Page Text
________________
ગુજરાતનાં ઐતિહાસિક નગરો
-શ્રી રમણલાલ નાગરજી મહેતા
સમગ્ર ભારતના ઈતિહાસમાં ઉપલબ્ધ પુરાવાઓને આધારે વસાહત પણ આબાદ હતી. પંચમહાલમાં ગેધર વસ્યું ન હતું. નગરની રચના આશરે પાંચ હજાર વર્ષ કરતાં જૂની દેખાતી નથી. તેમજ દાહોદ પણ વસ્યું ન હતું. પરંતુ ઝાલદ પાસે મેટાં નગરના તેથી ગુજરાતમાં પણ આ સમય કરતાં વધારે જૂનાં નગર હવાની અવશેષ છે. આમ ગુજરાતની આ વસાહતો એક માર્ગ પર માન્યતાઓ વજુદ વિનાની ગણાય. ભારતના તામ્રામ્ભકાળમાં આવેલી હતી. નગરો વસવાની શરૂઆત થઈ હતી અને તે સમયથી ગુજરાતમાં ભચની સામે કાંઠે અંકલેશ્વરમાં પણ આ યુગમાં વસ્તી હતી નર્મદા તથા તાપી નદીને કિનારે નાનાં ગામો અથવા નગરનાં અને તેની દક્ષિણે વાલિયા તાલુકાના જબુગામ પાસે મોટું નગર એંધાણ મળ્યાં છે. આ નગરનો તત્કાલીન ભારતના બીજા ભાગ હતું. તેની પૂર્વમાં કડિયા ડુંગરની આજુબાજુમાં સારી વસ્તી સાથે સંબંધ હોવાનું સ્પષ્ટ સમજાય છે.
હોવાના એંધાણ માલુમ પડે છે. આ જગ્યાએથી પૂર્વ તરફના પરંતુ ગુજરાતમાં નગર રચનાનો મહવન યુગ ઈ.સ. પૂર્વે ડુંગરાળ પ્રદેશની વધુ તપાસ થઈ નથી. તેથી તે તરફની પરિસ્થિતિને પ્રથમ સહસ્ત્રાબ્દિ હોવાનું, ખંભાત પાસેનું નાગરા, ભરૂચ, કામરેજ ચોક્કસ ખ્યાલ આવતા નથી. તથા ઉત્તર ગુજરાતનાં વડનગર જેવાં ગામનાં અધ્યયન પરથી નર્મદા પરથી આમ બે ભાગે જતા દેખાય છે. તે તાપીને સમજાય છે. નાગરા, ભરૂચ અને કામરેજ વડનગર કરતાં થોડાં જૂનાં કિનારે સુરતની સામે ઇ.સ.ની શરૂઆતમાં વટીઆવનું સમૃદ્ધ વસીછે. નદી કિનારે અથવા સમુદ્ર કિનારે કે દેશના અંદરના ભાગમાં યાણા નજરે પડે છે. પરંતુ તાપી નદીને દક્ષિણ કિનારે કામરેજ મેટી વસાહતે આ યુગથી વસવાની શરૂઆત થઈ ગયેલી હોઈ, એ એ મોટું નગર હતું. તે ભરૂચનું સમકાલીન નગર લાગે છે. અને પ્રક્રિયા ધીમે ધીમે બળવાન થતી ગઈ હતી.
તે પણ તાપી નદીને કિનારે પાઘડીપને વસેલું હતું. કામરેજની ગુજરાતના પુરાવસ્તુના અભ્યાસ પરથી સમજાય છે કે ગુજરાતને નગરીની વસાહતને લીધે તેની પાસેનાં જોખા, ઘાતવા. ઘલા વગેરે કિનારે ભારતના પડોશી દેશો સાથેના વ્યાપારને માટે અનુકુળતા ગામો પણ વિકસ્યાં. તેમાં ઘાતવા અને ઘેલાની આજુબાજુ મળતી ધરાવતો હતો. પ્રાચીન સાહિત્યમાં ભણ્ય તથા ઉજજૈન વચ્ચેના લેખંડની કાચી ધાતુ, ચૂનો તથા પુરતું બળતણ અહીંના લોખંડ વ્યવહાર માર્ગોની વાતે વાંચવામાં આવે છે, પરંતુ આ વિકસતા વ્યાપાર ગાળવાના ઉદ્યોગને માટે મહત્ત્વ ધારણ કરતું થયું અને તેથી આ માર્ગો ઉપર જરૂર પ્રમાણે ગામો અને નગરે સ્થપાયાં હોય એમ પ્રદેશમાં ઈ.સ. પૂર્વે પ્રથમ સહસ્ત્રાબ્દિથી શરૂ કરીને લાંબા સમય લાગે છે.
સુધી ઉદ્યોગ જીવંત રહ્યો હોવાનું સમજાય છે. સુરત જિલ્લામાં નર્મદાના ઉત્તર તટે ભરૂચ વર્યું. તેની રચના શિલ્પશ સ્ત્રમાં આ ઉદ્યોગનાં ઘણાં એંધાણ મળે છે, વર્ણવેલાં દંડક નગરની છે. આવાં નગરને આપણે પાધડીપને પૂર્ણા નદીને કિનારે નાગસારિકા અથવા નવસારી પણ નાનાં વસેલાં નગર કહીએ છીએ. અને નદી કિનારે વસેલાં ઘણું ગામ બંદર તરીકે વિકસ્યું હોવાને પૂરતો સંભવ છે. નવસારીની જુની આ પ્રકારે બંધાયેલાં હોય છે. ભરૂચ ઈ.સ. પૂર્વે પ્રથમ સહસ્ત્રાબ્દિમાં વસાહત પણ નદી કાંઠાની વસાહત હતી અને છેલ્લા બે હજાર વસ્યું ત્યારબાદ એ નગર તરફ જતાં માર્ગો પણ વ્યવસ્થિત થતા વર્ષમાં તેણે અનેક ઉથલપાથલ જોઈ છે. ચાલ્યા. આ માર્ગોનું અધ્યયન ઘણી પ્રારંભિક દશામાં છે. પરંતુ નર્મદાની ઉત્તર બાજુએ મહિસાગર પર આવતાં મહિસાગર તેના થડા અભ્યાસથી જણાય છે કે ભરૂચથી ઉત્તરે આગળ વધતા સંગમતીરે દક્ષિણ બાજુએ કાવિની વસાહત હતી અને ઉત્તરે નગરા માર્ગ ટીંબરવા, કારવણ,સલાડ ને ભાગે વડેદરા, અજબપુરા થઇને તથા ખંભાત હતાં. કવિ બંદરની વસાહતને વિગતવાર અભ્યાસ પંચમહાલ તરફ જતો. અને તે માર્ગ ગોબરા તથા ઝાલદ ધાર થયો નથી. પરંતુ નગરાના અભ્યાસના પરિણામે જણાય છે કે થઇને ઉજજૈન પહોંચતો હોવાનો સંભવ છે. આ માર્ગ પર ગુજ- અહીંના નાવીડાને કારણે ઈ.સ. પૂર્વે પ્રથમ સહસ્ત્રાબ્દિમાં રોમન રાતનું મહત્વનું સ્થળ કારવણ આવેલું છે.
વ્યાપારમાં તેણે પણ મહત્વનો ફાળે આપે. જયારે નગરા પાસેના કારણ હાલ નાનું ગામ છે. પરંતુ ત્યાંથી મળેલા પુરાવાઓ નાવડો પુરાઈ ગયો ત્યારે અહીંના રહીશોએ નગરાની દક્ષિણે પરથી તે ઈ.સ.ની શરૂઆતના સૈકાઓમાં વસેલું ગામ હતું. તેની સમુદ્ર કાંઠે વસાહત સ્થાપી. જે ખંભાત તરીકે મશહુર બની અને ઉત્તરે આવેલું સલાડ પણ લગભગ સમકાલીન હતું. આ વખતે ગુજરાતના મધ્યકાળના વેપારમાં તેણે ઘણે ફાળો આપ્યો. નગરા વિશ્વામિત્રીને પશ્ચિમ કિનારે પાઘડી અને વસેલી અંકોટકની નાની બંદર હતું ત્યારે નગરાથી ગુજરાતના અંદરના પ્રદેશમાં જતાં બે વસાહત આબાદ થઈ ચૂકી હતી. તેમાંથી હાલનું વડોદરા ક્રમશ: વ્યાપાર માર્ગો વિકસેલા દેખાય છે. એક માર્ગ તારાપુર, દહેગામ વિકસ્યું છે. અને ત્યાંથી સાવલીની ઉત્તરે આવેલી અજબપુરા પાસેની થઈને પૂર્વ તરફ નડિયાદ પાસેથી કપડવંજ, મોડાસા પાસે થઈને
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005129 |
| Book Title | Gujaratni Asmita |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nandlal B Devluk |
| Publisher | Yogesh Advertising Service Bhavnagar |
| Publication Year | 1970 |
| Total Pages | 1041 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 50 MB |