Page Text
________________
નૈયાયિકમત
૧૬૯ જોઈએ તેનાથી ઊલટું સમજવાથી કે કરવાથી (વિપ્રતિપત્તિ). તાત્પર્ય એ કે આ બે અપ્રતિપત્તિ અને વિપ્રતિપત્તિનો જ વિસ્તાર બાવીસ નિગ્રહસ્થાનો છે અર્થાત્ તે બેના ભેદો યા પ્રકારોરૂપ જ બાવીસ નિગ્રહસ્થાનો છે. તે બાવીસ નિગ્રહસ્થાનો આ છે – (૧) પ્રતિજ્ઞાાનિ, (૨) પ્રતિજ્ઞાન્તર, (૩) પ્રતિજ્ઞાવિરોધ, (૪) પ્રતિજ્ઞાસંન્યાસ, (૫) હેત્વર, (૬) અર્થાન્તર, (૭) નિરર્થક, (૮) અવિજ્ઞાતાર્થ, (૯) અપાર્થક, (૧૦) અપ્રાપ્તકાલ, (૧૧) ન્યૂન, (૧૨) અધિક, (૧૩) પુનરુક્ત, (૧૪) અનનુભાષણ, (૧૫) અજ્ઞાન, (૧૬) અપ્રતિભા, (૧૭) વિક્ષેપ, (૧૮) મતાનુજ્ઞા, (૧૯) પર્યનુયોજ્યોપેક્ષણ, (૨૦) નિરનુયોજયાનુયોગ, (૨૧) અપસિદ્ધાન્ત અને (૨૨) હેત્વાભાસ. આ બાવીસમાં અનનુભાષણ, અજ્ઞાન, અપ્રતિભા, વિક્ષેપ અને પર્યનુયોજયોપેક્ષણ આ પાંચ અપતિપત્તિના ભેદો છે અને બાકીના અઢાર વિપ્રતિપત્તિના ભેદો છે.
i16. તત્ર દેતાવનૈતિક્ત પ્રતિષ્ઠાન્તથ વણજોડગ્રુપચ્છિત प्रतिज्ञाहानिर्नाम निग्रहस्थानं भवति । अनित्यः शब्द ऐन्द्रियकत्वाद्घटवदिति साधनं वादी वदन् परेण सामान्यमैन्द्रियकमपि नित्यं दृष्टमिति हेतावनैकान्तिकीकृते यद्येवं ब्रूयात्सामान्यवद्घटोऽपि नित्यो भवत्विति स एवं ब्रुवाणः शब्दानित्यत्वप्रतिज्ञां जह्यात् । शब्दोऽपि नित्य एव स्यात् । ततः प्रतिज्ञाहान्या पराजीयते ।
i16. (૧) પ્રતિજ્ઞા હાનિ – પ્રતિવાદી હેતુને વ્યભિચારી દર્શાવે ત્યારે પ્રતિદષ્ટાન્તના ધર્મને પોતાના દષ્ટાન્તમાં સ્વીકારી લેવો એ પ્રતિજ્ઞાહાનિ છે. ઉદાહરણ – વાદી પ્રયોગ કરે છે, “શબ્દ અનિત્ય છે કેમ કે તે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય છે, ઘટની જેમ આ સાંભળી પ્રતિવાદી ખંડન કરે છે, “સામાન્ય ઈન્દ્રિયગ્રાહ્ય હોવા છતાં નિત્ય દેખાયું છે, તો પછી શબ્દ પણ તે જ રીતે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય હોવા સાથે નિત્ય કેમ ન હોય? હોય જ.' આ રીતે હેતુમાં અનૈકાન્તિક યા વ્યભિચાર દોષ આપવામાં આવતાં વાદી પોતે પ્રયોજેલ હેતની આભાસતા સમજી જાય છે તેમ છતાં તે પોતાની હાર માનીને કથાને સમાપ્ત નથી કરતો પણ કહે છે, “જો ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય સામાન્ય નિત્ય છે તો ઘટ પણ ભલે નિત્ય હો.” આમ વાદી પ્રતિદષ્ટાન્તરૂપ સામાન્યના નિયત્વ ધર્મને પોતાના દષ્ટાન્ત ઘડામાં સ્વીકારીને પોતાની “શબ્દ અનિત્ય છે' એ પ્રતિજ્ઞાને જ તોડે છે, કેમ કે દૃષ્ટાન્ત ઘટમાં નિત્યતા માની લેવાથી શબ્દમાં પણ નિત્યતા માનવી જ પડે. આ રીતે પ્રતિજ્ઞા તોડવાથી વાદી પરાજિત થઈ જાય છે.
117. પ્રતિજ્ઞાતાર્થપ્રતિરેથે પરે, ક્ત વ ઘનિ ઘન્તાં સાધનીય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |