________________
કર્મીની આઠ મૂળપ્રકૃતિ
૫
વામાં આવ્યા, તે રસબંધના માટે આધાર કષાયા પર રહે છે. કાયાની તરતમતા પર કર્મની ચીકાશના આધાર રહે છે. એટલે કષાયાને ખરાખર જાણવા જોઇએ.
આ કષાયા ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ એમ ચાર છે. ક્રોધ એટલે આક્રોશ, તર્જના, ઘાતના, ગુસ્સા, કપ.
માન એટલે ગર્વ, અભિમાન, વડાઈ, ચિત્તની સમુન્નતિ, ભારેપણું, મગરૂમી (pride) અને ઠઠારા, ડૅંડાર, પડારો (vanity), માયા એટલે દંભ, ગોટાળા, બાહ્ય દેખાવ, કપટ, દગા, જાદુઈ રચના. લેાભ એટલે તૃષ્ણા, પરિગ્રહવૃત્તિ, માલિકી સ્થાપવાની ઈંડા, પોતાપણાના અધિકાર, સ્વામીત્વ સ્થાપન, પરવસ્તુમાં આસક્તિ, અપ્રાપ્ત વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવાની ઉત્કટ ઈચ્છા.
આ ચારે કષાય ભારે આકરા છે, સંસારમાં રખડાવનાર છે, સંસાર સાથે એકતા કરાવનાર છે અને સંસારમાં ચાંટાડી રાખનાર છે. એમની તરતમતા પ્રમાણે એ પ્રત્યેકના ચાર ચાર વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. એટલે ચાર કષાયના સેાળ વિભાગ થાય. જે કષાય મરતાં સુધી ચાલુ રહે તેને અનંતાનુબંધી કહેવામાં આવે છે. દા. ત. એકવાર કોઈ ઉપર ક્રોધ થયા, વૈર બંધાયું પછી જીવ જાય ત્યાં સુધી તેના તરફ દ્વેષ ચાલુ રહે અને તેમાં વૈર વધતું જ જાય તે અનંતાનુબંધી ક્રોધ. એ જ પ્રમાણે માન, માયા અને લાભનું સમજવું. જે કષાયની મુદ્દત એક વર્ષે રહે તેને અપ્રત્યાખ્યાનીય કહેવામાં આવે છે. જેની મુદ્દત ચાર માસ રહે તેને પ્રત્યાખ્યાનીય કહેવામાં આવે છે. અને જેના સમયકાળ પંદર દિવસ સુધી રહે તેને સંજવલન કષાય કહેવામાં આવે છે. આ મુદત તેની તરતમતા સમજવા માટે દર્શાવવામાં આવી છે, બાકી અંદરખાનેથી એના ધમધમાટ પર એના વગ શકે. કોઈ વાર મુદત લાંખી હાય છતાં વગ નીચેના
મુકરર થઈ પણ હાય,
