________________
चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः
अन्वयः - तेन त्रेर्निर्वृत्ते नित्यं मप् ।
अर्थ:-तेन इति तृतीयासमर्थात् त्रि - अन्तात् प्रातिपदिकाद् निर्वृत्त इत्यस्मिन्नर्थे नित्यं मप् प्रत्ययो भवति । अत्र त्रि - शब्देन 'वित: क्त्रि: ' (३ । ३ । ८८) इति वित्र - प्रत्ययो गृह्यते ।
उदा०-पक्त्रिणा निर्वृत्तम्-पक्त्रिमं फलम् । उप्त्रिणा निर्वृत्तम्-उप्त्रिमम् अन्नम्। कृत्रिणा निर्वृत्तम्-कृत्रिमं चित्रम् ।
आर्यभाषाः अर्थ-(तिन) तृतीया - समर्थ (त्रः ) क्त्रि- प्रत्ययान्त प्रातिपदिक से (निर्वृत्ते) निर्वृत्त= बना हुआ अर्थ में (नित्यम् ) सदा (मप्) मप् प्रत्यय होता नित्य-वचन से केवल क्त्रि- प्रत्ययान्त शब्द का प्रयोग नहीं होता है।
४७३
उदा० - पक्त्रि ( पकाना ) से निर्वृत्त = बना हुआ - पक्त्रिम फल । उप्त्रि (बोना) से निर्वृत- उप्त्रिम अन्न । कृत्रि (बनाना) से निर्वृत्त - कृत्रिम (बनावटी) चित्र ।
सिद्धि - (१) पक्त्रिमम् । पच्+क्त्रि । पक्+त्रि । पवित्र ।। पक्त्रि+टा+मप् । पक्त्रि+म । पक्त्रिम + सु । पक्त्रिमम् ।
यहां प्रथम 'डुपचष् पाके' (भ्वा०3०) धातु से 'वित: क्त्रि:' ( ३ | ३1८८) से 'क्त्रि' प्रत्यय होता है। तत्पश्चात् क्त्रि- प्रत्ययान्त 'पवित्र' शब्द से निर्वृत्त- अर्थ में इस सूत्र से नित्य 'मप्' प्रत्यय होता है ।
कक्+कन्
(२) उप्त्रिमम् । डुवप बीजसन्ताने छेदने च' (भ्वा० उ० ) । 'वचिस्वपियजादीनां किति' (६ 1१1१५) से सम्प्रसारण होता है।
(३) कृत्रिमम् । डुकृञ् करणे' (तना० उ० ) पूर्ववत् ।
(२) अपमित्ययाचिताभ्यां कक्कनौ । २१ । प०वि०-अपमित्य-याचिताभ्याम् ५।२ कक्- कनौ १।२ । स०-अपमित्यं च याचितं च ते अपमित्ययाचिते, ताभ्याम्अपमित्ययाचिताभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । कक् च कन् च तौ कक्कनौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु०-तेन, निर्वृत्ते इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-तेन अपमित्ययाचिताभ्यां निर्वृत्ते कक्कनौ ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
