Page Text
________________
૨૩૯૪
મહાવીર અને ગૌતમ સ્વામી વચ્ચે આ સંદર્ભમાં અતિરોચક પ્રશ્નોત્તર થયેલા છે. બે પરમાણુઓના મિલનથી દ્વિપ્રદેશિક સ્કંધ બને છે તથા એનું વિભાજન થવાથી બે પરમાણુ પુદ્દગલ છુટા પડે છે. આ જ પ્રકારે ત્રણ પરમાણુ પુદ્દગલોના મિલનથી ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધ -યાવ- દસ પરમાણુ પુદ્દગલોના મિલનથી દસપ્રદેશિક સ્કંધ બને છે. એમના વિભાજનની ક્રિયામાં અનેક વિકલ્પો સંભવી શકે છે. જેમકે - ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધનું વિભાજન થતા એક દ્વિપ્રદેશિક સ્કંધ અને એક પરમાણુ પણ રહી શકે છે તથા ત્રણ વિભાગ થવાથી ત્રણ પરમાણુ પુદ્દગલ પણ થઈ શકે છે. આ પ્રકારના વિકલ્પોની સંખ્યા દસપ્રદેશિક સ્કંધમાં ઘણી વધી જાય છે. સંખ્યાત પરમાણુ-પુદ્દગલોના મિલનથી સંખ્યાત પ્રદેશી કંધ, અસંખ્યાત ૫૨માણુ-પુદ્દગલોના મિલનથી અસંખ્યાત પ્રદેશિક સ્કંધ તથા અનન્ત પરમાણુ પુદ્દગલોના મિલનથી અનન્ત પ્રદેશિક સ્કંધ બને છે. આ બધાનું વિભાજન થવાથી અનેક વિકલ્પો બને છે. જેમાંનો એક વિકલ્પ એમ પણ છે કે સંખ્યાત પ્રદેશિક સ્કંધનું વિભાજન થવાથી સંખ્યાત ૫૨માણુ પુદ્દગલ, અસંખ્યાત પ્રદેશિક સ્કંધનું વિભાજન થવાથી અસંખ્યાત પરમાણુ પુદ્દગલ તથા અનંત પ્રદેશિક સ્કંધનું વિભાજન થવાથી અનંત પરમાણુ પુદ્દગલ બને છે.
એક પરમાણુ ગતિ કરતાં એક સમયમાં લોકના અંતભાગ - છેડા સુધી પહોંચી શકે છે. આ પ્રકારની પરમાણુની ગતિનું વર્ણન બીજા કોઈ ભારતીય દર્શનમાં થયેલું નથી. આ વર્ણન વૈજ્ઞાનિકોને માટે પણ સંશોધનની પ્રેરણાનું સ્રોત બની શક્યું છે. વૈજ્ઞાનિકોના મતાનુસાર આજના સમયમાં સર્વાધિક ગતિશીલ વસ્તુ પ્રકાશ છે. જે એક સેકન્ડમાં લગભગ ૩ લાખ કિલોમીટર જેટલું અંતર કાપી શકે છે. જૈનદર્શનાનુસાર પ્રકાશ પણ પુદ્દગલનો જ એક પ્રકાર છે. પુદ્દગલની ગતિ આ કરતાં પણ વિશેષ તીવ્ર થઈ શકે છે. એક ૫૨માણુ એક સમયમાં સંપૂર્ણલોક સુધી પહોંચી શકે છે. પુદ્દગલની આ ગતિનું વર્ણન આશ્ચર્યકારક છે. ભગવતીસૂત્રમાં વર્ણિત અસ્પૃશદ્દગતિ વડે પણ એનું સમર્થન થઈ શકે છે. સ્થાનાંગ સૂત્રમાં ત્રણ કારણો વડે પુદ્દગલનો અવરોધ (રુકાવટ) દર્શાવવામાં આવ્યો છે - (૧) એક પરમાણુ પુદ્દગલ બીજા પરમાણુ પુદ્દગલથી અથડાઈને પ્રતિધાત પામે છે, (૨) રુક્ષ (ખરબચડા) સ્પર્શથી પ્રતિઘાત પામે છે તથા (૩) લોકાન્તમાં જઈ પ્રતિઘાત પામે છે.
પુદ્દગલમાં પર્યાયની અપેક્ષાએ નિરંતર પરિવર્તન થઈ રહ્યું છે તથાપિ એના પરિણમનને ત્રણ વિભાગોમાં વિભક્ત કરવામાં આવે છે - ૧. પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલ, ૨. વિસ્ત્રસા પરિણત પુદ્દગલ અને ૩. મિશ્ર પરિણત પુદ્દગલ. જીવ દ્વારા ગૃહીત પુદ્દગલોને પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલ, સ્વભાવતઃ પરિણત પુદ્દગલોને વિસ્ત્રસા પરિણત પુદ્દગલ તથા પ્રયોગ અને સ્વભાવ બંને દ્વારા પરિણત પુદ્દગલ મિશ્ર પરિણત પુદ્દગલ કહેવાય છે. સંસારી જીવોને જાતિના આધારે પાંચ ભાગોમાં વિભક્ત કરવામાં આવ્યું છે - એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય. આ જીવોને આધારિત પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલના પાંચ ભેદ નિરુપિત છે - એકેન્દ્રિય પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલ -યાવત્- પંચેન્દ્રિય પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલ. એકેન્દ્રિય પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલ પણ પૃથ્વીકાય, અપ્લાય, તૈજસ્કાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાયને આધારે પાંચ પ્રકારનું હોય છે. બેઇન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલ અનેક પ્રકારના હોય છે તથા પંચેન્દ્રિય પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલોને નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવના આધારે ચાર પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. પછી એના પણ ભેદોપભેદોના પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલોનું આ અધ્યયનમાં વર્ણન થયેલું છે.
પ્રયોગ પરિણત પુદ્દગલો અને મિશ્ર પરિણત પુદ્દગલોનું નવ દંડકો અથવા દ્વારો વડે આ અધ્યયનમાં વિસ્તૃત અને સૂક્ષ્મ નિરૂપણ થયેલું છે. પ્રથમ દંડકમાં જીવના એકેન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના ભેદોપભેદોના પ્રયોગ પરિણત અને મિશ્ર પરિણત પુદ્દગલોનું નિરૂપણ છે. દ્વિતીય દંડકમાં સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય, બાદર એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, નૈરયિક, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને દેવોના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં પરિણત પુદ્દગલોની ચર્ચા છે. ત્રીજા દંડકમાં શરીર તથા ચોથા દંડકમાં ઈન્દ્રિયોને આધારિત પ્રયોગ પરિણત અને મિશ્રપરિણત પુદ્દગલોનો વિચાર થયેલો છે. પાંચમાં દંડકમાં કયો શરીરધારી કઈ ઈન્દ્રિયો વડે પ્રયોગ પરિણત અને મિશ્ર પરિણત છે એનું નિરૂપણ છે. છઠ્ઠા દંડકમાં ઉલ્લેખ છે કે અપર્યાપ્ત એકેન્દ્રિયથી
Jain Education International
For Private Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001951 |
| Book Title | Dravyanuyoga Part 4 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kanhaiyalal Maharaj |
| Publisher | Agam Anuyog Prakashan |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 814 |
| Language | Prakrit, Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, Agam, Canon, Metaphysics, & agam_related_other_literature |
| File Size | 22 MB |