Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina sadRzaM pavitra trimiha vidyte| na hi jJAna LAULIHIDSTI mANikacanda-digambara-jainagranthamAlA / yuktyanuzAsanam / COM bhATisidina apeENSESeal
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImatsamantabhadrAcAryapraNItaM yuktynushaasnm| zrIvidyAnandAcAryaviracitayA TIkayA samanvitaM sAhityazAkhi-paNDitaindralAlaiH kAvyatIrtha-paNDita zrIlAlaizca sampAditaM saMzodhitaM ca / prakAzayitrImANikacandra-digambara-jaina-pranthamAlA-samitiH vaizAkha, zrIvora ni0 saMvat 2446 / zthamAvRttiH] vi0 saM0 1977 / [5..
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAthUrAma premI maMtrI, mANikacaMdra di0 jainAMthamAlAsamiti, hIrAbAma giragAMva bmbii| mudraka--- zrIlAla jaina kAvyatIrtha, jainasiddhAMtaprakAzaka ( pavitra ) presa, naM0 8 maheMdrabosa lena,.. zyAmabAjAra kalakattA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhnyvaad| isa alabhya granthake uddhAra-kAryameM najIbAbAda ji0 vijanaurake zrImAn sAhu gaNezIlAlajI AnarerI majisTreTakI dharmapatnI jIne 10.) sau rupayAkI sahAyatA denekI udAratA dikhalAI hai. isake lie zrImatIjIko aneka dhanyavAda / anya dharmAtmAoNko Apake isa zAstrapremakA anukaraNa karanA caahie| zrImatIjIkI orase ukta sau rupayoMke anya asamartha vidvAnoMko binA mUlya vitaraNa kiye jaaveNge| nivedaka-maMtrI ? MADHAN
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanasya zlokAnAM akaaraadynukrmnnikaa| pR0 zlo0 iti stutyaH stutyai 178 / 65 atatsvabhAve. 58 / 27 anarthikA sAdhana 45 / 18 upekSA phalamAdyasya 91+ . anAtmanAnAtma 150 / 58 upeyatattvA 60 / 28 anuktatulyaM 100 / 42 abhAvamAtraM 52 / 15 abhedabhedAtmaka 21127 ekAntadharmA 131 / 52 ameyamazliSTa 137 / 55 arthaH prakaraNaM liMgaH 102 / + kacitte sadeveSTaM 89 / + avAcyamityatra 61 / 29 kAmaM dvissnnpyupptti174|63 azAsadAjAMsi 48 // 21 kAryadravyamanAdi 138 / + ahetukatvaM prathitaH 33 / 9 kAlaH kalirvA 16 / 5 kAlAntarasthe / 34 A kiMcinniti 116 / + AtmAntarA 136 / 54 kIrtyA mahatyA 11 +etacinhAMkitA uktaM cetishlokaaH| kRtapraNAzAkRta 40 / 14 ___
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta na sacca nAsaca 64 / 32 tattvaM vizuddhaM 46 / 19 / nAnAtmatA 126 150 tatrApUrvAthe 84+ nAnAsadekA 145 / 56 tathA na tatkAraNa 38 / 12 nizAyitastaiH 151 / 59 tathApi vaiyAtya 14 / 3 naivAsti hetuH 38 / 13 tathA pratijJA 104 / 45 tadetattu samAyAtaM 173 / + pratikSaNaM bhaMgiSu 42 / 16 tapAMsi yAtanAH 75 / + pratyakSaM kalpanApoDaM + tyaktAtyaktAtma 79 / + pratyakSabuddhiH 41 / 22 tvaM zuddhizaktyo 14 / 4. pratyakSanirdeza 66 / 33 pramANanayaniti 1 / x dayAdamatyAga 17 / 6 pramucyate ca 134 / 53 dRSTAgamA 122 / 49 pravRttiraktai 86 / 38 dRSTe diziSTe . 78 / 36 dve satye samupAzritya 44 / + | bhavatyabhAve'pi 151 / 60 na bhAvA yena nirupyte173| + na dravyaparyAya 112 / 48 bhAveSu nityeSu 2818 na baMdhamokSau 41 / 15 bhAvaikAnte padArthAnAM 86+ na mAMsabhakSaNe 83 | + na rAgAnaH stotraM 177 / 64 , madyAMgavadbhU 72 / 35 na zAstRziSyA 43 / 17 mamakArAhaMkArau 132 / + ___
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithonapekSAH 128 / 11 / mUkAtmasaMvedya 17 / 20 / zIrSopahArAdi 88 / 39 zrImadvArajinezvarA 182 / x yadevakAro 99 / 42 yAthAtmyamullaMghya 13 / 2 satyAnRtaM vApya 62 / 30 yeSAmavaktavya 35 / 10 sarvAntavat 151 / 62 bolokAjvalaya 174 / + sarvAtmakaM tadekaM syAt 139 / + sarvathA sadapAyAnAM 114 / + sarvathA sadupAyAnAM114 / + rAgAdyavidyA 50 / 23 sahakramAdvA 63 / 31 sAmAnyaniSThA 94 / 40 vastvevAvastutAM 101 / + sAhaMkAre manasi na 173 / + vyatItya sAmAnya 54 / 26 stotre yuktyanu 89 / + vyAvRttihInA 148 / 57 | stheyAjjAtajayadhvajA182+ vidyA prasUtyai 50 / 24 / syAdityapi 108 / 47 vidhiniSedho 105 / 46 svacchandavRtteH 81 / 37 virodhi cA 102 / 44 vizeSasAmAnya 153 / 61 | heturna dRSTo'tra 36 / 11
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvidyAnanda svaamii| jainadharmake dArzanika aura naiyAyika vidvAnoMmeM 'vidyAnandi' yA 'vidyAnanda svAmI' bahuta prasiddha AcArya hue haiM / ye 'pAtrakesarI' nAmase bhI prasiddha haiN| __inake viSayameM eka kathA prasiddha hai jisake anusAra ve magadharAjyake ahicchatra nAmaka nagarake nivAsI the aura apanI pUrvAvasthAmeM vedAnuyAyI brAhmaNa the| svAmI samantabhadrake 'devAgamastotra yA 'AptamImAMsA' nAmaka granthakA pATha karanese unheM jainadarzana para zraddhA ho gaI thI aura taba ve jainadharmameM dIkSita ho gaye the| mAlUma nahIM, isa kathAmeM satyAMza kitanA hai / para itanA avazya hai ki vidyAnandasvAmIke jIvanakA adhikAMza dakSiNa aura karnATakameM hI vyatIta huA hogaa| unake sahayogI akalaMka, prabhAcandra, mANikyanandi aura pratidvandvI kumArila, maNDanamizra Adi saba karnATakahI hue haiM / humacA jilA zimogAke zilAlekhameM vidyAnanda svAmIkA jina aneka rAjAoMkI sabhAoM meM jAkara vijaya prApta karanA likhA hai ve saba dakSiNa aura karnATakake hI haiN| isase unakA dAkSiNAtya yA karnATakI honA hI adhika saMbhava jAna paDatA hai| kahA jAtA hai ki ve nandisaMghake AcArya the| parantu hamArI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajhameM usa samaya taka nandi, sena, deva aura siMha ina cAra saMghoMkA astitva hI na thaa| maMgarAja nAmaka eka karnATakakabikA zaka saMvata 1355 (vi0 saM0 1490) kA eka vistRta zilA lekha milA hai jisameM spaSTa zabdoMmeM likhA hai ki bhagavAn akalaGkabhaTTake svarga jAneke bAda unakI paramparAke mu. niyoMmeM ye cAra saMghabheda hue / aura yaha ThIka bhI mAlUma hotA hai / kyoMki akalaMkadevake samaya takake kisI bhI granthakartA ke granthameM ina saMghoMkA ullekha nahIM pAyA jaataa| jAna paDatA hai, inake 'nandyanta, nAmase hI ye nandisaMghake AcArya samajha liye gaye haiN| 1 vidyAnanda svAmIne apane 'aSTasahasrI, granthameM bhartRharike 'vAkyapadIya' granthakA nimnalikhita zloka uddhata kiyA hai:-- .. na so'sti pratyayo loke yaH shbdaanugmaahte| anuviddhamivAbhAti sarva zabne pratiSThitam // .: cIna dezakA suprasiddha yAtrI huenasaMga vi0 saM0 686 meM bhArata bhramaNa karane AyA thA aura 702 taka isa dezameM rahA thaa| usane apanI yAtrA-pustakameM likhA hai ki isasamaya vyAkaraNa zAstrameM bhartRhari bahuta prasiddha vidvAna hai| isase mAlUma hotA hai ki bhartRhari vi0 saM0 70. ke lagabhaga jIvita the aura vidyAnanda unase pIche hue haiN| 2 prasiddha dArzanika kumArilabhaTTane apane zlokavArtika nAmaka granthameM alaMkadevakI aSTazatIke vAkyoMko lekara unapara
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) AkSepa kiyA hai aura unakA nivAraNa akalaMkadevake ziSya vidyAnandane aSTasahasrI meM jagaha jagaha kiyA hai| zrIyukta paM0 bAbU kAzInAthajI pAThaka bI0 e0 ne isa viSaya meM eka baDAhI mahatvapUrNa lekha prakAzita kiyA hai aura ukta vidvAnoMke pranthoMkI bhItarI jAMca kara batalAyA hai ki kumArilabhaTTa aura akalaMkadeva eka hI samaya meM hue haiM, aura kumArila akalaMkadeva ke kucha bAdataka jIvita rahe haiM / kumArilabhaTTakA samaya vi0 saM0 757 se 17 taka nizcita hai / ataeva vidyAnanda svAmI bhI lagabhaga isI samayamai athavA isase kucha pIche hue hoMge / 3 cidveilAsa kRta 'zaMkaravijaya' se mAlUma hotA hai ki maNDanamizrakA dUsarA nAma surezvara thA aura surezvara Adya zaMkarAcAryakA ziSya thA / Adya zaMkarAcAryakA samaya vi0 saM0 807 se 865 taka nizcita kiyA gayA hai, ataeva maNDana mizrakA bhI lagabhaga yahI samaya mAnanA caahie| isa maNDana mizra ke 'vRhadAraNyaka vArtika' ke kaI zlokoM ko vidyAnanda svAmIne aSTasahasrI meM taddhRta kara unakA khaNDana kiyA hai / isase vidyAnandakA samaya bhI vi0 saM0 8 15 ke lagabhaga mAnanA cAhie / 4 parantu unakA samaya vi0 saM0 895 se aura pIche nahIM mAnA jA sakatA / kyoMki isI samaya arthAt zaka saMvat 760 ( vi0 saM0 895 ) ke lagabhaga bhagavajjinasenane Adi purANakI racanA kI hai aura usake prathama parva meM unhoMne pAtrakesarI yA vidyAnanda svAmIkA smaraNa kiyA hai:
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) bhaTTAkalaMka - zrIpAla - pAtra kesariNAM guNAH / viduSAM hRdayArUDhA hArAyante'tinirmalAH // 49 // isase mAlUma hotA haiM ki vi0 saM0 895 ke lagabhaga vidyAnanda svAmIkI acchI khyAti ho cukI thI / 1 bhaTTAkalaMka, vidyAnanda, prabhAcandra, mANikyanandi, Adi saba samakAlIna vidvAn the / inameM sabase pahale akalaGakadeva haiN| kyoMki inake kisI bhI grantha meM vidyAnanda AdikA ullekha nahIM hai / kintu prabhAcandrane nyAya kumudacandrodaya meM likhA hai ki maine akalaGkadevake caraNoMse bodha prApta kiyA, sAtha hI unhoMne vidyAnandakA bhI ullekha kiyA haiM / isase akalaMka aura vidyAna - ndako unakA pUrvavartI mAnanA caahie| isake sivAya mANikyanandi bhI unase pUrvavartI hai / kyoMki unakA prameyakamalamArtaNDa mANikyanandike parIkSAmukha nAmaka granthakA hI bhAgya hai / parantu mANikyanandI, akalaMka aura vidyAnandakA smaraNa karate haiM, ataeva ve unase pachike haiN| isa taraha hama ina AcAryoMkA krama isa taraha mAnate haiM - 1 akalaMka, 2 vidyAnanda, 3 mANikyanandi aura 4 prabhAcandra / ye sabhI apane samaya ke mahAn tArkika vidvAna the / malliSeNa prazAstise mAlUma hotA hai ki bhaTTAkalaMkadeva rASTrakUTa (rAThaura) rAjA sAhasatuGgakI sabhA meM gaye the / sAhasatuMgakA dUsarA nAma kRSNarAja thaa| DA0 bhANDArakarane aneka pramANoMse isakA rAjyakAla vi0 saM0810 se 832 taka
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcita kiyA hai| ataeva bhaTTAkalaMkadevakA samaya bhI isIke lagabhaga nizcita hotA hai aura cUki prabhAcandrane unase bodha prApta kiyA thA, tathA prabhAcandra vidyAnandakA smaraNa karate haiM tathA vidyAnanda akalaMkadevake granthoM ke TIkAkAra haiM, ataH vidyAnandakA astitva vi0 saM0 832 se 865 ke bIcameM mAnA jAnA caahie| vidyAnandasvAmI aneka tarka granthoM ke racayitA haiN| unameM se aSTasahamI ( AptamImAMsAlaGkAra ), zlokavArtikAlaGkAra ( tatvArthAlaGkAra ), AptaparIkSA, patraparIkSA, pramANaparIkSA, pAtrakesarIstotra aura yuktyanuzAna TIkA ye graMtha chapa cuke haiN| pramANamImAMsA, pramANanirNaya, vidyAnaMdamahodaya, buddhezabhavana vyAkhyAna, aura AptaparIkSAlakRti nAmaka graMtha abhItaka anupalabdha haiN| * prastuta grantha, svAmI samantabhadrake stotragranthakI TIkA hai| isakI eka prati hameM jainandrapresake svAmI paNDita kallApA bharamApAniTavekI kRpAse prApta huI thI jo unhoMne kisI kanaDIpratiparase eka vidvAnake dvAga likhAI thI aura dUsarI prati syAdvAdapAThazAlA kAzIke sarasvatI bhavanase paNDita umarAvasiMhajIkI kRpAse prApta huI thii| ina dono pratiyoMparase isakI presa kApI sAhitya zAstrI paM0 indralAlajI cAMdUvADane kI haiM aura prUpha-saMzodhana paM0 zrIlAlajI kAvyatIrthane kiyA hai| * jaina hitaiSI bhAga 9 aMka 9 meM prakAzita hue vistRta lekhakA sArAMza / ___
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... saMzodhanAdi kAryameM yathAsaMbhava sAvadhAnI rakhI gaI hai| phira bhI yadi kucha azuddhiyAM raha gaI hoM, to unako vidvajana saMzodhana pUrvaka paDhanekI kRpaakreN| nivedaka nAthUrAma premii|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM zrIvItarAgAya namaH / AcAryapravarazrImadvidyAnaMdipraNItayA TIkayA vibhUSitaM zrImatsamaMtabhadrAcAryavaryapraNItaM yuktyanuzAsanaM / TIkAkanturmaMgalAcaraNaM / pramANanaya nirNItavastutastramavAdhitaM / jIyAtsamantabhadrasya stotraM yuktyanuzAsanaM // zrImatsamantabhadrasvAmibhiHptamImAMsAyAmanyayogavyavacche parIkSya dAd vyavasthApitena bhagavatA zrImatArhatAntyatIrthaMkara paramadevena ahrat bhavantaH 1 iti te pRSTA iva prAhu:kIrtyA mahatyA bhuvi varddhamAnaM tvAM varddhamAnaM stutigocaratvaM / ninISavaH smo vayamadya vIraM vizIrNadoSAzaya pAzabandhaM // 1 // TIkA - stutigocaratvaM stotraviSayatvaM ninISavo netumicchavo vayaM mumukSavo'yAsmin kAle parIkSAvasAnasamaye smo bhavAmastvAM vIraM nAnyat kiMcitkartukAmA iti prativacanenAbhi
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktayanuzAsanaM / saMbaMdhaH / kutaH stutigocaratvaM netumicchavo bhavanta ityAhu:RddhamAnamiti vRddhapramANatvAdityarthaH, RddhaM pravRddhaM mAnaM pramANaM yasya sa eva varddhamAna ityucyate / kiM punastatra pramANaM pravRddhamiti cet, tatrajJAnameva, tatrajJAnaM pramANaM syAditi vacanAt tasyaiva pravRddhatvopapatteH syAdvAdanayasaMskRtatvAt / sannikarSAderupacArAdanyaMtra pramANatvAyogA nirvikalpaka darzanavat pravRddhatvAsaMbhavAt / tattvajJAnaM punaH svArtha vyavasAyAtmakaM tatrajJAnatvAnyathAnupapatteH / na hyavyavasAyAtmakaM tatvajJAnaM nAmAkicitkarasya tattvajJAnatvaprasaMgAt / nAkicitkaraM tatvajJAnaM vyavasAyakarasya tattvajJAnatvAditi cet, na svayamavyavasAyAtmano darzanasya vyavasAyakaratvavirovAt sugatadarzanavat / kSaNakSayAdidarzanabuddhavyavasAya vAsanAprabodhasahakAri darzanaM vyavasAyakAraNaM nAparamiti cet, kuto vyavasAyavAsanAmabodhaH 1 darzanAditi cet, tarhi kSaNakSayAdAvapi syAtkathaM ca sugatadarzanaM na syAt ? tatrAvidyodayasattvAditi cet, tarhi avidyodaya sahAyAdarzanAt sa ca bhavatu kSakSayAdau, nAstIti mataM tadA darzanabhedaprasaMgaH, na hyekameva darzanaM nIlAdau vyavasAyavAsanAprabodhanibaMdhanAvidyodayasamAkrAntaM kSaNakSayAdAvanyatheti vaktuM yuktam / syAnmataM, darzanasyAvidyodaya vaicitryAdvaicitryaM tatastasyAnyatvAtsadanyatve darzanasya vAstavatvAvirodhAd, vAstavaM hi darzanamavAstavA vA'vithA, tadubhayamedAna darzanameda iti / tadapi svasiddhAntamAtraM, 2
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / tasyA vikalpavAsanAhetutvavirodhAt, vAstavaM hi kiMcit kasyacit kAraNamiSTaM nAvAstavaM zazaviSANaM, na cAviyA vAstavikA / yadi punaryathA vAstavaM kAraNaM vAstavameva kAryamupajanayati tadvadvAstavamavAstavaM virodhAbhAvAt tatazcAvidyo - dayaH svayamavAstavo vikalpavAsanAmabodhamavAstavaM kariSyatItyabhidhIyate, tadA vikalpavAsanAprabodho'pyavAstavo nIlAdivyavasAyamavAstavameva janayet | vAstavadarzana hetutvAt vAstavospi nIlAdivikalpa iti cet tarhi vAstavAvAstavAbhyAM darzana vikalpavAsanAprabodhAbhyAM janito nIlAdivikalpo vAstavAvAstavaH syAt, tathA ca tajjanakaM darzanaM kathamiva tatvajJAnamupapadyeta saMzayAdivikalpajanakasyApi darzanasya tatrajJAnasvamasaMgAt / yathaiva hi nIlAdivikalpaH svarUpe vAstava: svAlaMbane cAvAstavastathA saMzayAdivikalpo'pi, sarvacittacaitAnAmAtmasaMvedanasya vAstavatvAt tadAlaMbanasya cA'nyApohasyAvAstavatvAt vAstavAvAstavopapattiH / nanu darzanapRSTabhAvino vikalpasya vastuvyavasAyakatvAt tajjanakaM darzanaM tattvajJAnaM na punaH saMzayAdivikalpajanakaM tasthAvastuparAmarzitvAt / nahi saMzayena vipayIkriyamANaM calitAkAradvayaM vasturUpaM, nA'pi viparyAsenAlaMbyamAnaM viparItaM vasturUpaM yato'sya vastuparAmazitA syAditi kazcit / so'pyevaM praSTavyaH kuto nIlAdivikalpasya vastuvyavasAyitvaM siddhaM ? vastuvyavasAyivikalpavAsanAprabodhAt so'pi vastuvyavasAyyavidyodayAditi cet "
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktayanuzAsanaM / tahavidyodayavaMzaprabhavo nIlAdivikalpa ityetadAyAtam / tathA ca tajjananAna darzanaM tattvajJAna yuktamatiprasaMgAt / tadavisaMvAdakatvAt tattvajJAnamiti ceta, tadapi yadyarthakriyAprAptinimittatvaM tacca pravartakatvaM tadapi pravRttiviSayo. padarzakatvamucyate tadA na vyavatiSThate darzanasyAvyavasAyAtmanaH pravRttiviSayopadarzakatve kSaNakSayAdyupadarzakatvaprasaMgAta nIlAdyupadarzakatvavat , nIlAdivat kSaNakSayAdAvapi darzanaviSayatvAvizeSAt / kSaNakSayAdau viparItasamAropAna tadupadazakatvamiti cet, so'pi kutaH sadRzAparAparotpattidarzanAdavidyodayAceti cet, na sadRzAparAparotpattidarzanasya samAropanimittasyAparAparajalabudbudotpattidarzanena vyabhicArAt tatraikatvasamAropAsaMbhavAt tathAntaraMgasya cAvidyodayasya vAhyakAragArahitasyAsamarthatvAt tanmAtrAdevAnyathA sarvatra vibhramaprasaMgAt / syAnmAM, apagaparajalabubudeSu sahazArApagenpattidarzane satyapyavidyodayAsaMbhavAnkatvasamAropaH tato na vyabhicAra iti / tadayuktam , kSaNakSayAdidarzanasyAbodhisatvAdaprasiddhaH, pazyannayaM kSaNikameva na pazyatIti vacanasya vamanogthamAtratvAt, zakyaM hi vastuM pazyannayaM nityameva pazyatyanAdyavidyodayAdaparAparajJAnotpattiSu kSaNikaravasazaropAnAvadhArayatIti / kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhastu nityasyeva NikasyApi vidyata eva tataH pazyannaya jAtyantarameva pazyati darzanamohodayAttu durAgamajanitavAsanAsahAyAdviparItasamAropasaMbhavAnnAvadhArayatIti yuktamutpazyAmaH / tathA cAkSAdijJAnasya dravyapa ___
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / yAtmakaH kathaMcit nityAnityAtmA sadRzetarapariNAmAtmakaH sAmAnyavizeSAtmakaH jAtyantarabhUto'nekAntAtmArtho viSayaH siddhaH, sunizcatAsaMbhavadvAdhakapramANatvAt tadupadarzakatvaM pravRttiviSayopadarzakatvaM tat pravartakatvaM tatvArthakriyAprAptinimittatvaM tadapyavisaMvAditvaM tallakSaNaM tattvajJAnaM kathamavikalpaka jAtyAdyAtmakasya savikalpakasyArthasAmarthana samudbhUtatvAjjAtyAdirahitasya skhalakSaNArthasya sarvathA'narthakriyAkAriNo'nupapatteH tatkAraNena tattvajJAnasyodbhavAsaMbhavAt nirvikalpa ktvaadsiddheH| smAnmatam, saMhRtasakala vikalpAvasthAyAM azvavikalpakAle godarzanaviSayANA nirvikalpa pratyakSaM pratyakSata eva siddhaM / vikalpena nAmasaMzrayeNa pratyAtmanA vedyena rahitasya pratyakSasya saMvedanAt / taduktam pratyakSa kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhayati / / pratgatmavedyaH sarveSAM vikalpo nApasaMzrayaH // iti tadasat / vyavasAyAtmakasyaiva pratyakSasya svasaMvedanapratyatataH prasiddhaH nAmasaMzrayasya vikalpasya tatrA'nupalaMbhe'pyakSAdisaMzrayasya saMvedyamAnatvAt, saMhatasakalavikalpAvasthAyAmapi stimitenAntarAtmanA sthitasya cakSuSA rUpamIkSamANasyAkSajAyA mateH savikalpakAtmikAyA eva pratIteH / anyathA vyusthitacittAvasthAyAM tathaiva smaraNAnupapatteH etenAnupAnAtmatyane kalpanAvirahasiddhirapAstA / punaH kiMcidvikalpayato yathA'zvakalpanA mamAsIditi vittistathA gonizcayo'pyazvavikalpa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| kAle mamendriyabalAdAsIditi vittirapi kathamanyathopapadyata gabAzvavikalpayoryugapadvirodhAt / naivaM vittiH satyeti cet , na tayoH kramAdevAzUtpatteyauMgapadyAbhidhAnAt / tattvato jJAnadvayasya sopayogasya yugapadasaMbhavAt, kacidupayuktAnupayuktajJAnayogapadyavacanepi virodhAbhAvAt / tarhi godarzanamanupayuktamazvavikalpastUpayuktastatastayoryugapadbhAvo yukta eveti cet, na kiMci. daniSTaM syaadvaadinaaN| tathA'nupayuktavedanasya nirvikalpakatvasyApISTatvAt / kacitkiMcidupayuktaM hi jJAnaM vyavasAyAtmakamipyate sarvathA'nupayuktasyAvyavasAyAtmakasya tatvajJAnatvavirodhAt / na caivaM kevalajJAnamatattvajJAnaM prasajyeta tasyApi nityopayuktattvena vyavasAyAtmakatvopagamAt / nanu ca vItarAgANAM kacitpattyasaMbhavAt sarvadaudAsInyAdupayogAbhAvAdanupayuktameva jJAnamanumantavyam / tathA ca nirvikalpakaM tatsiddhaM / tadvadakSAdijJAnamapi nirvikalpakaM sat tatvajJAnaM bhaviSyatIti kecit , te'pi na yuktivAdinaH, yogajJAnasyAnupayuktatve sarvapadArthapratibhAsanasya virodhAt , tasyaivopayogarUpatvAd , yugapatsarvArthagrahaNameva jhupayogaH sarvajJavijJAnasya, na punarjihAsopAditsAbhyAM hAnopAdAnalakSaNA pravRttiH, tasyA gagadveSopayoganibaMdhanatvAt pralInarAgadveSasya sarvajJasya tadasaMbhavAt / kathamevaM sarvajJavijJAnaM niSphalaM na bhavediti cet , na tadaminnasya phalasya sakalAjJAnanivRttilakSaNasya sadbhAvAta , sarvasya jJAnasya sAkSAdajJAnanitiphalatvAddhAnopAdAnopekSAviSayasya paraMparAjJAnaphalatvama
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM! siddheH sakalavedivijJAnasya paramparayApyupekSAmAtraphalatvAt / tathA coktam upekSA phalamAdyasya shesssyaadaanhaandhiiH| pUrvA vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare // iti nityopayuktatvAtsarvajJavijJAnasya svArthavyavasAyAtmakatvameva yuktamanyathA tasyAkiMcitkaratvaprasaMgAt tadvadakSAdijJAnAnAmapIti na kiMcidavyavasAyAtmakaM tatvajJAnamasti yena sAdhanavyabhicAraH syAt / atrAparaH prAha-satyam , vyavasAyAtmakaM tatvajJAnaM arthavyavasAyalakSaNatvAt , na tu svavyavasAyAtmakaM tasya jJAnAMtareNa vyavasAyAditi / so'pi na prekSAvatAmabhidheyavacano'navasthAnuSaMgatvAt / kasyacidarthajJAnasya hi yena jJAnena vyavasAyastanna tAvadavyavasitameva tasya vyavasAyakaM parAtmajJAnavata, jhAnAntareNa tadvyavasAye tu tasyApi jJAnAntareNa vyavasAya ityanavasthAnaM durnivAraM / nanu ca jJAnasya svaviSaye nyavasitijanakatvaM vyavasAyAtmakatvaM tacca jJAnAntareNa vyavasitasyA'pi yuktaM sannikarSavat / na hi sanikarSAdiH kenacid vyavasito vyavasitimupajanayati tadvadarthajJAnaM jJAnAntareNAvyavasitameva vyavasitimutpAdayatIti kazcit / so 'pi na pAtItikavacano'rthajJAnasyApi jJAnAntareNAvyavasitasyaivArthavyavasitijanakatvaprasaMgAta jJAnajJAnaparikalpanavaiya rthyAt / tathA liMgasya jJAnenAvyavasitasya svaliMgini, zabda: syAbhidheye, sAdRzyasyopameye, vyavasitijanakatvasiddhestadvi
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| jJAnAnveSaNaM kimarthaM puSNIyAt / yadi punarubhayathA darzanAdadoSa iti mataM tadA'pi kiMcilligAdikamajJAtaM svaliMgyAdiSu vyavasitimupajanayatkathamapavAryate / cakSugadikamapi kiMcidvijJAtameva svaviSaye paricchittimutpAdayadubhayathA darzanAt / syAnmataM cakSurAdikamevAjJAtaM svaviSayajJaptinimittaM dRSTaM, na tu liMgAdikaM tadapi jJAtameva nAnyathA tato nobhayatrobhayathA prasaMgaH pratItivirodhAditi / tarhi yathArthajJAnaM vyavasitamarthajJaptinimittaM tathA jJAnajJAnamapi jJAne'stu tatrA'pyubhayathA parikalpanAyAM pratItivirodhasyAvizeSAt / kayA punaH pratItyA'tra virodha iti pecaturAdiSu kayeti samaH paryanuyogaH / vivAdApana cakSurAdikamajJAtamevArthajJaptinimittaM cakSurAditvAt, yadevaM tadevaM yathA'smaccakSugadi, tathA ca vivAdApannaM cakSurAdi, tsmaattthaa| vivAdAdhyAsitaM liMgAdikaM jJAtameva kacidvijJaptinimittaMliMgAditvAda, yaditthaM taditthaM yathobhayavAdiprasiddhaM dhUmAdi, tathA ca vivAdAdhyAsitaM liMgAdi, tasmAttathetyanumAnapratItyA tatrobhayathAkalpane virodha iti cet, tarhi vivAdApannaM jJAnajJAnaM jJAtameva svaviSaye iptinimittaM jJAnatvAt, yadevaM tadevaM yathArthajJAnaM, tathA ca vivAdAdhyAsitaM jJAnajJAnaM, tasmAttathetyanumAnapratItyaiva tatrobhayathA kalpanAyAM virodho'stu sarvathA vizeSAbhAvAt tathA cAnavasthAnaM durnivArameva naiyaayikNmnyaanaaN| syAdAkUtamarthajJAnamapyarthe jJAnAMtareNAjJAtameva jJaptimutpAdayati yathA vizeSaNajJAnaM vizeSyerthe, na punarjJAnaM tadvijJAnotpatteH
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| prAgeva tatra zorabhAvaprasaMgAta, na caivaM, tathA pratIterarthanijJAsAyAM hi svahetorthajJAnamutpadyate / jJAnajijJAsAyAntu pazcAdeva jJAne jJAnaM prtiiterevNvidhtvaaditi| tadapyasatyam / svayamarthajJAnaM mamedamityapratipattau tathA pratIterasaMbhavAt pratipattau tu svatastatpratipattiAnAntAt vA / svatazcet ? svArthaparicchedakasvasiddhivedanasya vastubalaprAptA kacidarthe jijJAsAyAM satyAmahamutpannamiti svayaM pratipadyamAna hi vijJAnaM svArthaparicchedakamabhyanujJAyate nAnyatheti jainmtsiddhiH| yadi punAnAntarAttathA pratipattistadA'pi tadarthajJAnamajJAtameva mayArthasya paricchedakamiti svayaM jJAnAntaraM pratipadyate cettadeva svArthaparicchedakaM siddhaM, na pratipadyate cetkathaM tathA pratipattiH ? kiM cedaM ca vicAryate-jJAnAntaramarthajJAnamarthamAtmAnaM ca pratipadyAjJAtameva mayA jJAtamartha jAnAtIti pratipAdya pratipAdya vA prathame pakSe'rthasya tat jJAnasya svAtmanaH svaparicchedakatvaviSayaM jJAnAntaraM prasajyena / dvitIyapakSe punaratiprasaMgaH, sukhAdikamajJAtamevAdRSTaM mayA kagetItyapi jAnIyAdavizeSAttataH kiMbahunotena jJAnamarthaparicchedava tAmicchata svaparicchedaka meSitavyam / yathezvarajJAnaM svaparicchedakatvAbhAverthajJAnatva nupapatteH / tathA caivaM prayogaH kartavya:-vivAdAdhyAsitaM jJAnaM svaparicchedakamarthajJAnatvAt, yadarthajJAna tatsvaparicchedakaM yathezvarajJAnaM / arthajJAnaMca vivAdAdhyAstiM tasmAt svaparicchedakaM / na cakSurAdinA hetovyebhicArastasyAjJAnatvAt, nA'pi macchitAdijJAnenArthavi
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| zeSaNatvAt / taddhi mUcchitAdijJAnaM nArthajJAnaM punastadarthe smaraNaprasaMgAt / na ca bhUcchitAdidazAyAM parainimiSTaM yena vyabhicAra: syAt / yeSAM tu tasyAmapi dazAyAM vedanayA nidrayAcA'bhibhUtaM vidyamAnameva mattadazAyAM madiretyAdivat madAbhibhUtivedanavadanyathA tadA nairAtmyApatteriti mataM, teSAM vijJAnasya svavyavasAyo'pi tadabhibhUtaprasiddha eveti kathaM tenAnaikAntikatA jJAnatvasya hetoH syAttato'rthajJAnatvaM svavyavasAyAtmakatvaM sAdhayatyeva sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayAt / nanvIzvarajJAnamudAharaNasAdhyazUnyaM tasya svavyavasAyAtmakatvAbhAvAditi cennezvarasya sarvajJatvavirodhAt / jJAnAntareNAtmajJAnasya parijJAnAt sarvajJatve tadapi jJAnAntaraM svavyavasAyAtmakaM cettadevodAharaNaM / jJAnAntareNa vyavasitaM cedanavasthAnaM tatrA'pyevaM paryanuyogAt / na cezvarasya nAnAjJAnaparikalpanA yuktA sahastrakiraNavat sAkSAtsakalapadArthaprakAzakamekamevezvarasya mecakajJAnamiti siddhAntavirodhAt , tadIzvarasya jJAnamudAharaNameva sAdhyavaikalyAnupapatteH sAdhanakalyAbhAvAcca / arthajJAnatvaM hi sAranaM tadudAharaNe vidyata eva vipakSe bAdhakapramANasadbhAvAdvA sAdhyAvinAbhAvaniyamasya prasiddheH prakRtasAdhanaM sAdhyaM sAdhayatyeva / svavyavasAyarahitatve jJAnasthAnIzvara ivezvarepi pramANaviruddhatvAt / svavyavasAyAtmakasakalArthajJAnAtvacidabhinnasya paramAtmana evAptaparIkSAyAmIzvaratvasamarthanAt / tataH sthitametatsvArthavyavasAyAtmakaM tattvajJAnaM pravRddhaM mAnaM pramANamiti /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / paramArthataH svavyavasAyAtmakameva tatvajJAnaM cetanatvAt svapnendrajAlAdijJAnavadityaparastasyApIdamanumAnajJAnaM svavyavasAyArthasya vyavasAyakamavyavasAyakaMvA, vyavasAyakaM cet siddhaM svArthavyavasAyAtmakaM, tadvatsarvatattvajJAna tathA syAt / avyavasAyakaM cedasAdhanAMgaM vyarthatvAt / saMvyavahArato'nAdhavidyodayakalpitAttadvyavasAyAnmamiti cet tarhi paramArthato nAsmAdanumAnAtsyavyavasAyAtmakaM sAdhyaM siddhyediti| yatkicanabhASI svavyavasAyAtmakajJAnaikAntavAdI svArthavyavasAyAsmano jJAnasyAkriyArthibhiH saMvyahAribhirAdaraNIyatvAta , prakAzyAprakAzakasya padArthasya prakAzArthibhiranAdaraNIyatvAtadalamatiprasaMgena prapaMcataH pramANaparIkSAyAM pramANasya tatvajJAnasya svArthavyavasAyAtmakasya parIkSitatvAt / nanu ca tvAM barddhamAnaM vIraM stutigocaratvaM ninISavaH smo vayamadyeti vAkyaM na yuktaM vyAkhyAtuM, tvAM vA vAmeva vIrameveti vAzabdenAvadhAraNArthena tato'nyatIrthakAsamUhasya stutyasyAbhimatasya stutigocaratvaravacchedAnuSaMgAt tathA ca siddhAntavirodha iti kazcit / so'pi na vipazcit , mtoturabhiprAyAparijJAnAttasya hyayamabhiprAyontyatIrthakarasyaivaidaMyugInatIrthaprakAzanapradhAnasya varddhamAnatvena stutigocaratvasamarthane sakalasya stutyasya siddhAntaprasiddhasya stutigocaratvaM samarthitaM bhavatyeva varddhamAnatvasya tatsAdhanasyAvizeSAt yasya yasya varddhamAnaM pravRddhaM mAnaM pramANaM kevalajJAnaM paramaguroH zrutajJAnAdi vAparaguronizcI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / yate sunizcitAsaMbhavaddhAdhakapramANatvena sukhAdivat tasya tasya stutigocaratvaM prasiddhaM bhavati / vIrazabdena vA sarvasya stutyasyAbhidhAnAta, nAyuktamavadhAraNArtha vAzabdavyAkhyAnaM mahato mahAsatvasyAsahAyasyAntarArAtinirjayanodyatasya puruSavizeSasya zaktizuddhiprakarSa dadhAnasya loke vIrazabdaprayogAt / viziSTAMmAM lakSmI muktilakSaNAmabhyudayalakSaNAMvA rAtIti vIra iti vyutpattipakSAzrayaNAdvA sarvasya stutyasya saMgrahAt prakRtavAkyavyAkhyAnaM yuktamutpazyAmaH kiM viziSTaM mAM vIramRddhamAnaM nizcinda nti bhavanto yataH stutigocaratva ninISayodya bhavantIti bhagavatA pRSTA iva sUrayaHprAhuH-vizIrNadoSAzayapAzabandhamiti / atrAjJA nAdidoSastasyAzayaH saMskAraH pUrvo doSa prAzete'sminniti vyutpatteH / dopaheturvA jJAnAvagNAdikarmaprakRtivizeSodaya iti bhAvakarmaNo dravyakarmaNazca vacanaM, doSazcAzayazca doSAzayau tAveva pAzo tAbhyAM bandhaH pArataMtryaM vizIrNo doSAzayapAzavaM ndho'syeti vigrahaH / tadaitenaitaduktaM bhavati, yasmAtyAM vizIrNadoSAzayapAzavandhaM vayaM niraNaiSma tasmAdvardhamAnaM stutigocaratvaM ninISavaH sa iti| kathamevaMvidhaM mAM niraNaiSurbhavanta ityAhuryataH kIA pahatyA bhuvi varddhamAnaM tvAM niraNaiSma / kIrtyante jIvA. dayastatvArthA yayA sA kIrti bhagavato vAk, mahatI yuktizAstrAvirodhinI tayA / bhuvi samavazaraNabhUmau sAkSAtparaMparayA sakalapRthivyAM paramAgamaviSayabhUtAM varddhamAnaH puSyanikhilaprekSAva janamanAMsi parAparANi vyApnuvannityabhidhIyate / sarvatra sa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / vedA sarveSAM yuktizAstrAvirodhivAk siddha ityarthaH / tato'yaM samudAyArthaH, stutigocaro bhagavAnvIraH paramAtmA RddhamAnatvAt yastu naivaM sa na varddhamAno yathA rathyApuruSastathA cAyaM bhagabAniti / tadvadvardhamAno bhagavAn vizIrNadoSAzayapAzavandhatvAta yastu netthaM sa na tathA yathA mithyAdRk tathA ca bhagavAn iti| vizIrNadoSAzayapAzabaMdho bhagavAn kIrtyA mahatyA bhuvi varddhamAnatvAt yastu naivaMvidhaH sa na tathA yathA prasiddho nAptaH, kI yA mahatyA bhuvi varddhamAnazca bhagavAn tasmAdvizIrNadoSAzayapAzabaMdha iti kevalavyatirekI heturanyathopapattiniyanizcayakalakSaNatvAt svasAdhyaM sAdhayatyeva tathA''ptamImAMsAyAM vyAsataH samarthitatvAt / kiMlakSaNA stutiryadgocaratvaM mAM netumicchanti bhavanta iti bhagavatA prazne kRta iva sUnyaH prAhuH-- yAthAtmyamullaya guNodayAkhyA loke stutibhuurigunnoddherte| aNiSThamapyaMzamazaknuvanto vaktuM jina tvAM kimiva stuyaam||2|| "yAthAtmyamulaMghya guNodayAkhyA loke stuti:" iti caturAzItirlakSANi guNa steSAM guNAnAM yAthAtmyaM yathAvasthitasvabhAvastadullaMghya guNodayasyAkhyA loke stutiriti lakSyate yadyevaM tadA stutikatarastAvantaH kiM zaktAH bhagavatA iti iryanuyuktAH prAhuH
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 yuktynushaasnN| - "bhUriguNodadheste / aNiSThamapyaMzamazaknuvanto vaktuM jina tvAM kimiva stuyaam|" iti, tarhi bhUriguNodadheranantaguNasamudrasya mamANiSThamapyaMzaM sUkSmatamamapi guNaM vavatuM yadi na zaknuvanti bhavantaH kimapyupamAnamapazyantastadA kimiti stotAro bhavantIti bhagavatA paryanuyuktA iva pAhuH-- tathApi vaiyAtyamupetya bhaktyA stotA'smi te zaktyanurUpavAkyaH / iSTe prameye'pi yathAsvazakti kinnotsahante puruSAH kriyaabhiH||3|| "tathA'pi vaiyAtyamupetya bhaktayA stotAsmi te zattayanurUpavAkyaH / " tathA'pi te'NiSThamapyaMzaM vaktumazaknuvannapi vaiyAtyaM dhASTaryamupetyopagamya bhakta yA hetubhUtayA te vIrasya stotA'smi zaktayanurUpavAkyaH sannahamiti saMbandhaH pare'pyevamutsahamAnAH santIti darzanArthamidamuktam / "iSTe prameye'pi yathAsvazakti ki notsahante puruSAH kriyAbhiH / " iti utsahanta evetyarthaH / yadi yathAsvazakti sveSTe prApyerthe pravRtyAdikriyAbhiH samutsahamAnapuruSavat bhavantaH stuti vaktuM pravartante tadA kiyata vaktuM zaktA ityAha--- tvaM zuddhizaktyorudayasya kASThAM tulAvyatItAM jina ! zAntirUpAm /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashit| avApitha brahmapathasya netA mhaanitiiyltivktumiishaaH||4|| jJAnadarzanAvaraNavigamAdamalajJAnadarzanAvibhUtiH zuddhista-- thAntarAyavinAzAdvIryalabdhiH zaktistayorudayasya prakarSasya kASThA'vasthA tAM jina ! bhagavan ! avApitha tvaM / kiviziSTAM tulAvyatItAmupamAtikrAntAM tathA zAntirUpAMprazamasukhAtmikA sakalamohakSayodbhUtatvAttato brahmapathasya netA mahAn paramAtmeti, iyanmAtraM prativaktumIzA: samarthA ityanena yAvatI svazaktiH bhagavatsaMstavane tAvatI muuribhiniveditaa| tatra zuddhiH kacitpuruSavizeSe parAkASThAmadhitiSThanIti prakRSyamANatvAtparimANavat tathA zaktiH kacitpuruSavizeSe parAM kASThAmavApnoti prakadhyamANatvAtparimANavadeveti zuddhizaktyoH prakarSaparyantaM gamana prativarNyate na punarjJAnaM kacitparAkASThAM pratipadyata iti sAdhyate / matijJAnasya zrutajJAnasya ca dharmitve parasya siddhasAdhyatAnuSaMgAta syAdvAdinazca sveSTasiddharabhAvAt / avadhyAdijJAnatrayasya dharmitve pareSAM dharmyasiddhiH / sarvajJavAdinA sAdhanavaiphalyaM tassiddheriva sAdhyatvAta / jJAnasAmAnyadharmitve'pi mImAMsakasya siddhasAdhanameva codanAjJAnasya paramaprakarSaprAptasya siddhatvAt / zuddhastu dharmitvanirdezai noktadUSaNAvakAzaH pareSAM tatra vivAdAda siddhasAdhyatAnuSaMgAmAvAt vAdinaH speSTasiddharapratibaMdhAt sarvajJatvasAmAnyasya prsiddhH|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasn| nanu ca yadyahameva mahAniti prativaktuM zakyastadA madIyazAsanasyaikAdhipatyalakSmIH kimanyatIrthibhirapodyate tadapavAdahetuH kazcidastIti cetso'bhidhIyatAmiti bhagavatpazne sUrayaH kAlaH kalirvA kaluSAzayo vA zrotuH pravakturvacanAzayo vaa| tvacchAsanakAdhipatitvalakSmI__ prbhutvshkterpvaadhetuH||5|| tava zAsanaM sarvamane kAMtAtmakaM iti mataM tasyaikAdhipati tvaM sarvairavazyAzrayaNIyatvaparthakriyArthibhiranyathA tadanupapattestadeva lakSkSI:,niHzreyasAbhyudayalakSmI tanvAgasyAM prabhutvaM sakalaM pravAditiraskAritvaM tatra zaktiH pArtha paramAgamAntritAyuktibhUtasyAH saMpratyapavAdaheturbAhyaH sAdhAraNaH kalireva kAlaH so' sAdhAraNamtu vaturvacanAzaya eva, antaraMgastu stotuH kalupAzaya eva dazamohAkrAMtacetaH / sarvatra vAzabda ekkAArthI draSTavyaH rakSantarasUcako vA, tena vali kAla: kSetrAdirvA tathAvidha it vagamyate / tathAcA ryasya pravakturvacanAzayo vA'nuSThAnAzaya veni grAhyam / tathA stotuH kaluSAzayo vA jijJAsAnupapacirvA heturavAdaka iti pratipattavyaH // kIdRzaM punarmadIyazAsanamityabhidhIyate:
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashitN| dayAdamatyAgasamAdhiniSThaM nayapramANaprakRtAMjasArtham / adhRSyamanyairakhilaiH pravAdai rjina ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // sAkalyena dezato vA prANihiMsAto viratirdayAvratamanRtAdiviratestatrAntarbhAvAt / manojJAmanojendriyaviSayeSu rAgadveSaviratirdamaH saMyamaH / vAhyAbhyantaraparigrahatyajanaM tyAgaH / pAtradAnaM vA prazastaM dhyAnaM zuklyaM dhayaM vA smaadhiH| dayA ca damazca tyAgazca samAdhizceti dvandve nimittanaimittikabhAvanibaMdhanaH pUrvottaravacanakramaH, dayA hi nimittaM damasya tasyAM satyAM tadupapatteH, damazca tyAgasya, tasminsati tadghaTanAta, tyAgazca samAdhestasminsatyeva vikSepAdinittisiddherekAyastha samAdhivizeSasyopapatteH, anyathA tadanupapatteH teSu dayAdamatyAgasamAdhiSu niSThA tatparatA yasminmate tattvadIyaM mataM zAsanamadvitIyamekameva srvaadhinaaykmityrthH| kuto madIyaM matame baMvidhaM siddhamiti cet "nayapramANaprakRtAMjasArtham" yasmAt , nayau ca pramANe ca nayapramANAnIti dvandve pramANazabdAdabhyahitArthAdapi nayazabdasyAlpActarasya chandovazAtpUrvanipAto na viruddhayate / prakarSeNa sarvadezakAlapuruSapariSadapekSAlakSaNena kRto nizcita ityarthaH / aMjasA paramArthena praNIta Ajaso'saMbhavadAdhaka iti bhAvaH / artho jiivaadivypryaayaatmaa| nayama ___
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| mANaiH prakRta prAMjaso'rtho'sminniti nayapramANaprakRtAMjasArtha matam / nayapramANaiH sunizcitAsaMbhavadvAdhakaviSayamityarthaH / tathAvidhamapi kutaH siddhamiti cet yasmAdadhRSyamanyaira khile pravAdairiti nivedyate / darzanamohodayaparavazaiH sarvathaikAntavAdibhiH prakalitAvAdA: pravAdA: sarvathaikAntavAdAstairakhilairakhiladezakAlapuruSagatairadhRSyamabAdhyamiti nizcayaH / kasmAttaiH kapitA vAdA na punaH paramArthAvabhAsina iti cet, yasmAt tvadIyamatAdanye vAhyAH samyaganekAntamatAbdhe yA mithyaikAntA bhavanti te ca kalpitArthAH prasiddhAstadvAdAH kathamicha paramArthapathaprasthApakAH syuryatamtairavAdhyaM tvadIyaM mataM na syAt na hi mithyAvAdaiH samyagvAdo bAdhituM zakyotiprasaMgAt / nanu ca dravyArthikanayena nizcitIrtho na pAramArthiko madIyamatasya siddhaH pareSAM saMbhavaddhAdhakatvAt , paryAyArthikanayaistu nizcitArthavat / tathAhi-na jIvAdikadravyamekamanapAyi vAstavaM kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt / nahi dravyasya dezakRtastAvat kazcit kramaH saMbhavati niSkriyatvAttasya dezAntaragamanAyogAta, sakriyatve sarvavyApakatvavirodhAt / nA'pi kAlakRtaH zAzvatikatvAtsakala kAlavyApitvAt pratiniyatakAlatve nityatvavirodhAt dravyatvAghaTanAt / svayamakramasya sahakArikAraNakramApekSaH krama ityapyasAraM, sahakAribhyaHkaMcidapyatizayamanAsAdayatastadapekSa nupapattetiprasaMgAt / sahakArikRtamupakAramAtmasAtkurvataH kaarytvprsNgaadnitytvaapteH| yadi tu
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / 1 nityadravyasya kaMcidapyupakAramakurvatAmapi sahakAritvamurarIkriyate tena saha saMbhUya kAryakaraNazIlAnAmeva sahakAritvavyavasthitiriti mataM, tadapi na nityadravyasya kramaH siddhayet tasyAkrapatvAt; sahakAriNAmeva kramavattvAt / sahakAryapekSaH kramo'pi dravyasyaiveti cet na, tasyA'pi dezakRtasya kAlakRtasya vA virodhAt / tathA krameNa sahakAriNamapekSamANasya kAlabhedAdanityatvaprasaMgAt kAryeNA'pi krameNApekSamANasya bhedApatteH sahakArivizeSatrat tato na kramaH sarvathA dravyasya saMbhavati / nA'pi yaugapadyaM yugapadekaspinsamaye sakalArthakriyAniSpAdanAdad dvitIyasamaye'narthakriyAkAritvenA'vastutvaprasaMgAt; niSpAdita niSpAdanaprasaMgAdvA / tadevaM dravyAnnityAtmakAt kramayaugapadye nivartamAne svajyApyAmarthakriyAM nivartayataH, sA ca nivarttamAnA vAstavatvamiti vyApakAnupalabdherbAdhikAyAH saMbhavAnnAsaMbhavadvaHdhakatvaM dravyasya siddhaM saugatAnAM / nA'pi paryAyasya kSaNikasyAsaMbhavadvAdhakatvaM siddhayati tatrA'pi vyApakAnupalaMbhasya bAdhakasya saMbhavAt / tathAhi - paryAyo na vAstavo'rthakriyAnupalabhAt, na tatrArthakriyopalaMbhaH kramayaugapayavirodhAt, na tatra kramayaugapadye saMbhavataH pariNAmAnupalaudheH, na tatra pariNaH mossti pUrvottarAkAravyApidravya sthiteranupalabdheH na tatra pUrvottarAkAravyApidravya sthitirasti pratikSayamutpAdAnantaraM niranvayavinAzAbhyupagamAt / na ca tatra ka syacitkutazcidutpattirghaTate sati kAraNe kAryasyotpattau kSa " 16
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasn| NabhaMgaprasaMgAdasati kAraNe kAryasyodaye vinaSTatamasya bhaviSya tamasya ca kAraNatvaprasaMgastasminnapyasati kAryasyodayAt / etena svakAle sati kAraNe kAryasyotpattiriti pakSAntaramadhyapA. stam / kAraNatvenAbhimatasyApi svAkAle savopapatteH / ta. ditthaM nayanizvito'rtho na pAramArthikaH zAsanasya saMbhabadAyakatvAttaimirikajJAnanizcitendudvayavat / tathA pramANaprakR. to'pyoM dravyaparyAyAtmako nAMjasaH siddhayeta, tata eva tadvata sa hi yenAtmanA nityastenaivAtmanA'nityazcedvirodho bAdhakaH, svabhAvAMtareNa cedvaiyadhikaraNyaM tasya prAptaM parasparaviruddhayonityAnityAtmanorekAdhikaraNatvAdarzanAt, kaciddeze zItoSNasparzavat, tayorekAzrayatve vA yugapadekenaivAtmanA nityAnityatva. yoH prasakteH saMkaraH syAt / yenAtmanA nityatvamiSTaM tenAnityatvameva, yena cAnityatvaM tena nityatvameveti parasparagama nAt vyatikaraH, ayamAtmAnaM purodhAya nityo jIvAdirathaiH kathyate, evaM purodhA yAnityastau yadi tato'rthAntarabhUtau, tadA vastutrayaprasaMgastAni ca trINyapi vastUni yadi nityAnityAmakAni tadA pratyekaM punarvastutrayaprasaMga iti anavasthA syAt / vadi tu tau tato'nantarabhUtau tadA jIvAdyartha eva na tAvAmAnau tadabhAvAtte na nityAcAnityAzca vyavasthApyaMte, tAveda cAtmAnau na tato'paro'rthaH syAditi kasyacinnityatvAnityatve tau sAdhayeyAtAM / svayameva tau nityAnityau syAtA. miti cettarhi yo nityaH sa nitya eva, yathAnityaH so'nitya
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| eveti prAptaM, tathA cobhayadoSAnuSaMgaH sarvathaikasya nityaanisyaatmksthaarthsyaaptipttiprsNgH| dRzyatayopagamyamAnasya ca sarvathA'nupalabdherabhAvaprasaMgaH tasyAdRzyatvapratijJAne cAdRSTaparikalpanamanuSajyetetyanekabAghakopanipAtAna pramANanizcito'ya: zAsanasyAMjasaH syAdAkAzakezapAzaprakAzakazAsanavat taimirikasyeti kathaM nayapramANaprakRtAMjasArtha madIyaM mataM syAdanyairakhilaiH pravAdaiH saugatAdibhiH dhRSyamANatvAttata eva na dayAdamatyAgasamAdhiniSThaM sarvathAsaMbhavavAdhakasya jIvasya dayAdicatudhyAsaMbhavAt tadviSayasya dayAdiniSThatvAsiddhestathA ca kathamadvitIyaM sarvAdhinAyakatvAnupapatteriti vadantamiva bhagavantaM vijJApayanta: mUrayaH pramANanayamakRtaM pAramArthikaM tattvaM sAdhayantiabhedabhedAtmakamarthatattvaM tava svataMtrAnyatarat khapuSpam / avRttimattvAtsamavAyavRtteH saMsargahAneH sakalArthahAniH // 7 // TIkA--- abhedo dravyaM nityaM, bhedaH paryAyo nazvarastAvAtmAnau yasya tadabhedabhedAtmakaM tava bhagavan ! arthatattvaM jIvAditatvaM parasparataMtraM dravyaparyAyAtmakamityabhidhIyate asmAbhine punaH svataMtraM dravyamAnaM paryAyamAtraM vA tadubhayaM vA vijJApyate tasya khapuSpasamatvAta, pratipAditakrameNa saMbhavabAdhakasyAsmAbhirapISThatvAdvAstavatvAnupapatteH, nayaprakRtasya pramANa ___
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsana prakRtasya vA'rthasya jAtyaMtarasyAMjasasya tvadIyamatena svIkaraNAdadvitIyameva tavedaM matamanumanyAmahe tato'jyairakhilaiH prvaadairdhRssytvsiddhH| nanu cAstu svataMtra dravyamekaM khapuSpasamAnaM pratyakSAdibhiranupalabhyamAnatvAt kSaNikaparyAyavat tadubhayaM tu dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyarUpaM sattatvaM prAgabhAvAdirUpamevAsattatvaM svataMtramapi kathaM khapuSpavat syAttasya dravyAdipratyayavizeSavipayasya sakalajanaprasiddhatvAditi cet, na kAraNakAryadravyayorgu. NaguNinoH karmatadvatoH sAmAnyatadvatozeiSyatadvatozca padArthAntaratayA svataMtrayoH sakRdayapratIyamAnatvAtsarvadAvayavAvayavyAtmanorguNaguNyAtmanaH karmatadvadAtmanaH sAmAnyavizeSAtmanathArthatatvasya jAtyantarasya pratyattAditaH sarvasya nirbAdhava-- bhAsanAt / syAnmataM, parasparanirapekSamapi padArthapaMcakaM samavAyasaMbaMdhavizeSavazAt parasparAtmakamivAvabhAsate'nutpannabrahmatulAkhyajJAnAtizayAnAmasmAdRzAmiti / tadapi na parIkSAkSama sarvadA'smadAdipratyakSasya bhrAMtatvaprasaMgAttatpUkAnupAnAderapi pramANatvAnupapatterapramANabhUtAtmatyayavizeSAtpadArthaviSayavyavasthApanAsaMbhavAta ; tathA'bhyupagamyApi paryanuyuMjmahe-avayavAvayavyAdInAM samavAyattiH padArthAntarabhUtA tato vRttimatI vA syAdattimatI vA? na tAvat prathamakalpanA saMbhavati tatra saMyogavRtterayogAttasyA dravyavRtritvAdanyathA guNatvavadvirodhAta / nasamavAyavRttiAsamavA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / ntarasyAnabhyupagamAt vizeSaNabhAvasyApi vRzivizeSasya svataMapadArthAviSayatvAdanyathAtiprasaMgAta sahyavidhyayorapi vizeSaNavizeSyabhAvAnuSaMgAt / saMbhavatI vA vizeSaNabhAvAkhyA vRttimadbhyo 'rthAntarabhUtA dRzyaMtarAnapekSA na jAghaTIti tadvatyaMtarApekSAyAmanavasthAnAt kuto tirvyavasthitA syAdyayA samavAyacittimatIpyate / yadi punaravRcimatIni kalpanottarA samAzriyate tadApyavRttimattvAtsamavAyavRtteH saMpargahAniH sakalArthAnAmanuSajyamANA mahezvareNApi nivArayitumazakyApanIpota / yadi punaH svabhAvataH siddhaH saMsargaH padArthAnAmanyonyaM na punarasaMspRSTAnAM samavAyavRttyA saMsargaH kriyate samavAyasamavAyivaditi matAMtaramurarIkriyate tadA syAdvAdazAsanamevAzritaM syAt svabhAbata eva dravyasya guNakarmasAyAnyavizeSaizeSaiH kathaMcittAdAmyamanubhavataH pratyayavizeSavazAdida dravyamayaM guNaH karmedaM sAbhAnyametat vizeSo'sau tatsaMbaMdho'yamaviSvarabhAvalakSaNaH samavAya ityapoddhRtya sanayanivaMcano vyavahAraH pravartata ityanekAtamatasya prasiddhatvAt svataH paratovArthAnAM saMsargahAnautu sakalArthahAni: syAt, tAmanicchadbhirabhedabhedAra kamarthatattvaM parasparataMtra prAtItikamarthakriyAsamartha sAmAta samarthanIyaM tatra virodhAnavakAzAttatropalabhasyAvAdhitasya sadbhAvAt tadvirodhasya vA'nupalaMbhalakSaNatvAtsudUramapyanusatya sarvaiH pravAdibhirekasya vastuno 'nekAtmakasyAzrayaNIyatvAta yogaiHsAmAnyavizeSavata:na hisAmAnyavizeSa eka evAnuvRttivyAvRttipratyayajananazaktidvayAtmako
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / neSyate / svasamayavirodhAcchaktidvayasya tato bhedo naiko'nekAtmaka iti cet na, tasya niHzaktikatvaprasaMgAt / tasya zaktibhyAM saMbaMdhAna niHzaktikatvamiti cettarhi tasya zaktibhyAM saMbandha svIkurvataH kathamanekAtmakaM na syAt / tatsaMbaMdhayorapi tato bhede tadeva niHzaktikatvaM tAbhyAmapi saMbaMdhAbhyAmanyayo / saMbaMdhayoH parikalpanAyAmanavasthA syAt / tadasat, tatsaMbaMdhAtmakatvopagame zaktidvayAtmakatvamevAstu zaktizaktimatoH kathacittAdAtmyAt, tathA ca sAmAnyavizeSa evaiko'nekAntAtmake vastuni virodhaM niruNaddhIti kiM nacintayA, tadvadvaiyadhikaraNyAdidUSaNakadaMbakamapi tato dUrataraM samutsArayatIti kRtaM prayAsena; svayaM mecakajJAnaM caikAnekaM pratibhAsaM svIkurvat kathamanekAntaM nirasitumutsahate sacetanaH / mecakajJAnamevetyayuktaM tasya nAnAsvabhAvatvAbhAve'nekArthagrAhitvavirodhAt nAnArthagrahaNasvabhAvo'pyekaeva tasyeSyate satvAdisAmAnyasya nAnAvyaktivyApakaikasvabhAvavaditi cet, na tathA paraM prati sAdhyatvAt satpratyayAvizeSAdvizeSaliMgAbhAvAdekaM sattvasAmAnyamekasvabhAvaM siddhaM tadvat dravyAdisAmAnyaM dravyatvAdipratyayAvizeSAdvizeSaliMgAbhAtrAcceti cet, na saccadravyAdipratyayasya prativyakti vizeSasiddheH saccadravyatvAdisAmAnyasyAnekatvavyavasthiteH / idaM ca sadidaM ca saditi samAne ime satI tathA samAne dravye guNau karmaNI ceti samAnapratyayAt samAnapariNAmasya prativyakti vyaktyaMtarApekSayA prabhidyamAnasya nirvAdhabodhAdhirUDhatvAt / tatra vRtivikalpAnavasthAdibAdhakasyAnavakA 2
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| zAt / nanu ca samAnapariNAmeSu samAnapratyayAt samAnapariNAmAntaramasaMgAdanavasthAnaM bAdhakamatrAstyeveti cet, na samAnapariNAmAnAM vyaktimveva sveSvapi samAnapratyayahetutvAdanavasthAnupapatteH svayaM vyaktayastathA samAnapatsyahetavaH santu kiM samAnapariNAmakalpanayetyAyanAlocyAbhidhAnaM kaLadivyaktInAmapi gopratyayahetutvaprasaMgAt / gorUpeNa samAnena pariNatA eva khaMDAdivyaktayo gopratyayahetava iti cet. siddhaH samAna gariNAmo'neka: prativyaktibhedapratIteH / nahi gotvaM sAmAnyamekaM tatsamavAyAt khaMDAdiSu gopratyaya iti vyavasthApayituM zakyaM karkAdivyaktiSvapi tatsamavAyAt gopratyayatvaprasaMgAt / na ca sarvavyaktibhyaH sAmAnyasya samavAyasya ca sarvathA bhede'pi khaMDAdivyaktiSveva gotvaM samavaiti na punaH karkAdiSviti yuktamutpazyApaH / iha khaMDAdiSu gotvamiti satpratyayAvizeSAkhaMDAdiSveva gotvasya sapavAya iti cet, tarhi nAnAsamavAyaH siddhaH pratisapavAyipratyayabheda t samavAyina eva nAnAsamavAyastatvaMbhAvena vyAkhyAmiti vacanAt / sattArattadekatvasiddheriti cet, naikasya niraMzasya dezakAlabhinnasAyiSu sarvathehedamiti pratyayahetutvavirodhAt saMyogasyApyekasthAnaMzasya saMyogiSu saMyuktapratyayahetutvaprasaMga t tathA caika eva samavAyavat saMyogaH syAditi yogamatamativarttate / yadi punarnAnA saMyogaH zithilaH saMyogo niviDaH saMyoga iti vizeSapratyayAnmanyadhvaM tadA nityaH samavAyo nazvaraH samavAya iti pratya
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsamaM / yabhedAt samavAyo'pi / nAnAvastusamavAyinoranityatvAtsa ceta tarhi saMyoginoH zithilatvAtsaMyogaH zithila ityupacaryatAM paramArthatastasya niviDarUpatvAt / nAnAsaMyogo yutasiddhadravyAzrayatvAdvibhAgavaditi cet na, dravyatvena parasparavyabhicArAt tathA samavAyo nAnA syAdayutasiddhAvayavAvayavidravyAzrayatvAd dvitvasaMkhyAvadityapi zakyaM vaktuM / samavAyasyAnAzrayatvAdasiddhotra heturiti cet, na SaNNAmAzritatvamanyatra nityadravyebhya iti vacanavirodhAt / samavAyasyopacArAdAzritatvasiddhestathA vacanaM na virudhyate samavAyinoH satorevehedamiti pratyayotpAdasyopacArakAraNasya sadbhAvAditi cet, kathamevamavayavAvayavidravyAzrayatvAt iti heturasiddhaH syAt tasyopacArAnupacArAnapekSayAzritatvAt, sAmAnyarUpatvenAbhidhAnAt / paramArthato'nAzritatve'pi etadabhidhIyate-nAnAsamavAyo nAdhitatvAt paramANuvaditi / nanvevaM vadan samavAyaM dharmiNaM prapayate cet, kAlAtyayApadiSTo hetuzca dharmigrAhakapramANabAdhitatvAt / na pratipadyate cedAzrayAsiddho heturityapi na dUSaNaM samavAyasyAviSvagbhAsaMbaMdhasya kadAcittAdAtmyalakSaNasyaikatvAnekatvAbhyAM vivAdApannasya pratipatterdharmiyAhakapramANAntaraikatvAsiddhestena bAdhA'nu patta: kAlAtyayApadiSTavAyogAt / tadekatvasAdhanasya ca pramANasyAsaMbhavAt svapratyayA vizeSasyAsi. ddhatvAt / kAlAdibhirvyabhicAra iti cet, na teSAmapi kathaMcinnAnAtvasiddheH kAlasya saMkhyeyadravyatvAtkhasyAnaMtapradezatvAta
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashit| syAdvAdinAMmate, tataH samavAyasya nAnAtvaprasiddhau ca sAmAnyasya prativyaktisamavAyaM kathaMcittAdAtmyaM pratipadyamAnasya nAnAtvasiddhirnAnAvyattitAdAmyena sthitatvAt vyaktisvarUpavaditi naikasvabhAvaM sAmAnyaM satvaM dravyatvAdi vA paramaparaM vA siddhaM yata idamucyate nAnAvyaktivyApakaikasvabhAvasAmAnyavannAnArthagrAhakaikasvabhAvaM mecakajJAnamiti / nAna svabhAvatve tu mecakajJAnasyaikasya tadevAbhedabhedAtmakaM vastvekAnekAtmaka nityAnityAtmakaM sAdhayet sakalavirodhAdibAdhakapariharaNasamarthatvAda saugatAnAM ca vedyavedakAkArasaMvedanaM tattvamekamanekAtmakaM sAdhathatyeva / vedyavedakAkArayobhrItatve saMvedanasya cAbhrAntatve bhrAntetarAkAramekaM saMvedanaM, bhrAntAkArasya cAsatve saMvidAkArasyAbhrAntasya satve sadasadAtmaka mekaM, viSayAkAravivekitayA parokSatve saMvidrapatayA pratyakSatve parokSapratyakSAkAramekaM vijJAnaM kathaM nirAkuryuH yato'nekAntasiddhirna bhavet / kapilAnAM tu tattvamekaM pradhAnaM satvarajastamorUpaM sarvathaikAntakalpanAM zithilayatyeva / tasyaivAnekAntAtmakavastusAdhanatvAt / sattvAdIna meva sAmyamApannAnAM vinihattaprasavapravRttInAM pradhAnavyapadezAt / tavyatiriktapradhAnAbhAvAnaikamanekAntAtmaka miti cet naikapradhAnAbhyupagamavirodhAt prdhaantrysiddhH| sarvasaMhArakAle pradhAnamekamevAdvayaM na sattvAdayasteSAM tatraiva lInatvAditi cet, kathamekasmAdanekAkAraM mahat prajAyetAtiprasaMgAt / sukhaduHkhamohazaktitrayAtmakatvAtpradhAnasya na doSa iti cet.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / kathamevamekamanekazaktyAtmakaM pradhAnamanekAMta na sAdhayet, bhostRtvAdyanekadharmAtmakapuruSatatvavat / bhoktRtvAdInAmavAstavatvAdekameva puruSatattvamiti cet, na vAstavAvAstatvasiddheH, purupasyAnekatvAnivRttaH / tasyAvAstavadharmarUpeNAsatvAnnAnekarUpatvamiti cet, na tathA sadasadAtmakatayA'nekAMtasiddheH / tato bhagavato jinasya matamadvitIyameva nayapramANaprakRtAMjasArthatvAdakhilaiH pravAdairadhRSyatvAcca vyavasthitamiti yogamatasyaiva sa. doSatvasiddherakhilArthahAnirvyavatiSThate / itazca sakalArthahAniyA~gAnAmityabhidhIyate-- bhAveSu nityeSu vikArahAne na kaarkvyaapRtkaaryyuktiH| na baMdhabhogau na ca tadvimokSaH, samaMtadoSaM matamanyadIyaM // 8 // TIkA-dikAlAkAzAtmamanaHsu pRthivyAdiparamANudravyeSu paramamahatvAdiSu guNeSu sAmAnyavizeSasamavAyeSu ca bhAveSu nityeSvevAbhyanujJAyamAneSu vikArasya vikriyAkhyasya hAniH prasajyeta / vikArahAnezca na kArakavyAptaM karnAdikAskavyApArasya vikriyApAye saMbhavA'bhAvAt / kriyAviSTaM dravya kArakamiti prasiddhaH / kArakavyApRtAbhAve ca na kArya dravyagugAkarmalakSaNaM pratiSThAmiyati / tadapratiSThAyAJca na yuktiranumAnalakSaNAnubaMdhe sAdhye tasyAH kAryaliMgatvAttadabhAve cAya ___
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dokaashit| nAt / baMdhAbhAve ca bhogaH phalaM na bhavati ! nA'pi tadvimo. kSastasya baMdhapUrvakatvAditi sakalArthahAniH syAt / bhAvAnAmabhAve prAgabhAvAdInAmapyasaMbhavAtteSAM bhAvavizeSaNatvAtsvataMtrANAmanupapatteH / etena mImAMsakAnAM zabdAtmAdiSu bhAveSu nityeSu pratijJAyamAneSu vikArahAneH kArakavyApRtakAryayuktiH atyAkhyAtA, tanivandhanau ca baMdhabhogau, tadvimokSazcAnaMdAtmakabrahmapadAvAptirUpaH pratikSiptaH / kathaMcidabhedabhedAtmakatve tu bhAvAnAmabhyupagamyamAne syAdvAdAzrayaNaM nityatvaikAMtavirodhamAtItikamavazyaM bhAvi durnivAraM iti samaMtadoSamanyadIyamanyeSAM vaizeSikanaiyAyikAnAM mImAMsakAnAJcedamanyadIyamiti pratipattavyam / athavA kApilAnAM matamanyadIyaM samantadoSamiti vyAkhyAyate samantAt dezakAlapuruSavizeSApekSayA'pi sarvataH pratyakSAnumeyAgamagamyeSu sarveSu sthAneSu sarvata iti grAhyaM samantAt doSo bAdhaka pramANaM yasmistatsamantadoSa, taccAnyadIyaM mataM na tvadIyamiti bhAvaH / kathaM tatsamantadoSamityucyate / yasmAdbhAveSu nityeSu niratizayeSu puruSeSu sAMkhyairabhimateSu nirvikArasya puruSArthapradhAnapravRttivikriyAlakSaNasya hAniH prasajyate / sa hi pradhAnasya vikAro mahadAdiH puruSArthoM bhavatu, puruSasya kaMcidupakAraM karoti vA na vA ? yadi karoti tadA puruSAdanAntaramarthAntaraM vA / tato'nantaraM cet , tameva karotIti kAryatvaprasaMgAta so nityatvavirodhaH / tato'rthAntara cenna tasya kiMcitkRtaM syAditi kathaM puruSArthaH prakRtervikAraH ___
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| syAt / prakRtikRtavikAropakAreNa puruSasyopakArAntarakaraNe'navasthAnasaMgAt / nanu cana puruSasyopakArakaraNAnmahadAdiH purupArtho'bhidhIyate sAMkhyairnAri puruSeNa tasyopakArasaMpAdanAta sarvathA tasyodAsInatvAt / kiM tarhi puruSeNa darzanAt purupArthaH kathyate / puruSabhogyatvAditi kecita, te'pi na parIkSakAH sarvathodAsInasya puruSasya bhoktatvavirAdhAt dRzyasya bhogyakhAyogAt / nanu ca vItarAgasarvajJadarzanavat puMso viSayadarzanaM bhogaH, sa ca zuddhasyAtmanaH saMbhavatyeva rAgAdimalAmAvAt / tadviSayasya ca bhogyatvaM nirviSayasya bhogAsaMbhavAttataH sarvathodAsInasyApi bhoktRtaM na virudhyate iti cet na, pariNAmitvaprasaMgAt syAdvAdinaH sarvajJavat, sa hi sarvajJaH pUrvottarasvabhAvatyAgotpAdanAbhyAmavasthitasvabhAvaH pariNAmyeva sarvAryAnpazyati nAnyathA, pratisamayaM dRzyasya pariNAmitve draSTurapariNAmAnupapatterna cAyaM dRzyamarthapapariNAminaM vaktuM samarthaH svayaM tasya pariNAmitvopagamAt siddhAMtaparityAgAnuSaMgAt / cinchaktirapariNAminyeti cet, nAdarzitaviSayatvatyAgena darzitaviSayatvopAdAnAdavasthitAyA eva tasyAH prinnaamitvsiddheH| etenApratisakramatvAdapariNAminI cetaneti pratyuktaM / prativiSayaM darzinaviSayatve saMkramAt tathA buddhereva pratisakramo na tu cicchakteriti cet, na buddharapyapratisaMkrAprasaMgAt viSayasyaiva atisaMkramaprasaMgAta, buddhayAvasIyamAnasya viSayasa pratisakrame buddheH kathamapratisaMkrama iti cet, tarhi buddheH pratidarzi
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / | kAyA: pratisaMkrame tadviSayasya citizaktiH kathamapratimaMtramaiti cintyaM, yathaiva hi viSayaM pratiniyataM darzayantI buddhizcitizaktaye saMkrAmati tathA krameNa citizaktirapi pazyaMtI vizeSAbhAvAt kathamanmathA krameNa darzitaviSayA syAt / cicchaktirapratisaMkramaiva sarvadA zuddhasvAditi cet, na zuddhAtmanoSpi svazuddhapariNAmaM pratimaMkrapAvirodhAttatrAzuddhapariNAmasaMkramasyaivAsaMbhavAt / zuddhapariNAmena pi citizaktirapratisaMkramAnaMtatvAditi cet, na prakRtyA vyabhicArAt / sA'pi hyanaMtA sAMtatve'pi nityatvavirodhAt / prakRtermahadAdipariNAmasadbhAvApratisaMkramaH siddhayena punazcicchakte ra pariNAmitvAditi cet, na tasyA api dRzyadarzanapariNAmasadbhAvasiddheH / etena cicchaterapratisaMkrame sAdhye pariNAma rahitatve satyanaM tatvAditi hetorasiddhatvaM vyavasthApitam / syAnmataM, cicchaktirapariNAminyapratisaMkramA zuddhatve satyanaitatvAtparasaMgraha viSayasattAvaditi / tadapyasat / sattAyA guzrIbhUta pariNAmasaMkramAyA eva parasaMgrahaviSayAyAH syAdvAdibhirabhISTatvAt mAdhyasamatvAdudAharaNasya / na hi nirAkRtapariNAmasaMkramaM kiMcid dravyaM dravyArthikanayaM prasthApayati durnayatvaprasaMgAt brahmavAdavat / nA'pi svapariNAmabhinnamupacaritapariNAmasaMkramamurarIkriyate yatastadudAharaNIkRtya cicchaktistathAvidhA sAdhyeti / nanu ca pareSAM dRzyamya draSTuratyaMtabhedAt dRzye pariNAmini pratisaMkramo draSTuriti cicchAktilakSaNe zuddhAtmani upa " 31
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| caryate tayoH saMsargAzcetanasya darzitaviSayatvopagamAt tato na paramArthato pariNAmapratisaMkramaM naM praniSedhumucitamiti cet tarhi darzitaviSayatvamyo carinatve darzanamanupacaritamAtmanaH prasajyeta, atha darza bhedastatropacarita eva bhinnasya darzanasya hazizaktirUpasya vAstavatvAditi mataM tadapi na samyak / hAzazakteH svabhAvabhedamantareNa nAnAvidhadRzyadarzanavirodhAt tadazitaviSayasvabha vabhedasya pAramArthika sthaiva siddhaH / sthAnmataM cicchaktareka evAbhinnaH mvabhAvo'bhyupagamyate'smAbhiyana yo yadA yatra yathA dRzyapariNAmo buddhayAdhyavasIyate taM tadA tatra tathA patIti darzitaviSayatvepi tasyAHprativiSayaM nasvabhAvabheda iti / tadapyasaMbhAvyaM, tathA buddherapyeva svabhAvatvaprasaMgAt / zakyaM hi vaktuM buddhereka eva kramamAvyanekaviSayavyavasA.. yasvabhAvo yena yathAkAlaM yathAdezaM yathAprakAraM ca viSayamadhyavamyatIni na kiMcidanekasvabhAva sidhyettathendriyamano'haMkArANApi viSayAlocanasaMkalpanAbhimananaikasvabhAvatvaprasaMgAt / tanmAtrabhUtAnAmapi nAnAsvakAryakaraNaikasvabhAvatvopapatteH / kasyacidanekzo'nekakAryahetognekakriyAzAttisvabhAvatveci chakorapi nAnAdRzyadarzanakriyAsvabhAvanAnAtvaM kathamapAkriona / tathA ca na cichavitanitizayaikanityasvabhAvA sidhAti tatra darzitaviSamA yatastadartho bahudhA'nekavikAro mahadAdiH syAditi nityeSu bhAveSu prakRtipuruSeSu vikArahAniH siddhA / vikArahAnezva na kArakavyApRtakAryayuktiH / karoti
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| iti kArakaM kartRpradhAnaM tasya vyApRtaM vyApAraH, kArya mahadAdi vyaktaM, yuktiyogaH saMbaMdhaH saMsargaH kArakavyAghRtaM ca kArya ca tAbhyAMyuktiH puruSasya saMsargoM na syaat| tathA kArakatvenAbhimataM pradhAnaM na mahadAdikAryakAri nirvyApAratvAt puruSavat / nirvyApAra tat sarvathAvikriyAzUnyatvAt tadvat / vikArarahita pradhAnaM nityatvAdAtmavaditi na kaarkvyaapRtkaaryyorvyvsthaa| tadabhAve ca na tAbhyAM yuktiH puruSasya siddhayet, tadasiddhau ca na baMdhabhogau syAtAM muktAtmavat , pradhAnanyApArakAryAyoge hi na dharmAdharmAbhyAM prakRterbadhaH saMbhavati, tadasaMbhave ca na tatphalaM sukhaduHkhaM yasya bhogo darzanaM puruSasya syAttadabhAve na tadvimokSaH pradhAnasya siddhayedvaMdhAbhAve mokSAnupapatte, baMdhapUrvakatvAdvimokSasyeti samaMtadoSaM matamanyadIyaM siddham / "syAnmataM nityeSvapyAtmAdiSu bhAveSu svabhAvata eva vikAraH siddhayet tataH kArakavyApAraH kArya ca tadyuktizyopapadyate iti sakaladoSAsaMbhava eveti tadapi na parIkSAkSamamityAhuH ahetukatvaM prathitaH svabhAva stasmin kriyAkArakAvibhramaH syAt / AbAlasiddhervividhArthasiddhi rvAdAntaraM kiM tadasUyatAM te // 9 // TIkA-svabhAvavAdI tAvadevaM praSTavyaH-kimayaM svabhAvo nirhetukatvaM prathitaH1 kimuta AbAlasiddhevi vidhArthasiddhiriti?
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| nirhetukatvaM prathitaH svabhAva iti cet, tarhi jJaptyutpattilakSaNAyAH kriyAyAH pratIyamAnAyA vibhramaH syAtsvabhAvata eva bhAvAnAM jJAnAdAvirbhAvAcAnyathA nirhetukatvAsiddheH / kriyAvibhrame ca kArakasya sakalasya pratibhAsamAnasya vibhramo bhavet, kriyAviziSTasya dravyasya kArakatvaprasiddhaH kriyAyAH kArakAnupapatteH / na ca kriyAkArakavibhramaH svabhAvavAdimi. rabhyupagaMtuM yukto vAdAntaraprasaMgAt / astu sarvavibhramaikAnto cAdAntaramiti cet, tarhi vibhrame kimavibhramo vibhramo vA syAt ? yadyavibhramastadA navibhramaikAMtaH sidhyet tatrApi vi. bhrame sarvatrAbhrAntisiddhiH sarvatra vibhrame vibhramasya sarvavAstavasvarUpatvAt tato vAdAntaraM kiM tadasUyatAM te tava bhagavataHsyAdvAdabhAnoH asUyatAM vidviSAM vibhramaikAntasyApi vAdAntarasyAsaMbhavAnna kiMcidvAdAntaramastIti vAkyArthaH / atha nAhetutvaM prathitaH svabhAvo'bhyupagamyate kiM tvAbAlasiddharvividhArthasiddhiH prathitaH svabhAva iti nigadyate tarhi saivAbAlasiddhenirNItinityAyaikAMtavAdAzrayaNe na saMbhavati yataH sarveSAmarthAnAM kAryAga kAraNAnAM vA siddhiH syAt / na ca pratyakSAdipragaNato vividhArthasiddhegsaMbhave pareSAM paryanuyoge svabhAvavAdAvalaMbana yuktmtiprsNgaat| pratyakSAdipramANasAmarthyAt vi. vidhArthasiddhiH svabhAva iti vacane kathamiva svabhAvaikAMtavAdaH sidhyet / svabhAvasya svabhAvata eva vyavasthitestasya pratyakSAdipamANasAmarthyAt vyavasthApitatvAt , vAdAntaraM tu kiM tat
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / te'sUyatAM syAt ? tava suhRdAmeva vAdAntaraM samyaganekAMtavAdarUpaM prasidhyet na tu tava pratipakSANAM mithryakAMtavAdinAmityarthaH / kiM ca nityaikAntavAdinaH kimAtmatattvaM dehAdananyadeva vadeyuranyadeva vA ? prathamakalpanAyA saMsArAbhAvaH prasajyeta, dehAtmakasyAtmano deharUpAdivadbhavAMtaragamanAsaMbhavAttadbhava eva vinAzaprasaMgAta, nityatvavirodhAcArvAkamatAzrayaNaprasaMgazca / sa capramANaviruddha evaatmttsvaadino'nissttshc| dvitIyakalpanAyAM tu dehasyAnugrahoraghAtAbhyAmAtmanaH sukhaduHkhe na syAtAM svadehAdapyAtmano'nyatvAbhinivezAt dehAntaravat , sukhaduHkhAbhAve va necchAdveSau, tadabhAve ca dharmAdharmoM na saMbhavata iti svadehe'nurAgasadbhAvAdanugrahopaghAtAbhyAmAtmanaH sukhaduHkhe svagRhAdhanugrahopaghAtAbhyAmiva kathamupapadyate / dehAdananyatvAnyatvAbhyAmavaktavyamAtmatatvamabhyupagacchatAM bAdhakamAhuHyeSAmavaktavyamihAtmatattvaM dehaadnnytvpRthktvkRteH| teSAM jJatatve'navadhAryatattve kA bNdhmoksssthitirprmeye||10|| TIkA-na dehAdAtmatattvasyAnanyatvaklUptiApi pRthaktvaklaptiruktadoSAnuSaMgAt / kiM tarhi 1dehAdananyatvapRthaktvakalpanAdAtmatattvamavaktavyameveti yeSAmabhinivezasteSAMjJatatvaM sarvathAs
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / navadhAryatattvaM prasajyate tatsvarUpasyAvadhArayitumazakyatvAt / dehAdananyatvena pRthaktvena vA tasyAnavadhAraNe proktadoSAnughaMgAt tadubhayakalpanayApyanavadhAryatatvasya prasiddharavaktavyatvavat / tathA ca sakalavAgvijJAnagocarAtikrAMtamAtmatattvamityAyAtaM! tatra cAnavadhAryatattve jJatattve kA baMdhamokSasthitiraprameye sarvathA'navadhAryatattvaM hyAtmatattvamaprameyamApannaM tatra cAprameye pratyakSAdipramANAviSaye jJatatve kA baMdhamokSasthitirvA saMbhAvyate baMdhyAputravat na kaapiityrthH| tadevaM nityaikAMtAtmavAdimataM samaMtadoSaM vyavasthApya saMpra. tyanityAtmavAdimatamapi samaMtadoSamupadarzayitumArabhateheturna dRSTo'tra na cApyadRSTo yo'yaM pravAdaH kssnnikaatmvaadH| na dhvastamanyatra bhave dvitIye saMtAnAbhanne nahi vAsanA'sti // 11 // TIkA-yo'yaM kSaNikAtmavAdaH saugatAnAM na dhvastaM cittamanyatra dvitIye bhave kSaNe bhavediti, sa pravAda eva kevala: pramANazUnyo vAdaH pravAdaH pralApa ityarthaH / kuta etat, yoja kSaNikAtmavAde hetupikaH kazcinna vidyate 'yatsattatsarva kSaNika' yathA zabdavidyudAdiH saMzca svAtmeti svabhAvaheturmApako'styeveti ceta, sa tarhi svayaM pratipatrA dRSTo vA syAdadRSTo vA ? na tAvata dRSTaH saMbhavati, tasya darzanAnantarameva vinAzAdanumAnakAleDa ___
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / pyabhAvAt tadanumAtuzca cittavizeSaliMgadarzino'saMbhavAt / na cA'pya dRSTo hetuH kalpanAropitaH saMbhavati tatkalpanAyA api anumAnakAle vinAzAt |vyaaptigrhnnkaalliNgdrshnviklpvinaashepi tadvAsanAsadbhAvAt anumAnakAla liMgadarzanaprabuddhavAsanAsAmAdanumAnaM pravartata eveti cAyuktaM hetuhetumadbhAvavyAptigrAhicittAdanumAvRcitte saMtAnAbhinne vAsanAnupapatteH santAnabhinnamiva santAnabhinna cittaM tasminna hi vAsanAsti, jinadattadevadattaMsatAnabhinnepi citte vAsanAstitvAnuSaMgAt / devadattacittena sAdhyasAdhanavyAptau gRhItAyAM jinadattasya tatsAdhanadarzanAt sAdhyAnumAnamAsajyetAvizeSAt / tathA ca vAsanA nAsti saMtAnabhinne citte tathA na tatkAraNakAryabhAvaH saMbhavatIti kriyaadhyaahaarH| saMtAnabhinnayorapi cittayoH kAryakAraNabhAve devadattajinadAcittayorapi kAraNakAryabhAvaH pravarteta / sAmAnyarUpANAmeva cikSaNAnAmekasaMtAnavartinAM kAryakAraNabhAvo na tu bhinnasantAnavartinAmasamAnarUpANAmiti cet, na tarhi cittakSaNAH kSaNavinazvarA niranvayAH kena samAnarUpAH ? na kenApi svabhAvena te samAnarUpA ityarthaH / tathAhi-yadi tAvat satsvabhAvena citsvabhAvena vA samAnarUpAH syustadA bhi saMtAnavartino'pi tathA bhaveyuravizeSAt / yadi punarata tubhyaH saMtAnAntaravartibhyazcittakSaNebhyo vyAvRttena taddhatvapekSitvena samAnarUpA: kecidevaikasaMtAnavartinazcitakSaNAH iSyante pUrvapUrvasyo 1 tadanumAtuH svacittavizeSasya' iti pustakAMtare /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / pAdAnahetvapekSitvAduttarottaracitasyeti mataM tadApi taduttaraM cittamutpannaM satsvahetumapekSate'nutpannamasadvA / na tAvat prathamaH pakSaH / sataH sarvanirAzaMsattvAdutpannasya hetvapekSatvavirodhAt / dvitIyapakSe vasatkhapuSpaM na hi hetvapekSaM dRSTaM / etaduktaM bhavati, yadasat tanna hetvapekSaM dRSTaM yathA khapuSpaM asaccotpatteH pUrvaM kAryacitamiti tato na sidhyatyubhayorasiddhaM / na hi kiMcidasadapi hetvapekSaM vAdiprativAdinorubhayoH siddhamasti / yannidarza nIkRtyottaramuttaraM citramanutpannamapi taddhetvapekSaM sAdhyate tadasAdhane ca kathaM taddhetvapekSatvenApi samAnarUpAzcittakSaNAH kecidevaika saMtAnabhAjaH siddheyuryataH kAraNakAryabhAvasteSAmupAdAnopAdeyalakSaNaH syAt, vAsyavAsakabhAvaheturiti na tatra vAsanA saMbhavati bhinnasaMtAnacittakSaNavat tataH sUktaM sUribhiridama tathA na tatkAraNakAryabhAvA niranvayAH kena samAnarUpAH / asat khapuSpaM na hi hetvapekSaM dRSTaM na sidhyatyubhayorasiddham // 12 // TIkA - khaMDazo'sya vyAkhyAnAt / yathA ca hetorapekSakaM phala cittamasanna ghaTate tathA heturapi phalacirasyApekSaNIyo na saMbhavatyevetyAhu:-- naivAsti hetu: kSaNikAtmavAde
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashitN| na sannasanvA vibhavAdakasmAt / nAzodayaikakSaNatA ca dRSTA saMtAnabhinnakSaNayorabhAvAt // 13 // TIkA-abhyupagamyedamuktaM-kAryacittaM sadpamasadrUpaM vA na hetvapekSamiti paramArthastu kSaNikAtmavAde hetu vA'sti / sa hi sanvA hetuH syAdasanvA ? na tAvatsanneva pUrvacittakSaNa uttaracittakSaNasya heturbhavati vibhavAdvibhavaprasaMgAdityarthaH / satyekakSaNe citte cittAntarasyotpattau tatkAryasyApi tadaivotpattiriti sakalacittacaittakSaNAnAmekakSaNavartitvotpattau yugapatsakalajagadvyApicittAkArasiddhavibhutvameva kSaNikaM kathamiva nivAryeta / pUrva pazcAca cittazUnyaM jagadApanIpadyeta tathA ca saMtAnanirvANalakSaNo mokSo vibhavaH sarvasyAnupAyasiddhaH syAt / athaitadoSabhayAdasanneva heturati brUyAt tadApyakasmAkAraNamaMtareNa kAryotpattiprasaMgastato'sannapi na hetuH saMbhavati / __ syAnmataM-yasya nAza eva kAryotpa daH sa taddhetu zodayayorekakSaNatopapatteH, kAraNanAzAnaMtaraM kAryasyodayasyAniSTerakasmAtkAryodayaprasaMgAditi cet , tadapyasat / yato nA. zodayaikakSaNatAyAH saMtAnabhinnakSaNayorabhAvAt, bhinnau ca tau kSaNau ca bhinnakSaNau kAlavyavahitau saMtAnasya bhinnakSagau saMtAnabhinnakSaNau tayoH suSuptasatAne jAgracittaprabuddhacitakSaNayorabhAvAnnAzodayaikakSaNatAyA iti vibhaktipariNAmaH /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. yuktynushaasnN| na hi tatra jAgracittasya nAzakAla eva prabuddhacittasyodayo'sti muhUrttAdikAlenAnekakSaNena vyavadhAnAttathA ca jAgracci prabuddhacittasya heturna syAt tannAzasyaiva prabuddhacicodayatvAbhAvAt jAgracittaprabuddhacittanAzodayayorekakSaNatApAyAt / athavA saMtAne pradIpAdeniranvayanAzini nAzodayayorekakSaNatAyA asaMbhavAt bhinnakSaNateti vyAkhyeyaM tato'satyeva hetau kAlAntareNa svayamutpadyamAno'rthaH pralaya ivAkasmikaH syAt / tatra cedaM dRSaNamAvedayanti mUrayaHkRtapraNAzAkRtakarmabhogau syAtAmasaMcetitakarma ca syAt / Akasmike'rthe pralayasvabhAvo mArgo na yukto badhakazca na syAt // 14 // TIkA-yathA kAraNamantareNaiva bhavanpralayaH syAdAkasmika saugatasya tathA kAryodayo'pIti pralayasvabhAvo'rthaH pramANabalAdAyAtaH parihartumazakyatvAcAsmiMzvAkasmike'rthe pralayastrabhAve yuktyA pUrvacitena kRtaM karma zubhamazubhaM vA tasya tatphalabhogAbhAvAt kRtapraNAzaH syAttaduttarabhAvinA ca cittenAkRtasyaiva karmaNo bhogaH syAdekasya karmaNAM kartustaphalabhoktuzcAvasthitasyAbhAvAditi kRtapaNAzAkRtakarmabhogau syAtAM / tathA yena cicena saMcetitaM karma tasya niranvayamalayAta yenA 1 tadanyAnu' iti pustakAMtare /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / saMcetitamuttaracinena tasyaiva karma bhavedityato'saMcetitaM ca karma syAt / tathA ca sakalAsvanirodhalakSaNamokSasya vittasaMtatinAzarUpasya vA zAMtanirvANasya mArgoM hetu rAtmyabhAvanAlakSaNo na yuktaH syAnnAzakasya kasyacidvirodhAt / tathA kasyacitmANinaH kazcidvadhako'pi na syAttadvadhakasya pralayasvabhAvasyAkasmikatvAt / kiJcAnyatsyAdityAcAryA vyAcakSatena bandhamokSau kSaNikaikasaMsthau na saMvRtiH sA'pi mRSAsvabhAvA / mukhyAhate gauNavidhirna dRSTo vibhrAntadRSTistava dRssttito'nyaa||15|| TIkA-kSaNikamekaM yacci tatsaMsthau baMdhamokSau na syaataaN| yasya cittasya baMdhastasya niranvayapraNAzAttaduttaracittamyA. baddhasyaiva mokSaprasaMga t / yasyaiva bandhastasyaiva mokSa ityekacittasaMsthau baMdhamokSau saMvRtyA tadekatvAropavikalpalakSaNAyA syAtAmiti cettarhi sApi saMvRtibhraSAsvabhAvA syAt gaugAvidhirvA ? tatra tArama saMvRtiH mRSAsvabhAvA baMdhamokSayoH kSaNikaikacittasaMsthayoH mRSAtvaprasakteH / gauNavidhireva saMvRtiriti cet, tarhi mukhyau baMdhamokSau kaciccice saMtiSThamAnau pratipattavyau yato mukhyAhate gauNa vidhina dRSTaH puruSasiMhavat / na hi mukhya siMhAhate gauNasya puruSa siMhavidhedarzanamasti / ___
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kura yuktyanuzAsanaM / tadevaM vibhrAntadRSTistava dRSTito'nyA, tatra vIrasya syAdvAdAmRtasamudrasya yA dRSTibAdhitA tato'nyA kSaNikAtmavAdihaSTirvibhrAntadRSTireva samaMtadoSatvAditi surerabhiprAyaH / tamevAhu:pratikSaNaM bhaMgiSu tatpRthaktvAnna mAtRghAtI svapatiH svajAyA / dattagraho nAdhigatasmRtirna na ktvArthasatyaM na kulaM na jAtiH // 16 // - TIkA - kSaNaM kSaNaM prati bhagavatsu padArtheSu pratijJAyamAneSu na mAtRghAtI kazcitputrotpazikSaNa eva mAtuH svayaM nAzAt, tadanaMtare kSaNe putrasyApi malayAdaputrasyaiva prAdurbhAvAt / lokavyabahArato mAtaraM dUrataraM hantuM pravRtto'pi na mAtRghAtI bhavedi tyarthaH / tathA na svapatiH kulayoSito'pi kathitsyAta tadvaduH patyurvinAzAdanyasyotpAdAt / tadRDhAyA yoSitazca vinAzAt tadanyasyA evotpAdAtpAradArikatvaprasaMga ityarthaH / tathA svajAyA'pi na syAt / tata eva tathA dattagraho na syAt dhaninA dattasya dhanasyAdhamarNAt grahaNaM na syAt dAturnirantrayanAza dadhamarNasyApyanyasya prAdurbhAvAt sAkSilikhitAderapi paridhvaMsAdityarthaH / tathA'dhigatasya zAstrArthasya smRtirapi na syAditi zAstrAbhyAsasya vaiphalyamAsajyeta / tathA na ktvArthasatyaM pUrvo tara kriyayorekakartRkayoH pUrvakAle ktvArthasatyena paramArthena pramA |
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 TIkAsahitaM / gopapannena nyAyena ktvArthazca satyaM ca ktvArthasatyaM "rAjadaMtAdiSu paraM" iti satyapadasya paranipAtaH, tadapi pratikSaNaM bhaMgiSu viSayaviSayiSu nopapadyeta / tathA na kulaM sUryavaMzAdikaM bhavet kSatriyasya, yatra kule'sau jAtastasya niranvayavinAzAt tajjanmani kulAbhAvAt / tathA na jAti:kSatriyatvAdiH tadvyaktivyatirekeNa tadasaMbhavAt / anekavyaktaratavyAvRttigrAhiNazcittasyaikasyAsaMbhavAt tadanyApohalakSaNAyAzca jaaternupptteH| kiJcana zAstRziSyAdividhivyavasthA vikalpabuddhirvitathAkhilA cet / atattvatattvAdivikalpamohe nimajatAM vItavikalpadhIH kA // 17 // TIkA-zAstA sugataH ziSyastadvineyastayovidhiH svabhAvastasya vyavasthA vizeSeNAnyavyavacchedenAvasthA sApi na syAt, pratikSaNaM bhaMgiSu citteSviti smbndhniiym| tattvadarzanaM parAnugrahatattvapratipipAdayiSA tatvapratipAdanakAlavyApina: kasyacidekasya shaasksyaanupptteH| ziSyasya ca zAsanazuzrUSAzravaNagrahaNadhAraNAbhyAsanAdikAlavyApinAsyacidaghaTanAt / ayaM zAstA'haM ziSya iti matipateH kasyacidayogAt / tathAdizabdena svAmibhRtyavidhivyavasthA janakatanayavidhivyavasthA naptapitAmahAdividhivyavasthA ca na syAditi grAhyaM / nanu ca vahiranta ___
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 yuktyanuzAsanaM / zca pratikSaNaM vinazvareSu svalakSaNeSu paramArthato mAtRghAtItyAdizAstRziSyAdi vidhivyavasthAvyavahArona sNbhvti| kiM tarhi? vikalpabuddhiriyamakhilAnAdivAsanAsamudbhatA mAtRya tyAdivyavasthAheturvitathaiva sarvanirviSayatvAditi yadyabhimanyatesaugatAstadAteSAmatattvatattvAdivikalmamohe nimajjatAM kA nAma vItavikalpadhIrarthavatI tathyA kathyeta / mAtRSAtyAdisakalamatatvameva tato'nyattu tattvaM iti vyavasthiterapi vikalpavAsanAvalAyAtatvAtsaMvatiratacaM paramArthatastara mityapi vikalpazilpighaTitameva syAt / nanu vastuvalAditi vikalpamoho mahAmbhodhiriva duSpAra: prasajyeta / "ve satye samupAzritya buddhAnAM dhrmdeshnaa| lokasaMvRtisatyaM ca paramArthataH" ityetasyApi vibhAgasya vikalpamAtratvAttAtvikatvAnupapanaH / vItasakalavikalpA dhIH svalakSagamAtraviSayA tAttvikItyapi na saMbhAvyaM tasyAzcaturvidhAyA indriyamAnasasvasaMvedanayogipratyakSalakSaNAyAH paramArthato vyavasthApayitumazakteH / "pratyakSa kalpanApoDhamabhrAnta" miti pratyakSasAmAnyalakSaNasya pratyakSavizeSalakSaNasya ca vikalpapAtratvAdavAstavatvopapateH / na cAvAstavaM lakSaNaM vastubhUtaM lakSya lattayitumalamatiprasaMgAditi kiM kena lakSyeta / atrApare prAhu:-na vahiH svalataNAlaMbanakalpanAvikalA kAcid buddhirasti sarvasyA buddharAlaMbane bhrAntatvAt svapnabuddhivat svAMzamAtrarUpaparyavasitatvAdvijJAnamAtrasyaiva tasya prasiddha riti / so'pyevaM praSTaH spaSTamAcaSTAM--vijJAnamAtrasya siddhiH
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| sasAdhanA niHsAdhanA vA ? sasAdhanA cetsAdhyasAdhanabuddhiH siddhA / sA cAnathikA'rthavatI vAsyAt ? prathamapakSe dvitIyapakSe ca dUSaNAnyabhidadhate sUrayaH-- anarthikA sAdhanasAdhyadhIzce vijJAnamAtrasya na hetusiddhiH| athArthavattvaM vyabhicAradoSo nayogigamyaM paravAdisiddham // 18 // TIkA-vijJAnapAtraM hi tattvaM paravAdino'numAnAdeva pratyAyayeyuH svasavedanapratyakSeNa teSAM pratyAyayitumazakteH / taccAnumAnaM-yatsatibhAsate tadvijJAnamAtrameva yathA vijJAnasvarUpaM pratibhAsate ca nIlasukhAdikamiti / na cAvijJAnaM pratibhAsate jaDasya pratibhAsAyogAditi pakSe bAdhakapramANamanumAnasamarthana msmrthitsyaasaadhntvaaditi| tatredamanumAnaM sAdhanaM vijJAnamAtraM sAdhyamiti sAdhyasAdhanadhIryadyarthikA tadA vijJAnamAtrasya tatvasya yo hetuHsAdhanaM tasya siddhirna syAtsvapnopAlaMbhasAdhanavat / athArthavatvameva tasyAH sAdhyasAdhanabudestadA'nayaiva vyabhicAra: prakRtahetoH sarva jJAnaM nirAlaMbanaM jJAnatvAdityetatparaM prati vaktuM yuktaM na syAt sa ca mahAn doSaH parihartumazakyatvAt / yathaiva hIdamanumAnajJAnaM svasAdhyenAvalaMbanena sAlabanaM tathA vivAdAdhyAsitamapi jJAnaM sAlaMbanaM kiM na bhavediti seMzayakaratvAt / yadApi vijJAnamAtra sarvasya vastunaH pratibhA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 yuktyanuzAsanaM / samAnatvena hetunA sAdhyate, tadApIdamanumAnaM vacanAtmakaM parArthapratibhAsamAnamapi na vijJAnamAtraM tato'nyatvAditi vyabhicAradoSaH prakRtahetoH syAdeva / sAdhye vijJAnamAtrAtmakatve sAdhanasya sAdhyatamatvAnuSaMgAttata eva samAdhyavasthAyAM pratibhAsamAnaM saMvedanAdvaitaM tattvamastu svarUpasya svatogateriti va na subhASitaM tasya paravAdinAmasiddhatvAt / 1 na hi yogino gamyaM paravAdinAM siddhaM nAmeti svagRhamAnyametat / kiM cedaM saMvedanAdvaitaM nAnAsaMvedanavat na svasya siddhaM na ca parasmai pratipAdyamiti nivedayanti / tattvaM vizuddhaM sakalairvikalpaivizvAbhilApAspadatAmatItam / na svasya vedyaM na ca tannigadyaM suSuptyavasthaM bhavaduktivAhyam // 19 // TIkA - kAryakAraNa grAhyagrAhaka vAsyavAsakasAdhyasAdhanavAvyabAdhakavAcyavAcakabhAvAdivikalpaiH sakalairvizuddhaM zUnyaM tadvijJAnAdvaita tattvaM na svasya vedyaM / saMhRtasakala vikalpAvasthAyAmapi yogino grAhyagrAhakAkAravikalpAtmanaH saMvedanasya pratibhAsanAt nApi taM nigadituM zakyaM / vizvAbhilApAspadatAmatItatvAd vizve ca te'bhilApAzca vizvAbhilApA vizvAbhilApA jAtiguNadravyakriyAyadRcchA zabdAsteSAmAspadamAzrayo vizvAbhilApAspadaM tasya bhAvo vizvAbhilApAspadatA tAmatItaM tat kathamiva nigadyaM parasmai
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ .47 TokAsahitaM / syAt / nahi jAtyAdizabdestannigadyate jAtidravyaguNakriyAdikalpanAbhirapi zUnyatvAt nApi yahacchAzadena tatra tasya saMketathitumazakteH saMketahetuvikalpenA'pi zUnyatvAditi suSuptau yA'vasthA saMvedanasya sA syAttatvasya / tataH suSuptyavasthametat sarvathA vikalpAbhilApazUnyatvAbhyupagamAdbhavaduktivAdyaM bhavato vIrasyoktiH syAdvAdastato vAhya sarvathaikAntatattvamityucyate / vijJAnArthaparyAyAdezAddhi vijJAnArthatattvaM sakalavikalpAbhilA. pavikalamajutranayAvalaMbibhirabhinyate vyavahAranayAyibhirvikalpAbhilApAspadamiti syAdvAdAzrayaNe tattvaM na bhavaktito vAhya sthAdityarthAgamyate / punarapi paramatamandha dUSayitumAhugacAryA:mUkAtmasaMvedyavadAtmavedyaM, tamliSTabhASApratimapralApam / anaMgasaMjJaM tadavedyamanyaiH syAt , tvadviSAM vaacymvaacytttvm||20|| __. TIkA-yathA mUkasyAtmasaMvedyaM svasaMvedanaM tathAtmasaMvedyameva saMvidadvaitaM na ca tmasaMvedyamiti zabdenA'pi tattvamabhilapyate tat kuto yato mliSTA aspaSTA bhASA mUka bhASetra tatpatimaH pralApo nirarthako yasmiMstamliSTabhASApratimapralApaM na punarabhilApyaM tatastadavedyamevAnyaiH pratipAriti manyate kecit / yathA cAmilApAstadavedhamanyaistathAMgasaMjJayA'pi sUcIhastalakSa ___
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / gyA'navedyamanaMgasaMjJatvAt / yaddhi sarvathA'nAlApyaM tatrAMgasaMjJAsaMketo'pi na pravarttate / na cAsaMketitAMgasaMjJA kacidvittinimittaM zabdavaditi ca ye pratipadyate teSAM tvadviSAM saMvidadvaitavAdinAmavAkayameva tavaM vAcyaM syAt, naiva syAditi kAkA vyAkhyAtavyam teSAM maunameva zaraNaM syAditi yAvat / tadevaM saugatamatamupahAsAspadameveti nivedayaMtiazAsadaJjAMsi vacAMsi zAstA, ziSyAzca ziSTA vacanairna te taiH / aho idaM durgatamaM tamo'nyat tvayA vinA zrAyasamArya kiM tat // 21 // TIkA - zAstrA sugata evAza sadanavayAni vacAMsi yathArthadarzanAdiguNayuktatvAnna ca tairvacanaiH ziSyAste pratipAditA itIdamaho durgatamaM sAzvaryamanyatamaH syAt kRcchratamenAdhigamyatvAt / taccAnuzAsanaM hi sati zAstari guNavati pratipAdyebhyastatvapratipatsiyogebhyaH satyaireva vacanaiH prasiddhaM / tatra sugate zAstari prasiddhepi saugatAnAM tadvacaneSu ca satyeSu saMbhavatsu ziSyAH santo'pi pratimanaso na ziSTA iti kathamamohaH pratipadyeti prekSAvatAmupahAsAspadamidaM darzanamAbhAsate / ze syAnmataM - saMvRtyA zAstRziSyazAsanatadupAyavacana sadbhA vAnopahAsAspadametatparamArthataH saMvidadvaitasya niHzreyasalakSaNakSya prasiddheriti, tadapyasat / tvayA syAdvAdanyAyanAya kena
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashitN| vinA bhagavan ! Arya ! vIrabhaTTAraka ! me naiva zrAyasaM kiMcit saMbhavati yataH pramANena parIkSyamANamiti pratyeyaM / tadvisaMvidadvaitarUpaM nirvANaM pratyakSabuddhibodhyaM liMgagamyaM vA, parArthAnumAnavacanapratipAdyaM vA syAdgatyaMtarAbhAvAna ca tatra pratyakSAdipramANaM saMbhavatIti pratipatyabhAvameva sAdhayatyAcAryAHpratyakSabuddhiH kramate na yatra talliMgagamyaM na tdrthliNgm| vAco na vA tadviSayeNa yogaH kA tadgatiH kaSTamazRNvatAM te||22|| TIkA-yatra saMvidadvaite tattve pratyakSabuddhina kramatena pravartate kasyacittathA nizcayAnutpattestalliMgagamyaM syAtsvargapApaNazaktyAdivat / na ca tatrArtharUpaM liMga saMbhavati tatsvabhAvaliMgasya tadvada pratyakSabuddhathatikrAntatvAlliMgAntaragamyatve'navasthAnuSaMgAcatkAryaliMgasya vA saMbhavAt saMbhave vA dvaitaprasaMgAt / na ca vAcaH parArthAnumAnarUpAyAstadviSayeNa saMvidadvaitarUpeNa yogaH paraMparayApi saMbaMdhAyogAta, tataH kA tasya tattvasya gatirna kAcit / pratyakSA laiMgikI zAbdI vA pratipattirastIti kaSTaM darzanaM te tava zAsanabhazRNvatAM tAthAgatAnAmiti grAhyaM / saMvRtyA tatpatipattina kaSTamiti anyamAnAnpratyAhu:
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / rAgAdyavidyAnaladIpanaM ca vimokSavidyAmRtazAsanaM c| na bhidyate saMvRtivAdivAkyaM bhavatpratIpaM prmaarthshuunym||23|| TIkA-yathaiva hi rAgAdhavidyAnalasya dIpanaM ca vAkyaM "agniSTomena rajeta sargakAmaH" ityAdikaM saMkRtivAdinAM saugatAnAM paramArthazUnyaM tathA vimokSavidyAmRtasya zAsanamapi bAkyaM "samyagjJAnavetRbhAvanAto niHzreyasa" mityAdyapi, tato na bhidyate paramArthazUnyatvAvizeSAt / paramArthazUnyatvaM tu tadvAkyasya bhavatpatIpatvat sarvathaikAntaviSayatayaivopagatatvAt / bhavato hi vIrasyAnekAnnazAsanasya na vicidvAkyaM sarvathA paramArthazUnyaM rAgAdha vadyAnaladIpanasyApi vAkyasya baMdhakAraNalakSaNena paramArthenAzUnyatvAt, vimokSavidyAmRtazAsanamyeva va kyasya mokSakAraNarUpeNa paramArthaneti taatpryaarthH| nanu ca saMvRtivAdino'pi zrutapayI cintAmayIca bhAvanA prakarSaparyantaM prAptA yAMgina pratyakSasaMvidadvayaM prasUte, guruNopadiTAyAH kasyAzcidavidyAyAH prakRSTavidyAprasUnyai svayaM zIlyamAnAyAH saMbhavAvirodhAditi ca pratipadyamAnAnprati prAhuH-- vidyAprasUtyai kila zIlyamAnA,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| bhavatyavidyA gurunnopdissttaa| aho tvadIyoktyanabhijJamoho, ___ yajanmane yattadajanmane tat // 24 // TIkA-sakalA hyavidyA tAvadavidyAntarapramUtyai prasiddhA loke sA guruNApyupadiSTA bhAvyamAnA vidyApramUtyai bhavatIti vadataH saugatasya kathamaho bhagavan ! vIra ! tadIyoktyanabhijJasya moho na bhavet ! darzanamohodayApAye viruddhAbhinivezAsaMbhavAt / yaddhi nimittamavidya lakSaNamavidyAjanmane tadeva tasyAH punarajanmane prasiddha syAditi viruddho'bhinivezA syAt / nahi madirApAnaM madajanmane prasiddhaM madAjanmane nimicaM bhavitumarhati / nanu ca yathA viSabhakSaNaM viSavikArakAraNaM prasiddhamapi kiMcidviSavikAgajanmane dRSTaM tathA kAcidavidyApi bhAvyamAnA svayamavidya janmAbhAvAya bhaviSyati virodhAbhAvAditi kazcitaH so'pyapAlocitavacanaH / anyaddhi jaMgamaviSaM bhramadAhamUrchAdivikArasya janmane prasiddha tadajanmane punaranyadeva sthAvaraviSaM tatpratipakSabhUtamiti viSamAdAharaNaM / tayavidyApi saMsAraheturanAdivAsanAmamudbhUtA'nyaivAvidyAnukUlA, mokSahetuH punaranAdyavidyAjanmaniTattikarI vidyA nukUlA cAnyA tatpratipakSabhUtatvAditi sAmyamudAharaNasyAstu vizeSAbhAvAditi vacanaM na parIkSAkSama avidyApatipakSabhUtAyA evAvidyAyAH saMbhavAbhAvAdvidhAtvAnuSaMgAt / nanvevaM viSapratipa
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 yuktyanuzAsanaM / kSabhUtasya viSAntarasyApi viSatvaM mAbhUttasyAmRtatvAnuSaMgAt / ityetadapi na pratikUlaM naH / jaMgamaviSapratipakSabhUtaM hi sthAvaraviSamata eva viSamamRtamiti prasiddhaM sarvathA tasya viSatve vibAntaramatipakSatvavirodhAt / kathaMcidviSatvaM kSIrAderapi na nivAryate tadabhyavaharaNAnaMtaramapi kasyacinmaraNadarzanAt / kAcidavidyA tu vidyAnukUlA yadi kathaMcidvidyA nigadyetAnyathAnAdyavidyApratipakSatvAyogAttadA na kiMcidaniSTaM syAdvAdimatAzrayaNAtsaMvRtivAdimatavirodhAt / syAdvAdinAM hi kevalajJAnarUpAM paramAM vidyAmapekSya kSAyikIM kSAyopazamikI matijJAnAdirUpApakRSTa vidyApyavidyA'bhipretA nAnAdimithyAjJAnadarzanalakSaNAvidyApekSayA tasyAstatpratipakSabhUtatvAdvidyAtvasiddheriti na sarvathA'pyavidyAtmikA bhAvanA guruNopadiSTApi vidyAmasUtyai vyAghAtAd gurorapi tadupadeSTuragurutvaprasaMgAdvidyopadezina eva gurutvaprasiddheH / tato'nupAyameva saMvidadvaitaM tavaM sarvapramANagocarAtikrAMtatvAt puruSAdvaitavaditi sthitam / saMpratyavasara prAptamabhAvaikAM tatrAdimatamanUdya nirAkarttumArabhante sUviryA:abhAvamAtraM paramArthavRtteH sA saMvRtiH sarvavizeSazUnyA / tasyA vizeSau kila baMdhamokSau hetvAtmaneti tvadanAthavAkyam // 25 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| TIkA-na ca pahirantazca niranvayakSaNikaparamANumAtraM tattvaM sautrAntikanirAkaraNAt / nApyantaHsaMvitparamANumAtraM saMvidadvaitamAtraM vA yogAcAramatanirasanAt / kiM tayabhAvamAtraM tattvaM mAdhyamikamatameva paramArthavRtterabhyupagamyate / sA tu paramArthavRttiH saMhatiH na punaH zUnyasaMvicistAttvikI yataH zUnyasaMvido vipratiSedhaH syAt / tathAhi-sA paramArthavRttiH saMvRtiH sarvavizeSazUnyatvAtsarveSAM vizeSANAM padArthasadbhAvavAdibhirabhyupagamyamAnAnAM tadabhyupagamenaiva bAdhyapAnAnAM vyavasthAnAsaMbhavAdavidyAyA eva prasiddhaH, baMdhamokSAvapi tasyA eva saMvRteravidyAtmikAyA: sakalatAtvikavizeSazUnyAyA api vizeSau sAMvRtau sAMtenaiva hetusvabhAvenAtmAtmIyAbhinivezena nairAsmyabhAvanAbhyAsena ca vidhIyamAnau na viruddhau kileti zUnyavAdimatasUcanaM, tadetad tvadanAthAnAM sarvathA zUnyavAdinAM vAkya, na punastvaM bhagavAn vIro nAtho yeSAmanekAntavAdinAM teSAmetadvAkyaM taiH svarUpAdicatuSTayena satAmevAkalpitAsmakAnAM pararUpAdicatuSTayenArthAnAM zUnyatvavacanAt / tadabhAvamAtrasyApi svarUpeNAsattve pAramArthikatvavirodhAt / saMvimAtrasya zUnyasya svarUpeNa satve pararUpeNa grAhyagrAhakabhAvAdinA cAsatve sadasadAtmakasya kathaMcicchUnyasya siddheH syAdvAdivAkyasyaiva vyavasthAnAt tatastvadanAthavAkyamavyavasthitameva mRssetyrthH| yathA na zUnyavAdinAM zUnyaM tattvamanupapannaM tathA'nekAnta
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / bAdinastvattaH pareSAmapi zUnyamanupapannamapi saMprAptamiti prati pAdayanti zrIsUraya: 54 - vyatItasAmAnyavizeSabhAvAdvizvAbhilApArthavikalpazUnyam / khapuSpavatsyAdasadeva tattvaM prabuddhatattvAdbhavataH pareSAm // 26 // TIkA - ye tAvad vyatIta sAmAnyabhAvAtsarvato vyAravAnarthAnAcakSate bhedavAdinaH saugatAH prabuddhatantrAdbhavato vIrAspare teSAM sAmAnyAhave vizeSANAmabhAvaH prasajyeta teSAM sAmAnyanAMtarIyakatvAttadabhAve tadbhAvAyogAt sarvathA nirupAkhyaimevAyAtaM / ye'pi ca sAmAnyameva pradhAnamekaM pravadaMti mahadahaMkArAdivizeSaH / tadvyatirekeNA sacvA teSAmapi bhavataH pareSAM sakala vizeSAbhAve sAmAnyasyA'pi tadavinAbhAvino'sattvaprasaMgAt vyaktAvyaktAtmanazca bhogyasyAbhAve bhokturapyAtmano'saMbhava iti sarvazunyatvamanicchato'pi sidhyet / vyaktAvyaktayoH kathaMcidbhedapratijJAne tu syAdvAdanyAyAnusaraNAnna vadanAthavAkyaM syAt tathA paraspara nirapekSa sAmAnya vizeSabhAvavAdino yogAH kathaMcitsAmAnyavizeSabhAvAnabhyupagamAt vyatItasAmAnyavizeSabhAvAH prasiddhA eva bhavata: pare teSAmapi khapuSpaaredeva mAyAtaM vizvAbhilApArthavikalpazUnyatvAt vyazrI sAmAnyabhAvavAdivat vyatItavizeSabhAvavAdivacca / sarvathA 1
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / 55 zUnyavAdivadveti vAkyabhedena vyAkhyAtavyaM / paraM hi sAmAnyaM sattvaM dravyaguNakarmabhyo bhinnamabhidadhatAM dravAdInAmasa syAtsaccAdbhinnatvAtmAgabhAvAdivat / nanu dravyAdInAmapratipattau hetorAzrayAsiddhiH pratipattAM dharmigrAhakapramANabAdhitaH pakSaH kAlAtyayApadiSTazca heturiti cet, na dravyAdInAM dharmiNAM kathaMcitsattvAdabhinnAnAM pratyakSAdipramANataH siddhestadbhedaikAMtasAdhanAyaiva prayuktasya hetoH kAlAtyayApadiSTatvasiddheH / nanu ca saccAd bhinnatvAdityetasya hetorapratipatau syAdasiddhalaM pratipatau tu dharmiya hakapramANavAdhitaH pakSo hetuzca kAlAtyayo - ditaH syAd dravyAdInAM sattvAdabhedagrahaNasya dravyAdya statvamatipacinAntarIyakatvAttadasacce tadabhedapratipatterayogAditi ca na samIcInaM vacanaM prasaMgasAdhanaprayogAt iti cet na saccAdbhinatvaM hi prAgabhAvAdiSu paraiH svayamasatvena vyAptaM pratipannaM dravyAdiSu pratipadyamAnamasacaM sAdhayatIti sAdhyasAdhanayorvyApyavyApakabhAvanizvaye sati vyApyAbhyupagamasya vyApakAbhyupagamanAntarIyakasya pradarzanaM prasaMgasAdhanamanumanyatAm / nanu ca kiM saccAsamavAyo'sattvaM sAdhyate kiM vA nAstitvamiti pakSadvitayaM / na tAvaduttaraH pakSaH zreyAnnAstitvena saccAdbhinnatvasyAvyAptatvAt / prAgabhAvAdInAM sacvAda bhinnatve'pi sadbhAvAdanyathodAharaNatvavirodhAt / prathamapakSe tu pramANabAdhaH sacvasamAvAyasya dravyAdiSu pramANataH pratIteH sattvAsamavAyasya tayA bAdhyamAnatvaM / tathA hi-dravyAdIni sattAsamavAyabhAMji satpratyaya
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| viSayatvAt , yattu na sattAsamavAyabhAktanna satsatyayaviSayo yathA prAgabhAvAdyasattatvaM / satpratyayaviSayAzca dravyAdIni tasmAtsattAsamavAyabhAMjIti dravyAdiSu sattvasya samavAyapratIti: saccAsamavAyasya bAdhikAsti tato na dravyAdInAmasatraM saccAsamavAyalakSaNaM sAdhayituM zakyaM nAstitvalakSaNAsatvavaditi kecit / te'pi na parIkSakAH / satpratyayaviSayatvasya hetoH pareSAM sAmAnyAdibhirvyabhicArAt teSu satvasamavAyAsaMbhave'pi bhAvAt / yadi punarmukhyasatpratyayaviSayatvasya hetutvAnopaca. ritasatpatyayaviSayatvena vyabhicArodbhAvanaM yuktamatiprasaMgAditi nigadyate tadA sAmAnyAdiSu kutaH satpratyayaviSayatvamupacaritamiti vaktavyaM / svarUpasavAnimittattvAditi kecit / vyAhatametat / svarUpasatcanimittaM copacaritaM ceti ko hyabAlizaH svarUpasacanimitaM satpratyayaviSayatvamupacaritamarthAntarabhUtasattAsaMbaMdhatvAnmukhyamiti brUyAdanyatra jaDAtmanaH, yaSTisvarUpanimittaM hi yaSTau yaSTipratyayaviSayatvaM mukhyaM loke prasiddha, yaSTisaMbaMdhAttu puruSe gauNamiti mukhyopacaritavyavasthAtikrapAdanAdeyavacanatA'sya syAt / syAdAkUtaM te sattAsamavAyanimittaM satpatyayaviSayatvaM dravyAdiSu mukhyaM tadvizeSaNasatvagrahaNapUrvakatvAdvizeSaNapratyayanipittasya vizeSapratyayasya mu. khyatvasiddheH yaSTitvavizeSaNagrahaNanimittakavizeSyayaSTipratyayavat sattvavizeSaNagrahaNamaMtareNa sAmAnyAdiSu satpratyaya 1 'yaSTisaMbaMdhavatsu puruSeSu' iti pustakAMtare /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashitN| syopacaritatvasiddheH puruSe yaSTitvagrahaNamantareNa yaSTipratyayavaditi / tadapyasamyak / tata eva vyabhicArasiddheH satpratyapaviSayavasya satvasamavAyAsaMbhave'pi bhAvAt / tato dravyAdInAM sattAto'tyaMtabhedopagame satvAsamavAyalakSaNamasattvaM siddhameva / sathA pRthivyAdInAmadravyatvaM dravyatvAdbhinnatvAdrapAdivat, rUpAdInAM cAguNatvaM guNatvAdanyatvAdurakSepaNAdivat , utkSepaNAdInAmakarmakatvaM karmatvAdantaratvAddharAdivaditi vyatItasAmAnyatvaM dravyaguNakarmaNAmasattvaM sAdhayati vyatItavizeSatvavat / tatsUktaM mUribhiH sadasattatvaM yaugAnAmasadeva vyatItasAmAnyavizeSabhAvAt khapuSpAditi sAmAnyavizeSasamavAyAnAM hi svayamasAmAnya vizeSatvAbhyupagamAtprAgabhAvAdinAsiddhaM vyatItasAmAnyavizeSatvavacaM sAdhanaM / nA'pi dravyaguNakarmaNAM sAmAnyAyabhAve prasiddha teSAM vyatItasAmAnyavizeSatvasyAsiddhirathavA dravyAdInAM nAstitvameva sAdhyaM khapuSpavaditi dRSTAMtasAmAt , tato vizvAmilApArthavikalpazUnyaM tatvamAyAtaM / abhilApaH padaM tasyArthaH, abhilApArthaH padArtha iti yAvata , tasya vikalpA bhedAH SaT dravyAdayo vaizeSikANAM, pramANAdayaH SoDaza naiyAyikAnAM, vizve ca tebhilApArthavikalpAzceti svapadArthastaiiH zUnyaM tatvaM syAtva puSpavadamadeva prabuddhatakhAdbhavataH pareSAmiti vacanAdbhavato vIrasyAnekAMtatattvavAdino nAsattatvaM syAditi pratIyate / kathaMcitsAmAnyavizeSabhAvasya dravyAdiSu pratIyamAnatvAtpramANAdiSu bAdhakAbhAvAt dravyA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 yuktynushaasnN| kathaMcidabhedo guNakarmaNorazakyavivecanatvAtsiddhastathA sAmAnyavizeSasamavAyAnAM prAgabhAvAdInAM ca vizeSAbhAvAttadvasamAgAprameyamaMzayayojanadRSTAMtasiddhAMtAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaMDAhetvAbhAsachalajAtinigrahasthAnAnAM ca dravyaparyAyavizeSANAM dravyAtkSa dbhedasya saMpratyayAnAsattvaM paryAyAntaravat / na hi yata eva 'paryAyA dravyasya' iti niyamo vyavatichane. viparyayAnadhyavasAyayorapi pramANAdiSoDazapadArthebhyo'rthAntambhUnayoH pratIteH / padArthasaMkhyAniyamAnabhyupagame vAnekAntavAdAnatikrama eva siddhaH / yathA ca bhavataH pareSAM vaizepikanaiyAyikAnAM sakalapadArthabhedazUnyaM tatvamasadeva syAtkhapuSpavattathA sAMkhyAdInAmapi vyatItasAmAnya vizeSatvAvizeSasvAt / tataH sarveSAmapi sarvathai kAMtavAdinAmasadeva tatvamiti saMkSepataH pratipattavyam / sAMprataM paramatamAzaMkya punarapi nigakartumArabhate atatsvabhAve'pyanayorupAyAd gatirbhavettau vcniiygmyau| sambandhinau cena virodhi dRSTaM vAcyaM yathArtha na ca dUSaNaM tat // 27 // TIkA- tadabhAvamAtraM svabhAvo'syeti tatsvabhAvazUnyasvabhAva tavaM na tatsvabhAvamatatsvabhAvaM azUnyasvabhAvaM sarasvabhAvamityarthaH / tasminnatatsvabhAve'pi tattve'bhyupagamyamAne'nayorbandhamokSayo
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / 9 rupAyAtkArakarUpAdgatiH pratipattiH syAnnAnyathA jJAyakarUpAccopAyAdvatiH pratipattiH syAnnAnyatheti nizvetavyaM / sa ca pratipattyupAyaH parArthastAvadvacanaM svArthazca pratyakSamanumAnaM vA, tatra yadA vacanaM baMdhamokSayorgaterupAyastadA vacanIyau tau yadA punaranumAnamupAyastadA gamyau tAvanumeyau yadA tu pratyasamupAyastadA pratyakSeNa gamyau paricchedyau tau saMbaMdhinau para - sparAvinAbhUtau baMdhena vinA mokSasyAnupapattervandhapUrvakatvAnmokSasya, mokSeNa ca vinA na baMdhaH saMbhavati prAgatraddhasya pazcAdandhopapatteranyathA zAzvatikabaMdhaprasakteH / anAdibaMdha saMtAnApekSayA bandhapUrvakatve'pi baMdhasya baMdhavizeSApekSayA tasyAbaMdhapUrvakatvasiddheH prAgabaddhasyaiva dezato mokSarUpatvAnmokSAvinAbhAvI baMdha ityavinAbhAvibaMdhana saMbaMdhinau tau baMdhamokSau cediti paramatasya sUcaka zabdasta nnetyanena pratiSidhyate naivaM satsvabhAva tattvaM dRSTaM sarvathA kSaNikamakSaNikaM vA virodhitvAttadvirodhi dRSTaM pratyakSaat africe nityAnityAtmano jAtyaMtarasya sarvathA kSaNikAkSaNikAMta virodhino nirvAdhaM vinizvayAt samyaganumAnato'pi tasyaivAnumeyatvAt / sarvamanekAMtAtmakaM vastu vastutvAnyathA'nupapatteriti svabhAvaviruddhopalaMbhaH paramatatattvaM viruNaddhi / nAsti paramate sattatvaM sarvathA kSaNikamakSaNikaM vA tato jAtyaMtarasyAnekAMtasya darzanAditi svabhAvAnupalabho vA tadvitiSedha iti nAsti sarvathaikAMtAtmakaM sattatvaM pratyakSAdyanupaladheriti mAbhUtsvayaM pratyakSAdipramANataH sattattvasya darzanaM / para
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / pakSadUSaNatvAttatsiddhireveti cAyuktaM yasmAdvAcyaM yathArtha na ca dUSaNaM tat yad dRSaNaM parapane svayamucyate kSaNikaikAMtavAdinA tatra ca yathArtha vAcyaM tacca na samyagduSaNaM vaktuM zakyamityarthaH / na nityaM vastu sadanarthakriyAkAritvAt kramayogapadyarahitatvAt khapuSpavaditi dUSaNasyAyathArthavAdaduSaNAbhAsattrasiddheH parapaavatsvapate'pi bhAvAnna tatpratyanayoH pakSayoH kacidvizeSo'sti / tAbhyAM hi sarvathaikAMtAbhyAmanekAnto nivartate virodhAjAnivRttau tu kramAkramau nivartete tayostena vyAptatvAt / ekasthAnekadezakAlavyApino dezakramakAlakramadarzanAt / tathaikasyAnekazaktyAtmakasya nAnAkAryakaraNe yogpdysiddheH| kramAkramayozca nivRttau tato'rthakriyAyA nivRttistasyAstAbhyAM vyAtatvAt kramAkramAbhyAM vinA kacidarthakriyAnupalabdhestavittau ca vastutatvaM na vyavatiSThate tasyArthakriyayA vyAptasvAt / na ca svapakSaM parapakSavat nirAkudRSaNaM yathArtha bhavitumarhati na sarvathA'dhyasattattvaM tata eva nobhayamanubhayaM cArthakriyAvirodhAt / kiM tarhi sakalamavAcyamevetyekAntavAde'pi dUSaNamAvaidayanti / upeyatattvAnabhilApyatAva dupAyatattvAnabhilApyatA syAt / 1 pramANatvAt iti pAThAntaraM /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| azeSatattvAnabhilApyatAyAM dviSAM bhvdyuktybhilaapytaayaaH||28|| TIkA-bhavato vIrasya yuktiyA'yaH syAdvAdanItistasyA abhilApyatA kathaMcitsadevAzeSaM tatvaM svarUpAdicatuSTayAtkathaMcidasadeva viparyAsAdityAdivacanaviSayatA tasyA dviSAM zatrUNAmazeSasyApi tattvamyAnabhilApyatAyAmabhipretAyAM kiM. syAdupAyatatvasyAnabhilApyatA syAdupeyatAvasyevAvizeSAt / tatazca yathopeyaM tattvaM niHzreyasaM sarvathAbhilapitumazakyaM tathopAyatatvamapi, tatprApteH kArakaM jJAyakaM ceti sarvathA'pyanabhilAvyaM tacamityapi nAbhilapituM zakyeta pratijJAtavirodhAdityabhiprAyamAvi:kurvanti svAminaH avAcyamityatra ca vAcyabhAvA davAcyamevetyayathApratijJam / svarUpatazcetpararUpavAci svarUpavAcIti vaco viruddham // 29 // TIkA-sarvathA'pyazeSaM tattvamavAcyaM syAtsvarUpato vA pararUpato vA gatyaMtarAbhAvAt / prathamapakSe tAvadavAcyamayathApratijJa prasajyeta iti kriyaadhyaahaarH| kuta etat avAcyamityatra vAcyabhAvAdavAcyamityasyaiva vAcyatvAdityarthaH / saptabhyAH SaSThayarthatvAcazabdasyaiva zabdArthatvAt / svarUpeNAvAcya
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / miti dvitIyapakSe svarUpavAci sarva vaca iti viruddhavacanamAsajyeta / pararUpeNAvAcyatattvamiti tRtIyapakSe'pi pararUpavAci sarva vaca iti virudhyate / sarvatra svapratijJAvyatikramAdayathA miti sambandhanIyam / tadevaM na bhAvamAtraM nAbhAvamAtraM nobhayaM nAvAcyamiti catvAro mithyApravAdAH pratiSiddhAH sAmarthyAna sadavAcyaM tavaM nAsadavAcyaM nobhayAvAcyaM nAnubhayAvAcyamiti niveditaM bhavati nyAyasya samAnatvAt / kathAvadvAcyatvapratijJAyAM tattvasya pratipAdakaM vacanaM satyameva nRtameva ve yAdyekAntanirAsArthamAhu:satyAnRtaM vA'pyanRtAnRtaM vA'pyastIha kiM vastvatizAyanena / yuktaM pratidvaMdvacanubaMdhimizraM na vastu tAdRk tvadyate jinedRk // 30 // TIkA - kicidvacana satyAnRtamevAsti pratidvandvimizraM satyetarajJAnapUrvakatvAcchAkhAyAM candramasaM pazyeti, yathA tatra hi candramasaMpadeti satyaM candramamo darzanAtsaMvAdakaprAdurbhAvAt / zAkhAya miti vacanamanRtaM zAkha pranyAsana vadarzanasya candramasi visaMvAdakaccAttambhinaM vanavacanasya nRtatva siddhaH / sa ca tadanutaM ceti satya nRnamAtiSThate pratidvandvibhyAM satyAnRtAbhyAM vastvaMAbhyAM mizra yunamiti saMbaM dhanIyaM / paravacanamanUtAnRtamevAsti taccAnubaMdhimitraM yathA candradrayaM girau pazye
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / ti| tatra hi yathA candradvayavacanamanRtaM tathA girau candravacanamapi visaMvAdijJAnapUrvakatvAt / ekasmAdanRtAdaparamanRtapanubaMdhi samabhidhIyate tenAnubaMdhinA mizramanubaMdhimizramiti pratyeyaM / pratidvandvi cAnubaMdhi ca pratidvandvayanubaMdhinI tAbhAM mizra satyAnRtaM cApyanRtAnRtaM ceti yathAsaMkhyamabhisaMbadhAdvAzabdamyaivakArArthatvAdeva vyaakhyaatvym| taccek bhagavan ! jina! nAtha ! tvahate tvatto vinA vastunotizAyanenAbhidheyasyAtizayena vacanaM pravarttamAnaM kiM yuktaM, naiva yuktamityarthAttavaiva yuktametaditi gamyate tAhaganekAntamekaM nAvAstavaM bhavati bahate sarvathaikAntasyAvastutvavyavasthAnAt / kathaM puna: kiMcidanatamapi satyaM satyamapyantaM kiMci. daRtapanRtameveti bhedo'nRtasya syAdityAvedayanti / sahakramAdvA viSayAlpabhUri bhede'nRtaMbhedi na cAtmabhedAt / AtmAntaraM syAdbhiduraM samaM ca syAccAnRtAtmAnabhilApyatA ca // 31 // TIkA-viSayasyAbhidheyasyAlpabhUribhedolpAnallavikalpastasmin sati syAdevAvRtaM bhedavata yamya hi vacanasyAbhidheyamalpamasatyaM bhUri satyaM tatsatyAnRtamiti, satyavizeSaNenAnRtaM bhedi pratipAdyate / yasya tu vacanasyAbhidheyamalpaM satyamanRtaM bhUri tadanRtAnRtamiti, antavizeSaNena nRtaM / na cAtmabhedAdanataM
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / bhedi bhavatumarhati tasyAnRtAtmanA sAmAnyena bhedAbhAvAt / AtmAntaraM tu tasyAnRtasyAtmavizeSalakSaNaM syAta bhiduraM bhedasvabhAvaM vizeSaNabhedAtsyAt samamabhedasvabhAvaM vizeSaNabhedAbhAvAt cazabdAdubhayaM hetudvayArpaNAkrameNeti yathAsaMbhavamabhisaMbadhyate na tu yathAsaMkhyaM chandovazAttathAbhidhAnAtsahadvayApaMNAt / syAccAnRtAtmAnamilApyatA ca sahobhAbhyAM dharmAbhyAmabhilapitumazakyatvAcazabdo'nabhilApyAMtarAbhilApyAMtarabhaMgatrayasamuccayaH syAdbhiduraM cAnabhilApyaM ca syAtsamaM cA'namilApyaM ceti syAdumayaM cA'namilApyaM ceti saptabhaMgI prtyeyaa| nanu ca na vastuno'tizAyanaM saMbhavati, sadekarUpatvAdi. tyeke| asadekAntAtmakavAdityapare / savAsasvAdhazeSadharmapratiSedhAditi cetre| tannirAkaraNapuraHsaraM vastuno'nekAtizayasadbhAvamAvedayantina saca nAsaca na dRSTameka mAtmAntaraM sarvaniSedhagamyam / dRSTaM vimizraM tadupAdhibhedA svapne'pi naitattvadRSeH pareSAm // 32 // ____TIkA-na tAvatsattAdvaitaM tacaM dRSTamiti svabhAvAnupalaMbhena sanmAnaM nirAkriyate / tathA hi-nAsti sanmAnaM sakalavizeSaNarahitaM dRzyasya sato jAtucidadarzanAt asanmAtravadi
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashitN| tyanena nAsadeva tattvaM dRSTamiti vyAkhyAtaM cazabdasya samuccayArthatvAt / parasparanirapekSaM sattvamasattattvaM na dRSTamiti ghaTanAsena na parasparanirapekSaM sadasattatvaM saMbhavati sarvapramANato dRSTatvAtsanmAtratattvavadasanmAtratatvavadveti pratipAditaM pratipattavyaM / tathA na sannApyasannobhayaM naikaM nAnekamityAdayazeSadharmapratiSedhagamyamAtmAntaraM paramabrahmatattvamityapi na sNbhvti| kadAcittathaivAdarzanAditi na dRSTamekamAtmAntaraM sarvaniSedhagamyamiti vyAkhyAtavyaM / tadevaM saccAsatcavimizraM parasarApekSa tattvaM dRSTamityanena sadasadAdeyakAMtavyavacchedena sadasadAdayanekAntatvaM sAdhyate, tadupAdhibhedAt / upAdhirvizeSaNaM svadravyakSetrakAlabhAvAH paradravyakSetrakAlabhAvAzca tadbhadAdityarthaH / tenedamuktaM bhavati-syAtsadeva sarva tatvaM svarUpAdicatuSTayAt, syAdasadeva sarva tatvaM pararUpAdicatuSTayAt , syAdubhayaM svapararUpAdicatuSTaya dvaitakramArpitAt , syAdavAcyaM sahArpitatadvaitAt, syAtsadavAcyaM svarUpAdicatuSTayAdazaktaH, syAdasadavAcyaM pararUpAdicatuSTa pAdazakteH, syAtsadasadavAcyaM kramAptisvapararUpAdicatuSTayadvaitAtsahArpitatadvaitAcca / ityevaM tadeva sadasadAdivimizraM tavaM dRSTamiti vastunotizAyanena kiMcitsatyAnRtaM kiMcidanRtAnRtaM vacanaM tavaiva yuktam / tvatto maharSeranyeSAM sadAyekAntavAdinAM svapnepi naitatsaMbhavatIti vAkyArya: prtipttvyH| nanu ca nirvikalpakaM pratyakSa niraMzavastupratibhAsyeva na
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| dharmidharmAtmakavastupratibhAsitapRSTabhAvivikalpanajJAnotthaM dharmoM dharmo'yamiti dharmidharmavyavahArasya pravRttestena ca sakalakalpanApoDena pratyakSeNa niraMzasvalakSaNasyAdarzanamasiddhaM kathaM tada' bhAvaM sAdhayediti badantaM pratyAhuH-- pratyakSanirdezavadapyasiddha makalpakaM jJApayituM zakyam / vinA ca siddhena ca lakSaNArthoM na tAvakadveSiNi vIra ! satyam // 33 // TIkA-pratyakSeNa nirdezaH pratyakSa nirdezA, pratyakSato dRSTvA nIlAdikamidamiti vacanamantareNAMgulyA pradarzanamityarthaH / sa pratyakSa nirdezo'syAstIti pratyakSanidezavat / tadara siddhaM / kuta etat , yasmAdakalpakaM jJApayituM kutazcidama. zakyaM, hi yasmAdarthe / tenedamuktaM bhavati-yasmAdakalpakaM kalpanApoTaM, na vidyate kalpaH kalpanA'sminniti vigrahAt , tad jhApayituM saMzayitebhyo vineyebhyaH pratipAdayituM na zakyaM, tasmApratyakSanirdezavadapi tattvamidapasiddhamiti / taddhi pratyakSamakalpakaM na tAvatpratyakSato jJApayituM zakyaM tasya parAsaMvedyatvAt / nA'pyanumAnAttatmatibaddhaliMgapratipatterasaMbhavAtpareSAmagRhItaliMgaliMgisambaMdhAnAmanumAnajJAnena jJApayitumazakteH / svayaMpratipannakalpanApohapratyakSapratibaddhaliMgAnAM tu tajjJApanAnarthakyAt /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ : ttiikaashitN| ko hi svayamakalpakaM pratyakSaM tadavinAmAviliMgaM ca pratipadyamAnaH pratyakSamakalpakaM na pratipadyeta / pratipadyamAnasyApi viparItasamAropasaMbhavArAjjJApanamanumAnena nAnarthakamiti cet , na, samAropavyavacchedepi paryanuyogasya samAnatvAt / kiM pratipannasAdhyasAdhanasaMbaMdhasyAnumAnena samAropavyavacchedaH sAdhyate, svayamapratipanna sAdhyasAdhanasaMbaMdhasya veti ? na tAvatprathamaH pakSaH, samAropasyai vAsaMbhavAt / svayaM pratyakSamakalpakaM tadAvinAbhAvisAdhanaM ca patipadyamAnasya samArope pareNa pratyAyane'pi tasya samAropaprasaMgAt / nA'pyapratipannasAdhyasAdhanasaMbaMdhasya sAdhanapradarzanena samAropavyavacchedanaM yuktamatiprasaMgAt / yadi punargrahItavismRtasaMbaMdhasya sAdhyasAdhanasaMbaMdhasmaraNakAraNAtsamAropo vyavacchidyata iti mataM, tadapyayuktam / saMbaMdhagrahaNasyaivAsaMbhavAta, svayamavikalpakapratyakSAnizcaye tatsvabhAvakAryAnizcaye ca tatsaMbaMdhasya nizcetumazaktaH / parato nizcayAttanizcaye tasvarUpasyApi nizcayAntarAnizcayaprasaMgAdanavasthAnAt / nizcayastrarUpAnizcaye tatokalpakapratyakSavyavasthAnAnupapatteH sarvathA tasya jJApayitumazaktaH kutaH siddhiH syAt ? binA ca siddherna ca lakSaNArthaH saMbhavati "kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSa miti lakSaNamasyArthaH pratyakSapratyAyanaM, na ca pratyakSasya siddhavinA tatpatyAyanaM kattuM zakyamiti naiva lakSaNArthaH kazcitsaMgacchate / tato na tAvakadveSiNi vIra ! satyaM sarvathA saMbhavati / tayA'yaM tAvakaH sa cAsau dveSI ceti tAvakadveSI tAvakazatruritya ____
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / rthaH / tasminna satyaM vIra ! bhagavanniti vyAkhyAnaM / athavA tavedaM mataM tAvakaM tad dveSIti tAvakadveSI sadAdye kAntavAdastasminna satyamekAMtataH sAdhayituM zakyata iti vyAkhyeyaM / yathA satyaM na saMbhavati tathA karttA zubhasyAzubhasya vA karmaNaH, kArya ca zubhamazubhaM vA tad dviSAM na ghaTata iti pratipAdayati-kAlAntarasthe kSaNike dhruve vA'pRthakpRthaktvAvacanIyatAyAm / vikArahAnerna ca karttRkArye vRthA zramo'yaM jina ! vidviSAM te|| 34 // TIkA - vastuno janmakAlAdanyaH kAlaH kAlAntaraM tatra tiSThatIti kAlAMtarasthaM tasminvastuni pratijJAyamAne'pi na karttA kazcidupapadyate, kSaNike dhruve vA / vAzabda ivArthastenedamuktaM bhavati, yathA kSaNike niranvayavinAzini vahirantazca vastuni na karttA'sti krapayaugapadyavirodhaHt kriyAyA evAsaMbhavAt / yathA ca dhruve kUTasthe nitye niratizaye puruSe sati na karttA vidyate tathA kAlAMtarasthepi apariNAmini padArthe na kazcitka rttA saMbhavati, karturabhAve ca na kArya svayaM samIhitaM sidhyati kartRnAntarIyakatvAtkAryasyeti / kuta etaditi cet, vikArahArvikAraH pariNAmaH svayamavasthitasya dravyasya pUrvAkAraparityAgAjahaduttarottarAkArotpAdastasya hAfarararaat vikArahAneriti hetunirdezaH / vikAro hi vinivarttamAna:
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ttokaashitN| kramAkramau nivartayati tayostena vyAptatvAt , tannivRttau tanicisiddhestau ca nivartamAnau kriyAM nivayatastasyAstAbhyAM vyAptattvAt / kriyApAye ca na kartA kriyAdhiSThasya dravyasya svataMtrasya kartatvasiddhaH / karturabhAve ca na kArya svargApavargalakSaNamiti vRthA zramo'yaM tapolakSaNastadartha kriyamANaH syAt jina ! svAmin ! bIra ! tava dviSAM sarvathaikAntavAdinAM sarvepAmiti saMkSepato vyaakhyeym| nanu ca vastuni kSaNike vikArasya hAniravasthitasya dravyasyAbhAvAta, dhruve ca pUrvAkAravinAzottarAkArotpAdAbhAvAt, kAlAntarasthetu kathaM tatrobhayasaMbhavAditi kecit / te'pi na praamaannikaaH| prAgasata evotpannasya kAlAntarasthasyApi pazcAdasavaikAnte sarvathaikakSaNasthAdvizeSAbhAvAdananvayatvasya tadavasthatvAt / nanu nityasyAtmanontastatvasya pUrvAnubhUtasmRtihetoH pratyabhijJAturarthakriyAyAM vyApriyamANasya kartuH kAryasya ca tena kriyamANasya ghaTanAdvizeSaH kAlAntarasthasya kSaNikAditi kecit / nAtmano'pi nityasyaikakartRtvAnupapatteH / buddhaya dyatizayasadbhAvAt karttAtmeti cet , na, buddhI. cchAdveSaprayatnasaMskArANAmAtmano'ntiratve khAdivatkattatvAnupapatteH, idaM me sukhasAdhanaM duHkhasAdhanaM ceti buddhayA khalu kiMcidAtmA jighRkSati vA jihAsati vA grahaNAya hAnAya vA prayatamAnaH pUrvAnumayasaMskArAtkAryasyopAdAtA hAtA vA kareMcyate sukhaduHkhe ca yadAtmano bhinne syAtAM khAderiva na tadA ___
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / , sukhadu:khe puMsa eveti niyamaH sidhyet / tayoH puMsi samavAtyAtpuMsa eva sukhaduHkhe na punaH khAderiti cet, kutastayoH puMsyeva samavAyaH syAt / mayi sukhaM duHkhaM ceti buddheriti cet sA tarhi buddhiH punarAtmanyeveti kutaH sidhyet / samavAyAditi cet, kutastasyAstatraiva samavAyo na ca naganAdAviti nizcetavyaM / mayi buddhiriti buddhayaMtarAditi cet, tadapi buddhayaMtaramAtmanyeveti kutaH ? samavAyAditi cet, kutastasyAstatraiva samavAya ityAdi punarAvarttata iti cakrakaprasaMga: / yasya yabuddhipUrvakA vicchAdveSau tatra tadbuddheH samavAya iti cet, kutaH puMsa eva buddhipUrvakAvicchAdveSau na punaH khAdergita nizcaya: 1 puMsa eva prayatnAditi cet, prayatno'pyAtmana eveti kutaH saMpratyayaH ? pravRneriti cet sA tarhi pravRttirupAdAnaparityAgalakSaNA kuzalA vAkuzalA vA manovAkkAyanimittA prayatnavizeSaM buddhipUrvakamanumAparyaMtI puMsa eveti kutaH sAdhayet 1 zarIrAdAvacetane tadasaMbhavAtpArizeSyAdAtmana eva seti cet, nAtmano'pi svayamacetanatvAbhyupagamAt / cetanAsamavAyAdAtmA cetana iti cet, na svato'cetanasya cetanAsamavAye khAdivyapi tatpasaMgAt svatazcetanatye cetanAsamavAyavaiyarthyAt / svarUpacetanayA sAdhAraNa rUpayA cetanasya sAdhAraNa cetanAsamavAya iti cet, nAsAdhAraNacetanAyAH puMso'narthAntaratve sAdhAraNacetanAyA adhyanarthAntaratvamatiprasaMgAccetanA vizeSasAmAnyayoH puMsastAdAtmya siddhau ca paramatAnusaraNaM durnivAraM / cetanAvi * 190
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / zeSasyApi cetanAsAmAnyavadAtmano'rthAntaratve kuto na gaganAdevizeSo'cetanatvAditi zarIrAdAviva puMsyapi pravRttirna sidhyettadasiddhau na tatraiva prayatnasiddhiricchAdveSasiddhirvA sukhaduHkhabuddhizceti na kartA'tmA sidhyeta, kArya vA yataH kAlAMtarasthe kartakArya na virudhyete kSaNasthitibuddhayAdivat / __ athavA mahadAdiH kAlAMtarasthAyI nityAtpradhAnAdapRthagbhUtaH pRthagbhUto vA ? prathamapakSe na kartRkArye, vikArasya hAneH, kata pradhAna, kArya mahadAdivyaktaM, tayozcApRthagbhAve yathA pradhAnamavikAri tathA mahadAdi vyaktamapi tadapRthaktvAt pradhAnasvarUpavat tathA ca na kArya pradhAnavata, kAryAbhAve ca kasya kartR pradhAnaM syAdvikArasya kAryasyAbhAvAt tato nApRthaktve vyaktAvyaktayoH kartRkArye vyaktAvyakte syaataaN| dvitIyapakSe'pi na kartRkArye, tathA hi-na pradhAnaM kartR mahadAdikAryAt pRthagbhUtatvAta puruSavat , viparyayaprasaMgo vA mahadAdi ca na kArya karturabhAvAtpuruSavat / na hi pradhAnaM mahadAdeH kartR tasyAvikAritvAtpurusvaditi nAsiddhaH karturabhAvaH / yadi punarvyaktAvyaktayorapRthayatvapRthakttabhyAmavAcyatA svIkriyate tadA'pyapRthaktvapRthaktvAvacanIyatAyAM na kartRkArye vikArasya hAneH puruSabhoktRtvAdivat / puruSAddhi bhoktRtvAdirapRthaktvapRthaktvAbhyAmavacajIyo'nyathA tadapRthaktvena bhoktA nityaH sarvagato'kriyo nirguNo'kartA zuddho vA sidhyet puruSa eva bhoktRtvanityatvasarvagatatvAkriyatvanirguNatvAkartRttvazuddhatvadharmANAmantarbhAvA ___
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 yuktyanuzAsanaM / v / teSAM puruSAtpRthagbhAve vA sa eva doSaH syAt bhoktRtvAdibhyo'nyasya bhoktRtvAdivirodhAt / pradhAnavadapRthaktva pRthakvA bhyAmavacanIyatve ca na karttAtmA bhoktRtvAdernApi bhoktRtvAdiH kArya puruSasyeti nodAharaNaM sAdhyasAdhana vikalaM kartRkAryatvAbhA vasAdhanasya vikArAbhAvasya sAdhyasya pRthaktvApRthaktvAvacanIyatvasya ca sAdhanasya sadbhAvAt, tato yatrAnanyatvAnyatvAbhyAmavacanIyatA tatra vikArahAniH sAdhyate / yatra ca vikArahAnistatra kartRkAryatvAbhAva iti kAlAntarasthe'pi mahadAdau na kartRkAyeM hai pRthaktvA pRthaktvAvacanIyatAyA vikArahAneriti vAkyabhedenApRtha ktve pRthaktve ca vyaktAvyaktayorapRthaktva pRthaktvAbhyAmavacanIyatAyAM ceti pakSatraye'pi dUSaNaM yojanIyam / tathA ca sAMkhyAnAmapi jina ! tatra vidviSAM vRthA zramaH sakalo yamaniyamAsa naprANAyAmapratyAhAradhyAnadhAraNAsamAdhilakSaNayogAMgAnuSThAnaprayAsaH khedo vRthaiva syAdvaizeSikanaiyAyikAnAmiveti vAkyArthaH / tadevaM samatadoSaM matamanyadIyamiti samarthitaM / jina ! tvadIyaM matamadvitIyamiti prakAzitaM ca / tatastvameva mahAnitIyatprativaktumIzA eva vayamiti prakRtasiddhiH / sAmprataM cArvAkamatamanUdya dUSayanti - madyAMgavad bhUtasamAgame jJaH zaktyantaravyaktiradaivasRSTiH / ityAtma ziznodarapuSTituSTai 14 21
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / mRdavaH pralabdhAH // 35 // TIkA-padyAMgAni piSTodakaguDadhAtakyAdIni teSvika taddhetubhUtAni pRthivyaptejovAyutatvAni teSAM samAgamaH samudAya stasminsati jJazcetana: pariNAmavizeSaH sukhadukhaharSaviSAdAdivivarttAtmako garbhAdimaraNaparyantaH prAdurbhavatyAvirbhavati vA kAryavAdAbhivyaktivAdAyiNAmiti bhAvaH / pRthivyatenovAyuriti tattvAni tatsamudaye zarIrendriyaviSayasaMjJAstebhyazcaitanyamityatra sUtre kAryavAdibhiraviddhakarmAdibhirutpadyate iti kriyAdhyAhArAta, tathA'bhivyaktivAdibhiH puraMdarAdibhirabhivyajyata iti kriyAdhyAhArAt / bhUtasamAgame jJa iti bhUtasamu. dAyastha paraMparayA kAraNatvapabhivyaMjakatvaM vA pratyeyaM / sAkSAccharIrendrigaviSayasaMjJebhya eva jJasyotpAdAbhivyaktivacanAt ahaM cakSuSA rUpaM jAnAmIti jJAtuH pratItesteSAmanyatamasyApyapAye sthApratItanikriyAyAH kartakaraNakarmanAntarIyakatvAt / tatra zarIrasaMjJasya kartRtvAccaitanyaviziSTakAyavyatirekeNAparasyAsmanastattvAMtarasya kutazcitpramANAdapratipattezcakSurAdIMdriyasaMjJasya karaNatvAccaitanyaviziSTandriyavyatirekeNa karaNasyA'saMpratyayAt / viSayasaMsma vA karmatvAttasya jJeyatayA'vasthitatvAt / na ca mRtazarIrendriyaviSayebhyazcaitanyasyAnudayadarzavatebhyazcaitanyamiti duHsAdhanaM, caitanyaviziSTAnAmeva jIvazarIrendriyaviSayasaMjJAnAM saMjJAnanibaMdhanatvavacanAt , kutaH punarbhUtAnAM sarveSAmapi samAgame 1 ka pustake 'abiddhakarmAdibhiH' nAstyayaMpAThaH /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| zarIrendriyaviSayasaMjJA asaMbhavatyaH pratiniyamyate ? zarIrAdhAraMbhakabhUtAnAmeva samudAye sati saMbhavaMti na punaH piTharAdibhUtasamudaya iti na codyaM teSAM zakyantaravyakteH / yathaiva hi mayAMgAnAM piSTodakAdInAM samAgame madahetoH zaktyaMtarasya vyaktistathA pRthivyAdibhUtAnAM jJAnahetoH zaktyaMtarasya vyaktiH syAt / tarhi zaktyaMtaravyaktipratiniyateSveva bhUteSu samuditeSu saMbhavantI daivanimittA syAt, dRSTa kAraNavyabhicAraditi ca na zaMkanIyaM devasya tatsRSTinimittasya kAdAcikatayA daivAntarAtsRSTiprasaMgAt / yadi punardevavyaktiH kAdAcittayapi svAbhAvikIti na tasyA daivAtsRSTiH parasmAdanyathAnavasthAprasaMgAditi mataM tadA zaktyaMtaravyaktiradhyadaivasRSTiH siddhA sudUramapi gatvA svabhAvasyAvazyamAzramaNIyatvAt / zakyaMtaraM hi zaktivizeSo'ntarazabdasya vizeSavAcinaH prayogAt tato yathA adyAMgAnAM samAgame kAlavizeSaviziSTe pAtrAdivizeSaviziSTe cA'vikale'nupahate ca madajananazaktivizeSavyaktiradaivasRSTiISTA madyAMgAnAmasAdhAraNAnAM sAdhAraNAnAM ca samAgame sati svabhAvata eva bhAvAt, tathA jJAnahetuzaktivizeSavyaktirapyadaivasRSTireva jJAnAMgAnAM bhUtAnAmasAdhAraNAnAM ca samAgame sati svabhAvata eva bhAvAt, jJAnajananasamarthasyaiva kalalAdizarIrazyAsAdhAraNasya zarIrasaMjJatvavacanAttathA jJAnakriyAyAM sAdhakasamasyaivendriyasyAsAdhAraNasyendriyasaMjJatvasiddheviSayasya ca jJAnakriyAzrayasyaivAsAdhAraNasya viSayasaMjJatvopaporna sarve za
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashitN| rIrAdayaH zarIrAdisaMjJAtvaM labhante yataH pratiniyamo na syAskAlAhArAdereva sAdhAraNasyAniyamAttato dRSTaniyatAniyata kAraNasRSTitvAccaitanyazaktyabhivyaktena sA daivasRSTirmadazaktya bhivyaktivadvirecanazaktyabhivyaktivadvA, harItakyAdisamudaye na hi devatAM prApya harItakI virecayatIti yuktaM vaktuM kadAcitataH kasyacidavirecane'pi harItakyAdiyogasya purANatvAdinA zaktivaikalyasyaiva siddharupayoktuH prakRtivizeSasya cApratIneriti yairabhimanyate taimUMdavaH pralabdhAH, sukumAraprajJAnAmeva mRdUnAM vipralaMbhayituM zakyatvAt / kIdRzaistainihIMbhayaiH ziznodarapuSTatuSTairiti / ye hi strIpAnAdivyasanino nirlajjA nirbhayAsta eva mRdUn vipralabhaMte paralokino'bhAvAt paralokAbhASaH puNyapApakarmaNastu daivasyAbhAvAt tatsAdhanasya zubhAzubhAnuSThAnasyAbhAva iti yatheSTaM pravartitavyaM, tapaHsaMyamAdInAM ca yAtanAbhogavaMcanamAtratvAdagnihotrAdikamaNo'pi bAlakrI DopamatvAt / taduktam tapAMsi yAtanAzcitrAH saMyamo bhogavaMcakaH / agnihotrAdikaM karma bAlakrIDeva lakSyate // iti nAnAvidhavipralaMbhanavacanasadbhAvAt / paramArthato'nAdinidhanasyopayogalakSaNasyAtmano jJasya pramANataH prasiddheH bhUtasamAgame jJa iti vyavasthApayitumazakteH / tAni hi pRthivyAdIni bhUtAni kAyAkArapariNatAni saMgatAnyapi avikalAnupahatavIryANi caitanyazakti satImeva mAgasatImeva vA'bhivyaMjayeyuH sadasartI
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 yuktyanuzAsanaM / vA ? gatyaMtarAbhAvAt / prathamakalpanAyAmanAditvasiddhiranaMtatva siddhizca cetanAzakteH sarvadA satyA evAbhivyaktisiddheH / tathA hi -- kathaMcinnityA caitanyazaktiH sadakAraNatvAtpRthivyAdisAmAnyavat na pRthivyAdivyaktayAnekAntastasyAstatsatve'pi sakAraNatvAt, nA'pi prAgabhAvena vyabhicArastasyAkAraNatve'pi sapatvAsiddhestataH samudito heturna vyabhicArI sarvathA vipakSAvRttitvAt tata eva na viruddho, nApyasiddhaH sato'bhivyaMyasya sakAratvasiddherabhivyaMjakasyAkAraNatvAt / nanu ca madyAMgaiH piSTodakAdibhirabhivyajyamAnA'pi madazaktiH prAksatI nanityAbhyupeyate tatastayA sadakAraNayA vyabhicAra eva hetoriti cet, na tayA api kathaMcinnityatvasiddhezvetanadravyasyaiva madazaktisvabhAvatvAt sarvathA'pyacetaneSu madazakterasaMbhavAt / manaso madazaktiriti cet, na tasyApyacetanatvAdbhAvamanasa eva cetanasya madazaktisaMbhavAt / etenendriyANAmacetanAnAM madazakterasaMbhavaH pratipAditaH / bhAvendriyANAM tu cetanAnAmetra madazaktisaMbhAvanAyAM na kiMcidacetanadravyaM mAdyate nAma madyabhAjanasyApi madaprasaMgAt / na caivaM muktAnAmapi madazakti: prasajyate teSAM tadabhivyaktikAraNAsaMbhavAt / madazakterhi vahiraMgakAraNamabhivyaktau madyAdi cetanasyAtmanastasyA niyatatvAt / antaraMga tu kAraNaM mohanIyAkhyaM / na ca muktAnAM tadubhayakAraNamasti yatasteSAM madazakterabhivyaktiH syAt / tatrAnabhivyaktA madazaktirastviti cet, sA yadi caitanyadravyarUpA tadAstyeva, moho
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| dayarUpAtu na saMbhavati mohasyAtyaMtaparikSayAtkarmAntaravat, tanna madazaktyA vyabhicAraH sAdhanasya, madajananasya zaktyA madyAMgasamAgamenAbhivyajyamAnayA satyA kAraNayA vyabhicAra iti cet, na tasyAH surAMgasamAgamakAryatvAt , tataH pUrva pratyekaM piSTAdiSu tatsadbhAvAvedakapramANAbhAvAt / etena mohodayanimitayA''tmano madazaktyA parAbhyupagatayA vyabhicArodbhAvanapapAstaM tasyAzca mohodayakAryatvAtkSINamohasyAsaMbhavAt tato niravadyo hetuzcaitanyazaktanityavasAyane sadakAraNatvAditi siddhaH paralokitvamanicchatAM na satI caitanyazaktirabhivyaiyata iti vaktavyaM / yadi punaH prAgasatI caitanyazaktirabhivyajyate tadA (ke) pratItivirodhaH sarvathApyasataH kasyacidabhivyaktyadarzanAt / kathaMcitsatI vAsatI vA'bhivyajyata iti ceta, paramatasiddhiH, kathaMcidravyataH satyAzcaitanyazakteH paryAyatazcAsatyAH kAyAkArapariNatapudgalairabhivyakterabhISTatvAtsyAdvAdibhistato vipralabdhA eva caitanyazaktyabhivyaktivAdibhiH sukumAraprajJAH, sarvathA caitanyAbhivyakteH pramANabAdhitatvAt / yeSAM tu bhUtasamAgamakArya caitanyazaktisteSAM sarvacaitanyazaktInAmavizeSaprasaMgAt pratipANi buddhayAdicaitanyavizeSo na syAt / pratisattvaM bhUtasamAgamasya viziSTatvAttadvizeSasiddhiriti badantaM prati prAhuH sUrayaH-- 1 "ka" cihAt 'kha' cihaparyantaH pAThaH prathamapustake na vartate /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsana dRSTe'viziSTe jananAdiheto viziSTatA kA pratisattvameSAm / svabhAvataH kiM na parasya siddhi ratAvakAnAmapi hA prpaatH||36|| TIkA-dRSTa evAviziSTe hetau pRthivyAdisamudaye tannimice vA zarIrendriyaviSayasaMjJe'bhyupagamyamAne daivasRSTeranabhyupagamAt kA nAma viziSTatA sattvaM satraM prati bhUtasamAgamasyA syAt , na kAcidviziSTatA saMbhavatItyarthaH / svabhAvata evaM viziSTabhUtAnAmiti cet , (kha) padamyA'pi pRthivyAdibhUtebhyo'nyasyApi paMcamasyAtmatattvasya siddhiH kiM na syAta ki bhUtakAryacaitanyavAdena ? __ syAnmataM, kAyAkArapariNatabhUtakAryatvAccaitanyasya svabhAvataH siddhistarhi bhUtAni kimupAdAnakAraNaM caitanyasya saha kArikAraNaM vA ? yayupAdAnakAraNaM tadAcaitanyasya bhUtAnvayaH asaMgaH suvarNopAdAne kirITAdau suvarNAnvayavat / pRthivyAyu. pAdAne vA kAye pRthivyAdyanvayavat / pradIpopAdAnena kajjalena bhadIpAnanvitena vyabhicAra iti cet, na kajalasya prdiipopaadaantvaasiddheH| pradIpajvAlA hi pradIpajvAlAntarasyopAdAnaM nakajjalasya, tasya tailavayupAdAnatvAta, pradIpakalikAM sahakAriNImAsAdya tailaM kanjalarUpeNa pariNamadRya gacchadupalabhyate / na ca tattailAnvitaM rUpAdibhiH samanvayadarzanAt / ekasya
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| pudgaladravyasya tailarUpatAM parityajya kajalarUpatApAsAdayataH pradIpasahakArivizeSavazAdrUpAdinAnvitasya pratItisiddhasyAnyathA vaktumazakteH, tyaktAtyaktAtmarUpasya pUrvApUrveNa vartamAnasya kAlatraye'pi viSayasya drvymyopaadaantvsiddheH| taduktam... syaktAtyaktAtmarUpaM yatpUrvApUrvaNa vrttte|| kAlatraye'pi tadravyamupAdAnamiti smRtam / / na caivaM bhUtasamudAya: pUrvamacetanAkAraM parityajya cetanAkAraM gRhNana dhAraNereNadravoSNatAlakSaNena bhUtasvabhAvenAnvitA - saMlakSyate caitanyasya dhAraNAdisvabhAvarahitasya saMvedanAt / na cAtyaMta vijAtIyaM kArya kuNaH kazcidarthaH pratIyate pAradAdiH pAradIyaM kurvannapi nAtyaMtavijAtIyaM kurute rUpAditvena sajAtIyatvAt, tarhi caitanyamapi nAtyaMtavijAtIyaM bhUtasamuhAyaH kurute / tasya sattvArthakriyAkAritvAdibhidhaH sajAtIyasvAditi cet, kimidAnI jalAnalAdInAM parasparamupAdAjopAdeyabhAvo na bhavet tata eva teSAM tattvAntaratvAt / dhAraNAdhamAdhAraNaparasparavilakSaNatvAnnopAdAnopAdeyabhAva iti ceta. kimevaMbhUtacaitanyayogasAdhAraNalakSaNayoH parasparavilakSaNayorupAdAnopAdeyabhAvo'bhyanujJAyate / dhAraNAdilakSaNaM hi bhUtacatuSTayamupalabhyate na caitanyaM tadapi jJAnadarzanopayogalakSaNamupalakSyate na bhUtacatuSTayamiti na paraspara vilakSaNalakSaNatvaM bhUtacaitanyayorasiddhaM tato nopAdAnopAdeyabhAvo yuktH| sAdhAraNasattvAdidharmasAdharmyamAtrAttayorupAdAnopAdeyatve'timasaM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| gasya durnivAratvAt / yadi punaH sahaka rikAraNaM bhUtasamudayazcaitanyotpattau pratipAdyate tadopAdAnakAraNamanyadvAcyaM, nirupAdAnasya kasyacitkAryasyAnupalabdheH / zabdavidyutnadIpAdiyannirupAdAnaM caitanyamiti cet , na, tasyApi svopAdAnatvasiddheH / tathA hi svopAdAnakAraNapUrvakaH zabdAdiH kAryavA. spaTAdivat / kiM punastasyopAdAnaM tAlvAdisahakArivyatiriktaM dRSTamiti cet , zabdAdipudgaladravyamiti mastathA hi zabdAdiH pudgaladravyopAdAna eva vAheyandriyapratyakSatvAt ghaTavat / sAmAnyena vyabhicAra iti cet , na, tasyApi mUrttadravyAdhArasya sadRzapariNAmalakSaNasya vAheyandriyagrAhayasya pudgaladravyopAdAnatvasiddheH / tathA sati sAmAnyasyAnityatvaprasaMgaH iti cet , kathaMcidiSTavAdadoSa iti sarvathA nityasya sAmAnyasya svapratyayahetutvanirodha t / dravyeNa saMgrahanayaviSayeNa sAmAnyenAnekAMta iti cet , na tasyApyatIndriyasya vAhyendriyApratyakSatvAttena vyabhica rAbhAva t / yatra vAhayendrigrAhaya pudralaskaMdhadravyaM vyavahAranayasiddhaM tatsUkSmapudgalopAdanameveti kathaM tenAnekAMta iti ca / tato nAnuvAdAnaM zabdAdikasti yatastadvatsahakArimAtrAccaitanyamanupAdAnamutpadyate iti prapadyemahi / na copAdAnasahakAripakSadvayavyatirekeNa kiMcitkAraNamasti yena bhUtacatuSTayaM caitanyasya janakamurarIkriyate / tataH bhArata eva caitanyasya siddhirastu pRthivyAdibhUtavizeSavaditi tattvAntarasiddhistAmapanhavAnAmatAvakAnAM darzanamohodayAkulitacetasAM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'TIkAsahitaM / jIvikAmAtrataMtrANAM vicArayatAmapi hA ! kaSTaM prakRSTaH yAtaH saMsArasamudrAvarttapatanalakSaNaH saMjAta iti sUrayaH karuyAviSayatvaM darzitavantaH / dIkSAta eva muktiriti manyamAnAnmaMtriNaH pratyAhu:-- svacchandavRtterjagataH svabhAvAduccairanAcArapatheSvadoSam / nirghuSya dIkSAsamamuktimAnAstvaddRSTivAdyAvata vibhramaMti // 37 // TIkA - hiMsA'nRtaste yAbrahmaparigrahA uccairanAcArapathA: paMca mahApAtakAni teSvanuSThIyamAneSvapyadoSaM nirghoSayanti kecit, svabhAvata eva jagataH svacchandena vRtterityupapattimAcakSate / tathA hi- jagato'nAcArapathA mahAnto'pi na doSahetavaH svabhAvato yathecchaM varttamAnatvAt prasiddhajIvanmuktavaditi nirghudh dIkSA samakAlAM muktiM manyante / dIkSayA samA samakAlA dIkSAsamAsA cAsau muktizca sA dIkSAsama muktistasyAM mAno'bhimAno yeSAM te dIkSAsamamuktimAnA ini padaghaTanA / te cattraddaSTe mokSa tatkAraNa nizcaya nibaMdhanasyAdvAdadarzanAt vAhyA: sarvathaikAMtavAditvAt vibhramatyeva kevalaM vata kaSTaM, punastattvanizraya nAsAdayantItyarthaH / dIkSA hi maMtravizeSAropaNamupasannamanasIbyate sA ca yadi yamaniyamasaMhitA tadA tvaddaSTireveti bhagadarzanAdavAyA evaM dIkSAvAdinastathA tattvavinizvayamApteH 1
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / atha yamaniyamarahitA dIkSA kakSIkriyate tadA na sA doSavipakSabhUtA'nAcArapratipakSabhUtA vA yato'nAcArakSayakAriNI syAt, nacAnAcArakSayakAraNamantareNa dIkSAsamakAlameva muktiyuktiyavataratyatiprasaMgAt / syAnmatireSA bhavatAM samarthA dIkSoccairanAcArapathamathanapaTIyasI na punarasamarthA yato dIkSAsamaye evA'nAcAranirAkaraNamupasannajanAnAmanuSajyata iti sA'pi na zreyasI dIkSAyAH sAmarthe'pi tatsamakAlaM muktyanavalokanAt / tathA hi-sAmarthya dIkSAyAH svabhAvabhUtamarthAntarabhUtaM vA ?,svabhAvabhUtaM cet, kathaM kadAcit kacit kasyAzcideva syAt / dIkSAto'rthAntarabhUtaM sAmarthya miti cet tarika kAlavizeSarUpaM dezavizeSarUpaM. dakSiNAdivizeSarUpaM yA ? kAlavizeSarUpaM cet , na, tithivAranakSatravelAdikAlavizeSasyAvizeSe'pi kasyacidIkSAsamakAle muktyadarzanAt / kSetravizeSasAmarthyamiti cet , na tIrthasnAnadevatAlayamaMDalAdivizeSasAmye'pi kasyAcinmuktyabhAvAt / dakSiNAdivi. zeSarUpaM sAmarthyamiti cet, na, gurudakSiNAyAM yathoktAyAM satyAmapi vinayapraNamananamaskArAtmasamarpaNasadbhAve'pi co cairanAcArapathapravRttidarzanAt / sakalA sAmagrI zraddhAvizeSopagRhItadravyaguNakarmalakSaNAnivartakadharmavizeSajanikAdIkSAyA, sAmarthyamiti cet, kaH punaH zraddhAvizeSo nAma ? heye jihAsA sandhadupAdeye copAditsA zraddhAvizeSa iti cet, tarhi heyaM duHkhamanArataM tatkAraNaM ca mithyAdarzanaM rAgAdidoSazcati
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| kathamanAcArapatheSvadoSo niryuSyate / zraddhAvizeSazca samyagdazanaM tadanugRhItA dIkSA samyagjJAnapUrvikA samyakcAritramiti samyagdarzanajJAnacAritratrayAdeva sAtmIbhAvamApannAnmuktiruktA syAttathA ca tvadRSTireva zreyasI / tadvAhyAstu vibhrapantyeveti mUktam / . athavA dIkSAsaM yathA bhavatyevamamuktimAnA mImAMsakAstvadRSTibAhyA vata kaSTaM vibhramaMti ! kiM kRtvA uccairanAvArapatheSvadoSa nirghaSya "na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / " iti vacanAt / kuta : ? ityupapattimAcakSate-svacchaMdavRtta - gataH svabhAvAditi pravRttireva bhUtAnAmiti vacanAt , na kadAcidanIdRzaM jagadityabhyupagamAca / kutasteSAM vibhrama iti cet, doSe'pyadoSanirghoSaNAt vedavihiteSUccairanAcArapatheSu pazuvadhAdiSvadoSo nirghaSyate na punarvedavAhyeSu brahmahatyAdiSu tatra doSasyaiva nirghoSaNAt, "brAhmaNo na hantavyaH surA na pAtavyeti" niSedhavacanAt / svacchandavRttarapi jagataH svabhAvAdvedena zreya:pratyavAyasAdhanaprakAzinA niyamitatvAta, tathA vedavihitadIkSAyAzcApratikSepAt pAkhaDidIkSAyA eva nirasanAt / nAmuktimAnA: zrotriyAH paramabrahmapadAvAptilakSaNasya mokSasyAnaMdarUpasya taiH svayamabhyupagamAt / anaMtajJAnAdirUpAyA eva muktanirAkaraNAditi kecit te'pi svagRhamAnyA eva, vedavihiteSvapyanAcAreSu doSAbhAvasya vyavasthApayitumazakteH / khArapaTikazA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasn| khavihiteSu sapanagarbhiNIvadhAdiSu doSAbhAvAnuSaMgAt / khArapaTikAgamajJAnasyApyapramANatvAnna tadvihiteSvanAcAreSu doSAbhAvamasaMga iti cet, vedajJAnasya kutaH prAmANyaM yena tadvihiteSu pazuvadhAdiSu doSAbhAvo vyavatiSThate / doSavarjita kAraNairjanyamAnatvAditi cet, na svarUpe'pi vedajJAnasya prAmAgayaprasaMgAta, doSAzayapuruSeNAkRtasya svarUpavAdasyApi siddhH| tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / .. . aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam // kAryavAdavat doSavarjitaH kAragarjanyamAnatvAvizeSAta bAdhavarjitatvAccodanAjJAnasya prAmANyamiti cet, nAsiddhatvAdanAcAravidhAyinazcodanAjJAnasya bAdhasadbhAvAt / tathA hi-pazubadhAdayaH pratyavAyahetava evaM pramattayogAtmANAtipAtAditvAt kharapaTAgamavihitasadhanavadhAdivat / pramattayogo'siddha iti cet na, kAmyAnuSThAnasya rAgAdipramAdapUrvakasya pramA yoganibaMdhanatvAt / satyapi rAgAdipramAdayoge pazuvadhAdiSu pratyavAyAsaMbhave sadhanavadhAdiSvapi kutaH pratyavAya: saMbhAvyate sarvathA vizeSAbhAvAt / pazuvadhAdInAM svargAdizreyAsAdhanatvAnna pratyavAyasAdhanatvamiti cet, na sadhanavadhAdInAmapi dhanazvaryAdizreyaHsAdhanatvAt pratyavAyahetutvaM mA bhUt, tadAtvastokazreyAsAdhanatve'pi sadhanavadhAdInAM pAratrikahattatyavAyasAdhanatvamapi viruddhameveti cetarhi pazuvadhAdInAmapi pazulAbhArthalAbhAdisvalpazreyaHsAdhanatve'pi pArAtrikahatmatya ___
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| vAyasAdhanatvAdeva svargAdizreyAsAdhanatvaM mAbhUdvirodhAt / RtvigAdidakSiNAvizeSAdInAnAthasakalajanAnaMdidAnavizepAcca zraddhApUrvakavrataniyamAbhisaMbaMdhAcca yajamAnasya svargAdizreyaHsAdhanatvaM pazuvadhe'pi na virudhyata iti cet kimevaM pazuvadhAdinA, dAkSaNAdibhya eva zreyaHsaMprAptestadabhAve pratyavAyasyaiva siddhestasya zreyaHsAdhanatvAsaMbhavAt / kathaM cAyaM sadhanavadhakAdInAmapi dAnAdividhAyinAM dharmAdyamisaMdhizraddhAvizeSazAlinAM svAgamavihitamArgAdigAminAM svargAdizreyAprAptipratiSedhasamarthaH / nanu ca dharmAbhisaMdhInAM sadhanavadhAdiradhaheturviruddha iti cet, pazuvadhAdistAdRk kathamaviruddhaH ? tathA vedavihitatvAditi cet kharapaTazAstravihitavAtsadhanavadhAdirapi viruddho mA bhUt / dhanalobhAdinibaMdhanatvAt sadhanavadhAdedharmAbhisaMdhivirodhe svargAdilobhanimittatvAtpazuvadhAderdharmAbhisaMdhivirodho'stu vizeSAbhAvAt / dRSTArthadhanalobhAderadRSTArthasvargAdilobhAdInAM mahattvAcca tannibaMdhanasyaiva pazuvadhAderdharmavirodho mahAneveti ca yuktaM vaktuM / nanvanaMtanirvANasukhalonibaMdhanasya svaparakAyaparitApanasyApyevaM dhamavirodhaH kathaM mahattamo na syAditi cet na, yoginAM nirvANasukhazraddhAyAmapi lobhAbhAvAditi brUmasteSAmAtmasvarUpapratibaMdhikarmamalavigamAyaiva samAdhivizeSapravRtteH kacillobhamAtre'pi nirvANaprAptivirodhAt / taduktam- "mokSe'pi na yasya kAMkSA sa mokSamadhigacchatIti" / tarhi yAzikAnAmapi pratya
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / vAyajihAsayA nityanaimittikayorvedavihitayoH pravRtterna svargAdilobha nibaMdhanatvamiti cet, kimevaM khArapaTikAnAM daurgatyajihAsayA sadhanavadhAdiSu pravRttirdhanalobhanibaMdhanA'bhidhIyate ? daurgatyajihAsaiva dhanalobha iti cet, pratyavAya jihAsaiva svargAdizreyolobhaH kathaM na sthAt / na caivaM yoginAM saMsArakAraNako lobhAdinirAcikISaiva nizreyaso lobha iti vaktuM yuktaM vyAghAtAt, mokSArthinAM sarvatrAvRtterna lobhanibaMdhanA pravRttiriti viSamo'yamupanyAsaH / tataH sUkta - mida pazuvadhA diyajJavAdinAM vedavAkyAnAM bAdhakamanumAnaM, pazuvadhAdayaH pratyavAyahetavaH pramattayogAt mANAtipAtAditvAt sadhanavadhAdivaditi / caityAlayakaraNAdiSu nAnAprANigaNanAzAtipAtAdibhiranekAMta iti cet, na pramattayogAditi vacanAt, na ca caityAlayakaraNAdiSu pramattayogo'sti samyaktvavardhanakriyAyAH samIhitatvAt, tatrA'pi nidAna karaNe pratyavAyahetutvasyAbhyanujJAnAt pakSAntaravarttitvAnna tairenaikAMtikasodbhAvayituM yuktA / tanna vAdhavarjitatvenA'pi codanApramANaM bAdhakasya vyavasthiteH khArapaTikazAstravat apramANakaM voccairanAcArapatheSvadoSaM nirghoSayantaH kathaM na vibhramayaMti mImAMsakAH / 86 iti svaSTavAdyAnAM kaSTamanivArya tatastama eva prarU yAjJikAnAM sarvaceSTitamiti sUrayo nivedayanti pravRttiraktaiH zamatuSTiriktai
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| rupetya hiMsA'bhyudayAGganiSThA / pravRttitaH zAMtirapi prarUDhaM tamaH pareSAM tava suprabhAtam // 38 // ___TIkA-hiMsAnRtasteyAbrahmaparigraheSu niyamamaMtareNa prakarSeNa vRtiH pravRttistatra raktA mImAsakAstathA'bhinivezAt / tairupetya pravRtti svayaM pratipadya hiMsAbhyudayasya svargAderaMgakAraNaM niSThA, kiMbhUtaistaiH zamatuSTiriktairiti hetuvacanaM tena zamatuSTiriktavAdityarthaH, krodhAdizAntiH zamaH, tuSTiH santoSaH zamena tuSTiH zamatuSTistayA riktairiti pratyeyaM / tadetatparUDhaM vRhattamaM tamaH pareSAM yajJavAdinAmajJAnatvamityarthaH , tathAprava. citaH zAntirapi prarUDhaM tamaH pareSAM tasyAH zAMtipratipakSivAt / pratihi rAgAdyadrekasya kAraNaM na punArAgAdizAnteAghAtAt / syAnmataM, teSAM pratidvaidhA, rAgAdihetuH zAMtihetuzca / tatra yA vedavAkyenAvihitA sA rAgAdyudayanimitta yathA brA. jhaNavadhasurApAnAdi / vedavihitA tu zAMtiheturyathA yajJe pazuvadhAdistasyA adRSTArthatvAt krodhaadyudynibNdhntvaabhaavaaditi| tadapyasat / vedavihitAyAH pravRtteH zAMtihetutvaniyamAnupapatte: anyathA mAtaramupaihi svasAramupaihIti vedavAkyavihitAyA mAtRsvasRgamanalakSaNAyAH pravRtteH zAMtihetutvaprasaMgAt / vedAvihisAyAzca pravRttaH satpAtradAnAdilakSaNAyAH zAMtipratipakSatvAna
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsana poH atha matametat-paraMparayA pravRttirapi zAMtiheturupapadyata eva yathA devatArAdhanAdipaciriti / tadapyasaMbhAvya, vedavihitahiMsAdipravRtteH paraMparayA zAMtihetutvAnupapatteH / na ca zAntyarthinaH zAMtipratikUleSu hiMsAdiSu vartamAnA: prekSApUrvakAriNa: syurmadAbhAvAya madyapAne pravarttamAnajanavat / satpAtradAnadevatArcanAdiSu svayamanabhisaMdhitasUkSmapANivadhAdipravRttistu paraMparayA zAMtiheturupapadyata eva darzanavizuddhiparigrahaparityAgapradhAnatayA tasyAH samavasthitatvAdanyathA tadabhAvavirodhAt / iti sUktametat pratitaH zAMtiriti vacanaM mahAtamoviz2ambhitaM pareSAmiti tatastavaiva mataM suprabhAtaM sakalanamonirasanapaTIyastvAditi siddham / sAmprata matAntaraM niracikIrSavaH pAhuHzIrSopahArAdibhirAtmaduHkhai rdevAn kilArAdhya sukhaabhigRddhaaH| siddhayanti doSApacayAnapekSA yuktaM ca teSAM tvamRpina yeSAm // 39 // TIkA-zIrSopahAraH svazirovalizchAgAdizirovaliyaM / sa AdiryeSAM gugguladhAraNamakarabhojanabhRgupatanaprakArANAM te zIpopahArAdayastairAtmaduHkharjIvaduHkhanimittardevAn yakSamahezvarAdI nArAdhya sidhyanti doSApacayAnapekSA doSApacayamanapekSamANAH sukhAbhigRddhAH kAmasukhAdilolupAH kileti sUrayaH pramA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / gAnupapannatvena ruci prakAzayanti / keSAM punaridaM yuktamityabhidhIyate-"yuktaM ca teSAM tvamRpina yepA" miti / yeSAM na tvamRSiguruvAtadoSaH sarvahasvAmI na bhavasi teSAmeva mithyAzI yuktaM upapannamevaitat prarUDhaM tamo na punaryeSAM tvaM guruH zuddhizaktyoH parAM kASTAmadhitiSThannabhimato'si teSAM samyagdRSTInAM hiMsAdiviraticetasAM dayAdamatyAgasamAdhiniSThaM tvadIyaM matamadvitIyaM pratipadyamAnAnAM nayapramANavinizcitaparamArthayathAvatArijIvAditattvArthapratipattikuzalamanasAM pramAdato'zaktitovA kacitpattimAcaratAmapi teSAM tatrAbhinivezapAzAnavakAzAt / taditthaM samaMtadoSaM matamanyadIyaM saMkSepato darzitam / vistarato devAgame tasya samantabhadrasvAmibhiHpratipAdanAt "bhAvaikAnte padArthAnA" mityAdinA / tata eva tvadIyaM matamadvitIyamiti ca samAsato vyavasthitaM / vyAsato devAgame eva tasya tathA vyavasthApitatvAt , "kathaJcice sadeveSTaM kathaMcidasadeka lad" ityAdinA tathaiva svAmibhirabhidhAnAt / .. stotre yuktyanuzAsane jinapatervIrasya niHzeSataH . saMpAptasya vizuddhizaktipadavIM kASThAM parAmAzritAm / nirNItaM matamadvitIyamamalaM saMkSepato'pAkRtaM / tadvAhyaM vitathaM mataM ca sakalaM saddhIdhanairbudhyatAm / iti yuktyanuzAsane parameSThistotre prathamaH prstaavH|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| atha bhedAbhedAtmakaM sAmAnyavizeSAtmakamarthatattvaM madIyaM matamadvitIyaM nayapramANaprakRtAMjasArthatvAdastu nAma kevalaM sAmAnyaniSThAH vizeSAH syurvizeSaniSThaM vA sAmAnyaM syAdubhayaM vA parasparaniSThamiti bhagavatparyanuyoge sUrayaH prAhuH- "sAmAnyaniSThA vividhA vizeSAH" iti sAmAnya dvividhamUrdhvatAsAmAnya tiryaksAmAnyaM ceti / tatrotAsAmAnya kramabhAviSuparyAya dhvekatvAnvayapratyayagrAhya dravyaM / tiryaksAmAnya nAnAdravyeSu paryAyeSu ca sAdRzyapratyayagrAhya sadRzapariNAmarUpaM / tatra sAmAnye niSThA parisamAptiyeSAM te sAmAnyaniSThAH / ke te? vizeSAH pryaayaaH| kiM prakArAH ? vividhAH kecit kramabhuvaH kecit sahabhuva ekadravra vRttyH| tatra kramabhuvaH parispaMdarUpA utkSepaNAdayaH,apAraspaMdAtmakAH sAdhAraNA sAdhAraNAsAdhAraNAzca asAdhAraNAzceti trividhAH / sAdhAraNadharmAH sattvaprameyatvAdayaH, sAdhAraNAsAdhAraNAHdravyatvajIvatvAdayaH, asAdhAraNAH pratidravyaM prabhidyamAnAH pratiniyatA arthaparyAyA iti vividhaprakArA vizeSA ekadravyaniSThatvAdRrdhvatAsAmAnyaniSThAstavyatirekeNAsaMbhAvyamAnatvAt / nanvevaMvidhavizeSaniSTha sAmAnyaM kasmAna syAditi cet, na, kasyacidvizeSasyApAye'pi sAmAnyasya vizeSAntareghUpalabdheH sarvavizeSaniSThatvavirodhAt / katipayavizeSaniSThatve tu sAmAnyasya tadanyavizeSANAM ni:saamaanytvprsNgaat| vinaSTAnutpanna vizeSaniSThatve sAmAnyasya vi. nAzAnutpAdamasaMgo vyAhataH prasajyeta / vizeSANAM vinAze'pi
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / sAmAnyasyAvinAzenAgatatve'pi vartamAnatve ca viruddhadharmAdhyAsAt bhedaprasaMgAna vizeSaniSThatvaM sAmAnyasya prasajyetAtiprasaMgAt / vizeSeSu vyaktirUpeSu dravyaguNakarmasu sAmAnyasya samavAyAdvizeSaniSThaM sAmAnyamiti cet na, tasya tiryaksAmAnyarUpasvAt, na caitadapi vizeSaniSThaM dravyatvasya sakaladravyavyaktiniSThatve kAryadravyavyaktivinAzaprasaMgAtkatipayadravyavyaktiniSThatve dravyavyaktyaMtarANAM niHsAmAnyatvaprasaMgamya tadavasthatvAt / nityasarvagatatvAt sAmAnyabhyAyamadoSa iti cet, na, sarvavyaktInAM nityatvaprasaMgAttatra nityasAmAnyamya niSThAnAt / yadi punayApakaM sAmAnyaM (vyaktInAM) vyApyAstu vyaktayastato vyApyAbhAve'pi vyApakasya sadbhAvAvirodhAt satyapi nitye sAmAnye vyaktInAmabhAvAvirodhAnna nityatApattiriti matam tadA sAmAnyaniSThA eva vizeSAH syuravasthite sAmAnye vizeSANAmutpAdAdvinAzAceti siddhAH sAmAnyaniSThA vividhA vizeSAH, na punarvizeSaniSThaM sAmAnyaM / etena parasparaniSThamubhayamityapi pakSaH pratikSiptaH / ___yadi sAmAnyaniSThA vizeSAstadA padaM kiM vizeSaM nayate sAmAnya vA tadubhayaM vA'nubhayaM veti zaMkAyAmidamabhidhIyate saribhiH- " padaM vizeSAntarapakSAti " vizeSaM nayata iti vizeSo dravyaguNakarmabhedAt trividhaH / tatra dravye pravargamAnaM padaM dravyadvAreNa vizeSAMtaraMguNaM karma vA svIkarotIti vizepAntarapattapAti, pakSapAto hi svIkAraH parigrahaH so'syAstIti ronal
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ para yuktyanuzAsanaM / pakSapAti vizeSAMtare pakSapAti vizeSAntarapakSapAti / yathA daMDItipadaM saMyogidravyadvAreNa dravye devadattAdau pravartamAnaM guNamapi iMDapuruSasaMyogalakSaNaM parigRhNAti, karma ca daMDaganaM puruSagataM ca parispandalakSaNaM vizeSAntaraM svIkarotIti / tadasvIkAraNe daMDItipadasya dravye pravRttivirodhAt / tathA viSANIti padaM samavAyidravyaviSayaM samavAyiviSANidvAreNa gavAdisamavAyini prava-tapAnatvAt / tatra ca viSANidravye pravarttamAnaM tadguNamapi vizepAMtaraM dhavalAdi gRhNAtyeva, kriyAM ca vizeSAMtaraM gavAdigataM viSANagataM vA svIkarotyeveti vizeSAMtarapakSapAtItyucyate / tathA zukla iti padaM, guNadvAreNa dravye pravargamAnaM guNaviSayatAM svIkurvattadanvayadravyaM vizeSAMtaraM parigRhNAtIti vizeSAntarapakSapAti / tathA caratIti padaM kriyAdvAreNa dravye pravartamAnaM kriyAviSayatAM pratipadyamAnamapi vizeSAMtaraM tadAdhAradravyaM tadekArthasamavAyi karma ca svIkarotIti vizeSAMtarapakSapAti siddhaM, vizeSa nayata iti dravyaM guNaM karma ca nayate prApayatItyarthaH / caturvidhaM hi padaM nAmAkhyAtanipAtopasargabhedAta kecidamaMsata / karmapravacanIyaM ca padamiti pacaMvidhamanye / tatra nAma padaM kiMcid dravyamabhidhace guNaM vA, tdvnnipaatpdN| AkhyAtapadaM tu kriyAnabhidadhAti tathA copasargapadaM tasya kriyodyotakatvAt / karmapravacanIyapadaM tu pAribhASikaM karmeti saMpratipadyate / tadevaM suptiGantavikalpAdvividhamapi padaM cAturvidhyaM pAMcavidhyaM vA samAskandadvizeSAMtaravRtisadvizeSaM nayate samAna0 ___
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashitN| bhAvaM samAnatvamiti / nayaterdvikarmakatvAdabhisabaMdhaH kartavyastadanena pradhAnabhAvena dravyAdivyaktirUpaM vizeSa guNIbhUtaM sAmAnyaH padaM prtipaadytiitybhihitm| anyatpadaM jAtiviSayaM samAnabhAvaM sAmAnya vizeSaM nayate yathA gauriti padaM gotvajAtidvAreNAra dravye pravarttamAnaM jAtipadaM svAzrayabhUtadravyavizeSamapi sAmAnyarUpaM prApayati tathA guNatvajAtipadaM guNatvajAtidvAreNa guNe vartamAnaM guNamapi svAzrayaM vizeSaM jAtirUpatAM nayate / tathA karmatvajAtipadaM karmatvajAtidvAreNa karmaNi pravartamAna karmAphi svAdhikaraNaM vizeSa samAnabhAvaM nayate / kuta ityucyate, "a ntarvizeSa:ntaracitaH" iti antatiM vizeSAMtaramasyetyaMtarvizeSAntaraH samAnabhAvaH samAnapariNAmastatra hoH pravartanAsadasyetyarthavazAdvibhaktipariNAmaH / tadetena pradhAnabhUtasAmAnyaM guNIbhUtaM vizeSa padaM prakAzayatIti nigaditaM / tato nirvizeSameva padaM na nayate sAmAnyaM nirapekSaM tasyAsaMbhAvAt kharaviSANavaditi na vyaktivAde padArthaH saMgacchate tatra tasyAsatyatvaprasaMgAt / nA'pi sAmAnyaM kevalaM vizeSanirapetaM padaM prakAzayati tasyA'pyasaMbhavAt kUrogAdivaditi / na jAti vyaktirvA'sya padArthaH samavatiSThate tasyApi tanmAtre pravartamAnazyAsatyatApateH / na ca parasparanirapekSamubhayaM padArthastasyApyapratIyamAnatvAt vaMdhyAputrAdivat / tatra pravattemAnasya pdsyaaythaarthtvprskteH| na cApyanubhayaM padamAyedayati tasyApyanyayAvRttimAtrasyAvastubhUtasya pratipAdane padApativirodhAta /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasn| jAtyantaraM tu sAmAnyavizeSAtmakaM vastu pradhAnaguNabhAvena padaM prakAzayat yathArthatAM nAtikrAmati pratipattaH pravRtiprAptighaTanAta pratyakSAdipramANAdiveti devAgamapadyavArtikAlaMkAre nirUpitaprAyam / tadyathAsAmAnyaniSThA vividhA vizeSAH padaM vishessaaNtrpksspaati| antarvizeSAntaravRttito'nya. samAnabhAvaM nayate vizeSam // 40 // iti vRttaM khaMDazo vyAkhyAtam / athavA padaM kiMcidvizeSa saMketakAlavartinaM samAnabhAvaM nayate kuto yasmAdvizeSAntarapakSapAti, saMketakAlavartino vizeSAdavyavahArakAlavartivizeSo'nyo vizeSAMtaraM tatpakSapAtisvAdityarthaH / anyatpadaM samAnabhAvamapi vizeSa nayate kasmAdantarvizeSAntaravRttitaH, vizeSAntarANAmantaH antarvizeSAntaraM / aMtaHzabdasya pUrvanipAto"antarAdeSTA" iti jJApakAdantarmuhUrgavat / antarvizeSAntare vRcirantarvizeSAntaravRttistato vizeSAntarANAM saMketasamayavartisAmAnyavizeSaNavizeSebhyo'. nyeSAM vizeSANAmantarvRttittvAdvizeSAntarAdvahirbhAvAdityarthaH / kutaH 1 punaH kiMcitpadaM vizeSe dravyAdau pravargamAnaM taM vizeSa sAmAnyarUpatAM nayate parantu sAmAnye pravartamAnaM dravyatvAdau sAmAnyamapi vizeSarUpatAM prApayatIti cet, yataH sAmAnya.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / niSThA vividhA vizeSA ityupapacirabhihitA yasmAt sAmAnye niSThA vizeSANAM tasmAtpadaM vizeSaM sAmAnyarUpatAM nayate yasmAJca sAmAnyamapi padaM vizeSaM nayata ityrthH| kiM punastatpadaM vahirbhUta varNAtmakamantarbhUtaM vA cidAtmakamiti zaMkAyAM padasya vizeSaNamantariti / tenaivaM vyAkhyAyate yadantaHpadaM jJAnAtmakaM tadanyadeva varNAtmakapadAt vizeyAMtaratito vizeSAntarapakSapAti sadvizeSa samAnabhAvaM nayate na punarvarNasamUhalakSaNaM varNAnAmutpannApavargitvAtsamUhAnupapatteH pdsyaivaasNbhvaat| varNanityatAyAmapi tadabhivyakteranityatvAdabhivyaktavarNasamUhAtmakaM padaM na saMbhAvayituM zakyaM, gauriti pade gakArAbhivyaktikAle tadavayavabhUtayoraukAravisargayorabhivyakyabhAvAttadabhivyaktikAle ca gakArAbhivyaktevinAzAt / na cAbhivyaktAnabhivyaktavarNAnAM samUhaH sNbhvti| yadi punaH kramegotpannAnAmabhivyaktAnAM vA buddhau viparivartamAnAnAM kramavizevAtmakaH samUhaH padamityabhidhIyate tadA'pyekavarNabuddhikAle varNAntarabuddheranutpaneruttaravarNabuddharutpattikAle ca pUrvavarNabuddhaH pradhvaMsAnaikabuddhau varNAnAM nAnAtmanAM viparivartanaM sNbhvti| na caikA buddhirnAnAkramavaryekavarNakAlavyApinI saMbhavati tasyAH kAlAntarasyAyitvAsaMbhavAt / buddhijanitasaMskAraH kAlAntarasthAyIti cet na , nAnAvarNavijJAnajanitasaMskArANAM kramabhuvAM varNasmaraNamajanayatAmasatkalpatvAt , janayatAM tu na yugapata sparaNaM saMbhavati, kramato varNasmaraNasaMbhave'pi naikavarNasmaraNakA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| le varNAntarasmaraNamasti virodhAt kutaH smaryamANAnAmapi vAnAM samUhaH, tata eva padasphoTaH padArthapratipattinimittaM, varNAnAM pratyekamarthapratipattinimittatve varNAntaravaiyarthayaprasaMgAtsamRhasyAsaMbhavAt tabuddhismaraNasamUhavadityapare / teSAmapi padasphoTo nityo niraMzaH sarvagato'mUrtaH kimanabhivyakta evArthaprati pattiheturabhivyakto vA 1 prathamapakSe varNoccAraNAnarthakyaM sarvadA sarvatra sarvathA'pratihatArthapatipattiH prasajyeta ! kadAcit kacit kathaMcidasaMbhavAbhAvAt / dvitIyapakSe tu padasphoTo'bhivya. jyamAna: pratyekaM varNenAbhivyajyate varNasamUhena vA? yadi pratyeka vargonAbhivyajyate tadaikavarNena sarvAtmanA tasyAbhivyaktatvAta sarvatra sarvathA varNAntaroccAraNavaiyarthya kathaM vinivAryata? / padArthAntarapratipAtivyavacchedArthatvAvarNAntaroccAraNasya na vaiyayamiti cet na , varNAntaroccAraNAdapi padArthAntaraprati patterevAnuSaMgAt , yathA hi goritipadatyArtho gakAroccAraNAsvatIyeta tathaukAroccAraNadauzanasa itipadasyArthaH pratipadyetAdhena gakAreNa gauriti padasyeva prathamamaukAreNauzanasa iti padasya sphoTasyAbhivyakteH / tathA ca gauriti padAdeva gaurau zanasa iti vAkyArthapratipattiH prasajyeta, saMzayo vA syAt / kimekapadasphoTAbhivyaktaye gakArAyanekavarNoccAraNa padAMsarasphoTavyavacchedena, kiMvA'nekapadasphogabhivyaktaye gakArAyanekavarNoccAraNamiti tato naikenaiva varNena padasphoTasya savAtmanAbhivyaktirghaTate / nA'pyekadezena sAMzavaprasaMgAta, ___
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashitN| sAMzasya ca svAMzebhyo'nantaratve nAnAtvaprasaMgo nAnAvayavebhyonAntarasyaikatvavirodhAt / ekaspAdanAntarabhUtAnAM nAnAvayavAnAM nAnAtvavirodhavat / svAMzebhyo'rthAntaratve tasthAnabhivyaktimasaktistato bhinnAnAmevAMzAnAM nAnAvaNairabhivyaktitvAt / yadi punarnAnAvarNAmivyaktaiH padasphoTasyAM aurabhivyaktirabhidhIyate tadaikavarNAbhivyaktapadasphoTAvayavena sarvAtmanA padasphoTasyAbhivyaktau varNAntarAbhivyaktatadavayavavaiyarthyamAsajyeta, tasyaikadezenA'bhivyaktau nAnAvayavatvamavayavAntarairiti, tebhyo'pi tasyAnantaratvArthAntaratvavikalpayostadeva dUSaNamanavasthA ca durnivArA syAt / yadi varNasamUhena padasphoTo'bhivyajyata iti mataM, tadApi kSaNamadhvaMsinAM varNAnAM kathaM samUhaH siddhayet yo'bhivyaMjakaH syAt, nityAnAmapi varNAnAmanabhivyaktAnAM samUho na vyaMjakaH sarvadAbhivyaktiprasaMgAt / abhinyaktAnAM tu samUho na saMbhavatyeva tadekavarNAmivyaktisamaye varNAntarAbhivyaktyayogAt, vyaktAvyaktAtmakAnAM tu varNAnAM samUho na padasphoTasyAbhivyaMjakaH syAt tadubhayadoSAnuSaMgAt / __ syAnmataM, pUrvapUrvavarNazravaNajJAnAhitasaMskArasyAtmano'nsyavarNazravaNajJAnAnaMtaraM padasphoTasyAbhivyakteH padArthapratipatiriti / tadapyasat / tathaiva padArthapratipattisiddhaH sphottpriklpnaanrthkyaat| cidAtmavyatirekeNa tattvAMtarasya sphoTasyArthaprakAzanasAmarthyAnupapatteH / sa eva cidAtmA viziSTazaktiH spho
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / Tosstu "sphoTati prakaTIbhavatyartho'sminniti sphoTa" cidAtmA, padArthajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamaviziSTaH padasphoTo, vAkyArthajJAnAvaraNa vIryAntarAyakSayopazama viziSTo vAkyasphoTa iti prakaraNAhnikAdhyAyazAstramahAzAstrAdiraMgama viSTAMgavAhA vikalpaH sphoTa: prasiddho bhavati, bhAvazrutajJAnapariNatasyAtmanastathAbhidhAnAvirodhAt / na hi niratizaya nityaikAntasvabhAvo'yamAtmA nAnArthagrahaNa pariNAmavirodhAnniranvayavinazvarakSaNika cittavat *mayaugapadyavizedhAt / nApi sAtizayanityaikAntasvabhAvotyantArthAntarabhUtairatizayaiH saMbaMdhAnupapatteH / jJAnAdipariNApAnAmAsmani samavAya saMbaMdha iti cet na, tasya kathaMcittAdAtmyavyatirekeNa padArthAntarasyAsaMbhavAt / pariNAminastu pramANabalAdeva sthitasyAtmano nAnArthagrahaNa pariNAmopapatterantaH svarUpaM padaM cidAtmakamiti vyavatiSThate / tasmin sati vaktuH kramavizeSaviziSTavarNasamUhalakSaNaM vAhyaM padaM zrotrajJAnaviSayabhAvamApadyamAnamanumanyAmahe tasyaiva zrotrijanapadArthajJAnajanana nibaMdhanatva nirNayAt / tatastadeva vizeSaM samAnabhAvaM nayate vizeSAMtarapakSapAtitvAt sAmAnyaM ca vizeSaM nayate vizeSAntaravRtteH svayaM sAmAnya niSThacividhavizeSaviSayIkaraNasamarthatvAt / 38 etenAMtaraMga vAkyaM prakaraNamA nhikamadhyAyaH zAstrAdi bhAvazrutavizeSaM vividhaM samAnabhAvaM nayate, sAmAnyaM vA naikaprakAraM vizeSa nayata iti pratipattavyam /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / athA'sti jIva ityatrA'styeva jIva ityavadhAryate kA naveti prathamakalpanAyAM dUSaNamAvedayaMti sUrayaHyadevakAropahitaM padaM ta dasvArthataH svaarthmvcchintti| paryAyasAmAnyavizeSasarvaM, padArthahAnizca virodhivatsyAt // 41 // TIkA-ekkAreNAvadhAraNArthena nipAtenopahitaM viziSTaM yatpadaM tatsvArthamasvArthAd vyavacchinatti yathA tathA svArthaparyAyAn vyavacchinatyeva / tadyathA-jIva eveti padasya jIvatvaM svArthastadvirodhI cAsvArthaH syAdajIvatvaM tacca yathaivajIvatvaM vyavacchinatti tathA jIvaparyAyAnapi sukhajJAnAdIn vyavacchinatyevAnyathA sukhAdipadopanyAsavaiyAt jIvapadenaiva teSAM viSayIkRtatvAt, tathA cAhaM sukhItyAdiprayogo na bhavet / sAmAnyamapi dravyatvacetanatvAdi sarva vyavacchidyAta anyathA dravyamahaM cetano'hamiti prayogo virudhyate jIvapadenaiva dravyatvAderabhidhAnAt / tathA vizeSAnapyarthaparyAyAnanaMtAnabhidhAnAviSayAn vyavacchidyAdanyathA tadviSayIkaramAprasaMgAt / tathA ca paryAyANAM kramabhuSAM dharmANAM sAmAnyAnAM ca sahabhuvAM vizeSANAM cAnabhidheyAnAM vyavacchede padArthasya jIvapadAbhidheyasya jIvatvasyApi hAniHsyAttadvirodhyajIvatvavat (teSAmabhAve pyajIvatvavat ) teSAmabhAve tadasaMbhavAt / pratiyoginamevAjIvapadaM
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 yuktyanuzAsanaM / vyavacchinatti na punarapratiyoginastatparyAyasAmAnya vizeSAna teSAmaprastutatvAditi cet, naivaM syAdvAdAnupravezaprasaMgAt / tarhi dvitIyakalpanAstu sarva padamanevakAramiti vadaMtaM pratyAhuH anuktatulyaM yadanevakAraM __ vyAvRttyabhAvAniyamadvaye'pi / paryAyabhAve'nyatarAprayoga statsarvamanyacyutamAtmahInam // 42 // TokA--asti jIva ityatrAstIti yatpadamanevakAraM tadanuktatulyaM nAstitvavyavacchedAbhAvAnnAstitvasyApratipAdanAt / tathA jIva iti padamanevakAramajIvatvasyApi tenAkathanAt / niyamadvaye'pi vyAvRtyabhAvAt / astyeveti pUrvAvadhAraNaM, jIva eve. tyuttarAvadhAraNaM niyamadvayaM / tasminiSThe'pyevakArAbhAve nyAkyabhAvAt pratipakSanivRtyasaMbhavAdityarthaH / tathA cAstinAstipadayorjIvAjIvapadayozca paryAyabhAvaH syATakuTazabdavat astI. sipadena nAstitvasyApi pratipAdanAnAstItipadena cAstitvasyApi pratipAdanAt / tathA jIvapadenAjIvArthasyApi vacanAta,zrajIvapadenApi jIvArthasyApIti, paryAyabhAve ca parasparamatiyogipadayorapi sakalajanasyAnyatarAprayogaH syAt gharakuTapadavadeva, tadanyatarAprayoge ca sarvamabhidheyaM vastujAtamanyena pratiyoginA cyutaM tyaktaM syAdastitvaM nAstitvarahitaM bhavediti sattAdvaitamApatra / nAstitvAbhAve ca sattAdvaitamAtmahInaM prasajyeta, pararUpApohanA ___
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| 101 bhAve svarUpopAdAnAnupapatteH kuTasyAkuTApohanAbhAve svAtmopAdAnAsaMbhavAt / nAstitvasya cAstitvacyutau zUnyavAdAnuSaMgaH / na cAbhAvo bhAvamantareNa saMbhavatIti zUnyapapyAtmahInameva syAt, zUnyasya svarUpeNA'pyabhAve pararUpApohanAsaMbhavAt paTasya svarUpopAdAnAbhAve zazvadapaTarUpApohanAsaMbhavAt, svapararUpopAdAnApohanavyavasthApAdyatvAdvastuno vastutvasya / nanvevaM vastuno'dhyavastupohanena bhavitavyaM vastutvopAdAnavattathA cAvastu kicidabhyupagantavyamiti cet , na vastuna eva paradravyakSetrakAlabhAvacatuSTayApekSAyAmavastutvasiddhaH sakalasvarUpazUnyasyAvastuno'pyasaMbhavAt / tathA coktam vasvevAvastutAM yAti prakriyAyA viparyayAditi tato na kiMcidvastupratipakSabhUtAvastuvarjitamAtmAnaM labhate yataH sarvamanyacyutamAtmahInaM bhavet / sudUramapyanusRtya kalyacidiSTasya tatvasyAtmahInatvamanabhyupagacchatAnyahInatvaM nAnumantavyaM / tadapyananumanyamAnena nAnyatarAprayogo'numantavyaH, taM cAnanugacchatAna paryAyabhAvaH pratyeyastamapratIyatA niyamadvaye'pivyAvRtyabhAvo nAbhyanujJAtavyaH / tamapyanabhyanujAnatA nAnevakAraM padamaMgIkartavyamiti sarva padamevakAropahitameva vaktavyaM tatra cokto doSaH / nanvevakAraprayogAbhAve'pi pratipatturarthaprakaraNaliMgazabdAMtarasannidhisAmarthyAtsAmAnyavAcinAmapi vizeSe sthitiviSyatIti tathaiva vyavahArasya pravRttaH /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasn| arthaH prakaraNaM liMga zabdasyAnyasya sanidhiH / sAmAnyavAcizabdAnAM vizeSe sthitihetavaH // iti / tadapyanAlocitAbhidhAnaM / arthaprakaraNAdibhirapi yadyevakArArthe vizeSe sthitiH kriyate tadaivakAropahitapadaprayogapakSamAvidUSaNagaNaH parihartumazakyaH / atha tato'nyatra vizeSa sthitihetavo'rthaprakaraNAdayastadA'nevakArapadaprayoga eva samarthitaH syAt / tatra cokto dossH| syAnmataM-kacidevakAropahitaM padaM kacidanevakAraM yathA pUrvAvadhAraNe pUrva padamevakAropahitamuttaramanevakAraM, uttarAvadhAraNe punaruttaraM padamevakArophlakSitaM puurvmnevkaarmiti| tadapyasat pakSadvayAkSiptadoSAnuSaMgAt / yadi punarastIti padenAmidheyamastitvamanevakAreNApi nAnyena tatpratipakSabhUtena nAstitvena cyutaM bhavati, tasya tadabheditvAt, satvAdvaitavAdino'stitvavyatirekeNa nAstitvAsaMbhavAdanyatrAnAdyavidyopaplavAt / tatsarvathA zUnyavAdino nAstitvavyatirekeNAstitve ca varttanenAtmahInaM prasaMjanayituM zakyamiti mataM tadApi dUSaNa mAhuH svAmi - "virodhi cAbhedyavizeSabhAvAt" iti / ___nAstitvamastitvAt sarvathApyabhedi yenAbhidhIyate tasya tadvirodhasya bhedavadbhavet sattAdvaite'bhidhAnAbhidheyayovirodhAt / kasmAd ? avizeSabhAvAdavizeSatvAt sakalavizeSANAmabhAvA ___
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 TIkAsahitaM / dityarthaH / anAdyavidyAvazAdvizeSa sadbhAvAdadoSa iti cet, na, vidyAvidyAvizeSayorapyayogAt, anyathA dvaitamasaMgAt / athavA nAstitvamastitvAdabhedIti virodhi ca syAnna kevalamAtmahI namiti cazabdArthaH / kasmAt ? avizeSabhAvAdvizeSasya bhedasyAstitvanAstitvayorabhAvAt / yo hi brUyAdidamasmAdabhedIti tena tayoH kathaMcidbhedo'bhyupagataH syAdanyathA tadvacanAyogAt kathaMcidapi bhedinorabhAve tatpratiSedhavirodhAt / atha zabdAdvikalpabhedAdbhedinoH svarUpabhedaH pratiSidhyate tadApi zabdayorvikalpayozca bhedaM svayamanicchanneva saMjJino bhedaM kathamapAkurvIta ? parAbhyupagamAdeva zabdavikalpa bhedasyeSTarna doSa iti cet, na, svaparabhedAnabhyupa game parAbhyupagamAsiddheH / vicArAt pUrva svaparabhedaH prasiddha eveti cet, na, tadA'pi pUrvAparakAlabhedasyAsiddheH / tatsarvathA bhedApahave syAdevAbhedIti vaco virodhi vizeSAbhAvAditi sthitaM / nanvestitvavirodhAnnAstitvaM vastuni kathamabhidhIyate syAdvAdibhireva kAropahitenAstItipadena tasya vyavacchedAdanevakAreNa tasya vaktumazakyatvAdanuktasamatvAt / tatazcAvAcyataivApatet prakArAMtarAbhAvAdityAzaM kAyAmidamucyate- taddyotanaH syAdguNato nipAtaH / vipAdyasandhizca tathAMgabhAvA davAcyatA zrAyasalo pahetuH // 44 // 43
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 yuktynushaasnN| TIkA-tasya virodhino dharmasya dyotanA syAditi nipAtaH syAdvAdibhiH saMprayujyate / yadyevaM vidhyArthinaH pratiSedhe'pi pratibhavet dvayorapi prakAzanapratipAdanAditi na mantavyaM guNa iti vacanAt / vidhau prayujyamAnaM padamastIti pratiSedhaM guNabhAvena prakAzayati syAditi nipAtena tathaiva dyotanAt / tathA vipAdyasya vipakSabhUtasya dharmasya saMdhizva syAdaMgabhAvAdaMgasyAvayavasya bhAvAdavayavatvAdityarthaH / sarvathA'pyavAcyatA tu na yuktA tasyAH zrAyasalopahetutvAnnizreyasatattvasyApyavAcyatvAttadupAyatattvavat / na copeyasyopAyasya vacanAbhAve tadupadezaH saMbhavati, na copadezAbhAve zrAyasopAyAnuSThAnaM saMbhavati, nApyupAyAnaSTAnAnupapattau zrAyasamityavAcyatA zrAyasalopahetu: syAttataH syAkAralAJchanaM padamevakAropahitamarthavat pratipattavyamiti tAtparyArthaH / - nanvevaM sarvatra syAditi nipAtasya prayogaprasaMgAtpatipadaM tadaprayogaH zAstre loke ca kutaH pratIyata iti zaMkA pratinati sUrayaHtathA pratijJAzayato prayogaH sAmarthyato vA prtissedhyuktiH| iti tvadIyA jinanAga ! dRSTiH parApradhRSyA paradharSiNI ca // 45 // TIkA-tathA syAjjIva evetiprakAreNa yA pratijJA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 ttokaashitN| tasyApAzayo'bhiprAyastathA pratijJAzayaH pratipAdayiturabhiprAyastasmAt pratipadaM syAditi nipAtasyAprayogaH zAstre loke ca pratIyate evakArAprayogavat / zAstre tAvat samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga ityAdau na kacitsyAtkAra evakAro kA prayujyate, zAstrakArairaprayukto'pi vijJAyate teSAM tathA pratijJAzayasadbhAvAt sAmarthyato vA pratiSedhasya sarvathaikAntavyavacchedasya yuktiH syAdvAdinAmanyathA tadayogAta, na hi syAtkAraprayogamantareNAnekAntAtmakatvasiddhirevakAraprayogamantareNa samyagekAntAvadhAraNasiddhivat / "sadeva sarva ko necchetsvarUpAdicatuSTayAd" ityAdau syAtkArAprayoga iti na mantavyaM, mvarUpAdicatuSTayAditi vacanAtsyAtkArArthapratipatteH, "kathaM citte sadeveSTaM' ityAdau kathaMciditi vacanAttatprayogavata, tathA loke ghaTamAnayetyAdiSu tadaprayogaH siddha eva / ityevaM jinanAga ! jinakuMjara ! tvadIyA dRSTiH paraiH sarvathaikAntavAdibhirapradhRSyA pramANanayasiddhArthatvAt / pareSAM bhAvaikAntavAdinAM pradharSiNI ca tvadIyA dRSTiriti saMbaMdhaH / teSAM savathAsvicAryamANAnAmaprayogaH-yathA cAbhAvaikAntAdipakSA nyaHNa pratikSiptA devAgamAptamImAMsAyAM tatheha pratipattavyA ityalamiha vistareNa / - kathaM punarvipAdyasaMdhizca padasyAbhidheyaH syAditi svayaM murayaH prakAzayantividhiniSedho'nabhilApyatA ca
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / trayo trirekazastridviza eka eva / yo vikalpAstava saptadhAmI syAcchabdaneyAH sakale'rthabhede // 46 // TIkA - syAdastyeveti vidhiH syAnnAstyeveti niSedhaH syAdanabhilApyameva sarvamarthajAtamityanabhilApyatA, te'mI trayo vikalpAH ekazastririti vacanAt padasyetyarthavazAdvibhaktipariNAmaH / eSAM vipAdyena vipakSeNa saMdhiH saMyojanA syAdasti nAstyeva syAdastyavaktavyameva syAnnAstyavaktavyameveti tridvizo bhavati / dvAbhyAM dviza iti dvisaMyogajA vikalpAstririti triprakArA bhavanti / syAdastinAstyavaktavyamevetyeka eva vikalpo bhavati / tadevaM vipAdyasaMdhiprakAreNa trayo'mI mUlavikalpAH saptadhA bhavati / kiM kacidevArthe kiM vA sarvatreti zaMkAyAmidamucyate--sakale'rthabhede niravazeSe jIvAditattvArthaparyAye, na yunaH kacidevArthaparyAyabhede, pratiparyAyaM saptabhaMgItivacanAt / vikalpAH saptadhA bhavaMti taveti vacanAt na ca pareSAmapyamI / nanvastitvaM prati vipratipannamanasAM tatpratyAyanAya yathA syAdaityeveti padaM prayogamahati tathA syAnnAstyevetyAdipadAnyapi prayogamarheyuH saptadhAvacanamArgasya vyavasthiteriti parAkUtaM nirAcikIrSavaH syAcchabdaneyA iti pratipAdayati / yathA vidhivikalpasya prayogastadvivAda vinivRttaye syAdvAdibhirvidhIyate tadA niSedhAdivikalpAH zeSAH SaDapi syAcchabdena neyAH syuH / na 106
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / 10 punaH prayogamarhati tadarthe vivAdAbhAvAt tadvivAde tu kramazastatmayoge'pi na kazcidoSaH pratibhAti pratipAdyasyaikasyApi saptadhAvipratipaccisadbhAvAt / tAvatkRtvaH saMzayopajananAttAvajjijJAso - papattestAvadeva ca praznavacanamavRtteH "praznavazAdekavastunya virodhena vidhipratiSedhakalanA saptabhaMgIti" vArttikakAravacanAt / nAnApratipAdyajanAnivaikapratipAdyajanamapi pratipAdayitumanasAM saptavikalpavacanaM na virudhyata eva / nanu ca syAditi nipAto'nekAMtasya dyotako vAcako vA, guNabhAvena bhavetpradhAnabhAvena vA ? tatra yadi guNakalpanayA dyotako'bhidhIyate tadA tadvAcakapadAntareNA'pi guNakalpanayaiva vAcyatvaprasaMgaH sarvatra padAbhidheyasyaiva nipAtena dyotayituM zakyatvAt, tadanuktasyArthasya tena dyotane tasya vAcakatvaprasaktastatprayogasAmarthyAttadarthapratipatteH / syAnmatametat - astItipadena nipAtena tAvadastitvaM pradhAnakalpanayocyate syAditipadena nipAtena nAstitvAdayo dharmA dyotyaMta iti pradhAna guNakalpanayA'nekAntapratipattirevakAraprayogAdanyavyavacchedasiddheriti / tadapyasamyak; astItipadenAnuktAnAM nAstitvAdidharmANAM syAcchabdena dyotane sarvArthadyotanaprasaMgAt / sarthAnAmevakAreNa vyavacchedAnna taddyotanaprasaMga iti vacanaM na yuktimat nAstitvAdInAmapi tena vyavacchedAdanudyotanaprasaMgAttano na dyotakaH syAcchando'nekAMtasya yujyate nA'pi vAcakaH syAditi nipAtaprayogAdeva tatpratipatterastItyAdipadaprayogAnarthakyAt /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 yuktynushaasn| sarvArthapratipAdane tenaiva paryAptatvAtpadAntarasya prayogo vA punaruktatvamanivAryamiti kecina, nAnpati mUgyaH prAhuH-- syAdityapi syAd guNamukhyakalpai kAnto yathopAdhivizeSavIkSyaH / tattvaM vanakAMtamazeSarUpaM dvidhA bhavArthavyavahAravattvAt // 17 // TIkA-asyAyaparthaH, syAdityapi nipAto guNamukhyakalpaikAntaH syAt, guNazca mukhyazca guNamukhyau svabhAvau tAbhyAM kalpyanna iti guNamukhyakalpAH, guNamukhyakalpA ekAntA yasya so'yaM guNamukhyakalpaikAntaH syAdbhavennayAdezAdityabhiprAyaH / zuddhadravyArthikapradhAnabhAvAdastitvaikAnto mukhyaH, zeSA nAstitvAdyaikAntA guNAH, pradhAnabhAvenAnapaNAdanirAkaraNAca nAstitvAdinirapekSasyAstitvasyAsaMbhavAt kharaviSaHNavat / syacchabdastu tadyotanaH pradhAnaguNabhAvenaiva avettathaivAstIti padenAbhidhAnAt padAntareNa yathAbhidhAnaM nipAtapadena dyotayituM zakyatvAt / vyavahAranayAdezAttu nAstitvaikAntA mukhyA: myurastitvaikAMtastu guNaH prAdhAnyenAvivakSitatvAttadatikSepAcca tatrAstitvanirAkaraNe tu nAstisvAdidharmANAmanupapatteH kUrmaromAdivat / nAstitvAdibhirapekSamANaM tu vastuno'stitvaM syAcchabdena dhotyata iti pradhAnagugAbhAvenaiva syAditi nipAtaH kalpayatyekAMtAcchuddhanayAdezA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| AnyathA / kuta iti cet , yathopAdhi yathA vizeSaNaM vizeSasya bhedasya bhAvAt sadbhAvAt " dharme dharme'nya evA'rtho dharmiNo'naMtadharmiNaH " ityanyatrApi vacanAt / nayAdezo hi vastuno dharmabhedAdvizeSo na pramANadeza iti / jIvAdi tatvamapi tarhi pradhAnaguNabhUtakAntamAyAtamiti na zaMkanIyaM / " tatvaM tvanekAntamazeSarUpaM" iti vacanAt / tattvaM jIgAdi pramANArpita sakalAdezAt " sakalAdezaH pramANAdhInaH" iti vacanAta tadanekAntameva syAd anekAnto'pyanekAMto na punarekAntastarUpa nayArpaNayoktatvAt / kutastadanekAMtamityucyate- yato'zeparUpaM azeSa sakalaM rUpaM yasya tadazeSarUpaM vikalarUpasya tatvaikadezatvAt / kathamidAnI syAjjIva eva syAdajIva evetyAdinA pramANavAkyenAbhidhIyata iti zaMkAyAmidamucyate "dvidhA bhavArthavyavahAravatvAditi" / tattvaM dvAbhyAM prakArAbhyAM vyavasthitaM dravyarUpaM bhavArthabaccAt paryAyarUpaM vyavahAravattvAt / bhavArtho hi sadvyaM vidhirvyavahAro'sadvyaM guNaH paryAyaH pratiSedhaH, tattattvameva vastuna iti dviprakAraM tattvaM prakArAntarAbhAvAt / tatra yadA yadA sadrvyaM jIvo dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzaM kAla: pudgalo manuSyAdiriti vA vidhilakSaNabhavAryaprarUpaNAyAM saditi zabdaH prayujyate tadA kAlAtmarUpasaMsargaguNidezArthasaMbaMdhopakArazandairabhedenAbhedAtmakasya vastuno'bhidhAnAt sakalAdezasya
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 yuphtynushaasnN| pramANAdhInasya prayogAdazeSarUpaM tattvamabhidhIyate / saditi zabdo hi sakalasadvizeSAtmakaM saditarAtmakAsadvizeSAtmaka ca tacaM pratipAdayati kAlAdibhirabhedAt / tathA dravyamiti zabdo nizeSadravyavizeSAtmakaM dravyatatvaM sakalaparyAyavizeSAtmakamadravyaguNAdyAtmakaM ca prakAzayati / tathaiva jIva iti zabdo jIvatatvaM sakalajIvavizeSAtmakaM jIvaparyAyarUpaM jIvAjIvavi. zeSAtmakaM ca kathayati / tathaiva dharma ityadharma ityAkAza iti kAla iti ca zabdo dharmamadharbhamAkAzaM kAlaM ca sakalasvavizeghAtmakaM nivedayati / pudgala iti zabdo'khilapudgala vizeSAtmakaM pudgaladravyameveti pratipattavyaM vidhirUpasya bhavArthasya praadhaanyaat| yadA punarasaditizabdaH prayujyate tadA'pyasattattvaM pararUpAdicatuSTayApekSaM kAlAdibhirabhedenAbhedopacAreNa sakalAsadvizepAtmakaM tatvaM khyApayati, vyavahArasya bhedaprAdhAnyAt / tathaivAdravyamajIva ityAdi pratiSedhazabdaH sakalAsadvizeSAtmakamadravyasvamajIvAditatvaM ca pratyAyayati / syAditi nipAtena tathA tasyodyotanAdevakAreNAnyathAbhAvanirAkaraNAt / vastutvamiti zabdastu syAtkAralAMchanaH saivakAraH sakalavastuvizeSasadasadAdirUpaM tatvaM kAlAdibhirabhedenAbhedopacAreNa prakhyApayati tasya bhavArthavyavahazvattvAdvidhiniSedhaprAdhAnyena yugapadabhidhAnAt , yatkAle vastuno vastutvaM tatkAla eva sakalavastuvizeSAstasya tadvyApakatvAditi kAlenAbhedastebhyo drvyaarthikmaadhaanyaat| yathA ca vassuno vastutvamAtmarUpaM tathA sarve vastuvizeSAH
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| 116 ityAtmarUpeNAbhedaH / yathA ca vastutvena vastunaH saMsargastathA vastuvizeSairapi, savizeSasyaiva tasya samyak sRSTau vyApArAt tataH saMsargeNApyabhedaH / yastu vastutvasya guNasya vastuguNidezaH sa eva vastuvizeSANAmiti guNidezenA'pi tdbhedH| ya eva cArtho vastutvasyAdhikaraNalakSaNo vastvAtmA sa eva sakalavastudharmANAmityarthato'pi tdbhedH| yazca vastuni vastutvasaMbaMdhaH samavAyo'viSvagbhAvalakSaNaH sa eva sakaladharmA. NAmiti saMbaMdhena tadabhedaH / ya eva copakAro vastuno vastusvena kriyate'rthakriyAsAmalakSaNaH sa eva sakaladhamairityupakAreNaiva tadabhedaH / yathA ca vastuzabdo vastutvaM pratipAdayati tathA sakalavastudharmAnapi taivinA tasya vastutvAnupapattariti zabdenA'pi tadabhedaH / paryAyArthikaprAdhAnyena tu paramArthataH kAlAdibhirbheda eva dharmadharmiNorabhedopacArAt / vastuzabdena sakaladharmaviziSTasya vastuno'bhidhAnAt sakalAdezo na virudhyate / tataH syAdvasvevetyAdizabdaH tattvamazeSarUpaM pratipAdayatIti nAnAtvarUpasyApi vastuno vAcakasaMbhavaH sakalAdezavAkyena tasya tathA vaktuM zakyatvAt / nanu ca dravyamAnaM tattvaM tasya dravyapadenAbhidhAnAt padAntarANAmapi tatraiva vyApArAt tadvyatirekeNa padArthAsaMbhavAdityeke / paryAyamAtrameva tatvaM dravyasya saphalaparyAyavyApino vicAryamANasyAyogAt dravyAdipadenApi paryAyamAtrasyaiva kathanAttatra pratiprAptidarzanAccetyanye / dravyaM payoyazca pRthageva tatvaM tayostAdAtmyavirodhAt dravyapadena dravya
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| syaivAbhidhAnAtparyAyapadena paryAyasyaiva nivednaadnythaasNkrvytikrmsNgaaditypre| dravyaparyAyadvayAtmakaM tatvaM dravyapadena pa. ryAyapadena vA tasyaivAbhidhAnAt sarvatrAparyAyAtmakasya dravyasyAsaMbhavAta sakalapara zUnyasya ca dravyasyApratIteritItare / tAn prati sUrayo vaktamAgbhantena dravyaparyAyapRthagvyavasthA-- dvaiyAtmyamekArpaNayA viruddham / dharmazca dharmI ca mithastridhemau-- na sarvathA te'bhimatau viruddhau // 48 // TIkA--na tAvat dravyameveti dravyasya vyavasthA saphalaparyAyarahitasya pramANAgocaratvAt, na hi pratyakSaM dravyaviSayaM tasya va. mAnaviSayatvAt dravyasya trikaalgocraanNtvivrtvyaapitvaat| na ca vartamAnamAtraviSayatve pratyakSamya sarvAtmanA trikAlavi. SayadravyagrAhitvaM yuktaM yogipratyakSatvaprasaMgAt / tahiM yoginatyakSameva dravyaviSayamiti cet na, asmadAdipratyakSasya nirviSayatvaprasaMgAt / nanu asmadAdipratyakSasyApi vidhAtRtvAva sarvadA niSedhRtve vidhiviSayatvavirodhAta niSedhyAnAmAnaMtyAdanatenApi kAlena niSepae kartupazatte.statraivopakSINazaktikatvAt kadAcitkacidvidhau pravRttyanupapanevidhiviSayatvasva yuktimattvamiti cet , naitatsAraM, sadvyamAne pratyakSarupa mavRttI zazvadasattve pravRtyabhAvAt tadavyavacchedaprasaMgAt / yadi punaH ___
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 ttiikaashit| sanmAtre vidhau pravartamAna pratyataM tadviruddhamasattvaM vyavacchinatIti kathyate tadA'pi niSeddhR pratyakSaM kathaM na syAt ? yadi punaH prathamAkSasannipAtavelAyAM nirvikalpaM pratyakSa sanmAtrameva sAkSAtkurute, pazcAdanAyavidyAvAsanAsAmarthyAdasat nivRttivikalpotpatteH pratiSedhavyavahAro'smadAdeH pravartata iti mataM, tadA paramArthato nAsattvanittiriti sadasadAtmakavastuviSayaM pratyakSa prasajyeta / sanmAtrasya vidhirevAsattvapratiSedha iti cet, (na) kathamevaM vidhAtra pratyakSa niSeddhRtvasyApi tatreSTeH 1 kayaM ca svayameva na niSeddhR pratyakSamiti bruvANaH pratiSedhaM sarvathA nirAkurvIta na cedasvasthaH / athAvidyAvalAna niSedhR pratyakSamiti niSedhavyavahAraH kriyate paramArthatastasyApyanabhidhAnAt kimebamavAcyaM pratyakSamiSyate ? tatheSTau sanmAtramapyavAcyaM syAt, tatvayuktataraM paramatyAyanAyogAt - sanmAnaM hi tattvaM para pratyAyayenna saMvinmAtreNa parApratyakSeNa pratyAyayitumIzA paramArthataH pratyAyyamatyAyakabhAvAbhAvAt na citkicit kathaMcit pratyAyayati sarvasya svata eva sanmAtratattvapratipatteriti ceta , na vipratipatyabhAvaprasaMgAt / yadi punaH sanmAtre tattve svaparavibhAgAbhAvAt sarvasya bhedasya tatraivAnupavezAnna kazcikRtazcitkathaMcitkadAcidvipratipadyata iti cet , na syAdetadevaM yadi svaparavibhAgAbhAvaH siddhayet , sa hi na tAvatpratyakSatA siddhastasyAbhAvaviSayatvaprasaMgAta, nA'pyanumAnAtpakSahetudRSTAMtaadAbhAve'numAnAnupapatteH, kalpitasyApyanumAnasya vidhivi
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| ghayatvaniyamAta, tasya pratiSedhaviSayatve pratyakSasyApi pratiSedhavipayatvasiddheHkutaH snmaatrtvsiddhiH| AgamAtsvaparavibhAgAbhAvaH sAdhyata iti cet, na, svaparavibhAgAbhAve kacidAgamAnupapatteH / Agamo hyAptavacanamapauruSeyaM vA vacanaM syAt ? na tAvadAptasya tatpratipAdyasya ca vineyasyAbhAve vacanamAptasya pra. vartate / tatsadbhAve ca siddhaH svaparavibhAga iti kathamAgamAttadabhAvaH sidhyet ? yadi punarapauruSeyaM vacanamAgamastadA'pi svaparavibhAgaH siddhastavyAkhyAtuH zrotuzca siddheH svaparavibhAgopapatteH / syAlmata,svaparavibhAgAbhAvo'pi na kutazcitpramANAtsAdhyate pratyakSataH sanmAtrasiddhareva svaparavibhAgAbhAvasya sAdhanAtkevalamavidyAkliAsamA pratipAdyapratipAdakabhAvaH saMvedyasaMvedAbhAvavaditi / tadapyasammaka, saMvedyasaMvedakabhAvapratipAdyapratipAdakabhAgabhAve svaparapratipattivirodhAt sarvathA zUnyavAdAvakAzaprasaMgAt / taduktamsarvathA sadupAyAnAM vAdamArgaH pravartate / adhikAro'nupAyatvAnna vAde zUnyavAdinaH // iti / / tadetadatrApi saMprAptaM / tathAhi-- sarvathA sadupAyAnAM vAdamArgaH pravartate / adhikAro'nupAyatvAnna vAde sattvavAdinaH // nanu ca vicArAtpUrva tattvAbhyupagamaH pazcAdvA ? yadi pUrva tadA niSphalo vicAraH syAt , tattvAbhyupagamaphalatvAdvivArasya, ___ ww
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / tasya vicArAtmAgeva siddheH| pazcAcet sarvasyAvicAraramaNIyena lokavyavahAreNa vicArasya pravRtterna paryanuyogo yuktaH, vicArakAle hi na kazcidapi zUnyavAdI sattAdvaitavAdI vA, yena sarvathA'nupAyatvAdvAde'nadhikAraH prasajyeta ! anekAntavAdinAmapi tadvicArottarakAlameva sarvamanekAntAtmakaM tatvamiti pratipattavyaM, kathamanyathA parasparAzrayAkhyo doSo na syAt, prasiddhe'nekAntatve vicArapravRttistasyAM ca satyAmanekAntapasiddhiriti gatyaMtarAbhAvAt / kiMcidapi tattvamanabhyupagamya parIkSApravRttau tu na kazciddoSaH parIkSottarakAlaM yadvinizcita tattattvamiti vyavasthAnAt / tathA ca sattAdvaitavAdino'pi vi. cArasAmarthyAt sattAdvaitatattvavyavasthitau yathAdarzanaM saMvedyasaMvedakamAvasya pratipAdyapatipAdakabhAvasya vA svaparavibhAgabhAvanAdhInasya pratibaMdhakabhAvAtsarvamanavadyamiti kecit / tadapyatimugdhabuddhivijUMbhitaM, kiMcinniItamanAzritya vicArasyaivAna vRttestasya saMzayapUrvakatvAt, saMzayasya ca nirNayanibaMdhanatvAt pUdhamanirNItavizeSasya pazcAt kacitsaMzayasyAnupalabdheH sthANupuruSasaMzayavat / ya eva hi pUrvanizcitasthANupuruSavizeSaH ma tipattA tasyaivAnyatrova'tAsAmAnya pratyakSato nizcitaktamta - dvizeSayoH smarataH saMzayotpattidarzanAt / na caivaM sattAdvaitatattva kiM vA sarvathA zUnyamiti saMzaya utpadyate pUrva tadviSayanirNayAnupapatteH / kacittanirNayotpattau vAna sat dvaitavAdinaH zUnya vAdino vA sveSTasiddhiH / yadi punaH sarvamabhyupagamya sattA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / dvaitazunyavAdayorapi kacitkadAcittannirNayAtpunaranyatra tattvasAmAnyamupalabdhatratastayozvAnusmarataH saMzayapravRttervicAraH pravarttata eveti mataM, tadApi yenAtmanA sattAdvaitaM pUrva nirNItaM tenaika sarvazUnyatvaM rUpAntareNa vA ? na tAvatprathamaH pakSo vyAghAtAt, rUpAntareNa tu tannirNaye syAdvAdamAzritya vicAraH pravarttata ityetadAyAtaM / tathA ca nAnekAMtavAdinAM vicArAtpUrvamanekAMta tvAmAsaddhistadaprasiddhau vicArApravRtteH / na ca vicArAdevAnekAMtatvasiddhi, pratyakSataH paramAgamAcca sunizcitAsaMbhavadvAdhakapramANAdanekAMtatva siddherapratibaMdhAt na caiva vicArAnarthakyaM tadabalAdeva tattvasiddherabhyupagamAt pratyakSAdAgamAcca pratipannatattvasyApi kutazciddRSTAdRSTanimittavazAtkasyacitkacitkathaMcit saMzayotpattau vicArasyAvakAzAt sarvatrA'hetuvAdahetuvAdAbhyAmAjJA pradhAnayuktipradhAnayostattvapratipattividhAnAt / tato'nekAntavAdina eva vAde'dhikAraH sadupAyatvAt / kacit kadAcit kathaMcit kutazcit kasyacinnizcaya sadbhAvAt / kiMcinnirNItamAzritya kacidanyatrAnirNIte vicArapravRtteH sarvatra vipratipadyamAnA nAM nirAzraya vicArAnupapatteH / tathA coktaM tattvArthAlaMkArekiMcinnirNItamAzritya vicArosnyatra varttate / sarvavipratipattau tu kacinnAsti vicAraNA // iti // tato na vicArasAmarthyAd rudravya vyavasthAnA'pi paryAya satranyavasthA, dravyavikalasya paryAyasya sakalapramANAvi 116
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 TIkAsahitaM / vayatvAt dravyaikAntavat / pratyakSato vartamAnaparyAyaH pratibhAsata eva sarvasyedAnIMtanatayA pratibhAsamAnatvAt / naSTAnutpanna - yoridAnIMtanatayA pratibhAsAbhAvAditi cet, nedAnIMtanatAyA eva dravyAbhAve pratibhAsAvirodhAt naSTAnutpannAvasthAdvitayamanapekSamANasya vartamAnatApratIterayogAt, nityatvasAdhanAccedAnIMtanatApratIteH zazvadavicchedAdAtmano'haMtApratItivat - yathaiva hyAtmA mukhyahaM duHkhyahamiti sarvadA'pyavacchinnAhaMmatyayaviSayabhAvamanubhavanna kadAcidahaMtAM saMtyajatIti nitya:, tathA vahirvastvapi satatamidAnIMtanatAM na jahAti prAgapi idAnIM pazyAmi pazcAdapIdAnIM pazyAmItina sakalo dezo vA kazcidvidyate yatredAnIM tanatApratItirnAstIti tadavyavacchedaH siddhaH / tataH samastaM vastu vivAdApannaM nityamevedAnIntanatayA pratIyamAnasvAt, pratikSaNavinAzitve tadvirodhAt / syAnmataM pUrvedAnIMtanatAnyA pAzcAtyA ca varttamAnedAnIMtajatA, na tatastayoH saMtAnAvicchedaH, pratikSaNaM tadvicchedAditi / tadasat tadvicchedagrAhiNaH kasyacidasaMbhavAt / na hi tAvatsAMpratikamidAnIMtanatAyAH saMvedanaM pUrvAparedAnIMtanatAsaMvedanavicchedaM grahItumalaM tadA svayamabhAvAt / nApyanumAnaM ta dvicchedAvinAbhAvi liMgagrahaNAsaMbhavAt / yo hi kadAcit kacitpUrvAparedAnIMtana vicchedamupalabhate sa eva tatsvabhAvasya tatkAryasya vA liMgasya tenAvinAbhAvaM sAkalyena tarkayet na punaranyo'tiprasaMgAt / na ca svayaM pUrvAparakAlamavyApnuvana
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 yuktynushaasnN| pUrvAparedAnIMtanatAsaMvadenayovicchedamupalabdhuM smrthH| santAna stAhaka samartha iti cet, na, tasyAvastutve sakalasAmarthyA nupapatteH, vastutve punarAtmana eva saMtAna iti nAmakaraNAnityAtmasiddheH / syAnmatireSA te, pUrvApUrvedAnIMtanatAsaMveda nAhitavAsanAprabodhAt tadvicchedanizcayotpattena nityAtmasaMsiddhiriti, sA'pi na samyak / pUrvAparedAnIMtanatAnizcayasyaiva tatsaMvedanAhitavAsanAprabodhAdutpaceryathAnubhavanizcayopajananasaMbhavAt na pUrvApUrva vicchedo'nubhUtaH / nanu pratyakSataH svarUpAnubhava eva saMvedanasya pUrvAparasaMvedanavicchedAnubhava iti cenna tadavicchedAnubhavasyApi svarUpAnubhavarUpatvasiddherapatibaMdhAt / pUrvasmAt parasmAcca saMvedanAdidaM saMvedanaM vicchinnamiti nizcayotpatteH saMvedanasvarUpAnubhavastadvicchedAnubhava eveti cet , nAvicchinnamahamAmuhUrtAderanvabhavamityavicchedanizcayaprAdurbhAvAtadavicchedAnubhavasyaiva siddhestato niraMtaramidAnIMtanatayA vahirantazca vastunaH pratIyamAnatvaM kathaMcinnityatvameva sAdhayatIti nAtaH kSaNasthitiparyAyamAtrasiddhiH nApyanumAnAlliMgAbhAvAt / yat sattatsarva kSaNasthitIti paryAyamAnaM nityadravyamAne kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAtsarvAnupapatterityanumAnaM paryAyamAtravastusAdhanamiti cet , na, viruddhasAdhanAdasya viruddhatvAt / tathA hi-yat sattatsarva dravyaparyAyarUpaM jAtyaMtaraM paryAyamAtre sarvathA'rthakriyAvirodhAt dravyamAtravat sasthAyogAditi nirUpitaprAyaM / tataH sUktaM na paryAyaikAMta
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 TokAsahitaM / vyavasthA pramANAbhAvAt dravyaikAMtavaditi / pRthagbhUtaparasparanirapekSadravyaparyAyavyavasthA'pyanena pratyuktA tatrApi pramANAbhAvAvizeSAt / na hi pratyakSataH sarvathA pRthagbhUtayovyaparyAyayoH pratItirasti tayoraviSvagbhUtayoreva sarvadA sNvednaat| samavAyAttathA pratItiriti cet , so'pi samavAyastAbhyAM padArthAntarabhUto na pratyakSataH siddhastadAtmakasyaiva kathaMcittasya pratIteH / atha samavAyasamavAyinoH parasparamAtmanozca tAbhyAmabhedapratyayaheturityabhidhIyate, na tarhi pratyakSato bhedapatibhAso nA'pyanumAnAt dravyaparyAyayo daikAntaH siddhastathAvidhahetvabhAvAt / nanu dravyaparyAyau mitho bhinau bhinnatibhAsatvAt / yau yau bhinnapratibhAsau tau tau bhinnau yayA ghaTapaTau tathA ca dravyaparyAyau bhinna pratibhAsau tasmAdbhinnAvityanumAnAta mitho bhinnadravyaparyAyavyavasthA bhavatyeveti cet, na, hetorasiddhatvAva, bhinnapratibhAsatvaM hi dravyaparyAyayorna pratyakSataH sarvathA'stIti samarthitaM prAk / anumAnAdbhinnapratibhAsatvamiti ceta kimasmAdevAnumAnAdanumAnAntarAdvA / na tAvadAdyaH pakSaH parasparAzrayAnuSaMgAt / siddhe hyato'numAnAdbhinnapratibhAsitve satIdamanumAnaM sidhyati, siddhe vA'sminnanumAne bhinnapratibhAsatvamiti gatyantarAbhAvAt / anumAnAntarAdbhinapratibhAsatvasiddhau tadeva vAcyaM dravyaparyAyau bhinnapratibhAsau viruddhadharmAdhikaraNatvAt yau yauviruddhadharmAdhikaraNau tau tau sarvathA bhinnapratibhAsau yathA jalAnalau tathA ca dravyaparyAyau tasmAdbhinapratibhAsAvityanumA ww
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasn| nasya pratyakSaviruddhapatatvAt kAlAtyayApadiSTatvAca heto taH sAdhyasiddhiH / etenAvayavAvayavinorguNaguNinoH kriyAkriyAvatoH sAmAnyatadvatoH vizeSatadvatozca parasparataH sarvathA bhede sAdhye prayujyamAnasya heto? kAlAtyayApadiSTatvaM prativarNita pakSasya pratyakSavAdhitatvAt / kathaMcit tAdAtmyavartinorevAvijvagbhUtayostayoH pratyakSabuddhau pratibhAsanAt / kathaMcidbhade sAdhye siddhasAdhyatApattistatra pratyakSasya bhrAMtatvAdabAdhakatve vahiraMtazca na kiMcit pratyakSataH sidhyet bhrAMtAdapi pratyakSAta kasyacitsiddhau pratyakSatadAbhAsavyavasthA kimarthamAsthIyeta ? na ca bhrAMtaM pratyakSaM dharmidRSTAntahetuvyavasthApanAyAlaM, yato'numAnamatyaMtabhedamavayavAvayavyAdInAM vyavasthApayadabhedapratibhAsinaH pratyakSasya bAdhakamanumanyemahi tato'nupAnaM kasyaciddhAdhakaM sAdhakaM vA svayamanurucyamAnena pratyakSamabhrAntaM dharmidRSTAMtahetuviSayamurarIkartavyaM taccorarIkurvatA na dravyaparyAyau parasparamatyaMtabhinnau pratijJAtavyau pratyakSabuddhau sakRdapi tathA pratibhAsAbhAvAt tato na dravyaparyAyapRthavyavasthA yuktimatI dravyavyavasthAvatparyAyavyavasthAvacceti prapaMcato'nyatra parIkSitaM pratipattavyam / . atrAparaHprAha, dvayAtmakamekaM tattvaM vyavatiSThate dravyamAtrasya paryAyamAtrasya ca pRthagbhUtadravyaparyAyamAtravat vyavasthAnupapatteriti! so'pyevaM praSTavyaH, kiM sarvathA dvaiyAtmakamekasyAyate kathaMcidvA ? prathamapate dvaiyAtmyamekArpaNayA viruddhaM na vyavatiSThata eva, yo hyAtma
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| dravyapratItaheturyazca paryAyapratItinimitta tau cetparasparaM bhinnAvAtmAnau kathaM tadAtmakamekaM tattvaM sarvathAvyavatiSThate bhinnAbhyAmAtmabhyAmabhinnasyaikatvavirodhAt / yadAtvekasmAdabhinnau tAvAtmAnau syAtAM tadApyekamevAvatiSThate sarvathaikasmAdaminnayostayorekatvasiddheriti na dvayAtmyaM viruddhatvAt / ko hyabAlizaH pramANamaMgIkurvan dvAvAtmAnau sarvathaikasya vastuno bhinnau svayaparpayet tato dvaiyAsmyaM dvayAtmakatvaM tatvaM sarvathaikArpaNayA viruddhameveti mantavyam / kathamidAnImaviruddhaM tatcaM sidhyediti cet , ucyate'dharmI ca dharmazca mithavidhemau na sarvathA te'bhimatau viruddhau / te tavaH bhagavato'haMtaH syAdvAdina imau pratyakSataH patibhAsamAnau sarvathA sarveNA'pi prakAreNAnupAnAdimatibhAsavizeSeNa viruddhau neti sNbNdhH| kau tAvimau dharmI ca dharmazceti dhamidharmAvityarthaH / ki tau sarvathA mitho bhinnAvevAbhinnAveva bhinnAbhinAveva tridhA vA kalpyete / na tAvatpathamaH pakSaH pramANavirodhAtA nA'pi dvitIyaH sahAnavasthAvirodhAt / nA'pi tRtIyo vikalpa:, bhinnau cAbhinnau cetyubhayadoSAnuSaMgeNa viruddhatvAditi kathamIvaruddhau tau yanaste'bhipatAviti na mantavyam,tridhApi tayorAbhimatasvAt / tathAhi-dharmidharmoM syAdabhinnau dravyArthikaprAdhAnyAta, syAdbhinnau paryAyArthikaprAdhAnyAta, sthAnmitho bhinnau cAminnau ca krapArpitadvayAditi tribhiH prakAraiH syAdvAdanyAyavAdibhiyavasthApyate / na punaH sarvathApitau trivApi dharmadharmiNau pratya1 dravyamiti pustkaantre|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 yuktyanuzAsana kSAdipramANaviruddhau te'bhimatau, tato vAkyaM na dharmamAtraM na dha. mimAtraM vA pratipAdayatIti na sarvathApyabhinnau dharmadharmiNau na sarvathA bhinnau nA'pi sarvathA bhinnAbhinnau pratItivirodhAt / dravyaikAntasya paryAyakAntasya ca parasparanirapekSapRthagbhUtadravyaparyAyaikAntavat vyavasthAnupapatteH samarthanAt , tatra yuktyanuzAsanAyogAt / kiMpunaryuktyanuzAsanamityAhuHdRSTAgamAbhyAmaviruddhamartha prarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te| pratikSaNaM sthityudayavyayAtma tattvavyavasthaM sadihArtharUpam // 49 // TIkA-darzanaM dRSTaM pratyakSaM, aaptcnmaagmH| dRSTaM cAgamazca dRSTAgamau tAbhyAmaviruddhamabAdhita viSayaM yadarthAtsAdhanarUpAdarthasya sAdhyasya prarUpaNaM tadeva yuktyanuzAsanaM yuktivacanaM te taka bhagavato'bhimatamiti padaghaTanA / tatrArthasya prarUpaNaM yuktyanuzAsanamiti vacane pratyakSamapi yuktyanuzAsanaM prasajyeta tadvyavacchedArthamarthAtprarUpaNamiti vyAkhyAyate sAmarthyAdarthasya taditi prtiiteH| tathA'pi zIto'gnidravyatvAjalavaditi, pretyAsukhaprado dharmaH karmatvAdadharmavaditi ca pratyakSaviruddhamAgamavi ruddhaM cArthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM prAptamiti na zaMkanIyam / dRSTAgamAbhyAmaviruddhamityAbhidhAnAt / tathA cAnyathA'nupapannatvaniyamanizcayalakSaNAt sAdhanAtsAdhyArthaprarUpaNaM yutta yanuzAsana
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| miti prakAzitaM bhavati dRSTAgamAbhyAmavirodhasyAnyathAnupapatteriti devAgamAdau nirNItaprAyam / atrodAharaNamucyate-pratikSaNaM sthityudayavyayAtmArtharUpaM sattvAditi / na tAvatpratyakSaviruddhaH pakSaH, sthityudayavyayAtmano'rtharUpasya vahirghaTAderivAMtarAtmano'pi sAkSAdanubhavAt , sthitimAtrasya sarvatrAsAkSAtkarajAdudayavyayamAtravat / na cAyaM sthityudayavyayAtmano'rtharUpasyAnubhavaH sunizcitAsaMbhavaddhAdhakamamANAtmatikSaNamanupapanna: kAlAntare sthityudayavyayadarzanAttatpratItisiddheranyathA sakRdapi tadayogAt kharaviSANAdivaditi na pratyakSavirodhaH / nA'pyAgamavirodho'sya yuktyanuzAsanasya saMbhAvyate / "utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi" paramAgamasya prasiddhatvAtsarvathaikAntAgamasyAprasiddhedRSTeSTaviruddhArthAbhidhAyitvAtmatArakapuruSavacanavaditi niravadyaH pakSaH pratikSaNaM sthityudayavyayAtmakasya vivAdAdhyAsitasya sAdhyadharmasya jIvAderartharUpasya ca sAdhyadharmiNaH pra. siddhasyAbhidhAnAt / tathA hetuzca sattvAditi nAsiddhaH sarva trArtharUpe tadabhAve sarvAbhAvaprasaMgAt / nApi saMdigdhaH sarvatra satvasya saMdehe saMdehasyA'pi sattvanizcayaviruddhatvAt / nApyajJAtAsiddho hetuH sarvasya vAdinaH satvaparijJAnAbhAve vAditvavirodhAt / nApyanaikAntikaH kAnyato dezato vA vipakSAtitvAt / dravyeNa sthitimatA janmavyayarahitena satA paryAyamAtreNa cotpAdavyayavatA sthitizUnyena hetoranekAnta iti cet, na sattvasya vastutvasvarUpasya hetutvAt sattvadharmasya nayaviSayasya
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 yuktynushaasn| hetutvAnabhyupagamAt / na ca dravyamAnaM vastu paryAyamAnaM vA tasya vastvekadezatvAt dravyaparyAyAtmano jAtyaMtarasya vastunaH pramANasiddhatvAt / na ca dravyasya paryAyasya vA vastutvAbhAvAdavastusvaprasaMgastasya vastvekadezatvena vastutvAvastutvAbhyAmavyavasthAnAt samudraikadezasya samudratvAsamudratvAbhyAmavyavasthAnavat / na ca vastutvasya savasya hetutve tadekadezena dravyasattvena paryAyasattvena vA vyabhicArodbhAvanA yuktA sarvasya hetorvyabhicAraprasaMgAt sakalajanaprasiddhasya vahnayAdisiddhau dhUmAdisAdhanasyApi tadekadezena pAMDutvAdinA vyabhicAramudbhAvayan kathamanenApAkriyeta ? dhRmasya hetutve tadekadezena pAMDutvAdinA na vyabhicArastanmAtrasyAhetutvAditi cet tarhi sattvasya vastusvarUpasya hetutvena tadekadezena dravyasattvena paryAyasattvena vA kathamanaikAMtikatvamudbhAvayet na cedasvasthaH / nanu ca sattvaM vastutvaviruddhaM viparyayasyaiva sAdhanAditi na mantavyam / sthitimAtra ivodayavyayamAtre'pi tadasaMbhavAt / tathA hi-sacamidamarthakriyayA vyAptaM tadabhAve tadvirodhAt khapuSpavat , sA ca kramayogapadyAbhyAM vyAptA tadabhAve tadabhAvAttadvat / te ca kramayogapaye pratikSaNaM sthityudayavyayAtmakatvena vyApte tadasthivyekAntAdudayavyayaikAntAdiva nivartamAnaM tataH kramayogapaye nivartayet , te ca nivartamAne svavyApyAmarthakriyAM nivartayataH, sA ca nivargamAnA svavyApyaM satyaM niva-yatIti, tato nivartamAna sattvaM tIrAdarzizakuninyAyena pratikSaNaM sthityu
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / 125 dayavyayAtmanyevArtharUpe byavatiSThata iti kathaM viparyayaM sAdhayedyate viruddhamabhidhIyeta / sapane saccAbhAvAdasAdhAraNAnaikAntiko heturiti cet, ko'yamasAdhAraNo nAma ? sapakSavi - pakSayorasannasAdhAraNa iti ceta sa kiM tatra nizcitAsadbhAva: saMdigdhAsadbhAvo vA ? prathamapakSe nAnaikAMtikaH syAt, sarvathA vipakSe nizcitAsattvasya samyagdhetutvAt, samyaheteArvipakSAsattvaniyamanizcayalakSaNatvAt tadabhAve sapakSe sato'pi gamakatvAyogAt / sapakSasavaniyamasya hetulakSaNatvAvyavasthitestadabhAve'pi hetorgamakatvasiddheH / yadi punardvitIyaH pakSaH sapakSavipakSayoH saMdigdha sadbhAvo'naikAMtika iti cet tadA na saccAditi heturasAdhAraNAnaikAMtikaH prmaannbl| dvipakSe tasyAsadbhAvanizrayAt saMzayAsaMbhavAdanaikAMtikatvavirodhAt / saMzayahetura naikAMtika iti sAmAnyato'naikAntikalakSaNaprasiddheH tatossiddhaviruddhAnaikAMtikatvavimuktatvAtsUktamidaM yuktyanuzA sodAharaNa pratikSaNaM sthityudayavyayAtmakapartharUpaM sattvAditi / nanu ca yena rUpeNa sthitirvastunastena sthitireva yenodayastenodaya eva yena vyayastena vyaya eveti vyavasthAyAM nAnekAntAtmaka vastusiddhiH sthityAdyekAntasyaiva prasiddheH, iti na mantavyaM, tatvavyavasthamiti vacanAt, taMtra sthityudayavyayAtmAryarUpaM pratikSaNavyavasthaM na vidyate vyavasthA'syeti vyAkhyAnAt / yena hi rUpeNa vastu tiSThati tenotpadyate nazyati ca sthitaM kyAsyati ca utpannautpatsyate ca naSTaM naMdapati ca / yena . {
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 yuktynushaasn| cotpadyate tena tiSThati nazyati ca utpannaM sthitaM naSTaM ca utpasyamAnaM sthAsyannaMdayaMzca / yena ca nazyati tenotpadyate tiSThati ca tathA naSTamutpannaM sthitaM ca naMkSyatyutpatsyate sthAsyati ceti na kacid vyavasthA yenaikAntaprasaMgaH; kathaMcidavyavasthitasyaiva tattvasyArthakriyAkAritvaprasiddhaH / paTamudAharaNIkRtya sarvametadvaktavyaM, tathA hi-paTaHprAraMbhakSaNApekSayotpadyate tiSThati vinazyati cAnAraMbhasamayApekSayA dvitIyakSaNApekSayA tUtpatsyate sthAsyati nakSyati ca nizasvarUpApekSayotpannaH sthito naSTazca pUrvAvinittarUpeNeti prAtItikametat / nanu caikameva vastu nAnAsvabhAvamevamAyAtaM taca viruddhaM kuto'vatiSThata ityAhuH nAnAtmatAbhaprajahattadeka mekAtmatAmaprajahacca naanaa| aMgAMgibhAvAttava vastu tadyat krameNa vAgvAcyamanaMtarUpam // 50 // TIkA-yadekaM vastu satvaikatvapratyabhijJAnAt siddhaM tannAnAtmatAmaparityajadeva vastutvaM labhate, samIcInanAnApratyayaviSayatvAt yatta nAnAtmatAM jahAti na tadvastu yathA paraparikalpitAtmAghadvaitaM, vastu ca vivAdApannaM jIvAdi tasmAnAnAtmatAmaprajahadeva pratipattavyaM / tathA yadabAdhitanAnApratyayabalAnnAnA prasiddhaM tadekAtmatAmajahadeva tava vastu sammataM tasyA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| nyathA vastutvavirodhAt parAbhyupagataniranvayanAnAkSaNavat / tato jIvAdipadArthajAtaM parasparAjahaTTatyekAnekasvabhAvaM vastusvAnyathAnupapatteriti yuktyanuzAsanaM / tatkathaM vAcA vaktuM zakyata iti na zaMkanIyaM krameNa tasya vAgvAcitvAt / na hi yugapadekAtmatayA nAnAtvatayA ca vastUcyate vAcA, tAdRzyA vAco'saMbhavAt / na caivaM krameNa pravattamAnAyA vAco'satyatvaprasaMgastasyAH svaviSaye nAnAtve caikatve cAMgAMgibhAvAt prateH / syAdekameveti vAcA hi pradhAnabhAvenaikatvaM vAcyaM guNabhAvena nAnAtvaM syAnAnaiva vastviti vAcA prAdhAnyena nAnAtvaM vAcyaM guNabhAvenaivatvamiti kathamevamekatvanAnAtvavAcorasatyatA syAt ? sarvathaikatvavAcA nAnAtvanirAkaraNAt nAnAtvanirAkaraNe hi tathaivattasyApi tadavinAbhAvino nirAkaraNaprasaMgAdasatyatvapariprApterabhISTatvAt tathA'nupalabhyamAnatvAt / nAnAtvavAcA caikatvasya nirAkaraNAtanirAkaraNe tadavinAbhAvinAnAtvanirAkRtiprasaMgAt satyatvavirodhAt / tataH kramegNAnaMtarUpaM yadvastu tat tavAMgAMgibhAvAdeva vAgvAcya boddhvym| aMgaM hyapradhAnamaMgi pradhAnaM tadbhAvo guNapradhAnabhAvastamAzritya nAnAtvaikatvavacane yathArthAbhidhAyitvameva vAcyaM vyavatiSThate / nanu ca bhavatu nAmAnaMtadharmaviziSTaM vastu te tu dharmAH parasparanirapekSA eva, pRthagbhUtazca tebhyo dharmIti matamapAcikIvaH prAhu:
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 yuktynushaasnN| mitho'napekSAH puruSArthahetu__ nAMzA na cAMzI pRthagasti tebhyaH / parasparekSAH puruSArthahetu dRSTA nayAstadvadasi kriyAyAm // 51 // TIkA-aMzA dharvA vastuno'vayavAste ca parasparanirapekSA puruSArthasya hetavo na saMbhavanti tathA'nupalabhyamAnatvAt / yadyathA'nupalabhyamAnaM tattathA na vyavatiSThate yathA'niH zItatayA'nupalabhyamAnastadrUpatayA'nupalabhyamAnAzca puruSArthahetutayA parasparanirapekSAH sattvAdayo dharmAH kacidavayavA vA tasmAna puruSArthahetutayA vyavatiSThanta iti yuktyanuzAsanaM dRSTAgamAbhyAmaviruddhatvAt , tathAMzAH parasparApekSAH puruSArthahetutayA vyaratiSThate tathaiva dRSTatvAt / yadyathA dRSTaM tattathaiva vyavatiSThate, yathA dahano dahanatayA dRSTaH, tatsvabhAvatayA dRSTAzca puruSArthahetutayAMzAH parasparApekSAH tasmAttathaiva vyavatiSThata iti svabhAvopalabdhiH svabhAvaviruddhopalabdhirvA svaparapakSavidhAnapratiSedhayo barboddhavyA / tathA nAMzebhyo'zI pRthagasti tathA'nupalabhyamAnasvAt , yadyathA'nupalabhyamAnaM tattathA nAstyeva yathA tejaHzItatayA, sarvadA'nupalabhyamAnazcAMzebhyaH pRthagaMzI tasmAnnAstIti svabhAvAnupalabdhiH / na cAtra dRSTatirodhaH parasparavibhinnAnAmarthAnAM sahyavidhyAdInAmaMzAMzibhAvasyAdRSTatvAt / na bAgamavirodhastatpatipAdakAgamAbhAvAta, parasparavibhinnAMzAM.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 ttokaashit| zibhAvapratipAdakAgamasya yuktiviruddhtvaadaagmaabhaastvsiddheH| ___syAnmatamaMzebhyo'zI pRthageca pRthakSatyayaviSayatvAt / yo yataH pRthakpratyayaviSayaH sa tataH pRthagevayathA stambhebhyaH kuDatha, pRthakpratyayaviSayazcAMzebhyo'zI, tasmAtpRthageveti / tadapya. samyaka, sarvathA pRthakpratyayaviSayatvasya hetorasiddhatvAtkathaMcidapRthakAtyayaviSayattAt / samavAyAdapRthakAtyaya iti cet , na, sarvathA bhinnayoH samavAyAsaMbhavAt sahyaviMdhyavat / saMbhavannapi samavAyaH padArthAntarabhRtaH kathamihAMzevaMzIti pratyayaheturupapadyate ! so vidhya iti pratyayahetutvaprasaMgAt / pratyAsattivizeSAdihAMzedhvaMzIti pratyayamupajanayati samavAyo na punariha sahye viMdhya iti pratyayamutpAdayati pratyAsattivizepAbhAvAditi ceta, kaH punaH pratyAsattivizeSa: samavAyasamavAyinoH saMbhAvyeta ? vizeSaNavizeSyabhAva iti ceta, sahi samavAyinoH samavAyo vizeSaNaM kimarthAntarabhUtapanAntarabhUtaM vA ? yadyarthAntarabhUtaM vizeSaNaM tadAMzAMzinoriva sahyavidhyayorapi samavAyo vizeSaNaM syAdarthAntarabhUtatvAvizeSAt / yadi punaranAntarabhUtaM vizeSaNaM samavAyaH samavAyinognerauSyavadupavaryatetadA kacittAdAtmyameva samavAya iti nAMzebhyoM zI sarvathA pRthagavatiSThate tatsamavAyasthAnistambhAvalakSaNaspa kathaMcittAdAtmyasyaiva prasiddhastataH parArApekSA evAMzAMzinaH puruSArthaheturiti nishcitpraay| tadvadeva nayA naigamAdayaH parasparApekSA evAsikriyAyAM dRSTA iti ghaTanIyaM / tathAhi
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuphtyanuzAsana nagamAdayo nayA parasarApekSAH puruSArthahetavastathAdRSTatvAdaMzAMzivat / tadanena sthitigrAhiNo dravyArthika bhedA naigamasaMgrahavyavahArAH, pratikSaNamutpAdavyayagrAhiNazca paryAyArthikabhedA RjusUtrazabdasamabhirUDaivaMbhUtAH parasparApekSA eva vastusAdhyArthakriyAlakSaNa puruSArthanirNayahetako nAnyatheti dRSTAgabhAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yatsattatsarva pratikSaNaM sthityudayavyayAtmakamanyathA satvAnupapatteriti yuktyanuzAsanamudAhRtaM pratipattavyam / nanu ca parasparanirapekSAH nayAH kacidapi puruSArthamasAdhayanto'pi sattAmAtreNa vyavasthiti pratipadyata evaM sAMkhyAbhimatapuruSavaditi na mantavyam / teSAmasikriyAyAmapi hetukhAnupapattestadvata, yathaiva hi parasparanirapekSA nayAH puruSArthakriyAyAM dharmArthakAmamokSalakSaNAyAM hetavo na saMbhavaMti tathAsikriyAyAmapi sattAlakSaNAyAM kharavivANAdivat, tataH parasparApekSA evaM pratikSaNaM sthityutpattivyayAH sacaM vastula. kSaNaM pratipayaMta itynekaaNtsiddhiH| syAdAkUtaM, jIvAdivastuno'nekAMtAtmakatvena nizcaye svAtmanIva parAtmanyapi rAgaH syAtkathaMcitsvAtmaparAtmanorabhedAttathA parAsanIya svAtmanyapi dveSaH syAttayoH kathaMcidbhedAta, rAgadveSanibaMdhanAzceAsUyAmadamAnAdayo doSAH saMsArahetavaH sakalavikSepakAriNaH svargApavargapratibaMdhakAriNaH pravartante, te ca pravartamAnAH samatvaM manaso nivartayanti, tadvinivartanaM samAdhi niruNaddhIti ___
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 ttokaashitN| . . samAdhihetukaM nirvANaM kasyacinna sthAcato mokSakAraNaM manaH samatvaM samAdhilakSaNamicchatA nAnekAMtAtmakatvaM jIvAdivastuno'bhyupagantavyamiti / tadapi na samIcInamityAhu: ekAntadharmAbhinivezamUlA - rAgAdayo'haMkRtijA janAnAm / ekAntahAnAca sa yattadeva svAbhAvikatvAca samaM mnste||52|| TIkA-ekAnto niyamo'vadhAraNaM, dharmo nityatvAdisvabhAvA, ekAntena nizcito dharma ekAntadharma iti madhyamapada. lopI smaasH| 'tRtIyAntAt kta uttarapade' ityupasaMkhyAnAt "guDena saMskRtA dhAnA guDadhAnAH" ityAdivat / ekAntadharme'. bhiniveza ekAntadharmAbhinivezaH, nityameva sarvathA na kathaM cidanityamityAdi mithyAtvazraddhAnaM mithyAdarzana miti yAvat / ekAMtadharmAbhinivezo mUlaM kAraNaM yeSAM te ekAntadharmAbhinivezamUlAH, rAgAdayo rAgadveSamAyAmAnA anaMtAnubandhino'pratyAkhyAnAvaraNAH pratyAkhyAnAvaraNAH saMjvalanAzca kaSAyAH, tathA hAsyAdayo nava nokaSAyAzvAdigrahaNena gRhyante / natu ca rAgo lobhastadAdayo doSAH kathaM mithyAdarzanamUlAH syurasaMyatasamyagdRSTayAdiSu sUkSmasAMparAyAMteSu mithyAdarzanA. bhAve'pi bhAvAt iti na mantavyam, teSAmanantasaMsArakAraNAnAM midhyAdarzanAbhAve saMbhavAbhAvAt mithyAdRzAM mithyA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 yuktynushaasn| darzanasadbhAva eva bhAvAt mithyaadrshnmuultvsiddhH| pareSA punarasaMyatasamyagdRSTayAdiSu lobhAdInAmasaMyamapramAdakaSAyapariNAmamUlatve'pi mithyAzi mithyAdarzanasadbhAva eva bhAvAmithyAdarzanamUlatvasiddhiH / yadyevamudAsInAvasthAyAmapi midhyAdarzanAnAmekAMtavAdinAM rAgAdayo jAyeranitina zaMkanIyamahaMkRtijA iti vacanAt / ahaMkRtirahaMkAro'hamasya svAmIti jIvapariNAmA sAmarthyAdidaM mama bhogyamityAtmapariNAmo mamakAra pratipAdito bhavati, ahaMkRterjAtA ahaMkatijA mabhakArAhakArajA ityarthaH / tena midhyAdarzanapariNAma eva yadA mamakAro'haMkArasacivo bhavati tadaiva rAgA. dInupajanayati na punarudAsInadazAyAmityekAntAbhinive. zamahAmoharAjajanitA eva raagaadyH| tathA coktammamakArAhaMkArau sacivAviva mohanIyarAjasya / rAgAdisakalaparikaraparipoSaNatatparau satatam // iti // nanu ca bhavaMtu nAma rAgAdayo'haMkArajanmAnojanAnAMmohavatAM vItamohAnAM tu satyapyahaMkAre rAgAdyabhAvAt kathaM te tajjA: syuriti na codhe,mithyAdarzanAdisahakAriNa evAhaMkArasya rAgA. dijanane sAmacidvikalasyAsAmarthyAt / na cAvazyaM kAraNAnikArya janayaMti murmurAMgAMgArAvasthAgnivat / nanu caikAntAbhini bezo midhyAdarzanamiti kuto nizcIyata iti cet, anekAMnAtmakasyaiva vastunaH pramANato nizcayAt, sannayAca samyage
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahita kAntasya pratipakSApekSasya vyavasthApanAcaikAntAbhinivezasva mithyAdarzanatvaprasiddheriti nirNItamAya / tataH samyagdRSTarekAMtahAne tadvirodhino'nekAMtasya nizcayAttasyaivaikAMtahAnAba sa ekAMtadharmAbhinivezo yattadeva syAt yatkicisyAna syAdityarthaH / sati hokAMtadharme kasyacittadabhinivezaH saMbhAvyate tasya tadviSayatvAt, tadabhAve tu yadvAstavaM rUpamAtmano pathArthadarzanaM tadeva syAdekAMtAbhinivezAbhAvasya samyagdarzanabhAvarUpatvAt , tasyaiva svAbhAvikatvaM siddhayedAtmanA svAbhA. vikatvAcca samaM manaste tava bhagavato'hato yuktyanuzAsane sadRSTebhavatIti vaakyaarthH| darzanamohodayamUle hi cAritramohodaye jAyamAnA rAgAdayo janAnAmasvAbhAvikA eva tepAmaudayikatvAta, dRGmohahAnAca cAritramohodayahAne rAgAdInAmabhavAt samyagdarzanazAnacAritrapariNAmAnAM svAbhAvikatvaM / tatsamyagdarzanasyaupazamikatvaM kSAyopazamikatvaM kSAyikatvaM vA svAbhAvikatvamAtmarUpatvAt / samyagjJAnasya / sAyopazamikatvaM kSAyikatvaM vA / saccAritrasya tu sadarzanavadaupazamikatvAditrayaM svAbhAvikatvaM na punaH pAriNAmikatvaM nasya karmopazamAdinirapekSatvAt / kathamasaMyatasamyagdRSTaH sarva manaH syAdasaMyamasya rAgadveSAtmanaH sadbhAvAditi cet , kadhidekAMte rAgAbhAvAtparatra dveSAbhAvAcca vivakSitAvivakSitayorekAntayorudAsInatvasiddharavivakSitasyApyanirAkaraNAt tanmAtrasya manaHsamasya sadbhAvAditi bramaH / nanvevamasaMyatasamyagara
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsana / herapi saMyatatvaprasaMgo manasaH samatvasyaiva saMyamarUpatvAditi vet , ka evamAha sarvathA saMyamasyAbhAvo'saMyatasamyagdRSTeriti tasyAnaMtAnubaMdhipAyAtmano'saMyamasyAbhAvAt sNyttvsiddheH| kathamasyAsaMyatattvamiti cet, mohadvAdazakAtmano'saMyamasya sanAvAcata evAnaMtAnubaMdhyamatyAkhyAnakaSAyAtmano'saMyamasyAmAvAt pratyAkhyAnasaMjvalanakaSAyAtmano'saMyamasya sadbhAvAtsaMyatAsaMyatasamyagdRSTiH samabhidhIyate / nanvevaM pramattasaMyatAdi sUkSyasAmparAyAntaH saMyatAsaMyataH prasajyeta saMjvalanakaSAyAsmano nokapAyAtmanazcAsaMyamasya sadbhAvAditi cet , na, saMjvalanakaSAyAderasaMyamatvenAvivakSitatvAdudakarAjisamAnatvena mohadvAdazakAbhAvarUpasaMyamAvirodhitvAtparamasaMyamAnukUlatvAceti kaSAyamAbhRtAdavaboddhavyam / yathA cAsaMyatasamyagdRSTeH svAnurUpamanaHsAmyApekSayA samaM manaH siddhaM tathA saMyatAsaMyatasya ca navavidhasyeti na kiMcidasaMbhAvyaM tato'nekAntayuktyanuzAsanaM na rAgAdinimittaM tasya manaHsamatvanimittatvAt / nanvanekAntavAdino'pyanekAnte rAgAt sarvathaikAnte ca deSAt kathamiva samaM manaH syAt yato mokSa upapadyate ? sarvadA manaHsamatve vA na baMdha iti svamatAdvAhyau baMdhamokSau syAtA manasaH samatve cAsamatve ca tadanupapatteriti vadantaM pratyAhuH-- pramucyate ca pratipakSadUSI jina! tvadIyaiH pttusiNhnaadaiH|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| 135 ekasya nAnAtmatayAjJavRtte. stau baMdhamokSau svmtaadvaahyau||53|| TIkA-pratipakSaM pratidvaMdvinaM dUSayati nirAkarotyevaMzIla: pratipakSadRSI pratidvandvinirAkArI nityatvaikAntabAdI kSaNikA. yekAntavAdI ca / sa pramucyate ca pramucyata evAnekAMtavAdinAna punastatra dveSaH kriyate sAmarimatipakSasvIkArI vA'nekAMtavAdI svIkRta eva na punastatra rAgaH kriyata iti cazabdasyaivakArArthatvAd vyAkhyAyate / kaiH punarhetubhUtairityucyate-jina ! tvadIyaiH pasiMhanAdaiH / ki rUpatayetyabhidhIyate--ekarUpa nAnAtmatayeti syAdekameva vastu sthAnAnAtmetyAdayaH zabdAH siMhanAdAH / siMhanAdA iva siMhanAdA iti samAdhiH zabdAntarairyakartupazakyatvAt / yathaiva hi siMhanAdA kuMjarAdinAdaina tiraskartu zakyante tathA jinanAthasya nAdAH samyagane kAntapratipAdakAH kSaNikAyekAntapratipAdakaiH sugatAdizabdaina kathaMcibhirAkriyante ityuktaM bhavati / paTavazyaite niHsaMzayatvAt siMhanAdAbAbAdhyatvAt paTusiMhanAdAstaireva hetubhUtaH pratipakSadUSI pramucyate vyavacchidyate yuktizAstrAvirodhibhiH paramAgamavAkyairnAnAtmakaikavastunizcaya syaiva sarvathaikAntaprAyocanasya siddhestana dveSAsaMbhavAdanekAntarAgAsaMbhatravat / na hi tavanizcara eva rAgaH kSINamohasyApi rAgaprasaMgAta , nApyatatvavyavacheda evaM dveSaH zakyaH pratipAdayituM yato'nekAMtavAdinaH samaM manona bhaveta, tannimittazca mokSaH kathaM na syAt ? na ca sarvathA samra
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 yuktyanuzAsanaM / tvameva manasaH sarvatra sarvadotpadyate yato rAgadveSAbhAvAdvadhAbhAvaH prasajyeta 1 kathaMcit kacit kiMcit kadAcit guNasthAnApekSayA puNyabaMdhasyopapattestatastau baMtramokSau svamatAdanaMtAtmakataviSayAdavAhya tatraiva bhAvAt tayorkSavRtteH / jAnAtIti jJa bhAtmA / jJe vRttiITattistata iti pradhAne naikAtmanyapi na tau tasyAjJatvAditi niveditaM bhavati / syAnmataM, naikasya nAnAtmano'rthasya pratipAdakAH zabdAH paTusiMhanAdAH siddhAH saugatAnAmanyApohasAmAnyasya vAgAspadatvAdvAcAM vastuviSayatyAsaMbhavAditi / tadasadeva yasmAt - AtmAntarAbhAvasamAnatA na vAgAspadaM svAzrayabhedahInA / bhAvasya sAmAnyavizeSavattvAdaikyetayoranyatarAnnarAtma // 54 // TIkA- go: svabhAvAdanyaH svabhAvaH svabhAvAntaramAtmAntaramAtmA ? tasyAbhAvo vyAvRttiH sa eva samAnatA sAmAnyaM, sA vAcAmAspadaM na bhavatyeva, kIdRzI sA na vAgAspadaM, svAzrayabhedahInA svasthA AtmAntarAbhAvasamAnatAyA AzrayAH svAzrayAH / svAzravAste ca bhedAca, taihIMnA anyApohasAmAnyavizeSavA zUnyeti yAvat / kutaH sA na tAdRzI vAgAspadamiti sAdhyate ? bhAvasya vastunaH sAmAnyavizeSavadyAt / nanu ca samAnyavizeSavattve'pi bhAvasya sAmAnyasyaiva vAgAspadatvaM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| 130 yuktaM vizeSasya tadAtmakatvAtsAmAnyavizeSayoraikyasidiriti vacane dUSaNamucyate-aikye tayo sAmAnyavizeSayoranyataratsAmAnyarUpaM vizeSarUpaM vA nirAtma syAt / tatra vizeSarUpasya nirAtmatve tadavinAbhAvinaH sAmAnyarUpasyApi niraatmtvaapte| sarva nirAtmakatvaM prasajyeta, sAmAnyarUpasya ca nirAtmatve vizeSarUpasyApi tadavinAbhAvino nirAtmatvAnuSaMgAna tayoraikyamabhyupagantavyam / nanu ca sarvagataM sAmAnya vizeSairazliSTameva vAgAspada, na punarAtmAntarApohasAmAnyaM tasyAvastutvAditi vadaMtaM prati badanti ameyamazliSTamameyameva bhede'pi, tavRttyapavRttibhAvAt / vRttizca kRtsnAzavikalpato na, mAnaM ca nAnantasamAzrayasya // 55 // TIkA-niyatadezakAlAkAratayA namIyata ityameyaM, sarvavyApi nityaM nirAkAraM satcAdisAmAnyaM tadazliSTaM vizeSairameyamevAprameyameva pramANataH pramAtumazakteH / pratyakSatastatmamitiraprasiddhA tantra tadapratibhAsanAt brahmavat / nApyanumAnatastatmamIyate tadavinAbhAviliMgAbhAvAt / satsadityAdyanuvRttipratyayo liMgamiti cet na, asadasadityAyanuvRttipratyayena vyabhicArAt, tasyAsasvasAmAnyAbhAve'pi bhAgAta padArthatvasAmAnyAbhA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 yuktynushaasnN| ve'pi SaTsu padArtheSu padArthaH padArtha ityanuvRttipratyayasya siddheH| syAdAkUtaM, prAgasadAdiSvasadasadityanuvRtipratyayena na vyabhicArastasya mithyAtvAt na hi samyaganuvRttipratyayasya mithyAtvAnuttipratyayena vybhicaaroyukto'tiprsNgaaditi| tadapyasamyak , tasya mithyAtvAsiddhaH / prAgasadAdiSu mithyaivAsadityanuttipratyayo bAdhakasadbhAvAditi cet, kiM tadbAdhakaM ? prAgabhAvAdayo nasAmAnyavaMto dravyaguNakarmabhyo'nyatvAt sAmAnyavizeSasamavAyavadityanumAnaM tadbAdhakaM / tadaviSayasya sAmAnyasya tena nirAkaraNAditi cet, na, asyAnumAnasya saadhyaavinaabhaavniymnishcyaasttvaat| yastu sAmAnyavAnna sa dravyaguNakarmabhyo'nyo yathA'yamartha iti vytirekaashryaasiddhiH| syAnmatireSA dravyAdipadArthavena sAmAnyavatvaM vyAptaM vinizcitya bhAgabhAvAdiSu indhaguNakarmapadArthatvasya vyApakatvasyAbhAvAt tavyApyasya sAmAnyattvasyAbhAvaH sAdhyate tato nAvinAbhAvaniyamo'siddha iti, sA'pi na sAdhvI dravyAdipadArthatvena sAmAnyavatvasya vyAptyasiddhesteSAmapi sAmAnyazUnyatvAt / tathA hi-sAmAnyazUnyAni dravyaguNakarmANi tattvAtmakatvAt prAgabhAvAdivat / neha sAdhanazUnyo dRSTAntaH prAgabhAvAderasadvargasya tattvarUpatvAbhyanujJAnAt sadasadvargastatvamiti vacanAt tasyAtattvarUpatve sarvatrAsatpratyayasya mithyAtvApatteranAdyanaMtasarvAtmatatvAnuSaMgAta / tathA coktam "kAryadravyamanAdi syAtyAgabhAvasya nihnave /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ttokaashit| pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'naMtatAM vrajet // sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame / anyatra samavAyena vyapadizyeta sarvathA // " iti / / dravyaguNakarmANi sAmAnyavaMti mukhyasatargatvAt, ye tu na sAmAnyavaMtaste na mukhyasadargA yathA sAmAnyavizeSasa. mavAyA iti kevalavyatirekiNAnupAnena pratipakSaNa satmatipakSatvAt sAmAnyavasvAbhAvasAdhanasya tattvAtmakatvAdityetasya hetArna gamakatvamiti cet, nA'dhya pratipakSAnumAnasya pratyakSabAdhitaviSayatayA kAlAtyayApadiSTatvAt / nahi pratyattabuddhau dravyAdiSu sAmAnyamekaM padArthAntaraM pratibhAsate samAnAni dravyANImAni guNA vA karmANi veti pratibhAsanAtsadRzapariNAmasyaiva pratItestadayamanuttipratyayastadevedamityAkAro'siddha eveti / na sAmAnye liMgaM yataH sAmAnyamanumAnato meyaM syAt / tata eva nAgamatA bheyaM yuktyananugRhItasyAgamasyApramANatvAdanyathA'tiprasaMgAt / na copamAnato meyaM sAmAnyasadRzasya kasyacidvastuno'saMbhavAditi na sAmAnya tadvato bhinnamaniyatadezakAlAkAraM prameyamavatiSThate / tathA bhe. depyabhyupagamyamAne sAmAnyasya svAzrayebhyo na talameyaM tahatyapattibhAvAt / teSu dravyAdiSu vRttistavRttistasyA apattiAvRttistasyA bhAvaH sadbhAvastasmAt tadvRttyapattibhAvAnna sAmAnyaM prameyaM bhede'pItyarthaH / sAmAnyasya svAzrayeSu vRttina tAvatsaMyogaH kuMDe badaravatsaMbhavati tasyAdravyatvAta
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| saMyogAnAzrayatvAt, saMyogasya dravyaniSThatvAt / nA'pi samavAyo vRzistasyAyutasiddhiviSayatvAt, na ca sAmAnyatadvatorayutasiddhiH saMbhavati / sA hi zAstrIyA vA syAllaukikI vA ? na tAvat zAstrIyA tayoH pRthagAzrayAzrayitvena yutasiddhereva saMbhavAt, pRthagAzrayAyitvaM yutasiddhiriti vacanAt / yathaiva hi kuMDe paramANurityatra paramANoH pRthagbhUteSu kuMDAvayaveSu svAzrayeSu kuMDasyAzrayitvaM pRthagAyitvaM tathA sAmAnyAtpRthagbhUteSu svAzrayeSu dravyAderAyitvaM pRthagAzrayitvaM yutasiddhilakSaNaM vidyata eva / yadi puna: kuMDasya svAzrayeSu svAvayaveSu badarasya ca svAvayaveSvAzrayeSvAzrayitvamiti kuMDavadarayoH pRthagAzrayAyitvaM pRthagAzrayayorAzrayaNI pRthagAzrayaNI tayorbhAvaH pRthagAzrayAyitvaM caturAzrayamevAbhidhIyate tadA kathamiha kuMDe parama Nuriti paramANukuMDayoyuta siddhiH syAttallakSaNAbhAvAt / atha matametat, na paramANoH kuMDe vRttistasya niravayavatvAdAkAzAdivat / tadapyasAraM, bhavadabhyupagatasya sAmAnyasya niravayavino guNAdezva kacityabhAvaprasaMgAniraMzatvAvizeSAta, paramANukuMDayoyunasi yabhAve cAyutasiddhiprasaMgAtsaMyogavirodhAtsamavAyaprasaMgo dunivAra iti tayoH saMyogamicchatA pRthagAzrayAyitvaM yutasiddhilakSaNaM vyAzrayamapi pratipattavyaM / nityAnAM ca pRthaggatimatvamiti lakSaNAMtarasyAsaMbhavAdAtmAkAzAdInAmayutasiddhiprasaMgAttadvatsAmAnyatadvatorapi tatsiddhamiti na zAstrIyA'yutasiddhiH / nA'pi laukikI dezakAlAbhedalakSaNA dugdhAMbhasora
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / pyayutasiddhiprasaMgAt tato na sAmAnyasya dravyAdiSuvRttiH saMbhavati / 'zizca kRtsnAzavikalpato na' vRttirabhyupagamyamAnApi sAmAnyasya tadvastuneti saMbaMdhaH, cazabdasyApi zabdArthatvAt / tathA hi-kRtsnavikalpe vRttiH syAdezavikalpe vA? na tAvat kRtsnavikalpe kRtsnasya sAmAnyasya dezakAlAkArabhinnAsu vyaktiSu sakRttiH sAdhayituM zakyA sAmAnyabahutvaprasaMgAta tasyaikasyAnaMzasya tadayogAt, sAmAnyaM yugapadbhinadezakAlavyaktisaMbaMdhi sarvagatanityAmUrtatvAdAkAzavadityanumAnamapi na samyak / sAdhanastheSTavighAtakAritvAt / yathaiva hyayaM hetuH sAmAnyasya yugapadbhinna dezakAlavyaktisaMbaMdhitvaM sAdhayati tathA sAMzatvamapi vyomavadeva, niraMze sakRtsarvagatatvavirodhAdekapara. mANucat / nanu niraMzamevAkAzamakAryadravyatvAtparamANukta, yA sAMzaM tatkAryadravyaM dRSTaM yathA paTAdikamakAryadravyaM cAkAvaM tasmAnniraMzameva tadvatsAmAnyamiti neSTavighAtakArI hetuH sarvagatatvAdi sveSTasAdhyasAdhanatvAditi cet, kimanenAkAryadravyatvenAraMbhakAbhAvAniraMzatvaM sAdhyate, svAtmabhUtapradezAbhAvA. dvA ? prathamavikalpe siddhasAdhyatA syAdAkAzasyAraMbhakAdaya. vAnabhyupagamAt nirvyvtvsiddhH| dvitIyavikalpe tu sAdhyazUnyo dRSTAMtaH paramANorapi svAtmabhUtenaikena pradezena sAMzatvavyavasthiteH / syAdvAdinAM mate sAdhanazUnyazca dRSTAMta: prmaannorkaarydrvytvaasiddheH| syAnmataM te'kAryadravyaM paramANurAraMbhakarahitatvAdAkAzada ___
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / diti / tadapyatathya hetorasiddhatvAt / prAraMbhakarahitatvaM hi yadhutpAdakakAraNarahitatvaM hetustadA paramANoyagukavinAzAdutpatiH kathaM sidhyet ? dvayaNukavinAzo na paramANorutpAdakaH saMbhavati dvayaNukotpAdAtpUrvamapi sadbhAvAt / kAlAdivaditi cet na, tasya dvayaNukotpAde vinAzAdavinAze tu dvayaNukAdikAle'pi pratItiprasaMgAt / tathA ca ghaTapratItikAle'pi ghaTAraMbhakaparamANUpalabdhiH kathaM vAryeta ? . syAnmataM-paTapratItau tadAraMbhakArataMtavaH pratIyanta eva sAkSAtparaMparayA tu tadAraMbhakAH paramANado'smadAdyapratyakSatvAnna pratIyante'smadAdibhiranadhyakSatasteSAmanumeyatvAt / tathA hi vyaNukAvayavi dravyaM svaparimANAdaNuparimANakAraNArabdhaM kAyadravyatvAtpaTAdivat yad vyaNukaparimANakAraNa to prmaasaasbhnumiiyete| paramANoHkAraNasyAsaMbhavAnna tadAraMbhakatvaM saMbhAvyate yatastasya kAryadravyatvaM syAttato nAkAzAderanaMzatve sAdhye paramANuvaditi dRSTAMtA sAdhanazUnya iti / tadetadapi svadarzanarucirakAzanamAtraM, paramANorapyanumAnAtkArthadravyatvasiddheH / tathA hi--paramANavaH svaparimANAnmahAparimANAvayaviskaMdhavinAzakAraNakAstadbhAvabhAvitvAt kuMbhavinAzapUrvakakapAlavat ya. dvinAzAtparamANavaH prAdurbhavati tat dvayaNukAdi dravyamityanumAnasiddhaM paramANoH kAryadavyatvaM tataH sAdhanazUnyamevodAharaNaM / na ca paramANUnAM skandhavibhedanabhAvabhAvitvamasiddhaM dvayaNukAdivinAzasya bhAve sadbhAvAbhyupagamAt / sarvadA svataMtraparamA ___
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / gunAM skandhabhedamantareNAbhAvAdasiddho vyatirekastatastadbhAva eva bhavanazIlatvAbhAvAdasiddha sAdhanamiti cet , na, sadA svataMtraparamANunAmasaMbhavAt / tathAhi-vivAdApanAH paramANavaH skaMdhabhedapUrvakAH paramANutAt dvayaNukAdibhedapUrvakaparamANuvaditi na te sarvadA svataMtrAstatastadbhAvabhAvitvaM sAdhanaM siddhameva / etena kapAlAnAM kuMbhabhedakAraNatvaM sAdhitaM tadbhAvabhAvisvAvizeSAt / nanu ca paTabhedapUrvakANAM keSAMcittantUnAmupalabhA. tadbhAve bhAvasya prasiddhAvapi pareSAM paTapUrvakAlabhAvinAM paTabhedAbhAve'pi bhAvAna tadbhAva eva bhAvaH sidhyediti cet na, teSAmapi kaarpaasprvenniibhedpuurvktvenopaalNbhaatskNdhbhedpuurvksvsiddhH| syAnmataM, mahAparimANaprazithilAvayavakAsapiDasaMghAtapUrvakasyAlpaparimANaghanAvayavakAsapiMDasya skaMdhamedamantareNa bhAvAt kathaM paramANUnAM skaMdhabhedapUrvakatvasiddhiriti / tadapyasat, paramANanAmeva skaMdhabhedapUrvakatvaniyamasAdhanAt, pareSAM skaMdhAnAM skaMdhAntarasaMghAtapUrvakatvasyA'pi prasidaH, yaddhi yadbhAvabhAvyeva prasiddhaM tatkAraNamiti syAdvAdinAM mataM, tato ye skaMdhabhedabhAvabhAvina eva te skaMdhabhedapUrvakA evaM yathA paramANavo 'bhedAdaNu'riti vacanAt / ye tu saMghAtabhAvabhAvina eva te saMghAtapUrvakA eva yathA dhanaH kAryAsapiMDa iti sarvamanavayaM paramANorapi kAryadravyatvasiddhaH / tadevamAkAzamanaMzamakAryadravyatvAtparamANuvadityanumAnaM na sAdhyasiddhinibaMdhanamudAharaNasya sAdhanavikalatvAddhetozcAsiddhatvAt paryA
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasn| yAryAdezAdAkAzasyApi kAryadravyatvasiddheH syAdvAdinAM sarvathA nityasya kasyacidarthasyAbhAvAt / khasyAnaMzatvAprasiddhau cAnazaM sAmAnyaM sarvagatatvAdAkAzavadityatra sAdhyazanyatvAdudAharaNasya nAtaHsAmAnyasya nirNshtvsiddhiH| sarvagatatvAdityasya hetorasiddhalAja na hi sAmAnyaM sarva sarvagataM pramANata: siddhaM / rUsAmahAsAmAnyaM sarva sarvagataM siddhameva sarvatra satmatyayahetutvAditi cet na, tasyAnaMtavyaktisamAzrayasyaikasya prAhakapramANAbhAvAt / tadevAhuH sUrayaH-- ___'mAnaM ca nAnaMtasamAzrayasya" iti / na hAnaMtasadvyaktigrahaNamantareNa tatra sakRt sannitipratyayasyo. pattirasarvavidAM saMbhavati yataH sarvatra satpratyayahetutvaM siddhayet / tadasiddhau ca na tadanumAnaM pramANa sAmAnyasyAnaMtasamAzrayasyAstIti na kRtsnavikalpato vRttiH sAmAnyasya sAmAnyabahutvaprasaMgAditi sthitaM / etena vyaktisarvagataM sAmAnyaM kRtsnataH svAzrayeSu pravartata iti vadannapi nirastaH tasyApyanaMtavyaktisamAzrayasya mAnAbhAvAvizeSAt / etena dezataH sAmAnyasya svAzrayeSu vRttirityapi vikalpoSitA, dezato. 'naMteSu svAzrayeSu yugapatsAmAnyasya vRttirityatra pramANAbhAvAta, tato'sminnapi pakSe "mAnaM ca nAnaMtasamAzrayasya" iti saMbaMdhanIyaM / sapradezatvaprasaMgAca sAmAnyasya na caivamabhyupagantu yuktaM svasiddhAntavirodhAt tasya niraMzatvavacanAt / tato naikaM sAmAnyamameyarUpaM kutazcityamANAtsiddhaM yatastadameyameva na syAt /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| saMprati sAmAnyamanaMtasamAzrayamapramANakamavasthApya pakSAMtaramanUya dUSayaMtinAnAsadekAtmasamAzrayaM ce danyatvamAdvaSThamanAtmanoH k| vikalpazUnyatvamavastunazce tasminnamaye ka khalu pramANam // 56 // TIkA-nAnA ca tAni saMti ca nAnAsaMti vividhadravyaguNakarmANi teSAM nAnAsatAmekAtmA sadAtmA vA dravyAsmA vA guNa tmA vA karmAtmA vA sa evAzrayo yasya sAmAnyasya tannAnAsadekAtmasamAzrayaM / eko hi sadAtmA samAzrayaH sattAsAmAnyasya sa caikasadvyaktimanibhAsakAle pramANataH pratIyata eva tadanyadvitIyAdisavyaktimatipacikAle'pi sa evAbhivyaktatAmiyartIti tanmAtrAzrayasya sAmAnyasya pramANaM grahaNanimittamamtyeva tasyAnaMtasvabhAvasamAzrayasyaiva mAnaM nAstIti gvsthiteH| tathaiko dravyAtmA samAzrayo dravyatvasAmAnyasya, guNAtmA guNatvasAmAnsya, karmAtmA karmatvasAmAnyasyeti, tamyai kAM dravyavyakti dvitIyAM ca pratIyan dravyastrabhAvamekameva pratyeti tatsamAzrayaM ca dravyatvasAmAnyamiti sadAtmA samAzrayaH, na tasyAmAnatA, evaM guNavyaktIH karmavyaktIrvA dvivAH pazyan guNasvabhAvaM karmasvabhAvaM ca pazyatIti guNakAtmasamAzrayaM kabhaikAtmasamAzrayaM vA guNatvasAmAnyaM karmatvasA. ___
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 yuktyanuzAsanaM / mAnyaM vA pratyetuM pramANataH zaknotIti na tasyApramANatA zakyA samApAdoyatumanaMtasamAzrayasyaiva sAmAnyasya mAnatA'ghaTanAditi yadi manyante sAmAnyavAdinastadaivaM praSTavyA:kimetatsAmAnyaM svavyaktibhyo'nyadananyadrA ? na tAvadanyatvamasya sadekasvabhAvAzrayasAmAnyasya svavyaktibhyo bhede tAsAmasadAtmakatvAsaMgAlAgabhAvAdivat, vyakterasadAtmakatve ca satsAmAnyasyApyasadAtmakatvApattirasadvyaktitvAdabhAvamAtravat / tatathAnAtmanoktisAmAnyayoranyatvaM kasyAnnaiva syaadityrthH| tadadiSThamiha prasiddha dvayorabhAve punaradviSThapanyatvaM keti saMbaMdhanIyaM evaM dravyavyaktedravyaikAtmasamAzrayasya dravyatvasAmAnyasya bhede'pyadravyatvaprasaMgo guNAdivat / tadadravyatve ca dravyatvasAmAnyasyAnAtmatvApattirityanAtmanodravyavyaktidravyatvasAmAnyayoranyatvaM kasyAt 1 tasyAdviSThatvena ca dvayorabhAve kAdviSThamanyatvamiti ghaTanIyaM / tathA guNatvasAmAnyasya karmatvasAmAnyasya caikaguNAtmasamAzrayasyaika karmAtmasamAzrayasya ca guNavyaktaH karmavyatervA bhede guNavyakteraguNatvaprasaMgaH karmavyaktezcAkarmatvaprasaMgastadanAtmakatve ca guNatvasAmAnyamya karmatvasAmAnyasya cA'nAtmakatvApattirityanAtmanorguNavyaktiguNatvasAmAnyayoH karmavyaktikarmatvasAmAnyayozcAnyatvaM ka syAt ? dvayorabhAve cAdviSThamanyatvaM keni pratipattavyaM tato nAnyatsAmAnya svavyaktibhyo vyavatiSThate / nA'pyananyat, sAmAnyasya vyaktau praveze vyaktireva syAnna ca sAmAnyAbhAve sA saMbhavatItyanAtmA syAttadanAtmatve ___
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahita / sAmAnyasyApyanAtmatvamityanAtmanorvyaktisAmAnyayorananyatvaM keti yojanIyaM / na ca tad dviSThamananyatvamastIti kAnanyatvaM / etenobhayamapi nirastamubhayadoSAnuSaMgAt / nanu ca vastubhUtasya sAmAnya sthAnabhyupagamAdavastuna eva sAmAnyasyAnyApohalakSaNasyeSTatvAttasya cAnyatvAnanyatvAdivikalpazUnyatvaM kharaviSANavaditi cet, tarhi tasminnavastuni sAmAnye ka khalu pramANaM saMpravartteta naiva kiMcitpramANaM syAt tasyAmeyatvAdanyApohasya sarvapramANAtikrAntatvAt / tathAhi na tAvatpratyakSamavastuni mavarttate tasya vastuviSayatvAt / nApyanumAnaM liMgAbhAvAt / na hi tatra svabhAvaliMgaM niHsvabhAvasyAvastunaH svabhAvavirodhAt, svabhAvasya kasyacitsadbhAve vastutvaprasaMgAt / nA'pi kAryaliMga sakalakAryazUnyatvAdavastunaH kasyacitkAryasya bhave tasyAvastutvavirodhAt / tatrAnupalaMbho liMgamiti cet, so'pi kacidagnau tadanyasyAnagnerabhAvo hyanyApohaH sAmAnyaM, tasya cAnagneH kasyacidevopalabdhilakSaNaprAptasya jalAderanupalabhaH syAtsarvasya vA 1 prathamavikalpena sarvaspAdanagnerapohaH sidhyet / dvitIyavikalpe dezakAlasvabhAvaviprakRSTasya dvIpAntara rAvaNaparamANvAderanagneranupalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabhaH kathamabhAvaM kacidagnau sAdhayedabhAvavyavahAraM vA svAbhyupagamavirodhAditi, nAvastu sAmAnyaM kenacitpramANena meyaM, tasmiMzvAmeye ka khalu pramAkhaM pravarttate parAbhyupagatavastubhUtasAmAnyavaditi na kiMcit sAmAnyaM pareSAM vyavatiSThate pramANAbhAvAt / ba T
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasn| nanu cAnuvRttipratyayaliMga sAmAnyaM kthmprmaannmitypre| bhatavyAvRttipratyayasAdhyamanyApohasAmAnyamityanye / svasvasaMpedanamAtraM sAdhyaM sanmAnaM zarIraM brahmeti kecit saMpratipadyante, tAn prati prAhurAcAryA:vyAvRttihInAnvayato na siddhaye dviparyaye'pyadvitaye'pi sAdhyam / atadvayudAsAbhinivezavAdaH parAbhyupetArthavirodhavAdaH // 57 // ____TIkA-yeSAM tAvat-dvividhaM sAmAnyaM paramaparaM ceti teSAM ca na paraMsAmAnyaM sattAkhyaM sAdhyaM sadityanvayAdasavyAzihInAdeva siddhayet sadasatoH saMkareNa siddhiprasaMgAt / sadanvaya evAsavyAttirityayuktamanuvRttivyAvRtyorbhAvAbhAvasvabhAvayorbhedAbhyupagamAt / sAmarthyAtsadanvaye'sadvyAti: siddhayediti cet , tarhi na vyAvRttihInAdanvayataH sAdhyaM sidhyet / etenAparaM sAmAnyaM dravyatvAdi dravyamityAdhanvayAdadravyAdivyAvRttihInAna sidhyediti nivedita, sAmarthya siddhAdadravyAdivyAcisahitAdeva dravyAdyanvayAt dravyatvAdisAmAnyasya siddheH tata eva tasya sAmAnya vizeSAkhyatvavyavasthApanAt / ye'pi ke. SAMcidviparyaye tavyAvRtterevAnvayahInAyAH sAmAnyaM pratIyanta iti tasminviparyaye'pi sAdhyaM na siddhayet sarvathAnvayarahitAdatavyAvRttipratyayAdanyApohasiddhAvapi tadvidharasiddhastatra pravR ___
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| 156 zivirodhAt tadarthakriyAlakSaNasya sAdhyasya siddhayabhAvAt / ra. zyavikalpyayorekatvAdhyavasAyAta pravRttau sAdhyaM siddhyatIti veta, na, tadekatvAdhyavasAyasyAsaMbhavAt, na hi darzanaM sadekatvamadhyavasyati tasya vikalpAviSayatvAt, nApi tatpRSThabhAvivikatyastasya dRzyAviSayatvAnna cobhayaviSayaM jJAnAntaramekaM saMbhavati yatastadekatvAdhyavasAyAt vyAvRttimAtrAdanvayahInAdanyApohasAmAnyaM siddhayet / svalakSaNeSviti na saadhysiddhiH| tathAnvayavyAvRttihInAdadvitayAdeva sanmAtrapratibhAsAtsattAdvaitasiddhirityapi na samyak, sarvathA'pyadvitaye sAdhyasAdhanayoreMdAsiddhau kutaH sAdhanAtsAdhyaM siddhayedasiddhau cAdvitayavirodhAt / yadi punaradvitaye'pi saMvinmAtre'sAdhanavyAvRtyA sAdhanamasAdhyavyAvRttyA ca sAdhyamityatadvyudAsAbhinivezavAdaHsamAdhIyate, tadA'pi parAbhyupetArthavirodhavAdaH saugatasya syAt / parAbhyupagato hi saMvidadvaitalakSaNo'rthastAthAgataiH sa cAtadavyudAsAbhinivezavAdenAtavyAvRtimAtrAgrahavacanarUpeNa vi. rudhyate kasyacidasAdhanasyAsAdhyasya cArthAbhAve tadavyAvasyA sAdhyasAdhanavyavahArAnupapatte ve ca dvaitasiddherapratikSepArhatvAditi saugatAnAM pUrvAbhyupetArthavirodhavAdaH prasajyeta / yadi tu sAdhanamanAtmakameva na vAstavaM saugatairabhyupeyate nA'pi sAdhyaM tasya saMvRtyA kalpitAkAratvAttato na parAbhyupetArthavirodhavAdaH syAditi nigadyate / tadA duSaNamAye. dayanti
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / ____anAtmanAnAtmagaterayuktiH, iti / anAtmanA niHsvabhAvena sAMThatenAsAdhanavyAvRttimAtrarUpeNa sAdhanena sAdhyasthApi tathAvidhasyAnAtmano yA gatiH pratipattistasyAH sarvathApyayuktirayoga eva / atra parihAramAzaMkya nirAkurvanti vastunyayuktaryadi pksssiddhiH| avastvayuktaH pratipakSasiddhiH, iti / vastuni saMvidvaitarUpe sAdhanenAnAtmanA sAdhyasyAnAtmano gategyukteH pakSasiddharevaM saMvidadvaitavAdinaH sAdhyasAdhanabhAvazUnyasya saMvedanamAtrasya pakSatvAtsiddhaM nastasvamiti yadi manyate parastadApyavastuni vikalpitAkAre sAdhyasAdhanayorayukteH pratipakSasya dvaitasya siddhiH syAt / na jhavastu sAdhanaM sAdhayati sAdhyamadvaitatattvamatiprasaMgAt / sAdhanAdvinA svata eva saMvidadvaitasAdhyasiddhiriti paramatamapAkurvanti na ca svayaM sAdhanariktAsiddhiH // 5 // - sAdhanena riktA zunyA siddhiH svayaM saMvidadvaitasya na yujyate, puruSAdvaitasyApi svayaM siddhiprasaMgAt kasyacittatra viptiptybhaavprsNgaa| tadevam
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / nizAyitastaiH parazuH paraghnaH svamUrdhni nirbhedabhayAnabhijJaiH / vaitaNDikairyaiH kusRtiH praNItA mune ! bhavacchAsanadRkpramUDhaiH // 59 // TIkA - parapakSadUSaNa pradhAnaivaitaNDikaiH saMvedanAdvaitavAdibhiryaiH kusRtiH kutsitA gatiH pratItiH praNItA / mune ! bhagavan ! bhavataH zAsanasya syAdvAdasya dRzi pramUDhaistaiH svamUni nibhedabhayasyAnabhijJairnirbhedabhayamajAnadbhiH paraghnaH parazurnizAyita iti vAkyArthaghaTanA / yathaiva hi kaizcitparazuH paraghAtAya nizAyitaH svamUrdhni bhedAya ca pravarttata iti tadbhayAnabhijJAste, tathaiva vaitaNDikaiH parapakSanirAkaraNAyamAnaiH praNIyamAno nyAyaH svapakSamapi nirAkarotIti te'pi svapakSaghAtabhayAnabhijJA eva / te hi syAdvAdanyAyanAyakasya guroH zAsanadRkmamUDhAH kiM jAnaMte darzana mohodayAkrAntAntaH karaNatvAditi vistaratastattvAryAlaGkAre pratipattavyaM / nanu ca yaduktaM " na ca svayaM sAdhanariktasiddhiH" iti / tatra, saMvidadvaitasyApi siddhirmA bhUtsarvAbhAvasya zUnyatAlakSaNasya vicArabalAdAgatasya parihartumazakyatvAditi kecidAcakSate tAnmatyAhu: bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo bhAvAntaraM bhAvavadarhataste /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuphtynushaasn| pramIyate ca vyapadizyate ca vastuvyavasthAMgamameyamanyat // 60 // TIkA---na hi vahirantazca vastuno'saMbhave tadabhAvaH sarvazUnyatAlakSaNaH saMbhavati tasya vastudharmavAta, svadharmiNo'saMbhave ksyciddhrmsyaaprtiiteH| sa hyabhAvaH svarUpeNa bhavati na vA ? bhavati cedabhAve'pi vastudharmasiddheH kasyaciddharmasyAbhAve dharmAntarameva sa ca kathaM vastudharmo na siddhayet / na bhavati cedabhAva eva na syAdabhAvasyAbhAve bhAvasya vidhAnAt / atha dharmiNo'bhAvastadA bhAvAntaraM syAdbhAvavat kuMbhasyAbhAvo hi bhUbhAgo bhAvAntaramevAhato bhagavataste, na punastuccha: sakalazaktivirahalakSaNo yogasyeveti pratyetavyaM / kuta etat ? yasmAtsamIyate cAbhAvo vyapadizyate ca vastuvyavasthAMgaM ca nigadyate / abhAvo hi dharmasya dharmiNo vA yadi kutazcitpramANAnna pramIyate tadA kathaM vyavatiSThate ? pramIyate cet, nadA sa ca vastudharmo bhAvAntaraM bA dharmadharmasvabhAvabhAvavat / tathA yadyabhAvo na vyapadizyate tadA kathaM pratipadyate ? padizyate cet, vastudharmoM vastvaMtaraM vA syAdanyathA vyapadezAnupapatteH, tathA vastuno ghaTAdervyavasthAyAmagamabhAvo'naMga vA / yadyanaMga, kiM ttpriklpnyaa| ghaTe paTAderabhAva iti pAdiparihAreNa (tu) ghaTa yavasthAkAraNamabhAvaH parikalpyate'nyathA vastusaMkaraprasaMgAditi vastuvyavasthAMgamabhAvo'bhyupagantavyaH / tato vastu dharma evAbhAvo vastuvyavasthAMgatvAdbhAva
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiikaashitN| 153 vat / nanu ca yathA pramANaM prameyavyavasthAMgamapi na prameyadharmastathA vastuvyavasthAMgamapyabhAvo na vastudharmaH syAt, yo yadvyavasthAMga sa taddharma iti niyamAbhAvAt, vyabhicAradarzanAta, na hyAbhAvavyavasthAMga ghAdirbhAva iti tasyAbhAvadharmatvaM pratIyeteti kazcit / so'pyanAlocitavacanaH, pramANasyApi prameyadharmatvAvirodhAt / pramANaM hi jJAnamavisaMvAdakamiSyate taca prameyasyAtmano dharmaH karaNasAdhanatApekSAyAM pratIyate, evaM pra.. mitiH pramANamiti bhAvasAdhanApekSAyAM tu pramANasyAtmArthasya dharmatvamapIti sidaM prameyadharmatvamAtmanaH pramitirarthasya pramitiriti saMpratyayAt / tathA ghaTAderbhAvasyAbhAvadharmatvamapi na viruddhayate, mRdo ghaTa iti yathA mRddhoM ghaTa iti tathA suvarNAdhabhAvasya mRdo dharma ityapi prayujyata eva suvarNAdyabhAvasyAsuva mRdAdisvarUpatvAttato na vybhicaarH| kiM ca hetorvipakSe kAsnyenAbhAvo hetudharma iti svamicchankathaM hetulakSaNavastuvyavasthAMgasyAbhAvasya heturUpavastudharmatvaM necchet / yattu na vastu vyavasthAMgamabhAvatattvaM tadameyameva bhAvaikAntatattvavat / tadevaM paraparikalpitaM sAmAnya vasturUpamarUpaM vA yathA na vAkyArthastathA vyaktimAtraM parasparanirapekSamubhayaM vA na vAkyArthaH samavatiSThate tasyAmeyatvAtsakalapramANagocarAtikAtatvAt / ki tarhi vAkyamabhidadhAtIti mUribhiravasthApyate |vishesssaamaanyvissktbhed
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| vidhivyavacchedavidhAyi vAkyam / abhedabuddharaviziSTatA syAd __ vyAvRttibuddhezca viziSTatA te // 1 // TIkA-visadRzapariNAmo vizeSaH sadRzapariNAmaH sAmAnyaM / tAbhyAM viSaktAzca te ca te bhedAzca dravyaparyAyavyaktirUpAsteSAM vidhivyavacchedau tadvidhAyi vAkyamiti ghttnaa| tatra ghaTamAnayeti vAkyaM nAghaTAnayanavyavacchedamAtravidhAyIti gha. TAnayanavidhergapa tenAbhidhAnAt, anyathA tadvidhAnAya vAkyAntaraprayogaprasaMgAta , tamyApyatavyavacchedavidhAyitve tadvidhAnAyAparavAkyaprayoga ityanavasthAnuSaMgAt na kadAcidghaTAnayanavidhipratipattiH syAditi pradhAnabhAvena vyavacchedavidhAyyapi vAkyaM guNabhAvena vidhividhAyi pratipattavyaM / vidhimAtra vidhAyyeva vAkyamityadhyayuktaM tadanyavyacchedena vinA vidhipratipatterayogAt, taditaravyavacchedAya vAkyAntaraprayogApattestasyApi tadvidhimAtravidhAyitve'tavyavacchedAya vAkyAntaraprayogAdanavasthitiprasaMgAta, tataH pradhAnabhAvena vidhipratipAdakaM vAkyaM guNabhAvena vyavacchedavidhAyi pratipAdanIyaM / jAtereva vidhivyavacchedobhayaM pradhAnaguNabhAvena vAkyamabhidhatte, ghaTAnayanasAmAnyasya vidhAnAdaghaTAnayanAdisAmAnyasya tatsatipakSasya vyavacchedAditi matAntaramapi na yuktimat / medavidhivyavacchedavidhAyitvAdvAkyasya, bhedo hi vyakti ___
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| vyaguNakarmalakSaNA, tatra dravyaguNayorguNabhAvena kriyAyAHprAdhAnyena vidhivyavacchedavidhAyitvapratItervAkyasya na jAtereva vidhinyavacchedavidhAyivAkyaM vyvtisstthte| etena karotyarthasya kri yAsAmAnyasyArthabhAvanArUpasya vidhAyaka vAkyaM zabdabhAvanArU. pasya vA zabdavyApAralakSaNasyeti pratikSitaM, yajyAdikriyAvizeSasyApi vAkyenAbhidhAnAniyogavizeSavadanyathA tadvizeSe pravRttyabhAvaprasaMgAt, lakSitalakSaNayA tatra pravRttau zabdaprattivirodhAt, zabdapratipannasAmAnyaliMgAdeva vizeSe pravartanAta, zabdamUlatvAttatpravRtteH zAbdatve paraMparayA zrotraMdriyapUrvakatvAta tatpravRtteH akSajajJAnanimittatvaprasaMgAt / etenaiva sanmAtrasAmAnyasya vidhAyakaM vAkyamityapi vyudastaM sadvizeSasyApi vAkyenAbhidhIyamAnasya pratIterdhAtvarthavizeSavat / bhedasyaiva vidhivyavacchedavidhAyi vAkyamiti matamapi na zreyaH, sAmAnyaviSaktabhedavidhivyavacchedavidhAyitvAdvAkyasya sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyaviziSTasyaiva hi bhedasya dravyaguNakriyAkhyasya vidhivyavacchedavidhAyitAyAM vAkyasya saMketavyavahArakAlAnvaya: syAmAnyathA'tiprasaMgAt / sAmAnyaviSaktabhedasyaiva vidhivyavacchedavidhAyi vAkyamiti darzanamapi svaruciviracitameva / vizeSasAmAnyaviSaktabhedavidhivyavacchedavidhAyitvAdvAkyasya sAdRzyasAmAnyaviziSTasyeva visadRzapariNAmalakSaNavizeSaviziyasyApi bhedasya vidhivyavacchedavidhAnapratIteravAdhyamAnAyAH prekSAvadbhirAzrayaNIyatvAta / tatra medasya dravyAdivyaktirUpasyA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 yuktyanuzAsanaM / viziSTatA samAnatA sAmAnyaviSaktatA syAdabhedabuddheH samAnabuddhestena samAno'yamanena samAnaH sa ityabhedabuddhiH sadRzapariNAmAtmaka sAmAnyamaMtareNAnupapadyamAnA tadeva sAdhayatIti kiM nazcintayA / nanveka sAmAnyayogAtsamAnabuddhignvayinI na punaH samAnapariNAmayogAditi cet, na, sAmAnyavAniti pratyayaprasaMgAt, sAmAnyatadvatorbhedAttayorabhedopacArAtsamAnapratyaya iti cet, na, tathA'pi sAmAnyamiti pratyayaprasaMga t / yathaiva hi yaSTiyogAt puruSo yaSTiriti pratIyate tadabhedopacArAttathA sAmAnyayogAt dravyAdi: sAmAnyamiti syAnnatu samAna iti bhAvapratyayalopalakSaNAbhAvAt / syAnmataM sAmAnyasya vAcakaH samAnatAzabdo'stIti tena samAnena yogAtsamAno dravyAdiriti pratyayaH syAditi tadapyasadeva | sAmAnyazabdavAcyasya vastunaH samAnazabdavAcyatvApratIteH samAnAnAM bhAvaH sAmAnyaM ja nirna punaH samAna eva sAmAnyamiti svArthikaSTathApratyayaH kriyate yena samAnazabdavAcyaM sAmAnyaM syAt / na ca dravyAdibhyo bhinnaM sAmAnyamanvayapratyayAtsiddhyati nAma, parAparasAmAnyeSu sApa nyAntarasiddhiprasaMgAt, tathA cAnavasthA syAt suduramapi gatvA'nvayamatyayAtsAmAnyAntarasyAsiddhau prathamato'pi tadanvayapratyayAt sAmAnyaM mA bhavatu (siddheta) sarvathA vizeSAbhAvAta / dravyAdiSvandhabuddhirabAdhitatayA'nupacaritA sAmAnyeSvanvayabuddhirupacaritAnavasthAprasaMgena bAdhitatvAditi vizeSAbhyupagamo'pi na yuktaH *
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| sarvavyaktiSu sAmAnyasyaikasyAnaMzasya dezakAlAdibhinnAsu yugapattivirodhena bAdhitasyAnvayabuddhayA viSayIkriyamANasyAsaMbhavAdasyApyanvayapratyayasyAnupacAritatvAsiddheHsamarthanAt / nanvevaM sadRzapariNAmarUpasyApi sAmAnyasyAnvayabuddheH kutaH prasiddhiH samAnapariNAmeSvapyanvaya buddhaH samAnapariNAmAntaraprasaMgAdanavasthAyAH bAdhikAyAH saMbhavAt , samAnapariNAmasyaikaikatra bhede bAdhAsaMbhavAttasyAnekasthatvAditi cet , na, samAnapariNAmAnAmapi samAnapariNAmAntarapratItesteSAmanantatvAdanavasthAnavakAzAt / yathaiva hi ghaTeSu ghaTAkAratamAnapariNAmaH pratyekamaparaghaTapariNAmApekSaH pratIyate "papAnA ete ghaTAH" iti tathA ghaTasamAnapariNAmeSvapi mRdAkArasamAnapariNAmAntaraM pratibhAsata eva 'mRdAkAreNa samAnA ete ghaTasamAnapariNAmAH' iti teSvapi mRdAkArasapAnapariNAmAntareSu pArthivAkArasamAnapariNAmAntarANi pArthivAkAreNa samAnA ete mRdAkArasamAnaeriNAmA iti pratimAsanAt / pArthivAkArasamAnapariNAmeSvapi mUrttatvAkArasapAnapariNAmAntarANi, teSvapi dravyatvAkArasamAnapariNAmAntagaNi, teSvapi rUtvapariNAmAntarANi, teSvapi vastutvapariNAmAntagaNa, teSvapi prameyatvapariNAmAntarANi, teSvapi vAcyatvariNAmAntarANi, teSvapi jJeyatvapariNAmAntarANi teSvapi puna: satyAdipariNAmAntarANi praticakAsaMti bhedanaya prAdhAnyAna teSAM valayavadAdiraMnovA vidyate yato'navasthA bAdhikA syAt / nApyekaikatra bhede samAnapariNAmo virudhya
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasn| te tasya saMyogavadanekasthAvAbhAvAt / vizeSavadanekApekSayaiva tadabhivyakteH kRzatvAdhapekSayA sthUlatvAdivat / na ca samAnapariNAmo'rthAnAmapAramArthika evApekSikatvAditi nizcetuM zakyaM sNvideshyen vyabhicArAt / na hi vRddhAkSasaMvedanApekSayA kumArasaMvedanAnAM vizadataratvamApekSikaM na bhavati tadavizepaprasaMgAt / nA'pi tadapArimArthikaM yena na vyabhicAra: syaat| yadAtu pariNAmapariNAminorabhedanayaprAdhAnyAtkathaMcittAdAtmya pratipAdyate tadA dravyeSu dravyatvasamAnapariNAmo dravyasvarUpameva, tasya ca dravyatvapariNAmasya sattvAdisamAnapariNAmAntaraM dravyasyaiva pratIyate tato'rthAntarabhUnasya dranyatvapariNAmasyAsaMbhavAditi kuto'navasthA'vakAzaM labhate ? yadi vA yeSveva dravyeSu dravyatvasamAnapariNAmasteSveva sattvAdipariNAmAntarANi vyavatiSThate, kevala tairivaikArthasamavAyabalAt dravyatvasamAnapariNAmo vyapadizyate saMkhyAdiguNAntarairiva rUpAdiguNA iti sarva niravacaM bhedAbhedobhayanayapradhAnabhAvAptisamAnapariNAmalakSaNasAmAnyaviSaktabhedavidhivyavacchedavidhAyitvanizcayAdvAkyasyAnyathA nirviSayatvaprasaMgAt / yathA cAbhedabuddhedravyatvAdi. vyakteraviziSTatA syAt tathA vyAvRttibuddhazca viziSTatA te bhagavataH syAdvAdadivAkarasyeti saMpratIyate, visadRzapariNAmalakSaNo hi vizeSastadviSaktatAviziSTatA sA cedamasmAdyAvRttamiti vyA 1 prathamapustake 'anekathItvAbhAvAditi pAThaH / 2 dvitIyapustake "bhedanayAdAnAt / " iti pAThaH
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashit| vRttibuddheradhyavasIyate / nanu cAyaM vizeSo'smAdvizeSAntarAd vyAvRtta iti vyAvRttibuddherapi vizeSeSu vizeSAMtarasiddhiprasagAdanavasthA syAttatra vizeSAntarAbhAve'pi vyAyattibuddheH saMbhave sarvatra tato vizeSasiddhirna bhavediti kecit / te'pi na samIcInabuddhayaH, samAnapariNAmabadbhedAbhedanayaprAdhAnyAdanavasthAnupapatte: , bhedanayAdAnaMtyasiddhevizeSANAmabhedanayAca dravyeSveva vizeSAntarANAmapi saMbhavAta, bhedAbhedanayAttu tadekArthasamavAyibhirvizeSAntarairvizeSasya vivakSitavyapadezasiddhaH vyAvRttibuddheviziSTatAsAdhanaM sAdhIya evAnvayabuddheH samAna tAsAdhanavattato vizeSasAmAnyaviSaktabhedavidhivyavacchedavidhAyi vAkyamiti sUribhirabhidhIyate prAtItikatvAt / ___ yathA ca vizeSasAmAnyaviSaktabhedavidhivyavacchedAtmako viSayaH pratItibalAdvAkyastha vyavasthApitamtathA vAkyamapi paramAgamalakSaNaM tadAtmakameveti pratipAdayantisarvAntavattaguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mithonapekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 62 // TIkA-sarve ca te'ntAzceti svapadArthavRttamatvarthIyaH pratyayo yujyate'nyapadArthavRtteH paratve'pi sarvazadvAdau tadapavAdAjAtyadivat , sarve'ntAH yasya tatsarvAntamiti paratvAdbahuvrIhau sati ___
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 yuktyanuzAsanaM / tenaiva manvarthasya pratipAdanAt matvarthIyo na syAdvIrapuruSako grAma iti yathA, sarvazabdAdestu padAdanyatra bahubrIhirityapavAdavacanAtsarvazabdAdeH padasya karmadhAraya eva bhavati yathA sarvavIjI karSakaH sarvakezI naTa iti tena sarvAntAH saMtyasminniti sarvAntavattIrthamidaM paramAgamavAkyamiti saMbaMdhanIyaM / tarati saMsAramahArNavaM yena nimittena tattIrthamiti vyutpatteH / sarvAntAH punarazeSadharmA vizeSasAmanyAtmaka dravyaparyAyavyakti vidhivyavacchedAH pratipattavyAH samAsatastairevAnaMtAnAmapi dharmANAM saMgrahAt / tatra syAdastyeva vAkyaM svarUpAdicatuSTayAditi vidhidharmavAkyaM, syAnnAstyeva pararUpAdicatuSTayAditi vyavacchedadharmavAkyaM svarUpaM tu vahirvAkyasya parasparApekSayA padasamUho nirAkAMkSaH sahabhuvAmiva nAnAmavaktRkANAM kramavA mapi samUhasya vyavahArasiddheH pratyAsattivizeSasadbhAvAt / antarvAkyasya tu pUrvapUrvapadajJAnAhitasaMskArarUpAtmano'ntyapadajJAnAtsamudAyArthapratibhAsastadvyatiriktasya sphoTasya prAgeva pratikSiptatvA tadetat dvividhamapi vAkyaM svarUpata evAsti na punaH pararUpataH sarvAtmakatvaprasaMgAt, pararUpata eva ca nAsti na puna: svarUpataH sarvAbhAvaprasaMgAt / tato vastutvasiddhiH spapararUpopAdAnApohanAtmakatvAdvastunaH tathA svadravyaM zabdasya tadyogyagaladravyaM zabdAtmano vAkyasya pudgalaparyAyatvavyavasthiteH / paryAyo hi kAryadravyarUpo guNarUpaH kriyArUpo vAnAdyaparyantadra 1 prathama pustake 'anaMtapravaktRkANA' miti pAThaH /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| 166 vyasya syAdvAdibhirabhidhIyate / tatra pudgaladravyasyAnAdinidhanasya paryAyaH zabdodravyamanityamiti tAvanizcIyate, dravyaM zabdaH kriyAguNayogitvAtpRthivyAdivat , kriyAvAMzca zabdaH pravaktRdezAdezAntaramAptidarzanAda sAyakAdivattathA saMkhyAsaMyogavibhAgAdiguNAzrayatvena pratIyamAnatvAt guNavAnapi zabdaH prasiddhaH pRthivyAdivadeva / na hi zabdeSu saMkhyA na pratibhAsate kasyacidekaM vAkyaM dve vAkye trINi vAkyAnItyAdisaMkhyApratyayasthAbAdhyamAnasya pratIcamAnatvAt , tathA kSakArAdInAM saMyuktAkSarANAM pratIteH saMyogopi zabdAnAM pratIyata eva, sakArAderjAtyantarasyotpatterasayogAtmakatvaparikalpanAyAM daMDapuruSasaMyogo'pi mAbhUtathA daMDino jAtyaMtarasya dravyasya prAdurbhAvAditi sarva pratItibAdhitamanuSajyate / tataH pratItimabAdhitAmicchadbhiH zabdaH kriyAguNayogI tathA prtiiterbhyupgNtvyH| etena na kriyAguNayogI zabdo'varaguNatvAtanmahattvava. dityanupAnaM pratyuktaM pakSasya pratyakSAnumAnabAdhitatvAtkAlAtyayApadiSTatvAcca hetoH shbdsyaakaashgunntvaasiddheshv| AkAzavizeSaguNaH zabdaH sAmAnyavizeSavattve satyAkAzAtmakakaraNagrAhyatvAt / yo yadAtmakakaraNagrAhyaH sa tadvizeSaguNo dRSTo yathA pRthivyAtmakakaraNagrAhyo gaMgaH pRthivIvizeSaguNaH, akAzAtmakazrogrAhyazca zabdastasmAdAkAzavizeSaguNa ityanumAnAdAkAzavizeSaguNatvasiddhirityapi na samyak , satmanipakSatvAdanumAnasya / tathA hi-nAkAzavizeSaguNaH zabdaH sAmAnyavizeSavace sati
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 yuktyanuzAsanaM / vAhyendriyapratyakSatvAd gaMdhAdivaditi pratipakSAnumAnasya satyasya sadbhAvaH, tathA na guNaHzabdaH saMskAravavAdvANAdivadityanumAnasya ca pratidvaMdvinaH sNprtyyaat| saMskAravattvamasiddhaMzabdasyeti ceta, na, vegasya saMskArasya zabdeSu bhAvAt vaktRvyApArAdutpannasya zabdasya yAvadvagaM prasarpaNAt / zabdasya prasarpaNamasiddha zabdAntarAraMbhakatvAditi cet, sa tarhi vaktRvyApArAdekaH zabdaH prAdurbhavatyaneko vA yophastahi kathaM nAnAdikAnAnAzabdAnArabheta sakRditi ciMtanIyaM / sarvadikkanAnAtAlvAdisaMyogajanitavAramAkAzasaMyogAnAmasamavAyikAraNAnAM bhAvAt , samacAyikAraNasya cAkAzasya sarvagatatvAt , sarvadikkanAnAzabdAnArabhate sakRdeko'pi zabda iti cet ; naivaM, teSAM zabdasyAraMbhakatvasyApyanupapatteH / yathaiva hyAyaH zabdo na zabdAntarajastAkhAdyAkAzasaMyogAdevAsamavAyikAraNAdutpattestathA sarvadikkazabdAntara,Nyapi na zabdArabdhAni tAlvAdivyApArajanitavAkhvAkAzasaMyogebhya evAsamavAyikAraNebhyasteSAmutpattighaTanAta , tathopagame ca saMyogAdvibhAgAcchabdAca zabdasyotpattiriti siddhAMtavyAghAtaH / zabdAntarANAMprathamaH zabdo'samavAyikAraNaM tatsadRzatvAdanyathA tadvimadRzazabdAntarotpattiprasaMgo niyAmakAbhAvAditi (keci)cet, na, prayapazabdasya zabdAntarasazasyAnyazabdAdasamavAyikAraNAdutpattiprasaMgAttasyApyaparapUrvazabdAditi shbdsNtaansyaanaaditvaapttiH| yadi punaH prathamaH zabdaH pravaktavyApArAdeva pratiniyatAdevotpannaH svasadRzAni zabdAntarANyA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| rabhata iti mataM tadA tata eva pravaktavyApArAtmatiniyatavAyvAkAzasaMyogebhyastatsadRzAni zabdAntarANi prAdurbhavantu kimAyena zabdenAsamavAyikAraNeneti na zabdAcchabdasyotpattirghaTate ; naikaH zabdaH zabdAntarANAmAraMbhaka: saMbhavati / athA'nekaH zabdaH prathamata utpannaHzabdAntarANi nAnAdikkAnyArabhate iti dvitIya: pataH kakSIkriyate tatrA'pyekasmAttAvAdyAkAzasaMyogAtkathamanekaH zabdaH prAdurbhavedahetukatvaprasaMgAdekasmAdekasyaivotpatteH zeSasya hetvabhAvAt / na cAnekatAvAdyAkAzasaMyogaH sakRdekasya vaktuH saMbhavati prayatnaikatvAt , na ca prayatnamantareNa tAlvAdikriyApUrvako'nyatarakarmajastAlavAdyAkAzasaMyogaH prasUyate yato'nekaH zabdaH syAt / prAdurbhavanyA kutazcidAyaH zabdoanekaH svadeze zabdAntarANyArabhate dezAntare kA ? na tAvasvadeze dezAntareSu tanchravaNavirodhAt bhinna dezasthazrotRjanazrotreSu samavAyAbhAvAt , tatrAsamavetasyApyanekasya zabdAntarasya zravaNe zrotrasyAprApyakAritvApatteH, zabdAntarAraMbhaparikalpanAvaiyacciAdyasyaiva zabdasya nAnAdikkogyadezasthaiH zrotRbhiH zravaNasyotpatteH, aneka dyazabdaparikalAnAvayAcca tasyaikasyaiva svadeze prAdurbhUtasya nAnAzrobhirupalaMbhAt deze sato rUpasya nAnAdRSTibhirupalaMbhavat / syAnmataM, nAyanarazmayaH prApya rUpamekadezavayapi nAnAdraSTajanAnAM rUpopalaMbhaM janayaMti na punaraprApya yena rUpopalaMbho dRSTAntaH zabdopalaMbhasyAprAptereva zrotraiH sAdhyata iti tadapi na zreyaH / zrotrakvittavizeSaiH prA -
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 yuktyanuzAsanaM / tasyaiva zabdasyopalaMbhaprasaMgAt / zakyaM hi vaktuM nAnAdezasthajanakaraNAni prApya zabdamekamupalaMbhayanti sakRnnAnAdigdezaartibhiH pratipattRbhirupalabhyamAnatva d rUpavaditi / gaMdhena vyabhicAra iti cet na, tasyApi pakSIkRtatvAt so'pi kastUrikAdidravyavarttI nAnAdigdezavartibhirjanairupalabhyamAnaH svasvaghrANakaraNaiH kathaMcitsaMprApta evApalaMbha heturghaTate gaMdhasya dezAntarasthajanaghaHNeSu gamanAsaMbhavAd guNasya niSkriyatvAd gaMdhaparamANUnAM gamane'pi tatsamavetagaMdhasyAnupalabhyamAnatvAt, anekadravye - Na samavAyAdrUpa vizeSAcca rUpopalabdharityanuvarttamAne, etena gaMdharasasparzeSu jJAnaM vyAkhyAtamiti vaizeSikairabhidhAnAt / gandhadravyAvayavinAmupalabdhilakSaNaprAptAnAM dezAntareSu gamane tu maulakastUrikA didravyavyayaprasaMgastasyaiva sarvadikaM khaMDAvayavirUpA - vayavAnAM tadAraMbhakAnAM gamanAt / yadi punaneM kastUrikAdidravyasya paramANavo gaMdhasamavAyino gacchaMti nA'pi khaMDAvayavinastadAraMbha kAvayavAstato gandhadravyAntarANAmutpatteriti mataM, tadA'pi tadAraMbhakaiH pArthivaiH paramANubhirbhavitavyaM dvayaNukAdibhirvA'nupalaM merevopalabvilakSaNaprAptAnAM pArthivAvayavinAmupalabdhiprasaMgAt / na cAnupalabdhilakSaNaprAptaiH pArthivadravyairArabdheSu dravyAMtareSu samavetasya gadhasyopalabdhiyujyate paramANusamavetagaMdhavaditi na gandhadravyAntaraNi kastUrikA digandhadravyamArabhante yataH prAptAnyeva dUrasthapratipatRghrANartAdvaSayatAmanubhaveyurghANe ndriyavivRtibhistu gatvA gandhasya grahaNe proktadoSAnavakAza iti
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| zrotraghrANarasanasparzanAni gatvA svaviSayajJAnaM janayanti vAyendriyatvAccakSurvadanyathA teSAmaprApyakAritvaprasaMgAt / tato na vyabhicAraH zabdasya nAnAdikka janakaraNagrahaNamAdhanasyoktahetoriti nAbAdanekasmAdapi zabdAcchandAntarotpattiH saMbhava tIti sarvadikkaparAparazabdaprasarpaNaM yaavdvegmbhyupgntvy| tathAca saMskArAkhyaguNayogitvaM nAsiddhaM yataH muktamidaM na syAt 'na guNaHzabdaH sNskaarvttvaadvaannaadivditi|' pudgaladravyaparyAyAtmakatve tu gaMdhAdivadityabhyanujJAyamAne na kiMciddhAdhakamasti / nanu cana sparzavat dravyaguNaH zabdo'smadAdipratyakSate satyakAraNagu. NapUrvakatvAtsukhAdivadini bAdhakasadbhAvAnna pudgaladravyaparyAyatvaM zabdasya vyavatiSThate sukhAderapi tathAbhAvaprasaMgAditi kazcit / so' pisvadarzanapakSapAtI,parIkSyaprANasyAkAraNaguNapUrvakatvasyAsiddhasvAt, kAraNaguNapUrvakaH zabdaH pudgalaskandhaparyAyavAcchAyAtapAdivat,pudgalaskaMdhaparyAyaH zabdo'smadAdivAhyendriyapratyakSatvAcadvata / na ghaTatvAdisAmAnyena vyabhicArastamyApi sapAnapariNAmalakSaNasya pudgaladravyaparyAyatvamiddheH tadasiddhamevAkAraNaguNapUrvakatvaM zabdasya na sAdhyasiddhinibaMdhanaM kAraNaguNapUrvakatvena sAdhanAt / hetuvizeSaNaM cAspadAdipratyakSatve satIti vyarthameva / paramANurUpAdivyabhicAranihatyarthaM taditi cet na, paramANurUpAdInAmapi kAraNaguNapUrvakatva siddheH, paramANUnAM skaMdhamedakAryatvAt tadguNapUrvakatvavyavasthiteH paramANu rUpAdInAmiti nirNItaprAyaM / yadapyuktaM na sparzavadrvyaguNaH zabdo'smadAdi
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| pratyakSatve satyayAvadravyamAvisvAnsukhAdivaditi, tadapyayuktaM viruddhatvAtsAdhanasya / tathAhi-sparzavadravyaguNaH zabdo'smadA. dipratyattatve satyayAvadravyabhAvitvAd rUpAdivizeSavat, nAtra sAdhanavikalamudAharaNaM rUpAdivizeSANAM yAvatpudgaladravyamabhAvAt pUrvarUpAdivinAzAduttararUpAdivizeSaprAdurbhAvAt / nApi sAdhyavikalaM rUpAdivizeSANAM sparzavada dravyaguNatvAvasthiteH / sukhAdibhirvyabhicAraH sAdhanasyeti cet , nAsmadAdipratyakSatve satIti vizeSaNAt / na ca sukhAdayaH zabdavada'smadAdInAM bahUnAM pratyakSAH, svasaMvedanapratyakSeNa tu kasyacita mukhAdayaH svasyaiva pratyakSA na puna nAsmadAdInAmiti na taiya'bhicAraH / svasyApyasmadAdigrahaNena gRhItatvAt svapratyakSatvamapyasmadAdipratyakSa sukhAdInAMpratyakSasAmAnyApekSayAsmadAdipratyakSatvavacanAditi cet , tathA'pi na sukhAdibhirvyabhicArA, syAdvAdibhiH sAMsArikasukhAdInAM kathaMcitsparzavaddravyaguNatvasya pratijJAnAt / yathaiva hyAtmaparyAyAH sukhAdayazcidUpasamanvayAstathA sadvedyAdipaugalikakarmadravyaparyAyAzca, svaparataMzrIkaraNarUpasamanvayAdaudayikabhAvAnAM krmdrvysvbhaavtvsiddheH| muktasukhajJAna darzanAdibhistu guNairamparzakadravyAtmaguNairna vya. bhicArasteSAmasmadAdyapratyakSatvAdasmadAdiviziSTayogipratyakSaviSayatvA teSAmayAvadravyabhAvitvAbhAvAccAnaMtatvena yAvadAtmadravyaM bhavanazIlatvAt / tato niravadyameva viruddhasAdhanatvametatya hetoriti sparzavada dravyaparyAya eva zabdaH prtiitiblaasiddhH|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / zabdayogyapudgalAnAM sarvatra bhAvAdanyathA kacittatvAdikAraNasadbhAve'pi zabdapariNAmAnutpattiprasaMgAt / na ca zabdapariNAmanimittasannidhau kacitkadAcicchabdAnutpattiH syAtsa ca zabdapariNAmo naika eva nAnAzrotRbhiH zravaNavirodhAt / zrotrasyAprApyakAritvAnna tadvirodha iti cet na, tasyAprApyakAritve karNazaSkulyantaH praviSTamazakazabdagrahaNAyogAt cakSuSo'mAprayakAriNaH tArakAprAptAMjanAdigrahaNAdarzanAttathA cedamabhidhIyate - nAmApyakAri zrotraM prAptazabdagrahaNAtsparzanAdivat, yatpunaraprApyakAri tana prAptaviSayagrAhi dRSTaM yathA cakSuriti nicitavyatirekAdanumAnAdaprApyakAritvapratiSedhaH zrotrasya zreyAneva / nanu cAprApyakAriNA manasA prAptasya sukhAdergrahaNAd vyabhicAra iti cenna sukhAderAtmani samavetasya manasA prAptyabhAvAt / manasaH saMyukte puMsi sukhAdeH samavAyAt saMyuktasamavAyaprAptiriti cet na, dUrasthairapi manasaH prAptiprasaMgAt, manasA saMyuktasyAtmanastaiH saMyogAtsaMyuktasaMyogasya prApti - tvAt, sAkSAttairaprAptirmanasa iti cet, sukhAdibhirapi sAkSAsprAptiH kimasti ? paraMpagyA tairmanasaH prAptistu na prApyakAritvaM sAdhayati dUrArthairiveti sarvatrA'pyaprApyakAritve manasastato na tena vyabhicAra iti zreyAneva zrotrasya prApyakAritvasAdhano hetuH / ye tvAhuH zabdo'prApta eveMdriyeNa gRhyate dUrAditvena gRhyamANatvApavaditi / te'pi na parIkSakAH, gaMdhena vyabhicArAt sAdhanasya / gandhadravyasya gandhAdhiSThAnasya dUrAditvAt 167 43
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 yuktynushaasnN| gaMdhasya dAditvena gRhyamANatvAnna tena vyabhicAra iti cet na, zabdasyApi tadadhiSThAnabheryAdidUrAditvena dUre zabdo dugtare duratame veti grahaNAdupacArAt, dUrAditvena gRhyamANatvasya hetoH paramArthato'siddhatvApattaH / tataH prApta eva zabdo vivAdApannaH parigRhyate zabdatvAtkarNazaSphulyantaHpraviSTamazakazabdavaditi prApyakAri zrotraM siddhaM / tathA caikasya zabdasya yuganAnAdezasthajanazrotraH prAptyasaMbhavAnnAnAzabdapariNAmAH sarvadikA: prajAyante svapratibandhakakuDyAdhasaMbhave svAvarodhakanalikAdyasaMbhave ca svapratighAtakaghanatarakuDayAdivirahe ca sati gaMdhapariNAmavat , samAnAzca sarve gavAdizabdavivAH samAnatAlAdikAraNaprabhavatvAtsamAnakastUrikAdidravyaprabhavagandhavivarzavat, zabdopAdAnapudgalAnAM sarvazabdapariNAmasamarthAnAM sarvatra sadbhAve'pi pratiniyatahetubazAtpativiziSTazabdapariNAmAzca nizcIyante, gandhopAdAnapudgalAnAM sarveSAM sarvatra sarvagandhapariNAmasamarthAnAM saMbhave'pi pratiniyatahetugandhavazAtpativiziSTagandhapariNAmavat / nanu ca vAyava eva zabdopAdAnaM teSAM sarvatra sarvadA sadbhAvAdanyathA vyaMjanAdinA tadabhivyakterayogAdvegavadvAyvantareNAbhighAtAceti kecit / te'pi vAyavIyaM zabdamAcakSANAH zro. gra hyaM kathamAcakSIran tasya sparzanagrAhyatvaprasaMgAtsparzavat / tathA hi-vAyavIyasparzanendriyagrAhyaH zabdo vAyvasAdhAraNagumAtvAt, yo yadasAdhAraNaguNaH sa tadindriyagrAhyaH siddho yathA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| pRthivyaptejo'sAdhAraNaguNo gaMdharasarUpavizeSaguNaH pArthivApyatejasaghrANarasananayanendriyagrAhyaH, vAyvasAdhAraNaguNazca zabdastasmAdvAyavIyasparzanendriyagrAhya iti zrotraparikalpanAvaiyarthyamApadyeta / yadi punarAkAzasahakArikaraNAtvAcchabdasyAkAzasamavAyena zrotreNa grahaNamurarIkriyate tadA sparzasyA'pi zrotragrAhyanvaprasaMgastasyApyAkAzasahakArivAyUyAdAnatvAcchabdavat / gandhAdInAM ca zrotravedyatvaM syAdAkAzasahakAripRthivyAdhupAdanatvAt / na hyAkAzaM kasyacidutpattau svopAdAnAtsahakArina bhavet, sarvotpattimatAM nimittakAraNAkAlAdinat / syAnmataM, nA'yaM niyamo'sti yo yadasAdhAraNaguNaH sa tadindriyagrAhya iti pArthivasya paMcapakArasya varNasya SaTpakArasya rasasyAnuSNAzItasya pAkajasya mparzamya ca pArthivaghrANeMdigagrAhyatvaprasaMgAttathA zItasparzasya zItasya ca rUpasyApyarasanendriyavedyatvaM, taijasasya coSNasparzasya taijasacaturvedyatvaM kathaM vinivAryata ? taniyamakalpanAyAmiti yasya yasmA didriya vijJAnamutpadyate tasya tadidriyagrAhyatvaM vyavatiSThate tathA pratIteratilaMghayitumazakteH kevalamiMdriyasya pratiniyatadravyopAdAnatvaM sAdhyate pratiniyataguNagrAhakatvAditi / tadetadasAra, pratiniyatadravyopAdanatvasya ghrANAdInaM sArdhAyatumazakyatva ta / pArthiva prANaM rUpAdiSu sannihiteSu pArthivagandhasyaivAbhivyaMjakanvAnnAgakarNikAvimardakakaratalavadityanumAnasya sUryarazmibhirudakasekena cAnekAntAt / dRzyate hi tailAbhyaktasya sUryamarIci
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktynushaasnN| bhirgandhAbhivyakti mestUdakasekeneti / tathA rasaneMdriyamApyameva rUpAdiSu sanihiteSu rasasyaivAbhivyaMjakatvAllAlAvadityatrApi hetolavaNena vyabhicArAttasyAnApyatvena rasAbhivyaM jktvsiddheH| tathA cakSustaijasameva rUpAdiSu sannihiteSu rUpasyaivAbhivyaMjakatvAtpradIpAdivadityatrApi hetormANikyodyotena vyabhicArAt / na ca mANikyaprabhA taijasI mUloSNadravyavatI prabhA tejastadviparItA bhUriti vacanAt / tathA vAyavyaM sparzanaM rUpAdiSu sannihiteSu sparzasyaivAbhivya nakatvAttoyazItasparzavyaMja' kavAyvavayavivadityatrA'pi karpUrAdinA salilazItasparzavyaMjakena hetorvyabhicArAta,pRthivyaptejaHsparzAbhivyaMjakatvAcasparzanendriyasya pRthivyAdikAryatvaprasaMgAcca vAyusparzAbhivyaMjakatvAdvAyukAryatvavata etena cakSuSastejorUpAbhivyaMjakatvAttejaHkAryatvavatpRthivyapsamavAyirUpavyaMjakatvAtpRthivya kAryatvaprasaMgaH prtipaaditH| rasanasya cApyarasAbhivyaMjakatvAdapakAryatvavatpRthvIrasAbhivyaMjakatvAtpRthivIkAryatvaprasaMgazca tathA nAbhasaM zrotraM rUpAdiSu sannihiteSu zabdasyaivAbhivyaMjakatvAt, yatpunarna nAbhasaM tanna zabdAbhivyaMjakaM yathA ghrANAdi, zabdasyAbhivyaMjakaM ca zrotraM tasmAnAbhasamityanumAnasyApyaprayojakatvAt nabhoguNatvAsiddheH zabdasya samarthanAt nabhasi samavetasya grahaNAsaMbhavAt / tato nendriyANi pratiniyatabhUtaprakRtIni vyavatiSThante pramANAbhAvAt pratiniyateMdriyayogyapudgalArabdhAni tu dravyedriyANi pratiniyatabhAvendriyopakaraNatvAnyathA'nupapatterbhAvendriyANAmeva spa
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ TokAsahitaM / rzanAdInAM sparzAdijJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSalakSaNAnAM sparzAdiprakAzakatvasiddheriti paudgalikaH zabdaH paugalikadravyendriyAbhivyaMgyatvAtsparzarasagandhavarNavat, na punarvAyavIyo nabhoguNo vA sarvagatAmUrtanityadravyaM vA pramANAbhAvAt / prapaMcataH pratipAditaM caitat taccAliMkAre pratipattavyaM / tena zabdasya dravyaM pudgalAkhyaM vahiraMgasya nizcIyate, tathA ca svadravyataH zabdAtmakaM vAkyamasti na paradravyataH, sarvAtmakatvAsaMgAta, paradravyatazca nAsti vAkyaM na punaH svadravyatastasyAdravyAtmakatvaprasaMgAditi vidhipratiSedhAtmakaM vAkyaM siddham / tathA svakSetrakAlAbhyAmasti vAkyaM na parakSetrakAlAbhyAM sarvakSetrakAlAtmakatvaprasaMgAta, parakSetrakAlAbhyAmeva nAsti na punaH svakSetrakAlAbhyAM, tasyAkSetrakAlatvApatteH / tadevaM sAmAnyato vidhiniSedhAtmakaM vAkyaM sarvAntavatkathyate sarvAntAnAM vidhinidhAbhyAM saMgrahAt, tadanAtmakasya kasyacidantasyAsaMbhavAt / vizeSatastu bhedAbhedAtmakaM dravyaparyAyavyaktayAtmakatvAt,tatra dravyaM zabdaH kriyAvatvAdvANAdivaditi zabdayogyapudgaladravyAdezAd dravyatvasiddhiH,tathA paryAyaH zabdaHprAdurbhAvapradhvaMsavatvAddhAdivaditi zravaNajJAnagrAhyazabdaparyAyArthAdezAditi pryaayvsiddhiH| tathA visadRzapariNAmavizeSAtmakaM sadRzapariNAmasAmAnyAtmakaM va vAkyaM zabdadravyANAM zabdaparyAyANAM ca nAnAtvAtparasparApekSayA samAnetarapariNAmasiddhergandhAdidravyaparyAyavaditi sarvA
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuphtyanuzAsanaM / ntavadvAkyaM siddhaM dravyaparyAyasAmAnyavizeSeSu sarvAntAnAmantarbhAvAtsarvasyAntasya tatsvabhAvAnatikramAt / nanvevaM dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmakasya sarvAntavattve vAkyasya yugapattathA vyavahAraprasaMga iti na zaMkanIyaM, tadgugAmukhyakalpamiti vacanAt / dravyasya hi guNatvakalpanAyAM paryAyasya mukhyatvakalpanAtparyAyo vAkyamiti vyavahAraH prava te paryApasya tu guNakalpanatve mukhyakalpaM dravyamiti vAkye duvyatvavyavahAraH pratIyate tathA sAmAnyasya guNakalpatve vizeSasya mukhyakalpatvAdvizeSo vAkyamiti vyavadiyate, vizeSasya ca guNakalpatve sAmAnyasya mukhyakalpanAtsAmAnyaM vAkyamiti vyavahArAta, sunirNItAsaMbhAdhakapramANAtsarvAntavadvAkyaM nizvIyate, saMkaravyatikaraspatirekeNa sarvAntAnAM tatra vyavasthAnAdvirodhAdInAM tatra'navakAzAtparasparApekSatvAt / na caiva parasparanirapekSamapi sarvAntavad vAkyaM kalpayituM zakyaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSa"miti vacanAt / na hi vidhinirapekSo niSedhosti kasyacitkathaMcitkacidvidhIyamAnasyaivAnyatra'nyadAnyathA niSedhyamAnatvadarzanAt,nA'pi niSedhanirapekSovi dhirasti sarvasya sarvAtmakatvaprasaMgAt / tathA na dravyaparyAyau mitho'napekSau nattadbhAvAnyathAnupapatteH, nApi sAmAnyavizeSau mitho'napekSau vidyate tadbhAvavirodhAditi sarvAntazunyaM ca mithonapekSaM vAkyaM siddha tadviSayatvAtparasparanirapekSANAM sarveSAmantAnAmekatvAdInAM nirUpyamANAnAM sarvathA'gyasaMbhavAt /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| 173 tena yaduktaM dharmakIrtinA bhAvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tattvataH / yasmAdanekamekaM ca rUpaM teSAM na vidyate // iti / tat syAdvAdinAmabhimatameva / tadetattu samAyAtaM yadvadanti vipazcitaH / yathA yathArthAzciMtyante vizIryante tathA tathA // ityAdivat / parasparanirapekSANAM kenacidrUpeNArthAnAM vyavasthApayitumazakyatvAt / tataH sarvApadAmantakaraM tavaiva paramAgamalakSaNaM tIrtha skldurnyaanaamNtkrtvaatttkaarnnshaariirikmaansikvividhduHkhlkssnnaanaamaapdaamntkrtvoppttH| midhyAdarzananimittA hi sarvAH prANinAmApada iti sarvamithyAdarzanAnAmantakaraM tIrtha sarvApadAmantakaraM siddhaM / tata eva niraMtaM kenacinmithyAdarzanena vicchettupshktervicchedtvsiddheH| tathA sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva sarveSAmabhyudayakAraNAnAM samyagdarzanajJAnacAritrabhedAnAM hetutvaadbhyudyhetutvopptteH| sarva udayo'bhyudayo'smAditi sarvodayaM tIrthamidaM tavaiveti vacanAt / pareSAM tadasaMbhavaH siddha eva / nanu paro'pyevaM brUyAnnaigamyavAdina eva tIrtha sarvodayaM sarvApadAmantakaraM na punaH pareSAmiti / taduktamsAhaMkAre manasi na zamaM yAti janmaprabaMdho nAhaMkArazcalati hRdayAdAtmadRSTau ca satyAm / anyaH zAstA jagati ca yato nAsti nairAtmyavAdA.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / nAnyastasmAdupazamavidhestvanmatAdasti mArgaH // iti tathA'nyaH paramAtmavAdI brUyAtparamabrahmaNa eva tIrtha sacaudayaM na pareSAM nairAtmyavAdyAdInAM tatra saMzayahetutvAt / tathA coktam A yo lokAbjvalayatyanatyamahimA so'pyeSa tejonidhiyasminsatyavabhAti nAsati punardevoM'zumAlI svayam / tasminbodhamayaprakAzavizade mohAndhakArApahe, ye'ntaryAmini puruSe pratihatAH saMzerate te hatAH // evamanyopIzvaravAdIzvarAdereva tIrtha sarvodayamiti syAdvAditIrthamanekadhA dveSTi / so'pi - kAmaM dviSannapyupapatticakSuH samIkSatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaMDitamAnazrRMgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // 63 // TIkA - kAmaM yatheSTaM svadurAgamavAsanAvazIkRtAntaHkaraNaH sarvathaikAntavAdI dviSannapi tavAnekAntAmRtasamudrasya tIrtha darzana mohodayAkulitabuddhiste taveSTamanekAntAtmakapantarvahizca jIvAditacaM samIkSatAM parIkSatAM samadRSTi' sanmadhyasthavRttirupapaticakSurbhUtvA, mAtsaryacakSuSastatvasamIkSAyAmanadhikArAdasamahaTeva rAgadveSakaluSitAtmana ityubhayavizeSaNavacanamupapatticakSuH sadRSTiriti sa tathA samIkSamANastaveSTaM zAsanaM tvayyeva bhagavati
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| khaMDitamAna,go bhavati dhruvamiti saMbaMdhaH / mAno hi sarvathaikAntAbhipAnaHsa eva zRMgaM svAzrayasya vivekazUnyatayA pazukaraNAt, khaMDitaM pratidhvasnaM mAnazRMgaM yasya sa khaMDitamAna,gaH, parityaktasarvathaikAntAbhimAna ityarthaH / tathA cA'bhadro'pi mithyAdRSTirapi samaMtabhadraH samantataH samyagdRSTirbhavatIti tAtparya / abhadraM hi saMsAraduHkhamanaMtaM tatkAraNatvAnmithyAdazanamabhadraM tadyogAnmithyAdRSTirabhadra iti kathyate sa ca samadRSTibhUtvopapatticakSuSA samIkSamANastavaiveSTaM zradvatte sarvathaikAntavAdISTasyopapattizUnyatvAttatropapattInAM mithyAtvAcadabhimAnavinAzAt , tathA taveSTaM zradayAnazca pamyagdRSTiH syAtsamantAdbhadrasya kalgaNasyAnaMtasukhakAraNasya samyagdarzanasya prAdurbhAvAsamantabhadro bhavatyeva / sati darzanamohavigame parIkSAyAstatkAraNatvAt , tattvaparIkSA hi kutazcitparIkSyajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSAtkasyacikadAci kathaMcit pravarteta, sA ca pravartamAnA tatvanizcayamatattvavyavacchedena ghaTayati, taddhaTanA ca darzanamohopazamakSayakSayopazamasa dAve tattvazraddhAnaM samyagdarzanaM prAdurbhAvayati / tenopapatticakSuSA samIkSAM vidadhAnaH samyagdRSTiH samaMtabhadraH syAditi pratipadyemahi bAdhakAbhAvAt / na hi parI. kSAyAmupapattivalAnairAtmyamevopazamavidhermArga iti vyavatiSThate / syAnmataM, janmaprabaMdhasya kAraNamahaMkArastadbhAve bhAvAttadabhAve cAbhAvAttasya cAhaMkArasya kAraNamAtmadRSTiH, sA ca. nairAtmyabhAvanayA tadviruddhayA prazamyate tadupazamAccAhaMkArazce
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 yuktynushaasnN| tasi samUlatalamupazAmyati tadupazamAca dehinAM janmaprabaMdhasyopazamo nizcIyate tena tatkAraNAbhAvAttenopapattivalAdevopazamavidhe.rAtmyabhAvanaiva mArgaH samavatiSThate / tadasadeva, prA. madarzanasyaiva janmaprabaMdhopazamavidhimArgasvopapacestathA hi-janmaprabaMdhasya heturahaMkAro mohodayanimino'haMtAmAtranimitto vA ? prathamapakSe nAtmadRSTihetukaH syAdavidyAtRSNAkSaye'pi citamAtranibaMdhanatvaprasaMgAta / satyevAvidyAtRSNodaye cittamahaMkArasya heturiti cet, tarhi satyeva mohodage'haMkAraheturAtmadRSTiriti kimanupAnnaM / dvitIya kSe tu yuktivirodhaH, saMsArasyAhaM. tAmAnimitta ve muktasyApi saMmArapramaMgAt , tato nAhaMtAmAtra janmaprabaMdhaheturavidya tRSNAzUnyatvAtsugatacittAhaMtAmAtravadityupapattyA'hatAmAtrahetulaM saMmArasya bAdhyata eva / na ca sugatacitasyAhaMtAmAtramapi nAstIti yuktaM vaktuM, svasaMvedanasyAhaM su. gata iti pratibhAsamAnasthAbhAvaprasaMgAt / na bahamiti vikaso'haMtAmatraM sakalavikalpazUnyasya yoginastadasaMbhavAda, nA'pyahamasya svAmIti mamedabhAvo'haMtAmAtraM tasya mohodayanitasya kSINamohe yogini saMbhavAbhAvAt / tato na sAdhyazUnyo dRSTAntaH sAdhanazunyo vA sugatacitte svayamavidyAtRSNAzUnyatvasya sauganairabhISTatva t / nanvAtmadRSTeravidyAtRSNAzUnyatvAsaMbhavAdAtmadRSTereva vidyAtvAdavidyAyA eva ca tRSNAhetutvAdavidyAtRSNAzUnyatvamasiddhameveti cet , nAtmadRSTeravidyAvAsiddhezcittanaNadRSTivat yathaiva hi pratikSaNaM cittadarzanaM vidyA tadantareNa ___
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttokaashitN| buddhisaMcaraNAnupapattestathAnAdyanaMtAtmadRSTirapi tadabhAve'haMtApatyabhijJAnasyAnupapatteH / cittasaMtAno'haMtApratyabhijJAnaheturiti cet na, tasyAvastutvAt , vastutve vA sa evAtmA syAnAmamAtrabhedAt / tataH kathaMcinnityasya kSaNikasya cAtmano darzarahaMkAranibaMdhanajanmapanyasya ma hahetukAhaMkAranivRttihetutvasiddha nasyAvidyAtRSNAzUbaMdhasyopazamopapatterna nairAtmyabhAvanopazamavidhermArgaH sidhyetpuruSAdvaitabhAvanAvat / na hi puruSadvaite saMsAramokSatatkAraNasaMbhavo dvaitaprasaMgAt / nApi kecillokAH santi tejonidhirvA yastAn jyAlayati bhAti ca paramAtmani sanyeva nAsatIti mohAndhakArApaho bodha-- mayaprakAzavizado'ntaryAmI puruSaH siddhayet , tasmiMzca ye saMzerate te hatAH syuH / sarvasyAsya prapaMcasthAnAdhavidyAvalAtparikalpane ca na paramArthataH kazcidupazamavidhermArgaH syAnairAtmyadarzanavat / etenezvarAdirevopazamavidhergi iti bruvanirastaH, tasyApyupapattivAdhitatvAtsugatAdivadityAptaparIkSAyAM vistaratastavArthAlaMkAre ca nirUpitaM tataH pratipattavyaM / nanvevaM bhagavati varddhamAne rAgAdeva bhavatAM stotraM dveSAdeva cAnyeSu doSodbhAvanaM na punaH paramArthata ityAzaMkAM nirAkurvanto vRttamAhuH-- na rAgAnnaH stotraM bhavati bhavapAzacchidi munau na cAnyeSu dvessaadpgunnkthaabhyaaskhltaa| ___
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / kimu nyAyAnyAyaprakRtaguNadoSajJamanasAM hitAnveSopAyastava guNakathAsaMgagaditaH // 64 / TIkA--na rAgAno'smAkaM. parIkSApradhAnAnAM bhavati va. rddhamAne 'stotraM pravRttaM kIrtyA mahatyA bhuvi vardhamAnamityAdikaM bhavato munerbhavapAzaccheditvAttadarthitayA stotrasyopapatteH, na cAnyeSvanekAntavAdiSu dveSAdevApaguNakathAbhyAsena khalatA nastata eva kimuta nyAyAnyAyajJamanasAM prakRtaguNadoSajJamanasAMca ca hitAhitAnveSaNopAyastava guNakathAsaMgena gadita iti nAprekSApUrvakAritA sUreH, zraddhAguNajJatayoreva paramAtmastotre yuktayanuzAsane prayojakatvAt / sAmprataM stotraphalaM mUrayaH prArthayanti / iti stutyaH stusaistridazamunimukhyaiH prANihitaiH stutaH zaktayA zreya padamadhigatastvaM jina myaa| mahAvIro vIro duritaparasenAbhivijaye vidheyA me bhaktiH pathi bhavata evaaprtinidhau|65 ___TokA-bhavato jinasya pathi mArge samyagdarzanajJAnacAritralakSaNepratinidhau-praninidhirahite'nyayogavyavacchedena niNIte bhaktimArAdhanAM vidheyAstvaM jina ? me bhagavaniti stotraphalaprArthanA paramanirvANaphalasya tanmU natvAt / kutaH svapathi bhakti vidheyAstvamiti ceta , yato duritaparasenAbhivijaye vI. rastvaM yatazca mahAvIraH zreyApadamadhigatatvAt yatazca stutaH zaktathA mayeti / kasmAtvaM stuta iti cet , stutyo yasmAt ___
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAsahitaM / svayaM stutyairapi tridazamukhyaiH surendrairmunimukhyaizca gaNadharadevAdibhiH praNihitairekAgramanaskairiti hetuhetumadbhAvena padaghaTanA vidheyA / nahi duritaparasenAbhivijayo vIratvamantareNa saMbhavati, avIreSu vIryAtizayazUnyeSu tadaghaTanAt, yato'yaM vIratvenAnaMtavIryasvalakSaNe sAdhye heturna syAt / na cAyaM karmaripusenAbhivijayo jinasyAsiddha eva / " tvaM zuddhizaktayorudayasya kASThAM tulAvyatItAM jina ? zAntirUpAm / avApitha brahmapathasya netA mahAnitIyatmativaktumIzAH " // ityanena tasya sAdhitatvAt / tathA mahAvIratve sakalavIrAdhipatitvalakSaNe sAdhye zrayaH padAdhigatasyApi hetutvamupapannameva tadaMtareNa tadanupapatteH / na ca bhagavataH zreyaH padAdhigatatvamasiddhaM brahmapathasya netetyanena tasya sAdhanAt / tathA'nyeSAM stutyaistridazamukhyairmunimukhyaizca praNihitairananyamanovRttibhiH stutyatve sAdhye mahAvIratvaM heturupapadyata evAnyasya tairastutyasya mahAvIratvAnupapatteriti yaH stutigocaratvaM ninISurAvA bhagataM vIramAsIt (1) tena stuto bhagavAneveti bhagavata eva pathi bhakti mArthitavAn tasyApratinidhitvAttadArAdhanAmAptau karmaripusenAbhivijayasya tatkAryasya saMprAptisiddhezva zreyaHpadAdhigamopapatterjinatvasyopameyasyAvazyaMbhAvitvAt / kathaM punarasau bhagavataH panthAH samyagdarzanajJAnacAritrAtmako'pratinidhiH siddha iti cet / tadaparasya jJAnamAtrasya vairAgyamAtrasya 3 176
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ ptpnushaasn| bA tadubhayamAtrasya vA paramAtmopAyasyAsaMbhavAt, sakalasaMsArakAraNaM hi mithyAdarzanajJAnacAritralakSaNaM tatkathaM jJAnamAnAbhivartate mithyAjJAnasyaiva tato nivRttaH, na ca mithyAjJAnanivRttau rAgAdidoSAdikaM mithyAcAritraM nivartate; samutpannatattvajJAnasyApi rAgAdidoSasadbhAvasiddhaH / prakSINamohAsatvajJAnAnitiriti cet, sa eva mohaprakSayA kutaH syAt / tasvajJAnAtizayAdeveti cet kaH punastattvajJAnAtizayaH prakSINamohatvamiti cet, parasparAzrayaH sati mohamakSaye tattvajJAnAtizayaH sati vA'tizaye mohaprakSaya iti / sAkSAtsakalapadArthaparicchedivaM tattvajJAnAtizaya iti cet / tatkRtaH siddhayet ? dharmavizeSAditi cet / so'pi kutaH syAt ? samAdhivizeSAditi cet, sa eva samAdhivizeSastattvajJAnAdanyo vA ? tatvajJAnameva sthirIbhUtaM samAdhiriti cet, takimAgamajJAnaM yogijJAnaM vA? thavAgamajJAnaM duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAM kAryakAraNabhAvaviSayaM tadA nyAyadarzanavidAM tadastIti dharmavizeSaM janayet / sa ca yogijJAnamiti tadbhava eva muktiprsNgH| atha yogijJAnaM samAdhivizeSastadevetaretarAzrayaH syAt-sati yogijJAne sthirIbhUte samAdhivizeSe dharmavizeSaH, tasmAcca yathoktaH samAdhivizeSa iti naikasyApi prsiddhiH| yadi punastattvajJAnAdanya eva samAdhivizeSastadA sa ko'nyo'nyatra samyakcAritrAt ? | samyakcAritropahitAdeva tattvajJAnAttattvazraddhAnAvinAmAvinaH saMsArakAraNatrayasya parikSayaH siddhayet , na tattvajJAnAdeva kevalA.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 TokAsahitaM / dato na tatsakalasaMsArahetupratipakSaH, nA'pi vairAgyaM tatpratipakSaH kasyacinmUrkhasya tapasvinaH satyapi vairAgye mithyAjJAnasya sa - dbhAvAt / tatrajJAnameva vairAgyaM tasminsati mithyAjJAnasya saMsA rakAraNasya nivRttestadeva saMsArakAraNapratipakSabhUtamiti cet, kiM punastatparaM tattvajJAnaM / rAgAdidoSarahitaM tattvajJAnamiti cet, tarhi samyakcAritraM tattvajJAnasahitaM tattvazraddhAnAvinA bhAvi saMsArakAraNapratidvandvi siddhaM, na punarvairAgyamAtra, etena tadubhayamAtrasya saMsArakAraNapratidvandvitrapapAstaM tattvazraddhAnazUnyasya tadubhayasyApi saMsArahetutvadarzanAt / sati zraddhAvizeSe tatvajJAnapUrvakaM vairAgyaM na punastaccazraddhAnazUnyaM tasya vairAgyA bhAsatvAditi ceta, tarhi samyagdarzanajJAnacAritratrayameva saMsArakAraNasya mithyAdarzanamithyAjJAnamithyAcAritrarUpasya trayAmakasya trayAtmanaiva pratidvandvinA nivarttayituM zakyatvAt / ! mithyAjJAnasyaiva viparItatvAbhinivezaviparItAcaraNakaraNazaktiyuktasyaikasya saMsArakAraNatvavyavasthAyAM tu tatrajJAnameva taccazraddhAnasamyagAcaraNazaktiyuktaM tannivarttakamiti yuktamutpazyAmastattvajJAnasya tattvaprakAzanazaktirUpatvAt, tatvazraddhAnazakteH samyagdarzanatvAtsamyagAcaraNazakteH samyak cAritratvAt trayAtmakatvAnatikramAt, saMsArakAraNasya mithyAjJAnasya viparItatatvaprakAzanaviparItAbhiniveza viparItAcaraNazakta yAtmanastathAtmakasvAnatikramavat / tataH samyagdarzanajJAnacAritrAtmaka evaM paramAtmatvasva
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktyanuzAsanaM / paMthAH samavatiSThate na jJAnamAtrAdiriti sa evApratinidhiH siddhaH / tatastatraiva bhakti prArthayamAnaH samantabhadrasvAmI na prekSApUrvakAritAM parityajatIti pratipattavyam / stheyAjjAtajayadhvajApratinidhiH prabhUtabhUriprabhuH, pradhvastA khiladurnayadvipadibhaH sannItisAmarthyataH / sanmArgastrividhaH kumArgamathano'rhanvIranAthaH zriye zazvatsaMstutigocaro'naghadhiyAM zrIsatyavAkyAdhipaH | 1 | zrImadvIrajinezvarAmalaguNastotraM parIkSakSaNaH sAkSAtsvAmisamantabhadgurubhistattvaM samIkSyAkhilam / proktaM yuktayanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAdamArgAnugaividyAnaMda budhairalaMkRtamidaM zrIsatyavAkayAdhipaiH ||2|| iti ' zrImadvidyAnaMdyAcAryakRto' yuktayanuzAsanAlaGkAraH samAptaH / aap... ka samApto'yaM graMthaH ge 66 30 i goa0.50 or a &
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ geetaceo cococococcf % % 0%%%%%%% % % % % % % % % % % mANikacanda di. jaina granthamAlAmeM prakAzita pustakoM kI suucii| 1 laghIyastrayAdisaMgraha ) 2 sAgAra dharmAmRta ) 3 vikrAnta kauravIya nATaka / ) 4 pArzvanAtha caritra // 5 maithilIkalyANa nATaka / ) 6 ArAdhanAsAra 7 jinadatta caritaH 8 pradyumnacarita 9 cAritrasAra 10 pramANanirNaya 11 AcArasAra 12 trailokyasAra 13 tattvAnuzAsanAdisaMgraha // ) / 14 anagAra dharmAmRta 3 // ) 15 yuktyAnuzAsana milanekA patAjaina-grantha-ratnAkara, kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragAMva-bambaI / % % % % 1) %%%%%%%%%%%%000000000000 % % % % % % % % % 0 muNdu nuNci muNdu shN D