________________
૩૫
ગ્રીક-ભારત ચિંતનાત્મક ઐક્ય
એનેક્સીમીનીસ (Anaximenes) ઈ. પૂ. ૫૮૮ થી ૫૨૪ :
માઈલેસીઅન ત્રિપુટીના આ છેલ્લા ચિંતક. મિલિપ્સ શહેરનો નાશ આયોનિયન બળવાને કા૨ણે ઈ. પૂ. ૪૯૪માં થયો તે પહેલાં આ ચિંતક થયા. તેમના કહેવા મુજબ સૃષ્ટિનું મૂળભૂત તત્ત્વ હવા (Air) છે. હવા અગર વાયુને તે આત્મા સાથે સરખાવતાં કહે છે : “Just as our soul, being air, holds our bodies together, breath-air eneompasses the wide world” અર્થાત્ “જે રીતે આપણો આત્મા જે વાયુ સ્વરૂપે છે તે, આપણા શરીરને ટકાવી રાખે છે તેજ રીતે વાયુ સમસ્ત જગતને ટકાવે છે.”
આ રીતે એનેક્સીમેન્ડરે જે વાતનો ઈન્કાર કરેલ તે વાતને પુનર્જીવિત કરી પાણીને બદલે વાયુને સૃષ્ટિના આધારરૂપ આ ચિંતકે ગણ્યું.
પરંતુ પ્રશ્ન એ ઊભો થયો કે જો વાયુ સૃષ્ટિના આધારરૂપ હોય અને તમામ વસ્તુઓ વાયુમાંથી જ બની હોય તો સૃષ્ટિમાં જે પદાર્થો ઘનરૂપ છે અને પ્રવાહીરૂપ છે તે કેવી રીતે થયા ? તેના જવાબમાં એનેક્સીમીનીસ કહે છે કે તે તમામ પદાર્થો વાયુના સંકોચન અને વિસ્તારનું પરિણામ છે. વાયુના સંકોચનથી તે ઘન સ્વરૂપ પકડે છે જ્યારે વિસ્તારથી પ્રવાહી સ્વરૂપ પકડે છે અને છેવટે તમામ ઘન તથા પ્રવાહી વસ્તુઓ વાયુમાં જ વિલીન થશે. આ રીતે કુદરતમાં થતા તમામ ફેરફારો એક યાંત્રિક પદ્ધતિથી આપોઆપ થયા કરે છે. વાયુના દબાણને પરિણામે જુદા જુદા પ્રકારની ઘનતા જુદી જુદી પરિસ્થિતિને જન્માવે છે.
Jain Education International 2010_04 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
