Shu Vidyut Sachit Teukay Che

SR No.: 005303
Original Sutra Author: N/A
Author: Mahendramuni
Publisher: Anekant Bharati Prakashan
Publication Year: 2005
Total Pages: 312
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 13 MB

Page 59

છે - આ વિષયમાં હવે આપણે ચર્ચા કરીશું તથા જોઈશું કે આકાશની વિદ્યુતની પ્રક્રિયાના રૂપમાં આ ક્રિયા કેવી રીતે થાય છે?
પૂબીનુ વાત વિદ્યુત 0ighપણે જાણી
આકાશની વિદ્યુત (lightning) તથા એનું પૃથ્વી પર પતન જે “અશનિપાત અથવા વીજળીના કડાકાના રૂપમાં આપણે જાણીએ છીએ, એ થવા માટે નીચેના કારણો જવાબદાર છે - (૧) પૃથ્વી પોતે વિદ્યુત ભારથી (યુક્ત) છે. (૨) વાદળોમાં “સ્થિત-વિદ્યુત-ભાર” ઉત્પન્ન થાય છે. (૩) પૃથ્વીનું વાતાવરણ (atmosphere) ૪૦૦ કિલોમીટર સુધી ઉપરની દિશામાં
ફેલાયેલું છે. એના બે સ્તર જેને ટ્રોપોસ્ફિયર અને સ્ટ્રેટોસ્ફિયર કહેવાય
છે, એની વચમાં હવાનું આયનીકરણ થવાથી પ્લાજમાનું નિર્માણ થાય છે. (૪) વાદળોના બે સ્તરોની વચમાં એક બહુ જ શક્તિશાળી વિદ્યુતબળનું નિર્માણ
થાય છે. (૧) સર્વપ્રથમ તો આપણે એ જાણવું જોઈએ કે વાતાવરણમાં હવાની સાથે
સાથે ઑક્સિજન તથા બીજા ગેસો અને હલકા નાના નાના કણો તથા હલકા જ્વલનશીલ તંતુઓ આદિ પણ મોજુદ હોય છે. ભેજ અથવા વરાળના રૂપમાં પાણીના મોલિક્યૂલ (molecules) પણ ઉપર ચાલ્યા જાય છે. જ્વલનશીલ ગેસ અથવા અન્ય સૂક્ષ્મ જ્વલનશીલ પદાર્થોને ઉચ્ચ
ઉષ્ણતામાનનો યોગ મળવાથી તે અગ્નિના રૂપમાં બદલી શકે છે. (૨) પૃથ્વીની સપાટીથી લગભગ ૧૨ કિલોમીટર સુધીનું વાતાવરણ
“ટ્રોપોસ્ફિયર” કહેવાય છે. ત્યાંથી લઈને પૃથ્વીની સપાટીથી લગભગ ૫૦ કિલોમીટર ઉપર સુધી ફેલાયેલું વાતાવરણ “સ્ટ્રેટોસ્ફિયર” કહેવાય છે. સ્ટ્રેટોસ્ફિયરનું સ્તર વાતાવરણની ઇલેક્ટ્રિકલ પ્રક્રિયાઓ માટે જવાબદાર
છે, જેની અંદર) વીજળી ચમકવાની બીનાઓ બન્યા કરે છે. (૩) પૃથ્વી પોતે ઇલેક્ટ્રિસિટીની સુવાહક છે. પણ વાતાવરણના નીચેના સ્તર
પરની હવા વિદ્યુતની અવાહક અને કુવાહક છે. હવે ઊંચા સ્તર પર બાહ્ય અંતરિક્ષમાંથી જાણે બ્રહ્માંડી વિકિરણો (cosmic rays)ની બોમ્બ વર્ષા થયા કરે છે. આ વિકિરણો પ્રચંડ ઊર્જાવાળા કણો અથવા તરંગોના રૂપમાં હોય છે. એ જ્યારે વાતાવરણ સાથે ટકરાય છે, ત્યારે વાતાવરણમાં રહેલી હવા તથા અન્ય ગેસોનું આયનીકરણ થઈ જાય છે. આયનીકરણનો અર્થ
46