________________
14 કંદમૂળ અને બહુબીજ
આજ કાલ જૈન સમાજમાં ઘણા લોકો કંદમૂળ શા માટે ન ખવાય, તે અંગે વારંવાર પ્રશ્ન પૂછે છે અને સૌ કોઈ પોતાની બુદ્ધિ અને ક્ષયોપશમ પ્રમાણે ઉત્તર આપે છે. આમ છતાં લોકોને જોઈએ તેવો સંતોષ થતો નથી.
લગભગ ચારેક વર્ષ પહેલાં રીવા (મધ્ય પ્રદેશ) કૉલેજના રસાયણશાસ્ત્રના પ્રોફેસર / વિજ્ઞાની ડો. નંદલાલ જૈન મારી પાસે આવ્યા હતા. તેઓએ પણ મને કંદમૂળ અંગે પ્રશ્ન પૂછયો હતો. તેમની સાથે થયેલી વાતચીત નીચે પ્રમાણે હતી. | ડૉ. નંદલાલ જૈનઃ કયા જૈન ગ્રંથમાં, કેટલા વર્ષ પહેલાં લખવામાં આવ્યું છે કે બટાકા ખાઈ શકાય નહિ ? તેનો નિષેધ કરવાનું કારણ શું ?
મુનિ નંદીઘોષવિજયઃ કોઈ પણ જૈન ગ્રંથમાં કે આગમમાં બટાકા કે કંદમૂળ ના ખવાય તે અંગેનો કોઈ જ ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત થતો નથી. જૈન ગ્રંથોમાં | આગમોમાં ફક્ત વનસ્પતિકાયના પ્રકારો જ બતાવ્યા છે. 1. પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય અને 2. સાધારણ વનસ્પતિકાય. સાધારણ વનસ્પતિકાયને અનંતકાય પણ કહેવામાં આવે છે. જૈન શાસ્ત્રોમાં સાધારણ વનસ્પતિકાય અનંતકાયનાં લક્ષણો બનાવેલાં છે અને તેનાં થોડાંક તે જમાનામાં પ્રચલિત નમુનાનાં નામ બતાવેલાં છે. એટલે શાસ્ત્રોમાં બધાં જ પ્રકારનાં અનંતકાયનાં નામ આવે જ એવો આગ્રહ રાખવો કે શાસ્ત્રમાં બતાવેલાં જ અનંતકાયનો નિષેધ કરવો અને એ સિવાયનાં અનંતકાય ખવાય એવો અર્થ કરવો યોગ્ય નથી. | ડૉ. નંદલાલ જેન: કંદમૂળમાં અનંત જીવો હોય તો સુક્ષ્મદર્શક યંત્રથી અવશ્ય દખાવા જોઈએ. દા. ત. દહીંમાં બેક્ટરિયા વગેરે. | મુનિ નંદીઘોષવિજયઃ બેક્ટરિયા વગેરે બંઈન્દ્રિય જીવો હોવાથી દહીંથી તો ભિન્ન છે માટે તે સૂક્ષ્મદર્શક યંત્ર દ્વારા અલગ જોઈ શકાય છે. જ્યારે સાધારણ વનસ્પતિકાય સ્વયં સજીવ છે તેથી તેમાં સૂક્ષ્મદર્શક યંત્રથી જીવ-આત્માને અલગ જાવાનો પ્રશ્ન જ અસ્થાને છે. શું આત્મા શરીરથી ભિન્ન જોઈ શકાય ખરો ?
અનંતકાય એટલે તેમાં અનંતા જીવો-આત્માઓ હોય છે. તેથી તેનો શાસ્ત્રોમાં સ્પષ્ટ નિષેધ કરેલ નહિ હોવા છતાં તે લઈ શકાય નહિ કારણ કે તેનું ભોજન કરવાથી અનંત અનંત જીવોની હિંસા કરવાનું પાપ લાગે છે.
સામાન્ય રીતે મોટા ભાગની વનસ્પતિના મૂળના વિકારો (Modification of Root) જેને લોકો કંદમૂળ કહે છે, તે અનંતકાય હોવાથી લોકો કંદમૂળ નહિ ખાવાનો નિયમ લે છે. પરંતુ જમીનમાં થતી બધી જ વનસ્પતિ અનંતકાય હોતી
63
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
