________________
7
જૈનદર્શનમાં ધ્વનિનું સ્વરૂપ
પ્રાચીન જૈન દાર્શનિક સાહિત્ય તથા તંત્રવિજ્ઞાન ધ્વનિને કણ સ્વરૂપે જ સ્વીકારે છે, એટલું જ નહિ પણ તેના રંગો પણ તેઓ દર્શાવે છે. તે સાથે પશ્ચિમના અર્વાચીન સાહિત્યમાં પશ્ચિમની બે-ત્રણ વ્યક્તિઓએ ધ્વનિના વર્ણ/રંગ જોયા છે તેવા ઉલ્લેખો પ્રાપ્ત થાય છે. તેવી જ રીતે શ્રી અશોક કુમાર દત્તને પણ આ પ્રકારની કુદરતી બક્ષિસ છે, તેઓને અત્યારે પણ ધ્વનિના રંગોનો અનુભવ થાય છે .
જૈનદર્શન ધ્વનિને પુદ્ગલ પરમાણુ સમૂહથી ઉત્પન્ન થતો માને છે તેથી પુદ્ગલ પરમાણુના પ્રત્યેક ગુણધર્મ સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે પણ ધ્વનિમાં રહેલ હોય છે. તત્ત્વાર્થસૂત્ર, જૈનોના દિગંબર શ્વેતાંબર સૌકોઈને માન્ય છે, તેમાં સ્પષ્ટપણે પુદ્ગલ દ્રવ્ય અને તેના સૂક્ષ્મતમ, અવિભાજ્ય અંશ સ્વરૂપ પરમાણુમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ હોવાનો નિર્દેશ કરેલ છે. માટે ધ્વનિનો વર્ણ જે રીતે કોઈક અતીન્દ્રિયજ્ઞાની પુરુષા જોઈ શકે છે તેમ તેવા અન્ય કોઈકને તેના રસ કે ગંધનો પણ અનુભવ થઈ શકે છે. જો કે ધ્વનિના સ્પર્શનો અનુભવ તો સૌકોઈને થાય છે તથા ટેપ રેકૉર્ડર, ગ્રામોફોનની રૅકર્ડ વગેરે ધ્વનિના સ્પર્શથી જ તૈયાર થાય છે. અત્યંત મોટા ધ્વનિના સ્પર્શનો પણ આપણને સ્પષ્ટ અનુભવ થાય છે જ, તે અંગે કોઈ વિશેષ ટિપ્પણ કરવાની આવશ્યક્તા નથી.
જૈન પ્રાચીન પરંપરામાં કેટલાક વિશિષ્ટ તપસ્વીઓને તપના પ્રભાવથી વિશિષ્ટ શક્તિઓ પ્રાપ્ત થયાના નિર્દેશ મળે છે. આવી શક્તિઓને જૈન સાહિત્યમાં 'લબ્ધિ' કહેવામાં આવે છે. શ્રી સિદ્ધચક્ર મહાપૂજન નામના વિધિવિધાન વિષયક ગ્રંથમાં આવી જુદી જુદી અડતાલીસ વિશિષ્ટ લબ્ધિઓનાં નામ પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં 'સંભિન્નસ્રાંતસુ' નામે એક વિશિષ્ટ લબ્ધિ છે. આ લબ્ધિ જેને પ્રાપ્ત થાય છે, તે પોતાની કોઈપણ એક ઇન્દ્રિય દ્વારા તે સિવાયની અન્ય ચાર ઇન્દ્રિય દ્વારા પ્રાપ્ત થતું જ્ઞાન મેળવી શકે છે, અર્થાત્ માત્ર સ્પર્શનેન્દ્રિય/ત્વચા દ્વારા જોઈ પણ શકે છે, સુગંધ કે દુર્ગંધનો અનુભવ પણ કરી શકે છે, શબ્દ પણ સાંભળી શકે છે તથા સ્વાદ પણ માણી શકે છે. અલબત્ત, આજના જમાનામાં આવી વિશિષ્ટ લબ્ધિની પ્રાપ્તિ પ્રાયઃ અસંભવ લાગે છે તેથી કોઈને આવી વાતમાં શ્રદ્ધા ન બેસે, પણ તેથી એ પ્રકારની શક્તિઓ હોઈ શકે જ નહિ, એવું વિધાન કરવું યોગ્ય નથી.
Jain Education International
34
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
