Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 450

૩૫૯
જૈનમત जीवपुद्गलानामुपकारकरोऽपेक्षाकारणमित्यर्थः ।
171. લોકવ્યાપી અને અસંખ્યાતપ્રદેશી કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ધર્મદ્રવ્ય અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સંપૂર્ણ લોકાકાશમાં વ્યાપ્ત છે, તેને પણ લોકાકાશની જેમ અસંખ્યાત પ્રદેશો છે. ધર્મદ્રવ્ય સ્વયંગતિ કરનારા જીવો અને પુદ્ગલોની ગતિમાં સહાયતા કરે છે, તેમની ગતિમાં તે અપેક્ષાકારણ છે, તે તેમને પ્રેરણા કરી ગતિ કરાવતું નથી પણ જો તેઓ ગતિ કરે છે તો તેમની ગતિમાં તે સહકારી બને છે.
172. વાર દિ ત્રિવિપુત, યથા અદશ્ય મૂરિ મારમ્, दण्डादयो ग्राहकाच निमित्तकारणम्, कुम्भकारो निर्वर्तकं कारणम् । तदुक्तम्
"निर्वर्तकं निमित्तं परिणामी च त्रिधेष्यते हेतुः । कुम्भस्य कुम्भकारो, धर्ता मृच्चेति समसंख्यम् ॥१॥" 172. કારણ ત્રણ પ્રકારનાં હોય છે– (૧) પરિણામિકારણ, (૨) નિમિત્તકારણ અને (૩) નિર્વર્તકકારણ. જે કારણ પોતે જ કાર્યરૂપમાં પરિણમે, કાર્યના આકારમાં પરિવર્તિત થઈ જાય તે પરિણામી કારણ છે, જેમ કે ઘડાનું પરિણામી કારણ માટી. નિમિત્ત કારણો તે છે જે ખુદ પોતે તો કાર્યરૂપમાં પરિણમતા નથી પરંતુ કર્તાને કાર્ય ઉત્પન્ન કરવામાં સહાયક બને છે, જેમ કે ઘડાને ઉત્પન્ન કરવામાં કુંભારને મદદરૂપ થનાર દંડ, ચક્ર આદિ. કાર્યનો કર્તા નિર્વર્તક કારણ છે, જેમ કે ઘડાની ઉત્પત્તિમાં કુંભાર. કહ્યું પણ છે કે- “નિર્વર્તક, નિમિત્ત અને પરિણામી એ ત્રણ ભેદે કારણો ત્રણ પ્રકારનાં છે. ઘડાની ઉત્પત્તિમાં કુંભાર નિર્વર્તક અર્થાત્ સર્જક કારણ છે, ધર્તા અર્થાત્ ધારણ કરનારા ચાકડો આદિ નિમિત્તકારણ છે, અને માટી પરિણામી અર્થાત્ ઉપાદાનકારણ છે.”
173. નિમિત્તાર ઘ તે નિમિત્તરામપેક્ષાવારd दण्डादिषु प्रायोगिकी वैनसिकी च क्रिया भवति तानि दण्डादीनि निमित्तकारणम् । यत्र तु धर्मादिद्रव्येषु वैस्रसिक्येव क्रिया तानि निमित्तकारणान्यपि विशेषकारणताज्ञापनार्थमपेक्षाकारणान्युच्यन्ते ।।
173. નિમિત્તકરણના પણ બે પ્રકાર છે– એક છે શુદ્ધ નિમિત્તકારણ અને બીજું છે અપેક્ષા નિમિત્તકારણજે નિમિત્તકારણોમાં સ્વાભાવિક (અર્થાત્ વૈઋસિક) તેમજ કÖપ્રયુક્ત (અર્થાત્ પ્રાયોગિક) એમ બન્ને પ્રકારની ક્રિયાઓ હોય તેવાં દંડ, ચાકડો