Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
'શ્રી વિજયક્રમલકેશર ગ્રંથમાળા દેવપુ ય સુ.
લિકાળ સર્વજ્ઞ શ્રીમાન હેમચ‘દ્રાચાર્ય વિરચિત श्री
योगशास्त्र - भाषांतर.
ભાષાંતર કર્તા શ્રીમદ્ પન્યાસજી મ॰ શ્રી કેશરવિજયજી ગણિ,
પ્રશ્નકર્તા, શ્રી વિજયકમલકેશર ગ્રંથમાલા
શ્રી શાન્તિનાથજી મહારાજના દેરાસરની માર્થિક
મદદથી..
મત ૫૦૦
આવૃત્તિ ચાથી.
વીર સંવત ૨૪૫૦,
G
પ્રd ૨૦૦૦,
વિક્રમ સંવત ૧૯૮૦
મૂલ્ય શ. ૨-૦
સુઈ
U INDF Fil
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
( 2
સ્વામિત્વના હક્ક પ્રગટ કર્તાને સ્વાધિન છે. )
શ્રી વિજયકમળ કેશર ગ્રંથમાળાના
ગ્રાહકોને અમુલ્ય લાભ
1 - નિયમો ૧ આ ગ્રંથમાળાના ગ્રાહોનું વાર્ષિક લવાજમ ૩ ૩) ત્રણ રાખન
વામાં આવ્યું છે • - ૨ , આ ગ્રંથમાળામાં છપાતાં શાસેથી આ પાનાનાં પુરત પ્રતિ
- વર્ષ ગ્રાહકોને ભેટ આપવામા આવશે. ૩ પ્રતિ પુસ્તક પ્રગટ થયેથી સ્થાનિક ગ્રાહકને ગ્રંથમાળાના મકા
નથી મળી શકશે કે બહારગામના ગ્રાહકોને પોસ્ટેજ જેટલા વી. પી.
થી ક્રમે ક્રમે રવાના કરવામાં આવશે ૪ આ ગ્રંથમાળાનું વર્ષ અસાડ સુદી ૧ થી બીજા વર્ષ ના જેઠ વદ
૦)) સુધીનું ગણવામાં આવશે. પ્રથમ વર્ષના ગ્રાહકોને આપવામાં
આવેલા પુસ્તક. k as Ge" શાંતિનો માર્ગ પૃષ્ઠ ૨૦૦ રેખાદર્શન . ૧૦૦ દેવિદ ,, ૧૪૦ મલયાસુદરી ૪૦૦
બી વર્ષ માટે. - ગશાસ્ત્ર પૂ. ૪૦૦-મુદર્શના (સમળાવિહાર) પર ૪૫૦ લુહારચાય વિલાયના .. મળવાનું ઠેકાણે. - બિલ્ડીંગ - ૧. શોવિજાપુર વિશા ઓશવાળ જ્ઞાતિ મંડળ
* શ્રદ વાર-સામન પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં શા. કેશવલાલ દલસુખભાઈએ છાપ્યું
છે. કાળુપુર ટંકશાળ–અમદાવાદ,
૧
મ
ન
વ
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
作
味
श्रीमान् आचार्य महाराज श्री विजय कॅमल सूरीश्वर
Par
जन्म सं. १९१३
सूरिपद सं. १९७३
पंन्यास पद-सं. १९४७
दीक्षा सं. १९३६
A 4196-Lakshmi Art, Bombay, 8
निर्वाण सं. १९७४
योगशास्त्र भाषांतरकर्त्ताना गुरु
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Afhentes A FASHRA
समर्पण-पत्रिका.
पूज्यपाद्, अनेक सद्गुण संपन्न, गुरुवर्य नान् । आचार्य महाराज श्रीविजयकमलसूरीश्वरजी महाराज. आपश्री पासे दीक्षा लई आपश्रीना आश्रय तले रही विद्याभ्यास करो, योग जेवा गहन विषयमा पुणवे करवा इच्छा थई. तेमज आपश्रीनो शान्त मुद्रा तथा सहनशीलतानी उत्तम छाप मारा पर पड़ी, अने तेवा गुणोनुं अनुकरण करवा मारी मनोवृत्तिओ ललचाइ, इत्यादि अनेक उपका
रोयी आभारित थयेलो आविष्य • 'योगशास्त्र'- भाषांतर आप श्रीने सविनय समर्पण करे के
ते स्वीकारशोजी. द. शिष्याणुमुनि
केशरविजय. aresamagran
SRANSFassestarNivars. A AASPASias
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવશ્ય વાંચા.
શ્રી વિજયકમળ ફેશર ગ્રંથમાળા તરફથી પ્રગટ થયેલ પુસ્તકો,
આત્મજ્ઞાનમાર્ગ પ્રવેશિયા આવૃતિ બીજી શાન્તિના માર્ગ દેવપુષ્પ ૧ આવૃતિ ત્રીજી
રેખાદર્શન-દેવપુષ્પ. ૨ આતિ પેહેલી
સમ્યક્ દર્દીન
નીતિમય જીવન નીતિવચનામૃત
ધ્યાનદીપિકા પ્રખાધચિંતામણી
દેવભક્તિમાળા
-
દેવવિમા—દેવપુષ્પ. ૩ આવૃતી પહેલી મલયસુંદરી—દેપુષ્પ. ૪ આવૃતીચેાથી (પાય છે.) સુદર્શના—સમાવિહાર દેવપુષ્પ ૬ આવૃતિ ત્રીજી ( છપાય છૅ.
ગૃહસ્થ ધમ
આવૃતિ ખીજી
( છપાય છે. )
લુહારચાલ વિઠ્ઠલસાયના
અસીંગ નં ૧
25
>>
"
79
.
>>
ફી. ફ્ આ. પા.
+
૦૩-૦
ร
Q ૮.
1 po
4-0-0
૧૪-૦
**
.
**
.
**
23
મળવાનું ઠેકાણુ,
શ્રી વિજાપુર વિશાએશયાળ
સર્પતમ ળ.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
NRREATRERS RSROREREREREARRRRRRRRRRNS o श्रीमद् पन्यासजी माहाराजश्री केशर विजयजी गणि
P
"
.
.
RRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRROPERATORRRRERASRERRERNET
ARMA
IRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRARRRRRRY
।
PAD
2010
AA
____ योगशास्त्र भापांतर कर्ता ध्यानदीपीका, गृहस्थधर्म, सम्यकदर्शन, नितिमयजीवन, नितिवचनामृत, मलयासुदरी, सुदर्शना, शातिनो मार्ग, भात्मज्ञानमार्ग प्रवेशिका, विगेरे अनेक प्रथना कर्ता.
जन्म सं १९३३ दीक्षा म १९५० पंन्यासपद स. १९६३ DUYDUHUL:UUUUUMM4.9UUUYUUUR
A 4196--Inkshmi Art, Bombay, 8
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાષાંતર કર્તાની પ્રસ્તાવના
આ આર્યાવર્ત પ્રાચીન સમયથી છેવિદ્યાની પરાકાષ્ટાએ પહેચેલ હતો. આ ભારત ભૂમિપર અનેક મહાત્માઓ યોગ વિદ્યામાં કુશળ હતા. અનેક લબ્ધિઓ અને સિદ્ધિઓના વેગથી, નાસ્તિક સ્વભાવના મન ઉપર પણ, આત્માની અસ્તિત્વતાની ઉડી છાપ બેસાડતા હતા. પ્રત્યક્ષપણે પુનર્જન્મને અનુભવ કરનારા, જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ધારક હેઈ, બીજા ને પુનર્જન્મ વિષે ચોકક્સ ખાત્રી આપતા હતા; તેમજ યોગબળથી ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ સંબધી વિપ્રકૃ–દર વસ્તુનાશય દૂર કરી આત્માની જ્ઞાનાદિ અનંત શક્તિઓનું ભાન કરાવતા હતા.
આવા અનેક રત્ન પુરૂષોને ધારક આર્યાવર્ત આ જ વિંધાના ઉપાસના પ્રભાવથી શોચનીય સ્થિતિમાં આવી પડ્યું છે ગિવિદ્યાને પ્રચાર ઘણી મંદ સ્થિતિમાં આવ્યો છે અને યોગવિદ્યામાં પ્રવિણ મહી મા, પુરૂષો કેવું છે તે વિચારવા જેવું થઈ પડયું છે. તો ક0.
આ ભારતવર્ષ અત્યારે જડ વસ્તુની શોધળમાં નિપુણ એવા પાશ્ચિમાન્ય જનના સંગથી, સુખ પ્રાપ્તિને માટે યોગ વિદ્યાપતિ, વિદ્યાના અભ્યાસને વિસારી મૂકી નિચે ઉતરતે જાય છે અને હજી પણ વધારે નીચો ઉતરે તે સંભવ છે અને આવું પણ અનુમાન કરી શકાય છે કે આ આર્યાવર્તને જે દયાળુ મહાશયો પ્રયાસપૂર્વક નહિ બચાવે છે, જેવા સામ્રાજ્ય થવા પામે, તેવું પણ સંભવિત લાગે છે.
આમ થવાનું કારણ, એજ કે મનુષ્યનું આત્મભાવ તરફનું લક્ષ દિનપ્રતિદિન ઓછું થતું જોવામાં આવે છે. અત્યારે આ દેશ આત્મ શોધબાળ માટે તદન બેદરકાર બન્યો છે. મેંજ શેખનાં સાધનેની શોધખોળ. દિનપ્રતિદિન વધતી જાય છે, ઈત્યાદિ પ્રત્યક્ષ કારણથી અનુમાન કરાય છે કે આવી સ્થિતિ જો ચાલુ રહે તે એક વખત આ દેશ આત્મવિદ્યાથી બેનસીબ બને. પૂર્વે છએ દર્શનમાં યોગ સબ ધી એટલી બધી જાગૃતિ અને પ્રયત્ન હતો કે, તે વખતના બનેલાં અને અત્યારે મળી આવતાં કોઈ કોઈ યોગશાસ્ત્રો અને અધ્યાત્મ શાસ્ત્રોથી નિર્ણય કરી શકાય છે કે અત્યારે જે જ વિદ્યાની શેધળને જમાને છે, તે પૂર્વે આત્મવિદ્યાની શોધખોળનો જમાનો હતો.
પૂના ભાષાની સ્મસાન બધી જજલાલી જોમનો સતત
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભ્યાસ, સંત પુષિાનો સમાગમ અને અનેક ઉત્તમ નિમિત્તો તે સાથે જયારે અત્યારની સ્થિાિની સરખામણી કરવામા આવે છે ત્યારે મોટા નિપાશા સાથે અયુબા થયા સિવાય બીજુ કાઈ જણાતુ કે અનુભવાતુ નથી
પણ આથી આત્મશધકાએ નિરાશ થવાનું નથી જે વસ્તુ જેટલી વિકટ છે તે વસ્તુ તેટલી જ સુખદાઇ હોય છે, અનુશ્રોત પ્રવાહ તરફ સ્વભાવથીજ છેનું વલણ થઈ ગયેલ છે, એટલે પ્રતિત પ્રવાહ જેટલી આત્મશોધનમાં કહીણતા લાગે, છતા તેજ કર્તવ્ય છે. પૂર્ણ સુખ કે પૂર્ણનદ આત્મામાજ રહેલો છે. પૂર્વે અનેક મહાપુરૂષોએ આ માર્ગ સ્વીકાર્યો છે; અને અત્યારે પણ આત્મ જીવનને ઉચ્ચ કરવા માટે તે માર્ગનીજ જરૂર છે. તે માર્ગ સિવાય જન્મ, જરા, મરણ, આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ જવાની જ નથી. આ દુનિયાનાં જણાતા પુદગલિક સુખમાં, કે ઉપાધિજન્ય સુખામાં સુખ નથી. તે સુખે અલ્પ છે, ક્ષણિક છે, વિગશીળ છે, તેના અંતમાં દુખ છે. છેવટમા તે મુખે તરકથી નિરાશાજ મળે છે, અને અંતે તે વિયેગશીળ સુખેથી કટાળી સત્ય સુખ શોધવા તરફ વિચારવાને દોડવું જ પડે છે. * આ સત્ય સુખની ઈચ્છા થઈ, છતાં તે કયા માર્ગથી મળી શકશે ? તે નિર્ણય કરવા માટે પણ ઘણું છોને ગુંચવાડે ઉત્પન્ન થાય છે અને કેટલાક તે તે શોધમા ને શોધમાં જ નાસ્તિક બની જાય છે. કોઈ કર્તા ઈશ્વર છે એમ કહે છે. કેઈ આત્મા બંધાતા નથી યા નિલે ૫ રહે છે એમ કહે છે. કઈ જગતને જ્ઞાનમય માને છે. કોઈ એક આત્મા માને છે; અને કઈ ક્ષણિક માને છે. ત્યારે આમા સત્ય છે તે નિર્ણય થતો નથી એટલે કાઈક ઈચ્છા પ્રગટ થઈ હોય તે તે પણ દબાઈ જાય છે.
ભલે આ સર્વ વાતને નિર્ણય સ્વલ્પ બુદ્ધિવાળા ન કરી શકે, છતાં આટલું તે અનુભવસિદ્ધ જણાય છે કે, ગમે તે પ્રકારે પણ છ કિમથી બધાયા તો છે જ. જુદી જુદી રીતે પણ દુ:ખનો અનુભવ તો સર્વ છે કરે છે. દુનિયાને કર્તા કઈ પણ ઈશ્વર હોય, કે ન હોય, પણ અનિવાર્ય આફત છને માથે આવી તે પડે છેજ. ભલે તેવાં અસહ્ય દુખે તરફ ઉત્તમ પુરૂ દિલસોજી બતાવે, છતાં તેને અનુભવ સર્વ જીવોને આનાકાની કર્યા સિવાય લેવો પડે છે. દરેક જીવોની એકસરખાં કે જૂદા. જાદાં ક્ત હોય, છતાં પરિણમાનુસાર હર્ષ કે શેક, સુખ કે, દુખને
૨. હળતા પાણીના પ્રવાહ તરફ, ૨, સામાપુરે ચાલવા જેટલી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્ર અને સત્ય
છે. તે રાધની દવા માટે દીપક'
કહે તે
અનુભવતા અનુભવાય છે. જન્મ મરણને અનુભવ કરતાં સર્વ પ્રાણીઓ દેખાય છે. પછી ભલે તે દેહ આશ્રયિ જન્મ મરણ થતાં હૈય; છતાં અહીથી અન્ય સ્થળે જવું અને અન્ય સ્થળથી આ તરફ આવવું, તેમ થતુ જણાઈ આવે છે. આયુષ્ય, દેહ, રૂપ, ધન, વન, આકૃતિ, બુદ્ધિ, માન, અપમાન, યશ, અપકીર્તિ વિગેરે વિષમતાઓ પણ અનુભવાય છે. આમ થવાનું કારણ શું હશે ? ઇચ્છિત વસ્તુઓ શા માટે નથી મળતી ? ગયા કાળનું તેમજ આગામી કાળનું જ્ઞાન શા માટે નથી થતુ સોગને વિગ શા માટે થાય છે ? વિગેરે બાબતોનું કારણ કાંઈ પણ હોવું જ જોઈએ.
આ વિચાર આપણને પહેલવહેલાજ થયે છે એમ કાઈ નથી, આપણું પૂર્વે અને પુરૂષોને આ વિચાર થયો છે, અને તેની શોધ માટે રાજ્યાદિનો ત્યાગ કરીને તેઓએ રાત્રિ દિવસ ભગીરથ પ્રયત્ન કર્યો છે,
અને તે સત્ય સુખ પામ્યા છે; એમ તેમના આચરણે અને વચન (2) પરથી જણાય છે. તે સાધને માટે અત્યારે નવીન શોધ કરવા નીકળવું તે; અને પ્રકાશ છતાં વસ્તુ શોધવા માટે દીપક લેવા બરાબર છે. આથી પોતાની બુદ્ધિને કાંઈ પણ મહેનત ન આપવી અને કાઈ કહે તે સત્ય માની લેવું, એમ કહેવાનો આશય નથી. ભલે શોધકે શોધ કરે, પણ આખી જીંદગી શોધવા માટે જ કાઢવી, પ્રત્યક્ષ સત્ય જણાતાં છતાં તેને વિશ્વાસ ન કરે અને કેવળ સત્ય ક્યાં છે? સત્ય કયાં છે ? એમ બયા કરવું તેના કરતા એક આધાર પકડી આગળ વધવું તે વધારે ઉત્તમ છે.
સત્યને માટે પૂર્વના શોધક મહાપુરૂષો જણાવે છે કે, આત્મા તેજ સહ્ય છે અને તે તમારી પાસે છે. તેને માટે બહાર શોધવા કે મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરે કે, ભટકવું, તે નકામુ છે. તમારે આગળ વધવું હોય, સંસાર પરિભ્રમણ કે જન્મ મરણને જલાજલી આપવી હોય, અને નિરતરને માટે આનંદમાં રહેવું હોય તે, જે તમારે આત્મા છે, તેને જ શોધે. શોધે નહિ પણ શુદ્ધ કરે. માયાથી, મલીન વાસનાથી, તે મલીન થશે છે, કર્મ બંધનોથી તે બધા છે, તે મલીનતા કે- બ ધનતા દર કરે, સત્ય ત્યાથી જ મળી આવશે. તેજ સત્ય છે, બાકી કાકા મારવાનાં છે. '
પ્રથમ શરૂઅંતમાં અશુદ્ધ, કે અશુભ વિચર, ઉચ્ચાર અને આચાર એ ત્રણુને દૂર કરે અને સાથે શુભ આચાર, ઉચ્ચાર તથા વિચારમાં પ્રવૃત્તિ વધારે. એટલે સુધી શુભમાં પ્રવૃત્તિ કરી કે સ્વમમાં પણ અશુદ્ધ કે અશુભ પ્રવૃત્તિ ન થાય.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાર પછી ક્રમે આત્માની શુદ્ધ પવિત્ર દિશાને સમજે. યાદ કરે. અને તે માટે અનેક પવિત્ર 'મહાપુરૂષોનાં જીવન ચરિા તપાસે. આત્માની વિશુદ્ધતા સમજી તેજ પ્રમાણે આત્મારા વિશુદ્ધતા અનુભવે. આ આત્મ વિશુદ્ધતામા તમે પોતે જ છે અથવા તે વિશુદ્ધતા તેજ તમારે સત્ય સ્વરૂપ છે તે મેળવે તે વિશુદ્ધતા એવી રીતે અનુભકે ફરી વ્યુત્થાન દશા નજ પામે તેમાથી ખસી, ફરી પાછી નીચા ન આવે, તો અહીં જ ક્વનમુક્ત દશા અનુભવશો અને પરિપૂર્ણ કર્મ ક્ષય થતાં શાશ્વત સિદ્ધ સ્વરૂપે થઈ રહેશો
આ પર્વના મહાપુને બેધ છે. કૃપાળું મહાત્માએ તે વિષે અનેક ત્ર લખી આપણને બેધે છે. પૂર્વાચાર્ય પ્રણત તે મહેલા અનેક ગ્રંથાસા આ યોગશાસ્ત્ર એક ગ્રંથ છે,
આ ગ્રંથ વાચવા ભણવાના અધિકારી, સુખને ઈછનાર દરેક પ્રાણું છે. તથાપિ સત્ય સુખને મેળવવા પ્રવૃત્તિ કરનારાઓ, આ ગ્રંથના મુખ્ય અધિકારી ગણી શકાય પશુ, પક્ષી વિગેરેની માફક આહાર, નિદ્રા, ભય અને મિથુનાદિ ઇન્દ્રિયોના વિરેનેજ મેળવવા ઇચ્છનાર, આ ગ્રંથના અધિકારી થતા નથી,
અધિકારીઓએ ગ્રંથના વિષયનુ મનન કરી, તે સાધ્ય કરવા સાધક બનવાનું છે, અને તેમ કરી લેખકના પ્રયાસને સફળ કરવાને છે.
ગ્રંથકાર મહાશય, કળીકાળ સર્વજ્ઞ શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યે આ ગ્રંથ કુમારપાળ મહારાજાની પ્રાર્થનાથી બનાવ્યા છે. તે વિષે અંત્યના કાવ્યની ટીકામા આચાર્યશ્રી પોતે જણાવે છે કે “કુમારપાળ મહારાજને ચોગ વિશેષ પ્રિય હતા તેણે વેગ સબંધી અન્ય દર્શનકારેનાં બીજા યોગ શાસ્ત્રો જે હતા. અને જે સંબધી જગ જાણવાની તેની વિશેષ ઉષ્ઠા હેવાથી ગશાસ્ત્ર તેની પ્રેરણાથી બનાવવામાં આવ્યું છે.”
એટલે આ ગશાસ્ત્ર બનાવવાનો મુખ્ય હેતુ કુમારપાળ મહારાજાની ગ સંબંધી ઈચછા તૃપ્ત કાને છે અને ગૌણ રીતે સંસાર તાપથી તેમ થએલા ગર્વ છાને આત્મિક સુખની શીતળતા બતાવી, તે પ્રમાણે વર્તન કરવા પ્રેરણા કરી, શાંત કરવાને છે. • •
આ યોગશાસ્ત્ર પર કુમારપાળ મહારાજાને કેટલે પ્રેમ હતા તે ‘કુમારપાળ ચરિત્ર' પરથી જણાઈ આવે છે કે આ એગશાસ્ત્ર કુમારપાળ મહારાજાને કઠસ્થ હતુ. અને તેઓ દિવસમાં એકવાર નિરતર સ્વાધ્યાય તરિકે તેનું સમરણ કરતા હતા.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરણ કરવાનું કારણ એમ જણાવ્યું છે કે, કુમારપાળ એક વખત જમવા બેઠો હતો, તે વેળા ભોજનમાં વસ્તુ સાદસ્યતાથી, જૈન ધર્મ પ્રાપ્ત થયા પહેલા ભક્ષણ કરેલું માંસ યાદ આવ્યું. તેના પ્રાયશ્ચિત નિમિતે ગુવર્ષને જણાવ્યું. ગુરુશ્રીએ આ ચગશારાના બાર પ્રકાશ, અને વીતરાગ
સ્તવના વીશ પ્રકાશ એમ બત્રીશ પ્રકાશ દતશુદ્ધિ અને આત્મશુદ્ધિ કરવા માટે પ્રાયશ્ચિતમાં નિરતર એકવાર યાદ કરવા ફરમાવ્યું હતું. આવાં પ્રાયપ્રિતા આપવાં તે, આચાર્યશ્રીની દીર્ઘદ્રષ્ટિ અને કુમારપાળની ભાવી શીઘ કલ્યાણતાને સૂચવી આપે છે, કેમકે આત્મઉપયોગની કે લક્ષની જાગૃતિ રહેવી, એના જેવું કર્મ ખપાવવામાં બીજું કઈ પણ પ્રબલ સાધન નથી.
આથી સ્પષ્ટ સમજાઈ શકાય છે કે આ ગ્રંથ અતિ ઉપગી હોઈ શીઘ કાણું કરવામાં પ્રબતર સાધન સમાન છે. ગ્રથનો મુખ્ય વિષય મન, વચન કાયાના ચોગેને સ્થિર કરી, મુમુક્ષુઓને મેક્ષ માર્ગ બનાવવાનો છે. તેથી જ આ ગ્રંથમાં માર્યાનુસારીથી, મોક્ષની હદ સુધીની સર્વ વાતે સમાવવામાં આવી છે.
આ ભાષાંતર કરવાની પ્રવૃત્તિ પર ઉપકારા થઈ છે એટલે કે યોગ માર્ગના અભ્યાસકારા મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાના મેં આરંભેલા કામમાં આ ભાષાતર કરવારૂપ કર્થથી મારે કાળ સારી રીતે વ્યતીત થાય અને સાથે સાથે આ ભાષાંતર પ્રસિદ્ધ થાય છે, તેથી કેવળ ગુર્જર ભાષા જાણનારા અધિકારી વર્ગને પઠન પાઠનમાં સુર્લભતા થઈ તેઓને પણ મેક્ષ સાધનમાં આ ગ્રંથ નિમિત્ત રૂપ થાય. એવા હેતુથી આ ગ્રંથનું (પૂર્વે ભાષાંતર થયેલુ છતા) મેં લખ્યું છે. આ ગ્રંથના સવિસ્તર ભાષાંતર માટે રોગના અનુભવની પૂર્ણ જરૂર છે, અને મને તેટલે ચાગને અનુભવ નથી, એટલે આ ગ્રંથના વિસ્તાર વાળા વિવેચન કરવા માટે મારી જોગતા નથી, એમ હું સમજી શક્યો છું. છતાં શુભ કાર્યમાં યથા શક્તિ પ્રયત્ન કરે એમ ધારી શકયનુસાર કાંઈક પ્રયત્ન કર્યો છે. વળી આવા અતિ ઉપયોગી
પર એક, બે, નહિ પણ અનેક ભાષાંતર થવાની જરૂર છે. તે કોઈ બુદ્ધિમાન અનુભવી મહાશય આના કરતાં અધિક સ્કૂટ, અને વિસ્તાર કરી યોગના સંબંધમાં વિશેષ અજવાળું પાડશે, તો અધિક ઉપકાર થશે. એમ મારું માનવું છે.
વળી આ ભાષાંતર કરવાનું બીજું એ પણ કારણ હતુ કે મારું ગયું ચતુમસ, મારા ગુરુવર્ય શ્રીમાન પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી કમળવિજયજી
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે મુંબઈમાં થયું હતું, ત્યાં પણ પછી શરીરની સ્થિતિ અનુકુળ ન રહે વાથી કારણસર વાલકેશ્વર રહેવાનું કર્યું હતું. ત્યાં વખત ધશે તેમજ વિશેષ શાંતિવાળો હોવાથી મારા વિચારને વિશેષ પ્રકારે શુભમાં જેવા મિમિત આ પ્રયાસ કરવામાં આવ્યું છે.
- આ ભાષાતર કરવામાં કોઈ પણ દેકાણે શાસ્ત્ર વિરુદ્ધ લખાયું હોય તે તે માટે નિર્દોષ અંતઃકરણથી ક્ષમા ચાહું છું. અને જે કાઈ મહાશય તેમાથી ભૂલ બતાવશે તે ઉપકાર સાથે, તે ભૂલ જણાતાં અંગીકાર કરીશ માટે મને મારી ભૂલ બનાવવા માટે સહાયક થશે. અને આ પ્રથા અભ્યાસ કરી, તેમાં બતાવેલ માર્ગ પ્રવૃત્તિ કરી, અના કાળથી પોતાનું વિસ્મૃત થયેલુ આત્મ સારૂપ કોઈપણ પ્રાપ્ત કરશે તો હું મારા પ્રયાસની પૂર્ણપણે સફળતા થયેલી માનીશ, એટલું જણાવી આ પ્રસ્તાવના પૂર્ણ કરે છે,
વિક્રમ સંવત ૧૬૩. પુના સીટિ.
लि: मुमुक्षु-मुनि केशरविजय.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે બોલ.
લાને કેટલે થના અતિ કે
રિફ નજર
કલિકાલ સર્વત્ર એવા ઉત્તમ બિરૂદને ધારણ કરનાર શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત રોગશાસ્ત્ર એટલે તે ઉપયોગી ગ્રન્થ છે કે પાશ્ચાત્ય તેમજ પૂર્વના અનેક વિદ્વાનેએ આ ગ્રન્થની અતિ પ્રશસા કરી છે. આ ગ્રન્થ ઉચ્ચ જીવન ગાળવાને કેટલો બધે જરૂર છે તે કેવળ તેની અનુક્રમણિકા તરફ નજર કરવાથી પણ ખ્યાલમાં આવી શકશે, માર્ગનુસારિપણાના પાંત્રીસ ગુણ, શ્રાવકનાં બાર વ્રત, દરેક વ્રતની પાંચ પાંચ ભાવના, પ્રાણયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણું, ધ્યાન અને તેના વિવિધ પ્રકાર, તથા આચાર્યશ્રીને આ બાબતને જાતિ અનુભવ એ વિગેરે અનેક જાણવાજોગ વિષયોથી આ ગ્રન્થ ભરપૂર છે. જુદે જુદે સ્થળે આપેલા દષ્ટાન્તાથી આ ગ્રન્થની મહત્વતામાં વૃદ્ધિ થાય છે. આવો અતિ ઉત્તમ ગ્રન્થ જૈન સમાજની તેમજ અન્ય વિદ્વાનોની દૃષ્ટિએ પડે અને લેકે તેને લાભ લઈ શકે તેવા ઉત્તમ હેતુથી આ ગ્રન્થની પ્રથમ આવૃત્તિ માગરેલ સભા તરફથી કચ્છ જખૌ નિવાસી શ્રાવકાબેન દેવલી એનની આર્થિક મદદથી આઠ આના જેવી નજીવી કિંમતે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવી હતી. તેની બે આવૃત્તિઓ પણુટુંક સમયમાં ખપી ગઈ છે, અને તે છતાં તે ગ્રન્થની એટલી એટલી બધી માગણી આવે છે કે આ ત્રીજી આવૃત્તિ છપાવવાની અમને જરૂર પડી અને તે ખાતર આ સભા પિતાને ભાગ્યશાળી માને છે.
મહુમ શેઠ એમરચંદ તલકચંદ તરફથી લેવામાં આવતી ધાર્મિક પરીક્ષામાં પણ આ ગ્રન્થને એક વિષય તરીકે રાખવામાં આવ્યો છે, તેથી પણ આ ગ્રન્થની પ્રિયતા વધતી જાય છે
સભા આ ગ્રન્થને પડતર કિંમત કરતા પણ ઓછી કિંમતે જનસમાજ આગળ રજુ કરવા સમર્થ થઈ છે, તેનું મુખ્ય કારણ એ છે કે પન્યાસજી શ્રીકસરવિજયજી ગણના સંદુપદેશથી ‘આ કામમાં કેટલાંક સ્ત્રી પુરૂષોએ ખાસ મદદ કરી છે. તેવા સ્ત્રીપુરુષોને આ સ્થળે આભાર માને એ અમારી ફરજ છે,
પ્રથમ આવૃત્તિમાં ઘણું મોટી રકમની મદદ કર નિવાસી બેન વિલીબાઈ તરફથી મળી હતી જે વિષે પ્રથમવૃત્તિમાં હકીકત પ્રકટ કરેલ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
છે, તેવી રીતે મદદ આપી ઉત્તમ શ્રાવિકા તરીકે જે ફરજ બજાવી છે, તે ખાતર તેમને જેટલે ધન્યવાદ આપીએ તેટલે એળે છે. તેજ રીતે ખીજી આવૃત્તિ માટે કપડવજના શ્રી સંધે (૩૩૦) રૂપીયાની મદદ કરી હતી, તે ખાતર આખા સબ ધન્યવાદને પાત્ર છે.
આ ત્રીજી આવૃત્તિમાં ખાસ મદદ કરનાર પેથાપુર નિવાસી રોડ નહાલચંદભાઇ નાગરદાસ છે. તેમણે આવા કામમાં મદદ કરી ખરેખર મારું પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું છે. કેમકે જ્ઞાન માર્ગે પેાતાના દ્રવ્યના વ્યય કરવા તે કંઈ જેવી તેવી ખીના નથી. જ્ઞાન દાન સર્વોત્તમ દાન છે.
'
આ ત્રીજી આવૃત્તિમાં અમે શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્યનું સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર આપવા ભાગ્યશાળી થયા છીએ, તે મીના આ ગ્રન્થની પ્રિયતામાં વધારે - કરનાર છે. કૅમકે મહાત્મા પુરૂષોના ચિરા જાણવાથી અપૂર્વ લાભ થાય છે, તે ચરિત્ર લખી આપવા માટે અમે મી. મેાહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ BA . . B ને તેમજ ખીજી આવૃત્તિની માફ્ક આ આવૃત્તિનાં પણ મુદ્દા તપાસી આપવા વિગેરેના કામ માટે મી, મણિલાલ નથુભાઈ દાસી B A. ને આભાર માનીએ છીએ.
સૌથી મગસની બાબત એ છે કે પન્યાસજી શ્રી કેસરવિજયજી ગણિએ આ ગ્રન્યનું ભાષાંતર કરી જે ઉપકાર જનસમાજ ઉપર કર્યાં છે. તે અવછુંનીય છે. આવી રીતે સમયના સદુપયેાગ કરવા માટે અને ત્રણ આવૃ ત્તિઓ પ્રકટ કરવામાં સભાને ઉત્તેજીત કરવા માટે સભા તેઓશ્રીનો અત્યત આભારી છે.
દરેક આવૃત્તિમા સુધારા વધારા કરવા તથા શુદ્ધતા ઉપર વધુ લક્ષ્ આપવામા આવ્યું છે. પૃષ્ટ સંખ્યા પણ વધી છે. છતા મદદ કરનારાઓના હેતુ જાળવી તેની કિંમતમાં કાંઇ પણ વધારેા ન કરતાં રૂ. −૮-૦ જ કીંમત રાખી છે. ખરેખર આ રીતે માછી કિંમતે ગ્રન્થા પ્રકટ કરવામા દરેક સંસ્થાએ લક્ષ રાખે તેા પુસ્તકાના લાભ ધૃષ્ણા બહેાળા પ્રમાણમાં લેવાય, તેમ આ ગ્રન્થના વેચાણુના અનુભવપરથી અમને કહ્યા વિના ચાલતુ નથી. આશા છે કે ચેાથી આવૃત્તિની જરૂર પડશે અને તેથી વાચાનું ધ્યાન ખેંચવા જરૂર જોષએ છીએ કે તે માટે મદદ કરવા તેમજ ગાગ્ય સૂચનાઓ આપવાને જરૂર વિચારશેા. વીરસવત્ ૨૪૩૭,
'
'
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
E श्रीमद् पन्यासजी महाराज श्री देवविजयजी गणि
Ama
..
.
MARAKSANSARANG
Menu-.
324
r
Hel
R
G
...
NIA
देवभक्तिमाला, देवविनोद, रेखादर्शन, प्रकरण पुष्पमाला, अनुयोगद्वार, सूत्रभाषांतर विगेरेना कर्ता, जेभोलीना मुंबईना चर्तुमास बदलाववाना स्मरणार्थं आ योगशास्त्रनी चाथी भावृत्ति छपाववामां भावी छे. जन्म मं. १९३६ फाल्गुन दीक्षा सं. १९५६ जेठ पन्यासपद स. १९७३ माह
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથી આવૃત્તિ સંબંધે બે બેલ.
ત્રીજી આવૃત્તિ પછી ચોથી આવૃત્તિ નીકળવામાં ઘણે લાંબા વખત પસાર થયો છે. ઘણા મનુષ્યો તરફથી આ ગશાસ્ત્ર માટે માંગણઓ આવ્યા કરતી હતી પણ તેવા અનુકુળ સયોગના અભાવે એથી આવૃત્તિ છાપી શકાઈ નહતી. તેમ થવામાં મુખ્ય કારણ કાગળની મોંઘવારી, મજુરીના દર વધારે અને વધારાની આવૃત્તિઓની માફક મદદને અભાવ એ હતું. પહેલી આવૃત્તિઓ સસ્તી કીંમતે વેચાયેલી અને વગર મદદે તેટલી પહોંચી ન શકાય આ કારણે હતાં.
હમણાં, ગયું ચતુર્માસ પન્યાસજીશ્રી દેવવિજીનું મંઇ થયું હતું. અને તે પ્રસંગે કેટલાક ભાવિક ગૃહસ્થાઓએ ચાણ શાસ્ત્ર છપાવવામાં સારી મદદ આપી છે જેઓનાં મુબાર નામો આગળ આપવામાં આવ્યાં છે તેથી આ ચોથી આવૃત્તિની ડી પણ બે હજાર નકલો છપાવી શક્યા છીએ.
મદદના અભાવે વારંવાર છાપવાનું જરૂરી પ્રસંગે બંધ ન રહે તે માટે મદદગારાની સલાહથી આ પુસ્તકની કીમત રાખવામાં આવી છે. ભેટની નકલે અપાયાબાદ વેચવામાંથી આવેલી ડીંમતથી ફરી વાર આ પુસ્તક છપાવવામાં આવે તેવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે.
આ આવૃત્તિમાં બનતે સુધારા કરવામાં આવ્યું છે. શુદ્ધિ તરફ બનતા પ્રયત્ન સારી કાળજી રાખવામાં આવી છે.
સંવત ૧૯૮૦ વૈશાખ સુદ ૩. લ૦ ગ્રંથમાળાના વ્યવસ્થાપકે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
સદદકર્તાઓના આભાર.
યેાગશાસ્ત્રની ચેાથી આવૃત્તિ ઘણા વખત પછી નીકળવા પામે છે. લેાકેાના માગણી ઘણા વખતથી તેને માટે થયા કરતી હતી પણ સ્વતંત્ર રીતે છપાવનારની મુશ્કેલી એ હતી કે પ્રથમની ત્રણ આવૃતિમાં ખીજા તરફથી ઉદાર મદદ મળેલી હતી તેથી નુજ કીમતે તે વેચાણ થઈ શકી હતી એટલે આ મેાધવારીના પ્રસગમાં સ્વતંત્ર છપાવનારને તેટલી કીંમતે વેચવી પાલવે તેમ ન હતી તેટલામાં આ મુબઈના પન્યાસજી શ્રી દેવવજયજીના ચતુમાસને અંગે કેટલાંક પુસ્તકા છપાવવાની કેટલાક ઉદાર ગ્રહસ્થા તરફથી ચાર્જનાઓ થઈ છે તેમા આ યોગશાસ્ત્રની ચોથી આવૃત્તિની યાજના પણ થઇ છે. પન્યાસજી શ્રી દેવવિજયજી ગણી, મુનિ ન્યાયવિજયજી, અને મુનિશ્રી તરૂવિજયજીના ચર્તુમાસ ખદલાવવાના શુભ પ્રસગની યાદગીરિ નિમિત્તે આ ચોથી આવૃત્તિ માટે અગિયારસે એક રૂપિયા પારબદર નિવામી શેઠ-પ્રાગજીભાઇ ધરમસીભાઈ તથા ધર્મેશ્રદ્ધાળુ તેમના ધર્મપત્નિ વ્હેન નવલખાઈએ છપાવવાને મદદ આપી છે, તેથી તેમના આ પ્રસગે આભાર માનવાના અને તેમનાં ટુ કે જીવનના ઉલ્લેખ અન્યસ્થલે કરીએ તા તે અનુચીત ગણી શકાશે નહિ.
૧૦૧)
૫૦૦)
૩૫૦)
.
આ પુસ્તક છપાવવામા મદદ આપનાર ઉદાર ગ્રહસ્થાનાં મુખારક નામ. રોડ. પ્રાગજીભાઇ ધરમસીભાઈ.
શ્રી શાંતિનાથજી મહારાજના દેરાસરછના અંગે ચાલતા જ્ઞાનખાતામાથી “હા. શેઠે ભોગીલાલભાઇ વીરચંદભાઈ. -
ઝવેરી ચીમનલાલ મેાહનલાલની કંપની તરફથી હા. ઝવેરી નવલચંદભાઈ ખીમચ દભાઇ
પાટણનિવાસી શેઠ શ્રી ડાહ્યાભાઇ ડેમાભાઇ તરફથી.
૨૫)
૨૧૦૧) એકે એકવીસા એકની મદદ મળી છે.
જ્ઞાનદાન જેવા મહાન ઉત્તમ દાનમા જેભ્યની મદ્દ પૂકિત મહાનુલાવ આવકાએ આપેલ છે તે ખરેખર પ્રશંસા અને અનુમાંદન કરવા સાથે મદ્દ આપનાર ભાઈઓને ઉપગાર માનવામા આવે છે આવી ઉદારતાના અંગે આવા પુસ્તકાના ઘણા પ્રચાર થવા પામે છે. ઉદાર ગ્રહસ્થાને આવાં કાર્યા અનુકરણ કરવા ચેાગ્ય છે.
'
એજ લી. સ્ત્રી, વિજયસળ કેશર ગ્રંથમાળાના વ્યવસ્થાપકા
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરામિવાસી સ્ટાવક્ર પ્રાગજીભાઈ ધરમસી
S
ક
'ક
r
જ,
N
*
*
:
:
*
:
*?
* *
* *
* *
*
જેઓએ પંન્યાસજી મહારાજશ્રી શ્રીદેવવિજયજીગણિ, મુનિરાજશ્રી ન્યાય વિજયજી, તથા તપસ્વી તા૨ણવિજયજી ઠાણું ૩ને પોતાને ઘેર મુંબઇમાં ચતુર્માસ બદલાવી પિસાને ઘણો સારો સદ્વ્યય કર્યો અને તેઓશ્રીના સ્મરણાર્થે આયેગશાસ્ત્રની ૧૦૦૦) બુક છપાવી પ્રસિદ્ધ કરેલ છે.
• જન્મ સં. ૧૯૨૯ના કારતક વદ ૧૧
3Lakshmi Art, Bombay, 8
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ પ્રાગજીભાઈ ધરમસીભાઈના.
જીવનની ટૂંક છે, જે
સંવત ૧૯ર૯ના કારતવદ ૧૧ને દિવસે શેઠ પ્રાગજીભાઈનો જન્મ પોરબં. દરમા થયે હો. તેમના પિતાશ્રી ધરમસીભાઈ અને માતુશ્રી પાનકેરબાઈ . ૧૯૩૩માં મુંબઈમાં વ્યાપાર નિમિતે આવી રહ્યાં હતાં શેઠ ઘરમાઈ સં. ૧૯૫૪માં દેવગત થયા હતા અને તેમના ધર્મપત્ની પરખેન સ. ૧૯૯હ્મા દેવલોક થયા હતા તેમને ચાર પુત્ર અને એક પુત્રી સતતિમાં હતા. વડીલભાઈ મેઘજીભાઈ પ્રાગજીભાઈ, પુરૂષોત્તમભાઈ, અને મોતીચંદભાઈ અને બહેનનું નામ મેંઘીબહેન હતું. આ બહેને સ. ૧૯૭૪માં અમદાવાદમાં મુનિરાજશ્રી વલ્લભવિન્યજી પાસે દિક્ષા લીધી છે અને સાધ્વીજી દેવશ્રીજીના શિષ્યા સાધ્વીજી ચરણશ્રીજીના શીખ્યા થયાં છે. તેમનું નામ હત ત્રીજી રાખવામાં આવ્યું છે
પ્રાગજીભાઈનું લગ્ન સં. ૧૯૫૯ ના વૈશાખ માસમાં જામનગરમાં શ્રીમતિ નવલબહેન સાથે થયેલ છે. આ બહેન સ્વભાવે ઘણાં શાન, શશીલ અને ધર્મપરાયણ છે.
પ્રાગજીભાઈ પિનાની સામાન્ય સ્થિતિના અંગે સ. ૧૯૪૩ માં શેઠ ધનજી મુળજીને ત્યાં નોકરીમાં જોડાયા હતા.-ઉત્સાહ અને વફાદારીવાળા જીવનને લીધે શેત્રીને સારો પ્રેમ તેમણે મેળવ્યો છે. વ્યાપારના કામમાં તિક્ષણબુદ્ધિને લીધે અને આગળ પડતો ભાગ લેવાના અગે શેઠશ્રી પામે તેઓ વિશેષ માનીતા થઈ પડયા છે
- સસારના ધનાદિ સાધને અનિત્ય અને અસ્થિર પિતાને જણાયાથી પિતાની સત્કર્મની કમાઈવાળા ધનને તેઓ ઘણો સારો ઉપયોગ કરી રહ્યા છે.
સંવત ૧૯૮૦ ના કારતક સુદ ૧૫ ને દિવસે મુંબઈમાં પન્યાસજીશ્રી વિવિજયજી આદિ ઠાણ ૩ નું ચર્તુમાસ તેમણે પોતાને ઘેર ઘણી લાગથોથી બદલાવવાનું નિમંત્રણ કર્યું હતું. તેમની આ ધાર્મિક ઈચ્છાને માન આપી પન્યાસીએ પણ તે વિનતી કબુલ રાખી હતી. પોતાને ઘેર નિશ્રીને ત્રણ દિવસ સુધી રાખ્યા હતા. મુબઈ જેવા શહેરમાં તે મુશ્કેલી જ ગણીશકાય. આ પ્રસંગે નિત્ય પૂજાએ પોતાને ત્યાં ભણાવાતી હતી,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગવૈયાઓ પૂજા અને ભાવનામાં કાયમ હાજરી આપતા હતા. ત્રણ દિવસ શ્રીફળની પ્રભાવના થઈ હતી. તથા આત્મજ્ઞાન પ્રવેશિકાના પુસ્તકની પણ પ્રભાવના એક વખત કરવામાં આવી હતી. જીવદયામાં પણ સારી રકમ આપી હતી, અને છેવટે આ ચોગશાસ્ત્ર છપાવા નિમિત્તે અગિયાર એક રૂપિયા આપી પોતાની ઉદારતાને સારો પરિચય આપ્યો છે. તેમના બહેન મેઘીબહેનના દિક્ષા પ્રસગે પણ તેઓએ પૈસાને સારો વધ કર્યો હતો.
તેમનાં ધર્મપત્નિ નવલબાઈની ધર્મ પ્રત્યેની લાગણી અને ઉદારતા તેમના પતિ કરતા પણ વિશેષ પ્રબળ છે. પુત્રના જન્મને આનંદ ગ્રહને હોય તે કરતા પણ વિશેષ આનંદ તેમને આ પિતાને ઘેર ચતુર્માસ બદલાવવાના પ્રસગે હ, ગુરૂ, સ્વધામ બધુ અને બહેનની ભક્તિ કરવામાં તેઓ એક પગે તૈયાર જણાતાં હતાં. સંસારમાં આવુ ધર્મિષ્ટ હું પૂર્ણભાગ્યોદય હેય તેજ મળી શકે છે.
વિ. શ્રી વિજયકમળ કેશર મંથમાળાના
યવસથાપક,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ હેમચદ્રાચાય,
ગુરૂ સ્તુતિ.
રાગ કલ્યાણુ, ફલિમયજ્ઞ !, ત્રિકાલવ દન હ ! ! ! સિદ્ધરાજ કુમાર પ્રતિભેાંધી,
મહિમા વધાર્યા જૈનશામન દેશ—કલિ.
અમારિપાક વાવી 'તુ,
દાન અભય દિધુ તેમ સુધન્ય હા—કલિ ધવલકીર્તિગીત ગાઈએ વારાં,
ગુર્જર બાલ થઈ સુપ્રમન્ન હાકલ. ૩
‘કલિકાલ સર્વજ્ઞ ' એ નામનું ઉત્તમ બિરૂદ ધરાવનાર, ગુજરાતની પ્રજામાં શ્રી કુમારપાળ રાજન દ્વારા અમારીપડદ્ર વજડાવી માસાહાર, મદિરાપાનને દેશવટા અપાવનાર, અખડ બ્રહ્મચારી, શાસનપ્રભાવક મહાન્ મુનિ શ્રીમદ્ હુમચદ્રાચાર્યથી કાણુ અપરિચિત છે ? જૈન તેમજ જૈનેતરમ ગિક્ષિત જગમાં તેનું નામ સજ્જન, જ્વલંત અને પ્રસિદ્ધ છે.
૧
શ્રીમના ગુરૂ.
આવા સુવિખ્યાત જયશ્રીવાળા મહાત્માનું જીવનવૃત્તાંત કંઈપણ લખીએ, તે પહેલા તેમના ગુરૂની ઓળખાણ કરીએ,
( કેાટિક ગણુ, વજ્રશાખા, ચદ્રકુળ, )
દિનસૂરી
યાભદ્રસૂરિ.
I પ્રદ્યુમ્નસરિ.
ગુણુસેનસૂરિ.
વચાર,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગશાસ,
આમા છેલ્લા દેવચંદ્રસૂરિ વિહાર કરતાં કરતા ધંધુકાનગર આવ્યા. ને શ્રીમદના ગુરુ છેતેથી તેમને અને શ્રીમ ગુરરિઓને સંબંધ કઈ રીતે થયો તે જોઈશું.
ધંધુકા નગરમાં ચાચિગ (ચાચો) શાહ નામનો એક વણિક વસતો હતું, તેને પાહિની (ચાકરી) નામની સ્ત્રી હતી. તેને એક અદ્ભુત સ્વમ આવ્યું કે “મેં એક અમૂલ્ય ચિનામણિ રન ગુરુ મહારાજને સમર્પણ કર્યું, આ સ્વપનું ફળ પૂવા તે ઉપાશે નહી. આ બંને ઉપર થી દેવયુરિ ઉપાશ્રયમાં બિરાજતા હતા તેમને પૂછવામાં આવતાં કહ્યું કેશ્રાવિકા!તમને એક સુંદર પુણ્યશાળી અને મહિમાવત પુત્ર થશે, પરંતુ તે પુત્રરત્નને તમે ગુરુ મહારાજને અર્પણ કરશે અને તે શ્રી જૈનશાસનને ઉદાત કરશે” ગુરૂ વિહાર કરી ગયા. આ દિવસથી તેને ગર્ભ રહો, અને નવ માસ પૂરા થતા સંવત ૧૧૪૫ના કાર્તિક સુદી પૂર્ણિમાને દીને પુત્રને જન્મ થયો. માતપિતાએ તેને ઉત્સવ કરી ચગદેવ એ નામ આપ્યું
દીક્ષા પુત્ર પાચ વર્ષને , ત્યારે દેવચંદ્રસૂરિ પણ આ અવસર જોઈ પધાર્યા. સૂરિને વાંદવા સર્વ બવ ગયા, ત્યારે માતા પણ આ પુત્રને લઇ વંદન કરવા ગઈ. આ વખતે પુત્ર ચંગદેવ બાલચે કરતો ગુના આસન-પાટ-ઉપર બેસી ગયો. આ જોઈને આચાર્યો માતાને કહ્યું કે “ પ્રથમ મેં જણાવેલું
મનું ફળ યાદ છે કે તે પૂર્ણ થવાને હવે અવસર આવ્યો છે. તે અને તે પુત્ર ભાવસહિત આપો તો ઘણું પુણ્ય થશે.” પછી બાળકના અગનાં લક્ષણે એ જોયા, અને તે પરથી કહ્યું કે “જે આ પુત્ર ક્ષત્રિય કુળમાં જન્મ્યો હોય તો સાર્વભૌમ રાજા થાય, બ્રાહ્મણ થા વણિક કુળમાં જન્મ્યા હોય તે મહા અમાત્ય થાય. વણિક કુળમાં જે છે તેથી તે જે દીક્ષા ગ્રહણ કરે તે આ કલિયુગમાં કૃતયુગ પ્રવર્તાવે તે થાય!” ત્યારે પુત્રની માતા બોલી “મારા પતિ કે જે મહેશરી-વૈષ્ણવ છે તે બહારગામ ગયેલ છે. જે તે કેપે તો તેને શો ઉત્તર દેવે?” આ સંવાદ પછી માતાએ પોતાના ભાવેલ્લાસપૂર્વક પુત્રને ગુરૂને સો. ગુરએ તેને કહ્યું પુરીમાં ઉદયનમત્રી પાસે તેને ઘેર રાખે, અને ત્યાં વિદ્યાભ્યાસ કર્તા વધવા લાગ્યા.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ,
(૩) હવે અહીં ચા શેઠ ઘેર આવતાં બાળકને જે નહિ, એટલે સ્ત્રીને પૂછતાં થયેલી હકીકત સાંભળી, ત્યારે બહુ સખેદ થયો, અને અન્નપાણુને ત્યાગ કેપથી કરી શ્રી ગુરૂપાસે કર્ણપુરી (કણુવતિ) આવ્ય; એટલે શ્રી ગુરૂમહારાજે એ સજજડ પ્રતિબોધ આપ્યો કે તેણે પીગળી જઈ પિતાનો પુત્ર દીક્ષા લીએ તેની અનુમતિ આપી. ઉદયનમત્રિએ શેઠને પોતાને ઘેર તેડી જઈ ઉત્તમ ભેજન કરાવીને કહ્યું કે “હે શેઠ ! આપે આપના પુત્રને ગુરૂને આપે તેથી મહાન પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું છે લ્યો આ ત્રણ લાખ મહાર. તેથી તમે ધર્મ કાર્ય કરજે” ચાચાશેઠે કહ્યું કે “મે ધનને માટે પુત્રદાન કર્યું નથી, તેથી મારે તે મહોરે જોઈતી નથી. મેં ધર્મને માટે કરેલ છે. ' આમ કહી તે પોતાને ઘેર પાછો આવ્યો.
ચંગદેવ કયારે નવ વર્ષના થયા ત્યારે–સ વત ૧૧૫૪ મા ગુરૂએ દીક્ષા આપી, સોમદેવ મુનિ એ નામ આપ્યું
સૂરિપદ, એક સમયે ગુરૂસાથે વિહાર કરતાં કરતા તે સામદેવ મુનિ નાગપુરિ (નાગપુર)માં આવ્યા, તે વખતે ધનદ નામનો વણિક વસતો હતો. તે પૂર્વભવના કર્મથી ઘણે ગરીબ હતો તેણે ઘરની જમીન ખોદી ત્યારે કોલસાને ઢગલે નીકળી આવ્યે આ કેયતાને તેણે ઘરને આંગણે ભેગા કર્યા હતા. ધનદને ત્યા સોમદેવ મુનિ ગુરૂ સાથે ગોચરી માટે પધાર્યા, અને ધર્મલાભ આપે. ત્યારે ધનદે કહ્યું કે “ઘરમાં જુવારની ઘેસ રાધી છે, તે દેતાં શરમ થાય છે, છતાં તે સુજતો (પ્રાસુક) આહાર છે તે લેવાની કૃપા કરે, ” ત્યારે સામદેવમુનિએ ગુરૂમહારાજને ગુપ્ત રીતે કહ્યું કે “આ વણિકના આંગણામાં તે સોના મહોરનો ઢગલે પડે છે, છતા તે પોતાને નિર્ધન કેમ કહે છે ? ” ત્યારે ગુરૂશ્રીએ જાણ્યું કે આ મુનિના સ્પર્શથી ખરેખર આ કેલસાને ઢગલે સેના મહોરને થશે એમ વિચારી તેમણે તે ઢગલા ઉપર સામદેવ મુનિને બેસવાનું કહ્યું અને તેમ કર્યાથી તુરત તે કેલિસાને ઢગલે હેમ થઈ ગયો ધનદે આમ ચયે તુરત ગુરૂશ્રીને કહ્યું કે “શ્રી સોમદેવમુનિને સૂરિપદ આપે, હું તે મહત્સવ કરીશ.” એટલે ગુરૂમહારાજે શિષ્યને યોગ્ય જાણું આચાર્ય પદવી આપી તેમનું નામ હેમચંદ્રાચાર્ય રાખ્યું. સંવત ૧૧૬૨.
મસાધન. પ્રચંડ બહાચર્ય, શ્રી હેમાચાર્ય કાશ્મીર ભણી ચાલ્યા, અને ત્યા પિતાના બળથી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪)
યોગશાસ્ત્ર, સરસ્વતી દેવીને પ્રત્યક્ષ બેલાવી તેની પાસે વર લીધે પછી પિતાના ગુરૂએ આપેલ સિદ્ધચક્રને મંત્ર સાધતા હતા. આ સાધવામાં શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિએ તથા મલયગિરિમૂરિ નામના બે આચાર્યોને માર્ગમાં સમાગમ થયો. ત્રણે કુમાર નામના સુગ્રામમાં આવ્યા, ત્યાં એક ધોબી પાણીને આરે લુગડા ધોતે હતા, ને લુગડા ઉપર અનેક ભમરાઓ ગુજારવ કરી રહ્યા હતા. શ્રી હેમસૂરિએ એક સાડીમા ભમરા જોઈને તે પદ્મિની નારીનાં ચીર હોવાં જોઈએ, તેથી ધોબીને તે કેનાં લૂગડા છે એમ પૂછતાં તેણે કહ્યું કે “ આ ગામના રાજાની રત્નતિ નામની પવિની સ્ત્રી છે તેનાં છે.” ત્રણે આચાર્યો રાજાને ત્યાં જઈ ધર્મલાભ આપે. રાજાએ નિરવદ્ય સ્થાનકે ઉતાર્યા. હમેશા દેશના સમતાપક દેવાવા લાગી. આમ થતા માસું પૂરું કરી પછી વિહાર કરવાનું જણાવ્યું. તે ગામના રાજાએ ઘણુ રહેવાનું કહ્યું, ત્યારે તેઓ તે વિનતી સ્વીકારી ન શક્યા કારણકે એક સ્થલે સુવિહિત મુનિ ન રહે, અને રહેવાથી સંયમ ન સચવાય એમ શાસ્ત્રની આજ્ઞા છે. પછી કઈ કામ હોય તે કહો” એમ રાજાએ કહેતાં શ્રી દેવેસૂરિ બોલ્યા કે “એક છે તે ખરૂ, પણ કહેતા જીભ ઉપડતી નથી, પણ તેથી વિદ્યા સિદ્ધ થાય તેમ છે. પછી આગ્રહ થતાં કહ્યું કે “તારી સ્ત્રી પદ્વિનિ છે, તે જે નગ્નપણે અમારી સન્મુખ ઉભી રહે, તો અમે વિદ્યા સાધી શકીએ. તે વખતે તુ પણ તરવાર લઈને ઉભો રહે, અને જે અમે તન, મન, અને વચનથી કઈ પણ ચૂકીએ, એક રેમમા પણ તે સંબધી કામ થાય તો અને હણું નાંખજે.” ગુણથી રાજી થયેલ રાજાએ હા કહી. પછી આચાર્યો ગિરનાર આવ્યા, અને ત્યાં જિનપ્રતિમા આગળ રહી નન પવિનિ પાસે આચાર્યો મંત્ર સાધવા લાગ્યા, અને નૃપ તરવાર લઈ ઉભો રહ્યો.
મેરૂ ચૂલિકા નવિ ચળે, ન ચળે ગેપ ફણું;
વિધિ લિખત જિમ નવ ચળે, ન ચ ચિત્ત મુની મુનિનું ચિત ચળ્યું નહિ, મત્ર મધા, અને વિમલેશ્વર ચક્ષ આવી ઉભે રહ્યો અને વર માગવા કહ્યું. શ્રી દેવદરિએ કાતિથી જિનપ્રાસાદ શ્રીસેરીસમેમા લાવે, અને વિદ્યાવાદ પિતાને આપ એ વર માગ્યો. શ્રી ગિરિ સૂરિએ સિદ્ધાતની વૃત્તિ કરૂ એવી શક્તિ માગી, જ્યારે શ્રી હેમાચાર્યો હુ વચનબળથી રાજાને ખૂઝવું અને તેથી શાસનને દીપાવું એવી વિદ્યા આપવા કહ્યું તે વિમળશ યક્ષે માગેલી વિદ્યા ત્રણેને દીધી. પછી શ્રી હસમુનિ વિદ્યા ગ્રહીને ગુરૂ પાસે આવ્યા, અને વંદન કર્યું. ગુરૂ હર્ષ પામી ધ્યાનમાં બેસી આખીલથી છ માસ સુધી દેવતાનું આરાધન
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાય
(૫)
*
કર્યું, એટલે શાસનદેવી પ્રગટ થઇ કહ્યું કે આપના શિષ્ય હેમાચા તે પછીને લાયક છે.' આથી મનમાં જે હતું તે દેવીએ કહેલ છે એ જાણી ગુરૂ હર્ષિત થયા. પછી પેાતે નાગપુર જ્યાં ધનદ નામના વિષ્ણુક વસતા હતા ત્યાં આવ્યાં ત્યાં શ્રી હેમાચાર્યને પાટ પર બેસાડી ગુરૂ શિષ્ય સાથે પાટણમાં આવ્યા.
શ્રી હેસ દ્રજી અને મહારાજા સિદ્ધરાજ,
આ વખતે મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહ પાટણમા રાજ્ય કરતા હતા, તેને અને શ્રી હેમાચાને મેળાપ થયા. વાતચિતપરથી આચાર્યપર રાજાને બહુ પ્રીતિ થઈ, તેથી પેાતાને ત્યા આવી ધર્માંપદેશ કરવા રાજાએ વિનતિ કરી. એક વખત રાજસભામાં શ્રી હિમસૂરિ બેઠા હતા, ત્યા રાજાએ પ્રશ્ન કર્યો કે ખરા ધર્મ કયા ” સૂરિએ કહ્યુ કે ' ધર્મની પરીક્ષા કરવી જોઈએ, અને તેમાં જે સેટી કરતાં ખરા લાગે તે ખરા. આ ઉપર એક દૃષ્ટાત આપુ છું, તે પરથી સમજાશે~~
શેાતિ નામની નારી એક શખ નામના વણિકને હતી. તે વાણીયા ખીજી પરણ્યા, અને તેમાં લુબ્ધ રહેવા લાગ્યા. આથી યશામતિને દ્વેષ થયા, તેથી એક મ ત્રવાદી પાસેથી મંત્રવાળી મૂળી લીધી કે જે ખવરાવવાથી ધણી બળદ થાય. યશામતિએ તે પેાતાના ધણીને ખવરાવી બળદ કર્યો, આથી શાયે રાજાને વાત કરી. રાજાએ યજ્ઞાતિને તે બળદ આપ્યા. હવે યશેાતિ હમેશાં તે બળદને ચારવા લઈ જાય છે. એક વખતે વિદ્યાધર અને વિદ્યાધરી વિમાનમા બેસીને જતા હતાં, ત્યારે વિદ્યાધરીએ ચશામતીને રૂદન કરતી જોઇ અને તેના દુઃખનુ કારણ પોતાના સ્વામી વિદ્યાધરને પૂછ્યું, તેણે કહ્યુ પેાતાના ધણીને બળદ કરેલ છે તે છે. ' ત્યારે શ્રી વિદ્યાધરીએ યા લાવી તેના ઉપાય પૂછ્યા. ત્યારે વિદ્યાધરે કહ્યુ ‘જ્યાં તે નાર ખેડી છે ત્યાં એક જડીયુટી છે. તે જો બળદને ખવરાવે તે કી તે પુરૂષ થાય. ’વિદ્યાધર પાનાની સ્ત્રીની સાથે ચાલ્યા ગયા, પણ તે યશેામતિએ તે સાભળ્યુ એટલે જેટલાં ધામ ત્યાં ઉગ્યાં હતાં તે બધાં ચુટી લઈ દરેક ખેડ બળદને ખવરાવવા લાગી. આમાં શુદ્ધ મૂળીયુ-જડીમુટી હતી તે ખવરાવી, એટલે તે બળદ પુરૂષ થયા
આ દૃષ્ટાંત ઉપરથી હે મહારાજ ! આપ લક્ષ આપી દશૅન છે તે સ પારખીને તેમાથી સાચેા ધર્મ ગ્રહણ કરી. આવાં ગુરૂનાં વચન સાંભળી શ્રી સિદ્ધરાજ હર્ષિત થયા.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગિશાસ. પછી રાજાએ સિદ્ધપુરીમા રૂદ્રમાળ નામનું મંદિર બંધાવ્યું તેની સાથે પિતાને આભ મત્રી પાસે એક રાયવિહાર નામે જિનપ્રાસાદ કરાવી તેમાં શ્રી વિરપ્રભુની મૂર્તિ સ્થાપી.
એક વખત શ્રી હેમચરિને રાજાએ પૂછયું કે “ઇશ્વરે અને અરિહંતમાં અતર શું છે ત્યારે તેણે કહ્યું કે “ઈશ્વર (શંકરની ઉપરે છે તેમ) ના મસ્તકે ચદ રહે છે, જ્યારે અરિહંતના ચરણે તે ચંદ્ર નમે છે. વળી સુતારને તેડાવી તેને તે અંતર પૂછો એમ કહેતા સુતારને રાજાએ બોલાવ્યો. તેણે કહ્યું કે “અમારા શાસ્ત્રમાં એવું છે કે સામાન્ય ઘરમા નરની પાચ શાખા છે, રાજાના ભુવનમાં સાત છે, ઈશ્વરભુવનમાં નવ અને જિનગૃહમાં એકવીશ હોય છે. શિવમદિરમાં એક મડ૫ હેાય છે, જ્યારે જિન ગૃહમાં એકસો આઠ હોય છે. જિનને ત્રણ છત્રશિર ઉપર હોય છે, અને સિંહાસન બેસવા માટે હોય છે. જિનમુદ્રા પદ્માસનમાં સ્થિત હોય છે અને નવગ્રહ તેમના ચરણને સેવે છે. વળી તેને દેખીને ભય ઉપજતો નથી જ્યારે બીજા દેના હાથમાં હથિયાર, પામે નારી વિગેરે હોય છે.’
એક વખત તેઓશ્રી ચતુર્મુખ મદિરમાં શ્રી નેમિચરિત્ર વાચતા હતા; તેમાં તેમણે એમ કહ્યું કે પાંડવ શત્રુંજય ચડી સિદ્ધ થયા. આ બ્રાહ્મણો ખમી ન શકયા, અને તેમણે કહ્યું કે તેઓ હિમાલયમાં ગળી મુક્તિ પહોંચ્યા છે. ત્યારે સિદ્ધરાજે પૂછ્યું કે “ગુરૂરાય! આમા શું સત્ય છે?” ત્યારે આચાર્ય મહારાજ મહાભારતને શ્લેક બેલ્યા.
अत्र भीमशतं दग्धं । पाण्डवानां शतत्रयम् । द्रोणाचार्यसहस्रं तु । कर्णसंख्या न विद्यते ॥
અર્થ અહિંયાજ સે ભીમ, ત્રણસો પાંડવો, હજારોણાચાર્ય મરી ગયા અને કર્ણ કેટલા મરી ગયા તેની તે સખ્યા નથી
આ ઉપરથી એમ સૂચન કીધુ કે આમાથી કેટલાક પાંડ જેના હોય અને તે શત્રુ જયે ચઢી મુકિતમા જાય એ અસભવિત નથી આથી રાજા હર્ષિત થયે
એક દિવસ બ્રાહ્મણ સિદ્ધરાજને એમ કહેવા લાગ્યા કે “જૈનધર્મ એ આદિ ધર્મ નથી, તેનું નામ વેદબાહ્ય છે, ત્યારે રાજાએ કહ્યું એમ શા માટે બેલે છે? વાસ્તુ શાસ્ત્ર તપાસે, તેમાં જિનમદિરના ભેદ જણાવેલ છે.”
વળી એક વખત સર્વે બ્રાહ્મણે પિતાના સ્થાને રાર્જસભામાં
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોગશાસ
( ૭ )
ખેડા ટુના તેવામા થી તેમને આવતાં જોઈ તેમાને એક ર્ષ્યાથી કહેવા લાગ્યા .
आगतो हेमगोपालो दण्डकम्बलमुद्दहन् ।
અર્થાથમાં ૬૨ અને કામળી લઈને હેમ નામના ગેટપાલ આવ્યા. શ્રી હેમચસૂરિએ નણ્યુ કે મારી મશ્કરીમાં ગેાપાળની ઉપમા મને આપી, પણ પાતે અવસરન હેાવાથી તરતજ તેને પ્રતિકાર કરવા મ્યામાં જવાબ આપ્યા કે
पड्दर्शनपशुप्रायांश्चारयन् जैनवाटके ॥
અજૈન ધર્મ રૂપી વાડામાં છ દર્શન રૂપી પશુઓને ચરાવનાર હ ઞાપાલ છું.
આ સાંભળી બ્રાહ્મણા આશ્ચર્યચકિત બની નિરૂત્તર થયા.
એકદા સિદ્ધરાજયસિહને આચાર્યશ્રીએ કહ્યું કે · તારી જગતમાં ખ્યાતિ છે તે વિસ્તારવા માટે હું પંચાંગી વ્યાકરણ કરૂં. ' રાજાએ હા પાડી. ત્યારે હેમચંદ્રસૂરિએ કહ્યુ કે “ કાશ્મીરમાં શારદા ભડાર છે ત્યાં આદિ વ્યાકરણની ગંભીર પ્રતા છે કે જે ખીજે કાઇ પણ સ્થલે નથી, તા તે તુરત મગાવા તેા વ્યાકરણની રચના કરું. ' રાજાએ પ્રધાનને તે લેવા મેાકલ્યા. પ્રધાનાએ ત્યાં જઈને અગરપ આદિથી શારદા માતાને તુષ્ટ કરી માતાએ આ પુસ્તકા આપ્યા, તે લાવીને પ્રધાનાએ રાજાને આપ્યાં, રાજાએ સૂરિને આપ્યાં. પછી તેમણે પચાંગી વ્યાકરણ બનાવ્યું, અને રાજાએ પડિતાને તેડાવ્યા. બ્રાહ્મણ પડિતાએ રાજાને કહ્યું કે કાશ્મી રમાથી શારદાભંડારમાથી લાવેલા પુસ્તાની તે નકલ છે! ખરે તો તે ત્યારે કહેવાય કે જે પાણીમાં નાખવાથી તે વ્યાકરણ ભીનું ન થાય તા, રાજાએ જાણ્યુ કે આ દ્વેષ છે, છતા આચાર્યશ્રીએ કહ્યું “ ખુશીની સાથે, ભલે પ્રમાણતાની તે સાટી ચાખે', ' પછી પ્રાન આદિ, નગરજને ને લઇ તે વ્યાકરણ કુંડમાં નંખાયુ, પણ લેશ માત્ર ભીંનું થયું નહિ,
આથી રાજા ઘણી આનદિત થયા અને તેણે ત્રણ વર્ષ લગી ત્રણસે દામ હમેશ આપી સેાનાના અક્ષરથી તે વ્યાકરણ લખાવ્યું અને હાથીની અખાડી પર તે સામૈયા સથિ પધરાવી ગામમાં ફેરવ્યું હતું,
પછી હેમસૂરિનાં વંચનથી જયસિહ રાજાએ કર માફ કર્યો, મા જાળ બંધ કરાયી, અને ક્રોડા સોના પુષ્પદાનમાં ખર્યાં, આવી રીતે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮)
ચોગશાસ્ત્ર.
જયસિંહ રાજાને દઢધી કરી આચાર્યશ્રીએ પાટણથી વિહાર કર્યાં.
ઉગ્ર વિહાર કરતાં કરતાં એક અવસરે એક દેવતાએ મધ્ય રાત્રે આવી હેમરને કહ્યું કે અન્ય દેશમા જવું તો, આપ ગુજરાતમા રહેશે। તા ઘણા લાભ થશે. ' ગુરૂ દેવતાનું વચન માની પાટણમાં
પાછા આવ્યા.
6.
શ્રી હેમચંદ્ર અને કુમારપાળના સમાગમ
એક વખત કુમારપાળ નામના સિદ્ધરાજના પિતરાઈ ભાઈ ત્રિભુવનપાળના પુત્ર રાજ્યસભામાં આવ્યા, ત્યા તેણે મિહરાજની પાસે બેઠેલા હેમચદ્રસૂરિને જોઈ વિચારવા લાગ્યા કે આ દમી મુનિ, રાજાને માન્ય છે તે
વિમળદેવ
ક્ષેમરાજ
કરણ સિદ્ધરાજ ત્રિભુવનપાળ
-
કુમારપાળ મહપાળ
કૃતપાળ પ્રેમલભાઈ દેવલબાઈ ( સિદ્ધરાજના (સાકબરીના સેનાપતિ કૃશ્ન પૂર્ણ રાજાને દેવને વી.) વરી.) - આચાર્યશ્રીને વાંદવા મહારાજ ! નર કયા
પૌષધશાળામાં
સત્ત્વશાલી હાવા જોઈએ. તેથી તે ગયા. ત્યા વદના કરી એઠે અને પૂછ્યું કે હૈ
·
ગુણુથી શાભે છે? ત્યારે સરિએ કહ્યું ‘સત્ત્વ ગુણુથી અને પરારા યો
ગથી ' કહ્યું છે કે
:
प्रयातु लक्ष्मीचपलस्वभावा,
गुणा विवेकप्रमुखा प्रयान्तु ।
માગાય નું મિયાગા
मां यातु सत्त्वं तु गुणी कदाचित् ॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ
(૯)
અર્થ:– ભલે ચપલ સ્વભાવવાળી લક્ષ્મી જતી રહે, ભલે વિવેક આદિ ગુણે ચાલ્યા જાય, અને પ્રયાણ કરવાને તત્પર એવા પ્રાણ પણ જાય, પણ મનુષ્યનુ સર્વ કદાપી ન નાશ પામશો.
પછી અને હનુમાનને છતી સત્ત્વના પ્રભાવે કનક મેળવ્યું હતું તે દષ્ટાંત આપ્યું, અને કહ્યું કે સત્વ એકલે હોય, અને શીયળ ન હોય તે તે નકામુ. પછી શીયલનું દાત કલિકાલમાં થયેલ સંગ્રામ સોની કે જેણે રત વગર આ ફળવાળો કર્યો હતો તે કહ્યું. આથી કુમારપાળે ત્યાં જ પરનારીના ત્યાગને નિયમ ગુરૂપાસેથી લીધે. પછી હમેશ ઉપદેશામૃતનું પાન કરવા કુમારપાળ ઉપાશ્રયે આવતો, અને કેટલાક દિવસ જયસિંહની સેવામાં રહી દધિસ્થળમા ગયે.
સિદ્ધરાજની પુત્રની ઈચ્છા અને હેમસુરિ. સિદ્ધરાજને રાજ કરતાં કરતા વૃદ્ધાવસ્થા આવી, દેવ દેવીઓની ઘણી માનતાઓ કરી, પણ પુત્ર થયો નહિ. આખરે તેણે હેમસૂરિ સાથે શત્રુજય, ગિરનાર વિગેરે તીર્થની યાત્રા કરી, અને સુરિને પૂછયું કે મારે હવે પુત્ર થશે કે નહિસરિએ ત્રણ ઉપવાસ કરીને અંબાદેવીને આરાધી. તેણે આવી ના કહી, તેથી સૂરિએ કહ્યું “ તમને પુત્ર થશે નહિ, તમારૂ રાજ્ય કમારપાળને મળશે” “પછી રાજાએ બીજા ૫ડિત જોશીને બોલાવ્યા: તેમણે પણ તેવુજ કહ્યું આથી રાજાને ખેદ થયા અને કુમારપાળને મરાવી નાખવાથી મેશ્વરની કૃપાથી પુત્રની પ્રાપ્તિ થશે, એવી ખોટી ક૫ના કરી કુમારપાળને મારવા છૂપા મારા સિદ્ધરાજે મોકલ્યા. અને લડાઇ કરી ત્રિભુવનપાળ (કમારપાળના પિતા)ને મારી નંખાવ્યો, જ્યારે કમારપાળતુ પૂય પ્રબળ હોવાથી તેને કઈ ન થયું, અને સર્વ ઉપાયો મિથ્યા થયા. કુમારપાળને સકટો ઘણું પડયાં, પણ આખરે તેને સિદ્ધરાજની ગાદી મળી.
• • કુમારપાળનાં સકટ અને હેમચંદ્રાચાર્ય
• કુમારપાળ પ્રથમ પિતાના બનેવી કૃષ્ણદેવને ત્યાં પાટણમાં રહેશે, પણ સિદ્ધરાજના માણસોની નજર ચુકાવવી એ મહા મુશ્કેલ વાત હતી. તેણે ચોગીનો વેષ લીધે, તેમા ૫ણ ૫કડાયો. ત્યાંથી નાશી એક ગામથી બીજે ગામ કરવા લાગ્યો. તેના સર્વ વિતકા તથા સંકે અહીં પ્રસ્તુત હોવાથી લખ્યા નથી. પણ તેમાં એક કે જેમાંથી આપણું ચરિત્રના કુમારપાળને બચાવેલ છે તેની નોંધ લઈએ .
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
ગશાસ. - કુમારપાળ એક વખત કરતો ફરતો ખંભાતના બહારગામના પ્રાસાદ આગળ આવી પહોચ્યો, ત્યાં શ્રી હેમાચાર્ય કે જે પાટણથી વિહાર કરતાં કરતા ત્યાં આવ્યા હતા તે પણ બહિર્ભમિ આવ્યા હતા.
સુરિશ્રીએ ત્યાં સર્ષના મસ્તક ઉપર ગગેટક નાચતા જોઈ અનુમાન કર્યું કે આટલામા કઈ રાજા હોવા જોઈએ, તે વખતે કુમારપાળ નજરે , પડે, અને ઓળખ્યો. કુમારપાળે આચાર્યને ઓળખ્યા અને બધી સંકટની વાત કહી સંભળાવી, અને પૂછયું કે “આ મારા કાને અત ક્યારે આવશે? ત્યારે આચાર્યશ્રીએ નિમિત્ત જોઈ કહ્યું કે “થોડા વખતમા એટલે વિક્રમ સંવત ૧૧૮૯મા માગશર વદ ૪ રવિવારે પુષ્ય નક્ષત્રમાં ત્રીજે પહોરે રાજ્ય મળશે ? એવામાં ત્યા ઉદયન મંત્રી આવી ચડયા; તેને આચાર્યશ્રીએ કહ્યું કે આ રાજકુમારનું તમારે રક્ષણ કરવું, કેમકે આ રાજકુમારથી આગળ જતાં જેનનો ઘણો મહિમા થવાનો છે.' પછી ઉદયન મંત્રી કુમારપાળને પિતાને ઘેર લઈ ગયે. એવામાં સિદ્ધરાજને ખબર મળ્યા કે કુમારપાળતા ઉદયન મરીને ઘેર છે. તેથી ત્યાં તેણે પિતાનું લશ્કર મે કહ્યું ત્યારે ઉમે દયનમત્રીએ કુમારપાળને કહ્યું કે હવે આ વખતે તમે અહીંથી ચાલ્યા જાઓ, નહિતો આપણું બનેનું મોત થશે.” આ સાંભળી કુમારપાળ નાસીને હેમચંદ્રાચાર્ય પાસે આવ્યો, ત્યારે તેમણે ઉપાશ્રયના ભોયરામાં છુપા
વ્યા, તથા ઉપર પુસ્તકે ખડકી મુક્યા. કુમારપાળની શોધ માટે આવેલ સિદ્ધરાજના માણસોએ ઉદયન મત્રી તથા હેમચંદ્રસૂરિને ત્યાં ઘણી તપાસ કરી, પરતુ ત્યા પત્ત નહિ મળવાથી નિરાશ થઈ પાછા ગયા. પછી કુમારપાળે વિદેશમાં ભ્રમણ કરવા માડયું. અનેક સકટ ફરી સહન કરી સિહરાજ મૃત્યુ પામ્યાની ખબર મળતા પાટણમાં આવ્યા, અને પ્રધાનોએ કુમારપાળને આચાર્યશ્રીએ કહેલા દિવસે જ રાજગાદી આપી
કુમારપાળ રાજા અને હેમચંદ્રાચાય. પિતાના સંકટમાં મદદ કરનાર સર્વને કુમારપાળ રાજાએ નવાજ્યા, અને જે જે વચને બીજાને આપ્યાં હતા તે પાળ્યા, પણ દૈવયોગે પોતાના ખરા ઉપકારી હેમચંદ્રાચાર્યશ્રીને વિસરી ગયે. .
એક સેમયે હેમચંદ્રજીએ ઉદયન મત્રીને બોલાવીને કહ્યું કે “આજે કુમારપાળ રાજાની નવી રાણુના મહેલમાં મધ્યરાત્રીએ પ્રાણઘાતક ઉપસર્ગ થવાને છે, માટે આજે રાજાને ત્યાં જતા અટકાવજે, અને આ બાબતની જે વધારે પુછપરછ રાજા કરે તો મારું નામ જણાવજો. ઉદયન મત્રીએ,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગશાસ્ત્ર.
(૧૧)
રાજાને તે રાત્રીએ ત્યાં જતાં અટકાવ્યા અને તેજ રાત્રે ત્યાં વિજળી પડવાથી તે રાણીનું મરણ થયુ. આ વખતે રાજાએ ઉદયન મત્રીને બેલાવી પૂછયું કે “હે મંત્રી ! આ ભવિષ્યજ્ઞાની માણસ તમોને કણ મળ્યો કે જેણે મને આજે છવિતદાન આપ્યું.” મંત્રીએ જણાવ્યું કે “ હે રાજન્ ! અહીં શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજી પધાર્યા છે, અને તેમણે આ વાત જણાવી આપને ત્યાં જતા અટકાવ્યા છે.”
આ સાભળી બહુ ખુશી થઈ રાજાએ આચાર્યશ્રીને રાજસભામા બેલાવ્યા હેમચંદ્રજી ત્યાં ગયા, એટલે રાજાએ ઉભા થઈ તેમને વદન ક, તથા હાથ જોડી આખોમા આંસુ લાવી કુમારપાળે કહ્યું “હે ભગવન ! આપને મુખ દેખાડતા મને શરમ આવે છે, કારણ આજદિન સુધી આપને મે સભા પણું નહિ, આપના ઉપકારને બદલે મારાથી કઈ રીતે વળી શકે તેમ નથી, માટે હે પ્રભો ! આપે પ્રથમથી જ મારા પર નિ કારણ ઉપકાર કર્યો છે, અને આપનું તે કરજ હુ કયારે વાળીશ” આચાર્યશ્રીએ ત્યારે કહ્યું કે “હે રાજન! હવે દિલગીર ન થાઓ તમને ઉત્તમ પુરૂષ જાણીનેજ મે ઉપકાર કર્યો છે. હવે અમારા ઉપકારના બદલામાં તમે ફકત જૈન ધર્મ સમાચરે, એટલી મારી આશીષ છે” કુમારપાળે જવાબમા કહ્યું કે હે ભગવન ! આપની ને આશિષ ને મને હિતકારી છે.' એમ કહી રાજાએ જૈન ધર્મ સ્વીકાર્યો
૧૧, હેમચંદ્રસૂરિ અને શિવમંદિર. એક વખત એક પુરૂષે રાજસભામાં આવી રાજાને વિનતિ કરી કે “હે મહારાજ! દેવકપાટણ –પ્રભાસપાટણ નું સોમેશ્વરનું દહેરૂ પડી ગયુ છે, તે તેને જીદ્ધાર કરાવે ” રાજાએ કહ્યું કે “બહુ સારૂ, જ્યા સુધી હું તે દેહરૂ ન સમરાવુ, ત્યા સુધી હુ માસ નહિ ખાઉ”
રાજાએ ત્યારપછી દહેરાને જીદ્ધાર કરાવ્યો, અને પછી મસભક્ષણ ચાલુ કીધુ. ત્યારે હેમચંદ્રજીએ કહ્યું “રાજન ! આપણે ચાલે સોમેશ્વરને દહેરે જઈને જોઈએ, અને ત્યા સુધી માસની આખડી લ્યો ' રાજાએ તેમ કરવા હા પાડી.
પ્રભાસપાટણ જવાનુ સૂરિએ પ્રયાણ કર્યું ત્યારે રાજાએ હેમચંદ્રજી ગુરૂને પાલખીમાં બેસવા કહ્યું, પણ ગુરૂશ્રીએ તે ન સ્વીકાર્યું. કારણ કે મુનિ હમેશાં પગેજ ચાલે. પછી આગળથી જવાનું કહી પોતે પછી આવશે એમ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
ચોગશાસ. કુમારપાળ રાજાએ કહ્યું. સૂરિ શત્રુજય ગિરનાર વિગેરે જઈ યાત્રા કરી દેવકીપાટણ આવ્યા, ત્યાં રાજ પણ આવ્યા.
આ વખતે કેટલાક દેશી બ્રાહ્મણોએ કહ્યું કે “રાજન ! સર્વ પાઈ સેમેશ્વર દેવને માને છે, પણ હેમરિ શીશ નમાવે તેમ નથી.' રાજાએ શા માટે મહાદેવને પૂજતા નથી એમ પૂછતા સૂરિશ્રીએ જવાબ આપ્યો કે “નિર્ગથ એવા યતિઓ મહાદેવની દ્રવ્યથી પૂજા કરતા નથી, પણ તેઓ માત્ર ભાવથી જ પૂજા કરે છે, તેથી હુ મહાદેવની પૂજા ભાવથી કરીશ.” પછી આચાર્યશ્રી આ વખતે મહાદેવસ્તોત્ર દેવપત્તનામા મહાદેવના સન્મુખ ઉભા રહી દેરાસરમાં જ રચના કરી બતાવે છે, તેમાં જણાવ્યું કે
भवबीजांकुरजनना, रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य । ब्रह्मा वा विष्णुर्मा, हरो जिनो वा नमस्तस्मै ॥
અર્થ—ભવના બીજને અંકુર ઉત્પન્ન કરનાર એવા રાશય વિગેરે દો જેના લય પામ્યા છે તે ગમે તો બ્રહ્મા હૈય, વિષ્ણુ હૈય, શંકર હેય, કે જિન હોય તેને નમસ્કાર કરીએ છીએ.
આ સાંભળી તે બ્રાહ્મણે ચકિત થઈ ગયા, રાજા હર્ષિત થયો. પછી સરિએ રાજાને ત્યાં માત્રના પ્રભાવથી સાક્ષાત મહાદેવનાં દર્શન કરાવ્યાં. મહાદેવને ખરો ધર્મ શું છે તે રાજાએ પૂછતા જણ્યુ કે “ હે રાજન ! તને ધર્મપ્રાપ્તિ આ બ્રહ્મા જેવા હેમાચાર્યચીજ થશે.” આ વખતથી રાજા અત્યંત ભકિતથી આચાર્ય સાથે વર્તવા લાગ્ય
બ્રાહ્મણે સાથે વાદવિવાદ, કુમારપાળ રાજાને જેન ધર્મ પાળતે જેઈ બ્રાહ્મણોને હેપ થાય તે સ્વાભાવિક જ છે, તેથી તેમણે પોતાના માત્ર તત્રવાદી એવા દેવાધિ નામના શકર આચાર્યને બોલાવ્યા. દેવબોધિ અ શંકરાચાર્યના મઠને આચાર્ય હતા એમ દ્વાશ્રયના ભાષાંતરની પ્રસ્તાવનામાં રાક્ષર મણિલાલ નર્જુભાઈ લખે છે. આ આચાર્ય મંત્ર, તત્ર, ગારૂડી વિદ્યા, ઈદ્રજાળ આદિ અનેક ખેલ કરી વાદવિવાદ કર્યો, અને રાજાને ઈજાળથી એવું રેખાડયું કે જેથી રાજાના ઘરડા પૂર્વજો આવીને કહેવા લાગ્યા કે તું જેને ધર્મ પાળી નરકે જશે.' ત્યારે આચાર્યે તેવીજ ઇદ્રજાળ કરી બતાવ્યું કે તેઓ કહે છે કે “ તુ સ્વર્ગે જશે ... અને તે ઉપરાંત પ્રતિકાર તરીકે સામી બધી વિદ્યા વાપરી જણાવી. આથી તે આચાર્ય નિરૂત્તર થયે અને ચાલ્યો ગયે .
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ,
(૧૩) ૧૩ આચાર્યના અન્ય મહત્કાર્યો આચાર્યના કહેવાથી કુમારપાળ રાજાએ માળવાના રાજા અર્ણોરાજને પણ પોતાના મિત્ર કરી તેને પ્રતિબોધીને જેનધમાં કર્યો; બાયડ મંત્રીએ (ઉદયન મંત્રીના પુત્રે) સવત ૧૨૧૪ માં શત્રુંજયતીર્થને ઉદ્ધાર કર્યો, તથા હેમચંદજી મહારાજે ત્યાં પ્રતિષ્ઠા કરી. વળી તે મંત્રીના ભાઈ આંબડે ભરૂચમાં શામળિકાવિહાર નામના જિનમદિરનો જીર્ણોદ્ધાર મવત ૧૯૨૦ માં ક, તથા તેમા શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામિજીની પ્રતિમાની હેમચંદજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી કુમારપાળ રાજાએ સરિમહારાજના ઉપદેશથી સર્વ મળી ચૌદ હજાર નવા જિનમંદિરે બધાવ્યાં, તથા સોળ હજાર જૈન મદિને બહાર કર્યો. તારગાજી પર ઘણુજ ઉચુ વિસ્તારવાળુ જેનમદિર બંધાવી તેમાં શ્રી અજિતનાથજીની મૂર્તિની સ્થાપના કરી, તથા હેમચંદ્રાચાર્યજીનાં ચરણેની પણ સ્થાપના કરી. ઘણા નિર્ધન શ્રાવકને તેણે વ્ય આપી સ્વામીવાત્સલ્ય કર્યો.
કુમારપાળ જેનધમ થયો એટલુજ નહિ પણ જેનધર્મને ખરી રીતે પાળી બતાવ્યા બારવ્રત અંગીકાર કર્યા, રાજ્યમાં અહિંસાને પ્રચાર કર્યો. એક અંગ્રેજ વિદ્વાન લખે છે –
આટલું તે તદ્ધ નિસશય છે કે કુમારપાળ ખરેખરી રીતે જૈન ધમ થઈ ગયો હતો અને આખા ગુજરાતને પણ એક નમુનેદાર જેને રાજ્ય બનાવવાને તેણે પ્રયાસ કર્યો હતો.'
હેમચંદ્રાચાર્યના ઉપદેશથી જૈનધર્મમાં નિષેધ કરેલ નહિ ખાવા યોગ્ય વસ્તુઓ તથા શિકાર વિગેરે માજશોખ કુમારપાળ રાજાએ તજી દીધા, અને Bયતને પણ ઈદ્રિયનિગ્રહ રાખવા ફરજ પાડી આખા રાજ્યમાં અમારિપડહ વજડા એટલે કોઈ પણ જીવને મારવો નહિ એવો પડે વજડાવી સર્વ જ તુને અભયદાન આપ્યું. આથી યામાં જે છે બલિદાન તરીકે વપરાતા, તે ન વપરાતાં બચ્યા, અને તેથી ય ઓછા થયા એટલું જ નહિ પણ બલિદાન તરીકે જેને બદલે બીજી નિર્જીવ ચીજે વપરાવા લાગી. લોક મદ્યપાન અને માસાહારનો ત્યાગ કરનારા થયા, અને પાલીદેશ–રજપુતાના દેશમાં પણ તે નિયમ પ્રચલિત થયા. મૃગયા–શિકાર આજ્ઞાપત્રથી બધ કરવામાં આવ્યો તેથી કાઠિયાવાડ (સૈરાષ્ટ) ના શિકારી તથા કાળીભીલ જે હતા તેઓને પણ આ આજ્ઞાપત્રથી શિકાર બધ કરવા પડશે. ખાટકી કસાઈને ઘધે ભાંગી પડ્યા (કે જેનું વર્ણન દ્વાશ્રય કાવ્યમાં આપવામાં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ ).
ગશાસ, આડ્યુ છે) ને તેના બદલામાં તેને ત્રણ વરસની પેદાશ જેટલી રકમ તેઓને એકંદર આપવામાં આવી.
રાજા ચુસ્ત જેનેધમ બની અનર્ગલ દ્રવ્ય જિનમદિર,જિનપ્રતિમા, જિનાગમ, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, અને શ્રાવિકા એ સાત ક્ષેત્રમાં ખર્સ અને હમેશા દેવપૂજા, આવશ્યક આદિ ક્રિયા કરતા. તે રાજાને હમેશાં સ્વાધ્યાય કરવા માટે હેમચંદ્રસૂરિએ યોગશાસ્ત્ર એ નામનું પુસ્તક બનાવ્યું તે અતિ મનોહર અને સાદી કેલિમાં જૈનધર્મનું રહસ્ય દાખવનાર, અને આત્માને ઉચ્ચ પરિણતિપર લાવનાર ગ્રંથ છે કે જે આ સાથે સામેલ છે એટલે વિશેષ લખવાની જરૂર પણ નથી.
બીજુ ઉતા નામને વેગ કુમારપાળની રાજગાદીપર વંશપરંપરા થી ઉતરી આવેલ હતો તે મૃરિશ્રીએ મત્રના પ્રભાવથી દૂર કર્યો, તેમજ બ્રાહ્મણ ધર્મના દેવબોધિ આચાર્ય સાથે વાદવિવાદ થતાં આજે શુ તિથિ છે એમ પૂછતા તે વખતે અમાવાસ્યાહતી છતા પ્રમાદથી પૂર્ણિમા એમ આચાર્યશ્રીથી કહી જવાયું, એટલે બ્રાહ્મણે એ મશ્કરી કરી. આ મશ્કરી ટાળવા માટે માત્રના પ્રભાવથી તે રાત્રે પૂર્ણિમાના ચંદ્રની જ્યોતિ બાર ગાઉ સુધી પ્રગટ કરી
કાલધર્મ–દેહેગ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યશ્રીને દેહોત્સર્ગ કઈ રીતે થયું તેને માટે જુદી જુદી દતા ચાલે છે. સાક્ષર મણિલાલ નભુભાઈ પિતાના દ્વાશ્રયના ગુજરાતી ભાષાતરમા લખે છે કે “ શકરાચાર્યે ઝેર દેવરાવી મારી નાખ્યા, તો કઈ પાયાવગર કહે છે કે શકરાચાર્યને ને એમને વાદ થયેલે તેમાં શંકરાચાર્યું કુમારપાળના મહેલને છેલે માળથી માયાવી પ્રલય દેખાડી માયાવી હોડી તેમને બતાવી, તેમાં પોતે બેસવા ગયા એટલે નીચે પડી છુંદાઈ મુઆ. પણ એ વાતો પર કશો આધાર પણ રાખી શકાય નહિ.”
આ વાતમાં બીલકુલ વજુદ ઉકત ભાષાતરકારે સ્વીકાર્યું નથી પણ તે સાથે તેવી દતથા ઉપજાવનાર બીજા કોઈ નહિ પણ બ્રાહ્મણ હોવાથી તે દેશનું જ પરિણામ ભાસે છે. શ્રી જિનહર્ષચરિ પિતાના કુમારપાળ રામમાં નીચે પ્રમાણે કહે છે– 1 - કુમારપાળ રાજાને અજયપાળ નામને એક ભરિજે હતો તેણે જાયું કે કુમારપાળને પુત્ર નથી તે તે રાજગાદી પિતાની પુત્રીના પુત્ર
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોગશાસ્ત્ર, *
૧૫).
તેવા કાર્ય
માં તેને બાહસય જીત તથા પણ
પ્રતાપમલને આપશે, તો જે હું કુમારપાળને મારી નાંખુ તો મને રાજગાદી મળે, એવો વિચાર તે હમેશાં રાખ્યા કરતો હતો. બીજી બાજુએ હેમચંદ્રાચાર્યને બાચક નામને શિષ્ય હતો, તેને અને અજયપાળને બહુ સારી મિત્રાચારી હતી, તેથી તે એમ વિચારતો હતો કે જે અજ્યપાળને ગાદી મળે તો તેના તરફથી જેમ કુમારપાળ તરફથી હેમચંદ્રાચાર્ય પૂજાય છે તેમ હું પૂજાઉ અને માનસન્માન પામું. એવામાં કુમારપાળે હેમચંદ્રજીને વિનતિ કરી કે “હે ભગવન! આજદિન સુધી મે યથાશક્તિ પુણ્યકાર્યો કર્યા, પરંતુ જિનપ્રતિમાઓની અજનશલાકા કરવાની મને ઘણી હોંશ છે. ત્યારે આચાર્યશ્રીએ કહ્યું કે બહુ સારૂ પછીએ રાજાએ સુવર્ણ આદિ ધાતુઓની પ્રતિમાઓ બનાવીને આ જનશલાકા માટે તૈયારી કરી, તથા તે માટે મહત્સવ શરૂ કર્યો. દૈવયોગે મુહૂર્તના સમયની ખબર રાખવાનું કાર્ય સુરિશ્રીએ બાલચને સોપ્યું, તે વખતે અજજયપાળ પણ ત્યાં આવી ચડે તેને બાલચકે કહ્યું કે જે આ સમયે હુ મુદ્દતના વખતમાં ફેરફાર કરી નાખ તે હેમચંદ્રજીનુ તથા રાજાનું એમ બંનેનું થડા વખતમાં મૃત્યુ થશે આ સાભળી દુષ્ટ અજયપાળે પણ તેમ કરવાનું બાલચકને સમજાવ્યું, અને કહ્યું કે, જે મને રાજ્ય મળશે તે હુ પણ તમેને આ હેમચંદ્રજીની પેઠે ઉચે દરજે ચડાવીશ અને પૂર્ણ સન્માન આદર આપીશ. પછી તે દુષ્ટ શિષ્ય તે મુહુતના સમયમાં ફેરફાર કરી નાખે, જુઓ ! કીર્તિભ માટે મનુષ્યો શું નથી કરતા? આ વાતની હેમચંદ્રાચાર્યને આખરે ખબર પડી, ત્યારે કુમારપાળને કહ્યું કે “આ બાલચક કુશિષ્ય નિવડે છે, અને તે અજયપાળને અદરખાનેથી મળી ગયો છે, તેથી તેણે મુદ્દતમાં ફેરફાર કરી અનર્થ કર્યો છે, તે હવે આપણા બન્નેનું મૃત્યુ નજીક છે, એવામાં ત્યાં એક યોગી આવી ચડયો, તેણે હેમચછના મસ્તકમા મણિ જોયો, તેથી તે લેવાની તેણે તદબીર રચવા માંડી. એક દિવસે હેમચંદ્રજી મહારાજનો કેઈક શિષ્ય આહાર લઈને આવતા હતો. તે આહારની ઝોળીમાં તે ચોગીએ હાથ ચાલાકી વાપરી ઝેર નાખી દીધુ; તથા તે શિષ્ય સાથે તે કેટલીક મીઠી વાતો કરીને ચાલ્યો ગયો. તે સુધ મુનિને તે બાબતની ખબર ન રહેવાથી તે આહાર તેમણે હેમચંદ્રઅને ભોજન માટે આપ્યો, હેમચંદ્રાચાર્યે ભોજન કર્યું ત્યાર પછી તેમનું શરીર કપવા લાગ્યું, ત્યારે તુરત તેમણે તે શિષ્યને બોલાવી પૂગ્યાથી માર્ગમાં મળેલા તે યોગીની હકીકત માલુમ થઈ જેથી સૂરિશ્રીએ વિચાર્યું કે જેમ ભાવી બનનાર હતુ તે બન્યુ છે. પછી તેમણે પોતાના શિષ્યોને બોલાવી કહ્યું કે “જ્યાં મારી ચિતા સળગાવી, ત્યાં સારા, મસ્તક નીચે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક દૂધથી ભરેલું પાત્ર રાખજે, જેથી મારા મસ્તકમાં રહેલું મણિ તેમાં પડશે, તે મણિને તમે સાચવીને રાખજે, અને કોઈ પણ રીતે તે મંણિને તે યોગીના હાથમાં જવા દેશો નહિ.”
આમ કહી અનશન કરી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ ચોરાશી વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવી વિક્રમ સંવત ૧૨૨૯ માં સ્વર્ગ પધાર્યા, ત્યાર પછી કુમારપાળ રાજાનું મરણ પણ અજયપાળે આપેલા ઝેરથી વિક્રમ સંવત ૧૨૩૦ માં થયુ.
૧૫, જેમાં સમકાલના પ્રખર વિદ્વાના આ વખતે તપાગચ્છની ૪૦ મી પાટે શ્રીમદ્દ હરિભદ્રસૂરિ કૃત અનેક પુસ્તકે પર સમર્થ અને વિદ્વત્તાપૂર્ણ ટીકા લખનાર તાકિદે શિરોમણિ શ્રીમુનિચંદ્રસૂરિ હતા. તેમને જન્મ સવંત ૧૧૩૪ માં પણ દીક્ષા હેમચંદ્રસૂરિએ લીધેલી દીક્ષા પછી બે વર્ષે એટલે સ. ૧૧૫ર માં, સૂરિપદ સં. ૧૧૭૪મા, અને સ્વર્ગગમન ૧૨૨૦ મા થયુ હતુ. આ શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રી અજિતદેવસૂરિ તથા દેવસૂરિ પણ મહા વિદ્વાન પડિત હતા.
તેમણે અણહિલપુર પાટણમા શ્રી સિદ્ધરાજ જયસિહ રાજાની સભામાં અનેક વિદ્વાન સાથે વાદ કરી ચોરાશી વાદથી સર્વ વાદિયાને પરાજય પમાડયા, તે પ્રસંગે દિગબર મતના ચક્રવર્તિ શ્રી કુમુદચદ્ર આચાર્યને પણ વાદમાં જીતી લીધા, અને દિગબરને પાટણમાં પ્રવેશ બંધ કરાવ્યો આ બીના અત્યાર સુધી પ્રસિદ્ધ છે આ દેવસૂરિ બીજા કોઈ નહિ પણ જે હેમચંદ્રસૂરિ સાથે મંત્ર સાધના કરી વાદિ ઉપર જીત મેળવવાનું વરદાન મેળવ્યું હતું તે. અલયગિરસૂરિ કે જેમણે હેમચંદ્રસુરિ સાથે મંત્ર સાધી વૃત્તિકારનું મહાન વરદાન મેળવ્યુ હતુ તેમણે મહાન સૂપર તથા અનેક Jપર વૃત્તિઓ સમર્થ અને અદ્ભુત ન્યાયપૂર્વક રચી છે - '
શિષ્ય પરંપરા - ઉપર કહી ગયા તે પ્રમાણે સૂરીશ્વરજીને રામચક તથા બાલચંદ્ર શિષ્ય હતા, તેમા રામચંદ્રસૂરિ હતા, તે ગુરૂની પાટે બેઠા હતા. સુભાષિત કાશ, કુમારવિહાર આદિ અનેક ગ્રના પ્રણેતા છે. બીજા અનેક શિષ્યો તેઓને હોવી જોઈએ, પણ તેમના સંબંધે કઈ જાણવીમાં નથી, ”
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગસાસ.
૧૭.
સૂરિશ્રીની સ`સ્કૃત કૃતિઓ,
તેમની વં કૃતિામાની ઉત્તમમાં ઉત્તમ અને મહાભારત કૃતિ સિદ્ધ જૈમ વ્યાકરણ છે, કે જે મવાલક્ષ શ્લોક પ્રમાણ પચાંગ વ્યાકરણ છે. આના પર અનેક વિદ્વાનેએ ટીકા લખી છે, એટલુજ નહિ પરંતુ આના વિષે એવું સભ્યતાથી કહેવાય છે કે સમ વ્યાકરણકાર પાણિનીનુ સિદ્ધાંતકૌમુદિવ્યાકરણ કે જે આના કરતાં મેટું છે તેના અભ્યાસ કરતા થતા જ્ઞાન કરતાં આમ વ્યાકરણનુ જ્ઞાન ચડે છે, અને તેની સાથે તે કરતાં વધારે મહેલાઈથી અને એાછા વખતમાં શીખી શકાય છે. તે વ્યાકરણ તે સબંધે નીચેની ઉક્તિઓ છે.
--
( ૧૭ )
किं स्तुमः शब्दपाथोधेर्हेम चंद्रयतेर्मतिम् । एकेनापि हि येनेदृक् कृतं शब्दानुशासनम् ॥
અર્થ - કાદરૂપી સમુદ્રને ઉલ્લાસમાન કરનાર હેમચંદ્ર મુનિની મુહિંની કેટલી સ્તુતિ કરીએ, કારણ કે તેણે એકલાએજ શબ્દાનુશાસન રચ્યુ છે. વળી તેમના વ્યાકરણુંના વખાણ કરતા એક કવિ કહે -
भ्रातः पाणिनि ! संहृणु मलपितं, कातंत्रकथा -- कथा मा कार्षीः कटु शाकटायन ! वचः, क्षुद्रेण चांद्रेण किम् । कः कर्णाभरणादिभिर्वठरयत्यात्मानमन्यैरपि श्रूयन्ते यदि नावदर्थमधुराः श्रीसिद्ध हेमोक्तयः ॥
Z
અયું. હું ભાઈ પાણિનિ ! હવે તુ તારા પ્રલાપ સકૅલી દે, કાતંત્ર વ્યાકરણ તા કથા જેવુ છે (એટલે તેનુ તેા શું કહેવુ'?). હું શાકટાયન, તુ તારા કટુવચન કાઢીશજ નહિ, અને ક્ષુદ્ર ચાંદ્ર વ્યાકરણથી શું સર્યું ! જ્યાં સુધી શ્રી સિદ્ધહેમની ઉક્તિમા– સિદ્ધહેમ વ્યાણમાં અની મધુરતા સ ભળાય છે. ત્યાં સુધી કંઠાભરણાદિ ખીજા ગ્રંથા ભણીયે. પુરૂષ પેાતાની બુદ્ધિને જડ કરે?!
આ વ્યાકરણને સિદ્ધહેમ, સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન, હૈમવ્યાકરણ એવા નામાથી એળખવામા આવે છે. આ પર અનેક વિદ્વાનાએ હારા શ્લે પ્રમાણવાળી ટીકાઓ લખી છે (નામ માટેનુ જૈન ગ્રંથાવલિ યુ.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
યોગશાસ ૨૯૯ થી ૩૦૩.) તે પરથી જણાશે કે તે કેવું અદ્દભુત અને સારભૂત ઉમદા વ્યાકરણ હેવું જોઈએ.
૨. અનેકાર્થ નામમાળા (સશેષ ) શ્લેક ૧૮૨૬. ૩. અનેકાર્થવૃત્તિ પઝ. શ્લોક ૬૩૦. ૪. અભિધાન ચિંતામણિ નામમાળા. શ્લેક ૧૫૯૧. પ , વૃત્તિ પણ. શ્લેક ૧૦૦૦૦૬. દેશી નામમાળા લેક ૮૫૦. ૭. , વૃત્તિ (રત્નાવલી) વ્હે. ૩૫૦૦. ૮. શેષનામમાળા . રર૫. ૯. નિઘંટુશેષ. ૧૦. શિલછ નામમાળા. ૧૧. વીતરાગ સ્તોત્ર શ્લોક ૪૭૪, ૧૨. ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર ક. ૩૪૦૦૦. ૧૩. ઠાશ્રય સંસ્કૃત શ્લે ૨૮૨૮. ૧૫ દ્વાશ્રય પ્રાકૃત . ૧૫૦૦. ૧૫. નાભેયનેમિદ્વિસંધાન મહાકાવ્ય ૧૬. અહંનીતિ શ્લ. ૧૪૦૦ ૧૭. અલકાર ચૂડામણિ વૃત્તિ (કાવ્યાનુશાસન) શ્લોક ૨૮૦૦ ૧૮. , (વૃત્તિ વિવેક) લે. ૪૦૦૦ ૧. હૈમ વ્યાકરણ ઉદિવૃત્તિ . ૩૨૫
, લઘુવૃત્તિ ૨૧. હૈમ ધાતુ પારાયણ લે ૫૬૦૦ ૨૨. હૈમ પ્રાકૃત વ્યાકરણ આ સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનને આઠમ
અધ્યાય છે. ૨૩. અન્યાગ વ્યવચ્છેદ કાત્રિશિક આ સ્પાદવાદ મંજરીનું
મૂળ છે ર૪. અગ વ્યવચ્છેદ કાર્નિશિકા.
૨૫. પ્રમાણુ મિમાંસાવૃત્તિ સહિત, લૅ. ૨૫૦૦+ , તોટ–૨-૧૦ શબ્દકેશના છે. અને તે પર પણ અનેક કૃતિઓ થઇ છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯)
-
-
-
-
-
રોગશાસ્ત્ર. ૨૬. ચોગશાસ્ત્ર લૈ. ૧૨૦૦. ૨૭. યોગશાસ્ત્ર વૃત્તિ શ્લે. ૧૨૦૦૦. ૨૮. આંતર ચૈત્યવંદનવૃત્તિ. લૅ. ૧૪૧૧. ૨૯. કિંજવદન ચપેટિકા. ૩૦. હેમવાદાનુશાસન ટીકા સાથે. ૩૧. શબ્દાર્ણવ મહાન્યાસ અથવા તત્ત્વ પ્રકાશિકા, ૩૨. બલબલ સૂત્ર બૃહદ્દવૃત્તિ ૩૩. લિંગાનુશાસન બૃહદવૃત્તિ સાથે.
૧૮
સૂરિશ્રીના ચરિત્ર માટે સાધને, શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્યનું સંપૂર્ણ ચરિત્ર લખવામાં આવે તે એક મોટું દળદાર પુસ્તક થઈ પડે તેમ છે, કારણ કે તેમના સંબંધમાં જે જે જાણવા ચોગ્ય છે તે ઘણા વિદ્વાન સાધુઓ ગદ્યપદ્યરૂપે નોંધી ગયા છે. આ પુસ્તકે બધા હજુ પ્રગટ થઈ બહાર પડ્યા નથી તે માટે દિલગીરી છે. જે સાધને છે તે નીચે પ્રમાણે– ૧ સમપ્રભાચાર્ય કૃત હેમકુમાર ચરિત્ર. અથવા કુમારપાલ પ્રતિ
બોધક સંવત ૧૨૪૧. ૨. મેરૂતુંગાચાર્ય કૃત પ્રબ ધ ચિંતામણિ. સંવત ૧૩૬૭ ૩. શ્રી જયસિહસૂરિ કૃત કુમારપાલ ચરિત્ર સંવત ૧૩૧૩. ૪. શ્રી ચારિત્રસુંદરસૂરિ કૃત કુમારપાલ ચરિત્ર. ૫. શ્રી હરિશ્ચંદ્ર ( દીગ-) કૃત કુમારપાલ ચરિત્ર (પ્રાકૃત. ) ૬. શ્રી જિનમડનસૂરિ કૃત કુમારપાલ પ્રબંધ સ. ૧૪૧૧. ૭. શ્રી પ્રભાચંદ્રાચાર્ય કૃત પ્રભાવક ચરિત્ર. સ. ૧૩૩૪. ૮. શ્રી રાજશેખરસૂરિકૃત ચતુર્વિશતિ પ્રબ ધ સ. ૧૪૦૫,
સામતિલકસૂરિ કૃત કુમારપાળ ચરિત્ર (આ ગ્રથ જૈન ગ્રંથાવલીમાં જણાવેલ નથી.) ૧૦. ચશપાલ મંત્રી કૃત માહપરાજય નાટક, ૧૧. જિનપ્રભસૂરિ કૃત તીર્થકલ્પ. ૧૨. શ્રી ઋષભદાસ કૃત કુમારપાળ રાસ (ગુજરાતી) ૧૩. શ્રી જિનહર્ષસૂરિ કૃત કુમારપાળ રાસ.( , ).
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
ગણાય.
અહીં ઉપરના સર્વ ઉપલબ્ધ નહાવાથી, સ્થળ સાચ હાવાથી તથા રા. મે'તીચંદ ગિરધર કાપડીઆ ખી, એ. એલ. એલ. બી. એ, આખુ જીવનચરિત્ર લખવાનું માથે લઈ તે સંબંધી ઘણું પ્રકટ કરવાનું હેાઇ અહીં ફકત દિગ્દર્શીનરૂપે શ્રીજિનહસૂરિ કૃત કુમારપાલરાસ, અન્નતિ (ભાષાંતરકાર રા. મણિલાલ નથુભાઈ ઢાશી. ખી. એ.) દ્વાશ્રય મહાકાવ્ય વિગેરેમાથી સાર લઈ એક અડેવાડીઆના ટુંક વખતમાં જેટલુ બન્યું તેટલુ નિવેદન કર્યું છે. દોષ, સ્ખલન, ઇત્યાદિ મંબધે મિચ્છામિ દુકડ દઈ તે સુધારનારને ઉપકાર થશે એમ કહી, હુ વિરમુ છુ.
પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ-મુંબઈ
વીરાત્ ૨૪૩૭ વૈશાખ શુદ્ધિપ્રથમા
}
ગુરૂ ચરણાપાસક. માહનલાલ દલીચઢ દેશાઇ, મી. એ. એલ, એલ. ખી.
કેટલાક શબ્દોમા સુધારા વધારા કરી યાગશાસ્ત્રની ચેાથી આવૃત્તિ માટે પ્રસિદ્ધ કર્યાં ૫. દેવવિજયજીગણી–મુબઇ.
૧૯૮૦ ફાગણ સુદ છ–સુધવાર
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
: : :
: : : : : : :
अनुक्रमणिका. earth
પ્રથમ પ્રકાશ નંબર વિષય. ૧ મહાવીર દેવની સમદષ્ટિ. ૨ મહાવીર દેવની કરૂણા. ૩ યોગનું સામર્થ્ય ૪ વેગથી થતી લબ્ધિઓ ૫ યોગિની મરૂદેવા. ... ૬ મહાત્મા દઢપ્રહારી. ... ૭ મહાત્મા ચિલાતિપુત્ર ... ૮ યોગની આવશ્યક્તા. ૯ મેક્ષનું કારણુ-ગ. • • ૧૦ જ્ઞાનયોગ. .. ... ૧૧ દર્શન.. ૧૨ ચારિત્રયાગ... . ૧૩ યમ, યમની ભાવના, પંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ. ... ૧૪ અન્ય રીતે ચારિત્રયાગ (અથવા નિયમ) . .. ૧૫ ગૃહસ્થ ધર્મ અને નીતિપૂર્વક જીનન, (ગૃહસ્થને ધર્મલાયક બનાવનાર ગુણે.) .• •
દ્વિતિય: પ્રકાશ ૧૬ ગૃહસ્થ ધર્મમાં પ્રથમ સમ્યકત્વ અને મિથ્યાત્વનું સ્વરૂપ. .. ૧૭ પાચ અણુવ્રત ૧૮ અહિંસા. '... • • ૧૯ ગૃહસ્થનું બીજું સત્યવ્રત ૨૦ ત્રીજી અસ્તેયવ્રત. ... ૨૧ ગૃહસ્થનુ ચતુર્થવ્રત.. ૨૨ વેશ્યાથી થતા દે .... ૨૩ ઈચ્છાનિયમ–પાંચમું વ્રત. ..
વતીય, પ્રકાશ ૨૪ દિશાને નિયમ-છઠું વ્રત. . .
• ૧૪૦
૭૯
આ
૧૨૫
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ ૧૪૩ ૧૪૪ ૧૪૮ ૧૪૮ ૧૫૦ ૧૫૧ ૧૫૬ ૧૫૮
૧૬૧ . ૧૬૧
૧૬૪
ન બર,
વિષય. ૨૫ ભેગેપભગ સાતમું વ્રત. ૨૬ મદિરાથી પ્રતા ાિષ... ર૭ માંસ ત્યાગ..... ••• ૨૮ માખણ ખાવાથી થતા દેવ.... ૨૯ મધત્યાગ. • • • ૩૦ અભક્ષ ફળે. .. ૩૧ રાત્રિભેજન. .. ૩૨ અનર્થ દડ વિરમણ-આઠમું વ્રત. ૩૩ સામાયિક-નવમુ વ્રત. • • ૩૪ દિશાવગાશીક-દશમુ વ્રત. .. ૩૫ પૌષધ-અગીયારમું વ્રત. . . ૩૬ અતિથિ વિભાગ–બારમું વ્રત . -- ૩૭ બાર વ્રતમા લાગતા અતિચાર દૂર કરવા વિશે. ૩૮ મહા શ્રાવકપણુ-મહા શ્રાવની દિવસચર્યા. ૩૯ શ્રાવકના મનોરથો. .. ૪૦ શ્રાવકની છેવટની ક્રિયા. .
ચતુર્થ પ્રકાશ: ૪૧ રત્નત્રય સાથે આત્માની એકયતા. ૪૨ ક્રોધાદિ ક્વાયનું સ્વરૂપ અને તેને વિજય. ૪૩ ઈદિયવિજય... ૪૪ મનશુદ્ધિ કરવાની જરૂર. .... ૪૫ રાગદેષનું દુર્ભયપણું અને તે છતવાને ઉપાય. ૪૬ સમભાવ. ••• .. ••• ૪૭ સમભાવ નિષ્પત્તિ માટે બાર ભાવના. .... ૪૮ ધ્યાનનું સ્વરૂપ. • ••• • • ૪૮ મૈત્યાદિ ચાર ભાવના .. .. ૫. ધ્યાન કેવા સ્થળે કરવું. ... ૫૧ આસન. •• .. • •
પંચમ પ્રકાશ પર પ્રાણાયામ • •
• ૫૩ 'પ્રાણાયામનું ફળ. *
*
૧૮ ૧૮ ૧૮૫ ૧૮૬
•
૧૯૦ ૧૯૧
. ૨૦૨
૨૩
૨૨૫
૨૨૬ ૨૨૭ ૨૨૭
'
•
••• ૨૩૧ * ..૩૪ -
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
»j's
વધ
” હાં ખાનાદિ અને તેના ૫ના ઉપાય
દા
{ ફળ ***રી ના પૂર્વ વાયુની બા અને તેનુ
સ
પર
܃
માં મને વાથી થતા કાયદા
૨૩
444
કાન) વિશ્વના નથી અમુખ કાળના નિષ્કુમ આ ડીનું પણું અને વાયુ મંગારનું ફળ.
માન.
***
અપરાદિ ક્ષ જ્ઞાન. શિના ઉપાય....
***
*a
ળ
...
૧ ાન–ધ્યાન કરનારનાં ક્ષક્ષણ ૬૨ પિંડ પ્રેમ
...
૦૭ ટ્વીકાર, વિદ્યાનું ધ્યાન. ૭૮ વિદ્યાઘ્રાંતિ માટે ધ્યાન.
***
૬૮ પ્રકાર પ્રશ પરમાર્થીક નથી.
- પ્રાવા...
હ. ધારા.
...
– રૂપશ્ચ ધ્યાન. • ૮૦ રૂપશ્ય ધ્યાનનું ફળ...
...
૪ નવ જવાનાં ઉપાય,
...
...
૨૫ નાડી ધન જ્ઞાની વિધિ અને તેનુ કુળ. ૨ ધ કરવાની વિધિ....
113
***
...
અના શરીમાં પ્રવા કરવાની વિધિ ..
૫૪: મારીય
...
•
150 પક્ષ ધ્યેય અને તેનું ધ્યાન, સત્રથી દેવતાનુ ધ્યાન,
ሆ
4.8
પ્ પ્રણવનું ધ્યાન. ૬૬ પંચ પરમેષ્ઠિ મનુ ધ્યાન...
અટમાં પ્ર
068
...
...
s
***
સક્રમ. માટી,
4.6
***
...
: :
...
...
...
...
...
...
...
---
...
...
નવા પ્રકાશ
..
ઃ
...
: : :
...
: :
...
**
...
: :
::
...
***
:
***
...
30
::
: : :
..
:
: :
...
...
...
946
..
:
•
: : :
: : :
.49
...
...
...
:::
...
:
...
: : : :
...
ૐ ૐ
B.
૨૩૫
૨૩૯
ર
૪
૫૦
ફ
૨૮૧
૨૫૩
૨૪
૨૮૭
**
૨૯
૨૯૦ ૨૯૩
rev
૦૦૩
૩૦૪
ર
૩૦૬
૩૦૬
૩૧૦
૩૧૪
૧૮
૩૧૯
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેબર,
:
છે
બ
૩૨૨
૩૨૩
'૩૨૫
૩૨૭
૩૨૯
૩૩૪
૩૩૯
૩૪૧
વિષય.
' દશામ; પ્રકાશ ૮૧ રૂપાતીત ધ્યાન.* * * * ૮૨ આશ્ચાવિચય ધ્યાન.. ૮૩ અપાયવિચય ધ્યાન. ૮૪ વિપાકવિય ધ્યાન ૮૫ સંસ્થાનવિય ધ્યાન. • ૮૬ ધર્મધ્યાનનું ફળ. ... '
એકાદશ; પ્રકાશ ૮૭ શુલ ધ્યાન. .. • [૮૮ ઘાતિકર્મના ક્ષયથી થતું ફળ. * ૮૯ સામાન્ય કેવલીનુ કર્તવ્ય: .. ૯૦ મેક્ષમાં ગયેલે ગી. ... '
દ્વાદશ: પ્રકા ૯૧ આચાર્યશ્રીને સ્વાનુભવ. ... ૯૨ મનના ભેદ અને લક્ષણો.. ૯૩ પરમાનંદ પ્રાપ્તિનો ક્રમ. ૯૪ અભ્યાસ ક્રમ. . .• ૯૫ એકાગ્રતા• ૯૬ વિચારશક્તિ ખીલવવાની ક્રિયા. “ આ ૯૭' મનને શાંતિ આપવાને સરલ માર્ગ. .. ૯૮ ઉદાસીનતાનુ ફળ ૯૯ ઈકિજય ઉપાય... ૧૦૦ મન જીતવાનો ઉપાય ... • • ૧૦૧ તત્ત્વજ્ઞાન થયાની નિશાની.. ૧૨ ઉન્મની ભાવનું ફળ .. ૧૦૩ ઉપદેશનું રહસ્ય ... ૧૦૪ આચાર્યશ્રીને આત્મા પ્રત્યે ઉપદેશ. .
૨૪૨
૩૪૩,
૩૪૪
૩૪૪
છ-
-
૩૫૭
૩૫e
૩૬૩
o જ
જ
o
.
.
૩૬૮ “
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
છે
Sા
યોગ શાસ્ત્ર ભાષાંતો
नमो दुर्वाररागादि, वैरिवार निवारिणे । अर्हते योगिनाथाय, महावीराय तायिने ॥१॥
ઘણું મહેનતે દુર કરી શકાય એવા રાગાદિ શત્રુઓના સમુહનું નિવારણ કરનાર અત, ગીઓના સ્વામી અને જગતના જીવોનું રક્ષણ કરનાર મહાવીર દેવને નમસ્કાર કરું છું.
વિવેચન–અત્યારની દુનિયાને આ વાત તો વિદિત થઈ ચૂકી છે, કે હજારે મનુષ્યની સાથે બાથ ભીડનારા અનેક શુરવીરે મળી શકે છે, પણ રાગદ્વેષને જય કરનાર વીર પુરૂષ ભાગ્યે જ મળી શકે છે.
આવા મહાન દુર્જય રાગ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ, માયા લોભાદિ અંતરંગ શત્રુઓને મૂલથી સર્વથા જય કરનાર પુરૂષને મહાવીર નામથી બોલાવવા તેમાં કાંઈ અતિશયોક્તિ છે જ નહિ. આ મહાન વીર પુરૂષને જન્મ ઈસ્વીસન પૂર્વે ૧૯ વર્ષે ચૈત્ર સુદ તેરસને દિવસે મગધ દેશમાં આવેલા ક્ષત્રિયકુંડ નામના શહેરમાં સિદ્ધાર્થ રાજાની ત્રિશલા નામની મહાદેવીની કુક્ષિએ થયે હતે. માતાપિતાનું આપેલ નામ વર્ધમાન છે, તથાપિ તેમનાં અદ્ભુત પરાકમવાળા મહાન ગુણોથી રંજીત થઈદેવેએ મહાવીર એવું નામ આપ્યું છે.
સંસાર વાસનાથી વિરક્ત થઈ, શ્રમણપણું અંગીકાર કરી, ઘોર તપશ્ચર્યા અને ધ્યાનમાં નિમગ્ન રહી, સાડાબાર વર્ષે રાગદ્વેષાદિ અંતરંગ શત્રુઓને ક્ષય કરી અરિહંત પદ પ્રાપ્ત કર્યું. કેવલ (સંપૂર્ણ) જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાથી તેઓ ચગીઓના પણ નાથ થયા અને તેમણે સ્વાનુભવથી થએલા સત્ય જ્ઞાનથી સંસારથી ત્રાસ પામતા અને મહાદુઃખેને અનુભવ કરતા સંસારી જીને ઉપદેશ આપી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
પ્રથમ પ્રકાશ.
તેઓનું જન્મ, જરા, મરણથી રક્ષણ કર્યું, માટે રાગ આર્દિને જીતનાર, અર્હત, ચેાગીએના નાથ અને જીવેાનું રક્ષણ કરનાર આ ચારે વિશેષણા તે મહા પુરૂષનેજ ઘટી શકે છે, અને તેવા મહાન ગુણૈાથી આકર્ષાઈ આ શાસ્ત્રકાર તે મહાવીર દેવને શાસ્ત્રની આદિમાં નમસ્કાર કરે છે.
OoO મહાવીર દેવની સમષ્ટિ.
पन्नगे च सुरेंद्रे च कौशिके पादसंस्पृशि । निर्विशेष मनस्काय श्रीवीरस्वामिने नमः ॥ २ ॥
દશ કરવાની બુદ્ધિથી પગને સ્પર્શ કરનાર (દશ આપનાર) પૂર્વ જન્મના કૌશિક ગોત્રી સર્પના ઉપર અને નમન કરવાની બુદ્ધિ થી પગના સ્પર્શ કરનાર ઇન્દ્રના ઉપર પણ જે મહાશયનુ મન સરખુ જ હતુ, તે શ્રીમાન્ મહાવીર દેવને નમસ્કાર કરૂ છું. ૨.
'
વિવેચન—જન્મ, જરા, મરજીથી ત્રાસ પામેલા અને તેથીજ આ દુનીયાની સયાગ અને વિયેાગવાળી માયાના પાશમા નહિ સપડાતા વૈરાગ્યરસમા નિમગ્ન થઇ મહાવીરદેવ ચારિત્ર અગીકાર કરી, અપ્રમત્તપણે પૃથ્વીતળ ઉપર વિચરતાં, એક વખત શ્વેતાખી નગરી તરફ જતા હતા, ત્યારે કેટલાક ગાવાળીઆના છેકરાઓએ કહ્યું કે હે શ્રમણ, આ રસ્તા કાશાંખી જવાના સીધા છે તથાપિ આ રસ્તામાં એક નકખલ નામના તાપસના આશ્રમ આવે છે. ત્યા એક દૃષ્ટિવિષસપ રહે છે, તેના ત્રાસથી કેટલાક વખતથી આ રસ્તે અધ થયા છે, કારણ કે તે રસ્તે જનાર માણસાને તે સર્પ પેાતાની દ્રષ્ટિથી ખાળી” ભસ્મ કરે છે, માટે આ રસ્તા મૂકી ખીજો માર્ગ કે જે કેટલેક ફેરમાં છે તથાપિ નિર્વિઘ્ન છે, તે રસ્તે તમે જાઓ. બાળકાના આ વચના સાભળી કૃપાળુ દેવ વિચાર કરવા લાગ્યા, કે અનેક જીવાના સહાર - કરનાર આ સર્પ મારાથી પ્રતિધ પામે તે તેના સથી મને થએલું દુ:ખ એ અલ્પજ છે. મારા એક જીવને કષ્ટ થતાં
2
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર દેવની સમદષ્ટિ પણ અનેક જીવને ઉપકાર થાય તે તે કરવામાં મને કોઈ દુખ નથી. જ્ઞાન દષ્ટિથી જોતાં મને જણાઈ આવે છે કે, આ સર્પ પૂર્વે એક તપસ્વી સાધુ હતા. કોધની તીવ્રતાથી કરેલી મહાન તપશ્ચર્યાનું ફળ તે પામી શકયો નથી. “ ખરેખર સમભાવ અને સમ્યગ જ્ઞાનના અભાવે આવી મહાન તપશ્ચર્યાનું પરિણામ આવું દુઃખદાયકજ આવે છે. ” અવશ્ય તે મારાથી પ્રતિબોધ પામશે. પણ તેને પ્રતિબોધતાં મને પણ કષ્ટ સહેવું પડશે. આ નિર્ણય કરી શ્રમણ ભગવાન તેજ રસ્તે ચાલ્યા. કેટલાક વખતથી તે રસ્તે બંધ હતા, તેથી રસ્તામાં ઘાસ ઉગી નીકળ્યું હતું. જીર્ણ પત્રથી રસ્તાને દેખાવ ઢકાઈ ગયે હતે. ઠેકાણે ઠેકાણે કાટાવાળાં નાનાં ઝાડા અને ધૂળથી વૃદ્ધિ પામેલા રાફડાઓ જોવામાં આવતા હતા. તેટલામાં એક જીર્ણ અવસ્થાએ પહેચેલું યક્ષનું મદિર જોવામાં આવ્યું, તે જીર્ણમદિરના મડપમાં ઉભા રહી નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર દૃષ્ટિ સ્થાપન કરી કાર્યોત્સર્ગ મુદ્રામાં ધ્યાનસ્થપણે તે પ્રભુ રહ્યા. નજીકમાં રહેલ બિલથી નીકળી પેલો સર્પ ફરતે ફરતે ત્યાં આવ્યું. જે વનમાં જનાવરે પણ મારા ભયથી પ્રવેશ નથી કરી શકતા, તે વનમાં નિર્ભયપણે મારી અવજ્ઞા કરી આ કાણુ ઉભા. છે, તેમ સર્પ વિચાર કરવા લાગ્યો, અને કોધાવેશથી ઝેરની જવાળાને વમતી અને આસપાસના વૃક્ષોને પણ ઝેરથી વાસિત કરતી દષ્ટિ પ્રભુના ઉપર ફેકી. કેટલીકવાર સન્મુખ જોયું પણ તેની દૃષ્ટિના ઝેરની અસર તે મહાત્માના ઉપર ન થઈ ત્યારે સૂર્ય સામી દૃષ્ટિ કરી કાંઈક વિશેષ ઝેરથી ભરેલી દષ્ટિએ પ્રભુ સામું જોયું, પણ તેને તે પ્રયાસ નિરર્થક ગ. આત્મિક યુગની પ્રબળતાથી ઝેરની અસર પ્રભુના ઉપર ન થઈ ખરેખર આવે ઠેકાણે તે મહાત્માના
ગની સત્યતાની કટી થઈ, પણ તે સર્પ પોતાના નિશ્ચયમાં ડગે નહિ. નજીક આવી પગના ઉપર ડંસ મારવા લાગ્યા, અને ઝેરથી વ્યાપ્ત થતાં આ પુરૂષ મારા ઉપર પડશે એવા ભ્રમથી કંસ મારી દૂર નાસવા લાગ્યું. પણ આ સાહસિક મહાપુરૂષ તે તેના ડસવાથી બીલકુલ વ્યાકુળ ન થતાં ત્યાં જ સ્થિરપણે ધ્યાનસ્થ રહ્યા. સર્પ જ્યારે ડંસ આપીને થાક્યો ત્યારે કરૂણાસમુદ્ર આ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ મહાત્માએ તેને બેલા “હે ચંડકૌશિક ! પ્રતિબોધ પામ, પ્રતિબોધ પામ.તારા પૂર્વ જન્મોને યાદ કર. ગત જન્મના ક્રોધાવેશના ફલરૂપે આ તિર્ય ચપણું અને તેમાં પણ હજારો જીને ત્રાસ આપનાર આ સર્પપણું તું પામ્યો છે.જે ચારિત્ર અને જેતપશ્ચર્યાનું ફલ મોક્ષ મળવું જોઈએ, તે ચારિત્ર તથા તપને કોધથી દૂષિત કરતાં આવા મહાન અધમ જન્મને તું પાપે છે, અને આ જન્મમાં પણ આવા ક્રોધથી હજારે જીવને સંહાર કરી મહાન દુર્ગતિ પામીશ, માટે હવે તે ચેત. ” - મહાત્માના મુખથી નીકળતાં આ વચનામૃતનું પાન કરતાં તે સર્પ સ્તબ્ધ થઈ ગયા. તેમના ચોગની પ્રભા એટલી બધી તેના ઉપર પડી કે એક ડગલા જેટલું પણ તે દૂર ખસી ન શક્યા. અને વિચાના વમળમાં પડયે કે “ આ મહાત્મા કેણ ? તેઓ મને શું કહેવા માગે છે? મેં આવા મહાત્માઓને કઈ પણ ઠેકાણે કઈ પણ વખતે જોયા છે? મને તે યાદ નથી આવતું તેપણ આવા મહા પુરૂષોની સેબતમાં હું પૂર આવ્યો છું " આમ વિચાર કરતા તે શરીરનું ભાન ભૂલી ગયા, તેની ઈદ્રિાના વ્યાપાર બંધ પડી ગયા. આજુબાજુ શું થાય છે તેનું ભાન તેને રહ્યું, અને એકાગ્ર થઈ ગયે તે એકાગ્રતામાં સ્થિર થતાં પૂર્વજન્મના સંસ્કારને રોકનાર ( આડે આવનાર) કર્મનો પડદો ગુટી ગયે. અને કર્મનો પડદે ગુટતા તેને ગયા જન્મનું જ્ઞાન થઈ આવ્યું. તાપસ અને જૈન સાધુપણુનો પાછલે જન્મ જે હવે તેના પશ્ચાતાપને પાર ન રહ્યો “ અહો ધિક્કાર છે મને ! એક કોધને લઈને મારી આવી અધમ સ્થિતિ થઈ પૂર્વે મે તપશ્ચર્યા ઘણી કરી, તપસ્યાને પારણે ગૃહસ્થને ઘેર આહાર લેવા જતા એક દેડકા પગ તળે ચંપાઈ મરણ પામી શિષ્ય સભારી આપી. મે માન્ય ન કર્યું, ફરી શિષ્ય ઉપાશ્રયે આવ્યા બાદ સંભારી આપી. મને રીસ આવી ત્રીજીવાર સયાએ પ્રતિકમણ અવસરે શિષ્ય સંભારી આપી મેં 'જાયું, આ મારાં છિદ્રો શોધે છે. ક્રોધાવેશથી મારવા દોડ, રસ્તામા તંભ સાથે અફળાયે. સ્તંભ : જોરથી વાગતાં તે પાપનો પશ્ચાત્તાપ ક્યા સિવાય મરણ પામી
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર દેવની સમદષ્ટિ. તાપસ થયો. ત્યાં પણ કોધની વિશેષતાથી આશ્રમમાંથી કુલફળ લઈ જતા રાજકુમારને મારવા દોડયે ત્યાં કુવામાં પડયે. મરણ પામી આ સર્પપણે ઉપો . અહો ! હજી પણ ધન્ય ભાગ્ય છું કે મારા ઉદ્ધાર માટે આ કરૂણાસાગરે દયા લાવી અનેક કષ્ટ સહન કરી મને પ્રતિબોધ પમાડશે, પણ હવે આવાતિયચના ભાવમાં હું શું કરી શકું? મારે ઉદ્ધાર કેમ થશે?” આમ વિચાર કરતા સપના અધ્યવસાયને મહાવીરદેવે પિતાના જ્ઞાનથી જાણી લીધા અને તેને જણાવ્યું કે “હે ચંડશિક સર્પ ! હવે વધારે પશ્ચાત્તાપ કરી હતબળ ન થા. હું તને ઉપાય બતાવું છું. તારું આયુષ્ય હવે અલ્પ છે. તે અનશન કર. (આહારનો ત્યાગ કર.) આ બિલમાં તારી દષ્ટિ રાખી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કર, સર્વ જીવોની પાસે અતઃકરણથી માફી માગ કે મારા કરેલા અપરાધને તમે માફ કરે. મારી અજ્ઞાન દશાથી જ મે તમને દુઃખ આપ્યું છે. હવે અત્યારથી હું કઈ જીવોને દુ:ખ નહિ આપું. તેમજ ફોધને ત્યાગ કર. તને ગમે તેવી આફત આવી પડે તેપણું બીલકુલ કોધ ન કરીશ. કોધનાં ફળો તે પોતે અનુભવ્યાં છે.” આ પ્રમાણે પ્રભુની કહેલી શિક્ષા માન્ય કરી તે સર્પ બિલમાં સુખ રાખી ત્યાં જ રહ્યો શ્રમણ ભગવાન પણ તેના પરિણામની દઢતા રખાવવા માટે થોડો વખત તેની સહાય અર્થે ત્યાં જ રહ્યા. સર્પ પણ પંદર દિવસ અવશેષ આયુષ્ય પૂર્ણ કરી સહસાર નામના આઠમા દેવલોકે દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. અમુક વખત પછી ઈ આવીને વીર પ્રભુના ચરણમાં નમસ્કાર કરી સ્તુતિ કરી. આ બેઉ પ્રસંગમાં તે વીરપુરૂષને સમભાવજ રહ્યો હતો. “સહેજસાજના અપમાનમાં કે માનમાં આ દુનિયાના પામરજીને હર્ષ કે શોક થઈ આવે છે, તેવું આ મહાપુરૂષનું જીવન નહતું આથી પણ અધિક પ્રસંગમાં પણ તે મહાશયે સમભાવજ રાખ્યો હતો, અને તેથી જ પરિપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવી મોક્ષપદને પ્રાપ્ત થયા છે.” એ તેમના અતિશાયી ગુણને શાસ્ત્રકાર યાદ કરીને ગ્રથની આદિમા મસ્કાર કરે છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ.,
મહાવીર દેવની કરૂણા. कृतापराधेऽपि जने, कृपामथरतारयोः। इषद्वाष्पाईयोभद्र, श्रीवीरजिननेत्रयोः ॥३॥
અપરાધ કરવાવાળા જી ઉપર પણ દયાથી નમ્ર અને અશ્રુથી આદ્ધ એવાં શ્રી વીર પરમાત્માના નેત્રોનું કલ્યાણ થાઓ. ૩.
વિવેચન-અંતરગ મહાન કરૂણું યા દયાસૂચક આ બનાવ એવું બન્યું છે કે, તે મહાવીર દેવની અપરાધી જી ઉપર પણ અગાધ કરૂણાને સૂચવી અત્યારની સબળ પણ આત્મભાવમાં નિર્બળ પ્રજાને આશ્ચર્યના વમળમાં નાખે છે વૈરાગ્યવાસનાથી ભરપૂર મહાવીર દેવે ગૃહસ્થાશ્રમને ત્યાગ કરી, નિવૃત્તિ માર્ગ મેળવવા માટે શ્રમણ માર્ગ સ્વીકારી, આ પૃથ્વીતળ ઉપરવિચરતાં એક વખત ઘણું ૭ લોથી ભરપૂર દઢ ભૂમિમાં આવ્યા. આઠમની તપશ્ચર્યા કરી, પેઢાલ ગામની પાસે પેઢાલ નામના વનમાં રહેલ પોલાસ નામના દેવળમાં કાયોત્સર્ગ કરી ધ્યાનસ્થ રહ્યા.
એ અવસરે સૈધર્મ દેવલેકની સુધમાં નામની સભામાં સૈધમેં દેના પરિવાર સહિત બેઠા હતા. વિસ્તારવાળા અવધિ જ્ઞાનથી પૃથ્વીતલ ઉપર અવલોકન કરતા તે ઇદ્દે શમણુ ભગવાનને પેઢાળ વનમા જોયા આ અવસરે મહાવીર દેવને પરિપૂર્ણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું નહોતું, પણ તે પરિપૂર્ણ જ્ઞાનોત્પત્તિ કર્મક્ષયથી થાય છે, અને તે કર્મક્ષય ધ્યાનસાધ્ય છે, માટે કર્મક્ષય કરવા તે ધ્યાનાવસ્થામાં નિમગ્ન રહેલા હતા આ સ્થિતિમાં મહાવીર દેવને જેઈઈ ત્યાં જ રહી નમસ્કાર કર્યો, કારણકે વિવેકી જીવ સામાન્ય રીતે પણ સમજી શકે છે, કે આવી ધ્યાનાવસ્થામાં તેમની પાસે જતાં ખેને તેમની તેવી દશામાં વિધરૂપ થઈએ, તથાપિ તે ઈ ને ગુણાનુરાગ છુપ ન રહ્યો. “ગમે તેવી નિકટ કે દુર અવસ્થામાં પણ મહા પુરૂના ગુણેનું સ્મરણું તો કરવું જ. અને સામર્થ્ય હોય તે બીજાઓને પણ ગુણુંનુરાગી કરવા.”
વા ઈરાદાથી પોતાની સભામાં ઈદ્ર બોલી ઉઠયો કે “હે મહાનુભાવો, દે અને અસરાઓ! આ ભરતક્ષેત્રમાં પેઢાલ ગામની નજીક પિલાસ ચૈત્યમા આ મહાવીરદેવ થાનાવસ્થામાં રહ્યા છે. ધ્યાનની
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર દેવની કરૂણા, અંદરઅત્યારે તેમની એટલી બધી દઢતા છે કે આપણું જેવા સમર્થ દેવેને પણ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી નાખે છે.
પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુણિથી આશ્રવક્ષરને રોકનાર, ફોધાદિ અંતરંગ શત્રુઓને જીતનાર અને દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવથી અપ્રમત્ત આ મહાવીરદેવને આ દશાથી ચલાયમાન કરવાને દેવે કે દાન, ચા કે રાક્ષસો, ભુવનપતિઓ કે મનુષ્ય કોઈ પણ સમર્થ નથી.
- ઇંદ્રનાં આ વચને સાંભળી તેને સામાનિક સંગમ નામને, દેવ ક્રોધથી લાલ નેત્રે કરી ગર્વથી સ્તબ્ધ થઈ બલવા લાગ્યા “સ્વામિ ! એક સાધુ માત્ર સામાન્ય મનુષ્યનું આપ આવું વર્ણન કરે છે કે દેવે પણ ચલાયમાન ન કરી શકે તે અસંભવિત છે. ભલે આપ સ્વામી છે એટલે પૂર્વાપર વિચાર કર્યા સિવાય ગમે તેમ બેલે અને બીજાઓ તેને માન આપે, પણ તે વાત હું માની શક્તિ નથી કે મેરૂ જેવા મહાન પહાડને એક સામાન્ય પત્થરની માફક ફેકી દેવાનું સામર્થ્ય ધરાવનાર દેવે પણ એક મનુષ્યને ન ચળાવી શકે, એ વાત તદ્દન અસભવિત છે, છતાં આપ જે તેજ નિશ્ચય ધરાવતા હો તે હું જાઉ છું, અને તેને હમણાંજ ચલિત સ્થિતિવાન કરું છું,” ઈદ્ર વિચાર કરવા લાગ્યું કે એક સામાન્ય પણ ચોગી મહાત્માના ચેગનું સામર્થ્ય કેટલું હોય છે તે આ મિથ્યાભિમાની જાણ નથી; તે આ ગીશ્વર કે જે અત્યારે ગીની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચવાની તૈયારીમાં છે, જેને અનેક લબ્ધિઓ પ્રગટ થઈ છે, ધ્યાન અને સમાધિદશાથી અત્યારે જેને મહાન આત્મિક બલ પ્રગટ થયું છે, તેની આને કયાંથી માલમ પડે? પણ જે હું તેની પરીક્ષા કરવાની ના કહીશ, તે મારું વચન છેટું છે તેમજ આ મહા પુરૂષમાં કાંઈ પણગિક યા આત્મિક બેલ નથી તેમ એ જાણશે, અને સર્વ દેવોને પણ તેજ નિશ્ચય થશે, માટે ના તે ન કહેવી બીજી બાજુ પરીક્ષાની હા પાડતાં આ મહાત્માને આ પાપી જીવ દુઃખ આપશે તેનું નિમિત્ત પણ હું જ થઈ ” આમ સંશયારૂઢ થયેલા ઈદ્રને વિચાર કરતો મૂકી તે દેવ ત્યાંથી રવાના થયો જે સ્થળે શ્રમણ ભગવાનનું ધ્યા
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ,
-
-
-
નસ્થ હતા ત્યાં આવ્યું. અમર્ષથી ભરપૂર સ્વભાવવાળા દેવે પ્રથમ ઘળની વૃષ્ટિ કરી; એટલે સુધી ધૂળ ઉછાળી કે તે ધૂળથી મહાવીર દેવને કાન અને નાકના વિવરે પણ પુરાઈ ગયા. શ્વાસે શ્વાસ ચાલ બંધ પડી ગયે તેપણ ચેગિક શક્તિવાળા શ્રમણને તે કોઈ દુ:ખદ ન થયું, ત્યારે ધૂળ દૂર કરી વજન સરખા તીક્ષણ મુખવાળી કીડીઓ તેણે દેવશક્તિથી બનાવી, મહાવીર દેવના ઉપર મૂકી. કીડીઓ એટલા જોરમાં ડસ આપવા લાગી કે થોડા વખતમાં તેમનું શરીર ચાલના જેવું છિદ્રમય થઈ ગયું, છતા તે મહાત્માનું મન બીલકુલ કલુષિત ન થયું. આ વખતે પણ નિર્ભાગ્ય મનુષ્યના મનારની માફક તે નિષ્ફલ નિવડયો એટલે મોટા મેટા ડાંસ બનાવી તેમના ઉપર મૂક્યા. આ ડાસ એટલા જોરથી ચટકા મારવા લાગ્યા કે જેમ પર્વતમાંથી અનેક નિર્ઝરણાઓ ચાલે છે, તેમ પ્રભુના શરીર રૂ૫ પર્વતથી રૂધિર રૂપ ઝરણાઓ ચાલવા લાગ્યાં, તથાપિત મહાશયનું મન ચલિત ન થયું. પણ ઉલટુ અધિક સત્ત્વથી ઉત્તેજીત થવા લાગ્યું. આવી રીતે સિંહ, સર્પ, હાથી વિગેરે અનેક રૂપે કરી ધ્યાનસ્થ દશાથી ચલિત કરવા તેણે પ્રયત્ન કર્યો, પણ તે નિરૂપયેગી થતું જોઈ દેવ વિચાર કરવા લાગ્યું કે આ પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગોથી કદી ચલાયમાન થવાનું નથી. પણ જે આને અનુકૂળ સુખ બતાવું તે આ નક્કી ચલિત થશે. આ ઇરાદાથી એક વિમાન તૈયાર કરી, દેવ દેવીઓ બનાવી વિમાનમાં બેસી, મહાવીર દેવ પાસે આવી કહેવા લાગ્યું કે હે શ્રમણ ! આ તમારી બૈર્યતા અને તપશ્ચર્યા જોઈ હું પ્રસન્ન થાઉં છું. ચાલો, આ વિમાનમાં બેસો. તમને તમારા ઈચ્છિત પ્રમાણે દેવલોકમાં લઈ જાઉં, તપશ્ચર્યા કરીને જે સાધવા માગે છે, તે હું તમને આપું છું “ખરેખર મહનિદ્રાથી નિદ્રિત થએલા અને ક્ષણિક તથા માયિક સુખમાં સુખ માનનારા અને આ પગલિક સુખ સુખરૂપ ભાસે છે, છતાં જ્ઞાનીઓ આ સુખને સુખરૂપે માનતા નથી, એટલું જ નહિ પણ આગામી કાળે દુઃખ આપનાર હોવાથી તેને વર્તમાનમાં પણ દુઃખ રૂપે માને છે. એ મહાશય જેને માટે તપશ્ચર્યા કરે છે, જેને માટે આ સંસારનો ત્યાગ કરી આત્મરમણ કરે છે જગલમાં
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર દેવની કથા નાન્ય પ્રકારનાં ક ન ક છે. આભપગની જાગૃતિમાં
પ્રમાદિત રહી પ્રશ્ન કે છે તે આ દુનિયાના સુખ માટે નહિ, દેવના ૧ માટે નહિ, ના મ માટે ન,િ પરંતુ કર્મના અને બાળ જ ના આ િસ માંટેજ તું, તેની આ એપ્લિક અપની લાવવાવાળા દેવને ખબર ન પડી" અને તેથી જ આવા અગિક વિમાસિક ગુખની પ્રેમ કરે છે. આ તેની પ્રાર્થના નિફળ ગઈ. મહાવીર દી તે અંગીકારતા ન કર્યું. પણ તેની સામે પણ ન છે. દેવ નિરાશ થશે. હવે કો ભાગ લેવાકે બાનાવસ્થા મૂકી દોઆ મા માગ કહ્યા મુજબ ચાલે. વિચાર કરતાં દેવને જ આવ્યું કે દુનિયામાં થી સિવાય બીજું કોઈ રસ વીરપુર રૂપને પરાજ કરનાર નથી. આ દગાથી તેને કેટલીક દિવ્ય સ્વરૂપા નવના ડિકદરીઓ-અપ્સરાઓ-બનાવી તેની સાથે કામને ડિત કરનારી પરતુઓ એકી સાથે વિવી. કદબાદિ
પાને પગ ચારે દિશાઓથી છૂટવા લાગે મંદમંદ વાયુ કરવા લાગ્યા. કાલાના શબ્દોથી વનના ભાગો શદિત થયા. આ બાજુ દેવાંગનાઓએ મધુર સંગીત શરૂ કર્યું. ગાંધાર, મલ્હાર
અને માલકાવાદ અને મધુર અને મોહક સ્વરા વિસ્તરવા લાગ્યા. વિના ઝr પણ હૃદયદક શબ્દોથી વનના પશુઓ પણ
સ્તંભાઈ જવા લાગ્યાં. મેઘની ગર્જના સરખા મૃદગોના શબ્દ અથડાવા લાગ્યા. આટલેથી જ તે દેવની બનાવેલી દેવાંગનાઓ શાંત ન રહી. તેઓ આગળ વધી, સ્ત્રી જનોને સુલભ પોતાને વિકાર પ્રગટ કરવા લાગી. હાવભાવ કરવા શરૂ કર્યા નિર્લજપણે નિત અને નનાદિકના ભાગે ખુલ્લા કરવા લાગી. દુકામાં તેઓમાં જેટલું સામ હતું તે સર્વ સામર્થ્ય આ શ્રમણદેવને ચલાયમાન કરવાને વાપરી ચુકી, પણ પાણી ઉપર થતા પ્રહારની માસ્ક તે સર્વ નિષ્ફળ ગયું તે દેવને ખબર ન હતી કે, આ શમણુદેવને જ્ઞાનદશા જાગૃત થઈ છે, પાછલા જન્મો અનેક જોયા છે, આજ સુધીના ભોગવેલા સાંસારિક સુખનું પરિણામ દુઃખદજ આવ્યું છે અને ખરું સુખ તે જુદું જ છે, એ જેના મરામમાં પરિણમી ગયું છે અને આત્માન દના સુખને અનુભવ કરી શક્યા છે, તેના સુખની આ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
પ્રથમ પ્રકાશ
ગળ આ સુખા હિંદુ તુલ્ય પણ નથી. ”
vr
આ પ્રમાણે અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો સંગમ દેવે એક દિવસ નહિ, પશુ છ માસ સુધી કર્યાં; આખરમાં દેવ ચામ્યા. ઈંદ્રનું કહેવું સત્યજ થયું. ખરેખર આ તે કાઇ અલીફિક મહા પુરૂષજ નીકળ્યેા. હવે આને ચલાયમાન કરવા માટે મારે જે જે . મહેનત કરવી તે તે નિકજ છે. આમ વિચાર કરી પ્રભુને નમ~ સ્કાર કરી ત્યાથી ચાલતા થયા. આ દેવના જવા પછી શ્રમણ ભગવાન વિચારવા લાગ્યા કે “ હેા નિષ્કારણ ખીજા જીવાને દુ:ખ આપનાર આ જીવની ગતિ ખરામ થશે. મારાજેવા જીવે કે જેને બીજા જીવાનુ હિત કરવાનું છે કે દુખથી મુક્ત કરવાનું છે, તેવા પણ તે જીવાના ક્રૂર આચરણેાથી તેનું હિત કરી શક્તા નથી. મારા મનમાં એજ લાગી આવે છે કે મારા તરફથી તેનું હિત થવું જોઈએ પણ તે ન થતા મને દુ.ખ આપવાના તેના સૂર અધ્યવસાયે એ ઉલટા તે કર્મબ ંધિત થયા છે. ખરેખર તેનું હું આ અવસરે કાંઇ પણ હિત ન કરી શક્યેા. આમ વિચાર કરતાં તે કૃપાળુ દેવની આંખમાં અશ્રુ જણાવા લાગ્યાં.
>>
cr
આ દુનિયાનાં પામર પ્રાણીએ પેાતાનું જીરૂં કરનારનું અનતા પ્રયત્ને ખુરૂ કરે છે, અને અશક્ત હાય તેા મનથી તે ખ રામ ચિંતન કરે છેજ પણ આ ચેાગની સ્થિતિ કાઇ જુદાજ પ્ર~ કારની છે. સસારની સ્થિતિ સામે આ સ્થિતિના મુકામàા તે નજ કરી શકાય કારણુ કે સ સારના રસ્તાથી ત્યાગીઆના ( ચેાગીઓને ) રસ્તા જુદીજ હાય છે, અને તેને લઇનેજ આ મહાત્મામાં આટલી કામળતાથા કૃપાળુતા હતી. નહિતર આ વખતે તેમની પાસે એટલી અધી પ્રમળ શક્તિએ યાગથી પેદા થએલી હતી કે એક દેવ તે શું પણ તેવા હજારાને હટાવવાનું સામર્થ્ય તેમનામાં હતું, પણ ચે ગના અને ચેાગીઓ તેવું સામર્થ્ય કોઇ પણ વખત આ દુનિયાના પામર જીવે ઉપર ફેારવતા નથી ”
આવા ધ્યાનનુણુથી આકર્ષાઈ આ ગ્રંથકારે ગ્રંથની આદિમાં તે ચેાગગર્ભિત મહાપુરૂષના શુભ ચરિત્ર સૂચક સ્તુતિ કરી છે, કે ચેોગિક સ્થિતિમાં આવવુ હાય તે આ મહાન પુરૂષના ચરિત્રનું અનુકરણ કરી ૩.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોગરામ બનાવવાને આધાર
(યોગશાસ્ત્ર બનાવવાને આધાર)
श्रुतांभोधेरधिगम्य, संप्रदायाच सद्गुरोः। स्वसंपदनतथापि, योगशास्त्र विरच्यते ॥ ४॥ સિદ્ધાંત રૂપ સમુદ્રમાંથી કેટલોક ભાગ લઈને, કેટલેક ભાગ સદગુરૂની પરંપરાથી મેળવીને, અને કેટલોક ભાગ મને પિતાને જે અનુભવ થયે છે તે, એમ ત્રણે આધાર મેળવીને આ યેગશાસ્ત્ર બનાવું છું. ૪.
વિવેચન –આ લેક ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાઈ શકાય છે કે આચાર્યશ્રી પાસે બેગના અનુભવી હતા. જે તેમ ન હતા તે
વસંવેદન" મારા પિતાના પતિ અનુભવથી પણ હું કાંઈ લખી, તેમ ન લખતાં ઉપરના બે જ આધાર બતાવત. છેલ્લે પ્રકાશ આચાર્યશ્રીના અનુભવને છે. તેમાં ઘણું સમજવાનું છે. પા નાની જ શા કારણથી તેના ઉપર વિસ્તારથી ટીકા કરવામાં નથી આવી. મને તે એમ સમજાય છે કે તે રસ્તો તેમને સરલ લાગે છે અને તેથી વિશેષ ટકાની જરૂર ન જોઈ હેય, તથાપિ અત્યારના સમયે ચગની પ્રણાલિકા કેટલાક વખતથી લોપપ્રાયઃ થતાં વિસ્તારની જરૂર તે છેજ. છતા તેવા અનુભવી સિવાય તેમના ઉપર વિવેચન કરવું એ મને અયોગ્ય તો લાગે છે તથાપિ તે મહાત્માના વચનના આધારે તેને શબ્દાર્થ લખવા ધારું છું અને કેટલેક ઠેકાણે વિવેચન લખું તો તે ટીકાને આધારે યા કોઈ બીજા ગ્રંથને આધારે છે, એમ સમજવું. આ પ્રકારનું અત્રે સૂચન કરવું યોગ્ય ધારું છું.
યોગનું સામર્થ્ય, योगः सर्वविपदल्ली, विनाने परशुः शितः।
अमूलमंत्रतंत्र च, कार्मणं निर्वृत्तिश्रियः ॥ ५ ॥ દુનિયાની નાના પ્રકારની વિપત્તિઓના સમૂહરૂપ વેલીઓને કાપવા માટે આ રોગ એક તીક્ષ્ણ ધારવાળા કુહાડા સરખે છે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
પ્રથમ પ્રકાશ અને મોક્ષ લક્ષ્મીનું મૂળ મંત્ર, અને તંત્ર વિનાનું વશીકરણ છે. ૫.
વિવેચન–આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ કાંઈ આ દુનિયામાં ઓછી નથી. અથવા જન્મ, જરા, મરણ, રેગ, શોક, સંયોગ, વિયોગ વિગેરે દુઃખ કાંઈ આ દુનિયાના જીવેને ઓછા હેરાન કરતાં નથી, આ સર્વ વિપત્તિઓજ છેઅને તેથી જ તેને મનુષ્યાથી શુન્ય પણ નાના પ્રકારની વલ્લીઓની ગાઢ જાળવાળી અટવીની ઉપમા આપી શકાય આ વિપત્તિરૂપ અટવીને કાપી નાખવા માટે યોગને તીક્ષણ પરશુ યા કુહાડાની ઉપમા લાયક છે. અર્થાત કુહાડાથી ગમે તેવા ગાઢ ઝાડીવાળા અરણ્યને પણ કાપી શકાય છે.
બીજી ઉપમા વશીકરણની છે. વિષય સુખના લાલચુ જીવે સ્ત્રીઓને સ્વાધિન કરવા માટે મંત્ર તંત્ર અને જડીબુટીની સેવના કરે છે. તેને આચાર્યશ્રી કહે છે કે આ ક્ષણિક પણ મહા દુઃખ આપનાર સ્ત્રી સંબધી સંગ યા સુખ એ લાંબે વખત ટકી નહિ રહે, અને તે સગો મેળવવા મંત્ર તંત્રાદિના પ્રયાસમાં ઉતરવું પડે છે, અને તે પણ સિદ્ધ થાય કે ન પણ થાય. ત્યારે તમે અક્ષય અને મહા સુખ આપનાર નિવૃત્તિ (મોક્ષ) રૂ૫ (શ્રી) લક્ષમી (અથવા સ્ત્રી) ને સ્વાધિન કરવાનો પ્રયત્ન કરો. તેમાં નથી મંત્રનું કામ, નથી તંત્રનું કામ, નથી જડીબુટીનું કામ, પણ એક ચેગના અવલંબનથી જ તે નિરંતરનું સુખ તમને મળી શકશે.
भूयांसोपि हि पाप्माना, मलय यांति योगतः। चंडवावाद् घनघना, धनाधनघटा इव ॥६॥
જેમ પ્રચડ પવનથી ઘણુ ઘાટી પણ વાદળાની ઘટા વિખરાઈ જાય છે, (નાશ પામે છે)તેમ યોગના પ્રભાવથી ઘણાં પાપ હોય તે પણ તેને પ્રલય (નાશ) થઈ જાય છે. ૬
અહિ કઈ શંકા કરશે કે ઘણું પણ એક ભવના કરેલાં પાપ હોય તે તેને રોગથી નાશ થઈ શકે. પણ ઘણા ભવનાં કરેલાં પાપો હોય તે શું તે રોગથી હડી શકે ખરાં? એને ઉત્તર આપે છે– ,
क्षिणोति योगः पापानि, चिरकालार्जितान्यपि। प्रचितानि यथैधांसि, क्षणादेवाशुशूक्षणिः ॥७॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પગનું મામ,
" - i ri ( લાખાઓને) પ્રબળ એ પાન માં કામ કરી શકે છે. તેમ ધજા :: ૧ : બે ના પાપા પ ગ કામ કરે છે.
જિત વન–- ફ બ ટ ાન લાગે છે
મન ભાષામાં અને બાર વાગી ” . નહિ જ રીતે કામ પર નાશ િ
અને પકાળમાં જઈ શકે 1. જે , ' અને ' કમ ગમે , તેટલી વખત તે 3 મા છે પાપ ને ના મા કોઈ પણ ૧ ના મન ની ચ, , માન સમાર કાં કાં ત્યારે - ક ક " . કેમ એ કાવાના કાળ
મા ન મ ત કાર કઈ બંધનના બિના નિ , અતિ, પ્રમાદ, કપાય અને એને મારી
૫ મી જૂન બિન ભાન , જ. માટે કામ કરવામાં * નિ હા , નવા વખન કમ કાઢવામાં બની શકે ખાકા , ન દેશી ગાય છે, તેથી ત્યારે લાકડાં બળે છે. ત્યાર થી વાછાં પાકાં નથી કરતા. તેમને ક્યારે કર્મ કાઢે છે ત્યાં બીન કઈ નવી બાધતા. આ વિરોધ ઓછી લાગુ પડવાને નથી, ક પર દશાવ્યું છે. ત્યારે તે ઠેકાણે આ લાકડાનું અને અશ્વિનું દાન ઘણું અનુકળ પડતું થઈ શકે છે. ચારાની પ્રથાળના એજ કપ લાશને બાળવામાં અનિની ગરજ સારે છે. અને એટલા જ વખતમાં કર્મને બાળી શકે છે; કે નવીન એ બંધ ન થતાં આત્મા જલદી છુટી શકે છે. યા નિમલ થઈ શકે છે.
(યોગથી થતી લબ્ધિઓ) कफविमलागर्ग, सर्वोपधिमहधयः । संभिन्नश्रोतो लविश्व, योगतांडवडंवरं ॥८॥
યેગી પુના કફ, શું, મળ અને શરીરને સ્પર્શ વિગેરે સર્વે પધિનું કામ કરે છે. મહાન રૂદ્ધિવાળી (મહાન પ્રભાવવાળી)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પ્રથમ પ્રકાશ ઔષધિની ગરજ સારે છે. અર્થાત્ ઔષધિ જે કામ કરે છે તે સર્વ “ કામ આ ચેગિઓના કટ્ટાદિ કરી શકે છે. તેમજ એક ઇંદ્રિયથી પાંચે ઈદ્રિયની ગરજ સરી શકે છે. કાર્ય થઈ શકે તેવી લબ્ધિઓ (શક્તિ) પેદા થાય છે, આ સર્વ ગનજ મહિમા છે. ૮
વિવેચનગના માહાસ્યથી ઉપર જણાવેલ લબ્ધિઓ પેદા થવી અશક્ય નથી. ભલે અત્યારના કાળે કઈક દુશક્ય લાગે પણ અશકય તો નથી જ. અત્યારે દુ:શકય લાગવાનું પણ કારણ સતત અભ્યાસ, તેવા સદગુણની નિકટતા, માયિક પ્રાણીઓના સગથી વિરક્તતા અને વૈરાગ્યની તીવ્રતા વિગેરે અનેક શુ નિમિત્તનો અભાવ જ છે, છતાં પૂર્વે અનેક મહાત્માઓએ આવી લબ્ધિઓને સિદ્ધિઓને લાભ મેળવ્યું છે. તેના અનેક દાખલાઓ પુસ્તકમાંથી મળી આવે છે. છતાં ગ્રંથ અધિક થઈ જવાના ભયથી આહી એ જ દ્રષ્ટાંત આપવામા આવે છે. પૂર્વે હસ્તિનાપુરમાં છ ખડને ભક્તા સનસ્કુમાર ચક્રવર્તિ રાજા રાજ્ય કરતો હતો તેના શરીરનું રૂપ એક્ષુ બધું તેજસ્વી ચા ચમત્કારિક હતું કે ઈંદ્ર મહારાજા પણ સ્વર્ગમાં સ્વર્ગઓની પાસે તેનું વર્ણન કરતા હતા તેને નહિ સહતા વિજય અને વિજયંત નામના એ દેવે ચક્રવર્તિનું રૂપ જેવા પૃથ્વી ઉપર આવ્યા એ અવસરે
કુમાર રાજા સ્નાન કરતા હતા તેથી શરીર ખેળાદિથી ખરડાએલું હતું, છતાં તેનું રૂપ કે લાવણ્યતા ઢાકી ન રહી. દેવને પણ આશ્ચર્ય થયું કે અહા! શું રાજાનું રૂપ છે! વિસ્તાર પામેલા અષ્ટમીના ચદ્ર સરખું લલાટ શેલી રહ્યું છે. નિલોત્પલને જીતનારાં નેત્રો કર્ણ પર્યત વિસ્તરાયેલા છે. દાંત અને હેઠે, પકવ બિના ફલેને પરાભવ કર્યો છે આ કણે શુક્તિકાઓને નિરસ્ત કરી છે. કઠે પાચજન્ય શંખને જીત્યો છે. ભુજાએ કરિરાજની સુંઢાદંડને તિરસ્કાર કરે છે. આ હદયસ્થળ મેરૂપર્વતની શિલાની લક્ષ્મીને લુંટી લે છે, મધ્યભાગ સિંહના ઉદર સરખે છે. વધારે શું કહેવું? આના આખા શરીરની શોભા વર્ણનાતીત છે. ચની ચાંદની માફક આના ઉપર અભ્યગન છે કે કેમ તેની પણ ખબર પડતી નથી. જેમ ઈ વર્ણન કર્યું છે તેમ યા તેથી અધિક
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોગથી થતી લબ્ધિઓ,
૧૫
આનું સ્વરૂપ છે, અથવા ખરેખર મહાપુરૂષે કોઈ વખત અસત્ય નજ બોલે તેવામાં ચકવર્તીએ પુછ્યું તમે અહીં કેમ આવ્યા છે બ્રાહ્મણરૂપધારી તે દેવેએ જવાબ આપ્યો કે તમારું રૂપ અધિક સાંભળ્યું હતું અને તે કુતુહલથી પ્રેરાઈ અમે તે જોવા આવ્યા છીએ. રાજાએ જવાબ આપે કે અત્યારે હું સ્નાન કરું છું, શરીર ખેળ પ્રમુખથી ખરડાયેલું છે, માટે રાજ્યસન ઉપર બેસું ત્યારે તમે આવજે, તે અવસરે તમને વિશેષ મજા પડશે. બ્રાહ્મણરૂપ ધારી દેવોએ તેમ કરવા હા પાડી ચકવતી તૈયાર થઈ રાજ્યસન પર બીરા. દેવો ત્યા આવ્યા અને તેનું રૂપ જોતાંજ તેઓનાં સુખો ઝાંખા થઈ ગયા. તેઓ ઉદાસ થયા અને નિ:શ્વાસ નાખ્યો. અહા ! મનુષ્યના દેહોની આવી ક્ષણમાં ગુર સ્થિતિ ! આની સર્વ શોભા નષ્ટ થઈ ગઈ ! આમ ઉદાસ થયેલા તેઓને સનત્કમારે પૂછયું, તમે પહેલાં ઘણા ખુશી થયા હતા અને હમણાં આમ ઉદાસીન કેમ ? દેવોએ જણાવ્યું કે, હે રાજા અમે પહેલાં તારું રૂપ જોયું હતું તે અત્યારે નથી. અમે દે છીએ. ઈ તારું રૂપ વખાણ્યું તેથી આશ્ચર્ય પામી અમે જોવા આવ્યા હતા. આ તારું શરીર હમણાં અનેક રોગોથી ભરપુર થઈ ગયું છે, તેથી અમે ઉદાશ થયા છીએ આ પ્રમાણે કહી તેઓ ચાલ્યા ગયા, રાજા પણ હિમથી દગ્ધ થયેલા વૃક્ષની માફક પિતાનું શરીર વિછાયેલું જોઈ વિચારવા લાગ્યું કે ધિક્કાર થાઓ! આ શરીર નિરતર રેગથી ભરપુર છે, છતાં મારા જેવા મૂઠ પુરૂષે ફેગટ તેમાં મૂછ કરે છે. લાકડામાં રહેલા ઘુણોની માફક રેગેથી આ શરીર વિદારણ કરાય છે. બાહાથી રમણીય પણ અદર કૃમિઓથી ભરપુર વડના ટેટા સરખુ આ શરીર રોગોથી ભરપુર છે. જેમ સેવાળ મહા સરોવરના પાણીને યા શેભાને નાશ કરે છે, તેમ રેગો શરીરના લાવણ્યને નાશ કરે છે. શરીરલથી જાય છે, પણ આશાઓ ઢીલી થતી નથી, રૂ૫ જાય છે, પણ પાપબુદ્ધિ ઘટતી નથી, જરાકુરે છે પણ જ્ઞાન સ્ફરતું નથી. આવા સ સારી જીનાં ચેષ્ટિતને ધિક્કાર થાઓ. ખેર ! આજકાલ નાશ પામવાવાળા આ દેહથી તપશ્ચર્યા કરી કર્મની નિર્જશ મેળવવી તેજ સાર છે. અરે! મેં
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
RE
પ્રથમ પ્રકાશ.
ફ્રાગટ આ દેહના ચા રૂપના ગવ કર્યો. તે હે મને દગા દીધા, પણ હજી જ્યાં સુધી તે પડી ન જાય તે પહેલાં તેમાંથી જેટલું અની શકે તેટલું આત્મસાધન કરી લઉં. આ પ્રમાણે વૈરાગિ ચક્રવર્તિએ પુત્રને રાજ સોંપી વિનય પર મુનિ પાસે ચારિત્ર લીધું. માહથી તેના પ્રેમાળ પરિવાર છ માસ પર્યંત પાછળ ક્યો; પણુ નિ:કષાય ઉદાસીન, મમત્વહિત અને નિગ્રંથ તે મહાત્માને જાણી છેવટે તેઓ પાછા ફર્યાં. સનત્કુમાર મહામુનિને પણ સરસ વિરસ તથા અનિયમિત આહાર લેતાં શરીરમાં રાગ વૃદ્ધિ પામ્યા. ક્ષણભંગુર દેહના ભરાંસા શા માટે કરવા? તેમાંથી આપણું કામ કાઢી લેવું, તે તે પડી જશેજ. આ ઇરાદાથી તે મહાત્માએ મહાન્ તપશ્ચર્યા કરવા માંડી, તપશ્ર્ચર્યો અને આત્મધ્યાન કરતાં સાતસા વર્ષો નીકળી ગયાં તે અરસામાં તેને અનેક ખ્યિ સિદ્ધિઓ પેદા થઇ. એક વખત આ મહાત્માની સહનશીલતા અને શરીર ઉપર પણ નિ મત્વ જોઇ શ્રી દેવા આગળ ઇંદ્રે પ્રશ ંસ કરી કે, હે દેવા ! મળતા અગ્નિના પુળાની માફ્ક ચક્રવતીની રૂદ્ધિના ત્યાગ કરી ઘેાર તપશ્ચર્યાથી અનેક લબ્ધિઓ પેદા થયેલી છે છતાં શરીરથી નિરપેક્ષ આ સનત્યુમાર મુનિ ખીલકુલ ચિકિત્સા કરતા ચા કરાવતા નથી. તેજ દેવા ફરી વૈદનું રૂપ કરી તે નિ પાસે આવ્યા અને અમે મહાન વૈદ્યો છીએ; તેમ કહી સનત્કુમારને ચિકિત્સા કરવા પ્રેરણા કરી સનત્કુમાર તેમને કહે છે કે હે વૈદ્યો ! રાગ બે પ્રકારના છે; ખાદ્ય અને અભ્યંતર; ખાદ્ય રોગોની મને ખીલકુલ દરકાર નથી પણ રાગદ્વેષ, કામક્રોધ, માયાલાલ - વિગેરે અંતરંગ રાગા મારામાં છે તેની ચિકિત્સા કરતા હેા તે હું કરાવીશ, કેમકે માહ્ય રોગા કાઢવાનું સામર્થ્ય મારામાં છે. પૂછી દેવાને બતાવવા ખાતર પોતાના ક તથા થુંક વિગેરેવટે રાગાથી ભરપુર એક આંગલી ઉપર લેપ કર્યો કે તત્કાળ પૂર્વના રૂપથી પણ અધિક રૂપવાન થઈ. દેવે આશ્ચર્ય પામી પગમાં પડયા અને જણાવ્યું કે જેવી રીતે બાહ્ય રોગો કાઢવાની શક્તિ તમારામાં છે, તેવી અંતરગ રાગ કાઢવાની શક્તિ પણ તમારામાં છેજ. ઈંદ્રની કરેલી પ્રશંસા વિગેરે જણાવી ખુશી થતા દેવે
'
3
'
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગથી થતી લબ્ધિ.
૧૭
દેવલાકમાં ગયા આ પ્રમાણે સનત્કુમાર:યેાગીનાં ક મળ મૂત્રાદિ દરેક વસ્તુઓ યેાગના પ્રભાવથી મહાન્ !ધે તુલ્ય થયાં હતાં, તેમ ખીચ્છ પણ અનેક લબ્ધિએ અને સિદ્ધિએ યેગથી થાય છે. चारणाशीविपावधि, मनःपर्यायसंपदः ॥
योगकल्पदुमस्यैता, विकासिकुसुमश्रियः ॥ ९ ॥ આકાશમાં ચાલવાની લબ્ધિ, નિગ્રહ અનુગ્રહ કરવામાં સમતાવાળી લબ્ધિ, અવધિજ્ઞાનની સ પદ્મા અને મીજાના મનના પર્યાયને જાણવાની સ પદા, આ સવ ચેાગરૂપ વૃક્ષના વિકસ્વર થએલા પુષ્પાની શાભા છે.
વિવેચન—Àાગનું ખરેખરૂ લ તા માક્ષની પ્રાપ્તિજ છે, જે આગળ કહેવામાં આવશે. પણ આ પૂર્વોક્ત લબ્ધિએ સિદ્ધિએ અને સ'પદાએ તે તેા ચાગ્યરૂપ કલ્પવૃક્ષના સુગંધી અને વિક સ્વર થયેલાં પુષ્પા છે. જે વૃક્ષના પુષ્પા પણ આશ્ચર્યજનક અને સુખદાયક લાગે છે, ત્યારે તેનાં ફૂલે કેટલાં બધાં સુખરૂપ હશે એ પેાતેજ વિચારવાનું છે.
अहो योगस्य माहात्म्य, माज्यं साम्राज्यमुदद्दन् ॥ અનાજ ત્રજ્ઞાન, મરતો મરતાષિઃ ॥ ૨૦ ॥ અહા શું ચેાગનું માહાત્મ્ય ! મહા વિસ્તારવાળા સ્વતંત્ર રાજ્યને ધારણ કરનાર ભરત ક્ષેત્રના અધિપતિ, ભરત રાજા આરિસા ભુવનમાં ચેગના મહાત્મ્યથી કેવલજ્ઞાન પામ્યા !
વિવેચન આ અવસર્પિણી કાલના ત્રીજા આરાના અ ંતિમ ભાગમાં ઘણાંજ લેાળાં અને સરલ સ્વભાવનાં પણ ધર્માંધના વિવેક વિનાનાં અનેક યુગલિક માનવાથી ભરપુર ભૂમિ ઉપર નાભિરાજાની માદેવા નામની પત્નીની કુક્ષિથી રૂષભદેવજીને જન્મ થયું. પૂર્વ જન્મની સંયમ ક્રિયાથી યાગી પદના અનુભવી તે ભગવાન ત્રણ જ્ઞાન સહિત જન્મ્યા હતા તેમણે જ્ઞાન લેાકથી તે યુગલીકાને મે!ક્ષને માર્ગ અતાવવા માટે પ્રથમ નીતિ માર્ગથી ભરપુર વ્યવ્હાર માર્ગ મતાન્યેા. નીતિ માર્ગ માં નિપુર્ણ કરી પૂર્ણ “ સ્રોન અને નિવૃત્તિ મેળવા માટે પોતાના હારદિ સો પુત્રને
૩
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ રાજ્યાદિ અધિકાર વહેચી આપી પોતે શ્રમણ માર્ગ સ્વીકાર કર્યો. જ્ઞાનક્રિયાની પ્રબળતાથી કર્મના આવરણો દૂર કરી કેવલજ્ઞાન પેદા કર્યું અને સત્ય ધર્મના તાત્વિક ઉપદેશ આપી મનુષ્યને ધાર્મિક રસ્ત દેય.
ભરતરાજાને રાજ્ય પામ્યા પછી પૂર્વ જન્મના પુણ્યાનુસાર ચાદ ૨ અને નવ નિધાન પ્રાપ્ત થયાં. ભરતક્ષેત્રના પૂર્ણ છ ખંડ પિતાને સ્વાધિન કરી ચક્રવર્તિપણાને રાજ્યાભિષેક પામી શક્યા.
એક વખત આરિસાભુવનમાં ( આરિસાનાજ ઘરમાં) વસ્ત્રાભૂષણ પહેરવા માટે ગયા. ત્યાં યથાયોગ્ય જ્યાં જોઈએ ત્યાં વસ્ત્ર અને અલકાર પહેરી પોતાના શરીરને આરીસામાં જુવે છે તે એક આંગળીમાંથી વિટી પડી ગએલી જણાઈ. અલંકારથી ભરપુર બીજી આંગળીઓની આગળ આ આંગળી નિસ્તેજ ચાને ઝાખી જણાઈ. દિવસે દેખાતા ચદ્ર સરખી આંગળી જેઈ અંગ ઉપરના સર્વ વસ્ત્રો અને આભુષણો દૂર કર્યા. દૂર કરવાનું કારણ એ કે વસ્ત્રાભૂષણ સિવાય શરીર શોભે છે કે કેમ ? વસ્ત્રાભૂષણે દૂર થતાં હિમથી દગ્ધ થએલ વૃક્ષના સરખું અશોભનિક શરીર જણાયું.
આંહી વિચારનો પ્રવાહ બદલાયે અને તે આગળ વધ્યા. રાજ્ય ખટપટના અને અંતેઉર (અંતપુર) સંબધીવિચાર ભૂલાયા. શરીરને વસ્ત્રાભૂષણોથી શોભાવવું એ તો પથ્થર અને માટી યા રેતીથી બનાવેલા ઘરને સારૂં દેખાડવા ઉપર ચુનો લગાડવા જેવું છે. ચુનાની દીવાલે સારી લાગે છે, પણું અંદર શું છે તે વિચારતાં તે પથરા, કાંકરા, માટી ને રેતી વિગેરે જ જણાય છે. તેમ આ શરીર પણ સુંદર ત્વચાએ મઢેલ હોવાથી જ રમણીય લાગે છે, પણ અંદરથી તે તે લેહી, માંસ, હાડ, વિષ્ટા, મૂત્ર, પિત્ત,
, અને માદિથી ભરપૂર છે. કપુર, કસ્તુરી, અને ચંદન પ્રમુખ,ઉત્તમ સુગ ધી દ્રવ્ય પણ આ શરીરના સાગથી દૂષિત યા દુર્ગતિ થાય છે. આ શરીરાદિના મેહ મમત્વથી અરહેટ્ટ (રેટ)ની ઘટીકાઓ માફક આ જીવ સંસારમાં પરિભ્રમણ ર્યાજ કરે છે. આ શરીરની વૃદ્ધિહાનિ થાય છે. પુદગલોના ચય અપચયથી વૃદ્ધિ હાનિ પામતું શરીર તે હું નજ હોઈ શકું. આ
-
-
-
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોગથી થતી લબ્ધિઓ,
દુનિયાના માયિક વિષયથી વિરક્ત થઈમેક્ષફળ આપનાર તપશ્ચર્યાદિ જેણે અંગીકાર કરી છે, તેણેજ આવા ક્ષણભંગુર શરીરને પણું સાર્થક કર્યું છે. સંસારરૂપ દુધવાળી એક ખાડ છે કે જે શૃંગાર રસરૂપ કીચડથી ભરપુર છે. તેની અંદર હું જાણતાં છતાં પણું શુકરની માફક સુખ માની રહ્યો છું. મને ધિક્કાર થાઓ કે સાઠ હજાર વર્ષ પર્યત આ ધરાતલ ઉપર ભમી ભમી આ એક છેડા વખતના જીવન માટે મહાન અકાર્યો મારાથી બન્યાં છે. ધન્ય છે મારા બાહુબલિ આદિ વીર બધુઓને કે જેમણે તૃણની માફક રાજ્યભારાદિ ઉપાધિને ત્યાગ કરી પિતાજી રૂષભદેવ પ્રભુને શરણે રહી, પરિપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવી, મોક્ષ સુખ સુપ્રાપ્ત કર્યું છે. ખરે તે પિતાના તેજ સુપુત્રો છે, કે જેઓ તેમને માર્ગે ચાલનાર થયા છે. હું ખરેખર સુપુત્ર નહિ, નહિંતર પિતાજી પણ મારી ઉપેક્ષા શા માટે કરે? જેમ નવાણું ભાઈઓને શરણે રાખ્યા તેમ મને શા માટે ન રાખે ? અથવા તેમને શું દેષ છે? જીવે પિતપોતાના કર્મોથી જ સુખી, દુખી, માનનીય અને અમાનનીય થાય છે. સંસાર રૂપ કુવામાં પડતા પ્રાણુઓને બચાવ માતા, બેન, ભાઈ કે સ્ત્રી કોઈ પણ કરી શકતું નથી, આવું મહાન સ્વતંત્ર રાજ્ય તે ચલાચલ છે, યવન પણ પતિત થવાનું જ. લક્ષ્મી પણ
જ્યાં ચંચળ, અહા! ત્યાં સુખ તે કયાંથીજ હાય ! સુખની આશા ક્યાંથી રાખી શકાય? હું કેઈનું રક્ષણ કરી શકું તેમ નથી જ. કારણ કર્મોથી બધાએલ અને સસારથી ઘેરાએલ છું. ત્યારે આ બીજાઓ મારી સાથના સ સારી છે તેઓ પણ મારું રક્ષણ કેમ કરી શકશે? કારણ એક સરખાજ રેગવાળા અમે છીએ, વળી તેઓનાં કર્મો અને મારા કર્મો પણ જુદાંજ આ પણ એક સબળ કારણ છે કે આંધળે આંધળાને દેરી ઠેકાણસર પહોંચાડી શકેજ નહિ. ત્યારે અત્યાર સુધી હું તેમને અને તેઓ મારાં એવી મારી માન્યતા મિથ્યાજ કરી. જ્યારે આ કુંટુંબીઓ જુદાં છે, તે મેહેલાતો અને રાજ્યસત્તા એ પણ જુદી છે. એ તે પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. અરે એ તો દર યા જુદી માલૂમ પડે જ છે. પણ આ નજીકમાં નજીક રહેલ દેહ તે પણ જુદોજ માલુમ પડે છે. કારણકે ભવાંત
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
પ્રથમ પ્રકાશ
કરના ગામન અવસરે સાથે ન જનાર અને પુગલના ચય અપચયથી વૃદ્ધિ હાનિ પામનાર તે હું નજ હેઈ શકું, ત્યારે હું કોણ? આ સર્વથી જુદેજ, એક જ. આ જગ્યાએ રોગની અપૂર્વ સ્થિતિને પ્રારભ થઈ ચૂકજ. દેહ ગેહાદિ સંગિક બાહ્ય વસ્તુઓને આત્મભાવથી જુદી સમજવા લાગ્યા, એટલું જ નહિ પણું તાદશ સ્પજ્ઞાનથી જેવું સમજ્યા, તેવાજ અનુભવ કવ્વા લાગ્યા. આ ઠેકાણે તે મહાશય ભરત મહારાજા શરીર સ્થિતિનું ભાન ભૂલી ગયા. મનની એકાગ્રતા તે થઈ હતી તેમાં વધારે તે ચાલ્યો આજુબાજુ થતા શબ્દો સળાવા ન લાગ્યા. ઈદ્રિય અને તેના વિષયથી મન જ પડયું, અજ્ઞાનજન્ય સ્વતંત્ર વિચારેથી પણ મન જુદું પડયું, અને તે તે મન આત્મભાવમાં લીન થઈ ગયું મનના વ્યાપાર બંધ પડયા. આત્મભાવની તીત્રતા યા એક્તા એકજ પ્રવર્તવા લાગી. એ એક્તામાં કર્મને ક્ષય કરનારી ક્ષપકશ્રેણી (પરિણામની વિશુદ્ધતા) વૃદ્ધિગત થઈ. જ્ઞાનના આવશે તીવ્ર તાપના જોરથી વાદળની માફક પીગળ્યાં. મોહભાવ દેહ ઉપરથી અને શુભાશુભ કર્મો ઉપરથી પણ ગયે. કોયાદિકને સર્વથા ક્ષય થયે આ સ્થિતિનો અનુભવ કરતાં અરૂણોદય અને પછી સૂર્યોદય તેમજ પરમાવધિ અને તેની પછાડી જ લોકાલોક પ્રકાશક કૈવલ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું “ અહા શું યોગનો મહિમા ! શું યોગનું પરાક્રમ ! જે મહારાજા છ ખંડને સેક્તા ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યો હતો, તે મહારાજા એક સ્વ-૫ વખતમાં ચેગની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચે અને પરિપૂર્ણ જ્ઞાન પામી કૃતકૃત થશે.” દેવે એ શ્રમણને વેશ આ વેશ પહેરી અનેક જીવોને ચેગને મહાન માર્ગ બતાવી મોક્ષમાર્ગના પથિકે બનાવ્યા. તદ્ભવસંબંધી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં મેક્ષ સ્થિતિને પામ્યા
આ મહારાજાના બેધક ચરિત્રમાંથી આપણે ઘણું સમજવાનું અને લેવાનું છે. તે મહાશયની વિચારશક્તિ, એકાગ્રતા, વૈરાગ્ય, અને જાણ્યું કે તરત જ તેમ પ્રવર્તન કરવાની પ્રવીણતા વિગેરે – મજી તથાવિધ પ્રયત્ન કરનાર અવશ્ય વેરાગ્ય અને સતત અભ્યા સના પ્રમાણમાં ફ્રાયદો મેળવી શકે છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાગિની મરૂદેવા,
અહીં કેઈ શંકા કરે કે “ભરત મહારાજાએ પૂર્વ જન્મમાં શ્રમણપણું આદર્યું હતું, ચેગને અનુભવ કર્યો હતો, તેથી જ અલ્પ વખતમાં વિચાર શક્તિની પ્રબળતાએ કર્મના પડદાઓ દુર કરી આરિસાભુવનમાં આત્મસ્થિતિ અનુભવી શક્યા. પણ જેઓએ પૂર્વ જન્મમાં ગાનુભવ કર્યો નથી, તેઓને તે રોગને આરંભ કર્યો પછી આત્મતત્ત્વ મેળવતાં ઘણો વખત લાગવો જોઈએ.” તે શંકાનું સમાધાન નીચેના થી આચાર્યશ્રી આપે છે.
500 – યોગિની મરૂદેવા.
पूर्वमप्राप्तधर्मापि, परमानंद नंदिता ॥ योगमभावनः प्राप, मखदेवा परं पदम् ॥ ११ ॥
પહેલાં કઈ પણ જન્મમાં ધર્મ નહિ પામેલાં છતાં રોગના પ્રભાવથી પરમાનંદથી સમૃદ્ધિવાન્ મારૂદેવીમાતા પરમપદ (મેક્ષ પદ) પામ્યાં.
વિવેચનઃ-મરૂદેવાજી રૂષભદેવ ભગવાનનાં માતાજી હતાં. તેઓનું માનવ જન્મમાં આવવાપણું મરૂદેવીના ભાવમાં પ્રથમજ થયું હતું, અનાદિ નિગોદમાંથી ઉચે ચઢતાં તેઓને જીવ એક કેળના ઝાડમાં ઉત્પન્ન થયો હતો ત્યાં જેડમાં કનું ઝાડ કાંટાવાળું હતું. વાયુના ઝપાટાથી તે ઝાડ કેળ સાથે અથડાતું, અને તેથી તે ઝાડના જીવને વિશેષ દુઃખ થતું હતું. પરંતુ તેને સહન કરી કેળના ભવમાંજ અવ્યક્તપણે અકામ નિર્જરા ઉપા
ન કરી, મરૂદેવાજીપણે ઉત્પન થયાં હતાં. વિરક્ત દશાથી વાસિત થઈ રૂષભદેવજીએ જ્યારે ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું તે દિવસથી મરૂદેવાજીને વિશેષ દુ:ખ લાગી આવ્યું. મોહની પ્રબળતાથી, આત્માને તારનાર અને જગત જીવોને ઉદ્ધાર કરનાર કાર્યમાં પુત્રનું પ્રવર્તન છતાં, પુત્રના મેહમા મેહિત થએલ માતાને તે કામ દુઃખદ લાગ્યું તેઓની ઉદાસીનતાને પાર ન રહ્યો. સુખની સેજમાં ઉછરેલા મારો પુત્ર અત્યારે એક સામાન્ય મનુષ્યથી પણ વધારે દુઃખ ભેગવે છે. જંગલના મનુષ્યની માફક તે એકલો વનમાં ફર્યા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
--
-
-
પ્રથમ પ્રકાશ, કરે છે. તેને ટાઢ લાગતી હશે, ઓઢવાનાં વસ્ત્રો પણ તેની પાસે નથી. ઉનાળામાં તાપ લાગતું હશે, ભૂખ તરસ આદિ પણ વેઠવા પડતાં હશે. તેને ખાવાને કણ આપતું હશે ! “હે ભારત, મારે પુત્ર આવાં દુખ સહન કરે છે. તે તેની સાર સંભાળ પણ લેતા નથી અને રાજ્યના સુખમાં મગ્ન થયો છે. આ પ્રમાણે ભારતને ઓળભા આપતા અને પુત્રના વિચગથી લાંબે વખત રૂદન અને વિલાપ કરતા મરૂદેવાજીની આંખે ઝાંખ ચા પડલ આવી ગયાં, પણ પુત્ર તરફનો પ્રેમ ઓછો ન થા. ભરત રાજા સમજાવતા હતા કે– માતાજી આપ ખેદ ન ધરે. મારા પિતાજીએ વેરાગ્ય ભાવની ઉત્કટતાથીજ સસાર મૂકી દીધો છે. આ રાજ્યાદિકના સુખ તેમને દુ:ખરૂપ લાગ્યાં છે. આ સ યોગને વિયાગ અવશ્ય થશેજ. સપદા એ વિપદા રૂપજ છે કેઈ કેઈનું રક્ષણ કરનાર નથી જ, સ્વકર્માનુસાર જો એક્લાજ દુઃખાદિને અનુભવ કરે છે આ તેમની તીવ્ર ભાવના છે. જન્મ જરા મરણાદિ વિષય વ્યાધિઓ દરેક જીવને દુઃખ આપે છે. અને તેથી જ ભય પામી મારા પિતાશ્રી તીવ્ર તપશ્ચર્યા અને ધ્યાન કરી, તે દુઃખે દુર કરવાનું ઔષધ સેવે છે આપ આ સંસારનું સ્વરૂપ વિચારો અને આત્મિક ભાવનાને પ્રબલ કરે, તે આપને પણ સ સારની અસારતાજ જણાઈ આવશે મારા પિતાશ્રી જેને માટે પ્રયત્ન કરે છે, તે જ્યારે પ્રગટ થશે ત્યારે માતા! હું તમને બતાવીશ, કે તેઓ આ અમારા કરતાં કટગણું સુખ અનુભવે છે, અને હું પણ ખરું સુખ તે તેજ માનુ છુ ગમે તે અવસરે અમને પણ તેનો આશ્રય લીધા સિવાય ખરૂં સુખ તે નથીજ.” આ પ્રમાણે અનેક વચનયુક્તિથી ભરત મરૂદેવાજીને સમજાવતા હતા, પણ મોહના પ્રબળ આવરણથી ભરતના શબ્દોની અસર તેમને થતી નહોતી.
આ બાજુ રૂષભદેવ ભગવાન પણ સયમ ધારણ કરી જ્ઞાન ધ્યાનમાં મગ્નપણે પૃથ્વીતલ ઉપર વિચારવા લાગ્યા. એક સ્થળે નિયત ન રહેતાં અને મનુષ્યાદિના સંસર્ગમાં ન આવતાં વને, પહાડે, જંગલે, રાને અને ગુફા પ્રમુખમાં રહી એકાગ્રતાપૂર્વક ઘણે ભાગ ધ્યાનમાંજ નિર્ગમન કરતા. આહારદિકની જરૂર જણાયે "
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગિની મરૂદેવા,
વસ્તીમાં જતા હતા. આ પ્રમાણે એકદર હજાર વર્ષ જેટલે લાંબા સમય જવા પછી એક વખત પુરીમતાલ નામના શહેરના ઈશાન ખુણામાં આવેલા સકટાના નામના વનમાં ન્યોધ (વડ) વૃક્ષની નીચે અઠમ તપ કરી ધ્યાનસ્થપણે રહેતાં પરિણામની વિશેષ વિશુદ્ધતા અને ધ્યાનની પ્રબળતાએ ક્ષપણું ઉપર (કર્મને ખપાવવાની તીવ્ર ધારા ઉપર) આરૂઢ થતાં તેમને કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તે અવસરે દેવોએ સમવસરણ બનાવ્યું. દેવદુંદુભિના શબ્દ થવા લાગ્યા. વનપાલકે ભરત રાજાને જઈ વધામણું આપી. ભરત રાજાએ ચતુરગિણું સેના તૈયાર કરાવી મરૂદેવાજી માતા પાસે આવી તેમને વધામણી આપી તે કહેવા લાગ્યા કે, માતાજી! પુત્ર વિયોગથી આપ ઘણું જ દુખી થાઓ છો. આજે આપને દુઃખનો અ ત આવ્યો છે. રૂષભદેવજીને કૈવલ્યજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે, દેવોએ સમવસરણ રચ્યું છે. ચાલે, ઉઠે માતાજી ! પુત્રનાં દર્શન કરાવું.” આ વચન સાંભળી ઘણાજ હર્ષથી માતાજી તૈયાર થયાં. હાથી ઉપર માતાજીને બેસાડી ભરત રાજા છત્ર ધરી તેમની પાછળ બેઠા. સમવસરણ દૂરથી દેખાતાં માતાને ઉદ્દેશીને ભારત બે ” જુઓ માતાજી! આપના પુત્રની ત્રાદ્ધિ. આ દંડલિના શબ્દ સંભળાય છે. જુઓ આ દેવદેવીઓને માટે કેલાહલ થઈ રહ્યો છે. સાંભળે તે ખરાં ! માલકેષ રાગમાં જે સુદર ધ્વનિ સભળાય છે, તે આ સર્વ દેવાદિકાને ઉપદેશ આપતા આપના પુત્રને જ છે.”
આ અવસરે મારૂદેવાજીના હર્ષને પાર ન રહ્યો. હજાર વર્ષના - વિયોગી પુત્રનો મેળાપ, અને તેમાં પણ આટલી બધી મહત્ત્વતાને પામેલ પુત્રનાં દર્શન; એ તે આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી નાંખના થયાં. પ્રેમાવેશથી માતાજીને હર્ષાશ્રુ વહેવા લાગ્યાં. અને તે એટલા બધા જોશથી કે તેમનાં પહેરેલ વસ્ત્રો પણ ભીંજાઈ ગયાં. આ હર્ષાવેશમાં તેમની આંખે આવી ગએલ ઝાખ ચા પડળ ખુલી ગયા. તેઓ જેમ પ્રગટપણે શબ્દો સાંભળતાં હતા તેમ સ્પષ્ટપણે જેવા લાગ્યાં.
આ સર્વ પુત્રની દ્ધિ અને રચના જોતા તેમના પરિણામે બદલાયાં. જેમ દ્રવ્યથી નેત્રનાં પહલી દૂર થયાં તેમ ભાવથી દમ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ .
પ્રથમ પ્રકાશ, ' પડળે પણ દૂર થવાને વખત નિકટ આવ્યો વિચારદશામાં આગળ વધ્યાં કે અહા! હું તે પુત્રના મેહથી ગુરઝુરીને ઘેલા જેવી થઈ ગઈ. રૂદન કરી કરીને તે આંખે પડળ આવ્યાં, છતાં આ પુત્રની નિર્મોહતા તે જુઓ!! એ આટલું બધું સુખ ભોગવે છે, આટલા બધા દેવા એની પાસે છે, છતાં મારી પાસે કોઈ માણસ યા દેવને પણ ન મોકલ્યો. ત્યારે આ નિર્મોહી પુત્ર અને સંભારતે. તો શાનો જ હશે! જે માતાને ખરે સ્નેહ અને હોય તે આ માંહેલું કાંઈ પણ બનવું જોઈએ. મે તે ફેકટજ આને માટે જુરી ઝરી રૂદન કરી કરી મારા આત્માને દૂષિત કર્યો. આ એકપક્ષી સ્નેહ શા માટે કરવું જોઈએ? અથવા એ તો વીતરાગ છે પહેલાં પણ વૈરાગ્યતા સૂચક શ્રમણપણુ એણે સ્વીકાર્યું હતું અને હવે તે તદ્દન નિર્મોહિત થયો તે મને શા માટે યાદ કરે ? સ્નેહીઓને શ્રમણપણુ લઈને યાદ કરવાં, એ તે વીતરાગના માર્ગમાં સરાગતા થવાનો સંભવ છે, અથવા એક વિલન છે. ત્યારે આવો મેહ ઉત્પન્ન થવાનું કારણ શું? અજ્ઞાનતા જ. મારા કરતાં અધિક્તા તેનામાં શાની? નિર્મોહતાની જ. આત્મા તે તે પણ અને હું પણું, છતાં આવા તફાવતો શાને લઈને? અરે! કમની ઉપાધિને લઈનજ. જે ક ઉપાધિ જ છે, તે સ્વભાવ તે નહિ જ, અને જે સ્વભાવતા નથી તે પરભાવતા છેજ. અને પરભાવતા તે તે દૂર થઈ શકે, અને જે પરભાવતા દૂર થઈ જાય તે પછી મારા અને તેનામાં જે તફાવત દેખાય છે તે નજ રહે. આત્માનું સત્તા સામર્થ્ય સરખું તે ખરું જ, ત્યારે હવે હું આ મેહ મૂકી દઉં અને મારી સત્તાના સામર્થ્ય ઉપર આવું. આ વિચારની ધારાએ તેમને બાહ્યભાવ દૂર થયો. અંતરુભાવની જાગૃતિ થઈ તે જાગૃતિએ પરમ ભાવભણી પ્રેરણા કરી. આ પરમભાવની ઉત્કર્ષતામાં ખરે વિવેક પ્રગટ થયો. તન મન અને વચનથી પણ પરતે પોતે છુ, તે અનુભવમાં પ્રવેશ થયે તે અનુભવના પ્રવેશમાં વ્યવહારિક ભાન ભૂલાયું શુદ્ધ ઉપયોગની તીવ્રતાપ દાવાનળથી કર્મકાઢે બળવા લાગ્યાં અને થોડા વખતમાં તે ચાર ઘાતિકર્મ દુર થતાં કેવલણીને પ્રગેટ થૈયું, આ જ્ઞાન થતાની સાથે આયુષ્ય પૂર્ણ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગિની મરવા
૨૫
થવાથી ચાર અઘાની પ વિલય થયાં. મલેશીકરણ માં પ્રય થઇ ક ર શનાં સમબિએ મોક્ષ પ્રાપ્ત થયું. એ મારા કરી તેમના પવિત્ર દેહને તીર સમુદ્રમાં વડન કર્યો
આ પ્રમાણે પ્રથમ માનવભવમાં પ્રવેશ કરનાર અને પૂર્વે ગાદિક પગનું બીલકુલ રેવન પણ નથી કરનારાં મારૂદેવાજી પીડ વનના નિીત્ર ગની કાયથી મેટા મેળવી શક્યા, માટે મનું માયાભ્ય અલોકિક છે. એ તે નિ:સંશય છે. ૧૨
અહીં કોઈ શંકા કરે કે મારૂવાજીએ પૂર્વ જન્મમાં રોગનું વન ન કર્યું હતું, તેમ તેમ ની પાપ પણ નહી કર્યું કનર અટલે એબસ્થ ભાવે વેગની શેરી મદદથી મોક્ષ મેળવ્યું, પણ જે મડાન વિાર પા૫ મુન્નાર છે. તેઓને વેગથી લાભ મળી શકે કે આ પ્રશ્ચ યા શંકાના અનાધાન માટે આચાર્યશ્રી નીચે લોક કરે છે.—–
મહાત્મા દઢપ્રહારી.
वन्यस्त्रीभ्रूणगोयान, पातकानरकातिथेः ॥ दृढमहारिप्रभृते, योगो हस्तावलंबनम् ॥ १२ ॥
બ્રાહ્મણ, સ્ત્રી, બાળક અને ગાયના ઘાત કરવાના પાપથી નરકના અતિથિ (પરણ) તરીકે જવાને તૈયાર થએલા દઢપ્રહારી આદિનું રક્ષણ કરનાર ગજ છે. ૧૨.
વિવેચન–બ્રાહ્મણ, સ્ત્રી, બાળક અને ગાય આ ચાર હત્યાઓ લોકેમા બહ નિંદનીય ગણવામાં આવી છે, તે અપેક્ષાએ અહી વિરોધ જણાવવા માટે ગ્રહણ કર્યું છે. નહિતર જીવોની હિંસામાં સામાન્ય પાપ સરખું ગણવામાં આવ્યું છે. આવી ઘેર હિસા કરનારાઓ પણ વેગના અવલ બનથી નરકમાં જતા અટકી તેજ ભવમા નિર્વાણપદ પામ્યા છે. એજ ચગની મહાન શક્તિ અને
- પહાડની માફક મન વચન કાયાના પેગોને સ્થિર કરી અનન્યભાવે આત્મભાવમાં રહેવું તે રળીકરણ.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદરણીયતા જણાવી આપે છે. પ્રહાર કેણ હતું, અને કેવા પ્રસશેમાં તેણે ચાગનું અવલબત કર્યું તે પ્રસંગોપાત જણાવવું ઉચિત છે, એમ ધારી તેનું ચરિત્ર અહિ આપીએ છીએ.
કેઈ એક નગરમાં સ્વભાવથી જ ઉદ્ધત પ્રકૃતિવાળો એક બ્રાહ્મણ રહેતો હતે પાપબુદ્ધિ અને અન્યાયમાં આસક્ત જોઈ કેટવાળે તેને ગામમાંથી કાઢી મૂક્યો. ફરતે ફરતો એક અટવીમાં ચોરના નાયકને મળે. કેટલાક દિવસ ત્યાં રહ્યા. પિતાના સરખા આચરણવાળા તે બ્રાહ્મણને જાણીને ચેરના નાયકે તેને પુત્ર તરીકે રાખે. યુદ્ધના પ્રસગમાં ઘણું જ સર્ણ રીતે પ્રહાર કરતો જોઈ તેઓએ તેનું દઢપ્રહારી નામ પાડયું. ચેરનો નાયક કાળાંતરે મરણ પામ્યો. બધા ચેરેએ એકઠા થઈ તેને નાયકપણે સ્થાપે. એક દિવસે ચેરની મોટી સેના સાથે લઈ તે કુશસ્થળ નામના ગામમાં દાખલ થયે અને છુટથી તે ગામ લુંટવા માડયું. તેજ ગામમાં એક ગરીબ અવસ્થાવાળ બ્રાહ્મણ રહેતો હતે. તેનાં નાનાં નાના બાળકે તેની પાસે કેટલાક દિવસથી ખીરની યાચના કરતાં હતાં એક દિવસે છોકરાઓના મનોરથ પૂરણ કરવા ગામમાં યાચના કરી તેણે ખીરને સામાન મેળવ્યું. ખીર તૈયાર કરી નદી ઉપર સ્નાન કરવા બ્રાહ્મણ ગયો, તેટલામા કેટલાક ચોરે ફરતા ફરતા તેને જ ઘેર આવ્યા. ખરેખર દેવ દુર્બલનેજ મારે છે. તપાસ કરતા તે ગરીબ બ્રાહ્મણના ઘરમાં તે કીમતી માલ ન નીકળે તેવામાં તૈયાર થયેલી ખીરના ઉપર કેટલા ભૂખ્યા થએલ ચેરેની નજર ગઈ તત્કાળ ખીરથી ભરેલું વાસણ ઉપાડ્યું આ બનાવ ઈ પેલા નાનાં નાના બાળકે ઘણા દિવસના ખીરના મનોરથવાળાં હતાં તેના તે હોંશજ ઉડી ગયા. અરે ! શું આજે તૈયાર થયેલું ભોજન પણ આપણને ખાવા નહીં મળે ? તેમાથી એક એ છોકરાં નદી ઉપર સ્નાન કરવા ગએલ પિતાના પિતાને ખબર આપવા દેડી ગયાં. બ્રાહ્મણે પણ આ સમાચાર સાભળતાંજ ક્રોધથી ધમધમતો અને આજુબાજુમાંથી એક મોટી કમાડની જબરજસ્ત ભેગળ લઈ ચેરે ઉપર દેડી આવ્યા અને મરશું થઈ ચેરેને પ્રહાર કરવા લાગ્યા લાકડીના પ્રહાર પડ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા દર પ્રહારી
ર૭. વાપી જેમ કાગડાએ નાકે તેમ ચાર ચારે દિશામાં નાચવા લાગ્યા. અને કેટલાકને તે તે જ કરી દીધા. આ બનાવ જોઈ ચાનો નાયક પ્રાદારી ત્યાં આવ્યો. એકલા માણસને આવી રીતે પિતાના માબનીઓને સહારે કો જોઈ તેનું લોહી ઉછળી આવ્યું. જે ઘરમાં બાબાને સજડ પ્રહાર કા જાય છે, તેવામાં એક મજબુત ગાય તેને રોકતી હોય તેમ આડી આવી. ખરે! મારા કામમાં આ કયાં વિઘ કરવા આવી? એમ ધારી તે પ્રહાર ગાયના ઉપર કર્યો એક જ પ્રકારથી ગાયનું ધડ જુદું પડયું ત્યાથી આગળ વધશે. તેવામાં માસવાળી સગભાં પિલા બ્રાછાગની સ્ત્રી વચમાં મના કવા આવી. તેને પા એક જ પ્રકારથી ગર્ભ સહિત કાપી નાખી અને છેવટે બ્રાહાને પ મારી નાંખે. આવા મહાન ખેદકા બનાવ જોઈ તે બ્રાહ્મગુનાં નાના નાના બાળક મહાન આનંદ કરી રડવા લાગ્યાં. આ બાજુ રવીના પેટમાથી ગર્ભ પણ એક કરૂણાજનક સ્થિતિને દેખાવ કરતે હતે પાનાનાં પિક માબાપો અને ગાયના મરવાથી નિરાધાર થએલા તે બાળકને વિલાપ એક ફર હદયવાળાનું દય પણ પીગળાવી નાખતા હતે. આવી દયાજનક રિથતિમાં આવી પડેલા બાળકને જોઈ ચારનો નાયક શેઠી વખત ત્યા થો. તેના હૃદયમાં આ બાળકોના હદદિક વિલાએ પ્રવેશ કર્યો. ફર સ્વભાવવાળા ચોર નાયકના હૃદયમાં પણ દયાએ વાસ કર્યો, અને દયાની પ્રેરણાથી તેના મનમાં વિચાર પ્રદીપ પ્રગટ થયે. તેના વિચાર બદલાયા “અહા! નિરાધાર આ બાળકની હવે કેણ સંભાળ કરશે ? તેઓને હવે નો આધાર? તેઓ કેવી રીતે મેટા થશે? તેને કેણ ખાવાનું આપશે? ધિક્કાર થાઓ મારાં આ અવિચારીત પાપ કર્મોને ! આ એક પાપી પેટ માટે મે કે અનર્થ કર્યો છે? આ બાળકે ને મે તદ્દન નિરાધારજ કરી નાંખ્યાં છે ! અરે ! શું આ મારા ઉગ્રબળનું અજમાયશ કરવાનું આજ ઠેકાણું? જ્યારે વીર પુરૂપ પિતાના બળથી અનેક જીનુ રક્ષણ કરે છે, અને અનેકને આશ્રય આપે છે, ત્યારે મારા જેવા પાપી ‘જીનું બળ એ જગત જેને ક્ષય કરવાનું અને તેમને નિરાધાર બનાવવાનું કારણુજ થાય છે! અરે આવાં અઘાર કર્મોથી હું
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
પ્રથમ પ્રકારના
-
અ
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
કયારે અને કેવી રીતે છુટી શકીશ? મને તે ખાત્રી થાય છે કે આવાં મલીન કર્મોથી નરકમાં પણ મને ઠેકાણું નહિ મળે ! ” આવા વિચારની ગમગીનીમાં અને તે બ્રાહ્મણના બાળકની કાણિક સ્થિતિના વિચારમાંને વિચારમાં તે આગળ ચાલ્યા. આવાં કર કર્મોથી મારે છુટકારે કઈ મહાત્મા પુરૂષ સિવાય થવાને નથી, માટે હવે ચેરી પ્રમુખ મુકી દઉ, આ એરેની સહાયની મને કાંઈ જરૂર નથી. ભલે તેઓની મરજી હોય ત્યાં ચાલ્યા જાય. આવા વિચારથી તે ગામ બહાર આવ્યો. આ બાજુ તેની સાથેના ચરે પણ પોતાને મળેલ માલ લઈ રોકીદારના ભયથી નાશીને જંગલમાં ચાલ્યા, દઢપ્રહારી ગામની બહાર આવી ઉદાસીનતાથી ભરપુર સ્થિતિમાં એક વૃક્ષ નીચે બેઠે. આ વખતે તેને વૈરાગ્યરસ વૃદ્ધિ પામતે હતા. ઈચ્છાગ જાગૃત થયે હતે, મન સાત્વિકભાવને પામ્યું હતું, અને ખરાબ કર્તવ્યનો પૂર્ણ પશ્ચાત્તાપ થત હતે. કર્મોએ તેને વિવર આપે. તેના મને રથ પૂર્ણ થવામાં સહાયકની પૂર્ણ જરૂર હતી. તે જરૂર તેના વિચારથી પવિત્ર થતા અંતઃકરણની ઉજ્વલતાએ મેળવી આપી, અર્થાત્ આ વિચારમાં જ તેણે દૂરથી જતા ચારણમુનિને જોયા. આ મહાત્માઓને જોતાં જ તે એકદમ બુમ પાડી ઉઠ ઓ મહાત્માઓ! એ મહાત્માઓએ તમે મારું રક્ષણ કરે! રક્ષણ કરે! હું તમારે શરણ આવ્યો જે તમારા જેવા પર ઉપકારી મહાત્માઓ પણ આ પાપીની ઉપેક્ષા કરશે તે પછી મારે કેને શરણે જવું? આ વરસાદ નીચ ઉશ્ચને તફાવત રાખ્યા સિવાય સઘળે સ્થળે વૃષ્ટિ કરે છે. સૂર્યચંદ્ર તેવીજ રીતે તફાવત સિવાય પ્રકાશ આપે છે, તે આપ મહાત્માઓ શું પુણ્યવાન અને પાપીને તફાવત રાખશે? પરઉપકારીઓને તે તેમ નજ ઘટે.” આ પ્રમાણે બેલતે તેની પાછળ ઉતાવળથી ચાલ્યો. આ ચારણશ્રમણે પણ, કોઈ યોગ્ય જીવ જણાય છે, એમ ધારી તેની કરૂણાથી ત્યાં ઉભા રહ્યા પ્રહારી નજદીક આવ્યા અને તે મહાપુરૂષોના ચરણારવિદમાં નમી પડયે આંખમાંથી અશ્રુની ધારાઓ છુટવા લાગી કંઠ રૂંધાઈ ગયે. ઘણે બોલવાને પ્રયત્ન કર્યો પણ તે બેલી ન શક્યો. મુનિઓએ તેને ધીરજ આપી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
દામાં પ્રકારી,
બુક પર
1
..
નુ
આવ્યા અને આમ જ છે! હૈ ચુનાના % % છે. પાનાં મુ પો નું વૅક ઉંધા કાનાં ધ ન શબ્દ અને કૃત્ વ મ ન મિલ ૬ થી કના પતુ તેને માટે પ્રથમ તો નથી, અને સંખ્યા પુ ના ની ત્યાં આવી ના યાના અન્ય ધન થી છીની નિબા ગાનની ચાનાને " નો રીટાના બેલ્ટ ન્યુ ભરાત ૨૪ ને તેની ન આવી "શ્યા શના મુત્ ચાં સૌથી જન ધટ વ અને શામા ની બિકના ગામ આવવાનાં કાન મા કાકાના અને પાનુંન કોને નિન્ટેડ કાઢી ના બવાના પાયા વિષે > ના માં નમથી શુ અને નની સાથે અનાનું અને વીજ વિવાન કરી તેનાથી ના ફાયદાના સમયા મુ ચુંકે વનમાં ત્રિકી યામિન કરી ને માબાળાએ તેને દિવ ચ ) અંગીકાર બ્લ્યુ. ધન્ટ વન પ્રાનીએ ગુરૂ પાસે ટ્િ વીધા બાજ ! મને મા પાપ જ્યાં સુધી સાબો યા લાકા માગ પાપને યાદ ફાવી આપશે, ત્યાં સુધી હું અહીજ બહારદિના પાત્ર કરી કાર્યાન્તર્ગ મુદ્રાએ રહી ધ્યાન કરીશ. આવા માન, વિષમ અભિય લઇને ગુરૂની રક્તથી ત્યાંજ રહ્યા. બીન્તના ઉપદેશ શિવાય । અંત:કરણથી તમૃન થએલે છે, જેના વેરાગ્ય અડિન છે, જેને આ લેાક યા પરલોકના માયિક સુષ્માની અભિલાષા નથી, અને ખંધનથી મુક્ત થવાનાજ જેના પત્થિામા સ્ફૂરિત થએલા છે, તેવા મહાશયાને ગુરુના લાંખા વખતના સમાગમની જરૂર નથી. તેને સમુદાયમાં રહેવાની જરૂર પશુ ઓછીજ છે. આવા કારણથીજ ગુરુએ તેને નકાળ આના આપી. શુ ત્યાંથી આકાશ માર્ગે ખીજે ચાલ્યા ગયા. પછી દૃઢપ્રહારી ત્યાંથી આગળ વધી જે ગામ પાતે લુંટયુ હતું તેજ
.
૨ - તેથી
૨૯
ન કર ગ્ બાગની માને બા છ ની જમી પાં ઘા, “ બન્યાં સ્પી બ ના નથી, યા
પ
પ યના નથી, ચી ત્યાના
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકરણ
ગામના ઉત્તર તરફના દરવાજા આગળ જંઈ કયોત્સર્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનસ્થપણે રહ્યો. પ્રાતઃકાળ થતાં ગામથી બહાર નીકળતી લોકોએ દઢપ્રહારીને સાધુના વેશમાં જે. અરે આ પેલે ચોર! કે ધૂત છે? અત્યારે સાધુને વેશ પહેરી આહી ઉભે છે. મારે પાપને. તેણે અમારા પિતાને મારી નાંખ્યું હતું. કોઈ કહે તેણે મારા ભાઈને મારી નાખ્યું હતું કેઈ કહે તેણે અમારું ધન લુંટી લીધું હતું. આમ જુદા જુદા પ્રકારે બોલનારા જુદા જુદા લેકે તેની નિર્ભર્સના કરવા લાગ્યા. કોઈ ગાળો આપે છે કે લાકડી પત્થર અને હાથ વતી તેને પ્રહાર કરે છે. આ સર્વ લેકેના શબ્દો સાભળી દઢપ્રહારી ઉગિત ન થયો પ્રહારના મારથી ઘેર્યતા ન મૂકી પિતાના પ્રબળ જ્ઞાનવાળા વિચારથી ફોધને દબાવ્યો, અને આવી ક્ષમા તથા વૈર્યતાની સંતતિ લાંબી ચલાવવા માટે તે મહાત્મા શ્રમણ મુનિઓના વચનોને યાદ કરવા લાગ્યું. કર્મ બંધન કેમ થાય તેના વિચારે હજી તાજાજ હતા. કરેલ કમે. અવશ્ય જોગવવાના જ છે. પછી તે વિપાથી કે ઉદેશથી એ તેને નિશ્ચય પરિપૂર્ણ હતો તે વિચારવા લાગે કે જે હું મારા ઉપચાગની જાગૃતિ રાખીને પરિણામની વિશુદ્ધતામાં પ્રવેશ કરીશ તે જે કર્મો મારે હજારો વર્ષો સુધી જોગવવાનાં છે, તે કર્મો હું ઘણુજ થોડા વખતમાં ભોગવી શકીશ. આ બાજુ હજુ થોડા વખત પહેલાં જ લોકોને પરાભવ દઢપ્રહારીએ કરેલો હતો, તેથી તરતંજ લેકે તે વાત વિસરી જાય તેમ નહોતું. દઢપ્રહરી ગામની બહાર દરવાજા આગળ સાધુના વેશમાં ઉભે છે, તે વાત આખા ગામમાં ઝડપથી ફેલાણી અને સંખ્યાબંધ લોકોનાં ટેળાં ત્યાં આવવા લાગ્યાં અને વિશેષ પ્રકારે પ્રહાર અને તિરસ્કાર કરવા લાગ્યાં.
આ તરફ લોકેના પ્રહાર અને તિરસ્કારથી નહિ કંટાળતાં દઢપ્રહારી પણ પોતાના ચેકસ વિચારમાં દઢ થતે ગયે.
સહનશીલતાને અને કર્મ ખપાવવાને અત્યારે ખરો અવસર આવી લાગે આવા અવસરેજ ક્ષમા અને વિવેક યુક્ત જ્ઞાનની કલેટી થાય છે. દઢપ્રહારી દંઢ થઈને આત્માને વિશેષ જાગૃતિ થાય તેમ શિક્ષા આપવા લાગ્યો. “હે આત્મન ! તેં જેવાં કર્મ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
મહાત્મા બહારી.
કર્યો છે, તેવાંજ તું તેનાં ફળ પામીશ, કેમકે જેવું ખી વળ્યુ હોય તેવુંજ ફળ મેળવી' શકાય છે. આ લાકો નિષ્ઠુર થઇ તીરા ઉપર આક્રોશેા કરે છે, તે આકોશાને તું સમપારણામથી સહન કરીશ તા વગર પ્રયત્ને તમે તારાં કરેલાં કર્મોથી છુટકારા મળશે, મારા ઉપર આકોશા અને પ્રહાર કરતાં આ લેાકાને આનંદ થાય છે તેવીજ રીતે પ્રીતિથી તે સ સંહૅન કરતાં હે જીવ! કર્મના નાશ થવાથી તને પણ આનંદજ થશે. તે હજારા જીવાને દુ:ખજ આપ્યાં છે, તેના માલ લુંટીને તે સુખ મેળવ્યુ છે તેા હવે એક તારા તિરસ્કાર કરવાથી તેઆને સુખ મળતું હાય તા ભલે તેઓને સુખ મળેા. સુખના સમાગમ મેળવી આપવા ચા મળી આવવા દુર્લભ છે. આ લેાકેા તારાં દુષ્કર્મી રૂપી મલિન ગ્રંથીને કઠાર વચનરૂપ ખારથી ધાઈને નિર્મળ યા ઉજવલ કરે છે, તા ખરેખર તે તારા મિત્રજ છે ભલે આ લેાકેા તને મારે. સમભાવે સહન કરતાં સુવર્ણના મેલને જેમ અગ્નિ દર કરે છે, તેમ તારા પાપરૂપ મેલ સમભાવરૂપ અગ્નિથી દુગ્ધ થઇ તું સુવર્ણની માફક ઉજ્વલ ચા નિર્દોષ થઈશ
દુતિરૂપ કૂવામાથી આક્રોશ અને પ્રહાર કરવા રૂપ દોરડાથી તને ખેચી લઇ પરિણામની મલિનતાથી પોતે ખ ધાઇ ભવકૂપમાં પડે છે, તા તારા ઉદ્ધાર કરનારના ઉપર તારે શા માટે ગુસ્સે થવું જોઇએ. પેાતાના પુણ્યનો નાશ કરી ખીજાનો ઉદ્ધાર કરનારા આ લેાકા સિવાય મહાન ઉપકારી ખીજા કાણુ છે? આ વધ અને મધના મને હ આપે છે. કેમકે સ સારમાંથી મુક્ત થવામાં તે મને સહાયક છે. તેજ વર્ષ અધના સામાને અનંત સસારના હેતુ થાય છે એજ મારા હૃદયમાં સલ્યની મા સાલ્યા કરે છે. કેટલાક માણસો ખીજાને સુખી કરવા માટે ધન અને શરીરના પણ ત્યાગ કરે છે તેા આ લેાકેાને સુખી કરવા માટે આક્રોશ કે પ્રહાર સહન કરવા તે મારે તેઓની પાસે કાંઇ હિંસામમાં નથી હું ચેતન ! આ લેાકેા તને,તના કરે છે, પણ મારતા તેા નથી, ને મારે છે તાપણ જીવથી તા વિમુક્ત કરતા નથીજ, અથવા જીવથી માવો ધારે છે, પણ તારા ધર્મના તા નાશ કે હરણ કરતા નથીજ.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
{ પ્રથમ પ્રકાશ
હે આત્મના કલ્યાણના અથી જીએ આક્રોશ, માર, બંધન, તાડન અને તર્જન એ સર્વ સહન કરવું જોઈએ. આટલું જ નહિ પણ નિર્મમત થઈ શરીરથી પણ નિરપેક્ષ થવું જોઈએ. તેમ થયા સિવાય કલ્યાણને માર્ગ ક્યાં છે?” આવી શુદ્ધ ભાવનાથી વાસિત થઈ તે દઢપ્રહારીએ તે દરવાજા આગળ દોઢ માસ- વ્યતીત કર્યો ત્યારે લેકો શાંત થયા. તેને કઈ બોલાવવા ન લાગ્યા કે તેના સબંધી કાંઈ બોલતા ન સંભળાયા એટલે ત્યાંથી પૂર્વ ભણીના દરવાજા તરફ જઈ ધ્યાનસ્થપણે રહ્યો. કઈ અવસરે ભિક્ષાને અર્થે શહેરમાં જ તે લેકે તેને માર મારતા, ગાળ દેતા, ભિક્ષા ન આપતા અને તેના પાપે યાદ કરાવી આપતા હતા પાપ યાદ આવવાથી તે મહાત્મા ભિક્ષાને ત્યાગ કરી દરવાજા બહાર કાર્યોત્સર્ગ મુદ્રામાં ધ્યાનસ્થ રહેતા. પૂર્વ બાજુ દેઢ માસ રહ્યા અને એ પ્રમાણે દક્ષિણ અને પશ્ચિમ દરવાજા તરફ પણ દેઢ દેઢ માસ રહેતાં છ માસ થઈ ગયા. હજી સુધી કઈ કઈ લેકે તે પાપ યાદ કરાવી આપતા હતા છ માસ નિરાહાર રહેતાં અને તેટલે કાળ ધ્યાનપણમાં વ્યતીત કરતાં તેણે ઘણાં કર્મો ખપાવી નાંખ્યાં. આંહી તેનું ધર્ય ક્ષમા, વિવેક અને ધ્યાન એ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યાં. છેવટની શરીર ઉપરની મૂછ (આસક્તિ) પણ લોપ થઈ ગઈ. એક આત્મરમણતા સિવાય બીજું ભાન તેને ભૂલાયું હતું. તેના રોમે રોમે આત્મભાવ જ સ્કરાયમાન થયે હતા. સજજન કે શત્રુ આ દુનિયામાં તેને કઈ રહ્યું નહોતું એમ કરતા તેના પરિણામની સ્થિતિ અવર્ણનીય થઈ ગઈ ગની છેવટની હદમાં તેણે પ્રવેશ કર્યો અગ્નિથી કાષ્ટનો નાશ થાય તેવી રીતે ગરૂપ અગ્નિથી, કમેં ધન દગ્ધ કર્યા અને છ મહિનાને અતે કેવળજ્ઞાન પામી ત્યાંજ આયુષ્યાદિ કર્મોનો ક્ષય થતાં મોક્ષપદ મેળવ્યું.
આ પ્રમાણે દઢપ્રહારીએ નરકના અતિથિપણાને મૂકીને ચાગના અવલંબનથી છ માસમાં મેક્ષપદ પ્રાપ્ત કર્યું. આ દેઢિપ્રહારીના ચરિત્રમાથી આપણને ઘણુ શીખવાનું છે. તેને પાપને પશ્ચાતાપ, પાયથી છુટવાની આતુરતા, મહાત્માના વચન ઉપર
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા ચિલાતીપુત્ર
ન
....
શ્રદ્ધા, મહાન, ક્ષમા, ધૈર્યતા, અને પરિણામની વિશુદ્ધિ એ સર્વ ગુહ્યા વારવાર મનન કરી આદર કરવા જેવા છે. આવા કાઈ પણ શ્રાતિશાયિક ગુણ સિવાય અતિ ઉચ્ચતર લાભ થતા નથી. ખરૂં પૂણ તા એવા અતિશયિક ગુણે તેજ ચેાગ છેં. એ સર્વ વાત મા મહાત્માના ચરિત્રમાંથી મળી શકે છે '
મહાત્મા ચિલાતીપુત્ર.
33
कर्मटस्य दुरात्मनः ।
तत्कालकृतदुष्कर्म, गोत्रे चिलातीपुत्रस्य, योगाय स्पृहयेन्न कः ॥ १३ ॥ પૂર્વાપર વિચાર કર્યા સિવાય દુષ્કર્મ કરવામાં પ્રવીણ દુરાત્મા ચિલાતીપુત્ર જેવાનું પણુ રક્ષણ કરનાર યાગની કાણુ સ્પૃહા (ઈચ્છા)
ની
વિવેચન.—રાજગૃહી નગરીમાં ધનસા વાડુ નામે એક ધનાઢય શેઠ શ્વેતા હતા, તેને ઘેર ચિલાતી નામની એક દાસી હતી. આ દાસીથી ચિલાતીપુત્ર નામના એક પુત્ર થયેા. ધનસાચૂંવાડુને પાંચ પુત્રા હતા. અને તેના ઉપર એક સુસમા નામની પુત્રી થઈ હતી આ પુત્રીની સારવાર અને રમતગમતમાં ચિલાતીપુત્રને રાકવામા આવ્યા. ચિલાતીપુત્ર બળવાન હોઈ અનેક માણુસાના અપરાધ કરવા લાગ્યુંા માણસે શેઠને આળભા દેવા લાગ્યાં, અને તેથી કેટવાળ સુધી તે વાત પહેોંચાડવામાં આવી; રાનથી ભય પામી શેઠે ચિલાતીપુત્રને પેાતાના ઘરમાંથી હાડી મૂલ્યેા ચિલાતીપુત્ર ત્યાથી નીકળી સિંહજીા નામની ચારપક્ષીમાં ગયા અને ચારાને જઇને મન્યા પ્રાયઃ સરખા આચારવિચાર અનેક વ્યવાળાઓના મેળાપ ગમે તેવા સ યેાળા વચ્ચે થઈ આવે છે.” વાયરાથી જેમ અગ્નિ વધારે પ્રદીપ્ત થાય છે તેમ ચારાની સાખત યા સહાયથી પાપી પ્રવૃત્તિના તેનામાં વધારે થયા મુખ્ય ચારના મરણુ ખાદ તેને સ્થાને ચિલાતીપુત્ર સ્થપાયે. આ તરફ સુસમા શેઠની પુત્રી વૈાવનવય પામી, રૂપાદિ ગુણાથી શાલિત અને અનેક કલાના સમૂહને જાણનારી સાક્ષાત્ વિદ્યાય
tr
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
પ્રથમ પ્રકાશ
રીની માફક પૃથ્વીતલ ઉપર વિચરંવા લાગી. ધનશેઠે કરેલપરાભવને ડાઘ ચિલતીપુત્રના હદયપટ્ટથી ગયો નહિ. તેમજ સુસમા ઉપરની બાલ્યાવસ્થાની પ્રીતિ પણ ઓછી થઈ નહોતી.
એક દિવસે બધા ને એકઠા કરી ચરનો નાયક ચિલોતપુત્ર તેમને કહેવા લાગ્યું કે રાજગૃહી નગરીમાં ધનશેઠ રહે છે તેને ઘેર ધન ઘણું છે. તેમ અત્યારે નવય પામેલી સુસમાં નામની એક તેની પુત્રી પણ છે, તે આજે તેને ઘેર જઈ રાત્રે ખાતર પાડવું. તેમાથી જેટલું ધન મળે તે સર્વ તમારે વહેચી લેવુ અને શેઠની પુત્રી છે, તે માટે રાખવી. બે ચોરે તેના વિચારને સમત થયા રાત્રિએ રાજગૃહી નગરીમાં ગયા. તાળાં ઉઘાડવાની વિદ્યાથી દરવાજાના તાળ ઉઘાડયાં અને અસ્વાપિની નિદ્રા નામની વિદ્યાથી ચોકીદારને નિદ્રામાં નાખી, તે ધનસાર્થ વાહનું ઘર ચોરા પાસે ચિલાતીપુત્રે લ ટાવ્યું. અને પોતે નિદ્રાને પરાધીન થએલી તે સુસમાં બાળાને ઉઠાવી-જીવની માફક તેને લઈને સઘળા ચેરેની સાથે ત્યાંથી નિકળી પડયો. -
ધન શેઠ જાગૃત થયો ધન લુંટાયું, અને સુસમાનુ હરણથંધુ જીણી, શેઠને ઘણુ લાગી આવ્યું. તત્કાલ જઈ કેટવાળને ખબર
પી, વિશેષમાં શેઠે કેટવાળને કહ્યું કે ઢીલ ન કરે, અને હમણાંજ તેઓની પેઠે ચાલે એ લુંટેલું ધન તમે લેજે. પણ મારી સુસમાં નામની વહાલી પુત્રીને પાછી લાવી આપો. ધનની લાલચથી કોટવાળ તત્કાળ તયાર થઈ કેટલાક રોકીદારને સાથે લઈ ચરાની પુઠે પડ્યો. શેઠ પણ પોતાના પાંચ પુત્રોને સાથે લઈ ચેરેની પાછળ ગયે ઘણી ઝડપથી આગળ વધતાં ચેની લગભગ તેઓ જઈ પહેચ્યા ચોરે પણ પિતાને પ્રાણ બચાવવા ખાતર ધનને ત્યાજ મૂકી દઈ આગળ અટવીમાં નાસી ગયા ધન મળી જવાથી કોટવાળ ત્યાં જ રોકાયે. આ બાજુ ચિલાતીપુત્ર પોતાના પ્રાણને સંકટમાં નાંખવા તૈયાર થયે પણ પ્રાણથી વહાલી સુસમાને તેણે ન મૂકી પિતાના ખભા ઉપર - જેમ સિંહ બકરીને પાડીને ચાલ્યો જાય, તેમ ખભા ઉપર સુસમાને ઉપાડીને અટવી તરફ ચાલ્યા ગયે. ધન શેઠને ધનની
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા 'ચિલાતીપુત્ર
પ
સ્પૃહા કરતાં પોતાની પુત્રીને મેળવવાની સ્પૃહા અધિક હતી, તેથી તે ત્યાંથી ન અટકયા, પણ પોતાના 'પાંચ પુત્રાને સાથે લઈ હથિયાર સહિત ચિલાતીપુત્રની પાછળ ચાલ્યા. ચિલાતીપુત્ર થાકી ગયા. એક તા જંગલ, ખાડા ખડી, ઝાળાં, ઝાંખરાં આડાં આવે, ઉનાળાના વખત, તૃષા લાગી, ઝડપથી દોડવું, પાછળ ભય, સુસમાને ઉપાડવી, અને પાંચ પુત્રા સહિત ધનશેઠનું નજીક આવી પહેાચવું. આ સર્વ કારણથી તે ગભરાયા. તેની હિંમત ઓછી થઈ ગઈ. સુસમા સહિત સલામત હવે હું અહિથી જઈ નહિ શકુ. એ વાતની તેને ખાત્રી થઈ ચૂકી છતા પૂર્વજજ્ન્મના સ્નેહથી અને અત્યારના નવીન માહથી સુસમાને મૂકી દેવી તેને ઠીક ન લાગ્યુ . તેમ સાથે લઇ જવાની પણ તેની હિ મત નહેાતી, આથી તે મુ ંઝાયા. તેને સુસમાને સાથે કેવી રીતે લઈ જવી તેને એક વિચાર ન સૂઝયા એટલે છેવટના નિર્ણય ઉપર આવ્યા કે ખાઉં નહિ તા ઢાળી નાંખુ, પણ સુસમાને ખીજાના હાથમાં જવા ન દઉં. આવા વિચારથી સુસમાને નીચે ઉભી રાખીને મ્યાનથી તલવાર કાઢી તે વતી તેનું માથું કાપી નાંખ્યુ. માહથી તે તે માથાને લઈ ઝડપથી ગાઢ જ ગલમાં ચાલ્યા ગયા. આ બાજુ શેઠ ઘણા ઝડપથી નજીક આબ્યા પણ તેના આવતા પહેલાં તે સુસમાનું મરણુ થઈ ગયું હતું. શેઠના પ્રયાસ નિષ્ફળ ગયા. શેઠને ઘણુ લાગી આવ્યું. ઘણા વિલાપ કર્યો. આખરમા શેક સહિત શેઠ પાછે ફ્રી શહેરમાં આવ્યે અને વૈરાગ્યથી ચારિત્ર સ્વીકાર કર્યું . એક હાથમાં ખડ્ગ અને ખીજા હાથમાં સુસમાનું માથુ લઇ ચિલાતીપુત્ર એક જ ગલમાં આવી પહાચ્ચે ભય અને ખેદથી રસ્તા ભૂલી ગયેા. જે ઠેકાણે પહોંચવું હતું તે ઠેકાણે પહેાંચી ન શક્યા. પૂર્વ જન્મના પ્રેમથી સુસમાનું મુખ વારવાર જોવા લાગ્યા પણ તેની સાથે ખેદ થઈ આબ્યા ભલે તેના હૃદયને તે મુખ માહ ઉપજાવે પણ તેના તરફથી જવા મળવાની કે વાતચિત થવાની આશા ત નહોતી. સુસમા ન મળી, સ્થાન હાથ ન આવ્યું, પોતાના સેાખતીના વિચાગ થયા, રસ્તા ભૂલાયા,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ,
શુના રાનમાં પાણી ન મળે, ભૂખે અને તરસ્યો આમતેમ ભટકવા લાગ્યો. ભટક્તાં ભટકતાં નજીકના ભાગમાં કાયોત્સર્ગ મુદ્રામાં ધ્યાનસ્થપણે ઉભેલા એક ચારણ શ્રમણને (આકાશમાં ગમન કરનાર મુનિને) તેણે જોયા. આવા ઉજજડ વેરાનમાં આવા મહાત્મા ક્યાંથી? કાંઈક સારી આશાથી ચિલાતીપુત્ર આ મહા પુરૂષની પાસે આવ્યા. વિનય વિવેક તે જાતે નાતે છતા આવા મહાત્માઓ પાસે ધર્મ હોય છે, અને તે ધર્મથી સુખી થવાય
એમ તેના જાણવામાં હતું. હું અત્યારે ખરેખર દુઃખી હાલતમાં છુ માટે તેથી મુક્ત થવાને મને ધર્મની જરૂર છે. અને તે ધર્મ આ મહાત્મા પાસેથી મને મળવો જોઈએ. પણ હું ધર્મ માગીશ અને તરત જ આ મહાત્મા મને તે આપશે કે કેમ તે વિષે મને તે શંકા છે. કેમકે ધર્મ જેવી વસ્તુ એકદમ માગવાની સાથે જ કેમ આપી શકાય. માટે નમ્રતાથી નહિ પણ કાંઈક ભય દેખાડવાપૂર્વક માગણી કરૂ કે ભયથી તે તુરતજ આપી દેશે. આવા આશયથી તે શ્રમણની પાસે આવ્યું અને જોરથી બેલ્યો કે હે સાધુ ! તું મને ધર્મ બતાવ નહિતર આ તલવારથી તારું મસ્તક કાપી નાખીશ આ શબ્દ સાભળીને જ્ઞાની મુની વિચારવા લાગ્યા કે “ આવી રીતે ધર્મની માગણું તે આજ સાંભળી. ભલે ગમે તેમ છે, પણ આવી ધર્મની માગણી એ તેની ધર્મ વિષયિક આતુરતા સૂચવે છે. આવી આતુરતાવાળા જીવોમાં પેલું -ધર્મ બીજ એ ઉત્તમ ક્ષેત્રમાં વાવેલા બીજની માફક થડા વખતમા ફળ આપે છે.” માટે મારે આને ધર્મ બતાવવો તે ખરે પણ અત્યારે આવી આતુરતાવાળા માણસ પાસે વિસ્તારથી ધર્મ કહેવાને અવસર નથી. સંક્ષેપમાં કાંઈ કહેવાથી તેના ઉંડા વિચારમાં ઉતરતા આને અવશ્ય ફાયદો થશે.
આવા વિચારમાં તે ચારણ સુનિએ કાયોત્સર્ગ પારીને (ધ્યાન સમાસ કરીને) ચિલાતીપુત્રને કહ્યું કે, “હે ભવ્ય! ઉપશમ, સવર -અને વિવેક આ ત્રણ ધર્મ છે” આ પ્રમાણે કહીને તે ચારણશ્રમણ
આકાશ માર્ગે કોઈ બીજે ઠેકાણે ચાલ્યા ગયા. આ તરફ ચિલા-તીપુત્ર વિચાર કરવા લાગ્યું કે મુનિ તે આ ત્રણ શબ્દો કહીને જ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા ચિલાતીપત્ર,
વ્યા ગયા. મારે હવે આ ત્રણ શામાં સમજવું શું? સાધુ જી ને નજ કહે. ત્યારે ત્રણ શબ્દમાં જ તેણે મને ધર્મ બતાવ્યું કે? પ્રથમ તેણે ઉપશાબ એવું પદ કહ્યું તે ઉપકામને અર્થ શું? ઉપકામ એટલે શાન થવું. દબાવવું. શાથી શાંત થવું ? કેને દબાવવું? મારી પાર એવી કઈ વર] છે તે ઉત્કર્ષ પામેલીને શાંત કરું, કે તેની ઉત્કટતાને દબાવું. આ દેહ ઉપર તે એવું કઈ દેખાતું નથી. તેમ મારી પાસે પણ અત્યારે તેવું કાંઈ નથી.
આ જંગલમાં હું તો અત્યારે એકલો જ છે ત્યારે તે મુનિએ મને ઉપશમ કરવાનું કેમ કહ્યું ? તેઓ અસત્ય તે ન જ કહે. કારણ કે મારી પાસે તે નિગ્રંથને કશે સ્વાર્થ ન હતું. ત્યારે શું મારા શરીરની અંદર કાઇ ઉપશમ કરવા જેવું છે? વિશેષ વિચારમાં આગળ વધતાં તેને જઈ આવ્યું કે, અરેઉપશમ કરવાનું તે આત્માની અંદર ઘણુંજ જણાય છે. આ કોધરૂપ દાવાનળ તે સળગી રહે છે. સુસમાને લેવાને પાછળ પડેલા ધનશેઠ ઉપર કાંઈ ઓછા કોઇ નથી મારો વિચાર એવા થાય છે કે તે શેઠને હમણું દેખું તે જીવથી મારી નાખ્યું. તેમજ મારા સહાયકોને વિખેરી નાંખનાર અને મને આમ હેરાન કરનાર કેટવાળ ઉપર પણ કાઇ એ છે ધ નથી મને તે શા માટે હેરાન કરે? ગમે તેવા ઉપાયે પણ તે વેર તો વાળવું જ. શું આ માન કાંઈ ઓછું છે? આ ઉપશમ કરવા લાયક નહિ, તે વળી બીજું શું હશે ? ગમે તવા છળ પ્રપંચ કરીને પણ લોકોને ઠગવા લટવા, આ માયા પણ ઉપશમ કરવા જેવી છે. ત્યારે આ જગતને લૂંટીને, મારીને, કાપીને, પૈસે એકઠું કરવા અને મારે સુખી થવું છે. આ લેભ સમુદ્ર તે સર્વથી વિશેષ પ્રકારે દબાવવા લાયક છે. આ સર્વે કોધાદિ ઉપશમાવવાનુ જ તે મહાત્માએ મને જણાવ્યું છે. તે હવે મારે તે કોધાદિને કેવી રીતે ઉપશમાવવા? યા તેને નાશ કરે ? અગ્નિને ઉપશમાવવી હોય તે ધુળ, રાખ યા પાણી જોઈએ, તેમ ક્રોધને ઉપશમાવવાને તેને પ્રતિપક્ષી મને તે ક્ષમાજ જણાય છે. ત્યારે તે સર્વના ઉપર મારે ક્ષમા કરવી. તેથી ક્રોધ ઉપશમી (દબાઈ જશે. એ જ પ્રમાણે તેણે ક્ષમા કરી,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે તરતજ ક્રોધના વિચારે શાંત થયા. જરા શાંતિ આવી, વિચારની
વ્યાકુળતા ઓછી થઈ કે માનને દબાવવા માટે વિચાર કરવા લાગ્યું. મને તે શા માટે હેરાન કરે ? અરે! તેં અપરાધ કર્યો માટે. એક તે અપરાધ કરે અને વળી આટલું બધું માન કે શા માટે હેરાન કરે? આ ઠેકાણે પણ મારી જ ભૂલ છે. હવે મારે તે અપરાધ ન કરે. અને જેને અપરાધ કર્યો છે તે જે આવી મળે તો તે અપરાધની ક્ષમા લેવી. આ નમ્રતાએ તેની માનની લાગણુને દબાવી દીધી. આ પ્રમાણે માયાને સરળતાથી અને લોભને સ તેષથી દબાવાના ઉપાયે વિશેષ વિચાર કરતાં તેને મળી આવ્યા.
બીજો ધર્મ મુનિએ મને સંવર એ પદથી જણાવ્યા હતા. સવર એટલે શેકવુ કેને રેકવુ? અને શાથી રેકવું? આ વચારવા જેવું છે. પ્રથમ મારે તે મારું હિત કરવું છે. તે બીજાને શેકવુ તે તો નકામુ છે ત્યારે મારે પિતાને પ્રથમ રોકવાની જરૂર છે. પિતાને કેવી રીતે રોક? શું ચાલવું બંધ કરવું કે બેલિવુ બધ કરવુ કે વિચાર કરે બંધ કરવો તે તે બધ ન થઈ શકે. બોલ્યા ચાલ્યા કે વિચાર કર્યા સિવાય કેમ રહી શકાય? અથવા તેમ કરવાથી ફાયદો શું? અથવા માની લો કે તેમ કરવાથી ફાયદો હશે, પણ સર્વથા બાલ્યા ચાલ્યા કે વિચાર કયો સિવાય મારાથી રહી ન શકાય, ત્યારે તેમ કર્યો સિવાય સંવર કેવી રીતે બને? અને સવર ન બને તે ધર્મ કેવી રીતે થાય? ન જ થાય. અને ધર્મ ન થાય તે સુખ ક્યાથી મળે? આ સર્વ વિચારેમા ગની પ્રણાલિકા શરૂ થઈ ચૂકેલી છે. અને એની પ્રબળતાથીજ વિચારની ઉત્તરોત્તર શુદ્ધતા થતી આવે છે. ચિલાતીપુત્ર વિચારમાં આગળ વધે છે કે આ પાંચ ઇન્દ્રિયો અને મન વિગેરે પાપને આવવાનાજ કારણો હોય તે તે મહાત્માને પણ શરીર વિગેરે હતું જ, અને તેઓ આંહી ઉભા હતા અને ચાલ્યા ગયા શરીર છે તે આહાર કરતા જ હશે, અને આહાર - હોય તે નિહાર અવશ્ય હાયજ. વળી તેઓ બોલતા પણ હતા કારણ કે તેણે જ મને ધર્મ બતાવ્યું છે. તેઓ જેતા પણ હતા,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા ચિલાતીપુત્ર ત્યારે આમ ઇદ્વિના કાર્યો વિદ્યમાન છતાં પણ કર્મબંધન થતા હાયએમ સ ભવી શકે છે. હવે જે ઇન્દ્રિયના કાર્યો વિદ્યમાન છતાં કર્મ બંધ ન થતું હોય તે તેઓએ મને સંવર કરવાનો ઉપદેશ શા માટે આ માટે હજી આની અંદર કાંઈક ગૂઢતા રહી જાય છે, એમ વિચાર કરતા તેને વિશેષ જણાઈ આવ્યું કે ઇન્દ્રિયની અને મનની બે પ્રકારની ગતિ મારા અનુભવવામાં આવે છે. એક તે શુભ પ્રવૃત્તિ એટલે કેઈને દુઃખ ન થાય તેવી રીતે ઈદ્રિય અને મનની પ્રવૃત્તિ, અને બીજી અશુભ કે જેથી બીજા ને દુઃખ ન થાય તેવી પ્રવૃત્તિ. ત્યારે જીવને દુ ખ ન થાય તેવી રીતે મારા ઈદ્રિય અને મનને પ્રવર્તાવવાં એજ સ વરતે મહાત્માએ મને ઉપદેશ્ય જણાય છે. હવે તેવી પ્રવૃત્તિ અત્યારે મારી છે કે નહિ તે માટે વિચારવાનું છે અરે! આ જીવને સંહાર કરનાર ખગ મારા એક હાથમાં રહી ગયું છે અને બીજા હાથમાં સુસમાન માથુ છે આવી પ્રવૃત્તિવાળા મારામા સવર કેવી રીતે ગણાયજ માટે હું તેને ત્યાગ કરૂ અને મન તથા ઇન્દ્રિયોની અશુભ પ્રવૃત્તિ ને રેક આવા વિચારથી તેણે હાથથી પડ્યું અને માથુ દૂર ફેંકી દીધાં. વળી ત્રીજા પદના વિચારમાં તેણે પ્રવેશ કર્યો
તેટલામાં તે લેહીથી ખરડાયેલા તેના શરીર ઉપર ચારે તરફથી કીડીઓ ચડવા લાગી કીડીઓને યોજનગ ધી કહી છે, અ– સ્થત ઘણા ઈદ્રિયના પ્રબળ વિષયવાળી કીડીઓ દૂરથી પણ ગંધના જોરથી ખેચાઈ આવે છે અત્યાર સુધી રૂધિર ઝરતું સુસમાનું માથું તેના હાથમાં હતું, તેના છાંટાઓથી શરીરને ઘણે ભાગ ભી જાઓ હતો, તેથી કીડીઓ તેના શરીર ઉપર ચડી ચટકા દેવા લાગી. આ બાજુ ચિલાતીપુત્ર વિચારની ધારામાં આગળ વધી વિવેકનું સ્વરૂપ વિચારે છે કે વિવેક એટલે શું? વિવેક એટલે પિતાનું અને પાર; તેની વિશેષતા સમજવી ત્યારે મારું શું છે અને પારકું શું છે તે તે મારે અવશ્ય જાણવું જ જોઈએ. અત્યારે મારૂ તો કઈ દેખાતું નથી કેમકે આ શુન્ય રાનમાં હું તે એક છું, પણ ત્યારે હું તે કેણુ? આ હાથ કે પગ, માથું કે પેટ, આ શરીરમાં હું કેણ? હાથ ન હોય તે ચાલી શકે છે. પગ ન હોય તોપણું શરીર ટકી રહે છે,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
પ્રથમ પ્રકાશ.
ત્યારે તે તે હું નહિ. આ આહારાદિ ખારાકથી શરીરની વૃદ્ધિ અને તેના અભાવથી હાનિ થયા કરે છે. તેા આહારથીજ વૃદ્ધિ નિ પામતું અને માતા પિતાના સંચાગાથી ઉત્પન્ન થએલું શરીર તે હું કેમ સંભવી શકું? વળી આ શરીર આંહીજ પડયું રહે છે. ત્યારે તેમાંથી વિચાર કરતા ખેલતા ચાલતા સ્મૃતિ રાખનારા અને સુખા— દિ જાણનારા કાઇક ચાલ્યા જાય છે. જેના વિના પરિપૂર્ણ શરીર છતાં તે માંહીલું કાંઇ પણ ખની શકતું નથી. હું જાઉં છું પણુ આ શરીર તે તે હું નહિજ. આમ વિચાર કરે છે ત્યાં તે એ– ટલી બધી કીડીએ વધી પડી અને તેના શરીરનું લેહી ચુસવા સડી કે ઘેાડા વખતમાં તેનુ શરીર શાષાઇ ગયું. એટલુંજ નહિ પણ, તે શરીરમાં એટલાં બધા છિદ્રો પડયાં કે તે શરીર એક ચાલણીના સરખું થઈ ગયું, છતાં પણ મને ધર્મની પ્રાપ્તિ તા ત્યા રે થઇ કહી શકાય કે ઉપશમક્રોધાદ્દેિ ન હેાવા જોઈએ. સંવર્—આ પાંચ ઇંદ્રિયાથી અને મનથી ખીજાનું ખરામ ન થવું જોઈએ; અને વિવેક, હું આત્મા ને દેહાદિતા પર જુદુંજ. આ પ્રમાણે વિચારની ધારામાં ચિલાતીપુત્ર ગ્રંથાયા હતા વચમાં વચમાં કાયિત પરિ ણામ થઈ જતા હતા. પણ વારંવાર ઉપશમ સવર અને વિવેકથી કોયાદિને હઠાવી કાઢતા હતા આ પ્રમાણે અઢી દિવસ સુધી તેત્યાંજ ઉભા રહ્યો. પાતાના કરેલા ઘેઘર પાપાની પાસે આ દુ:ખાને તે સ્વપજ ગણતા હતા, અને પવિત્ર ધર્મ સિવાય મારા છૂટકારા નથીજ. તે ધર્મ મહાત્માએ મતાવેલા ત્રિપદીમયજ છે. આવા વિચારની ધારામાં તેનુ આયુષ્ય પૂર્ણ થઇ ગયું. કીડીએએ શરીરને જીર્ણ કરી નાંખ્યું. તે મહાત્મા ચિલાતીપુત્ર શરીરને ત્યાગ કરી દેવલેકને વિષે ગયા. અને ત્યાંથી ચની મનુષ્યભવ પામી મેાક્ષ જશે.
ઘેર પાપે કરી નરકે જવાની તૈયારીવાળા ચિલાતીપુત્ર પણ આ પ્રમાણે ચેાગના અવલ અનથી દેવગતિ પામ્યા. માટે ક ક્ષય કરવામા ચેાગજ ખરેખર સહાયક છે. આ પ્રમાણે ચિલાતીપુત્રના ચારિત્રથી વિશેષ સ્પષ્ટ થઈ શકે છે. ચેગથી મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કેમ ન થનુ ? આ શંકાના ઉત્તર એજ છે કે, તે ચેગની પૂર્ણ હદને પામ્યા ન હતા. ઉપશમને બદલે યની જરૂર હતી.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફાગની આવરવકતા.
n
સવરમાં તેને દેશથી સવર થયેા હતા, પણ સર્વ સંવરની જરૂર હતી, અને વિવેકમાં હજી કેટલીક ન્યૂનતા હતી. આ સ કારણેાને લઈનેજ તેની દેવગતિ થઈ છે. ચારણુશ્રમણે તેને ઉપશમના એધ આપ્યુંા તે પણ તે વખતને લઈને ચેાગ્યજ હતા. આ તેને ચડવાનું પ્રથમ પગથિયુંજ હતું, અને તે ચેાગનાં ખરાં ફળે તા હજી હવે તેને મળવાનાં છે, પણ નરકની ગતિને રોકીને દેવલાકની સ્થિતિએ પહેાંચાડવું એ પણ સામાન્ય ફળ તેા નથીજ. ગમે તેમ હા પણ યાગનું સામાન્ય રીતનું સેવન જ્યારે નરકાદિકથી અચાવ કરી ઉત્તમ ગતિ આપે છે, તે પરિપૂર્ણ સેવન એ મેક્ષ આપેજ, એ તેા નિ:સશય સમજાય છે. આ ચિલાનીપુત્રના ચરિત્રમાંથી આપણને શીખવાનું એ છે કે એક પદ પણુ મેાક્ષના ખરા કારણવાળું લઈને તેના ઉપર વારંવાર વિચાર કરી, તેનું મનન કરી પેાતાને લાગુ પાડવું જોઈએ, અર્થાત્ તે પ્રમાણે ક્રિયામાં મૂકવું જોઈએ, તેના આદર કરવા જોઈએ, તેાજ થાડા વખતમાં તેની માફક આપણને પણ ફાયદો થઇ શકે.
ચાગની આવશ્યકતા. ===vतस्याजननिरेवास्तु नृपशोर्मोघजन्मनः । અવિધળો ચોમ, રૂત્યક્ષરચાયા | શ્૪ I ચાગ—એવા અક્ષશ રૂપ શલાકા (કાન વિધવાની સળી) વડે કરી જે માણુસના કાન વધાએલા નથી, તેવા મનુષ્યરૂપે પશુતુલ્ય નિરર્થક જન્મવાળા મનુષ્યેાના જન્મ આ દુનિયા ઉપર નજ થવા જોઇએ. ૫૧૪
વિવેચન—યેાગની કેટલી જરૂર છે, તે વિષે આચાય શ્રી ભાર આપીને જણાવે છે કે ચૈાગ સબંધી ઉપદેશ, વાર્તા, સંવાદ કે ચર્ચા વિગેરે કોઇપણ પ્રકારે જેના કાનમાં ચાગના અક્ષરોએ પ્રવેશ નથી કર્યો, તે મનુષ્યા મનુષ્ય એવું નામ ધરાવવાને લાયકજ નથી. એટલુંજ નહિ પણ જનાવરાની માફ્ક તેના જન્મ આ દુનિયા ઉપર નિરર્થકજ છે. વિશેષમાં આચાર્ય શ્રી કહે છે કે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ તેવા મનુષ્યોને જન્મ આ દુનિયા ઉપર મનુષ્યરૂપે નજ થ જોઈએ. આ કહેવું તેમનું યથાર્થ છે, કેમકે વિચાર અને તેને અનુસારે પ્રવર્તન કરવાનું સામર્થ્ય માનવામાં જ છે. જ્યારે તેવું સામ પામીને તે સામને પગ કરવામાં આવે અને માનવનિથી નીચા ઉતરી તિર્યંચ અને નરકાદિ ભામાં અટન કરવું પડે તો તેના કરતાં તેઓને તિર્યપણું વધારે સારું છે, કે વિચારપૂર્વક જેમાં આત્મશક્તિને દુરૂપયેાગ કરવાપણું નથી. આવા કઠેર શબ્દો કહીને પણ માનને જાગૃત કરવાનું આચાર્યશ્રીનું કથન એ આ દુનિયાના પામર જીવો ઉપર આંતરિક કરૂણારસને સૂચવી આપે છે, અને ઘેર નિદ્રામાં પડેલા દુનિયાના જીવોને જાગૃત કરવાને એક મહાન વાત્ર તુલ્ય છે. ૧૪
મોક્ષનું કારણગ.
चतुर्वर्गऽग्रणीर्मोक्षो, योगस्तस्यच कारणम् ।
ज्ञानश्रद्धानचारित्र, रूपरत्नत्रयं च सः ॥१५॥ ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ આ ચારે વર્ગોમાં મેક્ષ તેજ ઉત્તમ છે. એ મોક્ષનું કારણ રોગ છે. જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને ચારિત્ર રૂપ ત્રણ રસ્તે તે પેગ કહેવાય છે. ૧૫ |
વિવેચન–આ દુનિયાના અને સાધ્ય કરવા તરીકે ગણાતાં અર્થ, કામ, ધર્મ અને મોક્ષ આ મેટા ચાર વિભાગે યા કાચે છે. તે ચારમાં બીજા સર્વ વિશેષ કાર્યોને સમાવેશ થઈ શકે છે. તેમાં અર્થ–પૈસે પેદા કરવામાં અને તેનું રક્ષણ કરવામાં ઘણે કલેશ છે. રાગદ્વેષાદિની ઉત્પત્તિનું કારણ છે, અને કર્મબંધનકરાવી દુર્ગતિમાં પાડવાનું એક મહાન નિમિત્ત છે. કામ એટલે પાંચ ઇદ્રિના સુખો ભેગવવાં, તે સુખ ક્ષણિક અને તુચ્છ છે, આપાત (દેખાવા માત્ર) રમણીય છે તથાપિ વિપાક મહાન દુખ દે છે. તૃપ્તિ તે થતી નથીજ. પણ વિશેષમાં ઈચ્છા વૃદ્ધિગત થાય છે. અજ્ઞાન દશામાં વિશેષ પ્રેરે છે. જ્ઞાનદશા ભુલાવે છે, અને સંસારપરિભ્રમણમાં સહાયક છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાચાર,
ધર્મ-શબ્દનો અર્થ આ ઠેકાણે પુણય ગ્રહણ કરેલ છે. એટલે પાપ લોઢાની બેડી, પુણ્ય સેનાની એડી. ભલે સોનું રહ્યું પણુ બેડી તે ખરીજ. પુણ્યથી સુખ મળે પણ તે આત્મિક તે નહિ જ. પગલિક સુખો તે સંગિક વિગિક છે. થોડા વખત રહી નાશ પામે છે, ચાલ્યું જાય તે તાત્વિક સુખ તે નજ કહેવાય. આત્મિક સુખની પરિપૂર્ણતા તેજ મોક્ષ. કર્મના આવરણેને અભાવ તેજ મેક્ષ. કોઈ પણ જાતની ઉપાધિ રહિત, આત્માની અવસ્થા તેજ મે. આવી સ્થિતિ નિરંતર બની રહેવી, જેમાં જન્મ જરા મરણ નજ હોય અને નિરંતર પરમાનંદમાં મગ્ન રહેવાય. આ દશા પહેલાંની ત્રણ દશાથી ઉત્તમત્તમ છે, માટે જ આ ચાર વિભાગમાં જે વિભાગ એક્ષતેજ શ્રેષ્ઠ છે. તે મોક્ષ પામવાનું કારણ ચેાગ છે. યોગથી જ મોક્ષ મળી શકે છે માટે મોક્ષ પામવાની સ્પૃહાવાળા જીવોએ ગરૂપ નિમિત્ત અવશ્ય મેળવવું જોઈએ, કેમકે કારણ સિવાય કાર્યોત્પત્તિ થતી નથીજ. અહિ કેઈક પ્રશ્ન કરે છે કે વેગ એટલે શું? આચાર્યશ્રી ઉત્તર આપે છે કે જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને ચારિત્ર આ ત્રણ વસ્તુ તે રોગ છે. આના સિવાય કોઈ બીજો એગ નથી.
ક્ષિતિજ શ્રેષ્ઠ છે )
પણ છે. વેગથી
પામવાની
જ્ઞાનયોગ,
यथावस्थिततच्चानां, संक्षेपादिस्त्रेण वा।
योऽवबोधस्तमत्राहुः, सम्यग्ज्ञानं मनीषिणः ॥१३॥ જેવી રીતે તોનું સ્વરૂપ રહેલું છે, તેવી જ રીતે સક્ષેપથી કે વિસ્તારથી બોધ થે યા જાણવું, તેને વિદ્વાન પુરૂષો સમ્યગ જ્ઞાન કહે છે. ૧૭ મે
વિવેચન–તત્વ એટલે વસ્તુને યથાર્થ નિશ્ચય, આવા ત બે સાત કે નવ માનવામાં આવે છે. આ દુનિયામાં બે તત્ત કહેવામાં આવે છે. તે જીવ અને અજીવ યા આત્મા અને જડ. આ સિવાય દુનિયામાં બીજી કઈ વસ્તુ નથી. પણ સર્વ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ
વસ્તુઓનો સમાસ આ બેની અંદર થઈ શકે છે. જીવ, અજીવ, આશ્રવ, સંવર, ધ, નિર્જરા અને મોક્ષ આ સાત તો પણ કહેવાય છે, અથવા પુણ્ય પાપને આશ્રવમાં સમાવેશ ન કરતાં જુદાં ગણવામાં આવે તે નવ તો કહી શકાય છે. જીવ કહો કે આત્મા કહે તે પર્યાયવાચક આત્માનું જ નામ છે. બે પ્રકારના કહી શકાય છે. એક સસારના અને બીજા મોક્ષના કર્મોથી સર્વદા છુટા થએલા જીવેને મોક્ષના જી કહે છે, અને આઠ કર્મોથી ઘેરાએલા અને તેથી જ નાના પ્રકારના શરીરને ધારણ કરનારા જીને સંસારી જીવો કહેવામાં આવે છે.
સ સારી જીના બે વિભાગે છે. એક ત્રસ અને બીજા સ્થાનવર. ત્રાસ પામે, તડકેથી છીયે આવે, છાંયાથી તડકે જાય, સુખ દુઃખાદિને જેને પ્રગટ અનુભવ થાય, તે ત્રસ જીવે તેઓના બે
દ્રિીય ત્રણ ઈદ્રિય ચાર ઈદ્રિય અને પંચેન્દ્રિય એવા ભેદ ઈદ્રિયના ભેદથી થઈ શકે છે. જેને બે ઈદ્વિઓ શરીર અને જીભ હોય તે બે ઇન્દ્રિય કહેવાય છે. શરીર જીભ અને નાસિકા આ ત્રણ ઈદ્વિઓ હોય તે ત્રણ ઇદ્રિય કહેવાય છે. શરીર, જીભ, નાસિકા અને નેત્ર હોય તે ચરેદ્રિય કહેવાય છે. અને શરીર, જીભ, નાસિકા, નેત્ર તથા કાન હોય તે પચેદ્રિય કહેવાય છે. તેઓનાં ઉદાહરણે અનુક્રમે બતાવે છે. શખ, કડા, પુરા, જળ, અળશીઆ વિગેરે બેઈદ્રિય જીવે , માડ, ઉહી, ધાનના કીડા, વિષ્ટાના કીડા અને મકડા વિગેરે તે દ્રિયજીવે. પતંગીઆ, માખી, ભમરા, ડાસ, વીછી, તીડ વિગેરે ચારેંદ્રિય જી, જળમાં ચાલનાર માછલા વિગેરે, પૃથ્વી ઉપર ચાલનાર બે પગ અને ચાર પગવાળા જનાવરે, પેટે ચાલનાર સર્પાદિ, હાથે ચાલનાર નળીઆ પ્રમુખ આકાશમાં ઉડનાર સર્વ જાતના પખીએ, મનુષ્ય, દે, અને નાથ્વી (નરકના જીવે) આ સર્વે પાચ ઈદ્રિયવાળા કહેવાય છે. બે ઇન્દ્રિયથી પાંચ ઈદ્રિય સુધીના જ ત્રસ કહેવાય છે. - - સ્થાવર–પૃથ્વીની અંદર જીવ છે, પાણીની અંદર આવે છે,
અગ્નિમાં જીવ છે, વાયરામાં જીવ છે, ને વનસ્પતિમાં જીવ છે. - આ પાંચ જાતના છે. સ્થાવર કહેવાય છે. તેઓ સ્વભાવથી
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાનયોગ, *
-
-
-
થતા જામ નિર્ણય છે, ત્યાં
સ્થિર રહે છે, અથવા સ્થાવર નામ કર્મના ઉદયવાળાં છે. બીજા પણ વીર્યમાં ઉત્પન્ન થનારા, વિષ્ટામાં, લેબ્સમાં. વમનમાં,પિત્તમાં, એંઠવાડ અને ખાળ પ્રમુખમાં ઉત્પન્ન થનારા જ થકી કેઈનો સંમૂછિમ પંચૅટ્રિયમાં તે કોઈને બે ઇન્દ્રિય આદિમાં સમાવેશ થાય છે
આ સર્વ જીવે આઠ કર્મથી ઘેરાયેલા સંસારવાસી કહેવાય છે. જ્યારે તે જીવો પિતાને જાણે છે, આત્માના સામર્થ્યની તેમને ખબર પડે છે, પિતાનામાં જ સુખ છે. એમ નિર્ણય કરે છે, દેહમ થતી આત્મબ્રાન્તિ હઠાવે છે, અને સ્વસ્વરૂપમાં આવે છે, ત્યારે કમેનો નાશ કરી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનો નિરતર અનુભવ કરતા રહે છે. આવા આત્માઓ દુનિયામાં અનતા છે, અને તે સર્વ આત્માઓ દ્રવ્યથી નિત્ય છે. આત્માઓને કોઈ અવસરે કેઈએ બનાવ્યા હોય એમ નથી પણ અનાદિકાળથી છે, છે અને છેજ.
પર્યાયની અપેક્ષાએ અનેક જાતનાં રૂપાંતરમાં તે સંસારી આત્માઓ ફર્યા કરે છે. દષ્ટાંતમાં એક સોનાની લગડી હોય તે સુવર્ણદ્રવ્યની અપેક્ષાએ કાયમ રહે છે, પણ પયોયની અપેક્ષાએ તે લગડીમાંથી અનેક જાતનાં ઘરેણાં બનાવવામાં આવે, તેને ભાંગી વળી બીજા ઘાટે બનાવવામાં આવે, આવાં ઉત્તરોત્તર બનતા ઘાટેમાં પૂર્વ પર્યાયન (આકૃતિને) નાશ થઈ નવી નવી આકૃતિ ચા પર્યાય બને છે. પણ દરેક આકૃતિઓમાં સોનું તે કાયમજ છે. તેમ કર્મની ઉપાધિને લઈને આત્મા ભલે અનેક જાતનાં શરી૨માં પ્રવેશ કરે અને તે આકૃતિ મુકીને વળી બીજી નવીન આકૃતિ (દેહ) ગ્રહણ કરે તથાપિ દ્રવ્યરૂપે આત્મા શાશ્વત જ છે. પયોગરૂપે આત્મા અશાશ્વત (અનિત્ય) છે, પણ જ્યારે તે આત્મા પોતાના આત્મસ્વરૂપમાં પૂર્ણ રીતે આવશે, ત્યારે દેહના અભાવથી આવી આકૃતિઓ બદલવા રૂપ પર્યાય કરવા નહિજ પડે, આત્મા પિતે કર્મો કરે છે અને તે કર્મો પોતે જ ભોગવે છે, આથી -સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે કે, આત્મા કર્મોને કર્તા, ભક્તા અને હતો છે, પણ તેનાં કર્મો કઈ બીજો ભગવાવે કે દૂર કરી શકે તેમ નથી. નિમિત્ત કારણ રૂપે બની શકે તેમ છે. પણ સાક્ષાત રૂપે તે કર્મનું કરવું, ભેગવવું કે દૂર કરવું એ સર્વ આત્માના
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
-
પ્રથમ પ્રકાશ પિતાના વીર્યને સ્વાધિન છે. તે તે જાતના ઉપાયો જવાથી કમથી જુદા પડી શકે છે. દષ્ટાંતમાં માટીની સાથે મળેલું -સુવર્ણ સનું) અગ્નિથી ધમવા પ્રમુખ ઉપાયોથી જુદું પડી શકે છે. તેમ આત્માની સાથે મળેલાં કર્મો જ્ઞાન ધ્યાનરૂપી વન્ડિથી જુદા પાડી શકાય છે. આ સામર્થ્ય આત્મામાં જ છે. એક ઘર બનાવનારને ઘર બનાવવાનું સામર્થ્ય પિતામાં છે તો તે ઘર તેડવાનું સામર્થ્ય પિતામાં હોયજ, તેમ જ્યારે કર્મ બાંધવાનું સામર્થ્ય આત્મામાં છે તે કર્મ તોડવાનું સામર્થ્ય તે આત્મામાં હોય જ,
અજીવતત્વ–અજીવતત્વમાં ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આકાશ, કાળ અને પુગળ એવા પાંચ વિભાગો પડી શકે છે, ધમસ્તિકાય એ એવો અરૂપી પદાર્થ છે કે આપણે આપણાં નેત્રોથી તેને જોઈ ન શકીએ, છતાં તેના કાર્યથી તે જાણી શકાય છે. જેમકે જીવ અને અજીવ એ બન્નેને એક સ્થાનથી બીજા સ્થાન. તરફ જતાં આવતા (જવા આવવામાં) સહાયક તરીકેનું કામ તે કરે છે. દાંતમાં માછલીઓમાં ગતિ આગતિ કરવાનું સામર્થ્ય છે. તથાપિ પાણું ન હોય તો તેમનાથી ગમન આગમન બની શક્યું નથી. પાણી ગમનાગમનમાં સહાયક છે. તેવી જ રીતે સર્વ જીવ અજીવના ગમનમાં ધર્માસ્તિકાય સહાયક છે અને તે લોકના પ્રમાણુ જેટલા વિસ્તારમાં છે.
- અધર્માસ્તિકાય–અધર્માસ્તિકાય પણ અરૂપી પદાર્થ છેવાથી આપણે તેને જોઈ નહિ શકીએ છતાં કાર્યથી જાણું શકીશું, તેનું કાર્ય એ છે કે જીવ અજીવ પદાર્થોને સ્થિર રહેવામાં (પછી ગમે તેટલે વખત, તેને કાંઇ નિયમ નથી) સહાય કરવી, તે પણ લોક જેટલા વિભાગમાં રહેલ છે.
આકાશ–જેને પિલાણ કહેવામાં આવે છે તે પણ અરૂપી છે. કારણ કે તેમાં કોઈ પણ જાતનું રૂપ હોતું નથી કે સ્પર્શ હોતો નથી. રંગબેરંગી વાદળાંઓ જોવામાં આવે છે, તે આકાશ નથી. તે તે આકાશમાં રહેલ એક જાતના પગલિક પદાર્થો છે. આકાશ તેના કાર્યોથી જાણી શકાય છે પુદ્ગલ અને આત્માને અવકાશ (માર્ગ) આપ તે આકાશનું કાર્ય છે. જ્યાં જ્યાં
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનગ,
છેડે યા ઝાઝે પિલાણને ભાગ હશે, ત્યાં ત્યાં અવશ્ય જીવ અને, પદ્ગલેને માર્ગ મળી શકશે. કલેકવ્યાપક આકાશ છે.
કાળ–અરૂપી પદાર્થ છે. પદાર્થોને નવા અને પુરાણું (જુના) કરવાં તે તેનું કાર્ય છે, સૂર્યના અસ્ત ઉદયને પણ કાળ કહેવામાં આવે છે. તેને વ્યવહારિક કાળ કહેવામાં આવે છે. તે અઢી દ્વીપ પ્રમાણ છે, બાકી આકાશના સર્વ પ્રદેશ ઉપર રહેલ કાળના અશુઓ એ 'નિશ્ચયિક કાળ છે.
પગલ–રૂપ, રસ, ગંધ, અને સ્પશ જેની અંદર હોય તે સર્વ પુદ્ગલે છે. પરમાણુ સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ છે. તેવા અનેક પરમાણુઓ એકઠાં થતાં જુદા જુદા અનેક પ્રકારના વિભાગો બની. આવે છે. જે આપણું ઉપભેગમાં અને દૃષ્ટિગોચર આવી શકે છે, જેમાં કેટલાક જીવની સાથે રહેલા પગલે છે અને કેટલાક જીવથી તદ્દન અલગ એકલાં પુદગલે છે. આ પાંચે દ્રવ્યોનો સમાસ અજીવ નામના બીજા તત્ત્વમાં થઈ શકે છે.
અજીવ પાંચ દ્રવ્યમાં પુદગલ સિવાયના ચાર દ્રવ્ય આત્માને કેઇ પણ જાતનું દુઃખકર્તા નથી. પણ યુગલ દ્રવ્ય છે, તેજ રૂપી હોઈ, અનેક જાતનાં રંગબેરંગી સુંદર દેખાવ આપી, કમળ સ્પર્શ આપી, મનહર શબ્દ આપી, આલ્હાદક સુગધ આપી અને સ્વાદિષ્ટ રસ આપી, જીને પિતાનું ભાન ભુલાવરાવે છે, અથવા જીવે તે પાંચ ઈદ્વિઓને અનુકૂળ વિષ પામી તેમાં આસક્ત બને છે. પ્રતિકૂળ વિષયને જોઈ ઉજિત બની દ્રષિત થાય છે, અને રાગદ્વેષની પરિણતિને પામીને નિવિડ કમબ ધ કરી આ દુનિયામાં પરિભ્રમણ કરે છે.
સુંદર યા અસુંદર પુદગલેને-વિષચેને–પામીને રાગદ્વેષ ન કરતાં સમપરિણામે રહેવામાં આવે તે કર્મબધ થતું નથી. પિતાનું ભાન ભુલવું, અને પુગમાં આસક્ત થવું, આ બન્નેને મેળાપ કહે કે મિશ્રતા કહે, તેજ કર્મબંધ અને જન્મ મરણને હેતુ છે. આ કહેવાથી અજીવતત્વ કહેવાયું. આ અજીવતત્વનું સ્વરૂપ સારી રીતે વિચારી આત્માથી તેને ભિન્ન રાખી, ભિન્ન સમજી, જેમ બને તેમ તેની આસક્તિ ઓછી કરવી; અને જેમ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ,
જેમ, પુગલમાં આસક્તિ ઓછી થશે, તેમ તેમ આત્મામાં પ્રીતિ વિશેષ બની આવશે.
પુય, પાપ અને આશ્રવ,
મન, વચન અને કાયાની શુભ ક્રિયા તે શુભ આશ્રવ આ મન, વચન અને કાયાની અશુભ ક્યિા તે અશુભ આશ્રય. આ અને જાતની ક્યિાથી આવેલા શુભ અશુભ પુદગલો તેમજ મિધ્યાત્વ, અવિરતિ, અને કેધાદિ કષાયથી આવેલાં પગલે, તેને પુણ્ય અને પાપ કહે છે. આશ્રવથી જુદા પડી શક્તા નથી, એટલે તે બન્નેને આશ્રવમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે.
સંવર–આવતાં શુભાશુભ કર્મોને અટકાવવા, રેવા તેને સંવર કહેવામાં આવે છે.
બંધ–આશ્રવ દ્વારમાં મન, વચન, અને કાયાથી ગ્રહણ કરેલાં કર્મોને તેમજ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કષાય વિગેરેથી ગ્રહણ કરાએલાં કર્મોને પ્રકૃતિ (સ્વભાવ, સ્થિતિ (કાળનું માન), અનુભાગ (રસ) અને પ્રદેશ (દળીયાને સમુદાય) આ ચારરૂપે ગોઠવીને બંધિત કરવાં તે બંધતત્વ. - નિર્જરા–આશ્રવઢારે અંધમાં આવેલા શુભાશુભ કર્મોને વેદીને સત્તાથી કાઢી નાંખવા તે નિરાતત્વ.
મ-કર્મોને સર્વથા અભાવ અર્થાત આત્માનું -- મેથી છૂટા થવાપણુ તે મોક્ષ. આ પ્રમાણે નવ તન નય,નિક્ષેપ પ્રમાણુ વિગેરેથી જે યથાસ્થિત (જેવું છે તેવું) જાણવાપણું, પછી તે જાણવાપણું સંક્ષેપથી હાથ કે વિસ્તારથી હોય, તેને સભ્ય જ્ઞાન જ્ઞાની પુરુષે કહે છે. આ તત્વ સંબંધી વિચારે બહાળા વિસ્તારથી અન્ય પુસ્તકમાં આપવામાં આવ્યા છે. તેથી આંહી વિશેષ વિસ્તારથી લખવામાં આવ્યા નથી, પણ વિશેષના અથીઓએ જીવાભિગમસૂત્ર, પન્નવણું સૂત્ર, નવતત્ત્વભાષ્યાદિ ગ્રંથ જેવા. આ તત્ત્વજ્ઞાનમાં પ્રથમ આત્માનું અને પછી અજીવનું જે જ્ઞાન આપવામાં આવ્યું છે તે ઘણીજ સમજપૂર્વક આપ્યું છે,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાગ
૪૯
કેમકે આત્માના અજ્ઞાનીઓને પ્રથમ આત્મા શું છે, તે જણાવવાની જરૂર છે અને તે આત્માનું જ્ઞાન તેના પ્રતિપક્ષી અજીવને જાણ્યાથીજ વિશેષ સ્પષ્ટ થઈ શકે છે. તે બે તનું વર્ણન થતાં પુનર્જન્મ થવાનું કારણ શું? તેના કારણ રૂપે પુણ્ય, આશ્રવ અને બંધ વિગેરે જણાઈ આવે છે. અને પુનર્જન્મ ન કરવા પડે તેના હેતુરૂપે સંવર નિર્જરા અને મેક્ષ બતાવવામાં આવ્યા છે. આ નવ તત્ત્વોમાં જીવ અજીવ જાણવા લાયક છે, પાપ, આશ્રવ અને ર ધ ત્યાગ કરવા લાયક છે, પુણ્ય પણ અમુક હદે ગયા પછી ત્યાગ કરવાનું છે. સવર નિર્જરા અને મેક્ષ આદરવા લાયક છે.
દશનગ.
रुचिर्जिनोक्ततत्वेषु, सम्यश्रद्धानमुच्यते।
जायते तन्निसगैण, गुरोरधिगमेन वा ॥१७॥ જિનેશ્વર ભગવાનના કહેલા તને વિષે રૂચિ થવી ( સત્ય છે એવી પ્રતીતી થવી) તેને સમ્યક શ્રદ્ધાન (ખરેખર શ્રદ્ધા) કહે છે. આ શ્રદ્ધા સ્વાભાવિક રીતે યા ગુરૂના ઉપદેશથી થાય છે.
વિવેચન–શ્રદ્ધા વિનાનું જ્ઞાન નિરર્થક છે. જે વસ્તુના ઉપર પ્રીતી નથી તે વસ્તુ આદરણીય થતી નથી, અને આદર કર્યા સિવાય ફાયદે મળતું નથી. તેમ જ્ઞાનથી જાણ્યું હોય પણ જ્યાં સુધી તેના ઉપર પ્રીતિ નથી, ત્યાં સુધી તે તરફ આપણું પ્રવર્તન થવાની બીલકુલ આશા નથી, ત્યારે તેનાં ફળ મળવાની આશા તે કયાંથી જ હોય ?
પહાડ ઉપરથી નદી નીચી વહન થતી હોય, તેમાં કોઈ બેડાળ પત્થર અથડાઈ પછડાઈને ળાકાર થઈ જાય છે, તેવી જ રીતે અનાદિ કાળથી સંસારમાં પર્યટન કરનાર આ જીવને ૫રિણામની વિશુદ્ધતાથી, કર્મોની શોપશમતાથી અને આર્થિક પણ સારી પ્રવૃત્તિથી આ સમ્યકત્વરૂપ રત્નની પ્રાપ્તિ થઈ આવે છે. કોઈ માણસ રસોડ ભૂલી ગયા હોય, તે સ્વાભાવિક રીતે આમ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
પ્રથમ પ્રર્કશ.
તેમ કરતાં સાચા રસ્તા ઉપર આવી જાય છે અને કદાચ ખીન્તને પૂછવાથી તેમના મતાવ્યા પ્રમાણે ચાલતાં પણ સત્ય રસ્તા ઉપર આવે છે, તેવીજ રીતે આ સમ્યક્ત્વ રત્નની પ્રાપ્તિ પરિણામની વિશુદ્ધતાએ સ્વાભાવિક રીતે થઇ આવે છે, અથવા સદ્ગુરૂના ઉપદેશ સાંભળી તે પ્રમાણે વર્તન કરતાં પરિણામની વિશુદ્ધતાએ મેળવી શકાય છે. ગમે તેવી રીતે સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થાઓ, પણ તે પરિણામની વિશુદ્ધતા વિના તા નહિંજ મળી શકે. આ વિશુદ્ધતા જેમ જેમ રાગદ્વેષની ઓછાશ થતી જશે તેમ તેમ વૃદ્ધિ પામશે, યા પ્રગટ થતી આવશે. રાગ અને દ્વેષ એ મહાન ચીકાશ છે. આ ચીકાશથી જ્ઞાન, શ્રદ્ધાન અને ચારિત્ર ખાઇ જાય છે. માટે દરે અવસરે અને દરેક કાર્ય માં રાગદ્વેષથી ઘણુંજ સાવધાન રહેવાનું છે કે, તેની ચીકાશથી આત્મા વિશેષ દખાઈ ન જાય. તેવા સાવધાન મનુષ્યેાજ ઉંચા આવી શક્શે. સૂર્યની આડે વાદળાંને ત્યાં સુધી માટે વિભાગ આવી ગયા છે, ત્યાં સુધી પ્રકાશની આશા રાખવી વ્યર્થ છે તેવીજ રીતે આત્માની આડા આવા રાગદ્વેષ રૂપ વાદળના જથ્થા હોય ત્યાં સુધી આત્મપ્રકાશ ચા આત્મસુખની આશા રાખવી નકામી છે. વાદળ દૂર થશે. ત્યારેજ પ્રકાશ થશે, તેમ રાગદ્વેષ રૂપ પડળા દૂર થવાથીજ આત્મપ્રકાશ પ્રગટ થશે રાષ્લેષની અધિકતા થતાંજ, સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્તિની નજીક - વેલા જીવા પણ કર્મની સ્થિતિ વધી જતાં સંસારમાં અધિક ૫ઈંટન કરે છે અને સમ્યક્ત્વથી દૂર રહે છે. એટલુંજ નહિ પણ સમ્યક્ત્વ પામેલા જીવા પણ સમ્યક્ત્વથી પતિત થઈ સંસારમાં રખડે છે માટે તે સમ્યક્ત્વની કે આત્મ વિશુદ્ધિની જરૂર હાય તા અવશ્ય રાગદ્વેષ ઓછા કરવા જોઇએ.
શ્રદ્ધામાં પણ અનેક જાતની તારતમ્યતા આપણા જેવામાં આવે છે. કાઇને વિશેષ શ્રદ્ધા, કાઇને ઘેાડી શ્રદ્ધા, કાઇને તેનાથી પણ ઘેાડી. આ સર્વ તારતમ્યતા થવાનું કારણુ પરિણામની અવિશુદ્ધિ અને રાગદ્વેષનુ વિશેષાધિકપણુંજ છે. ॥ ૧૭ ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
,
ચારિબાગ, ચારિત્રયોગ,
negau सर्वसावधयोगाना, त्यागचारित्रमिष्यते । कीर्तित तदहिंसादि, व्रतभेदेन पञ्चधा ॥१८॥
સર્વે દેષવાળા મન વચન કાયાદિ રોગોનો ત્યાગ કરવો, તેને ચારિત્ર કહેવામાં આવે છે, આ ચારિત્ર અહિંસાદિ વ્રતના ભેદે કરી પાંચ પ્રકારે કહેલું છે. ૧૮ છે
વિવેચન-જ્ઞાનથી જાણવામાં આવ્યું. દર્શનથી નિશ્ચય થયા, હવે ચારિત્રથી તે પ્રમાણે વર્તન કરવું. આ ક્રમે વર્તન કરવાથી તે વસ્તુની પ્રાપ્તિ ઘણું સહેલાઈથી થઈ શકે છે. વ્યવહારિક કાયામાં જેમ કેઈપણ ઠેકાણે જવાનું હોય તો પ્રથમ તેને રસ્તે જાણો, તેને નિશ્ચય કરે અને પછી તે માર્ગે ચાલવાની ક્રિયા કરવી, તેથી ઈચ્છિત સ્થળે પહોંચી શકાય છે. તેમ કર્મોથી મુક્ત થવામાં પણ પ્રથમ મુક્ત થવાને માર્ગ જ્ઞાનથી જાણ, દર્શનથી તેને નિર્ણય કરે અને ચારિત્રથી તે પ્રમાણે કિયા કરવી. આ ત્રણ એકઠાં મળવાથી મોક્ષ રૂપ કાર્ય થઈ શકે છે. જ્ઞાનથી આપણે જાયું કે આ વસ્તુ ખાવાથી ભુખ દૂર થાય, પેટ ભરાય અને શક્તિ આવે, પણ વસ્તુ જાણ્યા પછી જે ખાવા રૂપ ક્રિયા ન કરે તે ભૂખ ભાગે નહિ, પેટ ભરાય નહીં. અને શક્તિ આવે નહીં. માટે આ ત્રણમાંથી એકાદ ન્યૂન હોય ત્યાં સુધી તે કાર્ય પૂર્ણ થઈ શક્યું નથી. આ કારણથી જ જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા પછી ચારિત્ર કહેવામાં આવ્યું છે.
સર્વ પાપવાળા ને ત્યાગ કરે તેનું નામ ચારિત્ર. આ ઠેકાણે સર્વ શબ્દ કહેવામાં એ આશય છે કે દેશથી પણ પાપવાળા ચેગાને ત્યાગ કરી શકાય છે, તેને દેશચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. પણ આ ઠેકાણે પૂર્ણ ચારિત્રનું વર્ણન ચાલે છે, અને તેજ મોક્ષનું એક અંગ છે. માટે દેશ ચારિત્રનું ગ્રહણ ન થાય, તે અર્થે સર્વ શબ્દનું ગ્રહણ કરેલું છે. તે ચારિત્ર અહિસાદિ (કેઈપણું જીવની હિંસા ન કરવી ઈત્યાદી) વ્રતના ભેદથી પાચ પ્રકારનું છે તેજ પાંચ પ્રકાર આગળ કહેવામાં આવે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
પ્રથમ પ્રકાશ
યમને પહેલો ભેદ
ओहसासत्यमस्तेय, ब्रह्मचर्यापरिग्रहाः ॥ पंचभिः पंचभियुक्ता, भावनाभिर्विमुक्तये ॥ १९ ॥
અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય, અને મમતારહિતપણું, આ પાંચ મહાવ્રત ચારિત્ર કહેવાય છે. એક એક મહાવ્રતની પાંચ પાંચ ભાવનાઓ છે. પાંચ પાંચ ભાવના સહિત પાંચ મહાવ્રત મુક્તિને માટે થાય છે. ૧૯ |
વિવેચન–આ પાંચ મહાવ્રતે એ ચારિત્ર છે અને તે મેક્ષનું કારણ છે. અહિ એ શંકા ઉત્પન્ન થાય છે, કે પાંચ મહાવ્રત ચારિત્ર છે અને ચારિત્ર તેજ ચોગ છે. તે વિશેષમાં નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ આ સર્વે આગળ બતાવવામાં આવશે તેને ઉપગ શું? અથૉત્ જે યમથી એટલે પાંચ મહાવ્રતોથી મોક્ષ થતું હોય તે પછી ધ્યાનાદિ અંગે કહેવાનું પ્રયોજન શું? આ શંકાનું સભાધાન એમ થઈ શકે છે કે એક વ્યવહારિક મહાવ્રતો અને બીજાં નિશ્ચયિક મહાવ્રતે. તેમાં વ્યવહારિક મહાવ્રત અષ્ટાંગ ચિંગના પ્રથમ અગ તરીકે આવી શકે છે. કોઈપણું જીવની હિંસા કરવી નહિ, ૧ અસત્ય બોલવું નહિ, ૨ ચોરી કરવી નહિ, ૩ બ્રહ્મશ્ચર્ય પાળવું, ૪ અને પરિગ્રહને સર્વથા ત્યાગ કરે ૫ આ પાંચ નિયમ યા મહાત્ર વ્યવહારિક છે અને તેને ચાગના પ્રથમ અંગ તરિકે ગણવામાં આવ્યા છે. આ પાંચ મહાવ્રતો તેજ ચારિત્ર છે અને તે ચારિત્ર મોક્ષનું કારણ છે આમ આ પાંચ મહાવ્રતનેજ ચારિત્રમા સમાવેશ કરવામાં આવતા હોય અને નિયમાદિ સાત અગો જદાં ગણવામાં કે લેવામાં ન આવતા હોય તે આ મહાવ્રતને નિશ્ચયિક સ્થિતિમાં લઈ જવાં જોઈએ અને એ નિશ્ચયિક સ્થિતિની પરાકાષ્ટા (છેલ્લી હદમાં) મોક્ષ છે, એમ કહેવું તે યથાર્થ બની શકે તેમ છે. પાંચ મહાવ્રતાની નિચિક સ્થિતિ આ પ્રકારે છે કે, અહિંસા એટલે પિતાના
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુસનાં પહેલા શૈ.
પ૩
આત્માને કાઈપણ પ્રકારે હિંસક થવા ન દેવા. અર્થાત્ કાઇ પણ જાતનાં શુભાશુભ કર્મોથી આત્માને દખાવા ન દેવા જોઇએ ૧. સત્ય એટલે આત્મા સિવાય બીજી કાઇ પણ વસ્તુને પેાતાની માનવી કે કહેવી ન જોઇએ. ૨. અશ્રય-પુગલિક વસ્તુને ઉપભાગ કરવા ન જોઇએ. ૩. બ્રહ્મશ્ચય એટલે આત્મભાવમાં રમણ કરવું જોઈએ. ૪. અપરિગ્રહ એટલે શુભાશુભ કર્મો ઉપર પણ મમત્વ હાવા ન જોઇએ. ૫. આંહિ આ શ ંકા થઇ શકે તેમ છે કે, જો આચાર્યશ્રીના અભિપ્રાય નિશ્ચય મહાવ્રત કહેવાના હતા તે તેઆએ તેમ શા માટે ન લખતાં આગળ ઉપર વ્યવહારિક મહાવ્રતાનું વિવેચન કર્યું ? આ શંકા ખરાખર છે પણ આચાર્ય શ્રીજીએ સર્વત્તાવચર્ચાનાં સ્થાનધાત્રિમિષ્યતે સર્વ જાતના સદેષ (દાષવાળા) ચેાગાના ત્યાગ કરવા તે ચારિત્ર છે એમ કહ્યુ` છે. આહિ અમુક હદની અપેક્ષાએશુભ ચેાગે છે, તે પણ દોષરૂપ છે. તે અપેક્ષાએ વિચાર કરતાં એ વાક્યમાં નિશ્ચય મહાવ્રત સંબધી ગુઢાર્થ ગુપ્ત રહેલા હાય એમ અનુમાન કરી શકાય છે. જો તેવા ગુમ ગુઢાર્થ ન હેાત તા આગળ ઉપર ધ્યાન આદિકનું સ્વરૂપ તે ન કહેતાં આ મહાવ્રતાજ મેાક્ષનું સાધન છે એટલું કહીને કૃતાર્થ થઇ ત્યાંથી વિરામ પામત. પણ આટલાથી ન અટકતાં વ્યવહારિક પાંચ મહાવ્રતપૂર્વક ધ્યાન આદિકનું સ્વરૂપ બતાવતા સાધકને છેલ્લી હદ સુધી રસ્તા ખુલ્લા ખતાવે છે. અને અ ંચ મહાવ્રતાને ચારિત્ર કહી તે જ્ઞાન, શ્રદ્ધાન અને ચારિત્ર મેાક્ષને અર્થે થાય છે, આમ એકજ પુસ્તકમાં એ અભિપ્રાય આપતાં, પહેલા અભિપ્રાયમાં ખુલ્લી રીતે નિશ્ચય મહાવ્રતની ગુપ્તતા સમજી શકાચ છે, અને ખીજા અભિપ્રાયથી વ્યવહારિક મહાવ્રત કહેવાપૂર્વક છેલ્લી હદ સુધી સાધકને લઇ જવા પ્રયત્ન કરે છે અથવા મીજી અપેક્ષાએ એમ પણ સમજી શકાય છે કે આ પાંચ મહાવ્રત પાંચ પાંચ ભાવના યુક્ત મેાક્ષને અર્થે થાય છે, તે સામાન્ય કથન છે. અને ધ્યાનાર્દિક કરી મેાક્ષ થાય છે તે વિશેષ કથન છે. એટલે પ્રથમ સામાન્ય કથન કરી પછી વિશેષ કહેવું; એ પણ એક શાસ્ત્રકારીની રીતિ છે. આંહિ પાંચ મહાવ્રતા માનું કારણ છે, તે પરપરાએ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
પ્રથમ પ્રકાશ
મેક્ષનું કારણ છે, એમ પણ સમજી શકાય છે. આ પ્રમાણે જુદા જુદા અભિપ્રાયે જે મારા સમજવામાં આવ્યા તે જણાવ્યા છે. વિશેષ ખુલાસે જ્ઞાની પુરૂષ જાણે. ગમે તેમ છે પણ આ પાંચ મહાત્રતા મેક્ષનું કારણ છે, તે તે નિર્વિવાદ છે કેમકે આ મહાવ્રતના આદરભાવથી સંસારને અને કર્મ આવવાનો માટે ભાગ શેકાઈ જાય છે, આત્માને શાન્તિ અનુભવાય છે અને ઉત્તરોત્તર આગળ વધી શકાય છે, એ તે નિર્વિવાદ છે. આ પાંચ મહાવ્રતની પચીશ ભાવનાઓ છે. અહિં ભાવનાનો અર્થ એવો થાય છે કે મહાવ્રતાને સારી રીતે કઢતાપૂર્વક પાળવામાં સહાયક ક્રિયાઓ. આનું સ્વરૂપ અનુક્રમે આગળ કહેવામાં આવશે. પ્રથમ તે પાંચ યમનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે.
અહિંસારૂપ પહેલા મહાવ્રતનું સ્વરૂપ કહે છે. न यत्पमादयोगेन, जीवितव्यपरोपणम् ॥ त्रसानां स्थावराणां च, तदहिंसावतं मतम् ॥२०॥
પ્રમાદના કારણથી, ત્રસજીનું અને સ્થાવર ઓનું જીવિતવ્ય નાશ ન કરવું તે અહિંસાવ્રત માનેલું છે.
વિવેચન –ત્રસજીવો અને સ્થાવર જીવે એઓનું વર્ણન ચા ઓળખાણ (સમજુતી) આગળ અપાઈ ગયેલ છે. તે જીને પ્રમાદથી પણ નાશ ન કરે, એ વાક્યથી સ્પષ્ટ સમજાઈ શકાય છે કે પ્રમાદથી નાશ ન કરો. ત્યારે જાણુંને તો નાશ નજ કરો અહિ એ શંકા થઈ શકે તેમ છે કે જીવ તે નિત્ય અને અમર છે. એક શરીર મૂકી શરીર તરમાં જાય છે, અને તેથી જીવનો નાશ થતો નથી, પણ શરીરને નાશ થાય છે. તે ત્રણ અને સ્થાવર જીવેનો નાશ ન કરવો, એમ કહેવાનો હેતુ શું છે? તેનું સમાધાન એમ થઈ શકે છે કે આ દેહધારીજીને દેશ પ્રાણ હોય છે.
સ્પર્શ ઇન્દ્રિય–શરીર, રસઇઢિય-જીહુવા, ધ્રાણેદ્રિય–નાકચસુદ્રિય –આંખ, શ્રોત્રઈદ્રિય–કાન, મનબળ-મનશક્તિ, વચનબળ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુસના બીજો ભેદ
*
422 223
૧૫
વચનશક્તિ, યાયઅળ—શરીરશક્તિ, શ્વાસેાશ્વાસ અને આયુષ્ય
..
આખું.
તેમાંથી પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ આ પાંચમાં રહેલા એકેદ્રિય જીવાને સ્પર્શેદ્રિય, કાયખળ, શ્વાસેાશ્વાસ અને આયુષ્ય એ ચાર પ્રાણુ હાય છે. એઇન્દ્રિય જીવાને રસઇન્દ્રિય અને વચનમળ સહિત છ પ્રાણ હોય છે. તેઈદ્રિય જીવાને પ્રાણુઇંદ્રિય સહિત સાત પ્રાણ હાય છે. ચારદ્રિય જીવાને ચક્ષુઈંદ્રિય સહિત આઠ પ્રાણ હોય છે. માતાપિતાના સંચાગ વિના *ઉત્પન્ન થયેલા સમૂમિ પંચેન્દ્રિય જીવાને કઈદ્રિય સહિત નવ પ્રાણુ હાય છે. અને ગર્ભજ પચેન્દ્રિય જનાવર, મનુષ્ય તથા ઉપપાતિક દેવ અને નારકીના જીવાને દશ પ્રાણ હાય છે. આ પ્રાણા તે આ દેહધારીનું કાઇ પણ જાતના દેહમાં રહેવારૂપ જીવિતવ્ય છે, અને પ્રાણારૂપ જીવિતવ્યના નાશ કરવા કે તેનાશ્રી જીવના વિયાગ કરાવવે અથવા તેને દુ:ખ આપવું તે હિસા છે. આ કહેવાથી જુએ કે આત્માના નાશ નથી થતા એ સિદ્ધ છે, તો પણ તેને ધારણ કરેલા પ્રાણાના નાશ થવાથી *(વિયેાગ થવાથી) આત્મા દુઃખાદિના અનુભવ કરે છે અને તેથીજ પ્રાણાના નાશને હિંસા માનવામાં આવી છે. એકેદ્રિયથી લઈ પચે દ્રિય પ ત કાઈ પણ જીવને મનથી, વચનથી કે શરીરથી મારવામાં, સરાવવામાં કે તેનું અનુમેાદન કરવામાં ન આવે ત્યારે તે પ્રથમ અહિંસાવ્રત કહેવાય છે. ૨૦
યમના ખીજો ભેદ.
-
प्रियं पथ्यं वचस्तथ्यं, सूनृनत्रतमुच्यते ।
॥
तत्तथ्यमपि नो तथ्य, मप्रियंचाहितंच यत् ॥ २१ ॥ બીજાને પ્રિય લાગે તેવું હિતકારી અને સત્ય વચન ખેલવું તે સત્ય નામનું મહાવ્રત કહેવાય છે. અપ્રિય અને અહિતકર વચન સત્ય હાય તા પણ તે સત્ય નથી. ( કેમ તે બીજાને ખેદનું અ પરિણામે અનર્થનું કારણ છે.)
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પટ્ટ
પ્રથમ પ્રકાશ.
વિવેચન- ચેાગીઓએ કેવાં વચન એલવાં જોઈએ તે તેમાં ખીજું મહાવ્રત રહી શકે? ગુરૂવર્ય કહે છે કે પ્રિય લાગે તેવું હાય, તેનાથી હિત થતું હાય, અને સત્ય હૈાય. આ ત્રણ વિશેષણ વિશિષ્ટ હાય તા ખીજું મહાવ્રત કહી શકાય. સત્ય હાય પણ અપ્રિય હાય કે અનર્થકારી હાય તે તે વચન સત્ય છતાં પણ સત્ય નથી. આ કહેવાથી યાગીઓએ કઠાર વચનથી પણ ખીજા જીવાને દુ:ખ ન આપવું, એવા ન્યર્થ નીકળે છે. આવી સક્ષમ અહિંસક વૃત્તિએથી ચેગીઓમાં હિંસક પ્રાણીએ ઉપર કામુ ધરાવવાની કે વચનસિદ્ધિ આદિ અનેક અતિશયેાવાળી સિદ્ધિઓ પેદા થઈ શકે છે.
યમના ત્રીજો ભેદ.
--
अनादानमदचस्या, स्तेयव्रतमुदीरितम् ।
વાઘા માળા મુળામાઁ, હરતા તં તા ફ્રિ હૈ ॥ ૨૨ ॥ આપ્યા સિવાય કાંઇ નહિ લેવું તે અચી વ્રત કહેલું છે. ધન એ મનુષ્યાના માહ્ય પ્રાણ છે તે હરણ કરતાં તે મનુષ્યેાના દ્રવ્ય પ્રાણાને નાશ કર્યો કહી શકાય છે. ૨૨
વિવેચન~વસ્તુના માલિકની રજા સિવાય કે તેના આખ્યા સિવાય કોઇ પણ વસ્તુ ગ્રહણ ન કરવી, તે ત્રીજી અચાર્ય વ્રત હેવાય છે. વસ્તુના માલિક કાંઈ સજીવ વસ્તુ અથવા ધન વિગેરે આપે તેા ધણીની આપેલી હાવાધી તે ગ્રહણ કરી શકાય કે કેમ ? ઉત્તરમાં ગુરૂવર્ય એમ જણાવે છે કે ત્યાગોને માટે તે અદત્ત ચાર પ્રકારનું છે. તીથ કરની આજ્ઞા હાય તેજ ગ્રહણુ કરી શકાય તીર્થંકરની આજ્ઞા સિવાયની વસ્તુ તેના માલિક આપે તાપણુ ન ગ્રહણ કરવી. તીર્થંકરે અમુક વસ્તુ લેવાની આજ્ઞા આપા હાય તાપણુ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ તે ગ્રહણ કરાય છે તે તેવી વસ્તુ વિદ્યમાન ગુરૂની આજ્ઞા સિવાય ન લઈ શકાય. ૨. કારણ કે દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિને જાણનાર ગુરૂ લાભાલાભ જાણીને તેને ગ્રહણ શ્ર્વાની આજ્ઞા આપે. તેમજ માલિકની આજ્ઞા
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
યમને ચોથા ભેદ,
૫૭
- - -
- -
-
-
-
-
-
- -
-
-
હોય તે તે વસ્તુ ગ્રહણ કરી શકાય, અને સજીવ શિષ્યાદિને તેની પોતાની મરજી યા તેના વડિલોની આજ્ઞા હોય તે શિખ્યાદિપણે ગ્રહણ કરી શકાય. ૪. આ પ્રમાણે તીર્થકર સંબંધી, ગુરૂ સંબંધી, માલીક સબંધી અને જીવ સંબંધી એમ ચાર પ્રકારના અદત્તને ત્યાગ કરે. ત્યાગીઓને દ્રવ્ય, ધનાદિ તો ગ્રહણ ન કરાય, કેમકે દ્રવ્ય એ ત્યાગવૃત્તિને નાશ કરનાર છે, તેમ ગૃહસ્થને ધનાદિ ઉપર મમત્વભાવ હોવાથી તે ધન બાહ્ય પ્રાણ જેવું છે. આવા ઘણા દાખલાઓ બનેલા જોવામાં આવે છે કે ધનને નાશ થવાથી કે ચોરી થવાથી મનુષ્યનાં હૃદય ફાટી જાય છે અને મરણ પણ થાય છે. માટેજ શાસ્ત્રકાર કહે છે કે બાહ્યા પ્રાણ સરખું મનુષ્યનું ધન હરણ કરનારે તેના ખરા પ્રાણેનું હરણ કર્યું છે. ૨૨.
ચમને ચોથો ભેદ.
–૦ ૪૦– दिव्यौदारिककामानां कृतानुमतिकारितैः । मनोवाकायतस्त्यागो ब्रह्माष्टादशधा मतम् ॥ २३ ॥ દિવ્ય અને ઉદારિક વિષયનો મનથી, વચનથી અને શરીરથી કરવા, કરાવવા અને અનુમોદવાનો ત્યાગ કરે તે બ્રહ્મચર્ય અઢાર પ્રકારનું કહેલું છે. ૨૩.
વિવેચન–દિવ્ય એટલે દેવ સબ ધી અને ઉદારિક એટલે મનુષ્ય તથા તિર્યંચ (જનાવર) સંબંધી વિષને ત્યાગ કરવો. ખરેખર ત્યાગ, ઈચ્છાના ત્યાગની સાથે જ રહે છે અને તે ઈચ્છાને ત્યાગ અઢાર પ્રકારે ત્યાગ કરવાથી થઈ શકે છે. મનથી, વચનથી અને કાયાથી વિષય સેવન ન કરવું, મન વચન કાયાથી ન કરાવવું, અને મનથી, વચનથી અને કાયાથી વિષય સેવનારની અનુમોદના ન કરવી, આ નવ ભેદ થયા. તે નવ ભેદ દેવતાના વૈચિ શરીર સબંધી અને બીજા નવ ભેદ મનુષ્ય અને તિર્યંચના ઉદારિક શરીર સ બ ધી, બેઉ મળી અઢાર ભેદ થયા. આ અઢાર ભેદે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું. આ બ્રહ્મચર્ય પાળનારને અરધો સંસાર સુખમય થઈ જાય છે. કર્મબ ધનાં ઘણાં કારણે ઓછાં
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
પ્રથમ પ્રકાશ થઈ જાય છે. વીર્ય એ શરીરનું પિષક હોવાથી ખરું જીવન છે. તેનું રક્ષણ કરવાથી યાદશક્તિ, શરીરશકિત અને વિચારસામર્થ્ય વૃદ્ધિ પામે છે. એમને અધિકારી થાય છે અને વિવેકજ્ઞાન પામતાં ઘણું સહેલાઈથી આત્મસ્વરૂપમાં પ્રવેશ કરી શકે છે. શરીરની સ્થિરતા અને મનની એકાગ્રતા કરવામાં આ વીર્ય ઘણું જ ઉપયોગી છે, માટે ચેગી થવા ઈચ્છનારાઓએ ઘણું પ્રયત્નથી વીર્યનું રક્ષણ કરવું અને ખરી રીતે તેજ બ્રહ્મચર્ય કહેવાય છે. ૨૩,
ચમનો પાંચમે ભેદ, सर्वभावेषु मूर्छाया, स्त्यागः स्यादपरिग्रहः । यदसत्स्वपि जायेत, मूर्छया चित्तविप्लवः ॥२४॥
સર્વ પદાર્થોને વિષે આસક્તિનો ત્યાગ કરવો તે અપરિગ્રહ કહેવાય છે (આસક્તિનો ત્યાગ કરે તેને ત્યાગ કહી શકાય. કહેવાને હેતુ એ છે કે) પાસે વસ્તુ ન હોય તો પણ આસક્તિથી (ઈચ્છા હોવાથી) મનમાં અનેક વિચારે (વિકૃતિઓ) પેદા થાય છે. ૨૪.
વિવેચન–સર્વ પદાર્થોમાંથી મેહ, મૂછ, ઈચ્છા, આસક્તિ, ચા સ્નેહનો ત્યાગ કરે તે જ ખરેખર ત્યાગ છે. ઉપરથી, બાહાથી ત્યાગ કરવામાં આવ્યો હોય પણ અંદરની તૃષ્ણ શાંત ન થઈ હોય તે મનમાં અનેક જાતના વિકપ ચા વિકાર થયા કરે છે અને મનને શાતિ મળતી નથી. ત્યાગ કરવાનું કારણુજ શાંતિ અનુભવવાનું છે, અને તે શાંતિ બાહ્ય ત્યાગથી કદી મળવાની નથી. ઈચ્છાની ઓછાશ વિનાને ત્યાગ વિટ અણુરૂપે છે. તે ત્યાગ પછી રૂપાંતર કરીને જુદી જુદી રીતે તેને ફસાવે છે. એક ઘર મૂકાવી કોઈ બીજીજ રીતે બીજું નવું ઘર મંડાવે છે. માટે જ્ઞાની પુરૂષો વારંવાર કહે છે કે કુછ પર કુત્તો મૂછ છે તેજ પરિગ્રહ છે. ૨૫.
યમસિદ્ધિની મદદગાર ભાવનાઓ. भावनाभिर्भावितानि, पंचभिः पंचभिः क्रमात् । महाब्रतानि नो कस्य, साधयंत्यन्ययं पदम् ॥२५॥
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલા મહાવતની ભાવના
અનુક્રમે પાંચ પાંચ ભાવનાઓથી વાસિત થયેલાં આ મહાવ્રતો કેને મેક્ષપદ સાધી નથી આપતાં? અર્થાત્ આ મહાતેને ભાવના સહિત આદર કરનાર અવશ્ય મોક્ષપદ મેળવે છે. ૨૫
પહેલા મહાવ્રતની ભાવના,
मनोगुप्त्येषणादानेर्याभिः समितिभिः सदा । दृष्टान्नपानग्रहणेनाहिंसां भावयेत्सुधीः ॥ २६ ॥
મને ગુપ્તિ ૧ એષણસમિતિ ૨. આદાનસમિતિ ૩. ઇસમિતિ છે. અને અન્નપાન જોઈને ગ્રહણ કરવું. ૫. આ પાંચ ભાવનાઓએ કરી બુદ્ધિમાન મનુષ્યએ અહિસાને પુષ્ટિ આપવી યા વાસિત કરવી ૨૬.
વિવેચન––અહિ મને ગુણિને અર્થ એ થાય છે કે મનને અશુભ વિચારોથી અટકાવવું. હિંસા કરવામાં મનના વ્યાપારની મુખ્યતા છે તેથી મનની વિશુદ્ધતા હેય તેજ અહિંસા બની રહે છે અથવા મનની વિશુદ્ધતાથી અહિસાને પુષ્ટિ મળે છે ૧ એષણસમિતિ એટલે આહાર, પાણું, વસ્ત્ર, પાત્ર વિગેરે કઈ પણ જીવને દુઃખ ન થાય તેવી રીતે નિર્દોષ લેવું. ૨. આદાનસમિતિ એટલે વસ્ત્રપાત્રાદિ ઉપકરણે તથા બીજુ પણ કાંઈ લેવું મૂકવું હોય તો તે કોઈ પણ જીવની વિરાધના ન થાય તેમ લેવું મૂકવું. ૩. ઈર્યાસમિતિ એટલે રસ્તામાં જવું આવવું હોય ત્યાં નીચી દષ્ટિ કરી યતનાપૂર્વક કોઈ જીવની વિરાધના ન થાય તેવી રીતે જવું આવવું ૪. દષ્ટાન્નપાનગ્રહણ એટલે અનાજ (આહાર) અને પાણે જોઈ ને લેવું કીડી, કુથુવા પ્રમુખ જી. અદર ચડી આવ્યા હોય તે તેને દૂર કરવા, દૂર ન થઈ શકે તેવા જ હોય તો તે અનાજ પાણુનો નિર્દોષ જમીન ઉપર ત્યાગ કરે. ૫. આ પાચ ભાવનાઓ પ્રમાણે વર્તન કરી પ્રથમ અહિંસામહાવ્રતને સારી રીતે પાલન કરવું. ૨૬.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ
બીજા મહાવ્રતની ભાવના
हास्यलोभभयक्रोधप्रत्याख्याननिरन्तरम् ।
आलोच्य भाषणेनापि भावयेत् सूनृतव्रतम् ॥ २७ ॥
હાંસી ૧. લોભ ૨, ભય ૩. અને ક્રોધનાં પચ્ચખાણ (ત્યાગ) કરવા વડે કરીને નિરતર વિચારપૂર્વક બોલવા વડે સત્યવ્રતને વાસિત કરવું. (મજબુત કરવું) ર૭
વિવેચન – અસત્ય (જુઠું) બોલવાના કારણે વિચાર કરીશું તે પ્રથમ મનુષ્ય એક બીજાની હાંસી મશ્કરી કરતાં જૂઠું બોલે છે. મશ્કરીમાં એક બીજાની વસ્તુઓ છુપાવી, અમે લીધી નથી આમ કહી તેની વસ્તુ માટે વ્યાકુળ થતે જોઈ આનંદ પામે છે. અથવા તેની સ્થિતિ તેવી ન હોય, તથાપિ તેવી સારી કે અધમ સ્થિતિના જેવા પર્યાયથી બોલાવી મજા મેળવે છે. આ આનદ કે મજાથી ફાયદો કાંઈ નથી છતાં મનુષ્ય અસત્ય બેલે છે અને બીજા વ્રતને દુષિત કરે છે. તેઓને ગુરૂવર્ય જણુંવે છે કે બીજા વતને તમારે મજબુત કરવું હોય તો હાંસી કરવાનું પ્રત્યાગ્યાન (પચ્ચખાણુ) કરે. બીજી ભાવના લેભનો ત્યાગ કરવાની છે. મનુષ્ય ક્ષણિક વસ્તુની લાલચને પરાધીન થઈને અસત્ય બોલે છે. આ ઠેકાણે વિચારવાનું છે કે ગમે તે વસ્તુ માટે લાભથી પ્રેરાઈ અસત્ય બોલી તે વસ્તુ મેળવશે તથાપિ પુણ્યની પ્રબળતા સિવાય તે વસ્તુ તમારી પાસેથી ચાલી જશે, યા તમારા ઉપગમાં નહિ જ આવે અને બીજા મહાવ્રતને ભાંગી કર્મબંધિત થશે, એટલે અસત્ય બોલી લોભથી તે વસ્તુ મેળવવી નિરર્થક છે. એટલું જ નહિ પણ તે અનર્થ પેદા કરનાર છે. હવે જે તમારું પુણ્ય પ્રબળ છે તે પણ અસત્ય બોલી લેમથી વસ્તુ મેળવવી નિરર્થક છે. કારણ કે તમારું પુણ્ય પ્રબળજ હશે તો તેવી રીતે કર્યા સિવાય પણ તમને તે વસ્તુ સતેષવૃત્તિથી મળી - હેશે અને તેટલો કર્મબ ધ અને અનર્થ થતું અટકશે ૨.
મનુષ્ય ભયથી અસત્ય બેલે છે. ન કરવાનું કોઈ કાર્ય થઈ ગયું હોય તેના સંબંધમાં કઈ પુછે કે આ કાર્ય તમે કર્યું છે? હવે
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા મહાવ્રતની ભાવના.
દેશ
જો તે થઈ ગયું છે તેમ કહેતો તેની આખરૂ જાય, લેાકમાં અપકીર્તિ થાય અથવા માર પડે કે વસ્તુનો વિનાશ થાય, વિગેરે ભયનાં કારણેાને લઈને હું ખેલે છે. તે કાર્યને છુપાવે છે. જ્ઞાની પુરૂષષ કહે છે કે તેવા પામર જીવે એવડા દંડાય છે. એક તો અકાર્ય કર્યું, તેનાથી કર્મ બંધન તે! થયુંજ. વળી તે કાર્ય છુપાવવા માટે જૂઠ્ઠું ખેલે છે. આમ એક તો વિષ અને પાછુ વઘાયુ` એમ બન્ને રીતે કર્મ ખાંધે છે. ગુરૂજી કહે છે કે આ ચેાડા વખતના સંચાગવાળા જીવાને સારૂં દેખાડવા માટે તેમના ભયથી તું જૂઠું ખેલે છે પણ તારે તારા આત્માના ભય સાથે રાખવે જોઈએ. હું લાા થાડા વખતના સચેાગવાળા જીવાને રાજી રાખવા અને નિર ંતરના સંચાગવાળા પોતાના આત્માને કષ્ટમાં નાખવા, ભૂવેાભવમાં જૂહુ એટલી રખડાવવા, મારવા કે રીબાવવા એ કોઈ રીતે તમને લાયક નથી. તેમ લેાકેાને રાજી રાખવાથી પણ તે પાપ પુ રહેવાનું નથી તો અકાર્ય કરી તેને પશ્ચાતાપ કરી, તેની મારી માળા, તેને છુપાવા નહિ અને તેનું પ્રાયશ્ચિત કરીશુદ્ધ થા ૩.
ચેાથુ ક્રોધથી અસત્ય ખેલાય છે. ક્રોધના આવેશમાં મનુચૈા પાતાનું ભાન ભુલી જાય છે. આત્મામાં એક જાતના મહાન્ વિકાર પેદા થાય છે. અને તેની છાયા ભ્રૂકુટિની ભીષણતા, અધરનું સ્ફૂર્યું, મુખની લાલાશ અને શબ્દના વિપરિતપણા રૂપે બહાર આવે છે. ક્રોધને પરાધીન થએલા મનુષ્યાને વાચ્યાવાચ્ચેનું કે કબ્ય અકબ્યનું ભાન રહેતું નથી, તેથી અસત્ય ખેલાય છે, જૂઠુ લક બીજાને અપાય છે અને સત્યાસત્ય નિંદા પણ થાય છે. જ્ઞાની પુરૂષાએ આવે ઠેકાણે બહુ સાવચેત રહેવાનું છે. પ્રથમ તો કોને પ્રવેશ કરવાજ ન દેવા. કદાચ થઇ આવ્યા તો વચન દ્વારા કે કાર્ય દ્વારા તેના ઉદયનો નિરોધ કરવા, તેને નિષ્ફલ કરવા અરે ઉદયરાય ન કરી શકાય તો તેવા પ્રસ ગેામાંથી થાડા વખત દૂર ચાલ્યા જવું, અથવા તો તે કાર્ય ખીજા વખતને માટે મુલતવી રાખવું. આમ ગમે તે ઉપાયે કરી ક્રોધને નિષ્ફળ કરવા અને તેનાથી પ્રેરાઇ અસત્ય નજ ખેલવું. આચાર્ય શ્રી કહે છે કે આ હાંસી લેાભ, ભય અને ક્રોધનાં પચ્ચખાણ કરવાં જોઇએ.
1
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ,
પાંચમી ભાવના નિરતર વિચાર કરીને બોલવું તે છે. પૂર્વપર વિચાર કર્યા સિવાય રભસવૃત્તિથી એકદમ બોલી નાંખવું તેમાં કેટલીક વખત અસત્ય પણ બાલાઈ જાય છે, એટલું જ નહિ પણ તેનું પરિણામ કઈ વખત વિપરીત આવે છે, માટે કાંઈ પણ ઓલવુ હોય તેના પહેલાં જરા વિચાર કરી છે કે આ બેલવાથી મને પિતાને કેટલે ફાયદા છે? ચા બીજાને ફાયદો થશે કે કેમ? આ બોલવાથી નુકશાન તો નહિ થાય? વિગેરે વિચાર કરીને બોલવું, એક કવિ તે વિષે કહે છે કે –
सगुणमपगुणं वा कुर्वता कार्यजातं परिणनिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन। अतिरभसकृतानां कर्मणामाविपत्ते:
भवति हृदयदाहिशल्यतुल्यो विपाकः॥१॥ સારું અગર ખોટું કાર્ય કરતાં વિદ્વાનોએ પ્રયત્નપૂર્વક તેના પરિણામને વિચાર કરવો જોઈએ. ઘણું ઉતાવળથી પૂર્વાપર વિચાર ર્યા સિવાય કરેલાં કાર્યથી કઈ વખત એવી વિપદા આવી પડે છે કે તે વિપાકે હૃદયમાં શલ્યની માફક દાહ કરે છે. આ પ્રમાણે બીજા મહાવ્રતની પાંચ ભાવનાઓ પૂર્ણ થાય છે. એ ભાવનાઓ પ્રત્યે જાગૃતિ રાખી બીજ મહાવ્રતને મજબુત બનાવવું. ર૭.
ત્રીજા અદત્તાદાનવિરમણવ્રતની ભાવના.
आलोच्यावग्रहयाञ्चाऽभीक्ष्णावग्रहयाचनम् । एतावन्मात्रमेवैतदित्यवग्रहधारणम् ॥ २८ ॥ समानधार्मिकेभ्यश्च, तथावग्रहयाचनम् ।
अनुज्ञापितपानानाशनमस्तेयभावनाः॥२९॥ વિચાર કરી અવગ્રહની યાચના કરવી, ૧ વારંવાર અવગ્રહની ચાચના કરવી, ૨ આટલોજ અવગ્રહ વાપરીશું એમ નિશ્ચય કરી તેટલે અવગ્રહ રાખે, ૩ સ્વધર્મીઓ પાસેથી અવગ્રહની યાચના કરવી, ૪ અને અન્ન પાન આસન વિગેરે ગુરૂની આજ્ઞા મેળવીને વાપરવાં, ૫ આ પાંચ અચાર્યવ્રતની ભાવના છે. ૨૮–૨૯.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ અનાદાનવિરાણવાની ભાવના, ૩ વિશ્વન- મ - કાન માં પાણી લાવ્યા હરા પર ભાર . * જમાને કે કાકા -
વારમાં તે . જો બા પાં માલિક પણ i. -
મન પર કે 11 = કિ . - . . પ મ . ૧. ચલિ. , , . . નારિ, . કાન રાખી
ખી શ . . મનપા અને મામાન્ય જ્ઞાન પૂલ હ. પાનપાનની જમા રાવળ, સવા, તડવા માટે મને આજ્ઞા કાય છે. પિ અગર કદમાં કે માં જવા માવવાના નિ બિપિ કેલા જાય ને ત્યાં સામાએ જવું મા ન જ આ કાળ આવે છે અનના ચોરી કર્યાનો) દાલ હ. ૬-૨-૨. ઘરના માલિકની મા સધી છે. ૪. અને કરા પ મુકામમાં પલ મુનિએ આવી રયા હાય તમને ગૃડ પાસેથી વિવિધ વાલા હાવાથી તે સુકામાં બીજા નવીન આવનાર મુનિએ પ્રથમ આવેલ મુનિઓની રક્ષા મેળવીને તેમાં રહેવું . જે તેઓની રજા મેળવ્યા સિવાય તેમાં રહે તે સ્વધની અદત્ત બ લાગે, પ. આ પાંચ અવગ્રહ કહલા છે.
પ્રથમ ભાવના. વિચાર કરીને ગૃહસ્થ પાયે અવગ્રહ માગવા તે છે. વિચાર કરવાનું કારણ એ છે કે આ જગ્યા માટે લાયક છે કે કેમ? આથી રહેવાથી અમારા જ્ઞાન ધ્યાનની વૃદ્ધિ થશે કે હાનિ? અથવા ઘા માલિક આગેવાન પતે ન હોય પણ તેના અનુયાયી પુત્રપુત્રી સ્ત્રી વિગેરે કુંટુંબીઓ હિય તે તેની પાસેથી યાચના કરી મુકામ મેળવ્યા પછી બહારથી આવેલ ઘરના માલિકને તે વાત સમન થશે કે કેમ? તેની મરજી ન હોવાથી આપસમાં લેશે તે નહિ થાય? વિગેરે પૂર્વાપર વિચાર કરી મુકામ યા જગ્યાની માગણી કરવી અમુક વખત જવા પછી ફરી યાચના કરવી. આ યાચના કરવાનું કારાગુ એ છે કે ગૃહસ્થને તે જગ્યાની જરૂર જણાની હાય અને શરમથી તે બોલી શકતે ન હોય, તે માટે ફરી યાચના કરવી. જે તેમ ન કરે અને તેની મરજી વિરૂદ્ધ ત્યાં વધારે વખત રહે તે ફરી બીજા સાધુઓને વસ્તી મળવી
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ,
દુર્લભ થઈ પડે. આ હેતુથી અથવા માંદગી પ્રમુખના કારણે મૂત્ર વિષ્ટા અને વસ્ત્રપ્રક્ષાલનાદિ કારણથી વસ્તીના માલીકને પીડા ન થાય માટે બીજીવાર યા વારંવાર તે વસ્તીના માલિકની રજા મેળવવી કે અમુક પ્રમાણ જેટલે અવગ્રહ વાપરીશું. ત્રીજી ભાવિનામાં જરૂર જેટલી જગ્યાની યાચના કરવી અને તેટલીજ વાપરવી. એથી દેનારનું મન કલુષિત ન થાય અને પિતાને અદત્તનો દેષ ન લાગે ૩. એક ધર્મવાળા સાધુઓ પહેલાં રહ્યા. હાય અને પાછળથી આવનાર સાધુ તેજ ધર્મના હોય તો પણ પહેલાં આવેલ સાધુની આજ્ઞા લઈને જ તે સુકામમાં ઉતરવું જોઈએ. જો તેમ ન કરવામાં આવે તે સ્વધની અદત્ત લાગે. ૪.
મેળવેલું અન્ન પાછું વસ્ત્ર પાત્રાદિ વિગેરે ગુરૂને ચા આચાર્યને બતાવીને પછી પોતાના ઉપયોગમાં લેવું. આ બતાવવાનું કારણ એ છે કે ગુરૂ આ વસ્તુ નિર્દોષ છે કે સદોષ છે અને ફાયદાજનક છે કે અપાય (કષ્ટ) આપનાર છે, વિગેરે જાણતા હોવાથી તેને લાયક હોય તે જ તેને આપી અપાયથી તેનું રક્ષણ કરે છે. ૫.
વિતરાગ માર્ગમાં પણ આહાર, પાણું, વસ્ત્ર, પાત્ર અને મુકામની તે જરૂર જણાય છે, તે સિવાયની બીજી વસ્તુ ઉપગી નથી તે ગ્રહણ કરવામાં આવે તે તેવિતરાગ માર્ગથી ભ્રષ્ટ થવાય છે ઉપર જણાવેલી ઉપગી વસ્તુ પણ ધણીની અને ગુરુની આજ્ઞા સિવાય ઉપયોગમાં લેવાની નથી એજ જણાવી આપે છે કે આ સૂક્ષ્મ પણ અદત્તનો ત્યાગ કરવાને ઉપદેશ આપનાર મહાત્માઓનો કઈ ગુઢ આશય તેમાં રહેલું છે, અને તેથી એમ સમજાય છે કે સદાચરણેથી, ભરપુર નીતિથી અને આત્મજ્ઞાનની જાગૃતિથી ચોગીઓએ શાંત ભાવમા પિતાનું જીવન નિર્ગમન કરવું જોઈએ હવે જે તેવા યોગીઓ આવા સ્વલ્પ કારણેમા લોકનીતિથી વિમુખ થઈ અદત્ત ગ્રહણ કરી કલેશના પ્રપંચમાં અને લેકેની અવગણનામાં આવી પડે તો તેઓ પોતાનું જીવન ઉચ્ચ કરી લોકેાને ઉચ્ચ માર્ગ બતાવવામાં કેવી રીતે ફાવી શકે કે ઉપયેગી થઈ શકે ? માટે તદ્દન નિર્દોષ અને શાંત રીતે જીવન પ્રવાહિત કરવાને ઈચ્છતા રોગીઓએ કોઈ પણ પ્રકારનું
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથા મહાવ્રતની ભાવના,
૬પ અદત્ત ન લેતાં ત્રીજા વ્રતની પાંચ ભાવનાઓથી વાસિત થઈ વર્તન કરવું જોઈએ. ૨૮–૨૯
થા મહાવ્રતની ભાવના, स्त्रीषंडपशुमद्वेश्मासनकुडयांतरोज्झनात् । सरागस्त्रीकथात्यागात् माग्रतस्मृतिवर्जनात् ॥ ३०॥ स्त्रीरम्यांगेक्षणस्वांगसंस्कारपरिवर्जनात् ॥ प्रणीतात्यशनत्यागात् ब्रह्मचर्य तु भावयेत् ॥३१॥
સ્ત્રી, નપુંસક અને જનાવરવાળાં ઘર, આસન, અને ભીંતના આંતરે રહેવાનું ત્યાગ કરવે કરી ૧, રાગ પેદા થાય તેવી સ્ત્રીની કથાઓનો ત્યાગ કરવે કરી ૨, પહેલી અવસ્થામાં અનુભવેલ વિષચેની સ્મૃતિ (યાદી) ન કરવે કરી ૩, સ્ત્રીઓના રમણિક અગ ન જેવે કરી ૪, અને પોતાના શરીરના ઉપર તેવા શણગારનો ત્યાગ કરવે કરીને, રસવાળા અને પ્રમાણથી અધિક આહારને ત્યાગ કરવે કરીને બ્રહ્મચર્ય વ્રતને ભાવિત (વાસિત) કરવું. ૩૦-૩૧.
વિવેચન–બ્રહ્મચારી પુરૂષોએ કે સ્ત્રીઓએ, જે ઠેકાણે સ્ત્રીઓ કે પરૂ રહેતા હોય, પછી તે એકલાં હોય કે જેડલાં હોય, તેવા ગૃહમાં ન રહેવું જોઈએ, તેનાં આસન ઉપર ન બેસવું જોઈએ, અને તેવાં મુકામેની ભીંતને આતરે પણું ન રહેવું જોઈએ, તેમ રહે તે તેમના પરિચયથી, તેમને જેવાથી અને તેમના વિષયાદિ સંબંધી શબ્દ સાંભળવાથી મેહની ઉત્પત્તિ થવાનો સંભવ છે, એટલું જ નહિ પણ વ્રતભંગ થવાનો પણ ભય છે. તેવી જ રીતે નપંસકો જેમને સ્ત્રી પુરૂષ બન્નેનો અભિલાષ થાય છે તે રહેતા હોય અને પશુઓ વિગેરેનાં જોડલીઓ કે એકલાં રહેતાં હોય તેવાં ઘરે, તેવા આસનો કે તેવાં ઘરની ભી તના આંતરે રહેવાથી પૂર્વે કહેલ દોષો ઉત્પન્ન થવા સંભવ છે. બ્રહ્મચારી પુરૂષોએ રાગવાળી સ્ત્રીઓ સાથે કથાનો ત્યાગ કરે જોઈએ અથવા સ્ત્રીની કથાનો ત્યાગ કકરવો જોઈએ અથવા એકલી સ્ત્રીઓ સાથે વાર્તાલાપ કે ધર્મ. સંબધી પણ કથાનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. ધર્મકથા ત્યાગ કરવાને
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ' . પ્રથમ પ્રકાશ
હેતુ એ છે કે ધર્મ કરતાં ધાડ આવી જાય.” આ કહેવત પ્રમાણે પિતાના ચારિત્રમાં ખામી લાવી બીજાનું સુધારવા પ્રયાસ ન કેરવો જોઈએ. ૨. ગૃહસ્થાશ્રમમાં ભગવેલ વિષયે યાદ કરવાથી વિકાર થઈ આવે છે. કામની ઉત્પત્તિજ વિચારથી થાય છે. પૂર્વના વિચારનું આલ બન મળતાં જ સત્તામાં રહેલ વેદેાદય પ્રબળ અને પ્રગટ થાય છે. તે દૂર કરવા માટે તેવા વિચારે સ્મૃતિમાં ન લાવવા એ ઉત્તમ રસ્તો છે. ૩.
સ્ત્રીઓનાં રમણિક અંગ ઉપાંગે જેવાથી વિષયને જાગૃતિ મળે છે. જો કે સ્ત્રી દુર છે, પિતાની પાસે નથી, તથાપિ જેમ ખટાશને જોવાથી દાઢમાથી પાણું છુટે છે, તેવી જ રીતે દૂર રહેલી સ્ત્રીના અગપગો રાગદ્રષ્ટિથી જોતાં મન દ્રવિત થાય છે. ૪.
ઘણા રસવાળું, સ્નિગ્ધ ચીચેવાળું અને પરિમાણથી અધિક અન્નાદિ લેવાથી પણ ઇઢિઓ મજબુત અને મદન્મત્ત થઈ વિષયવિકાર પ્રત્યે દેડે છે. માટે બ્રહ્મચારી પરષએ કે સ્ત્રીઓએ બલિષ્ટ, રસાદિવાળે અને પરિણામથી અધિક ખોરાક ન લેવું જોઈએ, પણું શરીરને પિષણ મળે, ઇદ્ધિઓ ઉન્મત્ત ન થાય, અને દરેક કાર્યો પોતાના પ્રમાણમાં બની શકે, તેટલે ને તે ખેરાક લે જોઈએ. ૫. આ પાંચ ભાવનાઓથી બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ કરવું અને વૃદ્ધિ પમાડવી ૩૦-૩૧.
પાંચમા અપરિગ્રહવ્રતની ભાવના. स्पर्शे रसे च गंधे च रूपे शब्दे च हारिणि । पंचास्वतींद्रियार्थेषु गाढं गायस्य वर्जनम् ॥ ३२ ॥ एतेष्वेवीमनोज्ञेषु सर्वथा द्वेषवर्जनम् । માવિન્યત્રdāવે મવન વિ શર્વિતાર રૂરૂ |
સ્પ, રસ, ગધ, રૂપ અને શબ્દ આ પાંચ ઇન્દ્રિયના મનોહર વિષયને વિષે ગાઢ (ઘણી) આસક્તિનો ત્યાગ કરે અને તેજ પાચ ઇન્દ્રિયની અમનેz (ખરાબ) વિષયને વિષે સર્વથા દ્વેષને ત્યાગ કરે તે અકિંચન્ય ( અપરિગ્રહ યા નિર્મમત્વ) વ્રતની પાંચ ભાવનાએ કહેલી છે. ૩ર૩૩.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે સમિતિ અને મિનાં નામેા.
૬૭
વિવેચન—કેટલાએક મનુષ્યા એમજ સમજે છે કે પસાના કે ઘરના ત્યાગ કર્યો એટલે ત્યાગ થઈ ગયેા. પણ એમ નથી. મુચ્છા પાê વુત્તો નાયપુત્તા તાળા જગતના જીવાનું ધર્મોપદેશ આપી રક્ષણ કરનાર જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરદેવે મુનિજ ૫ગ્રિહ કહ્યો છે. આ ત્યાગનો ધનમાં કે ઘરમાંજ સમાવેશ ન કરતાં તેને પાંચે ઇદ્રિચના સારા કે ખરામ દરેક વિષયમાં લાગુ પાડવામાં આવ્યેા છે. અને તે એ છે કે સારા વિષયામાં રાગ ન કરવા અને ખરામ વિષયેટમાં દ્વેષ ન કરવા. આ પાંચ ભાવનાઓ છે. અને તે ખરેખર અપરિગ્રહ કે નિમત્વને તેની છેલ્લી હદ સુધી પહાંચાડે છે. ૩૨-૩૩.
E
અન્ય રીતે ચારિત્ર ચેાગ,
अथवा पंचसमितिगुप्तित्रयपवित्रितम् । चरित्रं सम्यक्चारित्रमित्याहुर्मुनिपुंगवाः ॥ ३४ ॥ અથવા પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી પવિત્ર ચરિત્ર (આચરણ) ને તીર્થ કરા સમ્યક્ ચારિત્ર કહે છે.
વિવેચન—ચારિત્રને મુખ્ય માર્ગ ગુપ્તિ છે. અને સમિતિ અપવાદ માર્ગ છે. મન, વચન અને શરીરના ચોગાનો નિરાધ કરવા તે ગુપ્તિ છે. કાર્ય પ્રસગમાં શાસ્ત્રજ્ઞા મુજબ મૃતનાપૂર્વક મન, વચન અને શરીરના વ્યાપારને પ્રવર્તાવવાં તેને તીથ કરશ ચારિત્ર કહે છે. ૩૪,
તે સમિતિ અને ગુપ્તિનાં નામા
ईर्याभाषैणादाननिक्षेपोत्सर्गसंज्ञिकाः ।
पंचाहुः समितिस्तिस्त्रो गुप्तिस्त्रियोग निग्रहात् ॥ ३५ ॥ ઇર્યોસમિતિ ૧. ભાષાસમિતિ ૨. એષણાસમિતિ ૩. આદાનનક્ષેપસમિતિ ૪. ઉત્સર્ગ સમિતિ ૫ આ પાંચને મિતિ કહે છે અને મન, વચન, કાયાના ત્રણ ચોગાનો નિગ્રહ (રાધ) કરવા તેને ત્રણ ગ્રુતિ કહે છે. ૩૫.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ.
ઇય્યસમિતિ એટલે શું ?
लोकातिवाहिते मार्गे चुंविते भास्वदंशुभिः । जंतुरक्षार्थमालोक्य गतिरीर्या मता सताम् || ३६ |
અનેક લેાકેાથી ચલાએલા અને સૂર્યના કિરણાથી પ્રકટ દેખાતા માળે જંતુઓની રક્ષાને માટે જોઇને ચાલવુ તેને સત્ પુરૂષોએ ઇોસમિતિ કહેલી છે. ૩૬
X
વિવેચન જ્યારે કાઈ કાર્ય પ્રસગે મુનિઓને ચાલવું પડે ત્યારે પોતાની અને પરજીવાની રક્ષાને માટેજ જે રસ્તે અનેક લેાકેા ચાલેલાં હાય તેવે રસ્તે ચાલવું. આમ કહેવાનો આશય એ છે કે અનેક જીવેાના ચાલવાથી તે રસ્તો અચિત્ત–પૃથ્વીકાય, વનસ્પતિકાય અને ઝીણાં જ તુઓ વિનાનો થઈ ગયેલેા હાય છે. પણ જો નવાજ રસ્તો પાડવામા આવે તો તે ઠેકાણે પૃથ્વીકાયના જીવા તેમજ તેવા ઉજડ મામા અનેક ત્રસ જીવા ભરાઇ રહ્યા હાય છે તેનો નાશ થાય છે. વળી ઉન્માર્ગે ચાલતાં કાંટા, કાંકરા, જાળાં વિગેરે આવે તેથી પેાતાના શરીરને પણ ઇજા થવા સંભવ છે. લેાકેાના ચાલેલા માર્ગે પણ સૂર્યના કિરણેાથી પ્રકાશિત થયે તેજ ચાલવું જોઈએ તેમ ન કરવામાં આવે તો અંધારામાં પગ નીચે અનેક જીવાનો વિનાશ થવા સ ભવ છે. તેમજ ખાઇ, કાંટા કે ઝેરી જીવાથી પેાતાના શરીરને પણ નુકશાન થવા સંભવ છે. લેાકેાનો ચાલેલા માર્ગ સૂર્યથી પ્રકાશિત થયેા હાય ત્યારે પણ સાડાત્રણ હાથ દિષ્ટ જમીન ઉપર લાંખી પડે તેટલી નીચી ષ્ટિ રાખીને જીવાની પગ નીચે વિરાધના ન થાય તેવી રીતે જોઇને ચાલવું તે ઇચ્યસમિતિ કહેવાય છે. ૩૬.
ખીજી ભાષાસમિતિ.
अवद्यत्यागतः सर्व जनीनं मितभाषणम् । मिया वाचंयमानां सा भाषासमितिरुच्यते ॥ ३७ ॥ નિર્દોષી, સર્વ જીવને હિતકારી, અને પ્રમાણે પેત ( સ્વપ
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધી આદાન નિક્ષેપ સમિતિ, ૬૯ છે) બાલવું તેને ભાષા સમિતિ કહે છે. તે ભાસમિતિ મુનિએને પ્રિય છે, અથવા પિનકારી છે. ૩૭.
ત્રીજી એપણાસમિતિ, द्विचत्वारिंगना भिक्षादोपैनित्यमदूपितम् । मुनिर्यदन्नमादत्त संपणासमितिर्मताः ॥ ३८॥
મુનિઓ વિઘાના બેંતાલીસ દશાપોથી નિરંતર અક્રુષિત (દેપ રહિન ) જે આહાર અને પાણી આદિ ) ગ્રહણ કરે છે તેને એવા મિનિ કહે છે.
વિવેચન–જેમ ભ્રમર સ્વભાવિક ઉત્પન્ન થએલા કમળ ઉપર બેસી તેમાંથી રસ ગ્રહણ કરી પિતાના આત્માને સતાવે છે, અને કમળને પીડા ઉપજાવતો નથી, તેમ ગૃહસ્થાએ પિતાને માટે બનાવેલા આહારમાંથી, તેને દુઃખ ન થાય, ફરી બનાવો ન પડે. તેવી રીતે સ્વ૫ આહાર ગ્રહણ કરી મુનિએ પિતાના દેહને પિષિત કરે છે, તેને એષણસમિતિ કહે છે. ભિક્ષાના બેતાળીસ દેપ પિડનિર્યુક્તિસૂત્ર, દશવૈકાલિક સૂત્ર, ઉતરાધ્યયન સૂત્ર વિગેરે સ્થળેથી જોઈ લેવા વિસ્તાર વિશેષ હોવાથી અહી લખવામાં આવ્યા નથી. ૩૮,
ચેથી આદાન નિક્ષેપ સમિતિ, आसनादीनि संवीक्ष्य प्रतिलिख्य च यत्नतः। गृह्णीयानिक्षिपेदा यत् सादानसमितिः स्मृताः ॥३९॥
આસનાદિક દ્રષ્ટિથી જોઈને તથા એવા પ્રમુખથી પ્રમાને કરીને ચહ્નાપૂર્વક લેવાં અથવા મુકવા તેને આદાનસમિતિ કહી છે. ૩૯
વિવેચન–આ તો જેનોનો મુખ્ય સિદ્ધાંત છે કે, નાતિવાપm at કેઈ પણ જીવને મારશે નહિ. જેમ બીજા જીવને મારવાની મનાઈ છે તેમ પોતાના આત્માને પણ મારવો નહિ, ઉપયોગ રાખ્યા સિવાય ઉન્મત્ત યા ઉછુંખલપણે પ્રવર્તન કરતાં દરેક
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
go
પ્રથમ પ્રકાશ
wwwww WHO WE
-- we were mandat
કાર્ટીમાં બીજા જીવાના મરણુ સાથે પોતાના આત્મા પણ કર્મથી મરાય છે, આ ધાય છે તેનો ખચાવ પણ સાથેજ કરવાનો છે. અમે ખરૂં પૂછો તો પેાતાના જીવનો ખચાવ કરવો તેજ ખીજાના જીવોનો અચાવ છે. કારણ કે પાતે પેાતાના આત્માને કખ ધ ન થાય તેવા પ્રયત્ન કરવો શરૂ કર્યો કે ખીજાનો ખચાવ થઈજ ગયા. કેમકે ખીજાને દુઃખ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરવાથી પોતે કર્મથી ખધાય છે. માટેજ જોઇને ચાલવું, નિર્દોષ બેલવું, નિર્દોષ આહાર લેવો અને કાઇ લેવું મૂકવું તે સર્વ યત્નાપૂર્વક, ખીજા જીવોને દુખ ન થાય, અને પેાતાને ક ખ ધ ન થાય તેમ કરવું કહ્યું છે. આસનાદિકમાં આદિ શબ્દથી વસ્ત્ર, પાત્ર, પાટ, પાટલાદિ કાઈ પણ વસ્તુ પોતાના ઉપયેાગમાં આવતી હેાય તે લેવી. તે સર્વ વસ્તુ દિવસે તો દષ્ટિથી જોઈને લેવી. સૂક્ષ્મ જતુ હાવાનો સંભવ લાગે તેા રજોહરણાદિથી પ્રમાન કરીને લેવી મૂકવી. રાત્રીના વખતમાં રજોહરણથી પ્રમા ન કરવી, કારણ કે રાત્રે ષ્ટિથી જોવાનું ખારીક રીતે અનવુ અશક્ય છે. આ પ્રમાણે આદાનનિક્ષેપસમિતિ
કહેલી છે ૩૯
લાલ
પાંચમી ઉત્સગ સમિતિ,
यत्नाद्यदुत्सृजेत्साधुः सोत्सर्गसमितिर्भवेत् । कफमूत्रमलमायं निर्जंतु जगतीतले. ॥ ४० ॥ સાધુ જે ક*, મૂત્ર, મલ અને તેના સરખી બીજી પણ વસ્તુ જંતુ વિનાની જમીન ઉપર ચતનાપૂર્વક ત્યાગ કરે તેને ઉત્સ સમિતિ કહે છે. ૪૦
વિવેચન—કા, મૂત્ર અને મલાદિ વસ્તુએ લીલીમાટી કે લીલીજમીન, વનસ્પતિવાળીજગ્યા કે કાઇ પણ ત્રસ જીવાદિ ચુક્ત જમીન ઉપર ત્યાગ ન કરવી પણ તે સિવાયની સૂકી ધળ રેતી કે તેવી પત્થરવાળી જમીન ઉપર ત્યાગ કરવી. દરેક ઠેકાણે કાઈ જીવને દુઃખ ન થાય તે સિદ્ધાંત લક્ષમાં રાખવાનો છે.
.
'
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ ગુણિમાં પ્રથમ મસિ કહે છે. ૭૧ ત્રણ ગુણિમાં પ્રથમ મને ગુપ્તિ કહે છે. विमुक्तकल्पनाजालं समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्माराम मनस्तज्ज्ञैमनोगुप्तिरुदाहृता. ॥४१॥ કલ્પનાના જાલથી મુક્ત થએલા, સમભાવમાં સ્થિત થએલા, અને આત્મભાવમાં રમણ કરતા મનને જ્ઞાની પુરૂષોએ મનોગુપ્તિ કહેલી છે.
વિવેચન-આર્ત અને રૌદ્રધ્યાનને કલ્પના જાલ કહેવામાં આવે છે. આવી કલ્પના જાલથી પ્રથમ મનને મુક્ત કરવું જોઈએ. જુઓ કે ધર્મધ્યાન એ પણ એક ઉચી હદની અપેક્ષાએ કલ્પના જાલ છે. તથાપિ પ્રથમ અભ્યાસીઓ માટે તેને કલ્પના જાળ ન ગણતાં આર્ત, રેશદ્ર ધ્યાનને કલ્પના જાલ ગણવી. આર્ત રેદ્ર વિનાની સ્થિતિમાં મનને મૂક્યા પછી બીજી સ્થિતિ મનને સમભાવમાં સ્થાપિત કરવાની છે. આ સમભાવમાં આ વૈદ્ધ ધ્યાનનો આદર પણ નહિ, અને તિરસ્કાર પણ નહિ, અર્થાત્ ધર્મ ધ્યાનની સ્થિતિ ઉપર લાવી મૂકવું. આ સ્થિતિમાં અનેક જાતનાં શુભ આલ બને લઈને મનને સ્થિર કરવાનું છે. સ્થિર કરવાનું છે એટલે અશુભમા જતું રેકી ધર્મ ધ્યાનના વિચારોમાં દઢ કરવાનું છે. ત્યાર પછીની ત્રીજી સ્થિતિમાં મનને આત્મભાવમાં રમણ કરતું કરવાનું છે. આ આત્મભાવમાં કોઈ પણ જાતની માનસિક કલ્પના કરવાની નથી. સ્થળ વિચારોથી રહિત કરી નિવિકલ્પ કરવાનું છે. જ્યાં સુધી કઈ પણ જાતની કલ્પના મનમાં હોય, કેઈ પણ જાતના વિચારો હોય ત્યાં સુધી મન આત્મભાવમા કદી આવી શકતું નથી. આત્મભાવમાં મનને લાવવા માટે વિચારેને એક બાજુ કાઢી મૂકવાના છે, તેવા આત્મભાવમાં લય પામેલા મનને મને ગુમિ કહેલી છે. આ ઠેકાણે કેટલાક એવી શકો કરે છે કે “મનમાં વિચાર ન કરે ત્યારે શું શુન્ય થઈ જવું ? કે જડ થઈ જવું? એવી શૂન્યતાની કે જડતાની સ્થિતિ, અમને જોઈતી નથી,” વિગેરે કલ્પના કરનારા અત્યારના જ્ઞાનીઓએ જરા મહેનત લઈને પૂર્વે કહેલ ક્રમ પ્રમાણે અનુભવ મેળવી લેવો જોઈએ, તો તેઓને જણાશે કે શૂન્ય થાઓ છે, જડ થાઓ છો કે આનંદના ભોક્તા થાઓ છો?
મૂકવું. આ
સ્થિર કરવાનું
છે. ત્યાર
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ર
. . પ્રથમ પ્રકાશ,
કેટલાએક સારા વિચાર કરવા તેને મનગુપ્તિ કહે છે, આ કલ્પના, કરવાનો હેત તેમને એવો મળે છે કે વચનગુપ્તિ અને વચનસમિતિ એ, જેમ મોન કરવું, અને સત્ય, પચ્ચ, મિત વિગેરે સારું બોલવું, વિગેરે કારણથી ભિન્ન પડે છે તેમ મનમાં નથી. તેઓને હુ જણાવીશ કે જુએ અહીં મનનો તે સમિતિ ગુપ્તિનો ભેદ નથી પાડો, પણ કલ્પસૂત્રમાં મનોસમિતિ અને મનગુપ્તિ એ પ્રકટ ભેદ પાડેલ છે. તે પાઠ મહાવીર સ્વામીના દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા બાદ તેમની સ્થિતિનું, યા તેમની પ્રવૃત્તિનું વર્ણન આપતાજ આપવામાં આવે છે, અને અહીં જે કે પ્રગટ સમિતિગુપ્તિને ભેદ નથી આપે, તોપણ વિમુવીપનારું જમ કુબત્તિપિત્ત આ બે ભેદ મનોસમિતિના જણાય છે. સારા વિચાર કરવા તેને મનોગતિ હેવી તે, ખરાબ વિચારની અપેક્ષાએ કહી શકાય. ખરાબ વિચારથી મનને જેટલું અટકાવ્યું તેટલું મન રેકાયું ગણાય. પણ ખરી રીતે મને ગુપ્તિ તો મન આત્મામાં રમણ કરે તેને જ કહેવામાં આવે છે. ૪૧.
બીજી વચનગુપ્તિ संज्ञादि परिहारेण यन्मौनस्यावलंबनम् । वाग्वृत्तः संवृत्ति या, सा वाग्गुप्तिरिहोच्यते ॥४२॥
સજ્ઞાદિકનો ત્યાગ કરી જે મેનપણું રાખવું તેને અથવા એકલી વચનની વૃત્તિઓને રોકવી તેને અહીં વચનગુપ્તિ કહે છે. ૪૨
વિવેચન –હાથની, આંખની, આગળની કે ખાંખારા પ્રમુખની સંજ્ઞાને સર્વથા ત્યાગ કર, તેને અથવા સંજ્ઞા વિગેરે ખુલ્લું રાખી, વચનથી બોલવાનો નિરાધ કરો, મોન કરવું, તેને વચનગુપ્તિ કહે છે. ૪૨.
ત્રીજી કાયમુસિ. उपसर्गप्रसंगेऽपि कायोत्सर्गजुषो मुनेः। स्थिरीभावः शरीरस्य कायगुप्तिर्निगद्यते ॥ ४३ ॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્ર વર્ણન ઉપસંહાર
૭૩ ઉપસર્ગ જેવા પ્રસગે પણ કાર્યોત્સર્ગમાં (ધ્યાનમાં રહેલા મુનિના શરીર સંબંધી જે સ્થિર ભાવ સ્થિરતા) તેને કાયમુસિ કહે છે. ૪૩
અથવા બીજી રીતે કાયશુમિ બતાવે છે. शयनासननिक्षेपा ऽऽदानचंक्रमणेषु यः। स्थानेषु चेष्टानियमः, कायगुप्तिस्तु सापरा ॥ ४४ ॥
શયન કરવું, આસને બેસવું, મૂકવું, લેવું અને ચાલવું વિગેરે સ્થાને, તે તે કિયાના સંબંધમાં નિયમ રાખવો, તેને બીજી રીતે કાયશુમિ કહે છે. ૪૪
एताश्चारित्रगात्रस्य जननात् परिपालनात् । संशोधनाच्च साधूनां, मातरोऽष्टौ प्रकीर्तिताः ॥ ४५ ॥
જેમ માતા પુત્રના શરીરને પેદા કરે છે, દુધાદિ પાઈ શરીરનું રક્ષણ કરે છે. અને મળમૂત્રાદિથી શુદ્ધ કરે છે, તેમ આ પાચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ, ચારિત્ર રૂપ શરીરને પેદા કરતી હોવાથી સાધુઓને આઠે માતા સમાન કહેલી છે. ૪૫.
ચારિત્ર વર્ણન ઉપસંહાર, मर्वात्मना यतींद्राणामेतच्चारित्रमीरित। यतिधर्मानुरक्तानां देशतः स्यादगारिणाम् ॥४६॥
આ ઉપર વર્ણન કરવામાં આવ્યું તે સર્વવિરતિ ચારિત્ર ધારણ કરનાર મુની દ્રોને (મુનીઓને માટે છે. યતિધર્મ ઉપર પ્રેમ વાળા (પણ તે પ્રમાણે આદરવામા અશક્ત) ગૃહસ્થીઓ માટે તે ચારિત્ર દેશથી (અમુક વિભાગથી) હોય છે. ૪૬.
વિવેચન ચારિત્રના અધિકારી પરત્વે બે વિભાગો કરવામાં આવ્યા છે. એક સર્વવિરતિ, બીજું દેશવિરતિ. પૂર્વે વર્ણન કરેલ પાંચ મહાવ્રતો મૂલગુણ અને આઠ પ્રવચન માતા ઉત્તર ગુણને જે પૂર્ણ રીતે પાળી શકે તે સર્વવિરતિ કહેવાય છે. આ સર્વ વિરતિ ત્યાગીઓથીજ બની શકે છે તે પ્રમાણે જેઓ પૂર્ણ આદર ન કરી શકે પણ સાધુધર્મમાં પ્રેમવાળા હોય તેમણે તે સ્થિતિ મેળવવા માટે અને પોતાની એગ્યતામાં વધારે કરવા માટે દેશવિરતિ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
પ્રથમ પ્રકાશ.
(જેનું સ્વરૂપ હવે પછી કહેવામાં આવશે) તેનો આદર કરવા જોઇએ. દેશવિરતિ એટલે સર્વવિરતિનો અમુક અંશે આદર કરવા. આ કહેવાથી ચારિત્ર ધર્મનું વર્ણન સમાપ્ત કરી તેમાં પ્રવેશ કરી શકવા માટે અનુક્રમ બતાવે છે. ૪૬
ગૃહસ્થ ધર્મ અને નીતિપૂર્વક જીવન
न्यायसंपन्नविभवः शिष्टाचारप्रशसंकः । कुलशीलसमैः सार्द्धं कृतोद्वाहोऽन्यगोत्रः ॥ ४७ ॥ पापभीरुः प्रसिद्धं च देशाचारं समाचरत्र f अवर्णवादी न क्वापि राजादिषु विशेषतः ॥ ४८ ॥ अनविव्यक्त गुप्ते च स्याने सुप्रातिवेश्मिके । अनेक निर्गमद्वारविवर्जितनिकेतनः ॥ ४९ ॥ कृतसंगः सदाचारैर्मातापित्रोश्च पूजकः । त्यजन्नुपप्लुतं स्थानमप्रवृत्तश्च गहिते ॥ ५० ॥ व्ययमायोचितं कुर्वन् वेषं वित्तानुसारतः । अष्टभिर्धीगुणैर्युक्तः शृण्वानो धर्ममन्वहम् ॥ ५१ ॥ अजीर्णे भोजनत्यागी काले भोक्ता च सात्म्यतः ।' अन्योऽन्याप्रतिबंधेन त्रिवर्गमपि साधयन् ॥ ५२ ॥ यथावदतिथौ साधौ दीने च प्रतिपत्तिकृत् । सदानभिनिविष्टश्च पक्षपाती गुणेषु च ॥ ५३ ॥ अदेशाकालयोश्चर्यं त्यजन जानन् बलाबलम् । वृतस्यज्ञानवृद्धानां पूजकः पोष्यपोषकः ॥ ५४ ॥ दीर्घदर्शी विशेषज्ञः कृतंज्ञो लोकवल्लभः । सलज्जः सदयः सौम्यः परोपकृतिकर्मठः ॥ ५५ ॥ अंतरंगारिषड्वर्ग परिहारपरायणः । वशीकृतंद्रियग्रामो गृहिधर्माय कल्पते ॥ ५६ ॥
પૈસા ન્યાયથી પેદા કરવેા. ઉત્તમ આચારવાળાની પ્રશંસા કરવી. જુદા ગાત્રવાળા તથા કુલ' અને આચાર જેના સરખાં હાય તેની સાથે વિવાહ કરવા પાપથી ભય રાખવા. પ્રસિદ્ધ દેશના
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થ ધર્મ અને નીતિપૂર્વક જીવન
૭૫
આચાર પ્રમાણે આદર કરે. કોઈના અવર્ણવાદ ન બોલવા, તેમાં રાજાના અર્ણવાદને વિશેષ પ્રકારે ત્યાગ કરવો. ઘણા ખુ ! નહિ તેમ ઘણું ગુપ્ત નહિ તેવા ઘરમાં સારા પાડેશીની સાથે નિવાસ કરો. મકાનમાં પેસવા નીકળવાના અનેક દ્વારે ન હોવા જોઈએ સદાચારવાળા મનુષ્યોની સોબત કરવી, માતપિતાની ભક્તિ કરવી. ઉપદ્રવવાળા સ્થાનનો ત્યાગ કરે. અર્થાત્ તે સ્થળ મુકી બીજે સ્થળે જઈ વસવું. નિદનીય કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી. આવકને અનુસારે ખર્ચ કરે. પૈસાને અનુસાર વભૂષણાદિ વેશ પહેર. બુદ્ધિના આઠ ગુણ પેદા કરવા. નિરંતર ધર્મ સાભળવા જવું. અજીર્ણ થયું હોય તે ભેજન ન કરવું, વખતસર શાંત ભાવે ભેજન કરવું. અન્ય અન્ય ધર્મ, અર્થ અને કામને બાધ ન આવે તેવી રીતે તે ત્રણે વર્ગનું સાધન કરવું, અતિથિ સાધુ અને દીન માણસની યથાગ (ગ્યતાનુસાર) ભક્તિ કરવી. કોઈપણ વખત બેટે કદાગ્રહ ન રાખ. ગુણવાન પુરૂના ગુણને વિષે પક્ષપાત કરે. નિષેધ કરેલા દેશમાં કે નિષેધ કરેલા કાળમાં ગમન ન કરવું. પિતાની શક્તિ કે નિર્બળતાને જાણનાર થવું. વ્રતમાં રહેલાં, જ્ઞાનથી કે ઉમરથી વૃદ્ધ માણસનું ચોગ્યતાનુસાર પૂજન કરવું. પિોષણ કરવા લાયક પોતાના પરિવારનું પોષણ કરનાર, અને દીર્ધ દૃષ્ટિવાનું થયું. ગુણ અને અવગુણને અંતર જાણનાર, કરેલા ગુણને જાણનાર, લેકને વલ્લભ, લજજાવાન, દયાવાન સૌમ્ય (શાંત) પ્રકૃતિવાળા, પાપકાર કરવામાં તત્પર, ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, રાગ, દ્વેષ આ અ તરગ છે શત્રુઓનો પરિહાર કરવામાં પ્રયત્નવાન અને ઇન્દ્રિયોના સમૂહને વશ કરનાર મનુષ્ય ગૃહસ્થધર્મ (દેશવિરતિચારિત્ર) પાળવાને ગ્ય થાય છે. ૪૭થી ૫૬.
વિવેચન–ધન ન્યાયથી પેદા કરવું જોઈએ. એટલે સ્વામી દ્રોહ, મિત્ર દ્રોહ, વિશ્વાસિતને ઠગવું અને શૈર્યાદિ નિંદનીય વ્યાપારેને ત્યાગ કરી, પિતપતાના વર્ણને અનુસારે સદાચારથી ધન પેદા કરવું તે ન્યાયસંપન્ન દ્રવ્ય કહેવાય છે. ૧
શિષ્ટાચાર પ્રશંસા-જ્ઞાનથી વૃદ્ધ અથવા વયથી વૃદ્ધ પુર રૂની સેવા કરી ઉત્તમ શિક્ષા મેળવી હોય, તેવા પુરૂષોના આચારની ચા ચારિત્રની પ્રશંસા કરવી તે શિષ્ટાચાર પ્રશંસા. ૨.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ,
.
કુળ અને મધ, માંસ, રાત્રિભેજન આદિ પરિહાર રૂમ આચાર જેના સરખા હય, જુદા જુદા ગોત્રના અને એક ધર્મના હોય તેમની સાથે ગૃહસ્થોએ વિવાહ કરે. ધનાઢય સાથે ગરીબને અને ગરીબ સાથે ધનાઢયો તથા પરધમી સાથે વિવાહ થતાં તેઓની આખી જીંદગી લેશિત અને દુઃખદાઈનીવડે છે. ૩.
- પાપભીરુણ અને અદઇ દુઃખના કારણરૂપ કર્મોથી ભય પામનાર, ચેરી, પરદાર અને જુગાર આદિથી આ લોકમા વિર્ડના થાય છે તે પ્રસિદ્ધ જ છે, અને મદ્યમાં સેવનાદિથી શાસ્ત્ર - ર્ણિત નરકાદિ વેદના મળે છે તેથી ભય પામનાર. ૪.
શિષ્ટ પુરૂષને સંમત અને ઘણા વખતથી ચાલતો આવેલો ભેજન વસ્ત્રાદિ આચાર ઉલ્લંઘન કરવાથી દેશવાસી લોકો સાથે વિધિ થવા સંભવ છે. અને તેમ થતાં પરિણામ સારું આવતું નથી.
જઘન્ય, મધ્યમ યા ઉત્કૃષ્ટ પ્રાણુઓના સબંધમાં અવર્ણવાદ ન લેવા. અવર્ણવાદ બાલવાથી, બીજાને પરાભવ કરવાથી અને આત્મ પ્રશંસા કરવાથી નીચ ગોત્ર બધાય છે, કે જે કરડે વર્ષે મુકાવું મુશ્કેલ થાય છે જ્યારે બીજા સામાન્ય મનુષ્યને અવર્ણન વાદ ન બોલો તે રાજા, મંત્રી આદિને અવશ્ય નજ બોલ કેમકે તેથી તત્કાળ વિપરીત પરિણામ આવે છે. ૬. - ઘરમાં જવા આવવાના અનેક દ્વારે ન રાખવાં. તેથી ચાર, જાર આદિથી ધન, સ્ત્રી વિગેરેને નાશ થવા સંભવ છે. વળી તે ઘર શલ્યાદિરહિત સ્થાને, શકુન, સ્વપ્ન, ઉપકૃતિ આદિ નિમિત્ત બળે કરી ઉત્તમ સ્થાનકે બનાવવું જોઈએ. જે તદ્દન ખુલ્લું હોય, આજુબાજુ ઘરે ન હોય, તે ચોરાદિને ભય સંભવે છે, અને તદન ગુપ્ત હોય તે શેભા ન આપે તેમજ અગ્નિ આદિ ઉપદ્રવ વખતે મોટી મુશ્કેલીમાં ઉતરવું પડે છે. ૭.
આ લેક, પરલેકના હિતકારી આચરણવાળા પુરૂષની સાથે સેનત કરવી. ૮.
માતા પિતાને ત્રણ વખત નમસ્કાર કરવાથી, પરલોક હિતકારી અનુષ્ઠાનમાં જોડવાથી, દરેક કાર્યમાં તેમની આજ્ઞા મેળવવાથી, ઉત્તમ વસ્તુ આપવાથી અને તેમના જમવા પછી-જમ્યાથી તેમનું પૂજન કર્યું કહી શકાય છે. ૯.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થ ધમ અને નીતિપૂર્વક જીવન
ce
સ્વરાજ્ય તરફથી યા પરરાજ્ય તરફથી ભયવાળા, દુર્ભિશ્વ, મરકી અને તેવા બીજા ઉપદ્રવેાથી અસ્વસ્થ થએલાં ગામ, શહેર, સ્થાન આદિના ત્યાગ કરવા. જે ત્યાગ કરવામાં ન આવે, તે પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલાં ધર્મ, અર્થ કામાદિને વિનાશ થાય, અને નવીન ઉપાર્જન થનાં ન હેાવાથી ઉભયલેાક ભ્રષ્ટ થવાય. ૧૦,
દેશ. જાતિ અને કુલની અપેક્ષાથી ગતિ કાર્યો; જેવાં કે કૃષિડ, મદિરાદિકના વ્યાપાર મદિરાનું પાન વિગેરે ત્યાગ કરવા. ૧૧.
કુટુંબનું પાપણ કરવામાં, પાનાના ઉપભેાગમાં, અને દેવતા, અતિથિપૃજન આદિ પ્રયાજનમાં દ્રવ્યના વ્યય આવકને અનુસારે રાખવા આવકના પ્રમાણથી અધિક ખરચ રાખતાં લેાકેામાં અવિશ્વાસ, ધર્મની હાની, લઘુતા અને ભિક્ષુકતાવિગેરે પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૨.
સાલ કારાદિ વેષ, વૈભવ, જાતિ, દેશ અને કાલાનુસાર ાખવા. તે સિવાય લેાકેામાં હાંસિપાત્ર થવાય છે. ૧૩.
ધર્મ સાભળવાની ઈચ્છા, ૧. ધર્મ' સાંભળવા, ૨. શાસ્રા ગ્રહણ કરવા, ૩. ભૂલી ન જવાય તેમ ધારી રાખવેા, ૪. વિજ્ઞાત અર્થને અવલખીને ખીજા વિતર્કો કરવા, ૫. વિરૂદ્ધ અર્થથી વ્યાવન કરવુ, ŕ. પદાર્થાનુ જ્ઞાન, છ અને તત્વ જ્ઞાન, ૮, આ આઠે બુદ્ધિના ગુણા છે, તે ધારણ કરવા. ૧૪.
નિર ંતર ધર્મ શ્રવણુ કરવા, તેથી ઉત્તરાત્તર ગુણની વૃદ્ધિ થાય છે. ૧૫
અજીર્ણ થતાં ભાજનના ત્યાગ કરવા, કેમકે તેથી રાગ વિશેષ વૃદ્ધિ પામે છે. મળ તથા વાયુના ખરાબ ગંધ, વિષ્ટા ઘેાડી ઘેાડી આવે, શરીર ભારે જણાય, અરૂચિ થાય, અને ખરાખ એડકાર આવે આ છ અજીર્ણનાં લક્ષણ છે. ૧૬.
ભેાજનના અવસરે પ્રમાણેાપેત જમવું, લાલુપતાથી અધિક ન જમવું. તેમ થતાં અગ્નિ મંદતા, વિરેચન, વમન અને મરણાંગત રાગા ઉત્પન્ન થાય છે. ૧૭.
અન્યાન્ય ખાધ ન આવે તેમ ધર્મ, અર્થ, અને કામનું સેવન કરવું. એકલા કામના સેવનમાં ધન તથા ધર્મની હાનિ છે, એકલું ધન મેળવનારને તે ધનના ભાક્તા કાઇ થાય છે અને પાપ પોતે ખાંધે છે. અને એકલા ધર્મને સેવનારના ગૃહસ્થાશ્રમ ચાલી શકતા નથી, માટે અચૈન્ય ખાધા ન પહોંચે તેમ ત્રણે વર્ગનુ સેવન કરવું.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ
-
-
નિરતર જેની ધર્મકાર્યમાજ પ્રવૃત્તિ છે તે અતિથી. ઉત્તમ આચારમાં આસક્ત તે સાધુ. અને દીન તે શક્તિ વિનાના. તેમની અથાગ લાયકાત પ્રમાણે ભક્તિ કરવી. ૧૯ *
માટે, જાણું બને કદાગ્રહ ન કર. ૨૦.
સૈજન્ય, આદર્ય, દાક્ષિણ્યતા આદિ ગુણવાન જીનો પક્ષપાત કરે એટલે તેમનું બહુમાન. સહાયકરણ, અનુકૂલાચરણ વિગેરે કરવું. ગુણવાનના ગુણ પક્ષપાતથી પોતે ગુણવાન બને છે. ૨૧.
અનાર્ય પ્રમુખ પ્રતિષેધવાળા દેશમાં અને રાત્રિ પ્રમુખ કાળમાં જવા આવવાનો ત્યાગ કરે. પ્રતિષેધવાળા દેશકાળમાં ચાલનાર અનેક પ્રકારની આફતમાં તથા ધર્મ હાનિમાં આવી પડે છે. ૨૨.
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી પોતાની શક્તિ જાણુંને કોઈ પણ કાર્યનો પ્રારંભ યા ત્યાગ કર. તેમ કરતાં તેનો પ્રારંભ સફળ થાય છે નહિતર તેનું પરિણામ દુઃખદ આવે છે. ૨૩.
અનાચારના પરિહાર અને સમ્યગ્ર આચારમાં રહેલા વ્રતધારી મનુષ્ય, તથા હેય ઉપાદેય વસ્તુના નિશ્ચચમાં જ્ઞાનવૃદ્ધ, તેમનું પૂજન કરવું, બેલાવવા. આસન આપવું, તથા અયુત્થાન કરવું. - આવાજ્ઞાની પુરૂષ કલ્પવૃક્ષની મા સદુપદેશ આપવારૂપ તત્કાળ , ફળ આપનાર થાય છે ૨૪.
અવશ્ય પિવાલાયક માતાપિતા, સ્ત્રીપુત્રાદિનું પોષણ કરવું.રપ.
કઈ પણ કાર્યનો પ્રારંભ કરતાં પૂવોપર અર્થ અનર્થ સબંધી વિચાર કરે તે દીર્ધદશી. વિચાર કર્યા સિવાય કાર્ય કરનાર કંઈ વખત મટી આતમાં આવી પડે છે ૨૬.
વસ્તુ અવસ્તુ, કૃત્ય અકૃય, સ્વ પર, ઈત્યાદિના અંતરને જાણનાર વિશેષજ્ઞ કહેવાય છે, અવિશેષજ્ઞ પુરૂષમાં પશુથી કાંઇ અધિકતા નથી.
- અન્યના કરેલા ઉપકારને જાણવું જોઈએ. ગરજ સરી તે વૈદ વેરી એમ કરનાર માણસ ઉત્તમ લાભ મેળવી શકતો નથી. ર૮
વિનયાદિ ગુણએ કરી લેકેને વલ્લભ થવાય છે, જે લેક- - વઠ્ઠલ નથી તે પોતાના ધર્માનુષ્ઠાનને પણ દૂષિત કરે છે, એટલું જ નહિ પણ બીજાના બોધી બીજને પણ નાશ કરે છે. ૨૯ ' લજ્જાવાન થવું, લજજાવાન માણસ પ્રાણ ત્યાગ કરે, પણ પિતાની પ્રતિજ્ઞા ખંડિત ન કરે. ૩૦.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ બતાવે છે,
દુખી જતુઓનું દુખથી રક્ષણ કરનાર માણસ દયાવાનું કહેવાય છે, દયા ધર્મનું મૂળ છે. ૩૧
સિમ્સ-અપૂર આકાર રાખવો. કુર સ્વભાવવાળા જી લેને ઉદ્વેગનું કારણે થાય છે. ૩ર.
પરને ઉપકાર કરવામા તત્પર થવું. ૩૩.
કામ, કધ, લોભ, મોહ, મદ અને મત્સર એ છ એ તરગ શત્રુઓને ર કરવામાં તત્પર થવુ. ૩૪.
ઈઓના સમુદાયને વશ કરનાર થવું. આ ઇન્દ્રિય વિજયી ગૃહસ્થ ધર્મને લાયક સમજ. સર્વથા વિજય તે સાધુ ધર્મને યોગ્ય છે. ૩૫.
આ પ્રમાણે વર્તન કરનાર, ગુણ ધારણ કરનાર મનુષ્પો પ્રહસ્થ ધર્મને લાયક થાય છે.
इतिश्रीभाचार्य हेमचंद्रविरचिते योगशास्त्रे मुनि केशरविजयगणिकृतवालाववोधे प्रथमः प्रकाशः।
छितीयः प्रकाशः प्रारभ्यते.
ગૃહસ્થ ધર્મમાં પ્રથમ સમ્યકત્વ, सम्यक्त्वमूलानि पंचाणुव्रतानि गुणास्त्रयः। शिक्षापदानि चत्वारि व्रतानि गृहमेधिनां ॥१॥
સમ્યક્ત્વપૂર્વક પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત, અને ચાર શિક્ષાત્રતે એમ ગૃહસ્થ ધર્મનાં બાર વ્રતો છે. જે અનુક્રમે બતાવવામાં આવશે.
પ્રથમ સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ બતાવે છે. या देवे देवताबुद्धि, गुरौच गुरुतामतिः। धर्म च धर्मधीः शुद्धा, सम्यक्त्वमिदमुच्यते ॥ २॥
જે દેવને વિષે દેવપણાની બુદ્ધિ, ગુરૂને વિપે ગુરૂપણની બુદ્ધિ, અને ધર્મ વિષે શુદ્ધ ધર્મ બુદ્ધિ તે સમ્યકત્વ કહેવાય છે. ૨
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
વિવેચન–જ્ઞાનરૂપ વૃક્ષનું મૂળ સ ત્વ છે. જે મૂળ ન હોય તે વૃક્ષ હેતું નથી, તેમ સમ્યક્ત્વ ન હોય તે જ્ઞાન હોવું નથી. પુણ્ય રૂપ નગરના દ્વાર તુલ્ય સભ્યત્ત્વ છે. જે દ્વાર ન હોય તો શહેરમાં પ્રવેશ થતો નથી, તેમ સમ્યત્વ ન હોય તો પુણ્યાનુબ ધી પુણ્ય હેતું નથી. મેક્ષરૂપ મહેલના પાયાતુલ્ય સમ્યકુત્વ છે. જે પાયે ન હોય તે મહેલ બનતો નથી, તેમ સમ્યકત્વ ન હોય તે મેક્ષ મળતું નથી. સર્વ સંપદાના નિધાન સરખું સમ્યકત્વ છે. જેમ રત્નના આધારભૂત સમુદ્ર છે. તેમ ગુણ રત્નોના આધારવાળુ સમ્યવ છે, ચારિત્રરૂપ ધનનાં યાત્ર સરખું સમ્યકત્વ છે. જેમ આધાર સિવાય ધન રહી શકતું નથી, તેમ ચારિત્ર રૂપ ધન, સમ્યકત્વ રૂપ આધાર સિવાય રહી શકતું નથી. આવા ઉત્તમ સંખ્યત્વની કોણ પ્રશંસા ન કરે ! સૂર્યોદય થયે જેમ અંધકારને પ્રચાર ટકી શકતો નથી, તેમ સભ્યત્વથી વાસિત મનુષ્યમાં અજ્ઞાન અંધકાર રહી શક્યું નથી. તિર્યંચ અને નરનાં દ્વારે બધ કરવા માટે સમ્યકત્વ દઢ અર્ગલા સરખું છે; અને દેવ, માનવ તથા મોક્ષસુખનાં દ્વાર ખોલવા માટે સભ્યત્વ એક કુંચી સરખું છે. જે સભ્યત્વ મેળવ્યા પહેલાં આયુષ્યને બંધ ન કર્યો હોય અને આયુષ્ય બંધ પહેલા સમ્યકત્વ ત્યાગ ન કર્યું હોય તો તે જીવ વૈમાનિક દેવ સિવાય બીજું આયુષ્ય ન બધે. એક અંતર મુહુર્ત માત્ર પણ આ મ્યક્ , ત્વની સેવા કરીને જે તેને ત્યાગ કર્યો હોય તો પણ તે જીવ સંસારમાં ઘણે વખત પરિભ્રમણ નથી કરતો; તે જે મનુષ્ય તે સમ્યકત્વનું નિરંતર સેવન કરે છે તેને નિરંતર ધારણ કરે છે, તે જ ઘણુજ થોડા વખતમાં મેક્ષ મેળવે તેમાં આશ્ચર્ય શું?
મિથ્યાત્વનું સ્વરૂપ,
अदेवे देववुद्धिर्या, गुरुधीरगुरौच या।
દેવના ગુણો જેમા ન હોય છતાં તેમાં દેવપણાની બુદ્ધિ કરવી, ગુરૂના ગુણે ન હોય છતાં તેમાં ગુરૂપણની ભાવના રાખ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- -
-
દેવનું સ્વરૂપ વી, અને અધર્મ વિષે ધર્મપણાની બુદ્ધિ રાખવી તે સત્યની વિપરીત હેવાશી મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. ૩.
વિવેચન–મિથ્યાત્વ મહાન રેગ છે, મહાન અંધકાર છે, મહાન શત્રુ છે, મહાન વિષ છે. અંધકાર, શત્રુ અને વિષની ચિકિત્સા કરવામાં ન આવી હોય તે એકજ જન્મ માટે દુઃખ આપે છે, પણ મિથ્યાત્વને દૂર કરવાને ઉપાય કરવામાં ન આવ્યો હોય તો હજારે જન્મ પર્યત દુખદાયક થાય છે. મિથ્યાત્વથી વાસિત ચિત્તવાળા મનુને તત્ત્વાતત્વ સંબધી વિવેક હેતે નથી. શું જન્માંધ માણસ વસ્તુની રમ્યતાઅભ્યતાને અનુભવ કરી શકે છે એક છેડે વખત સુખ આપનારી યા રહેનારી વસ્તુ માટે જ્યારે મનુ બનતી ચેકશી કરે છે, તે ભવ સુખ આપનાર ધર્મ માટે કઈ પણ પ્રયાસ કરવામાં ન આવે એ કેટલું બધું શોચનીય છે!
SOO—– દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ એ ત્રણમાંથી પ્રથમ દેવનું
સ્વરૂપ બતાવે છે.
सर्वज्ञो जितरागादि, दोपलैलोक्यपूजितः । यथास्थितार्थवादी च, देवोईन् परमेश्वरः ॥४॥
સર્વજ્ઞ, ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન સંબંધી સર્વ દ્રવ્યોના જાણ, રાગ દ્વેષાદિ દેને જીતનાર, ત્રણ લેક સંબધી દેવ મનુ
થી પૂજનીક, અને સત્યવક્તા તે દેવ અહંત, યા પરમેશ્વર કહેવાય છે અથવા તે પરમ ઐશ્વર્યવાન અન દેવ કહેવાય છે. ૪.
ध्यातव्योऽयमुपास्योय, मयं शरणमिष्यतां ।
अस्यैव प्रतिपत्तव्य, शासनं चेतनास्ति चेत् ॥५॥
જે તમારામાં કિઈ સ૬ અસદુ વિચાર કરવાની બુદ્ધિ, ચા ચેતના હોય તો આ દેવનું ધ્યાન કરવું, આની ઉપાસના કરવી, આનું શરણ ઈચ્છવું લેવુ) અને આ દેવની આજ્ઞા અંગીકાર કરવી ૫.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
--
-
-
-
દ્વિતીય પ્રકાશ બીજા દેવની આજ્ઞા શા માટે માન્ય ન કરવી?
કુદેવનું લક્ષણ ये स्त्रीशस्त्राक्षसूत्रादि, रागाधककलंकिताः । निग्रहानुग्रहपरा स्ते, देवाः स्युन मुक्तये ॥६॥
જે દેવે સ્ત્રી, શસ્ત્ર અને જપમાલાદિ રાગના ચિન્હોથી દૂષિત છે અને બીજાને નિગ્રહ તથા અનુગ્રહ કરવામાં તત્પર છે, તે દેવના ઉપાસનાદિ મુક્તિને માટે થતા નથી.
વિવેચન–સ્ત્રી રાગનું કારણ છે. જે પિતે નિરાગી હોય તે સ્ત્રી રાખવાનું પ્રયોજન શું? સસારના સામાન્ય મનુષ્ય પણ સ્ત્રી આદિ ફંદમાં ફસાયેલા છે, તો તેના કરતાં આ દેવામાં અધિકતા શાની? રાગનો જય કરવો એ અતિ દુષ્કર છે, તે તે સ્ત્રી પાસે હોવાથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે કે હજી તે જ્ય તેમનાથી એની શક્યું નથી. જ્યાં રાગ હોય ત્યાં અવશ્ય છેષ પણ પ્રકટ થાય છે, જ્યા સુધી રાગ દ્વેષરૂપ બીજ દગ્ધ થયાં નથી, ત્યાં સુધી સંસાર પરિભ્રમણના અ કુરા કદી શાંત થવાના નથી, અને સંસાર જમણ ગયું નથી ત્યાં સુધી પ્રાકૃત મનુષ્યથી તેમાં અધિક્તા શાની ?
શસ્ત્ર પાસે રાખનારને અવશ્ય માથે કોઈ શત્રુ છે, અથવા કે બીજા તરથી ભય છે, ચા પિતાનામાં નિર્બળતા છે, કે જેથી શસ્ત્ર રાખવાની જરૂર પડે છે, શસ્ત્ર પ્રહાર કરવાવાળામાં અવશ્ય દ્વેષ હેય ત્યાં પણ સંસાર ભ્રમણનાં બીજ કાયમજ છે.
માળા રાખનાર દેવ કેના નામની માળા ફેરવે છે? શા માટે ફેરવે છે? આથી જ જણાઈ શકે છે કે તેમને માથે કઈ બીજા મોટા દેવ છે, કે જેના નામને જાય તે કરે છે તેમજ એમ પણ સમજી શકાય છે કે હજી તે દેવમાં ન્યૂનતા છે કે જે ન્યૂનતા પૂર્ણ કરવા માટે આશાથી બીજાની પાસે યાચના કરવારૂપ જપમાળા ફેરવવામાં આવે છે.
સેવકે ઉપર અનુગ્રહ કર, અને બીજાઓને નિગ્રહ કર એ પણ રાગ દ્વેષનું લક્ષણ છે.
આવા દેવે પોતેજ સંસારાસત હોવાથી સંસાર તરી શક્યા
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફગુરૂનાં લક્ષણ,
૮૩ નથી; જન્મ મરણથી છુટયા નથી તે બીજાઓને, પિતાના આશ્રિતને કેવી રીતે સંસાર તરાવી શકશે, એ ખરેખર બુદ્ધિમાનોએ વિચારવા જેવું છે. જે માણસ પોતેજ દરિદ્ધી છે, તે બીજાઓને ધનાઢય કેવી રીતે કરી શકશે? એ તો એક નાનું બાળક પણ સમજી શકે તેવું છે. માટે જન્મ. જા. મૃત્યુની જાળથી છુટેલા, સર્વસ, વિતરાગ પમાત્માનું ધ્યાન કરવું. ઉપાસના કરવી, અને તેનું જ શરણલેવું એમ કરૂણણ આચાર્યશ્રી આ દુનીઆના પામરજીને માહિતથી બોધે છે.
નિષ્પક્ષપાત બુદ્ધિથી મધ્યસ્થ રહી ગમે તે દર્શનકાર જે આ દેવના સંબંધમાં વિચાર કરશે તે અમને ખાત્રી છે કે તે અવશ્ય વીતરાગ પરમાત્માનું જ શરણુ લેવા અને ધ્યાન થી ઉપાસના કરવા પ્રેરાશે.
વિશેષતઃ કુદેવનાં લક્ષણે બતાવે છે.
नाटयाट्टहाससंगीता, ग्रुपप्लव विसंस्थलाः । लंभयेयुः पदं शान्तं, प्रपन्नान् प्राणिनः कथं ॥७॥
જે દે નાટક, અટ્ટહાસ્ય, અને સંગીતાદિ ઉપદ્રથી આભસ્થિતિમાં વિસંસ્થલ, (ઢીલા અસ્થિર) થયેલા છે. તેઓ પોતાના આશ્રિત ભક્તોને કેવી રીતે શાંત પથ મોક્ષ પમાડી શકે?
સુગુરૂનું લક્ષણ महाव्रतधरा धीरा, भैक्षमात्रोपजीविनः । सामायिकस्था धर्मों, पदेशका गुरवो मताः॥८॥
અહિંસા, સત્ય, અચાર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને નિષ્પરિગ્રહરૂપ મહાવ્રતને ધારણ કરનાર, પરિષહાદિ સહન કરવામાં ધીર, મધુકર વૃત્તિએ ભિક્ષા કરી જીવન ચલાવનારા, સમભાવમાં રહેલા અને ધર્મોપદેશ આપનારને ગુરૂ માનેલા છે. ( કહેવામાં આવે છે. )
કગુરૂનાં લક્ષણ, सर्वाभिलाषिणः सर्व, भोजिना सपरिग्रहाः । अब्रह्मचारिणो मिथ्यो, पदेशका गुरवो न तु ॥९॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રમશ
.
.
. .
.
સર્વ વસ્તુઓના અભિલાષી, ભક્ષ્યાભઢ્યાદિ સર્વજન કરનાર, ધન, સ્ત્રી, પુત્ર, આદી પરિગ્રહધારી, અબ્રહ્મચારી, અને મિથ્ય ઉપદેશ દેવાવાળા ગુરૂઓ નજ કહેવાય. ૯
परिग्रहांग्भमनास्तारयेयुः कथं परान् । स्वयं दरिद्रो न परमीश्वरोकर्तुमीश्वरः ॥१०॥
પરિગ્રહ અને આરંભમાં મગ્ન થએલા ગુરૂઓ બીજાઓને કેવી રીતે તારી શકે? કેમકે પોતે દરિદ્ર હોય તે બીજાને ધનાઢય બનાવવાને કેમ સમર્થ થાય? ૧૦.
વિવેચન–એક બાજુ ધન, વજન, સ્ત્રી પુત્ર, અ દ પરિગ્રહ અને જીવ હિ સાદિ અનેક આરંભમાં મગ્ન થવું, અને બીજી બાજુ ધર્મ ગુરૂ થઈ ધાર્મિક ઉપદેશ આપવો એ પ્રકાશ અને અધિકારના જેવું જ પૂર્વાપર વિધી છે. જેવું પિતે બેલે છે તેવું આચરણ ન હોય તે લોકો ઉપર તેની અસર થતી નથી.
જ્યારે ગુરૂઓ દુનિયાના સુખની ઈચશવાળ હોય. લાભક્ષ્ય ભક્ષણ. પેયાપયપાન કરતા હોય, પૈસા મેળવવાની લાલચવાળ હાય, સ્ત્રીઓમાં આસક્ત હોય, અને મિથ્યા બાલનાર હોય તે તે ગૃહસો કરતા તેઓમાં અધિકતા શાની ગૃહસ્થ પાપને પશ્ચાતાપ કરતા હોવાથી, અને તેમાથી છુટવા માટે દાનાદિ આપી બીજાઓને ઉપકાર કરતા હોવાથી તેમાંથી છુટવાને કઈ પણ વખત સમર્થ થાય છે. પણું આ તે ગુરૂપદ ધારક હોવાથી પોતાના પાપભણી લક્ષ ન કરનારા, કરેલ પાપના પશ્ચાતાપ વિનાના અને મિથ્યાભિમાની. ગુણ વિના ગુરૂપદ ધારકે ફટકારે કઈ પણ વખત બહુ મુશ્કેલ છે. આમ પોતે સંસારમાં ડુબેલ ચા બંધાએલ હેવાથી બીજાઓને તેઓ કેવી રીતે છોડવી શકે ? એક દૃષ્ટાતથી આ વાત સ્પષ્ટ કરીએ
એક નગરમાં પરિગ્રહમાં ખુચેલે, વિષય સુખને લાલચ અને મિથ્યાભિમાની પણ કાંઈક ધર્મ કથા કરી શકે તેટલું ભણેલી, ગૃહસ્થ ધર્મગુરૂ રહેતું હતું. તે રાજાને નિરંતર ધર્મોપદેશ સંભળાવતો અને તેનાથી પિતાની અને કાની આજીવિકા કરતા હિતે. પૈસાની ઇચ્છાવાળે હોવાથી નિખાલસપણે દુનિયાની અને
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂનાં લક્ષણ
૫
સારતા અને પરિગ્રહની વિષમતાના ઉપદેશ આપી શકતા નહાતા, તેથી રાજાને પણ તે ઉપદેશથી અસર થતી નહેાતી. એક દિવસ રાજાએ કહ્યું કે તમારા ઉપદેશથી મને કેમ કાંઈ અસર થતી નથી, પહેલાંના રાજાએ ધર્મોપદેશ સાંભળીને રાજ્ય ત્યાગ કરી ચાલ્યા જતા અને મારી તે દિન પ્રતિદ્ઘિન પરિગ્રહની એટલે રાજ્ય વધારવાની અને નવીન સ્ત્રીઓના પરણવાની ઇચ્છા શાંત થતી નથી, માટે આનુ નિદાન (કારણ) તમે જ્યાં સુધી શેાધી નહિ આપે ત્યાં સુધી તમારૂં વર્ષાસન અને ક્થા અને અધ કરવામાં આવે છે. ધર્મગુરૂ ઉદાસ થયા. પુત્રને વાત જણાવી. પુત્રે જવામ આપ્યા કે તેના ઉત્તર હુ રાજાને આપીશ. તેના પિતા ખુશી થયા અને રાજાને વાત જણાવી કે મારા પુત્ર જવામ આપશે. રાજાને હર્ષ થયા. ઉત્કાંઠેત થએલા રાજાએ તેના પુત્રને એટલાન્ચે અને તેના કહેવાથી રાજા તેને સાથે લઈ .એક વનમાં ગયા. વૃક્ષની ઘાટી છાયા નીચે એશી રાજા પ્રશ્નના ઉત્તર માગે છે; છેકરાએ જવામાં આપ્યા કે આ વૃક્ષના પાતળા થડ સાથે તમે માથ ભીડા. રાજાએ તેમ કરવાથી તેને કરાએ એક વસવર્ડ મજભુત માધી લીધા. પછી છેકરાએ પેાતાના પિતાને કહ્યુ પિતાજી, તમે પણ ચાલેા ” એ ચાર વૃક્ષની આગળ જઈ એક ઝાડ સાથે તેને પણ ખાથ ભીડાવી, અને મજબુત બાંધી લીધા. રાજા સુકેામળ હાવાથી વખત વધુ થતાં બુમ પાડી ઉઠયેા “એ ધર્મગુરૂ, અને છેડાવ. ” ત્યારે થાડે છેટે ૫ ધાએલા ગુરૂએ જવામ આપ્યા કે હું કેવી રીતે છેડાવું ? કેમકે હું અ ધાયલા છું. આમ એક ખીજાના શબ્દો સાભળી છેકરા હસતા હસતા ત્યા આવ્યે અને રાજાને તથા પેાતાના પિતાને છેડયા રાજા ગુસ્સે થયા અને તેણે કરાને કહ્યુ કે મૂર્ખ, ઉત્તર ન આપતાં ઉલટા ખાધીને ચાલ્યા ગયા ! છેકરાએ ઉત્તર આપ્ચા “ કેમ મહારાજ. મૂર્ખ હું કે તમે ?” તમારા પ્રશ્નના ઉત્તર તમને મળ્યા છતાં હજી સમજ્યા નહિ ! અધેકુખ ધામીલે, છુટે ફોન ઉપાય ?
કર સેવા નિચથકી, પલમે` દીયે છુડાય.
હે રાજા, તું ખધાએલા અને મારા પિતા પણ ખ ધાએલે;
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ બેમાંથી કોણ કોને છોડાવે? હું બંધાએલું ન હતું તે મેં બનેને , છોડયા, તેમ સસાર સુખને અભિલાષી મારો પિતા મોહજાળથી બંધાયેલ તે તને કેવી રીતે વૈરાગ્યપદેશ આપી શકે, અને છોડવી શકે? માટે જા, કોઈ નિર્ચથની ત્યાગીની સેવા કર. તે તને થોડા વખતમાં છોડાવશે. રાજા પ્રતિબોધ પામ્યા, નિગ્રંથ ગુડ્ઝ સેવન કરી સંસારથી વિરક્ત થઈ જ્ઞાની થશે. તેવી જ રીતે પોતે મેહ પાશથી બધાયેલ ધર્મગુરૂઓ તાત્ત્વિક ઉપદેશ આપી છોડાવી શક્તા નથી.
ધર્મનું લક્ષણ दुर्गतिप्रपतत्माणि धारणाद्धर्म उच्यते । संयमादिदेशविधः सर्वज्ञोक्तो विमुक्तये ॥ ११ ॥
દુર્ગતિમાં પડતાં પ્રાણીઓને તેમાંથી બચાવી, તેઓનું રક્ષણ કરે તેનું નામ ધર્મ છે. અને તે સંચમાદિ દશ પ્રકારનો સર્વજ્ઞને કહેલ ધર્મ મોક્ષને માટે થાય છે. ૧૧.
વિવેચન–ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, નિર્લોભતા, તપ, સંયમ, સત્ય, શૌચ, અકિચન અને બ્રહ્મચર્ય, આ દશ પ્રકારનો ધર્મ છે. જેનું સ્વરૂપ આગળ કહેવામાં આવશે.
આંહી વેદની એક શાખાવાળા જૈમિનિઓ શંકા કરે છે કે સર્વજ્ઞ કઈ છેજ નહિ, કે જેનું વચન પ્રમાણુ કહેવાય, માટે અપરુષેય ( પુરૂષવિના પેદા થયેલ છે અને નિત્ય વેદના વાક્યોથી તને નિર્ણય કરે ત્યા ધર્મનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ. આચાચશ્રી તેને ઉત્તર આપે છે કે –
अपौरुषेयं वचनमसंभवि भवेद्यदि । न प्रमाणं भवेद्वाचा ह्याप्ताधीना प्रमाणता ॥ १२ ॥
પુરૂષવિના ઉત્પન્ન થયેલ (તાલુ, ઓષ્ટ આદિ અને જીવના. પ્રયત્ન સિવાય ઉત્પન્ન થએલ) વચન સંભવતું નથી અને કદાચ માને કે ( વિવાદને ખાતર માની લઈએ કે ) સ ભવે તો પણ તે વચન પ્રમાણે નથી કેમકે વચનોની પ્રમાણિક્તા એ આસ (પ્રમાણિક ) પુરૂષને આધીન છે. ૧૨.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષતઃ ક઼દેવનાં લક્ષણા મતાવે છે.
વિવેચન—અત્યારની ફ્રાનાગ્રાની નવીન શેાધથી સાનવામાં આવતું હાય કે પુરૂષના પ્રયત્ન સિવાય શબ્દોચ્ચાર થાય છે, તેા તે માનવામાં ભુલ છે, કારણ કે ફેનેગ્રાફમાં જે શબ્દો રોકવામાં આવ્યા છે, તેના પણ ઉચ્ચાર કરનાર કાઈ પણ તાલુ, હોઠ અને પ્રયત્ન કરનાર જીવ સિવાય ઘટતા નથી, અને આવાં વચન પણ જે પ્રમાણિક પુરૂષ, અજ્ઞાનાદિ દોષ રહિત હાય, તેનાંજ યથાર્થ ગણાય છે. માટેજ ઉપર કહેવામાં આવ્યું છે કે પ્રયત્ન સિવાય વચન સંભવતું નથી અને તે પ્રમાણિક પુરૂષનાં વચન હાવાં જોઇએ.
પુરૂષ સિવાયના વચનનું અસંભવિતપણુ બતાવી સર્વજ્ઞ સિવાયના પુરૂષનું કહેલું વચન અપ્રમાણ છે તે બતાવે છે.
به
मिथ्यादृष्टिभिरान्नातो हिंसाद्यैः कलुषीकृतः । स धर्म इति वित्तोपि भवभ्रमणकारणम् ॥ १२ ॥ મિથ્યાષ્ટિઓએ પ્રતિપાદન કરેલા, તથા મુખ્ય બુદ્ધિવાળા પ્રાણીઓમાં ધર્મ પણે પ્રસિદ્ધિ પામેલા ધર્મ ભવભ્રમણુના કારણુ રૂપે છે, કેમકે તે હિંસાદિ ષાથી દૂષિત થએલા છે. ૧૩.
વિવેચન—સનનું વચન પ્રમાણ હાય છે, અને તે સિવાયનાનું કહેલું પ્રમાણુ નથી, એમ કહેવાનું કારણ એ છે કે સન દરેક કાર્યની સર્વ ખાજુઓને પૂર્ણ પણે જાણે છે અને એમ પૂર્ણરીતે જાણી નિશ્ચય કરી કહેલુ વચન અસત્ય થતું નથો, પણ કોઈ કાર્યની એક માજી જાણી ખીજી માજુએ છેજ નહિ, એસ જોનાર અને કહેનાર ખાટા છે. આ પ્રમાણે કહેનારે મીજી ખા— જીએ જોએલી ન હેાવાથી તેનું કહેવુ એક ખાનુનુ સત્ય છે, પણ મીજી સર્વ ખાજુઓનું અસત્ય છે. અને આ એક માજીનુ સત્ય પણ પરિપૂર્ણ ન હેાવાથી યા મીજી માત્તુઓને અસત્ય કહેતાં હાવાથી થાડું સાચુ; પણુ ખીજી માજી અસત્ય હાવાથી અસત્ય ગણાય છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
દ્વિતીય પ્રકાશ કદેવ, કુગુરૂ અને કુધર્મને આક્ષેપ સહિત તિક્ષેપ. सरागोऽपि हि देवश्चेत् गुरुरब्रह्मचार्यपि । कृपाहीनोऽपि धर्म: स्यात् कष्टं नष्ट हहा जगत् ॥१४॥
સરાગીને પણ જે દેવ કહેવાય, અબ્રહ્મચારીને પણ જે ગુરૂ મનાય, અને દયારહિત ધર્મ પણ ધર્મ કહેવાય તે મહા ખેદની વાત છે કે દેવ, ગુરૂ, ધર્મથી શન્ય આ જગતને નાશ થયો સમજ. ૧૪. - આ પ્રમાણે સત્ય દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધાન કરવું તે સમ્યક્ત્વ. આ સમત્વ આત્મપરિણામરૂપ હોવાથી બીજા તેને જોઈ ન શકે, છતાં તેનાં ચિહેથી જાણું શકાય છે.
સમ્યકત્વનાં ચિન્હ બતાવે છે. शमसंवेगनिर्वेदानुकंपास्तिक्यलक्षणैः ।
भिः सम्यक् सम्यक्त्वमुपलक्ष्यते ॥ १५॥ શમ, સંવેગ,નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિતાનાં લક્ષણરૂપ,પાંચ લક્ષણોએ કરી સારી રીતે (બાબર) સમતિ ઓળખી શકાય છે. ૧૫
વિવેચન–શમ એટલે ઉપશમ ભાવ. પોતાના અપરાધીનું પણ ખરાબ ચિંતન ન કરે, અન તાજુબ ધી કષાયવાળે જીવ કઈ પણ વસ્તુનું મૂળથી નિદાન કરવાના પરિણામવાળા હોય છે, તેમ ઓછામા ઓછા ઉપશમ ભાવવાળો હોય પણ અન તાનુબંધી પરિણામવાળો ન હોય, તે ન હોવાનું કારણ એ છે કે “ તેણે, દેહ અને આત્મા ભિન્ન છે, દેહનો નાશ થાય છે, આત્માને નાશ નથી; આત્મા અન્ય અન્ય ભામાં પોતાના કરેલાં શુભાશુભ કર્માનુસારે સુખ દુખ આદિને અનુભવ કરે છે. પિતાના પ્રયત્નથી કર્યાવરણનો નાશ કરી સર્વથા કર્મ રહિત થઈ મુક્તિ મેળવી શકે છે. દેહ એજ આત્મા છે, તેમ માન્યતા કરવી તે મિથ્યાત્વ છે, અને પુદ્ગલાદિ પરભાવમાં આસક્ત થવું તે સર્વ મિથ્યા ભાવ છે આ સર્વ સારી રીતે જાણેલ હોવાથી તથા આ સર્વ ભાવથી વિમુક્ત થઈ આત્મપદ મેળવવું એ તેની દઢ ભાવના હોવાથી અનંતાનું મ ધી પરિણામે કયાંથી હોય?
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકત્વનાં પાંચ ભૂષણો,
સંવેગ–દેવેનાં અને મનુષ્યનાં સુખને દુઃખરૂપ માને અને મોક્ષસુખ અર્થાત્ ખરૂં આત્મસુખ તેનેજ સુખ કરી જાણે,
નિવેદ–આ ભવને નારકી સમાન કે બદીખાના સમાન માને અને ઉદાસીન વૃત્તિથી જેમ બને તેમ સંસારથી નીકળવાનો પ્રયત્ન કરે.
અનુકંપા–બે પ્રકારની છે દ્રવ્ય અને ભાવ. (વ્યવહારિક અને પરમાર્થિક.) દ્રવ્યથી દુ:ખી પ્રાણીને પિતાથી બનતી મહેનતે અને શક્તિ અનુસારે દુઃખથી મુક્ત કરવા તે. ભાવથી, ધર્મ રહિત જીને શક્તિ અનુસારે ધર્મમાં જોડવા પ્રયત્ન કરે તે.
આસ્તિકતા–વીતરાગનાં કહેલાં વચન ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધાન. આ પાંચ લક્ષણે સમ્યક્તવાન જીવમાં હોય છે.
સમ્યકત્વનાં પાંચ ભૂષણે. स्थैर्य प्रभावना भक्तिः कौशल जिनशासने । तीर्थसेवा च पंचास्य भूषणानि प्रचक्षते ॥ १६ ॥
સ્થિરતા, પ્રભાવના, ભક્તિ, જીનશાસનમાં કુશળતા, અને તીસેવા-આ પાંચથી સમ્યત્વ શોભી નીકળે. તે ભૂષણે કહેલા છે. ૧૬.
વિવેચન–ભૂષણ એટલે શેભા, યા આભૂષણે, જે સમ્યક ઉપર ચડાવવાથી સમ્યત્વ ભી નીકળે. તે ભૂષણ પ્રથમ સ્થિરતા. કિઈ ધર્મથી પતિત થતું હોય, તેને ઉપદેશ આપી યા તેની અગવડ દૂર કરી ધર્મમાં સ્થિર કરે અથવા અન્ય દશનકારના મંત્રતંત્રાદિ ચમત્કાર જોઈ ધર્મથી અસ્થિર ન થવુ તે સ્થિરતા.
પ્રભાવના–શક્તિ અનુસાર ધર્મને ફેલાવો યા તેની શેભામાં વધારે કરે.
ભક્તિગુણાનુરાગ, ગુણવાન પુરૂષને વિનય કર, બહુમાન કરવું અન્નવાગાદિ આપી તેમની ભક્તિ કરવી.
જનશાસનમાં કુશલપણું–જીનેશ્વરના કહેલાં જીવાજીવાદિ તને અભ્યાસ કરી તેમાં પ્રવીણતા મેળવવી.
તીર્થસેવા–ની બે પ્રકારનાં સ્થાવર અને જગમ. સ્થાવર તીથે જ્યાં તીર્થકરેનાં કલ્યાણક થયાં હોય તેવી ભૂમિઓસ્પર્શવી, શુદ્ધ ભાવથી ગુણગ્રામ યા સ્તુતિ કરવી, વિચારણા કરવી, એ આદિ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ - સ્થાવર તીર્થસેવા. જંગમ તીર્થ સાધુ મુનિરાજ, તેની સેવા કરવી.
આ પાંચ સમ્યક્ત્વની શોભામાં–ઉજવલતામાં–વધારે કરનાર માટે ભૂષણે કહ્યાં છે.
સમ્યકત્વનાં પાંચ દૂષણે शंकाकांक्षाविचिकित्सा मिथ्यादृष्टिप्रशंसनम् । तत्संस्तवश्व पंचापि सम्यक्त्वं दूषयंत्यलम् ॥१७॥
શંકા, આકાંક્ષા, વિચિકિત્સા, મિથ્યાષ્ટિની પ્રશંસા, અને તેને પરિચય, આ પાંચે પણ સમ્યત્વને અત્યંત દૂષિત કરનાર છે.
વિવેચન–શકા જીનેશ્વરનાં કહેલાં જીવાજીવાદિ તત્વોના સંબંધમાં શક કરવી. ખબર ન પડે તે કોઈને પૂછવું જ નહિ, આનુ નામ શકી નથી તેમ પૂછયા સિવાય તે કોઈને ખબરજ ન પડે ત્યારે શાસ્ત્રના જ્ઞાતા પાસેથી તેનાં રહસ્ય જાણવાં અને
જ્યારે તેથી પણ વિશેષ ખુલાસે મન માનતે ન મળે ત્યારે તે વાતને આધાર જ્ઞાની ઉપર રાખી સંતુષ્ટ થવું, પણ આ મને જવાબ આપી ન શકયા, માટે જીનેશ્વરનું કહેવું ખોટું છે, તેવા માન્યતા ન થવી જોઈએ, કેમકે સર્વ જીવોના શપશ કાંઈ સરખા હોતા નથી. એકને પૂછતાં મનમાનતો ખુલાસો ન મળે તે, તે વાત ખોટી છે, એવી કલ્પના કરવી તે અયોગ્ય છે.
કાંક્ષા–અન્ય મતાના ધર્મ માટે અભિલાષ કર કોઈ દર્શનકારમાં મંત્ર ત ત્રાદિનો ચમત્કાર જોઈ તે તે દર્શનમાં સત્ય છે, એમ કરી દેડી જવું, અને પોતાની બુદ્ધિને યુક્તિની કસોટી-પર ન ચડાવવી, એ વિદ્વાનોને તે લાયક નથી. ગાડરીયા પ્રવાહમાં તે કદી તેમ થઈ આવે છે, તેઓએ પણ પરમાર્થને માટે તે બહુજ વિચારવાનું છે. બાહ્ય ચમકારે જે પિતાના આત્માને નિરતરના અસત્ય ધર્મ રૂપ જોખમના ખાડામા નાખ, એ વિચાર શક્તિ વિનાનું કામ છે.
વિચિકિત્સા–ધર્મ સ બ ધી કુલ સદેહ. આ મારી છેદગીને પરમાર્થ માગે, ધર્મ રસ્તે પૂરી કરું છું, પણ તેનું ફળ મળશે કે કેમ? એ વિચાર ધાર્મિક ઉત્સાહને નબળો પાડનાર છે. સામાન્ય રીતે પણ દુનિયાની કોઈ પણ ક્રિયાનું ફળ આપણે
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્માનાં પાપ પણે
મજા જ અનુભવીએ છીએ ત્યારે પારમાર્થિક કિયાનું
જ શા માટે નહિ મળે? પાકિ કિયાને કલ આપણને પ્રથમ અહિં જ વિપકારની લોનના રામપરિમ. આત્માને આનંદ, અને મુખમય જંગી વિગેરરૂપ મળે છે, તે આગળ તેનાં મીઠાં કા અનુભવાશે તે નિર્વિવાદ છે. કેમકે એક બીજ વાવ્યું
ય ને તેના એક કિલો બાપ જે પાદડાં આવતાં જેમાં, રતા અનુમાન કરી શકાય છે કે આ નાને પાણી સિંચવામાં અને રસ કાપામાં આવશે તે અવશ્ય કાળે કરી તે ફળપ્રદ થશે જ. તેમ પ પ ફળદાયકજ છે. જે ધર્મના અંકુરો પર અહિં દેખાતા બનીતે ધર્મ છે કે કેમ. અથવા તેનાથી ફળ મળશે કે કેમ તે તે લાભાવિક રીતજ સંશથયુક્ત છે.
મિથ્યા પ્રમઓની પ્રશંસા–આ પ્રશંસા ન કરવી. ન કરવાનું કારણ એ છે કે તેથી બાળજે. જેને સત્યાસત્યને નિર્ણય કરવાનું સામર્થ નથી, તેઓ આઘશ્રદ્ધાથી પણ સત્ય ધર્મને અવલંબી =વા હોય છે, તેઓ આ સન્માર્ગ મુકી દઈ તે મિથ્યા ધર્મોમાં ફસાઈ પડે છે. વળી તે ધર્મને ઉત્તેજન મળે છે. આ તે નિર્ણય છે કે કોઈ ધર્મમાં કે ઘરે કઈ પણ ગુણ તે હોય છે. તેને જોઈ ગુણાનુરાગી તેના ગુણોનું બાળક આગળ વર્ણન કરે તે તે ગુણને લઈ બાળક આકર્ષાય, પણ બીજા સંખ્યાબંધ દો તરફ લક્ષ ન હોવાથી તે સત્ય માર્ગથી ભ્રષ્ટ થાય છે માટે આવા ગુણનુરાગી છેવોએ તે મિથ્યા દર્શનકારેના ગુણો જોઈ મનમાં સમજવાનું છે, અથવા ગ્યતાવાળા જી આગળ તે કહેવાના છે. પણ આવા બાળજી આગળ કહી તેમને સત્યથી ભ્રષ્ટ થવાનો વખત ન આવે, તે માટે વિશેષ સાવચેત રહેવાનું છે.
તેઓને પરિચય–મિથ્યાર્મિઓનો પરિચય ન કર. આ વાત પણ તેવા ધર્મ દઢતા સિવાયના કે ધર્મના અજાણ પણ આઘશ્રદ્ધાથી સત્ય ધર્મમાં રહેલા હોય, તેવાઓને માટે છે. કાંઈ સર્વને લાગુ પડતી નથી. નાના કુમળા ઝાડને વાડની જરૂર છે, પણ મોટાં વૃને કાંઈ વાડની જરૂર નથી તેમ આ પ્રતિબ ધ પણ આવા જો સત્ય માર્ગથી ભ્રષ્ટ ન થાય તે માટે છે. પ્રતિબ ધનું કારણુએ.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
-
-
-
દ્વિતીય પ્રકાશ. નિર્ણિત થાય છે કે, જગતમાં યુક્તિ કરતાં કુયુક્તિઓ વિશેષ હાય છે અને બાળ જીવેમાં બુદ્ધિની પ્રાગલભ્યતા ન હોવાથી તે કુયુક્તિને રસ્તે દેરાઈ જાય છે.
આ પાંચે સમ્યકત્વને દૂષિત કરનાર હોવાથી તેને સમ્યક્ત્વનાં ફૂષણ કહેવામાં આવ્યાં છે.
આ પ્રમાણે ટુંકામાં સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ બનાવવામાં આવ્યું છે. જેમ જેમ કોધ, માન, માયા અને લોભ રૂપ કષાયની મંદતા થતી જાય છે તેમ તેમ આ સમ્યકત્વ નિર્મળ અને પ્રબળ થતું આવે છે. માટે ખરૂ સમ્યકત્વ દેવાદિતાના આદરપૂર્વક કષાયની શાંતતામાં રહેલું છે. આ સમ્યકત્વની પ્રપ્તિ થવા પછી તે જીવ શાવકનાં–ગૃહસ્થનાં–વતે લેવાને લાયક થાય છે. સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થ-વામાં આત્માની જે વિશુદ્ધતા જોઈએ તેનાથી પણ વિશેષ વિશુદ્વતા આ ગૃહસ્થ ધર્મનાં વતેમાં આવવી જ જોઈએ. ત્યારેજ ચારિ. ત્રને રોકનાર કર્મ ઓછું થાય છે અને તેજ નિષણપણે ગૃહસ્થ વ્રતે પાળી શકે છે
પાંચ અણુવ્રત-ગૃહસ્થ ધર્મ, विरतिं स्थूलहिंसादेविविधत्रिविधादिना । अहिंसादीनि पंचाणुव्रतानि जगदुजिनाः ॥ १८ ॥
સ્થલ હિ સાદિકની દ્વિવિધ ત્રિવિધ પ્રકારે વિરતિ કરવી, તેને જીનેશ્વરે અહિસાદિ પાંચ અણુવ્રત કહે છે ૧૮.
_વિવેચનહવે ગૃહસ્થ ધર્મ સબંધી વ્રત કહેવામાં આવે છે સાધુઓનાં વ્રતે પરિપૂર્ણ હોય છે અને તેથી તે સર્વવિરતિ કહેવાય છે, પણ ગૃહસ્થોથી તે પ્રમાણે વ્રત પાળી શકાતાં નથી, એટલે તે પૂણમાથી કેટલાક ભાગના નિયમો કરવામાં આવે છે, તેને દેશ વિરતિ કહેવામાં આવે છે. અથવા તેને સ્કૂલથી વિરતિ કહેવામાં આવે છે. સાધુઓ મન, વચન અને કાયાથી કરવું નહિ, કરાવવું નહિ અને કર્તાને અનુમોદન આપવું નહિ, આમ નવ ભાગે કોઈ પણ જીવને મારવાના સ બ ધમાં, અસત્ય બોલવાના સઆ ધમાં, ચેરીના સ બ ધમા, અબ્રહ્મચર્યના સબંધમાં અને પરિ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
હિંસા ત્યાગ કરવાનું કારણ શું? ૯૩ ગ્રહના સંબંધમાં ત્યાગ કરી શકે છે, પણ ગૃહસ્થોથી તેમ બની શકતું ન હોવાથી, સ્થળથી લીધેલા નિયમો પણ મન, વચન, કાચાથી કરવા નહિ, અને કરાવવા નહિ, એમ છ ભાંગાઓથી લઈ શકે છે, એટલે અહિંસા, સત્ય, અર્થ, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહરૂપ પાંચ સ્થૂલ ગ્રતા છ ભાંગાઓથી ગ્રહણ કરે છે.
હિંસા ત્યાગ કરવાનું કારણ શું? पंगुकुष्टिकुणित्वादि दृष्ट्वा हिसाफलं सुधीः । निरागस्त्रसजंतूनां हिंसां संकल्पतस्त्यजेत् ।। १९ ॥
પાંગળાપણું, કેઢીઆપણું અને હાથઆદિનું હુઠાપણું, આ સર્વ હિ સા કરવાનાં ફળે છે, એમ જાણી બુદ્ધિમાન જીવોએ નિર૫ રાધી ત્રસ જીવેની સકલ્પથી હિસા કરવાને ત્યાગ કરે. ૧૯
વિવેચન–શરીરમાં અનેક પ્રકારની વ્યાધિ થવી, કે અંગે પાંગાદિનું અધિક ચા એ છાપણુ, તે સર્વ હિસાનાં ફળે છે. જેવું બીજા જીવોને દુખ આપ્યું હોય તેવું પિતાને ભેગવવું પડે છે. આ નિયમ બહુધા લાગુ પડે છે માટે નિરપરાધી ત્રસ જીવેની હિંસા ન કરવી ત્રસ જીવોની હિંસા ન કરવી એ કહેવાનો એ હેતુ છે કે પ્રથમ તે કોઈ પણ ત્રસ કે સ્થાવર જીવને નજ મારવા જોઈએ પણ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેવું અને તેમ બનવુ મુશ્કેલ છે, કારણ કે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ વિગેરે જીવે સાથે રાત્રિદિવસ ગૃહસ્થોને કામ લેવું પડે છે. તેથી તેઓની હિંસાથી બચવું ગૃહસ્થો માટે મુશ્કેલ છે, છતાં તેના ઉપર નિરપેક્ષ તે હેયજ નહિ અર્થાત્ વગર પ્રજને તેમની હિંસા ન કરે. તેમ તેના ઉપર નિર્દયતા હાય નહિ, પણ નહિ ચાલતાં કામ કરવું પડે છે તેમાં ત્રસ જીવન બચાવ તે ગૃહસ્થાથી બની. શકે છે એટલે ત્રસ જીવોની વિરતિ બતાવી.
નિરપરાધી ત્રસ જીવેને ન મારવા, આ કહેવાનો હેતુ એ છે કે જે અપરાધી જીને ગૃહસ્થ શિક્ષા ન કરે તે તેને ગહસ્થાશ્રમ ચાલી ન શકે. તેનું ઘર લૂટી જાય, સ્ત્રી લઈ જાય, પુત્રાદિને મારી નાખે. જે રાજા હોય તે તેનું રાજ્ય લૂંટાઈ જાય, પ્રજાને
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ દુ:ખ આપે, માટે અપરાધીને શિક્ષા આપવાનું ગ્રહસ્થને ન્યાયપૂવક છે, અર્થાત્ તેમ કરવાથી તેના વ્રતને દૂષણ લાગતું નથી.
સંકલ્પથી હિંસાને ત્યાગ કરે એ કહેવાને હેતુ એ છે કે રસ્તે ચાલ્યા જાય છે, જોઈને ચાલે છે, છતાં કાયાની અસ્થિરતાને લઈ કઈ ત્રસ જીવ પગ નીચે ચા શરીરથી મરણ પામે, તે આંહી તેને મારવાને ઈરાદો નથી, તેથી વ્રત ભંગ ન થાય. પણ આ જીવ ચાલ્યો જાય છે, તેને જાણી જોઈને મારી નાખવો, તે સંકલ્પથી માર્યો કહેવાય આમ નિરપરાધી ત્રસ જીવેને સંકલ્પથી -ન મારવા તે ગૃહસ્થનું પહેલું વ્રત કહેવાય છે.
સવ અને પોતાના જેવા જ ગણવા જોઈએ, आत्मवत् सर्वभूतेषु मुःखदुःखे प्रियाप्रिये । चिंतयन्नात्मनोऽनिष्टां हिंसामन्यस्य नाचरेत् ॥२०॥
જેમ પિતાને સુખ વહાલું છે, અને દુઃખ અપ્રિય છે, તેમ સર્વ જીને સુખ પ્રિય અને દુઃખ અપ્રિય છે, એમ જાણું પોતાને અનિષ્ટ લાગતી હિસા બીજાના સંબંધમાં ન કરવી જોઈએ અર્થાત્ બીજા જીવેને ન મારવા જોઈએ. ૨૦. જેમ ત્રસ જીવેની હિંસા ન કરવી, તેમ નિરર્થક સ્થાવર
ની પણ ન કરવી જોઈએ, निरर्थकां न कुर्वीत जीवेषु स्थावरेप्वपि । हिंसामहिंसाधमज्ञः कांक्षन् मोक्षमुपासकः॥ २१ ॥
અહિંસા ધર્મના જાણ, તથા મોક્ષની ઈચ્છાવાળા શ્રાવકોએ સ્થાવર જીવોની પણ વગર પ્રજને હિંસા ન કરવી. ૨૧.
ઈને એવી શકે થાય કે જીવહિંસા કરીને પેસો તો મેળવ, પછી દાન આપીને તે પાપથી છુટી જઈશું. તેને આચાર્યશ્રી કહે છે કે,
प्राणी माणिवलोभेन यो राज्यमपि मुंचति । तद्वधोत्थमघ सर्वोर्वीदानेऽपि न शाम्यति ॥२२॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસા કરનારને આચાર્યશ્રી ઉપમા તથા શિક્ષા આપે છે. ૯૫
મનુષ્ય, પ્રાણીઓ, જીવનના લોભથી રાજ્યને પણ ત્યાગ કરે છે, (મૂકી દે છે.) તેને વધ કરવાથી ઉત્પન્ન થએલું પાપ આખી પૃથ્વીનું દાન આપે તો પણ કેવી રીતે શાંત થાય? શાંત નજ થાય. ૨૨.
હિંસા કરનારને આચાર્યશ્રી ઉપમા તથા શિક્ષા આપે છે.
वने निरपराधानां वायुतीयतृणाशिनां ॥ निघ्नन् मृगाणां मांसार्थी विशेप्यते कथं शुनः ।। २३ ॥ दीर्यमाणः कुशेनापि यः स्वांगे हंन दूयते ॥ निर्मतून स कथं जंतूनंतयेन्निशितायुधैः ॥२४॥ निर्मातु क्रूरकर्माणः क्षणिकामात्मनो धूनि ॥ समापयति सकलं जन्मान्यस्य शरीरिणः ॥ २५ ॥ म्रियस्वेत्युच्यमानोपि देही भवति दुःखितः ।। मार्यमाणः प्रहरणैरुणैः स कथं भवेत् ॥ २६ ॥
વનને વિષે રહેનારા અને વાયુ, પાણી, તથા લીલા ઘાસને ખાનારાં બિચારાં નિરપરાધી હરિણાને મારનારા માસના અર્થીઓ કુતરાં કરતાં અધિક કેમ કહી શકાય? અર્થાત્ નજ કહી શકાય. જે માણસ પોતાના શરીરે એક ડાભનુ તૃણ વાગવાથી પણ દુભાય છે તે નિરપરાધી પ્રાણીઓને તીક્ષ્ણ હથિયાર વડે કરી શા માટે મારતા હશે ? તે કૂર કર્મ કરનારાઓ એક ક્ષણ માત્ર વાર પિતાની તૃપ્તિ કરવા માટે આ પ્રાણુઓને આખે જન્મ નાશ કરી નાખે છે, “અરે, તું મરી જા” એટલું કહેવાથી પણ જ્યારે પ્રાણુઓ દુખી થાય છે તે તેને ભયંકર શસ્ત્રોથી મારતાં કેટલું દુઃખ થતું હશે, એ મારનાર જીવે પોતેજ વચારવાનું છે ૨૪–૨૭.
श्रूयते प्राणिपातेन रौद्रध्यानपरायणौ ॥ सुभूमो ब्रह्मदत्तश्च सप्तमं नरकं गतौ ॥२७॥
શાસ્ત્રમાં કહેલું છે કે પ્રાણીઓના ઘાત કરવાવડે કરી રૌદ્રધ્યાનમાં તત્પર શુભૂમ અને બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીએ સાતમી નરકે ગયા છે.
વિવેચન–પૂર્વે પુત્ર રતનરિત, પુત્ર વિનાના મgની ગતિ થતી નથી, એ શ્રુતિવાક્યથી, તપથી ભ્રષ્ટ થએલા
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ. જમદગ્નિ તાપસે જીતશત્રુ રાજાની રેણુકા નામની કુંવરી સાથે વિવાહ કર્યો હતો અને તેને લઈને જ ગલમાં જઈ રહ્યા હતા
તુકાલે તે ઋષિએ એક રેણુકા માટે અને તેની પ્રાર્થનાથી હસ્તિનાપુરના અન તવીર્ય રાજાની રાણી, જે રેણુકાની બહેન થતી હતી તેને માટે, એમ બે મિત્રો આપ્યા. રેણુકા માટે બ્રાહ્મણપુત્ર ઉત્પન્ન થાય તે અને તેની બહેન માટે ક્ષત્રિય પુત્ર થાય તેવા તે મંત્રો હતા. રેણુકા જ ગલના દુખથી કટાળી વીર્યવાન પુત્ર થવા માટે પિતાની બહેન માટેનો મંત્ર, પોતે સ્વીકાર્યો અને બ્રાહ્મણ પુત્ર થાય તે બહેનને એક કાળાંતરે પુત્ર અવતર્યો અને પરશુ વિદ્યા સાધવાથી કમે પરશુરામ નામથી પસિદ્ધિ પામ્યું. તેની બહેનને કૃતવીર્ય નામે પુત્ર થયો. એક દિવસ રેણુકા પોતાની બહેનને મળવા ગઈ. ઈદ્રિયની ચપળતા દુર્વા હોવાથી કર્મ સવેગે અનંતવીર્ય રાજા રેણુકામાં લુબ્ધ થયે અને એક પુત્રની ઉત્પત્તિ થઈ. કેટલેક અવસરે જમદગ્નિ ઋષિ રેણુકાને પુત્ર સહિત વનમાં લઈ ગયા.
અકાળે ફળેલી વેલડીની માફક પુત્ર સહિત માતાને જઈ - ધથી પરશુરામે રેણુકાને મારી નાખી. આ વાતની અનંતવીર્ય રાજાને ખબર પડવાથી તેણે તે તાપસનો આશ્રમ તેડી નાખ્યા, અને ગાય પ્રમુખ લઈ તે ચાલતો થયો. પરશુરામ તેની પાછળ ગયો અને યુદ્ધમાં અનંતવીર્ય રાજા મરાયો તેની પછી તેને પુત્ર કૃતવીર્ય રાજ્યાસનપર આવ્યો કૃતવીર્ય માટે થયો ત્યારે પિતાનુ વેર સાભળી આવવાથી તેણે જમદગ્નિને મારી નાંખ્યો. આ ઉપરથી પરશુરામ હસ્તિનાપુર આવી કૃતવીર્યને મારી, પિતે ગાદી ઉપર બેઠે. એ અવસરે કૃતવીર્યની સગર્ભા રાણું ત્યાંથી નાસી તાપાના આશ્રય તળે એક લેયરામાં રહેવા લાગી. ક્ષત્રિએ ઉપના દ્વેષથી પરશુરામે સાતવાર નક્ષત્રી પૃથ્વી કરી. તાપસના આશ્રમે ભેંયરામાં તે રાણીને પુત્ર અવતર્યો. ચંદ સ્વપથી સૂચિત તે પુત્રનું સુભૂમ નામ પાડવામાં આવ્યું. પરશુરામે નિમિત્તિયાને પૂછ્યું કે “મારૂં મરણ કોનાથી થશે ? ” ખરેખર બહુ વેર વાળા જીવો નિરાંતે નિદ્રા પણ લેતા નથી અને રાત્રિ દિવસ મરણથી શક્તિ રહે છે. નિમિત્તિઓએ કહ્યું કે "
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
આવ્યો. પણ મને આ વાતની ખાઈ ગઈ. તે સભા
હિંસા કરવાથી સુભમ ચક્રવર્તિ નરકે ગ. ત્રિઓની દાઢાનો લો થાળ જેને દેખીને ક્ષીરરૂપ થઈ જશે, તેનાથી તમારું મરણ થશે. તે જાણવા માટે પરશુરામે દાનશાળા બંધાવી અને દાઢાને ભલે થાળ ત્યાં મૂકો. યરામાં રહેલે સુભમ એક દિવસ પિતાની માતાને કહે છે કે “માતાજી, શું આટલીજ પ્રવી છે?' માએ ઉત્તર આપ્યો “ પુત્ર, પૃથ્વી ઘણી મોટી છે પણ પરશુરામના ભયથી આપણે અહીં રહીએ છીએ. તેણે તારા પિતાને મારી નાંખ્યા છે, અને જે કઈ ક્ષત્રિીને દેખે છે તેને મારી નાખે છે." સુભમનું ક્ષાત્રતેજ ઢાંકયું ન રહ્યું. વાત સાંભળતાં જ તેનાં નેત્રો લાલ થઈ આવ્યાં. માતાના વાર્યા છતાં તે બહાર નીકળે અને જ્યાં પેલો થાળ હતા તે દાનશાળાએ આવ્યો. તેને જોતાજ થાળમાં રહેલી દાઢા ક્ષીરરૂપ થઈ ગઈ. તે સૂભૂમ પીઈ ગયો. પરશુરામને આ વાતની ખબર પડી, એટલે તે લડવા આવ્યો. પુણ્યની પ્રબળતાથી તે થાળ ચકરૂપ થયું, અને યુદ્ધમાં પરશુરામ મરાયો. ક્ષત્રિીઓના અને પિતાના વેરથી તેણે એકવીશ વાર નબ્રાહ્મણે પૃથ્વી કરી. આ પ્રમાણે તેણે અનેક જીવોની હિંસા કરી છ ખંડ સાધ્યા. આવી અઘોર હિંસાથી સુભૂમ ચકવતી મરીને સાતમી નરકે ગયે.
- બ્રહ્મદત્તનું વૃત્તાંત કપિલ્ય નગરના બ્રહ્મરાજાની ચૂલણ રાણીએ ચાદ સ્વમ સૂચિત એક પુત્રને જન્મ આપે. તેનું નામ બ્રહ્મદત્ત રાખવામાં આવ્યું. રાજાએ ઘણું હર્ષથી પુત્રજન્મોત્સવ કર્યો. આ બ્રહ્મરાજાને કાશી દેશનો કટક રાજા, હસ્તિનાપુરનો ક
ગુદત્ત રાજા, કોશલદેશને દીર્ઘકૃષ્ટ રાજા, અને ચપાને પુષ્પગુલ રાજા એમ ચાર મિત્રો હતા. જ્યારે બ્રહ્મદત્ત બાર વર્ષની ઉમ્મરને થયે ત્યારે અકસ્માત શળના રાગથી બ્રહ્મરાજા પરલોક ગ. બહ્મદર કુંવર ના હોવાથી ચાર મિત્રોએ એકએક વર્ષ વારાફરતી તેના રાજ્યનું રક્ષણ કરવાનું નક્કી કર્યું. અનુકમે દીર્ઘપૃષ્ટ રાજા રાજ્ય રક્ષણ કરવા માટે એક વર્ષ ત્યાં આવ્યું. અંતેઉરમાં કાર્ય પ્રસંગે જતાં આવતાં ચલણરાણી સાથે વિશેષ પ્રીતિ થઈ અને મે નિરંકુશપણે તેઓ અકાર્ય કરવામાં દોરાયાં. આ વાતની ખબર રાજ્યના મહાન સ્થભ તુલ્ય ધનુ નામના મંત્રીને થઈ. તેણે પિ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ
-
-
તાના પુત્ર વરધનુને, બ્રહ્મદર કુંવરને અવસરે તેની માતા અને દિપૃષ્ઠરાજાનું અકાર્ય જણાવવા સમજાવ્યું. વરધએ કુંવરને
અવસરે માહિતગાર કર્યો. સંજ્ઞામાં સમજાવવા માટે હંસી અને કાગડાના સગવાઈ જેવું બનાવી શળથી વીંધી નાંખી પિતાની માતા અને દીર્ધપૃઇને કુમારે તે બતાવ્યું. અને વિશેષમાં જણવ્યું કે આવાં અકાર્યો કરનારને અન્યાય હું સહન નહિ કતાં જીવથી મારી નાંખીશ. બાળછાવાળાં પણ મહાન ગંભીર અર્થસૂચક આ વાથી દીર્ધપૂર ચમક, અને કુંવર નક્કી મને મારી નાંખશે એવા ઈરાદાથી તેણે કુમારની માતા ચુલણરાણુને સમજાવ્યું કે જે તને મારી જરૂર હોય તે આ કુમારને તું મારી ન ખાવ. વિષયમાં અંધ થયેલી, પ્રેમાળ પણ અત્યારે શત્રુરૂપ થયેલી માતાએ તે વચન સ્વીકાર્યું, અને લાખનો મહેલ બનાવી નવોઢા રા
ની સાથે તેમાં રહેવાને કુમારને માતાએ આજ્ઞા આપી. ધનુમંત્રી આ સવે બીનાનો ગુપ્ત રીતે માહિતગાર હોવાથી કુમારનો અચાવ કરવા માટે “વૃદ્ધાવસ્થામાં ધર્મધ્યાન કરવું જોઈએ, હવે મારાથી રાજ્યનાં કાર્યો બની નહિ શકે, એ પ્રમાણે કહી,”રાજ્ય કાર્યોથી ફરક થયે, અને નદી કિનારે દાનશાળા બંધાવી, ધર્મ કરતે ત્યાં રહો. લાખનો મહેલ બનાવાતે જોઈને જ તે કુમારના મરણ માટે આગાહી કરી રહ્યો હતો. કુમારના બચાવ માટે પતાના મુકામની નજીકથી તે મોહેલ સુધી જમીનમાં સુરંગ ખોદાવી અને તેનું બારણું તે મહેલમાં આવે તેમ કરી આડી એક શિલા મૂાવી. પિતાના પુત્ર વરધનુને તેને માહિતગાર કર્યો અને અવસરે કષ્ટ પડયે તમારે અહિંથી નીકળી ચાલ્યા જવું વિગેરે સમજાવ્યું. બ્રહ્મદત્તનાં લગ્ન કરીને તરતજ આ મહેલમાં રહેવાને માતાએ તેને હુકમ કર્યો. સરલ ભાવી કુમાર માતાના આ દુષ્ટ ચેષ્ટિતને સમજી ન શક્ય રાત્રિ શાંત થઈ તથા સર્વ માણસેનિદ્રાવશ થયાં ત્યારે વહાલી પણ વેરણ માતાએ કુમાર વિદ્યમાન છતાં પોતાનાં વિષયસુખરૂપ સ્વાર્થમાં ખામી આવતી જાણી આખા મહેલને ચારે બાજુથી આગ લગાડી. અહા! વિષયથી અંધ બનેલી માતા-આવા ચેતી જેવા પુત્રને પણ મારતાં પાછું વાળી જતી
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસા કરવાથી બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતી નરકે ગયે. ૯૯ નથી. આથીજ જ્ઞાની પુરૂષે આ વિષયને ઝેરની ઉપમા આપે છે અને જેમ બને તેમ તેનાથી મુક્ત થવા માટે જીવેને બોધ આપે છે. ભડભડાટ કરતી અગ્નિની જવાળાઓ ચારે બાજુ પ્રસરતી જેમાં કુવર જાગે. વરધનુ તે જાગતેજ હતું, વ્યાકુળ થઈ આગ લાગવાનું કારણ અને તેનાથી બચવાના ઉપાય કુમારે વરધનુને પૂછે. વરધનુએ માતાનું અને દીર્ઘપૃષ્ણનું કાર્ય વિશેષ પ્રકારે સમજાવ્યું અને અત્યારે નાશી છુટયા સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય રહ્યો નથી; કેમકે રાજ્ય દીર્ઘપૃષ્ટ સ્વાધીન કરી લીધું છે, વિગેરે કુમારને સમજાવ્યું, નાસી છુટવા માટે આડી શિલા આવેલી સુરગ બતાવી. પાટુના પ્રહારથી બ્રહ્મદત્તે શિલા કાઢી નાખી અને ત્યાંથી બને જણ ચાલ્યા ગયા. અન્ય રાજ્યમાં ફરતાં અને છુપાવેશમાં રહેતાં આ કુમારે પૂર્વનાં સુકૃત કર્મને લઈને અનેક રાજકુમારિકાઓ અને મોટી ત્રાદ્ધિ એકઠી કરી. છેવટે દીર્ઘપ્રષ્ટ રાજાને યુદ્ધમાં મારી પિતાના રાજ્યનો માલિક થયે અનુક્રમે છ બડ સુધી ચકવતી બિરૂદ ધારણ કર્યું
જ્યારે બ્રહ્મદત્તને દીર્ઘપૃષ્ટ રાજાના ભયથી નાસી જવું પડયું હતું ત્યારે મુશ્કેલીના વખતમાં એક બ્રાહ્મણે તેને સહાય કરી હતી. બ્રહ્મદરે તેને કહ્યું હતું કે બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતી ગાદી ઉપર બેઠા છે એમ તું સાંભળે ત્યારે મારી પાસે આવજે. હું તારું દારિદ્ર દૂર કરીશ. તે બ્રાહ્મણ બ્રહ્મદત્તને મળે બ્રહ્મદત્ત તેને જે માગે તે આપવાનું કહ્યું. બ્રાહ્મણે પોતાની સ્ત્રીની શિક્ષાથી નિરંતર જુદે જુદે ઘેર ભેજન કરવું અને એક મહેર દક્ષિણામાં મળે એવું વચન માગ્યું. રાજાએ તે સ્વીકાર્યું. પહેલાં જમવાને વારે બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીને પિતાને જ ઘેર આવ્યું. રાજાએ ઘણું સારી રસેઈ જમવામાં પીરસાવી, પરંતુ બ્રાહ્મણે હઠ લીધી કે જે ભોજન તમે કરે છે તેજ અમને આપે. રાજાએ ઘણું સમજાવ્યું કે ચકવતીનું ભેજન બીજાને પચે નહિ, માટે તેને આગ્રહ ન કર. છતાં બ્રાહ્મણે તેનું કહેવું માન્ય ન કર્યું, અને ઉલટું મેણું માર્યું કે આટલું ભેજન જે રાજા આપી શક્ત નથી તે બીજું શું આપશે? આથી નિરૂપાયે રાજાએ તેના કુટુંબને પિતાનું ભોજન આપ્યું. આ ભોજન કરવા પછી તે બ્રાહ્મણનું કુ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
દ્વિતીય પ્રકાશ.
દુખ વિષયથી એટલું બધુ વ્યાકુળ થઈ ગયું કે ગમ્યાગમ્યના વિચાર ન રહ્યો. વિષયમાં લપટ થઈ આપસમાં અહેન, પુત્રી અને માતા સાથે પણ વ્યભિચાર કર્યા, અને તે લેાજનના તીવ્ર નિશામાં તેઓને પ્રાય: આખી રાત્રિ વિટ ના થઇ. પ્રાત:કાળ થતાં લેાજનના નિશે। શાંત થયા, ત્યારે બ્રાહ્મણુ ઘણું શરમાયા; તે પેાતાની જાતને ધિક્કારવા લાગ્યા, અકાર્યના પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા, અને લેાકેાને સુખ દેખાડવું કે કેમ તેની તેને ભારે ચિતા થઈ. રાજા ઉપર તેને વિશેષ ગુસ્સા થઇ આવ્યેા. રાજાએ મને જાણીનેજ આમ હેરાન કર્યાં છે, માટે આ વેર હું ગમે તે પ્રકારે વાળું, એવા ઈરાદાથી તે ત્યાંથી નીકળી જ ગલમાં ગયા. ત્યાં કાઈ ખકરાં ચારનાર ભરવાડ મન્યેા. તે ભરવાડ લક્ષવેષી હતા. એઠાં બેઠાં જે પાદડાપર લક્ષ કરી કાંકરી ફૂંકતા તેને તે વીધી નાખતા. આ ભરવાડને જોઇ પેાતાના મનારથા સિદ્ધ થયા જાણી, ભરવાડને ઘેાડાક પૈસા આપવા કરી, રાજાની આંખો ફાડી નાખવાને તે બ્રાહ્મણે નિશ્ચય કર્યો. ભરવાડને સાથે લઈ તે નગરમાં આવ્યે. રાજાની સ્વારી નીકળી એટલે દૂરથી બ્રાહ્મણે રાજાને મતાન્યે કે આની આંખા ફાડી નાંખ તત્કાળ લક્ષ રાખી તેણે જોરથી એ કાંકરી ફેંકી. રાજાની અને આખા ફુટી ગઇ. રાજાના માણસાએ તે ભરવાડને પકડી લીધા અને માર મારી મનાવતા બ્રાહ્મણના શિખવવાથી પાતે આ કર્યું છે, એમ તેણે માની દીધું રાજાના ક્રોધના પાર રહ્યો નહિ અહા ! દુનિયાનાં માણસે કેવાં કૃતઘ્ન છે, જેના પર ઉપકાર કર્યો તેના તરફથીજ અપકાર કરાયે!! રાજાએ બ્રાહ્મણના આખા કુટુંબને મારી નખાવ્યું, પણ તેના ક્રોધ શાત ન થયેા. અજ્ઞાનથી અધ થયેલા તે રાજાના ક્રોધ જાતિ ઉપર ગયા અને બ્રાહ્મણાની આંખા ફાડીને એક થાળ ભરી મને નિરંતર આપા કે જેને ચાળી મસળીને હું મારૂ વેર વાળી ક્રોધ શમાવું, આ પ્રમાણે પ્રધાનને કહ્યું. તેજ માફ્ક થોડા દિવસ તે ચાલ્યું. પણુ સમજી પ્રધાનએ તેમ થતું અટકાવી હ્યેશ્માત્મક નામનાં ફળા મંગાવ્યાં. જે આંખની જેવાં ચીકાશવાળાં અને આકારનાં હોય છે. તેના થાળ ભરી રાજાને નિરતર આપવા લાગ્યા રાજા તે મસળીને પોતાને કૃતાર્થ માનવા લાગ્યા. આવી રીતના ભયંકર રૌદ્ર પરિ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિક્તશાંતિ અને કળાચાર માટે પણ હિંસા ન કરવી. ૧૦૧ ણામમાં રાજાએ પોતાના આયુષ્યનાં અવશેષ સોળ વર્ષ પૂરાં કર્યા, અને આયુષ્ય પૂર્ણ કરી તે ચક્રવતી રાજા સાતમી નરકે ગયા. ત્યાં તેને મહા ઘેર વેદના સહન કરવી પડી. આ પ્રમાણે હિંસા કરનાર સુભૂમ અને બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતીએ પિતાના ઉત્તમ માનવ આચુષ્યને નિરર્થક કરી લાંબા વખત સૂધી નરકની મહા વ્યથાના લેતા થયા, માટે સુખના ઈચ્છક જીવોએ કઈ પણ જીવને દુઃખ ન આપવું. કેમકે દુઃખ આપ્યાથી અવશ્ય તેને બદલે મળે છે.
कुणिवरं वरं पंगु रशरोरी वरं पुमान् । अपि संपूर्णसर्वांगोन तु हिंसापरायणः ॥२८॥
મનુષ્યોએ હાથ વિનાના થવું તે સારું છે, પાંગળા થવું તે સારૂં છે, અને શરીર વિનાના થવું તે સારું છે, પણ સંપૂર્ણ શરીરવાળા થઈને હિંસા કરવામાં તત્પર થવું તે સારૂં નથી. ૨૮ કેટલાએક વિન શાંતિ માટે અને કેટલાએક કુળાચારથી હિંસા કરે છે, તેને આચાર્ય શ્રી કહે છે કે, हिंसा विघ्नाय जायेत विघ्नशांत्यै कृताऽपिहि । कुलाचारघियाप्येषा कृता कुलविनाशिनी ॥ २९॥
વિગ્નની શાંતિ થવા માટે કરાયેલી હિંસા પણ ઉલટી વિનને માટે થાય છે અને કુળાચારની બુદ્ધિથી પણ કરાએલી હિંસા કુળનો વિનાશ કરનારી થાય છે ૨૯ अपि वंशक्रमायातां यस्तु हिंसां परित्यजेत् ।।
મુરણ રૂવે સીરિત્મિક રૂ . કાલોકરિકના પુત્ર સુલસની માર્ક જે કુલકમથી (વશપરંપરાએ ) આવેલી પણ હિસાને ત્યાગ કરે છે તે શ્રેષ્ઠ કહેવાય છે. ૨૦
વિવેચન–સુલસ અને કાલસેકરિક કોણ હતા અને સુલસે કુળક્રમે આવેલી હિંસાને ત્યાગ કેવી રીતે કર્યો તે પ્રસંગે પાત જણાવવું ઉચિત છે એમ જાણું તેની ટુંક હકીક્ત આપવામાં આવે છે મગધ દેશની રાજગૃહિ નગરીમાં શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરતો હતું. તેને મહા બુદ્ધિના નિધાન સખે બુદ્ધિમાન અભયકુમાર નામને કુમાર હતું તે નગરીમાં કાલસેકરિનામનો કસાઈ રહે તે હતો તેને સુલસ નામે પુત્ર હતો. આ કસાઈ નિરંતર અનેક જીને
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
દ્વિતીય પ્રકાશ વધ કરતે હતે શ્રેણિકરાજાએ તેને વધ કરતો અટકાવવા, ઘણે પરિશ્રમ કર્યો પણ તે નિરર્થક ગયે. એક દિવસ રાજાએ તેને કૂવામાં બાંધી ઉધે માથે લટકાવી રાખ્યો તે ત્યાં પણ પાણીમાં પાડા આલેખી માનસિક કલ્પનાથી તેણે અનેક જીવને માર્યો. આ પ્રમાણે જેનાં હાડોહાડ રેશદ્રધ્યાન વ્યાપી ગયું છે તેવા પામર જીવેને બોધ આપવાને મહાજ્ઞાનીઓ પણ અશક્ત છે, તે શ્રેણિક જેવા તેને અંતરથી કેવી રીતે રેકી શકે? હિંસામાં આસક્ત પરિણામવાળા કાળસૌકરિકને એક વખત શરીરમાં મહાવ્યાધિ ઉત્પન્ન થયો, દાહવરથી તેનું શરીર બળવા લાગ્યું તેને કોઈ ઠેકાણે ચેન પડતુ નહતું, મધુર ગીત ગાયને મહા દુ:ખદ લાગતાં હતાં, મધુર રસ પણ ઝેર સમાન થઈ પડતા હતા, કેમળ શય્યા પણ શુળી સમાન લાગતી હતી અને સુગંધી પદાર્થો દુધમય અનુભવતા હતા. સુલસ જેમ જેમ તેને સારા ઉપાયો કરતું હતું તેમ તેમ તેને વિશેષ દુખ થતું હતું. સુલસ મહાવીર સ્વામી પાસેથી ધર્મ પામ્યું હતું, તેના પરિણામ ઘણા કેમી હતા નિરતર કસાઈના ધંધાવાળા કુટુંબમાં રહેવા છતાં તેનું અંત:કરણ નિરતર દયાથી ભીંજાયેલું જ રહેતું હતું. તે મહાવીર સ્વામીને પૂર્ણ ભક્ત હતા અને તેથી જ અભયકુમારની સાથે ધર્મની ગાંઠથી જોડાયેલ મિત્રતાવાળે હતે એક દિવસે ચુલસે પોતાના પિતાની આવી વિપરીત સ્થિતિ વિષે અભયકુમારને જણાવ્યું. અભયકુમારે કહ્યું કે તારે પિતા મહા પાપી છે. તેની આખી જીંદગી રોદ્રધ્યાનમાં વ્યતીત થઈ છે અને તેણે પાપકમોને લઈને અવશ્ય નરકનું આયુષ્ય ખાધેલું હોવું જોઈએ. માટે આગામી કાળમા જેવી. સ્થિતિ અનુભવવી હોય તેવી સ્થિતિનું ભાન કાઈકમરણની તૈયારી વેળાએ યા થોડા વખત પહેલાં થઈ આવે છે, માટે તું તેને વરશાતિ માટે ચદનનો લેપ કરો બંધ કરી વિષ્ટાને લેપ કર. સુવા માટે કોમળ શસ્યા દૂર કરી કાકા અને કાટાવાળી શસ્યા. બિછાવી આપ અને ખાવા વિગેરે માટે બધી વિપરીત વસ્તુઓ આપ્યા કર. સુલશે અભયકુમારની શિક્ષા માન્ય કરી, તેજ પ્રમાણે સર્વ કરી આપ્યું. તેથી તે કાલસારિકને ઘણુ સુખદાઈલાગ્યું અને. થોડા વખતમાં રૌદ્ર સ્થાનમાં મરણ પામી તે સાતમી નરકે ગયા.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
થી પરાભવ પામગીરી પિતાને હું
ચા કેવી
વપરપરાથી ચાલી આવેલી હિંસાને ત્યાગ કરનાર સુલ ૧૦૩ પિનાના પિતાના મનથી અને તેની આવી અધમ સ્થિતિથી સુલ
ને ઘણું લાગી આવ્યું. હજારો ની હિંસા કરી, પુષ્કળ દ્રવ્ય એકડ કરેલું આડી મૂકી છેવટનું વળવળની સ્થિતિવાળું તેના પિતાનું ચિત્ર તેના હાયપટ ઉપર રાજડ પડી ગયું. અહા ! શું મનુષ્યની મમત્વ દા! અધમજીવન! શી અજ્ઞાનના ! કે છેવટ સુધી પણ આવી પરાભવ પામેલી દશા! જે માનવ જીંદગીમાં મનુષ્યનું જીવન ઉચ્ચતર ન થયું. તે જીંદગી જ શા કામની? અને તેવા સહાય પણ શા કામનો ? આવી દુખિત દશાથી પિતાને હું બચાવ ન કરી શકો! તે આ મારી પાછળના કુટુંબીઓ પણ મારે બચાવ કેવી રીતે કરી શકશે? એ મારા પિતાના દાખલાથી મારે શિખવાનું અને સમજવાનું છે. આ પ્રમાણે વિરક્ત ભાવવાળા સુલસે પિતાના મરણનું કાર્ય સમાપ્ત કર્યું. એટલે કુટુંબીઓ આવી ચુલસને કહેવા લાવ્યા કે હે ગુલસ! આ તારા પિતાનું કાર્ય તું સંભાળ અને પૂર્વની માફક ચાલતી આવેલી આ આપણું જીવહિંસક વૃત્તિથી સર્વનુ પિપણ કર સુલસ કહે છે કે આવી પાપી વૃત્તિથી જીવન ચલાવવાનું હું બીલકુલ કરવાનું નથી. તમે સર્વ કુટુંબીઓ મળી કમાયેલ ધન ખાઈ જાઓ, અને જીવહિંસાના પાપથી થતુ નરકાદિકનું દુઃખ તે મારે એકલાને જ ભેગવવું કે? કુટુંબીઓ કહે છે કે નહિ, નહિ, જેમ ધન વહેંચી લઈએ છીએ તેમ પાપ પણ વહેંચી લઈશું. તને એકલાને અમે દુખી થવા નહિ દઈએ, સુલસ કહે છે, ત્યારે તે બહુ સારૂ આ પ્રમાણે કહી એક કુહાડા લઈ નજીક ઉભેલા પાડાને મારવાના બાનાએ કરી ત્યાંથી ઘા ચૂકી પોતાના પગ ઉપર તે ઘા માર્યો, અને વેદનાથી વિહ્વળ થઈ જમીન ઉપર પડયે મોઢેથી પિકાર કરી કહેવા લાગ્યું કે મને ઘણું વેદના થાય છે માટે તમે સર્વ મળીને થોડી થોડી વહેચી , જેથી મને ડુ દુખ ભોગવવું પડે આ શબ્દો સાંભળી બધા દિડમૂઢ બની ગયા કે કાંઈવેદના લઈ ન શક્યા, ત્યારે સુલસ બોલ્યો ભાઈઓ, કેમ વાર લગાડે છો? આમારે જીવ જાય છે. કુટુંબીઓ બેલ્યા “ભાઈ વેદના તે કેમ લઈ શકાય? તે તે સર્વ કેઈને એકલાને ભોગવવી પડે છે.” સુલસ કહે છે “ જ્યારે તમે આંહી દુ:ખ કે વેદનામાં બિલકુલ
તે બાળી વિહવળવણી વિના
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ
-
-
-
ભાગ લેતા નથી, તે પરભવે જૂદી જૂદી ગતિમાં કમોનુસારે જૂદા પડેલા, ત્યાં તે દુઃખમાં ભાગ લેવા ક્યાંથી આવશે? મારે તે જેમ. આંહી એકલા દુઃખ ભોગવવાનું છે, તેમ ત્યાં પણ એકલાજ દુખ ભેગવવાનું છે. માટે દુખમાં ભાગ લેવાનું ખોટું બહાનું મૂકી ઘો. હું તે ભગવાન મહાવીરનાં વચનથી જાણું છું, અને તમને પ્રતીતિ કરાવવા માટે મારે જાણી જોઈને પગ ઉપર ઘા લેવું પડે છે.” આ પ્રમાણે કહી આખા કુટુંબને પ્રતિબધી તે પાપી આજીવિકાને જલાંજલિ આપી, નિર્દોષ વ્યાપારથી આજીવિકા શરૂ કરી, સુલ પિતાનું જીવન સુધાર્યું અને કુટુંબીઓને પણ તે પાપથી બચાવ્યા. આ પ્રમાણે પરપરાથી કુળમાં ચાલતી આવેલી હિંસાને જેમ સુલસે ત્યાગ કર્યો અને નિર્દોષ આજીવિકા કરી પિતાને અને કુટુંબને ઉદ્ધાર કર્યો તેમ બીજાએ પણ પરંપરાથી ચાલતી આવેલી હિંસાનો ત્યાગ કર. સુલસ પોતાનું આયુષ્ય સુખમય પૂર્ણ કરી દેવલોકમાં દેવ થયા, અને ક્રમે મોક્ષ પણ જશે.
જે હિંસાને ત્યાગ ન કરે તે દાનાદિ સવ નિષ્ફળ છે
એમ આચાર્યશ્રી કહે છે. दमो देवगुरूपास्ति दर्दानमध्ययनं तपः । सर्वमप्येतदफलं हिंसां चेन्न परित्यजेत् ॥ ३१ ॥ જે હિંસાનો ત્યાગ કરવામાં આવે તે ઇન્દ્રિયનું દમન કરવાપણું, દેવગુરૂની સેવા, દાન, અધ્યયન અને તપ એ સર્વ નિષ્ફળ છે. અર્થાત્ હિસાનો ત્યાગ કર્યા વિના તેઓ બીલકુલ ફળ આપતા નથી. ૩૧.
હિંસાના ઉપદેશક શાસ્ત્રકાર પર આક્ષેપ. विश्वस्तो मुग्धधीर्लोकः पात्यते नरकावनौ।। યણ ગુરૈમાં રિલાપ રૂ .
અહા! મહાન ખેદની વાત છે કે નિર્દય અને લેભથી આંધળા થએલા હિંસાવાળા શાસ્ત્રના ઉપદેશકે આ બિચારા વિશ્વાસી અને સુગ્ધ બુદ્ધિવાળા ભેળા લેકને નરકની પૃથ્વીમાં પાડે છે. ૩૨.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
હિંસાના ઉપદેશક શાસ્ત્રકાર પર આક્ષેપ. ૧૦૫ તેમના શાસ્ત્રોમાં આ પ્રમાણે હિંસા કરવાનું કહ્યું છે.
यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयंभुवा । यज्ञोऽस्य भूत्यै सर्वस्य तस्मायज्ञे वधोऽवधः ॥३३॥
औषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यंचः पक्षिणस्तथा । यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः प्राप्नुवंत्युच्छ्रिति पुनः ॥ ३४ ॥ मधुपर्के च यज्ञे च पितृदेवतकर्मणि । अत्रैव पशवो हिंस्या नान्यत्रेत्यब्रवीन्मनुः ॥३५॥ एष्वर्थेषु पशून हिंसन् वेदतत्त्वार्थ विद्विजः । आत्मानं च पशृंश्चैव गमयत्युत्तमा गतिम् ॥ ३६॥
બ્રહ્માએ તેિજ યજ્ઞને માટે પશુઓ બનાવ્યાં છે. યજ્ઞ આ સર્વ પ્રાણીઓની વિભૂતિ ( કલ્યાણ ) ને માટે છે. યજ્ઞમાં જે વધ થાય છે, તે વધ ન કહેવાય. ડાભ પ્રમુખ ઔષધીઓ, બકરા આદિ પશુએ, વૃક્ષ, ગાય, ઘોડા આદિ તિય ચે અને પિજલ આદિ પક્ષીઓ, યજ્ઞને માટે મરણ પામેલાં ફરી ઉચ્ચતા ( ઉચી ગતિ, લાંબુ આયુષ્ય વિગેરે) પામે છે. મનુ કહે છે કે (મધુપર્ક ક્રિયા વિશેષ ) માં, તિષ્ઠામાદિ યજ્ઞમાં, અને પિતૃઓનાં અથવા દેવતાનાં કર્મો જે મહાય તેમાં આટલે ઠેકાણેજ પશુઓ મારવાં, પણ બીજે ઠેકાણે મારવા નહિ. વેદના તત્વાર્થને જાણનારે બ્રાહ્મણ આ પૂર્વે કહેલ કાર્યોમાં પશુઓની હિંસા કરતા પિતાને અને પશુઓને ઉત્તમ ગતિમાં પહોંચાડે છે. ૩૩-૩૬.
આવા હિંસક શારાપદેશકોના સંબંધમાં આચાર્યશ્ર
નો અભિપ્રાય ये चक्रुः क्रूरकर्माणः शास्त्रहिंसोपदेशकाः । क्वते यास्यति नरके नास्तिकेभ्योऽपि नास्तिकाः॥ ३७॥ वरं वराकश्चार्वाको योसौ प्रकटनास्तिकः । वेदोक्तितापसछद्मछन्नं रक्षो न जैमिनिः ॥ ३८॥ देवोपहारव्याजेन यज्ञब्याजेन येऽथवा । नंवि जंतून गतघृगा घोरां ते यांति दुर्गतिम् ॥ ३९
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
દ્વિતીય પ્રકાર,
જે દૂર કર્મવાળા હિંસાના ઉપદેશવાળાં શાસ્ત્રો બનાવે છે, તે નાસ્તિકથી પણ નાસ્તિક કયા નરકમાં જશે? (આશય એ નીકળે છે કે જે નરક વિદ્યમાન છે, તેનાથી પણ વિશેષ દુઃખ વાળી નરકમાં તે જ જોઈએ.) બીચારે ચાર્વાક તેના કરતાં કાંઈક સારે છે કે તે પ્રકટ નાસ્તિક છે, અર્થાત્ તે ખુલ્લી રીતે ધર્માધમોદિ કોઈ માનતો નથી, અથવા જીવાજીવાદિ કાંઈ માનતા નથી. પણ (આવા હિસાકારક) વેદનાં વચનો કહેતાં તાપસના બહાનાથી ગુપ્ત રાક્ષસ સરખે જમિનિ સારે નથી. દેવેને બલિદાન આપવાના બહાનાએ અથવા યજ્ઞને બહાને જેઓ નિ થઈને પ્રાણુંએને મારે છે, તે ઘેરથી ઘેર પણ દુર્ગતિમાં જાય છે. ૩૭–૩૯
शमशीलदयामूलं हित्वा धर्म जगद्धितं ॥ अहो हिंसापि धर्माय जगदे मंदबुद्धिभिः ॥ ४०॥
સર્વ જીવોપર સમભાવ, શીલ અને દયારૂપ મૂળવાળા, જગતને હિત કરનાર ધર્મનો ત્યાગ કરીને, મહાન ખેદની વાત છે કે, મંદ બુદ્ધિવાળાઓ હિંસા પણ ધર્મને માટે કહેલી છે. ૪૯
આ પ્રમાણે કળકમથી ચાલતી તથા યજ્ઞ સંબંધી હિંસાને પ્રતિષેધ કરી પિનિમિત્તે હિંસા નિષેધવા માટે પ્રથમ તેઓએ પિતૃનિમિત્તે પોતાના શાસ્ત્રોમાં કહેલી. હિંસા બતાવી આપે છે.
हवियचिररात्राय यच्चानंत्याय कल्पते । पितृभ्यो विधिवदत्तं तत्प्रवक्ष्याम्यशेपतः ॥ ४१ ॥ तिलै/हियवैर्मापैरद्भिर्मूलफलेन वा । दत्तेन मासंप्रीयन्ते विधिवपिनरो नृणां ॥ ४२ ॥ द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन त्रीन्मासान् हारिणेन तु। औरभ्रेणाथ चतुरः शाकुनेनेह पंच तु ॥४३॥ पण्मासां छागमांसेन पातेनेह सप्त वै ।। अष्टावणस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु ॥४४॥ તરમાંggૌત્તિ દ્વારા પાલિકા - शशकूर्मयोमासेन मासानेकादशैव तु ॥ ४५ ॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃતિમાં વિતમિ નિમિત્તે કરેલી હિંસા. ૧૦૭ ન જન જન જન [ वामीणमस्य मांसेन तिदिगवापिकी ॥ ४६॥
પિનોને વિધિપૂર્વક પેવું કવિ (શાક) ગિરાત્રિ માટે ( લાંબા કાળ માં છે અને આનંને માટે અનત કાળને માટે) વાય છે જે તે ક ક . ના. ડાંગર, જવ, અડદ, પાણી, મળ અને કુળ મા ર વિધિપૂર્વક આપવાથી મનુબેનાં પિતૃઓ. એક મહિના પછી તૃમ થાય છે. મલ્મના માસવર્ડ બે મહિના, જિનાં મારા ક મહિના. ઘેટાના માં સવારે ચાર મહિના, અને પણીના માં પાંચ મહિનાપર્યત પિતૃઓ તૃપ્ત થાય છે. બકમને મારાથી છ મહિના પૂજન જનિના હરણના માસ વડે સાત મહિના. જનિના જનાવરના માંસવડ આઠ મહિના, તથા શરવ જાતિના જનાવરના મારાથી નવ મહિના, ડુક્કર અને પાડાના માંસવડે દડા મહિના અને રાસલા નવા કાચબાના માસ વડે કરી અગિયાર મહિના પિતૃઓ નૃમ થાય છે ગાયના દૂધ અને શીરવડે બાર માસ અને વૃદ્ધ બકરાના માલ કરી બાર વપર્યત પિતૃઓની તૃપ્તિ થાય છે. इति स्मृन्यनुमारेण पितृणां नर्पणाय या।। मृट्टै विधीयने हिंसा सापि दुर्गनिहेतवे ।। ४७ ।।
આ પ્રમાણે પિતૃઓને તૃપ્ત કવ્વા માટે સ્મૃતિને અનુસરે મૂઢ પુરૂ જે હિંસા કરે છે તે પણ દુર્ગતિને માટે થાય છે. ૪૭.
વિવેચન–નિરપરાધી, નિરાધાર, મૂગા અને કરૂણાજનક પિોકાર કરતા ગરીબ પ્રાણીઓને રીબાવી રીબાવી મારીને, ધર્મ માનો એજ પહેલી મૂર્ખતા છે, અને અગ્નિમાં નાખેલા કે હેતૃએએ ખાધેલા તેના માસથી પિતૃઓની તૃપ્તિ થવી એ બીજી મૂ
તા છે. મરી ગએલા અને કર્માનુસાર અન્યાનિમાં ઉત્પન્ન થએલા જીને આવી રીતના કુર કાર્યોથી તૃપ્ત થવું કે સુખી થવું એ કેવળ અસભવિત છે માટે આચાર્યશ્રી કહે છે કે પિતૃપ્તિનિમિત્તે કરાતી હિસા કરનારને દુર્ગતિના કારણરૂપ થાય છે અને તે કરનાર તથા કરાવનાર બને અજ્ઞાની જ છે, તેઓ કદી નિર્ભય થઈ શકતા નથી. કેમકે મારેલા જીવ તેનો બદલો લીધા સિવાય રહેવાના નથી, અથવા કિઈ જુદી જ રીતે હિસા કરનારને તેને બદલે મળે છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
દ્વિતીય પ્રકાશ જીવનું રક્ષણ કરનારને ભય નથી. यो भूतेष्वभयं दद्याद् भूतेभ्यस्तस्य नो भयं ॥ याहग वितीयते दानं तागासाधते फलं ॥४८॥
જે પ્રાણુઓને અભય આપે છે તેને પ્રાણુઓ તરફનો ભય થતો નથી. કેમકે જેવું દાન આપ્યું હોય તેવું તેનું ફળ પમાય છે. ૪૮,
હિંસક દેને પણ ન પૂજવા જોઈએ. कोदण्डदण्डचक्रासि शूलशक्तिधराः सुराः ॥ हिंसका अपि हा कष्टं पूज्यन्ते देवताधिया ॥४९॥ મોટા ખેદ સાથે જણાવવું પડે છે કે, ધનુષ્ય, દડ, ચક્ર, ખ, શળ અને શક્તિને ધારણ કરવાવાળા હિસક દેવેને પણ દેવપણાની બુદ્ધિથી (અજ્ઞાની જીવો) પૂજે છે. (અર્થાત્ તેવા દેવાને ન પૂજવા માનવા જોઈએ.) ૪૯
અહિંસાવતની સ્તુતિ मातेव सर्वभूतानामहिंसा हितकारिणी। अहिंसैव हि संसारमरावमृतसारणिः ॥५०॥ अहिंसा दुःखदावाग्निप्रावषेण्यघनावली। भवभ्रमिरुगाानामहिसा परमौषधीः॥५१॥
માતાની માફક અહિસા સર્વ જીવોને હિતકારિણું છે, અહિંસાજ સંસારરૂપી મરુધર ભૂમીમાં ( મારવાડમાં) અમૃતની નીક સમાન છે, દુખરૂપ દાવાનળને બુઝાવવા માટે વર્ષોત્રતુના મેઘની શ્રેણી તુલ્ય છે અને ભવમાં પરિભ્રમણ કરવારૂપ રેગથી પડાયેલા જીને પરમ ઔષધી તુલ્ય પણ અહિસાજ છે. ૫૦–૧૧.
અહિંસાવ્રતનું ફળ, दीर्घमायुः परं रूपमारोग्यं श्लाघनीयता। अहिंसाया:फलं सर्व किमन्यत्कामदैव सा॥५२॥
સુખદાયી લાબું આયુષ્ય, ઉત્તમ રૂપ, નીરોગતા, અને પ્રશંસનીયતા, એ સર્વ અહિંસાના ફળ છે વધારે શું કહેવું ? મનોવાછિત ફળ દેવા માટે અહિસા કામધેનુ સમાન છે. પર.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
કન્યાઅલીદ અ બતાવે છે, ગૃહનું બીજું સત્ય વ્રત. (બુઠું બેસવાનું ફળ.) मन्मनतं फादलत्वं मकन मुखरोगिता।। वील्याऽसत्पफलं कन्यालीकापसत्यमुन्यजेत् ।। ५३॥
મજાની ભ સમાજ તપી તે બોલવાપણું. મૂ ગાપણું, અને મોટામાં ઘન ગો મા પાર્વ અસત્ય બોલવાનાં ફળે છે, એમ ને કન્યાવિકાદિ અસત્ય બોલવાનો ત્યાગ કરે. ૫૩.
કન્યાઅલીકાદિ અસ બતાવે છે. फन्यागोभृम्पलीकानि न्यासापहरण तथा । कूटसाक्ष्य च पंवेति स्लासत्यान्यकीर्तयन् ॥ ५४॥
કન્યા દબંધી. ગાય સંબંધી, ભૂમિ સંબધી, થાપણ - ળવવા સંબંધી, અને છેટી શાણી ભરવા સંબધી આ પાંચ મોટાં અસત્યો કહેવામાં આવ્યાં છે. ૫૪.
વિવેચન-જુઓ કે મનુષ્યએ કાંઈ પણ અસત્ય બોલવું ન જોઈએ. તેમાં પણ સાર્વથા અસત્ય બોલવાને ત્યાગ નથી કરી શકતા. તેઓએ સ્થળથી એટલે મેટાં મેટાં અને ત્યાગ કરજ જોઈએ. તે જ બતાવે છે કે કન્યાના સંબંધમાં અસત્ય નબોલવું. નાની હોય ને મેટી કહેવી, દૂષણવાળી હોય અને નિર્દોષ કહેવી વિગેરે, સદેપ છતાં નિર્દોષ કહી આપસમાં વિવાહિત કરવાથી તેઓની આખી જીદગી કલેશિત નીવડે છે. કન્યાના ઉપલક્ષણથી કોઈ પણ મનુષ્ય વ્યક્તિના સ બ ધમાં અસત્ય ન બેલિવું.
ગાયના સંબંધમાં જુઠું ન બોલવું. ઉપલક્ષણથી સર્વ જનાવરેના સંબધમા સમજી લેવું.
જમીન પરની હોય તેને પોતાની કહી દબાવી પાડવી વિગેરે જમીન સ બ ધી અસત્ય ન બોલવું.
સારો માણસ જાણી વગર લેખે યા વગર શાક્ષીએ કાંઈ પણ વસ્તુ પિતાને ત્યા રાખી હોય, તેને દબાવી પાડવી, યા ધણી મરણ પામ્યો હોય અને તેના સગાં વહાલાંઓને ખબર ન હોય ત્યા હાય પણ મજબુત પુરાવા ન હોવાથી તેને છુપાવવી કે ઓળવવી, જેમ કે અમારે ત્યાં તેણે મૂકી જ નથી. આમ વિશ્વાસઘાત કરો નહિ, યા થાપણ ઓળવવી નહિ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
દ્વિતીય પ્રકાશ.
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
જૂઠી સાક્ષી ન ભરવી. પ્રમાણિક માણસ જાણું કેઈએ શાક્ષી આપી તે તે અવસરે પિતાના સંબંધમાં હોય કે પરના સંબંધમાં હોય પણ કેઈ જાતની લાલચ રાખ્યા સિવાય સત્ય કહેવું, અર્થાત્ એટી સાક્ષી ન આપવી. આ પાંચ મોટાં અસત્ય છે. લોકમાં પણ તે જાણીતા છે, તેનો ત્યાગ કરવો, તે ગૃહસ્થનું બીજું વ્રત કહેવાય છે.
વિશેષ બતાવે છે. सर्वलोकविरुद्धं यद्यदिश्वसितघातकम् । यद्विपक्षश्च पुण्यस्य न वदेत्तदसूनृतं ॥५५॥
જે સર્વ લોકમાં વિરૂદ્ધ ગણાતું હોય, જે વિશ્વાસને ઘાત કરવાવાળું હોય અને જે પુણ્યનું વિપક્ષી હોય; અર્થાત્ પાપકારી હોય તેવું અસત્ય ન બોલવું. પ૫.
અસત્ય બોલવાથી થતા ગેરફાયદા असत्यतो लघीयस्त्वमसत्याद्वचनीयता। अधोगतिरसत्याच तदसत्यं परित्यजेत् ॥ ५६ ।। असत्यवचनं प्राज्ञः प्रमादेनापि नो वदेत् । श्रेयांसि येन भज्यन्ते वात्ययेव महामाः ॥ ५७ । असत्यवचनाद्वरैविषादाप्रत्ययादयः। प्रादुःषति न के दोपाः कुपथ्यावयाधयो यथा ॥ ५८॥ निगोदेवथ तिर्यक्षु तथा नरकवासिपु। उत्पद्यन्ते सुषावादप्रसादेन शरीरिणः ॥ ५९॥ ब्रूयाद् मियोपरोधादा नासत्यं कालिकार्यवत् । यस्तु ब्रूते स नरकं प्रयाति वसुराजवत् ॥ ६०॥
અસત્ય બોલવાથી લોકમાં લઘુપણું થાય છે, અસત્ય બોલવાથી ( આ માણસ જુઠે છે, એવી ) વચનીયતા થાય છે, અને અસત્ય બોલવાથી અધોગતિ થાય છે. માટે અસત્ય બોલવાનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. બુદ્ધિમાનોએ પ્રમાદથી પણ (અજાણતાં પણ) અસત્ય વચન ન બોલવું, કેમકે જેમ પ્રબળ વાયરાથી મેટાં વૃક્ષો ભાગી જાય છે તેમ અસત્યથી કલ્યાણું નાશ થાય છે. જેમ કુ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
સત્ય બોલવા ઉપર કાલિકાચાર્યની કથા, ૧૧૧ પગ્ય સેવવાથી (ખાવાથી અનેક વ્યાધિઓ પેદા થાય છે તેમ અસત્ય વચનથી વેર, વિખવાદ, અપ્રતીતિ આદિ કયા દેશે નથી પ્રકટ થતા અર્થાત્ અનેક દેશે પ્રકટ થાય છે. અસત્ય બલવાના પ્રતાપથી પ્રાણિઓ, નિદ, તિર્યંચ અને નરકાવાસાદિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. રાજા પ્રમુખના ભયથી કે વહાલા મનુષ્યના આગ્રહથી પણ કાલિકાચાર્યની માફક અસત્ય ન બોલવું. જે માણસ ભયથી કે આગ્રહથી અસત્ય બોલે છે. તે વસુ સજાની માફક નરકમાં જાય છે. ૫૬થી૬૦.
વિવેચન-કાલિકાચાર્ય અને વસુ રાજાનું દ્રષ્ટાંત બતાવવામાં આવે છે. રમણીપુર શહેરમાં જીતશત્રુ રાજા રાજ્ય કરતે. હતા. દત્ત નામના પુરોહિતને રાજાએ પ્રધાન પદવી આપી. કૃતન સ્વભાવવાળા દત્ત પ્રધાને સામત મડળને સ્વાધિન કરી રાજાને બંદીખાને નાખ્યો અને રાજ્યસન ઉપર પોતે બેઠે. તેણે અનેક જીના સંહારવાળે યજ્ઞ પ્રારા એવા અવસરમા કાલિકાચાર્ય નામના જૈનાચાર્ય તે શહેરમાં આવ્યા. આ કાલિકાચાર્ય તે દત્ત રાજાના સસાર પક્ષના મામા હતા. માતાની પ્રેરણાથી દત્ત આચાર્ય પાસે આવ્યા. ઉદ્ધત સ્વભાવથી આચાર્યશ્રીને યજ્ઞના ફલ સંબધમાં પ્રશ્ન કર્યું. આચાર્યશ્રી વિચારવા લાગ્યા કે જેમાં નિરપરાધી અનેક જીવોનો સંહાર થાય તે ધર્મ હાય નહિ અને તેનું ફળ નરક સિવાય બીજુ છે નહિ. આ રાજાને જે હું યજ્ઞનું ફળ નરક કહીશ, તે કપાયમાનું થશે, તેમજ રાજ્યસત્તા સ્વાધિન હેવાથી તે મને પણ હેરાન કરશે. અને બીજી બાજુ જે યથાસ્થિત નથી કહેતે, તે મારા સત્ય વતનો લેપ થાય છે અને જીનેશ્વરની આજ્ઞાનો ભંગ થાય છે. આમ ઉભય રીતે મને સંકટમા આવવાનું છે, છતાં ભલે સત્ય બોલવાથી શરીરને નાશ થતો હોય તે થાઓ પણ અસત્ય તે નજ કહેવું. ક્ષણભંગુર સ્વભાવવાળા આ શરીરના સુખ માટે યા રક્ષણ માટે જેઓ પિતાના સત્યવ્રતને જલાંજલિ આપે છે તે નરકાદિમાં મહા ઘેર રરવ વેદના સહન કકરે છે. તેવા હતભાગી નું જીવન આ દુનિયા ઉપર નકામું છે. આમ દઢ નિર્ણય કરી આચાર્યશ્રીએ કહ્યું, “હે દત્ત ! આવી છેવહિંસાવાળા યજ્ઞો કરનાર મરીને નરકે જાય છે.” આ સાંભળતાં જ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ર
દ્વિતીચ પ્રકાશ,
-
-
-
-
દતના મે મે કેય વ્યાપી ગયો. આચાર્ય ઉપર તુચ્છકાર શબ્દ કરી દત્ત ઉભો થયો અને આકોશ કરતો બે કે તેની નિશાની શું? આચાર્યે ઉપગ દઈ કહ્યું કે “ આજથી સાતમે દિવસે તું કુંભીની અંદર પચાવાઈશ અને મરણ પામીશ.” દત્ત કહ્યું તેની નિશાની શું? આચાર્યશ્રીએ કહ્યું, “કુંભિમાં પડયા પહેલાં તારા મુખમાં વિષ્ટાને છાટો પડશે.દત્તને ભય લાગે આચાર્યનું કહેવું સત્ય તે નહિ હોય! આચાર્યને ફરતી કી મુકી દત્ત ચા
લ્યો ગયો, મરણના ભયથી છ દિવસ ઘરમાં રહ્યો. ઉત્સુકતાથી છઠ્ઠા દિવસને સાત ગણું મારું મરણ ન થયું, હવે આચાર્યને વિડંબના કરી મારી નાખું. આ ઇરાદાથી તે મહેલથી ઘડા ઉપર બેસી - હાર જવા નીકળ્યા. તે દિવસે સરિયામ રસ્તા ઉપર થઈ પ્રાતઃકાળમાં એક બુડે માળી કુલ લઈને જતો હતો. તેને ગાદિ કારણથી ઝાડાની હાઝત થઈ ગઈ. તેથી ત્યાં જ હાજત પુરી કરી તેના ઉપર કુલ કેટલાંક ઢાંકી ચાલતે થયે. રાજા ત્યાં થઈને નીકળે. ઘોડાના પગનો દાબ જોરથી ફલ ઉપર પડયો. અને તેમાંથી વિષ્ટાને છાંટે ઉડી રાજાના સુખમાં પડશે. વિષ્ટા પડતાં જ રાજા ચમક અને પાછો ફર્યો, ભયથી તે મહેલમાં પેઠે તેના અન્યાયથી કંટાળી ગએલા સામતેઓ પૂર્વના રાજાને બંદીખાનામાંથી બહાર કાઢો અને રાજ્ય ઉપર બેસાર્યો. કોપાયમાન થએલા રાજાએ દત્તને બાંધી મંગાવ્યું અને કુંભિમાં નાંખી હેઠલ તાપ કરી કાગડા કુતરાને તેનું શરીર ખવડાવ્યું. દત્ત મરણ પામી રેંદ્ર ધ્યાનથી નકે ગયે આચાર્યશ્રી યશવાદ થયે. આવી રીતે ભયમાં આવી પડેલા પણ આચાર્યશ્રીએ અસત્ય ન જ કહ્યું તેમ કેઈના ભયથી અસત્ય ન બોલવું એ આ કથામાંથી સાર લેવાનો છે.
વસુરાજાનું દ્રષ્ટાંત ચેદી દેશના શુતિમતિ શહેરમાં અભિચંદ્ર નામનો રાજા રાજ્ય કરતે હતો. તેને બુદ્ધિમાન વસુ નામનો કુમાર હતો. ક્ષીર કદંબ નામના ઉપાધ્યાય ગૃહસ્થ ગર પાસે વસકમાર, નારદ અને તે ઉપાધ્યાયનો પર્વત નામનો પુત્ર એ ત્રણે સહાધ્યાયીપણે ભણતાં
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
વસુરાજાનું દ્રષ્ટાંત હતા એક દિવસે અગાશીમાં સુતેલા આ ત્રણે વિદ્યાથીઓને જોઈ વિદ્યાધર મુનિએ બીજા મુનિને કહ્યું કે આ ત્રણમાંથી બે નરકગામી છે અને એક દેવલોકમાં જશે આ સાંભળી ઉપાધ્યાએ તેમની પરીક્ષા કરી, અને તે પરીક્ષામાં પોતાના પુત્રને નરકમાં જનાર જાણી પિતાના પ્રયાસને નિરર્થક ગણતે સંસાર વાસનાથી વિરક્ત થઈ તે ત્યાગીનો માર્ગ સ્વીકાર કર્યો. •
રાજ મરણ પામ્યા બાદ વસુ રાજ થયે. પર્વત ઉપાધ્યાયપદ ઉપર આવ્યું અને નારદ કઈ બીજે ઠેકાણે ચાલ્યો ગયો.
વરુ રાજ સત્ય બોલતે હતા અને સત્યવાદી તરીકે તેની દુનિયામાં પ્રખ્યાતિ થઈ હતી એક વાર ટિક રત્નની શિલાનું આસન બનાવી તેના ઉપર સિંહાસન સ્થાપન કરી વસુરાજા સભામાં તે ઉપર બેસતો હતો. લેકે અતિ સ્વરછતાને લઈને તે આસનને જોઈ શકના નહતા. તેથી સત્યના પ્રભાવે દેવે આ રાજાનું સિહસન આકાશામા અધર રાખે છે, આવી પ્રખ્યાતિને પામ્યો. એક દિવસે નારદ પર્વતને ઘેર આવ્યા. પર્વત વેદસબંધી શિવે આગળ વ્યાખ્યા કરતો હતો, તેમાં ત્યા અજ શબ્દ આવ્યું ત્યારે પર્વતે બકરાને હેમવા તે અર્થ કર્યો. નારદે કહ્યું, ભાઈ તારી ભૂલ થાય છે. ગુરૂજીએ અજ શબે ત્રણ વર્ષની જુની ડાંગર (ત્રીહિ) કહી છે. કેમકે (૪ ના રૂતિ યજ્ઞ ) જે ફરીવાર ઉગે નહિ તે અજ કહેવાય. અજનો અર્થ બકરે પણ થાય છે, છતાં આહી તેને ગાણ અર્થ લેવાને છે. ગુરૂ ઉપદેશક હતા; કૃતિ પણ ધર્મકથન કરનારી છે તે અને અર્થ કરે લઈ આવો અનર્થ કરી ગુરૂ અને કૃતિને તારે દૂષિત ન કરવી જોઈએ. પિતાના વચન ઉપર શિવેને અપ્રતીતિ થશે તેમ જાણે પર્વતે ગુસ્સે થઈ કહ્યું. ખરે અર્થ બકરે છે અને ગુરૂએ પણ તેમજ કહ્યું છે. આપણે તેને નિર્ણય કરીએ. જે જુઠે પડે તેની જીભ કાપવી. આ અર્થમાં આપણે સહાધ્યાયી વસુ રાજા પ્રમાણ છે. નારદે તેમ કબુલ કર્યું. પર્વતની માતાએ ગુપ્ત બોલાવી તેને ઘણે વાર્યો કે બેટા, મેં પણ તારા પિતાના મુખથી ત્રણ વર્ષની ડાંગર એ અર્થ સાંભળ્યો છે માટે નારદ પાસે માફી માગ. વસ રાજા સત્ય બોલશે અને આમાં તારા જીવનું જોખમ થશે. પર્વતે કહ્યું, ગમે તેમ થાઓ પણ હું તે હવે પાછા ફરવાને નહિ.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
દ્વિતીય પ્રકાશ,
પુત્રસ્નેહથી તેની મા વસુ રાજા પાસે ગઈ. એકાંતમ પુત્રને તથા નારદને સંવાદ કો અને તેણે હઠ કરી, ગમે તેમ કરી ગુરૂપુત્રને પ્રાણુભિક્ષા આપવાને આગ્રહ કર્યો. રાજા વસુ સત્યવાદી હતું. પ્રથમ તો જુઠી સાક્ષી ભરવા આનાકાની કરી પણ દાક્ષિણ્યતાથી, સ્ત્રીના આગ્રહથી અને ગુરૂપુત્રના સ્નેહથી તેણે તે વાત અંગીકાર કરી, ખરેખર મેહથી મેહિત થએલા છ કટીના અવસરે દઢ રહી શક્તા નથી તેમજ પોતાની ખ્યાતિને પણ ખ્યાલ કરતા નથી. વસુએ હા પાડવાથી ખુશી થઈ ગુરૂપત્ની ઘેર ગઈ. પ્રાત:કાળમાં પર્વત અને નારદ સભામાં આવ્યા અને પોતપોતાને વિવાદ કહી સંભળાવ્ય સભાના લેકેએ કહ્યું મહારાજ વસુ તમે સત્યવાદી છે માટે જે સત્ય હોય તે કહી આપી આ વિવાદને નિર્ણય કરી આપે. કુમતિથી પ્રેરાઈ દબુદ્ધિ રાજાએ અજને અર્થ ગુરૂએ બકરે કહ્યો છે તેવી સાક્ષી આપી. આ સાક્ષી આપતાજ નજીકમાં રહેલા કેઈ વ્યંતર દેવે તત્કાળ વસુ રાજાને સિંહાસન પરથી નીચો નાખે, અને પછાડીને મારી ના. અને તે મરીને નરકે ગયે. અસત્ય બોલનારા પાપીને તેનું પાપ ફલીભૂત થયુ. આમ કહી નારદ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયે સભાના લોકોએ ફીટકાર આપેલે પર્વત પણ ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો અને અદ્યાપિ પર્યત જુઠી સાક્ષી આપનાર રાજાની અપકીર્જિ દુનિયામાં ફેલાતી રહી. માટે ગમે તેવા પ્રસંગમાં સત્યજ બેસવું પણ સ્નેહથી કે લોભથી પ્રેરાઈ જૂઠી સાક્ષી નજ આપવી એ આ કથામાથી સાર લેવાનો છે.
न सत्यमपि भाषेत परपीडाकरं वचः॥ . लोकेऽपि श्रूयते यस्मात् काशिको नरकं गतः ॥ ६१॥
બીજાને જેથી પીડા થાય તેવા સત્ય વચને પણ ન બોલવાં કારણ કે લેકમાં પણ સંભળાય છે કે તેવા વચને બોલી કૌશિક નરકમા ગ. ૬૧.
વિવેચન–પરને પીડા થાય તેનો બચાવ કરવા માટે અસત્ય બોલવું એમ કહેવાનો આશય નથી. પણ તે ઠેકાણે બેલ્યા વિના મન રહેવું વધારે સારું છે. જેમકે એક રસ્તામાં ચાલતા મા- .
સને શિકારી માણસે પૂછયું કે અહીથી હરિણતું ટેળું ગયેલું તમે જોયું ? તે ટેળું જતું તેણે જોયું હતું. હવે જે હા પાડી તેને
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
વિવેક પૂર્વક સત્ય બેલડું. રસ્તે બતાવે છે તે પારધિઓ તેને મારી નાંખે, સાચું બોલવું એ બિચારા નિરપરાધી જીના મરણનું કારણ હતું આવે ઠેકાણે વિચાર કરીને તેણે એવો ઉત્તર આપ જોઈએ કે તે હરિણનો વિનાશ ન થાય અને અસત્ય પણું ન બોલાય. તે ઉત્તર ન આવડે તે ઉત્તર ન આપે તે વધારે સારૂ છે. પણ ડાહ્યા થઈ તે ઠેકાણે સત્ય પ્રકાશિત કરવાનું નથી એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ. આ તે એકજ દષ્ટાંત છે. પણ તેના જેવા બીજા અનેક પ્રસંગોમાં પણ બને રીતે સાવધ રહેવું જોઈએ; તથા અહિસા વ્રતરૂપ પાણુંના રક્ષણને માટે, આ બીજા વ્રત પાળ સરખાં છે. સત્ય વ્રતના ભગ કરવા રૂપ પાળ કેડી નાખવાથી, અહિસા રૂપ પાણી ચાલ્યું જાય છે, અને તેથી તૃષા રૂપ અનેક પ્રકારનાં દુ ખાને અનુભવ કરે પડે છે. બુદ્ધિમાનોએ સર્વ જીવોને ઉપકારક સત્ય જ બોલવું જોઈએ, અથવા સર્વાર્થ સાધક માનપણેજ રહેવું, પણ અસત્ય બેલી સ્વ–પરને દુખકર્તા તે નજ થવુ. કેઈએ પૂછયે છતે મર્મના જાણુ મનુષ્ય, વૈરના કારણરૂપ, શકાસ્પદ, કર્કશ, અને હિસાસૂચકવચન ન બોલવું, પણ ધર્મને ધવસ થતું હોય, ક્રિયાને લેપ થતો હેય, સિદ્ધાંતાર્થને વિનાશ થતો હોય તે નહિ પૂછયે પણ શક્તિમાનેએ તેને નિષેધ કરવા માટે પ્રયત્ન કરે. ચાર્વાક અને કૈલિકાદિકેએ અસત્ય બોલવે કરી, આ જગતને વિડબિત કર્યું છે. ખરેખર નગરની ખાળ સરખું તે અસત્ય બેલનારનું સુખ છે કે, જેમાંથી મલિનતાથી ભરપુર પાણી સરખું વચન નીકળે છે. દાવાનળમાં બળેલાં વૃક્ષો વર્ષાબતમાં કદાપિ નવપલ્લવિત થાય છે, પણ દુર્વચનરૂપ અગ્નિથી દગ્ધ થએલાં મનુષ્ય સાદ્ધ થતાં નથી. સત્ય વચનો માનવને જેટલે આહૂલાદ આપે છે તેટલે આલાદ, ચંદન, ચદ્રિકા, ચદ્રમણિ અને ખેતી પ્રમુખની માળાઓ નથી આપતી.
શિખા રાખનાર, મુંડન કરાવનાર, જટા રાખનાર, નગ્નરહેનાર, અને વસ્ત્ર પહેરી તપસ્યા કરનારા તપસ્વીઓ પણ જે મિથ્યા બોલે તે અંત્યજથી પણ તે નિંદનીય થાય છે. એક તરફ અસત્યથી થતું પાપ અને એક બાજુ બીજાં સર્વ પાપો એકઠાં કરી, તુલામાં નાખી તળવામાં આવે છે, અસત્ય બોલવાનું પાપ વધી જાય છે. '
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
- -
-
૧૬
દ્વિતીય પ્રક. પરદારિક અને ચાર પ્રમુખ કઈ પ્રતિકાર થઈ શકે છે, પણ અસત્ય એ૯નાર નુષ્યને કઈ પ્રતિકાર અસ્ત્ર મૂક્યા સિવાય નથી. દેવો પ, પક્ષપાત કરે છે, રાજઓ આજ્ઞા માન્ય ફરે છે, અને અગ્નિ પ્રમુખ પણ શીતળ થઈ જાય છે આ સત્ય બોલવાનાંજ ફળ છે.
अल्पादपि मृपावादाद्रौरवादिषु संभवः । अन्यथा वदतां जनीं वाचे वद का गतिः ॥ ६२॥
થોડા પણું મૃષાવાદથી નકાદિકમાં ઉત્પન્ન થવું પડે છે તે નેશ્વરની વાને અન્યથા બાલનાં અરેરે તેની ગતિ થશે? દર.
સત્યવાદીની સ્તુતિ કરે છે. बानचारित्रयोर्मुलं सत्यमेव वदन्ति ये। धात्री पवित्रीक्रियते तेषां चरणरेणुभिः॥ ६३ ।। अलीकं येन भाषन्ते सत्यनतमहाधनाः । नापरावमलं तेभ्यो भूतमेवोरगादयः ॥ ६४॥
જે મનુષ્ય જ્ઞાન અને ચારિત્રના સૂવરૂપ સત્યને જ એવે છે. તે મનુષ્યના પગની રિફુવડે કરીને આ પૃથ્વી પવિત્ર થાય છે. તથા
સ્વતરૂપ મહાજનવાળા જે અત્રે બેસતા નથી. તેઓને દુ:ખ આપવા માટે ભૂત પ્રેત અને સપદિ કેક પણ સમર્થ થના નથી. (આ પ્રમાણે ગ્રહોના બીજા વ્રતનું સ્વરૂપાસણ્ય૩-૬૪. ત્રીજા અસ્તેયવ્રતનું સ્વરૂપ, ચોરીનું ફળ અને તેને નિષેધ.
दौर्भान्यं प्रेप्यतां दास्यमंगच्छेदं दरिद्रताम् । अदत्तातफलं ज्ञात्वा स्थूलस्तेयं विवर्जयेत् ॥ ६५ ॥
દુભેચપ, પ્રેપણું (પરનું કામ કરવાપણું), દાસપણું (શરીરની પરાધિનતા), શરીરનું છેદાવું અને દરિદ્રતા, એ ચોરી કુરવાનાં ને જણને (સુબના આથી ગૃહસ્થોએ) ધણીની રજા સિવાય વસ્તુ લેવાશ્ય શેરોને ત્યાગ કરે. ૬૫
| કઈ વસ્તુ અદત્ત કહી શકાય, पतित विस्मृतं नष्टं स्थित्वं स्थापितमाहित । अंदचं नाददीत स्वं परकीयं-क्वचित्सुधीः॥६६॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઈ વસ્તુ અત્ત કહી શકાય,
૧૧૭
પડી ગયેલું, ભુલાઈ ગયેલું, નષ્ટ થએલું (કઈ લઈ ગયેલું), ઘરમાં રહેલું, સ્થાપન કરેલું, અને દાટેલું, આ સર્વ પરનું ધન બુદ્ધિમાન જીવાએ ધણુના આધ્યાસિવાયકેઈપણ વખત લેવું નહિ. ૬૬.
(ચોરી કરનાર ધન જ લે છે એટલું નહિ પણ સાથે તેનું બીજું પણ નાશ કરે છે.)
अयं लोक परलोको धर्मों धैर्य धृतिर्मतिः। मुष्णता परकीयं स्वं मुषितं सर्वमप्यदः ॥ ६७॥
પરનુ ધન ચારનાર માણસે તેનું ધનજ લૂટયું છે એટલું જ નહિ પણ તેની સાથે તેને આ ભવ, પરભવ, ધર્મ, ધૈર્યતા, ધ્રુતિ અને મતિ આ સર્વ ચેરેલું છે એમ સમજવું. કેમકે ધન લુંટાયાની ગમગીનીમાં તેને આ ભવ બગડે છે, ધીરતા રહેતી નથી, શાંતિમાં ખલ પડે છે અને બુદ્ધિ ગુમ થઈ જાય છે. માટે એક ધન ચારનારે ધનજ લુ ટયું એમ નહિ પણ તેણે આ સર્વ વસ્તુઓનો નાશ કર્યો છે એમ સમજવુ. ૬૭.
જીવહિંસાથી પણ ચરીને દેષ અધિક છે. एकस्यैकक्षणं दुःख मार्यमाणस्य जायते । सपुत्रपौत्रस्य पुनर्यावज्जीवं हृते धने ॥ ६८॥
એક જીવને મારવામાં આવે છે તે મારતાં એક ક્ષણવાર મરનાર જીવને દુખ થાય છે, પણ ધનનું હરણ કરવાથી તે તેના પુત્ર પૈત્રાદિ આખા કુટુંબને યાવત્ જીવ પર્યંત દુઃખ થાય છે. ૬૮
चौर्यपापद्रुमस्येह वधबंधादिकं फलम् ।।
जायते परलोके तु फलं नरकवेदना ॥ ६९ ।। ચેરી રૂપ પાપવૃક્ષના ફલે આ ભવમાં વધ બ ધાદિકથી અને પરમાં નરકની વેદનાએ કરી ભેગવવાં પડે છેદળ
दिवसे वा रजन्यां वा स्वप्ने वा जागरेपि वा। सशल्य इव चार्येण नैति स्वास्थ्य नरः क्वचित् ॥ ७० ॥
શરીરમાં રહેલ શલ્યવાળા માણસની માફક દિવસે અથવા રાત્રે સ્વપ્નમાં કે જાગૃતમાં ચોરી કરવાવાળો માણસ કોઈ પણ વખત શાંતિ પામતે નથી. ૭૦
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
દ્વિતીય પ્રકાશ, मित्रपुत्रकलत्राणि भ्रातरः पितरोपि हि ।
संसज्जन्ति क्षणमपि न म्लेच्छरिव तस्करैः ॥ ७१ ॥ * તેમજ ચેરી કરનારનાં મિત્ર, પુત્ર, સ્ત્રી, ભાઈઓ, અને માતા પિતાઓ વિગેરે જેમ મ્લેચ્છની સાથે તેમ તે ચારની સાથે (રાજક દંડના ભયથી યા પાપના ભયથી) એક ક્ષણમાત્ર પણ સંસર્ગ કરતાં નથી. ૭૧
संबंध्यपि निगृह्येत चौर्यान्मंडूकवन्नृपः। चौरोपि त्यक्तचौर्यः स्यात्स्वर्गभार रोहिणेयवत् ॥७२॥
ચોરી કરવાવાળા પિતાના સબંધીને પણ મંડુકની માફક રાજાઓ નિગ્રહ કરે છે. અને ચેર હેય તો પણ ચોરીને ત્યાગ કરવાથી રહિયાની માફક સ્વર્ગને ભેગવનાર દેવ થાય છે. ૭૨
(તે બને તે બતાવે છે) બેનાતટ નામના નગરમાં મૂલદેવ રાજા રાજ્ય કરતે હતે. તેના રાજ્યમાં ચેરને એટલો બધે ઉપદ્રવ વધી પડયે હતું કે, ધન માલ વિનાનાં સંખ્યાબંધ કુટુંબ નિરાધાર સ્થિતિમાં આવી પડ્યાં હતાં એક દિવસે પ્રજાના આગેવાન લેકેએ એકઠા થઈ રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે, હે રાજન કાંતે ચેરેથી અમારા ધન માલનું રક્ષણ કરે. નહિતર અમને રજા આપે તે બીજા નિરુપદ્રવ રાજ્યમાં જઈને રહીએ. આ સાંભળતાંજ રાજા એકદમ આવેશમાં આવી ગયા અને બોલી ઉઠયો કે, અહા! મારી પ્રજા આટલી બધી દુખી અરે! મારા નિમકહલાલ કેટવાળો શું કાંઈ ખબર રાખતા નથી? તત્કાળ રાજાએ કોટવાળને બેલા, કેટવાળ ઉદાસીન ચેહરે રાજાના સન્મુખ હાથ જોડી કહેવા લાગ્યો, મહારાજ! અમે સર્વે નિર્દોષ છીએ, અમે આખી રાત ચેની શોધમાં છીએ, પણ ચાર હાથ લાગતા નથી. છતાં આ ૫ના માનવામાં ન આવે તે, આ કોટવાળમુદ્રા બીજાને અર્પણ કરે. રાજા સ્તબ્ધ થઈ ગયે ચોર કઈ મહાન પ્રચડ અને શક્તિમાન જણાય છે કોટવાળ વિગેરે નિર્દોષ હાય એ તેના ચહેરા અને વચનો પરથી જણાઈ આવે છે. સભા વિસર્જન કરી ચેર શોધવા માટે રાજા પિતે ગુપ્ત ખડગ લઈ નીકળી પડ ચેરનાં સ્થાનકે રાજા ઘણુ ફર્યો, આખર થાકી એક દેવલમાં સૂઈ ગયો મધ્ય રાત્રિના સમયે કે એક મડક નામનો ચોર ત્યા આવ્યા, અને ઉચે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાણ કરવા ઉપર મડચારનું દૃષ્ટાંત
૧૨૯
સ્વરે આણ્યા કે આંહી કાણુ સુતા છે? રાજા કપટથી એલ્યા કે એક પરદેશી કાપડી છું. ચારે પરદેશી જાણીને કહ્યું, ચાલ મારી સાથે, તને ધનવાન મનાવું. રાજા તેની પછાડી ગયા. એક શેઠનું ઘર ફાડી ઘણું ધન કાઢયું, અને રાજાને માથે તે ઉપડાવ્યું. ત્યાંથી એક જીણું ઉદ્યાનમા જઈ એક ભોંયરૂં ઉઘાડયું; રાજા સહિત ચાર અંદર ગયા. ત્યાં નાગકુમારી સરખી એક યુવાન સ્ત્રી હતી. તેને ચારે કહ્યું. બેન ! આઆવેલ આપણા અતિથિના પગ ધોઇ નાંખ, ભાઇનો હુકમ થતાંજ એક ફ઼વાના કિનારા ઉપર તેને લઇ જઇ તેના પગ ધાવા બેઠી. તેના પગનો કામળ સ્પર્શી લાગવાથી આ કોઇ ઉત્તમ મનુષ્ય છે, એમ નિર્ણય કરી દયા અને સ્નેહની લાગણીથી તે સીએ કહ્યું કે પગ ધોવાના મિષથી હું તને આ કુવામાં ફેંકી દેવાની હતી, પણ તારા ઉપર મને સ્નેહ આવે છે માટે તારા ભલા માટે કહું છું કે આંહીથી તારાથી નસાય તેમ નાસી જા. રાજા શૂરવીર છતાં અવસર એળખી ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. પોતાના ખ ચાવ કરવા માટે રાજા કેટલેક દૂર ગયા એટલે તેણીએ બુમ પાડી કે ભાઇ, આ માણસ નાસી જાય છે. ચાર ખડ્ગ લઇ પાછળ થયા. તેને નજીક આવતા જોઇ એક પત્થરના શ્વેત થાંભલા પાછળ રાજા ભરાઇ ગયા. ક્રોધે કરી તે સ્થભ ઉપર ખડ્ગના પ્રહાર કરી તે માણસને મે મારી નાંખ્યા. એમ અ ધકારમાં નિણ ય કરી ચાર પાછે કર્યો. ચાર મળવાથી રાજા ખુશી થઇ મહેલમાં આવી સુઇ રહ્યા. ખીજે દિવસે રાજા શહેરમાં ફરવા નીકળ્યે અને તે ચારને એક ઠેકાણે વસ્ત્ર તુણુવાનો ધધા કરતા જોઇ ઓળખી, મુકામે આવી, તેને બહુ માનથી ખેલાવી લાવવા કાટવાળને મેાકલ્યા. તે માણુસાને પાસે આવેલાં જોઈ ચાર ચમકયા; પેલેા માણસ મરાયા નથી એમ તેને ખાત્રી થઈ. પેલા માણસેએ રાજા પાસે આવવા દ્યું .. વગર આનાકાનીએ તે તેણે સ્વીકાર્યુ તે સભામા આવ્યેા, રાજાએ અહુમાન કરી આસન ઉપર બેસાર્યા અને કહ્યું કે તારી એન મને આપ. ચારને નિર્ણીય થયા કે તે મારી બેનને જાણનાર પાતેજ છે, ચારે પોતાની મેન રાજાને આપી. રાજાએ તેણીના ઉપકારનો ઃહલેા વાળી આપી તેને રાણી કરી રાખી. ચારને સારી નોકરીમાં
-
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
દ્વિતીય પ્રકાશ
• રાખ્યા અને હળવે હળવે કાર્યપ્રસ ંગે તેની પાસેથી દ્રવ્ય રાજાએ કઢાવવા માંડયું. જ્યારે સર્વ દ્રવ્ય ખાલી થઇ ગયું ત્યારે ચારની એન પેાતાની રાણીને પુછ્યું કે હજી તેની પાસે કેટલું ધન છે? રાણીએ જવાબ આપ્યા કે હવે તેની પાસે કાંઈ નથી. પછી રાજાએ જેનું ધન ચારાયું હતુ તેને પાછું આપી દીધુ અને તે મ ુક ચારને મારી નખાવ્યેા. આ પ્રમાણે ચેરી કરનાર ચાર જે પોતાનો સઅધી હતા તાપણુ રાજાએ તેને મારી નખાવ્યેા. માટે ચારી કરનાર કદી સુખી તથા વિશ્વસનીય થતા નથી એમ જાણી ચેારીનો ત્યાગ કરવા. એ મંડુક ચારની કથા કહી.
હવે રાહણીયા ચારની કથા કહે છે.
રાજગૃહી નગરીમાં પરમાત શ્રેણીક રાજા રાજ્ય કફ્તા હતા તેને અભયકુમાર બુદ્ધિનિધાન પુત્ર હતા. રાજગૃહીના નજીકમાં આવેલા વૈભારગિરિ પહાડની ગુઢ્ઢામાં લેહપુર નામના ચાર રહેતા હતા. તે રાજગૃહીની પ્રજાના જાન માલની ચારી કરી આજીવિકા ચલાવતા. રાહિણી નામની સ્ત્રીથી રાહણીએ નામનો તેને એક પુત્ર થયા. પેાતાના મરણ અવસરે તેણે રાહણીઆને મેલાવી કહ્યુ, બેટા! એક મારી શિખામણ માન્ય કર. પુત્ર ખુશી થઇ એલ્યેા, પિતાજી, ખુશીથી કહા, તમે મારા હિતનુંજ કહેતા હેશેાને ? લાહપુરે કહ્યુ, આંહી કેટલીક વખત મહાવીરદેવ નામે સાધુ સમવસરણમાં એસી ધર્મદેશના કહે છે તે તારે સાંભળવી નહિ, કેમકે તે માણસોને આડું અવળું સમજાવી સાધુ મનાવી દે છે. “ ખરેખર માહાંધ હતભાગ્ય જીવાને કેવા સ્વાર્થ છે! આ પ્રભુની દેશના સાંભળશે તે મારા છોકરા ચારી કરવાનું મૂકી દેશે, આ આશયથી છેકરાને કેવા આડે રસ્તે પિતાએ દ્વાર્યાં. ” માતા પિતા ઉપર બાળકાનો વિશ્વાસ અવર્ણનીય હાય છે. જે તેણે કહ્યું તે હિતકારી જાણી પુત્રે સ્વીકાર્યું. પિતા મરણ પામ્યા. પાછળથી રાહણીઓ પણ કુળપ પરાથી આવેલા ધયાજ કરવા લાગ્યા. ખરેખર ઘણી વખત ગુણુ કે અવગુણુ એ વારસામાં ઉતરે છે. એક દિવસ સમવસરણ પાસે થઇ તે જતા હતા. ખીજે રસ્તા ઘણા ફેરમાં હતા તેથી તેજ રસ્તે તે ચાલ્યા. પિતાની આજ્ઞા ઉલંઘન કરવાની ખીકથી તે પ્રભુનું ઃ
2
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવહિંસાથી પણ ચારીને દોષ અધિક છે,
૧૨
રાન કદાચ સંભળાઈ જાય માટે કાનમાં આંગળી નાંખી ઉતાવળો. ઉતાવળે આગળ ચાલ્યો. તેટલામાં તેના પગમાં જેથી કાટે પિસી ગ, તે હાથવતી કાઢવાની તેને ફરજ પડી તેટલામાં તેના કાનમાં વીરપ્રભુની દેશનાના શબ્દો આવ્યા, કે દેવો જમીનથી ચાર - ગળ અધર રહે છે, તેમના ગળામાં પુષ્પની માળા કરમાતી નથી, તેમની આંખ મીચાતી નથી, અને નિરોગી શરીરવાળા હોય છે. આટલા શબ્દો કાનમાં આવતાં તેને બહુ દુઃખ થઈ આવ્યું. કાટે કાઢી ત્યાંથી તત્કાળ આગળ ચાલ્યો ગયો, અને તે શબ્દ ભૂલી જવા માટે પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા. રેહણીઆએ અનુક્રમે ચોરી કરતાં તેના પિતા કરતાં પણ અધિક ત્રાસ શહેરમાં વર્તાવ્યા. લેકેના પિકારથી ચાર પકડવાનું કામ અભયકુમારે માથે લીધું. ઘણું પ્રપંચથી ચોરીના માલ મુદ્દા સિવાય અભયકુમારે તેને પકડી રાજા આગળ ઉભે કર્યો. ચોરીનો મુદ્દો સાબીત ન થવાથી રાજાને તેને છોડી મૂકવાની ફરજ પડી. છોડી મૂકતાં અભયકુમાર તેને પિતાને મદિરે લઈ ગયે. સ્નાનપાન કરાવી લેજનમાં ચદ્રહાસમદિરા દહીને ઠેકાણે તેને ખવરાવી બેશુદ્ધ કરી દીધે, અને તત્કાળ દેવભુવન જેવું મદિર શણગારી એક શસ્થામાં સુવાડી દીધે. આજુબાજુ દિવ્યરૂપા નવવના વેશ્યાઓને દેવીઓનું રૂપ ધારણ કરાવી ઉભી રાખી. દિવ્યરૂયવાળા માણસેને દેવ છડીદાર બનાવી સાક્ષાત્ દેવભુવનના આકારમાં તેને ગોઠવી તે સર્વને કેટલીક સાકેતિક સમજુતી આપી, ખરું રહસ્ય જાણવા માટે છુપી રીતે અભયકુમાર ત્યાં રહ્યો. થોડા જ વખતમાં તેનો નિશા કાંઈક ઓછી થશે. આ ઉઘાડી જેવા લાગ્યું તે દેવભુવનમાં પિતાને રહેલે જે તેટલામાં કૃત્રિમ દે. વાંગનાઓ જય જય નંદા, જય જય ભદ્દા, શા શા પુણ્ય કર્યો કે દેવ ભૂમિમાં જન્મ પામ્યા આવા તે દેવાંગનાના શબ્દો સાંભળી ચાર ચકિત થઈ ગયા. હું ચાર કયાં અને દેવભુવન કયા? આતે સ્વમ કે ઈ દ્રજાળ ! તેટલામાં તે છડીદાર દેવ બે કે બેલ ભાઈ, તમે અમારા સ્વામીપણે નવીન દેવ ઉત્પન્ન થયા છે, તે પૂર્વ ભવે શું શું પુન્ય કર્યા અને શા શા પાપ કર્યા તે સર્વ કહી આપે. ચાર વિચારમાં પડે કે આ શું કહે છે? શું સાચું જ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
દ્વિતીય પ્રકાશ.
'
દેવલાક ? પણ પેલા મહાવીરદેવનાં મે વચનો સાંભળ્યાં હતાં કે દેવતાઓ જમીનથી ચાર આંગળ અધર રહે છે તે આતા જમીન ઉપર કેમ રહેલાં દેખાય છે ? દેવતાની આંખા ન મીચાય એમ મહાવીરદેવે કહ્યુ હતુ અને આ સર્વની આંખા તે મીં ચાય છે. પુષ્પની માળા પણ કરમાય છે, માટે મહાવીર દેવના કેથનમાં ને આમાં તફાવત શા માટે ? ખરે ! અભયકુમારનું મને ૫કડવાનું કપટ તા ન હોય ? આમ વિચાર કરે છે, તેવામાં આક્ષેપ કરી છડીદાર મેલ્યા, ખેલા, પૂર્વ ભવે શું શું પુણ્ય પાપ ક્યો છે, તેની નોંધ લઈ પછી તમારા જન્માભિષેક ીએ. પાપ શું શું કર્યાં તે શબ્દોની તથા મહાવીરનાં વચનોથી વિરાધ આવતા જોઈ ચાર ચેતી ગયા. તે ઓલ્યા પૂર્વજન્મમાં દાન દીધાં, તપશ્ચર્યા કરી, શ્રાવકનાં વ્રતા પાલ્યાં, બ્રહ્મચર્ય પાલ્યું, તેથી દેવલાકમાં હું દેવ થયા છું, છડી દાર કહે છે, તે ઠીક પણ પાપ શા શા કર્યો તે કહેા. ચાર ખેલ્યા, પાપ કરે તે શુ દેવલાકમા વળી આવી શકે ? મેતે જરાએ પાપ કર્યું નથી. છડીદાર કહે છે કે કાંઇ આખી જીંદગી ધર્મમાં જતી નથી, માટે પહેલાં કાંઈ ચારી કરી હેાય, જારી કરી હેાય તેકહી આપે, ચાર કહે છે હું બ્રહ્મચારી હતા અને ચારી તે મારી જીંદગીમાં મેં - કરીજ નથી. આ શબ્દો સાંભળી અભયકુમાર ત્યાં આવી ભેટી પડયા, અને મેલ્યે, ભાઇ તારા જેવા બુદ્ધિમાન્ મને કાઇ મળ્યા નથી. મારાથી તું વધી ગયેા, સાક્ષાત્ ચારી કરી છે છતાં કઈ રીતે અ ંધનમા ન સપડાયે। ચાર ખેલ્યા કે એ વાત પછી, પણ મદિરા પાઈને દેવલાકમાં માકલવાનું સાહસ તમારા સિવાય બીજો કાણુ રે ! અભયકુમા૨ે શરમાઈ નીચું જોયુ. ચાર ખેલ્યા મહાવીર દેવનાં ચાર વચનો કાને ન પડયાં હોત તે આજે મારી ખરેખરી વિ≥અનાજ હતી અહા ' મારા પિતાએ મને તે મહા પ્રભુના વચનથી વેગળા રાખ્યા, મને હ−ા પિતા રૂપે તેને મારા ઘેરી સમજું છું. શું સ્વા! શું અજ્ઞાન ! કેવી માહાયતા ! કે જે કરૂણાસમુદ્ર યુરાપકારી જગતના આ ધુ તુલ્ય તે પ્રભુને પાખંડીમાં લેખવ્યા ! અભયકુમાર! તે પ્રભુના ચાર વચનથી હું... મરણમાંથી મુચ્યા, તે જેઆ તે મહા પ્રભુના વચનો નિરંતર સાંભળે છે, તે સર્વથા મરણના
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
ચારણ ન કરવાનું ફળ ફેરામાંથી બચી જાય તેમાં નવાઈ શું? આ પ્રમાણે કહી પિતાનો પૂર્વનો ઈતિહાસ સંભળાવી, જેનું ધન રસી વિગેરે લીધું હતું તે સર્વ અભયકુમારને સાથે લઈ જઈ બતાવી આપ્યું, અને સર્વને તે પાવી દઈ મહાવીર દેવ પાસે ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. પાંચ મહાવ્રતે પાળી, ઉવળ ધ્યાને મરણ પામી દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. જેમ મહા ચોરી કરનાર ચેર પણ ચોરીનો ત્યાગ કરવાથી દેવપણે પેદા થયે, તેમ સર્વ લોકેએ ચેારીનો ત્યાગ કરે, કે જેથી પિતાનો આ ભવને પરભવ બને સુધરી જાય. આ પ્રમાણે રહણુંઆ ચારની કથા સમાપ્ત થઈ
दूरे परस्य सर्वस्त्र मपहर्तुमुपक्रमः ।
उपाददीत नादत्तं तृणमात्रमपि कचित् ॥ ७३ ॥ અરે બીજાના સર્વ ધન ચોરવા પ્રયત્ન તે દૂરજ રહે, પણ એક તૃણમાત્ર જેટલું કેઈનું અદત્ત મનુષ્યએ કેઈપણ વખત ન લેવું જોઈએ.
ચોરી ન કરવાનું ફળ. परार्थग्रहणे येपां नियमः शुद्धचेतसां। अभ्यायान्ति श्रियस्तेषां स्वयमेव स्वयंवराः॥७४॥ अनर्था दरतो यान्ति साधुवादः प्रवर्तते । स्वर्गसौख्यानि ढोकते स्फुटमस्तेयचारिणां ॥ ७५ ॥
જે શુદ્ધ ચિત્તવાળા મનુષ્યને બીજાનું ધન ગ્રહણ કરવાને નિયમ છે, તેઓને સ્વય વરાની માફક પોતાની મેળેજ લક્ષ્મી સન્મુખ, આવી મળે છે, સર્વે અનર્થો દૂર થઈ જાય છે, દુનિયામાં કીર્તિ ફેલાય છે, અને ચારિનો ત્યાગ કરનારને પ્રક્ટ રીતે સ્વર્ગનાં સુખે પણ આવી મળે છે ૭૪–૭૫
ગૃહસ્થોના ત્રીજા વ્રતનું સ્વરૂપ સમાપ્ત થયું. હવે ગૃહસ્થના ચેથા વ્રતના સ બ ધમાં કહેવામાં આવે છે
पंढत्वमिंद्रियच्छेदं वीक्ष्याब्रह्मफलं मुधी । भवेत्स्वदारसंतुष्टो ऽन्यदारान् वा विवर्जयेत् ॥ ७६ ॥. નપુંસકપણું તથા ઈદ્રિયના છેદાવાપણાદિકને અબ્રહ્મચર્યના
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૪
દ્વિતીય પ્રકાશ,
ફલો જાણીને બુદ્ધિમાન મનુષ્યએ પિતાની સ્ત્રીમાં સંતષિત થવું અને પરસ્ત્રીને ત્યાગ કર. ૭૬.
વિષયની રમણિકતા અને તેનું પરિણામ रम्यमापातमात्रेण परिणामेतिदारुणम् । किम्पाकफलसंकाशं तत्कः सेवेत मैथुनम् ॥ ७७॥ कम्पः स्वेदः श्रमो मूर्छा भ्रमिानिवलक्षयः। राजयक्ष्मादिरोगाश्च भवेयुमैथुनोत्थिताः ॥ ७८ ॥ કિપાકના (એક જાતનાં ઝેરી વૃક્ષનાં) ફલ સરખા, દેખાવ માત્ર રમણિક પણ પરિણામે ભયંકર દુખ આપનાર, મથુનની કે સેવા કરે? કંપ, પરસેવે, પરિશ્રમ, મૂછ, ભૂમિ, ગ્લાનિતા, નિર્બળતા, ક્ષય અને ભગંદરાદિ મહારે મથુન સેવવાથી લાગુ પડે છે. ૭૭–૭૮
योनियंत्रसमुत्सन्नाः सुसूक्ष्मा जंतुराशयः । पीडयमाना विपद्यते यत्र तन्मैथुनं त्यजेत् ॥ ७९ ॥
ચેનિ રૂપી યત્રમાં અનેક સૂક્ષ્મ જંતુઓ ઉત્પન્ન થાય છે, તેઓ તેને વિષે દબાવાથી મરણ પામે છે, માટે તે મૈથુનનો ત્યાગ કરવો.૭૯.
કામશાસ્ત્રને બનાવનાર વાત્સાયન પણ કહે છે કે
रक्तजाः कृमयः सूक्ष्मा मृदुमध्याधिशक्तयः। . जन्मवमसु कडूति जनयन्ति तथाविधाम् ॥ ८० ॥ લેહીથી પેદા થએલ, સૂક્ષ્મ, મૃદુ, મધ્યમ, અધિક શકિતવાળાં કેમીઓ, સીના નિમાર્ગમાં તથા પ્રકારની (પિતપોતાની શકત્વનુસાર) ખરજ ઉત્પન્ન કરે છે. ૮૦
स्त्रीसंभोगेन यः कामज्वरं प्रतिचिकीर्षति । स हुताश घृताहुत्या विध्यापयितुमिच्छति॥ ८१॥ वरं ज्वलदयः स्तंभ परिरंभो विधीयते । न पुन नरक द्वारं रामाजघनसेवनम् ॥ ८२॥ સ્ત્રી સંધી વિષય સેવન કરવે કરી જે મનુષ્ય કામરૂપ જવરને શાંત કરવા ઈચ્છે છે તે બળતા અગ્નિમાં ઘી હેમીને અગ્નિને બુ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીઓથી ગુણેનો નાશ થાય છે તે તથા તેના દૂષણે બતાવે છે. ૧૨૫
-
-
-
ઝાવવાને ઈચ્છે છે. અર્થાત તેથી શાંતિ નથી થતી પણ ઉલટી વિશેષ ઈચ્છા થાય છે. અગ્નિથી જાજ્વલ્યમાન થએલા લેઢાના સ્તભને આલિંગન કરવું તે સારૂ છે, પણ નરકના દ્વાર તુલ્ય સ્ત્રીઓના જઘનનું–નિનું સેવન કરવું તે શ્રેષ્ઠ યા કલ્યાણકારી નથી. ૮૧-૮૨. સ્ત્રીઓથી ગુણેને નાશ થાય છે તે તથા તેના
દૂષણે બતાવે છે. सतामपि हि वामभूदाना हृदये पदम् । अभिरामं गुणग्राम निर्वासयति निश्चितम् ॥ ८३॥ वंचकत्वं नृशंसत्वं चंचलत्वं कुशीलता । इति नैसर्गिका दोपा यासां तासु रमेत कः॥८४॥ प्राप्तुं पारमपारस्य पारावारस्य पार्यते । स्त्रीणां प्रकृतिवकाणां दुश्चरित्रस्य नो पुनः॥ ८५॥ नितविन्यः पतिं पुत्रं पितरं भ्रातरं क्षणात् । आरोपयत्यकार्यपि दुर्दृत्ताः प्राणसंशये ॥ ८६ ॥ भवस्य वीजं नरकद्वारमार्गस्य दीपिका । शुचां कंदः कलेमूलं दुःखानां खनिरंगना ॥ ८७ ॥
સત્ પુરૂષોના પણ હૃદયમાં જે સ્ત્રી પગ આપે ( અર્થાત નિવાસ કરે) તે મનહર ગુણેના સમુદાયને નિરો ત્યાંથી તે કાઢી મૂકે છે. ઠગવાપણું, નિર્દયતા, ચ ચળતા અને કુશળતા આતો જેનામાં સ્વાભાવિક દો રહેલા છે, તેવી સ્ત્રીઓમાં કેણ રતિ કરે? સમુદ્રને પાર પામી શકીએ પણ સ્વભાવથી વકતાવાળી, સ્ત્રીઓના દુરાચરને પાર ન પામીએ. ખરાબ આચરણવાળી સ્ત્રીઓ એક ક્ષણ વારમાં પોતાના પતિને, પુત્રને, પિતાને કે ભાઈને (અલ્પ પ્રોજન માટે સૂર્યકાંતા, ચુલની અને જીવયશાદિકની માફ) પ્રાણુના સંશયવાળા અકાર્યને વિષે આરેપિત કરે છે. સ્ત્રીએ સંસારનું બીજ છે, નરકના દ્વારના માર્ગમાં જવા માટે રસ્તો બતાવનાર દીપિકાતુલ્ય છે, શોકની ઉત્પત્તિના કંદ સરખી છે, અને દુઃખની ખાણ સમાન સ્ત્રી છે. ૮૩ થી ૮૭,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ના
૬.
* , દ્વિતીય પ્રકાશ,
• વેશ્યા સ્ત્રીના દે.” मनस्यन्यवचस्यन्यत्कियायामन्यदेव हि । यासां साधारणस्त्रीणां ताः कथं मुखहेतवः ॥ ॥ मांसमिश्रंसरामिश्र मनेकविटचुंवितम् । को वेश्यावदनं चुंबेदुच्छिष्टमिव भोजनम् ॥ ८९ ॥ अपि प्रदत्तसर्वस्वात् कामुकाक्षीणसंपदः। वासोप्याच्छेत्तुमिच्छन्ति गच्छतः पण्ययोषितः॥१०॥ न देवान गुरुनापि सुहृदो न च वांधवान् । । असत्संगरतिनित्यं वेश्यावश्यो हि मन्यते ॥ ९१॥ कुष्टिनोपि स्मरसमान् पश्यन्ती धनकांक्षया। तन्वतों कृत्रिमस्नेहां निःस्नेहांगणिकां त्यजेत् ॥१२॥
મનમાં કે અન્ય પુરૂષ ઉપર પ્રેમ હોય છે, વચનમાં તેનાથી વળી કોઈ જુદા સાથે પ્રીતિ રાખે છે, અને વળી ક્રિયામાં (કાયાથી) તે વળી કઈ જુદાજ પુરૂષ સાથે રમે છે. આવી વેશ્યા સ્ત્રીઓ સુખને માટે કેવી રીતે થઈ શકે? જેનું મેટું, માંસ ખાતી હોવાથી માંસથી દુર્ગધિત, મદિરાથી મિશ્ર, અને અનેક વિટ–જાર પરથી ચુબન કરાયેલું છે એવું, ઉચ્છિષ્ટ–એઠા ભેજનની માફક વેશ્યાના મુખને કેણુ ચુંબન કરે? કામી પુરૂષે પોતાનું સર્વધન વેશ્યાને આપ્યું હોય, પણ જ્યારે તે નિધન થઈ ત્યાથી ચાલ્યો જાય છે, ત્યારે તે વેશ્યા જતા કામી પુરૂષના વસ્ત્રો પણ ખેચી લેવાની ઈચ્છા રાખે છે. (અહા! કેટલી બધી સ્વાર્થતા કે નિ હતા છતાં મેહાં પુરૂષે સમજી શકતા નથી) વેશ્યાને સ્વાધિન થયેલે પુરૂષ, નિરતર લુચ્ચા, જુગારી રંડીબાજાદિ, ખરાબ પુરૂષોની સેબતમાંજ આનંદ માને છે. પણ દેવ, ગુરૂ, સારા મિત્રો અને બાંધવાની સેબતને બીલકુલ ઈચ્છતો નથી. ધનની ઈચ્છાથી, કઢીઆઓને પણ કામદેવ સમાન જેનારી અને કૃત્રિમ સ્નેહને વિસ્તારનારી, સ્નેહ વિનાની વેશ્યાને સમજુ માણસોએ અવશ્ય ત્યાગ કર.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરણી ગમન અને તેના દો. ૧૨૭
પરસ્ત્રી ગમન અને તેના દો. नासरत्या सेचनीयाः यदारा अपशासकैः । आकरः सर्गपापानां किं पुनः परयोपितः ॥ १३ ॥ स्वपनि पा परित्यज्य निस्पोपपनि भजेत् । तस्यां क्षणिचित्तायां विधभः कोन्ययापिनि ॥ १४ ॥ બધા ભાવિક પાનાની કરી આવવી ન જોઈએ તા પાપાની બસમાન ૫રી માટે નો જ કરવું અથાત પર ન થી . જે બી પાતાના વડાલા પતિને મૂકી નિર્લજ થઈ અન્ય પનિ પાય છે તેવી શદિ ચિત્તવાળી ચાણિક પ્રેમવાળી અન્ય વિભાગે દો? અથાત તેના વિશ્વાસ ન જ રાખવો. ૪.
પરીમાં આસક્ત પુરૂને શિખામણ. भीरोराकुलचित्तस्य दुःस्थिनरय परस्त्रियां । रनिर्नयुज्यते कत्तु मुपशृन पशोरिव ॥१५॥
એક શ્વાનને મથુન એવન કરવામાં અન્ય શ્વાન તરફથી જે જે રહેલ છે તથા તે વખતની તની જેવી સ્થિતિ હોય છે, તેવા જનાવરોની માફક પરસ્ત્રીમાં આસકત થયેલા પુરૂષને અન્ય તરફથી ભય, ચિત્તની આકુળતા અને ગમે તેવી જમીન ઉપર પડયા રહે વાપણું, વિગેરે સકટ ભેગવવાં પડે છે. માટે પરસ્ત્રીમાં પશુની માફક રતિ કરવી તે ઉત્તમ મનુષ્યને લાયક નથી. ૯૫
प्राणसंदेह जननं परमंवैरकारणं । लोकद्वयविरुद्धं परस्त्रीगमनं त्यजेत् ॥ ९६ ॥ सर्वस्वहरणं बंध शरीरावयवच्छिदां । मृतश्च नरकं घोरं लभते पारदारिकः ॥ ९७॥ स्वदाररक्षणे यत्नं विदधानो निरन्नरम् । जानन्नपि जनो दु:खं परदारान् कथं व्रजेत् ॥ ९८॥ . विक्रमाक्रांतविश्वोपि परस्त्रीषु रिंसया। कृत्वा कुलक्षय पाप "नरकं दशकन्धरः ॥ ९९ ॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
દ્વિતીય પ્રકાશ પ્રાણનાશના સ દેહને ઉત્પન્ન કરનાર, પરમ વૈરનું કારણ અને આ લોક તથા પરલોક વિરૂદ્ધ પરસ્ત્રી ગમનને ત્યાગ કરે. પરદારમાં આસક્ત પુરૂષો આ લેકમાં (રાજા તરફથી) સર્વ ધનનું હરણ, બ ધન, અને શરીરના અવયનુ છેદન એ આદિ દુઃખ પામે છે તથા મરણ પામ્યા બાદ ઘર નરકમાં જાય છે. પિતાની સ્ત્રી ઉપર કઈ ખરાબ નજર કરે તેના રક્ષણ માટે નિરંતર યત્ન કરનાર, અને સ્વસ્ત્રીના ખરાબ આચરણથી ઉત્પન્ન થતાં દુઃખના અનુભવ કરનાર માણસે પરસ્ત્રી ગમન શા માટે કરવું જોઈએ? (કારણ પિતાની માફક તેના પતિને પણ દુઃખ થતુંજ હશે ને.) જેણે પોતાના પરાક્રમથી આ વિશ્વને સ્વાધીન કર્યું હતું તે મહા પરાક્રમી રાવણ પણ પરસ્ત્રી રમવાની ઈચ્છાથી કુલ ક્ષય કરી નરકમાં ગયે ૫ થી ૯.
વિવેચન-રાવણનું ચરિત્ર સુપ્રસિદ્ધ છે, પર સ્ત્રી સાથે કીડા કરવાની ઈચ્છાથી તેણે સીતાનું હરણ કર્યું હતું. વિભીષણ નામના તેના ભાઈએ તેને ઘણું સમજાજો, પણ રામચંદ્રજીને સીતા પાછી ન આપી. આખરમાં રામચંદ્ર તથા લક્ષ્મણની સાથે યુદ્ધમાં તેને ઉતરવું પડ્યું, અને એક સ્ત્રી માટે પોતાના કુળને નાશ કરી અતમાં રણુ શય્યામાં લાંબી નિદ્રાએ તેને સુવું પડ્યું અને મરણ પામી નરકની ઘોર યાતનાઓ સહન કરવી પડી. માટે
કુશળ ઈચ્છાનારા પુરૂએ અવશ્ય પર સ્ત્રીને ત્યાગ કર. लावण्यपुण्यावयवां पदं सौंदर्यसंपदः । कलाकलापकुशलामपि नह्यात् परस्त्रियं ॥ १००॥
લાવણ્યતાએ કરી પવિત્ર અવયવોવાળી, સાંદર્યતાની સંપદાના ઘર સમાન, અને ક્લાના સમુદાયમાં કુશળતાવાળી પણ પર સ્ત્રીને ત્યાગ કર ૧૦૦. આવા ગુણવાળી પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરનાર મહાપુરૂષની
સ્તુતિ કરે છે अकलंकमनोवृत्तेः परस्त्रीसंनिधावपि । मुदर्शनस्य किं ब्रूमः सुदर्शनसमुन्नतः ॥ १०१॥
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરનાર સુદર્શન શેઠની કથા ૧૨૯ પિતાના ઉપર આશક થએલી પૂર્વોક્ત ગુણોવાળી પરસ્ત્રીની પાસે પણ જે મહાશયની વૃત્તિ નિષ્કલંક રહી છે, તેવા શાસનની ઉન્નતિ કરનાર, સુદર્શન શ્રેષ્ઠિના ગુણેની અમે કેટલી સ્તુતિ કરીએ? તેઓના સંબંધમાં અમે કેટલું બોલીએ અથવા શું બોલીએ? અર્થાત્ તેઓના સંબંધમાં જેટલું બોલીએ તેટલું ઓછું જ છે. ૧૦૧.
સુદર્શન શેઠનું ચરિત્ર કહેવામાં આવે છે–પૂર્વે અંગ દેશમાં તિલક સમાન શ્રેષ્ઠ ચંપાનગરીમાં દધિવાહન રાજા રાજ્ય કરતો હતે. મહા કુલવાનું અને દેવાંગના તુલ્ય રૂપવાળી અભયા નામની તેને પટરાણી હતી. તેજ શહેરમાં વૃષભદાસ નામને પરમાત ભક્ત શ્રેષ્ટિ રહેતો હતો. તેને યથાર્થ નામવાળી અર્હદાસી નામની સુશીલા સ્ત્રી હતી. તેને અનુક્રમે શુભ સ્વપનેથી સૂચિત સુર્દશન નામને પુત્ર થયે. સમગ્ર કળાઓમાં પ્રવીણ થયેલા પુત્રને પિતાએ ઉત્તમ કુળની સુશીલા મરમાં નામની કન્યા પરણાવી.
સશુરૂના સંગે સુદર્શન અને મનેરમા પરમ અહંદુ ભક્તો થયાં અને બાર વતી રૂપે ગૃહસ્થ ધર્મ તેમણે સ્વીકાર્યો. ખરેખર અજ્ઞાનાંધકાર દૂર કરવા માટે ગુરૂ સિવાય બીજો કોઈ પ્રકાશ સમર્થનથી.
તેજ રાજાના કપિલ નામના પુરોહિત સાથે સુદર્શનને ગાઢમૈત્રી થઈ. સુદર્શનના ધાર્મિક તેમજ સ્વાભાવિક ગુણોથી આકષએલ કપિલ પિતાને કેટલોક વખત તેની પાસે જ વ્યતીત કરતે હતો. પિતાના પતિને ઘેર મેડે આવતે જે સ્ત્રી કપિલાએ ઘેર મોડા આવવાનું કારણ પૂછયું.
ગુણાનુરાગી કપિલે પોતાના મિત્ર સુદર્શનના ગુણોનું કપિલા આગળ વર્ણન કરી જણાવ્યું કે મહા ગુણવાનું અને રૂપવાન સુદર્શનની મિત્રતાથી મારા આત્માને ધન્ય માનું છું અને દિવસને મેટે ભાગ તે સદગુણીની સેબતમાં પૂર્ણ કરું છું તેથી મેંડું અવાય છે.
પતિમુખથી સુદર્શનના ગુણે સાંભળી વગર દેખે પણ કપિલા તેના ઉપર મોહિત થઈ પડી. ખરેખર અમૃત પણ નિભંગી મનુષ્યોને વિષ તત્ય થઈ પરિણમે છે ગમે તે પ્રયોગે કપિલાએ સુદર્શનને મળવાનો નિર્ણય કર્યો
એક દિવસે કપિલ બહાર ગામ ગયે. તે અવસર ઈ કપિલા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
દ્વિતીય પ્રકાશ,
સુદન પાસે આવી અને ‘તમારા મિત્ર ઘણા ખીમાર છે માટે તમને એલાવે છે એમ કહી ઉભી રહી.' સરલ હૃદયના સુદર્શને તે વાત ખરી માની અને મિત્રને મળવાને કાઈ પણ માણસને સાથે લીધા સિવાય કપિલા સાથે ચાલી નીકÄ. ઘરમાં જઈ કપિલાને કહ્યું, મારા મિત્ર ક્યાં છે? તેણે કહ્યું અંદર અગાશીમાં છે, આગળ જાએ. સુદન આગળ ચાણ્યા એટલે કપિલાએ દ્વાર ખ ધ કર્યો, સુદર્શન શકાયા. કપિલ ક્યાં છે ? ફ્રી પુછ્યું. કપિલાએ જવાબ આપ્યા, કપિલને બદલે આજે કપિલાનેજ મળેા. મારા પતિના મુખથી તમારા ગુણ સાંભળ્યા ત્યારથી મારી મનેાવૃત્તિ તમારા તરફ લલચાઇ હતી. હવે આજે મારી પ્રાર્થના સફળ કરી અને મને શાંતિ આપે! સુદન એકાએક સ્ત્રીના કહેવાથી મનુષ્ય સાથે લીધા સિવાય પોતાનું પરના ઘરમાં આવવું થયું તેને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા. પણ આ પશ્ચાત્તાપ નકામેા હતેા. પાણી પીઈને ઘર પૂછવા જેવુ થયું. કપિલા તેને મુકે તેમ નહેાતી. માહાંધ મનુષ્યને
વ્યાક બ્યના વિવેક હાતા નથી. કપિલા સુદર્શનને વળગી પડી, તાત્કાળિક બુદ્ધિવાળા સુદ્ઘને ખુલ્લા હૃદયથી દીલગીર થઈ જવાખ આપ્યા, કપિલા ! તમારૂ કહેવું હું માન્ય રાખી શકતા નથી; કારણ કે વિધાતાએ મારા સુંદર રૂપ સાથે નપુ ંસકપણાના દોષ સાથેજ દાખલ કર્યો છે, અર્થાત્ હું નપુ ંસક છું. ઢેઢ હૃદયવાળા મનુચ્ચેાના હૃદયમાં ઇચ્છા સિવાય વિકૃતિ થતી નથી. કપિલા વિલખી થઇ ગઇ અને તત્કાળ સુદર્શનને જવા માટે દ્વાર ખાલી આપ્યું. સુદર્શન ઘેર માબ્યા અને હવેથી સાથે સહાયક લીધા સિવાય કાઈને ઘેર વગર પ્રસંગે ન જવું તેવા નિર્ણય કર્યો.
ઇંદ્ર મહેાવનો દિવસ હતે સારાં સારાં વસ્ત્રાભૂષણા ૫હેરી સર્વ લેાકેા ખહાર જતાં હતાં, અભયા રાણી પણ કપિલા પુરાહિતની સાથે રથમાં બેસી કરવા નીકળી. તેવામાં આનુમાજી દેવકુમાર જેવા છ પુત્રોથી ઘેરાએલી એક સ્ત્રીને કપિલાએ જોઈ અલયાને પૂછે છે, ખાઈ સાહેબ ! આ ભાગ્યવાન સ્ત્રી કાણુ છે ? અલયાએ જવાખ આપ્યા, આપણા નગરના પ્રખ્યાત થર્મિષ્ઠ શેઠે સુદર્શનની આ સ્ત્રી છે અને છએ પુત્રા તેના છે, કપિલા હસીને એટલી
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરસ્ત્રીનો ત્યાગ કરનાર સુદર્શન શેઠની કથા. ૧૩૧ બાઈ સાહેબ ! તેને પુત્ર કયાંથી હોય? રાણીએ જવાબ આપે. કપિલા આ શું બોલે છે? પુરૂષોવાળી સ્ત્રીને પુત્ર ન હોય ત્યારે કેને હાય? કપિલાએ જવાબ આપે, તેનો સ્વામિ પુરૂષાર્થ ૨હિત છે. આ પ્રમાણે કહી પોતાનો સર્વ વૃત્તાત રાણુને જણાવ્યું. અભયા હસીને બોલી, અરે મુગ્ધા સુદર્શને તને ઠગી છે. તે પરસ્ત્રી તરફ નપુસક છે પણ સ્વસ્ત્રી તરફ નપુસક નથી. કપિલા જરા મોટું ચડાવીને બેલી, ઠીક છે, હું તે સુગ્ધા છું અને મને ઠગી છે, પણ તમે તે ચતુર છે ને ! અભયા બેલી, મારા હાથના સ્પશથી તે પત્થર પણ ગળી જાય તે પુરૂષની તે વાતજ શી કરવી? કપિલાએ કહ્યું. આટલે બધે ગર્વ રાખે છે ત્યારે હવે તમે સુદર્શન સાથે વિલાસ કરશેજ. માનના આવેશમાં આવી જઈ અભયાએ પ્રતિજ્ઞા કરી કે જે સુદર્શન સાથે વિલાસ ન કરૂ તે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરી બળી મરૂ. ખરેખર અજ્ઞાની મનુષ્યને માન ક્યાં કરવું તેની ખબર પડતી નથી. તેથી જ પોતાની મર્યાદા અને ધમને ઓળગી રાણુંએ અનર્થકારી પ્રતિજ્ઞા કરી. મહોત્સવમાં ફરી સર્વે કોઈ પોતપોતાને ઠેકાણે ગયા. અભયાના હૃદયમાં ચિંતા અગ્નિ સળગવા લાગ્યું. શાંત કરવા માટે પોતાની ધાવ માતા પંડિતાને બેલાવી પોતાની પ્રતિજ્ઞા જણાવી. પડિતાએ પ્રતિજ્ઞા માટે ઠપકે આપે અને કહ્યું કે આ પ્રતિજ્ઞા તેં ઠીક નથી કરી, કેમકે સાધારણ જેની પણ પરસ્ત્રી સાથે સહોદર તુલ્ય વૃત્તિ રાખે છે તે આતે ધર્મ ધુર ધર સુદર્શનના સ બ ધમાં કહેવું જ શું? અભયાએ જણાવ્યું, તે હું જાણું છું પણ હવે થઈ તે થઈ માટે કોઈ ઉપાય કરે કે જેથી મારી પ્રતિજ્ઞા સફળ થાય પડિતાએ તપાસ કરી જણાવ્યું કે આઠમ ચાદશ સુદર્શન પોસહ કરી રાત્રે શુના ઘરમાં કાર્યોત્સર્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનમાં રહે છે. તે રાત્રે તેને આંહી ઉપાડી લાવ.
એક દિવસે કૈમુદિ મહોત્સવનો દિવસ હતો રાજાએ દ્રહેરે પીટાવ્યું કે નગરમાંથી સર્વ સ્ત્રી પુરૂષોએ બહાર નીકળી જવું અને રાત્રિ દિવસ વનમાં આનંદથી ગુજારવો. તે દિવસ માસી ચતુદશીનો હોવાથી શેઠે વિચાર્યું કે મને ધર્મમાં ખલેલ પડશે. રાજા પાસે ભેટશું મૂકી તે દિવસ શહેરમાં ધર્મધ્યાનમાં રહી ગુ.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
દ્વિતીય પ્રકાશ. જારવા અરજ કરી. રાજાએ તેને ધર્મિષ્ટ હોવાથી રજા આપી. શેઠે દિવસ ચૈત્ય પરિપાટીમાં ગુજારી. રાત્રે પિષધ કરી શુન્ય ગ્રહમાં કાત્સર્ગમાં રહ્યો અને પ્રાતઃકાળ થયા સિવાય ગમે તેવા ઉપસર્ગ થાય તે પણ ચલાયમાન ન થવું તે અભિગ્રહ કર્યો. આ વાતની ખબર પંડિતાને પડી. પડિતાએ અભયાને કહ્યું કે જો તું આજે બહાર ન જાય તે તારું કામ થાય. અભયાએ પેટમાં દુઃખવાનું બહાનું કાઢી રાજા પાસેથી શહેરમાં રહેવાની રજા મેળવી. ચેકીનો જાપ પૂર્ણ હતે એટલે સુદર્શનને અદર કેમ લાવે તે વિચારમાં પંડિતા ઘુ ચાઈ આખર એવા નિર્ણય ઉપર આવી કે દેવની મૂર્તિના - હાનાથી તેને અંદર લઈ જવો. પછી કામદેવની ઉભી મૂર્તિ ગાડી ઉપર ચડાવી પંડિતા રાજગઢમાં લઈ ગઈચોકીદારના પૂછવાથી તેણે તે મૂર્તિ દેખાડી અને જણાવ્યું જે રાણું સાહેબ આજ બહાર જવાનાં નથી માટે મૂર્તિઓનું પૂજન કરવા સારૂ રાજગઢમાં લઈ જવામાં આવે છે. બે ચાર મૂર્તિએ તેવી રીતે લઈ જઈ કાચોત્સર્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનમાં રહેલા સુદર્શનને ગાડી ઉપર ચડાવી અભયા રાણી પાસે લાવી મૂક્યો. પિતાના મનોરથ પૂર્ણ થયા સમજી અભયા નજીક આવી હાવભાવ કરવા લાગી. સુદર્શન ધ્યાનમાં જો ગૃત હતો ઉપસર્ગ આ જાણું તે વધારે દૃઢ થતો ચાલે. અભયા કહે છે કે, તમારે માટે મેં આ બધી મહેનત કરી છે માટે મને શાંત કરે સુદર્શન બેલ્યો નહિ, અભયાએ હાથ ૫ક, આલિગન કર્યું અને કામોત્પન્ન કરવાની પિતામાં જેટલી ચાતુરી હતી તે સર્વ વાપરી ચુકી, પણ પત્થર ઉપર પાણું ઢાળવા માફક નિરર્થક થયું. અભયા ગુસ્સો કરી બેલી, સુદર્શન મારૂં કહેવું માન્ય કર. હું તુષ્ટમાન થઈ તે રાજ્ય બધું તારે આધિન છે અને રેષાયમાન થઈ તે આ તારૂ જીવિતવ્ય પણ નથી એમ નિશ્ચય રાખજે. પણ સાભળે કે? આ પ્રમાણે આખી રાત્રિ સુદર્શનને મનાવતાં ગઈ. આખર પ્રાત:કાળ થતે જાણું પિતાનું કામ સિદ્ધ ન થયું અને હવે ઉલટે ફજેતો થશે એમ જાણે પોતાને હાથે પતાના શરીર પર કેટલાક જખમ કરી પિકાર કરી ઉડી કે દોડે દેડે, કે માણસ અંતઃપુરમાં પડે છે, અને મારી આબરૂ લુંટે
* જીરું અને હવે
રખમ કરી મારી આખરે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
પસીને ત્યાગરનાર સુદર્શન રોડની કથા. ૧૩૩ .. પર ટીબાના પ્રા મા કિનો પાર કઈ પામતું ની પાછળ પડી આવેલા અને કેટલીકવાર કાજ પણ આવ્યા રાને ગરબે છે. અળયાએ રાજાને કહ્યું કે આ શિ છે મારા માધવમાં બલ થશે અને મારું શીયળ લ. ટના ડ એ પાકા ને મારું પણ કહ્યું છે. વાળ સુદર્શનને પં. શે! આમ રાવ $ છે જાવ. મને તારા વચન ઉ. પર ભએ છે વિદ્યા છે કે જો હું સત્ય કહી તે ગા રીને મારી નાખ. અમ શેડ ગાન રહ્યા. ઘણું પૃથા છતાં
ક્યા રોડ ઉપર ન આપે ત્યારે રાજાએ ગુ થાઈ શુળીએ ચકાવવાના કામ કર્યો. ગેડને શહેરમાં થઈ શુળીએ દેવા લઈ જતાં ઈ માં જાડાપાર થઈ રહ્યો. તેની સ્ત્રી અનેરમાને પાર થઈ. એની મને લ ચવ્યમા જઈ શાસન દેવીઓને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે જે મારા વામી નિર્દોષ હોય તે શાસનાધિકા દેવદેવીઓ, મને ડાય કરે છે. અને પોતે કવામીનું કલંક દૂર ન થાય ત્યાં સુ-* ધી કાયાગ કી ધ્યાનસ્થપણે ડી. સુદર્શનને બહાર લઈ ગયા. કાળીઉપર ચડાવવાની તયારી કરે છે. રાત્ય તે સત્ય જ એ છુપું -
જ નહિ. સતી મનોરમાની લાગણી અને સુદર્શનની સત્યતા પ્રકટ કવ્વા શાસનાધિકા દેવીએ શુળીનુ સિહાસન કી દીધુ અને સત્યને જ્યકાર થયે રાજા ત્યાં આવ્યું. સુદર્શન પાસે પિતાના અજાણપણાના અપરાધની માફી માગી અને હાથી ઉપર બેસાડી રાજા સભામાં લઈ ગયે. અભયારે ખબર પડવાથી ગળે ફસ ખાઈ તે મરી ગઈ, અને ધાવ માતા નાશી ગઈ. શેઠે ઘેર આવી દુખદાઈ સંસારવાસથી વિરક્ત થઈ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું અને એને કલ વિહારી થઈ ગુનાં વને, જગલે, પહાડે, ગુફાઓ અને રાનેમાં ધ્યાનસ્થ રહી આત્મ સાધનમાં તે સાવધાન થયા પંડિતા નાશી, પાટલીપુત્ર શહેરમાં દેવદત્તા વેશ્યાને ત્યાં રહી. તેની આગળ સુદર્શનના રૂપ ગુણ અને ધર્યતા વિગેરેનું વર્ણન કર્યું એક દિવસે સુદર્શન મુનિ ફરતા ફરતા પાટલીપુત્રના વનમાં ધ્યાનસ્થ રહ્યા હતા. કાર્ય પ્રસગે આવી ચડેલી પડિતાએ તેને જોઈ, ઓળખી, પિતાની સ્વામિનીને વાત કહી. તેણે તેને પોતાને ત્યાં લાવ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
દ્વિતીય પ્રકાશ,
વા કહ્યું. મુનિ પણ ધ્યાન પૂર્ણ કરી આહાર અર્થે ફરતા ત્યાં આવી ચડયા. વેશ્યાના ઘરની ખબર ન હોવાથી તેઓ અદર ગયા વેશ્યાએ આ દિવસ હાવભાવ કરી ચલાયમાન કરવા પ્રયત્ન કર્યા પણું તે નિરર્થક ગયા સાંજે થાકીને વેશ્યાએ જવા દીધા. તે ત્યાંથી નીકળી વનમાં કાર્યોત્સર્ગ રહ્યા. અયા રાણી આર્તધ્યાને મરીને વ્યંતરીપણે થયેલો તે ફરતી ફરતી ત્યાં આવી. તેણે સુદર્શનને જોયા. પૂર્વનું વેર સાભરી આવ્યું. તેણે ઘણું ઉપસર્ગો કર્યા મુનિ પણ મનને દઢ કરી આત્મ ધ્યાનની શ્રેણિ ઉપર આગળ વધ્યા અને પરિણામની વિશુદ્ધતાથી કર્મ અપાવી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કર્યું. અનેક લાવ્ય જીને બેધ આપીને તે મુદન મુનિ મેક્ષે ગયા. આ પ્રમાણે પરથી વિરક્ત રહેનાર મહા પુરૂષ સુદર્શનનું ચરિત્ર સમાપ્ત થયું. આ ચરિત્ર ઉપરથી સુદર્શનની શિયળ વિષેની દઢતા સંબંધી ઘણું સમજવા અને મનન કરવા જેવું છે તે મહાશયે ત્રણે ઠેકાણે અને • તેમા અભયા રાણી પાસેથી પિતાને બચાવ કર્યો હતો તે ખરેખર
પ્રશંસવા લાયક છે.
પરપુરૂષને ત્યાગ કરવા માટે સ્ત્રીઓને ઉપદેશ આપે છે.
ऐश्वर्यराजराजोपि रूपमीनध्वजोपि च । સરિયા રાવ ર ત્યા ના નર પાર૦૨
ઐશ્વર્યમાં રાજાના રાજા સરખે અને રૂપમાં કામદેવ જેવો પણ રાવણનો જેમ સીતાએ ત્યાગ કર્યો તેમ સ્ત્રીઓએ પરપુરૂષનો ત્યાગ કરવો ૧૦૨
અન્ય સ્ત્રી પુરૂષમાં આસક્ત થનારને ફળ બતાવે છે.
नपुंसकत्वं तिर्यक्त्वं दौर्भाग्यं च भवेभवे । भवेन्नराणां स्त्रोणांचाऽन्यकान्तासक्तचेतसाम् ॥१०॥
બીજા પુરૂષ અને બીજી (પર). સ્ત્રીમાં આસક્ત મનવાળા સ્ત્રી પુરૂષોને ભવોભવમાં નપુસકપણું, તિર્યચપણ, અને શૈર્ભાગ્યપણું પ્રાપ્ત થાય છે ૧૦૩
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રધાન પાંગમું ન કહે છે. ૧૩૫
બ્રહ્મચર્ય પાળવાનું ફળ. प्राणभृतं चरित्रम्य परव्रामककारणम् । समाचरन, ब्रामचर्य जितरपि पूज्यते ।। १०४ ।। चिरागुपः मुसंस्थाना दृढमहनना नराः। नेम्बिनोमहावीर्या भोयुर्व मनः ॥ १० ॥
ચાના પ્રાણ રાજા અને મેઘના એક અસાધાગ કાણ અખા બહાચર્થને આદરવાથી વાવ કરીને પા! તે પૂજાય છે. બ્રાન્ચના પાલન કરવાથી લાબા આયુષ્યવાળા, સારા સંસ્થાન (નિ) વાળા દ્રઢ રે વાવાળા. તેજસ્વિ અને મહાન પરાક્રમવાળા પર થઈ શકે છે. ૧૦–૧૦૫.
આ પ્રમાણે રાજસ્થાનું સ્વરારા તાલ ચા પરથી ત્યાગ કરવારૂપ ચાહું વ્રત સમાપ્ત થયું. ઇચ્છાને નિયમમાં રાખવારૂપ પરિગ્રહના નિયમવાળું
ગૃહસ્થોનું પાંચમું વ્રત કહે છે, अमंतोपमविश्वास मारंभं दुःख कारणम् । मत्वा मृ फलं कुर्यात् परिग्रहनियंत्रणं ।। १०६ ।।
દુખના કારણરૂપ અગતેપ, અવિશ્વાસ અને આર જ આ સર્વ મૂછનાં ફળ છે એમ જાણુંને પરિગ્રહુનો નિયમ કર–પરિ. માણ કરવું
વિવેચન. न सो परिग्गहो वुत्तो नायपुत्तेण ताइणा। मुच्छा परिग्गहो वुत्तो इइवुत्तं महेसिगा।
કેમકે જગના જીવોનું રક્ષણ કરનાર મહર્ષિ જ્ઞાતપુત્ર ભગવાન મહાવીર દેવે, મુછ છે તે પરિગ્રહ છે, પણ મુછ-આસતિ ન હોય તો તે પરિગ્રહ નથી આ પ્રમાણે કહેવું છે.
બાદાથી ધનાદિકનો ત્યાગ કર્યો પણ આ દરથી ઈચછા જાગૃત હોય તે તે ત્યાગી કહી શકાય નહિ. જે બાહ્ય ત્યાગથીજ ત્યાગ કહેવાતો હોય તે ઘણું નિધન, ૨ક તથા પશુ આદિ જનારે પાસે કાંઈ પણ હેતું નથી, તેને પણ ત્યાગીમાં ગણવા જોઈએ. પણ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
દ્વિતીય પ્રકાશ, તેમ ન થવાનું કારણ તેઓની અદરની ઈચ્છા, મૂછ ગઈ નથી, તેથી વસ્તુ પાસે વિદ્યમાન ન છતાં તેઓ ત્યાગી નથી. ત્યારે કેટલાક પાસે વસ્તુ હોય છે પણ મમત્વ ન હોવાથી તે ત્યાગી સરખા કહી શકાય છે. પરિગ્રહનો બાહથી ત્યાગ કર્યો હોય અને અંદરથી ઈરછા, તૃષ્ણ પણ ગઈ હોય તે તે ખરેખર ત્યાગ છે એ તો નિવિવાદ છે. પણ વસ્તુને બાહાથી ત્યાગ કર્યા સિવાય વસ્તુ વિદ્યમાન છતાં તેમાં મૂછ ન રહેવી એ વિકટ કામ છે. જો કે અશક્ય નથી છતા હુ શક્ય તે જણાય છે. કેટલાએક મનુષ્ય વસ્તુ વિદ્યમાન છતાં મૂછ ત્યાગનો ડોળ કરે છે પણ આવે ત્યાગપણાનો ડોળ એ ખરેખર ત્યાગ માર્ગમાં જોખમભરેલો છે. વસ્તુ જેને જોઈએ તેને આપી દેવાય, ચાલી જાય, નાશ પામે તો શોક ન થાય, આવે તે હર્ષ નજ હોય, અને તેના રક્ષણાદિક સંબધમાં આત્મા કાઈ પણ ખિન્ન કે કલુષિત ન થતું હોય તે સમજવાનું છે કે તેના ઉપર મૂછ નથી, પણ જે તે માહેથી કોઈ પણ વિદ્યમાન હોય તે મૂછ ગઈ નથી એમ સમજવું જોઈએ. માટે બીજા ત્યાગને ગણું કરી પ્રથમના બાહ્યાંતર ત્યાગને મુખ્ય કરી અત્યારના વખતમાં વર્તવું એ વિશેષ આત્મહિતકારી છે.
પરિગ્રહથી થતો દોષ, परिग्रहममत्वाद्धि मज्जत्येव भवाम्बुधौ। महापोत इव प्राणी त्यजेत्तस्मात्परिग्रहम् ॥१०७ ॥
જેમ ઘણા ભારથી ભરેલું મેટુ વહાણ સમુદ્રમાં ડુબી જાય છે, તેમ પરિગ્રહ ઉપરના મમત્વથી પ્રાણિઓ સંસારરૂપ સમુદ્રમાં ડએજ છે. માટે પરિગ્રહનો ત્યાગ કરવો જોઈએ ૧૦૭.
सरेणुसमोप्यत्र न गुणः कोऽपि विद्यते। दोषास्तु पर्वतस्थूलाः प्रादुःषति परिग्रहे ॥ १०८ ॥
એક ત્રસરેણુના જેટલા પણ પરિગ્રહમાં કોઈ પણ ગુણ વિદ્ય- - માન નથી, છતા પર્વત જેવા મોટા મોટા દોષે તેનાથી ઉત્પને થાય છે ૧૦૮
વિવેચન-કેટલાએક મનુષ્ય પરિગ્રહમાંથી એવા ગુણે દે
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રહસ્થાએ જી શું'કર: જોઇએ,
id
ખાડે છે કે પૈસા હાય તા દામ આપીએ, મદિર આદિ બંધાવીએ, વિગેરે વિગેરે ધર્મનાં કાર્યો કરીએ, માટે ગમે તે આર ભાગ્નિ કરીને પણ ધર્મ કરવા માટે પસેા પેદા કરવાં, અને દાન આપવાથી, મદિર આદિ બંધાવવાથી' કરેલું પાપ નિવૃત્ત થશે. જ્ઞાનીઓ કહેછે કે પૈસાથી દાન આપવાનું તથા મદિર આદિ ખ ધાવવાનું જે શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે તે મેળવેલ ચા હૈયાત પૈસાના સશ્ર્ચય કરવાનું કહેવામાં આવ્યું છે; પણ ધર્મને માટે આરબ કરી પૈસા પેઢા કરે છે તેઓ ઉજ્વળ વસ્રને કાદવમાં ખેાળી પછી ધાવાના જેવું કરે છે, અથવા માથુ ફાડીને શીરે ખાવા જેવું કરે છે. તે કરતાં મહેતર છે કે પ્રથમથીજ ધર્મ નિમિત્તે આર ભ ન કરવા, કે જેથી તે પાપ ધાવાના પ્રયાસમાં ઉતરવું ન પડે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે कंचणमणिसोवाणं थंभसहस्सोसियं भुवणतलं । जो का रिज्जर जिणहरं तओवि तवसंयमो अहिओ ॥
સુવર્ણના પગથિયાંવાળુ અને મણિના હજાર સ્ત લેાથી ઉંચા ભુવનના તળીયાવાળુ જો જીનમંદિર કરાવે તેનાથી પણ તપ અને સચમ અધિક છે. ( કહેવાનો આશય એવા છે કે પૈસાથી જે ધર્મ થાય છે તેના કરતાં પેાતાના આત્માથી ઇચ્છાના નિધિરૂપ તપ તથા સચમ કરવે કરી અધિક લાભ મેળવાય છે; કેમકે પૈસારૂપ પુદ્ગલથી કરાયેલે ધર્મ તે પુદ્ગલિક સુખ આપે છે, અને આત્માથી કરાયેલ ધર્મ તે આત્મિક સુખ આપે છે )
संगाद्भवन्त्यसन्तोपि रागद्वेषादयो द्विषः ।
मुनेरपि चलेचे तो यत्तेनान्दोलितात्मनः ॥ १०९ ॥ પરિગ્રહથી-ધનથી અછતા પણ રાગદ્વેષાદ્રિ શત્રુએ પ્રકટ થાય છે, કેમકે તે પરિગ્રહથી આંદૅાલિત આત્માવાળા પ્રેરાયેલા મુનિનાં પણ ચિત્ત ચપળ થઇ જાય છે તેા ગૃહસ્થાની તા વાતજ શી કરવી ?
Ra
ગૃહસ્થાએ શુ શુ કરવુ જોઇએ ? संसारमूलमारभ्भा स्तेषांहेतुः परिग्रहः । તમાકુપોતાં તપમ પંપત્તિ સંસારનું મૂળ કારણુ- આર લેા છે, અને પરિગ્રહ છે. માટે શ્રાવકેાએ ગૃહસ્થાએ જેમ આછા કરવા આછે. રાખવા.
૧૨૦ | આર ભનું મૂળ કારણુ મને તેમ પરિગ્રહે
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
A
" દ્વિતીય પ્રકાશ , ,
,
--
-
-
-
-
-
-
-
- - -
. પરિગ્રહથી થતા ભય. . , मुष्णन्ति विषयस्तेना दहति स्मरपावकः । रुन्धन्ति वनिताव्यापार संगैरंगीकृतं नरम् ॥ १११ ।
ધન અંગીકાર કરવાવાળા પુરૂષને વિષયરૂપ રે લુંટી લે છે, કામરૂપ અગ્નિ નિરતર બાળે છે, અને શરીરના સ્વાથી સ્ત્રીઓક્ષી પારધીઓ સંસારમાં રોકી રાખે છે. ૧૧૧.
પરિગ્રહથી તૃપ્તિ થતી નથી. वतों न पुत्रैः सगरः कुचिकर्णो न गोधनैः ॥
न धान्यस्तिलकश्रेष्ठी न नंदः कनकोत्करैः।। ११२ ।। પુત્રોવડે સગર રાજા, ગાવડે કુચિકણું ગૃહપતિ, અનાજ સંગ્રહે કરી તિલક શેઠ, અને સોનાના ઢગલાવડે નંદરાજા તૃપ્ત થયે નહિ.
વિવેચન–ઈધણુઓથી અગ્નિની તૃપ્તિ થતી નથી, તેમ પરિગ્રહથી મનુષ્યની તૃપ્તિ થતી નથી. સગર ચક્રવર્તિ રાજા હતા, તેની રાજધાની અયોધ્યા હતી, તેને સાઠહજાર પુત્રો હતા, પણ તે પુત્રની ઈચ્છાથી અપૂર્ણ જ ૨ જૈવિક ઉપદ્રવથી તેના સાઠહજાર પુત્ર માર્યા ગયા આખરે વરાર પામી અજીતનાથ સ્વામી પાસે ચારિત્ર લીધું, ત્યારે જ તેને ખરે સંતોષ અને આત્મશાંતિ મળી.
કુચિકણું ગૃહપતિ મગધ દેશના સુષ ગામને કણબી પટેલ હતે. ગાયે ઉપરની પ્રીતિ તેની અથાગ હતી. અનુક્રમે તેણે એક લાખ ગા મેળવી હતી, છતાં પણ તે અસતોષિત પરિણામી રહ્યો. તેજ ગાયના ધૃત, દધ્યાદિ વિશેષ ખાવાથી અજીર્ણતાવાળો થઈ આર્તધ્યાને મરણ પામી તે તિર્યચપણે ઉત્પન્ન થયે. મમત્વનું કેવું ખરાબ પરિણામ
તિલક શેઠ અચળપુર ગામના રહીશ વણિક હતું અનાજ સંગ્રહ કરવા ઉપર અને તેનો ન મેળવવા ઉપર તેની પ્રીતિ અગાધ હતી. ઘરની સારી વસ્તુ વેચીને પણ તે ધાન્યનો સંગ્રહ કેરતે અને દુકાળ પડવાની કરો. એક વખત નિમિત્તિ
આએ તેને જણાવ્યું કે આ વર્ષમાં દુકાળ પડશે, તે સાંભળતાં જ , તેણે અનાજની એટલી બધી ખરીદી કરી લીધી કે પિતાના ઘરનાં
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિગ્રહની ઇચ્છા રોગીઓને પણ નાશ કરે છે. ૧૩૯
પુષ્કળ નાણું છતાં તેને ઘર વેચવાની અને છેવટમાં વ્યાજે નાણું લેવાની જરૂર પડી. પૃથ્વીપર કઈ ભાગ્યવાન પુરૂષનો જન્મ થતા દુકાળ દૂર થયો અને તે એટલી બધી ખોટમાં આવી પડયો કે આધ્યાનમાં છાતી પીટીને તેને મરવું પડયુ. મરીને નરકે ગયે. આહા! શું મનુષ્યની ભવૃત્તિ !
પૂર્વે પાટલીપુત્ર નગરમાં નદ રાજા રાજ્ય કરતે હતે. તેની લેભવૃત્તિ મર્યાદા વિનાની હતી. પ્રજા ઉપર મોટા કરે તેણે ના
ખ્યા, બેટા આરોપ મૂકી ધનાઢયે પાસેથી ધન કઢાવ્યું અને સોનાના સિક્કાઓ કાઢી ચામડાનાં નાણાં બનાવ્યાં. પ્રજાને નિર્ધન કરી તેણે સોનાના ડુંગરે બનાવ્યા. છેલ્લી અવસ્થામાં અનેક વ્યાધિઓથી પીડા પામી રીબાઈ રીબાઈ મરણ પામે અને મરીને નરકે ગયે આ પ્રમાણે લેભથી થતા અવગુણો જાણું પિતાની નિર્વાદ ઈચ્છાને સતેષ વૃત્તિઓ કરી નિયત્રિત કરવી, અર્થાત ઇચ્છાને અમુક હદમા લાવી મૂકવી, જેથી વિશેષ અનર્થ થતું અટકે. પરિગ્રહની ઇચ્છા વેગીઓનો પણ નાશ કરે છે.
तपः श्रुतपरिवारां शमसाम्राज्यसंपदम् ॥ परिग्रहग्रहग्रस्तास्त्यजेयुर्योगिनोपि हि ॥११५ ॥
પરિગ્રહરૂપ ગ્રહથી ગ્રસિત થયેલા (ભક્ષણ કરાયેલા) યોગીઓ પણ પિતાની તપ અને શ્રુત જ્ઞાનના પરિવારવાળી સમભાવ રૂપ સામ્રાજ્ય (સ્વત ત્ર) લક્ષમીને નાશ કરે છે (ત્યાગ કરે છે.)–૧૧૫.
असंतोषवतः सौख्यं न शक्रस्य न चक्रिणः।। जन्तोः संतोषभाजो यदभयस्येव जायते ॥ ११६ ॥
તે સુખ અસ તેષવાળા ઇદ્રને કે ચકવતિને પણ મળી શકત નથી કે જે સુખ સંતોષવૃત્તિવાળા અભયકુમારજેવાને પ્રાપ્ત થાય છે.૧૧૮
વિવેચન-મગધ દેશના પાટનગર રાજગૃહી નગરીમાં પરમાહંત ભક્ત શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરતા હતા, તેને અભયકુમાર પુત્ર હતે. બુદ્ધિના વૈભવથી પાંચ પ્રધાનેને તે આગેવાન હતું અને રાજ્યતત્રને એક ધુરંધર હતું. તેના બુદ્ધિબળથી બીજાં રાજ્યો આશ્ચર્ય અને ભય પામી નિરતર તેનાથી સાવધ રહેતાં અને તેવા વિકટ પ્રસંગમાં અભયકુમારની સલાહ માગતાં હતાં. પ્રજાહિતનાં,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ,
રાજ્યહિતના અને ધર્મહિતનાં તેણે એટલાં બધાં સારાં કાર્યો કર્યા હતા કે તે વખતના રાજા પ્રજાને તે સર્વે અનુકરણ કરવા જેવાં હતાં, પુત્રનાં આવાં અલાકિક કર્યો અને બુદ્ધિ વૈભવથી આકર્ષાઈ બીજા રાજપુત્રો છતાં શ્રેણિક મહારાજાએ તેને રાજ્ય આપવાનો નિર્ણય કર્યો અને અભયકુમારને સ્વીકારવા જણાવ્યું. અભયકુમારે ઉત્તર આપ્યો કે પિતાજી! મારી મનોવૃત્તિઓ હવે પાક સંબંધી પરમાર્થ સાધવા પ્રેરાય છે. મને રાજ્યની બીલકુલ ઈચ્છા નથી. મનુષ્યોએ પિતાની જીંદગી અને બુદ્ધિબળ આત્મશાંતિ માટે વાપરવાં જોઈએ. છતાં છેવટની અવસ્થામાં પણ જો તેઓ રાજ્યાદિકના લોભી થઈ વિષયાસકત બની પરમાર્થ સિદ્ધ ન કરે છે તે મનુષ્યપણાને લાયક નથી, માટે હું હવે મારું આત્મસાધન કરીશ અને રાજય આપ ઈચ્છાનુસાર બીજા રાજકુમારોને પશે. ગજાએ ઘણે આગ્રહ કર્યો છતાં સતવવૃત્તિવાળા અને આત્મજાગૃતિવાળા અભયકુમારે તેનો સ્વીકાર કરવા છેવટ સુધી ના પાડી અને પિતાની આજ્ઞા મેળવી, ભગવાન મહાવીર દેવ પાસે ચારિત્ર સ્વીકાર કર્યું અને ધર્મધ્યાનમાં લીન થઈ અંતે સર્વાર્થસિદ્ધ નામના વિમાને દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. આ પ્રમાણે, સંતોષવૃત્તિવાળા અલયકુમારનું ટુંક જીવન કહેવાયું. વાચકેએ યથાશક્તિ તેમનું અનુકરણ કરવા સાવધાન થવું.
સૌપની સ્તુતિ संनिधौ निधयस्तस्य कामगव्यनुगामिनो ॥ अमराः किंकरायन्ते सनापो यस्य भूषणम् ॥११७ ॥
જે મહાશયનું સતેજ તેજ ભૂષણ છે, તેને નિધાને પાસે રહે છે, કામધેનુ તેની પછાડી ચાલે છે અને દેવે કિંકરની માફક આજ્ઞા ઉઠાવે છે. ૧૧૭. • આ પ્રમાણે પરિગ્રહની ઈચ્છાનો રેધ કરવારૂપ ગ્રહસ્થાનું પાંચમું વ્રત કહેવાયું અને બીજો પ્રકાશ પણ સમાપ્ત થશે. * * इति आचार्य श्री हेमचंद्रविरचिते योगशास्त्रे मुनिकेशरविजयगणि
જિવિત વાવવો (ત્તિ બરાઃ * *
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢતી: બવારા પ્રારબ્ધ. ગૃહસ્થનાં પાંચ અણુવતે કહી હવે બાકીમાં ગુણવતે અને શિક્ષાબતે કહેવાવામાં આવે છે.
છઠું વ્રત દિગવિરતિ યા દિશાને નિયમ, दास्वपि कृता दिक्षु यत्र सीमा न लंध्यते ॥
ख्यातं दिग्निरतिरिति प्रथम तद्गुणवतं ॥१॥ જે વ્રતમાં દશે દિશાઓમાં જવા આવવાના કરેલા નિયમની મયાદા નું ઉલ્લંઘન ન કરાય તેદિગવિરતિ નામનું પહેલું ગુણવ્રત કહેલું છે. ૧
- વિવેચન –ગુણવ્રત એટલે અહિંસાદિ પાંચ અણુવ્રતને ફાયદો કરનારગુણ ઉત્પન્ન કરાવનાર–તે ગુણત્રત. તેમાં આ છઠ્ઠ વ્રત પહેલા અહિંસા વ્રતને વિશેષ ફાયદાજનક છે. પહેલાં પાંચે મૂળ વતે છે તેને જ પુછી કરનાર આ ઉત્તર વતે કહેવાય છે. ઉત્તર, દક્ષિણ, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઈશાન, વાયવ્ય, નૈઋત્ય, અગ્નિ, ઉર્દૂ અને અધે. આ ચાર દિશા, ચાર વિદિશા, ઊંચે અને નીચે એમ દશે દિશાઓમાં વ્યાપારાદિ દુનિયાદારીના કાર્ય પ્રસંગે જવું આવવું થાય તેને નિયમ રાખવે કે અમુક શહેરથી દશે દિશા તરફ જવાનું થાય તે આટલા યોજના કે ગાઉ જવું, તેથી વિશેષ આગળ ન જવું, તેને દિશાવિરમણ યા દિવિરમણ નામનું છઠું વ્રત એટલે પહેલું ગુણવ્રત કહે છે. ૧.
“ * અહી કેઈ શંકા કરે છે. પાપની તીવ્રતા જેમાં થાય તેને નિયમ લે તે.ગ્ય છે પણ આમ દિશાઓમાં જવા આવવાના નિયમ મેળવવાથી કયું પાપ કર્યું અથવા જવામાં શું પાપ લાગે છે તેને ઉત્તર આપે છે.
चराचराणां जीवानां विमर्दननिवर्तनात् ॥ तप्सायोगोलकल्पस्य समृतं गृहिणोप्यदः ॥२॥
જેમ તપેલે લેઢાને ગોળ જ્યાં જાય ત્યાં જીવેનો નાશ કરે છે તેમ તપેલા લેઢાના ગોળા સરખા અવિરતિ,ગૃહસ્થોને, આ વ્રતમાં ચરાચર (ચાલતા અને સ્થિર) ના વિમર્દનનુ નિવર્તન કરવાપણું હોવાથી આ વ્રત ઉત્તમ છે. અર્થાત્ આ વ્રતમાં પાપથી નિવૃત્તિ થઈ શકે છે એટલે તે ગૃહસ્થને ગ્ય છે.) ૨.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- - -
- -
-
તીય પ્રકાશ, આ વ્રતથી લાભની પણ નિવૃત્તિ થાય છે. जगदाक्रममाणस्य प्रसरल्लोभवारिधः ॥ સને વિશે તેને એક વિવાતિ ના આ રૂ .
જે માણસેએ દિશાઓમાં ગમન કરવાનો નિયમ લીધે છે તેણે જગતને આક્રમણ કરવાને (દબાવવાને) પ્રસરતા (ફેલાતા) ભરૂપી સમુદ્રને આગળ વધતો અટકાવ્યો છે. ૩.
(કેમકે લેભથી પ્રેરાઈ વિશેષ લાભને માટે વિરતિ કરેલા પ્રદેશેમાં તે જ અટકશે તેથી લાભ સમુદ્રને પણ તેણે અટકાવ કર્યો એમ કહી શકાય.)
ભેગપભોગ નામનું બીજું ગુણવ્રત, भोगोपभोगयो संख्या शक्त्या यत्र विधीयते ॥
भोगीपभोगमानं तद् दैनीयीकं गुणवतम् ॥४॥ શરીરની શક્તિ પ્રમાણે જે વ્રતમાં ભેગાપભેગની સંખ્યાનો નિયમ કરાય છે, તે ભેગપગ નામનું બીજું ગુણવ્રત કહેવાય છે.
ભોગપભેગ એટલે શું તે બતાવે છે. - सकृदेव भुज्यते यः स भोगोऽन्नस्रगादिकः ॥
पुनः पुनः पुनर्भाग्य उपभोगोङ्गनादिकः ॥५॥ . જે એકજવાર ભેગવવામાં આવે તે અનાજ, પુષ્પમાલા,તાંબુલ વિલેપન, વિગેરે ભેગ કહેવાય છે, અને જે વારંવાર ફરી ફરી ભેગવવામાં આવે તે સ્ત્રી, વસ્ત્ર, અલકાર, ઘર, શય્યા, આસન, વાહન, વિગેરે ઉપભાગ કહેવાય છે.
(આ ભેગવવામાં અર્થાત્ ખાવાપીવામાં આવતી દુનિયાની કેટલીક વસ્તુ સર્વથા વર્જવા લાયક છે અને કેટલીક અમુક વખત માટે નિયમ કરવા જેવી છે. તેમાં પ્રથમ સર્વથા વર્જવા લાયક વસ્તુઓ બતાવે છે.)
मचं मांस नवनीतं मधूदुंबरपञ्चकम् ॥. अनन्तकायमज्ञात फलं रात्रौ च भोजनम् ॥६॥ વારિક લિ પુષિત છે ? दध्यहदितीयातीतं क्वयितानं विवर्जयेत् ॥७॥ .
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
મદિરા પીવાથી થતો રોષ,
१४७
R
AMPARAM
દરેક જાતને દારૂ, માંસ, માખણ, મધ, ઉંબરાદિ પાંચ જાતના ટેટા, અનંતકાય-કંદમૂલાદિ, અજાણ્યા ફળ, રાત્રિ ભેજન, કાચા દુધ, દહી તથા છાશની સાથે કઠોળ ખાવું તે, વાંસી અનાજ, બે દિવસ ઉપરાંતનું દહીં અને ચલિત રસવાળું–કહેલું અનાજ તેને त्याग ४२.१-७.
મદિરા પીવાથી થતે દોષ, मदिरापानमात्रेण बुधिनश्यति दूरतः ॥ वैदग्धीवधुरस्यापि दौर्भाग्येणेव कामिनी ॥८॥ पापा: कादंवरीपानविवशीकृतचेतसः ॥ जननी हा प्रियीयन्ति जननीयन्ति च प्रियाम् ॥ ९॥ न जानाति परं स्वं वा मद्याचलितचेतनः। स्वामीयति वराकःस्वं स्वामिनं किंकरीयति॥१०॥ मद्यपस्य शवस्येव लुठितस्य चतुष्पये॥ मूत्रयन्ति मुखे श्वानो व्यात्त विवरशंकया ॥११॥ मद्यपानरसे मनो नमः स्वपिति चत्वरे ॥ गृहं च स्वमभिप्राय प्रकाशयति लीलया ॥ १२॥ वारुणीपानतो यांति कांतिकीर्तिमतिश्रियः॥ . विचित्राश्चित्ररचना विलुठलजलादिव ॥ १३ ॥ भूतावन्नरीनति रारटीति सशोकवत् ॥ . . . दाहज्वरात्तवद् भूमौ सुरापो लोलुठीति च ॥१४॥ विदधत्यंगशैथिल्यं ग्लापयंतींद्रियाणि च ॥ मू मनुच्छां यच्छन्ति हालाहालाहलोपमा ।। १५ ॥ विवेकः संयमो ज्ञानं सत्यं शौचं दया क्षमा॥ मद्यात्सलीयते सर्व तृण्या 'वहिकणादिव ॥ १६ ॥ दोषाणां कारणं मयं मयं कारणमापदाम् ॥ रोगातुर इवापथ्यं तस्मान्मयं विवजयेत् ॥ १७॥ જેમ વિદ્વતાએ કરી સુંદર માણસની પણ દર્ભાગ્યના કારણથી સી ચાલી જાય છે, તેમ મદિરાપાન કરવા વડે કરી બુદ્ધિ દૂર ચાલી
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે. મદિરાપાનથી પરાધીન થયેલ ચિતવાળા પાપી મનુ પિતાની માતાની સાથે સ્ત્રીની માફક વર્તન કરે છે. અને સ્ત્રીની સાથે માતાની માફક વર્તન કરે છે. માંથી ચલિત ચિત્તવાળાઓ પિતાને અને ૫રને જાણી શકતા નથી તેથી તે નેકરછતા પિતાને સ્વામી માફક ગણે છે અને પિતાના સ્વામિને કિંકરની માફક ગણે છે. કદાચ મડદાની માફક મેદાનમાં પડેલા અને ઉઘાડા સુખવાળા મદિરા પીવાવાળા માણસના મુખમાં છિદ્રની શંકાથી કુતરાઓ પણ સુતરે છે. અદાપાનના રસમાં મન થએલા બજારમાં પણ નાનપણે સુવે છે અને એક સેજસાજમાં પોતાના ગઢ ઐભિપ્રાયનેછાના વિચારને બોલી નાખે છે. વિચિત્ર પ્રકારનાં ચિત્રોની રચના ઉપર કાજળ હેળાવાથી જેમ ચિત્ર નાશ પામે છે તેમ દારૂ પીવાથી કાંતિ, કીર્તિ, બુદ્ધિ અને લમી ચાલી જાય છે. મદિરા પીવાવાળા ભૂતથી પીડાયેલાની માફક નાચે છે શેકવાળાની માફક રડયા કરે છે અને દાહજવરથી પીડાયેલાની માર્ક જમીન ઉપર આળોટયા કરે છે. મદિરા શરીરને શિથિલ કરી નાખે છે. ઈદ્ધિને પ્લાન-નિર્બળ કરે છે, અને અત્યંત મૂછી આપે છેજેમ અનિના કણીયાથી ઘાસને સમૂહ નાશ પામે છે તેમ મદિરાથી વિવેક, સંયમ, જ્ઞાન, સત્ય, શોચ, દયા અને ક્ષમા તે સર્વને-નાશ થાય છે, મદ્ય દેનું કારણ છે, અને મદ્ય સર્વ આપદાઓનું કારણ છે. માટે જેમ રાગાતુર માણસ અપચ્ચને ત્યાગ કરે છે તેમ આત્મહિત ચિંતકોએ મદિરાને ત્યાગ કર –૮ થી ૧૭
માંરા ત્યાગ કરવા વિષે, * વિવિપત્તિશામાપ્ત મણિનાગના છે !
उन्मूलयत्यसौ मलें दयाव्य धर्मशाखिनः॥१८॥ ' अशनीयन् सदामांसदया.योहिंचिकीर्षति ।
ज्वलति ज्वलने बली स रोपयितुमिच्छवि ॥१९॥
પ્રાણિઓના પ્રાણને નાશ કરી ને જે માંસ ખાવાને છે તે દયા નામના ધર્મ વૃક્ષના મૂળને મૂળથી ઉખેડી નાંખે છે. નિરંતર માંસું ખાય છે અને દયા કરવાની ઈચ્છા રાખે છે તે બળેલા અગ્નિ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
ભક્ષક, તેજ વધ કરનાર,
૧૪પ વિષે વેલડી રમવાને ઇરછે છે–અર્થાત્ માંસ ખાવાવાળામાં દયા ટકી શકતી નથી. ૧૮–૧૯
કોઈ શંકા કરે છે, માંસ ખાનાર અને જીવ મારનાર તેમાંથી જીવ હિંસાને દેવ કેને લાગે? આચાર્ય
શ્રી ઉત્તર આપે છે. ता पळस्य विक्रेता संस्कर्ता भक्षकस्तया ॥ फ्रेवानुमंतादाता च पातका एव यन्मनुः ॥२०॥
પ્રાણિઓને હણનાર, માંસ વેચનાર, રાંધનાર, ખાનાર, વેચાતુ લેનાર, અનુદાન આપનાર અને દેવાવાળે, આ સર્વ હિંસા કરનારજ છે. (કેમકે ખાનાર ન હોય તે માંસ વેચનાર કે મારનાર હોય કયાંથી? માટે તે સર્વ હિંસાના ભાગીદાર છે.) ૨૦
મનું પણ કહે છે કે – अनुमंता विशसिता निहंना क्रयविक्रयी ॥ संस्का चोपहर्ता च खादकति घातकाः॥२१॥
ઋતિકાર મનુ કહે છે કે અનુમોદન આપનાર, વેહેંચનાર, મારનાર, લેનાર, દેનાર, રાંધનાર, પીરસનાર, અને ખાવાવાળા એ સર્વ પ્રાણિના ઘાત કરનાર છે. ૨૧. કેમકે
नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते कचित् ॥ न च माणिवधः स्वयंस्तस्मान्मांस विवर्जयेत् ॥२२॥
પ્રાણિની હિંસા કર્યા સિવાય માંસ કદાપિ ઉત્પન્ન થતું નથી, અને પ્રાણિને વધ કરવાથી સ્વર્ગ મળતું નથી માટે માંસને ત્યાગ કરે. ૨૨
ભક્ષક તેજ વધ કરનાર છે. 'ये भक्षयंत्यन्यपलं स्वकीयपलपुष्टये ॥
त एवघातकान्यन्न विषको भक्षक विना' ।।३।।
પિતાના માંસની પુષ્ટિને માટે જે માણસ અન્ય જનાવરેનું માંસ ભક્ષણ કરે છે તે જ તે જીવોના ઘાતક છે, કેમકે ખાનાર સિવાય વધ કરનાર હોય નહિ. ર૩.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ.
અસાર શરીર માટે પાપ ન કરે मिष्टान्नान्यपि विष्टासादमृतान्यपि मूत्रसात् ॥ स्युर्यस्मिन्नंगकस्यास्य कृते कः पापमाचरेत् ॥ २४ ॥ જે શરીરમાં નાંખેલુ ( ખાધેલું) મિષ્ટ અનાદિ પણ વિષ્ટાપ થાય છે અને અમૃતાદિ (પાણી) પણ સૂત્ર (પેશાખ) રૂપ થાય છે તે આવા અસાર દેહ માટે કાણુ પાપ આચરે ? ૨૪.
૧૪૬
畜
માંસ ભક્ષણમાં દ્વેષ નથી એમ કહેનારના ગુરૂ કાણુ मांसाशने न दोषोऽस्तीत्युच्यते यैर्दुरात्मभिः ॥ व्याघगृध्रवृकव्याघ्रशृगालास्तर्गुरुकृताः
॥ ૨॥ જે દુરાત્મા પાપી જીવા માંસ ભક્ષણ કરવામાં દોષ નથી, એમ કહે છે તેઓએ શિકારી, ગીધ, નાર, વાધ અને શિયાળીયાં પ્રમુખને પેાતાના ગુરૂ મનાવ્યા છે. ( કારણ કે તેમનું માંસભક્ષણ કરવાપણું જોઈને માંસભક્ષણ કરવા શીખ્યા છે, અર્થાત્ ઉત્તમ મનુષ્યનો તે ખારાક નથી, એટલે મનુષ્ય તરફથી તેમને ઉપદેશ મળેલા નથી.)૨૧.
માંસ ભક્ષણના સબંધમાં મનુએ માંસ શબ્દની કરેલી નિરૂક્તિ.
मांस भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांस महाम्यहम् || एतन्मांसस्य मांसत्वे निरुक्ति मनुरब्रवीत् ॥ २६ ॥ જેનુ માંસ હું આંહી ખાઉં છું, (સ) ‘તે' (માં) ‘મને’ પરભવમાં ભક્ષણ કરશે. આ પ્રમાણે માસ શબ્દની માસ ખાનારના સ ંબંધમાં નુએ નિરૂક્તિ કહેલી છે. માસના અક્ષરે અવળી રીતે વાંચવાથી (સમા) તે, મને ભક્ષણ કરશે તેવા અર્થ થાય છે. ૨૬. માંસભક્ષણથી આગળ ઉપર · વધતા જતા દેષા.
- मांसास्वादनलुब्धस्य देहिनं देहिनं प्रति ॥
तु प्रवर्त्तते बुद्धिः शाकिन्या इव दुर्धियः ॥ २७ ॥ માંસ આસ્વાદન કરવામાં લુબ્ધ થયેલાં માણસની શાકિનીની માફક દરેક પ્રાણિઓને હણવા માટે દુર્બુદ્ધિ થતી જાય છે. ૨૭. .’
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
માંસ ખાનારની બીજી અજ્ઞાતા. ૧૭ ये भक्षयंति पिशितं दिव्यभोज्येषु सत्स्वपि ॥
सुधारसं परित्यज्य भुंजते ते इलाहलं ॥२८॥ જે માણસ સુંદર દિવ્ય ભોજનવિદ્યમાન છે છતાં તેને મૂકીને માંસ ભક્ષણ કરે છે, તે અમૃતના રસને ત્યાગ કરીને ઝેર પીયે છે ૨૮.
न धर्मों निर्दयस्यास्ति पलादस्य कुतो दया ॥ पललुब्धो न तद्वेत्ति विद्याद्वोपदिशेन्न हि ॥ २९॥
નિર્દય માણસમાં ધર્મ હેય નહિ. તથા માંસ ભક્ષણ કરનારમાં દયા કયાંથી હોય? દયા અને ધર્મને, માંસમાં લુબ્ધ થએલું જાણતા નથી, અથવા કદાચ જાણે તે પણ પોતે માંસ ભક્ષક હોવાથી તેની નિવૃત્તિ માટે બીજાને ઉપદેશ આપે નહિ. ૨૯
માંસ ખાનારની એક બીજી અજ્ઞતા. केचिन्मांस महामोहादश्नति न परं स्वयं ॥ देवपित्रतियिभ्योपि कल्पयंति यदुचिरे ॥३०॥
કેટલાએક માણસે પોતે માંસ ખાય છે એટલું નહિ પણ મહાન અજ્ઞાનથી દેવ, પિતૃ અને અતિથિઓને માટે પણ તે માંસ કર્ષે છે. ૩૦
તેઓએ પિતાના શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેक्रीत्वा स्वयं वाप्युत्पाद्य परोपहतमेव वा॥ देवान् पिवन समभ्यर्च्य खादन मांस न दुष्यति ॥३२॥
(કસાઈની દુકાન સિવાય બીજેથી) વેચાતુ લાવીને અથવા પિતે ઉત્પન્ન કરીને (માંગી લાવીને) અથવા બીજાએ આપેલા માંસ વડે કરી દેવેને પિતૃઓને પૂજીને તે માંસ પિતે ખાતાં દ્રષિત થતું નથી. અર્થાત્ તેમ કરી ખાવામાં દેષ નથી. આ પ્રમાણે મનુ કહે છે. ૩૧.
વિવેચન–અફસેસ છે કે મનુષ્યને માંસ ન ખાવાનું એક વખત બતાવી દેવાની ભક્તિ કરી ફરીને ખાવાનું બતાવવામાં આવે છે. જ્યારે મનુષ્યને માંસ ખાવું તે અનુચિત છે તે દેવને તે કેવી રીતે ઉચિત ગણાયું અને આવા મળમૂત્રોથી ભરેલા ફુગ છનિય માંસને ખાનારા દે મનુષ્ય કરતાં કેટલા અધમ ગણું શકાય ? તથા તેવા દે મનુષ્યને કેવી રીતે સહાયકારી થઈ શકે એ વિચારવા જેવું છે.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
ઘસીય પ્રકાશ મત્રથી સંસ્કૃત માંસ ખાવામાં અડચણ નથી એમ મનુ
કહે છે. આચાર્ય શ્રી ઉત્તર આપે છે. ત્રિપાનાથવા કવિ નો પર્ક | " भवेज्जीरितनाशाय हालाहललवोपि हि.॥३२॥
મંત્રથી સંસ્કાર કરાયેલું પણ માંસ એકજવના દાણા જેટલું ચિહું પણું ખાવું નહિ. કેમકે એક ઝેરનો લેશ પણ જીવિતવ્યના નાશને માટે થાય છે. (તેમ હું પણ માંસ દુર્ગતિ આપનાર છે.)૩ર.
ઉપસંહાર કરે છે. सधः संमूर्छितानंतजंतुसंतानषितं । नरकाध्वनि पाथेयं कोऽश्नीयात् पिशितं सुधीमा ३३ ॥
પ્રાણીઓને માર્યા બાદ તત્કાળ ઉત્પન્ન થતા અનંત જંતુઓના સમૂહથી દૂષિત થયેલું અને નરના માર્ગમાં પાંચેયતુલ્ય માંસનું કર્યો બુદ્ધિમાન માણસ ભક્ષણ કરે? અર્થાત્ ન કરે. ૩૩
માખણ ખાવાના દોષ બતાવે છે, अंतर्मुहर्चात्परत: सुसूक्ष्मा · जंतुरामयः । यत्र मूछति तन्नाचं नवनीतं-विवेकिभिः ॥३४॥
છાશમાંથી બહાર કાઢ્યા પછી અંતર્મુહૂર્ત થયે તેમાં ઘણા સૂક્ષ્મ જંતુના સમૂહ પેદા થાય છે. માટે વિવેકી પુરૂએ તે માઅણ ન ખાવું. ૩૪. *. પ્રાપિ.હિ લવ વિધિ ના
ગતિમય વાર નાની , નિવૉ , રૂબી , એક પણ જીવને મારવામાં અત્યંત પાય છે, તે જંતુઓના સમુદાયથી ભરપુર આ માપણનું કેણ ડાહ્યો માણસ ભક્ષણ કરે અથૉત્ દયાળુ માણસ, ભક્ષણ ન કરે. ૩૫.
મધખાવાના દોષ બતાવે છે અને બંદુ સંથાત વિધાનસજાવ . ? gujણના ચાવવા વાલ્પિતિ નામાં
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
મધ ખાવામાં પાપ,બતાવે છે,
અનેક જંતુઓના સમુદાયને નાશ થવાથી પેદા થએલું અને જુગુપ્સનીય લાળવાળું મધનું આસ્વાદન (ભક્ષણ) કોણ કરે? અર્થાત્ ન કરવું જોઈએ. ૩૬.
મધ ખાવામાં વધારે પાપ બતાવે છે. भक्षयन् माक्षिकक्षुद्रनंतुलक्षक्षयोद्भवे । स्वोकजंतुनिइंदभ्यः सौनिकेभ्योतिरिच्यते ॥ ३७॥
લાખે નાના જતુઓના ક્ષયથી પેદા થએલું મધ તેને ખાવાવાળે થોડજીને મારવાવાળા ચડાળથી (જીવો મારવાની સખ્યાની અપેક્ષાએ) પણ વધી જાય છે. ૩૭.
एकैककुसुमक्रोडादसमापीयमक्षिकाः । यद्वमंति मधूच्छिष्टं तदनंति न धार्मिकाः ॥३८॥ अप्यौषधकृतजग्धंमधुश्वभ्रनिबंधनम् । भक्षितः प्राणनाशाय कालकूटकणोपि हि ॥ ३९ ॥ मधुनोपिहिमाधुर्यमबोधैरहहोच्यते । आसाद्यते यदास्वादाचिरंनरकवेदनाः॥४०॥
એક એક પુષ્પની અંદરથી માખીઓ રસ પીઈને બીજે ઠેકાણે તે રસને વમે છે, તેથી પેદા થએલું તે મધ કહેવાય છે. આવું 3ચિ૭ષ્ટ (એ) મધ ધાર્મિક પુરૂષે ખાતા નથી કેટલાએક મનુષ્ય મધને ત્યાગ કરે છે પણ ઔષધને માટે તે મધ ખાય છે. જ્ઞાનીઓ કહે છે કે આષધને માટે ખાધેલું મધ પણ નરકનું કારણ છે. કેમકે કાળફુટ ઝેરનો કણ પણ ખાધા હોય તે તે પ્રાણના નાશને માટે થાય છે.
કેટલાએક અજ્ઞાની જી કહે છે કે મધમાં પણ મીઠાશ રહેલી છે. પણ જેનો આસ્વાદ કરવાથી ઘણું વખત સુધી નરકની વેદના ભોગવવી પડે તેને તાવિક મીઠાશ કેમ કહેવાય? જેનું પરિણામ દુ:ખદાયી આવે તેમાં મીઠાશ હોય તે પણ તે મીઠાશ ન કહેવાય, માટે મધને વિવેકી પુરૂષોએ ત્યાગ કરવો જોઈએ. ૩૮-૩૯-૪૦.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
'૧૫૦
'તીય પ્રકાશ આ અપવિત્ર મધને પવિત્ર માની કેટલાએક દેવસ્થાનમાં
તેને ઉપયોગ કરે છે તેને કહે છે. मक्षिकामुखनिष्टयूतं जंतुघातोद्भवं मधु। . अहो पवित्रं मन्वाना देवस्नाने प्रयुंजते ॥४१॥
અહો ! મહાન અફસોસ કરવા જેવું છે કે અનેક જંતુના ઘાતથી પેદા થએલું માખીઓના મુખનું શુંક, તેને પવિત્ર માનીને દેવને સ્નાન કરવા માટે વાપરે છે. ( અર્થાત્ તે અપવિત્ર મધને દેવસ્નાન માટે ન વાપરવું જોઈએ.) ૪૧. પાંચ પ્રકારના ઉંબરા પ્રમુખના ફળને ત્યાગ ,
કરવાનું કહે છે. उदुबरवटप्लक्ष काकोदुंबरशाखिनां । पिप्पलस्य च नाश्नीयात्फलं कृमिकलाकुलं ॥४२॥ अप्राप्नुवन्नन्यभक्ष्यमपि क्षामो बुभुक्षया। न भक्षयति पुण्यात्मा पंचोदुवरजं फलं ॥४३॥
કૃમિઓના સમૂહથી ભરપુર ઉબરાનાં, વડનાં, પીપરનાં, કાલેબરનાં તથા પીપળાના વૃક્ષનાં ફળ ખાવાં ન જોઈએ. બીજું ખાવાનું ન મળતું હોય અને ભૂખથી ઉદર ખાલી હાય, છતાં પણ પુણ્યાત્મા ઉત્તમ મનુષ્યો ઊ બાદિ પાંચ પ્રકારનાં અભક્ષ્ય ફળો ખાતા નથી. ૪૨-૪૩.
અનંતકાયને ત્યાગ કહે છે. आद्रः कंदः समग्रोपि सर्वः किशलयोपि च । स्नुही लवणक्षत्वक् कुमारी गिरिकणिका ॥४४॥ शतावरी विरुदानि गडची कोमलाम्लिका। पल्ल्यंकोमृतवल्ली च वल्ल: शूकरसंज्ञितः ॥४५॥ अनंतकायाः सूत्रोक्ता अपरेपि कृपापरैः। मिथ्याशामविज्ञावा वर्जनीया प्रयत्नतः॥४६॥
સર્વ જાતનાં લીલાં કંદમૂળ, સર્વ જાતના ઉગતાં કુપલીયા, જુહી (ચાર), લવણ વૃક્ષની છાલ, કુમારપાઠું,ગિરિકર્ણિકા, શતાવરી,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રિભોજનથી થતા દે,
૧૫
દ્વિદલવાળાં અંકુરા કુટેલ ધાન્ય, ગડુચી, કુણું આંબલી, પત્યેક –શાક વિશેષ, અમૃતવલ્લી વેલ વિશેષ, શુકર જાતના વાલ, આ સર્વ આ દેશમાં પ્રસિદ્ધ છે, બીજા પણું મ્લેચ્છ દેશમાં પ્રસિદ્ધ સૂત્રોક્ત અનંતકાય જીવદયામાં તત્પર મનુષ્યોએ પ્રયત્નપૂર્વક ત્યાગ કરવા. આ અનંત કા મિથ્યાષ્ટિઓએ જાણેલાં નથી (કેમકે તેઓ વનસ્પતિમાં પણ જીવ માનતા નથી. અત્યારની નવીન શોધથી હવે વનસ્પતિમાં જીવ છે તે માનવું પ્રસિદ્ધ થઈ ચુકયું છે.) ૪૪–૪૫–૪૬.
- ~ O ~અજાણ્યાં ફળ ન ખાવા વિષે. स्वयं परेण वा ज्ञातं फलमद्याद्विशारदः।
निषेधे विषफले वा माभूदस्य प्रवर्तनम् ॥४७॥ અજાણ્યાં ફળકે જેનું નામ યા સ્વરૂપ પોતે યા બીજા જાણતા ન હોય તે ન ખાવા જોઈએ, કારણ કે તેમ કરવાથી કદાચ નિષેધ કરેલાં ફળમાં અથવા વિષ વૃક્ષના ફળે ખાવામાં પ્રવૃત્તિ થઈ જાય, માટે વિદ્યાનોએ પોતે અથવા બીજાએ જાતાં ફળ હોય તે ખાવાં જોઈએ. ૪૭.
રાત્રિભેજન નિષેધ. अन्न प्रेतपिशाचाथैः संवरद्भिनिरंकुशैः। उच्छिष्ट क्रियते यत्र तत्र नायादिनात्यये ॥४८॥
રાત્રિ વખતે નિરકુશપણે વિચરતા પ્રેત પિશાચાદિકે અન્નને એઠું કરે છે, માટે સૂર્યાસ્ત થવા પછી ભોજન ન કરવું. ૪૮.
घोरांधकाररुद्धाः पतंतो तत्र जंतवः। नैव भोज्ये निरीक्ष्यते तत्र भुजीत को निशि॥४९॥
ઘેર અધિકારથી નેત્રની શક્તિ રૂ ધાઈ જવાવાળાં મનુષ્યો જે ભાજનની અંદર પડતાં જતુઓને જોઈ શક્તાં નથી તે રાત્રિ વિષે કાણુ લક્ષણ કરે. ૪૯
'રાત્રિભોજનથી થતા દે. . मेधां पिपीलिका हन्ति यूका कुर्याजलोदरम्।
कुरुते मक्षिका वांतिं कुष्ट रोगं च कोलिकः ॥५०॥
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃષર
તલીય પ્રકાશ * कंटको दारुखंडं च वितनोति गलव्ययां। - व्यंजनांतनिपतितस्ताल विध्यति वृश्चिकः ॥५१॥
विलमश्च गले वासः स्वरभंगाय जायते । ફાયો થવા સર્વેમાં નિરા મૌનને # ૨ -
ભેજનમાં જે કીડી ખાવામાં આવી જાય તે બુદ્ધિને નાશ કરે છે, માખી વમન કરાવે છે, કરેળીઆથી કેકને રેગ થાય છે, કાંટે અગર લાકડાની કરચ ગળામાં દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. શાકની. અંદર વીછીના આકારની વનસ્પતિ થાય છે તેની અંદર જે વીંછી. આવી જાય તે તાળવું વીંધી નાખે છે અને જે ગળામાં વાળ રહી. જાય તે સ્વરનો ભ ગ થાય છે, આ સર્વ દે રાત્રિ ભોજનમાં દેખાય છે. ૫૦–૧૧–પર.
नाप्रेक्ष्य सूक्ष्मजंतूनि निश्यद्यात्माशुकान्यपि। अप्युद्यत्केवलज्ञान हतं यनिशाशनम् ॥५३॥
રાત્રે નાનાં જંતુઓ જોઈ શકાતાં નથી, માટે પ્રાણુક (માદક પ્રમુખ) પણ ન ખાવા, કેમકે પ્રગટ કેવળજ્ઞાનીઓએ પણું તેવું રાત્રિભોજન કરવું સ્વીકાર્યું નથી. ૫૩. *
धर्मचिन्नैव भुंजीत कदाचन दिनात्यये ।. - વાહ્ય અGિ નિરાએ ચમક કક્ષR || ૬૪ છે
ધર્મના જાણકાર મનુષ્ય દિવસ અસ્ત થયા પછી કઈ વખત ખાવું નહિ. જેની સિવાયના બીજા દર્શન કરે પણ રાત્રિ ભેજનને અભેજન તરીકે કહે છે. ૫૪. . અન્ય દશનકારે પોતાના ગ્રંથમાં લખે છે કે- '
त्रयीतेनोमयो भानुरिति वेदविदो विदुः। . तत्करैः पूतमखिलं शुभं कर्म समाचरेत् ॥ ५५॥ - नैवाहुतिन.च.स्नानं न श्राद्धं देवतार्चनम् । दानं वा विहितं रात्री भोजनं तु विशेषतः॥५६॥
વેદના જાણકાર સૂર્યને ત્રણ તેજોમય (ઝર્વેદ, યજુર્વેદ અને સામવેદ એ ત્રણે વેનું તેજ સૂર્યમાં સંકર્મ છે માટે તેને ત્રિતે
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય દર્શનના શાસનમાં રાત્રિભજન નિધિ, ૨૫૩ જેમ) કહે છે. તેનાં કિરાએ કરી પવિત્ર થએલાં સર્વે શુભ કાર્ય રામાચરવાં રાત્રે આતિ, નાન, શ્રાદ્ધ, દેવતાચન અને દાન એ ન કરવાં તથા ભેજન તો વિશેષ પ્રકારે ન કરવું. ૫૫-૫૬,
કેટલાએક નક્ત ભજન કરવાનું શાસ્ત્રમાં કહે છે અને તે રાત્રે થઈ શકે તેમ કહેનારને નક્ત ભેજનને
ખરે અર્થ બતાવે છે. दिवसस्याटमे भागे मंदीभूते दिवाकरे ।
नक्तं वद्धि विजानीयान नक्तं निशि भोजनम् ॥५७॥ દિવસનો આઠમો ભાગ કે જે અવસરે સૂર્યનું તેજ મંદ થાય છે તે વખતે ભોજન કરવું તે નત જન જાણવું. પણ રાત્રિ ભજન કરવું તે નત ભજન ન કહેવાય. ૫૭. અન્ય દર્શનના શાસ્ત્રમાં રાત્રિભેજન નિષેધ देवस्तु भुक्तं पूर्वाहे मध्यादे ऋपिभिस्तथा । अपराहे तु पितृभिः सायाले दैत्यदानवैः ॥१८॥ संध्यायां यक्षरक्षोभिः सदा भुक्तं कुलोदह । सपिलां व्यतिक्रम्य रात्री भुक्तमभोजनम् ॥ ५९॥ युग्म.
છે યુધિષ્ઠર ! નિરંતર દેવીએ દિવસના પહેલા ભાગમા ભજન કરેલું છે. મધ્યાન્હ રૂપિઓએ, ત્રીજ પહેરે પિતૃઓએ, સાંજે દૈત્ય તથા દાનાએ અને સંધ્યા વેળાએ યક્ષ તથા રાક્ષસેએ ભજન કરેલું છે. આ સર્વ દેવાદિકની ભેજન વેળાઓ ઓળંગીને જે રાત્રિ ભજન કરવું તે અભેજન છે. અર્થાત્ તે ખરાબ ભોજન છે. ૫૮૫૯
આયુર્વેદ પ્રમાણે રાત્રિભેજન નિષેધ. हन्नाभिपद्मसंकोचश्चंडरोचिरपायतः।। अतो नक्तं न भोक्तव्यं सूक्ष्मजीवादनादपि ॥६०॥
સૂર્ય અસ્ત થવા પછી હૃદયકમળ અને નાભિકમળ સંકેચાઈ જાય છે તેથી તથા સૂક્ષ્મ જીવાનું પણ ભક્ષણ થઈ જાય છે માટે રાત્રે ભજન ન કરવું ૬૦, ૨૦.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
હતાય પ્રકાશ.
અન્ય દશનને સંવાદ જણાયા મદ આચાય સ્વદ નથી સમર્થન કરે છે.
।
संसज्जज्जीव संघातं भुंजाना निशि भोजनं । राक्षसेभ्यो विशिष्यते मूढात्मानः कथं नु ते ॥ ६१ ॥ જે લેાજનમાં અનેક જીવા એકઠા મળ્યા છે તેવા રાત્રિસેાજ નને ખાનારા મૂઢ જીવેને રાક્ષસેાથી જુદા કેમ પાડી શકાય ? અર્થા રાક્ષસેાથી તેમાં વિશેષતા કાંઇ નથી. ૬૧.
वासरे च रजन्यां च यः खादन्नेव तिष्ठति । ટ્રેનપુ જીવનિય સ્પર્ધા સપŘહિ ॥ ૬ ॥ દિવસે અને રાત્રે જે માણસ ખાતેાજ રહે છે તે શિંગડાં અને પુછડા વિનાના પ્રગટ રીતે પશુજ છે. ૬૨.
अहोमुखेऽवसाने च यो द्वे द्वे घटिके त्यजन् । निशाभोजनदोषज्ञोऽश्नात्यसां पुण्यभाजनम् ॥ ६३ ॥ જે રાત્રિલેાજનના દોષને જાણ માણસ દિવસની આદિની અને દિવસના અતની ખબે ઘડી મુકીને લેાજન કરે છે તે પુણ્યનું ભાજન થાય છે. ૬૩.
દિવસે ભાજન કરે છે, છતાં પચ્ચખાણ ન હેાય તેા લાભ નથી મળતા તે કહે છે.
अकृत्वा नियमं दोपाभोजनाद्दिनभोज्यपि ।
फलं भजेन्न निर्व्याजं न वृद्धिर्भाषितं विना ॥ ६४ ॥
1
દિવસે લેાજન કરે છે છતાં પણ રાત્રિભાજન ત્યાગના નિયમ ન કરેલા હેાવાથી (પચ્ચખાણુના) કારણ સિવાય ફળ મળતું નથી. લેામાં પણ એ ન્યાય છે કે વ્યાજની એટલી ર્યા સિવાય ચુકેલી થાપણનું વ્યાજ મળતું નથી. ૬૪.
ये वासरं परित्यज्य रजन्यामेव भुंजते ।
ते परित्यज्य माणिक्यं काचमाददते जडाः ॥ ६५ ॥ वासरे सति ये श्रेयस्काम्यया निशि भुंजते । ते वपत्युषरे क्षेत्रे शालीन् सत्यपि पल्वले ॥ ६६ ॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાત્રિભોજન ત્યાગ કરવાના ફાયદા.
૧૫૫
જે મનુષ્યા દિવસને મુકીને રાત્રિમાંજ લેાજન કરે છે તે જડ મનુષ્યા માણેકના ત્યાગ કરીને કાચ ગ્રહણ કરે છે. દિવસ વિદ્યમાન છે, છતાં જે કલ્યાણુની ઈચ્છાએ રાત્રે ભાજન કરે છે, તે મીઠા પાણીના ક્યારા ભરેલા છે છતા પણ ખારી જમીનવાળા ક્ષેત્રમાં ડાંગર વાવે છે તેના સરખું કરે છે. ૬૫-૬૬.
OZO
--
રાત્રિભોજનનુ ફળ
उलूककाकमार्जार गृधशेयरशूकराः ।
afterature जायंते रात्रिभोजनात् ॥ ६७ ॥ રાત્રિભેાજન કરવાથી મનુષ્યેા ઘુવડ, કાગડા, બિલાડી, ગીધ, સામર, ભુ ડ, સર્પ, વી છી અને ગોધા પ્રમુખપણે ઉત્પન્ન થાય છે. ૬૭.
રાત્રિભાજન દાની દ્રષ્ટાંતથી મહત્વતા કહે છે.
श्रूयतेद्यन्यशपथाननादृत्यैव लक्ष्मणः । નિશામોલનાથાન્તિોત્રનમાયા ॥ ૬૮ ॥
બીજા સેાગનના અનાદર કરીને વનમાલાએ લક્ષ્મણને રાત્રિભાજનના સેગન કરાવ્યા હતા એમ રામાયણ પ્રમુખમાં સ લાળાય છે ( કહેલું છે. ) ૬૮.
||
અનુભવસિદ્ધ રાત્રિભાજન ત્યાગ કરવાના ફાયદા. करोति धन्यो विरतिं यः सदा निशिभोजनात्। सोsर्ध पुरुषायुष्कस्य स्यादवश्यमुपोषितः ॥ ६९ ॥ रजनी भोजन त्यागे ये गुणाः परितोऽपि तान् । न सर्वज्ञाहते कश्चिदपरो वक्तुमीश्वरः ॥ ७० ॥ જે માણસ નિરતર રાત્રિèાજનથી વિરતિ કરે છે તેને ધન્ય છે. માણસનું અરધુ આયુષ્ય અવશ્ય ઉપવાસમા વ્યતીત 'થાય છે, (કેમકે આઠ પ્રહરના અહેારાત્રમા ચાર પ્રહરના તેને ઉપવાસ થયા, તેથી જ્યારથી રાત્રિ@ાજનનો ત્યાગ કર્યો ત્યારથી અરધુ આયુષ્ય ઉપવાસમાં વ્યતીત થયુ એમ કહી શકાય.) રાત્રિèાજન ત્યાગ કરવામાં જે ગુણા રહેલા છે તે સ કેહેવાને સર્વજ્ઞ સિવાય બીજે ફાઇ સમર્થ નથી. ૬૯-૭૦,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ, કાચા ગેરસ સાથે દ્વિદલ ત્યાગ કરવા વિષે आमगोरससंपृक्त द्विदलादिपुजंतचः ।, दृष्टाः केवलिभिः सूक्ष्मास्तस्मात्तानि विवर्जयेत् ॥ ७॥
કાચા દહીં, દુધ અને છાશ રૂપ ગેરસની સાથે દ્વિદલ મગ, મઠ, અડદ, ચણા, વાલ, તુવર વિગેરે કઠોળને સંચાગ થવાથી ઉત્પન્ન થતા સૂક્ષ્મ જ તુઓ કેવળજ્ઞાનીઓએ દેખ્યા છે. માટે તે ગેરસ અને કાળના સંયોગવાળી વસ્તુ ખાવાને ત્યાગ કરે –૭૧.
બીજા ગુણવ્રતને ઉપસંહાર जंतमिश्र फलं पुष्पं पत्रं चान्यदपि त्यजेता संधानमपि संसक्तं जिनधर्मपरायणः ॥७२॥
ત્રસ જીવોની મિશ્રતાવાળાં ફળ, ફુલ, પાંદડાં અને બીજાં પણ તેવાં જ જીવમિશ્રિત બાર. અથાણું વિગેરેનેજૈનધર્મપરાયણ શ્રાવકોએ ત્યાગ કરવો ૭૨
એ કહેવે કરી બીજું ગુણવ્રત સમાપ્ત થયું. ત્રીજું અનર્થદંડ વિરમણ નમનું ગુણવ્રત એટલે
ગૃહસ્થનું આઠમું વ્રત કહે છે. ' आतरौद्रमपध्यानं पापकर्मोपदेशिता । हिंसोपकारिदानं च प्रमादाचरणं तथा ॥ ७३ ॥ शरीराद्यर्थदंडस्य प्रतिपक्षतया स्थितः ।
योऽनर्थदंडस्तत्त्यागस्तृतीयं तु गुणवतम् ॥ ७४ ॥ આર્નરેદ્ર ધ્યાનરૂપ ખરાબ ધ્યાન, પાપ કર્મનો ઉપદેશ આપ, જેનાથી હિંસા થાય તેવાં ઉપકરણે બીજાને આપવાં, અને પ્રમાદ આચરણે આ ચાર, શરીરાદિકના અર્થે થાય તે અર્થ દંડ. તેના પ્રતિપક્ષીપ (અર્થાત્ પિતાના શરીરાદિકના પ્રયજન સિવાય) જે કાંઈ વગર ફેગટતુ કરવામાં આવે છે અનર્થદંડ. એવા ચાર પ્રકારના અનર્થદંડને ત્યાગ કરે, તે ગૃહસ્થનું ત્રીજું, ગુણવ્રત કહેવાય છે. છ૩–૭૪. '
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસક ઉપકરણ ન આપવાં ત્રીજો ભેદ, ૧૫૭ તે ચારમાં પ્રથમ દુર્વાનનું સ્વરૂપ કહે છે, वैरिघातो नरेंद्रत्वं पुरघाताग्निदीपने ।
खेचरत्वाद्यपध्यानं मुहूर्तात्परतस्त्यजेत् ।। ७५ ॥ વૈરીનો ઘાત કરૂ, હે રાજા થાઉં, શહેર નાશ કરૂં, અગ્નિ સળગાવી મુકું, યા આકાશમાં ઉડવાની વિદ્યા મળે તો આકાશમાં ઉડું, અથવા વિદ્યાધર થાઉં તે ઠીક,વિગેરે ખરાબ ધ્યાન (કદાચ આવી જાય તે પણ) એક મુહુર્ત વાર તેને ટકાવા ન દેવાં, અર્થાત્ તત્કાળ તેને ત્યાગ કરવો. ૭૫.
- પાપેપદેશ–બીજે ભેદ, वृषभान दमय क्षेत्र कृष पंढय वाजिनः ।
दाक्षिण्याविषये पापोपदेशोऽयं न युज्यते ॥ ७६ ॥ બળદેને દમન કરે, ક્ષેત્ર ખેડે, ઘડાઓને પંઢ (નપુંસક) કરે, વિગેરે જ્યાં પુત્ર, સ્ત્રી, ભાઈ, વિગેરે સિવાયના બીજા માણસેમાં દક્ષિણતા ન પહોંચે તેમ હોય ત્યાં આ પાપને ઉપદેશ આપ ન જોઈએ. ૬૭
વિવેચન–પિતાના કુટુંબમાં જ્યાં દાક્ષિણતા પહેચતી હોય અને પિતાની આજીવિકા વિગેરે સાધનો ન ચાલતાં હોય તથા કબમાં આગેવાન તરીકે હોવાથી તેને ઠેકાણે સલાહકે ઉપદેશ આપ્યા સિવાય ચાલતુ ન હોય તેવા ઠેકાણાઓને મુકી વગર પ્રજને બુદ્ધિનું ડહાપણ વાપરવા યા લેકેમાં સારા થવા માટે આવા પાપોપદેશા વ્રતધારી ગૃહસ્થીઓએ ન આપવા તેમજ તેનું આ આઠમું વ્રત બન્યુ રહે છે. ૭૬.
હિંસક ઉપકરણો ન આપવાં-ત્રીજે ભેદ, यंत्रलांगलशास्त्रानि मुशलोदूखलादिकम् ।
दाक्षिण्याविषये हिस्रं नापयेत् करुणापरः।। ७७ ॥ કરૂણામાં તત્પર શ્રાવકોએ જ્યાં ઉપર જણાવેલ રીતે દાક્ષિણતા ન પહેંચતી હોય ત્યા યંત્ર, હળ, શસ્ત્ર, અગ્નિ, સાંબેલું, અને ઘંટી, ખાડણુઓ વિગેરે હિંસા થાય તેવાં ઉપકરણો ન આપવાં. ૭૭.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
~
૧૫૪
• તૃતીય પ્રકાશ .
પ્રમાદાચરણ ચોથો ભેદ.. - कुतूहलाद् गीतनृत्यनाटकादिनिरीक्षणम् ।। कामशास्त्रमसक्तिश्च धूनमद्यादिसेवनम् ॥ ७८ ॥ जलक्रीडांदोलनादि विनोदो जंतुयोधनम् । रिपोंः मुतादिना वैर भक्तस्त्रीदेशराटकथाः ॥ ७९ ॥ रोगमार्गश्रमौ मुक्त्वा स्वापश्च सकलां निशां। एवमादि परिहरेत् प्रमादाचरणं मुधीः ॥ ८०॥ કુતૂહલથી ગીત, નાચ અને નાટકાદિ જેવાં, કામશાસ્ત્રમાં આસક્તિ રાખવી, જુગાર તથા મદિરાદિ સેવન કરવું, જળમાં કીડા કરવી, હીંચોળા પ્રમુખ વિનોદ કરો, આપસમા જનાવરનાં ચુદ્ધ કરાવવાં, શત્રુના પુત્રાદિક ઉપર વૈર વાળવું, ભેજનની, સ્ત્રીની, દેશની તથા રાજ્યની કથા કરવી, અને રેગ યા રસ્તાના પરિશ્રમ સિવાય આખી રાત્રિ સુઈ રહેવું, એ આદિ પ્રમાદનાં આચરણને બુદ્ધિમાનાએ ત્યાગ કર. ૭૮-૭૯–૮૦.
विलासहासनिष्टयूत निद्राकलहदु कथाः।
जिनेंद्रभवनस्यांतराहारं च चतुर्विधम् ॥ ८१॥
તેમજ જીનેશ્વરના મંદિરની અંદર વિલાસ હાસ્ય, થુકવું, નિદ્રા, કલેશ, ખરાબ કથા અને ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરવા ૮૧. . આ કહેવાથી ત્રીજું ગુણવ્રત સમાપ્ત થયું. (હવે ચાર શિક્ષાવ્રતે બતાવે છે.)
| નવમું સામાયિક વ્રત, .
સામાયિક એટલે શું ? ? त्यक्तात्तरौद्रध्यानस्य त्यक्तसावधकर्मणः । मुहत्त संमता या तां विदुः सामायिकं व्रतं ॥ ४२ ॥ આર્તધ્યાનને ત્યાગ કરી તથા સાવદ્ય (સપાપ) કર્મને ત્યાગ કરી એક મુહૂર્ત પર્યત જે સમભાવમાં રહેવું તેને સામાયિક '
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિકમાં કર્મનિર્ભર
૧૫૮
-
-
-
-
વિવેચન-સમ–આય. સમપરિણામે એટલે રાગદ્વેષની ગેણુતાવાળી સ્થિતિમાં રહ્યા છતાં જે “આય જ્ઞાનાદિકના લાભ થાય યા કર્મની નિર્જરા થાય તેને સામાયિક કહે છે. આ સામાચિકમાં બહુધા બેલવા ચાલવાનું બંધ કરવાનું છે અને તેના બે ઘડી જેટલા વખતમાં ધર્મ ધ્યાનમાં જ મગ્ન રહેવાનું છે. પરિણામની વિશુદ્ધિ વિશેષ રાખવાની છે અને ગૃહકાર્ય સ બ ધી કોઈ પણ વિચાર લાવવાનો નથી. કેવળ ધર્મધ્યાનમાં સ્વાધ્યાયમાં કે ધર્મશ્રવણમાં તેટલો વખત વ્યતીત કરવાને છે. આવી સામાયિકની સ્થિતિમાં તેટલો વખત ગૃહસ્થ સાધુઓના સરખો કહી શકાય છે. આવા સામાયિકે કર્મનિર્જરાનાં પરમ કારણો છે. માટે આર્ત રોદ્ર ખરાબ ધ્યાન બીલકુલ ન આવે તેવી રીતે સાવધ રહી તથા મનથી, વચનથી, અને શરીરથી કાંઈ પાપકારી પ્રવૃત્તિ ન થાય તેને માટે સાવચેત રહી આ સામાયિક જેટલીવાર બની શકે તેટલીવાર કરવું.
સામાયિકમાં કર્મનિજર. सामायिकत्रतस्थस्य गृहिणोपि स्थिरात्मनः।
चंद्रावतंसकस्येव क्षीयते कर्मसंचितम् ॥ ८३ ॥
સામાયિક વ્રતમાં રહેલા સ્થિર પરિણામવાળા ગૃહસ્થિઓને પણ ચદ્રાવત સક રાજાની માફક સચય કરેલ કર્મનો ક્ષય થાય છે ૮૩.
વિવેચન–સાકેતપુર નામના નગરમાં ધર્મપરાયણ ચદ્રાવતસક રાજા રાજ્ય કરતા હતા સદ્દગુરૂના સોગે તત્વને નિર્ણય કરી આ દ્ધાર માટે શકલ્યનુસાર ગૃહસ્થ ધર્મ તેણે સ્વીકાર્યો હતે. ખરેખર તેજ બુદ્ધિ કહી શકાય છે કે જેનાથી આત્મોદ્ધાર થાય અને તેજ દેહનું સાર્થપણુ છે, કે જેનાથી ધર્મસાધનમાં પ્રવૃત્તિ કરાયા છે. બાકી તે પશુઓમાં કે મનુષ્યમાં બીજું શું તફાવત છે? કાંઈ નહિ” એક દિવસે આ મહારાજા રાત્રિના વખતમાં એક બાજુ સામાયિક લઈધર્મધ્યાનમાં લીન થયે હતો. તેણે એ અધિગ્રહ રાખે હતો કે આ બાજુના ભાગ ઉપર જે દિપક બળે છે તે જ્યાં સુધી બઝાઈ નહિ જાય ત્યા સુધી મારે ધર્મધ્યાન કરવું. પોતે પહેલાં નિર્ણય કર્યો હતે કે એક પ્રહરથી વધારે તે દીપક ચાલશે નહિ. રાજા
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
તૃતીય પ્રકાશ ધ્યાનમાં હતા તેટલામાં દાસી ત્યાં આવી. રાજાને ધ્યાનમગ્ન જોઈ તે ઘણી ખુશી થઈ. અહા ! રાજ્યનાં આવાં સ્વતંત્ર સુખો વિદ્યમાન છે, છતાં પણ આ અમારા મહારાજાને ધર્મ પ્રત્યે કેટલે દઢ પ્રેમ છે? ખરેખર, એજ તેમની સગતિની અને મહાપુરૂષતાની નિશાની છે. દુનિયાના પામર જી સહેજસાજ ધનની પ્રાપ્તિ થઈ કે જાણે કે વખત ન મળેલી અપૂર્વ વસ્તુ હોય તેમ તે ધનને વળગી રહે છે અને ખોટી રીતે દુરુપયેાગ કરે છે, ત્યારે આ અમારા મહારાજા ધનને તે શું પણ દેહને પણ સપાગ કરે છે. આ પ્રમાણે રાજાની પ્રશંસા કરી રાજાને કેાઈ વિગ્ન ન આવે તે માટે તેણે દીવામાં વધારે તેલ પૂર્યો. ધર્મધ્યાન કરતાં બે પ્રહર થઈ ગયા. રાજા હજી ઉઠયા નથી તે જાણું ફરી દાસી ત્યાં આવી અને દીવાને ઝાંખો થયે જાણ વળી એક પ્રહર પહોંચે તેટલું તેલ પૂ, રાજાનું શરીર સુકુમાળ હોવાથી થાકી ગયું. સભાવથી પણ દાસીએ રાજાના શરીરને બાધાનું કારણ મેળવ્યું. આ ધર્મિષ્ઠ રાજાએ પણ પિતાને અભિગ્રહ સાંગોપાંગ પાળવા માટે દઢ થઈ પ્રયત્ન શરૂજ રાખો. ત્રણ પ્રહર પૂરા થયા બાદ ફરી દાસી ત્યાં આવી. રાજાના ધર્મધ્યાનથી દાસી હર્ષઘેલી જેવી થઈ ગઈ. વારવાર અનુમોદન કરતાં તણુએ દીવામાં વધારે તેલ પૂ.
આ બાજુ ચદ્રાવત સક રાજા વિશેષ થાકી ગયો હતો. તેનું શરીર હવે ટકી ન શકયુ, કાયોત્સર્ગ મુદ્રામાં ઉભા ઉભાં રાજાને ચેાથે પ્રહર થયે હતે. આ લા નિર તરનો અભ્યાસ ન હાવાથી રાજાનું શરીર તુટવા લાગ્યું. છતાં ધર્મધ્યાનની સંતતિ તા. વધતી જ હતી. ચેથા પ્રહરને અંતે દીપક બુઝાવાની સાથે રાજા પણ આ દેહથી બુઝાઈ ગયે. તેનો આત્મા આ પરિષહ સહન ન કરી શકનારા દેહને મૂકી બીજા ઉત્તમ દેહમાં ચાલ્યા ગયા. ધ્યાનની પરાકાષ્ઠા ન હોવાથી તેમજ કર્મો હજી બાકી હોવાથી તે રાજા સ્વર્ગમાં ગયો અને ત્યાંથી માનવ ભવમાં આવી કર્મ ખપાવી મેસે ગયે. આવી રીતે સામાયિક કરવાથી કમનો ક્ષય થાય તથા સદ્દગત્યાદિ પણ મળે છે, માટે ગૃહસ્થોએ કર્મ ખપાવવા નિરિતે સાયયિક નિરતર કરવું જોઈએ. એ કહેવડરી ગૃહસ્થોનું સામાયિક વ્રત કહેવાયું
હવે બીજું શિક્ષા વ્રત દેશાવકાશિક કહે છે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થનું અગીઆરમ્પ
ષધ વ્રત,
૧૧
ગૃહસ્થાનું દશમું વ્રત, दिग्वते परिमाणं यत्तस्यासंक्षेपणं पुनः । दिने रात्रौ च देशावकाशिव्रतमुच्यते ॥ ८४ ॥
છઠ્ઠા દિગવ્રતમાં જે પરિમાણ જવા આવવાનું રાખવામાં આવ્યું છે તેને દિવસે તથા રાત્રે સંક્ષેપ કરે તે દેશવકાશિક વ્રત કહેવાય છે. ૮૪.
- વિવેચન–છઠ્ઠા દિશા પરિમાણ વ્રતમાં અમુક શહેરથી આટલા જન સુધી વેપારાદિ ઘરકાચે જવાનો જે નિયમ રાખવામાં આવ્યું છે તે ચાવત્ છવપર્યત માટે છે. પણ તેટલું નિરંતર કાંઈ જવામાં આવતું નથી, માટે પૂર્વે રાખેલ દિશાના નિયમમાંથી ઘણું જ ઓછું જવાનું પ્રમાણ દિવસનું કે રાત્રિનું રાખવું. અર્થાત્ ધારે કે પાંચ ગાઉ જવા આવવાને નિયમ રાખ્યો છે, તેટલું આજે જવાનું નથી, તે આજે દિવસે અથવા રાત્રે એક ગાઉ કે બે ચાર ગાઉ જવાની જરૂર જણાય તે તેટલું જવું, પણ વધારે ન જવું, અથવા તેટલી પણ જરૂર ન જણાય અને વધારે સક્ષેપ કર હોય તો આ મારા ઘરની બહાર આજે દિવસે કે રાત્રે નહિ જાઉં, પણ આ દરવાજાની આદરજ રહીશ આ વિગેરે નિયમ રાખવો, તે દેશાવકાશિક વ્રત કહેવાય છે. આ નિયમ રાખવાથી બહાર ફરતાં આપણાથી જે અકાર્ય, અધર્મ કે આરભ થવાને હેાય તે અટકી જાય છે ઉપલક્ષણથી બીજા ભેગોપગ વ્રતના પણ સક્ષેપ આ વ્રતમાં કરવામાં આવે છે. તે સર્વને દેશાવકાશિક કહે છે. એ પ્રમાણે દેશાવકાશિક વ્રત કહેવાયું.
હવે ત્રીજું શિક્ષાત્રત કહે છે.
ગૃહસ્થનું અગીયારમુ પિષધ બત. चतुःपयाँ चतुर्थादि कुव्यापारनिषेधनम् । ब्रह्मचर्यक्रियास्नानादित्यागः पौषधवतं ।। ८५ ॥ .
ચાર પર્વમાં ઉપવાસાદિ તપ કરે, પાપવાળા સષ વ્યાપારને ત્યાગ કરે, બ્રહ્મચર્ય પાળવું અને સ્નાનાદિ શરીરની શેભાને ત્યાગ કરે એમ પિષધ વ્રત ચાર પ્રકારનું છે. ૮૫.
૧૧.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ.
વિવેચન—આઠમ, ચોદશ, પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા; આ ચાર પર્યો કહેવાય છે. ચારે પર્વોમાં પોષધ કરવાનુ કહ્યુ છે. તેના આશય એવા સમજાય છે કે ગૃહસ્થા નિરંતર સસારિક કાગ્રંથી ફારગત થઈ શકતા નથી, એટલે ઓછામાં આછા એક મહિનામાં ચાર પૌષધ તા કરવા જોઇએ. પણ કઇ વિશેષ ધમાભિલાષી ચારથી પણ વધારે પૌષધ કરે તે કાંઇ અડચણુ જેવું નથી, ખર્ક વિશેષ ફાયદાજનક છે. તથા જેનાથી ચાર પણ ન અની શકે તેણે જેટલા અને તેટલા પણ કરવા જોઇએ. પૌષધ એ પ્રકારના છે. દેશથી અને સર્વથી. આહારના સર્વથા ત્યાગ, વ્યાપારના સર્વથા ત્યાગ, બ્રહ્મચર્ય સર્વથા પાળવું અને શરીર સત્કાર બીલકુલ ન'કરવા, એ સર્વાંથી પાષધ કહેવાય છે. અને જેમાં પૂર્વોક્ત ચારે વસ્તુના ચાડા ઘણેા નિયમ કરવામાં આવે છે, તે દેશ પાષધ કહેવાય છે.
ર
આહારને મુકીને બાકીના ત્રણ પ્રકારના સર્વથા ત્યાગ કરનારને સામાયિક ચરવું જરૂરનું છે અને તે ત્રણ સાથે આહારના ત્યાગ દેશથી કે સથી અન્ને પ્રકારે થઇ શકે છે.
દેશથી ચારે પ્રકારના ત્યાગ કરનારને આખા દિવસ માટે સામાયિક ચરવાનું નથી પણ જ્યારે મા ત્યાગ કરે ત્યારે ચરી શકાય છે, આ પાષધ ચાર પ્રહરના કે આઠ પ્રહરના થઇ શકે છે.
પૈષધ વ્રતકરનારની પ્રશંસા
गृहिणोपि हि धन्यास्ते पुण्यं ये पौषधव्रतम् । दुःपालं पालयन्त्येव यथा स चुलनीपिता ॥ ८६ ॥ તે ગૃહસ્થીઓને પણ ધન્ય છે કે જે ચુલનીપિતાની માફક (ઉપસર્ગ પ્રસ ગમાં) દુઃખે પાળી શકાય તેવા પવિત્ર પાષષ વ્રતને પાળે છે. ૮૬.
વિવેચન—પૂર્વે જ્યારે શ્રીમાન્ મહાવીર દેવ આ પૃથ્વી તલપુર વિચરતા હતા ત્યારે વાણારસી નગરીમાં ચુલનીપિતા નામને ગૃહપતિ એક ધનાઢય હતા તેને શ્યામા નામની સદ્ગુણુશાળી સ્ત્રી હતી અને ચાવીસ કરોડ સેાના મહેાર તથા આઠ ગેકુળના તે માલિક હતા એક વખત તે વાણીરસી નગરીના કાક ઉદ્યાનમાં ભગવાન મહાવીર દેવ પાર્યા હતા. તેમની પાસે ધર્મ શ્રવણુ કરી ચુલની
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિપપ ગ્રત કરનાર ચલનીપિના ૧૩ પિતા જેન પ ર ને કાને તેને નિયમ લાથમ સા
ના અભાવે તેને ભાવકો અને લાટ હાદા તે લીધાં નાં તથા પતિની આઝાદી માં ભય ફરવા આવેલી કથામાએ પ પાછળની બાર રાતે લીપાં નાં. પિતાની વૃહ ઉર થતાં વડિલ પુત્રને ગૃહના કારોબાર પી પાનાની પપધશાળામાં ધર્મ સમાન કાં તે કાળ નિશાન કરે તે. ખરેખર મન
એ આત્મહિત માટે નિરંતર વાચન કરવાનું છે. તેમાં પની પ્રાણિ અને ન થના લા અવશ્ય કરવાનું છે. એક દિવસે પપપશાળામાં પાપ કરી ગુલનીપિતા ધર્મધ્યાનમાં રહો તે. મગ ગરિન વખતે તેનું પૈધ વ્રત ભંગ કરવા માટે એક મિકે પા િદવ ત્યાં આવ્યો. હાથમાં "ગ લઈ તે બે ઘરે ગુલની પિતા આ તારું વત ને મૂકી , નહિતર તારા
જે પુત્રને તાગ દેખનાં પગથિી મારી નાખીને તેનું માંસ ખાઈશ. રસુલની પિતા શાંત રોતેમજ ન ર ત્યારે તે દેવે તેની આગળ તેના મોટા પુત્રને લાવી મારી નાખે, તે પણ તે ચલાયમાન નથી. ત્યારે વિશેષ દુ:ખ આપવા પૂર્વની માફક તેના ત્રા પુત્ર મારી નાખ્યા અને દેવ છે કે જે તું આ વ્રત ત્યાગ નહિ કરે તે તારી ભાભાનાને તાગ આગળ લાવી મારી નાંખીશ, જેથી તે આર્તધ્યાને મરણ પામીશ. આ પ્રમાણે કહેતાં પણ જ્યારે તે શ્રાવક શાંત સ્વભાવે ધર્મધ્યાનમાં લીન થયો, ત્યારે ન કરતી તેની ભદ્દામાતાને દેવ ત્યાં લાવ્યા તે જોતાં જ આ શ્રાવક વિચારમાં પડી કે આ કોઈ દુખ માણસ જણાય છે, જેણે મારા દેખતા આવું અનાથે કામ કર્યું અને હવે માતાને પણ તે મારી નાખશે; માટે ચાલ હું તેને પકડી લઉં; એમ ધારી તે જેટલામાં દેવને પકડવા જાય છે તેટલામાં ઘેર ગર્જના કરી દેવ ચાલ્યો ગયો. ચુલનીપિતા બુમ પાડી ઉઠયે.
પુત્રની બુમ સાંભળી ભદ્રા ત્યાં આવી અને વૃત્તાંત પૂછયું. ચુલનીપિતાએ બનેલી હકીકત જણાવી. તેની માતાએ જણાવ્યું, પુત્ર! તે મહિલું કાંઈ પણ બન્યું નથી. તારા ત્રણે પુત્રે ઘરમાં સુતા છે. કેઇ મિથ્યાણિ દેવ તને વ્રતથી ચલાવવા આ જણાય છે. 'તને તારા માં આટલી ખામી આવી, માટે વ્રતભંગની આલે
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪ "
તૃતીય પ્રકાશ,
ચના કર. ચુલનીપિતાએ વ્રતભંગની આલોચના કરી અનુક્રમે શ્રાવકની પ્રતિમાઓ (અભિગ્રહ વિશેષ) અગીકાર કરી શુભ ધ્યાને મરણ પામી સૌધર્મ દેવલોકે અરૂણાભ નામના વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. ત્યાથી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં માનવભવ પામી કર્મખપાવી મે જશે. આવી રીતે પિષધવ્રતની દઢતા રાખવા ઉપર ચુલનીપિતા નામના શ્રાવકનુ દાત બતાવ્યું. આ માંહીથી એ સમજવાનું છે કે આટલા ઉપસર્ગ થતાં પણ ચુલની પિતા પિતાના વ્રતમાં દઢ. રહ્યો હતો અને સહેજ ભ ગ થતા તેનું પ્રાયશ્ચિત કરીને શુદ્ધ થયે હતો. તેવી રીતે પોતાનાં વ્રતો પાળવામાં શ્રાવકેએ દઢ થવું જોઈએ. આ કહેવાથી ગૃહસ્થનું અગીયારમું વ્રત સમાપ્ત થયું.
હવે બારમું અતિથિ સંવિભાગ વ્રત કહે છે. ચોથે શિક્ષાત્રત યાને ગૃહસ્થ ધર્મનું બારમું વ્રત,
दानंचतुर्विधाहार पात्राच्छादनसझनां ।
अतिथिभ्योऽतिथिसंविभागत्रतमुदीरितं ॥८८॥
ચાર પ્રકારને આહાર, અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ (૧) પાત્રો, (૨) વસ્ત્ર, (૩) અને રહેવાને મુકામ (૪) આ અતિથિઓને (સાધુઓને) આપવું તે અતિથિ વિભાગ નામનું વ્રત કહેલું છે. ૮૮
વિવેચન–અન્ન પાણિ આદિના આધારે દેહ ટકી રહે છે. દેહ ઉપર ચારિત્રને આધાર છે અને ચાસ્ત્રિથી કર્મનો ક્ષય કરી શકાય છે. માટે શરીરના ઉપરુંભ (આધાર)ને અર્થે ગૃહસ્થાએ અતિથિઓને આહાર પાણી આપવાં. આહાર પાછું લઈ તેઓ પોતાને તેમ પરનો ઉદ્ધાર કરે છે. તેથી તેમાં સહાય આપનારને સારે હિસ્સા (લાભ) મળી શકે છે. આહાર પણ બીજા તરફથી મળતાં હોવાથી તેઓને પૈસા વિગેરે રાખવાની જરૂર પડતી નથી અને તેથી જ નિરીહ બની નિસ્પૃહપણે ખુલ્લા હૃદયથી સત્ય ઉપદેશ આપી બીજા ઉપર સત્ય માર્ગની છાપ બેસાડે છે. પૈસાનું દાન ત્યાગીઓને આપવું એ સત્ય માર્ગમાંથી તે સાધુને નાશ કરવા જેવું છે, કેમકે અનર્થનું મૂળ કારણ પૈસેજ છે. પાત્ર સિવાય અન્નપાણી લેવામાં ખાવામાં અડચણ પડે છે. તેમ ધાતુઓનાં વાસણે
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિદાનનું ફળ
૧૬૫ પણ ત્યાગીઓને નિરુપયોગી છે. ગૃહસ્થના ભજનમાં ખાવાપીવાથી જ પશ્ચાત્ કર્મ (એટલે ધોવા વિછળવા વિગેરે) માં આરંભનો સંભવ છે, માટે પાત્ર દાનની જરૂર છે. શરીરનું રક્ષણ કરવા માટે તથા શીત, તાપ, ડાંસ, મચ્છરાદિના ઉપદ્રવને દૂર કરવા માટે વસ્ત્ર કબલાદિ અત્યારના વખતમાં સાધુઓને આપવાની જરૂર છે. હીન સર્વવાળા છે તે સિવાય ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર થવા અશક્ય છે. તેમજ રહેવાને મુકામ આપવાની પણ જરૂર છે. દેશ કાળની અપેક્ષાએ આ ચાર પ્રકારનાં દાનો મુનિઓને કમ્પનીય છે. તે ચાર પ્રકારમાંથી કોઈ પણ જાતનું દાન આપવું તે અતિથિ વિભાગ દ્રત કહેવાય છે. જેને તિથિ પર્વ વિગેરે મહાત્સવના દિવસે કેઈ નથી, નિરતર વૈરાગ્ય દશામાં ઝીલવાપણું છે, માટે તેમને અતિથિ કહેવામાં આવે છે તેમને દાન આપવું તે અતિથિ વિભાગ, ખરે અર્થ આમ છે, પણુ વૃદ્ધ પર પરાએ પૈષધને પારણે ગૃહસ્થાએ સાધુને દાન આપી પછી પારણું કરવું, તેનું નામ અતિથિ વિભાગ વ્રત કહેવાય છે.
મુનિદાનનું ફળ. पश्य संगमको नाम संपदं वत्सपालकः ।
चमत्कारकरी प्राप मुनिदानप्रभावतः ॥ ८९॥ જુઓ, સંગમક નામને વાછરડાંને પાળવાવાળો માણસ, મુનિને દાન આપવાના પ્રભાવથી ચમત્કાર ઉત્પન્ન થાય તેટલી સં૫દાને પામ્યા. ૮૯.
વિવેચન–મગધ દેશના ભૂષણ તુલ્ય રાજગૃહ નગરમાં પરમાહંત ભક્ત શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તે વખતમાં એક મધ્યમ સ્થિતિવાળી સ્ત્રી પોતાનાં સગમક નામનાં બાળકને સાથે લઈ શાલિગ્રામમાં આવી રહેલી હતી. સગમક લોકોનાં વાછરડાં વિગેરે ચારતા હતો અને માતા અન્યને ઘેર કાર્ય કરતી હતી એમ બનેનું ગુજરાન ચાલતું હતું. એક વખત પર્વના દિવસેમાં ઘેર ઘેર સારું સારું ખાવાનું થતું જોઈ સગમકે પિતાની મા પાસે ક્ષીરનું ભેજન માગ્યું. ગરીબ સ્થિતિવાળી માતા બેલી, બેટા! મારી પાસે તેવી કાંઈ સામગ્રી નથી કે જેની
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ
તૃતીય પ્રકારા.
હું તને ખીર કરી આપું. અટલ હેાં પેાતાની પૂર્વની સારી સ્થિતિ તેને સાંભરી આવી અને ઉચ્ચ સ્વરે માના રહેવા લાગી. માતાટે રાતી નેડ ચેકરે પણ રડવા લાગ્યો. આ શબ્દો સાંભળી કેટલીક પાત રાણ ત્યાં દેડી આવી. અને રુદન કરવાનું કારણ પુછ્યું. પેાતાનું દુ:ખ તેને કહેવાથી તેને દયા આવી, તેથી ખીરની સર્વ સામી તેઓએ તેને આપી. તેની ખીર બનાવી એક ળમાં પુત્રને આપી માતા નજીટમાં કાર્ય પ્રસગે ગઇ. તેમાં માત્ર ઉપવાસી એક તપસ્વી યુતિ ધારણા માટે સૂતા સૂતા તેનેજ ઘેર આવી ચડયા. પોતાને ઘેર પુતિને આવેલા એક ટેકરી ઘણે ખુલ્લી થયે. તે મેટો ઉયે, અહા ! હું ધન્યભાગ્ય છું. આવાં ધનાઢચેનાં ઘરે મૂકી આવા તપસ્ત્રી અને મારે ઘેર આવી ચડયા, મહારાજ તપસ્વીટ ! આજ તે માર્ં અન્ન ગ્રહવુ કરે ! અને મને વિસ્તાર. એલ સરાએ પત્તુ તપસ્વીઓને આપરાથી લાભ થાય છે. તેમ જાજીનાર મા આવને જે, સુનિ ય પામ્યા. દ્રવ્યભાવથી શુદ્ધતા જણી મુનિએ પાત્ર થર્યું અને સામકે પેાતાના વાસ્તુમાં લીધેલી બધી ખીર આપી દીધી. એક તો આવી કુઃખી અવસ્થા, કોઈ પણ વખત તેવુ સ્વાદિષ્ટ ભોજન ખાવા નહિ મળે, ભુગ લાગેલી, માગીને મેરેટી, પાક નવા અને પાિમની વિષ્ણુદ્રના, તે એક એકથી ચડીયાતું હતું. આ વિદ્યુતામાં કનની નિર્જરા અને પુય ધ સધાતે તેણે ઉત્તમ મનુષ્ય ભનું આયુષ્ય માંધ્યું. સુનિ ગયા પછી પાછળ રહેલી ખીર ચાટતા હતા, ત્યાં તેની મા રાશે. રાને હજી ભૂખ્યો જાણી છીજી ખીર તેને આપી, રાત્રિના વખતમાં અઠ્ઠું થવાથી તિ દાનની પ્રશંસા કરતા તે મરછુ પામ્યા અને રાજગૃહી નગરીમાં થના હર ગાદૂ કોટની ભદ્રા નામની સ્ત્રીની ફુખે પુત્ર ઉત્પન્ન થયા. જીવાત વચમાં પિતાને અત્રીય કન્યા પરણાવી, સાતમાના મહે વમાં દેશું ક દેવીની માક સુખ વૈભવ ભેળવે છે, તેના પિતા ગભદ્ર એકે વીર પ્રભુની પાસે ચારિત્ર લીધુ અને પર્યંતે સુધિમાં મરણ પાની તે દેવ લોકમાં ગયે. પુત્રનેતુથી તે પેાતાના પુત્રના સર્વ મનેારણે પૂરું કરતો હતેા. એક દિવસે એક પરદેશી મુસા સે રત્નામને લઇ રાજગૃહીમાં વેચવા આખ્યા. શ્રેણીક રાજાએ તેન
'
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિદાનનું ફળ
૧૬૭
ન પડ્યું. તે એક એકનું મધ સવાલાખ ના મહાર જાવ. ભાર માની આવી કબળ લેવી તેમને ઉચિન ન જણાવ્યું. મુસાફર દામ , કે ત્યાં રાજા જેવા મારી રકાબળા નથી લેને તે એક લે? તે કરતે કરતે શાલિભદ્રને ઘેર આવ્યા, અને હા શેને મળે અને ભદ્રાએ રત્નકાળે કેટલી છે અને મૂળ શું છે તે પડ્યું. ગુમ કર્યું. મારી પાસે ળ રત્નકાભળે છે અને તેની વિશાખાનામરકીંમન થશે. ભદાઓ જાણું કે મૃાની કાઈ કરતા નથી, પણ મારા પુત્રને છાવીશીએ હવાથી મને બરાશની જરૂર હતી. પણ મુસાફર પારો તેટલો ન દેવાથી વિલાખ નામો આપી તે રત્નકાગળ લીધી અને અરધી અધી રત્નકાળ બત્રીશે ચીન વી આપી. મુસાફર પણ ખુશી થઈ ચાલ થશે. જીરાજની ડીલી રાનીએ હઠ લીધી કે હું રાજની ગણી થઈ છતાં છે અને એક કાગળ ભારે મૂલ્યની ન મળે? રાજાએ ફરી મુસાફરને બેલા. તે શાલિકને ઘેર રત્નકાંબળ વચાના સમાચાર આપ્યા અને કહ્યું કે તમે એક પણ લઈ શક્યા પણ તેણે તે બત્રીશની માંગણી કરી છે, આ સાંભળી રાજા આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થયા. અડા! મારા રાજ્યમાં આવા ધનાતો રહે છે. રાજાએ એક રત્નકાંબળ આપવા માટે શાલિભદ્રને ત્યાં કહેવરાવ્યું. ભદ્રાએ જવાબ આપ્યો કે તે રત્નકાંબળા માગપુત્રની સ્ત્રીઓએ પહેરી નિર્માલ્ય તરીકે કાઢી નાખી છે, આપ કહો તો મોકલાવું. રાજાને અધિક આશ્ચર્ય થયું. તેણે શાલીભદ્રને પોતાની પાસે બોલાવવા આમંત્રણ કર્યું. ભદ્રા શેઠાણ રાજા પાસે આવી અને રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે શાલિભદ્ર કઈ વખત બહાર નીકળે નથી તે આપ અમારૂ ઘર પવિત્ર કરો. રાજા તેને જોવાની ઉત્કંઠાથી ભદ્રાશેઠાણીને ઘેર આવ્યો. તેના ઘરની ત્રાદ્ધિ જોતાંજ રાજ દિડમૂઢ થઈ ગયે ભદ્રાએ સાતમી ભૂમિકા ઉપર રહેલા શાલિભદ્રને જણાવ્યું, કે પુત્ર નીચે આવે, શ્રેણિક આપણે ઘેર આવ્યા છે. શાલિભદ્દે જવાબ આપ્યો, માતાજી! જેમ આપને ઉચિત લાગે તેમ કરે, તેમાં મને પૂછવાની કાંઈ જરૂર નથી. માતાએ જણુવ્યું, બેટા, તે આપણે સ્વામિ રાજા છે. હાઈ વેપારનું કાર્ય નથી. તેને આવી નમસ્કાર કરે, મળે. આ સાંભળતાં જ
કઈ વસાવાની
થઈ ગયે ,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
તૃતીય પ્રકાશા
શાલિભદ્રનું મુખ ઉતરી ગયું. તેના ચહેરા ઉપર ગ્લાનિ આવી ગઈ. શું મારે માથે કોઈ ધણું છે? હું આજ સુધી તે એમ સમજતો હતો કે હું સુખી છું. જે માથે ધણી હાય, બીજે સ્વામી હોય, તો સુખી શાને? તે અવસરે નીચે આવ્યો. શ્રેણિક રાજાને મળે. રાજાએ પ્રીતિથી ખેળામાં બેસાર્યો અને પુત્રની માફક ચુંબન કર્યું. થોડા * વખતમાં તે તેના શરીર ઉપર પશીને થઈ આવ્યું. ભદ્રાએ કહ્યું, મહા- - રાજ! તેને જવાદે. માણસના પરિચયમાં ન આવેલ હોવાથી તે ગભરાય છે. શાલિભદ્રને રાજાએ જવાનું કહ્યું. તે પોતાના મહેલમાં આવ્યું. ભદ્રાએ પણ શ્રેણિકની ઘણું બરદાશ કરી. રાજા ખુશી થઈ પોતાને મુકામે આવ્યું અને આવા ધનાઢયો તથા સુખી જીવે મારા રાજ્યમાં વસે છે તેથી વિશેષ હર્ષિત થયે. શાલિભદ્રને ચેન ન પડયું. તે વિચારવા લાગ્ય, અરે! પૂર્વ ભવે જોઈએ તેવું પુણ્ય કે કર્મ કર્યું નથી માટે મારે માથે સ્વામી છે પણું હવે એવાં કર્મ કરું કે મારે માથે કઈ ધણું ન હોય. તે અવસરમાં ધર્મષાચાર્ય ચાર જ્ઞાનધારક ત્યાં આવ્યા. શાલિભદ્ર તેમને વદન કરવા ગયે અને વિનયથી પૂછયું કે મહારાજ એવું કયું સારું કાર્ય કરવું જોઈએ કે જેથી માથે ધણું ન હોય તેવી સ્થિતિ મળે. ગુરૂએ જવાબ આછે, ચારિત્ર લેવાથી માથે ધણું ન હોય તેવું નિર્ભય સ્થાન મળે છે. પિતે તે અંગીકાર કરવાની ઈચ્છા જણાવી. ઘેર આવ્યા અને માતા પાસે આજ્ઞા માગી. તેના સુકુમાળપણું વિષે, વન વિષે, ચારિત્રની દુર્ઘટતા વિષે માતાએ ઘણું સમજાવ્યો પણ જ્યારે તે પિતાના નિશ્ચયથી ડગેજ નહિ, ત્યારે માતાએ તેને કહ્યું, આ દિવ્ય ભેગેને ત્યાગ કરી મનુષ્યની સ્થિતિનો છેડે વખત અભ્યાસ કર, પછી ખુશીથી ચારિત્ર લેજે શાલિભદ્દે તેમ કરવા સ્વીકાર્યું, અને દિવસે દિવસે એક એક સ્ત્રી, શય્યા વિગેરે ત્યાગ કરવા લાગ્યો. આ વાતની શાલિભદ્રની બહેન જે ધન સાથે વિવાહિત હતી તેને ખબર પડી તે રડવા લાગી. ધન્નાએ કારણ પૂછ્યું ત્યારે શાલિભદ્રને એક એક સ્ત્રીનો ત્યાગ અને થોડા વખતમાં ચારિત્ર લેવાનું જણાવ્યું ત્યારે ધનાએ હસી કરી કે શાલિભદ્ર કાયર છે, ત્યાગ કરે તે વળી એક એકને ત્યાગ શા માટે કરે? એક
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ વ્રતના અતિચાર
૧૬૯ સાથે સર્વનો ત્યાગ કર. સ્ત્રીઓએ જવાબ આપે, સ્વામિનાથ કહેવું સુલભ છે પણ કરવું દુર્લભ છે. ધનાએ કહ્યું કે મને તમારે નેહજ આડે આવતો હતો. પણ જો તમારી સમ્મતિ છે તે આજ જ આઠે સ્ત્રીઓને ત્યાગ કરીને હું ચારિત્ર લઉં છું. સ્ત્રીઓ નમી પડી અને અમે હસતાં કહ્યું હતું તેમ જણાવ્યું, પણ ધને પિતાના નિશ્ચયમાં અડગ રહ્યો ત્યારે સ્ત્રીઓએ પણ સંયમ લેવાને પિતાનો અભિપ્રાય જણાવ્યો ને તેમને શાબાશી આપીને રજા આપી. આ પ્રમાણે સંસારથી વિરક્ત થએલ ધના શાલિભદ્ર બન્નેએ મહાવીર દેવ પાસે ચારિત્ર લીધું, અને માસક્ષપણાદિ ઘેર તપશ્ચર્યા કરી કર્મ તથા શરીર કૃશ કરી નાખ્યાં. આખરે વારગિરિ પહાડ ઉપર બન્ને જણાએ અનશન કર્યું. પ્રઢ ધર્મધ્યાનમાં મગ્ન રહેતા ઘણું કર્મો ખપાવી નાખ્યાં. શુભ ધ્યાનમાં મરણ પામી સવર્થસિદ્ધિ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. એક ભવ માનવનો કરી તે મોક્ષ જશે. એવી રીતે દાનના પ્રભાવમાં ઉત્તરોત્તર પરપરાએ મોક્ષની પણ પ્રાપ્તિ થાય છે તે આ ચરિત્રથી સમજી શકાય છે. આ ચરિત્ર ઉપરથી સમજવાનું એ છે કે પોતાની દુખી અવ રસ્થામાં પણ દાનનો ઉત્સાહ, પરિણામની વિશુદ્ધતા, દૈવિક વૈભવ છતાં પણ આત્મિક સ્વતત્રતાની ઇચ્છા, સુકમળ દેહ છતાં કઠોર તપસ્યા અને ધ્યાનની નિર્મળતા એ સર્વ મનન કરવા જેવું છે, અતિથિ સવિભાગ ઉપર શાલિભદ્રની કથા સમાપ્ત થઈ. આ કહેવાથી બારમું વ્રત સમાપ્ત થયું અને કેમે કહેવાયેલાં બાર વતે પણું સમાપ્ત થયાં માર વ્રતમાં લાગતા અતિચારે દૂર કરવા વિષે.
वनानि सातिचाराणि मुकृताय भवन्ति न। __ अतिचारास्ततो हेयाः पंच पंच व्रते व्रते ॥ ८९॥
અતિચારવાળાં વ્રત કલ્યાણ માટે થતાં નથી. માટે દરેક વ્રતમાં લાગતા પાચ પાંચ અતિચારે (દા) ત્યાગ કરવા. ૮૯.
પ્રથમ વ્રતના અતિચાર, क्रोधादु बंधच्छविच्छेदोऽधिकभाराधिरोपणम् । । • महारोऽन्नादिरोधश्वाहिंसायां परिकीर्तिताः ॥९०॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે.
તીવ્ર ક્રોધથી, “મરણથી નિરપેક્ષણે-મરી જશે તેની દરકાર ફાખ્યા સિવાય મનુષ્ય તથા જનાવરાદિને બાંધવાં.૧ તેમની ચામડી પદવીર શકિત કરતાં વિશેષ ભાર ભરે. ૩ મર્મસ્થળાદિમાં પ્રહાર કરવા; અને અનાજ આદિ તેમને રાક આપ બંધબુર. ૫, આ અતિચારે અહિંસા વ્રતમાં કહેલા છે. ૯૦. “વિવેચન-જીવને મૌરવાનાં પચ્ચખાણ કર્યા છે પણ તેને તીવ્ર “બાંધવને કે દુઃખ આપવાના કર્યા નથી. આવા આશયની અપેક્ષા 'હાવાથી દુઃખ આપવા વિગેરેને વ્રતમા દૂષણરૂપ અતિચાર કહેલા છે.
બીજા વ્રતના અતિચાર, मिथ्योपदेशासहसाभ्यारण्यानं गुह्यभाषणम् । विश्वस्तमंत्रभेदश्च 'कूटलेखश्व सूनुते ॥९ ॥
બીજાને દુઃખ થાય તે મિથ્યા પાપકારી ઉપદેશ આપ. ૧ વિચાર કર્યા સિવાય કે અભિપ્રાય જાણ્યા સિવાય (ચેર છે કે પરસ્ત્રીલંપટ છે વિગેરે) બીજા ઉપર પેટે આપ મુ. ૨, રાજ'વિરૂદ્ધાદિ જે પ્રગટ કરવા લાયક ન હોય તે ઇગિતાદિ આકારથી જાણ પ્રગટ કરી આપવું. ૩, મિત્રકલત્રાદિ વિશ્વાસવાળાની ગુપ્ત વાત પ્રકાશ કરી દેવી. ૪, અને જૂઠા લેખ કરવા. ૫. આ પાંચ સત્યવ્રતના અતિચારે છે. ૯૧.
| ત્રીજા વ્રતના અતિચાર. स्तेनानुज्ञा तदानीतादानं विंडाज्यलंधनम् ।
प्रतिरूपक्रिया मानाऽन्यत्वं चास्तेयसंश्रिता ॥१२॥ ચારને ચેરી કરવામાં પ્રેરણા કરવી, ૧. ચેરનો ચારી કરી લાવેલો માલ વેચાતે ગ્રહણ કરવો. ૨, વેપારનિમિતે વિરૂદ્ધ રાજ્ય-શત્રુ રાજાના નિષેધ કરેલા દેશમાં જવું. ૩, માલમાં સારી નરસી વસ્તુનું ભેળ સંભેળન કરવું. ૪, અને ખોટા તેલે માપે બનાવવાં, વધુ માયાથી લેઓછા માપથી દેવું. આપાંચ અચર્ય વ્રતના અતિચારો છે. ૯૨,
ગાથા તલા અતિચાર.
મારા રિવાજા
मदनात्याग्रहोडनंगकोडाच ब्रमाणिस्ता ॥९॥
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા વ્રતના અતિચાર,
થોડા વખત માટે ભાડું આપી પિતાની સ્ત્રી કરી રાખેલી વેશ્યાગમન. ૧. વેશ્યા, અનાથ, વિધવા, રણ, પ્રોષિતભર્તકો વિગેરેનું સેવન કરવું. ૨. પિતાનાં પુત્ર પુત્રી સિવાય અન્યના વિવાહ કરવા. ૩, સ્વી સંબંધી વિષયમાં પણ વિશેપ આસક્તિ,૪, અનંગકીડા હસ્ત કર્યાદિ. ૫, આ પાંચ ચોથા બ્રહાચર્ય વ્રતના અતિચારો હેલા છે. ૯૩.
વિવેચન-ભાડું આપી ઘડા વખત માટે પિતાની સ્ત્રી કરી રાખેલી હોવાથી મારી પોતાની જ સ્ત્રી છે, આવા અભિપ્રાયને લઈને અતિગાર. નહિતર ત્રતભંગ કહેવાય. વેશ્યા, અનાથ, વિધવાદિકને અનુપગે અતિક્રમાદિકની અપેક્ષાએ અનિચાર છે. આ પહેલા બે અતિચાર સ્વદારસંતે માટે છે, પણ પરસ્ત્રીત્યાગ કરવાવાળાને તે વ્રતનો ભંગ થાય છે.
પાંચમા વ્રતના અતિચાર. धनधान्यस्य कुप्यस्य गवादेः क्षेत्रवास्तुनः ।
हिरण्यकेन्नश्च संख्याऽतिक्रमोऽत्र परिग्रहे ।। ९४ ॥ ધનધાન્ય સંબધી ૧, ઘરની ઘરવખરી, સોનારૂપા વિનાની તેના સંબંધી ૨, ગાયઆદિ જનાવરે સબ ધી ૩, ક્ષેત્ર, ઘર, હાટ, સંબંધી ૪, અને એના રૂપ સબ ધી ૫. રાખેલી સંખ્યાના પરિમાણનું ઉઘંઘન કરવું તે પરિગ્રહ વ્રતના પાંચ અતિચારે છે. ૪.
અહીં એ શંકા થાય છે કે રાખેલા પરિમાણનું ઉલ્લંઘન કરવાથી વ્રતને ભંગ થવું જોઈએ તે અતિચાર શા માટે કહ્યા તેનો ઉત્તર આપે છે.
बंधनाद्भावतोगर्भायोजनादानतस्तथा ।
प्रतिपन्नव्रतस्यैपपंचधापि न युज्यते ॥१५॥ બંધન કરવાથી, ભાવથી, ગર્ભથી, જેવાથી, અને લેવાથી અતિચા- ૨. લાગે છે માટે પરિગ્રહનું વ્રત ગ્રહણ કરનારને આ પાંચમાંથી કાંઇ પણ અતિચાર રૂપે કરવું તે ચગ્ય નથી. ૫. , વિવેચન–સાક્ષાત્ રીતે સંખ્યાને અતિક્રમ કરવાથી તે વ્રતટ્સગજ થાય છે, પણ અહીં અતિચાર લાગવામાં સાપેક્ષતા હોવાથી ગતભંગ નથી. જેમકે, પાંચ, પચાશ, સુડા જેટલું ધન ધાન્યનું
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
થઇ ગયે હાવાથી તેમાં અમુક
૧૭રે
‘તીય પ્રકાશ.' ' માપ રાખ્યું હોય અને લેણાં વિગેરેમાં તેનાથી અધિક આવી ગયું તે તેને કહી રાખે કે હમણું તમારે ત્યાં રાખી મુક, ચોમાસા પછી મારી બધી પૂરી થવાથી લઈશ. આ પ્રમાણે બંધ કરવાથી અતિચાર લાગે છે અને પિતે સાક્ષાત્ લીધું ન હોવાથી વ્રત રાખ વાની અપેક્ષા હોવાથી વતભગ થતો નથી. ૧.
ઘરવખરી, તાંબા પીતળ વિગેરેની સ ખ્યા રાખી હોય તેમાં વધારે થઈ ગયો તો નાનાં તોડી નખાવી મેટામોટા બનાવે. આહીં સંખ્યા કાયમ રહેલી હોવાથી વ્રતભગ નથી પણ અતિચાર છે. ૨.
જનાવરની સ બન્યા એક વર્ષમાં અમુક રાખી હોય તેમાં ગાય, ભેંસાદિ ને વાછરડાં વિગેરે થવાથી જનાવરની સંખ્યામાં વધારે થઈ આવે ત્યારે તેના ગર્ભને યા વાછરડાને અમુક વખત ગયા પછી ગણત્રીમાં ગણે તે પણ સાપેક્ષ હોવાથી અતિચાર. ૩. ક્ષેત્રની સ ખ્યા અમુક રાખી હોય તેમાં પાસેના ક્ષેત્રે લઈને વચમાંથી વાડ કાઢી નાંખી ભેળવી મેટાં કરવાં સંખ્યા કાયમ હોવાથી અતિચાર. ૪. સોનું રૂપુ વર્ષના પરિમાણુની સંખ્યામાં કઈ રાજા પ્રમુખના તુષ્ટમાન થઈ આપવાથી વધારે થાય તે પિતાના વ્રતની અવધિ પર્યત કઈ બીજા પાસે રખાવે આ સર્વમાં પોતે સાક્ષાત્ લેવું કે સંખ્યા ઉલ્લ ઘન કરેલું ન હોવાથી તેમજ વ્રત રાખવાની અપેક્ષા હોવાથી અતિચાર કહેવાય છે પ.
- છઠ્ઠા વ્રતના અતિચાર. स्मृत्यंतर्धानमूधिस्तिर्यग्भागव्यतिक्रमः ।
क्षेत्रद्धिश्व पंचेति स्मृता दिग्विरतिव्रते ॥९६॥ દિશામાં જવા આવવાના નિયમનું ભૂલી જવાપણ, જેમકે મેં પચાશ પેજને રાખ્યા છે કે જો તે યાદ ન આવવાથી પચાશ જાય તેપણુ અતિચાર (કારણ કે લીધેલ નિયમસ્મરણ રાખવાથી વ્રત પળી * શકે છે.) ઉચે, નીચે અને તિછી દિશાઓમાં ભૂલથી લીધેલ નિયમથી વધારે ચાલ્યા જવું તે અતિચાર ૪. ક્ષેત્રની વૃદ્ધિ કરવી (જેમકે ઉત્તર દક્ષિણ સૌ સે જન જવાનું રાખ્યું હોય અને દક્ષિ ણમાં વધારે જવાની જરૂર જણાઈ ત્યારે ઉત્તર દિશામાંથી ઓછું કરી દક્ષિણ દિશામાં તેટલુ વધારવુ. આ બન્ને બાજુ પરિમાણે
પ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંદર ફર્માદાનનાં નામ કહે છે.
૧૭૩
કાયમ ન રહેવાથી પણ સંખ્યા ખરાખર રહેવાથી આશયની અપેક્ષાએ અતિચાર છે. ૯૬.
wander
સાતમા વ્રતના અતિચાર. सचित्तस्तेन संघद्धः संमिश्रोऽभिषवस्तथा । दुः पकाहार इत्येते भोगोपभोगमानगाः ॥ ९७ ॥ સચિત્ત આહાર. ૧. સચિત્ત સાથે જોડાયેલ. ૨. સચિત્ત અચિનથી મિશ્ર ૩. અનેક દ્રવ્ય સયેાગથી બનેલ સુરા સાવીરાંદિ. ૪. અને સેજસાજ પાકેલા આહાર. ૫. આ પાંચ અતિચારા સચિત્ત વસ્તુના ( સજીવ વસ્તુના ) ત્યાગ કરનારને ભેાગે પણેાગ વ્રતમાં લાગે છે (આંહી જે અતિચાર કહ્યા છે તે અનઉપયાગે અજાણપણાથી લાગે છે. ) ૯૭.
આ અતિચારા ભાજનના સબંધમાં છે, કર્માંના સંબંધમાં બતાવે છે.
अमी भोजनतस्त्याज्याः कर्मतः खरकर्म तु । तस्मिन्पंचदश मलान् कर्मादानानि संत्यजेत् ॥ ९८ ॥ ઉપર ખતાવેલ પાંચ અતિચારા લેાજન આયિ ત્યાગ કરવા અને મેં આશ્રય ખર કર્માદિ પદર કર્માદાનરૂપ અતિચારશને ત્યાગ કરવા. ૯૮.
વિવેચન—ભાગે પભાગરૂપ ધન પેદા કરવામા આ પંદર પ્રકારના દોષા લાગે છે. તે પાપના કારણરૂપ હેાવાથી તેમનું નામ કર્મોશ્વાન રાખવામાં આવ્યું છે.
પંદર કર્માદાનનાં નામ કહે છે. अंगारवन शकटभाटकस्फोटकजीविका । दंतलाक्षरसकेशविपवाणिज्यकानि च ॥ ९९ ॥
•
यंत्रपीडानिलौछनमसतीपोषणं तथा ।
दवदानं सरः शोष इति पंचदश त्यजेत् ॥ १०० ॥ અંગારાના વ્યાપાર ૧, વન કાપવાના ૨, ગાડાં બનાવવાના ૩,
વ્લાડર્યાં કરવાના ૪, જમીન ફેાડવાના ય દાંતના ૬, લાખના છ, રસને
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૈતીય પ્રકાશિત
૮ કેશને ૯, વિષ વેચવાને ૧૮, યંત્રથી વસ્તુ પલવાને ૧૧" બળદ પ્રમુખને નિલાંછન કરવાને ૧૨, અસતી પોષણને ૧ કેર આપવાને-ક્ષેત્રાદિમાં અગ્નિ લગાડવાને ૧૪, અને તળાવ પ્રમુખ સૂકાવી નાંખવાનો વ્યાપાર ૧૫. આ પંદર પ્રકારના અતિચારાની ત્યાગ કર. ૯૯–૧૦૦ પદર અંતિચારેને અબુક વિશેષતાથી બતાવે છે.
(અંગારકમ) अंगारभ्रीष्टकरणं कुंभायास्वर्णकारिता । ठठारत्वेष्टकापाकाविति ागारजीविका ॥ ११ ॥
લાકડાનાકોલસા બનાવવાને, ચણા પ્રમુખ અનાજ ભુંજવાને, કુંભારને, લુહારને, સોનીને, કંસારાનો અને ઈટ પકોવા વિગેરેથી આજીવિકા કરવી તે અંગારકર્મ કહેવાય છે. ૧૦૧.
વનકમ, छिन्नाछिन्नवनपत्रप्रसूनफलविक्रयः। कर्णानां दलनात्पेषावृत्तिच वनजीविका ॥१०२॥
છેદેલાં અને નહિ છેદેલાં વનમાં થતાં પાંદડાં, કુલ, ફળ વિગેરે વેચવાં તથા અનાજને દળીને કે પથ્થર ઉપર પીસાવીને જે આજીવિકા કરવી તે વન આજીવિકા કહેવાય છે.–૧૦૨.
શટક આજીવિકા, शकटानां तदंगानों घटनं खेटन तथा। विक्रयश्चेति शकंटजीविका परिकीर्तिता॥ १०३ ॥ ગાડાંઓ તથા પૈડાં પ્રમુખ તેના અંગને ઘડવાં (ઘડાવવાં) ખેડવા, અને વેચવાં, વિગેરેથી જે આજીવિકા કરવી તે શકટ આજીવિકા કહેલી છે. ૧૩.
* ભાટક આજીવિકા , शकटोक्षलुलायोष्ट्रखराश्वतराजिनाम् ।। મારા નાનાવિજારનીf I ઇજા
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
રસ તથા કેશના વ્યાપાર
૧૭૫
ગાડાં, મળ, પાડા, ઉંટ, ગધેડા. ખચ્ચર અને ઘેાડા પ્રમુખ ઉપર ભાર વહન કરાવી આણ્વિકા, કરવી. તે ભાટક આજીવિકા કહેવાય છે. ૧૦૪,
'
સ્ફોટક આજીવિકા सरः कूपादिखननेशिलाकुट्टनकर्मभिः । पृथिव्यारंभसंभूतैर्जीवनं स्फोटजीविका ॥ १०५ ॥ સરોવર, કુવા પ્રમુખ. ખાદાવવા અને પથ્થર ાડવારૂપ પૃથ્વીના આરંભવાળાં કર્મો વડે કરી. આજીવિકા, કર્વી તે સ્ફોટક આજીવિકા કહેવાય છે. ૧૦૫
દાંતના વ્યાપાર.
दंनकेशनखास्थित्वग्रोम्णो ग्रहणमाकरे ।
सगिंस्य वणिज्यायें दंतवाणिज्यमुच्यते ॥ १०६ ॥ હાથી દાંત, ચમરી ગાય પ્રમુખના વાળ, નખ, હાડકાં, ચામડાં તથા રામ (વાડાં) પ્રમુખ ત્રસ જીવનાં અંગાને વ્યાપારને અર્થે ઉત્પત્તિને ઠેકાણે જઇ ગ્રહણ કરવા તેને ન્રુત વાણિજ્ય કહે છે.--૧૦૬.
લાખના વ્યાપાર लाक्षामनःशिलानीलीधातकीटंकणादिनः ।
विक्रयः पापसदनं, लाक्षावाणिज्यमुच्यते ॥ १०७ ॥
1
લાખ, મનશીલ, ગળી, ધાવડી અને ટંકણખારાદિ એ સ વિશેષ પાપનાં સ્થાનકરૂપ છે. તેના વ્યાપાર કરવા તેને લાખ વાણિજ્ય કહે છે. ૧૦૭.
રસ તથા કેશને વ્યાપાર, नवनीतवसाक्षौद्रमद्यप्रभृतिविक्रयः ।
द्विपाचतुष्पाद विक्रयो- वाणिज्यं रसकेशयोः ॥ १०८ માખણુ, ચરખી, મધ અને દિરાદિ વેચવું તે રસ વાણિજ્ય અને મનુષ્ય તથા જાનવરાના વ્યાપાર કરવા તે કેશ વાણિજ્ય કહેવાય. ૧૦૮
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ..
વિષ વાણિજ્ય विपात्रहलयंत्रायो हरितालादिवस्तुनः । - विक्रयो जीवितघ्नस्य विपवाणिज्यमुच्यते ॥ १०९ ॥ ઝેર, હથિયાર, હળ, અરહટ્ટાદિ ચત્ર, લટ્ટુ અને હરતાલ આદિ જીવાનો નાશ કરનારી વસ્તુઓને વેપાર કરવા તેને વિષ વાણિજ્ય કહે છે. ૧૦૯.
૧૭૬
યંત્ર પીડન કર્મી. तिलेक्षुसर्पपैरंडजलयंत्रादिपीडनम् ।
दलतैलस्य च कृतियैत्रपीडां प्रकीर्तिता ॥ ११० ॥
..
તલ પીલવાનાં યંત્રા, ઇક્ષુ (શેરડી) પીલવાનાં, સરસવ પીલવાનાં, એરડ પીલવાનાં, અરહટાદિ જલ ખેચવાનાં યંત્રો અને ખેાળ કાઢી તેલ લેવુ એ આદિનાં ચત્રો બનાવી તેનાથી આજીવિકા કરવી તે યંત્રપીડનકમ. ૧૧૦.
નિલાછન કર્યું.
नासावेधोऽङ्कनं मुष्कच्छेदनं पृष्ठगालनम् ।
कर्णकंबलविच्छेदो निर्लोछनमुदीरितम् ॥ १११ ॥ જનાવરાની નાસિકા વિંધવી, આંકવું, આ ડ છેદવા, પૃષ્ટ ગાળી નાખવી અને કાન તથા કંખલ છેઢવા, આવડે આવિકા ચલાવવી તેને નિલાઇન કર્મ કહ્યુ છે. ૧૧૧.
== અસતી પાષણ.
सारिकाशुकमार्जारश्वकुर्कुटकलापिनाम् ।
पोषो दास्याश्च वित्तार्थमसतीपोषणं विदुः ॥ ११२ ॥ સારિકા, ક્ષુક, ખીલાડી, કુતરા, કુકડા, મયૂર, અને દાસી પ્રમુખનુ યૂન કમાવા નિમિત્તે પાષણ કરવું તેને અસતી પોષણ કહ્યું છે. ૧૧૨
–
દવ આપવા અને તળાવ સુકાવવાં, व्यसनात्पुण्यबुद्धया वा दवदानं भवेद् द्विधा । "
-सरःशोषः सरः सिंधुहृदादेरंबुसंप्लवः ॥ ११३ ॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક વ્રતના અતિચાર,
કુટેવથી અથવા પુણ્ય બુદ્ધિએ દવ લગાડ, તથા તળાવ નદી અને કહ, કુંડાદિના પાણીને શોષી નાંખવાં તે સરશેષ કર્માદાન કહેવાય છે. ૧૧૩.
વિવેચન-કર્માદાનને શબ્દાર્થ જ એ છે કે કર્મને આવવાનું કારણ દુનિયાના ઘણા વ્યાપારે આ સિવાયના કર્મબ ધના કારણ ભૂત છે છતાં આ પંદરને કર્માદાન કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે આ વ્યાપારથી વિશેષ વિશેષ પાપ આવે છે. તેમજ ફાયદો થડે અને અનેક જીવને દુઃખ, ત્રાસ તથા સહારના હેતભૂત છે માટે ધર્મિષ્ટ મનુષ્યએ આવા વ્યાપારે ત્યાગજકર જોઈએ. આહી કઈ શંકા કરે છે કે આ પંદર કર્માદાનને અતિચાર શા માટે કહા, કારણ કે કર્માદાન પિતેજ પાપરૂપે છે, અને તે કરવાથી તે વ્રત ભંગ થ જોઈએ. ઉત્તર એ છે કે પોતે અર્થ દડમાં જે કર્માદાનાની છુટ રાખી છે તે સિવાય આવા વ્યાપાર કદાચ અજાણપણે અર્થાત અનઉપગે થઈ ગયા હોય તે અતિચારરૂપ છે, પણ જે જાણીને તે વ્યાપાર કરવામાં આવે તે વ્રત ભંગ થાય છે, એમ ભેગોપગ વ્રતના વીશ અતિચાર બતાવ્યા
હવે અનાથદંડ વ્રતના આતચાર, संयुक्ताधिकरणत्वमुपभोगातिरिक्तता। मौखर्यमथ कौकुच्यं कंदोऽनर्थदंडगाः ॥११४ ॥
હળ, મુશળ, ગાડી પ્રમુખ અધિકરણો સજી (જેડી) રાખવાં, ૧. પ્રમાણુથી અધિક ઉપભેગની વસ્તુ રાખવી, ૨. વાચાળપણું અર્થાત્ પૂર્વાપર વિચાર કર્યા સિવાય બેલવું, ૩. ભાડાદિકના જેવી શૂનયન એકાદિકથી ચેષ્ટા કરવી, ૪. કામ ઉત્પન્ન થાય તેવાં વચને બલવાં, પ. અનર્થદંડ વિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચારે છે. ૧૧૪.
સામાયિક વ્રતના અતિચાર, कायवाङ्मनसां दुष्टप्रणिधानमनादरः । स्मृत्यनुपस्थापनं च स्मृताः सामायिकत्रते ॥ १२५॥
મન, વચન, કાયાને સાવદ્ય કાર્યમાં પ્રવર્તાવવા. ૩. સામાયિકમાં અનાદર (અનુત્સાહતા) ૪. અને સામાયિક કર્યું કે ન કર્યું તે સ્મૃતિ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ses,
- તૃતીય પ્રકાશ
'
-
ન રાખવી. આ પાંચ સામાયિક વ્રતમાં, અતિચાર કહ્યા છે. (અહી અનઉપચેગે સાવ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ થઈ હાય તે માટે અતિચાર કહ્યો છે પણ જાણીને સાવદ્ય પ્રવૃત્તિ કરે તે વ્રત ભગ થાય.) ૧૧
દેશાવકાશિક ત્રવના અતિયાર.. મેષ્યમયોગાનયને પુન્નક્ષેત્રનં તથા । શબ્દપાનુપાતો ર તે વેચાવાશિ ॥ ૧॥ નિયમિત કરેલી જગ્યા બહાર કાર્ય પ્રસ ંગે બીજાને મેકલવા, ૧. નિયમિત ક્ષેત્ર બહારથી કાંઇ વસ્તુ મંગવવી, ર નિયમિત જગ્યાની મહાર રહેલા માણસને જણધવા માટે કાંકરા પ્રમુખ ફૂંકવું, શબ્દ કરી મેલાવવા, ૪. અને રૂપ દેખાડવું એટલે પાતે સન્મુખ ઉભા રહેવું, તેને જોઈને દૂર રહેલા માણુસ તેને માટે ત્યાં આવે ૫ આ પાંચ દેશાવકાશિક વ્રતના અતિચાર છે. ૧૧૯.
f
વિવેચન—પેાતે શરીરથી નિયમિત જગ્યા બહાર ગયા નથી તેથી નૃતભ ગ ન થયું, છતાં નિયમિત જગ્યા મહાર માણસ મોક લ્યું, મગાવ્યું, કાકરો ફ્રેંકા, શબ્દ કર્યો અને રૂપ દેખાડયું તેથી અતિચાર લાગ્યા.
પૈાષધ વ્રતના અતિચાર. उत्सर्गादानसंस्ताराननवेक्ष्याप्रमृज्य च ।
अनादरः स्मृत्यनुपस्थापनं चेति पौषधे ॥ ११७ ॥ નજરથી જોયા અને વક્ષ પ્રમુખના છેડાથી પ્રમાોવિના મળ મૂત્રાબ્દિના ત્યાગ કરવા, ૧. પાટપાટલા પ્રમુખ જોયા તથા પ્રમાન કર્યા વિના લેવા, ૨. જોયા પ્રમાર્જન કર્યા સિવાય સંથારા કરવા, ૩. પૌષધમાં અનાદર, ૪. અને પૈાષધ કર્યો કે નહિ, તેની સ્મૃતિ ન રહેવી, ૫. આ પાચ પાષધ વ્રતના અતિચાસ છે. ૧૧૭.
f
અતિથિ સ ંવિભાગ ત્રતના અતિચાર
सच्चिते क्षेपणं तेन पिधानं काललंघनं । मत्सरोऽन्याप्रदेशश्च तुर्ये शिक्षाव्रतेः स्मृताः ॥ ११८ ॥
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહા શ્રાવકધી દિવસચર્યાં.
મુનિ હારાર્થે ઘેર આવ્યે દેવા લાયક વસ્તુ, સચિત્ત પૃથ્વી, જેલ, એગ્નિ, આદિ ઉપર મૂકે ૧. અથવા સજીવ વસ્તુથી તે ઢાંકે - ૨. ગોચરીને વખત થયા પછી ભેજન તયાર કરે, ૩, ઈર્ષા કરી દાન આપવું. (આણે આપ્યું તે હું કાંઈ તેનાથી ઓછો નથી માટે હું પણું આપીશ, અથવા સાધુ પર ઈર્ષા કરી દાન આપે) ૪ આ બીજની વસ્તુ છે એમ બાન કરી ને આપે, ૫. આ ચેથા શિક્ષા વ્રતના પાંચ અતિચારે કહ્યા છે. અહીં પણ અનઉપયાગથી અતિચાર સમજવા. ૧૧૮. આ પ્રમાણે બાર વ્રતના અતિચાર કહેવાયા.
મહા શ્રાવકપણું બતાવે છે. एवं व्रतस्थितो भक्त्या सप्तक्षेच्यां धनं वपन् । दयया चातिदीनेषु महाश्रावक उच्यते ॥ ११९ ॥
આ પ્રમાણે બાર વ્રતમાં રહે છતે ભક્તિપૂર્વક સાતક્ષેત્ર (સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા, પ્રતિમા, દેરાસર, અને જ્ઞાન) માં ધન ખરચતે અને દયા વડે કરી અતિ દીન જીવેને ધન આપતે તે મહા શ્રાવક કહેવાય છે. ૧૧૯. સાત ક્ષેત્રમાં ધન નહિ વાપરનારનું નિર્બળપણું
यः सबाह्यमनित्यं च क्षेत्रेषु न धनं वपेत् । कथं वराकश्चारित्रं दुश्चरं स समाचरेत् ।। १२०॥
જે માણસ પોતાની પાસે ધન વિદ્યમાન છે, વળી તે બાહ્યા છે અને અનિત્ય છે છતાં તે ઉત્તમ સ્થળે ખરચી શક્તા નથી, તે બિચારે દુઃખે પાળી શકાય તેવું ચારિત્ર કેવી રીતે આદરી શકશે? ૧૨૦.
મહા શ્રાવકની દિવસચર્યા. ब्राझे मुंहूः उत्तिष्ठेत् परमेष्ठिस्तुतिं पठन् । किंधर्मा किंकुलश्चास्मि किंवतोऽस्मोति च स्मरन्॥१२॥ शुचिः पुष्पामिषस्तोत्रदेवमभ्यर्च्य वेश्मनि । प्रत्याख्यानं यथाशक्ति कृत्वा देवटई व्रजेत् ।। १२२॥ प्रविश्य विधिना तत्र त्रिमदक्षिणयेजिनम् । पुष्पादिभिस्तमभ्यय स्तवनैरुत्तमः स्तुयात्॥१२३ ।।
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
* તૃતીય પ્રકાશ, * :
-
પાછલી બે ઘડી રાત્રી રહે ત્યારે તે પેહેલાં જાગૃત થવાય તે વધારે સારું) જાગૃત થઈ પંચ પરમેષ્ટિ નવકાર મંત્રની સ્તુતિ કરી શ્રાવકે યાદ કરવું કે મારે શું ધર્મ છે, મારૂં કુલ કર્યું છે, મેં ક્યાંકયાં વ્રત અંગીકાર કર્યો છે? (ઉપલક્ષણથી મારે ગુરૂ ધર્માચાર્ય કેણુ છે) તે સર્વ યાદ કરી પવિત્ર થઈ પુષ્પ નૈવેદ્ય અને સ્તુત્રવડે (સ્તુતિ કરવે) કરી પિતાના ગૃહત્યમાં રહેલ દેવાધિદેવની પૂજા કરી શકત્યનુસાર નવકારશી, પિરસી, પશ્ચખાણું કરી મોટા દેવાલય પ્રત્યે જવું. વિધિપૂર્વક મદિરમાં પ્રવેશ કરી જીનેશ્વરના ફેરતી ત્રણે પ્રદક્ષિણા કરી પછી પુષ્પાદિ (આદિ શબ્દથી કેશર, ચંદન, બરાસાદિથી) પૂજન કરી ઉત્તમ સ્તવનેએ કરી ભગવાનની સ્તુતિ કરે ૧૨૧૨૨-૨૩. આ ઠેકાણે દેવવંદન ભાષ્યાદિથી અશેષ વિધિ જાણી લે.
ચૈત્યવંદન કર્યા પછી . ततो गुरूणामभ्यणे प्रतिपत्तिपुर सरम् । ।
विदधीत विशुद्धात्मा प्रत्याख्यानप्रकाशनम् ॥१२४॥ પછી ગુરૂ મહારાજની પાસે આવી નમસ્કારાદિ સંક્તિ કરવાપૂર્વક વિશુદ્ધ આત્મા શ્રાવકે પોતે પહેલાં દેવ સાક્ષીએ કરેલું પચ્ચખાણ ગુરૂ પાસે પ્રકાશિત કરવું અર્થાત ગુરૂ પાસે ફરી પચ્ચખાણ કરવું ૧૨૪.
વિવેચન-પચ્ચખાણ પોતાની શાક્ષિએ, અને ગુરૂ સાક્ષિાએ, દિવ સાક્ષિએ, એમ ત્રણ પ્રકારે થઈ શકે છે. તેથી અહી ગુરૂ આગળ પ્રકાશિત કરવાનું જણાવ્યું છે. ગુરૂવંદન બે હાથ જોડી મસ્થણ વદામિ કહેવું તે જઘન્ય છે. આ વદન રસ્તામાં સન્મુખ મળતાં કરવાનું છે. બે ખમાસમણ દઈ શાતા પૂછી અદ્ભુઠિઓને પાઠ કહેવી તે મધ્યમ વદન છે અને દ્વાદશાવર્ત વંદન કરવું તે ઉત્કૃષ્ટ વંદન છે. આ ગુરૂવંદન વિધિ વિસ્તારથી ગુરૂવંદન ભાષ્યથી જાણવી તથા પશ્ચખાણ લેનાર, દેનાર તથા ભાંગા અને પ્રકાર, તે સવે પાણભાષ્યથી જાણી લેવાં
(ગ) લકમાં જણાવ્યું કે, ગુરૂની પ્રતિપત્તિપૂર્વક પચ્ચખાણું કરવું છે ભક્તિ કહે છે.), :
अभ्युत्यानं तदा लोकेऽभियान च तदोगमे। शिरस्यजलिसंश्लेषः स्वयमासनढोकनम् ॥ १२५ ॥
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂભક્તિ કેવી રીતે કરવી. ૧૮૧ आसनाभिग्रहो भवत्या वंदना पर्युपासनम् ।। तधानेऽनुगमति मनिपत्तिरियं गुरोः ॥ १२६ ॥
ગુરૂને નેતાજ ઉભા થઇ જવું. આવતા સાંભળી સમુબ જવું, રથી મતક હાથ જોડવા. બેસવાને પાતે આસન આપવું, ગુરૂ બેઠા હોય ત્યાં સુધી પિતે આસન ઉપર ન બેસવુ. ભક્તિથી વંદના તથા કેવા કરવી અને ગુરૂ જતા હેય તે તેની પછાડી કેટલાંક પગલા જેવું નથી ગુરૂ પાયે ધર્મ સાંભળવે, આ સર્વ ગુરૂની પ્રનિપ્રતિ ભક્તિ ઉચિત આચરણ કહેવાય છે. ૧૨૫-૧૨૬
ततःप्रतिनिरत्तःसन् स्थानं गत्वा यथोचितम् । मुधोधर्माविरोधेन विदधीनार्थचिंतनम् ॥ १२७ ।।
ગુરૂ પાસેથી પાછા ફર્યા બાદ વ્યાપાર કરવાના ઉચિત સ્થાને જઈ ધર્મને બાધા ન પહોંચે તેવી રીતે બુદ્ધિમાન શ્રાવકે ધન કમામાવાને (વિચાર) પ્રયત્ન કરવા. ૧૨૭
ततो माध्यालकी पूजां कुर्यात् कृत्वाच भोजनम्। तद्विद्भिः सह शास्त्रार्थरहस्यानि विचारयेत् ॥ १२८॥
પછી મધ્યાહુ વખતની પૂજા કરે, ત્યારબાદ ભેજન કરી શાસ્ત્રના જાણકારોની સાથે ગાયના અર્થો અને રહસ્યને વિચાર કરે.
ततश्व संध्याममये कृत्वा देवार्चनं पुनः।
कृतावश्यककर्मा च कुर्यात्स्वाध्यायमुत्तमम् ॥ १२९ ॥ પછી સ ધ્યા વળાએ ફરી દેવાન (ધપદિપાદિથી દેવપૂજા કરી) તથા પ્રતિક્રમણ (દિવસે શ્રાવક વ્રત સંબધી કાઈ પણ દૂષણ લાગ્યું હોય તેની શુદ્ધિ) કરી, પછી ઉત્તમ પ્રકારનુ સ્વાધ્યાય (મહાન પુરૂનાં જીવન સારવા, સારા વિચારો કરવા, પઠિત યાદ કરવું) વિગેરે ધ્યાન કરવું ૧૨૯૮
न्याय्ये काले ततो देवगुरुस्मृतिपवित्रितः।।
निद्रामल्पामुपासीत प्रायेणाब्रह्मवर्जकः ॥ १३०॥ સ્વાધ્યાયાદિ ધર્મધ્યાન કરવામાં કેટલેક વખત વ્યતીત કર્યા બાદ પોતાના ઈષ્ટદેવ ગુરૂને સારવે કરી પવિત્ર થઈ પ્રાયે અબ્રહ્મચર્યને (મથુનને) ત્યાગ કરી અલ્પ (ડી) નિદ્રા કરે (ગૃહસ્થ હોવાથી મેથુન ત્યાગ કરવા માટે પ્રાય: શબ્દ મૂકે છે.) ૧૩૦.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ
निद्राछेदे योषिदंग सतत्त्वं परिचिंतयेत् । स्थूलभद्रादिसाधूनां तन्नित्तिं परामृशन् ॥ १३१ ॥
નિદ્રા ત્યાગ કર્યા પછી સ્થૂલભદ્રાદિ સાધુઓએ કરેલી સ્ત્રીના શરીરની નિવૃત્તિનું સ્મરણ કરતે તત્ત્વપૂર્વક સ્ત્રીના શરીરની અસારતાનું ચિંતવન કરે. ૧૩૧.
તેજ બતાવે છે. यकृच्छकुन्मलश्लेप्ममजास्थिपरिपूरिताः । नायुस्यूता वहीरम्याः स्त्रियश्चर्मप्रसेविकाः॥ १३२॥ वहिरंतविपर्यासः स्त्रीशरीरस्य चेद् भवेत् । तस्यैव कामुकः कुर्याद् गृध्रगोमायुगोपनं ॥ १३३ ॥ स्त्रीशस्त्रेणापि चेत्कामो जगदेवजिगीषति । तुच्छपिच्छमयं शत्रं किं नादत्ते स मूढधीः॥ १३४॥
સ્ત્રીઓનાં શરીર નિરતર વિષ્ટા, મળ, લેગ્સ, મજ્જા અને હાડકાંઓથી ભરપુર છે. આ જ કારણથી બહારથી રમણિક અને સ્નાચુથી શીવેલી ભલાક (ધમણ) સરખી સ્ત્રીઓ છે. સ્ત્રીના શરીરને જે વિપર્યાસ કરવામાં આવે અર્થાત્ જે બહાર રમણિકતા દેખાય છે તે અંદર કરવામાં આવે, અને અંદરની સ્થિતિ બહાર લાવવામાં આવે તે તેજ સ્ત્રીના શરીરનું કામ પુરૂષને ગીધ અને શિયાળીયાં તરફથી રાત્રિ દિવસ રક્ષણ કરવાની જરૂર પડે. સ્ત્રીરૂપ શત્રુવડે કરીને પણ જે કામ આ જગતને જીતવાને ઈરછે છે તે તે મૂઢબુદ્ધિવાળે કામ સુખે મળી શકે તેવું પિંછારૂ શસ્ત્ર શા માટે નથી લેતે? ભાવ એ છે કે અસર રસ, રૂધિર, માંસ, મેદ, અસ્થિ, મજા અને વીર્યથી ભરપુર તથા ઘણા પ્રયાસથી મળી શકે તેવા સ્ત્રીરૂપ શસ્ત્રવડે કરીને કામ જગતને જીતવાને ઈચ્છે છે તે સુલભ અને પવિત્ર પિછાને જગત જીતવા સારૂ શા માટે તે લેતે નથી અર્થાત્ પિંછ પ્રમુખ સામાન્ય વસ્તુમાં જેટલો સાર છે તેટલો પણ સ્ત્રીના શરી-રમાં સાર નથી. ૧૩૨–૧૩૩-૧૩૪.
संकल्पयोनिनानेन हाहा विश्व विडंबितम् । -तदुत्खनामि संकल्प मूलमस्येति चिंतयेत् ।। १३५॥ હા !હા! સંપથી ઉત્પન્ન થતા આ કામે વિશ્વને વિડંબિત
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામદેવ શ્રાવકનુ ટાંત.
૧૮૭
કર્યું છે. માટે આ કામના સ્કલ્પરૂપ મૂલને હું ઉખેડી નાખું, આ પ્રમાણે વિચાર કરે. ૧૩૫.
2
यो यः स्याद् बाधको दोषस्तस्य तस्य प्रतिक्रियाम् । चितयेद्दोषमुक्तेषु प्रमोदं यतिषु व्रजन् ॥ १३६ ॥ જે જે દોષ પેાતાને ખાધા કરતા હાય, તે તે દોષથી મુક્ત થવાને અર્થે અતિ ઉપર પ્રમેાદ પામીને (ગુણાનુરાગ રાખીને) તે તે દ્દોષના ઉપાયને ચિંતવવા (જેમકે રાગને ઉપાય વૈરાગ્ય, દ્વેષના ઉપાય મત્રી, ક્રોધને ઉપાય ક્ષમા, માનનો નમ્રતા, માયાના સરલતા, લેાલના સતષ, માહના વિવેક, કામના સ્ત્રીના શરીરની અશેચતા, ઈર્ષાના અનીષ, વિગેરે ઉપાચેા ચિતવવા.) ૧૩૬.
दुःस्थां भव स्थिति स्थेम्ना सर्वजीवेषु चिंतयन् । निसर्ग सुखसर्ग तेष्वपवर्ग विमार्गयेत् ॥ १३७ ॥ ૨રૂ૭ || સસારમાં રહેવાપણુ તે સર્વ જીવાને દ્રુ ખરૂપ છે, એમ સ્થિર ચિત્તથી વિચાર કરતા શ્રાવકે સર્વ જીવાને માટે સ્વાભાવિક સુખના સ સ વાળું માક્ષપદ માગવુ. (જેમકે સર્વે સંસારી જીવા સમગ્ર દુ:ખથી મુક્ત થઈ માક્ષ પામેા અથવા સલૈંડન સુલિન સંતુ સૌં संतु निरामयाः सर्वे भद्राणि पश्यंतु मा कश्चिद् दुःखमाप्नुयात् १39. દૃઢ વ્રતધારી કામદેવ શ્રાવક દન્ત્રતપાળા થી
संसर्गेप्युपसर्गाणां
धन्यास्ते कामदेवाद्याः श्लाध्यास्तीर्थकृतामपि १ ।। १३८ ॥ વળી વિચાર કરે કે ઉપસના પ્રસંગમાં પણ વ્રત રક્ષણની હૃઢતામા મજબુત રહેલા અને તેથીજ તીથ કરે પણ પ્રશસાકરેલા તે કામદેવાદિ શ્રાવકાને ધન્ય છે. ૧૩૮
.
'
વિવેચન—વીર પરમાત્માના વખતમાં ચંપાનગરીમાં જીતશત્રુ રાજા રાજ્ય કરતા હતા તે શહેરમાં કામદેવ નામના ધનાઢય ગૃહસ્થ રહેતા હતા. તેને ભદ્રા નામની પત્નિ હતી. તે કામદેવ પાસે અઢાર કરાડ સાનામાહાર અને છ ગોકુળા જેટલી ઋદ્ધિ હતી. ચંપાના પુણ્યભદ્ર નામના વનમાં એક વખત મહાવીર દેવ સમવસર્યાં હતા તેમના ઉપદેશથી કામદેવ મારવ્રતધારી દૃઢ શ્રાવક થયા હતા અને ભદ્રા પણ વ્રતધારી શ્રાવીકા થઇ હતી. કેટલેક વખત જવા પછી પોતાના જયેષ્ઠ પુત્રને ક્થરના કારોમાર સોંપી નિશ્ચિત થઈ કામદેવ શ્રાવક પાનાની પાષધશાળામાં ધમ ધ્યાન -
*
*
7
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ . તુતીય પ્રકાશ “ રતે હતે એક વખત તેણે પૈષધનું વ્રત લીધું હતું. મધ્યરાત્રીએ એક મિથ્યાદષ્ટિદેવ ભચકર પિશાચનું રૂપ લઈ તેની પાસે આવ્યા. હાથમાં ખુલ્લું ખળું લઈ તે પિશાચે કામદેવને કહ્યું કે તું ધર્મ મુકી દે, શું તારા જેવા રાંક જીવે પણ સ્વર્ગ અને મોક્ષની ઈચ્છા કરે છે ખરા? જે ધર્મનો ત્યાગ નહિ કરે તો આ ખગ્નથી તારું મસ્તક ઉડાવી દઈશ. દેવે બે ચાર વાર કહ્યું અને ઘણું તર્જના કરી પણ કામદેવ ધર્મધ્યાનથી ચલાયમાન ન થયે, ત્યારે તેણે પિશાચનું રૂપ મૂકી ભયપ્રદ હાથીનું રૂપ કર્યું અને પૂર્વની માર્કજ ધર્મ મૂકવા સૂચવ્યું. જ્યારે તે દહેજ રહ્યો ત્યારે સુંડાદંડથી પકડી કામદેવને આકાશમાં ઉછા અને પગ હેઠે પકડી કચેરી નાખ્યો. કામદેવે દુ:ખ સહન કર્યું; દેવપ્રભાવથી મરણ ન પામ્ય, અને ધર્મમા ઢજ રહ્યો ત્યારે તેણે સર્પનું રૂપ કરી ઘણું સે દીધા અને ગળે વીંટાઈ વજે. આમ અનેક દુઃખ દેવા છતાં તે તે પૈઈપણે જ રહ્યો. દેવ થા, અને સાથે સાહસ જોઈ ખુશી થયે. દિવ્યરૂપ પ્રકટ કરી કામદેવ પાસે પોતાના કરેલા અપરાધની માફી માગી, અને ઇન્દ્ર તમારી દેવસભામાં પ્રશંસા કરી તે મારાથી સહન ન થઈ માટે મેં તમારી પરીક્ષા કરી છે, આ પ્રમાણે કહીને દેવ ચાલ્યા ગયે. કામદેવ પ્રભાતે પષધ પૂર્ણ કરી ત્યાં પધારેલા મહાવીરદેવને નમન કરવા ગયા મહાવીરદેવે જ્ઞાનથી રાત્રિની સર્વ હકીકત કામદેવને કહી કે કામદેવ! રાત્રે એક દેવ આવ્યો હતો? કામદેવે હા કહી મહાવીરદેવે ગાતમાદિ મુનિઓને ઉદ્દેશીને કહ્યું, ગૌતમ યાદ રાખે, આવા ગ્રસ્થાવસ્થામાં રહેલા શ્રાવકે પણ દેવાથી ચલાયમાન થતા નથી. માટે તમારે ત્યાગીઓને તો ધર્મમાં વિશેષ પ્રકારે દઢ રહેવુ. ગાતમ સ્વામીએ હાથ જોડી તહત્તી કહી તે વાત સ્વીકારી કામદેવ આયુષ્ય પૂર્ણ કરી અરૂણભવિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી ચાવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મેક્ષ જશે. આવા ધીર શ્રાવકનાં ચરિત્ર પ્રાત:કાળમાં શ્રાવકોએ યાદ કરવાં અને તેનું અનુકરણ કરતાં શીખવું.
जिनो देव कृपा धर्मों गुरवो यत्र साधवः । । श्रावकत्वाय कस्तस्मै नश्लाघेताविमूढधीः॥ १३९.॥ ।
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકાએ નીચેના મનોરથ કરવા,
૧૮૫
જીનેશ્વર જેનો દેવ છે, દયામય ધર્મ છે, અને જ્યાં નિર્ચો ગુરૂ તરીકે છે, તેવા શ્રાવક્ષણની કયે બુદ્ધિમાન પ્રશંસા ન કરે. ૧૩૯
શ્રાવકે નીચેના બનેર કરવા. जिनधर्मविनिमुक्तो माभूवं चक्रवर्त्यपि ।
स्यां चेटोऽपि दरिद्रोऽपि जिनधर्माधिवासितः॥१४०॥ જૈનધર્મથી રહિત થઈ ચકવતિ પણ હું ન થાઉં. પણ જેનધર્મથી વાસિત દાસ કે દરિદ્ર પણ થાઉં તે તે પણ મને સંમત છે. ૧૪૧.
त्यक्तसंगो जीर्णवासा मलक्लिन्नकलेवरः । भजन माधुकरी वृत्ति मुनिचाँ कदाश्रये ॥ १४१॥ त्यजन् दुःशीलसंसर्ग गुरु पादरजः स्पृशन् । कदाहं योगमभ्यस्यन् प्रभवेयं भवच्छिदे ॥ १४२ ॥ महानिशायां प्रकृते कायोत्सर्गे पुराबहिः । स्तंभवत्स्कंधकर्षणं वृषाः कुयुः कदा मयि ॥ १४३॥ क्ने पद्मासनासीनं क्रोडस्थितमृगार्भकं । कदा घ्रास्यंति वक्त्रे मांजरंतो मृगयूथपाः॥१४४॥ शत्रौ मित्रे तृणे स्त्रैणे स्वर्णेऽश्मनि मणौ मृदि। मोक्षे भवे भविष्यामि निविशेषमतिः कदा।। १४५॥ अधिरोई गुणश्रेणिं निश्रेणों मुक्तिश्मनः। परानंदलताकंदान् कुर्यादिति मनोरथान् ॥ १४६ ॥
આહા ! આ સર્વ સ ગોનો ત્યાગ કરી, જીર્ણપ્રાય વસ્ત્રવાળે થઈ, મળથી કિલન (ભિજાએલા) શરીરવાળા (અર્થાત શરીર ઉપરથી નિરપેક્ષ બની) માધુરી વૃત્તિવાળી સુનિચર્યાને ક્યારે આશ્રય કરીશ? દુશલની સબતને ત્યાગ કરી, ગુરૂ મહારાજની પાદરજને સ્પર્શ કરતે, ચાગનો અભ્યાસ કરી આ ભવેને નાશ કરવાને હું કયારે સમર્થ થઈશ? મધ્યરાત્રિએ શહેરની બહાર કાસગ અઢાએ ધ્યાનમાં રહેલા મને સ્તની માર્ક સ્થિર રહેલાને સ્તંભ જાણે બળદો પોતાના સ્કધનું ક્યારે કર્ષણ (ઘર્ષણ) કરશે ? વનની અ દર પધાસનમાં બેઠેલા અને ખેાળામાં મૃગનાં બચ્ચાંઓ રહેલા મને મેઢા ઉપર વૃદ્ધ મૃગચૂથપતિઓ (અચેતન વસ્તુ જાણી)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
તૃતીય પ્રકાશ કયારે આઘણું કરશે (સુ ઘશે)? શાના ઉપર અને મિત્ર ઉપર, તૃણ ઉપર અને સ્ત્રીના સમુદાય ઉપર, સેના અને પથ્થર ઉપર, મણિ અને માટી ઉપર, મેલ અને ભવ ઉપર, એક સરખી બુદ્ધિવાળે (રાગ દ્વેષ વિનાને) હું ક્યારે થઈશ? આ પ્રમાણે મોક્ષ મહેલ ઉપર ચડવાને ગુણઠાણની શ્રેણિરૂપ નિસરણું સરખા તથા પરમ આનંદરૂપ લતાના કંદ સરખા મનેર શ્રાવકોએ કરવા. ૧૪૧ થી ૧૪૬.
इत्याहोरात्रिकी चर्यामप्रमत्तः समाचरन् । यथावदुक्तहत्तस्यो गृहस्थोपि विशुद्धयति ॥१४७ ॥
આ પ્રમાણે અહીં રાત્રી સંબંધી ચર્યાને અપ્રમાદીપણે આચરતે, અને પૂર્વે જેવી રીતે કહ્યું છે તેવી રીતે વ્રતમાં રહેલે ગૃહસ્થ પણ વિશુદ્ધ થાય છે. ૧૪૭.
વિશેષ વિધિ બતાવે છે. सोथावश्यकयोगानां भंगे मृत्योरथागमे । कृत्वा संलेखनामादौ प्रतिपद्य च संयमं ॥ १४८ ॥ जन्मदीक्षाज्ञानमोक्षस्थानेषु श्रीमदईतां । तदभावे गृहेऽरण्ये स्थंडिले जंतुवर्जिते ॥ १४९ ॥ त्यक्त्वा चतुर्विधाहार नमस्कारपरायणः ।
आराधनां विधायोच्चैश्चतुः शरणमाश्रितः ॥ १५०॥ इह लोके परलोके जीविते मरणे तथा । त्यक्त्वा शंसां निदानं च समाधिसुधयोक्षितः॥.१५१ ॥ परिषहोपसर्गेभ्यो निर्भिको जिनभक्तिभाक। प्रतिपद्येत मरणमानंदश्रावको : यथा ॥ १५२ ।।
ઉમિર ૩૪ શ્રાવક અવશ્ય કરવા લાયક સંયમાદિ ચોગ કરવામાં અશક્ત હોય અથવા મરણ નજીક આવ્યું જણાય તે પ્રથમ શરીર તથા કષાયને પાતળા કરવારૂપ સ લેખણે કરી પછી સચમ અંગીકાર કરે. સર્વથા લેખણું કરવા માટે શ્રીમાન અરિહંતના જન્મ કલ્યાણક દીક્ષા કલ્યાણક, જ્ઞાન કલ્યાણક યા મક્ષ કલ્યાણક જેવાં
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
સલેખણાની વિધિ ખતાવે છે.
૧૮૭
સ્થળામાં જવું અથવા તેવાં સ્થળા નજીક ન હેાય તેા જીવજંતુ વર્જીત ઘેર અથવા અરણ્યવાની જગ્યાએ સલેખણા કરવી. ત્યાં પ્રથમ ચાર પ્રકારના અહારના ત્યાગ કરી, નમસ્કાર મત્ર જપવામાં તત્પર થવું, તથા સારી રીતે આરાધના કરી ( પૂર્વનાં કરેલ પાપા ગુરૂ સાથે, યા તે ન હોય તે પોતાની મેળે આલેાવી) અરિહંતાદિ ચાર શરણને આશ્રય કરવા. તથા આ લેાક સંબંધી, પરલેાક સંગ ધી, જીવિત સંધી, મરણુ સંબંધી આશંસાને (ઈચ્છાનો) તથા નિયાણાના ત્યાગ કરી, સમાધિરૂપ અમૃતથી સિંચાયેલે પરિષહ તથા ઉપસર્ગાથી નિર્ભીય અને જીનેશ્વર વિષે ચા આરાધના વિષે બહુ માન ધરતા મણુંદ શ્રાવકની માફ્ક સમાધિ મરણુ અંગીકાર કરે. ૧૪૮ થી ૧૫૨
વિવચન~સલેખના એ પ્રકારની છે. શરીર સ લેખના તથા કષાય સલેખના. અનશન કરવાની ઈચ્છા રાખનાર મજજીત શરીર વાળાએ તપશ્ચર્યા કરી હળવે હળવે શરીરને દુળ કરવું તથા તેની સાથે ક્રોધ, માન, માયા, લેાણાદિ કષાયાને વિશેષ પ્રકારે પાતળા કરી દેવા. મજજીત શરીરવાળાએ પણ પેાતાનું આયુષ્ય નજીક જણાય તા શરીરને દુખ્તળ કરવાનું છે. જ્ઞાન ધ્યાન થઈ શકતાં હાય તેવા શરીરને પાડી નાખવું એવી જ્ઞાનીની આજ્ઞા નથી, પણ જ્યારે જ્ઞાન ધ્યાન કાંઈ પણ હવે ખની શકવું અશક્ય છે એમ જણાય, અથવા આયુષ્ય હવે ઘણા થાડા વખતમાં પૂર્ણ થવાનું છે તેમ સમજાય ત્યારે મરણાંત સલેખના યા અણુસણુ કરવાનું છે. અણુસણુ કરવાની ભૂમિકા બહુધા તીર્થંકરોનાં કલ્યાણુકવાળી હાય તે વિશેષ શ્રેષ્ટ છે, કેમકે પરિણામ વિશુદ્ધિમાં તેવાં સ્થળા વિશેષ અનુકૂળ છે. તે ન હોય તે ઘર કે અરણ્ય કાઈ પણ નિર્જીવ ભૂમિકામાં જઈ અણુસણુ કરવુ. અણુસણુ ર્ષ્યા પહેલાં આ જન્મ પર્યંતનાં સર્વ પાપા ગુરૂ સાક્ષીએ યા તેમના અભાવે આત્મ સાક્ષીએ આળાવવાં. છેલ્લું અણુસણુ હાવાથી સાધુનાં વ્રતા અંગીકાર કરી લેવાં. સર્વ જીવાને ખમાવી, ચાર પ્રકારના આહારના ત્યાગ કરી, ચાર શરણુ લઈ ધર્મ ધ્યાનમાં તત્પર થઈ રહેવું, તેમજ અણુસણુ કરી આ લેાક સંખ ધી મનાવા પૂજાવાની દરકાર ન રાખવી. પરલેાકે દેવાદિ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
“૧૮૮_
તૃતીય પ્રકાશ
-
-
-
-
-
-
થવાની ઈચ્છા ન કરવી. માન સન્માન વિશેષ થતું હોવાથી વિશેષ જીવવાની ઈચ્છા ન થવા દેવી અને પ્રશસા વિગેરે થતું ન હોવાથી જલદી મરવાની ઈચ્છા પણ ન કરવી. તથા તપશ્ચર્યાદિ ધર્મમાં જે સામર્થ્ય હેય તે આ કિયાથી હું દેવેંદ્ર, ચક્રવર્તિ, રાજા, સ્ત્રીવલ્લર ભાદિ થાઉં તેવુ નિદાન (નિયાણું) પણ ન કરવું. પણ એકજ પર સ્વરૂપમાં લક્ષ રાખીને સમભાવિત સ્થિતિએ તે આયુષ્ય પૂર્ણ કરવું. જેમ આનદ શ્રાવકે અણસણ કરી અવધિજ્ઞાન મેળવવા ઉપરાંત સ સાર પરિભ્રમણ ઘણું જ ઓછું કરી દીધુ.
ભગવાન મહાવીર દેવના વખતમાં વાણીજ્યપુરને શાસ્તા જીતશત્રુ રાજા હતો, તે શહેરમાં જગતના જીને આનંદ આપનાર આનદ નામનો ગૃહપતિ હતું, અને ચંદ્રને જેમ રહિણી તેમ આનંદને શિવાનંદા નામની પ્રિયા હતી. આનંદની પાસે બાર કરેડ સોનામહોર અને ચાર ગોકુળ હતાં. તે શહેરથી ઈશાન ખુણામાં કેટલાક નામના ગામમાં આનદનાં સગાંસંબં ધી રહેતાં હતાં. એક વખત વીરપ્રભુ વિહાર કરતાં શહેર નજીકના વનમાં પધાર્યા. રાજા અને આનંદ વિગેરે પ્રભુવંદનાથે ગયા. ધર્મદેશના સાંભળી આનદ દ્વાદશ વ્રતધારી શ્રાવક થયે અને શિવાનંદા શ્રાવિકા થઈ. નિરતિચાર શ્રાવક વ્રત પાલન કરતાં આન દને ચા વર્ષ નીકળી ગયા એક વખત પાછલી રાત્રે આનંદ વિચારવા લાગ્યા કે કુટુંબના બરાબર જથ્થામાં અને લેવડદેવડના કાર્યમાં જોઈએ તેટલું ધર્મકાર્યમાં મારૂ ચિત્ત લાગતું નથી, માટે કલ્લાક ગામમાં પાષધશાળા છે ત્યાં જઈને મારે હવે નિશ્ચિત થઈધર્મ ધ્યાનમાં મગ્ન જ રહેવું. આ વિચાર કરી સવારમાં તેણે તે પ્રમાણે કર્યું. સગાંવહાલાંને બેલાવી જમાડી મોટા પુત્રને ઘરનો કારોબાર સેપે અને પોતે કલ્લાક ગામમાં પિષધશાળામાં સુસમાધિએ ધર્મ કર્મમાં રત થયાતેણે શ્રાવકની પ્રતિમાઓ વહન કરી. અનુક્રમે તેનું શરીર જીર્ણ હાડપિંજર જેવુ થઈ ગયું. એક વેળા મધ્યરાત્રિએ તે વિચારવા લાગ્યું કે હજી આ શરીરમાં બેસવા ઉઠવાની ડી શક્તિ છે મારા ધમાચાર્ય મહાવીર દેવ પણ વિદ્યમાન છે તે મારે અંત્ય વખતની મરણાંતિક સલેખના કરી લેવી અને ચારે આહારનો ત્યાગ કરવો. વિચાર મુજબ બીજે દિવસે તેણે તે પ્રમાણે કર્યું. દેહ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
૧૮૯
ગેહાદિથી મમત્વ છુટી ગયો અને એક વીર પરમાત્માના મનહર જીવનમાં પોતાનું ચિત્ત પડ્યું. પરિણામની વિશુદ્ધિ વૃદ્ધિ પામી અને ક્રમે છેડા જ વખતમાં અવધિજ્ઞાન પેદા થયું. આમ વીસ વર્ષ પર્યત ઉત્તમ શ્રાવક ધર્મ પાળી સુસમાધિએ મરણ પામી ધર્મ દેવકના અરૂણાભવિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી આવી માનવદેહ પામી મોક્ષે જશે. આમ આનંદ શ્રાવકની ઉત્તમ સમાદિવાળી સંખના સાંભળી તેનું અનુકરણ કરવાને શ્રાવકેએ યથાચોગ્ય પ્રયત્ન કરો.
શ્રાવકની ઉત્તરભવની સ્થિતિ, प्राप्तः स कल्पेचिंद्रत्वमन्यद्वा स्थानमुत्तमम् । मोदतेऽनुत्तरप्राज्यपुण्यसंभारभाक् ततः ॥१५३ ॥ च्युत्वोत्पद्य मनुष्येषु भुक्त्वाभोगान् सुदुर्लभान । विरक्तो मुक्तिमामोवि शुद्धात्मांतर्भवाष्टकं ॥१५४ ॥
આ પ્રમાણે ઉત્તમ શ્રાવકધર્મ પાળી તેઓ સૈધર્માદિ ક (દેવલોકે) ને વિષે ઈદ્રપણું અથવા કેઈ બીજું સ્થાન (સામાનિક દેવાદિ) પામી અનન્યસદશ અને મહાન પુણ્યસમૂહને ભેગવતા આન દમાં રહે છે. ત્યાંથી આયુષ્ય પૂર્ણ થયે ચવી મનુષ્યભવમાં ઉત્પન્ન થઈ દુર્લભ ભેગેને ભેગવી, સંસારથી વિરકત થઈ તે શુદ્ધાત્માઓ આઠ ભવની અદર મોક્ષ પામે છે. ૧૫૩, ૧૫૪.
ઉપસંહાર इनि संक्षेपतः सम्यक् रत्नत्रयमुदीरितं । सर्वोपि यदनासाथ नासादयति निर्ति ।। १५५ ॥
જે રત્નત્રયને (દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રને) પામ્યા સિવાય કોઈ પણ મેક્ષ પામી શકતું નથી, તે સમ્યક્ રત્નત્રયનું આ પ્રમાણે સંક્ષેપથી વર્ણન કર્યું ૧૫૫. इतिश्री आचार्य हेमचंद्र विरचिते योगशास्त्रे मुनि श्री केशर
विजयगणि कृत बालावबोधे तृतीयः प्रकाशः
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः प्रकाश प्रारभ्यते.
પૂર્વના પ્રકાશમાં ધર્મ અને ધર્મના ભેદ નયની અપેક્ષાએ કરી, આત્માને રત્નત્રય મુક્તિનું કારણ છે એમ જણાવ્યું. હમણું અભેદ નયની અપેક્ષાએ આત્માનું રત્નત્રયની સાથે ઐકયપણું છે તે બતાવે છે.
आत्मैव दर्शनज्ञानचारित्राण्यथवा यतेः। यत्तदात्मक एवष शरीरमधितिष्ठति ॥१॥ અભેદ નયની અપેક્ષાએ ચતિને આત્માના દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્ર છે. કેમકે જ્ઞાન દર્શને ચારિત્ર રૂપજ આત્મા શરીરમાં રહેલો છે. ૧
તે અભેદતા બતાવે છે, आत्मानमात्मना वेत्तिमोहत्यागाध आत्मनि । तदेव तस्य चारित्रं तज्ज्ञानं तच्च दर्शनम् ॥२॥
જે ચગી મેહનો ત્યાગ કરવાથી આત્માને વિષે આત્માવડે કરી આત્માને જાણે છે, તે જ તેનું ચારિત્ર છે, તે જ જ્ઞાન છે, અને તેજ દર્શન છે ૨
આત્મજ્ઞાનની મુખ્યતા બતાવે છે. आत्मज्ञानभवं दुःखमात्मज्ञानेन हन्यते । तपसाप्यात्मविज्ञानहीनेश्छेत्तुं न शक्यते ॥३॥
આત્મઅજ્ઞાનતાથી પેદા થયેલું દુખ આત્મજ્ઞાન વડે નાશ પામે * છે, જે દુઃખ આત્મવિજ્ઞાન વિનાના મનુષ્યો તપસ્યા વડે કરીને પણ છેદી શકતાં નથી. ૩.
अयमात्मैव चिद्रूपः शरीरी कर्मयोगः । ध्यानाग्निदग्धकर्मा तु सिद्धात्मा स्यान्निरंजनमा ४ ॥ अयमात्मैव संसार; कषायेंद्रियनिर्जितः। तमेव तद्विजेवारं मोक्षमाहुर्मनीषिणः ॥ ५ ॥ જ્યારે સ્વસ્વભાવમાં (આપાગમાં) આત્મા રહે છે ત્યારે
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોધથી થતા રાષા,
૧૯૧
આ આત્માજ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, અને કર્મના ચાગથી તેજ આત્મા શરીરી (દેહધારી) કહેવાય છે. તથા શુકલધ્યાનરૂપ અગ્નિએ કરી કર્મોને બાળી નાખે છે, ત્યારે નિરંજન સિદ્ધાત્મા થાય છે. કષાય તથા ઈદ્રિયવડે છવાઈ જાય છે, ત્યારે આ આત્મા તેજ સંસાર છે, અને જ્યારે તે કષાય ઈદ્રિયને જીતનાર થાય છે, ત્યારે વિદ્વાન પુરૂષ તેને મોક્ષ કહે છે. ૪–૫.
स्युः कषाया क्रोधमानमायालोमाः शरीरिणां। चतुर्विधास्ते प्रत्येक भेदैः संज्वलनादिभिः ॥६॥ पक्ष संज्वलना प्रत्याख्यानो मासचतुष्टयम् । अप्रत्याख्यानको वर्षे जन्मानंतानुबंधकः ॥७॥ वीतरागयनिश्राद्धसम्यग्दृष्टित्वघातकाः । ते देवत्वमनुष्यत्वतियक्त्वनरकमदाः ॥८॥
દેહધારી અને ક્રોધ, માન, માયા, અને લોભ એમ ચાર પ્રકારના કષાયે હોય છે, તે ક્રોધાદિ ચારે પણ સંજવલન, પ્રત્યાખ્યાની, અપ્રત્યાખ્યાની અને અનંતાનુબંધી એમ ચાર ચાર પ્રકાના હોવાથી સેળ ભેદ થાય છે. તેમાં સંક્વલનના કષાયો એક પખવાડીયાની મર્યાદાવાળા છે. પ્રત્યાખ્યાની ચાર માસ, અપ્રત્યા
ખ્યાની એક વર્ષ, અને અનંતાનુબ ધી કષાયે યાવત્ જીવ સુધી રહે છે. તે સંજવલનાદિ કષાયે અનુક્રમે વીતરાગપણને ચતિપશુને, શ્રાદ્ધપણાને (શ્રાવકપણાન) અને સમ્યગ્દર્શનપણાને નાશ કરે છે. તેમજ સંવલનાદિ કષાયે અનુક્રમે દેવગતિ, મનુષ્યગતિ, તિર્યંચગતિ, અને નરકગતિ આપનારા છે. ૬-૭-૮.
કૈધથી થતા દે, तत्रोपतापकः क्रोधः क्रोधो वैरस्य कारणं । दुर्गतेर्वर्तनी क्रोधः क्रोधः शमसुखागला ॥९॥ उत्पद्यमानः प्रथम दहत्येव स्वमाश्रयं । क्रोधः कृशानुवत्पश्चादन्यं दहति वा न वा ॥१०॥
અર્થ: ફોધ શરીર તથા મનને ઉપતાપ કરનાર છે. ક્રોધ વેરનું કારણ છે. ધ દુર્ગતિનો માર્ગ છે અને શમસુખને રોકવાને
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
ચતુર્થ પ્રકાશ,
અર્ગલા (ભાગળ) સરખો ક્રોધ છે. અગ્નિની માફક ઉત્પન્ન થતા કે પહેલું પોતાનું સ્થાન (આત્મગુણને) બાળી નાખે છે, અને પછી અન્ય સ્થાનકને (બીજા માણસને ક્રોધ ઉત્પન્ન કરાવી તેના આત્મગુણને) બાળે કે ન પણ બાળે. ૯-૧૦.
વિવેચન–અપરાધી મનુષ્ય ઉપર ફોધ કેમ રોકી શકાય? ઉત્તર એ છે કે પરાક્રમથી અથવા ભાવનાથી. જેમકે, પિતે પાપ, અંગીકાર કરી જે મને દુઃખ આપવા ઈચ્છે છે, તે પિતાના કર્મથીજ હણાયેલે છે, તેના ઉપર કોણ ફોધ કરે? અપકારી ઉપરજ કોઈ કરે એવી જે તમારી મરજી હોય તે, આના કારણરૂપ પિતાનાં કરેલાં અશુભ કર્મો ઉપર શા માટે ક્રોધ કરતા નથી?,ધાન હોય તે પોતાને પથ્થર મારનાર માણસની ઉપેક્ષા કરી, પથ્થરને કરડવા દેડે છે, પણ સિંહ તે બાણની ઉપેક્ષા કરી ખાણ મારનારને મારવા
ડે છે. તેમાં તમારે ખરા અપરાધીને શોધી કાઢી તેને શિક્ષા કરવી જોઈએ, પણ તમારા દૂર કમની પ્રેરણાથી અમુક માણસ દુખ દીધું, તે કર્મોની ઉપેક્ષા કરી તે માણસને તમે દુઃખ આપ, કેપ કરે, તે શું તમે શ્વાનનું અનુકરણ નથી કરતા સંભળાય છે કે મહાવીર દેવ કો સહન કરવા માટે છદ્મસ્થપણે સ્વેચ્છ દેશમાં ગયા હતા તે આ તે વગર પ્રયત્ન તે અવસર તમને મળે છે તો શા માટે તમે સહન નથી કરતા? પ્રલયથી ત્રણ લોકનું રક્ષણ કરનાર મહા પુરૂષોએ પણ આત્મગુણ માટે ક્ષમાનો આશ્રય કર્યો છે, તો કેળના થડ જેવા સત્તાવાળા પ્રાણુઓ તમે શા માટે તે ક્ષમાને આશ્રય નથી કરતા ? તમે એવું પુણ્ય શા માટે ન કર્યું કે તમને કેઈપણ બાધા ન કરે? હવે તમારા તે પ્રમાદને શેર કરતાં તમે, હજી પણ ક્ષમાનો આશ્રય કરે. કોધથી અંધ થયેલ મુનિ અને ચડાળમાં કાંઈ પણ અંતર નથી. એક મહાન તપસ્વી, પણ કોધી હતે તેને મૂકીને નિરંતર ભૂજન કરનાર પણ ક્ષમાશીલ કુરગડુ મુનિને દેવોએ વંદન કર્યું માટે તપસ્યાથી પણ ક્ષમાજ પ્રધાન છે સર્વ ઈદ્રિને ગ્લાનિ કરનાર, અને સર્પની માફક પ્રસરનાર ક્રોધને જીતવા માટે જા ગુલી મંત્ર સમાન ક્ષમા તેજ સમર્થ છે, માટે હે ભ! તમે ક્ષમાજ નિરતર આદર કરે.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનથી થતા ગેરફાયદા અને તેને જ કરવાના ઉપાય ૧૭
Bઘને શાંત કરવાને ઉપાય, क्रोधवढेस्तदहाय शमनाय शुभात्मभिः। श्रयणीया क्षमैकैव संयमारामसारणीः ॥ ११ ॥
ક્રોધરૂપ અગ્નિને તત્કાળ શાંત કરવા માટે ઉત્તમ મનુષ્યએ સંયમરૂપ બગીચાને નવ પલ્લવિત કરનાર નીક (પાણુના ધોરીયા) સમાન એક ક્ષમાનેજ આશ્રય કરે, અર્થાત્ ક્રોધને શાંત કરવા, માટે એક ક્ષમાજ સમર્થ છે. ૧૧ માનથી થતા ગેરફાયદા અને તેને જય કરવાને ઉપાય.
विनयश्रुतशीलानां त्रिवर्गस्य च घातकः । विवेकलोचनं लुपन् मानोऽधकरणो नृणां ॥ १२ ॥ जातिलाभकुलैश्वर्यवलरूपतपः श्रुतः । कुर्वन् मदं पुनस्तानि हीनानि लभते जनः ॥१३॥ उत्सर्पयन् दोषशाखा गुणमूलान्यधोनयन् ।
उन्मूलनीयो मानदुस्तन्मार्दवसरित्प्लवैः ॥१४॥ વિનય, શ્રુતજ્ઞાન, શીલ (આચાર) અને ધર્મ અર્થ કામ રૂપ ત્રણ વર્ગને ઘાત કરનાર માન, વિવેકરૂપ નેત્ર ફેડી નાંખી મનુષ્યને આંધળા કરે છે. જાતિને લાભને કુળને, ઐશ્વર્યને, બલને, રૂપને, તપ, અને શ્રતને મદ કરનાર માણસ ફરી ફરી તે તે વસ્તુની હીનતા પામે છે માટે દેષરૂષી શાખાઓને વિસ્તારતા અને ગુણરૂપ મૂલોને નીચે લઈ જતા માનરૂપ વૃક્ષને નમ્રતા યા કમળતારૂપ નદીના પૂરવડે કરી મૂલથી ઉખેડી નાખ. ૧૨-૧૩–૧૪.
વિવેચનઉત્તમ, મધ્યમ અધમાદિ અનેક જાતિના ભેદેને અનુભવ કરનારે તેને મદ કરે, એ અયોગ્ય છે. ઉત્તમ જાતિ પામેલ અધમ જાતિ પણ પામે છે, અને અધમજાતિ પામેલ ઉત્તમ પણ પામે છે, માટે જાતિ શાશ્વતી તે નથી જ, એટલે તેને ગર્વ કરવો એ કેવળ અજ્ઞાનતા છે. આ તરાય કર્મને ક્ષય થવાથી જ ધનાદિનો લાભ મળે છે તે વસ્તુ તત્વના જ્ઞાતાએ લાભમદ શા માટે કરવો જોઈએ ? કેમકે મહેનત કરીને વસ્તુ મેળવી છે. અકુલિને પણું બુદ્ધિ અને વૈભવમાં ચા આચારમાં અધિક જોવામાં આવે છે, તે
૨૫
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪ : : ચતુર્થ પ્રકાશ જોઈ ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલાઓએ કુળમદ ન કરવો જોઈએ. જે પોતે કુશળ છે તે ઉત્તમ કુળમાં પેદા થયે તેપણ છે, અને જે પિતે સુશળ છે તે ગમે તેવા કુળમાં પેદા થયો તે પણ શી હરકત છે? ઇંદ્રાદિકની ત્રણ ભુવનપણાના એશ્વર્યની સંપદા જોઈને કર્યો જ્ઞાની પુર, ગ્રામ અને ધનાદિકને ગર્વ કરશે? કુશળ સ્ત્રીની માફક - ગુણાજવળ પુરૂ પાસેથી જે લક્ષ્મી ચાલી જાય છે, અને દેષવાન જીને પણ જે આશ્રય કરે છે, તેવું આશ્વર્ય વિવેકી પુરૂષને મદને અર્થે હોય જ નહીં. મહા બળવાન છોને પણ રેગાદિ એક ક્ષણમાત્રમાં નિર્બળ કરી નાખે છે. એવા અનિત્ય બળનો ગર્વક ડાહો મનુષ્ય કરે? સાત ધાતુથી બનેલો, અને વખતે વખત ચય, અપચય પામનાર, તથા જરા અને રેગથી વ્યાસ આ દેહના રૂપનો કણ ગર્વ કરે? સનકુમારનું રૂપ, અને થોડા જ વખતમાં થયેલે નાશ, એને વિચાર કરનાર કયે માણસ રૂપને મદ કરે?
ગષભદેવ ભગવાન અને ભગવાન મહાવીર દેવની ઘરતપસ્યાને સાંભળીને પોતાના સ્વલ્પ તપને મદ કેણ કરે? શ્રીમાન ગણધર દેવોની શાસ્ત્ર રચવાની અને ધારી રાખવાની શક્તિને સાંભળીને અત્યારની સ્વ૫ શક્તિને કયે બુદ્ધિમાન મદ કરે? પૂર્વ પુરૂષસિહાની વિજ્ઞાનાતિશયતા, કૈાશલ્યતા, અને આત્મપરાયણતા સાંભળીને સાંપ્રતકાળના મનુષ્યને એક લેશ માત્ર પણ અત્યારના સ્વલ્પ જ્ઞાનને મદ કરવા જેવું નથી.
માયાથી થતા દેશે અને તેને જય કરવાનો ઉપાય,
असूनृतस्य जननी परशुः शीलशाखिनः। जन्मभूमिरविद्यानां माया दुर्गतिकारणम् ॥ १५ ॥ कौटिल्यपटवः पापा मायया बकवृत्तयः। भुवनं वंचयमाना वंचयते स्वमेव हि ॥ १६ ॥ तदार्जवमहौषध्या जगदानंदहेतुना। जयेज्जगद्रोहकरी मायां विषधरीमिव ॥ १७ ॥
માયા (કપટ) અસત્યને પેદા કરનારી, શીલરૂપ વૃક્ષનો નાશ કરવા માટે પરફ્યુસરખી, અવિદ્યા (મિથ્યાત્વ, યા અજ્ઞાન) ની જન્મ
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાભથી થતા રાષા અને તેને જીતવાના ઉપાય ૧૯૫
ભૂમિ સમાન, અને હૃતિમાં જવાના કારણરૂપ છે. માયાવડે કરી અગલાની માફક આચરણ કરનારા, અને કુટિલતામાં હુશિયાર, પાપી મનુષ્યા જગતને ઠંગતા છતાં (પોતાના આત્માને કર્મ ખધન કરી દ્રુતિમાં નાખતા હોવાથી) પોતેજ ઢગાય છે. માટે જગત જીવાને આનંદના હેતુરૂપ, આજ વતા (સરલતા) રૂપ મહા ઔષધવડે, જગતનો દ્રોહ કરનારી સર્પ ણી સરખો માયાના જય કરવેા, ૧૫–૧૬-૧૭.
લાભથી થતા દેષા અને તેને જીતવાના ઉપાય. आकरः सर्वदोषाणां गुणग्रसनराक्षसः । कंदो व्यसनवल्लीनां लोभः सर्वार्थिबाधकः ॥ १८ ॥ धनहीनः शतमेकं सहस्रं शतवानपि । सहस्राधिपतिर्लक्ष कोटिं लक्षेश्वरोषि च ॥ १९ ॥ कोटीश्वरो नरेन्द्रत्वं नरेन्द्रश्चक्रवर्त्तितां । चक्रवर्त्ती च देवत्वं देवोपद्रत्वमिच्छति ॥ २० ॥ इंद्रत्वेपि हि समाप्ते यदीच्छा न निवर्त्तते । मूले लघीयांस्तल्लोभः शराव इव वर्धते ॥ २१ ॥ लोभसागरमुद्देलमतिवेलं महामतिः । संतोषसेतुबंधेन प्रसरत નિવારયેત્ ॥ ૨૨ ॥ લાલ દુનિયાના સર્વ જાતના દોષાની ઉત્પત્તિની ખીણુ સમાન છે, ઉત્તમ ગુણાનું ગ્રસન (ભક્ષણ—નાશ) કરવામાં રાક્ષસ તુલ્ય છે, દુઃખરૂપ વધીઓના મૂળ સરખા છે અને ધર્મ કામાદિ પુરૂષાર્થના ખાધ કરનાર લાલજ છે. મૂળમાં શરાવ (રામપાતર) ની સાક લાભ નાના હાય છે પણ આગળ ચાલતા તે શરાવની માફક વ્રાદ્ધ પામે છે. જેમકે, ધનરહિત માણસ એક સેા રૂપા નાણાની કે સુવર્ણ નાણાની ઇચ્છા કરે છે. સેા વાળા પણ હજારની ઇચ્છા કરે છે, હજારના અધિપતિ લાખની ઇચ્છા કરે છે, અને લક્ષેશ્વર પણ કોડની ઈચ્છા રાખે છે. કાટીધ્વજ રાજા થવાને, રાજા ચક્રવર્તિ થવાને, ચક્રવર્તિ દેવ થવાને અને દેવ પણ ઈંદ્ર થવાને ઇચ્છે છે. ઇંદ્રપણું પ્રાપ્ત થયું છતાં પણ ઇચ્છા નિવૃત્ત (શાંત) થતી નથી, માટે વાર વાર મેટી ભરતીની માફક ફેલાતા લેભ સમુદ્રને મહાબુદ્ધિમાન ચેાગીએ સતાષરૂપ પાજ આંધવે કરી તેના ફેલાવાના નિરોધ કરવા.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થાં પ્રકાશ. .
વિવેચન—જેમ સર્વ પાપાનું મૂળ હિંસા છે, કર્માનું મૂળ. મિથ્યાત્વ છે, રાગાનું મૂળ ધાતુક્ષય છે, તેમ સર્વ અપરાધાનું મૂળ લાભ છે. અહા ! આ પૃથ્વી ઉપર લાભનું એકછત્ર સામ્રાજ્યપણું ! કે વૃક્ષા પણ નિધાન પામીને પાતાના મૂળાવડે તેને દાખી રાખે છે. દ્રવ્યના લેાભથી પાતાનાં પૂર્વનાં નિધાના ઉપર પચેન્દ્રિયાાદજીવા પણ મૂર્છાથી ઉત્પન્ન થાય છે. સર્પ, ઉંદર, ગ્રહગાધા, પિશાચ, પ્રેત, ભૂત, અને યક્ષાદિકા પણ નિધાન ભૂમિ ઉપર લાભથી કર્યો કરે છે. આભૂષણ, દ્યાન, અને વાષિકાદિકમાં મેાહ પામેલા દેવા મરીને ત્યાજ ઉત્પન્ન થાય છે. ક્રોધાદિકના વિજય કરી, ઉપશાંત માહપણું પામેલા યતિએ પણ લાભના અશથી તેવી ઉચ્ચ સ્થિતિથી નીચા પડે છે. ધનના લાભથી એક માસના અભિલાષી કુતરાઓની મા સગા ભાઈઓ પણ લડે છે. ગ્રામાદિની સીમાના લેાભને ઉદ્દેશીને દયા રહિત થઇ મેાટા રાજા પણ આપસમાં લડે છે. મેટું આશ્ચર્ય છે કે, આ લાભરૂપ ખાઇને જેમ જેમ પૂરવાની મહેનત કરાય છે તેમ તેમ તે પુરવાને બદલે ઉંડી જતી જાય છે. પાણીથી જેમ સમુદ્ન પૂરી શકાતા નથી. તેમ ત્રણ લેાકના રાજ્યથી પણ આ લાલ સમુદ્ર પૂરાતા નથી. લેાજન, આછાદનાદિ વિષયિક અનંત વિષયાના અનુભવ આજ પર્યંત કર્યો પણ હજી લેાલના એક અંશ પણ પૂરાયા નથી. આ સર્વ શાસ્ત્રોનું પરાવર્તન કરી મે તે એવા નિઊઁચ કર્યો છે કે, લેાલને આછે કરવા માટે બુદ્ધિમાનેએ યત્ન કરવા જોઇએ.
૧૯૬
કષાય જીતવાના ઉપાયેાના સગ્રહ કરી કહે છે. - सांत्या क्रोधो मृदुत्वेन मानो मायार्जवेन च । लोभवानीहया जेयाः कषाया इति संग्रहः ॥ २३ ॥ ક્ષમાએ કરી ક્રોધના, નમ્રતાએ કરી માનનેા, સરલતાએ કરી માયાના, અને અનિચ્છાએ (સતેણે) કરી લાભના જય કરવા. આ પ્રમાણે સર્વ કષાયાને જીતવાના સગ્રહ ખતાન્યેા. ૨૩.
ઇંદ્રિય જચ કર્યાં શિવાય કષાયના જય ન થાય તે વિષે. विनेंद्रियजयं नैव कषायान् जेतुमीश्वरः ।
t
હન્યતે જૈમન ગાર્ં ન વિના નહિતાનહમ્ ॥ ૨૪ - - -
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક એક ઈદ્રિયોની પરાધીનતાથી મરણ થાય છે. ૧૯૭
ઇદ્રિને જય કર્યા સિવાય કષાયે જીતવાને મનુષ્ય સમર્થ થતા નથી. કેમકે તેમ ન હતુની ઠંડી (ટાઢ) જાજ્વલ્યમાન અગ્નિ સિવાય હેણું શકાતી નથી.
अदांतैरिद्रियहयैश्चलैरपथगामिभिः । आकृष्य नरकारण्ये जंतुः सपदि नीयते ॥ २५ ॥ इंद्रियविजितो जंतुः कषायैरभिभूयते । वीरैः कृष्टेष्टकः पूर्व वप्रः कः कैन खंड्यते ॥ २६॥ कुलघाताय पाताय बंधाय च वधाय च ।
अनिर्जितानि जायते करणानि शरीरिणाम् ॥ २७ ॥
દમન નહિ કરેલા ચપળ અને ઉન્માર્ગે ચાલનારા ઇન્દ્રિયરૂપ ઘોડાઓ વડે ખેચાઈને પ્રાણિ તત્કાળ નરકરૂપ અરણ્યમાં લઈ જવાય છે. એમ ઇદ્રિવડે જીતાયેલે પ્રાણિ કષાય વડે કરી પણ પરાભવ પામે છે, કેમકે પહેલાં વીરપુરૂષે કિલ્લાની એક ઈટ ખેંચી કાઢયા પછી તે કિલ્લાને ક્યા કયા માણસ ખડિત નથી કરતા? અર્થાત્ અલ્પ સત્ત્વવાળા પ્રાણિઓ પણ તે કિલ્લો તેડી પાડે છે. નહિ જીતેલી ઇદ્રિય, દેહધારીઓને રાવણની માફક કુલના નાશ માટે, સૈદાસની માફક રાજ્યથી ભ્રષ્ટ કરવા માટે, ચડપ્રદ્યતની માફક બ ધનને માટે અને પવનકેતુની માફક વધને માટે થાય છે. ૨૫, ૨૬, ૨૭
એક એક ઈંદ્રિયની પરાધીનતાથી મરણ થાય છે તે
या
बछ.. की
मानवतन्मत्तमातंगतात्मत्युमामोति माहितः ।
वशास्पर्शमुखास्वादप्रसारितकरः करी । आलानवंधनक्लेशमासादयति तत्क्षणात् ॥२८॥ पयस्यगाधे विचरन् गिलन् गलगतामिषम् । मनिकस्य करे दीनो मीनः पतति निश्चितम् ॥ २९॥ निपतन्मत्तमातंगकपोले गंधलोलुपः । कर्णतालतलाघातान्मृत्युमामोति षट्पदः ॥३०॥ कनकच्छेदसंकाशशिखालोकविमोहितः । रभसेन पतन् दीपे शलभो लभते मृति ॥ ३१॥ हरिणो हारिणीं गीतिमाकर्णयितुमुध्धुरः । आकर्णाकृष्टचापस्य याति व्याधस्य वेध्यतां॥ ३२ ॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
ચતુર્થ પ્રકાશ,
एवं विषय एकैका पंचत्वाय निषेवितः । कथं हि युगपरपंच पंचत्वाय भवंति न ॥३३॥
હાથણ સંબંધી વિષય સુખના આસ્વાદ માટે સુંઢને પ્રસારણ (લાંબી) કરનાર હાથી આલાન સ્તંભ સાથે બંધનના કલેશને તત્કાળ પામે છે. અગાધ (ઉંડા) પાણીમાં રહેવાવાળ માછલે જાળની સાથે બાંધેલા લોઢાના કાટા ઉપર રહેલ માંસને ભક્ષણ કરતા દીન થઈ ધીવરેના હાથમાં સપડાય છે. મન્મત્ત હાથીના કપાળ ઉપરના ગંધમાં આસક્ત થઈ કપોલ ઉપર બેસતા તેના કાનના ઝપાટાથી ભ્રમર મરણ પામે છે. સુવર્ણના તેજ સરખા શિખાના પ્રકાશમાં મેહિત થયેલ પતંગીઓ રસવૃત્તિથી દીવામાં પડીને મરણ પામે છે. મને હર ગાયન સાંભળવામાં ઉત્સુક થયેલો હરિણા કાન પર્યંત ખેંચેલા વ્યાધના બાણથી વેધપણાને (મરણતાને) પામે છે. આ પ્રમાણે સેવેલો એક એક વિષય મરણ માટે થાય છે, તો એકી સાથે સેવવામાં આવતા પાંચ વિષયે મરણને માટે કેમ ન થાય? અર્થાત્ થાયજ૨૮–૩૩.
વિવેચન—ઇદ્રિના વિષયોને પરાધીન થએલા કેણું કણ વિડંબના નથી પામતા? શાસ્ત્રાર્થના જાણકારે, પણ ઇદ્વિયાધીન થએલા બાળકની માફક ચેષ્ટા કરે છે. આથી હવે બીજુ ઇંદ્રિયોનું નિંદનીયપણું અમે શું બતાવીએ? પિતાના સગાભાઈ આહુબલિ ઉપર પણ છદ્રિયાને પરાધીન થયેલા ભરતરાજાએ ચકે મૂકયું હતું. બાહુબલીને જય અને ભરતને પરાજય, આ
જ્ય અને પરાજય, જીતેલી અને નહિ જીતેલી ઈદ્ધિથી જ થયો હતે ઈદ્રિય વડે કરી અજ્ઞાની પશુઓ તે દંડાયા; પણ આ આશ્ચર્ય છે કે, શાંત મેહવાળા પૂર્વધરે પણ ઇંદ્રિયોથી દંડાય છે. ઇદ્રિયથી પરાભવ પામેલા દેવ, દાનવ, માન અને તપસ્વીઓ પણ નિંદનીય કર્મો આચરે છે. ઈન્દ્રિય પરાધીન મનુષ્ય નહિ ખાવાનું ખાય છે, નહિ પીવાનું પીવે છે અને અગમ્ય પણ ગમન કરે છે. ઇદ્રિાથી હણાયેલા માનવ, કુલ, શીળ, અને કરૂણાને ત્યાગ કરી, વેશ્યાનાં નીચ કર્મો અને દાસપણું પણ કરે છે. મોહાંધ મનુષ્યાની પદ્રવ્યમાં કે પરસ્ત્રીમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તે સ્વતંત્ર ઇદ્રિનું જ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
ક
ઇદ્વિજયને ઉપદેશ અને ઉપાય
૧૯૯ ચેષિત છે. જેનાથી હાથ, પગ, અને ઇદ્રિના છેદને મનુષ્ય પામે છે, તે ઈદ્વિને નમસ્કાર કરવા જેવું છે, અર્થાત્ તેને દૂરથી ત્યાગ કરવો જોઈએ. પોતે ઈદ્રિથી જીતાયેલે છે છતાં જે તેના સંબંધમાં બીજાને ઉપદેશ આપે છે, તેને જોઈને વિવેકી પુરૂષ હાથથી મુખ બંધ કરીને હસે છે, અર્થાત તેની અજ્ઞાનતાને અથવા પરોપદેશ કુશળતાને ધિક્કારે છે.
ઈદ્રિયજયને ઉપદેશ અને ઉપાય. तदिद्रियजयं कुर्यान्मनःशुद्धया महामतिः । यां विना यमनियमैः कायक्लेशो वृथा नृणां ॥३४॥
માટે બુદ્ધિમાન મનુષ્યોએ મનની શુદ્ધિ કરવે કરી ઇન્દ્રિઓને વિજય કરે. મનની શુદ્ધિ સિવાય મનુષ્યને ચમ નિયમોવડે કરી ફેગટ કાય કલેશ થાય છે. ૩૪.
મનને વિજયન કરવાથી થતા ગેરફાયદા, મનાલન ગ્રાનપરે નિરાશા अपातयति संसारावर्तगर्ते जगत्रयीं ॥ ३५ ॥ सप्यमानांस्तपो मुक्तौ गंतुकामान् शरीरिणः। वात्येव तरलं चेतः क्षिपत्यन्यत्र कुत्रचित् ॥ ३६ ॥ अनिरुद्धमनस्कः सन् योगश्रद्धांदधाति यः। पद्भयां जिगमिषुग्राम स पंगुरिव हस्यते ।। ३७ ॥ मनोरोधे निरुध्यते कर्माण्यपि समंततः।
अनिरुद्धमनस्कस्य प्रसरंति हि तान्यपि ॥ ३८॥ નિઃશંક અને નિરંકુશપણે ભમતે આ મનરૂપી રાક્ષસ આવર્તવાળી સંસારરૂપ ખાડમાં ત્રણ જગતનાજીને પાડે છે. વળી ક્ષે જવાની ઈચ્છાથી કઠોર તપસ્યાવાળા મનુષ્યોને આ ચપળ મન વાયરાની માફક કોઈ જુદે ઠેકાણે રેકી દે છે, માટે મનને શક્યા કે સ્વાધીન કર્યા સિવાય જે માણસ ભેગી થવાનો નિશ્ચય રાખે છે તે જેમ પાંગળે માણસ પગવડે ગ્રામાન્તર જવાની ઈચછા રાખતા હાંસી પાત્ર બને છે, તેમ તે જગતજીને હાંસીપાત્ર થાય છે. મનને
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦e. . ચતુર્થ પ્રકાશ રેકવાથી સર્વ બાજુથી આવતાં કર્મો પણ રોકાઈ જાય છે અને જેણે મન કર્યું નથી તેવા માણસને તેજ કર્મો વૃદ્ધિ પામે છે. ૩૫ થી ૩૮
मनःकपिरयं विश्वपरिभ्रमणलंपटः ।
नियंत्रणीयो यत्नेन मुक्तिमिच्छभिरात्मनः ॥ ३९ ॥ કર્મોથી પોતાની મુક્તિ મેળવવાના ઈચ્છક મનુષ્યએ વિશ્વમાં પરિભ્રમણ કરવામાં લપટ આ મનરૂપ વાંદરાને પ્રયત્નથી રેકી રાખો.૩૯
મન શુદ્ધિ કરવાની જરૂર दीपिका खल्वनिर्वाणा निर्वाणपथदर्शिनी। પામનાર શુદ્ધિ સમાd મનીષfમા ૪૦ | सत्यां हि मनसःशुद्धौ संत्यसंतोऽपि यद्गणाः। संतोऽप्यसत्यां नो सति सैव कार्या बुधैस्ततः॥४१॥ मनाशुद्धिमबिभ्राणा ये तपस्यति मुक्तये । त्यक्त्वा नावं भुजाभ्यां ते तितीर्षति महार्णवं ॥४२॥ नपस्विनो मनःशुद्धिं विना भूतस्य सर्वथा । ध्यान खलु मुधा चक्षुर्विकलस्येव दर्पणः ॥ ४३ ॥ तदवश्य मनःशुद्धिः कर्तव्यां सिद्धिमिच्छता। तप:श्रुतयमप्रायः किमन्यैः कायदंढनैः ॥ ४४॥ मनःशुद्धयैव कर्तव्यो रागद्वेषविनिर्जयः। कालुष्य येन हित्वात्मा स्वस्वरूपेऽवतिष्ठते ॥ ४५ ॥ વિદ્વાન પુરૂએ એક મન શુદ્ધિનેજ મેક્ષ માર્ગ દેખાડનારી અને નહિ ઝાય તેવી દીપીકા (દીવી) કહેલી છે. જે મનશુદ્ધિ વિદ્યમાન હોય તે અવિદ્યમાન ગુણો પણ આવી મળે છે. અને ગુણે વિદ્યમાન હોય છતાં જે મનઃશુદ્ધિ ન હોય તો તે ગુણે છેજ નહિ (અર્થાત્ તે ગુણે ચાલ્યા જવાના અથવા છે તો તે નકામાં (છે) માટે વિદ્વાનોએ મનશુદ્ધિ અવશ્ય કરવી. મનશુદ્ધિને ધારણ કર્યા સિવાય જેઓ મિક્ષ મેળવવા માટે તપશ્ચર્યા કરે છે તેઓ પિતાને મળેલી નાવનો ત્યાગ કરીને ભુજાઓ વડે કરી મહાન સમુદ્રને તરવાને ઈચ્છે છે. આંધળા માણસને દર્પણ દેખાડવું જેમ નિરર્થક છે તેમ મનની થોડી પણ શુદ્ધિ થયા સિવાયનું તપસ્વી
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગ દ્વેષ જીતવાનો ઉપાય,
૨૯૧ એનું ધ્યાન નિરર્થક છે. માટે મેક્ષની ઈચ્છા રાખનારાઓએ અવશ્ય મનની શુદ્ધિ કરવી જોઈએ. તે શુદ્ધિ સિવાય બીજાં તપ, શ્રુત અને યમાદિ અને (પાંચ મહાવ્રતાદિ)થી કરી કાયાને દંડવે કરી (દુખી કરે કરી) શું સાધ્ય થવાનું છે? અર્થાત્ મન શુદ્ધિ સિવાય તે કેવળ સંસાર વધારવાનાં કારણે સરખા છે. મન શુદ્ધિ માટે રાગ દ્વેષને વિજયકર, કે જેથી આત્મા મલિનતાને ત્યાગ કરી સ્વરૂપમાં ( સ્વાભાવિક સ્થિતિમાં ) રહી શકે. ૪૦ થી ૪૫
રાગદ્વેષનું દુર્ભયપણું. आत्मायत्तमपि 'स्वांतं कुर्वतामत्र योगिनां । रागादिभिः समाक्रम्य परायत्तं विधीयते ॥ ४६॥ रक्ष्यमाणमपि स्वांत समादाय मनाग्मिषं । पिशाचा इव रागाद्याश्छलयति मुहुर्मुहुः ॥४७॥ रागादितिमिरध्वस्तज्ञानेन मनसा जनः । अंधेनांध इवाकृष्टः पात्यते नरकावटे॥४८॥
આત્માને આધીન કરતાં પણ યોગીઓના મનને રાગ દ્વેષ મહાદિ (રક્ત, દ્વિષ્ટ અને મૂઢતા વડે) દબાવી દઈ તેને પરાધીન કરી દે છે. યમનિયમાદિકે કરી તેનું (મનનુ) રક્ષણ કરતાં છતાં પણ કાઈક બાનુ કાઢીને પિશાચની મા રાગદ્વેષાદિ તેને વારંવાર છળી લે છે. રાગદ્વેષાદિ અધકાર વડે જ્ઞાનઆલેકિન (જ્ઞાનપ્રકાશનો) નાશ કરનાર મન જેમ આધળે આધળાને ખેચીને ખાડામાં નાખે છે તેમ મનુષ્યોને નરકરૂપ ખાડામાં પાડે છે ૪૬, ૪૭,૪૮,
રાગ દ્વેષ જીતવાનો ઉપાય. अस्ततद्भरतः पुंभिनिर्वाणपदकांक्षिभिः । विधातव्यः समत्वेन रागद्वेष द्विषजयः ॥४९॥
માટે નિર્વાણપદના ઈચ્છક પુરૂષોએ સાવધાન થઈ સમભાવ રૂપ શસ્ત્ર વડે રાગ દ્વેષ રૂપ શત્રુને વિજ્ય કર–૪૯
अमंदानंदजनने साम्यवारिणि मज्जतां। .
जायते सहसा पुसा रागद्वेषमलक्षयः ॥५०॥ ચા. ૨૬
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રકાશ
प्रणिति क्षणार्धेन साम्यमालव्य कर्म तत् । यन्न हन्यान्नरस्तीव्रतपसा जन्मकोटिभिः ॥ ५१ ॥ તીવ્ર યા મહાન્ આનંદ ઉત્ત્પન્ન કરવા માટે સમભાવ રૂપ પાણીમ સ્નાન કરનાર પુરૂષને અકસ્માત્ રાગદ્વેષ રૂપ મળનો ક્ષય થાય છે સમભાવનું અવલંબન કરીને એક મુહૂતમાં પ્રાણીઓ જે કર્મને નાશ કરે છેતે કર્મો સમભાવ વિના તીવ્ર તપસ્યાવાળાં કરાડા વર્ષો વડે કરીને પણુ નાશ કરી શકાતાં નથી, ૫૦-૫૧.
૨૦૧
સમભાવથી કર્મો કેવી રીતે નાશ થાય ? कर्म जोवं च सरिएं परिज्ञातात्मनिश्चयः । विभिन्न कुरुने साधुः सामायिकशलाकया ।। ५२ ॥ જેમ Àષ દ્રવ્યથી (ચિકણી વસ્તુથી) જોડાયેલું પત્રાદિ વાંસ પ્રમુખની સળીથી જુદું કરી શકાય છે તેવી રીતે કર્મ અને જીવ આપસમા જોડાયેલાં છે, તેવા નિર્ણય કરીને સાધુએ સમભાવ રૂપ શલાકા (શળી) વડે કરી કર્મ અને જીવને જુદાં કરે છે. પર.
આત્મનિશ્ચયના બળથી કેવળ ર્માંજ ખપાવે છે ( જુદાં કરે છે ) એટલુજ નહિ પણ આત્મામાં પરમાત્મપણું પણ દેખે છે.
रोगादिध्वांतं विध्वंसे कृते सामायिकांशुना । स्वस्मिन् स्वरूप पश्यंति योगिनः परमात्मनः ॥ ५३ ॥ સમાત્ર ૩૫ સૂર્ય વડે રાગાદિ અધકારનો નાશ કર્યો તે ચેાગીએ પાતાને વિષે પરમાત્માનું સ્વરૂપ જીવે છે. ૫૩.
સમભાવના પ્રભાવ.
स्त्रियंति जंतवो नित्यं वैरिणोपि परस्पर । अपि स्वार्थकृते साम्यभाजः साधोः प्रभावतः॥ ५४ ॥ પોતાના સ્વાર્થને માટે પણ સમભાવનુ સેવન કરતા સાધુઓના પ્રભાવથી નિત્ય વેર ધારણ કરનારા પ્રાણિઓ પણ આપસમાં સ્નેહભાવ ધારણ કરે છે. (આ સર્વ સમભાવનોજ પ્રભાવ છે.) ૫૪.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામભાવ કેવા નિમિત્તેથી ઉત્પન્ન થાય ૨૦૩ વિવેચન–હાનિકપણે રહેલા, ચેતન્યાચેતન્ય પદાર્થોમાં જેઓનું મન મુંઝાતું નથી, તેઓનેજ સમપણું હોય છે. કેઈએ ચંદનથી વિલેપન કર્યું. અને કોઈએ હથીયારથી છેદન કર્યું, એ અને પ્રસંગમાં ચિત્તવૃત્તિ હર્ષ શેક વિનાની રહે તો તેમાં અને નુપમ સામ્યપણું રહેલું સમજે. અભીષ્ટ સ્તુતિ કરનાર અને રેષાંધ થઈ શ્રાપ આપનાર ઉપર જે સમદષ્ટિ હેય તે તે સમભાવનું અવગાહન કરી શકશે મોટું આશ્ચર્ય છે કે, કઈ લેવા દેવા સિવાય સમભાવથી નિવૃત્તિ પણ મેળવી શકાય છે. વર્ગ મોક્ષાદિ પરેક વસ્તુને અપલાપ અગ્નાર નાસ્તિકો પણ સમભાવથી ઉત્પન્ન થતા અને તે બુલજ કરે છે. 'વિઓના પ્રલાપ માત્ર અમૃતના નામ ઉપર તમે શા માટે સુ ઝાઓ છો? પણ સ્વસવેદ્ય સામ્યામનનુ જ તમે પાન કરે. અરે ! બાવા, પીવા, પહેરવા વિગેરે રોથી વિમુખ થયેલા મુનિએ પણ આ સામ્રામૃતનું પાન ચથી ઇચ્છાએ નિરતર કરે છે. પણ તે સામ્યપણુ તેજ કે કલ્પવૃક્ષની માળા ગળામા આવી પડે, કે મણિધર સર્વ ગળામાં વિટાઈ વળો, એ બેઉ સ્થળે અબી દષ્ટિ હોવી જોઈએ. માટે હે ભવ્યો! જેના હોવાથી જ્ઞાનાદિ રત્નો સફળ છે અને જેના અભાવે તે નિષ્ફળ છે, તે સામ્યતાનો તમે આશ્રય કરે. ૪૫. અહીં શિષ્ય શંકા કરે છે કે સમભાવ કેવા નિમિત્તાથી ઉત્પન્ન થાય? આચાર્ય શ્રી ઉત્તર આપે છે. साम्यं स्यान्निर्ममत्वेन तत्कृते भावना: श्रयेत् । अनित्यनामशरणं भवमेकत्वमन्यतां ॥५५॥ अशौचमाश्रवविधिं सबरं कर्मनिर्जरां। धमस्वाख्याततां लोकं द्वादशी वोधिभावनां॥५६॥
સામ્યપણું (સમભાવ) નિર્મમત્વવડે કરી થાય છે અને તે નિર્મમત્વતા માટે ભાવનાને આશ્રય કરે. ભાવનાઓ બાર છે તે અનુક્રમે બતાવે છે. અનિત્ય ૧. અસરણું ૨. સસાર ૩. એકત્વ ૪. અન્યત્વ ૫. અશુચિ ૬. આશ્રવ ૭. સંવર ૮. કર્મનિર્જરા ૯. ધર્મઆખ્યાત ૧૦. લોક ૧૧. અને બોધિભાવના. ૧૨, ૫૫–૫૬.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રકાશ,
પહેલી અનિત્ય ભાવનાનું સ્વરૂપ. यत्प्रातस्तन्न मध्याह्ने यन्मध्याह्ने न तन्निशि । निरीक्ष्यते भवेऽस्मिन् हा पदार्थानामनित्यता ॥ ५७ ॥ शरीरं देहिनां सर्वपुरुषार्थानिबंधनम् । प्रचंडपवनोद्धूत घनाघन विनश्वरम् ॥ ५८ ॥ कल्लोलचपला लक्ष्मीः संगमाः स्वप्नसंनिभाः । वात्याव्यतिकरोत्क्षिप्ततूलतुल्यं च यौवनम् ॥ ५९ ॥ इत्यनित्यं जगद्वृत्तं स्थिरचित्तः प्रतिक्षणम् । तृष्णाकृष्णाहिमंत्राय निर्ममत्वाय चिन्तयेत् ॥ ६० ॥ હા ! હા । જે વસ્તુની સૈાદર્યતા (યા સ્થિતિ) પ્રાત:કાળમાં છે તે મધ્યાન્હ વખતે રહેતી નથી અને જે મધ્યાન્હે દેખાય છે તે રાત્રી એ દેખાતી નથી. આ સસારમાં એવી રીતે પદાર્થોની અનિત્યતા દેખાય છે. જે શરીર પ્રાણીઓને સર્વ પુરૂષાર્થ સિદ્ધિનું કારણ છે, તે શરીર પણ પ્રચ ડ પવનથી છિન્નભિન્ન કરી નાખેલ વાદળ સરખું વિનશ્વર છે. સમુદ્રના કલ્લેાલે (મેાજા એ)ની માફક લક્ષ્મી ચપળ છે, સ્વજનાદિના સચેગે સ્વગ્ન સરખા છે, અને યાવન વાયરાના સમૂહથી ઉડાડેલ ૠતુલની તુલનાવાળુ છે. આ પ્રમાણે અનિત્ય જગત્ સ્વરૂપને સ્થિર ચિત્ત કરી ક્ષણ ક્ષણુ પ્રત્યે તૃષ્ણારૂપી કૃષ્ણસર્પને મત્રતુલ્ય નિર્દેમત્વ થવા માટે ચિ તવવુ. ૫૭-૬૦
વિવેચન—પાતા તરફથી, પર તરથી, ચા સર્વ દિશા તરથી આપદાએ જ્યા આવી પડે છે, તેવા આ સ સારમા કૃતાંતના દાંત રૂપ ચત્રમા પડેલા પ્રાણીએ દુ:ખે જીવે છે. વજ્રના જેવા મજબુત દેહા ઉપર પણ અનિત્યતા આવી પડે છે, તે કેળના ગર્ભ જેવા અત્યારના અસાર દેહેાની તે વાતજ શી કરવી ? મરણ રૂપ વ્યાઘ્રના સુખમા પડેલા જીવાનુ મત્ર, તંત્ર આષધાર્દિકે કરી રક્ષણ થતુ નથી. વૃદ્ધિ પામતા જીવાને પ્રથમ જરા, અને પછી મરણ સપાટામા લે છે પાણીમા પરપેટા ઉત્પન્ન થઈ થઈને વિલય થાય છે, તેમ પ્રાણિઓના દેહા ઉત્પન્ન થઇ થઇ વિલય થાય છે. ગુણામાં દાક્ષિણ્યતા, અને દાષા ઉપર દ્વેષ આ મરણુને છેજ નહિ એ તા દાવાનળની માફ્ક સુકુ કે લીલુ, સદોષ કે નિર્દોષ સર્વના
૨૦૪
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશરણ ભાવનાનું સ્વરૂપ,
૨૦૫
સંહાર કરે છે. સંસાર વાસનાથી મોહિત થઈ તું એમ નિશ્ચય ન કરીશ કે, કોઈ પણ ઉપાયથી આ દેહનું રક્ષણ કરીશ, કેમકે જેઓ પૃથ્વીનું છત્ર, અને મેરૂ પર્વતને દંડ કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવતા હતા તેઓ પણ પિતાનું કે પરનું મરણથી રક્ષણ કરવા સમર્થ થયા નથી. આ અનિત્ય યવન મનુષ્યને બળ, રૂપ વિગેરે બતાવી ધીરજ આપે છે, તે પણ જરાએ કરી જર્જરિત થાય છે. ઘણા સંક્લેશથી પેદા કરેલું અને ઉપગ ન લેતાં સારી રીતે રક્ષણ કરેલું ધન પણ ક્ષણ માત્રમાં વિનાશ પામે છે. ધનના નાશ પામવામાં કે પર્યાયાંતર થવામાં, પાણીના પપેટા,કે વીજળી સિવાય બીજી ચપળતાવાળી કઈ ઉપમા આપી શકાય ? સંગોવિયાગથી ભરપૂર છે. સંપદા તે વિપદાજ છે. આમ નિરંતર અનિત્યતાને ભાવનાર, અનિત્ય સંસ્કારથી વાસિત થતાં, વહાલો પુત્ર મરણ પામ્યા હોય તે પણ શેક કરતા નથી, ત્યારે મૂઢ માણસે માટીનું વાસણ ભાગતાં પણ રૂદન કરે છે. આમ આત્મા સિવાય દરેક વસ્તુની અનિત્યતા વિચારવી.
અશરણ ભાવનાનું સ્વરૂપ, इंद्रोपेंद्रादयोऽप्येते यन्मृत्योर्योति गोचरं । अहो तदंतकात के कः शरण्यः शरीरिणां ॥ ६१॥ पितुर्मातुः स्वसुतस्तनयानां च पश्यतां । अत्राणों नीयते जंतुः कर्मभिर्यमसद्मनि ॥ ६२ ॥ शोचंते स्वजनानंत नीयमानान् स्वकर्मभिः । नेष्यमाणं तु शोचंति नात्मानं मूढबुद्धयः ॥ ६३ ॥ संसारे दुःखदावाग्निज्वलज्ज्वालाकरालिते । वने मृगार्मकस्येव शरणं नास्ति देहिनः ॥६४॥
અરે! જ્યારે ઈદ્ર અને ઉપેદ્ર વાસુદેવાદિ પણ જે મૃત્યુને આધીન થાય છે તે મરણુભય આવ્યે છતે આ પામર પ્રાણિઓને કોનું શરણું? પિતા, માતા, બેન, ભાઈ અને પુત્રાદિનાં જોતજોતામાંજ શરણ રહિત આ પ્રાણિને કર્મો યમના ઘર પ્રત્યે (ચાર ગતિને વિષે) લઈ જાય છે. પિતાના કર્મોવડે કરી અંત પમાડાતા (મરણ પામતા)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
ચતુર્થ પ્રકાશ
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
સ્વજનેને જોઈને મૂઢ બુદ્ધિવાળા લેક શેચ કરે છે. પણ પિતાનેતે કર્મો થોડા વખતમાં લઈ જશે તેને માટે તે બીલકુલ શાચ કરતા નથી, એ અફસનું કારણ છે. દુઃખરૂપી દાવાનળની બળતી જવાળાઓથી ભયંકર આ સંસારરૂપ વનમાં મૃગના બાળકની માફક પ્રાણિઓને (ધર્મ સિવાય) કાઈનું શરણ નથી. ૬૧ થી ૬૪.
વિવેચન—આયુર્વેદાદિના અઈગને જાણનાર રાજવેઅને મૃત્યુંજય મંત્ર વડે મત્રવાદીઓ પણ આ દેહનું મરણથી રક્ષણ કરી શક્તા નથી ખડ્ઝના પીરામાં રહેનારા અને ચતુરંગ એનાથી વિટાએલા રાજાને પણ રાંકની માફક મરણ ખરી જાય છે, તે અન્યની શી વાત કરવી ? સગર ચકવર્તિના સાઠ હજાર પુત્રને તૃણની માફક જ્વલનપ્રભ દેવે બાળીને ભસ્મ કરી દીધા. પચીશ હજાર દેવાથી સેવન કરાતે ચક્રવર્તિ પિતાનું રક્ષણ કરવા સમર્થન થયે જીંદકાચાયના પાંચસો શિએને પાપી પાલકે ઘાણીમાં ઘાલી માયાં. પણ મરણથી બચાવવા કાઈ સમર્થ ન થયે. જેમ મરણના પ્રતિકારને જનાવરે નથી જાણતા તેમ મનુ પણ ન જાણે તે તે મનુષ્યપણું ધિક્કારને પાત્ર છે. અહા! શું પરાક્રમી પુરૂની પણ પરા ધીન દશા 'એક પગ માત્ર ઉપકરણથી જેણે આખી દુનિયાને જીતી હતી, તેવા વીર પુરૂષે પણ મરણ પાસે આવ્યે દીન થઈમેલામા આંગળીઓ ઘાલે છે. સ્નેહથી ખેંચીને જેને ઈદ્ર મહારાજ પણ અર્ધાસને બેસાડતા તેવા શ્રેણિકાદિ મહારાજાઓ પણ વર્ણવી ન શકાય. તેવી ઘોર દશા પામ્યા! ખગ ધારાની માદ્ધ તીક્ષણ વ્રત પાળનાર મુનિઓ પણ તેને પ્રતિકાર નથી કરી શકતા. માટે જ આ વિશ્વ અશરણ્ય, અરાજક અને નિર્ણાયક છે. એમાં એક નાનામાં નાના કીડાથી લઈને દેવે પર્યંતના સર્વ જીવોથી ભરપુર આ આખું જગત શરણ રહિત, કર્મોને યા જન્મ મરણને પરાધીન છે એક ધર્મનું -શરણ તેજ ગુણ ગતિ આપી, કર્મની જાળથી છોડાવી, જન્મ મર‘ણથી મુક્ત કરી ખરું સુખ કે શરણ આપનાર છે, માટે હે ભવ્યા! કર્માધીન જાને આશ્રય મૂકી એક ધર્મનો આશ્રય તમે સ્વીકારે, જેથી અક્ષય સુખ મળે.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
રસાર ભાવનાનું સ્વરૂપ,
૧૦૭
સંસાર ભાવનાનું સ્વરૂપ, श्रोत्रियः श्वपचः स्वामी पतिव्रह्मा कृमिश्च सः। संसारनाट्ये नटवत् संसारी इंत चेष्टते ॥६५॥ न याति कनमां योनि कतमां वा न मुंवति । संसारो कर्मसंबंधादवक्रयकुटीमित्र ॥६६॥ समस्तलोकाकाशेऽपि नानारूपैः स्वकर्मभिः। वालाग्रमपि तन्नास्ति यन स्पृष्ट शरीरिभिः ॥६७ ॥
આ સંસારની અનેક નિઓમાં પરિભ્રમણ કરવારૂપ નાટક કર્મમાં નટની માફક સ સારી છે ચેષ્ટા કરે છે અહે ! તેમાં વેદન પારગામી પણું મરી કમાણે ચડાળ થાય છે. સ્વામી મરીને સેવક થાય છે, અને પ્રજાપતિ કમી આદિપણે ઉત્પન્ન થાય છે. સંસારી છે કર્મના સંબધથી ભાડાની કેટડીની માફક કઈ એનિમાં પ્રવેશ કરતા નથી કે કઈ યોનિનો ત્યાગ નથી કરતા? અર્થાત દરેક સ્થળને ત્યાગ કરે છે અને તેમાં પ્રવેશ પણ કરે છે. આ સમસ્ત લોકાકાશની આ દર એક વાળાગ્ર જેટલો પણ એ ભાગ નહિ મળી શકે કે પોતાના કર્મો વડે અનેક રૂપો ધારણ કરી આ પ્રાણીઓએ તે સ્થળનો સ્પર્શ ન કર્યો હોય. (એમ સ સારપરિભ્રમણના સંબ ધમાં વિચારવું તે સ સાર ભાવના) ૬૫-૬૬–૭.
વિવેચન-સંસારી જી નરક તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવ એમ ચાર પ્રકારનાં છે, પ્રાયે સર્વ જીવે દુ:ખથી ભરપૂર અને કર્મ સબધથી પીડાયેલા આ જગતમાં પરિભ્રમણ કર્યો કરે છે.
પહેલી ત્રણ નરકમાં શીત અને પાછળની ચાર નરકમાં ઉણ વેદના નરકના જીવ અનુભવે છે. જે નરકની ઉષ્ણતામાં લેઢાનો પર્વત નાખવામાં આવ્યો હોય તો તે પણ પીગળી જાય. તેટલી ગરમી ત્યાં નરકના જીવ સહન કરે છે. તેમજ અન્ય અન્ય દ્વેષ ભાવથી કે પૂર્વના વૈરથી મારામારી કરી નારકીઓ દુઃખી થાય છે. વળી પરમાધામી દેવે તેને દુઃખ આપે છે. આમ ત્રણ પ્રકારનાં દુઃખને ભેગવતા નારકીના છ દુઃખે જીવે છે.
તિર્યંચગતિમાં પ્રવિપણે ઉત્પન્ન થયેલા છેને હળાદિકે વિદારવે કરી, પાણીના પ્રવાહમાં ભીંજાવે કરી, અગ્નિથી દહન કરવે કરી,
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
. ચતુર્થ પ્રકાશક અને અનેક વિજાતીય, દ્રવ્યું છેદન ભેદને કરવે કરી દુઃખ અનુભવવું પડે છે.
પાણપણે ઉત્પન્ન થએલા છે, સૂના તાપે કરી, ધૂળ પ્રમખથી સાવે કરી, ક્ષારાદિકની મિશ્રતાએ કરી તૃષાવાળા જીવોના પીવે કરી, દુ:ખે અનુભવે છે. - અનિપણે ઉત્પન્ન થએલા જીવો. પાણીથી અઝાવે કરી. ઘણ પ્રમુખથી કુટેવે કરી, અને ઈધણું પ્રમુખથી ખાળવે કરી દુઃખી થાય છે.
વાયુપણે પેદા થએલી છ વીજ પ્રમુખેથી ઝંપટા કરી, શીત ઉણાદિ દ્રવ્યના સાગે કરી, આપસમાં પછડાવે કરી મરણદિક અનુભવે છે.
વનસ્પતિના છે, છેદાવું, ભેદવું, અગ્નિથી પચવું, પીલાવું, અ ન્ય ઘસાવું, વાયગપ્રમુખથી ભંગાવું, દાવાનળ પ્રમુખથી બળવું, અને પાણીના પૂરવડે ઉન્મેલન થવું વિગેરે કારણેથી અસહ્ય દુકાનો અનુભવ કરે છે.
બે ઈદ્રિય ત્રિઈદ્રિય ચારેદ્રિય વિગેરે વિકલેન્દ્રિય જી કઈ ઔષધાદિકથી, કઈ પગ પ્રમુખથી મર્દન થવે કરી, માર્જન કર કરી, અને કોઈ તાડનાદિકે કરી દુ ખ અને મરણ અનુભવે છે.
પંચેન્દ્રિય જીવો મૃગાદિ વ્યાંધ પ્રમુખના પ્રહાર કરી, નાનાં જનાવરે માંસાહારી મોટા જનાવરના ભક્ષ્ય તરીકે તેમજ ટાઢ, તાપ, વેરસાદ, અગ્નિ, અને શસ્ત્રાદિકે કરી સર્વ ઠેકાણે ત્રાસ પામતાં કેવલ ખાને અનુભવ કરે છે. * મનુષ્યમાં અનાર્ય પણે ઉત્પન્ન થએલા છે એટલાં તે પાપ કરે છે કે જેનું વર્ણન કરવું અશક્ય છે આર્યપણે ઉત્પન્ન થયેલા પણ અનાય ચેષ્ટાવાળા દુઃખ, દારિદ્ર અને દુર્ભાગ્યથી દગ્ધ થએલા દુખે જીવેત પૂરું કરે છે. પરપ્રેગ્યતાથી પરાધીન થએલા રોગ, જન્મ, જરા, મરણોદિથી રસાયેલા, નીચ કર્મોથી કંદર્થના પામેલા, દીનદશા પામેલા માસ દુખે જીવે છે. અગ્નિના વર્ણ સરખી તપાવેલી સૂઈ - વડે દરેક રસ ભેદવામા આવે તેના કરતાં આઠગણું દુખ ગર્ભવાસનું
છે. બાલપણામે મૂત્ર વિષ્ટામા પડયા રહેવે કરી, યેવનાવસ્થામાં વિષયાદિમાં અધ બની,અથવા વિષયાદિનો વિગે કરી, અને વૃદ્ધાવસ્થાનાં ખાંશી, શ્વાસ, ઇઢિાની હતાધડે દુઃખ અનુભવે છે.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર ભાવનાનું સ્વરૂપ,
રે,
બાલ્યાવસ્થા વિછાના શુકર સરખી, ચાવનાવસ્થા મદન પરાધીન ગર્દભ સરખી, અને વૃદ્ધાવસ્થા જરત બળદ સરખી, મનુ ગુજારે છે. પણ ધર્મ સિવાય પુરૂષ પુરૂષ થઈ શકતો નથી.
બાલ્યાવસ્થા માતાનું મુખ જોવામાં, યુવાવસ્થા સ્ત્રીનું મુખ જેવામાં અને વૃદ્ધાવસ્થા પુત્ર મુખ જોવામાં મૂર્ણ મનુષ્ય કાઢે છે પણ અંતર્મુખ થઈ શકતો નથી એજ શોચનીય છે.
સેવા, કર્ષણ, વાણિજ્ય, અને પાશુપાવ્યાદિ કર્મ કરવે કરી ધનની આશામાં વિફળ થયેલા મનુષ્ય પોતાનું જીવન નિરર્થક કરે છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રના ભાજન તુલ્ય મનુષ્યજન્મમાં પાપી પુરૂ પાપ તુલ્ય મદિર ભરે છે. સ્વર્ગ, મોક્ષની પ્રાપ્તિના કારણ રૂપ મનુષ્ય જન્મ પામીને નરકની પ્રાપ્તિ રૂપ કર્મ કરવે કરી મનુષ્ય જન્મ ફિગટ હારે છે એ મહાન અોસની વાત છે.
શે, આમ,વિષાદ, ઈર્ષ્યા, અને દીનતાદિથી હતબુદ્ધિવાળા દેને, દેવલોકને વિષે પણ દુખનું સામ્રાજ્ય અનુભવાય છે. પરજન્મના જીવિત તુલ્ય અપર દેવોની મહાન દ્ધિને જોઈને સ્વલ્પ ત્રિદ્ધિવાળા દેવ શેર કરે છે અરે! પૂર્વે કાંઈ વિશેષ સુકૃત અમે ન કર્યું તેથી અહી આભિગિક (ચાકર) દેવપણું અમે પામ્યા. વિશેષ લક્ષ્મીવાન દેને જોઈ હલકી અદ્ધિવાળા દેવે આ પ્રમાણે વિષાદ કરે છે. બીજા મહર્તિક દેવની પી, વિમાન, રત્ન, અને ઉપવનાદિક સંપદા જોઈ ઈર્ષ્યા અનળથી રાત્રિ દિવસ દેવો બન્યા. કરે છે. પુણ્યથી મળેલા દેવલોકમાં પણ કામ, ક્રોધ, અને ભયાતુર દેવ ત્યાં પણ સુખ અનુભવી શકતા નથી. ચ્યવન (મરણ) સમય નજીક આવતાં અમ્લાન માળા ગ્લાનિ પામે છે, કલ્પવૃક્ષો ચાલતાં દેખાય છે, નિદ્રા આવે છે, રેગ વિના શરીરની સધિઓ ત્રુટે છે, દીનતા થાય છે, અને જ્ઞાનદષ્ટિથી આગામી કાળમાં ગર્ભવાસમાં અનુભવવામાં આવનાર દુઃખોને જોઈ ત્રાસ પામે છે. આમ ચાર ગતિમાંથી કોઈ પણ ગતિમાં સુખને લેશ માત્ર નથી. પણ કેવળ શારીરિક યા માનસિક દુઃખેથી ભરપૂર આ સંસાર છે એમ જાણું નિર્મતત્વ થવા માટે પ્રયત્નપૂર્વક આ ભવભાવનાને વારવાર સ્મરણમાં રાખવી.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
* *
ના
ર૧૦
ચતુર્થ પ્રકાશ
એકત્વ ભાવના, एक उत्पद्यते जंतुरेक एव विपद्यते । कर्माण्यनुभवत्येकः प्रचितानि भवांतरे ॥६८॥ अन्यैस्तेनार्जितं वित्तं भूयः संभूय भुज्यते । स त्वेको नरककाडे क्लिश्यते निजकर्मभिः ॥ ६९ ॥,
આ જીવ ભવાંતરમાં એકલેજ ઉત્પન્ન થાય છે, એકજ મરણ પામે છે, અને પોતે એકઠાં કરેલ કર્મો (આ ભવમાં યા) ભવાંતરમાં એક્લો અનુભવે છે. એક ઉપાર્જન કરેલું ધન બીજા અનેક કુટુંબી આદિ એકઠા થઈ જાય છે, છતાં તે પાપ કરી ધન ઉપાર્જન કરનાર પિતાનાં વડે કરી નરકમ એકલેજ કલેશ પામે છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરી વિરક્તતા પામવી તે એકત્વ ભાવના) ૬૮ ૬૯.
વિવેચનદુખરૂપ દાવાનળથી ભયકર વિસ્તારવાળા સંસારરૂપ કાનનમાં કર્મથી પરાધીન આ આત્મા એ પરિભ્રમણ ક્યા કરે છે. આ ધન, સ્વજનાદિ ઉપાધિ અહી જ મૂકી ભભવમા એકલુંજ ભટકવું પડે છે. પૈસાને માટે યા સ્વાર્થ માટે ન સગાં હોય તે પણ સગાં થતા આવે છે, પણ કોઈ આફત આવી પડી હોય ત્યારે દુ:ખને અનુભવ તે એક પિતાનેજ કરવા પડે છે. જેમ લીલાં ફળફુલવાળા વૃક્ષોનો યા જ ગલોનો આશ્રય હજારે પ્રાણિયો લે છે, પણ વૃક્ષ મૂળથી ઉખડી ગયું હોય કે વનમા દાવાનળ લાગ્યો હોય તે તત્કાળ તે વૃક્ષનો કે વનનો ત્યાગ કરી પ્રાણિઓ બીજાને આશ્રય લે છે, તેમ સ્વાર્થ ન સરવાથી કે પૂર્ણ થવાથી પ્રાણિઓ પોતપોતાને રસ્તે પડે છે અને વૃક્ષની કે વનની માફક પાપ કરનાર દુઃખાદિને અનુભવ કરે છે છ ખંડ પૃથ્વીનું સામ્રાજ્ય, નવનિધાન, ચાદ રત્ન, અને હજારે અનેઉરીને ત્યાગ કરી ચકવર્તિ જેવા મહાન પરાક્રમી રાજાઓ પણ એકલા ચાલતા થયા. ત્રણ ભુવનમા નિષ્કટેક બીરૂદ ધારણ કરનાર અને મહાન ગર્વિષ્ટ તથા બલિષ્ટ રાવણ જેવા રાજાઓ સર્વ વસ્તુને ત્યાગ કરી એકલાજ રણશય્યામાં પોઢયા, પરિવાર કેાઈ સાથે. ન ગ અને નરકાદિ ભયકર સ્થળમાં દુખનો અનુભવ એકલાને જ કરવી પડ્યો. માટે હે આત્મન ! જાગૃત થા, ક્ષણભંગુર દુખદાઈ અને. કેવળ સ્વાથી આ પરિવારને ત્યાગ કર, અને પરમાનંદ સ્વરૂપ, અક્ષય. તથા અવ્યય સ્વરૂપ પ્રગટ કરી તેને આનંદ અનુભવ.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય ભાવના,
અન્યત્વ ભાવના, यत्रान्यत्वं शरीरस्य वैसाश्याच्छरीरिणः । धनवंधुसहायानां तत्रान्यत्वं न दुर्वचम् ॥ ७० ॥ यो देहधनबंधुभ्यो भिन्नमात्मानमीक्षते! क शोकशंकुना तस्य ईनातंकः प्रतन्यते ॥७१ ॥
જ્યાં મૂર્ત, અમૂર્ત, ચેતન, જડ, નિત્ય, અનિત્યાદિ વિસશપહુથી, આત્મા કરતાં શરીરનુ જુદાપણું સ્વતઃ સિદ્ધ છે ત્યા ધન બાંધવાદિ સહાયિઓનું જુદાપણું કહેવું કે તેઓ આત્માથી જુદા છે તે અતિશય ઉક્તિવાળુ નથી અરે, જે માણસ દેહ, ધન અને બંધુ આદિથી ભિન્ન જુદે જ આત્માને જુવે છે, તેને વિયેગાદિ જન્ય શેકરૂપ શલ્ય કેવી રીતે પીડા કરી શકે ? આ પ્રમાણે દેહ, ગેહ, સ્વજનાદિથી આત્મા ભિન્ન છે તેમ વિચારી નિર્મળ થવું તે અન્યત્વ ભાવના. ૭૦, ૭૧.
વિવેચન–અન્યત્વ એટલે જુદાપણું એક સ્વરૂપથી બીજા સ્વરૂપનું વિલક્ષણપણું. આ વિલક્ષણપણુ આત્મા અને દેહના સંબ ધમા. પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. આત્મા તન્ય લક્ષણ છે. ત્યારે ચયાપચય ધર્મવાળું શરીર જડ સ્વરૂપ છે. દેહાદિઈ દ્રિયગ્રાહ્ય છે. આત્મા અનુભવ ગોચર છે. અહિ કોઈ શંકા કરે છે કે, “ આત્મા અને દેહ જે પ્રગટ રીતે જુદાજ છે તો દેહ ઉપર પ્રહાર થતાં આત્મા કેમ દુઃખ અનુભવે છે?” એ કહેવુ ઠીક છે, પણ જેઓને શરીરાદિમાં ભેદબુદ્ધિ તાત્વિકનથી તેઓને દેહ ઉપર પ્રહાર કરતાં આત્મા દુઃખી થાય છે, પણ જેઓ દેહ, આત્માને ભેદ સારી રીતે સ્વીકારે છે તેએને દેહ ઉપર પ્રહાર થતાં આત્મા બીલકુલ પીડાતે નથી યાદ કરે, ભગવાન મહાવીર દેવના ઉપર સગમકદેવે લેઢાનું ચક્ર ફેકયું, અને ગોવાળીઆઓએ પગ ઉપર ખીર રાંધી છતાં દેહાત્માની ભિન્નતાનો અનુભવ કરનાર મહાવીર દેવને દુઃખ થયું છે? દેહાત્માની ભિન્નતા અનુભવનાર નમીરાજાને ઈદ્દે કહ્યું કે આ તારી મિથિલા. નગરી બળી જાય છે. નમી રાજાએ એજ ઉત્તર આપે કે મારું કાંઈ બળતું નથી. ભેદ જ્ઞાનનો અનુભષ કરનાર ગજસુકમાલના માથા ઉપર માટીની પાળ બાંધી સસરાએ ખેરના અંગારા ભર્યા
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરાર
- ચતુર્થ પ્રકાશ
-
ન
-
-
પણ દેહથી પિતાને ભિન્ન સમજી આત્મભાવમાં રહેતા કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન કર્યું. આ ભેદ જ્ઞાન કહેવાય છે. ભેદજ્ઞાન જાણનારને પિતા સંબંધી દુખ આવ્યું છતે પણ તે દુ:ખી થતા ર્નથી ત્યારે અભેદ બુદ્ધિવાળા જીવને એક ચાકર સંબંધી દુઃખ આવ્યું છતે પણ તે દુઃખી થાય છે, જ્યારે મનુષ્યો મમત્વપણું–પોતાપણું–મૂકી દે છે, ત્યારે પુત્ર હોય તો પણ તે પર છે અને જ્યાં મમત્વપણું ધરાવે છે તે પર હોય છતાં પુત્રથી પણ અધિક છે. પરવસ્તુને પિતાપણું માનનારા કલાકારના (રેશમના) કીડાની માફક પોતે પિતાને બાંધે છે અને વિવેકજ્ઞાનથી સ્વપરને નિર્ણય કરનાર પિતાને કર્મબંધનથી છોડાવે. છે. નવીન કર્મ રોકવા અને પૂર્વ કર્મ દૂર કરવા, આ ભાવના વારંવાર વિચારવાની છે.
અશુચિ ભાવનાનું સ્વરૂપ रसामुग्मांसमेदोस्थिमजशुक्रांत्रवर्चसां। अशुचीनां पदं कायः शुचित्वं तस्य तत्कुतः ॥ ७२ ॥ नवस्रोतःस्रवद्विस्ररसनिःस्यदपिच्छिले। देहेपि शौचसंकल्पो महन्मोहविजंभितम् ॥ ७३ ।।
રસ, રૂધિર, માંસ, મેદા, હાડકાં, મજજા, વીર્ય, આંતરડાં અને વિષ્ટા પ્રમુખ અશુચિના ઘર રૂપ આ કાયા છે તેમાં પવિત્રપણું કયાંથી હોય ? જે દેહનાનવ ધોરથી ઝરતો દુર્ગધિત રસ અને તેના નીકળવાથી ખરડાયેલા દેહને વિષે પણ પવિત્રતાની કલ્પના કરવી કે અભિમાને કરવું તે મહાન મોહનું ચેષ્ટિત છે. આ પ્રમાણે વિચારે કરી સ્વી યા સ્વદેહ ઉપરથી મમત્વ ઓછો કરે તે અશુચિભાવના..
વિવેચન–વીર્ય અને રૂધિરથી પેદા થએલ, મળથી વૃદ્ધિ પામેલ અને ગર્ભમાં જરાયથી ઢકાયેલ કાયા પવિત્ર કેમ કહી શકાય? માતાએ ખાધેલા અનાજ પાણીમાંથી પેદા થએલ રસ નાડી વાટે પીઈ પીઈને વૃદ્ધિ પામેલ શરીરમાં કાણું પવિત્રતા માને? ધાતુ, અને મળાદિ દોષથી વ્યાસ, કૃમિ, ગડુપદાદિના સ્થાનરૂપ અને રોગ રૂપ સર્ષ સમુદાયથી ભક્ષણ કરાતા આ શરીરને પવિત્ર કેણિકેહે? સુસ્વાદિષ્ટ, ઉત્તમ ભેજનાદિ ખાધેલાં. જેના સંગથી વિષ્ટારૂપ થઈ જાય છે, તે શરીરે પવિત્ર કેમ હોય? કસ્તુરી અને ચંદનાદિના
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
આશ્રવ ભાવનાનું' સ્વરૂપ
૧૩
સુગંધી વિલેપના એ જેના ઉપર લગાડવાથી મળરૂપ થઇ જાય છે તે શરીરમાં પવિત્રતા શી ? સુગંધી તાંબુળાદિ ખાધા હોય છતાં સવારમાં ઉઠતાં મુખ જુગુપ્સનીય યા દુર્ગંધિત થાય છે, તે શરીર શું પવિત્ર કહેવાય ?
સ્વભાવથીજ પવિત્ર યા સુગ ધી, ગંધ, ધૂપ, પુષ્પ, પુષ્પમાળા, વસ્ત્રાદિ જે દેહના સખંધથી દુર્ગંધિત અને અપવિત્ર (મલિન) થાય છે, તે કાયાને પવિત્ર માનવી એ કેટલું બધુ શાચનીય છે ? મંદિરાના ઘડાની માફ્ક સેંકડા વાર આ કાયાને ધાવા, વિલેપન કરે કે અભ્યગન કરો તાપણુ પવિત્ર થવાની નથી. માટે આ અનિત્ય દેહથી જેટલી તપસ્યા, જ્ઞાન, ધ્યાન, અને પરોપકારાદ્વિ બની શકે તે કરી લેવું, એજ આ માનવ દેહનું સાર્થકપણુ છે આ અશુચિ ભાવના ભાવવાથી શરીર સંખ ધી મદ, અભિમાન ગળી જાય છે અને દેહથી આત્માને જુદો જોવામાં આવે છે.
આશ્રવ ભાવનાનું સ્વરૂપ
मनोवाक्कायकर्माणि योगाः कर्म शुभाशुभं । यदाश्रवंति जंतूनामाश्रवास्तेन कीर्त्तिताः ॥ ७४ ॥ मैत्र्यादिवासितं चेनः कर्म सूते शुभात्मकम् । कषायविषयाक्रांतं वितनोत्यशुभं पुनः ॥ ७५ ॥ शुभार्जनाय सुतथ्यं श्रुतज्ञानाश्रितं वचः । विपरीतं पुनर्ज्ञेयमशुभार्जनहेतवे ॥ ७६ ॥ शरीरेण सुगुप्तेन शरीरी चिनुते शुभम् । सततारंभिणा जंतुघातकेनाशुभं पुनः ॥ ७७ ॥ कषायविषयायोगाः प्रमादाविरती तथा । मिथ्यात्वमात्तरौद्रे चेत्यशुभं प्रति हेतवः ॥ ७८ ॥
મન, વચન અને કાયાના વ્યાપાર તે ચેગા કહેવાય છે. તે ચેાગદ્વારા પ્રાણીઓમા શુશુભ કર્મ આવે છે, માટે તે શુભાશુભ કને આશ્રવ કહેલ છે, તેજ ક્રમે કરી બતાવે છે. મન જ્યારે મૈત્રી પ્રમાદાદિ ભાવના વડે વાસિત થાય છે ત્યારે શુભ કર્મ ઉત્પન્ન. કરે છે અને ધાદિકષાય તથા ઈદ્રિચાના વિષયેથી જ્યારે આક્રાંત
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
તુર્થ પ્રકાશ (વ્યાસ) થાય છે ત્યારે તે અશુભ કર્મ વધારે છે. શ્રુતજ્ઞાનાશ્રિત સત્ય વચન તે શુભ કર્મ ઉપાર્જવા માટે થાય છે. શરીરને સારી રીતે અશુભ કાર્યોથી પવી રાખી અને ધાર્મિક વ્યાપારમાં પ્રવે-- તવવાથી આત્મા શુલા કર્મ એકઠાં કરે છે અને નિરતર જંતુઓના ઘાતક અશુભ વ્યાપાર વડે અશુભ કર્મ એકઠાં થાય છે. તેમજ કે, માન, માયા, લે, પાંચ ઈદ્રિયોના વેવીશ વિષયે, મન, વચન, કાયાના ગે, નિદ્રા આલશ્યાદિ પ્રમાદ, કોઈ પણ જાતનાં વ્રત નિયમ ન લેવાં તેવી ડી કે ઝાઝી અવિરતી, મિથ્યાત્વ, આર્તધ્યાન, રેશદ્રધ્યાન, વિગેરે અશુભ કર્મો ઉત્પન્ન કરવાના કારણે છે. આ સર્વ કર્મ આવવાના કારણો છે, એમ વિચારી જેમ બને તેમ તેથી પાછાહઠવું એ આશ્રવ ભાવના વિચારવાનું કે સમજવાનું રહસ્ય છે. ૭૪ થી ૭૮.
વિવેચન–કમેપલે ગ્રહણ કરવાનો હેતુ તેને આશ્રવ કહે છે. તે કર્મો જ્ઞાનાવરણયાદિ લદથી આઠ પ્રકારનાં છે. જ્ઞાનાવરણીય, દશનાવરણય, વેદની, મોહનીય, આયુષ્ય, નામ, શેત્ર, અંતરાય
કેવા કારણો( હેતુઓ) મળવાથી ક્યાં કે બધાય છે તે અનુક્રમે બતાવવામાં આવે છે
જ્ઞાનાવરણીય, અને દર્શનાવરણીય કર્મો, તે તે જ્ઞાનાદિ ગુણવાળાઓને, અને જ્ઞાન, દર્શનના હેતુભૂત કારણેમા વિદ્ધ કરવાથી, તેને ઓળવવાથી, નિદા કરવાથી, આશાતના કરવાથી, ઘાત કરવાથી કે મત્સર કરવાથી બંધાય છે.
દેવપૂજા, ગુરૂની સેવા, સુપાત્રદાન, ક્ષમા, સરાગસયમ, દેશવિરતિ, અકામ નિર્જરા, શૌચ, અને અજ્ઞાન તપ, આ સર્વ શાતાવેદનીય કર્મના કારણે છે.
ખ, શોક, વધ, સ તાપ. આકંદ, અને પરિવેદન, પિતાના સંબ ધમાં કરવું, બીજાને કરવું અથવા સ્વ૫ર ઉચને કરવું તે અશાતા વેદનીય કર્મ બાંધવાના કારણે છે.
વીતરાગ, શ્રુત, સઘ, ધર્મ અને સર્વ દેવોના સંબંધમાં અવર્ણવાદ બલવા, તીવ્ર મિથ્યાપરિણામ, સર્વજ્ઞ, સિદ્ધ, અને દેવાની અપલાપ કરો (નથી એમ કહેવું), ધાર્મિક પુરૂને દૂષણ આપવું, ઉન્માર્ગની પ્રરૂપણ કરવી,અનને આગ્રહ કરવો, અસંયતિનું પૂજન કરવું, પૂર્વાપર વિચાર કર્યા સિવાય કાર્ય કરવાપણું. અને ગુર્નાદિકનું
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
—
—
ન
-
-
-
-
-
-
આશ્રવ ભાવનાનું સ્વરૂપ, અપમાન કરવું આ સર્વ દર્શન મેહનીય કર્મનાં આવ્યો છે.
કષાયના ઉદયથી આત્માના તીવ્રકલુષિત પરિણામ તે ચારિત્ર મેહનીય કર્મબંધનનાં કારણે છે.
કદર્પ ઉત્પન્ન થાય તેવી ચેષ્ટાઓ, ઉપહાસ (મશ્કરી), અસહનશીલતા, બહુલાપ, અને જીન વચન વિગેરે હાસ્ય મેહનીય કર્મનાં આ છે
ઈષ્ય, પાપશીલતા, બીજાના સુખનો નાશ કરવાપણુ, ખરાબ કાર્યોમાં બીજાને ઉત્સાહિત કરવા વિગેરે અરતિ મોહનીય કર્મના આશ્રવ છે.
દેશાદિ દેખવામાં ઉત્સુક્તા, ચિત્ર કાઢવા, રમવું, ખેલવું અને બીજાનું મન સ્વાધીન કરી લેવુ વિગેરે રતિ મેહનિયના આશ્રવ છે.
લયના પરિણામ, બીજાને ભય પમાડવો. ત્રાસ આપ, નિદયપણું વિગેરે ભય સોનીયના આવો છે
પિતે શેક કરે. બીજાને શો કરાવ, શચ કરવા, રૂદન કરવું વિગેરે શાક મેહનીય કમબ ધનના કારણે છે
ચતુર્વિધ સંઘના અપવાદ બલવા, જા કરવી, સદાચારની નિંદા કરવી વિગેરે જુગુપ્સા મેહનીયનાં આશ છે
- ઈર્યા. વિષયમા આસક્તિ, અસત્ય બોલવું, વક્રતા, પરસ્ત્રી લંપટતા, વિગેરે સ્ત્રીવેદ બ ધનનાં કારણે છે
પિતાની સ્ત્રીમાં સતોષ, ઈર્ષ્યા ન કરવાપણુ, કષાયની મદતા, સરલતા, શીયળ પાળવું, ઇત્યાદિ પુરૂષદ બંધનના કારણો છે
સ્ત્રી, પુરૂષ સંબધી અનંગ સેવા, કષાય, તીવ્ર વિષયાભિલાષ, સતી સ્ત્રીઓના શીયળ, ખડન કરવાપણું, ઈત્યાદિ નપુંસક વેદ બાંધવાનાં આશ્રવ છે. - સાધુ પુરૂષેની નિદા કરવી, ધર્મ કરવા તત્પર થએલાઓને વિના કરવું, મધુ, માસ વિગેરેથી વિરમેલાઓ પાસે તેની ગુણેનું વર્ણન કરવું, વિરતિ યા અવિરતિઓને અંતરાય કરવી, સંસારાવસ્થાના ગુણે કહેવા, ચારિત્રને દૂષિત કહેવું, શાંત થએલા કષાય નેક્ષાયની ઉદીરણા કરવી વિગેરે સામાન્યથી ચારિત્ર મેહનીય કર્મ આવવાના આશ્રવ છે.
પંચેન્દ્રિય પ્રાણિને વધ, ઘણો આરંભ, ઘણો પરિગ્રહ, નિર્દયતા, માંસનું ભેજન, લાંબા કાળ વેર રાખવાપણુ, રદ્રધ્યાન, મિથ્યાત્વ,
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૬
ચથ પુકાર અનંતાનુબંધી કષાય, કૃષ્ણ, નીલ, મતલેશ્યા, અસત્ય ભાષણ. પદ્રવ્યાપહરણ, વારંવાર મૈથુન સેવન, અને ઇન્દ્રિય પરાધીનતા વિગેરે નરક આયુષ્ય બ ધનનાં કારણે છે.
ઉન્માર્ગને ઉપદેશ, ધર્મમાગને નાશ, ચિત્તની મૂઢતા, આર્તધ્યાન, કરેલ પાપને છુપાવવું ૫ટ, આરંભ, પરિગ્રહ, અતિચારવાળું શીયળવ્રત, નીલ, કાપોતલેશ્યા, અને અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય આ સર્વે તિર્યંચ (જનાવર) નાં આયુષ્ય બંધનનાં કારણે છે.
અલ્પ આરભ, અલ્પપરિગ્રહ, સ્વાભાવિકનમ્રતા, સરલતા, કાપાત, પીતલેશ્યા, ધર્મધ્યાનમાં પ્રીતિ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણું કષાય, મધ્યમ પરિણામ, સવિભાગ કરવાપણું, દેવ ગુરૂનું પૂજન, સજજનેને માન આપવાપણું પ્રિય આલાપ, સુખે બોધ કરી શકાય યા સમજાવી શકાય તેવી બુદ્ધિ, અને લોક સમુદાયમાં મધ્યસ્થપણે રહેવું આ સર્વ મનુષ્ય આયુષ્ય બંધન કરવાના કારણે છે.
સરાગસંયમ. દેશવિરતિ, અકામ નિજેરા, ઉત્તમ મનુષ્યની સોબત,ધર્મશ્રવણ, સુપાત્રદાન, તપ, શ્રદ્ધા, રત્નત્રયની વિરાધના, મરણ અવસરે પતિ અને પદ્મ લેશ્યાના પરિણામ, બાળતપ, શુભ પરિણામ પૂર્વક અગ્નિ, પાણું આદિમાં મરણ, અને અવ્યક્ત (અર્થ, કારણ સમજ્યા વગર) સામાયિકવિગેરે દેવ આયુષ્ય બાંધવાના કારણે છે.
મન, વચન, કાયાનુ વક્રપણું, બીજાને ઠગવા, માયાપ્રયોગ, મિથ્યાત્વ, પશુન્ય, ચળચિતતા, વસ્તુઓમાં સેળભેળ કરવું, જૂઠી સાક્ષી ભરવી, અન્યના અંગેપાગ કાપવાં, યંત્ર, પિરાઓ વિગેરે બનાવવાં, કુડા તેલાં, માપા બનાવવાં, અન્યની નિંદા, પિતાની પ્રશસા, હિંસા, અસત્ય, ચેરી, મૈથુન, આરંભ, મહાપરિગ્રહ, કઠોર અને અસભ્યતાવાળાં વચને, વાચલપણું, આકોશ, પરના ભાગ્યને નાશ કરે, કામણુક્રિયા. કુતુહલ, પરની હાસી, વિડબના કરવી, વેશ્યા પ્રમુખ નીચ સ્ત્રીઓનું પિષણ, દાવાનળ આપ, દેવાદિકના બાનાથી વસ્તુ લઈ પોતે ભોગવવી, તત્ર કષાય, ચત્ય, ઉપાશ્રય, આરામ, અને પ્રતિમાદિને વિનાશ કરો, અને અંગારા પાડવાદિકની કિયા, એ સર્વે અશુભ નામ કર્મબંધનનાં આશ્રવ (કારણે) છે.
અશુભનામકર્મનાં નિમિત્તોથી ઉલટીરીતે વર્તન કરવું, સંસારથી ભય પામો, પ્રમાદ ઓછો કરો, સદ્ભાવ અર્પણ, ક્ષમાદિની
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
રાવર ભાવનાનું સ્વરૂપ,
૨૧૭ વિ. ધીમી પરનાં દર્શનથી સંભ, તેની વાગતક્રિયા,આ શુભ નામ કર્મબંધનનાં કાવ્યો છે.
અરિહંત, સિદ્ધ, ગુરૂ, સ્થવિર, બહુત, ગ, શ્રુતજ્ઞાન અને તપથીઓની ભક્તિ કરવી, આવશ્યક અને શીયળને વિષે અપ્રમાદ, વિનીતપ નાનાભ્યાસ. તપસ્યા, ત્યાગ, વારંવાર ધ્યાન, શાસનની પ્રભાવના. સંવમાં શાંતિ કરવી, સાધુઓની વૈયાવચ, અપૂર્વજ્ઞાન ગા, વિશદ્ધ સમ્યકત્વ, આ વીશા સ્થાનકેનું મન, વચન, કાયાથી સેવન કરવામાં આવવાથી તીર્થકર નામકર્મ બંધાય છે.
પરની નિદા, અવા, ઉપહાસ, સગુણલોપન, અસ૬ દોષકઘન, આત્મ પ્રસા, અસગુણકથન, સદ દોષ આચ્છાદન, જાતિઆદિનો ગર્વ. આ સર્વે નીચ ગાત્ર કર્મનાં કારણો છે.
નીચ ગોત્ર કર્મબંધનનાં કારણેથી વિપરિત વર્તન, ગર્વ રહિત મન, વચન, કાયાએ વિનય કરે તે સર્વ ઉચ ગાત્ર કર્મબંધનનાં કારણે છે.
કેઈ દાન આપતો હોય તેના સંબંધમાં, કોઈ દાન લેતો હોય તેના સંબંધમા, વીર્ય(શક્તિ) ફેરવવાના સંબંધમાં, ભેગ અને ઉપગના સબંધમાં કારણસર કે વગર કારણે વિદ્ધ કરવું, અંતરાય કરે તે અંતરાય કર્મબ ધનનાં કારણે છે.
આ પ્રમાણે કારણે(નિમિત્તો) સમજી એ કર્મબંધનોથી મુક્ત થવા માટે તથા વૈરાગ્ય પામવા માટે આ આશ્રવ ભાવનાને વારવાર યાદ કરવી..
nearen સંવર ભાવનાનું સ્વરૂપ, सर्वपामाश्रयाणां तु निरोधः संवरः स्मृतः। स पुनर्भिद्यते द्वधा द्रव्यभावविभेदतः ॥ ७९ ॥ यः कर्मपुद्गलादानच्छेदः स द्रव्यसंवरः । भवहेतुक्रियात्यागः स पुनर्भावसंवरः ।। ८०॥ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ગાદિથી આવતા સર્વ આશાને નિરોધ કરે તેને સાવર કહે છે. તે સંવર દ્રવ્ય અને ભાવ એવા વિભાગેથી બે પ્રકાર છે. જે કર્મ પુદ્ગગનું
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રકાશ આશ્રવ દ્વારે વડે કરી ગ્રહણ કરવાનું બંધ કરવું, તે દ્રવ્ય સંવર અને ભવના હેતુભૂત આત્મ વ્યાપારરૂપ કિયાને ત્યાગ કરે તે ભાવ સંવર કહેવાય છે. ૭૯, ૮૦.
આશ્રવ રેકવાને ઉપદેશ અને ઉપાય. ઘેર ઘેર સુપર સુ રાત્રી तस्य वस्य निरोधाय स स योज्यो मनीषिभिः ॥८॥ क्षमया मृदुभावेन ऋजुत्वेनाप्यनीहया। क्रोध मान तथा मायां लोभं रुंध्याद्यथाक्रमम् ॥२॥ असंयमकृतोत्सेकान् विषयान् विषसंनिभान् ।। निराकुर्यादखंडेन संयमेन महामतिः ॥ ८३ ॥ तिसृभिर्गुप्तिभिर्योगान् प्रमादं चाप्रमादतः। सावधयोगहानेनाविरतिं चापि साधयेत् ।। ८४ ॥ सद्दर्शनेन मिथ्यात्वं शुभस्थैर्येण चेतसः। . विजयेतातरौद्रे च संवरार्थं कृतोद्यमः ॥८५॥
જે જે ઉપાયે કરી છે જે આશ્રવ રેકાય તેના તેના નિરોધને માટે તે તે ઉપાયો વિદ્વાનોએ લાગુ પાડવા. સંવર માટે ઉદ્યમ કરનાર મનુષ્યએ ક્ષમા, કમળતા, સરલતા, અને અનિચ્છા (સંતોષ) વડે અનુકમે ક્રોધ, માન, માયા, તથા લોભને રેકવા. અસંયમે કરી (ઇન્દ્રિયની સ્વચ્છદ પ્રવૃત્તિઓ કરી) વૃદ્ધિ પમાડાતા વિષ સરખા વિષયને બુદ્ધિમાને અખંડ સંયમવડે (જીતેન્દ્રિયપણે) કરી દૂરકરવા. મનગુણિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિ વડે મન, વચન, કાયાના મેને, અપ્રમાદથી પ્રમાદને અને સાવદ્ય (સપાપ–સદેષ) ને ત્યાગ કરવે કરી વિરતિને પણ સાધવી (સ્વાધીન કરવી). તેમજ સમ્યકલ્થ વડે મિથ્યાત્વને અને શુભ વિચારમાં મનને સ્થિરતા કરાવે કરી આ તથા રેશદ્રધ્યાનને વિજય કરે. ૮૧ થી ૫.
સંવર ભાવના. . વિવેચન-જેમ રાજમાર્ગ ઉપર અનેક દ્વારેવાળું ખુલ્લું ઘર તે બારણાના માર્ગથી તેમાં ધૂળ ભરાય છે, તેમ આ સંસાર
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્જરા ભાવના સ્વરૂપે ? રાહ રૂપ રાજરસ્તામાં રાગદ્વેષરૂપ ખુલ્લાં કારેએ કર્મરૂપ ધૂળ ભરાય છે. પણ જે દ્વારે બંધ કરવામાં આવ્યાં હોય તે કર્મ રૂપ ધૂળ ભરાવાને સંભવ નથી. અથવા જેમ સરોવરમાં પાણી આવવાના રસ્તાઓ ખુલ્લા હોવાથી તે દ્વારા પાણું અંદર આવે છે, અને તે દ્વારે બંધ કરવાથી પાણી આવતું અટકે છે. તેમ અઢાર પાપસ્થાનકરૂપ દ્વારથી પાપરૂપ પાણી આ જીવ સરેવરમાં આવે છે, અને તે પાપસ્થાન કેને બંધ કરવાથી પાપ આવતું અટકે છે. અથવા વહાણમાં છિદ્ર હોવાથી છિદ્રદ્યારે પાણું અંદર પેસે છે, પણ છિદ્રબ ધ કરવાથી પાછું આવતું અટકે છે, તેમ ગાદિ આશ્રવ દ્વારે બધ કરવાથી સંવરવાળા જીવમાં કર્મ દ્રવ્યને પ્રવેશ થતો નથી. સવરે કરી આશ્રવદ્વાન રેધ કરે. આ સવર ક્ષમાદિ ભેદથી અનેક પ્રકારને છે જે પૂર્વે કહેવાય છે. તથાપિ સક્ષેપમાં એજ કહેવાનું છે કે મિથ્યાત્વના અનુદયથી મિથ્યાત્વ સવર, દેશથી વિરતિ કરતાં દેશ. વિરતિ સવર, સર્વથા વિરતિ કરતાં સર્વવિરતિ સ વર, અપ્રમત સયતિને પ્રમાદ સંવર, પ્રશાંત મોહ યા ક્ષીણમેહ ગુણઠાણે કષાય સંવર. અને અગી કેવલી (ચાદમે ગુણઠાણે) પરિપૂર્ણ વેગ સંવર આ પ્રમાણે આશ્રવના નિરોધરૂપ સંવર કહ્યો. આ સંવર સર્વ ભાવનામાં શિરોમણિ તુલ્ય છે. માટે આ ભાવનાનું વાર વાર મનનપૂર્વક રટણ કરવું, જેથી કર્મબ ધ રેકવાના કારણોમાં પ્રબળ જાગૃતિ થતાં સંવરની પ્રાપ્તિ થાય.
આ પ્રમાણે પ્રયત્ન કરી આશ્રવને રોકવાથી સંવર એટલે આવતાં કમ બંધ થાય છે. તે સ વર ભાવના. કહેવાય છે. ;
નિર્જરા ભાવનાનું સ્વરૂપ, संसारबीजभूतानां कर्मणां जरणादिह । निर्जरा सा स्मृता द्वेधा सकामा कामवनिता ।। ८६ ॥. ज्ञेया सकामा यमिनामकामा त्वन्यदेहिनां । कर्मणां फलवल्पाको यदुपायात्स्वतोऽपि च ।। ८७ ॥ सदोषमपि दीप्तेन सुवर्ण वहिना यथा। तपोऽमिना तप्यमानस्तथा जीवो विशुध्यति॥ ८८॥
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
ચતુર્થ પ્રકાશ,
।
ॐ अनशन मौनोद વૃત્તઃ સલેપળ તથા रसत्यागस्तनुक्लेशो. लीनतेति वहिस्तपः ॥ ८९ ॥ प्रायश्चित्तं वैयावृत्यं स्वाध्यायो विनयोऽपि च । व्युत्सर्गोऽथ शुभं ध्यानं षोढेत्याभ्यंतरं तपः ॥ ९० ॥ दीप्यमाने तपोवst बाह्ये वाभ्यंतरेपि च । यमी जति कर्माणि दुर्जराण्यपि तत्क्षणात् ॥ ९१ ॥ સ સારનાં ખીજભૂત ( કારણભૂત) કર્માનું આત્મપ્રદેશેાથી ઝરવું થતું હાવાથી તેને સિદ્ધાંતમાં નિશ કહી છે. તે એ પ્રકારની છે. સકામનિર્જરા અને અકામનિર્જરા. ( આ ક્રિયાથી મારાં કર્મોના ક્ષય થાઓ. આવા આવા અભિલાષથી ઉપયેગપૂર્વક પ્રદેશે રસને અનુભવી કર્મ પુદ્ગલાનું પરિશાટન કરવું તે સકામ નિ રા, અને કર્મ થી મુક્ત થાની ઈચ્છા સિવાય (ટાઢ, તાપ, ભુખતરસાદિથી ) આત્મપ્રદેશે રસ અનુભવી કર્મ પુદ્ગલેાનુ નિરવું તે અકામનિશ). આ સકામ નિર્જરા સાધુઓને તથા સમ્યકત્વ ધારણ કરનાર ગૃહસ્થાને હાય છે અને એકેદ્રિયાદ્ઘિ બીજા પ્રાણિઓને અકામ નિર્જરા હાય છે. કેમકે ફૂલની માફક કર્મોના પાક પણ એ પ્રકારે થાય છે. એક સ્વભાવથી અને બીજો ઉપાયથી. ( જેમ લને ઘાસ પ્રમુખની ગરમીમાં નાખવાથી પાકી જાય છે અને વૃક્ષ ઉપર પણ પાકે છે તેમ કર્મો પણ એક તે સ્વાભાવિક કાળે કરી નિજર છે ત્યારે ખીજા ઉદીરણા પ્રમુખ ઉપાયેાએ ી નિરાય છે. માટે કર્મના પાક એ પ્રકારે કહેવામાં આવ્યેા છે. એક સકામ અને ખીજો અકાસ ). દૃષ્ટાંતપૂર્વક સકામ નિજ રાના હેતુ ખતાવે છે કે, જેમ મેલવાળું સાનુ` હાય પણ દેદીપ્યમાન અગ્નિમાં નાખવાથી તે વડે શુદ્ધ થાય છે, તેમ જીવ પણ અશાતા વેદનીયાદિ કોએ કરી દોષયુક્ત છે, છતાં તપસ્યા રૂપ પ્રમળ અગ્નિવડે કરી શુદ્ધ થાય છે, કેમકે તપસ્યા નિરાનુ કારણ છે. તે તપ ખાહ્ય અને અભ્યતર એમ એ પ્રકારના છે. બાહ્ય તપ, અનશન, ઉનાદરી, વૃત્તિસ ક્ષેપ, રસત્યાગ, શરીરકલેશ અને સંલીનતા એમ છ પ્રકારના છે અને અભ્ય તર તપ, પ્રાયશ્ચીત, વયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, વિનય, કષાયત્યાગ અને શુભ ધ્યાન એમ છ પ્રકારના છે. આ બાહ્ય અને અભ્યંતર તપરૂપ અગ્નિ પ્રદીપ્ત થયે તે
'
*
'
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
ધર્મ સુખ્યાતતા ભાવના, રસ રાંચમવા મુનિ એ દુર કરી શકાય તેવાં પણ કર્મોને તત્કાળ બાળી ભસ્મસાન કરે છે. ૮૬ થી ૯૧.
વિવેચન– ઉપાયથી સર્વ પ્રકારે બધ કરતાં, નવીન પાણીથી ધોવર ભગતું નથી. તેમ વરવડ આધવનો નિરોધ ક્યાંથી નવીને કમંદ્રવ્યવડે આ કવ પુગ નથી. જેમ પૂવે એક એવું રાવરનું પાણી અને નીત્ર તાપથી સુકાઈ જાય છે, તેમ પૂર્વનાં બાંધલ ઈ કમ નપસ્યાથી શોચાઈને કાર્ય થાય છે. નિર્જ માટે બાદ નપથી અભ્ય તર તપ ઈ છે અને અત્યંતર તપમાં પણ ધ્યાન છે તે મુગટ તુલ્ય છે. કેમકે ધ્યાનવાળામુનિઓ, ઘણા કાળનાં એકઠાં કરેલા. ઘry અને પ્રગાળ કોને પણ એક ક્ષણ માત્રમાં નિર્જરી નાખે છે. જેમ વૃદ્ધિ પામેલ અજીણદિ દોષ લાંઘણ કરવાચી શોચાઈ જાય છે. તેમ તપસ્યાથી પૂર્વ સચિત કર્મો ફાય થાય છે. જેમ પ્રચંડ પવનથી હણાયેલ વાદળને સમૂહ વિખરાઈ જાય છે તેમ નપસ્યાથી કમ છૂટી જાય છે. આ બે પ્રકારના તપ વડે નિર્જર કરતાં સર્વે કર્મના ટાયથી મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે સ સાર સમુદ્રપાર ઉતરવા સેતુ(પાળ ચા પુલ) તુલ્ય અને મમત્વ નાશના કારણરૂપ આ નિર્જર ભાવનાને વારંવાર યાદ કરવી અને તે પ્રમાણે વર્તન કરવું.
ધર્મ સુખ્યાતના ભાવના. स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं भगवद्भिर्जिनोत्तमैः। ये समालंचमानो हि न मजेद् भवसागरे ।। ९२ ॥ सयमः सूतृतं शौचं ब्रह्माकिंचनता तपः। क्षांतिर्दिवमुजुता मुक्तिश्च दशधा स तु ॥ ९३ ॥
ભગવાન કેવળ જ્ઞાની તીર્થકરેએ વિધિ પ્રતિષેધ રૂપ આ ધર્મ ઘણુજ સરસ રીતે પૂર્વાપર વિરોધ રહિત કહ્યો છે કે જે ધર્મનું દુર્ગતિમાં પડવાના ભયથી અવલંબન કરનાર માણસ સંસારસાગરમાં બુડતે નથી તે ધર્મ સંયમ (પ્રાણિની દયા) સત્ય, શોચ (અદત્તાદાન પરિહાર,) બ્રહ્મચર્ય, અકિંચનતા (શરીર તથા ધર્મોપકરણદિને વિષે પણ નિર્મમતા,) તપ, ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા અને નિર્લોભતા (બાહ્યાભ્યતર વસ્તુ વિષે તૃષ્ણા વિચ્છેદ) રૂપદેશ પ્રકારના છે. ૯૨-૯૩.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
amaveenawinmunawwarwomen mammewwwdian m.
Maniwwwwne
રરર
ચતુર્થ પ્રકાશ
ધમનું માહાભ્ય, धर्मप्रभावतः कल्पद्रमाया ददतीप्सिनम् । गोचरेपि न ते यत्स्युरधर्माविष्टितात्मनाम् ॥ ९४ ॥ अपारे व्यसनांभोधौ पर्वत पाति देहिनम् । सदा सविधवत्यैको बंधुधर्मोऽतिवत्सलः ॥ ९५ ॥ . आप्लावयति नांभोधिराश्वासयति चांधुदः। यन्महीं स प्रभावोयं धुधं धर्मस्य केवलः ॥ ९६ ॥ न ज्वलत्यनलस्तिर्यग् यदृर्वं वाति नानिला। अचिंत्यमहिमा तत्र धर्म एव निबंधनम् ॥ ९७ ॥ निरालंबा निराधारा विश्वाधारा वसुंधरा । यचावतिष्ठते तत्र धर्मादन्यन्न कारणम् ॥ ९८॥ सूर्याचंद्रमसावेतौ विश्वोपकृतिहेतवे । उदयेते जगत्यस्मिन् नूनं धर्मस्य शासनात् ॥ ९९ ॥ अवंधूनामसौ बंधुरसखीनामसौ सखा । अनाथानामसौ नाथो धर्मों विश्वकवत्सलः ॥१०॥ रक्षोयक्षोरगव्याघ्रव्यालानलयरादयः ।। नापकमलं तेषां यधर्मः शरणं श्रितः ॥१०॥ धर्मों नरकपातालपातादवति देहिनः । धर्मों निरुपम यच्छत्यपि सर्वज्ञवैभवम् ॥१०२॥ ,
ધર્મના પ્રભાવથી કલ્પવૃક્ષ, કામધેનુ, ચિંતામણ્યાદિ મન ઈચ્છિત ફળ આપે છે અને તે જ કલ્પવૃક્ષાદિ અધર્મિષ્ટ મનુષ્યને દષ્ટિએચર પણ થતા નથી. મહાન દુઃખરૂપ સમુદ્રમાં પડતાં પ્રાણિઓને નિરંતર પાસે રહેવાવાળે અને બંધુ સમાન અતિ વત્સલ એક ધર્મ, રક્ષણ કરે છે. સમુદ્ર પૃથ્વીને ભીંજાવી દેતું નથી અને વરસાદ પૃથ્વીને તૃપ્ત કરે છે, આ પ્રભાવ નિ કેવળ ધર્મનો જ છે. અગ્નિ તિષ્ઠિ રીતે બળતું નથી અને પવન ઉવહન થતું નથી. આ અચિંત્ય મહિમાનું કારણ ધર્મજ છે. વિશ્વના આધારભૂત પૃથ્વી આલંબન અને આધાર વિના રહી શકે છે, ત્યાં ધર્મ સિવાય બીજું કોઈ કારણ નથી. આ સૂર્ય અને ચંદ્રમા વિશ્વના ઉપકારાર્થે આ
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
ધર્મનું માહાભ્ય.
ર૩ જગમાં ઉદય પામે છે. નિર્ભશે તે ધર્મની આજ્ઞાથી ઉદય પામે છે. આ ધર્મ જેને બાંધવ ન હોય તેને બાંધવ છે, મિત્ર ન હોય તેને મિત્ર છે, અનાથને નાથ છે અને સર્વનું હિત કરનાર છે. જેઓએ ધર્મનું શરણ લીધું છે તેઓને, રાક્ષસ, યક્ષ, સર્પ, વ્યાઘ, વ્યાસ, અગ્નિ અને વિષાદિ દુઃખ આપવાને કે બુરું કરવાને સમર્થ થતાં નથી. ધર્મ, નરક અને પાતાળમાં પડતા પ્રાણિઓનું રક્ષણ કરે છે અને ઉપમારહિત સર્વજ્ઞપણાના વૈભવને પણ ધર્મજ આપે છે. ૯૪થી ૧૦૨
कटिस्थकरवैशाखस्थानकस्थनराकृतिम् । ' द्रव्यैः पूर्ण स्मरेल्लोकं स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मकैः॥१०॥ लोको जगत्रयाकीर्णो भुवः सप्तात्र वेष्टिताः। घनांभोधिमहावाक्तनुवातैर्महाबलैः ॥१०४॥ वेत्रासनसमोऽधस्तान्मध्यतो झल्लरीनिमः ॥ अग्रे मुरूजसकाशो लोकः स्यादेवमाकृतिः ॥१०॥ निष्पादितो न केनापि न धृतः केनचिच्च सः। स्वयं सिद्धो निराधारो गगने किंववस्थितः ॥१०॥
કેડ ઉપર બેઉ હાથ રાખી અને પગ પહોળા કરી ઉભેલા પુરૂષની આકૃતિ સરખા સ્થિતિ ઉત્પત્તિ તથા વ્યય ધર્મવાળાં છ દ્રવ્યથી પૂર્ણ આ ચાર રજજુ પ્રમાણ લોકને ચિંતવ. તે લોક ઉધ્ધ, અધા અને તિઓ એમ ત્રણ જગથી વ્યાપ્ત છે. અધો લોકમાં રહેલી નરકની સાત પૃથ્વીઓ મહા બળવાન ઘને દધિ ( નિવડ જામેલ પાણુથી) ઘન વા (નિવિડ જામેલ વાયુથી) અને પાતળા વાયુથી નીચે વિંટળાયેલી છે. આ ચાર રાજ્ય લોક અધ ભાગમાં
ત્રાસનને આકારે (નીચે વિસ્તારવાળો અને ઉપર ઉપર સંકેચ પામતા આકારવાળા) છે. મધ્ય ભાગમાં ઝાલર સરખા આકારનો છે અને ઉપરના ભાગમાં મુરજ ( ઉપર તથા નીચે સંકેચવાળો અને વિસ્તારવાળો સુરજ) ના આકારવાળે છે આ પ્રમાણે ચંદ રાજ લોકની આકૃતિ છે આ લોકને કેઈએ બનાવ્યા નથી તેમ તેને કેઈએ પકડી રાખ્યું નથી પણ સ્વયં સિદ્ધ અને નિરાધાર આકાશમાં રહે છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરી લેકવરૂપનું ચિંતન
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
.૨૪
ચતુર્થ પ્રકાશ વન કરી ભવભ્રમણથી વિરક્તતા મેળવવી તે લોકસ્વરૂપ વિચારવાનું પ્રયોજન છે. લોકસ્વરૂપ ભાવના સમાપ્ત થઈ. ૧૦૩ થી ૧૦૬.
સમ્યકત્વ દુર્લભ ભાવના, अकामनिर्जरारूपात्पुण्याजतोः प्रजायते । स्थावरखानसत्वं वा तिर्यक्त्वं वा कथंचन ॥१०७॥ मानण्यमार्यदेशश्च जातिः सर्वालपाटवम।। आयुश्च प्राप्यते तत्र कथंचित्कर्मलाघवात् ॥१०॥ प्राप्तेषु पुण्यतः श्रद्धा कथकश्रवणेष्वपि । तत्वनिश्चयरूपं तद् वोधिरत्नं सुदुर्लभम् ॥ १०९ ॥ भावनाभिरविश्रांतमिति भावितमानसः । निर्ममः सर्वभावेषु समत्वमवलंबते ॥ ११०॥
અકામ નિર્જરારૂપ પુણ્યથી કોઈ પણ પ્રકારે જંતુઓને(નિગદથી) સ્થાવરપણું, ત્રસપણું અને તિર્યંચ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. અને તેનાથી પણ વિશેષ કર્મલાઘવતા થતાં મનુષ્ય જન્મ, આર્ય દેશ, ઉત્તમ જાતિ, સર્વઈદ્રિયપટુતા (પરિપૂર્ણતા) અને લાંબુ આયુષ્ય પ્રાપ્ત થાય છે તેમજ વિશેષ પદયથી ધર્મ શ્રવણ કરવાને અભિલાષ, ધર્મકથન કરનાર ગુરૂ અને ધર્મનું શ્રવણ એ સર્વ મળે છતે પણું તત્ત્વ નિશ્ચયરૂપ બોધિરત્ન (સમ્યકત્વ) પામવુ એ વિશેષ દુલભ છે આ પ્રમાણે વિચાર કરી સમ્યક્ત્વમાં દઢ થવુ તે બેધિદુલભ ભાવના છે. આ બાર ભાવનાઓવડે મનને નિરંતર વાસિતભાવિત-કરતા સર્વ પદાર્થોને વિષે મમત્વ રહિત થઈ પ્રાણિઓ સમભાવને પ્રાપ્ત થાય છે. માટે સમ સુખાથીઓએ આ બારભાવનાથી અહોનિશ અતઃકરણને વાસિત કરવુ જોઈએ. ૧૦૭ થી ૧૧૦
સમભાવનું ફળ, विषयेभ्यो विरक्तानां साम्यवासितचेतसाम्। उपशाम्येकपायाग्निर्वाधिदीपा समुन्मिषेत् ।। १११ ॥
વિષયથી વિરક્ત પામેલા અને સમભાવથી વાસિત ચિત્તવાળા મનુષ્યને કષાય અગ્નિ ઉપશમી જાય છે અને સમ્યકત્વ દીપક 'પ્રદીપ્ત થાય છે. ૧૧૧.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
દયાનનું સ્વરૂપ,
સમત્વ આવ્યા પછી શું કરવું? समत्वमवलंब्याथ ध्यानं योगी समाश्रयेत् । विना समत्वमारब्धेध्याने स्वात्मा विडंब्यते ॥११२॥
સમત્વનું અવલંબન કરીને રોગીઓએ ધ્યાનનો આશ્રય કરવો (ધ્યાન કરવું). સમભાવ સિવાય ધ્યાનને પ્રારંભ કરવામાં આવે તે ધ્યાનમાં પ્રવેશ ન થતાં, આત્મા વિડંબના પામે છે. ૧૧૨.
मोक्षः कर्मक्षयादेव स चात्मज्ञानतो भवेत् । ध्यानसाध्यं मतं तच्च तद्धयानं हितमात्मनः ॥११॥
કર્મક્ષયથી જ મોક્ષ થાય છે, તે કર્મક્ષય આત્મજ્ઞાનથી થાય છે, તે આત્મજ્ઞાન ધ્યાનથી સાધ્ય થાય છે, માટે તે ધ્યાનજ આત્માને હિતકારી માનેલું છે. ૧૧૩.
नसाम्येन विना ध्यान न ध्यानेन विना च तत् । निष्कम्पंजायते तस्माद् द्वयमन्योऽन्यकारणम् ॥११॥
સામ્યતા સિવાય ધ્યાન હેતુ નથી અને ધ્યાન સિવાય નિષ્કપ (મજબુત) સામ્યતા આવતી નથી. માટે તે બેઉ આપસમાં (અન્યઅન્ય) હેતુરૂપ છે. ૧૧૪.
–––– ––––
ધ્યાનનું સ્વરૂપ, मुहूर्तातर्मनास्थैर्य ध्यानं छद्मस्थयोगिनाम् । धम्म शुलं च तद् द्वेधा योगरोधस्त्वयोगिनाम् ॥ ११५॥ એક આલંબનમા અતર્મુહૂર્ત પર્યત મનની સ્થિરતા તે છવસ્થ ગીઓનું ધ્યાન કહેવાય છે. તે ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન એમ બે પ્રકારનું છે. અને યોગના નિધિરૂપ ધ્યાન અયોગિઓને (ચાદમાં ગુણઠાણાવાળાને) હોય છે ૧૧૫.
मुहर्तात्परतचिता यद्वा ध्यानांतरं भवेत् । वह्वर्थसंक्रमे तु स्यादीर्घापि ध्यानसन्ततिः॥११६ ॥
એક મુહૂર્ત ધ્યાનમાં જવા પછી ધ્યાન સ બ ધી ચિંતા હોય, અથવા આલ મનના ભેદથી બીજું સ્થાનાંતર હાય (પણ એક સતત સિવાય એકજ આલ બનમાં વધારે વખંત ધ્યાતા રહી શક્તા નથી). એમ ઘણું અર્થમાં પ્રવેશ કરવાથી એટલે અંતર્મુહૂત રહી વળી
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રકાશ,
૨૬
ત્રીજી આલ મન લીધું એવી રીતે લાંખા વખત સુધી પણ ધ્યાનની સંતતિ હાય છે. ૧૧૬.
←
ધ્યાનની વૃદ્ધિ કરવા માટે ધ્યાનમાં ભાવનાએ કરવી તે બતાવે છે. मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्यानि नियोजयेत् ।
धर्मध्यानमुपस्कर्त्तु तद्धितस्य रसायनम् ॥ ११७ ॥ તુટેલા ધ્યાનને ફરી ધ્યાનાંતરની સાથે જોડવા માટે મૈત્રી, પ્રમાદ, કરૂણા અને માધ્યસ્થતા આ ચાર ભાવનાએ આત્માની સાથે પ્રત્યેાજવી, કેમકે આ ભાવનાએ ધ્યાનને રસાયણની માફક પાષ્ટ આપનારી છે. ૧૧૭,
મૈગ્યાદિ ભાવનાનું સ્વરૂપ.
मा कार्षीत्कोऽपि पापानि मा च भूत्कोपि दुःखितः । मुच्यतां जगदप्येषा मतिमैत्री निगद्यते ॥ ११८ ॥ . अपास्ताशेषदोषाणां वस्तुतवावलोकनाम् । गुणेषु पक्षपातो यः स प्रमोदः प्रकीर्त्तितः ॥ ११९ ॥ दीनेष्वात्तषु भीतेषु याचमानेषु जीवितम् । प्रतीकारपरा बुद्धिः कारुण्यमभिधीयते ॥ १२० ॥ क्रूरकर्मसु निःशंकं देवतागुरुनिंदिषु । आत्मशंसिषु योपेक्षा तन्माध्यस्थमुदीरितम् ॥ १२१ ॥ आत्मानं भावयन्नाभिर्भावनाभिर्महामतिः । त्रुटितामपि संघते विशुद्धां ध्यान संततिम् ॥ १२२ ॥
કાઈ પણ જીવે. પાપ ન કરો, કોઈ પણ દુ:ખી ન થાઓ અને આ જગના સર્વ જીવા પણ કર્મથી મુક્ત થાઓ, આ પ્રકારની ભાવનામુંદ્ધિ તે મૈત્રી કહેવાય છે. જીવહિંસાદિ સમગ્ર દોષને દૂ કરનારા અને યથાસ્થિત વસ્તુતત્ત્વને જોવાવાળા મહા પુરૂષોના શમ, દમ, ઔચિત્ય, ગાંભિય, ધૈર્ય ત્યાદિ ગુણાને વિષે ગુણપણાના જે પક્ષપાત (તેમના વિનય વજ્જૈન સ્તુિતિ, શ્લાઘા અને વૈયાવૃત્યાદિ કરવા રૂપ પક્ષપાત) તેને પ્રસાદ કહેલ છે. દીનં, દયાપાત્ર, આર્ત્ત, તૃષ્ણા
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસનાનુ સ્વરૂપ, પર્વકાસન
૨૨૭
રૂપ અગ્નિ વડે કરી ખળતા વિવિધ દુ:ખથી પીડાયેલા, વૈરીથી દુખાચેલા, રાગથી પીડાયેલા અથવા મૃત્યુના મુખમાં સપડાયેલા માટેજ પ્રાણત્રાણુ માટે યાચના કરતા જીવાને તે તે દુ:ખામાંથી મુક્ત કરવા માટે હિતેાપદેશ તથા દેશકાલની અપેક્ષાએ અન્ન, પાન, આશ્રય, વસ્ત્ર, ઔષધાદિ વડે કરી મદદ કરવી તે કરૂણ કહેવાય છે. ગમ્યાગમ્ય, લક્ષ્યાલક્ષ્ય, ક વ્યાકર્તાવ્યાદિ, વિવેક વિનાના અને તેથી ક્રૂર કર્મ કરવાવાળા, નિ:શ કપણે દેવગુરૂની નિદા કરનારા અને સદ્દોષ છતાં પણ પેાતાની પ્રશસા કરવાવાળા આ જીવા ધર્મ દેશનાને અચેાગ્ય જણાતાં તેઓની ઉપેક્ષા કરવી, તેને માધ્યસ્થ ભાવના કહે છે. આ ભાવનાએ વડે પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતાં વાસિત કરતાં––મહાબુદ્ધિમાન્ જીવે ત્રુટેલી વિશુદ્ધ ધ્યાનની સતતિને પાછી સજીવન કરે છે. સાંધી આપે છે. ૧૧૮–૧૨૨.
ધ્યાન કેવા સ્થળામાં રહી કરવું તે. तीर्थ वा स्वस्थताहेतुं यत्तद्वा ध्यानसिद्धये । कृतासनजयो योगो विविक्तं स्थानमाश्रयेत् ॥ १२३ ॥ આસનના જય કરવાવાળા ચેાગીએ ધ્યાનની સિદ્ધિ માટે તીર્થ - કરીના જન્મ, દિક્ષા, કેવળ અને નિર્વાણ ભૂમિકામા જવું જોઇએ, તેના અભાવે સ્વસ્થતાના હેતભૂત સ્ત્રી, પશુ, પડાદિ રહિત કાઈપણ સારા એકાંત સ્થળને આશ્રય કરવા. ૧૨૩.
च 1
આસનાનાં નામ. पर्य कबीरवज्राब्जभद्रदण्डासनानि उत्कटिका गोदोहिका कायोत्सर्गस्तथासनम् ॥ १२४ ॥ પ કાસન, વીરાસન, વજ્રાસન, પદ્માસન, ભદ્રાસન, ઈંડાસન, ઉત્કટિકાસન, ગાદહિકાસન, અને કાચેાત્સર્ગાસન, વિગેરે આસના કહેલાં છે. ૨૨૪.
'
આસનાનુ' સ્વરૂપ, પર્યંકાસન. स्थाज्जंघयोरधोभागे पादोपरि कृते सति । पर्यको नाभिगोत्तानदक्षिणोत्तरप्राणिकः ॥ १२५ ॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
ચતુર્થ પ્રકાશ.
બેઉ જંઘાના નીચલા ભાગે પગના ઉપર મૂકયે છતે અને જમણે તથા ડાબો હાથ અને નાભિ પાસે ઉંચા ઉત્તર દક્ષિણ રાખવાથી પર્યકાસ થાય છે. મહાવીર દેવને નિવણ અવસરે આ આસન હતું. જાનું અને હાથને પ્રસારીને સુવું તેને પાતંજલી પર્યકાશન કહે છે. ૧૨૬.
વીરાસન. वामोंघ्रिदक्षिणोरूर्व वामोरूपरि दक्षिणः । क्रियते यत्र तद्वीरोचिवं वीरासनं स्मृतम् ॥ १२६ ॥
ડાબો પગ જમણુ સાથળ ઉપર અને ડાબા સાથળ ઉપર જમણે પગ જે આસનમાં કરાય છે, તે વીર પુરુષને ઉચિત વીરાસન કહેલું છે. ૧૨૬.
વજાસન, पृष्टे वज्राकृतीभूतदोभ्यो वीरासने सति । गृह्णीयात्पादयोर्यत्रांगुष्ठो वज्रासनं तु तत् ।। १२७॥
પૂર્વ બતાવેલ રીત પ્રમાણે વીરાસન કર્યા પછી વજૂની આકૃતિ માફક પાછળ બેઉ હાથ રાખી તે હાથ વડે બેઉ પગના અંગુઠા પકડવા (અર્થાત્ પીઠ પછાડી હાથ કરી વીરાસન ઉપર રહેલા ડાબા પગના અંગુઠાને ડાબા હાથથી અને જમણા પગના અંગુઠાને જમણાહાથથી પકડવા) તેને વજૂસન કહે છે. ૧૨૭.
કેટલાએક તેને વેતાલાસન કહે છે ( મતાંતરથી બીજી રીતે વીરાસન બતાવે છે.)
सिंहासनाधिनस्यासनापनयने सति । । . तयैवावस्थितिर्या तामन्ये वोरासनं विदुः॥ १२८ ॥
સિહાસન ઉપર બેઠેલા અને પગ નીચા સુકેલા હેય, ત્યારે પાછળથી આસન કાઢી લીધા પછી તે માણસ જેવી રીતે રહી શકે તેવી રીતે રહેવું તેને કાયફ્લેશ પ્રકરણમાં સિદ્ધાંતિએ વીરાસન હે છે. ૧૨૮
પાતંજલી તે ઉભા રહીને એક પગ ભેંચ ઉપર સ્થાપના કરી રાખવો અને એક પગ ઉચે વાંકો વાળી રાખવે તેને વીરાસન કહે છે.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્કટિક તથા ગોહિક આસન
जंघाया मध्यभागे तु संश्लेपो यत्र जंघया। पद्मासनमिति मोक्तं तदासनविचक्षणः ॥ १२९ ॥
એક જંઘાના મધ્ય ભાગમા તેની સાથે બીજી જંઘાને મેળાપ કરી રાખો તેને આસનના જાણપુર પદ્માસન કહે છે. ૧૨૯૦
ભદ્રાસન, संपुटोकृत्य मुकाग्रे तलपादा तथोपरि । पाणिकच्छपिकां कुर्यात् यत्र भद्रासनं तु तत् ॥१३०॥ પગનાં બે તળીયાં એકઠાં કરી લિંગ આગળ રાખી તેના ઉપર બેગી બેઉ હાથનાં આંગળાં આપસમાં ભરાવી ત્યાં પગ ઉપર રાખવા તેને ભદ્રાસન કહે છે. ૧૪૦.
દંડાસન, श्लिष्टांगुली लिष्टगुल्फो भूश्लिप्टोरूप्रसारयेत् । यत्रोपविश्य पादौ तदंडासनमुदीरितम् ॥ १३१ ।।
બેસીને આગળીઓ, ગુલ્ફ અને સાથળ એ ત્રણે જમીનની સાથે અડકે તેવી રીતે પગ પ્રસારવાલાબા કરવા તેને દડાસન કહેલું છે. ૧૩૧.
ઉત્કટિક તથા દેહિક આસન. पुतपाणिसमायोगे प्राहुरुत्कटिकासनम् । पाणिभ्यां तु भुवस्त्यागे तत्स्याद् गोदोहिकासनम् ॥१३२॥
કેડની નીચેના ઢગરાઓ (કુલાઓ) ને પાનીની સાથે નીચે જમીન ઉપર અડકાવવા તેને ઉત્કટિકાસન કહે છે તે આસનમાં મહાવીરદેવને કેવલજ્ઞાન થયું હતું, અને પગની પાનીઓ જમીન સાથે ન અટકે તેવી રીતે ગાય દેવાને આકારે બેસવું. તેને ગેદ હિકાસન કહે છે. ૧૩૨.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૦
ચતુર્થ પ્રકાશ
કાયોત્સર્ગાસન, प्रालंबितभुजद्वन्द्वमूर्ध्वस्थस्यासितस्य वा । स्थानं कायानपेक्षं यत् कायोत्सर्ग:सकीर्तितः॥१३॥ બને ભુજાઓને નીચી લટકતી રાખી, ઉભાં અથવા બેઠાં કાયાની અપેક્ષા રાખ્યા વગર રહેવું તેને કાત્સર્ગ આસન કહે છે. ૧૩૩.
આ આસન તે એક દિમાત્ર બતાવ્યાં છે પણ બીજા અનેક આસનો છે છતાં –
जायते येन येनेह विहितेन स्थिरं मनः । तत्तदेव विधातव्यमासनं ध्यानसाधनम् ॥ १३४ ॥
જે જે આસન કરવે કરી મન સ્થિર થાય, ધ્યાનના સાધનભૂત તે તે આસનેજ કરવાં. અહી અમુક આસન જ કરવું જોઈએ તે કાંઈ આગ્રહ નથી. સુખપૂર્વક લાંબા કાળ ચિત્ત સમાધિમાં બેસી શકાય તે આસન કરવા લાયક છે. આ સર્વ આસનમાંથી તેવું પિતાને યોગ્ય કોઈ પણ આસન કરવું. ૧૩૪.
सुखासनसमासीनः सुश्लिष्टाधरपल्लवः । नासाग्रन्यस्तदृग्दो देतैर्दैतानसंस्पृशन् ॥ १३५॥ प्रसन्नवदनः पूर्वाभिमुखो वाप्युदङ्मुखः । अप्रमत्तः सुसंस्थानोध्याताध्यानोद्यतोभवेत् ॥१३६॥ લાંબા વખત સુધી સુખે બેસી શકાય તેવા આસને બેસી પવન બહાર ન જાય તેવી રીતે મજબુતાઈથી બને હોઠે બંધ કરી નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર અને દષ્ટિ સ્થાપન કરી, ઉપરના દાતાની સાથે નિચેના દાંતેને સ્પર્શ ન થાય તેવી રીતે દાંતેને રાખી, દાંતની સાથે દાંત લાગવાથી મન સ્થિર થતું નથી) રજો, તમેગુણરહિત કુટીના વિક્ષેપ વિનાનું પ્રસન્ન મુખ કરી, પૂર્વ સન્મુખ ચા ઉત્તર સન્મુખ બેસી (અથવા જીનેશ્વરની પ્રતિમા સન્મુખ બેસી) અપ્રમત્ત અને શરીરને સરલ (સિદધુ) ચા મેરૂદંડને અક્કડ રાખી ખાતાએ ધ્યાન કરવા માટે ઉદ્યમવાનું થયું. ૧૩૫–૧૩૬. इति आचार्य श्री हेमचंद्रविरचिते योगशाने मुनिश्री केशर
विजयजीगणिकृत वालावयाधे चतुर्थ प्रकाशः
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ पंचमः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥
પ્રાણાયામ.
યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ એમ ચેાગનાં આઠ ગા છે. તેમા ચેાથું અગ પ્રાણાચામ છે. પતંજલિ પ્રમુખ યાગાચાર્યોએ મેાક્ષ સાધન માટે પ્રાણાયામને ઉપયાગી ગણી સ્વીકાર્યો છે, પણ ખરી રીતે પ્રાણાયામ મેાક્ષના સાધનરૂપ ધ્યાનમાં ઉપયાગી નથી, છતા પણુ શરીર નિશ ગતા અને કાળજ્ઞાનાદિમાં ઉપચાગી છે, એમ ધારી અમે પણ પ્રાણાયામનું સ્વરૂપ આંહી આપીએ છીએ.
प्राणायामस्ततः कैश्चित् आश्रितो ध्यानसिद्धये । शक्यो नेतरथा कर्त्तुं मनः पवननिर्जयः ॥ १ ॥ આસન જય કર્યો અનતર કોઈ પત્ત જલિ પ્રમુખે ધ્યાન સિદ્ધિ માટે પ્રાણાયામના આશ્રય લીધેા છે. કેમકે પ્રાણાયામ કર્યાં સિવાય મન અને પવનને! જય થઈ શકતા નથી. ૧.
પ્રાણાયામથી પવનના જય થાય પણ મનના જય કેમ થાય તેના ઉત્તર આપે છે.
॥
मनो यत्र मरुत्तत्र मरुयत्र मनस्ततः । अतस्तुल्यक्रियावेतौ संघीतौ क्षीरनीरवत् ॥ २ ॥ મન જે ઠેકાણે છે, તે ઠેકાણે પવન છે. અને જ્યાં પવન છે ત્યાં મન છે. આ કારણથી સરખી ક્રિયાવાળાં મન અને પવન દુધ ને પાણીની માફક એકઠાં મળેલાં રહે છે. ૨.
વિવેચન—મન અને પવનની ક્રિયા તથા સ્થાન એકસરખુ છે. શરીરના કાઈ પણ ભાગ ઉપર મનને રોકશેા તા તે ઠેકાણે અવશ્ય પવનને ખટકારો થતા જણાશે. મનને કાઇ પણ ભાગ ઉપર રાંકવું એટલે ઉપયાગ રાખી તેતે ભીના ઉપર ખેંચા કરવું” આમ
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર.
પંચમ પ્રકાશ
કરવાથી બીજા કોઈ પણ વિચાર સબંધી મનની કિયા બંધ પડશે. અને જે ઠેકાણે રોકવામાં આવ્યું છે તે ઠેકાણે ઉપગની જાગૃતિ હોવાથી વિચાર નહિ કરે, પણ ઉપગની જાગૃતિ સુધી ત્યાં જ રેકાઈ રહેશે અને પવન પણ ત્યાં ખટક ખટક એવા શબ્દ કરતે કે કોઈ બીજી પણ રીતે ત્યાં છે એમ અનુભવાશે. ૩.
મન પવનનું તુલ્ય ક્રિયાપણું બતાવે છે. एकस्यनाशेऽन्यस्य स्यानाशो वृत्तौ च वर्तनम् । ध्वस्तयोरिंद्रियमतिध्वंसान्मोक्षश्च जायते ॥३॥ મન, પવન, બેમાથી એકનો નાશ થયે બીજાનો નાશ થાય છે, અને બેઉમાંથી એક હોય તે બીજે પણ બન્યા રહે છે. બેઉને નાશ થવાથી ઈદ્રિય અને બુદ્ધિના વ્યાપારનો નાશ થાય છે. અને ઈદ્રિયની પ્રવૃત્તિ તથા મનના વિચારોબંધ થવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વિવેચન-મન અને પવનને નાશ શરીરમાંથી જીવ જવા પછી થઈ જાય છે, ત્યારે ઈદ્રિય તથા વિચારની પ્રવૃત્તિ પણ બધ થાય છે, તે આંહી ગ્રહણ કરવાની નથી, અને તેથી મેક્ષ થતું નથી. પણ આત્મ ઉપયોગની પૂર્ણ જાગૃતિ હોય ત્યારે મન અને પવનની પ્રવૃત્તિ બંધ થય છે, તે પ્રવૃત્તિ ધ થતાં ઇન્દ્રિયના વ્યાપાર અને બુદ્ધિની પ્રવૃત્તિ બ ધ થાય છે, તે આંહી ગ્રહણ કરવાની છે અને તેથી જ મેક્ષ મળે છે, ૩.
-
-
-
પ્રાણાયામ, પ્રાણાયામનું લક્ષણ અને તેના ભેદો. प्राणायामो गतिच्छेदः । श्वासप्रश्वासयोमतः । रेचक: पूरकश्चैव कुंभकश्चेति स त्रिधा ॥४॥ શ્વાસ ઉશ્વાસની ગતિને નિરોધ કર, તેને પ્રાણાયામ કહે છે. તે પ્રાણાયામ રેચક, પૂરક અને કુભક એમ ત્રણ પ્રકાર છે ૪
વિવેચન-નાસિદિના છિદ્રથી બહાર નીકળતાવાયુને શ્વાશ" કહે છે, બહારથી અંદર પ્રવેશ કસ્તા વાયુને નિશ્વાસ કહે છે. તે બે પ્રકારના વાયુની ગતિને રોકવી તેને પ્રાણાયામ કહે છે. ..
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ સાતનાં અનુક્રમે લક્ષણે બતાવે છે, બીજા આચાર્યના મતે પ્રાણાયામના સાત ભેદ કહે છે.
प्रत्याहारस्तथा शांत उत्तरशाधरस्तथा । . एभिर्भदैश्चतुर्भिस्तु सप्तधा कीर्यते परैः ॥५॥
પ્રત્યાહાર, શાંત, ઉત્તર અને અધર આ ચાર ભેદ સહિત (પૂર્વના ત્રણ સાથે મેળવતાં) સાત પ્રકારનો પ્રાણામય છે, એમ કેટલાક આચાર્ય કહે છે. પ.
એસાતનાં અનુક્રમે લક્ષણે બતાવે છે. यत्कोष्ठादतियत्नेन नासाब्रह्मपुराननः । बहिः प्रक्षेपणं वायोः स रेचक इति स्मृतः॥६॥
કોઠામાંથી ઘણા પ્રયત્નપૂર્વક નાસિકા, બ્રહારધ અને મુખે કરી વાયુને બહાર કાઢો તેને રેચક પ્રાણાયામ કહ્યો છે.
समाकृष्य यदापानात् पूरणं स तु पूरकः। नाभिपने स्थिरीकृत्य रोषनं स तु कुंभकः ॥७॥
બહારથી પવનને ખેંચીને અપાન (ગુદાદ્વાર) પર્યંત કોઠામાં પૂર તે પૂરક અને નાભિકમળમાં સ્થિર કરીને તેને રેક તે કુંભક કહેવાય છે. ૭.
स्थानात्स्थानांतरोत्कर्षा प्रत्याहारः प्रकीर्तितः। तालुनासाननदारनिरोधः शांत उच्यते ॥ ८॥
એક સ્થાનથી બીજા સ્થાનમાં વાયુને ખેંચી જ તેને પ્રત્યાહાર કહ્યો છે અને તાળવુ, નાસિકા તથા મુખના દ્વારેથી વાયુનો નિરોધ કરવો તેને શાંત કહે છે. ૮.
વિવેચન—નાભિથી વાયુને ખેચી હૃદયમાં લઈ જ, હદચથી નાભિમાં લઈ જ વિગેરે એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે લઈ જ તે પ્રત્યાહાર પ્રાણાયામ. શાંત અને કુંભકમાં ફેર એટલે જણાય છે કે કુંભકમાં, નાભિકમળમાં પવનને રોકવામાં આવે છે અને શાંતમાં તેનિયમ નથી પણ નિકળવાના દ્વારેથી રિકવે તે સામાન્ય નિયમ છે. ૮.
आपीयोवं यदुत्कृष्य हृदयादिष धारणम् । उत्तरः स समाख्यातो विपरीतस्ततोऽधरः ॥९॥
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ, બહારના વાયુને પીને ઉચે ખેંચી હદયાદિકને વિષે ધારી રાખવે તે ઉત્તર પ્રાણાયામ અને તેથી અવળી રીતે એટલે નાભિ આદિ નીચા પ્રદેશમાં ધારી રાખવે તે અધર પ્રાણાયામ. ૯
વિવેચન–આહી એ શંકા થાય છે કે રેચકાદિમાં પ્રાણાચામ કેવી રીતે સંભવે? કેમકે પ્રાણાયામને અર્થ એવો થાય છે કે શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિનો નિષેધ કરવો તે, તે રેચકાદિમાં બની શક્તિ નથી. તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે કે રેચક કર્યા પછી પ્રાણને નાસિકાના દ્વાર આગળ બહારજ રેક. અંદર આકર્ષ નહિ તેમ મૂકવાનો તે છેજ નહિ. એટલે તે શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિ વિચ્છેદરૂપ પ્રાણાયામ કહી શકાય. તેમજ પૂરકમાં બહારના વાયુને હળવે હળવે આકષીને કેટામાં રક. ત્યાંથી રેચ નહિ અને પૂર પણ નહિ એટલે ત્યાં ગતિવિ છેદરૂપ પ્રાણાયામ થયે. એવી રીતે સર્વ પ્રાણાયામમાં શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિને રોકવાનું બની શકે છે. ૯.
પ્રાણાયામનું ફળ, रेचनादुदरव्याः कफस्य च परिक्षयः।
पुष्टिः पूरकयोगेन व्याधिधातश्च जायते ॥१०॥ રેચક પ્રાણાયામથી ઉદર (પેટ)ની વ્યાધિ અને કફનો નાશ થાય છે અને પૂરક પ્રાણાયામના ગે શરીરને પણ મળે છે. તથા વ્યાધિ (ગ)ની શાતિ થાય છે
विकसत्याशु हृत्पद्मं ग्रेथिरतविभिद्यते । वलस्थय विद्धिश्व कुंभनाद् भवति स्फुटम् ॥११॥
હદયકમળ તત્કાળ વિકસ્વર થાય છે, અંદરની ગાંઠ ભેદાય છે, શરીરમાં બળની વૃદ્ધિ થાય છે અને વાયુ સ્થિર રહી શકે છે. કુંભક કરવાથી ઉપર પ્રમાણે પ્રગટ રીતે બની શકે છે ૧૧. .
प्रत्याहाराद् वलं कांतिर्दोषशांतिश्च शांततः।। उत्तराधरसेवातः स्थिरता कुंभकस्य तु ॥१२॥
પ્રત્યાહાર નામના પ્રાણાયામથી શરીરમાં બળ અને કાંતિ આવે છે, શાંત નામના પ્રાણાયામથી વાત પિત્ત અને કફ અથવા ત્રિદેશ
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
----- -- --
~~-~
પ્રાણ વાયુના સ્થાનાદિક કહે છે, ૨૩૫
- - --- -- -- --- (સનિપાત)ની શાંતિ થાય છે અને ઉત્તર તથા અધર પ્રાણાયામની સેવાથી કુંભકની સ્થિરતા થાય છે. ૧૨.
અત્યાર સુધીનું વિવેચન પ્રાણ વાયુને માટે આવ્યું છે. આ પ્રાણીયામથી એકલા પ્રાણ વાયુને જય થાય છે તેમ નથી, પણ પાંચે જાતના વાયુને જય થાય છે તે બતાવે છે. વાયુનાં સ્થાનાદિ અને તેને જય કરવાના ઉપાય.
प्राणमपानसमानावुदानं व्यानमेव च । प्राणायामैजयेत् स्थानवर्णाक्रियाथवीजवित ॥१३॥
પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને વ્યાન આ પાંચ વાયુને તે વાયુનાં સ્થાન, વર્ણ, ક્રિયા, અર્થ અને બીજને જાણનાર - ગીએ પ્રાણાયામે કરી જય કરવો ૧૩.
વિવેચન–શ્વાસ, નિશ્વાસાદિ ઘણે વ્યાપાર કરે તે પ્રાણવાયુ ૧, મૂત્ર, વિષ્ટા અને ગર્ભાદિકને શરીરની બહાર લાવે તે અપાનવાયુ ૨, અનાજ અને પાછું આદિ પદાર્થોની પરિપકવતાથી ઉત્પન્ન થતા રસને યથાયોગ્ય સ્થાનકે પહોંચાડે તે સમાન વાયુ ૩, રસાદિને ઉંચે લઈ જનાર તે ઉદાન વાયુ ૪, અને સઘળા શરીરને વ્યાપીને રહે તે વ્યાન વાયુ પ. આ પાંચે વાયુનાં સ્થાન, વર્ણ, ક્રિયા, અર્થ અને બીજ અનુક્રમે બતાવવામાં આવશે. ૧૩
પ્રાણવાયુના સ્થાનાદિક કહે છે. प्राणो नासाग्रहन्नाभिपादांगुष्ठांतगो हरित । નાગાબોળ તો પારો ર | ૨૪ . પ્રાણવાયુ નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર, હૃદયમાં, નાભિમાં અને પગના અંગુઠા પર્યત પ્રસરે છે. તેને વર્ણ લીલે, નવાં ઉગેલાં તૃણના જે છે અને ગમાગમના પ્રાગે કરીને તથા ધારણ વડે કરીને તેને જય કરે. ૧૪.
વિવેચન–ગમ એટલે રેચક્રિયા, આગમ એટલે પૂરક ક્રિયા, અને ધારણું એટલે કુંભકની ક્રિયા. એ ત્રણ કિયાએ કરી એક પ્રાણાયામ થાય. આ પ્રાણાયામ કિયાએ કરી પ્રાણવાયુને જય કરે, અર્થાત્ જે જે ઠેકાણે જે જે વાયુનું સ્થાન બતાવ્યું છે તે તે ઠેકાણે રેચક પૂરક અને
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ
કુંભક કરીને તે વાયુને જય કરો. આંહી નાસિકાના અગ્ર ભાગ, હૃદય, નાભિ અને અંગુઠા પર્યત એ સર્વ સ્થાને બતાવ્યા. લીલો રંગ એ વર્ણ જણાવ્યું અને રેચક, પૂરક, કુંભક, રૂપ ગમાગમ પ્રાગ તે કિયા બતાવી. પૂર્વે જણાવેલ પાંચમાંથી આંહી ત્રણ બતાવ્યાં અને બાકી રહેલા અર્થ ને બીજ એ બે પાંચ વાયુના સ્થાનાદિ ત્રણ બતાવ્યા પછી જણાવવામાં આવશે.
એજ ગમાગમ પ્રયોગ અને ધારણ બતાવે છે, नासादिस्थानयोगेन पूरणारेचनान्मुहुः ।
गमागमप्रयोगः स्यात् धारणं कुंभनात्पुन: ॥१५॥ નાસિકાદિ સ્થાને કરી વારંવાર વાયુને પુરવે કરી અને રેચન કરવે કરી ગમાગમ પ્રયોગ થાય છે અને તે વાયુને તે તે ઠેકાણે રિકવાથી (કુંભક કરવાથી) ધારણ નામનો પ્રયોગ થાય છે. ૧૫.
અપાન વાયુનાં સ્થાનાદિ બતાવે છે. अपानः कृष्णरुमन्यापृष्ठपृष्ठांनपाणिगः । जेयः स्वस्थानयोगेन रेचनात्पूरणान्मुहुः॥१६॥ અપાન વાયુનો વર્ણ કાળ છે. કંઠની પાછલી નાડિ, પીઠ, ગુદા અને પહાનીમાં તેનું સ્થાન છે. તે સ્થાનમાં વારંવાર રેચક પૂરક કરવું કરી અપાન વાયુને જય કર. ૧૯.
સમાન વાયુનાં સ્થાનાદિ, शुकासमानो हन्नाभिसर्वसंधिष्ववस्थितः । जेयः स्वस्थानयोगेनासकृद्रेचनपूरणात् ॥१७॥
સમાન વાયુને વર્ણ ધળ છે હદય, નાભિ અને સર્વ સાંધાએને વિષે તેનું રહેવાનું સ્થાન છે. તે સ્થાને વારંવાર રેચક પૂરક, (કુંભક) કરકરી તેને જય કરે ૧૭.
'ઉદાન વાયુનાં સ્થાનાદિ. रक्तो हुत्कंठतालुभूपध्यमूर्ति च संस्थितः। उदानो वश्यतां नेयो गत्यागतिनियोगतः ॥१८॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ વાગના પાતવ્ય બીજે બતાવે છે.
૨૩૭
જાન જાને રંગ લાલ છે. હાલ. , તાળવું (દશમહાર) બટીને મધ્ય ભાગમાં અને મનમાં તેનું સ્થાન છે (તે રહે છે.) ગનિ ને આગતિના પ્રણથી તેને વશ કરવા ૧૮.
ગતિ આગતિને પ્રયોગ કેવી રીતે કરવો તે બતાવે છે.
नामार्पणयोगेन स्थापयतं हदादिए। बन्लादुकृप्यमाणं च रुध्या रूच्या वशं नयेत् ॥ १९ ।। નારિકા બહારથી વાયુને એની તેને હદયાદિકમાં સ્થાપન કરવે જેથી તે વાયુ બીજ કો ચા જતો હોય તે તેને વારંવાર રેકી રોકીને વશ કરવા ૧૯.
વિવેચન—આ ઉપાય કવાયુ જીતવા માટે લાગુ પાડવાને છે. ત્યાં ત્યાં વાયુને રવાના સ્થાને બનાવવામાં આવ્યાં છે, ત્યાં ત્યાં પહેલા પૃથ્ય કેરી (એટલે બહારથી નાસિકાકાર વાયુને અંદર છે, તે તે સ્થાને રોકી રાખવા એટલે ખેંચ કે મૂકે એ બે કિયા બંધ કરવી. તેમ થતા તે વાયુ તે તે ઠેકાણે અમુક વાન સુધી સ્થિર રહેશે. કદાચ જેર કરી તે વાયુ બીજે ઠેકાણે ચા જાય તો તે તે સ્થળે વાર વાર રેકી રેકીને (એટલે કુંભક કરીને) કેટલોક વખત રાખીને પાછા રેચક કરી દેવા (નાસિકાના એક છિદ્રઢાગ હવે હળવે બહાર કાઢી નાખો). પાછો તેજ છિદ્રથી આદર ખેંચી કુંભક કરો. આ પ્રકારે તે તે વાયુને જય કર ચા પિતાને સ્વાધીન કરો, ૧૯
વ્યાન વાયુનાં સ્થાનાદિ બતાવે છે. सर्वत्वग्वृत्तिको व्यानः शक्रकार्मुकसनिमः।
તથા મગાતારવત્તિનાતુ | ૨૦ | વ્યાન વાયુને વર્ણ ઈન્દ્રધનુષના સર (વિવિધ રંગી) છે. ચામડીના સર્વ ભાગમાં તેનું સ્થાન છે. સકાચ અને પ્રકૃતિ (પૂરક અને રેચક)ના ક્રમે કુંભકના અભ્યાસથી તેને જય કર.૨૦.
પાંચે વાયુનાં યાતવ્ય બીજે બતાવે છે. प्राणापान समानोदान व्यानेष्वेषु च वायुपु । मैं मैं बैरों लों वीजानि ध्यातव्यानि यथाक्रमम् ॥२१॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
પચમ પ્રકાશ, પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને વ્યાન એ પાંચ વાયુને વિષે અનુક્રમે હૈ, , , , લો આ પાચ બીજેનું ધ્યાન કરવું ૨૧.
વિવેચન–પ્રાણાદિ વાયુનાં જે સ્થાને બતાવવામાં આવ્યાં છે, તે તે સ્થાને પ્રાણાદિ વાયુને જય કરવા માટે પૂરક, કુંભક અને રેચક કરતી વખતે પ્રાણાદિ વાયુના હૈ, આદિ બીજેનું ધ્યાન કરવું. અર્થાત્ પ્રાણ વાયુને જ્ય કરતી વખતે હૈં. અપાનના જય વખતે પે, સમાનના જય વખતે વે, ઉદાનના જ્ય વખતે ર એને વ્યાનના જય વખતે લ નું ધ્યાન કરવું. ધ્યાન કરવું એટલે તે ચે આદિ અક્ષરની આકૃતિ કલ્પી તેને જાપ પૂરક, કુંભક અને રેચક કરતી વખતે કરે ૨૧.
વાયુ જય કરવાથી થતા ફાયદા. प्रावल्यं जाठरस्याग्नेदर्दीर्घश्वासमरुज्जयो ।
लाघवं च शरीरस्य प्राणस्य विजये भवेत् ॥ २२॥ પ્રાણવાયુને જીતવાથી (વશ કરવાથી) જઠરાગ્નિની પ્રબળતા થાય, દીર્ઘશ્વાસ ચાલે (દમ ન ચઢે), વાયુને જય થાય (બાદી મટી જાય) અને શરીર હલક થાય ૨૨.
रोहणं क्षतभंगादेरुदराग्नेः प्रदीपनम् ।। वर्णोऽल्पत्वं व्याधिघात:समानापानयोर्जये ॥२३॥ સમાન વાયુ અને અપાન વાયુને જીતવાથી; ગડ,ગુ બડ અને ઘા આદિના વ્રણ (છિદ્રો) રૂઝાઈ જાય, હાડકું ભાગી ગયું હોય તે સંધાઈ જાય, ઉદરની અગ્નિ પ્રદીપ્ત થાય, મળ મૂત્રાદિક ચેડાં થાય અને રેગોને નાશ થાય. ર૩.
उत्क्रांतिर्वारिकाद्यैश्चावाघोदाननिर्जये। जये व्यानस्य शीतोष्णासंगः कांतिररोगिता ॥ २४॥
ઉદાન વાયુને જય કરવાથી ઉત્ક્રાંતિ એટલે મરણ અવસરે દશમે દ્વારથી પ્રાણત્યાગ કરી શકાય. પાણી તથા કાદવથી શરીરને બાધા ન થાય, આદિ શબ્દથી કાંટાદિકની પીડા પણ ન થાય. વ્યાન વાયુનો જય કરવાથી ટાઢ અને તાપની અસર થતી નથી, શરીરનું તેજ વધે અને નિરેગતાની પ્રાપ્તિ થાય. ૨૪.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯
પાંચ શ્લાકે કરી ધારણાનું સ્વરૂપ મતાવે છે. પાંચે વાયુને જીતવાંનાં જુદાં કળા બતાવી હવે પાંચે વાયુ જીતવાનુ એક ફળ બતાવે છે.
यत्र यत्र भवेत्स्थाने जंतो रोगः प्रपीडकः । तत्छांत्यै धारयेत् तत्र प्राणादिमरुतः सदा ॥ २५ ॥ જે જે ઠેકાણે પ્રાણિઓને પીડા કરનાર રાગ ઉત્પન્ન થયા હાય તેની શાંતિને માટે તે તે ઠેકાણે પ્રાણાદિ વાયુને ત્યાં રોકી રાખવા. ૨૫. વિવેચન—શરીરના કોઇ પણ ભાગમાં પાંચ વાયુમાંથી કાઇ પણ વાયુનું સ્થાન હોય છે, તે આગળ બતાવી ગયા છીએ, તે જે ઠેકાણે રાગ ઉત્પન્ન થયા હોય તે રાગ મટાડવા માટે પ્રથમ પૂરક કરી, તે રાગને ઠેકાણે ( રાગના ઉપર ) કુંભક કરવા. આમ કરવાથી તે રાગ નાખ઼ુદ થશે. ઘણે ભાગે વાત, પિત્ત અને કફની વિષમતાથી રાગાની ઉત્પત્તિ થાય છે. તેવે ઠેકાણે વાયુને રાકવાથી ખરાખ તત્ત્વા દૂર થઈ, વાયુ પ્રમુખની વિષમતા ચાલી જાય છે, અને મનુષ્ય નિરોગી બને છે. આમ કરવાથી કર્મનાં સિદ્ધાંતાને કેઇ પણ રીતે હાનિ પહોંચતી નથી. કેમકે કેટલાએક રાગોની કે અશાતા વેદનીની શાંતિ આવા ઉપચારાથી કે આવાં નિમિત્તોથી પણ થઇ શકે છે. કાઇ કર્મ એકજ રીતે વેઢવાનું કે નિર્જરવાનું અની શકે એવા સિદ્ધાંત નથી. ૨૫.
(પ્રાણાર્દિક વાયુને જીતવાનાં ફળે મતાવી હવે તેની ધારણા કરવાનું કહે છે.)
~~~~~~
વાયુની ધારણા. एवं प्राणादिविजये कृताभ्यासः प्रतिक्षणम् । धारणादिकमभ्यस्येन्मनः स्थैर्यकृते सदा ॥ २६ ॥ આ પ્રમાણે પ્રાણાદિ વાયુને જીતવા માટે વારંવાર અભ્યાસ કરીને મનને સ્થિર કરવા માટે નિરંતર ધારણાદિકના અભ્યાસ કરવેા. ૨૬.
પાંચ શ્લાકે કરી ધારણાનુ સ્વરૂપ બતાવે છે. उक्तासनसमासीनो रेचयित्वानिलं शनैः । आपादांगुष्ठपर्यतं वाममार्गेण पूरयेत् ॥ २७ ॥ पादांगुष्ठे मनःपूर्व रुद्ध्वा पादतले ततः । पाष्ण गुल्फे च जंघायां जानुन्यूरौ गुदे ततः ॥ २८ ॥
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ,
-
A
लिंगे नाभौ च तुदे च हत्कंठे रमनेपि च । તાજુનાસાને જ ઍવોમાં શિરથ - ૨૧ एवं रश्मिक्रमेणैव धारयन्मरुता सह । स्थानात्स्थानांतरं नीला यावद् ब्रह्मपुरं नयेत् ॥३०॥ ततः क्रमेण तेनैव पादांगुष्ठांतमानयेत् । नाभिपद्मांतरं नीत्वा ततो वायुं विरेचयेत् ३१ पंचभिः कुलकं
પૂર્વે ચોથા પ્રકાશમાં બતાવેલ આસને બેસી, હળવે હળવે પવન રેચક કરી (પવનને બહાર કાઢી) નાસિકાના ડાબા છિદ્રથી પવનને અંદર ખેંચીને પગના અંગુઠા સુધી પહોંચે ત્યાં સુધી પૂર, પછી પ્રથમ પગના અંગુઠા ઉપર મનને રેકવું. (જયાં મન ત્યાં પવન એ ન્યાયથી મનને રોકવાનું કહેતાં પવન પણ તેજ ઠેકાણે રોકાય) પછી અનુક્રમે પગનાં તળીયાં ઉપર, પાનીમાં, શું૯માં, જંઘામાં, જાનુમાં, સાથળમાં, ગુદામાં, લિંગમાં, નાભિમાં, પેટમાં, હૃદયમાં, કઠમાં, જીભ ઉપર, તાલુમાં, નાકના અગ્ર ભાગ ઉપર, નેત્રમાં, ભ્રકુટિમાં, કપાલમાં અને માથામાં એક પછી એક સ્થાનમાં આગળ વધતાં, વાયુની સંઘતે મનને છેવટમાં બ્રહ્મરદ્ધ પર્યત લઈ જવું. ત્યાર પછી તેજ ક્રમે પાછા ફરી પગના અંગુઠામાં મન સહિત પવનને લાવી, ત્યાથી નાભિકમળમાં લઈ જઈ વાયુને. રેચક કરો. ૨૭-૨૮-૨૯-૩૦-૩૧.
વાયુની ધારણાનું ફલ, पादांगुष्टादौ जंघायां जानूरुगुमेहने ।। धारितः क्रमशो वायुः शीघ्रगत्यै वलाय च ॥ ३२॥ नाभौ ज्वरादिघाताय जठरे कायशुद्धये । ज्ञानाय हृदये कूर्मनाडयां रोगजराच्छिदे ॥ ३३ ॥ कंठे क्षुत्तर्षनाशाय जिह्वाग्रे रससंविदे । गंधज्ञानाय नासाग्रे रूपज्ञानाय चक्षुपोः ॥ ३४ ॥ भाले तद्रोगनाशाय क्रोधस्योपशमाय च। ત્રણ જ પિતાનાં સાક્ષાનહેતવે રૂમ , પગના અંગુઠામાં, જંઘામાં, ઘુટણમાં, સાથળમાં, ગુદામાં અને
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
તે ચારાદિકના જ્ઞાનનું ફલ કહે છે. લિગમાં અનુક્રમે વાયુને ધારી રાખવાથી ઉતાવળી ગતિ અને બળની પ્રાપ્તિ થાય છે. નાભિમાં વાયુને ધારી રાખવાથી તાવ ઉતરી જાય છે, જઠરમાં ધારી રાખવાથી મળ સાફ થઈ શરીર શુદ્ધ રહે છે. હદયમાં ધારી રાખવાથી જ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે. કુર્મનાડિમાં રાખવાથી રોગ અને વૃદ્ધાવસ્થાને નાશ થાય છે. (વૃદ્ધાવસ્થામાં યુવાન જેવું શરીર બન્યું રહે છે.) કઠમાં વાયુને ધારવાથી ભુખ અને તરસ લાગતી નથી, લાગી હેય પણ શાંત થાય છે. જીભના અગ્ર ભાગ ઉપર વાયુને રોકવાથી સર્વ જાતના રસનું જ્ઞાન થાય છે. નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર રાકવાથી ગંધનું જ્ઞાન થાય છે. ચક્ષુમાં ધારી રાખવાથી રૂપનું જ્ઞાન થાય છે. કપાલમાં ધારી રાખવાની કપાળના રાગને નાશ થાય છે, અને કેધની શાતિ થાય છે (ફોધવાળા સ્વભાવ મટી જાય છે) અને બ્રહ્મર ધ્રમાં વાયુને રોકી રાખવાથી સાક્ષાત્ સિદ્ધોનાં દર્શન થાય છે ૩૨-૩૩-૩૪-૩૫.
ધારણાનું સ્વરૂપ બતાવી હવે પવનનું ચેષ્ટિત બતાવે છે,
अभ्यस्य धारणामेवं सिद्धीनां कारणं परम् । चेष्ठितं पवमानस्य जानीयाद् गतसंशयः ॥३६॥
સિદ્ધિઓના પરમ કારણરૂપ આ પ્રમાણે ધારણાને અભ્યાસ કરીને પછી શ સયરહિત પવનનું સ્વરૂપ જાણવું ૩૬.
વિવેચન-ધારણાનો અભ્યાસ સારી રીતે થવાથી સાધારણુ રીતે કેટલીક સામાન્ય સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. ૩૬.
વાયુના ચારાદિ અને તેનાં ફળે. नाभेनिष्कामतश्चार हुन्मध्ये नयतो गति । तिष्टतो द्वादशांते तु विद्यात्स्थान नभस्वतः ॥ ३७॥ નાભિમાંથી પવનનુ નિકળવુ તે ચાર, હૃદયના મધ્યમાંથી જવું તે ગતિ અને બ્રહ્માર ધમાં રહેવું તે વાયુનું સ્થાન જાણવું. ૩૭.
તે ચારાદિકના જ્ઞાનનું ફલ કહે છે, तञ्चारगमनस्थानज्ञानाद भ्यासयोगतः । जानीयात्कालमायुश्च शुभाशुभफलोदयम् .. ॥ ३८॥
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર
પંચમ પ્રકાશ,
manian
તે વાયુના ચાર, ગમન અને સ્થાનને અભ્યાસે કરી જાણવાથી શુભ અને અશુભ ફળના ઉદયવાળા કાળ અને આયુષ્ય જાણીશકાય છે. ૩૮,
હૃદયમાં મનને રોકવું અને તેથી થતા ફાયદા
ततः शनैः समाकृष्य पवनेन समं मनः । योगी हृदयपद्मांतर्विनिवेश्य नियंत्रयेत् ॥ ३९ ॥ તે પછી પવનની સાથે મનને હળવે હળવે આકષી ને (ખેંચીને) ચાણીએ તેને હૃદયકમળની આ દર પ્રવેશ કરાવીને ત્યાં રોકી રાખવું.
ततोsविद्या विलीयते विषयेच्छा विनश्यति । विकल्पा विनिवर्त्तते ज्ञानमंतर्विजृंभते ॥ ४० ॥ હૃદયકમળમાં મનને રાકવાથી અવિદ્યા (કુવાસના યા મિથ્યાત્વ) નાવિલય (નાશ) થાય છે, પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષચેાની ઇચ્છા વિનાશ પામે છે, વિકલ્પે નિવૃત્ત થાય છે, ( ઉત્પન્ન થતા નથી) અને અદર જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. ૪૦.
3
: क मंडले गतिर्वायोः संक्रमः क क विश्रमः ।
काच नाडीति जानीयात् तत्र चित्ते स्थिरीकृते ॥ ४१ ॥ તેમજ વાયુની કચા મ ડળમાં ગતિ છે, કયા તત્ત્વમાં સ ક્રમ (પ્રવેશ) થાય છે, ક્યા જઈ વિશ્રામ પામે છે, અને હમણાં કઇ નાડી ચાલે છે, તે સર્વ હૃદયમાં મનને સ્થિર કરવાથી જાણી શકાય છે. ૪૧.
E
પ્રથમ ચાર મડળે જણાવે છે,
मंडलानि च चत्वारि नासिकाविवरे विदुः ।
भौमवारुणवायव्याग्नेयाख्यानि यथोत्तरम् ॥ ४२ ॥ પાર્થિવ, વાણુ, વાયવ્ય અને આગ્નેય, આ ચાર મંડળેા અનુક્રમે નાસિકાના વિવરમા ઠહ્યાં છે. ૪૨.
'
પાર્શ્વિ મંડળનું સ્વરૂપ કહે છે. पृथिवीवीजसंपूर्ण वज्रलांछन संयुतम् । चतुरखं हृतस्वर्णप्रभं स्याद् भौममंडलम् ॥ ४३ ॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે વાયુના ચારે મંડળનું સ્વરૂપ કહે છે. ર૪૩, પૃથિવીનાં બીજથી પરિપૂર્ણ વ્યાસ), વજનાલાંછન (ચિન્હ)થી ચુત, ચાર ખુણાવાળું અને તપાવેલા સોના સરખું પાર્થિવ મડળ છે.
વિવેચન–પાર્થિવબીજ “અ” અક્ષર છે. કેટલાએક આચાર્ય લને પણ પાર્થિવ બીજ કહે છે હેમચંદ્રાચાર્યજીએ “ક્ષા”ને પાર્થિવ બીજ તરીકે માન્યું છે. ૪૩.
વારૂણ મંડલનું સ્વરૂપ, स्यादर्धचंद्रसंस्थानं वारुणाक्षरलांछितम् ।
चंद्राभममृतस्यद सांद्रं वारुणमंडलम् ॥४४॥ અષ્ટમીના ચંદ્ર સરખા આકારવાળુ, વારૂણ અક્ષર “વ” કારના ચિન્ડવાળું, ચદ્ર સરખું ઉજવળ, અને અમૃતના ઝરવા વડે કરી વ્યાસ થએલું વારૂણું મ ડી છે ૪૪
વાયવ્ય મંડળનું સ્વરૂપ, स्निग्धांजनघनच्छायं सुहत्तं विन्दुसंकुलम् ।
दुर्लक्ष्यं पवनाक्रांतं चंचलं वायुमंडलम् ॥ ४५ ॥ તૈલાદિકથી મિશ્રિત કરેલા અજનસમાન ગાઢ શ્યામ તિવાળું, ગળાકારવાળુ, બિંદુનાં ચિન્હથી વ્યાસ, દુખે દેખી શકાય તેવું, અને પવન બીજ “”કારથી દબાયેલું, ચંચળ વાયુમંડળ છે ૪૫.
આનેય મંડળનું સ્વરૂપ, उज्वालांचितं भीम त्रिकोणं स्वस्तिकान्वितम्।. स्फुलिंगपिगं तबीजं ज्ञेयमानेयमंडलम् ॥ ४६॥ ઉચી પ્રસરતી જ્વાલાયુક્ત, લાય આપતુ, ત્રણ ખુણાવાળું, સ્વસ્તિક (સાથીઆ)ના લાંછનવાળું, અગ્નિના કણીયાસરખું, પીળા વર્ણવાળું, અને અગ્નિબીજ રેફ(S) સહિત, આગ્નેય મડળ જાણવુ. ૪૬
अभ्यासेन स्वसंवेद्यं स्यान्मंडलचतुष्टयम् । क्रमेण संचरन्नत्र वायु यश्चतुर्विधः ॥४७॥ અભ્યાસ કરવાથી આ ચારે મંડળ અભ્યાસીને જાણ શકાય છે. આ ચાર મંડળમાં ચાલતા વાયુ અનુક્રમે ચાર પ્રકારને જાણ ૪૭.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
ક
,
પર,
૨૪૪
પંચમ પ્રકાશ, - તે વાયુના ચારે ભેદે કમે બતાવે છે. नासिकारंध्रमापूर्य पीतवर्णः शनैर्वहन् । कवोष्णोष्टांगुलस्वच्छो भवेद्वायुः पुरंदरः ॥४८॥ પુરંદર વાયુને (પૃથ્વી તત્વનો) વર્ણ પીળા છે. સ્પર્શ કાંઈક શીત અને કાંઈક ઉષ્ણ છે, અને નાસિકાના વિવરને પૂરીને સ્વચ્છ તથા હળવે હળવે આઠ આંગુળના પ્રમાણમાં બહાર વહન થાય છે. ૪૮
धवल शीतलोऽधस्तात् त्वरितत्वरित वहन् । द्वादशांगुलमानश्च वायुवरुण उच्यते ॥४९॥ ધોળા વર્ણવાળા, શીતળ સ્પર્શવાળા અને નીચે ઉતાવળે ઉતાવળે આર આગુલ પ્રમાણે વહન થતાં વાયુને વરૂણ વાયુ (જળતત્વ) કહે છે.
उष्णशीतश्च कृष्णश्च वहस्तिर्यगनारतम् । षडंगुलममाणश्च वायु पवनसंज्ञितः ॥५०॥ પવન નામને વાયુ, (વાયુતત્વ) કાંઈક ઉષ્ણ અને કાંઈક ઠંડે છે. વર્ણ કાળ છે અને નિરંતર છ આંગુલ પ્રમાણે તિર્થો વહન થાય છે,
वालादित्यसमज्योतीरत्युष्णश्चतुरंगुल: ।
आवर्त्तवान् वहन्नू, पवनो दहनः स्मृतः ॥५१॥ ઉગતા સૂર્ય સમાન લાલ વર્ણવાળે, અતિ ગરમ સ્પર્શવાળે અને વળીઆની માફક ઉંચો ચાર આંગુલ વહન થતા દહન નોમને પવન (અગ્નિતત્વ) કહે છે. ૫૧
વાયુ વહન થતી વખતે કરવાલાયક કાર્યો इंद्रं स्तंभादिकार्येषु वरुणं शस्तकर्मसु । वायुं मलिनलोलेषु वश्यादौ वह्निमादिशेत् ॥५२॥ પુરંદરવાયુ વહેતો હોય ત્યારે સ્તંભનાદિ કાર્ય કરવાં, સારાં પ્રશસ્ત કાર્ય વરૂણ વાયુમાં, મલિન અને ચપળ કાર્યો પવન વાયુમાં અને વશીકરણાદિ કાર્ય વહિ નામનો વાયુ ચાલતો હોય ત્યારે કરવાં. પર, પ્રારભેલ કાર્યને તથા પ્રશ્ન કરવાને વાયુ વહન થતી
વખતને શુભાશુભ નિર્ણય - छत्रचामरहस्त्यश्वारामराज्यादिसंपदम् । मनीषितं फलं वायुः समाचष्टे पुरंदरः ।। ५३ ।।
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભાશુભ પ્રશ્નને નિર્ણય
પુર દર વાયુ વહન થતી વખતે આગળ બતાવે છે તેના સંબંપમાં પ્રશ્ન કરે, અથવા પિતા માટે તેવાં કાર્યનો પ્રારંભ કરે તે છત્ર, ચામર, હાથી, અશ્વ, આરામ, રાજ્યાદિ સંપદા અને મનઈચ્છિત ફળની પ્રાપ્તિ થાય. ૫૩.
तथा राज्यादिसंपूर्णैः पुत्रस्वजनबंधुभिः ।
सारणे वस्तुना चापि योजयेदरुणः क्षणात् ॥ ५४॥ પ્રશ્નયા પ્રારા અવસરે વરૂણ વાયુ હોય તે રાજ્યાદિકથી સંપૂર્ણ પુત્ર. વજન,બંધુઓ અને ઉત્તમ વસ્તુઓની સાથે મેળાપ કરાવી આપે.
कृपिसेवादिकं सर्वमपि सिद्धं विनश्यति ।।
मृत्युभिः कलहो वरं त्रासश्च पवने भवेत् ॥ ५५ ॥ પ્રશ્ન તથા કાર્યના પ્રારંભ વખતે પવન નામને વાયુ હાય તે ખેતી અને સેવા પ્રમુખ સર્વ કાર્ય ફળ દેવાને તૈયાર થયું તે પણ તેને નાશ થાય અને મૃત્યુનો ભય, કલેશ, વેર તથા ત્રાસ થાય.૫૫
भयं शोकं रुजं दुःखं विघ्नव्यूहपरंपराम् । संसूचयेद्विनाश च दहनो दहनात्मकः ॥५६ ।।
અને દહન સ્વભાવવાળો દહન વાયુ હોય તે ભય, શોક, રેગ, દુ:ખ, વિશ્વના સમુહની પરંપરા તથા ધન ધાન્યાદિકના વિનાશને પણ સૂચવે છે. ૫૬.
એ ચારે વાયુનું સૂક્ષ્મ ફળ બતાવે છે. शशांकरविमार्गेण वायवो मंडलेवमी । विशंत: शुभदाः सर्वे निष्क्रामंतोऽन्यथा स्मृतामा ५७॥ ચંદ્ર અને સૂર્ય માર્ગે થઈ (ડાબી અને જમણું નાડીમા થઈ) આ ચારે મંડળમાં પ્રવેશ કરતા વાયુ સે શુભ દેવાવાળા છે, અને તે મડળમાંથી નીકળતા અશુભ દેનારા કહ્યા છે. ૫૭.
તેનું કારણ બતાવે છે. . भवेशसमये वायु वो मृत्युस्तु निर्गमे ।
उच्यते ज्ञानिभिस्ताक् फलमप्यनयोस्ततः ॥५८ વાયુ જ્યારે મડળમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે તેને જીવ કહે *
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પંચમ પ્રકાશ, મંડળમાંથી નીકળે છે ત્યારે તેને મૃત્યુ કહે છે, માટે તે બેઉનું ફળ જ્ઞાની પુરૂષે તેવુંજ કહે છે. ૫૮.
વિવેચન–તાત્પર્ય એવું છે કે જ્યારે વાયુ પૂરકરૂપે મંડળમાં પ્રવેશ કરે છે (નાસિકાની અંદર લેવાતે હાય) ત્યારે જે કઈ પ્રશ્ન કરે કે કાર્યને પ્રારભ કરે છે તે કાર્ય સિદ્ધ થાય છે અને જ્યારે રેચક રૂપે મડળમાથી બહાર નીકળે ત્યારે કે પ્રશ્ન અથવા પ્રા૨ભ કરે તે તે કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી. ૫૮.
ઇડાનાડિને માગે પ્રવેશ કરતા વાયુનું શુભાશુભ અને
મધ્યમપણું બતાવે છે. पथदोरिंद्रवरुणौ विशंतो सर्वसिद्धिदौ ।
નિર્ધાનૌ વિરાન ર મધ્ય છે. ૧૨ / ચંદ્ર માગે (ડાબી નાસિકાને માગે) પ્રવેશ કરતા પુરંદર અને વરુણ વાયુ સર્વ સિદ્ધિને આપે છે અને સૂર્ય માર્ગો (જમણું નાસિકાને માર્ગ નીકળતા અથવા પ્રવેશ કરતા તે બેઉવાયુ મધ્યમ ફળ આપના છે.
વિવેચન–ડાબી બાજુના નસકેરાને ચંદ્ર યા ઈડાનાડિ કહે છે અને જમણી બાજુના નસકોરાને પિગલા યા સૂર્ય નાડિકહે છે. ડાબી નાડિમાં પુરદર અને વરૂણ વાયુ પ્રવેશ કરતા હોય એ અવસરે પ્રશ્ન યા કાર્યને પ્રારભ કરનારને તે કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે અને તે વાયુ સૂર્ય નાડિમાંથી નિકળતે કે પ્રવેશ કરતે હોય ત્યારે પ્રશ્ન કરનારને યા કાર્ય પ્રારંભ કરનારને મધ્યમ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
दक्षिणेन विनिर्यान्तौ विनाशायानिलानलौ। निसरन्तौ विशन्तौ च मध्यमावितरेण तु ॥ ६॥ જમણી નાસિકામાંથી નીકળતા પવન અને દહન વાયુ દરેકકાર્યના વિનાશને માટે થાય છે અને ડાબી નાસિકામાંથી નીકળતા કે પ્રવેશ કરતા તે વાયુ મધ્યમ ફળ આપે છે. ૬૦.
\ નાડીઓનાં લક્ષણ બતાવે છે. ડાબી બાજુએ રહેલી નાડીને ઈડાનાડિ કહે છે ને તેમાં ચંદ્રનું સ્થાન છે. જમણું બાજુએ રહેલી નાડીને પિંગલા કહે છે ને તેમાં
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણે નાડીઓમાં વાયુસંચારનું સામાન્ય ફળ કહે છે, ર૪૭ સૂર્યનું સ્થાન છે. બેઉની મધ્યમાં રહેલી નાડીને સુષુમણું કહે છે ને તેમાં શિવ સ્થાન છે (મક્ષ સ્થાન છે.) ૬૧. ત્રણે નાડીઓમાં વાયુસંચારનું સામાન્ય ફળ કહે છે.
इडा च पिंगला चैव सुषुम्णा चेति नाडिकाः । शशिसूर्यशिवस्थानं वामदक्षिणमध्यगाः ॥ ११ ॥ पीयूषमिव वर्षन्ती सर्वगात्रेषु सर्वदा।। वामामृतमया नाडी सम्मताभीष्टसूचिका ।। ६२ ॥ वहन्त्यनिष्टशंसित्री संहंत्री दक्षिणा पुनः ।
सुषुम्णा तु भवेत्सिद्धिनिर्वाणफलकारणम् ॥१३॥ શરીરના સર્વ ભાગમાં નિરતર જાણે અમૃત વરસાવતી હોય, તેમ અભીષ્ટ (મનેઈચ્છિત) કાર્યને સૂચવવાવાળી ડાબી નાડિને અમૃતમય માનેલી છે. તેમજ વહન થતી જમણું નાડિ અનિષ્ટ સૂચન કરવાવાળી અને કાર્યને નાશ કરવાવાળી છે તથા સુષુમણા નાડી અણિમાદિ આઠ મહા સિદ્ધિઓ તથા મોક્ષ ફળના કારણરૂપ છે. ૬૨–૬૩ - વિવેચન–સુષુણ્ણા નાડિમાં મેક્ષનું સ્થાન છે, આઠ સિદ્ધિઓ અને મોક્ષનું કારણ છે, આ કહેવાનો આશય એ છે કે સુષમણી નાડિમાં ધ્યાન કરવાથી ઘણા થોડા વખતમાં એકાગ્રતા થવા પૂર્વક લાંબા વખત પર્યત તે ધ્યાનસ તતિ બની રહે છે અને તેથી થોડા વખતમાં વધારે કર્મોને ક્ષય કે નિર્જરા મેળવી શકાય છે, આ કારણથી તેમાં મોક્ષનું સ્થાન કહેલ છે તેમજ સુષુમણું નાડિમાં પવનની ઘણું મંદગતિ હોય છે તેથી મનપણુ ઘણું સહેલાઈથી સ્થિર થાય છે. મન તથા પવનની સ્થિરતા થતા સ યમ ઘણું સહેલાઈથી સાધી શકાય છે ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ એકજ સ્થળે કરવામાં આવે તેને સયમ કહે છે આ સયમ સિદ્ધિઓનું કારણ છે. માટે જ સુષષ્ણુ નાડિ મોક્ષનુ કે સિદ્ધિઓનું કારણ છે એમ કહેવામાં આવ્યુ છે.
આ લેકેમાં નાડિ વહનનું સામાન્ય ફળ બતાવવામાં આવ્યું છે, પણ તે નાડિને ઉદય કયારે હય, કેવી રીતે થયું હોય, ને
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
પંચમ પ્રકાશ,
કેવા કેવા સવેગમાં તેથી ઉલટી જ રીતે તે નાડિઓના વહન થવાથી તેનું પરિણામ વિપરીત આવે તે વિશેષ આગળ ઉપર, જણાવવામાં આવશે. ૬૨-૬૩. ડાબી અને જમણી નાડિ વહન થતાં જે જે કાર્યો
કરવાં તે તે બતાવે છે. वामैवाभ्युदयादीष्टशस्तकार्येषु सम्मना ।
दक्षिणा तु रताहारयुद्धादौ दीप्तकर्मणि ॥६४ ॥ અસ્પૃદય આદિ ઈષ્ટ અને પ્રશસ્ત કાર્યોમાં ડાબી નાડિ સારી માનેલી છે અને વિષયસેવન, આહાર (ભોજન કરવું) તથા યુદ્ધાદિ દીમ કાર્યોમાં જમણું નાડી ઉત્તમ માનેલી છે. ૬૪.
વિવેચન-ગાત્રા, દાન, વિવાહ, નવીન વસ્ત્રાભરણ પહેરવા, ગ્રામ, નગર. ગૃહપ્રવેશ, સ્વજન મેળાપ, શાતિક પૅષ્ટિક, ગાભ્યાસ, રાજદર્શન, ઝગદિ ચિકિત્સા, નવીન મિત્રાઈ કરવી, બીજ વગેરેનું વપન આદિ કાર્યના પ્રારકાળે ડાબી નાડી સારી જાણવી.
ભજન. વિગ્રહ, મિથુન, યુદ્ધ, મંત્રસાધન, દીક્ષા ગ્રહણ, સેવાકર્મ, વાણિજ્યકર્મ, ઔષધ કરવું, ભૂતપ્રેતાદિ સાધન, બીજાં પણ તેવાં રિદ્ર કાર્યમાં સૂર્ય નાડિ પ્રશસ્ત જાણવી
નાડિના ઉદયની શ્રેષ્ઠતા. वामा शस्तोदये पक्षे सिते कृष्णे तु दक्षिणा । त्रीणि त्रीणि दिनानोंदुसूर्ययोरुदयः शुभः ॥६५॥
અજવાળા પક્ષમાં સૂર્યોદય વેળાએ ડાબી નાડિને ઉદય હેય તે તે શ્રેષ્ઠ છે અને અંધારા પખવાડીયામાં સૂર્યોદય વેળાએ જમણું નાડિને ઉદય શ્રેષ્ઠ છે. આ ચંદ્ર સૂર્ય નાડીને ઉદય ત્રણ ત્રણ દિવસ સારે હોય છે. ( વિશેષ ખુલાસે હવે પછી આવશે ). ૫.
નાડિના અરતની શ્રેષ્ઠતા. शशांकनोदये वायोः सूर्यणास्तं शुभावहम् । उदयें रविणा त्वस्य शशिनास्त शिव मतम् ।। ६६ ॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ફમથી વાયુ વિપરિત ચાલે તેનું ફળ બતાવે છે. ૨૪
વાયુને ઉદય સૂર્ય ઉદય વેળાએ ચંદ્ર સ્વરમાં થયે હેાય તે તે દિવસે સૂર્ય સ્વરમાં અસ્ત થાય તે તે સુખાકારી છે, અને સૂર્ય સ્વરમાં જે ઉદય થયો હોય તે ચંદ્ર સ્વરમાં અસ્ત થવે તે કલ્યાણકારી છે. ૬૬. પૂર્વે કહેલ નાડિને ઉદય વિશેષ પ્રકારે બતાવે છે,
सितपक्षे दिनारंभे यत्नतः प्रतिपदिने । वायोवीक्षेत संचारं प्रसस्तमितरं तथा ॥६७॥ उदेति पवनः पूर्व शशिन्येष व्यहं ततः। संक्रामति व्यहं सूर्यं शशिन्येव पुनस्त्रयहं ।। ६८॥ वहेद्यावद् बृहत्पर्वक्रमेणानेन मारुतः ।, कृष्णपक्षे पुनः सूर्योदयेपूर्वमयं क्रमः ॥ ६९ ॥
त्रिभिर्विशेषकम् અજવાળા પક્ષના પડવાને દિવસે સૂર્યોદયના પ્રારભ વખતે યત્નપૂર્વક પ્રશસ્ત યા અપ્રશસ્ત વાયુના સંચારને જે. પ્રથમ ચંદ્ર નાડિમાં પવન વહે શરૂ થશે. તે ૧-૨-૩ ત્રણ દિવસ પર્યત સૂર્યોદય વખતે વહન થશે. પછીના ત્રણ દિવસ ૪––૬–સૂર્યોદય વખતે સૂર્ય નાડિમાં વહન થશે. ફરી ત્યાર પછીના ત્રણ દિવસ ૭-૮-૯ ચંદ્ર નાડિમાં વહન થશે એવી રીતે પૂર્ણિમા પર્યંત આજ ક્રમે વાયુ વહે જારી રહેશે એટલે ૧૦–૧૧–૧૨ સૂર્યમાં–૧૩–૧૪-૧૫ ચદ્રમાં.
અધારા પક્ષમાં પહેલા સૂર્યનાડિમાં ૧-૨-૩ ત્રણ દિવસની પછીના ત્રણ દિવસ ૪–૫-૬-ચ દ્રમાં–તેવી રીતે અમાવાસ્યા પર્યત વહન થશે. ૬૭, ૬૮, ૬૯
આ વાયુનું વહન આખા દિવસ માટે નથી, પણ સૂર્યોદયના વખત માટે છે. પછી તે અઢી અઢી ઘડીએ ચદ્રમા, સૂર્યમાં વિગેરે નડિઓમાં બદલાયા કરે છે. આ નિયમમાં ફેરફાર થાય તો તેનું પરિણામ અશુભ યા દુઃખદ આવે છે. આ કમથી વાયુ વિપરિત ચાલે તેનું ફળ બતાવે છે.
त्रीन् पक्षानन्यथात्वेऽस्य मासपट्केन पंचता। पक्षद्वयं विपर्यासेऽभीष्टबंधुविपद् भवेत् ॥ ७० ॥
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
.
પ
ના
૨૫૦
પચમ પ્રકાશ, भवेत्तु दारुणो व्याधिरेकं पक्ष विपर्यये । • ટિયોદ્યપણે ઈતિદિરોવ | ૭૨.
જે ત્રણ પખવાડીયાં પર્યત વાયુ વિપરીત પણે ઉદય થાય એટલે સૂર્યને બદલે ચંદ્રને ને ચદ્રને બદલે સૂર્ય ઉદય થાય, તે તે માણસ છ મહીને મરણ પામે. બે પખવાડીયાં વિપરીત ચાલે તો વહાલા બંધુને વિપદા થાય, એક પખવાડીયા પર્યત વિપરીત ચાલે તે ભયકર વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય અને જે બે ત્રણ દિવસ વિપરિત ચાલે તે કલેશાદિ પેદા થાય. ૭૦, ૭૬.
કાળીજ્ઞાન एकत्रिीण्यहोरात्राण्यर्क एव मरुद्वहन् । वर्षे खिभिभ्यिामेकेनातायेंदोरजे पुनः ॥७२॥
એક અહેરાત્રિ (રાત્રિ અને દિવસ) જે સૂર્યનાડિમાંજ વાયુ ચાલે તો ત્રણ વર્ષ મરણ થાય, એ અહો રાત્રિ સૂર્ય નાડિમાં પવન ચાલે તે બે વર્ષે મરણ થાય, અને ત્રણ હે રાત્રિ ચાલે તે એક વર્ષે મરણ થાય, અને જે ચંદ્ર નાડિમાં તેટલો વખત પવન ચાલે તો રેગ પેદા થાય. ૭ર.
मासमकं वारेव वहन् वायुर्विनिर्दिशेत् । अहोरात्रावधि मृत्यं शशांकेन धनक्षयम् ॥७३॥ .
એક મહિના પર્યત સૂર્ય નાડિમાંજ પવન ચાલ્યા કરે તે એક અહેરાત્રિમાં તેનું મરણ થાય, અને તેટલે વખત ચંદ્ર નાડિમાં જ પવન ચાલે તે ધનને નાશ થાય. ૭૩.
वायुलिमार्गगः शंसेन्मध्याहात्परतो मृतिम् । दशाहं तु-द्विमानस्था संक्रांतों मरणं दिशेत ।। ७४॥
ઈડા, પિંગલા અને સુપુણએ ત્રણે નાડિમાં જે પવન સાથે ચાલે તો બે પહોર પછી મરણ થાય. ઇડા અને પિંગલા બેઉ નાડિમાં સાથે ચાલે તે દશ દિવસે મરણ થાય અને એકલી સુષુસ્સામાં (લાંબા વખત ચાલે તો મરણ થાય એમ કહેવું. ૭૪.
दशाहं तु वहनिंदावोद्वेगरुने मरुत् । इतश्वेतच यामाध वहन् लाभार्चनादिकृत् ॥ ५॥
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાલજ્ઞાન,
૨૫
જે દસ દિવસ નિરંતર ચંદ્ર નાડિમાંજ પવન ચાલે તે ઉગ થા રેગ થાય અને સૂર્ય, ચંદ્ર એક એક નાડિમાં વારા ફરતી અર પહાર, (ચાર ચાર ઘડી) સુધી વાયુ ચાલ્યા કરે તે લાભ અને પૂજા પ્રમુખ ફળ થાય. ૭૫.
विपुवत्समयप्राप्ती स्पंदेते यस्य चक्षुषो ।
अहोरात्रेण जानीयात् तस्य नाशमसंशयम् ॥ ७६॥ બાર કલાકનો દિવસ અને બાર કલાકની રાત્રિ હોય તે તે વિષુવતું સમય કહેવાય છે. તે વિષુવત સમયમાં જેની આંખ ફરકે તે એક અહો રાત્રિમાં મરણ પામે એ નિઃશંસય છે. કઈક વિષુવકાળનો એ અર્થ કરે છે કે સૂર્ય અને ચંદ્ર નાડિ એકી સાથે બેઉ ચાલતી હોય તે વિષુવકાળ. તેમાં નેત્રો ફરકે તે એક અહો રાત્રિમાં મરણ થાય. વાયુના વિકારથી ફરકે તેને આંહી અધિકાર નથી પણ સ્વાભાવિક ફરકે તે માટે છે. ૭૬.
पंचातिक्रम्य संक्रांतीमुखे वायुर्वहन् दिशेत् । मित्रार्थहानिनिस्तेजोऽनर्थान् सर्वान् मृति विना ।। ७७॥
એક નાડિમાંથી બીજી નાડીમાં પવન જાય તેને સક્રાંતિ કહે છે. તેવી દિવસની પાંચ સંક્રાંતિ જવા પછી જે વાયુ મોઢાથી ચાલે તે મિત્ર, ધનની હાનિ, નિસ્તેજપણુ અને મરણ સિવાય સર્વ અનર્થ પામે. ૭૭.
संक्रांती: समतिक्रम्य त्रयोदश समीरणः ।
प्रवहन वामनासायां रोगोद्वेगादि सूचयेत् ॥७८॥ તેર સક્રાંતિને ઓળ ગીને પછી વાયુ જે ડાબી નાસિકામાંથી ચાલે તો તે રેગ તથા ઉદ્વેગાદિ થશે એમ સૂચવે છે. ૭૮.
मार्गशीर्षस्य संक्रांतिकालादारभ्य मारुतः । । । वहन् पंचाहमाचष्टे वत्सरेऽष्टादशे मृति ।। ७९ ॥ (માગશર માસના અજવાળા પખવાડીયાના પડવાને દિવસે સૂર્યોદયે જે વાયુ વહન થાય છે તેને માગશર સક્રાંતિ કહે છે) તે માગશર સક્રાંતિકાળથી લઈને જે એકજ નાડિમા પાચ દિવસ સુધી • પવન વહ્યા કરે છે તે દિવસથી અઢારમે વર્ષે મરણ થશે એમ
જાણવું. ૭૯.
0
1
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
પંચમ પ્રકાશ, अरसंक्रांतिकालाच पंचाई मारतो वहन् । ततः पंचदशाब्दानामंचे मरगमादिशेत् ॥८॥ શરદ સંક્રાંતિથી (આસો મહિનાના પહેલા પડવાથી તેને જે એકજ નાડિમાં પાંચ દિવસ સુધી પવન ચાલ્યા કરે તો પંદર વર્ષે મરણ થશે એમ કહેવું. ૮૯.
श्रावणादेः समारभ्य पंचाहमनिलो वहन् । अंते द्वादशवर्षाणां मरणं परिसूचयेत् ॥ ८॥ वहन् ज्येष्ठादिदिवसाद्दशाहानि समीरणः । दिशेन्नवमवर्षम्य पर्यने मरणं ध्रुवम् ॥ २॥
आरभ्य चैत्रायदिनात्यंचाई पवनो वहन् । पर्यते वर्षषट्कस्य मृत्यु नियतमादिशेत् ।। ८३॥ आरभ्य माघमासादेः पंचाहानि मस्ट्रइन् । સંવત્સત્રય સંત પંના ૮૪
વાર્ષિક પ. શ્રાવણ મહિનાની દીધી. પાંચ દિવસ એકનાડિમાં વાયુ ચાલે તે તે બાર વર્ષને અંતે તેનું મરણ સૂચવે છે જેઠ મહિનાના પ્રથમ દિવસથી દસ દિવસ એકજ નાડિમાં વાયુ ચાલે તો નવા વર્ષને અંતે નિચે તેનું મરણ થાય. ચૈત્ર મહિનાના પ્રથમ દિવસથી પાંચ દિવસ એકજ નાડિમાં પવન વહન થાય તે છ વર્ષને અંતે વિશે ચરણ થાય. માહ મહિનાની અદિથી લઈને પાંચ દિવસ એકજ નાડિમાં પવન ચાલે તો ત્રણ વર્ષને અંતે તેનું મરણ થશે એમ તે સુચવે છે. ૮૨, ૮૨. ૩. ૮૪.
सर्वत्र द्वित्रिचतुरो वायुश्चेदिवसान् बहेत् ।
अब्दमागैस्तु ते शोध्या यथावदनुपूर्वशः ॥४५॥ તે મહિનામાં એકજ નાડિમાં એ ત્રણ કે ચાર દિવસ ને વાયુ વહન થાય તે પાંચ દિવસ વાયુ ચાલે ત્યારે જેટકે વર્ષે મરણ કહ્યું
છે તે વર્ષના પાંચ ભાગ કરી તેમાંથી ચાર દિવસ ચાલે તો એક - ભાગ છે. જણાવે ત્રણ દિવસ ચાલે તે તે વપમાંથી બે લાગ. ઓછા કરવા એમ ચાગ્ય અનુકને જાણી લેવું, તેવી જ રીતે તું
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણુકાળનું લક્ષણ બતાવે છે,
૨૫૩
આદિના માસમાં પણ બે ત્રણ કે ચાર દિવસ વાયુ નિરંતર એકજ નાડિમાં વહન થાય તે ત્યાં પણ તેવા વિભાગે સમજી લેવા. ૮૫.
अथेदानी प्रवक्ष्यामि किंचित्कालस्य निर्णयम् ॥ सूर्यमार्ग समाश्रित्य स च पौणे च गम्यते ॥ ८६ ॥
હવે હું હમણા કાંઈક કાળજ્ઞાનનો નિર્ણય કહીશ, તે કાળજ્ઞાન સૂર્ય માર્ગને આકૃચિને પણ કાળમાં જાણી શકાય છે.
પણ કાળનું લક્ષણ બતાવે છે. जन्मरुक्षगते चंद्रे समसप्तगते रवौ । पौष्णनामा भवेत्कालो मृत्युनिर्णयकारणम् ॥ ८७ ॥
જન્મ નક્ષત્રે ચંદ્રમાં હોય અને આપણું રાશિથી સાતમી રાશિએ સૂર્ય હોય તથા જેટલી ચદ્રમાએ જન્મ રાશિ ભેગવી તેટલીજ સૂર્ય સાતમી રાશિ ભેગવી હોય, ત્યારે પણ નામને કાળ કહેવાય, તે પૈષ્ણ કાળ મૃત્યુ નિર્ણય કરવામાં કારણભૂત છે. અર્થાત તે કાળમાં મૃત્યુનો નિર્ણય કરી શકાય છે ૮૭.
दिनार्थ दिनमेकं च यदा सूर्ये मरुद्वहन् । चतुर्दशे डादशेऽन्दे मृत्यवे भवति क्रमात् ॥८८॥
તે પણ કાળમાં જે અર્થો દિવસ સૂર્ય નાડિમા પવન ચાલતો હોય તે ચાદમે વર્ષે મરણ થાય, અને જે આખો દિવસ સૂર્ય નાડિમાં પવન ચાલે તે બાર વર્ષે મરણ થાય. ૮
तयैव च वहन् वायुरहोरात्रं यह व्यहं । दशमाष्टमषष्टान्देष्वंताय भवति क्रमात् ॥९॥ તેમજ તે પૈષ્ણ કાળમાં એક અહે રાત્રિ, બે દિવસ કે ત્રણ દિન વસ સૂર્ય નાડિમા પવન ચાલે તે અનુક્રમે દશમે વર્ષે, આ વર્ષે અને છ વર્ષે મરણ માટે થાય. ૮૯.
वहन दिनानि चत्वारि तुर्येऽन्दे मृत्यवे मरुत् ॥ साशीत्यहःसहस्त्रे तु पंचाहानि वहन् पुनः ॥९॥ જે ચાર દિવસ વાયુ તેમજ વહન થાય તો ચોથે વર્ષે મરણ થાય, પાંચ દિવસ વહન થાય તે ત્રણ વર્ષે મરણ થાય, ૯૦.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
પંચમ પ્રકાશ
एकद्वित्रिचतु पंच चतुर्विंशत्यहः क्षयात् । षडादीन् दिवसान पंच शोधयेदिह तद्यथा ॥९१ ॥ એક સૂર્ય નાડિમાં છ, સાત, આઠ, નવ, દશ, દિવસ- પર્યંત વાયુ વહન થાય તે પાંચ દિવસ ચાલે તે ૧,૦૮૦ દિવસ જીવે,). તેમાંથી ૧-૨-૩-૪-૫ ચાવીસ દિવસ ઓછા કરવા. ૯૧.
તેજ બતાવે છે. षट्क दिनानामऽध्यsक वहमाने समोरणे । जीवत्यहां सहस्त्रं षट् पंचाशदिवसाधिकम् ॥ ९२ ॥ છ દિવસ સૂર્ય નાડિમાં વાયુ ચાલે તે (૧૫૬) એક હજાર ને છપન દિવસ જીવે. ૯૨.
સર્ણ સાથ નીવેન્નાથ સાફવનિ ! सषट्त्रिंशन्नवशतों जीवेदष्टाहवाहिनि ॥९३ ॥
સાત દિવસ સરખો પવન ચાલે તો (૧૦૦૮) એક હજારને આઠ દીવસ જીવે, આઠ દિવસ ચાલે તે (૩૬) નવસે છત્રીસ દિવસ સુધી તે માણસ જીવે. ૩
एकत्रैव नवाहनि तथा वहति मारते । अह्नामष्टशतीं जोवेच्चखारिंशदिनाधिकाम् ॥१४॥
એકજ નાડિમા નવ દીવસ પર્યત વાયુ વહ્યા કરે તે (૮૪૦) આઠસે ચાલીસ દિવસ તે જીવે. ૯૪.
तथैव' वायौ प्रवहत्येकत्र दश वासरान् । विंशत्यधिकामना जीवेत्समशनी ध्रुवम् ॥१५॥ તેમજ પણ કાળમાં એક નાડિમા દશ દિવસ વાયુ વહન થાય તો (૭૨૦) સાતસે વીસ દિવસ તે જીવે. લ્ય.
एकद्वित्रिचतुः पंचचतुर्विंशत्यहाः क्षयात् ।
एकादशादिपंचाहान्यत्र शोध्यानि तद्यथा ॥ ९६॥ અગીયારથી પાંચ દિવસ એટલે ૧૧–૧૨–૧૩–૧૪-૧૫ સુધી એક નાડિમા પવન વહન થાય તે અનુકમે ૧–ર–૩–૪-૫ ચાવીશીના દિવસે (૭૨૦) માંથી બાદ કરવા, , , , ,
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
ભાડીથી થતું કાળ રાન.
તેજ બતાવે છે. एकादश दिनान्यर्कनाडयां वहति मारुते । . पण्णवत्यधिकामानां पट् शतान्येव जीवति ॥ ९७॥
પૈષ્ણકાળમાં સૂર્ય નાડિમાં અગીયાર દિવસ વાયુ ચાલ્યા કરે તે (૬૯૬) છસે છ— દિવસ તે જીવે. ૯૭.
तथैव द्वादशाहानि वायौ वहति जोवति ॥ दिनानां पदशतीमष्टचत्वारिंशत् समन्विताम् ॥ ९८ ॥ તેમજ બાર દિવસ વાયુ વહન થાય તે (૬૪૮) છ અડતાવીસ દિવસ તે જીવે. ૯૮.
त्रयोदशदिनान्यर्कनाडिचारिणि मारुते । जीवेरपंचशतीमहां पदसमति दिनाधिकाम् ॥१९॥ चतुर्दश दिनान्येवं प्रवाहिनि समीरणे । अशीत्यभ्यधिकं जोवेदनां शतचतुष्टयं ॥१०॥ तथा पंचदशाहानि यावत् वहति मारुते । जीवेत्पष्टिदिनोपेतं दिवसानां शतत्रयम् ॥ १०१॥ एकद्वित्रिचतुः पंच द्वादशाहक्रमक्षयात् । पोडशाधानि पंचाहान्यत्र शोध्यानि तद्यथा ॥ १०२ ॥ તેર દિવસ સૂર્ય નાડિમા પવન ચાલે તે પાંચસે છેતેર દિવસ તે મનુષ્ય જીવે. એમજ ચોદ દિવસ વાયુ ચાલે તે ચાર એસી દિવસ જીવે. પંદર દિવસ પર્યત વાયુ ચાલે તો ત્રણ સાઠ દિવસ
જી. સોળથી માંડી પાંચ દિવસ પર્યત એક સૂર્ય નાડિમાં પવન ચાલે તે, એટલે સેળ, સત્તર, અઢાર, ઓગસ અને વીશ દિવસ પર્યત એક નાડિમાં પવન ચાલે તે ત્રણ સાઠ દિવસેમાંથી એક દિવસે એક બાર, બીજે દિવસે બે બાર, ત્રીજે દિવસે ત્રણ બાર, એમ પાંચ દિવસ સુધીમાં ક્રમે બાદ કરતાં બાકી રહેલા દિવસોમાંથી બાદ કરવા તેજ બતાવે છે. ૯ થી ૧૦૨, प्रवहत्येकनाशायां - पोडशाहानि मारुते । વેલgવાાિવિારથી - ૨ |
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथम प्रश
वहमाने तथा सप्तदशाहानि समीरणे । अहां शतत्रये मृत्युश्चतुर्विंशतिसंयुते पवने विचरत्यष्टादशाहानि तथैव च नाशोऽष्टाशीतिसंयुक्ते गते दिनशतद्वये ॥ १०५ ॥ विचरत्यनिले तद्वत् दिनान्ये कोनविंशतिम् । चलारिंशद्युते याते मृत्युर्दिनशतद्वये ॥ १०६ ॥ विशति दिवसानेकनासाचारिणि मारुते । साशीतौ वासरशते गते मृत्युर्न संशयः ॥ १०७ ॥ એક નાસિકામાં સાળ દિવસ વાયુ વહન થાય તેા ત્રણસા અડતાળીસ દિવસ તે મનુષ્ય જીવે. તેમજ સત્તર દિવસ પર્યંત વાયુ વહન થાય તે, ત્રણસે ચાવીસ દિવસ મરણ થાય, તેજ પ્રમાણે અઢાર દિવસ પર્યંત વાયુ વહન થાય તેા ખસેા અડ્ડાસી દિવસે તેના નાશ થાય. પૂર્વની માફક ઓગણીસ દિવસ વાયુ ચાલે તેા ખશે ચાળીસ દિવસ ગયા પછી મરણ પામે અને એકજ નાસામાં વીસ દિવસ પર્યંત સૂર્ય વાયુ ચાલ્યા કરે તેા એકસા એસી દિવસે મૃત્યુ થાય, આમાં કાંઇ સશય નથી. ૧૦૩ થી ૧૦૭
૫૬
॥ १०४ ॥
।
एक द्वित्रिचतुःपंच दिन षट्कक्रमक्षयात्
1
एकविंशादिपंचाeान्यत्र शोध्यानि तद्यथा ॥ १०८ ॥
૨૧, ૨૨, ૨૩, ૨૪, ૨૫ દિવસ પર્યંત સૂર્યનાડમાં વન चहुन थाय तो मेसो मे भी द्विवसभांथी १, २, ३, ४, ५, ६, ષટકને અનુક્રમે આાદ કરવા. ૧૦૮,
તેજ બતાવે છે.
एकावशत्यहं त्वर्कनाडीवाहिनि मारते । चतुःसप्ततिसंयुक्ते मृत्युर्दिनशते भवेत् ॥ १०९ ॥ સાચ્છુકાળમાં એકવીસ દિવસ પર્યંત સૂર્ય નાડમાં પવન વહુન थाय तो (१७४) भेसो यु भोतेर हिवसे तेनु भत्रु- थाय, १०८. द्वाविंशविदिनान्येवं स द्विषष्टावहः शते । पहूदिनोनैःपंचमासे त्रयोविंशत्यानुगे ॥ ११० ॥
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાડીથી થતું કાળ જ્ઞાન,
રપ૭ તેવી રીતે બાવીસ દિવસ પવન ચાલે તે (૧૬૨) એક બાસઠ દિવસ જીવે, ત્રેવીસ દિવસ પવન એક નાડિમાં ચાલે તે પાંચ મહિનામાં છ દિવસ ઓછા એટલું જીવે. ૧૧૦.
तथैव वायौ वहति चतुर्विशतिवासरी ।
विंशत्यभ्यधिक मृत्युभवेद्दिनशते गते ॥१११॥ તેજ પ્રમાણે વીસ દિવસ વાયુ ચાલે તે (૧૧૦) એકવીસ દિવસ જવા પછી તેનુ મરણ થાય. ૧૧૧.
पंचविंशत्यहं चैव वायौ मासत्रये मृतिः ।
मासदये पुनर्मुत्युः षड्विंशतिदिनानुगे ॥११२।। એમ પચીસ દિવસ વાયુ ચાલે તે ત્રણ મહિને મરણ થાય અને છવીસ દિવસ તેવી રીતે વાયુ ચાલે તે બે મહિનામાં મરણ થાય. ૧૧૨.
सप्तविंशत्यहं वहेन्नाशो मासेन जायते ।
मासाघैनपुनर्मृत्यु रष्टाविंशत्यहानुगे ॥११३ ॥ સત્તાવીસ દિવસ વાયુ ચાલે તે એક મહિને મરણ થાય અને અઠ્ઠાવીસ દિવસ ચાલે તે પદર દિવસે મરણ થાય. ૧૧૩. -
एकोनत्रिंशदहगे मृतिः स्यादशमेऽहनि ।
त्रिंशदिनीचरे तु स्यात्पंचत्वं पंचमे दिने ॥ ११४॥ ઓગણત્રીસ દિવસ ચાલે તે દશમે દિવસે મરણ થાય, અને ત્રીસ દિવસ ચાલે તે પાચમે દિવસે મરણ થાય ૧૧૪.
एकत्रिंशदहचरे वायौ मृत्युदिन त्रये ।
द्वितीयदिवसे नाशो द्वात्रिंशदहवाहिनि ॥११५॥ એકત્રીસ દિવસ ચાલે તે ત્રણ દિવસે મરણ થાય અને બત્રીસ દિવસ સૂર્ય નાડિમાં વાયુ ચાલે તો બીજે દિવસે મરણ થાય. ૧૧૫.
त्रयस्त्रिंशदहचरे काहेनापि पंचता । एवं यदोंदुनाडयां स्यात् तदा व्याध्यादिकं दिशेत ॥१२६॥ તેત્રીસ દિવસ સૂર્યની નાડિમાં પવન ચાલે તે એક દિવસમાં જ મરણ થાય. આજ પ્રમાણે પૈષ્ણકાળમા જે ચદ્ર નાડિમાંજ પવન ચાલ્યા કરે તે વ્યાધિ થાય. આદિ શર્ટથી મિત્રવિનાશ, મહા ભય,
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
પંચમ પ્રકાશ, પરદેશગમન, ધનવિનાશ, પુત્રવિનાશ. રાજ્ય નાશ અને દુભિક્ષાદિ ઉત્પન્ન થાય. ૧૧૬.
अध्यात्म वायुमाश्रित्य प्रत्येकं सूर्यसोमयोः ।
एवमभ्यासयोगेन जानीयात् कालनिर्णयम् ॥ ११७॥ આ પ્રમાણે શરીરમાં રહેલા ચંદ્ર સૂર્ય સંબંધી પ્રત્યેક વાયુના અભ્યાસે કરી કાલને (આયુષ) નિર્ણય જાણવા. ૧૧૭.
अध्यात्मिकविपर्यासः संभवेद्यापितोपि हि ।। तन्निश्चयाय वन्नामि वाद्यं कालस्य लक्षणम् ॥१८॥ કદાચ વ્યાધિ કે રેગ થવાથી પણ શરીર સંબંધી વાયુને વિપર્યાસ થઈ આવે છે, માટે કાળજ્ઞાનને નિશ્ચય કરવા માટે આયુબ જાણવાનું બાહ્ય લક્ષણ બાંધું છું. ૧૧૭.
વિવેચન–રેગના કારણથી કેટલીક વખત એક નાડી વધારે વખત વહ્યા કરે છે, કે બીજી નાડી ચાલતી નથી. આમ હોવાથી આયુષ્ય નિર્ણય કરવા માટે આયુષ્ય નિર્ણયનું બીજું લક્ષણ આચાર્ય બતાવે છે, તેને પણ પ્રવેગ સાથે અજમાવી કાળને ચેસ નિર્ણય કરે. ૧૧૮.
नेत्रश्रोत्रशिरोभेदात् स च त्रिविधलक्षणः । निरीक्ष्यः सूर्यमाश्रित्य यथेष्टमपरः पुनः ॥ ११९ ॥
નેત્ર. શ્રોત અને મસ્તકના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના લક્ષણને જણાવવાવાળા આ બાઇ કાળને સૂર્યને અવલંબીને જેવો અને આ ત્રણ પ્રકારથી અન્યકાળના ભેદને યથા ઈચ્છાઓ જેવા. ૧૧૯
નેત્ર લક્ષણ જ્ઞાન બતાવે છે, वामे तत्रेक्षणे पद्म पोडशच्छदमदवम् । जानीया भावनीयं तु दक्षिणे हादशमैदवम् ॥ १२०॥
ડાબા નેત્રમાં સેળ પાંખડીવાળું ચદ્ર સ બધી કમળ છે એમ જાણવું અને જમણું નેત્રમાં બારપાંખડીવાળું સૂર્ય સબંધી કમળ છે એમ ભાવવું. ૧૨૦.
खद्योतयुतिवर्णानि चत्वारिच्छदनानि तु ! प्रत्येक तत्र दृश्यानि स्वांगुलीविनिपीडनात् ॥ १२१ ॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
જ
છે
નેત્રથી થતું આયુષ્યજ્ઞાન, ૨૫૯ પોતાની આંગળીથી આંખના અમુક ભાગને ગુરૂ ઉપદેશાનુસારે દબાવવાથી, પ્રત્યેક કમળની ચાર પાંખdઓ, કાંતિની માફક ઝગઝગાટ કરતી જણાશે તે જેવી. ૧૨૧.
सोमाधोभूलतापांगघ्राणांतिकदलेषु तु ।
दले नष्टे क्रमान्मृत्युः पत्रियुग्मैकमासनः।। १२२॥ ચંદ્ર સંબંધી કમલમાં તે ચાર પાખડીમાંથી જે હેઠળની પાંખડી ન દેખાય તે છ માસે મરણ થાય, ભ્રકુટી પાસેની પાંખડી ન દેખાય તે ત્રણ માસે મરણ થાય, આંખના ખૂણા તરફની પાંખડી ન દેખાય તે બે માસે મરણ થાય અને નાસિકા તરફની પાંખડી ન દેખાય તે એક મહીને મરણ થાય ૧રર.
अयमेव क्रमा पझे भानवोये यदा भवेत् । दशपंचत्रिद्विदिनैः क्रमान्मृत्युस्तदा भवेत् ।। १२३ ।।
ડાબી આંખની માફક જમણું આખ આંગલીએ દબાવવાથી સૂર્ય સંબંધી બાર પાંખડીવાળું કમળ દેખાશે. તે બાર માંહીલી ચાર પાંખડીઓ ખજવાની માર્ક દેદીપ્યમાન દેખાશે તે ચાર માંહેલી જે હેઠલની પાંખડી ન દેખાય તે દશ દિવસે મરણ થાય. ઉપરની (ભ્રકુટી તરફની) પાંખડી ન દેખાય તે પાચ દિવસે મરણ થાય. કાન તરફની ચા આંખના ખુણે તરફની પાખડી ન દેખાય તે ત્રણ દિવસે મરણ થાય અને નાકની બાજુની પાંખડી ન દેખાય તે બે દિવસે મરણ થાય છે. ૧૨૩.
एतान्यपीडयमानानि द्वयोरपि हि पद्मयोः।
दलानि यदि वीक्ष्यने मृत्युदिनशतात्तदा ॥ १२४॥ આગલીથી આખને દબાવ્યા સિવાય જે તે બેઉ કમલની પાંખ ડીએ જોવામાં આવે તે સે દિવસે તેનું મરણ થાય. ૧૨૪
કાનથી થતું આયુષ્યજ્ઞાન, ध्यात्वा हृद्यष्टपत्राज श्रोत्रे हस्ताग्रपीडिते । न येतानिनिर्घोषो यदि स्वः पंचवासरान् ॥ १२५॥ दश वा पंचदश वा विंशति पंचविंशतिम् । तदा पंच चतुस्त्रिदयेकवरणं भवेत ॥ १२६॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૦
પંચમ પ્રકાશ, હદયમાં આઠ પાંખડીવાળા કમળનું ધ્યાન કરીને પછી હાથની તર્જની આંગળી બેઉ કાનના વિવમાં નાખવી તે જોરથી બળતા અગ્નિની માફક ધડખડાટ જે શબ્દ સંભળાશે. જે તે કાનમાં થતા શબ્દ પાંચ દિવસ, દશ દિવસ, પંદર દિવસ, વીસ દીવસ અને પચીસ દિવસ સુધી ન સંભળાય તે અનુક્રમે પાંચ વર્ષે, ચાર વર્ષે, ત્રણ વર્ષે બે વર્ષે અને એક વર્ષે મરણ થાય. ૧૨૫-૧૨૬.
एकद्वित्रिचतुःपंचचतुर्विशत्यहाक्षयात् । षडादिपोडशदिनान्यांतराण्यपि शोधयेत् ॥१२७॥
છ દિવસથી લઈ સેળ દિવસ સુધી જે આંગળીથી દબાવ્યા છતાં કાનમાં થતો શબ્દ ન સંભળાય તે અનુકમે એક, બે, ત્રણે, ચાર, પાંચ આદિથી લઈ સેળ ચોવીસીઓ પાંચ વર્ષના દિવસેમાંથી ઓછી કરવી. તેટલા દિવસ તે જીવે. ૧ર૭.
વિવેચન-છ દિવસ ન સંભળાય તો પાંચ વર્ષના દિવસમાંથી એક ચોવીસી જેટલા દિવસે ઓછો છે. જે સાત દિવસ ન સભળાય તે છ દિવસ ના સભળાય તેના જે દિવસે છે તેમાંથી બે ચોવીસી ઓછી કરવી તેટલ જીવે જે આઠ દિવસ નસભળાય તે સાત દિવસ ના સભળાય તેના દિવસેમાંથી ત્રણ વીસીઓ ઓછી કરવી. યાવત્ સોળ દિવસ પર્યત સમજી લેવું. ૧૨૭.
મસ્તકથી થતું આયુષ્યજ્ઞાન. " ब्रह्मद्वारे प्रसनी पंचाई धूममालिकां ।
न चेत्पश्येत्तदा ज्ञेयो मृत्युः संवत्सरैत्रिभिः ॥ १२८ ॥ બ્રહ્મદ્વાર (દશદ્વારે) પ્રસરતી ધુમાડાની શ્રેણી જે પાંચ દિવસ દેખવામાં ન આવે તે ત્રણ વર્ષે તેનું મરણ થશે એમ જાણવું.
આ ધુમાડાની શ્રેણિ બ્રાદ્વારે કેવી રીતે જાય છે તે ગુરૂગમથી જાણવા ચોગ્ય છે. ૧૨૮.
છ લેકે પ્રકારતરથી કાલજ્ઞાન જણાવે છે. प्रतिपदिवसे. कालचक्रज्ञानाय शौचवान् । आत्मनो दक्षिणं पाणि शुक्ल पक्ष प्रकल्पयेत् ।। १२९ ॥
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે શ્લેકે પ્રકારતરથી કાળજ્ઞાન જણાવે છે. ર૬૧. કાળચક્ર જાણવા માટે સુદ પડવાને દિવસે પવિત્ર થઈ પિતાને જમણો હાથ તે અજવાળે પખવાડે છે, એમ કલ્પના કરવી. ૧૨૯.
अधोमध्यो पर्वाणि कनिष्टांगुलिकानि तु । क्रमेण प्रतिपत्छष्टयेकादशी: कल्पयेत्तिथीः॥१३०॥
તથા ટચલી આંગળીના હેઠલા, વચલા અને ઉપરના પર્વને (વેઢાને) અનુક્રમે પડે છઠ તથા અગીયારસની તિથી છે તેવી કલ્પના કરવી ૧૩૦.
अवशेषांगुलीपर्वाण्यवशेषतिथीस्तथा ।। पंचमी दशमी राका पर्वाण्यंगुष्ठगानि तु ॥ १३१ ।।
અંગુઠાના નીચલા, વચલા અને ઉપલા પર્વમાં પાંચમ, દશમ અને પૂનમ એમ અનુક્રમે તિથીની કલ્પના કરવી અને બાકી રહેલી આંગળીના પર્વમાં બાકી રહેલી તિથીઓની કલ્પના કરવી. (એટલે અનામિકા આંગલીના નીચેલા, વચલા અને ઉપલા પર્વમાં બીજ, ત્રીજ ને ચોથની કલ્પના કરવી મધ્યમ આંગુલીના પર્વમાં સાતમ, આઠમ, નામની કલ્પના કરવી તથા તર્જની આંગુલીના પર્વમાં બારસ, તેરસ અને ચાદશની કલ્પના કરવી) ૧૩૧
वामपाणिं कृष्णपक्षतिथीस्तच्च कल्पयेत् । ततश्च निर्जने देशे बद्धपद्मासनः सुधीः ॥ १३२ ॥ प्रसन्नः सितसंव्यानः कोशीकृत्य करदयम् । ततस्तदंत: शून्यं तु कृष्णवर्णं विचिंतयेत् ॥ १३३ ॥
અંધારા પખવાડાના પડવાને દિવસે ડાબા હાથને કૃષ્ણપક્ષ તથા આંગળીઓની અ દર (અજવાળા પક્ષના હાથની માફક) તિથિએની કલ્પના કરી મનુષ્યના સ ચાર વિનાના પ્રદેશમાં જઈ પડ્યાસન કરી મનની પ્રસન્નતાપૂર્વક ઉજવલ ધ્યાન કરી બે હાથને કમળના ડેડાને આકારે રાખી તે હાથની અદર કાળા વર્ણનું એક બિંદુ ચિંતવવું, ૧૩૩
उद्घाटिनकरांभोजस्तनो यत्रांगुलीतिथौ । वीक्ष्यते कालविंदुः स काल इत्यत्र कीर्यते ॥ १३४ ॥ ત્યાર પછી હાથઉઘાડતાં જે આગળીની અંદર કપેલી અંધારી
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ર
પચમ પ્રકાશ
અજવાળી તિથીમાં કાળું બિદ પડેલ દેખાય તે અંધારી ચા અજવાળી તિથીને દિવસે તેનુ મરણ થાય છે. ૧૩૪.
આયુષ્ય નિર્ણયને બીજો ઉપાય બતાવે છે. ' क्षुनविण्मेदमूत्राणि भवंति युगपद्यदि । मासे तत्र तिथौ तत्र वर्षांत मरणं तदा ॥ १३५ ॥ જે માણસને છીક, વિષ્ટા, વીયેસ્ત્રાવ, અને મૂત્ર (પેશાબ) એ " ચારે એકી સાથે થઈ જાય તે એક વર્ષને અંતે તેજ, મહીને અને તજ તિથીએ મરણ પામે. ૧૩૫.
ળિ રાજામહાપાયિત ! ध्रुवं च न यदा पश्येदर्पण स्यात्तदा मृतिः।। १३६ ॥ રેહશું નક્ષત્ર ૧, ચંદ્રમાનું લાંછન ૨, છાયા પથ (છાયા પુરૂષ) ૩, અરૂંધતી (સપ્તરૂપીને તારાની પાસે બીજ નાના તારા દેખાય છે તે) ૪, અને ધ્રુવ (ભ્રકુટી) એ પાંચ યા તેમાંથી એકાદ કઈ પણ લેવામાં ન આવે તે એક વર્ષે મરણ થાય. ૧૩૬. વિવેચન–બીજા આચાર્ય કહે છે કે,
अरुंधती ध्रुवं चैव विष्णोस्त्रीणि पदानि च । क्षीणायुषो न पश्यंति चतुर्थं मातमंडलम् ॥ अरुंधती भवेजिह्वा ध्रुवं नाशाग्रमुच्यते । तारा विष्णुपदं प्रोक्तं भुवः स्यान्मातृमंडलम् ॥२॥ અરૂંધતી એટલે જીવા, ધ્રુવ એટલે નાસાને અગ્રભાગ, વિષ્ણુપદ એટલે તારા (બીજાની આંખની કીકીમાં જોતાં પિતાની આંખની કીકીનું દેખાવું તે) અને માતૃમંડળ એટલે ભ્રકુટી આ ચાર આયુથ ક્ષય થવા આવ્યુ હોય તે જોઈ ન શકે. ૧૩૬. __ स्वमे स्वं भक्ष्यमाणं च गृध्रकाकनिशाचरैः। __ उह्यमानं खरोष्ट्राधैर्यदा पश्येत्तदा मृतिः ॥ १३७ ॥
જે સ્વમામાં ગીધ, કાગડા અને રાત્રે ચાલવાવાળા પ્રાણુઓ પિતાના શરીરને ભક્ષણ કરતા જુવે, તેમજ ગધેડા, ઉંટ, શુકર આદિ પ્રાણિઓ ઉપર પોતે સ્વારી કરે અથવા તેઓ પિતાને ખેંચતા (ઘસડતા કે તાણતા) હોય તેમ જુવે તે એક વર્ષને અંતે મરણ થાય, ૧૩૭,
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયુષ્ય નિર્ણયને બીજો ઉપાય બતાવે છે. ૨૬૩ रश्मिनिर्मुक्तमादित्यं रश्मियुक्तहविर्भुजम् । । यदा पश्येद्विपद्येत तदैकादशमासतः ॥ १३८ ॥ જ્યારે સૂર્ય મંડળને કિરણ વિનાને દેખે અને અગ્નિને કિરણો સહિત દેખે ત્યારે તે માણસ અગિયાર માસ પછી મરણ પામે. આ દિવસ આશ્રયિ છે. ૧૩૮.
वृक्षाग्रे कुत्रचित्पश्येत् गंधर्वनगरं यदि ।
पश्येत्सेतान्पिशाचान् वा दशमे मासि तन्मृतिः॥ १३९॥ કોઈ ઠેકાણે વૃક્ષના અગ્ર ભાગ ઉપર જે ગંધર્વનગર દેખે અથવા પ્રેત અને પિશાચાદિકને જુવે તે દશમે મહિને મૃત્યુ થાય. ૧૩૯.
छर्दिमूत्रपुरीष वा सुवर्णरजतानि वा । स्वमे पश्येद्यति तदा मासानवैव जीवति ॥ १४०॥ જે સ્વપ્નમાં ઉલટી, મૂત્ર, વિષ્ટા, સોનું અથવા રૂડું જોવામાં આવે તે તે નવ મહિના આવે. (આ હકીકત માદા મનુષ્યને આશ્રીને સમજાય છે.) ૧૪૦.
स्थूलोऽकस्मात्कृशोकस्मादकस्मादतिकोपनः। अकस्मादतिभीरुवा मासानष्टेव जीवति ।। १४१ ॥ જે માણસ કારણ સિવાય અકસ્માત્ જાડે થઈ જાય, અકસ્માત દુર્બળ (પાતળો) થઈ જાય, અકસ્માત કેધી સ્વભાવને થઈ જાય, અકસ્માત્ બીકણ થાય (ભય પામે) તે આઠ મહિનાજ જીવી શકે. ૧૪૧. समग्रमपि विन्यस्तं पांशौ वा कर्दमेऽपि वा।
स्याचेखंडं पदं सप्तमास्यते म्रियते तदा ॥ १४२ ॥ ધુળ અગર કાદવની અદર આખું પગલું મુક્યુ હોય છતાં જે તે પગલે અધુરું પડેલું જણાય તે સાત મહિનાને અંતે તે માણ સનું મરણ થાય. ૧૪૨.
तारां श्यामां यदा पश्चेच्छुष्येदधरतालु च। न स्वांगुलित्रयं मायाद्राजदंतद्वयांतरे ॥ १४३ ॥ गृध्रः काकः कपोतो वा ऋज्यादोऽन्योऽपि वाखगः। निलीयेत यदा मूलि षण्मास्यते मृनिस्तदा ॥१४॥
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકારો
:
જે આંખની કી તદ્દન કાળી અંજને સરખી દેખાય, રાગ-. વિના અકસ્માત હોટ અને તાલ સુકાય, મારું પહેલું કે તે ઉપરના અને નીચેના વચલા દાંતના આંતરામાં પોતાની ત્રણ આંગુલી ન સમાય, ગીધ, કાગડો. પારેવે અને બીજે કઈ માંસલ કરનાર પંખી માથા ઉપર બેસે તે છ મહિનાને અંતે તે મરણ પામે. ૧૪૪.
प्रत्यहं पश्यतानभ्रेऽहन्यापूर्य जलैर्मुखम् ॥ विहिते फुत्कने शुक्रवन्वांतस्तत्र दृश्यते ॥ १४५ ॥ यदा न दृश्यते तत्तु मासःषभिमृतिस्तदा ।
परनेत्रे स्वदेई चेन्न पश्येन्मरणं तदा ॥ १४६ ॥ વાદળ વિનાના દિવસે સુખમાં પાણી ભરી આકારા સામું કુકાર કરી તે પાણી બહાર ઉંચું ઉછાળે છને નિરંતર કેટલાક દિવસ જોતાં તે પાણીની અંદર ઇંદ્રધનુષના જેવો આકાર દેખાય છે. જ્યારે તે આકાર જોવામાં ન આવે ત્યારે છ મહિને મરણ થશે એમ જાણવું. તેમજ બીજા માણસની આંખમાં જે પિતાનું શરીર જેવામાં ન આવે તોપણ છ મહિને મરણ થાય. ૧૪૫. ૧૪૬.
कूपरौं न्यस्य जान्वोमपन्यकीकृत्य करौ सदा। । रंभाकोशनिमां छायां लक्षयेदंतरोन्नवाम् ॥ १४७॥ विकासितदलं नत्र यदेक परिलभ्यते। तस्यामेव तियो मृत्युः पण्मास्यते भवेत्तदा ।। १४८ ॥ અને જાન ઉપર બનેહાથની કેદીઓને સ્થાપન કરી, હાથના અને પંજાએ મસ્તક ઉપર સ્થાપન કરવા. તે અને હાથના આંતરામાં કેળના ડેડાના આકાર સરખી ઉત્પન થતી છાયાને નિરંતર જોયા કરવી, કેળના છેડાના આકાર સરખી છાયામાં જે તે ડેડનું એક પત્ર વિકસ્થર થએલું જોવામાં આવે તે જે દિવસે પિતે જુવે તેજ તિથીએ છ મહિનાને અંતે તેનું મરણ થાય. ૧૪૭, ૧૪૮,
इंद्रनीलसमच्छाया वक्रीभृता सहस्रशः । । मुक्ताफलालंकरणाः पन्नगाः सूक्ष्म त्तयः ॥ १४९ ॥ दिवा सन्मुखमायांतो श्यते व्योम्नि सन्निधौ । न दृश्यते तदा ते तु पण्मास्यते मृतिस्तदा ॥२५० ॥
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ મલેકે પ્રકારતરથી કાલજ્ઞાન જણાવે છે. ર૬પ વાદળ વિનાના સ્વચ્છ દિવસે, ઈન્દ્રનીલ રત્ન સરખી કાંતિવાળા, વાકાંચુકા હજારે ગમે મોતીના અલકારવાળા, સૂક્ષ્મ આકૃતિવાળા સપે આકાશમાં સન્મુખ આવતા દેખાય છે. જયારે તેવા સર્વે બીલકુલ ન દેખાય ત્યારે જાણવું જે, છ મહિનાને અંતે મરણું થશે. ૧૪૯, ૧૫૦.
स्वप्ने मुडितमभ्यक्तं रक्तगंधनगंबरं ।। पश्येद्याभ्यां खरे यांतं स्वं योऽन्दाधस जीवति ॥१५॥ જે માણસ સ્વમામાં પોતાનું મસ્તક મુડાવેલું, તેલથી મર્દન કરાવેલું, રાતા પદાર્થથી શરીર લેપાયેલું, ગળામાં રાતી માળા પહેરેલી અને રાતાં વસ્ત્રો પહેરી ગધેડા ઉપર બેસી દક્ષિણ દિશા તરફ પિતાને જ જુવે તે માણસ અધું વર્ષ (છ માસ) જીવે. ૧૫૧
घंटानादो रतांते चेदकस्मादनुभूयते ।। पंचता पंचमास्यते तदा भवति निश्चितम् ॥ १५२ ॥ વિષચ સેવન કર્યા પછી જે અકસમાત્ શરીરમાં ઘંટાના નાદ સરખે નાદ સંભળાય તે પાંચ મહિનાને અંતે નિચે તેનું મરણ થાય ૧૫ર.
शिरौवेगात्समारुह्य कृकलासो वजन् यदि ।
दध्याद्वर्णत्रयं पंचमास्यते मरणं तदा ॥ १५३ ॥ કાકી ઝડ૫થી માથા ઉપર ચડીને ચાલ્યા જાય અને જતાં જતાં જે શરીરની ચેષ્ટા જૂદી જૂદી ત્રણ પ્રકારની કરે તે પાચ મહીનાને અને તેનું મરણ થાય. ૧૫૩.
वक्रीभवति नासा चेदतुली भवतो शौ। स्वस्थानाद्भ्रश्यतःकौँ चतुर्मास्यास्तदा मृतिः॥ १५४॥
ને નાસિકા વાંકી થઈ જાય, આંખે ગેળ થઈ જાય અને કાન પિતાના ઠેકાણેથી ઢીલા પડી જાય તે ચાર મહીને મરણ થાય. ૧૫૪.
कृष्णं कृष्णपरिवारं लोहदंडधरं नरं । यदा स्वप्ने निरीक्षते मृन्युसिस्त्रिभिस्तदा ॥१५५ ॥ જે સ્વમામાં કાળા વર્ણવાળા, કાળા પરિવારવાળા, તથા લેટાના દંડને ધારણ કરવાવાળા માણસને જુવે તે ત્રણ મહિને મરણ થાય. ૧પપ, ૩૪
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथम अाश
AAAAAAAN
wwwww my way
इंदुमुष्णं रविं शीतं छिद्रं भूमो वावपि । जिह्वां श्यामां मुखं कोकनदाभं च यदेक्षते ॥ १५६ ॥ तालुकंपो मनः शोको वर्णोऽगेऽनेकधा यदा । नामेचाकस्मिकी हिका मृत्युर्मासद्वयात्तदा ॥ १५७ ॥ चंद्रभाने उष्णु (गरभ), सूर्यने 3, भीनभां मने सूर्यभડળમાં છીદ્ર, જીભને કાળી, અને માતાને લાલ કમળના સરમુ જીવે, તાલવું કપે, મનમાં શાક થાય, શરીરમાં અનેક જાતના વણો થયા કરે અને નાભિથી અસ્માત, હેડકી ઉત્પન્ન થાય તા (આવાં सक्षणुवाणानु) मे महिने भरागु थाय १५६, १५७.
१५९ ॥
जिह्वा नास्वादमादत्ते मुहुः स्खलति भाषणे । श्रोत्रे न शृणुतः शब्दं गंधं वेत्ति न नासिका ॥ १५८ ॥ स्पंदेते नयने नित्यं दृष्टवस्तुन्यपि भ्रमः । नक्तमिंद्रधनुः पश्येत् तथोल्कापतनं दिवा ॥ न च्छायामात्मनः पश्येत् दर्पणे सलिलेपि वा । अनन्दां विद्युतं पश्येत् शिरोऽकस्मादपि ज्वलेत् ॥ हंसकाकमयूराणां पश्येच्च कापि संहतिम् । शीतोष्णखर मृद्वादेरपि स्पर्श न वेत्ति च ॥ १६९ ॥ अमीषां लक्ष्मणां मध्याद्यदैकमपि दृश्यते । जंतोर्भवति मासेन तदा मृत्युर्न संशयः ॥ १६२ ॥ पंचभिः कुलकं.
१६० ॥
૨૦૬
Mana
L
જીભ સ્વાદને જાણી ન શકે, એટલતા વારવાર સ્ખલના થાય, કાન શબ્દો ન સાંભળે, નાસિકા ગંધ ન જાણી શકે, નિર તર નેત્ર ફયા કરે, દેખેલી વસ્તુમાં પણ ભ્રમ થાય, રાત્રે ચંદ્રધનુષ્ય ઢેખે, આરિસામા કે પાણીમાં પોતાની આકૃતિ ન દેખાય, વાદળ વિનાની વિજળી જોવે, કારણ વિના પણ મસ્તક ખળ્યા કરે, હું સ, કાગડા અને મયુર, ( માર ) નાં કાઇ પણ ઠેકાણે મૈથુન સેવન (વિષય सेवन) लेवामां भावे, टाढा, उना, भरछट भने सुवाणा स्पर्शने . જાણી ન શકે, આ સર્વ લક્ષણામાથી જો કાઈ એક પણ લક્ષણ માણુસને દેખાય તે તે માણસનું મરણ એક મહિનામાં થાય એમાં अंधे सराय न लागो. १५८, १५८, १६०, १६१, ११२
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારતરે કરી કાળજ્ઞાન બતાવે છે. ર૬૭ शीते हकारे फुत्कारे चोपणे स्मृतिगतिक्षये। अंगपंचकरीत्ये च स्यादशाहेन पंचता ॥ १६३ ॥
હકાર અદાર બોલતાં જે શ્વાસ ઠંડે જણાય, કુત્કાર કરી શ્વાસ બહાર કાનાં તે ગરમ જણાય, યાદશક્તિ બીલકુલ ન રહે, હાલવા ચાલવાની ગતિ બંધ થાય, અને શરીરનાં પાંચે અંગે ઠંડા થઈ જાય તે દશ દિવસ મરણ થાય, ૧૬૩.
अर्घाणमर्द्धशीतं च शरोर जायते यदा। ज्यालाफस्माज्ज्वलेटांगे सप्ताहेन तदा मृतिः ॥ १६४ ॥
શરીર અરધુ ઉનું હોય અને અરધુ શરીર ઠંડુ થઈ જાય તથા કરણ સિવાય અકસ્માત શરીરમાં ક્વાલા બન્યા કરે તે સાત દિવ મરણ થાય. ૧૬૪.
स्नातमात्रस्य हृत्पादं तत्क्षणाद्यदि शुष्यति । दिवसे जायते पष्टे तदा मृत्युरसंशयम् ।। १६५ ।।
સ્નાન કર્યા પછી તરતજ જે હૃદય અને પગ શુકાઈ જાય તે નિ તેનું છઠે દિવસે મરણ થાય. ૧૬૫.
जायते दंतधर्पश्वेच्छवगंधश्च दुःसहः। विकृता भवति च्छाया रहेन म्रियते तदा ॥ १६६ ॥
કડકડાટ કરતા દાત ઘસ્યા કરે, મડદાની માફ઼ મહા ખરાબ ધ શરીરમાંથી નીકળ્યા કરે અને શરીરના વર્ષમાં વિકૃતિ થાય (અર્થાત કાળો, ઘેળો, રાતે વિગેરે શરીરને રંગ બદલાયા કરે, તે તે ત્રીજે દિવસે મરણ પામે. ૧૬૬.
न स्वनाशां स्वजिव्हां न ग्रहान्नामला दिशः। नापि सप्तकपीन व्योन्नि पश्यति म्रियते तदा ॥१६७॥
જે માણસ પોતાની નાસિકા, પોતાની જીભ, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા, નિર્મલ દિશા, અને આકાશમાં રહેલા સસઋષીના તારાઓને ન જોઈ શકે તે બે દિવસે મરણ પામે. ૧૬૭.
प्रभाते यदि वा सायं ज्योत्स्नावत्यामथो निशि । प्रवितत्य निजी वाहू निजच्छायां विलोक्य च ।। १६८॥ शनैरुक्षिप्य नेत्रे स्वच्छायां पश्येत्ततोऽवरे । न शिरो दृश्यते तस्यां यदा स्यान्मरणं तदा॥ १६९ ॥
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
--
-
--
--
૨૬૮.
પંચમ પ્રકાશ, नेक्ष्यते वामवाहुश्चेत् पुत्रदारक्षपस्तदा । . यदि दक्षिणबाहुनक्ष्यते भ्राहक्षयस्तदा ।। १७० ॥ अष्टे हृदये मृत्युरुदरे च धनक्षा । गुह्ये पितृविनाशस्तु व्याधिरुरुयुगे भवेत् ॥ १७१ ।। अदर्शने पाइयोश्च विदेशगमन भत् । अदृशयमाने सर्वांगे सयो मरणमादिशेत् ।। १७२॥
પંમર ૩ સવારમાં અથવા સાજે અથવા અજવાળી રાત્રીએ પ્રકાશમાં ઉભા રહી, પોતાના હાથ લાબ (કાઉસગ્નની માફક) રાખી પતાના શરીરની છાયા (પછાડા) સામું ખુલ્લી આંખ રાખી કેટલીકવાર સુધી જોયા કરવું. ત્યાર પછી હળવે હળવે તે નેત્રને છાયા ઉપરથી ઉપાડી તે ખુલ્લી આખે ઉગે યા સામું આકાશમાં જેવું. તે પુરૂષના જેવી ઘણી આકૃતિ આકાશમાં રહેલી દેખાશે. જે તે આકૃતિનું માથું જોવામાં ન આવે તે પિતાનું મરણ થશે. જે ડાબે હાથ જોવામાં ન આવે તો પુત્ર યા સ્ત્રીનો નાશ થાય. જે જમણો હાથ જોવામાં ન આવે તો ભાઈનું મરણ થાય. હૃદય ન દેખાય તે પિતાનું મરણ થાય. પેટને ભાગ ન જણાય તે ધનનો નાશ થાય ગુહ્ય સ્થાન ન દેખાય તે પિતાના પૂજ્ય વર્ગ પિતા પ્રમુખ નાશ થાય. બે સાથળ ન દેખાય તે વ્યાધિ પેદા થાય પગ ન દેખાય તો પરદેશમાં જવું પડે, અને આખું શરીર ન દેખાય તે તત્કાળ મરણ થાય. ૧૬૮ થી ૧૭૨.
પ્રકારનાંતરે કરી કાળજ્ઞાન બતાવે છે. विद्यया दर्पणांगुष्ठकुझ्यादिष्ववतारिता । विधिना देवता पृष्टा बो कालस्य निर्णय ॥ १७३ ।। सूर्यग्रहणे विद्या नरवीरे उठेत्यसौ। । साध्या दशसहस्राष्टोत्तरया जपकर्मतः॥ १७४।। अष्टोचरसहस्रस्य जपात्कार्यक्षणे पुनः । देवता लीयतेऽस्यादौ ततः कन्याह निर्णयम् ।। १७५ ॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ શ્લાકે કરી શુકનદ્વારા કાળજ્ઞાન કહે છે. ૨૬૯
।
सत्साधकगुणाकृष्टा स्वयमेवाथ देवता । त्रिकालविषयं ब्रूने निर्णयं गतसंशयम् ॥ १७६ ॥ વિદ્યાએ કરી દર્પણું, અ'ગુઠા અને ભીંત પ્રમુખમાં અવતારેલ દેવતાને (ગુરૂ ઉપષ્ટિ) વિધિપૂર્વક પૂછવાથી તે આયુષ્યના નિર્ણય કહી મનાવે છે. સૂર્ય ગ્રહણ અને ચંદ્રગ્રહણ હોય ત્યારે ૐ નીર ૪ઃ ૩ઃ ચાના એ વિદ્યા દશ હજાર અને આઠવાર જાપ કરીને સાધવી. પછી કાર્ય પ્રસગે એક હજાર અને આઠવાર તે વિદ્યા જપીને દર્પણાદિકને વિષે દેવતાને અવતારવી. પછી તે રિસા પ્રમુખમાં એક કુવારી કન્યાને જોવરાવવું. તેમાં તે કન્યા દેવતાનું રૂપ દેખે એટલે તેની પાસે આયુષ્યના નિર્ણય પૂછવા. તે કન્યા સવ નિર્ણય કહી આપે. અથવા ઉત્તમ સાધકના ગુણથી આકર્ષાએલી તે દેવતા પોતાની મેળે નિયવાળુ અને સ શય વિનાનું ત્રિકાલ સ'. ધી આયુષ્યજ્ઞાન કહી આપે. ૧૭૩, ૧૭૪, ૧૭૫, ૧૭૬.
પાંચ શ્લાકે કરી શુકનદ્વારા કાલજ્ઞાન કહે છે. अथवा शकुनाद्विद्यात्सज्जो वा यदि वातुरः । स्वतो वापि परतो वा गृहे वा यदि वा बहिः ॥ १७७ ॥ अहेवृश्चिककृम्याखुगृहगोधापिपीलिकाः । यूकामत्कुणलुताश्च वल्मीकोऽयोपदेहिकाः॥ १७८ ॥ कीटिका घृतवर्णाश्च भ्रमर्यच यदाधिकाः । उद्वेगकलहव्याधिमरणानि तदादिशेत् ॥ १७९ ॥ ॥ उपानद्वाहनच्छत्रशस्त्रच्छायाँगकुंतलान् । चंच्चा चुत्रेद्यदा काकस्तदासन्नैव पंचता ॥ १८० ॥ अश्रुपूर्णदृशो गावो गाढं पादैर्वसुंधरां । खनंति चेत्तदानीं स्याद्रोगो मृत्युश्च तत्प्रभोः ॥ १८१ ॥
અથવા નિસગી હાય કે રાગી હાય, પાતાથી કે પરથી, ઘરમાં કે મહાર, થુનથી શુભાશુભને નિર્ણય જાણવા. સર્પ, વીંછી, ક્રુમિયાં, ઉત્તર, ગરોલી, કિડી, જીવેા, માંકડ, કાળીઆ, રાફડા, (ઉદેહીના ઘરેરા), ઉદેહી, ઘીમેલ, અને ભમરીઓ જ્યારે એક મ વિશેષ એવામાં આવે તેા ઉદ્વેગ, કલેશ, વ્યાધિ, અથવા મરણ
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦ * પંચમ પ્રકાશ, નિપજે જેડા, હાથી, ઘોડા પ્રમુખવાહન, છત્ર, શસ્ત્ર, શરીર, અને કેશ (વાળ) એ માંહેથી કોઈને કાગડો ચર્ચ કરી સ્પર્શ કરે, તે જાણવું કે મરણ નજીકમાં છે. જે આંખે આંસુ પાડતી ગાય ઘણુ જોરથી પગે કરી પૃથ્વીને ખેદે તે તે ગાયના સ્વામિનું રેગથી મરણ થાય. ૧૭૭, ૧૭૮, ૧૭૯, ૧૮૦, ૧૮૧
પ્રકારાંતરે શુકનથી કાલજ્ઞાન કહે છે. अनातुरकृते ह्येतत् शकुन परिकीर्तितं । अधुनातुरमुद्दिश्य शकुन परिकीर्त्यते ।। १८२ ॥ આ પૂર્વ કહેવામાં આવેલ શુકને રેગ વિનાના માણસ માટે જણાવ્યાં. હમણાં હવે રેગીને ઉદ્દેશીને શુકન કહીએ છીએ.
दक्षिणस्यां वलिखा चेत् श्वा गुदं लेढयुरोथवा । लांगुलं वा तदा मृत्युरेकद्वित्रिदिनैः क्रमात् ।। १८३ ॥ शेते निमित्तकाले चेत श्वा संकोच्याखिलं वपुः। धृत्वा कर्णो वलित्वांगं धुनोत्यथ तनो मृतिः ॥ १८४ ।। यदि व्यात्तमुखो ला मुंचन संकोचितेक्षणः। अंग संकोच्य शेते श्वा तदा मृत्युन संशयः ॥ १८५ ॥
રિગી જ્યારે પોતાના આયુષ્ય સબંધી શુકન જેતે હોય ત્યારે જે કુતરે (કુતરાની જાતિ) દક્ષિણ દિશા સન્મુખ જઈને પોતાની ગુદાને ચાટે તો તે રોગીનું એક દિવસે મરણ થાય. જે ફતરે પિતાનું હૃદય ચાટે તે બે દિવસે રેગી મરે એને જે તે પિતાની પુંછડી ચોટે તે ત્રણ દિવસે રેગીનું મરણ થાય જ્યારે રેગી નિમિત્ત જેતે હોય ત્યારે જે કુતરે પિતાનું આખું શરીર સ કે- * ચિને સુવે અથવા કાનને ચડાવીને (અક્કડ કરીને) અને શરીરને વાળીને હલાવે (ધુણાવે) તે રેગી મરણ પામે અથવા જે મેટું પહેલું કરી લાળને મૂકતે આંખ મીંચી શરીરને સંકેચીને તે શ્વાને સુવે તે નિચે રેગીનું મૃત્યુ થાય. ૧૮૩, ૧૮૪, ૧૮૫.
બે લેકે કરી કાગડાનાં શુકન કહે છે. यदातुरगृहस्योर्ध्व काकपक्षिगणो मिलन् । त्रिसंध्यं दृश्यते नूनं तदा मृत्युरुपस्थितः ॥ १८६ ॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ લેકે કરીને ઉપશ્રુતિઘી કાળજ્ઞાન કહે છે. ર૭૧ महानसे तया शग्यागारे फाफाः क्षिपति चेत् । चर्मास्थिर शान वा तदासनव पंचता ॥१७॥ જે દેગીના ઘર ઉપર સવાર, બપોર, અને સાંજ એમ ત્રણ કાળ કાગડાને સમુદાય મળી કળાહળ કરતા જણાય તે નિચ તેનું મા આવી પાયું છે એમ થવું. તથા દાગીના રડા ઉપર અને સુવાના ઘર પર કાગડાઓ ચામડું હાડ, દાર કે વાળ લાવીને કે તે તેનું મન નજીક જ છે એમ સમજવું. ૧૬. ૧૮૭. નવ લેકે કરીને ઉપકૃતિથી કાળ જ્ઞાન કહે છે.
अयवोपते विधाद्विद्वन् फालस्य निर्णयम् । अगस्ते दिवसे स्वनकालेशस्तां दिशं श्रितः ।। १८९॥ पूला पंचनमस्कृत्याचार्यमंत्रेण वा श्रुती। गेहाच्छन्नश्रुतिर्गच्छेछिल्पिचत्वरभूमिपु ।। १८९ ।। चंदनेनार्चयित्वा मां क्षिप्त्वा गंधाक्षतादि च । सावधानस्ततस्तत्रोपश्रुतेः भृणुयाद् ध्वनि ॥ १९० ॥ अांतरापदेश्यश्च सरूपश्चेति स विधा। विमर्शगम्यस्तत्रायः स्फुटोक्तार्थोऽवरः पुनः।। १९१ ॥ यथैप भवनस्तंभा पंचपभिरयं दिनः। पक्षसिरयो वर्भक्ष्यते यदि वा न वा ॥ १९२ ॥ मनोहरतरवासीत् किं त्वयं लघु भक्ष्यते । अर्थातरापदेश्यः स्यादेवमादिरुपश्रुतिः॥ १९३॥ एपा स्त्री पुरुपो वासो स्थानादस्मान यास्यति । दास्यामो न वयं गंतुं गंतुकामो न चाप्ययं ॥ १९४॥ विद्यते गंतुकापोयमहं च प्रेषणोत्सुकः। तेन यास्यत्यसौ शीघ्रं स्यात्सरूपेत्युपश्रुतिः॥ १९५ ॥ कर्णोद्घाटनसंजातोपश्रुत्यंतरमात्मनः॥ कुशलाः कालमासनमनासन्नं च जानते ॥ १९६ ॥ અથવા વિદ્વાન પુરૂએ, ઉપકૃતિએ કરી આયુષ્યને નિર્ણય કરે (તેજ બતાવે છે.) ભદ્રાઆદિ અપાગ ન હોય તેવા ઉત્તમ
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭ર
પંચમ પ્રકાશ
દિવસે સુવાના અવસરે (એક પ્રહર રાત્રિ જવા પછી) પૂર્વ, ઉત્તર કે પશ્ચિમ દિશા તરફ જવું. જતાં પહેલાં નવકારમંત્રથી અથવા સૂરિમંત્રે કરી કાનને પવિત્ર (મંત્રિત) કરવો અને ત્યાર પછી ઘરથી નીકળતાં રસ્તામાં કેઈને શબ્દ કાનમાં ન આવે તેવી રીતે કાનને ઢાંકી કારીગરોના ઘર તરફ અથવા બજારમાં પૂર્વ કહેલી દિશા તરફ જવું. કારીગરેના ઘર પાસે યા બજારમાં જઈ તે ભૂમિનું ચંદન વડે પૂજન કરી તેના ઉપર ગંધ અક્ષત (બરાસ ચખા) નાખી સાવધાન થઈ ત્યાં કઈ પણ મનુષ્યોને શબ્દ થતો હોય તે કાન ખુલ્લા કરીને સાંભળો. તે સંભળાતા શબ્દો બે પ્રકારના હોય છે. એક અર્થો તરાપદેશ્ય અને બીજે સ્વરૂપઉપકૃતિ, અર્થા તરાપદેશ્ય ઉપકૃતિ એટલે જે શબ્દ સાંભળવામાં આવે તેને કોઈ બીજો અર્થ કપે, અને સ્વરૂપ ઉપકૃતિ એટલે જે શબ્દ સાંભળે તેજ અર્થ કલ્પ યા ગ્રહણ કર, પહેલે અર્થાતરાયદેશ્ય વિચારથી જાણી શકાય તેમ છે અને બીજું સ્વરૂપ અર્થ પ્રકટ જાણું શકાય તેમ છે. (અર્થાતરીપદેશ્ય ઉપકૃતિ બતાવે છે, જેમકે આ ઘરને સ્તંભ પાંચ છ દિવસે યા પાંચ છ પખવાડીએ યા મહિને કે વર્ષે ભાંગી જશે અથવા નહિ ભાગે, તે ઘણે સારે હતો પણ જલદિ ભાંગી જશે વિગેરે આથી પિતાના આયુષ્યને તેજ નિર્ણય કરી લે કે તેટલા દિવસે મહિને કે વર્ષે પિતાનું મરણ નિપજશે. એ અથાતરાપદેશ્ય થતિ જાણવી. હવે બીજી સ્વરૂપઆશ્રથિ શ્રુતિ કહે છે. જેમકે આ પુરુષ કે સ્ત્રી આ સ્થાનથી જશે નહિ. અમે તેને જવા પણ ન દેઈશું. અને તે જવાને ઈચ્છક પણ નથી. અથવા તે જવાની ઈચ્છા કરે છે, હું પણ તેને મોકલવા ઈચ્છું છું માટે આ હવે જલદી આહીથી જશે. આ સ્વરૂપ ઉપકૃતિ કહેવાય છે. આથી સમજી લેવાનું છે કે જે જવાનું સાંભળે તે મરણ નજીક છે અને રહેવાનું સાંભળે તે હમણાં મરણ નથી. આ પ્રમાણે કાન ખુલ્લા કરી પોતે સાંભળેલી, ઉપકૃતિ પ્રમાણે કુશલ માણસે નજીક કે દૂર પિતાના આયુષ્યને નિર્ણચ જાણે છે. ૧૮૮, ૧૮૯ ૧૯૦, ૧૯૧, ૧૯૨, ૧૩, ૧૯૪, ૧૫, ૧૯૬,
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
પૃચ્છા લગ્નના અનુસારે કાળજ્ઞાન ૨૭૩ શનિશ્ચર પુરૂષ કરી કાળ જ્ઞાન જાણવાની રીત, शनिः स्याद्यत्र नक्षत्रे तहानव्यं मुखे ततः। चखारि दक्षिण पाणौ त्रीणि त्रीणि च पादयोः ॥ १९७ ॥ चत्वारि वामहस्ते तु क्रमश पंच वक्षसि । त्रोणि शीप द्विवे गुह्य एकः शनों नरे॥ १९८॥ निमित्तसमये तत्र पतितं स्थापनाक्रमात् । जन्मक्ष नामऋक्ष वा गुह्यदेशे भवेद्यदि ॥१९९॥ दृष्टं श्लिष्टं ग्रहैदुष्टैः सौम्यैरप्रेक्षितायुतम् । सज्जस्यापि तदा मृत्युका कथा रोगिणः पुनः॥२०॥
શનિશ્ચરની પુરૂષના જેવી આકૃતિ બનાવવી અને નિમિત્ત જેવાના અવસરે જે નક્ષત્રમાં શનિ હોય તે નક્ષત્ર મુખમાં મુકવું. ત્યાર પછી ક્રમે આવતાં ચાર નક્ષત્રે જમણા હાથમાં મુકવાં. ડાબા જમણા પગમાં ત્રણ ત્રણ મુકવા. ચાર ડાબા હાથમાં, પાંચ છાતિમાં, ત્રણ મસ્તકમાં બે બે બને નેત્રમાં અને એક નક્ષત્ર ગુહ્ય ભાગમાં મુકવું નિમિત્ત જેવાને અવસરે સ્થાપનાના અનુક્રમથી જન્મ નક્ષત્ર કે નામ નક્ષત્ર જે ગુહ્ય ભાગમાં આવ્યું હોય અને દુષ્ટ ગ્રેહાની તેના ઉપર દષ્ટિ પડતી હોય યા તેની સાથે મેળાપ થતું હોય અને સભ્ય ગ્રહોની દ્રષ્ટિ કે મેળાપ ન થતું હોય તે તે માણસ નિગી હોય તોપણ તેનુ મરણ થાય તે માંદાની તો વાત જ શુ કરવી? અર્થાત તે તે મરણ પામેજ. ૧૯૭, ૧૯૮, ૧૯, ૨૦૦.
પૃચ્છા લગ્નના અનુસાર કાલજ્ઞાન पृच्छायामथ लनास्ते चतुर्थदशमस्थिताः । ग्रहाः क्रूराः शशी षष्ठाष्टमश्चेत् स्यात्तदा मृतिः॥२०१॥
આયુષ્ય સબ ધી પ્રશ્ન પૂછતી વખતે તેજ ચાલતું લગ્ન, તત્કાળ અસ્ત થઈ જાય અને કુર ગ્રહો ચોથે (સાતમે) કે દશમે રહ્યા હોય તથા ચંદ્રમાં છઠે કે આઠમે હોય તે તેનુ મરણ થાય. ૨૦૧
पृच्छाया: समये लनाधिपतिर्भवति' ग्रहः ।, यदि वास्तमिनो मृत्युः सज्जस्यापि तदा भवेत् ॥ २०२॥
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
પચમ પ્રકાશ.
*
Ano man w
LAMATH FAMMING GREEN ANTE
આયુષ્ય સ બધી પ્રશ્ન પૂછતી વખતે એ લગ્નાધિપતિ મેષાદિ રાશિમાં કુજ શુક્રાદિ હાય અથવા ચાલતા લગ્નના અધિપતિ ગ્રહના અસ્ત થયેલા હાય તેા ત સાજો માણસ હાય તા પણ તેનુ મરણ થાય. ૨૦૨. लग्नस्थश्रेच्छशी सौरिर्द्वादशे नवमः कुजः ।
अष्टमोsर्कस्तदा मृत्युः स्याच्चेन्न बलवान् गुरुः ॥ २०३ ॥ પ્રશ્ન કરતી વખતે ચદ્રમા લગ્નમાં રહેલા હાય, ખારમે શનિચર હાય, નવમે મગલ હાય, આઠમે સૂર્ય હાય અને ગુરૂ ખલવાન ન હેાય તા મરણ થાય. ૨૦૩.
रविः षष्ठस्तृतीयो वा शशी च दशमस्थितः । यदा भवति मृत्युः स्यात्तृतीये दिवसे तदा ॥ २०४ ॥ - ॥ પ્રશ્ન પૂછવાના સમયે છઠ્ઠો અથવા ત્રીજો સૂર્ય હોય અને ચંદ્રમા દશમે રહેલા હાય તેા ત્રીજે દિવસે મરણ થાય. ૨૦૪. पापग्रहाचेदुदयात्तुर्ये वा द्वादशेऽथवा ।
दिशंति तद्विदो मृत्यु तृतीये दिवसे तदा ॥ २०५ ॥ જો પ્રશ્ન અવસરે લગ્નથી પાપગ્રહા ( ખરાબ ગૃહા ) ચેાથે કે ખારમે હોય તેા કાળજ્ઞાનના જાણકાર પુરુષા તેનું ત્રીજે દિવસે મૃત્યુ જણાવે છે. ૨૦૫.
उदये पंचमेवापि यदि पापग्रहो भवेत् । अष्टभिर्दशभिर्वा स्याद्दिवसैः पंचता ततः ॥ २०६ ॥ પ્રશ્ન સમયે ચાલતા લગ્ન અથવા પાચમે જો ક્રૂર ગ્રહ હાય તા આઠે અગર દશ દિવસે મરણ થાય ૨૦૬
धनुर्मिथुनयोः सप्त मयोर्यद्यशुभग्रहाः ।
तदा व्याधिर्मृतिर्वा स्याज्ज्योतिपामिति निर्णयः ॥ २०७ ॥ પ્રશ્ન સમયે ( અથવા વ લે ) સાતમા ધનુરાશિ અને મિથુનરાશિમાં જો અશુભ ગ્રહી આવ્યા હાય તા વ્યાધિ અથવા મરણ થાય. આ પ્રમાણે ન્યાતિષના જાણકારના નિર્ણય છે. ૨૦૭. ચત્રઢારા કાળ સ્વરૂપ કહે છે. अंतस्थाधिकृतप्राणिनाममणवगर्भितम् । कोणस्थरेफमाग्नेयपुरं ज्वालाशताकुलम् ॥ २०८ ॥ सानुस्वारैरकाराद्यैः षट्स्वरैः पार्श्वतो घृतम् । स्वस्तिकांकवहिः कोण स्वाक्षरांवः प्रतिष्ठितम् ॥ २०९ ॥
1
!
7
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
યત્રપ્રયાગે કરી કાલજ્ઞાન બતાવે છે.
यंत्रव पुरावृतम् ।
॥
॥
चतुःपार्श्वस्यगुरुयं कल्पयित्वा परिन्यस्येत् पादहच्छीर्ष संधिषु ॥ २१० ॥ सूर्योदयक्षणे सूर्य पृष्टे कृत्वा ततः सुधीः । स्वपरायुर्विनिश्चेतुं निजछायां विलोकयेत् ॥ २११ ॥ पूर्णां छायां यदीक्षेत तदा वर्षे न पंचता । कर्णाभावे तु पंचत्वं वर्षेर्द्वादशभिर्भवेत् ॥ २१२ ॥ हस्तांगुलीस्कंधकेशपार्श्व नासाक्षये क्रमात् । दशाष्टसप्त पंचश्येकत्र पैर्मरणं भवेत् ॥ २१३ ॥ ॥ पण्मास्या म्रियते नाशे शिरसचिबुकस्य वा । ग्रीवानाशे तु मासेनैकादशाहेन दृकूक्षये ॥ २१४॥ सच्छिद्रे हृदये मृत्युर्दिवसैः सप्तभिर्भवेत् । यदि च्छायायं पश्येद्यमपार्श्व तदा व्रजेत् ॥ २१५ ॥ अष्टभिःकुलकं પહેલા ઉન્કાર કગ્વા અને તે કારની અંદર પેાતાનું અથવા જૈના આયુષ્યને નિર્ણય કરવા હાય તેનું નામ લખવું. તે રૂ. કાર છે ખુણાવાળા ચત્રમા કરવા. તે યત્રને ખુણે અગ્નિની સે કઢા ગમે જવાલાએથી વ્યાપ્ત અગ્નિથીજ (૨) રકાર મુકવા. અનુસ્વાર સહિત અકારાદિ (અ આં, ઇ ઈ ં ઊ) છ સ્વરાએ ખુણાના માહારના ભાગેાને વીંટી લેવા (અર્થાત્ આ છ સ્વરો છ ખુણા પાસે લખવા) પછી છ એ ખાહારના ખુણે છ સાથેિ કરવા. સાથિ અને સ્વરાના વચમા આંતરે આંતરે છ (સ્વા) અક્ષરા મૂકવા, ચારે માજી વિસર્ગ સહિત યકાર કરવા (ચ:) અને તે યકાર ઉપર ચારે ખાજી વાયુના પુથી આવૃત સંલગ્ન ચાર રેખા ઠેરવી, આવા ચત્ર પી તેને પગ, હૃદય, માથે અને સધિઓને વિષે સ્થાપન કરવા. પછી સૂર્યોદય વેળાએ સૂર્યને પુંઠ પડે તેવી રીતે પશ્ચિમ દિશામાં બેસી પેાતાના અથવા પરના આયુષ્ય નિર્ણય માટે પેાતાની છાયા પૂર્ણ દેખાય તે એક વર્ષ સુધીમા મરણુ નથી (અને રાગ રહિત સુખમાં વર્ષ પસાર કરશે) જો કાન દેખવામાં ન આવે તે આર વર્ષે મરણુ 'થશે. હાથ ન દેખાયા દશ વર્ષે મરણુ. આંગ
૨૭૫
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૭
પ્રથમ પ્રકાશ,
'
લીએ ન દેખાય તે આઠ વર્ષે. ખાંધ ન દેખાય તે સાત વર્ષે કેશ ન દેખાય તે પાચ વર્ષે. પડખા ન દેખાય તાન્ત્રણ વર્ષે. નાક ન દેખાય તે એક વર્ષે. માથું યા ચિક્ષુક ન દેખાય તે છ મહિને ડાક ન દેખાય તે એક મહિને, આંખો ન દેખાય તે અગિયાર દિવસે, હૃદયમા છિદ્ર દેખાય તે સાત દિવસે મરણુ થાય અને એ છાયા દેખાય તા તત્કાળ મરણ થાય. ૨૦૮, થી ૨૧૫.
3
A
-
ચત્રપ્રયાગ બતાવી, હવે વિદ્યાએ કરી કાળજ્ઞાન બતાવે છે.
इति यंत्रप्रयोगेण जानीयात्कालनिर्णयम् ।
यदि वा विद्यया विद्याद्वक्ष्यमाणप्रकारया ॥ २१६ ॥ આ પ્રમાણે યત્ર પ્રયાગે કરી આયુષ્યના નિર્ણય જાણવા અથવા આગળ કહેવામાં આવશે તે વિદ્યા વડે કરી નિર્ણય કરવા. ૨૧૬.
સાત Àાકે કરી વિદ્યાપ્રયાગ કહે છે.
प्रथमं न्यस्य चूडायां स्वाशब्दमों च मस्तके |
-क्षि नेत्रहृदये पं च नाभ्यब्जे हाऽक्षरं ततः ॥ २१७ ॥
પ્રથમ ચાટલીમાં (સ્વા) શબ્દ, માથા ઉપર (આ) શબ્દ,નેત્રમા (ક્ષિ) શબ્દ; હૃદયમા (૫) શબ્દ અને નાભિ કમળમા (હા) શબ્દ સ્થાપન કરવા. ૨૧૭ લ! ૐ મૃત્યુંનથાય - शूलपाणिने हरहर दहदह स्वरूपं दर्शय दर्शय हुँफूट्. अनया विद्ययाष्टाग्रशतवारं विलोचने ।
પણપાળિને
*
स्वछायां चाभिमंत्र्यार्क पृष्टे कृत्वारुणोदये ॥ २२८ ॥ परच्छायां परकृते स्वच्छायां स्वकृते पुनः । सम्यक् तत् कृतपूनः सन्नुपयुक्तो विलोकयेत् ॥ २१९ ॥ ॥ આ વિદ્યાએ એકસ આઠવાર પેાતાના નેત્રને અને પેાતાની છાચાને મ ત્રીને સૂર્યોદય વેળાએ સૂર્ય ને પાછળ રાખી ( અર્થાત્ પશ્ચિમ ( દિશા તરફ્ મુખ રાખી ) ખીજાને માટે.બીજાની છાયા અને પેાતાને માટે પેાતાની છાયા જોવી. ૨૧૮, થી ૨૧૯,
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ય પરાજ્ય સંબંધી જ્ઞાન ૨૭૭ संपूर्णी यदि पश्येत्तामावर्षं न मृतिस्तदा।। क्रमजंघानान्वभाषे त्रिद्धयेकान्दैर्मतिःपुनः ॥ २२० । જે સંપૂર્ણ છાયા-જોવામાં આવે તે આ ચાલતા વર્ષમાં મરણ ન થાય. પગ, જ ઘા અને જાનુ (ઘુંટણ ) ન દેખાય તે અનુક્રમે ત્રણ બે અને એક વર્ષે મરણ થાય. ૨૨૦.
उरोरभावे दशभिर्मासनश्येत्कटेः पुनः।
अष्टाभिनवभिर्वापि तुंदाभावे तु पंचपैः ॥२२१ ॥ સાથળ ન દેખાય તે દશ મહિને, કમ્મર ન દેખાય તો આઠ અગર નવ માસે અને પેટ ન દેખાય તે પાંચ મહિને મરણ થાય. ૨૨૧.
ग्रीवाभावे चतुतिद्धयेकमासैम्रियते पुनः । कक्षाभाये तु पक्षेण दशाहेन भुजक्षये ।। २२२ ।। જે ડેક દેખવામાં ન આવે તો ચાર, ત્રણ, બે, કે એક મહિને મરણ થાય. કક્ષા (બગલ) ન દેખાય તે પંદર દિવસે અને ભુજા (હાથ) ન દેખાય તે દશ દિવસે મરણ થાય. ૨૨૨.
दिनः स्कंधक्षयेऽष्टाभिश्चतुर्याम्या तु हत्क्षये। शीर्षाभावे तु यामाभ्यां सर्वाभावे तु तत्क्षणात् ॥ २२३ ॥ તે છાયામાં સ્ક ધ ન દેખાય તે આઠ દિવસે, હદય ન દેખાય તે ચાર પ્રહરે (પહોરે), મસ્તક ન દેખાય તે બે પેહેરે અને સર્વથા શરીર ન દેખાય તે તત્કાળ મરણ થાય. રર૩.
एवमाध्यात्मिकं कालं विनिश्चेतुं प्रसंगतः। बाह्यस्यापि हि कालस्य निर्णयः परिभाषितः॥ २२४ ॥ ચા પ્રમાણે (પવનાભ્યાસે) શારીરિક કાળજ્ઞાનનો નિર્ણય કરતાં પ્રસંગોપાત બાહ્યથી પણ કાળજ્ઞાનને નિર્ણય કહેવાય. રર૪.
જય પરાજ્ય સંબંધી જ્ઞાન, को जेष्यति द्वयोर्युद्धे इति प्रच्छत्यवस्थिते । जयः पूर्वस्य पूर्ण स्याद्रिक्त स्यादितरस्य तु ॥ २२५ ॥
બન્નેના યુદ્ધમાં કોણ જીતશે? આવો પ્રશ્ન કર્યો છતે જે પૂર્ણ નાડી હાય (સ્વાભાવિક પૂરક થતા હાય અર્થાત શ્વાસ અંદર
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૮
- પંચમ પ્રકાશ : - ખેંચાત હોય) તો જેનું પહેલું નામ લીધું હોય તેને જય થાય. અને જે નાડી રિત હોય (રેચક થતું હોય અર્થાત્ પર્વન બહાર મૂકાત હોય) તે બીજાને જય થાય. રરપ.
રિક્ત અને પૂર્ણનું લક્ષણ કહે છે. यत्यजेत् संचरन् वायुस्त दिक्तमभिधीयते ।
संक्रातु यत्र स्थाने तत्पूर्णं कथितं बुधैः ॥ २२६ ॥ ચાલતા વાયુને જે બહાર મૂકે તે રિક્ત કહેવાય છે, અને નાસિકાના સ્થાનમાં પવન અંદર પ્રવેશ કરતે હોય તેને વિદ્વાને પૂર્ણ કહે છે. રર૬.
- સ્વદયથી શુભાશુભ નિર્ણય. प्रश्नादौ नाम चेद् ज्ञातुर्ग्रहात्यथातुरस्य तु । ' રયાવિશ તા સિવિપક્ષે વિર્યા રર૭ | " પ્રશ્ન કરવામાં પ્રથમ નામ જાણવાવાળાનું લે અને પછી રેગીનું નામ લે તે ઈષ્ટ સિદ્ધિ થાય અને તેથી વિપરીત એટલે પહેલું રેગનું અને પછી જાણનારનું નામ લે તે તેનું પરિણામ પણ વિપ રિત આવશે એમ સમજવું. રર૭.
(વિવેચન) જેમકે જીનદત્તછ આ દેવદત્ત નામના રોગીને સારૂ થશે કે કેમ? આમાં જાણકાર જીનદત્તજીનું નામ પ્રથમ છે, અને રોગીનું પછી છે, તો કાર્ય સિદ્ધિ અર્થાત નિરોગી થશે. અને આ રિગવાળા દેવદત્તને સારૂં થશે કે નહિ, જીનદત્ત છે તે વિષે મને કહો. આમાં રેગીનુ નામ પહેલું છે તેથી ઈષ્ટ સિદ્ધિ નહિ થાય. કોઈ આ પ્રમાણે પ્રથમ બોલવાનું જાણી લઈ મરવાની તૈયારીવાળાના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરે અને તેથી સર્વ જીવતા રહે એમ ન સમજવુ. ખરી રીતે આ પ્રશ્નને અજાણ્યાં પૂછવાનાં છે અને બીજા પણ તવાદિકથી જણાતાં કારણોને લઈને જ્ઞાતા પુરૂષ યથાયોગ્ય ઉત્તર આપે તે નિમિત્તજ્ઞાન સત્ય થાય છે. “ “ “ . '
वामबाहुस्थिते दूते समनामाक्षरो जयेत् । ... - રક્ષણવાદુ વાળૌ વિષમક્ષરનામા II ૨૨૮ | ",
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વદયથી શુભાશુભ નિર્ણય, ર૭૯ યુદ્ધમાં કેણ જીતશે? એ પન્ન કરવા માટે જે દૂત (પ્રશ્ન કરનાર) ડાબી બાજુએ ઉભે હોય તે જે યુદ્ધ કરનારનું નામ સમ અક્ષરનું (બે ચાર છ બેકીવાળા અક્ષરે તે સમ) હોય તેને જય થાય અને જમણી બાજુ ઉભું રહી પ્રશ્ન કરે તે વિષમ અક્ષર (એકીવાળા ૧-૩-૫) ના નામવાળાને જય થાય. ર૨૮.
भूतादिभिर्गहीतानां दष्टानां वा भुजंगमैः। विधिः पूर्वोक्त एवासौ विज्ञेयः खलु मांत्रिकैः ॥ २२९ ॥
ભૂતાદિકના વળગાડવાળાં અને સર્પાદિકથી ડસાયેલાં માણસે માટે પણ પૂર્વે કહેલ વિધિજ (પ્રશ્નના સ બ ધમાં) મંત્રવાદિઓએ નિરેગી થવા માટે જાણ રર
पूर्णा संजायते वामा नाडी हि वरुणेन चेत् । कार्याण्यारभ्यमाणानि तदा सिध्यंत्यसंशयम् ॥ २३०॥
પૂર્વે જે ચાર મડળ કહેવામાં આવ્યાં છે તે મહેલા બીજા વારૂણ નામના મડળે કરી જે ડાબી નાડી પૂર્ણ વહન થતી હોય તો એ અવસરે પ્રારંભ કરાતાં કાર્યો અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે. ર૩૦.
जयजीवितलाभादिकार्याणि निखिलान्यपि।। निष्फलान्येव जायते पवने दक्षिणास्थिते ॥ २३१॥
અને જે વારૂણ મડળના ઉદયે પવન જમણું નાસિકમાં રહેલું હોય તે જ જીવિત અને લાભાદિ સર્વ કાર્યો નિષ્કલજ થાય છે. ર૩૧
ज्ञानी बुद्ध्वानिलं सम्यक् पुष्प हस्तात्पपातयेत् । मृतजीवितविज्ञाने ततः कुर्वीत निश्चयम् ॥२३२॥ જીવિત મરણના વિજ્ઞાન માટે જ્ઞાનીએ વાયુને સારી રીતે જાણીને હાથથી પુષ્ય નીરું પાડવું અને તેથી પણ નિર્ણય કરવો. ર૩ર.
त्वरितो वरुणे लाभश्चिरेण तु पुरंदरे । जायते पवने स्वल्पः सिद्धोप्यग्नौ विनश्यति ॥ २३३ ।।.
(પ્રશ્ન કરતી વખતે ઉત્તર આપનારને) વરૂણ મડળને ઉદય હોય તે ઘણી ઝડપથી લાભ થાય પુરદર મડળ હેય તે ઘણે મે લાભ થાય. પવન મંડળ હોય તે સહેજસાજ લાભ થાય અને અગ્નિ મંડળનો ઉદય હોય તે સિદ્ધ થયેલ કાર્ય પણ નાશ પામે.. ર૩૩.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
પંચમ પ્રકાશ, आयाति वरुणे यातः तत्रैवास्ते सुख क्षितौ । प्रयाति पवनेऽन्यत्र- मृत इत्यनले वदेत् ॥ २३४॥ વારૂણ મંડળના ઉદયમાં ગ્રામાંતર ગયેલાના સંબંધમાં પ્રશ્ન...ચુંહોય તો તે શીધ્ર પાછો આવશે. પુરંદર મંડળમાં તે ક્યાં ગયા છે ત્યાં સુખે સમાધે રહ્યો છે. પવન મડળમાં તે ત્યાંથી બીજે ઠેકાણે જાય છે અને અગ્નિ મંડળમાં પ્રશ્ન કર્યું હોય તે તે મરણ પામ્યો છે એમ કહેવું. ર૩૪.
૧ दहने युद्धपच्छायां युद्धभंगश्च दारुणः । મૃત્યુ સન્યવિનાશ વાપરે ગાય-પુરા:૨૯/
અગ્નિ મંડળમા ચુદ્ધ સંબંધી પ્રશ્ન કરે તે મહાયુદ્ધ થાય અને યુદ્ધમાં વૈરી તરફથી હાર મળે, પવન મંડળમાં પ્રશ્ન કરે તે (જેના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરાયું હાય.) તેનુ મરણ થાય અથવા સૈન્યને વિનાશ થાય. ર૩પ.
महद्वे विजयो युद्ध वारुणे वांछिताधिकः । रिपुभंगेन संधिवा स्वसिद्धिपरिसूचकः ॥२३६॥
મહેંદ્ર મંડળમાં પૃથ્વી તત્ત્વમાં) પ્રશ્ન-કરે તે યુદ્ધમાં વિજય થાય, વારૂણ મડળ હોય તો મનેઇચ્છિત પણ અધિક લાભ થાય. તેમજ ત્રુને ભંગ થર્વે કરી અથવા સંધિ (સલાહ) કરવે કરીને પિતાની સિદ્ધિને તે સૂચવે છે. ૨૩૬.
भौमे वर्षेनि पर्जन्यो वरुणे तु मनोमतम् । पवने दुर्दिनांभोदौ वह्नौ सृष्टिः कियत्यपि ॥ २३७॥ વરસાદ સંબધી પ્રશ્ન પાથીવ મંડળમાં કરવામાં આવે તે વરસાદ વરસશે, વરૂણ મંડલમાં પ્રશ્ન કરે તે મનઈચ્છિત વરસાદ થાય, પવન મડલમાં વાદળાંઓથી દુર્દિન થાય ( વરસાદ ન વરસે) અને અગ્નિ મંડલમાં કાંઈ (સેહેજસાજ) વૃષ્ટિ થાય. ૨૩૭.
वरुणे शस्यनिप्पतिरतिश्लाघ्या पुरंदरे ।
मध्यस्था पवने च स्यान्न स्वल्पापि हुताशने ॥२८॥ ધાન્યનિષ્પત્તિના સંબંધમાં વરૂણ મંડળમાં પ્રશ્ન કરે તે ધાન્ય, નિષ્પત્તિ થાય, પુરંદર મંડળમાં ઘણી સરસ નિષ્પત્તિ થાય. પવન મંડળમાં મધ્યસ્થ રીતે (કેઈ ઠેકાણે થાય અને કઈ છેકાણે ન થાય) અને અવિન મંડલમાં થોડું પણ અનાજ ન થાય. ૨૩૮, -
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
કાર્યસિદ્ધિનો ઉપાય, महेंद्रवरुणौ शस्तौ गर्भमश्ने मुनादौ ।
समीरदहनौ स्त्रोदौ शून्यं गर्भस्य नाशकम् ॥ २३९ ॥ ગર્ભ સબધી પ્રશ્ન કરવામાં મહેંદ્ર અને વરૂણ મંડલ શ્રેષ્ઠ છે. તેમાં પ્રશ્ન કરે તે પુત્રની પ્રાપ્તિ થાય. વાયુ અને અગ્નિ મંડળમાં પુત્રિની પ્રાપ્તિ થાય તથા સુષુણ્ણા નાડીમાં પ્રશ્ન કરે તે ગર્ભને નાશ થાય છે. ૨૩૯
गृहे राजकुलादौ च प्रवेशे निर्गमेऽथवा । पूर्णागपादं पुरतः कुर्वतः स्यादभीप्सितं ।। २४०॥ ઘરને વિષે અને રાજ કુલાદિકને વિષે પ્રવેશ કરતાં અથવા ત્યાંથી નિકળતાં જે તરફના નાસિકાના છિદ્રમાંથી પવન વહેતે હેય તેતરફના પગને પ્રથમ આગળ કરી ચાલતાં ઈચ્છિત પ્રાપ્તિ થાય. ૨૪૦.
કાર્ય સિદ્ધિનો ઉપાય. गुरुबंधुनृपामात्या अन्येऽपोप्सितदायिनः । पूर्णांगे खलु कर्तव्याः कार्यसिद्धिमभीप्सता ॥२४१॥ કાર્યસિદ્ધિને ઈચ્છતા મનુષ્ય ગુરૂ, બંધુ, રાજા, પ્રધાન, અને બીજા પણ પિતાને ઈચ્છિત દેવાવાળા માણસને (તેમની પાસેથી કાઈ મેળવવું હોય ત્યારે) પૂણગે રાખવા અર્થાત્ જે નાસિકાના છિદ્રમાથી પવન વહેતું હોય તે તરફ તેમને રાખી પોતે બેસવું ૨૪૧
વશીકરણ, आसने शयने वापि पूर्णागे विनिवेशिताः । वशीभवति कामिन्यो न कामणमतः परम् ॥ २४२ ॥ આસન અને શયન વખતે પણ પૂગે બેસાડેલી (રાખેલી) સ્ત્રીઓ પિતાને સ્વાધીન થાય છે. આના સિવાય તેવું બીજું કોઈ કાર્પણું નથી. ૨૪૨.
* अरिचौराधमांया अन्येऽप्युत्पातविग्रहाः । कर्तव्याः खलु रिक्तांगे जयलाभमुखार्थिभिः ॥२४३ ॥
જ્ય, લાભ, અને સુખના અર્થિઓએ, શત્રુ,ચાર અને લેણદાર આદિ તથા બીજા પણ ઉત્પાત, વિગ્રહ, વિગેરે દુખ આપનારા
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ
એને ખાલી અંગે રાખવા (જે બાજુના છિદ્રમાંથી પવન ન ચાલતા હોય તે બાજુ રાખવાં) આથી તેઓ દુઃખ આપી શકતા નથી. ૨૪૩.
प्रतिपक्षप्रहारेभ्यः पूर्णांग योऽभिरक्षति ।
न तस्य रिपुभिः शक्तिर्वलिष्टैरपि हन्यते ॥ २४४ ॥ જે શત્રુઓના પ્રહારથી પિતાના પૂર્ણ અગનું રક્ષણ કરે છે, તેની શક્તિને નાશ કરવાને બળવાન શત્રુ હોય, તે પણ સમર્થ થતું નથી. ૨૩૪.
वहतीं नासिकां वामां दक्षिणां चाभिसंस्थितः । पृच्छेद्यदि तदा पुत्रो रिक्तायां तु सुता भवेत् ॥ २४५ ॥ ડાબી અથવા જમણી નાસિકા વહેતી હોય, તે સનમુખ ઉભે રહીજે (ગર્ભના સંબંધમાં) પ્રશ્ન કરે, તે પુત્રને જન્મ કહે. અને ખાલી નાસિકા તરફ ઉભે રહી પ્રશ્ન કરે કે આ ગર્ભવતી સ્ત્રી કોને જન્મ આપશે? તે પુત્રી થશે એમ કહેવું. ૨૪૫.
सुषुम्णा वाह भागे द्वौ शिशू रिक्त नपुंशकम् । संक्रांतो गर्भहानिः स्यात् समे क्षेममसंशयम् ॥२४६॥ જે સુષુમણું નાડિમાં પવન વહેતું હોય, ત્યારે સનમુખ રહી પ્રશ્ન કરે, તે બે બાળકને જન્મ થાય સુષુણું મૂકી નાસિકાતરમાં જાતાં શૂન્ય મડળ (આકાશ મડળ) માં પવન જવા પછી પ્રશ્ન કરે, તે નપુંસકને જન્મ થાય. શૂન્યમડળથી બીજી નાડિમાં સક્ર મણુ કરતા તત્ત્વના ઉદયે જે પ્રશ્ન કરે, તે ગર્ભને નાશ થાય અને સંપૂર્ણ તત્ત્વના ઉદય થવા પછી સામે રહી પ્રશ્ન કરે, તે સંશયરહિત ક્ષેમ, કુશળ, મનવાંછિત સિદ્ધિ થાય. ૨૪૬.
(મતાંતર) चंद्रे स्त्री पुरुषः सूर्य मध्यभागे नपुंसकम् । प्रश्नकाले तु विज्ञेयमिति कैश्चिनिगद्यते ॥२४७॥ ચ દ્રસ્વર ચાલતાં સસુખ ઉભા રહી પ્રશ્ન કરે, તે પુત્રીને જન્મ, સૂર્યસ્વર હોય તે પુત્ર જનમ, અને સુષુમણા નાડિ હોય તે નપુસકને જન્મ જાણો એમ કેઈ આચાર્ય કહે છે. ૨૪૭.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાલતીનાહીનેવાનો અને બીજીને ચલાવવાના ઉપાય. ર૮૩૬ મંડળથી મંડળાંતર જતા પવનને જાણવાને ઉપાય.
यदा न ज्ञायते सम्यक् पवनः संचरन्नपि । पीतश्वेतारुणश्यामैनिश्चेतव्याः साबदुभिः ॥२४८॥ એક મંડળથી મંડળાંતરમાં જાતા પુરંદરાદિ પવન જ્યારે સારી રીતે જાણું ન શકાય, ત્યારે તેને પીળા ધેળા, લાલ, અને કાળા (લીલા) બિંદુઓ વડે નિશ્ચય કર. ૨૪૮.
- બિંદુ જોવાને ઉપાય. अंगुष्ठाभ्यां श्रुतीमध्यांगुलीभ्यां नासिकापुटे ।
अंत्योपांत्यांगुलीभिश्च पिधाय वदनांबुजं ॥ २४९॥ ' कोणावक्ष्णोनिपीडयाद्यांगुलीभ्यां श्वासरोधतः।
यथावर्ण निरीक्षेत बिंदुमव्यग्रमानसः ।। २५० ॥ युग्मम् બે અંગુઠાથી બે કાનનાં છીદ્ર દબાવવાં મધ્ય આંગળીઓથી નાસિકાના છીદ્રો દબાવવાં. અનામિકા અને કનિષ્ઠા આંગલીઓથી સુખ દબાવવું અને તર્જની આંગલીઓથી આંખના ખુણા દબાવી, શ્વાસોશ્વાસને રેકી રાખી, શાંત ચિત્તથી કુટીમાં જે વર્ણના બિંદુઓ દેખાય તે જોવા. ૨૪-૨૫૦.
બિંદુના જ્ઞાનથી પવનને નિણ. पीतेन बिंदुना भौमं सितेन वरुणं पुनः । कृष्णेन पवनं विद्यादरुणेन हुताशनम् ॥२५१॥ જે પીળું બિંદુ દેખાય, તે પુર દર વાયુ, ધળું બિંદુ દેખાય તે વરૂણું વાયુ. કૃષ્ણ (લીલું) બિંદુ દેખાય તો પવન નામને વાયુ અને લાલ બિંદુ દેખાય તે અગ્નિ નામને વાયુ છે એમ જાણવું. ર૫૧. ચાલતી નાડીને રોકવાને અને બીજીને
ચલાવવાના ઉપાય. तिरुरुत्सेद् वहन्तीं यां वामां वा दक्षिणामथ । ' तदंगं पीडयेत्सद्यो यथा नाडीतरा बहेत् ।। २५२।।
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
પ્રથમ પ્રાશ
૨૪
પંચમ પ્રકાશ, વહન થતી ડાબી અથવા જમણી નાડિને રેવાની ઇચ્છા હોય તે (બેઠાં અગર સુતા) તે તરફના પડખાને દળાવવું તે તત્કાળ બીજી નાડિ ચાલતી થશે. (અને તે બંધ થશે.) ૨૫.
अग्रे वामविभागे हि शशिक्षेत्रं प्रचक्षते । पृष्टे दक्षिणभागे तु रविक्षेत्रं मनापिगः ॥२५३॥ વિદ્વાન પુરૂ, શરીરના ડાબા ભાગમાં આગળ ચંદ્રનું ક્ષેત્ર કહે છે અને શરીરના જમણા વિભાગમાં પાછળ સૂર્યનું ક્ષેત્ર છે, એમ કહે છે. ર૫૩.
लाभालाभौ सुखं दुःखं जीवतं मरणं तथा। विदन्ति विरलाः सम्यग् वायुसंचारवेदिनः ॥२५४॥
સારી રીતે વાયુના સંચારને જાણવાવાળા વિરલા પુરૂજ, લાભ, અલાભ, સુખ, દુ:ખ, જીવિત અને મરણને જાણી શકે છે.
अखिलं वायुजन्मेदं सामर्थ्य तस्य जायते । कर्तुं नाडिविशुद्धिं यः सम्यग् जानात्यमूहयोः ॥२५॥ જે તિક્ષણ બુદ્ધિવાળે સારી રીતે નાડિની વિશુદ્ધિ કરવાનું જાણે છે, તેને વાયુથી પેદા થતું સર્વ સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. ૨૫૫ *
નાડિ શોધન કરવાની રીત नाभ्यन्जकर्णिकारुढं कलाविंदुपवित्रितं । रेफाक्रांत स्फुरद्भासं हकारं परिचिंतयेत् ॥ २५६ ॥ तं ततश्च तडिद्वगं स्फलिंगाचशनांचितम् । રેવાવાળ વાપર નગર !! ૨૧૭ अमृतेः प्लावयन्तं तमवतार्य शनैस्ततः ।। चन्द्राभं अन्द्रमार्गेण नाभिपने निवेशयेत् ।। २५८ ।। निष्क्रम च प्रवेशं च यथामार्गमनारतम् । कुर्वन्नेवं महाभ्यासो नाडिशुद्धिमाप्नुयात् ॥ २५९ ॥
· चतुभिः कलापकम् નાભિકમળની કર્ણિકામાં આરૂઢ થએલો કલા (૯) અને બિંદુ ()થી પવિત્ર, રફથી દબાયેલ, પ્રકાશવાળાહકારને ચિંતવ
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક નાડિમાં રહેતા વાયુનું કાળમાન, ૨૮૫ (૬) ત્યાર પછી વીજળી સરખા વેગવાળા અને સંકડે ગમે અગ્નિના કણિયા, તથા જ્વાલાઓ ચુત, ને સૂર્ય નાડીના માગે રેચક કરી, (બાહાર કાઢી) આકાશમાં ઉચે પ્રાપ્ત કરવો, (એમ કલ્પના કરવી). પછી આકાશમાં અમૃતથી ભી જાવી, હળવે હળવે નિચે ઉતારી, ચંદ્ર સરખા ઉજવળ અને શાંત અને ચંદ્ર નાડિને માગે પ્રવેશ કરાવી નાભિકમળમાં સ્થાપન કરે. આ પ્રમાણે નિરંતર પ્રવેશ અને નિષ્કમણું બતાવેલ માગ કરતાં, મહા અભ્યાસી પુરૂષ નાડિશુદ્ધિ પામે છે. ૨૫૬,૨૫૭,૫૮, ૨૫૯
નાડિ વિશુદ્ધિથી થતું ફળ. नाडिशुद्धाविति प्राज्ञः संपन्नाभ्यासकोशलः। स्वेच्छया घट्येदु वायु पुटयोस्तरक्षगादपि ॥२६०॥
વિચક્ષણ પુરૂ, નાડિશુદ્ધિ કરવાના અભ્યાસમાં કુશળતા મેળવી, પિતાની ઈચ્છાનુસારે, વાયુને તત્કાળ એક બીજા નસકેરામાં ( નાડીમાં ) કે (તત્તવમા) અદલબદલ કરી શકે છે. (જોડી શકે છે.) ર૬૦.
એક નાડિમાં રહેતા વાયુનું કાળમાન. द्वे एवं घटिके सा एकस्यामवतिष्ठते । नामुत्सृज्यापरी नाडमधितिष्ठति मास्तः॥२६॥
એક નાડિની અંદર અઢી ઘડી સુધી વાયુવહન થાય છે, પછી તે નાડિને મૂકી બીજી નાડિમાં વાયુ આવે છે. (એમ વારા ફરતી બદલાયા કરે છે). ૨૬૧
षट् शनाभ्यधिकान्याहुः सहस्राण्येकविंशतिम् । ___ अहोरात्रे नरि स्वस्थे प्राणवायोगमागमम् ॥२६२॥
નિશ્ચિત અને નિરોગી પુરૂષમાં, એક અહો રાત્રિએ એકવિશ હજાર અને છશે પ્રાણવાયુનું (શ્વાસોશ્વાસનુ) જવું આવવું થાય છે.
मुग्धधीर्यः समीरस्य संक्रांतिमपि वेत्ति न । तत्वनिर्णयवातों स कथं कर्तुं प्रवर्तते ॥२६३॥ જે મુગ્ધ બુદ્ધિવાળે માણસ વાયુના સંક્રમણને (એક નાડિમાંથી
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
પમ પ્રકાશ,
ખીજી નાડિમા જવાના ઉપાયને ) પણ નથી જાણુતા તે, (આગળ બતાવવામાં આવેલા પુર દરાદિ ) તત્ત્વાને નિર્ણય કરવાને કેવી રીતે પ્રવૃત્તિ કરી શકે ? અર્થાત્ નજ કરી શકે; માટે વાયુના સક્રમણાદિ જાણવા માટે પ્રથમ તત્ત્વના અભ્યાસ કરવા. ૨૬૩:
વિવેચન—કાળજ્ઞાન, પવનજ્ઞાન અને તત્ત્વજ્ઞાનના સમધમાં આચાર્ય શ્રીએ ઘણું બતાવ્યું છે. આ કાલજ્ઞાનાદિ બતાવવાના હેતુ શું હશે ? એ સ્વાભાવિકજ પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. તેને ઉત્તર એમ સમજાય છે કે, કાળજ્ઞાન અતાવી થવાને જાગૃત કરવાના છે. આયુષ્ય નજીકમાં પૂર્ણ થતું જણાતાં આત્મસાધનમાં વિશેષ પ્રયત્ન કરવા પ્રેરવાના છે. જુએ કે, આત્માર્થિ જ્ઞાની પુરૂષ તે નિરતર જાગૃતજ હોય છે, છતાં કાઇ રાગાદિ કારણથી પ્રમાદમાં હોય, તે તેમને જાગૃતિ મેળવવાનું કારણ એક કાળજ્ઞાન છે. તેમજ સામાન્ય સ્થિતિવાળા મનુષ્યા પણ આયુષ્ય નજીક પૂર્ણ થતું જાણી પરલેાકનું હિત કરવા માટે આત્મસાધનમાં જાગૃત થાય છે, તે માટે કાળ– જ્ઞાન ખતાવવામાં આવ્યું છે. તેમજ પવનાદિ સાધનથી શરીર નિરેગતા થવા કહેવાનું કારણુ ચેાગીઓને ચાગ્ય સાધનમાં વિઘ્ન ન આવે, ચેાગના પ્રવાહ અખંડ લાંએ કાળ ચાલ્યા કરે અને કર્મના ક્ષય કરી આત્મપદ મેળવે, આ માટેજ પવન સાધના અતાવી છે.
તત્ત્વ ખતાવવાના હેતુ એ છે કે કોઈ પણ ધાર્મિક ચા સચમને અનુકૂળ વ્યવહારિક કાર્ય પ્રારંભ કરતાં તે કાર્ય ના પ્રયાસ નિરર્થક ન જાય, અથવા સરલતાથી સિદ્ધ થાય તે છે. કેમકે કા સિદ્ધ થશે કે નહિ થાય તે જ્ઞાન, તત્ત્વ સિદ્ધ થયાથી થઈ શકે છે.
આમ કાળજ્ઞાન, પવનસાધન અને તત્ત્વજ્ઞાન વિગેરે મતાવ વાના હેતુ આચાર્યશ્રીના છે. માટે સાધકોએ વાંચી સમજીને આ જ્ઞાનાના રૂપયોગ ન કરતાં તેના સદૃયાગ કરવા, એ ભૂલી જવું ન જોઈએ
પુત સાધન કરવાથી બીજાના શરીરમાં પણ ચેગીએ પ્રવેશ કરી શકે છે. પણ તેઓએ ક્રમે વેધ કરવાની વિધિ પ્રથમ સિદ્ધ કરવી જોઇએ તેજ મતાવે છે.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
danerMARANAMAMMADAMADA
२५ १२वानी A
२८७ २५ १२वा वपि. पूरितं पूरकेणाधोमुखं हृत्पद्ममुन्मिषेत् । ऊर्ध्वश्रोतो भवेत्तच कुंभकेन प्रबोधितम् ॥ २६४ ।। आक्षिप्य रेचकेणाथ कद्वायुं हृदंबुजात् । उर्वश्रोतेः पथग्रंथि भित्त्वा ब्रह्मपुरं नयेत् ॥ २६५ ॥ ब्रह्मरंध्रान्निष्क्रमय्य योगीकृनकुतूहलः । समाधितोऽर्कतूलेषु वेधं कुर्याच्छनैः शनैः ॥ २६६ ॥ मुहुस्तत्र कृताभ्यासो मालतीमुकुलादिषु । स्थिरलक्ष्यतया वेधं सदा कुर्यादतंद्रितः ॥२६७॥ दृढाभ्यासस्ततः कुर्याद् वेधं वरुणवायुना। कर्पूरागुरुकुष्ठादि गंधद्रव्येषुसर्वतः ॥२६८ ॥ एतेषु लन्धलक्षोऽथ वायुसंयोजने पटुः । पक्षिकायेषु सूक्ष्मेषु विदध्याद्वेधमुद्यतः ॥२६९॥ पतंगभ्रंगकायेषु जाताभ्यासो मृगेष्वपि । अनन्यमानसो धीरःसंचरेद्विजितेंद्रियः॥ २७०॥ नराऽश्वकरिकायेप प्रविशन्निासरनिति । कुर्वीत संक्रमं पुस्तोपलरूपेष्वपि क्रमात् ॥ २७१॥
अष्टभिः कुलकम् ॥ પુરક ફિયાએ કરી વાયુને અ દર પૂરતાં હૃદયકમળનું મુખ નીચું આવે છે, અને સંકેચાય છે. તેજ હદયકમળ કુભક કરવા વડે વિસ્વર થઈ, ઉર્વશ્રોત (ઉચા મુખવાળુ) થાય છે. (માટે પ્રથમ કુંભક કરે) પછી હૃદયકમળના વાયુને રેચક કરવા વડે હલાવી (આ રેચક બહાર કરવો નહી પણ કુંભકના બ ધનથી અંદર છુટે કરવો) હદયકમળમાંથી (ઉ) ખે થ તે વાયુને ઉર્ધ્વશ્રોતા પ્રેરી, રસ્તામાં દુર્ભેદ્ય ગ્રથને ભેદીને બ્રહ્મરંધમા લઈ જ, (ત્યાં સમાધી થઈ શકે છે.) કુતૂહલ જોવાની કે કરવાની ઈચ્છાથી
ગીઓએ તે પવનને બ્રહ્મરઘથી બહાર કાઢી, સમતાથી આકડાના કુલ વિષે હળવે હળવે વેધ કરે. (પવનને અતુલ ઉપર મૂક) વારંવાર તેના ઉપર તે અભ્યાસ કરી એટલે બ્રહ્મ
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ટ
પચમ પ્રકાશ,
૨ધમાં લઈ જવ અને પાછા ત્યાં લાવો. પછી જાઈ, ચંબેલી, આદિના પુનું લક્ષ સ્થિર રાખી ઉપયોગની જાગૃતિપૂર્વક વેધ કરે. એમ ત્યાં પણ જવું આવવું કરવે કરી દઢ અભ્યાસ થવા પછી જ્યારે વરૂણમંડળમાં વાયુ ચાલતું હોય ત્યારે કર્પર, અગુરૂ, અને કુછ પ્રમુખ સુગંધી દ્રવ્યને વિષે વેધ કરે. એ સર્વમાં વિજય મેળવી ઉપર જણાવેલ સર્વમાં વગર પરિશ્રમે વાયુને જેડવામાં પ્રવીણ થઈ, સૂકમ (નાના) પક્ષીઓના શરીરમાં વેધ કરવાને ઉદ્યમ કર. પતગ અને ભ્રમરાદિના શરીરમાં અભ્યાસ કરી મૃગાદિકને વિષે પણ અભ્યાસ કરવા પ્રવર્તવું. પછી એકાગ્રચિત્ત, ધીર અને જીતેન્દ્રિય થઈ મનુષ્ય, ઘોડા અને હાથી પ્રમુખના શરીરમાં વેધ કરે. તેમાં પ્રવેશ અને નિર્ગમન કરતાં અનુક્રમે પાષાણુની પુતલી, દેવની પ્રતિમાદિમાં સંક્રમ (પ્રવેશ) કરે. ર૪-૨૭૧.
एवं परासुदेहेषु प्रविशेदामनाशया । । जीवदेहप्रवेशस्तु नोच्यते पापशंकया ॥२७२।। આ પ્રમાણે મરણ પામેલા જીના શરીર વિષે ડાબી નાસિકાથી પ્રવેશ કરે. જીવતા મનુષ્યના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાનું પાપના ભયથી અમે કહેતા નથી. ર૭૨,
જીવતા મનુષ્યના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાનું પાપના કારણથી નથી બતાવતા, તથાપિ સ્થાન શુન્ય ન રહે (વિષય અધુરે ન રહે) માટે દિશા માત્ર બતાવે છે.
અન્યના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાની વિધિ ब्रह्मरंध्रेण निर्गत्य प्रविश्यापानवमना । श्रित्वानाभ्यंबुजं यायात् हृदभोज सुषुम्णया ॥२७३ ॥ तत्र तत्माणसंचारं निरुंध्यान्निजवायुना। यावद्देहात्ततो देही गतचेष्टो विनिःपतेत् ॥ २७४ ।। तेन देहे विनिर्मुक्ते प्रादुर्भूतेंद्रिगक्रियः । वर्तत सर्वकार्येषु स्वदेह इव योगवित् ॥ २७५ ॥. दिनार्धं वा दिनं चेति क्रीडेत्परपुरे सुधीः। - .. अनेन विधिनाभूयः भूमविशेदात्मनः पुरं ।। २७६ ॥
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરકાશ પ્રવેશનુ ફળ
૯
પ્રહાર ધથી નીકળી અને પરકાયમાં અપાન (શુદા) માથી પ્રવેા કરવા. ત્યાં જઈ નાભિકમળના આશ્રય લઈ, સુષુમ્ગા નાડીએ થઈ હૃદય કમળમાં જવું, ત્યાં જઇ પોતાના વાયુએ કરી તેના પ્રાણના પ્રચારને રોકવા, તે વાયુ ત્યાં સુધી રોકવા કે તે દેહી, દેહથી ચેષ્ટા રહિત થઈ નીચા પડી જાય. અંતમું હત માં તે દેહથી વિમુક્ત થતાં, પાતા તરફથી ઇંદ્રિયાની ક્રિયા પ્રગટ થયે છતે, ચાગના જાણકાર પોતાના દેહની માફક તે દેહથી સર્વ ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરે, અરધા દિવસ, ચા એક દિવસ, પર શરીરમાં ક્રીડા કરી બુદ્ધિમાન્ પા આજ વિધિએ પેાતાના શરીરમાં પ્રવેશ કરે, ૨૭૩, થી ૨૭૬,
v
પરાકાય પ્રવેશનું ફળ,
क्रमेणैव परपुर प्रवेशाभ्यासशक्तितः । विमुक्त इव निर्लेपः स्वेच्छया संचरेत्सुधीः ॥ २७७ ॥ આ પ્રમાણે અભ્યાસ ક્રમે ખજાના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાની શક્તિ ઉત્પન્ન થવાથી, મુક્ત થયેલાની માફક નિલેપ રહી, ઇચ્છાનુસાર બુદ્ધિમાન્ વિચરી શકે. ર૭૭.
इतिश्री आचार्य हेमचंद्रविरचिते श्री योगशास्त्रे मुनि केशरविजयगणिकृत बालावबोधे पंचमः प्रकाशः ॥ COO
॥ अथ षष्ठः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥
પરકાય પ્રવેશ, તે પરમાર્થિક નથી. इहचार्य परपुर प्रवेश चित्रमात्रकृन् । सिध्येन वा मयासेन कालेन महनापि हि ॥ १ ॥
અહી જે બીજાના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાપણું બતાવ્યું તે એક કેવળ આશ્ચર્ય કરે તેટલુંજ છે. ( પણ તેમાં પરમાર્થ કાંઈ નથી ) તેમજ, તે ઘણે કાળે પણુ, અને ઘણે પ્રયાસે સિદ્ધ થાય કે ન પણ થાય, ( માટે મુક્ત થવાને ચ્છિનારા મુમુક્ષુઓએ તેને માટે પ્રયાસમાં ન ઉતરવું, ૧
સ્પ
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
પષ્ટ પ્રકાશ
પરકીય પ્રવેશ, પારમાર્થિક કેમ નથી? जित्वापि पवनं नानाकरणैः क्लेशकारणैः । नाडीपचारमायत्तं विधायापि वपुर्गतम् ॥२॥ अश्रद्धेयं परपुरे साधयित्वापि संक्रमम् ।। विज्ञानकमसक्तस्य मोक्षमार्गीन सिध्यति ॥३॥
નાના પ્રકારના કલેશના કારણરૂપ આસનાદિકે કરી પવનને જીતીને અને શરીરની અંદર રહેલ નાડીના પ્રચારને પિતાને સ્વાધિન કરીને, તથા બીજાઓને માનવામાં ન આવે તેવું અન્યના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાનું સિદ્ધ કરીને, પણ આવાં (પરકાયા પ્રવેશાદિ ) વિજ્ઞાનમાં આસક્ત થએલા મનુષ્યને મોક્ષમાર્ગ સિદ્ધ થતું નથી. ૨-૩,
સિદ્ધિ માટે પ્રાણાયામની જરૂર નથી. तन्नामोति मन:स्वास्थ्य प्राणायामैः कदर्थितम् । प्राणस्यायमने पीडा तस्यां स्याच्चिचविप्लवः ॥ ४ ॥ पूरणे कुंभने चैव रेचने च परिश्रमः। चिचसंक्लेशकरणान्मुक्तः प्रत्यूहकारणम् ॥५॥ પ્રાણાયામ કરી કદથના પામેલું મન, સ્વસ્થતા પામતું નથી, કેમકે પ્રાણને નિગ્રહ કરતાં શરીરને પીડા થાય છે, અને શરીરને પીડા થવાથી મનમાં ચપળતા થાય છે. પૂરક, કુંભક રેચક કરવામાં પારશ્રમ પડે છે. પરિશ્રમ કરવાથી મનમાં સંકલેશ (ખે) થાય છે અને મનની સંકલેશિત સ્થીતિ એ મોક્ષ માર્ગનું એક ખરેખર વિદ્યા છે. ૪-૫.
અહીં શિષ્ય શંકા કરે છે કે, પ્રાણાયામથી શરીરને પીડા અને મનની ચંચળતા થાય છે, તો એ બીજે કયે માગ છે, કે જેમાં શરીરને પીડા ન થાય અને મનની ચંચળતા શાંત પામે? આચાર્ય શ્રી ઉત્તર આપે છે કે તે મારા પ્રત્યાહાર છે. તેજ બતાવે છે કે,
પ્રત્યાહાર, - ઇંદિઃ સમુપાશ વિષમ્ય ગરવી. . ! धमध्यानकवे पश्चान्मनः कुर्यात निधलम् ॥६॥
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યાહાર,
૨૯૧
, શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ એ પાંચે વિષયમાંથી પ્રક્રિયા સાથે મનને પણ ખબર ખેંચી લઈ, અત્યંત શાંત બુદ્ધિવાળે ધર્મધ્યાન કરવા માટે મનને નિશ્ચલ કરી રાખવું.
વિવેચન–શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શ, એ પાંચ વિષયમાંથી મનને કાઢી લેતાં બુદ્ધિ શાંત થઈ રહે છે, અને એ પાંચ વિષય સંબંધે મનમાં આવતા વિચારમાંથી મન મોકળું કરતાં બુદ્ધિ અત્યંત શાંત થઈ રહે છે. એનું જ નામ પ્રશાન્ત બુદ્ધિવાળા થવું. માટે પ્રથમ બાહ્ય વિષમાંથી અને પછી અંતરમાં આવતા એ વિષય સંબંધી મનને છરું પાડી અત્યંત શાંત બુદ્ધિવાળા થઈએ તેજ મન નિશ્ચલ થાય છે અને એવા નિશ્ચલ મન વડે જ ધર્મધ્યાન યથાર્થ કરાય છે, માટે આપણે આંતર બહાર પ્રત્યાહાર કેમ કરે, તે પ્રથમ જાણ પછી ક્રિયામાં મૂકવું જોઈએ.
૧ શબ્દ નામના વિષયમાંથી શ્રોત્ર ઈદ્રિય અને મનને ખેંચી લેવાને ઉપાય.
શબ્દ બે પ્રકારના છે. એક સુસ્વરવાળા અને બીજા દુશ્વરવાળા. સુસ્વરવાળા શબ્દ કે દુકવરવાળા શબ્દો મન શોત્રેદ્રિય એટલે કણેદ્રિયમાં હોય જ તે સંભળાય છે. આ વાતને સે કોઈને અનુભવ હવે થઈ ગયેલ છે કે આપણું મન જ્યારે બીજી કોઈ બાબતમાં રોકાયું હોય અને પાસે ગમે તે વાત થતી હોય અને આપણા કાન ઉઘાડા હોય તે પણ આપણે સાંભળતા નથી. તેમજ આપણું આંખ ઉઘાડી હોય તે પણ આપણે જેતા નથી) માટે મન જે શ્રોત્રેદ્રિય તરફ વળતું ન હોય તે શબ્દ સભળાતે નથી એ વાત તો નિશ્ચય છે. આટલા માટે પ્રશાન્ત બુદ્ધિ કરી ધમાનના અભિલાષીઓએ પ્રથમ તે શ્રોત્રેઢિય તરફ સુસ્વર કે સ્વર ન આવે એટલા માટે કાનમાં પુમડાં રાખવાં, એટલે મન શબ્દ સાંભળવા તરફ વળતું અટકી કંઈક શાન્ત થશે. હવે જે તે છતાં શબ્દ સાંભળવાના અંદર વિચાર કરે તે તેને થોડીવાર હુકમ કર્યા કરે કે સાંભળ-મન ! હમણાં તારે ધર્મધ્યાન કરવાના કાર્યમાં રોકાવાનું છે. માટે શબ્દ સાંભળવાના વિચારે તારે અંદર પણ ન કરવા. તે છતા ગોલા કે લબાડ માણસોની પેઠે વિચાર કર્યા કરે તે તેને હડસેલી દુર કરવામાં થોડો વખત રોકાવુ. આમ કરતાં કર્ણપ્રિય કે શ્રોત્રંદ્રિયમાંથી મન જતું અટકાશે, એટલે મન નિશ્ચલ થઇ, અહર્નિશ પ્રવર્તતી
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
પષ્ટ પ્રકાશ
મનની અશાન્તિને એક પચમાંશ છવાઈ જઈ કેટલીક અપૂર્વ શાન્તિ અનુભવાશે.
આ પ્રકારે બહારથી આવતા મધુર સ્વરવાળા શબ્દ કે કાર ઉચ્ચારવાળા શબ્દ તરફ-કન્દ્રિય તરફ જતું મન અટકવાથી તે શાન્ત થશે. પ્રશાન્ત કરવાને કે લોકમાં લખેલ નિશ્ચલ મન કરવાને એવા શબ્દોથી વધી અંતરમાં આવતા વિચારને પણ ઉપર પ્રમાણે અટકાવવા જોઈએ.
૨. રૂ૫ નામના વિષયમાંથી ચક્ષઈન્દ્રિય અને મનને આકર્ષવાને ઉપાય. કોઈ વિષય સુરૂપ કે સુંદર હોય છે, કોઈ કુરૂપ કે બાળ હોય છે. આ મને જ્ઞ અને અળખામણું રૂપ તરફ ચક્ષુઈદ્રિયને દૂર કરવાને ચક્ષુઓને પ્રત્યાહાર કરતી વખતે બંધ કરવી, એટલે બહા૨નાં તમામ પદાર્થ દેખાતા બંધ થશે. આટલું કર્યાંથી બહારના દશ્ય પદાર્થમાં ભટક્તી આખ અટકી, એટલું જ નહિ પણું મન પણ કેટલેક અંશે અટકશે, પરંતુ અતરમાં, જે પદાર્થ આંખ ઉઘાડી હોય ત્યારે દેખાય, એવા પદાર્થો સબધી જ્યાં સુધી વિચાર આવે ત્યાંસુધી મન નિશ્ચલ નહીં થાય અને એ મન નિશ્ચલ નહી થાય ત્યાસુધી તે ધર્મ ધ્યાનને માટે યોગ્ય પણ નહિ થયું, માટે આંખ મી ચા પછી દશ્ય પદાર્થ સબધી વિચાર આવે તે પણ દૂર કરવાને હુકમ કરવો તે છતા તેવા વિચારે આવે તો પુનઃ પુનઃપ્રચત્ન કર. એમ અત્યંત શાંત થવાથી મનને નિશ્ચલ કરી શકાશે.
૩. ગંધ નામના વિષયમાંથી ધ્રાણેદ્રિય અને મનને ખેંચી લેવાને ઉપાય.
ગંધ પણ બે પ્રકારના છે. સુરભિ અને દુરભિ, અથવા સુગંધ અને દુધ - જેમ કાનને પુમડાથી અને આંખને પોપચાથી બંધ કરી બહારના શબ્દ અને રૂપને અટકાવાય છે, તેમ નાકને સુગંધ દુર્ગધથી અટકાવવુ મૂશ્કેલ છે. માટે પ્રત્યાહાર કરતી વેળા કઈ એવું સ્થાન પસંદ કરવું કે જ્યાં વિશેષ કરી સુગધ, દુધ ન આવે. આમ કરવાથી નાસિકા ઈદ્રિય તરફ મન જતું અટકશે. પરંતુ ધર્મ ધ્યાન
ગ્ય એવું નિશ્ચલ મન કરવાને માટે સુગંધી દુધી પદાર્થના વિચારેને પણ ઉપર પ્રમાણે અટકાવવા, એજ પ્રશાંત બુદ્ધિવાળા શિન્સનું કાર્ય છે
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયા પછી ધારણા કરવી. ર૭ ૪. રસ નામના વિષયમાંથી જી ઇન્દ્રિયને અને મનને હર કરવાને ઉપાય;
રસ મીઠા અને કડવે બે પ્રકારનો છે. એટલા માટે પ્રત્યાહાર વેળા મુખ પણ બંધ રાખવું, અને મનમાં ખાવા પીવા વગેરે સ્વાદના વિષયનું સ્મરણ થઈ આવે છે તે વિષયને પણ મનમાંથી રૂખસદ આપવા હડસેલા મારવા, એટલે ધર્મધ્યાન એગ્ય નિશ્ચલ મન થશે.
૫. સ્પર્શ નામના વિષયમાંથી ત્વચાઈદ્રિય અને મનને ખેંચી લેવાનો ઉપાય.
સ્પર્શ આઠ પ્રકારના છે. હળવે, ભારે, ટાઢ, ઊન, લેખો, ચેપડધે, સુંવાળે અને ખડબચડે. સ્પર્શ ઈદ્રિય તરફ જતા મનને રિકવા માટે કઈ તાઢ તડકે બહુ ન હોય એવું સ્થાન પ્રત્યાહાર કરતી વેળા શોધવું. આથી મને સ્પર્શેન્દ્રિય તરફ નહિ વધે; પરંતુ લાકમાં કહ્યું તેમ નિશ્ચલ કરવા સ્પશે દ્રિયના વિષયને મનમાંથી પણ વિચાર ઉપર પ્રમાણે દૂર કરવો. આમ પાંચે ઈદ્રિયને બહારથી એકવાથી બાદ્યવિષયેથી થતી અશાન્તિ અટકે અને આંતર તે વિષયો સ બંધી આવતા વિચારને પ્રશાન્ત બુદ્ધિવાળા પોતે થઈમનને નિશ્ચલ કરી શકશે. એટલે ધર્મધ્યાન માટે તે ચગ્ય થઈ રહેશે.
વળી પ્રત્યાદિકાળાં વિહરવા હમતિ: પ્રથમ બાહ્યા અને પછી આંતરઇદ્ધિને વિષયમાંથી ખેંચી લેવી એજ ખરા પ્રત્યાહાર કહેવાય છે. પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયા પછી ધારણ કરવી.
(વાળા) नाभिहृदयनासाग्र भालभूतालु दृष्टयः । मुखं करें शिरथेति ध्यानस्थानान्यकीयन् ॥ ७॥
નાભિ, હૃદય, નાસિકાને અગ્રભાગ, કાળ, ભ્રકુટી, તાળવું, નેત્ર, મુખ, કાન, અને મસ્તક એ ધ્યાન કરવા માટે ધારણ કરવાનાં સ્થાને કહેલાં છે. ૭.
આ સર્વ સ્થાનમાંથી કોઈ પણ સ્થાને ચિત્તને લગાડી, સ્થાપન કરી વધારે વખત સુધી જાગૃતિપૂર્વક જોતાં ત્યાં ચિત્ત શાંત
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
થઈ જાય છે, અને તેને કોઈ પણ ઠેકાણે લક્ષ-રાખી ચિત્તને ડેરાવવું તે ધારણ કહેવાય છે.
ધારણાનું ફૂલ एषामेकत्र कुत्रापि स्थाने स्थापयतो मनः।
उत्पद्यते स्वसंवित्ते बहवः प्रत्ययाः किल ॥८॥ ઉપર બતાવેલ સ્થળામાંથી કોઈ પણ એક ઠેકાણે મનને લાંબા વખત સ્થાપન કરવાથી નિચે સ્વસવેદન થાય (પ્રતીતિ થાય તેવા અનેક પ્રત્યયે (પ્રતીતિ) ઉત્પન્ન થાય છે. ૮.
પૂર્વે કહી આવ્યા તે જીવિત, મરણ, જય, પરાજ્ય, લાભાલાભાવિગેરેનિમિત્ત તથા બીજા પણ રૂપ રસાદિક જ્ઞાનના પ્રત્યા થઈ આવે છે.
વિવેચન-ધારણું, ઈદ્રિને અને મનને વિષયામાંથી કાઢયા પછી થાય છે. પાંચ ઈદ્રિયોથી જે કાંઈ સંભળાય છે, જેવાય છે, સુંઘાય છે, ચખાય છે અને સ્પર્શાય છે, તે સર્વમાંથી મનને કાઢી, વિષયે વિમુખ મન રહ્યું, તે મનને નાકના અગ્રભાગપર, કપાલપર, ભ્રકુટીપર, તાલુમાં, નેત્રમાં, મુખમાં, કર્ણમાં, મસ્તક પર સ્થાપન કરતાં એક પણ ઈદ્રિયગોચર વિચાર બે ત્રણ મિનિટ પછી આવશે નહિ. આટલું જ નહિ, પરંતુ જે કંઈ પૂર્વે નહિ અનુભવેલું કેટલુંક પ્રત્યક્ષ થવા લાગશે. કેઈ વેળા દિવ્યગંધ, દિવ્યરૂપ, દિવ્યસ્પર્શ, દિવ્યરસ કે દિવ્યસ્વર જેવું લાગશે, પરંતુ તેને પણ ઈદ્રિના સૂક્ષ્મ વિષય ગણ મનમાંથી હડસેલી કાઢતાં, મનમાં કેઈ અપૂર્વ શાંતિ અનુભવાશે. આવું બાહ્ય આંતરૂ વિષય ત્યાગવાળું મન તેજ ધારણાને ચાગ્ય થયેલું કહેવાય. અને જ્યારે પૂર્વે કહેલા નાસિકાગ્રભાગ વગેરે પર સ્થાપન કરતાં સ્થિર નિર્મળ થઈ જતું જેનું ધ્યાન કરવું હશે, તેનું તેનું ધ્યાન યથાર્થ થઈ શકશે. તે તે સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ થશે, એટલું જ નહિ પણ આત્મસ્વરૂપની પણ સન્મુખ થઈ અપૂર્વ આનંદ આપશે ધારણાને એક અર્થ એ છે કે તેને કોઇ દેશમાં બાંધવું, તે ઉપર પ્રમાણે બાહાંતર વિષયમાંથી પ્રત્યાહાર થતાં સહજ ધારણા થઈ શકે છે. ! ॥इति श्री आचार्य हेमचंद्र विरचिते योगशाखे मुनि श्री केशर-. . વિજયતિ યાજો પણ કારા -
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सप्तमः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥
॥ ध्यान.॥
-
-
--
-
ધ્યાન કરવાનું કામ બતાવે છે, ध्यान विधित्सा ज्ञेयं ध्याता ध्येयं तथा फलम् । सिध्यति नहि सामग्री विना कार्याणि कहिंचित् ॥१. ધ્યાન કરવાની ઈચ્છાવાળા મનુષ્પાએ, ધ્યાન કરનારમાં કેવી ચોગ્યતા હોવી જોઈએ? જેનું ધ્યાન કરવું છે તે ધ્યેય કેવું હોવું જોઈએ? અને ધ્યાન કરવાથી ફળ શું થાય? આ ત્રણે ધ્યાતા, ધ્યેય, અને ફળનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ. કેમકે સંપૂર્ણ સામગ્રી મેળવ્યા સિવાય કોઈ પણ વખત કાર્યો સિદ્ધ થતાં નથી. માટે આચાર્યશ્રી પ્રથમ છ લાકે વડે ધ્યાન કરનારનું લક્ષણ બતાવે છે. )
ध्यान नारन सक्ष. अनुचन् प्राणनाशेपि संयमकधुरीणतां । परमप्याऽत्मवत्पश्यन् स्वस्वरूपाऽपरिच्युतः॥२॥ उपतापमसंप्राप्तः शीववातातपादिभिः। पिपासुरमरीकारि योगामृतरसायनं ॥३॥ रागादिभिरनाक्रांत क्रोधादिभिरदूषितं । आत्माराम मना कुर्वन् निर्लेपः सर्वकर्मम् ॥ ४ ॥ विरतः कामभोगेभ्यः स्वशरीरेपि निःस्पृहः । संवेगहृदनिर्ममः सर्वत्र समतां श्रयन् ॥५॥ नरेंद्र वा दरिद्रे वा तुल्यकल्याणकामनः । अमात्रकरुणापात्रं भवसौख्यपराङ्मुखः ॥६॥ मुमेरुरिव निष्कपः शशीवानंददायकः। समीर इव नि:संग सुधीयता प्रशश्यते ॥७॥
पइभि कुलकं ।। પ્રાણાને નાશ થાય તો પણ ચારિત્રમાં અગ્રેસરપણું ન મૂકનારે, ભીલ જીને પણ પોતાની માફક જેનાર, સમિતિ શુતિ આદિ
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
રહ૬
સસમ પ્રકાશ, પોતાના સ્વરૂપથી પાછા ન પડનાર, ટાઢ, તાપ, અને વાયરા પ્રમખથી ખેદ ન પામનાર, અજરામર કરનારાગ રૂપિ અમૃત રસાયણ પીવાને ઈચ્છક, રાગ દ્વેષાદિકથી નહિ દબાએલ, ક્રોધ, માન, માયા અને લોભાદિથી દૂષિત નહિ થયેલ, સર્વકાર્યમાં નિલેપ અને આ ત્મભાવમાં રમણ કરનાર, (મનને રાખનાર) કામ ભેગોથી વિરક્ત પિતાના શરીર ઉપર પણ નિસ્પૃહતા રાખનાર, સંગરૂપ દ્વહમાં મગ્ન થએલ, શત્રુ અને મિત્ર, સુવર્ણ અને પથ્થર, નિંદા અને સ્તુતિ વિગેરે સર્વ જગ્યાએ સમભાવ રાખનાર, રાજા હોય કે રાંક હોય તે બેઉના તુલ્ય કલ્યાણને ઈચ્છક, સર્વજી ઉપર કરૂણા કરનાર, સંસારનાં સુખેથી પરામુખ મેરૂપર્વતની માફક (ઉપસર્ગ પરિસહાદિકથી) અડેલ, ચંદ્રમાની માફક આનંદદાયક અને વાયુની માફક નિસંગ, (અપ્રતિબદ્ધ) આવી સ્થીતિવાળે બુદ્ધિમાન ધ્યાતા, ધ્યાન કરવાને લાયક છે. ૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ૭.
ચિનું સ્વરૂપ, पिंडस्थं च पदस्थं च रूपस्थ रूपवर्जितम् ।
चतुर्धा ध्येयमानात ध्यानस्याऽलंबनं बुधैः ॥८॥ પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ, અને રૂપાતીત. આ ચાર પ્રકારનું ધ્યાનના અવલ બન રૂપ ધ્યેય, જ્ઞાની પુરૂષોએ માનેલું (કહે) છે. ૮.
પિંડસ્થ રોયને ધારણાના ભેદથી બતાવે છે. पार्थिवी स्यादथाग्नेयी मारुती वारुणी तथा।।
तत्त्वभूः पंचमी चेति पिंडस्थे पंच धारणा:॥१॥ પિંડસ્થ ચેયમાં પાથવી, આનેયી, મારૂતી વારૂણું અને તત્વજ. આ પાંચ ધારણાઓ (કરવાની છે ૯. • • • ત્રણથી પાર્થિવી ધારણા અને તેનું ધ્યાન કરવાનું બતાવે છે.
પાર્થિવી ધારણ ..तिर्यग् लोकसम ध्यायेत् क्षीराब्धि तत्र चांबुज ।
દલપર વળએ કીપ અરે પાગી *
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગ્નેયી ધારણા. वत्केसरततेरंतः स्फुरत्पिगमभांचिताम् । स्वर्णाचलप्रमाणांचकर्णिकां परिचिंतयेत् ॥ ११॥ श्वेतसिंहासनाऽऽसीन कर्मनिर्मूलनोद्यतं । आत्मानं चिंतयेत्तत्र पार्थिवीधारणेत्यसौ॥ १२॥
त्रिभिविशेषक. આપણે જે પૃથ્વીની સપાટી ઉપર રહ્યા છીએ, તે તિર્થો લેક કહેવાય છે અને તે એકરાજ પ્રમાણ (માપ વિશેષ) લાબો પહોળા છે. એટલે લાંબા પહેળે એક ક્ષીર સમુદ્રને (દુધ જેવા પાણીથી ભરેલા સમુદ્રને) ચિંતવ. તે સમુદ્રની અંદર જંબુદ્વિીપની માફક એક લાખ એજનના વિસ્તારવાળું અને એક હજાર પાંખડીઓવાળું કમળ ચિંતવવું. તે કમળના મધ્યમાં કેસરાઓ છે તેની અંદર, દેદીપ્યમાન પીળી પ્રભાવાળી અને મેરૂ પર્વત જેટલી પ્રમાણુવાળી કણિકા છે એમ ચિંતવવું. તે કર્ણિકા ઉપર એક ઉજવળ સિંહાસન છે, તેના ઉપર બેસી કર્મોને મૂળથી ઉખેડી નાખવાને પ્રયત્ન કરતા પિતાને ચિંતવ તે પાર્થિવી ધારણ કહેવાય છે. ૧૦,૧૧,૧૨.
माग्नेया धार. विचिंतयेत्तथा नाभौ कमलं पोडशच्छदम् । कर्णिकायां महामंत्र प्रतिपत्रं स्वरावलीम् ॥ १३ ॥ रेफबिंदुकलाक्रांतं महामंत्रे यदक्षरं । तस्य रेफाद्विनियाँती शनैyमशिखां स्मरेत् ॥ १४ ॥ स्फुलिंगसंतति ध्यायेत् ज्वालामालामनंतरं । ततो ज्वालाकलापेन दहेल्पनं हृदि स्थितं ॥ १५॥ तदष्टकर्मा निर्माण मष्टपत्रमधोमुखम् । दहत्येव महामंत्रध्यानोत्थः प्रबलानलः ॥१६॥ ततो देहाद् बहिायेत् व्यसं वह्निपुरं ज्वलन् । लांछितं स्वस्तिकेनाते वह्निवीजसमन्वितं ॥ १७ ॥ देहं पद्मं च मंत्राचिरंतर्वह्निपुर बहिः । कृत्वाऽशु भस्मसाच्छाम्येत् स्यादाग्नेयीति धारणा ॥१८॥ તેમજ નાભિની અદર સેળ પાંખડીવાળું કમળ ચિંતવવું.
३८
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૮
સસમ પ્રકાશ તે કમલની કર્ણિકામાં મહામત્ર (૬) સ્થાપન કરે. અને તે કમળના દરેક પત્રમાં અનુક્રમે, સ, શ, ૩, ૬, ૩, ૪, , , , , , , , , , આ સેળ સ્વરે સ્થાપવા. - *
પછી હૃદયમાં આઠ પાખડીનું કમલ-ચિંતવવું, જ્ઞાનાવરણિય ૧, દર્શનાવરણિય ર, વેદનીય ૩, મોહનીય ૪, આયુષ્ય ૫, નામ ફર્મ ૬, ગેa ૭, અતરાય ૮. આઠ કર્મો અનુકમે એક એક પાંખડીમાં સ્થાપન કરવા, અને તે કમળનુ મુખ, નીચુ રાખવું, સિળ પાંખડીવાળા કમળના ઉપર જાણે અધર ઝુલતું હોય તેમ નીચુ તે કમળનું રાખવું) પછી રેફ બિંદુ અને કળા યુક્ત મહામાત્રમાં જે તે અક્ષર છે તેના રેફમાથી હળવે હળવે નીકબળતી બ્રમાડાની શિખા ચિ તવવી પછી તેમાથી અનિના કણિઓ
ઓ નિકળના ચિ તવવા અને પછી અનેક વાળાઓ નીકળતી ચિતવવી તે જ્વાળાઓના સમૂહથી હૃદયની અંદર રહેલું (આઠ કર્મોથી બનેલુ આઠ પાખડીવાળું) કમળ બાળવું અને તે મહામંત્ર (રા)ના ધ્યાનથી ઉત્પન્ન થયેલો પ્રબળ અગ્નિ અવશ્ય તે કર્મવાળા કમળને બાળી નાખે છે એમ ચિતવવુ પછી શરીરની બહાર ત્રણ ખુણાવાળે બળતે અગ્નિને જથો (પુર-કે-૬૩) સાથિઆવડે કરી ચિન્હિત અને વહિ બીજ (૨) રકાર સહિત ચિતવ. પછી શરીરની અંદર મહામત્રના ધ્યાનથી ઉત્પન્નથુએલી અપિનની જવાળા અને બહારના વન્તિપુરની જવાળા, એ બેઉ વડે કરી દેહ અને આઠ કર્મનું બનેલુ કમળ તે બેઉને બાળીને તત્કાળ ભમ્મસાત્ કરી (રાખ કરી) શાત થવુ તેને આગ્નેયી ધારણું કહે છે. ૧૩ થી ૧૮
વાયવી ધારણ ततत्रिभुवनाऽऽभोगं पूरयंत समीरणम् । चालयंत गिरीनब्धीन क्षोभयंत विचिंतयेत् ॥ १९॥ तच भस्मरजस्तेन शीघ्रमुद्धृय वायुना। દયાભ્યાસ પરાપ્તિ માહિતિ માહિતી | ૨૦ ||
પછી ત્રણ ભુવનના વિસ્તારને પૂરી દેતા, પર્વતેને ચલાયમાનતા, અને સમુદ્રને ક્ષેભ પમાડતા, પ્રચંડ વાયુને ચિંતવ, અને પૂર્વે શરીર તથા કમળને બાળીને, જે રાખ કરવામાં આવી
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે
”
-
-
-
તવ ભૂધાવણા. છે તેને આ વાયુવડે ઉડાડી નાખી દઢ અભ્યાસે (પ્રબળ ધારણાઓ) કરી તે વાયરાને પાછો શાંત કરો. એ મારૂતી નામની ત્રીજી ધારણ જાણવી. ૧૯, ૨૦.
स्मरेद्वषत्सुधासारैर्धनमालाकुलै नमः । ततोऽर्धेन्दुसमाक्रांत मंडलं वारुणांकितम् ॥ २१॥ नभस्तलं सुधांभोभिः प्लावयंस्तत्पुरं ततः।। नद्रजः कायसंभ्रतं क्षालयेदिति वारुणी ॥ २२॥
અમૃત સરખા વરસાદને વરસાવનાર, મેઘની માળાઓથી (વાદળાઓથી) ભારપુર આકાશને સ્મરવું (ચિ તવવું), પછી અર્ધચદ્રાકાર કલા બિદુ સહિત વરૂણ બીજ (વે) ને સ્મરવું. તે વરૂgબીજથી ઉત્પન્ન થયેલા અમૃત સરખા પાણીથી આકાશને ભરીને પૂર્વ શરીરથી પેદા થએલ રજ, જે આકાશમાં ઉડાડી હતી, . તે રજને તે પાણીથી જોઈ નાખવી (પછી વારૂણ મડલને શાંત કેરવું.) તે વારૂણ ધારણું કહેવાય. ૨૧, ૨૨.
તવભૂધારણા सप्तधातुविनाभूतं पूर्णेन्दुविशदद्युतिम् । सर्वज्ञकल्पमात्मानं शुद्धबुद्धिः स्मरेत्ततः ॥ २३ ॥ ततः सिंहासनारूढं सर्वातिशयभासुरं । विध्वस्ताशेषकर्माणं कल्याणमहिमान्वितम् ॥ २४ ॥ स्वांगगर्भ निराकारं संस्मरेदिति तत्त्वभूः।
साभ्यास इति पिंडस्थे योगी शिवमुखं भजेत् ॥ २५ ॥ ચાર ધારણ કરવા પછી શુદ્ધબુદ્ધિવાળા રોગીએ સાત ધાતુવિનાના, પૂર્ણ ચંદ્રની માફક નિર્મલ કાંતિવાળા અને સર્વજ્ઞ સરખા પિતાના આત્માને સ્મર (ચિંતવો). પછી સિહાસન ઉપર આરૂઢ થયેલા, સર્વ અતિશયેથી સુશોભિત, સર્વ કર્મોને નાશ કરનારા અને ઉત્તમ મહિમાવાળા, પિતાના શરીરની અંદર રહેલા, નિરાકાર આત્માને મરવો. એ તત્વભૂ નામની ધારણું જાણવી. આ પિંડસ્થ ધ્યાનનો સદા અભ્યાસ કરનાર એગી મોક્ષ સુખ પામે છે. ર૩, ૨૪, ૨૫.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
-
-
-
-
--
અક્રમ પ્રકાશ ડિસ્થ રોયનું માહા. अश्रांतमिति पिडस्थे कृताभ्यासस्य योगिनः। प्रभवंति न दुर्विद्या मंत्रमंडलशक्तयः ।। २६ ।। शाकिन्यः क्षुद्रयोगिन्यः पिशाचाः पिशिताशिनः । त्रस्यति तत्क्षणादेव वस्य तेजोऽसहिष्णवः ॥ २७ ॥ दुष्टाः करटिनः सिंहाः शरभाः पन्नगा अपि । जिघांसवोऽपि तिष्ठति स्तंभिता इव दूरतः ॥ २८॥
ત્રિમિરિષ | આ પ્રમાણે નિરંતર પિંડથ ધ્યાનમાં અભ્યાસ કરનાર એગીને દુક વિદ્યા (જે ઉચ્ચાટણ, માર. સ્તન, વિદ્વેષણાદિ મંત્ર, મડલ, શક્તિ વિગેરે પરાભવ કરી શક્તા નથી. શાકિનિઓ, નીચ
ગણુઓ. પિશાચ અને માંસ ભક્ષણ કરનારાઓ. તે ગીના તેને સહન નહિ કરી શકતાં તત્કાળજ ત્રાસ પામે છે. તેમજ દુષ્ટ હાથી, સિંહ શરમ અને સર્વે મારવાની ઇચ્છાવાળા પણ. તંભાઈ ગયેલાની માફક દૂર ઉભા રહે છે. (આ પિસ્થ ધ્યાનનું સામાન્ય છે. વિશેષ ફળ કર્મક્ષયથી ઉત્પન્ન થતું મોક્ષ છે.) ર૬ર૭,૨૮, इति श्री आचार्य हेमचंद्र विरचिते योगशाखे मुनि श्री केशर विजय गणि कृत बालावबोध सप्तमः प्रकाशः '
છે ૩ષ્ટનઃ પ્રારા પામ્યો છે!
પદસ્થ ધ્યેય અને તેનું ધ્યાન, यत्पदानि पवित्राणि समालव्य विधीयते । तत्पदस्थं समाख्यातं ध्यानं सिद्धांतपारगैः ॥ १॥
પવિત્ર (મંત્રાલરાદિ પદેનું અવલ ન લઈને જે ધ્યા કરવામાં આવે છે તેને, સિદ્ધાંતના પારગામ પુરૂએ પદ ધ્યાન કર્યું છે . - - -
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
માતૃકાના દયાનનું ફળ.
હe ત્રણકે કરી વિશેષ બતાવે છે. तत्र पोडशपत्राहये नाभिकंदगतेबुजे। स्वरमाला यथापत्रं भ्रमंती परिक्तियेत् ॥ २॥ चतुर्विशतिपत्रं च हृदि पा सकणिकम् । वर्णान्ययाक्रम तत्र चिंतयेत्पचविंशतिम् ॥३॥ वक्त्राब्जेऽष्टदले वर्णाष्टकमन्यत्ततः स्मरेत् । संस्मरन् मावकामेवं स्याछतज्ञानपारगः॥ ४॥ ।
નાસિકંદપર ગહેલા, ભેળપાંખડીવાળા પ્રથમ કમળના દરેક પદ્મપર સેળ વરની પંક્તિ (, , , ૪, , , , , , ૨. છે, , , , ભ્રમણ કરતી ચિંતવવી, હૃદયમાં રહેલા ચાવીસ પાંખડીવાળા કણિકા સહિત કમળમાં, અનુકને વ્ય અને છે જ, , , , , , , , , , , , , , , , , N, , , , , મ, યમ, ચિંતવવા. તેમાં આદિના ચોવીસ પાખડઓમાં, અને પરીસમ (મ) કાર કણિકામાં ચિંતવ. તથા આઠ પાંખડીવાળા મુખ કમળમાં મઢામાં આઠ પાંખડીવાળા) કમળની કલ્પના કરવી. તેમાં બીજા બાકીના આઠ વર્ણ , , , , , , , , સમરવા. આ પ્રમાણે આ માતૃકાને સ્મરણ કરતા-ચિંતતે–તેનું ધ્યાન કર્તા શ્રતજ્ઞાનને પારગામિ થાય. ૨, ૩, ૪.
માતૃકાના ધ્યાનનું ફળ. ध्यायतोऽनादिसंसिद्धान् वर्णानेतान्यथाविधि । नष्टादिविपर्यज्ञानं ध्यातुरुत्पद्यते क्षणात् ॥५॥
અનાદિ સિદ્ધ આ અકારાદિ વર્ણોનું વિધિપૂર્વક (પૂર્વે બતાવેલ ત્રણે કમળામાં ગોઠવીને એકાગ્રતાપૂર્વક) ધ્યાન કરતાં થોડા વખતમાં ધ્યાન કરવાવાળાને નષ્ટાદિ સંબધી (ગણું આવ્યું થયું -શવાનું–થાતું જીવિત અને મરણાદિ સંબ ધી)જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.
(પ્રકાંતરે કરી બાર કે પદમયી, મંત્રમયી દેવતાનું સ્વરૂપ ધ્યાવાનું કહે છે.)
--
--
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ram
मटम RN. .. ५२२ यान ARiतरे. . अथवा नाभिकंदाघः पद्ममष्टदलं स्मरेत् । - , स्वरालिकेसरं रम्यं वर्गाष्टकयुतैदलैः ॥६॥ दलसंधिषु सर्वेषु सिद्धस्तुति विराजित ।। दलाग्रेषु समग्रेषु मायामणवपावित ॥ ७॥ , तस्यांतरंतिम वर्णमाद्यवर्णपुरस्कृतं । रेफाक्रांत कलाबिंदुरम्य पालेयनिर्मलं ॥८॥ अहमित्यक्षरं प्राणप्रांतसंस्पर्शि पावनम् ।। इस्वं दीर्घ प्लुतं सूक्ष्मातिसूक्ष्म ततः परं ।।९।। ग्रंथीन् विदारयन्नाभिकउहृद्घटिकादिकान् । सुसूक्ष्मध्वनिना मध्यमार्गयायि स्मरेत्ततः ॥१०॥ अथ तस्यांतरात्मानं प्लाव्यमानं विचिंतयेत् । 'विंदुतप्तकलानिर्यक्षीरगौरामृतोमिभिः ॥ ११॥ , ततः सुधासरः सूतषोडशाजदलोदरे। आत्मानं न्यस्य पत्रेषु विद्यादेवीश्च पोडशः॥१२॥ स्फुरत् स्फटिकभंगारक्षरत्क्षीरासितामृतः । आभिराप्लाव्यमानं स्वं चिरं चित्ते विचिंतयेत् ॥ १३ ॥ अथास्य मंत्रराजस्याभिधेयं परमेष्टिनम् । अतिं मर्द्धनि ध्यायेत शुद्धस्फटिकनिर्मलं ॥१४॥ सद्धयानावेशतः सोह सोहमित्याऽऽलपन्मुहुः। निःशंकोकतां विद्यादात्मनः परमात्मनः ॥ १५॥ . ततो नीरागमद्वेपममोहं सर्वदर्शिनम् । सुराच्य समवस्तो कुर्वाणं धर्मदेशनाम् ॥ १६ ॥ ध्यायनात्मानमेवेत्थमभिन्नं परमात्मना। लभते परमात्मत्वं ध्यानी निधूनकल्मषः ॥ १७ ॥
द्वादशभिः कुलकं. નાભિકદનો નીચે આઠ પાંખડીવાળું એક કમળ ચિતવડ તે કમળની રમણિક કેસરાઓ, અ, આ, આદિ સેળ સ્વરની પવી. આઠ પાંખડીઓમાં આઠ વર્ગો કેમે સ્થાપન કરવા. (આ
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદસ્થ ધ્યાન પ્રકારોંતરે.
૩૩
1
.
.
વર્ગો પતાવે છે. ) ગ, સ, ૬, ૩, ૪, ૬, ૬, જૂ,, પૈ, મો, સૌ, *, ચ: ૧ લિયન, ૨-બ્રેઇલક્ષગ ૩ ટઽ C ૪ તથષન ૫ વમમ કે યહવ ૭ રાસT• ૮ આ આઠે વગો એક પાંખડીમા, એક, ‘એમ આઠમાં સ્થાપન કરવા. ), તે આઠ પાંખડીએની સંધિએમા ( એક પાંખડી અને ખીજી પાંખડીનુ આતરૂં તે,સ'ધિ' તેમાં) સિદ્ધ સ્તુતિ જે(ટ્ટા) કાર, તે સ્થાપન કરવા. આઠ પાંખડીઆના અગ્રભાગમાં (ઉપર) દ્વી સ્થાપન કરવા. તે કમલમાં પહેલા વર્ણ, શ અને છેલ્લે વર્ણ ૪ રેફ્ (C) ક્લા ( ) અને ખીદું ( ॰ ) સહિત ખરફની માફક ઉજવલ સ્થાપન કરવા (અર્થાત અમૈં સ્થાપન કરવા.) આ હું અક્ષર મનથી સ્મરણ કરવા માત્રમા પવિત્ર કરનાર છે. આ આ હું શબ્દને પ્રથમ હસ્વ ઉચ્ચાર (નાદ) મનમા કરવા, પછી દીર્ઘ, દ્યુત, સૂક્ષ્મ અને પછી અતિ સૂક્ષ્મ કરવા, પછી' તે નાદ નાભિની, હૃદયની અને કંઠની ઘંટિકાદિકની ગાઢને વિદ્યારણ કરતા સૂક્ષ્મ ધ્વનિવાળે થઈ તે સના મધ્યમાં થઈ આગળ ચાલ્યા જાય છે એમ ચિંતવવું, પછી તે નાદના બિંદુથી તપેલી કળામાંથી નીકળતા દુધ સરખા ઉજ્જ્વળ, અમૃતના કલ્લેાલે કરી અતર્ આત્માને સિંચાતા (પલાળાતા) ચિતવવા. પછી એકઅમૃતનું સરાવર કપવું. તે સરાવરથી પેદા થયેલ સેાળ પાંખડીવાળા કમળની અંદર પેાતાને સ્થાપન કરી તે પાખડીએમા ક્રમે સેાળ વિદ્યાદેવીઓને ચિંતવવી . પછી દેદીપ્યમાન સ્ફાટિક રત્નના ભૂંગાર(કુલ) માથી ઝરતા દુધની માફક ઉજવળ અમૃત વડે પેાતાને સિચાતા (પલાળાતા) ઘણા વખત સુધી મનમાં ચિ ંતવવું પછી આ મંત્રરાજના અભિધેય (નામવાળા) શુદ્ધ સ્ફાટિકની માફક નિળ જે પરમેષ્ટિ અદ્વૈત તેનુ મસ્તકને વિષે ધ્યાન કરવું તે ધ્યાનના આવેશથી સાહ, સાહુ, તે વીતરાગ, તે હું. તેજ હું. એમ વાર વાર બેાલતાં, નિશ પણે આત્માની અને પરમાત્માની એકતા સમજવી પી નિરાગી, અદ્રેષિ, અમેહિ, સર્વદર્શી, દેવાથી પૂજનિક અને સમવસરણમા રહી ધ દેશના કરતા પરમાત્માની સાથે પાતાને અભિન્નપણે ધ્યાવવા. આ પ્રમાણે પરમાત્માની સાથે અભિન્નતાનું ધ્યાન કરતા ધ્યાની પાપાને (ક્ષ્મીના) નાશ કરી. પરમાત્માપણાને પામે છે થી ૧૭.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
થ૦૪
આમ પ્રકાશ.
વળી પ્રકારાંતરે કરી પદમયી મંત્રમયી દેવતાના
ધ્યાનનું સ્વરૂપ કહે છે. ચા મંત્રા િધાન ડોરાસપુત ' . ' कलाविंदुसमाक्रांतमनाहतयुतं तथा ॥ १८ ॥ कनकांभोजगर्भस्थ सांद्रचंद्राशुनिर्मलं । गगने संचरतं च व्याप्नुवंत दिशः स्मरेत् ॥ १९ ॥ ततो विशंतं वक्राब्जे भ्रमंतं भूलतांतरे । स्फुरत नेत्रपत्रेषु तिष्ठतं भालमंडले ॥२०॥ नियाँत तालुरंध्रेण सवंतं च सुधारसं ! रपर्धमानं शशांकेन स्फुरतं ज्योतिरंतरे ॥ २१ ॥ संचरंत नभोभागे योजयंत शिवश्रिया। सर्वाक्यवसंपूर्ण कुंभकेन विचिंतयेत् ॥ २२ ॥
વિમા " અથવા ઉપર અને નીચે રેક ચુકા તથા કલા અને બીંદુથી આક્રાંત (દબાયેલ) ૧ અનાહત સહિત, મંત્રાધિરાજ (૪) ને સુવર્ણના કમલમાં રહેલ ઘાડા ચંદ્રના કિરણની માફક નિમલ, આકાશમાં સંચરતે, અને દિશાઓમાં વ્યાપ્ત થતું ચિંતવવો.ત્યાર પછી મુખ કમળમાં પ્રવેશ કરતા, ભૂલતાની અંદર ભમતા, નેત્ર, પત્રમાં સ્કુરાયમાન થતા, ભાળ મંડળમાં રહેતા, તાળુના પ્રથી બહાર નિકળતા, અમૃત રસને ઝરતા, ઉજ્વળતામાં ચંદ્રમા સાથે સ્પર્ધા કરતા, જતિષ મંડલમાં સ્થરતા, આકાશના ભાગમાં સંચરતા અને મોક્ષ લક્ષમી સાથે જતા સર્વ અવયથી સંપૂર્ણ મંત્રાધિરાજને, બુદ્ધિમાન પેશીઓએ કુંભક કરીને ચિંતવ. ૧૮ થી ૨૨. (કહ્યું છે કે) . अकारादि हकारांतं रेफमध्यं सबिंदकं ।
तदेव परम तत्वं यो जानाति स तच्चवित ॥ २३ ॥ (અ) કાર છે જેની આદિમાં અને હ) કાર છે જેના અંતમાં અને મધ્યમાં બિ ૬ સહિત રેકે છે. તેજ ( સ ) પરમતત્ત્વ છે. તેને જે જાણે છે તે તત્વને જાણું છે. ૨૩. } - - ૧ અન્ય સ્થળે અનાહતનું લક્ષણ આ પ્રમાણે આપેલું છે, વિવાદ कारहरोयरेफ विद्वानवाक्षरं मालाधास्यंदिपीयूष बिंदुर्विदुरनाहतं.१
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારતરે દયાન
૩૦૫
-
-
-
-
-
-
મંત્રાધિરાજના ધ્યાનથી થતું ફળ. मानवमिदं योगी यदेव ध्यायति स्थिरः । तदैवानंदसंपद्धू मुक्तिश्रीरुपतिष्ठते ॥ २४ ॥ મનને રિઘર કરી સ્થિર થઈ, ગી ત્યારે આ (અહ) મહા હત્ત્વનું સ્થાન કરે છે. તે જ વખતે તેને, આનંદ સંપદાની ભૂમિ રામાન મોક્ષ લગી સમીપ આવી ઉભી રહે છે ૨૪,
પ્રકાર તરે ધ્યાન, रेफबिंदुकलाहीनं शुभ्रं ध्यायेत्ततोऽक्षरम् ।
ततोऽनक्षरतां प्राप्तमनुचार्य विचिंतयेत् ।। २५॥ રેફ, બિંદુ અને કલા રહિત ઉજવળ (હ) વર્ણનું ધ્યાન કરવું. પછી તેજ અક્ષર, અનસરતા ( અર્ધ કલાના આકારને પામેલો) અને મુખે ઉચારી ન શકાય તેવી રીતે મનમાં ચિંતવ. ૨૫.
निशाकरकलाकारं मूक्ष्म भास्करभास्वरं। अनाहताभिधं देवं विस्फरतं विचितयेत् ॥२६॥ तदेव च क्रमासक्ष्म ध्यायेद्वालाग्रसंनिभं । क्षणमव्यक्तमोक्षेत जगज्ज्योतिर्मयं ततः ॥ २७॥ ચંદ્રમાની કલાના આકારે સૂક્ષ્મ, અને સૂર્યની માફક દેદીપ્યમાન અનાહત નામના દેવને (અનુચ્ચાર્ય અને અનક્ષરતાની આકૃતિને પામેલા અનાહત નામના દેવને,) હિ) વર્ણને સ્કુરાયમાન થતા ચિતવ. તેજ અનાહતને અનુક્રમે વાળના અગ્રભાગસંરખો સૂક્ષમ
ચાવ. પછી થોડા વખત આખું જગત્ અવ્યક્ત(નિરાકાર) જ્યાતિમય છે તેમ જેવું. ૨૬, ૨૭.
प्रचाव्य मानसं लक्ष्यादलक्ष्ये दधतः स्थिरं । ज्योतिरक्षयमत्यक्षमंतस्न्मीलति क्रमात् ॥२८॥ इति लक्ष्य समालंख्य लक्षाभाव: प्रकाशितः । निपण्णमनमस्तत्र सिध्यत्यभिमतं मुनेः ।। २९ ।। પછી તે લક્ષ્યમાંથી મનને હળવે હળવે) ખસેડીને અલક્ષ્યમાં સ્થીર કરતાં, ક્ષય ન થાય તેવી અને ઇન્દ્રિય અગોચર, જ્યોતિ અંદર અનુક્રમે પ્રગટ થાય છે. આ પ્રમાણે લક્ષ્યનું આલંબન લઈ (શાન કરી અનુક્રમે) નિરાલ બનતારૂપ લક્ષ્યાભાવને પ્રકાશીત કર્યો
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
૩૬,
અિણમ પ્રકાશ, - - - - - (કરાય છે.) તે અલક્ષ્યમાં નિશ્ચલ મનવાળા મુનિઓનું મનઈચ્છિત સિદ્ધ થાય છે. ૨૮, ૨૯
વિવેચન–પ્રથમ પૂર્વે બતાવેલ લક્ષ (આલંબનને ગ્રહણ કરી તેમા ઘણુ જ આગળ વધતા ક્રમે તેવાં આલંબનને મૂક,નિરાલંબન
સ્થીતિમા નિશ્ચલ થતાં આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે, માટે ક્રમ આજ, છે કે, પ્રથમ આલંબન અને પછી નિરાલંબન માર્ગ લેવા.
પ્રણવનું દયાન, तथा हत्पन्नमध्यस्थ शब्दब्रह्मककारणम् । स्वरव्यंजनसंवीत चाचकं परमेष्ठिनः ॥३०॥ मृदसंस्थितशीतांशु कलामृतरसप्लनम् ।
कुंभकेन महामंत्र प्रणवं परिचितयेत् ॥ १॥ તથા હૃદયકમળમાં રહેલા સમગ્ર શબ્દ બ્રહ્મની (વચન વિલાસ સ્વરૂપ) ઉત્પતિનું એક કારણ, કવર તથા વ્યંજન સહિત પંચપરમેષ્ટિપદ વાચક, તથા મસ્તમાં રહેલ ચંદ્રકલામાંથી ઝરતા અમુતના રસે કરી ભિંજારા, મહામંત્ર પ્રણવને (કારને) કુંભક કરીને (શ્વાસોશ્વાસને રોકીને) ચિંતવ ૩૦, ૩ર.
--- - પ્રણવ દયાનના જુદા જુદા ભેદ. पीतं स्तंभेऽरुगं वश्ये क्षोभणे विद्रुमप्रभम् ।
sળ વિષ ધ્યાતિ પામવા રાશિમFI રૂર છે '
સ્તંભન કુવામાં પીળા કક્કારનું ધ્યાન. વશીકરણ કરવામાં લાલ, ભ પમાડવામાં પરવાળાની કતિ સરખું, વિષકુકમમાં કાળા, અને કર્મોનો નાશ કરવામાં ચંદ્રની કાંતિ સમાન ઉજ્જવળ શ્કારનું ધ્યાન કરવુ. ૩૨
| પંચપરમેષ્ટિ મંત્રનું ધ્યાન, तथा पुण्यतमं मंत्रं जगत्रितयपावनम् । - જો પાકિનમા વિવિ ૩ છે
તથા ત્રણ જગૃતને પવિત્ર કરનાર અને મહા પવિત્ર પંચપ-, રમેષ્ટિ નમસ્કાર મિત્રનેગીએ એક વિશેષ પ્રકારે ચિતા . 338
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચપરમેષ્ટિમંત્રનું ફળ બતાવે છે. ૩૦૭*
તેજ બતાવે છે. अष्टपत्रे सितांबुजे कर्णिकायां कृनस्थितिम् । आधे सप्ताक्षर मंत्रंपवित्रं चिंतयेत्ततः ॥३४॥ सिद्धादिकंचतुष्कं च दिपत्रेषु यथाक्रम ।
चूलापादचतुष्क च विदिपत्रेषु चिंतयेत् ॥ ३५ ॥ આઠ પાંખડીનું સફેદ કમળ ચિતવવું. તે કમળની કર્ણિકામાં રહેલા સાત અક્ષરવાળા પહેલા પવિત્ર મત્ર નમો સરિતા ને ચિતવ. પછી સિદ્ધાદિક ચાર મંત્રને દિશાઓના પત્રોમાં અનુકમે ચિ તવવા. જો સિદ્ધ પૂર્વ દિશામા, નમો માયરિયા એ પદ દક્ષિણ દિશામાં, નમો ૩sirથાળ એ પદ પશ્ચિમ દિશામાં, નો એ સ હૂળ એ પદ ઉત્તર દિશામાં, તથા વિદિશાની ચાર પાખડીઓમાં અનકમે ચારચલિકાઓ ચિ તવવી પર નમુછે, આનેય ખુણામાં નવપવિદgoળો એ પદ તંત્રત્ય ખુણામાં મહાવ એ પદ વાયવ્ય ખુણામાં. ૫મી મારું એ પદ ઈશાન ખુણામાં આ પ્રમાણે નમસ્કાર મહામત્રનું ધ્યાન કરવું - ૩૪, ૩૫.
તેનું ફળ બતાવે છે. त्रिशुद्धया चिंतयस्तस्य शतमष्टोत्तरं मुनिः । भुंजानोपि लभेतैव चतुर्थतपसः फलं ॥३६॥
મન, વચન અને કાયાની શુદ્ધિ (એકાગ્રત) પૂર્વક જે (પૂર્વે બતાવેલી વિધિએ) એકસો આઠવાર આ નમસ્કાર મહામત્રને ગણે, તો આહાર કરતાં છતાં પણ તે મુનિને એક ઉપવાસનું ફળ મળે ૩૬.
एनमेव महामंत्रं समाराध्येह योगिनः। त्रिलोक्यापि महीयतेऽधिगताः परमां श्रियं ॥ ३७॥
આજ મહામંત્રને સારી રીતે આરાધીને, આત્મલક્ષમીને, મેળવી, આ ભવમાં યોગીઓ ત્રણ લોકના જીવોથી પણ પૂજાય છે. ૩૭.
છેરવા પાત્ર છૂત્વા રાત િકા , अमुं मंत्रं समाराध्य तियचोऽपि दिवं गताः ॥ ३८॥ હજારેપાપો કરી અને સેકડો ગમે પ્રાણિઓને હણીને (સેંકડ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
અષ્ટમ પ્રકાશ
ગમે પ્રાણિઓને મારનાર) જનાવરે પણ આ મહામંત્રનું આરાધન કરી દેવલોકમાં ગયા છે. ૩૭.
પ્રકારતરે પંચ પરમેષ્ટિ વિદ્યાगुरुपंचकनामोत्या विद्या स्यात् पोडशाक्षरी। जपन् शतद्वयं तस्याश्चतुर्थस्याप्नुयात्फलं ॥ ३१ ॥
પચપરમેષિના નામથી ઉત્પન્ન થએલી સેળ અક્ષરની વિદ્યા થાય છે. તે વિદ્યા જે બસો વાર જપે તે એક ઉપવાસનું ફળ પામે. (તિ દ્ધિ સાજિદ કાચÉ એ સેળ અક્ષરી વિદ્યા જાણવી.) ૩૯
शतानि त्रीणि षट्वर्णं चत्वारि चतुरक्षरं । पंचवर्ण जपन् योगी चतुर्थ फलमश्नुते ॥४०॥
છ અક્ષરવાળી વિદ્યા ત્રણસેવાર, અથવા ચાર અક્ષરવાળી વિદ્યા ચાર વાર, અથવા પાંચ અક્ષરી વિદ્યા પાંચસેવાર, જાપ કરે તે ચેગી એક ઉપવાસનું ફળ પામે. (તિ લિદ એ છ અક્ષરી વિદ્યા રિત એ ચાર અક્ષરી વિદ્યા અને તિરાડા એ પાંચ અક્ષરવાળી વિદ્યા જાણવી.)
प्रवृत्तिहेतुरेवैनदमीषां कथितं फलम् । फलं स्वर्गापवगौ तु वदंति परमार्थतः ॥ ४१ ॥
આ વિદ્યાના જાપનું ફળ જે ઉપવાસનું બતાવ્યું છે, તે તે બાળ જીવોને ( જાપમાં) પ્રવૃત્તિ થવા માટે જ છે, પણ પરમાર્થથી ખરે કળ તે સ્વર્ગ અને મેક્ષ છે એમ જ્ઞાનીઓ કહે છે. ૪૧ વળી પ્રકારતરે પદમયી દેવતાનું સ્થાન બતાવે છે.
पंचवर्णमयी पंच तत्वविद्योद्धना श्रुतात् । अभ्यस्यसाना सततं भवक्लेश निरस्यति ॥ ४२ ॥
સિદ્ધાંતથી ઉદ્ધાર કરેલી પાંચ વર્ણવાળી, પાંચ તત્વવિદ્યા, જે નિરંતર જગ્યા કરે છે, તે સંસારના સ્લેશને દૂર કરે છે. $
છૂ કરિયાણાનમઃ એ પાંચ વર્ણમયી પંચતત્વ વિદ્યા જાણવી) ઝર.
मंगलोचमशरणपदान्यऽव्यग्रमानसः। . . चतुः समाश्रयाण्येव स्मरन् मोक्ष प्रपद्यते ॥ ४३ ॥
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત વર્ણવાળા મંત્રનું ધ્યાન.
308 મંગળ, ઉત્તમ અને શરણે આ ત્રણ અરિહંત, સદ્ધ, સાધુ અને ધર્મ એ ચારની સાથે મેળવીને એકાગ્ર ચિત્તથી સ્મરણ કરે, તે મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય, તેજ બતાવે છે. . अरिहंता मंगले, सिद्धामंगलं, साहमंगलं, केवलिपन्नतो धम्मो मंगलं १ अरिहंतालोगुत्तमा, सिद्धालोगुत्तमा, साहूलोगुत्तमा, केवलि पन्नतो धम्मो लोगुत्तमा, २ अरिहंते सरणं पवज्जामि, सिद्ध सरणं पवज्जामि, साइसरणं पवज्जामि, केवलिपन्नतधर्म सरणं पवज्जामि ३.४३.
(पंनरअक्षरी विद्यानुं ध्यान.) मुक्तिसौख्यपदां ध्यायेवियां पंचदशाक्षराम् ।। - सर्वज्ञाभं स्मरन्मत्रं सर्वज्ञान प्रकाशकम् ॥४४॥ - મેક્ષ સુખને દેવાવાળી પંનર અક્ષરવાળી વિદ્યા ધ્યાવવી, અને સર્વ જ્ઞાનપ્રકાશક સર્વ સદશ મત્રને સ્મરવા, (તે વિદ્યા અને મંત્ર मनु मायामां आवे छे.) (ॐ अरिहंत, सिद्ध,सयोगि केवलि, स्वाहा) मा विद्या छ (ॐ श्री ही अहे नमः) मा भत्र छ.
वक्तुं न कश्चिदऽप्यस्य प्रभावं सर्वतः क्षमः। सम भगवता साम्यं सर्वज्ञेन वितिं यः ॥ ४५ ॥
(આ વિદ્યા અને આ માત્ર મહાન ચમત્કારી છે. આ મંત્ર અને વિદ્યા સર્વજ્ઞ ભગવાનના સરખાપણાને (સદશતાને) ધારણ કરે છે તેને સર્વ પ્રભાવ કહેવાને કોઈ પણ સમર્થ નથી. ૪૫
सात वर्णवाळा मंत्रनुं ध्यान. . यदीच्छेद् भवदावाने समुच्छेदं क्षणादपि । __ स्मरेचदाऽऽदिमंत्रस्य वर्णसप्तकमादिमम् ॥ ४६॥ .
જે સંસારરૂપ દાવાનળને એક ક્ષણવારમાં ઉચ્છેદ કરવાને તમે एछतातो , पडसा भत्रना पडसा सात सक्ष। (नमा अरिहताण) नु स्मरण । ४६.
એકલોકે કરી બે મંત્રો બતાવે છે. पंचवर्ण स्मरेन्मंत्र कर्मनिर्घातकं तथा । वर्णमालांचितं मंत्रं ध्यायेत् सर्वाभयप्रदं ।। ४७ ॥
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
અસ પ્રકાશ
તેમજ આઠ કર્મોના નાશ કરવા માટે પંચવણું ( અક્ષર ) વાળા મંત્રને સ્મરી અને સાતના અભયને માટે અભય આપનાર होनी श्रेहियामा भत्रने वा ( नमो सिद्धाणं ) या पंचववाणी मंत्र है. भने ( ॐ नमो अर्हते, केवलिने परमयोगिने, विस्फुरदुरुशुकृध्यानाग्निनिदग्धकर्मबीजाय, प्रातानंतचतुष्टयाय, सो न्याय, शांताय मंगलवरदाय, अष्टादश दोषरहिताय स्वाहा તો મંત્ર અલ્ઝ આપનાર છે.
( ह्रीकारविधानुं ध्यान. ) वक्रांतवर्गी दलाष्टके |
ध्यायेत् सिता ॐ नमो अरिहंताणमित्रि वर्णानपि क्रमात् ॥ ४८ ॥ केसराकों स्वरमयों नुघाविदुविभूषिताम् । कर्णिकां कर्णिकायां च चंद्रविवात्सनापतत् ॥ ४९ ॥ संचरमाणं वक्रेण प्रभामंडल मध्यगं । सुवादीधितिसंकाश मायावीजं विचितयेत् ॥ ५० ॥ ततो भ्रमंतं पत्रेषु संचरतं नभस्तले । ध्वंसयंत मनोवांत स्वतं च सुधारसं ॥ ५१ ॥ नालुरंत्रेण गच्छंतं लसंतं भ्रूलतांतरे । त्रैलोक्पाऽचित्यमाहात्म्यं ज्योतिर्मयमिवाद्भुतम् ॥ ५२ ॥ इत्यमुं ध्यायतो मंत्रं पुण्यमेकाग्रमानसम् । वाङ्मनोमलमुक्तस्य श्रुवज्ञानं प्रकाशते ॥ ५३ ॥ मासैः पद्भिः कृवाभ्यासः स्थिरीभूतमनास्ततः । निःसरंती मुखांभोजाच्छिखां धूमस्य पश्यति ॥ ५४॥ संवत्सरं कृताभ्यासस्ततो ज्वालां विलोकते । ततः संजातसंवेगः सर्वज्ञमुखपंकजम् ॥ ५५ ॥ स्फुरत्कल्याणमाहात्म्यं संपन्नाविशयं ततः । भामंडलगत साक्षादिव सर्वज्ञमीक्षते ॥ ५६ ॥ ततः स्थिरीकृतस्वांतत्र संजातनिययः । मुक्त्वा संसारकांतारमध्यास्ते सिद्धिमंदिरम् || ६७ ॥
दशभिःकुलकं
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકારવિદ્યાનું ધ્યાન.
૩.
જ
આ
ના
હવા
મુખની અંદર આઠ પાંખડીવાળું ઉવળ કમળ ચિંનવવું અને આઠ પાંખડીઓમાં આઠ વગે ૩૪. ૪.૪ . . ૪ રા. (પૂર્વ કહેવાઈ ગયા છે તે સ્થાપવા તેમજ નમો અરિહંત આ આઠ અક્ષરોમાંથી એક : અજર , અ. પાપડીએ મૂકે. તે મબની કેસરાના ચારે બાજીના ભાગમા- ૪ મા દિ સોળ અક્ષરો નાઠવવા. અને વચલી :બિકાને અમૃતના બિંદુઓથી વિભૂષિત કરવી. પછી ચંદ્રમડળથી આવના. કરી આચરતા. કાંતિના મંડળમાં રહેલા. (નિના મડલથી ઘવાયેલા છે અને ગ્ર દ્રમા સદશ કાંતવાળા માયાબીજ ( ) ને ત માની કણિકામાં ચિંતવે પછી દરેક પાખડીઆમાં મના. ગારા નામ થતા, મનની મલીનતાના નાશ કરતા. અમૃત અને ઝ નાનાલુ ારી જાના, કુટીની અ દર દીપના. ત્રણ લાકમ અચિંત્ય માકામ્યવાળા અને તેજોમયની માફક અભૂતનાવાળા. આ પવિત્ર મત્રનુ એકાગ્ર મનથી ધ્યાન કરતાંમિન અને વચનની મલીનત દર થર કુતજ્ઞાન પ્રકાશ પામે છે (પ્રગટ થાય છે ) મનને સ્પી. બી છ મહિના નિર તર અભ્યાસ કરતા સાધક મુખકમળાથી નીકળતી ધમની જવાળા જોઈ શકે છે પછી વિશેષ વગગ્ય પ્રાપ્ત થતાં સર્વજ્ઞનુ મુખમળ જે છે અને તેથી આગળ વધતાં કયાણ માહાભ્ય, (આન દસ્વરૂ૫) સવાંતિશય સ પક્ષ અને ગ્રામ ડલની અ દર રહેલા જાણે સાક્ષાત્ સર્વજ્ઞ હોય તેમ સત્તને જુવે છે. પછી તે સર્વાના સ્વરૂપમાં થએલનિશ્ચયવાળે, મનને સ્થિર કરી, સસાર અટવીને ત્યાગ કરી મોક્ષમંદિરમાં આરૂઢ થાય છે. (અર્થાત્ કર્મ ક્ષય કરી મુક્ત થાય છે.) ૪૮ થી ૫૭.
(િિવદ્યાનું સ્થાન.) शशिविवादिवोद्भूतां सवंतीममृतं सदा । _ विद्यां क्षिमिति भालस्थां ध्यायेत्कल्याणकारणं ॥१८॥
ચકના બિ નથી જાણે ઉત્પન્ન થએલી હોય છે તેવી ઉજ્વલ,) નિરંતર અમૃત સવતી અને કલ્યાણના કારણરૂપ (ક્ષિ) નામની વિદ્યા લલાટને વિષે ધ્યાવવી. ૫૮.
- વિદ્યાનું સ્થાન.
क्षीरांभोधेर्विनियाँती प्लावयंती सुधांबुभिः। ( મા શશિકાં યાત્તિ સિદ્ધિ પાનપર ના
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
અમ પ્રકારા.
ક્ષીરસમુદ્રથી નીકળતી, અમૃતના પાણીથી ( વિશ્વને) પલાળતી અને મેક્ષરૂપ મહેલના પગથીની શ્રેણી સરખી ચંદ્રકલાને લલાટને વિશે ધ્યાવલી (ચિંતવવી.) ૫૯
ચંદ્રકળાના સ્થાનનું ફળ. अस्याः स्मरणमात्रेण युट्यद्भवनिबंधनः। प्रयाति परमानंदकारणं पदमव्ययम् ॥ ६०॥ ચંદ્રની કળાના ( ચંદ્રકળા જેવા પ્રકાશના) સ્મરણ માત્રથી સસારના કારણરૂપ કર્મો ત્રુટી જાય છે અને તે પરમ આનંદના કારરૂપ. અવ્યયપદ (એક્ષપદ)પ્રત્યે જાય છે. ૬૦.
प्रणव, शून्य अने अनाहततुं ध्यान. नासाग्रे प्रणवः शून्यमनाहतमिति त्रयम् । ध्यायन् गुणाष्टकं लब्ध्वा ज्ञानमाप्नोति निर्मलम् ॥ ६१॥ નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર પ્રણવ (હકાર) શૂન્ય, () અને અનાહત (હ) આ ત્રણનું ધ્યાન કરનાર, અણિમાદિ આઠ સિદ્ધિ મેળવી નિર્મળ જ્ઞાન પામે છે. ૬૧.
शंखकुंदशशांकामांस्त्रीनमून् ध्यायतः सदा ।
समग्रविषयज्ञानप्रागल्भ्यं जायते नृणाम् ॥ २॥ પ્રણવ. શૂન્ય અને અનાહત આ ત્રણેનું નિરંતર શંખ. મચકુદ અને ચંદ્રમાના સરખું વેત ધ્યાન કરતાં, મનુષ્યની પૂર્ણ વિષયેના જ્ઞાનમાં પ્રવિણતા થાય છે. દર
સામાન્યથી. द्विपार्थप्रणवद्वंद्व प्रांतयोर्माययान्तं । सोहं मध्येऽधिमूर्द्धानं अहम्लीकारं विचितयेत् ॥ ६॥
બે બાજુ બએ કાર, છેડાના ભાગે હકારથી વી ટેવા, વચમાં હું અને તેના વચમાં અહ્યલ એવા શબ્દો ચિંતવવા. (ી, , શૌ, સ, શ, શું છે, જો, મૈં આ પ્રમાણે ચિંત વવું. ૩.
अचिंत्यफलदा गणधरकृत विद्याध्यान. कामधेनुमिवाचित्यफलसंपादनक्षमाम् । अनवां जपेद्विषां गणभृद्वदनोगताम् ॥.६४॥
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૐકારે ધ્યાન.
33 તથા કામધેનુની માફક અચિંત્ય ફળ આપવામાં સમર્થ, નિર્દોષ અને ગણધર મુખથી ઉત્પન્ન થએલી (ગણધરેએ કહેલી) વિદ્યાને १५ ४२वा. विद्या ॐ जोग्गे, मग्गे, तथ्थे, भूए, भग्वे भविस्से अंते परख्खे, जिणपार्थे स्वाहाः
ॐकार ध्यान. पकोणेऽप्रतिचक्रे फडिति प्रत्येकमक्षरम् । सव्ये न्यस्येद्विचक्राय स्वाहा वाहोऽपसव्यतः ॥६५॥ भृतांतं विंदुसंयुक्तं तन्मध्ये न्यस्य चिंतयेत् । नमो जिणाणमित्यायै रों पूर्वेष्टयेद्वहिः ॥६६॥
છખુણાવાળો એક યંત્ર ચિંતો. તેના દરેક ખાનામાં સવળી રીતે "अप्रतिचक्रफट" माछमक्षरामांथी मक्षर भूश्वा यंत्रनी महार मणी शत “विचकाय स्वाहा" मा छ अक्षरीमाथी भु पासे अक्षर भूया. पछी ऑनमोजिणाणं, ऑनमोमोहि जिणाणं, ऑनमोपरमोदिजिणागं ऑनमोसव्वोहि जिणाणं, ऑन मोअणंतोहिजिणाणं ऑनमोकुवुद्धीणं, ओनमोवीजवुद्धीणं, ऑन मोपदानुसारीणं, ऑनमोसंभिन्नसोआणं, ओनमोउज्जुमइणं, ऑन मोविउलमइणं ऑनमोदसपुत्रीणं, ऑनमोचोद्दसपुव्वीण, ऑनमो अटुंगमहानिमित्तकुसलाणं, ऑनमोविउव्वणइद्विपत्ताणं, ऑनमो. विजाहराणं, ऑनमोचारणाणं, ऑनमोपन्हसमणाणं, ऑनमोआगा सगामीणं, वे जी श्री ही धृति, कोर्ति बुद्धि, लक्ष्मी, स्वाहा એ પદોથી પાછલું વલય પુરવુ. પછી પચપરમેષ્ઠિ મહામંત્રનાં પાંચ પદેને, પાંચ આંગુલીએ ન્યાસ કરો. તે આ પ્રમાણે–
आँ नमो अरिहंताणं हॉस्वाहा अशु? ऑनमोसिद्धाणं हीस्वाहा तयां ऑ नमो आयरियाणं व्हॅस्वाहा मध्यभामां औ नमोउवउझायाणं हॉस्वाहा सनाभिाभी ऑनमोलोएसव्वसाहूणंहःस्वाहा કનિકા આગલીમાં, આ પ્રમાણે ન્યાસ કરી ચત્રના વચમાં બી ટુ સહિત કારને સ્થાપન કરો. પછી તે યંત્રને માથા ઉપર પૂર્વ, દક્ષિણ અને પશ્ચિમના અ તરૂભાગમાં સ્થાપન કરી ચિંતવ ध्यावा. ६५-६६.
अष्टाक्षरीविद्याः अष्टपत्रेबुजे ध्यायेदात्मानं दीप्ततेजसम् । मणवाद्यस्य मंत्रस्य वर्णान् पत्रेषु च क्रमात् ।। ६७।।
ऑ नमो नमो आयरियाणा ऑनमोलोया Ruing,
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
અષ્ટમ પ્રકાશ. पूर्वाशाऽभिमुखपूर्वमधिकृत्याऽऽदिमं दलम् ।
एकादशशतान्यऽष्टाक्षरमंत्र जपेततः॥ ६८॥ . આઠ પાંખડીવાળા કમળને વિષે ઝળગળાટ કરતા તેજવાળા આત્માને ચિંતવે. અને કારપૂર્વક. પહેલા મંત્રના (નો સરિતા એ મંત્રના) આઠે વર્ણને અનુકમે પત્રે ઉપર (આઠે પાંખડીઓ ઉપર) સ્થાપવા, તેમાં પહેલી પાંખડી પૂર્વ દિશા તરફથી ગણવી અને તેમાં પહેલે જ મૂકવે, પછી કેમે આવે તે તે દિશામાં બાકીના અક્ષરે મૂકી, તે આઠ અક્ષરવાળા મંત્રને તે કેમળના અક્ષરે ઉપર અગિયાર વાર જાપ કર. ૬૭, ૬૮.
વિજ્ઞશાંતિ માટે. पूर्वाशानुक्रमादेवमुद्दिश्याऽन्यदलान्यपि । अष्टरात्रं जपेद्योगी सर्वमत्यूहशांतये ॥१९॥
પૂર્વ દિશામાં પ્રથમ પાંખડીએ એજ અનુક્રમે બીજી પણ પાંખડીઓને, દિશિ વિદિશિમાં સ્થાપન કરી, સર્વ જાતના વિજ્ઞાની શાંતિ થવા માટે એગીએ, આઠ દિવસ સુધી તે ઓઠ અક્ષરી વિદ્યાને જાપ કર. ૬૯
अष्टरात्रे व्यतिक्रति कमलस्यांतर्वतिनः। निरूपयति पत्रेषु वर्णानतानऽनुक्रमम् ।। ७०॥
એમ જાપ કરતાં આઠ દિવસ ગયે છતે આ કમળની અંદર ' રહેલા પત્રને (પાંખડીઓ વિષે તે અષ્ટ અક્ષરી વિદ્યાના વણે અનુક્રમે જોવામાં આવશે ૭૦.
भीषणाः सिंहमातगरक्षाप्रभृतयः क्षणात् । शाम्यति व्यंतरावाऽन्ये ध्यानप्रत्यूहहेतवः॥१॥
તે અક્ષરે જેવાથી જેનારમાં એવું સામર્થ્ય આવે છેકે ધ્યાનમાં વિન કરનાર, ભયંકર સિંહ, હાથી, રાક્ષસ અને બીજી પણ ભૂત, પ્રેત, સર્પાદિ, તત્કાળ શાંત થઈ જાય છે. ૭૧.
मंत्र: प्रणव पूर्वोय फलमैहिकमिच्छभिः। ઐયર પાવરીનg નિજાપિિા !! આ કો-ફિત-એ મંત્ર આલેક સંબંધી ફળના .
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક કથી મંત્ર અને વિદ્યા બતાવે છે. ૩૧૫ ~ ~~
~ ~~~~~~~ ઈચ્છનારાઓએ કાર સહિત ધ્યા, પણ જેને મોક્ષપદની જ ઈચ્છા હોય તેણે તે મોંકાર વિનાને ધ્યાવ. ૭૨.
એક શ્લોકથી મંત્ર અને વિદ્યા બતાવે છે. चिंतयेदऽन्यमप्येनं मंत्रं कौशांतये । स्मरेत् सत्वोपकाराय विद्यां तां पापभक्षिणों ।।७३ ॥
તથા બીજા પણ આ મત્રને કર્મના ઓઘની શાંતિને માટે ચિંતવ (જ.) (મરમાદિ ઉપમાન નમઃ કર્મના નાશને માટે આ મંત્ર જપ) અને સર્વ જીવોના ઉપકારને માટે તે પાપભાણી વિદ્યાને મરવી (તે વિદ્યા આ પ્રમાણે છે.)
अन्मुिखकमलवासिनि पापात्मक्षयंकरि, श्रुतज्ञानज्वाला सहम ज्वलिते, सरस्वति मत्पापं, हन, हन, दह, दह, क्षां क्षी झंझे क्षों क्षौ क्षः क्षीरधवले, अमृतसंभवे, वैवं हूं हूँ स्वाहा એ પાપભક્ષિણ વિદ્યા જાણવી. ૭૩.
प्रसीदति मनः सयः पापकालुण्यमुशति ।। प्रभावाऽतिशयादऽरया ज्ञानदीपः प्रकाशते ।। ७ ।।
એ વિદ્યાના પ્રભાવિક અતિશયથી મન તત્કાળ પ્રસન્ન થાય છે પાપની કલુષતા દૂર થાય છે, અને જ્ઞાનદીપક પ્રકાશિત થાય છે (જ્ઞાન પ્રકટે છે) ૭૪.
ज्ञानवद्भिः समानातं वजस्वाम्यादिभिः स्फुटं। विधावादात्समुद्धत्य बीजभूतं शिवधियः ॥ ७ ॥ जन्मदाबहुताशस्य प्रशांतिनववारिदं । गुरूपदेवाद्विज्ञाय सिद्धचक्रं विचिंतयेत् ॥७६॥
વિદ્યા પ્રવાદથી ઉદ્ધાર કરીને, વજૂસ્વામિ આદિ જ્ઞાની પુરૂએ પ્રગટપણે, મોક્ષ લક્ષ્મીના બીજસરખુ માનેલું અને જન્મમરણાદિ દાવાનળને પ્રશાંત કરવાને નવીન જલધર (મેઘ) સમાન, સિદ્ધચક્રને,ગુરૂના ઉપદેશથી જાણુને(કર્મક્ષય) માટે ચિંતવવું. ૭૫, ૭૬.
नाभिपने स्थितं ध्यायेदकारं विश्वतो मुखं । * સિ પતમને આવવાના ૭૭
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
અષ્ટમ પ્રકાશ,
उकारं हृदयांभोजे साकार कंठपंकजे । सर्वकल्याणकारिणी बोजान्यऽन्यान्यपि स्मरेत् ॥ ७॥
નાભિ કમળમાં રહેલા સર્વવ્યાપિ કારને ચિતવ. મસ્તક ઉપર વિર્ણને, મુખ કમળમાં સાકાર, હૃદય કમળમાં સરકારને અને કંઠમાં સાકારને ચિંતવ. તથા સર્વથા કલ્યાણ કરવાવાળાં બીજા પણ બીજેને સ્મરવાં ૭૭-૭૮.
श्रुनसिंधुसमुद्भूतं अन्यदऽप्यक्षरं पदं । अशेष ध्यायमान स्यानिर्वाणपदसिद्धये ॥ ७९ ॥ સિદ્ધાંત રૂપ સમુદ્રથી ઉત્પન્ન થએલ, બીજાં પણ અક્ષર, પદ, વિગેરે સમગનું ધ્યાન કરવાથી મોક્ષપદની સિદ્ધિને(પ્રાપ્તિને)માટે થાય છે. ૭૯
वीतरागो भवेद्योगी यत्किंचिदपि चिंतयन् । . तदेव ध्यानमान्नातमतोऽन्ये ग्रंथविस्तराः ॥८॥
ગમે તે પદનું, વાક્યનુ, કે શબ્દનું પણ ચિંતન કરતાં ગી રાગ રહિત થાય, તેને જ ધ્યાન કહેલું છે. એ (પદાદિ) સિવાય બીજા (ઉપાયે) ગ્રથોના વિસ્તાર (રૂપ) છે, એમ સમજવું. ૯૦.
इति गणधरधुर्याविष्कृतादुर्धनानि । प्रवचनजलराशेस्तवरत्नान्यऽमूनि ॥ हृदयमुकुरमध्ये धीमतामुल्लसंतु। ત્તિતમવશોઘનિરાહે છે -
આ પ્રમાણે મુખ્ય ગણધરે પ્રગટ કરેલા, પ્રવચન રૂ૫ સમુદ્રથી ઉદ્ધાર કરેલા આ તસ્વરૂપ રત્ન, અનેક સેકડેગમે ભવથી ઉત્પન્ન થયેલા કલેશને નાશ કરવા માટે, બુદ્ધિમાન મનુષ્યના હૃદય રૂપ આરિસામાં ઉલ્લાસ પામે ૮૧. ॥ इति श्री आचार्य हेमचंद्र विरचिते योगशाले मुनि श्री केशर
विजयगणिकृत बालावबोधे अष्टमः प्रकाशः ॥
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ नवमः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥
रूपस्थध्यानम्. मोक्षश्रीसंमुखीनस्य विध्वस्ताखिलकर्मणः ॥ चतुर्मुखस्य निःशेषभुवनाऽभयदायिनः ॥१॥ इंदुमंडलशंकाशच्छत्रत्रितयशालिनः॥ लसद्भामंडलाभोगविडंबितविवस्वतः ॥२। दिव्यदुंदुभिनिर्घोषगीतसाम्राज्यसंपदः ॥ रणद्विरेफझंकारमुखराऽशोकशोभिनः ॥ ३ ॥ सिंहासननिषण्णस्य वीज्यमानस्य चामरैः॥ सुरासुरशिरोरत्नदीतपादनखद्युते ॥ ४॥ दिव्यपुष्पोत्कराऽऽकीर्णसंकीर्णपरिषद्भुवः॥ उत्कंधरैर्मृगकुलैः पीयमानकलध्वनेः ॥ ५ ॥ शांतवैरेभसिंहादिसमुपासितसंनिधेः॥ प्रभोः समवसरणस्थितस्य परमेष्ठिन: सर्वातिशययुक्तस्य केवलज्ञानभास्वतः॥ अहतो रूपमालंब्य ध्यानं रूपस्थमुच्यते ॥७॥
सप्तभिःकुलकम મોક્ષ લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવાની હવે તૈયારી છે, સમગ્ર કને જેમણે વિનાશ કર્યો છે, દેશના દેતી વખતે (દેવાએ કરેલા ત્રણ પ્રતિબિંબથી) ચાર મુખ સહિત છે, ત્રણ ભુવનના સર્વ જીને અભયદાન આપી રહ્યા છે, (કાઈ જાને નહિ મારવા તેવી દેશના આપનારા) ચંદ્ર મડલ સદશ ઉજવળ ત્રણ છત્રા જેમના મસ્તક પર શોભી રહ્યાં છે. સૂર્યમડલની પ્રજાને વિડંબન કરતું ભામંડળ જેમની પછાડી ઝળઝળાટ કરી રહ્યું છે, દિવ્ય દુંદુભિ વાજીત્રના શબ્દો થઈ રહ્યા છે, ગીત ગાનની સંપદાનું સામ્રાજ્ય વતઈ રહ્યું છે, શબ્દ કરતા ભ્રમરોના ઝંકારથી અશોક વૃક્ષ વાચાલિત થયા હોય તેમ શોભી રહ્યા છે, વચમાં સિંહાસન ઉપર તીર્થકર મહારાજ બીરાજેલા છે,
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
નવમ પ્રકાશ. બે બાજુ ચામરે વીઝાઈ રહ્યા છે, નમસ્કાર કરતા દેવ અને દાન
ના મુકુટના રસ્તેથી પગના નખની કાંતિ પ્રદીપ્ત થઈ રહી છે, દિવ્ય પુષ્પોના સમૂહથી પર્ષદાની ભૂમિકા સંકીર્ણ થઈ ગઈ છે, ઉંચી ડેક કરીને મૃગાદિ પશુઓના સમૂહ જેની મનહર ધ્વનિનું પાન કરી રહ્યા છે, સિંહ તથા હાથી પ્રમુખ વેર સ્વભાવવાળાં પ્રાણિઓ પિતાનું વેર શાંત કરી નજીકની બાજુમાં બેઠેલાં છે, સર્વ અતિશ
થી પરિપૂર્ણ, કેવલ જ્ઞાનથી શોભતા અને સમવસરણમાં રહેલા, તે પરમેષ્ઠિ અરિહંતના રૂપનું આવી રીતે આલંબન લઈ જે ધ્યાન કરવું, તેને રૂપસ્થ ધ્યાન કહે છે. ૧–૭.
પ્રકારોતરે રૂપસ્થ સ્થાન. . . रागद्वेषमहामोहविकाररकलंकितम् ॥ . शांत कांत मनोहारि सर्वलक्षणलक्षितं ॥ ८॥ वीथिकैरपरिज्ञातयोगमुद्रामनोरमम् ॥ अक्ष्णोरमंदमानंदनिस्पंदं दददद्भुतं ॥९॥ जिनेंद्रमतिमारूपमपि निर्मलमानसः ॥ निनिमेषशा ध्यायन् रूपस्थध्यानवान् भवेत् ॥ १०॥
त्रिभिर्विशेषकम् । રાગ, દ્વેષ અને મહામોહ અજ્ઞાનાદિવિકારેના કકરહિત, શાંત, કાંત, મનહર, સર્વ ઉત્તમ લક્ષાણથી ઓળખાયેલ, અન્યદર્શનકાએ નહિ જાણેલ, એગ મુદ્રા (ધ્યાન મુદ્રા)ની મને હરતાને ધારણ કરનાર, આંખોને મહાન આનંદ અને અદ્ભુત અચપળતાને આપનાર, જિનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમાનું, નિર્મલ મન કરી નિમેષેમેષ રહિત (ખુલ્લી આંખ રાખી) એક દષ્ટિએ ધ્યાન કરનાર, રૂપ ધ્યાનવાન કહેવાય છે. ૮, ૯, ૧૦.
વિવેચન–જિનેશ્વર ભગવાનની શાંતિ અને આનંદિ મૂર્તિના સન્મુખ, ખુલ્લી આંખ રાખી, એક દ્રષ્ટિથી જોઈ રહેવું આંખ મીંચવી કે હલાવવી નહિ તેમ કરતાં શરીરનું પણ ભાન ભૂલી જઈ એક નવીન દશામાં પ્રવેશ કરાય છે જેમાં અપૂર્વ આનંદ અને કર્મની નિર્જરા થાય છે. તે દશાવાળાને રૂપસ્થ ધ્યાનવાન કહે છે. ગમે તે જાતનું આલંબન હોય પણ, તેમાં કાંઈ પણ આત્મિક ગુણ પ્રગટ થાય છે, તેને તે આલંબન નામનું ધ્યાન કહેવાય છે.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
પસ્થ ધ્યાનનું ફળ.
रूपस्थ ध्याननुं फळ.
योगी चाऽभ्यासयोगेन तन्मयत्वमुपागतः ॥ सर्वशीभूतमात्मानमवलोकयति स्फुटं ॥ ११ ॥ રૂપસ્થ ધ્યાનના અભ્યાસે કરી, ચેાગી તન્મયપણાને પામી, પ્રગ ટપણે પેાતાને સર્વજ્ઞ રૂપે જુએ છે. ૧૧ केवी रीते तन्मयता पामची.
૩૧૯
सर्वज्ञो भगवान् यो महमेवाऽस्मि स ध्रुवं ॥ एवं तन्मयतां यातः सर्ववेदीति मन्यते ॥ १२ ॥ જે સર્વજ્ઞ ભગવાન છે તે, આ, હુંજ, નિશ્ચે કરીને છું. આ પ્રમાણે (તે સર્વજ્ઞ સાથે) તન્મયપણાને પામે છતે, ચેાગી સર્વજ્ઞ મનાય છે. ૧૨. जेवुं आलंबन तेवुं फळ.
वीतरागो विमुच्येत वीतरागं विचितयन् ॥ रागिणं तु समालंग्य रागी स्यात् क्षोभणादिकृत् ॥१३॥ રાગ રહિતનું ધ્યાન કરતાં, પાતે રાગ રહિત થઇ (કર્મોથી) મુક્ત થાય છે અને રાગીઓનુ આલમન લેનાર, કામ, ક્રોધ, હર્ષ, શાક, રાગ, દ્વેષાદિ વિક્ષેપને કરનાર સરાગતાને પામે છે. ૧૩. કહ્યુ છે કે— येन येन हि भावेन युज्यते यंत्रवाहकः ॥
तेन तन्मयतां याति विश्वरूषो मणिर्यथा ॥ १४ ॥
જે જે ભાવે કરી, ( ભાવનાએ કરી ) જે જે ઠેકાણે, આત્માને ચેાજવામાં આવે છે, તે તે નિમિત્તોને પામી, તેતે ઠેકાણે તન્મયતા પામે છે. જેમ સ્ફાટિકમણિની પાસે લાલ, પીળી, કાળી, કે લીલી, વિગેરે જે કાંઈ રંગની વસ્તુ રાખવામાં આવે છે, તે વસ્તુની નિકટતાથી, સ્ફાટિકમણિ પણ તેવા તેવા રગના દેખાય છે, તેમ આત્માને પણ જેવી ભાવનાએ કરી પ્રેરવામાં આવે છે તેવાજ તે પરિણમે છે. ૧૪ नाsसद्ध्यानानि सेव्यानि कौतुकेनाऽपि किंत्विह ॥ स्वनाशायैव जायंते सेव्यमानानि तानि यत् ॥ १५ ॥
માટે ઈચ્છાવિના, કેવળ કૈંતુક માટે પણ, અસદ્ધ્યાનાનું અવલંબન લેવું નહિ, કેમકે તે અસત્ ધ્યાના સેવવાથી પેાતાનાજ વિનાશને માટે થાય છે. ૧૫.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૭
નવમ પ્રકાર, सिध्यति सिद्धयः सर्वाः स्वयं मोक्षाऽवलंबिनाम् ॥ संदिग्धा सिद्धिरन्येषां स्वार्थभ्रंशस्तु निश्चितः॥ १६॥
મોક્ષને માટેજ ક્રિયા કરનાર મનુષ્યને, અષ્ટસિધ્યાદિ સર્વસિદ્ધિઓ પિતાની મેળે જ સિદ્ધ થાય છે અને સાંસારિક સુખના અભિલાષીઓને તે સિદ્ધિઓ સિદ્ધ થાય કે ન પણ થાય એ સંદેહ યુક્ત છે, તથાપિ સ્વાર્થને નાશ તે અવશ્ય થાય જ. માટે કર્મક્ષયને અર્થે પ્રયત્ન કરે, પણ કેવળ સિદ્ધિઓ મેળવવા માટે પ્રયત્ન નહિ કરો એ આચાર્યશ્રીને ઉપદેશ છે. ૧૬. इति श्री आचार्य हेमचंद्र विरचिते योगशास्त्रे मुनि श्री केशरविजयगणिकृत बालाववोधे नवमः प्रकाशः ॥
॥ दशमः प्रकाशः प्रारभ्यते ।
रुपातीत ध्यानम्. अमूर्तस्य चिदानंदरूपस्य परमात्मनः।। निरंजनस्य सिद्धस्य ध्यानं स्याद्रूपवर्जितम् ॥१॥
આકૃતિ રહિત, જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ, નિરંજન (કર્મરહિત) સિદ્ધ પરમાત્માનું ધ્યાન, તે રૂપાતીત ધ્યાન કહેવાય છે.
इत्यजस्र स्मरन् योगी तत्स्वरूपावलंबनः॥ तन्मयत्वमवामोति ग्राह्यग्राहकवर्जितम् ॥ २॥
તે નિર જન સિદ્ધ સ્વરૂપનું અવલંબન લઈ નિરંતર તેનું ધ્યાન કરનાર એગી, ગ્રાહાગ્રાહક (લેવુ અને લેનાર) ભાવ વિનાનું તન્મયપણું પામે છે. ૨.
अनन्यशरणीभूयस तस्मिन् लीयते तथा।। - દgધ્યાનોમામા ચેનૈવી ગયા ત્રને રૂ. ૬
યેગી જ્યારે ગ્રાહાગ્રાહકભાવ વિનાનું તન્મયપણું પામે છે ત્યારે, તેને કોઈ પણ આલંબન રહેલું ન હોવાથી, તે ચગી તે સિદ્ધાત્મામાં તે પ્રકારે લય પામે છે કે, ધ્યાન કરનાર અને ધ્યાન એ બેઉના અભાવે, ધ્યેય જે સિદ્ધ તેની સાથે એક રૂપ થઈ જાય છે. ૩.
सोऽयं समरसीभावस्तदेकीकरणं मतम् ॥ आत्मा यदप्रयक्त्वेन लीयते परमात्मनि ॥४॥
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
રુપસ્થ ધ્યાનમ
કરશ
ચૈાગીના મનનુ પરમાત્માની સાથે જે એકાકારપણું તે સમરસીભાવ છે, અને તેનેજ એકીકરણ માનેલું છે કે જેથી આત્મઅભિન્તપણે કરી, પરમાત્માને વિષે લીન થાય (લય પામે). ૪.
નિરાલંબન યાનને ક્રમ
अलक्ष्यं लक्ष्यसंबधात् स्थूलात् सूक्ष्मं विचिंतयेत् । सालंवाच्च निरालंवं तत्ववित्तत्त्वमंजसा ॥ ५ ॥
પ્રથમ પિ ડસ્થાદિ લક્ષ્યવાળાં ધ્યાનના ક્રમે, અલક્ષ જે નિરાલઅન ધ્યાન તેમાં આવવું. પ્રથમ સ્કુલ (માટાં) પ્લેચે લેઈ, અનુ ક્રમે (અનાહદ કલા વિગેરે) સૂક્ષ્મ ધ્યેયાનુ ચિતન કરવુ, અને રૂપસ્થાદિ સાલ અન ધ્યેયેાથી, નિરાલ મન (સિદ્ધ અરૂપિ) ધ્યેયમાં આવવું. આ ક્રમે અભ્યાસ કરવામા આવે તેા તત્ત્વના જાણકાર ચેાગી ઘેાડા વખતમાં તત્ત્વ પામી શકે. પુ
उपसंहार करे छे.
एवं चतुर्विधध्यानामृतमग्नं मुनेर्मनः ॥ साक्षात्कृतजगत्तत्वं विधत्ते शुद्धिमात्मनः ॥ ६ ॥
આ પ્રમાણે પિડર્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ અને રૂપાતીત આ ચાર પ્રકારના ધ્યાનામૃતમાં મગ્ન થયેલું મુનિનુ મન, જગના તત્ત્વાને સાક્ષાત્ કરી (તત્ત્વાના અનુભવ કરી) આત્માની વિશુદ્ધિ કરે છે. ૬.
પ્રકારાંતરે ચાર પ્રકારનું ધ્યેય. आज्ञाsपायविपाकानां संस्थानस्य च चिंतनात् ॥ इत्थं वा ध्येयभेदेन धर्मध्यानं चतुर्विधं ॥ ७ ॥ આજ્ઞા, અપાય, વિપાક અને સસ્થાનના ચિંતન કરવાથી, ધ્યેચના ભેદે આ પ્રમાણે પણ ધર્મ ધ્યાન ચાર પ્રકારનું કહેવાય છે. ૭.
་
આજ્ઞા ધ્યાનનું સ્વરૂપ
आज्ञां यत्र पुरस्कृत्य सर्वज्ञानामवाधितां ॥ तवतश्चिंतयेदथास्तदाज्ञ ध्यानमुच्यते ॥ ८ ॥ પૂર્વાપર ખાધારહિત- અથવા કોઈ દર્શનારાથી ઠિત ન
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
- -
-
-
-
-
-
- -
-
દશમ પ્રકાશ, થઈ શકે તેવી, સર્વજ્ઞની આજ્ઞાને આગળ કરી, તત્વથી (અર્થોનુ) ચિંતન કરવું તે આજ્ઞા ધ્યાન કહેવાય છે. ૮
सर्वज्ञवचनं सूक्ष्म हन्यते यन्न हेतुभिः ।
तदाज्ञारूपमादेयं न मृषाभाषिणो जिनाः ॥९॥ સર્વ કહેલું સૂક્ષ્મ વચન પણું હતું કે યુક્તિએ કરી ખંડિત થતું નથી, તે સર્વજ્ઞનું વચન આજ્ઞારૂપે સ્વીકારવું, કેમકે જિનેશ્વરે અસત્ય બોલતા નથી. તે આજ્ઞારૂપ ધ્યાન કહેવાય છે. ૯
વિવેચન–આત (પ્રમાણિક) પુરુષોનાં વચને, તે આજ્ઞા કહે વાય છે. તે આજ્ઞા આગમ અને હેતુવાદ એમ બે પ્રકારની છે. - બ્દોથી પદાર્થોનું અગીકાર કરવાપણું તે આગમ, અને પ્રમાણાતની સરખામણથી યા મદદથી પદાર્થોની સત્યતા સ્વીકારવી તે હેતુવાદ કહેવાય છે. આ બેઉ નિર્દોષ હેવાથી પ્રમાણું મનાય છેકેમકે જેનું કારણ અને પરિણામ નિર્દોષ હોય તે પ્રમાણ મનાય છે. અર્થાત તેજ પ્રમાણનું લક્ષણ છે. દેષ, રાગ, દ્વેષ, મેહ અને અજ્ઞાન તે અહંતમાં સંભવતાં જ નથી. માટે આવા નિર્દોષ પુરૂષથી પેદા થએલ આગમજ પ્રમાણ હોઈ શકે છે. આ આગમ અંગ ઉપાંગ અને પ્રકરણાદિ જળથી ભરેલ સમુદ્ર જેવું છે તેમજ અનેક અતિશાચિક જ્ઞાનેથી ભરપૂર છે. દુર ભવ્યને મળવું દુર્લભ છે, પણ તેજ ઉત્તમ જીવાને માટે તે સુલભ છે. પદાર્થોના દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય, નિત્ય, અનિત્ય, સ્વસ્વરૂપ, પરસ્વરૂપ, સ૬, અસદુ, એ આદિને સ્થિર ચિત્ત કરી વિચાર કરે તે આજ્ઞાવિચય ધ્યાન કહેવાય છે. તે
અપાયથાનનું સ્વરૂપ रागद्वेषकषायाधैर्जायमानान् विचिंतयेत् ॥ * ત્રાપસ્તાયરિયાનગષ્ય ૨૦ |
જે ધ્યાનમાં રાગ દ્વેષ અને કેધાદિ વિષયેથી ઉત્પન્ન થતાં , કષ્ટોનું ચિતન કરવું, તે અપાયવિચય નામનુ ધ્યાન કહેવાય છે. ૧૦
આ ધ્યાનનું કે વિચારનું ફળ શું? “ ऐहिकामुमिकापायपरिहारपरायणः ॥ ततः प्रतिनिवर्तेत समंतात्पापकर्मणा ॥११॥
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપાય ધ્યાનનું સ્વરૂપ,
૩૩ રાગ દ્વેષાદિથી થતાં કષ્ટોને વિચાર કરવાથી, આ જન્મ તથા ભાવી જન્મમાં થવાનાં અપાય (દુઃખ કો) ને પરિહાર ( ત્યાગ) કરવામાં તત્પર થવાય છે, અને પછી સર્વથા પાપ કર્મોથી નિવૃત્ત થાય છે. માટે શુભ ચા અશુભ દરેક ક્રિયાનું પરિણામ શું આવે છે અને આવશે, તે સંબધી ઘણી બારીકતાથી વિચાર કરવો જોઈએ.) ૧૧.
વિવેચન–જેઓએ જિનેશ્વરના માર્ગને સ્પર્શ કર્યો નથી, પરમાત્મ સ્વરૂપ જાણ્યું નથી અને યતિ માર્ગ (નિવૃત્તિ મા)સંબધી વિચાર પણ કર્યો નથી, તેઓને હજારે જાતનાં કો આવી પડે છે. આ દુનિયાની માયાના મેહમા જેઓનું ચૈતન્ય પરાધીન થઈ ગયું છે, તેવા અજ્ઞ જીએ, શું શું અકાર્યો નથી કર્યો, અને કેવાં કેવાં કષ્ટી નથી પામ્યા? અર્થાત્ સર્વ અકાર્યો કર્યા છે, અને સર્વ જાતનાં દુબેને અનુભવ કર્યો છે. દરેક જીવેએ વિચારવું જોઈએ કે, જે જે
ખે નર્કમાં, તિર્યમાં અને મનુષ્યમાં, અમે પામ્યા છીએ, તેમાં ખરેખર અમારેજ પ્રમાદ છે. અરે સમ્યકત્વ પામ્યા જેવી સ્થિતિ મેળવ્યા છતાં પણું મન, વચન અને કાયાથી કરાયેલાં દુષ્કર્મોથી, અમે અમારે હાથેજ શરીરમાં અગ્નિ સળગાવી દુખી થયા છીએ. હે આત્મન ! મેક્ષમાર્ગ સ્વાધીન છતાં, તે માર્ગને મૂકી દઈ, કુમા
ની શોધમાં પ્રવેશ કરી, તે પોતે જ પોતાના આત્માને કણમાં નાંખે છે. જેમ સુકાળ સુભિક્ષના વખતમાં, અથવા સ્વતંત્ર રાજ્ય મળ્યાં છતાં મૂર્ખલેકે ભિક્ષા માગતા ફરે છે, તેમ મોક્ષમાર્ગ પોતાને સર્વાધીન છતા, મારા જેવા મૂર્ખ જ ભવમા ભમ્યા કરે છે. આ પ્રમાણે પોતાના અને પરના સ બ ધમાં અપાયની પર પરાના કારણે સંબંધી વિચાર કરવો, અને હવેથી સાવધાન થવું તે અપાયરિચય ધ્યાન કહેવાય છે.
વિપાકવિચય થાનનું સ્વરૂપ, प्रतिक्षणसमुद्भतो यत्र कर्मफलोदयः॥ चित्यते चित्ररूपः स विपाकवित्रयोदयः ॥१२॥
ક્ષણ ક્ષણ પ્રત્યે ઉત્પન્ન થતા, કર્મફળના ઉદયને અનેક પ્રકારે વિચાર કરે, તે વિપાકવિચય ધ્યાન કહેવાય છે ૧૨.
મળ્યાં છતાં મૂલે
મૂર્ખ છે
અને પરપરાના કણ
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૪
દશમ પ્રકાશ,
या संपदाहतो या च विपदा नारकात्मनः ॥ एकानपत्रता नत्र पुण्यापुण्यस्य कर्मणः ॥ १३ ॥
તે વિચાર આ પ્રમાણે કરવાને છે કે, જે (ઉચામાં ઉંચી) સંપદા અરિહતની અને (નીચામાં નીચી) વિપદ નારકિના જીવની, તે બેઉ સ્થળે પુણ્ય કર્મનું અને પાપ કર્મનું એક છત્ર રાજ્ય છે. અર્થાત્ પુણ્ય પાપની પ્રબળતા તેજ સુખ દુઃખનું કારણ છે. ૧૩.
વિવેચન–વિપાક એટલે શુભાશુભ કર્મોનું ફળ. આ ફળદ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિ સામગ્રી અનુસાર અનેક પ્રકારે અનુભવાય છે. સ્વાદિષ્ટ ખાદ્યાદિને ભેગ, પુષ્પમાલા, ચંદન, દુકુલ અને આગના પ્રમુખને ઉપભેગ, એ દ્રવ્યોને ગોપગ શુભ છે, તથા સ, શસ્ત્ર, અગ્નિ અને વિષાદિ દ્રવ્યને અનુભવ તે અશુભ છે. સાધમોદિ વિમાન, ઉપવન અને પુષ્પ, ફલાદથી ભરપુર આરામાદિ ક્ષેત્રોનો અનુભવ શુભ છે. અને મશાન, જંગલ, શૂન્ય અરણ્ય એ આદિ ક્ષેત્રોને અનુભવ અશુભ છે. ઘણું ઉષ્ણુ અને ઘણું શીત નહિ તેવા, વસંતઋતુ પ્રમુખકાળનો અનુભવ શુભ છે. તથા ગ્રીમ અને હેમંતાદિ ઋતુ કે જેમાં ઘણે તાપ અને ઘણું ટાઢ પડે છે તે કાળમાં ચાલવું તે અશુભ છે. મનની નિમળતા. આધિ, વ્યાધિ આદિ દુખવજીત અને સંતેષાદિ ભાવોએ સહિત વર્તન, તે શુભભાવ જાણુ. અને કોપ, અહકાર. તથા રદ્ર ધ્યાનાદિકનો અનુભવ તે અશુભ ભાવ જાણવો. ઉત્તમ દેવપણુ, કર્મભૂમિનું મનુષ્યપણું, એ શુભ જાણવું. ભિલ્લાદિ મ્લેચ્છ જાતિમાં મનુષ્યજન્મ, તિર્યંચ અને નારકિ પ્રમુખ અશુભ ભાવે જાણવા દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવને આશ્રયને કર્મોના ક્ષેપશમ, ઉપશમ, કે ક્ષય થાય છે. આ પ્રમાણે દ્રવ્યાદિ સામગ્રીના વેગે પ્રાણિઓને કર્મો પિતપોતાનાં ફળ આપે છે. અર્થાત જીવે પોતપોતાના કરેલ કર્મોને અનુભવ કરે છે. તે કર્મો આઠ પ્રકારનાં છે. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણય. વેદનીય, મેહનીય, આયુષ્ય નામ, ગોત્ર અને અતરાય. જેમ વસ્ત્રાદિના પાટા વડે નેત્ર અવરાઈ શકે છે, તેમ સર્વજ્ઞ સદશ જીવનું જ્ઞાન, જ્ઞાનાવરણીય કર્મરૂપ પાટાથી દબાઈ જાય છે.
મતિ. શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ, આ પાંચ જ્ઞાને * જેનાથી અવરાય છે તેને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહે છે. -
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિપાકરિચય યાનનું સ્વરૂપ, ૩૫. પાંચ પ્રકારની નિદ્રા અને ચાર પ્રકારનાં દર્શને, જેનાથી અવરાય છે તે. દર્શનાવરણીય કર્મનો વિપાક છે. - જેમ કે માણસ રાજાને જોવાની ઈચ્છાવાળો હોય, પણ પ્રતિહારના રેકવાથી રાજાનાં દર્શન ન કરી શકે તમ, આ દર્શનાવર ણય કર્મના ઉદયરૂપ પ્રતિહારના કવાથી, આત્મારૂપ રાજાના દર્શન ન કરી શકે.
મધથી લેપાયેલી મગની ધારાના આસ્વાદ તુલ્ય, સુખદુઃખના અનુભવવાળું વેદનીચ કર્મ છે. ' મદિરાના પાન સરખુ મેહનીય કર્મ છે. જેમ મદિરા પીવાથી, મનુષ્યને કર્તવ્યાકર્તવ્યનું ભાન રહેતું નથી, તેમ મેહનીય કર્મના ઉદયથી સત્યાસત્યનો નિર્ચ થતું નથી, અને ચારિત્ર મેહના ઉદયથી વિરતિના કર્તવ્યમાં આદર થતો નથી.
દેવ, માનવ, તિર્યંચ અને નારક એમ ચાર પ્રકારનું આયુષ્ય છે. પિોતપોતાના જન્મમાં (નિમાં) જીને રાખવા માટે આયુષ્ય એક બેડી તલ્ય છે. ગતિ જાત્યાદિની વિચિત્રતા કરનાર, ચિતારા સમાન, નામ કર્મનો વિપાક આ શરીરમાં જીને હોય છે.
વૃતના અને મદિરાના ભાંડેને બનાવનાર કુંભારની માફક, ઉચ્ચ, નીચ શેત્ર કર્મના વિપાકે, ઉચ્ચ, નીચ ગોત્રોમાં જન્મવું પડે છે. તે ગોત્રકમેન વિપાક કહેવાય છે.
જે બાધતાથી દાનાદિ લબ્ધિઓને લાભ જીને મળતું નથી તે અ તરાયકર્મ ભંડારી સમાન છે ( આ પ્રમાણે મૂલ કમની પ્રકૃતિઓના અનેક વિપાકને ભિન્ન ભિન્ન વિચારતાં, વિપાકવિચય નામનું ધર્મધ્યાન કહેવાય છે.
સંસ્થાના વિચધ્યાન, अनायतस्य लोकस्य स्थित्युपत्तिव्ययात्मनः । आकृति चिंतयेद्यत्र संस्थानविचयः स तु ॥१४॥
ઉત્પન્ન થવું, સ્થીર રહેવું, અને વિનાશ પામવુ એ સ્વરૂપ વાળા અનાદિ અનંત લોકની આકૃતિનું જે ધ્યાનમાં ચિ તન કરવું તે સંસ્થાન વિચય ધર્મધ્યાન કહેવાય છે. ૧૪.
વિવેચન—આ દુનિયાના કોઈ પણ પદાર્થનો દ્રવ્યથી નાશ થતજ નથી. તેના પર્યાય બદલાયા કરે છે, એટલે તે દ્રવ્ય પ્રક
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
દશમ પ્રકાશ
કૃતિને મૂકી, ખી આકૃતિમાં ગોઠવાઈ ગયું; પણ તેથી મૂળ દ્રવ્યના નાશ થાય છે એમ તો નજ કહી શકાય. દાખલા તરીકે એક લાંખુ લાકડું છે, તેની પેટી મનાવી. પેટી બની એટલે, લાકડાની જે લાંખી આકૃતિ હતી, તેના નાશ થયા. પેટીની ઉત્પત્તિ થઈ અને લાકડું દ્રવ્ય તે તા પેટી બની તેાપણુ કાયમજ રહ્યું. આમ પેટીની ઉત્પત્તિ, લાંમા લાકડાની આકૃતિને નાશ અને લાકડાપણાના દ્રવ્યનું કાયમ રહેવાપણું; એમ એક વસ્તુ ત્રણ પ્રકારે અને છે. તેવીજ રીતે આ દુનિયાની સર્વ વસ્તુઓમાં અન્યા કરે છે, માટેજ વસ્તુતઃ દ્રબ્યાના નાશ નથી. ઉપર કહેવામાં આવ્યું છે કે લેદુનિયાઅનાદિ, અનંત છે, આદિ અંત વિનાની છે. એને એજ આશય છે કે, દરેક વસ્તુઓમાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને નાશ એ ત્રણે અદલાયા કરે છે અને તેથી કાઇ વસ્તુની સર્વથા આદિ (ઉત્પત્તિ) અને સર્વથા વિનાશ કહી શકાયજ નહિ આ ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વ્યયરૂપ લેાકની આકૃતિનુ એટલે તેમાં રહેલ પદાર્થનું ચિંતન કરવું અને પરવસ્તુથી આત્મ દ્રવ્યને બ્યાવૃત્ત કરી, તેમાં નિમગ્ન થવું તે, સસ્થાન વિચય ધમ ધ્યાન કહેવાય છે.
લાક ધ્યાનનું ફળ,
नानाद्रव्यगतानं तपर्याय परिवर्तनात् ।
सदासक्तं मनो नैव रागाद्याकुलतां व्रजेत् ॥ १५ ॥ આ લેાક સ્વરૂપના વિચાર કરવાથી શું ફાયદો થાય? આમ શકા કરનારને ઉત્તર આપે છે કે, અનેક દ્રવ્યેામાં રહેલા અનંત પર્યાયાને પરાવર્તન કરવાથી (દ્રવ્યગત પર્યાયના સઅંધમાં વિચાર કરવાથી ) નિરંતર તેમાં આસક્ત થયેલ મન, રાગાદિ આકુળતા પામતું નથી. ૧૫:
વિવેચન—દ્રવ્યના ઉત્પત્તિ; સ્થીતિ અને અને ધ સમધિ વિચાર કરતાં વૈરાગ્યેાત્પત્તિ પણ સંભવે છે. કાઈ પણ દ્રવ્યની આકૃતિ ઉપર મહ યા રાગ હાય તો, તરતજ તેના ભાવિ વિનાશ ઉપર ષ્ટિ કરતાં મમત્વ આ થાય છે. એક આકૃતિના વિનાશથી શાક થઇ આવ્યે હાય ત્યારે શ્રીજી માજી ઉપર તેની સ્થીતિની હૈયાતી છે. આ વિચાર આવતાં, શાકમાં ફેરફાર અવશ્ય
*
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૭
લેક દયાનનું ફળ થઈ શકે છે. ત્યારે ઉત્પત્તિ, સ્થીતિ અને લયના ત્રણે ભાગે ઉ. પર દષ્ટિ રાખનારને હર્ષ કે શેક, રાગ કે દ્વેષ, એ માંહીલું કઈ પરાભવ કરી શકતું નથી, કારણકે શરૂઆતથી જ તેની દૃષ્ટિ ત્રણે ભાગો ઉપર સરખી રહેલી છે. એ આદિ અનેક ફાયદાઓ લોકના કે દ્રવ્યના વિચારથી થાય છે.
धर्मध्याने भवेद्भावः क्षायोपशमिकादिकः । लेश्याः क्रमविशुद्धाः स्युः पीतपासिताः पुनः॥१६॥
ધર્મધ્યાનમાં લાપશમિ: આદિ ભાવ હોય છે અને જેમ જેમ તે આગળ વધતું જાય તેમ તેમ અનુક્રમે પીત, પદ્મ અને શુકલેશ્યા વિશુદ્ધ વિશુદ્ધ હોય છે. ૧૬.
કથાનનું ફળ अस्मिन्नितांतवैराग्यव्यतिषंगतरंगिते। जायते देहिनां सौख्यं स्वसंवेद्यमतींद्रियं ॥१७॥
આ ચાર પ્રકારનાં ધ્યાનમાં, અત્યંત વૈરાગ્ય રસના સંગથી તરંગિત થએલા ગીઓને, પોતે અનુભવ કરી શકે તેવું અતીં. દ્રિય (ઈદ્રિયોના વિષય વિનાનું) આત્મિક સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
ધમ ધ્યાનનું પારલૌકિક ફળ. त्यक्तसंगास्तनुं त्यक्त्वा धर्मध्यानेन योगिनः । ग्रेवयकादिस्वर्गेप भवंति त्रिदशोत्तमाः॥१८॥ महामहिमसौभाग्यं शरच्चंद्रनिभंप्रभ । माप्नुवंति वपुस्तत्र स्वगभूषांवरभूषितं ॥ १९ ॥ विशिष्टवीर्यबोधाढय कामार्तिज्वरबर्जितं । निरंतरायं सेवंते सुखं चाऽनुपम चिरं ॥ २०॥ इच्छासंपन्नसर्वार्थमनोहारिसुखामृतं । निर्विनमुपभुजाना गतं जन्म न जानते ॥२१॥ સર્વ સંગેનો ત્યાગ કરી, ધર્મધ્યાનમાં શરીરને ત્યાગ કરનારગીઓ, રૈવેયક આદિ સ્વર્ગોમા, ઉત્તમ દેવોપણે ઉત્પન્ન થયા છે. ત્યાં મહાન મહિમા, મહાન સૈભાગ્ય, શરદુ ઋતુનાં ચંદની પ્રભા
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
દામ પ્રકાશ,
સમાન પુષ્પમાલા, આભૂષણ અને વસ્ત્રોથી વિભૂષિત શરીર પામે છે. અને વિશિષ્ટ વીર્ય તથા જ્ઞાનયુક્ત, કામની પીડારૂપ જવર વિનાનું, ઉપમા રહિત અને અંતરાય વિનાનું સુખ ઘણું કાળ ભોગવે છે. ઈચ્છા થતાં જ સર્વ પદાર્થોની પ્રાપ્તિ થાય છે. આજ કારણથી મનને આનંદ આપનાર સુખરૂપ અમૃતને વિન રહિત ભેગવતાં કેટલેક કાળ ગોતે પણ તેઓ જાણતા નથી. ૧૮, ૧૯, ૨૦, ૨૧.
વિવેચન ધ્યાનની પરાકાષ્ટાએ નહિ પહેલા સંસ્કારી ગીએને, બાકી રહેલ કર્મો ખપાવવા દેવાદિક નિમાં જન્મ લેવા પડે છે. ત્યાં પૂર્વજન્મના સંસ્કારવાળા હોવાથી, પિતાની જાગતી ભૂલાતી નથી, પણ પુણ્યની પ્રબળતાથી અનેક ઉત્તમ વિષયે મળી આવે છે, તેને અનુભવ કરી પાછા જન્મમાં આવે છે.
તેજ બતાવે છે. दिव्यभोगावसाने च च्युत्वा त्रिदिवतस्ततः। उत्तमेन शरीरेणावतरंति महोतले ॥ २२ ॥ दिव्यवंशे समुत्पन्ना नित्योत्सवमनोरमान् । मुंजते विविधान् भोगानखंडितमनोरयाः॥२३॥ ततो विवेकमाश्रित्य विरज्याशेषभोगतः। ध्यानेन ध्वस्तकर्माणः प्रयांति पदमव्ययं ॥ २४ ॥ *
ત્રિમિશિપ . દેવ સંબધી ભગ પૂર્ણ થવા પછી, તે દેવસ્થી દિવ્ય દેહનો ત્યાગ કરી, પૃથ્વીતલ ઉપર ઉત્તમ શરીરે જન્મ લે છે
જ્યાં નિરંતર મનહર ઉત્સ થઈ રહ્યા છે તેવા દિવ્ય વંશમાં ઉત્પન્ન થઈ, અતિ મને રથવાળા, તેઓ વિવિધ પ્રકારના ભેંગેને ઉપભેગ કરે છે. પછી વિવેકનો આશ્રય કરી, દુનિયાના અશેષ ભેગથી વિરક્ત થઇ, ધ્યાન દ્વારા સર્વ કર્મોને નાશ કરી, અવ્યય પદ પ્રાપ્ત કરે છે. ૨૨, ૨૩, ૨૪. .
॥ इति श्री आचार्य हेमचंद्र विरचिते योगशास्त्र मुनि श्री - અવિનાના વારા ચરાજી . ,
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ एकादशः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥
शुक्ल ध्यानम्. स्वर्गापवर्गहेतुर्व मध्यानमिति कीर्तितं यावत् । अपवर्गैकनिदानं शुक्लमनः कीर्त्यते ध्यानम् ॥ १ ॥
પ્રથમ સ્વર્ગ અને (પરંપરાએ) મેાક્ષના કારણભૂત ધર્મધ્યાનનું સ્વરૂપ કહ્યુ. હવે માક્ષના એક ખરેખર કારણરૂપ શુક્લધ્યાનનું સ્વરૂપ કહીએ છીએ. ૧.
-
શુકલ ધ્યાનના અધિક'રી કાણુ ? इदमादिमनंहनना एवालं पूर्ववेदिनः कर्त्तुम् ॥ स्थिरतां न यागि वित्तं कथमपि यत्स्वसत्त्वानां ॥ २ ॥ આ શુક્લષ્ઠાન કરવાને, પહેલા વજ્ર રૂષભનારાચ સ ઘેણુવાળા અને પૂર્વધરા (પૂર્વના જ્ઞાનના જાણકાર) જ- સમર્થ છે. કેમકે અલ્પ સત્ત્વવાળા પ્રાણિઓનાં મન, કાઈ પણ પ્રકારે (શુક્લ ધ્યાનને લાયક) સ્થિરતા પામી શકતાં નથી ૨.
શુક્લાનને યાગ્ય
.
धत्ते न खलु स्वास्थ्यं व्याकुलितं तनुमनां मनो विपयैः । शुक्लथ्याने तस्मान्नास्त्यधिकारोऽल्पसा रागाम ॥ ३ ॥
વિષયાએ વ્યાકુળ થએલાં મનુષ્યેાનાં મન, સ્થિરતા ધારણ કરી શકતાં નથી. આજ કારણથી અલ્પ સત્ત્વવાળા જીવાને શુકલધ્યાન ધ્યાવામાં અધિકાર નથી. ૩.
વિવેચન—પાચ ઇન્દ્રેચાના વિષયેાથી વ્યાકુળ થએલાં મને સ્વસ્થ થતાં નથી. આજ હેતુ ધમ ધ્યાનને પણ લાગુ પડે છે. તથાપિ ધર્મ ધ્યાન, શુક્લધ્યાનની અપેક્ષાએ ઉજવળતામાં અને સ્વછતામાં ણ મંદ હાય છે અને તે ખરેખર શુદ્ધ આત્મિકજ નથી. ૧ વજૂની સાક હાડકાંગ્માની મજમુનાવાળુ શરીર
/
*
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૦
એકાદરા પ્રકાશ,
જે શુદ્ધ આત્મિકજ ધર્મધ્યાન હોય તે, દેવાદિ ગતિ પ્રાપ્ત થવી ન જોઈએ. આથીજ સમજી શકાય છે કે, ઈદ્રિય વિષયેની વ્યાકુળતાની શાંતિ, ધર્મધ્યાનમાં જે પ્રકારની હોય છે, તેનાથી ઘણાજ વિશેષ પ્રકારે શાંતિ, શુક્લધ્યાનમાં જોઈએ. અને આવી શાંતિવાળા છો હોય તો, તે શુક્લધ્યાનના અધિકારી થઈ શકે છે. શુક્લધ્યાનમાં જે પ્રકારની શાંતિ જોઈએ તે એવી હોવી જોઈએ કે, ધ્યાનમાં તેના શરીરને કઈ છેદે, ભેદે, હણે, કે બાળે, તોપણ પિતે તટસ્થ દષ્ટા હોય તેમ રહ્યા કરે. તેમજ વૃષ્ટિ, શીત, વાત અને તાપાદિ દુખે કરી કપે પણ નહિ. વળી તે ધ્યાનમાં હોય ત્યારે દેખવું, સાંભળવું, સુંઘવું કે સ્પર્શવું તેની કોઈ પણ ખબર ન પડે અને જાણે પાષા ણની ઘડેલી મૂર્તિ હોય તેમ સ્થિરતાપૂર્વક ધ્યાનમાં મગ્ન રહે. આવી સ્થિરતા અલ્પ સત્ત્વવાળાને ન હાય માટે તે અધિકારી નથી. ૩
(આંહી શિષ્ય શંકા કરે છે કે પૂર્વ ધરે અને વજીરૂષભનારાચ સંઘયણવાળા જ છે જે શુધ્યાનના અધિકારી છે. તે હમણાનાં સેવાર્ત (છેલ્લા) સંઘેણુવાળા જી આગળ તે ધ્યાનના સ્વરૂપને કહેવાની શી જરૂર છે? આચાર્ય શ્રી ઉત્તર આપે છે.)
अनवच्छित्याम्नायः समागतोऽस्येति कीर्यतेऽस्माभिः। दुष्करमप्याधुनिकैः शुक्लध्यानं यथाशास्त्रम् ॥ ४॥
જુઓ કે, જેવી રીતે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે તેવી રીતે, શુકલ ધ્યાન ધ્યાવવું એ અત્યારના જીવો માટે દુષ્કર છે, તથાપિ આ શુક્લધ્યાનના સબ ધમાં પરંપરાએ જે આમ્નાય ચાલ્યો આવ્યા છે અથત પરંપરાએ શુકલધ્યાનનું જે સ્વરૂપ ચાલ્યું આવ્યું છે તે, વિચ્છેદ ન જાય માટે તે પ્રમાણે હું કહું છું. ૪.
શુક્લધ્યાનના ભેદે કહે છે, ज्ञेयं नानात्वश्रतविचारमेक्यश्रतविचारं च। सूक्ष्मक्रियमुत्सन्नक्रियमिति भेदैश्चतुर्धा तत् ।। ५॥
પૃથકત્વશ્રુત વિચાર ૧, અપૃથકત્વશ્રુત અવિચાર - ૨, સૂમક્રિયા અપ્રતિપાતિ ૩, ઉચ્છિન્નક્યિા અનિવૃત્તિ ૪, એમ ચાર ભેદે કરી તે શુકલધ્યાન જાણવું. ૫.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુકલધ્યાનના ભેદ કહે છે,
૩૩.
પ
શુક્લધ્યાનને પહેલો ભેદ, एकत्र पर्ययाणां विविधनयानुसरणं श्रुताद् द्रव्ये । अर्थव्यंजनयोगांतरेष संक्रमणयुक्तमायं तत् ॥ ६॥ એક પરમાવાદિદ્રવ્યમાં ઉત્પાદ, સ્થિતિ, વિલય અને મૂર્ત ત્યાદિ પયાનું, દ્રવ્યાર્થિક, પર્યાયાર્થિક નયેએ કરી, પૂર્વ ગત શુતાનુસારે ચિંતન કરવું. તે ચિંતન દ્રવ્ય, શબ્દ તથા મન, વચન, કાયાના ચગાંતરમાં સંક્રમણરૂપ હોવું જોઈએ. જેમકે એક દ્રવ્યના ચિ નથી તેના શબ્દના ચિતન ઉપર આવવું. શબ્દ ચિંતનથી દ્રવ્ય ઉપર આવવું, મનેયેગથી કાયયેગના ચિંતનમાં યા વાયેગના ચિતનમાં, એમ કાયાગથી મનેગે યા વાગચાગે સંક્રમણ કરવું. તે શુક્લધ્યાનને પ્રથમ ભેદ છે. ૬.
વિવેચન–આંહી કોઈ શંકા કરે કે, અર્થ, વ્યંજન, અને ગાંતરોમાં, સંક્રમણ કરવાથી મનની સ્થિરતા કેવી રીતે કહી શકાય અને સ્થિરતા વિના ધ્યાન કેમ કહેવાય તેને ઉત્તર એ છે કે, એક દ્રવ્યના સબંધમાં સ્થિરતા હોવાથી ધ્યાન કહી શકાય છે.
બીજા ભેદનું સ્વરૂપ एवं श्रुतानुसारादेकत्ववितर्कमेकपर्याये । अथव्यंजनयोगांतरेष्व संक्रमणमन्यत्त ॥ પૂર્વના જાણુ મનુષ્ય માટે પૂર્વગત શ્રુતાનુસારે, અને જેને પૂર્વનું જ્ઞાન ન હોય તેને અન્યમ્રતાનુસારે, અર્થ, વ્યંજન, ગાંતરેને વિષે અસંક્રમણરૂપ, એક પર્યાય વિષયિક ધ્યાન તે એકત્વ વિતર્ક નામના શુકલ ધ્યાનને બીજો ભેદ છે. ૭.
ત્રીજા ભેદનું સ્વરૂપ निर्वाणगमनसमये केवलिनो वादरनिरुद्धयोगस्य । सूक्ष्मक्रियामविपाति तृतीयं कीर्तितं शुलम् ॥८॥
મોક્ષગમનના અવસરે કેવલિને મન, વચન, કાયાના (બાદર) રોગનું કર્યું, તે સૂક્ષ્મ કિયા અપ્રતિપાતિ ત્રીજું શુકલધ્યાન છે.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફિર
એૌદશ પ્રકાશ
પી શકો છો તે અક્ષર
ચાર ભેર
જો
ચોથા ભેદનું સ્વરૂપ, केवलिनः शैलेशीगनस्य शलबदकंपनीयस्य । उत्सन्नक्रियमानपाति तुरीयं परमशुल्लम ॥२॥ પહાડની માફક અકંપનીય, શૈલેશીકરણમાં રહેલા કેવલીને, ઉત્સન્નક્રિયા અપ્રતિપાતિ, શુકલધ્યાનનો ચોથે ભેદ હોય છે. ૯.
વિવેચન–આ શુક્લધ્યાન સબંધી અત્યારે કાંઈક પણ વિશેષ જાણવું.તે મને અશકય લાગે છે. અત્યારના મુનિગણને સંપ્રદાય, ધ્યાન સંબંધી એટલે બધે પશ્ચાત છે કે, તેથી ચાલતા સંપ્રદાયથી વિશેષ જાણવાનું મને કાંઈ બન્યું નથી એથી જોઈએ તે અક્ષરાથી પણ શુકલધ્યાન સ બ ધી હું લખી શક્યો નથી. ૯,
ચાર ભેટમાં વેગની સંખ્યા त्रियोगभाजामायं स्यादरमयोगानाम् । तनुयोगिनां वतीयं निर्योगाणां चतुर्थ तु ॥१०॥ ત્રણ ચોગની પ્રવૃત્તિવાળા ગીમાં પહેલે ગુલબાનનો ભેદ હોય. અનાદિ એક યોગની પ્રવૃત્તિવાળામાં બીજો શુક્લધ્યાનો ભેદ હોય. સૂક્ષમ શરીરના ગવાળાને ત્રીજો ભેદ હોય, અને યોગરહિતને શુકલધ્યાનને ચોથો ભેદ હોય ૧૦
( કેવલીને શકલાનના ત્રીજા, ચોથા ભેદમાં મન ન હોવાથી ધ્યાન કેમ સ ભવે છે તેને ઉત્તર આપે છે.)
छपस्थितस्य यदन् मनः स्थिरं ध्यानमुच्यते तज्ज्ञः। निश्चलमंग तद्वत् केलिनां कीर्तितं ध्यानम् ॥ ११ ॥
જેમ જ્ઞાની પુરૂષે, છ ને મનની સ્થિરતાને ધ્યાન કહે છે, તેમ કેવલિઓને, અંગની નિશ્ચલતા તેજ ધ્યાન કહેલું છે. ૧૧.
(કેવલીને શુકલધ્યાનના ચોથા ભેદમાં કાય રોગ નથી તે ત્યા કેવી રીતે ધ્યાન કહી શકાય? તેને ઉત્તર આપે છે.)
पूर्वाभ्यासाजीवोपयोगतः कर्मजरणहेनोर्वा। शब्दार्थवहुत्वाद्वा जिनवचनाद्वाप्य योगिनो ध्यानम् ॥१२॥ પૂર્વના અભ્યાસથી, જીવના ઉપયોગથી, કર્મનિર્જરા થાય છે તે કારણથી, અથવા શબ્દાર્થની બહુલતાથી, અથવા જિનેશ્વરના વચનથી, 5 આ અગીઓને ધ્યાન કહી શકાય છે. ૧૨
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુકલધ્યાન કાને કહ્યું છે.
શુકલધ્યાન કાને હોય છે ?
!
आये श्रुनावलंबन पूर्व पूर्वनार्थ संबंधात् ! पूर्वराणां उमस्ययोगिनां मायशो ध्याने ॥ १३ ॥ આદિના પહેલા બે કુલધ્યાનના ભેદો પૂર્વધર છાસ્થ ચેાગીને કૃતજ્ઞાનના અવલ બનથી પૂર્વ શ્રુતાના સબંધવાળા પ્રાય: હાય. ૧૩.
વિવેચન—પ્રાય: કહેવાનેા એ મતલબ છે કે, પૂધોનેજ શુકલધ્યાન દાય અને બીન્તને ન ચાય તેમ નથી, પણુ પૂર્વધર સિવાધનાને પણ શુકલધ્યાન હોય છે. જેમ કે માદેવાજી, માસતુષ સાધુ, વિગેરે મહાશયાને કાંઇ પૂર્વનાં જ્ઞાન નહાતા, છતા કેવલજ્ઞાન થયેલુ છે. માટે લધ્યાન લાવવા માટે પૂર્વનાં જ્ઞાન જોઇએ તે
એકાત નથી.
सावनविते द्वे त्वंनिमे समुद्दिष्टे । निर्मल केवलरष्टिज्ञानानां क्षीणदोषाणां ॥ १४ ॥
૩૩૩
સર્વ દોષરહિત, નિર્મલ કેવલ દર્શીન અને કેવલ જ્ઞાનવાળા ચેાગીને સર્વ આલ અન વિનાનાં છેલ્લાં બે ધ્યાનેા હેલા છે. ૧૪.
પેહેલાં બે શુકલધ્યાનના આલેખનના ક્રમ, तत्र श्रुताद् गृहीत्वैकमर्थमर्थाद् व्रजेच्छन्दं । शब्दान्पुनरप्यर्थं योगाद्योगां नरं च सुधीः ॥ १५ ॥ શ્રુતજ્ઞાનમાંથી કોઇ એક અર્થ લઇને, અર્થથી શબ્દના વિચારમાં આવવુ, શબ્દથી ફરી પણ અર્થ મા આવવુ. તેવીજ રીતે શુદ્ધિમાનાએ એક ચેાગથી કોઇ એક ચેાગાંતરમાં આવવુ. ૧૬.
संत्रागत्य ऽविलं चिनमर्थमभृतिषु यथा किल ध्यानी ॥ व्यावर्तने स्वयंमसौ पुनरपि तेन प्रकारेण ॥ १६ ॥ જે પ્રકારે ધ્યાની વિલંગ વિના કિમાં રાવણ કરે છે તેજ પ્રકારે કરી પણ ત્યાંથી પાતે પાશ સર છે, ૧૬, इति नानात्वे निशिताभ्याराः संजायते यदा गोगी आविर्भूतात्मगुणन्तदेकाया भयेोगः ।। १७ ।
આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારના વહાણ બાશવા થાય છે ત્યારે, çIK - શૂટ થતા જીલ
લાયક થાય છૅ. ૧૭,
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના
૩૩૪
એકાદશ પ્રકાશ उत्पादस्थिनिभंगादिपर्यायाणां यदैकयोगः सन् । ध्यायति पर्ययमेकं तत्स्यादेकत्वमविचारं ॥ १८ ॥
એક પેગવાળ થઈ ઉત્પાદ, સ્થિતિ અને વ્યયાદિ પર્યા તેના એક પર્યાયનું ધ્યાન કરે તે એક અવિચાર ધ્યાન કહેવાય. ૧૮. त्रिजगद्विषयं ध्यानादणुसंस्थं धारयेत् क्रमेण मनः । । विषमिव सौगगतं मंत्रबलान्मांत्रिको दशे ॥१९॥ આખા શરીરમાં વ્યાપ્ત થએલા વિષને જેમ મંત્રના બળથી મંત્રાદિ દંશમાં લાવી મૂકે છે, તેમ ત્રણ જગના વિષયવાળા મનને, ધ્યાને કરી અણુ (પરમાણુ) ઉપર યોગીઓએ ધારણ કરવું. ૧૯
अपसारितेंधनभर शेषस्तोकेंधनोऽनलो ज्वलितः। तस्मादपनीतो वा निर्वाति यथा मनस्तदत ॥ २०॥ લાકડાઓ ન નાંખવાથી, અથવા અગ્નિમાંથી લાકડાં ખેંચી લેવાથી, બાકીનાં થોડાં ઈધણુવાળ બળતો અગ્નિ બુઝાઈ જાય છે, તેની માફક મનને પણ વિષયરૂપ લાકડાં ન મળવાથી પિતાની મેળે શાંત થઈ જાય છે. ૨૦
શુક્લધ્યાનના બીજા ભેદનું ફળ. ज्वलति ततश्च ध्यानज्वलने भृशमुज्ज्वले यतींद्रस्य । निखिलानि विलीयंते क्षणमात्राद् घातिकर्माणि ॥ २१ ॥ પછી ધ્યાનરૂપ અગ્નિ, અત્યંત ઉટપણે પ્રજવલવાથી ચગીદ્રના સર્વ ઘાર્તિક ક્ષણ માત્રમાં નાશ પામે છે. ૨૧.
તે ઘાતિક બતાવે છે. ज्ञानावरणीय दृष्ट्यावरणीयं च मोहनीयं च । विलयं प्रयांति सहसा सहांवरायेण कर्माणि ॥ २२॥ જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેહનીય, તે ત્રણે ચોથા અંતરાય કર્મની સાથે અકસ્માત્ વિલય થઈ જાય છે. ૨૨.
ઘાતિના ક્ષયથી થતું ફળसंपाप्य केवलज्ञानदर्शने दुर्लभे ततो योगी। जानाति पश्यति तथा लोकालोकं यथावस्थं ॥ २३॥
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુકલધ્યાન કેને કહે છે,
૩૩૫ ઘાતિકર્મના ક્ષય થવાથી, યેગી દુખે પામી શકાય તેવાં કેવલજ્ઞાન અને કેવળદશ ન પામી યથાવસ્થિત લોકલકને જાણે છે અને જુવે છે. ૨૩.
देवस्तदा स भगवान् सर्वशः सर्वदश्यनंतगुणः । विहरत्यवनीवलयं सुरासुरनरोरगैः प्रणतः ॥ २४ ॥ કેવલજ્ઞાન પામવા પછી સર્વજ્ઞ, સર્વદશી, અનંત ગુણવાન, સુર, અસુર, મનુષ્ય અને નાગે દ્રાદિથી પ્રણામ કરાતા, તે ભગવાન પૃથ્વીતળ ઉપર (દનિયાના ને) બોધ કરવા માટે વિચરે છે. ૨૪.
वाग्ज्योत्स्नयाखिलान्यपि विबोधयंति भव्यजंतुकुमुदानि । उन्मूलयति क्षणतो मिथ्यात्वं द्रव्यभावगतं ॥२५॥
વળી વચનરૂપ ચંદ્રની ચાંદનીએ કરી, સમગ્ર ભવ્ય જીવ રૂપ કુસુદને (ચંદ્રવિકાશી કમળાને) બોધિત કરે છે, અને તેઓની અંદર રહેલા દ્રવ્ય, ભાવ, મિથ્યાત્વને (અધકારને) ક્ષણ માત્રમાં મૂળથી કાઢી નાંખે છે. ર૫.
तन्नामग्रहमात्रादनादिसंसारसंभवं दुःखम् । भन्यात्मनामशेष परिक्षयं याति सहसैव ॥२६॥ તે સર્વજ્ઞ તીર્થંકરનું ફક્ત નામ ગ્રહણ કરવાથી, ભવ્ય જીવોનાં અનાદિ સંસારથી ઉત્પન્ન થએલાં સમગ્ર દુઃખો સહસા નાશ પામે છે. • अपि कोटीशतसंख्याः समुपासितुमागताः सुरनराद्याः । क्षेत्रे योजनमात्रे मांति तदास्य प्रभावेण ॥ २७ ॥
તે પરમેશ્વરની ઉપાસના કરવા માટે સેંકડે કોડ ગમે આવેલા દેવ મનુષ્યાદિ, એક જન માત્ર ક્ષેત્રમાં તેના પ્રભાવથી સમાઈ શકે છે. ૨૭.
त्रिदिवौकसो मनुष्यास्तियंचोऽन्येप्यमुष्य बुध्यते ।। निजनिजभाषानुगतं वचनं धर्मावबोधकरं ।। २८ ॥
ધર્મબોધ કરવાવાળાં આ પરમેશ્વરનાં વચનોને, દેવો, મનુ, તિર્યંચા જનાવરે) અને બીજાઓ પણ પિતા પોતાની ભાષામાં સમજી શકે છે. ૨૮.
आयोजनशवमुग्रा रोगा शाम्यति तत्समावेण ॥ उदयिनि शीतमरीचाविव तापरुजः सिते. परितः ॥ २९॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
એકાદશ પ્રકાશ,
જે સ્થળે તીર્થકરે વિહાર કરતા હોય તે સ્થળની ચારે બાજુ તેમના પ્રભાવથી સે જન પ્રમાણે પૃથ્વીમાં, ઉદ્ય (મોટા) - જેમ ચંદ્રના ઉદયથી તાપ શાંત થાય છે, તેમ શાંત થઈ જાય છે. ર૯.
मारीतिदुर्भिक्षाऽतिवृष्टयनादृष्टिडमरवैराणि ॥ न भवत्यस्मिन् विहरति सहस्ररश्मौ नमांसोव ॥ ३०॥
આ ભગવાન્ પૃથ્વીતળ ઉપર વિચરતા ત્યાં, જેમ સૂર્ય છતાં અંધકાર ન હોય તેમ મરકી, દુકાળ, ઘણું વૃષ્ટિ, સર્વથા વૃષ્ટિ ન થવી, ચુદ્ધ, અને વેર આદિ ઉપદ્રવ હોતા નથી. ૩૦ मार्तडमंडलश्रीविडंवि भामंडलं विभोः परितः। आविर्भवत्यनुवपुः प्रकाशयन् सर्वतोऽपि दिशः ॥३१॥
સૂર્ય મંડળની શેભાને વિડંબના પમાડે તેવું, સર્વ બાજુ દિશાઓને પ્રકાશિત કરતું, ભામંડળ ભગવાનના શરીરની પાછળ પ્રગટ થાય છે. ૩૧.
संचारयति विकचान्यनुपादन्यासमाशु कमलानि । भगवति विहरति तस्मिन् कल्याणीभक्तयो देवाः ॥ ३२॥
તે ભગવાન જ્યારે પૃથ્વીતળ ઉપર વિચરે છે ત્યારે ઉત્તમ ભક્તિવાળા દેવ, પગલે પગલે (સુવર્ણના) કમળ પગ મુકવા માટે તત્કાળ સચારે છે (સ્થાપન કરે છે) ૩૨. .
વાતિ મા કલ ચત્યgષ્ય રામનાથ ... तरवोऽपि नर्मति भवंत्यधोमुखाः कंटकाश्च तदा ॥ ३३॥
તથા પવન અનુકૂળ વાય છે. ભગવાનને જ બુક, ચાસ, નકુંલાદિ) શકુન દક્ષિણાવર્ત જમણાં હોય છે. (અથવા પંખીઓ પ્રદક્ષિણા આપે છે) વૃક્ષો પણ નમે છે, અને કાંટાઓનાં સુખ નીચાં (ઉધાં) થાય છે. ૩૩. '
आरक्तरल्लयोऽशोकपादपः स्मेरकुसुमगंधादयः। मनस्तुतिरिव मधुकरविस्तैर्विलसत्युपरि तस्य ॥ ३४॥
લાલ પવાળે, વિકસ્વર અને સુગંધથી વ્યાપ્ત પુખેવાળ, તથા મધુકર (બ્રમર) ના શબ્દોએ કરી જાણે સ્તુતિ કરાતા હોય તે, અશેક વૃક્ષ ધર્મદેશના આપવાના અવસરે તે પ્રભુના ઉપર @સી શેલી રહે છે. ૩૪. '
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતિકર્મના ક્ષયથી થતું ફળ पडपि समकालमृतवो भगवंत ते तदोपतिष्ठते । स्मरसाहायककरणे प्रायश्चित्तं ग्रहीतुमिव ॥ ३५ ॥
એ અવસરે કામદેવને સહાય કરવાનું જાણે પ્રાયશ્ચિત લેવા માટે આવી હોય તેમ એકી કાળે છએ ઋતુએ ભગવાનની
પ્રાપ્ત થાય છે. ૩૫. अस्य पुरस्नान्निनदन् विजृभते दुंदुभिर्नभसि तारं । कुर्वाणो निर्वाणयाणकल्याणमिव सद्यः॥३६॥
આ ભગવાનની આગળ તાર સ્વરે નાદ કરતો દેવદુંદુભિ, જાણે તત્કાળ કલ્યાણકારી મોક્ષમાર્ગના પ્રમાણને કરતે સૂચવત) હાય તેમ શોભી રહ્યો છે. ૩૬.
पंचापि चेद्रियार्थाः क्षणान्मनोज्ञीभवंति तदुपाते । को वा न गुणोत्कर्ष सविर्धी महनामवाप्नोति ॥ ३७॥
તે ભગવાનની પાસે પાંચે ઈદ્રિયોના અર્થો, ક્ષણવારમાં મનોજ્ઞ થાય છે અથવા મહા પુરૂની સેબતથી (સામિપ્રતાથી) કીરણ ગુણને ઉત્કર્ષ ન પામે? અથાત્ સર્વ પામે ૩૭.
अस्य नखरोमाणि च वर्धिष्णून्यपि नेह प्रवर्धते । વિરારંજિન દર મોતના ૨૮ છે
સેકડે ગમે ભવોના સંચિત કરેલાં કર્મોને નાશ થયેલો જોઈને, ભય પામ્યાં હોય તેમ વૃદ્ધિ પામવાના સ્વભાવવાળા પણ આ પ્રભુના નખ અને રામ વૃદ્ધિ પામતા નથી. ૩૮
शमयति तदभ्यणे रजांसि गंधजलवृष्टिभिर्देवाः । उन्निद्रकुसुमदृष्टिभिरशेषतः सुरमयति भुवम् ॥३९॥
તે પ્રભુની પાસે સુગધ જલની વૃષ્ટિ કરવે કરી, દેવે ધૂળને શાંત કરે છે અને વિકસ્વર પુષ્પ વૃષ્ટિએ કરી નજીકની સર્વ ભૂમિને સુગંધિત કરે છે. ૩૯
छत्रत्रयी पवित्रा विभोरुपरि भक्तितस्त्रिदशराजैः। गंगास्रोतस्त्रिनयीव धार्यते मंडलीकृत्य ॥ ४० ॥
સ્વામિના ઉપર ઇદ્રો ભક્તિથી ગગા નદીના ત્રણ પ્રવાહની માફક, પવિત્ર, ગેળાકાર, ત્રણ છત્રોને ધારણ કરે છે.
अयमेक एव नः प्रभुरित्याख्यातुं बिडोजसोन्नमितः। अंगुलिदंड इवोच्चैश्चकास्ति रत्नध्वजस्तस्य ॥४१॥ .
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૮
એકાદશ પ્રકાશ આ એકજ અમારે સ્વામિ છે. આમ કહેવાને માટે ઈદ્દે આંગુલીપદંડ જાણે ઉચકર્યો હોય તેમ, ઉંચે ઇદ્રધ્વજ શેભી રહ્યો છે. ૪૧.
अस्य शरदिंदुदीधितिचारूणि च चामराणि धूयते । वदनारविंदसंपाति राजहंसभ्रमं दधति ॥ ४२ ॥
આ પ્રભુને, શરદ ઋતુના ચંદ્રની કાંતિ સરખાં મને હર ચામરો વિઝાય છે. તે ચામરે, મુખરૂપ કમળ ઉપર આવતા, રાજહુસેના શ્રમને ઉત્પન્ન કરે છે. ૪૨.
प्रकारात्रय उच्चैविभाति समवसरणस्थितस्यास्य । कृतविग्रहाणि सम्यक्चारित्रज्ञानदर्शनानीव ॥४३॥ સમવસરણમાં રહેલા, સમવસરણના ત્રણ ગઢ, જાણે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રે, ત્રણું શરીર ધારણ કર્યો હોય તેમ સારી રીતે શોભે છે. ૪૩.
चतुराशावर्तिजनान् युगपदिवानुग्रहीतुकामस्य ।
चत्वारि भवंति मुखान्यंगानि च धर्ममुपदिशतः॥४४॥ ચારે દિશા તરફ રહેલા મનુષ્યને એકી વખતે અનુગ્રહ કરવાની ઈચ્છાથી જ જેમ, તેમ ધર્મોપદેશ કરતી વખતે ચાર શરીરે અને ચાર મુખો થાય છે. ૪૪.
अभिवंद्यमानपादः सुरासुरनरोरगैस्तदा भगवान् । सिंहासनमधितिष्ठति भास्वानिव पूर्वगिरिशंग ॥४५॥ એ અવસરે સુર, અસુર, મનુષ્ય અને ભુવનપતિએ કરી ચરણ નમસ્કાર કરાતા ભગવાન જેમપૂર્વાચળના શિખર૫ર સૂર્ય આરૂઢ થાય તેમ, સિંહાસન ઉપર (ધર્મદેશના દેવા) બેસે છે. ૪૫.
तेजः पुंजमसरमकाशिताशेषदिक्क्रमस्य तदा। त्रैलोक्यचक्रवर्तित्वचिनमग्रे भवति चक्रं ॥ ४६॥ એ અવસરે તેજ પુંજના પ્રસરવે કરી, સમગ્ર દિશાઓના સર મુહને પ્રકાશિત કરતું અને ત્રણ લેના ચક્રવર્તિપણાની નિશાની સરખું ચકે આગળ રહે છે. ૪૬.
भुवनपतिविमानपतिज्योतिष्पतिवानव्यंतरा:सविधे। । तिष्टति समवसरणे जघन्यतः कोटिपरिमाणाः॥४७॥ ભુવનપતિ, વિમાનપતિ, જ્યોતિષપતિ અને વ્યંતર ‘આ ચારે નીકાયના દેવે સમવસરણમાં જઘન્યથી પણ કોટિ પ્રમાણે ભગવાનની પાસે રહે છે. ૪૭. - ૧ -
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘાતિકર્મના ક્ષયથી થતું ફળ
૩૩૯ સામાન્ય કેવલજ્ઞાનીનું કર્તવ્ય. तीर्थकरनामसंज्ञं न यस्य कर्मास्ति सोपि योगवलात् ।
उत्पन्न केवल सन् सत्यायुपि वाधयत्युवी ॥४८॥ જેઓને તીર્થકર નામકર્મ નામના કર્મનો ઉદય નથી તેઓ પણ ચાગના બળથી, કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવા પછી, જે આયુષ્ય બાકી રહેલું હોય તે જગતના જીને ધર્મબોધ આપે છે. ૪૮.
संपन्न केवलज्ञानदर्शनोंतर्मुहर्तशेपायुः।
अर्हति योगीध्यानं तृतीयमपि कर्तुमचिरेण ॥४९॥ કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શન, પ્રાપ્ત થએલ એગી જ્યારે માનવ ભવ સંબંધી અંતરમહર્ત આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે તત્કાળ ત્રીજું પણ શુકલધ્યાન કરવાને તે ચોગ્ય (થાય) છે ૪૯
आयुःकर्मसकाशादधिकानि स्युर्यदान्यकर्माणि । वत्साम्याय तदोपक्रमते योगी समुद्घातं ॥५०॥ પણ જે આયુષ્ય કર્મ કરતાં બીજા કર્મો અધિક હોય તે તે, કમેને આયુષ્યના સરખાં (જેટલું આયુષ્ય હોય તેટલા કાળમાં જોગવાઈ શકે તેટલાં) કરવાને કેવલિસમુઘાત (પ્રયત્ન વિશેષ) કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. ૫૦.
दंडकपाटे मंधानकं च समयत्रयेण निर्माय ।। तुर्ये समये लोक निशेपं पूरयेद् योगी ॥५१॥ શરીરમાંથી આત્મપ્રદેશને બહાર કાઢી, પ્રથમ સમયે દંડ કરે. (દંડાકારે આત્મપ્રદેશને લાંબા ચાદરાજ પ્રમાણે લ બાવે.) બીજે સમયે કપાટ આકારે આત્મપ્રદેશને વિસ્તારે. ત્રીજે સમયે મંથાનને (રવેયાને) આકારે આત્મપ્રદેશને ચારે બાજુ વિસ્તારે, અને થે સમયે ચગી આખા લેકને આત્મપ્રદેશથી પુરી આપે. પ૧.
समयैस्ततश्चतु भनिवतित लोकपूरणादस्मात् । विहितायुःसमकर्मा ध्यानी प्रतिलोममार्गेण ।। ५२॥ ચાર સમયે લેક પૂરવાનું કામ પૂર્ણ કરી, આયુષ્યના સમાન બીજા કર્મોને રાખી, સ્થાની પ્રતિલોમ મા (પહેલે સમયે આંતરાને સહરે, બીજે સમયે મંથાનને સમેટી લે, અને ત્રીજે સમયે દડાકારને સમેટી પાછા મૂળરૂપે થાય.) લેક પૂરવાના કાર્યથી નિવર્તન થાય. પર,
श्रीमानचित्यवीयः शरीरयोगेऽथ वादरे स्थित्वा । अचिरादेव हि निरुणद्धि वादरौं वाङ्मनसयोगों ॥ ५३॥
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
એકાદશ પ્રકાશ,
પછી જ્ઞાનાદિ લક્ષ્મીવાન, અચિંત્ય વીર્યવાળે ચેગી, બાદરકાય વેગને વિષે રહીને, બાદર (સ્થળ) વચન અને મનના રોગને ઘણુ થોડા જ વખતમાં રોકે. પ૩.
सूक्ष्मेण काययोगेन काययोग स बादरं रुंध्यात् । तस्मिन्ननिरुद्ध सनि शक्यो रोद्धं न सूक्ष्मतनुयोगः॥ ५४॥
પછી સૂફમકાય એગમાં રહી, બાદરકાય ગરોધ કરે, કેમકે તે બાદરકાય ચેગ રોક્યા સિવાય, સૂકાય ગ રેકો શકાતો નથી. ૫૪.
वचनमनोयोगयुगं सूक्ष्म निरुणद्धि सूक्ष्मतनुयोगात् । विदधाति ततो ध्यानं सूक्ष्मक्रियममूक्ष्मतनुयोगम् ॥ ५५॥
પછી સૂક્ષ્મ શરીર ગની મદદથી, સૂક્ષ્મ વચન અને મનેચેગને રોકે. ત્યાર પછી સૂક્ષ્મક્રિયા અને અસૂક્રમ શરીર ગમય ધ્યાન કરે. પપ.
तदनंतरं समुच्छिन्नक्रियमाविर्भवेदयोगस्य । अस्यांते क्षीयते त्वऽघातिकर्माणि चत्वारि ॥५६॥
ત્યાર પછી અગીને સમુચ્છિન્ન કિયા પ્રગટ થાય છે. અર્થાત્ સવ ક્રિયાને વ્યવછંદ થાય છે.) આના અંતમાં ચાર અઘાતિ કેમેને ક્ષય થાય છે. ૫૮.
તેજ બતાવે છે, लघुवर्णपंचकोगिरणतुल्यकालमवाप्य शैलेशी । क्षपयति युगपत्परितो वेद्यायुर्नामगोत्राणि ॥१७॥
લઘુ પાંચ અક્ષરે બોલી શકાય તેટલા વખતની રિલેશી અવસ્થા (પહાડની માફક સ્થિર અવસ્થા) ને પામી, એકી સાથે વેદની, આયુષ્ય, નામ, અને ગેત્ર એ ચારે કર્મોને સર્વથા ખપાવે. પણ.
औदारिकतैजसकार्मणानि संसारमूलकारणानि । हित्वेह ऋजुश्रेण्या समयेनकेन याति लोकांतम् ।।५८॥
આંહી સંસારનાં મૂલકારણ દારિક, તેજસ અને કામણ શરીરને ત્યાગ કરી, સમશ્રેણિએ એક સમયે લેકને અને જાય છે. ૫૮,
नोर्ध्वमुपग्रहविरहादधोपि वा नैव गौरवाभावात् । योगप्रयोगविगमात् न तिर्यगपि वस्य गतिरस्ति ॥ ५९॥ તે ચગીના આત્માઓથી આગળ ઉંચા(અલકમાં) જતા
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતિકર્મના ક્ષયથી થતું ફળ,
નથી, કેમકે ચાલવામાં સહાય આપનાર ધર્માસ્તિકાય આગળ નથી. નિચા પણ જતા નથી, કેમકે તેમનામાં ગૌરવ (વજન–ભાર) રહ્યા નથી. તેમ તિછિ પણ તેમની ગતિ નથી, કેમકે તેમને પ્રેરનાર અનાદિકના રોગને અભાવ થયેલો છે. ૫૯
लायवयोगादुधमवदलायुफलवच्च संगविरहेण । बंधनविरहादेरंडवच सिद्धस्यय गतिरुवं ॥६०॥
લઘુપણાના કારણથી ધમની માફક, સંગના વિરહથી તુંબીના કુલની માફક, અને બંધનના અભાવથી એરંડના ફલની માફક, સિધ્ધની ગતિ (સ્વાભાવિક) ઉર્વ છે. ૬૦.
समाधि. मोक्षमां गयेला योगी. सादिकमनतमनुपममन्यावाचं स्वभावज सौख्यं । प्राप्तः स केवलज्ञानदर्शनो मोदते मुक्तः ॥६१॥
કેવલજ્ઞાન અને કેવલ દર્શનવાનગી , સર્વ કર્મોથી મુક્ત થઈ સાદિ અનંત, અનુપમ, અવ્યાબાધ અને સ્વભાવથી પેદા થયેલા આત્મિક સુખને પામી (જ્ઞાનાન દમાં) મગ્ન રહે છે. ૬૧.
વિવેચન-આશ્લેકમાં સર્વ ના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલી સ્થીતિને સમાધિ કહેવામાં આવે છે. આ સમાધિ પરિપૂર્ણ છે. તેમાંથી પાછા હઠવાપણું છેજ નહિ.જે આત્મસ્થિતિ પમાયેલી છે તે સાદિ અનંત છે. તે સ્થીતિ પામ્યાની આદિ છે પણ અત નથી. અંત ત્યારે કહી શકાય કે તે સ્થીતિમાંથી નીચા પડવાપણું હેય. એટલે આ સ્થીતિ સાદિ અનંત છે. તેમજ અનુપમ છે. એટલે આ સ્થીતિને કોઈ પણ ઉપમા આપી શકાતી નથી. ઉપમા ન આપવાનું કારણ, તેવી સર્વોત્કૃષ્ટ સ્થીતિનો દુનિયામાં અભાવ છે. દુનિયામાં જે જે સ્થીતિઓને અનુભવ આ દેહદ્વારા થાય છે તે સર્વ સ્થીતિઓ વિયેગશીળ છે. દેહ પતે પણ વિશરણ સ્વભાવવાળો છે. એટલે તેનાથી ઉત્પન્ન થતાં સુખોને સુખની ઉપમા કેમ આપી શકાય ?
વળી આ સુખ કેવળ આત્મસ્વભાવથી ઉત્પન્ન થયેલું અને શરીરના પણ સગવિનાનું હોવાથી, દુનિયાના દેહધારી આત્માઓના કઈ પણ જાતના સુખની ઉપમાથી અતીત છે.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૪ર
એકાદશ ‘પ્રકાશ,
તે સમાધિસુખ અવ્યાબાધ એટલે કેઈ પણ પ્રકારની કાયિક - કે માનસિક પીડા વિનાનું છે. જ્યાં શરીર અને મન છે ત્યાં આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ અનેક પ્રકારની લાગી પડે છે. તેમ આ સુક્તાત્માને શરીરાદિ સર્વ ઉપાધિનો અભાવ હોવાથી તેવી કોઈ પણ પ્રકારની વ્યાબાધા છેજ નહિ. ત્યારે કેવળ આત્મસ્વભાવનુંજ સુખ હોવાથી તે પરમ સુખ છે. તે સુખમાં ચા તે આત્મસ્વભાવમાં સુક્તાત્મા મગ્ન રહે છે, તે પરિપૂર્ણ સમાધિ છે.
આ દેહમાં રહી અનેક પ્રકારની સમાધિઓ થઈ શકે છે, તેવું અન્ય દર્શનકારે કહે છે. તે સર્વ સમાધિઓને સમાવેશ ધ્યાનમાં થઈ શકે છે. જિનેશ્વરએ બતાવેલ ધ્યાન, અને અન્ય દર્શનકારોએ બતાવેલી સમાધિને મુકાબલે જે આપસમાં કરવામાં આવે તે આ વાતની ખાત્રી અભ્યાસીઓને સહજ થઈ શકશે. આ પ્રમાણે ચાગનાં સર્વ અગની આંહી સમાપ્તિ થાય છે. ॥ इति श्री आचार्य हेमचंद्र विरचिते योगशाखे मुनि श्री केशर
विजयगणिकृत बालावबोधे एकादश प्रकाशः ।।
છે દ્રારા પ્રારા પ્રા
आचार्यश्रीनो स्वानुभव. श्रुतसिंधोमुरुमुखतो यदधिगतं तदिह दर्शितं सम्यक् ।
अनुभवसिद्धमिदानी प्रकाश्यते तस्वमिदममलं ॥१॥. સિદ્ધાંતરૂપ સમુદ્રથી અને ગુરૂમુખથી ચેગ સંબધી જે કાંઈ મેં જાણ્યું હતું તે, આંહી પૂર્વના અગીયાર પ્રકાશમાં સારી રીતે દેખાડયું. હવે મને પિતાને ગ સંબધી જે કાંઈ અનુભવ સિદ્ધ થયું છે કે, આ નિર્મળ તત્તવને પ્રકાશિત કરું છું. ૧. “
(ચાગને સર્વ આધાર મન ઉપર છે. મનની અવસ્થાઓ જાણ્યા સિવાય અને તેને ઉચ્ચ સ્થિતિમાં મૂક્યા સિવાય, રોગમાં પ્રવેશ થઈ શકતો નથી, માટે આચાર્યશ્રી પ્રથમ મનની સ્થિતિના ભેદો બતાવે છે.)
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેજ બનાવે છે.
૩૪૩ મનના ભેદો. हरित मातायात सिह नया मुलीनं च । નિબgબર જામerરિ મ ા૨ છે વિધિ માનવાને ૨, કિલ રુ. અને સુલીન ઈ, એમ વાર પ્રકાર ચિ. તેના કાર માનીને તે ચમત્કાર કરજવા રાઇ છે. જે
મનનાં લક્ષણે, विक्षिप्त नलमिट यातायातं च किमपि मानदं ।
प्रयमाभ्यास द्यमपि विफल्पविपयग्रहं तत्स्यात् ॥३॥ વિક્ષિપ્ત મનન ચપલના ઇ છે અને યાતાયાત મન કાંઈક પણ આનંદવાળું છે. પ્રથમ અભ્યાસમાં આ બેઉ જાતનાં મન હોય છે અને તમને વિષય વિકપન પણ કરવાનો છે. ૩. વિવેચન- પ્રથમ અભ્યાસી ત્યારે અભ્યાસ શરૂ કરે છે ત્યારે મનમાં અનેક જાતના વિ િઆવ્યા કરે છે. મન ઠરતું નથી અને ચપળતા કર્યા જ કફ છે, પણ આથી અભ્યાસીએ કાંઇ નાસીપાસ વાનું નથી. એક કરિ ત્યારે પાસમાં સપડાય છે ત્યારે તે એટલી બધી ટવા માટે દોડાદોડ કરી મૂકે છે કે હદ ઉપરાંત, જાણે છટયું
શે. આ હરિની દોડધામ જેઠ પાસવાળો નીરાશ થઈ ખાસ મકી દે તો અવશ્ય તે ટી જાય. પણ જે મજબુતાઈ કરી તેને દહાડ કરવા આપે તો તે થાકી થાકીને દોડવાની ક્રિયા મૂકી દઈ માધાન થઈ જશે. તેવી જ રીતે પ્રથમ અભ્યાસી, મનની આવી ચપળતા અને વિશેષતા જોઇ નિરાશ થઈ જાય અને પોતાને અભ્યાસ મકી દે તે મન છટી જશે. પછી કરી સ્વાધીન ન થશે. પણ હિમ્મત ખાને પિતાને અભ્યાસ આગળ વધારશે તો ઘણું ચપળતા અને
પતાવાળું પણ મન શાંત થઈ સ્વાધીન થઈ રહેશે પહેલી સિસ દશા ઓળગ્યા પછી બીજી યાતાયાત દશા મનની છે. વાતાયાત એટલે જવું અને આવવું. જરા વાર મન સ્થિર
વળી ચાલ્યું જાય. અર્થાત વિકલ્પ આવી જાય. વળી સમજાવી વા ઉપગથી સ્થિર કર્ય, વળી ચાલ્યું જાય, આ યાતાયાત
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકાદશ પ્રકાશ
અવસ્થા છે. પહેલી કરતાં બીજી દશા શ્રેષ્ઠ છે અને તેમાં કાંઈક પણું આનંદને લેશ રહે છે, કારણ કે જેટલીવાર સ્થિર હોય તેટલીવાર તો આનંદ ભગવે છે.
श्लिष्टं स्थिररसानंद मुलीनमतिनिश्चलं परानंदम् ।
तन्मात्रकविषयग्रहमुभयमपि वुधैस्तदानातम् ॥ ४॥ લિષ્ટ નામની મનની ત્રીજી અવસ્થા, સ્થિરતા અને આનંદવાળી છે. તથા સુલિન નામની એથી અવસ્થા, નિશ્ચલ અને પરમાનંદવાળી છે. જેવાં નામ છે તેવાજ તેના ગુણે છે અને તેજ તે બેઉ મનેને ગ્રહણ કરવાનો વિષય છે એમ જ્ઞાની પુરૂષોએ કહ્યું છે. ૪. વિવેચન–જેટલી મનની સ્થિરતા તેટલે આનંદ. ત્રીજી મનની અવસ્થામાં સ્થિરતા બીજી કરતાં વિશેષ હોવાથી આનદ પણ વિશેષ હોય છે, તેથી પણ અધિક સ્થિરતા થી અવસ્થામાં છે. તેમાં મન નિશ્ચલ થાય છે, અને તેથી ત્યાં આનંદ પણ અલોકિક થાય છે. તે મનને વિષય આનંદ અને પરમાનંદ છે. '
एवं क्रमशो ऽभ्यासावेशाट्यानं भजेन्निरालंवम् । समरसभावं यातः परमानंद तनोनुभवेत् ॥५॥ આ પ્રમાણે મનને ઉચ્ચતા પ્રાપ્ત કરવાના કેમે, અભ્યાસની . પ્રબળતાથી નિરાલંબન ધ્યાન કરે તેથી સમરસભાવ (પરમાત્માની સાથે અને અભિન્નપણે લય પામવું તે) ને પામી, પછી પરમાનંદપણું અનુભવે. ૫.
- પરમાનંદપ્રાપ્તિને ક્રમ. वाह्यात्मानमपास्य प्रसक्तिभाजांतरात्मना योगो । सततं परमात्मानं विचिनयेत्तन्मयत्वाय ॥६॥ આ મસુખના પ્રેમી એગીએ અંતરાત્માવડે, બાહ્યાત્મભાવને દૂર કરી, તન્મય થવા માટે નિરંતર પરમાત્મ ભાવનું ચિંતન કરવું. .
બહિરાત્મભાવાદિનું સ્વરૂપ आत्मषिया समुपातः कायादिः कीर्त्यते ऽत्र वहिरात्मा ।
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેજ બતાવે છે.
૩૪૫
શીરાદિકને ામસુદ્ધિએ ગ્રહણ કરનારને અહિં મહિરાત્મા ફનીએ છીએ. કીર્દિકના અધિષ્ઠાતા તે અતરાત્મા કહેવાય છે. ૭. વિવેચન- શરીર તે ટુ’”. તેમ માનનાર, આદિ શબ્દથી ધન, સ્વજન. કુટુબ, સી, પુત્રાહિઁ તે પાતાના માનનાર અને તેના સ ંચાગ વિયેાગથી સુખી દુ:ખી થના, એ બહિરાત્મભાવ કહેવાય છે. અને રારીરના અધિષ્ઠાના , ફારીરમાં હુ રહેનાર જી, શરીર મારું રહેવાનું ર છે, અથવા શરીરના હું. દષ્ટા છે. આદિ શબ્દથી ધન, સ્વજન, કુટુંબ. ચી, પુત્રાદૃિ એ સ યેાગીક છે તથા પર છે. શુભાશુભ ક વિપાકજન્ય આ સ ચાગ વિયેાગા છે. એમ ાણી સ ચેાગ વિયેાગમાં તુ શેક ન કરતાં દષ્ટા તરીકે રહ્યા કરે, તે અ તરાત્મા કહેવાય છે.
परमात्मस्वरूप.
चिद्रूपानंद मयो निःशेपोपाधिवर्जितः शुद्धः । अत्यक्षोऽनंतगुणः परमात्मा कीर्तितस्तज्ज्ञैः ॥ ८ ॥
જ્ઞાન સ્વરૂપ, આનદમય, સમગ્ર ઉપાધિ વર્જીત શુદ્ધ, ઇન્દ્રિય અગેાચર અને અનંત ગુણવાન તેના જાણકાર જ્ઞાનીઓએ પરમાત્માને હ્યો છે. ૮.
पृथगात्मानं कायात्पृथक् च विद्यात्सदात्मनः कार्यं । उभयोर्भेदज्ञातात्मनिश्चये न स्खलेद् योगी ॥ ९ ॥
આત્માને શરીરથી જૂદો જાણવા અને શરીરને આત્માથી દ તણવું. આમ આત્મા અને દેહના ભેદને જાણનાર ચેાગી, આત્મનિશ્ચય કરવામાં ( આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવામાં) સ્ખલના પામતા નથી. ૯. अंतः पिहितज्योतिः संतुष्यत्यात्मनोऽन्यतो मूढः । तुष्यत्यात्मन्येव हि वहिर्निर्वृत्तभ्रमो योगी ॥ १० ॥
જેની આત્મજ્યેાતિ કર્મોની અદર દખાઈ ગઈ છે, તેવા મૂઢ જીવા આત્માની ખીજી ખાજી (અર્થાત) પુદ્ગલમાં સતેષ પામે છે. ત્યારે હિર્ભાવમા સુખની ભ્રાતિની નિવૃત્તિ પામેલા ચેાગી માને વિષેજ સતાષ પામે છે ૧૦,
આ
४४
पुंसामयत्नलभ्यं ज्ञानवतामव्ययं पदं नूनं । यद्यात्मन्यात्मज्ञानमात्रमेते समीहते ॥ ११ ॥
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
--
૩૪૬
દ્વાદશ પ્રકાશ જે આત્માને વિષે, માત્ર આત્મજ્ઞાનનેજ (સાધકો ઈચ્છતા હેય-રાખતા હેય-બીજા કેઈ પણ ભાવના-પદાર્થના-સંબંધમાં પ્રવૃત્તિ કે વિચાર ન કરતા હોય) તે હું નિર્ચ કરીને કહું છું કે, “ જ્ઞાની પુરૂને બાહ્ય) પ્રયત્ન સિવાય મેંક્ષપદ મળી શકે. ૧૧
श्रयते सुवर्णभावं सिद्धरसस्य स्पशतो यथा लोह । आत्मध्यानादात्मा परमात्मत्वं तथाप्नोति ॥१२॥
જેમ સિદ્ધરસના સ્પર્શ થવાથી લોડું સુવર્ણ ભાવને પામે છે, તેમ આત્મધ્યાનથી આત્મા પરમાત્માપણને પામે છે. ૧૨.
जन्मांतरसंस्कारात्स्वयमेव किल प्रकाशते तत्त्वं । सुप्तोत्थितस्य पूर्व प्रत्ययवनिरुपदेशमपि ॥१३॥
જેમ નિદ્રામાંથી ઉઠેલા માણસને પૂર્વે સુતા પહેલા) અનુભવેલાં કાર્યો, ઉપદેશ વિના (કાઈના કહ્યા સિવાય પણ યાદ આવે છે, તેમ જન્માંતરના સરવાળા રોગીને કોઈના ઉપદેશ સિવાય પિતાની મેળેજ નિચે તત્વજ્ઞાન પ્રકાશિત થાય છે. ૧દ.
अथवा गुरुप्रसादादिदैव तत्वं समुन्मिपति नूनं ।। गुरुचरणोपास्तिकृतःप्रशमजुपः शुद्धचित्तस्य ॥१४॥
અથવા જન્માતરના સંસ્કાર સિવાય પણુ, ગુરૂના ચરણની સેવા કર વાવાળા, શાંત રસ સેવનારા, અને શુદ્ધ મનવાળા ચગીને, ગુરૂના પ્રસાદથી આજ ભવમાં નિચે કરી આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૪.
तत्र प्रथमे तत्वज्ञाने संवादको गुरुभवति । । दर्शयिता त्वपरस्मिन् गुरुमेव सदा भजेत्तस्मात् ॥१५॥
પૂર્વ જન્મમાં પ્રથમ આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં ઉપદેશદાતા ગુરૂ Uિાય છે અને બીજી ભામાં પણ તત્ત્વજ્ઞાન દેખાડનાર ગુરૂ છે. આ કારણથી તત્વજ્ઞાન માટે ગુરૂની જ નિરંતર સેવા કરવી. ૧૫.
यद्वत्सहस्रकिरणः प्रकाशको निचिततिमिरममस्य॥ तद् गुरुरत्र भवेदज्ञानध्वांतपतितस्य ॥ १६ ॥
જેમ નિવિડ અ ધકારમા પડેલા પદાર્થોને પ્રકાશક સૂર્ય છે તેમ, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાં પડેલા જીવેને આ ભવમાં તોપદેશરૂપ સૂર્યવડે કરી જ્ઞાનમાર્ગ દેખાડનાર ગુરૂ છે. ૧૬.
प्राणायामप्रतिक्लेशपरित्यागतस्ततो योगी ।। ' .. उपदेश माप्य गुरोरात्माभ्यासे रतिं कुर्यात् ॥१७॥
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકાગ્રતા,
૩૪૭ માટે પ્રાણાયામાદિ કલેશનો ત્યાગ કરી, ગુરૂનો ઉપદેશ પામી ચાગીએ, આત્મઅભ્યાસમાં પ્રીતિ કરવી. ૧૭.
वचनमनाकायानां क्षोभं यत्नेन वर्जयेच्छांतं ॥ रसभांडमिवाऽऽत्मानं सुनिश्चलं धारयेन्नित्यं ।। १८॥
ગીએ મન, વચન અને કાયાની ચંચળતાને ઘણું પ્રયનપૂર્વક ત્યાગ કરે અને રસના ભરેલા વાસણની માફક, આત્માને શાંત, તથા નિશ્ચલ ઘણો વખત ધારી રાખવો. ૧૮.
વિવેચન–-રસના વાસણની માફક-વાસણમાં રહેલા રસની માર્કઆત્માને નિશ્ચલ ધારી રાખ રસને નિશ્ચલ ધારી રાખવા માટે તે રસના આધારભૂત વાસણને સ્થિર રાખવું જ જોઈએ. વાસણમાં–આ ઘારમાં–જેટલી અસ્થિરતા, તેટલી અસ્થિરતાની અસર આધેય ઉપર થાય છે. આજ હેતુથી આચાર્યશ્રીએ જણાવ્યું છે કે મન, વચન, શરીરને જરા પણ ભ ન થાય એ માટે બહુ જ પ્રયત્ન કરે. કેમકે મન, વચન, અને શરીર, આધારરૂપ છે અને આત્મા તેમાં આધેયરૂપે રહે છે. આધારની વિકળતા યા અસ્થિરતાની અસર આધેય ઉપર થાય છે. આ અસ્થિરતા એકાગ્રતા કર્યા સિવાય બધ થઈ શક્તિ નથી. અને એકાગ્રતા કરવામાં પણ ક્રમસર અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે. એકાગ્રતા થતાં આગળ કહેવામાં આવશે તેવી લય અને તત્વ જ્ઞાનની સ્થિતિ પણ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. માટે આત્માને નિશ્ચલ ધારી રાખવે અને મન, વચન, અને શરીરમાં ક્ષોભ ન થાય તે માટે એકાગ્રતા અવશ્ય કરવી જોઈએ.
રૂપે રહેલા છે.
અસ્થિરતા એકાચર અભ્યાસ અને તત્વ
એકાગ્રતા, મનની વારંવાર પરાવર્તન પામતી સ્થિતિને શાંત કરવી અને મનને કોઈ એકજ આકતિ કે વિચાર ઉપર દઢતાથી જોડી રાખવું તેને એકાગ્રતા કહે છે.
પ્રથમ અભ્યાસીઓને શરૂયાતમાં એકાગ્રતા કરવામાં જેટલી મહેનત પડે છે, તેટલી મહેનત બીજી કોઈ પણ જાતની ક્રિયામાં પડતી નથી. આ કિયા ઘણું મહેનત આપનાર અને દુઃખરૂપ લાગે છે, પરંતુ આત્મવિશુદ્ધિ માટે એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કર્યા વિના બીજે કઈ ઉપાય જ નથી. તે સિવાય આગળ વધી શકાય જ નહિ. માટે પ્રબળ પ્રયત્ન પણ એકાગ્રતા સિદ્ધ કરવી જ જોઈએ.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વાદશ પ્રકાશ,
એકાગ્રતા કરવાની રીતિ અને ઉપયાગી સૂચના
મનની આ દર ઉત્ત્પન્ન થતા વિકલ્પાની અવગણના કરવી. તેમજ તેને મનથી કાંઇ ઉત્તર વાળવા નહિ, આ એ વાતે બુદ્ધિ તીક્ષ્ણ કરી વાર વાર સ્મરણમાં રાખવી. અભ્યાસ ચાલતી વખતે તે એક ક્ષણ પણ ભૂલવું ન જોઇએ.
૩૪૮
જ્યારે કાઈ પણ ઉત્તર વાળવામાં નથી આવતા અને અભ્યાસ ઢ થાય છે, ત્યારે વિચારની પ્રત્યુત્તર વાળવાની વૃત્તિએ શાંત થાય છે. એકાગ્રતામાં પૂર્ણ શાસ્ત્ર અવસ્થાની જરૂર છે. અર્થાત્ વિક્ટપેશ ઉત્પન્ન ન થવા દેવા, તેમ તેને હડસેલવાના પ્રયત્ન પણ ન કરવા,—અર્થાત સ્થિર શાંતતા રાખવી તે શાંતતા એટલી પ્રખળ થવી જોઈએ કે માહ્યના કાઇ પણ નિમિત્તથી ચાલતા વિષય સિવાય મનનુ પરિણામાંતર ચા વિષયાંતર નજ થવું જોઈએ, તેમ અમુક વિકલ્પને રોકવા છે તેવું પરિણમન પણ ન થવું જોઇએ.
એકાગ્રતામાં ધ્યેયની એક આકૃતિ ઉપરજ કે એક વિચાર ઉપરજ મન સ્થિર થાય છે.
વસ્તુગતે તપાસતાં એકાગ્રતામાં મનની પ્રવૃત્તિ શાંત થતી નથી, પણ પેાતાની સમગ્ર શક્તિ એકજ માર્ગે વહન કરાવાય છે
નદીના અનેક જુદા જુદા વહેન થતા પ્રવાહેા, પ્રવાહના મૂળ મળને જુદા જુદા ભાગમાં વહેંચી નાખે છે, અને તેથી પ્રવાહના મૂળ મૂળના જોસથી જે પ્રમળ કાર્ય થાય છે, તે પ્રવાહની જુદા જુદા ભાગમાં વહેચાઇ ગયેલી શક્તિથી થતું નથી. તેમજ એકાગ્રતાથી એકજ પ્રવાહે વહન થતું અને તેથી મજબુત થયેલું પ્રમળ મન, જે થાડા વખતમાં કાર્ય કરી શકશે, તે અસ્તવ્યસ્ત જુદાજુદા વહન થતા મનના પ્રવાહા કામ નહિ કરી શકે આ માટેજ એકાગ્રતાના મહાન ઉપયેગીપણા વિષે દરેક મહા પુરૂષોએ વિશેષ આગ્રહ કર્યેા છે.
આ પ્રમાણે કોઈ એક પદાર્થ ઉપર એકાગ્રતા કરવામાં મન પૂર્ણ તેહ મેળવે છે અર્થાત્ મુહુર્ત્ત પર્યંત પૂર્ણ એકાગ્રતામા મન રહી શકે ત્યાર પછી તે પદાર્થના વિચારને મૂકી દેવે, અને કાઇ પણ પદાર્થના ચિંતન તરફ મનને પ્રેર્યા વિના ધારી રાખવું, આ અવસ્થામાં મન કોઇ પણ આકારપણે પરિણમેલ હેાતુ નથી, પણ તરંગ વિનાના સરોવરની મા શાંત અવસ્થામાં રહે છે. આ અવસ્થા સ્વલ્પ કાળથી વધારે વખત રહેતી નથી. આ અવસરે મન શાંત
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
આકૃતિ ઉપર એકાગ્રતા
૩૪૭
થાય છે અપાત મનપ પરિણમેલ આત્મા મનથી છુટા પડી પનાપા (સરપ) સ્વરૂપે રહે છે.
આ સ્વર વખતની પણ ઉત્તમ અવસ્થાને લય અવસ્થા કહેવામાં આવે છે. આ વય અવસ્થામાં વધારે વખત સ્થિતિ થતાં નવઝાન–આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. આ બાબત આજ પ્રકાશમાં ગુરુર્થી હેમચંદ્રમૂરિ કહે છે કે
यावन् प्रयत्नलेगो यावत्संकल्पकल्पना कापि । नापन्न लयस्यापि प्राप्तिस्तत्त्वस्य का तु कया ।
આ પ્રમાણે એકાગ્રતાનું અંતિમ ફળ બતાવી, કેવી રીતે એકાગ્રતા કરવી તે વાત સહેલાઈથી સમજી શકાય તે માટે આજ વાત ફરી રા વિસ્તારથી કહેવામાં આવી છે.
આકૃતિ ઉપર એકાગ્રતા, કઇ પણ પૂત્ય પુરૂષ ઉપર ભક્તિવાળા માણસો ઘણી સહેલાઈથી એકાગ્રતા કરી શકે છે. ધારો કે તમારી ખરી ભક્તિની લાગણી ભગવાન મહાવીર દેવ ઉપર છે. તેઓ તેમની છબ્રસ્થાવસ્થામાં રાજગૃહીની પાસે આવેલા વૈભારગિરિના પહાડની એક ગીચ ઝાડીવાળા પ્રદેશમાં આત્મધ્યાનમા નિમગ્ન થઈ ઉભેલા . આ સ્થળે વૈભારગિરિ, ગીચ ઝાડી, સરિતાના પ્રવાહોનો ધોધ, અને તેમની આજુબાજુને હરીયાળે, શાંત, અને રમણીય પ્રદેશ આ સર્વ તમારા માનસિક વિચારથી ક. આ કલ્પના મનને શરૂઆતમાં ખુશી રાખનાર છે, પછી મહાવીર પ્રભુની પગથી તે મસ્તક પર્યત સર્વ આકૃતિ એક ચિતારે જેમ ચિતરતા હોય તેમ હળવે હળવે તે આકૃતિનું ચિત્ર તમારા હૃદયપટ પર ચિતરે, આલેખે, અનુભવે. આ આકૃતિને સ્પષ્ટપણે તમે દેખતા હો તેટલી પ્રબળ કલ્પનાથી મનમાં આલેખી, તેના ઉપર તમારા મનને સ્થિર કરી રાખો. મુહુર્ત પર્યત તે ઉપર સ્થિર થતાં ખરેખર એકાગ્રતા થશે.
આ પૂજ્ય મહાત્માના શરીરને તમોએ નહિં દેખેલું હોય અને તેથી તમે તેને કલ્પી ન શકતા હે તે, તેમની પ્રતિમાજી મૂર્તિ ઉપર એકાગ્રતા કરો
આ એકજ દષ્ટાંત છે, આજ રીતિ દ્વારા તેમના સમવસરણનો
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦
દ્વાદશ પ્રકાર
ચિતાર ખડે કરી તે ઉપર એકાગ્રતા કરે. તેમને થયેલા ઉપસર્ગ અને તે વખતની સ્થિતિ યાદ કરી તેમના શરીર ઉપર એકાગ્રતા કરે, આજ પ્રમાણે વીશે તીર્થકરે અને તમારા પરમ ઉપગારી કઈ પણ યોગી મહાત્મા–હોય તે તેમના શરીર ઉપર પણ એકાગ્રતા કરે, ગમે તેવાં ઉત્તમ અવલંબન લઈને એકાગ્રતા કરવી, એમાં કાંઈ આગ્રહ કે વાદવિવાદ કરવાનું છે જ નહિ.
સદ્દગુણ ઉપર એકાગ્રતા. સદગુણ ઉપર પણ એકાગ્રતા થઈ શકે છે. કેઈએક સગુણ લઈ તે ઉપર એકાગ્રતા કરવી. ગુણની પ્રીતિ દ્વારા તેનું મન જાગૃત થઈ તદાકાર થશે. ઉંચામાં ઉચે સશુણપિોતે કપી શકાય તે કપે, તેની સામાન્ય રીતે અસર મન ઉપર થાય ત્યારે તેના તાત્વિક સ્વરૂપ ઉપર મનને સ્થિર કરવું. છેવટે આ સદગુણની એકાગ્રતા સ્વાભાવિક તેના પિતાના ગુણરૂપ થાય છે. અર્થાત પિતે તે તે ગુણરૂપ બની રહે છે.
સૂચના.
આ ભક્તિવાળું કે સગુણવાળું અવલંબન મનમાંથી જતું રહેશે, અથવા મન તેમાંથી નીકળી જશે. એક વાર નહિ પણ વારવાર તેમ થશે. તે અવસરે નહિ ગભરાતાં તે અવલંબન વારંવાર પાછું મનમાં ઠસાવવું. ફરી ફરી તે વસ્તુ સાથે જોડી દેવું. આરંભમાં તો વારવાર મન લક્ષ્યથી ખસી જશે. આ વાત છેડે વખત તે લક્ષમાં પણ નહિ આવે. પછી એકાએક તે વાત પાછી યાદ આવશે કે હું જેના ઉપર એકાગ્રતા કરવા વિચાર કરતો હતો તેને મૂકી કેવળ કઈ બીજી જુદીજ વસ્તુને વિચાર કરૂ છું. આમ વારંવાર થશે પણ ધૈર્યતાથી મનને વારંવાર પાછું તે ધ્યેય–એકાગ્રતા માટેના અવલંબન-ઉપચટાડવું આકિયા મહેનત આપનાર દુઃખરૂપ લાગશે, પણ તેમર્યા સિવાય છૂટકે જ નથી, કારણકે એકાગ્રતા સિવાય આત્મમાગમાં આગળ વધાયજ નહિ. આ વાત શરૂઆતમાં જ જણાવી છે.
જ્યારે મન આપણું વિરકૃતિને લઈ કોઈ અન્ય વિષય ઉપર ભ્રમણ કરતું હોય ત્યારે તે જે માગે થઈને ગયું હોય અર્થાત્ જે ક્રમે એક પછી એક વિચાર કરતું આડે રસ્તે ગયું હોય તેજ ઉત્કર્મ અથત છેવટના વિચારથી પકડી શરૂઆતના વિચાર ઉપર લાવી પાછું
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર કરનારને સૂચના
૩પ૧, ચાલતા અવલંબનમાં ચટાડવું. આ કિયા ઘણી ઉપયોગી અને મનને બોધ તથા પરિધમ આપનાર છે. આ કિયાથી, વારંવાર ચાલ્યા જતા મનરૂપી અશ્વને કાબુમાં રાખવાની શક્તિમાં વધારે થાય છે.
અનેક વિચારકમ આ એકાગ્રતાને અભ્યાસ જેઓને કઠણ પડે તેઓએ જુદી જુદી જાતના અનેક વિચારો કરવા. આ પણ એકાગ્રતાનું એક સાધન છે, પણ તે એકાગ્રતા નથી, કેમકે જુદા જુદા વિચાર કરવામાં મનને અનેક આકારે ધારણ કરવા પડે છે અર્થાત અનેક આકારે પરિણમવું પડે છે, અને તેથી એક આકૃતિ કે એક જાતના વિચાર ઉપર તે સ્થિર રહેતું નથી, યા તે વખતે એક આકૃતિ ઉપર સ્થિર રહેતું નથી. તથાપિ એક આકૃતિ ઉપર મનને ઠરાવવું તે કરતાં આ રસ્તે ઘણે સરળ છે. આ પછીના દુક્કર કાર્ય એકાગ્રતા ઉપર હળવે હળવે સાધક પહોંચી શકશે, માટે શરૂઆતમાં સાધકેએ આ રસ્તો લેવા.
આ વાત વારંવાર યાદ રાખવી કે એકાગ્રતા અને અનેક વિચાર તે એક નથી, અને તે મનને એકજ નિશ્ચિત વસ્તુ ઉપર રેકી તેમાં જ સ્થિર કરી રાખવાનું છે. તેના ઉપર ભમતું નહિ પણ જેમ તેના અંતર્ગત તત્વને બાહાથી ચુસી લેતું હોય કે તદ્રુપ થતું હોય તેમ કરી દેવું.
રહેલું નથીમાં એક આકૃતિ અર્થાત અને
વિચાર કરનારને સૂચના મનને સુશિક્ષિત કરનારા મનુષ્યોએ મનમાં જે વિચાર આવે તેના સંબંધમાં સાવધાનતા રાખવી જોઈએ.
- નિરંતર આવે દઢ નિર્ણય કરવો કે મારે અસદ વિચારે બીલકુલ મનમાં દાખલ થવા દેવા નથી જ.” કદાચ પેસી જાય તે તત્કાળ તેને કાઢી નાખવા. તેમજ તે ખરાબ વિચારોને સ્થાને તેનાથી વિપરીત અર્થાત્ સારા વિચારોને તરતજ સ્થાપન કરવા.
આ અભ્યાસથી મન એટલું બધું વશ થશે કે થોડા વખત પછી પિતાની મેળે જ સારા વિચારે કરશે, અને અસદુ વિચારો પિતાની મેળે દૂર થશે. માટે શરૂઆતમાં ઉપર જણાવેલ દઢ સંકલ્પ કરવાજ
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
'
દ્વાદશ પ્રકાશ,
આપણા મનમાં આવતા વિચારેની જે આપણે પોતે તપાસ કરીશું તો ખાત્રી થશે કે જે વિચારોને આપણે વારંવાર ઉત્તેજન આપીએ છીએ તે જ પ્રકારના તે વિચારે છે. .
પિતાની સામાન્ય પ્રવૃત્તિને અનુકુલ જે વિચારે હોય તેનું મન આકર્ષણ કરે છે. માટે જ આપણે નિર્ણય કરે જોઈએ કે “આવાજ વિચારે મારે કરવા અને આવા વિચારે નજ કરવા.”
એકાગ્રતાના જોરથી મન પોતાની મેળે બળવાન થાય છે. તેથી આ વિચાર કરવા અને આ વિચાર ન કરવા તે કામ તે મન પછી પિતાની મેળે કરી લેશે, પણ એકાગ્રતાની શરૂઆતમાં તે તેને આવી ટેવ પડાવવી જ પડશે.
વળી ખરાબ વિચારે મનમાં આવે ત્યારે તે વિચારેની સાથે પ્રત્યક્ષ યુદ્ધ ન કરવું. જેમકે “તું ચાલ્યા જા, મારે ખપ નથી, શા માટે આવ્યા? તું પર છે, વિગેરે.” આવા વિચાર કરવા તે ગ્ય નથી, પણ આ અવસરે તે ખરાબ વિચારેને સારા વિચારે કરવાના રૂપમાં તત્કાળ બદલાવી નાખવા. તેમ કરવાથી ખરાબ વિચારે પોતાની મેળે દૂર થઈ જશે.
કઈ પણ વિચારોની સાથે ઉત્તર પ્રત્યુત્તરરૂપ યુદ્ધ કરવામાં આપણું બળ આપણે બહાર કાઢીએ છીએ. તેથી તે અનુસાર સામા વિચારે તરફથી પ્રતિક્રિયા ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રકારે આપણને પરિશ્રમ વધારે થાય છે. આનાથી ઉલટી જ રીતે તે વિચારની જુદી દિશા તરફ મનનું પરાવર્તન કરવાથી વિચાર દષ્ટિમાંથી તે ખરાબ આકૃતિ વિનાપ્રયતને વિલય થઈ જાય છે. તે અશુદ્ધ વિચારે સાથે યુદ્ધ કરવામાં પ્રાય. મનુષ્યને અનેક વર્ષે વ્યતીત કરવા પડે છે. પરંતુ શુદ્ધ વિચારેને મનમાં શાંત પ્રકારે સ્થાપવાથી તેના પ્રતિપક્ષી અશુદ્ધ વિચારને અવકાશ રહેતું નથી, તેમજ અશુદ્ધ વિચારોને પ્રત્યુત્તર નહિ આપનાર મન પિતા તરફ આકર્ષાત જાય છે, તેમ તેમ મનુષ્ય ખરાબ વિચારોને નહિ સ્વીકારવાને ચગ્ય થતું જાય છે.
સારા વિચાર કરવાને અભ્યાસ રાખવાથી ખરાબ વિચારે ન કરવાની હતા, અને સારા વિચારેનો સ્વીકાર કરવાની સામઐતાવાળા આપણે બનીએ છીએ.
અસદુ વિચારેને સ્થાને સદવિચારે આ પ્રમાણે સ્થાપન કરવી, ધારો કે તમને કોઈ સવચ્ચેના સંબંધમાં પ્રિય વિચાર
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારશક્તિ ખીલવવાની ક્રિયા ૩૫૩ આ તે તે ઠેકાણે સામા મનુષ્યમાં જે કાંઈ તમારા કરતાં જુદે જ સદ્દગુણ હોય અથવા તેણે કાંઈ સારું કાર્ય કર્યું હોય તેને વિચાર કરે, એટલે અપ્રિયતા દૂર થશે. કદાચ તમારું મન ચિંતાથી વ્યગ્ર હોય તે તે ઠેકાણે તેચિંતાનું મૂલ કારણ અને તેનાથી જેને ગેરફાયદા થયા હોય તેવા મનુષ્યની સ્થિતિ તમારા મન આગળ સ્થાપન કરે. અથવા આવી ચિતાથી મુક્ત થયેલ મહાવીર્યવાન મહાત્માના વિચારે સ્થાપન કરે, તે ચિંતામાં અવશ્ય ફેરફાર થઈ કાંઈક શાંતિ મળશે.
કદાચ તમને કે શરીરાદિ ઉપર રાગ સ્નેહ થતો હોય તે તે વસ્તુની ઉત્પત્તિનું મૂળ અને તેનું અંતિમ પરિણામ આ બે વિચારે તપાસ તે વિચાર સ્થાપન કરતાં રાગને બદલે વિરાગ થશે.
કદાચ કોઈ અમુક પ્રકારને ખરાબ વિચાર જોરથી મનમાં પ્રવેશ કરવાને દુરાગ્રહ કરતો હોય ત્યારે તેનાથી વિપરીત ભાવના દેખાડનાર એક સૂત્રકે પદ મેઢે કરી રાખવું. અને તે પદ કે સૂત્રનું વારંવાર મનમાં પુનરાવર્તન કરવું (ગણવું) બોલવું. આમ નિરતર કરવાથી થોડા જ દિવસો પછી તે ખરાબ વિચારે બંધ પડશે.
અથવા કેઈમહાત્માની સારામાં સારી સ્થિતિનું ચિત્ર મનમાં ગોઠવી તેમાં લીન રહેવું.
પ્રાત:કાલમાં નિદ્રાનો ત્યાગ કરે કે તરત જ સારામાં સારા વિચારથી મનને પુષ્ટ કરે. જે રીતે તમારે વર્તન કરવાનું હોય તેવીજ શિક્ષા આપે ઉત્તમ શિક્ષાવાળાં પદે કે ભજનો ધીમે ધીમે પઠન કરે પઠન કરતી વખતે મનને તમામ પ્રવાહ પ્રબળતાથી તેમાં વહન કરાવો અથત વિક્ષેપ વિના એકરૂપ તે પદે બેલે. તેનાથી અંત:કરણને દઢ વાસિત કરે. અને ત્યાર પછી બીજી કઈ પણ કામ કરે. આમ કરવાથી દિવસના કોઈ પણ ભાગમાં
જ્યારે તમારું મન કોઈ કામમાં નહિ રોકાયેલું હોય ત્યારે તે એનું પુનરાવર્તન કર્યા કરશે. આમ થવાથી તમે શુભ ભાવનાથી દિવસના મોટા ભાગમાં પણ વાસિત થઈ રહેશે.
વિચારશક્તિ ખીલવવાની ક્રિયા, વિચાર કરવાની ટેવ ન હોવાથી ઘણા માણસ તરફથી આવી ફરીઆદ આવે છે કે અમે સારા વિચાર કરવા બેસીએ છીએ પણ કાંઈ વિચાર આવતા નથી, અથવા ખરાબ વિચારો વગર ડાયા આવી પહુંચે છે.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
દ્વાદશ પ્રકાશ
તેઓએ સમજવું જોઈએ કે દઢ આગ્રહપૂર્વક નિરંતર અને ભ્યાસથી જ માત્ર વિચારશક્તિ વૃદ્ધિ પામે છે. આ વિચાર પછી સારા હોય કે નઠારા હૈય, સારા વિચારથી સારા વિચારની અને ખરાબ વિચારથી ખરાબ વિચારની શક્તિ વૃદ્ધિ પામે છે.
વિચારની અધિકતા ઉપર મનના પ્રવાહની વૃદ્ધિને આધાર છે અને વિચારના ગુણ ઉપર તે ગુણની દઢતાને આધાર રહે છે.
મનને સુધારવાની અને તેને વિકસિત કરવાની જેમની ઈચ્છા હોય તેમણે નિરંતર નિયમિત રીતે મનન કરવાને અભ્યાસ કરવા અને પોતાની માનસિક શક્તિઓ સુધારવાનો નિશ્ચય લક્ષમાં રાખવા
આ અભ્યાસ પૂર્ણ ફળદાયક થાય તે માટે પિતાને અધ્યોત્મિક આદિ જે વિષય પ્રિય હોય, એવા કેઈ વિષયના સબંધમાં કેઈ ઉત્તમ પુરૂષે લખેલું અને જેની અંદર નવીન પ્રબળ વિચારે દાખલ થયા હોય તેવું એક પુસ્તક લેવું. તેમાંથી થોડાં વાક્યો હળવે હળવે વાંચવાં. પછી વાંચેલ વાક ઉપરઢતાથી, આસક્ત ચિત્તથી વિચાર કર. જેટલા વખતમાં તે વાક્યો વાંચ્યા હોય તેથી બમણુ વખત સુધી વિચાર કરે
વાંચવાનું કારણ નવા વિચારો મેળવવાનું નથી પણ વિચાર શક્તિ પ્રબળ કરવાનું છે શરૂઆતમાં અરધી ઘડી વાંચવાનું બસ છે, કારણ કે વધારે વખત વાંચવાથી દૃઢતાથી ધ્યાન આપવાનું કાર્ય આરંભમાં જશ વિશેષ પરિશ્રમ આપનાર છે.
કેટલાક મહિના સુધી આવો નિયમિત અભ્યાસ કરનારને માનસિક બલમાં સ્પષ્ટ વધારે થયેલો માલમ પડે છે, અને પ્રથમ કરતાં ઘણું સારી રીતે નવીન વિચાર કરી શકે છે.
આ સર્વ વિચારોની ઉત્પત્તિનું મૂલ આપણે આત્મા છે. સત્તામાં રહેલી શક્તિઓ આવા વિચારે દ્વારા બહાર આવે છે. •
આટલી વાત-ચાદ રાખવી કે અનેક વિચારે કરનારમાં પરસ્પર જે વિષમતા કે ચુનાધિકતા દેખાય છે તે સત્તા શક્તિની ન્યૂનતાને લીધે નહિ પણ સાધનની અયોગ્યતાને લીધે થાય છે માટે પૂર્ણ સાધન મેળવી પ્રયત્ન કરનાર વિજયી નિવડશેજ. : "
. વળી અભ્યાસીઓએ આ વાત વારંવાર સ્મરણમાં રાખવી કે અવિચ્છિન્ન ઉન્નતિ માટે અભ્યાસની નિયમિતતા જરૂરી છે. એક
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનની અસ્તવ્યસ્ત સ્થિતિ અને તેના નાશને ઉપાય, ૩૫૫
દિવસને અચાસ રખલિત થતાં ચાર દિવસના અભ્યાસ જેટલી ખાદ પડે છે, તેટલી હાની પહેરે છે. વિચારની સ્થિરતા થયા પછી આ નિયમિતતાની એટલી બધી જરૂર રહેતી નથી.
મનની અસ્તવ્યસ્ત સ્થિતિ અને તેના નાશને ઉપાય.
જે માણો વિચાર શક્તિને ખીલવતા નથી, તેઓના મનમાં ના અસ્તવ્યસ્ત વિચારે હોય છે. કોઈ પણ ફળ પ્રાપ્તિના આશય વિના વારંવાર જેમ તેમ વિના પ્રોજન જેવા તેવા વિચાર કર્યા કરે છે. એ પ્રેગ્યભાવની ભિન્નતા તેમાં રહેતી નથી. એક જંગલી મrjર કે અજ્ઞાન પણ આડુ અવળું વિના પ્રયાસને જેમ ફયા કરતું હોય, તેમ તેઓના મનમાં વગર કિસ્મતના વિચારે આમતેમ ઘુમ્યા કરે છે. તેના પરિણામનું પણ તેને ભાન નથી. આવી સ્થિતિવાળા મનુનાં મનવિકળ કે અસ્તવ્યસ્ત કહેવાય છે. પરિશ્રમ કરતાં પણ, આવી વિકળતાથી મનુષ્ય ઘણું જીર્ણ થાય છે પરિશ્રમ અધિક ન હોય તે જેમ યંત્રને હાનિ થતી નથી પણ લટ પ્રબળ રહે છે, તેમ આ વિકળતારૂપ માનસિક ક્રિયાથી માનસિક યંત્રને મોટી હાનિ પહોંચે છે.
આવા મનુષ્યનાં મને જલદીથી ક્રોધ, કામાદિથી વિકારી બને છે અને સ્થિર માનસિક વ્યાપાર તેને અશક્ય થઈ પડે છે.
આવી વિકળતાવાળા વિચારોનું કારણ તપાસ કરતાં જણાઈ આવશે કે તેઓ નાના પ્રકારની ઈચ્છા, તૃષ્ણ, ભય, શોક, કે તેવાજ કોઈ કારણથી પીડાતા હોવા જોઈએ. આવા મનુષ્યોએ આ વિળતાવાળી સ્થિતિમાંથી મુક્ત થવા માટે, કર્મના ઉત્તમ નિયમ ઉપર આશય રાખવાનુ મનને શિક્ષણ આપવું જોઈએ. તેઓએ આ પ્રમાણે સંતોષ વૃત્તિ હૃદયમાં સ્થાપન કરવી કે, કર્મના નિયમને અનસરીને સર્વ વૃત્તાંતે બને છે, અકસ્માતુ કાઈ પણ થતું નથી. જે કાંઇ કર્મ પ્રાપ્ત કરાવે છે, તેજ આપણને પ્રાપ્ત થાય છે. પછી તે ગમે તે રસ્તેથી આવે. આપણું ભાગ્યમાં નથી, કર્મમાં નથી, તેવી હાનિ આપણને કઈ કરી શકે નહિ જે દુ:ખ કે પીડા પૂર્વ કતકર્મથી આપણું સન્મુખ આવે તે ભગવાવાને સજ્જ થવું શાંતિથી તેને સ્વીકાર કરવો. તેને અનુકૂળ થવુ આજ નિયમને આધીન
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
દ્વાદશ પ્રકાશ થવાથી તેની તેવી વેદના કે વિળતા ઘણે અંશે ઓછી થશે. જે કર્મો આપણને બધાનમાં રાખનાર છે તે કર્મો બળાત્કારે તેના નિયમ પ્રમાણે આપણને પ્રવર્તાવે છે, જો કે તેથી આપણને દુઃખ થશે, તોપણ તે દુઃખ સુખના માર્ગરૂપ છે. આપણું બંધને ઓછાં કરનાર છે. છેવટમાં તેથી સુખ જ થશે. જન્મ, મરણનાં પરિભ્રમણને સંબંધ ઓછો થશે. માટે જે થાય તે સારા માટે, અથવા કર્મના નિયમને અનુસરીને થાય છે. આવા વિચારને નિત્ય અભ્યાસ રાખીએ તો મનની વિકળતા દૂર જાય છે. કેમકે સતોષ કે વિચારની પ્રબળ શાંતિમાં, વિકળતા સુખના આકારમાં બદલાઈ જાય છે.
મનથી થતી ક્રિયા અને તેની વિરતિ. આત્મ (પિતાની ઈચ્છાએ મનન કરવું. અને તેમ કરતાં આત્મ ઈચ્છાએ વિરમવું. આ ઉભય શિખ્યાથી માનસિક બળની અધિક પ્રાપ્તિ થાય છે. જ્યારે આપણે મનન કરતા હોઈએ ત્યારે આપણે આપણું સંપૂર્ણ મન તેમાં સ્થાપન કરવું જોઈએ. તથા સારામાં સારા વિચારો કરવા જોઈએ. જ્યારે મનન કરવાનું કામ સમાપ્ત થાય ત્યારે સંપૂર્ણ રીતે વિરામ કરો, પણ મેટા ખડકેની સાથે અથડાતા નાવ (નૈકા)ની માફક એકવાર મનને સ્પર્શ કરે અને બીજી વાર તેને ત્યાગ કરે, વળી ગમે તે જાતને વિચાર કર્યો તેને ત્યાગ કરી ત્રીજે વિચાર કર્યો, આવી અનિશ્ચિત સ્થિતિમાં મનને ભટકવા દેવું નહિ. જ્યારે કામ ન કરવું હોય ત્યારે ચત્રને ગતિમાન (ચાલતું) રાખવાથી તે ઘસાઈ જાય છે. તેમજ મનની અમૂલ્ય યંત્ર રચનાને, નિષ્પાજન વારંવાર ભ્રમણ કરતી રાખવામાં આવે તે તેથી કાંઈ પણ ઉપયોગી પરિણામ ઉત્પન્ન કર્યા સિવાય તે જર્જરીત થઈ જાય છે. જ વિચારમાંથી વિરતિ પામવી અર્થાત્ મનને શાંતિ આપવી તે મહાન અમૂલ્ય લાભ છે. નિરંતર વિચાર કરે અને નિરતર ક્ષય પામ શક્તિના આ નિરર્થક વ્યયથી શાંતિ અકસ્માત નાશ પામે છે.
જ્યારે કઈ પણ ઉપયોગી ફલપ્રત્યે વિચારને પ્રેરિત કરવામાં ન આવ્યો હોય ત્યારે વિચાર શક્તિને કેમ નિવૃત્ત કરવી, તે શિખ્યાથી માનસિક રક્ષણ ઘણા કાળ પર્યત કરી શકાય છે.
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારવૃત્તિને નિવૃત્ત કેમ કરવી? ૩૫૭ વિચારવૃત્તિને નિવૃત્ત કેમ કરવી? વિચારવૃત્તિને નિત્ત કરવી, આ કાર્ય સરલ નથી. વિચાર ક્રિયા કરતાં તે અધિક કઠીણ છે. જ્યાં સુધી તેને અભ્યાસ સંપૂર્ણ દઢ ન થાય ત્યાં સુધી શેડે છેડે વખત ચાલુ રાખ.
પ્રારંભમાં મનને શાત રાખવામાં પણ શક્તિનો વ્યય થાય છે. જ્યારે અભ્યાસ પૂર્વે કહી આવ્યા તેવા સ્થિર મનન કરવાના કાર્યમાં વ્યાવૃત હોય ત્યારે તેવામાં તે વિચારને મૂકી છે. અને જે મનમાં અન્ય વિચાર ઉત્પન્ન થાય તે તરતજ તેમાંથી પિતાનું મન નિર્વસ્ત કરવું ( ખેચી લેવું. ) કોઈ પણ વિચાર બળાત્કારે મનમાં આવે તો તેનાથી આગ્રહસહિત પાછું ફરવું. અર્થાત પ્રત્યુત્તર નહિ વાળતાં તે વિચારને મૂકી દે, કાઢી નાંખો. જરૂર જણાય તે શાંતિ પ્રાપ્ત કરવાના કારણરૂપ શન્યની (આકાશની) કલ્પના કરવી. કેવળ શાંતતા તથા અંધકારને અનુભવ કરવાને યત્ન કરે. આ પ્રમાણે આગ્રહસહિત અભ્યાસ કરવામાં આવશે તો, નિવૃત્તિ અધિકાધિક સુગમ થશે. સ્વસ્થતા તથા શાંતિ મળશે
બાહ્ય ભાવની પ્રવૃત્તિઓમાંથી મનને વ્યાવૃત્ત કરવું એ ઉત્તમ ભૂમિકાના પ્રારંભની નિશાની, યા પ્રસ્તાવના કરવા જેવું છે.
મનને શાંતિ આપવાને સરલ માગ
મનને અથવા મગજને વિશ્રાંતિ આપવાને અન્ય માર્ગ અને તે વળી ચિત્તવૃત્તિની નિત્તિ કરતાં ઘણું સહેલો માર્ગ વિચારના પરાવર્તન કરવાનો છે.
એકજ શ્રેણીને અનુસરીને જે મનુષ્ય નિરતર આગ્રહસહિત વિચાર કરતો હોય તેણે બને તેટલી તેનાથી કેવળ ભિન્ન પ્રકારની એક અન્ય વિચાર શ્રેણિ રાખવી જોઈએ કે તે શ્રેણિ ઉપર તે પોતાનું મન વિશ્રાંતિ માટે પરાવર્તન કરી શકે. જેમકે, દ્રવ્યાનુયેગને વિચાર કરનારે, મગજ અથવા મનની વિશ્રાંતિ માટે તે વિચાર શ્રેણું મૂકી દઈ, ચેડે વખત કથાનુગ (મહા પુરૂષોનાં ચરિત્રો)ના વિચારની શ્રેણીને અંગીકાર કરવી; અથવા ધ્યાન સમાપ્તિ કર્યા પછી જેમ બાર ભાવના સબંધી શ્રેણિ સાધકો અંગીકાર કરે છે, તેવી જ રીતે તે વિષયથી જૂદા પ્રકારની શ્રેણિ લેવી. આથી થાકેલ કે કંટાળેલા
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
દ્વાદશ પ્રકાશ
મનને, સહેલા વિષયમાં વિચાર કરવાનું ગમતું હોવાથી તે વિચાર શ્રેણિ છતાં વિશ્રાંતિ પામી શકશે.
જેમ અતિ પરિશ્રમ કર્યા પછી શરીરને વિશ્રાંતિની જરૂર પડે છે, તેમ વિચારના વ્યાયામમાં પણ મનુષ્યને વિશ્રાતિની જરૂર છે. જે તેવી વિશ્રાંતિ લેવામાં ન આવે તે શરીર જેમ પક્ષઘાતાદિક્વી પીડા પામે છે, તેમ મગજમાં પણ પક્ષઘાત અને વિચારમાં ઘેલછા થવાની. માટે વિચાર ક્રમના અભ્યાસીઓએ મનને, મગજને. અને શરીરને વિશ્રાંતિ આપવી
છેવટે એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કરી, એકાગ્રતા દ્વારા લય, અને તત્વજ્ઞાન સુપ્રાપ્ત કરવા. મનની એકાગ્રતા અને તત્વજ્ઞાન કરવામાં જે જે બાબતે ઉપયોગી જણાઈ છે, તે તે બાબતેની સામાન્ય સૂચનારૂપ સંગ્રહ આંહી કરવામાં આવ્યો છે. સાધકોને એકાગ્રતા અને તત્વજ્ઞાન સુલભ થાય તે માટે તેઓએ મનની વિકળ સ્થિતિને સુધારવી, વિચારશક્તિ ખીલવવી, અનેક વિચાર કરવાનો અભ્યાસ રાખવો, આકૃતિ ઉપર કે સદ્ગુણ ઉપર એકાગ્રતા કરી એક વિચારમાં સ્થિર થવાની ટેવ પાડવી, પછી નિર્વિચાર થવું. છેવટે મનની શાંત (ઉપશમ) દશા, લય, અને તત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાં. આ પ્રસંગે જે જે સૂચનાઓ બતાવવામાં આવી છે તે તે સૂચનાઓ ઉપર પુરતું લક્ષ આપવું સાધકે જે આટલી હદની દશા પ્રાપ્ત કરશે તો આગળ શું કરવું તે તેમને પોતાની મેળે સમજાશે. આપણને મહાત્માઓ તરફથી પ્રસાદી શબ્દમાં આવી શકે તેટલી અથવા બીજાને સમજાવી શકાય ત્યાં સુધી જ મળી શકે છે. પણ તે પ્રસાદી આગળને માર્ગ ખુલ્લો કરી આપે છે.
औदासीन्यपरायणत्तिः किंचिदपि चिंतयेन्नैव । यत्संकल्पांकलिप्तं चित्तं नासादयेत्स्थैर्य ॥१९॥ વળી ઉદાસીનતામય વૃત્તિઓએ કરી, કોઈ પણ વિચારવું (ચિતવવું) નહિ, કેમકે સંક૯યરૂ૫ ચિન્હથી લેપાયેલું, અર્થાત્ વિ૫વાળું મન સ્થિરતા પામતું નથી. ૧૯ , -
यावत् प्रयत्नलेशो यावत्संकल्पकल्पना कापि । તાવ થયો નહિતરવર્યા છે તુ યાર છે .
જ્યાં સુધી મન, વચન, શરીરને લેશમાત્ર પણ પ્રયત્ન છે, અને જ્યાં સુધી કોઈ પણ સંકલ્પવાળી કપના છે, ત્યાં સુધી લયની
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદાસીનતાનું ફળ,
૩પ૯
પણ પ્રાપ્તિ થતી નથી. તે તત્ત્વજ્ઞાનની વાત જ શી કરવી. (અર્થાત્ સંકલ્પ વિકલ્પની કલ્પના હોય ત્યાં સુધી આત્મજ્ઞાન નજ થાય).૨૦.
- ઉદાસીનતાનું ફળ, यदिदं तदिति न वक्तुं साक्षाद् गुरुणापि हंत शक्येत ।
औदासीन्यपरस्य प्रकाशते तत्स्वयं तत्त्वं ॥२१॥ જે પરમતત્વ (પરમાત્મા ) તે “આ.” એમ કહેવાને સાક્ષાત ગુરૂ પણ શક્તિમાન નથી. તે તત્ત્વ એ દાસીન્યતામા તત્પર રહેલા ગી. પિતાની મેળે પ્રગટ થાય છે. ૨૧.
ઉદાસીનતામાં રહેવાથી પરમતત્તવમાં લય થવાય અને
ઉન્મનીભાવની પ્રાપ્તિ થાય તે બતાવે છે. एकांतेऽतिपवित्रे रम्ये देशे सदा सुखासीनः । आचरणाग्रशिखाग्राच्छिथिलीभूताखिलावयवः ॥२२॥ रूप कांतं पश्यन्नपि शृण्वन्नपि गिरं कलमनोज्ञाम् । जिघ्रनपि च सुगंधीन्यपि भुंजानो रसास्वादं ॥२३॥ भावान् स्पृशन्नपि मृदुन्नवारयन्नपि च चेतसो वृत्तिम् । परिकलितौदासीन्यः प्रणष्टविपयभ्रमो नित्यं ॥ २४ ॥ वहिरंतश्च समंतात् चिंताचेष्टापरिच्युतो योगी । तन्मयभावं प्राप्तः कलयति भृशमुन्मनीभावं ॥२५॥
એકાત, (નિર્જન) પવિત્ર અને રમણીય પ્રદેશમાં સુખાસને (ગમે તે આસને લાંબો વખત સુખે બેસી શકાય તે સુખાસને) બેસી, પગના અંગુઠાથી મસ્તકના અગ્ર ભાગ પર્યંતનાં સમગ્ર અવયને શિથિલ (ઢીલાં) કરી, મનહરરૂપને જેતીસુંદર અનેશ વાણીને સાંભળતી, સુગંધી પદાર્થોને સુંઘતી, રસના આસ્વાદને લેતી, અને કમળ પદાર્થોને સ્પર્શતી મનની વૃત્તિઓને નહિ વારતાં છતાં પણ ઉદાસીન્યતામાં (નિમમત્વભાવમાં) ઉપયુક્ત, નિરતર વિષયાસક્તિ વિનાને, અને બાહ્ય તથા અંતરથી સર્વથા ચિતા અને ચેષ્ટા રહિત થએલે થેગી, તન્મય ભાવને પ્રાપ્ત થઈ, અત્યત ઉન્મનીભાવને ધારણ કરે છે. ૨૨-૨૩૨૪-૨૫,
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વાદશ પ્રકાશ गृह्णति ग्राह्यणि स्वानि स्वानींद्रियाणि नो रुंध्यात् ।
न खलु प्रवत्तयेद्वा प्रकाशते तत्त्वमचिरेण ॥२६॥ પિતપોતાના વિષયને ગ્રહણ કરતી ઈદ્રિયોને રેવી નહિ(અને પિતે દષ્ટા તરિકે જોયા કરવું.) અથવા ઈદ્રિયને વિષયે પ્રત્યે પ્રેરવી નહિ. એમ કરતાં થોડા વખતમાં તત્વ પ્રગટ થાય છે. ૨૬.
चेतोऽपि यत्र यत्र प्रवर्तते नो ततस्ततो वार्य । अधिकीभवति हि वारितमवारितं शांतिमुपयाति ॥२७॥ मदमत्तो हि नागो वार्यमाणोप्यधिकी भवति यत । अनिवारितस्तु कामांल्लब्ध्वा शाम्यति मनस्तद्वत् ॥ २८॥
મન પણું જે જે ઠેકાણે પ્રવર્તતું હોય, તે તે ઠેકાણેથી તેને પાછું વાળવું નહિ, કેમકે વારવાથી તે અધિક (વિશેષ) દેડયા કરે છે, અને તેને ન રોકવાથી શાંત થઈ જાય છે. જેમ મમત્ત હાથીને વારતાં પણ તે અધિક થાય છે (વિશેષ પ્રેરાય છે, અને જ્યારે તેને રોકવામાં નથી આવતો ત્યારે, તે પિતાને જોઈતા વિષયને મેળવીને (પામીને) શાંત થઈ જાય છે, તેમ મન પણું વારવાથી અધિક થાય છે, અને ન વારવાથી પિતાને જોઈતા વિષયને મેળવીને શાંત થાય છે. ર૭-૨૮.
વિવેચન–આ લેખના શબ્દાર્થપર વિચાર કરતાં, નીચેની બીના ખાસ લક્ષમાં રાખવાની છે કે, મનને પિતાના પ્રવર્તનમાંથી પાછું ન વાળવું તે વાત બરાબર છે, પણ તે અમારા સમજ્યા પ્રમાણે ચાવીસમા અને પચીસમા લોક પ્રમાણે વર્તતા ગીને માટે યોગ્ય છે. એદાસીન્ય ભાવ આવ્યા પછી, નિર્જન સ્થાનમાં જઈ પરમતત્ત્વ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળો ચગી, મનની કલ્પના માત્રથી જ જુદી જુદી ઇન્દ્રિયો દ્વારા જુદા જુદા વિષયોને અનુભવ લેતે હોય, તેવામાં મેં મન એકાદ વિષયમાં લીન થાય તે તેને ત્યાંથી બળ કરી પાછું ખેંચવું નહિ, પણ જે વિષયમાં તે આનંદ માનતું હોય તે વિષયને - આનંદ તેને મનથીજ લેવા દે. અને જ્યારે તે વિષયનો આનંદ લેતાં મન કંટાળશે ત્યારે તે પોતાની મેળે થાકીને ઠેકાણે આવશે. જેમકે મન સુવાસ લેવામાં લુબ્ધ થયું છે, અને તે ચંપકના કુલની વાસનાનો આનંદ લેંગવે છે, અને ત્યાંથી પાછું વળતું નથી તે તે મનની ઈચ્છા હોય ત્યાં સુધી તેને તેમ કરવા દેવું. આમ કર
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનથી થતી ક્રિયા અને તેની વિરતિ,
- ૩૬૨
વાથી તે ઠેકાણે આવશે. પણ આ આશ્રવ છે માટે આત્મચિંતન જ કરવું જોઈએ, અથવા પ્રણવને જાપ કરવો જોઈએ, એમ વિચાર કરી જે મનને તેના ઈચ્છિત વિષયમાંથી પાછું ખેચવામાં આવે છે, તે જેમ મન્મત્ત હાથી ઠેકાણે આવતાં મહેનત આપે છે, તેમ છેગીરાજને અત્યત ત્રાસ આપશે, અને ઘણું કરીને ઠેકાણે આવશેજ નહિ. તેથી મનની સાથે મેચ ન કરતાં તેને પોતાની મેળેજ થાકવા દેવું. આજ અભિપ્રાય આન દઘનજી મહારાજે સત્તરમાં કુથનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં કહ્યો છે. “ આગમ આગમધરને હાથે, નાવે કેમ કરી આકુ.” એટલે કે આ મને, જે એકાદ વિષયને પસંદ કર્યો. તે પછી તેમાંથી તેને જેર કરીને કાઢવું અશક્ય જેવું થઈ પડે છે. માટે શાસ્ત્રકારે ૨૭–૨૮ લેકમાં અમુક વિષયમાં પ્રવર્તતાં મનને તે વિષયમાં પ્રવર્તવા દેવું અને તેમ કરીને તેને થકાવીને કેકાણે લાવવાને માર્ગ બતાવ્યું છે. અને તે પણ ચગ્ય લાગે છે. પરત અહી આં ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે, જ્યાં સુધી લોક ૨૫-૨૬માં બતાવેલી સ્થિતિ પ્રાપ્ત થઈ નથી ત્યા સુધી આ મનને જેરથી પણ વિષયમાં જતું રોકવાનું છે કદાચ તેમ ન કરતાં મનની ઈચ્છાનુસાર શરીરને વર્તવા દેવામાં આવશે, તે પછી આ મન મોટું અનર્થ કરનારું નીવડશે, ચિદાન દજી મહારાજ કહે છે કે “જેમ જેમ અધિક વિષયસુખ સેવે તેમ તેમ તૃષ્ણા દીપે” એટલે કે જેમ જેમ વિષયે મનની ઈચ્છા પ્રમાણે સેવવામાં આવશે, તેમ તેમ તે નવા વિષયે શોધતું જશે આજે એક તે કાલે બે, એમ આ મનની તૃષ્ણ વધતી જશે. અને તેમ કરતા આખી જીદગી સુધીમાં પણ આ મન વિષયેથી કંટાળશે નહિ, પણ વધારે ને વધારે વિષ સેવવા ઈચ્છશે. માટે આ લેકમાં લખવા-કહેવાને-આશય એ છે કે જેમને ઉદાસિનતા પ્રાપ્ત થઈ છે, પરમતત્વ શોધવાને જેઓ નિર્જન સ્થાનમાં સુખાસને બરાજ્યા છે, અને મનને જુદી જુદી આત્મવિચારણામાં રેકવામાં આવ્યું છે, તે વખતે માત્ર એકાદ ઈદ્રિય વિષયમાં મન લુબ્ધ થાય તે ત્યાંથી તેને જે કરીને પાછું ન વાળતાં થકાવી નાખીને પાછું વળવા દેવું. આવા ગાઢ આશયને નહી સમજતાં આ ચગશાસ્ત્રના અને તેના જેવાજ બીજા શાસ્ત્રના વચનેથી કેટલાક આત્માથી મુનિને,
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ર
- દ્વાદશ પ્રકાશ પણ ફસાયા છે અને તે એવી રીતે કે, આત્મજ્ઞાન થઈ ગયું છે, હવે મન વિષયમાં જાય છે તો તેને થકાવીને ઠેકાણે લાવીશું, એમ ધારી મનની કલ્પના પ્રમાણે શરીરને પ્રવર્તાવતાં, મન પાછું ન વળતાં નવા નવા વિષયે તરફ જવાનું ચાલુ રાખે છે, અને આમ થવાથી એક પરમ તત્વ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા છતાં મનની ઈચ્છાનુસાર વર્તન કરવાથી લોકોમાં નિદાનું ભાન થયા છે, એટલું જ નહિ પણ તવપ્રાપ્તિને બદલે દુતિપ્રાપ્તિનાં સાધન, આવાં વર્તનથી મેળવતા દેખાય છે. માટે મુનિજનોને સાવધ રહેવા આ વિજ્ઞપ્તિ છે. મેનના સ્વભાવ માટે એક આધુનિક કવિની ઉક્તિ ઠીક લાગવાથી નીચે લખી છે – દેડો જતે હોય દડે દહાણે, રાયે ન રોકાય કદી પરાણે; તેને કદી ઠેકર ઠીક મારે, તે કેમ બંધ પડે બીચારે. તેવી રીતે નીચ પંથે જનારૂ, સદાય છે અંતર આ તમારું તેને કદી જે અનુકૂળ થાશે, તે ખેલમાં આખર બેટ ખાશે.
માટે મનને ઈચ્છિત વિષયે ભોગવવા દઈ તેને થકાવીને લાવીશું એ પ્રવેશ કરતા ઘણાજ સાવધ રહેવાની જરૂર છે. જિ મા. .
મન સ્થિરતા ઉપાય. यहि यथा यत्र यतः स्थिरोभवति योगिनश्चलं चेतः। तर्हि तथा तत्र ततः कथंचिदपि चालयेनैव ॥२९॥ अनया युक्त्याभ्यासं विदधानस्यातिलोलमपि चेतः। अंगुल्यग्रस्थापितदंड इव स्थैर्यमाश्रयति ॥ ३०॥
જ્યારે જેમ, જે ઠેકાણે, જેનાથી, ચગીનું ચપળ ચિત્ત સ્થિર થાય, ત્યારે, તેમ, તે ઠેકાણે, તેનાથી, જરા પણ ચલાવવું નહિ. આ યુક્તિએ અભ્યાસ કરનારનું મન ઘણું ચપળ હોય તેપણું આંગુલીના અગ્ર ભાગ ઉપર સ્થાપન કરેલા દંડની માર્ક સ્થિરતાનો આશ્રય કરે છે, સ્થિર થાય છે. ૨૯-૩૦.
દષ્ટિજય ઉપાય. निःसृत्यादौ दृष्टिः सलीना यत्र कुत्रचित्स्थाने । तनासाथ स्थैर्य शनैः शनैर्विलयमामोति ॥३१॥
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
સન જીતવાના ઉપાય.
सर्वत्रापि प्रसृता प्रत्यग्भूता शनैः शनैर्दृष्टिः । परतत्त्वामलमुकुरे निरीक्षते ह्यात्मनात्मानम् ॥ ३२ ॥ સૃષ્ટિ પ્રથમ નિકળીને, ગમે તે સ્થાને લીન થાય છે. ત્યાં સ્થિરતા પામીને, હળવે હળવે ત્યાં વિલય પામે છે, ( પાછી હઠે છે.) એમ સર્વ ઠેકાણે ફેલાયેલી અને ત્યાંથી હળવે હળવે પાછી હેઠેલી સૃષ્ટિ, પરમ તત્ત્વરૂપ નિલ આરિસામાં આત્મા વડે કરી, આત્માને જુએ છે. ૩૧–૩૨.
૩૬૩
વિવેચન—આખા વિશ્વમાં ઈચ્છામાં આવે ત્યા રોકી શકાય તેવી સૃષ્ટિને, ત્રાટક કરનાર પ્રથમ એક કાળા ખિદુપર, અથવા સ્ફટિકના કે બીજા ચળકતા પદાર્થ પર રોકે છે અને ત્યાં સ્થીર થતાં ધીમે ધીમે તેને નાસિકાના અગ્ર ભાગ પર લાવે છે, અને ત્યાં સ્થીર થતા પછી ત્યાંથી ખસેડી કપાળની વચ્ચે સ્થાપન કરે છે અને ત્યાર પછી ગુરૂની આજ્ઞાનુસાર તેને અંતમાં રાકી, સ્થીર કરી પરમ તત્ત્વના અનુભવ કરે છે. સામાન્યપણે અમે આ ક્રમ જાન્યેા છે, પણ વિશેષ પ્રસગે અને વિશેષ અભ્યાસીને, આ ક્રમની પણ જરૂર નથી, તે પેાતાને ચાગ્ય લાગે અથવા અનુકૂળ આવે તેવે ક્રમે હૃષ્ટિને સ્થીર કરી એ તરઢાષ્ટ કરે છે. આ વાતના અનુમોદનમાં અન્ય મતના એક સાધુનું વચન અત્રે ઢાંકવું ઉચિત જણાયું છે, તે આ પ્રમાણે છેઃ——— હૈ દિલમેં, દિલદાર સહી અખીયાં ઉલટી કરતાહી દાખેએ,
દીલદાર–પરમાત્મા-પેાતામાંજ છે તેને આંખા ઉલટાવીને જોઈ લેવા. મતલબ કે જે ચક્ષુ સુલટી રાખી આપણે જગતના પદાથે જોઇએ છીએ તે ચક્ષુને જગતના પદાર્થો જોવાના કામમાંથી રોકી ખાદ્યષ્ટિ અંધ કરી, અંતર્હિષ્ટએ પૂર્વાક્ત રીત્યા યા ખીજી રીતે જોશે તેા તમને પેાતાને, પાતાથી, પોતામાં, પરમાત્મા જાશે. વિ. સા. ઘે
મન જીતવાના ઉપાય. औदासीन्यनिमग्नः प्रयत्नपरिवर्जितः सततात्मा । भावित परमानंदः कचिदपि न मनो नियोजयति ॥ ३३ ॥ करणानि नाधितिष्ठत्युपेक्षितं चित्तमात्मना जातु । ग्राह्ये ततो निजनिजे करणान्यपि न प्रवर्तते ॥ ३४
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વાદશ પ્રકાશ. नात्मा प्रेरयति मनो न मनः प्रेरयति न यहि करणानि । उभयभ्रष्टं वर्हि स्वयमेव विनाशमाप्नोति ॥ ३५॥
નિરંતર ઉદાસીનતામાં મગ્ન થયેલા, પ્રયત્ન વિનાના અને પરમાનંદ દશાની ભાવના કરતા આત્માએ કઈ પણ ઠેકાણે મનને જોડવું (પ્રેરવું) નહિ આ પ્રમાણે થવાથી, આત્મા વડે ઉપેક્ષા કરાચેલું મન, કોઈ વખત ઇદ્રિને આશ્રય કરતું નથી (પ્રેરતું નથી.) અને મનના આશ્રય વિના ઈદ્રિય પણ, પિોતપોતાના વિષપ્રત્યે પ્રવર્તતી નથી. (જ્યારે) આત્મા મનને પ્રેરણા કર્તા નથી. અને મન જ્યારે ઈદ્રિયોને પ્રેરણું કરતું નથી ત્યારે બેઉ તરફથી ભ્રષ્ટ થયેલું મન પોતાની મેળેજ વિનાશ પામે છે. ૩૩, ૩૪, ૩૫.
મને જયનું ફળ. नष्टे मनसि समंतात सकलं विलयं सर्वनो याते । निष्कलमुदेति तत्वं निर्वातस्थायिदीपवत् ॥३६॥
મનને વિષે પ્રેરક પ્રેર્યતા ભાવ બને બાજુથી નઇ થયે છતે, તથા ચિતા, સ્મૃત્યાદિ વ્યાપાર સર્વથા વિલય થયે, વાયરા વિનાના
સ્થાનમાં રહેલા દીપકની માફક નિષ્કલ, (કર્મની કળા વિનાનુ ) તત્વ ઉદય થાય છે અર્થાત્ તત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે ૩૬. * તત્ત્વજ્ઞાન થયું કે નથી થયું તેની નિશાની. '
अंगमृदुत्वमनिदानं स्वेदनमर्दनविवर्जनेनापि । स्त्रिग्धिकरणमतैलं प्रकाशमानं हि नत्त्वमिदं ॥३७॥
જ્યારે આ તત્વ પ્રકાશમાન થાય છે ત્યારે સ્વેદન (પરસેવો) અને મર્દન કર્યા સિવાય પણ કારણવિના શરીર કમળ (સુંવાળું) થાય છે. અને તૈલ વિના સ્નિગ્ધ થાય છે (આ તત્વજ્ઞાન પ્રાપ્તિ ની-નિશાની છે) ૩૭. તત્વજ્ઞાન થયાના બીજા પણ પ્રત્યય બતાવે છે.
अमनस्कतया संजायमानया नाशिते मनःशल्ये । शिथिलीभवति शरीरं छत्रमिव स्तब्धतां त्यक्त्वा ॥३८॥
અમનરકપણું (ઉન્મની ભાવ)ઉત્પન્ન થવા વડે કરી, મનનું શલ્ય નાશ પામ્યું છત્રની માફક, સ્તબ્ધતા (અડતા) નો ત્યાગ કરી, શરીર શિથિલ થાય છે
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમનચ્છના ઉદયની નિશાની,
૩૬૫ शल्यीभूतस्यांत:करणस्य क्लेशदायिनः सततं । .अमनस्कतां विनान्यत् विशल्यकरणोपधं नास्ति ॥३९॥ શલ્યરૂપ અને નિરતર કલેશ આપનાર અત.કરણન, શલ્ય રહિત કરવાનું, અમનતા ઉન્મનીભાવ) સિવાય
ઉન્મની ભાવનું ફળ, कदलीवचाविद्या लोलेंद्रियपत्रका मनाकंदा ।
अमनस्कफले दृष्टे नश्यति सर्वप्रकारेण ॥४०॥ ચપળ ઈદ્રિય રૂપ પત્રોવાળી અને મનરૂપ સ્કધવાળી, અવિદ્યારૂપ કેળ, અમનતારૂપે ફળ દેયે છત, સર્વ પ્રકારે નાશ પામે છે. ૪૦.
વિવેચન-કેળને ફળે આવ્યા પછી કાપી નાંખવામાં આવે છે, કેમકે ફરી તેમાં ફળો લાગતાં નથી.
તેથી જ કહેવામાં આવ્યું છે કે, ફળ દેખવા પછી જેમ કેળનો નાશ થાય છે તેમજ, પાદડા તથા સ્કધરૂપ ઈદ્રિય અને મનેવાળી અવિદ્યા (અજ્ઞાન મિથ્યાત્વરૂપ)કેળ અમનસ્કતારૂપફળદેખ્યા પછી નાશ પામે છે.
મનને જીતવામાં ઉન્મનીભાવ મૂળ કારણ છે. अतिचंचलमतिसूक्ष्म सुलभ वेगवत्तया चेतः। अश्रांतमप्रमादादऽमनस्कशलाकया भिंद्यात् ।। ४१॥
અતિ ચપળ, અતિ સૂક્ષ્મ અને વેગવાન હોવાથી દુખે રેકી શકાય તેવા મનને, વિશ્રામ લીધા સિવાય અને પ્રમાદ રહિત થઈઅમનસ્વરૂપ શલાકા (શળી)વડેકરી,ભેદી નાંખવું (ભેદવું–વિધવું).
અમનચ્છના ઉદયની નિશાની.” विश्लिष्टमिव प्लुष्टमिवोडीनमिव प्रलीनमिव कार्य ।
अमनस्कोदयसमये योगी जानात्यऽसत्कल्पं ॥ ४२॥ અમનચ્છના ઉદય વખતે, રોગી પોતાના શરીરને વિખરાઈ ગયું હોય, મળી ગયું હોય, ઉડી ગયું હોય, કે વિલય થઈ ગયું હોય તેમ અવિઘમાન જાણે છે (અર્થાત્ પોતાની પાસે શરીર નથી તેમ જાણે છે)
समदैरिद्रियभुजगै रहित विमनस्कनवसुधाकुंडे । । मनोऽनुभवति योगी पराभृतास्वादमसमानं॥४३॥
મદોન્મત્ત ઈદ્રિય રૂપ સર્પ વિનાના, ઉન્મનીભાવ રૂપ નવીન અમૃતના કુંડમા. મગ્ન થએલે યોગી અસદશ અને ઉત્ક- - --- મૃતના આસ્વાદનો અનુભવ કરે છે. ૪૩,
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
—
- -
-
-
-
- ---- -- --
_ દ્વાદશ પ્રકાશ रेचकपूरककुंभककरणारयासक्रम विनापि खलु ।' स्वयमेव नश्यति मल्ल विमनस्के सत्यऽयलेन ॥४४॥
અમક્તાની પ્રાપ્તિ થચે છતે, રેચક, પૂરક, કુંભક અને આ સનના અભ્યાસ ક્રમ વિના પણ પ્રયત્ન વિના પિતાની મેળેજ પવન નાશ પામે છે. ૪૪..
चिरमाहितप्रयत्नैरपि ध यो हि शक्यते नैव । सत्येऽमनस्के तिष्ठति स समीरस्तरक्षणादेव ।। ४५॥
ઘણા લાંબા વખત પ્રયત્ન કરવા વડે કરીને પણ જે વાયુ ધારી શકાતું નથી, તે વાય સાચી ઉન્મનીભાવની પ્રાપ્તિથી તત્કાળ એક ઠેકાણે શેકાઈ રહે છે. ૪૫.
यातेऽभ्यासे स्थिरतामुदयति विमले च निष्कले तत्त्वे । मुक्त इव भाति योगी समूलमुन्मूलिनश्वासः ॥ ४६॥
આ અભ્યાસમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત થયે છતે અને નિર્મળ તથા કર્માળ વિનાનું તત્વ ઉદય પામ્યું છd, મૂલથી શ્વાસનું ઉન્મેલન કરી, ત્યાગી મુક્ત થએલાની માફક શાભે છે. ૪૬.
यो जाग्रदवस्थायां स्वस्था सुप्त इव निष्ठति लयस्थः । श्वासोच्छ्वासविहीनः स हीयते न खलु मुक्तिजुषः ॥४७॥ -
જાગૃતાવસ્થામાં આત્મભાવમાં રહેલો યેગી લય અવસ્થામાં , (ધ્યાનની એક અવસ્થામા) સુતેલાની માફક રહે છે. તે લય અવસ્થામાં શ્વાસોશ્વાસ વિનાના સિદ્ધના જીથી તે ચગી કાંઈ ઉતરતા (ઓછાશવાળ જણાતી નથી. ૪૭. .
जागरणस्वमजुषो जगतीतलवर्तिनः सदा लोकाः। तत्त्वविदो लयममा नो जाग्रति शेरते नापि ॥४८॥
આ પૃથ્વીતલ ઉપર રહેવાવાળા લેકે, નિરંતર જાગૃત અને સ્વપ અવસ્થા અનુભવે છે. પણ લયમાં મગ્ન થએલા તત્વજ્ઞાનીઓ જાગતા પણ નથી અને સુતા પણ નથી. ૪૮.
भवति खलु शून्यभावः स्वमे विषयग्नहश्च जागरणे। एतद्द्वीतीयमतीत्याऽऽनंदमयमवस्थितं तवं ॥४९॥
સ્વમ દિશામાં ખરેખર શુન્યભાવ હોય છે, અને જાગ્રત દશામાં જાગવા પછી પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષચેનું ગ્રહણ થાય છે. આ બેઉ , અવસ્થાને ઓળગીને આનંદમય તત્વ રહેલું છે. ૪૯ ૪ . .
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવાત આળભા અને ઉપદેશનું રહસ્ય
જીવાને આળભા અને ઉપદેશનું રહસ્ય. कर्माण्यपि दुःखकृते निष्कर्मत्वं सुखाय विदितं तु । न ततः प्रयतेत कथं निःकर्मत्वे सुलभमोक्षे ॥ ५० ॥ કર્મો દુ:ખને માટે છે, ( અર્થાત્ કર્મોથી દુ:ખ થાય છે. ) અને કર્મ રહિત થવું તે સુખને માટે છે એમ તમે જાણ્યું તેા નિષ્કર્મરૂપ, ( કાંઇ પણ યિા ન કરવા રૂપ ) સુલભ મેાક્ષ માર્ગને વિષે શા માટે પ્રયત્ન નથી કરતાં ? ૫૦.
૩૬૭
मोक्षोऽस्तु मास्तु यदि वा परमानंदस्तु वेद्यते स खलु । यस्मिन्निखिलंसुखानि प्रतिभासते न किंचिदिव ॥ ५१ ॥
માક્ષ ચાએ અથવા ન થાઓ, ( કાલાંતરે થાએ ) પણ ધ્યાનથી થતા પરમાન દતા આંહી ખરેખર ભાગવીએ છીએ, જે પરમાનન્દ્વની, આગળ આ દુનિયાના સમગ્ર સુખા એક તૃણની માફક પ્રતિભાસમાન થાય છે. ૫૧.
'
मधु न मधुरं नैता शीतास्त्वि पस्तु हिनद्युतेरमृतसमृतं नामैवास्याः फले तु सुधा सुधा ॥ वदकममुना संरंभेण प्रसीद सखे मनः फलमविकलं त्वय्येवैतत् प्रसादमुपेयुषः ॥ ५२ ॥
આ ઉન્મનીભાવનાં કુળ માગળ મધુ તે મધુર નથી, આ ચંદ્રમાની ક્રાંતિ તે શીતળ નથી, અમૃત તે નામ માત્ર અમૃત છે, અને સુધા તા ફ્રાગટ છે. માટે હું મન મિત્ર ! ! (.નાશ ભાગના ) પ્રયાસથી શયું. મારા ઉપર તું પ્રસન્ન થા; કેમકે આ તત્ત્વજ્ઞાનનું નિર્દોષ ફળ મેળવવું તે તારા પ્રસન્ન થવા થકીજ મળી શકે તેમ છે. પર, सत्येतस्मिन्नरतिरविदं गृह्यते वस्तु दुरादप्यासन्नेष्यसति तु मनस्याप्यते नैव किंचित् ॥ पुंसामित्यप्यवगतवतामुन्मनीभावहेता
विच्छा बाढं न भवति कथं सद्गुरूपासनायां ॥ ५३ ॥ સદ્ગુરૂની ઉપાસના કરવાથી અતિને આપવાવાળી વ્યાઘ્રાદિ વસ્તુ અને રતિને આપવાવાળી વનિતાદિ ષસ્તુઓને મનુષ્યા દૂરથી પણ ગ્રહણુ યા સ્વાધીન કરી શકે છે. તેજ મનુષ્યે સદ્ગુરૂની ઉપાસનાના અભાવે નજીક રહેલી પણ વસ્તુ ગ્રહણ કે સ્વાધીન કરી શકતા
{
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ ક ' ) 368 - - ફાટશ પ્રકાશ નથી. આવું જાણવા છતાં, ઉન્મની ભાવના ભતસરની ઉપાસનાના સબ ધમાં મનુષ્યને પિતાના વિષે ગાઢ (અત્યત) ઈરછા કેમ થતી નથી ? 53. અમનસ્કતાના ઉપાયભૂત આત્માને પ્રસન્ન કરવા માટે આચાર્યશ્રીને આત્મા પ્રત્યે ઉપદેશ. तास्वानाऽपरमेश्वरादपि परान् 'भाः प्रसादं नयंस्तैस्तैस्तत्तदुपायमूह भगवनात्मन् किमायास्यसि / हंताऽत्मानमपि प्रसादय मनाग्येनासवां संपदः साम्राज्यं परमेऽपि तेजसि तव माज्य समुज्जृभते // 54 // હે ઉપાયમુક, હે ભગવાન્ ! હે રામન, ધન, યશાદિ તે તે પ્રકારના ભાવે કરી, આ પરમેશ્વરથી લઈ અપર દેવી દેવળાં પ્રમુઅને પ્રસન્ન કરતે, શા માટે પ્રયાસ કરે છે? અરે ! આત્માને તું એક થડે પણ પ્રસન્ન કર. તેથી આ પગલિક સંપદા તે દૂર રહે, (અર્થાત્ તે તે મળશેજ) પણ પરમ તેજ-પરમાત્મા–તેનું મહાન સામ્રાજ્ય પણ તને મળશે. 54. या शास्त्रात्सुगुरोर्मुखादनुभवाचाज्ञायि किंचित्क्वचित् / योगस्योपनिषद् विवेकिपरिषवेतश्चमत्कारिणी॥ श्रीचौलुक्यकुमारपालनृपतेरत्यर्थमभ्यर्थना दाचार्येण निवेपिता पथि गिरां नोहेमचंद्रेण सा // 55 // વિવેકી પર્ષદાના ચિત્તને ચમત્કાર કરવાવાળી રોગશાસ્ત્રની ઉપનિષદ, (રોગ સંબંધી રહસ્ય) જે શાસ્ત્રથી, શુરૂના સુખથી અને અનુભવથી, કાઈક, કેઈ કાણે મેં જાણી, તે શ્રીમાન ચાલુકય વંશના કુમારપાળ રાજાની અત્યંત પ્રાર્થનાથી આચાર્ય શ્રીમાન્ હેમ કે વાણુના માર્ગમાં સ્થાપન કરી અથ શાસ્ત્રકાર પ્રકાશિત કરી. 55. इति श्री परमाहत् श्रीकुमारपाल भूपाल शुश्रूषिते आचार्यश्री हेमचंद्र विरचिते अध्यात्मोपनिषन्नानि संज्ञात पट्टबंधे श्रीयोगशाखे पंन्यास श्री कमलविजयगणि शिष्य मुनि श्री केशरविजयશનિ ત વીછાવવો દ્વારા પ્રદ સમાસઃश्री समातोऽयं मय श्रीमद् गुरुवर्य विजयकमलमूरि प्रसादाद