Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogA prayoga rayAga ayoga AnaMda ekAgratA mauna nirodha pyAra zodhana niyaMtraNa vRtti vRtti saMkSaya yoga samatpa yoga dhyAna yoga bhAvanA yoga adhyAtma yoga rUpAtaraNa RjutA mana / sAdhvI DaoN.makti prabhA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga prayoga ayoga
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga prayoga ayoga (vikrama vizvavidyAlaya dvArA svIkRta zodha prabaMdha ke AdhAra para) - DaoN.sAdhvI muktiprabhA ___ ema. e. pI-eca. DI. prakAzaka umarAvamala corar3iyA, jayapura prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga prayoga ayoga yoga prayoga ayoga : prakAzana varSa : 1993 vi. saM. 2050, prakAzaka : prAkRta bhAratI akAdamI evaM umarAvamala corar3iyA adhyakSa : a. bhA. zve. sthAnakavAsI jaina kAnphrensa (rAjasthAna saMbhAga) 13, takhte zAhI roDa, javAharalAla neharU mArga, jayapura : phona : 561943 : 563704 prApti sthAna : jaina pustaka mandira, bhAratI bhavana, caur3A rAstA, jayapura : mudraNa vyavasthA : premacanda jaina, prema ilaikTrika presa, 1/11, sAhitya kuJja, AgarA-2 lAgata mAtra mUlya : eka sau rupaye mAtra / premacanda jaina dvArA prema ilaikTrika presa, - 1/11, sAhitya kuJja mahAtmA gA~dhI mArga, AgarA-2 meM mudrita
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhutAcArya viduSI DA.mukti prabhAjI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ arpaNa o mahAyogI, parama prayogI, sadA ayogI, Adizvara ! yogoM meM virAma ! prayogoM ke pariNAma ! ayogoM meM avirAma Apako zatakoTi praNAma ! prabhu ! Apa, ayogI ho para yoga ke siddhimaya setu ho, jana jana ke antaHkaraNa ke kalyANamaya ketu ho ! pUjya ho pUjA ke puNyamaya prakaraNa ho yoga-prayoga-ayoga rUpa anubhUti ke avataraNa ho / prabhu ! terA hI tujhako arpaNa karatI hU~ / mere zubha yoga - ayoga ke bhAvoM kA, tere puNyamaya prayogoM ke srAvoM kA, caraNoM meM samarpaNa karatI hU~ / - terI muktiprabhA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ CID prakAzakIya | yoga zabda kA sAdhanA ke kSetra meM pracalita artha hai-sAdhanA kI viziSTa paddhati jisase AtmA kA utkarSa ho aura parama dhyeya kI prApti ho| jaina darzana meM "yoga" zabda eka anya artha meM prayukta huA hai| vahA~ AtmA se karmoM ke Abaddha hone ko yoga kahA hai| isa artha bheda ke kAraNa yaha bhrAnti utpanna hotI rahI hai ki jainoM kA yoga se virodha hai| kintu vAstava meM to jaina darzana eka sAdhanA bahula darzana hai aura usameM yoga-sAdhanA kA mahattva pratyeka bindu para hai| prastuta grantha meM sAdhvI zrI mukti prabhAjI ne yoga-sAdhanA se saMbaMdhita jaina vAMgamaya meM se yathA sambhava sampUrNa sAmagrI saMkalita kara usakA saiddhAntika, prAyogika tathA AdhyAtmika dRSTiyoM se vizleSaNa kiyA hai| sAtha hI isameM Adhunika vaijJAnika khoja se prApta sUcanAoM kA bhI sundara samanvaya kiyA hai| prAkRta bhAratI yoga-sAdhanA viSayaka granthoM kI zrRMkhalA meM hema candrAcArya ke yogazAstra ke aMgrejI anuvAda ke pazcAt yaha mahattvapUrNa zodha grantha apane pAThakoM ke samakSa puSpa 84 ke rUpa meM prastuta kara rahI hai| AzA hai pAThakoM, vizeSakara sAdhanA meM ruci rakhane vAle ko yaha cintana-manana ko prerita kregii| sAdhvI jI ne varSa 1981 meM DaoN. bI. bI. rAyanADe ke niderzana meM vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina ko zodha grantha kI prastuti kI thii| hama sAdhvI zrI mukti prabhAjI ke prati AbhAra prakaTa karate haiM ki unhoMne prakAzana kA avasara prAkRta bhAratI ko pradAna kiyaa| umarAvamala corar3iyA ma. vinaya sAgara devendra rAja mehatA adhyakSa nidezaka saciva a. bhA. zve. sthA. jaina kaoNnphrensa prAkRta bhAratI akAdamI prAkRta bhAratI akAdamI (rAjasthAna) (jayapura) (jayapura)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ MTDAzIrvacana IND bhAratIya saMskRti meM yoga kA atyadhika mahattva rahA hai| atIta kAla se hI bhArata se mUrdhanya manISigaNa yoga para cintana, manana aura vizleSaNa karate rahe haiM, kyoMki yoga se mAnava jIvana pUrNa vikasita hotA hai| mAnava-jIvana meM zarIra aura AtmA ina donoM kI pradhAnatA hai| zarIra sthUla hai aura AtmA sUkSma hai| pauSTika aura pathyakArI padArthoM ke sevana se tathA ucita vyAyAma Adi se zarIra puSTa aura vikasita hotA hai, kintu AtmA kA vikAsa yoga se hotA hai| yoga se kAma, krodha, mada, moha Adi vikRtiyA~ naSTa hotI haiN| AtmA kI jo ananta zaktiyA~ AvRta haiM ve yoga se anAvRta hotI haiM aura AtmA kI jyoti jagamagAne lagatI hai| AtmA-vikAsa ke lie yoga eka pramukha sAdhana hai| usakA sahI artha kyA hai ? usakI kyA paramparA hai ? usake saMbaMdha meM cintaka kyA cintana karate haiM ? aura unakA kisa prakAra yogadAna rahA hai ? Adi praznoM para yahA~ para vicAra kiyA jA rahA hai| yoga zabda "yuja" dhAtu aura 'gha' pratyaya milane se banatA hai| "yuja" dhAtu do haiM, jinameM se eka kA artha hai-saMyojita karanA, jor3anA aura dUsarI kA artha hai mana kI sthiratA, samAdhi / prazna yaha hai ki bhAratIya yoga darzana meM ina donoM arthoM meM se kise apanAyA gayA hai ? uttara meM nivedana hai ki kitane hI vijJoM ne "yoga" kA jor3ane ke artha meM prayoga kiyA hai to kitane hI vijJoM ne samAdhi ke artha meM / AcArya pataMjali ne "cittavRtti ke nirodha ko yoga" kahA hai| AcArya haribhadra ne jisase AtmA kI vizuddhi hotI hai, karma-mala naSTa hotA hai aura mokSa ke sAtha saMyoga hotA hai, use yoga kahA hai| upAdhyAya yazovijaya jI ne bhI yoga kI vahI paribhASA kI hai| bauddha cintakoM ne yoga kA artha samAdhi kiyA hai| yoga ke bAhya aura Abhyantara ye do rUpa haiN| sAdhanA meM citta kA ekAgra honA yA sthiracitta honA yaha yoga kA bAhya rUpa hai| bahaMbhAva, mamatvabhAva Adi manovikAroM kA na honA-yoga kA Abhyantara rUpa hai| koI prayatna se citta ko ekAgra bhI kara le para ahabhAva aura mamabhAva prabhRtti manovikAroM kA parityAga nahIM karatA hai to use yoga kI siddhi prApta nahIM ho sktii| yaha kevala vyAvahArika yoga sAdhanA hai, kintu pAramArthika yA bhAvayoga sAdhanA nahIM hai / ahaMkAra aura mamakAra se rahita samatvabhAva kI sAdhanA ko hI gItAkAra ne saccA yoga kahA hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ix ] vaidika paramparA kA prAcInatama grantha Rgveda hai / usameM Adhibhautika aura Adhidaivika varNana hI mukhya rUpa se huA hai| Rgveda meM yoga zabda kA vyavahAra aneka sthaloM para huA hai| kintu vahA~ para yoga kA artha dhyAna aura samAdhi nahIM hai, para yoga kA artha jor3anA, milAnA aura saMyoga karanA hai| upaniSadoM meM bhI jo upaniSad bahuta hI prAcIna haiM, unameM bhI AdhyAtmika artha meM yoga zabda vyavahRta nahIM huA hai, kintu uttarakAlIna kaThopaniSada, zvetAzvatara upaniSada Adi meM AdhyAtmika artha meM yoga zabda kA prayoga huA hai| gItA meM karmayogI zrIkRSNa ne yoga kA khAsA acchA nirUpaNa kiyA hai| yogavAsiSTha ne bhI yoga para vistAra.se carcA kI hai| brahmasUtra meM bhI yoga para khaNDana aura maNDana kI dRSTi se cintana kiyA gayA hai| kintu maharSi pataMjali ne yoga para jitanA vyavasthita rUpa se likhA utanA vyavasthita rUpa se anya vaidika vidvAna nahIM likha ske| vaha bahuta hI spaSTa tathA sarala hai, niSpakSabhAva se likhA huA hai| prArambha se anta taka kI sAdhanA kA eka sAtha saMkalana Akalana hai| pAtajala yoga sUtra kI tIna mukhya vizeSatAe~ haiM prathama, vaha grantha bahuta hI saMkSepa meM likhA gayA hai| dUsarI vizeSatA, viSaya kI pUrNa spaSTatA hai aura tIsarI vizeSatA, anubhava kI pradhAnatA hai| prastuta grantha cAra pAda meM vibhakta hai| prathama pAda kA nAma samAdhi hai, dvitIya kA nAma sAdhana hai, tRtIya kA nAma vibhUti hai aura caturtha kA nAma kaivalya pAda hai| prathama pAda meM mukhya rUpa se yoga kA svarUpa, usake sAdhana tathA citta ko sthira banAne ke upAyoM kA varNana hai| dvitIya pAda meM kriyA yoga, yoga ke aMga, unakA phala, aura heya, hetu, hAna aura hAnopAya ina caturvRha kA varNana hai| tRtIya pAda meM yoga kI vibhUtiyoM kA vizleSaNa hai| caturtha pAda meM pariNAmavAda kI sthApanA, vijJAnavAda kA nirAkaraNa aura kaivalya avasthA ke svarUpa kA citraNa hai| __ bhAgavata purANa meM bhI yoga para vistAra se likhA gayA hai| tAMtrika sampradAya vAloM ne bhI yoga ko tantra meM sthAna diyA hai| aneka tantra granthoM meM yoga kA vizleSaNa upalabdha hotA hai| mahAnirvANatantra aura SaTcakra niSpaNa meM yoga para vistAra se prakAza DAlA hai| madhyakAla meM to yoga para jana-mAnasa kA atyadhika AkarSaNa bar3hA jisake phalasvarUpa yoga kA eka pRthaka sampradAya banA jo haThayoga ke nAma se vizruta hai| jisameM Asana, mudrA, prANAyAma prabhRti yoga ke bAhya aMgoM para vizeSa bala diyA gyaa| haThayoga, pradIpikA, ziva-saMhitA, gheraNDa-saMhitA, gorakSA-paddhati, gorakSa-zataka, yoga tArAvalI, binduyoga, yoga-bIja, yoga-kalpadruma Adi mukhya grantha haiM / ina granthoM meM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ x ] Asana, bandha, mudrA SaTkarma kumbhaka, pUraka, recaka Adi bAhya aMgoM kA vistAra se vizleSaNa kiyA hai| gheraNDa saMhitA meM to AsanoM kI saMkhyA atyadhika bar3ha gaI hai| gIrvANa pirA meM hI nahIM apitu prAntIya bhASAoM meM bhI yoga para aneka grantha likhe gaye haiM / marAThI bhASA meM gItA para jJAnadeva racita jJAnezvarI TIkA meM yoga kA sundara varNana hai.| kabIra kA bIjaka grantha yoga kA zreSTha grantha hai| bauddha paramparA meM yoga ke lie samAdhi aura dhyAna zabda kA prayoga milatA hai| buddha ne aSTAMgika mArga ko atyadhika mahatva diyA hai / bodhitva prApta karane ke pUrva zvAsocchavAsa nirodha kI sAdhanA prAraMbha kI thii| kintu samAdhi prApta na hone se usakA parityAga kara aSTAMgika mArga ko apanAyA / aSTAMgika mArga meM samAdhi ke Upara vizeSa bala diyA gayA hai| samAdhi yA nirvANa prApta karane ke lie dhyAna ke sAtha anitya bhAvanA ko bhI mahatva diyA hai| tathAgata buddha ne kahA- "bhikSo ! rUpa anitya hai, vedanA anitya hai, saMjJA anitya hai, saMskAra anitya hai, vijJAna anitya hai| jo anitya hai vaha duHkhaprada hai| jo duHkhaprada hai vaha anAtmaka hai| jo anAtmaka hai vaha merA nahIM / vaha maiM nahIM huuN| isa taraha saMsAra ke anitya svarUpa ko dekhanA caahie|" jaina Agama sAhitya meM yoga zabda kA prayoga haA hai| kintu yoga zabda kA artha jisa prakAra vaidika aura bauddha paramparA meM huA hai, usa artha meM yoga zabda kA prayoga nahIM huA hai| vahA~ yoga zabda kA prayoga mana, vacana, kAyA kI pravRtti ke lie huA hai| vaidika aura bauddha paramparA meM jisa artha ko yoga zabda vyakta karatA hai, usa artha ko jaina paramparA meM tapa aura dhyAna vyakta karate haiM / dhyAna kA artha- mana, vacana aura kAyA ke yogoM ko Atma cintana meM kendrita karanA / dhyAna meM tana, mana aura vacana ko sthira karanA hotA hai| kevala sAMsa lene kI chUTa rahatI hai, sAMsa ke atirikta sabhI zArIrika kriyAoM ko rokanA anivArya hai| sarvaprathama zarIra kI vibhinna kriyAoM ko rokA jAtA hai| vacana ko niyantrita kiyA jAtA hai, aura usake pazcAt mana ko Atma-svarUpa meM ekAgra kiyA jAtA hai| prastuta sAdhanA ko hama dravya-sAdhanA aura bhAva-sAdhanA kaha sakate haiM / tana aura vacana kI sAdhanA dravya sAdhanA aura mana kI sAdhanA bhAva sAdhanA hai| jaina paramparA meM haThayoga ko sthAna nahIM diyA gayA hai aura na prANAyAma ko Avazyaka mAnA hai| haThayoga ke dvArA jo niyaMtraNa kiyA jAtA hai, usase sthAyI lAbha nahIM hotA, na Atma-zuddhi hotI hai aura na mukti hI prApta hotI hai| sthAnAMga, samavAyAMga, bhagavatI, uttarAdhyayana Adi Agama sAhitya meM dhyAna lakSaNa aura unake
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xi ] prabhedoM para prakAza DAlA hai| AcArya bhadrabAhu svAmI ne Avazyaka niyukti meM dhyAna para vizad vivecana kiyA hai| AcArya umAsvAti ne tatvArthasUtra meM dhyAna para cintana kiyA hai| kintu unakA cintana Agama se pRthaka nahIM hai / jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne "dhyAnazataka" kI racanA kI / jinabhadragaNi kSamAzramaNa jaina dhyAna paddhati ke marmajJa jJAtA the, unhoMne dhyAna kI gaharAI meM jAkara jo anubhava kA amRta prApta kiyA use isa grantha meM uddhRta kiyA hai| ___ AcArya haribhadra ne jaina-yoga paddhati meM nUtana parivartana kiyA, unhoMne yoga bindu, yogadRSTi - samuccaya, yogaviMzikA, yogazataka aura SoDazaka prabhRti aneka graMthoM kA nirmANa kiyaa| ina granthoM meM jaina paramparA ke anusAra yoga sAdhanA kA vizleSaNa karake hI saMtuSTa nahIM hue, apitu pAtaMjala yogasUtra meM varNita yoga sAdhanA aura unakI vizeSa paribhASAoM ke sAtha jaina yoga sAdhanA kI tulanA kI hai aura usameM rahe hue sAmya ko batAne kA prayAsa kiyA hai| AcArya haribhadra ke yoga granthoM kI nimna vizeSatAe~ haiM : 1. kauna sAdhaka yoga kA adhikArI hai aura kauna yoga kA anadhikArI hai| 2. yoga kA adhikAra prApta karane ke lie pahale kI jo taiyArI apekSita hai, usa para cintana kiyA hai ? 3. yogyatA ke AdhAra para sAdhakoM kA vibhinna dRSTi se vibhAga kiyA hai aura unake svarUpa aura anuSThAna kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai| 4. yoga sAdhanA ke bheda prabhedoM aura sAdhana kA varNana hai| yogabindu meM yoga ke adhikArI ke apunarbandhaka, samyakadRSTi, dezavirati aura sarvavirati se cAra vibhAga kie aura yoga kI bhUmikA para vicAra karate hae adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA, vRttisaMkSaya ye pAMca prakAra batAye / yogadRSTi samuccaya meM odhadRSTi aura yogadRSTi para cintana kiyA hai| isa grantha meM yoga ke adhikAriyoM ko tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai| prathama bheda meM prArambhika avasthA se vikAsa kI antima avasthA taka kI bhUmikAoM ke karma mala ke tAratamya kI dRSTi se mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA-ye ATha vibhAga kie haiN| ye ATha vibhAga pAtaMjala yoga sUtra ke yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi tathA bauddha paramparA ke kheda, udvega Adi aSTa pRthaka jana citta doSaparihara aura adveSa, jijJAsA Adi aSTa yoga guNoM ko prakaTa karane ke AdhAra para kie gae haiN| yoga zataka meM yoga ke nizcaya aura vyavahAra-ye do bheda kie gae haiN| yogavizikA meM
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xii ] dharma sAdhanA ke lie kI jAne vAlI kriyAoM ko yoga kahA hai aura yoga kI sthAna, UrjA, artha, Alambana aura anAlambana ye pA~ca bhUmikAe~ batAyI haiM / *AcArya haribhadra ke pazcAta jaina yoga ke itihAsa ke jAjvalyamAna nakSatra haiMAcArya hemacandra jinhoMne yogazAstra nAmaka atyanta mahatvapUrNa grantha kA nirmANa kiyA hai| isa grantha meM pAtaMjala yoga sUtra ke aSTAMga yoga kI taraha zramaNa tathA zrAvaka jIvana kI AcAra sAdhanA ko jaina Agama-sAhitya ke prakAza meM vyakta kiyA hai| isameM Asana, prANAyAma Adi kA bhI varNana hai| padastha, piNDastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAnoM kA bhI varNana kiyA hai aura mana kI vikSupta, yAtAyAta, zliSTa aura sulIna ina cAra dazAoM kA bhI varNana kiyA hai jo AcArya kI apanI maulika dena hai| AcArya hemacandra ke pazcAt AcArya zubhacandra kA nAma AtA hai| jJAnArNava unakI mahattvapUrNa racanA hai| sarga 29 se 42 taka meM prANAyAma aura dhyAna ke svarUpa aura bhedoM kA varNana kiyA hai| prANAyAma Adi se prApta hone vAlI labdhiyoM para parakAya-praveza Adi ke phala para cintana karane ke pazcAt prANAyAma ko mokSa rUpa sAdhyasiddhi ke lie anAvazyaka aura anarthakArI batAyA hai| usake pazcAt upAdhyAya yazovijaya jI kA nAma AtA hai, ve satyopAsaka the| unhoMne adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad, yogAvatAra battIsI, pAtaMjala yoga sUtra vRtti, yogaviMzikATIkA, yoga dRSTinI sajjhAya Adi mahattvapUrNa grantha likhe haiM / adhyAtmasAra graMtha ke yogAdhikAra aura dhyAnAdhikAra prakaraNa meM gItA aura pAtaMjala yogasUtra kA upayoga karake bhI jaina paramparA meM vizruta dhyAna ke avavidha bhedoM kA samanvayAtmaka varNana kiyA hai| adhyAtmopaniSad meM zAstrayoga, jJAnayoga, kriyAyoga aura sAmyayoga ke saMbaMdha meM cintana karate hue yogavAsiSTha aura taittirIya upaniSad ke mahatvapUrNa uddharaNa dekara jainadarzana ke sAtha tulanA kI hai| yogAvatAra battIsI meM pAtaMjala yoga sUtra meM jo yoga-sAdhanA kA varNana hai, usakA jaina dRSTi se vivecana kiyA hai aura haribhadra ke yoga viMzikA aura SoDazaka para mahattvapUrNa TIkAe~ likhakara usake rahasyoM ko udghATita kiyA hai, jainadarzana kI dRSTi se pAtaMjala yogasUtra para bhI eka laghuvRtti likhI hai / isa taraha yazovijayajI ke granthoM meM madhyastha bhAvanA, guNa-grAhakatA va samanvayaka dRSTi spaSTa rUpa se parilakSita hotI hai| parama viduSI sAdhvIratna mahAsatI zrI mukti prabhAjI ma. kA "zodha prabandha" yogaprayoga - ayoga mere sAmane hai| prastuta graMtha ratna unhoMne pI eca. DI. upAdhi ke lie taiyAra kiyA hai| isa meM zodhArthI mahAsatI jI kI prabala pratibhA ke saMdarzana hote haiN| unhoMne pramANapurassara sabhI pahaluoM para vistAra se cintana kiyA hai| unakA prastuta
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xiii ] cintana Agama aura Agamettara sAhitya para avalambita hai, to sAtha hI Adhunika vijJAna ke pariprekSya meM bhI unhoMne prastuta graMtha meM jo cintana kA navanIta prastuta kiyA hai, vaha prabuddha pAThakoM ke lie bahuta hI upayogI hai| mahAsatIjI ne aneka pramANoM evaM prayogoM ke AdhAra para AdhyAtmika UrjA ke rUpa meM yoga kA vizada pratipAdana kiyA hai| vahIM para zarIra-vijJAna kI dRSTi se yoga ke prayogoM para vijJAna sammata tathA anubhava gamya vivecana bhI prastuta kiyA hai| yoga se zarIra meM rAsAyanika parivartana evaM lezyA Adi bhAvoM kA manovaijJAnika vizleSaNa mahAsatI jI kI gaharI anusaMdhAna dRSTi kA paricaya detA hai| ___manoyoga ke vividha pahaluoM para sUkSma cintana karate hue tanAva mukti ke prAsaMgika viSaya para mahAsatI jI ke anubhUta prayoga tathA tanAva rahita sthiti kI prApti kA sundara svarUpa bhI pratipAdita kiyA hai| mujhe vizvAsa hai ki mahAsatI jI kA yaha cintana, cintana ke lie hI nahIM hai apitu jIvana ke lie bhI grAhya hai| hameM kisa prakAra mana, vacana, kAyA ke yogoM kA nirudhana karanA cAhie aura kisa prakAra sAdhanA ke patha para sudRr3ha kadama bar3hAne cAhie isakA sundara vizleSaNa huA hai| __ hameM sAtvika gaurava hai ki hamAre saMgha meM aisI param viduSI sAdhvI, jinakA talasparzI Agamo kA adhyayana hai aura sAtha hI anya dharmadarzanoM evaM Adhunika manovijJAna kA bhI adhyayana hai, aura jinhoMne adhyayana ke bala para hI nahIM apitu anubhUti ke bala para prastuta graMtha kA lekhana kiyA hai| Adhunika bhautikavAda ke yuga meM mAnava idhara-udhara bhaTaka rahA hai, bhautikavAda kI cakAcauMdha meM vaha apane lakSya se bhraSTa ho cukA hai, aisI vikaTa velA meM prastuta graMtha prakAza-stambha kI taraha upayogI siddha hogA? yaha graMtha bhAratI bhaNDAra meM zrI kI abhivRddhi kregaa|isii maMgala manISA ke sAtha hArdika AzIrvAda / - AcArya devendra muni zAnti sadana (jaina sthAnaka) bhiilvaadd'aa|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuti sakriyatA se niSkriyatA, gatizIlatA se sthiratA, anityatA se nityatA aura yoga se ayoga kI bheda rekhA hai prayoga / jIvana se sambandhita koI bhI ghaTanA meM ghaTita ho jAnA paryApta nahIM hai kintu ghaTita ghaTanA se jur3a jAne para pRthak kaise honA mahattva rakhatA hai| ghaTita ghaTanA se jur3a jAnA yoga hai aura ghaTanA se pRthak ho jAnA ayoga hai kintu rUpAntaraNa kA mAdhyama hai prayoga / yoga zarIra, mana aura vANI kA paraspara samanvaya paramANuoM kI eka adbhuta saMracanA hai| dRzyamAna zarIra sthUla hai| sthUla zarIra se vANI sUkSma hai aura vANI se mana sUkSma hai| prayoga jar3a-caitanya kA abhedikaraNa bhedavijJAna prayoga se hotA hai jaise- dUdha meM ghI vidyamAna hai / kintu jaise dUdha se dahI, dahI se makkhana aura makkhana se ghI kA prayogAtmaka rUpa se nirmANa hotA hai vaise hI zarIra meM AtmA vidyamAna hai; prayogAtmaka rUpa se hI donoM kA pRthakkaraNa hotA hai| ayoga pRthakkaraNa do svarUpa meM vidyamAna hai - anubhUti aura prApti / deha hone para bhI dehAtIta dazA anubhUtiparaka hai aura dehAtIta siddhAvasthA prAptiparaka hai / isa prakAra yoga sarva sAmAnya kisI bhI dRSTi vizeSa kA mAdhyama yA paricAyaka nahIM hai kintu rUpAMtaraNa kI prayogAtmaka prakriyA hai| jisa sAdhaka ne yoga ko prayoga kI kasauTI para kasA hai usake lie yoga ayoga kI prApti kA parama upAya, mukti kI upalabdhi kA mahattvapUrNa sAdhana aura AtmA se paramAtmA banane kA apUrva Ananda rUpa dhAma hai| prastuta zodha prabandha ke mukhya do uddezya haiM- prathama Agama aura sAhitya kA adhyayana kara nija anubhUti se usakA anusaMdhAna pAnA tathA upalabdha anuzIlana se yoga vidhi kA prayoga darzAnA /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xv ] dvitIya uddezya hai-vartamAna yuga meM pracalita bhrama kA nivAraNa ki jainoM ke pAsa yoga nahIM hai| kintu jaina sAhitya ke vizAla vADmaya meM dRSTipAta karate hI vartamAnakAlIna isa pracalita mAnyatA kI achUtI bhUmi kA sparza hotA hai ki Agama sAhitya se lekara aThArahavIM zatAbdi taka ke samagra jaina sAhitya meM vividha yoga sAdhanA kA svarUpa upalabdha hai| hA~, itanA avazya hai ki jainoM kI yogavidhi atyadhika gUDha, rahasyAtmaka aura mArmika rahI hai| sAtha-sAtha guru garbhita hone se aneka prakriyAoM kA abhAva ho gayA hai / tathApi jar3a-caitanya kA viveka, jJAna, dhyAna, saMyama aura samAdhi se prApta citta kI ekAgratA, ekAgratA se vRttioM kA nirodha aura mana, vacana, kAyA ke parivartana kA prAyogika vizleSaNa prApta hotA hai| sAhitya sambandhI yoga viSayaka meM tAttvika aura atAttvika upAya, jJAna-darzana aura cAritra kA samyaka bodha aura adhikAra prakriyAtmaka rUpa se pAyA jAtA hai| aneka sAhityoM meM granthibheda kI gUDhAtmakatA spaSTa naz2ara AtI hai jisase sAdhaka yaugika rUpAntaraNa karane meM samartha ho sakatA hai| itihAsa sAkSI hai ki yoga anAdi hai tathApi, mAnavIya dharAtala para avatarita yogiyoM kA janma jahA~ se prApta hotA hai vahA~ se yoga kA prArambha mAna lo to jaina darzana meM yoga RSabhadeva bhagavAn se mAnA gayA hai| bhagavAn RSabhadeva jaina tIrthaMkaroM meM prathama tIrthaMkara haiN| kAlagaNanA ke anusAra ve asaMkhya varSa pUrva the| ataH jaina darzana ke anusAra ve AdyayogI haiM aura unhIM se paramparAgata yoga mArga kA pravartana huA hai| jainoM ke aMtima tIrthaMkara paramAtmA mahAvIra ke tattvAvadhAna meM yoga prakriyA ko darzAne kA mAdhyama AcArAga sUtra Adi Agama meM prApta hotA hai| jaise-svayaM paramAtmA kA dhyAna tatsambandhI vividha Asana, AhAra, nidrA Adi prayogoM ke digdarzana ke lie AcArAMga pramANa hai| AcArAMga sUtra kI bhAMti sUtrakRtAMga, sthAnAMga, bhagavatI sUtra Adi meM bhI prakIrNaka rUpa meM bhAvanA, Asana, dhyAna, vrata, niyama, saMvara-samAdhi Adi kA varNana upalabdha hotA hai| uttarAdhyana sUtra ke 28veM adhyayana meM muktimArga kA saMkSipta kintu suvyavasthita zodhana prakriyA kA pratipAdana kiyA gayA hai| isI sUtra ke 29, 30 evaM 32veM adhyAya meM indriya-vijaya, manovijaya, mana-sthiratA aura mana-sambandhI vividhatAoM ke pariNAma Adi kA viziSTa svarUpa niyojita hai| Agama sAhitya ke atirikta niyukti sAhitya meM bhI sAdhanA kI prakriyAoM ke vipula svarUpa kA darzana hotA hai / Avazyaka niyukti ke kAyotsarga adhyayana meM bhI yaugika prakriyAoM kA suniyojita rUpa aura Atma-darzana kA viziSTa suprayoga varNita
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xvi ] hai| niyuktikAra bhadrabAhusvAmI kA racanA kAla vikrama kI cauthI pAMcavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| inhIM bhadrabAhusvAmI ne bAraha varSIya mahAprANa dhyAna kI sAdhanA kI thii| jaina itihAsa meM aise aneka sAdhakoM kI "sarvasaMvarayogasAdhanA" nAmaka sAdhakoM kA ullekha bhI prApta hotA hai| sUtrakRtAMga niyukti meM samAdhi kA nirUpaNa, sthAnAMgavRtti meM dhyAna sambandhI vivecana, bRhatkalpaniyukti, vRhatkalpabhASya, vyavahAra niyukti, vyavahAra bhASya, Adi meM zramaNa- zramaNiyoM kA yoga prakriyAtmaka AcAra praNAlI kA vistRta vivaraNa milatA hai| ina AgamoM meM varNita sAdhvAcAra kA adhyayana karane se spaSTa parijJAta hotA hai ki pAMca mahAvrata, samiti, gupti, tapa, dhyAna, svAdhyAya, kAyotsarga Adi jo yoga ke mukhya aMga haiM, unako zramaNa-sAdhanA kA prANa mAnA hai| dvitIya vibhAga meM yaugika upalabdhi se vIrya, lezyA, bandha, brahmacarya aura vRttiyoM kA nirodha krama rUpa upAya kI anubhUti kA Ananda prastuta kiyA gayA hai| jaina darzana ke Adya sAhitya yogI kuMdakuMdAcArya (vikrama kI prathama zatAbdI) racita aSTa pAhur3a, niyamasAra, samayasAra, pravacanasAra ityAdi granthoM meM pArimArjita svarUpa meM yoga prakriyAoM kA tAttvika bodha prApta hotA hai| vIrya, lezyA, bandha Adi kA mArgadarzana karAne vAlA tAttvika, sAhityika aura saiddhAntika yoga prakriyAoM kA zreya tatvArtha sUtra kA nirmAtA umAsvAti [vi. saM. 2-3 zatAbdI] ko milA / tattvArtha sUtra para TIkA, vRtti, bhASya, vArtika Adi kA nirmANa huA hai jisameM yoga kA viSaya paryApta mAtrA meM parilakSita hotA hai| __ isa dvitIya vibhAga meM aSTAMga yoga kA jo pratipAdana huA hai vaha jaina pUrvavartI aura uttaravartI sabhI sAhityoM se veSTita hai| kyoMki pAMca mahAvrata-yama, 32 (battIsa) yoga saMgraha-niyama, kAyAkleza-Asana, bhAva prANAyAma-prANAyAma, pratisaMlInatApratyAhAra, dhAraNA, dhyAna kAyotsarga-samAdhi sthAna-sthAna para prApta hote haiM / tRtIya vibhAga meM yoga ke svarUpa kA vizleSaNa kiyA gayA hai| sAdhanA kI phala-zruti samyakajJAna hai, bIja phalita hone ke lie upayukta bhUmi Avazyaka hai, vaise hI sadpravRtti ko phalita hone ke lie samyakajJAna kI AvazyakatA anivArya hai| saMvara yoga hI urvarAbhUmi hai, karma-AvaraNoM se mukta hone ke lie zuddhopayoga ke bIja vapana karane hoNge| bhakti meM zakti hai samarpaNa ke bhAva paidA karane kI aura karmoM ke bandhanoM ko tor3ane kI phalataH karmayoga se sAdhaka yogI ho sakatA hai aura bandhanoM se mukta hokara ayogI bhI ho sakatA hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ | xvii ] __ sAdhu jIvana AcAra saMhitA kA prANa hai| ataH AjJAyoga meM prAyazcita aura pazcAttApa Adi rUpa meM pApa vRttiyoM ke hAsa hetu Adeza nirdeza Adi vizuddha anuSThAnoM kA nirdeza prApta hotA hai| bhAva Avazyaka meM sthita yogI vyavahAra se pare hokara adhyAtma meM lIna rahatA hai| adhyAtma yogI dhAraNA dhyAna aura kAyotsarga jo Avazyaka yoga hai, usI meM saMlagna rahatA hai| phalataH sAdhaka samabhAva meM sthira, vItarAga bhAva meM lIna hotA huA guruvaryoM ke vaMdana Adi pravRtti meM pravartamAna hotA hai| doSoM kI AlocanA karake mamatva se mukta aura AhArAdi kI Asakti se anAsakta ho jAtA hai| __ isa prabandha ke caturtha vibhAga meM yoga kA vikAsa krama aura paMcama vibhAga meM yoga ke bheda-prabheda kI samasyA aura samAdhAna diyA gayA hai| vikrama kI cauthI, pAMcavIM zatAbdI meM viracita pUjyapAda svAmI ne AtmA kA vilAsakrama vizeSa rUpa se darzAyA hai| chaThI zatAbdI ke jinabhadragaNI ke dhyAna zataka meM dhyAna ekAgratA se hone vAle lAbha aura hAni kA svatantra cintana parilakSita hotA hai| vikrama kI AThavIM zatAbdI se jaina yoga meM hRdayasparzI, mArmika, tAttvika tathA krAntikArI sAhitya kA janma huA / una sAhityoM ke sarjana meM sarvopari sthAna hai haribhadrasUri kA / unhoMne Agamika paramparA kI varNana zailI meM kAla ke prabhAvAnusAra evaM lokaruci ke anurUpa apane sAhitya meM eka nayA mor3a liyaa| unhoMne nUtana paribhASAoM kA parimArjita rUpa prastuta karake jaina yoga sAhitya meM abhinava yuga kA nirmANa kiyA / unakI zatamukhI pratibhA kA srota zodha prabandha ke caturtha aura paMcama vibhAga meM pravahamAna huA hai| __AcAryazrI ke yogaviSayaka graMthoM meM yoga bindu, yogadRSTi-samuccaya, yogazataka, yogaviMzikA aura SoDazaka Adi kA vistRta vivaraNa prApta hotA hai / AcAryazrI ne paramparAgata jo AdhyAtmika vikAsa krama hai usI kA yoga rUpa meM varNana kiyA hai, para usameM unhoMne jo zailI rakhI hai vaha abhI taka upalabdha yogaviSayaka sAhitya meM kisI bhI grantha meM parilakSita nahIM hotI hai| unake graMthoM meM aneka sthAna para aneka darzanoM ke yogiyoM kA nAma nirdeza pAyA jAtA hai tathA aneka 2 anya granthoM kA bhI ullekha pAyA jAtA hai| 1. gopendra-yogabindu zloka 200 kAlAtIta-yogabindu zloka 300 2. paMtajalI, bhadantabhAskara, bandhu bhagavadantavAdI-yogadRSTisamuccaya-zloka 1 TIkA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xviii ] jIvana kI sabase bar3I upalabdhi hai - adhyAtma yoga / adhyAtma yoga kI avadhi jaise-jaise vizuddha hotI jAtI hai, bhAvanA yoga bhAvita hotA jAtA hai, bhAvanA jaba anubhava aura sAkSAtkAra kA rUpa dhAraNa karatI hai to dhyAnayoga kA prArambha ho jAtA hai| dhyAnayoga kI jAgRti samatvayoga aura vRtti saMkSayayoga ko saphala karane meM samartha hai| mahApurANa meM yoga kA vizleSaNa aneka sthAna para pAyA jAtA hai jisakA zreya navIM zatAbdI ke AcArya jinasena ko milA hai| gyArahavIM zatAbdI meM tatvAnuzAsana jaise mahAna yoga aura dhyAna sambandhI graMtha kA nirmANa karane vAle AcArya rAmasena hue haiN| unhoMne dhyAna dvArA vyavahAra tathA nizcaya donoM prakAra kA mokSamArga siddha kiyA hai| isI samaya ke zubhacandrAcArya ne jJAnArNava meM yogamArga kA nirUpaNa kiyA hai, isa grantha meM kAla kA prabhAva sthAna-sthAna para dRzyamAna hotA hai jaise jaina-yoga ko aSTAMga yoga, haThayoga, tantrayoga Adi se samAnatA kahA~ aura kaise hai, siddha kiyA hai| Agama rUpa dharmadhyAna ko piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta cAra AyAma meM vargIkRta karake darzAyA hai| isa vargIkaraNa para tantrazAstra kA prabhAva adhika rahA ho aisA parilakSita hotA hai| isI gyArahavIM zatAbdI meM somadeva sUrIkRta yogasAra graMtha kI mahAna upalabdhi jaina zAsana ko prApta huI hai| yazastilaka campU ke aneka kalpoM meM yogaviSayaka carcA prApta hotI hai| ataH gyArahavIM zatAbdI meM dhyAna se pUrva dhAraNA paddhati kA svarUpa kisa rUpa se siddha kiyA jA sakatA hai, isa viSaya kA pratipAdana kiyA hai| yoga viSaya grantha meM AcArya hemacandra kA sthAna haribhadrasUrI kI taraha sarvatra prasiddha hai| bArahavIM zatAbdI meM unhoMne yogazAstra graMtha kA nirmANa karake jaina darzana meM yoga ko sampUrNa sAdhanA paddhati meM prayogAtmaka kiyA hai ataH yoga kA mArga yogazAstra se vividha rUpa meM prApta ho sakatA hai| hemacandrAcArya svayaM mahAna yogI the ve ghaMToM taka kuMbhaka meM pravacana dete the| kucha hI minaTa meM granthoM kA nirmANa karate the ; ye dhyAna kA prabhAva hai| cakrasthAna para kamala, mAtRkA aura mantra kA dhyAna inakA pramukha viSaya rahA hai| terahavIM zatAbdI meM adhyAtmayogI paM. AzAdhara ne adhyAtma rahasya graMtha kI racanA kI hai| isameM granthakAra ne AdhyAtmika rahasyoM kA suvyavasthita rUpa se udghATana kiyA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xix ] muni sundarasUrI kRta adhyAtma kalpadruma pandrahavIM zatAbdI kA grantha hai jisameM AtmA sambandhI vyAvahArika aura AcaraNIya aneka anuSThAna kA digdarzana karAyA hai| aThArahavIM zatAbdI meM vinayavijayajI ne aura upAdhyAya yazovijayajI ne yoga kI saritA prabala dhArA se pravAhita kI hai| unhoMne yogaviSayaka aneka granthoM kI racanA karake yoga mArga kA vividha rUpatA se patha pradarzita kiyA hai| __ adhyAtma upaniSad grantha meM Apane zAstrayoga, jJAnayoga, kriyAyoga aura sAmyayoga ke sambandha meM bahumukhI carcA, vArtA, vicAraNA prastuta karake jaina darzana kA tAttvika yoga pratipAdita kiyA hai| ___ yogAvatAra battIsI meM Apane mukhyatayA pAtaJjala yoga sUtra meM varNita yoga-sAdhanA kA jaina prakriyA ke anusAra vivecana kiyA hai| isake atirikta upAdhyAya jI ne haribhadrasUrI jI kRta yogaviMzikA evaM SoDazaka para TIkAe~ likhakara usameM antarnihita gUr3hatattvoM kA udghATana kiyA hai| unhoMne pAtaJjala yogasUtra para jaina siddhAnta ke anusAra jo kalama uThAI hai vaha atyadhika prazaMsanIya hai| vRtti alpakAya hone para bhI usameM unhoMne aneka sthAnoM para sAMkhya vicAradhArA kA jaina vicAradhArA ke sAtha sAmya bhI darzAyA hai aura aneka sthAnoM para yukti evaM tarka ke sAtha pratipAdana bhI kiyA hai| zArIrika samasyAe~, mAnasika tanAva aura vaicArika bhinnatA ke yuga meM yaugika anubhava prApta karanA vizeSa Avazyaka hai| tanAvagrasta mAnava sukha,zAnti aura Ananda kI upalabdhi to cAhatA hai kintu jJAnavat AcaraNa kA abhAva hone se maMjila se patita honA svAbhAvika hai| prAkRtika aura arjita zakti ko ujAgara karane ke lie yoga kA anubhava sAdhaka ke lie sthAyI upAya hai| aisA socakara yoga viSayaka graMthoM kA gaharAI se parizIlana kiyA aura jaina yoga ke jijJAsu samasta sAdhanA paddhati kA sahaja hI jJAna prApta kareM isI hetu se zodha prabandha kA nirmANa huaa| gurukRpA aura dRr3ha zraddhA se kyA nahIM ho sakatA hai? isI bhAvanA se maiMne zodha prabandha kA kArya san 1975 meM prArambha kiyaa| gaMbhIra viSaya, sAdhvI jIvana, graMthoM kA abhAva, pustakAlayoM meM paidala jAnA ityAdi aneka kaThinAiyoM ke uparAMta bhI yaha prabandha pUrNa ho sakA yaha nizcaya hI gurukRpA kA pratiphala hai| yoga yAne jur3a jAnA merI cetanA bhI jur3a gaI rASTra saMta, jaina jagata ke bhUSaNa 1008 AcArya pravara Ananda RSi jI ma.sA. kI puNyamayI preraNA se / jana-jana ke hRdayezvara ! rAjayogI kI antaHkaraNapUrvaka bhAvanA ne mujhe parama yogI AdinAtha ke sAtha jor3akara ayoga ke anuzIlana ke prati AkarSita kiyaa| Aja Atma-Ananda
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xx ] zatAbdI varSa meM preraNA ko sAkAra rUpa mile yaha bhI AcAryapravara ke anugraha kI sAkSAt pariNati hai| mere acetana mana ke rahasyoM ko anAvRtta kara naye sandarbho ko sadA prastuta karane vAle mere guruyugala AtmArthI zrI mohana RSi jI ma. sA. pravartaka zrI vinaya RSi jI ma sa. , parama vatsalA mAtRsvarUpA gurumAtA zAsana candrikA zrI ujjvala kumArI jI ma. sa. ko praNAma karatI hU~ / sAtha hI ratnoM meM eka ratnasama pU. mANika kuMvara jI ma. sa. tathA prajJAzIla prabhAkuMvara jI ma.sa. ke caraNoM meM bhAva-puSpa arpaNa karatI hU~ jo isa pariNati ke mUla srota rahe haiN| ina vibhUtiyoM dvArA merI anubhUti ko abhivyakti milii| nirAkAra cetanA meM yoga sAkAra huA, yoga kA prayoga se anubandha huA, ayoga ke anuzIlana kA sambandha huA / mere dhanyavAda ke pAtra sadA sarvadA sahayoginI sAdhvIratnA zrI divyaprabhA jI evaM anupamA jI, tathA bombe kAMdAvADI, kAMdIvalI Adi zrI saMgha gIrIzabhAI, kizorabhAI koThArI, pratApa bhAI mehatA Adi kI sahRdaya AbhArI huuN| sAdhanA hI jinakA jIvana thA aise virakta sAdhaka saMsArI pitA candulAla bhAI aura mAtA suzIlAdevI kI jyoti se merI sAdhanA kI jyoti prajjvalita huI aura merA sAdhanA paMtha prazasta banA / zodha prabandha kI sampannatA (1981) meM pUrNa ho cukI thI kintu anuyoga pravartaka munizrI kanhaiyAlAla jI "kamala" kA anuyoga kA mahAzodha kArya prArambha hone se aneka saMghoM kA vyaktiyoM kA aura vidvadagaNoM kA ati Agraha hone para bhI prakAzana hetu maiM virakta rhii| kintu phira bhI yuga kI mAMga ne Aja punaH prakAzana hetu kadama uThAyA ataH maiM roka nA pAI / "jaina darzana meM yogaH eka samAlocanAtmaka adhyayana" nAmaka merA zodha prabandha 739 pR. kA mahAvistRta rUpa hone se use "yoga prayoga ayoga" nAmaka 257 pR. meM samAviSTha karane kA maiMne sAhasa kiyA hai| ho sake itanA viSaya ko nyAya diyA hai tadapi ---paramAtmA kI kRpA se prastuta graMtha meM kisI bhI prakAra kI truTi rahI ho to zrutadeva se kSamA cAhatI huuN| Aja yAda bharI prIta meM vizrAma ke dhAma ko praNAma kara kalama ko virAma detI hU~ aura maMgala kAmanA karatI hU~ ki paramayogI Adizvara kI ayoga sAdhanA, AcArya kI prayoga preraNA aura parama guruvaroM kI yoga cetanA rUpa puNyabala Apa sabhI ke ayoga mArga kA vimocana evaM saMyojana kare / - sAdhvI muktiprabhA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvI muktiprabhA ke pI-eca. DI. zodha prabandha kA parIkSaka prativedana jaina paramparA meM yoga [jaina darzana meM yoga : eka samAlocanAtmaka adhyayana ] para sAdhvI muktiprabhA dvArA likhita vastutaH utkRSTa zodhaprabandha ke avalokana se mujhe atyadhika prasannatA huI hai| yaha kRti prAyaH saMskRta; prAkRta bhASAoM aura mUla-granthoM se paravartI kAla ke janabhASAmaya jaina sAhitya meM prApta jaina yoga ke prAmANika mUlagranthoM para AdhArita hai| yoga ke abhyAsa aura siddhAnta kI vyavasthita vyAkhyA ke rUpa meM prastuta zodhakRti eka atyadhika sAhasika kArya aura adbhuta parizrama kI pariNati hai, jisako aprakampya AsthA aura pUrNa samarpita bhAvanA ke sAtha lekhikA ne sampanna kiyA hai| isa bRhadAkAra grantha ke pRSTha AdhyAtmikatA kI sugandha se otaprota haiM / yaha kRti pratipada svayaM kI dRSTi aura yogya zodha nirdezaka DaoN. rAyanADe ke anusAra niSpAdita sAdhvI muktiprabhA ke gahana adhyAtmapariSkRta cintana ko abhivyakta karatI hai / dArzanika lekhana ke rUpa meM vicAraNIya yaha kRti atyadhika ucca koTi kI hai aura prakAzita hone para yaha kRti pratyeka darzanazAstra-sambandhI granthAlaya meM AdaraNIya sthAna ke yogya hogii| maiM isa zodhakRti se itanA adhika prabhAvita huA hU~ ki isake aMgrejI meM anuvAda tathA hindI aura aMgrejI donoM rUpoM meM prakAzana atizIghra karane hetu anuzaMsA karatA huuN| bhAratIya darzana tathA saMskRti ke kSetra meM yaha mahAn avadAna hai aura kevala bhArata meM hI nahIM, pazcima meM bhI prakhyApana ke yogya hai| durbodha viSaya kI aisI nirvyAja, yathArtha aura vaiduSyamaya vyAkhyA virala hI prApta hotI hai| avabodha kI gahanatA ke abhAva se rahita yaha zodhakRti vivaraNoM kI dRSTi se vyApaka hai| jaina yoga ke guhya siddhAntoM aura rahasyamaya abhyAsAnubhava meM dIkSita hue binA koI vyakti aise adbhuta prabandha kA praNayana nahIM kara sktaa| vaidika paramparA ke yoga ke sAtha tulanAe~ atyadhika ucita aura upakAraka haiM / ve donoM paramparAoM meM yoga ke unmukta mAnasa se kiye gaye grahaNa se avacchinna haiM / sAdhvI muktiprabhA ne apanI vicAradhArA ko kahIM bhI jaina yogAnuzAsana ke dhArmika rUr3hi se utprerita mUlyAMkana meM pravAhita hone nahIM diyA hai| unhoMne bhAratIya yoga ko adhika Ayata phalaka para citrita karate hue usakI paridhi kA bRMhaNa kiyA hai| yaha zodhakRti isa Azaya se eka maulika grantha hai ki unake dvArA adhIna aura parAmRSTa vAD.maya ke bAre meM prastuta vyAkhyA jainayoga ke mUlyAMkana ke liye pratyagra dRSTikoNa ko udghATita karatI hai| adhyeya .. viSaya kA unake dvArA kiyA gayA mUlyAMkana AlocanAtmaka hai| unakI vizleSaNazakti /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xxii ] sutIkSNa hai aura nirNaya kA Azaya paripuSTa / unakI zodhakRti pAThaka meM utpanna karatI hai eka abhinava avadhAna - vaha avadhAna jo jaina rahasyavAdI aura divya puruSoM kI yugayugIna samRddha sAMskRtika sampadA se sambaddha hai| sAdhvI muktiprabhA ne jaina yoga kI nidhiyoM ko anAvRta karate hue bhAratIya yoga kI avadhAraNA ko paribaMhita kiyA hai| unake dvArA prastuta granthasUcI aura sandarbhAtmaka vivaraNa unake vaiduSya ko spaSTatayA prakhyApita karate haiN| pratipAdya viSaya kI sAhityika prastuti bhAratIya vizvavidyAlayoM kI zodha kRtiyoM ke stara ke atyadhika anurUpa hai| sAdhvI muktiprabhA hindI meM yathArthatA aura sAmarthya ke sAtha lekhana karatI haiN| sAdhvI muktiprabhA ko vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina kI pI-eca.DI. upAdhi pradAna karane kA jo saubhAgya milA hai vaha vikrama vizvavidyAlaya ke lie gaurava kA viSaya hai| merA vizvAsa hai ki viSaya ke anurUpa vikrama vizvavidyAlaya isakA mUlyAMkana vizeSa rUpa se kara sakatA hai| isa kArya ke liye viSaya ke samIkSakoM dvArA jaina yaugika siddhAnta aura sAdhanA se sambandhita jaina adhyayana ke kSetra meM eka agraNI sAhasika kRtya ke rUpa meM prazaMsA kI jaayegii| kula saciva 11-8-82
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ph. D. REPORT OF SADHVI MUKTIPRABHA Title of Thesis jaina darzana meM : eka samAlocanAtmaka adhyayana Report sAdhvI mukti prabhA dvArA pI-eca. DI. upAdhi hetu prastuta jaina darzana meM yoga : eka samAlocanAtmaka adhyayana nAmaka zodha prabandha eka mahatvapUrNa grantha hai| 739 pRSThoM kA yaha vRhata grantha jaina yoga ke vividha pakSoM kA vistAra pUrvaka adhyayana karatA hai| yaha zodha grantha bAraha adhyAyoM meM vibhakta hai| prathama adhyAya meM yoga kA artha, usakA vikAsa, usakI prApti ke parama upAya Adi para prakAza DAlA gayA hai| dUsare adhyAya meM vibhinna dRSTiyoM se yoga kA vizleSaNa kiyA gayA hai| tIsare adhyAya meM yoga aura vIrya, yoga aura samAdhi, yoga aura brahmacarya, yoga aura bandha, anuSThAna Adi para paryApta prakAza DAlA gayA hai| cauthe adhyAya meM jaina yoga kA svarUpa vizleSaNa karate hue viduSI lekhikA ne saMvarayoga, Avazyaka yoga, jJAna yoga, karmayoga, bhaktiyoga, AjJAyoga Adi kA vizleSaNa tathA vidhivata nirupaNa kiyA hai| AtmA kA vikAsa krama zIrSaka pAMcave adhyAya meM lekhikA ne bahirAtmA, aMtarAtmA tathA paramAtmA ke svarUpa Adi kA mArmika vizleSaNa tathA adhyayana kiyA hai| chaThe adhyAya meM guNasthAna ke artha tathA vibhinna guNasthAnoM kA vistArapUrvaka AdhikArika vivecana huA hai| sAtaveM adhyAya meM yoga, bhAvanA yoga, dhyAna yoga Adi kA gaMbhIra tathA vizada vivecana kiyA gayA hai| AThaveM, naveM tathA dasaveM adhyAyoM meM yoga dRSTiyoM se ayoga darzana, yogaviMzikA meM yoga svarUpa tathA upAdhyAya yazovijaya jI kI dRSTi se jaina yoga kA mahatva kA kramazaH vaiduSyapUrNa tathA vistRta adhyayana prApta hotA hai / gyArahaveM adhyAya meM vividha jaina yoga zaktiyoM kI vizeSatA meM jaya yoga, maMtra yoga, kuMDalinI yoga, SaTa cakra, gurUkRpA Adi para mahattvapUrNa prakAza DAlA gayA hai / bArahavAM adhyAya jaina yoga ke mahattvapUrNa granthoM para vistAra se prakAza DAlatA hai anta meM eka vistRta grantha sUcI evaM mahatvapUrNa citra diye gaye haiN| prastuta zodha prabandha se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki sAdhvI lekhikA ne jaina yoga se sambandhita vipula sAhitya kA manoyogapUrvaka adhyayana kiyA hai| yoga ke svarUpa, usake uddezya Adi ke viSaya meM lekhikA kI dRSTi sUkSma tathA gaMbhIra hai| lekhana kI zailI tathA stara paryApta saMtoSajanaka hai / prastuta zodha prabandha vikrama vizvavidyAlaya dvArA nirdhArita pI-eca. DI. upAdhi se sambandhita niyamoM kA saMpUrNa rUpa se pUrA karatA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xxiv ] ataH maiM saMstuti karatA hU~ ki sAdhvI mukti prabhA ko pI-eca. DI. upAdhi pradAna kI jAya / merI dRSTi se lekhikA kI maukhika parIkSA kI AvazyakatA nahIM hai| Examiner 19.11.81 (vikrama vizvavidyAlaya ujjaina dvArA pradatta parIkSaka prativedana kramAMka 2)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ [CTID_ anukrama INDI prathama vibhAga 1. yoga kI rAsAyanika prakriyA prayoga aura parivartana ke rUpa meM 1-63 adhyAya pRSThAMka 1. Agamika yoga meM anuzIlana ke prayoga 1-15 trisaMyogAtmaka yoga-prayoga, jar3a cetana abheda yoga evaM bhedavijJAna prayoga, zAbdika artha meM yoga kA prayoga, citta nirodha kA upAya, citta kI avasthAe~, saMprajJAta asaMprajJAta samiti- gupti yog| 2. prAptikrama meM prayogAtmaka nirIkSaNa aura parIkSaNa 17-32 parivartana kI prakriyA manoyoga kA prayoga, parivartana kI prakriyAvacanayoga kA prayoga, parivartana kI prakriyA kAya yoga kA prayoga, zarIra jJAna, suSumnA se cakroM kA udghATana, Asana jaya, indriya jaya, prANavAyu jaya, naadd'iitntr| sAhityika yoga meM anuzIlana ke prayoga 33-48 samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacaritra, yogabindu-apunarbandhaka, samyakadRSTi, dezavirati, sarvavirati, yogadRSTisamuccaya, yogazataka, yogavizikA, yogazAstra aura jaina darzana kA sAmya, pramANa kA lakSaNa evaM jaina vicAradhAraNA, saMprajJAta aura asaMprajJAta samAdhi kA svarUpa, audayika bhAka, kSAyopazamika bhAva, pAriNAmika bhAva / 4. sAhitya ke mukhya do pahalU-vyAkaraNa aura itihAsa, yoga saMyoga meM 49-63 vyAkaraNa kI dRSTi se yoga samAdhi aura saMyoga, sAdhya sAdhana meM arthaghaTana, paryAya kI dRSTi se yoga, vikAsa aura AvirbhAva kI dRSTi se yoga, aitihAsika dRSTi se yoga kA vizleSaNa /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1. 2. 3. 4. 5. [ xxvi ] dvitIya vibhAga 2. yaugika upalabdhi se sambandha aura pariNAma 65-116 pRSThAMka 65-74 zarIra aura AtmA kI zakti kA pariNamana rUpa - vIrya yoga aura vIrya, vIrya kA zabdArtha, vIrya kI vyutpatti, labdhi vIrya, upayoga vIrya, vIrya ke prakAra- salezya vIrya, dravya vIrya, bhAvavIrya, adhyAtma vIrya, bAlavIrya, paMDita vIrya, karmavIrya, akarmavIrya, nikSepa vIrya, vIrya uttejanA, bAhya uttejanA kA vIrya para prabhAva, yoga aura vIrya se prApta lAbha / lezyA se rAsAyanika badalate rUpa yoga aura lezyA, lezyA zabdArtha, lezyA kI paribhASA, _zubhAzubha bhAvanAe~, zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza, sparza aura gatiyoga, zIta aura uSNa sparza, raMgoM kA sparza, zubha lezyA, azubha lezyA, yoga aura lezyA se prApta lAbha / tanAva kA mUla kendra bandha hetu kA svarUpa yoga aura bandha, bandha yAne kyA ?, bandha vyutpatti, baMdha kI paribhASA, bandha hetu kA svarUpa, bandha ke prakAra / yoga aura bandha se prAptaM hAni / kAma-vAsanA kI mukti kA parama upAya- brahmacarya yoga aura brahmacarya, brahmacarya zabdArtha kise kahate haiM / brahmacarya kA mahatva, yoga aura brahmacarya se prApta lAbha / zubha yoga kA aMtima bindu - niSpatti aura phalazruti yoga aura samAdhi, samAdhi zabdArtha, samAdhi kI paribhASA, samAdhi ke prakAra, savikalpa samAdhi, nirvikalpa samAdhi, parama samAdhi, yoga aura samAdhi se lAbha / 75-88 89-91 93-94 95-101 6. vRttiyoM ke nirodha kA sRjana upAya aura anubhUti rUpa Ananda 103 - 116 bAhya aura AMtarika bhAvanA, yama, niyama, Asana kAmotsarga, kAyotsarga kA kAlamAna, padmAsana, padmAsana se lAbha, prANAyAma, prANAyAma kA lakSaNa aura bheda, prANa aura vijJAna, prANAyAma ke prakAra, prANAyAma se lAbha, pratyAhAra, pratisaMlInatA ke bheda, dhAraNA, dhyAna, samAdhi /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xxvii ] tRtIya vibhAga 3. yoga UrjA aura svarUpa darzana 117-157 adhyAya pRSThAMka 1. sAdhanA kI phalazruti jar3a-caitanya kA viveka jJAna 117-124. jJAna yoga-jJAnayoga kA svarUpa, jJAna kI kasauTI, jJAna ke bheda, jJAna yoga kA phala / 2. sAdhanA kI caramAvasthA prIti, anurAga, bhAva-bhakti 125-132 bhaktiyoga, bhakti zabdArtha, bhakti ke paryAyavAcI zabda, bhakti aura jJAna, bhaktiyoga kA mahattva, bhakti yoga kA pariNAma, arihaMta bhakti se bodhilAbha kI prApti, bhakti kI acintya zakti, bhakti ke prakAra / 3. pravRtti kA pariNamana bandha hetu kA kAraNa 133-140 karmayoga, karma kA artha, karma bandha ke hetu, karma ke hetu-bhAva aura dravya, karma ke hetu-Azrava, mithyAtva; avirati, pramAda, kaSAya, yoga, kriyA aura dhyAna, kriyA kA abhAva, karmayoga aura jJAnayoga se hone vAlI sthitiyA~, kriyA-yoga kA svarUpa / 4. sAdhanA kA kendrabindu Azrava nirodha-saMvara 141-146 saMvara yoga, saMvara zabdArtha, saMvara kI paribhASA, saMvara sAdhanA aura prakriyA, saMvara ke kAraNa / AcAra saMvidhA kA prANa vidhAnoM meM 147-152 AjJAyoga, AjJAyoga kyA hai ? AjJAyoga kI cintana vidhi, AjJAyoga hI dharma hai, jinAjJA jJeya svarUpa meM virodhI pA~ca hetu, vidhi sevana se lAbha, avidhi ke sevana se mahA akalyANa / 6. tanAva mukti kA parama upAya AMtarika doSoM kI Avazyaka AlocanA 153-157 Avazyaka.yoga, Avazyaka kise kahate haiM ?, Avazyaka ke paryAya, sAmAyika yoga, caturviMzatistavayoga, vaMdanayoga, pratikramaNa yoga, kAyotsarga yoga, kAyotsarga se prApta lAbha, pratyAkhyAna Avazyaka /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xxviii ] caturtha vibhAga 4. dRSTiyoga kA Adi bindu tanAva aura carama bindu mukti 159-184. pRSThAMka 159-166 adhyAya 1. dRSTiyoga se ayoga darzana icchA yoga, zAstra yoga, sAmarthya yoga, ayojyakaraNa, kevalI samudghAta, zailezIkaraNa, dRSTiyoga, oghadRSTi evaM yogadRSTi / 2. dRSTioM ke vikAsakrama meM uttarottara saMvardhana mitrA dRSTi, yoga bIja kA prAptikAla, vaMcaka vidhi, vaMcakatraya kA svarUpa, tArAdRSTi, balAdRSTi, dIprA dRSTi, dharma ke prati prIti, tattva zravaNa, samApatti, vedyasaMvedyapada, avedyasaMvedyapada, sthirAdRSTi, kAntAdRSTi, prabhAdRSTi - AlaMbana yoga, parAdRSTi, yogI mahAtmAoM ke prakAra | 1. 167-184 paMcama vibhAga 5. prayoga eka yoga aneka samasyA aura samAdhAna kI phalazruti meM 185-257 185-193 jar3a bandhanoM se mukta hone kA parama upAya - adhyAtma adhyAtma yoga, adhyAtma zabdArtha, vyutpatti evaM paribhASA, adhyAtma yoga kA svarUpa, adhyAtma yoga ke bheda | 2. bahirmukha se antarmukha cetanA kI jAgRti kA samparka sUtra - bhAvanA 194-206 bhAvanAyoga, bhAvavyutpatyarya, bhAvazabdArtha evaM paribhASA / samabhAvanA maitrI bhAvanA, pramoda bhAvanA, namaskAra mantra aura pramoda bhAvanA, bhAva namaskAra aura pramoda bhAvanA, pramoda bhAvanA aura yogabIja, kArUNya bhAvanA, bhAvanA kI upalabdhi-prayoga aura pariNAma se, mAdhyastha bhAvanA, jinakalpa bhAvanA, jinakalpa bhAvanA ke prakAra / saMvega bhAvanA, saMvega bhAvanA ke prakAra, padArthoM kA anityatA, anitya bhAvanA kA cintana / nirveda bhAvanA, pAMca mahAvratoM kI paccIsa bhaavnaaeN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ xxix ] 3. dhyAna vRtti zodhana-eka saphala prayoga 207-236 dhyAnayoga, dhyAna zabdArtha, bhAvanA, anuprekSA, cintA, citta ke bheda, dhyAna kI paribhASA, dhyAna kA mahattva, dhyAna ke prakAra, ArtadhyAna, ArtadhyAna ke kAraNa, ArtadhyAna ke lakSaNa, ArtadhyAna ke svAmI, ArtadhyAna meM lezyA, ArtadhyAna kA phala / raudradhyAna, raudradhyAna ke kAraNa, raudradhyAna ke svAmI tathA lakSaNa, raudradhyAna meM lezyA / dharmadhyAna, dharmadhyAna kA svarUpa, dhyAna bhAvanA, darzana bhAvanA, dhyAna kA sthAna, dhyAna kA kAla, dhyAna kA Asana, dhyAna kA svAmitva, dharma dhyAna kI sAmagrI, dhyAna kA AlaMbana, dhyAna kA viSaya, AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya, saMsthAnavicaya, dharmadhyAna ke adhikArI, dhyAtA ke 9 prakAra, dharmadhyAna kI anuprekSA, dharmadhyAna kI lezyA, dharmadhyAna ke bAhya aura antaraMga cihna, dharmadhyAna kA phala, dhyeya tattva, sAlaMbana dhyAna, nirAlaMbana dhyaan| zukla dhyAna, zukla dhyAna kA lakSaNa, zukla dhyAna ke prakAra, pRthakatva- vitarka-savicAra, ekatvavitarka-avicAra, sUkSma kriyA pratipAtI- dhyAna, samucchinna kriyA apratipAtI, dhyAtavya dvAra, zukla dhyAna ke dhyAtA, zukla dhyAna kI lezyA, zukla dhyAna kA phala, zukla dhyAna ke adhikArI, kevalI aura dhyAna, ayogI aura dhyAna / AMtarika zodhana samatva kI prayogAtmaka vidhi se 237-241 samattva yoga, samatA zabdArtha, samattva yoga kA lakSaNa / 5. vRttiyoM ke prabhAva se AvegoM aura zArIrika prakriyAoM meM parivartana 242-257 vRtti saMkSaya yoga, vRttiyoM kA prabhAva AvegoM se, graMthiyoM se vRtti saMkSaya, graMthibheda, japayoga aura mantra yoga kA zarIra, indriya vRtti aura mana para prabhAva, mantra se vRtti saMkSaya, kuMDalinI yoga / sahAyaka granthoM kI sUcI 258-268
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga mana yoga vacana yoga kAya yoga prayoga ekAgratA mauna kAyotsarga ayoga manonigraha nirvikalpadazA dehAtIta avasthA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama vibhAga (1) yoga kI rAsAyanika prakriyA prayoga aura parivartana ke rUpa meM adhyAya 1. Agamika yoga meM anuzIlana ke prayoga adhyAya 2. prApti krama meM prayogAtmaka nirIkSaNa aura parIkSaNa adhyAya 3. sAhityika yoga meM anuzIlana ke prayoga adhyAya 4. sAhitya ke mukhya do prahalU : vyAkaraNa aura itihAsa yoga saMyoga meM /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 Agamika yoga meM anuzIlana ke prayoga prathama caraNa (pRSTha 1 se 15 taka) 1. jar3a-caitanya kA milana yoga ke prayoga meM 2. dhyAna saMyama aura samAdhi se citta kI ekAgratA 3. sthirIkaraNa kA upAya aura pariNAma 4. Azrava dvAra karma bandhana kA hetu 5. citta kI ekAgratA se vRttiyoM kA nirodha |
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. Agamika yoga meM anuzIlana ke prayoga trisaMyogAtmaka yoga-prayoga tivihe joe paNNate taM jahA-maNajoe vaijoe kAyajoe' / jainAgamoM meM yoga zabda kA prayoga pAyaH mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ke artha meM prayukta huA hai| daraasala dekhA jAe to hamArI hara pravRtti mAnasika, vAcika aura kAyika kriyA rUpa meM hI vidyamAna hotI hai| saMsAra meM sAdhAraNatayA aisA koI bhI mAnava nahIM jisako AMzika rUpa meM jAnane kI jijJAsA, mAnane kI vRtti aura karane kI pravRtti meM ruci na ho| ina ruciyoM kA sambandha mana se jur3A huA hai, ataH mana eka yoga hai jo zarIra meM rAsAyanika rUpa meM paidA hotA hai aura vyakta-avyakta vANI ke rUpa meM abhivyakta hotA hai| mana aura vANI kA mAdhyama zarIra hai jo kriyamAna rUpa meM pravRtta hotA hai| isa prakAra mana, vacana, kAyA kA trisaMyogAtmaka svarUpa hI yoga kahA jAtA hai| jaba taka yoga prAyogAtmaka kasauTI para kasA nahIM jAtA taba taka karma bandhana meM hetubhUta hone se Asrava kahalAtA hai| jainAgamoM meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga2 ye Azrava ke pA~ca dvAra batAye haiM aura inhIM pA~coM dvAroM se jIva karmabandha kA vyApaka rUpa se vyApAra karatA rahatA hai| prAyaH aisA dekhA jAtA hai ki indriyajanya viSayoM kA AkarSaNa mana, vacana aura kAyajanya yoga se hotA hai tathA krodha, mAna, mAyA aura lobhajanya udvega kaSAya se hotA hai| ataH isase phalita hotA hai ki karmabandha kA kAraNa yoga aura kaSAya hI pramukha rUpa se hai| isa prakAra yoga aura kaSAya donoM Azrava karmabandha ke hetu haiM / yaha Azrava zubha hotA hai to zubhayoga aura azubha hotA hai to ashubhyog| isa prakAra yoga zubha aura azubha do svarUpoM meM saMsAra.meM parilakSita hotA hai| _ jar3a, cetana, abheda-yoga evaM bhedavijJAna prayoga jainAgamoM kA prathama Agama AcArAMga sUtra hai| isake prathama sUtra meM hI yoga se ayoga taka pahu~cane kI sampUrNa prakriyA hameM prApta hotI hai / jaise-"atthi meM AyA, 1. sthAnAMga sUtra sthA. 3 samavAyAMga sama. 5 3. samavAyAMga sama. 5
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ yoga-prayoga-ayoga uvavAie Natthi meM AyA uvavAie ke ahaM Asi, ke vA io cute iha peccA bhvissaami"| "ke ahaM AsI" maiM kauna thA, yaha pada Atma.sambandhI jijJAsA kI jAgati kA sUcaka hai| sAtha-sAtha meM pUrvajanma aura punarjanma bhI isI sUtra meM siddha karake batAyA gayA hai| pUrvajanma aura punarjanma kI phalazruti hI yoga hai| yaha AtmA yoga se saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura upayoga dvArA paribhramaNa se mukta hotA hai| ataH yahA~ AtmA kI traikAlika sattA siddha ho jAtI hai| "jo Agao------ aNusaMcarai soha" pada se jo saMsAra meM paribhramaNa karatA hai vahI maiM huuN| aisA pratipAdana ho jAtA hai| AtmA hai aisI anubhUti pratIta hone para prazna hotA hai "maiM hU~" kintu paribhramaNa karane vAlA kyoM ? bhramaNa kA hetu kyA ? isa zaMkA kA samAdhAna tRtIya sUtra meM prApta hotA hai| "se AyAvAdI loyAvAdI kammAvAdI kiriyAvAdI"?5 isI sUtra se zubha aura azubha yoga kA prArambha hotA hai| isI sUtra se yoga kI prApti, yoga ke upAya aura yoga se ayoga kI sAdhanA kA prayoga prArambha hotA hai| jaise-AtmA, loka, karma aura kriyA 1. pravRtti karanA kriyA hai, 2. pravRtti se jur3anA (bandhanA) karma hai, 3. karma ko bAMdhanA loka-saMsAra hai : 4. kriyA, karma, aura loka, tInoM ko bhogane vAlA AtmA hai| isa prakAra isa sUtra se jar3a aura caitanya kA viveka jJAna prApta hotA hai| AtmA caitanya hai tathA loka, karma aura kriyA jar3a hai| karma aura kriyA karane kA mAdhyama loka arthAta zarIra hai| ataH siddha hotA hai ki AtmA aura zarIra kA saMyoga hI mana, vANI aura karma kI kriyA'rUpa yoga hai| ___ jabase yaha AtmA isa saMsAra meM hai taba se sazarIrI AtmA yaugika prakriyA meM pravartamAna hai| ataH Agama meM jo kucha bhI sazarIrI AtmA ke viSaya meM carcA hai sabhI yoga se sambaMdhita hI hai| yoga kA sAmAnya artha jor3anA hotA hai| yahA~ mana, vacana, karma aura kriyA rUpa yoga se AtmA aura zarIra kA saMyoga hotA hai| AtmA akelI hai koI bhI kriyAtmaka rUpa 4. 5: AcA. a. 1. u. 1. sU. 3 AcA. a. 1. u. 1. sU. 3
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/5 nahIM le sakatI / zarIra akelA hai, vaha bhI kucha nahIM kara sakatA / karane ke lie. kammAvAdI-kiriyAvAdI pada kA rahasyAtmaka rUpa se udghATana huA hai| karma se kriyA aura kriyA se karma anavarata jur3A huA hai aura vahI saMsAra hai| citi saMjJA dhAtu se caitanya zabda banatA hai, caitanya AtmA kA guNa hai| guNa se guNI judA nahIM hotA, caitanya se AtmA judA nahIM hotaa| jo juda hotA hai vaha paryAya hotA hai, paryAya parivartanazIla hai, anitya hai, azAzvata hai, nAzavAna hai, adhava hai, jar3a hai| ataH jahA~ caitanya hai, vahA~ AtmA hai, jahA~ caitanya nahIM, vahA~ jar3a hai| ise zarIra yA pudagala bhI kahate haiN| __ isa prakAra yaha saMsAra do tatvoM kI upaja hai jar3a aura caitanya ; AtmA aura zarIra, jIva aura pudgala / donoM tatvoM ko abhinna karAne vAlA saMyoga yoga hai aura donoM tatvoM ko bhinna karAne vAlA prayoga upayoga hai| yoga kA sambandha zarIra se hai aura upayoga kA sambandha AtmA se hai| upa kA artha hai jJeya aura yoga kA artha hai jor3anA arthAt jJeya padArthoM ke sAtha jJAna kA sambandha jor3anA upayoga hai, yahI AtmA kA lakSaNa hai| ___ karma tatva dvArA AtmA upayoga meM AvaraNa AtA hai, zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza dvArA viSaya rUpa yoga jAgRta hotA hai yahI zarIra kA lakSaNa hai| isa prakAra AtmA aura zarIra yoga aura upayoga lakSaNa se jur3e hue haiN| isI hetu sazarIrI AtmA isa loka meM sarvatra ghUmatA hai aura mukta AtmA siddha hotA hai / yoga aura upayoga isa lakSaNa dvArA do sthitiyA~ spaSTa rUpa se hamAre sAmane ubhara kara AtI haiM - (1) bAhya sthiti, (2) adhyAtma sthiti| mana, vacana, kAya rUpayoga se hama bAhya sthiti se jur3ate haiM aura upayoga se hama adhyAtma sthiti se jur3ate haiN| hama jaba bAhya se jur3ate haiM taba dUsare se jur3ate haiM, para se sambandha sthApita karate haiM, para meM apanepana ke darzana karate haiM / yaha para jo hai vahI hai hamArA zarIraM / dUsare se pare hokara sva darzana hai vaha AtmA hai| zarIra dRzya hai AtmA adRzya / kevala zarIra hai to paribhramaNa kA kAraNa nahIM bntaa| kevala AtmA hai to bhI paribhramaNa kA prazna nahIM uThatA, donoM haiM kintu koI sambandha nahIM hai to bhI paribhramaNa kA prazna nahIM uThatA, prazna uThatA hai AtmA ko zarIra prabhAvita karatA hai aura zarIra ko AtmA prabhAvita karatA hai aise kriyAtmaka avasara pr| ___ hamArI prasannatA, hamArA Ananda, hamArI zaktiyA~, hamArI vikRtiyA~, hamArI bAdhAe~, hamArI skhalanAe~, hamArI yaugika prakriyAe~ ityAdi kI abhivyakti kA mAdhyama hamArA zarIra hai aura anubhUti kA mAdhyama hamArI AtmA hai| isa prakAra AtmA karmoM kA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/yoga-prayoga-ayoga kartA aura karmoM kA bhoktA mAnA jAtA hai| jisa ghaTanA ke sAtha hama jur3a jAte haiM, vahI ghaTanA hamAre lie sukha aura duHkha kA hetu bamatI hai| sarva sAmAnya pratyeka prANI meM sukha aura duHkha, saMyoga aura viyoga, priya aura apriya paristhiti kA pravAha dhUpa aura chAMva kI taraha AtA jAtA rahatA hai| jo bhI paristhiti pravartamAna hotI hai vaha yoga ke mAdhyama se ghaTatI hai aura karma pudgaloM ke samUha rUpa se kaSAya bhAva meM Akara baMdha jAtI hai| isa nimitta se amUrta AtmA mUrta rUpa ko dhAraNa karatA hai| isa prakAra AtmA na kevala mUrta hai aura na kevala amUrta hai kintu donoM kA milA-julA amUrta ke sAtha mUrta kA jur3A huA sthAna hai| mana, vacana aura kAyika paristhiti ke parivartana se hI pariNAma kA lekhA-jokhA kiyA jA sakatA hai| -: AcArAMga isa viSaya para kheda vyakta karatA hai ki sAdhaka ke dvArA mana-vacana-kAya kI yaugika kriyA sulajhI huI nahIM hai| etadartha aneka yauniyoM meM janma aura mRtyu kA anubhava vaha karatA rahatA hai / 6.11 vartamAna jIvana kI rakSA ke prayojana se, prazaMsA, Adara tathA pUjA pAne ke prayojana se, bhAvI janma kI udher3a-buna ke prayojana se, vartamAna meM maraNabhaya ke prayojana se tathA parama zAnti pAne aura duHkha ko dUra karane ke prayojana se, mana, vacana aura kAyika kriyA kA prayoga kiyA jAtA hai| aise prayoga se tathA hiMsAtmaka kriyAoM kI viparItatA se hita aura ahita kA bodha nahIM rhtaa| ataH mAnava aneka jIvoM kI hiMsA karatA hai, aneka jIvoM ko apanA gulAma banAtA hai, aneka jIvoM para apanA zAsana jamAtA hai, aneka jIvoM ko tAr3ana, tarjana aura pIr3A pahu~cAtA hai| aisI viparIta kriyAoM kA mApadaMDa hai-hiMsA aura anukUla kriyAoM kA mApadaMDa hai-ahiMsA / isa prakAra mana, vacana aura kAya kI kriyAoM kA ucita aura anucita prabhAva dUsaroM para par3atA bhI hai aura nahIM bhI par3atA, kintu apane Apa para to usakA prabhAva avazya par3atA hai| ve kriyAe~ mAnava kA aMga bana jAtI haiM, ise hI karma kahA jAtA hai| jisase jIva sukha aura duHkha kA anubhava karatA hai| hiMsA vyaktitva ko vikRta karatI hai, UrdhvagAmI UrjA kA dhvaMza karatI hai, aura janma-maraNa kA saMvardhana karatI hai| phalataH sva aura para ke duHkhAtmaka jIvana kA hetu banatI hai tathA vistRta cetanA ko sikor3a kara 6. apariNNAyakamme khalu ayaM purise --------- viruvarUve phAse pddisNvedyti| AcA. a. 1, u. 1 su.6 7. AcA. a. 1, u. 1, su. 7
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 7 usakA hrAsa karatI hai| ahiMsA vyaktitva ko vikasita karatI hai, UrjA ko UrdhvagAmI banAne ke lie mArga prazasta karatI hai tathA parita saMsArI hone kA prayAsa karatI hai / phalataH sva aura para ke sukhAtmaka jIvana kA hetu banatI hai| isI ahiMsA se sikur3I huI cetanA punaH vyApaka banatI hai aura vizuddhatama hotI jAtI hai| isa prakAra mana, vacana aura kAya rUpa kriyAyoga kA prabhAva mAnava para par3atA hai aura mAnava kA prabhAva kriyAyoga para par3atA hai / hiMsAtmaka kriyA niSedhAtmaka hone para bhI apane Apa meM sabala hone se vyApaka rUpa meM phailI huI hai| ahiMsAtmaka kriyA vidhyAtmaka hone para bhI mamatva ke kAraNa vinaSTa hotI jA rahI hai| isa prakAra kriyA se karma, karma se saMsAra aura saMsAra ko bhogane vAlI AtmA / AtmA akriya hai to karmabandha nahIM hai, karmabandha nahIM hai to saMsAra nahIM hai, isa prakAra yoga prayoga se ayoga taka kI sampUrNa prakriyA kevala AcArAMga ke prathama adhyAya meM nihita hai| isa prakAra sAdhaka ke lie jar3a aura caitanya kA abheda yoga bhedavijJAna ke prayoga se ayoga taka kI sampUrNa prakriyA kA zodhana karane meM samartha hai| zAbdika artha meM yoga kA prayoga yoga kA prayoga zAbdika artha meM dekhA jAya to saMyama, samAdhi, dhyAna Adi vizeSa rUpa meM prayukta huA hai jaise - sUtrakRtAMga sUtra meM "jogavaM" " zabda saMyama artha meM kRtAMga TIkA meM "jogavaM" zabda samAdhi artha meM sUtrakRtAMga sUtra meM "jhANa joMga 9 samAhaTTu" dhyAna artha meM sthAnAMga sUtra meM 'jogavAhI" zabda samAdhistha anAsakta yogI ke artha meM tathA uttarAdhyayana sUtra meM "samAhi" paDisaMdhae" zabda samAdhistha artha meM uttarAdhyayana sUtra meM "joe vaha mANassa" zabda saMyama artha meM prayukta huA hai| bhagavatI sUtra meM dhyAna zabda kA artha - apane yogoM (mana, vacana, kAya) ko kisI eka zubha AlaMbana meM kendrita karanA kahA hai| eka Alambana meM kendrita hone kA abhiprAya yaha hai ki sAdhaka dhyAna meM kama se kama eka samaya aura adhika se adhika antarmuhUrta taka sthira raha sakatA hai 8. sUtrakRtAMga- 1/2, u. 1/11 9. sUtrakRtAMga- 1/8/26 10. uttarAdhyayana sUtra - 27/2 11. jahanneNaM ekaM samaya ukkoseNa antomuhuttaM / bha. sU. za. 25, u 7, pR. 254
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8/ yoga-prayoga-ayoga yahA~ sUtrakRtAMga, sthAnAMga, uttarAdhyayana Adi Agama meM joga zabda kA prayoga saMyama aura samAdhi artha meM huA hai yahI yoga kA prayoga hai| jaise mana-saMyama-samAdhi arthAt mana se vRttiyoM kA nirodha vANI-saMyama-samAdhi arthAt vyakta-avyakta vikalpoM kA nirodha kAya-saMyama-samAdhi arthAt kAyika ceSTA kA nirodha-kAyotsarga / AkRti naM. 1 yoga ayoga mana yoga hai vRttiyoM kA nirodha vacana yoga hai vikalpoM kA nirodha kAya yoga hai sarvathA pravRttiyoM kA nirodha prayoga samAdhi-saMyama meM vRttiyoM ko kendrita karanA prayoga hai| japa, mantra, tantra dvArA vikalpoM se mukta hone kA upAya prayoga hai| kAyika ceSTA meM sthirI karaNa kA upAya prayoga hai| jaina paramparA meM yogoM kA nirodha karane ke lie haThayoga ke sthAna para samiti-gupti kA vidhAna kiyA gayA hai| ise sahaja yoga bhI kahate haiN| zramaNa sAdhanA kI pratyeka pravRtti-jaise Ane-jAne kI pravRtti-gatiyoga (kevala calanA) baiThane-sone kI pravRtti-sthiti yoga (kevala sthiratA baiThane-sone meM) khAne-pIne kI pravRtti-AhAra yoga(kevala khAnA) 12. sthAnAMga sUtra a. 4.. 1.. samavAyAMga sUtra-4. bhagavatI sU. za. 25, 3.7-uttarAdhyayana sU 30, 35 13. jayaM care, jayaM ciTThe jayamAse jayaM se| jayaM bhujaMto bhAsanto pAvakammaM na bandhaI / / (dazaikAlika a. 4. gA. 7)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 9 ityAdi jo bhI kriyAe~ haiM una samasta kriyAoM meM yoga kA prayogAtmaka sthAna hai| jaise calate samaya vikalpa rahita calanA, vikalpa rahita baiThanA, vikalpa rahita khAnA Adi / yoga ko aneka pravRttiyoM se haTAkara kisI eka prakriyA meM kendrita karane se mana sthira ho jAtA hai aura sAdhaka kI sAdhanA nirbAdha rUpa se vartamAna hotI rahatI hai| ekAgratA ke abhAva meM pratyeka sAdhanA asAdhya hotI hai| jainAgamoM meM aisI sAdhanA dravya sAdhanA kahI jAtI hai aura jaba mana usI zubha cintana meM saMlagna ho jAtA hai, taba vaha bhAva sAdhanA kahI jAtI hai| jaise bhAva Avazyaka Adi prakriyA bhAvasAdhanA hai / isa prakAra jainAgamoM meM yoga zabda-saMyama, samAdhi, dhyAna, saMvara, tapaM ityAdi rUpa meM prayukta huA hai| kintu itanA dhyAna avazya rahe ki mana, vacana aura kAyA kA vyApAra hI ina sArI pravRtti meM vidyamAna hai| mana, vacana aura kAyA kI pravRtti zubhayoga meM pariNamana hotI hai taba saMvarayogI saMyama, samAdhi, dhyAna aura kAyotsarga jaisI ArAdhanA meM AsIna rahatA hai / citta nirodha kA upAya eka bAra gaNadhara gautama ke mana meM jijJAsA huI ki mana yoga to hai kintu aisA kaunasA mAdhyama hai jisase cittaM kA nirodha ho sake ? abhivyakta jijJAsA ke pratyuttara meM paramAtmA ne kahA - " egagga-maNa saMnivesaNayAe NaM citta nirohaM karei" - vatsa manayoga hai lekina kisI eka AlaMbana para sthira karane (rUpa prayoga) se citta kA nirodha avazya ho sakatA hai | 14 mana ko ekAgratA meM sthApita karane ke tIna upAya zreSTha haiM 1. eka hI pudgala meM dRSTi ko niviSTa kara denA 15. 2. mana ko eka hI zubha avalambana meM sthira karanA, 3. citta meM vikalpoM kA na uThanA / citta meM pratipala vikalpoM kA AvAgamana chAyA rahatA hai| mana ko ekAgra karane se vikalpoM kA jAla zAnta hotA hai| vikalpoM kA na uThanA hI nirvikalpa dazA mAnI jAtI 14. egagga maNa saMnivesaNayAe NaM citta niroha karei / uttarAdhyayana sUtra 29 / 26 15. ekapoggala - niviTTha diTThiti aMtakRta - gajasukumAra muni varNana
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10/yoga-prayoga-ayoga hai| nirvikalpa dazA meM citta vRttiyoM kA nirodha hotA hai aura isI ko zubhayoga yA zuddhayoga kahA jAtA hai| uttarAdhyayana sUtra kA "citta-niroha" zabda hI pAtaMjala yoga darzana meM citta vRtti nirodha artha meM prayukta huA hai| uttarAdhyayana sUtra ke isa "citta niroha" zabda se sAdhaka citta kI ekAgra dazA ko prApta karatA hai| isa dazA meM zubhayoga ke utkarSa se bAhya vRttiyoM kA nirodha hotA hai, azubha yoga kA saMvaraNa hotA hai aura karmabandhana zithila hote haiM / isa prakAra jIvana ke vikAsa krama meM prakarSa kI prApti kA AdhArastambha Asrava kA nirodha saMvara rUpa yoga hai| isI adhyAya ke tirepanaveM sUtra meM to paramAtmA ne yaugika prayoga se ayaugika prakriyA kA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki-yoga se hI yoga kI vizuddhi hotI hai / 16 mana, vacana aura kAyika prayatna kI satyatA se yoga ko vizuddha kiyA jAtA hai| yoga kI niruddhatA se manogupti, vacanagupti aura kAyagupti hotI haiM / jaise manogupti se sAdhaka ekAgratA ko prApta karatA hai| ekAgratA se prAyaH tIna lAbha hote haiM 1. azubha vikalpa se mukti 2. samabhAva kI puSTi aura 3. vizuddha saMyama kI vRddhi / vacanagupti se sAdhaka nirvicAra bhAva ko prApta karatA hai| nirvicAra bhAva se bhI prAyaH tIna lAbha hote haiM - 1. azubha vacana se nivRtti aura zubha vacana meM pravRtti 2. prAyaH mauna kI ArAdhanA aura . 3. ajjhaNNa-joga-jjhANa-jutto-arthAt adhyAtmayoga ke sAdhanabhUta dhyAna se yukt| kAyagupti se jIva Asrava kA nirodha aura saMvara kI prApti karatA hai| saMvara kI pravRtti se prAyaH tIna lAbha hote haiM1. azubhakAyika pravRttiyoM kA nirodha 2. zubhakAyika ceSThA meM pravRtti yA kAya meM pravRttamAna aura 3. pApoM ke AvAgamana kA nirodha (17 16. joga-sacceNaM jogaM visohei - utta. 29/53 17. uttarA. a. 29, gA. 54-56
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana, vacana aura kAyA ke yoga se pratyeka zubha pravRtti karma nirjarA kA hetu rUpa hotI hai / Agama meM isa prakAra ke zubha yoga ko samAdhAraNA kahate haiM / samAdhAraNA kA maulika artha samAdhi hotA hai| isa prakAra mana samAdhAraNA, vacana samAdhAraNA aura kAya samAdhAraNA kA pariNAma vividha svarUpa meM milatA hai jaise mana samAdhAraNA kI cAra zrutiyA~ haiM 1. citta kI ekAgratA, 2. tAttvika bodha, 3. samyaka darzana kI vizuddhi, aura 4. mithyAtva kA kSaya samyak manana, cintama aura samAdhi bhAva meM sthira rahanA manasamAdhAraNA hai|20 vANI ko satata svAdhyAya meM saMlagna rakhanA vacana samAdhAraNA hai / vacana samAdhAraNA kI tIna zrutiyA~ haiM 1. darzana paryavoM kI vizuddhi, 2. sulabhabodhi kI prApti, aura 3. durlabhabodhi kI nirjarA / yoga-prayoga- ayoga / 11 kAyA ko saMyama kI zuddha pravRttiyoM meM pravRttamAna rakhanA kAya samAdhAraNA hai| kAya samAdhAraNA kI bhI cAra zrutiyA~ haiM jaise 1. cAritra paryAyoM kI kramazaH vizuddhatA se yathAkhyAna cAritra kI prApti 2. vedanIyAdi aghAtI karmoM kA kSaya 3. siddha, buddha muktAvasthA aura 5. 4. samasta duHkhoM kA aMta 20 isa prakAra uttarAdhyayana sUtra ke manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga rUpa zubhayoga arthAt trigupti evaM samAdhAraNA cittavRtti nirodha lakSaNa se kucha vizeSa vilakSaNatA ke rUpa meM prayukta huA hai kyoMki citta vRtti nirodha meM maharSi pataMjali ne tIna bAtoM ko spaSTa kiyA hai 1. citta, 2. vRttiyoM, aura 3. nirodha / sAMkhyayoga-mata ke anusAra sampUrNa jagat satvarajastamorUpa triguNAtmaka hai| ina 20. bRhadvRtti patra 592 21. uttarA . 29/56 se 58
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/ yoga-prayoga-ayoga sattvAdi guNoM se citta kI taratamatA meM parivartana hotA rahatA hai| jaina darzana ke anusAra citta kI avasthAe~ aneka hai| kintu bhASyakAra ne use pA~ca vibhAgoM meM vibhakta kiyA mUDha : citta kI avasthAe~ 1. kSipta 2. mUr3ha 3. vikSipta 4. ekAgra aura 5. niruddha19 kSipta : 1. isa avasthA meM rajoguNa kI pradhAnatA 2. citta kI caMcalatA aura 3. viSaya bhoga kI tIvratA vizeSa hotI hai| 1. isa avasthA meM tamoguNa kI pradhAnatA 2. viveka buddhi kI alpatA aura 3. heya, jJeya, upAdeya Adi jJAna kA abhAva / vikSipta : 1. isa avasthA meM sattvaguNa kI pradhAnatA aura rajoguNa kI gauNatA 2. mana kI sthiratA, mana kI caMcalatA aura mana kI mizra avasthA aura 3. bahirmukhatA, aMtarmukhatA kI nyuunaadhiktaa| . citta kI ye tInoM avasthAeM jaina darzana meM azubha yoga ke rUpa meM parilakSita hotI haiM / jaise Azrava yoga se saMvara rUpa samAdhi upAdeya nahIM hai vaise hI ye tInoM avasthAe~ yoga ke lie anupayogI hone se upAdeya nahIM haiN| citta kI aura bhI do avasthAe~ haiM1. ekAgra aura 2. niruddha / bhASyakAra ne ina do avasthAoM ko hI samAdhi rUpa meM svIkAra kiyA hai| jisa samaya citta bAhya vRttioM se pare hokara kisI eka viSaya meM sthira hotA hai usa avasthA vizeSa ko ekAgra kahA jAtA hai| isa avasthA meM bhI acetana mana meM kucha sAttvika vRttiyA~ sphurAyamAna hotI rahatI haiM / ve sabhI AMtarika vRttiyA~ aura tajjanya saMskAra jisa avasthA meM laya ho jAte haiM usa avasthA vizeSa ko citta kI niruddhAvasthA mAnI jAtI hai| ataH yahA~ spaSTa hai ki ekAgra avasthA meM bAhya vRttiyoM kA nirodha hotA hai aura niruddhAvasthA meM AMtarika vRttiyoM kA nirodha hotA hai| 18. aNegacitte khalu ayaM purise-AcA./a. 3/u-2/sU. 118 19, bhojavRtti 112 yogabhASya
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/13 uparyukta pA~coM avasthAoM meM prathama do avasthA azubha yoga hone se samAdhi ke lie sarvathA heya hai| tIsarI avasthA ko yoga kI prArambhAvasthA kahA jA sakatA hai aura anta kI do avasthA sarvathA upAdeya haiM / isa prakAra koSThaka naM. 1 yoga darzana jaina darzana avasthA prAdhAnya asamAdhi 1. kSipta mana-vacana-kAya-Azrava bahirmukhatA. bhautika viSayoM kA yoga prAdhAnya asamAdhi 2. mUr3ha 3. vikSipta mana-vacana-kAya-zubhA- aMtarmukhatA kA cittagata klezoM kA zubhayoga prArambha abhAva-samAdhi kA prArambha 4. ekAgra mana-vacana-kAyagupti- aMtarmukhI nirodhAbhimukha-samAdhi zuddhayoga kI prApti 5. niruddha mana-vacana-kAya sarvathA sarvathA aMtarmukhI sarvathA nirodha-samAdhi gupti ayoga kA phala mokSa satya ke utkarSa se citta kI ekAgratA kA jo pariNAma pAyA jAtA hai usase svAtmA kI anubhUti, paramArthabhUta dhyeya vastu kA sAkSAtkAra, klezoM kA nAza, karmabandhanoM kA abhAva aura nirodha kI. ora abhimukhatA prApta hotI hai| ise hI yogadarzana meM saMprajJAta-yoga kahate haiM / isa yoga meM mana kI sthiratA banAye rakhane ke lie AlaMbana kI AvazyakatA rahatI hai ataH saMprajJAta samAdhi ko sAlaMbana samAdhi bhI kahate haiM / jaina darzana meM ye sAlaMbana samAdhi "maNasamitiyogeNa zabda se spaSTa hotI hai| Agama meM manaH samiti saM-samyaka iti-pravRtti arthAt mana kI satpravRtti se zubhayoga rUpa ekAgratA aura anuprekSA hotI rahatI hai| ataH samiti yoga se bhAvita sAdhaka antarAtmA kI koTi kA hotA hai| saMprajJAta asaMprajJAta samiti-guptiyoga citta kI sampUrNa vRttioM kA sarvathA nirodha asaMprajJAta-yoga hai| isa yoga meM sAdhaka, sAdhana aura sAdhya tInoM abhinna ho jAte haiM / yahA~ AlaMbana kI AvazyakatA nahIM hotii| ataH asaMprajJAta samAdhi ko nirAlaMbana samAdhi kahate haiN| jaina darzana meM isa nirAlaMbana samAdhi ko manogupti ke rUpa meM grahaNa kiyA gayA hai| 22. prazna vyAkaraNa / maMTarapura :
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14/yoga-prayoga-ayoga / yogazcitavRtti nirodhaH isa sUtra meM kalezAnkSiNoti sa eva yogaH kahakara sUtrakAra ko vRtti nirodha se klezAdikoM kA nAza karane vAlA nirodha hI abhISTa hai| ataH spaSTa hai ki citagataklezAdirUpa vRttiyoM kA yahA~ nirodha svIkAra kiyA gayA hai aura use yoga kahA hai| jaina darzana ke anusAra isI ko hI Azrak-nirodha rUpa saMvara zubhayoga kahA jAtA hai| arthAt manaH samiti se mana kI zubha pravRtti aura manaH gupti se mana kI ekAgratA evaM manonirodha artha ghaTita hotA hai| isa prakAra samiti-gupti se mana kI pravRtti, mana kI sthiratA aura manovRtti kA nirodha dRSTigocara hotA hai| ___ mana kI zubha pravRtti se samAdhi kA prArambha hotA hai, mana kI sthiratA arthAt ekAgratA se samAdhi kI prApti hotI hai aura manovRtti ke nirodha se samAdhi ke phala kI upalabdhi hotI hai / isa prakAra samiti-gupti rUpa Agama sammata saMvarayoga aura cittavRttinirodha rUpa meM koI bhinnatA pratIta nahIM hotI / kyoMki samAdhi kI prApti ekAgratA se hotI hai aura aisI ekAgratA sayogI kevalI kI avasthA meM hI prApta hotI hai| samAdhi kA phala yaha ayogI kevalI kI avasthA hai jisase mokSa kI upalabdhi hotI hai| isa prakAra zubha. yogArambha meM satpravRtti rUpa manaH samiti aura vikalpa rahita nirvikalpa avasthA meM manogupti saMprajJAta aura asaMprajJAta rUpa se spaSTa parilakSita hotI hai| isa prakAra jainAgamoM meM pA~ca mahAvratoM kA samAveza ahiMsA se, pA~ca samiti kA samAveza saMyama se aura tIna gupti kA samAveza tapa se kiyA hai jaise-dhammo maMgalamukkilai ahiMsA saMjamo tavo23pAtaMjala darzana meM jo sthAna yama kA hai vahI sthAna jaina darzana meM mahAvratoM kA hai| pA~ca indriya, cAra kaSAya aura tIna yoga kA jaya yaha sayama rUpa niyamana huaa| chaH prakAra ke AbhyaMtara aura chaH prakAra ke bAhya tapa se yogAMga meM samAdhi taka kArya siddha hotA hai| ataH dazavaikAlika Agama kI eka hI paMkti meM ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa tripuTi se saMpUrNa yoga mArga kA udghATana ho jAtA hai| isI eka sUtra meM hI yoga sUtra aura vyAsabhASya ke saMprajJAta yoga aura asaMprajJAta yoga bhava pratyaya aura upAya pratyaya, zraddhA, vIrya, smRti samAdhi aura prajJA Adi se prApta lAbha paryApta mAtrA meM bharA huA prApta hotA hai| - jisa prakAra yoga darzana meM citta kI ekAgratA se bAhya vRttiyoM kA nirodha, klezoM kA tyAga, karma bandhanoM kA kSaya aura samAdhi rUpa zAnti kI prApti kA bodha karAyA hai usI prakAra jainAgamoM meM Azrava rUpa yoga kA nirodha karake saMvara rUpa zubhayoga se 23: dazavaikAlika-1/1
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/15 dhyAna aura samAdhi dvArA sampUrNa karmoM kA24aura sampUrNa pApa kA vinAza kiyA jAtA hai tathA yogAvasthA se ayogAvasthA rUpa siddhatva kI prApti ho jAtI hai| ___ yahA~ yogadarzana ke anusAra eka aura vizeSa bAta prApta hotI hai-jaise satpravRtti, ekAgratA aura nirodha / ina tInoM lakSaNoM meM prathama satpravRtti jo hai usase sarvaprathama yama niyamAdi zubha yoga meM pravRtta honA nitAnta Avazyaka ho jAtA hai| kintu ekAgratA kA viSaya vizeSatA lekara uThatA hai| saMprajJAta yoga meM kucha vRttiyoM kA nirodha ho jAtA hai parantu sarvathA nirodha ke lie prazna virAma uttara kI apekSA rakhatA hai| sarva vRtti nirodha rUpa asaMghrajJAta yoga hI sarvathA mAnya mAnA jAtA hai| jo jainAgamoM meM manaH samiti aura manogupti ke svarUpa grahaNa kiyA jAtA hai| satpravRtti arthAt mana se jo bhI pravRtti hotI hai| yahA~ mAtra satpravRtti ko hI samiti-yoga kahate haiN| gupti-gopana karanA mana se jo bhI vikalpa paidA hote haiM use gopanA arthAt mana ke vicAroM kA tyAga aura ekAgratA meM sthiratA hone se vikalpoM kA nirodha honA hI guptiyoga hai| guptiyoga se vRttioM kA sarvathA nirodha rUpa asaMprajJAta yoga ghaTita hotA hai| yahA~ samAdhi kA Arambha samAdhi kI prApti aura samAdhi ke phalasvarUpa mokSa kI upalabdhi hotI hai / isa prakAra pAtaJjalayoga kA "citta vRti nirodha' rUpa sUtra samiti gupti rUpa Agama sammata saMvara yoga meM hI samAhita ho jAtA hai jo sthAnAMga sUtra meM carittadhamme rUpa AcaraNIya dhArmika anuSThAna vizeSa meM caritArtha hotA hai| ataH jainAgamoM ke anusAra mana, vacana aura kAya ke vyApAra ko yoga kahA hai jo Asava kA eka aMza hai yahI karma baMdhana kA kAraNabhUta hai| ina bandhanoM se mukta hone ke lie Asrava nirodha rUpa saMvara meM zubha yoga kA prayoga sampUrNa rUpa se ghaTita ho jAtA hai| 24. sthA. 3-4
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApti krama meM prayogAtmaka nirIkSaNa aura parIkSaNa dvitIya caraNa (pRSTha 17 se 32 taka) 1. saMkalpa, vikalpa, sthirIkaraNa aura manonigraha kA upAya 2. mAnasika tanAva aura tanAva mukti ke upAya 3. smRti, kalpanA, vicAra Adi vikalpoM meM vyathA-avyathA mauna 4. nirvikalpa avasthA hI ayoga darzana 5. sUkSma zarIra kA sthUla zarIra para prabhAva
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. prApti krama meM prayogAtmaka nirIkSaNa aura parIkSaNa parivartana kI prakriyA manoyoga kA prayoga mana zuddhi ke prayoga kA jJAna kisI ko ho yA na ho kintu mana kI azuddhi ke prayoga kA jJAna to mAnava mAtra ko hai| ataH mAnava yadi zodhana kare to anubhava hogA ki sAdhanA ke kSetra meM mana kI prakriyA kA jJAna kitanA Avazyaka hai ? hama zarIra, indriya, buddhi, zvAsa Adi sthUla ke darzana kara sakate haiM kintu dRzya jagata ke pare bhI sUkSma aura sUkSmatama jagata hai jisakA hameM darzana karanA hai| zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza kA astitva indriya jagata se hotA hai, jisase viSayoM kA AkarSaNa uttejita hotA rahatA hai| ina AkarSaNoM meM rAga aura dveSa kA sambandha mana dvArA hotA hai| kAna zabdoM ko sunatA hai kintu una zabdoM kA AsvAdana nahIM kara pAtA, priya aura apriya kA nirNaya nahIM karatA, isakA nirNaya karane vAlA mana sakriya mana sadA-sarvadA indriya janya kArya meM kriyAnvita rahatA hai| AtmA ke cAroM ora kaSAya kA Avarta hai, jo ati sUkSma hai, isake bAda adhyavasAya kA Avarta hai, usake bAda taijasa aura kArmaNa zarIra kA Avarta hai, yahA~ taka sUkSmatA hone se adRzyatA hai| isa adRzyatA ko dRzya (zarIra indriya Adi) se jor3ane vAlA yoga hai| yoga kA saMyoga lezyA se aura lezyA kA saMyoga adhyavasAya se jur3A huA hai| isa prakAra adhyavasAya ke saMyoga se sthUla zarIra meM aneka prakAra ke spaMdana hote haiM / yahI spandana sUkSma mana aura sthUla mana dvArA abhivyakta hote rahate haiM / adhyavasAya to ---- "asaMkhejjA ajjhavasANaThANA" arthAt asaMkhya sthAna vAlA hai| ataH mana vikalpa ke rUpa meM asaMkhya bAra hamAre sAmane cala-citroM kI bhA~ti upasthita hotA rahatA hai| bhAvi kI kalpanAoM meM saMjoyA rahatA hai aura vRttiyoM ke ghere meM vikSipta banA rahatA hai| hamAre jIvana meM aneka prakAra kI ghaTanAe~ pratikSaNa ghaTita hotI rahatI haiN| kabhI hama dekhate haiM, kabhI sunate haiM, kabhI kisI ko smaraNa karate haiM, kabhI kalpanA meM DUba jAte haiN| phalataH kabhI sukha kA, kabhI duHkha kA anubhava hotA hai| jisa zakti dvArA ye ghaTanAe~ ghaTita hotI haiM, use cetanA (Consciousness) kahate haiM aura ina saMvedana, upalabdhi smRti
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20/ yoga-prayoga-ayoga kalpanA, vicAra, sukha, duHkha, prema, bhaya aura saMkalpa ko cittavRtti (States of Consciousness) kahate haiM / ___bhoga aura upabhoga ke sarva sAdhana ina vRttiyoM se hI ubharate haiM / vRttiyoM kI pUrti kAla meM mana, zarIra, indriya, buddhi ityAdi tadrupa ho jAte haiM / phalataH anAvazyaka vRttiyoM kI pUrti meM jIvana buddhi kA vyaya ho jAtA hai| indriyoM kA sambandha mana ke sAtha aura mana kA sambandha vRttiyoM ke sAtha jur3A huA hai| vastra apane ApameM zveta hai, kintu bAhara se gaMdagI AtI hai aura vastra mailA ho jAtA hai| mana apane Apa meM zubhra hai| vRttiyoM kI gaMdagI AtI hai aura zubhra mana ko malina banA detI hai| mana malIna hote hI indriyA~ bhoga meM AkarSita hotI haiM / ataH indriyA~ caMcala nahIM, mana caMcala nahIM, caMcala haiM hamArI vRttiyA~ / mana kI caMcalatA kA anubhava hotA hai, kintu vRttiyoM kI ora hamArA dhyAna hI nahIM jaataa| ataH sarvaprathama vRttiyoM kI caMcalatA kI ora hamArA dhyAna AkRSTa honA caahie| hamArI icchAe~ vAsanAe~, aneka kAmanAe~ vRttiyoM ke rUpa meM mana ko uttejita karatI rahatI haiM / ina uttejanAoM kA pradhAna kAraNa hai viSamatA / viSamatA se mana vikSipta rahatA hai| vikSipta mana meM nimitta milate hI krodha, mAna, mAyA, lobha ityAdi kI jvAlAe~ prajjvalita hotI haiN| bhaya, ghRNA, kapaTa Adi kriyAe~ vRttiyoM se saMgharSa phailAtI rahatI hai / phalataH saMkalpa-vikalpa, AzA-nirAzA, saphalatA-niSphalatA ityAdi mAnasika tanAva ke rUpa meM samasyAe~ banakara ubharatI hai ataH mana prakaMpita rahatA hai, udvelita rahatA hai, caMcala ho uThatA hai tathA vikRti ko phailAtA rahatA hai| ___ mana kA mAlinya jisa prayogAtmaka jJAna se pratIta hotA hai, usI prayogAtmaka jJAna meM mana kI vizuddhi kA upAya vidyamAna hai| usa upAya ko caritArtha karane kA sAmarthya bhI usI prayogAtmaka jJAna meM nihita haiN| isalie mana ko balAt roMkane kI AvazyakatA nahIM kintu AtmA meM vilIna karane kI AvazyakatA hai| mana ekAgra hote hI caMcalatA zAnta ho jAyegI pAnI meM patthara DAlo pAnI caMcala ho jaayegaa| aneka taraMgeM uThane lgeNgii| vaise hI asthira mana vikalpoM se taraMgita ho jAtA hai aura sthira mana zAnta ho jAtA hai / zAnta mana ko mana gupti kahateM haiM / ye managupti hI ayoga hai| Agama meM mana ke do prakAra haiM-1. dravyamana 2. bhaavmn| dravyamana vikAsazIla prANiyoM meM hotA hai| saMjJI paMcendriya sAdhaka hI dravyamana kA adhikArI hotA hai| jo bhI pravRtti hotI hai zubha yA azubha vaha dravyamana dvArA hotI hai, kaSAya dvArA ubharatI hai, icchAoM dvArA prasaratI haiN|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/21 bhAvamana pratyeka jIvAtmA meM hotA hai| ekendriya se lekara paMcendriya jIvoM taka phailA huA hai| vanaspati meM saMvedanA vistRta rUpa meM pAyI jAtI hai usakA kAraNa bhI yahI bhAva mana hai| vaijJAnikoM ke anusAra mana kA Avega eka sekaNDa meM 22,65,120 mIla kA hai| ataH eka sekaNDa meM aneka kAmanAe~ uThatI haiM / ve kAmanAe~ kArya rUpa meM badalane kI kSamatA rakhatI hai| vahI saMkalpa hai| jo saMkalpa-vikalpa asthira hote haiM, ve Ate haiM aura vilIna ho jAte haiM / usase koI lAbha yA hAni nahIM hotI / lAbha aura hAni sthira saMkalpa se hotI haiM / isa prakAra donoM mana saMkalpa vikalpa ke jAla meM ulajhe rahate haiN| prApti krama kA nirIkSaNa 1. saMkalpa vikalpa-yoga hai, - sthirIkaraNa kA upAya prayoga hai, aura mana kA nigraha (amana)-ayoga hai| 2. mAnasika tanAva yoga hai, tanAva se mukta hone kA upAya upayoga rUpa prayoga hai, sarvathA tanAvamukta upayoga rUpa prayoga ayoga hai| 3. caMcala mana yoga hai, sthira mana prayoga hai, aura amana ayoga hai| parivartana kI prakriyA-vacanayoga kA prayoga vANI kA prabhAva hamAre jJAna, vicAra, smRti, kalpanA, vikAra aura pravRttiyoM para par3atA hai ThIka usI prakAra hamAre sthUla zarIra, prANa aura indriyoM para bhI par3atA hai| yaha prabhAva sunanA aura bolanA rUpa vANI ke ubhayAMtmaka parivartana se parilakSita hotA hai| ____ jo vANI bolI jAtI hai vaha vAyumaMDala meM kaMpanoM ke praviSTa hone se aneka prakAra ke zabda saMvedana ke rUpa meM utpanna hotI hai| ina zabdoM ko zravaNendriya kama se kama 12 kaMpana prati saikaNDa aura adhika se adhika 60 sahasa prati sekaMDa vAyu kaMpana grahaNa kara sakatI hai ataH hamArI vANI Agamika rUpa se caudaha rAjuloka ghUmakara dUsaroM kI zravaNendri meM TakarAtI hai aura vaha vANI zravaNa dvArA anekoM ko prabhAvita karatI hai| una zabdoM kI aneka zaktidhArA ko TelipethI ke rUpa meM yA yAMtrika reDiyo, TelIphona, TI. vI., vI. sI. Ara. ityAdi ke mAdhyama se vaijJAnikoM ne taraMgita kiyA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 / yoga- prayoga- ayoga vyavahAra jagata meM pratyeka mAnava ko bolanA Avazyaka hai| binA bole jIvanacaryA kA nirvAha kaise ho sakatA hai ? samasyA samAdhAna, tarka-vitarka, saMkalpa-vikalpa, kalpanA-smRti ityAdi kA mAdhyama vyakta-avyakta vANI hI hai| sat-asat kisI na kisI rUpa meM vaha sAkAra hotI rahatI hai| sAmAnyataH vANI ke cAra stara hai- satya vacana, asatya vacana, mizra (satya-asatya) vacana, vyavahAra vacana / inameM se satya vacana ko chor3akara aMtima tIna sarva sAmAnya sabhI mAnava meM pAye jAte haiM / jaise- 1. vyakti bolatA hai, 2. vyakti ko bolanA par3atA hai, 3. bolanA Avazyaka hai| mAnavIya cetanA ne bolanA anivArya mAna liyA hai, bolane ko hI prAthamikatA de dI hai, phalataH hamArI vANI sImAtIta ho jAtI hai anargala, anAvazyaka klezayukta vANI ke prayoga se Apasa meM vaira-bhAva kI zrRMkhalA bar3ha jAtI hai, mAnasika kSamatA kSINa ho jAtI hai| jo kArya alpa samaya meM ho sakatA hai vaha yA to adhika samaya yA asamartha ho jAtA hai| adhika bolane se zakti kSINa ho jAtI hai aura sArA kArya asta-vyasta ho jAtA hai / zrRMgAra rasa se ota-prota kAmottejaka vANI Asakti ko jAgRta karatI hai| Asakti se zarIra, mana, buddhi Adi kA hrAsa hotA hai| itanA hI nahIM Asakti zarIra ko AlasI, indriyoM ko vilAsI, mana ko caMcala aura buddhi ko mUr3ha banA detI hai / prathama satya vacana vizeSa vyakti meM pAyA jAtA hai| isa satya vacana ko hI zubha vacana yoga kahate haiM / isI zubha vacana yoga se mauna kA prayoga aura mauna prayoga se nirvikAra rUpa ayoga avasthA prApta ho sakatA hai / azuddhi kA anubhava jisa jJAna ke prayoga se hotA hai, usI jJAna meM vANI kI zuddhi kA upAya bhI vidyamAna hai| zuddhi kA upAya caritArtha karane kA sAmarthya hara sAdhaka meM hai, AvazyakatA hai sAdhaka azuddhi kI anubhUti ko jAne aura zuddhi ke prayogoM ko sarvadA samartha samajhe / asat vANI kA nirIkSaNa aura parIkSaNa jaba taka hotA rahegA, nizcita sat aura asat mizrita vANI kI anubhUti hotI jAyegI / mizra vANI se satya vANI aura nirvicAra taka pahu~cane kA prayatna karanA hai| asat vANI kA prayoga ajJAnI ke lie hai mizra yA satya kA prayoga paMDita vidvAna yA jJAnI ke lie hai kintu nirvicAra kA prayoga yogI ke lie hai / 1 vacana yoga kA abhiprAya vANI saMyama hai| saMyama kA prayoga jaba apane aMtima lakSya para pahu~ca jAtA hai taba vacana nirodha kI bhUmikA prArambha hotI hai| vacana yoga kA vizeSa kArya hai nirodha / jaba taka nirodha Adi para dhyAna nahIM hotA taba taka vANI zodhana se nirvicAra kA prayoga Avazyaka hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga- prayoga - ayoga / 23 nirvicAra arthAt vANI kA vyakta avyakta mauna / mauna vANI kA nirodha vyApAra hai| vANI nirodha arthAt vacana gupti / vacana gupti se jJAna kA saMvardhana hotA hai / jitanA bhASA kA prayoga adhika hogA aMtarjJAna meM bAdhAe~ utanI hI adhika AtI raheMgI / cacalatAe~ bar3hatI raheMgI / zakti, sAmarthya aura yogyatA kA bahuta bar3A samaya vANI vilAsa meM carcA - vArtA vicAraNA aura vyartha bolane meM naSTa ho jAyegA / ataH jisa sAdhanA meM sAmarthya-zakti aura yogyatA kI AvazyakatA thI vahA~ pUrti na hone se lAbha ke sthAna para hAni, zAnti ke sthAna para azAnti nirbhaya ke sthAna para bhaya, Ananda ke sthAna para cintA aura unnati ke sthAna para avanati chA jAtI hai phalataH aneka vikRtiyA~ bar3ha jAtI haiM / vikRtiyoM kI parikramA TUTate hI acintana kI anubhUti anubhavita hotI hai / cintana se mukta honA, vikAroM se mukta honA, vikalpoM ke jAla se mukta honA, zabdoM mukta honA hI cintana, nirvicAra, nirvikalpa zabdAtIta yA vacana gupti honA hai| vacana gupti zAbdika vikalpoM se pare hone kA parama upAya haiN| vacana gupti kA kSaNa zakti saMcaya aura UrjA ke saMvardhana kA kSaNa hai| vacana gupti AtmA kA svabhAva, AtmA kA dharma aura akhaMDa cetanA kI sahaja sthiti hai| aise kSaNoM meM hama apane mUla svabhAva ke anubhava meM hote haiN| aisI sthiti meM hamArI Antarika cetanA jJAna loka meM DubakI lagAtI hai| yahI jJAna jaba acintya, adbhuta aura sImAtIta rUpa prayogAtmaka ho jAtA hai taba apUrva jo kabhI dekhA nahIM vaha dRzyamAna hone lagatA hai| kabhI jAnA nahIM aisA jJAna hone lagatA hai| kabhI pAyA nahIM use pAne lagatA hai| adRzya ko dRzya sthUla se sUkSma taka pahu~cane kI prakriyA hI vacana yoga se prayoga aura prayoga se ayoga taka kI prakriyA hai / socanA vacana yoga kA kArya hai, dekhanA manoyoga kA kArya hai aura donoM ke sAtha-sAtha calanA kAya yoga kA kArya hai| jo vacana, yoga meM rahatA hai vaha vacana gupti ko nahIM jAnatA, jo vacana gupti ko jAnatA hai vaha vacana yoga meM nahIM rahatA / vicAranA vikalpa ko saMjonA hai, kalpanA meM jInA hai| kalpanA, smRti, socanA, vicAranA yA cintana karanA zArIrika prakriyA hai / vacana gupti se vikalpa kI jAla TUTa jAtI hai, kalpanAe~ samApta ho jAtI haiN| na socanA par3atA hai, na vicAra Ate haiM aura na cintana kI AvazyakatA rahatI hai / kevala nirvicAra avasthA kA jJAna rahatA hai| AtmA ke svabhAva kA mAtra bodha hotA hai /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24/ yoga-prayoga-ayoga prApti krama kA nirIkSaNa smRti, kalpanA, vicAra yoga hai| ina tInoM kA vyakta-avyakta, mauna-prayoga hai aura prayoga se saMpUrNa nirvikalpa avasthA ayoga hai| parivartana kI prakriyA kAya-yoga kA prayoga zarIra jJAna AtmA jisa zarIra ko dhAraNa karatA hai vaha zarIra dRzya aura adRzya sthUla aura sUkSma do svarUpa meM hamAre samakSa upasthita hotA hai| sthUla zarIra dRzyamAna hai, jise jaina darzana meM audArika kahA jAtA hai| yaha zarIra asthi, rakta, majjA, vIrya Adi dhAtuoM se nirmita huA hai| sUkSma zarIra sUkSma paramANuoM se nirmita hote haiN| jaina darzana meM sUkSma zarIra taijasa aura kArmaNa do prakAra ke hote haiN| kArmaNa zarIra ati sUkSma karma-vargaNAoM dvArA nirmita hotA hai| catuHsparzI hone ke kAraNa taijasa zarIra se ati sUkSma hotA hai| ye kArmaNa zarIra caitanya aura pudgala-donoM ke yoga se nirmita hotA hai| kArmika pudagala caitanya ko prabhAvita karatA hai aura caitanya kArmika pudgala ko prabhAvita karatA hai| isa prakAra donoM ke pArasparika sambandha se karma nikAcana hote haiM aura sthUla audArika aura sUkSma taijasa zarIra puSTa hotA hai| dRzyamAna, sthUla audArika zarIra aneka zaktiyoM kA bhaMDAra hai| ina zaktiyoM kA upayoga karane vAle sAdhaka viziSTa labdhiyoM kA dvAra khola sakatA hai| hamAre zarIra meM araboM, kharaboM kozikAyeM haiM / hara kozikA apanA svatantra kArya karatI rahatI hai, isameM kaI kozikAe~ sUkSma hotI haiM aura kaI kozikAe~ sthUla hotI haiN.| kevala mastiSka meM hI 14 karor3a kozikAoM kA bhaMDAra hai| 14 araba 5 lAkha jJAna tantuoM kA jAla vidyamAna hai| ye jJAna tantu nAnA prakAra ke raMga, rAga dhvaniyA~ rUpa, rasa, gaMdha Adi kI anubhUti kA AsvAdana karate rahate haiN| zarIra zAstriyoM ne aneka vRttiyoM kA aneka saMskAroM kA kendra mastiSka se khojA hai| aneka saMvedanAe~ ati sUkSma hotI haiM, ve mastiSka meM kabhI to tanAva lAtI haiM aura kabhI zAnta ho jAtI haiM, jisase parivartana kI dizA prApta hotI hai| tanAva ke samaya meM buddhi niyantrita nahIM rahatI, kintu zAnti ke samaya meM buddhi samUce zarIra meM niyantraNa lAtI hai| isa niyantraNa se aneka AMtarika dvAra khula jAte haiM / vRhad mastiSka se nikalatI huI jJAna dhArA laghu mastiSka ko pAra karatI huI suSumnA mArga meM phailatI hai / pRSTharajju ke mAdhyama se suSumnA mArga sAdhanA meM saMlagna hone kA AlaMbana bana jAtA hai| isa prakAra mastiSka se suSumnA mArga
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/25 meM caitanya jJAna dhArA pravAhita hotA hai| phalataH kuMThita buddhi saceta hotI hai| jJAna kA vikAsa hotA hai. aura viveka kI jAgRti hotI hai| __hamAre samUce zarIra kA nirIkSaNa kareM to UrdhvabhAga meM jJAna aura adhobhAga meM kAma kA pravAha adhika milatA hai / mAnava aneka kAmanAoM ke ghere meM vyasta hone se aneka tanAvoM se grasta hai| ina tanAvoM se trasita hone ke kAraNa kabhI krodha ubharatA hai, to kabhI mAna ke maMjila para car3ha jAtA hai, kabhI mAyAvI banakara aneka mAyA ke jAla bichAtA hai to kabhI asaMtoSa hone se nirAzIvAdI banakara baiTha jAtA haiN| hamAre sampUrNa zarIra meM taijasa zarIra se vidyuta vidyamAna hotA hai| usase jaba viSaya vAsanAtmaka UjAe~ pravAhamAna hotI haiM taba kAma kendra puSTa hotA hai aura zubhayoga, zubhalezyA, zubha adhyavasAya kI UrjA pravAhamAna hotI hai taba jJAna kendra puSTa hotA hai / yaugika prakriyAoM dvArA vIrya kA UrvIkaraNa kiyA jAtA hai aura bhogecchA se vIrya kA adhaHpatana hotA hai / UvIkaraNa aura adhaHpatana kA mAdhyama. hai suSumnA / chattIsa haDDiyoM se pRSTharajja kA saMsthAna banA huA hai unake madhya bhAga meM suSumnA kA sthAna hai| vIrya UdhvIkaraNa se ekAgratA, niSThA, tanmayatA kA anubhava hotA hai aura suSumnA kA dvAra khulatA jAtA hai| suSumnA se cakroM kA udghATana suSumnA kA mArga khulatA hai to apAra zAnti kA anubhava hotA hai| apAra divyatA kA darzana hotA hai. saMkalpa vikalpa kI avasthA se para sthiratA kA svAmitva sthApita hotA hai| sampUrNa zarIra meM kaMpana, dhar3akana Adi saMvedanA hotI hai| hamArA zvAsa iDA aura piMgalA ko chor3akara madhyamArga suSumnA meM pravAhita hotA hai| iDA se zvAsa lete haiM, taba bhI mana caMcala hotA hai, piMgalA se zvAsa lete haiM, to bhI mana caMcala hotA hai| mana kI caMcalatA ko suSumnA dvAra meM praveza karane vAlA zvAsa sthira karatA hai| suSumnA caMcalatA ko samApta karane kA sarvotkRSTa yaugika prayoga hai| mUlAdhAra se yaha setu sahasra sAra taka phailA huA hai| isa bIca meM aneka sthAna aise haiM, jahA~ mana kI caMcalatA sthira ho jAtI hai jaise-mastiSka aura tAlu ke nIce bhRkuTI ke bIca AjJAcakra kA sthAna hai| isa sthAna para dhyAnastha sAdhaka dhyAna karane para aneka granthiyoM ko bheda sakatA hai / divya AbhA kA darzana kara sakatA hai / AjJAcakra para kendrita hone vAlA sAdhaka jAgRta hotA hai| zraddhA tanmayatA aura sAmarthya kA svAmI hotA hai| dhyAna kAla meM jaise aneka dvAra khulate haiM, vaise aneka UrjAoM kA vyaya bhI hotA hai, kyoMki mastiSka meM paidA hone vAlI vidyuta taraMgoM se zrama ho jAtA hai,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 / yoga-prayoga-ayoga zarIra yA mastiSka garama ho jAtA hai, jisa avayava kI UrjA kA upayoga hotA hai, vahA~ usakA vyaya hotA hai, jisakA vyaya hotA hai, vahA~ garmI paidA hotI hai| mana ko kendrita karane ke lie puruSArtha kI AvazyakatA hai| puruSArtha kI prabalatA se nirvikalpatA kA saMyoga milatA hai| ina donoM ke bIca meM UrjA kA upayoga adhika mAtrA meM hone ke kAraNa garmI kA saMvardhana hotA hai| AjJAcakra meM hone vAlI ekAgratA isa garmI ko zItalatA pradAna karatI hai| vizuddha-cakra meM ekAgratA bar3hane para vRttiyA~ zAnta hotI hai| krodha kI Aga ko zAnta karanA hai to vizuddha-cakra kI sAdhanA Avazyaka hai| mAna kaSAya kI taraMgeM samUce zarIra meM vyApaka rUpa se prajjvalita haiM, una taraMgoM se mukta hone ke lie yA taraMgoM ko zAMta karane ke lie vizuddhi-cakra kA dhyAna parama upAya hai| vRttiyA~ zAMta hone kA kArya vizuddhi-cakra kA haiM, kintu una vRttiyoM meM ubhAra lAne vAlA kendra maNipura-cakra hai / maNipura-cakra meM jaise hI ekAgratA hotI hai, vaise hI tejasvitA prajjvalita hotI hai tejulezyA kI puSTi hotI hai aura taijasa zarIra ke virATa svarUpa kA darzana hotA hai| vizuddhi cakra aura maNipura-cakra ke bIca meM anAhRta-cakra hai| yaha cakra atyanta pavitra sthAna para hai, jinakA aMtakaraNa zuddha hai, usakA jIvana zuddha hai| antaHkaraNa kI prasannatA, vizAlatA aura pavitratA vizuddhatA se hI hotI hai| sampUrNa zarIra meM jitanA parizrama hRdaya karatA hai utanA parizrama anya avayava nahIM karate haiN| hRdaya kI thakAna ko dUra karane vAlA anAhRta-cakra hai| antaHkaraNa kI zuddhi kA jJAna kisI ko ho yA na bhI ho, kintu antaHkaraNa kI azuddhi kA jJAna to sabhI ko hai| jaba taka anAhRta-cakra meM sthiratA nahIM hogI, taba taka vizuddhi-cakra kI kevala kalpanA hI rhegii| jahA~ sthiratA hai vahA~ zuddhatA hai hI, jo bhI caMcalatA bhAsatI hai, vahI vikSiptatA hai| jisa jJAna se vikSiptatA kI anubhUti hotI hai usI jJAna meM antaHkaraNa kI zuddhi kA sAmarthya nihita hai| AvazyakatA hai zuddhi ke upAya kI khoja kii.jaaye| anAhata cakra meM sthira mana rAga ko miTAtA hai aura zAMta, svastha tathA zuddha ho jAtA hai| aisI sthiti meM zuddha mana bAhya jagata se chuTakArA pAtA hai aura bhItara meM sadA saMlagna rahatA hai| pRSTha rajju ke nIce kA sthAna mUlAdhAra kahalAtA hai| isa cakra ke dvArA sAdhanA kA kendra bindu prArambha hotA hai.| vidyuta taraMgeM taraMgita hotI haiM, ina taraMgoM se zArIrika UrjAoM kA prasAraNa hotA hai| mana ko kendrita karane kA mahattvapUrNa upAya mUlAdhAra
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/27 kendra haiN| jaise hI mana ekAgra hotA hai, mUlAdhAra se snAyu Upara uThane lagate haiM / UrdhvAkarSaNa kA anubhava usI kSaNa maNipura-cakra ko jAgRta karatA hai| jaise hI cakra kA udghATana hogA, snAyu sahaja saMkucita hote jaayeNge| yadi snAyu saMkucita nahIM hote haiM to mana kendrita nahIM hotA hai, vikalpoM meM bhaTaka jAtA hai| mana kI ekAgratA aura mUlAdhAra kA sambandha atyanta gaharA hai| ina gaharAI se mUlAdhAra meM vidyuta saMcita hotI hai, suSumnA pRSTha hotI hai aura snAyu majabUta hote haiN| mUlAdhAra para mana kendrita hote hI jaise nIce ke snAyu saMkucita hote haiM aura vidyut kA pravAha pravAhita hotA hai, vaise hI svAdhiSThAna cakra saMcArita hotA hai / mUlAdhAra se svAdhiSThAna aura svAdhiSThAna se maNipura Adi cakroM meM vidyut kA AdAna-pradAna rahatA Asana-jaya zarIra tantra kI sabalatA Asana zuddhi se hotI hai| aise to Asana aneka haiM, kintu zarIra tantra kI sabalatA ke lie kucha Asana anivArya hai, jaise padamAsana, paryaMkAsana vajAsana, utkaTikAsana, vIrAsana, bhadrAsana, daMDAsana, godohikAsana, kaayotsrgaasn| ina AsanoM meM se jisa Asana meM mana sthira hove sukharUpa lambe samaya taka baiTha pAye, aura caMcalatA se para hove vahI Asana kA prayoga sAdhaka ke lie upayukta hai| AsanoM se zArIrika lAbha hI nahIM mAnasika aura AdhyAtmika lAbha bhI hotA hai| kisI bhI Asana-jaya se tanAva mukti avazya hotI hai aura prasannatA, sahajAnanda, tyAga aura vairAgya sahaja utpanna hotA hai / Asana-jaya se zarIra kI caMcalatA dUra hotI hai, roga se mukti hotI hai aura Atmika zakti milatI hai / Asana-jaya se .prANa zakti sateja banatI hai| zArIrika zakti sateja hotI hai aura taijasa se audArika zarIra prabhAvI banatA hai| sthUlakAya sthira hote hI sUkSma taijasa zarIra bhI sthira hotA hai| sampUrNa zarIra meM prANazakti sahaja gati se saMcArita hotI hai aura Atmatattva kI anubhUti hotI hai| isa prakAra Asana-jaya se sthUla aura sUkSma donoM zarIra kI svasthatA, sthiratA aura zuddhatA milatI hai| zArIrika tanAva mAnasika tanAva se paidA hotA hai| mana jitanA khAlI hogA utanA 1. yogazAstra - 4. 124-134
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 / yoga- prayoga- ayoga zarIra tanAvamukta hogaa| mana khAlI hote hI usI Asana meM mana ko TikAe rakheM aura dIrgha zvAsa lete raheM, kyoMki mana kI gati Asana se sambandhita hogI to zvAsa kA pravAha bhI tadanurUpa hotA rahegA / Asana karane se zArIrika kaSTa jo hotA hai, use jaina darzana meM kAyA-kleza kahate haiM / kAyA-kleza nirjarA kA hetu hai, isa hetu dvArA dhairya aura sahiSNutA kA vikAsa hotA hai, yahI adhyAtmika lAbha hai / Asana dvArA rakta saMcAra suyogya hotA hai, zArIrika vedanA zAMta hotI hai aura mAnasika tanAva dUra hotA hai| AhAra, nidrA aura thakAna alpa mAtrA meM hote haiN| zarIra halkA, mana prasanna aura indriya-jaya paryApta mAtrA meM hotA hai| indriya-jaya zArIrika vyagratA aneka nimittoM se hotI hai| usameM indriya bhI nimitta hai| jaba pravRtti bAhya jagata se sambandhita hai taba indriya jagata caMcala hotA hai| dekhanA, sunanA, gaMdha lenA, AsvAdana karanA yA sparza karanA ye sArI pravRtti jo zarIra sambandhI hai vaha indriya viSayoM se sambandhita haiN| aisA kabhI nahIM ho sakatA ki zravaNendriya zakti hai. aura zabda sunAI na de, A~khoM kI rozanI hai aura rUpa dikhAI na de| mircoM kI gaMdha tIkhI hotI hai, nIbU kA svAda khaTTA hotA hai| ye donoM indriyoM kA viSaya hai / garmI ke mausama meM garmI kI aura sardI ke mausama meM sardI kI saMvedanA hotI hI hai| garma havA kI sparzanA hote hI yA ThaMDI havA kI sparzanA hote hI mana Uba jAtA hai I indriyajanya jJAna zArIrika jJAna hai, isa jJAna kA AvaraNa saghana hai| jaba taka atIndriya stara kA vikAsa nahIM hotA taba taka AvaraNa patalA nahIM hotaa| zArIrika vyagratA ko rokane kI saphalatA nahIM hotI / vyagratA ko rokane kA upAya indriya Asakti se para anAsakta ho jAnA hai| mana kI sthiratA kA abhyAsa karane se indriya-jaya Asakti se para ho sakatA hai| ekAgratA kA abhyAsa karane para kramazaH Asakti se audAsinyatA AtI rahegI aura anAsakti bhAva paripakva hotA jAyegA / Asakti se kaSAya bhAva utpanna hotA hai| jaise hI indriyA~ antarmukhI hotI jAyeMgI, kaSAya bhAva se nivRtti hotI jAyegI / krodha nivRtti kA upAya kSamA kI pravRtti hai / mAna nivRtti kA upAya mRdutA kA vyavahAra hai / mAyA nivRtti kA upAya RjutA kA abhyAsa hai / lobha nivRtti kA upAya saMtoSa kA anubhava pAnA hai /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 29 indriya-jaya se zArIrika lAbha hotA hai aura kaSAya-jaya se mAnasika lAbha hotA hai| isa prakAra kAyayoga dvArA mAnasika aura vAcika donoM prakAra kI vizuddhi hotI hai| prANavAyu-jaya prANa hai to jIvana hai, jIvana hai to prANa hai| ataH zarIra meM prANa kA sthAna sarvopari hai| isase hamAre sthUla zarIra se para taijasa zarIra meM kArya saMcAlita hotA hai / hamArI dhAraNA hotI hai ki jo zvAsocchvAsa le rahe haiM, usakA AyAma hI prANAyAma hai, kintu vaha dhAraNA sthUla hai nathunoM se jo vAyu grahaNa kiyA jAtA hai, use prANavAyu (oNksIjana) kahA jAtA hai| prANa vAyu aura prANa donoM eka nahIM / prANa kA sambandha cetanA se jur3A huA hai / prANavAyu kA sambandha sthUla zarIra se jur3A hai 1 tejasa zakti aura caitanya zakti- ina donoM kA yoga hote hI prANa kI utpatti hotI hai| hamAre zarIra meM mUlAdhAra cakra hai, jahA~ suSumnA kA praveza dvAra hai| mUlAdhAra aura suSumnA hI prANa zakti pragaTa hone kA sthAna hai| isI sthAna se prANazakti saMcArita hotI hai / suSumnA se lekara yaha prANazakti mastiSka taka pahu~catI hai| nIce se Upara taka isa zakti ko le jAne vAlA yogI hI hotA hai| yogI kI zakti UrdhvagAmI hotI hai aura bhogI kI zakti adhogAmI hotI hai| bhoga se roga bar3hatA hai aura yoga se tana aura mana donoM kI svasthatA bar3hatI hai| prANavAyu se prANa vizuddha hotA hai| prANavAyu vizuddha hogA to prANa uttejita hogaa| prANa uttejita hogA to rakta samUce zarIra meM sakriya rUpa meM saMcarita hogA / rakta kA saMcAra hRdaya dvArA hotA hai| hRdaya se rakta phephar3oM meM jAtA hai| prANavAyu (oNksIjana) se phephar3e vizuddha hote haiM aura phephar3oM se rakta vizuddha hotA hai| isa prakAra prANavAyu vizuddha hogA to azuddha rakta ko zuddha kara kArbana Adi ko zarIra se nikAla diyA jAyegA aura oNksIjana dvArA rakta zuddhi pravAhita hotI jAyegI / * prANavAyu zuddha hai to rakta zuddha hai, prANavAyu dUSita hai to rakta bhI dUSita hai| dUSita rakta samUce zarIra ko rugNa banA detA hai ataH zuddha vAyu rakta ko zuddha banAtA hai| zuddha rakta zarIra ko nirogI banAtA hai aura nirogI zarIra se prANa ko bala milatA hai| jahA~ prANavAyu pahu~catA hai, vahA~ prANa uttejita hotA hai| jahA~ prANavAyu nahIM pahu~catA vahA~ rakta kA zodhana nahIM hogaa| jahA~ rakta kA zodhana nahIM hogA vahA~ aneka vikRttiyA~ bar3hatI jAyeMgI / ina vikRtiyoM ko dUra karane kA upAya hai prANAyAma | prANAyAma dvArA prANavAyu kI sAdhanA siddha hotI hai| jo prANAyAma ko jAnatA hai, vaha prANavAyu kA zodhana karanA jAnatA hai| prANAyAma ke binA prANavAyu kA samyak uddIpana nahIM hotA aura prANavAyu kI zuddhi ke binA prANAyAma kI sAdhanA apUrNa hai / .
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30/yoga-prayoga-ayoga prANAyAma dvArA taijasa-labdhi sampanna hotI hai| taijasa labdhi dvArA nAnA prakAra kI graMthiyA~, cakra Adi jAgrata hote haiM / graMthiyA~ yA cakra jAgRta hone se prANadhArA jo Ter3hI-mer3hI ho jAtI thI, vaha sarala, sIdhI ho jAtI hai| prANadhArA sahaja hote hI zArIrika aura mAnasika svasthatA prApta hotI hai| viparIta vAtAvaraNa meM bhI zAnti kA anubhava hotA hai / aneka siddhiyA~ aura labdhiyA~ jAgrata hotI haiM / apane vicAroM se dUsaroM ko prabhAvita karane kI kSamatA bar3hatI hai| prANAyAma kI sAdhanA se eka aisI cumbakIya zakti prApta hotI hai, jisase durbala se durbala mAnava bhI sabala hotA hai| usake AbhA maMDala se aneka UrjAe~ sphUrAyamAna hotI haiM / isa prakAra ina UrjAoM se nAr3Itantra-svaratantra zuddha hotA hai aura nAbhi, hRdaya-phephar3e, mastiSka Adi sudRr3ha hote jaba prANa vAyu kA krama merudaNDa (Medulla Oblongata) meM hokara kiyA jAtA hai taba mUlAdhAra se vAyu UrdhvagAmI hotA huA mastiSka taka pahu~catA hai aura AjJAcakra dvArA nathunoM se bAhara nikalatA hai| nAr3I-tantra sAdhanA ke kSetra meM cakra ke sAtha nAr3I tattva kA upayoga bhI mahattvapUrNa hai| zarIra meM nAr3I tattva kA vizeSa upayoga hotA hai kyoMki sabhI nAr3iyoM se zarIra meM zakti kA saMcAra hotA hai| taijasa zakti aura cetanA zakti kA mAdhyama nAr3I zakti hai / yahI sampUrNa zakti sthUla zarIra meM pravAhita hotI hai| vaijJAnikoM ke anusAra prANazakti aura nAr3Izakti jaiva vidyuta (Biological Electric) hai| sira se paira taka sampUrNa zarIra meM jo nAr3Itantra prasArita huA hai usakA sambandha taijasa zakti se jur3A huA hai| suSumnA nAr3I sarvottama nAr3Itantra hai| isa tantra kA prANa zakti se gaharA sambandha hai| nAr3Itantra jitanA vizuddha aura balavAna hogA prANazakti utanI hI prabala hotI hai| nAr3Itantra kI vizuddhi svara niyantraNa se hotI hai| hamAre dAe~ aura bAe~ nathune se jo vAyu prasArita hotI hai vaha ir3A aura piMgalA nAr3I se nikalatA hai aura donoM nathune se nikalatA hai / vaha suSumnA nAr3I se prasArita hotA hai| isa prakAra tInoM nAr3iyA~ prANavAyu se sambandhita hai ataH tInoM nAr3iyoM se vidyut pravAha prasArita hotA hai| dhana (Positive) aura RNa (Negative) vidyut / donoM vidyut bhinna-bhinna dhArA (Waves)meM pravAhita hotI hai| zarIra ke Upara ke vibhAga meM dhana vidyut hai aura nIce ke vibhAga meM RNa-vidyut / uttarI dhruva meM dhana vidyut hai, dakSiNI dhruva
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM RNa vidyut hai / yadi hamArA mastiSka uttara meM aura paira dakSiNa meM hoMge to RNAtmaka vidyut kA gharSaNa hogA, svAsthya meM hAni hogI, vicAroM meM vikRtiyA~ hoMgI aura mAnasika tanAva utpanna hogA / AkRti naM. 2 mastiSka kA pichalA bhAga. spara SPINAL CORD pRSTha rajju meM sthita iDA nADi suSumnA choTA mastiSka piMgalA nADasUryaspara yoga- prayoga - ayoga / 31 -MEDULLA OBLONGATA OLIVE IXth NERVE Xth NERVE VAGUS N 12th NERVE HYPOGLOSSAL N Central Canal
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32/yoga-prayoga-ayoga mana kA sthAna mastiSka hai / mastiSka ke pichale hissoM se arthAt meDulA obloMgeTA se sampUrNa zarIra meM saMdezA milatA hai jaise-icchA, dveSa, sukha-dukha, jJAna, saMkalpa Adi isI meM utpanna hote haiN| yadi mastiSka meM vRttiyoM kA Avega hotA hai aura gar3abar3I hotI hai to mana bhoga ke upabhoga se bhraSTa ho jAtA hai| choTA mastiSka (Cerebellum) se ir3A-piMgalA aura suSumnA tInoM kA pravAha do prakAra se hotA hai| [ jaisA AkRti 2 meM dikhAyA gayA hai|] 1. dhana vidyut (Positive) UparI vibhAga meM hai RNa vidyut (Negative) nIce ke vibhAga meM hai| isa prakAra suSumnA se sahastrasAra taka dhana vidyut aura RNa vidyut setu kI taraha vidyamAna hai| ataH uttarIya dhruva meM dhana vidyuta hone se yadi mastiSka rakhakara sove to Physical body meM tanAva paidA hotA hai| Etheric body meM rAsAyanika parivartana hotA hai aura Astrol body meM karma-vipAka saMkramaNa rUpa meM parivartana hotA hai| prAptikrama kA nirIkSaNa 1. zArIrika AkarSaNa-yoga hai| 2. indiyajaya, Asanajaya vAyu-zvAsozvAsajaya, zithilIkaraNa Adi prayoga hai| 3. kAyotsarga se sthirIkaraNa kAya-gupti ayoga hai| isa sthUla zarIra ko sthira karane kA upAya hai kAya-gupti / kAya-gupti se viveka-cetanA jAgRta hotI hai| kAya-gupta kI sAdhanA kA prArambha hote hI zArIrika mamatva TUTatA hai, zarIra aura maiM bhinna haiM aisI pratIti hotI hai| kAya-gupti kA artha kevala pravRtti kA visarjana hI nahIM hai, kintu zarIra kI mUrchA kA TUTa jAnA hai, arthAt deha mUrchA na honA hI kAya-gupti kI sAdhanA hai| kAya-gupti kI sAdhanA se kAyotsarga kI sAdhanA sadhatI hai| sahaja nivRtti kA prayoga bhoga ko yoga meM aura kAyotsarga rAga ko tyAga meM parivartita karane kA sAmarthya jagAtA hai| isa prakAra kAya-gupti kAyotsarga ke prayoga se ayoga taka pahu~cakara sabhI samasyAoM ko hala karane meM samartha hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityika yoga meM anuzIlana ke prayoga tRtIya caraNa (pRSTha 33 se 50 taka) 1. tattva jJAna kI prApti kA upAya-jJAna 2. yathArtha mArga kA AdhAra-darzana 3. kuzala pravRttiyoM kA prANa-cAritra 4. yogAdhikArI kI upaja se mArgAntarIkaraNa 1. yoga zreNI 2. yoga dRSTi 3. yoga bhUmi 4. zabda, viSaya aura prakriyAtmaka rUpa se sAdRzya-vaidRzya 5. bhAva vizleSaNa-udaya, kSayopakSama, pariNAma
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. sAhityika yoga meM anuzIlana ke prayoga jainAgamoM meM yoga kI prakriyA kA vistRta varNana karane ke pazcAt usI AdhAra se itara jaina sAhitya meM bhI jaina yoga kI prakriyA kA prayoga prastuta kiyA jA rahA hai - AcAryoM ne yoga viSayaka sabhI graMthoM meM una saba prayogAtmaka paddhati ko yoga kahA haiM, jinase AtmA kI vizuddhi hotI hai, karma-malakA nAza hotA hai aura AtmA kA mokSa ke sAtha saMyoga hotA hai|' mokSa kA samAyojana darzana, jJAna aura cAritra kI tripuTI para samAdhRta hai / sAdhanA ke vikAsa yAna para ArUr3ha AtmA ke lie ina tInoM sAtvika prayogoM ko anivAryataH aMgIkArya mAnA gayA hai| ataH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra ke eka AtmA meM saMmilana saMyoga yA sambandha ko nizcaya-naya se yoga kahA jAtA hai / 2 samyagdarzana nizcaya yoga meM mukhyataH dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kA samAveza hotA hai| yahA~ samyagdarzana dhAraNA ko siddha karatA hai / umAsvAti ke zabdoM meM "tatvarUpa" padArthoM kI zraddhA arthAt dRr3ha pratIti samyagdarzana hai / 3 1 zrI hemacandrAcArya ke zabdoM meM- zrI jinezvara - kathita jIvAdi tatvoM meM ruci honA samyak-zraddhA (darzana) hai / samyagdarzana kA sAmAnyataH artha satya kA sAkSAtkAra karanA hai| satya kA pUrNa sAkSAtkAra cakSu indriya ke dvArA sambhava na hone se satyabhUta jo nava tatva batalAe gae haiM unake sadbhAva meM vizvAsa karanA samyagdarzana hai / ina tathyoM meM zraddhA karane para cetana-acetana kA bhedajJAna, saMsAra ke viSayoM se virakti, mokSa ke prati jhukAva, paralokAdi ke sadbhAva meM vizvAsa aura cetanamAtra ke prati drayAdibhAva utpanna hote haiM / 1. yogaviMzikA gA. 1 2. yogazataka zlo. 2 kI TIkA 3. 4. tattvArtha sUtra 1/2 uttarAdhyayana28/15
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 / yoga- prayoga - ayoga isa prakAra ke bhAvoM ke utpanna hone para jIva dhIre-dhIre satya kA pUrNa sAkSAtkAra kara letA hai ataH jainadarzana meM yaugika prayoga praNAlikA meM samyagdarzana kA sthAna sarvopari hai / samyagdarzana ke pazcAt samyagjJAna kA bhI sthAna utanA hI mahatvapUrNa hai| pramANa aura nayoM ke dvArA jIvAdi tatvoM kA saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya se rahita yathArtha bodha samyagajJAna kahalAtA hai / 5 samyagjJAna samyagjJAna kA artha hai - satyajJAna / yahA~ satyajJAna se tAtparya ghaTapaTAdi saMsArika vastuoM ko jAnanA mAtra nahIM hai apitu mokSaprApti meM sahAyaka tathyoM kA jJAna abhipreta hai arthAt samyagdarzana se jina 9 tathyoM para vizvAsa kiyA gayA thA unako samucita rUpa se jAnanA / samyaka cAritra samasta sAvadya-sapApa vyApAroM (mana-vacana-kAyA) ke yogoM kA jJAna pUrvaka tyAga karanA cAritra hai| cAritra jaba samyagdarzana tathA samyagjJAnapUrvaka kaSAyAdi bhAva arthAt rAga dveSa aura yoga kI nivRtti hone para svarUpa ramaNatAyukta hotA hai taba vahI prayogAtmaka cAritra samyakacAritra kahA jAtA hai / ! samyakcAritra se samAdhi siddha hotI hai| isa prakAra samyagdarzana dhAraNA svarUpa, samyagjJAna dhyAna svarUpa aura samyagcAritra samAdhi svarUpa siddha hotA hai| dhAraNAyoga se kisI bhI zubha dhyeya meM citta ko sthita karane kI kalA prApta hotI hai aura usake dhyAna kI kalA pragaTa hotI hai| zrutajJAna ke yoga se bhAvanA jJAna kI prApti hotI hai aura bhAvanA ke sAtatya se hI dhyAna kI sahaja prApti hotI hai| dhyAna aura jJAna kI abhiruci kI tIvratA bar3hate hI tanmayatA siddha hotI hai evaM sUkSma artha ke paryAlocana se saMvega aura sparza yoga kI prApti hotI hai| isa prakAra "yoga" tatvajJAna kI prApti kA parama upAya hai| adhyAtma mArga kA AdhAra hai' aura kuzala pravRtti kA prANa hai / 9 5. tattvArtha rAjavartita - 1/1/2 6. tattvArtha rAjavArtita - 1/1/2 7. SoDazaka- 14 zlo. 1 kI TIkA 8. yogazataka zlo. 1 kI TIkA 9. yoga bindu zlo. 68
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/37 samyakajJAna, darzana aura cAritra ke sAdhana rUpa ko, jaise guruvinaya, zAstrazravaNa, yathAzakya vrata-niyama ityAdi dharma anuSThAna ko, vyavahArayoga kahate haiM / 10 ___ dhyAnazataka Avazyaka haribhadrIyaTIkA meM jJAnAdi bhAvanA ke prayoga ko bhI yoga kahA hai| jJAna bhAvanA se ajJAna dUra hotA hai kyoMki jJAna svayaM prakAza hai, tapa zodhaka hai aura saMyama gupti rUpa hai ; ina tInoM ke samanvaya ko bhI AcArya zrI bhadrabAhu ne niyukti meM yoga kahA hai / 12 vArtikakAroM ne vIryAntarAya ke kSayopazama se prApta vIrya labdhi ko bhI yoga kahA hai| aise sAmarthya vAle AtmA kA mana, vacana, kAyA ke nimitta se AtmapradezoM ke parispandana ko bhI yoga kahate haiM |13in manovargaNAdi ke nimitta se AtmapradezoM meM kabhI halana-calana hotA hai to kabhI saMkoca vikoca evaM paribhramaNa rUpa parispandana hotA hai, ityAdi samasta prakriyA yoga kahI jAtI hai / 150 jainAgama caitanya kI abhivyakti kA anubhava usakA Ananda aura vijJAna kI pravRtti ke sivAya dUsare kAryoM meM pravRtti karane kI saMmati hI nahIM detA, yadi anivArya rUpa se pravRtti karanI Avazyaka ho to vaha hai nivRttimaya pravRtti aura vahI use mAnya hai| vijJAna bhogajanya zaktiyoM kA mApadaMDa nikAla sakatA hai, mAnava ko sukha-suvidhAoM kA sAdhana de sakatA hai, kintu una sAdhanoM se upArjita mAnasika tanAva, vAsanAtmaka zArIrika abhizApa yA vinAza nahIM roka sktaa| lAkhoM vaijJAnika milakara bhI eka rakta kI bUMda nahIM banA sakate haiM; aura na kArbonika rasAyanoM kA rahasya pAkara unake jaise rasAyana utpanna kara sakate haiN| eDiMgTana jaise agraNI vaijJAnika kahate haiM ki isa bhautika jagat kA cetanA ke sAtha yadi anusaMdhAna nahIM hai taba to. jIva aura pudgala kalpanA mAtra hI rhegaa| anindriya viSaya kA saMvedana hamAre anubhava meM Ave yA na Ave para samagra satya vijJAna kA udbhava usI meM se hotA hai |16aisaa avazya mAnya hai| svayaM vijJAna hI tatvajJAniyoM dvArA nirUpita satyoM ko udghoSita karate haiM / adhyAtmayogiyoM ke prati 10. yogazataka zlo. 22 kI TIkA pra. 12 11. dhyAnazataka gA. 36, Avazyaka hAribhadrIya TIkA pra. 592 12. Avazyaka niyukti (bhadrabAhukRta) gA. 103, pR. 434 13. rAjavArtika 9/17/11/603/33 14. sarvArthasiddhi-2/26/183/1 15. dhavalA 10/4, 2, 4, 175/437/7 9&. Dr. Albert Einstein ibid, p. 117
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38/ yoga-prayoga-ayoga ahobhAva vyakta karate haiM kyoMki satya kI khoja RSiyoM dvArA usa samaya huI thI jabaki pAzcAtya saMskRti apanI bAlyAvasthA meM miTTI meM khelatI thii| zabda zAstra meM bhI zabda rUpamantra zuddhi ko yaugika-prayoga kA dvAra mAnakara usakA antima dhyeya parama. zreya hI mAnA hai| karmazAstra kA bhI AkhirI uddezya mokSa hI hai| isa prakAra bhAratIya sAhitya kA koI bhI srota kyoM na ho aMtima dhyeya mokSa hI rahA hai| vyavahAra ho yA paramArtha, kisI bhI viSaya kA jJAna AcaraNa ke binA paripakva nahIM ho sakatA aura AcaraNa hI yoga hai| saccA jJAnI hI yogI mAnA jAtA hai kyoMki jJAna kA prakAza sUrya ke prakAza se aneka gunA adhika gatimAna hotA hai / 18 yoga kA upabhoga yoga kA zarIra hai aura yoga kA upayoga yoga kI AtmA hai| nivRtti rUpa pravRtti kA abhyAsa hI jaina upayoga kA Adarza rahA hai| sAdhucaryA meM paMca mahAvrata Adi yama, tapa, svAdhyAya Adi niyama, paryaMkAsana, vIrAsana, utkaTikAsana Adi Asana, kAyotsarga Adi mudrA ityAdi indriyajaya hotA hai| nAr3I vijJAna, suSumnA kA uttejana aura prANavAyu kI vizuddhi prANAyAma hai, jisase taijasa jAgrata hotA hai| . zabda, rUpa, rasa, gandha, sparza Adi manojJa-amanojJa vAsanAtmakajaya pratyAhAra hai| sAdhvAcAra kA jayaNAjogara svAdhyAya Adi dhAraNA hai| cAra prahara meM tIna prahara svAdhyAya aura dhyAna kI mukhyatA hotI hai ataH sAdhucaryA meM sthita rahanA hI dhyAna mAnA gayA hai| dhyAna ke lakSaNa, bheda, prabheda AlaMbana Adi kA vistRta varNana kA bhI spaSTIkaraNa Agama aura sAhitya meM paryApta mAtrA meM prApta hotA hai| 919, Paul Brunton, The Hidden Teaching Beyond sUrya-candra graha kA prakAza pRthvI se tAroM kA antara batAne ke lie vijJAna dvArA svIkRta pariNAma hai prakAzavarSa / eka prakAzavarSa yAni eka saikaNDa meM eka lAkha chiyAsI hajAra mIla lagabhaga tIna lAkha kilomITara ke vega se gati karatA prakAzaM eka varSa meM jitanA antara kATe utanA antara / candra se pRthvI taka-lagabhaga savA do lAkha mIla arthAt 3,84,000 kilomITara Ane meM prakAza ko lagabhaga savA saikaNDa lagatA hai| nau karor3a aura tIsa lAkha mIla-14 karoDa 88 lAkha kilomITara dUra rahe sUrya meM se nikalakara pRthvI taka Ane meM prakAza ko karIba ATha minaTa (500 saikiNDa) lagate haiM aura naipcUna ke teja ko hamArI A~kha taka pahu~cane meM cAra prakAza ghaNTe lagate hai, arthAt pRthvI se candra savA prakAza saikaNDa, sUrya lagabhaga savA ATha prakAza minaTa aura naipcUna cAra prakAza ghaNTe dUra kahA jaayegaa| 18. Yoga,P-11 19. uttarAdhyayana-a. 24/23 20. utarAdhyayana-a. 26/12
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/39 niyukti meM bhI uparyukta aMgoM kA vizleSaNa sthAna-sthAna para pAyA jAtA hai / 21 . tatvArtha sUtra aura dhyAna zatakara meM bhI dhyAna sambandhI varNana prApta hotA hai kintu Agama aura niyukti kI apekSA vizeSa jAnakArI nahIM milatI hai| Atmika vikAsa krama ke rUpa meM caudaha guNasthAna, cAra dhyAna, bahirAtma Adi tIna avasthAe~ ityAdi sAhitya meM bhI zubha yoga pravRtti kA vizeSa ullekha prApta hotA zubhayoga kA kramika vikAsa yoga sAhitya meM kAyAkalpa ke rUpa meM haribhadrasUrikRta yogabindu, yogadRSTi samuccaya, yogazataka, yogaviMzikA, SoDazaka Adi granthoM meM prApta hotA hai| ina granthoM meM yoga sUtra meM varNita yoga prakriyAoM ke pAribhASika zabdoM kA milAna bhI kiyA gayA hai| ina granthoM meM do graMtha saMskRta meM aura do grantha prAkRta meM haiN| yogabindu yoga-bindu meM AcAryazrI ne yoga kI utpatti kA vizeSa vivecana kiyA hai| isa vivecana meM pudgalAvarta zabda kA jo prayoga hai vaha apane Apa meM mahatvapUrNa hai| pudgala arthAt rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi mUrtadravya aura Avarta manojJa amanojJa saMyoga / jIva anAdi-ananta kAla se zarIra, vacana aura mana dvArA aise pudgaloM kA grahaNa aura visarjana karatA rahatA hai| saMsAra pravAha kI Adi kara jJAna ho yA na ho kintu anta to puruSArtha dvArA avazya kiyA jAtA hai kintu sAdhya kI siddhi kA upAya asAdhya to nahIM para duSkara avazya hai| sAdhya kI siddhi kA upAya AcArya zrI ne yoga bindu meM zubha yoga dvArA sAdhya kiyA hai| jaise-guru, deva Adi kI 1- bhakti, 2. sadAcAra, 3. tapa, 4. mukti ke prati adveSa / ina cAroM mArga se praveza pAne ke pazcAt sAdhaka yogamArga kA adhikArI hotA hai jaise 1. apunarbandhaka, 2. samyagdRSTi, 3. deza virati aura 4. sarvavirati / 1. apunarbandhaka darzana moha kA aMza hone para bhI kramazaH yogavRddhi sAdhakara graMthi bheda taka kI sAdhanA 21. Avazyaka niyukti gA. 1462-86 22. tattvArtha-a. 9/27 23. hAribhadiya Avazyaka vRtti pR. 581 24. yogabindu-zlo. 418-20
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40/yog2a-prayoga-ayoga 2. samyagdRSTi caritrabala ke prati anurAga, darzana moha ke upazama yA kSaya se mokSAbhi mukha, bhAvayoga aura anuSThAna meM antrvivek| 3. dezavirati : saMkleza kA hAsa, zraddhA, puruSArtha, yathAyogya prayatna, adhyAtma bhAvanA, dhyAna samatva, vRtisaMkSayaM kA paramArtha deza virati meM prArambha hotA hai| jise yogabIja bhI kahate haiN| 4. sarvavirati : deza virati kA vyApaka rUpa jaise-maitrI Adi kA cintana karanA adhyAtmayoga hai| isase pApakSaya, vIryotkarSa aura citta samAdhi adhyAtmakA punaH abhyAsa bhAvanA yoga hai / bhAvanA dvArA cittagala upayoga se eka viSaya para ekAgra honA dhyAna yoga hai| iSTa-aniSTa padArthoM ke prati taTasthatA samatva yoga hai, aura vRttiyoM kA jar3a mUla se nAza tathA mokSa kI prApti-vRtti saMkSaya yoga hai| yogAdhikArI ke bhedaM koSTaka naM. 2 yoga ke adhikArI bhUSaNa apurnabandhaka samyaktvi dezata : cAritrI sarvata : cAritrI Asannabhavi lakSaNa ahiMsA,satya,acaurya, pA~ca mahAvrata caramapudgalaparAvarti brahmacarya, aparigraha, pA~ca samiti, bhavAminandi doSa zama,saMvega,nirveda Adi pA~ca aNuvrata tInagupti, rahita utkRSTa sAta anukampA Astikya . cAra zikSAvrata 10 dharma, karmoM kI sthitike tIna guNavata, bAvana anAcIrNa, saptadurvyasana bAraha bhAvanA apurnbndhk| jaina zAsana meM sthiratA, tyAga mArgAnusArI ityAdi / prabhAvanA,bhakti,kauzala Adi guNa / aura sevA / doSa-nivAraNa zaMkA,kAMkSA vicikitsA mithyAdRSTi-prazaMsA. mithyaadRsstti-sNstv|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/41 isa prakAra apunarbandhaka se sarvavirata taka yoga kA upAya AcAryazrI ne adhyAtmayoga Adi yoga rUpa pA~ca bhUmikAoM dvArA prastuta kiyA hai / isa prakAra AcAryazrI ne pUrva sevA se prArambha karake vRtti saMkSaya aura mokSa taka kI sampUrNa prakriyA yogabindu meM darzAyI hai| pUrva sevA se samatvayoga taka sampUrNa saMvara yoga vRttisaMkSaya yoga ke upAyajanya hone se vRttisaMkSaya yoga kI pUrva bhUmikA hI kahI jA sakatI hai| pAtaMjali yogasUtra meM asaMprajJAta yoga hI pramukha yoga hai kintu samprajJAta yoga kI sampUrNa pravRtti yoga kI bhUmikA taMka hI mAnya kahI gaI hai| ataH yoga kI ina pA~coM bhUmikAoM meM se prathama cAra bhUmikAoM kI pataMjali sammata samprajJAta samAdhi ke sAtha aura antima dhRttisaMkSaya yoga asaMprajJAta samAdhi ke sAtha tulanA hotI hai / 250 yogadRSTisamuccaya yogadRSTisamuccaya meM Ane vAlA AdhyAtmika vikAsa krama kA varNana yoga bindu ke varNana se paribhASA, vargIkaraNa tathA zailI meM kucha bhinna hai| yogabindu ke kaI viSayaka isameM zabdAntara se Ate haiM to dUsare kaI viSaya naye bhI parilakSita hote haiM / isameM jIva kI acaramAvartakAlIna-ajJAnakAlIna avasthA ko odhadRSTi aura caramAvartakAlIna-jJAnakAlIna avasthA ko yogadRSTi kahA hai| oghadRSTi meM pravRtti karane vAle bhavAbhinandI kA varNana yogabindu (zloka 12-5,76) se milatA-julatA grantha meM yoga bhUmikA ke tIna vargIkaraNa milate haiM / eka meM yoga kI prArambhika yogyatA se lekara usake anta taka kI bhUmikAoM ko karmamala ke tAratamya ke anusAra ATha bhAgoM meM bA~Takara unheM ATha yogadRSTi kahA hai| jaise-mitrA, tArA, balA, dIprA. sthirA, kAntA, prabhA aura parA / (zloka 13) yaha vibhAga pAtaMjala darzana meM prasiddha yama, niyama Adi ATha yogAMgoM ke26AdhAra para tathA kheda, udvega Adi bauddha paramparA meM prasiddha ATha pRthagjanacittoM ke arthAt doSoM ke parihAra ke AdhAra para aura adveSa jijJAsA Adi ATha yogaguNa ke28 prAkaTya ke AdhAra para kiyA gayA hai [ zloka 16 1 ___yoga bindu meM varNita pUrva sevA Adi kA varNana bhI isameM yogabIja rUpa meM kucha vistAra se milatA hai| 25. yogabindu zlo. 419-21 26. yogasUtra-2-22 27. SoDazaka-14, zlo. 2 se 11 28, boDazaka-16-14 13......
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42/ yoga-prayoga-ayoga dUsarA vargIkaraNa icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga isa prakAra tIna bhAga meM hai| tIsare vargIkaraNa meM yogiyoM ko cAra bhAga meM bA~TA gayA hai-1. gautrayogI, 2 kulayogI, 3. pravRttacakrayogI tathA 4. siddhyogii| inameM se bIca ke do ko yoga kA adhikArI mAnA hai| pahale meM yogyatA kA abhAva hone se vaha anadhikArI hai aura siddhayogI ko to yoga kI AvazyakatA hI na hone se vaha anadhikArI hai| [zloka 208-12 ] yogazataka __yogazataka yogabindu ke sAtha sabase adhika sAmya rakhatA hai| yogabinda kI bahuta-sI yogavastu yogazataka meM saMkSepa meM A jAtI hai| isameM prArambha meM nizcaya evaM vyavahAra kA svarUpa dikhalAyA hai| samyagajJAna, samyagdarzana aura samyakacAritra ina tInoM kA AtmA ke sAtha kA sambandha nizcayayoga hai (gAthA 2), jabaki ina tInoM ke kAraNoM ko vyavahAra yoga kahate haiM / (gAthA 4) yogaviMzikA isa grantha meM yoga vastu kA bahuta hI saMkSepa meM nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM AdhyAtmika vikAsa kI prArambhika avasthA kA varNana nahIM hai, para bAda kI vikasita avasthAoM kA hI nirUpaNa hai| yoga ke mukhya adhikArI rUpa se cAritrI kA nirdeza karake usake Avazyaka dharmavyApAra ko yoga kahA hai aura yoga se bhI prastuta meM sthAna, UrNa, artha, AlaMbana aura anAlaMbana jaise pA~ca yoga bheda athavA bhUmikAe~ abhipreta hai| (gAthA 2) inameM se AlaMbana evaM anAlaMbana ina do kA hI artha mUla (gAthA 19) meM hai| yogazAstra aura jainadarzana kA sAmya yogazAstra aura jaina-darzana kA sAdRzya mukhyatayA tIna prakAra kA hai| 1 zabda kA 2 viSaya kA aura 3 prakriyA kaa| 1. mUla yogasUtra meM hI nahIM kintu usake bhASya taka meM aise aneka zabda haiM jo jainetara darzanoM meM prasiddha nahIM haiM, yA bahuta kama prasiddha haiM, kintu jaina zAstra meM khAsa prasiddha haiN| jaise-bhavapratyaya29savitarka savicAra, nirvicAra 30 mahAvratakRta kArita, yoga sUtra tatvArtha Adi anya grantha 29. 1-22 30. 9-43.44 31. 7-2 bhASya 1-19 1-42,44 2-31
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/43 anumodita32 prakAzAvaraNa.33 sopakrama, nirUpakrama34 vajasaMhanana35 kevalI36 kuzala jJAnAvaraNIyakarma38, samyagjJAna39, samyagdarzana 40. sarvajJa 41 kSINakaleza 42 caramadeha43. aadi| 2. prasupta, tanu AdiklezAvasthA 44, pA~ca yama45 yogajanya46 vibhUti sopakrama nirUpamakrama karma kA svarUpa, tathA usake dRSTAnta, aneka kAryoM 48 kA nirmANa aadi| 3. pariNAmi-nityatA arthAt utpAd, vyaya, dhauvya rUpa se trirUpa vastu mAnakara tadanusAra dharma kA vivecana-yogasUtra sAMkhyasiddhAntAnusArI hone se 'Rte citizakteH pariNAmino bhAvAH" yaha siddhAnta mAnakara pariNAmavAda kA / upayoga sirpha jar3abhAga meM arthAt prakRti meM karatA hai, cetana meM nahIM aura jainadarzana to "sarva bhAvAH pariNAminaH" aisA siddhAnta mAnakara pariNAmavAda arthAt utpAdavyayarUpa paryAya kA upayoga jar3a-cetana donoM meM karatA hai| ___yoga darzana meM maharSi pataMjalI ne pAda 1 sUtra 1 meM cittavRtti kA nirodha yoga kahA hai| isI sUtra kI samIkSA viSaya para upAdhyAyajI ne isa prakAra kI apanI kalama calAI hai| pataMjali ke kathanAnusAra cittavRttinirodha isa lakSaNa meM jo "sarva" zabda kA grahaNa unhoMne isalie nahIM kiyA hai ki yaha lakSaNa ubhayayoga sAdhAraNa hai| samprajJAta yoga meM kucha vRttiyA~ hotI bhI haiN| para asamprajJAta meM saba ruka jAtI hai / agara "saMrvacittavRttinirodha' aisA lakSaNa kiyA jAtA to asamprajJAta hI yoga kahalAtA - tatvArya Adi anya grantha 32. 6-9 33. 6-11 34. 2-52 35. (a. 8-12) bhASya 36. 6-14 37. daza. niyukti : 186 38. Avazyaka-893 39. a-1-1 40. 1-2 41. 3-49 42. 9-38 43. 2-52 44. daza. a. 4. 45. Avazyakaniryakti (gA. 69, 70) . 46. Avazyaka niryakti (gAthA 956) 47. vizeSAvazyaka bhASya (3061) 48. 252 bhASya yoga sUtra 2-31 2-52 tathA 3-43 3-22 (3-46) 2-27 bhASya 2-27 bhASya 186 2-51 bhASya 893 2-28 bhASya 4-15 bhASya 3-49 bhASya 1-4 bhASya 2-4 bhASya 2-31 -2-31 3-22 3-22 bhASya 4-4
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 / yoga-prayoga-ayoga samprajJAta nahIM / jabaki "cittavRttinirodha" itanA lakSaNa kiyA hai taba to kucha cittavRttiyoM kA nirodha aura sakala cittavRttiyoM kA nirodha aisA artha nikalatA hai, jo kramazaH ukta donoM yoga meM ghaTa jAtA hai| isI viSaya ko lakSa meM rakhakara upAdhyAyajI kahate haiM ki sarva zabda kA adhyAhAra na kiyA jAye yA kiyA jAye, ubhayapakSa ke sUtragata lakSaNa apUrNa hai| kyoMki adhyAhAra na karane meM samprajJAta yoga kA to saMgraha ho jAtA hai| para vikSipta avasthA jo sUtrakAra ko yoga rUpa meM iSTa nahIM hai aura jinameM kucha cittavRttiyoM kA nirodha avazya pAyA jAtA hai, unameM ativyApti hogii| yadi ukta ativyApti ke nirAsa ke lie adhyAhAra kiyA jAye to samprajJAta meM avyApti hogI, kyoMki usameM saba cittavRttiyA~ nahIM ruka jaatii| isa taraha "sarva" zabda kA adhyAhAra karane meM yA na karane meM donoM tarapha rajjupAzA hone se "kliSTa' pada kA adhyAhAra karake "yogaH" kliSTa cittavRtti nirodhaH itanA lakSaNa phalita karanA cAhie, jisameM na to vikSipta avasthA meM ativyApti hogI aura na samprajJAta meM avyApti / isa prakAra kliSTa, rAjasa aura tAmasa vRttiyoM se yukta jo cittavRtti hai use pA~ca samiti, tIna guptirUpa dharmavyApAra se niyantrita karanA athavA Asava kA nirodha karanA saMvara yoga hai| ataH upAdhyAyajI ke anusAra "samitigupti sAdhAraNadharma vyApAra tvameva yogatvam 49 jo dharma vyApAra arthAt sadbhAvonmukha yA cetanAbhimukha kriyA-samiti gupti svarUpa hai vahI yoga hai, kyoMki usI se mokSa lAbha hotA hai| - isa taraha gupti aura samiti yoga muktimArga ke prApta karAne meM pramukha hetu hai| ataH cittavRtti nirodha lakSaNa meM jo bhI bAdhAe~ prApta hotI haiM unakA nirAkaraNa samiti-gupti ke yathArtha svarUpa ko samajha lene para hI ho sakatA hai| yahA~ itanA avazya dhyAna rahe ki manaH samiti meM mana kI zubha pravRttiyA~ pradhAna haiM aura manogupti meM mana kI ekAgratA aura nirodha mukhya hai| pramANa kA lakSaNa evaM jaina vicAradhAraNA prathama pAda sUtra 5 se 11 taka meM pA~ca vRttiyoM kA nirodha karane yoga nirUpaNa kiyA gayA hai| ina sUtroM kI samIkSA, isa para upAdhyAya jI ne apanI kalama calAyI hai ki isa prakAra kI hI eka sUtrakAra ne vRttiyoM ke.pA~ca bheda kiye haiM- 1 pramANa, 2. viparyaya, 3. vikalpa, 4. nidrA aura 5. smRti, kintu ye vRttiyA~ tAtvika nahIM haiN| kevala unakI ruci kA pariNAma mAtra hai| vastutaH pramANa aura viparyaya ye do cittavRttiyA~ hI sambhava haiN| pichalI tInoM vRttiyA~ yathArtha tathA ayathArtha ubhayarUpa dekhI jAtI hai| ataH unakA samAveza ukta donoM vRttiyoM meM ho jAtA hai| isa dRSTi se vRtti ke do hI vibhAga 49. upAdhyAya yazovijayajI kRta vyAkhyopheta pAtaJjali yogadarzana pRSTha 2
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/45 karane caahiye| yadi kisI bhI upAya dvArA adhika vibhAga kiye jAyeM to phira pA~ca hI kyoM.? kSapoyazama bhAva kI apekSA se asaMkhyAta vibhAga bhI kiye jA sakate haiN| ___ ina vRttiyoM ke viSaya meM yadi vicAra kiyA jAye to pramANa mana kI vRttirUpa meM nahIM hai, kyoMki pramANa to jJAna svarUpa hai aura jJAna AtmA kA vastu svarUpa jAnane kA vyApAra hai tathA pramANa meM smRti pratyabhijJA jJAna kA bhI samAveza hotA hai| yadi vaha satya hai to pramANa meM aura asatya hai to viparyaya meM samAveza hotA hai| usI prakAra saMkalpa vikalpa bhI sAnukUla-pratikUla vastuvAlA pratIta hotA hai| smRti meM bhI zAnti aura azAnti ke nimitta prApta hote rahate haiN| usameM bhI aneka prakAra hote haiM / satya zAnti hone para pramANa aura asatya zAnti hone para viparyaya hotA hai / ataH Aheta siddhAntAnusAra do hI vRttiyoM meM pA~coM vRttiyoM kA samAdhAna ho jAtA hai / 51 viSayeka na hote hue bhI jo bodha sirpha zabdajJAna ke bala se hotA hai vaha vikalpa hai| yahA~ zabda mAtra se athavA anya vastu ke dekhane mAtra se athavA mAnasika vicAroM ke yoga se jo bhAva utpanna hote haiM use vikalpa kahA jAtA hai| pUrNa vastukA prakAza na hone para asat khyAti rUpa meM prasiddha hone se bhI yaha vikalpa kahA jAtA hai| asato natthi niseho vizeSa Avazyaka ke kathanAnusAra asad vastu kA sarvathA niSedha nahIM ho sakatA kyoM ki sad vastu kA vikalpa bhI saMbhavita hotA hai| ataH sarvathA vaha asat nahIM ho sktaa| jaise AkAzakusuma aisA kahane se eka prakAra kA bhAsa ho hI jAtA hai / caitanya yaha AtmA kA svarUpa hai| aisA sunane se bhI bhAsa hotA hai| prathama prakAra kA vikalpa viparyaya koTI meM sammilita karanA cAhie, kyoMki, AkAzakusuma yaha vyavahAra pramANa sammata nahIM hai| dUsare prakAra kA vikalpa jisameM bhedabodhaka SaSThIvibhakti ke bala se AtmA aura caitanya kA bheda bhAsita hotA hai vaha naya arthAt pramANAMzarUpa hai| kyoMki aise vikalpa kA vyavahAra zAstrIya aura pramANika sammata hai / pramANAMza karane kA matalaba yaha hai ki, vyavahArtA kI dRSTi kabhI bheda pradhAna aura kabhI abheda pradhAna hotI hai| donoM dRSTiyoM ko milAne se hI pramANa hotA hai / dRSTi ko apekSA yA naya kahate haiN| vastutaH AtmA caitanya svarUpa hai, para usake aneka svarUpa meM se jaba caitanya svarUpa kA kathana karanA ho taba bheda dRSTi ko pradhAna rakhakara prAmANika loka bhI aisA.bolate haiM ki caitanya yaha AtmA kA svarUpa haiN| isa kathana se yaha siddha hai ki jo "AkAza puSpa' 50. upAdhyAya yazovijayAjI kRta vyAkhyopeta pAtaJjala yogadarzana pRSTha 2 51. vizeSAvazyaka bhASya pA. 1579
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 / yoga- prayoga- ayoga Adi vikalpa azAstrIya hai vaha saba viparyayarUpa hai aura "caitanya yaha puruSa kA svarUpa hai / "ityAdi jo vikalpa zAstra siddha hai vaha saba nayarUpa hone se pramANa ke eka deza rUpa hai| nidrAvRtti ekAnta abhAva viSayaka nahIM hotii| usameM hAthI, ghor3e Adi aneka bhAvoM kA bhI kabhI-kabhI bhAsa hotA hai, arthAt svapna avasthA bhI eka taraha kI nidrA hI hai| isI taraha vaha saca bhI hotI hai| yaha dekhA gayA hai ki aneka bAra jAgRta avasthA meM jaisA anubhava huA ho nidrA meM bhI vaisA hI bhAsa hotA hai, aura kabhI-kabhI nidrA meM jo anubhava huA ho vahI jAgane ke bAda akSarazaH satya siddha hotA hai / 52 'smRtijJAna, zrutajJAna anumAna aura pratyabhijJA dvArA anubhUta padArthoM ke jJAna dvArA jisa AtmA ko sahakAri, cittavRtti hotI hai vaha smRtijJAna kahalAtA hai / yaha smRtijJAna bhI yathArtha aura ayathArtha ubhaya prakAra kA hotA hai| ataH vikalpa nidrA aura smRti kA pramANa meM tathA viparyaya meM antarbhAva hotA hai| ye vRttiyA~ sampragjJAniyoM ko akliSTa rUpa meM hotI hai| solahaveM sUtra meM sUtrakAra ne yoga ke upAyabhUta vairAgya ke Upara aura para aise bheda kiye haiM, usa para upAdhyAyajI ne apanI kalama calAI hai| pahalA vairAgya "ApAta dharma saMnyAsa" nAmaka hai, jo viSayagata doSoM kI bhAvanA se parilakSita hotA hai / dUsarA vairAgya "tAttvika dharma saMnyAsa" nAmaka hai, jo svarUpa cintA se hone vAlI viSayoM kI udAsInatA se utpanna hotA hai| jisakA saMbhava prabhatta guNasthAna se saMvardhana hotA huA apramatta guNasthAna, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSma saMparAya Adi guNasthAnoM meM prApta hotA hai| samyak cAritra rUpa dharma kSAyopazamika avasthA- - apUrNatA ko chor3akara kSAyika bhAva pUrNatA ko prApta karate haiM / yahA~ para jIvAtmA ko vairAgya kI prApti hotI hai I vairAgya kI prApti hone para AtmajJAnI yogI apUrva vIrya dvArA saprajJAta samAdhi ko prApta karatA hai / saMprajJAta aura asaprajJAta samAdhi kA svarUpa zAstravArtA samuccaya kI svAvAdakalpalatA ke TIkAkAra kA kahanA hai ki jaina darzana ke zukladhyAna ko hI maharSi patajalI ne saMprajJAta samAdhi nAma se abhihita kiyA hai tathA samprajJAta samAdhi ke cAra bheda batAye haiM-savitarka nirvitarka savicAra aura nirvicAra | 52. upAdhyAya yazovijaya jI kRta vyAkhyopeta pAtaJjala yoga darzana pR.4
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/47 sUtrakAra meM videha aura prakRti layoM meM jo bhavapratyaya (janmasiddha) yoga kA pAyA jAnA kahA hai usakI saMgati jaina darzana ke anusAra lavasaptama devoM- anuttara vimAnavAsI meM karanI cAhiye, kyoMki una devoM ko janma se hI jJAna yoga rUpa samAdhi hotI hai| ye yogI deva aura manuSya kA eka bhaya pUrNa karake kaivalya jJAna aura kaivalya darzana ko prApta kara siddha, buddha, aura mukta hote haiM / yahA~ prazna hotA hai ki kArmaNa zarIra pudgala vipAkI nahIM hai| kyoMki usase pudgaloM ke varNa, rasa, gandha, sparza aura saMsthAna Adi kA Agamana Adi nahIM pAyA jAtA hai| isalie yoga ko kArmaNa zarIra se utpanna hone vAlA (audayika) mAna lenA caahie| isakA samAdhAna nahIM meM milatA hai, kyoMki sarva karmoM kA Azraya hone se kArmaNa zarIra bhI pudgalavipAkI hI hai| arthAt vaha sarva karmoM kA Azraya yA AdhAra hai| punaH prazna hotA hai ki kArmaNa zarIra kA udaya 'vinaSTa hone ke samaya meM yoga kA vinAza dekhA jAtA hai| isalie yoga kArmaNazarIrajanita hai, aisA mAnanA cAhie? isakA uttara bhI nahIM meM hai, kyoMki, yadi aisA mAnA jAye to aghAti-karmodaya ke vinAza hone ke anantaraM hI vinaSTa hone vAle pAriNAmika bhavyatva bhAva ke bhI audayikapana kA prasaMga prApta hogA / isa prakAra uparyukta vivecama se yoga kA pAriNAmikatva siddha huA | rAga-dveSa, vaira-virodha, saMgharSa-kleza Adi kI dhArAe~, mana meM gahare saskAra jamAtI haiM phalasvarUpa vahI saMskAra graMthiyoM kA rUpa dhAraNa karatI hai| amoniyA para jala kA pravAha barpha bana jAtA hai vaise hI vRttiyoM kA Avega aura saMvega granthi ke rUpa meM jama jAtA hai aura avacetana mana meM avasthita rahatA hai| koSThaka naM. 3 mana zarIra 1. acetana mana gupta cetanA sthUla-audArika zarIra [Unconscious mind] [Physical body] avacetana mana aprakaTa cetanA sUkSma-taijasa zarIra [Sub-conscious [Etheric body] mind] 3. cetana mana prakaTa cetanA sUkSmatama-kArmaNa-zarIra [Conscious mind] (Astrol body] tanA 53 dhavalA-5/1,7,48/325/10
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 / yoga- prayoga- ayoga kArmaNa zarIra se taijasa zarIra uttejita hotA hai aura taijasa zarIra se audArika aura audArika zarIra se granthiyoM kA nirmANa hotA hai| jaise ApakA eksIDenTa ho gayA, Apa bhayabhIta ho gye| coTa audArika zarIra huI jo sthUla hai aba bhayaM cetana mana se avacetana mana meM calA gayA vaha granthi bana gyaa| cetana mana Apako kArya meM vyasta rakhatA hai lekina jaba bhayAvanI bAteM suna lete ho to manogranthi ubhara kara cetana mana meM jAgrataM ho jAtI hai aura Apa bhayabhIta ho jAte ho yA cIkhane lagate ho / inhIM granthiyoM ko bhedane kA upAya hai yoga sAhityoM meM jise hama karma kI bhASA meM yathA pravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa 14 se jAna sakate haiN| isa prakAra kSitijA yoga, labdhi yoga, samiti yoga, gupti yoga, zramaNa yoga, gRhastha yoga, mantra yoga, japa yoga Adi yoga vizad rUpa se sAhitya meM prApta hotA hai / 1. auyika bhAva yika bhAva yaha hai jo karma ke udaya se paidA ho| udaya eka prakAra kA Atmika kAluSya mAlinya hai, jo karma ke vipAkAnubhava se vaise hI hotA hai jaise mala ke mila jAne para jala meM mAlinya / "yoga" audayika bhAva hai, kyoMki zarIra nAmakarma kA udaya na hone ke pazcAt hI yoga kA vinAza pAyA jAtA hai aura aisA mAnakara bhavyatva bhAva ke sAtha vyabhicAra bhI nahIM AtA hai, kyoMki karma sambandha hai virodhI bhavyatva bhAva kI karma se utpatti mAnane meM virodha AtA hai| yahA~ prazna upasthita hotA hai ki yoga vIryAntarAya karma ke kSayopazama'se utpanna hotA hai, to sayogikevalI meM yoga ke abhAva kA prasaMga AtA hai, kyoMki sayogikevalI meM vIryAntarAya kA kSayopazama nahIM hotA, balki kSaya hotA hai| isake uttara meM yaha kahA jAtA hai ki aisA nahIM, yoga meM kSAyopazamika bhAva to upacAra se hai| asala meM to yoga audayika bhAva hI hai aura audayika yoga kA sayogikevalI meM abhAva mAnane meM virodha hotA hai| zarIra nAmakarmodaya ke udaya se utpanna yoga bhI to lezyA mAnA gayA kyoMki vaha bhI karmabandha meM nimitta hotA hai| isa kAraNa kaSAya naSTa ho jAne para bhI yoga rahatA hai| 54. dekhiye AkRti naM. 5
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/49 2. kSAyopazamika bhAva kSAyopazamika bhAva vaha hai jo kSAyopazama se paidA ho| kSAyopazama eka prakAra kI Atmika zuddhi hai, jo karma ke eka aMza kA udaya sarvathA ruka jAne para aura dUsare aMza kA pradezodaya dvArA kSaya hote rahane para prakaTa hotI hai| yaha vizuddhi vaisI hI mizrita hai jaise dhone se mAdaka zakti ke kucha kSINa ho jAne aura kucha raha jAne para kodoM kI zuddhi hotI hai| prazna upasthita hotA hai ki jIva pradezoM ke saMkoca aura vikoca rUpa parispandaM ko yoga kahate haiM / yaha parispanda karmoM ke udaya se utpanna hotA hai, kyoMki karmodaya se rahita siddhoM meM vaha nahIM pAyA jAtA / ayogikevalI meM yoga ke abhAva se yaha kahanA ucita nahIM hai ki yoga auyika nahIM hotA hai, kayoMki ayogikevalI ke yadi.yoga nahIM hotA to zarIra nAmakarma kA udaya bhI to nahIM hotaa| zarIra nAmakarma ke udaya se utpanna hone vAlA yoga usa karmodaya ke binA nahIM ho sakatA, kyoMki aisA mAnane se atiprasaMga doSa utpanna hogaa| isa prakAra jaba yoga audayika hotA hai to use kSAyopazamika kyoM kahate haiM ? isake uttara meM yahI kahA jAtA hai ki aisA nahIM, kyoMki jaba zarIra-nAmakarma ke udaya se zarIra banane ke yogya bahuta se pudgaloM kA saMcaya hotA hai aura vIryAntarAyakarma ke sarvaghAtI spardhakoM ke udyAbhAva se aura unhIM spardhakoM ke satvApazama se tathA deza ghAtI spardhayoM ke udaya se utpanna hone ke kAraNa kSAyopazamika kahalAne vAlA vIrya (bala) bar3hatA hai, taba usa vIrya ko pAkara cU~ki jIva pradezoM kA saMkoca-vikoca bar3hatA hai, isaliye yoga kSAyopazamika kahA gayA hai| __yadi vIryAntarAya ke kSayopazama sa utpanna hue bala kI vRddhi aura hAni se jIvapradezoM ke parispanda kI vRddhi aura hAni hotI hai, taba to jiMsake antarAyakarma kSINa ho gayA hai aise siddha jIvoM meM yoga kI bahulatA kA prasaMga AtA hai| aisA bhI nahIM hotA, kyoMki kSAyopazamika bala se kSAyika bala bhinna dekhA jAtA hai| kSAyopazamika bala kI vRddhihAni se vRddhi-hAni ko prApta hone vAlA jIva pradezoM kA parispanda kSAyika bala se vRddhihAni ko prApta nahIM hotA, kyoMki aisA mAnane se to ati prasaMga doSa AtA hai| 55. dhavalA- 7/2, 1, 33/75/3
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50/yoga-prayoga-ayoga 3. pAriNAmika bhAva pAriNAmika bhAva dravya kA vaha pariNAma hai, jo sirpha dravya ke astitva se Apa hI Apa huA karatA hai arthAt kisI bhI dravya kA svAbhAvika svarUpa pariNamana hI pAriNAmika bhAva kahalAtA hai| "yoga" yaha anAdi pAriNAmika bhAva hai| isakA kAraNa yaha hai, ki yoga na to aupazamika bhAva hai, kyoMki mohanIyakarma kA upazama nahIM hone para bhI yoga pAyA jAtA hai| na vaha kSAyika bhAva hai, kyoMki AtmasvarUpa se rahita yoga kI karmoM ke kSaya se utpatti mAnane meM virodha AtA hai| yoga ghAtikarmodayajanita bhI nahIM hai kyoMki ghAtikarmodaya ke naSTa hone para bhI sayogI kevalI meM yoga kA sadbhAva pAyA jAtA hai| na yoga aghAtikarmodayajanita bhAva hai, kyoMki, aghAtikarmodaya ke rahane para bhI ayogakevalI meM yoga kA sadbhAva pAyA jAtA hai| na yoga aghAtikarmodayajanita bhAva hai, kyoMki, aghAtikarmodaya ke rahane para bhI ayoga kevalI meM yoga nahIM pAyA jAtA / yoga zarIra nAmakarmodayajanitaM bhI nahIM hai / kyoMki pudgalavipAkI prakRtiyoM ke jIva-parispandana kA kAraNa hone meM virodha hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya ke mukhya do pahalU - vyAkaraNa aura itihAsa, yoga saMyoga meM caturtha caraNa (pRSTha 51 se 65 taka) 1. samAdhi aura saMyoga sAdhya-sAdhanA rUpa sAmagrI ke yoga meM 2. vibhinna paryAyoM meM parilakSita yoga zabda 3. satya kI khoja utpatti aura vikAsa meM 4. prAcIna yuga ke Adya yogI RSabhadeva bhagavAn yoga siddhi ke upAya meM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. sAhitya ke mukhya do pahalU vyAkaraNa aura itihAsa yoga saMyoga meM 1. sahaja nivRtti bhoga ko zubhayoga meM aura zubhayoga ko ayoga meM prayogAtmaka rUpa se parivartita karatI hai| yoga arthAt jur3anA-rAga jaba anurAga meM parivartita hotA hai, taba sAdhaka anAsakti yoga meM jur3atA hai| ataH Asakti se anAsakta hone kI jo pravRtti hai vaha prayoga hai| jaise hI yoga dRr3ha hotA jAyegA anAsakti kI vRddhi meM sAmarthya svataH siddha hotA jaayegaa| kyoMki anAsakti meM Asakti se asaMga hone kI zakti hai| Asakti arthAt bhogecchA / sAdhaka ke lie bhogecchA se asaMga honA hI sva svarUpa darzana hai| ayoga kI sAMdhanA hai| 1. vyAkaraNa kI dRSTi se yoga samAdhi aura saMyoga saMskRta vyAkaraNa ke anusAra yoga zabda yuj dhAtu aura dhaJa pratyaya se niSpanna huA hai| dhAtu 1. samAdhi 1 aura 2 saMyoga ra do artha meM ghaTita hotI hai| "yojana yogaH sambandha iti yAvat" tathA "yujyate iti yoga" niryukti aura vRttikAra ke anusAra bhI samAdhi aura saMyoga donoM artha phalita hote haiM / sAdhya sAdhana meM artha ghaTana 1. yogaH samAdhiH so'syAsti iti yogavAn / 3 2. yujyate vA'nena kevala jJAnAdinA Atmeti yogaH 4 yahA~ samAdhi artha meM yoga sAMdhyarUpa se nirdiSTa hai aura saMyoga artha meM sAdhana rUpa se parilakSita hotA hai| kyoMki mAnava mAtra sAdhaka hai aura pratyeka paristhiti meM kisI na kisI kA saMyoga anivArya hai| ataH paristhiti jaisI hogI usI rUpa meM ghaTanA kA saMyoga hogA, vahI saMyoga sAdhana rUpa mAnA jaayegaa| 'yoga', saMyoga aura sAdhana donoM meM nihita hai, saMyoga svAbhAvika rUpa se pratyeka mAnava meM vidyamAna hone para bhI bhoga rUpa paristhiti kI dAsatA janma-janma se svIkAra karatA AyA hai| isa dAsatA ke kAraNa yoga saMyoga aura sAdhana meM vidyamAna hone para bhI jAgRta nahIM ho paataa| bhoga yukta mAnava pratyeka paristhiti ko jIvana banA letA hai use yaha bhI bodha Avazyaka hai ki 1. yujiMca samAdhIgaMNa-4 2. yunRpIyoge gaNa- 7 3. uttarAdhyayana sUtra bahadvRtti11/14 4. Avazyaka haribhadrayA niryukti avacUrNiH pR. 582
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54/ yoga-prayoga-ayoga paristhiti sadA parivartanazIla hai ataH koI bhI paristhiti jIvana kaise bana sakatI hai| vahI vyakti paristhitiyoM kA dAsa hai jo apane ko sAdhaka svIkAra nahIM krtaa| jaba vyakti sAdhaka banatA hai, paristhitiyoM kA sadupayoga karane meM samartha hotA hai taba paristhiti meM jaise hI parivartana AtA hai rAgAtmaka aura dveSAtmaka bhAva meM priyatA aura apriyatA ke saMvedana meM parivartana ho jAtA hai| kyoMki pratyeka mAnava sAdhaka hai aura sAdhaka kI pratyeka pravRtti sAdhana rUpa sAmagrI hai| ataH samasta sAdhana do vibhAgoM meM vibhAjita hote haiM- 1. niSedhAtmaka, 2. vidheyAtmaka / 1. niSedhAtmaka-padArthoM ke prati mamatva kA tyAga niSedhAtmaka sAdhana hai| 2. vidheyAtmaka-anAsakta hokara padArthoM kA upayoga vidheyAtmaka sAdhana hai| sAdhakoM kI yogyatA, ruci tathA paristhiti ke anurUpa hI 'sAdhana' phalita hotA hai| jo sAdhana sAdhaka ko sAdhya banane meM sahAyaka nahIM hotA vaha sAdhana upayukta sAdhana nahIM, bhoga sAdhana haiM / jisase siddhi nahIM ho sakatI hai| aMtaH vidheyAtmaka sAdhana ko sajIva banAne ke lie niSedhAtmaka sAdhana ko apanAnA anivArya hai| mamatva kA tyAga yaha apane Apa meM eka bahuta bar3I upalabdhi hai| padArthoM kA na milanA tyAga nahIM hai, padArthoM kA abhAva itanA mahatva nahIM rakhatA hai, kintu padArtha hai aura usakA tyAga mahatva rakhatA hai, aisA tyAga sAdhanA ke binA asaMbhava hai| vyakti eka ko priya mAnatA hai aura dUsare ko apriya isalie rAga dveSa hotA hai| jaba taka mana meM priya aura. apriya kA bhAva banA rahegA taba taka kaSAya samApta nahIM hogaa| rAga dveSa ko samApta karane ke lie yahA~ jo yoga ke artha meM saMyoga zabda kA prayoga kiyA hai vaha ucita hai| saMyoga padArtha ke prati rAga kA bhAva nahIM lAtA kintu padArtha ke prati padArtha kA.bhAva lAtA hai, padArtha ke prati yathArthatA kA anubhava karAtA hai, padArtha meM satya ke darzana karAtA hai| padArtha apane Apa meM na to priya hai aura na apriya ; 'jo bhI hai vaha saMyoga hai| hama jAnate haiM ki bhoga pravRtti meM sukha aura pariNAma meM dukha hai| yaha jAne hue kA prabhAva jIvana para kyoM nahIM hotA? sukha kA anubhava karane para dukhada pariNAma anubhUti kA dhyAna kyoM nahIM hotA? agara isakA javAba cAhie to milegA saMyoga, saMyoga ko hamane jAnA nahIM, mAnA hai| jAnanA alaga hai aura mAnanA alaga hai| jo saMyoga ko jAnatA hai vaha yoga ke dvitIya artha samAdhi ko sahaja rUpa se chU letA hai jo mAnatA hai vaha saMyoga se hAtha dho baiThatA hai| isa prakAra do arthoM meM prayukta isa yoga zabda ke maMtavya evaM vidhAna meM eka hI hone para bhI vibhinna do svarUpa ho jAte haiN| sAdhaka kA aMtima lakSya samAdhi hai aura samAdhi kA prArambhika prayAsa saMyoga hai| ataH yoga saMyoga artha meM sAdhana rUpa siddha hokara
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/55. samAdhi artha meM sAdhya rUpa se niyojita ho jAtA hai / yadyapi samAdhi sAdhya hai tathApi parama sAdhya mokSa kI dRSTi se vaha bhI mokSa kA aMtaraMga sAdhana hai| isa prakAra yoga zabda kI maulika vyAkhyA meM samAdhi aura saMyoga ye donoM hI artha sArthaka haiN| prastuta dhAtvartha ke anusAra phalitArtha samAdhi aura saMyoga ye donoM artha Aja ke yuga meM atyanta mahatvapUrNa aura vicAraNIya rahe haiM / jaba sAdhana rUpa saMyoga sAdhya rUpa se saMyojita hai taba sAdhaka mokSa ke sAtha jur3atA hai, aura jaba sAdhana rUpa saMyoga bhoga ke sAtha jur3atA hai taba saMsAra se jur3atA hai| saMsAra kA sambandha sukha aura dukha ke saMyoga se jur3A huA hai| pratyeka pravRtti mana, vacana aura kAyA se hI pravRttamAna hotI hai| sabhI jIva mana se dRzyamAna padArthoM ko cAhate haiM, dRzyamAna padArthoM kA vizleSaNa karate haiM, aura dRzyamAna padArthoM kA astitva svIkArate haiM : usI prakAra vacana dvArA varNita padArthoM kA tathA kAyA ke dvArA usakA upabhoga karatA hai| mana-vacana aura kAyA kI ina tInoM pravRtti se Atma-pradezoM meM parispandana hotA hai| spaMdana ke prabhAva se bhogecchA se sambandha jur3atA hai| ataH isa jur3ane rUpayoga ko saMyoga kahA jAtA hai| arthAt jIva pradezoM ke saMkoca aura vikoca rUpa parispaMdana ko saMyoga kahate haiM / aisA parispaMdana karmoM ke udaya se utpanna hotA hai| kyoMki karmodaya rahita siddhoM meM yaha nahIM pAyA jAtA / saMyoga kA artha hai-jisa prakAra sazarIrI AtmA, isa zabda se AtmA aura zarIra kA sambandha sthApita hotA hai usI prakAra saMyoga zabda se yoga sahita AtmA kA sambandha sthApita hotA hai| ataH saMyoga bhoga kA pariNAma hotA hai| kyoMki kisI bhI yoga ke lie usase sambandhita vastu kA yoga Avazyaka hai| ataH jaina darzana ke anusAra jahA~ bhoga hai-vahA~ saMyoga hai| aura usa bhoga kA sAdhana mana-vacana aura kAyA rUpa yoga hai| aise sayogI AtmA ko saMsArI AtmA kahate haiN| bhoga rUpa kArya kA mana, vacana, kAyA rUpa karaNa aura kAraNa meM Aropa kara upacAra se mana, vacana, kAyA ko jaina darzana meM yoga (saMyoga) kahA hai tathA kartA AtmA meM mana, vacana, kAyA ke yoga rUpa karaNa kA Aropa kara upacAra se kartA ko bhI yogI (saMyogI) kahA gayA hai, jaba taka koI bhI AtmA mana, vacana aura kAyA ina tInoM yogoM meM se kisI bhI yoga kA prayoga yA upayoga karatA hai, taba taka vaha AtmA yoga sahita AtmA hai| yoga sahita AtmA ko saMyogI AtmA kahA jAtA hai| jaba yoga ke prayoga kA pUrNataH nirodha kara diyA jAtA hai taba vaha ayogI AtmA kahA jAtA hai| ayogI AtmA zarIra aura saMsAra rUpa vinAzI ke baMdhana se sarvathA mukta "siddha" ho jAtA hai| ata.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 / yoga- prayoga ayoga jaina darzana meM mahatva 'saMyogI kA nahIM' "ayogI" kA hai| jaina darzana meM yoga viSayaka uparyukta samasta kathana samAdhi aura saMyoga rUpa yoga ko lekara kiyA gayA hai| saMyoga sAdhaka jisase jur3atA hai usase baMdhatA hai yaha bandhana hI yoga hai| samAdhi artha meM 'sAdhaka baMdhana se mukta hotA jAtA hai aura kramazaH sayogI se ayogI avasthA pAtA hai, ataH jaina darzana meM ayogI kA sthAna samAdhi kA aMtima caraNa hai / zAbdika dRSTi stre yoga aura ayoga paraspara virodhAbhAsa lagate haiM / para "pAtaJjala yoga" meM jo sthAna yogI kA hai vahI sthAna jaina darzana meM sayogI kA hai| jo sAdhaka mana, vacana, kAya rUpa yoga se para hokara ayogI hotA hai vahI siddha paramAtmA hai aisI jaina darzana kI mAnyatA hai / paryAya kI dRSTi se yoga paryAya kI dRSTi se yoga vibhinna svarUpoM meM parilakSita hotA hai jaise jogo viriyaM thAmo, ucchAI parikkamo tahA ciTThA sattI sAmatthaM ciya, jogassa havaMti pajjAyA / arthAt yoga, vIrya, sthAma (bala), utsAha, parAkrama, ceSTA, zakti tathA sAmarthya ye 'sAta yoga ke paryAya zabda haiM / yogI vIrya ko UrdhvagAmI banAne meM samartha hotA hai| bhogI kA vIrya adhogAmI hotA hai isalie vIrya ko UrdhvagAmI banAne ke lie "balayoga" kA prayoga upayukta hotA hai| yadi sAdhaka meM tIvratA kA "utsAha" hai taba to yaha kArya zIghra pAra kara sakatA hai anyathA aneka bhava ArAdhanA calatI rahatI hai| yahA~ 'parAkrama' ko bhI yoga kahA hai parAkrama arthAt puruSArtha / puruSArtha ke binA to kArya siddha ho hI nahIM sakatA / puruSArtha se hI cetanA ko jAgRta karane kI "ceSTA" pradAna hotI hai| aisI ceSTA hamArI UrjA 'zakti' ko taraMgita karatI hai| ina taraMgoM ke dvArA hI sAmarthya yoga saphala hotA hai| ataH paryAya artha meM ye sabhI yoga sArthaka haiM / sarvArtha siddhi grantha meM 'yoga' samAdhi aura samyaka praNidhAna artha meM prayukta huA hai| samAdhi yaha to yoga kA aMtima caraNa hai| samyak praNidhAna se hI samAdhi ko kramazaH bala milA hai| samyak praNidhAna se ajJAnatA tuTatI haiM aura sanmArga kA dvAra khulA hotA hai| ataH dvAra prApta hone se sAdhaka praNidhAna rUpa-zubhabhAva aura samAdhi rUpa sthira bhAva ko prApta kara sakatA hai ataH donoM ko paryAya rUpa meM 'yoga' kahA hai / tattvArtha rAjavArtika meM yoga kA artha samAdhi aura dhyAna aisA bhI milatA hai| samAdhi ko prApta 5. karmaprakRti - pra. 11. 6. "yogaH samAdhiH samyaka praNidhAna mityartha / " - sarvArthasiddhi 6/12/331/3 7. yuje: samAdhivacanasya yogaH samAdhiH dhyAnamityanarthAntaram / - rAjavArtika 6/1/12505/27
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 57 karane ke lie dhyAna kI nitAnta AvazyakatA hai| dhyAna samAdhi kI pUrva avasthA hai, aura samAdhi dhyAna kA aMtima caraNa hai| ataH samAdhi aura dhyAna donoM hI artha yoga rUpa meM sArthaka hI hai| paramAnandI' paMcaviMzatikA grantha meM yoga, sAmya, svAthya, samAdhi cittanirodha aura zuddhopayoga ityAdi artha meM paryAya ke rUpa meM milatA hai / yahA~ sAmya artha samAnatA ke rUpa meM prayukta huA hai| jaise mere jaisA hI anya AtmA hai maiM sukhI aura duHkhI rahanA cAhatA hU~ vaisA hI dUsarA anubhava karanA cAhatA hai citta nirodha yaha zabda kA prayoga kSipta aura vikSipta mana ko sthira karanA hai / I dvAtriMzadvAtriMzikA grantha meM "yogastha saMbhava:" yoga kA artha saMbhava kiyA hai / 9 bRhatkalpa AturapratyAkhyAnapayannA-TokA? sthAnAMgasUtra saTIka, prazna vyAkaraNa sUtra, vizeSa Avazyaka bhASya ityAdi graMthoM meM "yoga" zabda sambandha artha meM prApta hotA hai / jisa pravRtti kA sambandha kramazaH nivRttiyoM kI ora sAdhaka ko bar3hAtA hai vahI pravRtti sAdhaka ke lie "yoga" artha meM prayukta huI hai| bhagavatI ArAdhanA meM yoga ko vIrya guNa kA paryAya mAnA gayA hai, usakA Azaya yaha hai ki vIryAntarAya karma ke kSayopazama se hone vAlA Atma pariNAmavizeSa yoga haiN| isa prakAra "yoga" zabda vibhinna granthoM meM vibhinna paryAyoM meM parilakSita hotA hai / vikAsa aura AvirbhAva kI dRSTi se yoga sAdhaka kA jijJAsu mana AtmAnubhUti ko prApta karane kI ceSTA karatA hai / vaha AdikAla se caramasatya ko pAne kA abhilASI hai| vaha cAhatA hai svAnubhUti kI siddhi, vaha cAhatA hai paramAnanda kI prApti, vaha cAhatA hai Atmazakti kI upalabdhi para vaha khoja nahIM karatA ki isa yoga kA AvirbhAva huA kahA~ se / sarva sAmAnya aisA niyama hai ki jisakI utpatti hotI hai, usakA nAza avazya hotA hai, jisakA nAza hotA hai, usakA usa rUpa meM astitva yA sattA vidyamAna nahIM rahatI, jisakA astitva yA sattA nahIM rahatI vaha asat mAnA jAtA hai| jaise janma, 8. "sAmyaM svAsthyaM samAdhizca yogazcetonirodhanam zuddhopayoga ityete bhavantyekArthavAcakAH / " - padmanaMndipaMcaviMzatikA 4.64 9. yogalakSaNa dvAtriMzikA pR. 59. 10. abhidhAna rAjendra koza bhA. 4 pR. 1613 / 11. bhagavatI ArAdhanA 1178/1187, 4.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58/yoga-prayoga-ayoga jarA, mRtyu ke cakravyUha meM sAdhaka yaMtravat ghUma rahA hai| isa jIvana kAla meM sAMdhaka hajAroM paristhitiyoM meM TakarAtA hai aura avasthAoM ko badalatA hai| jo badalA jAtA hai, vaha anitya hai| ataH jagata kI samasta paristhiti anitya haiM, asat hai| jo asat hai vaha asatya hai, jo asatya hai vaha mithyA hai, ina anitya meM hI nitya kI khoja, asat meM sat kI khoja aura asatya meM hI satya kI khoja yaha yoga kA AvirbhAva hai| satya-asatya kA viveka, jJAna yA jar3a aura caitanya kA bheda jJAna utpAda-vyaya aura dhruva ina tripadi se hotA hai| yahI sAdhanA kA mUla mantra hai| jo asatya kA tyAga karatA hai vaha asatya se para hotA hai phalataH satya ko svataH prApta karatA hai, jisa prakAra sUrya kA udaya aura andhakAra kA nAza yugapat hotA hai, usI prakAra asatya kA tyAga aura satya kI prApti-yugapat hotI hai| satya kI prApti arthAt dhuvatva kI prApti, jo dhuva hotA hai, vaha nitya hotA hai| tyAga anitya kA hotA hai, nitya kA nhiiN| asatya anitya hai, satya nitya hai, ataH asatya kA tyAga hI yoga prApti kA vikAsa krama hai| __ Aja ke yuga meM loga samajhate haiM ki yoga koI eka nayA vidhAna hai aura dhyAna rUpa meM zibIroM dvArA use apanAyA jAtA hai| vaha bhUla gayA apanA cira purAtana kAla, vaha bhUla gayA vrata, tapa niyama bhAratIya sAdhanA meM ina vrata, niyama, tapa, svAdhyAya meM yoga sahayogI rahA thaa| hara sAdhanA vikalpa mukta aura antarmukhI rahane kI hI hotI thii| ekAgratA hI sAdhanA kA mukhya lakSya thA kintu madhyayuga meM isa sAdhanA ne antarmukhI kA sthAna bahirmukhI ke rUpa meM aura ekAgratA kA sthAna bAharI pradarzana ke rUpa meM sthUla kriyAkAMDoM meM badala diyA / cintana kI sUkSmatA kA tIvra gati se hAsa hone lgaa| vizuddhi ke abhAva meM yoga sambandhI sAdhanA kI sUkSmatA tirohita hotI gii| Aja ke yuga meM yoga kA koI nayA prayoga nahIM kintu hameM hI khoye hue yoga kI khoja karanI hai| hamAre bIca meM se vismRta hue yoga kA punarjAgaraNa karanA hai| durvyasana aura durAcAra ke isa bhayaMkara daura meM sadAcAra kI punaH pratiSThA sthApita karanI hai, hamArI bhautika vAsanAe~ aura AkAMkSAoM meM zAMti kA svarUpa pAne ke lie yoga sarvAtmanA dvandamukta eka sAtvika sAdhana haiM / isa sAdhana se soyI huI vRttiyA~ jAgRta hoMgI, bAhara bhaTakatA huA mana aMtarmukhI hogA aura rAga-dveSAdi vikalpoM ke kuharoM se AvRta cetanA nirAvaraNa hogii| "je mamAiya matiM jahAti se jahAti mamAiya" 12 - mamatva buddhi kA tyAga padArthoM ke mamatva kA tyAga hai| mamatva kA tyAga aura samatva kI sAdhanA hI yoga kA vikAsa hai| 12. AcArAMga sUtra a. 2, u. 6 su. 97
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 59 2. aitihAsika dRSTi se yoga kA vizleSaNa bhAratIya AdhyAtmika vicAroM kI Adarza pRSThabhUmi para do saMskRtiyA~ bahata hI prAcIna kAla se akSuNNa rUpa meM calI A rahI haiM-jaina-saMskRti aura vaidik-sNskRti| bhASA kI dRSTi se sabase prAcIna tathA apane vikAsa aura vistAra tathA zramaNa-zramaNiyoM kI AcAra praNAlikA kI dRSTi se yaha vaha dhArA hai jisako zAstra arthAt jainAgama kahanA caahie| jina logoM kA isa vicAradhArA ke sAtha sambandha hai unake lie Agama antima pramANa hai| yadyapi vaidika saMskRti ke mUla graMtha "veda" lekhana kalA kI dRSTi se prAcIna mAne jAte haiM, parantu unakI bhASA ko "saMskRta" kahA jAtA hai| "saMskRta" kisI kA parimArjita rUpa hI hotA hai| ataH vaidika saMskRta se prAkRta kI prAcInatA bhASA zAstrasammata eka mahAn tathya hai| upalabdha jaina-sAhitya kA prAkRta (arddhamAgadhI) meM honA jaina-sAhitya kI prAkRta paramparA kI ora sabala saMketa karatA ___jaina tIrthaMkaroM meM prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva kA kAla jainakAlagaNanA ke anusAra asaMkhya varSa pUrva kA mAnA jAtA hai |13bhgvaan RSabhadeva ke pravacana hI pahalI bAra jaina-AgamoM ke rUpa meM udita hue the| ve prAkRta meM the, ataH jaina sAhitya kI prAcInatA vedoM se bhI pUrva mAnane meM Apatti nahIM ho sktii| ___ veda-sAhitya prAcIna hai, isameM saMdeha nahIM parantu DaoN. rAdhAkRSNana ne "hisTrI oNpha dharmazAstra [History of Dharmashastra Vol. V. Part II P. 995] meM yaha siddha kiyA hai ki yajurveda meM RSabha14ajitanAtha aura ariSTanemi kA ullekha prApta hotA hai| ___paMDita kailAzacandra jI ne bhI apane "jaina-sAhitya kA itihAsa" kI pUrva pIThikA pRSTha 107 para DaoN. rAdhAkumuda mukarjI kA samarthana karate hue RSabhadeva kA vedoM meM ullekha svIkAra kiyA hai| yaha ullekha pramANita karatA hai ki veda ne apane se pUrva kI jaina paramparA ke Adi tIrthaMkara RSabhadeva kA ullekha karake jaina saMskRti kI sattA kA vaidika-sAhitya se pUrva honA siddha kiyA hai / 15 13. usabha sirissa bhagavao carimassa ya mahAvIra vaddhamANassa egA sAgarovamakoDAkoDI AbahAe antare pnnnntte| samavAyAMga 173;"koDAkoDI" "sAgaropama" yaha jaina pAribhASika zabda haiM / ukta pATha eka koDAkoDI (karor3a xkaror3a) sAgaropama kAlako antara batalAtA hai jo aupamika kAla gaNanA se hI samajhA jA sakatA hai| 14. (unnata RSabho vAhanaH 24/7) tatrAha ubbaTo bhASyakAraH unnataH uccaH RSabhaH puSTaH vAmanaH bahUnyapi vayasigate vRddhi rahitaH / isI prakAra-(rohidRSabhAya gavayI-24/30) : kI vyAkhyA meM ubbaTa kahate haiM-RSabhAya tadAkhya devAya / 15. sthAnAMgasUtra-AcArya AtmArAmajI mahArAja kRta hindI anuvAda pR. 5 bhA. 1
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 / yoga-prayoga-ayoga __mohanajodar3o kI khudAI se prApta aneka mUrtiyoM aura avazeSoM ko purAtatvavettA jaina saMskRti ke avazeSa mAnate haiM, kyoMki vahA~ yajJa-pradhAna brAhmaNa-saMskRti kA koI avazeSa prApta nahIM huA / yogapradhAna saMskRti ke jo avazeSa prApta hue haiM ve jaina saMskRti ke hI ho sakate haiM, ataH jaina saMskRti kI prAcInatA itihAsasiddha hai| jenAgamoM meM jo caudaha pUrvo kA jJAna thA, una caudaha pUrvo meM bArahavA~ pUrva "prANAyu' nAma kA thaa| usake eka karor3a chappana lAkha pada the16usameM prANAyAma Adi yoga kA svarUpa batAyA gayA thaa| caudaha pUrvo kA viccheda hone se jainoM kA yaha yogajJAna viccheda huA pramANita hotA hai| jainAcAryoM meM pUrvAcArya zrI bhadrabAhusvAmI ne bhI bhAva prANAyAma aura mahAprANa dhyAna kI prakriyA siddha kI thI aisA itihAsaprasiddha hai / 17) "jaina-sAhitya kA bRhad itihAsa" meM bhI ukta kathana ko siddha kiyA gayA hai, jaise-isa avasarpiNI kAla meM jainoM ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva hue haiN| unheM vaiSNava evaM zaiva mArgI apane-apane DhaMga se mahApuruSa yA avatArI puruSa mAnate haiN| koI unheM "avadhUta 1 kahate haiM / ve eka dRSTi se dekheM to AdyayogI hI nahIM, yogIrAja haiM / aisA mAnA jAtA hai ki unhIM se yoga-mArga kA pravartana huA hai| __ zrImadbhAgavat ke anusAra RSabhadeva bar3e bhArI yogI the| jaina purANa to unheM hI yoga-mArga kA Adya pravartaka batalAte haiN| unhoMne hI sarvaprathama rAjya kA parityAga kara vana kA mArga apanAyA thA / mohanajodar3o se prApta mUrti yoga mudrA se RSabhadeva kI hai aisA pramANita kiyA gayA hai| nAmiputra RSabha aura RSabhaputra bharata kI carcA prAyaH sabhI hindU-purANoM meM AtI hai| mArkaNDeya pu.a. 50, kUrma.pu. a. 41, agni pu. a. 10, vAyupurANa a.33, garuNa pu. a. 1, brahmANDa pu. a. 14, vArAha pu. a. 74, liMgapurANa a. 47, viSNupurANa 2, a-1, aura skandapurANa kumArakhaNDa a. 37, meM RSabhadeva kA varNana AyA hai| ina sabhI meM RSabha ko nAmi aura marudevI kA putra batalAyA hai| RSabha se sau putra utpanna hue / unameM se bar3e putra bharata ko rAjya dekara RSabha ne pravrajyA grahaNa kara lii| isa bharata se hI isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| 16. jaina Agama sAhityaH manana aura mImAsA pR. 195 17. tapa ane yoga-pR. 341 18. isakA dhUttarUpa AcArAMga (zruta-1) ke chaThe adhyayana ke nAma "dhuya" (sa. dhUta) kA smaraNa karAtA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/61 yathA nAbhistvajanayata putraM marUdevyAM mahAdhutiH / RSabhaM pArthiva zreSThaM sarvakSatrasya pUrvajam // RSabhAd bharato jajJe vIraH putrazatAgrajaH / so'bhiSicyarSabhaH putra mahAprAvAjyamAsthitaH // himAMga dakSiNaM varSa tasya nAmnA viduSudhA / 19 ukta zloka thor3e se zabdabheda ke sAtha prAyaH ullekhita sabhI purANoM meM pAe jAte haiN| prAyaH sabhI vaidika purANa isa viSaya meM ekamata haiM ki RSabha-putra bharata ke nAma se yaha deza 'bhAratavarSa' kahalAyA / vaidika purANoM kA yaha ekamata nissandeha ullekhanIya hai| zrImadbhAgavata meM to RSabhAvatAra kA vistRta varNana hai aura unhIM ke upadeza se jainadharma kI utpatti bhI batalAI hai| DaoN. Ara. jI. bhaNDArakara ke matAnusAra "250 I. ke lagabhaga purANoM kA punanirmANa honA Arambha huA aura guptakAla taka yaha krama jArI rhaa| isa kAla meM samaya-samaya para nae purANa bhI race gye|" RSabhadeva ko prathama jaina tIrthaMkara hone kI mAnyatA IsvI san se bhI pUrva meM pravartita thii| itanA hI nahIM, RSabhadeva kI mUrti kI pUjA jaina loga karate the, yaha bAta khAravela ke zilAlekha tathA mathurA se prApta purAtatva se pramANita ho cukI hai tathA hindU-purANoM se bhI pUrva ke jaina granthoM meM RSabhadeva kA carita varNita hai| isake sivAya zrIbhAgavata meM RSabhadeva kA varNana karate hue spaSTa likhA hai ki vAtarazana (nagna) zramaNoM ke dharma kA upadeza karane ke lie unakA janma huaa| yathA "varhiSi tasminneva va viSNudatta bhagavAn paramarSibhiH prasAdito nAbhaH priyacikIrSayA tadavarodhAyane marudevyAM dharmAn darzayitukAmo vAtarazanAnAM zramaNAnAmRSINAmUrdhvamanthiNAM zuklayA tanuvAvatatAra" // 20 // ska. 5, a.3| ukta nagna zramaNoM ke dharma se spaSTa hI jaina dharma kA abhiprAya hai kyoMki Age bhAgavatakAra ne RSabhadeva ke upadeza se hI Arhata dharma (jaina dharma kA purAnA nAma) kI utpatti batalAI hai| bhAgavatakAra kA abhiprAya bhagavAn ke lie aisA bhI hai ki "janmahIna RSabhadevajI kA anukaraNa karanA to dUra rahA, anukaraNa karane kA manorathaH bhI koI anya yogI nahIM kara sakatA, kyoMki jisa yogabala (siddhiyoM) ko RSabhajI 19. jaina-sAhitya kA itihAsa pUrva pIThikA pR. 120 20. bhaNDAra lekha saMgraha jilda 1, pR. 56
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62/yoga-prayoga-ayoga ne asAra samajhakara nahIM grahaNa kiyA, anya yogI loga usI ko pAne kI aneka ceSTAe~ karate haiM / he rAjan ! RSabhadeva jI loka, deva, devatA, brAhmaNa, gau Adi saba pUjanIyoM ke param guru haiM / (ska. 5, a. 6) isa taraha bhAgavatakAra ne bhI bhagavAn RSabhadeva ko zreSTha yogI batalAyA hai| yoM to kRSNa ko bhI yogI mAnA jAtA hai| kintu kRSNa kA yoga "yogaH karmasu kauzalam" ke anusAra karmayoga thA aura bhagavAn RSabhadeva kA yoga karmasanyAsa rUpa thaa| jaina dharma meM karma sanyAsa rUpa yoga kI hI sAdhanA kI jAtI hai| RSabhadeva se lekara mahAvIra paryanta sabhI tIrthaMkara yogI the| mauryakAla se lekara Aja taka kI sabhI jaina mUrtiyA~ yogI ke rUpa meM hI prApta huI haiN| ___ yoga kI paramparA atyanta prAcIna paramparA hai| vaidika Arya usase aparicita the| kintu sindhu ghATI sabhyatA yoga se achUtI nahIM thI, vahA~ yogAsana-yoga mudrAe~ yogI kI mUrti se hI prApta hue haiN| aura ye mUrtiyA~-rAmaprasAda candA ne RSabhadeva kI mUrti hone kI saMbhAvanA vyakta kI thii| ataH zrImadbhAgavata Adi hindU-purANoM se bhI RSabhadeva kA pUrva puruSa honA tathA yogI honA pramANita hotA hai aura unheM hI jaina-dharma kA prasthApaka bhI batalAyA gayA hai| eka bAta aura bhI ullekhanIya hai| zrImadbhAgavat (ska. 5, a. 4) meM RSabhadeva jI ke pau putra batalAye haiN| unameM bharata sabase bar3e the| unhIM ke nAma se isa khaNDa kA nAma "bhAratavarSa' pdd'aa| bhArata ke sivA kuzavarta, ilAvarta, vidarbha, kokara, draviDa Adi nAmaka putra bhI RSabhadeva ke the| ye saba bhAratavarSa ke vividha pradezoM ke bhI nAma rahe haiN| inameM draviDa nAma ullekhanIya hai| jo batalAtA hai ki RSabhadeva jI dravir3oM ke bhI pUrvaja the| sindhu sabhyatA dravir3a sabhyatA thI aura vaha yoga kI prakriyA se paricitaM thI jisakI sAdhanA RSabhadeva ne kI thii| zrI ci. vi. vaidya ne bhAgavata ke racayitA ko dravir3a deza kA adhivAsI batalAyA hai| [ hi. I. li. (vinTara) bhA. 1. pR. 556 kA TippaNa naM. 3 ] aura dravir3a deza meM rAmAnujAcArya ke samaya taka jaina-dharma kA bar3A prAbalya thA / saMbhava hai isI se bhAgavatakAra ne RSabhadeva ko dravir3a deza meM le jAkara vahIM para jaina dharma kI utpatti hone kA nirdeza kiyA ho| kintu unake usa nirdeza se bhI itanA spaSTa hai ki RSabhadeva ke jaina dharma kA Adya pravartaka hone kI mAnyatA meM sarvatra ekarUpatA thI aura RSabhadeva eka yogI ke rUpa meM hI mAne jAte the tathA janasAdhAraNa kI unake prati gaharI AsthA thii| yadi aisA na hotA to RSabhadeva ko viSNu avatAroM meM itanA AdaraNIya sthAna prApta na huA hotaa|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/63 ayodhyA pradeza ke nAbhisuta RSabhadeva ne pASANakAlIna prakRtyAzrita asabhya yuga kA anta karake jJAna-vijJAna saMyukta karmapradhAna mAnava sabhyatA kA bhUtala para sarvaprathama prArambha kiyaa| ayodhyA se hastinApura paryanta pradeza isa navIna sabhyatA kA pradhAna kendra thaa| unhoMne asi, maSi, kRSi, zilpa, vANijya aura vidyArUpa laukika SaTkarmoM kA tathA devapUjA, gurubhakti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna rUpa dhArmika SaTkarmoM kA mAnavoM ko upadeza diyaa| sAtha-sAtha rAjyavyavasthA, samAja saMgaThana aura nAgarika sabhyatA ke vikAsa ke bIja vapana kiye / karmakSaya se kSatriya, vaizya, zUdra ke rUpa meM zramavibhAjana kA bhI nirdeza kiyaa| ve svayaM ikSvAku kahalAye isase unhIM se bhAratIya kSatriyoM ke prAcInatama ikSvAkuvaMza kA prArambha huaa| loka ko laukika evaM pAralaukika upadeza dekara unhoMne nispRha nirIha yoga mArga apanAyA aura kailAza parvata se nirvANa lAbha kiyA / - unake putra samrATa bharata cakravartI ne sarvaprathama sampUrNa bhArata ko rAjanaitika ekasUtratA meM bA~dhane kA prayatna kiyaa| unhIM ke nAma se yaha deza bhAratavarSa kahalAyA aura prAcIna AryoM kA bharatavaMza claa| RSabha ke hI anya putra kA nAma dravir3a thA unheM uttarakAlIna dravir3oM kA pUrvaja kahA jAtA hai / sambhava hai kisI vidyAdhara kanyA se vivAha karake ye vidyAdharoM meM hI jA base hoM aura unake netA bane hoM, jisase ve loga kAlAntara meM drAviDa kahalAye / bharata ke putra arkakIrti se sUryavaMza, unake bhatIje somayaza se candravaMza tathA eka anya vaMzaja kuru se calA, aisI bhI januzrutiyA~ haiM / RSabhadeva dvArA upadezita yaha ahiMsAmaya sarala Atmadharma usa kAla meM sambhavataH RSabhadharma, arhatadharma, magga yA mArga arthAt mukti aura sukha kA mArga kahalAyA thaa| isake dvArA anupraNita saMskRti hI zravaNa saMskRti khlaayii| RSabha ke uparAnta Ane vAle ajitanAtha Adi vibhinna tIrthaMkaroM ne isa saMskRti kA poSaNa kiyA aura ukta sadAcAra pradhAna yogadharma kA punaH pracAra kiyaa| __ RSabhadeva bhagavAna ke pazcAt tIsare tIrthaMkara sambhavanAtha ke samaya meM bhI isI prAcIna yoga sabhyatA kA vizeSa rUpa meM vikAsa huaa| sambhavanAtha kA viziSTa lAMchan azva hai aura sindhu deza cirakAla taka apane saindhava azvoM ke lie prakhyAta rahA hai| maurya kAla taka sindhu meM eka sambhUttara janapada aura sAmbhava (sambUja) jAti ke loga vidyamAna the jo bahuta sambhava hai ki sindhu sabhyatA ke mUka pravartakoM evaM tIrthaMkara sambhavanAtha ke mUla anuyAyiyoM kI hI vaMza-paramparA meM ho| yaha sabhyatA avaidika evaM anArya hI nahIM varan prAgvaidika thI tathA isake puraskartA RSabha praNIta yoga dharma ke
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 / yoga-prayoga-ayoga anuyAyI aura zramaNa saMskRti ke upAsaka prAcIna vidyAdhara arthAt bhAratIya draviDa jAti ke pUrvaja the aisA pratIta hotA hai| ___ sara jaoNna mArzala kA kathana hai ki "sindhu-saMskRti evaM vaidika-saMskRti ke tulanAtmaka adhyayana se yaha bAta nirvivAda siddha hotI hai ki ina donoM saMskRtiyoM meM paraspara koI sambandha yA samparka nahIM thaa| vaidika dharma sAmAnyatayA amUrtipUjaka hai jaba ki mohanajodar3o evaM har3appA meM mUrtipUjA sarvatra spaSTa parilakSita hotI hai / mohanajodar3o ke makAnoM meM havanakuNDoM kA sarvathA abhAva hai|" ina avazeSoM meM nagna puruSoM kI AkRtiyoM se aMkita mudrAe~ bahusaMkhyA meM milatI haiM / jaoNna mArzala ke anusAra ve prAcIna yogiyoM kI mUrtiyA~ haiM / eka anya vidvAna kA kathana hai ki "ye mUrtiyA~ spaSTatayA sUcita karatI haiM ki dhAtupASANa kAla meM sindhu ghATI ke nivAsI na kevala yogAbhyAsa hI karate the balki yogiyoM kI mUrtiyoM kI pUjA bhI karate the"| "rAmaprasAda cA~dA kA kathana hai ki "sindhu ghATI kI aneka mudrAoM meM aMkita devamUrtiyA~ vizeSa yogamudrA meM haiM aura usa sudUra atIta meM sindhughATI meM yoga mArga ke pracAra ko siddha karatI haiM / khaDgAsana deva mUrtiyA~ bhI yoga mudrA meM haiM / ve kAyotsarga mudrA meM haiN| yaha kAyotsarga dhyAna mudrA viziSTatayA jaina darzana meM pAyI jAtI hai| AdipurANa Adi me isa kAyotsarga mudrA kA ullekha RSabha yA vRSabhadeva ke tapazcaraNa ke sambandha meM bahudhA huA hai| jaina RSabha kI isa kAyotsarga mudrA meM khaDgAsana prAcIna mUrtiyA~ IsvI san ke prArambha kAla kI milatI haiN| prAcIna mistra meM prArambhika rAjyavaMzoM ke samaya kI donoM hAtha laTakAye khar3I mUrtiyA~ milatI haiN| yadyapi ina prAcIna mistrI mUrtiyoM tathA prAcIna yUnAnI karoi nAmaka mUrtiyoM meM prAyaH vahI AkRti hai tathApi unameM usa dehotsarga-nissaMga bhAva kA abhAva hai jo sindhu ghATI kI mudrAoM para aMkita mUrtiyoM meM tathA kAyotsarga mudrA se yukta jina mUrtiyoM meM pAyA jAtA hai| RSabha zabda kA artha vRSabha hai aura vRSabha jaina RSabhadeva kA lAMchana hai|" vastutaH sindhu ghATI kI aneka mudrAoM meM vRSabha yukta kAyotsarga yogiyoM kI mUrtiyA~ aMkita milI haiM jisase yaha anumAna hotA hai ki ve vRSabha lAMchana yukta yogIzvara RSabha kI mUrtiyA~ haiM / RSabha yA vRSabha kA artha dharma bhI hai zAyada isIlie ki loka meM dharma sarvaprathama tIrthaMkara RSabha ke rUpa meM hI pratyakSa huaa| pro. rAnADe ke matAnusAra "RSabhadeva aise yogI the jinakA deha ke prati pUrNa nirmamatva unakI Atmopalabdhi kA sarvopari lakSaNa thaa|" uttarakAlIna bhAratIya santoM ke yogamArga meM bhI RSabhadeva ko ukta mArga kA mUla pravartaka mAnA gayA hai| pro. prANanAtha vidyAlaMkAra na kevala sindhu ghATI ke dharma ko jaina dharma se sambandhita mAnate haiM.varan vahA~ se prApta eka mudrA (naM. 449) para to unhoMne "jinezvara" (jina
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 65 isaraha) zabda bhI aMkita rahA batAyA hai aura jaina AmanAya kI zrI hrIM, kli Adi deviyoM kI mAnyatA bhI prApta huI hai jo sAtaveM tIrthaMkara supArzva kI ho sakatI hai inakA lAMchana svastika hai aura tatkAlIna sindhu ghATI meM svastika atyanta lokapriya cihna dRSTigocara hotA hai, sar3akeM aura galiyA~ taka svastikAkAra milatI haiM / 21 21. bhAratIya itihAsa : eka dRSTi pRH 23 se 27
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya vibhAga (2) yaugika upalabdhi se sambandha aura pariNAma - adhyAya 1. zarIra aura AtmA kI zakti kA pariNamana rUpa - vIrya ( yoga aura vIrya) adhyAya 2. adhyAya 3. adhyAya 4. lezyA se rAsAyanika badalate rUpa (yoga aura lezyA) tanAva kA mUla kendra bandha hetu kA svarUpa (yoga aura bandha) kAma-vAsanA kI mukti kA parama upAya- brahmacarya / ( yoga aura brahmacarya) adhyAya 5. zubha yoga kA aMtima bindu niSpatti aura phalazruti (yoga aura samAdhi) adhyAya 6. vRttiyoM ke nirodha kA sRjana upAya aura anubhUti rUpa Ananda / ( bAhya aura AMtarika bhAvanA)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. zarIra aura AtmA kI zakti kA pariNamana rUpa - vIrya yoga aura vIrya jaise yoga, yoga ke hetu, yoga kI AvazyakatA aura yogamukti ke upAyoM kA prayoga jAnanA Avazyaka hai, vaise hI vIrya, vIrya ke hetu, vIrya kI AvazyakatA aura vIrya upAyoM ke prayoga jAnanA bhI Avazyaka hai, kyoMki yoga aura vIrya kA kArya kAraNa sambandha hai| vIrya AtmA kA pariNAma hai, mana, vacana aura kAyA rUpa zubhayoga ke sambandha prayoga se vIryAntarAya karmoM kA kSayopakSama hotA hai ataH phalasvarUpa AtmavIrya aura labdhivIrya prakaTa hotA rahatA hai| isa prakAra dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava sambandhI AtmA aura zarIra kI.aneka pravRtti rUpa vIrya dRzyamAna hotA hai| yoga aura vIrya ; AtmA aura zarIra ke do pahalU haiN| donoM meM antara aura bAhya, sUkSma aura sthUla, tIvra aura maMda pariNAma kA rUpAntaraNa hotA rahatA hai|' vIrya kA zabdArtha Agama meM vIrya zabda kA sAmAnya artha zakti hai kintu vizeSa rUpa meM jaise ki uttarAdhyayana,2 meM sAmarthya, sUtrakRtAMga meM aMtaraMga aura bahiraMga, candra prajJapti saTIka meM AMtarika utsAha artha meM tathA anya granthoM meM bala5 utsAha kA atireka parAkrama', ceSTA, sAmarthya ityAdi artha meM milatA hai| vIrya kI vyutpatti vizeSeNa Irayati-prerayati ahiMta yena tadIrya" Ira gati preraNayoH dhAtu se vIrya zabda banA hai ahita tyAga se Atma-zakti kA saMvardhana hotA hai| use hI AtmavIrya kahate haiN| 1. siddhahema zabdAnuzAsana pR. 24, 2. uttarAdhyayana sU. a. 3gA. 10,11 3. sUtrakRtAMga sU. zru. 2-5 4. candra prajJapti sU. saTIka-20 5. bhagavatI sU. saTIka zataka-7 u. 7 6. sthAnAMga sU. sthA. 8 u.3 7. kalpa subodhikA saTIka adhi. 1-6. kSaNa 8. sarvArthasiddhi - 6/6/323-12 9. paMca saMgraha gA. 4
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 / yoga- prayoga- ayoga hamArA dRzya zarIra audArika zarIra hai| isa zarIra meM yogAsava ke Avega aneka rUpoM meM parilakSita hote haiN| cikitsakoM ne bhI ina AvegoM ke upAyoM kI khoja kI hai| unhoMne sAta dhAtuoM meM saptama dhAtu vIrya ko mAnA hai| isa prakAra AtmA aura zarIra donoM dvArA vIrya kA vikAsa parilakSita hotA hai / hamAre mastiSka meM aneka prakAra kI taraMgeM paidA hotI haiN| alphA, beTA, theTA ityAdi- vibhinna AvegoM kA, vibhinna uttejanAoM kA, yaugika paddhati se nirIkSaNa aura parIkSaNa kiyA jA sakatA hai / zarIra zAstra meM sapta dhAtuoM meM se aMtima dhAtu vIrya ko hI sarvasva mAnya kiyA hai kyoMki vIratA, parAkrama, zaurya, lAvaNya ityAdi rUpa meM pariNamita hue dikhate jAte haiM / kintu adhyAtma zAstra meM Atmika vIrya ko hI mahatva diyA hai| vIryazakti, balasthAna, parAkrama, zaurya, utsAha ityAdi kA AdhAra AtmavIrya mAnA hai / mana, vacana aura kAyarUpa yoga se jo kucha bhI sUkSma yA sthUla, spaMdana yA pravRtti hotI hai una sabameM AtmavIrya kI hI pradhAnatA hotI hai| vIrya ke abhAva meM mana, vacana aura kAyA kA koI prabhAva nahIM hotaa| isa prakAra yoga aura vIrya kA paraspara sambandha anivArya hai / hameM jo parispandana kA saMvedana hotA hai, yaha vIrya kA hI prabhAva hai| jaba taka yoga sthira nahIM hotA, taba taka vIrya meM parispaMdana kA hI prabhAva mAnA jAtA hai| jaise hI yoga zubha hotA jAyegA vIrya meM sthiratA kramazaH bar3hatI jAyegI / AtmA kI vizuddhi, niSkaMpatA evaM karmakSaya kA sAtatya bhI vardhamAna hotA jAyegA / jaba AtmA meM vIrya kI utkRSTatA hotI hai, taba yogoM kI pravRtti maMda ho jAtI hai aura pariNAma zakti tIvra hoM jAtI hai| vIrtha dvArA pudgala aura AtmA pRthaka parilakSita hote haiM / ataH yahA~ vIrya ko hama do vibhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM / 1. labdhi vIrya aura 2. upayoga vIrya / labdhi vIrya labdhi vIrya meM bahirmukha se aMtarmukha kI ora le jAne kI prakriyA hai / mana, vacana aura kAyika vIrya ko adhonmukha bhUmikA se UrdhvakaraNa kara vikAsonmukha kI ora le jAnA, bandhana ko tor3akara mukti kI ora agrasara karanA, AvaraNa se anAvaraNa kI ora bar3hAnA, paratantratA kI paridhi se svatantra viharaNa karavAnA ityAdi pravRtti vIryAntarAya karmoM ke kSayopazama se hotI hai / 10 10. AnaMdaghana kRta caubIzI, mahAvIra jina stavana gA. 3
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 69 vIrya pariNAma yA Atma-pradeza parispaMdana se jo pariNamana rUpa zubha yoga hai, use labdhi vIrya kahate haiM / labdhi vIrya chadmastha aura mukta sAdhaka ke rUpa se ubhayAtmaka hai| upayoga vIrya vIryAntarAya karma ke kSayopazama se vIrya uttejita hotA hai aura yoga vizuddha hotA hai| aisa yoga vIrya ke do pahalU haiM / 1. chadmastha vIrya 2. muktavIrya / chadmastha vIrya karmoM se AvRtta hotA hai| kyoMki salezI AtmA kSayopazamika vIrya labdhi prApta karatA hai aura alezI AtmA kSAyika vIrya labdhi ko prApta karatA hai| jaba zubhalezyA AtI hai taba jJAnapUrvaka AtmabhAvollAsa utpanna hotA hai| isa avasthA ko abhisaMdhija yoga kahate haiM aura AtmA meM hone vAle sahaja sphuraNa se zarIra meM jo pravRtti sahaja rUpa se calatI hai, jaise-kaMpana, sphuraNa yA rUpAntara se AtmA meM hone vAlA sphuraNa anabhisaMdhija yoga kahalAtA hai / ise upayoga vIrya kahate haiM / koSThaka naM. 4. vIrya kSAyopazamika (chadmasthako ) abhisaMdhija salezya abhisaMdhija kSAyika (sayogI kevalI) anabhisaMdhija alezya kSAyika ( ayogI kevalI ko-siddha ko) anabhisaMdhija
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 / yoga-prayoga-ayoga chamastha vIrya ke tIna stara hai - . 1. dravya vIrya kA stara-yaha sthUla audArika zarIra ke sAtha kriyAnvita hotA hai| 2. bhAvavIrya kA stara-yaha sUkSma taijasa zarIra ke sAtha kriyAnvita hotA hai| 3. Antarika vIrya kA stara-yaha ati sUkSma kArmaNa zarIra ke sAtha kriyAnvita hotA hai| 1. audArika vIrya kA mana aura indriya jagata se sambandha hotA hai| zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza se indriya viSayonmukha hotI hai aura mana usameM prANa jagAtA rahatA hai| ina viSayoM kI sampUrNa pravRtti mana ke vicAroM se, vANI ke pracAra se aura zarIra, buddhi yA cetanA ke sakriyatA se sampAdita hotI hai| viSayAtmaka pravRtti kA niyantraNa kiyA jA 'sakatA hai jisase bhAva,vIrya kA stara jAgRta hotA hai| sAdhaka gaharAI meM utaratA hai to sthUla zarIra se sUkSma zarIra meM praviSTha hotA hai, sUkSma zarIra taijas zarIra hai / bAhya pravRtti kA niyantraNa kiyA jA sakatA hai kyoMki vaha hamArI paristhiti ke tathA prakriyA ke anurUpa pravartamAna rahatI hai| mAnasika pravRtti, vAcika pravRtti, kAyika pravRtti jo kriyamAna hai, tanAva yukta hai, use tanAva mukta kara sakate haiM kintu sUkSma taijas zarIra bhAva vIrya kA stara hai| bhAva vIrya kI utpatti kaSAya se hotI hai, aura kaSAya rAgAtmaka aura dveSAtmaka bhAva se hotA hai| bhAva jaba kriyAtmaka rUpa dhAraNa karatA hai taba sthUla zarIra meM dRzyamAna hotA hai kintu jaba bhAva rUpa meM hai taba sUkSma zarIra meM vidyamAna hai| vahA~ niyantraNa kI apekSA nahIM hotI yahA~ jo bhI hotA hai svAbhAvika hotA hai / jo svAbhAvika hotA hai vaha upayoga vIrya hai| manovaijJAnika kisI bhI vyakti ke mAnasika stara ko jAMca sakatA hai| aparAdhoM kI khoja karavA sakatA hai| jaise-vaijJAnikoM ke upakaraNa mazIna vagairaha se, DakaitI, corI Adi kA grApha utaratA hai aura mAla, vyakti Adi kI jAca hotI hai| kuttoM dvArA aparAdhiyoM ko pakar3A jAnA ityAdi meM bhI bhAva kA prAdhAnya mAnA jAtA hai| bhAvavIrya AMtarika vIrya ke stara se sthUla hai| AMtarika vIrya kA sambandha kArmaNa zarIra se hai| karma zarIra hai| karma zarIra meM jo ghaTanAeM ghaTita hotI haiM vaha ati sUkSma hotI haiM, usa ghaTanA kA prabhAva bhAva para hotA hai aura bhAva kA prabhAva mAnasika smRti para hotA hai| isa prakAra atisUkSma ke stara para pahu~cA huA sAdhaka indriyajanya viSaya bhoga kA mApadaMDa nikAla sakatA hai| jaise A~khoM kA viSaya rUpa hai aura kAnoM kA viSaya zabda hai unake lie koI pharka nahIM A~kheM bhI suna sakatI haiM / kAna bhI dekha sakate haiN| vaijJAnikoM ne bhI saMzodhana kiyA hai, unake anusAra bhI phrIkvensI kA aMtara
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/71 hai| isa prakAra kriyA se zodhana, zodhana se rUpAntaraNa hotA hai, yaha rUpAntaraNa kramazaH upayoga vIrya kI anubhUti ko ujAgara karatA hai| isa upayoga vIrya se mukti vIrya sahaja prApta hotA hai| vIrya ke prakAra 1. salezya vIrya-lezyA arthAta bhinna-bhinna anusaMdhAna ke yoga se mana para hone vAle pariNAma / ye pariNAma aneka rUpa meM abhivyakta hone para bhI hama zubhayoga rUpa saMkalpa zakti kA upayoga kreN| isa zakti se zubha lezyAoM kA dvAra khulegA, saMkalpa zakti, sAkAra hogI aura ekAgratA meM sthiratA bddh'egii| saMkalpa zakti ekAgratA kI zakti aura adhyAtma kI zakti eka sAtha hogI taba lezyA kA zubhalezyA meM rUpAntaraNa ho jaayegaa| mana, vacana aura kAya rUpa yoga pariNAma se lezyA kA pariNamana sthita rahatA hai| arthAt terahaveM guNasthAnavartI kevalI bhagavanta ko bhI yogavIrya rUpa lezyA pariNAma pravartita hotA hai / salezyavIrya ke tIna prakAra hote haiM 1. AvRtta vIrya-karma se AcchAdita vIrya 2. labdhi vIrya-vIryAntarAya karma ke kSayopazama athavA kSaya se prakaTa vIrya 3. parispaMda vIrya-labdhi vIrya meM se jitanA vIrya mana, vacana aura kAyayoga dvArA pravRtta ho|11 2. dravya vIrya-sAdhanA meM vIrya kA atyanta mahattva hai, burI AdatoM kI jar3oM ko ukhAr3ane kA puruSArtha dravya vIrya meM hai| hamAre AMtarika jagata meM ghaTita hone vAlI ghaTanAe~ bar3I jaTila hotI haiN| jaise bImArI kI jar3a meM jamsa nahIM haiM, bImArI kI jar3eM hamAre bhItara se sambandhita hai / ye bImArI kI jar3eM hamAre vIrya meM haiM / bhAva vIrya kI vizuddhi jaba taka vidyamAna rahegI bImArI Ane kA mArga hI nahIM rhegaa| vIrya meM gar3abar3I hote hI roga apanA sAmanA karane lagegA / bAhya sthUla zarIra meM abhivyakta hone lgegaa| bAhya jamsa to nimitta mAtra haiM / saMyoga se mila jAte haiM / zArIrika aura Atmika donoM vIrya tIna svarUpa meM jIvAtmA meM jur3e hue haiN| 1. sacita vIrya-jIvadhArI AtmA kA vIrya 2. acita vIrya-zarIra dhArI AtmA kA jaise AhAra Adi kA vIrya 3. mizra vIrya-acitta (jar3a) se saMyukta aise jIva kA jo vIrya 11. karma prakRti zlo. 4. kI TIkA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 / yoga-prayoga-ayoga 3. bhAva vIrya-bhAva vIrya kA sambandha lezyA ke sAtha jur3A huA hai| Atarika bhAva jisa svarUpa meM upasthita hogA usI rUpa meM varNAdi lezyA ubhara kara aayegii| taijas zarIra aura tejolezyA sahacArI hai| donoM meM vidyuta cumbakIya tattva hai| inhIM tattva ke dvArA bhAva vIrya kA UrvIkaraNa hotA hai| kASAyika vRttiyoM kA parivartana bhAva vIrya kI dena hai, kyoMki vIrya ke pAsa vidyuta kI zakti hai, vidyuta ke pAsa lezyA kI zakti hai, lezyA ke pAsa taijas kI zakti hai aura tejas ke pAsa Atma-labdhiyA~ haiM / isa prakAra bhAva vIrya Atma-labdhi kA vIrya hai| vIrya dvArA sAdhaka mana, vacana kAyA aura zvAsozvAsa dvArA yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura mana, vacana, kAyA aura zvAsozvAsa rUpa meM pariNata karatA hai| isa pariNamana se sUkSma kaMpana pakar3ane meM jo sakSama hotA hai, vahI bhAva vIrya hai| 4. adhyAtma vIrya-zubhayoga se utpanna sAttvika zakti ko adhyAtma vIrya kahate haiN| AtmavIrya kA parama upAya jAgRti kA sAtatya hai / maiM aura zarIra sarvathA bhinna haiM aisI pratIti honA indriyajanya vyApAroM se bhinna saMkalpa vikalpa se rahita, zArIrika, mAnasika aura vedanA janya tanAva se mukta adhyAtma vIrya hotA hai| 5. bAla vIrya-jIvAtmA pramAdavaza jo bhI pravRtti karatA hai vaha bAla vIrya hai| prANI mAtra meM rAga kA pravAha jitanA tIvra hotA hai utanA hI tanAva bar3hatA jAtA hai| mAnasika jaTilatA aura bauddhika ulajhaneM aneka asamAnatA ko paidA karatI haiM phalataH vastu sthiti ko yathAvat prakaTa nahIM hone detI haiN| ataH mana, vacana aura kAyika zakti svAbhAvika hone para bhI mAnasika hiMsA kA cintana karanA bAla vIrya hai| 6. paMDita vIrya-dehAtma bhinnatA kA bodha hone para AtmavIrya kI nirantara unnati hotI hai| karmoM kA kSaya hotA hai aura bhAvoM kI vizuddhi hotI hai| aise zubha-anuSThAna se saccAI kI surakSA kA prabandha hotA hai| saccAI svayaM meM kyA hai yaha AtmavIrya ke pUrva jAnA nahIM jA sktaa| jaba taka hamAre jJAna sUrya meM vikRti ke bAdala chAye rahate haiM taba taka usa prakAza meM AtmAnusaMdhAna nahIM kiyA jA sakatA / AtmAnusaMdhAna ke lie cAhie paMDita vIrya kA samyaka sAmarthya / jaba yogAvasthA ke AlaMbana se samyaka vIrya sphurita hotA hai taba samyakadarzana, samyakajJAna, samyakacAritra rUpa mokSamArga grahaNa hotA hai| isa prakAra karma se akarma kI ora AtmA kI nirantara unnati vizeSa anuSThAna rUpa upayoga ko paMDita vIrya kahate haiM / 7. karma vIrya-jo bhI anuSThAna kiyA jAtA hai, vaha karma vIrya hai athavA kAraNa meM kArya kA upacAra karake aSTa prakAra ke karmoM ko karma vIrya kahate haiM /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/73 karma ke do prakAra hai-sAMparAyika evaM airyApathika / kaSAya rahita kiyA jAne vAlA karma airyApathika hotA hai| sAMparAyika karma kaSAya sahita kiyA jAtA hai| 8. akarma vIrya-jisameM karma nahIM vaha akarma vIrya hai| vIryAntarAya karma ke kSaya se utpanna jIva kA svAbhAvika sAmarthya akarma vIrya hai| akarma vIrya meM AtmA kaSAya rUpa bandhanoM se mukta hokara karmoM kA vinAzaka hotA hai / 12. __ isa prakAra akarma vIrya meM AtmA dhyAnayoga ko grahaNa karatA hai aura kAyA ko aprazasta vyApAra se rokatA huA parISaha upasargoM ko sahana karatA hai evaM mokSa prApti paryanta saMyamamaya anuSThAna meM saMlIna rahatA hai| vIrya kA ucita upayoga kara upAyoM dvArA aMtima siddhi ko prApta karanA hI akarma vIrya kI sAttvika saphalatA hai| nikSepa vIrya nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva bheda se chaH prakAra kA hai| jaina darzana ke anusAra vIrya se sat-asat kA viveka hotA hai, yathArtha dRSTi kI pratIti hotI hai aura sAmarthyapUrNa manobhAva jAgRta hotA hai| vIrya meM jJAna aura kriyA kA aisA samanvaya hai jisase jIvana aura jagata kI vyavasthAoM kA samyak bodha prApta hotA hai| karmoM ke kSayopakSama se jo vIrya labdhi prApta hotI hai usane sahaja dehAtma buddhi ko satya kI vedI para samarpita karane kA saMkalpa liyA hai| phalataH vIrya se Ananda ke kSaNoM kA ananya lAbha prApta hotA hai| vIrya uttejanA yoga niSNAta maharSiyoM ke anusAra hamAre saMvedanoM se vIrya meM adabhuta parivartana pAyA jAtA hai kyoMki hamArI indriyoM ke viSayoM meM nyUnAdhika uttejanAe~ pAyI jAtI haiN| jisakA mAdhyama hai-zravapa, dRSTi, rasa, gaMdha, sparza ityAdi / isI mAdhyama se prApta vIrya zaktiyA~ vAyu kampanoM se uttejita hotI hai| jaise-vAyumaMDala meM vAyu-kampana eka se asaMkhya saMkhyA taka prati sekaNDa hote rahate haiN| unameM se zravaNa vIrya zakti 11 se 60000 prati sekaNDa kampana grahaNa karatI hai jisakA sambandha zabda saMvedana se hai| vAyukampana barAbara bar3hatA rahane para bhI unheM koI indriya grahaNa nahIM krtii| jaba vAyukaMpana eka karor3a assI lAkha prati sekaNDa hote haiM taba sparza prabhAvita hotA hai aura uSNatA kA saMvedana anubhava hone lagatA hai| isake pazcAt dUra taka koI saMvedana . . 12. sUtrakRtAMga sU. 3 se 10 13. sUtrakRtAMga sU. 11 se 26
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 / yoga-prayoga-ayoga nahIM hotA / cAra araba sATha araba prati sekaNDa vAyu kampana se hone lagate haiM, taba cakSu kA prabhAva hone lagatA hai| isI prakAra gaMdha aura rasa kI tIvratA aura maMdatA kA prabhAva hotA hai| manovaijJAnikoM ne saMvedanA, uttejanA, AvegoM ityAdi kA mApadaMDa to nikAlA hai para usakA vIrya se kyA sambandha hai isakA mApadaMDa to maharSioM kI anUThI upaja hai| maharSiyoM ne yoga dvArA prayogAtmaka rUpa se ise pAyA hai| jaisebAhya uttejanA kA vIrya para prabhAva khAna-pAna, hAva-bhAva, veza-bhUSA, uttejita dRzya, sparza aura anAcaraNa jJAna tantu kA yoga uttejanA ko lAne vAlA jJAna tantu hai jaise tAra ke binA vidyuta pravAhamAna nahIM hotA vaise hI tantu ke abhAva meM uttejanA kA abhAva / grAhya mana saMvedana mana meM paidA hotA hai, uttejanA ko grahaNa karane vAlA mana yadi nahIM hai to bAhya vAtAvaraNa aura jJAna tantu donoM vyartha haiM / vIrya uttejanA cAra rUpa meM uttejita hotI hai aura saMvedanA se anubhUta hotI hai| jaise1. prakAra (Quality) AcAra, vicAra aura saMskAra ke rUpa meM Dhala jAnA 2. bala (Intensity) zarIra kI puSTi ke anurUpa zakti kA mApa daMDa pAnA / 3. samaya (Time) vIrya uttejanA (AdhyAtmika-bhautika) nyUnAdhika samaya ke anurUpa uttejita honA / 4. phailAva (Extensity) bAhya aura AMtarika donoM AkRti kA prakRti aura vikRti ke anurUpa phailAva honA / yoga aura vIrya se prApta lAbha sat-asat kA viveka jJAna, bAhya pravRttiyoM kA niyantraNa, kASAyika bhAvoM kI maMdatA, ajJAna dazA meM vizuddhi kA bodha, upayoga kI prApti /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. lezyA se rAsAyanika badalate rUpa yoga aura lezyA mana ke adhyavasAya eka jaise nahIM hote| ve badalate rahate haiM / kabhI acche hote haiM to kabhI bure / mana ke ina pariNAmoM athavA bhAvoM ko "lezyA" kahate haiN| sphaTika ke samIpa jisa raMga kI vastu rakhI jAye usI raMga se yukta sphaTika dekhA jAtA hai, isI prakAra bhinna-bhinna prakAra ke saMyoga se mana ke pariNAma (adhyavasAya) badalA karate haiM / manuSya ko jaba krodha AtA hai, taba usake manogata bhAva kA prabhAva usakI mukhAkRti para ubhara kara AtA hai| usa krodha ke aNusaMdhAna kA mAnasika Andolana jo usake mukhAkRti para ghUma rahA hai, usI kI yaha abhivyakti hai| bhinna-bhinna aNusaMghAta ke yoga se mana para bhinna-bhinna prabhAva athavA mana ke bhinna-bhinna pariNAma hote haiN| isI kA nAma lezyA hai| aise aNusaMghAta kA vargIkaraNa chaH prakAra se kiyA gayA hai, jaise ki kRSNa varNa ke nIla varNa ke, kApota varNa ke, pIta varNa ke raktavarNa ke tathA zukla varNa ke dravya / aise dravyoM meM se jisa prakAra ke dravya kA sAnnidhya prApta hotA hai usI dravya ke anurUpa raMgavAlA mana kA adhyavasAya bhI ho jAtA hai| isI kA nAma lezyA hai / 1 Adhunika vaijJAnika khoja meM bhI yaha jJAta huA hai ki mana para vicAro ke jo Andolana hote haiM ve bhI raMgayukta hote haiM / uparyukta jIvoM ke Antarika bhAvoM kI malinatA tathA pavitratA ke taratama bhAva kA sUcaka chaH lezyAoM kA vicAra jainazAstroM meM hai, aura AjIvakamata ke netA maMkhaliputra gozAlaka ke mata meM karmoM kI zuddhi azuddhi ko lekara kRSNa, nIla Adi chaH varNoM ke AdhAra para kRSNa, nIla, lohita, hAridra, zukla, paramazukla aisI manuSyoM kI chaH abhijAtiyA~ batalAI gaI haiN| ( vauddhagrantha anuttaranikAya meM isa gozAlaka ne zrI mahAvIra prabhu kI chadmastha avasthA meM unake ziSya ke rUpa meM unakA sahacAra lagabhaga chaH varSa taka rakhA thA aisA ullekha hai / ) 1 : bhagavatI sUtra za. 14. u. 9, pra 12, pR. 707
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 / yoga-prayoga-ayoga mahAbhArata ke bArahe zAntiparva ke 286 ve adhyAya meM SaD jIvavarNAH paramaM pramANaM kRSNo dhUmro nIlamathAsya madhyam / raktaM punaH sahayataraM sukhaM tu hAridravarNaM susukhaM ca zuklam // 7 // paraM tu zuklaM vimalaM vizokaM ina vacanoM se 'jIvavarNa' batalAe haiM / kRSNa, nIla, rakta, hAridra, zukla aura parama zukla / mahAbhArata meM jina cha: voM kA ullekha hai ve hI chaha varNa gozAlakamata meM batalAe gaye haiN| pAMtaJjala, yoga darzana ke cauthe pAda ke 'karma azuklAkRSNaM yoginaH trividha mitressaam|' isa sAtaveM sUtra meM kRSNa, zuklakRSNa, zukla aura azuklakRSNa, isa prakAra karma ke cAra vibhAga karake jIvoM ke bhAvoM kI zuddhi-azuddhi kA pRthakkaraNa kiyA hai| lezyA zabdArtha ____ pAiasaddamahaNNavo koza pR. 728 meM lezyA zabda aneka arthoM meM prayukta huA hai| jaise teja, dIpti, kiraNa, maNDala, bimba, deha, saundarya, jvAlA, AtmA kA pariNAma vizeSa, Atma-pariNAma nimitta bhUta kRSNAdi dravya vizeSa ityAdi / abhidhAna rAjendra koza bhAga 6 pR. 675 meM lezyA zabda kA artha adhyavasAya tathA antaHkaraNa vRtti ke rUpa meM prayukta huA hai| Apta koza pR. 483 meM lezyA artha meM jyoti zabda prayukta huA hai| bhagavatI sUtra meM sukha aura varNa ye do zabdoM dvArA lezyA kA artha prApta hotA hai| saMskRta zabdArtha kaustubha pR. 967 meM lezyA zabda prakAza ujiyAlA artha meM prayukta huA hai| bRhadavRtti 650 patra meM lezyA zabda kA artha AbhA, kAnti, prabhA, chAyA Adi milatA hai| gommaTasAra meM zarIra ke varNa aura AbhA ko dravya lezyA aura vicAra ko bhAva lezyA kahA hai| yahA~ vaNe, AbhA aura vicAra paudgalika aura mAnasika rUpa meM hamAre sAmane upasthita hue haiN| isameM varNa aura AbhA zarIra kA bAhya sthUla rUpa hai kintu vicAra sUkSma hai| vicAra bhAvoM ke anurUpa parivartita hote haiM / bhAva kA sambandha kaSAya ke spandanoM se aura vicAra kA sambandha, mastiSka ke sambandha se jur3A huA hai| mastiSka meM jaise hI smaraNa, cintana, cayana Adi kA vizleSaNa hotA hai usI prakAra bhAva taraMgita hote haiN| ye taraMgeM antaHsrAvI graMthiyoM se uThatI haiM / taraMgoM ko uThane ke do dvAra haiM, eka graMthiyA~ aura dUsarA nAr3iyoM kA samUha / donoM mastiSka aura merudaNDa se jur3e hue haiN| graMthiyoM se bhAvoM kA sAva hotA hai aura nAr3iyoM se vicAroM kA nirmANa hotA hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/77 jisa lezyA kA jaisA bhAva hotA hai vaise hI vicAroM kA nirmANa hotA hai| bhAva, yoga, lezyA kaSAya ityAdi karma bandha ke hetu haiM / ataH bhAvoM ko vizuddha rakhanA parama Avazyaka hai| bhAvoM kI zuddhi teju, padma aura zukla guNoM se hotI hai| ataH zveta varNa, pIta varNa aura rakta varNa meM satoguNa hone se usI kA dhyAna zreyaskara hotA hai| rakta varNa kA dhyAna siddhAvasthA ke lie upayukta hai| zveta varNa kA dhyAna arihaMta avasthA ko prApta karane ke lie upayukta hai aura pIta varNa kA dhyAna AcArya pada kI sthApanA ke lie prayukta hotA hai| lezyA kI paribhASA prajJApanA kI vRtti meM "yoga pariNAmoM lezyA" yoga ke pariNAma ko lezyA kahA hai| yoga aura lezyA meM avinAbhAva sambandha hai| ata: jahA~ yoga hai vahA~ lezyA hai jahA~ lezyA hai vahA~ yoga hai| isa prakAra jaba taka lezyA hai taba taka saMyoga hai jaise hI jIva alezI huA usI samaya ayogI bhI ho jAtA hai| alezI aura ayogI siddhatva kA lakSaNa hai| sayogI kevalI zukla lezyA pariNAma meM pariNamana karate hue jaba avaziSTa antarmuhUrta meM yoga kA nirodha karate haiM taba ayogItva aura alezyatva prApta hotA hai| aMtamuhUrta pUrva yoga aura lezyA kA sambandha vidyamAna rahatA hai| lezyA eka prakAra kA paudagalika paryAvaraNa bhI hai| ataH pudagala aura jIva kA sambandha karAne vAlA jisa prakAra yoga hai usI prakAra yoga kA pariNAma lezyA hone se lezyA bhI jIva aura pudgala ko saMyoga karAne meM sahayogI hai| yoga kA pariNAma lezyA hai, isa pariNamana rUpa lezyA kA pravAha bahAne kA kArya kaSAya kA hai ataH dUsarI paribhASA bana gaI"yoga pauttilessA kaSAya udyANuraMjiyA hoii|" pudgaloM se jIva prabhAvita hotA hai aura jIva se pudgala prabhAvita hotA hai| donoM kA prabhutva rAga aura dveSa rUpa hone se AtmA ke sAtha zubha aura azubha rUpa se lezyA jur3I huI hai| lezyA jaisI hogI mAnasika pariNati usI dhArA meM pravAhita hotI hai| kaSAya kI tIvratA aura maMdatA ke anurUpa zuddhi aura azuddhi hotI hai| arthAt lezyA kA vaisA hI paryAvaraNa hotA hai| ____ "lizyate karmaNAsahaAtmA anayetilezyA"-jisake dvArA AtmA karmoM se lipta hotA hai vaha lezyA hai| uparyukta paribhASA se pratIta hotA hai ki AtmA karmoM se lipta hotA hai kintu karmoM ko ujAgara karane vAlA mana, vacana aura kAya yoga rUpa bhAva hotA hai| bhAva kA sambandha kaSAyage ke spandanoM se hai| hamAre sUkSma zarIra meM ye spandanoM ke bhinna-bhinna prabhAva
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 / yoga- prayoga - ayoga saMskAra ke rUpa meM jamA hote haiN| kaSAya jitane tIvra hoMge spandana utane hI tarala hoNge| spandana jitane maMda hoMge bhAvoM kI vizuddhi utanI hI vizuddha hogii| kaSAyoM kI maMdatA se bhAvAtmaka rUpa tejoM, padma aura zukla zubha lezyAoM kI zakti tIvra hotI hai aura kaSAyoM kI tIvratA se kRSNa, nIla aura kApota azubha lezyAoM kI zakti tIvra hotI hai| zubhAzubha bhAvanAe~ zubha aura azubha bhAvanAoM ke do prakAra haiM, eka pravAha hai icchA kA, dUsarA pravAha tRptikA / icchAoM kA kabhI abhAva nahIM hotA, icchAoM kI samApti kA hetu hai zubhabhAva rUpa tRpti / kaSAya rUpa tIvra aura maMda icchAoM se, zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza meM parivartana hotA hai / zabda I zabda yaha zrotendriya kA viSaya hai| isa viSaya se lezyA kA gaharA sambandha hai bhItara se jaise bhAva ubharate haiM hamArI lezyA yukta zabda usI rUpa meM sphUrAyamAna hotA hai aura una zabdoM se dUsaroM ke bhAva - tantra saMskArita ho jAte haiM taba vahI . saMskAra zyA ke rUpa meM prakaTa hote haiN| zabdoM kI zrRMkhalA eka sI nahIM hotI, vaha to badalatI rahatI hai| bhinna-bhinna zabdoM ke saMyoga se bhinna-bhinna vAtAvaraNa upasthita hotA rahatA hai| jaise hama kisI ko pyAra karate haiM to kisI ko ThukarAte bhI haiN| pyAra ke zabdoM meM rAgAtmaka bhAva ujAgara hote haiM aura tiraskAra ke zabdoM meM dveSAtmaka bhAva jAgRta hote haiN| donoM prakAra ke zabdoM ke prayoga meM, cunAva meM, spandanoM meM, taraMgoM meM parivartana kI prakriyAe~ prArambha ho jAtI hai| zabda bhItara bhAva rUpa meM hotA hai taba atisUkSma dhvanyAtmaka rUpa meM hotA hai| dhvani zravya aura azravya do prakAra kI hai| azravya dhvani (Ultra Sound-Supersonic) bhAva - lezyA ke rUpa meM bhItara sphUrAyamAna hotI hai jo sunAI nahIM detI hai| hamAre kAna kevala adhika se adhika prati sekaNDa 60 sahasra kaMpanoM ko pakar3a sakate haiM / yahI kampana sthUla rUpa ko dhAraNa kara acche aura bure vicAra ke rUpa meM vyakta-avyakta hote haiM / yadi viveka zuddhi hai to zabdoM kA cayana upayoga rUpa meM badala jAyegA, yadi viveka kA abhAva hai to zabdoM kA cayana upabhoga rUpa meM badala jAyegA / hamArI ghaTanA ke anurUpa zabdoM kA upayoga hotA hai| hamArI vRttioM ke anusAra zabdoM ke cayana hote haiN| hamAre bhAva ke rUpa meM hamArI lezyAoM kA parivartana hotA hai /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/79 rUpa rUpa cakSu-indriya kA viSaya hai| mAnava mAtra rUpa meM maMtramugdha hotA hai, kyoMki raMga kA AkarSaNa apane Apa meM eka bahuta bar3A mahatva rakhatA hai| padArthoM meM koI mAnava kAlA, koI zveta, koI rakta, koI nIle raMga kA cunAva karatA hai| raMga kA hamArI UrjAoM para vizeSa prabhAva hotA hai| yadi raMgoM kA dhyAna kiyA jAyegA to hamArI kAle raMga kI vRttiyA~ zveta ho jaayeNgii| hamAre bure vicAra samApta ho jaayeNge| hamArI kAmanAe~ zuddha bhAvanAoM meM parivartita ho jaayeNgii| cakSu-indriya kA viSaya cAra araba sATha kharaba vAyu kaMpana prati sekaMDa se prArambha hokara sAta kharaba tIsa araba prati sekaMDa para anta hotA hai| cAra kharaba sATha araba vAyu kaMpana prati sekaNDa para lAla raMga kA saMvedana hotA hai aura sAta kharaba tIsa araba para nIle raMga kA saMvedana hotA hai| ataH rUpa kI bhAvanA, rUpa kI lezyA, rUpa ke adhyavasAya bhI zubha aura azubha ke prabhAva se zabda kI taraha upayoga aura upabhoga kA parivartana lAtA hai| gaMdha zubha tIna lezyAoM ke saMyoga se gaMdha sugaMdhI hotI hai aura azubha lezyA ke saMyoga se gaMdha meM badabU AtI hai| anubhava siddha hai jise krodha AtA hai usakA pasInA durgaMdhI hogaa| pyAra yadi vAsanAtmaka kAmukatAyukta hai, pasIne meM badabU aayegii| hara padArthoM meM gaMdha hai| hama jaise padArthoM kA cayana kareMge. vaisI gaMdha, vaisI bhAvanA, vaisI lezyA, vaise vicAra aura vaisA AcaraNa upasthita hogaa| ataH gaMdha kA upayoga kareM upabhoga nhiiN| upabhoga se gaMdha durgaMdha ho jaayegii| gaMdha phephar3oM kI rakSaka hai| phephar3oM ke vAste jaisI vAyu kI AvazyakatA hai vaisI vAyu ko batAnA ghrANa kA kartavya hai anyathA komala phephar3e viSailI vAyu se ghuTakara prANaghAtaka ho jAte haiM / rasa khaTTe, mIThe Adi rasoM kI ruci, AkarSaNa aura bhoga kA AsvAdana karAtI hai| svAbhAvika rUpa se pratyeka prANI manojJa aura amanojJa donoM rasa ke prabhAvoM se anubhUta hotA hai / yaha anubhUti hI lezyA hai| hamAre zarIra meM zAnti aura pavitratA ke sAtha-sAtha vAsanAoM ko uttejita karane vAlI aneka granthiyA~ haiN| jaise pIyuSa granthi aura janana graMthi se vAsanAtmaka bhAva rUpa
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80/ yoga-prayoga-ayoga rasa kA srAva hotA hai| piniala, solAra jaisI granthiyoM se pavitrAtmaka rUpa madhura rasAsrAva pAyA jAtA hai| hamAre bhAvoM ke anurUpa hamArI lezyAe~ taraMgita hotI haiM / 2 hamArI AMtarika cetanA ko jagAne ke lie UrjA kA UrdhvArohaNa Avazyaka hai| rasa parityAga se cetanA ke aneka dvAra khole jAte haiM / vAsanAe~ samApta kI jAtI haiM, uttejanAe~ naSTa kI jAtI haiN| prAkRtika cikitsA kendra ke zabdoM meM sAtvika bhojana se prApta rasa pAcana zakti ke lie paryApta mAtrA meM Avazyaka hai| kintu rasanA kI lolupatA sadA gatimAna rahatI hai, (aikTiva arthAta sakriya hotI hai / ) rasa vikRti kI utpatti se prabhAvita saMskAra aneka AkarSaNa, vikarSaNa aura saMgharSaNa paidA karatI hai| ataH kaSAyoM dvArA tIvra rasoM ko maMda karane kA ekamAtra upAya dhyAna hai| AhAra saMjJA para vijaya prApta karane ke lie vRttiyoM kA parivartana vRttiyoM para AkramaNa, tIvra rasa ko kSINa karane kA sAmarthya kevala dhyAna meM hai| ataH lezyA aura yoga meM rasa sambandhI jJAna atyanta upayogI aura Avazyaka hai| jihvA aura tAlu meM pA~ca prakAra kA rasAsvAda hotA hai| mIThA, khaTTA, namakIlA, kaDuA aura tIkhA / mIThA aura khaTTA svAda jihvA ke agrabhAga para, namakIlA svAda donoM kinAroM para, kaDuA svAda jihvA ke pichale bhAga para aura tIkhA agra aura pIche donoM ke sambandha se hotA hai / mIThA svAda kSudhA ko ghaTAtA hai, kaDuA kSudhA ko bar3hAtA hai, khaTTA pyAsa bujhAtA hai, namakIlA pyAsa bar3hAtA hai, ye sArI pravRttiyA~ indriyoM dvArA hotI haiM aura lezyA bhAva dvArA pariNamana hotI haiN| padArthoM meM poTeMziyala rasa hai aura rasendriya meM poTeMsiyala seMsaTiviTI hai| jihvA anubhava karane meM sakSama hai, padArtha anubhava dene meM samartha hai kintu donoM ke bIca meM yoga jur3A huA hai| indriya akelI hai svAda nahIM, padArtha akelA hai svAda nahIM, svAda kA anubhava indriya, mana, cetanA Adi ke saMyoga se hotA hai| ataH saMyoga hI rasayoga hai| vaijJAnika TAlasTAya ne AtmaniyantraNa kA sarala 2. hindI vizva koSa bhA. 2 pRSTha-224, 229 pRSTha para milatA hai ki ye taraMgeM vidyutacuMbakIya taraMgoM meM parivartita hotI haiN| jisa dhAtu kA dhanAgra ho usa dhAtu ke paramANuoM se prathama AghAta hone para ilekTraoNna usa dhanAgra ke tala ke bhItara jAte haiM, ina paramANuoM se ilekTraoNnoM kI gati meM pratirodha hotA hai kyoMki ve paramANu bhI anya ilekTraoNnoM se pariveSThita hote haiN| pratyeka dhAtu meM dhAtvIya ilekTraoNna hote haiM jinake kAraNa dhAtue~ vidyutacAlaka hotI haiM / dhanAgra meM praveza karate samaya RNAgra se Ane vAle ilekTraoNnoM tathA dhanAgra ke AMtara ilekTrAnoM meM aneka saMghAta hote haiN| __ ataH aMta meM jaba bAhya ilekTraoNnoM se vidyutacuMbakIya taraMgeM utpanna hotI haiM taba ina ilekTraoNnoM kI na eka samAnatA hotI hai aura na eka varNa hotA hai| ataH isa avicchinna varNakrama ko zveta vikiraNa bhI kahate haiN|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/81 upAya rasaniyantraNa batAyA hai| jaina darzana meM bAraha prakAra ke tapa meM anazana, uNodarI aura rasa parityAga tIna tapa batAye haiM / alpa AhAra uNodarI, nIrasa AhAra rasa parityAga aura aNAhAra anazana kahA jAtA hai| alpa sAttvika, pathyAtmaka aura hitAvaha AhAra sAdhanA ke kSetra meM Avazyaka hai| adhika, anupayukta, hAnikAraka tathA abhakSa AhAra sAdhanA ke kSetra meM bAdhaka hai|3 khAdya sAmagrI keka, pIjhA, AmaleTa, bornabITA, caoNkaleTa, AisakrIma, jaisI, cIjeM Adi padArthoM meM jileTina pAuDara, aNDoM5 kA rasa Adi kA upayoga hotA hai| madirApAna, zarAba, bIyara, vhiskI, tambAkU, brAuna sugara, pAna-parAga Adi nazIle DriMkiMga aura smokiMga padArtha sAdhanA meM bAdhaka hote haiN| bAdhaka abhakSa AhAra, adhika AhAra aura hAnikAraka AhAra se zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika aura bhAvanAtmaka parivartana pAyA jAtA hai| AhAra sImita Avazyaka hai sImAtIta nahIM / bhUkha aicchika hai kintu sImAtIta nahIM / jaise pAnI sau DigrI garma karane para bhApa bana jAtA hai kintu ninyAnave DigrI para ruka jAe to pAnI punaH ThaMDA pAnI ke rUpa meM hI milatA hai| yadi sau DigrI ke bAda rUkanA cAho to pAnI nahIM milegaa| kevala 1 DigrI kA pharka hai 100 DigrI hai to pAnI pAnI nahIM, ninyAnave DigrI hai to pAnI-pAnI hai| AhAra, pAnI, rasa, vRtti Adi kI mAtrA ThIka isI rUpa meM Avazyaka hai| rasa kI UrjA yA rAsAyanika parivartana se yogI bhogI bana jAtA hai aura bhogI yogI bana jAtA hai ataH rasa yoga kA niyantraNa sAdhanA ke kSetra meM suniyojita upAya hai| sparza pratyeka lezyA kA apanA sparza hotA hai| Antarika anubhUti kI sparzanA bhAvoM kI 3. 1971 meM amerikA kI prayogazAlA meM jina nirIha prANiyoM ke prANa liye jAte haiM unakA saMzodhana kiyA hai| kyoMki una prANiyoM ke rakta, mAMsa, haDDI Adi meM se jina padArthoM kA nirmANa hotA hai vaha rasAsvAda bhoga aura upabhoga ke lie hote haiN| jaise- bandara 852830, sUara 466240, bakare 22,691. kachue 1,80,000, bilAva 2,00,000, kutte 4,00,000,kharagoza 7,00,000 meMDhaka 15 se 20 lAkha, jUheM 4,00,00,000 ko pratidina katla kara usameM se banAyA jAtA hai| khAdya padArtha tathA bhoga upabhoga ke sAdhana banAye jAte haiN| 4. Ama sTreDAma meM Der3ha sau sAla purAnA keleriyA mAriyA kA cIjha phArma hai| dUdha ko 29 DigrI selsiyasa taka garma kiyA jAtA hai, phira cijha bekTIriyA kA prayoga kiyA jAtA hai tatpazcAt reTina nAma kA padArtha, jo eka saptAha ke gAya Adi ke bachar3e ke AmAzaya kA rasa jhillI meM se milatA hai, vaha DAlA jAtA hai| 5. aMDoM se sAvita pIlA rasa zarIra meM kolesTorela, hArTaeTeka, B.P. kiDanI phela Adi roga utpanna karatA hai| aMDoM meM 25 hajAra chidra hote haiM jisase vaha zvAsaprazvAsa letA hai 4 grena kolasTorela hotA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82/yoga-prayoga-ayoga sparzanA hai| bhAvoM kI sparzanA se jAnA jAtA hai ki vyakti kA AcaraNa kaisA hai| yadi vyakti krodhI hai, mAyAvI hai, aneka viSamatAoM ko phailAne vAlA hai to usake sparza meM raudra pariNAma pariNamana hotA hai| yadi vyakti pavitra bhAva vAlA hai to prema, sneha sahAnubhUti ke vyApaka pariNAma kA sparza hogaa| prema ke sparza meM Ananda hotA hai| utsAha bar3hatA hai, sAmarthya jAgatA hai aura Antarika nirmalatA kA rUpAntaraNa hotA hai| jaMgala ke zAnta vAtAvaraNa meM, prAkRtika saundarya kI vizva zAnti meM, ruci ke anukUla, sAdhana, sAmagrI kA cayana hone se anukUla sparza paramANu kA pariNamana hotA hai| yahI pariNAma jaba Antarika bhAva meM rUpAntaraNa hotA hai taba usI rUpAntaraNa ke kendra bindu ko zubha lezyA kahate haiN| zubhalezI sparza kA zarIra mana, bhAva aura adhyAtma para vizeSa prabhAva rahA hai| isa prabhAva se bhinna-bhinna sthAna para bhinna-bhinna sparza kA anubhava hotA hai| sparza halkA bhI hotA hai aura bhArI bhI hotA hai, garama bhI hotA hai aura ThaMDA bhI hotA hai, snigdha bhI hotA hai aura rukSa bhI hotA hai| isI prakAra zarIra ke bhItara jaise jihvA ke agra bhAga para prakaMpanoM kA sparza alaga hotA hai, rIr3a kI haDDI meM sthita suSumnA nAr3I ke prakaMpanoM kA sparza-saMvedana bhinna hotA hai, mUlAdhAra cakra aura AjJA cakraka meM ekAgratA ke kSaNoM meM aura prakaMpanoM ke sparza saMvedanoM meM bhinnatA pAyI jAtI hai| SaDcakroM para dhyAna kendrita karane para sparza saMvedana mUlAdhAra cakra para hotA hai usase svAdhiSThAna cakra para kyA prabhAva par3atA hai aura maNipura cakra taka usa prabhAva ko pahu~cane meM kitanA samaya lagatA hai, ityAdi vicAra Avazyaka haiM jaise-zarIra ke kisI bhI bhAga se jaba jJAna tantu apanA prabhAva mastiSka taka le jAtA hai to mana usa sthAna. kA patA zIghra prApta kara letA hai, use saMvedana kA sthAnIyakaraNa (Localization of Sensation) kahate haiN| sparza aura gatiyoga sparzayoga gatiyoga se jur3A huA hai| zarIra ke bhItara mana prANa vAyu, rakta Adi ko eka sthAna se dUsare sthAna para gatyAtmaka kiyA jAtA hai| usa sthAna kA sparza dekhA jAya to pratIta hogA ki mana kitane samaya taka eka sthAna para Tika sakatA hai| jaise-bAhya dhyAna meM pulisa sipAhiyoM ko kavAyata sikhAI jAtI hai| kevala eka zabda para eka sAtha sabhI kA bhAganA, kUdanA, baiThanA, uThanA, bandUka calAnA ityAdi prakriyA eka sAtha ho jAtI hai| ThIka usI prakAra bhItara kA yantra-mantra, zvAsa, trATaka Adi koI bhI AlaMbana ke sparza hote hI sampUrNa zarIra ke prakampanoM ke stara para gati karatA hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/83 zIta aura uSNa sparza vaijJAnikoM ne zIta aura uSNa donoM sparza sApekSa aura nirpekSa haiM aisA siddha kiyA hai / jaise zarIra ke eka sthAna ke paramANu-kampanoM se dUsare paramANu kaMpana zIghratA-tvarita ke rUpa meM hote haiM to ve kaMpana uSNa-garma pratIta hote haiM / vahI paramANu kaMpana maMda hote haiM to zIta-ThaMDA pratIta hote haiM / ise hama sAmAnya paramANu kaMpanoM ke sambandha se nirapekSa rUpa meM dekha sakate haiN| jaise zarada Rtu meM kAna aura hAthoM meM sardI vizeSa lagatI hai kintu gAloM ko zIta nahIM staataa| usase pratIta hotA hai ki bAhya zarIra meM bhI zIta aura uSNatA kA anubhava karane vAle sthAna bhinna haiM / sardI ke paramANuoM kA to donoM sthAna para samAna prabhAva hotA hai phira bhI samAna sparza kA anubhava nahIM hotA hai| sparza kA eka sApekSa prayoga jaise-tIna bartanoM meM tIna prakAra kA jala hai 1. barapha kA jala, 2. sAdhAraNa jala aura 3. garama jala leN| garama jala meM eka hAtha aura barapha ke jala meM dUsarA hAtha Dubokara phira donoM hAtha eka saMga sAdhAraNa jala meM DuboveM to anubhava hogA ki jala garama hai yA ThaMDA / __ sparza sthAna zIta aura uSNa hai vaise hI duHkhada sparza aura sukhada sparza kI saMvedanA, uttejanA aura AvegoM kA anubhava pratIta hote haiM / jaise manojJa padArthoM ke saMyoga se sukhada aura amanojJa padArthoM ke saMyoga se duHkhada anubhava hotA hai| bhItara kisI eka sthAna para ekAgra hone para duHkha kI saMvedanA kA anubhava tvarita hotA hai to kabhI sukha kI saMvedanA kA anubhava hotA hai| kabhI dIrghakAla taka mana kA kendrita hone se zarIra kA halkApana yA bhArIpana kA sparza hotA hai| rAgAtmaka sthiti meM snigdha sparza kA aura dveSAtmaka sthiti meM rUkSa sparza kA anubhava vyavahAra jagata meM aura adhyAtma jagata meM anubhava ke stara para pAyA gayA hai / yaugika prakriyA se sthAna parivartana meM 'sparza' virodha slapa meM bhI pAyA jAtA hai jaiseuSNa sthAna - uSNa sthAnoM ke uttejana se uSNatA kA bodha hotA hai kintu zItalI prANAyAma se uSNa sthAnoM meM zIta sparza kA anubhava pAyA gayA hai / zIta sthAna - zIta sthAna kA sparza zIta hotA hai kintu vajrAsana jaise uSNatA kA anubhava pAyA gayA hai / | 6. sarala manovijJAna pR. 48.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 / yoga- prayoga ayoga duHkhada sthAna sukhada sthAna sparza kA zabda, rUpa, rasa aura gandha se vizeSa sambandha pAyA jAtA hai| jaivika, pArivArika, sAmAjika, dhArmika ityAdi paristhitiyoM para vizeSa rUpa meM sparza kA prabhAva pAyA jAtA hai / sukha aura duHkha donoM kA manojJa-amanojJa bodha pAyA jAtA hai / kintu dhyAna, ekAgratA, samatA samAdhi Adi avasthA ke pazcAt donoM ke anubhavoM meM parivartana pAyA jAtA hai| vaijJAnikoM dvArA oroTaoNna mazIna se jo zabda zravaNa kiyA jAtA hai use rUpa (raMga) ke mAdhyama se sunA jAtA hai / raMgoM kA sparza sAmAnya taura para raMgoM meM lAla raMga, harA aura nIlA raMga pramukha raMga mAne jAte haiN| anya raMga sammizraNa se hote haiM aura zveta varNa svAbhAvika hai jaise- sUrya ke prakAza ko trikoNa kA~ca ke Tukar3e meM se dekha sakate ho ki zveta prakAza raMga-biraMgA dikhAI detA hai| raMgoM ke sparza se zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika aura bhAvAtmaka rUpAntaraNa pAyA jAtA hai| jaise - lAla raMga ke prabhAva se / raMga - lAla (Red) zArIrika mAnasika AdhyAtmika bhAvAtmaka zarIra meM zakti kA saMcAra honA, mAMsa-peziyoM meM sakriyatA AnA, kSAra tattvoM kI alpatA honA, nAr3iyoM ko sazakta banAnA rakta kaNoM se lAbhAnvita honA / jJAnavAhI nAr3iyoM ko prabhAvita karanA, kAmottejanA kA mana para prabhAva, vidyuta tattva se mAnasika sthiratA, Alasya kA pramANa vizeSa / prasannatA, pyAra, agnitattva kI pradhAnatA / apane bhAva ke anurUpa raMga kA prabhAva jaise krodha, mAna pyAra, tiraskAra, kAma ityAdi (vizeSa cAra kharaba sATha araba vAyu kaMpana prati sekaNDa para lAla raMga kA saMvedana Arambha hotA hai / )
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/85 raMga-harA (Green) zArIrika zArIrika svasthatA meM lAbhaprada, mAMsapeziyoM, haDDiyoM tathA kozikAoM ko sazakta banAne meM upayogI, A~khoM ke lie vizeSa lAbhadAyaka / mAnasika tanAvamukti, piTyUTarI glaiNDa kI sakriyatA se krodha mukti / AdhyAtmika sarala aura zAnta prakRti phira bhI dhairyatA kI kamI IrSyA aura dveSa tattva kI pradhAnatA / bhAvAtmaka bhAva ke anurUpa raMga kA prbhaav| raMga-nIlA- (Blue) zArIrika rakta vizuddhi, vIrya saMvardhana, livara phAsTa hone para isa raMga kA prayoga lAbhadAyaka, zIta, saMkucana Adi guNoM se yukta kintu nAr3Itantra meM kucha hAni / mAnasika mAnasika zAnti, vizuddhi cakra kI sakriyatA, mAyA kapaTa se rahita / vinaya guNa se yukta / AdhyAtmika dhyAna, ekAgratA, Asana kI ora vizeSa jhukAva / bhAvanAtmaka bhAva ke anusAra raMga kA prabhAva-(vizeSa-sAta kharaba tIsa araba prati sekaNDa para nIle raMga kA sparza saMvedana hotA hai / ) raMga-pIlA- (Yellow) ye raMga lAla aura hare kA mizraNa hai| donoM raMgoM ke guNadoSa isameM milate haiM / ataH zArIrika Adi prabhAva donoM ke anurUpa jAnanA / vizeSa-buddhi pradhAna, utsAha, sAhasa prasannatA aura Ananda sUcaka ye raMga haiM / vaijJAnika heriMga ke anusAra raMga tIna vibhAgoM meM vibhakta haiM-1.lAla aura harA, 2. pIlA aura nIlA tathA 3. zveta aura kaalaa| pratyeka vibhAga ke donoM raMga eka dUsare se prabhAvita haiM tathA uttejanA kA prabhAva samAna rUpa se grahaNa karate haiN| ina chahoM raMgoM kA AhAra, vihAra, vicAra aura bhAva se sambandha hotA hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 / yoga-prayoga-ayoga zveta varNa aura kAlA varNa donoM kA svatantra astitva hone para bhI zveta prakAza aura kAlA aMdhakAra ke rUpa meM donoM kI saMvedanA mastiSka meM sama rUpa meM uttejita hotI hai| kintu prabhAva donoM kA bhinna hotA hai jaise zveta varNa hamArI AMtarika UrjA ko ujAgara karane kA saphala varNa hai| mastiSka meM samUce jJAnatantu kA saMvAhaka karane vAlA dhUsara raMga kA eka dravita srAva hai| jaise suSumnA meM zveta raMga kA srAva hotA hai taba soyI huI zakti jAgRta hotI hai| raMga-zveta (White) zArIrika svAsthyadAyaka, jJAnatantu sakriya, tanAvamukta avasthA mAnasika vRttiyoM kA rUpAntaraNa, mUla svabhAva meM sthiratA, yoga vizuddhi, samabhAva, zAnta prakRti / AdhyAtmika eka sthAna para sthira hokara ekAgratA dhAraNa karanA, candra jaisA zveta, mantra-yantra Adi ko dhAraNA ke rUpa meM kendrita karanA ityAdi / bhAvanAtmaka-satoguNa pradhAna tyAga, vairAgya tathA kSamA pradhAna / kAlA varNa kAlA varNa avazoSaka hotA hai / nIla varNa kI alpatA se-krodha kI vRddhi nIla varNa meM 10 minaTa dhyAna karane se kSamA, zAnti, samatA kA anubhava / lAla varNa kI alpatA se-Alasya kI vRddhi lAla varNa meM 10 minaTa dhyAna karane se sphUrti, niyantraNa kI zakti, AMtarika jaagRti| pIle varNa kI alpatA se bauddhika hAni, jJAnatantu kI maMdatA pIle varNa meM 10 minaTa dhyAna karane para-bauddhika vikAsa, tejas bala, vidyuta UrjA aadi| kAle varNa kI alpatA se-pratirodhAtmaka zakti kama hotI hai| kAle varNa meM 10 minaTa dhyAna karane para-bAhya prabhAva se para hokara AMtarika zakti kA saMvardhana hotA hai| varNa sparza graha zAnti arihaMta kA zvetavarNa U~ hIM zrIM namo arihaMtANa candra-zukra kA sparza siddha kA raktavarNa OM hIM zrIM namo siddhANaM sUrya maMgala kA sparza . AcArya kA pItavarNa U~hIM zrIM namo AyariyANaM guru kA sparza
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/87 sAhuNaM upAdhyAya kA harA varNa U~ hrIM zrIM namo budha kA sparza "uvajjhAyANaM aura sAdhu kA kRSNa varNa U~ hrIM zrIM namo loesavva zani-rAhu-ketu kA sparza hotA hai zubha lezyA tejolezyA-padamalezyA aura zukla lezyA ye tIna zubha lezyA haiN| tInoM lezyA ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza prazasta haiN| tInoM lezyA meM tejolezyA raktavarNa meM hone se taijasa zarIra ko uttejita karane meM pravartamAna hotI hai, padlezyA ke paramANu se viSaile kITANu naSTa hote haiM aura azAnta vRttiyA~ kramazaH zAnta bhAva meM pariNayana hotI haiN| sarva vRttiyoM kA nirodha hote hI zuklalezyA dharma aura zukladhyAna meM kendrita hotI hai| azubha lezyA kRSNa, nIla, kApota ye tIna azubha lezyA haiM / ye tInoM lezyA ke varNa, rasa gaMdha aura sparza aprazasta haiN| tInoM lezyA ke kRSNAdi varNa ati tIvra hote haiN| kalusita bhAva bhI sadA vidyamAna rahate haiM phalataH IrSyA, vaira, virodha, ghRNA, bhaya chAyA huA rahatA hai| Arta aura raudra dhyAna hone se azAnti banI rahatI hai| krodha, bhaya, kAma Adi kI vRttiyA~ nAbha ke pAsa jo eDrinala graMthi hai usase uttejita hotI hai, jaba UrjA nAbhi ke AsapAsa ghUmatI hai taba tInoM vRttiyA~ uttejita ho uThatI haiM aura tInoM lezyA se vizeSa rUpa meM veSThita hotI haiM / ataH sAdhanA ke mAdhyama se azubha lezyA kA zubhalezyA meM rUpAntaraNa hotA hai| koSThaka naM. 5 lezyA azubha lezyA zubha lezyA kRSNa, nIla, kApota tejo, padma,zukla aprazasta prazasta varNa-kRSNa, nIla, kApota rasa-atyanta, kaTu gaMdha-tIvra durgaMdha sparza-ThaMDa, rUkSa, karkaza varNa-rakta, pIta; zveta rasa-atyanta mIThA gaMdha-tIvra sugandha sparza-garma, mRdu, cikanA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 / yoga-prayoga-ayoga pahalI tIna lezyAoM meM aviveka aura antima tIna lezyAoM meM viveka rahA huA hai| prathama lezyA meM aviveka aura antima lezyA meM viveka parAkASThA para pahu~cA huA hotA hai| pahalI tIna lezyAoM meM viveka kI mAtrA uttarottara ghaTatI jAtI hai, jabaki antima tIna lezyAoM meM viveka kI mAtrA uttarottara bar3hatI jAtI hai| pahalI tIna lezyAoM meM nibiDa pAparUpa bandhana kramazaH jyAdA kama hotA jAtA hai jabaki antima tIna lezyAoM meM puNyarUpa karma bandha kI abhivRddhi hotI jAtI hai tathA nirjarA kA tatva uttarottara bar3hatA jAtA hai| yoga-lezyA-nirodha terahaveM guNasthAna ke zeSa antarmuhUrta ke prArambha meM yoga kA nirodha prArambha hotA hai| manoyoga tathA vacanayoga kA sampUrNa nirodha ho jAtA hai tathA kAyayoga kA arddha nirodha hotA hai| usa samaya meM lezyA kA kitanA nirodha yA parityAga hotA hai isake sambandha meM koI tathya yA pATha upalabdha nahIM huA hai| avazeSa arddha kAyayoga kA nirodha hokara jaba jIva ayogI ho jAtA hai taba vaha alezI bhI ho jAtA hai| alezI hone kI kriyA yoga nirodha ke prArambha hone ke sAtha-sAtha hotI hai yA arddha kAyayoga ke nirodha ke prArambha ke sAtha-sAtha hotI hai - vaha kahA nahIM jA sktaa| lekina yaha nizcita hai ki jo saMyogI hai vaha salezI hai tathA jo ayogI hai vaha alezI hai| jo salezI hai vaha sayogI hai tathA jo alezI hai vaha ayogI hai| isa prakAra yoga aura lezyA kA pArasparika sambandha hai| yoga aura lezyA se prApta lAbha - zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika aura bhAvAtmaka-lAbha bhAvoM ke anurUpa lezyA kA raMga zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza kA rUpAntaraNa rasAsvAda se hAni aura rasa vijaya se lAbha varNa dhyAna se vRttisaMkSaya /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. tanAva kA mUla kendra bandha hetu kA svarUpa yoga aura bandha Agama ke anusAra yoga aura bandha kA anyonyAzrita sambandha hai| jahA~ bandha hotA hai vahA~ yoga kA honA anivArya hai| sarva prathama AtmA meM karmapudgala ko grahaNa karane kA kAma yoga (mana, vacana aura kAyA kI kriyA) kA hai jise jaina darzana Azrava kahate haiN| Azrava arthAt karma Ane kA sthAna / jaise-garama lohapiNDa yadi pAnI meM DAlA jAye to vaha cAroM ora se pAnI ko khIMcatA hai usI taraha kaSAya se saMtapta jIva yoga se lAye gaye karmoM ko saba ora se grahaNa karatA hai| isa prakAra ina karma pudagaloM ko yoga dvArA AtmA ke sAtha saMyojita karane kA kAma karma bandha kA hai| karma rUpa se pariNata hone vAle aNuoM kA AtmapradezoM ke sAtha sambandha hotA hai| sambandhaM tathA AtmA kI zubhAzubha pratyeka pravRtti meM mana, vANI aura zarIra kA kisI na kisI prakAra se sambandha rahatA hai ataH mAnasika, vAcika aura kAyika rUpa yoga vyApAra hI bandha kahalAtA hai / 2 baMdha vyutpatti saMsArI AtmA sakriya hai vaha pratikSaNa karma baMdha se Abaddha rahatI haiN| isa dRSTi se bandha zabda kI vyutpatti-baMdhana ba~dhaH / jo bAMdhA jAtA hai use baMdha kahate haiM kaSAya sahita hone se jIva jina karmayoga pudgaloM ko grahaNa karatA hai use baMdha kahA jAtA hai|3 baMdha kI paribhASA . 'bandho jIvasya karma pudgala saMzleSa' arthAt jIva kA karma pudgaloM ke sAtha 1. rAjavartika-6/2/4, 5/506 2. sthAnAMga sUtra-3 sthA. kI vRtti paM. 8 3. sthAnAMga sUtra-sthA. sU. 8 kI vRtti pR. 25 / 4. samavAyAMga sUtra-sama. sUtra 1 kI vRtti pR. 5
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 / yoga- prayoga- ayoga saMyoga baMdha kahA jAtA hai| tatvArthasUtra ke zabdoM meM kaSAya ke sambandha meM jIva karma yogya pudagaloM ko grahaNa karatA hai ataH vaha baMdha hai| jaise dIpazikhA taila ko grahaNa karatI hai vaise hI Atma pradezoM ke sAtha pudgaloM kA honA bandha hotA hai jaise- dUdha aura pAnI, lohA aura agni eka dUsare meM mizrita ho jAte haiM / 5 yoga pravRtti ke svabhAvAnusAra karma prakRti kA samUha ekatra hotA hai aura kaSAya kI taratamatA ke anusAra karma kA anubhAga tathA sthitibaMdha hotA hai / itanA avazya samajhanA cAhie ki jina kAraNoM se Asrava hotA hai unhIM kAraNoM se baMdha bhI hotA hai| antara itanA hI hai ki Asava dvArA karma pudgaloM kI vargaNA karmarUpa meM grahIta hotI hai aura bandha dvArA ve pudgala Atma pradezoM se Abaddha hote haiM / bandha hetu kA svarUpa rAjavartika meM yoga aura kaSAya ko bandha hetu kA kAraNa mAnA hai| - AcArya kunda / kunda ne bandha hetu ke viSaya meM eka sthAna para mithyAtva avirati, kaSAya aura yoga ko bandha hetu kahA hai| - dvitIya sthAna para rAga, dveSa aura moha ko bandha hetu kahA hai| - - tattvArtha sUtra meM mithyAtva Adi pA~ca bandha hetu mAne haiM / tattvAnuzAsana meM rAmasenAcArya ne mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ina tI ko bandha kA hetu mAnA hai| AcArya hemacandrAcArya ne kaSAya, viSaya, yoga pramAda, avirati, mithyAtva aura Arta raudra dhyAna ina azubha karmoM ko bandha hetu mAnA hai / " isa prakAra bandha hetuoM kI saMkhyA ke viSaya meM tIna paramparAe~ dekhane meM AtI haiN| prathama paramparA meM kaSAya aura yoga do bandha hetu haiM / dvitIya paramparA mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ina cAra bandha hetuoM kI haiN| tIsarI paramparA uparyukta cAra aura pramAda milAkara pA~ca prakAra kI hai| mana, vacana aura kAyarUpa yoga se prakRti aura pradeza bandha hotA hai aura kaSAya se sthitibandha aura anubhAga bandha hotA hai| karma pudgala jaba kevala yoganimitta se AtmA meM Ate haiM - taba se vahA~ sthiti aura anubhAga rUpa se pariNata hokara vahA~ rahate haiM - tathA 5. rAjavartika - 1, 4, 17, 26, 29 6. tatvAnuzAsana gA. 8 pR. 15 7. yogazAstra - 4178 pR. 133
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/91 manda, tIvra, tIvratara Adi rUpa meM rasa dene kI yogyatA inameM AtI hai vaha kaSAya ke nimitta se AtI haiN| ___ sAmAnyataH bandha anivRttikaraNa se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna vAle jIvoM kI apekSA se jAnanA cAhie tathA jo vizeSa rUpa meM upazAnta moha, kSINa moha aura saMyogi kevaliyoM ko hotA hai vaha yoga pratyaya hI hotA hai / jainAgamoM meM ise iryApathika bandha kahA hai| bandha ke prakAra bandha ke cAra prakAra haiM-prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza / karma pudgala jIva dvArA grahaNa hote haiM aura paristhiti ke anusAra karmarUpa pariNAma ko prApta hote haiN| usI samaya usameM cAra prakAra prApta hote haiM / ve prakAra hI baMdha ke bheda kahe jAte haiN| jaise gAya ke dvArA khAyA huA ghAsa dUdha meM pariNata hotA hai taba usameM madhuratA kA svabhAva nirmita hotA hai| vaha svabhAva kucha samaya taka usI rUpa ko dhAraNa kara sake vaisI kAla maryAdA usameM nirmita hotI hai| isa madhuratA meM tIvratA, maMdatA Adi vizeSatAe~ hotI haiM aura isa dUdha kA paudgalika pariNAma bhI sAtha hI banatA hai| ThIka usI prakAra jIva dvArA prApta hue karma pudgaloM meM bhI cAra prakAroM kA nirmANa hotA hai| ve cAra prakAra prakRti, sthiti, anubhAga evaM pradeza baMdha haiN|' yoga aura bandha se prApta hAni duHkha prApti rUpa zArIrika vedanA, saMkleza bhAva se mAnasika hAni, IrSyA, ahaM, vaira se pratipakSa kI bhAvanA, viSama bhAva meM nirantara rahanA, 8. karmagrantha bhA. 1 gA. 2
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. kAma - vAsanA kI mukti kA parama upAya - brahmacarya yoga aura brahmacarya brahmacarya kA artha maithuna-nivRtti to hai hI, kintu usakA vyApaka artha hai indriya aura mana kA nigraha karanA / jahA~ bhI icchAoM kA nirodha hotA hai vahA~ (icchAnirodho tavo) tapa kahA jAtA hai| brahmacarya sabhI tapoM meM uttama tapa mAnA gayA hai| isI tapa ke dvArA zarIra bale, manobala aura Atmabala kI vRddhi hotI hai| kAmAgni meM jalate hue kAmI kI kAmanA isI tapa se nirjarita hotI hai| sampUrNa duHkha kA mUla srota kAma-vAsanA hai / kAme kamAhI, kAmiyaM khu dukkhaM-duHkha se mukta hone kA upAya brahmayoga hai| mana, vacana, aura kAyA ke zubha yoga se cirapurAtana aura samaya-samaya para hone vAle nUtana karma aneka AtmA meM aisI gaharI jar3a jamAe hote haiM ki unakA unmUlana karane ke lie janma-janmAMtara meM sAdhanA karanI par3atI hai| anurAma-virAga jaisI sAdhAraNa manovRttiyA~ rAga aura dveSa ke bIja aMkurita, pallavita, puSpita aura phalita karatI rahatI haiM / brahmacarya kise kahate haiM ? "sUtrakRtAMga" kI AcAryazIlAMka kRta saMskRta TIkA meM satya, tapa, dayA, indriyanirodha rUpa brahma kI caryA-zuddha anuSThAna meM kendrita honA brahmacarya kahA hai| umAsvAti ke "tattvArtha sUtra" 9-6 ke bhASya meM gurukula vAsa ko brahmacarya kahA ___ aNagAra dharmAmRta meM para dravya se rahita vizuddha AtmA meM jo lInatA hotI hai, use brahmacarya kahate haiN| bhagavatI ArAdhanA ke anusAra jIva brahma hai aura zarIra sevA se virakta hokara jIva meM hI jo caryA hotI hai use brahmacarya kahA hai3 padamanaMdi paMcaviMzikA ke anusAra brahma zabda kA artha nirmala jJAna svarUpa AtmA aura usameM lIna honA brahmacarya hai| 1. daza. a. 2 gA. 5 2. aNagAra dharmAmRta 4/60 3. bhagavatI ArAdhanA 878
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 / yoga- prayoga- ayoga zubhayoga ko brahmavidyA kahate haiM ataH isI hetu sAdhanA ke kSetra meM jo sthAna zubha yoga kA hai, vahI sthAna brahmacarya kA bhI hai| zubha yoga brahmacarya kA pUraka hai aura brahmacarya zubhayoga kA pUraka hai| jahA~ zubha yoga hotA hai vahA~ brahmacarya avazya rahatA hai aura jahA~ brahmacarya kI sAdhanA hotI hai vahA~ zubha yoga avazya hotA hai| brahmacarya zabda meM do zabda hai- brahma aura carya / isakA artha hai - brahma meM caryA / brahma kA artha hai AtmA kA zuddha-bhAva aura caryA kA abhiprAya hai vicaraNa karanA, ramaNa karanA / brahmacarya kA mahattva yoga-sAdhanA meM vizeSa rUpa se brahmacarya kI sAdhanA ko mahattva diyA gayA hai| bhagavAna mahAvIra ne apane AcAra-yoga kI AdhArazilA rUpa paMca mahAvratoM meM brahmacarya ko bhI sAdhu ke lie mahAvrata aura gRhastha ke lie aNuvrata ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| pataMjali ne yoga darzana meM 5 yamoM meM brahmacarya ko bhI eka yama mAnA hai| buddha ne bhI apane paMcazIloM meM brahamacarya ko eka zIla mAnA hai| isa para se yaha jJAta hotA hai ki brahmacarya kI sAdhanA bahuvyApI evaM vistRta sAdhanA hai| jo sAdhaka yoga kI sAdhanA karanA cAhate haiM aura usake phala kI upalabdhi karanA cAhate haiM, unheM sabase pahale brahmacarya kI sAdhanA kI ora vizeSa lakSya denA par3atA hai| yoga sAdhanA meM vAsanA, kAmanA, tRSNA aura Asakti bAdhaka tatva haiM / yoga aura brahmacarya se lAbha indriya aura mana kA nigraha, duHkha mukti kA parama upAya - brahmayoga vIrya UrdhvakaraNa kI sAdhanA AtmA kA vizuddha svarUpa-Atma-ramaNatA jar3a-cetana kA bheda jJAna /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. zubha yoga kA aMtima bindu-niSpatti aura phalazruti yoga aura samAdhi zubha yoga ke AlaMbana se sAdhaka prathama cintana meM phira dhyAna meM aura anta meM samAdhi meM saMlIna hotA hai| zubha yoga samAdhi kI pUrva bhUmikA hai aura samAdhi zubha yoga kA aMtima svarUpa hai, ataH zubha yoga kI saMlagnatA se jo samarasatA rUpa niSpatti yA phalazruti prApta hotI hai, vaha samAdhi hai| samAdhi zabdArtha yoga artha meM samAdhi aMtarnihita hai| tattvArtha rAjavArtika meM yoga zabda kA artha samAdhi aura dhyAna donoM kiyA gayA hai| "padmanandi paMcaviMzatikA meM samAdhi ke artha meM sAmya, svAsthya, yoga citta nirodha aura zuddhopayoga ityAdi zabdoM kA prayoga milatA hai| dhyAna jaba dhyeya ke Aveza ke prabhAva se dhyAnabhAva, dhyeya bhAva aura dhyAtRbhAva dRSTi se zUnya ho jAtA hai-kevala prazasta dhyeyAkAra ko dhAraNa karatA hai, taba use samAdhi kahate haiM / 3 jaina yoga meM samAdhi kA sthAna zukladhyAna kI prArambhAvasthA hai| vAstava meM dhyAna, yoga kA apara nAma hI samAdhi hai aura usakI utkRSTatA zukladhyAna meM hai| zukladhyAna ke cAra caraNoM meM se pUrva ke do caraNa samAdhi avasthA meM hote haiN| zukladhyAna ke aMtima do caraNa caudahaveM guNasthAna meM ayogI avasthA meM hote haiM, yaha zukladhyAna kI sarvotkRSTa avasthA hai| aisI avasthA meM samAdhi kI AvazyakatA hI 1. yujeH samAdhivacanasya yogaH samAdhiH dhyAnamityanarthAntaram / rAjavArtika 6/1/12/505/27 2. sAmyaM svAsthyaM samAdhizca yogazceto nirodhanam / zuddhopayoga ityete bhavantyekArtha vAcakAH padmanandipaMcaviMzatikA adhikAra-4-zlo. 64 3. tadeva dhyAnaM yadA dhyeyAvezavazAda dhyAna-dhyeya-dhyAta bhAva dRSTi zUnyaM saddhayeyamAtrAkAraM bhavati, tadAsamAdhi rucyte| yogasAra saMgraha-2 aMza pR. 46
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 / yoga-prayoga-ayoga nahIM rhtii| aMtima do caraNoM ke pUrva meM samAdhi kA ullekha jainAgamoM meM paryApta mAtrA meM pAyA jAtA hai aura samAdhi ke lie upayukta sthAnoM kA bhI aneka sthAna para varNana milatA hai kintu samAdhi zabda se sabhI sthAna para dhyAnavizeSa hI grahaNa huA hai| samAdhi kI paribhASA zIlAMkAcArya kI bhASA meM samAdhi artha meM tIna paribhASA upalabdha hotI haiN| 1. samAdhi indriya prANidhAnam / 2. samAdhi sanmArganiSThAnarUpam / 3. mokSaM tanmArga vA prApti yenAtmA dharmadhyAnAt sA samAdhi / 6 tInoM paribhASA sApekSa haiN| zabda rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi viSaya-vAsanAoM kA udAttIkaraNa indriya prANidhAna hai| hamArI viSaya-vAsanA vRttiyoM kA kSayopakSama (sablImezana) hotA hai, aura kSaya (TrAnsaphoramezana) hotA hai| usase bhI Age AvegoM kA samAptikaraNa bhI hotA hai| jaba AvegoM kA saMvega aura nirveda meM rUpAntaraNa hotA hai taba samAdhi kA prathama caraNa prArambha ho jAtA hai| dvitIya paribhASA meM sanmArgAnuSThAna se samyak anuSThAna yA samyak AcAra ko samAdhi mAnA hai| bhautika jIvana mUrchAmaya pragAr3ha timiramaya hotA hai| usa timira meM jyoti lAne kA kArya sanmArgAnuSThAna se prArambha hotA hai aura samAdhi meM anta hotA hai| rAga aura dveSa kI tIvra granthi kA hAsa hone para samyak krAnti hotI hai vahI krAnti samAdhi meM prakAza lAtI hai| tRtIya paribhASA dharmadhyAna aura dharmadhyAna se mokSa prApti ke rUpa meM milatI hai| AdhyAtmika cetanA ke aMtaraMga bhAva se sAdhaka anukUla-pratikUla, manojJaamanojJa AvegoM kA upazama kSayopazama aura kSaya karane meM samartha hotA hai| yaha samAdhi kI aisI bhUmikA hai isameM sAdhaka dharmadhyAna se zukladhyAna aura zukladhyAna se punaH dharmadhyAna kI sparzanA karatA rahatA hai| sAdhaka dharmadhyAna se samAdhi meM sthira hotA hai kintu adhika samaya TikatA nahIM hai ataH punaH samAdhi se dharmadhyAna meM AtA-jAtA rahatA hai, isa prakAra samAdhi se aMtima dhyeya mokSa taka pahu~ca jAtA hai| 4. AcArAMga-zru. 1, a. 6, u. 4 sU. 185 kI TIkA 5. sUtrakRtAMga-zru. 1, a. 14 kI TIkA pR. 197 6. sUtrakRtAMga-TIkA a. 10
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 97 zubhayoga kA carama dhyeya mukti kI prApti hai| kArya siddhi zubha yoga ke Alambana se hI hotI hai ataH sAdhaka kI kAryasiddhi kI sampUrNa pravRtti samAdhi kahI jA sakatI hai| isa prakAra sAmAnyataH samAdhi kI avasthA caturtha guNasthAna se caturdaza guNasthAna taka kahI jA sakatI hai| ___AcArya haribhadrasUri ke anusAra samAdhi kA svarUpa dravya aura bhAva ubhaya svarUpa meM hai| "sAmAdhAnaM samAdhi" | jisa vastu se mana, vacana aura kAyA ko samAdhAna milatA ho vaha samAdhi hai| vastutaH kisI bhI padArthako prApta kara jIvana meM jozAMti aura Ananda prApta hotA hai, use samAdhi kahA jAtA hai| aisI samAdhi ko dravya samAdhi kahate haiM / bhAva samAdhi yoga dRSTiyoM meM AThavIM "parAdRSTi" meM prApta hotI haiN| isa dRSTi taka pahu~cA huA sAdhaka samAdhiniSTha ho jAtA hai| yaha aisI avasthA hai jahA~ sAdhaka asaMga arthAt zarIra se bhI para ho jAtA hai| parAdRSTi samAdhi kI caramAvasthA hai use Atma-samAdhi kahate haiM / jo saddhyAna rUpa hone se nirvikalpa hotI hai, ataH yahA~ para dhyAtA-dhyAna kA bheda samApta ho jAtA hai aura abheda svarUpa hokara vaha usa tripuTI meM laya ko prApta karatA hai / abhayadeva sUri ne samAdhi ko tIna svarUpa meM prayukta kiyA hai - 1. samyaka mokSa mArga kI sthiratA 11 2. citta kI prazamavAhitA 12 3. tathA zruta aura cAritra kI vizuddhatA ina paribhASA meM sthiratA, prazamavAhitA aura vizuddhi ke svarUpa se samAdhi kI svAbhAvikatA aura saralatA kA samAdhAna milatA hai| AcArya malayagiri ne citta kI svasthatA ko samAdhi kahA hai| citta kI svasthatA hone para hI mana ekAgra hotA hai aura kAyA sthira hotI hai| 7. lalita vistarA-pR. 355 8. Avazyaka sUtra-a. 2 9. yogadRSTi samuccaya zlo. 176 10. zrI devacandrajI cauvizI 11. samyagmokSamArgAvasthAne-samavAyAMga sUtra-sama. 20 kI TIkA 12. prazamavAhitAyAmajJAnAdau ca-sthAnAMga sUtra-sthA. 4, u. 1 kI TIkA 13. samAdhiH zrutaM cAritraM ca-sthAnAMga sUtra sthA. 4, u. 1 kI TIkA 14. Avazyaka sUtra myagiri TIkA a. 2
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98/yoga-prayoga-ayoga hemacandrAcArya ne kAyotsarga ko hI samAdhi kahA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne ekAgra aura niruddha citta ko samAdhi kahA hai / 15 AcArya kundakunda ne niyamasAra meM vItarAga bhAva meM bhAvita AtmA parama samAdhi ko pAtA hai aisA batAyA hai / 16 / / yogIndu deva ne samasta vikalpoM kA vilaya hone ko parama samAdhi kahA hai paramasamAdhi meM sthita sAdhaka zubha yA azubha sabhI prakAra ke vikalpoM se vimukta hotA AcArya jinasena ke zabdoM meM citta jaba uttama pariNAmoM meM sthita hotA hai taba yathArtha samAdhAna hotA hai, isa samAdhAna ko hI samAdhi kahA hai / 18 rAmasenAcArya ne samarasIbhAva ko samAdhi kahA hai 19 jisameM dhyAtA dhyeya meM lIna ho jAtA hai / isa tadUpa kriyA ko samAdhi kahate haiM / pUjyapAda svAmI ke anusAra caitanya svarUpa meM ekAgra honA yoga samAdhi hai / 20 isa prakAra niravadya kriyA ke samasta anuSThAna ko yoga kahate haiM / jo samAdhi aura samyak praNidhAna artha meM prayukta hai / 21 samAdhi ke prakAra sAmAnya rUpa se samAdhi do prakAra kI hai-1. dravya samAdhi, 2. bhAva samAdhi / 1. dravya samAdhi-dravyameva samAdhiH dravya samAdhiH jisa dravya se samAdhi prApta hotI hai, use dravya samAdhi kahate haiN| jaise vyakti, paristhiti, padArtha avasthA Adi ke saMyoga se hone vAlI zAMti, Ananda, prasannatA ityAdi / arthAt jo bhI dravya saMyoga se samAdhAna milatA hai, vaha dravya samAdhi hai| 2. bhAva samAdhi-jisa bhAva meM sAdhaka, samyaka cAritra meM sthita hotA hai, vaha bhAva samAdhi haiN| 15. ekAgre niruddha cite samAdhirati-dvA. 11 dvA. 16. ni. sA./mU. 122 17. paramAtma prakAza-2/190 18. mahApurANa sarga-21 zlo. 226 19. tattvAnuzAsana gA. 137 20. samAdhitantra-gA. 17 kI TIkA pR. 32 21. ekAgre niruddha citte samAdhirati-dvA. 11 dvA.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/99 bhAva samAdhi samyak darzana, jJAna, cAritra aura tapa ke bheda se cAra prakAra kI hai| darzana samAdhi meM sAdhaka Atma-sAkSAtkAra meM saMlagna rahatA hai| jJAna samAdhi meM sAdhaka AtmA ko jAnatA hai| aura cAritra samAdhi meM sthita sAdhaka paramAtmA kI AjJA meM sthira rahatA huA ArAdhanA meM saMlagna rahatA hai| ___ tapa samAdhi meM sthita sAdhaka kSudhA pariSaha jayI aura glAni rahita jJAna dhyAna se svAtmA meM saMlIna rahatA hai| samAdhi ke aura bhI do prakAra haiM-savikalpa aura nirviklp| savikalpa samAdhi-savikalpa samAdhi meM sAdhaka mana ko viziSTa dhyeyatatva para evaM mantra para sthira karatA hai tathA zubha saMkalpa karatA hai ki mere caturgati ke dukhoM kA kSaya ho, aSTa karmoM kA nAza ho, bodhilAbha kI prApti ho, samAdhimaraNa ho, jinezvara bhagavanta kI bhakti-guNAnurAgI ho| vaijJAnikoM ke anusAra samAdhi alphA taraMgoM kA eka rUpa hai| alphAtaraMgoM ke saMvardhana se Ananda kI upalabdhi hotI hai / Ananda ke avasara meM vhAiTa sailsa reDa sailsa ke rUpa meM rUpAntarita hote haiM / isalie, prasannatA meM jitane reDa sailsa bar3hate haiM usase adhika mAM ke vAtsasya meM bar3hate haiM, usase adhika guruvaryoM ke AzIrvAda se bar3hate haiM, usase adhika paramAtmA ke anugraha se prApta samAdhi meM sthita hone se bar3hate haiN| haThayoga meM zArIrika zvAsa, prANAyAma Adi ko samAdhi kahA hai| bhaktiyoga meM paramAtmA kI bhakti meM saMlagna rahanA hI samAdhi mAnI hai| rAjayoga meM cittavRtti nirodha ko samAdhi kahA hai| kintu jJAnI mahApuruSoM ne saccidAnandamaya AtmasvarUpa meM saMlagna rahane vAle sAdhaka kI samAdhi ko mAnya kiyA hai| aisI samAdhi savikalpa samAdhi hai| nirvikalpa samAdhi-savikalpa samAdhi kA paripUrNa abhyAsa hone para hI nirvikalpa samAdhi meM praveza ho sakatA hai| savikalpa dhyAna se hI nirvikalpa samAdhi para pahu~cA jA sakatA hai, ataH savikalpa samAdhi ke binA nirvikalpa samAdhi asaMbhava hai| nirvikalpa samAdhi meM samasta vikalpa vilIna ho jAte haiN| ataH nirvikalpa dazA meM sAdhaka jJAtA-dRSTA rUpa svAtmA meM saMlagna rahatA hai| ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra, ananta sukha, ananta vIrya kA AsvAdana karatA hai| kramazaH guNa zreNI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 / yoga- prayoga- ayoga para ArUr3ha hotA hai tathA mana, vacana, kAyA kA nirodha hone se zailezIkaraNa kI avasthA meM sthita hotA hai| parama samAdhi-nirvikalpa samAdhi meM sthita sAdhaka parama samAdhi ko prApta karatA hai| nirvikalpa dazA caturtha guNasthAna se prArambha hokara teraha-caudahave guNasthAna meM pUrNa hotI hai| terahaveM guNasthAna meM sthita sAdhaka pUrva koTI taka parama samAdhi meM sthita rahatA hai I saMyama, niyama aura tapa tathA dharmadhyAna aura zukladhyAna jo AtmA dhyAtA hai, use parama samAdhi kahate haiM / vItarAga bhAva se yukta nirvikalpa samAdhi kaivalyajJAna kA bIja hai| parama samAdhi se aja, avinAzI, ajara, amara, nirAbAdha, niraMjana, nirAkAra, parama, arUpI, caitanya svarUpa kI ramaNatA hotI hai| sAkSAtkAra ke anantara sAlaMbana dhyAna kI apekSA nirAlaMbana dhyAna meM vizeSa anubhava hotA hai| yaha AtmA kI sahaja dazA hai| AlaMbana samAdhi kI apekSA nirAlaMbana samAdhi meM anaMta guNa uttamatA, anantaguNa karma nirjarA evaM anantaguNa zakti kI prabhutA prApta hotI hai T jainAgamoM meM siddhAvasthA prApta hone se pUrva caudahaveM guNasthAna meM ayogI avasthA hotI hai| yaha avasthA zukladhyAna kI sarvotkRSTa avasthA hai| isa avasthA meM samAdhi kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| maharSi pataJjali ne yogAMgarUpa se jisa samAdhi kA ullekha kiyA hai vaha to jaina darzana ke anusAra zukladhyAna ke Arambha se hI prApta ho jAtI hai| aura dhyAna tathA samAdhi meM jo antara batalAyA hai vaha bhI zukla dhyAna ke prathama aura dUsare caraNa meM hI antarnihita ho jAtA hai| ataH maharSi pataJjali kA samAdhiyoga zukladhyAna kA hI dUsarA nAma hai| saMprajJAta-samAdhi prathama zukladhyAna kA prAyaH rUpAntara hI hai aura dvitIya bheda zukladhyAna meM asamprajJAta -samAdhi kA antarbhAva ho jAtA hai / ataH mokSa kA upAyabhUta dharma vyApAra jo ki yoga ke nAma se prasiddha hai vaha mukhyatayA zukladhyAna hI hai aura maharSi pataJjali kI yoga kI cittavRttinirodha vyAkhyA bhI isameM samyagrupa se saMghaTita hotI hai tathA azuddhi kA nAza aura jJAna kA prakAza bhI isake dvArA bhalIbhA~ti sampAdita hotA hai| evaM yoga ke yama-niyamAdi anya sAdhanoM kI saphalatA bhI isI meM paryavasita hotI hai| isaliye zukladhyAna hI paramottama samAdhi yoga hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga aura samAdhi se lAbha samatva kI sAdhanA, ekatvabhAva kI ArAdhanA anAsakta, apramatta aura vairAgya kI prApti saMvedana niyantraNa jAgRta avasthA yoga-prayoga- ayoga / 101
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. vRttiyoM ke nirodha kA sRjana upAya aura anubhUti rUpa Ananda bAhya aura AMtarika bhAvanA AtmA aura paramAtmA kA sambandha jor3ane vAlI jo bhI prakriyA hai, use yoga kahA jAtA hai| apane Apako sampUrNa rUpa meM jAna lenA paramAtmA ko jAnanA hai| svAnubhUti hI svataH kA Ananda hai| duHkhoM kI nivRtti Ananda kA sRjana hai aura citta kI ekAgratA Ananda kA upAya hai| yoga ke ATha aMgoM ke anuSThAna se cittagata azuddhi kI vizuddhi hone para svAnubhava meM saMlagna sAdhaka ko samyaHjJAnAdi kA AvirbhAva hotA hai| ve AThoM aMga-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ke nAma se prasiddha haiN|' inameM se prathama ke pA~ca aMga bahiraMga sAdhana kahe jAte haiM aura aMta ke tIna aMga aMtaraMga sAdhana mAne jAte haiM, kyoMki prathama ke pA~ca aMga cittagata malAdi doSoM ko dUra karane meM apanA vizeSa sthAna rakhate haiM, jabaki anta ke tIna samyagjJAnAdi ke udaya meM vizeSa upayogI hote haiN| ina ATha aMgoM kA svarUpa, samyaga, anuSThAna aura phalazruti jaina darzana meM nimna prakAra se prApta hote haiM / jaina darzana meM ve AThoM aMga - mahAvrata, yogasaMgraha, kAyA kleza, bhAva prANAyAma, prati saMlInatA, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ke nAma se prasiddha haiN| 1. mahAvrata (yama) jainAgamoM meM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha-ye saMjJA aNuvrata aura mahAvrata zabdoM meM prasiddha haiM / vaise hI yogadarzana meM yama aura bauddha darzana meM zIla 1. pAtaJjala yogadarzana meM yoga ke ATha aMga kA vistRta varNana hai vahI yoga jainAgamoM meM anya nAmoM se prAcIna yuga se prApta hai -- pAtaMjala yoga jaina yoga1. yama 1. mahAvrata 2. niyama 2. yoga saMgraha 3. Asana 3. kAya kleza 4. prANAyAma 4. bhAva prANAyAma 5. pratyAhAra 5. pratisaMlInatA 6.dhAraNA 6. dhAraNA 7. dhyAna 7. dhyAna 8. samAdhi 8. samAdhi
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 / yoga-prayoga-ayoga artha meM prasiddha haiM / jainAgamoM meM aura pAtaJjala yogadarzana meM isa viSaya meM kucha vibhinnatA bhI pratIta hotI hai| maharSi pataJjali ne inakA vidhi rUpa meM pratipAdana kiyA hai aura Agama meM isakA niSedha rUpa meM vidhAna kiyA hai / jaise-hiMsA se nivRtti, mRSAvAda kA tyAga ityaadi| isa prakAra hiMsA, corI, maithuna aura parigraha kA-mana, vacana, kAyA se parityAga karanA, usase nivRtta honA vrata hai| nivRtti aura pravRtti vrata ke ye do pahalU haiM / satkArya meM pravRtta hone ke lie sarvaprathama sAdhya hai, asatkAryoM se nivRtta honA / isI prakAra asatkAryoM se nivRtta hone ke lie Avazyaka hai usake virodhI satkAryoM meM mana, vacana, kAya Adi kI pravRtti karanA / ye donoM pravRttiyA~ svataH prApta haiN| tyAga arthAt doSoM se nivRtta honaa| pratyeka AtmA apanI yogyatAnusAra hI tyAga apanA sakate haiN| etadartha yahA~ hiMsAdi doSoM kI alpa aura vizeSa sabhI nivRttiyoM ko vrata mAnakara unake saMkSepa meM do bheda kiye gaye haiM jaise- alpa aMza meM virati vaha aNuvrata aura sarvAMza virati vaha mahAvrata hai / 2 . sthAnAMga sUtra meM hiMsA kI nivRtti ke viSaya meM "savvAo pANAivAyAo veramaNaM" zabda kA prayoga bhI milatA hai / 3 2. yogasaMgraha (niyama) Upara mahAvratoM meM batAyA hai ki pAMcoM vratoM kA mana, vacana aura kAyA se parityAga karanA vrata hai| inhIM vratoM kA parityAga jaba taka nahIM hotA hai taba taka yoga kA saMgraha mAnA jAtA hai| saMgraha sakA nigraha karanA hai ; isalie prAcIna yuga meM dvitIya yoga aMga kA nAma yoga saMgraha rakhA gayA hai, jo Aja ke yuga meM niyama ke rUpa meM pracalita haiM / niyama arthAt icchAoM para vijaya / NiyameNa ya jaMkajjaMtaNNiyamaM- arthAt jo karane yogya ho, aisA niyama jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA ke liye hotA hai / niyama dvArA rAgAdi bhAvoM kA nivAraNa aura bhogopabhoga tathA kAlAdi kI maryAdA hotI hai jaise-bhojana, savArI, zayana, snAna, kuMkumAdilepana, puSpamAlA, tAmbUla,vastra, alaMkAra, kAmabhoga, saMgIta 2. tattvArthasUtra-7/2 3. sthAnAMgasUtra-sthA. 5, u. 1, pR. 3 4. niyamasAra-3/120
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/105 aura gIta ina viSayoM meM-Aja, eka dina, eka rAta, ekapakSa, ekamAsa, domAsa, chahamAsa isa prakAra kAla ke vibhAga se tyAga karanA bhI niyama kahA jAtA hai / 5 zrAvakoM ke liye bhI aneka niyama rakhe gaye haiM jaise-madhu, madya, mAMsa, juA, rAtribhojana, vezyAsamAgamana ityAdi kA niyama Avazyaka rUpa se hotA hai| . niyama zabda kA eka artha rakSaNa bhI hotA hai| jainadharma nivRttipradhAna hai, ataH yama aura niyama kA artha bhI nivRttiparaka hI hogaa| ataeva vibhAva pariNati se haTakara svabhAva kI ora ruci honA hI yama aura niyama hai| yama arthAt ; saMyama, saMyama ke pradhAna do bheda haiM-prANisaMyama aura indriysNym| samasta prANiyoM kI rakSA karanA, mana, vacana, kAya se kisI bhI prANI ko kaSTa na pahu~cAnA tathA mana meM rAga-dveSa kI bhAvanA na utpanna hone denA prANisaMyama hai aura paMcendriyoM (pA~coM indriyoM) para niyantraNa karanA indriyasaMyama hai| pA~coM vratoM kA dhAraNa, pA~coM samitiyoM kA pAlana, cAroM kaSAyoM kA nigraha, tIna daNDoM-mana, vacana, kAya kI viparIta pariNati kA tyAga aura pA~coM indriyoM ko vijaya karanA ye saba saMyama ke aMga haiM / jaina yama niyamoM kA vidhAna rAga-dveSamayI pravRtti ko vaza meM karane ke lie hI kiyA gayA hai| ataH niyama ko prAcIna yuga meM yoga saMgraha kahA jAtA thaa| 3. kAyAkleza (Asana) yoga kA tIsarA aMga kAyAkleza hai| parihAra vizuddha cAritra meM pravRtta hone vAle sAdhaka ko dhyAna ke liye kAyAkleza kI nitAnta AvazyakatA hai| jainAgamoM meM cha: prakAra ke bAhya tapa meM pA~caveM kAyakleza nAmaka tapobheda meM yoga ke isa tIsare Asana aMga kA bhalIbhA~ti varNana kiyA gayA hai aura usameM aneka prakAra ke AsanoM kA nAma nirdeza kiyA hai| sthAnAMga sUtra meM sAta prakAra kA kAyakleza rUpa Asana yoga kA nirUpaNa prApta hotA hai jaise sattavihe kAyakilese paNNatte taM jahAMThANAie, ukkuDuyAsaNie, paDimaTThAi, vIrAmaNie NesaNijje, daMDAie, lagaMDasAI / 6 kAyakleza sAta prakAra kA batAyA hai-kAyotsarga karanA, utkaTUka Asana se 5. ratnakaraMDa zrAvakAcAra-87-88-89 6. sthAnAMga 7 / sUtra 554
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 / yoga- prayoga-ayoga dhyAna karanA, paDimA dhAraNa karanA, vIrAsana karanA, niSadyA svAdhyAya Adi ke lie pAlathI mAra kara baiThanA, daMDavata hokara khar3e rahanA, lagaDa-lakar3I kI bhAMti khar3e rahakara dhyAna krnaa| uvavAI sUtra meM inhIM bhedoM ko vistAra ke sAtha batAkara caudaha bheda kara diye gaye haiM-jo isa prakAra haiM 1. ThANaTThiie-kAyotsarga kre| 2. ThANAie-eka sthAna para sthita rhe| 3. ukkuDu AsaNie-utkuTuka Asana se rhe| 4. paDimaTThAI-pratimA dhAraNa kareM / 5. vIrAsaNie-vIrAsana kareM / 6. nesijje-pAlathI lagAkara sthira baitthe| 7. daMDAie-daMDe kI. bhA~ti sIdhA soyA yA baiThA rhe| 8. lagaMDasAI-(lagaNDazAyI) lakkaDa (vakrakASTha) kI taraha sotA rhe| 9. AyAvae-AtApanA leve| 10. avAuDae-vastra Adi kA tyAga kre| 11. akaMDuyAe-zarIra para khujalI na kare / 12. aNiThuhae-thUka bhI nahIM thUke / 13. savvagAyaparikamme-sarva zarIra kI dekhabhAla (parikarma) se rahita rahe / 14. vibhUsAvippamukke-vibhUSA se rahita rahe / kAyakleza rUpa Asana siddhi meM sarvaprathama kAyotsarga kI sAdhanA para bala diyA hai| ina AsanoM ke abhyAsa se citta apanI svAbhAvika caMcalatA kA parityAga karake ekAgratA kI ora agrasara hotA hai| parantu itanA smaraNa rahe ki dhyAna meM pravRtta hone vAle sAdhaka ko jisa Asana se kisI prakAra kI vyagratA na ho aura mana kI zAnti banI rahe vahI Asana usake lie upayogI hai| jaina yoga meM AsanoM kI sAdhanA kA prayoga kAyakleza tapa meM mAnA gayA hai, kAyAkleza tapa se zArIrika kaSTa kI apekSA sahiSNutA, sthiratA evaM dRr3hatA kA saMvardhana hotA hai| haThayoga kI sAta bhUmikAoM meM zarIra ko sthiratA evaM dRr3hatA pradAna karane ke lie Asana evaM mudrAoM kA abhyAsa batAyA gayA hai| vividha Asana Adi ke 7. uvavAI samavasaraNa adhikAra tapa varNana
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/107 dvArA zarIra ko dRr3ha banAnA aura phira khecarI Adi mudrAoM ke dvArA usakI caMcalatA ko kama kara sthiratA kA abhyAsa karanA yaha haThayoga kI do mukhya bhUmikAe~ haiM / Asana sAdhanA se zarIra ko sudRr3ha banAnA, mudrAoM dvArA sthiratA kA abhyAsa karanA, pratyAhAra dvArA indriya nigraha karanA, prANAyAma dvArA zvAsa prakriyA para adhikAra jamAnA ityAdi kA prayoga dhyAna aura samAdhi ke abhyAsa kAla meM anivArya haiM / ataH sAdhakoM ke lie adhika AsAna prayoga anupayukta mAnA hai| unhoMne Asana bahuta kama batAye haiM aura jo haiM vaha sirpha sAdhanA ke upayoga meM Ane vAle haiN| __AgamoM meM jina AsanoM kI adhika carcA AtI hai ve Asana isa prakAra haiN| ThANaTThiie-kAyotsarga kAya + utsarga ina do zabdoM ke saMyoga se kAyotsarga banA hai| kAya-zarIra, utsarga-visarjana, tyAMga, viveka ityAdikAyotsarga bAhya aura AbhyaMtara donoM prakAra se hotA hai| bAhya-zArIrika tanAva se mukti, AbhyaMtara-daihika mamatva se mukti| ___ bAhya pravRttiyoM se caMcala zarIra aneka dvaMdvoM kA zikAra banatA hai| ina dvaMdvoM dvArA aneka prakAra ke tanAva utpanna hote haiM / tanAva se aneka graMthiyA~ vRttiyA~ uttejita ho jAtI haiN| aneka prakAra kI duvidhAe~ aura viSamatAe~ utpanna hotI haiN| ina viSamatAoM kA zamana bAhya kAyotsarga se sthira hotA hai| sAdhanA kAla meM bAhya vRttiyoM ko sthira karake AMtarika samatA para agrasara hokara parisaha upasarga para vijaya pAnA hai| kaSAya zamana kI mizAla samatvayoga hai| AMtarika sthiratA se yathArthatA kI anubhUti hotI hai| AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha saMjJA ke saMklezoM kA visarjana hotA hai aura mana, vacana, kAya yoga kA nirodha hotA hai| hemacandrAcArya ne ise kAyotsargAsana kahA hai| zarIra ke mamatva kA tyAga karake donoM bhujAoM ko nIce la ekA kara zarIra aura mana ko sthira karanA "kAyotsargAsana' hai| zarIra kI mamatA hI sabase bar3A bandhana hai| kAyotsarga meM sAdhaka-rAga-dveSa se rahita hokara antarmukhI ho jAtA hai| AtmaciMtana meM gaharA DUba jAtA hai| taba use zarIra kI sudha bhI nahIM rahatI hai| zarIra ko macchara kATate haiM yA koI candana Adi kA zItala lepa kara detA hai kisI bhI sthiti meM vaha zarIra kI ciMtA se calita nahIM hotaa| kAyotsarga prAyaH jina mudrA (donoM pairoM ke bIca cAra aMgula kA aMtara rakhakara sIdhe sama avasthA meM khar3e rahanA-jina mudrA hai) meM hI kiyA jAtA hai| 8. yogazAstra 4/33
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 / yoga-prayoga-ayoga isakA uddezya hai zarIra kI mamatA evaM caMcalatA ko kama karanA aura sthiratApUrvaka AtmalIna honaa| yaha Asana khar3e hokara, baiThakara yA kamajorI kI hAlata meM leTakara bhI kiyA jA sakatA hai| isa Asana kI mukhya vizeSatA yahI hai ki mana, vacana evaM kAya ke yoga adhikAdhika sthira hoveN| sabhI tIrthaMkara kisI na kisI Asana meM kaivalya-jJAna prApta karate the / jaise-paramAtmA. mahAvIra ne godohAsana meM kaivalya-jJAna pAyA thaa| 4. kAyotsarga kA kAlamAna kAyotsarga kI prakriyA kaSTaprada nahIM hai| usase zArIrika vizrAnti aura mAnasika zAnti prApta hotI hai| isalie vaha cAhe jitane lambe samaya taka kiyA jA sakatA hai| kama se kama pandraha bIsa minaTa to karanA hI cAhie / kAyotsarga meM mana ko logassa Adi sUtra meM lagAyA jAtA hai, isalie usakA kAlamAna usakI ginatI se bhI kiyA jA sakatA hai, jaise - 12 logassa,20 logassa, 8 logassa ityAdi kAyotsarga hai| ThANAie-sthAna, sthira hokara zAMta baiThanA, isameM siddhAsana bhI lagAyA jA sakatA hai| kisI eka paira ko vRSaNa ke pAsa urU ke nimnavartI bhAga se saTAkara baiThie aura dUsare paira ko jaMghA aura urU ke bIca meM rkhie| dUsarI bAra meM pairoM kA krama badala diijie| 1. isa Asana se vIrya UrcIkaraNa hotA hai| 2. mana kI ekAgratA hotI hai| 3. kAmavAhinI nAr3I para niyantraNa hone se vRttiyoM kA nirodha / ukkuDu AsANae- 9 utkaTikAsana-donoM paira aura nitamba bhUmi se lage raheM vaise baitthnaa| ukaD baiThanA-utkaTikAsana hai| arthAt aMgUThoM ko bhUmi para TikAkara, er3iyoM ko Upara kI ora uThA kara, una para gudA rakhakara baiThanA / padmAsana eka jAMgha ke sAtha dUsarI jAMgha ko madhyabhAga meM milAkara rakhanA "padmAsana" hai| padmAsana dhyAna aura samAdhi ke lie upayukta Asana hai| isa Asana meM aneka tIrthaMkara bhagavantoM ko kaivalyajJAna huA hai| 9. yogazAstra-4/134 10. yogazAstra zlo. 129
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/109 padmAsana se lAbha 1. isa Asana meM dhyAna kI pradhAnatA 2. zArIrika dhAtuoM kI samAnatA 3. mAnasika ekAgratA 4. jaMghA, urU Adi snAyuoM kI sazaktatA 5. indriyoM para vijaya zarIra meM graMthiyoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| padamAsana aura yogamudrA dvArA ye graMthiyA~ sudRr3ha hone se vizeSa rasasrAvI hotI haiM, usameM aneka graMthiyA~ aisI haiM jaise-picyUTarI, piniyala, thAyaraoNiDa ityAdi vizeSa sthAna meM parivartana lAtI haiM tathA vRttiyoM para niyantraNa lAtI haiM / eDrInala granthi nAbhi ke nIce ke stara para hotI hai| isakA sambandha madya, viSaya, kaSAya kAmanAoM se hai| siMhAsana, padmAsana, paryaMkAsana, yogamudrA Adi Asana se graMthiyoM kA samyaka sAva hotA hai aura dehAtmabhinnatA, mAnasika saMtulana, aura vRttiyoM kI nirodhatA hotI hai| vIrAsana, siddhAsana,padmAsana Adi se tejasvitA, ojasvitA, sthiratA, dhIratA ityAdi guNa prakaTa hote haiM / vRkka graMthi rakta ko zuddha banAtI hai aura zukragraMthi ina Asanajaya dvArA vikAroM kA upazamana karatI hai| sabhI AsanoM se brahmacarya sAdhanA siddha hotI hai| mAnasika tanAva se makti hotI hai| AdhyAtma yoga jAgRta hotA hai| vikalpaM zakti kA abhAva hotA hai, saMkalpa zakti sudRr3ha banatI hai| vIrya kA UdhvIrkaraNa hotA hai| prasannatA aura Ananda sahaja milatA hai aura yoga ke pratyeka dvAra khula jAte haiM / 5. bhAva prANAyAma (prANAyAma) prANa arthAt bala, zakti, UrjA, jaina darzana meM aisI zakti ke deza prakAra prasiddha haiN| 1. zrotendriya bala prANa, 2. cakSurendriya bala prANa, 3. ghrANendriya bala prANa, 4. rasendriya bala prANa, 5. sparzendriya bala prANa, 6. mana bala prANa, 7. vacana bala prANa, 8. kAya bala prANa, 9. zvAsozvAsa bala prAMNa aura 10. AyuSya bala prANa, ina dazoM prANa para vijaya prApta karane se adbhuta zakti prakaTa hotI hai| ___azubha yoga aura kaSAya kA nAza karane kA upAya bhAva prANAyAma hai| dhyAna siddhi ke lie bhAva prANAyAma vizeSa upayogI hai| .... sAMsa aura ucchavAsa ko anuzAsita vistRta aura vyavasthita karanA tathA usakI gati kA nigraha karanA prANAyAma hai| prANavAyu para vijaya prApta karane se Asana-zuddhi, nAr3I-zuddhi aura prANazakti kA UrdhvArohaNa hotA hai|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 / yoga-prayoga-ayoga hemacandrAcArya ke zabdoM meM jahA~ mana hai, vahA~ vAyu hai, aura jahA~ vAyu hai vahA~ mana hai| ataH samAna kriyA vAle mana aura vAyu kSIra-nIra kI bhA~ti Apasa meM mile hue haiN| phalataH prANAyAma se bAhya tejasvitA ojasvitA aura prANa hone para bhI niSprANa hone kI sakSamatA kA eka virATa rUpa prajjavalita hotA hai| prANAyAma kA lakSaNa aura bheda ___ mukha aura nAsikA ke andara saMcAra karane vAlA vAyu "prANa" kahalAtA hai| usake saMcAra kA nirodha karanA "prANAyAma" hai| "prANAyAmo bhaved yoganigrahaH zubhabhAvanaH" mana, vacana aura kAya-ina tInoM yogoM kA nigraha karanA tathA zubhabhAvanA rakhanA bhI prANAyAma hai| prANAyAma arthAt prANazvAsa-prazvAsa kI gati usakA AyAma-viccheda avarodha karanA prANAyAma hai| bAhara kI vAyu ko bhItara lenA zvAsa hai aura bhItara kI vAyu ko bAhara nikAlanA prazvAsa kahalAtA hai| zvAsa aura ucchavAsa kI gati kA nirodha karanA "prANAyAma" kahalAtA hai| maharSiyoM ne prANavAyu ke vistAra ko bhI prANAyAma kahA hai| usake tIna aMga haiM / 12 prANAyAma ke aMga koSThaka naM.6 puSTi mAtrA lAbha 1. pUraka-bAhara se vAyu ko aMdara khIMcanA ATha mAtrA 2. recaka-aMdara se vAyu ko bAhara pheMkanA solaha mAtrA vyAdhiyA~ kSINa 3. kumbhaka-donoM vAyu kA nigraha karanA battIsa mAtrA Antarika zaktiyA~ jAgRta isa prakAra anuloma-viloma prANAyAma, zItalI prANAyAma, kevala kumbhaka prANAyAma, ujjAI prANAyAma, candra, prANAyAma, sUrya prANAyAma, sUkSma bhastrikA prANAyAma ityAdi prANAyAma ke aneka prakAra haiN| prANa yA vijJAna prANa eka yaugika zakti hai| taijasa zarIra aura caitanya zakti kA yoga hote hI prANa-zakti utpanna hotI hai| prANa ke sAtha gati, dhvani, spaMdana kriyA Adi kI zakti 11. mahApurANa-21/227 12. jJAnArNava-29/3
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 111 kA bhI saMcAra hotA hai| zarIra meM hone vAlI sakriyatA kA AdhAra UrjA hai| vaijJAnikoM ne saMzodhana dvArA pariNAmoM kA nirdezana karate hue kahA haiM, ki prANa ko dhAraNa karane vAlA jo prANI hai vaha eka dina rAsAyanika prayoga dvArA jIvana nirmANa kara sakegA / zikAgo vizvavidyAlaya vaijJAnika sTainlI milara prayoga ke bala para anumAna karatA hai ki vAyumaMDala meM hAiDrojana, amoniyA aura mIthena hI the| oNksIjana kevala pAnI meM hI thaa| tInoM ko TyUba meM saMyojita kara alTrAbAyoleTa kiraNoM se vidyuta ko milAyA gayA / phalataH usameM emino esiDa bane / vaijJAnikoM ne soca liyA ki hameM saphalatA mila gaI / unhoMne eka grupa DaoN. vI. inthazika, vI. grIsaceko, ena. voroveva, sara olivara laoNja Adi ko taiyAra kiyaa| vaijJAnikoM ne rAsAyanika tatvoM dvArA esiDa to banA liyA, kintu jIva yA prANa tattva ke nirmANa meM saphala nahIM hue haiN| hamAre zarIra meM sakriyatA kA AdhAra jo prANa UrjA hai, isakA nAma "da bAyolaoNjakala plAjmAbADI" hai / yaha UrjA zarIra hI bhaviSya aura TelIpaithI kA anubhava karatA hai / prANAyAma ke prakAra 1. anuloma-viloma prANAyAma - vAyu zuddhi ke lie anuloma-viloma sarvAdhika nirdoSa prANAyAma hai / 2. zAnta prANAyAma - sAdhanA ke kSetra meM zAnta prANAyAma kI nitAnta AvazyakatA hai / tAlu, nAsikA aura mukha ke dvAroM se vAyu kA nirodha kara denA "zAnta" nAmaka prANAyAma hai| prANa hamArI nAr3iyoM seM pravAhita hotA hai| bAyeM nAka ke chidra se pravAhita hone vAlA prANa iDA nAr3I yAM candrasvara kahA jAtA hai, dAyeM chidra se pravAhita hone vAlA prANa piMgalA nAr3I yA sUryasvara kahA jAtA hai aura donoM nAr3iyoM ke bIca meM pravAhita hone vAlA prANa suSumnA kahA jAtA hai| candrasvara zIta aura sUryasvara uSNa hotA hai| suSumnA meM sahaja hI mana sthira ho jAtA hai| kapAlabhAti prANAyAma se suSumnAsvara calane laga jAtA hai| aneka prakAra kI vidyuta taraMgeM bhI pravAhamAna hone lagatI haiN| ina taraMgoM meM alphA taraMgeM vizeSa hotI haiN| inameM se bITA, DeTA, thITA Adi taraMgoM meM mAnasika tanAva vizeSa rahatA hai| prANAyAma dvArA tanAva mukta ho kara sAdhaka alphA taraMgoM meM taraMgita hotA hai| tanAvagrasta mAnava jo kArya dasa ghaMTe meM karatA hai vahI kArya zAnta mAnava do ghaMTe meM kara sakatA hai| kyoMki tanAva se rakta meM lekTara esiDa kA pravAha beTA Adi taraMgoM ke prabhAva se bar3ha jAtA hai| ataH bhAva prANAyAma se suSumnA jAgRta hotI hai aura alphA taraMgeM lambe arase taka calatI rahatI haiM /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 / yoga- prayoga- ayoga prANAyAma se lAbha prANAyAma se zarIra vAyu, mAnasika tanAva aura aneka vyAdhiyA~ Adi vizuddha hotI haiM ye bAhya zuddhi hai| Antarika zuddhi indriyajaya, manojaya, kaSAyajaya ityAdi haiM jisakA prANajaya se rUpAntara hotA hai / indriyavijaya, manovijaya, kaSAyavijaya-ina zabdoM se hama suparicita haiM kintu prANavijaya zabda se hama suparicita nahIM haiN| jaina paramparA meM aisI dhAraNA hai ki prANAyAma hamArI paramparA meM mAnya nahIM hai, vaha maharSi pataMjali tathA haThayoga kI paramparA meM mAnya rahA hai| kyoMki Avazyaka niyukti meM zvAsa kA nirodha na kiyA jAe aisA ullekha milatA hai| kintu yaha niSedha kisI vizeSa sthiti meM kiyA gayA pratIta hotA hai| bhadrabAhu svAmI mahAprANa dhyAna kI sAdhanA kara rahe the| usakI AdhAra - bhitti bhAva prANAyAma hai / 3 anya aneka AcAryoM ne dhyAna saMvarayoga kI sAdhanA kI hai| usameM bhI bhAva prANayAma pramukha hotA hai| mahAprANa sAdhanA yA dhyAna yoga kI sAdhanA meM aneka varSa vyatIta ho jAte the tathA kisI pramAdavaza prANahAni bhI ho jAtI thii| saMbhava hai isI kAraNa Avazyaka niryukti meM zvAsa-1 -nirodha kA niSedha kiyA gayA hogA / prANAyAma jaina-paramparA se asambhava nahIM hai| prANAyAma ke binA prANa - vijaya nahIM ho sakatI aura usake binA indriyavijaya, manovijaya aura kaSAyavijaya kA honA sAdhAraNatayA saMbhava nahIM hai / 6. pratisaMlInatA (pratyAhAra) AgamoM meM pratyAhAra ke sthAna meM pratisaMlInatA zabda prayukta huA hai / pratisaMlInatA kA artha hai - svaH lInatA arthAt AtmA ke prati lInatA / parantu vibhAva meM lIna AtmA ko svabhAva meM lIna banAne kI prakriyA hI vAstava meM pratisaMlInatA hai| isalie saMlInatA ko sva-lInatA apane-ApameM lInatA bhI kaha sakate haiM / mana aura indriyoM ko zabdAdi viSayoM se haTAkara apanI icchA ke anukUla sthApanA karanA pratyAhAra hai| 14 pratikUla AhAraH vRttiH pratyAhAra / arthAt indriyoM kI bahirmukhatA naSTa hone para ve antarmukhI ho jAtI haiM, mana ke sAtha niruddha ho jAtI haiM, taba - 13. jainAgamoM meM dasa prANa haiM, usameM zvAsocchvAsa bhI eka prANa hai| caudaha pUrvoM meM bArahavA~ pUrva "prANAyu" nAma kA thA usameM bhAva prANAyAma yoga Adi kA svarUpa banAyA thaa| bhadrabAhu svAmI ne nepAla jAkara mahAprANa kI ArAdhanA kI thii| 14. - jJAnArNava 27/1
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 113 unakA pratyAhAra niSpanna hotA hai| indriyoM para vijaya prApta karane ke liye pratisaMlInatA kI parama AvazyakatA hai| indriya, kaSAya tathA mana, vacana, kAya Adi yogoM ko bAhara se haTAkara bhItara meM gupta karanA saMlInatA hai| zAstra meM ise "saMyama" tathA "gupti" bhI kahA gayA hai| indriya, kaSAya va yoga Adi kA saMyama saMkoca evaM nigraha karanA pratisaMlInatA hai| usa dRSTi se pratisaMlInatA saMyama saMkoca evaM nigraha rUpa tapa kA parama upAya hai tathA saMyama kI vizuddha sAdhanA hai / pratisaMlInatA ke bheda pratisaMlInatA cAra prakAra kI hai indriya-pratisaMlInatA, kaSAyaya-pratisaMlInatA, yoga-pratisaMlInatA tathA viviktAzayanAsana sevanA / 15 yadyapi uttarAdhyayana meM pratisaMlInatA ke svarUpa meM sirpha viviktazayanAsana ko hIM liyA gayA hai| vahA~ para mukhya dRSTi se sAdhaka ko dhyAna va samAdhi ke upayukta ekAMta sthAna kI gaveSaNA karane ko kahA hai, dhyAna se saMyama kI vRddhi hotI hai, isa kAraNa dhyAna va samAdhi meM sAdhana rUpa viviktazayanAsana ko vahA~ pratisaMlInatA batAkara bAkI bhedoM ke prati sahaja upekSA batAyI gayI hai / kintu bhagavatI sUtra Adi meM vistRta varNana upalabdha hotA hai, vahA~ usake sabhI rUpoM para vicAra kiyA gayA hai| jaise vaha rUpa yadi sundara hai to rAga kA hetu hai aura asundara hai to dveSa kA hetu haiN| jo usa rUpa meM rAga aura dveSa nahIM karake samabhAva rakhatA hai-vahI vItarAga hai| 7. dhAraNA yoga kA chaThA aMga dhAraNA hai / citta kI ekAgratA ke lie usako kisI ekadeza - sthAnavizeSa meM sthita karanA - jor3a denA- dhAraNA hai / 16 yahA~ para deza sthAnavizeSa Adi zabda se - nAbhi, hRdaya, nAsikA kA agrabhAga, kapAla bhrakuTi, tAlu, netra, mukha, kAna aura mastaka Adi yaha dhyAna karane ke lie dhAraNA ke, sthAna haiM / arthAt ina sthAnoM meM se kisI bhI eka sthAna para citta ko sthira karanA caahie| citta kA sthira karanA hI "dhAraNA " hai| 15. bhagavatI sUtra 25/7 16. 'dezabandhazcittasya dhAraNA' (yo. 3/1)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 / yoga-prayoga-ayoga dhyAna ke lie vacana aura kAya ke sAtha mana ko ekAgra karanA Avazyaka hai| ataH dhyAna, Atma-cintana meM sthira kiyA jaae| vastutaH dhyAna mana ko eka sthAna para ekAgra karane-sthita rakhane kI sAdhanA hai| isake atirikta dhAraNA ke nimitta nizcita kiye gaye dezanirNaya ke antargata AdhAracakra, svAdhiSThAnacakra, maNipurakacakra, anAhatacakra, vizuddhi- cakra, AjJAcakra aura ajarAmaracakra, ina sAta cakroM kA bhI yogagranthoM meM ullekha dekhane meM AtA hai| yaha anubhava siddha bAta hai ki cittanirodha ke lie mana kI ekAgratA apekSita hai aura ekAgratA ke lie usakA kisI ekadeza meM sthApanA karanA Avazyaka hai| isaliye AgamoM meM kisI eka pudgalavizeSa para, sthUla yA sUkSma padArtha para dRSTi ko sthira karake mana kI ekAgratA (sampAdanArtha dhAraNA) kA samarthana kiyA hai| ___ indriyoM ko aura mana ko viSayoM se khIMca lenA bhI dhAraNA hotI hai| viSayoM se vimukha bane hue mana ko nAsikAgra Adi sthAnoM para sthApita kara liyA jAtA hai| isa prakriyA se kucha aisA sAkSAtkAra hone lagatA hai, jo pahale kabhI anubhava meM na AyA ho| kabhI-kabhI divya-gaMdha, divya-rUpa, divya-rasa, divya-sparza aura divya-nAda kI anubhUti hotI hai| kintu unheM bhI indriyoM ke sUkSma viSaya mAnakara mana se bAhara dhakela denA caahie| aisA karane para mana meM apUrva zAnti kA anubhava hogaa| isa prakAra bAhya aura Antarika viSayoM se virakta mana meM hI dhAraNA kI yogyatA AtI hai| dhAraNA kI yogyatA prApta ho jAne para hI yathArtha dhyAna ho sakatA hai| yahA~ para itanA avazya smaraNa rakhanA cAhiye ki-prathama dhAraNA kA viSaya sthUlaM hotA hai aura bAda meM vaha sUkSma aura sUkSmatara banatA calA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki sAdhaka ko prathama to bAhyaviSaya meM kisI sthUla mUrta padArtha ko dhyeya banAkara usameM dRSTi ko sthira karanA hotA hai| usameM dRSTi ke paripakva ho jAne ke bAda phira sUkSma padArtha ko dhyeya banAkara dhAraNA karanI hotI hai| isI prakAra pragati karate-karate vaha anta meM apane cetana svarUpa ko hI dhyeya banAkara usake sAkSAtkAra meM saphala ho jAtA hai| itanA dhyAna rahe ki yoga ke prathama pA~coM aMga maMda adhikArI ke lie haiM, arthAta yoga kI prakriyA ko na jAnane vAle ke lie vizeSa upayogI hai aura pIche ke tIna aMga-dhAraNA, dhyAna aura samAdhi madhyama aura uttama adhikArI ke lie upayogI haiN| dhyAna-dekhie pR. naM. 166 17. bhagavatI sUtra za. 3 u. 2
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/115 samAdhi aSTAMga yoga meM saptama sthAna dhyAna kA hai aura aMtima sthAna samAdhi kA hai| aMgoM kI apekSA dhyAna aura samAdhi vizeSa mahattva ke aMga haiN| inako yoga kA sarvasva kaheM to koI atizayokti nahIM hogI / 10 18. samAdhi ke lie dekhie pR. naM 76
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya vibhAga (3) yoga UrjA aura svarUpa darzana adhyAya. 1. sAdhanA kI phalazruti jar3a-caitanya kA viveka jJAna (jJAna-yoga) adhyAya 2. sAdhanA kI caramAvasthA prIti, anurAga, bhAva-bhakti (bhakti-yoga) adhyAya 3. pravRtti kA pariNamana bandha hetu kA kAraNa (karma-yoga) adhyAya 4. sAdhanA kA kendra bindu Azrava nirodha-saMvara (saMvara-yoga) adhyAya 5. AcAra saMvidhA kA, prANa vidhAnoM meM (AjJA-yoga) adhyAya 6. tanAva mukti kA parama upAya AMtarika doSoM kI Avazyaka aalocnaa| (Avazyaka-yoga)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. sAdhanA kI phalazruti jar3a - caitanya kA viveka jJAna jJAna yoga jJAnayoga kA svarUpa jJAnAnusAra AcaraNa ke samAna na to koI viveka hai, na koI tyAga hai, na koI prAyazcita hai aura na koI tapa hai| kyoMki anubhavAtmaka jJAna hote hI sthUla aura sUkSma, nitya aura anitya, yoga aura bhoga, Asakti aura anAsakti, pramAda aura apramAda avasthA kA bheda svataH prApta hotA hai| __zAstravArtA samuccaya meM "jJAnayoga stapaH1tapa ko hI jJAnayoga kahA hai| "bhava koDI saMcaya kammaM kavasA nijjarijjaI" kyoMki jJAna yukta tapa meM karor3oM bhava ke saMcita karma ko tor3ane kI zakti vidyamAna haiN| jisa prakAra bhUmi rahita bIja phalita nahIM hotA usI prakAra jJAnayoga ke abhAva meM mana, vANI aura karma rUpa sadpravRtti ke saMskAra phalita nahIM hote| ataH jJAnayoga hI jar3a aura caitanya kA bheda jJAna karAne meM samartha hai| sampUrNa sAdhanA kA samAveza jJAnayoga meM nihita hai kyoMki sabhI sAdhanA kA phala avazya milatA hI hai| cAhe heya sAdhanA ho yA upAdeya ho, hara pravRtti kA svatantra prabhAva hotA hI hai| jaise puNya se sukha mila sakatA hai, kintu cira zAMti tathA sthAyI prasannatA nahIM mila paatii| cira zAMti aura sthAyI prasannatA kI prApti jJAnayoga se hI prakaTa hotI hai| ___ jahA~ mana, vacana aura kAyarUpa zubhayoga satpravRtti hai vahA~ jJAnopayoga hotA hI hai, jahA~ jJAna hai vahA~ ajJAna Tika nahIM sakatA jaise sUrya kI prathama kiraNa Ate hI andhakAra TUTatA jAtA hai, vaise hI jJAna hote hI ajJAna TUTatA jAtA hai| hetu kI dRSTi se jJAnI ke jJAna meM jo anubhUta hai vahI jAnA jAtA hai, mAnA jAtA hai, aura svIkArA 1. zAstravArtA samuccaya zlo. 21 pR. 74 2. uttarAdhyayana 30/6
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 / yoga- prayoga - ayoga jAtA hai| ataH asaMyamI kI dRSTi meM jo heya hai vahI saMyamI kI dRSTi meM upAdeya hai| yahI jJAnI aura ajJAnI kI dRSTi meM aMtara hotA hai| kAyavADa* manaH karmayogaH sa AsavaH 3 kAyika, vAcika aura mAnasika zubhAzubha pravRtti yoga kahalAtI hai aura vahI Asrava haiN| ataH Asrava aura anAsrava kI pravRtti zubha aura azubha yoga para Azrita hai| Asrava janya duHkha, dhana, sattA aura bhogyapadArthoM ke viSaya meM hote haiN| ata: ajJAnI kI dRSTi meM ye karmabandha ke hetu hone para bhI bhautika sukha ke hetu hote haiM aura ve hI padArtha viSaya sukhoM se parAGamukha jJAnI kI dRSTi meM adhyAtma ciMtana kA viSaya banakara karma nirjarA kA hetu bana jAtA hai| kisI bhI vastu, paristhiti, ghaTanA, pravRtti aura bhAvanA vyakti ke sambandha meM samAna rUpa se pariNamama nahIM hotI haiN| do vyaktiyoM kI bhI yogyatA aura ruci samAna nahIM mila pAtI jo paristhiti jJAnI ke jJAna meM sarva hitakArI hai, vahI ajJAnI ke lie svArtha bhAva meM hotI hai| isa prakAra sarvAtmabhAva dehabhAva meM, vairAgyabhAva bhoga prApti meM, aura tyAgabhAva rAgabhAva meM badala jAtA hai / AcArya amitagati ne yogasAra meM jJAnI ke lie ThIka hI kahA hai ki jisa indriya viSaya ke sevana se ajJAnI anaMta bhava saMsAra bhogatA hai vahA~ jJAnI usI viSayoM ke jJAna se antarmuhUrta mAtra meM saMsAra mukta hote haiM 4 ajJAna kA AvaraNa TUTane para jJAna prajjvalita hotA hai aura bhrama TUTa jAtA hai| koI Agraha avazeSa nahIM rahatA / avazeSa rahatA hai yathArtha, kevala satya | jJAna dRSTi yathArtha kI eka dhArA hai samyagdarzana aura dUsarI dhArA hai samyagjJAna ; jJAna AtmA kA guNa hai| vaha guNa ke abhAva meM nahIM raha sktaa| jahA~ guNI hai vahIM guNa parilakSita hotA hai, ataH jahA~ guNa kI anubhUti hotI hai vahA~ guNI kA astitva avazya hotA hai / kyoMki guNa - guNI kA tAdAtma sambandha hai / maiM jAna liyA, maiM jAnatA hU~ yA maiM jaanuuNgaa| isa prakAra jo tInoM kAla meM "maiM" kA prayoga huA hai vaha AtmA hai aura jAna likhA, jAnatA hU~ yA jAnU~gA yaha prayoga AtmA kA guNa jJAna ke lie prayukta huA hai| 3. tatvArtha sUtra 6 / 1, 2 4. yogasAra- 6/18
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga- prayoga- ayoga / 119 ajJAna kA AvaraNa haTate hI sva aura para kA jJAna pratyakSa pramANa se siddha hotA hai / anya vyakti ke zarIra meM sthita AtmA ko hama jJAna dvArA hI pratyakSa kara sakate haiN| padArtha ko jAnane kI, kArya karane kI, jItane kI, tyAgane kI, bhogane kI, grahaNa karane kI, chor3ane kI ityAdi sarva pravRtti meM heya aura upAdeya kA bodha jJAna dvArA hI udbhUta hotA hai / maiM jJAna ke dvArA apanA sukha, dukha kA saMvedana karatA hU~, usI taraha anya vyakti ke lie bhI jJAna aura saMvedana hotA hai, ataH siddha hotA hai ki jJAna AtmA kA guNa hai| nizcayapUrvaka pratyeka AtmA meM rahatA hai| isalie kahA jAtA hai ki yaha jJAnavAna hai| indriyA~ paudgalika hai ataH pudgala nirmita padArthoM ko hI dekha sakatI haiM, ataH indriya dvArA hone vAlA jJAna parokSa jJAna mAnA jAtA hai aura atIndriya jJAna pratyakSa mAnA jAtA hai| jaba taka ajJAna avasthA hotI hai, indriyAdi viSayoM kI mUrcchA chAyI rahatI hai, bAhya pravRtti vidyamAna rahatI hai, bhautikatA kI ruci jAgRta rahatI hai, taba taka sAdhaka atIndriya jJAna kI sattA ko pAne meM saphala nahIM rahatA / zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza kA kuharA cAroM ora chAyA huA rahatA hai| mana, vANI aura zarIra ke Avarta meM usa ajJAnI meM jo bhI prakriyA hotI hai, spaMdana hote haiM, saMvedanA hotI hai, vaha indriyoM kA, mana kA, prANa kA, zarIra kA bandhana hotA hai| jJAna dRSTi ke udghATana se hI satya upalabdha hotA hai| zubha yoga se jJAna kI dizA ko gati milatI hai / jJAna kI kasauTI appaNA saccamesejjA - svayaM satya kI khoja kro| satya kI khoja ke lie jJAna yoga kI AvazyakatA hai| Aja jo vaijJAnika yantroM se khoja karatA hai, vahI khoja dhyAnI apane jJAna se karatA hai| jJAnayoga se citta kI caMcalatA sthira hotI hai, vikalpoM kA jAla TUTatA hai aura yathArtha kA sAkSAtkAra hotA hai| asthAyI mana jJAna ko nahIM pA sakatA / jJAna ko pAne ke lie mana kA sthirIkaraNa hI upayukta hai| jAnane yogya kyA hai ise khojate khojate hI usakA svarUpa spaSTa ho jAtA hai| jahA~ jJAtA jJeya para apane jJAna kA upayoga lagAtA hai vahA~ jJAna dhyAna rUpa ho jAtA hai| jJAna aura dhyAna meM koI antara nhiiN| kisI eka jJeya para ekAgra honA hI jJAnI ke lie dhyAna hai / jAnanA aura dekhanA - jJAtA - dRSTA yaha merA svabhAva hai, maiM socatA hU~, bolatA hU~, maiM khAtA hU~ ye kriyA avazya haiM kintu svAbhAvika nahIM haiN| jo pravRtti sAMyogika hotI hai vaha kisI na kisI ajJAna kA rUpa lekara hI AtI hai| AtmA kA svabhAva jAnanA aura
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 / yoga- prayoga - ayoga dekhanA hai, kintu jaba vaha svabhAva anya ke saMyoga kI apekSA rakhatA hai, taba svabhAva vibhAva meM tathA jJAna ajJAna meM pariNata ho jAtA hai| mana kA karma, vacana kA karma, zarIra 'kA karma asvAbhAvika hai| jahA~ asvAbhAvikatA hai vahA~ baMdhana hai, aisA kArya kAraNa kA niyama hai| koI bhI kArya kAraNa ke binA nahIM hotA hai / bandhana bhI kAraNa ke binA nahIM hotA hai| jahA~ asvAbhAvika pravRtti hogI vahA~ bandhana hogA, vaibhAvika kriyA hogI vahA~ ajJAna hogA hI / jahA~ yoga aura bandhana donoM eka ho jAte haiM vahA~ hamArI svAbhAvikatA asvAbhAvika ho jAtI hai| ataH jahA~ yoga hai vahA~ bandhana hai, jahA~ bandhana hai vahA~ yoga hai| eka ko dekhakara dUsare ko bhI jAnA jAtA hai jaise jahA~ sUrya hai vahA~ prakAza hai, jahA~ prakAza hai vahA~ sUrya hai| hamArI koI bhI pravRtti ho phira vaha mana sambandhI ho, vacana sambandhI ho yA kAya sambandhI ho, pravRtti pravRtti hai, bandhana bandhana hai| pravRtti hai to bandhana hai hii| bandhana hai to pravRtti kA krama hai hii| donoM ko mukta karAne vAlA yadi koI hai to vaha hai jnyaan| akelA jJAna kucha nahIM kara sakatA ataH jJAna yoga se pravRtti aura bandhana kA viveka jJAna jAgRta hotA hai / jJAnayoga se pravRtti nivRtti meM rUpAMtarita hotI hai| punarAvRtti nahIM hotI / pratyeka kriyA kI pratikriyA hotI hai| jo bhI kArya karo samApta hotA hai kintu kArya kI pratikriyA samApta nahIM hotI, dhvani samApta hotI hai kintu pratidhvani samApta nahIM hotI / isI prakAra baMdha samApta hotA hai kintu anubaMdha samApta nahIM hotaa| bandha yoga se hotA hai aura anubaMdha yoga se jame hue saMskAra se calatA hai, isa prakAra kriyA aura pratikriyA rUpa terahaveM guNasthAna saMyogI kevalI taka calatA rahatA hai| isa avasthA meM sAdhaka jJAnayogI kahA jAtA hai / yoga kA matalaba hai citta vRtti kA nirodha, isa mArga para calane vAlA svecchA se Age bar3ha sakatA hai| jaba vRttiyA~ tIvratA kA rUpa dhAraNa karatI haiN| mana utanA hI vikSipta rahatA hai / isa vikSipta mana ko kaindrita karane ke lie ekAgratA vizeSa Avazyaka hai| jaise sUrya ke prakAza ko bAdala AvRtta karate haiM, vaise hI vRttiyA~ jJAna para savAra ho jAtI haiM / kintu bAdala sampUrNa sUrya ko AvRtta nahIM kara paate| vaise hI vRttiyA~ jJAna para AvaraNa jarUra karatI haiM, phira bhI sampUrNa jJAna AvRtta nahIM hotA usakI koI na koI kiraNa prajjvalita rahatI hai anyathA jar3a aura caitanya kI bhinnatA pratIta nahIM ho pAyegI /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga- prayoga-ayoga / 121 AtmA ke asaMkhya pradeza haiM, jJAnAvaraNa una sabako AvRtta kie hue hai| ye Atmapradeza sampUrNa zarIra meM vyApta haiM aura pratyeka Atmapradeza meM jJAna kA Aloka chAyA huA hai| mAnava apanI vRttiyoM kA nirodha karake jaise-jaise AvaraNa ko haTAtA hai vaise-vaise jJAnazakti prasphuTita hone lagatI hai| AvaraNa kI kSamatA vilIna hote hI sthUla zarIra meM jJAna kI abhivyakti ke kendra nirmita ho jAte haiN| jJAna ke bheda sAmAnya taura para jJAna ke pA~ca bheda mAne jAte haiM / matijJAna, zrRtajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna / mAtra matijJAna hI itanA vyApaka hai ki sArA saMsAra krama isI kI kar3I meM jur3A huA hai| hama kisI padArtha ko jAnate haiM, padArtha kA jAnanA-mAnanA ye saMskAra hai, ye saMskAra matijJAna kA prathama caraNa "avagraha" hai / padArtha kA sAmAnya bodha pUrvakRta saMskAra-vAsanA se udbhUta hotA hai| pazcAt tarka paidA hotA hai kyA hai prazna paidA hotA hai| nirNaya ke lie saMzodhana hotA hai, vahA~ matijJAna kA dvitIya caraNa "IhA" kA bodha hotA hai| tarka-vitarka kI ulajhaneM sulajha jAtI haiM, nirNaya vivAda ko samApta karatA hai, taba kisI eka niSkarSa para sattA prApta hotI hai, vaha hai matijJAna kA tRtIya caraNa "avAya" / nizcayAtmaka jJAna, prApta hone para koI zaMkA tarka vimarzana zeSa nahIM rahatA taba matijJAna kA caturtha caraNa 'dhAraNA" banatI hai| yaha dhAraNA hI smRti bana jAtI hai| vahI saMskAra ke rUpa meM jama jAtI hai| isa prakAra saMskAra kA krama janma-janmAMtara meM calatA rahatA hai| isI saMskAra se smRti ubharatI hai| kar3I se kar3I jur3atI hai aura isI se rAga aura dveSa kA janma hotA hai / "rAgo ya doso vi ya kammabIyaM 5 rAga aura dveSa hI jJAna kA AvaraNa rUpa hetu hai| jJAnayoga pratyakSa jJAna hai| jaba taka AvaraNa hotA hai vaha taba taka parokSa jJAna hI rahatA hai, indriya janya jJAna hI rahatA hai, smRti janya jJAna hI rahatA hai / vAsanA aura saMskAra janya jJAna ajJAna hotA hai| jaise hI paristhiti padArtha, pariNAma ubharakara hamAre sAmane AtA hai, hamArI smRti ujAgara ho uThatI hai| hamArA smRtijJAna javAba detA hai yaha vahI hai| smRti, zabda ke rUpa meM ho dRzya ke rUpa meM ho, jJAta ho yA ajJAta rUpa meM ho, sacitra hamAre sAmane aMkita hotI hai| isa paristhiti meM AtmA smRti se sambandhita hokara jur3a jAtI hai| ataH rAga-janya yA dveSa-janya jJAna AvRtta hotA hai| yaha Avarta kA krama calatA rahatA hai yahI saMsAra hai| jJAna yogI isa Avarta se para hotA hai| jJAna yoga meM isa Avarta se para hone kA sAmarthya hai| 5. uttarAdhyayana sUtra 3ra7 6. AcArAMga a. 2u.1sU.63
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122/ yoga-prayoga-ayoga jJAnayogI dUsaroM ke mana ke vicAra jAna letA hai| Agama meM manayogI ke mAnasa kA cintana vizada rUpa meM milatA hai, Agama ko zrutajJAna kahA jAtA hai| sampUrNa rUpI padArthoM kA jJAna avadhijJAnI jAnatA hai aura dekhatA bhI hai| manaHparyavajJAnI manogata bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| naMdisUtra meM kahA hai ki manaHparyavajJAnI atIta aura anAgata kAla ko palyopama ke asaMkhyAtave bhAga ko vartamAna kI taraha jAnatA hai aura dekhatA hai| jJAnayogI apane jJAna se manogata bhAva ko jAnate aura dekhate haiN| vaise hI vANIgata bhAvoM kA vyApaka rUpa yathArtha svarUpa ko bhI jAnate aura dekhate haiM / isa prakAra kAyika ceSTA se sarvabhAvoM ko ujAgara kara sakate haiM / hama pustakIya jJAna ko jJAna mAna baiThe haiN| par3hakara, raTakara, jo smRti ke AdhAra para kArya ko kriyAnvita kiyA jAtA hai yaha smRti matijJAna hai| Adhunika vijJAna kevala makkhI ke hI itane prakAra batAte haiM ki unakI prakriyA samUha vyavasthA Adi kA adhyayana yA jJAna prApta kareM to sArI jindagI khatma ho jAya to bhI pUrA nahIM hogaa| kevala pattA, bhAjI ko hI dekho kitane prakAra haiM unake vanaspati vijJAna ke adhyayana meM hI jIvana samApta ho jAyegA aura vanaspati kA jJAna adhUrA raha jaayegaa| ___ eka DaoNkTara ke lie zArIrika cikitsA, roga kA nidAna, rogoM kA ilAja davAoM kA jJAna Avazyaka hai| eka vakIla ke lie kAnUna kA, sAkSiyoM kA, mAnasika sthiti kA UTapaTAMga (Cross Examination) vANI evaM vaibhava kA jJAna Avazyaka hai| vyApArI ke lie grAhaka kA, mAla Adi kA, bAjAra kI maMdI-tejI kA jJAna upayogI mAnA jAtA hai| usI prakAra jJAna yoga vahI mAnA jAtA hai jo Atma-sambandhI ho kyoMki bAhya jJAna baudhika upaja hai jJAnayoga Atmika upaja hai| tejAba mizrita pAnI ke sAtha vidyuta kA prayoga karake eka rUpa bane hue hAiDrojana aura oNksIjana vAyu ko vaijJAnika alaga kara sakatA hai usI prakAra jar3a aura caitanya jo eka rUpa pratIta hote haiM unakA bheda jJAna svAdhyAya aura dhyAna ke sahayoga se hotA hai| jJAna prApti ke lie buddhi kI nirmalatA-mana kI vizuddhatA, antaHkaraNa kI 7. naMdisUtra 37 8. tattvAnuzAsana adhyAya 3. zloka 7 (81)
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/123 vizAlatA, saMyama kI sArthakatA, saMkalpa zakti kI sudRr3hatA, citta kI zAntatA tathA ekAgratA kI sampadA nitAMta Avazyaka hai aisI sthiti meM hI jJAna kI prApti hotI hai| isa prakAra jIva jJAna se padArthoM ko jAnatA hai| darzana se zraddhA karatA hai| cAritra se nigraha karatA hai aura tapa se zuddha hotA hai / 10 vaijJAnika dRSTi se hamAre zarIra meM jo piniyala aura picyuTarI do gleNDasa hai| inake dvArA hamArA jJAna vikasita hotA rahatA hai| inhIM donoM gleNDsa se cetanA kA UrvIkaraNa hotA hai| jisa cetanA meM zakti ke sAkSAtkAra kI kSamatA AtI hai usa cetanA kA nAma hai jnyaan| jJAna svayaM sAkSAt anubhava hai| vaha indriyAtIta hai, buddhi se para hai, alaukika phalazruti hai| je AyA se viNNAyA je viNNAyA se AyA / jeNa vijANati se aayo| jo AtmA hai, vaha vijJAtA hai jo vijJAtA hai vaha AtmA hai, kyoMki mati Adi jJAnoM se AtmA sva para ko jAnatA hai| jJAna yoga kA phala "jJAnasya phalamaM virati" jJAna kA phala virati hai| virati arthAt vrata niyama / ajJAna TUTate hI samyak jJAna kI prApti hotI hai| samyaka jJAna prApta hote hI vrata niyama kI ArAdhanA hotI hai| isa prakAra NANena vijAnahaMti caraNa guNA'jJAna vihIna koI bhI kriyA kAMDa-tapa-japa kI siddhi nahIM ho sktii| jJAna do svarUpa meM phalita hotA hai-1. buddhi, aura, 2. anubhava / buddhi kA kAma hai tarka karanA aura anubhava kI prApti kA kArya hai dhyAna aura sNym| jo anubhava ke garta meM DubakI lagAtA hai, gotA khAtA hai vahI jAnatA hai ki dhyAna kyA hai, saMyama kyA hai ? jo kevala tarka karatA hai samudra ke taTa para khar3A rahakara kevala anubhava zabda kA upadeza detA hai vaha kyA jAne bhItara meM kyA hai| hamArA jJAna bAharI svarUpa taka sImita rahA hai ataH bauddhika phala jarUra pAtA hai| kintu bhItara kA jJAna samyak jJAna hai aura usakA phala kaiva.nya jJAna hai| jJAna se sva svarUpa kA bodha aura yaugika paryAyoM kA parivartana hotA hai| sva svarUpa kA bodha aura yaugika paryAyoM ke parivartana se jJAnI jJAna darzana kA anubhava - 9. viMzativiMzikA 1, gAthA 17-20 10. uttarAdhyayana 28/35 11. AcArAMga-adhya. 5, udde. 6, sU. 171 12. uttarAdhyayana 28/31
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 / yoga- prayoga- ayoga karatA hai| usake sAmane ghaTanAyeM AtI haiM vaha jAnanA hai bhoganA nhiiN| jJAna yoga kA phala hai jAnanA aura dekhnaa| kevala jJAtA, kevala dRSTA jJAnI ke lie na koI priya hai, na koI apriya / na kisI kA saMyoga hai, na kisI kA viyoga hai| paristhiti ghaTanA ke rUpa meM ghaTita hotI rahatI haiN| parivartana paristhiti ke anurUpa badalatA hai| jJAna jJAna svarUpa meM vidyamAna rahatA hai / jJeya kA paryAya jJAna nahIM hotA aura jJAna kA svabhAva jJeya nahIM hotaa| donoM bhinna hote haiN| eka jJeya hai aura eka jJAna hai| jJAnI, jJeya ko jAnatA hai * aura dekhatA hai| usake lie jJAna jJAna hI rahegA aura jJeya jJeya hI rhegaa| agara itanA ho jAya to jJAna yoga phalita ho jaayegaa| phira khAte haiM to kyA, baiThe haiM to kyA, calate haiM to kyA, * bolate haiM to kyA jJAtA sadA jAgRta hai| kyoMki usake jIvana meM jJAna ghaTita ho jAtA hai|. 1. yoga eka prayoga hai jJAna kI kasauTI kA abhyAsa krama meM apane Apako jAno aura pUcho kyA Apako astittva kA bodha hai ? kyA zarIra aura AtmA bhinna hai ? kyA jJAna bAhya pravRtti meM hai ? kyA jJAnI ko kalpanA, smRti, vikalpa satAte haiM ?
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. sAdhanA kI caramAvasthA prIti, anurAga, bhAva - bhakti / bhakti-yoga bhakti zabdArtha bhakti zabda 'bhaja' dhAtu ko ktin pratyaya jor3akara niSpanna huA hai / ' isakI vyutpatti bhajanam bhaktiH bhajyate anayA iti bhaktiH bhajanti anayA iti bhaktiH ityAdi rUpa meM kI jA sakatI hai| bhakti ke paryAyavAcI zabda jaise pAiasaddara-mahaNNava meM nizItha cUrNimeM ceiavaMdaNa mahAbhASya meM bhakti ko sevA kahA gayA hai| bhakti ke paryAyavAciyoM meM zraddhA kA sthAna bhI sevA kI taraha vizeSa hai jaise zrI hemacandrAcArya kRta prAkRta vyAkaraNa meM, AcArya samantabhadra kRta samIcIna dharmazAstra meM aura tattvArtha sUtra meM bhakti ko zraddhA kahA hai| AcArya pUjyapAda ne bhakti ke sthAna para anurAga ko sthAna diyA hai| unhoMne arihaMta, AcArya bahuzruta aura pravacana meM bhAvavizuddhi yukta anurAga ko bhakti kahA hai| AcArya somadeva ke anusAra jina, jinAgama aura tapa, tathA zruta meM tatpara AcArya ke prati sadbhAva ityAdi se vizuddhi sampanna anurAga ko bhakti kahA hai|" pUjyapAda zrI rUpagosvAmI ke anusAra svAbhAvika anurAga ko hI bhakti kahA hai| abhidhAna rAjendrakoza bhA. 5, pR. 1365 2. pAiasaddamahaNNavo-pR. 796 3. nizIthacUrNi-130 4. ceia-vaMdaNa mahAbhAsaM pAda TippaNa-1 AcArya hemacandrAcAryakRta prAkRta vyAkaraNa 6. sarvArthasiddhi-6124 kA bhASya pR. 339 7. Yasastilak and Indian Culture p. 262 8. haribhakti rasAmRtasindhu pR. 87-88
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 / yoga-prayoga-ayoga AcArya kundakunda ne vItarAgiyoM meM anurAga karane vAloM ko saccA yogI kahA hai| unake anusAra AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM ke prati bhakti karane vAlA samyakadRSTi kahA jAtA hai| bhakti aura jJAna sevA, zraddhA aura anurAga kI taraha jJAna aura bhakti kA bhI avinAbhAvI sambandha hai| jJAna ke binA bhakti andhabhakti hai, kyoMki jJAna aura bhakti donoM kA lakSya eka hai-mokSa prApta karanA / AcArya kundakunda ke anusAra jJAna AtmA meM vidyamAna hai, kintu guru kI bhakti karane vAlA bhavya puruSa hI usako prApta kara pAtA hai| unhoMne bhAva pAhuDa meM bhagavAna jinendra se bodhi arthAt jJAna dene kI prArthanA kI hai| AcArya samantabhadra ke anusAra bhakti vahI kArya karatI hai jo kArya pArasa karatA hai| jisa prakAra pArasa ke sparza se lohA svarNarUpa ho jAtA hai usI prakAra bhagavAna kI bhakti se sAmAnya jJAnI kaivalya jJAnI ho jAtA hai / 12 bhakti yoga kA mahattva jaina yoga meM bhakti yoga kA mahattva ucca koTi kA hai| arihaMtaH siddha paramAtmA kI bhakti hI sAdhaka ko yogI-mahAtmA banAne meM samartha rahatI hai| haribhadrasUri ne yoga bindu meM "yogIvRndArakavandanIya?"12kahakara bhagavanta kI bhakti kI hai| yogamArga kI prAthamika bhUmikA bhakti hI hai aisA pramANa unhoMne yogadRSTi samuccaya nAmaka apane grantha meM kiyA hai| jaise "jineSakuzalaMcitaM"14arthAt jinezvara bhagavantoM ke prati bhaktiyukta citta ko yogabIja kahA jAtA hai| hemacandrAcArya ne yogazAstra meM "arhate yoginAthAya"15arthAt yogiyoM ke nAtha kahakara bhagavanta kI stuti kI hai| bhaktiyoga meM anurakta bane hue mAnatuMgAcArya kA paramAtmA ke prati jo sadbhAva hai vaha bhaktAmara stotra meM mananIya hai| jaise "bhaktyA mayA rucira varNa vicitrapuSpAmya hA~ AcArya svayaM kahate haiM ki prabhu terA guNagAna karane meM maiM asamartha hU~ phira bhI jo kucha bhI 9. aSTapAhuDa meM mokSapAhuDa gA. 52 10. bodhapAhuDa gA.22 11. bhAvapAhuDa gA. 152 12. stutivIMdyA zlo. 6, pR. 70 13. yogabindu gA. 1. 14. yogadRSTi samuccaya gA. 23 15. yogazAstra gA. 1 16. bhaktAmara stotra zlo. 6
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yoga-prayoga-ayoga/ 127 ho jAtA hai vaha bhaktivazAt ho jAtA hai| vAdirAjamuni ne bhI isI prakAra bhaktiyoga meM saMlIna hokara bhakti kI mastI meM gAyA hai ki tvaM sarvezaH sakRya iti ca tvAmupeto smi bhaktyAH ---- | tyakartavyaM tadiha viSayeyadeva eva pramANam / / 17 yahA~ sAdhaka bhaktipUrvaka paramAtmA ko samarpaNa ho jAtA hai| zrI siddhasenadivAkara ke anusAra zrI bhakti kA mahatva vilakSaNa hai jaise bhaktyA nate bhayi maheza / dayAM vidhAya duHkhAMkuro dalanatatparatAM vidhehi|18 prabhu ! Apa zaraNAgata pratipAlaka ho, dayAlu ho aura samartha bhI ho / ataH bhaktibhAva se vinamra prArthanA karatA hU~ ki Apa mere duHkhoM ko dUra karane ke lie tatpara hoMveM / samarpaNa, AdarabhAva evaM bhakti se yukta aise sAdhaka ke viziSTa lakSaNoM ko abhipreta karate hue ve kahate haiM bhaktyollasatyulakapakSyadehadezAH / pAdvayaM tava vibho / muvi janma bhaajH| arthAta jinhoMne anya kAma ko chor3a diye haiM aura bhakti se prakaTa hue romAMcoM se jinake zarIra kA pratyeka avayava vyApta hai, aise sAdhaka bhakti bhAva meM bhAvita ho jAte haiN| ataH isa kriyA ko amRta kriyA kahate haiN| bhaktiyoga ke lakSaNoM meM amRta kriyA kA bahuta mahattvapUrNa sthAna hai| amRta kriyA ke aise lakSaNa darzAte hue ekIbhAva stotra meM kahA gayA hai| AnandAzrusnapitavadanaM gadagadaM cAbhijalpan yazcAyeta tvayidRDhamanAH stotramaMtrarbhavantam / tasyAbhyastAdapi ca sacirra dehavalmIkamadhyAniSkAsyate vividhaviSamavyAdhayaH kA devayAH // 20 arthAt bhagavan ! jo manuSya zuddha citta se ApakI bhakti karatA hai usake samasta roga naSTa ho jAte haiN| 17. ekIbhAva stotra zlo. 11 18. kalyANamaMdira stotra zlo. 39 19. kalyANamaMdira stotra zlo. 34 20. ekIbhAva stotra zlo. 3
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 / yoga-prayoga-ayoga bhaktiyoga kA pariNAma (AvazyakatA) ... adhyavasAyoM kI vizuddhi ke binA kI jAne vAlI bhakti sAdhaka ko pariNAma kI saphalatA taka nahIM pahuMcA sakatI hai| adhyavasAyoM kI vizuddhatA se hI prANidhAna arthAt citta kI ekAgratA ho sakatI hai / ataH "prANidhAnaM kRte karma, manyetIva-vipAkavat / " praNidhAna dvArA kI jAne vAlI kriyA hI tIvravipAka yAne utkaTa phaladAyI hotI hai| kintu yaha saba kucha tabhI hotA hai, jaba sAdhaka kI bhakti ke prati ruci ho| bhaktipUrvaka ruci ko prIti anuSThAna bhI kahate haiN| binA prIti ke bhakti siddha nahIM ho sakatI athavA sthAyI nahIM raha sktii| ataH anuSThAnoM meM bhakti se prathama prIti ko sthAna diyA gayA hai| ataH yahA~ bhaktiyoga ke vivecana meM prItiyoga ko samajhanA bahuta Avazyaka hai| prIti aura bhakti ko bahudhA eka samajhane kI bhrAnti isI se TUTa sakatI "prIti evaM prIti anuSThAna tathA bhakti anuSThAna" jisameM adhika prayatna ho aura jisase karane vAle kA adhika hita ho aisI prIti-ruci hotI hai aura anya prayojanoM ko tyAga kara jise ekaniSThA se karate haiM, vaha prIti anuSThAna hai| vizeSa gaurava (mahattva) ke yoga se buddhimAna puruSa kI atyanta vizuddha yoga vAlI kriyA prIti anuSThAnavat hone para bhI use bhakti anuSThAna kahate haiN| donoM anuSThAna meM antara-bhakti anuSThAna ko vizeSa ruci ke sAtha kiyA jAne vAlA anuSThAna prIti anuSThAna hai, kintu bhakti anuSThAna meM sAdhaka kucha viziSTa abhyudayavAlA hotA hai| yadyapi Adara evaM mahattva prIti anuSThAna meM bhI hotA hai, kintu bhakti anuSThAna meM yaha Adara aura gaurava ke sAtha hRdaya meM aMkita ho jAtA hai| prIti meM samAna bhAva hotA hai, udAharaNArtha eka puruSa kA apanI patnI ke prati sneha bhAva prIti kahalAtA hai aura mAtA ke prati sneha bhAva bhakti kahalAtA hai| yaha donoM pAtra bhinna haiM puruSa kA sneha bhAva donoM ke prati hai, vaha donoM kA pAlana-poSaNa evaM rakSaNa karatA hai, kintu donoM ke prati rahe hue sneha-bhAva meM antara hai| eka ke prati prIti hai aura dUsare ke prati bhakti hai| prIti meM samarpaNa bhAva paraspara rUpeNa hotA hai| parantu bhakti meM samarpaNa bhAva ekapakSIya evaM uccakoTi kA hotA hai| yaha to huA laukika pariNAma, kintu bhakti se sAdhaka alaukika siddhi bhI pAtA hai| zrI jinabhadragaNi jI kahate haiM-jinavara kI bhakti karane se pUrva saMcita karmI
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 129 kA kSaya ho jAtA hai|21bhktipuurvk dhyAna meM saMlIna hone se janma-janma ke nibiDa karmabandhana sahaja vimocana ho jAte haiM / 22 arihaMta bhakti se bodhilAbha kI prApti ___ zrI arihaMta jinavara kI bhakti se darzana vizuddhi kI prApti hotI hai / darzana vizuddhi ke binA arihanta bhakti saMbhava nahIM hotI / isa prakAra darzana vizuddhi dvArA arihanta bhakti se aneka lAbha hote haiN| jaise pravacana kI ArAdhanA, sanmArga kI dRr3hatA, kartavyatA kA nizcaya, zubhAzaya kI vRddhi tathA sAnubandha-zubha anuSThAna kI prApti hotI hai| bhagavAna kI bhakti mukti kI dAtA hai| bhakti aura mukti kA paraspara sAdhya-sAdhaka kA sambandha hai| mukti sAdhya hai, bhakti sAdhaka hai| bhagavada bhakti ke prabhAva se dukhakSaya, samAdhi maraNa aura bodhilAbha kI prApti hotI hai 24 bhakti arthAt prakRSTa namana, kAyA se namana, vacana se stavana, mana se sat citavana, arthAt mana, vacana, kAyA kA sAnukUla vartana bhakti kI parAkASThA hai| bhagavaMta ko bhAvavaMdana utkRSTa bhakti hai| arihanta paramAtmA kI bhakti rUpa mahimA ko zAstrakAra bhagavantoM ne isa taraha batAyA hai - bhattIe jiNavarANaM padamAmAe khiNapijja dosANaM Arugga bohilArma samAhi maraNaM ca pAveti 25 tAttvika dRSTi se dekhA jAye to jahA~ aura jisa prakAra arihanta paramAtmA kI AjJA kA pAlana hotA hai, vaha arihanta bhagavanta kI bhakti ke hI prakAra haiM / ata: paramAtmA ke prati jo zraddhA, vinaya, vaiyAvRtya, sadbhAva, sevA, samarpaNa, vaMdana, pUjana, satkAra, sanmAna, pramANa, prazaMsA, prArthanA, pramoda, prANidhAna, smaraNa, stavana, kIrtana, kathA, utsava, upAsanA, Adara, ArAdhanA, ekAgratA, zaraNAgati, vAtsalya aura yoga ityAdi bhakti ke hI prakAra haiN| isa prakAra bhakti kA svarUpa vyApaka aura aneka apekSAoM se paripUrNa hai| 21. bhattie jiNavarANaM khijjantI puvvasaMciyA kammA / guNapagarisabahumANo kammavaNadavANalo jeNa // zrI jinabhadragaNIjI zrI jinabhadagaNIjI 22. kalyANamandira stotra-zrI siddhasena divAkara zlo. 7. 23. kalyANamandira stotra-8/3, 4/189/5 24. kittiya vaMdisa mahiyA-je e logassa uttamA siddhA, ArUgga bohilAbhaM, samAhi vara muttamaM dintu ||-logss sUtra svAdhyAya gA..6 25.. Avazyaka niyukti /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130/ yoga-prayoga-ayoga prabhu bhakti meM lIna bane hue aneka kavigaNa bhakti rasa meM AplAvita hokara kAvyoM kA sarjana karate haiN| prAcIna kAvyoM kA Alambana prApta kara aneka bhakta AtmA bhagavad bhakti ke anurAgI hote haiN| AtmakalyANakArI mArga meM prayANa karane kI icchA vAle mumukSu AtmA kA Azaya zubha hone para bhI bhUmikA bheda se evaM kSayopazama kI bhinnatA se apanI-apanI kSamatAnusAra jIva arihanta paramAtmA kI bhakti meM adhikAdhika susthira hote haiN| isa prakAra arihanta paramAtmA ke ananya bhakti bhAva svarUpa meM AplAvita AtmA arihanta svarUpa ko prApta karatA hai| AcArya siddhasena divAkara ne zakrastava meM spaSTa kiyA hai ki-"yo jinaH so hameva ca"hama saba aisI paramAtma bhakti meM saMllIna hoveM aura hama sabhI ko aisA mahat pada prApta hove ki hama zakti meM lIna hokara bhagavAn ho jAveM / "bhakti kI acintya zakti __ aise to bhakti vairAgya aura jJAna kI pUrva bhUmikA hai| bhakti ke abhAva meM jJAna aura vairAgya asthira hote haiN| kaI maharSiyoM ne to bhakti meM tallIna hokara mukti se bhI bhakti ko zreSTha sthAna diyA hai / upAdhyAya yazovijayajI ne eka sthAna para "bhaktibhAgavatI bIja" kahakara bhakti ko vItarAga kA, mokSa kA, sampadA (lakSmI) kA, bIja mAnA hai| prabhu bhakti avazya mukti kA sAdhana hai, upAya hai aura mokSa prApti kA kAraNa hai| mumukSuoM ke liye mokSa prApti yaha kArya hai aura prabhu bhakti yaha kAraNa hai| ataH jise kArya kI icchA ho, use anavarata Adara, satkAra aura bhAvollAsa se bhaktimaya honA Avazyaka hai / vahI kArya siddhi kA mahAmantra hai| arihaMtoM meM jo guNAnurAga svarUpa bhakti hotI hai vaha arahanta bhakti kahalAtI hai| aisI guNayukta bhakti hI sarvakalyANakAriNI hotI hai, jina guNoM ko prApta karane kA dhyeya hai, ve samasta guNa paramAtmA meM parAkASThA taka pahu~ce hue haiN| una guNoM kA bhaktiyukta cintana samasta duHkha, dAridra daurbhAgya, Apatti aura vipatti saMrakSaNa rUpa hai| arihanta, AcArya bahuzruta aura pravacana inameM bhAvoM kI zuddhatA ke sAtha anurAga rakhanA arihanta bhakti, AcArya bhakti, bahuzruta bhakti aura pravacana bhakti hai.2 ina bhaktiyoM kA tAtkAlika phala citta kI prasannatA, mastiSka kI sAMtvanA aura hRdaya kI pavitratA hai evaM paramparA se usakA phala sadagati aura mokSa hai| 26. siddhasena divAkara kRta zakrastava / 27. dhavalA-8/3. 4/89-90/4 28. sarvArthasiddhi-6/24/339/4 rAjavArtika-6/24/10/530/6 cAritrAcAra-51/3.55/1 bhAvapAhuDa TIkA-77/321/qn
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/131 prabhu bhakti kI lInatA meM paramAtmA kI ananta karuNA, "savi jIva karU~ zAsana rasI" kI utkRSTa bhAvanA evaM paropakAra praviNatA kAraNabhUta hai / guNa prakarSaNa aura acintya zakti se hI yaha sArA kArya hotA hai| bhagavad bhakti se ananta janmoM ke karmoM kA kSaya hotA hai, aura karor3oM varSoM ke tapa kA phala milatA hai aura sarva kAmanAeM siddha hotI haiM / janma, jarA aura mRtyu kA bhaya TalatA hai| aneka prakAra ke kaSTa, vighna aura duvidhAe~ dUra hotI haiM / maMgala aura kalyANa kA varadAna milatA hai| durjana sajjana ho jAtA hai| bhava jala taraNa, ziva sukha milana aura AtmoddhAra karaNa sahaja ho jAtA hai| bhakti rUpa sAdhanA se ajJAna andhakAra kA nAza hotA hai, viSaya kaSAya maMda hote haiM aura satpravRtti kI preraNA milatI hai / phalataH uttama janmoM kI paramparA se alpa samaya meM ghAtI karmoM ke nAza se kevalajJAna aura sarva karmoM ke nAza se anta meM mukti mila jAtI hai| ina alabhya lAbhoM kI paramparA kA mUla hetu bhakti kI tanmayatA hai| bhakti ke prakAra adhyAtmasAra meM upAdhyAya yazovijayajI ne bhakti ke cAra prakAra batAe haiM(1) Arta-saMsAra ke duHkhoM se trasta jIvAtmA / (2) tattvajijJAsu-duHkhanAza, sukhaprApti kI abhilASA rahita paramAtma anugraha prApta kara parama tatva kA jijJAsu / (3) dhanecchu-dhanAdi kI kAmanA vAle jiivaatmaa| (4) jJAnI-karmayoga aura bhaktiyoga dvArA paramAtmA ko hI parama satya mAna unhIM kA astitva svIkAra karane vAlA jJAnI / __ina cAroM meM dhaneccha ko chor3akara zeSa tIna prazaMsanIya haiM, kyoMki una tInoM kA dhyeya paramAtmatatva hai| yahA~ prazna upasthita hotA hai ki dhanecchu bhakti artha Adi kI prApti ke hetu hotI hai| ataH aisI bhakti viSa anuSThAna kahI jAtI hai use paramAtma bhakti kaise kahA jA sakatA hai? tathA upAdhyAyajI ke anusAra use prazaMsanIya bhI kaise kahA jA sakatA hai ? isakA samAdhAna aise hai ki yahA~ jo dhanecchU arthAt dhana ke arthI ko prazaMsanIya kahA hai vaha vastu vizeSa ke rUpa meM kahA hai| yahA~ vastulakSya paramAtmA hai| dhana kA arthI hone para bhI yahA~ bhakta dhana ke lie kahIM yAcanA karane nahIM jAtA kintu paramAtmA kI bhakti meM lIna rahatA hai| ataH usakA lakSya bhakti hone se vaha prazaMsanIya 29. AtoM jijJAsurarthArthI jJAnI caMcita caturvidhAH / upAsakAstrayastatra dhanyA dastulipoSataH / / -adhyAlAmAra .01, pR. 334
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132/ yoga-prayoga-ayoga bhakti kA cauthA naMbara jJAna kA hai| jJAnI vahI hotA hai jo rAgAdi vikSepoM se rahita zAnta cittavAlA, sarvajJa paramAtmA kI nitya bhakti karane vAlA aura pUrvokta tInoM prakAra ke upAsakoM se vilakSaNa koTivAlA hotA hai| aisA sAdhaka sadAzaya vAlA hone se, brahma svarUpa ke nikaTa pahu~catA hai / 30 yoga eka virakti hai bhakti meM khone kI abhyAsa krama meM apane Apako khojo bhakti kI lInatA ekAgratA lAtI hai ? kaisI bhaktiH svArtha yA paramArtha bhakti kI mastI svAbhAvika yA kRtrima bhakti eka meM hai yA aneka meM / 30. jJAnI tu zAntavikSepoM nityabhaktiviMziSyate / atyAsannohayaso bharturantarAtmA sadAzayaH / -vahI gA. 572, pR. 335
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. pravRtti kA pariNamana bandha hetu kA kAraNa karmayoga karma kA artha karma kA zAbdika artha, kArya pravRtti yA kriyA hai| sAmAnyataH hama jo kucha bhI karate haiM, vaha karma hai / uThanA, baiThanA, khAnA, pInA, sonA ityAdi / jIvana vyavahAra meM hama jo kucha karate haiM vaha karma kahalAtA hai| vyAkaraNa kI dRSTi se dekhA jAye to pANini ne bhI kahA hai ki karturIpsitatamaM karma' jo kartA ke lie atyanta iSTa ho yaha karma hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga se jIva dvArA jo kucha kiyA jAtA hai use karma kahate haiM, arthAt AtmA kI rAgadveSAtmaka kriyA cumbaka ke samAna hone se AkAza pradezoM meM vidyamAna anantAnanta karma ke sUkSma pudgala AkarSita hokara AtmapradezoM meM saMzliSTa ho jAte haiM, unheM karma kahate haiM (2 karma paudgalika hai| jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza hoM, use pudgala kahate haiN| pRthvI, pAnI, havA Adi pudgala se bane haiN| jo pudgala karma banate haiM, arthAt karma rUpa meM pariNata hote haiM, ve eka prakAra kI atyanta sUkSma raja arthAt dhUli hai, jisako indriyA~ (yantra Adi kI madada se bhI) nahIM jAna sakatI hai, kintu sarvajJa kevalajJAnI athavA param avadhijJAnI usako apane jJAna se jAna sakate haiN| karma banane yogya pudgala jaba jIva dvArA grahaNa kiye jAte haiM, taba unheM karma kahate haiM / saMsArI jIva sakriya hone se mana, vacana aura kAyA ke yoga se zubha yA azubha pravRtti karatA rahatA hai| isa pravRtti kA pariNAma karma bandha kahA jAtA hai| hara pravRtti kA pariNAma karmabaMdha kA hetu hai| karma ke sAtha-sAtha baMdha hotA hI hai| kyoMki pratyeka kriyA pariNAma tatkAla lAtI hai| phira usakA upabhoga jaba kabhI bhI hove / bandha usI kSaNa 1. pANini vyAkaraNa - 1/4/48 ( rAjavartika) paramAtma prakAza 1/62 2. 3. (ka) tattvArthasUtra a. 5, sUtra 23 (kha) vyAkhyA prajJapti - za. 12, u. 5, sU. 450
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 / yoga-prayoga-ayoga hotA hai aura usakA upabhoga dIrghakAla taka calatA hai| kriyA hote hI kriyA kA bandha hotA hai, bandha hone ke pazcAt aneka karmoM kA kSaya hotA hai aura aneka karmoM kA saMcaya hotA hai / saMcita karma kaba sakriya hoMge isakA koI niyama nahIM hai| __ Aja bIja boyA hai isalie ki mIThe phala mileMge kintu Aja hI phala kA vaha adhikArI nahIM ho sakatA, jaba kAla paripakva hogA taba phala mileNge| karma kA jo bandha huA hai ve karma sattA kAla meM par3e rheNge| isa sattA kAla ko abAdhA kAla kahate haiN| yahA~ karma kA astitva hai kintu udaya meM Ane kA samaya paripakva nahIM huA hai| pariNAma kI kSamatA jaba taka udita nahIM hotI taba taka sattA meM karma par3e rahate haiM / lakar3I meM agni kA astitva hai kintu jaba taka saMyoga nahIM milatA agni prajjvalita nahIM hotii| karma sattA meM par3e haiM jaba taka kAla paripakva nahIM hotA karma udaya meM nahIM aate| sthiti bandha pUrNa hote hI karma udaya meM Ate haiM, bhoge jAte haiM aura naSTa hote jAte haiN| isa prakAra rAgAtmaka aura dveSAtmaka pravRtti se karma kA bandha hotA hai aura yathA samaya bhogane para TUTate haiM / bandhana aura mukti donoM prakriyA kA cakra paribhramaNa karatA hai| hamArI vAsanA karma ko AkarSita karatI hai aura kaSAya dvArA baMdha karatI hai| AkarSaNa hotA hai mana, vacana aura kAyA kI caMcalatA ke dvArA aura bandha hotA hai kASAyika vRtti dvArA / isa prakAra purAtana karma apanA phala dekara alaga ho jAte haiM aura abhinava karmoM kA bandha hotA rahatA hai.| jaise saritA meM pravAhamAna jalakaNa bhinna-bhinna haiM, virATa jalarAzi baha jAtI hai, phira bhI pIche se Ane vAle jala kaNa usake pravAha ko cAlU rakhate haiN| usI taraha pUrva ke Abaddha karma apane samaya para phala dekara kSaya hote rahate haiM aura naye karma sthAna grahaNa karake karma, pravAha ko cAlU rakhate haiN| isa prakAra AtmA aura karma kA anAdi sambandha hai akele karma se sambandha nahIM hotA hai, pravAha kI taraha naye aura purAne karma kI bandha aura mukta donoM avasthA prApta hotI hai| ___ jaina darzana kI mAnyatA hai ki saMsArI AtmA svayaM karmoM kA kartA aura bhoktA hai| AtmA hI acche yA bure karmoM ko karatA hai aura usakA usI rUpa meM phala bhogatA hai aura prayatna se una karmoM ko binA bhoge bhI tor3a sakatA hai| karmoM ko bhogatA huA jIva cAroM gatiyoM meM nAnA rUpa dhAraNa karatA hai aura mukta hone para siddhatva svarUpa ko bhI prApta karatA hai| jIva jaise karma bandhana ko bAMdhane meM samartha hai vaise hI karmabandhana se mukta hone meM bhI samartha hai| karma kA Adi hai to aMta bhI hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/135 karma bandha ke hetu karmabandha ke do hetu haiM rAga aura dveSa / ina donoM ke dvArA moha prabala hotA hai| phalataH jAnanA aura dekhanA donoM pravRtti para AvaraNa chA jAtA hai| isa AvaraNa se mithyA dRSTi, bahirvRtti, aura durbuddhi ujAgara hotI hai| yaha nirvivAda hai ki jaba taka mithyAtva kA udaya hogA AkAMkSA jIvita rahegI, AkAMkSA pramAda ko janma detI haiN| yaha pramAda hI duHkha hai aura duHkha hI saMsAra hai| isa prakAra karma ke bandhana se saMsAra paribhramaNa hotA hai| kahA bhI hai-saMsAra adhruva hai azAzvata hai aura pracura dukha se bharA huA hai| isa prakAra duHkha karma bandha kA pariNAma hai| duHkha kA sambandha rAga se bhI hai aura dveSa se bhI hai| inhIM sambandha se krodha, kAma, mada, lobha, rUpa Asakti puSTa hotI hai| mAyA aura lobha kA rAga meM aura krodha aura mAna kA dveSa meM samAveza hotA hai| isa prakAra karma se rAgadveSa aura rAgadveSa se karma bandha hotA hI rahatA hai| isa cakravyUha kI gati vItarAga dazA meM hI rukatI hai anyathA calatI hI rahatI hai| isa prakAra karma kA AkarSaNa kendra rAga-dveSa hai| karma kI tIvratA aura maMdatA rAga-dveSa para nirbhara hai| karma saMkramaNa kI prakriyA rAga-dveSa hai| rAga-dveSa jitane tIvra hoMge karma paramANu utane hI tIvra cipakate rheNge| ataH rAga-dveSa se vairabhAva hotA hai, rAga-dveSa se virodha bhAva hotA hai, rAga-dveSa se mAnasika azAnti hotI hai, rAga-dveSa se mAnasika bImArI hotI hai aura rAga-dveSa se saMkleza hotA hai| karma ke hetu-bhAva aura dravya rAga aura dveSa se jina karmoM kA AkarSaNa hotA hai ve hamAre bhAvoM para nirbhara hote haiN| mana vacana aura kAyA ke azubha yoga se, azubha lezyA aura azubha adhyavasAya bhAva karma kahe jAte haiN| karma, karma kA bandha, karma kA anubandha Adi kA vistRta varNana karane se koI lAbha nahIM hai| lAbha hai hamAre bhAvoM kA nirIkSaNa karane meM / rAga-dveSa kA kSaNa bhAva karma haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha kA kSaNa bhAvakarma hai| bhAva-karma hI dravya karmoM ko prabhAvita karatA hai| dravya karma bhAva ko uttejita karatA hai| isa prakAra bhAva kA prabhAva dravya para aura dravya kA prabhAva bhAva-karma para hotA rahatA hai| hameM isa bhAva karma ko rokanA hai| dhyAna dvArA, sAdhanA dvArA, apramattatA dvArA jAgRti dvArA ina bhAvakoM ko niSprANa karanA hai| jaba taka bhAva karma jindA hai taba taka 4. uttarAdhyayana a. 8. gA. 1
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 / yoga-prayoga-ayoga dravya karma jindA hai| bhAva karma ke prati jAgRta honA hI hamArI sAdhanA hai, dhyAna hai, jAgRti hai| isa prakAra bhAva karma rAga aura dveSa ke rUpa meM ubharate haiM aura dravya karma caMcalatA kA nartana karatA hai| ina karmoM ko rokane ke do hI upAya haiM- samabhAva aura sthirtaa| nirvicAra aura nirvikalpa kI sAdhanA karane se mana kI caMcalatA zAnta hotI hai| vyakta aura avyakta rUpa se vAcika mauna kI sAdhanA vANI kI caMcalatA ko sthira karatI hai| kAyotsarga ke vidhAna se kAyA kI caMcalatA kama hotI hai| mana, vacana aura kAyA kI caMcalatA alpa hote hI karma bandha kI prakriyA kA parivartina hotA hai| samatva kI sAdhanA pravAhita ho jAtI hai| sAdhanA kA sAra hI samatA hai| karma ke hetu-Azrava ___ AtmA aura karma pudgala donoM svatantra dravya haiM / AtmA kabhI karma ko AkarSita nahIM karatA kintu karma ko AkarSita karane kA mAdhyama hai Azrava / mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga Azrava ke pA~ca hetu haiN| 1. mithyAtva karmayoga meM bAdhaka tatva mithyAtya hai| satya ko satya kI dRSTi se nahIM dekhanA, yathArtha ko yathArtha kI dRSTi se nahIM parakhanA, ajJAna hai| jaba jAnane aura dekhane para AvaraNa hotA hai taba mithyAtva AtA hai| mithyAtva ke udaya se bhoga ko sukha mAnatA hai| aura tyAga ko duHkha, tyAga meM sukha aura bhoga meM dukha kI mAnyatA ko vaha galata mAnatA hai| yaha avasthA buddhi kI viparyAsa avasthA hai| isa avasthA meM satya ko viparIta grahaNa kiyA jAtA hai ; jaise AtmA meM deha buddhi svIkAra karanA / jyoM-jyoM deha buddhi sabala tathA sthAyI hotI jAtI hai, bhogecchAoM kI jijJAsA jAgRta hotI jAtI hai| 2. avirati karmayoga meM bAdhakatattva hai avirati-avirati arthAt gupta vAsanA, icchA, cAha, IrSA meM mRgamarIcikA kI taraha bhoga meM sukha ko khojanA / saMyoga kI lAlasA aura viyoga meM vivAda anukUla kI prApti ke lie daur3a dhUpa, pratikUlatA ke nAza ke lie daur3adhUpa, mAna mila gayA khuza ho gayA, apamAna milA nAkhuza ho gyaa| jahA~ padArthoM ke prati mamatva, bhogecchA hai vahA~ avirati hai aura jahA~ mamatva aura bhogecchA kA abhAva hai, vahA~ virati hai| 3. pramAda karma yoga meM bAdhaka tatva-pramAda bhI hai| bhogecchAoM kI lAlasA kA tIvra honA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga- prayoga-ayoga/137 pramAda hai| aviveka pramAda ko janma detA hai| atIta kA honA aura anAgata kI cintA hI pramAda hai| mad viSaya, nindA, vikathA ityAdi indriya janya upabhoga pramAda hai| 4. kaSAya karmayoga meM bAdhaka tatva kaSAya bhI hai-krodha, mAna, mAyA aura lobha, cAra kaSAya kahe jAte haiM / iSTa padArtha kA yoga aura usake sukha kI anubhUti tathA pratikUla padArtha kA yoga aura usase dukha kI anubhUti ina donoM se kaSAya kI puSTi hotI hai| bure vicAroM se, burI bhAvanAoM se, bure AcaraNoM se kaSAya ke aneka dvAra khula jAte haiN| eka burAI hajAroM burAiyoM ko paidA karatI hai, eka saMkleza aneka saMklezoM ko janma detA hai / eka duHkha aneka duHkhoM ko paidA karatA hai| koho pIiM paNAsei krodha prIti kA nAza karatA hai| ataH sAdhaka ke bhItara rahane vAlA Ananda kA pravAha sUkha jAtA hai| krodha hone para maitrIbhAva samApta hotA hai, zarIra kI zakti kSINa hotI hai, dhairya samApta ho jAtA hai, nirAzA chA jAtI hai, pratibhA naSTa hotI hai, cintana zakti kA hAsa hotA hai tathA zArIrika, mAnasika aura bauddhika zakti chinna-bhinna ho jAtI hai| nAbhi ke pAsa eDrinala granthi hai, jaba vaha uttejita hotI hai to vRttiyA~ ujAgara hotI haiM aura krodha Adi kaSAya prajjvalita karatI hai| 5.. yoga karma yoga meM bAdhaka tatva yoga bhI hai-mana, vacana aura kAyA kI caMcalatA ko yoga kahA hai| hamAre mana meM aneka vikalpoM kA jAla paidA hotA hai| icchAe~ pUrNa hoveM yA na hoveM hamArI usase tapti hove yA na hove para icchAe~ samApta nahIM hotI / sampUrNa icchAoM kA udgama sthAna mana hI hai| jisa pravRtti ke mUla meM rAga-dveSa aura moha kI vRtti hai, vastutaH vaha pravRtti bhI karma rUpa kriyA hai| rAga aura dveSa ke nimitta se utpanna hone vAlI kriyA rAga pratyayikI aura dveSa pratyayikI kriyA hai| dazaveM guNasthAna meM jIva kaSAya kI apekSA kriyAzIla hai| jahA~ lezyA hai, vahA~ kisI na kisI prakAra kI kriyA avazya hai, ataH salezI jIva sakriya hai, yoga kI apekSA se bhI jIva saMyogI hai, ataH vaha bhI sakriya hai| "kriyA aura dhyAna" terahaveM guNasthAna kI zeSa avasthA meM sUkSma kAya yoga se sUkSma kriyA pratipAti zukladhyAna hotA hai| yahA~ taka saba dhyAnoM meM jIva sakriya hotA hai, arthAt zukladhyAna ke tRtIya pAda taka sakriya rahatA hai| caturtha pAda meM sarva kriyAeM vicchinna ho jAtI haiN|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 / yoga-prayoga-ayoga cauthe dhyAna meM nimagna jIva kriyA rahita hotA hai| isIlie tIsare dhyAna meM to jIva sUkSma kAyika kriyA sahita hI rahatA hai| "kriyA kA abhAva" ayoga arthAt nirodha kriyA "zaileSIkaraNa yoga nirodhAt nau ejate" yoga kA nirodha hone se zailezI avasthA meM airyApathika aura ejanAdi kriyAeM banda ho jAtI haiM kyoMki kriyAoM kA na honA akriyA hai| karma ke zodhana se akriyA hotI hai| akriyA se nirvANa arthAt karmoM se mukti hotI hai, tatpazcAt jIva siddha, buddha, mukta hotA hai tathA parinirmANa ko prApta kara sarva duHkhoM kA anta karatA hai| siddha-gatigamana rUpa paryavasAna phala arthAt antima phala ko prApta karatA hai| saMsAra samApanna aura asaMsAra samApanna ke anusAra jIva sakriya aura akriya hotA hai| asaMsAra samApanna jIva siddha hote haiM, aura ve akriya hote haiN| saMsAra samApanna jIva zailezI pratipanna tathA azaileSI pratipanna aise do prakAra haiM / zaileSI pratipanna hI akriya hai| ataH prathama guNasthAna se lekara terahaveM guNasthAna taka ke sabhI jIva sakriya haiN| ve pratikSaNa koI na koI kriyA karate rahate haiM, kisI bhI kSaNa meM akriya nahIM hote haiM, ataH sarva AtmapradezoM kA parispaMdana hotA hI rahatA hai| . karmayoga aura jJAnayoga se hone vAlI sthitiyA~ karmayoga - jJAnayoga 1. jJAna kI pradhAnatA meM jJAna yoga / 2. indriya aura mana ke zamana kI apekSA 1. karma kI pradhAnatA meM karma yoga / 2. AvazyakAdi sat kriyAoM kI apekSA / 3. dezavirati zrAvaka dharma kI sparzanA 4. sAvadya yoga kI pravRtti 5. svargAdi phala kA saMkalpa 6. cittazodhaka rahita . *7. karmayoga abhyAsa dazA 8. sthAna, urNa, artha yukta karma yoga 9. prakRSTa puNya karmodapAdaka karmayoga 3. sarvavirati muni mahAtmAoM kI sparzanA / 4. niravadyayoga kI pravRtti / 5. mokSa phala kA saMkalpa / 6. citta zodhana / 7. samAdhi dazA / 8. sAlaMbana aura nirAlaMbana dhyAna 9. viziSTa nirjarA /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. pramatta dazA / 11. dhyAna svarUpa tapa kI alpatA / 12. aticAra zuddhikaraNa rUpa AvazyakAdi kriyA kI AvazyakatA / yoga-prayoga- ayoga / 139 10. apramatta bhAva kI ramaNatA / 11. 12. 3. yoga eka srAva hai karma ke bandhana kA abhyAsa krama meM apane Apako dekho 5. adhyAtmasAra - zlo. 518 kriyA yoga kA svarUpa jJAna aura kriyA kA ghaniSTha sambandha hai, kyoMki donoM ke saMyoga se hI mokSa kI prApti hotI hai| kriyA yoga meM jJAna kI gauNatA aura kriyA kI pradhAnatA hotI hai, aura jJAnayoga meM kriyA kI gauNatA hotI hai| jJAna yoga kI sAdhanA ke lie kriyAyoga bhUmikA svarUpa hai| kriyA yoga ke abhyAsa se hI sAdhaka kramazaH jJAnayoga ko prApta kara sakatA hai| kyoMki jIva aura karma kA sambandha anAdi kAla se calA A rahA hai| jaise kanakopana yAne sone aura pASANa-rUpa mala kA sambandha anAdi kAla kA hai aura baddha karma kA svabhAva jIva ko rAgAdi rUpa se pariNamAne kA hai| jaise koI vyakti vastra meM tela lagAkara dhUla meM sukhA de to vaha dhUla vastra meM cipaka jAtI hai, usI prakAra mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, yoga Adi se jaba saMsArAvasthApana jIva ke AtmapradezoM meM parispandana- halana calana hotA hai, usa samaya anantAnanta karma yogya pudgala paramANuoM kA AtmapradezoM ke sAtha sambandha hone lagatA hai / jaise ayogolaka - agni se saMtapta lohe kA golA pratisamaya apane sarvAMga se jala ko khIMcatA hai, usI prakAra saMsArI chadmastha jIva apane mana, vacana, kAyA kI caMcalatA se mithyAtva Adi karmabandha ke kAraNoM dvArA pratikSaNa karma pudgaloM ko grahaNa karatA rahatA hai| dUdha-pAnI, agni-lohe kA golA, svarNa-pASANa Adi kA jaise sambandha hotA hai usI prakAra kA jIva aura karmapudgaloM kA sambandha ho jAtA hai / yahA~ una sabhI karmapudgaloM meM se Avazyaka kriyAyoga ko svIkAra kiyA gayA hai| vyavahAra se yA nizcaya se Avazyaka karmayoga karane para vyavahAra aura nizcayataH cettavizuddhi hotI hai aisA kAraNa kAryabhAva kI apekSA se kahA gayA hai| karmayoga kI sAdhanA se bhaya, dveSa, kheda, krodha, mAna, mAyA, lobha, nindA Adi doSoM kA nAza hotA hai / dhyAna svarUpa tapa se vizuddhi / aticAra zuddhikaraNa rUpa prakriyA /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 / yoga- prayoga- ayoga vRtti kI pravRtti suSupta yA jAgRta, kartRbhAva - karttavyadRSTi kI bhrAnti meM, kriyamAna karma meM saMtulana, karma se akarma meM jAne kA upAya /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. sAdhanA kA kendra bindu Azrava nirodha - saMvara saMvara yoga saMvara zabdArtha ___ saMvara zabda "sam" upasargapUrvaka "vR" dhAtu se banA hai| "sam" pUrvaka "vR" dhAtu kA artha rokanA hotA hai / jisa pravRtti ke dvArA karma ke bandhana ko rokA jAya vaha "saMvara' hai| "su" dhAtu kA artha bahanA hotA hai| ataH "A-sava" kA artha karmapudgaloM kA AtmA meM bahanA aisA hotA hai| karmapudgaloM ke isa srAva kA rUMdhana hI "saMvara' hai| jaise-jaise AtmadazA vizuddha hotI jAtI hai, vaise-vaise karmabandha alpa hote jAte haiM / Asava kA nirodha hotA jAtA hai aura guNasthAna kI bhUmikA hotI jAtI hai| ataH Asrava nirodha hI saMvara kahA jAtA hai| "saMviyate-nirudhyate karmaNaH kAraNaM prANAtipAtAdi yena pariNAmena sa saMvaraH" arthAt karma ke kAraNa rUpa-prANAtipAtAdi kA AtmA ke sAtha jisa pariNAma vizeSa kA nirodha hotA hai, use saMvara kahate haiM / athavA "niruddhAsave saMvaro" arthAt AtmA me jina kAraNoM se karmoM kA AnA ruka jAtA hai, use saMvara kahate haiM / ___ Asrava kA nirodha hone para AtmA meM jisa paryAya kI utpatti hotI hai, vaha zuddhopayoga hai, isalie utpAda kI apekSA se saMvara kA artha "zuddhopayoga'' hotA hai| upayoga svarUpa zuddhAtmA meM upayoga kA rahanA yA sthira honA saMvara yoga hai| paryAya kI apekSA se yaha kathana nizcayanaya kA hai| upayoga svarUpa zuddhAtmA meM jaba jIva kA upayoga rahatA hai, taba naye vikArI Asava kA nirodha arthAt puNya-pApa ke bhAva rukate haiM / isa apekSA se saMvara kA artha naye puNya-pApa ke bhAva kA nirodha hotA hai| zuddhopayoga rUpa nirmala bhAvaM prakaTa hone para AtmA meM Ane vAle naye karma rukate haiN| ataH karma kI apekSA saMvara kA artha hotA hai naye karma Asava kA ruknaa| isa prakAra yahA~ saMvarayoga kA artha aneka dRSTi se huA hai| 1. samayasAra zloka 181
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 / yoga-prayoga-ayoga saMvara kI paribhASA ____ kuMdakuMdAcArya ke anusAra saMvara kI vyAkhyA isa prakAra milatI hai ki-bheda vijJAna se zuddhAtmA kI upalabdhi hotI hai aura zuddhAtmA kI upalabdhi se rAga-dveSa aura moha kA abhAva hotA hai, aisA lakSaNa jisakA hai, use saMvara kahate haiM / 2 ___ dravyasaMgraha saTIka ke anusAra karmoM ke Asrava ko rokane meM samartha svAnubhava meM pariNata jIva ke jo zubha tathA azubha karmoM ke Ane kA nirodha hai, vaha saMvara hai / 3 ___ isa prakAra AtmA kA zuddha paryAya hone para Asrava kA nirodha hotA hai tathA Atmavijaya kI prApti se saMvara tatva utpanna hotA hai| yaha saMvara rUpa jyoti arthAt pararUpa se bhinna sva samyak svarUpa meM nizcala rUpa se prakAzamAna, cinmaya, ujjvala aura nija rasa se paripUrNa ho jAtI hai taba use saMvara kahate haiM / puruSArtha siddhayupAya meM bAraha anuprekSAoM kA ullekha milatA hai, unameM saMvara ko anuprekSA bhI kahA hai, vahA~ paMDita ugrasena kRta TIkA pRSTha 218 meM saMvara kA artha isa prakAra prApta hotA hai| jaise jina puNya pApa nahIM kInA, Atama anubhava citadInA, tIna hI vidhi Avata roke, saMvara lahi sukha avaloke // arthAt jo sAdhaka puNya-pApa se para hokara svAnubhava meM sthita hotA hai, vaha sAdhaka Ane vAle karmoM ko rokatA haiM aura saMvara kI prApti karavAtA hai| dravya aura bhAva saMvara ke AdhAra para jayasenAcArya ne bhI apanA maMtavya prastuta kiyA hai atra zubhAzubha saMvara samarthaH zuddhopayogo bhAva saMvaraH, bhAva saMvarAdhAreNa navatara karma nirodho dravya saMvara iti tAtparyArthaH6 | yahA~ zubhAzubha bhAva ko rokane meM samartha jo zuddhopayoga hai vaha bhAva saMvara hai, bhAva saMvara ke AdhAra para navIna karmoM kA nirodha honA dravya saMvara hai| 2. samayasAra/A./183/ka. 126 3. dravyasaMgraha/TIkA/28/85/12 4. puruSArtha siddhayupAya gA. 205 5. paMcAstikAya gA. 142 kI TIkA 6. paMcAstikAya gA. 144 kI TIkA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga / 143 zrI amRtacandrAcArya ne saMvara kI paribhASA ko anekAnta kI apekSA se prastuta kiyA hai "zubhAzubhapariNAmanirodhaH saMvaraH zuddhopayogaH" zubhAzubha pariNAma ke nirodha se jo saMvara hotA hai, vaha zuddhopayoga hai|'' isa prakAra saMvara se Asrava kA nirodha hotA hai, tathA Asrava baMdha kA kAraNa hone se saMvara hone para bandha kA bhI nirodha hotA hai| kundakundAcArya ne samayasAra meM kahA hai ki zuddhAtmA ko jAnane aura anubhava karane vAlA jIva zuddha AtmA ko hI prApta hotA hai, aura azuddha AtmA ko jAnane evaM anubhava karane vAlA jIva azuddha AtmA ko hI prApta hotA hai| isa prakAra AtmA kA jo bhAva jJAna darzana rUpa upayoga ko prApta kara yogoM kI kriyA se virakta hotA hai, aura navIna karmoM ke Asrava ko rokatA hai, vaha saMvara tatva hai| zubhAzubhapariNAmanirodha rUpa saMvara aura zuddhopayoga rUpa yogoM se saMyukta bhedavijJAnIjIva aneka prakAra ke aMtaraMga bahiraMga sad asad anuSThAna tathA tapa dvArA upAya karatA hai isase nizcaya hI aneka karmoM kI nirjarA hotI hai| rAga-dveSa moha rUpa jIva ke vibhAva kA na honA aura darzana jJAna rUpa cetana bhAva kA sthira honA saMvara hai, yaha jIva kA nijI svabhAva hai| isase pudgala karmajanita bhramaNa dUra hotA hai aura karma kI nirjarA evaM mokSa kI prApti hotI hai|11 jitanA pramANa samyagdarzana kA hotA hai, utanA hI pramANa saMvara kA hotA hai, aura jitanA pramANa rAga-dveSa kA hotA hai, utanA pramANa bandha kA hotA hai| isa prakAra jJAna aura cAritra ke pramANAnusAra saMvara kA pramANa hotA hai / 12 saMvara dharma hai, jIva jaba samyagdarzana pragaTa karatA hai taba saMvara prArambha hotA hai, samyagdarzana ke binA kabhI bhI yathArtha saMvara nahIM hotaa| samyagdarzana prakaTa karane ke liye jIva, ajIva, puNya, pApa, Asava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina nava tatvoM kA svarUpa yathArtharUpa se jAnanA cAhie / samyagdarzana pragaTa hone ke bAda, jIva ke AMzika vItarAgabhAva aura AMzika 7. zlokavAttika saMskRta TIkA 2 pRSTha-486 8. samayasAra gA. 186 9. paMcAstikAya-gA. 144 10. aSTa pAhuDa-bhAvaprAbhRta-gA. 114 11. aSTa pAhuGa-bhAvaprAbhRta-gA. 114. 12. puruSArtha siddhayupAya gA. 212 se 214
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 / yoga-prayoga-ayoga sarAgabhAva hotA hai, vahA~ aisA samajhanA ki vItarAga bhAva ke dvArA saMvara hotA hai aura sarAgabhAva ke dvArA baMdha hotA hai| kaI AcArya ahiMsA Adi zubhAsava ko saMvara mAnate haiM / kintu yaha bhUla hai| zubhAsrava se to puNyabaMdha hotA hai| jisa bhAva dvArA baMdha ho usI bhAva ke dvArA saMvara nahIM hotaa| kintu AtmA ke jitane aMza meM samyagdarzana hai utane aMza meM saMvara hai aura baMdha nahIM, kintu jitane aMza meM rAga hai utane aMza meM baMdha hai, jitane aMza meM samyagjJAna hai utane aMza meM saMvara hai, baMdha nahIM tathA jitane aMza meM samyakacAritra hai utane aMza meM saMvara hai, baMdha nahIM, kintu jitane aMza meM rAga hai utane aMza meM baMdha hai / 13) isa viSaya meM prazna upasthita hotA hai ki samyagdarzana saMvara hai aura bandha kA kAraNa nahIM to phira samyaktva ko bhI devAyukarma ke Asrava kA kAraNa kyoM kahA? tathA darzana vizuddhi se tIrthaMkara karma kA Asrava hotA hai aisA kyoM kahA? __ isakA abhiprAya yahI hai ki tIrthaMkara nAmakarma kA bandha cauthe guNasthAna se AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga paryanta hotA hai aura tIna prakAra ke samyaktva kI bhUmikA meM yaha bandha hotA hai| vAstava meM (bhUtArthanaya se-nizcayanaya se) samyagdarzana svayaM kabhI bhI bandha kA kAraNa nahIM hai, kintu isa bhUmikA meM rahe hue rAga se hI bandha hotA hai| tIrthaMkara nAmakarma ke bandha kA kAraNa bhI samyagdarzana svayaM nahIM, parantu samyagdarzana kI bhUmikA meM rahA huA rAga bandha kA kAraNa hai| jahA~ samyagdarzana ko Asrava yA baMdha kA kAraNa kahA ho vahA~ mAtra upacAra (vyavahAra) se kathana hai aisA samajhanA, ise abhUtArthanaya kA kathana bhI kahate haiM / samyagjJAna ke dvArA nayavibhAga ke svarUpa ko yathArtha jAnane vAlA hI isa kathana ke Azaya ko aviruddha rUpa se samajhatA hai| nizcaya samyagdRSTi jIva ke cAritra kI apekSA se do prakAra haiM- sarAgI aura viitraagii| unameM se sarAga-samyagdRSTi jIva rAga sahita haiM / ataH rAga ke kAraNa unake karma prakRtiyoM kA Asrava hotA hai aura aisA bhI kahA jAtA hai ki ina jIvoM ko sarAgasamyaktva hai, parantu yahA~ aisA samajhanA ki jo rAga hai vaha samyakatva kA doSa nahIM kintu cAritra kA doSa hai| jina samyagdRSTi jIvoM ko nirdoSa cAritra haiM unako vItarAga samyaktva kahA jAtA hai, vAstava meM ye do jIvoM ko samyagdarzana meM bheda nahIM kintu cAritra ke.bheda kI apekSA se ye do bheda haiM / jo samyagdRSTi jIva cAritra ke doSa sahita haiM unako sarAga samyaktva hai aisA kahA jAtA hai aura jisa jIva ko nirdoSa cAritra hai unake vItarAga samyaktva hai aisA kahA jAtA hai| isa taraha cAritra kI sadoSatA yA : 13. dekhie puruSArtha siddhayupAya gAthA 212 se 214
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga- prayoga - ayoga / 145 nirdoSatA kI apekSA se ye bheda haiN| samyagdarzana svayaM saMvara hai aura yaha to zuddha bhAva hI haiN| isIliye yaha Asava yA baMdha kA kAraNa nahIM hai / saMvara sAdhanA aura prakriyA karma kA kendra bindu hai Asrava aura sAdhanA kA kendra bindu hai sNvr| ananta kAla se Asava meM ghirA huA sAdhaka ghora aMdhakAra meM soyA hai use patA hI nahIM ki prakAza kA dvAra kahA~ hai| Asrava aura saMvara donoM eka-dUsare ke virodhI haiN| jahA~ Asrava hotA. vahA~ saMvara nahIM rahatA, jahA~ saMvara hotA hai vahA~ Asrava nahIM ttiktaa| Asava aMdhakAra hai, saMvara prkaash| jaise-jaise aMdhakAra TUTatA hai, prakAza chA jAtA hai| prakAza ke rahane para aMdhakAra ko avakAza nhiiN| rAga-dveSa ko sthAna nahIM / saMvara prakAza hai| nirAvaraNa caitanya kA anubhava hai / nirAvaraNa samyak kI sAdhanA hai / samyak sAdhanA hI saMvara sAdhanA hai| saMvara kI sAdhanA zAMti kI sAdhanA hai| nirvikalpa kI sAdhanA hai| sUkSma sAdhanA hai, zubhayoga kI sAdhanA hai, svAdhInatA kI sAdhanA hai / saMvara bIja rUpa se to svataH sabhI bhavyAtmA meM vidyamAna hai, kintu jaba vyakti bhogya padArthoM meM Abaddha ho jAtA hai taba Asakti, lobha, moha Adi vikAroM meM badala jAtA hai| jaise nadI kA nirmala jala kisI gaDDhe meM Abaddha hone se vikRta ho jAtA hai| aura aneka viSaile kITANu paidA karatA hai| isI prakAra Asrava cAroM ora se saMvara ko gheratA hai aura viSaile kITANuoM ko phailAtA hai| isa vikRti kA nAza karane ke lie prAyogAtmaka upAya hI Avazyaka haiM 1 saMvara ke kSetra meM cAra prakriyA samartha haiM - tyAga, vairAgya, pazcAtApa, prAyazcitta / indriyoM kI vijaya, zabda rUpa, rasa, gaMdha Adi viSayoM ke tyAga se hai| tyAga saMvara kI prakriyA hai / vairAgya-tyAga karane para jo saMjJAe~ jAgRta haiM. una para vairAgya hotA hai| jaise upavAsa AhAra ke tyAga se hotA hai, kintu pazcAttApa AhAra ke svAda se kiye hue pApoM kA hotA hai| pApa karanA burA hai kintu pApa hone ke pazcAt pazcAttApa na honA mahApApa hai| svasvarUpa ko chor3akara rAga-dveSa kI prakriyA pApa hai| rAga-dveSa ke anubhava se saMkleza ke taMtu jur3e hue haiM, isa taMtu ko tor3ane ke lie pazcAtApa hI eka sAdhanA hai, pazcAtApa hI eka saMvara hai| pazcAtApa hone para hI prAyazcita hotA hai| saMkalpa kareM ki rAga-dveSa jisase paidA hoveM vaisI prakriyA na karanA prAyazcita - saMvara hai / saMvara ke kAraNa tIna gupti, pAMca samiti, daza dharma, bAraha anuprekSA, bAbIsa parISahajaya aura pA~ca cAritra ina chaha kAraNoM se saMvara hotA hai| jisa jIva ke samyagdarzana hotA hai usake hIM saMvara ke ye chaha kAraNa hote haiM /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 / yoga-prayoga-ayoga 4. yoMga eka paddhati hai, saMvara meM jAne kI abhyAsa kama meM vRtti zodhana kA upAya samajho kAma, krodha Adi viSaya-kaSAya kA pratikAra galata AdatoM para niyantraNa kriyA-pratikriyA se akriyA nivRtti kI sAdhanA vikalpoM kA zodhana /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. AcAra saMvidhA kA prANa vidhAnoM meM AjJA yoga __ jaina vAD.gmaya meM jaina AcAra vidhAnoM meM AjJAyoga kA sthAna apUrva hai| jainAgamoM meM dharmadhyAna evaM zukladhyAna ko mokSa kA hetu mAnA gayA hai| AjJAyoga dharmadhyAna ke cAra bhedoM (AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya) meM prathama haiN| 1 ataH jaina vAD.gmaya meM AjJAyoga kA sthAna sarvopari hai, sarvottama , evaM mokSa siddhi kA parama upAya rUpa hai / AjJAyoga kyA hai ? AjJAyoga yAne jinezvara bhagavanta kA jinavacana, jinAgama yA jinAcAra kA bhAva yukta bahumAna, Adara, satkAra aura puraskAra / AjJA bahumAna kA bAhyaliMga AcAra vidhi hai| jina AjJA vidhi aura usakA vizuddha anuSThAna hI niraticAra AjJApAlana hai| __vizeSAvazyaka bhASya meM anuSThAna ko hI AjJA kahA hai / 2 anuSThAna, Adeza, nirdeza, karttavya, AcAravidhi ityAdi AjJA ke hI paryAyavAcI zabda haiN| "AjJAyoga kI cintana-vidhi" yathAzakya AjJA jinavacana kA bahumAna zubha dharmadhyAna rUpa anuSThAna hai| vItarAga bhagavantoM se prarUpita AgamAnusAra padArthoM kA nizcaya karanA, zravaNa karanA, cintana karanA AjJAvicaya dharmadhyAna hai 53 sAdhu jIvana AcAra vidhi kA prANa hai| AcAra vidhi yukta sadanuSThAna se cAritra 1. (ka) tattvArthasUtra-9/37 khi jJAnArNava zloka 5 pa 3310 sarga 33 (ga) Avazyaka niryuktekhacUrNi pR. 80 (gha) yoga zAstra dazama prakAza zlo. 7 pR. 25, 6 (Da) adhyAtmasAra zloka 36 pR. 353 (ca) zAstravArtA samuccaya-9/20 2. abhidhAna rAjendrakoSa pR. 130 3. jJAnArNava-sarga 33 zloka 8
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 / yoga-prayoga-ayoga mohanIya karma ke kSayopakSama ke abhAva meM chaThavA~ guNasthAna saMbhavita nahIM / caritra mohanIya ke kSayopazama se vIryAntarAya kA kSayopazama hotA hai, kyoMki ina donoM kA avinAbhAvI sambandha hai| jina-AjJA vidhi yukta AcAra se sampUrNa pApa vRtti rUpa viSa kA nAza hotA hai| jaise bAhya viSa bhayaMkara hone para bhI vidhiyukta mantra japa se niSphala hotA hai, usI taraha avidhi se utpanna karma kA anubandha AjJA yoga se hI haTAyA jA sakatA hai| vidhiyukta AlocanA-prAyazcitta ityAdi anuSThAnoM kA samAveza bhI AjJAyoga meM ho jAtA hai / dhyAnazataka meM jinezvara bhagavantoM kI AjJA cintana viSayaka teraha vizeSaNa batAye haiM / jaise (1) sunipuNa, (2) anAdinidhana, (3) bhUtahitA, (4) bhUtabhAvanA, (5) anarthya, (6) amitA, (7) ajitA, (8) mahattva, (9) mahAnubhAva, (10) mahAviSaya, (11) niravagha, (12)anipuNa durje aura (13) nayabhaMga yogazAstra meM sarvajJoM kI AjJA ko hI sarvopari mAnakara usakA tAttvika rUpa se arthoM kA cintana karanA AjJA.dhyAna kahA gayA hai, kyoMki sarvajJa kI AjJA tarka evaM yuktiyoM se abAdhita, pUrvApara vicAroM se avirodhI, sUkSmatAsparzI evaM asatya bhASaNa rahita hotI hai 5 "AjJA yoga hI dharma hai" AjJAyoga yAne Agama yukta vidhi kA dhrmyog| zAsana mAnya vidhi yukta dharma se kiyA huA samasta anuSThAna AjJAyoga hai| samasta vibhAga se AtmA ko vyAvRtta kara svabhAva meM anurakta honA z2ina bhagavanta kI pramukha AjJA hai| AjJAyoga kA pramukha sUtra hai"ANAedhammo ANAetavo" AjJA hI dharma hai aura AjJA hI tapa hai| jina AjJA kA ArAdhana siddha pada kA sarvazreSTha upAya hai aura virAdhana saMsAra kA hetu hai| AjJA ko hI zrImada rAjacandra jI ne parama puruSa kI pramukha bhakti kahA hai| isI prakAra jina bhagavantoM ne heya svarUpa Azrava aura upAdeya svarUpa saMvara ko bhI zAzvata AjJA kA svarUpa diyA hai| vItarAga stava meM zrI hemacandrAcArya ne AjJA ko "ArhatI muSTikA" vizeSaNa diyA hai| Azrava se bandha aura saMvara se mokSa rUpa"ArhatI muSTi" rUpa AjJA kI ArAdhanA, upAsanA aura sAdhanA meM tatpara tanniSTha aise anantajIva atIta meM parinivRtta hue haiM, vartamAna meM kSetra paryAyAnusAra parinirvANa mokSa ko prApta kara rahe haiM, aura anAgata kAla 4. dhyAnazataka zloka 45/4 pR. 144 5. yogazAstrazloka-8/9 pR. 257 dazama prakAza
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 149 meM nirvANa ko prApta kreNge| yaha niyama satya hai|6 "jina vacana kI AjJA kA ArAdhaka" antarmuhUrta meM kaivalyajJAna prApta kara sakatA hai| isa prakAra kSINamoha paryanta sarvajJa kI AjJA kA avalambana Avazyaka hai| ataH karma rUpI kaida se mukta hone ke liye AjJA hI sarvottama hai / "jinAjJA jJeya svarUpa meM virodhI pA~ca hetu" 1. matidaurbalyatA arthAt buddhi kI jar3atA ho yA mana kI vikSipta dazA ho, 2. donoM sthiti meM upadeza zravaNa karate samaya mana meM samyaka avadhAraNA nahIM hotI, 3. agara jar3a buddhi na ho to bhI vikSipta aura yAtAyAta dazA hone se samyak bhAva kI pariNati nahIM hotii| ___4. buddhi ho kintu tathAvidha AjJArtha kA abhAva ho to yarthAtha bodha kA pratipAdana bhI nahIM ho sktaa| 5. yadi buddhi evaM yathArtha donoM kI saMprApti ho kintu jJeya kI gahanatA ho taba bhI yathArtha bodha nahIM hotA hai| vidhi sevana se lAbha jinezvara bhagavanta acintya cintanIya hai ataH unakI AjJA ko mAnya karane vAlA, dharma kA Adara karane vAlA, vidhi tatpara aura ucitavRtti vAlA hai| dharma ke prati bahumAna hone para hI vidhi tatparatA para zraddhA hotI hai| kyoMki vidhi prayoga bhAva pradhAna hai, zraddhA kA sambandha saMvegAdi zubha AtmapariNAmasvarUpa kI puSTi karatA hai| tAtparya yaha hai ki vaha dharma kA anurAgI ho arthAt anya puruSArtha kI apekSA dharma kI pradhAnatA rakhatA ho tabhI vaha dharmAcaraNa meM upayogI, acchA saMvega saMbhramAdi bhAvollAsI ho sakatA hai| bhAvollAsa ke sadabhAva se arthAta vidhiyuktatA se ucita vRtti saMbhava hai| vidhi ke abhAva meM ucita vRtti kA bhI abhAva hotA hai| arthAt isa loka sambandhI hI nahIM, paraloka meM ahita hone se kRtya karane vAloM kA dUra se hI parityAga karanA caahie|10aajnyaa kA bahumAna karane se tribhuvana guru zrI arihanta paramAtmA kA saccA 6. vItarAga stava zloka 4 se 7, pR. 351 se 358 7. vahI8, pR. 359 8. siddhasena divAkara kRta sakrastava 9. lalita vistarA pR. 13 10. lalita vistarA paMjikA pR. 15
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150/yoga-prayoga-ayoga bahumAna hotA hai, loka saMjJA kA parityAga hotA hai aura vAstavika dharma kA AcaraNa hotA hai| ataH jinAjJAsusAritA meM dharmAnurAga surakSita rahatA hai|11 "avidhi ke sevana se mahAakalyANa" vidhivat samyaktva kA Asevana karane vAle mahAkalyANa ko prApta hote haiM, kintu avidhi ke Asevana se anadhikArI jIva mahat akalyANa ko prApta hote haiN| avidhi se anuSThAna karane vAle pakSapAtI sva mata kI puSTi hetu apanA prastAva rakhate haiM ki avidhi se hone vAle anuSThAna se tIrtha kA rakSaNa hotA hai / yaha asat Alambana hai kyoMki avidhi yukta dharmAnuSThAna karane se mRSAvAda kA pApa aura zuddha kriyA kA lopa, ubhaya hAni hotI hai| viparIta vidhi se azuddhatA kI vRddhi, sUtrokta kriyA kA abhAva, atikrama, aticAra aura anAcAra kA Asevana ityAdi doSa bhI upasthita hote haiN| AjJA virAdhana anuSThAna meM svecchA se pravRtti karane para usa mahAvidhi kI laghutA hotI hai| isase pUjya kI pUjA svarUpa ziSTAcAra kA parityAga hotA hai| arthAt arhanta bhagavanta kA sarva Adeza zirodhArya karanA yahI ziSTa puruSoM kA AcAra hai, usakA lopa hotA hai| phalataH dUsare upAya se bhI saMbhAvita aise jo zubha adhyavasAya aura isase janita viziSTa karma kSaya evaM kalyANa svarUpa iSTa phala, unakI siddhi kI bhI avazya rukAvaTa ho jAtI hai| AjJA bhaMga se kalyANakArI vAstavika zubha adhyavasAya kI bhUmikA hI naSTa prAyaH ho jAtI hai| pUrvadhara mahAtmAoM ne AtmahitArtha dharmAnuSThAna kA upadeza diyA hai| usakA vinAza yA azuddha vyavahAra se adharma kI vRddhi aura usase mahAmoha karma kA jo anubandha hotA hai usase bhI avidhi ke upadezakartA mahAn doSa ke pAtra hote haiN| utsUtra prarUpaNA zaraNAgata kA ziroMcchedadvat hai / 12 loka evaM pramANam" isa ukti ke anusAra jo loka saMjJA gatAnugatika preraNA hai, yaha bhI hAniprada hai| kyoMki jahA~ taka sarvajJa praNIta siddhAntoM kA rahasya gItArthoM se jJeya nahIM taba taka vidhi yukta anuSThAna upAdeya nahIM ho sakatA 13 jo zithilAcArI guru bhole ziSyoM ko dharma ke nAma se apane jAla meM phaMsAte haiM aura avidhi (zAstraviruddha) dharma kA upadeza karate haiM unase jaba koI zAstraviruddha upadeza na dene ke liye kahatA hai taba ve dharmoccheda kA bhaya dikhAkara uddhata ho bola 11. lalita vistarA paMjikA pR. 18 12. yogaviMzikA gA. 14/15 SoDaSaka 10 gA. 14/15 13. yogaviMzikA gA. 16
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/151 uThate haiM "jaisA cala rahA hai vaisA calane do, vaisA calate rahane se hI dharma Tika skegaa| bahuta vidhi (zAstraanukUlatA) kA dhyAna rakhane meM zuddha kriyA to durlabha hI hai, azuddha kriyA bhI jo cala rahI hai vaha chUTa jAyegI aura anAdikAlIna akriyAzIlatA (pramAvRtti) svayaM logoM para AkramaNa karegI, jisase dharma kA nAza hogA / "isake sivAya ve apane avidhi mArga ke upadeza kA bacAva yaha kahakara bhI karate haiM ki "jaise dharmakriyA nahIM karane vAle ke lie hama upadezaka doSabhAgI nahIM hote| kyoMki hama to kriyAmAtra kA upadeza dete haiM, jisase kama se kama vyAvahArika dharma to cAlU rahatA hai aura isa taraha hamAre upadeza se dharma kA nAza hone ke badale dharma kI rakSA hI ho jAtI aisA nirarthaka bacAva karane vAle unmArgagAmI upadezaka guruoM se granthakAra kahate haiM ki eka vyakti kI mRtyu svayaM huI ho aura dUsare vyakti kI mRtyu kisI anya ke dvArA huI ho ina donoM ghaTanAoM meM bar3A antara hai| pahalI ghaTanA kA kAraNa marane vAle vyakti kA karma mAtra hai, isase usakI mRtyu ke lie dUsarA koI doSI nahIM hai| parantu dUsarI ghaTanA meM marane vAle vyakti ke karma ke uparAnta mArane vAle kA duSTa Azaya bhI nimitta hai, isase usa ghaTanA kA doSI mArane vAlA bhI hai| isI taraha jo loga svayaM avidhi se dharmakriyA kara rahe haiM unakA doSa dharmopadezakartA para nahIM hai, para z2o loga avidhimaya dharmakriyA kA upadeza sunakara unmArga para calate haiM unakI javAbadAro upadezaka para avazya hai| dharma ke jijJAsu logoM ko apanI kSudrasvArthavRtti ke lie unmArga kA upadeza karanA vaisA hI vizvAsaghAta hai jaisA zaraNa meM Aye hue kA sira kATanA / jaisA, cala rahA hai aisA calane do yaha dalIla bhI ThIka nahIM hai, kyoMki aisI apekSA rakhane se zuddha dharmakriyA kA lopa ho jAtA hai| ____ vidhi-mArga ke lie nirantara prayatna karate rahane se kabhI kisI eka vyakti ko bhI zuddha dharma prApta ho jAya to usako caudaha loka meM amArIpaTaha bajavAne kI sI dharmonnati huI samajhanA cAhie arthAt vidhipUrvaka dharmakriyA karane vAlA eka vyakti bhI avidhipUrvaka dharmakriyA karane vAle hajAroM logoM se acchA hai| anAryoM se Arya thor3e haiM, AryoM meM bhI jainoM kI saMkhyA kama hai| jainoM meM bhI zuddha-zraddhA vAle kama haiM aura unameM bhI zuddha cAritravAle kama haiN| aura koI zuddha cAritra vAle meM bhI samabhAvI atyanta alpa hote haiM + kriyA bilkula na karane kI apekSA kucha na kucha kriyA karane ko hI zAstra meM acchA kahA gayA hai, isakA matalaba yaha nahIM ki avidhi mArga meM hI pravRtti karane lgnaa| agara asAvadhAnIvaza kucha bhUla ho jAye to usa bhUla se Darakara vidhi mArga ko
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152/ yoga-prayoga-ayoga hI nahIM chor3a denA cAhie kintu bhUla sudhArane kI koziza karate rahanA cAhie / prathamAbhyAsa meM bhUla ho jAnA sambhava hai para bhUla sudhAra lene kI dRSTi tathA prayatna ho to vaha bhUla bhI vAstava meM bhUla nahIM hai| isI apekSA se azuddhakriyA ko bhI zuddha kriyA kA kAraNa kahA gayA hai| jo vyakti vidhi kA bahumAna na rakhakara avidhi kriyA karatA hai usakI apekSA nahIM karane cAlA kintu vidhi ke prati bahumAna rakhanevAlA, zreSTha hai / 14 4. yoga eka vidhAna hai paramAtmA kI AjJA kA sva nirIkSaNa kI kSaNa abhyAsa krama meM anuzAsana dUsaroM kI apekSA apane para, AjJA sabake lie samAna hai, satya kI khoja AjJA vidhi se. AMtarika malinatA kA vizodhana / AjJAyogavat lenaa| 14. pAtaJjala yoga vRtti-pR. 126-132
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. tanAva mukti kA parama upAyaHAMtarika doSoM kI Avazyaka AlocanA Avazyaka yoga pratyeka Avazyaka anuSThAna ko yogiyoM ne yoga kriyA kahA hai| Avazyaka prakriyAoM se yoga siddha ho sakatA hai| isalie hI sAdhuoM ko yaha kriyA subaha-zAma anivArya rUpa se avazya karanI par3atI hai| zAstra meM bhI aisA vidhAna hai ki prathama aura carama tIrthaMkara ke sAdhu Avazyaka yoga kriyA niyama se kareM / ataeva yadi ve usa AjJA kA pAlana na kareM to sAdhu pada ke adhikArI hI nahIM samajhe jA skte| "Avazyaka" kise kahate haiM ? avazya karaNAd Avazyakam / jo kriyA avazya karane yogya hai usI ko Avazyaka" kahate haiN| Avazyaka ke paryAya anuyogadvAra sUtra meM Avazyaka ke paryAya zabda prApta hote haiM jaise-Avazyaka, avazya karaNIya, dhuva-nigraha vizodhi, adhyayana SaTka varga, nyAya, ArAdhanA aura mArga ityaadi| ___ anuyoga dvAra sUtra meM kahA hai ki bhAva Avazyaka meM rahane vAlA sAdhaka aMtardRSTi meM sthita, vyavahAra se para, adhyAtma meM lIna, samabhAva meM AsIna rahatA hai| antardRSTi vAle sAdhaka vaMdana, namaskAra Adi guNoM se guNAnurAgiyoM kI stuti prazaMsA karate haiN| isa prakAra bhAva Avazyaka karane vAle antatmi yogI bAra-bAra dhyAnakAyotsarga Adi anuSThAnoM meM kriyAnvita rahate haiM / dhyAna dvArA citta zuddhi karate hue ve AtmasvarUpa meM vizeSatayA lIna ho jAte haiN| bhAvaAvazyaka kA svarUpa anuyogadvAra sUtra meM isa prakAra "jaNaM" ime samaNo vA samaNI vA sAvaoM vA sAviyA vA loguttariyaM bhAvAvassayaM" anuyogadvAra sUtra meM aura bhI Avazyaka sUtra ke chaH prakAra darzAye haiM-sAmAiyaM, cauvIsatthaoM; vaMdaNayaM, paDikkamaNaM, kAussaggo, paccakkhANaM / 1. anuyogadvAra sUtra 26. bhA. 1 pRSTha 178
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 / yoga-prayoga-ayoga 1. sAmAyika-samabhAva, samatA / 2. caturviMzatistava-vItarAga deva kI stuti / 3. vandana-gurudevoM ko vaMdana / 4. pratikramaNa-saMyama meM lage hue doSoM kI AlocanA / 5. kAyotsarga-zArIrika mamatva kA tyaag| 6. pratyAkhyAna-AhArAdi kI Asakti kA tyAga / 1. sAmAyika yoga-sam upasargapUrvaka gati arthavAle iN dhAtu se samaya zabda hotA hai| sama kA artha eka hI bhAva aura yika kA artha gamana hai| eka hI bhAva rUpa bAhya pariNati se vimukha hokara AtmA ke samIpa AnA samaya kahA jAtA hai aura samaya kA bhAva sAmAyikara / sAmAyika karane vAlA sAdhaka-rAga aura dveSa ke vaza na hokara samabhAva-mAdhyastha bhAva meM sthira rahatA hai, arthAt sabake sAtha Atmatulya vyavahAra karatA hai / 3 aisI sAmAyika ko hama tIna svarUpa meM dekha sakate haiM - 1. samyaktva sAmAyika, 2. zrutasAmAyika aura 3. cAritra sAmAyika / tInoM prakAra kI sAmAyika se samabhAva meM sthita rahA jA sakatA hai| cAritra sAmAyika bhI adhikArI kI apekSA se deza aura sarva meM do prakAra ke haiM / deza sAmAyika cAritra-gRhasthoM ko aura sarva sAmAyika cAritra-sAdhuoM ko hotA hai| samatA, samyaktva zAnti suvihita Adi zabda sAmAyika ke paryAya haiM / 5 2. caturviMzatistava yoga-caubIsa tIrthaMkara, jo ki sarvaguNasampanna Adarza haiM, unakI stuti-kIrtana karanA caturviMzatistava Avazyaka hai| isa Avazyaka ke dravya aura bhAva aise do bheda haiM / tIrthaMkaroM kI pUjA arcanA Adi drava stava hai aura unake vAstavika guNoM kA kIrtana Adi bhAvastava hai|6 mAvastava dvArA sAdhaka ke ahaMbhAva kA nAza hotA hai, sadguNoM ke prati anurAga hotA hai, aura pApa karmoM se unmukta hotA hai| 3. vaMdana yoga-mana, vacana aura kAyA dvArA paMca aMga se praNAma karanA vaMdana hai| vaMdana dvArA pUjyoM ke prati bahumAna pragaTa kiyA jAtA hai| AgamoM meM vaMdana ke citi-karma, kRti-karma pUjA-karma Adi paryAya prasiddha hai (" 2. sarvArthasiddhi-7-11 3. Avazyaka vRtti-pR. 53 4. Avazyaka niyukti-796 5. Avazyaka vRtti-pR. 492 6. Avazyaka niyukti-gA. 1103 7. Avazyaka niyukti-gA. 1106
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 155 jaina dharmAnusAra dravya aura bhAva, ubhaya cAritra sampannamuni, tyAgI, vairAgI, AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira tathA gurudeva Adi vaMdanIya haiM {8 4. pratikramaNa yoga-"pratIpaMkramaNa pratikramaNa", ayamarthaH - zubha yogebhyo 'zubha yogAntaraM krAntasya zubheSu eva kramANAtpratIpaH krmnnm| hemacandrAcArya kRta yogazAstra ke tRtIya prakAza kI sopajJavRtti meM eka vyutpatti hai| zubha yoga se azubha yoga meM pahuMcane para punaH zubha yoga prApta karanA pratikramaNa kahA jAtA hai / 10 dvitIya vyAkhyA meM AcAryazrI ne pratikramaNa kA bhAva isa prakAra batAyA hai ki-rAgadveSAdi audayika bhAva saMsAra kA mArga hai aura samatA, kSamA, dayA, namratA Adi kSAyopazamika bhAva mokSamArga hai / kSAyopazamika bhAva se audayika bhAva meM pariNata sAdhaka jaba punaH audayika bhAva se kSAyopazamika bhAva meM lauTatA hai to vaha bhI pratiphala gamana ke kAraNa pratikramaNa kahA jAtA hai| tIsarI vyAkhyA meM bhI azubha yoga se nivRtta hokara niHzalya bhAva se uttarottara pratyeka zubha yoga meM pravRtta honA pratikramaNa hai| pratikramaNa ke prativaraNa, pariharaNa, karaNa, nivRtti, nindA, garhA aura zodhita ityAdi samAnArthaka zabda haiM 111isI Avazyaka niyukti meM ina zabdoM ke bhAvoM ko AtmasAta karane hetu samajhAyA gayA hai / 12 5. kAyotsarga yoga-pratikramaNa Avazyaka ke pazcAt kAyotsargakA sthAna hai| kAyotsarga zabda do zabdoM ke yoga se banA hai-isameM kAya aura utsarga ye do zabda haiN| 8. Avazyaka niyukti-gA. 1195 9. yogazAstra tRtIya prakAza vRtti dekhanA / 10. Avazyaka niryakti-gA. 553 11. Avazyaka sUtra-pR. 553 12. Avazyaka niyukti-gA. 1242 13. isameM sAdhaka kucha samaya ke lie zarIra ko sthira kara, jina mudrA dhAraNa karake khar3A ho jAtA hai, aura mana meM saMkalpa karatA hai ki-tassa uttarIkaraNeNaM pAyacchita karaNeNaM, visohI karaNeNaM visallI karaNeNaM pAvANaM kammANaM nigghAyaNaTThAe ThAmi kAusaggaM / arthAt saMyama jIvana ko vizeSa rUpa se pariSkRta karane ke lie, lage hue doSoM kA prAyazcitta karane ke lie, AtmA ko vizuddha karane ke lie, zalya rahita karane ke lie, pApa karmoM kA nirdhAta unheM naSTa karane ke lie, maiM kAyotsarga karatA hU~ ityaadi| ___kAyotsarga dvArA sAdhaka apanI bhUloM ke lie prAyazcitta karatA hai, mana meM pazcAtApa karatA hai aura zarIra kI mamatA ko tyAga kara una doSoM ko dUra karane ke lie kRta saMkalpa banatA hai|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 / yoga-prayoga-ayoga donoM kA milakara artha hotA hai kAyA kI mamatA kA tyAga / deha kA nahIM kintu dehabuddhi kA visarjana karanA kAyotsarga kA uddezya hai| - kAyotsarga se prApta lAbha kAyotsarga se zArIrika aura bauddhika jar3atA dUra hotI hai| sapta dhAtuoM meM aneka dhAtuoM kI vizeSatA vinaSTa hotI hai| saMkalpa zakti dRr3ha hotI hai| vikalpoM se vimukti hotI hai| anukUla aura pratikUla vAtAvaraNa meM samabhAva kI zakti prakaTa hotI hai| maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyastha bhAva jAgRta hote haiN| bhAvanA aura dhyAna kA abhyAsa bhI kAyotsarga se hI puSTa hotA hai| avicAra kA cintana bhI kAyotsarga se vizuddha hotA hai| isa prakAra dekhA jAya to kAyotsarga bahuta mahattva kI kriyA hai| AcArya bhadrabAhu ne kAyotsarga ke pAMca phala batAye haiM (1) daihika jar3atA kI zuddhi-zleSma Adi ke dvArA deha meM jar3atA AtI hai| kAyotsarga se zleSma Adi ke doSa miTa jAte haiM / ataH unase utpanna hone vAlI jar3atA bhI naSTa ho jAtI hai| (2) bauddhika jar3atA kI zuddhi-kAyotsarga meM citta ekAgra hotA hai aura bauddhika jar3atA naSTa hotI hai| (3) sukha-dukha titikSA-sukha-dukha sahane kI zakti prApta hotI hai| (4) zuddha bhAvanA kA abhyAsa hotA hai| (5) dhyAna kI yogyatA prApta hotI hai| 6. pratyAkhyAna Avazyaka-AcArya bhadrabAhu ne Avazyaka niyukti meM kahA hai-pratyAkhyAna karane se saMyama hotA hai, saMyama se Asava-nirodha hotA hai aura Asava-nirodha se tRSNA kA nAza hotA hai / tRSNA ke nAza se anupama upazamabhAva arthAta mAdhyastha pariNAma hotA hai aura anupama upazamabhAva se pratyAkhyAna kI zuddhi hotI hai| upazamabhAva se cAritra dharma pragaTa hotA hai, cAritra dharma se karmoM kI nirjarA hotI hai aura usase apUrvakaraNa prApta hotA hai| apUrvakaraNa se kaivalya jJAna aura kaivalya jJAna se zAzvata sukha rUpa mukti kI prApti hotI hai / 15 6: yoga kA nirodha ayoga kI pRSTha bhUmikA para abhyAsa krama meM 14. Avazyaka niyukti-gA. 1595 15. Avazyaka niyukti-gA. 1195
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/157 AMkramaNa-atikramaNa kA pratikramaNa kare svAnubhUti kA cintana, manana mamatva kI mUrchA se para kAyotsarga meM sthirIkaraNa, icchAoM kA nirodha-tapa,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha vibhAga (4) dRSTi yoga kA Adi bindu tanAva aura carama bindu mukti adhyAya 1. dRSTi yoga se ayoga darzana adhyAya 2. dRSTioM ke vikAsa krama meM uttarottara saMvardhana
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTi yoga se ayoga darzana 1. sAdhanA kA praveza dvAra - icchAyoga svAbhAvika saMrakSA kI kSamatA-zAstrayoga AtmavIrya ke aMtima caraNa kI do rekhA(i) dharma saMnyAsa (ii) yoga saMnyAsa 2. aughadRSTi aura yogadRSTi kI bheda rekhA 3. dRSTioM se rUpAntaraNa 1. viveka kA abhAva, 2. ajJAnatA hone para bhI guNAnurAgI ke prati jijJAsA, 3. yoga upAya kA prathama caraNa, 4. samApatti kA prAdurbhAva, 5. AtmAnubhava kA AsvAdana, 6. AtmasaMprekSaNa, AcAra zuddhi, ekAgra buddhi aura sthirIkaraNa kA prArambha 7. tattvapratipatti, viveka jJAna vizuddhi aura asaMgAnuSThAna kI prApti, 8. anAzakti kI saMprApti, nirvikalpa kI prApti aura nirvANa kA Ananda / 4. caudaha guNoM kA kramAroha
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. daSTiyoga se ayoga darzana yoga dRSTiyoM se ayoga taka pahu~cane ke lie AcArya haribhadrasUri ne jo apanA maulika cintana prastuta kiyA hai vaha jaina darzana ke lie eka nayI dizA hai| yogadRSTioM ko prApta karane ke sAtha-sAtha AcAryazrI ne pichalI cAra dRSTiyoM ke samaya pAye jAne vAle vizeSa AdhyAtmika vikAsa ko icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga aisI tIna yoga bhUmikAoM meM vibhAjita karake ukta tInoM yoga bhUmikAoM kA rocaka varNana kiyA hai| samartha sAdhakoM ke lie hI sAdhanA mArga meM pravRSTa hone kI icchA yA ruci jAgRta hotI hai| rUci eka aisA rAsAyanika tattva hai ki prApta hote hI samAdhAna kI khoja meM sAdhaka nikala par3atA hai vaha hai zAstrayoga jo samAdhAna ko janma detA hai aura usakA, pUrNa vikAsa hai sAmarthya yoga jisake dvArA sAdhaka apanI pUrNatA prApta kara pAtA hai| icchAyoga __ icchAyoga arthAt pUrNa icchA se bhAva namaskAra' pratikramaNasUtra meM bhI "icchAmiNamaMte", "icchAmikhamAsamaNo, "icchAkAreNa saMdisaha bhagavan" ityAdi icchA pradarzaka pada se prArambha hotA hai| isI prakAra icchAyoga maMgalAcaraNa hai sAtha yoga kA prathama sopAna hai aura sAdhanA kA praveza dvAra hai| icchAyoga meM dharma pravRtti kI icchA kA prAdhAnya hotA hai aura kriyA zuddha gauNa mAnI jAtI hai| kriyA tIna prakAra kI hotI hai 1. viSaya zuddha kriyA-kriyA kA lakSya to zuddha hai kintu kArya azuddha hai| 2. svarUpa zuddha kriyA-laukika dRSTi se zuddha hai| 3. anubandha kriyA-isa kriyA meM citta kI prazAntavAhitA dhyeyaM niSThA aura tatvasaMvijJA kA prAdhAnya hotA hai| 1. pratikramaNa sUtra
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162/ yoga-prayoga-ayoga zAstra yoga zAstra zabda do dhAtuoM se banA hai| "zAs" aura traiDa zAs arthAt anuzAsana aura traiD arthAt pAlana / anuzAsana kA ucita pAlana AcAra saMvidhA yA AjJAyoga meM samAvita hotA hai| ataH zAstra vahI hai jisameM Atmahita zikSA kA sAmarthya ho, svAbhAvika saMrakSaNa kI kSamatA ho aura sarvajJa praNIta satyatA ho / sarvagaNasampanna kevalI bhagavanta hI sarvajJa hote haiM ataH sarvajJoM kI vANI hI zAstra hai| zAstra se ucita jJAna aura jJAna se abhaya, adveSa, akheda Adi kI avasthA aura mithyA ajJAna samajhA jAtA hai| zAstrayogI kramazaH jJAnAdhyayana dvArA vikAsa ko prApta karatA huA yathApravRttikaraNa, pazcAt apUrvakaraNa aura graMthibheda karatA huA anivRttikaraNa se Age samyaktva prApta karatA hai| vizuddhi kA prAdurbhAva hote hI apramattayoga tIvra bodha se prayukta hotA hai aura zAstrAnusAra akhaNDa sAdhanA sadhatI hai| phalasvarUpa vahI zAstra jIvana bana jAtA hai kaivalyajyoti pragaTa ho jAtI haiN| AkRti naM. 3 yathApravRtikaraNa apUrvakaraNa granthibheda anivRttikaraNa samyaktva sAmarthya yoga __ sAmarthya sAdhaka kA svayaM kA svAtma svabhAva hai| asamarthatA ke AvaraNoM ko tor3akara yoga paddhati dvArA, zAstrayoga ke avalambana dvArA jaba sAdhaka svAtma svabhAva kI siddhi svarUpa sAmarthya ko jagAtA hai jaba sAmarthya yoga siddha hotA hai| AcArya haribhadrasUri ne yoga ke bhedoM meM abheda siddhi se svAtma svabhAva svarUpa sAmarthya yoga ko icchAyoga se prArambha kara zAstrayoga kI sahAyatA se siddha kiyA hai| 2. prazamarati-zlo. 188 3. jJAnasAra-zlo. 3 zAstrASTaka
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/163 sAmarthyayoga kA artha hai-AtmA meM itanI zakti (sAmarthya) prakaTa kara, jisase apramatta yoga kI prApti hove / AtmA meM asaMkhyakAla se nihita viSaya kaSAyAdi duSTa bhAvoM kA nAza hove| kyoMki sAmarthyayoga uccaguNasthAnoM meM hI prApta hotA hai| isake mukhyatayA do bheda haiM-(1) dharmasaMnyAsa sAmarthyayoga aura (2) yogasaMnyAsa sAmarthyayoga / 7vA~ guNasthAna chor3ane se 8vA~ guNasthAna prApta hone para dharma saMnyAsa - sAmarthyayoga AtA hai, jisameM sAtaveM guNasthAna taka karane ke bAhya dharmAnuSThAna chor3a dene hote haiM, jabaki yogasaMnyAsa sAmarthya yoga meM 13veM guNasthAna antarmuhUrta kAla bAkI rahatA hai, taba mana, vacana, kAyA ke nirodha karane kI kriyA zurU hotI hai| vahA~ se TheTha zailezIkaraNa ke antima samaya taka kI avasthA hotI hai| AyojyakaraNa AyojyakaraNa - yogasaMnyAsa yoga kI pUrvAvasthA hai| acintya vIrya zakti se aura asAdhAraNa sAmarthya se kevalI bhagavanta samudghAta karate haiN| kevalI samudghAta se pUrva AyojyakaraNa hotA hai| .. kevalI samudghAta jisa kevalI bhagavanta kI vedanIya Adi karmoM kI sthiti AyuSya karma se adhika ho una kevalI bhagavanta ko karmoM ke samIkaraNa ke lie samudghAta karanA par3atA hai| athavA vedanA Adi nimittoM se kucha AtmapradezoM kA zarIra se bAhara nikalanA samudghAta hai| zailezIkaraNa AyojyakaraNa evaM samudghAta kA pariNAma yogasaMnyAsa hai| isameM mana-vacanakAyA kA sarvathA nirodha hotA hai| yaha yogasaMnyAsa mokSa prApti ke utane nikaTa kAla meM utpanna hotA hai ki jitanA samaya paMca-hasvAkSara ke uccAraNa meM lagate haiM / yogasaMnyAsa meM AtmA kI merU parvata kI bhA~ti, niSprakaMpa avasthA ho jAtI hai| zailezI avasthA meM yoga kA nirodha hone se Atmapradeza sthira akaMpita ho jAte haiM aura karmabandhana se mukta hokara mokSa avasthA prApta hotI hai| isa prakAra AyojyakaraNa se zailezIkaraNa aura zailezIkaraNa se yogasaMnyAsa kI saMprApti hotI hai| aura yogasaMnyAsa se mokSa kI prApti hotI hai| 4. yogazAstra a. 11, gA. 50 5. rAjavArtika-1/20/12/77/12, gommaTasAra-543/939/3 6. lalita vistarA paM. TI. pR. 55
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164/ yoga-prayoga-ayoga prathama apUrvakaraNa samyakatva - koSThaka naM. 7 graMthibheda kSapaka zreNI | 9 | 10 | 12 gu | Na | sthA / na / dvitIyaapUrvakaraNa kevala jJAna AyojyakaraNa mokSa samudghAta zailezIkaraNa koSThaka naM. 8 kAya. icchAyoga zAstrayoga dharmasaMnyAsa yogasaMnyAsa sAmagrayoga sAmarthyayoga tIvraicchA tIvazAstra prAtibha kevala mana, zailezI-mokSa bodha-zraddhA jJAna jJAna vacana, karaNa kSa pa ka zreNI guNasthAna apramAda dvitIya apUrva karaNa | tyAga se pramAda 14 5 6 7 8 9 10 12 13 icchAdi yoga kA koSThaka koSThaka naM. 9. yoga kA | prAdhAnyatA mukhya lakSaNa / pAtra yogI. guNasthAna nAma icchAyoga icchA | satya, dharma, icchA, satyadharma icchuka 4 5 6 pradhAna zrutArtha, samyaktva, zrutajJAnI, samyaktva (upalakSaNa se jJAnayukta, pramAdajanya jJAnI kintu pramAda vyavahAra se 1) evaM vikalatA / yukta zAstra- zAstra zAstrapaTutA zraddhA- zAstrapaTu, zraddhAlu |6 7 yoga pradhAna apramattA apramAdI. sAmarthya zAstra se para viSaya kSayaka zreNIgata 8 9 10 12 saMnyAsa pradhAna prAtibha-svasaMvedanaanubhavajJAna, kSayopazama dharma kA tyAga yoga sAmarthya mana, vacana, kAyA ke yoga ayogIkevalI 14 zailezI saMnyAsa | pradhAna kA tyAga ayoga parama avasthA meM yoga dharma 13
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 165 dRSTiyoga dRSTi kA artha batAte hue yogadRSTi samuccaya meM kahA gayA hai ki sat samIcIna zraddhA yukta bodha kA nAma yathArthadRSTi hai| isake dvArA vicAra yukta zraddhA rakhane, nirNaya karane evaM satya padArtha kA jJAna karane kI zakti utpanna hotI hai| jyoM-jyoM dRSTi kI uccatA prApta hotI hai tyoM-tyoM bodha evaM cAritra kA vikAsa hotA jAtA hai / AtmavikAsa ke kramAnusAra karmoM kA kSayopazama hotA rahatA hai aura usake anusAra sAdhaka kA darzana suspaSTa hotA rahatA hai| isa AtmavikAsa kramonnati ke asaMkhya bheda haiM, una asaMkhya bheda meM se haribhadrasUri ne pramukha 8 dRSTiyoM ke mAdhyama se yogamArga ko spaSTa kiyA hai| jisa prakAra pAtaMjala yogasUtra meM AtmavikAsa arthAt cAritra vikAsa kI carama avasthA rUpamokSa kI siddhi ke lie yoga rUpasAdhana ke yama niyamAdi ATha aMga batalAe gaye haiM usI prakAra AcArya haribhadrasUri ne jainAbhimata nimna ATha yogadRSTi kA ullekha kiyA hai| (1) mitrA, (2) tArA, (3) balA, (4) dIprA, (5) sthirA, (6) kAntA, (7) prabhA aura (8) praa| AkRti naM. 6 dRSTi kI AkRti oghadRSTi evaM yogadRSTi ___sAmAnyatayA dRSTi do prakAra kI hotI hai| oghadRSTi aura yogadRSTi / ogha arthAt vivekazUnya dRSTi / janasamUha kA sAmAnya jJAma jisameM vicAra athavA viveka kA abhAva hotA ho, vaha oghadRSTi kahalAtA hai| isameM gatAnugatikatA kA sadbhAva evaM abhAva hotA hai / ataH vivekazUnya paramparAgata (rUr3higata) mAnyatAoM kA svIkAra karanA oghadRSTi hai| 7. yogadRSTi samuccaya zlo. 17
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 / yoga-prayoga-ayoga - yogadRSTi kA svarUpa aughadRSTi se viparIta hotA hai| AcArya haribhadra ke anusAra ATha dRSTiyoM kA samAveza yogadRSTi meM hotA hai| ina ATha dRSTiyoM meM se prathama cAra dRSTiyA~ mithyAdRSTi jIvoM ko bhI ho sakatI haiM / isameM patana kI bhI saMbhAvanA ho sakatI hai ataH yaha pratipAti hai| aMtima cAra dRSTiyA~ niyamataH cArisabhavanI nyAya ke anusAra samyagdRSTi ko hI hotI haiM aura ve apratipAtI haiM - isase patana kabhI nahIM hotaa| prathama cAra dRSTiyA~ asthira haiM jabaki aMtima cAra sthira haiN| hAlAMki prathama cAra dRSTivAloM kA vartamAna, gati se pragati kI ora hotA hai| satsaMga, satzAstra Adi nimittoM dvArA jIva kA vikAsa hotA hai, kintu prathama cAra dRSTi taka itanA khyAla hove ki ve kabhI patita bhI ho jAtA hai| bahirAtma, dazA, kSipta vikSipta aura yAtAyAta se manogata bhAva ulajhana meM kabhI vikAsa krama ruka jAtA hai ataH prathama cAra dRSTi ko apUrNa bhI kaha sakate haiN| koSThaka naM. 10 pratipAti aura apratipAti | thyA ] tva | sa | mya | ka | tva dRSTi| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 mukti pratipati apratipati apratipati hI nirapAya nira apAyahI bhavabhramaNa mukti prati akhaMDa prayANa yahA~ sahasra dRSTiyoM meM se pramukha ATha dRSTiyoM ke anuzIlana kI carcA kI gaI hai| sApAya 8. yogabindu - 119 9. yogadRSTi samuccaya - gA. 19
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. dRSTioM ke vikAsa krama meM uttarottara saMvardhana 1. mitrA dRSTi mitrA, yaha prathama dRSTi hai| rAga-dveSa kI mAtrA alpa hone ke kAraNa isa avasthA meM jo bodha hotA hai, usakI upamA agnikaNa se dI gaI hai| jisakA prakAza kSaNika hotA hai| isa sthitivAlA manuSya acchI taraha nahIM samajha sakatA ki kyA iSTa aura kyA aniSTa hai| phira bhI vaha AtmazikSA ke lie ahiMsA karatA hai| zubha kAryoM meM ruci utpanna hone ke kAraNa unameM akheda aura adveSa guNa jAgRta hone lagate haiN| samasta prANiyoM ke prati maitrIbhAva, adveSa bhAva, nirvikArabhAva rakhane lagatA hai| usameM pragati ke bIja, yoga bIja AropaNa hone lagate haiM, rAga-dveSAdi ghaTane lagate haiM aura pariNAmoM meM bhI nirmalatA Ane lagatI hai / jisase usake pariNAma "yathA pravRttikaraNa" dvArA apUrvakaraNa kara graMthi bheda ke nikaTa pahuMca rahe haiN| ___ darzana kI maMdatA, yoga kA prathama aMga yama,kheda jaise doSoM kA tyAga akheda aura adveSa jaise guNoM kI sahaja prApti se tapa, tyAga, vairAgya bhakti, bhAva vaMdana Adi yoga bIjoM kA saMyoga prApta hotA hai| yogabIja kA prApti kAla yogabIja sAdhaka ko tabhI prApta hote haiM jaba karmarUpa bhAvamala kSINa hotA hai tathA carama pudgala parAvartana jitanA kAla mokSamArga ke lie zeSa rahatA hai| yathApravRttikaraNa dvArA bhAvamala kA kSaya hotA hai| yoga bIja ke anusaMdhAna se yogAvaMcaka, kriyAvacaka aura phalAvaMcaka samAdhiyoga phalita hotA hai| jaise-lakSyabhedI bANa lakSya ko bhedatA hai aura kArya kI siddhi karatA hai vaise hI sAdhaka ke apane zuddha Atmasiddha rUpa lakSya ko anulakSita yoga, kriyA evaM phala avaMcaka hotA hai, jisase sAdhaka avazya apane svasAdhya svarUpa pravRtti ko avisaMvAdarUpa se siddha karatA hai| - 1. yogadRSTi samuccaya-zlo. 32 -
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 / yoga-prayoga-ayoga avaMcaka vidhi yahA~ pravRttiyA~ tIna haiM-(1) lakSyatAkanA, (2) lakSya ko anusaMdhAna paryanta pahu~cAnA aura (3) kArya kI phlshruti| yogAvaMcaka yogabIjoM kA saMyoga, sadguru kA saMyoga tathA mana kI vizuddhi kA honA yogAvaMcaka hai| jaise-nizAna tAkane ke lie bANa kA dhanuSa ke sAtha saMyoga-anusaMdhAna honaa| kriyAvaMcaka sadguru ko bhAvayukta vaMdana, namaskAra evaM praNAma tathA vacana aura zarIra kI AgamAnusAra pravRtti kriyA avaMcaka hai| jaise-nizAna ko anusaMdhAna paryanta pahu~cAne kI kriyaa| phalAvaMcaka uparyukta sadguru kA saMyoga tathA vaMdana namaskAra Adi se prApta lAbha dvArA karma kSaya tathA kArya kI phalazruti phalAvaMcaka hai| kriyA vacaka nizAna ko anusaMdhAna paryanta pahu~cAne para bhI kiyA kA asAdhya rUpa honaa| phalA-paMcaka kArya kI phalazruti hone para bhI viphala honaa| .. aneka AkRti naM. 7 phala alakSya vaMcaka eka hI phala, nizAnalakSya avNck| kriyA baMcaka avaMcaka yoga kA avaMcaka phala alakSya yoga vaMcaka aneka paMcaka vaMcaka -lol dhanava
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/169 vaMcakatraya kA svarUpa vaMcaka arthAta dhUrta guru kA saMyoga yogavaMcaka hai, aneka sAdhanoM kI upalabdhi hone para bhI tathArUpa yogyatA kA abhAva hone se kriyA karane para bhI asAdhya rUpa hotI hai ataH yaha kriyA vaMcaka hai, iSTa kArya sAdhaka na hone se bAdhaka hotA hai ataH phala bhI aniSTa prApta hotA hai ise phalA-vaMcaka kahate haiN| yogabIja se bhAvamala kI alpatA, bhAvamala kI alpatA se sataguru Adi ko praNAma, vaMdana, namaskAra, vaMdana namaskAra se avaMcaka traya kI prApti aura avaMcaka traya se zubha nimitta kA saMyoga / isa prakAra yahA~ kAryakAraNa paramparA hai| . ___ yaha sampUrNa prakriyA prApti ke samaya jIvoM dvArA yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa - aise tInaM karaNa kiye jAte haiM / ataH isa prathama dRSTi ko prApta sAdhaka caramapudgalaparAvarta meM apUrva aisA caramayathApravRttikaraNa taka pahu~catA hai| yahA~ bhAvamala kI alpatA aura granthibheda kI samIpatA hotI hai / guNoM meM prathama guNasthAna mithyAtvaguNasthAna kA yaha adhikArI hotA hai| isa prakAra isa mitrAdRSTi meM sthita sAdhaka uparyukta sAdhanA ko siddha karane meM saphala hotA hai| __ AkRti naM. 8 caramAvarta tathA bhavyatva paripAka sat praNAmAdi carama yathA pravRttikaraNa bhAvamala kI alpatA avaMcaka bhaya yogabIja 2 sAdhaka * apUrvakaraNa 3bhAvamala. alpatA graMthideza prApti 2. yogadRSTi samuccaya zlo. 36 se 40
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 / yoga- prayoga- ayoga darzana yogAMga doSa tyAga tRNa yama agni vatmaMda guNa prApti * akheda | adveSa Cao mitrAdRSTi kA koSThaka koSThaka naM. 11 yoga bIja grahaNa 1. jina bhakti 2. sadgurusevA 3. bhava udvega 4. dravyaabhigraha pAlana 5. AgamAnusAra lekhana kathA zravaNazraddhA evaM zuddha upAdeya bhAva prApti krama bhAvamala AplatA gurvA ko pramANAdi avaMcaka prApti samaya guNasthAna aMtima prathama pudgala parAvarta mithyAtva meM guNasthAna aMtima yathApra vRtti karaNa meM zubhanimitta graMthibheda yogabIja nikaTa Adi ho taka 2. tArA dRSTi mitrA dRSTi kI apekSA rAga-dveSa kA prabhAva apekSAkRta kucha halkA ho gayA hai, aise sAdhaka kI tArA dRSTi kahalAtI hai| isakI upamA upaloM kI ciMgArI se dI gaI hai| yahA~ sAdhaka ahiMsAdi yamoM kI apekSA adhika unnatakArI niyamoM kA pAlana karatA hai tathA dhyAna dvArA mana kendrita karatA hai, jijJAsA aura ucita AcaraNa se vairAgya aura karttavya pAlana meM dRr3ha rahatA hai| jisase guNavAnoM ke prati jijJAsA prApta hotI hai| isa dRSTi vAloM kI pravRtti mana-vacana-kAyA ke vizuddha yoga kI ora vizeSa hotI hai, vaha nirantara cintana karatA rahatA hai ki maiM bandhana se mukta kaba ho jAU~ ? isa saMsAra meM mahAtmAoM kI pravRtti aneka prakAra kI hotI hai yaha samasta prakRti ko maiM kaise. jAna sakU~ ; ityAdi cintana, isa tArAdRSTi vAloM kA hotA hai /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/171 koSThaka 12 tArA dRSTi kA koSThaka darzana gaumaya agni kaNavata yogAMga niyama anudvega doSatyAga guNaprApti anya guNa samUha udvega jijJAsA yoga kathAprIti, yogIjana tyAga prati Adara satkAra bahumAna hitodaya, upadravanAza, ziSTa saMmatatA, bhavabhaya palAyana / ucita AcaraNa, anucita anAcaraNa / guNAnurAgI ke prati jijJAsA nija guNa hAni se kheda / bhava vairAgya, ziSTa pramANa / 3. balAdRSTi sAdhaka ke citta kI ujjvalatA jaise-jaise bar3hatI jAtI hai| sAdhaka kA prakAza prajjvalita hotA jAtA hai| aisI dRSTi balAdRSTi kahalAtI hai| ise kASTha kI cinagArI kI upamA dI gaI hai| yoga kriyA meM vaha Asana kriyA apanAtA hai aura citta ko vikSepa rahita karatA hai, usameM satyatatva jAne ki maiM kauna hU~, merA vAra tavika svarUpa kyA hai, aura saMsAra kyA hai / duHkhoM se chuTakArA kisa prakAra ho sakatA hai ityAdi jAnane samajhane kI tIvra icchA utpanna ho jAtI hai| phalasvarUpa jJAnI gurU kI vaha khoja karane lagatA hai| usakI svAbhAvika vRttiyA~ hI aisI ho jAtI haiM ki use asat tRSNA paidA hI nahIM hotI aura vaha sadA sarvatra sukha-zAMti kA anubhava karatA hai| vikaTa paristhiti kA saMyoga aura vAtAvaraNa kyoM na ho, vaha ghabarAtA nahIM hai, kintu sAvadhAnI se citta kI sthiratA se kArya karatA hai| dhArmika kriyA bhI ekAgratApUrvaka karatA hai| mitrA dRSTi meM jo yoga bIja prApta huye the, yahA~ aMkurita hone lagate haiM, ataH jisase sAdhaka kI suzrUSA zakti badalatI ho, vaha balA dRSTi hai|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172/yoga-prayoga-ayoga balA dRSTi koSThaka 13 darzana yogAMga doSa tyAga guNa prApti bodhakASTha yoga kA kSepa doSa kA zuzrUSA / tRtIya tyAga nirvighna bodha pravAha jala agnivat aMga-Asana kArya srota ke samAna yuvAna puruSa kI suzrUSA jaisI tIvra yoga upAya kauzala 4. dIpA dRSTi rAga-dveSa kI maMdatA karmamala kI alpatA tathA citta ke pariNAma kI nirmalatA ho jAne para dIprA dRSTi prApta hotI hai| isa dRSTi ko pradIpa ke prakAza kI upamA dI gaI hai| jaise dIpaka kA prakAza adhika sthAI aura spaSTa hotA hai usI prakAra isa dRSTi vAle kA bodha tIna dRSTiyoM kI apekSA adhika sthAI aura adhika sAmarthyavAna hotA hai| AcaraNa kI dRSTi se zuddhatA avazya hai, parantu jisa prakAra pradIpa kA prakAza para vastu arthAt tela para avalambita hai usI prakAra yaha bodha bhI parAvalambita hai, nija kI AtmA para avalambita nahIM hai| isaliye vaha pUrNa rUpa se sthAI nahIM hai| jaise havA se dIpaka bujha sakatA hai vaise vahI sAdhaka bAharI kAraNoM se kSiptavikSipta ho sakatA hai| yahA~ bhI saba kriyAe~ bhAvazUnya kevala dravya rUpa hI hotI haiM / isa dRSTi taka mithyAtva guNasthAnaM hI hai| isa dRSTi meM prANAyAma yoga hotA hai| ataH sAdhaka bAhya bhAva chor3akara aMtarabhAva kI ora Age bar3hatA hai aura usI meM sthira rahatA hai / isa dRSTi meM prathama batAe hue jo yogabIja ke aMkura haiM vaha sahaja spaSTa rUpa meM pallavita hote dRSTigocara hote haiM. 3 dharma ke prati prIti bAhya bhAvanA ke tyAgarUpa bhAva recaka prANAyAma kI prApti hone se isa dIprAdRSTi meM sthita yogI mahAtmA ko dharma ke prati utkRSTa prIti utpanna hotI hai| 3. (dvA. 22 dvA. tArAditraya-dvAtriMzikA zlo. 19, pR. 135) .
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 173 tatvazravaNa tatvazravaNa meM atyadhika zraddhA evaM prIti hone se tatva cintana kA acintya prabhAva mokSabIja ko pallavita karatA hai| kintu itanA dhyAna rakhanA ki yahA~ kSArajalavat bhavayoga jAnanA aura tatvazravaNa ko madhurajala jAnanA / samApatti vivekI sAdhaka ko isa saMsAra kI asAratA kA anubhava hotA hai| vaha kSaNa bhara ke lie bhI sAMsArika vRtti meM icchA aura vAMchI nahIM krtaa| aisA sAdhaka vairAgya bhAvanA se bhAvita hotA huuN| gurubhakti ke sAmarthya se arthAt dhyAna sparzanA se sama-samyak Apatti prApti, samApatti prApta hotI hai| yaha samApatti tIna kAraNoM se vikasita hotI hai - (1) nirmalatA (2) sthira ekAgratA (3) tnmytaa| tAtparya yaha hai ki citta kI nirmalatA hone para hI citta kI sthiratA hotI hai aura citta kI sthiratA hone para hI tanmayatA hotI hai| isa prakAra AtmabhAva ke binA tAtvika samApatti grAhya, grahaNa aura gRhIta ke bheda se tIna prakAra kI hotI haiN| (dvA, 20 dvA zlo., 9 pR. 120) isa samApatti ke aura bhI cAra prakAra prApta hote haiM / (1) savitarka, (2) nirvitarka, (3) savicAra, (4) nirvicAra, ye samApatti saMprajJAtasasamAdhi (savikalpa) hai| use hI "sabIja" samAdhi kahA jAtA hai| aMtima nirvicAra samApatti kI nirmalatA se adhyAtmaprasAda kI prApti hotI hai / jisase RtambharAprajJA utpanna hotI hai| vaha zruta-anumAna se adhika hotA hai| RtambharAprajJA se saMskArAMtara kA bAdhaka aisA. tatva saMskAra utpanna hotA hai aura usake nirodha se asaMprajJAt (nirvikalpa) nAmaka samAdhi utpanna hotI hai| isa asaMprajJAta se kaivalya prApta hotA hai| isa prakAra nirvicAra samApatti adhyAtma prasAda RtambharAprajJA tatvasaMskAra asaMprajJAtasamAdhi kevalya aisA krama hai| dvA. 20 dvA. zlo. 11, 12, 13 ke anusAra sampanna nahIM ho pAtI / . 4. yogadRSTi samuccaya zlo. 62 / 5. jJAnArNava zlo. 9, 14, 30, 31, 23 anitya bhAvanA prakaraNa / 6. dvA. 20 dvA. zlo. 10, pR. 120 / 7. tAtvikI ca samApattinAMtmano bhAvyatAM vinA // dvA. 20, dvA. zlo. 15 /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 / yoga-prayoga-ayoga vedyasaMvedyapada 1. vaidyasaMvedyapada bhinnagranthi, dezavirati, aura kSAyika samyagdRSTi vAle sAdhaka ko hI prApta hotA hai| kyoMki isa dIprAdRSTi meM paudgalika bhAva hone ke kAraNa asata pravRtti kI ora jIvAtmA kI sthiti hotI hai| jisase usa AtmA ko sUkSma bodha rUpa phaloM kI prApti nahIM hotI hai| jIvAtmA meM mAlinyatA hone se tatvaviSayaka bodha kI prApti bhI nahIM hotii| phira bhI yaha dRSTi avaMdhyabIja rUpa hone se kabhI-kabhI bodha ko prApta kara letI hai| prathama cAra dRSTioM meM avedya saMvedya pada kI prabalatA hotI hai aura vedyasaMvedya pada mAtra paMchI pratibimbavat arthAt jaise jala meM paMchI ke pratibimba ko dekhakara koI ajJAnI jalacara prANI bhrAntivaza use pakar3ane jAtA hai aura aisI ceSTA niSphala hI hotI hai vaise hI prathama cAra dRSTiauM meM vedyasaMvedyapada tadAbhAsarUpa atAtvika hotA hai| avedyasaMvedyapada ___ vedyasaMvedyapada se yaha pada viparIta hai, sAtha-sAtha vajra jaisA abhedya bhI hai vizeSa rUpa se yaha pada bhavAbhinandI jIvoM meM pAyA jAtA hai| bhavAbhinandI-kSudra, lobhI, dIna, matsaravaMta, mayAkula, zaTha, ajJAnI, Asakta, niSphala Arambha yukta, asat pariNAmayukta lakSaNavAlA hotA hai / 10 avedyasaMvedyapada mithyAtva aura vedyasaMvedyapada samyaktva hai| samyakaguNa kA prathama cAra dRSTioM meM abhAva hone se avedyasaMvedyapada paramArtha dRSTi se heya hai, yogiyoM ke lie vedyasaMvedya pada hI upAdeya hai| koSThaka naM. 14 avedha saMvedya aura vedya saMvedya pada kI tulanA nAma avedya saMvedya pada vedya saMvedya pada kisa dRSTi meM prathama cAra meM avedya saMvedyapada aMtima cAra meM vedya saMvedyapada prabala vedya savedya atAtvika nahIM hotA vedya saMvedyapada taatvik| kAraNa graMthibheda graMthibheda / 8. yogadRSTi samuccaya zlo. 76, yogabindu zlo. 87. pR. 174 / 9. yogadRSTi samuccaya zlo. 66 / 10: yogabindu zlo. 87, pR. 174 / yogadRSTi samuccaya zlo. 76 /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyA pAtra Jian bodha pApa pravRtti lakSaNa pariNAma pravRtti - nivRtti vedya saMvedya nahIM hotA paramArtha se vedyasaMvedya hotA hai paramArtha se apada / pada / bhavAbhinandI sAmpratadarzI. mithyA mumukSu nizcaya samyagdRSTi / dRSTi / sthUla-asat kyoMki apAya sUkSma-sat kyoMki apAya zakti zakti mAlinya evaM atAtvika / mAlinya nahIM apAya darzana tAtvika / pApa pravRtti hotI hai| viparyAsa, vivekAndhatA, atimoha, viSaya, kutarka, graha yoga - prayoga - ayoga / 175 saMsAra prati anudvega, bhogAsakti kRtyAkRtya bhrAMti 11. yogadRSTi samuccaya - zlo. 110 se 114 nahIM hotI agara ho to aMtima tapta loha padanyAsa jaisI aviparyAsa sadaviveka, amoha graha se rahita / saMvegAtizaya- parama vairAgya anAzakti abhrAnti / asat ceSTA pravRtti, satceSTA sad ceSTApravRtti, asat ceSTAnivRtti nivRtti svarUpa adharUpa samyagdarzana rUpa phala AtmabaMdhana, durgatIpAta abandha, sugati prApti / guNasthAna prathama caturtha- dezavirati ityAdi / yahA~ caturtha dRSTi meM devoM kI bhakti ke do bheda batAye haiM - ( 1 ) citra aura (2) acitra / saMsArI devoM kI bhakti acitra prakAra kI hai kyoMki unakA svarUpa acitra prakAra kA hai, aura usa bhakti meM mohavaza iSTa devoM ke prati rAga aura aniSTa devoM ke prati dveSa hotA hai kintu saMsArAtIta pada mukta tatva kI jo bhakti hai, vaha acitra hai aura vaha sammoha ke abhAva se samapradhAna hotI hai | isa prakAra avedya savedya pada se citra bhakti aura vedya saMvedya pada se acitra bhakti kI ArAdhanA saphalatA se milatI hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 / yoga-prayoga-ayoga citrAcitra bhakti koSThaka naM. 15 deva bhakta lakSaNa citra bhakti acitra bhakti lokapAlAdi saMsArI deva. mukta paramAtmA saMsArIdeva kAyagAmI, bhavAbhi- saMsArAtIta arthagAmI, bhavabhoga naMdI saMsArAsakta / virakta mumukSu mohagarbhita hone se iSTadeva meM asaMmoha bhAva ke kAraNa samasAra rAga, aniSTa meM dveSa / . pUrNa samabhAva 1. saMsArideva ke citrasthAna ke sadAziva parabrahma, siddhAtmA sAdhana upAya citra, vicitra / Adi nAma bheda phira bhI nirvANa tatva kA 2. citra Azaya se citra phalabheda parama pada kA abheda svarUpa saMsAra / / mokSa citrAcitra kAraNa phala - 4. dIprAdRSTi koSThaka.naM. 16 prathama prakAza darzana yogAMga doSatyAga guNaprApti anyAnya vizeSatA guNasthAna dIpa prabhA utkRSTa prIti utthAna zravaNa saMsArAbhimukha sama divya prANAyAma nirmalatA dharma ke prati zakti mAlinya / sthira ekAgratA prIti tanmayatA atAttvika sat mizra asata pravRtti 5. sthirAdRSTi pA~cavIM dRSTi, graMthi bheda-arthAt rAga, dveSa ityAdi ke pariNAmasvarUpa tIvra karmagAMTha ke nirjarita hone para samyaka dRSTi prApta hone para hotI hai| isakI upamA ratna ke prakAza se dI gaI hai| ratna kA prakAza parAdhArita nahIM hotA svAdhIna tathA sthAyI hotA hai| usI prakAra isa dRSTi meM bodha AtmAnubhava arthAt AtmA aura zarIra meM kyA bheda hai| isa bheda jJAna ke sanmukha hotA hai| phalataH sAdhaka ke kaSAya zAnta hone ke
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa citta meM prasannatA hotI hai aura ucca yoga aMga pratyAhAra aMgIkAra karatA hai / jisase pUrNa vizvAsa kA mArga milatA hai / isa dRSTi meM sUkSma bodha guNa prakaTa hotA hai| yahA~ sAdhaka jIvAdi nava tatvoM ko pUrNa zraddhA ke sAtha samajhatA hai| sthirAdRSTi vAlA samyaktvI hI hotA hai aura usakA guNasthAna 4-5-6 meM hai| vaha jo kArya karatA hai anAsakta bhAva se karatA hai| vaha AtmA ko moha mUrchita nahIM hone detA; kintu AtmapariNati meM hI rahatA hai| sthirA dRSTi kA koSThaka koSThaka naM. 17 darzana yogAMga ratna prabhA pratyAhAra sama nitya doSatyAga bhrAMtityAga yoga- prayoga - ayoga / 177 guNaprApti sUkSmabodha alolu patAdi guNasthAna 4-5-6 6. kAntAdRSTi kAntA nAmaka chaThI dRSTi meM padArpaNa karane ke pUrva sAdhaka ko yaugika siddhiyA~' prApta ho cukI hotI haiM / yahA~ se sAdhaka kI pragati kramazaH vardhamAna hotI hai| isa dRSTi meM . pahu~cA huA sAdhaka dhAraNA nAmaka yogAMga kI prApti karatA hai / dhAraNA kA artha hai "dhAraNA tu kvacit dhyeye cittasya sthirabandhanaM" arthAt kisI padArtha ke eka bhAga para citta kI sthiratA honA dhAraNA hai| yahA~ sAdhaka kA bodha "tArA kI prabhA" vat hotA hai| darzana sthirAdRSTi kI taraha nitya - apratipAti atyanta nirmana aura baliSTha hotA hai| kyoMki tArA kA prakAza ratna kI kAnti se vyApaka nirbala aura samyagdarzana meM sthita rahatA hai / sAdhaka meM AtmAnubhava yA tAttvika bodha itanA spaSTa hotA hai jisase yahA~ " anyamuda" nAma kA doSa Tala jAtA hai phalataH sAdhaka svasvarUpa meM sthita rahatA hai ataH yahA~ harSa, zoka ityAdi samasta bAhya pravRttiyA~ prAyaH samApta ho jAtI haiM aura mImAMsA guNa ujAgara ho jAtA hai| paMcamadRSTi meM sUkSmabodha hone ke pazcAt svAbhAvika krama meM mImAMsA guNa utpanna honA cAhie kyoMki mImAMsAguNa se hI sUkSmabodha kA cintana-manana aura maMthana hotA hai| tatvazravaNa dvArA utpanna sthira guNa se jaba zubha vicAra zreNi prApta hotI hai taba sAdhaka kI pragati meM prakarSatA bar3hatI haiM 12. yogadRSTi samuccaya - zlo 163 pR. 513 /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 / yoga-prayoga-ayoga kAntA dRSTi meM sthita sAdhaka kI AcAra vizuddhi, ekAgracita vizuddhi aura dehAtIta buddhi hotI hai| kyoMki nitya mImAMsA guNa kI prApti hone se sAdhaka ko kisI prakAra kA moha saMbhava nahIM hotA arthAt samyagdRSTi sAdhaka ko darzana moha kA to sarvathA kSaya hI hotA hai aura yoga kI ora jaise vikAsa krama meM saMvardhana hotA hai vaise cAritra mohanIya kA bhI kramazaH kSaya hotA rahatA hai| isa prakAra yahA~ sAdhaka ko prAyaH moha kA abhAva hotA hai| AtmasaMprekSaNa hone se yahA~ sAdhaka SaTpada mImAMsA kA nirantara cintana karatA rahatA hai| jaise-(1) AtmA hai, (2) Atmanitya hai, (3) AtmA kartA hai, (4) AtmA bhoktA hai, (5) mokSapada hai aura (6) mokSa kA upAya hai| kAntA dRSTi koSThaka naM. 18 darzana-tArA samAna anyamud citta doSatyAga yogAMga-dhAraNA mImAMsA-guNa prApti 7. prabhAdRSTi prabhAdRSTi se bodha sUrya kI prabhA ke samAna hotA hai| jo lambe samaya taka atispaSTa rahatA hai| yahA~ tatvabodha ati sUkSma hone se pratipatti guNa prApta hotA hai| ataH tatva pariNati atyanta sUkSma evaM zlAghanIya hotI hai| kAntA dRSTi meM sAdhaka mImAMsA arthAt tatva vicAraNA taka sImita thaa| kintu prabhAdRSTi meM yoga pravRtti varddhamAna hotI hai| ataH yahA~ svAnubhava kI prApti hotI hai / 13 AbhyaMtara aura bAhya samasta vyAdhiyoM kA yahA~ uccheda ho jAtA hai| citta kI apUrva sthiratA prApta hotI hai| dhyAna meM ekAgratA bar3hatI hai| isa dhyAna meM sAdhaka viSaya vAsanA para vijaya prApta kara sakatA hai| tathA viveka jJAna, sAmarthya yoga aura virati ko prApta kara sakatA hai| kisI eka padArtha para aMtarmuhUrta paryanta hone vAlI citta kI ekAgratA ko dhyAna kahate haiN| dhAraNA meM cittavRtti kI sthiratA eka dezIya tathA alpakAlIna hotI hai| jaba 13. pravacana sAra TIkA gA. 71
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga / 179 ki dhyAna meM vaha pravAharUpa tathA dIrghakAlIna hotI hai| dhyAna karane vAlA yogI mahAtmA ko dhyAtA kahA jAtA hai| zreSTha dhyAtA vahI hai jo jJAna, darzana, cAritra aura vairAgya ina cAra uttama bhAvanAoM se bhAvita hotA hai| jJAna bhAvanA se nizcalatA, darzana bhAvanA se asaMmoha, cAritra bhAvanA se pUrvakarma nirjarA evaM vairAgya bhAvanA se AzaMsA aura bhaya kA uccheda hotA hai| zrI nemicandrAcArya ne bRhada dravya saMgraha meM manojaya aura indriyajaya se yukta jo nirvikAra buddhivAlA hai use dhyAtA kahA hai| dhyeya arthAt dhyAna karane kA viSaya-AlaMbana / kisI bhI dhyeya cintana kA aMtima hetu AtmadhyAna para ArUr3ha hotA hai| ataH kisI bhI dhyeya padArtha kA cintana hone se AtmanirIha vRtti ko prApta kara ekAgratA ko dhAraNa karanA dhyeya hai| dhyeya ke mukhya prakAra tIna haiM / jaise 1. cetana kA acetana aisI mUrta amUrta vastu 2. paMca parameSThI 3..aatmaa| isa prakAra piNDastha, padastha, rUpastha, rUpAtIta Adi dhyAna ke prakAra AtmA ko svarUpAvalaMbana meM parama upakArI hone se AtmadhyAna meM pravRta karAtA hai| AlaMbana yoga isa prakAra isa prabhAdRSTi meM asaMga anuSThAna kI prApti hotI hai| jaise daMDa ke pUrva prayoga se cakra kA bhramaNa hotA hai| vaise hI asaMga anuSThAna se svAbhAvika ziSTa vacanAnusAra anuSThAna hotA hai| isa asaMga anuSThAna ko bhinna-bhinna darzanoM ne bhinna-bhinna nAma se prasiddha kiyA hai jaise (1) sAMkhya darzana meM prazamantavAhitA kahate haiN| prazAnta vAhitA arthAt sadRzapravAha rUpa pariNAmi14 (2) bauddha darzana meM visabhAga parikSaya kahate haiM / (3) zaiva darzana meM zivavartma - zivamArga kahate haiM / (4) mahAvrata meM dhuvAdhya - dhuvamArga kahate haiN15|| 14. dvA. 24, dvA. 23 15. yogadRSTi samuccaya gAthA 176
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 / yoga-prayoga-ayoga isa asagAnuSThAna ko sthitayogI sAdha sakatA hai| ataH isa pada (asaMgAnuSThAna, taka pahu~cane ke lie yaha saptama prabhAdRSTi hI yogI mahAtmAoM ko iSTa hai| prabhA dRSTi koSThaka naM. 19 anya viziSTatA guNasthAna darzana yogAMga doSatyAga guNaprApti sUryaprabhA dhyAna anupama sama nirmala sukha zamasAra rAga dveSa tatvapratipati tyAga bodha satpravRtti pada 7-8 satpravRtti kA upayoga asaMgAnuSThAna 8. parAdRSTi AThavIM parAdRSTi meM yoga ke aMtima aMga samAdhi kI saMprApti hotI hai| dhAraNA se dhyAna aura dhyAna se samAdhi kA kAlakrama yoga sAdhanA kA vizeSa rUpa hai| dhAraNA se prArambha hone vAlI ekAgra avasthA dhyAnAvasthA ko pAra karatI huI samAdhi meM paryavasAna pAtI hai| dhAraNA meM cittavRtti kI sthiratA ekaMdezIya arthAt apravAha rUpa hotI hai| dhyAna meM cittavRtti kA pravAha gatimAna hotA rahatA hai| kintu gati meM sAtatya nahIM rhtaa| apitu aMtarmuhUrta meM usakA viccheda ho jAtA hai| samAdhi meM cittavRti kA pravAha vicchinna rUpa se hotA hai| yahA~ ekAgratA kA sthApitva hotA hai| kyoMki dhyAna meM bahudhA vikSepa hotA rahatA hai| aise kAraNoM kA yahA~ sarvathA abhAva hotA hai| isa parAvRSTi meM bodha candra ke udyota ke samAna zAnta evaM sthira hotA hai tathA vikalpoM kA hAsa hotA hai| prabhAdRSTi meM jo pratipati guNa kI prApti huI thI, usakI isa dRSTi meM pUrNatA prApta hotI hai| bAhya kriyAoM kA abhAva hone se yahA~ aMtaraMga pravRtti prApta hotI hai| jaise upazama zreNI ityAdi kA ArohaNa hotA hai| yahA~ khedAdi ATha dUSaNoM meM atidUSaNa jo AsaMga doSa hai usakA tyAga hotA hai| isa dRSTivAle vItarAga mahAyogI ko paradravya-parabhAva ke paramANu ke prati lezamAtra Asakti nahIM hotii|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/181 abhI taka sAdhaka ko sAMparAyika karma kA kSaya hotA thaa| kintu isa dRSTi meM sthita sAdhaka ko bhavopagrAhI karma kA kSaya hotA hai / yahA~ sAdhaka kI dharmasaMnyAsa avasthA parAkASThA taka pahu~ca jAtI hai| samasta doSa kSINa ho jAte haiN| aneka labdhiyA~ prApta hotI haiN| yahA~ yogI nirvikalpa Atma-samAdhi meM, sahajAtma svarUpa akhaNDa sthiti meM, zuddha, zukla AtmadhyAna meM aura jIvana mukta sthiti meM rahatA hai| AsaMga doSa se mukta rahatA hai| anta meM yathAkhyAta parama vItarAga cAritra prakaTa hotA hai| karmoM kA nAza karatA huA guNasthAnoM para car3hatA huA sayoga kevalI guNasthAna para pahu~catA hai, aura anta meM ayogI hokara nirvANa prApta karatA hai| parAdRSTi : koSThaka naM. 20 darzana candramAsama yogAMga samAdhi doSatyAga AsaMgatyAga guNaprApti pravRtti guNasthAna 8-9-10-12-13 -14 dharma saMnyAsa yoga kSapaka zreNI kevalajJAna nirvANa sampUrNa kevala darzanajJAna AtmasvabhAve pravRttikaraNa koSThaka naM. 21 yogadRSTi yogaaMga doSatyAga guNa prApti bodha kI upamA vizeSatA mitrA . yama kheda udavega taNa agnikaNa mithyAtva tArA niyama udvega jijJAsA gomaya agnikaNa mithyAtva balA Asana kSepa suzruSA kASTha agnikaNa mithyAtva dIprA prANAyAma utthAna zravaNa dIpa prabhA mithyAtva pratyAhAra bhrAMti bodha ratnaprabhA samyaktva kAMtA dhAraNA . anya muda mImAMsA tArAprabhA samyaktva prabhA dhyAna rAga dveSa pratipati sUryaprabhA samyaktva parA samAdhi - AsaMga pravRtti candraprabhA samyakatva sthirA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 / yoga- prayoga- ayoga siddha bhagavAna ananta catuSTya ke svAmI. ATha karmoM ke nAzaka samayaH sAdi anantakAla tIna yogoM meM mukta bItarAga sarvajJa bhagavAna samayaH pA~ca tatvAkSara yogamukta vItarAga sarvajJa bhagavAna * sarva kaSAya mukta dhAtikarmanAzaka samaya: eka antarmuhUrta se dezonapUrva kroDa varSa kSINakaSAya chadmastha vItarAga zubhasthAna * mohanIya kA pUrNadAya pratibhajJAna samaya: jagha utkRSTa antarmuhUrta upazAnta chadmastha vItarAga guNasthAna samayaH 1 samaya se antarmuhUrta vAdara kaSAya patana adhyanama sUkSma lobha kA vedana bhedana samaya: 1 samaya se antarmuhUrta apramattabhAva meM sarva viratitva samaya: 1 antarmuhUrta mohakSaya ko upa karane vAlA kSepaka yA upazAmaka samaya: eka antarmuhUrta mohakarma kSaya (1) apUrva sthitighAta, (2) raseghAta, (3) guNa zreNI, (4) guNasaMkrama. (5) apUrva sthitivandha (6) niyukti = 1 samaya meM caDe hue jIvoM ke adhyayana kI bhinnatA samaya 2 antaH pramatta bhAva meM sarva viratitva samayaH 2 anta se dezAnupUrva kroDavarSa samyaktya sahita 12 vrata meM se eka bhI vrata svIkArA ho. * sudevAdi kI zraddhA saMsAra kI aruci jina bhakti * vItarAga vANI meM atizaya rAga sAdharmika ropama * dharma rAgI samaya : 1 antarmuhUrta 66 sAgavAtsalya xec na jinadharma kA rAga aura na saMsAra kA dveSa samayaH antarmuhUrta AkRti naM. 10 mokSa * upazama samyuktva kA vamana karate samaya * samayaH 1 samaya se 6 AvalikA bhArgA nusArI bhAva caudaha guNasthAna mithyAtva guNa sthAna guNa prApti * carmAvarta kAla meM praveza * lakSaNa * apunarbandhaka * nyAya mArgAbhimukha 'svarUpa pargapatIta * bhavAbhinaMdi* Adi dhArmika avasthA 1655 ke. (2) aucitya sevana (3) artha meM nIti gu * dvivaidhaka * vyavahAra * atigADha samRddha baMdhaka rAzi meM caramasImA praveza sthA * midhyAtva' sUkSmanigoda * ATha rUcaka kA * lakSaNa (1) tIvra bhAva se aMdhakAra pradeza pApa nahIM karegA * mahA * avyavahAra bhayAnaka rAzi * midhyAtva
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/183 Atma-dRSTiyoM kA vikAsa-krama koSThaka naM. 22 0 0 0 0 kSiptA . Atma- guNa- dhyAna vikAsakAla jJAna-prakAza yogadRSTi AsthA dazA sthAna krama raudra-Arta avikAsa kAla 0 audha dRSTi mUr3hAvasthA raudraArta avikAsa kAla 0 audha dRSTi mUDhAvasthA raudraArta avikAsa kAla 0 audha dRSTi mUr3hAvasthA Arta raudra avikAsa kAla tRNa agni- mitrA. kSiptAprabhAvata vasthA Arta raudra avikAsa kAla gomaya agni- tArA prabhAvata vasthA 2 Arta raudra avikAsa kAla kASTa agni- balA vikSipta prabhAvata Arta raudra avikAsa kAla dIpaprabhAvata dIprA vikSipta Arta raudra vikAsa kAla ratnaprabhA ekAgra dharma Arta raudra vikAsa kAla ratnaprabhA sthirA ekAgra Arta dharma vikAsa kAla ratnaprabhA sthirA ekAgra 7 dharma vikAsa kAla tArA kI prabhA kAntA ekAgra 8-12 dharma zukla vikAsa kAla sUryaprabhAvata prabhA 13 zukla pUrNavikAsa candraprabhAvat parA niruddha kAla 14 paramazukla pUrNa vikAsa candraprabhAvat parA niruddha kAla yogImahAtmAoM ke prakAra gotrayogI, kulayogI, pravRttacakrayogI aura niSpannayogI aise yogiyoM ke sAmAnyataH cAra bheda mAne gaye haiM16 inameM kulayogI aura pravRtta cakrayogI yogazAstra ke c m. niruddha 16. yogadRSTi samuccaya gA. 208
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184/ yoga-prayoga-ayoga anusAra yoga ke do adhikArI mAne gaye haiN| gotrayogI meM yogIjanya yogyatA kA abhAva hotA hai, ataH ve yogIjanoM ke lie anadhikArI hote haiM / niSpanna siddhayogI ko yogasiddha kI pUrNAhuti ho gaI hai ataH aise siddha yogI ko yoga prakriyA kI AvazyakatA nahIM hotI hai| cAra prakAra ke yogI koSThaka naM. 23 - - nAma gotrayogI kulayogI pravRttacakrayogI (niSpanna) siddhayogI vyAkhyA bhUmi bhavya yogIkula meM janma jisakA ahiMsAdi jise yoga niSpanna __ AdinAma huA ho athavA yoga cakra pravRtta hai, siddha haiM dhArI yogI dharma ko calane lagA hai| anusaraNa karane vAlA lakSaNa yathAyogya sarvatra adveSI guru- icchAyama-pravRtti yogasiddhi ko prApta guNavihIna deva-dvija, priya, yama ko prApta huye samartha yogI nAma-dhArI dayAla, vinIta, sthira yama arthI bodhavata, yatendriya zuzruSAdi guNayukta, avaMcaka tryyukt| isa grantha ayogya yogya yogya ayogya ke yogyAyogya kAraNa yogyatA kI yathAyogyatA yathAyogyatA sidvibhAva prApti asiddhi
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ / paMcama-vibhAga (5) prayoga eka : yoga aneka samasyA aura samAdhAna kI phalazrati meM adhyAya 1. jar3a bandhanoM se mukta hone kA parama upAya-adhyAtma (adhyAtma-yoga) adhyAya 2. bahirmukha se antarmukha cetanA kI jAgRti kA samparka sUtra-bhAvanA (bhAvanA-yoga) adhyAya 3. dhyAna vRtti zodhana eka saphala prayoga (dhyAna-yoga) adhyAya 4. AMtarika zodhana samatva kI prayogAtmaka vidhi se (samatva-yoga) adhyAya 5. vRttioM ke prabhAva se AvegoM aura zArIrika prakriyAoM meM parivartana (vRtti saMkSaya yoga)
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. jar3a bandhanoM se mukta hone kA parama upAya - adhyAtma - 1. SaDdravyAtmaka AtmasvarUpa tAttvika cintana ke pariprekSya meM, 2. aMtardRSTi, AtmasaMyoga, AtmasAkSAtkAra, jJAtA-dRSTA ke rUpa meM, 3. Atmika vikAsa se taijas labdhi kI upalabdhi, 4. adhyAtmayoga meM sAdhaka aura bAdhaka tattva, (1) padArthoM kA AkarSaNa (2) naukA zarIra nAvika - AtmA meM AdhAra aura Adheya (3) mamatva kI mUrcchA hai (4) Atmonnati kA vikAsakrama / adhyAtma yoga adhyAtma zabdArtha adhyAtma zabda 'aghi' aura 'AtmA' ina do zabdoM ke samAsa se banA hai| zuddha svarUpa ko lakSya meM rakhakara tad anusAra vicaraNa karanA AdhyAtmika jIvana yA adhyAtmayoga hai| jar3a aura cetana ye saMsAra ke do tatva haiN| ye donoM tatva eka-dUsare ke svarUpa ko jAne binA nahIM jAne jA skte| unakA yathAyogya nirUpaNa adhyAtma ke viSaya se hI kiyA jAtA hai| AtmA hai, AtmA sukha-duHkha kA kartA hai, sukha-duHkha kA bhoktA hai, pariNAmi nitya hai, jar3a bandhanoM se mukta hone kA upAya hai aura mokSa hai| ina SaD bhedoM ke saMyoga-viyoga janya aneka prazna hamAre sammukha upasthita hote haiN| ataH AtmA kI vibhAva dazA karmajanya saMsarga kA kAraNabhUta hai / * karma kA saMsarga AtmA ko kisa prakAra hotA hai ? yaha saMsarga sAdi hai yA anAdi ? yadi anAdi hai to usakA uccheda kaise ho sakatA hai ? karma kA svarUpa kaisA hai, karma ke bhedAbheda kauna-kauna se haiM? karma ke bandha, udaya aura sattA kisa prakAra niyamabaddha haiM ? isa samaya AtmA kisa dazA meM hai ? vaha apanI mUla sthiti ko pA sakatA hai yA nahIM aura pA sakatA hai to kisa taraha ? ityAdi samasyAoM kA samAdhAna pAnA hai to adhyAtma yoga kA jJAna nitAnta Avazyaka hai /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 / yoga- prayoga- ayoga isake atirikta adhyAtma ke viSaya meM mukhyatayA saMsAra ( bhavacakra) kI nissAratA aura nirguNatA kA, rAga-dveSa-moharUpI doSoM ke kAraNa bhavATavI meM jo bhramaNa karane aura kleza sahane par3ate haiM unakA yathAtathya citraNa kiyA jAtA hai| bhinna-bhinna prakAra se bhAvanAoM ko samajhAkara moha-mamatA kA nirodha karanA hI adhyAtmayoga kA pradhAna lakSya hotA hai / mokSAbhilASI AtmA nirantara sAdhanA meM saMlagna rahatA hai, ArAdhanA meM AsIna rahatA hai, upAsanA meM sthira rahatA hai aura saMyoga-viyoga se pare rahatA hai, ise adhyAtmayoga kahate haiM, ataH muni maharSi mahAtmAoM aura mahAyogiyoM ke lie yaha cintana, manana, adhyayana, parizIlana kA viSaya hai / adhyAtmayoga kucha vizeSa lakSaNoM se yukta hotA hai, jo sAdhaka ko usake adhikAra se na kevala adhyetA hI, apitu prayogakartA banAkara pariNamanazIla bhI banA detA hai / vyutpatti evaM paribhASA vyutpatyArtha svarUpa meM adhyAtma ko dekhA jAye to anubhUta hotA hai ki "AtmAnamadhikRtya yadvartata taddhyAtmakam" AtmA ko adhikRta karane jo vartatA hai use adhyAtma kahate haiM / svAtmA meM saMlIna sAdhaka ke sammukha bAhya padArtha vidyamAna hone para bhI usakA use kucha bhI asara nahIM hotA, kyoMki bAhya - vikalpoM se vimukha hokara samyakaM dharmadhyAnAdi Atma svarUpa kA cintana karanA hI adhyAtma tatva hai| ataH isI hetu yahA~ adhyAtma kI paribhASA bana gii| 'samyagdharmadhyAnAdi bhAvanA adhyAtma / ' yahA~ samyagdharmadhyAnAdi bhAvanA kA tAtparya yahI hai ki jJAna bhAvanA, darzana bhAvanA, cAritra bhAvanA aura vairAgyabhAvanA ye cAroM dharmadhyAna kI bhAvanAe~ adhyAtmayoga kI caramAvasthA hai, ataH zIlAMkAcArya ne isa paribhASA meM adhyAtmayoga se bhAvanA yoga meM kaise praveza kiyA jAya usakA upAya batAne kI koziza kI hai| adhyAtma kI anubhUti tAttvika cintana kA viSaya hai| tAttvika cintana se hI aucitya kyA hai, kyA nahIM kA nirNaya hotA hai ataH haribhadrasUri ne aucityAdi se yukta samasta tAtvika cintana ko hI adhyAtma" kahA hai| 1. tatvacintanamadhyAtma- maucityAdiyuttasya (yogabindu gA. 380 pUrvAddha)
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga- prayoga - ayoga / 187 adhyAtmayoga kI dUsarI paribhASA haribhadrasUri ne japa ke rUpa meM prastuta kI hai. adhyAtma cintana kI pUrva bhUmikA japa hai| japa se tAtvika cintana parama aura carama avasthA kI prApti karatA hai / abhayadevasUri ne "adhyAtma ko dhyAnayukta ra kahA hai" isa paribhASA se hama eka vizeSa lakSya kI ora pahu~cate haiN| yadi dhyAnayukta adhyAtma kI ora hamArA durlakSya hogA, to hama anAdhyAtma meM pahu~ca jAyeMge ataH abhayadevasUri kI yaha paribhASA lakSya sUcaka hai 1 upAdhyAya yazovijayajI ne adhyAtma kI paribhASA vibhinna svarUpa meM prastuta kI hai 1. AtmA ke lie kI jAne vAlI AtmA kI zuddha kriyA adhyAtma hai 4 / 2. AtmA ko jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ina paMcAcAra meM nihita honA adhyAtma haiM" / 3. bAhya vyavahAra se mahattva prApta cintana ko maitrI Adi cAra bhAvanAoM se bhAvita karanA adhyAtma hai / upAdhyAyajI kI naM. 2 kI paribhASA zIlAMkAcArya kI paribhASA se kucha vizeSatA batAtI hai| zIlAMkAcArya ne dharmadhyAna kI jJAnAdi bhAvanA ko adhyAtma batAyA hai kintu upAdhyAyajI ne ise jJAnAdi bhAvanA taka hI adhyAtma ko sImita nahIM rakhA unhoMne una bhAvanAoM se bhAvita hokara use AcaraNa taka pahu~cAne ko adhyAtma kahA hai| naM. 3 kI paribhASA meM upAdhyAya jI kA maMtavya hai ki citta vizeSataH bAhya vyavahAra saMyukta hotA hai| adhyAtmacitta bAhyAbhimukha citta ko antarmukha banAtA hai aura maitrI Adi bhAvanAoM se bhAvita karatA hai ataH isa paribhASA ke anusAra adhyAtma bahirAtmA se aMtarrAtmA meM praveza karAtA hai| 2. japohyadhyAtmamucyate - ( yogabindu gA. 381 ) 3. ajajjhappajjhaNajutte (adhyAtmadhyAnayukta ) ( praznavyAkaraNa sUtra 3. saM. dvA.) 4. adhyAtmasAra - pra. 1 a. 2, zlo. 2 5. adhyAtmaupaniSad a. 1, zlo. 2 6. adhyAtmaupaniSad a. 1, zlo. 3
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 / yoga-prayoga-ayoga AtmA kI anubhUti adhyAtma jJAna se hotI hai| AtmA kA bandhana aura bandhana kI mukti kA upAya jAnane vAlA AtmajJAnI kahalAtA hai| uparyukta adhyAtma kI sarva paribhASAe~ jaba ucita pravRtti rUpa aNuvrata, mahAvrata se yukta hotI haiM, AgamAnusAra maitrI Adi bhAvanA se yukta hotI haiM aura tatva cintana se saMyukta hotI haiM, taba adhyAtma yoga kahA jAtA hai| adhyAtmayoga kA svarUpa yogyatAnusAra yathocita dharmapravRtti (tapa, japa, pUjA, arcanA, kAyotsarga Adi) meM jo pravRtta hotA hai, use AtmasaMprekSaNa Atmahitabuddhi yA AtmasvarUpa kA bodha hotA hai| kyoMki sAdhaka ko sanmArga kI ora gatizIla karAne vAlA paramatatva kA yathArtha jJAna darzAne vAlA, adhyAtma hI ekamAtra parama upAya hai / aisA adhyAtma prathama guNasthAnAvarta apunarbandhaka avasthA se lekara kramazaH vizuddha vizuddhattara aura vizuddhatama rUpa dhAraNa kara caturdaza guNasthAna taka prApta hotA hai ataH AtmA ke lie jo bhI zuddha anuSThAna kiyA jAtA hai jinezvara bhagavanto ne use adhyAtma kahA hai| aisA adhyAtmabhAva sAmAyika chedopasthApanIya rUpa mokSa sAdhanA yoga meM sarvatra vyApta hotA hai| adhyAtma yoga ke bala se hI sAdhaka ko AtmA aura zarIra kA athavA jar3a yA cetana kA gaharA aura mahattvapUrNa bheda jJAna prApta hotA hai| yoga kI prAthamika. bhUmikA para ArUr3ha hone vAle sAdhaka kI aMtardRSTi jaba ujAgara hotI hai taba ajJAna samApta ho jAtA hai| isase pUrva ajJAna kA ekachatra sAmrAjya rahatA hai| aMdhakAra hI aMdhakAra / sarvatra saghana aMdhakAra / kevala bahirdarzana, kevala paudgalikatA meM hI mamatva kI taraMgeM / una mamatva kI taraMgoM ke sAmane koI pratirodhaka zakti nahIM hotii| usa ajJAna avasthA ke sAmane koI rukAvaTa nahIM hotI, koI avarodha nahIM hotaa| jaise hI aMtardRSTi khulatI hai, mamatva ke samakSa pratirodha kI zakti khar3I ho jAtI hai aura ajJAnatA TUTa jAtI hai| adhyAtmayoga kA artha hai - AtmasaMyoga AtmasAkSAtkAra / zarIra ke bAhara kA saMyoga yA zarIra ke bhItara kA saMyoga adhyAtmayoga nahIM hai| cAhe hama zarIra ko bAharI 7.. yogabindu - gA. 357 8. yogabindu - zlo. 389 6. yogabindu - zlo. 68 10. adhyAtmasAra - zlo. 4 11. adhyAtmasAra - zlo. 3
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 189 rUpa meM dekheM, cAhe hama zarIra ko bhItarI rUpa meM dekheM, yaha aMtardarzana nahIM hai| aMtardarzana kucha aura hotA hai / vaha hai deha se pare kucha hai, aisA bhAna ho jAnA / jaba sAdhaka adhyAtmayogI hotA hai taba use bhAna hotA hai ki maiM zarIra nahIM hU~, zarIra acetana hai, maiM cetana huuN| zarIra pudagala hai, maiM apudagala huuN| zarIra mUrta hai, maiM amUrta huuN| acetana, pudgala aura mUrta ke pratipakSa meM naye tathya kA udaya hotA hai, naye rahasya kA udghATana hotA hai| cetana, a-pudgala aura amUrta kA bhAna hotA hai| AtmA aura zarIra ke viSaya meM sabhI kI dRSTi bhinna-bhinna hai| kucha dArzanikoM ne AtmA meM sattA kI sthApanA kI hai to kucha dArzanikoM ne zarIra kI sattA ko svIkAra kiyA hai| AtmA amUrta hone se usake viSaya meM aneka samasyAe~ uThanA svAbhAvika hai kyoMki hamAre jIvana kA sArA bAhya svarUpa, sArA pariveza aura sArA vAtAvaraNa pudgala kA hai| hamArI AMkheM paudgalika haiM / hamArA mana paudgalika hai| hamArI bhASA paudgalika hai| hamArA samasta rUpI (zabda, rUpa, rasa, gaMdha) padArtha paudgalika hai| hamArI smRti paudagalika hai| hamArI buddhi paudgalika hai| isa prakAra manana, cintana, indriyA~ ityAdi saba kucha paudgalika haiM / phira hamAre pAsa aisA kauna-sA sabala pramANa rahA jo apaudgalika sattA kI sthApanA kara sake ? adhyAtma kA vikAsa jisa vyakti meM hotA hai vaha isa zAzvata prazna kA samAdhAna tAtvika cintavanA se, tArkika buddhi se, dArzanika dharAtala se, darzana kI upalabdhi se, aneka mArmika nirNayoM, samIkSAoM aura saMkalpoM ke AdhAra para, AtmA aura anAtmA, cetana aura acetana, pudgala aura apudgala ke AdhAra para apane Apa udghaTita karatA. rahatA hai| jisa sAdhaka ko mana ke sAtha taijasalabdhi kA saMyoga prApta hotA hai vaha aMtarmuhUrta meM 'caudaha pUrvo' kA parAvartana kara sakatA hai| "caudaha pUrva arthAt jJAna ke bhaMDAra haiM / unakA parAvartana 48 minaTa meM taijasalabdhi kI zakti kA dyotaka hai| jise vacanabala ke sAtha taijasalabdhi kA saMyoga prApta hai vaha caudaha pUrvo kA uccAraNa aMtarmuhUrta meM kara sakatA hai| jisakI taijasalabdhi vizeSa balavatI hotI hai vahI caturdaza pUrvI yogI hai aura sampUrNa jJAna ko aMtarmuhUrta meM prApta karane kI kSamatA vAlA hai| yoga ke kSetra meM yoga ke dvArA aisA visphoTa hotA hai ki svayaM kA samAdhAna svayaM se ho jAtA hai| vahA~ mamatA kI dIvAreM TUTa jAtI haiM aura spaSTa anubhava hone lagate haiM ki maiM vaha hU~ jo jJAtA hai, draSTA hai| AtmA kA ekamAtra lakSaNa hI jJAtA aura draSTA hai| zuddha caitanya kA upayoga hI kevala jJAtA aura draSTA hai| jahA~ koI rAga nahIM hai, koI dveSa nahIM hai| jJAtA aura draSTA kA artha hai - rAga-dveSa se mukta honA, vartamAna meM jInA, vItarAga bhAva meM jiinaa|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 / yoga-prayoga-ayoga jisa sAdhaka ne adhyAtma yoga sAdhya kara liyA hai vahI AtmA jJAtA draSTA hai, usI AtmA ko jJAna upalabdha ho jAtA hai| usa bhUmikA para pahu~ca kara vaha kahatA hai ki "maiM zarIra nahIM huuN|" "maiM pudagala nahIM huuN|'' "maiM mUrta nahIM huuN|" "yaha adhyAtma yoga kI hI bhUmikA ho sakatI hai| yahA~ cintana kI jo vikSipta avasthA thI, usameM parivartana A jAtA hai| usakA bhrama TUTa jAtA hai aura vaha kahane lagatA hai ki, "maiM zarIra nahIM haiN|" taba isase cintana kA eka srota nikalatA hai jise hama.yoga kahate haiM / Aja taka yaha bhrama thA ki maiM aura zarIra donoM eka haiM jahA~ maiM hU~ vahA~ zarIra hai jahA~ zarIra hai vahA~ maiM huuN| para adhyAtma yoga ne isa jJAna ko ujAgara kiyA ataH isase spaSTa pratIta ho gayA ki zarIra anya hai, maiM anya huuN| ise hI jar3a aura caitanya kA viveka jJAna kahA jAtA hai| eka bAra spaSTa samajha meM A jAnA cAhiye ki maiM zarIra se bhinna hU~ aura rAga para itanA tIvra prahAra honA cAhie ki moha apane Apa chinna-bhinna ho jaaye| kyoMki sarvAdhika moha zarIra para hI hotA hai| zarIra sAdhana hai phira bhI zarIra ko hI saba kucha mAnakara kArya kiyA jAtA hai| jaba taka mamatva buddhi chAyI hai, ahaMkAra samApta nahIM hogA, vAsanA kA tUphAna zAnta nahIM hogA, kAmanAe~ aneka rUpa dhAraNa karatI raheMgI, bhoga kI lAlasAeM bhabhakatI rheNgii| jaba sArI mUrchA vilIna ho jAtI hai, sArI darAreM miTa jAtI haiM taba yaha spaSTa bodha hotA hai ki maiM zarIra nahIM huuN| isa bodha ke sAtha-sAtha sArI paristhitiyA~ badala jAtI haiM / "yaha zarIra merA nahIM hai" "maiM zarIra nahIM hU~, mUrchA kA kuharA khula jAtA hai / "yaha zarIra merA nahIM hai / " aMdhakAra ke bAdala miTa jAte haiM / vaha anAsaktayogI bana jAtA hai jo sampUrNa samatva meM raha kara dizA pakar3a letA hai, usakA mArga prazasta ho jAtA hai| aise sAdhaka adhyAtma yoga kI sAdhanA meM sthira ho jAte haiN| moha granthi kA vibheda hote hI zarIra kI bhinnatA pratIta hotI hai, usakA bhrama TUTa jAtA hai aura caitanya svarUpa kA bodha hone lagatA hai| vaha jAna letA hai ki maiM kauna hU~, mujhe kyA karanA hai ? kahA~ jAnA hai? jaba moha kI gAMTheM khula gayIM- "maiM zarIra nahIM hU~, "zarIra merA nahIM hai" taba naye caitanya kA udaya hotA hai| jisane yaha spaSTa rUpa se jAna liyA ki zarIra bhinna hai aura maiM bhinna hU~, use zarIra ke prati kabhI mamatva nahIM rahegA, use padArthoM ke prati kabhI Asakti nahIM utthegii| bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM zarIra naukA hai aura AtmA nAvika hai| yahA~ naukA aura nAvika eka-dUsare ke lie AdhAra aura Adheya ke rUpa meM prastuta haiM, kintu donoM apane rUpa meM svatantra haiM / nAvika ke lie Avazyaka hai ki naukA ko saMbhAlakara rakhe, 12. uttarA. - 23/73
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 191 kintu usase jur3e nahIM / vaha yaha bhI spaSTa jAnatA hai ki jaba taka kinArA na mile taba taka usake lie naukA kI AvazyakatA hai, kyoMki naukA hI pAra utArane meM samartha hai| jaise hI kinArA mila gayA naukA usake lie nirarthaka hai, vyartha naukA kA koI upayoga nahIM, naukA naukA ke sthAna para upayogI hai, nAvika nAvika ke sthAna para / naukA kA upayoga ho sakatA hai, upabhoga nahIM / upabhoga vahA~ hotA hai jahA~ zarIra aura AtmA ko bhinna nahIM mAnA jAtA / taTa Ane para bhI naukA alaga nahIM rhtii| usane naukA ko apanA AdhAra mAna liyA, naukA ke sAmarthya se hI maiM kinArA pA skaa| ise maiM kyoM choDUM? mamatva buddhi ne aisI bhrAnti paidA kara dI jisase naukA aura nAvika bhinna hone para bhI eka rUpa anubhUta ho rahe haiN| mithyAdRSTi naukA se jur3a jAtA hai| kyoMki naukA se pAra hone kI aura surakSA hone kI buddhi usameM vidyamAna hai kintu upabhoga hone se upayoga buddhi ujAgara nahIM hotii| naukA ko sAdhana mAtra mAnane kI mati adhyAtma yogI meM janma letI hai, jo naukA ko kevala sAdhana mAnatA hai aura prayojana siddha hone para use chor3a detA hai| sabhI saMgharSoM kA ekamAtra kAraNa hai sAdhana se cipakAva-jur3a jaanaa| zarIra bhI eka sAdhana hai, sabhI padArtha eka sAmagrI haiM, jo sAdhana aura sAmagrI se jur3A rahatA hai, vaha sabake sAtha jur3A rahatA hai| jo sAdhana aura sAmagrI ke sAtha jur3A huA nahIM hai vaha kisI ke sAtha bhI jur3A huA nahIM hotaa| ataH sAdhaka sAdhana aura sAmagrI kA upayoga kare kintu upabhoga kI lAlasA jAgRta na kare / pratyeka sAmagrI kI surakSA karanA sAdhaka kA kartavya hai kintu upabhoga karanA nahIM / aisA sAdhaka adhyAtma yogI hai| usI sAdhaka meM dvandva yA saMgharSa paidA nahIM hotA jo sAmagrI kA upabhoga karatA hai| kyoMki vaha mAnakara calatA hai ki zarIra aura padArtha mAtra sAdhana aura sAmagrI hai eka upayogitA hai, cipakAva kI vastu nahIM hai| adhyAtma yogI svayaM usakA anubhava karatA hai| ____ maiM aura padArtha, padArtha aura maiM, donoM meM pratyakSa antara spaSTa hotA hai kintu mamatva ne aisA gherA DAlA hai ki sAdhaka socatA hai merA ghara hai, merI patnI hai, merA putra hai, merI dukAna hai, dukAna aura maiM jitane bhinna haiM utane hI yogI aura bhogI meM antara hotA hai| eka apane ko padArthoM se bhinna mAnatA hai aura dUsarA apane ko padArthoM se abhinna mAnatA hai| abhinna mAnane vAlA vastuniSTha hone se usake saMyoga meM khuza aura viyoga meM nAkhuza hai aura sAdhana mAnane vAlA saMyoga aura viyoga ubhaya meM madhyastha rahatA hai| usase sAdhana-sAmagrI kA mamatva chUTa jAtA hai / mamatva hI saMsAra hai, mamatva hI upabhoga hai, 13. maMdA moheNa pAuDA - A. zru-1 a-2, u-2. su. 70
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192/yoga-prayoga-ayoga mamatva hI mUrchA hai, mamatva hI pramAda hai| mamatva TUTate hI koI saMdeha nahIM rahatA, koI bhaya nahIM rhtaa| saMdeha aura bhaya to ajJAna hai| maiM aura padArtha kI bhinna avasthA meM hI yaha jJAna vikasita ho sakatA hai, jJAtA aura draSTA kA bhAva vikasita ho sakatA hai| usa sthiti meM bahuta sArI viSamatAe~ TUTane lagatI haiM tathA vikRtiyA~ bhI eka-eka kara khaMDita hotI jAtI haiN| jJAtA aura draSTA bhAva svabhAva hai| jaba AdamI jJAtA aura draSTA ho gayA to phira vibhAva hI samApta ho gyaa| adhyAtma eka aisA yoga hai jahA~ sAdhaka jJAtA bhAva aura draSTA bhAva meM sahaja raha sakatA hai / draSTAbhAva kA matalaba hai dekhanA / dRSTi do prakAra kI hotI hai- 1. bAhya, 2. AMtarika / bAhya dRSTi hai dekhanevAlA apane ko kucha mAnakara dekha rahA hai| jaise-apane ko indriya mAnakara viSayoM ko dekha rahA hai, apane ko mana mAnakara indriya ko dekha rahA hai, apane ko buddhi mAnakara mana ko dekha rahA hai, apane ko ahaM mAnakara mana ko dekha rahA isa prakAra bAhya indriya 'viSayoM' kA draSTA hai, mana 'indriyoM' kA draSTA hai aura ahaM" "buddhi" kA draSTA hai / indriya dRSTi kI satyatA kA prabhAva moha utpanna karatA hai aura moha bhoga meM pravRtta hotA hai, kintu buddhi dRSTi kI satyatA moha ko vairAgya meM aura bhoga ko yoga meM parivatartita karatA hai| jaba moha tyAga meM aura bhoga yoga meM parivartita hotA hai taba jJAtAbhAva aura dRSTAbhAva AMtarika rUpa meM badala jAtA hai| adhyAtmayogI apane Apako dekhatA hai aura apane Apako jAnatA hai| adhyAtmayoga ke bheda adhyAtmayoga ke cAra bheda haiM - nAma adhyAtma, sthApanA adhyAtma, dravya adhyAtma evaM bhAva adhyAtma 14 AtmA kA zuddha pariNAma bhAva adhyAtma hai| ina cAra prakAra ke adhyAtma meM bhAva adhyAtma mokSa kA kAraNa hai, ataH bhAva adhyAtma kI prApti ke liye mana kI nirmalatA atyanta Avazyaka hai| jisa prakAra suvarNa para AcchAdita mala aura supaMga eka rUpa pratIta hone para bhI mala svarNa meM aMtarbhUta nahIM hai para AvaraNabhUta hai, vaise hI mAtra adhyAtma kI sthiti vAlA zuddha AtmA karma rUpa maladravya se AcchAdita hai, phira bhI aMtarbhUta na hone se vaha bhAva adhyAtma kI sthiti kA adhikArI hai| karma kA adhikAra samApta hote hI AtmA kA jo svataH adhikAra hotA hai, usa adhikAra kI jo kriyA hai, vaha bhAva adhyAtma kahalAtA hai| vaha AtmajJAna eka 14. zrI adhyAtmamata - parIkSA gA. 2
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/193 vastu hone se bodharUpa hai, ataH use jJAna kahate haiM / ruci rUpa hone se use samyakatva darzana kahate haiM aura prANAtipAtAdika Azrava nirodha rUpa hone se use cAritra kahate haiN|15 __ isa prakAra adhyAtmayogI durAgraha kA tyAga, adveSabhAva, tattvazuzrUSA, santasamAgama, satpuruSoM kI pratipati, tattvazravaNa, kalyANa-bhAvanA; mithyAdRSTi kA vinAza samyagdRSTi kI prApti, krodha, mAna, mAyA, lobharUpa kaSAyoM kA nAza, indriyoM para saMyama manaHzuddhi, mamatA kA tyAga, samatA kA prAdurbhAva, citta kI sthiratA, AtmasvarUpa meM ramaNatA, dhyAna kA pravAha, samAdhi kA AvirbhAva, mohAdi AvaraNoM kA kSaya aura anta meM kevalajJAna tathA mokSa kI prApti - isa prakAra mUla se lekara kramazaH hone vAlI Atmonnati kA varNana adhyAtmayoga meM kiyA jAtA hai| isa adhyAtmayoga meM praveza pAne ke lie sarvaprathama AtmA ko jAnanA Avazyaka hai| ataH jaina darzana ke anusAra AtmA cetanamaya arUpa sattA hai16 upayoga (cetana kI kriyA) usakA lakSaNa hai| jJAna, darzana; sukha, duHkha Adi dvArA vaha vyakta hotA hai 5zabda rUpa, gandha, rasa aura sparzanA se vaha rahita hai19| arthAt AtmA caitanya svarUpa hai, pariNAmI svarUpa hone se vibhinna avasthAoM meM pariNata hai, svayaM kartA aura bhoktA hai| sat aura asat pravRttiyoM se zubha-azubha karmoM kA saMcaya karane vAlA aura usakA phala bhoganevAlA svedeza - pariNAma, na aNu na vibhu (sarvavyApaka) kintu madhyama pariNAma rUpa hai / ataH adhyAtmayogI hI ise samajhane meM saphala hai| 15. zrI adhyAtmamata - parIkSA gA. 3 16. arUpI sattA - AcArAMga sUtra 6/1/332 17. jIvouvaoga lakkhaNo - uttarAdhyayana 20-10 18. mANeNe daMsaNeNa ca suheNa ya duheNa-ya- uta. 28-10 19. se.Na sadde Na rUve, Na gaMdhe Na rase Na phAse - AcArAMga sUtra -4/6/496
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 2. bahirmukha se antarmukha cetanA kI jAgRti kA samparka sUtra - bhAvanA 1. adhyAtma aura dhyAna kA kendra bindu-bhAva, 2. saMskAra janita cintana dhArA kA pravAha, 3. prakRti se vikRti kA nAza mAnasika anuzIlana se, 4. yaugika bhAvanA se AMtarika aliptatA, 5. nityAnitya kI cintana dhArA meM vairAgya, 6. saMsAra ke prati aruci, audAsinya bhAva yA upekSA / bhAvanAyoga bhAvanAyoga vaha setu hai jisakA eka chora adhyAtma yoga hai aura dUsarA dhyAna yog| adhyAtmayogI adhyAtma kI sAdhanA meM nirantara vikAsa karatA huA eka aisI urvara bhUmi taiyAra karatA hai jisameM bhAvanA ke bIja boye jAte haiM / bhAvanA hI eka aisA bIja hai jisase adhyAtmayogI bheda jJAna ko spaSTa karane meM samartha ho sakatA hai| viveka cetanA jAgRta kara sakatA hai, apramattayogI bana sakatA hai, yaha bhAvanA yoga kI aMtima bhUmikA nahIM hai| kintu vikAsa kI prathama bhUmikA avazya hai| isake hone para hI bhAvanA ke dRr3ha saMskAra kA vikAsa ho sakatA hai| jaba adhyAtmayoga sadhatA hai taba hI vikAsa kI nayI-nayI dizAe~ udghATita hone lagatI haiM / bhAvanA yoga kA dUsarA chora hai dhyAna / dhyAna kI samApti hone ke pazcAt mana kI mUrchA ko tor3ane vAle viSayoM kA anucintana karanA bhAvanA hai| jisa viSaya kA anucintana bAra-bAra kiyA jAtA hai, athavA jisa pravRtti kA bAra-bAra abhyAsa kiyA jAtA hai usase mana meM dRr3ha saMskAra jama jAte haiM, ataH usa saMskAra yA cintana ko bhAvanA kahA jAtA hai| isa prakAra bhAvanA yoga adhyAtma yoga kA dRr3ha saMskAra aura dhyAna yoga kI pUrva bhUmikA hai| yoga kA artha hotA hai-jodd'naa| AtmA ko AtmA se jor3anA, AtmA ko AtmA meM ramaNa karanA ityAdi bhAvanA yoga kA viSaya hai| inhIM bhAvanAoM ke sahayoga se AtmA aura paramAtmA kA saMyoga hotA hai| jaina AgamoM meM bhAvanA yoga ke sambandha meM bar3A hI gambhIra cintana milatA hai| bhAvanA ke vividha prakAra usake alaga-alaga svarUpa evaM upalabdhiyoM para itanA vistRta vicAra jaina AgamoM meM milatA hai ki usakA sampUrNa anuzIlana karane meM svayaM thisiddhi ke deva bhI asamartha hote haiM /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 195 AgamottaravartI AcArya to bhAvanA yoga ke sambandha meM aura bhI gahare utare haiN| unhoMne to isa bhAvanA lakSI vividha pahaluoM para vividha dRSTiyoM se cintana kiyA hai aura sAdhaka jIvana para par3ane vAle usake prabhAvoM kA vizleSaNa bhI kiyA hai| bhAvavyutpartyaya bhAva zabda kI vyutpatti - SakhaMDAgama kI dhavalA TIkA meM "bhAvanaM bhAvaH yA bhUrvivAbhAvaH 1' ke rUpa meM aura tattvArtha rAjavArtika meM 'bhAvanaM bhavatItivA bhAvaH2 ke rUpa meM prApta hotI hai| bhAvazabdArtha evaM paribhASA bhAva zabda kA artha hai - vistAra, abhiprAya AcArya zIlAMkAcArya ne bhI 'bhAvazcittAbhiprAyaH' citta kA abhiprAya bhAva batAyA hai| sUtrakRtAMga TIkAkAra ne antaH karaNa kI pariNati vizeSa ko bhAva kahA hai| zabda jaba mana dvArA vicAroM meM bAra-bAra AplAvita kiyA jAtA hai taba vahI vicAra bhAvanA kA rUpa dhAraNa kara letA hai| AvazyakasUtra kI haribhadrIya - TIkA meM bhAvanA kA parimArjita svarUpa batAte hue AcAryazrI ne likhA hai ki "jisake dvArA mana ko bhAvita kiyA jaaye| 5 use bhAvanA kahate haiN| isI bhAvanA ko AcArya ne 'vAsanA 6kahA hai| AcArya malayagiri ke zabdoM meM "bhAvanA ko parikarma" kahA hai| yaha paribhASA AcArya haribhadrasUri se milatI-julatI hai| kyoMki parikarma arthAt vicAroM ko bArambAra bhAvanA se bhAvita krnaa| "satat abhyAsa'' kA sAtatya hI dhIre-dhIre bhAvanA kA rUpa dhAraNa karatA hai| isI prakAra kriyA kA samyaka abhyAsa bhAvanA ke rUpa meM pAyA jAtA hai| Agama meM kahIM-kahIM bhAvanA ko anuprekSA bhI kahA gayA hai| sthAnAMgasUtra meM dhyAna ke prakaraNa meM dharmadhyAna Adi kI cAra anuprekSA batAyI gaI haiM / vahA~ anuprekSA kA artha bhAvanA kiyA hai| AcArya umAsvAti ne bhI bhAvanA ke sthAna para anuprekSA zabda kA prayoga kiyA hai101 1. dhavalA pustaka - 5/1, 7, 1/184/10 tattvArtharAjavArtika - 1/5/28/9 . AcArAMga TIkA - zru.1/a. 2/3, 5 4. bhAvontaH karaNasya pariNativizeSaH/sUtrakRtAMga TIkA zru/a. 15 bRhatkalpa bhASya, bhA. 2, gA. 1285 kI vRtti pR. 397 Avazyaka sUtra TIkA 4 7. abhidhAna rAjendra koSa bhA. 5 pR. 1505 8. bRhadkalpabhASya bhA. 2. gA. 1290 vRtti 9. uttarAdhyayana - a. 12 vRtti .10. tattvArtha sUtra - 917
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 / yoga-prayoga-ayoga anuyogadvAra sUtra kI - TIkA meM saMskAra aura saMskArajanita cintana dhArA kA pravAha, acchA yA burA jisa kArya meM pariNata hotA hai, use bhAvanA kahate haiM 11 / isa prakAra sUtra ke artha kA dhyAnayukta anusmaraNa karane ke pazcAt paryAlocana karanA bhI bhAvanA kahI jAtI hai| isa bhAvanA kI UrjA ko vaijJAnikoM ne isa niSkarSa para pahu~cAyA hai ki UrjA ke choTe kaNoM ko kvAMTama kahate haiM / kvAMTama kA mAna prakAza kI AvRtti ke Upara nirbhara rahatA hai| nIlsa bora ne san 1913 I. meM yaha dikhalAyA ki yaha kvAMTama siddhAnta atyanta vyApaka hai aura paramANuoM meM ilekTrAna jina kakSAoM meM ghUmate haiM, ve kakSAe~ bhI kvAMTama siddhAnta ke anusAra hI nizcita hotI haiN| jaba ilekTrAna adhika UrjAvAlI kakSA se kama UrjAvAlI kakSA meM jAtA hai to ina do UrjAoM kA aMtara prakAza ke rUpa meM bAhara AtA hai aura bhAvoM ke rUpa meM saMyojA. jAtA hai12|| saM. graM. - lenArDa : greTa maina oNva sAiMsa ; vAiTamainaH da grotha oNva sAiMTiphika AiDiyAja, TiDalaH hoTa aija e moDa oNva mozana, mAkhaH hisTrI eNDa da rUTa oNva da' priMsipala oNva da kaMjarvezana oNva enarjI aura - dhvani-UrjA (acoustical energy) vidyut-UrjA (electrical energy) meM pariNata hotI hai isameM uccarita dhvani taraMgeM eka tanu paTa (diaphragm) meM jisake pIche rakhe hue kArbana ke kaNa (granules) paraspara nikala Ate aura phailate haiM, isI prakAra bhAvoM ke tIvra kampana utpanna karate haiN| isase kArbana ke kaNoM meM pratirodha (resistance) kramazaH ghaTatA aura bar3hatA hai| phalasvarUpa pravAhita hone vAlI vidyuta dhArA bhI kama aura adhika huA karatI hai| eka sekeMDa meM sAdhAraNa rUpa se bhAvoM kA kampana 5,000 dhArA prati sekeMDa taka kI AvRttiyoM ko sugamatA se preSita kara letA hai aura lagabhaga 2,500 cakra prati sekeMDa kI AvRtti atyanta utkRSTatApUrvaka presita karatA hai| isase bhI tIvra gati bhAvanA kI hotI haiN| bhAvanA kI upalabdhi-prayoga aura pariNAma se bhAvanA kI upalabdhi ke tIna pahalU haiM sama, saMvega aura nirveda / sama arthAt zatrumitra ke prati samadRSTi-jisakI upalabdhi meM maitrAdi cAra bhAvanAoM kA anusaMdhAna rahA hai| saMvega se jJAna prApta hotA hai jisake cintana kA AdhAra hai anityAdi bAraha 11. anuyoga dvAra TIkA (abhi. pR. 1505) 12. alpaparicita saiddhAntika koza. pR. 45 13. hindI vizvakoza bhAga 5. pa. 165, 14. hindI vizvakoSa bhA. 2, pR. 191
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 197 bhAvanAe~ aura nirveda se prApta hotA hai caaritr| jisake cintana kA viSaya hai pA~ca mahAvrata kI 25 bhaavnaaeN| bhAvanA kA janma samabhAva se hotA hai, bhAvanA kA vikAsa saMvega se banatA hai aura bhAvanA kA sthAyitva nirveda se prApta hotA hai| bhAvanAyoga meM jJAna aura darzana donoM hI pakSoM para cintana kiyA gayA hai, pahale padArthoM ke svarUpa kA darzana kiyA jAtA hai usake pazcAt yathArtha svarUpa kA jJAna prApta kiyA jAtA hai| tadanantara AtmA anAtmA Adi sambandhoM para vicAra karane para mana meM eka nirveda bhAva kI jhalaka ubhara AtI hai jo sAdhaka ko anAsakta banA detI hai| jo nirveda jJAnapUrvaka hotA hai vaha hamArI eka antarmukhI cetanA hai| yaha jAgRta cetanA hI Age calakara dhyAna evaM samatA kA rUpa dhAraNa karatI hai| ataH bhAvanA kI aMtima sAdhanA dhyAna tathA samatA kahI jAtI hai| jaina yoga meM bhAvanA yoga kA jo vizleSaNa prastuta kiyA gayA hai usameM ukta tInoM hI dRSTiyA~ rahI haiM / pahale vastu ke prati samabhAva pazcAt svarUpa-bodha, phira svarUpopalabdhi / svarUpopalabdhi hI nirveda hai| isalie kaha sakate haiM - bhAvanA svarUpadarzana, svarUpabodha aura svarUpolabdhi taka kI eka yaugika sAdhanA hai| ataH adhyAtma yoga kI ArAdhanA karane ke pazcAt yogI apanI sAdhanA meM kramazaH pragatizIla rahatA hai| vaha japa, tapa, niyama ke sAtha-sAtha Age bar3hatA bhAvanAyoga meM praveza karatA hai| 1. sama bhAvanA ___ bhAvanAoM ke satat cintana - manana evaM anuzIlana se yoga sAdhanA meM kramika vikAsa hotA jAtA hai tathA hRdaya meM eka prakAra kI nivRtti - nirveda tathA parama zAMti kA anubhava bhI hotA hai| mana ke vikAra krodha, mAna, mAyA, lobha, mamatva, moha, zarIra evaM dhana ke prati Asakti svataH kSINa hone lagatI hai aura saMskAroM meM vairAgya tathA jAgRti vizuddha hotI hai, isa kAraNa ina bhAvanAoM kA satata cintana jIvana meM Avazyaka hai| yoga sAdhanA meM maitrI-pramoda Adi bhAvanAoM kI viziSTa sAdhanA rUpa prakriyA calatI hai| aisA lagatA hai ki ina cAra sama bhAvanAoM ko hI yoga kI ATha dRSTiyoM ke rUpa meM AcArya haribhadra ne naI paribhASAoM ke sAtha prastuta kiyA hai| kyoMki ina dRSTiyoM meM bhI yogonmukhI sat prakAra kA cintana aura vicAra pravAha banatA hai| citta ko 15. yoga dRSTi samuccaya - 13
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 / yoga-prayoga-ayoga mitratA-pramoda, upekSA Adi bhAvanAoM se AplAvita karane kA prayatna yoga-kriyA meM kiyA gayA hai| isalie jahA~ mahAvratoM kI 25 bhAvanAoM kA sambandha cAritra se hai, vahA~ 12 bhAvanAoM kA sIdhA sambandha saMvega se hai| jise hama "jJAna" kaha sakate haiM / bAraha bhAvanAoM meM mukhyataH jJAna kI vizuddhi kI ora adhika jhukAva hai| pratyeka cintana meM jJAna ko nirmala evaM sthira karane ke hI upAdAna vahA~ adhika prApta hue haiM, aura ina cAra bhAvanAoM kA viziSTa sambandha darzana ko puSTa karanA mAna leM to kula bhAvanAoM kI phalazruti ThIka niSpanna ho jAtI hai - "darzana, jJAna evaM cAritra ke vizuddha saMskAroM ko sthira karanA bhAvanA kA phala hai|" kyoMki maitrI Adi bhAvanAe~ eka prakAra se darzana vizuddhi kI bhAvanAe~ haiM, isalie hama yahA~ unakI saMjJA bhAvanAoM kA dRr3ha svarUpa sama dekara Age inakA varNana kreNge| saMjJA kucha bhI ho sakatI hai, viSaya-vastu meM koI antara nahIM honA cAhie / sama bhAvanA ke do bheda haiM - yogabhAvanA aura jinakalpabhAvanA maitryAdi yogabhAvanA hai, aura tapAdi jinakalpabhAvanA hai| samasta sattva - jIvoM ke prati maitrI ho, guNIjanoM ke prati pramoda bhAva ho, unake guNoM ke prati anurAga evaM sanmAna ho, dukhI jIvoM ke prati karuNA bhAva ho, virodhiyoM ke prati upekSA yA madhyastha bhAva ho tathA pratikUla prasaMgoM meM bhI rAga-dveSa ke vikalpa se dUra virakta bhAva ho aisA cintana maitrAdi yoga bhAvanA kA hai| yaha cintana vAstava meM hI eka yogI kA cintana hai| vairAgI se agalI bhUmikA yogI kI hai, ataH hama yaha bhI mAna sakate haiM ki 12 vairAgya bhAvanAoM se mana ko saMskArita kara lene ke bAda yoga bhAvanAoM kI agalI sIr3hI para ArUr3ha honA suyogya hogA / yaha maitryAdi ke bAda agalA ArohaNa hai tapAdi bhAvanAoM kaa|| ina bhAvanAoM kA prayoga na kevala AdhyAtmika jIvana meM hI hotA hai, balki vyAvahArika jIvana meM bhI bahuta upayogI hai| Aja ke jana-jIvana meM dveSa-IrSyA, saMgharSa aura kalaha kA kAraNa ina bhAvanAoM kA abhAva hI hai| yadi hama mitratA, guNagrAhakatA, karuNA aura taTasthatA sIkha leM to merA vizvAsa hai - saMsAra kI adhikAMza samasyAe~ svataH hI sulajha jaayeNgii| __AcArya hemacandra ne ina cAra bhAvanAoM kA varNana dhyAna svarUpa ke sAtha hI kiyA hai, aura inheM TUTe hue dhyAna ko punaH dhyAnAntara ke sAtha jor3ane vAlI athavA dhyAna ko puSTa karane vAlI rasAyana kahA hai16 16. yogazAstra - 4/11
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 199 sUtrakRtAMga sUtra (adhyAya 15 gA.. 3) meM mittiM bhUehiM kappae - arthAt samasta - prANiyoM meM maitrIbhAva rakheM / aupapAtika sUtra / prazna 20 meM suppaDiyANaMdA / arthAt apane se adhika guNa vAloM ko dekhakara Ananda meM bhara jAve / aupapAtika bhagavadupadeza ke anusAra sANukossayAe / arthAt duHkhI jIvoM para dayA kareM aura avinayI logoM ke liye samAdhi pAlana kareM / AcArAMga sUtra adhyAya 8. u 8 gA. 5 meM "majjhattho nijjarApehI mAhimapAla / " arthAt jIvana aura mRtyu kI AkAMkSA se rahita mAdhyastha sAdhaka nirjarA kI upekSA rakhatA huA samabhAva meM sthita rahe tathA AMtarika kaSAyoM kA evaM bA zArIrika upakaraNoM kA tyAga kara AMtarika zodhana kare / zAMta sudhArasa meM bhI citta ko saddharmadhyAna meM sthira karane ke kAraNabhUta maitrI, kAruNya, pramoda evaM mAdhyasthya - ye cAra bhAvanAe~ batAI haiM / AcArya haribhadrakRta yogabindu ke anusAra maitryAdi cAra bhAvanAoM kA cintana adhyAtmayoga meM kiyA gayA hai| niSpanna yogiyoM kA ina cAra bhAvanAoM ke anulakSa meM jo cintana hotA hai vaha vizeSa svarUpa meM hotA hai unake anusAra sukha dvArA IrSyA kA tyAga kareM vaha maitrI hai, duHkha kI upekSA kA tyAga kareM vaha karuNA hai, puNyavAna prANI para dveSa na karanA varamuditA hai aura adharmI prANI ke prati rAga-dveSa kA tyAga upekSA hai / bhagavatI ArAdhanA 1696/1516 ke anusAra anantakAla se merI AtmA ghaTIyantra ke samAna isa caturgatimaya saMsAra meM bhramaNa kara rahI haiN| isa saMsAra meM sampUrNa prANiyoM ne mere Upara aneka bAra mahAn upakAra kiye haiM aisA mana meM jo vicAra karanA hai, vaha maitrI bhAvanA hai| sarvArthasiddhi 7/11/349/7 ke anusAra dUsaroM ko dukha na ho aisI abhilASA rakhanA maitrI hai| maitrI bhAvanA cAroM bhAvanAoM meM maitrI bhAvanA kA sthAna prathama hai| kyoMki anya tInoM bhAvanA maitrI bhAva meM samA jAtI haiN| jaise- pramoda arthAt guNIjanoM ke prati maitrI - bahumAna
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200/ yoga-prayoga-ayoga yukta citta, karuNA arthAt dIna, hIna, janoM ke prati dayAbhAva rUpa maitrI - anukampA yukta citta ; aura mAdhyastha arthAt nirguNa tathA doSoM se yukta avinIta jIvoM ke prati maitrI- apekSA yukta citta, isa prakAra maitrI bhAvanA bahuta vyApaka hai| AcAryoM ne batAyA hai maitrI pareSAM hitacintanaM yad / dUsaroM ke hita kI cintA karanA, dUsaroM ke lie maMgalakAmanA karanA yaha maitrI hai| isI prakAra bhagavatI ArAdhanA meM bhI maitryAdi bhAvoM kA cintana kiyA gayA hai| jaise prANiyoM ke sAtha maitrI bhAva meM sthita rahanA maitrIbhAva hai| pratyeka prANI ke prati anukampA karanA karuNA bhAvanA hai| yati guNa kA vicAra karanA pramoda bhAvanA hai, tathA sukha-dukha meM samabhAva rakhanA mAdhyastha bhAvanA hU~17 sarvArthasiddhi ke anusAra pareSAM duHkhAnutpatyabhilASI maitrI: arthAt dUsaroM ko dukha kI utpatti na ho aisI abhilASA karanA maitrI hai| saMsAra ke samasta jIva kleza, kaSTa aura ApattiyoM se dUra rahakara sukhapUrvaka jIveM, paraspara vaira na rakheM, pApa na kareM, aura koI kisI ko parAbhava na de ye maitrI-bhAvanA ke lakSaNa haiM (19 pramoda-bhAvanA guNI janoM ke prati hone vAlI anurAgavRtti pramoda bhAvanA hai| maitrI-bhAva kI taraha pramodabhAva bhI sAhajika pariNati hai| guru, jJAnI, tapasvI, yogI Adi guNIjanoM kA Adara, satkAra, karanA, isa bhAvanA kI phalazruti hai| sarvArthasiddhi graMtha ke anusAra - mukha kI prasannatA, antaraMga kI bhakti evaM anurAga ko vyakta karanA pramoda yati muni mahAtmAoM meM namratA, vairAgya, nirbhayatA. abhiyAna rahita panA, nirdoSatA, nirlobhatA, nirmalatA ityAdi guNa hote haiM ataH ina guNoM kA vicAra kara una guNoM meM harSa manAnA pramoda-bhAvanA kA lakSaNa hai| upAdhyAya vinayavijayajI ke anusAra "bhavet pramodo guNapakSapAta:22 17. bhagavatI ArAdhanA gA. 1696 18. sarvArthasiddhi 7/11/349/7 19. jJAnArNava - 27/7 20. sarvArthasiddhi 7/11/349 21. bhagavatI ArAdhanAvRtti 1796/1516/15 22. zAntasudhArasa bhAvanA - 13/3
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/201 guNoM ke prati anurAga rakhanA pramoda bhAvanA hai| yogazAstra kI TIkAnusAra-"vadanaprasAdAdi bhi: guNAdhikeSu abhivyajyamAnA anta- bhaktiH anurAgaH pramodaH / isa vyAkhyA meM aura sarvArthasiddhi kI vyAkhyA meM koI aMtara dikhalAI nahIM detaa| AcArya zrI haribhadra ke SoDazaka graMtha meM pramoda ke sthAna para muditA zabda milatA hai| pramoda bhAva se mahAtmAoM meM sthita zama, dama, aucitya, dhairya, gAMbhIrya ityAdi guNoM kA mAnasika prakarSa bar3hatA hai / mAnasika prakarSa se mahAtmAoM ke prati utkRSTa vinaya, vaMdana, sevA, stuti, prazaMsA ityAdi kAyika aura vAcika yoga kI abhivyakti hotI hai| namaskAra mahAmantra aura pramoda bhAvanA namaskAra mahAmantra kI upAsanA se pramoda bhAva prakRSTa hotA hai aura puNyabala kA saMvardhana hotA hai| maMtra kA punaH-punaH smaraNa, cintana, dhyAna ye pramoda bhAva kI upAsanA kA zreSTha sAdhana hai / athavA yaha mahAmantra kA sAra pramoda bhAva hai| bhAvanamaskAra aura pramoda bhAvanA namaskAra do prakAra ke haiM- (1) dravyanamaskAra, (2) bhAvanamaskAra / vacanayoga aura kAyayoga dvArA hone vAlA namaskAra dravya namaskAra hai aura vizuddha mana dvArA hone vAlA namaskAra bhAvanamaskAra hai| yaha bhAvanamaskAra bhI pramoda bhAva rUpa hI hai| pramoda bhAvanA aura yoga bIja 'yoga kA prArambha pramoda bhAvanA se hotA hai ataH pramoda bhAvanA ko zAstrakAroM ne yogabIja kahA hai| caram pudgalaparAvarta meM sAdhaka heya, jJeya aura upAdeya buddhi se kArya karatA hai| yogyatA bar3hane para sadguru ke prati Adara bar3hatA hai aura paramAtmA ke sAtha mAnasika sambandha hotA hai| yaha mAnasika sambandha hI yoga bIja hai| yaha mAnasika sambandha pramoda bhAva rUpa hone se pramoda bhAva ko bhI yoga bIja kahA jAtA hai| kAruNya bhAvanA kAruNya bhAvanA kA sthAna jagata ke pratyeka prANI ke prati aura vizeSataH dIna-hIna, dukhI, pIr3ita, daridra ke prati dayA anukampA ke rUpa meM hotA hai| ___ karuNA saMvegajanya aura svAbhAvika do prakAra kI hotI hai| saMvegajanya karuNA lokottara hai| yaha karuNA avirata samyagdRSTi, dezavirata aura pramattayogI ko hotI hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202/ yoga-prayoga-ayoga mAdhyastha bhAvanA ___abhidhAna rAjendra koza bhA., 6, pR. 64 meM mAdhyastha ko "madhyarAgadveSayoraMtarAle tiSThatIti madhyasthaH arthAt rAga aura dveSa donoM pakSa meM taTastha rahane vAlA sAdhaka mAdhyastha hai, aisA kahA hai tathA darzana saTIka 5 tatva ke anusAra tathA atyuktaTarAgadveSa vikalatayA samaceta somAdhyastha hai| arthAt atyanta rAga dveSa kI avasthA meM sthita rahanA mAdhyastha bhAva hai| isa prakAra prAyaH avinIta, nirguNa viparIta vRttivAle hiMsAdi krUra karmoM meM niHzaMka ho unake prati vAcika aura kAyika mauna rahanA vaha mAdhyastha haiN| mAdhyastha ke vairAgya, zAnti, upazama, prazama, upekSA, udAsInatA, taTasthatA23 ityAdi paryAya hai| inameM se sAMsArika pravRttiyoM meM pravRtta hone para bhI aMrtamana se alipta rahanA mAdhyastha hai| yoga samAdhi prApta karane ke liye anya bhAvanAoM kI taraha jinakalpa bhAvanAoM kI bhI atyadhika AvazyakatA hai ina bhAvanAoM dvArA hI sAdhaka samAdhi ko prApta kara sakatA hai| jinakalpa bhAvanA jinakalpa-jinezvara bhagavanta kI AjJAnusAra muni zramaNa, zramaNIvRnda tathA zrAvaka varga kI AcAra praNAlikA, vrata, niyama Adi kI maryAdA aura tadanurUpa samAcArI ko kalpa kahA jAtA hai| AgamoM meM yaha kalpa zabda zramaNoM kI AcAra maryAdA (vidhi) samAcArI ke lie hI prayukta hotA hai ataH zramaNoM kA AcAra yA kalpa hI jaina yoga hai| ___ Agama meM kalpa do prakAra kA batAyA hai, (1) jinakalpa aura (2) sthavira klp| jinakalpI jaMgala meM, zmazAna meM, guphAdi sthAnoM meM ekAkI dhyAna aura samAdhistha hote haiM aura sthavirakalpI saMgha meM aura samudAya meM rahakara sAdhanA karate haiM / vizeSAvazyaka bhASya meM - vaktaSabhanArAca saMhananavAle navapUrva ke jJAtA, pariSaha upasarga ko sahane vAle sakSama yogI ko jinakalpI batAyA 4) 23. taTasthatA ke lie dekhie-pAiasadamahaNNavo pR. 668 24. vizeSa Avazyaka bhASya bhASAntara bhAva 1, pR. 12
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinakalpa bhAvanA ke prakAra bRhatkalpa bhASya meM AcArya saMghadAsagaNI ne jinakalpa bhAvanAoM kA vistRta vicaraNa kiyA hai / jaise "taveNa satteNa sutteNa egatteNa baleNa ya / tulaNA paMcahA kuttA jiNa kappaM paDivajjao 2 // yoga- prayoga - ayoga / 203 arthAt tapa, satva, sUtra, ekatva tathA bala ityAdi bhAvanAoM se bhAvita jinakalpI hote haiM "dukkheNa puTThe dhuvamAyarajjA 26 dukha Ane para dhruvatA, dhairya dhAraNa karanA ina yogiyoM kA uddezya hotA hai| ina yogiyoM kA dhairyabala sImAtIta hotA hai jaise ghii bala purassarAo, havaMti savvAvi bhAvaNA etA / taMtuna vijjai sajjaM jaM ghihamaMto na sAheI // 27 // dhairyabala se jinakalpa muni pratyeka kaSTa sahane meM saphala hote haiM / 2. saMvega bhAvanA saMvega arthAt mokSa ke prati ruci anityAdi bAraha bhAvanAe~ saMvega bhAvanAe~ haiM / ina bhAvanAoM kA varNana Agama aura sAhitya meM vistRta DhaMga se prApta hotA hai kintu saMvega bhAvanA ke rUpa meM vyavasthita nahIM milatA hai| yadyapi Agama kA mUla viSaya hI sama, saMvega aura nirveda hai ataH darzana, jJAna aura cAritra mUlaka vicAra aura bhAvanAe~ pratikSaNa mukharita hotI hoM to isameM koI vilakSaNa bAta nahIM kyoMki aneka zAstra haiM, jisameM AdhyAtmika anityAdi bhAvanAoM kA sambodhana kiyA gayA hai kintu usakA varNana - yatra-tatra bikharA huA hai| hameM ina bikhare hue motI kI eka mAlA taiyAra karanI hai jisakA yogasAdhanA meM sampUrNa sahayoga hai / saMvega bhAvanA ke prakAra 1. anitya bhAvanA, 3. saMsAra bhAvanA, 5. anyatva. bhAvanA, 2. azaraNa bhAvanA, 4. ekatva bhAvanA, 6. asuci bhAvanA, 25. bRhatkalpa bhASya zlo. 1280 se 1290 tathA 1328 se 1357 (bhagavatI ArAdhanA 187 se 203) (paMcAstikAyatArtvavRtti-173/254/13) (niyamasAra mUla 102 ). ( bhAvapAhuDa mU. 59) 26. sUtrakRtAMga- 1/7/29 27. bRhatkalpa bhASya- gA. 1357
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 / yoga-prayoga-ayoga 7. Asrava bhAvanA, 8. saMvarA bhAvanA, 9. nirjarA bhAvanA, ___10. loka bhAvanA, 11. dharma bhAvanA, 12. bodhi durlabha bhaavnaa| ina bAraha saMvega bhAvanAoM kA varNana aneka granthoM meM vibhinna svarUpoM meM upasthita kiyA hai| AcArya umAsvAti ne tattvArtha sUtra meM ina bhAvanAoM ko anuprekSA nAma se sambodhita kiyA hai tathA prazamarati. prakaraNa meM dvAdaza-vizuddha saMjJA se siddha kiyA hai| AcArya nemicandra ne bhI ina bhAvanAoM ko bRhadravyasaMgraha meM dvAdazAnuprekSA se hI prakAzita kiyA hai| zrImad vahakera ne mUlAcAra meM aura somadevasUri ne yazastilaka campU meM ina dvAdaza bhAvanAoM kA saMgaThana kiyA hai| zubhacandrAcArya ne bhI jJAnArNava meM inhIM dvAdazabhAvanAoM kA varNana kiyA hai jisako unhoMne prazaMsA rUpa kahA hai| AcArya hemacandra ne samabhAva kI prApti aura niramamatva bhAva kI jAgRti hetu dvAdaza bhAvanA kA yoga zAstra meM varNana kiyA hai| svAmI kArtikeya ne apane kArtikeyAnuprekSA nAmaka grantha meM isa anuprekSA arthAt bhAvanA ko bhavya janoM ke lie Ananda kI jananI arthAt mAtA kA rUpa diyA hai| upAdhyAya vinayavijayajI kRta zAntasudhArasa meM bhI inhIM dvAdaza bhAvanAoM kA sucArU rUpa se saMcaya huA hai, jo saMsAra se vimukta karAne vAlI hai| zatAvadhAnI paMDita zrI ratnacandra jI ma. sA. ne bhI ina bAraha bhAvanAoM kA sundara vivecana prastuta kiyA hai| ___ saMvega bhAvanA ke bAraha prakAra meM se kisI eka hI bhAvanA ke prayoga se AtmA yoga se ayoga rUpa paramatattva ko pAtA hai ; jaise AtmA kA saMsAra meM bhaTakane kA mukhya kAraNa moha hai| saMsAra meM jitane bhI dukha, bhaya, kleza, cintA, zoka, Adhi, vyAdhi, upAdhihaiM una sabakI utpatti moha se hotI "aNicce jIvalogammi"29arthAt isa jIvaloka meM paryAyarUpa se kucha bhI nitya nahIM hai| janma, maraNa ke sAtha anubaddha hai, yauvana, vRddhAvasthA ke sAtha anubaddha hai aura lakSmI, vinAza ke sAtha anubaddha hai30 anAdi kAla se isa jIvAtmA ko isa zarIra ke prati mamatva rahA hai| isa mamatva ke kAraNa hI vaha AtmA ke aneka kAryoM se dUra raha jAtA hai| ataH isa mamatva se mukta hone ke lie zarIra kI anityatA kA cintana Avazyaka hai| 28. dazAzrutaskaMdha - 5/12 29. uttarAdhyayana - 18/12 30. kArtikeyAnuprekSA - gA. 5
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/205 manuSya ke zarIra meM eka bhI roma aisA nahIM hai jisake mUla meM roga kI sattA na ho| eka-eka roma meM paune do-do rogoM kA astitva zAstrakAroM ne batalAyA hai| sattA meM rahane vAle ve roga viSaya bhoga vilAsa aura rogotpAdaka Adi sahakArI kAraNoM ke milane para ekadama ubhara Ate haiM / Ayu pAnI ke bulabule kI taraha kSaNika hone se nirantara kSINa hotI rahatI hai| rogoM ke upadrava aura Ayu kI kSINatA, ina do kAraNoM se "imaM zarIraM aNicya"31arthAt yaha zarIra anitya, nazvara, kSaNabhaMgura aura "asAsae sarIrammi"32arthAt azAzvata hai| ataH janma, jarA aura mRtyu tInoM isI nazvara zarIra ke dharma haiN| padArthoM kI anityatA saMsAra kI samasta vastue~ paudgalika haiM, jar3a-pudgala se banI haiM, aura pudgala meM hI vaha naSTa hotI haiM, kyoMki pudgala kA svabhAva hI hai pUraNa aura galana, "puraNAdgalanAdapudgalaH" - pudgala kA svabhAva milanA aura bikharanA, bikharanA aura milanA hai| ataH samasta padArtha parivartanazIla, nAzavAna aura kSaNa-kSaNa-vidhvaMsI anitya bhAvanA kA cintana lakSmI, zarIra, padArtha saba kucha anitya hai yahA~ taka ki jIvana bhI anitya hai| kaI jIva garbhAvasthA meM hI mara jAte haiM kaI spaSTa bolane kI avasthA meM tathA kaI bolane kI avasthA Ane ke pahale hI cala basate haiN| koI kumAra avasthA meM, koI yuvA hokara koI praur3hAvasthA meM aura koI vRddhAvasthA meM mara jAte haiM, mRtyu ke lie koI avasthA nahIM hai33 koI niyama nahIM hai| vaha to jaise bAja pakSI ko daboca letA hai vaise hI Ayu samApta hone para kAla jIva ko daboca letA hai / 34 eka bAra tAlakA phala vRkSa se gira gayA basa usakI koI asti nahIM vaise hI Ayu kSINa hone para pratyeka prANI jIvana se cyuta ho jAtA haiM35) kahA bhI hai - "vao acceti-jovvaNaM ca36 Ayu aura yauvana pratikSaNa vyatIta ho rahA hai| 31. uttarAdhyayana - 19/13 32. uttarAdhyayana - 19/14 33. sUtrakRtAMga - 1/7/10 34. sUtrakRtAMga - 12/2/1/2 35. sUtrakRtAMga - 1/2/1/6 36. AcArAMga - 2/1/65
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 / yoga- prayoga- ayoga arthAt sau varSa kI Ayu vAle jIva kI Ayu bhI yuvAvasthA meM TUTa jAtI hai (37) uparyukta satya ko jAnakara viveka-puruSa apanI Asakti ko haTA de aura sarva zubha dharmoM se yukta mokSa le jAne vAle Arya dharma ko grahaNa kare / 38 jaise-pakSI kSINa phala vAle vRkSa ko chor3akara cale jAte haiM 39 / uttarAdhyayana sUtra meM citta muni ne saMbhUti rAjana ko yahI bAta kahI thI ki AyuSya nirantara kSaya hotA jA rahA hai| jarA manuSya ke varNa rUpa, sundaratA Adi ko hara rahI hai| samasta padArtha ko chor3akara tumheM eka na eka dina paravazatA se avazya jAnA hai phira isa anitya loka meM rAjyAdi ke prati itanI Asakti kyoM? 40 isI prakAra sabhI bhAvanAoM kA anucintana prayogAtmaka rUpa se ayoga taka le jAne meM samartha hai| 3. nirveda bhAvanA sarva prakAra ke sAvadyayogoM kA tyAga karanA nirveda kahalAtA hai| nirveda arthAt saMsAra ke prati aruci / cAritra dharma ko svIkAra karane vAlA hI isa nirveda bhAvanA kA adhikArI hotA hai| IrSyA Adi pA~ca samiti evaM manovAkkAya Adi tIna gupti kA pAlana karanA, parISaha upasarga sahana karanA ityAdi se jo bhAva dRr3ha hote haiM use nirveda bhAvanA kahate haiM / 42 ye bhAvanA ahiMsA Adi vratoM ke bheda se pA~ca prakAra kI hai 4 / yaha ahiMsAdi pA~coM bhAvanAoM se yukta hone se ise cAritra bhAvanA bhI kahate haiM / pA~ca mahAvratoM kI 25 bhAvanAeM uttarAdhyayana sUtra meM bhagavaMta ne batAyA hai ki pA~ca mahAvratoM kI 25 bhAvanAoM meM manoyogapUrvaka cintana karatA hai vaha yogI bhava paribhramaNa nahIM krtaa| ina bhAvanAoM ke nIdidhyAsana se vratoM meM sthiratA AtI hai| AcArAMga "samavAyAMga" prazna vyAkaraNa sUtra meM pA~ca mahAvratoM kI 25 bhAvanAoM kA vistRta varNana milatA hai| samavAyAMga sUtra meM kevala isakA nAmollekha milatA hai / AcArAMga aura prazna vyAkaraNa meM vistAra ke sAtha bhAvapUrNa varNana milatA hai| jo hRdayasparzI bhI hai| isa prakAra sama, saMvega aura nirveda- tInoM bhAvanAoM se sAdhaka zubhayoga se upayoga aura ayoga kI ArAdhanA meM saphala hotA hai| 37. sUtrakRtAMga - 2/3/8 38. sUtrakRtAMga- 1/8/12-13 39. . uttarAdhyayana- 13/31 40. uttarAdhyayana- 18/12 41. yogazAstra - 1/18, pR. 10 42. AdipurANa - 21/98
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. dhyAna vRtti zodhana-eka saphala prayoga 1. bhAvanA dhyAnAbhyAsa kI pUrva bhUmikA, 2. dhyAna-vikSipta avasthA meM anuprekSA kA cintana, 3. kAma, krodha, madra, lobha kA kendra bindu-azubha dhyAna 4. sat cit aura Ananda kA kendra bindu-zubha dhyAna dhyAna / Arta raudra dharma zukla 1. padArthoM kA AkarSaNa-vikarSaNa, 1. citta nirodha, sthirIkaraNa 2. manojJa-amanojJa saMyoga-viyoga, 2. caitanya sattA kA anubhava, 3. kAmAndha, viSayoM meM Asakta, dInatA-nirAzA, 3. citta nirmala, jAgRta avasthA, 4. bhedajJAna kI prApti / dhyAna yoga dhyAna zabdArtha dhyAna zabda prAkRta meM jhANa rUpa meM prApta hotA hai| isI hetu sthAnAMga sUtra meM sthAna 4-1 meM 'catAri jhANA paNNtA' rUpa prApta hotA hai| Avazyaka sUtra meM yaha zabda cintA, vicAra, utkaNThApUrvaka smaraNa, soca ityAdi artha meM evaM pAIasaddamahaNNao - pR. 366 para kisI eka padArtha meM ekAgra honA yA mana kA nirodha karake kendrita honA ityAdi artha meM prayukta huA hai| dhyai cintAyAma rUpa meM yaha zabda "dhyai" dhAtu se niSpanna huA hai| isa zabda meM dhAtu mUlaka dhyAna zabda kA artha cintana hotA hai| vAstava meM dhyAna kA cintana artha bhI yahA~ vyutpatti labhya hai, kyoMki pravRtti labhya artha to citta nirodha dvArA AtmanirIkSaNa yA AtmasAkSAtkAra se hotA hai| mana kA nirIkSaNa mAnasika dhyAna hai, vacana kA nirIkSaNa vAcika dhyAna hai aura zarIra ko sthira karanA kAyika dhyAna hai| dhyAna zabda citta nirodha kA prabalatama hetu hai| jaba sAdhaka kisI eka viSaya para sthira hotA hai taba citta kI caMcalatA kA pravAha aneka viSayoM meM se kisI eka viSaya para
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 / yoga-prayoga-ayoga sthira ho jAtA hai| use hI jJAnI bhagavantoM ne dhyAna kahA hai ! aura jaba yaha citta anavasthita hotA hai taba vaha tIna vibhAgoM meM vibhakta hotA hai - (1) bhAvanA, (2) anuprekSA aura (3) cintA / bhAvanA cala citta ko sthira karane kA prathama prakAra hai bhAvanA / bhAvanA arthAt dhyAnAbhyAsa kI kriyA / bhAvanA kI sthiti dhyAna ke adhyayana kAla meM arthAta dhyAna ke prAthamika kAla meM tathA antarmuhUrta ke pazcAt ekAgratA kI sthiti hone para hotI hai| dhyAna kI aisI sthiti ko bhAvanA kahate haiM / ___bhoktA kI bhAvanA se hI bhogecchAe~ utpanna hotI haiM, bhoktA ke Azraya se hI bhAvanA puSTa hotI hai| bhoktA meM pUrvakrita saMskAra se icchA aura vAsanAe~ aMkita hotI haiM, vahIM vAsanAe~ punaH icchAoM kA hetu bana jAtI haiM / bhAvanA hI dhyAna-sAdhanA kA abhyAsa hai| abhyAsa kAla meM hI jJAtA sukha-dukha ke saMvedana kI anubhUti ko pAtA hai| sukha-dukha ko bhogatA hai| jJAtA ghaTanA ko jAnatA hai bhogatA nahIM / jahA~ kevala jAnane kI bAta AtI hai, vahA~ bhAvanA zuddha ho jAtI hai aura dhyAna sadhatA jAtA hai| anuprekSA citta kI dvitIya avasthA anuprekSA hai - jo bhI tattva kA jJAna prApta kiyA hai usakA smaraNa, manana, cintana karanA anuprekSA hai| dhyAna atarmumuhUrta se adhika raha nahIM sakatA / antarmuhUrta ke pazcAt sAdhaka dhyAna se calita ho jAtA hai| aisI sthiti meM tatva cintana meM sthita honA anuprekSA kahA jAtA hai| jaise saMsAra kI anityatA kA, svataH kI ekattvatA kA, jIvoM kI azaraNa avasthA kA, saMsAra kI vicitratA kA ityAdi viSaya kA cintana anuprekSA kahI jAtI hai / cintA citta kI tRtIya avasthA hai - cintaa| cintA arthAt bhAvanA aura anuprekSA ke atirikta mana kI sampUrNa vyagra avasthA / yaha cintA nAnAvidha viSayoM meM phailI huI parispandhanAtmaka hotI hai / cintA citta kI vaha avasthA hai jo bAharI vAtAvaraNa aura vRttiyoM se prabhAvita hotI hai| caMcalatA svAbhAvika nahIM hai kintu bAhya vAtAvaraNa aura vRtti ke yoga se niSpanna hai| ataH caMcalatA kA mUla hetu hI vRttiyA~ haiM / manuSya jo bhI 1. sthiramadhyavasAnaM taddhyAnam (AvazyakaniyukteravacUrNi gA. 2 kI TIkA) 2. dhyAnazataka gA.2 3. nAnArthavalambanena cintA parispandavatI-sarvArthasiddhi - 9/27-7
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/209 pravRttiyA~ karatA hai vaha asthAyI hotI haiM / pravRtti ke samApta hone para usakI smRti praticchAyA rUpa alpa samaya taka raha jAtI hai| ataH caMcalatA kA eka hetu smRti hai| __ smRti kI bhA~ti kalpanA bhI cintA kA asthAyI rUpa hai| kalpanA mAnava mastiSka meM calacitra kI taraha ubharatI rahatI hai aura pratikSaNa naye-naye rUpa meM rUpAMtarita hotI rahatI hai| ataH caMcalatA kA eka hetu kalpanA bhI hai| sAdhaka zarIra, mana aura indriyoM ke mAdhyama se bAhya jagata ke sAtha samparka karatA hai| yaha bAhya jagata zabda rUpa, gaMdha, rasa aura sparzamaya hai| vahA~ mana ke anukUla aura pratikUla saMyoga meM rAga aura dveSa utpanna hotA rahatA hai| ataH rAga aura dveSa kI pariNati bhI caMcalatA kA hetu hai| jaise dIpazikhA dIpaka kA eka pariNAma vizeSa hai| sUrya kI kiraNeM sUrya kA pariNAma vizeSa haiM, uSNatA agni kA pariNAma vizeSa hai, zItalatA jala kA pariNAma vizeSa hai| usI prakAra vRttiyoM kA nirodha hone para citta kA nirodha apane Apa ho jAtA hai| mana kA nirodha hone para jaba sAdhaka eka AlaMbana para tAttvika cintana karatA hai tathA usI AlaMbana meM ekAgra hotA hai vaha dhyAna hai| hamArA cintana aneka viSayoM para calatA rahatA hai use vaha dhyAna nahIM kahate haiM / ataH dhyAna kI pUrva avasthA yA dhyAna TUTane ke pazcAt kI avasthA bhAvanA aura anuprekSA kI hai, kintu cintA, bhAvanA aura anuprekSA se bhinna cala citta ke rUpa meM hotI hai| tAttvika cintA ke sahayoga se sAdhaka bhAvanA aura anuprekSA meM sthita hotA hai| isa prakAra abhyAsa krama ke sAdhaka ko dhyAnAvasthA kI prApti hotI hai| citta ke bheda citta kA svabhAva cala, udvegajanya aura bahirmukhI hone para bhI rUpAntaraNa kI prakriyA se tAttvika aura sAttvika ubhayAtmaka hotA hai| hemacandrAcArya ne citta ke cAra prakAra batAe haiM - (1) vikSipta, (2) yAtAyAta, (3) zliSTa aura (4) sulIna / 1. vikSipta citta - cala hotA hai| 2..yAtAyAta citta - kiMcit Anandamaya hotA hai (kvacita cala-kvacita acala) 3. zliSTa citta - sthira aura Anandamaya hotA hai aura 4. sulIna citta - ati nizcala aura paramAnandamaya hotA hai| 4. dhyAyate cintyate'naina tattvamiti dhyAnam ___ abhidhAna rAjendra koza bhA. 4, pR. 1662 5. dhyAna vicAra (namaskAra svAdhyAya prAkRta vibhAga pR. 236) 6. yogazAstra 12/2
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 / yoga-prayoga-ayoga 1. vikSipta citta aura vikalpayukta aura bAhya zabdAdi viSayoM 2. yAtAyAta citta ko grahaNa karane vAlA hotA hai / 3. zliSTa citta aura adhyAtma dhyeyarUpa viSaya ko hI. grahaNa karane vAlA 4 sulIna citta hotA hai / bAhya viSayoM ko nahIM / yoga ke abhyAsa kI prAthamika avasthA meM kabhI bAhya viSayoM meM jAne vAlA aura kabhI dhyeya meM sthira hone vAlA "yAtAyAta" citta iSTa mAnA gayA hai| kyoMki, satata abhyAsa se zanaiH zanaiH caMcalatA dUra hone para sthiratA Ane se 'yAtAyAta' citta hI kramazaH zliSTa aura 'sulIna' ho jAtA hai tathA nirAlamba dhyAna, samarasa bhAva aura paramAnanda kI prApti hotI hai| uparyukta vizleSaNa kA sArAMza yaha hai kiupAdhyAya yazovijayajI ne citta ke pA~ca bheda batAye haiM - 1. kSipta citta - viSayoM meM magna bahirmukha aura roga se grasta 2. mUTha citta - isa loka aura paraloka sambandhI viveka rahita, krodhAdi grasta / 3. vikSipta citta - kiMcit rakta kiMcit virakta 4. ekAgra citta - samAdhi meM sthira 5. niruddhacitta - sthirIkaraNa kA aMtima prayoga isa prakAra yogasAra meM ekAgra citta kA vizeSa mahattva hone se sAdhaka ko cAhie ki cala citta kA nirodha karane kA prayatna kare aura use nirantara abhyAsa se nizcala bnaaye| dhyAna kI paribhASA AcArya hemacandra ke zabdoM meM dhyAnaMtu viSaye tasminnekapratyayasaMtiti tathA AcArya bhadrabAhu ke zabdoM meM cittassemaggayA ivai jhANaM citta ko kisI bhI viSaya para sthira karanA, ekAgra karanA dhyAna hai| uparyukta paribhASA se pratIta hotA hai ki mana ko ekAgra karanA hI dhyAna hai| prazna hai mana kI caMcalatA ko samApta kaise kareM, ekAgratA kaise prApta kareM ? mana to aneka vikAroM meM bahatA rahatA hai| usakA niyantraNa AsAnI se nahIM hotA / mAnasika 7. yogazAstra 12/3-4-5 8. adhyAtmasAra - zloka 4 se 8 abhidhAna cintAmaNi koSa - 1/84 10. Avazyaka niyukti - 1456
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/211 spandanoM kI taraMgeM ati sUkSma hotI haiM / ve adhyavasAya taka pahu~catI haiM aura vividha rUpoM meM taraMgita hotI haiM / ye taraMgeM saghana banakara saMskAra ke rUpa meM jamA hotI haiM / taraMga kA saghana rUpa saMskAra hai aura saMskAra kA saghana rUpa kriyA hai, jo mAnasika caMcalatA ko samApta hone nahIM detii| phira zuddha bhAva,zuddha lezyA, zuddha adhyavasAya, zuddhayoga kaise ho sakate haiM ? upAya hai ekamAtra sAdhanA kA / sAdhanA dvArA kaSAya maMda hotI hai / mana sadhatA hai aura kisI eka padArtha para kendrita hotA hai| mana jahA~ bhI, jisa viSaya meM kendrita hotA hai usa viSaya kA 'dhyAna' hotA hai| isalie 'dhyAna' kA prathama artha hai mana kA kisI eka viSaya meM sthira honaa| tattvArtha meM parispaMdana se rahita ekAgracitta kA nirodha dhyAna kahA hai| aura use hI nirjarA evaM saMvara kA kAraNa mAnA hai| isa prakAra anya kriyAoM se haTAkara eka viSaya meM sthira honA ekAgracintA nirodha haiM aisA dhyAna saMcita karmoM kI nirjarA tathA naye karmoM ke Azrava ko rokane rUpa saMvara se hotA hai| ataH ekAgra dhyAna meM saMvara aura nirjarA kI ubhaya zakti vidyamAna hai| "ekAgracintAnirodhodhyAnam" isa dhyAna lakSaNAtmaka vAkya meM eka zabda saMkhyAparaka hone ke sAtha-sAtha yahA~ para pradhAna artha meM vikSipta haiM aura vyagratA kI vinivRtti ke liye Avazyaka hai| jJAna vyagra hotA hai kintu dhyAna vyagra nahIM hotA hai| arthAt ekAgratA se cintA kA nirodha hotA hai aura vaha dhyAna hai| aise dhyAna kA adhikArI uttama saMhananavAlA chadmastha sAdhaka hotA hai| vaha antarmuhUrta paryanta hI ho sakatA hai| yoga nirodha yaha jinoM kA dhyAna hai| yahA~ ekAgra za.mAnasika vyagratA kI nivRtti kA dyotaka hai| uttama saMhanana vAlA sAdhaka hI aisA samartha hAtA hai jo aMtarmuhUrta meM ekAgratApUrvaka cintA se nivRtta ho sakatA hai| anya saMhanana vAloM kI dhairyatA isa viSaya meM asamartha hotI hai| kyoM ki mana kA svabhAva caMcala hai, prArambhAvasthA meM mana ko sthira karane kA abhyAsa karanA caahie| abhyastha dazA meM viSayoM meM pravRtta citta kisI eka viSaya meM niHprakaMpa vAyurahita dhyAna meM sthita dIpazikhA kI taraha nizcala ho jAtA hai, aisA dhyAna uttama saMhanana vAle sAdhaka meM hI saMbhava hai| jisakA kAla parimANa antarmuhUrta sthita hotA hai aura bArahaveM guNasthAna taka rahatA hai| 11. sarvArthasiddhi - 9-27 12. tattvArtha vArtika - 9/27/2 13. tattvArtha vArtika - 9/27/2 14. sthira pradIpa sadazaM - yogabindu gA 362
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 / yoga- prayoga- ayoga sarvajJatva prApta hone ke pazcAt jo dhyAna hotA hai, usakA svarUpa bhinna prakAra kA hotA hai| terahaveM guNasthAna meM mana, vacana, kAya tInoM yoga kA nirodha prArambha hotA hai| sthUla se sUkSma hote hI sAdhaka sUkSma kriyA, pratipAtInAma kA tRtIya zukladhyAna meM sthita hote haiM / isa viSaya meM aneka AcArya sahamata haiM, jaise jinabhadragaNi zramAzramaNa kRta "dhyAna zataka" meM "anto muhattametaM, cittAvasthANamegavatthume / chaumatthANaM jhANaM joganiroho jiNANaM tu // haribhadrIya Avazyaka sUtra meM - antarmuhUrta kAlaM yaccittAvasthAnamekasmin vastuni tatsvaasthAnAM dhyAnam / yoga nirodho jinAnAmeghaM dhyAnaM nAnyeSAm / umAsvAti praNIta tattvArtha sUtra meM - uttamasahananasyekAgracintAnirodho dhyAnam A muhUrtAt / vinayavijaya viracita kAlaloka prakAza meMdhyAnaM nAma manaH sthairya yAvadanta muhUrtakama / zubha candrAcAryakRta jJAnArNava meM utkRSTa kAyabandhasya sAdhorantamuhUrtataH dhyAna mAhUrarthakAgracintArodhe budhAtamAH zrImadyazovijaya jI praNIta adhyAtmasAra meMmuhUrtAntarmavedvayAnamekArthe manasaH sthitiH bahArthasaDa krame dIrmA pyacchinnA dhyAna santatiH upAdhyAya sakalacandrajI kRta dhyAnadIpikA meMdRr3hasaMhanaMnasthApi munezantamuhUrtikama / dhyAnamAhurthakAgraciMtArodho jinotmAH chadamasthAnAMtu yaha dhyAna bhavedAntamuhUtikemR / ' 15 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 15. uparyukta dhyAna adhika se adhika antarmuhUrta taka hI sthira rahatA hai, muhUrta arthAt 48 miniTa aura antarmuhUrta arthAt 48 miniTa ke bIca kA kaal| dhyAna 48 miniTa se adhika raha hI nahIM sktaa| ataH kAla parimANa antarmuhUrta rakhA gayA hai| aMtarmuhUrta ke pazcAt mana kI sthiti kA parivartana hotA hai|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/213 caudahaveM guNasthAna meM sthita sAdhaka sampUrNa ayogI avasthA meM zailezIkaraNa ke samaya meM samucchinnakriyAnivRtti nAma ke cauthe zu0 dhyAna meM sthita hotA hai| yahA~ kAyika sthUla vyApAra ko rokane kA prayatna hone se ise dhyAna mAnA gayA hai kyoMki AtmapradezoM kI jo niSprakaMpatA hai, vaha dhyAna hai| dhyAna jisa viSaya para sthita hotA hai usa viSaya meM Atmazakti tIvra hotI hai, aneka prakAra ke anubhava bhAsamAna hote haiM tathA aneka prakAra kI labdhiyA~ prakaTa hotI haiM / usakA kyA kAraNa aura vaha kaise? abhyAsa dazA meM kAla pravAha nahIM dekhA jAtA mana sthiti kA parivartana dekhA jAtA hai| mana kI ekAgratA kaba taka kendrita rahatI hai, vikalpa rahita avasthA kaba taka banI rahatI hai yaha dekhA jAtA hai| eka hI padArtha meM antamuhUrta taka ekAgra rahane vAlA samartha yogI hI ho sakatA hai| ataH antarmuhUrta zabda yahA~ chadmastha kI apekSA se vivakSita hai| sarvajJa kI apekSA se nahIM / sarvajJa meM ghaTAne para dhyAna kA kAla parimANa adhika bhI ho sakatA hai, kyoMki vacana aura zarIra kI pravRtti viSayaka sudRr3ha prayatna ko adhika samaya taka bhI sarvajJa lambA kara sakate haiN| anyathA sarvajJa ko dhyAna kI AvazyakatA hI nhiiN| parantu yahA~ dhyAna kA arthavAcike aura kAyika sthairya hai| zrI ratnazekhara sUri kRta guNasthAna kramAroha meM bhI mana kI sthiratA chadmastha kA dhyAna aura kAyA kI sthiratA kevalI kA dhyAna kahA hai| dhyAna kA mahattva ___ prAkRtika dRSTi se pratyeka sAdhaka saccidAnanda hai| kintu upayoga aura upabhoga kI apekSA se bhinnatA avazya hotI hai| yogI sat, cit aura Ananda meM upayoga rakhatA hai aura bhogI upabhoga karatA hai| ___ bhogI kA bhoga to pazuoM meM bhI pAyA jAtA hai, mAnava kI apekSA usameM zakti vizeSa hotI hai kintu cetanA jAgRta nahIM hotI, cetanA kA vikAsa mAnava meM hotA hai| pazuoM kI zakti kA upabhoga mAnava karatA hai| bhogI mAnava ne zakti kA upabhoga kiyA, cetanA kA vikAsa kiyA, kintu Ananda kA astitva kho diyA / zakti aura cetanA kA samyaka upabhoga hI Ananda kI upalabdhi hai aura vaha yogI meM hI pAyI jAtI hai| dhyAna Ananda kA kendra hai| sAdhaka hI apane sAmarthya se Ananda kI anubhUti pA sakatA hai| bhogI ke liye, pazuoM ke lie caitanya zakti kA upabhoga ho sakatA hai para Ananda kI anubhUti mAtra yogI ko hI ho sakatI hai| yasya cittaM sthirI bhUtaM sahi dhyAtA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 / yoga-prayoga-bhayoga prazasyate-jisakA citta sthira hai vahI dhyAna kA adhikArI hai / 16 dhyAnI-dhIra, zAnta, sthira, jitendriya guNoM se yukta hotA hai / 17 . -- Ananda kA bAdhaka tatva hai-zakti, aura Ananda kA sAdhaka tatva bhI zakti hai, kyoMki zakti bhogI meM bhI hai aura yogI meM bhI hai| eka zakti kA upayoga karatA hai, eka zakti kA upabhoga karatA hai| dhyAna ke prakAra dhyAna ke do prakAra hai-1. zubha dhyAna,2.azubha dhyaan| bhogI kI zakti kA upabhoga azubha dhyAna meM hotA hai| yogI kI zakti kA upayoga zubha dhyAna meM hotA hai| ataH dhyAna ko prAthamika bhUmikA se uThAkara aMtima zikhA taka le jAne ke cAra AyAma catAri jhANA paNNatA taM jahA aTTe jhANe roTTe jhANe thamme jhANe sukke jhaanne"| dhyAna ke cAra prakAra kahe haiM-ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukla dhyaan| dhyAna ke do AyAma- 1. ArtadhyAna 2. raudradhyAna / azubha dhyAna hai jaise-kAmAndha viSayoM meM Asakta hai, kisI strI ke rUpa meM mugdha hai, lobhI dhana prApti kI yojanA meM saMlagna hai, hatyArA hiMsA meM hI lIna hai, cora corI karane meM hI masta hai, mAyAcArI SaDyantra meM hI ekAgra buddhi rakhatA hai| yahA~ kisI eka viSaya meM sthiratA avazya hai kintu eka gAya kA dUdha hai dUsarA thUhara kaa| dUdha donoM hai, zveta varNa donoM meM hI hai kintu eka meM amRta hai, dUsare meM viSa hai| eka meM mRtyu hai, dUsare meM jIvana hai| eka meM saMsAra hai, dUsare meM mukti hai| azubha dhyAna kA Adi bindu hai--rAga, vAsanA, mUrchA / kar3I ko kar3I se jor3ane vAlA rAga hai| jahA~ rAga hai vahA~ saMsAra hai, jahA~ rAga hai vahA~ bandhana hai, jahA~ rAga hai vahA~ sambandha hai, jahA~ rAga hai vahA~ paristhiti, parivAra, samAja aura vyavahAra hai| rAga kI taraMgoM ne hI vAsanAoM ko janma diyA / vAsanA kI pUrti ke lie mAyA aura mamatA kA samparka sthApita huaa| yaha samparka hI pojiTiva prakriyA hai| isa prakriyA meM hI kAma, krodha, mada, lobha chipA huA hai| isI prakriyA meM vyakti kI abhivyakti vyakta hotI hai| usa abhivyakti kI anubhUti hI ArtadhyAna aura raudradhyAna hai| 16. jJAnArNava - pR. 84 17. jJAnasAra -6 18. sthAnAMga sUtra -4
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayAga/215 isa dhyAna se bhogI jur3A huA hai, bhoga meM roga chAyA huA hai| isa prakAra rugNa mAnava pIr3A se grasita rahatA hai / mRtyu ke bhaya se trasita rahatA hai, pracura dukha se ghirA huA rahatA hai aura tanAva meM bahatA rahatA hai| kauna isa dhyAna se bacA hai choTA ho yA bar3A ho, U~ca ho yA nIca ho, garIba ho yA dhanavAna ho, jJAnI ho yA ajJAnI ho sabhI isake zikaMje meM phaMse hue haiN| ArtadhyAna ArtadhyAna kI bhAvanA meM dInatA, mana meM udAsInatA, nirAzA aura vyAkulatA se kSobha hotA hai ataH jaba manojJapadArthoM ke viyoga se zoka utpanna hotA hai taba mana azubha ho jAtA hai isa azubha mana ke saMskAra jamA ho jAte haiM use ArtadhyAna kahA jAtA hai| ArtadhyAna ke kAraNa ArtadhyAna ke cAra kAraNa haiM1. aNumAna saMpayoga-amanojJa saMyoga-anacAhA saMyoga, aniSTa saMyoga / 2. maNunna saMpayoga-manojJa viyoga-manacAhA viyoga, ISTa viyoga 3. AyaMkA saMpayoga-Artaka saMprayoga-roga, cintA, vyAdhi aura bhaya, cintaa.| 4. parijasiya kAma-bhoga saMpayoga-kAmabhoga saMprayoga - bhogopayoga kI cintaa| ArtadhyAna ke lakSaNa ArtadhyAna ke cAra lakSaNa haiM1. krandanatA-ronA, vilApa karanA, cillAnA / 2. zocanatA-zoka karanA, cintA karanA 3. tippaNatA-AMsU bahAnA, 4. parivedaNA-hRdaya ko AghAta pahu~cAe aisA zoka karanA / ArtadhyAna ke svAmI ArtadhyAna ke svAmI avirati, dezavirati aura pramattayukta sayati (sAdhumuni mahAtmA) hote haiM / yaha dhyAna sampUrNa pramAda kA mUla hai| ataH yogI mahAtmAoM ke lie sarvathA heya hai| pramatta yogI taka isa ArtadhyAna kA Adhipatya hone se eka se lekara chaThA guNasthAna taka ukta dhyAna saMbhavita hai| vizeSataH pramattasaMyata guNasthAna meM nidAna ke 19. dhyAnazataka mA. 10-13.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 / yoga-prayoga-jayoga atirikta tIna ArtadhyAna saMbhavita haiN| asaMyata samyagdRSTi guNasthAna taka ke jIva avirata kahalAte haiM, saMyatAsaMyata jIva dezavirata kahalAte haiM tathA prasAda se mukta kriyA karane vAle jIva pramatta saMyata kahalAte haiN| ArtadhyAna meM lezyA ArtadhyAna meM tIna lezyA hotI haiM-1. kRSNa, 2. nIla aura 3. kApota kintu raudradhyAna kI apekSA maMda hotI hai| ArtadhyAna kA phala 1. saMsAra vRddhi, 2. karma bandha kA kAraNa, 3. bhavabhramaNa, 4. tiryaMcagati ina cAra prakAra meM se koI dveSa kA, koI rAga kA, koI moha kA kAraNa hotA hai, ataH jisa vyakti meM ye cAra lakSaNa dikhAI deM use ArtadhyAnI samajhanA cAhie / rAga-dveSa aura moha saMsAra kA kAraNa hai aura ArtadhyAna tiryaMcagati kA kAraNa hai / 20 tiryaMcagati saMsAravRkSa kA mUla hai aura ArtadhyAna saMsAra vRkSa kA bIjaM hai|21. koSThaka naM. 24 Arta dhyAna manojJa amanojJa anutpatti saMprayoga saMkalpa anutpatti viprayoga saMkalpa bAhya AdhyAtmika bAhya AdhyAtmika cetanakRta acetanakRta zArIrika mAnasika cetanakRta acetanakRta zArIrika mAnasika raudra dhyAna jahA~ citta krUra, nirdaya aura hiMsAtmaka hotA hai svArtha vRtti aura vinAza kI bhAvanA prabala hotI hai tathA zatruoM ke prati mahAdveSa utpanna hotA hai use raudra dhyAna kahate 20. sarvArthasiddhi - 9-29 rAjavArtika 9-33-2627, jJAnArNava-25,42 21. adhyAtmasAra - dhyAnAdhikAra gA.89 mahApurANa 21-38, jJAnArNava 25-40 cAritrAsAra - 169-3
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/217 lakSaNa raudadhyAna ke kAraNa 1. hiMsA meM pravRtti-jIvoM kA vadha bandhana Adi kA cintana karanA / 2. asatya bhASaNa meM pravRtti-dUsaroM ko ThaganevAlI mithyAvANI kA praNidhAna / 3. caurya meM pravRtti-anya ke dhana Adi vastu haraNa karane kI buddhi / 4. viSaya saMrakSaNa meM pravRtti-zabdAdi viSayoM ke sAdhanamUla ghana Adi vastuoM kI rakSA ke lie atyanta vyAkula rahanA / raudra dhyAna ke svAmI tathA lakSaNa svAmI 1. AsannadoSa raudradhyAnI prAyaH dezavratI 2. bahula doSatA raudradhyAnI prAyaH avirati 3. ajJAnadoSa raudradhyAnI prAyaH mithyAdRSTi 4. mAraNAnta doSa raudradhyAnI anantAnubandhI kaSAya raudradhyAna kA adhikArI jIva prathama guNasthAna se lekara paMcama guNasthAnavartI huA karate haiM22 raudadhyAna meM lezyA lezyA karmajanya pudgala kA pariNAma hai| ArtadhyAna kI taraha raudradhyAna meM bhI vahI (kRSNalezyA, nIlalezyA, kapotalezyA) tInoM lezyA hotI haiM, kintu yahA~ ati tIvra saMklezayukta hotI hai| zreNika mahArAjA evaM kRSNa mahArAjA ko kSAyika samyaktva thA tathApi aMtima pariNAma meM koNika aura dvaipAyana ke prati tIvra dveSa hone se hiMsAnubandhI raudradhyAna evaM tIvra saMkleSavAlI kRSNAlezyA utpanna huI thii| Arta aura raudra donoM dhyAna se saMsArI sabhI AtmA abhyasta haiN| donoM dhyAna meM sAdhaka kI ekAgratA tIvra hotI hai| jitanI kAmanAe~ tIvra hoMgI utanA hI viSayoM ke prati AkarSaNa vardhamAna rhegaa| AkarSaNa se padArtha ke prati jo ekAgratA jAgRta hotI hai vaha rAgajanya aura dveSa-janya aise ubhayAtmaka hotI hai| Arta aura raudra dhyAna meM rAga aura dveSa kA prabhAva vikRti kA pratIka hai| sAdhaka rAga aura dveSa ko tyAga aura vairAgya meM badala de| yaha badalane kI prakriyA dharmadhyAna hai| padArthoM kA AkarSaNa, padArthoM se jur3anA padArthoM kA saMyoga-viyoga ityAdi padArthoM se 22. dhyAnazataka - mA. 27
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218/yoga-prayoga-ayoga vimukha hone ke lie haiM / yathArtha samyaka bodha se padArthoM kA upabhoga nahIM, upayoga karanA hai| sAdhana sAmagrI upabhoga ke lie nirmANa nahIM huI hai, upayoga ke lie huI hai upayogo dhammo-upayoga hI dharma hai aura usameM sthira rahanA hI dharma-dhyAna hai| dharmadhyAna dharma-dhyAna kA svarUpa dharma kA artha hai svabhAva / prAkRtika niyamAnusAra pratyeka padArtha kA svabhAva hotA hI hai| jaise dhamme vatthusahAvo yA dharmoM hi vastuyAthAtbhyaM isa ArSa vAkyAnusAra dharma cintana ko dharmadhyAna kahA hai| tIrthaMkaroM ne samyag zraddhAna, samyagjJAna aura samyag AcAra ko dharma kahA hai / 24 usa dharma cintana se yukta jo dhyAna hai vaha mizrita rUpa se dharmadhyAna hai / 25 jisa AcaraNa se AtmA kI vizuddhi hotI hai vahA~ mana ko sthira karanA dharmadhyAna AtmA kA AtmA ke dvArA, AtmA ke viSaya meM socanA cintana karanA bhI dharmadhyAna hai27 SaTkhaNDAgama meM dharma aura zukla dhyAna ko parama tapa kahA hai (28 hRdaya kI pavitratA se lezyA ke avalaMbana se aura yathArtha svarUpa cintavana se utpanna dhyAna prazasta dhyAna kahalAtA hai| zruta dharma kI AjJAdi svarUpa ke cintana meM ekAgratA ko dharmadhyAna kahate haiM tathA zruta dharma aura caritra dharma se yukta dhyAna ko bhI dharmadhyAna kahate haiM, 31 23. kArtikAnuprekSA - 478 24. tattvAnuzAsana - zlo. 51, ArSa (mahApurANa) 21-133 25. dharmAdanayetaM dharmya - sarvArthasiddhi tathA tattvArtha vA. 9-28 26. dazavaikAlika a. 1 vRtti 27. tattvAnuzAsana - 74 28. SaTkhaNDAgama 5, pu. 13, pR. 64 29. jJAnArNava sarga 3, zloka 27 30. samavAyAMga sUtra saTIka / sama 31. sthAnAMga sUtra 4, sthA. 13, kAla loka prakAza sarga 30, zloka 458
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/219 dhyAna bhAvanA uparyukta paribhASA se pratIta hotA hai ki dharma dhyAna bAhya pravRtti ko badalane kA dharma hai| Antarika bhAvanA ko prabala karane kA mArga hai aura samatva sAdhanA kI ArAdhanA kA dvAra hai| isa dvAra se jJAna, darzana, cAritra aura vairAgya ina cAra bhAvanAoM meM praveza pAyA jAtA hai| dharma dhyAna kA cintana bhAvanA hai| jinabhadragaNi kSamA zramaNa ne jJAnAdi cAra bhAvanAoM kA dhyAnazataka meM nirUpaNa kiyA hai| jaise jJAnAdhyayana meM tanmaya rahanA, mana ke azuddha vyApAra kA nirodha karanA, tatvAtatva kA viveka, karanA, jIvAjIva ke guNa paryAya kA nirIkSaNa karanA, ityAdi kA cintana dharma dhyAna kahalAtA hai AcArya jinasena ne jJAnAdi cAra bhAvanAoM ko pA~ca svarUpoM meM vibhakta kiyA hai 1. vAcanA-zAstroM ko svayaM par3hanA / 2. pRcchanA-jo artha svayaM kI samajha meM na Aye use jJAnIjanoM se pUchanA / 3. anuprekSA-padArtha ke svarUpa kA cintana karanA / 4. parivartana-kaMThastha jJAna ko bAra-bAra duharAnA / 5. dharma upadeza-dharma ke samyaka tatva kA upadeza denA / darzana bhAvanA darzana bhAvanA-AjJAruci, navatatvaruci tathA 24 parama tattvoM kI ruci svarUpa tIna prakAra kI haiM 32 AcArya jinasena ne samyagdarzana kI sAta bha vanAe~ batAyI haiM / saMvega, prazabha, sthairya, asaMmur3hatA, asmaya, AstikatA aura anukampA / 33 AcArya kuMdakuMda ne samyagdarzana ke ATha guNoM kA varNana kiyA hai / (1) saMvega, (2) nirveda, (3) AtmanindA, (4) gardA, (5) uparAma, (6) gurubhakti, (7) vAtsalya aura (8) dayA / 34 32. darzana bhAvanA AjJAruci (1) tatva, (2) paramatatva (24 rucimedAta pridhA dhyAna vicAra namaskAra svAdhyAya prAkRta vibhAga) 33. AdipurANa - 21 - 97 34. samayasAra - 177
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 / yoga- prayoga- ayoga dhyAna kA sthAna dhyAna ke lie mAnasika cetanA kI jAgRti hI pramANa hai kintu deza, kAla aura Asana kA prabhAva bhI prAthamika bhUmikA meM Avazyaka hai| dhyAna ke lie upayukta sthAna ho to ekAgratA banI rahatI hai ataH sthAna sAdhaka ho bAdhaka nahIM / dhyAna kA kAla mana ko sthira karane ke lie kAla maryAdA kI AvazyakatA hI nahIM hai| phira bhI abhyasta dazA meM AvazyakatA hone para kAla kA Ayojana Avazyaka hai| dhyAna kA Asana dhyAnAbhyAsa ke lie Asana, mudrA yA avasthA hai to abhyAsa krama sadhatA hai| ataH vIrAsana, paryaMkAsana, kAyotsarga Adi sukhAsana, ityAdi Asana dhyAna ke lie upayukta haiM / paramAtmA mahAvIra svAmI ko godohAsana meM kaivalyajJAna huA thA / padmAsana meM bhI prAyaH tIrthaMkaroM ko kaivalyajJAniyoM ko kaivalya prApta huA hai / kAyotsarga mudrA meM bhI aneka jJAniyoM ko kaivalya prApta huA hai| ataH sAdhaka ke lie jo bhI sthAna, kAla aura Asana upayukta ho usI meM karanA zreSTha hai| dhyAna sAdhanA ke lie sAdhaka tatva cAhie, bAdhaka nhiiN| dhyAna kA svAmitva dharmadhyAna kA svAmitva apramattaM saMyata guNasthAna arthAt saptam guNasthAnavartI saMyata ko hotA hai, aura kramazaH yaha dharmadhyAna upazAnta moha evaM kSINamoha guNasthAnoM meM sambaddha hotA hai| dharmadhyAna ke svAmitva ke viSaya meM zvetAmbara aura digambara paramparA meM kucha antara hai| zvetAmbara mAnyatAnusAra dharmadhyAna kA svAmitva sAtaveM, gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnoM meM hai ataH sAta se lekara bAraha guNasthAna taka ke chahoM guNasthAna dharmasthAnoM meM haiM ataH sAta se lekara bAraha guNasthAna taka ke chahoM guNasthAna meM dharmadhyAna saMbhava hai| kintu digambara paramparA cauthe se sAtaveM guNasthAna taka ke cAra guNasthAnoM meM dharmadhyAna kI saMbhAvanA svIkAra karatI hai| usake anusAra samyagdRSTi ko zreNI ke Arambha ke pUrva taka hI dharmadhyAna saMbhava hai aura zreNI kA Arambha AThaveM guNasthAna se hone ke kAraNa AThaveM Adi meM yaha dhyAna kisI prakAra saMbhava nahIM / 36 35. tattvArthasUtra - 9-36-38 36. tatvAnuzAsana - 46 tattvArtha rAjavArtika 9-13
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadhyAna kI sAmagrI parigraha tyAga, kaSAya nigraha, vratadhAraNa indriya aura manovijaya ye saba dhyAna kI utpatti meM sahAyabhUta sAmagrI hai / 37 yoga-prayoga- ayAga / 221 dharmadhyAna ko uttejita karane vAle kAraNoM meM vairAgya, tattvoM kA jJAna, sAmyabhAva aura pariSaha jaya ityAdi bhI pramukha mAne jAte haiN|" tatvAnuzAsana meM dravya, kSetra, kAlaM aura vivakSA bheda se dRSTatA aura dhyAna ke tIna prakAra batAe haiM / 1. uttama sAmagrI se dhyAna uttama hotA hai / 2. madhya sAmagrI se dhyAna madhyama aura 3. jaghanya sAmagrI se jaghanya dhyAna mAnA gayA hai / 39 dhyAna kA AlaMbana dhyAna kA AlaMbana eka rUpa nahIM hotaa| jisa sAdhaka ko jo bhI anukUla hai usI AlaMbana se dhyAna siddha hotA hai| piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta-ye dhyAna ke Alambana haiN| japa, tapa, mantra, yantra, tantra, zvAsa, kevala jAnanA, kevala dekhanA ityAdi dhyAna ko siddha karane ke AlaMbana hai / dhvani, nAda, jyoti, trATaka, prANAyAma ityAdi bhI dhyAna ke Alambana haiM / dhvani, zvAsa, zabda Adi meM kampana hote haiN| taraMgeM hotI haiM vaha jaba mana se jur3a jAte haiM aura dhyAna meM ekAgratA sthita ho jAtI hai taba aneka granthiyA~ sulajha jAtI haiN| dhyAna kA viSaya sthAnAMgasUtra meM dhyAna ke cAra prakAra prApta hote haiN| jaise- "dhammejhANe cadravvihe caDappaDoyAri paNNatte, taM jahA AMNA - vija avAya-vijae, vivAga-vijae saMgaNa - vijae -" arthAt AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna isa prakAra dharmadhyAna kA dhyeya cAra bhedoM se prastuta kiyA hai| - 37. dhyAna stava - 71 38. dravya saMgraha TIkA - 57/229/3. 39. tattvAnuzAsana - 48-49 AjJA-vicaya tIrthaMkara bhagavAn kI AjJAnusAra vicaya arthAt AtmanirIkSaNa / sAdhaka ko Atma-nirIkSaNa karanA hai apanI vRttiyoM kA, jaise hiMsAtmaka bhAva jAgRta huA, kyoM huA kahA~ se huA, hone kA kAraNa kyA, anuprekSA kitanI bAra huI, pazcAttApa kitanI
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 / yoga-prayoga-ayoga bAra kiyA, prAyazcitta kaisA kiyA? punaH nahIM hove aisA ekarAra kiyA yA nahIM ityAdi praznoM kA nirIkSaNa AjJAvicaya dhyAna kA viSaya hai| tattvArthasUtra meM bhI yahI cAra prakAra prApta hote haiM / ina cAroM kI vicAraNA ke lie ekAgra manovRtti karanA dharmadhyAna hai| yaha apramatta saMyata ko hotA hai| apAya-vicaya apAya kA artha hai durguNa evaM doSa / anAdi kAla se AtmA ke sAtha rahe hue mithyAtva, avrata pramAda, kaSAya, yoga Adi durguNoM ke svarUpa kA nirNaya karake unase chUTane kA upAya socanA "apAyavicaya" dharmadhyAna hai| jaise apane durguNoM kA nirIkSaNa aura parIkSaNa karanA krodhAdi kaSAya kI mAtrA kitanI hai ? kyA usameM parivartana hotA hai yA nahIM ? agara hotA hai to kitanI mAtrA meM hotA hai ? karma bandhana kyoM hotA hai, usake hone kA kAraNa kyA hai ? usa bandhana se chUTane kA upAya kyA hai ? hemacandrAcArya kRta yogazAstra meM isa apAya-vicaya dhyAna ke phala kA nirdeza kiyA gayA hai| apAya-vicaya dhyAna karane vAlA ihaloka evaM paraloka sambandhI apAyoM kA parihAra karane ke lie udyata ho jAtA hai aura usake phalasvarUpa pApa-karmoM se pUrI taraha nivRtta ho jAtA hai, kyoMki pApa-karmoM kA tyAga kie binA apAya se bacA nahIM jA sakatA / 40 jIva kA svabhAva akriya avasthA kA hai, rAga kriyA, dveSa kriyA, kaSAyakriyA, mithyAtvAdi AzravakriyA yA hiMsAdi kAyikI kriyA Adi rUpa nahIM hai kyoMki krodha se prIti tatva kA, mAna se vinaya tatva kA, mAyA se mitratA kA aura lobha se sarva vastu sthiti kA vinAza hotA hai ataH janamata ko prApta kara kalyANa karane vAle jo upAya haiM unakA cintavana karanA caahie|41 ___ harivaMza purANa meM apAya vicaya dharmadhyAna ko upAya-vicaya bhI kahA hai jaise-mana-vacana-kAyA-ina tIna yogoM kI pravRtti hI prAyaH saMsAra kA kAraNa hai, ina pravRttiyoM kA tyAga kisa prakAra ho sakatA hai, isa prakAra zubha lezyA se anuraMjita jo cintA kA prabandha hai vaha apAya-vicaya hai tathA puNya rUpa yogavRttiyoM ko apane AdhIna karanA upAya kahalAtA hai, vaha upAya kisa prakAra ho sakatA hai, isa prakAra ke saMkalpoM kI jo saMtati hai, vaha apAya vicaya dharmadhyAna hai / 40. yogazAstra - 10-11 41.. kallANapAvagANa upAye viciNAdi jiNamada muvecca - dhavalA - 1712-1544
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/223 vipAka-vicaya karmoM ke phaloM ko vipAka kahate haiM / karma kA phala kyA hai ? phala tIvra hai yA maMda hai? kauna-sA karma kitane samaya taka sthira rahatA hai ? jJAnAdi ko kauna-sA karma sthira karatA hai ? zubha aura azubha karmoM meM bAdhaka aura sAdhaka karma kauna se hote haiM / 42- ityAdi prakRti Adi vipAka kA vicintana vipAka-vicaya dharmadhyAna hai|43 saMsthAna - vicaya saMsthAna kA artha hai AkAra / jaise loka ke AkAra evaM svarUpa kA cintana karanA, dharmAstikAyAdi dravyoM kA lakSaNa, AkRti, AdhAra, prakAra pramANa kitanA hai? svarga-naraka kahA~ hai ? unakA kyA svarUpa hai ? jar3a-caitanya meM kyA antara hai ? naye pramANa kA kyA rahasya hai ? syAdvAda kA kyA tAtparya hai ? saMsAra parivartanazIla kyoM hai? ityAdi anAdi ananta, kintu utpAda, vyaya aura dhauvya - pariNAmI nitya svarUpa vAle loka sambandhI tAttvika vivecana meM tallIna ho jAnA saMsthAnavicaya dharmadhyAna hai| 45 dharmadhyAna ke adhikArI dharmadhyAna ke adhikAriyoM meM zvetAmbara aura digaMbara mAnyatA meM vibhinnatA vilakSita hotI hai / zvetAmbara mAnyatA ke anusAra dharmamapramattasaMyatasya ke AdhAra para sAta se lekara bArahaveM guNasthAna taka ke chahoM guNasthAnoM meM dharmadhyAna ke adhikArI haiM / ataH isa bIca meM kabhI zubha adhyavasAya ke yoga se dharmadhyAna ho jAtA hai| yahA~ jo dharmadhyAna kA dhyAtA hai vaha uttama, madhyama aura jaghanya ke rUpa meM tIna prakAra ke haiN| uttama prakAra ke dhyAtA pramattasaMyata se apramattasaMyata meM pahu~ca jAtA hai ataH uparyukta vivecana se spaSTa hai| jaghanya dhyAtA nikRSTa hone se aspaSTa hai| madhyama dhyAtA kA lakSaNa indriya tathA mana kA nigraha karane vAlA hotA hai| dhyAtA ke 9 prakAra 1. taccitta = sAmAnyopayoga rUpa cittavAlA 2. tanmaya = vizeSopayoga rUpa mana vAlA 3. tallezya = zubha pariNAmarUpa lezyAvAlA 42. prazamarati - mA. 249 pR. 173 43. dhyAnazataka - gA. 51, pR. 180, adhyAtmasAra - gA. 615 pR. 354 44. dhyAnazataka - gA. 52 45. yogazAstra - 10/14 46. tattvArthasUtra, 9/37
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 / yoga- prayoga-ayoga 4. tadadhyavasita = kriyA ko saMpAdita karane meM dRr3ha nizcaya aura pravardhamAna utsAha athavA nizcaya vaalaa| 5. tattIvrAdhyavasAna = prArambha se hI pratikSaNa prakarSita hone vAlA 6. tadarthopayukta = atyanta prazasta saMvega se vizuddha aura arthopayoga se yukta ho / 7. tadarpikaraNa = mana, vacana aura kAyarUpa kAraNoM kI samarpitatA ho| 8. tadabhAvanA bhAvita = bhAvanA se bhAvita ho / 9. anya sthAna se rahita sva meM sthita mana vAlA = prastuta dhyAnAdi kriyA se bhinna mana kahIM bhI alaga na ho / 47 dharmadhyAna kI anuprekSA ekatva, anityatva, azaraNatva aura bhavasvarUpa kA cintana dharma dhyAna kI anukrama se cAra anuprekSAe~ haiM / "dhyAna (dharmadhyAna) se nivRtta hone para abhrAnta AtmA ko anityatyAdi cAra anuprekSAoM kA nityabhAvana karanA cAhie kayoMki ye anuprekSAe~ dhyAna ke prANa ke samAna haiM / 50 dharmadhyAna kI lezyA dharmadhyAnI mahAyogI ko tIvra, tIvratara aura tIvratama pariNAma pUrva kI tejI, padma aura zukla lezyA hotI hai| uttama koTi ke dhyAtA ko zuklalezyA, madhyama koTi ke dhyAtA ko padmalezyA tathA maMda koTi ke dhyAtA ko tejolezyA apanI-apanI yogyatAnusAra tIvra, madhyama aura maMda rUpa meM hotI hai| dharmadhyAna ke bAhya aura aMtaraMga cihna bAhyacihna paryaMkAdi-AsanoM ko dhAraNa karanA, mukha kI prasannatA honA aura dRSTi kA saumya honA Adi dharmadhyAna ke bAhya cihna haiN| 47. anuyogadvAra sUtra 27 48. kAlaloka prakAza sarga 30, zlo. 473 41. dhyAnazataka haribhadrIya Avazyaka niryuktekhacUrNiH zlo. 65 50. AdhyAtmasAra dhyAna svarUpa zlo. 70
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/225 aMtaraMga cihna zubha yoga, citta sthairya, jJAna kI ruci, pratAti, zraddhA, anuprekSAe~ tathA zubha bhAvanAe~ dhyAna kA antaraMga cihna haiN| dharmadhyAna kA phala phala dharmadhyAna se saMvara, nirjarA tathA zubha yoga paramparA kI prApti hotI hai| zIla aura saMyama se yukta yogI dharmadhyAna meM sthita hone se puNyAnubandhI puNya kA upArjana karatA hai, bodhilAbha kI prApti karatA hai, tathA asaMkliSTa bhoga kA upabhoga karatA hai| phalataH anAsakta bhAva, pravrajyA aura paramparAgata kaivalyajJAna kI prApti evaM mokSa kA zAzvata sukha prApta karatA hai| yaha dharmadhyAna kA phala hai| dhyeya tatva dhyAna dvArA dhyeya tattva siddha hotA hai / dhyeya tattva sAlambana (Alambana sahita) nirAlambana (Alambana rahita) rUpa se do prakAra kA hai - 1. sAlambana dhyAna (1) piNDastha-zArIrika-cakra, zvAsa, nAr3Itantra, prANavAyu Adi kA dhyAna (2) padastha-maMtrAdi padoM kA, akSaroM kA, yantroM kA dhyAna / (3) rUpastha-pada, AkAra Adi ke rUpa ko dekhanA / 2. nirAlambana dhyAna (4) rUpAtIta - kucha bhI na karamA kevala jJAtA dRSTAbhAva / piNDa arthAt dhyAtA kA zarIra aura stha arthAt aatmaa| zarIra aura AtmA kA viveka jJAna jaise-zarIra meM Urdhvaloka, madhyaloka, adholoka kI kalpanA karake lalATa para AjJAcakra ke sthAna para zveta yA rakta kiraNoM se daidIpyamAna siddha zilA para sthita siddha bhagavAn kA dhyAna karanA / isa dhyAna kI aneka dhAraNAe~ bhI haiM jaise-pArthivI, AgneyI, mAruti, vAruNI ityAdi / 51. zuciguNayogAcchuklama sarvArthasiddhi a. 9/sU. 28 (pR. 445)
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226/yoga-prayoga ayoga AkRti naM. 10 pArthivI dhAraNA PARTS :::: pArthivI dhAraNA meM lIna jinakalpika munirAja dhyeya meM citta ko sthira karanA dhAraNA hai| dhAraNA tu kvacid dhyeya cittastha sthira bNdhnm| apane zarIra aura AtmA ko pRthvI kI pIta varNa kalpanA ke sAtha bAMdhanA pArthiva dhAraNA hai| isa dhAraNA meM madhyaloka ko kSIra samudra ke samAna nirmala jala se paripUrNa hone kI kalpanA karanI hai| aisI kalpanA se mana bar3A hI zAMta, saumya aura zItalatA kA anubhava karatA hai| isa dhAraNA meM rama jAne se sthiratA AtI hai|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/227 AkRti naM. 11 AgneyI dhAraNA MARTHA ART ... ...mmitiesveewanativsiseksisanini ...... nA AgneyI dhAraNA meM ramaNa karate hue munirAja AgneyI dhAraNA meM AtmA siMhAsana para birAjamAna hokara nAbhi ke bhItara hRdaya kI ora Upara mukha kiye hue solaha paMkhur3iyoM vAle rakta kamala kI dhAraNA karatA hai tathA usa agnimaMDala meM tIvra jvAlA uThatI huI dekheM, unameM AThoM karma bhasma ho rahe haiM tathA ve jalakara rAkha bana gaye haiN| AtmA teja rUpa meM damaka rahA hai, isa prakAra : dhAraNA kreN| ......
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 / yoga-prayoga-ayoga AkRti naM. 12 vAyavI dhAraNA ... ':.. Sur . t.TARA . .... ...... : SAMRup RAMES RA sundara vAyavI dhAraNA meM saMlagna munirAja agni dhAraNA meM karmoM ko bhasma kara rAkha bane hue dekhane ke bAda pavana dhAraNA kI jAtI hai| pavana kI kalpanA ke sAtha mana ko jor3A jAtA hai| yogI socatA hai khUba jora kI havAe~ cala rahI haiM, usameM ATha karmoM kI rAkha ur3a rahI hai; nIce hRdaya kamala sapheda yA ujjvala ho gayA hai aura AtmA para lagI rAkha saba havA ke jhoMke se sApha ho rahI hai|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/229 AkRti naM. 13 vAruNI dhAraNA SHARE RAN ura.' -::... ..: K ARTHA .. FARPUR .. .. ...... .... .. 5 ::.:. .'.' .... FA -- vAruNI dhAraNA meM saMlagna munirAja vAruNI arthAt jala kI dhAraNA ke sAtha mana ko jodd'naa| vAyavI dhAraNA se Age bar3hakara yogI socatA hai, AkAza meM meghoM kA samUha ur3a rahA hai| bijalI camaka rahI hai aura dhIre-dhIre khUba jora kI varSA bhI zurU ho gaI hai| maiM bIca meM baiThA hU~, mere zarIra para pAnI barasa rahA hai aura mana tathA zarIra ke samasta tApa zAMta ho jAte haiN|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230/yoga-prayoga-ayoga zukladhyAna dhyAna meM tallIna yogI jaba dhyAnAvasthA meM pAraMgata ho jAtA hai taba usakI rAga, dveSa Adi vRttiyA~ samApta ho jAtI haiM aura nirvikalpa samAdhi prApta ho jAtI hai| usa avasthA vizeSa ko jaina darzana meM zukladhyAna kahate haiN| isakI bhI uttarottara vRddhigata cAra zreNiyA~ hotI haiM / prathama zreNI meM buddhipUrvaka hI jJAna meM zreya padArthoM kI tathA yoga vRttiyoM kI saMkrAnti hotI rahatI hai, pazcAt anya zreNiyoM meM isako bhI sthAna nahIM hai, yaha dhyAna ratna dIpaka kI jyoti kI bhAMti niSkaMpa hotA hai arthAt isa dhyAna se mokSa kI prApti hotI hai| zukladhyAna kA lakSaNa ___ zukla arthAt zuddha nirmala tathA zveta / jisameM suci guNa sambandha hotA hai, vaha zukla kahalAtA hai / 52 jaise maila haTa jAne se vastra sUci hokara zukla kahalAtA hai usI taraha nirmala guNayukta Atma-pariNati ko zukla kahate haiM / 53 AtmA kI vizuddha pariNati se rAgAdi vikalpa TUTa jAte haiM aura svasavedanAtmaka jJAna prApta hotA hai, Agama bhASA meM isa jJAna ko zukladhyAna kahA hai / 54 dravya saMgraha meM AcArya nemicandra ne bhI nijazuddhAtmA meM vikalpa rahita samAdhi ko zukla dhyAna kahA hai|55 vRttiyoM ke parivartana se guNoM kI vizuddhatA hotI hai, karmoM kA kSaya aura upazama hotA hai tathA lezyA zukla hotI hai| use yogiyoM ne zukladhyAna kahA hai|"niymsaar gA. 123 meM zukladhyAna kA svarUpa nizcaya rUpa meM prApta hotA hai| yahA~ dhyAtA-dhyeya tathA dhyAna kA phala vikalpoM se vimukta antarmukhI tathA parama tatva meM avicala sthiti meM prApta hotA hai| tatvAnuzAsana gA. 222 meM isa dhyAna ko vaiDuryamaNi kI zikhA ke samAna sunirmala aura niSkaMpa kahA hai| kaSAya ke kSaya yA upazama se AtmA meM sunirmala pariNAma hote haiM / use hI zukladhyAna kahate haiM / 52. rAjavArtika 9/28/4/627/31 53. pravacana sAra tA. vR. 8/12 54. dravyasaMgraha TIkA - gA. 48, pR. 205 55. kArtikeyAnuprekSA gA. 483 56. kArtikeyAnuprekSA gA. 483
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'yoga-prayoga-ayoga/231 niSkriya aura indriyAtIta dhyAna dhAraNA se vimukha hokara dhyeya meM antarmukha rahatA hai use bhI zukladhyAna kahA hai / 57 ATha prakAra ke karmamala kA zodhana zukla dhyAna haiM isa viSaya meM vizeSa jAnakArI ke lie aneka graMtha upalabdha haiM / 59. zukladhyAna ke prakAra pRthakatva-vitarka-savicArI zukladhyAna kA prathama prakAra pRthaktva-vitarka - savicAra haiM / yaha pada tIna zabdoM ke yoga se banA huA hai - pRthakatva kA artha hai eka dravya ke Azrita utpAda Adi paryAyoM kA pRthak - pRthaka bhAva se cintana krnaa| vitarka zabda zrutajJAna kA paricAyaka hai, savicArI kA artha hai - zabda se artha meM, artha se zabda meM tathA eka yoga se dUsare yoga meM saMkramaNa karanA / jar3a yA cetana dravya utpatti, sthiti aura dravyAdi meM mUrta-amUrta paryAyoM kA naigama Adi nayoM ke dvArA bheda-prabheda kA cintana karanA aura yathAsambhavita zrutajJAna ke AdhAra para kisI eka dravya se dUsare dravya para, kisI eka paryAya se dUsare paryAya para, kisI eka zabda se dUsare zabda para, kisI eka artha se dUsare artha para tathA kisI eka yoga se dUsare yoga para vicAradhArA ko pravAhita karanA, ityAdi vicAra sahita dhyAna ko hI savicArI kahA jAtA hai / 60 ekatva - vitarka - avicArI ekatva - vitarka - avicArI / lakSaNa tIna zabdoM se banA huA hai / utpAdAdi paryAyoM ke ekatva abheda vRtti se kisI eka paryAya kA sthiraM citta se cintana karanA ekatva hai| isa dhyAna meM arthavyaMjana evaM yogoM kA saMkramaNa nahIM hotaa| nirvAta sthAna meM rahA huA dIpaka jaise spaMdana Adi kriyAoM se rahita hokara prakAza karatA hai, ThIka usI prakAra AtmA yog2a Adi meM saMkramaNa na karatA huA dhyAna meM avasthita rahatA hai| isa dhyAna ke dvArA mohakarma sarvathA kSaya ho jAtA hai| yahI dhyAna bArahaveM guNasthAnavartI jIva meM pAyA jAtA hai / 61 yogazAstra meM ekatva-vitarka-avicAra ke sthAna para ekatva zruta avicAra zabda milatA hai| pahalA aura dUsarA zukladhyAna sAmAnyataH pUrvadhara muniyoM ko hI hotA hai 57. jJAnArNava - 42/4 58. bhAvapAhuDa - TIkA gA. 78 59. bhagavatI sUtra saTIka, aupapAtika sUtra vRtti, Avazyaka cUrNi, vizeSa Avazyaka bhASya, dharma-saMgraha saTIka, gacchAcArapayannA TIkA ityAdi grnth|| 60. sthAnAMga sUtra vRtti sthA. 1. u. 1, sUtra 240 pR. 191 61. sthAnAMgasUtra vRtti sthA. 4. u. 1, sU. 247 pR. 191
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 / yoga-prayoga-ayoga parantu kabhI kisI ko pUrvagata zruta ke abhAva meM anyazruta ke AdhAra se bhI ho sakatA hai| pahale prakAra ke zukladhyAna meM zabda, artha aura yogoM kA saMkramaNa hotA rahatA hai, aura dUsare meM sthiratA hotI hai| prathama zukla-dhyAna meM eka dravya meM vibhinna paryAyoM kA cintana hotA hai, dUsare meM eka hI paryAya ko dhyeya banAyA jAtA hai| isa prakAra prathama aura dvitIya zukla dhyAna meM vikalpa aura nirvikalpa kA aMtara pAyA jAtA hai / 62 yahA~ ekatva zabda kA prayoga cintanAtmaka hai| do dhyAna taka mUrchA kA krama TUTatA rhaa| tRtIya dhyAna meM mUrchA samApta ho jAtI hai- sAdhaka samAja meM hai phira bhI akelA hai, parivAra meM hai phira bhI akelA hai| hara prakAra kI pravRtti karatA hai phira bhI akelA hai / yahA~ sAdhaka ekatva bhAvanA kA adhikArI hotA hai| mUrchA to dvandva meM hai, ekatva meM nahIM ; bhoga meM hai ; yoga meM nahIM ; sukha-dukha kI paridhi meM hai, zAnti meM nhiiN| vitarka zabda se yahA~ sArA tarka niSprANa hai, ataH yoga kA sphurana, spaMdana yahA~ samApta hote haiM / isa dhyAna meM cintana kI AvazyakatA hI nahIM / yahA~ sAdhaka nirvikalpasamAdhi meM sthira rahatA hai / ataH nirvikalpa ke sthAna para avicAra zabda kA prayoga hai| dvitIya dhyAna meM nirvikalpa hote hI, kevalajJAna kevaladarzana meM sthita hote haiN| yahA~ pahu~cA huA sAdhaka - akamme jANai - arthAt akarma vAna, jAnane aura dekhane kI do hI kriyA karatA hai| ye donoM kriyAe~ nirantara calane se atisUkSma hotI hai| yahA~ se sAdhaka tRtIya caraNa meM prayANa karatA hai| sUkSmAliyA pratipAtI-dhyAna zukladhyAna kA, tIsarA caraNa hai sUkSma kriyA pratipAtI / caudahaveM guNasthAna meM praveza karane se pahale Ayu ke antarmuhUrta zeSa rahane para jaba kevalI bhagavAna mana aura vacana ina do yogoM kA sarvathA nirodha kara lete haiM aura kAya yoga ke nirodha meM kevalI bhagavAna kI kAyikI ucchavAsa Adi sUkSma kriyA hI rahatI hai| yahA~ yoga nirodha krama se sthUla kAyayoga dvArA mana aura vacana ke sthUla yoga ko sUkSma banAyA jAtA hai| pazcAt mata aura vacana ke sUkSmayoga se zarIra kA sthUla yoga sUkSma banAyA jAtA hai| kAya ke sUkSma yoga se mana aura vacana ke sUkSma yoga kA bhI nirodha kiyA jAtA hai yaha prakriyA terahaveM guNasthAna meM hI hotI hai| 62. yogazAstra - 11 - 7 - 265 63. rAjavartika -:1/44/1/634/31
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/233 samucchinnakriyA - apratipAtI zukladhyAna kA cauthA rUpa samucchinna kriyA apratipAtI hai| yaha dhyAna caudahaveM guNasthAna meM hotA hai| ayogI avasthA meM mana vacana aura kAyA tInoM sthira ho jAte haiN| unakI sabhI sUkSma kriyAe~ baMda ho jAtI haiM, Atmapradeza sarvathA niHspanda ho jAte haiN| vastutaH dekhA jAya to "sarva saMvara paripUrNa saMyama" ayogI avasthA meM hI hotA hai, aura isI avasthA meM mokSa kI upalabdhi hotI hai| yogazAstra 11/9 meM isa caturtha dhyAna ko 'utsanna kriyA - apratipAti' nAma diyA hai| unake anusAra parvata kI taraha nizcala kevalI bhagavAna jaba zailezIkaraNa prApta karate haiM, usa samaya hone vAlA zukla-dhyAna utsanna-kriyA-apratipAti kahalAtA __ jJAnArNava ke anusAra caudahaveM guNasthAna meM sthita ayogI kevalI bhagavanta nirmala, zAnta, niSkalaMka, nirAmaya aura janmamaraNa rUpa saMsAra ke yogoM se rahita hai isaliye ayogI hai| sarvArthasiddhi meM caturtha zukladhyAna ko, prANAyAna ke pracAra rUpa kriyA kA tathA saba prakAra ke kAyayoga, vacanayoga aura manoyoga ke dvArA hone vAlI Atmapradeza parispanda rUpa kriyA kA uccheda ho jAne se samucchinna kriyA nivRtti dhyAna kahA hai| bhagavatI ArAdhanA meM caturtha zukladhyAna ke viSaya meM vitarka-vicArayoga aura anivRtti Adi kriyAoM se sahita aura zaileSI avasthA sahita jo sAdhaka hotA hai tathA audArika, taijasa aura kArmaNa ina tIna zarIroM kA bandha nAza karane ke lie ayogI kevalI bhagavAn samucchinna kriyA nivRtta nAmaka caturtha zukladhyAna ko dhyAte dhyAtavya dvAra yathAkhyAta cAritra meM vItarAgatA jAgRta hotI hai, aura vItarAgadazA meM hI zukladhyAna hotA hai / isa dhyAna meM mohanIya karma sarvathA kSINa ho jAte haiN| zukladhyAna ke dhyAtA cAra prakAra ke zukladhyAnoM meM se pahale ke do dhyAna pUrvagata zruta meM pratipAdita artha kA anusaraNa karane ke kAraNa zrutAvalambI haiN| ve prAyaH pUrvo ke jJAtA chadmastha yogiyoM ko hI hote haiM tathA kabhI-kabhI ve viziSTa pUrvadharoM ko bhI ho jAte haiN| 64. bhagavatI ArAdhanA - 1888. 2123
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 / yoga-prayoga-ayoga ___ antima do prakAra ke zukla-dhyAna samasta dorSoM kA kSaya karane vAle arthAt vItarAga sarvajJa aura sarvadarzI kevalI meM hI pAe jAte haiN| zukladhyAna kI lezyA zukladhyAna ke prathama caraNa aura dvitIya caraNa meM zuklalezyA hotI hai / zukladhyAna ke tRtIya caraNa meM parama zuklalezyA meruvat nizcala hai tathA caturtha caraNa lezyAtIta hai| ataH yahA~ lezyA ko avakAza nahIM / 65 zukladhyAna kA phala zukladhyAna ke do caraNa - 1. pRthaktva-vitarka savicAra aura ekatva-vitarkaavicAra ina donoM meM zubha Asrava hotA hai aura isa zubha Asava se anuttara vimAna paryaMta ke sukha kI prApti hotI hai| zukladhyAna ke aMtima do caraNa to kevalajJAnI ko hotA hai ataH yahA~ saMvara aura karma kI nirjarA hone se phalasvarUpa mokSa gamana hI hai|66 zukladhyAna ke adhikArI zukladhyAna ke adhikAriyoM kA kathana do prakAra se kiyA gayA hai, eka to guNasthAna kI apekSA se aura dUsarA yoga kI apekSA se| .. guNasthAna kI apekSA se zukladhyAna ke cAra bhedoM meM se prathama ke do bhedoM ke adhikArI gyArahave aura bArahaveM guNasthAna vAle sAdhaka hote haiM, usameM bhI pUrvadhara hI hote haiM 6"pUrvadhara' isa vizeSaNa kI vizeSatA yaha hai ki jo pUrvadhara nahIM hai para gyAraha Adi aMgoM kA dhAraka hai vahA~ gyArahaveM bArahaveM guNasthAna meM zukladhyAna na hokara dharmadhyAna hI hotA hai| yahA~ pUrvadhara zrutakevaMlI ko zukladhyAna hotA hai aisA kahA hai| isa sAmAnya vidhAna kA eka apavAda bhI hai aura vaha yaha ki pUrvadhara na ho aisI AtmAoM - jaise mASatuSa marudevI Adi ko bhI zukladhyAna saMbhava hai| zukladhyAna ke aMtima do bhedoM ke adhikArI sirpha kevalI arthAt terahaveM aura caudahaveM guNasthAna vAle hote haiM / 68 1. yoga kI dRSTi se mana, vacana aura kAya ina tInoM yoga kA dhAraka sAdhaka ko zukla dhyAna kA prathama prakAra 'pRthaktva vitarka savicAra' hotA hai| 65. dhyAnazataka - gA. 89 pR.301 66. dhyAnazataka - gA. 94, pR.307. 67. zukle cAdye pUrvavidaH tattvArtha 9/39 68. pare kevalinaH - tattvArtha 9/40
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/235 2. mana, vacana aura kAya ina tIna yoga meM se kisI eka yoga ke dhAraka sAdhaka ko dvitIya ekatva vitarka nirvicAra nAma kA zukladhyAna hotA hai| 3. mAtra kAyayoga kA dhAraka kaivalyajJAnI ko tRtIya sUkSma kriyApratipAtI zukladhyAna hotA hai| 4. yoga rahita arthAt ayogI kevalI ko caturtha vyuparata kriyA nivRtti nAma kA zukladhyAna hotA hai| zukladhyAna ke cAra prakAroM meM prathama zukladhyAna arthAt pRthakatva vitarka-savicAra eka yoga yA tInoM yogavAle muniyoM ko hotA hai| dUsarA zukladhyAna ekatva vitarka-nirvicAra akayoga,vAloM ko hI hotA hai| tIsarA zukladhyAna sUkSmakriyA pratiyAtI sUkSma kAyayoga vAle kevali ko hotA hai aura cauthA samucchinna kriyA nivRtti ayogI kevali ko hI hotA hai / 69 kevalI aura dhyAna yahA~ prazna hotA hai ki mana kI sthiratA ko dhyAna kahate haiM parantu tIsare aura cauthe zukla dhyAna ke samaya mana kA astitva nahIM rahatA hai kyoMki kevalI bhagavanta amanaska hote haiM / aisI avasthA meM unheM dhyAna kaise kahA jA sakatA hai ? ___ 'dhyai' 'cintAyAma' dhAtu meM 'dhyai' se dhyAna zabda kA artha mana se cintana karanA jaisA hotA hai kintu mana ke binA cintana rUpa dhyAna kaise hotA hai ? - isakA samAdhAna isa prakAra hai ki yahA~ 'dhyAna' zabda kA artha nizcalatA liyaa| gayA hai phira vaha mana kI nizcalatA ho yA kAyA kI nizcalatA ho kintu donoM dhyAna svarUpa haiN| dhyAna ke vizeSajJa puruSa jaise chadamastha ke mana kI sthiratA ko dhyAna kahate haiM, usI prakAra kevalI ke kAya kI sthiratA ko bhI dhyAna kahate haiN| kyoMki, jaise mana eka prakAra kA yoga hai, usI prakAra kAya. bhI eka yoga hai .70 ayogI aura dhyAna __ caudahaveM guNasthAna meM pahu~cate hI AtmA tInoM yogoM kA nirodha kara letI hai| ataH ayogI avasthA meM sthita kevalI meM yoga kA sadbhAva nahIM rahatA hai, phira bhI vahA~ dhyAna kA astitva mAnA gayA hai| usakA kyA kAraNa hai ? 69. dhyAnazataka - zlo. 83 pR. 290 yogazAstra - zlo. 11/10 pR. 266 70. dhyAnazataka zlo. 84 pR. 292 yogazAstra 11/11 pR. 266
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 / yoga-prayoga-ayoga usakA uttara yaha hai ki yahA~ dhyAnarUpatA kI zuddhatA anumAna prayoga se siddha kI jA sakatI hai| anumAna meM pakSa, sAdhya, hetu tathA dRSTAMta ye cAra hetuoM kI AvazyakatA hotI hai| bhavastha kevalI kI sUkSma kriyA aura vyuparata kriyA ye do avasthA pakSa haiN|71 dhyAnarUpatA yaha sAdhya hai aura bAkI ke cAra hetu jaise1. pUrva prayoga hone se 2. karma-nijarA kA hetu hone se 3. zabda ke aneka artha hone se 4. jinezvara bhagavanta dA Agama kathana hone se tathA usI ke hI cAra dRSTAnta nimnokta haiM - 1. jaise kumhAra kA cakra daNDa Adi ke abhAva meM bhI pUrvAbhyAsa se ghUmatA rahatA hai, usI prakAra yogoM ke abhAva meM bhI pUrvAbhyAsa ke kAraNa ayogI avasthA meM bhI dhyAna hotA hai| 2. ayogI kevalI meM upayoga rUpa bhAva-mana vidyamAna hai ataH unameM dhyAna mAnA gayA hai| 3. jaise putra na hone para bhI putra ke yogya kArya karane vAlA vyakti putra kahalAtA hai usI prakAra dhyAna kA kArya karma-nirjarA hai vahA~ yaha bhI vidyamAna hai| ataH vahA~ bhI dhyAna mAnA gayA hai| 4. eka zabda ke aneka artha hote haiM / yahA~ "dhyai" dhAtu jaise cintana artha meM hai vaise kAya yoga ke nirodha artha meM bhI haiM aura ayogitva artha meM bhI hai, ataH ayogitva artha ke anusAra ayogI kevalI meM dhyAna kA sadbhAva mAnanA upayukta hI hai| dhyAnazataka-zlo. 85-86 pR. 292 yogazAstra 11/12 pR. 266
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. Atarika zodhana samatva kI prayogAtmaka vidhi se 1. sama eka dRSTi hai rasAyana parivartana kI, 2. vibhinna zaktiyoM kA sota - samatva sAdhanA, 3. pratikUla paristhiti meM saMtulana kA viveka viSamatA meM sthiratA, vivazatA meM svAdhInatA, bhayabhIta avasthA meM dhairyatA, jJAnI sama ajJAnI viSama vItarAgI sama sarAgI viSama saMyamI sama bhogI viSama ------ samatvayoga samaMtA zabdArtha-samatA zabda kA sAmAnya artha taTastha, mAdhyastha, udAsIna, rAga-dveSa se rahita ityAdi hotA hai / 'satvAnuzAsana meM samatA zabda ke vividha paryAya prApta hote haiM / jaise-mAdhyastha, samatA, upekSA, vairAgya, sAmya, niHspRhatA, paramazAnti ityaadi| padmanaMdi paMcaviMzatikA graMtha meM sAmya, svAsthya, samAdhi, yoga citta nirodha aura zuddhopayoga ityAdi zabda samatA ke artha meM prApta hote haiN| dravya saMgraha saTIka meM mokSamArga kA aparanAma paramasAmya kahakara sAmya kA vaiziSTya sthApita kiyA hai| pravacana sAra graMtha meM cAritra hI dharma hai aura dharma hI sAmya hai| sAmya moha rahita (rAga, dveSa tathA mana, vacana, kAyA ke yogorahita) AtmA kA pariNAma hai| nayacakra graMtha meM samatA ke zuddhabhAva, vItarAgatA, cAritra, dharma svabhAva kI ArAdhanA ityAdi paryAya parilakSita hote haiM / ma pAiasahamahaNNavo - pR. 864 2. tattvAnuzAsana zlo. 4-5 3. padamanandi paMcaviMzatikA zlo. 64 4. dravya saMgraha - zlo. 56 kI TIkA 5. pravacana sAra - zlo. 7 . . .6. bRhat nayacakra zlo. 356
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 / yoga-prayoga-ayoga sAmya zuddha jahA~ na koI AkAra hai, na akArAdi akSara hai, na kRSNa-nIlAdi varNa hai, aura na koI vikalpa hI hai, kintu jahA~ kevala eka caitanya svarUpa hI pratibhAsita hotA hai usI ko sAmya kahA jAtA hai| sAmya bhAva meM sthita sAdhaka ko iSTa-aniSTa padArthoM ke prati moha utpanna nahIM hotA, kyoMki jisa sAdhaka ko samabhAva kI bhAvanA hai, usa sAdhaka kI samasta AzAe~ tatkAla nAza ho jAtI haiM, avidyA kSaNa bhara meM kSaya ho. jAtI hai| tathA vAsanAe~ bhavya ho jAtI haiN| ... AtmA kA apane samasta para dravyoM aura unakI paryAyoM se abhinna svarUpa nizcita hote hI usI samaya sAmya bhAva utpanna ho jAtA hai| isa sAmyabhAva meM jaba sAdhaka sthita ho jAtA hai / taba lAbha-alAbha, sukha-dukha, janma-mRtyu, nindA-prazaMsA, iSTa-aniSTa, mAna-sammAna ityAdi viSamatAoM meM rAga-dveSa na karanA kintu mAdhyastha bhAva se jJAtA-dRSTA banakara samatA sAdhanA meM sthita rahanA samatvayoga kahalAtA hai athavA avidyA dvArA iSTa-aniSTa vastu tatva meM jo kalpanA jIvAtmA ko hotI hai usa kalpanA ko samyakajJAna ke bala se dUra kara samabhAva se bhAvita honA samatva yoga hai| samatva yoga kA lakSaNa samatvayogI hI pratikUla paristhitiyoM meM evaM vibhinna avasthAoM meM apanA saMtulana vivekapUrvaka rakha sakatA hai| yahA~ taka ki mana ke vicAroM meM, vacana ke taraMgoM meM, kAyA kI ceSTAoM meM, pratyeka sthAnoM meM, prati kSaNoM meM, suSupta avasthA meM yA jAgRta avasthA meM, rAtri meM, yA dina meM, pratyeka pravRttiyoM meM mana, vacana aura kAyA se samatvayogI samatA rasa meM saMlIna rahatA hai / 9 yogiyoM ke anubhava ne isa samatA ko vibhinna svarUpa meM parilakSita kiyA hai| jaise- jaba sAdhaka pratidvandvAtmaka anukUla-pratikUla padArthoM yA avasthAoM meM samabhAva kI mastI meM masta banakara, rAgadveSa rahita hokara upazama zreNI aura kSapaka zreNI para ArUr3ha hotA hai, taba jo sAdhaka ko sahayoga detI hai vaha samatA hai |1degjb vaha samatA AtmabhAva meM sthira rahatI hai, svataH meM saMlIna ho jAtI hai, aura samabhAva meM bhAvita hokara AtmA ke mUla svabhAva ko adhiSThita karatI hai taba usI samatA ko AtmasthiratA kahate haiN| samatva ke sahayoga se jaba sAdhaka sarva sAvadya se virata, tIna gupti se yukta, aura indriya vivazatA se mukta rahatA hai, taba samatA ko sAvadyayoga kI nivRtti kahate haiM / yahI samatA sAdhaka ke sAtha saMyama meM ekatA lAtI huI sAmAyika nAma ko sArthaka karatI hai| 7. padmanandi paMcaviMzatikA zlo. 64 8. yogabindu zlo. 364 9. yogasAra zlo. 17 10: yogadIpaka zlo. 16
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga- ayoga / 239 yahA~ samatA artha meM jo sAmAyika zabda kA prayoga huA hai vaha bhAva sAmAyika ke artha meM vilakSaNa hotA hai| vyAkaraNa kI dRSTi se isake pratyeka zabda kA bhAva samatArasa meM paripUrNa hotA hai| sAmAyika zabda meM, sama Aya ika, tIna zabda kA samanvaya hotA hai| sam arthAt rAgadveSa kA abhAvarUpa mAdhyastha pariNAma / Aya arthAt jJAna-darzanacAritra rUpa lAbha | ika arthAt jo bhAva hotA hai vaha sAmAyika kahalAtA hai| bhradabAhu svAmI ke anusAra jaba sAdhaka sAvadyayoga se nivRtta hotA hai, chakAya jIvoM ke prati saMyata hotA hai mana, vacana aura kAyA se ekAgra hotA hai, svasvarUpa meM upayukta hota hai, yatnapUrvaka vicAra karatA hai, taba usa AtmA ko sAmAyika kahA jAtA hai | 11 gommaTasAra graMtha ke anusAra paradravya se nivRtta sAdhaka kI jJAna cetanA jaba Atma-svarUpa meM pravRtta hotI hai taba bhAva sAmAyika kahI jAtI hai| rAgadveSa se rahita mAdhyastha bhAvanAyukta AtmA sama kahalAtA hai| usa sam meM gamana karanA bhAva sAmAyika aNagAra dharmAmRta graMtha ke anusAra saMsAra ke pratyeka prANI ke prati maitrIbhAva rakhanA | azubha pariNati kA tyAga karake zubha pariNiti meM sthita honA bhAva sAmAyika hai| vizeSAvazyaka bhASya bhI sAmAyika kA prabhutva parilakSita hotA hai| jaise jisa sAdhaka kI AtmA saMyama meM, niyama meM tathA tapa meM lIna hai, unako vAstavika sAmAyika vrata hotA hai| jaise kaivalyajJAnI bhagavanta AtmasvarUpa kA nirodha karane vAle rAgAdi aMdhakAra kA nAza sAmAyikarUpI sUrya se karate haiN| kyoMki pratyeka AtmA meM svAbhAvika rUpa meM paramAtmasvarUpa nihita hai / 13 jisa svarUpa ko yogI puruSa jAnate aura dekhate rahate haiN| vAstava meM sabhI AtmA paramAtmasvarUpa hI haiN| pratyeka AtmA meM kaivalyajJAna kA aMza nihita hai| Agama meM parama maharSiyoM ne kahA hai " savvajIvANaM piM aNaM akkharassANaMtabhAgo niccugghADiyoM cevA / arthAt sabhI jIvoM meM akSara kA aMtavA~ bhAga nitya anAvRtta khulA rahatA hai| sirpha gAdi doSoM se kaluSita hone ke kAraNaM hI AtmA meM sAkSAt paramAtmasvarUpa pragaTa nahIM hotaa| sAmAyika rUpI sUrya kA prakAza hone se rAgAdi aMdhakAra dUra ho jAtA hai aura AtmA meM paramAtma svarUpa pragaTa ho jAtA hai / yahI bhAva pravacanasAra meM bhI prApta hote haiM, jaise ajJAnI sAdhaka lAkhoM karor3oM 11. Avazyaka niyukti antargata mUlabhASya gA. 149, patra 327/1 12. gommaTasAra jIvakANDa TIkA gA. 368 13. pravacana sAra -3-31
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240/ yoga-prayoga-ayoga janmoM taka tapa karake jitane karma khapAtA hai, samyakajJAnI sAdhaka mana, vacana aura kAyA ko saMyata rakhakara sAMsa mAtra meM hI utane karma khapA detA hai| isa prakAra jo bhI sAdhaka atItakAla meM mokSa padhAre haiM, vartamAna meM mokSa prApta kara rahe haiM, athavA bhaviSya meM mokSa padhAreMge ityAdi samasta prabhAva sAmAyikAdi haiN| kyoMki tIvra japa, tIvra tapa yA muniveza ko dhAraNakara sthUla bAhya kriyAkAMDa rUpa cAritra kI cAhe jitanI pratipAlanA kareM kintu samatArUpa sAmAyika ke abhAva se use mokSa kI prApti asaMbhava hai| sAmAyika to samatA kA sAgara hai| jo sAdhaka samatA sAgara meM snAna karatA hai vaha sAmAnya zrAvaka hone para bhI sAdhu ke samAna kArya kara sakatA hai| isa viSaya meM AcArya bhadrabAhu svAmI ne Avazyaka niyukti meM apanA maMtavya spaSTa kiyA hai ki sAmAiyammi Da kae samaNo iva sAvao havaI jmhaa| paryaNa kAraNeNaM bahuso sAmAiyaM kujjA / 14 vrata kA pUrNataH pratipAlana karane se zrAvaka bhI sAdhu jaise hI prakriyA kara sakatA hai| arthAt vaha bhI AdhyAtmika zreSTha sthiti ko prApta kara sakatA hai| ataH zrAvaka kA kartavya hai ki vaha adhika se adhika sAmAyika kare aura samatA rasa kA AsvAdana le| ____ caMcala mana kA niyantraNa karane ke lie samatva yoga rUpa sAmAyika vrata kI ArAdhanA hotI hai jisase azubha karmoM kA kSaya hotA hai| AcAryoM ne isa samatvarUpa sAmAyika kA yahA~ taka mahatva diyA hai ki, deva bhI apane hRdaya meM isa sAmAyika vrata svIkAra karane kI tIvra abhilASA rakhate haiM aura aisI bhAvanA karate haiM ki isa samatvarUpa sAmAyika kA AcaraNa ho sake to merA deva-janma saphala ho jaaye| ataH jainazAstra ke anusAra devoM kI apekSA mAnava AdhyAtmika bhAvanAoM kA pratinidhi haiN| samatva yoga rUpa sAmAyika kI prApti kA zreya devoM ko nahIM kintu mAnavoM ko hI hai| ataH sAmAyika kI sAdhanA kA adhikAra sAdhaka ke lie dezata: yA sarvataH virati Avazyaka hai| virati arthAt jJAna, zraddhApUrvaka tyAga, mohapAza meM Abaddha AtmA ko paudgalika vastuoM meM jo rati utpanna hotI hai usakA mana, vacana, kAyA se nirgamana karanA virati hai| yaha viratirUpa sAdhanA yoga kI sAdhanA hai| samabhAva ke prabhAva se vaira karane vAle krUra jIva bhI apane janmajAta vaira ko bhUla jAte haiM / samavasaraNa meM sthita siMha kharagoza bhI usa samatA mUrti ke prabhAva se vismaraNa kara vItarAga vANI kA pAna karate haiM ; hariNI to siMha ke bAlaka ko apane putra kI buddhi se sparza karatI hai aura pyAra karatI hai| gAya vyAghra ke baccoM ko sneha 14. sAmAyika sUtra bhA. 1 - pR. 121
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/241 karatI hai, mAjAMrI haMsa ke bacce ko sneha kI dRSTi se dekhatI hai, tathA moranI sarpa ke bacce se pyAra karatI hai| isI prakAra anya prANI bhI paraspara vairabhAva ko bhUla jAte haiN| isa prakAra samatva se Atmatatva para tathA rAga-dveSa rUpI zatru para vijaya prApta hotI hai| itanA hI nahIM jaTila se jaTila karmoM kA kSaya bhI ho jAtA hai| samatA kI prayogazAlA meM jinhoMne saMyama kA sUtra sikhAyA, karmoM ke citra ko dhyAna kA prakaraNa banAyA aura zAzvata prasannatA kA varadAna diyA unakA itihAsa sadA ke lie amara bana gayA /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. vRttiyoM ke prabhAva se AvegoM aura zArIrika prakriyAoM meM parivartana 1. vRtti rUpAntaraNa se rAsAyanika parivartana, 2. AvegoM ke prabhAva se zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika parivartana snAyutantra para, graMthitantra para, nAr3Itantra para vRttiyoM kA prabhAva 3. aMtaHsrAvI graMthiyoM para hone se hRdaya, gurde, phephar3e, dhamanI, kozikAe~, nAr3I Adi meM parivartana / 4. yogiyoM kI bhASA meM graMthiyoM kA sthAna hI cakroM kA sthAna hai 1. japayoga 2. mantrayoga 3. kuMDalinI yoga vRtti saMkSaya yoga vRtti saMkSaya yoga meM 'vRtti-saMkSaya-yoga-prayoga, vRttiyoM ko kSaya karane ke aneka prayoga vidyamAna haiN| ina prayogoM dvArA vikAsa hone para anubhUti kI pRSThabhUmi para aMkita honA AsAna ho jAtA hai / vRttiyoM ko rUpAntarita karane kA sabase bar3A prayoga hai adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatva Adi yog| ina yogoM dvArA ananta kAla se Avarta meM ghirA huA mAnava vRttiyoM se mukta hone meM samartha hotA hai| ataH vRtti kyA hai use jAnanA bhI Avazyaka hai| pratyeka prANiyoM ko sthUla, sUkSma aura atisUkSma tInoM zarIra meM AvegoM ke mAdhyama se vRttiyoM kA parivartana hotA rahatA hai| sUkSma paramANuoM se nirmita sUkSma zarIra ke ilekTraoNna sthUla zarIra ke ilekTraoNna se adhika tIvra hote haiM, ataH usakI pravRtti anindriya hotI hai / sUkSma zarIra kI anubhUti AvegoM ke mAdhyama se sthUla zarIra meM vRttiyoM ke rUpa meM kriyAnvita hotI haiM jaise - pyAra-tiraskAra-jahA~ pyAra hotA hai vahA~ tiraskAra nahIM / jahA~ tiraskAra hotA hai vahA~ pyAra nhiiN| Ananda-zoka-jahA~ Ananda hotA hai vahA~ zoka nhiiN| zoka- jahA~ zoka hotA hai vahA~ Ananda nahIM /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yoga-prayoga-ayoga/243 bhaya-vIratA-jahA~ bhaya hotA hai vahA~ vIratA nahIM / vIratA-jahA~ vIratA hotI hai vahA~ bhaya nhiiN| isa prakAra kAma, krodha, mada, lobha, kSamA, prasannatA, zAnti, IrSyA, ahaM ityAdi aneka vRttiyoM kA Avega yoga ke dvArA rUpAntaraNa hotA hai aura usI rUpa meM zArIrika aura mAnasika anubhUti pAI jAtI hai| pyAra, tiraskAra Ananda yA zoka Adi Avego kA prayogAtmaka sambandha sva aura para se hai| sva kI vimukhatA para kA pyAra jAgRta karanA hai aura para kA tiraskAra sva ke pyAra ko sabala banAnA hai / yahA~ para kA tiraskAra niSedhAtmaka rUpa se sva meM pratiSThita honA hai, aura sva kA pyAra vidhyAtmaka rUpa se para meM tiraskAra karane meM samartha hai| __ isa prakAra ina prayogAtmaka AvegoM kA prabhAva snAyu tantra para par3atA hai / jaise-bhaya ke Avega se hRdaya kI dhar3akana bar3ha jAnA / zoka ke Avega se rakta kaNoM kA hrAsa honA / prasannatA ke AvegoM se vajana (veTa) bar3hanA ityAdi bAhya parivartana hote haiM / jaise___ do bacce haiM, eka ke prati tiraskAra buddhi hai aura dUsare ke prati pyAra / tiraskRta baccA apane Apa meM hInatA, nirAzatA, kSudratA ityAdi kA anubhava karatA hai| pyAra pAne vAlA, prasannatA, Ananda, utsAha aura sAhasa Adi kA anubhava karatA hai| vRttiyoM kA prabhAva AvegoM se dveSa ke Avega se-IrSyA, yaza kI lAlasA, sukha kI tamannA, pratizodha kI bhAvanA, vaira yA badalA lene kI sajagatA jAgRta hotI hai| ___ bhaya ke Avega se-eDrinala graMthi ke srAva hone se-duHsvapna AnA svapna meM cillAnA, aMdhakAra se bhAganA, mRtyu, aparAdha, apamAna, ityAdi hone para bhaya kA Avega jAgRta hotA hai| zoka ke Avega se-ronA, piTanA, krodha karanA, hiMsA karanA ityAdi / eka vaijJAnika ne phoTogrAphI ke mAdhyama se AvegoM kA vizeSa prayoga kiyA hai| usane vidyutIya gatividhi dvArA grApha aMkita kiyA hai| mAlI paudhoM ko saMvAratA hai taba phUla prasannatA kA yA pyAra kA Avega anubhava karatA hai jaba phUla toDane kA bhAva karatA hai taba bhaya kA Avega jAgRta hotA hai, jaba phUla tor3A jAtA hai tava zoka kA Avega utpanna hotA hai aura mAlI punaH pyAra karatA hai phira bhI tiraskAra kA Avega ubharatA rahatA hai|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 / yoga-prayoga-ayoga ___jo phUla TUTA hai usameM bhI AvegoM ke ati tIvratA ke bhAva pratIta hote haiM / phUla ke TUTane ke dasa ghaMTe ke bAda AvegoM kA maMda bhAvaM ho jAtA hai aura usake dasa ghaMTe ke bAda Avega samApta ho jAte haiN| kreskogrAma kA AviSkAra huA aura paudhoM meM sukha, duHkha kI saMvedanA kA sabUta vijJAna yuga meM jagadIzacandra vasu ne diyA, sabhI ne svIkAra kara liyA kintu paramAtmA mahAvIra ne to AcAsaMga sUtra ke prathama adhyAya meM hI pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati meM jIva vijJAna ko prasthApita kiyA hai| isa prakAra AvegoM kA prabhAva hamArI aMtaHsrAvI graMthiyoM para par3atA hai kyoMki granthiyoM kA kArya hai hAramonsa utpanna karanA, utpanna rasoM ko rakta meM mizrita karanA tathA apane zarIra tantra para niyantraNa banAe rkhnaa| ina granthiyoM se utpanna hAramonsa jaba rakta meM mizrita ho jAte haiM to hamAre vicAra aura AcAra para usakA prabhAva gaharA hotA hai| AcAra, vicAra kA sambandha zvasana kriyA se gaharA hai| pahale vaijJAnika apane prayoga meM sUkSma darzaka yantra kA prayoga karate the aba ina yantroM ke sAtha mana kA bhI prayoga ho rahA hai| AcAra-vicAra zvasana Adi siddhAnta ke AdhAra para mastiSka kI vibhinna avasthA kA nirdeza pAyA jAtA hai jaise kArDiyogrAma dvArA hRdaya kI gati kA mApadaMDa nikAlA jAtA hai vaise hI citta kI avasthAoM kA nirdeza milatA hai ki vyakti kA mana zAnta hai yA vikSipta hai, vaha bhAvI kI kalpanA ke lie socatA hai yA atIta kA ronA rotA hai| vaha dhyAna meM hai yA nidrA meM, ekAgratA meM hai yA vikalpoM kI udher3abuna meM ityAdi mUrcchita aura jAgRta citta kI avasthA se kAma, krodha, mada, lobha, Ananda, zAnti, prema Adi AvegoM kA sthUla zarIra para prabhAva aMkita hotA hai| ina AvegoM kA prathama prahAra mastiSka para hotA hai, anukUla Avega ho to nAr3Itantra kA zodhana hotA hai, pratikUla AvegoM se nAr3Itantra meM gar3abar3I hotI hai| dUsarA prahAra hRdaya para par3atA hai| anukUla Avega se rakta saMcAra kA zodhana hotA hai pratikUla AvegoM se rakta saMcAra astavyasta ho jAtA hai| tIsarA prahAra eDrinala graMthi (svAdhiSThAna cakra) para par3atA hai jisase vIrya zakti kA nAza hotA hai| ina AvegoM kA prabhAva AhAra, nidrA, kAmukatA, lolupatA Adi para tvarita gati se hotA hai jisase tIvra aura maMda rUpa meM sthUla zarIra meM vRttiyoM kA parivartana pAyA jAtA hai| AhAra, nidrA, kAmukatA, lolupatA, meM vRtti yadi tIvra hai to dhyAna sAdhanA ke lie bAdhaka tattva hai| dhyAnayoga meM AhAra kI mAtrA-alpa, sAttvika, pathyakArI aura anukUla Avazyaka hai| mariSTha aura variSTha bhojana ho tathA asAttvika aura pratikUla bhojana ho, use pacAne meM hamArI UrjA kA vizeSa hAsa hotA hai| mana vikSipta rahatA hai,
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/245 ekAgratA kA abhAva-sA ho jAtA hai, ataH vahI UrjA kA upayoga yadi mastiSkIya vikAsa meM kiyA jAya to hameM bahuta bar3I upalabdhi mila sakatI hai| __ mastiSka zarIra kA do pratizata bhAga hai, use bIsa pratizata UrjA kI AvazyakatA hotI hai| AvegoM kA pratikUla vyavahAra hone se UrjA kA hAsa ho jAtA hai, phalataH mastiSka apanA vikAsa to nahIM kara pAtA kintu apanI UrjA bhI usI AvegoM meM samApta kara detA hai| jisase acchA medhAvI, pracAraka aura pratiSThita mAnava bhI krodha ke Avega meM AtmahatyA kara baiThatA hai| zera kA zikAra karane vAlA yoddhA bhI macchara se bhayabhIta ho jAtA hai| macchara kATane se hone vAlA bukhAra pUre badana ko prAyaH naSTa kara detA hai| atyadhika harSa ke Avega meM Akara hemareja yA pAgalapana kA zikArI bana jAtA hai| tIvra zoka ke Avega se hArTaTrabala ho jAtA hai ityAdi / AvegoM kI ora dhyAna kendrita hogA to hamAre sthUla aura sUkSma zarIra meM parivartana hogA, vRttiyoM meM parivartana hogaa| isa prakAra AvegoM se lAbha bhI hotA hai aura hAni bhI hotI hai ataH AvegoM kA rUpAntaraNa samatva yoga kI sAdhanA hai| koSThaka naM. 25 vRttiyoM kA Avega tiraskAra prema bhaya tIvra, madhyama. maMda Ananda tIvra madhyama maMda zoka varNa kRSNa nIla kApota zAnti varNa pItta rakta zveta dveSa rasa kaDuA kaSelA tISTa rasa bamIThA, khaTTA, svAdiSTa rAga mada svaza, ___gaMdha. sugaMdha kSamA kaThora bhArI uSNa rUkSa saralatA sparza, komala,halakA,zIta, saMtoSa 1 snigdha graMthiyoM se vRtti saMkSaya vRttiyoM ke mAdhyama se tathA aMtaHsrAvI graMthiyoM se zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika aura bhAvanAtmaka parivartana vizeSa rUpa meM pAyA jAtA hai / phijiyolojisTa, vaijJAnika, manovaijJAnika, cikitsakoM Adi ne graMthiyoM ko pAne ke lie zarIra ke aneka vibhAga kie aura una-una sthAnoM para rahI huI graMthiyoM kA kyA kArya hai, usase kyA lAbha hotA hai, nAr3Itantra, zvasanatantra, vicAra, bhAva Adi para usake prabhAva se kyA parivartana AtA hai ityAdi khojoM kA saMzodhana kiyA hai| ___ hamAre zarIra meM aneka prakAra kI vRttiyA~ haiM ina vRttiyoM se aneka prakAra kI icchAe~ udbhavita hotI haiM / icchAe~ bhogane para bhI atRpta rahatI haiM, aura Adata yA krodha gaMdha/ durgandha lobha
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 / yoga-prayoga-ayoga saMskAra ke rUpa meM graMthiyoM meM jamA hAtI jAtI haiN| paristhiti aura ghaTanA ke anurUpa mAnava ghaTita hotA rahatA hai aura usI rUpa meM vicAra, bhAva, smRti, kalpanA Adi rUpa pravRttiyoM kA saMcAlana ina granthiyoM ke dvArA utpanna srAvoM (hArmonsa) ke mAdhyama se hotA hai| jisase mastiSka vizeSa rUpa meM sakriya rahatA hai| phalataH kabhI vAsanAe~ uttejita hotI haiM to kabhI kaSAya jAgRta hotI hai, kabhI Ananda kI taraMgeM uThatI haiM, to kabhI AMkheM AMsU bahAtI haiM / binA AlaMbana uttejanA yA vAsanA prakaTa nahIM ho sktii| kozikAe~, nAr3iyA~, dhamanI, phephar3e, kiDanI, hRdaya Adi meM ina sArI graMthiyoM meM par3e hue saMskAroM kA prabhAva hotA hai| jaise-AmAzaya, pakvAzaya, AMteM nalikAe~ ityAdi para jo sAva bahatA hai samUce zarIra meM UrjA kA saMcAra karatA hai| ____ aMtaHsrAvI graMthiyA~ (endocrine glands) aneka haiM, aura bhinna-bhinna rUpa meM zarIra, mana aura bhAvoM meM savita hotI haiM jaisepiniyala glaiNDa ___ yaha graMthi mastiSka ke madhya bhAga meM hai| sAiMsa ke puraskartAoM ne usakI UrjA ke vyaya ko rokane kA upakrama socA hai kyoMki mastiSka UrjA kA do prakAra se vyaya hotA hai, 1. kaSAya, 2. yog| kaSAya se bhAvAtmaka aura yoga se mAnasika UrjAoM kA hAsa hAtA hai| jaise kAma, krodha, mada, lobha, IrSyA, vaimanasya Adi AvegoM se mastiSka kI UrjA kA vizeSa hAsa hotA hai| piniyala graMthi ke srAva se zAnti, AnaMda Adi kI vidyuta UrjA se ina AvegoM ko maMda kiyA jAtA hai| picyUTarI glaiNDa isa graMthi ke sAvita hone se mAnasika tanAva kA abhAva hotA hai| zArIrika svasthatA banI rahatI hai| isakA sthAna bhauvoM ke bIca mastiSka ke madhya bhAga meM hai| isa para hare raMga kA prabhAva hotA hai| thaoNyarAiDa graMthi yaha graMthi svara yantra ke samIpa zvAsa nalI ke Upara hotI hai| isake dvArA jina rasoM kA srAva hotA hai unase tiraskAra-pyAra meM, azAnti aura tanAva, Ananda meM, kamajorI aura udAsInatA-prasannatA meM, sakriya hotI hai| isa para pIle raMga kA prabhAva hotA hai| buddhi, smRti, kalpanA Adi isa graMthi se saMvardhita hote haiM / thAimasa graMthi yaha graMthi zArIrika thakAna ko dUra karatI hai| anubhava, AzA aura bauddhika stara kA saMvardhana karatI hai| yaha graMthi harA aura pIlA mizrita nIbU ke raMga kI hotI hai|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/247 eDrenala granthi burI AdateM utpanna honA jaisettkrUratA, AtmahatyA, dhokA denA, vizvAsaghAta karanA, mAranA, pITanA, sampatti, saMtAna, sattA, sundarI Adi meM lolupatA ityAdi / gonADsa graMthi yaha bhI isI prakAra aneka sthaloM para anusaMdhAna karatI haiN| vizeSa kAmanA pradhAna ke rUpa meM pAyI jAtI hai| AkRti naM. 14 Cerebrum Thalamus'piniyala-piTyUTarIgraMthi ke yoga se nirvikalpa dazA, manonigraha, vidyuta AbhA -piniyala graMthi Pincal gland "piTyUTarI graMthi Pituitary gland Cere bellum - moDulA oNbaloMgeTA Medulla oblongata donoM graMthiyoM ke saMyoga se vRttiyoM kA parivartana kodha-kSamA, mAnasaralatA, mAyA, namratA,lobha, saMtoSa. vidyuta UrjA taraMgita hotI hai, cetanA kA UdhvaroihaNa, sAhala bala aura utsAha meM vRddhi meM vRddhi gd thAiraoNyaDa granthi (Thyroid gland) . perAthAiraoNyaDa graMthi (Parathyroid gland) merUrajjU (Spinal Cord) thAimasa graMthi (Thymus glands). donoM graMthi ke saMyoga se ahaM visarjana vAsanAtmaka AvegoM kA nAza aura bahamacarya kI sAdhanA meM nivAsa hotA hai| . eDrInala graMthi Adrenalands). rIDa kI haDI-merudaNDa (Vertebral column)|| 'sira se nitaMba (back of pelvic) taka zrRMkhalA pA ke rUpa meM hai| usakI lambAI 60-70 0 seNTImITara tathA 33 jor3a se hai jise kazerukAaiM (Vertebrae) kahate haiN| ina * kazerukAoM meM prakampana kA anubhava nirantara karane se suSumnA tvarita gati se jAgRta hotI hai| SH gonADsa picyuTarI granthi maTara ke dAne jaisI choTI granthi hai| kintu sakriya hone se UparI chora se bhItara gaharAI meM suSumnA ko jAgRta karane meM tathA prANa ke prakaMpanoM (Vibrations) kA anubhava karAtI hai| suSamnA jAgRta hone se paira ke aMgUThe se lekara sira taka . sampUrNa zarIra meM Antarika parivartana pAyA jAtA hai| sampUrNa sthUla zarIra meM bijalI kI dhAra kI lakIre anubhUta hotI haiN| sUkSma zarIra meM aura ati sUkSma zarIra meM divya jyoti zikhA ke rUpa meM prajjavalita hotI hai|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 / yoga-prayoga ayoga ye graMthiyA~ yogiyoM kI bhASA meM cakra ke rUpa meM hajAroM varSa purAnI haiN.| jisa prakAra graMthiyoM kA sambandha eka- eka-dUsare se hai vaise hI cakroM kA sambandha bhI sabhI se hai| aMtara itanA hI hai ki graMthi vRtti hai aura cakra prakRti hai| sahastra cakra se mUlAdhAra aura mUlAdhAra se sahasrasAra ke bIca meM rahe hue cakra suSumnA nAr3I se jur3e haiM / granthiyoM ke mAdhyama se vRttiyA~ bhogI jAtI haiM aura cakroM ke mAdhyama se vRttiyoM kA kSaya kiyA jAtA hai / yogiyoM ne apanI dhyAna-dRSTi se yaha dekhA hai ki pratyeka cakra kA mUla, jar3a-buniyAda tathA zakti kA kendra suSumnA nAr3I hai| 1. mUlAdhAra cakra-zarIra meM merudaNDa ke aMtima bhAga pucchAsthi ke samIpa hai| isa cakra meM rajoguNa ke prabhAva se pIlA aura sAttvika guNa ke prabhAva se zveta raMga hotA hai anyathA isameM lAlI hamezAM jhalakatI rahatI hai| yaha cakra pRthvI tattva pradhAna aura dIpazikhAvata nIlI, lAla, pIlI jyot ke rUpa meM spaSTa hotA hai| suSumnA yahA~ khulatI hai aura kuMDalinI kA praveza dvAra hai| 2. svAdhiSThAna cakra-yaha cakra mUlAdhAra se cAra aMgula Upara garbhAzaya ke madhya meM jo zukrakoza nAmaka graMthi (Seminal Vesicle) hotI hai usameM pratIta hotI hai| isI sthAna para Adrenal Gland bhI hotI hai| isa graMthi se aneka prakAra ke srAvoM kA utpAdana hotA hai, tathA mastiSka aura prajanana avayava svastha, vikasita tathA sazakta hote haiM / eDrinala glaiNDa jaba vRttiyoM se jur3I hai taba gonADsa (kAmagranthi) kA dvAra khulA hotA hai, kAmukatA, vAsanA, viSaya-kaSAya meM anuraktatA vizeSa hotI hai aura jaba yaha graMthi prakRti se jur3atI hai taba nirmalatA, pavitratA, kSamatA Adi guNa prApta ho jAte haiN| isa cakra kA raMga nAraMgI jaisA hai aura tattva jala hai| yaha cakra sUrya kI kiraNoM tathA alTrA-vAyaleTa kA kiraNoM se oNksIjana arthAt vizuddha prANa-vAyu grahaNa karatA hai| yaha tattva jaba zarIra se bAhara AtA hai use orA (Auro) kahate haiM ! isa cakra para saMyama karane se brahmacarya meM sahAyatA milatI hai| 3. maNipura caka-yaha cakra nAbhi pradeza meM merudaNDa ke sAmane sthita hotA hai| yahA~ se anekAneka nAr3iyA~ aMga-pratyaMgoM taka jAtI haiN| isa kendra ke mAdhyama se sampUrNa zarIra vijJAna kA darzana kiyA jAtA hai| yaha cakra agni tattva pradhAna hai aura lAla raMga se suzobhita hai| nAbhi maMDala ke ThIka Upara dAhinI ora yakRta meM taijasa-sUkSma vidyuta zarIra (Etheric body) sUrya jaisA dedIpyamAna hotA hai| pAcana tantra meM yaha sahayogI hai| isa cakra kI bAyIM ora plIhA (tillI) meM isakA srAva pravAhita hotA hai| hamAre zarIra meM peMkriyAja se insulina rasa nikalatA hai jo AmAzayika rasa tathA gAla-bleDara se
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/ 249 nikalane vAle pittarasa se milakara bhojana kA paripAka karatA hai tathA sarkarA ko saMtulita rakhatA hai| isa Etheric body se bhI atisUkSma Astrol body hai jo sampUrNa zarIra ko rasa pradAna karatA hai| maNipura caka meM ekAgra dhyAnastha sAdhaka saMpUrNa deha kI dhar3akana suna sakatA hai,divyanAda suna sakatA hai aura sUkSma taijasa zarIra se sAvita vidyuta taraMgoM kA AnaMda lUTa sakatA hai| 4. anAhata cakra-yaha cakra hRdaya ke bhItara hotA hai| yaha cakra vAyu tattva pradhAna hai| isakA raMga gulAbI hai kintu sAdhanA kAla meM isa cakra ke mAdhyama se raMgabiraMge adbhuta AkAra dRzyamAna hote haiM ; prANa, prakRti, ahaMkAra, citta Adi sUkSmAtisUkSma tattvoM ke darzana bhI hote haiN| AkRti naM. 15 sahasasAra samAdhiyoga kI prApti hotI hai AzAmA tRtIya netra vivekajJAna kI prApti hotI hai, previkanAr3I kaMda (Cervical gangllion)) viddhi cakraprANa indriya aura zvasana ARSA jaya kI prApti hotI hai| prANanAr3I (Vagus nerve) RELA SAARTARIA hRdaya prastAna (Cardiac plexus) anAhata . vAka niyantraNa sakalpabala bhAvatantra jAgRta hotA hai| vidyuta zakti candra-Ujo jAgRta hotI hai| sUrya-taijasa saura prastAna (Solar plexus) zArIrika, mAnasika tanAva mukti kI prApti hotI hai| vasti prastAna (Pelvic plexus) samiyAna cakra vRtti saMkSaya, brahmacarya jaya kI prApti hotI hai| kuMDalinI jAgRta hotI hai| __... - eka . piMgalA
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 / yoga- prayoga- ayoga nADitantra bhAvatantra ko tathA vidyut UrjA ko jAgRta karatA hai tathA kozikAoM ko bar3hAtA hai| vidyuta UrjA se prApta rakta kozikAe~ apane zarIra meM 600 kharaba se bhI adhika hotI haiM. sUkSma vIkSNayantra tathA sUkSmatama vIkSaNa yantra dvArA ye kozikAeM dRzyamAna hotI haiN| choTI kozikAeM 1/200 milImITara lambI aura caur3I hotI haiN| bar3I kozikAeM 1 / 4 milImITara lambI-caur3I hotI hai| jIvita kozikAoM meM aneka prakAra ke rasAyana vidyamAna hote haiN| use poSaka tattva aura prANavAyu (oNksIjana) kI nirantara AvazyakatA hotI hai| ina kozikAoM se taijasa (kuMDalinI) zakti jAgRta hotI hai / bhAktantra vizuddha hotA hai aura vRttiyoM kA kSaya hotA hai| 5. vizuddhi cakra - yaha cakra kaMTha kSetra meM thaoNyarAiDa graMthi ke pAsa svarataMtra (tarynx) meM sthita mAnA gayA hai| yaha cakra bhI vAyu pradhAna hai tathA raMga jAmunI hai| svara, dhvani, nAda yahA~ se prakaTa hote haiN| isa cakra para saMyama hone se bhUkha pyAsa kI nivRtti, mana kI sthiratA aura nAda kI upalabdhi hotI hai / 6. AjJAcakra - yaha cakra donoM bhauhoM ke bIca bindI ke sthAna para hotA hai| isa sthAna para bhUre raMga kI rAI jitanI mAMsa kI do graMthiyA~ hotI haiN| dhyAna avasthA meM ye graMthiyA~ sakriya ho jAtI haiM, jo eka RNAtmaka (Negative) aura dUsarI dhanAtmaka (Positive) vidyuta yukta hotI hai| isase divyadRSTi prApta hotI hai / 7. sahastra cakra - yaha cakra mastiSka ke madhya bhAga se sampUrNa mastiSka meM vyApta " hai| isameM sabhI varNa pAye jAte haiN| yeM sAdhanA kA sarvottama sthAna hai, samAdhi aura mukti kA rAja hai| graMthi bheda 1 kAma, krodha, mada, mAyA, lobha, ahaM, bhaya Adi vRttiyA~ haiM / ye vRttiyA~ Atmonnati ke lie bAdhaka hotI haiM / ataH Agama meM ina vRttiyoM ke kSaya ko graMthibheda kahA jAtA hai| hamAre bhItara vRttiyoM ke saMcaya se viSaya, kaSAya aura bhAva-lezyA ke zalya yatra-tatra sarvatra par3e haiN| ina zalya arthAt graMthiyoM kA bhAva dvArA rUpAntaraNa kiyA jAtA hai| ananta kAla se jIva avyavahAra rAzi meM janma-mRtyu kA dukha bhogatA hai| kabhI akAma nirjarA karatA huA jIva avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM AtA hai| puNya. aura pApa karma ke bandhana se ananta kAla taka isa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| isa paribhramaNa se para hone kI prakriyA ko graMthi bheda kahA jAtA hai| kaSAya Adi kA Avega tIvratama hai to saMsAra kA paribhramaNa ananta hai| yadi maMda hai to saMsAra kA paribhramaNa alpa hai / jisa jIva kA paribhramaNa alpa hai use upazama samyakatva kI prApti hotI hai|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkRti naM. 16 yathApravRttikaraNa: thibheda kI prakiyA upazama zreNI kSapaka zreNI anivRttikaraNa 8, 9, 10, 12, / guNasthAna kaivalya vyavahAra rAzi upazama samyaktva kI prApti avyavahAra rAzi mokSa 70 kroDA koDI / maMda mithyAtva sAgaropama kI / tInoM karaNa sthiti vAle ke pUrva kI mohanIya karma kI / vizuddhi pragAr3ha mithyAtva / 1 / kI sthiti aMdhakAra | aMtarmuhUrta yukta ananta avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi / mithyAtva kA apUrva karaNa / yathApravRttikaraNaM se graMthibheda hotA hai aura samyakatva / aMtima caraNa apUrva sthitighAta / kI prApti hotI hai| samyakatva prApta hone ke pazcAt prathama apUrva karaNa se zreNI para ArUr3ha hotA hai aura yathApravRttikaraNa / guNa zreNI / dvitIya apUrvakaraNa se kSapaka zreNI se AyojyakaraNa guNa saMkramaNa / samudghAt .kaivalya kI prApti zailezIkaraNa aura aMta meM / sthiti bandha / mokSa kI prApti karatA hai| yoga-prayoga-ayoga/251
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 / yoga- prayoga- ayoga anivRttikaraNa kA yaha asaMkhyAtavA~ bhAga hai| yahA~ jIva apUrvakaraNa kA Avega hone se . sthiti aura rasa kA ghAta karatA hai aura guNa zreNI para ArUr3ha hotA hai| yahA~ sAdhaka kA nayA AyAma khulatA hai aura vItarAga avasthA prApta hotI hai| isa prakAra sthUla zarIra ke prabhAva se sthUla graMthiyoM aura sUkSma zarIra ke prabhAva se sUkSma graMthiyoM kA parivartana zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika stara para pAyA jAtA hai / anAhata cakra maNipura cakra 3 2 svAdhiSThAna cakra mUlAdhAra cakra yoga prayoga AjJA cakra vizuddhi cakra '6 AkRti naM. 17 sahasrAra cakra 7. mokSa 6. zailezIkaraNa 5. kaivalya prApti 7 2. samyaktva 1. yathApravRttikaraNa AdhyAtmika prayoga 'piniyala glaiNDa (Pineal Gland). - piTayUTarI glaiNDa (Pituitary Gland) 4. samudghAta ayojyakaraNa 3. apUrva karaNa . thaoNyarAiDa glaiNDa (Thyroid Gland) thAimasa glaiNDa (Thymus Gland) solAra pleksasa (Solar Plexus ) * eDrinala glaiNDa (Adrenal Gland ) pelvika meM sthita gonADsa graMthi vaijJAnika prayoga japayoga aura maMtrayoga kA zarIra, indriyavRtti aura mana para prabhAva japa aura mantra kA zarIra ke sAtha ghaniSTha sambandha hai / mantroccAra kI AvazyakatAnusAra yadi japa hove to vikSipta mana sulIna ho jAtA hai| zuddha aura spaSTa uccAraNa se dhvani taraMgeM utpanna hotI haiM aura AkAzIya prakapanoM meM tIvratA lAtI haiM ataH prAthamika bhUmikA para japa hI karanA Avazyaka hai| japa ke tIna AyAma haiM
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/253 1. bhASya japa-anya jise suna sake, na atizIghra na ati vilambita kintu mAdhyastha zvAsocchavAsa kA nirodha karake bAhya yA AbhyaMtara kuMbhaka meM yaha jApa hotA 2. upAMzu japa-upAMzu japa antarjApa se hotA hai.| ise anya koI suna nahIM sktaa| isa japa se AMtarika kriyAzIlatA kI sthiti hotI hai| jaise kapar3e kA maila gharSaNa se dUra hotA hai, bartana rAkha se, kacarA jhADU se svaccha hotA hai| 3. mAnasa japa-mAnasa japa kevala manovRtti se hI kiyA jAtA hai vaha svayameva hotA hai| ise ajapAjApa bhI kahate haiM, citta ko ekAgra karane kA yaha sahaja upAya hai| isa japa se vRttiyoM kA nirodha hotA hai| japa zAstroM kA nirdeza mAtRkA nyAsa se niSpanna hotA hai / mAtRkA svayaM jJAnazakti vAhinI hai| jJAnazakti kA unmIlana karAne vAlI vairavarI, madhyamA, pazyantI aura parA ye cAra vANI haiM / 1. vairavarI-vyakta akArAdi varNa - samUha 2. madhyamA-maMtra rUpa 3. pazyantI-avyaktavANI 4. parA-parama avyaktavANI yahA~ madhyamA aura pazyantI meM hI maMtra, taMtra aura yaMtra kA vidhAna hotA hai| spaSTa aura zuddha uccAraNa se manograMthiyoM kA stara khula jAtA hai dhvani taraMgeM, AkRtiyA~ ubharatI haiM / phalataH mana kA saMtulana, roga nivAraNa tathA zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika bala prApta hotA hai| mantra ko vANI meM, vANI ko mana meM, mana ko prANa meM, prANa ko taijasa meM, aura taijasa ko caitanya meM lIna karanA viniyoga yA vilInIkaraNa hai| isa prakAra yantra siddha hone para phalita hotA hai| mantra se vRtti saMkSaya jaba hama zabda ko mantra kI bhUmikA para lAte haiM to sAre paramANuoM meM prakaMpana kA. prArambha ho jAtA hai| mantra paramANuoM kA ajasa srota sUkSma zarIra meM zakti ke rUpa meM paira se sira taka ghUmatA hai aura apanI vidyuta UrjAoM ko taraMgita karatA hai| ___ pratyeka mAnava ke cAroM ora AbhAmaMDala hotA hai / mantra UrjA se ye AbhAmaMDala zuddha ho jAtA hai, suSumnA jAgRta ho jAtI hai aura zarIra meM rasAyana parivartana ho jAtA hai| uttejita vRttiyA~ zAnta ho jAtI haiM aura sAdhaka niSkAma, nirvikAra aura virAga pravRtti meM nivRtti rUpa ko dhAraNa karatA hai| phalataH kaSAyoM kA upazamana prArambha hone
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 / yoga-prayoga-ayoga lagatA hai| Adhi, vyAdhi aura upAdhi se samAdhi prApta hone lagatI hai| tanAva se mukta hone kA, bhautika icchAoM ko parAsta karane kA sahaja upAya hai maMtra kI saadhnaa| smRti, kalpanA aura cintana ke dvAra para yadi mantra zakti kA paharA hai to bahirmukhatA se antarmukhatA meM praveza sahaja hotA hai / mantra acintya zakti hai / zabdAtmaka zakti se arthAtmaka, arthAtmaka zakti se bhAvAtmaka aura bhAvAtmaka zakti se acintyAtmaka zakti hotI hai| mantra kA piMDastha, padastha rUpastha ke rUpa meM dhyAna hotA hai, rUpAtIta dhyAna meM mantra aura sAdhaka donoM kA abhedIkaraNa ho jAtA hai| zabda, dhvani aura vidyuta UrjA tInoM eka ho jAte haiM, taba mantra kI zakti jAgRta hotI hai aura mantra jaba rUpastha dhyAna se rUpAtIta ho jAtA hai taba sAdhaka zarIra ke bAhya AvaraNa se para hokara sUkSma zarIra meM praveza karatA hai| AtmA aura zarIra kA bheda jJAna hone kA prAthamika mAdhyama mantra hai, mantra zakti sUkSma dhvani hai| yadi ina sUkSma dhvani se binA zastra oNparezana ho sakate haiM, hIre jaisA kaThora ratna kATA jAtA hai, pAre aura pAnI kA mizraNa ho sakatA hai, ityAdi aneka kArya dhvani se hote haiM to mantra zakti kI dhvani se bhedajJAna kI prApti honA sahaja hai| mantroM meM namaskAra mahAmantra Agama meM caudaha pUrva kA sAra mAnA jAtA hai| isI mantra ke prayoga se sAdhaka ayoga sAdhanA ko saphala karane meM samartha hotA hai| AkRti naM. 18 AbhA maMDala namo siddhANaM siddha-bAla sUryavat dedIpyamAna/ rakta varNa-paMcAkSarI mantra' sahajAtma Ananda kIanubhUti tattva-vyoma-jala-pRthvI-jala. namo arihaMtANa arihaMta-pUrNimA ke candravata zvetavarNa saptAkSarI mantra-pramAda, mUrchA aura azAnti ke kSayopazama upazama aura kSaya ke lie| tattva-vyoma-vAyu-agni namo AyariyANaM / AcArya-madhyAnta sUryavata tejasvI pIta varNa-saptAkSarI mantra bauddhika vikAsa kA sAkSAtkAra tattva-vyoma, vAyu namo | uvajjhAyANaM / upAdhyAya-divya tejasvI harA varNa saptAkSarI mantra tanAva mukti cittazAnti, prasanna pratipala tattva, __vyoma, pRthvI, jala . _ namo loe khavva sAhaNaM sAdhu -- divya tejasvI, kRSNa varNa, napAkSarI maMtra.) sAdhanA meM saMlagna samartha yogI tattva - vyoma, pRthvI, vAyu, jala
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/255 maMtra jAgRti arhata-karNa se namaskAra mantra kI dhvani sunakara divya zravaNa kI jAgRti / siddha-A~khoM se namaskAra mantra kA pAna kara divya darzana kI jAgRti / AcArya-nAma se paMcAcAra kI pavitra sugaMdha phailAkara divya sugaMdha kI jAgRti / upAdhyAya-jihvA se satya pIyUSa rasa pAna kara divya rasa kI jAgRti / sAdhu-sparza se sampUrNa jagata meM zubha paramANu kA divya bhAva-sparza kI jaagRti| kuNDalinI yoga jainAgamoM meM kuNDalI zabda kA prayoga tejolezyA ke nAma se prasiddha thA / uttaravartI sAhityoM meM isakA prayoga bhinna-bhinna zabdoM meM pAyA jAtA hai| jaise siddhamAtRkAbhidharma prakaraNa meM ise zakti, parAkuMDalinI tathA bhakti kahA hai| adhyAtma mAtRkA meM nAgiNI, bahurUpiNI, jogiNI Adi zabdoM se bhI prasiddha hai| guNasthAna kamAroha meM prANazakti, kalA Adi aura yogapradIpikA graMtha meM kuTilogI, bhujaMgI, IzvarI, aruMdhatI tathA kalAvatI artha meM prayukta huI hai| siddha siddhAnta paddhati meM pravaNa, gudanAlA, nalinI, sarpiNI, baMkanAlI, kSayA saurI, kuMDalA ityAdi rUpa meM milatI hai kintu bhali zabda kA prayoga sabhI sAhitya meM milatA hai| hamAre sthUla zarIra meM sUkSma zarIra sampUrNa sthAna para vyApta hai| sUkSma zarIra meM vidyuta, prakAza aura tApa tInoM zaktiyA~ vidyamAna haiN| ise taijasa zarIra kahate haiM / yaha zarIra sUkSma hone se adRzya hotA hai, jJAna, dhyAna, tapa, saMyama, vairAgya Adi dvArA isa zarIra kA vikAsa hotA hai use tejolezyA yA tejolabdhi kahA jAtA hai| jo kArya kuMDalinI jAgRta hone para hotA hai vahI kArya taijasazarIra, tejolezyA yA tejolabdhi kA hotA hai| tapojanita taijasa zarIra meM anugraha aura nigraha karane kI zakti prakaTa hotI hai| isa zakti ke prayoga ko jaina darzana meM taijasa samudghAta kahate haiM / jaba mantra kA dhyAna kiyA jAtA hai, taba gAtra meM kampana kA anubhava honA caahiye| kaMpana zakti ke sakriya hone para huA karatA hai, aura usa kaMpana meM "divyAnanda kI lahareM" pravAhita hotI huI anubhava meM AtI haiM jisase sira meM "AtmAnanda kI mastI pradAna karane vAlA nazA-sA car3ha jAtA hai| mantra caitanya kA arthamantra prayoga dvArA zakti kA jAgaraNa kahI samajhanA caahiye| kuNDalinI zakti ke jAgane para zarIra kI jar3atA, Alasya, bhArIpana ityAdi doSa tatkSaNa dUra ho jAte haiM aura vaha paramAtmA ke anugraha kA pAtra ho jAtA hai|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 / yoga-prayoga-ayoga OM tejolezyA (kuMDalinI) ko prApta karane vAlA sAdhaka zArIrika, mAnasika aura cAritrika tInoM prakAra se sahaz2a Ananda kI anubhUti pAtA hai| atIndriya jJAna kI upalabdhi hone kA pramANa jaba sAdhaka bhAvAtmaka rUpa se jisa (maiganeTika phIlDa) kSetra kA nirmANa karatA hai vahI kSetra jAgRta ho jAtA hai| usa kSetra ko hI cakrasthAna kahA jAtA hai| isa prakAra kuNDalinI kaho, taijasa zarIra kaho yA taijasa labdhi kaho eka hI hai, bhinna nahIM usI se vRttiyA~ zAnta hotI haiM aura jJAna jAgRta hotA hai / . koSThaka naM: 26 vibhinna darzanoM meM kuNDalinI zakti vibhinna nAma se prasiddha haikramAMka darzana kA nAma kuNDalinI ke pAribhASika zabda 1. zAkta darzana zakti 2. zaiva darzana citti 3. yoga darzana kuNDalinI 4. sAMkhya prakRti parA prakRti pArAzara brahma 6. bauddha buddhi, tArA 7. jAtivAdI nirUpAdhi mahAsattA 8. dravyavAdI upAdhirahita kevala 9. sUryapUjaka mahArAjJI 10. cArvAka AjJA 11. pAzupata zAntA 12. brahma upAsaka 13. vedAntI gAyatrI 14. vajJanana koSThaka naM: 27 maleH kuMDalinIH kA pratIka jo jaina granthoM ke prArambha meM pratIta hotA hai vaha nimnAnusAra haianu- graMtha graMtha kA nAma keTaloga, pratIka prayoga krama kramAMka pRSTha kA Alekhana saMkhyA 1. 449 nizIthasUtra cUrNiviMzodezaka vyAkhyA 23 zraddhA mohinI
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/257 2. 434 nizItha sUtra : nisIha sutaH 3. 519 kalpasUtra kalpamaJjarI sahita 127 4. 436 nizItha sUtra 5. 443 nizIthasUtra vizeSa cUrNi : nisIha 16 sutta vizeSa cuNNi 6. 479 dazAzruta skandha sUtraH dasAsuyava skandhasutta 61 7. 481 dazAzruta skandha sUtra 63 8. 505 sandehaviSauSadhi : kalpasUtra paMjikA 9. 498 kalpasUtra 10. 512 kalpasUtra kalpakiraNAvalI sahita 111 11. 462 vyavahAra sUtra : vavahAra suttaH 38 12. 516 kalpasUtra kalpadIpikA sahita 118 95
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyaka granthoM kI sUcI aMtakRtadazAMga sUtra adhyAtmopaniSada adhyAtma mata parIkSA Agama prakAzaka samiti, byAvara / upA. yazovijaya gaNi praNIta prakA. kezarabAI jJAna bhaNDAra vi. saM. 1944 upA. yazovijayajI kRta zrI jaina AtmAnaMda sabhA. bhAvanagara / muni caMdrazekhara vijayajI kRta kamala prakAzana ahamadAbAda-7 paM. sUbacandra solApura vi. saM. 1927 byAvara prakAzana adhyAtma sAra anagAra dharmAmRta anuyogadvAra sUtra anuyogadvAra sUtra himacandrasUri vRtti] anuttaropapAtika sUtra abhidhAna ciMtAmaNi koSa maNIlAla karamacaMda jJAna maMdira vi. saM. 1995 sva. pU. ghAsIlAlajI mahArAja zrI va.. sthA. jaina zAstroddhAraka samiti rAjakoTa vi. saM. 1948 hemacandrAcArya ciracita prakA. jazavaMtalAla giradharalAla zAha ahamadAbAda-1 vi. saM. 2013 vijayarAjendrasari viracita abhidhAna rAjendra pracAraka sabhA ratalAma / 1934. abhidhAna rAjendra koSa
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/259 alpa paricita saiddhAntika zabda- AcArya zrI AnandasAgarasUri koSa devacanda lAlamAnI pustakoddhAraka vi. saM. .2010 Dr. Albert Einsteinibid AcArya kuMdakuMdAcArya viracita - aSTa pAhuDa digambara jaina graMthamAlA bambaI-3 vi. saM. 2497 AcArAMga sUtra AcArAMga sUtra paM. bhadrabAhu kRta niyukti zIlAkAcArya vRtti sahita sAhitya pracAraka samiti bambaI vi. saM. 1991 Adi purANa saM. paMDita pannAlAla jaina sAhityAcArya bhAratIya jJAnapITha prakAzaka kAzI vi. saM. 1963 Anandadhana caubIsI Avazyaka sUtra niyukti-cUrNi haribhadrasUri kRta vRtti bhadrabAhusvAmI niyukti devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra sUrata san 1965 Avazyaka sUtra malayagirI kRta vRtti bhadrabAhu svAmI niyukti Agamodaya samiti san 1928 uttarAdhyayana niyukti cUrNi zrI bhadrabAhusvAmI saMkalita devacaMda lAlabhAI zrI jaina sAhitya vikAsa maMDala bambaI / uttarAdhyayana sUtra anu. AtmArAma jI mahArAja ludhiyAnA prakAzana
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260/yoga-prayoga-ayoga uvavAI sUtra aupapAtika sUtra karmagraMtha abhayadeva kRta vRtti sahita Agama saMgraha kalakattA san 1980 abhayadevasUri vihita droNAcArya vRtti nirNayasAgara presa bambaI vi. saM. 1972 devendrasUri viraMcita saMpA. zrIcanda surAnA 'sarasa' marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti byAvara I. saM. 1974 zivazarmasUri kRta adhyAtma jJAna prasAraka sabhA I. san. 1920 upA.. vinayavijayajI mahArAja prakAzaka medhajI hIrajI jaina bukaselara zrImada rAjacaMdra Azrama AgAsa vi. sa. 2016 upA. vinayavijayajI viracita jaina pracAraka sabhA bhAvanagara I. saM. 1934 karma prakRti kalpa subodhikA saTika kArtikeyAnuprekSA kAlaloka prakAza gacchAcAra payannA TIkA gommaTasAra jIvakANDa candra prajJapti sUtra anu. khUbacandra zAstrI paramazruta prabhAvaka maMDala bambaI-1927 Agama prakAzana samiti byAvara devacaMdajI kRta prakAzaka jinadatta sUri sevA saMgha bambaI / caturviMzati stuti
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/261 cAritrAcAra mahAvIrajI prasAraka saMsthA vi. 2488 ceia-vaMdaNa-mahAbhAsaM jaina Agama sAhitya manana aura mImAMsA jaina sAhitya kA itihAsa pUrva pIThikA tatvAnuzAsana tattvArtharAjavArtikama tattvArtha sUtra devendramuni zAstrI zrI tAraka guru jaina graMthAlaya udayapura (rAjasthAna) DaoN. vAsudevazaraNa agravAla zrI gaNezaprasAda varNI jaina graMthamAlA vArANasI saMpA. jugalakizora mukhtAra. vIra sevA maMdira TrasTa I. saM. 1963 bhadraakalaMkadeva viracita bhAratIya jJAnapITha banArasa san 1944 umAsvAti praNIta vivecaka paMDita sukhalAlajI sAnuvAda prakAzaka gujarAta vidyApITha ahamadAbAda saM. 1986 nagInadAsa giradharalAla seTha jaina siddhAnta sabhA bambaI-7 san 1964 saM. muni puNyavijayajI dalasukha mAlavaNiyA bhAratIya saMskRta vidyA maMdira ahamadAbAda-9 pU. AtmArAma jI mahArAja ludhiyAnA prakAzana tapa ane yoga dazavaikAlika sUtra dazAzruta skaMdha
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 / yoga-prayoga-ayoga dravya saMgraha dravya saMgraha saTika dvAtriMzata-dvAtriMzikA dharma saMgraha TIkA dehalI pracAraka saMsthA I. 1953 jaina hitaiSI pustakAlaya bambaI I. san 1915 saMpAdaka-dhuraMdharavijayajI, jaMbuvijayajI evaM tattvAnaMda vijayajI ma. sA. jaina sAhitya vikAsa maMDala bambaI-56 vi. saM. 2019 upA. zrI vijaya praNIta paMnyAsa zrI AnandasAgara vi. saM. 1971 puSpadaMta bhUtabali DaoN. hIrAlAla jaina saMpAdita-amarAvatI vi. saM. 1996 jaina sAhitya vikAsa maMDala vile pArale, bambaI vi. saM. 2017 saMpA. haribhadrasUrikRta prakAzaka-divyadarzana kAryAlaya ahamadAbAda vi. saM. 2028 jaina sAhitya vikAsa maMDala dhavalA pustaka dhyAna vicAra dhyAna zataka namaskAra svAdhyAya bumbaI naMdI sUtra vi. saM. 2017 zrI devavAcaka zramAzramaNa [ malayagiri vRtti ] Agamodaya samiti sUrata vi. saM. 1980
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/263 niyamasAra nizItha cUrNi AcArya kundakunda sonagar3ha (gujarAta) vi. saM. 2503 saMpA. upA. amaramuni, muni kanhaiyAlAla "kamalamuni" san 19.57-60 paramazruta prabhAvaka maMDala paMcAstikAya bambaI paMcAstikAya vRtti paMca saMgraha (prAkRta) paMca saMgraha (saMskRta) paMca strota saMgraha vi. 1972 paramazruta prabhAvaka maMDala bambaI bhAratIya jJAnapITha kAzI banArasa I. san 1960 zrIcandramahattarAcArya viracita malayagirI vRta TIkA sahita jaina zreyaskara maMDala mahesANA san 1971 saMpA. paM. pannAlAla zAstrI prakAzaka-vIrendrakumAra devacandra jaina sanmati sAgara kuTIra bambaI vi. 1972 jIvarAja graMthamAlA I. 1932 yogIndu deva viracita paramazruta prabhAvaka maMDala bambaI divyadarzana sAhitya samiti ahamadAbAda jeThAlAla jIvanalAla gA~dhI ahamadAbAda- 1 padmanaMdi paMcaviMzatikA paramAtma prakAza paMjIkA TIkA pAtaMjala yogadarzana
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 / yoga- prayoga- ayoga pAtaMjala yogadarzana pAI a- sad-mahaNNavo puruSArtha siddhayupAya prazamarati prakaraNa pravacana sAra pratikramaNa sUtra prAkRta vyAkaraNa saMskRta bRhada kalpabhASya bRhada nayacakra bhaktAmara stotra upA. yazovijayajI kRta paM. haragovindadAsa trikamacanda seTha prAkRta grantha pariSada vArANasI-5 I. san 1963 ajitaprasAda kRta ajitAzrama, I. san 1923 lakhanaU umAsvAti viracita saMpA. - paM. rAjakumAra sAhityAcArya paramazruta prabhAvaka maMDala bambaI-I. saM. 1950 kuMdakuMdAcArya deva praNIta anu. himatalAla jeThAlAla zAha prakAzaka - jaina svAdhyAya maMdira TrasTa sonagar3ha I. saM. 1948 jain siddhAnta granthamAlA I. san 1952 AcArya hemacandra praNIta saMpA. ratanalAla saMghavI vi. saM. 2020 saMdhadAsamaNi vAcaka jaina AtmA sabhA bhAvanagara san 1934 mANikacandra graMthamAlA I. saM. 1977 saMpA. paM. pannAlAla zAstrI sAgara prakA. vIrendra kumAra devendra kumAra jaina 138, sanmati kuTIra kAMdAvADI - bambaI - 4
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/265 bhagavatI ArAdhanA bhagavatI sUtra bhagavatI sUtra vRtti sahita bhaNDArakara lekha saMgraha bhAratIya itihAsa eka dRSTi bhoja vRtti mahAnizItha sUtra sakhArAma dozI solApura I. 1935 pU.. AtmArAmajI mahArAja ludhiyAnA prakAzana zrI abhayadevasUri viracita kezarImalajI zve. saMsthA ratalAma vi. saM. 196 DaoN. Ara. jI. bhaNDArakara DaoN. jyoti prasAda jaina bhAratIya jJAnapITha prakAzana kAzI vi. saM. 1966 ajamera-1931 hastalikhita prati prAcya vidyA mandira bar3odarA AcArya jinasena kRta bhAratIya jJAnapITha prakAzana 1951 buddhisAgara kRta adhyAtmajJAna prasAraka maMDala bambaI vi. saM. 1968 haribhadrasUri viracita manasukhabhAI tArAcaMda mehatA bambaI-1 vi. saM. 2006 haribhadrasUrIzvara kRta buddhisAgara sUri jJAna maMdira bijApura mahApurANa yogadipaka yogadRSTi samuccaya yogabindu
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 /yoga-prayoga-ayoga yogabindu saTIka yogaviMzikA yogazataka yogazAstra yogazAstra vRtti yogasAra haribhadrasari viracita jaina prasAraka sabhA. bhAvanagara vi. saM. 1967 buddhisAgarasUri jJAna maMdira bijApura saMpA. iMdukalA hIrAcanda jhaverI gujarAta vidyA sabhA ahamadAbAda AcArya zrI hemacandrAcArya jaina sAhitya vikAsa maMDala bambaI I. saM. 1959 hemacandrAcArya prakAzaka jaina prasAraka sabhA vi. saM. 1982 e. ke. dozI saMpA. jaina sAhitya vikAsa maMDala bambaI vijJAna bhikSu thiosophikala pablika hAusa I. saM. 1933 samaMtabhadra prakA. mANikacandra digambara jaina graMthamAlA bambaI bhAratIya jJAnapITha banArasa vi. saM. 2008 haribhadrAcArya praNIta jaina esosiezana oNpha iMDiyA ahamadAbAda saM. 1990 yogasAra saMgraha ratnakaraMDa zrAvakAcAra rAjavArtika lalita vistarA
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-prayoga-ayoga/267 logassa sUtra svAdhyAya jaina sAhitya vikAsa maMDala bambaI vi. saM. 1965 vItarAga stava hemacandrAcArya viracita zrI rAjacandra vidyAbhyAsa maMDala I. saM. 1965 vizeSAvazyaka bhASAMtara hemacandrAcArya kRta Agamodaya samiti bambaI san 1927 zloka vArtika saMskRta TIkA kuMthusAgara graMthamAlA solApura 1949-1956 sthAnAMga sUtra pU. AtmArAmajI mahArAja ludhiyAnA prakAzaka vi. saM. 2032 sthAnAMga sUtra TIkA abhayadevasUri viracita sthAnAMga sUtra vRtti sudharma svAmI Agamodaya samiti vi. saM. 1976 samayasAra ahiMsA maMdira prakAza dehalI-1958 samayasAra kalaza AcArya amRtacandra sUri viracita prakA.-digaMbara jaina svAdhyAya maMdira sonagar3ha (saurASTra). samavAyAMga sUtra TIkA abhayadevasUri viracita Agamodaya samiti vi. saM. 1974 samAdhi tantra pUjyapAda svAmI viracita digaMbara jaina svAdhyAya maMdira sonagar3ha vi. saM. 2022
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268/yoga-prayoga-ayoga sarvArthasiddhi sAmAyika sUtra siddha siddhAnta paddhati siddha hemacandra zabdAnuzAsana sUtrakRtAMga sUtra bhAratIya jJAnapITha banArasa I. 1955 jaina siddhAnta sabhA bambaI,7 gorakSanAtha pUnA orienTala buka hAusa vi. saM. 1954 AcArya zrI hemacandrasUri jaina graMtha prakAzaka sabhA ahamadAbAda vi. saM. 2007 zAmajI velajI virANI dIvAnaparA, rAjakoTa zIlAMkAcArya viracita saMpA. eca. ela. amarAvatI haribhadrasUrizvara viracita jaina upAzraya ahamadAbAda I. saM. 1952 guNavijaya jaina graMtha prakAzaka sabhA ahamadAbAda 1930 zrI zubhacandrAcArya paramazruta prabhAvaka maMDala bambaI sUtrakRtAMga sUtra TIkA SaTkhaNDAgama SoDazaka prakaraNa TIkA . hemacandra dhAtumAlA jJAnArNava
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
_