Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! eft: 11 kAzI saMskRta granthamAlA 115 ( nyAyavibhAge ekonaviMzaM [19] puSpam ) -* zrImadgadAdharabhaTTAcAryacakravattiviracitaH vyutpattivAdaH jaunapura-badalApura - udayapuragelhavA bhijanakaumudIkalpalatikA pariSkAradarpaNAdyanekagranthanirmANakartRghaTikAzatakazatAvadhAna saMskRtAzukavicakravatta vaiyAkaraNaziromaNyAdyanekopAdhibhRdgargavaMzIya sarayUpArINa paNDitarAja zukla- zrIveNImAdhavazAstriracita( zAstrArtha- parIkSopayogi - ) 'zAstrArthakalA 'TIkAsahitaH tadAtmajena zuklazrIrAjanArAyaNazAstriNA upayukta TippaNIbhiH pariSkRtya saMzodhanapurassaraM susampAditaH caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI-: 1668
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI mudraka : vidyAvilAsa presa, vArANasI saMskaraNa : dvitIya, saMvat 2025 SHA -2017 (c) The Chowkhamba Sanskrit Series Office Gopal Mandir Lane, P.O.Chowkhamba, Post Box 8, Varanasi-1 ( India) 1968 Phone : 3145 pradhAna zAkhA caukhambA vidyAbhavana cauka, po0 bA0 66, vArANasI-1 phona : 3076
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE KASHI SANSKRIT SERIES 115 (Nyaya Section No. 19 ) VYUTPATTIVADA OF GADADHARA BHATTACHARYA OR WITH THE SASTRARTHAKALA COMMENTARY By VAIYAKARANA SIROMANI PANDIT SRI VENIMADHAVA SASTRI Edited with notes etc. By PANDIT SRI RAJANARAYANA SUKLA THE CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE VARANASI-1 1968
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Second Edition 1968 Price Rs. Also can be had of THE CHOWKHAMBA VIDYABHAWAN Publishers and Oriental Book-Sellers Chowk, Post Box 69, Varanasi-1 (India ) Phone : 3076
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISat prAstAvikam atigabhIro hi tatrabhavatyA bAgdevatAyA vistrH| na ko'pi sakalabhatAra kAraNAt sarvajJAhate jagatpitustaM vistaraM veda / ananto hi vedarAziH, niravadhizca tadaGgapracAraH, durjeyaJca zAstragAmbhIryam / tathApi tatparijJAnArtha yathAsAmarthya yatanIyameva / saMsArasyAtiduHkharUpatayA tannivRttirUpApavargasAdhanatAyAstata evAvagamAt adRSTe hyarthe 'rvAgdazAmasmadvidhAnAm pramANapravRttyabhAvena zAstrapramANamantarA tadadhigamasya sarvathAsambhavAt / zAstratvaJca hitabodhakatvena vedeveva prasiddhamiti na keSAmapi vipratipannam / evaJca pravRttirvA nivRttiA nityena kRtakena vetyAdi zAstralakSaNamapi saGgacchate / pravRttinivRttibodhakavAkyAnAM bahuzo vede darzanAt / anyatrAsattve'pi teSAM vyutpattisamarpaNadvArA tAdRzAM vAkyAnAmeva.paripoSaNAt tadarthabodhakatvamastyeva / tatrApi vyutpattisamarpakatvaM sarvairapi "kANAdaM pANinIyaJca" iti vadadbhiH prekSAvadbhiH pANinIyasyeva kANAdopalakSitasya nyAyazAstrasyApi kaNThata evorarIkRtam / nahi vyutpatti vinA tattacchabdAnAM svArasiko'rthaH pratyabhijJAtuM zakyate / zabdArthajJAnAbhAve ca vAkyArthajJAnamapi darApetam bhavet , ubhayoH paraspa'mavinAbhAvalakSaNasambandhAbhyupagamAt / atazca vyutpitsubhiyAyazAstra ma petavyam / yadyapi nyAyatvampratijJAhetUdAharaNAdipaJcakasamudAyatvantathApi tatsambandhAt zAstrasyApi nyAyatvannAsamaJjasam / tadidaM nyAyazAstraM gautamakaNAdAbhidhapravartakAcAryabhedena nyAyavaizeSikasaMjJe apyarhati / anyatra vipratipannasyApi pramANacatuSTayasya nyAyatantre'bhyupagatatayA tadanta:pAtina AgamapramANopajIvyapadapadArthasaMsargajAtasya vicAritatvAcchabdakhaNDe'syaiva mahato granthasya jyeSThatvamiti sarvo'pi paNDitavargaH sorastADammanyate / ata eva paramparayA zabdapramANavicArapaTorasya vyutpatti
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdagranthasyAnitarasAdhAraNatayA kRtsne'pi kRtivarge vidvatprAyeSu chAtreSu ca bhUyAnAdarAtizayo vilokyate / asya ca paMDitarAjamahAmahopAdhyAyazrImadgadAdharabhaTTAcAryacakravartipraNItatvamapi kimapi vijAtIyaM gauravaM sampAdayati / yadyapi granthasyaitasya bahuzaSTIkA yatra tatra mudritAssamu. palabhyante tathApi tAsAM kAzcanAtivistRtAH kAzcanAtitarAM saMkSiptA iti chAtrANAntato bodhalezamanubhUya prAtaHsmaraNIyasvargIyazrImahAmahopAdhyAyajayadevamizrazAstriNAm paribhASenduzekharavijayAdiTIkAkRtAmmaithilakulasarojasUryANAm pradhAnaziSyAH zAstrArthavidyAvatArasarvatantrAparatantradigantavizrutakIrbipaNDitasArvabhaumamahAmahopAdhyAya-zrIzivakumArazAstrimizramahodayAnAmantebasantaH asmattAtacaraNA ghaTikAzatakazatAvadhAnasaMskRtAzukavicakravartivaiyAkaraNa ziromaNyAdyanekapadavIbhRto 1 hiMsAkhaNDanakaumudI 2 kaumudIkalpalatikA 3 parikAradarpaNAdigranthakRto vikhyAtazAstrArthakItayaH paNDitarAja zrIveNImAdhavazuklazAstriNaH (jaunapura badalApura udayapura gelhavAbhijanAH) zAstrArthapracArAya parIkSAsamuttIrNatAyai ca TIkAmenAM zAstrArthakalAbhidhAnAM viracayya bahUpakRtavantaH / TIkAkAraiH prAyazastattatpadArthavizeSANAM vizeSato'nugamAya parIkSA. lekhanaprakArAdibhirvibhAgo vihitastadapi savizeSa granthAdhyeta NAM saM. ya'sthAnaM syAditi na manAgapi saMzItipadam / na khalvayaM kevalaM saMskRtaparIkSAyAM pAThyatvena prakSipta ityetAvataivopayogI, parantu vidyAnurAgibhiH sarvadA cintitaH kAmapi navInAM camatkRti prakaTayiteti tadabhyAsena spaSTameva bhavet / api ca TIkAyAM mUle vA upanibaddhAnAM durUhAnAmpadArthAnAM vizeSataH saukAya TippaNIpradAnena vivaraNamapi sampAditam tato'pi lAbho'vazyaM syAt iti dRDho me vizvAsaH / ___ vyutpattivAdasyAtigahanasya TIkAdikArya nAlpAyAsasAdhyantathApi caukhambhAsaMskRtapustakAlayAdhyakSamahodayairbhRzamprabodhitASTIkAkArA anekakAryAsaktA api svIyamamUlyaM samayametasmin kArye vyayIkRtya zAstrArtha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA racitavanta iti prabodhayitRmahAzayebhyo'pi bhUrizo dhanyavAdAna vitarAmaH / yadyapi pUrvasaMskaraNApekSayA'trasaMskaraNe kizcitparibarddhanamAvazyakamivAbhISTantathApi satvaramudraNAvasthatayA tathA kartuM nApArIti vivekazIlaiH kSantavyam / iha saMzodhanakArye vADhaM prayatitam tathApi yatra tatrAkSaravinyAsajanitA azuddhayaH pAThakamahodayaireva saMzodhya pariSkartavyAH / prAyo yantrAlayamudritA granthAzcAru dRSTA api kacittathaivAzuddhipizAcinyA duSTA bhavantyeveti na saMzodhakaH pratibhUH / sampipAdayiSitamapi gadAdharabhaTTAcAryajIvanavRttAntaM tadupayuktasAmagrayA bahukAlasampAdyatAmanubhUya sAmpratamupekSitamiva / parantu bhagavatassaccidAnandasyAnugraheNa kadAcana suyogyasamayamAsAdya tazcaritramanyatra prakAzitaM syAditi sudRDhaM vizvasyate / AzAsyate ca "guNagRhyA vacane vipazcitaH" iti nyAyena vidvajjanA anugrahISyantIti / vijayA dazamI vi0 saM0 2025 viduSAmAzravasyazrIrAjanArAyaNazuklasya [etagranthasampAdakasya]
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH 'zAstrArthakalA'-pariSkRtaH zAbdabodhe caikapadArthe'parapadArthasya saMsargaH saMsargamaryAdayA bhaaste| zrImate rAmAnujAya namaH natvA ca viSNu bhagavantamAdyaM rAmAnujaM yogivaraM yatIndram / . zrIvaiSNavau satpitarau guruJca prArabhyate kAryamidaM hitAya // 1 // vyutpattivAde vimalAzca TIkA yadyapyanekA vilasanti loke / zAstrArthayuddhe vijayAM vicitrAM TIkAntu zAstrArthakalAntanomi // 2 // kAzIprayAgAvadhamadhyavartI kRtazramazAstranikuJjapule / vyAkhyAmparikAratatiprabhUtAntathA parIkSAphaladAmajanam // 3 // sarayUpArINazuklo venniimaadhvnaamkH|| TIkAmenAmpariSkRtya muhussadbhyassamarpaye // 4 // nanu naiyAyikamate'stIzvara iti kathaGkAramAdau ziSTAcAraparamparAprAptammaGgalanna kRtamiti cenna 164 catuSpaSTivAdA gadAdhareNa kRtA ityAdivAde maGgalasya satvenAtrAsatve'pyadoSAt , vastunirdezAtmakamaGgalasya sattvAcca / vyutpattIveMdatIti vyutpattivAdaH karmaNyaNa kumbhakArAdizabdavat / zAbdabodha iti / zabdAdAgatazcAbdaH "tata Agata" -------------------- dhyAtvA bhavAnIzamazeSazAkhajanipradaM bhaktajanAnuraktam / pitroH padadvandvamathAbhinatya tamve gurUNAmpadapaGkajAliH // 1 // zrIrAjanArAyaNazarmazuklo vidvajjanAnAM hRdyaanurktH| kRtAca zAstrArthakalAnnijena pitrA yathAbuddhi sttippnniibhiH||2|| zAmdabodhe cetyatra avasarasaMgatissacitA bhttraacaaryH| saMgatitvaJca anantarAbhidhAnaprayojakajizAsAjanakamAnaviSayatvam / sA ca saGgatiH SoDhA /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH ityaNa , zabdaprayojya ityarthaH / prayojyatvamaNapratyayArtho bhAti, tAdRzo bodhazAbdabodhaH / na ca zabdapratyakSe zabdaliGgakAnumitau ca zabdaprayojyabodhasattvAd vyabhicArApattiriti vAcyam ? paGkajAdizabdavat yogruuddhybhyupgmenaakssteH| nanu zAbdabodhe / caikapadArthe'parapadArthasyetiniyamasya kimavataraNamitipraznaH, nyAyamate pratyakSAnumAnopamAnazabdAnAmeva prAmANyamprasiddham / tatra pratyakSe saMsargabhAsakassannikarSa eva ! anumitau saMsargasya bhAsakaH praamrshH| upamitI zaktirUpasaMsargabhAsakamatidiSTavAkyArthasmaraNam, rAjapuruSaH nIlo ghaTaH nIlaghaTamAnayetyAdivAkyajanyazAbdabodhasthale svatvAmedAdisambandhAnAGkathampratItistAhazasambandhaniSThA viSayatA ca kimprayojyA bhavatItiziSyajijJAsayA caturthazabdapramANaviSayakaturIyaprakaraNAdau padArthadvayasaMsargabhAsakatvenAkAGkSAsAmAnya vyavasthApayanpratijAnIte zAbdabodhe ceti / taduktaM vaizeSikaiH "i saprasaGga upodghAto hetutA'vasarastathA / nirvAhakaikyakAryakye SoDhA saMgatiriSyate / / yo yannirUpaNAnantarannirUpaNIyassa tannirUpitasaMgatimAn bhavati / atraiva ca tAtparyagrAhakoavacchedakAvacchedena nirUpaNamprati abachedakAvacchedena sNgteraavshyktvniymH| avasarasaMgatitvava jizAsAnivRttitvam / ata eva jijJAsAnivRttiravasara iti zrUyate / zAbdabodhe cetyatra tvarthaka zabdenaitadabhipretam , yathA anubhitau parAmarzIyaviSayatAyAH sAMsargikaviSayatAprayojakatvantathA zAbdabodhe sAMsargikaviSayatAyAH prayojyatA na saketazAnoyaviSayatvasya, kintu AkAGkSAjJAnasyaiveti / / zAbdabodhe ityatra nirUpitatvaM saptamyarthaH, tasya ca nirUpakatAnirUpitanirUpyatAvasvarUpatvetAzanirUpitatvapadArthakadezanirUpakatAyAM zAbdabodhapadArthasya niSThatvasambandhenAnvayo nAnyathA / AkhyAtArthakAlakRtyoH svarUpasambandho vA kvacit / zAbdabodhatvaJca-zabdArthabodhajanakatvam / janakatA ca dvedhA svarUpayogyatAphalopadhAyakatAbhedAt / tatra kAraNatAvacchedakIbhUtadharmAzrayatvaM svarUpayogyatvam , yathA ghaTakAraNatAvacchedakIbhUtadaNDasvadharmAzrayatvamaraNyasthadaNDe / kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryAdhikaraNavRttitvam phalopadhAyakatvam , yathA ghaTajanayitari kulAloyadaNDe / anyathAsiddhabhinnatvaniveza ubhayatra smH| zAbdabodhe ca AsattitAtpokAlAzAnAdeH kAraNatvam / samAsatastu--- padazAnantu karaNadvArantatra padArthadhIH / zAbdabodhaH phalantatra zaktidhIssahakAriNI / / iti / yogarUDhIti-caturvidho hi zabdaH rUhaH, yogarUhaH, yaugiko yogikarUDhazceti / maNDapapaGkajapAcakodbhidAdIni kramaza udAharaNam / pratyakSAnumAneti-tatra prAmANyavAde pratyakSameva pramANamiti caarvaakaaH| pratyakSamanumAnaJceti de iti vaizeSikAH / pratyakSAnumAnAgamA iti sArathAH / pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAnAti akSapAdAnuyAyino naiyAyikAH / arthApattyanupalabibabhedAt SaTa pramANAnoti bhaavedaantinau| tatrApi sammavai. tibhedAdaSTau pramANAnIti pauraannikaaH| ceSTayA yutAni nava prmaannaaniityaalngkaarikaaH| pramAjanaka 2 yAca pramANatvam / ata eva nyAyabhASye "pramIyate''neneti karaNArthAbhidhAno hi pramANazabdaH" iti|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH hAtmani jJAnamihAkAze zabda itIha buddhirutpadyamAnA na vinA sambandhamutpattumarhati tenAnumIyate asti kazcitsambandha" iti sa vAkyArthe kasmAdAgata ityAzayenAha zAbdabodhe caiketi / iti parIkSAlekhaprakAraH / atha shaastraarthprkaarH| apauruSeyavedaniSThakarmamAtrasamarthakAnIzvaravAdimImAMsakamataM khaNDayannapyAha zAbdabodhe caiketi / tathAhi, mImAMsakamate ghaTapadAd ghaTopasthitiH yogyA'styAdikriyAsamvandhaH, arthaniSThAkAGkSAyogyatAjJAnAdikAraNasAmagrIsattvAdastitvavAn ghaTa iti zAbdabodho'rthAdhyAhArisammataH / kiJca "pazyataH zvetimA rUpaM heSAzabdazca zRNvataH / khuravikSepazabdaJca zveto'zvo dhAvatIti dhIri"ti tadIyA kArikA / zvetAdibodhakapadA'bhAve'pi zveto'zvo dhAvatItizAbdabodho mImAMsakAbhimata iti ca / evaJca arthaniSThAkAGkSAyogyatAdizAnana kAraNaM zAbdabodhe kintu padaniSThAkAGkSAyogyatAdijJAnameveti tanmatanirodhapUrvakapadaniSThAkAGkSAprayojyasaMsargasyaiva zAbdabodhe kAraNatvamiti khaNDanatAtparyeNa pradarzayati zAbdabodhe caiketi naiyAyikAH / kiJca mImAMsakamate kAryakAraNabhAvastu tatpadajanyatadviSayakazAbdabodhe tatpadaniSThavRttijJAnAdhInatadviSayakopasthitiH kAraNam / vRttijJAnAdhInaniSedhaphalantu ghaTapadajanyaghaTaviSayakazAbdabodhe samavAyasambandhena sambandhyAkAzaviSayakazAbdabodhavAraNamevAkAzopasthitervRttijJAnajanyatvA'bhAvAt / kAryakAraNabhAvasamanvayazca nIlo ghaTa ityAdau, tathAhi-nIlapadajanyanIlaviSayakazAbdabodhamprati ghaTapadajanyaghaTaviSayakazAbdabodhamprati ca nIlaghaTapadaniSThavRttijJAnAdhInanIlaghaTaviSayakopasthitessattvAt / evamanyatrA'pi / nanu tanmate nIlo ghaTa iti vAkyajanyA'bhedasaMsargakanIlatvAvacchinnaprakAratAkaghaTatvAvacchinna-vizeSyatAkazAbdabodhes. bhedasaMsargapravezo na syAt tatpada niSThavRttijJAdhInA'bhedasaMsargopasthiterabhAvAt kAryakAraNabhAvaghaTatadviSayakazAbdabodhampratItikAryadalaGgacchati parantu kAraNadalanna gacchatItihetoH kAryatAvacchedakAnAkrAntatvena kathaGkAraM kAryasiddhiH ? kAraNAtkAryamutpadyata iti niyamavirodhAt / zAbdabodhe sambandhAnAM svAtantryeNa pravezazcettarhi vinigamanAviraheNa abAdhitakAlikAdisambandhapravezApattau mahadaniSTamApadyeta / na ca mImAMsakamate saMsargabhinna tadviSayakazAbdabodhatvAvacchinnamprati tatpadaniSThavRttijJAnAdhInopasthitiH kAraNamitikAryakAraNabhAvena nAsti hetvanAkrAntatvaM daladvayamapi saMsagAMzannAvagAhata iti na vyabhicAra iti vAcyam ? gauravAt tAdRzaniSedhAnahatvAt iti cenna, anvito ghaTo ghaTapadazakya ityAdikrameNa tattatsasargaviziSTaghaTAditvAvacchinne ghttaadipdshktrnggiikaarH| na ca yathA nIlo ghaTa iti zAbdabodhe vRttyA'medapravezastathA vinigamanA'bhAvAtkAlikAdisambandhapravezo duri iti vAcyam ? zAmdabodhe sambandhamA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vyutpattivAdaH naniyAmikA pratItireva, tasyAssarvasammatAyA abhAvAt / mImAMsakamate doSaprakArAH, yatra zaktibhrameNa khaNDazaH ghaTapadAt ghaTaghaTatvayorvizeSyavizeSaNabhAvarahitayorupasthitistatra tanmate kAryamasti heturnAsti vRttijJAnAdhInopasthityabhAvAt / tathA ca hetoH kAyatAvacchedakAnAkrAntatvaM syAt / kiJca vinigamanAviraheNa yathA ghaTa ityAdI ghaTatva. prakArakaghaTavizeSyakabodhastathA ghaTaprakArakaghaTatvavizeSyakazAbdabodho'pi tanmate durvAra eva syAt / kiJca zAbdabodhe zaktizAnaM lakSaNAjJAnaJca tanmate'pi kAraNamiti tayoH kAryakAraNabhAkyoH parasparavyabhicAravAraNAya tatpadaniSThazaktizAnAdhInopasthityavyavahitottarajAyamAnatadviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati tatpadaniSThazaktijJAnAdhonopasthitiH kAraNam, tatpadaniSThatvalakSaNAjJAnAdhInopasthityavyavahitottarajAyamAnatadviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati tatpadaniSTalakSaNAjJAnAdhInopasthitiH kAraNam / tathAca tanmate'pi saMsargAze kAryakAraNabhAvIyadaladvayana gacchatIti kathamvyabhicAra iti na saMsargaviziSTe zaktiH / tathAca ghaTaprakArakaghaTatvavizeSyaka ityAdipUrvoktadoSavAraNAya tatpadajanyatatprakArakatadvizeSyakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati tatpadaniSThavRttijJAnAdhInatatprakArakatadvizeSyakopasthitiH kAraNamiti naiyAyikamatam / evaJca ghttprkaarkghtttvvishessykopsthiterbhaavaadkssteH| abhedAdisaMsargasya yatkiJciniSThaprakAstAtmakayatkicinniSThavizeSyatAtmakopasthiterabhAvAtpadArthabodhe cikIrSite vyabhicArAdyabhAvAnna tanmataJjyAyastaramiti padArthadvayasaMsargabhAnaniyAmaka kimiti svamatamAha zAbdabodhe caMketi / asmAcchabdAdayamoM boddhavya ityanubhavatvasAkSAdvathApye zAbdatvajAtyAzrayazzAbdabodha iti phalitam / naca yogarUDhitvaGkathamanumititvavyApyazAbdatvajAtyAzrayazzAbdabodha ityevAstu / naca "pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAnItizAstre zabdasya pRthagupAdAnena svAtantryameva zabdArthayoriti vAcyam ? siddhAnte samAnaviSayakazAbdabodhamprati pratyakSasAmagrI pratibandhiketyeko niyamaH, samAnaviSayakAnumititvAvacchinnamprati pratyakSasAmagrI pratibandhiketi dvitIyo niyamaH, ekasminneka padArthe zAbdatvamanumititvaJca parA'paratvena cikIrSitantatra samAnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati anumitisAmagrI pratibandhiketitRtIyo niyamaH / vinigamanAvaikalyena samAnaviSayakAnumititvAvacchinnamprati zAbdasAmagrI pratibandhiketicaturthI niyama : parantu zAbdatvasyAnumititve tvekenaiva samAnaviSayakAnumititvAvacchinnamprati pratyakSasAmagrI pratibandhiketi kAryakAraNabhAvena nirvA he trayANAmakaraNarUpalAdhavAnusandhAnena sUtravirodhe'pi kSativirahAt / naca vibhinna viSayakapratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrI pratibandhiketiniyame zAbdasAmagrIpadenAnumitikAraNIbhUtazAndabodhakAraNIbhUtavyAtiparAmarzapakSatAyogyatA'kAGkSA''sattitAtparyANAM sarveSAmeva sAmagrItvena rUpeNa grahaNe vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvaikalyenAnekagauravamato nAnumititvavyApyatvaM zAbdatvasyeti vAcyam , tadviSayakapravRttimprati tadviSayakeSTasAdhanatvaprakArakajJA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH naGkAraNaM parvato vahnimAnityAdau vyAsijJAnAdInAmekasvarUpeNa kAraNatvanna bhavati parasparajanyabodhe vyabhicArazca kAryatAvacchedakakoTau kAraNAvyavahitottaratvanivezaH / evannIlo ghaTa ityatrAkAGkSAyogyatAdAvapi / evaJcArthabodhanAya vAkyaprayoga iti nyAyena vyAptijJAnAdirahitAkAGkSAyogyatAdighaTitasAmamyaiva zAbdAtmakAnumityutpattiH, vizeSavizeSasAmagrIsahakAreNa zAbdabodhasyAnumititvasambhavaH / evaJca pUrvoktakAryakAraNabhAve kAraNamAtrANAmapravezenA'gauravAt / tathAca zAbdabodhasyAnumitAvantarbhAve viziSTaM lAghavaM sa kuto neti praznakarturAzayaH / nanu yathA lAghavAcchAndasyAnumitAvantarbhAvastathaiva vinigamanAviraheNAnumiterapi zAbde'ntarbhAvaH kathanna 1 yazcAbhayossamo doSaH parIhArastayossamaH / naikaH paryyanuyoktavyastAdRgarthavicAraNe // samAnaviSayakAnumititvAvacchi iti nyAyAt / nacAtra lAghavA'bhAvazzaGkayaH, namprati pratyakSasAmagrI pratibandhiketi pRthak kAryakAraNabhAvasyAkarttavyatvena samAnaviSayakazAbdabudvitvAvacchinnamprati pratyakSasAmagrI pratibandhiketyekenaiva nirvAhasambhavAt / ata eva samAnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati anumitisAmanyAH pratibandhakatvamapi na karttavyambhavatyubhayorekatvAt / nacAnumitezzAnde'ntarbhAve'numitAvapi zAbdayAmItipratItirApatedubhayo rekatvAditi vAcyam ? pUrvoktalAghavarItyA zAbde'pyanuminomItivyavahArarUpapratIte "ryazvobhayossamo doSa" iti nyAyena tulyatvAt / naca na zAbdayAmItyAkArakAnuvyavasAye'numitibhinnarazAbda eva kAraNamiti na vyabhicAra iti vAcyam ? anuminomItyanuvyavasAye'pi zAbdAnyatvasya hetutvasambhavAt / naca zAbdayAmItyanubhavAnurodhenobhayeorekatve'pi na vyabhicAra iti vAcyam, nAnuminImItyanubhavAnurodhenA'pi samAdhAnasya tulyatvAt / iti cetsatyam - ubhayatra samAdhAnapratibanyaiva zAbdAnumityoH pArthakyenopAdAnAt / naca zAbdamAtre jJAnalakSaNapratyAsattyopasthitisattvena laukikasannikarSA'mAve'pi zAbde pratyacatvamevAstviti vAcyam, jJAnalakSaNapratyAsatyA'pUrva vyakti mAnA'sambhavAt / naca sAmAnyalakSaNapratyAsatyaivA'pUrvavyaktimAnamiti vAcyam, tadanaGgIkArapakSe doSAt / nacezvarajJAnasyeva sannikarSAbhAve'pi zAbdabodhasyA'pi pratyakSatvasambhava iti vAcyam, jJAnAkaraNakaM jJAnaM pratyakSamiti hi pratyakSalakSaNamevaJca zAbdabodhe padajJAnAdeH karaNatvena lakSaNAsaMghaTanAt / naca jJAnatvAvacchinnamprati sAmAnyarUpeNa mana eva kAraNam evaJca padajJAnAderakaraNatvena pratyakSatvasambhava iti vAcyam, zAbdatvajAtau cAkSuSatvajAtyA sAGkaryyA'patteH / naca zAbdabuddhau pratyakSatvasvIkAre mAnasatvavyApyatvasyaiva zAbdatvajAtau svIkAreNa tAdRzadoSA'sambhava iti vAcyam, nIlo ghaTaH pIto ghaTa iti zAbdabodhA'vyavahitottarakAle nIlaM ghaTaM sAkSAtpratyacI karomItyaniSTAnubhavApatte durvArasvAt / naca laukika pannikarSAbhAvAnnoktAnubhava iti vAcyam, vibhinnaviSa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH yakapratyakSavAcamimprati zAbdasAmagrI pratibandhiketi kAryakAraNabhAva ekaH, vibhinnaviSayakapratyakSatvAvacchinnamprati anumitisAmagrI pratibandhiketi dvitIyaH. evaJca zAbdabodhasya pratyakSatvasvIkAre nIlo ghaTa iti pIto ghaTa iti ca zAbdabodhasAmagrIsattva iSTo'pi samUhAlambana zAbdabodho na syAt / pItapaTAtmaka vibhinnaviSayakazAbdabodharUpapratyakSatvAvacchinnamprati nIlaghaTa viSayakazAbdasAmayAH pratibandhakatvema klasatvAt / evaM vinigamanAviraheNa nIlaghaTazAbdAtmakapratyakSatvAvacchinnamprati pIto ghaTa iti zAbdasAmagnyAH pratibandhakatvA'pattezva | anayaiva rItyA parvatI vahnimAn mahAna vahnimaditi samUhAlambanAtmakAnumitAvapi pratibandhakatvApattau samUhAlambanatvAnupapattirbodhyA / naca pratibadhyatAvacchedakakoTau zAbdarahitatve satItinivezo'rthAt zAbdabhinnavibhinnaviSayaka pratyakSatvameva pratibadhyatAvacchedakamiti tathaivAnumitirahitavibhinnaviSayaka pratyakSatvameva pratibadhyatAvacchedakamiti kAryakAraNabhAvAnurodhena noktasamUhAlambanadvayAnupapattiriti vAcyam, zAbdabodharahitatvAnumitirahitatvanivezo'pi sagauravastatra vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanA vaikalyena vaipa tyAnusandhAne gurudharmAvacchinnAnekapratibadhyatApatezca / yadi tvanekaniruktakAryakAraNabhAvalAghavAnurodhenaitad gauravanna doSAvahamityucyate tarhi zAbdatvasya pratyakSatvopagame doSo'nveSaNIyaH / vastutastu--"pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAnI" tisUtre caturNAmpramANAnAM zAbdabodhAdInAmpArthakyenopAdAnameva jyAyastara pArthakyenopAdAnAtprameyAnAmapi mityalam / atra kuzAgrabuddhayastu - nanu gAmAnaya gaurastItyAdau zAbdabodhasiddhaye zabdAH pramANamAnubhavika mparantu tAdRzavAkye mAnasa eva bodhassvIkAyryyo'lazabdasya pramANAntaratva svIkAreNeti cenna 1 viSayatAsambandhena pratyakSatvAvacchinnamprati tAdAtmyasambandhena viSayasya hetutvamitiniyamAnusAreNa gokarmakatvenAnayanaM zRNomi astitvena gAM zAbdayAmItyAdyanubhavAna sarvA'bhimatatvenA'siddhyA'patteH / kiJca gAmAnayetyAdivAkyasthale mAnasabodhasvIkAre pratibandhakA'bhAvAtkAraNAntareNopasthitAnAM ghaTadaNDAdInAmupasthityA karmatvAMze mAnApatezca / na ceSTApattiratyantA'nubhavavirodhAt / evaMvidhAMze ghaTAdikarmakatvenAnayanaM zRNomIti viziSTAnubhavasyAnudayAt / na cAnumitireva sA'stu katha zabdapramANasvIkRtiriti prazne prakAro draSTavyaH / gaurastItivAkyazravaNAnantaraM " gaurasti tAvatI astipadasAkAGkSapadasmAritatvAt cakSurvat" itivizeSAnumAnAt / evamanyatrA'pIti vAcyam, vinaSTacakSuSi vyabhicArasambhavAt / pakSe smRtiviSayatvA'jJAnadazAyAmapi zAbdamateranubhavasiddhatvAcchAbdamprati padajanyopasthitereva kAraNatvAttadviSayatvajJAnasyAnAvazyakatvena zAbdasyaiva yuktatvAt ityAhuH /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalA pariSkRtaH atraiva prasaGgAtkAraNatvaM vicAryyate nanu kAraNatvaJca anyathA siddhizUnyatve sati niyatapUrvavRttitvamiti / atra lakSaNe anyathAsiddhitvasyAnugatarUpeNa jJAnA'bhAva iti kathaM lakSaNasiddhiriti cenna ? niyatapUrvavarttivRttidaNDatvAdibhedakUTavattve sati ghaTaniyatapUrvavattitvaM ghaTakAraNatvam | aniyatapUrvavarttipaTAdivAraNAya vizeSyadalam / naca vizeSaNakoTau paTAdibhinnatve satItyasya nivezaH ? gauravAt / atra niyatapUrvavartitvaJca kAryA'vyavahitaprAkUkSaNAvacchedena kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvam / daNDatvAdivAraNAya satyantanivezaH / atra zuklAH nanu kAryaprAkkSaNe kAryA'satvena tadAnIM kAryAdhikaraNatvasya kathaGkAra sambhavaH 1 kAryakAraNayorekakAlAvacchedenaikAdhikaraNakAraNajJAnavRttitvA'bhAvAt yAvatkAryajJAnannAsti tAvatkAraNajJAnanna bhavet yAvacca kAraNajJAnannAsti tAvatkAryajJAnanna bhavet itiparasparApekSatvAt / na ca kAryakAraNayossAkSAtsambandhA'bhAve'pi paramparAsambandhena kathaJcitkAryA'sacvakAle'pi kAryavattvAGgIkAreNaikAdhikaraNavRtti vAtkAraNatvalakSaNaM yuktameveti vAcyam ? paramparAsambandhena kAryavattvamityatrApi kAraNatvajJAnamantarA siddhirna bhavet, bhakSite'pi lazune na zAnto vyAdhiriti nyAyena paramparAsamba ndhasvIkArepi kAryakAraNayoraikyA'bhAvena lakSaNe mahApralayasya durvAratvAt / kiza uktakAraNatvalakSaNAt prAkU evaM kiJcidastItyavagamyate tadutpattistu kuto na jJAyate tadutpattiprayojakatvAdika kiJcidvilakSaNamaGgIkAryaM syAttarhi vilakSaNaM kIdRzaM vilakSaNe vilakSaNaGkIdRzamityanavasthA durvAraiva syAt / vastutastu kalpitaM kAryakAraNayoradhikaraNatvamAzritya lakSaNasaMghaTane kathaJcidvivAdarAhityam / nanu tadviSayakazAbdAnukUlazaktimattvena padArthajJAne padAnAM kAraNatve bhAvibhUtapadajJAnAcchAbdabodho na syAt tayozzAbdabodhaprAkkAlAvacchedenAvarttamAnatvAt / kAraNasya ca kAryAvyavahitaprAkkSaNasattvasyoktatvAditi cenna, keSAMcinmate padAnA-i svatvAt / naca zAbdadhArAprasaGgaH, jJAnaviSayatApannazaktimattvena padAnAM hetutvAt / naca puruSAntarIyajJAnadazAyAmpuruSAntarasya zAbdabodhApattiriti vAcyam ? tattatpuruSIyatvasya tatra tatra nivezenA'doSAt / naca zabdasyAkAzadharmatvAcchAbdabodhakAraNatvaM kathamiti vAcyam 1 kAlikavizeSaNatayA kAryakAraNabhAvA'bhyupagamena kAryakAraNayossAmAnAdhikaraNyasambhavAt / tathA ca zabdAH pramANamitivivekena zabdapramANasya garIyastvAt iti / samanvayazca nIlo ghaTa ityAdau nIlAdipadajanyanIlAditvaprakArakanIlAdiniSThavizeSyatAkazAbdabodhe nIlAditvaprakArakanIlAdiniSThavizeSyatAkopasthitessattvAt / na ca nIlo ghaTa ityAdivAkyajanyA'bhedasaMsargakanIlaprakArakaghaTavizeSya kazAbdabodhe nIlaprakArakopasthiterabhAvAddhetoH kAryatAvacchedakAnAkrAntatvaM syAditi vAcyam ? kAryatAvacchedakakoTIyaprakArAMze niravacchinnatvanivezAt / nIlo niracchinnatvaJca -- padazakyasambandhAtiriktayatkici niSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatvAbhAvava
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH ghaTa ityAdau abhedasaMsargakanIlaniSThA prakAratA nIlatvAvacchinnatvena sAvacchineti na kAryadalIyo vyabhicAra ityAzayAt / samanvayazca yathA ghaTa ityAdau ghaTaniSThavizeSyatAnirUpitA ghaTatvaniSThA prakAratA niravacchinnaiveti samavAyasaMsargakaniravacchinnaghaTatvaprakArakadhaTavizeSyakazAbdabuddhimprati ghaTatvaprakArakaghaTavizeSyakopasthitirastyeveti / nacaivaniveze gururityAdau AzrayatvasaMsargakagurunvaprakArakaguru vizeSyakazAbdabodho na syAt gurutvasya jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthatvena gurutvatvenopasthiteH / evaJca gurutvaniSThA prakAratA gurutvatvAvacchinnatvena sAvacchinnaiveti kathaM zAbdabodha iti vAcyam 1 prakArAMze niravacchinnatvanivezampaparityajya vizeSyAMze deyastathA ca guruniSThA vizeSyatA niravacchinnaiveti tatrA'doSAt / na ca pUrvoktarItyA nIlo ghaTa ityAdAvabhedasaMsargakasAvacchinnavizeSyakazAbdabodhaH kathamiti vAcyam , tatra kAraNAntaramAdAya zAbdabodhavidhAnAt / zAbdabodhe cetyatra cazabdastuzabdArthako'numityAdibhyo vailakSaNyandyotayati / athavA yAvattAvacchabdayadvAkyAlaGkArArthazca / zAbdabodha ityatra nirUpitatvaM saptamyartha iti vidvaddhaureyA vadanti tatra kuzAgrabuddhInAnna ruciH| nirUpitatvasya vRttyaniyAmakatvena saptamyarthatvA'bhAvAt / AzrayatvasaMyogAdInAmeva vRttiniyAmakatvam prasiddham , yena sambandhena yaH padArtho yatrAsti sa evAdhikaraNatAniyAmaka ityaashyH| kiJca nirUpitatvasya saptamyarthatve vyApyavyApakabhAvabhaGga ekapadArthAnuyogikAparapadArthapratiyogikasaMsargatvamevoddezyatAvacchedakaM tacca pratyakSAnumAnopamAneSu sarvatra sAdhAraNaM zAbdabodhanirUpitAkAGkSAprayojyaviSayatAzrayatvAkhye vidheye tadvyApakatvaM vyAhanyetetyabhiprAyAt / evaJca abhivyApakatvaM saptamyarthaH, prakRtyarthatAvacchedakavyApakatvamiti phalati / bhAsadhAtvartho viSayatA AzrayatvantarthaH ekapadArtha ityatrAnuyogitvaM saptamyarthaH, aparapadArtha tvam / yathA paTa itizAnIyavizeSyatAnirUpitA ptttvnisstth| prakAratA nirvcchinnaa| prakAratAyAssarvatra yatkiJcitsambandhAvacchinnatvena lakSaNAsambhavavAraNAya smbndhaatirikttiniveshH| sAvacchinnasvaJca-yatkiJcinniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatvam / paTavanmahAnasamityAdau mahAnasatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitA paTaniSThA prakAratA paTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvattvena saavcchinnaa| pratiyogitvam-"amAvavirahAtmasvaM vastunaH pratiyogitA" ityudayanAcAryavyAkhyAnusAri abhAvAmAvarUpatvaM lakSaNam , yathA ghaTaniSThapratiyogivannAma ghaTAmAvAbhAvatvam / etaccAbhAvasthalIya lakSaNam / bhAvasthale'pi (apara padArtha niSThapratiyogitAnirUpake) vyavahArAta prati (pUrva) yogo'syAstIti pratiyogI tasya bhAvastattA bodhyA / anuyogitvaJca-svarUpasambandhavizeSaH, yathA bhUtale ghaTa ityatra bhUtale ghaTasattAdazAyAM bhUtalaniSThA bhuutlsvruupaasNyogsmbndhsyaanuyogitaa| paTonAstItyAdau pttnisstthprtiyogitaaniruupitaanuyogitaa'bhaave| anu (pazcAda) yogo'syAstIsyanuyogItasya bhAvastatvam |vistrstu pariSkAradapaNe draSTavyaH
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalApariSkRtaH -syetyatra pratiyogitvaM SaSThayarthaH, saMsargamaryAdAzabdArthaH AkAGkSAprayojya saMsargatvam' abhedastRtIyArthaH / evaJca ekapadArthAnuyogikAparapadArthapratiyogikasaMsarga AkAMkSAprayojyasaMsargatvA'bhinnazAbdabodhatvavyApakaviSayatAzraya iti viziSTArthaH / padArthadvaya saMsargaizAbdabodhe AkAGkSAbalenaiva bhAsate / pItaghaTamAnayetyAdau pItapratiyogikaghaTAnuyo'giko yo hi pItaghaTayorabhedAdisaMsargastasya padAnupasthitatvenAkAGkSAbalenaiva bhAnam / evameva rAjapuruSa ityAdisamAsasthale rAjapratiyogika puruSAnuyogikasvatvopasthApakapa'dA'bhAvAtsvatvasambandhajJAnaM vinA viziSTabodhasya rAjapuruSa ityasyAnupapattyA AkArUkSAbalena svatvasaMsargasya zAbdabodhe vyavahRtiH / AkAGkSA tu- yatpadena vinA yasyAnanubhAvakatA bhavet / AkAGkSA vakturicchA tu tAtparyamparikIrttitam // itikArikA valI, AkAGkSAyogyatAsssattitAtpayyoNi zAbdabodhakAraNAni / tathAhi-- nIlo ghaTa ityAdI abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAra tAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvAvacchinnamprati svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaGkAraNamityAkAGkSAjJAnAkAraH / abhedasambandhAva cchinnanIlatvAvacchinnaprakAratA nirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvAvanIlapadajanyanIlatvAvacchinnaghaTapadajanyaghaTatvAvacchinnopasthitirUpayo cchinnamprati gyatAjJAnaGkAraNamiti yogyatAjJAnA''kAraH / nIlapadAvyavahitottaravarttighaTapadatvarUpA''sattijJAnaGkAraNam / tatpadA'vyavahitottaravarttitatpadatvarUpamevA''sattijJAnamityAsattijJAnAsskAraH / nIlo ghaTa itivAkyamabhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinavizeSyatAkazAbdabodhaJjanayatviti tAtparyyajJAnA''kAraH / upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatA phalam / arthavAdopapattI ca SaDabhistAtparyyanirNayaH // itidArzanikAH / gadAdharabhaTTAcAyryAstu samabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnanna zAbdabodhe kAraNaM kevalena tAtparyajJAnakAraNenaiva gatArthatvAditi mUla evAhuH / nanu padaprayogeNaivArthajJAnamityarthajJAnArthaM sarvatra loke padaprayoga iti vyAptiH / parantu padaprayoga vinaiva prakaraNAnumAneGganaceSTananimeSaNAdipramANAntareNopasthitiviSayIbhUto yaH padArthoM ghaTapaTAdistasya prakAravizeSyavidhayA zAbdabodhe pratItiH kuto neti praznaH / ghaTaH karmatvam Anayanam kRtiH nIlaM ghaTa ityAdiSu tattatpadajanyapadArthopasthitau padArthatvaJca tattatpadaniSThavRttijJAnAdhInavRttiviSayaka jJAnatvAvacchinnajanakatA nirUpita janyatAnirU pitanirUpakatvasambandhAvacchinnA yAvacchedakatA tAdRzAvacchedakatA nirUpitA yA'vacchedyatA tAdRzAvacchedyatAvatI yA viSayatA tAdRzaviSayatAzrayatvam / tattatpadaniSThetinivezAnna ghaTapadayoranyonyapadArthatvam / nirUpyanirUpakabhAvapravezAcca na samUhAlambanAdikamAdAya doSasambhavaH /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpativAdaH ghaTaniSThakarmatAnirUpakAnayanAnukUlakRtiviSayakazAbdabodhavAraNAya abhedasambandhena nIlaviziSTaghaTaviSayakazAbdabodhavAraNAya ghaTamAnayetivAkyajanyazAbdabuddhau ekasambandhijJAnamaparasambandhismArakambhavatItinyAyena ghaTAdipadajJAnajanyopasthitau bhAsamAnAkAzaviSayakazAbdabodhavAraNAya ca saMsargabhinnapadAnupasthitapadArthasya zAbdabodhe bhAnanna bhavatIti kalpanAyA vRttyA padajanyapadArthopasthitizzAbdabodhe kAraNamiti niyamAnurodhena prakR. tatvAt / nanvetanmate pUrvoktarItyA padaniSThAkAGkSAzAnameva zAbdabodhe kAraNamitisikhamevaJca ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirityAdiSu ghaTapadasamabhivyAhRtakarmatvapadarUpAkAGkSAjJA. nasya sattvena ghaTaniSThakarmatAnirUpakAnayanamitizAbdabodhassyAdeveti cenna, dvitIyAntaghaTapadasamabhivyAhRtAnayapadasamabhivyAhArasyaiva kAraNatvA'bhyupagamena kSativirahAt / nacaikaghaTAdipadAdapi zAbdabodho durastathAhi nIlapadasamabhivyAhRtaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnA'vyavahitottarajAyamAnanIlA'bhinno ghaTa iti zAbdabodhamprati nIlapadasamabhivyAhRtaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNamevaM zAbdabodhe'pi kAryakAraNabhAvastathAca tattadAkAGkSAjJAnA'bhAvasya kSatikaratvA'bhAvenoktazAbdasya nizzaGkatvAditi vAcyam ? yadvizeSayoH kAryakAraNabhAvastatsAmAnyayorapItinyAyena sAmAnyarUpeNa zAbdabodhatvAvacchinnamprati padaviziSTapadatvalpAkAGkSAjJAnakAraNamityabhiprAyAt / vaiziSTayana sva bhinnatvasvaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakatvamityubhayasambandhena pariSkArAzrayaNAt / evaJca sAmAnyakAraNA'bhAvanaikapadAcchAdA'patterasambhavAdityalam / / ___ yathA nIlo ghaTa ityAdau ekapadArthoM ghaTastadanuyogiko'parapadArtho nIlastatpratiyogikazcAbhedasaMsarga iti samanvayaH / nanvevaM parvato vahnimAnityAdau vyAptibhAsyasaMyogasyA'pyAkAGkSAbhAsyatvApattAyuddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayavirodha iti cenna, nahi tAvaduddezyatAvacchedakamekapadArthAnuyogikAparapadArthapratiyogikasaMsargatvaM kintu prA saMsargatvaJca-sambandhapratiyogyanuyogibhinnatve sati dviSThatve sati viziSTa vuddhiniyAmakatvam / dravyattvAbhAvavAn guNa ityatratyasvarUpasambandhasya lAghavena pratiyogisvarUpatAmaGgIkRtya saMsargatvasambha. vo na syAditi sambandhapratiyogyanuyogibhinnetinivezo nAstIti kecit / / prakAratAvizeSyatAbhinnatve sati viziSTadhIniyAmakatve sati viSayatAtvaM saMsargatAtvamititarkazAstrAdhikAriNaH / pare tu-sambandhAnavacchinnA viSayataiva saMsargatetyucyamAnazzAstrIyo vyvhaarH| vastutastu-zAbdabodha ityatra viSayatvaM saptamyarthaH na tu nirUpitatvam tacca saMsargapadArthAnvayi zeyam / ekapadArtha ityatrAnuyogitvaM saptamyarthaH, apara padArthasyetyatra pratiyogitvaM SaSThayarthaH / avayavAthanirapekSattve sati samudAyArthopasthApakatvamiti lakSaNakarUDhazabdatvena saMsargamaryAdAzabda AkAGkSAyAM rUDhaH / prayojyatvantRtIyArthaH, prayojyatvaJca svaviSayakazAna janyajJAnanirUpitatvAtmakaM zeyam / mAsa. bhAtvartho viSayatA, tArtha Azrayatvam , evaJca pakapadArthaniSThAnuyogitAnirUpakassannaparapadArthaniSThaprati. yogitAnirUpakaca samchAbdabodhanirUpitaviSayatAzrayo yassaMsargassa AkAhAnirUpitaprayojyatAnirUpitAzrayatAvAn bhavatoti dhyeyam /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH tAprAptavivekanyAyenaikapadArthaniSThAnuyogitAnirUpakA'parapadArthaniSThapratiyogitAnirUpakasaMsargavRttizAbdabodhatvavyApakaviSayatAtvam / evaJca viSayatAmuddizyAkAGkSAprayojyatvavicAnenAnumitisthalIyasaMyogasaMsargasya tAdRzaviSayatAvatvA'bhAvAnnAkAGkSAbhAsyatvam / kizca zAbdabodha ityatra vRttitvaM saptamyarthaH, tathAca ekapadArthAnuyogiko'parapadArthapratiyogikarazAbdabRttissaMsargastu AkAGkSAprayojyazAbdabuddhitvavyApakaviSayatAzraya i.ta nAnumityAdisthale doSa iti / nanu ekatvatvenaikatvasya aparatvatvenAparatvasya sAmAnyarUpeNa bhAne tadupAdAnavaiyarthyam , tacchabdapravezAt tattadekatvatvenaikatvasya tattadekatvabajhedavattvenAparatvasya praveze'nanugamApAtaH / ayambhAvaH, aparapadasyArtho bhedo bhedAzrayazca, so'pi samabhivyAhRtapadArthasyaiva ! saca samabhivyAhRtapadArthatvAvacchinnapratiyogitAka Ahosvit samabhivyAhRtayatkiJcitpadArthaniSThapratiyogitAkaH / nAdyaH, tathAsatyaprasiddhaH / tathAhi nIlo ghaTa ityAdAvekapadArtho ghaTastadanuyogikA'bhedasaMsargo jJAtaH parantu padArthatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAzrayo nAsti sarve padArthA ekapadArthapadena grAkhyA bhavanti itinIle'pi ekapadArthatvasya sattvAdekapadArthatvAvacchinnapratiyogitAka bhedavannIlapadArtho na jJAta iti tatpratiyogikatvaM saMsageM na gatamiti tatroddezyatAvacchedakavyApakatvaM hetoranupapannaM syAt / nAnnyaH, tathAsatyananugatassyAt / tathAhi nIlo ghaTa ityAdau ekapadArtho ghaTastanniSThAnuyogitAnirUpakAparapadArthapratiyogitAnirUpakabhedAzrayo nIlapadArthastatpratiyogiko'pyabhedasaMsargo jJAtaH parantu rAjapuruSa ityAdAvekapadArthapadena rAjapadArthasya grahaNanna syAt / ekapadArthastu nIlo ghaTa ityAdAvekapadArthapadena ghaTaM saMgRhya naSTaH sakRducaritazzabdassakRdayaM gamayatIti niyamAt / nanu ekaJca tatpadamekapadam tasyArtha ekapadArthaH aparaJca tatpadamaparapadantasyArtho'parapadArtha iti vigRhyAnugatatvA'bhAvo vArayitu zakyastathAsatyapi yadi ekapadatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavad yat padantadarthaniSThapratiyogitAkasaMsargazcettadA'prasiddhirdurA sarvatraikapadatvasya satvAt / naca ekapadaniSThapratiyogitAkamedavad yatpadantadarthapratiyogika iti, tathAsatyananugataniruktadoSasya duvAratvAt / tathAcAnanugataniruktadoSavAraNAya padArthaviziSTassaMsarga AkAGkSAbhAsyaH, padArthavaiziSTayantu saMsarge svaniSThAnuyogitAnirUpakatva-svetarapadArthaniSThapratiyogitAnirUpakatvobhayasambandhena / tathAca na kutrA'pyananugatatvadoSa iti tAtparyAt / naca nIlo ghaTa ityAdAvevA'bhedasaMsargasya zAbdabodhe bhAnanna syAt ? tathAhi-zAbdabodhe ekapadArtho ghaTastadanuyogikatvasyAmede sattve'pi aparapadArthapratiyogikasvannAsti abhedapratItyA nIlapadakAcyaghaTapadavAcyayoraikyAt ghaTapadArthApekSayA'parapadArthapadena nIlapadArthasya dhartumazakyatvAt iti vAcyam , padaviziSTassaMsarga AkAGkSAbhAsya iti pariSkArAt / vaizi. svArthaniSThAnuyogitAnirUpakatva-svetarapadArthaniSThapratiyogitAnirUpakatvobhayasambandhena / svaM ghaTapadantadarthaniSThA yA'nuyogitA tannirUpakatvamabhedasyAsti, svetarapadannIlapadantadartho nIlapadArthastanniSThA.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . vyutpattivAdaH yA pratiyogitA tnniruupktvmbhedsyetismnvyH| nanu pacadhAtusamabhivyAhAre vi. klittivyApArayojanyajanakayossambandhayorAkAGkSAbhAsyatvanna syAt / tathAhi-pacadhAtorviklittitvAvacchinne vyApAratvAvacchinne ca khaNDazazzaktistathA ca taNDulampacati caitra ityAdau viklitterjanakatvasambandhena vyApAre'nvayaH, tathAca taNDulaniSThaviklittijanakavyApArAzrayazcaitrastatra janakatvasambandhasya svArthaniSThAnuyogitAnirUpakatve'pi svetarapadA'bhAvAdAkAGkSAbhAsyatvanna syAt / evampacyate caitreNa taNDula ityAdI vyApArasya viklittau janyatvasambandhenAnvayaH, cetravRttivyApArajanyaviklityAzrayastaNDulastatrA'pyuktayuktyA janakatvasambandhasyAkAGkSAbhAsyatvanna syAt / naca pacadhAto. ssamudAye eva zaktirastu natu khaNDazazzaktiH phalAvacchinnavyApAra eva zakya iti na doSa iti vAcyam ? naiyAyikamate prathamAntArthamukhyavizeSyakazAbdabodha itiniyamAstaNDu lampacatItyAdau tAdRzabodhe siddhe'pi karmapratyayasamabhivyAhAre viklityanukUlavyApArasya janyatvasambandhena viklittAvanvaye tAdRzabodho na syAditi doSAt / naca samudAya eva zaktirastu karmapratyaye tu viklityanukUlavyApArasya janyatvasambandhena viklisAvanvayena taNDulaniSThaviklityanukUlavyApArajanyaviklityAzrayastaNDula iti prathamAntArthamukhyavizeSyako bodhassyAdeveti va cyam , zAbdabodhe viklitterdvidhA bhAnAspatteH / vyApArasya viklittAvanvaye padArthaH padArthenAnveti natu padArthekadezeneti nyAyavirodhAcca / naca vyApArajanyaviklittAveva zaktirastu iti vAcyam , kartRpratyayasamabhivyAhAre viklitterdvidhA mAnAdekadezAnvayadoSAcca / na ca viklittijanakavyApAre evAstu zaktiriti vAcyam ? karmapratyayasamabhivyAhAre pUrvoktadoSasya jAgarUkatvAt / kiJcaivampariSkAre rAma rAma kRSNa kRSNa "kAkaH kRSNaH pikaH kRSNaH ko bhedaH pikakAkayoH / prApta vasantasamaye kAkaH kAkaH pikaH pika" ityAdAvabhedasaMsargagrahaNanna syAt / ekapadAkhyAtArthakAlakRtyorAdheyatvasambandhasyAkAGkSAbhAsyasya ca saMgraho na syAtpadadvayArthAbhAvAt / kiJca evazabdasya yadyanyayogavyavacchede zaktistadA pArtha eva dhanurddhara ityAdI itarasya yogassambandhastasya vyavacchedo nivRttirevaJca pArthetarasmin dhanurddharatvA'bhAve'pi itarapadena tatprANinAM grahaNA'pattau tannivRttinAstItidoSAt / khaNDazazzaktiranyayoge vyavacchede ca tatrAnyayogapadArthasya svaniSThapratiyogitAkatvasambandhena vyavacchedapadArthe'nvayassa AkAGkSAbhAsyo na syAt svetarapadA'bhAvAt iti vAcyam , padArthaviziSTassaMsarga AkAGkSAbhAsya iti kalpanAt / vai0 svaniSThAnuyogitAnirUpakatva-svetaraniSThapratiyogitAnirUpakatvobhayasambandhena / tathAca vikli vizeSatayA-vAkyaM dvividhaM bhavati uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayaparam uddezyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena vidheyAnvayaparam / yathA zaGko lakSmIpateH pAajanyazvakaM sudarzanamityatra di. SNusambandhizatvAvacchedena vidheyAnvaye hArdam / nIrUpaM sparzavanmano'tra rUpazunyatvaviziSTa sparzavattvasAmAnadhikaraNyenAnvaye tAtparyam /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH ttipadArthavyApArapadArthayobhinnatvAt anyayogapadArthavyavacchedapadArthayobhinnatvAt pratyuccAraNaM zabdo bhidyata itinyAyena kRSNa kRSNa ityAdAvapi dvayorbhinnatvAt / naca nIlo ghaTa ityAdAvabhedasambandhena pratiyogina evAnuyogitvena bhedA'bhAvaH, zaktibhAsyapadArthapadArthatAvacchedakasaMsargANAmapi padArthaviziSTatvApattau vyApakatvabhaGgazceti vAcyam , padArthatAvacchedakaviziSTassaMsarga AkAGkSAbhAsya iti tAtparyAt / vai0 svAvacchinnAnuyogitA nirUpakatva-svetaradharmAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvaitadubhayasambandhena / evaJca pacadhAtusamabhivyAhAre kartRpratyayasthale svaM vyApAratvantaditaro dharmo viklittitvantanniSThapratiyogitAnirUpakatvasattvAt ! evannIlatvaghaTatvayobhinnatvAt, evapadasthale anyayogatvavyavacchedatvayorbhinnatvAt, evantaduccAraNIbhUtakRSNatvataduccAraNIbhUtakRSNatvayobhinnatvAddoSapuJjA'bhAvAt / naca sampanno vrIhirityAdau vrIhitvAnuyogikaikatvapratiyogikasvAzrayatvasaMsargasya AkAGkSAbhAsyatvanna syAt iti vAcyam , svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavazvena svAzrayavrIhitvavattvena bIhAvevAnvayasvIkArAt / na ca rAjJo. rAjetyAdAvasamastasthale svatvasaMsargasyAkAGkSAbhAsyatvanna syAt svatvasya rAjapadArthatAvacchedakadharmAvacchinnAnuyogitAnirUpakatve'pi dvitIyasambandho na gataH svampadArthatAvacchedakadharmo rAjatvam taditaradharmo rAjatvannAsti, tathAca taditaradharmAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvarUpadvitIyasambandhAnavagamAtsvatvasambandhAvacchinnarAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitarAjatvAvacchinnavizeSyatAkabodho na syAditi vAcyam 1 prakAratAvAdigadAdharamate svatvaprakArakabodhasyaivAGgIkArAt / evaJca svatvaM SaSThayarthaH tatra rAjapadArthasya nirUpitatvasambandhenAnvayaH, svatvaSaSThayarthapadArthasya svarUpasambandhena agrimarAjapadArthe'nvayaH, tathAca nirUpitatvasambandhAvacchinnarAjatvAcchinnaprakAratAni. rUpitasvatvatvAvacchinnavizeSyatvAvanchinnaprakAratAnirUpitarAjatvAvacchinnavizeSyatAka iti / rAjarAja itisamAsasthale tu rAjapadasya rAjasvAmini lakSaNayA'bhedasaMsargako bodha iti tatra rAjasvAmitvarAjatvayobhinnatvAt iti / parIkSAlekhaprakAraH / ___ atha zAstrArthaprakAraH naca jAtimAn ghaTa ityAdau padArthatAvacchedakaikyAdabhedAnvayabodho na syAt iti vAcyam , tatrApi padArthatAvacchedakAvacchedakabhedasya sattvAt jAtimatpadArthatAvacchedakAvacchedakasya jAtitvasya ghaTatvasya ca bheda prsiddheH| naca caitrasya gurukulamityAdau caitrapadArthasya nirUpitatvasambandhena gurutve'nvauddezyasvaJca-vidheyatAnirUpitatvam / viSamatAvizeSatvaM vA / sambandhavizeSatvaM vA / vidheyatvaJca-vizeSyatAvacchedakatAbhinnamukhyavizeSyatAnirUpitaprakArasvam / viSayatAvizeSatvaM vA / sambandhavizeSavaM vA / caitrasya gurukulamiti--iha caitrapadArthasya nirUpitatvasambandhena gurutve'nvayaH, evaJca caitranirU. pitaM yad gurutvantAdRzagurutvavat kulamiti bodhH| gurutvagurusamavAyo gurupadArthaH / tatra gurupadArthena
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpativAdaH yastasyAkAkSAbhAsyatvanna syAt gurutvaniSThaniravacchinnAnuyogitAyAH padArthatAvakchedakA channatvA'bhASAditi vAcyam , gurutvasya jAtyakhaNDopAdhyatiriktatvena jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthasya kiJciddharmapuraskAreNaiva bhAnamiti niyamamanusRtya gurutvasya gurutvatvenopasthitiriti tayobhinnatvenAdoSAt / naca laghudharmasamaniyatagurudharmasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaniyamAtkambugrIvAdimAnnAstItyAdau svavRttikambu grIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMsargasyAkAGkSAbhAsyatvanna syAditi vAcyam , kambugrIvAdimattvasyA'pyakhaNDopAdhyatirikta tvena kambugrIvAdimatvatvena bhAnAttatra svAvacchinnapratiyogitAkatvasyaivAkAkSAbhAsyatvena doSAbhAvAt / naca 'ghaTo nAstItyAdI ghaTatvamya jAtitvena svarUpato bhAnannatu ghaTatvatvena, ghaTatvamahAnA. mItisarvasiddhAnuvyavasAyadarzanena ghaTatvapadArthasya svAvacchinnapratiyogitAkatvenaivAnvaya iSTaH / svavRttighaTatvAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvena vA'nvayastathAcaitasyAkAGkSAbhAsyatvanna syAditi vAcyam 1 padArthatAbAchedakaviziSTassaMsarga AkAGkSAbhAsyaH vai0 ca svaviziSTAnuyogitAkatvasvabhinnapadArthatAvacchedakavizidhapratiyogitAkatvobhaya. sambandhena / ubhayatra vaiziSTayaJca svAvacchinnatva-svavRttitvAnyatarasambandheneti pUrvoktasarvasthale doSA'bhAvAt / _naca pazupadaM lomavallAGgUlAvacchinne zaktamiti lomalAGgUlayossaMyogasambandhastasyA'pyAkAGkSAbhAsyatvamaniSTamApadyeta / naca zaktibhAsyo'pi kazcitsambandha AkAGkhAbhAstho'pi syAtko virodhaH / naca sambandhazaktisvIkAro vyarthazaGkayaH, AkAGkSAyogyakAlikAdisambandhanirAsAya tattatsaMsargavizeSaniyAmakazakta reva svIkA. rAt , evaJca na vyApakatvamaGga iti vAcyam ? lomalAGgalayoryassaMyogassa nAkAGkSAbhAsya iti prasiddhavyavahArapratItivirodhAt / AkAGkSAbhAsyA'bhedAdisaMsargavattAtparyavyavahArAptavAkyAdeva vizeSasaMsargajJAne siddha saMsagAze zaktisvIkAravaiyApattezca / ------ -- -- - - - ---- - - -- ------ - kadeze gururave catrasyAnvayaH, caitrasya gururityatrApi tathA doSApAdanasambhave kulamityuktameva, caitranirUpitaM yad gurutvantAdRzagurutvavAn gururiti prakArAt / naca tathA sati gurupadArtha eva catrasyAnva. yazzakyate katuna gurutva iti vAcyam , caitrputraadaavyaapttH| caitraputrasya yatkiJcidapekSayA gurusvAt caitrasambandhitvAcca / zAbdikAstu sApekSatve'pi samAsasiddhaye ( siddhipradarzanAya ) kulasahitamprayuJjate / laghudharmeti-yo dharmo yasyAvacchedako bhavati sa taddharmAvacchinna iti niymH| evaJca ghaTAbhAva ityatra ghaTaH ( yasyAbhAvassa ) pratiyogI, pratiyogitA ghaTaniSThA, tasyAH pratiyogitAyA avacchedakaH (anyUnAnatiprasaktadharmaH) ghaTatvam iti sa eva pratiyogitAvacchedaka iti / tathA caitadarthamabhimatena "sambhavati laghau dharme (pratiyogitAvacchedakatve) gurau tadabhAvAt" ityanena ghaTatvamAtram pratiyogitAbacchedakam / parantu "kambugrIvAdimAnAstItipratItibalAd gururapi dharmo'vacchedakaH pratiyogitAyAH" iti siddhAntAnusAreNa kacinniyama eva na pravartate gurudharmasyApi ca prtiyogitaavcchedktvmissyte| vicAravAyampratiyogitAvacchedakamAtraviSaye natu sAdhyatAvacchedakatvAdAviti bodhyam /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH naca zaktyabhAsyassaMsarga AkAGkSAbhAsya itigrahaNena lomalAGgUlayossaMyogasya nAkA kSAbhAsyatvamiti vAcyam , IzvarecchAtmakazaktApakatvena sArvatrikatvAttAdRzasaMsargasyA'pyaprasiddhatvApatteH / naca anuyogivAcakapadaniSThazaktayabhAsyassaMsarga AkAGkSAbhAsya ityeva granthakRttAtparyamiti nA'prasiddhissaMsargasyeti vAcyam , tacchabdasya buddhivizeSaviSayatvopalacitavakta jijJAsitadharmAvacchinne zaktatvAd yatrAnuyogivAcakatvantacchabdasya tatratyasaMsargagrahaNAnApatteH / nanu anuyogivAcakapadaniSThazaktisambandhibodhaviSayatvaniSThavizeSyatAbhinnabodhaviSayatvaniSThavizeSyatAnirUpitagrakAratAzrayapratiyogikassaMsarga AkAGkSAbhAsya ityevaM granthakRtAmAzayena evazabdAdisthale na doSaH padArthavivekinAmiti cenna, eka eva samavAya iti mate ekatvapratiyogika samavAyaH ghaTatvapratiyogikasamavAyAdabhinna eva / tathAca ghaTatvapratiyogikasamavAyasyA'pyAkAGkSAbhAsyatvamApadyeta / tathAhi ghaTapadaniSThazaktisambandhibodhaviSayasvaniSThavizeSyatAbhinnamekavacanapadaniSThazaktisambandhibodhaviSayatvaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAzrayaikatvapratiyogitvamiti tAdRzaikatvapratiyogikatvena ghaTatvapratiyogikasamavAyasya grahaNamaniSTaM syAditi vicArAt / naca ghaTatvapratiyogikasamavAyasya nAkAGkSAbhAsyatvam "jAtyAkRtivyaktayaH padArtha' iti gautamasUtrAcchaktibhAsyatvamprasiddhameveti vAcyam , vRkSaH kapisaMyogI etavRkSatvAt ityatra mUlAvacchedena kapisaMyogasatve'pi zAkhAvacchedena kapisaMyogo nAstItipratItivat ekatvapratiyogikatvAvacchedena samavAyasyAkAkSAbhAsyatvavato ghaTatvapratiyogikatvAvacchedena samavAyAd bhinnatvena tasyA'pyAkAGkSAmAsyatvApattedu ruddharatvAt / naca upasthitIyavizeSyatAviziSTassaMsarga AkAGkSAbhAsyaH vaizi0 svaprayojyazAbdabodhIyaviSayatA nirUpakatvasvanirUpitatvA'bhAvavadupasthitIyaviSayatAprayojyazAbdabodhIyaviSayatAnirUpakatvamityubhayasambandhena, tathAca na pUrvoktA doSA iti vAcyam ? saMyogena samavAyena vA abhAvo nAstItyAdau abhAvapadArthasya svAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvasambandhenAnvayastasyA'pyAkAGkSAbhAsyatvanna syAt / abhAvapadavAcyanapadavAcyayorekatvAt dvitIyasambandhA'saMghaTanAt iti / naca upasthitIyavizeSyatAviziSTassaMsarga AkAGkhAbhAsya iti, vai0 svaprayojyazAbdabodhIyaviSayatAnirUpakatvasvA'bhAvavadupasthitIyaviSayatAprayojyazAbdabodhIyaviSayatAnirUpakatvamityubhayasambandhena, svAbhAvavatvaM kena sambandhena grAhyam ? svanirUpitatvasvaprayojakapadaprayojyatvaitadubhayasambandhena, evaJca padabhedaprayukto'bhAvaH abhAvanapadayorminnatvAt iti vAcyam ? avacchedakabhedenaiva viSayatAbhedo bhavati / ata eva ghaTatvapaTatvarUpAvacchedakabhedAnnaikaviSayatA / tathAca naJpadA'bhAvapadayorabhAvatvamevAvacchedakamiti tayorabhedAduktasaMsargA'saMghaTanenApattestAdavasthyAt / naca padArthaviziSTassaMsarga AkAGkSAbhAsya iti vaiziSTayaJca svaprayojyazAbdabodhIyaviSayatAnirUpakatva-svanirUpi
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vyutpattivAdaH tatvA'bhAvavadupasthitIyaviSayatAprayojyatvaitadubhayasambandhena, abhAvavattvaM kena sambandhena grAhyamiti ? svaprayojakapadabhinnapadaprayojyopasthitIyaviSayatAprayojyatvasvaviziSTazAbda. bodhIyaviSayatAnirUpakatvamityubhayasambandhena, evaJcAbhAvasyobhayapadaprayojyatvenApattyabhAvAt iti vAcyam , ghaTaghaTatvayossamavAyasyA'pyAkAGkhAbhAsyatvApatteH / ekatvapratiyogikaghaTAnuyogikasamavAyasya yathA'kAGkSAmAsyatvam tathA ghaTaghaTatvayossamavAya. syA'pyAkAMkSAbhAsyatvasauSThavAt / atra siddhAntaH-- upasthitIyaviSayatAviziSTA yA saMsargatA sA AkAGkSAprayojyA vaiziSTayaJca svaprayojyazAbdabodhIyaviSayatAnirUpitatva-svanirUpitatvAbhAvavadupasthitIyaviSayatAnirUpitatvaitadubhayasambandhena / samavAyasyaikatvAt ghaTaghaTatvayossamavAye saMsargataivanAstIti na dossH| kiJca zAstre padArthAntaratvavyavahArazca padabhedaprayukto vRttibhedaprayuktazca dRzyate / tathAcA'. parapadArthatvamatrobhayasAdhAraNaM vivakSaNIyam / evaJca saMsargatAviziSTA saMsargatA AkAsAprayojyetivyAkhyAnam / vaiziSTayazca svatAdAtmya-svanirUpitaprakAratAviziSTavizeSayatAkatvamityubhayasambandhena / sambandhaghaTakavaiziSTayaJca svaprayojakapadabhinnapadaprayojyatva. svaprayojaka vRttijJAnIyaviSayatAnirUpitaviSayatvA'prayojyatvAnyatarasambandhena / abhAvo nAstItyatra padadvayabhedaH abhAvapadArthA'bhAvatvaniSThaprakAratAviziSTatvasya naJpadArthA'bhAvaniSThavizeSyatAyAM vidyamAnatvAt , zabdastAvacchAbdabodhe bhAsata itisiddhAntAcca / __nacaivamapi ghaTo nAsti kalazo nAstItisamUhAlambanajJAnottarakAle ghaTakalazobhayavRttijJAnajanyadhaTopasthiterghaTaviSayakazAbdabodhe ghaTatvaniSThaprakAratvaghaTaniSThavizeSyatayorvinigamanAvaikalyena padayoH prayojakatvAttatratyatannirUpitasaMsargatAsaMgrahApattiriti vAcyam 1 prathamasaMsargasthAne svaprayojakapadaniSThAkAGkSAjJAnIyaviSayatAnirUpitasAMsargikaviSayatAnirUpitapadaniSThaviSayatAprayojyatvasya dAnena ghaTakalazapadaniSThaviSayatayonirUpyanirUpakabhAvA'bhAvAt / amAvanampadaniSThaviSayatayostu parasparamAkAGkSAzAne nirUpyanirUpakabhAvasattvAca / kecittu zaktyaprayojyassaMsarga AkAGkSAbhAsya iti tanna 1 nIlo ghaTa ityAdAvabhedasyAkAGkSAbhAsyatvanna syAt abhedo'stItyAdAvabhedarUpArthasya zaktiprayojyatvAt / naca zaktprayojyA yA saMsargatA sA AkAGkSAbhAsyeti na doSa iti vAcyam , nIlA'. bhinno dhaTa iti tAtparyeNa sa iti tacchandaH prayujyate tatrA'bhedazzaktiprayojya eveti. tatrA'bhedasyAkAGkSAbhAsyatvanna syAt /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH zrIgurucaraNAstuupasthitIyaviSayatAviziSTA saMsargatA AkAGkSaHprayojyeti / vaiziSTayaJca svapra. yojyavizeSyatAnirUpitatvasvaprayojakavRttijJAnIyaviSayatvA'ni pitavRttijJAnIyaviSayatAprayojyopasthitIyaviSayatAprayojyaprakAratAnirUpitatvomayasambandhena / ghaTaghaTatvayossamavAyasya nAkAGkSAbhAsyatvam ekatvaniSThaprakAratAnirUpitA saMsargatA bhinnA ghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitA saMsargatA bhinnati varNanena doSA'bhAvAt / nanvetatprakaraNAtprAgAkAGkSAjJAnaM zAbdabodhe kAraNamiti nizcayA'bhAvAtkathaM saMsargatAvaiziSTyamiti vAcyam ? ghaTaH karmatvam AnayanaM kRtiriti parasparanirAkAGkSavAkyAcchAbdabodhAbhAvAyAkAGkSAjJAnasya zAbdabodhaprayojakatvamiti pUrvaprakaraNe nirdhAritatvAd vivekasauSThave kSativirahAt / kecinmAnyAstu-upasthitIyaviSayatvA'prayojyA yA zAbdabodhIyA saMsargatA sA AkAGkSAprayojyA / athavA vRttijJAnIyaviSayatvA'prayojyA yA saMsargatA sA AkAyAprayojyeti sarvatrA'doSa iti / / atrAsmadguravaH nIlo ghaTaH pIto ghaTa ityAdau abhedasambandha AkAGkSAbhAsyo vRttimAsyo veti vicikitsAyAM vRttibhAsya iti mImAMsakAH, AkAGkSAbhAsya iti naiyAyikAH / matabhedAnnizcayA'bhAvena vRttyabhAsyatvasyAkAGkSAbhAsyatvoddezyatAvacchedake pravezA'bhAvenAniSTA'patte rityalam / vidheyAMze'dhikAvagAhizAbdAnubhavasvIkartRnavInamate ghaTo nIlaghaTa ityAdau ghaTatve ghaTatvabhedAbhAvaH / jAtitvaviziSTajAtimatparakasarvanAmavaTitajAtimAn ghaTa ityarthaka 'sa ghaTa' ityAdau ghaTatve ghtttvbhedaabhaavH| caitrasya gurukulamityatra nirUpitatvasaMsarge padArthatAvacchedakakulatvAvacchinnAnuyogikatvAbhAvaH, dhAnyAd dhanamityatra vibhaktissAdhutvArthikA prayojyatvasaMsarga AkAGkSAbhAsyaH, dhAnyaprayojyandhanamiti bodho'bhISTaH / tatra prayojyatvasaMsargasya AkAjhyA bhAnanna syAt, padArthatAvacchedake dhAnyatve padArthatAvacchedakadhAnyatvabhedAbhAvaH / kulAt kulamityatra dehAd deho'bhijAyata ityatra ca kulatve padArthatAvacchedake kulatvapadArthatAvacchedakabhedAbhAvaH, dehatve padArthatAvacchedake dehatvapadArthatAvacchedakabhedAbhAva iti janyatvasaMsargasya bhAnannasyAt / kecittu kuzAgradhiyaH, samavAyasyaikatvapakSe ghaTaghaTatvayoH bRttibhAsyasyApi samavAyasya AkAGkSAbhAsyatvApattivAraNAya pUrvoktasarvadoSaparihArAya ca ekapadArtha ityatra saptamI vizeSyatvArthikA aparapadArthasyetyatra SaSThI prakAratvArthikA na tu anuyogitve vibhakti abhAvo nAstItyatra "na na" ityapi doSa iti kecit / na cobhayo?takatvAt samAsAbhAvena . rUpasiddhiriti vAcyam ? kevaladyotakayorapyavyayayoH pANinIyazAstreSu viparAbhyAM jeH" "apaparI . jine" "anuparAbhyAM kRtaH" "namassvastisvAhAsvadhAlaMbaSaDyogAca" ityAdiSu samAsadarzanAt / 2 vyu0
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH "18 vAkye / prakAratAvizeSyatayozca nirUpitatvasambandhena lakSaNayA saMsargaviSayatAyAmambayaH, tathA ca padajanyapratipattIyaviSayatAviziSTasAMsargika viSayatvAkAGkSAprayojyazA 'bdabodha nirUpita viSayatvAbhinna ityarthaH / vai0 svaniSThanirUpakatAnirUpita nirUpyatAvasvasvaviziSTaviSayatAniSThanirUpakatAnirUpitanirUpyatAvattvobhayasambandhena / sambandhaghaTaka vai0 svabhinnatva- svanirUpitapada sAkAGkSapadaniSThaprayojakatAnirUpitaprayojyatAvattvobhayasambandhena / svaM viSayatA / evaJca viSayabhedAd viSayatAbhedasya mAnyatvena ekatvapratiyogikasamavAyAd bhinno hi ghaTatvapratiyogikasamavAya iti nApattiH / prakAratAnirUpitatvam sAMsargikaviSayatAyAM ye nopagacchanti te tu saMyogena partate vahniravRttiriti buddhimprati samavAyena parvato vahnimAniti nizcayasyApi pratibandhakatvApattibhiyA parAhatAH / vizevyatAnirUpitatvamapi sAMsargika viSayatAyAmAvazyakamevAnyathA saMyogena vahayabhAvavAniti buddhimprati yathA saMyogena vahnimAniti nizcayasya pratibandhakatvantathA svasaMyogitayogasambandhena vahnimAn parvata ityasyApi pratibandhakatvApatteH / na ca sa doSastu saMyogatvamAtrAvacchinnatvasya saMsargatve nivezenaiva parihartuM zakyata iti vAcyam ? tathA sati catvarIyasaMyogena vahnimAn parvata itijJAnasya pratibandhakatvAnupapatteriti vadanti / atraiva prasaGgAdviSayatvaM vicAryate pratIyamAnatayA bhogasAdhanatvaM viSayatvam / bhogatvamanubhavavizeSatvam / sukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAratvamati yAvat / atra sAdhanatA cAbhedasambandhAvacchinnA gRhyate / nanu gaccha gacchasi cetkAnta panthAnassantu te zivAH / mamApi janma satraiva bhUyAd yatra gato bhavAn // ityatra taca gamane mama maraNamavazyambhAvi nAtra zaktilakSaNayossambhavastadvAcakapadAbhAvAt / kiJca nizzeSacyutacandanaM stanataI nirmRSTarAgo'dharo, netre dUramanaane pulakitA tanvI yatheyantanuH / mithyAvAdini dUti bAndhavajanasyA'jJAtapIDAgame, vApa snAtumito gatAsi na punastasyA'thama -syA'ntikam // ityatra dUtIsambhogasya ca vAcakalakSakapadayoramAtrAttayorbodhAnApatyA ca vyaJjanAkhyavRttiH karta- vyaiveti kathakkAryakAraNabhAvadvayameveti cenna ? tatra tatrAnumityAtmabodhasya mAnasodIcyabodhasya vA svI-kAreNaivopapatau pRthagvRtteranAvazyakatvAt / nanu bodhadvayasvIkAre gauravamiti cenna ? bhavanmate'pi zaktyA 'janmAdi padAcchAbdabodhAnantaraM vyaJjanAvRttijJAnAttattadarthopasthityA vyaGgyArthabodhena bodhadvayasyAvazyakatvAt / nanvevamapi bodhakataivAstu vRttivilakSaNa saGketa lakSaNayozca vRttitvanna svIkAryamiti cenna ? gaGgApadanna tIravAcakakintu tIrasambandhinIravAcakamiti gaGgAyAM ghoSa iti vAkyAd bodhe Ayurvai ghRtamiti vAkyAcca ghRtapadanna ghRtakarmakabhakSaNavAcakamiti bodhe ca tIranirUpitA''veyatAvAnghoSa iti * bodhasya ghRtakarmakabhakSaNamAyurjanakamiti bodhasya cAnubhavasiddhatvena lakSaNAvRtterAvazyakatvAt / zaktiarmeNa gAcha mAcha gagarItyAthapabhraMzAnAM vRkSamatsyaghaTAdibodhakatvena vRkSamatsyaghaTAdivAcakatvApattessatasya vRtitva svIkArAt iti /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalA kalApariSkRtaH 19 sAdhanapadena janakatAzrayo gRhyate / janakatvaJca kvacit sAkSAtsambandhena kvacicca paramparayA / evaJca viSayatAsambandhAvacchinnabhoganiSThajanya tAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnajanakatAvattvaM viSayatvamiti phalitam / vizeSaspaSTIkaraNantu tAdAtmyasambandhAvacchinnabhoganiSThajanyatAnirUpitaviSayitva - svaprayojyanirUpitaviSayitvAnyatarasambandhAvacchinajanakatAvatvaM viSayatvamiti / svaprayojyatvaJca svajanyasvajanyajanyAdirUpam / paramparAjanakatAyAmavyaviniSThatvopAdAnena nityapadArthAnAM vyAvRttiH / "ApAtataH pratItasandigdhArtho viSaya " iti jaiminiH / viSayo vizayazcaiva pUrvapakSastathottaram / nirNayazceti zAstre'sminpaJcAdhikaraNaM smRtam // iti mImAMsA | vizabdo hi vizeSArthassinotirbandhanArthakaH 1 AropAzrayo viSayo gaurvAhIka ityAdau vAhIko viSaya ityAlaGkArikAH / 'indriyajanyajJAnaM viSayaH, zabdasparzarUparasagandhA viSayAH / viSayAzA mahApAzAdyo vimukta ssudustyajAt / sa eva kalpyate muktyai nAnyaH SaTzAstravedyapi // iti paurANikAH / zarIrendriyabhinnatve sati upabhogasAdhanatvaM viSayatvamiti naiyAyikAH / viSayo dvividhaH parokSaH aparokSazca / anumAnagamyaH prathamaH, pratyakSaviSayo dvitIyaH / ito'dhikamasmatkRtapariSkAradarpaNe draSTavyamiti / ghaTo'sti "jAtyAkRtivyaktayaH padArtha" iti sUtrAnurodhena ghaTapadasya ghaTa-ghaTatva- samavAyeSu zaktistathA ca ghaTe ghaTatvaM samavAyena bhAsata iti siddhAntaH / nanu ghaTe ghaTatvaM samavAyena * bhAsata ityasya ko'rthaH ? nirUpitatvaM saptamyarthamAdAya kiM ghaTanirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRttitvaM ghaTatve'yamarthaH athavA samavAyasambandhAvacchinnaghaTatvanirUpitAdhikaraNatvaM ghaTe'yamarthaH / ubhayathApi vRttitvAdhikaraNatvayorabhedasambandhe ghaTaghaTatvayoreva bhAne paryavasAnam / bhedasambandha svIkAre'bhISTabodho na syAdevazcAsminsandehe kimuttaramiti zuklAH ? I -- ghaTavad bhUtalamiti - ghaTabadbhUtalamityAdau saMyogasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitabhUtalatvAvacchinna vizeSyatAka iti bodhe vilakSaNo vicAraprakAraH / saMyogena bhUtale ghaTAvagAhanamiti phalitArthe saMyogena bhUtale ghaTAvagAhitvamityasya ko'rthaH ? kiM saMyogena ghaTAdhikaraNatvam athavA bhUtalanirUpita saMyogasambandhAvacchinnavRttitvavattvam / kiJca - tAdRzAdhikaraNatvavRttitvayorbhUtalaghaTAbhyAM kIdRk sambandhaH / tayostAbhyAmabhedasambandha
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH sa ca kvacidabhedaH / kaciJca tadatirikta evaadhaaraadheyprtiyogynuyogivissyvissyibhaavaadiH| starhi sarvasiddho bhedo viruddhassyAt / vRttitvAdhikaraNatvayorapi vRttitvena adhikaraNatvena / vA'nyasambandhena vA svIkAre vRttittvAdhikaraNatvayossambandhavizeSajijJAsAyAM sambandhavizeSAvacchinnatvaniveze tayorapi bhedena abhedena vA'nvaya iti prshnjijnyaasaayaamnvsthaaprsnggH| kutracid gatvA sambandhAnaGgIkAreNa vAkyArthasvIkRtiriti cet ? tarhi pUrvameva sambandhAnaGgIkAro nyAyyaH kiM ziroveSTananAsikAsparzanyAyAnusaraNena / tasmA TUTabadbhUtalami yAdau sambandharahita eva mAnasaH kazcana bodha ito'dhikamuttarammRgya miti zuklAH / sa ca kacidabheda itibhedasambandho'bhedAnyasambandheSu pAribhASikaH / zAbdabodho dvividhaH bhedA'bhedAnva-. yaviSayakatvAt bhedalakSaNasambandhAnAM pratiyogitvAnuyogitvAdInAmanantatvena pUrvamabhedamevAha sa ceti / bhedasambandhAnapi darzayati-AdhArA'dheyeti / ghaTavad bhUtalam bhUtale ghaTaH ityAdizu AdhArA''dheyabhAvaH / vastuto bhUtale ghaTa ityAdau saptamyarthayovRttitvAdheyatva. yoH pratItyA na saMsargamaryAdayA bhAnantathA'pa grAmaM gacchatItyAdau karmatvaM tiIyArthastatra grAmAderAdheyatvenAnvayastatrAdheya vasya saMsargatayA bhAnam / caitrasya dhanamityAdAdhAzrayatvArthakAdhAratvasya ca saMsargamaryAdayA bhAnamiti siddhAntaH / ghaTo nAsti bhUtale ityAdI prtiyogynuyogibhaavssmbndhH| ghaTe jJAnam mokSe icchAsti ghaTaviSayakamokSaviSayakecchAyAH pratIyamAnatvena vissyvissyibhaavH| ghaTo viSayaH jJAnam viSayi / AdhArAdheyabhAveti-prakAro'yaM purAtanaH / prAJca eva zAbdikAdayaHdviSThatvAtmakatvena viziSTasaMsargamaGgIkurvate taddarzanAyaiva AdhArAdheyabhAvAdiriti vispaSTam / AdhAratAnirUpitamAdheyatvamiti rItyA vA / bhAvAdirityatra bhAvazabdasya pratyekamanvayaH dvandvAdI dvandvamadhye dvandvAnte ca zrayamANapadampratyekamamisambadhyata iti niyamAt / jJApakazca niyametra pratyaMzaM krameNa "adhizIvasthAsAGkarma" ityatra adhizabdasyAdimasya "AzividhiNatveSUpasargatvapratiSevo vaktavyaH" atra vidhizabdasya madhyazrutasya "prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA" atra mAtrazabdasyAntazrutasya pratyeka sambandhaH / atra sameSAM sambandhAnAmudAharaNAni na rocante'smabhyam / yato hi"pratipimitamarthampratipAdayan pratipAdayitA'vadheyavacano bhavati prekSAvatAm apratipitsitaJca pratipAdayannAyaM laukiko nApi parIkSaka iti prekSAvadbhirunmattavadupekSyete"ti paNDitavarazrIvAcaspatimizravacanAnusAreNa iha pratipitsyamAnaM saMsargamaryAdayA bhAsamAnasya saMsargasya nirUpaNaM tatra prathamasya AdhArAdheyabhAvasyodAharaNaM vadanti TIkAntarakRtaH bhUtale ghaTa iti tatra vRttitvam (Adheyatvam ) evaM saptamyarthassa ca prakAratayA bhAsate na tu sNsrgtyaa| evaM viSayaviSayibhAvasyApi dRSTAntaH pratipAdito ghaTajJAnamityAdho nAhaNIyaH tatrApi viSayitvAdeH SaSThayarthatayA prakAratvena bhaasmaansvaat| kintu AdhAratAsambandhasyodAharaNaM ghaTannAzayati viSayaviSayibhAvasya ca putrAyati caitro grAmaM jigamiSatItyAdi / pratiyogyanuyogibhAvasya tu ghaTo nAstIti prasiddhameveti saMkSepaH /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrAthakalApariSkRtaH AdhArA'dheya iti viziSTasya sambandhatvantu vaiyAkaraNamatena "sambandhI hi sambandhibhyAmbhinno dviSTho viziSTabuddhiniyAmakazceti" bhASyabalena pratiyogyanuyoginiSThasyaiva sambandhatvam / nyAyamate tu anuyogivRttidharmasyaiva samvandhatvam / bhUtale ghaTa ityAdau ghaTasya bhUtale AdhAratAsambandhaH, bhUtalasya ghaTe AdheyatAsambandhaH, bhUtalasya ghaTe pratiyogitA, ghaTasya bhUtale'nuyogitAsambandhaH / kintu ghaTo nAstItyAdau ghaTatvAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvasya saMsargatve'pi ghaTatvamavacchinnatvaM pratiyogitvaJceti pratyekantriSu sambandhatvaM yathA tathaivAdhAratAnirUpitAdheyatvasya viziSTasya sambandhatve'pi pratyekamAdhAratvAdessambandhatve bAdhakA'bhAva ityAzaya iti / kecittasvarUpasambandhenA''dheyatvasyA'dheyapadArtha'nvayo nirUpakatvasambandhenAdhAre'nvaya ityevandviSThatvopapattAvapi nirUpakatvasambandhasya vRttyaniyAmakatvena tattvA'siddheriti / bhUtale ghaTa ityatra ghaTasya bhUtale saMyogasambandhI ghaTasaMyogassamavAyena bhUtale'sti samavAyazca svarUpasambandhenA'sti iti vadanti / na ca abhedasambandhasya dviSThatvA'bhAvena vaiyAkaraNamate kathamabhedasya sambandhatvamiti / kiJca vyAkaraNamahAbhASyapramANasattve tadvirodho nyAyamate kathaM vyAkaraNapraNetRNAM sAkSAdavatArabhUtatvAditi vAcyam 1 na vidyate bhedo bhedasaMsargo yatra vizeSyavizeSaNabhAve so'bheda iti viroSyavizeSaNabhAvarUpArthako'bhedazabda iti sUkSmatattvavetta vaiyAkaraNAH / kiJca viziSTabuddhivizeSaNavizeSyasambandhaviSayA viziSTabuddhitvAd daNDI puruSa iti viziSTabuddhivat / yatkiJcinniSThaprakA. ratAnirUpitavizeSyatAnirUpikA viziSTabuddhissambandhAvagAhinI viziSTabuddhitvAd daNDI puruSa iti viziSTabuddhivat itynumaanenaa'pybhedsmbndhsiddhiH| - na cA'medasambandhasattve nIlo ghaTa ityAdau "SaSThI zeSa" ityanena SaSThayApattiriti vAcyam ? rAjJa : puruSa ityAdau bhedamUlakasambandha eva "dviSTho yadyapi sambandhaH SaSThadhuspattistu bhedakAditivAkyapadIyabalena SaSThIvidhAnenAtrAnupapatteradhikantvasmatkRtakaumudIkalpalatikAyAM vaiyAkaraNasiddhAntakaumudITIkAyAndraSTavyam / vastutastu "jAtyAkRtivyaktayaH padArtha' iti nyAyasUtre vArtikakAreNoktavizeSaNavizeSyamAvasyaikaviSayatvAd vinA sambandhaM vizeSyavizeSaNabhAvasyaikaviSayatvAt / yadyabhedasambandhassyAttahiM vinA sambandhamitivArtikakArakathananirarthakaM syAttasmAnAstyabheda sambandha iti zAbdikammanyAH / na ca rAhozizaraH zilAputrakasya zarIram ityAdAvIpAdhikabhedamAdAya SaSThathupapA. danaM vyapadezivadbhAvena bhedamAdAyeti tattvam , saMsargasya dviSThatvaniyamAt nA'bhedasaMsarga iti vAcyam ? tAdRzabhASyeNA'bhedasya SaSThIprayojakatvanneti kalpanenA'virodhAt / kiJca vaiyAkaraNIyasambandhalakSaNe dviSThatvanna dvayoH padArthayostiSThatIti dviSThastasya bhAvo dviSThatvaM varNanIyaM kintu virodhaparihArAya dvitvaviziSTatvaM dviSThatvam / vaiziSTayaJca
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH abhedazca prAtipadikArthe svasamAnavibhaktikena svAvyavahitapUrvavarttinA ca padenopasthApitasyaiva saMsargamaryAdayA bhAsate yathA nIlo ghaTo nolaghaTamAnayetyAdau ghaTAdau nolAdeH na tu viruddhavibhaktimatpadArthasya / nIlasya ghaTa ityAdau nIlaghaTAbhedAnvaya bodhasya sarvAnubhavaviruddhatvAt / svasamAnavibhaktikatvaM caM svaprakRtikavibhaktisajAtoya vibhaktikatvam / 22 svAzrayavRttitva -- svAzrayAzrayavRttitvAnyatarasambandhena / saMsargatAvAdimate rAjJo rAjetyAdau yatra prakAratAvacchedakavizeSyatAvacchedakayoraikyantatsambandhasya svatvAderdviSThatvasiddhireva prathamasambandhanivezaphalam / abhedasya dviSThatvAsiddhi pUrvaka sambandhatvasiddhaye dvittIyasambandhanivezaH / bhUtale ghaTa ityAdau tu sutarAdviSThatvasiddhayA sambandhatvam ityapi parasparavirodhaparihAropAyaH / vastutastu " nahi kasyacid granthakRto viparIta likhanaM yuktibalAdvastusiddhau bAdhakamiti" mUlasiddhAntena vyAkaraNabhASyakRtA dyaupAdhikabhedena rAhozzira ityAdau SaSThIsAdhitatve'pi sarvavyavahAralokazAstrAbAlavRddhasAdhAraNaprasiddhasyAbhedasya sambandhasya sattve kSatibirahaH / kiJca atha vyAkaraNamityasya kaH padArthassUtramiti vyAkhyAnena vyapadezivadekasminniti paribhASotpattaye aupAdhikabhedapUrvaka SaSThIpradarzanamarthAt kAlapuruSAdyupAdhibhedena rAhuziraH padArthayorbheda iti / tathA ca paribhASAprakAze bhASyakRtaH parizrama ityabhedasambandhasattve na kiJcid bAdhakamiti zuklAH / sUcIkaTAhanyAyenoddezakrameNa cA'bhedasya saMsargatayA bhAnasthalamAha---abhedazva prAtipadikArthe ini / anuyogitvaM saptamyarthaH, upasthApitasyetyatra SaSThayarthaH pratiyogitvaM padArthasyeti zeSaH / samanvayazca nIlo ghaTa ityAdau prAtipadikArthe svasamAnavibhaktikena ghaTAdilakSaNAnuyogivAcakaghaTapadAdisamAnavibhaktikrena nIlapadenopasthApitasya nIlapadArthasyA'bhedassaMsargamaryAdayA AkAGkSayA bhAsate / nIlapadottaravibhaktessAdhutvamAtrArthakatvAt nIlasya ghaTa ityAdau vibhaktayA vyavadhAnam / viruddhavibhaktimatpadArthasyA'bhedo na bhAsata iti tattvam / nanu vedAH pramANamityAdau vedapadapramANapadayossamAnavibhaktikatvAbhAve'pi vedapramANAdipadArthayorabhedo bhAsata eveti tAtparyeNa samAnavibhaktikatvannirvakti-svasamAneti / atra svapadenAnuyogivAcakaM padaM gRhyate vedAH pramANamityatra anuyogivAcakam vedapadantatprakRtikA vibhaktirjasU vibhaktistatsajAtIyatvampramANapade'pyastyeva / tasyA'pi pramANapadasyA'pi prathamAntatvAt / tathA ca nA'bhedAnvayahAniH / nanu vedapadottaraM javibhaktiH pramANapadottaraJca suvibhaktiH kathaM sAjAtyamiti tadeva pariSkaroti-- sAjAtyaceti / AnupUrvIlakSaNamaMtra sAjAtyanna grAhyaM kintu prathamAtvAdyanyatamadharmeNaiva / evaJca susujasorubhayorapi prathamAtvena
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 - -- zAstrArthakalApariSkRtaH sAjAtyaM ca vibhaktivibhAjakaprathamAtvAdinA na tu samAnAnupUrvIkatvaM sAjAtyam / sAjAtyamastyeveti samAnavibhaktikatvenA'bhedAnvayaH / pramIyate'neneti pramANam , pramitikaraNaM pramANam / tathA ca pramitikaraNatAvanto vedA iti zAbdabodhaH / sAjAtyaJca vibhaktivibhAjaketi-- svaniSTho yo vibhaktivibhAjakaH prathamAtvAdyanyatamo dharmastadvattvam / samAnAnupUrvIkatvannAma-svavRtyAnupUrvIsajAtIyAnupUrvIkatvam / AnupUrvItvacavarNAnAmpUrvAparIbhAvarUpam / yathA ghaTa ityAdau ghakArottarAkArAkArottaraTakAraTakArottarAkAra iti / pUrvasya yogyamanupUrvam anupUrvamevAnuparvI svArthikaH "prajJAdibhyo'Ni tyaN tdnttvaanddiip| kambugrIvAdimavyaktayavacchinnazaktaghaTapadasamAnAnupUrvIkatvaM ghazca TazcAnayossamAhAro ghaTamityAdau / tatsamAnAnupUrvIkatvantasminniti tattadvarNottaratadvarNavattvantatsamAnAnupUrvIkatvam iti sAmAnyalakSaNam , na caivaM lakSaNe ghakArottarAkArAkArottaraTakAraTakArottarAkArAkArottaratvasya nIlaghaTeti samudAye'pi sattvAt ghaTapadasamAnAnupUrvIkatvaM nIlaghaTeti samudAyasyA'pyApadyateti vAcyam ? tatpadaviziSTataspadatvantatsamAnAnupUrvIkatvam / vaiziSTayaJca svaghaTakatAnavacchedakAvacchinnAghaTitatva - svaghaTakatA'navacchedakAvacchinnA'ghaTitatvasambandhAvacchinnasvavRttitvobhayasambandhena / tathA ca ghaTapadasamAnAnupUrvIkatvanna nIlaghaTe, ghaTapadaghaTakatAnavacchinnanIlatvAvacchinnaghaTitatvena lakSaNe'vyabhicArAt / _ nanu padatvasya pANinIyasaGketasambandhena padatvavatparatvenAnugatatve'pi saro rasaH nadI dInaH rAja-jarA tAla-latA ityAdizabdAnAM samAnAnupUrvIkatvamApadyateti vAcyam 1 svArthabodhaprayojakatAvacchedakadharmavattvamiti tRtIyasambandhanivezAt / latAtAlAdizabdArthayo)dena ttttpryojkdhrmaannaambhinntvenaa'kssteH| na ca tRtIyasambandhaniveze "nipAtasyA'narthakasya prAtipadikasaMjJA vaktavyeti" vArtikodAharaNe kevalapAdapUraNamAtrArthakatvena ca vai tu hi ityAdAvarthaprayojakatvA'bhAvena tayossamAnAnupUrvIkatvanna syAditi vAcyam ? tattatsamAnAnupUrvIkatvantattatpada eva / tathA hi ghaTapadasamAnAnupUrvIkatvaM ghaTapada eva na tu nIlaghaTe svaniSThaghatvAvacchinnaviSayatAnirUpitAtvAvacchinnaviSayatAnirUpitaTatvAvacchinnaviSayatAnirUpitAtvAvacchinnaviSayatvAvacchinnabhedapratiyogitAvacchedakaviSayatAtvasamaniyatajJAnaviSayatAparyAptyavacchedakadharmavattvaM ghaTe dhaTapadasamAnAnupUrvIkatvam / paTAdisamAnAnupUrvIkatvampaTAdiSu bodhyamiti nirvivAdaH prakAraH / / ___ sAnAtyaca vibhaktivibhAjaketi-~ tatsAjAtyannAma-tavRttidharmavatvam / atra zabdo dharmaparaH, evaJca vedAH pramANa
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vyutpattivAdaH . mityAdisthale prathamAtvadvitIyAtvAdyanyatamadharmeNaiva gRhyate / nanu prathamAtvAdyanyatamadharmeNaiva sAjAtyagrahaNe prathamAtvannAma prathamasaMkhyApUrakatvam , dvitIyAtvannAma dvitIyasaMkhyApUrakatvam, tRtIyAtvannAma tRtIyasaMkhyApUrakatvamityevAbhiprAyo vaktaM zakyate / evaJca ghaTAnAnnIlA ityAdAvapi nIlapadottarajavibhaktigatabahutvaparakatvaM ghaTapadottaravibhaktarapi bahutvasaMkhyApUrakatvena sAjAtyAttatprakRtyupasthAyaghaTAderapi abhedAnbayApattirityata Aha vibhaktivibhAjaketi / vibhakti vibhAjakesyasya vibhktitvvyaapyetyrthH| tathA ca samudAyArthI vibhaktitvavyApyaprathamAtvAdyanyatamadharmeNetyarthaH / dvitvAdisaMkhyApUrava tvasya tu vibhaktitvavyApyatvA'bhAvAt / kintu saGketasambandhena prathamApadavattvAdereva tadvyApyatvAt / / nanu vibhaktivibhAjakena yena kenA'pi dharmeNa sAjAtyamucyatAGkimitiprathamAtvA. dinaiveti cenna ? "suDanapuMsakasye"ti sUtrabalena svAdipaJcAnAM sarvanAmasthAnasazA anyeSAM zasAdInAnna / evaJca vibhakti vibhAjakamarvanAmasthAnasaMjJakatvena sAjAtyApattau ghaTo nIlamityAdau ghaTapadottarasuvibhaktigatasarvanAmasthAnatvasya nIlapadottarAmvibhaktAvapi sattvena sAjAtyApattau abhedAnvayApattestasmAd granthoktassamyageveti / nanu, yA vizeSyeSu dRzyante liGgasaMkhyAvibhaktayaH / prAyastA eva karttavyAssamAnArthe vizeSaNe // iti bharta haripadye prAyaHpadopAdAnena ziSTaprayoge cirantanamaryAdAsaMrakSaNAya kacit. sAmAnaliGgakatvAdyabhAve'pi na virodhaH / nanu vedAH pramANamiti vat nIlatvagataikatvavivakSayA ghaTA nIla ityapi prayogaH kuto na 1 na ca nIlo ghaTa ityAdau guNiparannIlapadaM guNavAcakatvena tvapratyayArtho'pi guNaH vAcakamAhAtmyAt / tathA ca guNatvAjAtyatiriktatvena nIlatvatvenopasthitistathA ca kathannIlatvAnvayatAtparyeNaikatvavyavastheti vAcyam ? nIlaM rUpamityAdI guNiparatvA. 'bhAvena jAtyatiriktatvA'bhAvenAjAtitvena nIlatvasyaivopasthityA tatra nIlatva ekatvAnvayatAtparyeNa tAdRzaH prayogaH kuto neti tAtparyAt / kizca prathamAtvena sAjAtyAzrayaNamanubhavasiddham / tathA ca nIlo ghaTau nIlo ghaTAH ityevamprayogaH kuto neti cenna ? iSTA'patteH / ata eva catro maitrazca sundarAvityAdIni rUpANi saGgacchante / tatra tu caitrapadArthe ekatvasya dvitvaviziSTasundarasya cAnvayaH, ekatra dvayamiti nyAyAnusandhAnAt / evaM zumbho nizumbhazcaivAnyau utpatsyete mahAsurau / brUhi zumbha nizumbhaJca dAnavAvatigavitau // caitro maitrazca gacchataH,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH vedAH pramANaM zataM brAhmaNA ityAdAvanvayabodhAnupapatteH / nanu "viMzatyAdyA sadaikatve" ityanuzAsanAt zataM brAhmaNA ityAdeH sAdhutve'pi vedAH pramANamityAdayaH kathaM prayogAH, vizeSyavizeSaNavAcakapadayorasati vizeSAnuzAsane samAnavacanakatvaniyamAt / anyathA ghaTA nIla ityAde. rapi sAdhutAprasaGgAt / / candre kalakarasujane daridratA vikAzalakSmIH kamaleSu cnyclaa| mukhA'prasAdassadhaneSu sarvadA yazo vidhAtuH kathayanti khaNDitam / / ityAdiSvekaiva rItiH "zyAlAssyubhrAtaraH patnyAssvAmino devRdevarA"vityaprA'pi bhrAtara ityasya bahuvacanAntatve'pi dvitvavivakSayA devRdevarAviti dvivacanaM sugatam / devRdevarapadayossvasvavAcye lakSaNA / ata eva lakSyatAvacchedakayordevRdevarayoddhitvAnvayaH / ata eva padArthatAvacchedakabhedAd dvandvo'pi samIcIna iti viziSTo vicAraH / kiJca siddhasya gatizcintanIyeti nyAyena loke nIlo ghaTA iti prayogaH kairapi na prayujyate tasmAkliSTakalpanayA na tAdRzaH prayoga ityapi zuklAH / nIlapadasya nIlaguNaviziSTe lakSaNayA lakSyatAvacchedakanIlasyAnantatvAtsajAtIyarahitatvAtmakaikatvasyA'bhAvana nIlo ghaTA ityAderayuktatvAt / prakRtyarthatAvacchedakatAvacchedakaikatvAnvayasya sarvAnubhavaviruddhatvAt / kiJca kriyatAmavacchedakatAvacchedaka ekatvAnvayaH parantu vizeSaNatAvacchedake vizeSaNa...tAvacchedakatAvacchedake vA yadyekatvAnvayasya kiJcidapi prayojanaM labheta / na ca vedAH pramANamityatra kimprayojanamiti vAcyam ? tatraikatvavivakSAprayojanantu cArvAkA. dyAgamAnAmpramANatvanirAkaraNarUpam / atra nIlatve ekatvAnvayasya na kimapiphalamprayojanaM vA'pi zrUyate / tathA ca nIlo ghaTa ityeva prayogo na tu nIlo ghaTA ityAdIti / nanu nIlapadArthaguNasya kathaM ghaTe'nvayo'bhedeneti cenna ? nIlazabdAt "tadasyA'styasminniti matubi'ti sUtreNAstyarthe matupi "guNavacanebhyo matupo lugiSTa" iti vAtti Navacanebhya iti-guNAssamavAyena dravyavattinaH guNavAcakebhyazzabdebhyo dravyabodhanAya jAtAnAmmatupA luganena vArtikena vidhIyate / zuklo ghaTa ityaadi| / nanu tArkikA hi guNapadArthavyAkhyAnAvasare rUpAdIn caturviMzatisaGkhyAkAn vyAcakSate / tathA ca uSNasparzavatteja ityAdau bAttikenatena matupo luka kuto neti cenna? "rasAdibhyazca" iti pRthamatuvidhAyakArammasAmarthyAda"guNavacanebhya iti vAttike guNatvavyApyavyApyazuklatvAdidharmAvacchinAnAmeva saptAnAM grahaNabodhanAt / ata eva "guNe zuklAdayaH puMsi guNiliGgAstu tadvati" iti kozasvaraso'pi saGgacchate / rUpiNI kanyA rasiko naTa ityAdI kramazo rUparasazabdayossaundaryabhAvArtha
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vyutpattivAdaH kena matupo lugvidhAnena asyApatyam iH iyAnitivat " yarizaSyate sa lupyamAnArthA-midhAyo" ti nyAyenA'styarthasattAyA ghaTAdau vidyamAnatvAdabhedAnvaye kSativirahAditi zuklA: / nanu prakRte vibhAjakalakSaNasyAnupayoge'pi navadhA dravyANi vibhajata ityAdI svasamabhivyAhRtapadArthatAvacchedakavyApya mitho viruddha yAvaddharmaprakArakajJAnAnukUlavyApArI vi. bhajaterarthaH / svaM vipUrvako bhaj tatsamabhivyAhRtapadArthoM dravyapadArthaH padArthatAvacchedakaM dravyatvaM tadvyApya mithoviruddhayAvaddharmaH kSititvAdikamarthAt antvaM tejastvaM vAyutvam AkAzatvamityAdikantatprakArakajJAnAnukUlavyApAraH kSititvaM vAyutvam AkAzatvam atvam ityevaMrUpastathA ca kSityAdinava ghaTazcAdAya dazadhA dravyANIti prApnoti / vaTatvasya kSititvena prasiddhatvA'bhAve'pi teSAJjastvAdinAnAviruddhadharmasattvAditi cenna ? "saMkhyAyAH prakAre dhe"ti vyAkaraNavArttikasyAyamarthaH svasamabhivyAhRta padArthatAvacche. dakaviziSTA yA saMkhyA tadvAcakAd dhApratyayo bhavati tatsaMkhyAvAn dharmasya vibhAjako bhavatItyarthaH, padArthatAvacchedaka vaiziSTyaJca saMkhyAyAM svavyApyabhinnA'vRttitva-svavyApyaviziSTatvobhayasambandhena / sambandhaghaTaka vaiziSTayaJca svavRttitva-svavyApyavRttitvobhayasambandhena / tathA ca ghaTamAdAya dazatvasaMkhyAyAssvavyApyaM ghaTatvaM tadvRttitvena sva. vyApyA'vRttitvasambandhaghaTaka sambandhavirahAd dazatvasaMkhyAvAcakAddhApratyayA'prApteH / nanu ghaTamAdAya dazatvasaMkhyAyAmapi svavyApyaM tejastvaM tadvyApyasuvarNatvAdAvavRttitvena dvitIyasambandhaghaTakasya dvitIyasambandhasya gamanAd dazadhA dravyANIti rUpaM syAdeveti cenna ? mukhyadvitIyasambandhasthAne svavyApya viziSTa bhinnatvarUpassambandho deyaH / vyApyavaiziSTyaJca svavRttitva svavyApyavRttitvobhayasambandhena / tathA ca svavyApyaM kSititvaM tadvyApyaghaTatve vRttitvena svavyApyavRttitvarUpadvitIyasambandhaghaTakadvitIya sambandhasya katvAd 'rasAdibhyazcetyatra ca guNavAcakarasAdigrahaNena kathamihenpratyayo matupA bhAvyamityAzaGkA parAstA / na ca guNavAcakarasAdigrahaNe mAnAbhAvena tathA vyAkhyAnamayuktam ? sUtrIya "guNAt " iti gaNavArtikena tathA kalpAt / vibhajata iti -- svasamabhivyAhRtapadArthatAvacchedaka vyApya mithoviruddhayAva dvaprakAraka bodhAnukUlo vyApArI vipUrvaka bhajadhAtvarthaH / prakRte dravyANi vibhajata hatyatra svaM vipUrvaka bhajadhAtuH tatsamabhivyAhRtampadaM dravyapadantadarthatAbacchedakaM dravyatvantadvyApyA mithoviruddhA yAvanto dharmAH kSititvAdayo navasaGkhyA kAstatprakAra kabodhAnukUlavyApAraH kSitiH Apa ityAdizabdaprayogAtmakaH / svasamabhitryAhRtatvaJca svaviziSTatvam vai0 svAvyavahitapUrvatva svAvyavahitottaratvAnyatarasambandhena / dhAtvarthakukSau vyApyetyaMzAnupAdAne dravyANi vibhajate iti pratijJAya karma teja AkAzamityAdizabdaprayogasyApi vibhAgatva pramAtvApatteH / evaM kSitiH paTa ityAdizabdamAtrasyApi vibhAgatvApattivAraNAya mitho viruddham / kevalaM vyApyamAtramupAdAya kSitiH ApastejAMsi ityAdiprayogasyApi tattvavAraNAya yAvatvamupAdeyamiti /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH 2 . ca satvena ubhayasambandhena svavyApyaviziSTatvasattvena tadbhinnatvasya vaktumazakyatvena dvitIyasambandhena vaiziSTayavirahAduktasthale dazadheti prayogA'bhAva iti / guNAdimAdAya dazadhA dravyANItyapi na prayogastathA hi dazatvasaMkhyAyAssvavyApyaM kSititvam aptvam ityAdi tavyApyaM guNatvaM tadvRttitvena svavyApyabhinnA'vRttitvaviraheNa prathamasambandhasyAnAgamanAduktAniSTaprayogA'bhAvAt / / atha saptadhA padArtha ityatra svavyApyo dravyatvaguNatvAdiH tadbhinnatvasyA'prasiddhayA svavyApyabhinnavRttitvasya sutarAmaprasiddheH prathamasambandhena vaiziSTayavirahAt saptadhA padArthoM na syAditi cetsatyam ? tatsambandhasthAne svavyApyabhinnavRttitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvA'bhAvavattvarUpassambandhI gRhyate / evaJcA'prasiddhatvAdeva tatsambandhe tadabhAvavattvasya sastatvasaMkhyAyAM sattvAt / / atha kSitiM vihAya ghaTamAdAya navadhA dravyANItiprayogaH kasmAnna bhavati tatrI. bhayamukhyasambandhasya sasvAt / athavA ghaTaM vihAya aSTadhA dravyANIti vAkyato neti cedatra kuzAgrabuddhayaH, svavyApyavRttiyessvAzrayatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvastatpratiyogitvamiti tRtIyasambandhadAnena na doSastathA hi svavyApyaM kSititvaM tattiryA svAzrayatvasambandhena kSitiM vihAya ghaTamAnayeti navatvasaMkhyA nAstItyAkArakA'bhAvIyA pratiyogitA tatpratiyogitAkatvasya atha coktarItyA aSTa. tvasaMkhyA nAstItyAkArakA'bhAvastatpratiyogitAkatvasya ca sattvena tAdRzA'bhAvA pratiyogitvaviraheNa niruktarItyA navatvasaMkhyAyAmaSTasaMkhyAyAJca vaiziSTayavirahAnnoktaprayoga iti vadanti / tanna ? tathA sambandhasvIkAre kSityAdinavA'dAya iSTasthale'pi navadhA dravyANIti prayoge navatvasaMkhyAyAntRtIyasambandhena vaishissttysyaa'prsiddhyaaptteH| yato hi svavyApye ghaTatve niruktasambandhena yo'bhAvastatpratiyogitvasyaiva navatvasaMkhyAyAM satvAt / tasmAdvakSyamANasambandha eva jyAyAn / tathA hi- svAzrayavRttiryassvAzrayAzrayatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvastatpratiyogitvarUpasya nivezaH / svaM dravyasvaM tadAzrayo dravyaM tatra dravye svannavatvasaMkhyA tadAzrayaH kSititvaM tadAzrayA kSitiH tadrUpe ghaTarUpe ca dravye navatvasaMkhyAsattve niruktasaMsargeNa navatvasaMkhyApratiyogikA'bhAvaviraheNa niruktasaMkhyAyAM svapratiyogitvAsiddheH / aSTadhA dravyANItyasya vAraNantu bhavatyeva / yato hi svAzrayakSiyAM niruktasambandhenASTatvasaMkhyApratiyogikA'bhA guNatvamiti--sAmAnyametad guNatvaM jAtirupAdhizca "sAmAnyaM dvividha jAtirupAdhizceti varddhamAnopAdhyAyasiddhAntAta / guNavajAtessiddhistvanumAnavidhayA, tathA hi-dravyakarmabhinnesAmAnyavati yA kAraNatA sA kiJcidharmAvacchinnA kAraNatAtvAditi anyUnAnatiprasaktadharmasyAvacchedakatAsiddhAntAd guNatvAvacchinnatvasiddhayA "guNatvaM jAti: jAtibAdhakapramANazalyattvAd ghaTatvAdivadi"tyanumAnena jAtitvapratipAdane vyAghAtAbhAvAt / paramANusAdhAraNyAya guNapadazakyatAvacchedakavidhayA vA guNatvajAtisiddhariti /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vyutpatti vAdaH vasattvena nimktASTatvasaMkhyAyAH pratiyogitvasyaiva sattvena tRtIyasambandhena vaiziSTyavirahAnna doSaH / tathA ca svasamabhivyAhRtapadArthatAvacchedakadharmaviziSTa saMkhyAvattvaM vibhAjakatvam | vaiziSTayaJca svavyApyabhinnavRttitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvA'bhA svavyApyaviziSTabhinnatva svAzrayavRttiryassvAzna yAzrayatva sambandhAvacchinnaprati-yogikA'bhAvastatpratiyogitvaitattritaya sambandhena / idamapi bodhyam, kSitiM vihAyaghaTarUpapRthivImAdAya navadhA dravyANItyapi na 1 ghaTarUpapRthivyAM nirukta sambandhena yo'bhAvastapratiyogitvasyaiva navatvasaMkhyAyAmbhAsamAnatvAd ityalam / vavattva vibhaktivibhAjakasubvibhAjaka dharmanirvacanApekSayA'traiva lAghavam / atrAyamprakAraH nanu vibhaktivibhAjakatvannAma kimiti praznaH / na ca vibhaktitvaviziSTatvaM vibhaktivibhAjakatvam, vaiziSTyaM ca svavyApyatva-svavyApyA'vyApyatvamityubhayasambandhena / svAbhAvavadavRttitvaM vyApyatvaM svaM vibhakti tvantadvyApyatvamprathamAtve iti prathamasambandhaH / svaM vibhaktitvaM tadvyApyatvamprathamAtve tadvyApyaM sutvAdi tadadvRttitvena arthAt sutvamAtrAvRttitvena svavyApyA'vyApyatvarUpadvitIyasambandhasaMghaTanena tavasiddhiriti vAcyam ? vibhaktitvadharmavyApyaM suptvantadvyApyamprathamAtvAdyanyatamadharma iti dvitI-yasambandhA'saMghaTanena prathamAtvAdervibhaktivibhAjakatvAnApatteH / na ca vibhaktitvaviziSTatvaM vibhaktivibhAjakatvam / vibhaktitvaviziSTatvaJca vibhaktitvavyApyatvameveti lakSaNena vibhaktitvadharmApekSayA prathamAtvasya vyApyatvena vibhaktivibhAjakatvaM siddhameveti SAcyam ? su au jas ityanyatamasyA'pi vibhaktitvadharmavyApyatvena sutvautvAdInAmapi vibhaktivibhAjakatvApatteH / na ca "vibhaktice" ti vibhaktisaMjJAvidhAyakaM sUtramaMtra vibhaktipadena supa eva grahaNam / vibhaktivibhAjaketyasya subvibhAjakadharmeNetyarthaH / suptvaviziSTatvaM subvibhAjakatvam | vaiziSTyaJca svavyApyatva svavyApyA'vyApyatvobhayasambandhena / svaM suptvantadvyApyatA prathamAtve'stIti prathamAtvavyApyaM sutvAdi tadrahitasvena suptvavyApyA'pyApyatvaJjAtameveti na doSa iti vAcyam "suDanapuMsakasyeti sUtreNa pANininA saGketitaM sarvanAmasthAnapadaM svAdipaJca pratyayabodhakantathA ca svaM suptvantadvyApyaM sarvanAmasthAnatvaM taddvyApyatA prathamAtva iti prathamasambandhasya kadAcisaMghaTanespi dvitIya sambandhA'saMghaTanAdavyAse durvAratvAt / naca anapuMsakasyeti paryudAse napuMsake sarvanAmasthAnasaMjJA na bhavati tatra prathamAtvasya svavyApyA'vyApyatvena nA'pattiriti vAcyam ? "anA'pyaka" iti sUtre Abiti TA ityArabhya supaH pakAreNa anyatamadharmaM iti--anyazabdAt "vA bahUnAM jAtipariprazne Datamac" iti sUtrIyo utamacpratyayaH / ata eva bahUnAM madhye eko'nyatama iti lokAnAnizcayaH / tattvaJca tadbhinnabhinnatvam / yathA ghaTAnyatamatvannAma ghaTabhinnabhinnatvaM ghaTe eveti svassvAnyatamo bhavatIti phalitArthaH / evam antatastvamapi vyAkhyeyam /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH pratyAhArastathA ca svaM suptvantadvyApyatA Aptve tadvyApyataiva prathamAtva iti dvitIyasambandhA'saMghaTanena doSasya durvAratvAt / kiba vyAjyatvasya prakRte nyUnavRttitkalakSaNAkrAntatvAnnirvA he'pi suamgatAnyataratvasyA khaNDopAdhirUpasyA'pi suptvaviziSTatvena tena dharmeNA'pi sAjAtyApattau nIlaM ghaTa iti vAkyasyA'pi prAmANyApattezca / na ca suam jas etadanyatamaniSTho dharmo'nyatamatvanta vyApyatA'nyataratve'sti / arthAtsuptvavyApyassu am jas gatAnyatamatvaM tadvyApyo'nyataratvamiti svavyApyA'vyApyatvanna jAtamityanyataratvena sAjAtyanna bhaviSyatIti na doSa iti vAcyam ? svavyApyatvAkhyaprathamasambandhamparityajya tatsthAne svavyApyabhedA'ghaTitatva-svamyApyA'vyApyatvamityubhayasambandhena / tathA ca anyataratyasya bhedAghaTitatvena tena sAjAtyA'bhAvAnna kApyApattiriti varNanAt / na ca bhyAvibhaktestRtIyAcaturthIpaJcamIparyAptatvAt bhyAvibhaktigatabhyAmtvasyA'pi suptvaviziSTatvena bhyAmvattvenApi vibhaktivibhAjakatvena sAjAtyApattau tRtIyAcaturthI dvivacanAntaghaTitasya nIlAbhyAM ghaTAbhyAmityAdivAkyasyApi prAmANyApattiriti vAcyam ? svavyApyabhedA'ghaTitazrAvaNapratyakSaki SayatA'navacche dakatva-svavyApyA'vyApyatvamityubhayasambandhena / tathA ca bhyAmtvasya zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakatvena tasya vibhaktivibhAjakatvA'bhAvena tena sAjAtyAnAzrayaNena doSA'bhAvAt / na ca suDiti pratyAhAra"ssuDanapuMsakasye"tyatra suTatvannAma pANinIyasaGketasambandhena suTpadavatyameva tasyApi suptvaviziSTaravena suTalvena vibhaktivibhAjakena sAjAtyApattau nIlaM ghaTa iti pUrvoktApattistadavasthaiva anyatamatvetiprasaGgazceti vAcyam ? supraviziSTajAtitvaM vibhaktivibhAjakatvaM tena dharmaNaiva sAjAtyam, prakRte suTatvasya suTapadavattvarUpatvena jAtitvA'bhAvaH, anyataratvamanyatamatvaJcAkhaNDopAdhireva na tu jAtiH / jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthasya kiJciddharmapuraskAreNaiva bhAnamitinyAyaniyame'khaNDopAdheH pArthakyenopAdAnAd bhedadvayAvacchinnapratiyogitAkabhedavatvAcacAnyataratvAderjAtitvA'bhAva iti na nIlaM ghaTa ityAdivAkyAnAmprAmANyamiti viziSTavyAkhyAnAt / na ca suTatvAdivat prathamAtvadvitIyAtvatRtIyAtvAderapi prAcInasaGketasambandhena prathamApadatvarUpatvena teSAmapi jAtitvannAsti "prathamayoram" "prathamAyAzca dvivacane bhASAyAmityAdI prAcInasaGketitasaMjJAnAM vyavahAraviSayatvamiti prathamAtvAderjAtitvA'bhAvena vibhaktivibhAjakatvA'bhAvena sarvasvabhaGga iti vAvyam ? subbRttiH saMkhyA'nirUpitazaktatAvacchedako dharma eva subvibhktivibhaajkH| saMkhyA'nirUpitetyamya saMkhyAniSThanirUpakatAnirUpitanirUpyatvA'bhAvavacchaktatAvacchedakadharma ityarthaH, evaMvidhazaktatAvacchedakadharmeNaiva sAjAtyam / suptvasya suTatvasya ca zaktatA:navacchedakatvAnna tena sAjAtyam / sutvasya ekavacanatvasya ca saMkhyAni pitazaktatAvacchedakatvena anirUpitavA'bhAvena tenA'pi sAjAtyAnAzrayaNam / prathamAtvadvatIyAtvAdestu sambodhanakarma
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAda: samAnaliGgakasthale tathA niyamopagamena vedAH pramANamityAdeH sAdhusvopapAdane'pi iti hetustadudbhave iti kArikAyAH / tvakatRtvasampradAnatvApAdAnatvasambandhAdhikaraNatvanirUpizataktatAvacchedakatvena tenaiva dharmeNa sAjAtyAzrayaNena kA'pi doSo nAstIti siddhAntabhUto raajkiiypriikssaalekhprkaarH| - asmadguravastu--- suptvaviziSTasaMkhyAvatyai subvibhAjakatvantenaiva sAjAtyam , sakhyAyAM suptvavaiziSTayaJca svavyApakatvasvavyApyavRttitvasvA'vyApyA'vRttitvasvavyApyaviziSTabhinnatvamiti catuSTayasambandhena / caturthasambandhaghaTakavaiziSTayaJca svavRttitva svetarasvasamAnAdhikaraNavRttitvobhayasambandhena / svaM suptvaM tadvyApakatvaM saptatvasaMkhyAyAntadvattvamprathamAtvAdiSu sarvatra yatra3svarUpasambandhena suptvantatrarasvAzrayAzrayatvasambandhena saptatvaM prathamAtvAdigatam / vyApyatAvacchedakasambandhazcAtra svarUpasambandhaH vyApakatAvacchedakazvAtra svaashryaashrytvsmbndhH| suptvavyApakatA saptatyasaMkhyAyAntasya vyApyaM prathamAtvAdi tavRttitvamiti dvitIyasambandhaH / suptvA'vyApyaM ghaTatvAdi tadavRttitvamapi iti tRtiiysmbndhsngghttnprkaarH| tasya suptvasya svapadabodhyasya vyApyamprathamAtyAdi tadvaiziSTa yantu nAstyeva / tathA hi svavRttitvarUpAdyasambandhasattve'pi svetarasamAnAdhikaraNeti dvittIyasambandho nAstIti tadviziSTa bhinnatvaM saptatvasaMkhyAyAmiti tadvatvena prathamAtvadvitIyAtvAdinA sAjAtyena kSativirahAdityAhuH / samAnaliGgakasthale iti-- samAnaliGgakatvaJca svavRttipuMliGgatvAdyanyatamavayam / puMlliGgatvAdikaJca pANinI"yaliGgAnuzAsanaprakaraNAnusAreNa cetanA'cetanobhayaviSayIbhUtaparibhASitatvamata eva dArazabdasya puMliGgatvam / khaTvAzabdasya "stanakezavatI strI syAllomazaH puruSasmRtaH / ubhayorantaraM yatra tadabhAva napuMsakami"ti saMghaTanA'bhAve'pi strItvaM saGgacchate / tasmAlliGganirNAyakaM liGgAnuzAsanameva / upacayavivakSAyAM puMstvamapacayavivakSAyAM strItvamupacayApacayayossAmAnyavivakSAyAM klIbatvamiti tu zAbdikanaye / naiyAyikamate ta guNatrayAnaGgIkArAt / "viMzatyAdyAssadaikatve sarvAssaMkhyeyasaMkhyayo"rityanuzAsanAcchatabrAhmaNA ityAdInAM sAdhutvamiti tAtparyyam / zaktinipuNatetizaktiH kavitvabIjabhUtassaMskAravizeSaH "buddhistAtkAlikI jJeyA matirAgAmigocarA / prajJAnnavanavonmeSazAlinImpratibhAgviduriti ziSToktayA pratibhAvyapadezyaH lokakAvyazAstrAdyavekSaNaprayuktanipuNatA vyutpttivishessH| kAvyazazikSayA'bhyAsa ityasya kAvyajJazikSAprayukto'bhyAsa iti karaNe yojane ceti trinayameveti zabdena "praamRshyte|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalApariSkRtaH iti trayaH samuditA heturiti kAvyaprakAzavyAkhyAyA asaMgatirdurvAraiva / evamasamAnaliGgakasthale vizeSyavAcakapadAsamAnavacanasyApi vizeSaNapadasya sAdhutve tAdRzasthale autsargikamekavacanameva sarvatra vizeSaNapadAnantaraM prayoktamuzcitamiti 'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni" pitaro devatA ityAderanupapattiH / maivam , yatra vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddha saMkhyAyA avivakSitatvaM tatra vizeSyavizeSaNapadayoH smaanvcnktvniymH| ata eva purUravomAdrava sau vizvedevA ityAdau dvitvaviziSTayoH purUravomAdravaHprabhRtyorvizeSaNatayA vivakSitatvAttadvAcakasya padasya dvivacanAntatA / __trayassamuditA heturitiatra hetupadasya prayojakatAvacchedakasamudAyatvAvacchinne lakSaNA / na ca hetupadasya hetutve'pi zaktirasti hetutva evaikatvAnvayastenaiva nirvAhassamudAyatve lakSaNA samudAyakatvAnvayazca nirarthaka iti vAcyam / atra samudAyatvannAmaikaviziSTA'paratvarUpamevaJca pArthakyena trayANAM hetutve vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvaikalyena gurudharmAvacchinnakAraNasvAdhikyApattau pRthageva zaktitvena zaktanipuNatAtvena nipuNatAyAH abhyAsatvenAbhyAsasya ca kAraNatvasvIkArAt / na caikaikasyA'pi pArthakyena kAryotpAdakatvA'pattau pratItivirodhassamuditA iti vaiyApattizceti vAcyam ? ghaTapaTAdikAryamprati daNDacakraturIvemAdInAmpArthakyena parasparasahakAritvaprasiddhivadihA'pi parasparasahakAritve kSativirahAt / tathA ca lakSaNAzrayaNammUloktaM sayuktikampayojakatA ca zaktinipuNatAsbhyAsAtmake samudAye kAvyotpattisamAnAdhikaraNA'bhAvA'pratiyogitvarUpeti / yatra vizeSyavAcaketi--- __ yathA nIlo ghaTa ityatra vizeSyavAcakaM ghaTapadantaduttaravartivibhaktissuvibhaktista. ttAtparyaviSayIbhUtA saMkhyA ekatvasaMkhyA tadviruddhA saMkhyA dvitvabahutve tayoravivakSitasvAnnIlapadottaramapi suvibhaktireva yuktati samAnavacanakatvam / evaM "pratyakSAnumAne'ti sUtre'pi vizeSyavAcakaM zabdapadantaduttaravartijasavibhaktistattAtparyaviSayIbhUtA saMkhyA bahatvasaMkhyA tadviruddhaikatvAdisaMkhyAyA vizeSaNavAcakapramANapade'vivakSitatvAtsamAnabacanakatvam / vedAH pramANamityatra tu vizeSyavAcakampadaM vedapadantaduttaravartijasavibhaktistattAtparyaviSayIbhUtA saMkhyA bahutvasaMkhyA tadviruddhAyA ekatvasaMkhyAyA vizeSaNa* vAcakapramANapade vivakSitatvAnna samAnavacanakatvam / evammaithilI tasya dArA ityatra vizeSyavAcakampadammaithilIpadantaduttaravartivibhaktissuvibhaktistattAtparyaviSayIbhUtA saMkhyA ekatvasaMkhyA tadviruddhAyA eva vizeSaNavAcakadArapadottarajavibhaktitAtparyaviSayIbhU* tAyA bahutvasaGkhathAyA vivakSitatvAnna samAnavacanakatvamiti sngghttnprkaarH|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH yadvAkyaghaTakavizeSyavAcakapadottaratvenAbhiprIyamANadhibhaktijanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitecchIyavizeSyatAvacchedakasaGkhyAtvavyApyadharmAvacchinnabhinnasaMkhyAniSThaviSayatAkabodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitecchIyavizeSyatvA'bhAvavAdvibhaktikaM vizeSaNavAcakapadaM tadvAkyaghaTakavizeSyavizeSaNavAcakapadavyApakaM samAnavacanatvamityabhiprAyaH / nanUddezyatAvacchekavyApakatvaM vidheye yatra na bhAsate tatraiva samAnavacanatvaniyamo nAnyatretyevanniyamenaiva nirvAhe yatra vizeSyavAcakapadottareti gurubhUtaniyamAzrayaNakimarthamiti cenna ? ghaTAH prameya itirUpApatteranivAryatvAt / na ca vidheyapadenAtra kevalAnvayibhinnavidheyasya grahaNamiti na pUrvoktApattiriti vAcyam ? jAtimAn ghaTA ityAdyApattessauSThavAt / yacchandenAtra vizeSyavizeSaNavAcakapadavaTitaM vAkyameva, vAcakapadasya bodhaka ityarthaH / ata eva lAkSaNikasyA'pi vizeSyapadasya grahaNam / uttarapadenottaratvenAnusandhIyamAnetyartho'taevedandadhItyAdau vizeSyavAcakapadottaraM vibhaktarazravaNe'pi na kSatiH / vibhakti tAtparyaviSayetyasya vibhaktijanyabodhaviSayatvena tAtparya viSayetyarthaH / yathA nIlA ghaTA ityatra vizeSyavAcakampadaM ghaTapadantaduttaravartivibhaktirjasavibhaktistatAtparyaviSayIbhUtA saMkhyA bahutvasaMkhyA tadviruddhasaMkhyAyA avivakSitatvAd nIlapadottaramapi jaseva yukta miti samAnavacanakatvam / evaM pitaro devatA ityAdiSvapi bodhyam / na ca samAnaliGgakasthale samAnavacanakatvaniyamena "trayassamuditA hetu" rityatrAnupapatti sambhave'pi asamAnaliGgakasthale na kiJcinniyatannimittamiti kathampramANAnItyatra bahuvacanAnupapattizzaGkiteti vAcyam ? bahuvacanaprayoge hi kaciniyamo niyAmakaH / yathA nIlA ghaTA ityatra samAnaliGgakeSu samAnavacanakatvarUpaH / kacicca bahutyasaMkhyAbodho ghaTAnitivat / "pratyazcAnumAnopamAnazabdAH pramANAnI'tyatra tUbhayavidhatvabhAvAprathamopasthitatvAccaikavacanasyaiva bhAvAkhyAtavatsAdhutvAt / vizeSaNapadottaravacaneSvanugatannimittamAha-yatra vizeSyavAcaketi / ghaTA nIlA ityAdau saMkhyArUpo vibhaktatharthaH / nIlA varNA ityAdau tu guNe guNAnaGgIkArAdapekSAbuddhi vizeSaviSayatvarUpa eva vibhaktayoM na tu saMkhyArUpa iti zakyalakSyasAdhAraNyenAha-yatra vize"yavAcaketi / atra samAnavacanatvasya na svarUpasatkAraNatA kintu yAdRzazAbdabodhe vizeSyavAcakrapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAbhinnasaMkhyAyA vizeSaNena bhAnantAdRzazAbdabodha eva vizeSyavizeSaNavAcakapadayossamAnavacanatvajJAnakAraNamityeva niyamo'ta eva ghaTA nIlA ityatra vizeSyavAcakaghaTapadottaravibhaktau sutvabhrameNa ghaTaviSayakanIlaviSayakazAbdavodhAtpUrva sva. rUpasatsamAnavacanapadA'bhAve'pi na doSaH / vibhaktitAtparyaviSayetyasya vibhaktijanyabodhaviSayatvena tAtparyaviSayetyAzayaH / yatra vizeSyavAcakrapadottarasupatAtparyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAyA avivakSitatvamiti niveze stokampacata ityAdidoSavArake vibhaktigrahaNasya carceva nAstIti kiM spaSTArthatvenetyalam / atra vibhaktipadaM spaSTArthameva na tu sundaranda avyavahitottareti-avyavahitottaratvantu svottaratvena rUpeNAnusandhIyamAnaM yattaduttaratvenAnu. sandhIyamAnatvaM svottaratvenAnusandhIyamAnatvamityubhayasambandhena svaviziSTatvam /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 33 dhi bahavo guNA ityAdau saundarya ekatvavivakSayA bahuzabdatAtparyaviSayabahutvaviruddhakatvasattvAtsamAnavacanatvAnupapattiparihAraH phalam / avivakSitatvantu samAnavacanatvavyApyameva vyApyena vyApakAnumAnam / dhUmena vahniH nahi vyApyadhamA'bhAvo vahanyabhAva. syA'pi prvrtkH| ayogolake taptAyaH piNDe dhUmA'bhAve'pi vahnisattA'stye. va / samAnavacanatvaM samAnavibhaktikatvaJcAtra pravezanIyamata eva sundaro ghaTamityAdau naa'bhedaanvyaapttiH| samAnavacanatvaJca samAnAnupUrvI katvameva / na ca ghaTo dravyamityAdau soramAdeze samAnAnupUrvIkatvA'bhAvAtkathamabhedAnvaya iti vAcyam ? sthAnivatsUtrabalena sthAnivRttyAnupUrvImAdAya samAnavacanatvasauSThavAt / kiJca-vibhaktiviziSTa vibhaktikatvaM vA samAnavibhaktikatvam / vaiziSTayaJca - svavRttisutvautvajastvAdyanyatamavatvasambandheneti kecit / nanu viruddhatvaJca svAdhikaraNA'vRttitvameva tacca na saMghaTate bahutvAdhikaraNe'pi vede svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasambandhena ekatvasattvAd iti cenna ? svaprakArakazAnapratibandhakajJAnaprakAratvameva viruddhatvam / tatsambandhAvacchinnaikasaMkhyAtvavyApyadharmAvacchinnaprakAratAkabahutvavAnityAdibuddhimprati tatsambandhAvacchinnA'parasaMkhyAtvavyApyadharmAvacchinnaprakAra-. tAkaikatvavAnityAdibuddheH pratibandhakatvAdeva sNkhyyorviruddhtvsiddheH| nanu saMkhyAyAM viruddhAntavizeSaNakimarthamiti praznaH / yatra vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA saMkhyAyA avivakSitattvantatra samAnavacanakatvamevetyuktau cintAmaNikAramatAnusAreNa prAcInanaiyAyikamate vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA'pi sarvatra saMkhyApratItirbhavatIti tadrItyA nIlo ghaTa ityAdAvapi samAnavacanakatvAnupapatteH / na ca navyanaiyAyikamate vizeSaNavAcakapadottaravibhaktissAdhutvAthaiva tathA caitanmate kimuttaramiti vAcyam ? vizeSaNatAdaNchedake nIlatvAdau yatraikatvAnvayatAtparyantatra samAnavacanakatvasiddhayarthantadupAdAnAt / kiJca ekatvasaMkhyAyA vedatvAnvayatAtparyeNa ekatvasaMkhyAyAH pramANatvAnvayatAtparyeNa vedaH pramANamiti vizeSyavizeSaNavAcake dve pade ekavacanAnte eva tatra samA. navacanatvanna syAd vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA'pi saMkhyAyA vivakSitatvAt / viruddhAntaniveze tu viziSTA'bhAvasattvena tatrA'doSAt / atra niyame vibhaktyartheti tyaktvA vibhakti tAtparyaviSayetyupAdAnaGkimarthamiti cenna ? vibhavatyarthetyetAvanmAtrakathane nIlo ghaTo nIlA ghaTA ityAdiSvapi samAnavacanakatvanna syAt / vede supAM sthAne Rjavassantu panthA itivat "supAM sulugi"ti pANinisUtreNa svAdeze bhutvprtiitiH| "chandasi punarvasvoH" "vizAkhayozceti sUtrAbhyAmekavacanasya dvitvArthabodhakatvam / "jAtyAkhyAyAmekasminniti" "asmado dvayozce"ti sUtrAbhyAM bahuvacanasyaikatva dvitvArthakatvena "phalgunIproSThapadAnAJca nakSatre"tiSyapunarvasvornakSatra 3 vyu0
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdA dvandve"ityAdisUtraidvivacanasyApi bahutvArthakatvena ghaTarUpavizeSyavAcakapadottarasujasAdyarthasaMkhyAviruddhasaMkhyAyA aprasiddhayA tatra smaanvcnktvaa'siddheH| atra niyame saMkhyetyupalakSaNam saMkhyApadena apekSAbuddhivizeSaviSayatvAdirUpavibhaktilakSyasyA'pi / anyathA nIlA varNA ityAdau guNe guNAnaGgIkArAtsamAnavacanakatvanna syAt / nIlA ghaTA ityAdI tu saMkhyAyA eva pratItirata eva niyamAkAre saMkhyAtvenApekSAbuddhi vizeSaviSayatvena ca na saMkhyAyAH pravezo'pi tu vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyaviSayatvenaiveti phlitaarthH| atra niyame viruddhatvannAma svAdhikaraNA'vRttitvArthakatvam / atra paryAptisambandhAvacchinnAyA eva saMkhyAniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAyA grahaNantathA ca bahatvaniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatA bahuSveva ekatvaniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatA ekatraivetyAdi / ata eva nIlo guNAviti vAkyasya na prAmANyam / bhinnapadopAdAne tu viziSTasattAzuddhasattAnatiriktatvavat saMkhyAyA bhinnatvAd nIlo guNau nIlo guNA ityaniSTamApadyetaiva / ato bhinnapadantyaktyA viruddhamiti kathitam / asminniyame vAcakapadena bodhakasyaiva grahaNamanyathA lAkSaNikavizeSyavAcakasyA'grahaNA'patteH / vedAH pramANamityatra jasavibhaktarekatve lakSaNayA jasartha ekatvaM tadviruddhAyAssaMkhyAyAH pramANapade'bhAvAdetanniyamA'pravRttau samAnavacanatvApattidoSabhiyA tAtparyapadanivezo niyame bodhyaH / iti parIkSAlekhaprakAraH / purUravomAdravasAvitinaimittike kAlakAmau kAmye ca dhUrilocanau / purUravAmAdravAzca pArvaNe samudAhRtau // kratudakSasatyavasukAlakAmadhurilocanapurUravImAdravasa iti vizvedevapadavAcyAH / iSTizrAddhAdau dvayordvayoreva pradhAnatayA pUjana vihitam / tatra purUravomAdravasau vizvedevA iti tAtparyyam / tatra vizeSyavAcakaM vizvedevapadantaduttaravarttivibhaktirjasavibhaktistattAtpayaviSayasaMkhyA bahutvasaMkhyA ta'varuddhAyA dvitvasaMkhyAyA eva vivakSitatvAd na samA. guNe guNAnaGgIkArAditi-ghaTAdigatanIlAdikamprati kapAlAdigatanIlAdikameva hetuH pratIyata iti guNakAryamprati guNasyApi kAraNatvApattiriti svAbhISTapsaMsiddhaye"samavAyena kAryamprati tAdAtmyena dravyaGkAraNamiti niyamamaGgIkurvate taarkikaaH| tathA ca samavAyena guNamprati vyasyaiva kAraNatA natu guNasyeti phlitaarthH| na caiko gandho rasAt pRthagityAdipratItyA pRthaktvaguNasya ekatvasaMkhyAyAzca guNa evaM pratIyamA. natayA niyamavirodha iti vAcyam ? ekArthasamavAyasambandhena tAdRzI pratIti tu sanavAyeneti vyAkhyAnena niyamAvirodhAt / ekasminnarthe ( adhikaraNe) yassamavAyarasa evaikaarthsmvaayrsNsrgH| yathA nIlo guNo dravye vartate tathA ekatvAdyapIti paramparAsambandhena tathA prtiite| vastutastu svAzrayasamavetadravyatvasambandhena kapAlAdigatanIlAdeH ghaTAdigatanIlAdikamprati hetusvasyAvazyavaktavyatayA tAdRzaniyamo nAGgIkArya eva /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH navacanatvam , api tu dvitvasaMkhyAyAzziSTairvivakSitatvAd dvivacanAntatvameva yuktam / vastutastu-purUravamAdravapadamakArAntameveti vishissttaaH| nanvevaniyame stokampacata ityAdau pacadhAturUpavizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtpayaviSayIbhUtasaMkhyA ca dvitvasaMkhyA tadviruddhakatvasaMkhyAyAH kriyAvizeSaNavAcakastokAdipade'vivakSitatvAtsamAnavacanakatvaM syAditi cenna ? uktaniyamaghaTakavibhaktipadena vizedhyavAcakapadA'vyavahitottarA vibhaktirgRhyate / prakRte tu vizeSyavAcakampadampac iti zapA vyvdhaanenaavyvhitottrvibhktybhaavenaakssteH| na ca adAdau zapo luki stokamaca ityAdau vyavadhAnA'bhAvAdaddhAturUpavizeSyavAcakapadAvyavahitottarativibhaktitAtpayaviSayadvitvasaMkhyAviruddhaikatvasaMkhyAyA avivakSitatvena samAnavacanakasvApattirduvAraiveti vAcyam ? pUrvoktAvyavahitottaratvAnivezalAghadhena vibhaktipadena suvibhakta reva grahaNAt / na ca stokampAkAvityAdau stokAderdhAtvarthavizeSaNatve'pi samAnavacanakatvApattiriti vAcyam ? vizeSyavAcakapadA'vyavahitottarasu bvibhaktigrahaNena prakRte vizeSyavAcakapacapadam tadavyahitottaratvanna vibhakteghaJA vyavadhAnAt / na ca pacdhAtoH kipi stokampacAvityAdau vyavadhAnA'bhAvena samAnavacanakatvaM syAdeveti vAcyam ? abhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsamAnAdhikaraNAyA vizeSyavAcakapadA'vyavahitottaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAyA grahaNenAtra vibhaktayarthasaMkhyAyAH kartRvRtitvenA'doSAt / kiJca vibhaktizca vizeSyaviziSTA gRhyate vibhaktau vizeSyavaiziSTayaJca svaniSThavizeSyatAnirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakatva-svavAcakapadottaratvobhayasambandhena / yathA nIlo ghaTa ityatra ghaTaniSThavizeSyatAnirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakatvaM svavAcakapadottaratvamapi vibhakterastIti lakSaNasamanvayAtsamAnavacanakatvam / stokampacAvityAdau vibhaktayarthasaMkhyAyAH vibarthakartaryanvayo na tu paccAtvarthavyApAre vizeSyastubhamedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvAneva gRyate / evaJca vizeSyaH paJcAsvartha eva parantu taniSThavizeSyatAnirUpitasaMkhyA niSThaprakArataiva nAsti / evaJca dvitIyasambandhasattve'pi ubhayasambandhena vaiziSTayA'bhAvAllakSaNasamanvayasyA'bhAvena nAtra samAnavacanatvamityAzrayaNAt / atra yadyapi vibhaktau kivartharUpavaiziSTayamasti parantUktavizeSyAbhAvAt / iti parIkSAlekhaprakAraH / atha zAstrArthaprakAraH / nanvevaM stokaM sundarau pacAvityatra sundarAvityasya vibarthaka; sahA'bhedAnvayastathA ca abhedasambandhAvacchinnasundaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAzrayarUpakivarthakartA'ssye. v| evaJca svaM vizeSyaH vibarthakartA tanniSThavizeSyatanirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakatvam svaprayojakastokapade'pi syAditi cenna.1 pratyAsattinyAyena yayorvizeSaNavizeSyavAcakapadayossamAnavacanakatvamiSTantAdRzavizeSaNavAcakapadaprayojyA'bhedasambandhAbacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsamAnAdhikaraNAyA vizepyavAcakapadA'vyavahitottara
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 vyutpattivAdaH vibhaktitAtparya viSayasaMkhyAyA grahaNamudAsInAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAyA AzrayaNena doSadAnasyAnucitatvAt / kiJca-svavizeSyatAviziSTaM yadvizeSaNavAcakampadantadizeSyatAprayojakasamAnavacanam / pade vizeSyatAvaiziSTayaJca svanirUpitA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatva-svaviziSTavibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddha saMkhyAviSayakabodhajanakatvena tAtparya viSayIbhUtavibhaktiprakRtitvA'bhAvavattvomayasambandhena / vibhaktau svavaiziSTayaJca svAvacchedakadha. vicchinnavizeSyatAnirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakatva- svaprayojakapadottaratvImayasambandhena / yathA'traiva vibarthaniSThavizeSyatAviziSTaM sundarapadaM jAtameva / tathA hi prathamasambandhastu sutarAM sundarapade jAtaH, auvibhaktyarthaniSThadvitvasaMkhyAyAHkimarthakartavye'vAnvayaH / evaJca svaM kartavizeSyatA tadavacchedakadharmAvacchinavizeSyatAnirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakatvamasti evaM svaprayojakapadottaratvamapi vibhaktAvastItyubhayasambandhena svaviziSTavibhaktitAtparyetyAdi sarva sundarapade'stoti samAnapadatvaJjAtamparantu stokapade tu stokapadArthanirUpitavizepyaH pacadhAtvarthastaniSThavizeSyatAyA uktobhayasambandhena vibhaktau vaiziSTayannAsti / auvikaktayarthadvitvasaMkhyAyA dhAtvarthe'nvayAbhAvAd dhAtvarthaniSThavizeSyatAvacchedakadharmAvacchinavizeSyatAnirUpitaprakArataiva nAsti / atastatprayojakatvamaprasiddhamevaJca dvitIyasambandhagamane'pi ubhayasambandhena vibhaktesvaviziSTAyA aprsiddhH| vizeSaNavAcakastokapade prathamasambandhagamane'pi ubhayasambandhena vizeSyatAvaiziSTayaM stokapade nAstIti na samAnavacanatvam / nanu yatra bhAve ki bAhulakAt "sampaTAdibhyaH kibvA vaktavya" iti vArtikAcca tatra kippratyayenA'pi vyApAra evocyate vibhaktayarthadvitvasaMkhyAyAzca vyApAra evAnvayaH / evaJca stokaM sampadAvityatromayasambandhena vizeSyatAviziSTavibhaktassavena tattAtparyetyAdisarvasya dvitIyasambandhasya stokapade sattvAt samAnavacanatvamprAptam / atra yadyapi sAdhyatAvacchedakarUpeNa dhAtu to vyApAropasthitiH pRthageva, vipapratyayena tu liGgasaMkhyAnvayitAvacchedakarUpeNa siddhAvasthApannavyApAropasthi. tiH pRthageva, tatra kriyAvizeSaNAnAM karmatvamiti nyAyasUtrantu sAdhyAvasthApannavyApAra eva stokAdInAmanvaye karmatvaM vidadhAti, siddhAvasthApannavyApAre'nvaye tu stokA sampat stokaH pAka ityeva / evaJcobhayavyApAro'tra siddhaH tatra vibhaktyarthasaMkhyAyAH kivarthavyApAra evaanvyH| evaJcoktobhayasambandhena svaviziSTa vibhakterabhAvAd dhAtvarthaniSThavizeSyatAyA vaiziSTayaM stokapade na gataM kibarthaprAptam / niSThavizeSyatAyA vaiziSTayaM ca prathamasambandhena na gatamiti sarvathA samAnavacanatvanna tathApi vizeSyatAvacchedakaM sampattittvamapi tadavacchinnA kibarthaniSThavizaSyatA'pyastyeveti tannirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakatvaM vibhaktAvastyeveti / svavi
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH ziSTavibhaktitAtparyetyAdi sarva stokapade'styeveti samAnavacanatvandurameveti / kiJca niyame vibhaktipadena supa eva grahma vivapo'nusaMdhAnena vizeSyavAcakapadA'vyavahitottarasupo'bhAvena doSA'bhAvAt kibanusandhAnenavopapattau nAnyo'pi nivezastatreti yAva'd iti cenna ? svaviziSTA yA vibhaktiriti svarUpam, tatra vaiziSTayaJca pUrvasambandhavihAya svAnavacchedakadharmAnavacchinnavizeSyatAnirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakatvaM svaprayojakapadottaratvam , evaJca svAnavacchedakasiddhatvadharmAvacchinnaiva, antyAyA vizeSyatAyAstu svAnavacchedakadharmAvacchinnA dhAtvarthaniSThA vizeSyatA tannirUpitasaMkhyAniSThaprakArataiva nAstIti vibhaktau vaiziSTayA'bhAvena stokapade'pi vaiziSTayamaprasiddhamiti samAnavacanatvamaprasiddhamiti tAtpAMt / samprati granthasthalakSaNa eva doSastathA hi sundarA dArA zobhanA rAmadArAH ityatra dArapadottarajasavibhaktaH padasAdhutvamAtreNa prayogo na tu bahusaMkhyAprayojakatvena ekavyaktimAtrabodhanatAtparyeNaiva tatra jasaH prayogAt / na tu bahutvasaMkhyAprayojakatvena "dArAH puMsi ca bhUmnyeveti kozasvarasAt ekastrItAtparyeNApi sAdhutvamAtrA. rthaka jasaH prayogaH / evaJca vizeSyavAcakapadaM dArapadantaduttaravibhaktitAtparyasaMkhyeva nAsti iti samAnavacanatvalakSaNasamanvayA'bhAvAtkadAcit sundaro dArA iti syAnna tu sundarA dArA iti cenna ? vizeSyatAviziSTampadaM svasamAnavacanam / pade vizeSyatAvaiziSTayaJca svaprayojakapadottaravibhaktyabhAvavatvasambandhena / vibhakterabhAvIyapratiyogitAvacchedakasambandhazca svajanyabodhaviSayatvena tAtparyaviSayIbhUtasaMkhyAviruddhasaMkhyAviSayakabodhajanakatvena tAtparyaviSayIbhUtavibhaktiprakRtitvarUpaH / evaJca svaM dArapadottaravibhaktirjas tajjanyabodhaviSayatvena tAtparyaviSayIbhUtasaMkhyaiva nAsti tathA ca sarvamaprasiddhamevetyubhayasambandhena svA'bhAvavattvasya sundarapade vidyamAnatayA samAnavacanalA jAtamitivarNanAt / nanvevaM stokampacAvityatra dhAtvarthaniSThavizeSyatAviziSTaM stokapadamastyeveti samAnavacanatvaM syAdeva / tathA hi vizeSyatAprayojakavibhaktirauvibhaktistajjanyabodhaviSayatvena tAtparyaviSayIbhUtasaMkhyA dvittvam tadviruddhaikatvasaMkhyAbodhajanakatvena tAtparyaviSayIbhUtA dvitIyaikavacanAvibhaktinAsti iti tatprakRtikatvaM stokapadasyA'prasiddhamiti / evaJcoktasambandhena svAbhAvavattvAtstokapadasya samAnavacanatvaM syAditi cena ? pade vizeSyatAvaiziSTayaniyAmakassambandha ekacokta eva, dvitIyazca svanirUpitA'meda. sambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvarUpaH, tRtIyastu svvishissttvibhktisjaatiiyvibhktiprkRtitvruupH| tRtIyasambandhe vibhaktau svavaiziSTayazca svAvacchedakadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakatvasvaprayojakapadottaratvobhayasambandhena / evaJca stokaM sampadAvityatra stokapade Adyobhayasambandhagamane'pi ubhayasambandhena svaviziSTavibhaktegbhAvAttatIyasambandhasya stokapade'nAgamanAttatIyasambandhe vizeSyatAviziSTasyA'sattvAt na stokapadasya samAnavacanatvamityAzayAt /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH vastutastu - yatra vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyaviSayIbhUtasaMkhyAviruddha saMkhyAyAH kriyAvizeSaNavAcakapadAtirikta vizeSaNavAcakapade'vivakSitatvantatraiva samAnavacanakatvamitiH niyamAkAraH / kriyAvizeSaNavAcakAtiriktattvantu kriyAniSThavizeSyatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnaprakAra tAprayojakabhinnatvantena stokaM pacataH stokaM sampadau stokaM pacAvityAdiSu kriyAvizeSaNavAcakapadasattvAt na doSa iti tadarthanna pariSkAradhArAdhRtiriti sUkSmavettAraH / nanvevaM sundarA dArA ityatraiva sanmAnavacanatvanna syAtathA hi, tRtIyasambandhaghaTakaprathamasambandhena vaiziSTayA'bhAvAt tatra dAraniSThA yA vizeSyatA tadavacchedakadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpita saMkhyAniSThaprakAratAvatprayojakatvaM javibhakternAstIti cetsatyam ? vibhaktau svavaiziSThaya niyAmakasambandhamapahAya tatsthAne svAbhAvavattvaM gRhyate, abhAvIyapratiyogitAvacchedakasambandhazca svAnavacchedakadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakatvarUpaH evaJca svAnavacchedakaH paTatvAdidharmastadavacchinnavizeSyatAnirUpita saMkhyAniSThaprakArataiva nAstIti tatprayojakatvaJca vibhakteraprasiddha mitiH etatsambandhena dArapadottarajasa vibhaktessvA'bhAvavattayA tatsajAtIyavibhaktiprakRtitvAtsundarapade samAnavacanatvaM siddham / vibhaktisAjAtyaJcedAnIM suptvena bodhyam / vedAH pramANamityatra tu prathamasambandha eva na gatastena tatra samAnavacanatva niyamo neti tattvam / tathAhi, pramANapadottarasuvibhaktyarthe katvasaMkhyA vivakSitA tatazca vedapadottarajasvibhaktijanyabodhaviSayatvena tAtparyaviSayIbhRtasaMkhyA bahutvamiti tadvirudvaikatvasaMkhyAviSayakabodhakajanakattvena tAtparyaviSayIbhUtasuvibhaktiprakRtitvasambandhasatve tatsambandhena pramANapade svA'bhAvavattvasya vaktumazakyatvAt / nanu mithilAdezodbhavatyaviziSTajanakApatyatvapravRttinimittena pratIyamAnAyA maithilyA vizeSaNatvasyaiva nyAyyatvena maithilyo dArA ityevaMvidhaprayogasyaiva jyAyastaratvena mahAnATake "tribhuvanajayalakSmImaithilI tasya dArA" iti katham dArapade tRtIyasambandhena maithilIniSThavizeSyatA vaiziSTya sattvAt samAnavacanatvaM syAditi cenna 1 tRtIyasambandhasyAgre sAdhutvavattvannivezyate tathA ca tRtIyasambandhA'kAraH svaviziSTavibhaktisajAtIyavi bhaktyavyava hitapUrvatvasamAnAdhikaraNasAdhutvavatve'pi vibhaktisAjAtyaJcAtra suptvAdinaiva bodhyam / tathA ca phalitassambandhaH svaviziSTavibhakti vRttizrAva NapratyakSavi SayatAvacchedakadharmavadvibhaktyavyavahitapUrvatvasabhAnAdhikaraNasAdhutvavattvam / evaJca svaviziSTA vibhaktirmaithilIpa dottarasuvibhakti statsajAtIsuvibhaktyavyavahitapUrvatvasamAnAdhikaraNasAdhutvavattvaM dArapade nAstIti tasya bahuvacana eva prayogAditi lakSaNasamanvayA'bhAvAnna samAnavacanatvamiti bhAvaH / nanvevaM sati nIlA ghaTA ityatra yadyapi vizeSyatAprayojakaghaTapadottarajasvi bhaktisajAtIyajas vibhaktyavyava 38
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH hitapUrvatvasamAnAdhikaraNasAdhutvavattvaM jasantanIlapadasyAsti tathApi ityatraitasya prathamAntanIlapadasya jasvibhaktyavyavahitapUrvatvasamAnAdhikaraNasAdhutvava vAbhAvAnnIlaghaTapadasyApi samAnavacanatvanna syAditi cenna 1 sAdhutvavattva samAnAdhikaraNAnupUrvImattvasya nivezenA'doSAt / tathA hi tAdRzoktapUrvaka sAdhutvavattvam jasantanIlapadasyAstIti tadvRttinIlatvAnupUrvI mattvaM nIlo ghaTA atratyaghaTapadasyA'pyastIti: na doSaH / nanu svaviziSTA yA maithilIpadottara suvibhaktistatsajAtIyasuvibhaktyavyavahitapUrvatvasamAnAdhikaraNasAdhutvavattvandArayatItyarthaka kriyAvAcakadArazabdasyAstIti tathA va tadvRtyAnupUrvImattvaM maithilIdArA atratyadArapadasyA'stIti lakSaNasamanvayAtsamAnavacanatvaM maithilI tasya dArA ityatra syAditi cetsatyam ? tRtIyasambandhamapahAya tatsthAsvaviziSTavRtyAnupUrvI mattvarUpassambandho gRhyate / svavaizizyazca svaviziSTavi bhaktisajAtIyavibhaktayavyavahitapUrvatvasamAnAdhikaraNasAdhutvavattvamiti puurvvdev| vibhaktauH svavaiziSTayaJca pUrvoktobhayasambandhena / dvitIyazca svanirUpitA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAvacchedakatvena tAtparyaviSayIbhUtadharmAvacchinnamukhya vizeSyatAkatrodhajanakatvena tAtpayaviSayatvobhayasambandhena / evaJca yadyapi svantakriyAvAcakadArapade prathamasambandho gataH parantu dvitIyasambandho na gatastathA hi svanirUpitA'bhedasambandhAvacchinnA prakAratA jasantadArapadaniSThA tadavacchedakatvena tAtparyaviSayIbhUtadharmo dAratvantadavacchinnamukhyavizeSyatAkatrodhajanakatvena tAtparyaviSayIbhUtatvaM jasantadArapadasyaiva na tu kriyAvAcakadArapasyeti ubhayasambandhena svaviziSTaH kriyAvAcakadArazabdI jAta: / jasantadArapade tu prathamasambandha eva na gata evaJcobhayasambandhena svaviziSTastrIzabdo jAtastadvRttistrItvarUpAnupUrvImattvaM jasantadArapadasya nAstIti lakSaNasamanvayA'bhAvAnna dAramaithilIpadayossamAnavacanatvam / strIzabdasyobhayasambandhena svaviziSTatvantu tasyAH striyA dArapadavAcyasyaH caikyAtstrItvaniSThaprakAratAvacchedakaM dAratvamapItyAzayAt / 6 39 nIlo ghaTAH * vastutastu- vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAyA asati bAdhake yatra vizeSaNavAcakapade avivazcitatvantatraiva samAnavacanakatvamiti niyamakaraNe maithilI tasyadArA ityAdiSu na doSaH / " dArAH puMsi ca bhUmnyeveti" kozasya bAdhakatvena klRptatvAditi kuzAgrabuddhayaH / nanvevamapi puruSapadAt puruSatvajAtigataikatvavivakSayA ekavacane trayaH puruSa iti vAkyasyA'pyaniSTasya prAmANyamApadyeta trizabdottaraja svibhakteH vizeSaNatvaJca -vidyamAnarace satItara vyAvarttakatvam / nacaivaM nIlotpalamityAdisthale vizeSyIbhUtotpalAderapi vidyamAnatve sati ghaTapaTAdItaravyAvarttakatayA vizeSaNatvApatyA kadAcida utpalanolAde - rapi sAdhutvamApadyeteti vAcyam ? evamApattibhItereva "jAtita bhinnapravRttinimittakAnAM zabdAnAmmadhye jAtipravRttinimittakameva vizeSyavAcakam" iti niyamasya svIkRtatvena doSAbhAvAt / tathAhi catu
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH padasAdhutvamAtreNa prayogo na tu saMkhyAnvayatAtparyeNa, evaJca vizeSyatAvaiziSTayaM vizeSaNavAcakatripade na jAtam prathamasambandhena, dvitIyasambandhena vaiziSTayaM gatamapi parantu svaviziSTa vRtyAnupUrvImattvarUpastRtIyasambandhastadaghaTakobhayasambandhamadhye prathamasambandho na gatastathA hi svaviziSTavibhaktiH puruSapadottarajasavibhaktistatsajAtIyavibhaktyavyavahitapUrvanvasamAnAdhikaraNasAdhutvavattvaM trizabdasya nostIti ubhayasanbamdhena svaviziSTaH trizabdo na jAtaH kintUdAsInaH ko'pyasti tavRtyAnupUrvImattvaM nAstIti tritayasambandhena svaviziSTatvaM tripade nAstIti tripadapuruSapadayossamAnavacanatvanna syAt, evaJca trayaH puruSa ityaniSTaH kuto neti cenna ? yadyapyatrApattivAraNAyokto. bhayasambandhena svaviziSTavRttyAnupUrvyabhAvavattvarUpastRtIyassambandha ucyate evaJcoktasambandhena svaviziSTa udAsInastadvRttyAnupUrvyabhAvavattvasya trizabde vidyamAnatayA lakSaNasamanvayAt trizabdapuruSazabdayossamAnavacanakatvasiddhayA traya: puruSA ityubhayatra jasantatvaM vidyatAm parantu maithilI tasya dArA ityatrA'pi svaviziSTaM strIpadantavRttyAnupUyaMbhAvavattvaM dArapade'pi maithilIpadasamAnavacanatva syAdatastadvAraNAya tRtIyasambandhaghaTakaprathamasambandhe sAdhutvasya sthAne sAdhutvA'bhAvavattvanivezyate / sambandhAkArastu svaviziSTavibhaktisajAtoyavibhaktyavyavahitapUrvatvasamAnAdhikaraNasAdhutvA'bhAvavattvarUpaH / evaJca jasantadArapade'pi sAdhutvA'bhAvaparyantaH prathamasambandhI gatastathA cobhayasambandhena svaviziSTaM jasantadArapadantadvRtti dAratvAnupUrvImattvameva maithilI dArA atratyadArapadasyAsti na tu svaviziSTadArasvAnupUyA abhAvavatvamiti lakSaNasamanvayA'bhAvAnna maithilIdArapadayossamAnavacanatvam / nanvevaM sati trayaH puruSA ityatrApi sAdhutvA'bhAvaparyantaH prathamasambandho gata evAsti / ubhayasambandhena svaviziSTa tripadaM tadvRttyAnupUrvyA abhAvatvaM dArapade nAstIti dAra iti vadatA'pi samAnavacanaM na syAditi cenna ? vakSyamANarItyA svaviziSTameva tripadanna jAtaM kintUdAsInaM tadvRttyAnupUA abhAvavattvaM tripade'styeveti samAnavacanaM siddham / tathAhi prathamasambandhAkArastUkta eva parantu svanirUpitAbhedasambandhetyAdidvitIyasambandhamapahAya svaviziSTo yo dharmastaddharmAvacchinnamukhyavizeSyakabodhajanakatvena tAtparyaviSayatvarUpadhameM vizeSyatAvaiziSTayaJca svanirUpitA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAvacchedakatvena tAtparyaviSayatva-svaprayojakapadottaravibhaktivAcyasaMkhyAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvaitadubhayasambandhena / evaJca traya : puruSa ityatra prakAratAva - . - -.. --.-- - ...- ---- ---- -- - ..- --- - - - STayI zabdAnAmpravRttiH jaatigunnkriyaasNshaabhedaat| kecijAtipravRttinimittakA kecid guNapravRttinimittakAH kecit kriyApravRttinimittakA kecit saMjJApravRttinimittakAzabdA bhavanti / kramazaH brAhmaNa: nIla: pAcakaH devadatta ityudAharaNam / tathA ca ApAdyamAne nIlAdipadasya vizeSaNatve baadhkaabhaavH| ata eva "kaDArAH karmadhAraye" iti pANinIyacaritArthamanyathA vizeSyavizeSaNabhAvasya kAmacArapakSe ya_ndurimeva syAditi /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH cchedakatritvadharme atratyaprathamasambandhagamane'pi dvitIyasambandho na gatastathA hi svam puruSaniSThA vizeSyatA tatprayojakapadottaravibhaktiH puruSadottarasuvibhaktistadvAcyaikatvasaMkhyAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogittvannAsti kintu bahutvasaMkhyAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvaM tritve'stIti ubhayasambandhena svaviziSTastrizabdo na jAtastathA cobhayasambandhena svaviziSTadharmAvacchinnamukhyavizeSyatAkabodhajanakatvena tAtparyyaviSayastrizabdo na jAtaH kintUdAsIno'stIti tavRtyAnupUrvyabhAvavatvaM trizabde'stIti samAnavacanatvaM siddhamityAzayAt / maithilI dArA ityatra suvibhaktivAcyakatvasaMkhyAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvandAratve'styeveti yatraikastrIviSayakabodhajanakatvena ekatvenaiva jasantadArapadasya prayogaH tatrobhayasambandhena svaviziSTadhamo dAratvantaddharmAvacchinnamukhyavizeSyatAkatrodhajanakatvena tAtparyaviSayatvasya dArapade sasyAd dvitIyasambandhI gataH, svaviziSTavibhaktisajAtIyetyAdiprathamasambandho'pi gatastathA ca svaviziSTaM dArapadantadvRttyAnupUrvyabhAvavattvaM dArapade nAstIti lakSaNasamanvayA'bhAvAnna samAnavacanakatvamiti bhaavH| vastutastu---maithilI dArA rukmiNIsatyabhAme kRSNasya dArA ityAdau doSavAraNAya vizeSaNavAcakapade niyatavacanakAtiriktatvanivezena dArazabdasya"dArAH puMsi cabhUmnyeve" ti kozabalena niyatavacanaka tayA na doSaH / yogarUDhaMvA padametat / niyatavacanatvantuekavacanatvadvivacanatvabahuvacanatvAnyatamadharmavyApyaviSayatAprayojakatvam / koSAdyanurodhenetyapi nivezyam / ata eva sarve doSAH parihRtA bhavantIti tattvam / nanvevaM sati tribahupuSpavantAdayazzabdA niyatavacanA "ekayoktyA puSpavantau divAkaranizAkarA'viti liGgAt puSpavantau divAkarAviti saadhuH| tatra svArthakatvasyAviva yA puSpavantau deva iti prApnoti dharme vizeSyatAniyAmakavaiziSTayasya dvitIyasambandhasyA'pi sattvAttathA hi svaprayojakapadottarasuvibhaktistadvAcyaikatvasaMkhyAvacchinnAnuyogitvaM candratve sUryatve vAsti evandvitIyasambandho gataH / tathA cobhayasambandhena svavi. ziSTadharmazcandratvaM taddharmAvacchinnamukhyavizeSyatAkabodhajanakatvena tAtparya viSaya puSpavantazabdaH / svaviziSTavibhaktItyAdiprathamasambandhaviziSTo'pi / evaJca tadvatyAnupUyaMbhAvavatvannAstIti lakSaNasamanvayA'bhAvAnna samAnavacanatvamiti puSpavantau deva ityApadyateti cenna ? tRtIyasambandhazca svaviziSTa vRtsyAnupUrvyabhAvavattvarUpastatra vaiziSTayazca svaviziSTavibhaktItyAdiprathamasambandha ukta eva / dvitIyasambandhastu uktobhayasambandhena svaviziSTo yo dhrmstdvishistttvruupH| tatra dharma vaiziSTayaJca svAvacchinnamukhyavizeSyatAkabodhajanakatvena tAtparyaviSayatva-svaparyAptazakyatAvacchedakatAkatvomayasambandhena / evaJcoktobhayasambandhena svaviziSTo dharmazcandratvantaddharmaparyAptazakyatAvacchedakatAkatvaM puSpavantazabdasya nAstIti svaviziSTadharmaviziSTatvarUpasya tRtIyasambandhaghaTakadvitIya
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 vyutpattivAdaH sambandhasya gamanampuSpavantazabde na jAtaM kintUdAsIna eva / evaJca svaviziSTamudAsInapadantadvRttpAnupUyaMbhAvavatvaM puSpavantapade'styeveti lakSaNasamanvayAtpuSpavantadevapadayo. ssamAnavacanatvasiddhayA na puSpavantau deva iti vAkyamapi tu puSpavantau devAvityeveti / vizeSaNavAcakapade viMzatyAdisaMkhyAvAcakAtiriktatvasya nivezena viMzatirbrAhmaNAH dve. vizatI ityAdInAmapi sAdhutvamityalam / kiJca vizeSyavAcakapadaviziSTaM yatra vibhaktiprakRtitvavadvizeSaNavAcakaM padantatraiva samAnavacanakatvannAnyoti / vaiziSTayazca svaprayojyavizeSyatAnirUpitA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvaprakArakavaktRtAtparyavizeSyatva svAvyavahitottarasuvibhaktiviziSTatvasambandhAbhyAm / atra vaiziSTayaJca svA'bhAvavavatvasvavizaSTAnupUrvImattvasambandhAbhyAm / abhAvazca svajanyabodhaviSayatvaprakArakatAtparyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAprayojakatvaprakArakatAtparyavizeSyatvasambandhAvacchinnapratiyogitAka eva bodhyaH / sambandhaghaTakavaiziSTayaJca svaprakRtiprayojyavizeSyatAnirUpitA'medasambandhAvacchinnaprakAratAvacchedakadharmAvacchinnaviSayatAprayojakatvaprakArakatAtparyavizeSyasva-svaviziSTabhinnatvasambandhAbhyAm / atra vaizi0 svasamAnAnupIkavibhaktiprakRtitvasamAnAdhikaraNasAdhutvA'bhAvakatvasvavRttisaMkhyAtAtparyakavibhaktitvavyApakatvobhayasambandhena / atra vyApakatA ca svIyapravRttinimittAvacchinnarmitAnirUpitaprakAratAvacchedakasaMkhyAtvavyApyadharmAvacchinna prakAratAprayojakatvasambandhAvacchinnA graahyaa| Adyasambandhaphalantu rAjJaH puruSAvityAdau yatra rAjapadottaravibhaktirotsargikI sAdhu tvArthA tatra samAnavacanatvaparihArArthamabhedasambandhAvacchinnetyAdiH / svAvyavahitotta ratvaphalantu stokampacata iti zapA vyavadhAne stokamatta ityatra doSavAraNAya subiti / stokampacau stokaM sampadAvityAdau tu kipo'nusandhAnena na dossH| vibhakti vaiziSTayaniyAmakasvA'bhAvavattvaphalantu sundarA dArA ityAdAva pasiddhinirAkaraNam / svaviziSTavRttItyatra svaprakRtiprayojyetyAdisambandhaphalanta maithilI dArA itivat ghaTA nIla ityAdivAraNameva / svaviziSTabhinnatvaghaTakaprathamasambandhaphalaJca maithilIdArA maithilyau dArA ityAdInAmupapattireva / dvitIyasya phalanta trayaH puruSaH bahavaH puruSaH puSpava. ntI devaH nAsatyau deva ityAdisamastavAkye na samAnavacanakatvApattirityevameveti pU. jyamaithilAH / atha kIdRzakAryakAraNabhAvamUlako'yaM yatra vizeSyavAcaketiniyama iti prshnH| vizeSyatAviziSTaprakAratAsambandhena zAbdabodhamprati tAdRzavizeSyatAprayojakapadasamA. navacanakapadajanyopasthitirvizeSyatAsambandhena kAraNam / vizeSyatAvaiziSTayaJca prakAra. tAyAM svanirUpitatvasvaprayojakapadaviziSTaM yadvibhaktiprakRtittvavatpadantatprayojyatvo. bhayasambandhena / pade padavaiziSTayaJca parvoktarItyA bodhyam /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 43 vedAH pramANamityatra ca vizeSaNapadottaravibhaktyA bahutvaviruddhamekatvaM vivkssitm| tacca vastutandu-vedAH pramANamittyAdau jasapratyayAntavedapadasamabhivyAhatasvantapramANapadasamabhivyAhArarUpAkAsAzAnakAraNamiti / evamabhedasaMsargakanIlaprakArakaghaTavizeSyakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati svantanIlapadasamabhivyAhRtavantaghaTapadatvarUpA'kAGkSAjJAnaGkAraNamiti / tathA ca abhedazca prAtipadikArthe svasamAnavibhakti kenetivad yatra vizeSyavAcakapadottaravibhakti tAtparyaviSayeti niyamo'pi pUrvoktaprakAreNAkAGkSAjJAnakAryakAraNabhAvamUlaka eva / tathA caitanniyamasphuTapratipattaye nA'pUrvaH kAryakAraNabhAva iti suukssmvettaarH| nanu sundarAbhyAM ghaTAbhyAmityAdau sundarapadottaratRtIyAdvivacanabhyAvibhaktighaMTapadottaraM paJcamIvibhaktibhyAmiti viruddha vibhaktisattve'bhedAnvayavodhaH kuto na ? vizeSyavAcakaghaTapadaprakRtikabhyAvibhaktibhinnaiva vizeSaNavAcakasundarapadottarabhyAMvibhaktiH / tRtIyAvibhaktau caturthI vibhaktau paJcamIbhyAvibhaktau ca samAnAnupU. vakatvaM samAnameva / tattatpratyayaprakRtitvamapyastyeva zAbdabodhasvarUpayogyatAyAH sarvatobhAvena AkAGkSAjJAnasyA'pi sattvAt iti cetsatyam ? sundarAbhyAM ghaTAbhyAmityAdau tRtIyArthakaraNatvaviziSTatAtparyeNa bodhanadazAyAM vizeSyavizeSaNayossamAnavibhaktyarthaviziSTa samAnavibhaktikatvasya kAraNatvAt / evameva caturthIpaJcamyorubhayorapi kAraNatvakalpanam / kiJca gaurityukte sarve sandehA nivartante nAzvo na gardabha iti nyAyena ekaviSayakajJAne'paraviSayo nAstIti vyavahArassArvajanInastathA ca vizeSyavAcakapadottaravibhaktyarthakaraNatvarUpArthavizeSyavAcakapadottaravibhaktyarthasampradAnAvarUpArthampratibadhnAtIti / evaM vizeSyavAcakapadottaravibhaktyapAdAnatvarUpArthaH vizeSyavAcakapadottaratatIyAvibha kyarthakaraNatvarUpArthampratibadhnAtIti parasparapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanena parasparavyabhicArA'bhAvAt parasparaviruddha vibhakti sattve'pi nA'bhedAnvayabodhassundarAbhyAM ghaTAbhyAmityAdAviti tattvamityalam / vedAH pramANamityatra ca vizeSaNapadottaretivizeSyavAcakaM vedapadantaduttaravartivibhaktirjasavibhaktistattAparyaviSayasaMkhyA bahuH tvasaMkhyA taviruddhA ekatvasaMkhyA tasyA eva vizeSaNavAcakapramANapade vivakSitatvAnna samAnavacanatvamata ekavacanameva tatra prayuktam / catuSu vedeSu yadyapyekatvAnvayo'nahastathApi prakRtyarthatAvacchedake tadekatvAnvayaH / prakRtipadena pramANapadaM bodhyam / pramIyate'neneti pramANam karaNe lyuTa pramitikaraNampramANam pramitikaraNatAvanto vedA iti phalitArthaH / prakRtyarthatAvacchedakaJca pramitikaraNatvameva tatpramitikaraNatvaM sarveSu vedeSve.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH __prakRtyarthatAvacchedake pramitikaraNatve'nveti / kameva vivakSitamasti / tathA ca pramitikaraNatva evaikatvAnkyo na tu pramitikaraNabhUteSu catarSu vedeSu / yathAnekeSu dhaTapaTAdiSvekameva ghaTatyampaTatvaJcAnugamakantathA'nekeSu pramitikaraNeSu vedeSvekameva hi pramitikaraNatvamanugamakamiti tatraikatyAnvaye na haaniH| pramitikaraNatva iti / vastutastu pramitikaraNatve'nvetItyasya pramitikaraNatvaghaTakapramititva ityarthaH / vedAnAM saMsAranidAnamithyAjJAnonmUlanakSame paramAtmaviSayakAnubhave tAtparyyam sarve vedA yatpadamAmanantIti zruteH natvanekavaijAtyaviziSThAnekAnubhava iti / / nanu sakalavedajanyaparamAtmaviSayakajJAnasya vyAsavAmadevAdibhedena nAnAtvAtkathantAhazaikatvAnvayayogyateti praznaH 1 pramititve ekatvAntrayasya nirvAdhatvAt dazamastvamasIti mahAvAkyAtpratyakSapramANavAdinAmmatanirAsAya tatsauSThavAt / nanu tattadAnvitatattadarthaviSayakazAbdabodhatvAvacchinnamprati tattatpadasAkAzttattatpadatvena kAraNatA zAbdasya / vahninA siJcatItyAdAvayogyAsAdhAraNatvena vyabhicaritattvAtpramitikaraNatA'navacchedakatvAtkathaM zabdatvAvacchinnapramitikaraNatvam / kiJca zabdatvanna kimapi zAbdamprati janakatAvacchedakamatiprasaktatvAditi cenna ? sakalavedatAtparyArthaviSayakavijAtIyapramititvanchinnamprati svatantraparuSoccaritazabdatvAvacchinnapramitikaraNatvantvekamevetyadoSAt / vedatvaJca svatantradhuruSoccaritazabdatvam zabdatadupajIvi. pramANAtiriktapramANajanyapramityaviSayArthakatve sati zabdajanya vAkyArthajJAnajanyapramANazabdagaMveti / atra yAvacchabdapadena pramANabhUtaziSTasampradAyAnukUlazrutyanukUlasmRtyAdipratipAditazabda eva gRhyate "itihAsapurANAni pazvamo veda ucyate' itizrImadbhAgavatoktaH / evaM trayassamuditA heturityatra zaktinipuNatA'bhyAsasamudAye ekameva hetutvavikSitamiti tatra samudAyaniSThahetutva evaikatvAnvaya iti na samAnavacanakatvamiti tattvam / / nanu zabdatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAyA vahninA siJcati ghaTe pRthivI ityAdibhramajJAna "jalena siJcati bhUtale ghaTa" ityAdipramAjJAnomayasAdhAraNyenobhayatra vAkye prAmANyamApadyeteti cenna ? zAbdatvAvacchinnapramAvRttitvaviziSTakAryatAnirUpitakAraNatvamityeva zAbdapramAkaraNamitivAkyArthastathAca lokaprayogA anubhavo dvividhaH yathArtho 'yathArthazca / tatra tadvaniSThavizeSyatAnirUpitatanniSThaprakAratAzAlitve satyanubhavatvaM yathArthAnubhavasya lakSaNam / rajatattvavaniSThavizeSyatAnirUpitarajatatvaniSThaprakAratAzAlirajate rajatamiti / __ evam-sadabhAvavaniSThavizeSyatAnirUpitataniSTaprakAratAzAlitvaviziSTAnubhavatvamayathArthAnumavatvam / zuktau idaM rajatamityudAharaNam /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH zAbdaprabhAkaraNatvaM ca zabdatvAvanchinnaM yAvacchabdaniSThamekameveti nAyogyatA / na ca padArthaH padArthenAnvetIti vyutpattivirodhaH ? naheM vahninA siJcatItyAdau pramANatvavyavahAra eva na bhavatIti na kazcidvirodhaH / na ca "svargakAmo yajeta, aharahassandhyAmupAsItetyAdiprativAkyampramAkaraNatva mbhinnamminnamiti kathaGkAraM yAvacchabdaniSThamekameveti mUlagranthasaGgatiriti vAcyam 1 zAbdatvajAterekatvenA'doSAt / na caivaM svIkAre ghaTaH karmatvam Anayanam kRtirityAdAvapi zAbdatvajAtisatvena prAmANyamApatediti vAcyam ? zAbdatvajAtisatve'pi zAbdatvaghaTitadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvA'bhAvAt ghaTaniSTakarmatAnirUpakAnayanatvAvacchinnamprati dvitIyAntaghaTapadasamabhivyAhRta "Anayeti kriyApadasamabhivyAhAraH kAraNam iti kAryakAraNabhAvAt / na ca zabdatvena kAraNatvasvIkAre sakalazAbdabuddhitvAvacchinnamprati yAvacchabdaniThamekameva kAraNatvamiti granthAzayavarNane ghaTaH karmatvam AnayanaM kRtirityAdivAkyAprAmANyaM suzakameveti vAcyam ? paramparayA pramANatvasatve'pi sampradAyaviruddhatvena zAbdabodhA'janakatvAt / zabdatvAvacchinaM yAvacchabdeti / / asyAyamAzayaH, kAryA'vyavahitaprAkakSaNAvacchedena kAryAdhikaraNavRttyamAvA'pratiyogitvam na sakalazabdeSu cAlanInyAyena pratiyogitvAdatastAdRzapratiyogitA'navacchedakazabdatvarUpadharmakttvameva zAbdadhiyamprati kAraNatvamvAcyantacca zabdatvamevetyAzayenAha zabdatvAvacchinneti / yadi ca zabdatvameva kAraNatvantadA kAraNatAcchedakatvaM zabdatve na sambhavati abhede'vacchedyAvacchedakabhAvAnaGgIkArAt / tathApi tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvaviziSTazabdatvasya kAraNatvaM svarUpatazzabdatvasya kAraNatAvacchedakatvasvIkArAnna kazcana virodhaH / iti parIkSAlekhaprakAraH / atha zAstrArthaprakAraH / / nanu pramitikaraNatvasya pramANapadArthaikadezatvena tatra kathamekatvAnvayaH "padArthaH padArthenAnveti na tu padArtha kedezene"ti niyamavirodhAt / niyamaphalantu ghaTatvasya nityasvAdabhedenAnvayatAtparyeNa nityo ghaTa iti vAkyavAraNameva, tatraghaTatvasya padArtheka dezatvenA'bhedenAnvayavirodhAt / nanu padArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati anvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kAraNam, anyayo.. 'styasminniti anvayI tasya bhAvo'nvayitA padArthasya nIlAdeH padArthena ghaTAdinaivA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 vyutpattivAdaH nvayaH / ghaTAdipadArthasya anvayitAvacchedakaghaTatyarUpeNopasthitisattvAt svarUpata eva ghaTatvopasthitisattvAt jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthasyaiva kiJciddharmapuraskAreNa bhAnamiti nyAyena ghaTatvasya jAtitvAt / samavAyabhinnatve sati svarUpasambandhena vRttitve mati bhAvatvamakhaNDopAdhitvam anirvacanIyadharmavizeSatvaM vaa| tathA ca svarUpata upasthite ghaTatve kathannityatvAnvaya iti cenna ? nityo jAtimAn ghaTa ityAdI jAtitvaviziSTajAtimadbodhakatanchandaghaTite nityassa ityAdau cAjAtipadAthai padArthaikadeze'nvayavAraNAya padArthaH padArtheneti vyutpattisvIkArAt / kiJca pazupadaM lomavallAgUlAvacchinne zaktam "dI? lomAdimAn pazuH" tatra lomnaH padArthakadezatvenAniSTasya dIrghatvAnvayasyApatyA dIrghaH pazuriti vAkyApattezca / na ca pUrvoktarItyA nityo ghaTa ityAdI ghaTatvasya kathampadArthakadezatvam jAtyAkRti. vyaktayaH padArtha iti nyAyasUtreNa ghaTatvantu padArtha eva ghaTaH ghaTatvam samavAyazceti padArtha iti kathamApattiriti vAcyam ? padArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati AzrayatvasambandhAvacchinnabodhaviSayatAvAvacchinnAkAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zaktijAnakAraNamevazca nIlo ghaTa ityAdau padArthAntaranIlaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodhamprati AzrayatvasambandhetyAyuktaprakAreNa zaktijJAnaM kAraNabhiti prAptamAzrayatvasambandhetyAdhuktarUpazaktijJAnaJca ghaTasyaivAsti na ghaTatvAderiti nIlapadArthasya dhaTa evAnvayo na tu ghaTatve / tathA ca nityo ghaTa ityAdau AzrayatvasambandhetyAdyaktarUpazaktijJAnaM sarvasammataM ghaTasyaiva na tu ghaTatvasyeti ghaTe eva nityatvAnvayo na tu ghaTatve ghaTasya cAnityatvAttatra nityatvAnvayabAdhAnnityo ghaTa iti na bhavati / ayamphalitArthaH, yasmin ghaTAdipadArthe bodhaviSayatvaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatA Azrayatvasambandhena vartate tasminneva padArthAntarasyAnvayo bhavati nAnyatreti siddhAntastathA ca ghaTatvAnvayatAtparyaNoktApattestAdavasthyAt nityo jAtimAn ghaTaH nityassa iti phalAntarANAmuktatvAcca / na ca ghaTe nityatvAnvayabAdhena tAdRzatAtparyeNa tathA prayogA'bhAve'pi ghaTatvapadArthasyaiva nityapadArthe'nvayo'stu ghaTatvAnvayatAtparyeNA'pi nityo ghaTa iti kuto neti vAcyam ? ekatra vizeNatayA anvitasya padArthasya padArthAntare vizeSaNatayA'nvayo'vyutpanna iti vyutpattimUlakayatkiJcitpadArthaniSThavizeSyatAnirUpitA'padArthasambandhAvacchinnaprakAratAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati yatkizcitpadArthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAprayojakapadaniSThazaktiniSThabodhaviSayatvaniSThAzrayatvasambanvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zaktijJAnaGkAraNam / tathA ca ghaTatvasyA'pi nityapadArthe'nvaya iti nityo ghaTa iti prayogasyA'prAmANikatvAt / AkAGkSAbhA . jAtyakhaNDopAdhIti-minnabhinnaghaTAderekarUpeNAnugamAya niymo'ymbhimtH| tathAsati ghaTatvenaikarUpeNa ghaTattvAvacchinnAnAM sameSAmekadhA'nugamaH / jAtyakhaNDopAdhyozca svato'nugatatvena nAyaM klezo'pekSyate tatra niyamai svIkArye ceyameva yuktissaadhiiysii|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zAstrArthakalopaskRtaH saMpanno brohirityanekovahitAtparyake'pyekavacanadarzanena sthasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati AkAzAbhAsyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAprayojakapadaniSThazaktiniSThabodhaviSayatvaniSThAzrayatvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zaktijJAnasya kAraNatvAtphalatIyambyutpattiH padArthaH padArthenAnvetIti / kAryakAraNabhAvIyAkAGkSAbhAsyasambandhAvachinnanivezaphalantu lomavallAGagUlAvacchinne zaktampazupadamiti zaktijJAnAkAre pazupadArthatAvacchedakatAvacchedakalomaniSThaprakAratayA lAGagUle vizeSyatAsambandhena yatreSyate zAbdabodhastatra vyabhicArassyAdata AkAGkSAbhAsyasambandhAcacchinnatvanivezaH / lomaniSThaprakAratAvacchedakasaMyogasambandhasya zaktibhAsyatvAt / tadviziSTe zaktiriti vicAraH / nanu padazaktirUpapadArthatvasyetyasya yadi padanirUpitA zaktiH padazaktiH padaniniSThA vA zaktiH padazaktiH zaktizcezvarecchArUpaiveti manyate tarhi padanirUpitavatpadaniSThatvayorIzvarecchAyAmbAdhastathA ca padazaktirityasya padasambandhinI zaktirityevArthaH / sambandhazca svajanyabodhanirUpitatvAkhya eva / sA zaktizca svaniSThAzrayatvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitezvarecchIyavizeSyatAvatvasambandhena vyaktau vartate / svaniSThavizeSyatAnirUpitAvacchinnatvasambandhAvacchinnaprakAratAvatvasambandhena jAtau vartate / svaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakasaMsargaghaTakAvacchedakatAvacchedakatvasambandhena samavAye vartata iti tAtparyam / tathA ca taddharmatarvaiziSTayatadAzrayevu zaktyA vizeSaNapadasyaikavacanAntatvamiti / ata eva sanmAtraviSayiNyA IzvarecchAyAssamUhAlambane ghaTa. 'padAd ghaTo boddhavya ityAkAre vodhAdAvapi sattve'pi na vyabhicAra ityalam / sampanno brohiriti / ekatvasya padArthatAvacchedake'nvayAd vrIhitvajAtyavacchinnaH kSetrasthaH sarvo'pi brIhissampannaH paripakka ityAzayaH / padArthaH padArthenetiniyame padArthaH padajanyapratI. tivizeSyaH padArthena padajanyapratItivizeSyeNAnveti / tathA ca phalitArthaH, ekapadArthavize yakA'parapadArthaprakArakazAbdabodhamprati samAnavizeSyatApratyAsatyA pdjnypdaarthopsthitihetuH| kvacittu vedAH pramANamityAdau ziSTAnubhavAnurodhena vizeSya apauruSeyatvaviziSTavAkyatvaM vedasya lakSaNamitimImAMsakAH / nityatvaJca vedAnAmmate'nna / tArkikAstu-utpannaHko vinaSTaHka iti bujhera nitytaa| tasmAdanityA eveti varNAssarve mataM hi naH / / kA. ityAdi pratipAdayantaH anityavarSasamudAyavAkyasamudAyarUpasya vedAsyAnityattvamevetyabhidadhati / tatra ca "vedA anityA vAkyasamUhattvAd bhAratAdivat" ityanumAnena "tasmAtte pAnAta yo vedA ajAyanta" itizrutimapi caritArthayante / na ca smaryamANakattu tvasya sAdhyavyApyatve sati sAdhanA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH nAdRzavyutpattisaMkocasyAvazyakatvAt / yadi ca svAzrayaprakRtyarthatA vacchedakavattvasambandhena prakRtyartha evaikatvAnvayaH brohitvajAteH svarUpata eva vrIhyAdipadazakyatAvacchedakatayAntrayitAvacchedakarUpeNAnupasthitestatrapadArthAntarasyAnvayAnupapatteriti manyate, tadA prakRte'podRzyeva gatiH / 48 tayA ekatvAdipadArthaprakArako vizeSaNatayA pramANAdipadajanyapadArthopasthiti : kAraNam / vizeSaNatayA pramANAdipadajanyapadArthopasthityavyavahitottarajAyamAnaikatvAdipadArthaprakArako vizeSyatayA pramANAdipadajanyopasthitirheturitirItyA vyabhicArAdivAraNam / tAdRzavyutpattisaGkocasyeti / arthAd vyutpattibhUtakAryakAraNabhAvaghaTakakAryatAvacchedakakoTipraviSTa AkAGkSAbhAsyasambandhAvacchinnaprakAratAyAM subartheta ratvena prAtipadikAtaratvena vA saGkocaH / evaJca subarthetarAkAGkSAbhAsyasambanvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zA badabuddhitvAvacchinnamprati subaryetarAkAGkSA bhAsyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyitAprayojakapadaniSThazaktiniSThabodhaviSayatvaniSThAzrayatva sambandhAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatAniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatAsambanvena zaktijJAnaM kAraNamiti sampannoM vrIhirityAdAvekatvasya sutrarthana "paJcakamprAtipadikArtha" iti mate prAtipadikArthatvena ca kSativirahAt / na ca saMkhyetarayatkiJcitpadArthaniSThAkAGkSAbhAsyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpita vizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnampratIti kAryatAvacchedakasvarUpavarNanaM kriyatAM kiM sunataratvanivezeneti vAcyam ? " prakRtyAdibhya upasaMkhyAnamiti vyAkaraNavArtikam prakRtyA cArurityudAharaNam, abhedastRtIyArthaH cArutvaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAyA niyamAkrAntatvena tRtIyArthA'bhedasya saMkhyetaratvena prakRtyA cAruriti vAkyasyA'prAmANyApattistucaryetaratvena saGkoce tu abhedasya sutraghaTakatRtIyArthatvena niyamA'viSayatvenAkSateH / na ca caitrasya gurukulamityAdau caitrapadArthasya nirUpitatvena gurutve'nvayaH caitranirUpitaM gurutvamiti bodhAt / tathAca gurutvasyA'pi padArthaikadezatvenokta vyupattivirodha iti vAcyam ? sutrarthetarayatkiJcitpadArthaniSThAkAGkSAbhAsyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitapadArthAntaraviSayakAkA'GghAjana kajJAnaniSThaviSayitAnirUpakapadArthetaraniSTha vizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvavicchinnamprati tAdRzavizeSyatAprayojakapadaniSThazakti niSThabodhaviSayatvaniSThAzrayatva sanbandhAvacchinnaprakAra tAnirUpitavizeSyatAsambandhena zaktijJAnaM kAraNam iti / tathA ca caitrapadArthasyAkAGkSAjanakajJAnaniSThaviSayitAnirUpakatvena taditaratvA'bhAvenA'doSAt / na ca gurutvapadArthe guru vyApakattvarUpasyopAdheH satvena nAnumAnasambhava iti vAcyam ! maharSipravaragautamAdibhiH svIyaziSyaparamparAdvArA sakatR kattvasya smaraNena sAdhanavyApakatvAdupAdhyAyogAt /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 zAstrArthakalopaskRtaH syAditi bhedAnvayattAtparyeNa gururagururiti aniSTasya vAkyasya prAmANyaM syAt tathA abhedasambandhena prameyapadArthasya gurutvAnvayatAtparyeNa prameyo gurukulamiti vAkyasya prAmANyaM ca / padArthaH padArtheneti niyamasya tu na pravRttiH AkAGkSAjanakajJAnaniSThaviSayitAnirUpakapadArthasattvAt / evampazurapazurityAdivAkyasyA'pi prAmANyaM vAcyam 1 apadArthasambandhAvacchinna prakAratAviziSTavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhivA vacchinnamprati pUrvoktavizeSyatAsambandhena zaktijJAnaM kAraNamiti, vizeSyatAyAmprakAratA vaiziSTyaca svaniSThanirUpakatAnirUpita nirUpyatAvattva svAzrayanirUpita nirUpitatvA'bhAvavadvRttitvobhayasambandhena / gururagururityAdau guru bhedaniSThaprakAratAnirUpitagurutvaniSThavizeSyatAyAssattvAt prakAratAzrayagurubheda nirUpitatvA'bhAvagurutvavadvRttitvena ca na niyama pravRttiH / prameyo gurukulamityAdau ca prameyaniSThaprakAratAnirUpitatvena prakAratAzrayaH prameyaH kazcit tatprameyanirUpita nirUpitatvAbhAvavadvRttitvena ca kSativirahaH / caitrasya gurukulamityatrA'pi prathamasambandhasattvepi arthAt gurutvaniSThavizeSyatAyAzcaitraniSThA yA prakAratA tannirUpitatve'pi dvitIyasambandho na gataH / prakAratAzrayazcaitraH tannirUpitaM gurutvaniSTha vizeSyatvam tannirUpitatvavatkulAdivRttitvena niyamA'pravRttyA na doSaH / vastutastu nirUpitatvetarAkAGkSAbhAsyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpita vizeSyatAsambandhenetinivezaH / gururaruH prameyo gurukulam ityAdau tu niyamapravRttiH / gurubhedaniSThAyAH prakAratAyAH prameyaniSThaprakAratAyAzca itarasambandhAvacchinnatvena nemau prayogau / caitrasya gurukulamityatra tu na "padArthaH padArthene" tiniyamapravRttiH 1 caitraniSThaprakAratAyA nirUpitatvasambandhAvacchinnatvAt iti / kiJca nityasAkAGkSapadArthAtiriktasvinivezenA'pi nApattiH / evaJcetthaM kAryakAraNabhAvaH / nityasAkAGkSatvaJca svaviziSTatvam vaiziSTayazca svanirUpakaviSayaka jijJAsA vyApyajJAnaviSayatvasvatAdAtmyaitadubhayasambandhena / atha mUlAnusandhAnapUrvaka parIkSopayogisaralaprakAraH / yatkiJcitsambandhAvacchinna saMkhyetarapadArthAntara niSThaprakAratAnirUpita vizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati tAdRzaprakAratAnirUpita vizeSyatAsambandhenopasthitiH kAraNam iti kAryakAraNabhAvamUlikA "padArthaH padArthane "tivyutpattiH / naca nityo jAtimAn ghaTa isyAdau jAtimaddhaTakajAtau nityatvAnvayatAtparyeNa nityo jAtimAn nityatvaJca prAgabhAvApratiyogitve sati dhvaMsApratiyogitvam / atrAyamAzayaH yatra 2 kAryatvantatra 2 prAgabhAvapratiyogitvamavazyaM varttate ata eva 'kAryamprAgabhAvapratiyogi" iti kAryalakSaNam / nityAnAJca paramANvAdInAGgadAcidapi prAgabhAva pratiyogitvannAstIti na kAryatvam / yasya ca kadAcid dhvaMsassambhavati sa eva dhvaMsapratiyogitvamanugacchati nacaiva-. mAkAzAdInAmiti bhavati dhvaMsApratiyogitvamiti / 4 vyu0
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH ghaTa itiprayogassyAdetanniyamasya tu na prAptivizeSyatAsambandhena jAtipadArthopasthityabhAvAditi vAcyam ? mukhyavizeSyatAsambandhenopasthitiH kAraNamitinivezaH / mukhyavizeSyatvaJca prakAratvAnavacchinnavizeSyatvam prakAratvAbhinnavizeSyatvaM vA prakAratvAsAmAnAdhikaraNyaM vA / jAtimAn ghaTa ityAdau ta jAtimanniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratvasAmAnAdhikaraNyamevAsti jAtipadArthasyeti na tAdRzaprayoga ityAzayAt / naca nityaM ghaTatvamitiprayoge nityapadArthasya ghaTatve'nvayo na syAt nIlo ghaTa ityAdau ghaTaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratA ghaTatve samAyAtA tathAca tatratyaghaTatvAtrasyaghaTatvayorakyenAtratyaM ghaTatvamprakAratvasamAnAdhikaraNameveti vAcyam 1 upasthitIyavizeSyatAviziSTA yA mukhyavizeSyatA tena sambandhenopasthitiH kAraNam upasthitIyavizeSyatAvaiziSTayaJca svanirUpitatvasvanirUpitaprakAratvA'sAmAnAdhikaraNyamityubhayasambandhena / tathAca anyanirUpitaprakAratvasAmAnAdhikaraNyasattve'pi svanirUpitaprakArasvasAmAnAdhikaraNyannAstIti tAdRzaprayogasauSThavAt / iti parIkSAlekhaprakAraH / atha zAstrArthaprakAraH / na ca caitrasya gurukulamityAdau yatkiJcitsambandhAvacchinnasaMkhyetarapadArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhenetyAdi kAryatAvacchedakadalaGgatam parantu upasthitIyavizeSyatetyAdi kAraNadalanna gatamiti hetoH kAryatAvacchedakAnAkrAntatvena hetarvyabhicarita iti vAcyama ? yatkiJcitsambandhAvacchinnasaMkhyetarapadArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitanityasAkAGkavadavRttimukhya vizeSyatAsambandhenopasthitiH kAraNam / gurutvastha nityasAkAGkSavadvRttitvena kAryadalamapi na gatamiti bhAgA'siddhidoSA'bhAvAt / nanvevanniveze'pi gururaguruH pazurapazuriti syAt gurubhinnA'bhinnaM yadgurutvamiti bodhAt gurubhinnatvagurunirUpitatvena tasya nityasAkAGkSavadvRttitvenaitanniyamA'pravRtteriti cenna ? yatkiJcitsambandhAvacchinnasaMkhyetarapadArthAntaraniSThasvanirUpitatvasvAzrayanirU. pitatvA'sAmAnAdhikaraNyaitadubhayasambandhena / prakAratAviziSTavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati svanirUpitatvasvanirUpitaprakAratvA'sAmAnAdhikaraNyaitadubhayasambandhena / upasthitIyavizeSyatAviziSTamukhyavizeSyatAsambandhenopasthitiH kAraNam / tathAca svam prakAratA tadAzrayo guru bhinnatvantannirUpitatvAsAprAnAdhikaraNyamastyeveti niyamAkrAntatvena tAhazaprayogasya durlabhatvAt / / __ yadi tu caitrasya gurukulamityAdidoSavAraNAya abhedasambandhAvacchinnasaMkhyetarapadArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhenetikAryadale nivezya caitrasyetyatra nirUpitatvasambandhAvacchinneti tatra na niyamapravRttiriti kathyate tadapi na 1 daNDena na ghaTa ityAdau daNDaprayojyatvapratiyogiko yo'bhAvastasya svarUpasambandhena ghaTatvAnvayatAspayeM na daNDena na ghaTa itiprayogApattarabhedasambandhanivezasya doSapravartakattvAt /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH vastutastu pUrvoktadvitIya prakAre'pi doSAH / pazupadArthIyalomaniSThaprakAra tAvacchedakasaMyogasambandhasya zaktibhAsyatvena tadgrahaNAbhAvAya AkAGkSAbhAsyasambandhAvacchinnAspadArthasambandhAvacchinna ityAdinivezasyAvazyakatvena pUrvoktaprakAra eva jyAyAniti / 51 kalpakAstu daNDena na ghaTa ityAdau vilakSaNA gatistatra svarUpasambandhenaiva naJarthA'bhAve'nvayastatra kA gatiriti vicintyatAm / yathA sampanna brIhiritivAkyasya nahyekatrIhikaNasampannatve tAtparyyamapi tvanekatrIhisampannatve'sti / atraikavacanadarzanenaikatvasyAnekatrIhiSvasambhavAd brIhitvajAtAvevAvayo'sti tathA vedAH pramANamityatrApyekatvapadArthasya padArthaikadezena pramitikaraNatvena sAkamanvaye tAtparyam / nanu yasya kutrA'pi gatirnAsti tasya vArANasyAGgatiritinyAyena gatyabhAve saMkhyetaratvenetyAdyuktarItyA saGkocaH parantu na brIhitvajAtAvakatvAnvayo yuktataraH / paDhArthAntaraniSThaprakAratA nirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati anvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kAraNam / vrIhitvaM hi svarUpata eva vrIhipadasya zakyatAvacchedakamasti vrIhipadena vrIhitvasya svarUpata evopasthitirbhavati natvanvayitAvacchedakena vrIhitvatkhena rUpeNeti na vrIhitvajAtAve katvAnvayaH kintu svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasambandhena prakRtyarthavrIhiSvevAnvayastathAca padArthaH padArtheneti niyamenaiva saGkocastathAhi, svamekatvantadAzrayIbhUtaM yatprakRtyarthatAvacchedakamvrIhitvantadvatvaM trIhisvavattvaM sambandharUpaM vrIhiSvastyeva / evaM vedAH pramANamityAdAvapi svamekatvantadAzrayIbhUtaM yatprakRtyarthatAvacchedakampramitikaraNatvantadvattvasambandhena vedeSu evaikatvAnvayaH, pramitikaraNatAvattvantvastyeva vedeSviti na padArthaH padArthenetyatra saGkocAdiprapaJca iti yadItyArambha granthAzayaH / naca vrIhipadasya zrIhitvatvaviziSTavrIhitvAvacchinne lakSaNAGkRtvA vrIhitvatvAvacchinatrIhitve caikatvAnvayopapattau nAnvayitAvacchedakatvenAnupasthitiriti vAcyam 1 lakSaNAyA AzrayaNe pramANA'bhAvAt ityAzayenaivAha yadi svAzrayeti / nanu anvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kuto neti praznaH / "jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthasyaiva kiJciddharmapuraskAreNa mAnamiti niyamAt AkAGkSAbhAsthasambandhAvacchinnayatkiJcimniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati yatkiJciddharmAvicchinnavizeSyatAsambandhenopasthitiH ( anvayitAvacchedakarUpeNetyarthaH ) kAraNamiti niyamIyakAryakAraNabhAvAcca / nanu anvayitAvacchedakarUpeNeti mUlaGkabhaM sampanno vrIhirityatra anvayo'styasminnityanvayi tasya bhAvo'nvayitA ekatvaniSTha prakAratA nirUpitavizeSyatA vrIhitvaniSThA tasyA avacchedakaJcAprasiddham / jAtyakhaNDopAdhyatiriktasyetinyAyena vrIhitvatvasyAnupasthitatvAttathAca kathaM granyasaGgatiriti cenna ! anvayi
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 vyutpattivAdaH tAvacchedakatayA sambhAvyamAnena rUpeNetitadarthavarNanAdaprasiddhayabhAvAt / naca padArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati anvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kAraNamityarthakAkAGkSAbhAsyasambandhAvacchinnetipUrvoktaniyamenaiva nirvAhe padArthaH padArthenAnvetIti niyamo vyartha iti vAcyama ? pazupadaM lomavajAlAvacchinna zaktantatra padena padArthatAvacchedakaM pazutvantadavacchedakaM lomatvaM lomapadArthopasthitI tatraiva lomapadArthe pazubhedatAtparyeNa pazurapazuritiprayogavAraNAya padArthaH padArthetyasyAvazyakatvAt / naca padArthAntaraniSThaprakAratAnirUpittavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnampratyanvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kAraNa mityarthakAkAsAbhAsyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati yatkiJciddharmAvacchinnavizeSyatAsambandhenopasthitiH kAraNamitiniyamaH kimartha iti vAcyam ? vizeSyavizeSaNabhAvarahitayoH khaNDazaktyA upasthitayorvizRGkhalabhAvenetyAzayaH / ghaTaghaTatvayoH parasparanirapekSayostatra abhedasambandhena nityapadArthasya ghaTatvAnvayatAtparyeNa nityo ghaTa itivAkyaprAmANyApattibhiyA'syApyAvazyakatvAt / niravacchinnavizeSyatAketarapadArthaprakArakazAbdabodho na bhavatIti phalitArthaH / iti parIkSAlekhaprakAraH / atha zAstrArthaprakAraH / . vahnimAn parvata ityAkArakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati vahnayabhAvavadravyamityAdibuddheH pratibandhakatvavAraNAya samAnadharmAvacchinnavizeSyatAkanizcayasyaivAkcchedakaniSThapratyAsattyaiva vA virodhijJAnapratibandhakatvantathA ca prakRte sampanno vrIhirityatra jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthasyaiva kiJciddharmaprakAreNa bhAnamitiniyamena brIhitvasya jAtitvena svarUpata eva brohitvena rUpeNopasthiti viSayatvAt ekatvavavrIhitvamityAkAraka jJAnaJca kasyacidapi nizcayasya na pratibandhakannApi pratibadhyaM na kasyacidjJAnasya pravartakannApi kasyacidjJAnasya nivartakantathAcAnvayitAvacchedakarUpeNopasthiterAvazya. katvAttasyAzca brIhitvasya jAtitvena bAdhitatvAditi tAtparyam / nanu kIdRza AkAraH pratibadhyaprativandhakayoryo na saMghaTata iti praznaH ? tatsambandhAvacchinnataddharmAvacchinnaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAsambandhenendriyasannikarSA'janyadoSavizeSAjanyajJAnatvAvacchinnamprati tatsambandhAvacchinnataddharmAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAsambandhena anAhAA'prAmANyajJAnA'nAskanditaM jJAnameva prativandhakamiti prakAreNa avacchedakaniSThapratyAsatyA'rthAtsambandhena pratibadhyapratibandhakamAvassArvajanInaH / kAryakAraNabhAve ghaTapratyakSasya ghaTA'bhAvAnumityA pratibandhakatvavAraNAya pratibadhyatAvacchedakakoTI indriysnnikssaaN'jnytvniveshH| pittarogeNa pItaH zaMkha itijJAnasya pItatvA'bhAvavAn zaMkha iti jJAnena pratibandhakatvavAraNAya dossvishessaa'jnytvniveshH| ghaTavadbhUtalamitizuddhayathArthajJAnasya ghaTA'bhAvavadbhUtala
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 53 mitijJAnena pratibandhakatvasiddhaye prtibndhktaavcchedkkottaavnaahaarytvniveshH| ghaTava bhUtalamitizuddhajJAnasyA'prAmANyajJAnAnAskanditasya ghaTA'bhAvavadbhUtalamiti jJAnena prtibndhktvsiddhye'praamaannyjnyaanaanaaskndittvniveshH| saMyogena ghaTakbhUtalamitijJAnasya samavAyena ghaTA'bhAvavadbhUtalamitijJAnena pratibandhakatvavAraNAya pratibadhyapratibandhakobhayakoTau tattatsambandhAvacchinna tvniveshH| dravyavadbhUtalamitijJAnasya dhaTAsbhAvavabhUtalamitinizcayena pratibandhakatvavAraNAya pratibadhyapratibandhakobhayakoTau tattadharmAvacchinnatvanivezaH / atraiva prasaGgAt pratibadhyapratibandhakabhAvanirNayaH / tadvattAbuddhimprati tadabhAvavattAnizcayasya pratibandhakatvamityekaH prakAraH ? tadvattAjuddhimprati tadabhAvavyApyavattAnizcayasya pratibandhakatvamiti dvitIyaH prakAraHratadvattAbuddhimprati tadabhAvAvacchedakatayA gRhItadharmavattAnizcayasya pratibandhakatvamiti tRtIyaH prakAra:3tadvattAbuddhimprati tadasamAnAdhikaraNadharmavattAnizcayasya pratibandhakatvamiticaturthaHprakAraH4tadvattAbuddhimprati tadvyApakatAvacchedakatayA gRhItadharmAvacchinnA'bhAvavattAnizcayasya pratibandhakatvamitipaJcamaH prakAraH5 / hRdo vahnimAn hRdo na vahnimAn1 hRdo vahnimAn hRdo vahnayabhAvavyApyavAn 2 jalavAn vahnayabhAvavAn hRda iti nizcayaviziSTasya jalavAn hRda itijJAnamprati pratibandhakatvamiti3 / vahvayasamAnAdhikaraNajalavAn hRdaH4 hRdo dhUmavAnitibuddhimprati dhUmavyApakatAvacchedakatayA gRhItaM yad vahnitvantAdRzavahnitvAvacchinnA'bhAvavAn hRda iti nizcayasya pratibandhakatvamiti5krameNodAharaNAni / kAryatvAvacchinnamprati tu kAmAturANAM kAminIjijJAsA pratibandhikA / kAryavizeSamprati tu kvacit kasyacitpadArthasya pratibandhakatvam / yathA dAhatvAvacchinnamprati maNeH pratibandhakatvam / vibhinna viSayakapratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagranthAH pratibandhakatvam / samAnaviSayakAnumititvAvacchinnamprati zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvam ityaadi| pratibandhakatvaJca tddhrmaavcchinnprtiyogitaaktvsmbndhaavcchinnaavcchedktaashrydhrmvttvm| tathA ca sampanno vrIhirityatra prakRte ekatvavada vrIhitvamitinizcayasya na pratibadhyatvannApi pratibandhakatvaM kasyacidapi jJAnasya / brIhitvatvenAnupasthitatvAtpUrvoktatatsambandhAvacchinnataddharbhAvacchinneti pratibadhyapratibandhakakAryakAraNabhAvamUlakaniyamA'pravRtyA vedAH pramANamityAdI svAzrayaprakRtyarthatAvaccheTakavattvasambandhenaiva svAzrayamitikaraNatvavatvasambandhena pramANa evaikatvasaMkhyAnvaya iti / pakatvAzrayapramANatAvacchedakavattvasambandhenaikatvaviziSTaM yatpramANantadabhinnA ghedA ityAzayaH / tathA ca padArthaH padArthenetinyAye subarthetaratvAdirItyA na saGkoca uktaprakArAntareNAbhISTasiddherityalam / atra kiJcit ghaTavadbhUtalam vRkSAtparNampatatItyAdau saMyogapadArthavibhAgapadArthayoryadyapi
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 vyutpattivAdaH yatta saMpanno brIhirityAhAvekavacanopasthitAni nAnaikatvAni pratyeka nAnAnIhiSvanvIyante ityuktyaiva sAmaJjasye jAtAvakatvabhAnopagamo ni. rarthaka iti / tadasat / yataH svasajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvarUpasajAtIyadvitIyarahitatvamekavacanArthaH na tvekatvamAtram / tasya vastumAtrasAdhAraNyenArthata eva lAbhAt , anupayogAcca / ata eva pazunA yajeta ityAdau pazuniSThatAdazaikasvasya vivakSitatvAd anekpshukrnnkyaagaannaadRssttsiddhiH|| sApekSatvamparantu saMyogA'bhAvo vibhAgaH vibhAgA'bhAvassaMyoga ityatra vinigamanAvakalyenobhayoH padArthayorakhaNDopAdhivadatiriktatvameveti sUkSmatattvavettAraH / ___ yattu sampanno bAhiriti-nanu sampanno vrIhirityatraikatvasaMkhyAyA na vrIhitvajAtAvanvayo yena "padArthaH padArthenAnvetI"tinyAye sngkocaadiprpnycH| brIhirityatra suvibhaktyA ekasyaivaikatvasyopasthitirapi na yenAnekavrIhiSvekaiphatvasya bAdhaH kintu ekavacanasuvi. bhaktyA anekaikatvopasthitiranekeSAmekatvAnAmanekabIhiSvanvaye na ko'pi virodha ityAzayenAha yativati / padArthatAvacchedake svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasambandhena padArthe vA'nvaya itipakSadvaye'pi jAtyekatvabhAnopagamo nirarthaka ityAzayaH / nirasyati - damaditi / sampanno vrIhirityatraikavacanaso.katvasaMkhyArUpo'rthaH, tasya vastumAtrasAdhAraNyena arthAtkevalAnvayitvenArthata eva lAbhAt / saMkhyArUpaikatvasya nopayogo'rthAt brI. hiviziSTakSetraptamIpavartitIhisajAtIyotAnAntarasampannatvavyAvRttireva sampannI vrIhiriti vaktastAtparya viSayIbhUtA sA ekaravasaMkhyAnvayitrIhisampannatve'pi vIhibhinnAnnAntarasyApi tatsamIpavatikSetrIptasya sampannatve na ko'pi vAdhakaH, granthoktasajAtIya. dvitIyarAhityarUpaikatvArthe svIkRte ta tAdRzaikatvAnvayitrIhINAM sattvena sampannatve brIhisajAtIyopsAnnAntarasampannatvavyAvRttissutarAM labhyate / tathAca naikatvamekavacanArtho'pi tu svasajAtIyaniSThabhedapratiyogitA'navacchedakaikatvarUpaM yatsvasajAtIyadvitIyarahitatvantadevaikavacanArthaH / saMghaTanaprakArazcettham, atra ghaTa ityAdau bhUtale ekaghaTasattvadazAyAM svaM prakRtyartha etaddezavRttirghaTastatsajAtIyassa evAnyasyA'bhAvAt tanniSTha ekapaTAdibhedastatpratiyogitAvacchedakaM tanniSThakasvamarthAtpaTAdiniSThaikatvam / anavacchedakaJca tadghaTaniSThamekatvantadeva sajAtIdvitIyarahitatvaM ghttpdottrmekvcnaarthH| etaddeze bahughaTasattvadazAyAntu svabhprakRtyartha etaddezavRttirghaTastatsajAtIyo dvitIyo'pi ghaTastaniSThaikatvavadetadghaTabhedastatpratiyogitAvacchedakamevaitadghaTaniSThamekatvamityanekaghaTatAtparyeNa na atra ghaTa iti pryogH|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH sAjAtyaM svasamabhivyAhatapadArthasaMsargitvaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakavasvarUpeNa / ato'tra ghaTo'stItyAdau ghaniSThabhedapratiyogitAnava. cchedakaikatvaprasiddhAvapi na kSatiH / etaddezavidyamAnaghaTaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvasyaiva tatra bodhAditi / tasya ca prasiddhasvAt / tathAca prakRte sampanno brIhirityAdau yadyannAntaraM sampannaM syAttadA sampannatvena vrIhisajAtIyAnnAntarasya sattvAt tatra vartate yo vrIhibhedastatpratiyogitAvacchedakaM vrIhitvagataikatvaM syAt / yadi ca annAntaranna sampannantadA sampannatvena rUpeNa bIhisajAtIyasyaivA'bhAvAtsvasajAtIyaniSThabhedapratiyogitA'navacchedakameva jAtaM vrIhitvagataikatantadeva sajAtIyadvitIyarahitatvam / evaM vidhaikavacanArthasvIkArAdeva pazunA yajetetyAdAvekapazukaraNakayAgAdevA'dRSTasiddhistathAhi, atra vAkye svampazustatsajAtIyo dvitIyaH pazuryadi yAge syAttadA dvitIyapazuniSThasya etatpazuniSThamekatvaM bheTapratiyogitAvacchedakaM syAtparantu yAge dvitIyapazorabhAve tu etatpazuniSThabhedasya pratiyogitA'navacchedakameva jAyata iti tadeva sajAtIyadvitIyarahitatvamevaJcaikapazukaraNakayAgAdadRSTasiddhiriti tAtparyam / iti parIkSAlekhaprakAraH / atha shaastraarthprkaarH| nanu yAgasthale kAryAntarArthabaddhapazau tanniSTho ya etatpazubhedastAdRzabhedapratiyo. gitAvacchedakamevaitatpazuniSThamekatvantasyApi pazoretatpazusajAtIyatvAt / kiJca yAgI. yaghRtAdisAmagrINAmapi yAgasambandhitvenaiva dharmeNaitatpazusAjAtyAd yAgasambandhidhRtAdiSvetatpazubhedastAdRzabhedapratiyogitAvacchedakamapyetatpazuniSThamekatvaM syAdeva / tayAca tatpazuniSThaikatvasya kathaM svasajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvamiti prAzaya pariSkaroti sAjAtyazceti / yajeta svargakAma ityatra svapadena vartamAnalivibhaktistatsamabhivyAhRtaH padArtho yAgapadArthastatsaMsagitvaviziSTaM (sasargitvavaiziSTayaJca prakRtyarthatAvacchedake sAmAnAdhikaraNyasambandhena bodhyam ) yAgasambandhitvasamAnAdhikaraNaM yatprakRtyarthatAvacchedakaM pazutvaM tadvattvenobhayarUpeNaiva sAjAtyam / kAryAntarArthabaddha - pazau pazutvasya satve'pi yAgasaMsargitvA'bhAvaH / ghRtAdInAM yAgasaMsargitve'pi prakR. tyarthatAvacchedakapazutvA'bhAra itidvAbhyAM vizeSaNAbhyAmubhayoAvRttiriti na saajaatyvybhicaarH| etatsAjAtyapariSkArAdeva atra ghaTo'stItyAdau ghaTAnAmanekatvena parasparabhedA nIlaghaTAdiSu pItaghaTAdibhedasya tadgataikatvasya bhedAdayaM ghaTastadghaTaniSThaikatvAnnetipratItidarzanena ekatvavadghaTaniSThA yA bhedapratiyogitA tadavacchedakamevaikatvavadghaTaniSThamekatvaJjAtannAnavacchedakamiti bhedprtiyogitaa'nvcchedkaiktvaa'prsiddherpybhaav.| tathAhi atra ghaTo'stItyatra svapadenaikavacanAntaM gRhyate samabhivyAhRtattvaJca tattatpadaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakatve sati tattadbhinnapadatvam / tatsamabhivyAhRtampadamatreti
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH etaddeze bahughaTasattvadazAyAM tAzavAkyaprayogastu jAtyekatvAdeva smrthniiyH| padantadartha etaddezavRttitvantatsaMsargitvantatsaMsarga eva sa ca saMsarga etaddezavRttitvIyasvarUpasambandharUpastadviziSTaM yatprakRtyarthatAvacchedakaM ghaTatvantena rUpeNa sajAtIyassa eva ghaTastanniSTho ya ekapaTabhedastatpratiyogitAvacchedakaM tatpaTaniSThaikatvantadanavacchedakaM ghaTaniSTha mekatvamitirItyaitadezavRttitvaviziSTaghaTasajAtIyetyasya etaddezavidyamAnatva samAnAdhikaraNaghaTatvavatvena sajAtIyA'bhAvAt etaddezavidyamAnadhaTagataikatvasya prasiddhatvAt / jAtye kanvAdena sampanno vrIhirityatreva jAtAvakatvAnvayaH / svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvena vaa| svamekatvantadAzrayIbhUtaM yatprakRtyarthatAvacchedakaM ghaTatvaM tadvattvaM sarveSu ghaTe viti tena sambandhenAnekaghaTeSvapyekatvasaMkhyAnvaye na kSatirityabhiprAyaH / ___ atra tu zabdaprayogAdbahughaTasattvadazAyAmatra ghaTo'stIti na bhavati / padArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati anvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kAraNamitiniyamAt ghaTatvasya jAtitvena svarUpata evopasthitisattvAt / tathA ca svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasambandhetiprakAra eva garIyAna / kiJca jAtAvakatvAnvayenaiva samarthane'bhilASazcettarhi prakRtyarthatAvachedakatAvacchedakasambandhena svasamabhivyAhRtapadArthasaMsargitvaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakamAtrAvRttidharmeNa sAjAtyagrahaNe granthakatu tAtparya varNanIyam / evaJca ghaTapadasamabhivyAhRtaM padamatreti tadarthazcaitaddezavRttitvam tasya svarUpasambandhena saMsargI ghaTastatra ghaTaprakRtyarthatAvacchedakatAvacche dakasambandhassamavAyastena vRttiryasya tAdRzaghaTatvaM tattvam / tAhazavRttitvarUpaM ghaTatve'styeva / kiJca prakRtyarthatAvacchedakamAtravRttidharmoM ghaTatvatvantacca ghaTatve sAmAnAdhikaraNyasambandhena samabhivyAhRtapadArthasaMsargitvaviziSTo yaH prakRtyarthatAvacchedakamAtravRttidharmI ghaTa vatvantenaiva dharmeNa ghaTatvasajAtIyaM ghaTatvamevAsti tanniSThI bheda ekatvavat paTatvabhedastatpratiyogitAvacchedakaM paTatvaniSTa mekatvantadanavacchedakaJca ghaTatvaniSThamekatvantadeva sajAtIyadvitIyarAhityam atra ghaTostItyatra ghaTapaTottaraikavacanArthaH / iti parIkSAlekhaprakAraH / jAtilakSaNantu nityatvaviziSTAnakanirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRttitAzrayatvam / yathA nityatvaviziSTAneka (ghaTAdi ) nirUpitasamavAyasambandhAvacchinnA vRttitA ghaTatvasya tAdRzavRttitAzrayatvaJca ghaTatvasyeti tasya jAtivaM siddhayati / saMyogAdAvativyAptinirAsAya lakSaNaghaTakaM nityatvam / AkAzaparimANAdestattvavAraNAyAneketi / atyantAbhAvAdAvativyAptiparihArAya samavAyeti / vibhudayasaMyogAjhIkata mate tAdRzasaMyogasya tathAtvApattau saMyogaminnatvaM lakSaNe'paramapi nivezya - m / anekapadasya bahutvArthakatvena vA nivezAbhAve'pi vAraga sambhAvyam /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH yattu , ekatvAvivakSAyAmapi bhAvAkhyAtasthale ekavacanasya sAdhutvadarzanAtsaGghayAyA avivakSaNe'pi sampanno vrIhirityAdAvekavacanopapateralaM jAtyekatvaparatayA tatra samarthaneneti / tadakizcitkaram / bhAvA atha shaastraarthprkaarH| prakRtyarthatAvacchedakamAtravRttidharmeNa sAjAtyAzrayaNe gauravAtsvAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavatvasambandhenetisampannI bIhiritivatprakAra eva zreyAniti / siMhAvalokananyAyena punarapi sAjAtyaM vicaaryte| ___ nanvekasminneva bhUtale brAhmaNazUdrayoryadA ghaTastatra atra brAhmaNasya ghaTo'sti zUdrastha ca ghaTo'sti evamprayogo na syAttathAhi, etaddezavidyamAnatvAdisaMsargazzUdraghaTe tanniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvameva brAhANaghaTagataikatve iti cenna ? yAvatsvasamabhivyAhatapadArthasaMsargitvaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakavattvarUpeNeti sviikaarH| brAhmaNasaMsagitvaM zUdraghaTe nAstItibhedapratiyogitAnavacchedakavattvameva brAhmaNadhaTa iti doSA'bhAvAt / yAvatsaMsargitvetinivezastena kAlikasambandhena zadraghaTasattvAnna doSaH prakRtazAbdabodhopakArakaviSayasaMsargagrahaNenA'doSAca iti / yajadhAtIstattavyaktitvAvacchinne lakSaNA tena pazudvayakatvaviziSTapazukaraNakayAgatvarUpoddezyatAvacchedakAnAkrAntatvAt ekatvaviziSTapazI etadyAgIyavyaktisasargo nAnyasmin iti parasparabhedAt na vyabhicAracarcA / ata eva nareNa naro yajetetyAdau kattu bhUtanare karaNabhUtanarasajAtIyatvannAsti saMsargabhedAt / ekatra karaNatvaM saMsargo'paratra katta tvam / nanvevamapi anekabAhANakattakazayanAdhikaraNasthAnatAtparyaNAtra brAhmaNazzete bhuGkte ityAdivAkyamaniSTamapi syAt zayanakriyAkartRbhedena zayana kriyAvyaktibhedaH / svasajAtIyatvaM svasminneva, tanniSThabhedapratiyogitAnavacchedakakatvasattvAditi cenna ? svasamabhivyAhRtapadArthatyatra padArthapadena padArthatAvacchedakasya grahaNantathAca zayanarUpapadArthatAvacchedakasambandhaH zayanatvAvacchinanirUpitakatRtvAkhyassa eva brAhmaNAntare'pi etadbrAhmaNasajAtIyo dvitIyastRtIyo'pi brAhmaNastadrAhityasyaitaddeze'sattvena tAdRzaprayogA'bhAvAt / vastutastu--- ekavacanasupratyayAdessampanno vrIhi rityAdau saMkhyArUpaikatvamevArtho na tu svasajAtIyaniSThabhedeti / svasamabhivyAhRtapadArtheti pUrvokta riityaikvcnaarthH| vaktRtAtparyAvadhAraNena vrIhissampannaH arthAt na kSetrAntarasthasasyAntaraM sampannaM na paripakkamityarthaH / sampannapadottarasuvAcyasaMkhyArUpaikatvaviziSTo brIhiriti phalati / vaiziSTayaJca bIhAvekatvasya svAdhikaraNatvavattva svAdhikaraNaprakRtyarthatAvacchedakavaditarA'vRttisampatyavacchinnA'bhedavatvobhayasambandhena / svamekatvam tadadhikaraNaM brIhitvam / tadava bIhAvityekasambandhasaMghaTanam / svamekatvam / tadadhikaraNaprakRtyarthatAvacchedakaM brI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH tatra ca sA khyAtasthaLe gatyantaraviraheNa vibhakternirarthakatvopagamAt / rthakatvApagamasambhave tatparityAgasyAnucitatvAt / sati tAtparya tadbodhamyAnubhavikatvAceti / 58 hitvantadvAn vrIhistaditaraH kSetrAntarasthasasyAdistadavRttiryA sampattistadavacchinnASbhedavattA vrIhau na sasyAntara iti / anayaiva rItyA atra ghaTo'stItyatrA'pi vAraNam / tathAhi saMkhyArUpaikatvaviziSTo ghaTa iti bodhaH / ekatvavaiziSTayazca ghaTe svAzrayavattva_svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavaditarA'vRttyetaddezavRttisattAzrayatvavattvobhayasambandhena / svamekatvantadAzrayo ghaTatvantadvattvaM ghaTe ityekasambandhaH / svamekatvantadAzrayaprakRtyarthatAvacchedakam ghaTatvaM tadvAn ghaTastaditaraH paTAdistadavRttitve satyetaddezavRttisattAzrayatvaM ghaTatve tadvattvaM ghaTe iti dvitIyasambandhasaMghaTanam / evaM vidhAkAGkSAbodhakaM vAkyaghaTakamatretipadantAtparyaM vA / evannirvAhe'lamekatvapariSkAreNa / kiJca - pazunA yajetetyatra yajadhAtoH pazuviziSTayAge lakSaNA kAryA / bai02 0 svakaraNaka tva svabhinnapazvakaraNakatvobhayasambandhena / etAdRzalakSaNAtAtparyagrAhikA tRtIyAvibhaktiH / svampazustatkaraNakatvameva yAge, svaM pazustabhinno dvitIyaH pazustatka raNakatvanna yAge ityanekapazu kara NakayAgAnnAdRSTasiddhiH / sUkSmavetcArastu----- ekatvaviziSTayAgakaraNatvameva sajAtIyadvitIyarAhityam | vaiziSTayaJca svAzrayapazukaraNakatva svAzrayaniSThabhedapratiyogipazvakaraNakatvobhayasambandhena / svamekatvaM tadAzrayaH pazuryAgIya eva nAnyastatkaraNakatvamasti / svamekatvantadAzrayo yAgIyaH pazustanniSTho bhedaH kasyacit anyasya yajJabhUmibahirbhUtasya pazoH bhedapratiyogipazuranyastadakaraNakatvamapi yAge iti sajAtIyadvitIyarAhityambuvanti / nanu pazunA yajetetyatra iSTe pazau sAjAtyAzrite yajJAI ekatvaviziSTe saMyogasambandhena etatpazugataikatvavAnna tatpazugataikatvavAnneti saMyogasambandhAvacchinnAvacchedakatAkabhedasya vidyamAnatvena bhedapratiyogitAnavacchedakatvA'saMghaTanena kathamekapazukaraNakayAgAdadRSTasiddhiriti cenna ? samavAyasambandhAvacchinnAvacchedakatAkabhedasyaiva svIkArAt / naca rUpamastItivAkye ekatvasya svarUpasambandhenaiva rUpapadArthe'nvayo na tu samavAyeneti kathantatrAnvaya iti vAcyam 1 svarUpasamavAyasvAzraya prakRtyarthatAvacchedakatvAnyatamasambandhAvacchinnAvacchedakatAkabhedasvIkAreNA'doSAt / nanu anyatamatvAvacchinnatvAtpazau svarUpasambandhAvacchinnAvacchedakatAkabhedasya sattvena tatrAnupapattirdurvA raiveti cenna ! ekatvaniSThaprakAratAvacchedakasambandhAvacchinnAvacchedakatAkabhedasyaiva svIkAreNa saMyogenaitatpazugataikatvavAnnetibhedamAdAyApatterva * tumazakyatvAt / nacaivamapi svarUpasamavAyAdisambandhAvacchinnAvacchedakatAyA api ekatvaniSThepra
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH evaM - trayaH samuditA heturityatra hetupadaM kAryotpAdaprayojakatAvacchedakasamudAyatvAvacchinnapara tAdRza samudAyatvAnvita mekatvaM ekavacanArthaH / ata eva zaktayAdInAM trayANAM tRNAraNimaNinyAyena hetutvazaGkAnirAsaH / tathA satyeSAmekaikasamavadhAnadazAyAmapi kAryotpatterAvazyakatayA tatritayaparyApta samudAyatvastha kAryotpattiprayojakatAnavacchedakatayA tryANAM tathAvidhaikasamudAyatvAzrayatvAnupapatteH / kAratAvacchedakasambandhAvacchinnAvacchedakatAkatvAdApattistadavasthaiveti prakRtazAbdabodhopadhAyakaprakAratAvacchedakasambandhAvacchinnAvacchedakatAkabhedasya 59 teSAM vAcyam 1 svIkA reNA'nupapattivirahAt / nanu AkhyAtArthasakhyAniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati prathamAntapadajanyopasthitiH kAraNamitiniyamena devadatto gacchati devadattaH pacati devadattena taNDulaH pacyate ityAdiprathamAntapadasattvena devadattataNDulAdAvAkhyAtArthasaMkhyAyA anvayena siddhAvapi devadattena supyate devadattena gamyate anyairgamyata ityAdau prathamAntapadA'bhAvenAkhyAtArtha saMkhyAyA anvayA'bhAvenaikavacanamutsargataH kariSyataM ityAdizAbdikaniyamena pratyayotpattau yathA tatraikatvA'vivakSayaivaikavacanasya sAdhutvamevaM sampanno vrIhirityAdAvapi saMkhyAyA avivakSAyAmapi autsargikai vacanatvaM sutarAM siddhamiti vrIhitvajAtau saMkhyAyA anvayena kathaM gauravAzrayaNamiti tannirasyati tapAMti / tatra prathamAntapadA'bhAvena nirarthakatve'pi sarvatra tathA svIkAre mAnA'bhAvena vrIhitvajAtAvanvayasvIkAre kSativirahaH / tatra saMkhyAbodho'nubhavagamya iti / evaM trayassamuditA heturiti / kAryam kAvyam utpAdaH utpattistatprayojakatA zaktinipuNatA'bhyAsAnAM trayANAM samuditAnAM samudAye tatprayojakatAvacchedakatvaM samudAye'samudAyatvAvacchinnasamudAyaparamatra hetupadamiti tasminneva samudAyatve ekatvAnvayaH / tRNAraNimaNinyAyena yathA vahniprati pArthakyena tRNasya kAraNatvam araNeH maNezca tathA'tra na vyavahAraH / kintu kAvyotpattiprayojakatAvacchedakasamudAyatvAzrayatvantattAtparyeNa heturityekavacanAnta meva / evaM "jAtyAkRtI" tisUtre'pyekavacanAntatvasaGgatiH / " pratyakSAnumAne" tisUtre pratyakSampramANam anumAnampramANam upamAnampramANam zabdaH pramANamitipArthakyena prAmANyAd bahuvacanamupapadyate / evaM vizeSaNavAcakadevatApadasyA'pi bahuvacanAntatvameva jyAyastaram / tRNAraNimaNinyAyeneti / atra kvacit tRNena vahnirjanyate kvacidaraNinA kacinmaNinA tRNasya sahakArI phUskAraH / araNermanthanam maNestaraNikiraNasaMyogaH / tArNavahitvAvacchinnamprati phUlkA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 vyutpattivAdaH evaM jAtyAkRtivyaktayaH padArtha ityatra tritayaniSThasya padazaktirUpapadArthatvasyaikatvaM vivakSitamiti tatra vizeSyapadasya bahuvacanAntatve'pi vizeSaNapadasyaikavacanAntatopapattiH / pratyakSAnumAnetyAdisUtre prmaakrnntvruupprkRtyrthtaavcchedksy| pratyakSAnumAnAdiniSThasyaikatAyA bAdhitatvenAvivakSitatvAtpramANapadasya bahuvacanAntateti / evaM pitaro devatA ityatrApi pitRpitAmahAdInAM saMhitAnAme karUpeNa devatAtvaviraheNa pitRtvapitAmahatvAdinA pRthageva tyAgoha zyatvarUpadevatAtvam / uddezyatovacche. dakabhedenaiva uddeshytaabhedaat| tatra ekatvasyAvivakSayA devatApadasya bahuvacanAntateti dik| svaprakRtikatvaM ca svAvyavahitottaratvena pratisandhIyamAnatvam / tena dadhi sundaramityAdau vizeSyapadAnantaraM vibhaktarasattve'pi na kSatiH / tatra vibhakteranusandhAna vinA zAbdabodhAnupagamAt / evaM tAdRzavibhaktisajAtIyavibhaktikatvamapi tathAvidhavibhaktathavyavahitapUrvavartitayA pratisandhIyamAnatvam / tena idaM dadhItyAdau vizeSaNapadAnantaraM vibhaktarasatve'pi na kSatiH / / raH kAraNam / araNivahnitvAvacchinnamprati manthanaGkAraNam / maNivahnittvAvacchinnamprati taraNi kiraNasaMyogaH kAraNamiti svAtantryeNaiva hetutvanna parasparasahakAritvamprakRte trayassamuditA heturityato vailakSaNyamastyevetyAzayaH / eva jAtyAkRtivyaktayA padArtha iti-- nanvasminsUtre yadIzvarecchArUpazaktiM gRhItvA padArtha ityatraikatvAnvayo granthoktarItyA vaktamahaH parantu sanmAtraviSayiNyA bhagavadicchAyAssakalapadArthagocaratvena sAmAnyata ekatvameva evaJca yathA "vyaktyAkRtijAtayaH padArtha" ityatraikatvAnvayena padArthaiti bhavati tathaiva devadattayajJadattadravyaghaTAH padArtha ityapi rUpamApadyeta? yuktestaulyAt / nacezvarecchIyaviSayatArUpA zaktistasyAmekatvAnvayaH pUrvoktalakSye IzvarecchIyaviSayatAyA abhAvena nApattiriti vAcyam ? tathAsati ekatvAzrayIbhUtoktaviSayatvasya vyaktiAkRtijAtipadArthatrayAsAdhAraNyA'bhAvena gautamasUtradhaTapadArtha itiprayogavRSotsargApatteH / evaJcApattigrastaH pUrvoktaprayogaH kathanneti praznakattu raashyH| ziSTaprayoge tathAsattve'pyaziSTaprayoge tathA vyavahArA'bhAvAt / kiJca gautamaprayogalaukikaprayogayovaiSamyam / gautamasUtrasya parArthabodhane tAtparyam / laukikaprayogasya tu svArthabodhane tAtparyam / kiJca yadi ghaTapaTamaThAH padArtha iti vAkye ekatvAnvaye tAtparyamiSyate tadA tviSTa evAyamprayogaH / ___ nanu "viMzatyAdyAssadaikatva" ityAdivyAkhyA tu prakaraNaprApteti, avataNikA tu svaprakRtikavibhaktisajAtIyeti tatra siMhAvalokananyAyena punaravakAze Aha -svapraka
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 61 atha nIlasya ghaTa ityAdAvapi padArthopasthityAdikAraNasamavadhAnasambhavAt kathanna nIlaghaTayorabhedAnvayabodhaH / titvaveti / vaiyAkaraNamate svaprakRtikatvam svaniSThoddezyatA nirUpitavidheyatAvattvam | parantu svamate lakSaNamAha gvA'vyavahitottaratveneti / atraiva prasaGgAt prakRtitvam pratyayatvaJca vicAryate / prakRtitvam - "pratyayaH" ityetacchabdAdhikArIyakAryaniSThavidheyatAnirUpitoddezyatAzrayatvam / nirUpitavidheyatAzrayatva pratyayatvaJca-prakRtiviziSTatvam vai0 ca svasamabhivyAhRtatva svaniSThoddezyatAsvArthAnvitArthapratyAyakatvamityetatritayasambandhena / evaM lakSaNe nAvyAptyativyAptyasambhavAdidoSAvakAza iti / atha nAlamya ghaTa ityAdAvapAMti / asyAyamAzayaH, bAdhA'bhAvo yogyatA / atra bAghanizcayazca abhedena nIlAbhAvavAn tathA ca evaM vidhabAdhanizvayA'bhAvo'styeva nolasya ghaTa ghaTa ityAkAraka eva / ityatra / tathAhi, nIlapadajanyanIlopasthitighaTapadajanyaghaTopasthitinIlapadasamabhivyAhRtaghaTapadatvarUpA'kAGkSAjJAnam, nIlasya ghaTa itivAkyamabhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhaJjana yatvityAkArakatAtparyajJAnam, nIlapadasannihitaM ghaTapadamityAkArakAsattijJAnamevaM vidhAnAM caturNAM zAdabodha kAraNAnAM satvena kathannA'bhedasaMsargakanIlaprakArakaghaTa vizeSyakazzAbdabodha iti praznAzayaH / naca abhedAnvayabodhamprati svasamAnavibhaktikapadajanyopasthitiH kAraNamiti nIkisya ghaTa ityAdau viruddhavibhaktikatvAnnAbhedAnvayApattiriti vAcyam ? sAmagrIsattve avazyaM kAryyamitiniyamaH ! vyApakadhamAMvacchinna kAryatvAvacchinnamprati vyApyadharmAvacchinna kAryotpAdaka sAmagrayA apekSetiniyamaH / kAryasattAyAH kAraNasAmagrIsattAvyApakatvamiti niyamaH / yathA kenacijjyotizzAstrajJena ghoSaNA kRtA asminvarSe vRSTirnabhaviSyatIti varSAprabalahetumeghAdisamavadhAne vRSTeravazyambhAvAdidarzanena jyotizzAstrIyaniyamabhaGgasyAskiJcitkaratvantathA'bhedAnvayabodhamprati svasamAna vibhaktikatvamitiniyamasyAkiJcitkaratve kSativirahAt / AkAGkSAvirahAditi - anvayabodhaupayika ityasthAnvayabodhajanaka ityarthaH / tathAhi prathamApadaM zrAvaNapratyakSaviSayatAvacche dakadharmavazvAdiparameva / prathamAtvenA'jJAnadazAyAM nIlo ghaTa ityAdivAkyAdapi zAbdabodhAbADapatteH / ataH abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchi nnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvAvacchinnamprati svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpA'kAGkSAjJAnaM kAraNam / vinigamanAvirahAt abhedasambandhAvacchinna nIlatvAva
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 vyutpttivaadH| cchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdamuddhitvAvacchinnamprati sva. ntaghaTapadasamabhivyAhRtasvantanIlapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNam / evam au jas am au zas ityAdiSvapi / abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvAvacchinnamprati auvibhaktyantanIlapadasamabhivyAhRtI vibhaktyantaghaTapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNam / vinigamanAvirahAt abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvAvacchinnaM prati auvibhavatyantaghaTapadasamabhivyAhRtau vibhaktyantanIlapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNam / evaM jasantanIlapadasamabhivyAhRtajasantadhaTapadatvarUpAkAGkSAzAnaM kAraNam / jasantaghaTapadasamabhivyAhRtajasantanIlapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNam / evamanyAsvapi vibhaktiSu / nIlaghaTa ityAdau samAse vibhaktilope svantajasantatvAdyabhAvena pUrvoktakAraNA'pravRttau kathaM tatrAbhedasaMsargakazzAbdabodha iti vicikitsAyAmabhedapambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvAvacchinnamprati nIlapadA'vyavahitottaravartidhaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNam / ghaTapadA'vyavahitottaravartinIlapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNamiti vinigamanAvirahAt kAryakAraNabhAvadvayam / nanu samAsasthale nIlapadA'vyavahitottaravarti ghaTapadatvaM ghaTapadAvyavahitapUrvavarti nIlapadatvameva vA yadyAkAGkSAjJAnaM kAraNamitiniyamastarhi mUlagranthAnupapattistathAhi, kevalanirvibhaktikanyAkaraNA'niSpannazuddhanIlaghaTaghaTanIletivAkyAdapyabhedAnvayabodhApatti rAkAGkSAjJAnasya sattvAditi cenna 1 anumitAviva zAbdabodhe'pi vidheyatAniyamassArvajanInaH / vidheyatvaJca apUrvAMzasyaiva bhavati prakRte nirvibhaktikanIlaghaTetisamudAye uddezyatvenAzrIyamANaghaTavizeSaNatvenaiva nIlapadArthasya pravRttiH prakAratAprayojakamevAtra nIlapadannatu vidheyatAprayojakantathAcA'pUrvatvA'sambhavena vidheyatvA'sambhavaH / nirvibhaktikanIlaghaTapade vibhaktiviziSTatvenAnusandhAne vibhaktyantatvena vA luptavibhaktismaraNena vA vidheyIbhavadekatvAdiprakArakazAbdabodhasyaiva siddhAntitatvena nirvibhaktike tAdRzAkAjAjJAnApravRttyA doSaparihArAdityAzayaH / nanu eSu kAryakAraNabhAveSu parasparamvyabhicAraH abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvameva kAryatAvacchedakam taccokta kAryakAraNabhAvamAtra paryAptam / svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadasvarUgakAGkSAjJAnasya auvibhaktyantanIlapadasamabhivyAhRtau vibhaktyantaghaTapadasamabhivyAhAre'bhAvaH tasya ca jasantanIlapadasamabhivyAhRtajasantaghaTapadasamabhivyAhAre'bhAvaH / evaM sarvatra / parantu kAryatAvacchedakAvacchinnasya sarvatra sattvAt kAraNatAvacchedakAvacchi. nnasya vilakSaNatvAt sarvatrA'sattvena hetoH kAryatAvacchedakAnAkrAntatvadoSeNa kathaGkAramuddhAra iti prazne'vyavahitottaratvanivezastathAhi, svantanIlapadasamabhivyAhRtasvanta.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH ghaTapadatvarUpAkAGakSAzAnA'vyavahitottarajAyamAnA'bhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvAvacchinnamprati svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpAkAzAjJAnaM kAraNam / evaM vinigamanAvirahitakAryakAraNabhAve'pi / tathAca vyAsasthale ekaviMzativibhaktInAM sattvAdekaprakAreNaikaviMzatiH kAryakAraNabhAvAH, vinigamanAvirahe'pi ekavizatiH, sammelane tu dvaactvaariNshtkaarykaarnnbhaavaaH| samAsasthale tu kAryakAraNabhAvadvayam / anayorapi gaNanAsammelane catuzcatvAriMzatkAryakAraNabhAvAssampadyantetarAm / iti parIkSAlekhaprakAraH / atha zAstrArthaprakAraH / kAryatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvaniveza Avazyaka eva anyathA samAsavyAsasAdhAraNyena nIlo ghaTaH nIlaghaTa ityAdau ghaTapadasthAne tatparyAyakalazapadaprakSepaH nIlapadasthAne tatparyAyakRSNapadaprakSepaH / evaJca taddhaTitAkAGkSAjJAnAnAmapi parasparabodhe vyabhicArassyAdetadarthaM kAryatAvacchedakakoTikANDe ghaTakatvenAvyavahitottaratvaniveza iti siddhaantH| nanu nIlo ghaTaH nIlaghaTa itivAkyameva na sambhavati "uddezyavacanaM pUrva vidheyaJca tataH paramiti "yacchabdayogaH prAthamyaM syAduddezyasya lakSaNam / yacchandayogaH pAzcAtyaM syAdvidheyasya lakSaNamitya"bhiyuktoktibhyAM ghaTo nIlaH ghaTanIla ityAkArakasyaiva prayoktamucitatvAditi cenna 1 pratijJAvAkyAbhiprAyakatvena taduktisauSThavAdanyatra tu sadicchAnurodhena prayoge'virodhAt / nanu IzvarecchAyA IzvarecchIyoktavilakSaNaviSayatAyAzca zaktitve zAstrakRdabhimate manuSyassAdhAraNaissA durzayeti kathaM secchA bodhajaniketi cenna ? sargAdibhuvAmmaharSi devatAnAmIzvareNa sAkSAdeva kRtasaGketastadvyavahArAcAsmadAdInAmapi sugrahassaGketa iti ziSTokteH / vedasyAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanasAmAnyAdadhunAdhyayanaM yathA // yaH kalpassa kalpapUrvaH yathApUrvamakalpayadi ti zrutezca / pUrvoktakAryakAraNabhAve samabhivyAhRtatvaJca niyatapUrvAparIbhAvatvamiti kecit / asya lakSaNasya zlokaghaTakapadAntarAdau vyabhicaritatdhenAvAcyatvAt / ataH padaviziSTapadatvameva samabhivyAhAratvam / vaiziSSTayaJca svaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakatva svabhinnatvamityubhayasambandhena / samanvayazca nIlo ghaTa ityAdau vispaSTa evetyalam / tathAca nIlasya ghaTa ityatraiteSAmAkAGkSAjAnakAryakAraNabhAvAnAmabhAvena viruddhavibhaktikatvena nA'bhedA'nvayabodhaH / naca nIlasya ghaTa ityatra vaiziSTyaM SaSThayarthaH ekonazataM SaSThayA itibhASyAt tathAca nIlaviziSTo ghaTa iti zAbdabodhassyAditi vAcyam ? loke tAdRzapratItyabhAvAt tAdRzaSaSThayarthasya ziSTarasvIkRtatvAcca / nanu catuzcatvAriMza. deva kAryakAraNabhAvAH katham 1 nIlo ghaTa ityAdau vizeSaNavAcakapadottaravibhaktarapi
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / ekatvasaMkhyArthastasya nIle nIlatve vA'nvaye nolo ghaTau nIlo ghaTA ityAdInAM pUrvoktarItyA'bhISTatve tu svantanIlapadasamabhivyAhRtAvantaghaTapadasamabhivyAhAraH kAraNam svantanIlapadasamabhivyAhRtajasantaghaTapadasamabhivyAhAraH kAraNam / evaM svantanIlapadasamabhivyAhRtazasantaghaTapadasamabhivyAhAraH / vinigamanAvirahAdvaiparItye tu jasantaghaTapadasamabhivyAhRtasvantanIlapadasamabhivyAhAraH kAraNam / evaJca vyAsasthale 84 caturazItikAryakAraNabhAvAH / samAsasthale tu kAryakAraNabhAvadvayam sammelane tu 86 SaDazItikAryakAraNabhAvAH anantA vA kathametAvadeveti vAcyam ? iSTApatteH / naca devadattasya prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtetyAkAGkSAjJAnanta davyavahitottarakSaNe viSNumitrasya pUrvakSaNIyadvitIyAntanIlapadasamabhivyAhRtetyAdyAkAGkSAjJAnAttAdRzaboce vya bhicAra iti vAcyam ? abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinna prakAratA nirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyattAkazAbdabuddhitvAvacchinnamprati svantanolapadasamabhivyAhRtetyatra 64 svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpAkAGakSAjJAnAvyavahitottarajAyamAnazAbda buddhitvAvacchinnamprati ityatra ca AkAGakSAjJAnaviziSTazAbdabuddhitvAvacchinnampratItinivezaH | vaiziSTyaJca svA'vyavahitottaratva svAdhikaraNadezavRttitvobhayasambandhenetyApattivAraNAt / naca svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnA'vyavahitottarajAya mAnAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpita ghaTatvAvacchinna vizeSyatAka svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpAkAGkSA zAbdabuddhitvAvacchinnamprati jJAnaGkAraNamityevaM vidhe kAryakAraNabhAve viSayayonIlaghaTayoH pravezaH kimarthaH 1 ki svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpAkAGa kSAjJAnA'vya* hitottarajAyamAnazAbdabuddhitvAvacchinnamprati svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantatha TapadatvarUpA kAGakSAjJAnaGkAraNamityeva kAryakAraNabhAvo'stu avyavahitottaratvanivezena sarvApattivAraNAt / etacca saMsargatAvAdimImAMsakAnuyAyimatam / ata eva tatra viSayaniveze prayojanAbhAvenetyAdinA viSayA'nivezo vyutpattivAde vispaSTassaMsargatAvAdasthApanaprakaraNe lAghavazceti vAcyam ? kAryadalanivezaM vinaiva kevalasvantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnAdeva abhedasambandhAvacchinnanIlaprakArakaghaTavizeSyakazAbdabodhasyApi kadAcidApatyA kAryA'niyamaprasaGgApatteH / naca zAbdabodha sahakAriyogyatAjJAnatAsparyajJAnAsattijJAnAnAM yathA kAryaniyAmakatvaM tathAkAGkSAjJAnasyA'pi syAditi vAcyam ? evamapi viSayanivezA'bhAve'ne kArthaka haripadaghaTitasundaro hariritivAkyAttAparyAnurodhena kacidindra viSayakazAbdabodhaH kadAcitsUryaviSayakazAbdabodhaH kadAcidviSNuviSayaka zAbdabodhastathAca svantasundarapadasamabhivyAhRtasvanta haripadattrarUpAkAGakSAjJAnA'vyavahitottarajAyamAnazAbdabuddhitvAvacchinnamprati svantasundara padasamabhivyAhatasvanta haripadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNamityeva kAryakAraNabhAvaH / evaJca viSayavize tu
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH sAmagyA kAryajanane uktaniyamabhaGgaprasaGgarUpabAdhakasyAkizcitkarasvAditi cet ? tathAvidhAnvayabodhaupAyakAkAGkSAvirahAt / tathA hi, panivezA'bhAvena sUryaviSayakabodhasthale indraviSayakopasthiteH indraviSayakabodhasthale sUryaviSayakopasthiterevaM sarvArthe vyabhicArApattau mahAnupaplavaH / viSayaniveza tu svantasundarapadasamabhivyAhRtasvantaharipadatvarUpAkAGkSAjJAnA'vyavahitottarajAyamAnasUryaviSaya. kazAbdobadhamprati svantasundarapadasamabhivyAhRtasvantaharipadatvarUpAkAGkSAjJAnaGkAraNamityevamindraviSayakabodhe viSNuviSayakabodhe'pi kAryakAraNabhAva iti nAnekArthakagavAdizabde'pi vyabhicAra iti / iti priikssaalekhprkaarH| atha shaastraarthprkaarH| nanu tattakAraNAvyavahitottaratvaviziSTa svIyakAryatAvacchedakadharmAvacchinnApAdane eva tattadAkAGakSAjJAnarUpakAraNasyApekSitatayA svIyakAryatAvacchedakazuddhA'bhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAndabuddhitvApAdane tattatkAraNasyA'prayojakatayA tattattkAraNAbhAvaprayojyatattatkAryA'bhAvo vaktumazakya iti / zuddhatAdRzakAryatAnirUpitakAraNatAvannIlatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAkaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkayogyatAjJAnAnnIlasya ghaTa ityaadaavjhedaanvyaapttiH| evantAtparyajJAnamAsattijJAnaJca vidyate / triSu kAraNeSu satsu ekasyAkAGkSAjJAnarUpakAra NavirahasyA'kiJcitkaratvam / na cA'prasiddhizzaGkayA? nIlo ghaTa ityA dAvevApAdyamAnadharmAvacchinnaprasiddhaH / athottaram , tattadAkAGkSAjJAnAvyavahitottarajAyamAnatvaviziSTatAdRzazAbdabuddhikhAvacchinnamprati yogyatAjJAnaviziSTatAdRzAkAGkSAjJAnatvena kAraNatvA'bhyupagamAt / kevaLayogyatAjJAnasyApAdyamAnadharmAvacchinnampratyakAraNatvAt / tAtparyajJAnAsattijJAnayoH pRthak kAraNatvA'kalpanAt ApAdakA'bhAvAdeva naapttiH| katipayakAraNasattve kAryA'bhAvaprayojakajijJAsA hi ApattiH tadabhAve tadabhAvarUpavyAptirekavyApta kAraNatAniyAmakatayA yadapAvacchinnAbhAvaprayojakA'bhAvIyapratiyogitAvacchedakaM yadrapantadupAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakamitivyAptilAbhAt tAdRzayogyatAkajJAnA'bhAvAttAdRzadharmAvacchinnakAyo'bhAvasya dRSTatayA'vazyameva tAdRzayogyatAjJAnaM kevalamapi kAraNaM syAditi tasyaiva prakRte hyApAdakatvAt / AkAGkSAjJAnaviziSTatAdRzayogyatAjJAnaGkAraNaM yogyatAjJAnaviziSTatAdRzAkAGkSAjJAnakAraNamitivinigamanAvira____ AkAGkSA-yena padena vinA yatpadasya yAdRzabodhAjanakatvantatpadaviziSTatatpadattvaM tAdRzazAbda. bodhajanakAkAkSeti / vaiziSTayaJca tatpadasya tatpade avyavahitapUrvavRttittvAvyavahitottaratvAnyatarasambadhena / 'yatpadena vinA yalyAnanubhAvakatA bhavet AkAGkA' kArikA0 / 5 vyu0
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH tAdRzAnvayabodhe prathamAvibhaktayantaghaTAdipadasamabhivyAhataprathamAntanolAdipadatvamevAsamastanIlaghaTapadAdyAkAkA / samAsasthale ca ghaTa padAdhaheNAnantakAryakAraNabhAvakalpanApekSayA tAdRzAkAGkSAjJAnAdInAM pRthageva kAryakAraNabhAvakalpanAyAM lAghavAt / samAdhAnantu__ vyApakadharmAvacchinne kArye jananIye vyApyadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrathA apekSetiprakRte na tAdRzazuddhadharmAvacchinnakAryApattissambhavati tadvyApyatattatkAraNA'vyavahitottaratvaviziSTA'bhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvanchinavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnakAryotpAdakatattadAkAGkSAjJAnAdisAmagrayA amAvAnnIlasya ghaTa ityatra nApattiH / nanu sAmagrItvasya jAtyakhaNDopAdhyatiriktatayA'nugatA'natiprasaktarUpatAyA abhAvena ca vizeSya tattatkAraNakUTasyaiva pravezanIyatayA ekakAraNakUTasya prayojakatve'parakAraNakUTAjAyamAnazAbdabodhasthale vyabhicAreNa sakalakAraNakUTasya prayojakatve'prasiddhatA ca vyApyadharmAvacchinnakAryotpAdakatattatkAraNakUTAnyatamasvenaiva sAmAnyadharmAvacchinnakAryotpattI prayojakatAyA upagantavyatayA prathamamevAnyatamatvenaiva kAryakAraNabhAvo'stu alamavyavahitottaratvanivezena 'ante raNDAvivAhazcedAdAveva kuto na hI tinyAyAt / sUkSmavettArastu taddharmAvacchinnakAryatApAdane tattadAzrayavyaktiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvadAkAGkAjJAnasya kAraNatvena naivAtyApattiriti tattvamAhuH / kiJca abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhi tvAvacchinnamprati abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvachinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAndabuddhitvaniSThaparyAsAparyApsA'sAdhAraNAvachedakatAnirUpitAvavacchedyatAvatkAryatAnirUpitakAraNatAvadAkAGkSAjJAnasyaiva kAraNatvAnnApattiritivarNanAt / nanu sarveSAmAkAGkSAjJAnAnAmanyatamatvenaiva kAraNatvamastu kimavyavahitottaratvanivezeneti cenna ? anyatamatvasya ekamedaviziSTA'parabhedaviziSTA'parabhedaviziSTAnyatvarUpatayA kAraNatAvacchedakakoTau jaga. taH pravezena samastajagatkAraNatAvacchedakatvakalpanApattau gauravAt / tatpratiyogikabhedaviziSTetatpratiyogikabhedaviziSTatatpratiyogikabhedaviziSTaivaM rUpeNa tatpratiyogikabhedaviziSTatatpratiyogikabhedaviziSTatatpratiyogikabhedaviziSTaivaM rUpeNa vA avacchedakatvamiti vinigamanAviraheNa kAraNatAvacchedakatvavAhulyApattezca / ubhayA'bhAvamAdAya paryAptyAdinivezasyApyAvazyakatvenAtyantagauravAcca / na ca bhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedasvamevAnyatamatvamitibhede bhedavaiziSTayAnavagAhanAnna vinigamanAvirahaprayuktakAraNatAvacchedakAnantyamiti vAcyam ? tAvatA'pi jagatatpravezatvena gauravasya duruddharatvAt / anyatarAnyatamazabdAvavyutpannau rUDhAvitivarNane na kA'pi haaniH| yadi ca anyatamatvaM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH vyavahitapUrvavartinolAdipadavaM nIlAdipadAvyavahitottaravartighaTAdipadatvaM vA AkAGkSA / uktasthale ca tAdvazyA ekasyA apyAkAGkAyA virabhedakUTA'bhAva eveti na jagatpraveza iti manyate 1 kiJca yatra nIlo ghaTa ityAdyAkAyAjJAnaghaTitasAmagrI tatra samAnaviSayakapratyakSasAmagrIsattvena tattadAkAGkSAzAnAdhInazAbdabodhecchAyA evottejakatayA tAdRzecchAvirahaviziSTasamAnaviSayakapratyakSasAmagrayabhAvavirahakRtAnyatamatvenAkAGkSAjJAnAnAM kAraNatvasyopagantavyatayA nIlo ghaTAvityAdyAkAGkSAjJAnaghaTitasAmagrIkAle'pi nIlo ghaTa ityAdyAkAMkSAjJAnAdhInazAbdabodhecchAyAM satyAM samAnaviSayakapratyakSasAmagrIsattve'pi zAbdabodhApatteH / mama tu tattadAkAsAjJAnajanyazAbdabodhe tattadAkAGkSAjJAnAdhInazAbdabodhecchAvirahaviziSTAkAGkSAjJAnAnAmeva medapratiyogitayA'nyatamatvena praveza iti tadA pUrvoktarItyA gauravamevAstItyalam / atha svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpakAGkSAjJAnAvyavahitottarajAyamAnazAbdabodhamprati tattadAkAGkSAjJAnAnAM kAraNatvamevAstu kimabhedasamba ndhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkatvanivezanenAsminviSaye punarapi vicAraH prastUyate / nIlo ghaTa ityAdyAkAGkSAjJAnottaramidaM jJAnamaprameti yatra jJAnamasti tatra niruktazAbdabodhavAraNAya tattadAkAGkSAjJAnA'vyavahitottarajAyamAnazAbdabodhe'prAmANyajJAnAnAskanditAnAmeva tattadAkAGa kSAjJAnAnAM kAraNatvasya vAcyatayA yatra nIlo ghaTaH ghaTavabhUtalam iti samUhAlambanAtmakAkAGakSAjJAnA'vyavahitottaraM nIlo ghaTa ityaMze'prAmANyagrahastatra taduttarajAyamAne ghaTavabhUtalamityAkArakabodhe niruktazAbdabuddhitvAkAntatvenA'prAmANyajJAnAnAskanditaniruktAkAGkSAjJAnAnAmasattvena vyabhicAravAraNAya viSayanivezasyAvazyakatvAt / nivezite ca tasminniruktasthale na doSaH / nIlo ghaTa ityAkAGkSAjJAnAvyavahitottaraMjAyamAnA"grimA'bhedasambandhena nIlaghaTAnvayabodhampratyeva tAdRzavizeSaNaviziSTakAraNApekSAyAssavena prakRte kAryakAraNayorubhayorasattvenAvyabhicArAt / naca yatra nIlo dhaTa iti zAnottarantaddharmikA'prAmANyagrahastatra zAbdabodhAnudayena AkAGkSAjJAnasya tAdRzazAbdabodhotpAdakatvamevetyasyoktatvena niruktakAraNasattve'pyApattyabhAvena tatra zAbdabodhavAraNAya kAraNatAvacchedakakoTAvaprAmANyajJAnAnAskanditatvanivezAnAvazyakatayA nIlo ghaTaH ghaTavadbhUtalamityAMzikA'prAmANyagrahAskanditAkAGa kSAjJAnottarajAyamAnaghaTavadabhUtalami. tijJAbdabodhe kAryakAraNabhAvayorubhayossatvena vyabhicArA'prasiddhayA'laMviSayakatvanivezeneti vAcyam ? yatra bhAvi jJAnamaprametijJAnottaraM nIlo ghaTa iti zAnantatrAkAGkSAjJAnAttatIyakSaNe zAbdabodhA'bhAvo bhavati na dvitIyakSaNe AkAGa kSAjJAnAdhikaraNaprathamakSaNe'prAmANyajJAnAskanditAkAGkSAjJAnasyaiva sattvena aprAmANyajJAnAnAskanditatva. sya kAraNatAvacchedakakoTAvaniveze AkAkSAjJAnadvitIyakSaNe'pi zAbdabodhasya duruddharatayA tadvAraNAya aprAmANyajJAnAnAskanditatvasyAvazyaM vAcyatayA nIlo ghaTaH ghaTavad
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 vyutpattivAdaH / hAnnApattiH / kAryatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezAnnoktAkAGkSAjJAnayoH parasparabodhe vyabhicAraH / bhUtalamitisamUhAlambanAkAGkSAjJAnAjjAyamAnazAbdabodhe vyabhicAravAraNAya viSayanivezasyAvazyakatvAt / nacA'prAmANyajJAnAnAskanditatattadAkAGakSAjJAnAvyavahitottarajAyamAnazAbdabodhamprati aprAmANyajJAnAnAskanditatattadAkAGa kSAjJAnaGkAraNamastu tAvatA'pyuktasthale kAryakAraNayorasavena na vyabhicArazaGkA'pIti kiM viSayatvanivezeneti vAcyam ? kAryatAvacchedakakoTAvaprAmANyajJAnAnAskanditatvanivezA'pekSayA viSayaniveze saddharmasadviSayanivezasya yuktatvAt / nanu viSayanivezasya save'pi nIlo ghaTazzyAmo ghaTa iti samUhAlambanottaraM yatra nIlo ghaTa ityaMze'prAmANyajJAnaM tatrA'pyabhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinna vizeSyatAkazAbdabodhasya saddharmasiddhatayA niruktakAraNasyA'sattvena vyabhicArAdarzanAttadvAraNAya kAryatAvacchedakakodAvapi aprAmANyajJAnAnAskandi tatvavizeSaNamAvazyakam / tathA sati kAryakAraNayorubhayorasattvenA'vyabhicAra iti viSayanivezAtpUrvamevAprAmANyajJAnAnAskanditavizeSaNaGkAryadale'pi nivezyatAntAvatA'pi vAraNasambhavena kiM viSayatvanivezeneti cediSTApatteH / ata eva granthakAreNAvyavahitottaranivezAnantaramapi viSayannivezya kAryakAraNabhAvo na darzita iti / vastutastu avyavahitottarapravezapUrvakasvanttanIlapadasamabhivyAhutaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnAvya vahitottarajAyamAnA'bhedasaMsargakanIlaprakArakaghaTa vizeSyakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati svantamIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaGkAraNam / evameva GasantanIlapadasamabhivyAhRtaghaTapa datvarUpAkAMkSAjJAnA'vyavahitottarajAyamAnazAbdabodhamprati GasantanIlapadasamabhivyAhRtaGasantaghaTapadatvarUpAkAGa kSAjJAnaGkAraNam / kAryadalIyavizeSyavAcakapade vibhakterna nivezaH kintu vibhaktyanivezapUrva kAvyavahitottaratvanivezatAtparyeNa na nIlasya ghaTa ityAdAvabhedasaMsargakabodhaH / svArthikakapratyayAntaghaTitanIlasya ghaTakasyetyAdau zuddhaghaTapadatyarUpAkAGkSAjJAnA'bhAvena zAbdabodhAnApattAvapi pratyayAtpUrvatAtparyamanurudhya tatrA'doSAt / kizJca zuddhA'bhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinna prakAratAnirUpita ghaTatvAvacchinnaviabhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratA zeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnamprati vyabhicArastu -- dvividhaH anvayavyabhicAroM vyatirekavyabhicArazca / tatra kAraNasatve kAryasatvamanvayaH kAraNAbhAve kAryAbhAvo vyatirekaH / kAraNasatve kAryAbhAvo'nvayavyabhicAraH / kAraNAbhAve kAryasatvam ( kAryotpAdaH ) vyatirekavyabhicAraH / vyabhicArazaGkA cedda kArye kAraNavyabhicAri navetyeva sambhavati /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 69 __ yattu samAsavyAsasAdhAraNaM vizeSaNapadasya vizeSyavAcakapadAprakRtikavibhaktathaprakRtitvarUpaM viruddhavibhaktirAhityameva tAdRzAnvayabodhaupadhikAkAGa kssaa| vizeSyavAcakapadaniSThavizeSaNavAcakapadAprakRtikavibhaktathA prakRtitvaM ca na tathA, nAlaghaTamAnayetyAdAvasambhavAditi / tadasat / vize. vyavAcakapadAprakRtikatvasya tAzapadAnuttaratvasya taduttaratvenApati. sandhIyamAnatvarUpamya vA nIlo ghaTa ityAdau nolAdipadasamabhivyAhRtavibhaktau ghaTapadasamabhivyAhRtavibhaktibhinnatayA sattvAt / nirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvaniSThAvacchedakatAkamanyatAnirUpitajanakatAvadAkAGkSAjJAnampRthagevaitAdRzAkAGkSAjJAnasyaikajanyatAvacchedakakatvena yogyatAjJAnAdisahakAritvasyAvazyakatayA tadabhAvAnnIlasya ghaTa ityAdI nA'medAnvayavodha iti / kiJca svantanIlapadasamabhivyAhatasvantaghaTapadasvarUpAkAMkSAjJAnetarAvantanIlapadasamabhivyAhatAvantaghaTapadatvAdirUpAkAGkSAjJAnAnuttarA'bhedasaMsargakanIlaprakArakaghaTavizeSyakazAgdabodhamprati svantanIlapadasamabhivyAhatasvantaghaTapadatvarUpAkAGkSAzAnaGkAraNam ityAdikAryakAraNabhAvena nIlasya ghaTa ityAdAvadoSa iti / vastutastu____ tadviSayakapravRttimprati tadviSayakeSTatAvacchedakAvacchinnasAdhanatAjJAnaM kAraNamitiniyamaH / idammadiSTasAdhanam idammatkRtisAdhyam balavadaniSTAnanuvandhitvaviziSTeSTasAdhanamiti na kalaJjambhakSayet ityAdi / atra nIlaghaTAnvayabuddhirabhedasaMsargeNeSTA / nIlaghaTAnvayabuddhitvAvacchinnavizeSyakeSTatvaprakArajJAne sati abhedasaMsargakanIlatvAvacchinnaprakArakaghaTatvAvacchinnavizeSyakabuddhitvAvacchinnanirUpitasAdhanatAjJAnasattvAnnIlo ghaTa itavAkyaprayogaH ! yadi kAryatAvacchedakakoTau viSayatvapravezo na syAttarhi abhedasaMsargakanolatvAvacchinnaprakArakaghaTatvAvacchinnavizeSyakazAbdabodhatvAvacchinnabanakannIlo ghaTa itivAkyametAdRzeSTatAvacchedakAvacchinnanirUpitasAdhanatvajJAnA'bhAvAtpravRttimprati tasyaiva kAraNatvAdabhedasaMsargakanIlaprakArakaghaTa itivAkyanna prayoktavyamityasyA'pi vaktuM zakyatvenA'bhedasaMsargakanIlaprakArakavaTavizeSyakazAbdabodho na syAdato viSayatvapraveza Avazyaka iti siMhAvalokitam / yattu samAsavyAsasAdhAraNamiti. ayambhAvaH, mUloktarItyA vizeSyavAcakampadaM ghaTapadantadaprakRtikA vibhaktiddhitI. yAdivibhaktistadaprakRtitvaM vizeSaNavAcakanIle'sti / nIlaghaTa iti samastavAkye'pi pravRttizca dvividhA bhavati saMvAdinI (saphalA) visaMvAdinI (niSphalA) bhedAt / pravRttau ca iSTasAdhanatvaprakArakaM kRtisAdhyatvaprakArakaM balavadaniSTAjanakatvaprakArakazAnaJca kAraNam bhavati / ata eva krameNa jalatAine sumeruzRGgAharaNe'tikSudhite'pi madhuviSasampRktAnamojane ca na prvRttiH|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| atha vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhityasya vivakSaNAnna doSa iti cetarhi? vibhaktitvAdikamajAnataH puruSasya tAhazadharmajJAnAsambhavAcchAbdabodhAnupapattiH / vizeSyavAcakapadaM ghaTapadaM tadaprakRtikA vibhaktiddhitIyAdivibhaktistadaprakRtitvannIlapade iti viruddhavibhaktirAhityameva / samAsanyAsasAdhAraNanIlAdiprakArakA'bhedasaMsargakaghaTavizeSyakAnvayabodhananikAkAGkSA / tathA ca nIlasya ghaTa ityAdau vizeSyavAcakaghaTapadA'prakRtikA vibhaktiH SaSThIvibhaktistatprakRtitvameva nIlapade'to na nIlasya ghaTa iti vAkyAnnIlaprakArakaghaTavizeSyakazAbdabodhaH / vizeSyavAcakapadotarAvRttivibhaktIti samAsavyAsasAdhAraNyena nIlo ghaTaH nIlaghaTa ityAdau vizeSyavAcakapadaM ghaTapadantaduttarA suvibhaktistadavRttivibhakti vibhAjakadharmoM dvitIyAtvAdistaddharmavatyo'mAdivibhaktayastadrAhityamubhayatra vartate iti sAkAGkSatvam / naca prakRtodAharaNe vizeSyavAcaka ghaTapadantaduttaratvantu ghaTa ghaTena ghaTAt ghaTasyetyAdau sarvavibhaktInAntannirUpitavRttitvameva vibhakti vibhAjakadvitIyAdInAmatI vizeSyavAcakapadottarA'vRttivibhaktivibhAjakadharmAsprasiddhiH / vibhaktitvasya suptiGa sAdhAraNatvena sutvAdInAM vibhaktivibhAjakatvA'prasi. ddhizca, prativAkyaM viziSyatAtparyAnurodhenAkAGkSA kalpyate cettarhi "pratyuccAraNaM zabdo bhidyata" itisiddhAntenAnanugatatvaprasaGga AkAsAnantyApattizceti kathaM granthasaGgAtariti vizeSapraznaH 1 nIlAdivizeSaNapade ghaTAdivizeSyapadavattvamAkAGkSati tAtparyAt / ghayadivizeSyapadavattvaJca kena sambandheneti cet svA'bhAvavattvasambandheneti / atrA'bhAvazca kiMsambandhAvacchinnapratiyogitAko grAhya iti cet 1 svottarA'vRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktiprakRtitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkastathAca yaddhaTapadavattvannIle'bhipretantaddhaTapadavyaktyurapavibhaktereva sambandhaghaTakatvenAnyaghaTavyaktimAdAya doSasyAnanusRtatvAt / evaJca nA'prasiddhi pyananugatatvaM svazabdeneSTadhAraNAt / vibhaktitvAdikamajAnata iti--- ___yasya 'vibhaktizce"tisUtrajJAnannAsti tasyApi zAbdabodho bhavati sa na syAt / svottarA'vRttidharmavaditi tu na yogyaM nIlo ghaTa ityAdau nIlapadottaravibhaktigatatavyaktitvasya ghaTapadottaravibhaktAvasattvenAkAGkSAnApatteH / naca vizeSyavAcakapadottarA'vRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharma ityevocyatAntadvyaktitvasya zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakatvA'bhAvena tadAdAya doSA'bhAva iti vAcyam ? nIlo ghaTa ityatra vizeSyavAcakaghaTapadottaraM visargastadavRttiddharma utvaguNaniSpannamotvantasya nIlapadottaravibhaktittitvena niraakaaksstvaapttedhauvytrtvaacchaabdbodhaanaaptteH| ata eva vibhaktitvA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH nIlo ghaTa ityAdAvapi supadasyAmpadatyAdibhramadazAyAM tAdRzabodhasyAnudayAt / nIlasya ghaTa ityAdAvapi SaSThayAdeH supadatvAdibhramadazAyAM zAbdabodhotpattyA svarUpato viruddhavibhaktirAhityasyAprayojakatvAt / dikamityatrAdipadopAdAnaM granthakRtassaGgatam / vibhaktirAhityetyatra vibhaktipadopAdAnantu nirarthakamivAbhAti mUla ityalamadhikena / svarUpato viruddhavibhaktirAhityasyA'prayojakatvAditi vastutastu vizeSyavAcakapadaviziSTazrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmaprakArakajJAnaviSayA'prakRtitvameva viruddhavibhaktirAhityantajjJAnasyaivAbhedAnvayabodhajanakatvam / vaiziSTayaJca svA'vyavahitottarAvRttitvasvA'vRttitvaitadubhayasambandhena / nIlo ghaTa ityatra nIlapade suprakRtitve'pi ghaTapadaviziSTazrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakaGastvAdidharmaprakArakajJAnaviSayIbhUtaGasAdipratyayA'prakRtitvena nIlaghaTa ityatrA'pi tathA stvenaabhiissttsiddhiH| nIlasya ghaTa ityAdI ghaTapadaviziSTazrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmaprakArakajJAnaviSayaGasprakRtitvasyaiva vidyamAnatvenAkSateH / nacaivamapi ghaTasya rUpaM ghaTarUpaM nIla. Jca tadghaTarUpannIlaghaTarUpamityAdau abhedAnvayabodho na syAt tatra vizeSyavAcakampadaM rUpapadantadviziSTazrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmo ghaTatvantatprakArakajJAnaviSayaghaTaprakRtitvasyaiva sattvAt samAsa viSayikA yA AkAGkSA vizeSyavAcakapadA'vyavahitapUrvavativizeSaNavAcakapadatvarUpA tasyA apyatra pravRttistathAhi, vizeSyavAcakantu rUpapadameva tatraiva niilpdaarthsyaanvyH| evaJca ghaTapadena vyavadhAnAnna samAsIyAkAGkSApravRttiriti vAcyam ? tatra nIlapadAvyavahitottaraghaTapadAvyavahitottararUpapadatvarUpAkAMkSAjJAnakAraNamiti vilakSaNAkAkSAjJAnasya bhinnasya svIkAreNa tatrA'bhedAnvayasauSThavAt / nanu prazastaH pAcaka itivigrahe prazaMsAyAM rUpappratyaye pAcaka rUpa iti tatra sundarapadasambandhe sundaraH pAcakarUpa ityAdau sundarapadArthasya pAcakapadArtha evAnvayassarvAnubhavasiddhI natu rUpapapratyayArthaviziSTe pAcakapadArthe svantasundarapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnena sundaro ghaTa ityAdisthalIyAkAGkSAjJAnasyA'pi na pravRttiH pAcakapadasya kevalasya svantatvA'bhAvAt / evaJca tatra kenAkAGkSAjJAnenA'bhedAnvayasiddhiriti vAcyam ? satyameveti evamevamprakAreNa sundarataraH pAcakarUpaH sundaradAsyAH putra ityAdI aluki uttarapadakakarmadhAraye ca niruktAkAGkSAjJAnasthA'pravR. tyA kathamanvayazceti cenna ? ekenAkAMkSAjJAnena na sarvatra zAbdabodho'pi tu tatra tatra ukteSu vAkyeSu vyabhicAravAraNAya vilakSaNAkAMkSAyA anyAzyA eva svIkAreNa doSaparihArAt / naca nIlo ghaTa ityatraiva supade Gastvaname DaratvaprakArakAnyadIyaM bhramamA. dAyA'pi vA'bhrAntasyA'pi puruSasya zAbdabodho na syAt / kiJca nIlasya ghaTa ityatraiva si pratyaye sutvaprakArakAnyadIyabhramamAdAyAbhrAntasya puruSasyA'niSTo'pi zAbdabodha
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH ssyAditi vAcyam ? vizeSyavAcakapadaviziSTavizeSaNavAcakapadatvarUpAkAMkSAjJAnameva zAbdabodhe kAraNam / vaiziSTayaJca svaviziSTo yastadavyavahitapUrvatvAbhAvavattvasambandhena / sambandhaghaTakavaiziSTayaJca svetaratvasvA'vyavahitottaravRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadhammabhiAvavattvamityubhayasambandhena / samanvayazca samAsavyAsasAdhAraNyena nIlaghaTaH nIlo ghaTa ityAdau ubhayasambandhena ghaTa padaviziSTa udAsInaH paTAdistannirUpitA'vyavahitapUrvatvA'bhAvavattvasya nIle vidyamAnatvena shaabdsiddhiH| nIlasya ghaTa ityAdau tu ubhayasambandhena ghaTaviziSTaGsavyavahitapUrvatvena vartamAnatvAnna shaabdbodhH| nIlo ghaTa ityA. dau supratyaye Gastvabhrame tAzAkAMkSAjJAnA'bhAvAna zAbdabodhaH / nIlasya ghaTa ityAdau Gasi supratyayabhrame tu tAdRzAkAMkSAjJAnasya sattvAnnAnupapattirevaJca samAsavyAsasAdhAraNyenAkAMkSAjJAnakAryakAraNabhAve bahutaralAghavamityalam / naca nIlasya ghaTa ityatra 'supAM sulugi tisUtreNa GasassvAdeze nIlo ghaTa iti jAte tatra svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadasvarUpAkAMkSAjJAnasya vidyamAnatvena kAraNAntarasyA'pi jAgarUkatvena ca zAbdabodha Apatediti vAcyam ? tatra tAtparyajJAnasyA'pi kAraNatvena tadabhAvAttatrA'medAnvayaviSayakabodhA'pratIteH / naca kasyacidupekSakasya yadi tAdRzabodhe tAtparya syAttadA bodhaH kathanneti vAcyam 1 SaSTayarthA'saMghaTanAt / naca rAhozizaraH nAmnoIyamityAdau pAtaJjalabhASyoktaprayoge vyapadezivadekasminnitiparibhASAmUlake rAhnabhinna ziraH nAmA'bhinnaM dvayamitibodhAnurodhenA'bhedo'pi SaSThayarthaH / evaJca"supAM sulugi"ti svAdeze'pi sthAninAmeva vAcakatvamitipakSamanusRtyA'bhedaH SaSThayartha iti| svAdezasya chAndasatvena nIlasya ghaTa iti vAkyasya laukikatvena vAraNe tu svAtantrye'Na nIlasya ghaTa ityatrA'bhedaH SaSThayartha iti abhedAnvayaviSayakazzAbdabodhassyAditi vAcyam ? pAtAlabhASyaprayogAttatrA'bhedasya SaSThayarthatve'pi sarvatra tathA vyavahAre pramANA'bhAvAt / kiJcA'bhedasya SaSThayarthatve nIlI ghaTa ityatrA'pi SaSThayApattizca / naca prAtipadikArthasUtra viSaye SaSThIvidhAne tasya vaiyarthyApattiriti vAcyam ? arthAnurodhena svaviSaye tasya cAritArthyAt / tathA ca nIlasya ghaTa ityAdAvabhedasya SaSThayarthatvenAbhedAnvayaviSayakazAbdabodhe na kiJcidvAdhakamiti sarayUpArINazuklAH / ata eva nIlo ghaTa ityAdI vizeSaNavibhaktarabhedArthakatve yadyapyuktarItyA lAdhavaM sambhavati tathApi tatrApi na no vidveSa iti gadAdharokta vakSyamANamUlaM saGgacchate / kiJca suvibhaktimArabhya supparyantayAvadvibhaktiSu abhedArthakatve svIkRte SaSThathevAparAdhikA yasyA abhedo nArtha tAtparyazAnabhapi zAbdabodhe kAraNam-svaprayojyoccAraNakarmatvasambandhena yAdRzavAkyavizeSyaka vaktaricchArUpatAtparyajJAnambhavati tat tAdRzavAkyajanyazAbdabodhe kAraNamiti niymH| 'yatsaMzayavyatireko yadutpattipratibandhako tannizvayastaddhatuH, anumitau vyApteriva' iti cintAmaNikArIyasiddhAntA nusAreNa tAtparyasaMzaye vyatirekanizcaye vA zAbdabodhAnudayAt zAbdabodhe tAtparyaJcAnasya hetutA / 'vaktaricchA tu tAtparyamparikIrtitam' kA0 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH atha nolo ghaTa: nolaghaTa ityAdidvividhabodhasAdhAraNaM svottarasupadabhinnapadAnuttaratvaviziSTasvottaratvAdirUpasvAvyatrahitottaratvasambandhena nolAdipadavatsubantaghaTAdipadatvameva tathAstviti cenna ? iti vaktu zakyate sacAparAdho vizeSataziSTavirodho vA pradarzyatAm / evaJca vinigamanAvaikalyena SaSThathA abhedArthakatvaM nirvivAdamiti nIlasya ghaTa ityAdAvapi abhedAnvayabodho bhavatyeveti gadAdharoktiH kathamiti vicArayantu dhIdhanA iti shaastraarthklaakaaraaH| ucchRGkhalAstu-- vizeSyasyaiva yallinaM vibhaktivacane ca ye| tAni sarvANi yojyAni vizeSaNapadeSvapi // yA vizeSyeSu dRzyante liGgasaMkhyAvi maktayaH / prAyastA eva kartavyAssamAnArthe vizeSaNe // ityuktibhyAM vyavahArabalena ca nIlasya ghaTa itiprayoga eva na bhavati / asati vizeSAnuzAsane samAnavacanakatvaniyamAd vedAH pramANamatra tu "vedAH pramANaM smRtayaH pramANamiti mahAbhAratIyazziSTaprayoga eva vizeSAnuzAsanarUpa iti vadanti / atha nIlo ghaTa iti svottareti- svottarasvAdibhinnaM yatpadaM taduttaraM yat tadbhinnatvaviziSTaM yatsvottaratvAdi tdruupetyaashyH| samanvayazca nIlo ghaTa ityatra svapadena nIlapadasya grahaNaM svaM nIlapadantaduttarasvAdibhinnampadaM ghaTa padantaduttaraM yadvastu tadbhinnatvaM ghaTapade tadviziSTaM svapadagrAhyannIlapadantaduttaratvamapi ghaTapada iti tadpeti / samAsasthale nIlaghaTa ityatrA'pi svanIlapadantaduttaraM svAdibhinnaM padaM ghaTapadantadanuttaratvaJca svantaghaTapade'styeva / tathaiva svottaratvamapIti svarUpanIlapadavatsvAdyantaghaTapadatvarUpAkAMkSobhayasAdhAraNyena abhedasaMsargakanIlaprakArakaghaTavizeSyakabodhaproyajiketi tattvam / nanu svottarapadAnuttaratvaviziSTetyevogyatAM svAdibhinnetipadavizeSaNaGkimarthamiti cenna 1 nIlo ghaTa ityatra svannIlapadantaduttaraM padaM su iti zaktampadamiti niyamAt / taduttaratvasyaiva ghaTapade sattvenAkAMkSAjJAnAbhAvAcchAbdabodho na syAt ityabhidhAnAt / nanu svottarasvAdibhinnapadAnuttaratvasambandhena nIlAdipadavanmAtramAkAMkSAjJAnaGkAraNamityevAstu kimito'dhikanivezeneti cenna ? kevalanIlapade'pi nIlAkAMkSAprasaktaH / naca svottarasvAdibhinnapadAnuttaratvAsambandhena nIlAdipadavatsvAdyantaghaTapadatvamAtramAkAMkSAjJAnakAraNamityevAstu kiM vizeSaNe svottaratvanivezeneti vAcyam ? kevalasvAdyantaghaTapade'pi svapadena gRhyamANIdAsIna. nIlapadottarasvAdibhinnapaTamaThAdyanuttaratvasattvena kevalasvantadhaTapade'pi nIlAkAMkSApattiprayuktazAbdabodhanivAraNArthantasyAvazyakatvAt / nanvevaM viziSTAkAMkSAsvIkAre nIlasya ghaTa ityatrA'pi doSastathAhi, usassvAditvena svottarasvAdibhinnapadAnuttaratvaviziSTa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 vyutpattibAdaH nolaghaTarUpamityAdivAkyasAdhAraNyAnurodhenAnyAzyA api AkA. kSAyAH samAsasthaLe upagantavyatayA upadarzitasamAsavyAsa sAdhAraNAnu gatAkAGkAnusaraNasyAprayojakatvAditi / svottaratvarUpasvA'vyavahitottaratvasambandhena nIlapadavatsvAdyantaghaTapadatvamastyeveti cenna ? samAnavibhaktikatvaviziSTatattadAkAMkSAjJAnasya kAraNatvenoktasthale viruddha vibhktiktvenaakssteH| nanvevamapi sundarandadhi pazyatItyatra vizeSyavAcakAmantadadhipadasyA'sa. svena kathamAkAMkSAjJAnamiSTaJjanayediti cenna ? svAdyantetyasya svAdyavyavahitapUrvavRttitvenAnusandhIyamAnetyarthavidhAnena dadhizabdottarAmo'nusandhAnena luptavyavahArasmRtyA svantadadhipadasattvenA'doSAt / ____ iti parIkSAlekhaprakAraH / nIlaghaTarUpamityAdivAkyasAdhAraNyAnurodheneti nanu nIlaghaTarUpamityatra kiyanto vigrahAssambhavanti vAkyasiddhizca kamiti prakA. rAstathAhi nIlazcAsau ghaTo nIlaghaTastasya mpamiti karmadhArayapUrvapadakaSaSThItatpuruSaH, nIlA'bhinno yo ghaTastatsambandhi rUpamiti phalitArthaH / parantvasminkalpe nipAtA. tiriktaprAtipadikArthayossAkSAbhedasambandhenAnvayo'vyutpanna iti siddhAntena na bhedAnvayo'bhedAnvayazca viruddhavibhaktikatvAnneti prathamaH prkaarH| ghaTasya rUpaM ghaTarUpam nIlaJca tad ghaTarUpamiti nolaghaTarUpamiti SaSThItatpuruSottarapadakakarmadhArayo nIlAbhinnaghaTasambandhi rUpamiti zAbda iti dvitIyaH prkaarH| prazasto ghaTo ghaTarUpamprazaMsAyAM rUpap. pratyayaH / nIlazcAsau ghaTarUpa iti nIlaghaTarUpastannIlaghaTarUpamiti dvitIyAntampadam / nIlAbhinnaprazastA'bhinnaghaTaniSThakarmatAnirUpakadarzanamitizAbdabodha iti tRtIyaH prakAraH / nIlazcAsau ghaTa iti nIlaghaTaH prazasto nIlaghaTa iti / vigrahe rUpapapratyaye nIlaghaTa. rUpamityapi dvitIyAntapadam , prazastA'bhinno yo nIlAbhinno ghaTastanniSTha karmatAnirUpakandarzanAdikriyAvAcakampadamiti caturthaH prakAraH, nIlapaTaM rUpayatIti nIlaghaTarUpamiti rUpakriyAyAm rUpa itidhAtuH iti paJcamaH prakAraH / prathamakalpe ghaTa padasya ghaTIye lakSaNAkRtvA'nvayAhatve'pi padArthaH padArthenAnvetItinyAyena nIlapadArthasya ghaTIyaikadeze'nvayAnupapatteH / dvitIyakalpe'nyAzI AkAGa kSaiva yogyetivarNanAt / tRtIyacaturthakalpayorapi vilakSaNAkAMkSAjJAnasyaivAnusartavyatvAt kathamanupapatyAkhyamUlagranthasaGgatiriticenna ? ghaTazabdasya ghaTIye lakSaNA, lAkSaNikena ghaTazandena sAkannIlazabdasya karmadhArayaH nIla lakSaNA zakyasambandhastAtparyAnupapattitaH (kA0)itirItyA yatra zaktyA na nirvAhasammavastatra lakSaNayaiva bodho'vagamyate / sA ca lakSaNA jahatsvArthA'jahatsvArthabhedena dvividhA / AdhA gaGgAyAM ghoSa ityAdau' dvitIyA chatriNo yAntotyAdau / svAzakyavRttidharmAvacchinnabodhikA lakSaNA jaitsvArthati kathyate / svazakyasvAzakyobhayavRttidharmAvacchinnabodhikA lakSaNA 'jahatsvArtheti / vedAntinastu tRtIyAmapyekA jhdjitsvaarthlkssnnaamnggiikurvte| lakSaNAyAntAtparyAnupapattireva mUlam , yetu anvayAnu- -
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH zayAt / aprayojakatvAditi vastutastu 75 nILAdipa atha nolaM ghaTamAnayetyAdI nIlAderghaTAdAvantrayopagame ghaTazabdasya ca rUpazabdena sAkaM karmadhArayaH / karmadhArayasamAsadvayakaraNenAbhedena nIlaviziSTaM yadghaTIyamabhedena tadviziSTaM rUpamiti zAbdabodhaH / evaJca vizeSaNavAcakanIlapadasya svottarasubhinnapadAnuttaratvaviziSTasvottaratvasambandhena ghaTapade sattve'pi lugvidhAnena ghaTapadasya svantatvA'bhAvAdetadAkAGkSAjJAnA'pravRttyA samAsasthale cAnyAdRzyA AkAGkSAyA AvazyakatvenobhayasAdhAraNAkA GkSAjJAnasyAnupapattipravarttakatvena granthasaGgatirityA svaviziSTasuppUrvatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvA'bhAvaviziSTasva pUrvatvarUpasvA'vyavahitapUrvatvasambandhena suppratyayAntanIlAdipadasamabhivyAhRtaghaTAdipadatvarUpAkAGkSAjJAnaGkAraNamityeva kAryakAraNabhAvaH / prathamavaiziSTayaJca svaprakRtikatvasvaprayojyA'bhedasambandhAvacchinna prakAratAnirUpita vizeSyatAprayojakapadottarasvAdivRttizrAvaNapratyakSa viSayatAvacchedakadharmA'bhAvaprakArakajJAnaviSayatvamityubhayasambandhena / dvitIyavaiziSTayazca svaprayojyA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratA nirUpita vizeSyatAprayojakapadaprakR tikatvasvottarasvAdivRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmA'bhAvaprakArakajJAnaviSayatvamityubhayasambandhena / tathAca nIlo ghaTaH ghaTo nIla ityAdisupratyayAnte Gastvabhrame jJAnaghaTitasambandhasattvAnna zAbdabodhaH / nIlasya ghaTaH ghaTo nIlasyetyatra ca Gaspratyaye sutvabhramadazAyAJcAbhISTazzAbdabodhassiddhayati / evaJca samAsavyAsa sAdhAraNyenaikamevAkAGkSAjJAnaGkAraNaM zAbdabodha iti na pArthakyena kAryakAraNabhAva iti maithilAH / atha nIlaM ghaTamAnayeti atra nIlapadArthasya ghaTapadArthe'nvayasya prakaraNatAtparyabalena sarvAnubhavasiddhatayA pratyapapattimAtrantanmUlamityabhidadhati te yaSTIH pravezaya kAkebhyo dadhi rakSyatAmityAdau anvayAnupapatyabhAvena lakSaNAbhAve'niSTabhicaiva parAbhUtAH / yatra hi viziSTavAcaka zabda ssvArthaikadezaM vihAya ekadeze varttate tatra jahadajahallakSaNeti / yathA so'yandevadattaH tatvamasi ityAdIti viziSTandraSTavyaM vedA-ntaparibhASAyAmAgamaparicchede / ghaTazabdasya ghaTIye lakSaNeti--nanu tacchAbdabodhe tacchaktapadajJAnatvenaiva kAraNatAyAssvIkA rAta lAkSaNikasya kathaM zAbdabodhe praveza iti cedatrocyate / tathA satyapi lAkSaNikapadasamabhivyAhRtaM yacchaktampadantadeva lAkSaNika padasmAritalakSyArthaviSayakazAbdabodhajanakamiti vyAkhyAnenAdoSAt / kecittu - tAtsthyAt tathaiva tAddharmyAttatsAmIpyAttathaiva ca / tatsAhacaryAttAdarthyAj jJeyA vai lakSaNA budhaiH // iti // vastutastu prasiddhAprasiddhazaktibhyAmeva nirvAha lakSaNA naivAdarttavyeti zAbdikammanyAH / yogyateti -- ekapadArthe'parapadArthavatvameva yogyatA tajjJAnaJca zAbdabodhajanakam, ata eva vahninA siJcatItyAdau zAbdabodho na bhavati / navyAstu ayogyatAnizcayasvaM pratibandhakatAM svIkRtyaiva nirvAhe yogyatAjJAnanna zAbdabodhe hetuH / vastutastu ayogyatAnizcayatvena pratibandhakatvamayuktamiti dinaka rIyarAmarudrI yayordraSTavyam /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 vyutpattivAdaH dottaravibhaktatharthakarmatvAdeH kutrAnvaya 'iti ceta ? na kutrApi / vibhaktipadaM sAdhutvArthameva prayujyate / bhabheda eva vA vizeSaNavibhaktarathaH abhedasya saMsagamaryAdayA bhAnaM tu samAsathala eva ! tantra luptavibhaktayanusandhAna vinApi zAbdabuddharanubhavikatvAdityapi vadanti / athaitanmate abhedo yadi bhedatvAvacchinnAbhAvastadA prasiddhiH, yadi ca bhedapratiyogiko'bhAvastadA nIla jalamitmAdivAkyasyApi prAmANyApattiH ? jale dvitvAdinA nIlabhedAdyabhAvasya sattvAt / yAnAmprakRtyAnvitasvArthabodhajanakatvamitiniyamena nIlapadArthAnvitakarmatvasya nAnayanakriyAyAmanvayo ghaTapadArthAnvayIbhUtasya nIlapadArthasya prakaraNAdyanuruddhasya karmatve'pyanvaye nIlapadArthasya dvidhA bhAnannIle'nanvitasya karmatvasya nAnayanakriyAyAmanvayaH "prakRtyAnvitasvArthabodhajanakatvaM pratyayAnAmi"ti niyamavirodhAt / kiJca prakRtyarthe nIle na karmatvAnvayaH ? kArakANAM kriyAnvayaniyamabhaGgApatteH, pratyayArthasya prakRtyathanirUpitavizeSyatayA bhAnamiti niyamavirodhAcca / tathAca karmatvasya kutrAnvaya iti pRcchati kutrAnvaya iti / na kutrA'poti abhedAnvayabodhamprati samAnavibhaktikatvarUpAkAzAjJAnakAraNamitiniyamarakSaNapurassarazAbdabodhasiddhayarthameva, padasAdhutvArtha vA tadupAdAnam / nanu sambhavatyarthasAdhutve padasAdhutvamanyAyyamiti vyAptyA pakSAntaramAha abheda eva vA vizeSaNavibhakterathaM iti / nanu granyArambhe'bhedasya saMsargamaryAdayaiva bhAnamityuktantatkathaM saGgacchata ityAzayenAha-samAsasthala eveti / vyAsasthale tu prakAratayaiva mAnamiti bhAvaH / nanu lupta vibhaktismaraNapUrvakasamAse'pi prakAratayA bhAnaM syAdityata Aha-AnubhavikatvAditi / atra abhedo nAma bhedA'bhAvaH bhedA'. bhAvaghaTakabhedapadArthe nIlapadArthasya svaniSThapratiyogitAkatvasambandhenAnvayaH, bhedapadArthasya ca svapratiyogikatvasambandhana abhAvapadArthe'nvayaH, abhAvapadArthasya ca svarUpasambandhena ghaTapadArthe'nvayaH / evaJca nIlo ghaTa ityatra nIlaniSThapratiyogitAnirUpakabhedapratiyogikA'bhAvaviziSTo ghaTa iti phalitArthaH / prakAratAvAdimate zaGkate abhedo yAti / bhedatvA'vacchinnA'bhAva iti / bhedatvaparyAptAvacchedakatAkapratiyogitAkA'bhAva ityabhiprAyaH / ata eva bhedatvAvacchinnapratiyogitAkasya nIlabhedAdyabhAvasya vastutaH prasiddhatve'pi na virodhA'bhAsaH / kiJca bhedatvetaradharmAnavacchinna pratiyogitAkA'bhAva ityapyoM vaktu zakyate tena nIlabaTobhayAdyabhAvasya prasiddhatve'pi na truTiH / ayambhAvaH, bhedasya kevalAnvayitayA'bhAvA'prasiddhirityarthaH / ghaTAdInAmpadArthAnA paTAdipadArthAnedena pratItiH prasidvaiva tadbhinnapadArthabhedasya sarvapadArthe prasiddhatvAt / amAvasya pratiyogitAvacchedakAvacchinnena saha virodhasspaSTa eva / bhedatvAvacchinnapratiyogi
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH tAkA'bhAvA'prasiddhiriti phalati / aprasiddha pratiyogikA'bhAvo naiyAyikaine svIkriyate iti siddhAntaH / parantu yadyatra bhUtale ghaTo nAstItyatraitadbhUtalavRttighaTakartRkasattA'bhAva itibodhastarhyetadbhUtalavRtti vaTakartRkasattAyA asattvena tatpratiyogikA'bhAvasthA'pyaprasiddhapratiyogikatvAtkathantatra zAbdabodhaH / kiJca ghaTa AkAzanna pazyati ghaTa AkAzana jiprati abhAva AkAzanna pazyati Izvarassvajanma na jAnAti mano rUpanna pazyatItyAdivilakSaNaprayogadarzanenA'prasiddhapratiyogikA'bhAvo'pi kathaJcit / nanu aprasiddhapratiyogikA'bhAvAnaGgIkartRmate kathaM granthasaGgatiriti praznaH ? ghaTo nAstItyAdau bhedatvAvacchinnapratiyogitA nirUpakatvasya prasiddhatvena bhedatvAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvasyA'prasiddhirityAzayAt / atyantA'bhAvIyapratiyogitAyAmbhedatvAvacchinnatvasyA'prasiddhiriti varNanAt / bhedatve'tyantA'bhAvIyapratiyogitAyA avacchedakatvamprasiddhamiti vyAkhyAnAzca / atha ca bhedatvAvacchinnA'bhAvasyA'prasiddhayekadezaprasiddhipadArthena sAkaM naivAnvayaH kintu ghaTo nAstItyAdau ghaTAdau bhedasya yatkiJcibhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya yatkiJcidbhede prasiddhasya atyantA'bhAve'prasiddhiriti phalitArthaH / itiparIkSA lekha prakAraH / atha zAstrArthaprakAraH 1 7 naca bhedaghaTetadubhayannAstItyubhayA'bhAve bhedatvAvacchinnatvasya prasiddhiriti vAcyam ? bhedatvamAtraparthyAtAvacchedakatA nirUpitAvacchedyatAvatpratiyogitvasyA'prasiddhirityAzayAt / nanu nahyavayavA'paryAsasya samudAye paryAptiriti niyamena bhedatvaparyAsAspi seti cenna 1 bhedatvagataikatvapratiyogikaparyAptyanuyogitAvacchedakaM yadrUpaM tadrUpAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogibhUtAvacchedakatA nirUpitAvacchedyatAvatpratiyogitAkA'bhAvo'prasiddha iti tAtparyavarNanAt / kevalabhedo nAstItyAdAvevaitatsambhava iti kSativirahaH / nanvevamapi tatrApi bhedatvena rUpeNa bhedatvavRttitvena rUpeNa vA bhedatva eva paryAptA'stItyApattistadavasthaiveti cenna 1 bhedatvagataikatvavRttiryA pratiyogitA tAdRzapratiyogitAkA'bhAvo'prasiddha ityAzayaH / bhedatvagataikatve vRttitA ca pratiyogitAyAH kena sambandhena ? stranirUpitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandheneti granthasaGgaterasauSThavAt / nanu svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvasyAprasiddhatve'pi saMyogasamavAyajanakatvAdisambandhAvacchinnapratiyogitAko'bhAvaH prasiddha iti na granthasaGgatiriti cenna 1 svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvA'prasiddhAveva granthakArasya nirbharatvAt / abhAvajJAne pratiyogidyAnasya nityasAkAGkSatvena pUrva pratiyogino jJAnamAvazyakantacca nAprasiddhasya sambhavati iti aprasiddha pratiyogi kAbhAvo nAGgIkriyate / ata eva vandhyAsutAbhAvAderaprAmANyam / zazazRGgannAstItipratItestu zaze zRGgAbhAva ityarthaH /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH __nanu svarUpasaMyogaitadubhayasambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvo ghaTavadbhUtalannesyAdau prasiddha iti vADhaM zakyam ? bhedatvagataikatvavRttiryA svarUpatvagataikatvavRttiH pratiyogitA tAdRzapratiyogitAkA'bhAvo'prasiddha iti tAtparyAvadhAraNAt / svarUpa. svagataikatve vRttitA ca pratiyogitAyAH kena sambandhena ? svanirUpitasasargatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandheneti nobhayasambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvaprasiddhiriti varNanAt / nanu bhedatvena ghaTo nAstItyAdau prasiddhirUpAttadharmasyaiva pratiyogitAvacchedakatvaniyamAditi cenna ? svarUpatvagataikatvavRttiA bhedaniSThA pratiyogitA tAdRzapratiyogitAkA'bhAvA'prasiddhiriti yojanena prakRte ca ghaTaniSTheva sAkSAtpratiyogitetyadoSAt / nanu bhedatvena bhedaghaTo nAstItyAdI prasiddhiriti cedatrAyazcitravizeSaH / bhedatvagataikatvavRttiryA pratiyogitetyeva mUlam bhedasvagatakatve vRttitA ca pratiyogitAyAH svanirUpitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkapAtayanuyogitAvacchedakatvasvanirUpakA'bhAvaniSThanirUpyatAnirUpitanirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptayanuyogitAvacchedakatvamityubhayasambandheneti vi. ziSTAbhidhAnAt / nanu svarUpatvena svarUpasyA'prasiddhatve'pi svarUpatvena saMyogasamavAyAvacchinna : prsiddhH| kiJca svarUpatvena saMyogAvacchinnasvarUpairbhedo nAstItyAdAvapi prasiddhiriti cenna ? svarUpatvagataikatve vRttitA ca pratiyogitAyA: kena sambandhena ? svanirUpitasaMsargatAvacchedakatAtyAvacchinnapratiyogitAkaparyAptayanuyogitAvacchedakatvasvanirUpakA'bhAvaniSThanirUpakatAnirUpitanirUpyatAvatI yA saMsargatA taashsNsrgtaavcchedktaatvaavcchinnprtiyogitaakpaatynuyogitaavcchedktvmityubhysmbndhen| tatra ca dvitve'vacchedakateti / nanu bhedatvena ghaTo nAsti ghaTatvena bhedo nAsti iti samaniyatapadArthe tAdRzA'bhAvaH prasiddha iti / samaniyatatvaJca svavyApyatvasvavyApakatva. mityubhayasambandhena / tathA ca kathaM granthasaGgatiriti cenna ? bhedatvagataikatve vRttitA ca pratiyogitAyAH kena sambandheneti ? ekacoktasambandhaH aparazca svanirUpitAnuyogitvAvacchinnaviziSTanirUpyatAnirUpitanirUkatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAsayanuyogitAvacchedakatvamityubhayasambandhena uttarasvarUpambodhyam / kiJca bhedatvagataikallavRttio'bhAva ityapi vyaakhyaa| sambandhazca svanirUpitapratiyogitAnirUpitAnuyogitvaviziSTanirUpyatAnirUpita nirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyApsayanuyogitAvacchedakatvamityubhayasamvandhena / nanu na bhedatvAvacchinnAbhAvo'bheda iti vyAkhyAyA'prasiddhirApatetkintu bheda samaniyateti-vastuviziSTatvaM samaniyatatvam vaiziSTayaJcoktameva muule| samanvayazca vyApyatvaM hi svAbhAvakdavRttitvam bhedatvena ghaTo nAstItipratItyamAvavattvaM ghaTavabhUtala nAmatItipatItyamAvavatvaM ghaTavadabhatalAdau tadavRttisvarUpavyApyatvamapi vartate yatra 2 medatvena ghaTo nAstItipratItistatrara ghaTatvena medo nAstItipratItiriti vyApaka. svamapyumayossamamiti bhavati sAmanaiyatyam /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhAthakaloSaskRtaH nolabhedatvAvacchinnAbhAvasya vibhaktyarthatvena nIlAdipadArthAnanvayapra. saGgaH / na ca bhedapratiyogikAbhAva eva vibhaktyarthaH, nIlapadasasabhicyAhApratiyogiko nAma yatkiJcidmedavyaktipratiyogiko'bhAvo'bheda iti tAtparyamevaJca nIlaghaTe nIlabhedo nAstIti nIlabhedapratiyogikA'bhAvarUpo'bhedassarvatra prasiddha evetyetatsarvamabhipretyAha yadi ceti / uttaramAha nadeti / atraiva prasaGgAtkathaJcidabhAvapadArtho nirUpyate / dravyAdiSaTakAnyonyAbhAvavattvamabhAvattvam itimuktAvalI / nnyrthprtyyvissytvmbhaavtvmityudynaacaaryaaH| tatra nArthasya pratyayo nArthapratyayaH SaSThayoM viSayitvam narthasya tatra nirUpitatvasambandhenAnvayaH / evaJca namarthanirUpitaviSayitAviziSTapratyayanirUpitaviSayatAzrayatvamabhAvatvam / abhAvatve'tivyAptivAraNAya naartho'bhAiti vihAya puurvoktprkaarH| abhAvatvasyApi "jAtyAkRtivyaktayaH padArtha" iti gautamAnurodhena padArthatvAt / naca narthapratyayaviSayatvaM sAmAnyarUpeNA'bhAvatve'styeveti kathantasya vyAvaya'tvamiti vAcyam ? pratiyogitvAnuyogitvAnyatarasambandhAvacchinnA yA prakAratA tannirUpitanapadaprayojyavizeSyatAzrayo'bhAva ityevaM tAtparyA'bhivarNanAt / vastutastu bhedatvamabhAvatvaJcAkhaNDopAdhiriti nAnyonyAzrayazaGketi / janyatvaJca janakatApratiyogitvam / janakatvaJca kAryAvyavahitaprAkakSaNAvacchedena kAryasamAnAdhikaraNA'tyantA'bhAvApratiyogitvam / ghaTo nAsti ghaTo nazyati ghaTaH paTo na ityabhAvatrayANAmudAharaNAni / prAgabhAvatvaJca pratiyogivinAzyabhAvatvam , ghaTo bhaviSyatItyudAharaNam / nanu kimartha eSa AzrIyata iti praznaH 1 yAvatkAraNasAmagrIsattvena kapAle ghaTotpattyanastaramapi ghaTAntarotpattiprasaktaH / naca vidyamAnaghaTo ghaTAntarotpattipratibandhakassyAde'yazca na punastenaiva kAraNena ghaTAntarotpattiriti vAcyam ? etadviDambanA'pekSayA prAga. bhAvasvIkRtAveva lAghavAt / parantu ghaTo bhaviSyatIti nodAharaNaM ghaTate / abhAvarUpArthastu ghaTo mAstItyatra nArtha eva / ghaTo nazyatItyatra Naza adarzana iti dhAtau darzanapratiyogikA'bhAvo dhAtvarthaH tatrA'sti naJpadam / ghaTaH paTo netyatrApi naJpadamparantu ghaTo bhaviSyatItyatrA'bhAvarUpArtho bhUdhAtoH tipsyayorvA ghaTArtho veti vicikitsAyAmmuhyanti tArkikA AdhunikA iti zuklAH / yatkiJcidbhedapratiyogikA'bhAvasthA'pyabhedapadArthe'niSTasya nIlajalamitivAkyasyA'pi prAmANyamApadyeta / "varNazzuklo rasaspazauM jale madhurazItalAvi"tyukta lannIlanna bhavatIti nyAyazAstra siddhAntaH / jale nIla amAvapadArtha iti atra dravyAdiSaTakAnyonyAbhAvavatvamamAvatvamitilakSaNe'nyonyAzrayasya svagrahasApekSagrahaviSayasvarUpasya bhApattiH, tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvamanyonyAbhAvasvam iti lakSaNAt / vizeSaNatAsannikarSajanyapratyakSaviSayatvamityapi na 1 samavAyapadArthasyApi vizeSaNatAsa - ~- -
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH rAnolabhedatvAvacchinnAbhAvaH pratIyate iti vAcyam ? padArthadvayasaMsargabhAnasyaivAkAGkSAniyamyatvAnnIla bhedatvAvacchinna pratiyogitAntarbhAveNa vRttiM vinA bhedarUpapadArthatAvacchedakasyAbhAve tAdRza sambandhena bhAnAsambhavAt ! 80 bhedasyaiva sattvena nIlaJjalamitirUpanna bhavati uktarItyA bhedapratiyogi kA'bhAvasyA'bhedatve tu jale nIlabhedA'bhAvA'bhAve'pi dvitvAdidharmeNa arthAt nIlabhedaghaTobhayannAstIti ca ghaTatvanIlabhedaitadubhayapratiyogi kA'bhAvasya dvitvAvacchinnapratiyogitAkasya savenAniSTannIlaJjalamitivAkyasyA'pi prAmANyaM syAdeva / nanu dvitvAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvo na gRhyate'pi tu kevalanIlabhedatvAvacchinnA'bhAva eva nIlabhedatvetaradharmAnavacchinnapratiyogitAkAbhAvazva, tathAca jale nIlabhedarUpapratiyoginassattvena tadabhAvA'bhAvena nIlaJjalamitivAkyasya naiva prAmANyamityAzayenAha nIlabhedatvAvacchinneti / nIlapadenopasthitasya nIlapadArthasya vibhaktyarthavizeSaNIbhUtanIlapadArthe'nvayo na sambhavati / naca nIlabhedatvAvacchinnasya vibhaktyarthatve pIto ghaTaH sundaro ghaTaH rakto ghaTa ityAdiSu pItabhedatvAvacchinnasundarabhedatvAvacchinnazyAmabhedatvAvacchinetirItyA vibhaktyarthakalpane'nanugamassyAditi vAcyam ? yathA tatpadambuddhivizeSaviSayatvopalakSitavaktRjijJAsitatattaddharmAvacchinne zaktamiti rItyA ghaTatvapaTatvAdInAndharmANAmbuddhiviSayatAvacchedakatvenAnugamastathA prakRtyarthatAvacchedakatvadharmeNaivAnugamaH / prakRtyarthatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnapratiyogitAkA'bhAve zaktau na gauravam / nanu vizeSaNatayA nIlapadArthAtiriktatvena kevalabhedapratiyogikA'bhAva eva vibhaktyarthaH, nIlapratiyoginastu nIlapadasamabhivyAhArAdeva bhede'nvaye sati na doSa ityata Aha naceti / abhedo vibhaktyarthastatra abhedaH padArthaH bhedaH padArthatAvacchedakaH sambandhazca nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvarUpaH padArthadvayasaMsarga evAkAGkSAlabhyaH, yathA ghaTa ityAdau ghaTaghaTatvasamavAyeSu triSveva zaktiH ghaTe ghaTatvaM samavAyena bhAsate samavAyazca zaktyupasthApyaH / evaJca padArthatAvacchedake bhede zaktiM vinA samavAyavat nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena kathaGkArambhAnamityAzayenAha vRtti vineti / nanu pArthakyena bhede'bhAve ca khaNDazarazaktiH / pRthaka-pRthaka padaniSThabhinnazaktyopasthittiviSayArthadvayasaMsargabhAnamiti yAvat / ata evAkhyAtArthasthale kAlastu vyApAre vizeSaNam kAlakRtyoH paricchinnatvasambandhaH varttamAnAdikAlatvena varttamAnAdau kRti nnikarSeNaiva pratyakSasvIkArAt tatrAtivyAptayApatteH / bhAvabhinnatvaniveze tu bhinnazabdArthasya bhedAzra - yatvena bhedasya cAnyonyAbhAvatvena pUrvoktadoSasya jAgarUkatvAt / asamastanaJpadajanyapratotiviSayatvantat ityapi na ? anudarA kanyetyAdau nAstyudaraM yasyA iti vigRhya alpasvasyApi tAdRzaviSayasvena tatrAtivyAptyApatteH / ato'khaNDopAdhitvameva zaraNam /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakakhopaskRtaH maitram, bhedo'bhAvazca vizeSaNavibhakterarthaH viziSTalAbhastvAkA GkhAdivazAt ! etena bhede nIlAdipadArthAnvaye ekadezAnvayaprasaMga iti nirastam / na ca vizeSaNavibhakterabhedArthakatve nIlaM ghaTa ityAdAvapyabhedAnyaya bodhApattirdhAnyena dhanavAnityAdau tRtIyayA abhedabodhanAt abhedaprakArako viruddhavibhaktirAhityasyAnapekSaNAditi vAcyam ? dvitIyAdinA'bhedabodhane prayojakatvamityupagamAt / 81 dvitIyAdyantavizeSyatrAcakapadasamabhivyAhArasya tvena kRtau ca zaktidvayamiti paricchinnatvasambandhasyA'kAGkSAbhAsyatve'pi na doSaH / prakRte ca bhedA'bhAvayorekaiva zaktiriti nAkAGakSAprayojyatvaM saMsargasyeti phalati / nIlaJjalamityatra jale nIlabhedasyaiva sattvena nIlaMbhedA'bhAvasyAbhAvAnna nIlaJjalamityasya prAmANyam bhedasya padArthatvameva natu padArthatAvacchedakatvantathAca padArthaH padArthenAnveti natu padArthaikadezenetiniyamasyA'pravRttyA bhedapadArthe nIlapadArthAnvaye na ko'pi bAdhaka ityabhiprAyavAnAha nirastamiti / atra kazcicchaGkate prakAratAvAdimate nanu yadi vizeSaNavibhakterabhedo'rthonvayazca khaNDazaktyaiva nIlo ghaTa ityatra nIlaniSThapratiyogitAnirUpakamedapratiyogi kAbhAvaviziSTo ghaTa iti yathA bodhastathaiva nIlaM ghaTa ityatrApi vibhaktyartho'medastasya bhede'bhAve ca zaktiH / nIlasya bhede bhedasya abhAve abhAvasya ghaTe'nvayasambhavAt / yadi cocyate abhedAnyabodhamprati samAnavibhaktikapadajanyopasthitireva kAraNamato nIlaM ghaTa ityatra dvitIyAnyaprathamAntasattvena nAbhedAnvaya iti tarhi dhAnyena dhanavAnityatra viruddhavibhaktisattvenAbhedAnvayabodho na syA dityAzayavAnAha dhAnyena dhanavAniti / uttaramAha - dvitIyAntaghaTakapratyayenAsmedAnvayaboghe dvitIyAntavizeSyavAcakapadasamabhivyAhAraH kAraNamiti / evantRtIyArthA'bhedAnvayabodhamprati tRtIyAntavizeSya vAcakapadasamabhivyAhAraH kAraNamiti rItiH / nacaivamuttare dhAnyena dhanavAnityAdAvabhedAnvayo na syAt uktaviruddhavibhaktikatvAt, viruddhavibhaktikatve'pi kvacit abhedAnvayo yadi syAttahiM nIle na ghaTaH pIte na ghaTa ityAdAvapyabhedAnvayA'pattissyAt iti vAcyam 1 nIle na ghaTa ityAdau tRtIyAvidhAyakasUtravArttikA'bhAvAt / dhAnyena dhanavAnityatra tu " prakRtyAdibhya upasaMkhyAna" miti vAttikavidhAyakam / tathA ca vArttikaprAmANyAt "prakRtyAdibhya upasaMkhyAnami" tivArtikavihitatRtIyAbhinnatRtIyArthA'bhedaprakArakabodhe tRtIyAntavizeSyavAcakapadasamabhivyAhAraH kAraNamiti kAryakAraNabhAvena nIle na ghaTaH pIte na ghaTa ityAdessutarAnnivAryatvAt / dvitIyAdinA'bhedabodhana iti / nanvAdipadenAtra yadi tRtIyA gRhyate tadA dhAnyena dhanavAnityatra prakRtyA cAruri 6 vyu0
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 vyutpttivaadH| atha prameyo ghaTa ityAdau prameyatvAvacchinnabhedAprasiddhadhA laghudharmasamaniyatagurudharmasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakattve kambUgrIvAdimAn ghaTaityAdAvani kambuprovAdimattvAvacchinna pratiyogitAkabhedAprasiddhayA ca vizeSaNavibhakterabhedArthakatvAsambhavaH / evaM nIlapaTAdiparanolAdipadaghaTitasya naulo ghaTa ityAdivAkyasyApi praamaannyaapttiH| nIlatvAdinA paTAdebhedAbhAvasya nIlaghaTAdau sattvAt / etena vizeSaNatAvacchedakIbhUta' nolatvaprameyatvAdikameva vizeSaNavibhaktyarthaH, nolatyAde!latvAvacchinna' bhedAbhAvarUpatayA'bhedArthakatvavAdopapattirityapi nirastam nIlatvAdau tyatra cAbhedasambandhenAnvayabodho na syAt / yadi tRtIyAyA grahaNanna syAttarhi sundareNa ghaTa ityAdAvapyabhedAnvayA'pattiH, asminvikalpaprastAve shngkte| nanu sundareNa ghaTa itiprayogaH kuto na bhavati "prakRtyAdibhya upasaMkhyAnami" tivArtikenA'bhede tRtIyAvidhAnAnuzAsanAt / na ca sundarazabdasya prakRtyAdigaNe pAThA'bhAvena tRtIyAvidhAnA'bhAvAtkathamayamprayoga iti vAcyam ? vyAkaraNAntare prakRtyAdigaNapaThitAtiriktazabdebhyo'pi tRtIyAvidhAnAnuzAsanAt tAhazaprayogasauSThavAt / abhedAnvayabodhamprati samAnavibhaktikapadajanyopasthitiH kAraNamitiniyamena sundareNa ghaTa iti prayogasyAprAmANikatvAt / yathAyogaM sarva vibhaktyapavAdaH prakRtyAdibhya iti vAttikam / ata eva sukhameti viSamameti prakRtizcAruH sukhaM yAtItyAdiprayogA loke na bhavanti ziSTasampradAyaviruddhatvAt / na ca dhAnyena dhanam parameNa sundara iti prayogAzaiSTAH katha kAraM saMgacchanta iti vAcyam ? prakRtyAdizabdottaratRtIyAtiriktA mUloktAdizabdAt saMgrAhye tikalpanenA'pattiparIhArAt / ayameva mulAzayo gadAdharabhahAbhimata iti siddhAntasamAdhAnamityalam / doSAntaramAha prameyo ghaTa iti / aprasiddhapratiyogikA'bhAvatAtparyeNa / tathAhi, prameyapadottarayorbhedaH abhedazcArthastatra prakRtyarthasya prameyasya prameyatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena bhede'nvayaH, bhedasya ca bhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena abhAvapadArthe'nvayassa kathaM saGgaccheta bhedasya pratiyogitAvacchedakena saha virodhAt "saptAnAmapi sAdhayaM jJeyatvAdikamucyate" ityuktyA prameyatvasya sarvatra vidyamAnatvAtprameyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedo'prasiddha evetyAha bhedAprasiddhayeti / prathamo doSaH ghaTapadArthe ghaTatvaM vartate kambugrIvAdimatvazca dharmadvayam kambugrIvAdimAn ghaTa prameyatvasyeti-"saptAnAmapi sAdhaya jJeyatvAdikamucyate" itirItyA prameyatvAdeH kevalAnvayisvampradaryate vRttimadatyantAmAvApratiyogitvaM hi tallakSaNam , evaJca saptapadArthavRttiprameyatvAdetAdRzalakSaNAkAntatvena tattvaM sidhyatIti bhaavH| tArkiketaramate'pi prameyatvampramAviSayatvaM taccezvarIyazAnaviSayatAmAdAya sarvatra vyavahata zakyata iti /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 83 naulatvAdimataH svavRttitvasaMbandhenAnvaye AkAGkAvirahAcca / yathA hi tadviziSTe adhikaraNe AzrayatayA tadanvayo 'nubhavaviruddhaH, tathA saddharme AdheyatayA taddharmavadanvayo'pi / ata eva karma gacchatIti vAkyasya nirakAGkSatA / nacaivaM saMsargatAmate'pyanistAraH / ityatra vibhaktyarthabhede laghudharmasya ghaTatvasyAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatvasambhave ghaTatvasamaniyatasya ghaTatvasamAnAdhikaraNasya gurudharmasya kambugrIvAdimattvasya abhAvIyapratiyogitAvacchedakatvanna bhavatItikambugrIvAdimAn ghaTa ityAdau medA'bhAvayorasaMghaTanenAsbhedAnvayabodho na syAt / ghaTatvApekSayA kambugrIvAdimatvasya gurudharmatvAt iti dvitI. yo dossH| nanu laghudharmasamaniyatagurudharmasyA'bhAvapratiyogitAvacchedakatvannabhavatItiniyame'bhAvapadopAdAnasya kimprayojanam, ladhudharmasamaniyatagurudharmasya na pratiyogitAvacchedakatvamityevAstviti cenna?bhAsamAnavaiziSTayasya pratiyogitvAnuyogitve eva prakAratvavizeSyatve itiyuktisiddhapakSe gurudharmasyApi pratiyogitAvacchedakattvasiddhaye tadupAdAnAvazyakatvAt / nanu laghudharmasamaniyatagurudharmasyA'bhAvAvacchedakatvannAstItyevAstuniyamaH pratiyogitApadopAdAnaGkimarthamiti cennakambugrIvAdimadvAn deza ityatra saMyosambandhAvacchinnakambugrIvAdimatvAvacchinnaprakAratAnirUpitadezaniSThavizeSyatetibodhastatraprakAratAkhyaviSayatAyA gurudharmasyA'pi kambugrIvAdimatvasya viSayatAvacchedakatvasiddhaye pratiyogitApadopAdAnasyAvazyakatvAt / evamiti / yatra ghaTe nIlatvavyavahArasiddhaye nIlo ghaTa iti prayujyate tatra nIlA'bhinno dhaTa itizAbdabodho bhavatyeva parantu yatra nIla iti paTatAtparyeNocyate ghaTa ityapyucyate tatra nIlA'bhedaprakArakaghaTavizeSyakabodhI neSyate, bhedA'bhAvayorvizeSaNavibhaktyathatve tu ghaTatvena paTatvena ca rUpeNa nIlayorghaTapaTayoM de'pi nIlatvena rUpeNa tu medo nAsti nIlatvena paTabhedA'bhAvasya nIlapadottaravibhakyarthatvena tasya ca ghaTe sattvAtpaTAnvayatAtparyeNa prayukta nIlapadaghaTitanIlo ghaTa iti vAkye'pi abhedasaMsargakanIlaprakArakaghaTavizeSyakabodho'niSTo'pi syAdevaitadarthabodhanAya paTAnvayatAtparyaviSayIbhUtasyA'pi nIlo ghaTa itivAkyasya prAmANyandurimeveti tRtiiydossH| eteneti / __ ayambhAvaH, bhedo'bhAvazca na vizeSaNavibhaktarartho'pi tu vizeSaNatAvacchedakIbhUtannIlatvamprameyatvaJcArthastasyA'zrayatAsambanvena vizeSyaghaTAdAvanvaye nIlatvAzrayo ghaTaHprameyatvAzrayo ghaTaHprameyavAn ghaTa itirIlyA shaabdbodhH| nIlarUpe zaktI gauravamatI yAvannIlabRttinIlatvanAtAveva zaktisvAzrayAzrayatvasambandhena vizeSye'nvayaH prakRtyarthasya tatra svvRttivRttitvsmbndhenaanvyH| nIlaJja lamiti tu na prayogaHnIlatvasya jale'tyantA'bhAvAt iti kaizciduktantvetena nIlapaTAdiparanIlo ghaTa ityuktadoSeNa nirstmityaashyH|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 vyutpattivAdaH __ naulo ghaTa ityAdau svavRttinolatvAdeH saMsargatAsvokAre uttasthale prAmANyApatte1ratvAditi vAcyam ? svavRttinolatvAdeH svasminsaMbandhatopagamena paTAdivRttinIlatvAderghaTAdau paTAdisaMbandhatAviraheNa tAhazAtiprasagAbhAvAt / vastutastu tattadvayaktitvAvacchinnabhedAbhAva evaM nIlasvAdipra. kAreNa bhAsamAnAnAM tattadvayakIno svasmin saMbandhatayA bhAsate iti na. kaapynuppttiH| saMvandhatA ca tasya bhedapratiyogitAkAbhAvatvena tattadvayaktibhedapratiyogitAkAbhAvatvema vetyanyadetat / na caivaM vize. abhedArthakatvavAdopapattiriti / nanu prameyo dhaTa ityAdau vizeSaNavAcakaprameyapadottarasuvibhakteH kathambhedA'bhAvarUpA'bhedArthakatvam prameyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedasyA'prasiddhatvAt / evaJca kathaGkAramabhedArthakatvamiti cenna 1 kvacinmukhyA'bhedo vizeSaNavibhaktyarthaH kvacid gauNA'bhedI vizeSaNavibhaktyartho yathA grAmaGgacchatItyatra karmatvandvitIyArtho mukhya eva parantu zAstrajAnAtItyatra mukhyArthA'saMghaTanAd gauNArtho viSayatvandvitIyArthaH nIlo ghaTa ityatra vizeSaNavibhaktarabhedArtho mukhyaH / prameyo ghaTa ityatra tu gauNa evAbhedarUpavibhakyartha iti pratItyanusAreNa virodhavirahAt / dUSaNAntaramapyAha prakRtipratyayArthI sahArthamvatastayoH pratyayArthaH pradhAnamitinyAyena vibhaktyarthasya nIlatvasya prameyatvasya vizeSyatvAttatra prakRtyarthanIlatvavato nIlasyAkAGkSAvirahAdanvayo na syAt / udAharaNam ghaTatvavati svAdhikaraNatvasambandhenAnubhavavirodhAt ghaTatvAnvayo na bhavati etena sambandhena ekasyaiva ghaTasya ghaTatvadvayavattva prasaktezca / evaM svAdheyatvasambandhena ghaTapadArthasyAnubhavavirodhAd ghaTatve'pi naanvyH| ata eveti / karma gacchatItyatra karmatvaM dvitIyArthastasya prAdhAnyAtprakRtyarthapharmapadArthAnvayastatrAnu. bhavavirodhAnna bhavati / evamanekAnubhavabalena nIlatvaprameyatvAdikanna vizeSaNavibhaktyarthaH / naca mUle dvitIyArthavicArAvasare grAmaM gacchatItyatra grAmavRttisaMyoge Adheya. tAsambandhena grAmAnvayasya vakSyamANattvAd virodha iti vAcyam ? grAmasya saMyoge grAmaravenaivAnvaya iti virodhaparihArAt / etAvatA granthena nAmedo vizeSaNavibhakyarthaH / nanu saMsargatAvAdimate'pi nIlapaTAdiparanIlo ghaTa itivAkye nIlabhedA'bhAvarUpanIlatvasyaiva saMsargatA nIlatvajAtezca nIlapaTavat nIlaghaTe'pi sattvAdApasirityAha prAmANyApatteriti / uttaramAha svavRttinIlatvAderiti / samavAyasambandhasyaika samavAyasyaikatve'pIti-"sambandhasattA sambandhisattAyA niyAmikA"iti siddhAntAnusAreNa vAyau sparzasamavAyasvIkArAt tadaminnarUpasamabAyasyApi tena satvabodhanAda vAyU rUpavAniti aapttiprs| rUpapratiyogikatvaviziSTatyAdikaraNe'pi viziSTasya zuddhAnatiriktatvaniyamena doSAvAraNAt /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtA SaNavibhakterabhedArthakatvamate'pi tattadvayaktitvAvacchinnAbheda eva vibhaktayoM vaktavya iti vAcyam ? tathA satyapUrvavyaktiniSThatattadvayaktitvasya kathaMcidapi bhAnAsambhavena tadavacchinnabhedAbhAve shktimhaasmbhvenaapuurvvyktonaambhedaanvybodhaanupptteH|| sve'pi vAyo sparzasamavAyasatve'pi rUpasamavAyo nAstItirUpavAnvAyuritiprayogo na bhavati / vAyau rUpA'bhAvena rUpasamavAyapratiyogikatvavAyyanuyogikatvayoravacchedyAvacchedakabhAvA'bhAvAt / evannIlasvasyaikatve'pi paTaniSThanIlasvasya paTa eva sambandhatvanna ghaTe iti tattAtparyeNa nIlo ghaTa ityasya saMsargatAvAdimImAMsakamatena prAmANyamiti tattvAt / vastutamtviti asyedamAkUtam , niruktarItyA bhedo'bhAvazcaiva vizeSaNavibhaktararthaH bhedA'bhAvapadena tattadvyaktitvAvacchinnabhedA'bhAva eva gRhyate paTAnvayatAtparyakanIlavyaktiranyA ghaTAnvayatAtparyakanIlavyaktiranyaveti / yathA ghaTa ityatra ghaTasya ghaTatvaprakAre mAsamAnasvantathA nIlatvaprakAreNa nIlaghaTavyaktareva bhAsamAnatvam / evaJca paTAnvayatAtparyakanIlo ghaTa ityasya na prAmANyamanye'pi pUrvoktA doSA nirstaaH| atra vizeSaNavibhaktyarthabhedA'bhAvasya sambandhatvantu parvato bahnimAnityatra vahipratiyogikaparvatAnuyogikasaMyogasya saMyogatvena rUpeNa vahnipratiyogikasaMyogatvena rUpeNa ca sambandhatvavat prakRte'pi nIlapaTaparakanIlo ghaTa itivat ghaTatvena paTo'sti ghaTatvena paTo nAsti nIlapaTaparakanIlo na ghaTa ityAdInAmaprAmANikatvameva, tavyaktitvAvacchinnabhedapratiyogikA'bhAvatvena rUpeNa sAmAnyamedapratiyogikA'bhAvatvena rUpeNa ca nIlo ghaTa ityatra viziSTabuddhizvopapaneti / / nanu "yazcobhayossamo doSaH parIhArastayossamaH / naikaH paryanuyoktabyastAgarthavicAraNe" itinyAyena prakAratAvAdimate'pi prakArIbhUto'bhedastattadvyaktisvAvacchi. nabhedA'bhAva eveti paTaniSThanIlasya tadvyaktitvAvacchinnasya ghaTe'bhAvena paTAnvayatAtparyakanIlo ghaTa ityasya (bhedapratiyogikA'bhAvatveneti) iyaM saMsargataviSayatArUpA, yadyapyatiprasaktadharmaH pratiyogitAvacchedako na bhavati tathApi viSayatAvacchedako bhavatyeveti siddhAnto'ta eva dravyavatkapAlamitinizcaye samavAyasambandhAiti cedatrocyate ? viziSTasattAtvAvacchinnanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAyAzzuddhasattAsvAvacchi. nanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAyA yathA bhedastathaiva prakRte viziSTasyAnatiriktatve'pi zuddhasamavAyatvAvacchinnanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAyAHrUpapratiyogikatvaviziSTasamavAyatvAvacchinna nirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAyAzca parasparambhedena vAyau rUpavattAbuddheranutpAdAt / etAdRzarItyAdareNaiva guNe karmaNi vA guNakarmAnyatvaviziSTasatteti pratItiH prAmANikI natu guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAn guNa asyaadiprtiitirpi|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 vyutpattivAdaH saMsargajJAnasya viziSTabuddhAvahetutvenAnupasthitasyApi saMsargatayA bhAnAsaMbhava na saMsargatAmate'nupapatyabhAvAt / na ca vibhakta yathe'pi bhere satta vyaktitvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena nIlatvAdinA tattavyaktInAma. nvyH| tAdRzabhedAnAmapi tattavyaktibhedatvAvacinnapratiyogitAkatvasaM. bandhena bhAve'nvaya upeyate / tAvataiva tattavyaktitvAvacchinnAbhedalAbha iti na kiMcidanupapannamiti vAcyam ? vizeSaNa tAvacchekAvacchinnAyA eva vacchinnadravyatvAvacchinnaprakAratA yadyapi ghaTamAtraniSThatvenAtiprasaktA tathApi dravyatvamevAvacchedakannatu anatiprasaktamapi ghaTatvamanyathA dravyavaskapAlam ghaTavatkapAlam iti prtiityo_lkssnnyaanaaptteH| tathA ceyaM saMsargatA viSayatArUpatvAt bhedapratiyogitAkA bhAvatvenAvacchidyata eveti na virodhaabhaasH|) naivAsti prAmANyamitidoSA'bhAvena prakAratAvAdimatameva jyAyastaramityAzayannidhAyAha nacaivamiti / taduttaramAha tathAsatyapUrveti / asyedamtAtparyam , prakArIbhUtapadArthasyAnvayabodhamprati tacchaktijJAnAdhInIpasthitiH kAraNam / evaJca nIlo ghaTo bhaviSyatItyAdAvapUrvabhAvinastadvyaktitvasya nopasthitiratastadavacchinnabhedA'bhAve ca vizeSaNavibhaktarna zaktigrahasambhava ityapUrvavyaktInAM bhaviSyatkAlAvacchinnAnAmabhedAnvayabodho na syAt / na ca saMsargatAvAdimate'pi vizeSA'pUrvavyaktInAnnIlo ghaTo bhaviSyatItyAdAvamedAnvayabodho na syAditi vAcyam ? saMsargajJAnasya naiva viziSTabuddhiniyAmakatvamiti siddhAntaH / upasthityarthameva hi zaktizAnamapekSaNIyambhavati / saMsargatAvAdimate tu AkAGkSAbhAsyatvAdabhedasyAbhedopasthiterapekSa va nAstIti viziSTa buddhau saMsargasyaiva kAraNatvamastItyapUrvavyaktiniSThA'bhedAnvaye na kSatiriti samAdhAnam / jAtyA brAhmaNaH mahAkavirityAdI jAtipadArthamahApadArthayobrAhmaNatve kavitve'nvayadarzanAttattadvyaktitvAvacchinnAbhedarUpavibhaktyarthaghaTakatavyaktitve nIlapadArthAnvaye padArthaH padArthenAnvetItiniyamavirodho na daziMta ityalam / saMsargatAmate'nupapattyabhAvAditi-- tattatpadAd yadyapyanvayopasthiti yAyikAnAmmate'nvitAbhidhAnamImAMsakamatasya sAMsagiMkaviSayatAyAHprakAratveti-saMyogena ghaTavad bhUtalam ityAdau saMyogasya saMsargavidhayaiva bhAnanna tu prakAravidhayeti pratItisiddho'nubhavanIyazca siddhAnto yat sAsargikaviSayatA prakAratvAnavacchinneti / sAMsargikaviSayatAyA IdRzI dazA'ste cet saMsargatAvacchedakaniSThaviSayatAyAH prakAratAnavacchinnatvaM sutarA siddham / ata eva-prameyaM nAsti kambugrIvAdimAnnAsti ityAdizAbdabodhAnAM saMsargakoTAveva pratiyogitAyAM prameyatvAyavacchinnatvAvagAhitayA bhramatvam , anyathA svarUpasambandhena prameyatvAdhavacchinnapratiyogitvasyAlIkatayA'khaNDatarasambandhena prameyasya abhAve dharmiNi anvayAsammavena bhrmtvaanupptteH| saMsargaprakArasAdhAraNavizeSaNatvAkhyaviSayatAghaTitasyaiva bhramatvAditi /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zAstrArthakaloparakRtaH 87 pratiyogitAyA abhAve pratiyoginaH sambandhatayA bhAnAt / anyathA viziSTa vaishissttybuddhitvaanupptteH| pratiyogivizeSitAbhAvajJAnaM ca viziSTadhaiziSTathabodhamaryAdAnAtizeta iti darzanAtkevalaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA na kazcidabhyupaitIti cet ? satyam / abhedamtAdAtmyam / / khaNDitatvAnnopasthiteH kathamapyapekSA tathApi tAtparyajJAnArthamanvayopasthiterAvazyakatvAt / nacA'bhedAdisaMsargasya vizeSyavizeSaNabhAvavidhayaiva zAbdabodhaviSayatvasambhavAt nopasthiterapekSeti vAcyam 1 apUrvavAkyArthasthale zAbdabodhA'vyavahitaprAkkSaNAvacchedena jJAnAbhAvAd vizeSyavizeSaNajJAnA'bhAvenopasthiterAvazyakatvAt / tAtparyabuddhau nIlaviSayatAviziSTajJAnaviSayakatvameva svIkriyate / tatra vaiziSTayazca svanirUpitasAMsagikaviSayatAnirUpitaghaTAdiviSayatAkatvasambandhena / evaJca sAMsargikaviSayatAyAH prakAratvA'sambhaveneSTopapatte rityalam / naca vibhaktayarthe'poti / nanu bhedA'bhAvo na vizeSaNavibhaktaroM viziSTo'pi tu khaNDazazzaktibhede'bhAveca / evaJca vibhaktayarthe bhede nIlatvena tattannIlavyaktInAntattadvyaktitvAvacchinnaprati. yogikatvasambandhenAnvayena nIlo ghaTo bhaviSyatItyAdau nApUrvavyakta yabhedAnvayAnupapattistattadvyaktitvasya hi sambandha kukSAveva pravezo naiva vibhaktyarthe praveza ityAzayena zaRte naca vibhakta tharthe'poti / taduttaramAha vizeSaNatAvacchedakAvacchinneti / ayamabhiprAyaH, ghaTo nAstItyAdI ghaTapadArthasya svapratiyogitAkatvasambandhenAnvayaH, ghaTatvasya ca / svAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena svavRttighaTasvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena vA / ata eva ghaTasattve'pi prayAgIyaghaTA'bhAvatAtparyeNa ghaTo nAstIti na pryogH| pratiyogitAyAssambandhakukSau pravezaH pratiyogitA ca pratiyogivizeSaNatAvacchedakAvacchinnaiveti etasyA eva sambandhatvena bhAnaM sArvajanInam / prakRte paTatAtparyakanIlo ghaTa iti vAkye bhedapratiyogi nIlatvameva vizeSaNatAvacchedakaJca tadeva natu tannIlavyaktitvam / tathAca nIlatvAvacchinnapratiyogitAyAssambandhatve nIlavasya sarvatra ghaTapaTAdiSvekatvena nIlapaTAdiparanIlo ghaTa iti vAkyasya prAmANyandurimeveti tAtparyam / anyathA viziSTavaiziSTayeti___ jJAnandvividhambiziSTavaiziSTayAvagAhi upalakSitavaiziSTayAvagAhi ca / Aye vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnaGkAraNam , daNDo rakto na vetisaMzayAnantaraM raktadaNDavAni nacedRzaklezApekSayA tadabhAvavanniSThavizeSyatAnirUpitataniSThaviSayatAzAlizAnatvameva bhramatva. miti vAcyam ? tathA sati idaM rajatamiti jJAne ida maMze'pi bhrmtvaaptteH| ata eva vizeSaNatAprakAratayorbhedo'pi vispsstttrH| ..
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 vyutpattivAdaH tibodho na bhavatyato viziSTavaiziSTayAvagAhibuddhitvAvacchinnamprati vizeSaNatAvacchedakama kArakanizcayasya kAraNatvamiti tattvam / dvitIye viziSTabuddhisAmAnyamprati vizeSaNajJAnaGkAraNam / vizeSaNAMze prakArIbhUto'pi dharmoM yatra bhAsate tadjJAnambiziSTavaiziSTayAva gAhIti phalitArthaH / yasmin jJAne vizeSye vizeSaNantatrApi ca vizeSaNAntaramiti rItirbhAsate tad jJAnamupalakSitavaiziSTayAvagAhIti phalitArthaH / AdyodAharaNantu ghaTo nAstIti / atra viziSTa sya ghaTatvaviziSTasya ghaTasya svapratiyogitAkatvasambandhena abhAve vaiziSTathambirAjate, abhAve pratiyogitAsambandhena pratiyogI ghaTo bhAsate pratiyogini ghaTe vartamAnaM ghaTatvantu svAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenA'bhAve'nveti / ghaTatvasyAbhAve svasamAnAdhikaraNapratiyogitAsambandhenAnvayastvanaha eva / dvitvAvacchinnapratiyogitAkasya anyatavyaktitvAvacchinnapratiyogitAkasya ca ghaTA'bhAvasya ghaTasattve'pi vidyamAnatvAd ghaTasatve'pi ghaTo nAstItibuddhathApatteH / tathA ca vizeSaNatAvacchedakAvacchinnAyAH pratiyogitAyA eva sambandhatvamato ghaTatvasya nopalakSaNatvami. ti / abhAvo vizeSyastatra pratiyogI ghaTo vizeSaNam / ghaTatvamvizeSaNatAvacchedakatatra vizeSaNatAvacchedakatvamiti tattvam / dvitIyodAharaNantu guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAn guNa iti / atra guNe sattA'sti sattAyAntu guNakarmAnyatvambhAsate natu vizeSyabhUtaguNe guNakarmAnyatvaM guNe gunnaanytvmsmbhvduktikmitilaukikprtiiteH| AdyaniyamAnusAreNa guNakarmAnyatvaviziSTasatAvadravyamiti sugataH prayogaH / mUle kevalamvizeSye vizeSaNamiti kevalapadopAdAnena kvacit pratiyogiprakArIbhUtasyopalakSitavaiziSTayAvagAhitvameva natu viziSTavaiziSTayAvagAhitvantathAhi gandhaprAgabhAvavAnnAsti rakto daNDo nAsti pItI ghaTo nAsti eSu pratiyogipadArthaprakArIbhUtagandhaprAgabhAvaraktatvapItatvAnAmupalakSaNatvenopalakSitavaiziSTayAvagAhitvam / nacaivamvidhA'bhAvasthale'pi yadi prakArIbhUtadharmasyopalakSaNatvantayubhayoH kimvailakSaNyamviziSTavaiziSTayabodhamaryAdAnnAtizeta 'itisiddhAnta'virodhazceti vAcyam ? pratiyogiprakArIbhUtapadArthasya vizeSaNatvamupalakSaNatvaJceti dvayaM siddhayati / parantu pratItikAlikapratiyogiprakArIbhUtapadArthasya pratiyogini yadi vartamAnatvantadA tAdRzapratiyogiprakArIbhUtapadArthasya vizeSaNatvantena tAdRzasthale vizaSTavaiziSTayAvagAhibodha upapadyate / yathA ghaTo nAstIti pratItikAle pratiyo. giprakArIbhUtapadArthasya yadi pratiyoginyavatta mAnattvantadA pratiyogiprakArIbhUtapadArthasyopalakSaNatvantena tAdRzasthale upalakSitavaiziSTayAvagAhitvamityubhayo_lakSaNyamudA. haraNantvabhAvasthalIyamuktameva / iti cet prakArastarhi prakArAntaramAha-abheda stAdAtmyamiti / AtmaivedaM sarvamiti zrutissacAsAvAtmeti tadAtmA tadAtmanaH upalakSaNatvamiti-vidyamAnatve satItaropasthApakatvamupalakSaNatvam /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH tacca svavRttyasAdhAraNo dharmaH / asAdhAraNyaM ca ekamAtravRttitvam / idantAdAtmyam sa evAyamiti tattvapratyabhijJAvat nIlo ghaTa ityatra ghaTe nIlatAdAtmyambhAsate nIlatAdAtmyavAndhaTa iti zAbdaH / tacceti / tatpadena tAdAtmyaM gRhyate / svavRttIti / atra svapadena ghaTo gRhyate ghaTavRtti yannIlatAdAtmyantad ghaTasya asAdhAraNo dhrmH| tasya nIlatAdAtmyasya tadghaTavyaktimAtravRttitvAt / eka vyaktimAtravRttidharma evaa'saadhaarnndhmmH| asAdhAraNyakamAtravRttittramiti / atraikamAtravRttitvannAma ekavRttitve satyeketarA'vRttitvam / parantu ekatvapadArthasya sarvatra saMghaTanIyatvena kevalAnvayitvAdeketarasyAprasiddhayA ekatvasyA'pyaprasiddhatvAt / ata eva pariSkAranibandhaH svasAmAnAdhikaraNyeti / atra svapadena bhedo gRhyate etadghaTavyaktAvanyaghaTavyakterbhedaH prasiddhaH tatpratiyogivRttitA tatsAmAnAdhika. raNyaJca ghaTasve tathAnyadhameM ca, bhedaviziSTo ghaTatvAdidharmastadbhinnatvantaddhaTavyaktAviti smnvyH| naca kAlikasanbandhena pratiyogitvenAzrIyamANatadghaTavyakterapyanuyogini padArthe vidyamAnatvenaivaM kAlikenaiva sambandhenAnuyogitvenAzrIyamANatadghaTavyaktarapi pratiyogini vidyamAnatvena tadghaTavyaktitvambhedaviziSTameveti kathaGkAra samanvaya iti vAcyam 1 svarUpasambandhAvacchinnavRttitAyAssaMsargAze nibezanIyatvena kAlikena doSadAnasyA'nucitatvAt / natta samavAyasambandhena vRttitvavatAM ghaTatvAdipadArthAnAM hi bhedaviziSTAnyatvA'pattyA nIlo ghaTa iti vAkyasya bhinnanIlaghaTaparanIlapadaghaTitasyA'pi prAmANyA'pattiriti vAcyam ? kAlikasambandhAtiriktasambandhAvacchinnavRttitAyA nivezAdinA'kSateH / nacoktasambandhasya vRttyaniyAmakatvena jJAne ghaTa iti vyavahArasiddhena bhedaviziSTAnyatvamatyantamaprasiddhameveti vAcyam ? bhedaviziSTAnyaghaTakavRttitvasya svarUpasambanghAvacchinnasyaiva grahaNenAdoSAt / nanvabhAvA'bhAvasyA'dhikaraNasvarUpatvena ghaTe yo hi paTatvA'bhAvastatra yo ghaTabhedastasyA'bhAvAtmakatvamevaivaJca ghaTagatatadvyaktitve ghaTabhedapratiyogivRttitvasya tatsAmAnAdhikaraNyasya ca satvena tadvyaktitve'pi bhedaviziTatvA'pattiriti / kiJca svasminnapi pUrvakSaNaparakSaNavRttitvaviziSTasvabhedasya vidyamAnatvena tavyaktitve tadbhedaviziSTatvamastyeveti tadbhinnatvaM sarvathaivA'prasiddhamiti cenna ? dharmaviziSThAnyatvameva hi ekamAtravRttitvam vaiziSTayaJca svAtmakatvasvaparyAsAvacchedakapratiyogitAnirUpakatAvacchedakabhedatvAvacchinnAdheya. tAnirUpitAdhikaraNatAzramavRttitvobhayasambandhena / tadvyaktitvasya bhedatvasyA'bhAvatvasya cAkhaNDopAdhitvaM sArvajanInam / ata eva nAnyonyAzrayaH / tadvyaktighaTobhayanna abhAvAmAvo'dhikaraNasvarUpa iti-niyamAkArazcettham abhAvapratiyogiko'bhAvAdhikaraNakoDabhAvo'dhikaraNasvarUpaHyathA ghaTAbhAvaniSTho yaHpaTAbhAvabhedassa ghttaabhaavspruup:| sAmanaiyatyAt pratItisiddho'yaniyama iti kecit /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vyutpattivAdaH tadavyaktirityubhayabhedAzrayaNenA'pi doSaH, pratiyogitAvacchedakatAyAstavyaktitvapaptitvA'bhAvAt / asminvicAre paryAptinivezaprakArI yojanIya evetyasmadguravaH / ekamAtravRttitvamiti-- bhedaviziSTAnyatvamekamAtravRttitvama vaizi0 svasAmAnAdhikaraNya svapratiyogivRttitvobhayasambandhena / atra svapadena medaH nIlaghaTavyaktibhedasta sAmAnAdhikaraNyandrabhyatve ityekaH, svannIlaghaTavyaktibhedastatpratiyoginI nIla ghaTavyaktistavRttitvamapi dravyatve / evaJcobhayasambandhena bhedaviziSTandravyatvameva / tadanyatvaJca tadvyaktitbe'rthAttannIlaghaTavyaktivRttitavyaktitva ityabhiprAyaH / kiJca ekasmin ghaTe yo'nyaghaTavyaktibhedassa eva svapadena mRhyate tatsAmAnAdhikaraNyantatpratiyogivRttitvaJca ghaTatve iti bhedaviziSTaM ghaTatvantadanyatvazca tadvyaktitva iti / sambandhanivezaphalajijJAsAyAM svapratiyogivRttitvasyaiva sambandhatve tu svannIlaghaTavyaktibhedastatpratiyoginI nIlaghaTavyaktistavRttitvantadvyaktitve iti bhedaviziSTameva tdvyktitvmtssvsaamaanaadhikrnnymitiniveshH| asmin sambandhe tu svannIlaghaTavyaktistatsAmA. nAdhikaraNyantadvyaktitve nAsti nIlaghaTavyaktibhedavati paTAdau tadvyaktitvasyA'bhAvAt / svasAmAnAdhikaraNyasyaiva sambandhave tu svapadena paTAdibhedastatsAmAnAdhikaraNyantavyaktitve iti bhedaviziSTa meva bhavatIti svapratiyogivRttitvanivezaH / evaJca svampaTAdibhedastatpratiyogI paTAdistavRttitvantavyaktitve nAstIti / eka ghaTagatatadvyaktitvampratiyogi aparaM ghaTagatadvyaktitvamanuyogi / naca pratiyogitvenAzrIya. mANaghaTagatatadavyaktitvaM kAlikasambandhaina anuyogighaTagatatatvyaktitve vartata eva tathA anuyogidhaTagatatavyaktitvaM kAlikasambandhena pratiyogighaTagatatadvyaktitve vartate iti bhedaviziSTameva tadvyaktitvamiti vAcyam 1 svarUpasambandhAvacchinnAyA vRttitAyA grhnnenaabhiissttsiddheH| iti parIkSAlekhaprakAraH / atha shaastraarthprkaarH| naca vRttitAyAM svarUpasambandhAvacchinnatvaniveze samavAyasambandhena tatra tattavyaktau vRttitvavatoM ghaTatvasya bhedaviziSTatvAnA'pattau bhedaviziSTAnyatvenAnyanIlaghaTatAtparyeNA'pi bodhanArthannIlo ghaTa iti vAkyasyA'pi prAmANyaM syAditi vAcyam ? kAlikasambandhAtiriktasambandhAvacchinnA yA vRttitA tasyA eva nivezenoktasthale samavAyena vRttitvavato ghaTatvasya bhedavi'zaSTatvameva na tadbhinnatvamiti tAdRzavAkyasyA'prAmANikatve nirodhakA'bhAvAt / na caivamapi bhakSite'pi lazune na zAnto vyAdhiritinyAyena dhaTagatatavyaktitvaviSayakajJAnapratiyogiko yo bhedo ghaTe tadvizaSTatvameva ghaTagatatadvyaktitve viSayitAsambandhena tasya pratiyogini jJAne svarUpasambandhenAnuyogini ghaTe vidyamAnatvAt viSayitAsvarUpasambandhayordvayorapi kAlika-. sambandhabhinnatvAd bhedaviziSTatvameva ghaTagatatatvyaktitve na tadanyatvamiti bAcyam /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH tacca svasAmAnAdhikaraNya-svapratiyogivRttitvomayasambandhena bhedaviziSTaM yattadanyatvamityekamAtravRttidharma eva vizeSaNavibhaktararthaH / vRttizca tatra prakRtyathasya saMsargamaryAdayA bhaaste| __ tAdRzadharmastattadvayaktitvAdirUpa eca / apUrvavyaktiniSThatAdRzadharmastha viziSya jJAtumazakyatve'pyekamAtravRttidharmatyAdinA sAmAnya pratyAsattitaH sugrahatvameva / svarUpasambandhAvacchinnAyA vRttitAyA eva grahaNam pUrvoktadUSaNadvayantu na yuktatarambhedaviziSTAnyatvarUpe vibhaktyarthe nIlo ghaTa ityAdau prakRtyarthasya nIlAdipadArthasya svarUpasambandhAvacchinnA'dheyatAsambandhenaivAnvayastathAca tadadhikaraNatAnirUpitA'dheyatAyA bhinnatvAdanyanIlaghaTatAtparyeNa tAdRzavAkyasya prAmANikatvavirahAt / svarUpasambanvAvanchinnatvanivezAnna kAlikasambandhena tadvRttitvamAdAya bhedaviziSTA'nyatvA'prasiddhiriti vyAkhyAnAt / bhedaviziSTaM yattadanyatvamiti na ca medastAdAtmyasambandhAvachinnapratiyogitAkA'bhAvarUpastAdAtmyaJca bhedadhaTitamityAtmAzrayadoSa iti vAcyam ? bhedatvasyAnuyogitAvizeSarUpatvAdakhaNDopA. dhitvAca / nanUbhayabhedasya kevalAnvayitvena tamevAdAya bhedaviziSTatvamastyeva tadvyaktitvAdAviti bhede vyAsajyavRttidharmAnavacchinnapratiyogitAkatvavizeSaNanivezena tu na niruktadoSavAraNam 1 tavyaktitvena tavyaktidhaTobhayabhedAzrayaNena niruktadoSasya jAgarUkatvAt / iti cenna ? ekatvavRttipratiyogitAkabhedaviziSTaM yattadanyatvamityasya svIkArAt / vRttitvaJca svAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasvanirUpakAnuyogitAnirUpitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvobhayasambandhena / samanvayassvayamUhya iti kecit / na ca bhedazabdArthastAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAva eva, tAdAtmyaJca bhedaviziSTAnyatvamevetyanyonyAzrayadoSa iti vAcyam ? abhAvaviziSTAnyatvameva tAdAtmyamiti pariSkArAt / vaiziSTayaJca svapratiyogitAsAmAnAdhikaNya svasAmAnAdhikaNyobhayasambandhena / tattadvayaktitvA'bhAvamAdAya lakSaNasamanvitiH / nacAbhAvatvaJca dravyAdiSaTakAnyonyA'bhAvavattvam tAdAtmyaJca anyo'nyAbhAvatvantacca tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvatvamevetipUrvoktAnyonyAzrayastiSThatyevetivAcyam ? abhAvatvasya bhedatvasya anyatvasya vA akhaNDopAdhitvena parasparanirapekSasvenAnAnyo'nyAzrayA'bhAvAt / tAdRzadharmastattadvyaktitvAdirUpa eveti--- mIlo ghaTa ityAdau niruktatadvayaktitvaM suvibhaktyarthastatra pratyayAtheM nIlarUpaprakRtya
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH abhedamya saMsargatAmate'pyetAdRzAnugatAbhedasyaiva tathAtvamucitam | tattadvayaktitvAvacchinnabhedAbhAvakUTasya viziSya tathAtve ghaTo na nIla ityAdivAkyajanyabodhe pratiyogya bhAvAnvayau ca tulyayogakSemAviti nyAyena tAdRzAnanugata sambandhAvacchinnapratiyogitAkAnanugatAbhAcA eva bhAseran na tu nIlavRttirako'bhAvaH, tathA sati yatkicittAdRzAbhAvatAtparyeNa prayuktasya nIle'pi na nIla ityAdivAkyasya prAmAvyaM syAt / idantu bodhyam / vizeSaNavibhakterabhedArthakatve ghaTo na nola ityAdau nayA nIlAdyabhedAbhAva eva pratyAyayiSyate na tu nIlAdibhedaH / yAdRzasamabhivyAhArasthale yena sambandhena yatra dharmiNi yena rUpeNa yadvattvaM navasarthasya svarUpasambandhAvacchinnAdheyatAsambandhenAnvayaH, tadvayaktitvarUpapratyayArthasya ca svarUpasambandhena ghaTapadArthe'nvayaH / evaJca nIlavRttitadvaya ktityavAn ghaTa iti zAbdabodhaH / nanu sundaro ghaTo bhaviSyati vidyAvAn putro bhaviSyatItyAdau ghaTaputrAdigata bhaviSyadvayavahArasya dRSTigocaratvA'bhAvena vibhaktizaktigrahasya kattu mazakyatvAtkathantatra zAbdabodhaviSayatvamityAzayenAha - apUrva vyaktiniSTheti / naiyAyika mate sAmAnyalakSaNApratyAsattistathA caikamAtra vRttidharmatvenaivApUrvavyaktibhAnam / saMsargatAmate'pIti 92 tAdAtmyalakSaNA'nugatA'bhedasya saMsargatAvAdimate'pi vyavahAro'ta eva naJpadasamabhivyAhAre nIlo na ghaTa ityAdau nIlavRcitAdAtmyAbhAvavAn SaTa ityAkArako bodhaH / sarvAvayavAvacchedena tAdAtmyambhAsate / tenaiva rUpeNa naJsattve niSedhaH / ata eva yatkiJcinnIlasattve nIlo na ghaTa ityasya prayoga eva na ? sAmAnyalakSNAyAH pratyAsanteretadarthamAvazyakattvAt / idantu bodhyamiti alabdhalAbho yogaH labdharakSaNantu kSemam tayostulyameveti / sAmAnyalakSaNA sAmAnyalakSaNapratyAsattyeti -- sAmAnyaM lakSaNako'rtho viSayo yasyAH sA pratyAsattiH sAmAnyaviSayakaM jJAnamityarthaH / yathA hi ekatra ghaTe jJAte sati ghaTatvena sakalaghaTAnAM yathA vA ekatra dhUme jJAte sati ghUmatvena sakaladhUmAnAM bhAnambhavati / na ca niruktarItyA sakaladhUmaghaTamAnAbhAve'pi kA kSatissAmAnya lakSaNApratyAsattizca mA svIkriyatAmiti vAcyam ? sAmAnyato dhUmo vahivyApyo na vetISTasyApi saMzayasya vyAghAtApatteH / tathAhi pratyakSadhUme vahnisambandhasya gRhItatvAt anyadhUmasya ca tadAnImabhAvAt saMzayocchedApatteH / ata eva mahAnubhAvayoH kayozcida sAmAnyalakSaNApratyAsattiviSaye pracalite zAstrArthe uktiriyamuttarapakSavAdinaH zruyate "vakSojapAnakRt kANa saMzaye jAgrati sphuTam / sAmAnyalakSaNA kasmAdakasmAdapalapyate // " iti sakrodhaM saMzayocchedApattipradarzanena pratyAsatterasthAH samarthanam /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93 zAstrArthakalopaskRtaH / tve pratIyate tAzasthale nabA taddharmiNi tAzasaMbandhAvacchinnatAhazadharmAcchannapratiyogitAkatadabhAvabodhasya vyutpattisiddhatvAt / pratiyogyabhAvAnvayau cetyAderapyayamevArthaH / evaM ca namo bhedabodhakatvaM na kutrApi saMbhavati / anIlaM ghaTamAnayetyAdau ghaTapadasAmAnAdhikaraNyAnurodhenAnIlapadasya nolabhinnaparatayA naJo bhedavatyeva lakSaNAyA upagantavyatvAt / idaM tu tattvam / asamastanolo ghaTa ityAdisthale 'bhedasya saMsargatopagame'pi gauravavirahAt tatra vizeSaNavibhaktervRttikalpanamanucitam / na ca yatrAbhede vizeSaNavibhakteH zaktibhramaH svArasikalakSaNAmaho vA tatra sarvamata ebAbhedaprakArakabodhasya nIlo ghaTa ityAdivAkyAdutpattyA tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya dvividhaboghe hetutAdvayaM kalpano. yam abhedasya saMsargatAvAdineti gauravam / evaM tAdRzasamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmanayA bhinnayogyatAjJAnaghaTitatvena dvaividhyamiti bhinnaviSayakapratyakSAdika prati tAdRzazAbdasAmagrIpratibandhakatAyA apyAdhikyamiti vAcyam ? idantu tattvamiti--- nIlo ghaTa ityAdau prakAratAvAdimate'pUrvazattikaspanarUpagauravAtsaMsargatAvAdimatameva jyAyastaram / asamastanolo ghaTa ityAdisthala iti nanu nIlo ghaTa iti kathanenaiva vibhaktyantazrutyA'samAsarUpArthalAme'samAsa ityuktiH kimartheti cenna ? samAse vizeSaNavibhaktarabhAvena tatra vizeSaNavibhaktervRttikalpanamayuktamitigranthA'saGgateH spaSTArthameva tadupAdAnAt / kiJca atra paGktau asamAsa itipadameva vizeSyArthakambizeSyamiti yAvat / asati pratibandhaka uddezyatAvacchedakAvacchedenAnvaya autsargikastathAca viruddha vibhaktikavAkye vizeSaNavibhaktyabhAvena tatra vizeSaNavibhaktavRttikalpanamanucitamitisandarbhAsanatezca / __ naca saMsargatAmate nIlo ghaTa ityAdau vizeSaNavibhaktarabhede zaktibhrame svArasikalakSaNAgrahe ca abhedaprakArako'pi bodhaH abhedasaMsargako'pi bodhH| vibhinna viSayakapratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrathAH pratibandhakatvamitiniyamAnusAreNa pratibadhyapratibandhakabhAve hetutAdvayaGkalpanIyam / prakAratAvAdimate tu hetureka eveti tasmAtprakAratAvAdimatabheva yuktamiti vAcyam ? tAdRze sthale'pi abhedasaMsargakabodhasyaiva svIkA pratibandhakatvaJceti-pratibandhakaM hi kAryotpAdane bAdhakaM bhavati ata eva kAryavAvacchinnaM prati pratibandhakasaMsargAmAvasya kAraNatvam / tathA ca kAraNIbhUtAmAvapratiyogitvam pratibandhakaravam /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 abhedasya diti dik / vyutpattivAdaH / saMsargatAvAdinotasthalepi tatsaMsargaka bodhasyaivopagamA rAt / ityAzayenAha upagamAditi / saMsargatvameva manyate natu prakAratvamiti na hetutAdvayakalpanena gauravamityAzayassaMsargatAvAdimImAMsakAnAm / iti digiti vizeSaNavibhaktivRttyopasthitatve'pyabhedasya naca vibhaktyarthatAdAtmyasya vRttijJAnAdhInopasthitasya zAbdabodhIyaviSayatAprayojakasya prakAratayA bhAsamAnasya kathamicchAmAtreNa saMsargatayA bhAnamiti vAcyam 1 tAtparyajJAnaM zAbdabodhe pradhAnaGkAraNamevaJcAbhedasaMsargakabodhasya saMsargatAvAdimate'nAditAtparya kalpanAt / vastutastu tatrApi na no vidveSa iti mUlavakSyamANarItyA tAdAtmyaprakArakabodhasyaiveSTatvAnmImAMsakA'bhimato'yaM grantho na sayuktikaH / sUkSmadraSTArastu abhedasya saMsargatvameva natu prakAratvantathAhi, anekavibhaktyarthakalpanApekSayA " dyotikA vAcikA vA syurdvitvAdInAM vibhaktaya" ityuktyA vibhaktInAM dyotakatvenA'bhedasya saMsargatayaiva bhAnamiti / niSkarSatastu -- saMsargatAvAde rAjJaH puruSa ityAdau SaSThIvidhAnanna syAccheSatvA'bhAvAt, yadi na svatvaM SaSThayarthastathA "SaSThI zeSa" itipANinIyasUtrasya pravRttirna syAt / tathAca kathantatra saMsargatAvAdacAritArthyamiti bhAvanA vicAraNIyaiva / kecittu saMsargatAvAdinAmmate rAjJaH puruSa ityatra GasvibhaktissAdhutvArthikaiva / arthAt "SaSThI zeSa" ityanena SaSThayAssAdhutvaM sampAdya pazcAt saMsargatayA AkAGkSAbhAsyatvAttadvAnambhavatu natu GasvAcyatvena prakAratayeti tattvam / naca svatvasambandharUpazeSe SaSThayA vidhAnAt svatvaM tadarthatayA prakArayaiva bhAsatAmiti vAcyam 1 "pANinIyammahAzAstrampadasAdhutvalakSaNami" tiziSToktyA padasAdhanA'nantaraM svatvarUpArthasyAnvavyatirekagamyatvena lAghavAnurodhitvena ca lAghavAtsaMsargatAvAdipakSa eva zreyAniti manthanAt / kiJca SaSThIvidhAnAnantaraM GasUvibhaktissvatvasaMsarge tAtparyagrAhikaiva tena sasargatvasAmAnyenAnyasambandhasya grahaNanna bhavatItyapi tAtparyyamunneyam iti zuklA: / kiJca "SaSThI zeSa" itisUtre SaSThyarthassambandhatvena rUpeNa sAmAnyarUpeNeti yAvat / tattadrUpeNa ca svasvAmibhAvAdiH / ata evaikonazataM SaSThayarthA ekazataM SaSThayarthA iti "SaSThI sthAne yoge"tibhASyaM saGgacchate / SaSThayarthasvatvAdayazca sAMsargikaviSayatayaiva bhAsante natu vibhaktivAcyatvena prakAratayeti tAtparyam / ata eva "SaSThI zeSa" itisUtrabhASye rAjA vizepaNa puruSo vizeSya iti spaSTIkRtam / yadi prakAratayA bhAnamiSTaM syAttarhi rAjani
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 zAstrAtha kalopaskRtaH stokaM pacati mRdu pacatItyAdau viruddhavibhaktyavaruddha padopasthApitasyApi stokamRdvAdhAtvartha pAkAdAvabhedAnvayo'pi vyutpattisiddhaH, tadanurodhena ca dvitIyAntapadadhAtupadayoH samabhivyAhArasyApyabhedAnvayabodhaupayikAkAGkSAtvamupagamyate, kriyAvizeSaNasthale ca na dvitIyAtiriktavibhAktarutpadyate kriyAvizeSaNAnAM karmatvamityanuzAsanena tatra karma tvAtidezAt / rUpitasvatve vizeSyatA puruSanirUpitasvatve prakAratetyevambhAvyakRtA vaktavyamAsIt kevalarAza ityukte'rthAnusandhAne'pi agre kintat puraH kaH padArtha iti vizeSajijJAsodeta, puruSAdipadArthasaMyojanena ca sA jijJAsA nivarttate / bhASyasammanyanena SaSThayAssAmAnyasambandhattrantattadrUpeNa svasvAmibhAvAdivizeSa sambandhatvaM vizeSaNatvaJcetyarthadvayaM samAyAti / ato vizeSaNAt SaSThI / rAjJa ityukte tattatsvatvAdisambandhAkAGkSA sukhena jAyate svatvAdisamvandhAkAGkSotpAdakasvAmitvAdizaktirapi SaSThayartha iti tatraiva bhASye spaSTam / svAbhittrasyA'pi SaThyarthatve'pi vizeSaNAdeva SaSThI / yadi ca pRruSe svAmitvAdyarthavivakSA tadA puruSasya rAjeti prayoga iSyata eva / rAjJa ityAdau padAntarasamabhivyAhArambinaivAdhyAhRtasambandhisAmAnyanirUpita vizeSaNatvapratItiriti vaicitryam / naca pUrvoktarItyA sAMsargikaviSayatayA svatvasya bhAne'rthAtsaMsargatAvAde "SaSThI zeSa" ityanena SaSThIvidhAnaM kathaM syAtyakAratAvAde tu svasvAminAvAdissambandhazzeSa iti SaSThI bhavatyeveti vAcyam ? sambandhasAmAnye SaSThItyasyAnUktatvAt / viSayatA trividhA viSayatvaM SaThyarthaH viSayatApadena sambandhasAmAnyaM gRhyate grAmasya jJAnamityatra grAmaviSayakaM jJAnamiti pratIteH prakAratAkhyA vizeSyatAkhyA saMsargatAkhyA ceti / svatvasya zeSatve'pi zAbdabodhe prakAratAkhya vizeSyatAkhyaviSayatayA na bhAnamapi tu saMsargatAkhyaviSayatayaiva bhAnamiti na pANinIya siddhAntavirodha iti / saMsargatAvAdinAmmatAbhiprAyo rAjA vizeSaNampuruSo vizeSya iti prakRtasUtrabhASyAt kArakaprakaraNe - nyavibhaktyarthasyeva SaSThyarthasyA'pi saMsargamaryAdayaiva bhAnam / naca prakRtipratyayau saddArtha - mbUtastayoH pratyayArthaH pradhAnamiti nyAyavirodha iti vAcyam ? pratyayArthaH pradhAnamityatra pradhAna padamprakAratA'nyaviSayatAvatparamityarthAzrayaNAt / tathAca saMsargatAvAde zAbdikamImAMsakayozzuddhayuktiyutayoraikyamiti / kiJca svatvasya prakAratayA bhAne tatra nirUpakatvasambandhAdikalpanaM gauravamiti saMsargatAvAda evaM yukta ityAdi zuklAH / mRdu pacatIti- kriyAvizeSaNAnAGkarmatvamekatvannapuMsakatvaJceti niyamasvarUpam / ubhasarvatasoH kAryA dhiguparyAdiSu triSu / dvitIyA'greDitAnteSu tato'nyatrA'pi dRzyate // iti kArikAghaTakatato'nyatrApi dRzyata ityasyAnyatra ko'thaH kriyAvizeSaNastha -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 vyutpattivAdaH le dvitIyetyasya phalitArthametadvacanannA'pUrvam / ata eva padavAkyaratnAkare stokampacatItyeva tadudAharaNandattam / naca tAdAtmyaphalatAvacchedakAnyatarasambandhena ghAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvAtkata ropsitetyanenaiva mukhyakarmatvamalambacaneneti vAcyam ? sto. kaH pacyata ityatra karmaNi lkaaraapttaavnissttruupaapoH| nanu "la : karmaNI" tisUtre kartRpadasAhacaryAdvAtvarthe bhedenAnvayini karmaNi lakAro nA'medAnvayinIti vizeSArthena tAdRzaprayogAbhAvAt atidezasya lakSyasAdhakatvena na karmaNi lakAra ityapi bodhyam / ata eva stokampAka ityAdau "kattu karmaNo" ritiSaSThI na / phalatAvacchedakasambandhamA. treNa dhAtvarthatAvacchedakaphalAzraye karmaNi lakAravidhAnena stokaH pacyate ityAdInAmani. STatvAcca / vyApArasya phalavyadhikaraNatve sakarmakatvam vyApArasya phalasamAnAdhikaraNatve'karmakatvamata eva stokantiSThatItivAkyannAnupapannam / kiJca mandaM gacchati drutaM gacchatIsyAdAvapi karmatvanna syAt saMyogAtmakamphalanna mandadrutaniThakintu tAdAtmyasambandhena saMyogAnukUlavyApAre mandAderanvayArthamapi tato'nyatrApi dRzyata iti phalitArthavacanasvIkAra ityabhidhAnAcca / __ naca kriyAvizeSaNaniSThadvitIyAyA evaMrItyA vidhAne kArakatvA'bhAvAtstokapaktetyAdau samAso na syAditi vAcyam / asati vizeSAnuzAsane kArakavibhaktibhinnavibhaktyantena samAsAnabhidhAnAt / kArakAdhikArA'bhAve'pi lokabhASyaprAmANyena prathamAyAH kArakavibhaktivattato'nyatrA'pItivihite kArakavibhaktitvasauSThavAt / kizva stoka paktetidazAyAmekArthIbhAve vivakSite karmadhArayasamAsa "statpuruSassamAnAdhikaraNaH karmadhAraya' itisUtre sAmAnAdhikaraNyaJca tadarthayoreva natu samAnavibhaktikatvantaveSTamata eva "stokanamrA stanAbhyAmi" tikaalidaaspryogH| 'stokapaktetyatra karmadhAraya eveti zabdazaktiprakAzikAgranyazca maGgacchete / ata eva ca mahAkavirmahAvijJa ityAdAvekadezAnvaye'pi samAsasAdhutAvatstokAdeH pAkAdAvekadezAnvaye'pi samAsa. siddhisukaratvAt / tathAca vaiyAkaraNAnAmmatanna yuktamapi kriyAvizeSaNAnAmiti vacanantato'nyatrA'pi dRzyata iti kArikAmUlakannA'pUrvavacanamiti yuktiyuktam / naca "ubhayasarvatasoH kArya'ti dvitIyAvidhAyakakArikAyAmekatvayozcarceva nAstIti tayoH kathaM saMsargastato'nyatrApItyasya phalitArthameva nA'pUrvambacanamiti kathaM susaGgatamiti vAcyam ! kArikAyA vArtikarUpatvena "sUtrakArasyAnutimbAtikakAraH pUrayatI"tisiddhAntAttAvatparyantArthakalpane kSati virahAt bhaassypraamaannyaacchipttailoke tathaivAnuziSTatvAcca / naca "kriyAvizeSaNAnAM karmatvannapuMsakatvazce"tyanuzAsane "jagAda madhurAmvAcaM bizadAkSarayAlinImi'syAdau vAcaH kriyAvizeSaNatvAnnapuMsakatvA'pattau vibhaktilaki kriyAvizeSaNAnAmitti-dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitAmedasambandhAvacchinna prakAratAprayojakapado. ttaraM dvitIyA klIvatsvAdikaJceti tAtparyArthaH / udAharaNantu sphuTatarama /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH na caivaM stokaH pAka ityAdAvapi dvitoyAprasaGgastatrApi stokAdeH kriyAyAmegha vizeSaNatvAt bhAvakatAM prayogasAdhutvamAtrArthakatayA dhAtunaiva tatra pAkAdipratipAdanAditi vAcyama ? kriyApadamya tatra saarthkprtyyaantdhaatuupsthaapyaarthprtvaat| stokaM sthIyate ityAdI AkhyAtasyApi vartamAnatvArthakatayA sArthakatvAt / na ca vartamAnatvAdyavivakSAyAM dvitIyAnupapattiriti vAnyam ? vartamAnasvAdivivakSAsthala iva arthabodhakaprayojakAkAMkSAzAlitvenaiva tadavivakSAsthale'pi bhAvAsyAtasyArthavattvAta / vAgitirUpazrutyA cchandomanAdirApatediti vAcyam ? aniyataliGgasthale"tato'nyatrApi dRzyata"iti phalitArthakriyAvizeSaNAnAGkarmatvamekatvannapuMsakatvaJcetyasya pravRttisvIkAreNa "gIrvAgvANI sarasvatI' tikozabalena "striyAM ktini" tyadhikAre "kvibvacI" tivArtikena tatsahAyakena ca vAkazabdasya strIliGge niyatatvasauSThavAt / nanu stokApAka ityAdAvapi pacadhAtoHpAkarUpo'rthastokapadArthasya ca tatraivAnvayena kriyAvizeSaNatvAtkarmatvena dvitIyeti tAtparyaNAha dvitIyAprasaGga iti / taduttaram, kriyAvizeSaNAnAmitiniyame kriyApadasya sArthakapratyayAntadhAtuvAcyArthaparatvena ghalo bhAve vidhAnenArthavAcakapratyayAbhAvena krmtvaa'prvRtteH| stokaM sthIyata iti akarmakadhAtuprayoge bhAvapratyaye'pi na doSaH 1 vartamAne laTo vidhAnena tatra sArthaka pratyayasattvAt / naca vartamAnatvAvivakSAyAndoSaH ? vartamAnabodhakasvarUpayogyatAmAdAyApi sArthakatvasiddhaH / athabodhAnukUlAkAMkSAparyAptyadhikaraNIbhUtapratyayaprakRtibhUtadhAtuvAnyakriyAniSThavizeSyatAnirUpitA'bhedasambandhAvacchinnakamatvaprayojakapadAd dvitIyA bhavatItiniyamAt / 1 kriyApadasya tatra sArthakapratyayAntadhAtUpasthApyArthaparatvAt / stokaM sthIyata iti-arthavodhasvarUpayogyateti nanu atra sArthakapratyayatvaM yadi bhagavadicchIyavilakSaNayiSayatAvacchedakavattvamathavA zaktimavRttipratyayatvavyApyadharmavazvaM vA, sarvathApi ghaJaHkaraNAdhikaraNArthakattvena sArthakatvamApayetAta AkAkSAparyantAnudhautimranthakRtAm / pAkAdayo na saMjJAvAcakAH rAgAdayastu saMjJAvAcakA eva yogarUDhA vA / vastutastu sAmAnyarUpeNa dho na nirarthakatvamata eva "akartari ca kArake saMjJAyAmityatra saMjJAyAmiti prAyikantena ko lAbho bhavatA labdha ityAdInAM siddhiH| gamdhAtusamabhitryAitaktapratyayasya kAlakarmAdyarthakatvena prasiddhatvAt bhAvAryakaktapratyayaviziSTagamadhAtutadarthavizeSaNastIkAdipadottarantu dvitiiyaavibhktirev| akarmakadhAtoH tapratyayasya na kevalabhAvArthamAtre vidhAnam ? bhUtakAlAdirUpArthasya tatra sattvAt / vyu0
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH kecittu dhAtoriva ghAntasyApi pAkAdau zaktirupeyate / anyathA subdhibhaktyarthasaMkhyAkarmatvAdInAM tatra pAkAdAvanvayAnupapatteH / prakRtyarthA. nvitasvArthabodhakatvaM pratyayAnAmiti vyutpatterdhAtUnAM ca suvibhaktyaprakR. titvAta prakRtyekadezArthe'pi pratyayAnvayogapame pacantaM pazyatItyAditaH pacamAnaM pazyatotyAditazca pAkAdau dvitIyAdyartha karmatvAdyanvayabodhapra. saGgAt / ekatravizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatvenAnvayasyAvyutpannatayA tatra pratyayArthavizeSaNapAkAdena karmatve vizeSaNatayAnvaya iti cet ? tathApi pAkAdivizeSaNatayA subarthasaMkhyAyA anvayasaMbhavAt / yatra pAkakartAderdvitvAdikaM bAdhitaM pAkAdezca tadavAdhitaM tatra pacantauM "striyAM ktinni"tisUtravihitaktinnAdInAM kevalabhAvamAtrArthakatvena na prAkRtaM sArthakatvama atra sdmdhiyH| naca pAka ityAdAvekatvAnvitapAkAdyarthaviSayakazAbdabodhasvarUpayogyatAmprati ghaJpratyayAntasamudAyaniSThasvAdisamabhivyAhAraHkAraNamiti / tasya ghaJpratyaye'pi vidyamAnatvena ghaJpratyayasya sArthakatvandurvArameveti vAcyam ? yadrUpAvacchinne yadpAva chinnA'vyavahitottaratvamarthabodhasvarUpayogyatAprayojaka tadrUpAvacchinnasya tadrUpAvacchi nAntatvameva hi sArthakapratyayAntatvamiti tAtparyyAt / naca paca ghaJ etadubhayA'vyavahitottaratvaM sutvAvacchinne vidyata eveti pUrvoktasvA rUpayogyatAprayojakatvaM samudAye tayaTakaghajapratyaye'pi pacyavyavahitottaratvaprayojakatva nirvAdhamiti vAcyam ? samudAyagataprayojakatAyAHkevalavizeSaNe'pi svIkAre mAnA'bhA vAt sasudAyasyaiva klatatvena prayojanavirahAccetyalam / kecitta iti-- vadantIti sambaddham / ayamAzayaH, yathA dhAtoHpAkAdau zaktistathA ghaanta syA'pi pAkAdau shktirvinigmnaavirhaat| yadi ghajantazaktirne syAttadA saMkhyAkama tvAdInAntatrAnvayo na syAt "pratyayAnAmprakRtyAnvitasvArthabodhakatvam" prakRtipratyayau sahArthambrUtastayoHpratyayArthaHpradhAnam" yathA ghaTamAnayetyatra dvitIyAyAssva. prakRtyarthaghaTaviziSTakarmatvabodhakatvam natu ghaTAunanvitakarmatvabodhakatvam / ghanA vyava dhAne'pi saMkhyAkarmatvAdInAmpAke prakRtyekadezArthe'nvayastu vaktumazakyaH 1 pacantampazyatItyAdau zatrA vyavadhAne'pi dvitIyArthakarmatvasya pAke'nvayenAniSTA'patteH / tadevAha anvayabodhaprasaGgaditi / ekatra vizeSaNatveneti nanu pacantampazyatItyAdau kartari vizeSaNatvenAnvitasya pAkasya kabhatvena dvitIyA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH pazyati pacamAnau pazyatItyAdiprayogaprasaGgasya duritvAt / dhAtUpasthApyArthe subarthAnvayabodhaM prati tattaddhAtUttarapratyayadharmikakizcidarthaparatvajJAnasya pratibandhakatAmuragamyaitAdRzAtiprasaMgavAraNe ca gauravAt / ___evaM zobhanaM pacanamityAdI dhAtumAtreNa pAkAdyapasthitau ca tatra zobhanA dAbhedAnvayabodhAnupapattiH, vizeSaNavibhakti sajAtIyaprakRtyanupasthApyatvAt / prakRtyekadeza sAdhAraNatAhavibhaktiprakRtitvasya prayojakatve tatra lyuDAderadhikaraNaparatve'pi tathAvidhAnvayabodhApatte ! kasya citpratibandhakatAM kalpayitvA tadvAraNe ca gauravAt / na caivamupakumbhApippalyAdirUpapUrvapadArthapradhAnasamAsapadAkumbhalamopapippalyaddhAdau vibhaktayarthAndhayasya prAtipadikAntarAryAbhe. dAntrayasya cAnupapattiH / pUrvapadasya samAsottaravibhaktayaprakRtitvAditi vAcyama ? tadanurodhenaiva tatra kumbhapippalyAdipadAnAmeva kumbhasamopapippalyarghAdA lakSaNAyAH pUrvapadasya tAtparyagrahamAtropayogitAyAzca sviikaaraat| thena sAkaM vizeSaNatayA nAnvayaH "ekatra vizeSaNatvenAnvitasyAnyatra vizeSaNatvena nAnvaya" itinyAyAt / tathAca karmatvasya pAke nAnvaya ityAzayenAha ekatreti / evamapi yatra dvau kartArau trayo vA pacantau pazyata itiprayoga idAnIvalasubarthasaMkhyAyAH pAke'nvaye zatrA vyavadhAne'pi pacantau pazyatItyAdyApadyeta / tadevAha prayogaprasaMgamyeti / nanu pratyayArthaniSThaprakAratAnirUpitadhAtvarthaniSThavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvarichannamprati tattaddhAtUttarapratyayadharmikakizcidarthaparatvajJAnampratibandhakamiti prativadhyapratibandhakabhAvaM prakalpya zatRpratyayArthakartRrUpArthaparatvajJAnameva pratyayArthasaMkhyAdInAmpAkAdau vizeSaNatayA'nvayabodhapratibandhakamiti prakRtyekadezapAke na saMkhyAyA anvaya ityAzayenAha pratibandhakateti / taduttaramAha gauravAditi / tasmAd dhajantasya pAkAdau zaktiH kAryaveti / prakRtyekadezArthAnvayazca na svIkArya ityabhiprAyaH / / nanu yathA pAke ityatra ghaantasya pAke zaktistathA pacanamityatrApi lyuDantasyaiva pAke zaktirna tu dhAtumAtrasyeti tadevAha evamiti / lyuDantasya yadi pAke zaktirna kintu dhAtumAtra Na pAkopasthitiH pAka ityatra saMkhyAdInAmantrayAnupapattiyathA tathA dhAtumAtropasthitapAke zobhanapAdArthAnvayo na syAdevA'bhedasambandhena / tatra hetumAha, ayaM hi niyamo vizeSyavizeSaNayorabhedasambandhenAnvayabodhamprati sajAtIyavibhaktyupa. sthApyatvaM kAraNamevazca vizeSaNavibhaktisajAtIyavibhaktiprakRtyupasthApyatva vizeSyasyApekSaNIyam / pAkapadArthasyAtra na vibhabhiprakRtyupasthApyatvamevampacanamityatra pacanetilyuTpratyayAntasyaiva vibhaktiprakRtitvena dhAtumAtrasya pAkopasthApakasya vibhaktiprakRtitvA. 'bhAvAt / lyuTA vyavadhAnAta iti tAtpayyam /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vyutpattivAdaH vastutastu tatrottarapadArthavizeSitapUrvapadArthasamIpA dau pratyayArthAnvaya. bodhe tAdRzasamastapadapratyayapadayoravyavahitapUrvAparIbhAvo'dhyAkAGkSA / etatra prAtipadikAntarArthA'bhedAnvayabodhe samAnavibhaktikayostAdvazasama. stapadapadAntarayozca samamivyAhAro'pyAkAGkSA / tathA satyatiprasaGgavira hAt / dhAtvarthapAkAdau pratyayArthAnvayabodhe prAtipadikAntarAntarArthAbhedAnvaya nanu pratyayavidhAbuddezyatAvacchedakAkrAntatvamvacanamityatra pratyayabhAga iva dhAta. bhAge'pyastyeva prakRtiprakRtyekadezobhayasAdhAraNyena vizeSaNavibhaktisajAtIyavibhaktiprakR. titvameva vizeSyavizeSaNayoramedAnvayaprayojakam / evaJca dhAtubhAge'pi prakRtitvasattvAcchobhanapadArthAnvaye na kiJcidvAdhakamityAzayenAha prakRtyekadezeti / dUSaNamAha zobha. napadArthAnvaya iSTo'pi na syAt / ato lyuDantasyaiva pAke zaktiH kAryAdhikaraNapa. dArtha eva zobhanAnvayo natu pAkAdAvityabhiprAyaH / nanu padAntarArthaniSThaprakAratAnirUpitadhAtvarthaniSThavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhisvAvacchinnamprati tattaddhAtattarapratyayadharmikakiJcidarthaparatvajJAnampratibandhakaM zobhanapadArthasya dhAtvarthapAkAdAvabhedAnvaye'dhikaraNArthaparatvajJAnampratibandhakamiti / bhAvalyuTastu nirarthakatvamevaivaJca zobhanapadArthasya dhAtvarthapAke'nvaye nAnupapattiriti hRdi nidhAyAha kasyaciditi / pratibadhyapratibandhakakalpanagauravamityuttaram / evaJca vacanamiti lyuDantasamudAyasyaiva pAke zaktiriti tattvaM siddham / svaprakRtyarthaviziSTasvArthabodhakatvameva pratyayAnAm / pratyayAvyavahitapUrvavartitvameva prakRtitvamitilakSaNe upakumbham arddhapippalI sundaramupakumbham ityAdau vibhaktyarthakarmatvAdInAM sundarAdInAmabhedenAnvayaH pUrvapadArthena saha na syAt samAsottaravibhaktiprakRtitvA'bhAvAt ityAzayena taduttaramAha nacaivamiti / pUrvapadasya tAtparya grAhakatvamevottarapadatyaiva kumbhAdessamIpArddhAdirUpArthakatvAt / evaJcAnvaye na kizcidvAdhakam / vastutastviti / pratyayArthaniSTaprakAratAnirUpitapUrvapadArthaniSThavizeSyatAsambandhena zAbdabodhatvAvacchinnamprati vibhakta yavyavahitapUrvavartikumbhapadA'vyavahitapUrvavaryupapadajJAnaM kAraNam ityevamAkAGkSA / padArthAntarAnvayabodhe tu abhedasambandhAvacchinnasundaratvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitasamastIpakumbhAdipadArthaniSThavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchi. nnamprati samAnavibhaktikayossundarAdipadopakumbhAdipadayossamabhivyAhAra ityAkAsAsvarUpam / atiprasaGgasyArthAt viziSTe samAse zaktisvIkArarUpAtiprasaGgasyA'bhAvAdityarthaH /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH 101 bodhe ca lyuDaghaJAdyanta samudAyapratyayayoravyavahitapUrvAparIbhAvasya samAnavibhaktikayostAdRzasamudAyapadapadAntarayoH samabhivyAhArasya cAkAGkSAyopadarzitAdhikaraNArthaM kalyuTUpratyayasthaLIyAtiprasaGgasya duruddharatayA na ga tatsaMbhavaH / atha ghaJantasamudAyasya pAkAdyarthakatve ghannantasamudAyasya saMyogavibhAgastrAdiviziSTAbAcakatvaM vyutpAdya saMyogavibhAgAdipadAnAM naimittikasaMjJAsvanirAkaraNaM dIdhitikRtAM viruddhamiti cetkA kSatiH ? na hi kasya cidmanthakRto viparItalekhanaM yuktibalAdvastusiddhau bAdhakam / dhAvIpAkAdAtriti / ayamAzayaH- uktasamAsasthale viziSTazakiM vihAya vilakSaNAkAGkSAjJAnamprakalpyAvayovaH pradarzitastathA pAka ityAdAvapi viziSTe ghaJante zaktirna kAryyA kintu ghaJo nirarthakatvAddhAtoreva pAkAdau zaktiH pratyayArthIniSThaprakAratAnirUpitadhAtvarthapAkaniSThavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati lyuGghaJAdyantasamudAyasya vibhaktayavyavahitapUrvavarttitvajJAnaM kAraNamiti svarUpamAkAGkSAyAH / padArthAntaratvA ( sundaratvA ) vacchinnaprakAratAnirUpitadhAtvarthapAkAdiniSThavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAcchinnamprati lyuDJAdyantasamudAsya pAka ityAdervizeSaNavAcakasundarAdipadasya ca samAnavibhaktikatvajJAnamAkAGkSAsvarUpaM kAraNam ityAzayenAha dhAtvarthapAkAdAviti / abhedasambandhAvacchinna evamprakAre doSamAha yatrAdhikaraNArthako lyuT tathA'pyuktAkAGkSAyA vidyamAnatvena pratyayArthasya padAntarArthasya ca dhAtvarthapAkAdAvevAnvayApattirnna tu pratyayArthe pAkAdhikaraNe, iSTazca pAkAdhikaraNa evAnvaya iti na tatsambhavaH / evaJca pAka ityAdau ghaJAdyantasyaiva pAkAdau zaktiH kumbhapadasyopakumbhamityatra kumbhasamIpe lakSaNA tatra pratyayArthAdInAmanvaye na kSatirityAzayaH / atha ghaJantasamudAyasyeti / pAka ityAdiprayoge ghaJAdyantasyaiva pAkAdau zaktiritisvIkAre dIdhitigranthavirodhampradarzayati / dIdhitikRtA pracaNDapadArthavidA saMyogapadasya ghaJantasya vibhAgapadasya ca saMyogatva vibhAgatvaviziSTavAcakatvannAstIti tAtparyeNa saMyogavibhAgAdipadAnAM naimittikasaMjJAtvannAstItyuktam / DitthakapitthAdyA saMjJA yadRcchAsaMjJA, ghaTapaTAdikantu naimittikasaMjJA tatra ghaTatvaM paTatvaJca pravRttinimittam / viziSTabuddhau vizeSaNajJAnaM kAraNam / ghaTatvaparatvAdikampravRttinimittIkRtyaiva pravRttividhAnAt / yasyAssaMzAyAH jAtiviziSTe'rthe saGketassA naimittikasaMjJetyucyate / ata eva zabdazaktipra0 "jAtyava - cchinnasaMketavatI naimittikI mate" tyuktam / evaJca yadi saMyogatva vibhAgatvAvacchinne ghaJantasaMyogavibhAgAdipadAnAM zaktissyAttadA saMyogatvAdi pravRttinimittIkRtya
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH ekAM ca yatra dhAtumAtrasyaiva pAkAdau tAtparya satra tadvizeSaNavAcakapadAt dvitIyaiva, yatra tu kRdantasamudAyasya pAkAdau tAtparya tatra tAzapadaM tathAvi. dhakRdantasamudAyasamAnavibhaktikameva / taduktaM kAtantrapariziSTakRtA kathaM. stokaH pAkaH ? kRdantavizeSaNatvAt / dhAtvarthakAdhikaraNye tu stokamodanasya pAka iti syAdeveti vadanti / naimittikasaMjJAtvaM syAt / saMyogavibhAgAdipadAnAntu saMyogavibhAgatvAvacchinne zakti. reva nAstyanyathA saMyunakti saMyujyate vibhajate ityAdI saMyogavibhAgapadA'bhAvAtsaMyogavi. bhAgarUpapadArthayorupasthitireva na syAt / saMyogavibhAgarUpArthopasthitireva saMyunaktisaMyogaH vibhajate vibhAga ityAdAvanugatasya dhAtoreva lAghavAt saMyogavibhAgAdau zaktissvIkA- na tu ghanantasaMyogavibhAgapadayorityevaM rItyA ghanassAdhutvamAtrArthakatvena nirarthakatvameveti dIdhitikRtAmAzayaH / saMyogapAkapadayostulyattvena ghaantatvena ceti ghaJo niraryakatvamiti phalati / ityAzayenAha ghaanta samudAyasyeti / uttaramAha mayA gadAdharabhaTTAcAryeNa ghaantasamudAyasyaiva pAkAdau zaktiH pradarzitA tatra dIdhitikRtAM grantho yuktibalarahito bAdhako na bhaviSyati / evaJca saMyogAdipadAnAmapi ghanantazaktiviziSTatvameva, adhikaraNArthakalyuTa pratyayasthale vizeSaNIbhUtazobhanAdipadArthasya pAka evAnvayassyAnnaviSTe'dhikaraNe iti pUrvoktadoSApAkAdau ghaantazaktireva garIyasItyAzayaH / nanu ghaantasamudAyasyaiva pAkAdau yadi zaktistadA stokampAka ityAdau kathandvi. tIyeti tadevAha evaJca yatreti / dhAtvarthamAtratAtparyAnvaye stokampAkaH kRdantArthasamudAyAnvayatAtparye stokaH pAka iti mnorthH| kecittu iti vadantIti / kecidevaitadvadanti na vayaM vadAma evmvidhaa'ruciH| kiJca dhAtamAtrazaktareva rItisammatatvAtkRdantasamudAyazaktikalpane mahAgauravam / vivakSayaya prathamAdvitIyAvibhaktyorvidhAnAt / ata eva kArakavibhaktInAM vaivkssiktvniymsugtH| vastutastadanidezyannahi vastu byavasthitam / sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yataH // ityuktirapi stokAdInAmpAkAdAvabhedAnvayabodhe svantastokapadasamabhivyAhatasvantapAkapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNamata eva pacamAnAvityAdau na doSaH / tattaddhAtUttaratattatpratyayadharmikakiJcidarthaparatvajJAnasya pratibandhakatvakalpanena tattaddoSavAraNam /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH tadarthakapadottaravibhaktyA saMkhyAbodhane'bhedasaMsargAvacchinnaprakAratAbhinnatadarthaviSayatAzAlizAbdabodhasAmagro apekssitaa| ___tAdRzazca bodhastadarthavizeSyakastadarthanirUpitabhedAnvayaviSayakazca, nIlo ghaTAvityAdau ca vizeSyavAcakapadottaravibhaktyaiva dvitvAdika pratyAyyate / naca pratibandhakatvakalpanamapi gauravam iti vAcyam 1 evaJcattAkAGkSAzarIre prathamAsvAdinA na pravezo'pi tu yayAvAkyaM su0 amjasTA030 ityAdyupasthitikalpanamAkAkSAzarIre tu sutvaamtvaTAtvatvAdinaiva prathamAdvitIyAdInAmpravezo natu prathamAtvAdineti prathamAvAdInAmajJAne'pi kSati viraha iticedetAdRzA'svarasasUcanAyaiva vadantItyuktamiti bodhyamevamarucisandarbhavyAkhyAnAt ityalam / tadarthakapadotta'vibhaktyeti / paramatampradazya siMhAvalokananyAyena vizeSaNavAcakapadottaravibhaktissAdhutvamAtrAtheti pUrvamuktamarthAt vizeSaNavAcapadottaravibhaktyarthasaMkhyAyAzzAbdabodhe bhAnanna bhavati / siddhAntasyaitasya vacanamAtreNa siddhirna bhavati tadartha kAryakAraNabhAvamAha tadarthaketyAdilekhena / ayambhAvaH, yathA ghaTo'sti paTo'sti maTho'stItivAkye ghaTAdyarthakaghaTAdipadottarasuvibhaktarekatvarUpasaMkhyArtha itighaTapadajanyazAbdabodhe ghaTe yA viSayatA bhAsate sA cAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAbhinnaiva / tathA ca ghaTapadottarasvarthasaMkhyAyAzzAbda. vodhe bhAnambhavati eko ghaTaH dvau ghaTAvityAdi / nIlo ghaTaHpIto ghaTa ityAdau nIlAdau yA prakAratAsti (nIlasyA'bhedasambandhena ghaTenvayaH) sAcA'bhedasambandhAvacchinnaiva natvabhedasambandhAvacchinna prakAratAbhinneti tatra vibhaktyarthasaMkhyAyAzzAbdabodhe bhAnanneti siddham / evaJca kiJcidarthaniSThavizeSyatAnirUpitA'bhedasambandhAvakchinnaprakAra tAzrayatvajJAnaM tadvAcakapadottaravibhaktyarthasaMkhyAbodhe pratibandhakamityeva phlitaarthkaarykaarnnbhaavH| tadarthanirUpiteti / __saMkhyAbodhakavibhaktiprakRtyarthanirUpito yo bhedastadanvayaviSayaka ityarthaH / yathA rAjJaHpuruSa iti / tatra puruSaniSThavizeSyatAnirUpitaprakArataiva rAjJi vartate parantu rAjaniSThA yA prakAratA sA'bhedasambandhA'navacchinnaiva, bhedasambandhenaiva rAjJaHpuruSavizeSaNatvam / evaJca tatra rAjapadottaraGasavibhaktyarthakatvasaMkhyAyA ekarAjanirUpitasvattvavAn puruSa iti zAbdabodhe bhAnambhavatyeva / rAjJaHpuruSa itivAzyajanyabodho bhedasambandhaviSayaka eva / agre pratyudAharaNamAha nolo ghaTAviti / kevalAnvayitvasyaikatvanIlo ghaTa ityAdAvapi bhAnasambhavAd dvivacanAntaprayogamAha nolau ghaTAviti / atra abhedasambandhAvacchinnanIlaniSThaprakAratAyAssatvena nIla. padottaravibhaktyA dvittvanna zAbdavodhe pratyAyyate'pi tu ghaTapadottaravibhaktyaiva / tathA ca .
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutptsivaadH| saMkhyAbodhane'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAbhinnaviSayatAjJAnakAraNamitiniyame siddhe kriyAvizeSaNastokAdInAM kriyAyAmamedasambandhenaiva prakAratvAskriyAvizeSaNavAcakastokAdipadottaravibhaktyarthasaMkhyAyAzAbdabodhe bhAnanna bhavatIti tAzapadottaraM sAdhusvArthamautsargikamekavacanameva / stokaM sthIyata itivat atra bhAve lakAraH, stokampAkaH stokampacatItyAdi siddhayatIti / nanu nIlo ghaTa ityAdau nIlAminno ghaTa iti bodhAnnIlapadArthaghaTapadArthayoraikyam / evaJcAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAbhinnaghaTatvAvachinnavizeSyatAyA nIlaniSThatvAt api ca nIlatvaniSThaprakAratAnirUpitAyAstasyA nIle vidyamAnatvAduktakAryakAraNabhAva. sattvena kathanna nIlapadottarasaMkhyApratItiH ? kiJca nIlo ghaTaH nIlasyeda rUpamitisamUhAlambanAtmakazAbdabodhe nIlapadottarasupratyayArthasaMkhyAbodhassyAdeveti tatrA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAyA vidyamAnatvAt / kiJca vedAH pramANamityAdau sampanno vrIhirityAdI ca svaprakRtyarthatAvacchedakavattvasambandhena svAzrayapramANatvavattvasambandhena svAzrayAzrayatvasambandhena vA pramANAdAvekatvAnvaye pramANAdiniSThaviSayatAyA abhedasambandhAvacchinnaprakAratAtmakattvAtpramANAdAvekatvasaMkhyAyA iSTo'pyanvayo na syAdityavyAptiriti vAcyam ? taddharmAvacchinnabodhakatatpadottaravibhaktiprayojyasaMkhyAniSThaprakAratAnirUpitataddharmAvacchinnabodhakatatpadaprayojyA'bhedasambandhAvacchinna prakAratAbhinnaviSayatAnirUpakazAbdasAmagrI prayojiketikAryakAraNabhAvaH / nIlaniSThAyA api ghaTatvAvacchinnavizeSyatAyA nIlatvAvacchinnatvavirahAt nIlatvaniSThaprakAratAnirUpitAyA api tanniSThavizeSyatAyA mIlatvAvacchinnatvavirahAtU SaSThathantapadaprayojyaviSayatAyAHprathamAntanIlapadaprayojyatvavirahAt noktasthaladvaye doSaH / vedAHpramANaM sampanno prIhirityAdau pramANatve vrIhitve ca vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA saMkhyAbodhArtha kaarytaavcchedkkottiiyprkaartaayaampyaaptismbndhaavcchinntvniveshaanndossH| nanu pramANatvabIhitvavat saMkhyAyA ekatvAtmikAyA nIlatve'pyanvayo'stu tathA ca nIlo ghaTA nIlo ghaTAvitiprayogasyAditi cenna ? sati tAtparya tAdRzAnvayena tAharAprayogasyeSTatvAditi pUrvamevoktatvAt / nanu samAnAdhikaraNaprakAratAvizeSyatayorabhedasambandha iti jagadIzamatam tayoravacchedyAvacchedakabhAvasambandha iti gadAdharamatamiti pakSadvayam / tatrAdyapakSe saMkhyAyA nI. lAdAvanvayaniSedhe'pi dvitIya pakSe nIlo ghaTAvityAdI nIlatvAdiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAyA abhedasambandhAvacchinnabhinnatvAnnIlAdI saMkhyAnvayassyAdeveti cenna ? abhedasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakapadaprayojyopasthitIyavizeSyatAprayojyabhinnaviSayatAkazAbdasAmagrathA apekSetiniyamaHkAryakAraNabhAvIyaH / udAharaNaJca nIlo ghaTaH pade padasAmAnAdhikaraNyantu-tatpadaprayojyaviSaya tAnirUpitAbhedasambandhAvacchinnaviSayatAprayo. jakatvam tatpade tatpadasAmAnAdhikaraNyamiti rItyA'vagantavyam /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 105 evaM ca kriyAvizeSaNavAlakapadottaravibhaktyA abAdhitayorapi dvitvabahutvayoH pratyAyanAsaMbhavAttAdRzapadottara mautsargikamekavacanameva bhAvAkhyAtasthalavadityava gheyam / iti | saMghaTanaprakArazcettham nIlatvaprakArakanIlavizeSyatA tu nIlaprakAratAprayojakampadanIlapadantatprayojyopasthitIyaiveti tatprayojyatvasya zAbdabodhIyaviSayatAyAmiSTAyAM sattvena tadbhinnaviSayatvA'bhAvAttAdRzApattervaktumazakyatvAt / nanu samAnAdhikaraNaprakA ratAvizeSyatayorabhedasambandha iti jagadIzamatantayoravacchedyAvacchedakabhAva iti gadAdharamatamanayoH kiJjyAyastaramiti praznaH 1 yathA saMyogena puruSA'bhAvavAn daNDa iti buddhiM saMyogena puruSavAn daNDa iti buddhiH pratibadhnAti tathA abhedapakSe raktadaNDavatpuruSavAnayandeza itibuddherapi pratibandhakatvA'pattissaMyogasambandhAvacchinna puruSatvAvacchi nnaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatAyA raktatvAvacchinnaprakAratAnirUpi tadaNDatvAvacchinna vizeSyatA'bhedAt avacchedyAvacchedakabhAve tu na pratibandhakattvam / saMyogasambandhAvacchinnapuruSatvAvacchinnaprakAratAtvAvacchinnanirUpakatAnirUpitanirUpyatAvaddaNDatvAvacchinna vizeSyatAzA lijJAnasyaiva pratibandhakatAvacchedakatvena virovA'bhAvAt / evaM saMyogena puruSavAn daNDaH saMyogena puruSA'bhAvavAn daNDaH raktadaNDavatpuruSavAnayandeza iti / tasmAd gadAdharamatabheva samyagityalam / abAdhitayoriti / : pratyAyananna yatra hi karttA eka eva pratIyate sa pAkadvayaM pAkatrayaM vA karoti tasmin pAke yadyapi na dvitvabahutvayorbAdhastathApi pAkAdikriyAvizeSaNavAcakastokAdipadottara dvivacanAdivibhaktyA bahubhiH prakArairapi pAkAdikriyAgata dvitvabahutvayoH ! bhavatyanubhavavizeSavirodhAt / ata eva "dvibahordvivacane" ityeva vyAsaH pArthasyena "dvayekayordvivacanaikavacane" bahuSu bahuvacana" mitisUtradvayaGkimarthamiti bhASyakRtoktam / arthAdekavacanamutsargataH kariSyata iti sutarAM siddhAntassamAyAti / tathAca bhAvAkhyAtasthalavatkriyAvizeSaNavAcakapadottaramekavacanameva sAdhutvArtha sarvaiH prayoktavyamiti tenetihetumpacatItyAdayaH prayogA upapadyante / ata evAkhyAtasthale prayogasaMskAramAtrArthaMkA api zayanAdivikaraNAH pratiniyatAssaGgacchante / * bhAva khyAtasthalavaditi / bhAvAkhyAtasthale sAdhutvamAtrArthamekavacana prayogastathaiva tarakavacanamapi / atra kecit -- phalAvacchinnavyApAre zaktirddhAtUnAm | naca sarveSAmapi sakarmakatvA'pattiriti vAcyam 1 phalavyadhikaraNavyApAravAcakatvaM sakarmakatvam phalasamAnAdhikaraNavyApAravA - kriyAvizeSaNavAcakapadI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH abhedAnvayabodhazca virUpopasthitayoreveti vyutpattiH ghaTo ghaTaH, daNDa vAn daNDavAna, pAkaM pacatotyAdau ghaTatvadaNvattvapAkatvAdyavacchinne tattadrapAvacchinnasya tthaavidhaanvybodhaanudyaat| cakatvamakarmatvam iti lakSAgAt / kiJca karmasaMjJakAryAnvayyarthakatvaM sakarmakatvam tadananvayyarthakatvamakarmakasvantenAdhyAsitA bhUmaya ityAdI karmapratyayasiddhiH / ___ "kattariti sUtreNa tAdAtmyaphalatAvacchedakAnyatarasambandhena phalAzrayasyaiva ka. matvavidhAnam / ata eva stokampacatItyAdau stokapadArthasya tAdAtmyena phalAzrayatvAtkarmatvam / etatphalitameva kriyAvizeSaNAnAM karmatvamiti / atra kriyApada kriyata iti vyutpattyA phalArthakam / naca stokaHpacyata ityevaM karmaNi lakArApattiriti vAcyan ? katta padasAhacaryeNa bhedena dhAtvAnvitasyaiva karmaNo lakArAdipratyayavidhAyakazAstre grhnnenoktpryogaa'siddheH| ataH "kata karmaNoHkRtI"tyanena stokapAka ityAdau na SaSTI / nanu mandaM vahati pavana ityAdau vyApArapadArthe'bhedasambandhenaiva mandapadArthAnvayaH evaJca tatra karmatvanna syAdato'pUrvakarmatvavidhAyaka "kriyAvizeSaNAnAM karmatvamekatvannapuMsakatvaJce"ti kriyApadantatra vyApArArthakannatu phalArthakamiti cenna ? mandapadArthasya vyApAre'nvayena vyApArasya mandatve paramparayA tajjanyakalasyA'pi mandatvaM yuktameveti karmatvasauSThavAt / nanu "karmaNi dvitIye"tisUtrasya tAdAtmyaphalatAvacchedakAnyatarasambandhena phalAzraye pravRttisvIkAre gauravAdhikyaM gurvarthabodhakatvaJceti cenna 1 karmatvazaktimatvenaiva karmapadazakyatvasvIkAreNa lAghavAdityAhurityalam / __ granthArambhe'medena prAtipadikAtheM yo'nvayastatra samAnavibhaktikatvaM kAraNamityAdiniyamaprabandhamuktvedAnImabhedaviSayako'nyopi niyama ucyate'bhedAnvayabodhazceti / virUpopasthitagArevati / __ nanu sarvatrA'bhedAnvayazcaikavyaktareva bhavatItyupasthitayoritidvivacanAntopAdAnaM kathaGkAraM sugatamiti cenna ? tAtparyavalAnmUlabhUtatvAcca padayorityadvayAhiyate SaSThayoM janyatyam / tasya ca bodhe'nvayaH, upasthitayoHko'rtha upasthApakapadayoH virUpAbhyAM ko'rtho vibhinnarUpAbhyAmupasthite virUpopasthite pade tayovirUpopasthitayoHpadayoriti yAvat / tathAca bhinnarUpeNa tattadupasthApakapadajanya evAbhedAnvayabodha iti / vibhinnAmyAM nIlavaghaTatvadharmAbhyAmupasthitayorevArthayonIlabaTayorabhedAnvayabodha iti kRssnnmmttttaaH| kecittu---- atrAyamAzayo vibhAti, zAbdabodhIyA'bhedattvAvacchinnA yA sAMsargikaviSayatA sA upasthitiviSayatAviziSTA bodhyA / vaiziSTayaJca svabhinnopasthitiviSayatAvacchedakAvachinnavizeSyatAnirUpitatva svAvacchedakAvacchinnaprakAratAnirUpitatvomayasamba
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / atha tatprayojakasamAnavibhaktikatvAdeH sattvAtkathaM na tAdRzAnvayabodhaH ? atraahuH| yAdRzaM palaM kacitprasiddhayati tAdRzasyaivApattiH sambhavati klanasAmagrobalAt / ndhena / virUpatA cAtra yatkiJciddharmApekSayA bodhyaa| tena vizeSyatAprakAratayoravacchedakasyaikatvasattve'pi na hAniriti phalati / eko ghaTazabdo ghaTa ivAcarati ghaTati ghaTatIti ghaTa ityarthakaH aparazca kambugrIvAdimavyaktirUpArthakaH, ubhayorasamUhAlambanadazAyAmabhedAnvayaviSayazAbdabodhaprasiddhayA nAtra SaSThayoM viSayatvamapi tu pratiyogyanuyoginirUpitatvAdikam / etadbhinnanirAsArthamevapadopAdAnam / nacaivamapi nIlo ghaTaHghaTo ghaTa ityAkArakassamUhAlambanAtmako yatra zAbdabodhastatrA'pi ghaTatvAvacchinna prakAratA-ghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitAbhedaniSThasaMsargatA nirUpakatvasatvena vyabhicAra iti vAcyam ? upasthitazabde bhAve ktapratyayaH upasthAnamupasthitam upasthitiH ityarthaH / virUpe vibhinnagrakArike upasthitI tatprayojyA yA prakAratAkhyA vizeSyatAkhyA viSayatA tannirUpako yo'bhedastadviSayakabodhaH / asmikalpe SaSThayoM viSayatA tatropasthitipadArthasya prayojyatvasambandhenAnvayaH, tasyAzca nirUpakatvasambandhenA'bhede'nvayaH, virUpopasthitiprayojyaviSayatAnirUpako'bheda iti phalati / doSavAraNopAyastu upasthitiviSayatAviziSTA'bhedaniSThA zAbdabodhoyA saMsargatA / vaiziSTyaJca svAvacchekadadharmeMtaradharmAvacchinnaviSayatAprayojyavizeSyatAnirUpitatvasvaprayojyaprakAratAnirUpitatvobhayasambandhena / nIlo ghaTaH ghaTo ghaTaH iti samUhAlambane'bhedaniSThAyAssaMsargatAbhinnatvAttatra niyamA'pravRttau tadvAkyasyA'prAmANikatvAt / ayamAzayaH __ abhedasambandhena zAbdabudvitvAvacchinnamprati samAnavibhaktikatvaM kAraNaM yathA nIlo ghaTa iti nIlaghaTayorabhedAnvayastathaiva ghaTo ghaTa ityapi prayogassyAt / ghaTasya svAtmanA bhedA'bhAvena yogyatAttvAtsvAtmanyabhedasambandhenAnvayAd ghaTaprakArakaghaTavizeSya. kazAbdabodhassyAditi prazaGkayAha abhedAnvayabodhazceti / nIlo ghaTa ityAdau nIlatvaghaTatvadharmayorviruddhatvAttAbhyAmupasthitayornIlabaTayorabhedAnvayaHparantu ghaTo ghaTa iyatra ghaTatvAvacchinne ghaTatvAvacchinnasyA'bhedasambandhenAnvayo na bhavati ghaTatvayoviruddhadharmatvAbhAvAt / evaM saMyogena daNDavattvAvacchinne daNDavattvAvacchinnasya pAkapacatipadAbhyAmpAkalvena rUpeNopasthitasya cAbhedenAnvayo na bhavati / kartRvizeSaNatayA pAkopasthitiHpacatipadenA'pi pAkapadenA'pi pAkatvena rUpezaveti / nanu sAmagrIsatve'vazyaGkAryaJjananIyamitiniyamaH, ghaTo ghaTa ityatra samAna vibhaktikatvAkAGkAyogyatAtAtparyA'sattyAdikAraNAnAmbidyamAnatvenAbhedasambandhAvacchinnaghaTa sAmagrIttvaJca-kAryotpattiprayojakatAvacchedakIbhUtasamudAyatvAvacchinnatvam / --- - ----- -
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| __ yAdRzaM ca sarvathaivAprasiddhaM tAdRzasya cApAdakAprasiddharApattirazakyaiveti ghaTatvAdyavacchinnavizeSyatAkAbhedasaMsargakaghaTatvAdyavacchinnaprakAra. svAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazzAbdabodhaH kathannetyAzayenazaGkatete'theti / tatprayojaketyasyA'bhedAnvayabodhaprayojaketyarthaH / yAdRzamiti / yathA tantupuJjana paTotpattirUpaM phalaM sambhavatyeveti tantvAdipaTotpAdakasAmagrIvalAtpaTarUpaM phalaM sambhavati / yAhazaJca eSa bandhyAsuto yAti khapuSpakRtazekharaH / kUrmakSIracaye snAtazzazazRGgadhanurddharaH // ityAdikaM kvacidapi na prasiddhantadApAdakakAraNasAmagrayAssarvathaivAprasiddhatvena zaza. viSaNAdyApatterazakyatvameveti / tathaiva abhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAra. tAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhasya kadAcidapi kacidapi kenA'pyupAyenAdRSTacaratvAdazrutacaratvAcca tadApatirna sambhavapi kathamapi / taddharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayasyA'prasiddhatvena tadApatterazakyataratvAt / tathAhi, ahantarkayAmItyAkArakAnubhavasAkSikamAnasatvavyApyajAtivizeSAzrayastarkastarka evApattizabdArtha iti kecit / katipayakAraNAdhikaNe kAryA'bhAvaprayojakajijJAsavApattiriti guravaH / kiJca tadabhAvaprayojakIbhUtA'bhAvapratiyogiviSayA jijnyaasaivaapttipdaarthH| udAharaNaJca daNDAbhAve ghaTA'bhAva iti, ghaTAbhAvasya prayojakIbhUto daNDA'bhAvastatpratiyogo daNDastasya daNDasya yA jijJAsA saivApattipadArthaH / kimabhAvaprayukto'tra zAbdabodhA'bhAva iti praznakattu jijJAsA, sA ca sambhavatyeva nahi, abhedasaMsargakaghaTatvAvacchinnaprakArakadhaTatvAvacchinnavizeSyakazAndabodhasya sarvathaivA'prasiddhatvena tatkAraNasamUhasyApi sarvathaivA'prasiddhatvAt abhedasaMsargakaghaTatvAvacchinnaprakAratAkaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhasya yo'bhAvastatprayojakIbhUtasyA'bhAvasya yaHpratiyogI tadviSayA yA jijJAsA saivApattirAsadviSayAyA eva nijJAsAyAssambhava iti tattvam / prakRte ca kAraNAbhAvAnnApattissambhavatIti samAdhAnam / kAryApattiviSaye kAryavyApyatvena kA. raNakUTasyaivApAdakatvAnnAstyeva zuddhaghaTatvAvacchinnaprakArakazuddhaghaTatvAvacchinnavizeSyakazAbdabodhatvAvacchinnamprati prasiddheti nApattiriti hRdayam / nanu ghaTe nIlaghaTA'bhedA'nvayAvagAhanatAtparya daNDavati raktadaNDavadabhedAnvayA'vagA tarkazati--ayathArthAnubhavIyatrividhabhedamadhye eko'yambhedaH / lakSaganAsya vyApyaviSayakAhAryazAnajanyavyApakaviSayakAhAryazAnatvam / AhAryazAnazceha bAdhakAnIlecchAjanyajJAnambodhyam / ApAcavyApyApAdakarasAnizcayaH ApAdyavyatirekanizcayo vA tarkajanako'tra mtbhedH| vyAptizAnapratibandhakavyabhicArazakAnivattanAya cAsya prAmANyama svIkRtirvA / yathA hi yadi bahirna syAttahiM dhUmospi na syAdityatra vahayabhAva ApAdakaH dhamAbhAvazvApAdyaH / AtmAzrayAnyonyAzrayacakrakAnavasthititadanyabAdhitArthabhedAt paJcavidho zeya iti /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrAtha kalopaskRtaH 109 kazAbdabodhasya kvacidapyanuyAtkathaM tadApattiH ? atha ghaTo nolaghaTaH daNDavAn raktadaNDavAnityAdau tAdazazAbdabodhasya prasiddhiH / vidheyakoTAadhikAvagAhinaH cettarhi ghaTAdyaMze zAbdabodhasya navInaiH svIkArAditi vizeSaNatAvacchedakavidhayA nIlA vimAnaniyAmakanolAghupasthititAtparyajJAnavizeSAdighaTitaiva sAmagrI ghaTatvAvacchinnavizeSyakanolaghaTatvAdyavacchinnAbhedAnvayabodhaprayojikA, tadabhAvAdeva ghaTo ghaTa ityAdiSu na tAdRzazAbdabodhApattiriti kecit / hanatAtparyeNa ca bhraTo nIlaghaTaH daNDavAn raktadaNDavAnityAdau vidheyakoTAvarthAd vizeSaNakoTAvadhikAvagAhizAbdabodhasyA medasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaSaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkasya abhedasambandhAvacchinnara karavAvacchinnadaNDavatvAvacchinnaprakAratA nirUpitadaNDavattvAvacchinna vizeSyatAkasya ca darzanenAtra ghaTatvameva prakAratAvacchedakaM vizeSyAvacchedakaJcakam daNDavattvamprakAratAvacchedakaM vizeSyatAvacchedakaJcaikameva / tathAca ghaTo nIlaghaTa ityAdAvabhedasaMsargakanI laghaTatvAvacchinnaprakArakaghaTatvAvacchinna vizeSyakabodhasyA "dhikantu praviSTaM na tu taddhAni" riti nyAyabalena prasiddhatvAttAhazakAraNasAmagrathA ghaTo ghaTa ityatra zAbdabodhaH pUrvavatsyAditi tAtparyaNAzaGkate theti / uttarayati tarhoti / ayambhAvaH, ghaTo nIlaghaTa ityatra zuddhaghaTe zuddhaghaTasyAbhedena sambandhenAnvayo na bhavatyapi tu nIlaghaTasyaivAnvayaH / evaJca ghaTe vizeSaNIbhUto ghaTastatra vizeSaNIbhUto nIlapadArtha itivizeSaNatAvacchedakatvenaiva nIlapadArthapratItirnIlapadArthapratItiniyAmaka nIlapadajanyanIlopasthitistattAtparyyajJAnaJcaitAdRzasAmagrIsacce zuddhaghaTatvAvacchinne nIlaghaTatvAvacchinnasyA'bhede - nAnvayaH / nIlapadasamabhivyAhArAdikAraNakUTAbhAvAd ghaTo ghaTa ityatrA'bhedasaMsargakaghaTaprakArakaghaTavizeSyakazAbdabodhA'bhAvAdityAha keciditi / navInai svaM (kArAditi / uddezyavaka sakalapadArthAnAmbidheyaghaTakattvenaiva mAnamitiniyamaH / abhedAnvayatro - dhasthale uddezyaghaTakAzrayAMzAtmakatvamavazyameva vidheyasyeti tAtparyyam | vidheyatvaJca apUrvabodhyatvam / arthabodhanAya loke vAkyaprayogaH / vAkyaracanAphalaJca pravRttinivRcyupayogi viziSTa viSayakajJAnasampattissaMzayanivRttizceti sarvAbhimataH panthAH | evaJca ghaTatvenAvagate'pyuddezye ghaMTe ghaTo nIlaghaTo navetisaMzayasya sarvAnubhavasampannatayA nIlaghaTArthinAstatra pravRttirna syAt / nILA'bhinnaghaTaviSayakazAbdabodhamAtre tu asamAnaprakArakatayoktasaMzayena sAkampratibadhyapratibandhakabhAvo na syAt / ato vidheyAMze'dhikAvagAddizAbdabodho mantavyastathAca nIlavaTA'bhinno ghaTa ityeva zAbdabodhaH / etasya ca ghaTo nIlaghaTo navetisaMzayapratibandhakatvambhavatyeveti agatyA kasyacidaMzasyA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| . pUrvatve'pi tadviziSTatvena pUrvamavagato'pyapUrva evetyapUrvabodhyatvarUpavidheyatvamastyevetya dhikAvagAhibodho navInairaGgIkRtaH / mUle navIna itinAmoccAraNena prAcInAnAnnAnumatirasminpakSa iti vynyjnaa| prAcInAsta ____ abhedAnvayabodhasthale uddezyasya apUrvabodhyatvarUpavidheyatvannAratyuddezyasya ghaTAderghatvena rUpeNa prathamAvagatatvAtpUrvAvagatatvAt vidheyatayoddezyAvagAhI zAbdabodho na bhavatItyarthAd ghaTo nIlaghaTa ityAdau nIlA'bhinno ghaTa ityevameva zAbdabodho na kadAcidapi nIlaghaTA'bhinno ghaTa iti tAtparyyam / nanvevamabhidhAne nIlo ghaTa ityAdAvapi kevalanailyamAtrasya vidheyatvamApadyeta natvAzrayAMzasya ghaTasyA'pi, ghaTasya ghaTatvena rUpeNa pUrvAvagatatvAditi kIhazo ghaTa itiprazne nIlo ghaTa ityuttaraNe ghaTasya pUrvamevAnugatatvAditi cenna ? nelyasya ghaTapadArthena sAkamabhedAnvayo vAdhito'nubhavaviruddhazca / nelyamAtrAnvayatAtparyeNa loko nIlo ghaTa iti na prayukte'pi tu nIlaghaTayorabhedAnvayatAtparyeNaiva / abhedAnvayapratibhASaNecchayaiva nolo ghaTa iti prayukta bhedAnvayapratibhASaNecchayA nailyamAtrAnvayatAtparyeNa ca nIlasya ghaTa itiSaSTyantaghaTi. tameva prayukte / rAjJaHpuruSa itivannata rAjA puruSa itivat / abhedAnvayabodhamprati samAnavacanakatvaniyamenaiva nIlo ghaTa:nIlasya ghaTa ityenayorvAkyayo_lakSaNyam / yadi nailyamAtrasya bhedasambandhenA'pi ghaTe'nvayastahi ziSTAbhimatavAkyavalakSaNyAnupapattistathAcAgatyA'zrayAMzasya ghaTasyA'pi vidheyakoTI pravezena nIlaghaTayoddhayorevApUrvabodhyatvarUpavidheyatvannatu nailyamAtrasyeti siddhaantH| ghaTo nIlaghaTa ityAdAvapi zAstrasiddhAntavirodhA'bhAvAllokavirodhA'bhAvAcca nIlA'bhinno ghaTa ityeva bodho nIlamAtrasyaiva vidheyatvena bhAnam / evaJca nIlasyaivApUrvabodhyatvarUpavidheyatvAnnIlA'bhinnI ghaTa iti siddhAnto natu nIlaghaTA'bhinno ghaTa iti prAcInAbhimatiH / nanu navInamatamabhipretyApattivAraNopAyazca ghaTI ghaTa ityatra nIlopasthApakanIla. padaviraha paveti pUrvamukta kathaM saGgacchate / nIlopasthitivirahe'pi ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhasya pIto ghaTaHrakto ghaTa ityAdiSvapi pratItiviSayatvAt / tathAca nIlopasthitivirahasyA'kiJcitkaratvAd ghaTI ghaTa ityAdAbabhedasaMsargakaghaTaprakArakaghaTavizeSyakabodhassyAdeveti cenna? nIlaghaTo ghaTa ityupalakSaNampIto ghaTo ghaTaH raktaghaTo ghaTa ityAdInAmapi / tathAhi, ghaTatvetaradharmopasthApakasAmagrIsatve'bhedAnvayabodho ghaTatvetaradharmopasthApakasAyA abhAvenA'bhedAnvayabodha iti tAtparyAt / ghaTo ghaTa itisthale tu ghaTetaradharmopasthApakasAmagryA abhAvenAbhedAnvayabodho na bhavatItyAzayAt / kiJca nIlaghaTo ghaTa itisvarUpe nIlaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAdirUpameva taddharmAvacchinnakAryasattvam , yacca nIlagho ghaTa ityAdyAkAMkSAjJAnajanyatAvacchedakantadavacchi
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 111 nasAmagrIprayojyameva, nIlAdipadajanyanIlAdyupasthitighaTitamAmagrathA abhAvena ghaTo ghaTa ityAdAvabhedAnvayA'bhAvAt / nanu prasiddhavyaktaH kasyA apyanyatrotpatterasambhavo vyavahArasiddhastadApattiH kathamiti prazne prasiddho yo dharmastadavacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayabalena taddharmAvacchinnakAryasyA'pattiriti tAtparyakalpanam / evaJca abhedasaMsargakaghaTatvAvacchinnaprakArakaghaTatvAvacchivizeSyakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati pratha- . mAntaghaTapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvAdirUpAkAGkSAjJAnAdereva kAraNatvena tAdRzasAmagrayAzca nIlabaTo ghaTa ityatratyAyAssattvena nIlAdyupasthitivirahasya nirarthakatvena ghaTo ghaTa ityatrA'bhedAnvayassyAdeveti cenna ? nirvizeSasya sAmAnyasyA'bhAvena sAmAnyadharmAvacchinne kArye jananIye vizeSadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrathA evApAdakatvamitiniyamastathAca ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhisvarUpasAmAnyadharmAvacchinnakAryotpattimprati nIlaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvarUpavizeSadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrathA nIlAdyapasthitighaTitAyA evApAdakatvena nIlAdyupasthiterapekSaNIyatvena tadabhAvAd ghaTo ghaTa ityatrApattyabhAva iti tAtparyavarNanAt / iti priikssaalekhprkaarH| atha zAstrArthaprakAraH / zuddhaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhi tvAvacchinnamprati nIlaghaTatvAvacchinnaprakAratayA prasiddhA sAmagrI kathaM ghaTI ghaTa ityAdau zAbdaboghaJjanayedityevaJca nIlAdyupasthApakanIlapadaghaTitasAmagrathA abhAvena ghaTo ghaTa ityAdAvadoSa iti viziSTAbhidhAnAcca / nanu vyApakadharmAvacchinne kArye jananIye vyApyadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrathAH kena rUpeNa kAraNatA, vyApyadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrIkUTatvena kAraNatA, Ahosvit yatkiJcitsAmagrItvena ? Aye nIlaghaTo ghaTa ityatra zAbdabodho na syAtpItAdyupasthApakapadA'bhAvAt sAmagrIkUTA'bhAvAt / antye yogyatAtAtparyajJAnayossattvena ghaTo ghaTa ityAdAvApattistadavastheveti / yatkiJcidvayApyadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrathA eva kAraNatvamityapi na vaktu zakyate ! nIlaghaTo ghaTa ityAdau yatkiJcidvyApyadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrIsattvena ghaTo ghaTa ityAdau yatkiJcidasattvena nirvAhe'pi yatkiJcitpadapraveze'nanugamadoSAtprayAso nirarthakaH / atha nIlaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhe nIlaghaTo ghaTa ityAkAGkSAjJAnasya kAra Natvam / pItaghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdabodhe poto ghaTa ityAkAGkSAjJAnasya kAraNatvam / evampratyekakAryakAraNabhAvakalpanApattAvanantakAryakAraNabhAvakalpanApattiH / evaJca lAghavAt ghaTatvAvacchinnaghaTatvetaradharmAvacchinnaprakAratAkaghaTatvAvacchinnavizegyatAkazAbdabodhe prathamAntaghaTapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAkSAjJAnasya
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 vyutpattivAdaH / atha dravyatvAvau dharmitAvacchedakattAsaMsargeNa prasiddhasya zuddhadharasvAmacchinnaprakArakAbhedAnvayabodhasya ghaTatvAdAvApattisaMbhavAt / na ca tatrApAra. kAbhAvaH, tAtparyajJAnavizeSAdighaTitAyA dharmitAvacchedakatayA dravyatvAdI tadutpAdaniyAmakasAmarayA evApAdakatvAt / hetutAkalpanAvazyakatvena ghaTo ghaTa ityatrA'pi tAdRzAkAkSAzAnasya satvena ghaTatvAvacchinnaghaTatvetaranIlatvAdyavacchinnaprakAratAkazAndavodhA'pattisambhavanirAsAya granthakArapravRttirarthAt ghaTatvetaradharmasyopasthApakA'bhAvAnna zAndabodho ghaTo ghaTa ityatra, tatra padajanyavRttijJAnAdhInopasthiteH kAraNatvAtpUrvamukta mapi prakArAntareNaitatpunarapi sAralyArthaM vispaSTIkRtam / ApattI vAritAyAmapi dravyaM dhaTa itidRSTAntena ghaTo ghaTa ityatra punarapi darzayati atheti / dharmitAvacchedakatetyasya vishessytaavcchedktetyrthH| dravyaM ghaTa ityatra dravyaM dharmI dharmitAvacchedakandravyatvam , dravyatvaniSThA viSayatA ca dharmitAvacchedakatArUpA / tatraiva ca sambandhatvam tenaiva sambandhena dravyatve zAndaboddhazzuddhaghaTatvAvacchinnaprakArakA'bhedAnvayo yathA tathaiva ghaTI ghaTa ityatrA'pi dharmitAvacchedakatAsambandhena ghaTatve zuddhaghaTatvAvacchinnaprakArakA'bhedAnvabodhasyApattirastyevetyAha davyasvAdAviti / naca dharmitAsambandhena kAryakAraNabhAvo'stvalamavacchedakatvanivezena tattaddharmiNAmbhinnatve'pyekadharmAvacchinnadharmitAyA anugamana sakaladharmiSu dharmitAsambandhena zAndabodhI bhaviSyatyeveti vAcyam ? "jAtyAkRtibyaktaya : padArtha" itisUtravalena dravyatve'pi zAbdabodha iti vyavahAganupapattistena dharmitAsambandhena dravyatvasya kAryAdhikaraNavRttitvA'bhAvAt / viSayatAsambandhena dravyalasya kAryAdhikaraNavRttitvAbhAvAt / viSayatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati viSayatAsambandhenopasthityAdikaGkAraNamiti viSayaniSThapratyAsatyA kAryakAraNabhAve viSayA'nivezaprayuktalAghavabalenaivApattipradarzanantadevAha gharmiteti / dharmitAvacchedakatAsambandhena dravyatvAdAviti-- kAryatAvacchedakakAraNatAvacchedakAnyatarasambandhena kAryakAraNAnyatarAdhikaraNIbhUto yo dezastadavacchinnatavicchinnakAryotpattiprayojakatvantu taddharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakAvacchinnaghaTitasamudAyAtmakasAmagrathA eveti niymH| ata eva kapAle ghaTa utpadyata itivAkye'vacchedakatvaM saptamyarthamAdAya loke vyavahArassArvajanInastadvat parvate ghaTa utpadyata iti na bhavati taddezAvacchinnatvA'bhAvAt / kintu vizalyAvraNahantrIvalavahikAdimahauSadhyAdikAryatvAvacchinnamprati tAdAtmyasambandhena himAlayavindhyAdInAmeva kAraNatvam / ata eva kulAlagRhe ghaTA utlaghante himAlayevindhyAdau vA mahauSadhaya utpadyanta ityevaM sampradAyasiddhAH pryogaaH| tathAca prakRte dharmitAvacchedakatAsambandhena dravyatvAdAvityatrA'pi kapAle paTa utpadyata ityAdivat avacchedakatvaM sambandhAvacchinnatvaM saptamyartha iti yojanA /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtA atrAyamabhisandhiH, nanu dravyatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabuddhitvAvacchinakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakadharmoM yadyapi ghaTo dravyamityatra ghaTatvAvacchinnaprakArakadravyatvAvacchinnavizeSyakayogyatAjJAnAdau vidyavetarAmata eva tadghaTitasamudAyasya sAmagrItvantayApi kAryatAvacchedakasamavAyasambandhena kAraNatAvacchedakasamavAyasambandhena ca pUrvoktakAryakAraNAnyatarAdhikaraNamAtmaiva nAnyaHkazcaneti tadavacchinnakAryotpattiprayojakatvameva natu dravyatvAvacchinnAyAM, gharmitAvacchedakatAsambandhasya kAryatAvacchedakasambandhatvA'bhAvena dravyatvasya taddezIyatvA'mAvAca / tathAca kathaM granthasaGgatiriti cenna ? pUrvoktaniyame hi kAryatAvacchedakasambandhana kAryAdhikaraNamityaze'vacchedakatA dharmasaMsargobhayasAdhAraNI gRhyate / taddharmAvacchinnakAryatetyatrAvacchedakatA ca paryAptisambandheneti nAgrahaHkintu aparyAptyA'pi avacchedakatA gRhyata iti viziSTavyAkhyAvarNanena granthA'nupapattiparihArAt / tathAca dharmitAvacchedakatAyA dravyatvaniSThAyA:kAryatAvacchedakaghaTakatvaM sughaTameva / tena sambandhena dravyatvasya kAryAdhikaraNadezatvamityalam / / - atra kAryakAraNabhAve prakAradvayam AtmaniSThapratyAsatyA zAbdabodhaH viSayaniSThapratyAsatyA ca, pratyAsattisambandhaH Adau samavAyasambandhaH antye viSayatAsambandhaH / samavAyasambandhena zAbdabodhakAraNIbhUtopasthitiyogyatAtAtparyAsattijJAnAnAM jJAnarUpatvenAtmani sthitibhavatItizAndavodhAdipratiyogikAtmaniSThasamavAyena kaarykaarnnbhaavH| samavAyenoktakAraNAnAmA-- tmaniSThatvena shaabdbodhruupkaarympyaatmnyevotpdyte| samavAyasambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati smvaaysmbndhenopsthityaadikngkaarnnmitikaarykaarnnbhaavH| parantu sa: mavAyena paTaviSayakopasthitisatve samavAyasambandhenAtmani ghaTatvAvacchinnaviSayakazAnda. bodhA'pattissyAdatI vissyprveshH| tathAca samavAyasambandhena paTatvAvacchinnaviSayakazAgdabuddhitvAvacchinnamprati samavAyasambandhena paTatvAvacchinnaviSayakopasthityAdikakAra. Namiti / atrAnantaviSayANAmanantadharmitAvacchedakAnAmbA pravezaH / viSayaniSThapratyA. satyA kAryakAraNabhAvastu jJAnasya viSayatAsambandhena viSaye sthitinisya samavAye nAtmasthitivat jJAnasvarUpazAbdabodhatatkAraNAnAviSayatAsambandhena viSaye sambhat / viSayatAsambandhena zAndabuddhitvAvacchinnamprati viSayatAsambandhenopasthityAdikaGkAraNamiti / parantvanA'pi samavAyena devattAtmanyupasthityAdikAraNasattve yajadatasyA'pi shaabdbodhaapttirtsttpurussoytvniveshH| tathAca devadattIyaghaTatvAvacchinnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati viSayatAsambandhena devadattIyaghaTatvAvacchinnaviSayakopasthityAdikakAraNam / evazva AtmaniSThapratyAsatyA zAbdabodhe vissyprveshH| vi. prayaniSThapratyAsatyA zAndabodhe tatpuruSIvatvaniveza ityubhayatra tulyatvameva / vizeSyavizeSaNayostutpasaMkhyAkatvena chAmavannA'pi gauravam / parantu yatra vizeSyAviSaNayo 8 vyu0
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 vyutpattivAdaH na ca dharmitAvacchedakatAsambandhena dravyatvAdau tAdRzAnvayabodhotpa ciprayojikA dravyapadajanyadravyatvAdyavacchinna vizeSyakopasthitistada va rviSamasaMkhyAkatvanna bhavatyarthAt vizeSaNAni bahUni nIlo ghaTaH poto ghaTaH sundaro gharTa iti vizeSyaJcaikameva tatrAtmaniSThapratyAsatyA zAbdabodhe yadAtmanyupasthityAdikantadAtmanyeva zAbdabodhaH / AtmanAzJca nAnAtvena pRthak pRthakU anantakAryakAraNabhAvastathAhi, samavAyasambandhenAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUtighaTatvA cchinnavizeSyatAkazAbda buddhitvAvacchinnamprati samavAyenA'bhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnopasthityAdikaGkAraNam / evaM samavAyena abhedasambandhAvacchinna pItatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinna vizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnamprati samavAyenA'bhedasambandhAvacchinnapItatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnopasthityAdikaGkAraNam / evaM samavAyenA'bhedasambandhAvacchinnasundaratvAvacchinnetyAdyanantakAryakAraNabhAvAH gauravagrastAH / viSayaniSThapratyAsattyA zAbdabodhe tu ghaTatvAvacchinna vizeSyatAnirUpitAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAvacchedaka* tAsambandhena tatpuruSIyazAbdabuddhitvAvacchinnamprati ghaTatvAvacchinna vizeSyatAnirUpitAbhedasambandhAvacchinna prakAratAvacchedakatAsambandhena tatpuruSIyopasthityAdikaGkAraNamityekenaiva kAryakAraNabhAvena pUrvoktavAkye nirvAhaH / kiJca yatra vizeSaNamekameva vizevyANi bahUni nIlo ghaTaH nIlaH paTaH nIlo maTha iti atrAtmaniSThapratyAsattyA zAbdabodhe yadAtmanyupasthityAdikantadAtmanyeva zAbdabodha iti pUrvoktarItyA samavAyenA'bhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinna vizeSyatAkazAbda buddhitvAvacchinnamprati samavAyenAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnopasthityAdikaGkAraNam / evaM samavAyenAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapaTatvAvacchinna vizeSyatAkazAbdabuddhi tvAvacchinnamprati samavAyenA'bhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapaTatvAvacchinna vizeSyatAkopasthityAdikaGkAraNamiti / AtmanAmanantatvena pRthak ra anekakAryakAraNabhAvA gauravagrastAH / viSayaniSThapratyAsatyA zAbdabodhetu abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratA nirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaviSayatA ( dharmitAvacchedakatA ) sambandhena tatpuruSIyopasthityAdikaGkAraNamiti lAghavasampanna eka eva kAryakAraNabhAvaH / tathAca prakRte mUlagranthasaMlaganecchayA AtmaniSThapratyAsatyA zabdabodhe cikIrSite viSayapravezAd dravyaghaTapadAbhyAndravyatvena ghaTatvena copasthitistadAtmani samavAyena tadviSayakazAbdabodhastatraiva, ghaTo ghaTa ityatra dvAbhyAM ghaTapadAmyAM ghaTatvenaikarUpeNaivopasthitiriti vaiSamyAttAdRzadRSTAntena ghaTo ghaTa ityatrApattirna sambhavatItyAzayenAtmaniSThapratyAsati gauravAnvitAmvihAya lAghavopaskRtaviSayaniSThapratyAsatyA zAbdabodhamAha dharmitAva
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH chinnavizeSyakayogyatAjJAnAdighaTitasAmagratheva / cchedakatAsambandheneti / ayabhiprAyo granthakRtAm, dharmitAvacchedakatAsambandhena dravyaM ghaTa ityatra dravyatve'bhedasambandhena ghaTaprakArako bodho bhavati / tathaiva rItyA ghaTo ghaTa ityatrApi dharmitAvacchedakatAsambandhena ghaTatve ghaTaprakArakA'medAnvayabodho viSayaniSThapratyAsattyA lAghavAnugRhItayA'bhISTassa kathanna syAt / dravyaM ghaTa ityatratyA ghaTaprakArakAbhedAnvayabodhIyA yA sAmagrI sAca ghaTo ghaTa ityatrA'pi varIvatyeva / svAtmanA'medasyA'pi sattvAt yogyatAjJAnabalena ghaTo ghaTa ityatra ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhasyApattirastItyetatsarvammanasi nidhAyAha pUrvapakSakartA dharmitAvacchedaketi grantheneti / iti priikssaalekhprkaarH| ___ atha shaastraarthprkaarH| nanvamedAnvayaviSayakatAtparyazAnAdighaTitasAmagrIbalena dravyaM ghaTa ityatra ghaTatvAva. cchinnaprakArakA'bhedAnvayabodhe'pi tadvodhAnukUlasAmagr2yA ghaTI ghaTa ityatrAbhAva eveti kathamabhedAnvayabodha ityAzayenAha naca tatrApAdakA'bhAva iti ! sAmagrIkadamba vakti tAtparyajJAnavizeSAdIta / ayamabhiprAyaH, dravyaM ghaTa ityatra yAvatI zAbdabodhaprayojikA sAmagrI varIvati tAvatyeva ghaTo ghaTa ityatrA'pIti dRSTAnte kiyatI sA. magrI ghaTapadandravyapadArthAnvitasvArthambodhayatviti tAtparyazAnam / ghaTatvAvacchinnAsbhedasaMsargavAn dravyapadArtha iti yogyatAzAnam dharmitAvacchedakatAsambandhena yogyatAjJAnaM dravyatve vidyate iyatyAssAmagyA ghaTo ghaTa ityatrApi nirantaramvidyamAnatvAttasyA utpAdakatvena ghaTatvAvacchinnaprakArakaghaTatvAvacchinnavizeSyakA'bhedasaMsargakabodhassyAdeveti tAtparyyam / nanu ghaTotpAdakatvenA'pi kulAlaH paTaGkattunna zaknotIti nyAyena dravyaM ghaTa ityatra dravyapadajanyadravyatvaprakArakopasthitiyogyatAjJAnAdighaTitA sAmagrI dharmitAvacchedakatAsambandhena dravyatve zAbdabodhaJjanayati sA kathaM ghaTo ghaTa ityatra zAbdabodhaJcanayediti cenna ? dharmitAvacche dakatAsambandhena dravyatve zAbdabodhotpAdikA yAdRzI sAmagrI tAdRzI ghaTo ghaTa ihA'pIti tAtparyAt / yathA dravyaM ghaTa iti vAkyaM ghaTAnvitadravyaparamitivat ghaTo ghaTa iti vAkyaM ghaTAnvitaparamiti tAtparyajJAnAt / evaM yogyatAzAnAdayo'pi / nanvevamapi dRSTAntadASTAntikayomahad vaiSamyantAhazopasthitiyogyatAjJAnAdInAmAtmaniSThatayA dharmitAvacchedakatAsambandhena jAyamAnazAbdabodhasya viSayaniSThatayA sAmAnAdhikaraNyAbhAvAtkathantasya dharmitAvacchedakatAsambandhena dravyatvavRttizAbdabodhosvAdakatvam / kivAnyA vartamAnasya tAdRzopasthitiyogyatAzAnAderanyatrApi dharmitA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| vacchedakatAsambandhena ghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhotpAdanasAmarthyakalpane tatra sthitatAdRzopasthitiyogyatAzAnabalAdeva ghaTo ghaTa ityatrA'pi ghaTatvAdau tAdRzazAbdabodhA'pattirduraiva / satyametat ? ghaTatvAvacchinnaprakAratAkadravyatvAvacchinnavizeSyatAkA'bhedAnvayabodhasyAtmaniSThasya kAraNatvamuktayogyatAjJAnopasthityAderbhavatAmabhimatam / evaJca tAdRzazAbdabuddhitvAkrAntasya dharmitAvacchedakatAsambandhena dravyatve jAyamAnazAbdabodhe'pi sattvena dravyatve ghaTatvAvacchinnaprakAratAkA'bhedAnvayabodhasya ghaTatvA. vacchinnaprakAratAkadravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAkAntatvena tamprati tAdRzayogyatAjJAnAdInAM hetutvam / tAdRzazAbdabuddhitvAvacchinnadharmitAvacchedakatAsambandhena dravyatve jAyamAnazAbdabodhamprati kAraNatvanneti kimbanigamakamiti bhavataiva vicintyatAm / nahi sambandhakAlamaidena nAnAsthale jAyamAnastAdRzazAbdabodhaH / samaghAyasambandhena jAyamAno yazzAbdabodhastayoH parasparabhedopapAdanakathanamapi bhavitumarhati / kizca ghaTatve'pi tadeva jJAnaM zAbdabodhaJjanayatvitti kathamapi na yuktiyuktam 1 dravyatvavRttidharmitAvacchedakatAyAstAdRzayogyatAzAnanirUpitakAryatAvacchedakakoTipraviSTatayA tAdRzazAbdabodhajanakatve'pi tatkAryatAvacchedakA'praviSTaghaTatvavRttitAdRzazAbdabodhajanakatve maanaa'bhaavaat| naca drabyatvAvacchinnavizeSyatAkayogyatAjJAnanirUpitakAryatAvacchedakatvaM yadasti tadeva ghaTatvAvacchinnaprakAratAkaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkA'bhedAnvayasyA'pyastu tatkukSipraviSTattvAt / ghaTattve'pi tAdRzasambandhabalena tAdRzayogyatAzAnAdibalAcchAbdabodhassyAdeveti vAcyam ? tAdRzayogyatAjJAnAdighaTitasAmanyAstAdRzazAbdabodhampratyavyApakatvena kAraNattvA'bhAvAt / nanvevamapi dharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati drabyatvAvacchinavizeSyatAkayogyatAjJAnasya kAraNatvamityeva phalitambhavati / tathA ca ghaTaH prameya ityAdau prameyatve'pi dharmitAvacchedakatAsamvandhena zAbdabodho na syAt / dravyatvAvachinnavizepyakopasthiteryogyatAjJAnAderabhAvAt / prameyatvAvacchinnavizeSyakayogyatAzAnAdInAmapi kAraNatvakalpane parasparajanyabodhe vyabhicArApa'tyA tadvAraNAya kAryatAvacchedakakoTau kAraNAnantaryanivezatyAvazyakatayA gauravAt / naca dharmitAvacchedakattAsambandhena zAbdabodhamprati yogyatAjJAnAdInAmevAstu, kAraNatvam / evaJca na gauravanApi parasparajanyabodhe vyabhicAra iti vAcyam ? tathA sati ghaTo dravyamitiyogya. tAzAnadazAyAM ghaTaH prameya ityAdivAkyAdapi zAbdabodhApattiH / naca dravyatvavRttidhamitAvacchedakatAsanbandhena zAndabodha eva tAdRzayogyatAjJAnasya kAraNatvamiti vAcya m ? yogyatAjJAnA'bhAve'pi ghttpttyorbhedaanvyaa'ptteH| naca dharmitAvacchedakatAsamvandhena dravyatvavRttizAbdabodhe dravyattvAvacchinnavizeSyakayogyatAzAnAdeH kAraNatvamiti na doSa iti vAcyam ? tathA satyanantakAryakAraNabhAvApattau parasparamanyabodhe myabhicAravAraNAyAvyavahitottaratvaniveze'pi ghaTo dravyam ghaTaH prameyaH ghado ghaTa iti
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhArthakalopaskRtaH samUhAlambane vyabhicArApatteruktagauravasya duruddharatvAcca / atra mAnyAstu-- ___ tattatpuruSANAntatta viSayANAzcAnantyAt kathaM lAdhavagauravanirNaya itivicikitsAyAM lAghavopAyapradarzanam / tattatsaGkhayAparimitapuruSaviSayasambandhe lAdhavam / yathA daza puruSA daza viSayAzcAdhyArUDhAH / tatra kAryakAraNabhAvavicAre laaghvaanugmH| samavAyastha saMsargatvapakSe samavAyena ghaTavad dravyamitizAbdabuddhitvAvacchinnamprati ghaTo dravyamityAkArakaM yogyatAjJAnaM samavAyasambandhena kAraNam / evameva samavAyena paTo draSyamityAkArakazAbdabuddhittvAvacchinnamprati samavAyena paTo dravyamityAkArakaM yogyatAjJAnaM kAraNam / tathA samavAyena maTho dravyamityAkArakazAbdabuddhittvAvacchinnamprati samavAyena maTo dravyamityAkArakaM yogyatAjJAnaM kAraNam / tathA samavAyena kaTo dravyamityAkArakazAbdabuddhinvAvacchinnamprati samavAyena kaTo dravyamityAkArakaM yogyatAzAnaGkAraNam / pavamprakAreNa daza vidhapuruSavizeSyakA dazavidhakAryakAraNabhAvAssampadyante / evaJca yathA dravyapadArthAyanvayogyatA ghaTAdipadArthe tathaiva puruSeSvapi dravyAnvayayogyatA nirAbAdhaiveti / samavAyena dravyazcaitra ityAkArakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati dravyaJcaitra ityAkArakayogyatAjJAnaM samavAyena kAraNam / evam dravyammaitro dravyaM viSNumitra ityAdAvapi pArthakyena vilakSaNa eva kAryakAraNabhAvaH saGkalane ca viMzatiH kaarykaarnnbhaavaaH| dhamitAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhittvAvacchinnamprati dharmitAvacchedakatAsambandhena yogyatAjJAnakAraNamiti mate tu dhamitAvacchedakatAsambandhena caitrIyadravyatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhe dharmitAvacchedakatAsambandhena caitrIyadravyatvAvacchi. nnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAkayogyatAjJAnakAraNam / evam dravyammaitra ityatrApi dharmitAvacchedakatAsambandhena maitrIyadravyatvAvacchinnAmedasambandhAvacchinnaprakAratAkazAbdabodharmitAvacchedakatAsambandhena maitrIyadravyatvAvacchinnaprakAratAkayogyatAjJAnaGkAraNam / evaM rItyA dazavidhapuruSaprayuktA dazaiva kAryakAraNabhAvA natu vizeSyadazamedaprayuktA api kAryakAraNabhAvAH / evaJca lAvavasya vidyamAnatvAt dharmitAvacchedakatAyAH pratyAsattitvannirvivAdam / evaJca dravyatvAvacchinnavizeSyakattyAvacchinnaprakArakajJAnavat ghaTatvAvacchinnaprakAratAkajJAnatvarUpakAraNatAvacchedakasya pratItisiddhasya ghaTatvAvacchinnaprakArakaghaTatvAvacchinnavizeSyakajJAne'pi varttamAnatvAt tadghaTitasamudAyasyApi kAraNasAmagrItvaM sambhavatyeveti dharmitAvacchedakatApratyAsattyA ghaTatve ghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdabodhaH kathannetigranthAzayaH ityuucuH| . smuuhaalmbntvnyc-naanaaminisstthvishessytaaniruupittvvishissttnaanaaprkaartaashaalitvvishissttmaantvm|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| dharmitAvacchedakatAyAstattatkAryatAvaccheda kasambandhatAvirahepi dravyatvAdiniSThAyAstatkAryatAvacchedakadharmaghaTakatvAt tAdRzasAmaprathAzcAtmaniSTapratyAsattyA dravyatvAdyavacchinnavizeSyakaghaTatvAdyavacchinnAdyabhedabuddhitva. rUpasvoyakAryatAvacchedakAvacchinnotpattereva vyApyatayA ghaTatvAdo dharmitAvacchedakatAsambanvena ghaTatvAvacchinnAbhedabodhApAdakatvaM na sambhavatIti vAcyam ? tatkAryatAvacchedakasambandhatAvirahe'poti / AtmaniSThasamavAyasyaiva tAdRzakAryatAvacchedakatvAt dravyatvaniSThAyA dharmitAvacchedakatAyAstatkAryatAvacchedakadharmaghaTakaravAt / aymbhipraayH| yadyapi parvato vahnimAnityAdau vayavayaveSu vaDhayatpattau cikIrSitAyAM samavAyasambandhasyaiva kAryatAvacchedakasambandhatvanna tu saMyogasyeti / tathApi kAryatAvacchedakambandhatvA'bhAve'pi kAryatAvacchedakadharmadhaTakatvaM saMyogasyA'styeveti / kiJca samavAyasambandhena vahvayatpattau saMyogasya kAryatAvacchedakasambandhatvA'bhAve'pyanyatra parvatAdau vahRyutpattau parvatAnuyogikavahipratiyogikakAryatAvacchedakasambandhatvamastyeva / ___ evaJca prakRte'pi dravyaM ghaTa ityatrA'bhedAnvayabodhe jananIye samavAyasyaiva kAryatAvacchedakasambandhatvannatu dharmitAvacchedakatAyAstathApi dravyatvaniSThAyA dharmitAvacchedakatAyAH kAryatAvacchedakadharmaghaTakatvamastyeva, viSayatArUpA dharmitAvacchedakatA dravyatvaniSThA svanirUpitaviSayitAsambandhena zAbdabodhe zAbdabodhatvasyevoktadharmitAvacchedakatAvaiziSTayasyA'pi sattvAt abhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitadravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhatvameva kAryatAvacchedakantathApi svanirUpitaviSayitAsambandhena dharmitAvacchedakatvantatra varIvatyeva / nanvAtmani vidyamAnA dravyatvAvacchinnopasthitiyogyatAjJAnAdighaTitA sAmagrI svIyakAryatAnavacchedakadharmitAvacchedakatAsambandhena ghaTatve'pyabhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhaM kathannotpAdayatIti cenna ? ghaTatve dharmitAvacchedakatAsambandhena jAyamAnaghaTaprakArakA'bhedabuddhitvasya kAryatAvacchedakadravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvaghaTakatvA'bhAvAt / dravyaM ghaTa ityatra tu dravyatve vidyamAnadharmitAtAvanchedakatAyA eva kAryatAvacchedakadharmaghaTakatvena taveSTavodhasya nirvivAdatvAt / na ca dravyattvAvacchinnopasthitiyogyatAjJAnAdighaTitA yA sAmagrI tatkAryatAyakAryatAvacchedakasambandha iti-yena sambandhana kAryasyotpattirbhavati sa eva sambandhaH kAryatAvacchedakatvena vyavahiyate / yathA samavAyasambandhana ghaTakArya kapAle utpadyate iti kAryatAvacchedakassambandha iha samavAyaH, ghaTakhAvacchinnA kAryatA ca samavAyasambandhAvacchinneti /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 zAstrArthaMkalopaskRtaH / yogyatAjJAnasya dharmitAvacchedakaM nivezya tadbhedena anantakAraNatAkalpanamapekSya lAghavAddharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhau tAhazasaMbandhena dharmitAvacchedakamanivezya hetutA kalpanasyaiva yuktatvAt / ghaTatvAdidharmitAvacchedaka ghaTatvAdyavacchinna prakArakayogyatAjJAnabalAdeya dharmitAvacchedakatAsambandhena tadApatteH / cchedakaM ghaTattvAvacchinna vizeSyatAkazAbda buddhitvamevaM svIkAre ghaTattvaniSThadharmitAvacchedakatAyArasvIyakAryatAvacchedakadharmaghaTakatvaM syAdeveti vAcyam 1 vyApakadharmAvacchinne kArye jananIye vyApyadharmAvacchinnakAryyotpAdakasAmagrayA apekSeti yattacchabdapravezaH / yaddharmAvacchinnakAryatvAvacchinnamprati yaddharmAvacchinnasAmagrathA vyApyatvaM sa kAryatAvacchedakamiti phalati / dravyattvAvacchinnavizeSyatA ghaTatvAvacchinnavizeSyatA anyetikAryatAvacchedakabhedAnnApattiriti varNanAt / anantakAraNatA kalpanamapekSyeti / eva dharma stara sAmagrayAH anyA naca dharmitAvacchedakAtAsambandhenaiva yadi kAryakAraNabhAvastarhi yasya puruSasya ghaTo dravyamitivAkye dravyatvAvacchinna vizeSyakayogyatAjJAnantadapekSayA'nyasya puruSasyA'pi tenaiva yogyatAjJAnena zAbdavodhA'pattiriti vAcyam 1 kAryakAraNatAvacchedakakoTau tattatpuruSIyatvasya nivezena doSA'bhAvastatpuruSIyatvAvacchinna viSayakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati tatpuruSIyayogyatAjJAnaM kAraNamiti na puruSAntarasya zAbdabodha iti kalpanAt / naca uttadviSayANAntattatpuruSANAJcAnantatvenA'parimitakAryakAraNabhAvA'patau mahad gauravamiti vAcyam 1 devadattAdidazapuruSAn ghaTAdidazaviSayAnahaJjAnAmItyAdau devadattAdidazapuruSaviSayakaghaTAdidazaviSayaviSayaka jJAnavAnahamityeva zAbdabodhastatra dazaiva puruSA dazaiva viSayAzcaivaJcAtmaniSThapratyAsatyA kAryakAraNabhAve svIkRte tattatpuruSatvasyA'pi dharmitAvacchedakatvasambhavo'styeveti dazasaMkhyAkA eva kAryakAraNabhAvAH / ghaTAdiviSayaniSThaghaTatvAdidharmasyaiva dharmitAvacchedakatvena ghaTAdiviSayANAmbhinnatvena dharmitAvacchedakabhedAddaza kAryakAraNabhAvA iti viMzatiH kAryakAraNabhAvAH / dharmitAvacchedakaniSThapratyAsattyA, arthAddharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhe svIkriyamANe tu tattatpuruSIyatvasya tattatpuruSabhedena bhinnatvAddazaiva kAryakAraNabhAvA iti dazakAryakAraNabhAvasvIkAreNa mahallAghavamitivarNanAt / atra kecinmAnyAH / tattadvAkyArthe yathA dharmitAvacchedakatApratyAsacyA kAryakAraNabhAvastathA vinigamanAvaikalyena prakAratAvacchedakatApratyAsattyA'pi kAryakAraNabhAvo bhavet / yathaikaikasmin prakAre vizeSyadazakatvantathaivaikasmin vizeSye prakAradazakatvamevaivaJca dharmitAvacchedakatAsambandhena yathA kAryakAraNabhAvastathA prakAratAvacchedakatAsambandhenA'pIti na gaura
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 vyutpattivAdaH / na ca yogyatAjJAnasya dharmitAbacchedakaniSTha pratyAsatyA tupagame vAnusandhAnamiti granthAzayamAhuH / AtmaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve zrAtmanAmanantatvAd gauravaM lAghavAddharmitAvacchedakanivezaM vinaiva viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAvaJcikISu' rApattimpunarapi darzayati dharmitAvacchedakarmAnivezyeti / naca yogyatAjJAnasyeti / ayamAzayaH, yadi yogyatAjJAnasya zAbdabodhamprati hetutvandharmitAvacchedakatAsa'mbandhenaiveti kathyate tarhi ghaTaH prameya ityAdau dharmitAvacchedakatAsambandhenAbhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazzAbdabodha tAdRzayogyatAjJAnabalAdeva dravyatvAvacchinnopasthita vinaiva dharmitAvacchedakatAsambandhena ghaTo dravyamityatra zAbdabocApattissyAdityAzayenAzaGkate svAta / viSayaniSThapratyAsacyA naiva kAryakAraNabhAva iti praznakattu rabhiprAyaH / dravyaM ghaTa ityatra zAbdabodhe ghaTatvaM ghaTe prakAro ghaTazva dravye prakAraH dravyatvaJca dravye prakAraH dravyameva vizeSyam / prakAratAvizeSyatayoniraSacchinnatvenopasthitau prakAratAvacchedakatvena vizeSyatAvacchedakatvena ca yadyapi kasyacidapi padArthasya pratItirna bhavati tathApi dravyaprakAratayopasthitatvAt dravyatvasya prakAratAyAM bhAnambhavatyeva tadeva dUvyatvaM zAbdabodhe'pi vyaprakAratayA bhAsate / tathAca davyatvaniSThA prakAratA samAnaprakAratayA prApnotyeveti samAnaprakAratAsambandhenopasthiteH kAraNatvAt dUvyatve prakAratAsambandhenopasthitizAbdabodhayorubhayorasattvenopa sthiterakAraNatvamupasthitirAhityasyA'kiJcitkaratvaJca nAstIti samAdhAnam / prakAratAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati prakAratAsambandhenopasthitiH kAraNamiti kAryakAraNabhAva iti phalitArthaH / samAnaprakAratApratyAsatyA padArthopasthitezzAbdabodhe hetutvo pagamAditi / nanu ghaTo dUvyamityAkArakazuddha kevalayogyatAjJAnAdeva prameyatve zAbdabodho jAyatetarAm / evaJca svantaghaTapadasamabhivyAhRtasvantadravyapadasvarUpAkAGkSAjJAnasya na kArapaNatvanna tatsahakAritvam / tathAca dUvyale pUrvoktazAbdabodhA'pattidu varaiveti cenna 1 sAmAnyaM vizeSasahitaM vizeSarahitasAmAnyA'bhAvAt / evaJca nirvizeSasAmAnyAbhAvena tattaddharmAvacchinna kAryotpattitvAvacchinnamprati svIkAryatAvacchedakasaMbandhAvacchinnatattaddharmAvacchinnakAryAdhikaraNe tattaddharmaM vyApyayatkiJciddharmAvacchinnakAraNAni kArya - prAkkSaNAvacchedenApecyanta itiniyamAnurodhena kevalayogyatAjJAnasya na kAraNatvam apitu ghaTatvAvacchinna prakAratAnirUpitadravyatvAvacchinna vizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnamprati ghaTo dUvyamitisvantaghaTapadasamabhivyAhRtasvantadvyapadatvarUpAkAGgAjJAnasyA'pi hetutvenokkApattivAraNAt / iva
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 121 dravyatvAvacchinnasya padAdanupasthitatvepi dravyatvAdau tAzapratyAsatyA pratyAsannayogyatAjJAnAttatra sAdRzapratyAsattyA shaabdbodhaapttiH| AtmaniSThapratyAsattyA hetubhUtAM dravyatvAdyavacchinnopasthitimantareNApi tAha. zaprameyatvAdyavacchinnopasthityAdidazAyAM prameyatvAdau dharmitAvaccheda. katAsambandhena jJAnasya phaLajanakatvAttAdRzadravyatvAdyavacchinnopasthitivirahasyAkiMcitkaratvAhiti vacyama ? nanvevamapi ghaTaH prameya itisvantaghaTapadasamabhivyAhRtasvantaprameyapadatvarUpAkAGkSAjJAnakAlAvacchedenA'pi dravyatve zAbdabodhA'pAdanandurimeva / tathAhi ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaprameyatvAvacchinnavizeSyatAkazAndabuddhitvasyA'pi vyApyatvena pUrvoktAkAGkSAjJAnasya niruktakAraNatvavyAptyA tadavacchinnakAraNatvAditi cenna ? dravyatve prakAratayopasthiterabhAvenA'pattivAraNasauSThavAt / . nanu ghaTaH prameya iti vAkyoccAraNAnantaraM ghaTo ghaTapadavAcyaH prameyaH prameyapadavAcya iti rItyA zakti jJAnakAlAvacchedenAkAzAjJAnabahirbhUtakevalApadaniSThavRttijJAnajanyadravyopasthitikAlAvacchedenaiva dravyatvajJAnena tadAnImeva dravyatve zAbdabodha Apadyeteti cenna ? zaktizAnakAlInapadaniSThazaktijJAnajanyopasthitikAraNatAvacchedakakoTAvapi vizeSarUpeNa tattatpadAnAnnivezaH / evaJca ghaTaH prameya iti vAkyIyazaktijJAnakAle prameyapadasattA kaarnntvenaapekssyte| ghaTo dravyamityatra tu dravyapadasattA'pekSyate / evaJca ghaTaH prameya iti jJAnAd dravyatve zAudabodhavAraNasya sugatatvAt / naca vizeSataH kAraNatAvacchedakakukSau tattatpadapraveze ghaTo dravyamityatra ghaTattvAvacchinnaprakAratAnirUpitadravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhittvameva tavyApyamatastadavacchinnakAraNasAmagrayA dravyapadaniSThazaktijJAnajanyopasthitisahakRtaghaTo dravyamityA. kArakAkAGkAjJAnaghaTitatvena ghaTI ghaTa ityatra kathamapyasambhavAtkathaM ghaTo drazyamitidhamitAvacchedakatAsambandhena ghaTatve Apattipradarzanaparo mUlagranthassaGgacchata iti vAcyam ? ghaTapadajanyadravyatvAvacchinnopasthitisahakRtaghaTI ghaTa hatyAkArakAkAGkSAjJAnaghaTitasamudAyasyaiva sAmagrItvamata eva niyamena tatsAmagrathA ghaTapadalakSaNAjJAnajanyopasthitighaTitatvameva / evaJca ghaTo dravyamityAkArakAkAGkSAzAnasya dravyapadalakSaNAjJAnajanyopasthitisahakRtasya prameyasve zAbdabodhajanakatvavattadghaTitasAmagrIkAlAvacchedena ghaTatve'pi dharmitAvacchedakatAsambandhenetiniruktamudrayApattisambhavena mUlagranthasauSThayAt / . nacopasthitikAraNatAvacchedakadale vizeSarUpeNa tattatpadAnAnniveze kAryatAvacche. dakadalIyavyabhicAra nivRttyarthantattadupasthityavyavahitottaratvanivezasyAvazyakatvena yogyatAjJAnakAryatAvacchedakAvacchinnavyApakatA tadavacchinnasya naiva sambhavatIti yena sambandhenetigranthAnupapattiriti vAcyam 1 sarvatraiva vAkye dravyatvapameyatvAbhidheyatvAdI dharmitAvacchedake zaktilakSaNAnyatarajJAnajanyadravyapadaprayojyadravyatvaprameyatvopa
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH samAnaprakAratApratyAsatyA padArthopasthiteH zAbdabodhe hetutvopagamAt | yena sambandhena yaddharmAvacchinnakArya prati yena sambandhena yaddharmASacchinnakAryasya vyApakatA tena sambandhena taddharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrathA api tena sambandhena taddharmAvacchinna kAryotpattAvapekSitatayA prakAratAsambandhena dravyatvAdau dravyapadajanyapadArthopasthityasattve tatra dharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhApatterayogAt / sthityavyavahitottarazAndabuddhe vidyamAnatvena vyaapktvaa'kssteH| 122 naca zaktilakSaNAjJAnajanyopasthitau parasparaM vyabhicAravAraNAya tattadavyavahitotaratvanivezaH parantu vRttitvenAnugamaH tadviSayakazAbdabodhamprati tatpadaniSThavRttijJAnAghInopasthitiH kAraNamiti na kAryakAraNabhAvadvayannA'pi vyabhicAra iti vAcyam ? vRttitvasyAnugatAnatiprasaktasya durvacatvena ghaTapadaniSThazaktijJAnajanyopasthityavyavahitotarajAyamAnaghaTa viSayakazAbdabodhamprati ghaTapadaniSThazaktijJAnaGkAraNam / gaGgApadaniSThalakSaNAjJAnajanyopasthityavyavahitottarajAyamAnagaGgApadazakyasambandhitIra viSayakazAbdabodha prati gaGgApadaniSThalakSaNAjJAnAdhInopasthitiH kAraNamiti samAdhAnAtiriktasamAdhAnA'bhAvAdavyavahitottaratvanivezasya garIyastvAt ityalam / nanu dharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhe jananIye prakAratAsambandhena dravyatvopasthite satyapi sambhave kathaGkAramupayoga ityAzaGkaya vispaSTayati yena sambandheneti / asyAyamAzayaH, adhikadezavRttitvaM vyApakatvam alpadezavRttitvaM vyApyatvam. dravyaM ghaTa ityatra vizeSyatA kevaladravya evAsti prakAratA tu ghaTe ghaTatve dravyatve ca triSvevAsti evaJca prakAratAsambandhena zAbdabodhasya ghaTaghaTatvadravyatveSu vidyamAnatvAdadhikadezavRttitvena vyApakatvaM dharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhastu dravyatvamAtre'stIti tasya vyApyatvam / vyApyadharmAvacchinne kArye jananIye tu vyApakadharmAvacchinnakAyatpAdaka sAmagrayA apekSeti niyamaH / sAmAnyadharmAvacchinnasya zAbdabodhatvasya hi vyApakatvam / yena sambandhena yaddharmAvacchinnakAyryamprati iti / yaddharmamprati yasya dharmasya vyApakatvantaddharmAvacchinnakArthatAvacchedakasambandhena tadvarmAvacchinnakAryotpattitvAvacchinnamprati taddharmAvacchinnakAryatAvacchedakasambandhena kAraNatAvacchedakasambandhena vA taddharmAvacchinnasAmagrI apekSyata ityAkAravarNanena nirvAha yena sambandhenetyAdikathanaM kAryakAraNatAvacchedakasambandhasUcanAyaiva / iha vyApakatAghaTakAbhAvazca taddharmAvacchinnAdhikaraNe taddharbhAvacchinnotpattikAlAvacchedena vidyate yo'bhAsassa eva / ata eva saMyogatvAvacchinnakAryatvAvacchinnamprati vibhAgatvAvacchinnasyotpattikAlAvacchinnatvA'bhAvena vyApakattvAbhAvAtsaMyogotpattau vibhAgasAmagrayA nApekSeti sArvajamInaH panthAH /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 123 naca yatra prameyatvAdyavacchinnavizeSyakavRttijJAnajanyaprameyatvAdyava. cchinnavizeSyakopasthitAveva udvodhakAntarAt dravyatvAdyavacchinnasya bhAnaM tatra dravyatvAdyavacchinnaviSayakazAbdApattivAraNAya taddharmAvacchinnavizedhyakazAbdabodhaM prati taddharmAvacchinnavizeSyakavRttijJAnajanyataddharmaprakArakapadArthopasthitehatutA vAcyA, tathA ca prakAravizeSanivezasyAvazyakatve viSayaniSThapratyAsatyA hetutAkalpanamayuktam / tathA sati puruSabhedena kAryakAraNabhAvabAhulyaprasaGga iti vAcyam ? svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTa prakAratAsambandhenopasthitehetutAM svIkRtya tAhazApattervAraNAt / nanUtpattikAlAvanchedena ghaTaniSThapAkajarUpatvAvacchinnamprati eko niSpanno bhaviSyatIti hRdi nidhAya ghaTagataikatvasakhyApravezasyA'vazyambhAvAd ghaTagataikatvasaM. khyAyA api vyApakatvA'pattyA pAkajarUpatvAvacchinnakAryatvAvacchinnampratyapi saMkhyArUpasAmagrathA apekSitatvA'pattiriti cenna ? tadabhAvA'pratiyogitvotpattikAlAvacchi. nasvAdhikaraNatAkatvasyaiva prakRte samAzrayaNAt / ___ ghaTatvAvacchinnaprakArakA'bhedasambandhAvacchinnazAbdabodhatvAvacchinnasya vyApyatvam / ghaTatvarUpavyApyadharmAvacchinnaghaTarUpakAyeM jananIye dravyatvarUpavyApakadharmAvacchi. nakAryotpAdakasamavAyikAraNasamavadhAnAdirUpasAmagrathA evApekSA / prakRte ca abhedasaMsargakaghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdabodhatvarUpavyApyadharmAvacchinne kAyeM jananIye zuddhazAbdabodhatvarUpavyApakadharmAvacchinnakAryotpAdikA yA sAmagrI (prakAratAsambandhenopasthi. tiH) tasyA evApekSA bhavati / evaJca prakAratAsambandhena davyatve vyapadajanyopasthityabhAve dharmitAvacchedakatAsambandhenA'pi davyatve zAbdabodho na bhavatIti prakAratAsambandhena zAbdabodhe upasthiteH kAraNatvasvIkArasyAvazyakatvAt / nanu sundaro ghaTo nIla ityAdI sundararUpapadArthe prakAratAsambandhenopasthityabhAvAddharmitAvacchedakatAsambandhena kathaM zAbdabodha iti cenna ? tAdRzyAssAmagrathA niravacchinnadharmitAvacchedakatAsambandhena zAndabodhampratyeva kAraNatvenAtra sundaratvAvacchinnatvenA'doSAt / * prakAratAsambandhenopasthiteH kAraNatvasvIkAre dUSaNamAha naca yatra prameyatvA. dyavacchinneti / idantAtparyyam, yadi samAnaprakAratApratyAsatyopasthitezzAbdabuddhisvAvacchinnamprati kAraNatvamaGgIkriyate tadA prameyapadena prameyatvAvacchinnaviSayakopasthitirudbodhakAntarAd dravyatvAvacchinnaviSayakopasthitirapi samUhAlambanAtmakaprameyadavyopasthitau prameyapadajanyatvena / padajanyatA'pi prameyasya vizeSyatvena da vyasya pra. kAratvAtprakAratAsambandhenopasthitirapi, tacchAbdabodhavAraNAya taddhavicchinnavizevyakavRttizAnajanyataddharmaprakArakapadArthopasthitiH kAraNamitirItyA tatpuruSIyatvanivezena kAryakAraNabhAve gauravaM syAdita uttaramA svajanakajJAnIyeti / atra svapadeno
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 vyutpattivAdaH / pasthitiH tajanakaM jJAnantu prameyaH prameyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitezvarecchIya vizeSyatAvAnityevaM bigham / vizeSyatA prameye vizeSyatAvacchedakatA prameyatve samAnAdhikaraNyasambandhena tadudvaiziSTayamprameyatvaniSThopasthitIyaprakAratAyAmeva nalUbI zAbdabodho na dhakAntarAdbhAsamAnadravyatvaniSThAyAmiti / dUvyatve prakAratAsambandhena bhavati ? vizeSyatAvacchedakatA viziSTaprakAratAsambandhenopasthityabhAvAt / nanu prameyatvAvacchinnopasthitijanakA vyanekaprakArAstathAhi, prameyassvajanyabodhaviSayatvaniSTha prakAra tAnirUpitecchIya vizeSyatAsambandhena prameyapadavAn / prameyapadaM prameyatvAvacchinnaviSayatAkabodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitecchIyavizeSyatAvat ityAda prakAratAkhyasa yaH / vRttitvasyAnugatAnatiprasaktatvA'bhAvasya sarvatra prasiddhatvAt zaktitvena lakSaNAtvena pRthageva kAryyakAraNabhAvaH / parasparajanyantrodhe vyabhicAravAraNAyA'vyavahitottaratvanivezo'pi / evaJca ghaTatvAvacchinnA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAkazAbdabuddhitvAvacchinnamprati dharmitAvacchedakatAsambandhena kasyA'pi kAryatAvacchedakasya vyApakatvADabhAvena taddharmAvacchinnakAyyai taddharmAvacchinna kAryotpAdakasAmaprathA dharmitAvacchedakatAsambandhenApekSA'bhAvAdanupasthitidazAyAmapi dravyatve pUrvoktarItyA zAbdabodha Apatediti cenna ? vyApakadharmAvacchinne kArye jananIye vyApyadharmAvacchinna kAryotpAdakasAmagrathA evApekSeti zuddhI niyamaH / prakAratAsambandhena zAbdabuddhisvarUpakAryatvAvacchinnaprati tattadavyavahitottaratvaziSTatattaddharmasyaiva vyApyatvena prasarAt / mbandhena zAbdabodhe tAdRzopasthitInAmevApekSyatvam / yatra ca dharmitAvacchedakatAsamba ndhena zAbdabodhastatra vyApakasAmagrIvidhayA tAdRzopasthitInAmapekSetyeva tAtparyyam / evaJcAnupasthitidazAyAM dharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhApattirUpapUrvoktadoSA'bhAvAt dravyandravyapadazakyaM prameyaH prameyapadazakya ityevaM samUhAlambanAtmaka vRttijJAnAtkevalaprameyatvAvacchinnopasthitau satyAmeva vizeSyatAvacchedakatAsambandhenopasthitisavAd dravyatve zAbdabodhavAraNAya prakAratAsambandhenetyasya nivezaH / prameyatvaniSThavizeSyatAvacchedakatA vaiziSTyaM kAlikasambandhenAdAya dravyatvaniSThaprakAratAyAndoSavAraNAya sAmAnAdhikaraNyasambandhena vaiziSTayasya vivakSitatvAt / ghaTo ghaTapadazakyaH paTaH paTapadazakya ityevaM zaktijJAne udbodhakAntaravazAtprameyatvAvacchinnasya kadAci dupasthitistatra prameyatvAvacchinnaprakAratAyAM vizeSyatAvacchedakavaiziSTya sattvAtprameyatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhanivRttaye svAnayacchedakadharmAnavacchinnatvasyA'pi vaiziSTayaghaTakatvena saMyojanAt prameyavAn prameyapadazakya itijJAnAnantaramprameyatvAvacchinnaprakAratAkopasthitAvevodbodhakAntaravazAtvAvacchinnasya bhAnaM kadAcidAyAti / tadA niravacchinnatvaniSThaprakAratAkazAbdabodhavAraNAya mbandhAvacchinnasvanirUpitavRttitvavazvasya nivezanIyatvAt / kAlikasambandhena dravyatvaviziSTo dUvyapadazakya itijJAne hyudbodhakAntaravazAdU ghaTatvaviziSTaghaTasya yadi bhA - svAnavacchedakadharmAnavacchinnatvasa C
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrAthaphalopaskataH 125 na ca padArthe'pi prakAratAsambandhena zAbdabodhotpattyA tatra prakAratAsambandhena padArthopasthitehetuptA vyabhicAreNa kalpayitumazakyeti vA. cyam ? parAmarzakAraNatAvidhAradarzidizA vyabhijArasya vAraNIyakhAditinantadA samavAyasambandhAvacchinnaghaTatvaprakArakazAbdabodhavAraNAya svAvacchedakasambandhAvacchinnatvasyA'pi nivezyatvAt / asmadguravastu kevalaM svaprayojyatvamAtramvaiziSTayaniyAmakambodhyam ityAhuH / nanu dravyaM ghaTa ityatra dravyambizeSyaM ghaTazca prakAra iti dravye vizeSyatAsambandhena dravyatve ca vizeSyatAvacchedakatAsambanvena zAbdabodho bhavati tathA padArthe ghaTe'pi prakAratAsambandhena zAbdabodha iSyata eva / parantu tAdRzoktaprakAratAsambandhenopasthitistu nAstyeva ghaTapadajanyaghaTopasthitau ghaTapadArthasya vizeSyatayaiva bhAnannata prakAratayeti ghaTe ghaTapadajanyopasthitIyaprakArataiva nAstIti prakAratAsambandhena kathaM ghaTe upasthitissyAdityAzaGkayAha naca padArthe'pIti / parAmazakAraNatAvicAradarzitadizeti / parAmarzakAraNatAyAM yo vicArastA darzitA yA dik tayA tadrItyA byabhicAro vAraNIya ityabhiprAyaH / parvato vahnimAnityAdau vahnayanumititvAvacchinnamprati dhUmaparAmarzasya kAraNatvam / AlokaparAmarzasyA'pi kAraNatvam / dhUmaparAmarzA'lokaparAmarzayoH parasparajanyabodhe vyabhicArastadvAraNAya dhUmaparAmarzAvyavahitottaratvaviziSTAnumititvAvacchiAnamprati dhUmaparAmarzazAnaM kAraNam / evamAlokaparAmarzAvyavahitottaratvaviziSTAnumititvAvacchinnamprati AlokaparAmarzayAnaM kAraNam iti mudrayA kAryatAvacchedakakoTI kAraNAvyavahitottaratvanivezena yathA vyabhicAro nivAritastathaiva svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTaprakAratAsambandhenopasthityavyavahitottaratva viziSTayAndavIdhamprati svajanakazAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTa prakAra tAsambandhenopasthitiH kaarnnm| yathA dravyaM ghaTa ityatra dravyatve / / ghaTe jAyamAnazAbdabodhamprati tu niraktaprakAratAsambandhenopasthiteH kAraNatvameva nAsti yato ghaTe'satvAd vyabhicAritvaM syAt / tathAca ghaTe yAdRzaprakAratAsambandhenopasthityavyavahitottaraM zAbdabodho niSpadyate tArAprakAratAsambandhenavopasthiteH kAraNatvamiti vybhicaaraa'bhaavH| evaca viSayatAsambandhena kAryakAraNabhAve doSAbhAvena yogyatAzAne dravyatvAvacchinnadharmikatyapravezApekSA'mAvena dravyaM ghaTa ityatrAmedasaMsargakaghaTasvAvacchinnaprakArakayogyatAzAnaM pAhazaM zAbdabodhajanayati tArA. syaiva yogyatAzAnasya ghaTo, ghaTa ityatrA'pi sattvAtkAraNasatve kAryAvazyambhAvanAbheda
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vyutpattivAdaH __ cettarhi taddharmAvacchinnAbhedasaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati taddharmabhedasyApi hetutAyAH svIkaraNoyatayA na ghaTo ghaTa ityAdisthale shaabdbodhaapttiH| sa ghaTa ityAdivAkyAjAtivAdinA ghaTatvAdidharmitAvacchedakakasya ghaTaH sa ityAdivAkyAtsvarUpato ghaTatvAvidharmitAvacchedakakasya jAtitvAdiviziSTaghaTasvAvacchinnaprakAratAkasya zAbdabodhasyopapattaye vizeSyatvaprakArattvayoravacchedakatve niravacchinnatvena vishessnniiye|| saMsargakaghaTatvAvacchinnaprakArakadhaTatvAvacchinnavizeSyakazAbdabodhassyAdeveti prshnkttraashyH| smaadhttetiiti| taddharmAvacchinnA'bhedasaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati taddharmabhedasya (prakAratAvacchedakadharmamedasya) karaNatvam / atra taddharmapadena prakAratAvacchedakaghaTatvAdidharmasya grahaNam / yatra hi prakAratAvacchedakavizeSyatAvacchedakadharmayorbhedo'sti tatraivA'bhedAnvayo yathA dravyaM ghaTaH nIlo ghaTaH / vizeSyatAvacchedakandravyatvamprakAratAvacchedakaM ghaTatvambhinnam vizeSyatAvacchedakaM prakAratAvacchedakaM bhinna nIlatvamityubhayatrA'bhedAnvayaH / prakRte ghaTo ghaTa ityatra ghaTatvameva vizeSyatAvacchedakaM ghaTatvameva hi prakAratAvacchedakamitivizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakadharmayorbhedA'bhAvAnnA'bhedAnvayA'pattiriti tAtparyyam / vastutastu dravyaM ghaTaH ghaTI ghaTa itiSTAntadAntikayormadvaiSamyam / tathAhi, dravyaM ghaTaH ityatra ghaTamuddizya dravya tvavidhAnaM sArvajananInannatu dravyamuddizya ghaTatvavidhAnam / evaJca ghaTe uddezyatAsambandha uddezyatA ca vizeSyatA'paraparyAyA prasiddhava, dravyatve ca vidheyatAsambandhI vidheyatA ca prakAratA'paraparyAyA prasiddhava / evaJca dravyaM ghaTa ityatra ghaTavizeSyakadravyaprakAraka eva zAbdabodhastathAca dravyaM ghaTa itidRSTAntena ghaTo ghaTa ityatra ghaTaprakArakazAbdabodhApattiH kathamiti vivecayantu dhiidhnaaH| kecitta uddezyatAyAM vizeSyatve vidheyatAyAmprakAratve parvate vahnirityatra zAbdabodhapralayo vahAveva vidheyatvamprathamAntArthamukhyavizeSyakabodhazca to'bhimataH kathaJca vahnau vizedhyatvamiSTamabhirakSitaM syAt / kiJca sarveSu ghaTeSu rUpamityatrA'pi zaktivAde sarvazabdArthavicArA'vasare rUpasyaiva vidheyatvamvizeSyatvaJca kathaGkAraM siddhyedevazca kacitprakAratAyAmuddezyatAsambandhaH kacidvizeSyatAyAM vidheyatAsambandhastattadvAkyArthAnurodhAta / tathAca dravyaM ghaTa ityatra ghaTamiSThA yA uddezyatA tatraprakAratAsambandhaprabandhAnurodhenA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 127 yattipradarzanaM sayuktikaM saGgacchata iti zuklAH / nanu yadyabhedasaMsargakazAbdabodhamprati prakAratAvacchedakavizeSyatAvacchedakadharmabhedaH kAraNamityucyate cettarhi yaH khalvatra jAtimAnasti sa ghaTa Anetavyo bhavadbhiritimahAvAkyaghaTakesa ghaTa iti vAkye ghaTassa itivAkye ca vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakadharmaMyorbhedA'bhAvenA'bhedAnvayabodha iSTo'pi na syAttathAhi, jAtyavacchinne tatpadazaktyA tatpadena jAtimAneva gRhyate jAtimAn padArtha evoddezyastasyaiva vizedhyatvaM ghaTapadArthazca prakAraH prakAratAvacchedakadharmazca ghaTatvameva tatpadavAcyajAtimadvizeSyapadArthe vizeSyatAvacchedakadharmastu jAtireva nAnyastathAca jAtau ghaTatvabhedo nAstyeva, jAtestu ghaTatvAdirUpatvaM sArvatrikaM, ghaTatvasya ghaTatvatvena bhAnantu bhavatyeva nahi ? jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthasyaiva kiJciddharmaprakAreNa bhAnamiti niyamAdatra ghaTatvasya jAtitvenaiva pratItiH tatpadasya nAtimatyeva zaktatvAdvizeSyatAvacchedakajAtighaTatvapadArthayorbhedA'bhAvenA'bhedAnvayabodho na syAt / evaM ghaTassa itivAkye ghaTatvajAtyo - bhaidA'bhAvenAbhedAnvayabogho na syAdityAzayenAha sa ghaTa iti / kAryatAvacchedaka dale vizeSyatAvacchedakatA prakAratAvacchedakatA ca niravacchinnatva vizeSaNaviziSTA grAhyeti tattvam / tathAcArya kAryakAraNabhAvaH taddharmaniSThaniravacchinnAvacchedakatAkA'bhedasaMsargAvacchi naprakAratAnirUpita vizeSyatA niravacchinnAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati taddharmabhedaH kAraNam / arthAt niravacchinnAvacchedakatAka vizeSyatAkam ( niravacchinnavizeSyatAvacchedakatAkam, niravacchinnAvacchedakatAka vizeSyatAkam niravacchinnaprakAratAvacchedakatAkam ) ca zAbdabodhamprati taddharmabhedasya kAraNatvamiti 'phalitam | dravyaM ghaTa ityatra dravyatvasya jAtitvena svarUpato bhAsamAnatvAd dravyatvaniSThA yA vizeSyatAvacchedakatA sA niravacchinnaiva ghaTatvaniSThA yA prakAratAvacchedakatA sA'pi ghaTatvasya jAtitvena svarUpato bhAsamAnatvAnniravacchinnaiveti / tAdRzazAbdabodhasprati dravyatvaghaTatvadharma yorbhedaH parantu pUrvoktajAtimAn ghaTa ityatra vizeSyo jAtimAneva vizeSyatAvacchedakatA ca jAtAvasti jAtezca jAtitvAvacchinnatvena sAvacchinnatvameva / tathAca kAryakAraNabhAvasyAtrA'pravRttyA'tra taddharmabhedA'bhAve'pi zAbdabodhasyAbhedasaMsargakasya nirvivAdatvAt / dravyaM ghaTa itivat vizeSyatAvacchedakaM ghaTatvaM prakAratAvacchedakaJca nIlaghaTatvamiti dvayorbhedA chAbdabodhaH | navInamate tu vidheyAMze'rthAt vizeSaNakoTau ghaTApekSayA nIlasyA'pi pravezAnnIlaghaTatvAvacchinnaprakAratA nirUpitA'bhedasaMsargAvacchinne tizAbdabodhapratIterghaTatvaM vizeSyatAvacchedakannIlaghaTatvamprakAratAvacchedakamiti tayorbhedAnna zAbdabodhAnupapattiH / niravacchinnasvaca - avacchedakatAnirUpitatvAbhAvavazvam / sAvacchinnatvaca --- sambandhAtiriktayat kiJciniSThAvacchedakatA nirUpitastvam / "
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 vyutpattivAdaH atraiva prasaGgAjjAtilakSaNaM vicAryate / nityatve satyanekasamavetatvajAtitvamitiprasiddhalakSaNantu na yuktataraM ? vimudvayasaMyogasvIkAre sNyogpdaayeN'tivyaaptyaaptteH| kiJca nityatvannAma prAgabhAvA'pratiyogittve sati dhvaMsA'pratiyogitvam utpAdavinAzazUnyatvaM vA / tathA ca nityatvasya guruzarIratvena pracaNDagauravAca / ___ evaJca samavetarahitasarvA'nyo'nyAbhAvasamAnAdhikaraNasamavetaM sAmAnyajAtiriti phalati lakSaNam / abhAve samavAye ca doSanirAsAya samaveteti padam / saMyoge dvittvAdau ca doSavAraNAya rahitAntaM samavetavizeSaNam / vizeSapadArthe doSavAraNAya sarveti vizeSaNam / sarvAnyo'nyA'bhAvasAmAnAdhikaraNyazca ubhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedavyApakattvam / vyApakatvaJca sAmAnAdhikaraNyasambandhena bodhyam / / athArca vilkssnnaaH| / nanu jAtivyaktyossamavAya eva saMsargaH parantu bhedA'bhedayoviruddhattvena saiva tato. 'nyA'nanyA ca naiva sambhavati / ata evoktam / / pRthave vyaktito jAtihazyate pRthageva sA / abhede vyakimAnaM syAd dvidhA cenna virodhataH // iti / tathAca jAtivyakyorabheda eva natu bheda iti siddhAntaH / / naca yadi jAtipadArthA'pekSayA vyaktipadArtho bhinnastadA kApattirmAtessarvatra sattvAd vyaktastvekatraiva sattvamiti pratyakSavyApteriti vAcyam ? jAtessarvatra sttvaanuplbdheH| naca kevalavyaktI tatsatteti vAcyam 1 kevalavyaktau jAtisattAyAmutpannAyAM vyaktau taddezAvacchedena prAgasatI jAtivyaktI kathaGkAramupalabhyA bhavet ityabhiprAyAt / naca vyaktau jAtirutpadyata iti vAcyam , nityatvavizeSaNaviziSTAyAH jAterutpattyayogAt / naca vyaktyantarAd vyaktyantare jAtirAgacchati tathAca jAtisattAyAnna hAniriti vAcyam 1 jAteramUrttatvena tadAgamanA'sambhavAt / naca jAterapi mUrtatvena na bAdheti vAcyam 1 vyaktyantare tadupalabdhyabhAvApaseH / naca aMzAMzibhAvena vyaktau jAtisambandha iti vAcyam ? jAteniraMzattvAt / naca jAteraMzavatItve kA bAdheti vAcyam ? vyaktinAgre sati tadaMzAtmakabAterapi vizeSAnupaladhyA jAtirapi vinNytiitidossaataa| naca jAtiranyatrApi yAtIti vAcyam ? amUtatvena jAtegamanA'sambhavAt iti puurvoktH| naca vyastyantare pUrvameva Atiravasthiteti na kAcitdhatiriti vAcyam ? jAteHpunaHpraveze dviguNAyA jAtespalabdhyApatteH tadeva ziSTairakam padyam / ubhayAvRttisvam-bhedaviziSTAnyasvam / vaiziSThapaJca svapratiyogivRttiravasvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 129 na yAti naca tatrA'sIdasti pazcAnnAzavat / jahAti pUrvanA'dhAramaho vyasanasantatiH / iti / naca cakrabhramaNakdekavyaktau vidyamAnA jAtivyaMktayantare'pi gacchediti vAcyam / sA jAtiye'kasyAmbyaktI sarvAkyavAvacchedena vartate cettarhi vyakyantareSu tadupalabdhyabhAvA'patteH / nokA satI yugapadanekatra sarvAvayavAvacchedena vartituM zaknotIti vyAsezca / ___ naca jAtissAvayavA vyaktI gacchatIti vAcyam' jAtessarvathA niravayavatvAtkathakAramanekavidhAsu atItA'nAgatavartamAnAsu vyakti vavayavato vRttissambhAvyate / vyaktI ca vartamAneha pratyayamanubhavet / nacA'pIha gotvamiti kasyacidapi puruSasya pratItiranuguNeti / tathAca jAtivyaktyorabhede sarvabAdhA'bhAva iti nizcitassiddhAntaHkeSAzcit / parantu jAtirvyaktibhinnaiva padArthaHvyaktidvArA jAtilAbhazca yathA rasAlajambIrAdiphalaniSThamAdhuryyaguNasya rasAlAdidvAraiva lAbhastadvat / nahi loke mAdhubhyaM svAtantryeNopalabhyate, tathaiva jAtesvAtantryeNopalabdhiviSayatvA'bhAvAd vyaktidvAraiva bAtevyaktau samupalabdhiH / naca guNaguNinorameda iti vAcyam / yathA rasAlAdInAM cAkSuSapratyakSa vantathA tadgatamAdhuryAderapi cAkSuSatvApatteH rasAlamAdhuryyayorguNaguNino. rabhedAt / .... . ... . . . . . . . . evaJca tadgatadharmasya tadvAreNaivopalabdhirevam prakAreNa guNaguNino kriyAkriyAvatobAtivyaktyoca bheda eva sambandha iti ghaTasya rUpam caitrasya jJAnam caitrasya kriyetisiddhAntavAkyaprayogavat abhedapratyayAd ghaTatvaM ghaTAMghaTho rUpam zAnaM caitraHkriyA caitraH ityAdiprayogANAM sampradAyaviruddhasvAt / tathAca jAteramUrttatvAt vibhutvAJca na sA gachati nAyAtIti notpadyata itypi| jAtyabhivyaJjakatvambyakta saMsthAnasya c| tathAcotpannaghaTe ghaTattvaM jJAyata iti siddhAntamArgaH / ata eva "AkRtigrahaNA jAtiH iti pAtalaM snggcchte| tatrAkRtigrahaNetyasyAkRtijJAnajanyajJAnaviSayetyarthaH / athavA kasyacidapadezAdekaghaTaviSayake jJAne jAte'pi ghaTAntaraviSayakajJAnamupadezAntaramantareNa na bhavediti vyavahAralopaprasaktezca ghaTasvantatrAvazyamupeyam / sAmAnyalakSaNaprattyAsattyA prathamaghaTajJAnAnantaraM sakalaghaTajJAnamutpadyate'ta eva vyvhaarsiddhiH| atha ca viSayayAnugamamvinA pratIteranugatatvasambhavo nAstIti vyAptiH / ayaM ghaTa itipratyayAnAmanuga. tAkAratvaM viSayAnugatatvamantareNa naivaasti| anugato viSayazca ghaTatvameva / tathAca jAtivyaktyorguNaguNinoH kriyAkriyAvatozca sarvathaiva bhinnatvannA'bhedassaMsarga iti tattvamUcuH / vastutastu ghaTatvAvacchinnA'bhedasaMsargAvachinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatA sambandhena ghaTatve zAbdabodhastatra ghaTatvamedA'bhAvAtkAryakAraNabhAve vyabhicArassyAdatasta9 vyu0
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 vyutpattivAdaH ghaTo nolaghaTa ityAdyanvayabodhasya prAmANikatve'nyatra darzitarItyA so'pyuppaadniiyH| sa sa ityAdivAkyAjAtitvAdhavacchinnadharmitAvacchedakatAkataddharmAvacchinnaprakAratAvacchedakatAkAbhedAnvayabodhastha vArapAya taddharmAvacchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAvacchedakatvapratyAsatyA zAbdabodhaM prati taddharmabhedasyApi pRthakAraNatvaM kalpanoyam / dharmapa ryAsAvacchedakatAkA'bhedasaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati taddharmabhedaHkAraNam / prakAratAvacchedakatA vizeSyatAvacchedakatA ca yatraikadhameM paryAptA tatraivAbhedAnvayabodhe taddharmabhedasya kAraNatvam / yathA dravyaM ghaTa ityatra prakAratAvacchedakataikasminneva ghaTatve dharme vizeSyatAvacchedakatApi ekasminneva dravyatvArabdhadhameM iti / parantu nIlaghaTI ghaTa ityatra tu prakAratAvacchedakatA nIlasvaghaTatvetadubhayadharmaparyApsA vizeSyatAvacchedakatA tu kevalaghaTattvadharme paryApteti vizeSyatAvacchedakIbhUtaghaTatvaprakAratAvacchedakIbhUtanIlaghaTatvayoradhikAvagAhizAbdabodhasvIkRtipakSe bhedA'bhAve'pi amedAnvayo nirbAdha eva / tatra taddharmabhedasya hetutvA'svIkAradityapyabhiprAyastamevAha darzitarItyeti / asyAyamAzayaH, niravacchinnA yA ghaTatvaniSThA'vacchedakatA tadbhinA yA'vacchedakatA vanirUpitatvA'bhAvavatyakAratAkazAndabuddhitvAvacchinnampratyeva hi ghaTasyabhedasya kAraNAsvIkAreNa nIlaghaTasvAvacchinnaprakAratAkazAndabodhasya tAzakAramAnAkrAntatvena kSati virahAditi mudramA darzivarItyetyasya niruktaprakAreNa parmAptivivakSati tAtparyam / na caivaM svIkAre'pi tAtparya nIlavaghaTatvobhamadharmAvacchinnaprakAratAnirUpitavizenyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhau nIlatvamedaghaTasvamedayoHkAraNatvena nIlapaTo nIlaghaTa ityAkArakazAbdabodhA'pattiH nIlalbabhedaghaTatvabhedayoH kAspAtlena vidheyAMze'. ghikAvagAhinIlaghaTo ghaTa itizAbdabodhasyA'nupapattizceti vAcyam 1 tadrUpavRttiprakAstAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptayanuyogitAvacchedakatAsambandhena zAndabuddhitvAvagchinnamprati tadrUpabhedaH kAraNamiti tAtparyA'bhiprAyavarNanAt / anna mAnyAH, jAtimAn jAtimAn jAtimadghaTo jAtimAn jAtimAn jAtimad ghaTa ityAdyanupapattivAraNAya ghaTatvagataikatvavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAvA vacchinnaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati ghaTatvaniSThaniravacchinnAvazchedakatAkaprakAratAviziSTa bhinnatvaM kAraNam / vaiziSTayaJca prakAratAyA bhede svaavcchedktaatvaavcchinnprtiyogitaakpryaaptynuyogitaavcchedktvsmbndhen| evazva ghaTo ghaTa ityAdau vAraNam / vidheyAMze'dhikAvagAhinIlaghaTo ghaTa ityAdInAM siddhizca /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH nIlaghaTo nIlaghaTo dravyam nIlapaTo nIlaghaTaH ghaTo nIlaghaTa ityAdiSu vAkyeSu ApatyanupapattyoriNAya nIlatvanIlaghaTasvagatatritvavRttiprakAratAnirUpitadharmitASacchedakatAparyAptyanuyogitAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati nIlatvAvacchinnanIlaniSThA'vacchedakatAnirUpitaniravacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAprakAratAviziSTabhinnatvaGkAraNamiti kAryakAraNabhAvavarNanenetyabhidhAnAt / nanu yatroddezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakayoraikyaM na kathamapi bheda evantAtparyeNa kAlikasambandhAvacchinnaghaTatvaviziSTa paratacchandaghaTitaM sa ghaTa itivAkyantatra zAbdabodho na syAt / kiJca kAlikasambandhAvacchinnaprameyatvaviziSTavatpareNa svarUpeNa prameyatvaviziSTavatpareNa tacchabdena ghaTitaM "sa sa" itivAkyantatra zAbdabodho na syAt udde. zyavidheyabhAvAvacchedakatAvacchedakagatarUpasya tadavacchinnasya ca bhedA'bhAvAdaprasiddhezceti cenna 1 kAlikasambandhAvacchinnaghaTatvAdigatarUpabhedasya samavAyaghaTatvagatarUpe sambhagho'styeva dharmasaMsargasAdhAraNoddezyavidheyabhAvAvacchedakatvatadavacchedakatvAdonAM yA paryAptistasyA eva vivakSaNAt / namvevamapi kAlikasambandhena ghaTatvaviziSTatve sati samavAyena dravyatvaviziSTapareNa, samavAyena ghaTatvaviziSTatve sati kAlikasambandhena dravyatvaviziSTapareNa ca tacchandena paTitaM yat "sa sa" itivAkyantasmAnchAndabodhA'nupapattiriti cenna ? atra vizeSyatAvasambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati prakAratAviziSTabhinna kAraNamitiparikalpanAt / vaiziSTayazca svanirUpitatva svanirUpitAvacchedakatAtvavyApakatvobhayasambandhena / ana vyApakatA ca svanirUpitAvacchedakatAviziSTatvasambandhena / aracchedakatAvaiziSTyazca svasAmAnAdhikaraNya svAvacchedakasambandhAvacchinnava svAnacchedakA'navacchinnatva tatsambandhAvacchinnasvavRttitvaitacatuSTayasambandhena ! tayAcoddezyavidheyayorakye'pi vidhe. yAMze'dhikAvagAhe'pi na vivAda iti gUDhatattvaM vispaSTamAhuH / / vastutastvayamabhiprAyaH abhedasaM sargAvacchinnA yA taddharmavRttiH prakAratA tAzaprakA. ratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena zAndabuddhitvAvacchinnamprati taddharmabhedaH kAraNamityeva kAryakAraNabhAvaH / taddhameM vRttitvaca prakAratAyAH kena sambandhena 1 svanirUpitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena / atra svapadenA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratA ga. hyate, ghaTe yA svarUpasambandhenAbhedasambandhAvacchinnA prakAratA saiva svarUpasambandhena ghaTa. tvagataikatve'pIti ghaTo ghaTa ityatra ghaTaprakArakaghaTavizeSyakabodha evApattiviSayastatra vizeSyatAvacchedakatvaM ghaTatve vizeSyatAvacchedakatAyAJca paryAptisambandhAvacchinnA pratiyogitA'styeva, vizeSyatAvacchedakatAyAM vizeSyatAtvamapyastyevAtaH pratiyogitA vi. zeSatAvanchedakatAvAvacchinnA bhavatyeva, evaJca vizeSyatAva chedakatAtvAvacchinna
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 vyutpttivaadH| tiyogitAkaparyApteranuyogitAvacchedakamapi ghaTatvagataikatvameva prakAratAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakamapi ghaTatvagataikattvameveti, vizeSyatAvacchedakatAparyAptistu ghaTatvaniSThava vAcyA ghaTatvamanuyogi, anuyogitAvacchedakanca ghaTasvagataikatvameva nAnyat / tAdRzazAbdabuddhitvAvacchinnamprati ghaTo ghaTa ityatra taddharmamedaH kAraNamityAdiniyamA'pravRttyA naabhedaanvybodhH| parantu ghaTo nIlaghaTa ityatrA'medAnvayo bhavatyeva, vizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedaka ghaTatvagataikatvameva, prakAratAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacche. dakaJca nIlatvaghaTatvaitadubhayagatadvitvamityekatvadvitvayoH parasparamedAttaddharmabhedarUpakAraNasAmagrIsattve'bhedAnvayo navInAbhimatassayuktika evetyapyabhiprAyaH / ata eva navavayavA'paryAsanyAyenobhayaparyAptA'pi prakAratAvacchedakatA vastutvena prameyatvena vAcyatvena ca rUpeNa ghaTatve'pi paryAptaveti ghaTatvagataikatvamedA'bhAvAdevaM kAryakAraNabhAvaH kathamiti vadantaH parAstAH / na ca ghaTassa ityatra jAtimAn ghaTa itipratItau jAtitvAvacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAvacchedakatAka evA'bhedAnvayabodhastatra ghaTatvagatamekatvameva tanniSThaprakAratAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanayogitAvacchedakamiti tadbhedasya ghaTatvagataikatve'bhAvena kathaGkAryakAraNabhAvo niduSTa iti / niravacchinnatvanivezena tu na vyabhicAra. vAraNam / nIlaMghaTo ghaTa ityadhikAvagAhibodhe vidheyAMze zAbdabodhAnApattariti vAcyam svaviziSTadharmAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogibhUtAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvadabhedasambandhavicchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkapa. yAptyanayogitAvacchedakatvasambandhena zAndabuddhitvAvacchinnamprati svanirUpitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaMparyAptyanuyogitAvacchedakarUpadharmabhedaH kAra Namiti pra. bandhaH / vaiziSTayaJca svanirUpitaniravacchinnAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAka. paryAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena / evaJca ghaTatvagataikatve nIlaghaTatvobhayagatadvitvabhedasya savenApattivirahAt / naca vidheyAMze'dhikAvagAhizAbdabodhasthale niruktarItyA vAraNe'pi uddezyAMze'dhikAvagAhinIlaghaTo ghaTa ityApattiraniSTA'pi, tatra nIla. ghaTatvobhayagatadvitvameva hi vizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakantatra ghaTalagataikatvabhedasya prakAratAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakasya sutarAM vidyamAnatvena kathaM vAraNopAya iti vAcyam ? svanirUpitA'bhedasambandhAvacchinnavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhisvAvachinnamprati svaviziSTabhedasyaiva kAraNatvAt / vaiziSTayaJca svAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyApyanuyogitAvacchedakadharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM svani rUpitavizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpAvacchinnAnuyogitAkatvamityubhayasambandhena / tathAca ghaTasvagataikatvAvacchedena nIlaghaTa:
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH tvobhayagata dvitvAvacchinna pratiyogitAkabhedo'styeva / nIlaghaTatvobhayagata dvitvAvacchedena tu nIlaghaTatvobhayagata dvitvAvacchinna pratiyogitAkabhedasya yogitAkabhedasya cA'vidyamAnatvAt / ghaTatvagataikatvAvacchinnaprati yadi ca vidheye vizeSyatA uddezye prakAratA natUddezye vizeSyatA vidheye prakArateti tadA'dhikAvagAhivizeSyakabodha iSTa eva / kAryakAraNabhAve vizeSyatAmprakAratAJca vihAyoddezyatAvidheyatayorniveza iti tadA na ko'pi vivAdaH / 133 nanu sa ghaTaH jAtimAn ghaTaHghaTassaHghaTo jAtimAnityatreSTA'bhedAnvayopapattaye prakAratAvacchedakatAyA vizeSyatAvacchedakatAyAzca kAryakAraNabhAve niravacchinnAyA eva grahaNamityuktam | parantu sa sa iti jAtimAn ityarthakavAkye vizeSyatAvacchedakatAvacchedakasya jAtitvasya prakAratAvacchedakatAvacchedakasya jAtitvasya ca bhedA'bhAve'pyabhedAnvayabodhA'pattiH, tatpadasya jAtimati zaktatvena prakAratAvacchedikA vizeSyatAvacchedikA ca jAtireva nAnya: padArthaH / jAtiniSThA prakAratAvacchedakatA, vizeSyatAvacchedakatA tu jAtitvAvacchinnatvena sAvacchinnaiva natu niravacchinnetyaniSTo'bhedAnvayabodho durvAra iti cenna 1 taddharmAvacchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati taddharmabhedaH kAraNamiti kAryakAraNabhAvo'pyaGgIkAryyaH / evaJca jAtimAn jAtimAn ityartha ke sa sa ityatra jAtimAn padArtho vizeSyo vizeSyatAvacchedikA jAtireva vizeSyatAvacchedakatAvacchedaka mekaJjAtitvameva evamprakAro jAtimAn padArthaH, prakAratAvacchedikA jAtireva prakAratAvacchedakatAvacchedakamekakhAtitvameva / tathAca prakAratAvacchedaka vizeSyatAvacchedakatAvacchedakajAtitvadharmayorekasvarUpatvena bhedA'bhAvAdabhedAnvayanivAraNasya sauSThavAt / etatkAryakAraNabhAvodAharaNantu jAtimAn prameyavAn iti / atra vizeSyatAvacchedakatAvacchedakaAtitvam prakAratAvacchedakatAvacchedakamprameyatvantayozca parasparabhedAdabhedAnvayabodha iSTassaGgacchate / atra kecinmAnyAH prakAratAvacchedakatAvizeSyatA vacchedakatA ca ubhayI yatra sthale sAvacchinnA niravacchinnA vA'sti tatra sthale'bhedAnvayena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati taddharmabhedaH kAraNamityeka eva kAryakAraNabhAvaH / dravyaM ghaTa ityatra prakAratAvacchedakavizeSyatAvacchedakaghaTatvadravyatvayorniravacchinnatvena siddhiH | jAtimAn prameyavAnityatra tu jAtitvaprameyatvAbhyAM sAvacchinnatvameva vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakajAtipadArthaprameyapadArthayoriti tayorbhedAdabhedAnvayassampannaH / " sa sa jAtimAn jAtimAn" ityatra tu nAbhedAnvayabodhaH / vizeSyatAvacchedakatAprakAratAvacchedakatayorjAtitvena sAvacchi nnatve'pi prakAratAvacchedakavizeSyatAvacchedakajAtessattvAjjAtitvagharmayorbhedA'bhAvAt / sa ghaTa itiniruktodAharaNe tu nAbhedAnvayAnupapattistatra kevalavizeSyatAvacchedakataiva
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / daNDavAnityAdivAkyAddaNDasaMyogatvAdyavacchinnavati vAraNAya daNDa saMyogatvAdyavacchinnAva cchedakatAkaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpita saMyogatvA dyavacchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAvacchedakatvasambandhena zAbdabodhe daNDavAdibhedasyApi pRthakkAraNatvaM kalpanIyam / avacchedakatAyAM niravacchinnatvanivezo'pi pUrvavad bodhyaH / 134 evaM daNDavAn tadavacchinnavadabhedAnvayabodhasya sAvacchinnA natu prakAratAvacchedakatA'pi sAvacchinnobhayoH prakAratAvacchedakatAvizeSyatAvacchedakatayoryatra sAvacchinnatvanniravacchinnatvaM vA tatraiva tAdRzakAryakAraNabhAvapravRttirityAzayAt / evaM ghaTassa ityatrApi kevalaprakAratAvacchedakataiva sAvacchinnA natu iti kAryakAraNabhAvA'pravRttyA taddharmabhedA'bhAve'pyabhedAnvayo yuktatara iti procuH / "sasa" itivat daNDavAn daNDavAnityatrA'pi nA'bhedAnvayabodha iSTa iti kAryakAraNabhAvAntarantadvArakamAha daNDasaMyogatvAvacchinneti / daNDavAn daNDavAnityasya daNDasaMyogavAn daNDasaMyogavAnityarthaH / daNDasaMyogavAnpuruSavizeSaH puruSo vizeSyastatra daNDasaMyogaH prakAro daNDasaMyoge daNDaH prakAro daNDe daNDatvamprakAraH / dvitIye daNDasaMyogavAnityatra puruSaH prakArastatra daNDasaMyogaH prakArastatra daNDaH prakArastatra datvamprakAraH / atra vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakantu daNDatvameva prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakamapi daNDatvameveti daNDatvasyaikatvAttayorbhedA'bhAvAnnA'bhedAnvayabodhaH / nanvevaM kAryakAraNabhAve jAtimadvAn daNDavAn daNDavAn jAtimadvAnityatrA'bhedAnvayabodhassarvAbhimato na siddhyettathAhi, jAtimadvAn daNDasaMyogabAnpuruSo vizeSyastatra daNDasaMyogaH prakArastatra daNDaH prakArastatra jAtiH prakAraH / evaJca vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedikA jAtiHprakAratAvacchedakatAvacchedatAvacchedikApi jAtireveti sA ca daNDatvameveti tayorbhedo nAstIti cenna 1 niravacchinnatvanivezAt / niravacchinnavizeSyatAvacchedakatAvacchedakatvapratyAsatyA zAbdabodhamprati daNDatvadharmabhedaH kAraNamitiyojanA / ervAnnaravacchinna prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatvamapi saMyojanIyamato jAtimadvAn daNDavAnityatra daNDatvajAterjAtitvAvacchinnatvena sAvacchinnatvameva / viSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatAyAH eva daNDavAn jAtimaddAnityatra prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedikAyA jAterjAtitvAvacchinnatvena niravacchinnatvA'bhAvAtkAryakAraNabhAvA'pravRttyA taddharmabhedAbhAve'pyabhedAnvayasya nirvivAdatvAt / yatra kutrA'pi zabdabodhastatra jJAnameva pradhAnakAraNamevaJca jJAnasya zAbdabodhA'pekSayA vyApakatvavyApyadharmAvacchinnakArye jananIye vyApakadharmAvacchinna kAryotpAdakasAmagrI apekSyate iti abhiprAyeNAnekakAryakAraNabhAve gauravamiti sarvAnugatame
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH vastutastu taddharmAnyavRttitiSayatAplambandhena jJAna prati taddharmabhedatvena hetutA lAghavAt / evaM ca ghaTatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatA. vacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati ghaTatvAdyanyavRttiviSayatAsambandhena jJAnatvAcavacchinnasya vyApakatayA ghaTatvAdau tAhazaviSayatAsambandhena jJAnatvAvacchinnotpAdakasAmanoviraheNa na tatra tAdRzavizeSyatAvacchedakatAsambandhena shaabdbodhaapttiH| evaM ca ghaTavAnghaTavAnityAdizAbda. bodhavAraNAnurodhena dhamitAvacchedakatAvacchedakAdiniSThapratyAsatyA kAraNatvAntaramapi na karapyate / evamuddezyatAvacchedakavidheyayoraikye. nako dvAvityAdivAkyAdekatvadvitvAdyavacchinne ekattvadvitvAdInAM bhedAnvayabodhAnudayAd, ekatvatvadvitvatvAdyavacchinnasamavAyAdisaMsargA. vacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpittasamavAyAdisaMsargAvacchinnAvachedakatAvacchedakatvAdisambandhena zAbdabuddhau ektvtvdvitvtvaadibhedsy| kameva kAryakAraNamAvamAha vastutasviti / atra viSayatApadena yatra yAdRzI viSayatA vartate saiva vizeSyatArUpA vizeSyatAvacchedakatArUpA vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatA. rUpA ca evamprakAratArUpA prakAratAvacchedakatArUpA prakAratAvacchakatAvaLeTakatArUpeti / dravyaM ghaTa ityatra ghaTatvAdbhinna dravyatvantanniSThavizeSyatAvacchedakatAkhya eva viSayatAsambandhaHghaTatvadravyatvadharmayo dshcetybhedaanvyssiddhH| ghaTo ghaTa iti pratyudAharaNam / vastutastu taddharmAnyavRttiviSayatAsambandheneti / naca ghaTo dravyamityAkArakatvAvacchinnaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhittvAvachinnamprati ghaTattvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnatvAvacchi. nnasya naivAsti vyApakatA, tadapekSayatasyA'lpadezavRttitvAt kimpunassamavAyena jAtimAn ghaTaH prameyavAn paTassamavAyenetyAdI jAtitvena prameyatvena vA dharmitvaprakArasvAvacchedakatvena rUpeNa ghaTatvAvagAhizAbdabodhasya avacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitadharmitAnirUpitAvacchinnAvacchedakatvasambandhena zAbdabuddhittvAvacchinamnati ca vyApakatvanna syAditi vAcyam ? niravanchinnatvaviziSTaghaTatvaniSThAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitavizebhyatAnirUpitaniravacchinnAvacchedakatAsambandhena zAbdabudvitvAvacchinnamprati ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnattvAvacchinnasya vyApakasvasambhavAt / jAtittvAvacchinnAbacchedakatAprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAvanche. dakatAsambandhena zAbdabuddhittvAvacchinnamprati prameyattvAvacchinnAvacchedakatAprakAratA. nirUpitadharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhittvAvacchinnamprati ca jAtittvAnyavRttiviSayatAsambandhena prameyatvAnyavRttiviSayatAsambandhena ca jJAnatvAvacchinnasya vyApaka
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| tvavarNanAt / nanvevamapi jAtittvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnatvAvacchinnasya naiva vyApakatvasiddhipratyAzA, samavAyasambandhAvacchinnajAtitvAvacchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitA yA dharmitA tAdRzadharmitAnirUpitakAlikasambandhAvacchinnAvacchedakatAvacchedakatvasya jAtizve prameyatve vA vidyamAnatvAditi kathambyApakatvalakSaNasamanvaya iti cenna ? ubhayoravacchedakatvapadArthayorekasambandhAvacchinnatvasyaiva vyApyalakSaNAMze niveshH| evaJca kAlikasambandhasattayA nApattiriti samAdhAnAt / nanu vidheyAMze'dhikAvagAhizAbdabodho navInaissvIkRta evaJcAsminpakSe ghaTo nI. laghaTa ityatra ghaTatvapadArthe'pi niravacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAkaprakAratAnirUpita niravacchinnAvacchedakatvasambandhena zAbdabodhasya vartamAnatayA tatra ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnasvAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvAtkathaGkAramvyApakatvalakSaNasaMghaTaneti, vyA. 'pyalakSaNe kevalazuddhaghaTatvamAtrAvacchinnatvanivezena tu naiva nirvAho'bhyupeyo ? nIlaghaTo nIlaghaTa ityevambidhazAbdabodhasya vajralepAyitatvAt / iti cenna 1 ghaTatvAdigataika. svAnyavRttiviSayatAvacchedakatAtvAvacchinnaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena jJAnasvAvacchinnamprati ghaTasvagataikatvabhedasya kAraNatvAGgIkArAt / nanvevaM samAdhAne'pi uddezyAMze'niSTAdhikAvagAhizAbdabodhasya janmasahasraNA'pi nivArayitumazakyattvam iti cenna ? niravacchinnaghaTatvamAtrAvacchinna pakA. ratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnasvAvacchinnasya vyApakatvasambhavenApattiparihArAt / / kiJca niravacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitanIlatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitA'navacchinnA'vacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnatvAvacchinnasya vyApakatvAJceti mudrAbodhanAt / ghaTatvasyaiva vizeSyatAvacchedakatvAtprakAratAvacchedakatvAcca nA'bhedAnvayabodha ityAzayenAha evaLaceti / nanu jAtimAn ghaTa ityatra ghaTatve jAtitvasattvAt ghaTatvaniSThAvacchedakatAkA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena shaabdbodhH| evaJca ghaTatvAvacchinnaprakAratAko ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnavyApya iti tatrAs. bhISTo'medAnvayaH kathamiti / kiJca nIlaghaTo ghaTa ityatrA'pi ghaTatve zAbdabodhaH kathamiti cenna 1 AdyadoSavAraNAya vyApyAMze niravacchinnatva nivezanAt / dvitIyadoSavAraNAya prakAratAyAM ghaTasvetaradharmAnavacchinnatvaniveza iti tatvAt / ghaTatvetaranIlatvenAvacchinnatvena nApattiriti yAvat /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH eko dvAviti / ___ evaM karma gacchatotyAdau ca karmatvatvAdyavacchinne AdheyatAsambandhena tadvato'nvayabodhavAraNAya karmatvatvAdyavacchinnAvacchedakatAgheyatAsambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhe karmatvatvAdibhedasya ghaTo na ghaTa ityAdyanumiteH zAbdabodhasya ca vAraNAya ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAsambandhenAnumitau zAbdabodhe ca ghaTatvAdibhedasya hetutvAntarakalpanamanAdeyameva / taddharmabhedasyakaikakAraNatayaiva sakalAtiprasaGgavAraNasaMbhavAditi kRtaM pallavitena / ekapadavAcyA ekatvena rUpeNa ghaTAdivyaktireva taduttaravibhaktarapyekatvamarthaH / eka isyasya ekatvavAn ekatvavAnityarthaH prakRtyarthapratyayArthI ekatvasaMkhyAviziSTaghaTavyaktimuddizyakatvavidhAnam / uddezyA ekavyaktiH uddezyatAvacchedakamekatvam / vidheyamapyekatvameva uddezyAtAvacchedakavidheyayorakyena samavAyasambandhenaikatvasaMkhyAyA uddezyabhRtavyaktAvanvayastadvAraNAya ekatvaniSThena ekatvatvAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnAvacchedakatAvacchedakatvasambandhena zAbdabodhampratyekatvatvabhedaHkAraNamiti kAryakAraNabhAvo na kartavyo bhavati / ekatvatvayormedA'bhAvAtpUrvoktenaiva vAraNe lAghavamiti tAtparyeNAhAnudayAditi / evaM karma gacchattIti / ___ ayambhAvaH, grAmaGgacchatItyatra zAbdabodho bhavati grAmapadArtha AdheyatAsambandhena dvitIyArthakarmatAyAmprakAraH prakAratAvacchedakatra grAmattvam vizeSyatAvacchedakaM karmatAsvam / parantu grAmasya karmapadArthatvena karmapadavAcyatve'pi karma gacchatIti na bhavatIti tAtparyaNAha evamiti / karma gacchatItyatra karmapadasya prakRtibhUtasya karmatvAvacchinne zaktiHtaduttaraluptadvitIyAvibhakteHkarmatvAvacchinne karmatve zaktiH pratyayArthaprAdhAnyAt / tatra zAbdabodhavAraNAya karmasvatvAvacchinnAvacchedakatAkA'dheyatAsambandhAvacchinnaprakAratAnirU. pitadharmitAvacchedakatAlakSaNasambandhana zAbdabuddhitvAvacchinnamprati karmatvatvabhedaH kAraNamiti pRthaglakSaNanna kartavyambhavati pUrvoktalakSaNenaiva vAraNasambhavAditi tAtparyam / ghaTo na ghaTa iti / ___ naca ghaTamedavyApyavAn ghaTa ityAkArako yadi parAmarzassyAttadaiva ghaTatvAvacchinnadharmikaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAnumitissyAtparantu tAdRzaparAmarzastu bhavatyeva nahi AropAdinA yadi kathaJcidbhaviSyati tAdRzo'pi parAmarzastarhi tAzasyAnumitibanakatvAnahatvamiti kathaM grantha iti vAcyam 1 bhedavyApyavAn ghaTa ityevaMvidhe parAmUrtatvam-pRthivyaptejovAyumanAMsi mUtrtAni tadvRtti / apakRSTaparimANavattvaJca tad jJeyam /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 vyutpattiSAdaH 'marza bhedasAmAnyApekSayA ghaTabhedasya laghutvena lAghavajJAnAnumityApattisambhavena granthasya sayuktikatvavarNanAt / asminvAkye padArthanirdezaHdharmI ghaTaH, ghaTabhedasyatra prakAraH, pra. kAratAvacchedako ghaTaHprakAratAvacchedakatAvacchedakaM ghaTatvameva dharmitAvacchedakamapi tadeva ghaTe ghaTatvaM samavAyena bhAsata iti niyamAt / samavAyena ghaTatvaM, ghaTe prakAraH / ghaTatvAvacchinna pratiyogitAkatvasambandhena ghaTabhede ghaTapadArtha:prakAraH, bhedazca svarUpasambandhena vizeSyabhUtaghaTe prakAra iti / ghaTe ca ghaTabhedasyA'sambandhaHghaTe ghaTabhedAnumitenivAraNAya ghaMTatvaniSThena ghaTatvAvacchinnabhedaniSThaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAlakSaNasambandhena zAbdabodhamprati ghaTatvabhedaHkAraNamiti pRthak kAryakAraNabhAvo na kartavyo bhavati ta. barmAnyavRttiviSayatAsambandheneti kAryakAraNabhAvenaiva gatArthatvAt / prakAratAvacchedaka vizeSyatAvacchedakaJca ghaTatvamevetyabhimAnaH / daNDavAn daNDavAn ghaTI ghaTa ityAdisakalApattivAraNaM lAghavena jAtamiti vivicyAha sakalAtiprasaGgeti / nanu yena sambandhena yaddhavicchedena yadvattA yena vAkyena na-hitena pratIyate tena vAkyena naghaTitena tatsambandhAvacchinnatanniSThapratiyogitAkA'bhAvastaddharmAvacchedenaiva pratyAyyata itiniyamena svarUpasambandhena ghaTI ghaTa iti vAkyAd ghaTatvAvacchedena ghaTA'bhedavattApratIterasattvAtta davacchedena ghaTA'bhedA'bhAvapratIterakiJcanatvAtkathaM lAghavakalpanaM anyakRtAmiti cenna 1 yena sambandhena yaddhavicchedena yadvattApratIto yadvAkyaM sAkAjhaM tena vAkyena naghaTitena tena sambandhena tadavacchedena tadabhAvaHpratyAyyata ityAkArako niyamaH / yadyapi chaTo ghaTa iti vAkyanna tAdRzazAbdabodhajanakantathApi tAdRzazAbdabodhAya tadghaTo ghaTa iti vAkyaM sAkAGkSamastyeveti vyAkhyAnAt / atrAsmadguravaH, nanu kAlikAdisambandhena samavAyasambandhena ghaTatvaviziSTasya ghaTatvaviziSTe'bhedA. nvayaH pratItisiddhaH, evaJca tatra ghaTatvaniSThaniravacchinnAvacchedakatAkA'bhedasambandhAva. cchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhasya ghaTatve'pi vidyamAnatvAd ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnavyApako naiva sa bodha iti cenna 1 ghaTatvaniSThaniravacchinnAvacchedakatAviziSTa vicchedakatAsambandhena zAbdabodhasya vyApyatvavarNanAt / avacchedakatAvaiziSTayaJca svanirUpitAvacchedyatAvadabhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitattva svAvacchedakasambandhAvacchinnatvamityubhayasambandhena / uddezyapadArthe prakAratvamvidheyapadArthe vizeSyatvaM yatra tatra tu zAbdabodha iSTa eva vizeSyAze'dhikAvagAhizAbdabodhe'pi / tathAca tatra doSavAraNAya vyApyakoTau prakAratAvizeSyaH tayossthAne vidheyatoddezyatayoHpravezena kSativirahAdityAhuH / nasamabhivyAhAra iti-namo'samabhivyAhAre yena sambandhena yena rUpeNa yatra yattvampratIyate namasamabhivyAhAre tatsambandhAvachinnataddharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavasvantatra pratIyate iti niyamo ghaTavad bhUtalam ghaTAbhAvavad bhUtalaM ghaTavanna bhUtalamityAdau klptH|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| bhedAnvayabodhazca prAtipadikArthadhAtvarthayoH pratyayArthena kvacini pAtArthena ca samameva jAyate na tvanyena / satyapi padArthopasthitiyogyatAjJAnAdirUpakAraNakalApe rAjA puruSaH bhUtalaM ghaTa ityAdau puruSAcaMze rAjabhUtalAdeH svattvAgheyatAsaMbandhena / taNDulaH pacati caitraH pacyate ityAdau karmatvakartRtvAdisaMbandhena taNDulacaitrAdau pAkAdeH svakamakatvakartRkatvAdisaMbandhena pAkAyaMze vA taNDulacaitrAderanvayAbodhAnnipAtAtiriktaprAtipadikArthayoH kriyAtAdRzaprAtipadi. kArthayozca bhedena sAkSAnvayabodhasyAvyutpannatvAt / bhedAnvayabodhazceti / abhedAnvayabodhaprakAramparisamApya samprati medAnvayabodhaprakArampravaktumArabhyate bhebAnvayeti / ayaM granthAzayaH, bhedasambandhAvacchinnanAmArthaniSThaprakArattAnirUpitavizedhyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati vibhaktinipAntAnyatarapadajanyopasthitiH kAraNam / udAharaNazca rAjJaHpuruSa iti, atra rAjapuruSayorbhedalakSaNasvasvAmibhAvasambandhaH / kevalasvatvasyaiva SaSThayarthatve tu rAjJaHpuruSe bhedalakSaNasvatvasambandha iti / tathAca medasambandhAvacchinnarAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnamprati vibhaktijanyatadarthopasthitiHkAraNam / ata evaM rAjA puruSa ityatra na taadRshbhedlkssnnshaabdbodhH| nipAtodAharaNantu ghaTo na paTa iti, atra ghaTapaTayo dalakSaNaHpratiyogyanuyogibhAvassambandhaH / kiJca paTasya ghaTe svapratiyogikabhedaviziSTatvAkhyasambandhaH paTapratiyogikabhedavAn ghaTa itizAbdabodhAt / evaJca bhedasambandhAvacchinnapaTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnamprati naapadajanyatadarthopasthitiHkAraNam / rAjA puruSa iti, atra svatvasambandhena rAjaviziSTaHpuruSa iti bodho na bhavati / bhUtale ghaTa iti, atra Adheyatvasambandhena bhUtalaviziSTo ghaTa iti bodho na bhavati tasmAduktaniyamaHpratItibalenAGgIkaraNIya ityAzayaH / prAtipadikArthayordoSampradaya dhAtvarthaprAtipadikArthayorvaktumArabhate taNDu. la pacatIti / nacAyamprayoga eva na bhavati anabhihitAdhikAreNa kartari laTo vidhAnena taNDulagavakarmatvasyAnuktatvAt , caitraHpacyata ityatra karmaNi lakAravidhAnena katRtvasyAnuktatvAdubhayatra dvitIyAtRtIyayoreva vidheyatvAditi vAcyam 1 pratipadikArthA'pekSayA karmatvakartRtvayoryatra vizeSyatayA'nvayabodhatAtparyantatraiva karmaNi dvitIyA" "kartRkaraNayostRtIyA" itisUtrAbhyAM dvitIyAtRtIyayovidhAnamuktaprayogayostu karmatvakartRtvayossaMsargatayA bodha eva tAtparyannatu vizeSyatayA / tathAca prAtipadikArthasyoktasambandhena dhAtvarthe'nvayaHkuto neti praznAzayenoktaprayogayossauSThavAt /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| vibhaktatharthamantarA kRtya tayorapyanvayabodhAtsAkSAditi / nipAtAtiriktatvAdivizeSaNAd bhUtale na ghaTaH ghaTo na paTa ityAdI ghaTAdenabarthAbhAvena, mukhaM candra ityAdau mukhacandrAdInAmivArthasAdRzyAdinA,na kalajaM bhakSaye dityAdau naiyAyikamate nabupasthApyena bala vadaniSTAnanuSa. dhitvaviziSTeSTasAdhanasvAdirUpavidhyarthAbhAvena dhAtvarthabhakSaNAderanuyogitayA, sAkSAdanvayabodhasyA'vyutpannatvAditi / nipAtavibhaktyarthadvayAtiriktanAmArthaniSThA yA bhedasambandhAvacchinnA prakAratA tAhazaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnamprati vizeSyatAsambandhena nAmapadavRttijJAnajanyopasthitiHpratibandhiketi kAryakAraNabhAvamprakalpya rAjA puruSa ityAdau bhedAnvayasyA'zakyatvamiti granthAzayaH / na kalaJjambhakSayediti / viSAktenaiva vANena hatau yo mRgapakSiNau / tayormAsaGkalajhaM syAcchuSkamAMsamathA'pi vA / iti koza: / atra naJartho'bhAvastatra liGarthasya balavadaniSTA'nanubandhitvaviziSTeSTasAdhanattvarUpasya svapratiyoMgikatvasambandhenA'nvayastasyAbhAvasya svarUpasambandhena dhAtvarthabhakSaNe'nvayaH / evaJca balavaTa niSTA'nanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvapratiyogikA'bhAvaviziSTaM kalaJjabhakSaNamiti bodhaH / balavadaniSTA'janakattvasya vizeSaNasya iSTasAdhanatvavizeSyasya cA'bhAvaprayukto viziSTA'bhAvaH / evaJca balavadaniSTajanakattvannaiyAyikamate bhakSaNarUpadhAtvartha pratoyate / naca balavadaniSTA'nanubandhitvaviziSTeSTasAdhanasvaviziSTakRtisAdhyattvajJAnanna tadviSayakapravRttimprati tadviSayakeSTasAdhanattvaprakArakajJAnaGkAraNamiti niyamAnurodhena kAraNam / vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvaikalyena gurudharmAvacchinna kAraNatvA'patteH / evaJca balavadaniSTAnanubandhittvajJAnamiSTasAdhanatvajJAnaM kRtisAdhyatvajJAnaJca pArthakyena kAraNamparasparasahakAritvena naikaikakAraNasattve kAryA'pattidoSaH / evaJca zakyatAvacchedakagauravabhayena kalakSabhakSaNe kRtisAdhyatveSTasAdhanatvarUpavidhyarthasattvAna tayorvidhyarthattvaM yena namA tadabhAvo vaktu zakya iti yuktisiddhavyAkhyAnena ca balavadaniSTAnanubandhittvasyaiva vi. vyarthatvena nA tadabhAva eva yuktatara iti viziSTasya vidhyarthasya najA'bhAvo granthakRtAM kathamiti vAcyam 1 vizeSyA'bhAvaprayuktaviziSTA'bhAvo vizeSaNA'bhAvaprayuktaviziSTA'bhAva ubhayA'bhAvaprayuktaviziSTAbhAva iti niyamasya sArvajanInatvena tattadviziSTA viziSTAmAva iti-ayamabhAvatrividho bhavati, vizeSaNAbhAvavizeSyAmAvomayAbhAvaprayuktabhedAt / yathA hi ayodhyAsthe brAhmaNe kAzIsthatvaviziSTabrAhmaNatvAbhAvo hi kAzIsthatvarUpavizeSaNA. bhAvaprayuktaviziSTAbhAvena / kAzIsthe zuddha kAzIsthatvaviziSTabrAhmaNatvAmAvo vizeSyAbhAvaprayuktaH / ayodhyAsthe pazau comayAbhAvaprayukta iti rotyA sarvatraiva viziSTabhAvo'vagantavyaH /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH vizeSaNatayAnvitena gurumate tu vidhyarthA pUrvAze dhAtvarthabhakSaNAdeH pratiyogitayAnvaye'pi na kSatiH / 141 namupasthApyAbhAvena rAjapuruSa ityAdisamAsasthale tu puruSAdipadArthena samaM rAjAdipadArthasya na bhedAnvayabodhaH kintu tena samaM vibhaktyantArthaviziSTalAkSaNikarAjAdipadopasthApya rAja sambandhyAderabhedAnvayabodha eveti na evaM mukhaM candra ityAdirUpakasthale candrAdipadasya candrAdisadRzalakSaNayA candrAdisadRzAbhedAnvayabodha eva na tu doSaH / sAdRzyAdi saMbandhena candrAdermukhAdAvanvaya iti na tatra vyabhicAraH / SbhAvAnAM balavadaniSTAnubandhitvAbhAvarUpatvena prakRte virodhA'bhASAdetaduttarasya sAmAnyarUpeNa pUrvamevoktattvAt / gurumate tviti / prabhAkaraMnAmakamImAMsakamata ityarthaH / tanmate dhAttvarthaM bhakSaNasya svapratiyogikatvasambandhena naJarthA'bhAve'nvayaH, abhAvasya ca prayojyatvasambandhena liGarthA'pUrve'nvayaH, sanmate'pUrvapadena puNyaM gRhyate / evaJca kalaJjabhakSaNapratiyogikAbhAvaprayojyamapUrvamiti zAbdabodhaH / asminmate kalaJjabhakSa NA'sAvabranyampuNyameva kalaJjabhakSaNamaniSTajanakamiti na bhavati / naiyAyikamate tu kalaJjabhakSaNamaniSTajanakambhavati kalaJjabhakSaNA'bhAvaH puNyajanako na bhavatIti matadvayavailakSaNyam / vidhyarthazcA'pUrvam kriyA kSaNavinAzinI na kAlAntarabhAvinassvargAdetsAdhanAyopapadyate iti * kAlAntarasthAyikriyAto bhinnaM kAryamapUrvaM liGAdayo bodhayanti kAryAbhidhAnaM kRtimanabhidadhatAM liGAdInAnnIpapadyate'taH kRtimapyabhidadhati apUrvazca iti tadgranthaH / iSTasAdhanattvanna liDarthaH 1 "aharahassandhyAmupAsIta " pratyahaM zucirasandhyAmupAsIte"tyAdizrutipratipAdyanityakarmaNaH phalajanakattvAbhAvena sandhyopAsanamiSTa janakamitivyavahArA'pratIteH / kalaa bhakSaNapratiyogikA'bhAvavadapUrvamutpAdayediti bodhaH / rAjapuruSa iti / ayamabhiprAyaH, pItamambaraM yasyetivigrahabAkyAt yatsambandhipItA'bhinnA'mbaramiti bodhaH / pItAmbara itihuvrIhisamAsAcca pItA'bhinnAmbaravAniti bodhaH / samAsavigrahavAkyayorvibhinnAkArakabodhodayadarzanena samAsavigrahavAkyayorna samA tathA ca nityakarmeti -- karma trividham 1 nityam 2 naimittikam 3 kAmyacetikarmakANDopAsakAH / tatra yasmin kRte kimapi phalanna akRte ca pratyavAyo mahAn bhavatItyetAdRzaGkarma sandhyopAsanAdikannityam / dvitIyaM nimittAjjAtannaimittikantatra na pUrvavad vailakSaNyam / kintu karaNe puNyamakaraNe pApaM yathA rAhUparAga ( candrAdigrahaNa ) snAnAdikam / tRtIyaM yatkimapi kamanIyaM sAphalyavAJchayA manasikRtyAnuSThIyate tat / yathA putrAdilipsayA putreSTiyAgAdikam /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 vyutpattivAdaH kecitta rUpakasthale candrAdipadasya candrAdisahaze na lakSaNA ki. ntu tatra mukhyArthacandrAderevAbherabhramo mukhAdau / mukhaM na candra ityAdivi. zeSadarzanadazAyAM ca na tatra zAbdo'bhedapratyayaH, api tu zabdajanyaviza. kalitapadArthopasthitimUlako mAnasa evAhAAbhedabhrama ityAhuH / pare tu tAdAtmyAtiriktasaMbandhena nAmArthayo nvayabodhaH / tAdAtmyaM ca prakRte tavRttidharmavatvama / evaM ca nIlo ghaTa ityAdau svavRttinolatvAdina matvasambandhena ghaTAyaMze nolapadArthasyeva mukhaM candra ityAdI svavRttyAhA. dakatvAdimattvasambandhena mukhAdau candrAderanvayabodhaH, sAddazArthAnvayabodhe'pi samAnavibhaktikatvaM tantramityato nAtiprasaGga vadanti / nAkArakAnubhavajanakattvaM sArvatrikantathA ca rAjapadasya rAjasambandhini lakSaNopagamena rAjasambandhyabhinnaHpuruSa ityabhedAnvayabodha eva na bhedAnvaya iti na ko'pi virodha iti tattvam / na ca vaiyAkaraNamatAnusAreNa samAse rAjapuruSa ityAdI viziSTazaktirevAstu rAjasambandhipuruSarUpAyeM tathA ca sambandhini lakSaNAzrayaNakimarthamiti vAcyam ? "eSa vandhyAsuto yAti khpusspkRtshekhrH| kUrmakSIracaye snAtazzazazRGgadhanurddhara" ityAdivAkye zazazRGgAdipadArthasya mithyAbhUtatvena... samarasapAtipadikasaMzayorasiddhatvApatterasatsyAnibhUte zazazRGgAdipadArthe zaktyasambhavAt / asatpadArthe jJAnakaraNendriyavyApArI na bhannatIti sarvaprasiddho vyavahAraH / viziSTazaktyabhAve tu svArthaparyavasAyinAmpadAnAmAkAvAvazAtparasparasambandharUpanyapekSAtmaphasAmAzrayamena noktadoSau / tathA ca na viziSTazaktiriti varNanAn / vastutastu svapnAdyanurodhena bauddhapadArthasyAzyakatvena zazazRGgAdau bauddhazaktimAdAya viziSTazakti svIkAre kSativirahaH / ata eva "atyantA'satyapi hyarthe jJAnaM zabdaH krotice"tihhktiH| asatkhyAterapi AropAdinA pramAtmakatvena tattva. sambhavAt / kecisviti / AlaGkArikamatamAha sAdRzye lakSaNAyAM rUpakopamayo do na syAt 1 upamAyAmapi candrasAdRzyasya vidyamAnatvAt / vizakaliteti / __ paraspara sambandharahitA mukhapadArthasya candrapadArthasya copasthitiH / bAdhakAlIne. chAjanyajJAnamAhAryamiti sAmAnyarUpeNa bAghajJAnakAle bhramo na bhavati bAdhajJAnakAle'pi yo bhramo bhavati sa aahaarybhrmH| mAnasa evAhAryabhrama iti / pare sviti tAdAtmyeti / / tavRtti pratiyogivRttIti / nIlo ghaTa ityatra svavRttinIlatvavattvamevAtra taTTa
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhArthaM kalopaskRtaH atha rAjA puruSa ityAdau padArthopasthityAdisattvena kathanna bhedAnvayabodhaH, sAmakhyA kAryajanane uktaniyamabhaGgarUpAyAH prayojanakSaterakiMci tkaratvAt / sAmagrIsattve avazyaM kAryamiti niyamAt / na ca tatra bhedAnvayavodhaupAyikAkAGkSAvirahAcchAbdasAmamayevAsiddheti bAcyam ? samabhivyAhArarUpAkAGkSAyAstatrApi sattvAt / 143 ttidharmavattvam / tadeva tAdAtmyarUpasambandhaH / nIlo'pi ghaTa eveti nIlavRtti nIlavaM ghaTavRtti bhavati / nIlatvavattvaM ghaTe varttamAnaM tenaiva sambandhena / ghaTe yathA nIlapadArthasyAmedAnvaya evammukhazcandra ityAdAvapIti / nanvevaM nIlasya ghaTa ityAdAvapi guNarUpanIlatvasya ghaTe vidyamAnatvAt tena sambandhenA'bhedAnvayabodhassyAdityAzayenAha samAnavibhaktikatvantantramiti / iti vadantoti / atrAruciprakAraH pratiyogya bhAvAnvayau ca tulyayogakSemAvitinyAyena mukhaM candra ityatra yadi svavRtyAhlAdakatvarUpA'bheda sambandha eva syAt "na padmammukhabhevedanna bhRGgau cakSuSI ime" sukhanna candra ityatra naJA tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAva eva -pratyetavyaH ! pratiyogyabhAvAnvayayostulyayogakSematvAt / evaJca pacAdisadRzAhUlAdabanakamukhe pacAdivRttyAhlAdajanakatvaM padmAdibhyo bhedazca kathaM siddhayet svavRttyAhvAdaka-svarUpA'bhedasambandhena padmasya mukhe vidyamAnatvAt ityevamuktyA pUrvoktaprakAra eva - jyAyAnnAyamiti gadAdharabhaTTAcAryANAmabhiprAyaH / naca sambandhAntarAvacchinnA'bhAva eva bodhaviSaya iti vAcyam ? nIlaJjalam -nIlanna jalamitivAkyayorekakAlAvacchedenaivAbhrAntAnAmapi zAbdabodhApatterityalam | atha rAjApuruSa iti / ana rAjapadajanyarAnIpasthitiH puruSapadajanyapuruSopasthitizcAstyeva, puruSe rAjasambandhayogyatAyA vidyamAnatvena yogyatAjJAnamapyastyeva, rAjA puruSa iti vAkyaM rAjasambandhipuruSaviSayaka zAbdabodhaJjanayatvityAkArakatAmparyajJAnaM vidyata eva bhedAsnvayasampAdakasAmagrIsattve svatvasambandhena rAjavAnpuruSa ityAkArakazAbdabodhe nipAtAtiriktanAmArthayorbhedenAnvayabodho'vyutpanna itiniyamabhaGgasya naiva vAdhakatvam, taladAvyahitottaratatpadatvarUpA'satti'jJAnamiti sabhayakAraNasatve bhedAnvayabodhassyAdevetyAzayenAzaGkate atheti / nanu samabhivyAhArarUpAkAGkSAyAzyAbdabodhaprayojakatve ghaTaH karmatvam Anayanam kRtiristhAdAvapi tAdRzasAmagrIsarvAd ghaTaniSTakarmatAnirUpakAnayanamiti zAbdabodhaApatedata AnupUrvI vizeSarUpAyA AkAGkSAyA api prayojakatvaM vAcyaM sA ca bhedAnvayabuddhI yAhazI sAmagrI apekSyate na rAjApuruSa ityAdau tAdRzIti nApattiratyAza
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 vyutpattivAdaH na ca tAdRzAkAGkAyAstatra satve'pi rAjAdipadArthaprakArakabhedAnvayavodhe rAjAdipadArthaprakArakarAjAdipadAvyavahitottarakasapadasvAdirUpAnupUrvIvizeSarUpAyA AkAGkAyA api prayojakatvAt tadabhAvAdeva na tatra zAbdasAmagroti vAcyam ? sambandhAdivizeSyakarAjAdiprakArakA. nvayabodha eva tAzAkAGkAjJAnasya hetutayA puruSAdI rAjAdipadArthaprakArakAnvayabodhotpattau tAdRzAkAGkSAjJAnarUpakAraNavirahasyAkiMcitkaratvAt / / atra kecit / nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati samAnavizeSyatApratyAsatyA pratyayajanyopasthitehetutvakalpanAt nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhe vizeSyatayA pratyayArthasyaiva bhAnaM na tu nAmArthAntarasya, tatra vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthiterasavAt / yenAzaGkate naceti / GasantarAjJa ityAnupUrvyA eva tAdRzAnvayabodhamprati mukhyakAraNatvAditi hRdayam / nanu rAjJa ityAkArakAnupUrvIzAnasya rAjaprakArakabhedAnvayabuddhau kAraNatvasvIkAre rAjAnau rAjAnamityAdau bhedAnvayabuddhariSTatvenAniSTA'patteH / naca rAjAnamityAnupUrvIjJAnasyApi pArthakyena kAraNatvasvIkArAnna doSa iti vAcyam ? tAdRzAnupUrvyA abhAve'pi rAjA rAjJItyAdau bhedaanvysyesstttvenaasiddhithaaptteH| tathA ca svattvasambandhena rAjaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhamprati rAjJa ityAkArakAMnupurvIjJAnasya kAraNatvam / evaJca tAdRzakAraNatvA'bhAvAt tadasattvamakizcitkaramiti tattvam / ayamAzayaH, nirUpitatvasambandhAvacchinnarAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitasvatvatvAvacchinnavizeSyatvA'vacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkabodha eva tAdRzAnupUrvIzAnasya kAraNatvAdrAnA puruSa ityAdau bhedAnvayabodhaH kuto neti / nAmAtheprakArakabhedAnvayabodhamprati iti / nipAtAtirikta vizeSyaketyAzayaH, tena ghaTo nAstItyAdau vizeSyatAsambandhena ghaTaprakArakabodhasya nArthA'bhAve pratItAvapi doSA'bhAva iti / vizeSyatAsambandha eva kAryatAvacchedaka iti bodhanArthamAha samAneti / natu nAmArthAntarasyeti / atra nAmArthasyetyetAvanmAtrokto nIlo ghaTa ityAdau ghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAyA bhAnAddoSa ityAzayenAha nAmArthAntarasyeti / ayamarthaH, padArthapadArthatAvacchedakayorekasyA eva zaktarvidyamAnatvena na nAmArthAntaratvamiti tAtparyAt atra ke ciditi / / nAmArthaprakArakabhedAnvayaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati samAnavizeSyatApra
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| tyAsatyA pratyayajanyopasthitiHkAraNamitikAryakAraNabhAvakalpanAdrAjA puruSa ityatra rAjaprakArakapuruSavizeSyakabhedAnvayavAraNAt / nAmArthayossAkSAd bhedenAnvayo na bhavati nAmArthaprakArakanAmArthavizeSyakabhedAnvayo na bhavatIti siddhAntadhArA / rAjJaHpuruSa ityAdau tu nAmArthapuruSeNa rAjapadArthasya na sAkSAdanvayo'pi tu rAjapadArthasya nirUpitatvasambandhena svatvaSaSThayartha'nvayaH, svatvasya cAzrayatvasambandhena vizeSyabhUtapuruSe'nvayaH / tathAca nirUpitatvasambandhAvacchinnarAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAzrayatvasambandhA. vacchinnasvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkazzAbdabodhaH / kiJca nirUpitatvasambandhAvacchinnarAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitasvatvaniSThavizeSyatAsamAnAdhikaraNaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkazzAbdabodha iti / athavA nirUpitatvasambandhAvacchinnA rAjatvAvacchinnA rAjaniSThA yA prakAratA tAhazaprakAratAnirUpitA yA svatvatvAvacchinnA svatvaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatvA'bhinnA yA AzrayatvasambandhAvacchinnA svatvatvAvacchinnA svatvaniSThA prakAratA tAhazaprakAratAnirUpitA yA puruSatvAvacchinnA puruSaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAkazAbdabodhaH / kiJca nirUpitatvasambandhAvacchinnA rAjatvaniSThA yA niravacchinnA'vacchedakatA tAdRzAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI yA svarUpasambandhAvacchinnA rA. naniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA svatvaniSThAsAvacchinnAvacchedakatAnirU. pitAvacchedyatAvatI svarUpasambandhAvacchinnA svatvatvAvacchinnA svatvaniSThA vizeSyatA tAhazavizeSyatAsamAnAdhikaraNA tAdRzavizeSyatvAvacchinnA tAhazavizeSyatvAsbhinnA vA yA svatvaniSThAbhayatvasambandhAvacchinnA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA puruSatvaniSThA sAvacchinA'vacchedakatA tAzAvacchedakatAnirUpitA yA svarUpasambandhAvacchinnAvacchedyatA tAdRzAvacchedyatAvatI yA puruSaniSThA vizeSyatA tAhazavizeSyatAkAzAbda iti / kiJca "jAtyAkRtivyaktayaH padArtha" itisUtrAnurodhena rAjarAjatvasamavAyAnAmpuruSapuruSatvasamavAyAnAM svatvasya copasthityA sasapadArthAssambhAvyante 1 tatra zAbdabodhaprakArazcettham , samavAyatvaniSThAvacchedakatAnirUpitA yA samavAyaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI samavAyaniSThasaMsargatA tannirUpitA samavAyasambandhAvacchinna. puMstvattvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI yA svarUpasambandhAvacchinnA puMstvaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA ca yA samavAyasambandhAvacchinnA rAjatvaniSThA niravacchinnAvacchedakatA tAzAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI yA rAjatvaniSThAprakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA rAjaniSThA vizeSyatA tAhazavizeSyatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI yA nirUpitatvasammandhAvacchinnA rAjatvAvacchinnA rAjaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA pratyayArthasvatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI svarUpasambandhAvacchinnA svatvaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSya 10 vyu0
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 vyutpttivaadH| na ca sambandhAderapi nAmArthatayA tatprakArakAnvayabodhe puruSAdipadArthasya vizeSyatayA bhAnAnupapattiH / tAsamAnAdhikaraNA tAdRzavizeSyatvAvacchinnA tAhavizeSyatvA'bhinnA vA yA svatvaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA AzrayatvasambandhAvacchinnA samavAyatvaniraThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI samavAyaniSThAvacchedakatA tAdRzAvacchedaka. tAnirUpitAvacchedyatAvatI yA samavAyaniSThA saMsargatA tannirUpitA yA puruSatvaniSThAvapachedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI svarUpasambandhAvacchinnA puruSaniSThavizeSyatAnirUpita. puruSatvaniSThA prakAratA tannirUpitA yA kizcitsambandhaniSThAvacchedakatAnirUpitAvachedyatAvatI avacchedakatA tAdRzAvacchedakatvAnirUpitA puruSaniSThA vizeSyatA tAha. zavizeSyatAnirUpako bodho bhavati / yathA ghaTo'stItyAdI bodhastathAhi, samavAyasa. mbandhAvacchinnapuMstvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI yA svarUpasambandhAvacchi nA puMstvaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA samavAyasambandhAvacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAva chedyatAvatI ghaTaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA yA'bhedasambandhAvacchinnA ghaTaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA samavA. yasambandhAvacchinnaikatvatvAvacchinnaikatvaniSThaprakAratAnirUpittA ca yA kartRtvAvacchinnA kartRniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA yA vRttitvasambandhAvacchinnA kartRtvAvacchinnA athavA kattvAvacchinnavizeSyatvAvacchinnA katR padArthaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA paricchinnatvasambandhAvacchinnapayAptisambandhAvacchinnavartamAnakAlatvAvacchinnavartamAnakAlaniSThaprakAratAnirUpitA'styarthakriyAtvAvacchinnA kriyAniSThA vizeSyatA tAhazavizeSyatAzAlizAbdabodhaH / evaJca prakRte rAja ityatra rAjapadena rAjapadArthopasthitiH Gasapatyayena svatvopasthitiH rAjapadArthasya svatvapadArthe bhedalakSaNena nirUpitatvasambandhenAnvayo'sti / nAmArtharAjaprakArakasvatvavizeSyakabhedAnvayabodhamprati pratyayajanyopasthiteH kAraNatvam / evaJca rAjA puruSa ityatra prAtipadikArthe prathamAvidhAnAtpratyayajanyopasthityabhAvAnna rAjaprakArakabhedAnvayabodhasambhavaH, nAmArthAntare pratyayajanyopasthiterasambhava hatyAzaye. nAha nAmAtheti / naca sambandhAderapoti / ayamabhiprAyaH, yadi nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhamprati pratyayajanyopasthiteH kAraNatvantarhi rAjanirUpitasvatvaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodho rAjJaHpuruSa ityatra na syAt SaSThayarthasvatvameva sambandhastadapi GaspratyayArtho yathA tathA svatvarUpanAmnassambandha. rUpanAmnazvArtho bhavatyeva / evaJca svatvarUpasambandhasyA'pi nAmArthatvena svatvaprakArakA zAbdabodhe vizeSyatAsambandhena puruSasya pratItirne syAt pratyayajanyopasthityabhAvAditi /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 147 tattanAmapadajanyatattannAmArthaprakArakazAbdabodhatvAvacchinnaM prati pratyaya janyopasthititvena hetutve'pi rAjasambandhaH prameyaH rAjJaH puruSa ityehazavAkyadvayajanyavAkyArthadvayAnvayabodhe puruSasya rAjasambandhavizeSyatayA bhAnAnupapattiriti vAcyam ? pratyayAdhInatattatpadArthopasthitya janyatadarthaprakArakazAbdatvAvacchinnaM pratyeva tyayajanyopasthiteH samAnavizeSyatApratyAsatyA hetutvopagamAt / / athaivamapi yatra rAjA puruSa ityatra puruSapadAdhInapuruSopasthitau pratyayavazAtkazcitpratyayArtho'pi viSayobhUtaH tatra pratyayajanyatathAvidhasam. hAlambanopasthitervizeSyatAsambandhena puruSe'pi sattvAttasya rAjaprakArakAnvayabodhe vizeSyatayA bhAnApattidurvAraiva / AGAINMFe tattannAmapadajanyeti / F yo'sau nAmArthaprakArakazAbdabodha iSyate sa yadA prakArIbhUtanAmArthavAcakanAmapadaja nyobhavati tadA tAdazazAbdabodhampratyeva pratyayajanyopasthiteH kAraNatvaM svatvopasthiti spadajanyaiva natu nAmapadajanyeti puruSe prakArIbhUtaM yatsvatvantasya tadvAcakasvattvAdilAmapadajanyatvA'bhAvAnnAtra pratyayajanyopasthiteHkAraNatvamataHpuruSasya pratyayajanyopasthitiviSayatvA'bhAve'pi vizeSyatAsambandhena bodhe na kSatirityAzayenAha tattaditi / niveze'pi doSamAha-rAjasamvandheti / ayamabhiprAyaH, tattannAmapadajajyetiniyamasvIkAre'pi rAjasambandhaHprameyaH rAzaHpuruSa ityAkArako yatsamhAlambanAtmakazAbdastatra puruSasya rAjapsambandhavizeSyatvena yA pratItiriSyate sA na syAt sambandhapadabanyatvahaspadajanyatvayostulyatvAt / sambandheti nAmapadajanyatve sambandheti nAmArthasvatvaprakArakatvAcca / pratyayajanyopasthityabhAvena puruSapadArthasya vizeSyatAsambandhena bhAnanna syAditipUrvapakSiNAmAzayaH / parihArandarzayati pratyayAdhoneti / kAryakAraNabhAve tannAmapadajanyatvanna deyam kintu pratyayAdhInatadarthopasthityajanyo sastannAmArthaprakArakazAbdabodhaH, vizeSyatAsambandhena tadutpatcau vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthitiHkAraNam / evaJcoktasamUhAlambanabodhe sambandharUpanAmArthasattve'pi GaspratyayAdhInasvatvopasthitijanyatvasyaiva vidyamAnattvena kAryatAvacchedakAnAkrAtatvena tatra puruSasya vizeSyatAsambandhena bhAne kSativirahAt / kiJca pratyayAdhInopasthitiviSayatvA'prayojyabhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabodhe vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthitiH kAragamiti kAryakAraNabhAve tAtparyam / lathaivamapi yatra rAjeti / kAryatAvacchedakaM vicArya kAraNakoTivicAramprastauti, nanu rAjA puruSa ityAdI
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| na ca pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsambandhenopasthitehetutvopagamAnnAnupapattiH / tAzasamUhAlambanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatAyA nAmna eva janyatAvacchedakatvAditi vAcyam ? jJAnabhedena vizeSyatAbhedAbhAvAt / niruktarItyA rAjaprakArakabhedAnvayabodhe nivArite'pi kadAcidrAjA puruSa ityatra puruSapadena puruSatvAvacchinnopasthitistaduttarasupratyayenaikatvopasthitistadA puruSa ekatvaJcati samahAlambanAtmikopasthitirevaJca sA yathA puruSapadajanyA tathA supratyayajanyA'pi, tAhazapratyayajanyopasthitiviSayatvaM yathA pratyayArthaikatvasyA'sti tathA puruSasyA'pyastyeveti prakAreNa pratyayajanyopasthitevizeSyatAsambandhena puruSe'pi vidyamAnatvAttasya puru. Sasya rAjaprakArakamedAnvayabodhe vizeSyatAsambandhena mAnaM syAdeva ! rAjA puruSa ityatra rAjapadArthaprakArakapuruSavizeSyakabhedAnvayabodhApattiArai vetyAzayenAzakate athaivamApa yatra rAjA puruSa iti / bhedAnvayanodhA'pattinnivArayati cetyAdigranthena / ida mAkUtam , nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhatvAvacchinnamprati pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavi. zeSyasAsambandhenopasthitiH kAraNamarthAt yatra pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatA. sambandhena vizeSyatvenAzrIyamANapadAyeM pratyayajanyopasthitibhavati tatraiva tatpadArthavi. zeSyakakiJcinnAmArthaprakArakamedAnvayabodho bhavatItiniyamaH / pratyayajanyatAvacchedakIbhUtetyasyArthastu pratyayajanyA yA upasthitistanniSThA yA pratyayajanyatA tadavacchedakatvamatra vizeSyaniSThavizeSyatAyAmarastyeva / ravanirUpitaviSayatAsambandhena vizeSyapadA. rthaniSThA vize SyatA copasthitau vidyate / evaJca zAbdabodhIyavizeSyatAsambandhena pratIyamAnA vizeSyatA svanirUpitaviSayitAsambandhenopasthitAviti sAmAnAdhikaraNyasambandhenopasthitiniSThapratyayajanyatAyA avacchedikA jAteti / evaJca rAjA puruSa ityatra puruSopasthitiH puruSeti nAmapadajanyaiva na pratyayajanyetipuruSaviSayakopasthitI pratyayajanyataiva nAstIti puruSaniSThA vizeSyatA svanirUpitaviyitAsambandhenopasthitI vidyamAnA'pi kathampratyayajanyatAvacchedikA syAt nAmna eva janyatAvacchedakatvena pravRttatvAditi / punaH prativAdI pariharannuktabhedAnvayabodhamAdarzayati jJAnabhedenetyAdigranthena / ayamabhiprAyaH, devadattAdyanekapuruSaidha hai ekasmin jJAte'pi devadattAdyanekapuruSasamavetaikaghaTaviSayakajJAnasya devadattAdiparaSabhedena bhede'pi yathA naiva ghaTabhedo bhavati tathA zAnabhedena ghaTaniSThA yA vizeSyatA tasyA api bhedo na bhavati 'vizeSyabhedenaiva vizebhyaH tAyA bheda' itiniyamAt / ayamAzayaH, kadAcit Gasapratyayena puruSatvAvacchinnopa. sthitilakSaNAdinA jAtA tatra pratyayajanyatAvacchedakIbhUtA puruSatvAvacchinnA vize. dhyatA, sA ca samUhAlambanopasthitIyapuruSatvAvacchinnA vizeSyatA avacchedakaikyAdekai
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 149 yatra kutracitpratyayAdeva lakSaNAdinA puruSAdhupasthitinirUpitapratyayajanyatAvacchedakobhUtavizeSyatAtaH puruSAdipadajanyapuruSAdhupasthitivizeSyatAyA abhinnatayA tAvatApyuktAtiprasaGgavAraNAsambhavAditi cenna ? svajanakajJAnoyamatyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAsambandhenaivopasthi. terhetutayoktasamhAlambanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatAyAzca tA. zopasthitijanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAsAmAnAdhikara.. 'NyavirahAnnAtiprasaGga iti vadanti / tadasat / pratyayatvasyAnugatAnatiprasaktasya durvadhatayA uktakAryakAraNabhAvakalpanAyA asambhavAt / rAjasambandhaH puruSa ityAdau sambandhAdipade usapadattvAdibhramadazAyAM saMbandhAdivizeSyakarAjAdipadArthaprakArakAnvayabodhAnupapatteH rAjJaH puruSa ityAdau sapadAdiSu saMbandhAdipadatvabhramadazAyAM sambandhAMze gajAdiprakArakAnvayabodhApattazca / na ca pratyayatvena jJAtaM yatpadaM tatpadajanyopasthiteH kAraNatvAdetahoSadvayasya nAvakAza iti vAcyam ? rAjJaH puruSa ityAdau SaSThayAdeH pratyayatvAdyanupasthitirazAyAmapi AnupUrvIvi. zeSaprakArakajJAnAdhInatadarthopasthitisattve zAbdabodhotpattyA pratyayatvaprakArakajJAnanivezAsaMbhavAt / idaM punaratra tatvam / rAjA puruSa ityAdau puruSAdivizeSyakarAjAdiprakArakabhedAnvayabodhasyA'masiddhyaiva naapttisNbhvH| vAsti tannarUpakopasthitibhede'pi viSayatAbhede mAnA'bhAvAt / evaJca pratyayajanyatAvacchedakIbhUtA puruSatvAvacchinnA, tena sanbandhena pratyayajanyaparvoktasamahAlambanopasthiteH puruSe sattvAdrAjabhedAnvayA'pattidurvAraiveti / ApattinnivArayati svajanakajJAnIyetigranthena / arthAdrAjA puruSa ityatra nAmArthaprakArakanAmArthavizeSyakabhedAnvayabodho naiva bhaviSyatItyAzayenoktannAtIti / nA. mArthaprakArakabhedAnvayabodhamprati svananakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAsambandhenopasthitiH kAraNam / svaM samUhAlambanopasthitiHtajanaka vAcyatAsambandhana vRttijJAnaM puruSaH puruSapadavAn iti zAnampratyayArthaH / uktakAryakAraNabhAvena puruSe pratyayajanyopasthiti sti nAtaH puruSe rAjapadArthAnvaya iti bhAvaH / pratyayatvasyAnugatAnatiprasaktasyeti / nacoktarUpeNa pratyayatvA'jJAne'pi vAstavikarUpeNa pratyayavRttiprakAratA vartata eva, tannirUpitavizeSyatAsambandheneti kathane doSamAha rAjasambandhaHpuruSa ityAdi / atra sambandhapade Gasvabhrabhe'pi tadvRttiprakAratAyAM pratyayavRttitvA'bhAvAt /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vyutpttivaadH| yatra SaSThayAdivibhaktareva svArasikalakSaNayA zaktibhrameNa vA puruSAupasthitistatra tadvizeSyakarAjAdipadArthaprakArakabhedAnvayabodhaH prasiddha iti cetahi ? tAdRzavodhe tathAvidhaprakRtipratyayAnupUrvAvizeSarUpAkAsAjJAnasahakRtatattadvibhaktijanyapuruSAdyupasthitighaTitasAmagrathA eva tAzabo. dhotpattiniyAmakatayA sadabhAvAdeva na tdaapttiH| __ ata eva svatvAdisambandhena rAjAdiviziSTapuruSAditAtpayaMkatadAdipadaghaTitAt sa sundara iti vAkyAtpuruSAdivizeSyakasvatvAdisaMsargakarAjAdiprakArakazAbdabodhasya ca prasiddhayA rAjA puruSaH sundara ityAdau padArthopasthitiyogyatAjJAnAdibalAttAhazazAbdabodhApattirityapi nirastama / sa sundara ityAdivAkyAdhInazAbdabodhasAmagrathAstatpadatvAdyavacchinnavize. jyakasundarAdipadasamabhivyAhArajJAnasahakRtatadAdipadajanyatAdRzaviziSTArthopasthitighaTitatayA tadabhAvAdevApattyabhAvAt / __ arthatAhazarItyApattivAraNe rAjJaH puruSa ityAdau svatvAdisambandhana puruSAdI rAjAdyanvayabodhasvIkAre'pi kSativirahAduktavyutpattiniyuktikA / vibhaktInAM sambandhAdivAcakatvamapi niyuktikaM, nIloghaTa ityAdI vizeSaNavAcakapadasamabhivyAhRtavibhakteriva sarvavibhiktInAM sAdhutvamAtrArthakatvasyavocitatvAt / kvacitprasiddhasyaiva padArthasyA'pattissambhavati anyatra yathA ghaTapaTAde tu zazaviSANAdeH / nAmArthaprakArakanAmArthavizeSyakabhedAnvayabodhaHkA'pi na prasiddhaH, nAmArthayossAkSAbhedAnvayabodhasyA'vyutpannatvAt nAmArthasya pratyayArthena nipAtArthena ca medAnvayabodhassarvaprasiddhaH / evaJca rAjapadArthasya puruSapadArthena sAkaM kathambhedAnvaya iti taatprym| nanu rAjJa ityatra Gavibhaktareva svArasikalakSaNayA zaktibhrameNa vA yatra puruSopasthitirjAyate tatra puruSavizeSyakarAjaprakArakabhedAnvayabodhaHprasiddha iti tatprasiddhareva rAjA puruSa ityatrA'pattissyAdityAzayenAi yatra SaSThadhAdivibhaktariti / cediti / anvayavyatirekAbhyAmeva kAryakAraNabhAvo'vadhAryate itiniyamaH / rAjaprakArakA puruSavizeSyakabhedAnvayabodhe rAja ityAkArakaprakRtipratyayAnupUrvIvizeSarUpAkAGkSAsahitaGavibhaktijanyapuruSopasthitiviziSTasAmagrathA evApAdakatvaM sambhavati tadabhAvAnnApattiH, kAraNasattva eva kAryasambhavAt sAmagrayanurodhenaiva zAbdabodho nAnyAza ityAzayavAnAha ata eveti / --- --- - - ----
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 151 adheti / na hi ta tathAvidhAnvayabodhopagame tatsthalIya sAmagrIbahAdrAjA puruSa ityAdiSvapi tathAvidhAnvayabodhaprasaGgaH saMbhavati / tatsthalIyasAmagranyAH SaSThayantarAjapadatvAdyavacchinnadharmikapuruSAdipada samabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnaghaTatatayA tadabhAvAdeva tatra tAdRzasAmagrayA abhAvAt / evaM ca rAjapuruSa ityAdisamAse rAjAdipadasya rAjasambandhyAdilakSaNAsvIkAro'pi vyarthaH, tatra bhedAnvayabodha svIkAre'pi rahAt / kSativi na ca tatra bhedAnvayabodhAbhyupagame tatsthalIyasAmagrIbalAdrAjA puruSa ityAdAvapi tAdRzAnvayabodhApattiriti vAcyam ? tatsthaloyazAbdabodhe rAjapadAvyavahitottara puruSAdipadatvarUpAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutayA'samAsasthale puruSAdipadasya vibhaktathA rAjAdipadavyavahitatvAttAdRzAnupUrvI vizeSajJAnAsambhavena tatra tAdRzabodhasAmaprathA asiddheH / na thAvyavadhAnaghaTitoktAnupUrvIvizeSajJAnasya ca prakRtipratyayayorAnupUrvIvizeSarUpasyAkAGkSAtvAtprAtipadikadvahetutvameva niSprAmANikamiti vAkyam 1 yatra yAdRzazAbdabodhasAmagrI tatra tAdRzazAbdabodho jAyate itirAtyeti / uktavyutpattiH nAmArthaprakAraka bhedAnvayabodhamprati pratyayajanyopasthitiH kAraNamiti vyutpattiniyuktikaiva / khAbhiprAyamprakAzayati nahIti / eveti yathA rAjJaH puruSa ityatra bhedAnvayabodhastathA rAjapuruSa ityatrA'pyastu bhedAnvayabodhe lakSaNAsvIkAro vyartha iti / tatsthalIyeti - GasA vyavadhAnAditi / na ca vibhakternirarthakatvA'bhidhAnaM kathaM ghaTamityAdidvitIyAdyantamAtraprayogocAraNasthale karmatvaM ghaTIyamitizAbdabodhasyeSTasyA'siddhiH karmatvasya vizeSyavidhayaiva pratIteratazca vibhakteH karmatvAdau zaktirAvazyakIti vAcyam 1 ekavibhaktyantasthale mAnasabodha eveti sAmaJjasyAt pratyayAnAM karmatvAdau zaktibhramo vA tasmAd bodha ityabhidhAnAcca / rAjapuruSa ityatrAkAGkSAnupapattiH prakAratAvAdibhirAzaGkayate naca prakRtItyAdi / niSprAmANikamiti / evaJca samabhivyAhArarUpAkAGkSaiva zAbdaprayojikA sA hi rAjapuruSa ityAdAviva rAjA puruSa ityatrA'pyastItibhedAnyApattirityAkRtam /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattiSAdaH bhavanmate'pi rAjapuruSa ityAdau tAdRzasAmagrobalAdrAjapadArtharAjasaMbandhipuruSapadArthayorabhedAnvayabodhastAdRzasAmagrovalAdrAjJaH puruSa ityAdApi rAjAdipadasya rAjasaMpandhyAdau lakSNAgrahasatve tAdRzAbhedAnvayabodhaprasaGgavAraNAya tathAvidhAnupUrvIvizeSajJAnasya samAsajanyabodhe hetu. tAkalpanasyAvazyakatvAt / asmAbhirbhedAnvayabodha eva tAdRzAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutAyAH kalpanIyatvAt / na cobhayamata eva rAjasaMbandhini rAjapadasya svArasikalakSaNApraheNa rAjapuruSa ityatra rAjasaMbandhipuruSayorabhedAnvayabodho bhavati / iyostu vizeSo yadasmanmate'sau samAsaH SaSThItatparuSo bhavanmate karmadhAraya iti / evaM ca puruSavizeSyakAbhedasaMsargakarAjasambandhiprakArakaboce rAjapadAvyavahitottaravarcipuruSapadatvaprakArakajJAnatvena hetutvamubhayavAdisiddhameva, bhedAnvayabodhe tAdRzAnupUrvIjJAnahetutAkalpanamadhimiti vAcyam ? bhavanmate'poti / prakAratAvAdimate'pIti / tAdRzabhedAnvayabodheti / rAjasambandhI puruSa ityanvayabodhetyarthaH / asmAbhiriti / saMsargatAvAdibhirityAzayaH / kalpanIyattvAditi / evaJca prakRtipratyayAnupUrvI rUpavizeSasyaiva nAkAGkSAttvamapi tu prAtipadikadvayA'vyavadhAnaghaTitAnupUrvI vizeSasyA'pItyAzayaH / punaHprakAratAvAdibhirAzaGkayate nacobhayamata iti / asmanmata iti-prakAratAvAdimite, bhavanmata iti-saMsargatAvAdimata iti / prakAratAvAdinAmmate yatra svaghaTakapadArthavizeSyakatve sati svaghaTakapadAnAM svottaramutpattiyogyavibhaktyarthAzraye lakSaNAMvinava sAmAnAdhikaraNyantana karmadhArayatvam / yatra svaghaTakapadAnAM svottaramutpattiyogyavibhaktyarthAzraye lakSaNayaiva sAmAnAdhikaraNyantatra tatpuruSatvam iti karmadhArayatatyuruSayorlakSaNam / rAjapuruSa ityatra yadyabhedasaMsargakarAjaprakArakapuruSavizeSyakavodhastadA karmadhArayatvaM lakSaNAkrAntam / yadi rAjasambandhiprakArakAbhedasaMsargakapuruSavizeSyakabodhastadA SaSThItatpuruSatvaM lakSaNAkrAntam / sva ghaTakapadAthevizeSyakalve satItyasya bahubrIhivyAvRttiH phalam / saMsargatAvAdinAmmate tu yatra svaghaTakapadArthavizaSyakatve sati svaghaTakapadAnAM zaktilakSaNAbhyAM sAmAnAdhikaraNyantatra karmadhArayattvam / yatra tAzasAmAnAdhikaraNyannAsti tatra samAsavizeSe tatpu ruSatvamiti tayorlakSaNam / rAjA puruSaH rAjasambandhI puruSa iti vA yadyabhedasaMsargako bodhastadA karmadhArayatvaM lakSaNAkrAntam / rAjapuruSa ityatra yadi svatvasaMsagaMkarAjaprakArako rAjavAnpuruSa iti bodhastadA SaSThItatpuruSasamAsatvam uktlkssnnaakraantm| eka
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 153 uktAbhedAnvayabodhe tathAvidhAnupUrvIjJAnahetutAyAM paryAyazabdAntaraghaTisAnupUrvIjJAnajanyatathAvidhAnvayacodhe vyabhicAravAraNAya tAdRzAnupUrvIjJAnAnantaryasya kAryatAvacchedakakoTAvavazyaM nivezanIyatayA tatra viSayaniveze prayojanAbhAvena tAdRzakAryatAvacchedakasyauva bhedAnvayabodhasAdhAraNyenAnupU. :jJAnasya bhedAnvayabodhe hetutAyA anAdhikyAt / evaM taNDulaM pacatotyAdApi pAkAdirUpadhAtvarthe karmatvAdisambandhena taNDu lAderanvayabodhaH svokartumucitaH / karmatvasya pAkAdyaMze prakAratve tatra satra dvitIyAdeH zaktikalpane tAzavAkyajanyazAbdabodhe kamatvAdisaMsagasyAdhikasya viSayatAkalpane ca gauravAt / taNDalaM pacatotyAdivAkyajanyazAbdabodhasAmagrIbalAttaNDulaH pacatotyAdAvapi tathAvidhAnvayabodhApattistu na sambhavati / tAdRzAnvayabodhe dvitoyAntataNDulapadatvAdyavacchinnadharmikapacatItyAdisamabhinyAhArajJAnasya hetutayA taNDulaH pacatotyAdI tAdRzasAmagrayA aprasiddha / mprakAreNa hi matadvayavalakSaNyam / evaJca saMsargatAvAdimate rAjapadasya rAjasambandhini lakSaNAyAndvayoH padayossAmAnAdhikaraNyAtpuruSavizeSyakatvAcca karmadhArayatvameveti / yayoH padajanyArthayorabhedenAnvayabodhastayoH padayorapi sAmAnAdhikaraNyavyavahAro bhavatIti tattvam / nanvabhedasaMsargakarAjaprakArakapuruSavizeSyakazAndabuddhitvAvacchinnamprati rAjapuruSa ityAkArakAkAMkSAjJAnatvena kAraNatA na sambhavati nRpapuruSa ityAdau tAhazabodhasya sattve'pi AkAGkSAyA eva vyabhicArAt / AkAGkSAjJAnamAtramakhaNDopAdhirUpamanyatamatvenA'pi na kAraNatvam / nRparAja ityAnupUrvImacchandAnAmbhinnatvAt parasparajanyabodhavAraNAyA'vyavahitottaratvanivezena gurubhUtatAdRzazAndabodhasyAvacchedakatvakalpanA'nati viziTAzayenAha uktA'bhedAnvayabodha ityAdoti / svatvasaMsargakarAnaprakArakaH amedasaM. sargaka rAjasambandhiprakArakazca paruSavizeSyako yo hi zAbdabodhastatrobhayatrAcyavahito. ttarasvasya vidyamAnatvena kAryakAraNatAbhedo nAstItyabhiprAyeNAha anAdhikyAditi / niruktarItyA rAjJaH puruSa ityatra yathA svatvasya saMsargatvantathaiva rItyA taNDulampacatItyatrA'pi dvitIyArthakarmattvatya saMsargatvameva na prakAratvamityAzayenAha evamiti / karma. svasambanvena pAkAdAvanvaya iti mAnasI vRttiH / dvitIyA karmatvam karmatve dvitIyAvibhaktezzaktikalpanam prakArabhUtakarmatvAderapi sambandhasyAzrayatvAdirUpasya kalpaneti viziSTaM gauravam / saMsargatAvAde tu anupasthitasya karmavasya saMsargatayA bhAnamAzrayatvAdikalpanaJca na kartavyambhavatIti mahAlAdhavamiti / naca tayA sAmacyA taNDulaH pacatItyatrA'pi vizeSA''pattiriti vAcyam 1 pAke taNDulAnvayabodhamprati dvitIyAntalaNDulapadasamabhivyAhArasya kAraNatvAGgIkArAt /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH 154 evaM pacati caitra ityAdAvapi kRtisaMbandhena pAkA deztre'nvaya bodhasvokAra ucitaH / anyathoktarItyA gauravAt tatra tAdRzAntrayabodhasvIkAre tatsthalIyasAmaprobalAt, pacyate caitraH, pAkacaitra, ityAdau tathAvidhAnvayabodhApatterapyuktarItyA vAraNasaMbhavAditi / maivam / rAjJaH puruSa ityAdau SaSThayAdeH svatvAdivA vAcakatvamAvazyaka' m / anyathA paruSo na rAjJa ityAdau puruSe raajsvtvaadybhaavbodhaanupptteH| evamiti / naiyAyikamate prathamAntArthamukhya vizeSyako baudhastathAca kRtisambandhena pAkapadArthasya caitrAdAvanvaya iti kRtessaMsargatvamevocitannatu vAcyatvena prakAratvam / anyathA dvitIyArthakarmatvavadihApi kRterAzrayatvasambandhakalpanena gauravamataH kRterapi saMsargatvameveti / pAkazcaitra ityAdau tu nApattistatra tibantapacatipadasamabhivyAhArasya kAraNatvAt tathAca saMsargatAvAda eva laghIyAniti praznAzayaH / atra tadAdipadasya vRttigrahamukhya vizeSyaparAmarzakatvamata eva "nahi prajAvatIyamme tvaM tasmai dehi kambalamityatra tatpadena prajAvatIzabdArthabhrAtRjAyAghaTaka bhrAtRparAmarzAbhAvassaGgacchate / tathAca dazaite rAjamAtaGgAstasyaivAmI turaGgamAH / caitro grAmagatastatra maitraH kiM kriyate'dhunA // itizlokaghaTakarAjamAtaGgA ityAdI rAjAdipadasya rAjasambandhyAdau lakSaNAsvIkAre tatpadena vRttimahamukhya vizeSyatvA'bhAvena rAjAdipadArthaparAmarzo na syAdato'pi saMsargatAvAda evaM garIyAn / iti kecittanna ? " dANazca sA ceccaturthyartha" itipANinisUtre tatpadena "samastRtIyAyuktAdi"tisUtrIyA'pradhAnatRtIyApadArthaparAmarzadarzanena sarvanAmnAmutsargato buddhisthamAtraparAmarzakatvameva natu vRttigrahamukhyavizeSya parAmarzakatvam / evaJca pUrvoktalAghavaprakAra eva mUlagranthaM saMyojayatIti zuklA: / maivamiti / saMsargatAvAdimataM lAghavAnugRhItamapi pratikSipan prakAratAvAdimatampariSkurute maivamiti / ayamAzayaH, anupasthitasya prakAratayA bhAnanna bhavatIti tadupasthitaye SaSThAssvatve zaktikalpanaM karttavyaM yena svatvasya prakAratvamiSTaM siddhyet / nanvitaH pUrvagranthaviSayadarzanena sambandhatvenaiva vAcyatopalabhyate natu svatvenAtra sthale tu svatvenaibeti kathaM granthasaGgatiriti cenna 1 sambandhatvena tattadrUpeNa ceti "SaSThI zeSa" itisUtrabhASyoktyA sAmAnyarUpeNa vizeSarUpeNa ca SaSThyarthapratItiryadyapi tathApi lokArthabodhanAya vizeSarUpeNa svatvAdinaiva vAcyatA yuktA / sAmAnyarUpeNa sambandhatvena vAcyatve tu rAjJo nedaM svamiti nizcayamprati rAjJaH puruSa iti sAmAnyasambandhavattAbuddheH pratibandhakatvAnApatteH / vizeSarUpeNa svatvA'bhAvavattAnizcayamprati sAmAnyasambandhavattA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH na hi tatra svatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAva eva pratIyate na tu rAjastratvAdyabhAva iti saMbhavarvAta svatvAdisaMbandhasya vRttyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatvena tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitA. kAbhAvAprasiddhaH / ata eva svAmitvAdikaM parityajya svatvAdeH SaSThyarthatvaM navInAH svIkurvanti / svAmitvAdeH SaSThayarthatve tasya nirUpakatAsaMbandhena puruSAMze'nvayasaMbhave'pi tAzasaMbandhasya vRsyaniyAmakatayA saMsargAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvena tatsaMbandhAvacchinnAbhAvasya nayA pratyAyanAsaMbhavAt / bhAzrayatAsaMbandhAdyavacchinnAbhAvabodhasyaitAdRzasamabhivyAhArasthale'bhyupagame caitrAdisabandhiAna dhane'pi AzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkacaitra. vRttisvAmitvAbhAvasatvAnnedaM caitrasyeti prayogApattiH / na ca nansamabhi. vyAhArasthalAnurodhena SaSThayAdeH svatvAdivAcakatve'pi rAjJaH puruSa ityAdau SaSThayAdyarthasya saMsargamaryAdayA bhAnamucitam / tasya prakAratvopagame tatsaMbandhasyAdhikasya bhAnakalpanena gauravAt / nabasamabhivyAhArasyeva tatprakArakabodhaniyAmakatvAbhyupagamena sAmagrIbalAt tatprakArakabodhasya tadasamabhivyAhArasthale'saMbhavAditi vAkayama ? buddherapratibandhakatvAt / kiJca rAzo nedaM svamiti nizcayasya rAjJaH puruSa itisAmAnyanizcayamprati tibandhakatvAnApattaH / atha svatvasya saMsargatvena pratItau naaghaTitavAkye rAjasvatvapratiyogikA'bhAvabodho na syAt / svatvasya saMsargatvena pratiyogitAvacchedakasambandhatvenaiva prtiiteH| prakAratApakSe tu svatvasyA'pi padArthatvena svatvapratiyogikA'bhAvapratItiyA'yasyeveti / nahIti ! samavAyasvarUpakAlikadikakRtavizeSaNatAzrayatvasaMyogAdInAmeva vRttiniyAmakasambandhAnAM pratiyogitAvacchedakasambandhatvaM bhavati / yena sambandhena yaH padArtho yatra vartate tenaiva sambandhena tatraiva tatpadArthasyA'bhAvo'pi naJA pratyetavyaH / prakRte svatvasambandhena rAjJaH puruSe nahi sthitirbhavati yena svatvasya vRttiniyAmakatvaM syAt / tathA ca vRttiniyAmakatvA'bhAvena svatvasya pratiyogitAvacchedakatvA'bhAvAt svatvasambandhAvacchinapratiyogitAkA'bhAvasya kacidapi prasiddhatvA'bhAvAcca / __ evaJca svatvasya prakAratvameva naiva saMsargatvam / AzrayatAsambandheti / aashrytvprtiitiniyaamksvruupsmvaayaadismbndhetyaashcyH| vastutastu vahnimAnayandeza iti nizcayadazAyAM samavAyasambandhena saMyogasambandhena vA atra vahniritisaMzayadarzanAt AzrayatvaM sambandhavizeSa iti zAstrayuktisiddhAntaH / ata eveti / vRtyaniyAmakasambandhAnAM prtiyogitaavcchedksmbndhtvaa'bhaavaadevetyrthH|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| : evaM sati navyapadaM vinA yAzasamabhivyAhAramthale yatra dharmiNi yena sambandhena yasya vizeSaNatayA bhAnaM tatra naasamabhivyAhAre tatra dharmiNi satsambandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvaH pratIyate iti sarvajanAnubhava. syApalApApatteH / rAjJaH puruSa ityAdivAkyajanyAprAmANyajJAnAnAskandisabodhadazAyAM puruSo na rAjJa ityAdivAkyAdapi zAbdabodhApatteH, svatvAbhAvabuddhau svatvasaMsargakajJAnasya virodhitve mAnAbhAvAt / yadi svAmitvaM SaSThayarthastadA svAmitvanirUpakatvena puruSeNa nirUpakatAsambandhena svAmitvAnvaye'pi rAjaniSThasvAmitvavAnpuruSa iti rItyA puruSavizeSyakabodhasambhave'pi nirUpakatAsambandhasya vRttiniyAmakatvA'bhAvena saMsargA'bhAvapratiyogitAvacchedakasambandhatvA'sambandhAt puruSo na rAjJa ityatra naJpadena nirUpakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvAmitvA'bhAvapratItirna sambhavatyato na svAmitvasya SaSThayarthateti / svatvasya SaSThayarthatvasvIkAre ta AzrayatAsambandhena svatvampuruSe'stIti Azrayatvasambandhazca vRttiniyAmaka eveti puruSe Azrayatvasambandhena rAjasvatvAbhAvassambhavatyeveti AzrayatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkararAjanirUpitasvatvA'bhAvavAnpuruSa iti bodhsmbhvaadityaashyH| vRttyaniyAmakasya tAdAtmyasambandhasyAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM sambhavatItyAzayenAha saMsargA'bhAvapratiyogitAnavacchedakatvAditi / saMsargamaryAdayA bhAnamucitamiti / yadi na samabhivyAhAre SaSThayArasvatvavAcakatvasvIkRtistadA najapadA'bhAve'pi SaSThayarthasvatvasya prakAratayaiva bhAnamprapadyeta / lAghavAnurodhenopasthitArthasya yadi saMsargatayA pratItirasyAtarhi pUrvoktarItyA rAjapuruSa ityAdAvapi puruSapadottaravarttamAnasupratyayArthaikatvasaMsargAze rAjAdipadAryAnvayA'nantaraM svasamAnAdhikaraNarAjasvatvasambandhenaikatvaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhApattiraniSTA syAt / tathAca yatpadArthaviSayakazAbdabodhe yadyadarthopasthitenaiMyatyantattadarthopasthitessaMsargamaryAdayA bhAnannava bhavatIti niyamo'GgIkartavyaH / evaJca SaSThayopasthitasvatvasya na kathamapi sasargatayA bhAnaM yuktamiti tattvAnusandhAnam / atra prasaGge pariharati evaM satoti / nampadaM vinetyasya phalantu caitre pacatyapi na pacatItiprayogavAraNameva / uktaniyamA'bhAve samavAyena caitre pAkAnukUlakRtimatve satyapi saMyogasambandhena paakaanukuulkRtybhaavbodhaapttiH| nanvevamapi naJpadaM vinA bhUtale ghaTa ityatra bhUtalanirUpitavR. ttitvavAn ghaTa ityeva bodhaH parantu svarUpasambandhena ghaTarUpAmaNi vRttitvasya saptamyarthasya na vizeSaNatvam / naJsabhivyAhAre tu svarUpasambandhAvacchinnavRttitvAvacchinnA'bhAva evAstu kathaM ghaTA'bhAvo bhUtalavRttiriti cenna ? nasamabhivyAhAre yatsambandhAvacchinnayaddhavicchinnaprakAratAprayojakatvaM sambhavati tasya nasamAbhanyAhAre naarthA'bhAvaniSThavizeSyatAnirUpatapratiyogitAnirUpakatvasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvena yadi saJjikSitastadA tatsambandhAvacchinnataddhamavi
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve'pi rAkAH puruSa ityAdau rAjasvatvAdeH prakAratAbhyupagamaH samucitaH / anyathA tAdRzasamabhivyAhArajJAnaghaTitazAbdasAmagrIkAle rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundara ityAkArakaviziSTavaiziSTayAvagAhipratyakSavAraNAya tatra cchinnapratiyogitAnirUpakatvasambandhAvacchinnaprakAratAprayojaka eva bhavatItyarthaH / tathAca bhUtalavRttitA na tAdRzaprakAratAprayojakatveneSTeti tatvam / rAjJaHpuruSa ityatra svatvasya saMsargatayA bhAnampuruSo na rAjJa ityatra ca svatvasya prakAratayA bhAnamiti vaiSamyanna sambhavati ? pratiyogyabhAvAnyayau tulyayogakSemau bhavata iti nyAyAt / udAharaNam ghaTavabhUtalamityatra dharmiNi bhatale saMyogasambandhena ghaTapadArthasya vizeSaNatayA bhAnamata eva bhUtalanna ghaTavadityatra tasminneva dharmiNi bhUtale saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTA'bhAvapratItirupapadyate tadvat rAzaH puruSa ityatra yadi namo'sattve svattvasambandhenaiva puruSapadArthe rAjapadArthasya vizeSaNatayA pratItisyAttarhi vinigamanAviraheNa "yazcobhayossama' iti nyAyena ca nasattve puruSo na rAja ityatrApi svatvasambandhAvacchinnarAjatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaiva puruSapa. dArthe pratItiraniSTApatetsA ca naiva yuktA, svatvasya vRttyaniyAmakatvena pratiyogitAvacchedakatvA'sambhavAt / kiJcoktavAkyayovaiSamye dUSaNAntaramAha samAnaprakArakasamAnasaMsargakajJAnagyaiva virodhitvamitiniyamo'ta eva ghaTavabhUtalam paTA'bhAvavadbhUtalamitivAkyayorna virodhaH paraspara vibhinna viSayatvAt / evaJca saMsasagaitAvAdimate rAjJaH puruSa ityatra svatvasambandhena rAjavAn puruSa ityeva svatvasaMsargako bodhaH / puruSo na rAjJa ityatra rAjasvatvA'bhAvavAnpuruSa iti svatvaprakArakabodha iti samAnaprakArakasa. mAnasaMsargakajJAnasyaiva virodhitvaniyamena rAjJaHpuruSa iti bodhakAle'pi puruSo na narAza iti vAkyAcchAbdApatteranivAryatvAt / evaM hi viziSTa niyamaHpratibadhyapratibandhakabhAvIyaH pUrvoktaH, tatsambandhAvanchi. bhatadharmAvacchinnaprakAratAnirUpitataddharmAvacchinnavizeSyatAzAlilaukikasannikarSAjanyaH doSavizeSAjanyA'nAhAryabuddhitvAvacchinnamprati tatsambandhAvacchinnataddharmAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvatvAvachinnaprakAratAnirUpitataddharmAvacchinnavizeSyatAzAlyanAhA-- 'prAmANyajJAnA'nAskanditanizcayatvena pratibandhakateti / ata eva saMyogena vahnimAnpa vaMta itinizcayamprati samavAyena vahnayabhAvavAnparvata itinizcayasya na pratibandhakatvam / tathA ca prakRte svatvasaMsargakarAjaprakArakapurUSavizeSyakanizcayasya rAjasvatvA'bhAvavAnpuruSa itijJAnamprati na pratibandhakatvamiti svacchatAtparyam / vRsyaniyAmakasa. mbandhasyA'bhAvapratiyogitAnavacchedakatvakalpe dUSaNapradarzanapUrvakaM svatvasya prakAratvampravarNya pratiyogitAvacchedakatvakalpe'pi dUSaNapuJjampradarzayati vRttyaniyAmakasambandha
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 vyutpattivAdaH sAhazasAmapradhAH pratibandhakatAkalpanAdhikye gauravAt / asmanmate tAha. zasamabhivyAhAraghaTitasAmaprathA rAjasvatvAbhAvavAn puruSa ityAdiyAdhAbhAvaghaTitatathA tatsattve vizeSyatAvacchedakAdiprakArakanizcayarUpakAraNavirahAdeva tathAvidhaviziSTa vaiziSTayAvagAhipratyakSotpattyasambhavena tA. dRzasAmagrathAstatra pratibandhakatvasyAkalpanAt / syeti / ayambhAvaH, yathA daNDAda ghaTastathA gagananna pArimANDalyAditivAkyaprAmANikatvaM sArvajanInam / tatra daNDajanyo yathA ghaTastathA pArimANDa lyajanyo nAkAma ityevambodho naiva syAta "pArimANDalyabhinnAnAM kAraNatvamadAhatampArimANDalyamaNaparimANaM kAraNatvantadbhinnAnAmeva" tathAcANuparimANarUpapArimANDalyasya kAraNatvA'bhAvena tanniSThajanakatAnirUpitajanyatvasyA'prasiddha tvenoktavAkyasyA'prAmANikatvabhItyA janyatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkapArimANDalyA'bhAvavad gaganamitibodhApAdanam / tathAca prakRte vRttyaniyAmakasya janyatbasambandhasya yathA pratiyogitAvacchedakatvantathA vinigamanAviraheNa sambandhAntarasya vRttyaniyAmakasyA'pi pratiyogitAvacchedakatvaM sudRDham / dravyaM gacchati nAmAvamityAdivAkyasiddhaye vRtyaniyAmakasambandhasyA'pyabhAvapratiyogitAvacchedakattvamiti vicAro dvitIyAyAM tphuTIkariSye / kiJca kuNDalAdisvAminyapi kuNDalA'saMyukta kuNDalI devadatta iti bhavatyapi tu na kuNDalI devadatta ityeva / tatra saMyogasambandhasya vRttyaniyAmakatvena kuNDalI na devadatta ityasya kathaGkAraM siddhirato vRttyaniyAmakasyA'pyabhAvapratiyogitAvacchedakatvamityapi keSAzcinmahAnubhAvAnAmanubhavaH / ___ atha prakRtagranthAzayaH, svatvasya vRttyaniyAmakasyA'bhAvapratiyogitAvacchedakaravasvIkAre'pi svasya prakAratvameva yuktannatu saMsargatvam / tathAhi, vibhinna viSayakapratyakSatvAvaschinnamprati zAbdabodhasAmagrayAHpratibandhakatvamiti niyama ubhyvaadismmtH| viSayaikye bAdhyabAdhakabhAvo bhavati natu viSayabhede / bAdhA'bhAvo yogyatA rAjJaH puruSaH rAjasvatvA'bhAvavAnpuruSassundara itijJAnayoHparasparaM vibhinna viSayatvamasti rAjasvatvA'bhAvaviziSTe puruSe sundaratvavaiziSTyam / viziSTavaiziSTayAvagAhi rAjasvatvAubhAvavAnpuruSassundara iti pratyakSam / evaJca rAjJaHpuruSa itizAbdabodhasAmagrokAle rAjasvatvA'bhAvavAnpuruSassundara ityevamvidhaviziSTavaiziSTathAvagAprityakSamneSyate parantu saMsargatAvAdimate rAjJaHpuruSa ityatra svatvasambandhena rAjavAnpuruSa ityeva zAndabodhaHrA. jasvatvA'bhAvavAnpuraSassundara itipratyakSazca } sAmagrIdayasampattI rAzaHpuraSa ityatratyazAbdabodhasAmagrathAssaMsargatAvAdimate pratibandhakatvakalpanena gauravam / prakAratA. vAdimate tu rAjJaHpuruSa itizAbdabodhasAmagrathAstAhazarAjasvatvA'bhAvavAnpuruSa itibAdhA'bhAvaghaTitatvena zAbdabodhakAle pratyakSasAmagrathAcacaiva nAstIti kathamprativa
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 zAstrAthakalopaskRtaH / anyAzapratyakSasthalIyapratibandhakatayA ca na tvanmate nirvAhaH / a. nyatrAyavidhapratyakSecchAnAmuttejakatayA tAdRzecchAyAmasatyAM copadArzataviziSTavaiziSTayabodhatvaprakArecchAyalAdupadarzitaviziSTa vaiziSTayavodhopapattaye anyAdRzaviSayatAyA etra pratibadhyatAvacchedakatvopagamAvazyakatvAt / na ca svatvAdeH prakAratAmate'pi mvatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAvaviziSTapuruSA devaiziSTayabodhe tathAvidhasAmagrayA: prativandhakatAdhikyena gauravama / tatsaMsargatAmate tAzasAmagrathAH svatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAvavattAnizcayAbhAvaghaTitatayA tatsatve kAraNavirahAdeva tathAvidhapratyakSavAraNasaMbhavAditi vAcyam ? dhyapratibandhakabhAva iti lAghavam / atassvatvasya prakAratayaiva bhAnamiti prakAratAvA. dimataJjyAyastamiti / nanu vibhinna viSayakapratyazcatvAvagchinnamprati zAbdasAmagrathAHpratibandhakatvamitiniyame kimpramANamphalaJceti praznaH ? pratyakSatvazAbdabodhatvayossAGkaryabhItyA pratyakSazAbdabodhomayamAmagrIsampattAvapi samUhAlambananna bhavati tathA jJAnecchAdInAmekakAlAvachedenA'sammavAdekakAlAvacchedena jJAnadvayana sambhavati / ekajJAnasya prativadhyatvaM yadi manyate yathA pratyakSasAmagrI zAbdabodhampratibadhnAtIti kathyate cettarhi akhilazAbdasAmagrIkAle mAnasapratyakSasAmagrathA yogyatAjJAnAdessatvena zAbdabodhatvAvacchinnabhevonchinnaM syAttathA ca zAbdasAmagraghA eva prAbalyena pratyakSapratibandhakatvamiti "vibhinna viSayakapratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrathAHpratibandhakatvamiti siddhI niyamassarvavyavahRtazca phalazca sphuTatarameva / anyAdRzapratyakSeti / ayamabhiprAyaH, rAzaHpuruSa ityAkArakazAbdabodhasAmagrIsattve ghaTapratyakSasAmagrIsattve yadi ghaTapratyakSecchA jAyate tadA ghaTapratyakSambhavatyeva / zAbdabodhastu naiva bhavati kintu ghaTapratyakSameva ! paTAdipratyakSantu naiva bhavati / evaJca ghaTapratyakSecchAviraha viziSTazAbdabodhasAmagrathAHpaTapratyakSamprati pratibandhakattvam / paTapratyakSasya ca pratibadhyatvam / evaJca pRthageva viziSya kAryakAraNabhAvo'GgIkAryaH / rAjasvattvA'bhAvavAnpuruSassundara ityAkArakapratyakSecchAvirahRviziSTazAbbodhasAmaprathA etatpratibadhyatvam / evaJca pRthageva pratibadhyapratibandhakabhAvA'pattisattvena saMsarga: tAvAdinAmmate goravandurimeva / agre prakAratAvAdimate saMsargatAvAdI prativandibhAvena doSaM samudghATayati na casvatvAdeHprakAratAmate'poti / parA'bhimatasamAdhisamAdheyamuttaramprativandiriti hetulakSaNam / ayamAzayaH, yathA saMsargatAvAdimate rAjasvattvA'bhAvavAnpuruSassundara itye
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH manmate tAdRzapratyakSa prati tathAvidhasAmaprathAH pratibandhakatAdhikye'pi nirUpitatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAvaviziSTasvatvAdivaiziSTayabodhe tathAvidha sAmAgrathAH pratibandhakatvA'kalpanena tadaMze sAmyAt / tathAca pUrvoktarAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH ityAdiviziSTavai. ziSTayapratyakSaM prati rAjJaH puruSa isyAdisAmagkhyAH pratibandhakatvakalpanaM saMsargatAvAdinAM mate'dhikamiti / na ca svatvAdeH prakAratAmate ghaTa pratyakSAdikaM prati tAzasAmagropratibandhakatAyAM vibhaktijanyasvatvAzupasthitinivezAdhikyena rAjasvatvAbhAvavAnpuruSa ityAdibAdhAdhabhAvanivezAdhikyena ca gauravam / vamviziSTa vaiziSTayAvagAhipratyakSamprati rAjJaHpuruSa itizAbdasAmagrayA:pRthak prati. bandhatvakalpane gauravantathaiva prakAratAvAdino'pi mate svattvasambandhena rAjA'bhAvavAnpuruSassundara iti pratyakSampratyapi rAjJaHpuruSa ityevamvidhazAbdasAmagrathAH pratibandhakatvakalpanA'pattau gauravaM samameva / saMsargatAvAdinastu na gauravaM rAjJaHpuruSa ityatrA'pi svatvasambandhena rAjavAnpuruSa ityeva bodhassAmpradAyikastathAcaitanchAbdamprati svatvasambandhena rAjA'bhAvavAn puruSa ityeva bAdhaH bAdhA'bhAvo yogyatA, bodhasAmagrI ca sadA bAdhA'bhAvaghaTitA satI tiSThati / rAjJaHpuruSa itizAbdabodhasAmagrathAzca svattvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAvavattAnizcayA'bhAvaghaTitatvena kAraMNA'bhAvAdeva na pratibandhakatvam / prakAratAvAdimate tu pratibandhakatvakalpanena sAmyameva kathaM saMsargatAvAdimate gauravamiti vAcyam ? evaM sandehe prakAratAvAdI pratyuttarampravakti manmata iti / nirUpitatvasambandhena rAjA'bhAvavatsvattvamprameyamiti nirUpitatvasambandhena rAjAbhAvaviziSTe svatve prameyatvavaiziSTayAvagAhipratyakSamprati rAjJaHpuruSa itizAbdasAmagrathAssaMsargatAvAdimate pratibandhakatvakalpanena gauravam / prakAratAvAdinAntu na gauravannirUpitatvasambandhena rAjA'bhAvavasvatvamiti jJAnasyaiva vAdhatvena tadaghaTitatvAnna pratibandhatvakalpanam / saMsargatAvAdinAM tu syAdeveti tattvam / prakAratAmate saMsargatAvAdI punarapi gauravamprakAzayati naca svatvAdeHprakAratAmate iti / svattvasya prakArattvasvIkAre'nupasthitapadArthasya prakArattvA'sambhavAt Gaspadenaiva svattvopasthitirevaJca vibhinnaviSayakapratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrathAHpratibandhakatvamiti niyamAnurodhena zAbdasAmagrathAHpratibandhakatvaM sarvasammatabhiti zAbdasAmagrIghaTakAnAM sarveSAmeva padArthAnAm pratibandhakatvaM samAyAti / arthAdrAjapadajanyarA. jopasthitiGasapadajanyasvatvopasthitipuruSapadajanyapuruSopasthitisamudAyasya pratibandhakasvamprApnoti / evamvAdhA'bhAvarUpayogyatAjJAnasya hi zAdasAmagrIghaTakatvena nirU
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / asmanmate tAdRzopasthititathAvidhabAdhAbhAvAdInAM tathAvidhavAkyajanyazAbdabodhaM pratyahetutayA tAdRkSavAkyaghaTitasAmagropratibandhakatAyAM teSAmanivezAditi vAcyam ? bhavanmate'pi svatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavyApyarAjasvasvAbhAvavAnpuruSa ityAdinizcayasya tadabhAvabyApyavattAnizcayamudrayA tAdRzavAkyajanyazAbdadhIvirodhitayA tAdRzanizcayAbhAvasya tathAvidhasAmagropratibandhakatAyAM nivezanasyAdhikyena lAdhavAnavakAzAt / manmate rAjamvatvAbhAvavAn puruSa ityAdibAdhakAbhAvanivezenaiva tAdRzanizcayakAle pratyakSAbhyupapattestadabhAvAnivezAt / pitatvasambandhena rAjA'bhAvavatsvatvamityevaMvidho yo bAdhastadabhAvazAnasyA'pi pratibandhakatvam / AzrayatAsambandhena rAjasvattvA'bhAvavAnpuruSa ityevaMvidho yo bAdhastadabhAvajJAnasyA'pi pratibandhakatvaM labhyata iti upasthititrayasya bAdhA'bhAvadvayasya ca pratibandhakatvaM prAptaM militvA paJcAnAM padArthAnAM prakAratAvAdimate pratibandhakatvaM prApnotIti gauravAnusandhAnam / __ prakAratAvAdimate paJcAnAmpadArthAnAmpratyakSapratibandhakatvaM saMsargatAvAdimate tu dvividhopasthiterekavidhavAdhA'bhAvasya ca pratibandhakatvena trayANAmeva padArthAnAmpratiba. ndhakatvaM prApnotIti tttvvimrshH| saMsargatAvAdI svakIyamate lAghavaM spaSTayati asmanmata iti / _rAjJaH puruSa ityAdau prakAratAvAdinAmmate svatvaM SaSThayarthaH, rAjanirUpitaM yat svatvaM tAdRzasvattvavAn puruSa iti bodho jAyate / saMsargatAvAdinAnnaye tu na svatvaM SaSThayarthaH kintu sNsrgH| svatvasambandhAvacchinnarAjattvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchi. nvishessytaakbodhsmpttiH| tatra bAdhAdimahAgauravabhItyA saMsargatAvAda evaM yujyate tathA hi, atra mithilAdezAlaGkArabhUtA vidvajjanamukuTAyamAnAH zrIvaktacAjhAmahodayAstu prakAratApakSe rAjasvacvAbhAvavAn puruSaH 1 rAjasvattvavyApakAbhAvavAn puruSaH 2 rAjasvavavadavRttimAn puruSaH 3 svattvAbhAvavAn puruSaH 4 svattvavyApakAbhAvavAn puruSaH 5svattvavadavRttimAn puruSaH 6 nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavatsvatvam 7 rAjavyApakAbhAvavatsvatvam 8 rAjavadavRttimasvatvaJca 9 iti navavidhabAdhA jAyante / tadvattAbuddhimprati tadabhAvavattAnizcayasya pratibandhakatvamiva tadvyApakAbhAvavattAnizcayasya tadvadattidharmavattA nizcayasya tadasamAnAdhikaraNadharmavattAnizcayasya tadabhAvAvacchedakatayA gRhItadharmavattAnizcayasya tavyApakatAvacchedakatayA gRhItadha vicchinnAbhAvavattAnizcayattvena ca pratibandhakatvAt / saMsargatAvAdinAM mate ca sva: svasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavAn puruSaH 1 rAjavyApakAbhAvavAna puruSaH 2 rAjavadavRttimAn puruSaH iti bAdhatrayameva / evaJca prakAratAvAdinAM mate navavidha11 vyu0
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / bAdhadhiyAmabhAvA api naveti / evam uktanavavidhabAdhavyApyasaMsargatAvAdimatasiddhaike bAgha viSayakANAM rAjasvatvAbhAvavyApyarAjAbhAvavAn puruSaH, rAjasvatvavyApakAbhAvavyApyarAjAbhAvavAn puruSaH, rAjasvattvavadavRttivyApyarAjAbhAvavAn puruSaH ityAdinizcayAnAM samavidyatividhAnAmabhAvAH saptaviMzatisaMkhyAkAH / evaM saMsargatAvAdimata siddheSu triSu bAdheSu madhye dvayordvayoviMzeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa ekabAdhaviziSTAparabAdhe prakAratAvAdimata siddhabAdhanavakAntargataikaikabAdhavyApyattvamavagAhamAnAnAM rAjasvatvAbhAvavyApyarAjAbhAvaviziSTarAjavyApakAbhAvavAn puruSaH 1 rAjasvatvAbhAvavyApyarAjavyApakAbhAva viziSTarAjAbhAvavAn puruSaH 2 rAjasvatvAbhAvavyApyarAjavyApakAbhAvaviziSTarAjavadavRttimAn puruSaH 3 rAjasvatvAbhAvavyAdhyarAjavadavRttiviziSTarAjavyApakAbhAvavAn puruSaH 4 rAjasvatvAbhAvavyApyarAjAbhAvaviziSTarAjavadavRttimAn puruSaH 5 rAjasvatvAbhAvavyApyarAjavadavRttiviziSTarAjAbhAvavAn puruSaH 6 iti rItyA catuSpaJcAzavidhacAghanizcayAnAmabhAvAzcatuSpazcAzatsaGkhyAkAH 54 zAbdasAmagrIkoTI pravezyAH / evaM saMsargatAmatoktAnAM trayANAM parasparavizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa ekaikabAdhaviziSTAparabAdhaviziSTAparabAdhe prakAratAvAdimatasiddhabAdhanavakAntargataikaikabA 162 dhavyApyatvamavagAhamAnAnAM rAjasvatvAbhAvavyApyarAjAbhAvaviziSTarAjavyApakAbhAvaviziSTarAjasvatvavadavRttimAn puruSaH rAjasvatvAbhAvavyApyarAjasvatvavadavRttiviziSTarAjavyApakAbhAvaviziSTarAjAbhAvavAn puruSaH ityAdi nizcayAnAmabhAvAzcatuSpaJcAzatsaGkhyAkAH uktavAkyaghaTita sAmagrIkoTau nivezanIyAH / sarveSAmeva saGkalane ca prakAratAvAdimate 144 catuzcatvAriMzadadhikazatasaGkhyAkAnAmabhAvAnAM zAbdasAmagrokoTI pravezaH paryavasanna iti prAhuH / svatvasya prakAratayA saMsargatayA vA bhAnamitivicAre pracalite kecidviziSTAH / prakAratAvAde rAjJaH puruSa ityatra rAjapadArthopasthitisvatvapadArthopasthitipuruSapadA rthopasthitInAntadanukUlayogyatAjJAnAkAMkSAjJAnatAtparyajJAnA''sattijJAnAnAmbAdhanirNayA'bhAvadvayasya ca praveze navakAraNAnAM zAbdabodhasAmagryAmpravezaH / tatra vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvaikalyena kAryakAle hyetatkAraNajJAnAnantarametatkAraNajJAnametatkAraNaM gRhItvaitatkAraNajJAnamityevamprakAre pracalite tvaparimitakAryakAraNabhAvApattiH / saMsargatAvAde tu rAjapadArthopasthitipuruSapadArthopasthitiyogyatAkAMkSAsattitAtpa ryANAmekavidhabAdhanizcayA'bhAvasya ca praveze saptakAraNAnAM zAbdabodhasAmagrayAM pravezastatra vinigamanAvaikalyena vizeSyavizeSaNabhAvavaiparItye tu mUlabhittimAramya kAryakAraNabhAvavicAre prakAratAvAdA'pekSayA'tIva saMsargatAvAde lAghavam / kiJcaitadviDambanA'pekSayA zAbdabodhe kiyadupasthitInAM kAraNatvamiti prazne prakAratAvAde hyupasthititrayaM saMsargatAvAde hyupasthitidvayamityupasthitivicArakANDe prakAratA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalo paskRtaH yattu rAjJaH puruSa ityAdau rAjasvatvavAna puruSa ityAdyanvayabodhopagame rAjakIyaM svatvaM rAjasvatvatrAn puruSa ityAkAraRdvividhAnumitereva / 163 bAda eva gauravam / kAraNasAmagrItvaJca kAraNakUTatvam / kUTatvaJca ekaviziSTA'paratvarUpam / kintu saMsargatAvAde rAjJaH puruSa ityatra zeSatvA'bhAvena SaSThIvibhaktireva na siddhayet / yadyapi kRSNambhaTTayAM SaSThyA dyotakatvanirarthakatvaM veti pratipAditamasti tathApi "SaSThI zeSa" iti sUtrapravRttyabhAvenAbhISTazzAbdabodha eva na syAt / tathAcopasthityAdigaurave'pi prakAratAvAdapakSa eva yogya iti SaSThIvidhAnasiddhiriti sarayUpArINazuklAH / rAjJaH puruSa iti / atra kuzAgrabuddhayaH saMsargatAvAdinikAye svatvasambandhena rAjaviziSTaH puruSa ityAkArakazAndabuddhisvatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjA'bhAvavyApyasvatva sAmA svAvacchinnamprati nyA'bhAvavAn puruSa iti nizvayasya tadabhAvavyApyavattAnizcayarItyA pratibandhakatvApaptiH / kiJca svatvamambandhena rAjaviziSTaH puruSaH iti zAbdabuddhitvAvacchinnamprati svatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjA'bhAvavyApyarAjasvatvAbhAvavAn puruSa iti nizcayasya pratibandhakatvandurvAram / kiJca svatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjA'bhAvavyApyaM yat nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjA'bhAvavatsvatvaM tadviziSTaH puruSa iti nizcayasyApi tadabhAvavyApyavattArItyA pratibandhakAnantyamApadyeta / tattatpratibandhakA'bhAvamAtrasya zAbdasAmagrIghaTakatvena vibhinnaviSayakaprattyakSa sahasratvAvacchinnaprati pratibandhakatve'nantAnantagauravam / svatvaM SaSThayartha iti prakAratAvAdinikAye tu rAjasvatvA'bhAvavyApyarAjA'bhAvavAnpuruSa ityekavidhanizcayasyaiva pratibandhakatvantatpratibandhakA'bhAvarItyA tattadabhAvasyaiva kAraNatvamiti niyamaH / vibhinnaviSayakapratyacasAmA pravezo'pi gauravamiti mahallAghavam / kiJca prakAratAvAde'vacchedakatAdhikyagauravazca / tathA hi svA'bhAvAdhikaraNanirUpitavRttitvA'bhAvasyaiva vyApyatvena tadvattAnizcayasya rAjatvaniSThA'vacchedakatAnirUpitanirUpitattvasambandhAvacchinnarAjaniSThA'vacchedakatA nirUpita svatvatvaniSThA'vacchedakatAnirUpitasvatvaniSThapratiyogitAkA'bhAvo nAstIti sArvajanInavyavahArasiddhatAladvayAvalI - DhAvacchedakatAsAdhyAbhAvAdhikaraNanirUpitavRttitvannAstIti pratItisiddhA'bhAvAvagAhi nizcayasya katipayAMze tAlatrayAvalIDhAvacchedakatAghaTitapratiyogitAkA'bhAvaviSayakatayA tannizcayaniSThapratibandhakatAyAH tAdRzanizcayA'bhAvaniSThasAmagrIvidhayA kAraNatve'dhikAbacchedakatvam / tattadviSayAnurodhena pratibandhakatvakAraNatvayozca kalpanena mahAgauravaprayAsa ityAhuH / punarapi vakSyamANaprakAreNa saMsargatAmataM khaNDayitumprayatate yatviti / yathA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 vyutpttivaadH| tadatiriktAviSayakatvena tAdRzAnumitiM prati pratyeka tAhazavAkyaghaTita. sAmagyAH pratibandhakatvadvayam / asmanmate ca tAdRzAnumityostathAvidhavAkyajanyAdrAjakIyaH puruSa ityetAhazabodhAdatiriktaviSayakatayA tatra tAdvazasAmagyAH pratibandhakatvakalpanaM nAsti, tathAvidhAnumititathAvidhazAbdasAmagyozca satyoranumiterevotpatteH, api tu rAjakIyaH puruSa ityAkArakasvatvasaMsargakaividhAnumiti pratyeva tAdazasAmanyAH pratibandhakatvamekaM kalpanIyamiti lAghavamiti / tadapyakiJcitkarama / bhavanmate yatra yAdRzAnumitiH strIkriyate asmanmate. 'pi tatra tAdRzAnumiteH svIkaraNIyatayAnumitau zAbdasAmarayA: pratibandhakasvasAmyAd, upadarzitasthale bhavadbhiranumitiH svokriyate asmAbhirapi svokriyate, kutaH pratibandhakatAdvayakalpanamiti, bhavatApi tAdRzazAbda prati tAdvazAnumitidvayasAmagrodvayasya pratibandhakasAyA vAcyatayA sAmyAcca / evaM rAjapuruSa ityAdisamAsavAkyAtsvatvasaMsargakazAbdavodhasvIkAre tAdRzazAbdabodhasAmagrathAH svatvasaMsargaNa rAjavi. ziSTapuruSatAtparyajJAnAdighaTitAyA bhinnaviSayakapratyakSAdikaM prati pratibandha katvAdhikyena gauravAt / tatra rAjasaMbandhiprakArakAbhedAnvayabodhasvIkAra evocitaH / na ca bhavanmate'pi tAdRzAbhedAnvayabodhasAmagrayAH pratibandhakatAdhikyena gauravamiti vAcyam ? rAjapadasya rAjasaMghandhini svArasikalakSaNAmahadazAyAmabhedasambavibhinna viSayakapratyakSamprati zAbdasAmagrathAH pratibandhakatvantathA samanAviSayakAnumitimpratyapi zAbdasAmagrathAH pratibandhakatvamiti niyamaH / ito'nyatsugamam / tadatiriktAviSayeti-rAjasvattvavAn puruSa itizAbdabodhanirUpitaviSayatAvadatiriktA'viSayeti phalitam / prativadhyatAmedena pratibandhakabhedAdAha pratibandhakatAdvayamiti / atra smaanvissyktvntdiiyvissytaavdtiriktaa'vissyktvmbodhym| samAnaviSayakAnumititvAvacchinnamprati zAbdasAmagrathAH pratibandhakasvam / vibhinnaviSayakazAbdamprati tadanumitisAmagrathAH pratibandhakatvam / tadapyAkaJcitkaramiti / pratibadhyapratibandhakabhAve sAmyamevetyAzayaH / bhavatA'poti--pUrvoktavAkye yathA prakAratAvAdinAmuktAnumitidvayamprati pUrvotazAgdasAmagrathAH pratibandhakatvaM sayuktikantathA sasargatAvAdinAM svatvasaMsargakarAja. prakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhamprati pUrvoktAnumitidvayasAmagrIdvayasya pratibandhakatvena kalpanaM samameveti tAtparyyam / ubhayamatasiddhatvAditi / tathAca svatvasaMsargakarA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrAthakalopaskRtaH 165 ndhena rAjasambandhiviziSTapuruSe tAtparyagrahasattve bhavanmate'pi karmadhAraya. tvenAbhimatAttathAvidhasamAsavAkyAttAdRzazAbdabodhasvIkArasyAvazyakata. yA tAdRzasAmagropratibandhakatAyA ubhayamatasiddhatvAt / yatta dadhi pazya ityAdau luptadvitIyAvibhaktismaraNena dadhikarmakadarzanabodhavadAjapuruSa ityAdAvapi lupraSaSThIvibhaktismaraNena rAjasambandhaprakArakabhedAnvayabodhanirvAhe rAjasambandhini nirUDhalakSaNAM svokRtyAbhedAnvayabodhopagamo nirarthakaH / na ca SaSThItatpuruSAdisthale'pi luptavibhaktismaraNa eva cedanvayabodhastadA Rddhasya gajamAtaGgA ityAdiprayogApattistatra mAtaGgAdau rAjAdonAmanvayavAghopapattaye rAjAdipadottaraSaSThayAdivibhaktyanusandhAnasyAvazyakatvena samAnavibhaktikatayA rAjAdau RddhAdipadArthasyAbhedAnvaya. yodhasambhavAditi vAcyam ? yatastatra RddharAjAdInAmabhedAnvayabodhAnupapattyA nAbhiyuktAnAmaprayogaH, api tu samAsAghaTakapadasApekSatayA rAjapadasyAsAmotidezAtsamAsAsAdhutvena / tatsApekSatvaM ca tadarthAnvitasvArthaparatvaM, svArthazca svIyavRttiprahavizeSyaH / ___ ata eva zaraiH zAtitapatrazcai trasya dAsabhAryetyAdau na samasyajaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhasAmagrathAssaMsargatAvAdinAmmate pratibandhakatvamadhikameveti prakAratAvAdimatameva yukta taramiti tattvam / na ca prakAratApakSe lAghave'pi caitrI grAmagatastatra maitraH kiM kriyate'dhunA / dazaite rAjamAtaGgAstasyaivAmI turaGgamAH // iti padyeSu tatpadeneSTaparAmarzo na syAditi vAcyam 1 samAsasthale tatpadasya lakSyArthaghaTakavibhaktyarthavizeSaNIbhUtArthaparAmarzakatvamiti vyutpattyantareNa nirvAhAt / kiJca "dANazca sA ceJcaturthyarthaM" iti sUtre tatpadenA'pradhAnatRtIyAparAmarzAtsarvanAmnAmutsagato buddhisthamAtraparAmarzakatvanna tu pradhAnA'pradhAnaniyama iti vidhaanaacc| kiJca bhATarahasyAdigranthe khaNDadevAdimImAMsakairapi prakAratApakSasyaiva svIkRtatvAcca / saMsargatAvAdinaca jagadIzatarkAlakAranyAyakaustubhakArAdaya eva, te ca lApa. vAnanuyAyitvena parAbhUtA iti / tasmAtprakAratApakSa eva yukta iti sopAnaH / prakAratApakSe navavidho bAdhassaMsargatApakSe trividhI bAdha iti maithilakalpanAyAntu saMsargatAvAdina eva vijayante / punaH parihArAya saMsargatAvAdivacanamanuvadati yviti| taccA'sadityanena sambaddham / atidezAditi / sApekSamasamarthavaditi bhASyAdityAzayaH / ataeveti / tadarthAnvitasvIyavRttigrahamukhyavizeSyaparatvasya tatsApekSatvAtmaka
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 vyutpatsivAdaH / mAnazAtitadAsapadAdeH sApekSatA / tadarthekadezazAtanadAsatvAdAveva zarakaraNakasvacaitranirUpitatvAdonAmanvayAt / tadarthAnvitetyatrAbhedAnvayo vA nivezanIya iti / tadasat / svArasikalakSaNAgrahasthalAnurodhena tAdRzasabhivyAhArajJAnAdestathAvidhabodhajanakatAyAH klaptatvAttatra nirUDhalaNAsvIkAre gauravAbhAvAt / yatra rAjapadasya rAjasambandhini svArasikalakSaNAgrahastanna tAdRza. bodhasyobhayamatasiddhatayA tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya rAjasambandhyabhinnapuruSabodhe kAraNatAyAH klaptatvAt , tayava nirvAheNa sarvatra luptavibhaktismaraNakalpane bhAnAbhAvAt / na ca svArasikalakSaNAgrahasthale tatra tAdRzAnvayabodhasyobhayavAdisiddhatve'pi nirUDhalakSaNAmate sambandhitAtparya syAnAditvakalpanAgauravam / anAditAtparya viSayobhUtAthaniSThalakSaNAyA eva nirUDhalakSaNAtvAditi vA. cyam ? rAjapuruSa ityAdivAkyajanyazAbdabodhAtpUrva niyamato luptavibhaktismaraNakalpanApekSayA tAtparyamyAnAditvakalpanAyAM gauravavirahAditi / na cairva dadhi pazyatItyAdAvapi dadhyAdipadasya dadhikamekAdau lakSaNAM svIkRtya dhAtva. phaina samaM tasyAbhedAnvayabodhopapAdanasambhavAttatrApi luvibhaktimmaraNakalpanamanucitamiti vAcyam ? dadhyAdipadasya dadhikarmakAdau lakSaNAgrahadazAyAmapi tasya dvitIyetaravibhaktyantatvabhramadazAyAM dadhikarmakaH pazyati, dadhikarmakeNa pazyatItyAdAviva uktasthale'pi dadhikarmakadarzanAnvayabodhA nudayAt / bhavanmate dadhikarmakaH pazyatotyatra dadhi pazyatItisthalIyadadhipadottarapazyatipadatvarUpAkAMkSAjJAnAdighaTitasAmagrosattvAddadhikarmakadarzanA. tvAdevetiphalAd amedAnvayo vA nivezanIya iti / abhedena tadarthAnvitasvArthakatvameva hi tatsApekSatvam / tathA ca vRttigrahamukhyavizeSyatvarUpaM sApekSatvannava varNanIyam ? prayobanA'bhAvAt / tathA ca svIyavRttyupasthApyatvameva tadityAkUtam / ___ tAdRzasamabhivyAhArajJAnAderiti / rAjapuruSa ityevaM vidhasamabhivyAhArajJAnAderityAzayaH / kalpanAyAM gauravavirahAniti / yadi luptavibhaktismaraNasya hetutvantadA tasya rAjapuruSa iti vAkyajanyabodhAtpUrva sarvatraiva sthitiyuktaiva syAt / tathaiva vibhinna viSayakapratyakSapratibandhakatAyAmapi luptavibhaktismaraNasAmagrathA api kAraNatvApattAvatigauravam / anAditvazAnasya kAraNatvAbhAvena zAbdabodhAtpUrvanna tadapekSeti na gauravam / bhavanmate iti / dadhikarma ke lakSaNAsvIkAramata iti / anvayasyA'patteriti /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH nvayasyApattedvitIyAntadadhyAdipadatvAvacchinnadharmikatAdRzadhAtvAdisamabhi.. vyAhArajJAnasya tAdRzAnvayabodhe hetutAyA aavshyktvaat| dadhi pazyatItyAdau luptdvitiiyaanusndhaansyaavshyktvaat| rAjasambandhipuruSAdyanvayabodhe ca rAjAvyavahitottarapuruSAditvaprakArakajJAnasya hetutAyAH svArasikallakSaNAgrahasthalAnurodhenAvazyakalpanIyatayA rAjapuruSa ityAdau rAjAdipadasya tRtIyAdyantatvabhramadazAyAM rAjasambandhipuruSAdyanvayabodhApattyasambhavAt / tRtIyAdivibhaktayA vyavadhAnAt / dadhi pazyatItyAdau dadhipadAvyavahitottaratvaprakArakadhAtupadajJAnasya hetutAyA aSlamatvAt / pazyati dadhi, pazyati caitro dadhi, ityAdAyapi dadhikarmakadarzanAnvayabodhAta tAdRzajJAnahetutAyA azakya kalpanIyatvAJceti / ___ taNDulaM pacatotyAdau taNDulAdipadasyaiSa taNDulAdikarmake lakSaNA, vibhaktistu sAdhutvArthA, evaM rAjJaH puruSa ityAdApi rAjAdipadasya sambamadhyAdI lakSaNA, vibhaktiH sAdhutvArthA / tattadvibhaktayantasamabhivyAhArasya tttllaakssnnikaarthbodhniyaamktvaannaatiprsnggH| vibhaktareva prakRtyarthavizeSitasvArthe lakSaNeti tu na saMbhavati ? vibhaktaH kutrApi zatte raklaptatayA tatra zakyasambandharUpalakSaNAyA asaMbhavAt / taNDulaH prameya itvAdI vibhaktayAmizritasyaiva prakRtyarthasya bhAnAt / prakRtizaktaH svArtha klaptatayA tatra lakSaNAsambhavAditi tu cintniiymuu| rAjAdipadasya rAjasambandhyAdau zaktatvabhramadazAmiva tadarthalakSaNAprahadazAyAmapi rAjasambandhinaH puruSa ityAdAviva rAjasambandhi sambandhI puruSa ityAdyanvayabodhasya sarvajanAnubhavasiddhatvAt / pacati caitra anvayabodhasyApatteriti bhaavH| tRtIyAntasvabhrame doSavAraNAya dvitIyetaravibhaktyantajJAnasya pratibandhakatve tvatigauravamApadyeta / taNDulaM pavatItyAdAviti-ita Aramya iti tu cintanIyamiti prAk prshngrnthH| vibhaktaH kutrA'pi zaktariti-na caikatvadvitvAdI katta svakarmatyAdau ca zaktirastyeva svaadivibhktH| evantaNDulaH prameya ityatroktarItirapi na yuktA 1 tatraikatvazaktimatyAssuvibhakte. staNDule jahatsvArthalakSaNAsambhava iti vAcyam ? rAjapuruSa ityAdI rAjAdipadottaravibhaktijJAnA'bhAve'pi zAbdabodhasyAnubhavasiddhatvAt prakRtyarthazaktereva yuktiyuktatvAt / / savajanAnubhavasiddhatvAt iti-tathA ca vibhaktizakti vinoktabodhAnupapattyA vibhaktizaktiyuktaiveti /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ .968 vyutpttivaadH| ityAdAvapi kRtisambandhena pAkAdezcaitrAdyaze vizeSaNatvopagame caitro na pacatItyAdAvanvayadhodhAnupapattidraSTavyA, kRtisambandhasyApi vRttyaniyAmakatayA tatsambandhAvacchinnapratiyoMgikAbhAvasyAprasiddha yA tadvodhanA. sambhavAt / athaivamapi caitro jAnAtotyAdau caitrAyaMze jJAnAderAzrayatAsambanvenAnvayavodhopagame ksstivirhH| zrAzrayatAsambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatayA na jAnAti caitra ityAdAvAzrayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkajJAnAdyabhAvasyaiva bhAnasambhavAt / tathA ca tatrAkhyAtasyAzrayasvArthakatvaM niyuktikam / na ca dhAtvarthajJAnAderAzrayatAsambandhena cetrAdirUpaprAtipadikArthe sAkSAtprakArakatvopagame jJAnaM caitra ityAdAvapi tathAnvayabodhApattiriti vAcyam ? tAdRzAnvayabodhe AkhyAtAntadhAtusamabhivyAhArajJAnasya hetutvAt / bhavatopyAzrayatAprakArakabodhe tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya hetutAyA AvazyakatvAt / yattu pacati caitra ityAdau pAkakRtimAMzcaitra ityAkArakAkhyAtArthaprakArakazAbdabodhotpattyA tatrA. khyAtajanyakRtyupasthitehetutvakalpanamAvazyakam / tathA ca tattadarthavizeSAnnivezyAtmaniSThapratyAsattyA padArthopasthitehetutvakalpane zakyalakSyasahasrArthabhedenAkhyAtajanyopasthiteH kAraNatAbAhulyamityarthavizeSAnanivezya dhAtvarthaprakArakAnvayabodhaM prati pratyayajanyopasthiteH samAnavizeSyatApratyAsattyaiva hetutvmupeyte| tathA ca tAzakAraNabAdhena caitrAderdhAtvarthajJAnavizeSyatayA bhAnaM na sambhavati / yadi ca dhAtutvapratyayatvAdonAmanugatAnA dunirvacatayA naitArazAnugatakAryakAraNabhAvakalpanaM sambhavatoti manyate tadApi yatra jJAdhAtoreva pAkAdau lakSaNA tatra jAnAtotyAdivAkyAtpAkakRtyAdiprakArakAnvayabodhotpattyA jJAdhAtvarthaprakArakAnvayabodhe tadavyavahitottaratiptvAdiprakArakajJAnajanyopasthiteH samAnavize. vyatvapratyAsatyA hetutAyAstatra kalpanIyatayA tAdRzakAraNabAdhAJcatro jAnAtotyAdau caitrAdenivizeSyatayA bhAnAnupAttardurvAraiveti / tadapya. sat / pratyayAntarArthavizeSyakazAbdabodhe vyabhicAravAraNAya tAdRzopa jJAnAzrayazcaitra iti bodhe zaGkate athaivamapoti / vRttyaniyAmakasambandhasyA'bhA. vprtiyogitaa'nvcchedktve'piityrthH| kRtisambandhasya vRtyaniyAmakatvena na pacati caitra ityatra zAbdabodhAnupapattyA''khyAtasya kRtyarthakatayA sArthakyasambhave'pi AzrayatAsambandhasya vRttiniyAmakatvena caitro na jAnAtItyAdau AzrayatAsambandhAvacchi napratiyogitAkajJAnA'bhAvavaoNzcaitra iti zAbdabodhasambhavena AkhyAtasyAbhayAryakatvakalpananniyuktikamityAzaGkate athaivamapIti /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH / 169 sthitivaiziSTayasya tAdRzopasthitijanyatAvacchedakakoTau avazyaM nivezanIyatayA tadanuttaraMzAbdabodhe caitrAderjJAnAdivizeSyatayA bhAne tAdRzakAraNabAMdhasyAkiJcitkaratvAt / tAdRzAnupUrvIghaTakajJAdidhAtujanyajJAnAdyupasthiticetrAdirUpavizeSyopasthitiyogyatAjJAnAdighaTitasAmagrathA AzrayatA saMsargakazAbdabodhajanane bAdhakAbhAvAt / nacaitanmate AzrayatAsambandhena jJAnAdiprakArakazAbdaboghe tAdvazayogyatAjJAnahetutvAntarakalpanAdhikyam AzrayatAsambandhena jJAnaviziSTacaitrAditAparyakAtsarvanAmnaH sAMketikazabdAntarAdvA tAdvazasambandhena jJAnAdiprakArakacaitrAdivizeSyakazAbdabodhasya sarvamata eva prasiddhAvapi tAdvazazAbdabodhe padArthAntaramAnanaiyatyena tammizritayogyatAjJAnasya tatra hetutAyA AvazyakasvAt / jJAnAdiviziSTacaitrAdimAtraviSayaka yogyatAjJAnasya jJAnAdiviziSTacaitrAdiviSayakazAbdabodhe hetutAyAH kutrApyaklaptatvAditi vAcyam ? bhavanmate'pi jJAnAzrayatAprakArakacaitrAdivizeSyakazAbdabodhe tathAvidhayogyatAjJAnahetutAyA AdhikyAt / AzrayatA saMsargakajJAnIyakAraNatAvacchedakasya tadIyasaMsargaviSayatAghaTitatatprakArakajJAnakAraNatAvacchedakApekSayAM laghuzarIratayA AzrayatAyAH saMsargatAmatasyaiva laghutvAt / na ca yatrAzrayatve jJAdhAtusamabhivyAhRtAkhyAtasya zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra jJAnAzrayatA prakAra kazAbdabodhasyobhayamatasiddhatayA tatra tAdRzayogyatAjJAnahetutvamubhayamatasiddhameveti vAcyam ? AzrayatAyAH saMsargatAvAdinA tatrApyAzrayatAprakA rakabodhasyAnabhyupagantavyatvAditi cet ? satyam / etadabhiprAyeNaiva jAnAtItyAdAvAkhyAtasya nirarthakatAM maNikAra UrocakAra / tatrAzrayatve nirUDhalakSaNAmabhyupagacchatAM dIdhitikArANAM punareSa AzayaH / yatra jJAdhAtorjJAnAzrayatve zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra caitrAdyaMze dhAtvarthakadezasya jJAnAderanvayAnupapattyA svarUpasambandhena jJAnAzrayatAprakAraka caitrAdivizeSyakAnvathabodha eva tatra maNikRtA svIkaraNIyaH / tathA ca tatra jJAnAzrayatAprakArakazAbdabodhe tatprakArakayogyatAjJAnahetutAyA: valRptatvAdAzrayatA saMsarga kazAbdabodhe tAdvazayogyatA * AzrayatAsambandhena jJAnAdoti caitro jAnAtItyAdau AzrayatvasaMsargakajJAna. viziSTa caitramAtraviSayaka yogyatAjJAnasya hetutvaM saMsargatAvAdimate'dhikaM syAdityarthaH / adhikamiti / atha AzrayatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkajJAnA'bhAvavAn caitrassundara iti viziSTavaiziSTyA vagAhipratyakSatvAvacchinnamprati caitro jAnAtIti zAbdasAmagrathAH
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH bhinnaviSayakapratyakSaM jJAnahetutAkalpanamadhikameva maNikRnmate / na ca dIdhitikRnmate tAdvazayogyatAjJAnahetutvakalpanalAghave'pi jAnAtItyAdyAnupUrvIjJAnaghaTitajJAghAtuzaktijJAnajanyajJAnopasthitighaTitazAbda sAmagrayA prati pratibandhakatAyAm AkhyAtajanyAzrayatvopasthiternivezanasyAdhikyAgauravamiti vAcyam ? bhavanmate'pi jJAnAzrayatvAbhAvavAMzcaitraH sundara ityAdiviziSTavaiziSTayAvagAhipratyakSe, jAnAti caitra ityAdyAnupUrvIjJAnaghaTitajJAdhAtujanyajJAnopasthitighaTita sAmagrayAH pratibandhakatAdhikyena gauravAt / manmate ca tAdvazasAmapracA virodhijJAnAzrayatvAbhAva battAnizcayaghaTitatayA tathAvighaviziSTavaiziSTaya bodhasAmagrayAstAdvazazAbda sAmagrayA samaM yugapadavasthAnAsambhavena tAdRzapratibandhakatvakalpanAvirahAdityadhikaM darzita dizAbaseyam / athaivaM rItyA bhUnale na ghaTa ityAdau ghaTAdipadasya ghaTapratiyogikA dau taduttarasubvibhaktereva vA pratiyogitAyAM lakSaNAmabhyupetya tatra ghaTapratiyoMgikAbhAvo bhUtalavRttirityAdyAkAraka pratiyogitA prakAra kazAbdabodhopagama samucitaH / 170 eva tathA sati tathAvidhasamabhivyAhArajJAnaghaTita sAmagrathA ghaTapratiyogikatvAbhAvavAnabhAvaH prameya ityAdiviziSTa vaiziSTa yabodhaM prati pratibandhakatvAkalpanena lAghavAda ityukta niyame nipAtAtiriktatva vizeSaNa vaiyarthyamiti cenna ? bhUtale na ghaTa ityAdau ghaTAdyabhAve bhUtalAdyanvitasaptamyarthAdheyatvasyeva tAtparyavazAddhaTAdau saptamyantArthabhUtalAdivRttitvAbhAvasyAnvayabodho'dhyanubhavasiddhaH / pratibandhakatvam / saMsargatAmate tu tAdRzazAbdasAmagrathA AzrayatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkajJAnA'bhAvavAn caitra iti bAdhanizvayAbhAvaghaTitAyA na pratibandhakatvakalpanamiti na gauravamityAzayenAha adhikamiti / ayamAzayaH, nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkajJAnA'bhAvavadAbhayatvavAn caitra iti pratyakSa prati caitro jAnAtIti zAbdasAmaprathAH pratibandhakatvamAzrayatvasya saMsargatAvAdinAmadhikamiti pUrvoktarItiryojanIye heti / athaivaM rotyeti -- pratibandhakatvA'kalpanalAghavamUlakeneti / tathA satoti pUrvoktapratyakSasAmagrayA bhUtale na ghaTa iti vAkyajJAnaghaTitazAbdasAmagrayAzcaikakAlAvacchedenAvasthAnA'sambhavAdityabhiprAyaH / ukta niyama iti nipAtAtiriktaprAtipadikArthayoH kriyA nipAtAtiriktaprAtipadikArthayozca bhedena sAkSAdanvayA'bhAvaniyamaH /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtA anyathA tAdvazavAkya janyasyAprAmANyajJAnAnAskanditabodhasya bhUtale ghaTa ityAdibAkyajanyaghaTAdivizeSyakabhUtalAdyAdheyatvaprakArakabodhavirodhitAyAH sarvAnubhavasiddhAyA anuppttH| nabapadaM vinA yatra dharmiNi yasya vizeSaNatayA bhAnaM yAzasabhi. vyAhArAd bhavati tAdRzasamabhivyAhArasthale nasattve tatra dharmiNi tadabhAvaH pratIyate ityanubhavApalApaprasaGgAcca / evaM ca naarthAbhAve'nuyogitayA ghaTAdya. nvayabodhopapattaye nipAtAtiriktatvavizeSaNamAvazyakam / __ evaM na pacati caitraH, caitrasya na dhanamityAdau pAkakRticaitrakRsvatvA. dyabhAvasya narthasya caitradhanAdAvanvayabodhopapattaye ghaTI na paTa ityAdau nabarthaghaTAdibhedasyAnvayabodhopapattaye ca tadAvazyakam / na coktastha. leSu namo'bhAvavallAkSaNikatayA'bhAvavatA samamanuyogino bhedAnvayabodha eva tatropeyate iti vAcyam ? tathA sati sarvatrAbhAvavata eva naja. rthatayA mukhyArthaparanaJo durlabhatvApatteH / abhAvasya bhedAnvayavodhopagamepi kAryakAraNabhAvakalpanAdhikyaviraheNAbhAvavati lakSaNAnauci. tyAt / anyatheti--pUrvoktavAkyAd bhUtalavRttitvA'bhAvavAn ghaTa iti bodhAnupagame / nanu hRdo vahnimAnitijJAnatvAvacchinnamprati asamAnaprakArakANAmapi hRdA'vRttivahniH vahivyApakA'bhAkvAn hRdaH hRdaniSThA'bhAvapratiyogI vahniritvevaMvidhAnAnnizcayAnAmpratibandhakatvamiva ghaTA'bhAvo bhUtalavRttiriti pUrvoktavAkyAjAyamAnasya nizcayasyA. pi pratibandhakatvasambhavAd bhUtalavRttitvA'bhAvavAn ghaTa itibodhA'nabhyupagabhe'pi na doSaviraha ityata Aha nabapadaMbineti / __ atha bAto jAtiriti zAbdabodho bhramAtmako nirUpyanirUpakabhAvApannaviSayatAzAlI jAtinirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRttitvavatI jAtirityevaMvidhaH, jAtI jAti stItyAdau "napadaM vinA yatra dharmiNIti" nyAyena jAtinirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRttitvA'bhAva eva hi zAndabodhassa cA'prasiddha pratiyogikatvenA'sambhavaH / atazca samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkajAtyabhAvaH, jAtinirUpitasvarU. pasambandhAvacchinnabRttitvavAnityevaMvidho bodhH| evaJca nAyanniyamassArvatrika ityabhiprAyeNAha evanna pacatIti / pratiyogyabhAvAnvayA tulyayogakSemau bhavata iti nyAyasyArthaH / naJpadaMvinA yAdRzasamabhivyAhArAt ( bhUtale ghaTa iti samabhivyAhArAt ) yatra dharmiNi (ghaTe) yasya (bhUtalavRttitvasya ) vizeSaNatayA bhAnambhavati, tAdRzasamabhivyAhArasthale nasatve bhUtale na ghaTa ityatra tatra dharmiNi (ghaTe) tadabhAvo (bhUtala vRttitvAbhAvaH) pratIyata iti sadudAharaNam /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH abhAvavato'bhedAnvayabodhopagame bhUtale ghaTa ityAdivAkyajanyabodhe bhUtale na ghaTa ityAdivAnayajanyabodhasyAvirodhitApattazca, lAghavAt svarUpasambandhena grAhyAbhAvanizcayasyaiva viziSTa buddhivirodhitvAnnatvabhedasaMsargakagrAhyAbhAvAzrayaprakArakanizcayasyeti / nolo ghaTa ityAdau vizeSaNavibhakta rabhedArthakatvamate'pi yadyapyuktarotyA lAghavaM saMbhavati / / tathApi tatrApi na no vidvaSa iti dika / pratyayAzca vibhaktikRtaddhiavirodhitApattezceti / __ taddharmikatatprakArakabuddhau taddharmikatadabhAvaprakArakanizcayasyaiva virodhitvanna tu tada. bhAvavatprakArakanizcayasyeti / tathA ca bhUtale na ghaTa iti vAkyajanyabodhasya bhUtalavRttisvA'bhAvavatprakArakatve bhUtale ghaTa iti vAkyajanyabhUtalavRttitvavAnghaTa iti zAbdabodhamprati tasya pratibandhakasvA'nupapatteriti tattvam / vastutastu naiSaH grantho yuktaH tAdAtmyasambandhenA'bhAvavatA ghaTAdau prakAratve svarUpasambandhena amAvasyA'pi ghaTAdau dharmipAratanyeNa prtiiteH| etenaiva prakAreNedaM rajatamityAkArakazAbdabodhe rajatatvapadArthasyA'pi dharmipAratannyeNa prakAratvannyAyakaustubhoktaM saGgacchate / kizca svarUpasambandhenA'bhAvasyAprakAratve parvato vahnayabhAvavAniti zAbdabodhakAle vahnimAn parvata iti bodho neSTassa ca syAdeva, vahnabhAvavatprakArakanizcayasya zuddhavahiprakArakazAnA'pratibandhakatvAt / dhamipAratantryeNa svarUpasambandhenA'bhAvasyA'pi prakAra tve tu abhedena vahnayabhAvavataH prakAratve svarUpasambandhena vahayabhAvasyA'pi prakAratvena prtivdhyprtibndhkbhaavsnggteH| nolo ghaTa iti--atra kRSNambhaTaH, yathA rAjasvatvA'bhAvavAnpuruSassundara iti pratyakSamprati SaSThI svatvArthiketi navyamate rAzaH puruSa iti sAmagrayAHpratibandhakatvanna kalpyate rAjasvatvA'bhAvavAnpuruSa iti vizeSyatAvacchedakaprakArakanizcayaH (nirNayaH) pratyakSe kAraNaM sa eva nirNayazzAbdabodhe bAdhastAdRzamAdhA'bhAvazAbdabodhe kAraNantathAca bAdhatadabhAvayoryugapadavasthAnA'sambhavAt sAmagrathomelananna sambhavatIti na zAbdasAmagrI pratyakSa pratibandhikA / evannIlA'bhedA'bhAvavAn ghaTaH prameya iti pratyakSe'pi nolA'medA'bhAvavAnghaTa iti vizeSyatAvacchedakaprakArakanirNayaHkAraNam, sa eva ca nIlo ghaTa iti vAkyajanye nIlA'bhedavAn ghaTa iti zAbdabodhe bAdhastasya bAdhasyA'. bhAvazzAbdabodhe kAraNamiti pratyakSazAbdasAmagrayodhitadabhAvaghaTitayoryogapadyA'sambhavAt na zAbdasAmagrI pratyakSe pratibandhiketyuktarItyarthaH / . tathA ca nIlo ghaTa ityatrApi vizeSaNavibhaktibhedabodhakatayA SaSThIvibhaktivatsArthiketi / iSTApattyA samAdhane tathApi tatrApi na no vidveSa iti / pratibadhyama
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthaMkalopaskRtaH tAdibhedana nAnAvidhAH / vibhaktizca suptikabhedena dvividhaa| subitrabhaktayaH prathamAdvitIyAdayaH sapta, tatra prathamArthaH prakRtyarthe vizeSaNavidhayAnvayinI saMkhyaiva / ata eva yatra vizeSyavAcakasamAna vibhaktikapadaM nipAtapadaM vA nAsti tatra prathamAntArthasya vizeSyabhAsakasAmaprayabhAvAdasau mukhyavizeSyatA yaiva bhaaste| tibandhakalAghavasatve naH abhedasaMsargatAvAdinAmasmAkaM yuktibalAdvastusiddhau na vidveSa iti tattvam / atra nassammatinAstIti spaSTa manuktvA na no vidveSa iti vadatAM saMsargatAvAdinAM mImAMsakakhaNDadevAdijagadIzatarkAlaGkAranyAyakaustubhakArAdInAmayamabhiprAyo'sti / sarvatra padArthavyavasthA lAghavAnurodhena pratItyanurodhena ca bhavati / pra. tItizca prAyeNa nIlo ghaTa ityAdau abhedasaMsargikaiva, tAmeva pratItimArthikA gRhNanti / tathA ca prakAratAvAdo heya pavetyarthaH / kizca prakAratAvAde vibhaktyarthakalpanA pUrvoktarItyA navavidhabAdhApattizca / tasmAtsaMsargatApakSa eva sAdhIyAniti mahatAM vimrshH| pratyayAzca vibhaktikRttaddhitAdibhedeneti ! __ atrAdipadena zapazyanAdivikaraNAnAmapi grahaNam / saMkhyaivetyuktyA liGgaparimANayoH prathamArthatvanirAsaH / brAhmaNavati gRhe atra brAhmaNI nAstIti pratIteH / "prAtidikArtha" sUtre parimANapadena gurutvaM parimitizcetyarthadvayaM gRhyate / droNo vrIhirityatra gurutvam, tatra prakRtyarthadroNapadArthasyA'bhedena gurutve'nvayo gurutvasya ca samavAyena bIhAvanvayaH, droNA'bhinnagurutvavAn brIhiritizAbdabodhaH / parimitizca vitastizzaMkha ityatrA'sti dvAdazAGgulaparimANavAciprathamAvibhakteH parimANamarthaH, vitastiprakRtyarthasyA'bhedena tatrAnvayaH, parimANasya ca samavAyena zaDkhe'nvayaH, vitastyabhinnaparimA. NavAn zaMkha iti bodhaH / atra kiJcit __kriyAmukhyavizeSyakazAbdabodhe pAcako na pacatItyAdI doSaH 1 pAkasya pAcakaka. taM tvaniyamAt / pratiyogitAsambandhena naJarthe'nvaye'pi pAcakasya anuyogitAsambandhana tirthakattuzca pAcakAnyakatta ko vidyamAnapAka ityanvayabodhA'sambhavAt / prathamAntArthamukhyavizeSyatvasvIkAre vartamAnakAlikapAkAnukUlakRtyabhAvavAn pAcaka ityanvayabodho nizzaGka eva / zazI divasadhUsaro vigatayauvanA kAminI, saro vigatavArinaM mukhamanakSaraM svaakRteH| prabhur3anaparAyaNassatatadurgatassajano, nRpAGgaNagataH khalo manasi sapta zalyAni me // kizva
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 vyutpattivAdaH saMkhyAvAcakAnAM ca ekavacanadvivacanabahuvacanAnAmekatvatvadvitvasvabahutvAvacchinneSu zaktiH / zaktatA ca sutvaautvajasatvAdinA na tu svAditibAdisAdhAraNaikavacanatvAdinA / ekavacanatvAderdurvacatvAt / na caikatvAdivAcakatvaM tat ? vAcakatAyAH zaktatAvacchedakatve AtmA. zrayAt / ityAdiSu kriyApadA'bhAvAskriyAmukhyavizeSyakabodhaH katham ? tathA ca sati sambhave prathamAntArthamukhyavizeSyako'pi bodho'ta eva "prayAti puruSastasya pAdayorabhivAdaya" ityAdau "prathamAntArthaH prAdhAnyAnmRzyate tadA" ityAdau prathamAntArthaprAdhAnyAttacchandena praamrshH| vastutastu __ "dANazca sA cecaturthyarthe" itistre tacchandenA'pradhAnatRtIyAparAmarzAtsarvanAmnAmutsargato buddhisthamAtraparAmarzakatvanna tu pradhAnA'pradhAnaniyamaH / na ca prathamArthamukhyavi. zeSyakabodhA'bhyupagame bhAvapradhAnamAkhyAtamitivacanavirodhastatra bhAvapadena kriyAyA eva grahaNam iti vAcyam ? tatra bhAvazabdena bhAvanAyA grahaNAd AkhyatArthakAlasaMkhyAkRtiSu bhAvanAtmikAyAHkRtereva prAdhAnyamityabhiprAyAt / ata eva bhAvanAsA. mAnyazanye suptapuruSe nAyampacatIti prayogAnupapattyA bhAvazabdasya bhAvanArthakatvamaGgIkRtya bhAvanAmukhyavizeSyakabodho mImAMsakA'bhimato'yuktatara eva / / kiJca "sattvapradhAnAni nAmAnI"ti smRtau sattvazabdena liGgasaMkhyAdhanvayayogya evaarthH| evaJca zAbdikamImAMsakamatenaitasyAH prAmANyamupapadyate, naiyAyikamate tUbhayossmRtyoH prAmANyamiti / vizeSazAstrArthaprakArastvasmaskRtakaumudIkalpalatikAyAmavalokya ityalam / ektvtvetyaadi| atra ekatvatvadvitvatvAdijAtireva zakyatAvacchedikA / nIlo ghaTa ityAdau guNavAcakanIlapadottarasupo'pekSAbuddhivizeSyatve lakSaNeti kSativirahaH / vastutastu ___ ekatvatvam dvitvasvam akhaNDopAdhireva apekSAbuddhyanupasthitAvapi saMkhyApratIteranubhavasiddhatvAt / asmin mate'khaNDopAdhirUpamekatvatvAdikaM zakyatAvacchedakambodhyam / akhaNDopAdhitvaJca svarUpasambandhAvacchinnavRttitve sati samavAyabhinnatve sati bhAvatvam / zaktatA ca sutvaautvetti-AdezAnAmamAdInAmanantatvenAdezinassutvAdereva zaktatAvacchedakatvam / ekatvavAcakatvaJca IzvarecchIyaikatvaviSayakabodhajanakatvaprakAratAnirUpitavizeSyatvam / ekavacanatvasya zaktatAvacchedakatvetvAtmAzrayassyAditi tattvam /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 175 bodhakatArUpatve zaktibhrameNa dvivacanAdInAmapi ekatvabodhakatayA atiprasaktatvAt / na caikavacanatvAdikaM jAtivizeSaH ? supatvAdinA sAMkaryAta / na ca zaktisaMbandhena ekavacanAdipadavatvaM tat / / tAdRzajJAnadazAyAM ca suravAdinA zaktibhramAdeva zAbdabodhaH / ekavacanAdizabdasya padadvayAtmakatayA tAdRzasamudAyazakterevAprasiddhiriti ta nAzaGkanIyama / ekaM vaktotyAdivyutpattyA ekavacanAdizabdasya svAdibodhakatve ekAdizabde'pi tAdRzavyavahArApatteH / ekavacanAdizabdasya svAdau rUDhisvIkArasyAvazyakatvAditi bAcyam ? granthakArIyasaMketenaivopapattau ekavacanAdipade zakteraprAmANikatvAt / tAnyekavacanadvivacanetyAdipANinisUtrasya tadIyasaMketagrahaparatayApyupapatteH / na hi yU cyAkhyau nadItyanuzAsanAt vyAkhyedUdantAdizabde nadyAdipadasya zaktiH siddhayati / kintu tadoyasaMketa eva / badhakatArapatva iti-vAcakatAyA iti zeSaH / bodhakatvaJca bodhajanakatvam , tatra zaktipravezA'bhAvAnnAtmAzraya iti phalitam / suptvAdineti / sAGkaryazca parasparAtyantA'bhAvasamAnAdhikaraNabe sati ekAdhikaraNavRttitvam iti / parantu parasparatvasyAnugatasya durvacanatvena jAtiviziSTatvameva sAGkAya'm / vaiziSTyaJca svasAmAnAdhikaraNyasvA'bhAvasAmAnAdhikaraNyasvasamAnAdhikara. NAtyantA'bhAvapratiyogitvamiti tritayasambandhena / jalagatadvitvanirUpitasAGkaryAmpRthivItve patediti vastuviziSTatvaM vihAya jAtiviziSTatvamiti / / ___ svasAmAnAdhikaraNyaJca samavAyasambandhAvacchinnasvaniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAvannirUpitasamavAyasvarUpAtiriktasambandhAnavacchinnavRttittvam / jAtiviziSTajAtitvAvacchedena svasamAnAdhikaraNA'bhAvapratiyogitvA'bhAva iti niyama eva pramANam / niyame vaiziSTyaJca svasAmAnAdhikaraNya svA'bhAvasAmAnAdhikaraNyamityubhayasambandhena / saMkIrNasya jAtitvasvIkAre niyamabhaGga ityalamaprastutaprastAvena / vastutastu prakRte sunavasya pANinIyasaGketasambandhena suppadavattvAd na jAtitvam / ata evAdipadopAdAnam / tathA ca atvena matvena sAGkarmyam / na ceti-vAcyamiti pareNAnvayaH / zaktisambandheneti- svajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitezvarecchIyavizeSyatAsambandhenetyAzayaH / ___ tAdRzA'jJAnadazAyArmAita-ghaTAdizabde ekavacanapadavad ekatve zaktamityA. dijJAnA'bhAve'pi supadamekatve zaktamiti supadadharmikazaktatvAvagAhibhramAdeva zAbdabodha iti tattvam / ata eveti-pANinisaGketAdevetyarthaH /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / ata eva nadyAdisaMjJA AdhunikasaMketazAlivAspAribhASikyeva na tvaupAdhiko / arthavamapi pANinisaMketasambandhena tAzapadvattvameva ekasvAdizaktatAvacchedakamastviti cenna ? tAzasaMketasya kena rUpeNa samba ndhatA ? saMketatveneti cettarhi kasyacitpuMsa ekavacanapadAt subhojasAdirboddhavya ityAkArakasaMketasyApi saMbhavAdatiprasaktirduriva / pANinisaMketatvena tatheti cennaI vyAkaraNapraNetuH puruSAntarasyApi tAdRzasaMketastha saMbhavAt / tadoyasaMketasambandhena tatpadavattvasya visthAdipadAt suaujasAdirboddhavya ityAkArakapuruSasaMketasambandhena sisthAdipaMdavattvasya vA binigamanAviraheNa shkttaavcchedktaaprsnggH| tathA cAgatyA AnupUrvI vizeSa eva zaktatAvacchedaka iti / yattu saMkhyApi prakRterarthaH / ekavacanAdikaM ca ekatvAdyarthe tAtparyagrAhakameva / na caibamekaprakRtyupasthApyayorarthayoH parasparamanvaye bhAkAMkSAvirahAd ghttaadaavektvaadynvyaanuppttiH| anyathA haryAdipadAdupasthitayorazvasUryayorAcArAdheyabhAvenAnvayApattiH / ghaTAdipadasya ekatvAdiviziSTasya ghaTAdau ca na zaktisaMbhavaH, ghaTarUpaM pazyetyAdau saMkhyAnavacchinnaghaTAderevAnvayabodhAditi vAcyam ? AkAMkSAvaicitryAdekaprakRtyupasthApyayorapi ghaTekatvayoH parasparamanvayasaMbhavAt / ata eSa khaNDazaktyaivakArAdyupasthApyayoranyayogavyavacchehAdyoH prsprmnvybodhH| ntvopaadhikoti| nanu aupAdhiko saMjJA keti praznaH 1 anugatopAdhyavacchinnasaGkatavatI saMjJA aupAdhikI saMjJA / yathA dUta iti mitragRhavArtAhArakatvAdyanugatopAdhipurassaradUtapravRttiH / ata eva zabdazaktiprakAzikAyAmuktam / yadvAdhunikasaGkatazAlitvAt pAribhASikam / jAtyA naimittika zaktamaupAdhikamupAdhinA / / iti / sngkettveneti-paanniniiytvaa'vishessitsNkettvenetyrthH| tatpadavatvasyetiekavacanapadavatvasyetyarthaH / svaujasAditi-Adipadasya pratyekAnvayaH / ekaprakRtyupasthApyayoriti-ekapratyayajanyayoHkAlakRtyoH parasparamanvayabodhAnurodhena prakatyupasthApyayoriti / AkAMkSAvirahAditi-samabhivyAhArarUpAkAMkSA tu ghaTapadasupadayorna sambhavati 1 yayorarthayoranvayabodhastattabodhakapadayoreva samabhinyAhArasyA'kAMkSAtvAditi tattvam / anvayasambhavAditi- ephatve ghaTe ca khaNDazyaktireveti /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhAthakalopaskRtaH na caivaM karmavAdikamapi prakRtyartha evAstu, kiM tatra dvitIyAdiza. styeti vAcyam ? nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAr3hedAnvayabodhasyAphyutpannatayA karmatvAdena mArthatve tena samaM dhAtvarthAnvayAsaMbhavAt / / ___ na ca saMkhyAyAH prAtipadikArthatve sati tAtparyazAne vinaiva zaktibhramaM lakSaNAgraha vA dvivacanAdyantapadAdekatvAdibodhasaMbhavAt / ekatvAditAtparyeNa ekavacanAntasyeva dvivacanAntasyApi padasya svArasikaprayogApattiriti vAcyama ? anAditAtparyasyaiva svAsinaprayogamUlatvAdekavacanAdyantapadasyaiva ekatvAdAvanAditAtparyopagamenAtiprasaGgavirahAt / dvayekayordvivacanaikavacane ityAdyanuzAsanaM ca tAdRzatAtparyagrAhakameveti vaiyAkaraNamatam / tadasat / anantAnAM prakRtyAnupUrvINAM zaktatAvacchedakatvApekSayA alpataravibhaktyAdyAnupUrvINAmekatvAdizakatAvacchedakatvasyaivocitatvAt / na ca prAtipadikatvameva zaktatAvacchedakaM na tu ghaTapadatvAdikamiti na zaktyAnantyamiti vAcyam ? prAtipadikatvasya durnibaMcatvAt / tada. jJAne'pi ekatvAdijJAnasyAnubhavikatvAt / padatve varNatvena vA zaktatve vibhaktarapi tadvAcakatAsiddheH / ekatvAdi. zAbdabodhAtpUrva varNatvAyupasthiterapyanAvazyakatvAca / phalAnurodhena tatkalpane ca klpnaagaurvaat| evamAnupUrvIbhinnadharmasya vAca. dhAtvarthAnvayA'sambhavAditi / naca saMkhyAyAH prakRtyarthatve saMkhyAprakRtyarthayorapi bhedasambandhenAnvayo na syAtpUrvoktavyutpattibalAditi vAcyam ? nAmArthayoritipadasthAne nAmadvayArthayoriti vyutpattI niveshenaakssteH| _svArasikaprayogA'pattiriti-svArasikatvaJca zaktibhramA'nadhInatve sati prayojanapratisandhAnA'janyatvam / atiprasaGgavirahAditi-pUrvoktasvArasikaprayogavirahAdityAzayaH / tadajJAne'pIti-prAtipadikatvA'zAne'pItyarthaH / nanu varNatvaJca pratyekavarNe paryAptam zaktatA ca na pratyekavarNaparyAptA'nyathA pratyekavarNazAnAdapi zAbda bodhaaptteH| __ evaJca varNatvasyAtiprasaktatvena kathaM zaktatAvacchedakatvamiti cenna ? atiprasakto'. 'pi dharmo viSayatAvacchedako bhavati, zaktatA ca IzvarecchIyatattadarthaviSayakabodhajanakatvaprakAratAnirUpitavizeSyatArUpetivyAkhyAnAt / naca pratyekavarNazAnAcchAbdabodhApattiriti vAcyam 1 varNAntarajJAnasya sahakAritvopagamena pratyekavarNacchAmdabodhAnamakAzAt / varNatvena rUpeNa saMkhyAvAcakatvana smbhvtiityaashyenaah-ektvaadiiti| . . 12 vyu0
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| katAvacchedakatve ghaTapadaM supadaM ca na saMkhyAvAcakamiti viparItanizcaya 'kAle'pi tAdRzadharmAvacchinnasya vAcakatAprahasambhavAd ghaTa ityAdau saM khyAyA bocApattiH / . atha vibhaktonA saMkhyArthakatAmeva prakRtivibhaktyorekavAkyatAvira hanizcayadazAyAM vibhaktayupasthApyakatvAdeH prakRtyarthe'nvayabodhavAraNAra tayoH samabhivyAhArajJAnasya ghaTAdivizeSyakaikatvAnvayabodhaM prati kAra natvamadhikaM kalpanIyam / ekapadopasthApitayoH ghaTekatvAdyoranvayabo ghopagame ca na samabhivyAhArajJAnasya tatra hetutA kalpyate iti lAghavAt prakRtyAdyAnupUrvINAM saMkhyAvAcakatAvacchedakatvamupeyata iti cenna ? A kAlAvicAre samabhinyAhArAkAGkSAjJAnasya hetutAyA nirAkRtatvAt athaivamapi vibhakteH saMkhyArthakatve vinigamanAviraheNa prakRtidharmikasTa vibhaktigharmikasya ca saMkhyAprakArakAnvayabodhaparatvajJAnasya hetutA kalpa niiyaa| vibhakte?takatvamate tu vibhaktitAtparyaviraheNa prakRtidharmika samabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnasya hetutAyA nigakRtatvAditi / ayambhAvaH, padAnAmAnantyena padaniSThatAtparyajJAnasyAnekakAraNatvApattibhItyA ida mpadametadarthabodhecchayoJcaritamiti padatAtparyazAnana kAraNaM kintu vAkyamidametadA nivataitadarthaviSayatAkabodhaJjanayatviti vAkyaniSThatAtparyajJAnameva kAraNam / evaJca yogya tAjJAnA'bhAve'pi kevalAkAGkSAjJAnabalena ayameti putro rAzaH puruSo'pasAryatAmiH timahAvAkyaghaTakaM rAzaH puruSa iti nakaM vAkyamitijJAne jAte'pi rAjasambandhava. tpuruSa ityAkArakazAndabodhApattiratassamabhivyAhArajJAnasya kAraNatvamaGgIkAryambhavati / parantu samabhiSyAhArajJAnasya kAraNatve'pi tAtparyajJAnampUrvoktapravandhAnurodhenA. vazyakam / tathAca sarvatra vAkyatAtparyazAnena nirvAhe'laM samabhivyAhArazAnasya kAraNa. svasvIkAreNeti tAtparya granthakArANAm / nanu samabhivyAhArajJAnasya kAraNatvamasmin pranthAntare cA'stIti kathantatsaGgatiriti cenna ? ekapade'parapadavaiziSTayamAnaM samabhivyAhArapadArtha iti byAkhyAtAtparyeNa grnthsnggteH| atra mAnyAH / pUrvoktArthaphasamabhivyAhArajJAnasya naiva zAbdabodhe kAraNatvamapi tu tattadAnupUrvIzAnasyaiva / AnupUrvI ca tattadvarNAvyavahitottarakAlAvacchedena tattadvarNatvam iti pUrvameva nirNItam / atra kAryatAvacchedakasambandhazca avyavahitottaratvamAtram / avyavahitottaratvariziSTa nIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAndatva. ca / atra kAraNatAvacchedakasambandhazca samavAyamAtram, tattadAnuvajJAnaviziSTatvasyaiva kAryatAvacchedakatvam / vaiziSTaya attivizeSadhaTitopasthitighaTitAvyavahitottara
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 179 tAtparyajJAnaM tAdRzAnvayadhoheturiti lAghavamiti cenna ? vibhakkeH saMkhyAvAcakatAvirahe'pi prakRtivibhakta thorAnupUrvIjJAnasya tAdRzAndhayabodhahetutayA nirvibhaktikAdipadajJAnAdanvayabodhavAraNAyAvazyakalpanIyatayA saMkhyAvAcakaprakRteriva tavAcakavibhaktarapi saMkhyAnvayabodhakaravaprakArakecchAviSayatvarUpatAzabodhaparatvasambhavena vibhaktidharmikatajjJAnahetutAyA vinigamanAviraheNAvazyakatvAta / tvavizeSasambandhena / asyAM kalpanAyAmmahalAghavantathAhi, nIlo ghaTaH kAlo ghaTaH zyA. mo ghaTaH kRSNo ghaTa itinIlaparyAyAzcatvArasyandAH ghaTaH kumbhaH kalazaH dohinI nIlo ghaTaH nIlaH kumbhaH nIlaH kalazaH nIlA dohinI ghaTaparyAyAzcatvArazzandAH, atra krameNa viparItena vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa ca AkAGkSAzAnakAryakAraNabhAvaviveke krameNASTau kAryakAraNabhAvAH, viparItenASTau kAryakAraNabhAvA iti SoDaza kAryakA. raNabhAvAH / vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvaikalyena kAryakAraNabhAve tu punarapi SoDaza / AdyantyaktvA dvitIyantRtIyaM vA dhRtveti sarvatra niyamena SoDazeti / sarveSAM kAryakAraNabhAvAnAM saGkalanayA dvAtriMzatkAryakAraNabhAvAssampadyante / kevalAnupUrvIzAnasyaiva kAraNatvannatu ekapade'parapadavaiziSTayamAtrArthakasamabhivyAhArasya kAraNatvamiti siddhAnte tu krameNa viparItena ca tadviSayakazAbdabodhamprati aSTau kAryakAraNabhAvA iti lAvaprapaJcaH / na nIlo ghaTaH na zyAmo ghaTa ityevamprativadhyaprativandhakabhAvavicAre pracalite tu catuSpaSTikAryakAraNabhAvAH / tattadAnupUrvIzAnaviziSTatvaM kAryatAvacchedakatvamiti pakSe tu SoDaza kAryakAraNabhAvA ityaparamanukUlam / nanu tattadAnupUrvIzAnaviziSTatvasyaiva kAryatAvacchedakatve nIlo ghaTaM kRSNo ghaTamiti prathamAntadvitIyAntAnupUrvIzAne'pi nIlA'bhinno ghaTa iti abhedAnvayo durvaarH| viziSTazAnakAraNatAvAdinAmmate tu nIlo ghaTaH pItaM ghaTaM kRSNo ghaTa itiviziSTajJAnakAraNA'bhAvAnnA'bhedAnvayApattiriti cenna ? yatkAryatvAvacchinnamprati yAvatkAraNakAryatAvacchedakAkrAntiH tAvatkAraNasattAsamavadhAne eva kAryotpattiriti niyamAnurodhena svasvA'vyavahitottaratvAvacchinnakAryAtvAvacchinnampratyeva tattadAnupUrvIzAnAnAM kAraNatvam / tathAca matadaye'pi hyetatsamAghessauSThavAt / ata eva zobhanastaNDulampacati caitra ityAdivAkye zobhanataNDulayorabhedAnvayo na bhavati tattadAnupUrvI jJAnaviziSTatvA'bhAvAt / atrA'pi kecidvailakSaNyambravanti nIla ityAkArakAnupUrvIJcAnaviziSTaghaTa ityAkArakAnupUrvIjJAnameva hi kAraNam / avyavahitottaratvA'vyavahitapUrvatvAkhyasambandhAbhyAM svantanIlapadaviziSTasvantaghaTapadazAnaM kAraNam / svantaghaTapadajJAnaviziSTasvantanIlapadajJAnaM kAraNam / kalpane'pyevaM lAghavamastyeveti na samabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnasya kAraNatvamiti / /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 atha svAdInAM vyutpattivAdaH saMkhyAvAcakatvakalpanApekSayA prakRtestatra lakSaNaivo ars kizcit yadi tAtparyajJAnasya tattacchAbdabuddhau kAraNatvantadA mUrkhaNArthAnabhijJena zukena dakSiNA mainAkhyapakSiNA sAdhAraNabAlakena cittavibhrAntapuruSeNa vA prayuktampadanna zAbdabodhaJjanayet tAtparyajJAnA'bhAvAt / nanu zikSakatAtparyajJAnAcchAbda iti cenna 1 pratyuccAraNaM vAkyambhidyate naveti zAstrArthe bhidyata iti pakSasyaiva siddhAntitatvAt / naca bhede'pyAnupUrvIbhedA'bhAvena zAbdabodhe na vivAda iti vAcyam ? prakaraNaprAsArthAnavabodhe surabhirmAsammakSayeti vAkyabhAvaNapratyakSAnantaralaukikApavAdahAnyApatteH / tasmAtprakRtA'prakRtaprAsArthamAtra zAbdabodho nahi tatra tAtparyajJAnaGkAraNam / yadvAkyArtho yena kenA'pi pramANena na bAghaviSayAkrAntastasyaiva prAmANyannAmyasyeti / evaM zAbdabodhasAmagrIpratibandhaka vicAre'pi viziSTaM lAghavamasmAdvAkyAnmayA'rtho'vabu~ dastatra bhavatAntAtparyamasti na veti vicArasya sarvathaiva sampradAyavigarhitatvAdityalam / AkAGkSAvicAre hetutAyA nirAkRtatvAditi / ekavAkyatAvirahe'pIti / ekavAkyatvA sambhUyaikArthapratItIcchayoccaritatvam / nirUpyanirUpakabhAvA'pannatattatpadArthaniSThaviSayatAkabodhajanakatvaJca / samabhivyAhArazca na tatpadottaratatpadatvaM niyatapUrvAparIbhAvo vA 1 ekavAkyatAbirahe'sambhavAt / tathAca idampadamanena padena sahAnvayabodhaJjanayatvitIcchArUpam etadicchayoccaritatvaM vA / yatpadArthasya yatpadArthena sahAnbayatrogho vivakSitastayoH padayoH parasparasamabhivyAhAra AkAGkSati tAtparyagabhitA'kAGkSA tAtparyaghaTitatvena tAtparyaH jJAnakAraNatayaiva nirvAhe ghaTa ityAdI ghaTapadottarasutvarUpasamabhivyAhArAkAGkSA jJAna hetutAyA nirAkRtatvAditi kRSNambhaTTAH / atra sUkSmatattvajJAH ghaTaH karmatvam Anayanam kRtiritivAkyAd ghaTakarmatAkAnayanAnukUlakRti viSayakazAbdabodhavAraNAya AnupUrvI vizeSarUpAyA AkAGkSAyAssvIkArAt / kiJca ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmityAdau na rAjJaH puruSa itivAkyam ityevaMvidhe jJAne satyapi yogyatAjJAnAdikAraNasAmagrIsattve rAjanirUpitasvatvavatpuruSavizeSyakazAbdabodhavAraNAya samabhivyAhArajJAnaM zAbdabodhe kAraNam / parantu nAnArthaka saindhavAdipadaghaTita saindhamAnayetyAdau tAtparyajJAnaM vinA zAbdabodhAnudayeneva ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmityatrA'pi ekavAkyatvA'bhAvena idaM vAkyaM rAjasvatvavatpuruSaviSayakazAbdabodhaJjanayatvityAkArakatAtparyajJAnA'bhAvena zAndabI ghA'bhAvena ca samabhivyAhArajJAnasya kathamapi kAraNatvannAsti, tAtparyeNaiva nirvAhAt / prathamAvibhakteriti - nanu prathamAvibhaktereva lakSaNAstyevazca naiva yugapad vRttidvayAna
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrAthakalopaskRtaH 181 citA zakyalakSyayoH parasparamanvayopagame ksstivirhaat| prathamAvibhaktaH kutrApi zakteraklUptatayA tasyAH zakyasambandharUpA lakSaNA na sambhavati / dvitIyAdeH karmatvAdau zaktatve'pi tAdRzavibhaktestatsamabhivyAhRtaprakRtervA saMkhyAyAM lakSaNA ityatra vinigamakaM durlabham / / na caikatvAdyanvayabodhe ghaTapadAdijJAnajanyopasthititvenAnantahetutAkalpanamapekSya svAdipadajJAnajanyatadupasthititvena katipayahetutAkalpanAyAM lAghavAtkatipayazaktikalpane gauravamakiMcitkaram / sAmAnyataH padavRttijJAnajanyatadupasthititvenaiphakAraNatAkalpanantu na samyak nirvibhaktikakumbhapadAditaH saMkhyopasthitau tadagRhItavRttikaghaTAdipade tattadvibhakta yantatvajJAnavataH puMso ghaTAdau saMkhyAnvayabodhaprasaGgAt / ghaTapa. TAdijJAnajanyaikatvAdhupasthititvenaikatvAdiviSayakazAbdabodhahetutAM kalpayitvA vibhaktighaTAdipadAnupUrvIjJAnatAhazopasthityoH parasparasahakAreNa phalajanakatAyA avazyAbhyupeyatvAditi vAcyam ? ghaTAdipadasyaikatvAdI lakSaNAprahasattve ghaTaH prameya ityAdivAkyAdekatvaM prameyamityAdyanvayabodhasya sarvasaMmatatayA tadanurodhenaikatvAdiviSayakazAbdabodhe ghaTAdipadajanyaikatvAdyupasthititvena hetutAyA: srvsNmttvaat| maivam , yAdRzapadAnAM lakSaNayA ekasvA. dizAbdadhojanakatvaM nobhayavAdisiddhaM tAdRzAnantapadanAnajanyaikatvAdyupasthitonAM tacchAbdahetutvakalpanaM prakRteH saMkhyAvAcakatAvAdinAmadhikamiti tatkalpanApekSayA cAlpatarasvAdipadajanyaikatvAdyupasthititutAkalpana eva lAya. . vam / etena saMkhyAvizeSAvacchinnaghaTAdilakSaNayA prakRterarthaH na tu saMkhyAvibhaktayarthaH zAbdabodhe vibhaktijanyasaMkhyopasthitihetutAkalpanAdhikyena gauravAt / ghaTAdipadasyaikatvAdiviziSTaghaTAdau lakSaNAgrahadazAyAM sarvamata eva GgIkArabhaGga ityabhiprAyAt / aklUptatayeta--vizeSaNavibhakte 'bhedo'rtha iti mate caitat / svartho'bheda iti prakAratAvAde tu lakSaNA sambhavatyeveti / katipayazaktikalpana iti-prathamAvibhaktInAmekatvAdiSu zaktikalpana iti / gAMgtramakizcitkaramiti-~-ekasvadvitvabahutveSu prathamAzaktikalpanApekSayA'nantaghaTapadaniSThazakti jJAnatattadupasthititvena kAraNatAyAM gauravamiti tattvam / tattadupasthinitveneti-ekatvAdyupasthititvenetyarthaH / tdgRhaatvRttiketi-ttpdenaiktvaadiH| prakRtessaMkhyAvAcakatvannirAkaroti maivmityaadinaa| yeSAM padAnAM lakSaNayaikatvAdisaMkhyAviSayakazAbdabodhajanakatvaM vAdidvayasammatantatra gauravA'bhAve'pi yeSAM lakSaNayaikatvAdizAbdabodhajanakatvannobhayavAdisiddhamasti teSAmanantatvena tajjanyopasthitInAmapyanantatvenAnantakAraNatAkalpanaM saMkhyAyAH prakRtyarthatve syAttadapekSayA lAghavAnurodhena
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 vyutpattivAdaH tajjanyaviziSTaviSayakopasthityA viziSTaviSayakazAbdadhojananAttathAvidhopasthitihetutAyAH sarvAnumatatvAt / padAnsarAsamabhivyAhatAddhaTa ityAdipadA. dekatvAdiviziSTaghaTAdizAbdabodhastvalIka eva / tadviSayakasmaraNasya tatro. pagamAt / tathA cokta sarve hi vAkyaM kriyAya parisamApyate ityapi nirastama / yAzapadAnAM lakSaNayA ekatvAdiviziSTasvArthabodhahetutvaM nobhayavAdisiddhaM tAdRzAnantapadajanyaviziSTopasthitInAM zAbdadhIhetutAkalpanamapekSya vibhaktijanyasaMkhyopasthitInAmalpAnAM tatkalpane lAghavAt / idaM punarihAvadheyama / vibhakteH saMkhyAbodhakatve samAnaviSayakAnumityAdikaM prati zAbdasAmagrIpratibandhakatAyAM yA prAtipadikajanyA ghaTAdyapasthitiryA ca vibhakti janyA saMkhyopasthitiH pravezyA tayozca mitho vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvi. rahAtpratibandhakatAbAhulyam / prakRterviziSTalAkSaNikatve tu tadubhayasthalIyaviziSTaviSayakopasthitirekaiva sAmagrathAmantabhavati iti lAghavam / na ca viziSTaviSayakopasthitepi ekatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyatAzAlitvena ghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatvAdiviSayatAzAlitvena vA praveza iti vinigamanAvirahAtsAmyamiti vAcyam ? svAdivibhaktInAmeva saMkhyAyAM zaktirityAkUtam / . vibhaktassaMkhyAbodhakatvamate gauravamprakAzayati idampunariheni / vibhinna viSayakapratyakSasvAvacchinnamprati zAbdasAmagrathAH pratibandhakatvaM samAnaviSayakAnumititvAvacchinnamprati zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvam iti niyamadvayam / evaJca ghaTAdipadaniSThasvAdipadaniSThopasthitezca pratibandhakatvamApadyata / kiJca tayorupasthityoH parasparaM vi... zeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvaikalyena ghaTapadajanyaghaTopasthitiviziSTavibhaktijanyasaM. khyopasthiteH pratibandhakatvam / evaM vibhaktijanyasaMkhyopasthitiviziSTaghaTapadajanyaghaTopasthiterapi pratibandhakatvamevaM sarvatra bahuvidhopasthitipratibandhakatvakalpane gauravam / prakR tereva saMkhyAviziSTaprakRtyarthaghaTAdau lakSaNAgrahaNe tu saMkhyA viziSTaprakRtyarthaviSayakopasthitirekaivAstIti samAnaviSayakAnumitItiniyamAnusAreNa ekasyA eva pratibandhakatvakalpanAllAdhavamiti tAtparyeNAha prakRteriti / naca saMkhyAviziSTaghaTaviSayakopasthitisvIkAre'pi vinigamanAviraheNa saMkhyAprakAra. kaghaTavizeSyakatvena ghaTAdivizeSyakasaMkhyAprakArakatvena dvaividhyAt sAmyamityAha naceti / ___ bhavanmate saMkhyAyA vibhaktyarthatvamate zAbdabodhasAmagrayAM yogyatAjJAnasya ghaTapadajanyaghaTopasthitervibhaktijanyaikatvAdisaMkhyopasthitezca praveza iti trayANAM vizeSya
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 103 bhavanmate yogyatAjJAnaghaTopasthityekatvopasthitInAM timRNAM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa pratibadhyapratibandhakamAvaSaTakaM, manmate tatra yogyatAjJAne viziSTaviSayakopasthiteH pratyekaM darzitobhayarUpeNa vaziSTaya nivezya tadubhayaM pratyeka tAzarUpadvayAvacchinnAyAmupasthitau yogyatAjJAnasya vaiziSTaya nivezya ca dvayamiti tacatuSTayamAtramitirotyA. smAkamalpataratatkalpane mahAlAghavam / ___tAzarItyaiva ca praNamatItyAdau prakarSaviziSTanatirkItUnAmevArthaH prAdayo dyotakA eca na tu prakarSAdivAcakA iti sarvAnumataH panthAH pariSkata zakyate / anyathAnantadhAtujanyaprakarSAdiviziSTatattatsvArthopasthitInAM zAbdAdhonajanakatAmapekSya katipayopasargAdhInaprakarSAdyupasthitIna tajjanakatAkalpane lAghavAt / svAdonAmiva prAdInAmapi vAcakatA nirAbAdhA siddhyeteti saMkhyAyAzca prakRtyarthe paryAptisambandhenaiva vizeSaNatvaM na tu samavAyAdinA / tathA sati ekavyaktibodhanaparAdAkAzazabdAdapi dviva. canabahuvacanAdyApatteH / tattadarthayotvibahutvayoH samavAyAdinA AkAzAdyanvayayogyatvAt / na ca paryAptaH saMsargatve'pi taddoSatAdavasthyam / ghaTAkAzAdau hitvAdeH paryAptisattve pratyekamAkAzAdau tatparyApti stoti baktumazakyatvAt pratyekasyobhayAnatiriktatvAditi vAcyam ? uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptereva saMsargatopagamAt / AkAzatvAdivyApyatAyA dvitvAdiparyAptAvasattvenAtiprasaGgavirahAt / vaiziSTayaM ca vaijJAnikaM na tu vAstavam / tena yatra yogyatAbhramajanyaH atrAkAzAvityAdivAkyajanyadvitvAdi. prakArakAkAzabodhastatra viziSTasaMsargAprasiddhAvapi na kSatiH / dvisvAdiparyAptAvanyatra prasiddhasyAkAzatvAdivyApyatvasya bhrAntestatropagamAt / vizeSaNabhAve vinigamanAvaikalyena SaT prativadhyapratibandhakamAvA bhavanti / 1 yogyatA. jJAnaviziSTA yA ghaTopasthitistAhazaghaTopasthitiviziSTekatvopasthiteH pratibandhakatvam / 2 yogyatAjJAnaviziSTA yA ekatvopasthitistAhazaikatvopasthitiviziSTaghaTopasthiteH pratibandhakatvam / 3 ghaTopasthitiviziSTaM yad yogyatAzAnantAdRzayogyatAzAnaviziSTaikatvopasthiteH pratibandhakatvam / 4 ghaTopasthitiviziSTA yA ekatvopasthitistAhazaikatvopasthitiviziSTayogyatAjJAnasya pratibandhakatvam / 5 ekatvopasthi. tiviziSTA yA ghaTopasthitistAdRzaghaTopasthitiviziSTayogyatAjJAnasya pratibandhakatvam / 6 ekaravopasthitiviziSTaM yad yogyatAzAnantAzayogyatAjJAnaviziSTaghaTopaH sthitezca prtibndhktvm| .
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH sambandhatAvacchedAMze prakAratAyAM bhramasya sarvAnubhavasiddhatvepi vyApyatvAMze bhramatvasyAnyatropapAditatvAt / na ca prakRtyarthatAvacchedaka eva vyApakatAsambandhena dvitvAnvayadhoH kiM nopeyate iti vAcyam ? ghaTAvi. tyAdau ghaTasvAdInAM svarUpata evopasthitatayA tatroktAnvayabodhasyAsa manmate iti-saMkhyAyAH prakRtyarthatvamata ityarthaH / atra kalpe pratibandhakatAdvayam / yathA 1 ekatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyakopasthitiviziSTayogyatAjJAnampratibandhakam / 2 ghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatvAdiprakAratAkopasthitiviziSTayogyatAjJAnampratibandhakam / 3 yogyatAjJAnaviziSTaikatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyakopasthitiH pratibandhikA / 4 yogyatAjJAnaviziSTaghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatvAdiprakAratAkopasthitiH pratibandhikA / tathAca pratibadhyapratibandhakabhAve lAghavena saMkhyA prakRtyartha eveti siddham / atra kecidvilakSaNAH ghUrvoktarItyA ghaTapaTamaThajalakumbhAdiprakRtayo'nantAH / svAdivibhaktayazcaikaviMzatisaMkhyAkAH / evaJcaikaviMzatisvAdivibhaktiSvekatvasaMkhyAzaktikalpane lAghavam / ghaTA. diprakRtInAmanantA'nantatvenAnantazaktikalpanAyAM mahAgauravam / evandhAtusthale'pi dhAtUnAmanantatvena tatraikatvAdisaMkhyAzaktikalpanApekSayA'lpasaMkhyAkatibAdAvekatvAdi. saMkhyAzaktikalpane lAghavam / kiJca zakti vAde lAghavagauravaviveke cikIrSite zakyatAvacchedakaM kiM 1 zaktatAvacchedakaJca kimiti 1 tayoH kutra lAghavaM kutra gauravam ityeva vyavahArassamIcInaH / ghaTapadATo boddhavya itizaktijJAnAnantara padArthabuddhau jAtAyA. mpazcAtprativandhakabhAvAdivicArakAle gauravasattve bhAsamAne'pi phalamukhagauravanna doSAvaimiti nyAyena nirarthakameva gauravam / . kiJca ghaTaH ghaTau gharA ityAdiSvekavaditvabahutvavivakSayaiva svAdyutpattau "dvathekayovicanaikavacane' 'bahuSu bahuvacanami' tisUtrayo 'ssvaujasamauDi' tisUtreNa sahaikavAkyatayA karmatve dvitIyA kartRtve prathameti prakAreNa zaktau paricchinnAyAmpazcAt pratibadhyapratiba. bandhakagauravANAmakiJcitkaratvAt / ataeva yuktivalena zamdasyAnityatve siddha pazcAjAyamAnA tddhvNspraagbhaavaadiklpnaa'kinycitkrii| tathAca ekatvAdisaMkhyA svAdivibhaktarevArtha ityukta vntH| anayaiva rItyA namdhAtvartho natiH prakarSarUpo'rthaH prAdyarthaH ityeva siddhAntaH / AkAzapadasya lakSaNayA'rthAntaravodhakatve dvivacanAdyantabodhasyeSTatvApatterAha-ekavyaktibodhanaparAditi / vaijJAnikAMmati-jJAne bhAsamAnamityarthaH / uddazyatAvacchedakavyApyatvaniSThAvacchedakatAnirUpitA paryAptiniSThasaMsargateti phlitaarthH| viziSTasaMsargA'siddhAvapIti-AkAzatvavyApyatvaviziSTaparyApteraprasiddhAvapIti bhaavH| __ upapAditatvAditi-saMsargAze prakAravizeSyabhAvabhAnanna bhavati yadyapi tathApi
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| mbhavAt / svavyApakIbhUtoddezyatAvacchedakavatvarUpaparaMparAyA evaM prakR. tyarthe dvitvAdeH sambandhatAsvIkAre ca vyApakatArUpasambandhatAvacchedakAze bhramatvasyAvazyakatayA uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTa paryAptaH sambandhatopekSAyA nirbIjatvAt / __ athAtra vyAptiApakasAmAnAdhikaraNyarUpaiva vAcyA, na tu tadvada. nyAvRttitvarUpA, kevalAnvayidharmasya . prakRtyarthatAvacchedakatA yatra ttraaprsiddheH| evaM coddezyatAvacchedakavyAptiviziSTaparyAptyapekSayA ladhoH svavyApakatAhazadharmavaravasyaiva sambandhatvamucitamiti cettahi AkAzo na dvAvityAdivAkyajanyazAbdabodhadazAyAmapi AkAzAvilyAdivAkyAd dvitvbodhaapttiH| tathA hi AkAzo na dvAvisyAvito dvitvAvacchinnabhedaH pratIyate / sa ca na svavyApakAkAzatvavasvAdisambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkaH / tAdRzasambandhena dvitvavato'prasiddhaH api tu paryAptisambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAka ev| tatkAle ca paryAptisambandhena dvitvaviziSTabuddhireva pratibadhyate natUktaparaMparAsambandhena taviziSTabuddhirapoti / atha "AkAzo na vizeSaNatAviziSTavizeSyatAkajJAnatvarUpasya bhrmtvsyoppaadittvaadityrthH| vaiziSTya - Jcoktameva / kiJca tadabhAvavaniSThaviSayatAnirUpitataniSThavizeSyatAkatvasyaiva bhramatvena saMsargAze saMsargaghaTakAMze vA tAdRzasyaiva stvenaakssteH| __naca saMyogena parvato vahimAnityatrApi bhramatvApattissamavAyasambandhena vahnayamAvavattvasya parvate vidyamAnatvAd iti vAcyam ? vizeSaNatAviziSTa viSayatAkasya vivakSitatvAt / vizeSaNatAvaiziSTya svanirUpitatvasvaviziSTapratiyogitAkAbhAvavamiSThatvamityubhayasambandhena / pratiyogitAyAM vizeSaNatAvaiziSTayazca svAnavacchedakasambandhAvacchinnatvasvAnavacchedakAnavacchinnatvomayasambandhena / svaM vishessytaa| kizca svaavcchinntvsvaavcchedksmbndhaavcchinntvaitdubhysmbndhen| svaM vizeSaNatA / nacaivamapi kAlikasambandhena saMyogasambandhAvanchinnapratiyogitAkavahnayabhAvasya parvate sattvAtsaMyogena vahnimAn parvata itijJAnasya bhramatvandurimeveti vAcyam ? dvitIyasambandhaghaTakA'bhAvavanniSThatvena / svA'bhAvavattA ca svanirUpitapratiyogitAviziSTaprakAratAnirUpitadvitvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakasvaniSThaprakAratAvacchedakasambandhena vivkssitaa| tathAvidhasvarUpasambandhena valayabhAvavattvasya parvate virhaannaapttiH| prakAratAyAmpratiyogitAvaiziSTayaJca svasAmAnAdhikaraNyasvAnavacchedakA'navacchi. nnatvasvAnavacchedakasambandhAvacchinnatvaitastritayasambandhena / svamatra prtiyogitaa| atra
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 vyutpttivaadH| dvau" ityAdau kevalaparyAptisambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkabhedo natrA bodhayituM na zakyate, AkAze'pyuktayuktyA dvitvaparyAptaH sattvena tatra tena sambandhena tadvadbhedasya vaktamazakyatvAt / AkAzatvavyApyaparyAptisambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAdvitvAdimabhedazcAprasiddha eveti cenna? dvitvAdiparyAptarubhazAdivRttidharmeNaivAvacchedAt tadanavacchedakaikamAtravRttidharmAvacchedena tadvadbhedasya tena sambandhena dvitvAdimabhedasya ca tadvati vRttau bAdhakAbhAvAt / na caivaM ghaTapaTau na dvAviti prayoga Apagheta ? ghaTapaTayorapi pratyekaM dvitvAvacchinnabhedasya bAdhena taadRshpryogaabhaavopptteH| navyA vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedazca udde. zyatAvacchedakAvacchedenaiva bodhayata iti vyutpattetvisAmAnAdhikaraNyena tadabAdhasyAkiMcitkaratvAt / na ca ghaTatvAderatiprasaktatayA dvitvAdipayopteranavacchedakatvAttadavacchedena dvitvavabhedasya bhavatAmapyanumatatvAt prakRtyarthagataikatvAvivakSAyAM ghaTo na dvAvityAdiprayogApattiriti vAcyama? tAdRzaprayogAbhAve ghaTasvAderditvaparyAptariva dvisvAdimabhedasyApyanuyogitAvacchedakatAyA aprAmANikatvAt, pratiyogitAvacchedakAnava. cchedakatAyA bhedaavcchedktaaniyttvaasiddheH| astu vAtiprasakto'pi ghaTatvAditviparyAptaravagchedakaH ghaTAviyAdipratItibalAt / yatra nAnAdharmAvacchinnavizeSyateti / nanu dhavakhadirAvityatra dhavatvAvacchannA vizeSyatA ekA khadiratvAvacchinnA vizevyatA aparA iti kutrApi vizeSyatAyAnnAnAdharmAvacchinnatvannAstIti cenna 1 dharmAze nAnAtvenAnyadharmaviziSTA yatraikatvadvitvAdiprakArateti tadarthaH / prakAratAyAM dharmavaizi. STyaJca svAvacchinnavizeSyatAni pitatvasvabhinnadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitatvobhayasambandhena / svazabdenAtra dharmo graahyH| vizeSyatAyAM nAnAtvatAtparyavizeSyatAvi. ziSTA yatraikatvadvitvaprakArateti tadarthaH / vaiziSTyaJca svanirUpitatvasvabhinna kiJciddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitatvobhayasambandhena / svaM vishessytaa| dhavakhadirAvityatra ekasyA eva dvitvaprakAratAyA dharmadvayAvacchinnavizeSyatAnirUpitatvena kSativirahAt / yatraikadhamya dvivAhAdadezyatAvacchedakatA tatraiveti / nanu svatvodrekakAlAkAzagatatritvAditAtparyaNa kAlAkAzA ityevaM vidhaprayogasya prAmANyApattistritvasamavAyasya kAlAkAzAdau vidyamAnatvAttatra dharmadvayasya tritvo. ddezyatAvacchedakatvAd iti cenna 1 yatra nAnAdharmAvacchinnoddezyatAviziSTavyAsajyattiniSThekavidheyatA bhavati tatraiva kevalaparyAptessamavAyasya vA saMsargateti vyAkhyAnAt / .. vaiziSTyaJca svanirUpitAvacchedakatvAvacchinnA'bhAvavadvRttiniSThatvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattvasambandhena / atra svapadenoddezyatA /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH vastutastu ghaTatvAdeH pratyeka dvitvaparyAptyanavacchedakatve'pi dvitvaparyApti. tvAvacchinnAnatiprasaktatayA sadacchinnAvacchedakatvamavyAhatameva / atha paryAptathAkhyavilakSaNasambandha evAprAmANikaH tatkathaM tatsambandhatA ? AkAzo na dvAviti pratItistu samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkadvitvAvacchinnabhedaviSayikaivAstAm / AkAzAdau dvitvasamavAyasasvepi dvitvAderevomayAdivRttidharmamAtrAvacchinnatvopagamAttadanavacchedakAkAzatvAdyavacchedena samavAyasambandhena tadvato bhedasya vRttau bAdhakAmAvA. diti cenna ? AkAzAvityAdivAkyajanyazAbdabodhasyApramAtvAnupapattyaiva tAdRzasambandhasidghaH / tAdRzabuddheH samavAyaviSayakatve pramAtvanirAkaraNasya kartumazakyatvAt / uddazyatAvacchedakavyAptiviziSTasamavAyasya saMsargatopagame ghaTAvityAdivAkyamyApyapramANatApatiH / samavAyasyaikyena ghaTAdiniSThasya dvitvAdisamavAyasya paTAdAvapi sattvena ghaTatvAdyavyApyatvAt / nacoda zyatAvacchedakavyApyadvitvAdisamavAyatvenaiva sambandhatAstu, dvitvAdisamavAyasya ghaTatvAdyavyApyatvepi dvitvAdestaduvyApyatayA na ghaTAvityAderapra. mANateti vAcyam ? evaM sati tathAvidhadvitvAdereva lAghavena dvitvAdisambandhataucityAt / athAstvevameva tAvatApi paryAptisambandhasya vilayAditi cenna ? dvitvAdisvarUpasyaiva dvitvAdiparyAptitayAbhimasiddheH / ukta ca dodhitikRtA "paryAptizcAyameko ghaTa imau dvAvityAdipratItisAkSikaH svarUpasambandhavizeSa" iti / samavAyasya nAnAtvamate ca dvitvAdisamavAya eva tatparyAptinaM tu svarUpamatiriktapadArtho vetyanyadetat / yatta "AkAzaM na dve" ityAdipratotivadAkAzaM na dvitvavaditi pratIteH pramAtvasya vAraNAya samavAyena dvitvAdimada AkAzatvAvacchedena na svIka tavyaH / evaJca kAlatvAkAzatvobhayadharmAvacchinnoddezyatAnirUpitAvacchedakatAzrayasAmAnyA'bhAvavaddinirUpitavRttitvasya tritve sattvena tritvaniSThavidheyatAyAM tavRttitvasasvAnniruktasambandhA'bhAvAtkevalAyAH paryAptessamavAyasya ca saMsargatvA'bhAvAt / nacoddezyabhedenoddezyatAyA bhinnatvamiti pakSe dhavakhadirAdau doSAH pUrvoktayuktariti vAcyam ? svanirUpitavidheyatAnirUpitoddezyatAvacchedakatAzrayasAmAnyA'bhAvavaThThattiniSThatvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedavattvasambandhena vaizidhyam / dvitvaniSThavidheyatAnirUpitatvena dhavatvAvacchinnakhadiratvAvacchinnoddezyatvayoranugame kSativirahAt / naca prameyAkAzAvityatra kevalaprameyAvityatra ca doSa uddezyatAvacchedakasya keva
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 vyutpttivaadH| tathA ca paryAptaravilakSaNatve AkAzo na dve ityAdipratIterapyapramAsvApattiriti, tanna ? AkAzaM na dvitvavaditi pratIto dvitvasama mAyAvacchinnabheda eva viSayaH matupA sambandhyullekhAt , na tu dvitvAdyavacchinnabhedaH / evaM cAkAza. svAdyavacchedena dvitvAdhavacchinnabheda eva strIkartavyaH / na tu tatsambandhAvacchinnabheda ityAkAzaM na / iti pratoterapramAvasyAkAzaM na dvitvavaditi pratotervA pramAtvasya na prasaGga iti / athoddezyatAvacchedakavyApyaparyAptadvitvasambandhatve dhavakhadiraucchinattItyAdau uddezyatAvacchedakobhUtadhavatvakhadiratvavyApyaM dvitvAdidvayameva pratyeta. vyaM na tu dhavakhadirAdiparyAptadvitvAdikaM, tathA caikaikradhavaskhadirAditAtparyeNa tathA prayogAnupapattiriti dvisvAnvayitAvacchedakamapekSAbuddhivizeSaviSayatvAdirUpamubhayAdiniSThaM sAhityaM dvandvasamAsArtho vAcyaH / tathA ca momAMsakamata. praveza iti cenna ? yatra ekadharmasya dvitvAyuddezyatAvacchedakatA tatraivoddezyatAvacchedakavyAptiviziSTaparyAptaH saMsargatAniyamaH / yatra dharmadvayAdestathAtvaM tatra kevalA paryAptiH samavAya eSa vA saMsarga ityupagamAd , vinaiva sAhityasyAnvayitAvacchedakatAm ekaikatAtparyeNa dhavakhadirAvityAdiprayogopapatteH / nacaivamekaikadhavakhadirAditAtparyeNa dhavau khadirAvityAdiprayogApattiH / tAzavAkyadvayaviSayakasamUhAlambanajanyasamUhAlambanazAbdayodhasya nAnA. dharmAvacchinnoddezyatAkatayA zuddhaparyAptarapi saMsagatayA'vagAhana. sambhavAditi vAcyam ? yatra nAnAdharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitA ekadvitvAdiprakAratA tatraiva zuddhAyAH paryApteH samavAyasya vA saMsargatayA bhAnAd , ghabau khadirAvityAdinAnAvAkyajanyasamUhAlambanazAbdabodhe vizeSyatAbhedena prakAratAbhedena vodezyatAvacchedakadhavatvAdivyApti. lAnvayitayA tadabhAvasyA'prasiddhatvena tAdRzasambandhasyA'prasiddhatvAd iti vAcyam ? svaviziSToddezyatAnirUpitattvasambandhena vaiziSTayam , uddezyatAyAmuddezyatAvaiziSTayaJca svanirUpitavidheyatAzrayavyApakatAvacchedakatAnirUpitatvasambandhena / vyApakatAvacchedakatAyAM svAzrayavattAsambandhena / tathAca prameyatvaniSThAvacchedakatAyAM svAzrayaprameyavattAsambandhena dvitvavyApakatvasya vidyamAnatvena nA'prasiddhateti varNanAt / atrAsmadguravaH ___ yatroddezyatAvacchedakatAparyAptivRttitvamuddezyatAvacchedakavyApyapathyAptestatraiva saMsarga. taa| yatra na paryApteddezyatAvacchedakAdhikaraNatvantatra kevalaparyAptereva sNsrgtaa| vRttitvaJca svanirUpakoddezyatAvacchedakatAzrayavadanyavRttitvasambandhena / dhavakhadirA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH viziSTaparyApteH saMsargatAniyamena ekaikadhavakhadirAditAtparyeNa tathA prayogAsambhavAt / dhavakhadirAvityAdisamAsottaradvivacanena dhavatvakhadirasvAdyavacchinnanAnAvizeSyatAnirUpitaikadvitvAdiprakAratAzAli jJAnameva jnyte| tAdRzavAkyajanyabodhasya samUhATambanAnAtmakatayA vizeSyatAbhedena prkaartaabhedaabhaavaat| yathA hi samUhAlambanAnAtmake khaDgIcaitraH kuNDalItyAkArakanAnAvizeSaNakaikavizeSyakakSAne nAnAprakAratAnirUpitA ekA vizeSyatA tathA tathAvidhe dhavaskhadirAvityAdyAkArake nAnAvizeSyakaikavizeSaNakajJAne vizeSyatAbhede'pyabhinnaiva dvitvAdiprakAratA, anyathA smuuhaalmbntstdvailkssnnyaanupptteH| samAsaghaTakaghavakhadirAdipadAnAmekavAkyatAnupapattezca / tatprayojyaviSayatayA sAkSAtparamparayA vA nirUpitA yA viSayatA tatprayojakatvasyaiva tadekavAkyatApadArthatvAt / __na caitAdRzaikavAkyatAvirahe'pi kSativirahaH ? tathA sati smaassyaivaanupptteH| ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmityAdau rAjapuruSapadAdInAM samAsavAraNAya samarthapadAnAmeva samAsAnuzAsanAt sAmayasya ca niruktakavAkyatArUpatvAt / jalapRthivyoH snehagandhAvityAdito'pi na 'jale snehaH, pRthivyAM gandhaH, ityaakaarksmuuhaalmbnbodhH| kintu tadvilakSaNo dvitvAdiniSThakaprakAratAnirUpitajaLatvapRthivItvAdyavacchinnavizeSyatAtmaka prakAratAdvayanirUpitAdheyatvaprakAratAnirUktiM yaddharmitAvacchedakadvitvAdiniSTakaprakAratAni rUpakaM snehatvagandhatvAcavacchinna.. vizeSyatAdvayaM tadvAniti, ato na kutraapyekvaakytaamnggH|| caitro maitrazca gacchata ityAdAvAkhyAtArthadvisvAdiprakAreNa bhAsamAne caitramaitrobhayAdau gamanAzrayatvAdyanvayena nirukkaikavAkyatAsaMbhavepi samAsavidhervibhASAdhikArIyatvAdasamAsaH / tatra vizeSyatAbhedabhinnadvitvaniSThaprakAratAdvayapratiyogI samUhAlambanAtmakabodha iti tu na samyak ? vityatroddezyatAyA dharmadvayAvacchinnatve'pi vastuta ekaiveti uddezyatobhayavRttirekaiva / tadavanchedakatAzrayavadanya eva na dhavo na khadira itikevalaparyAptessaMsargatve na ko'pi vivaadH| __ AkAzAvisyatra uddezyatAvacchedakatAnirUpakoddezyatA AkAzavRttiH, tadavacchedakatAzrayavadanyo ghaTAdistadvRttitvandvitvapApteriti uddezyatAvacchedakavyApyaparyAptesaMsargatvenAkAzAvityatra dvitvAnvayabodhA'bhAva ityAhuH / jalapRthivyoH snehagandhAviti / / jalapRthivyoH snehagandhAvityAdivAsye jale snehaH pRthivyAM gandha isyAkAraka.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 vyutpattivAdaH tathA satyuktayuktyA ekaikacaitramaitrAditAtparyeNa tathAprayogAnupapatteH / AkhyAtopasthApitadvitvAdikaM cobhayAdirUpAnvayitAvacchedakAvacchinna evAnvatIti vyutpattiH / tenoktaprayogadarzanAt kriyApadasya vizeSyavA. cakapadasamAnavacanakatvAniyame'pi ghaTadvayAditAtparyeNa ghaTastiSThataH ityA. dayo na pryogaaH| ekavacanAntaM kriyApadaM ca tAdRzavizeSyavAcakapadaprayoga e sAdhuH / ghaTAstiSThatotyAdayo na pryogaaH|| ____ athaikaghaTAdivyakteretaddezavRttitAdazAyAmatra ghaTau staH ghaTAH santIti kathaM na prayogAH, ghaTAdau paTatvAdivyAptiviziSTaparyAptisambandhana dvisvAdeH svarUpAdisambandhena tahezavRttitvAzrayatvAdezca sattvAt / na ca dvitvenopasthitayoMIyoreva vyaktathorevaM bahutvenopasthitAsu bahuSu vyaktiSu vidheyAnvayAd vyaktayantareSvetahezavRttitvAzrayatvAdibAdhAnna tAdRzaprayoga iti vAcyam ? ___ vyaktyantare'yogyatayA tAdRzavidheyAnavagAhina ekaghaTe tadavagA. hino bodhasyotpattau bAdhakAbhAvAt / tathA tAtparyaNa tathA prayogasya durvArasvAt / na ca vyAsajyavRttidharmo yatrAnvayitAvacchedakastatra yAvatsu anvayitAvacchedakasya paryAptistAvatAmeva padArthAntareNAnvaya iti vyutpattistanihAya ca tAdRzadharmAvacchinna itarAnvayabodhajanakasAmagyA ubhayAdiviSayakapadArthAntarAnvayabuddhitvameva janyatAvacchedakaM vaktavyamiti dvisvAdinaikapadAdimAtraviSayakaitaddezattitvAdyanvayabodho na saMbhavatIti samUhAlambanAtmaka eva bodhH| paramparayA'pi jalapadaprayojyagandhapadaprayojyaviSayatayonirUpyanirUpakabhAvo nAstyevaJca sAmarthyA'bhAvAtkathaM samAsa ityAzayenAha jalapRthivyoriti / nanu caitro maitrazca gacchata itvAdAvapi pUrvoktaprakAreNa caitramaitrapadayossAmarthyasattvena dvandvasamAsa eva Apatet / evaJca caitramaitrI gacchata ityeva prayogo yukta ityAzayavAnAha caitro maitrazceti / vibhASAdhikAreNa samAsasya vaikalpikatvena caitro maitraitiprayogasyA'pi sauSThavAt / arthakaghaTAdivyakteriti / ___ dvitvenopasthitayorityasya zAbdabodhe dvisvaprakAreNa bhAsamAnayorityarthaH / tathAprayogasyeti / ekasmin ghaTe etaddezavRttitvAnvayatAtparyeNAtra paTau staH ghaTAssantIti prayogasyeti mAnasam / tAdRzadharmAvacchinna iti vyAsajyavRttidharmAvacchinna ityaashyH| buddhitvameva janyatAvacchedakamiti-tathAcobhayatvAzrayIbhUtayatkicidvizeSyakapadArthAntarAnvayabuddhitvAvacchinnamprati tAdRzabodhasiddhaye kAraNA'bhAvAnna
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 191 na tAzabodhatAtparyeNa tAzaprayogApattiriti vAcyama ! yogyatAbhrame. NAkAzAvatra sta ityAdivAkyAd dviravAdinA ekavyaktimAtraviSayakapadArthAntarAnvayabodhAttAdRzavyutpattestannirvAhakakAryakAraNabhAvasya / kalpanAsaMbhavAt / yatta dvitvAdyavacchinnoddezyatAkabuddhAvuddezyatAbacchedakavyApakatA niyamato vidheyasaMsarge bhAsate iti vyutpattiA, ___yatra coddezyatAvacchedakaviziSTAdhikaraNAprasiddhathA tadvyApakatvamaprasiddhama tatrApi khaNDazaH prasiddhAnAM tattaddhaTakapadArthAnAM vizeSyavi. zeSaNabhAvApannAnAM bhAnasaMbhavAnna potazaGkhAvatretyAdau taadRshvyutpttibhnggH| evaM caikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNaparasyAtra ghaTau sta ityAdivA. kyasyAprAmANyaM sughaTameva uddezyatAvacchedakobhUtaghaTamAtravRttidvitva. vyApakatAyAstAhazavAkyapratipAdyAyA vidheyasaMsarge bAdhAditi / tadapi tuccham ? atra ghaTau sta ityAdau dvitvasamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya dvitvavadghaTaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatva. sya ca tadadhikaraNAvRttighaTAdiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUte tatta. vidheyasaMsargatAvacchedake bAdhAd ghaTadvayAdhikaraNaparatAhazavAkyasyAprAmANyApatteH / tattadvitvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya tattadvidheyasaMsargAze bhAnopagamastu na sambhavati ? tattaddvitvatvenAnupasthiteH / na ca tadavacchinnasya saMsargatayA bhAne tena rUpeNopasthiti pekSyeti vAcyam ? tatsaMsargAvacchinnatatprakAratAnirUpitta. tattadvizeSyatAzAlizAbdabodhaparamityAkArakatAtparyajJAne saMsargasya / / vizeSaNatayA sadbhAnihAya saMsargaghaTakopasthiterapi zAbdabodhAtprAgAvazyakatvAt / prakRtasaMsargeNa ekapadArthaviziSTAparapadArthabodhaparatvajJAnasya prakRtavAkyAtheviSayakatayA prAgasambhavenopadarzitatAtparyajJAnasyaiva zAbdadhIhetutvopagamAt / evaM vAkyArthaghaTakasaMsargasthAnanugame ghaTau sta ityAdau vAkyabhedaprasaGgAzca / atrocyate-vyAsabyavRcidharmAvacchinnoddezyatAkazAbdabuddhau svavyAtadutpattisattAcarceti hRdayam / khaNDaza iti--evazca nirUpyanirUpakabhAvA''pannaviSayatAnirUpitatvasya saMsargatAyAM vidyamAnatvenAnupapattivirahAt / / . nanvastu tAtparyazAnasya hetutvaM parantu tattadvitvasamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya saMsargavighayA vidheyapratiyogikasaMsarge pratIto satyAM vAkyamedo bhaviSyatyevetyata Aha evamiti / saMsargatAmede'pi vAkyabhedo bhavati udde
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 vyutpattivAdaH / pyatAhazadharmavattvamapi vidheyasaMsargatayA bhAsate iti vyutpttiH| vyApyatvaM ca tadvadanyAvRttitvaM vyatirekividheyasthale / sAhazadharmavatvaM cohezyatAvacchedakatAghaTakasambandhana bodhyam / atra ghaTau sta ityAdau etaddezavartamAnatvAdirUpavidheyasya tadanyAvRttittvarUpavyApti maccaitadezasyaikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNatve ghaTapaTAdiniSThadvitvameva ghaTatvavyApyaparyAptirUpodazyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnatadvattvaM ca ghaTAdau bAdhitamiti na tAzavAkyasya prAmANyam / adhikaraNasya ghaTadvayAdimattve ca ghaTasvAdivyApyaM dvitvameva tatheti ghaTatvAdivyApyaparyAptisambandhena tadvatvaM ghaTAdAvabAdhitamiti tAzavAkyasya prAmANyaMnirvahati __kevalAnvayividheyakasthale ca dvitvavAdyavacchinnavyApakatvameva saMsargaghaTakam / kevalAnvayini tAdRzavyApakatAyA akSatasvAt , na tu tattadvitvatvAvacchinnavyApakatvamiti na puurvoktdossaavkaashH| ghaTAvAnayati caitra ityAdau caitrakartRkAnayanakarmatvAdivyApyadvitvAdiniSThanirUpakatA. kAdheyatvAdisambandhena karmatvAdI ghaTAderanvayo'vyutpannaH / tena caitrAdau ekaghaTAdivyaktimAtrAnayanakartRtve na tAdRzaprayogaH / dvitvAdimatvaM ca prakAratAvacchedakobhataghaTatvAdivyApyaparyAptisambandhena / tena caitrasya paTAdisahitakaghaTAdivyaktyAnayanakartRtve'pi na taashpryogH| evamanyatrApyUhanIyam / yatrAnekavRttidharmo dvisvAnvayitAvacchedakatayA bhAsate tatrobhayAdi. zyavidheyabhAvabhedavat / saMsargatA ca avacchedakabhedAd bhidyte| evaJca tattadvitvaniSThAbacchedakatayA paramparayA nirUpitAyAssaMsargatAyA api bhedAd vAkyamedaH prasiddha eve. tyaashyH| vyatirekividheyasthala iti, kevalAnvayividheyasthala iti vkssymaanngrnyH| / nanvekaghaTaviziSTadeze'pi atra ghaTau sta iti prayogApattirduvArA, dezAntarIyaghaTe'pi etaddezavRttitvavyApyoddezyatAvacchedakavattvasya prasiddhakAlikasambandhena vidyamAnatvAdi. tyAzayenAha tAdRzadharmavatvaJceti / evamanyatrA'pyUhanIyamiti / ghaTAvAnayati caitraHpaTAvAnayati viSNumitra ityAdau caitrAdikartRkAnayanakarmasvavyApyabahutvavanniSThanirUpakatAkA''dheyatvasambandhena karmatvAdI ghaTAderanvaya UhanIya iti tAtparyyam / yatrA'nekavRttidharma iti atrAkAzAvityAdau yogyatAbhramavazAd bhramAtmakabodhassArvajanInastamAnekavRttidharmasmoddezyatAvacchedakatvA'bhASAsatsaMgrahAnA''patti- .
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 193 naiva sama padArthAntarasyAnvayaH / yatra kamAtravRttistathA tatrai kenApi vyutpattibhedAvalambanAtkAryakAraNabhAvavaicitryAcca sarva samaJjasamipi va danti / atha ghaTAdivyaktibhedenAnayanakarmatA bhinneti pratisandadhAnasya puMso ghaTAvAnayatIti vAkyAcchAbdabodhAnupapattiH / tasya karmatAtvAvacche. denAgheyatAsaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya dvitvAdyavacchinnaghaTAdyabhAvasya nizcayasaMbhavAt / tasya dvitvAdinA tAzasaMsargakaghaTAdiviziSTadhovirodhitvAditi cenna ? usayatvAdyavacchinnAbhAvavattAjJAnamubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatAsaMsargAvagAha jJAnametra pratibadhnAti na tu kevalaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA jAyamAnamubhayatvAtiviziSTajJAnam / __ ato vizeSadarzinAM tAdRzavAkyAddoSAyattamAgheyatvAMze. ubhayatvAdyavacchinnanirUpitatvAvagAhi bhramAtmakajJAnaM na bhavatyeva / api tu tadaMze tadanavagAhi pramAtmakaM jJAnamiti ubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatvaM cobhayAdivRttAvekasmindharma eva na tu pratyekamAtravRttAviti karmatvAMze tAhazAdheyatvAvagAhijJAnasya bhramatvamityavadheyam / * saMkhyAzca prakRtyarthatAvacchedakagatA: kvacitapratIyante / sampannau mohirityAzayenAha yatra kamAtravRttidharma iti / kAryakAraNabhAvavaicitryAditi / / nanu kIdRzamatra kArya kAraNabhAvavaicitryam dvitvaviziSTataddezavRttitvaprakArakaghaTavi. zeSyakAnyapadArthAnvayabuddhitvAvacchinnamprati atra bhUtale gRhe deze ityAdisaptamyantapadasamabhivyAhRtadvivacanAntaghaTapadajJAnaM kAraNam / tathA dvitvAvacchinnAkAzaniSThavizeSyatAkAnyapadArthaprakArakAnvayabuddhitvAvacchinnamprati atra gRhe bhUtale ityAdisaptamyantapa. dasabhivyAhRtadvivacanAntAkAzapadajJAnaM kAraNam / evaJcaikaghaTaviziSTe deze atra ghaTau sta iti na prayogaH / atrAkAzAviti prayogasiddhizceti tAtparyam / vizeSadarzinAmiti-- vyaktibhedena krmvmbhinnmitinishcitjnyaanvtaamityrthH| nanvevaM siddhAnte "padArthaHpadArthenAnveti na tu padArthaikadezeneti" pUrvoktavyutpattivirodha ityAzayavAnAha etattattvamprAgevA'bhihitamiti-vedAHpramANaM smRtayaH pramANamiti zAbdabodhavicAraprakaraNa ityarthaH / ekamAtravRttittvaJca-svAzrayaniSThabhedApratiyogyAzrayakatvam / yathA AkAzavasya / atra bhedazca vyAsajjyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkatvena vishessnniiyH| svapratiyogivRttitvasvasAmAnAdhikaraNyatamayasambandhena bhedaviziSTAnyasvam bodhyam / AkAzatvAderjAtitve 'vyaktarabhedaityudayanAcAryavyAkhyAnusAreNa bAdhakaJcaitat / 13 vyu0
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 vyutpttivaadH| yvaavijyaadau| etattatvaM prAgevAbhihitam / viruddhasaMkhyAvacchinnavAcakazatAdipadottaravibhaktayupasthApyA saMkhyA prakRtyarthatAvacchedakasaMkhyA. yAmevAnveti / yathA zatamekaM dve zate trINi zatAnotyatra zatatvAdau eksvdvitvbhutvaanaamnvyH| ata eva ca ekazatadvizatatAtparyaNa na zatA. nIti prayogaH / tatra prakRtyarthasya zatasya bahutvAdyanvayayogyatve'pi prakRtyarthatAvacchedakazatatvAMze bahutvAdyanvaya evaM bahuvacanasya sAkAGkatvAt / tatra ca yogyatAvirahAt / nacaikazate'pi nAnApuruSIyApekSAbuddhijanyanAnAzatatvasaMbhavAdekazataniSThazatatve'pi bahutvAnvayayogyatA'kSa. taiveti vAcyam ? parasparasamAnAdhikaraNadvayAvRttibahutvasyaiva zatAdipadottarabahuvacanArthatvAt / tAdRzabahutvasya caikazatAdivRttinAnAzatatvAdau bAdhAt / atha vA tatrApi bahutvameva bahuvacanArthaH / parasparasamAnAdhikaraNadayAvRttiparyAptirevAkAGkAnirUpakaH sambandhaH / yatta dve zate trINi zatAnItyAdau saMkhyaiva zatAdizabdArthaH, na tu saMkhyeyaM, saMkhyeyasya tadarthasve "viMzatyAdyAH sadaikace sarvAH saMkhyeyasaMkhyayo" rityanuzAsanavirodhAt dvivacanAdisAdhutAnupapatteH, gavAM zatAnotyAdau SaDyAnvayAnupapattazca / na cAbhedaH SaThyarthaH, tathA sati brAhmaNA daza ityatra brAhmaNAnAM dazetyapi syAt / asmAkaM cAdazataH saGkhayAH saGkhayeye vartante, ataH paraM saGkhathAne saGkhayeye cetyanuzAsanAdazAdizabdAnAM zatAdizabdavatsaGkhyAnArthakatvAbhAvAdazatvAdisaGkhathAyAH padArthatAvacchedakatvena tatra SaThyarthasambandhAnvayAsambhavena na tathA prayoga iti / tadasat / gavAM zatAnItyAdau saMkhyAyAH prAdhAnyema zatAdizabdavAcyatve gavAM zataM dadyAdityAdau zatAdipadArthasya saMkhyAyA dAnAdikamaMtvAnvayAyogyatayA prAmANyAnupa. pttiH| gavAM zataM zulamityAdau saMkhyAyAM zuklAdyabhedAnvayayogyatAvirahAttadanupapattizca / tasmAdazAdizabdA iva zatAdizabdA api saMkhyAvacchinnavAcakA eva na tu dharmivizeSaNatAnApannasa pAvAcakAH / svAthaikadeze'pi saGkhyAyAM straprakRtikavibhaktyarthasayAnvayasAkAGkanayAnyaprakRtikaSaSThayarthasambandhAnvayasAkAGkatayA teSAM sayAnArthakatApravAdaH, na tu dazAdizabdAnAM tathAtvaM dazAdibrAhmaNatAtparyeNa brAhmaNAnAM dazetyAdiprayogavirahAditi teSAM saMkhyeyamAtravAcitApravAda iti "viMzatyAthAH sadaikatve sarvAH saMkhyeyasaMkhyayoH / saMrUpAyAM dvibahutve sta" ityanu AdazavassaMkhyA iti-saMkhyAvAcakArazabdA ityaashyH| saMkhyeye iti.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 shaastraarthklopskRtH| zAsanamapyaktArthe taatprypraahkm| ekadvibahuzabdottaraikavacana dvivacanabahuvacanAni ca na saMkhyAbodhakAni, uddezyatAvacchedakavidheyayorakyenakatvAnvaye AkAGkSAvirahAditi, taduttaraprathamAvibhaktiH prayogasAdhutAmAtrAya / nityabahuvacanAntAvAdizabdaparaM prathamAbahuvacanamapi kicinnirarthakameva, yatraikavyaktimAtratAtparyeNa tAdRzazabdaH prayujyate tatra bahutvAnvaye yogyatAvirahAta / yattu tadgataguNAdi sAdhAraNabahutvasya tatrAnvaya iti / tanna zobhanam ? prakRtyarthatAbacchedakavyApyapayoptisambandhenaivAnekavRttisaMkhyAnvayasya vyutpannatayA tAharAsambandhena tathAvidhabahutvAnvaye yogyatAvirahAt / anyathodAsonaghaTapaTAdisAdhAraNabahutvasyApyanvayasambhavena tadgataguNAdisAdhAraNabahutvAnudhAvanasyAkizcitkaratvAt / athAjahatsvArthalakSaNayA guNAdi sAdhAraNadharmAvacchinna eva prakRtyartha iti cetarhi bahutvena bhAsamAneSu guNAdiSvapi padArthAntarAnvayaH syAt / tathA cApo dravyANi, dArA atra gRhe santotyAdivAkyAnAmapramANatApattiH / guNAdiSu dravyAbhede gRhvRttitaadervaadhaat| mukhyArthamAtraparatAdRzazabdAnAM bahuvacanAntatAnupapattezceti na kiMcidetat / abAdipadArthe ekatvadvitvAnvayayogyatAsattve'pyasAdhutvAdeva taduttaramekavavanaM na prayujyate iti dhyeyam / ___ AkhyAtaikavacanasya saMkhyArthakatve vivadante niSkarSAnusAriNaH / ghaTo. 'stotyAdau subekavacanAdeva saMkhyAbodhasaMbhavAta caitreNa dRSTo ghaTa ityAdisthalAnurodhena tasya tadbodhakatAyA AvazyakatvAt / na caikavacanatvenAnugatenaikatvazaktatyAcikavacanasyApyekatvavAcakatvamakSatamiti / vAcyam ? ekavacanatvasyaikatvazaktatAvacchedakatAyAH prAgeva nirAkRtatvAt / astu vA tena rUpeNa tiGa kavacanasyApyekatve zaktistathApi tajjanyaikatvApasthiteH zAbdabodhopayogitve maanaabhaavH| na hi sAmAnyata ekavacanajJAnajanyopasthititvena tacchAbdabodhahetutAsambhavaH / tathA satyekatve'gRhI. tasupadavRttikasya pusaH supadaprakRtighaTAdipadopasthApyaghaTAdau paTAdipado. pasthApyaikatvAdyanvayabodhaprasaGgaH kintu supadatvAdiprakArakajJAna janyatadupasthitivAdinaiva / tathA sati ghaTAdipadottarasupadavAdirUpAnupUrvo vizeSarUpAkAGkSa jJAsaMkhyAviziSTa ityarthaH / AkhyAtaikavacanasyeti-nanvayambicAra AkhyAtAryavi. cAraprakaraNa eva yuktatara iti yadyapi vaktuM zakyate tathApi svarthatibarthavicArAnurodhenAtra vicAra ityabhidhAnAt / tAdRza'poriti--eko ghtto'stiitishaabdbodhaa'ptteH| yattviti-asya
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH 196 naghaTitAyAM ghaTAdAvekatvAnvayabodhasya sAmagrayAM supadatvAdiprakAraka zrIjanyopasthiterantarbhAvAttAdRzApatteranavakAzAt / evaM tibAdipadatvaprakArakajJAnajanyopasthititvena tacchAbdabodhahetutve mAnAbhAva iti / yasu tibAdeH saMkhyAnabhidhAyakatve caitraH pacati taNDulaM caitreNa pacyate taNDula ityAdau kartRkarmatrAcakapadAttRtIyAdvitIyayorApattiH / kartRkarmagata saMkhyAyA anabhidhAne 'kartRkaraNayostRtIye' ti "karmaNi dvitIye" ti sUtrAbhyAM tayoranuzAsanAt / 'naiyAyikama lakArasya kartRkarmAvAcakatayA tadanabhidhAnasya dvitIyAtRtIyAniyAmakatvAsambhavAt / na ca kartrAdigata saMkhyAnabhidhAnameva pacyate taNDula kathaM karNAdivAmakapadottara tRtIyAdiniyAmakaM, caitreNa ityAdisthalespi lakArastha caitrAdigata saMkhyAbhidhAyakatvAdekatvatvAdinA ekatvAdisAmAnyasyai vaikavacanAdyabhidheyatvAditi vAcyam ? yatastadgata saMkhyAnabhidhAyakatvaM prakRte na tadgatasaMkhyA niSThavRttyanirUpakatvamapi tadvizeSyakasaMkhyA prakAra kazAbdabodhAnanukUlatvameva / tathA 'ca kartrI tu divizeSyaka saMkhyAnvayabodhAjana kalakArAdisamabhivyAhRtakartrAdivAcakapadAt tRtIyAdayo bhavantItyatra tadanuzAsanatAtparyam / caitreNa pacyate taNDula ityAdau caitrAdivizeSyakaM saMkhyAnvayabodhakatvaM nAkhyAtastha, AkhyAtArthabhAvanAyA yatrAnvayastad vizeSyakasaMkhyAnvayabodhasyaivAkhyAtena jananAttAhazabhAvanAnvayabodhe vizeSyazca prathamAntapadopasthApya eva / caitraH pacati taNDulamityAdau caitrAdiH sAkSAdeva bhAvanAvizeSyaH / caitreNa pacyate taNDala ityAdau tu paramparayA caitrAdiniSThabhAvanAjanya phalazAlI taNDula ityAkArakabodhasyaiva tatrodayAt / tasmAttibAderapi saMkhyAbodhakatvamAvazyakamiti / tanna vicArasaham ? tathA hi, kartrAdiniSThasaMkhyAnvayabodhAnanukUlatvaM yadi tAdRzabodhopadhAyakajJAnaviSayatvAbhAvavattvaM tadA yAdRzativAdijJAnena saha kAryAntaravirahAttAdRzabodho na janitastadyoge tRtoyAdyApateH / yadi ca tAzatanna vicArasahamityanena sAkaM sambandhaH / tadanabhidhAnasyeti - kartRkarmAnabhivAnasyeti phalitArthaH / ekatvAdisAmAnyasyaiveti / caitreNeti - caitrAnvitatRtIyAthaikatvasaMkhyA lakAravAcyeti kartRgatasaMkhyAbhidhAyakatvaM yuktameveti tattvam / tAdRzabodhopadhAyaketi -- bodhopadhAyakatvaJca bodhaviziSTatvam, vaiziSTayazca avyavahitapUrvatvasambandhena / paramparayeti - paramparA ca svajanyaphalavattvasambandhena bodhyA / tadanabhidhAyakatvamiti - kartRkarmatvAnabhidhAyakatvamiti tadAzayaH / dhAtvarthavizeSyasyeti-
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha zAstrArthakalopaskRtaH / bodhasvarUpa yogyajJAnaviSayatvAbhAvastadA yAgAdisamabhivyAhRtAtmanepadA dijJAnasyApi tAdRzabodhasvarUpa yogyajJAnaviSayatibAkhyAtasyaivAprasiddheH / kartrAdivizeSyaka saMkhyAnvaya buddhitvAvacchinna channa janyatAnirUpita janakatAvacchedakaviSayitvAnirUpakatvametra tAdRzabodhAnanukUlatvam I caitraH pacatItyAdivAkya ghaTaka livAdiviSayitA caitrAdivizeSyaka saMkhyAnvayabuddhitvAcchinnajanakatAvacchedikA / tAdRzAnvaya buddhitvAvacchinnaM prati catrAdipadasamabhivyAhRtivAdipadajJAnasya hetutvAt | caitreNa pacyate taNDula ityAdivAkya ghaTakatayAdipadaviSayitA samabhivyAhRtatAdRzapadajJAnatvena ca na tAdRzI ? caitrAdipadatAdRzabuddhitvAvacchinnaM pratyahetutvAt / na ca caitraH pacata ityAdau caitravizeSyakAkhyAtArtha saMkhyAnvayabodhotpattyA caitrAdipadasamabhivyAhRtatayAdipadajJAnatvena tAdRzAnvayabuddhitvAvacchinnahetutA'kSatai veti, caitreNa pacyate ityAdivAkyaghaTa kIbhUtatayAdipadaviSayitApi tAdRzyeveti vAcyam ? caitreNa paceta caitraH pacyate ityAdivAkyAccaitrAdivizeSyakasya bhAvanAyAH saMkhyAyAzcAnyayabodhasyAnudayAt / tadvizeSyakatadubhayAnvayabodhe prathamAntacai trAdipadasamabhivyAhRta bAdivikaraNottarAkhyAtapadajJAnatvena hetutvAtreNa pacyate taNDula ityAdivAkyaghaTakatAdInAM tAdRzasamabhivyAhArAdizUnyatayA tadviSayitAyA atAdRzatvAt / caitraH pakSyate ityAditastaNDulaH pakSyata i. tyAditazcaitra taNDulAdivizeSyaka saMkhyAnvayabodhotpattyA catraH pakSyate taNDula ityatra ubhayavizeSyakasaMkhyAnvayabodhaupayikatAdRzasamabhivyAhArajJAnaviSayatAyAH pakSyata ityAdau sattvena kartRkarmaNostRtIyAdvitIyayoraprasakAvapi na tAdRzavAkyaM vyutpannAH prayuJjate / karttari sAkSAtkarmaNi ca da zitaparamparayA yugapadbhAvanAvizeSaNakAnvayabodhajanakatAyA AkhyAtasyA vA vyutpannatayA tAdRzavAkyAdubhayavizeSaNa kAnvayabodhAsaMbhavAt / nacAkAGkSAyogyatAdisattvAtkathanna tAdRzAnvayabodha iti vAcyam ? agatyA ekavidhAnvayaboghe'nyavidhAnvayabodha sAmanyAstaddhaTakatAtparyajJAnasya pratibandhakattropagamAt / na ca caitreNa taNDulaH pacyate caitrastaNDulaM pakSyate ityAdivAkyadvayaviSayakasamUddAlambanadazAyAmapi ubhayavidhAnvayabodhAnupapattiriti vAcyam ? tAdRzaikavidhAnvayaboghe tAdRzAnyavidhAnvayabodhaparatyenAgRhyamANatathAvidhAkhyAtadharmika prakRtAncayabodha paratvajJAnasya hetu+ pakSyate taNDula ityAdivAkyAntAdRzadvividhAnvayabodhavA 197 tayA caitraH dhAtvarthI vizeSaNam kartRsvakarmatvAdikaJca vizeSyameva tayoravivakSaNe bhAvapratyayAntArthasthala iti manoramo bhAvaH /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 vyutpattivAdaH raNasya darzitavAkyAtadupapAdanasya zakyatvAt / na ca niruttasaMkhyAnabhidhAnasya tRtIyAdvitIyAniyAmakatve caitreNa svaM dRzyate, caitraH svaM pazyatotyAdau tRtIyAdvitIyayoranupapattiH 1 kartrAdivizeSyakasaMkhyAprakArakAnvayabodhaupayikAkAGkSAjJAnIyaviSayatvanirUpakatvasya tatrAkhyAte sastrAditi vAcyam ? kartrAdiparayatpadAkhyAtapadayoH samabhivyAhAraH saMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaprayojakaviSayitvA'nirUpakastatpadottaraM tRtIyAvibhaktirityevaM niyamopagamena prathamasthale caitrapadasvapadAkhyAtapadayordvitIye tatpara caitrAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasyaiva tadvizeSyaka saMkhyAnvaya bodhaprayojakatayA krameNa caitrapadasvapadAbhyAM tRtIyAdvitIyayoranupapattyanavakAzAditi cenna ? anabhihite ityadhikAre kartRkaraNayostRtIyetyAdyanuzAsanamya kiM prayojanamiti vaktavyam / caitraH pacati taNDulaH pacyate, ityAdau caitrataNDulapadAbhyAM dvitIyAtRtIyayoraprayoga iti cet ? tatkiM maNimantrAdinyAyena tAdRzAnuzAsanasya tathAvidhaprayogavirodhittA yena tadabhAvastatprayuktaH syAt / na caikaM sambhavati pacati pacyate ityAdikriyAyoge kartRkarmavAcakapadAnantaratRsoyAdvitIyayorasAdhutvasya tatkartR svatatkarmatvAdibodhaupayikAkAGkSAdirahitatvAdirUpasya pratipattiH prayojanaM tamyeti cettahi ? uktaniyamaparatayA pi na tatastallAbhaH / prathamAnta caitrataNDulapadatattadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasyaiva caitrataNDulAdivizeSyakatattadAkhyAtArthasaGkhyAnvayabodhaprayo jakatayA caitreNa pacati taNDulaM pacyate ityAdivAkyaghaTaka caitrataNDalAdipadatibAdipadayoH samabhivyAhArasyAtathAtvena taddhaTakatRtIyAdvitIyayoH sAdhutvasyoktaniyamAvyavacchedyatvAt / tammAnmukhyabhAktasAdhAraNakartRzvakarmatvayoH kartR karmavAcakapadasamabhivyAhRtalakRttaddhitasamAsairanabhidhAnameva tRtIyAdiniyAmakaM ziromaNibhiracaiva nibharo vihitaH / lAdInAM tadanabhidhAyakatvaM ca na tadavAcakatvaM tanniSTavRttyanirUpakatvaM vA / AkhyAta sAmAnyasyApyAkhyAtatvena latvAdinA vA kartRtvAdiniSThazaktilakSaNAnirUpakatvAt / katRtvAnabhidhAyakA khyAtasyaivAprasiddheH / tacchAbdabodhaupayikAkAGkSAzUnyatvameva tat / caitreNa pacyate taNDula ityAdAvAtacchAbdabodhaupayikAkAGkSArAhityaM khyAtasya kartRtvAdivAcakatve'pi tatrAkSatameva, caitrAdipadottaratRtAyayaiva kartRtvabodhanasambhavAt tatra tAdRzAkAGkSAyA akalpanAt ityapi na / caitreNa pakSyate ityAdau tRtIyAnupapatteH pakSyate caitra ityAditazcaizrAdau pAkakRteH kevalAtpakSyata ityAdita vikaraNasyeti-vikaraNatvaJca prakRtipratyayamadhyapatitatvam, yathA zapUzyanAdayaH /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH / zraca mukhyavizeSyatayA tasya bodhAttAdRzAkhyAtadhAtvorAnupUrvIvizeSAkAGgAyAH kRtibodhaupayikatvAt / na ca samabhivyAhArarUpAkAGkSa eva vivakSaNIyA, prakRte prakRtipratyayayorAnupUrvI rUpAkAGkSA na tu samabhivyAhAra iti noktAnupapattiriti vAcyam ? tathA sati caitreNa pacatotyAdAvapi tRtoyAyAH sAdhutApatteH / tAdRzacaitrapadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasya kRtibodhAnaupayikatvAt / caitreNa vijeSyate maitra ityAdau tRtIyAnupapattezca vijeSyate maitra ityAditaH maitrakRtibodhAttAdRzAkhyAtamaitrapadayoH samabhivyAhArasya kRtibodhaupayikatvAt / kiMtu tattAtparyazUnyatvameva / tathA ca caitreNa pakSyata ityAdAvAkhyAtasya kartRtvAditAtparyakatve tRtIyA asAdhureva / 199 tathA ca caitreNa pacatItyAdAvAkhyAtasyArthAvivakSAyAM tRtIyAyAH sAdhutve'pi parasmaipadamyAsAdhutvAnna prayogaH, parasmaipadasyAsAdhutvaM dhAtvarthavizeSyasya pratyayenAvivakSaNe bhAvakarmaNoriti sUtreNAtmanepadaniyamAt / ca AkhyAtArthavivakSAyAM na caitreNa pacate ityAdiprayogaH, zabAdivikaraNasyAsAdhutvAt / kartRtvatAtparya kasArvadhAtukayoga eva tatsAdhutvAt / kartR svakarmatvobhayatAtparyeNa maitraH pakSyate taNDula ityAdayastu na prayogAH ? tadekatarabodhe'nyaparatvenAgRhyamANAkhyAtadharmikaprakRtAnvayabodhaparatvajJAnasya hetutvAt / caitreNa pakSyate taNDula ityAdau kartRtvAdAvAkhyAtasya tAtparyamahe karmatvAdyanvayabodho'pi na bhavatyeva / atha pakAni bhuGakke caitraH, odanaH paktvA bhujyate ityAdau kRtAM krameNa kartRkarmatvAnabhidhAnAccaitrapadaudanapadAdyuttaraM tRtIyAdvitIye kathanna syAtAm / na ca kRtA'nabhidhAne'pi AkhyAtena tadabhidhAnAnnAnabhihitatvaM samabhivyAhRtapadAbhihitatvasAmAnyAbhAvasyaivAnabhihitapadena vivakSaNAt / samabhivyAhRtetikaraNAcca caitreNa gamyate grAmastaM maitro gacchatItyAdau na tRtIyAdvitIyayoranupapattiH / gacchati gamyata ityAkhyAtasya tantatpadAsamabhivyAhRtatvAditi vAcyam 1 tathA sati muJjAnena caitreNa pacyate bhoktavyamodanaM pacatItyAdau tRtIyAdvitIyayoranupapattiH / kRtA kartRtvakamatvayorabhidhAnAt / kRtA tatra bhojanakartRtva tatkarmatthayorabhidhAne'pi pAkakartRtvaM tatkarmatvaM vAnabhihitamiti cetarhi prakRte'pi tadanabhihitameva / na ca pradhAnakriyAnirUpita kartRtvAdyanabhidhAne tRtIyAdeH sAdhuteti / taduktam / " pradhAnazaktacabhidhAne guNazaktirabhihitavatprakAzate" iti zaktiH
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 vyutpattivAdaH / kartRtvAdikamiti vAcyam ? tathApi caitreNa dvazyamAnaM ghaTaM maitraH pazyatItyAdI jJAnabhedena viSayatAbhedAbhAvAt / caitradarzanamaitradarzanobhayanirUpitaviSayatvarUpakarmatAyAH kRtAbhidhAnAd dvitIyAnupapattiriti cenna ? sattatprAtipadikArthavizeSaNatvamAtreNa kartRkarmatvAdyavivakSAyA evaM tadanabhidhAnapadArthatvAta / tattatprAtipadikArthavizeSyatayA karmatvakartRtvAdi. vivakSayA dvitIyAvibhakteH sAdhutvamityarthe tAtparyasya paryavasitatvAt / zeSa AkhyAtArthavicAre vivecayiSyata ityalamatrAdhikyena / __AkhyAtadvivacanabahuvacanayostu saMkhyAbodhakatvamAvazyakaM caitro maitrazca gacchataH caitro maitro devadattazca gacchantItyAdau 'candre kalalaH sujane daridratA vikAzalakSmI: kamaleSu cnyclaa| mukhAprasAdaH sadhaneSu sarvadA yazo vidhAtuH kathayanti khaNDitam" ityAdau ca dvitvabahutvabodhakasupo'bhAvAt / na ca tatra subekavacanasyaiva dvitvabahutvAdI lakSaNAstviti vAcyam ? AnuzAsanikAtiriktArthe sudhibhattelakSaNAyA anabhyupagamAt / anyathA caitro maitrazca gacchata ityAdAviva cchandasi lakSaNayaiva svAdinA dvitvA. dibodhanasaMbhavAt / aujasAdirUpAdezasmRtadvitvAdibodhAnihAya . chanda pradhAnazaktabhidhAna iti / taduktam pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktiguNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate // pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenA'bhidhIyate / yathA guNe tathA tadvadanuktA'pi pratIyate // iti pradhAnakriyAnirUpitakartRtvakarmatvA'nabhidhAne gauNakriyAnirUpitakartRtvakarmatve abhihite odanaH paktvA bhujyate ghaTaH katu zakyata ityudAharaNam / etAvatA granthena nAkhyAtaikavacanasyaikatvamarthaH kintu supa eveti siddhAntaH / ___ AkhyAtadvivacanabahuvacanayoriti-- kriyAyAM dvitvasaMkhyA'nvayA'sambhavena caitramaitrapadottarasuvekavacanaJca sAdhutvamAtrArthakatvAnnirarthakameva / caitramaitradvaye tu subarthaikatvasya bAdhitatvenA'nvayA'sambhavAdityabhiprAyaH / subbibhaktelakSaNAyA iti-sunnibhaktau na lakSaNeti / atra pramANantu "katRkamaNoH kRtI" tisUtramanyathA lakSaNayA zeSaSaSThayaiva kattatvakarmatvalAbhe pRthak tadidhAnaM jnyaapkm| na ca "na bahuvrIhI" "dvandve ce" tipANinisUtre bahuvrIhAviti saptamyAH prathamArthakatvena kathamayaniyama iti vAcyam ? sUtrANAM chandovatvena nirvAhAt / taduktambAtikakRtA--
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH / 201 si "supAM sulugi" tyAdisUtreNa aujasAdisthAne svAdyAdezasya vaiyarthyAt / caitrAdipadottaraikavacanasya dvitvAdilAkSaNikatve tadaprakRtyarthaM maitrAdisAdhAraNadvitvAdibodhasyo kavyutpattivirodhenAnupapattezca AkhyAtA tArtha saMkhyAsvayabodhe ca samAnavizeSyakatadartha bhAvanAnvayabuddhisAmagrI apekSitA, bhAvanAyA bAdhAdigrahakAle tAtparyazUnyakAle vA uktasthale dvitvAnvayAbodhAt / yathAH bhAvanAyA avizeSye dhAtvarthAdau saMkhyAnvayAbodhAcca tAdRzasAmasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaM prati svAtantryeNa hetutA, tadakalpaneiki AkhyAtajanyasaMkhyopasthiti yogyatAjJAnavizeSAdighaTita sAmapracA bhAvanAnavagAhi saMkhyAnvayabodhasya kakSApyajananAt, saMkhyAnvayabodha sAdhAraNabhAvanAnvayabodhatvAvacchinna hetUnAmapi tAdRzasAmagrIghaTakatvenApatyabhAvAt / na ca tAdRzakAraNAnAM bhAvanAnvayabuddhitvaM saMkhyAnvayabudvitvaM vA janyatAvacchedakamupeyate ityatra vinigamanAvirahaH ? saMkhyAmaviSayokRtyApi bhAvanAnvayabodhasyAnubhavasiddhatvAt / dvitIyasya janyatAvacchedakatvAsambhavAditi dik / supAM karmAdayo'pyarthAssaMkhyA caiva tathA tiGAm / prasiddhI niyamastatra niyamaH prakRteSu ca // iti / na ca jAnAtItyAdau tiGa Azrayatve lakSaNAdarzanena kathamayanniyama iti vAcyam ? 'bhAnuzAsanikAtiriktArthe subbibhakterna lakSaNeti tAtparyeNa tiGo lakSaNAyAmapi kSativirahAt / naca "hanti puNyampurAkRta" mityatra puNyapratiyogikanAzAnukUlavyApAraviSayako bodhastatra dvitIyAyAH pratiyogitve lakSaNeti tatra kimanuzAsanam 1 tathAcAnuzAsanikAtiriktArthe subvibhakterna lakSaNeti niyamaH kathAGkAraM siddhayediti vAcyam 1 supAM karmAdayo'pyarthA ityanuzAsanasya prAyikatvAbhidhAnAt / uktavyutpattIti-prakRtyarthAnvitasvArthabodhakatvampratyayAnAmitivyutpattIti 1 nanvAkhyAtArthasaMkhyAnvayabu dvitvameva lAghavAnurodhena kAryatAvacchedakamiti tAtparyeNAha tAdRzasAmagkhyA iti / jabhyatAvacchedakatvAsambhavAditi digiti / nanu digartho'tra ka iti praznaH ? trayaH kAlA ityuktau prayogakAlikavarttamAnatvasya sarvatra prasaratve'pi prakRte vartamAnArthAsaMghaTane'pi laDarthavartamAnatvavivazcaNena santItyadhyAhAreNa trayaHkAlAssantItiprayogo bhavatyevetyeva digartha ityuttaram / laDarthavarttamAnatvaM sarvatra vivakSitanna bhavati "gameriT parasmaipadeSu" ityatra parasmai. padagrahaNantaGAnayorabhAvabodhakantadarthakatvenAvivakSAvat /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 vyutpttivaadH| zratha guNAdivAcakapadottaradvivacanabahuvacanayoH kathaM dvitvAdibodha. katA ? saMkhyAyA guNatvena guNAdau bAdhAt / na ca tatra svAzrayasamavetatvAdisambandhena dravyagataM dvitvAdikameva bhAsate iti vAcyam ? ekavyaktA vapi tAdRzasambandhena dvitvAdeH parisamAptatayA ekamAtratAtparyaNApi dvivacanAdyApattiriti cet ? na, apekSAbuddhiviSayatvameva taduttaradvivacanAdinA bodhyate / taccaukamAtravRttidharmasya prakRtyarthatAvacchedakasthale prakRtyarthatAvacchedakavyApya. svaviziSTaparyAptisambandhena prakRtyarthe'nveti / anyatra zuddhaparyAptisambandheneti na dvandvAdisthaloktadoSa iti vidussaaNpraamrshH| iti prathamAkArakam / ata eva "kattarIpsitatamaGkarma" itisUtraghaTa kepsitapade "matibuddhi"iti vartamAne ktapratyaye'pi tadavivakSayaiva SaSThI sidhyati / evamprabandhenaiva grAmaM gamiSyati grAmamagamadityAdau karmatvaM sidhyati / 'naca laDarthavartamAnatvavivakSAyAnna mAnamiti vAcyam ? "katta" itisautraprayogAnupattaH / ataeva "karmaNi hanaH" itiNinividhAnaM saMgacchate / ata eva ca mImAMsAyAM maudgazvakarbhavatItivAkye sarvakAlAvacchedena yAgIyacarUvidhAnaM susaMgatamityalam / / tAdRzasambandheneti-svAzrayasamavetatvasambandheneti phalitArthaH / ekamAtradharmasyeti-ekamAtravRttidharmasyeti tu nevArthoM ghaTate rUpatvarasatvayorekamAtravRttitvA'bhAvena ekarUpAdimatyapi vastuni atra rUpe varttate itipryogpraamaannyaapttH| nAtra prakRttyarthatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyApteH pratItirityabhiprAyavarNanAt / dvandvAdisthaleti 1 padabhede dvandvaH padArthabhede dvandvaH padArthatAvacchedakabhede vA dvandvaH sAhitye dvandvaH / tatra sAhitye sAhityAvacchinne vA na dvandvaH ? hima vindhyAkhyaparvatayovibhinnabhUbhAgasthatvena sAhityA'bhAvAt himavindhyAvityatra dvndvaa'nupptteH| nacaikakriyAnvayitvaM sAhityamiti nAnupapattiriti vAcyam ? himavindhyau pazya chindhi gaccha pUjaya himadinthyau sundarau sta ityAdiSu tadabhAvAt / sUtrArthamaryAdayA sAhityA'nanubhavAcca / tathA ca padArthabhede dvandvaH / naca "apyekadantaherambalambodaragajananAH" ghaTakalazau nIlaghaTayorabhedaH, pramANaprabheyasaMzayaprayojane" tigautamasUtre ca dvandvAnupapattiH / dvandvApavAda ekazeSa itiniyamAnurodhena ghaTa ityatra padArthamedA'bhAvena dvandvA'prAptyA niyamabhaGgazceti vAcyam 1 padArthatvamnAma padajanyapratIti viSayatvam tacca padArthatAvacchedakasAdhAraNam tatrApi prakAratArUpaviSayatAsattvAt, ghaTA ityatra ghaTe vizeSyatArUpaviSayatAsattvAt,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakaloparakRtaH ghaTatve prakAratAkhyaviSayatAsattvAt dvandvaprApssauSThavAt apavAdatvakathanaM sayuktikamevetivyAkhyAnAt / kiJca ghaTA ityatraikazeSA'bhAve'pi bahughaTabodhanasattvadazAyAmbiva. kSitabahutvAnvayAdeva bahughaTabodhasambhavAt / sarUpaikazeSavidhistu siMhatvasUryatvakapitvaviSNutvAdyanekapadArthatAvacchedakabhede harayastiSThantItyAdau caritArtha ityAzayAt / tathA ca nIlaghaTayorabheda ityAdI nIlavaghaTatvayormeMdAdeva dvandva evaM sarvatrApi bodhyam / ___ naca kacitpadArthabhede dvandvaH kacitpadArthatAvacchedakabhede dvandva itinyAyasiddhAnto dinakAmuktaHkathannAdriyate tAvatA'pi pUrvoktadoSoddhArAditi vAcyam ? padArthatAvacchedakabhedasya dvandvaniyAmakatve ekasminnapi puMsi daNDikuNDalinI gacchata itiprayogA'patteH / padArthatAvacchedakadaNDakuNDalAdibhedasya sattvAt / naca dvitvAnanvayazzaGkayaH ? nIlabaTayorabheda ityAdAviva padArthatAvacchedake tadanvayasambhavAt / tathA ca padArthabhede dvandva itinizcitammatam / __ vaiyAkaraNamate tu SoDhA prAtipadikArtha iti zabdo'pi zAbdabodhe bhAsata itiniyamAnurodhena nIlaghaTayorabhedaH apyekadanta heramba ityAdau ca nIlAdipadopasthApyaghaTAdi. padopasthApyayo dena padArthabhedAd dvandvassutarAm / ata eva"asurA daityadeteyadanujendrAridAnatrA" ityAdI "virUpANAmapi samAnArthAnAmi ti ekazeSo na bhavati ? samAnapra. vRttinimittakasyaiva samAnArthakatvAt / saMjJAzabde dravyasyaiva pravRttinimittatvAt / evaJca indrapadavadabhinno madhavAnitibodhastathA ca padArthabhede dvanda itisiddham / / "bhUvAdayo dhAtava'' itipANinisUtre tu bhUriva vA bhUvA vA iva kriyAvAcako bhUH bhUvA sa AdiyeMSAnte bhUvAdayaH, bhUvAdayazca bhUvAdayazcetyekazeSeNa dvandvAnupapattizaGkava nodeti / etenaikapadopasthApyArthasya parasparambhedenAnvayaviraheNa dvandvA'saGgatiriti parAstam / sAdRzyapratiyogitAvacchedakaviziSTadharmeNa sAhazyamitiniyamaH / nahyabrAhmaNamAna sAdRzyapratiyogitAvacchedakavyApaketi-sAdRzyapratiyogitAvacchedakadharmavyApakIbhUtadharmeNa sAha. iyaM gRhyate itiniyamo hi laukikapratyaye candravanmukhamityAdau klaptaH / sAdRzyaM hi tandrinatve sati tadgatabhUyodharmavasvam / tadbhinnassan tadgatA ye bhUyAMso dharmAstAdRzadharmavAn yassa tatsAdRzyavAn (sadRzaH) ucyate / yathA candrabhinnaM sat mukhaM candravRttyAlAdakaravarUpabhUyodharmavadapi iti bhavati tatsadRzam / nanu candravRttirbhUyAn dharmazcandratvameva nAnya iti tena sAdRzyAzrayaNe candratvasya mukheDamAvAt kathaM candravanmukhamiti cenna ? sAdRzyapratiyogitAvacchedaketiprasiddhaniyamenAta eva samAzritena sAdRzyabyavasthiteH / yasya sAdRzyaM kutracit nIyate tada sAdRzyasya pratiyogyucyate,yatra Sa nIyate tat sAdRzyasyAnuyogyucyate / candrapratiyogisAdRzyAzrayomukhamitibodhaH / tatra niya ghaTananvittham , sAdRzyapratiyogI candraHpratiyogitA candraniSThA pratiyogitAvacchekaM candratvantadvyApa. kIbhUto dharma AhvAdakatvantAdRzadharmavatvammukhe iti / tathA ca prakRte 'bhUvAdaya' ityatra sAdRzyapratiyogitAvacchekavAtvavyApakAsatvavAcisvena sAdRzyAzrayaNameva yuktannatvatAdRzena kriyAvAcakatveneti cenna ? vA'vyayasAhacaryAdasasvavacanasya bhuvo grahaNam , asatvavacanabhUsAhacaryAt kriyAvAcino vAzabdasya grahaNam / kriyAvAcivAsAdRzyasya kriyAvAcakatvena grahaNamiti parasparasAhacaryAzrayeNa ..............
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 vyutpattivAdaH yetikathane loSTamAnIya kRtI bhavatIti bhASyam / vaiziSTyazca svaniSThavyApyatAnirUpittavyApakatAvattva svaniSThavyApyatAnirUpitA yA vyApakatA tAdRzavyApakatAnirUpitA yA vyApakatA tAdRzavyApakatAnAzrayatvamittyubhayasambandhena / brAhmaNatvavyApyantannirUpitavyApakatA manuSyatve tannirUpitA vyApakatA dravyatve tadanAzrayatvammanuSyatve'tastena sAdRzyam / vyApyatA vAzabdatve tannirUpitavyApakatA bhUvAgatAnyatarazabdatve tannirUpitavyApakatA kriyAvAcakatve tadAzrayatvameva na anAzrayatvam / atastvaniSThavyApyatA vAzabdatve tannirUpitavyApakatA bhUvetyanyataraparityAgena kriyAvAcakatve tannirUpitavyApakatA zabdatve tadanAzrayatvaM kriyAvAcakatve'ta eva kriyAvAcakatvena sAdRzyam iti kecit tanna ? vyApakatAnirUpitavyApakatAyAssasAyAmapi prameyatve'pi satvena tadAzrayatvameveti nAyamprakAraH / tathA ca sAdRzyapratiyogitAvacchedakadharmavyApakadharmeNaiva sAdRzyamityeva niyamo'dhikamasmatkRtakaumudIkalpralatikAkhyaTIkAyAM draSTavyam / parAmarza iti---vicAra iti tadAzayaH / iti zrItrikoNayantrasannibhakAzIprayAgAyovyAkhyatIrthatrayamadhyabhUmi (udayapura badalApura jaunapura ) janmazrIsarayUpArINazaklakaumudIkarapalatikApariSkAradarpaNaparibhASenduzekharazAstrArthakalAdyanekapranyakRvaiyAkaraNaziromaNi ghaTikA zatakazatAvadhAna-saMskRtAzukavicakravartipaNDitarAja-zrIveNo. mAdhavazAstriviracitazAstrArthakalAsahitavyutpattivAde prathamAkArakaM samAptam / nirvAhasambhavAt / ito'pi viziSTazzAstrArtho matakRtapariSkAradarpaNAkhyagrandhoyaTippaNIto'nusandheyazAstrArthibhiriti /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 205 karmaNi dvitIyetyanuzAsanAtkarmatvaM dvitIyArthaH / tatra karmaSadasya dharmamAtraparatvAt / karmaNazca na tathAtvam , karmaNi nA. mArthasya prAmAderabhedAnvayasambhave'pi dhAtvarthagamanAdinA tadanvayAsambhavAd gauravAcca / atha dvitIyAkArakama / dvitIyAvibhaktayarthanirUpaNamArabhate karmaNoti / "karmaNi dvitIye" trisUtrapramANena karmatvandvitIyArthaH, sUtre karmapadasya grAmaGgacchatItivAkyaghaTakagrAmAdirUpakarmapadArthavRtikarmatvarUpadharmaparatvAt / yathA "guNe zuklAdayaH puMsi guNiliGgAstu tadvatI" tikoze guNe itisatamyA vAcakatArthakatvaM tathA "karmaNi dvitIye" tyasya karmatvavAcikA dvitIyeti sUtrArtha ityabhiprAyAt / ___ nanu karmapadaM karmabhUtagrAmAdipadArthaparakamevAstu tAvatA'pi nirvAha iti cenna ? karmabhUtagrAmAdipadArthaparakarmaNo dvitIyArthatve pradhAnIbhUtakarmapadArthe nAmArthaprAmAderanvaye'pi dhAtvarthagamanAdinA karmapadArthAnvayo na syAt, karmabhUtagrAmAdinirUpitajanakatvAderdhAtvarthagamanAdAvabhAvAt / karmatvaJca caitrAdikartRkavyApArajanyasaMyogAdirUpamphalameva tasya ca janakatvasambandhena sAkSAdeva dhAtvarthagamanAdAvanvaya iti phalitArthaH / naca karmaNo dvitIyArthatve'pi tasya karmabhUtagrAmAdipadArthasya svavRttiphalajanakatvasambandhena dhAtvarthagamanAdAvanyayaH / svaM karma tadvRtti phalaM saMyogaH tajanakatvaM dhAtva. rthagamanAdAvityanvayasambhavena nApattiriti vAcyam ? gauravAt / karmatve tu grAmavRttisaMyogajanakavyApAravAMzcatra itibodhAnna gauravam / dvitIyAyA mukhyo'rthaH karmatvam / naca karmaNo dvitIyArthatve'pi karmatvameva zakyatAvacchedakamiti prakAratayA karmatvasyA'pi dvitIyArthatvamiti vAcyam ? mukhyArthatvA'bhAvAt / mukhyArthatvaJca vRttigraha. mukhyavizeSyatvam, tacca tatra nAstItyabhidhAnAt / naca dvitIyAyAssaMkhyAyAM zaktiH karmatve lakSaNetyeva kuto neti vAcyam ? "ghaTAyonmIlitaM catuH paraM kinnahi pazyatIti" nyAyena kutra zaktiH kutra lakSaNeti vinigamakA'bhAvAdubhayatraiva zaktayabhidhAnAt / dharmamAtraparatvAditi bhAvapradhAnanirdezana krmttvaatmkdhrmprtvaadityrthH| mAtrapadena karmatvAzrayasya zakyatvanirodhaH / lAghavaJca phalAnAM saMyogavibhAgAdInAmanantAnantatvAt teSu zakya. tAvacchedakatvakalpanApekSayA'khaNDopAdhau karmatAtve zakyatAvacchedakatve spaSTameva lApavamiti anyatattvam / nanu grAmaGgacchati paTampazyati gRha rakSati dharma karotItyAdiSu karmedaM karmedamityanugatavyavahAreNa viSayatvapratiyogitvAnuyogitvAdivat karmatvamapyakhaNDopAdhireveti, Azrayatvavacca / tathA ca karmatvasya zakyatAvacchedakatve na gauravamiti
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / karmatvaM ca kriyAjanyaphattazAlitvam / tatra ca kriyA dhAtuta eva labhyate / jamyajanakabhAvasya ca vinaiva padArthatvaM saMsargamaryAdayA bhAnaM sambhabatoti phalamAtraM karmapratyayArthaH / na ca saMyogavibhAgarUpaphalamapi dhAtulabhyameva, gamityajiprabhRtInAM tadavacchinnaspandAdirUpavyApAravAcakatvAditi vAcyam ? vyApAramAtrasya dhAtvarthatvAt / phaLavizeSAnvayabodhe ca dhAtuvizeSajanyavyApAropasthitehe tutayA grA. maM tyajatotyAdau dhAtvarthaspande grAmaniSThavibhAgajanakatvameva / cenna 1 gAmaGgacchati paTampazyati gRhaM rakSati ityAdiSu sarvatra grAmAdiSu zakyatAyAzakyatAvacchedakatAyAzca karmatve zakti kalpanApezcayA ekasmin karmatve zakyatvasya ekasminneva hi karmatAtve zakyatAvacchedakatvasya ca kalpane lAghAvAnusandhAnAt / phalazAstvimiti / phalatvaJca dhAtvarthavyApAre prakAratayA bhAsamAnatve sati dhAtuniSThajanakatAnirUpitajanyatvam / mandaM mandaM nudati pavanazcAnukUlo yathA tvAm, mandaM gacchati drutaM gacchati ityAdi tAdAtmyasambandhena dhAtvarthavyApAre'nvayena mandAdau doSavAraNAya dhAtujanyatvamiti / gamyAdidhAtvarthasaMyogAnukUlavyApArajanyatvasya pUrvadeza vibhAgAdau satvena tatra doSa iti styntniveshH| phalamAtramiti / ananyalamyo hi zabdArtha itinyAyAt phalamAtrasyaiva karmapratyayArthatvavidhAnAt / nanu phalasyA'pi dvitIyArthatve dhAtorapi phalArthakatvenAnanyalamya itinyAyavirodhastiSThatyeveti tAtparyeNa zaGkate naceti / vyApAramAtrasya dhAtvarthatvAditi / nanu vyApAramAtradhAtvarthatve grAmantyajati grAmaGgacchatItyAdau yatpratItivailakSaNyaprabhAti tanna siddhayedityAzayenAha phalavizeSAnvayabodheti / nanu grAmaniSThasaMyogajanakavyApArAnukUlakRtimAndevadatta ityAkArakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati kiM kAraNamiti prazne dvitIyAntagrAmapadasamabhivyAhRtatibantagacchatipadasamAbhivyAhAraH kAraNam / ata eva grAmaH karmatvam gamanamityAdinirAkAcavAkyAdviziSTAnvayo na bhavati / ___ evaJca tAzakAraNA'bhAvAt grAmaM gacchatItyAdau grAmaniSThavibhAgaviSayakAnvayabodhavAraNaM grAmantyajatItyAdI grAmaniSThasaMyogajanakavyApArAnvayabodhavAraNamiti kathakAraphalavizeSAnvayabodhe dhAtuvizeSajanyopasthiteH kAraNatvambhUloktamiti vAcyam ?
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / phalAnvaya 9 AmaM gacchatItyAdau ca dhAtvarthaspande grAmaniSThasaMyogajanakatvametra pratIyate na tuM viparItam / grAmaM gacchatItyAdivaJca grAmaM spandate ityAdayo na prayogAH / dvitoyAdergamyAdyupasthApitaspandAdAvetra bodhakatvAt na tu spandiprabhRtyupasthApite tu spandiprabhRtyupasthApite ? tasmina dvitIyAdinA phalAnvayabodhajananAsambhavAt / nahi yena kenacidupasthApitayorevArthayoH paraspara mantrayaH pratoyate / tathA sati ghaTakarmatvAdipadopasthApitayorapi ghaTakarmatvAdyoH parasparamanvayabodhaprasaGgAt / kRnAdisamAnArthaka dhAtUpasthAdhyaphale viSayitArtha kadvitIyArthAnvayasambhavena ghaTaM karotItivad ghaTaM yatate ityAdiprayogaprasaGgAcca / api tu yayoryAdRzAnyayabodhe AkAGkSA sadupasthApitayoreva tAdRzAnvathabodhaH / AkAGkSA ca dvitIyAdurgamyAdinA jAdinA ca kalpyate na tu tatsamAnArthakenApi spandiyatiprabhR tineti / na cAkAGkSAtra samabhivyAhAraH, sa ca gamyAdineva spandAdinApi samAna eveti vAcyam ? yato dvitIyAdergamyAdisamabhivyAhArasyaiva phalabalAdanvayabodhaupayikatvamupagamyate na tu spandiprabhRtisamabhivyAhArasyeti na tasyAkAGkSAtvam, anvayabodhaupayikasamabhivyAhArAdasyaiva tathAtvAt / ata eva samAnArthakatve'pi gamyAderiva na spandAdeH sakarmakatvavyavahAraH, phalAnvitavyApArabodhakadhAtutvasyaiva tanniyAmakatvAt / vyApAramAtrandhAtvartha iti siddhamevazca grAmaGgacchatItyAkAGkSAjJAnasattve gamdhAtoryadi 'na vyApAropasthitirapi tu tyaj ghAtoreva vyApAropasthitistadA grAmaniSThasaMyogajanakavyApArAnukUlakRtiviSayakazAbdabodhApatta eH / tathA ca phalavizeSAnvayabodhe dhAtuvize 207 'janyopasthiterAvazyakatvAt / natu viparItamiti / grAmaGgacchatItyatra grAmaniSThavibhAgajanakatvaM grAmantyajatItyatra grAmaniSTasaMyogajanakatvamityevambiparItanna pratIyata iti granthAzayaH / tanniyAmakatvAditi / sakarmakatvavyavahAraniyAmakatvAdityarthaH / nanu viSayitvAderakhaNDopAdhitvena nityatvantathA ca ghaTaJjAnAti paTaJjAnAtItyAdau vyApArajanyaphalA'bhAvena sakarmakatvanna - syAditi cenna ? vyApAratvabhinnatve sati dhAtvarthavyApAre vizeSaNatAsambandhena bodhaviSayatve sati dhAtvarthatvamphalatvam / tathA caitalakSaNamviSayatvAdAvapIti sakarmakatvaJjAnAtessiddham / nanu vyApAramAtrasya dhAtvarthatve gacchati tyajatItyAdau dhAtuvizeSajanyavyApAropasthityA vailakSaNyasiddhAvapi yatra dvitIyAntapadannAsti tyajati gacchati tyAgo
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 vyutpttivaadH| atha dhAtoryApAramAtravAcitve tyajati gacchati tyAgo gamanamityAdivAkyAdavilakSaNabodhaprasaGgaH, na hi zaktibhramAdyajanmanostAdRzavAkyajanyabodhayoravailakSaNyaM kazcidabhyupaiti / / __ tathA sati tyAgAditAtparyeNa tyAgagamanAdipadaM vyutpannA api prayukho. ran / na ca tatra phalavizeSAvacchinnavyApAre lakSaNA svIkriyate iti vila. kSaNabodhopapattiriti vAcyama ? lakSaNayA vilakSaNavodhajanane'pi zaktayA'. vilakSaNabodhajananasaMbhavena darzitAtiprasaGgasya durvAratvAt / na ca gamyAdizaktimAnajanyArthopasthityA phalAviSayakAnvayabodhasya kutrApyajananAt tAhazopasthitighaTitasAmagrIzarore phalavizeSabodhakasAmagro nivezyate / tathA dha tyAgagamanAdipadayoH zaktayA nAvilakSaNabodhajanakateti vAcyam ? tyajigamyorekArthavAcakatArUpaparyAyatAM viparyasyato gamanAdipadAta tyAgA. dipadajanyabodhasamAnAkArakabodhasya sarvAnubhavasiddhatayA gamyAdizakti. jJAnAtphalAviSayakayodhasyApi padajanyabodhaniyAmakatAyA vaktumazakya. svAt / tathA cAprAptasyApi bhavanmate tato'vilakSaNabodhatAtparyeNa vyutpannAnAM tAdRzaprayogaprasaGgo durvAra iti cet ? maivam, karmapratyayAsamabhivyAhRtatyAgagamanAdipadasya tattatphalAvacchinna vyApAre'nAditAtparya kalpyate na tu kevlvyaapaare| anAditAtparyameva ca svArasikaprayoganiyAmakamiti ekArthatAtparyeNa prAmANikAnAM svArasiko na tyAgagamanAdipa. daprayogaH / evaM tyajigamiprabhRtisamabhivyAhRtakarmapratyayasya phalavizeSa eva niyataM tAdRzaM tAtparyamiti na vibhAgAditAtparyeNa grAmaM gacchatIsyAdiprayogaH / tadarthabodhakatvamAnaM tu na tadarthatAtparyeNa svArasikaprayoganiyAmakam, tathA sati zaktibhramAdinA ghaTapadasyApi paTAdibodhakatayA paTe'pi gha. ttaadipdpryogaapH| nApi zaktyA vodhakatvaM tathA? nirUDhalakSaNayApi svArasikapadaprayogAt / zaktibhramaM lakSaNAjJAnaM cAntareNa gamyAdevibhA. gAdirUpaphalavizeSitaspandAdibodhakatvAbhAvaniyamo'siddha eveti tAgamanamityeva vAkyAkArastatra vailakSaNyaM sArvajanInaM kathaGkAramupapadyatetyAzayena vivRNute atha dhAtoryApAramAtreti / tathAsati iti / avilakSaNabodhe sati paryAyatA viparyasyata iti tyajigamI samAnArthakAviti bhramavata ityabhiprAyaH / naca . tyajigamyossamAnArthakatve'pi bhramaHkatham ? etAvatA granthena vyApAramAtrandhAtvarthaH ityeva siddhantathA ca paryAyavannAmaikArthavAcakatvameva, taca tyajigamyostu. lyameveti, vAstavikameva paryAyatvaM bhramatvannaiva saGgacchata iti kathaM grantho lagatIti'
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhArthakalopaskRtaH 209 tparyabhramasahakRtazaktipramayA tAvazabodhajanane'pi na ksstiH| vinA lakSaNAgrahaM bhramAnadhInatAdRzabodho gamiprabhRtito na sambhavatItyeva niyamaH, sa ca tAtparyabhrameNava nirvahati / vibhAgAdyarthaM pUrvapUrveSAmanAditAtparyabhramavato vaktaH svakIyatAtparyeNa prAmaM gagchatotyAdiprayogo yatra tacchotustAtpargabhramAsambhave'pi vaktRtAtparyAnAdityabhrama eva prayogasaMpAdanadvArA tadarthazAbdabodhaprayojaka iti na tAzaniyamakSatiriti praaciinpthprisskaarprkaarH| navyAntu saMyogAdirUpaphalavizeSAvacchinnaspando gamyAdyarthaH, taddhA. svarthatAvacchedaka phalazAlitvameva taddhAtukarmatvaM nAto gamyAdikarmatvasya pUrva dezAdau prasaGgaH, na vA spandeH sakamekatvaM ? tatra phalasya dhAtvarthatAnavacchedakatvAt / evaM ca dhAtoreva phalavizeSalAbhAt, phalAnvayini vRttireva dvitIvAcyam ? phalAvacchinnavyApAre zaktivAdinAmmate anyasyAsya kathaJcisaMlaganAt / nakSattiriti / tyAgAditAtparyaNa vyutpannAnAM na gamanAdipadaprayogApattiriti tattvam / vinA lakSaNAmahamiti / tathA ca zaktibhrameNa lakSaNayA vA gamyAdibhyastAhaza. zAbdabodho bhavatIti tattvam / na tAdvazanikakSatiriti / vinA lakSaNAgrahamiti taTasthaniyamamaGgatA neti, spanda iti spanda : kriyA vyApAro veti dhvaniH navyAstu iti / navInamate na kevalavyApAravAcakatvandhAtUnAmapi tu "phalavyApArayorbhAtu' ritivaiyAkaraNamatavat saMyogAdirUpaphalavizeSAvacchinnaspandAdivyApAravAcakatvameva / gamyAdInAmphalavizeSAvacchinnatvaJca saMyogAdirUpaphalaviziSTatvam / vaiziSTayaJca svajanakatvasambandhena / evaJca gamdhAtossayogarUpaphalAvacchinnaspande zaktinatu spandamAtra iti vibhAgAditAtparyeNa na gacchatIti prayogA'pattiH / karmatvasvarUpamAha taddhAtva. theti / taddhAtvarthAnadhikaraNatve sati taddhAtvarthatAvacchedakaphalazAlisvantaddhAtukarmatvam / gamadhAtvarthatAHcchedakasaMyogavazvena caitrasyA'pi pha: karmatvavAraNAya satyantanivezaH / dhAtvarthajanyaphalazAlitvamiti vihAya dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvamiti nivezaphaLantu pUrvadezavibhAgasya gamdhAtvarthavyApArajanyatve'pi tasya dhAtvarthatAvacchedakatvA'bhAve tyajigamyoyabhicAravAraNameva / _ naca dhAtvarthatAvacchedakIbhUtagvyApAratvamevAzritya vyApAre'pi lakSaNasaMghaTanAtkamasvA'pattiriti vAcyam 1 atra lakSaNe phalapadena kriyAjanyaphalasyaiva vivakSaNena ksstivirhaat| phalAnvayinI vRttireveti / aadheytvmevetyrthH| grAmaM gacchatItyatra grAmavRtti14 vyu0
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 vyutpttivaadH| yArthaH / na ca karmaNi dvitIyetyanuzAsanavirodhaH 1 tasya karmaNi phalaniSThAdheyatvAnvayini prakRtitAtparya taduttaraM dvitIyetyarthakatvAt / / ___ na caivaM tasyaM zaktiprAhakatvAnupapattiH1 anAditAtparya prahasaMpAdakasvena paraMparayA zaktigrAhakatvasaMbhavAt / na ca phalasya padArthakadezatayA tatra dvitIyArthavRtteranvayAsaMbhavaH ? vyutpattivaicitryeNa prakRte ekadezAnvayasvIkArAt / ___ atha gamanaM na spanda ityAdito dhAtvarthatAvacchedake bhedAnvayaboghasambhavena etAdRzaprayogasya vAraNAya phalavizeSyakAnvayabodhe - tadvi. zeSyaphavRttijJAnajanyaphalopasthititvena hetutvakalpanasyAvazyakatvAt, ___ tAdRzakAraNabAdhena dhAvayettAvacchedakaphaLe dvitIyArthAnbayA saMbhavaH / na ca yAdRzapadasamabhivyAhArajJAnAt phalavizeSyakaspandabhedAnvayabodhaH prasiddhaH tAdRzapadasamabhivyAhArajJAnatAzapadajJAna janyaphaThAdhu pasthitighaTitasAmaprathAsvAdRzAnvayabAdhotpAdaprayojikAyA asattvenoktasthaLe sadApattyasambhava iti vAcyam ? yatra gamanAdipadAdeva lakSaNayA zaktibhrameNa vA svAtantryeNa phalopasthitistatra phalavizeSyakApandabhedAgvayabodha pra. siddhathA gamanaparasamabhivyAhAratajjanyaphApasthitighaTitasAmaprathAH phalavizeSyakaspandatvAdyavacchinnabhedAnvayabodhaprayojakatAyA AvazyakatvAt tadvalena zaktipramAdhonavodhe'pi phalAMze spndbhedaadibhaanprsnggH| evaM ca phalavyApArayoH pRthak zaktisvIkArapakSe'pi na nistaarH| saMyogAnukUlavyApArAnukUlakRtimA~zcetra iti bodhaH / atra vyApArapadena caraNAdiprakSepa. rUpakriyA gRhyate / phalAnvayinIti viSayatvaM sptmyrthH| tasyecchAyAmanvayaH, phalaniThAdheyatvAnvayiviSayakaprakRtitAtparye sati prakRtyuttaraM dvitIyA syAdityarthaH / evaJca tanmate sUtre karmaNIti saptamI na vAcakatvArthiketi phalati / paramparayA zaktigrAhakatveti / atrAnumAnamapi pramANamiti ziSTAstathAhi, dvitIyA AdheyatvArthikA, asati vAdhake svaghaTitavAkyaghaTakapadAntarA'bodhyAdheyatvAnvitasvArthatAtparyaviSayaprakRtikatvAt / prathamasvapadena dvitIyAyA eva grahaNam / svAthetyatra svapadena prakRtergrahaNam / ___ vyutpattivaicitryeNeti / dhAtvarthatAvacchedakAtiriktasthale padArthaH padArthenA. nvetIti niyamaH pravartate / arthAt dhAtvarthatAvacchedakasthale padArthaikadeze'pyanvaya iti padArthakadeze phale dvitIyArthA'dheyatvAnvaye na ko'pi virodha itybhipraayH| atha gamanaM na spanda iti / nanvanayA rItyA dvitIyAdheiyatvasya dhAtvarthe - kadeze'pi yadi saMyogAdirUpaphale'nvayastadA gamanaM na spanda ityatra gamanannAma saMyogAnukUlavyApArastatra spandabhedA'bhAvepi tadghaTakasaMyoge tadanvaye na ko'pi bAdhaka iti
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212. zAstrArthakalopaskRtaH tathAtve'pi hi gamanaM na spanda ityAdau phale zaktipramayA spandabhedAnvayabodhasambhavena tAzaprayogApacerduratvAditi cena ? tadvizeSyakavRttijJAnajanyatadupasthitijanyatAvacchedakakoTau tAdRzopasthityavyavahitotta. ratvanivezanamAvazyakam , viziSya tattatpadamantarbhAvyaiva padArthopasthiterekaikavidhabodhe nAnAhetutAyA vyavasthApitatvAt ekapadAdhInatadviSaya. kazAbdabodhe padAntaravRttijJAna janyatadupasthiteya'bhiSAramya prakArAntareNa vAraNasambhavAt / evaM ca dhAtvarthatAvacchedakaphale dvitIyArthAnvayaboghe'pi kSativirahAt tatra tAdRzakAraNasya vyabhicArAprasaktariti vadanti / atredaM cintyate / vyApAramAtrasya dhAtvarthatAyAmapi sarvAnupapattonAmudhRtatvAt phalAvacchinnavyApArasya gurutayA tathAtvamanucitam / atha phaLe dvitoyAdeH zastyantarakalpanAmapekSya dhAtorviziSTazaktikalpana mevocitam / na ca bhavanmate'pyAdheyasve dvitIyAdeH zaktyantarasya kalpanIyasvAttadaMze sAmyamiti vAcyam ? grAmamadhyAsne grAmamadhizete prAmaM saMyunaktotyAdau dvitoyAyAH sarvamata evAveyatvabodhakatayA dvitIyAdeH phala. vAcakatvamate'pi bAdheyatvavAcakatAyA AvazyakatvAt / na ca dvito. gamanaM na spanda iti prayogasyAdeva, dhAtvarthasya spandarUpatvena tatra spandabhedA'sa. mbhavAnnaivamprayoga iSTa iti praznaH / tAdRzakAraNabAdheneti / ___ saMyogavizeSyakavRttizAnajanyasaMyogopasthitirUpakAraNabAdheneti tattvam / tadvizeSyakavRttijJAnajanyeti / atra dantattvam , yadi prakAratAsambandhena zAbdabodhamprati prakAratAsambandhenopasthitiHkAraNamityucyate tarhi ghaTapadAd ghaTAnupasthitau kalazapadAca ghaTopasthitI shaabdbodhaa'pttiH| ghaTattvAvacchinnaviSayatAzAlizAbdabodhamprati ghaTattvAvacchinnavizeSyakaghaTapadavRttijJAnajanyapaTopasthitiH kAraNamitikayanenA'pi na nirvAhaH 1 kalazapadajanyaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhasthale ghaTapadajanyaghaTopasthityabhAvena vyabhicArApatteH / tathA ca ghaTattvAvacchinnadharmikaghaTapadavRttizAnajanyapraTopasthityavyavahitottarazAbdabodhaprati ghaTattvAvacchinnadharmikagha TapadavRttizAnajanyaghaTopasthitiH kaarnnm| evamanyatrApi bodhyam / ___ tathA ca phalAvacchinnavyApArazaktivAdimate saMyogatvAvacchinnadharmikagamadhAtuvRtti. jnyaanshaabdbodhhetutvaa'bhaavenaakssteH| . tadaMze sAmyamiti-evaJca viziSTazaktipakSe navInAnAM gauravameva /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 vyutpttivaadH| yAyAH saMyogAdivAcakatvamate Adheyatve tasyA lakSaNaiva na tu zaktiriti vAcyama ? AdheyatAtvasyAkhaNDatayA saMyogatvAdisamazaroratvAt saMyogasvAdyavacchinne tadacchinne vA zaktiH kalpyate ityatra vinigamakAsambhabAt / astu vA mamApyAgheyatve lakSaNaiva zaktistu saMkhyAyAmeva / yadi ca dvitIyAdeH phala bodhakatAmate phale'pi tasyA lakSaNaiva na tu zaktiH, zaktistu saMkhyAyAmeva--saMyogavibhAgAdirUpapratyekaphalApekSayA saMkhyAyAM satprayogaprAcurasya vinigama karavAdityucyate ? tathApi tanmate dhAtujanyazuddhavyApAropasthiteH zAbdabodhatutApharUpanadhikaM, dvitIyAdyasamabhiThayAhArasthalAnurodhena phalavizeSAvacchinna vyApAre dhAtorlakSaNayA bhavasAmapyAvazyakatvAddhAtujanyatAdRzavyApAropasthiti hetutAyA ubhayasi. ddhtvaat| yadi ca spandata ityAdita iva zaktibhramAdgacchatItyAdito'pi zuddhavyApAra bodha Anubhavika iti mArate ? tathApi tanmate zAdabuddhau dvitoyAdijanraphalopasthiteH kAraNatAyA: kalpanAdhikya tajjanyAdheyatvopasthitihetutvakalpanasya cotta sthala !nurodhena ubhayamatta evAvazyakatvAditi cet ? antu tam te tAza kAraNa tAyA Adhikyam / nahara mate tu grAma garacha. tItyAdivAva yajJAnaghATa zAdasAmanyAH samAviSayakAnumityAdipratibandhakatAyAM phalaprakAra tAnirUpita vyApAravizeSyatAzAlivena dhAtujanyopasthitenivezanIyatayA tasyAstAvizeSyatAzAlitvena vyApAravizebyatAnirUpittaphalaprakAratAzAlitvena vA niveza ityatra vinigamanAvirahAt sAmagrIpratibandhakatAdhikyamavacchedakagauravaM ca / _prAcInamate dvitIyAjanya phalopasthiteH sAmanayantanivezastu navyamatasiddhasajjanyAdheyatvopasthitinivezasthaloya iti / . navyamate tAdazarathale zAbdabodhasyAdhiviSayatayA tAtparyajJAnAdikamapyadhiviSayakameva zAbdadhIheturbhaviSyati pratibandhakasAmanyAmapyantarbhavivyatIti gauravam / tanmate iti-prAcInamate ityarthaH / bhavatAmapi = prAcAmapi / ubhayasiddhatvA. diti-ubhayavAdisiddhattvAditi tAtparyam / evaJca prAcInamate grAmaM gacchatItyAdau vyApAropasthiteH kAraNatvamadhikam / / uktasthalAnurodheneti-- grAmamadhyAste grAmamadhizeta ityuktasthalAnurodhenetyarthaH / avacchedakagauravaJceti-pratibandhakatAvacchedakagauravamityAzayaH /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH / 213: atha phalasya dvitIyArthatve bhUmiM gacchati na mahoruhamityAdau mahIkahavRttisaMyogAderjanakatAsaMbandhAvAbhAva eva naJartho vAcyaH. sa ca vRtya niyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatayA aprasiddhaH / navyamate tu dvitIyArthasyAdheyatvasya phalaniSThAbhAva eva tatheti nAnupapatiH / na ca bhUmikarmakagamanakartrAdau mahoruhakarmakagamanakartRtvAdya bhAvaH pratIyate iti vAcyam ? kartRvAcakapadAsamabhivyAhArasthale tadasaMbhavAt / na ca tatrApyAkhyAtArthAnvayabodhAnurodhena kartRvAcakapadAdhyAhArasyAvazyakatayA adhyAhRta padopasthApya karttaryeva tAdRzAbhAvo nayA bodhathiSyate iti vAcyam ? bAkhyAtArthavizeSyakasyApyanvayabodhasya saMbhavenAdhyAddArasyAnAvazyakatvAt / bhUmergamanaM na mahoruhasyetyAdau dvitIyAsamAnArthakaSaSThyarthAbhAvabodhakatayA AvazyakatvAzca / na hi tatrApyAzrayatAsambandhAbacchinna pratiyogitAkagamanAbhAvaH pratIyate iti samyak / anuyogyanupasthiternano'nuyAgivinirmokenAbhAvabodhakatayA bhavyu tpannatvAditi dakatve doSaH kaH ? atha janakatAdisambandhAvacchinna pratiyogitAkasaMyogAdyabhAvasyAtiriktasya kalpane gauravamiti cenna ? tAdvazAbhAvasya saMyomajanakatvAdyabhAvasamaniyatatvena tatsvarUpatvAttasya cobhayavAdisiddhatvAt / atiriktapratiyogitA kalpane gauravamiti cedastvetad gauravam / upadarzitabahuvi'dhalAghavena IdRzagauravasyAkiMcitkaratvAt / atha phalasya dvitIyArthatve vRtya niyAmaka sambandhasyAbhAvapratiyogivAvacchedakatve'pi dravyaM gacchati na gurgAmityAdau guNAdiniSThasya saMyogAdirUpaphalasyAprasiddhayA naJarthAnvayabodhAnupapatiriti cenna ? tatrAgheyatA sambandhAvacchinnapratiyogitAka prakRtyarthAbhAvasyaiva dvitIyArtha phale bodhaH / cenna ? vRttyaniyAmakasambandhAvacchinnapratiyogitAvacche vastutastu- rAjJaH puruSa ityAdI saMsarga tAvAdimatakhaNDanAvasare'dhikapadArthAvagAhitva eva pratibadhyapratibandhakabhAve lAghavam / parantu tadabhiprAyamvihAyaiveyamuktiH / namartho vAcya iti / navInamate bhUmivRttiyoM mahIruhavRttittvA'bhAvavAn saMyogastadanukUlavyApArAnukUla- kRtimAniti zAbdabodhaH / janakatvasambandhAvacchinna prAcInamate tu janakatvasambandhena bhUbhisaMyogaviziSTo pratiyogitAkamahIruhasaMyogA'bhAvaviziSTo yo vyApArastadanukUlakRtimAniti zAbda
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 vyutpttivaadH| navyA vodhanopagamAt / guNo na guNaM gacchatItyAdivAkyasya ubhayamata evApramANatvAt / astu vA tatrAbhAvasya dvidhA bhAnopagamena guNAbhAvavatphalAnukUlaspandAzrayatvAbhAvavAn guNa ityAkAraka evAnvayabodhaH / pare tu vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatve na vyamatepi dravyaM gacchati nAbhAvamityAdI gativirahaH, tathA hi, samavAyasambandhAvacchinnAyava dvitIyArtho vAcyaH, anyathA kAlikAdisamvandhAvacchinnamAmAdivRttisaMyogAdikamAdAyAtiprasaGgAt / tathA cAbhAvAdinirUpitatathAvidhAdheyatvAprasiddhaya tadabhASabodhAsambhavaH / nirUpittatvasambandhasya ca vRtyAnayAmakatayA samavAyasambandhAvacchinnAgheyatAyAM tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkaprakRtyarthAbhAvabodho na sambhavatyevetyAhuriti / __ atrocyate-vRtsyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve AdheyatvaM sasargaH, vibhakto saMkhyAmAtramarthaH, phalAvacchinno vyApAraH dhAtvartha ityevocitam / astu ca vyutpattivaicitryeNa nAmArthadhAtvarthayorapi sAkSAnvayabodhastathA satyatiprasaGgasya prAgupadarzitaprakAreNa vAraNasambhavAt / nacaitatkalpe lAghavAnavakAzaH phale svatantrazakathakalpane sAmagrIpratibandhakatAyAM dvitIyAdijanyaphalopasthitirdhAtujanyavyApAropasthitiriti ubhayopasthityapekSayA dhAtujanyaviziSTaviSayakopasthiterekasyA nivezena laaghvaat|| nanu guNo na guNaM gacchatItyAdau AdheyatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkaguNAs. bhAvavatsaMyogAnukUlavyApAravAn guNa ityeva zAbdassaca na yuktaH, uktavyApArAzrayatvasya guNe'bhAvAdityAzayenAha guNo na gunnmiti| __naca dravyaM gacchati nAbhAvam guNo na guNamityAdAvabhAvaguNapadottaraM kathandvitIyA, pharmabodhakapadottaraM dvitIyA sAdhvItyarthasya "karmaNi dvitIye" trisUtreNa sattvAditi vAcyam ? "karmaNi dvitIye"tyasya karmatvAnvayitayA tAtparyaviSayArthakaprAtipadikAd dvitIyetisUtrArthastatra karmatvAnvayitvaJca sAkSAt naarthadvArA cetivyAkhyAnAt / ___ atiprasaGgAditi- grAmavRttisaMyogAnukUlavyApArarahite caitrAdau grAma gacchavIti pryogaaptteH| ___ vyutpattivaicitryeNeti-AdheyatvasambanghAvacchinnaprAmAdiniSThaprakAratAnirUpitadhAtvarthaphalaniSThavizeSyatAkazAbdabodhe dvitIyAntamAmAdipadagamyAdidhAtusamabhivyAhAra:kAraNamiti kaarykaarnnbhaavsviikaarennetyaashyH| ubhayopasthityapekSayeti-na ca viziSTaviSayakopasthitipraveze'pi gauravam, phala
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 215 vastutastu, zAbdabuddharadhiviSayatve rAjJaH puruSa ityAdau svasvAdeH saMsargatAnirAkaraNAvasare sAmagropratibandhakatAyAM lAghavasya darzitatvAd dvittIyAderAdheyatvamarthaH phalAvacchinnavyApArazca dhAtorityeva yuktam / karmAkhyAtasya phalamarthaH / anyathA prAmo gamyate ityAdI prAmAdeH vyApArajanyaphalAzrayatvarUpakarmatvapratItyanupapatteH / yAdRza vizeSyavizeSaNabhAvApannayoH padazakyatA, tAvizeSaNavizeSyabhAvApannayoreva zAbdaboghe bhAnasambhavAt / na tu viparItavizeSaNavizeSyabhAvApannayoH / yattu phale dhAtoH pathaka zaktyupagamAt vyutpattivaicitryeNa kAkhyAtasamabhivyAhArasthale vyApAravizeSaNatayA bhAsamAnasya phalasya karmAkhyAtasthale tadvizeSyatayA bhAnamiti / tanna ? pRthaka zaktisvIkAre zAbdasAmagranthAH pratibandhakatAyAM viziSTaviSayakopasthitisthale upasthitidvayakalpane gauravAt / gamyAdeH sampUrvayujiprabhRtisamAnArthakatAbhramavatAmiva vizeSadazinAmapi gamanaM na spanda ityAdivAkyAtsaMyogAdau spandabhedAnvayabodhApatta darzitAyA durvaartvaacv| saMyogAdivizeSyakavRttijJAnajanyatadupasthiti_TatAyAstathAvidhAnvayabodhasAmagrathA akssttvaat| tattaddhAtUpasthApyavyApArAMze tattadvizeSaNakabodhatAtpayajJAnasya tAdRzAnvayabodhe pratibandhakatAkapane gauravAditi / phalasya dvidhAbhAnaM cedanubhavaviruddhaM tadA punaranAyatyA phalavyApArayoH khaNDazazzaktidvaya. meva dhAtoH svIkaraNIyam / AkhyAtasyAzrayatvameva tatrArthaH / adhikamagre vkssyte| atha dvitiiyaay| AdheyatArthakatve vyApAra tadanvayatAtparyaNa saptamyA. .iva dvitIyAyA api prayogApattiH / na hi gRhe pacatItyAdivad gRhaM pacatIti kazcitprayukte / maivam ? dhAtvarthatAvacchedakaphalAMze AdheyatvAnvaye eva tAdRdvitIyAyAH sAkAGkatvakalpanAd vyApAre tadupasthApitAprakAratvavyApAravizeSyatvayorvizeSyavizeSaNabhAvavyatyAse'vacchedakagauravamiti vAcya. m ? phalaviSayakopasthitivyApAraviSayakopasthityoreva praveze vibhinna viSayakapratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrathAH pratibandhakatve upasthitidvayasya yogyatAjJAnasya ca parasparambizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvaikalyena SaT pratibadhyapratibandhakabhAvAH / viziSTazaktivAde tu viziSTopasthiteryogyatAjJAnasya ca vizeSyavizeSaNabhAve catvAraHpratibadhyapratibandhakabhAvAH iti vicArAt / prakRtyarthapratyayArthasaMkhyAvicAravaditi lAghavaM spaSTameva / . vyutpativaicitryeNeti-vyApAraviziSTaphalaviSayakazAbdabodhe karmAkhyAtaprathamAntasamabhivyAhArajJAnaM kAraNam / phalaviziSTavyApAraviSayakazAbdabodhe dvitIyAnvaka
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| dheyatvAnvayAsambhavAt / saptamyadhonAdheyatvopasthitisaptamIsamabhivyAhArajJAnaghaTitAyA eva sAmarastAstAdRzAnvayabodhaniyAmakatvAt / dvitIyAsaptamyoH samAnArthakatve'pi vyutpattibhedajJApanAyaiva pRthak sUtreNa tyoviNdhaanaat| athAdhaHsaMyogAvacchinnaspandasya patadhAtvarthatvAt dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphale AdheyatvAnvayatAtparyeNa bhUbhiM patatoti prayogApattiH ? na ca 'dvitIyopasthitAdheyatvaprakArakaphalavizeSyakAnvayabodhe gamyAdijanyaphalopasthititatsamabhinyAhArajJAnaghaTitasAmagcyeva prayojikA, na tu patadhAtuja. nyatadupasthitighaTitA sAmagrIti nAtiprasaGga iti vAcyam ? patadhAtunaiva yatra saMyogAvacchinnagamanaM lakSaNAdinopasthApitaM tatra saMyoge dvitoyArthAdheyatvAnvayAt / ___ atraahuH| dhAtujanyazuddhasaMyogAvacchinnaspandopasthiteH zAbdabodhakAraNatAyA avacchedakaghaTa kasaMyogaviSayatAyAM adhikaraNAnavacchinnatvaM vize. SaNaM deyam / tathA ca tAzaviSayatAzAlisaMyogAdyupasthityAdighaTitasAma. rayA eva saMyogavizeSyakadvitIyopasthApyAdheyatvAnvayabodhaprayojakatvopagamA. nnAtiprasaGgaH / mAMkhyAtasamabhivyAhArajJAnaM kAraNamiti vaicitryam / vyutpattibhedajJApanAyeti-phalavizeSyakAdheyatvAnvayabuddhitvAvacchinnamprati dvi. tIyAsamabhivyAhArajJAnaM kAraNam / vyApAravizeSyakA'dheyatvAnnayabuddhitvAvacchinnamprati saptamIsamabhivyAhArajJAnaM kAraNamiti bodhnaayetyaashyH| lakSaNAdinopasthApitamiti __ iyaM lakSaNA bhAgatyAgalakSaNApadena nirvikalpakazAbdabodhe ziSTaisvIkRtA / naca adhassaMyogAvacchinnavyApAro yadi patadhAtvarthastarhi tadekadezasaMyogAvacchinnavyApArI'pi tadartho bhavet / evaJca kathambhAgatyAgalakSaNAzrayaNamiti vAcyam ? yaddhavicchinnaviSayatAkazzAbdabodhazcikIrSitastaddharmamAtrAvacchinnaviSayatAkazaktizAnakAraNamiti niyamaH / tathAca saMyogAvacchinnavyApAratvAvacchinnaviSayatAkazAbdabodhe saMyogAvacchinnavyApAratvamAtrAvacchinnaviSayatAkazaktijJAnaM kAraNam , ekadezoyasaMyogAvacchinavyApArasya svAtantryeNopasthitiviSayatvA'bhAvAt / nacaivambidhakAryakAraNabhAve gauravamiti vAcyam ? taddharmaprakArakazAbdabodhe taddharmaprakArakazaktijJAnatvenaiva kAraNatvA'bhidhAnAt / ayamabhiprAyaH, pazupadaM lomavallAGgalAvacchinne zaktamitiviziSTazaktijJAne'pi kevalalAGgulaviziSTatvena mUSikAderapi pazupadena bodhApatteH / tathAca yatraikadezapadArthAnvayabodha iSTastatra lakSaNaiva pramANapurassarA zaraNamiti kRtAntAt /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / nacaivamapi phalAvacchinnavyApArabodhakatayA pateH sakarmakatvavyavahArApattirdureti vAcyam ? AzrayAnavacchinnaphalAvacchinnavyApArabodhakavasyeva tAzabyavahAraniyAmakatvAt / ___ uttaradezAnavacchinnasaMyogaH phalaM gamyarthatAvacchedakamiti nAnupapattiH / ata evAgnisaMyogatvAvacchinnakriyAnukUlabyApArasya juhotyarthatayA dhAtvarthatAvacchedakasaMyogAzrayasyAyagnenaM ttkrmtaa| AzrayAvacchinnAvacchedakatAzrayaphalavattvavirahAt / saMyoganiSThAyA avacchedakatAyA AzrayeNAgninA'vacchinnatvAt / nacAgnivizeSitasaMyogasya dhAtvarthatAvacchedakatve 'gnau ghRtaM juhotItyatrAnanvayaprasaMgaH. uddezyatAvacchedakavidheyayArakyAditi vAcyam ? ___ tatra saMyoganiSThAyAmuddazyatAyAM vaha rAdheyatAsaMsargeNAvacchedakatayA saptamyarthasyAgnivRttitvasya ca vidheyatayA uddezyatAvacchedakavidheyayorakyAnavakAzAt / / vastutastu-tatra vaherananvaye'pina kSatiH / vyutpannAnAM tAzaprayogasyAprAmANikatvAt / saMskRte vahnau juhuyAdityAdisthale ca vidheyaaNshe'dhikaavgaahnaannaastyevaanuppttiH| ghRtAdezacAzrayAnavacchinnadhAtvarthatAvacchedakakriyArUpaphalAzrayatvAt krmtvoppttiH| ___ yatta dhAtvarthatAvacchedakatvaM dhAtuvRttigrahavizeSyAMze sAkSAtkAratvaM tacca kriyAyAmeva na saMyogAMze'pItinAgnerjuhotikarmatApattiriti / tadasat / ajAM prAmaM nayatotyAdau saMyogAvacchinnakriyAnukUlavyArArAdirUpe dhAtvarthe saMyogAdeH sAkSAdaprakAratayA tadAzrayIbhUtagrAmAdeH karmatvA'nupapattyA nIvahAderdvikarmakatvavyAghAtAt / taavissyteti-adhikrnnaanvcchinnvissytetyaashyH| nAtiprasaGga iti bhUmimpatatIti na pryogaapttiH| ___ ncaivmpiiti-phle'dhikrnnaanvcchinntvprkssepennoktpryogvaarnne'piityaashyH| . uttaradezAnavacchinneti-saMyogAnukUlavyApAra eva gamdhAtvartha ityAkUtam / satra saMyoganiSThAyAmiti / / : nanu saptamyarthA'dheyatvasya vyApAre'nvayaH pUrvamukto'tra saMyoge'nvayA'bhidhAnannopapadyata iti cenna 1 dvitIyArthA'dheyatvasya phale'nvayabodhaprati svaprakRtyAdhikaraNAnavacchinnaphalaniSThaviSayatAkopasthitiH kAraNam / saptamyarthA'dheyatvasya phale'nvayaboghatvAvacchinnamprati svaprakRtyarthAdhikaraNAvacchinnaphalaniSThaviSayatAkopasthitiH kAramiti sthaladvaye vilakSaNakAryakAraNabhAvAzrayaNenA'kSateH /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ riveti| 218 vyutpattivAdaH athAtra prAmAdeH pradhAnakarmatvaM nAstyevApi tu gauNakarmatvameva / ataH eva tAzakarmatvamAkhyAtena nAbhidhIyate "pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdonAhurdvikarmaNAmi" syanuzAsanAditi / ajAM grAmo nIyate ityAdiko na prayoga iti cetaIi ? tatra prAmAderivAnApi dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedaka. phalazAlitvena gauNakarmatvApattyA vahiM ghRtaM juhotIti prayogApattirdu: asmanmate cAzrayAnavacchinnasaMyogaviSayatAzAlidhAtujanyopasthitighaTitasAmagrathA eva saMyoge dvitIyArthAnvayabodhaprayojakatayA naitAdRzaH pryogaapttiH| / yatta adhaHsaMyogAvacchinnaspando na patatyarthaH, api tu gurutvajanya. .tAvacchedakajAtivizeSAvacchinna eva / ata eva phalAvacchinnavyApArAbodhakatvAnna sakarmakatvamiti / sanna ? phasya dhAtvarthAghaTakatve spanda eva saptamyarthAnvayasyopagantavyatayA parNAdiniSThasya bhutalAvRttitayA bhUtale patatIti pryogaanupptteH| parNAdigataspandasya paramparayA bhUtaLAdivRttitvamiti cetarhi vRkSAtpatatItivat vRkSe patatItyapi syAt / asmanmate cAnvatra vyApAre saptamyarthAnvaye'pi atra vyutpattivaicijyAdadhaHsaMyogarUpadhAtvarthatAvacchedaka eva tadanvayabodha ityadoSaH / anyetu bhUmyAdeH karmatvavivakSAyAM bhUmi patatIti prayoga iSTa eva / ata eva dvitIyAzritetyAdisUtreNa narakaM patita ityAdisthale dvitIyAsamAsavidhAnamupapadyate / dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphale dvitoyArthAnvaya evAzrayAnavacchinnaphalopasthiterapekSA agni juhotItivAraNAya svIkriyata iti vadanti ! tadapi na zobhanam ? tathA sati bhUmyAdipadottaraM kadAcitsaptamI kadAcid dvitIyetyatra niyAmakAbhAvaprasaGgAt / vyApArAze Adheyatvavi. vakSAyAM saptamI, phalAMze tadvivakSAyAM dvitIyetyasyoktayuktathA phalAMza eva saptamyarthAnvayasyAvazyaM svIkaraNoyatayA vaktamazakyatvAditi / brAhmaNAya dhanaM dadAtItyAdau svasvatvadhvaMsaviziSTaparasvatvAnukUlA icchA dhA. dvikarmaNAmiti-"apradhAne duhAdInAM Nyante kartuzca karmaNaH" itipuurtiH| para. mpryeti-svaashryprtiyogiksNyogvttvsmbndhenetybhipraayH| apekSeti-narakapadena duHkha vizeSabhogAdhikaraNaM vilakSaNaM sthAnam / evaJca aghodezasaMyogasya patdhAtvarthatAvacchedakatvAbhAvena tatra bhUmivRttitvAnvaye na kSatiriti gUDhAzayaH / vaktumazakyatvAditi ! yattu narakasyAdhikaraNA'navacchinnadhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvA'bhAvena kathannaraka
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / tvarthaH / tAdRzasvatvarUpadhAtvarthatAvacchedakaphala eva dvitIyArthAnvayaH / upekSAyAmatiprasaGgavAraNAya parasvatvanivezaH / dAnaM va na sampradA nasvatva janakamapi tu tatsvIkAra eveti mate tu svasvantvadhvaMsAnukUla parasvatvaprakArikA icchaiva dadAtyarthaH / tatra svasvatvadhvaMsarUpaphalAzrayatvAnasya karmatA / dhanaM pratigRhNAtItyAdau svasvatva jana ke cchArUpasvIkAravizeSo dhAtorarthaH / svasvarUpaphale ca dvitIyArthAdheyatvAnvayaH pacatotyAdau rUpaparAvRttijanakatejaH saMyogo dhAtorarthaH / rUpAdiparAvRttiphaLe ca taNDulAdivRttittvAnvayaH / odanaM pacatItyAdau odanAdipadasya tanniSpAdakataNDulAdau lakSaNA 1 avayavini pAkAnabhyupagame ca taNDulaM pacatItyAdau taNDulAdipadasya tadArambhakaparamANuSu lakSaNA / odanaM bhuGa ke ityAdau galAgho nayanaM dhAtvarthaH / taca galAghaH saMyogAvacchi nnakriyAnukUlavyApAraH / tAdRzakriyArUpaphala eva odanavRttitvAnvayaH / uktayuktacA gaLAdhodezasya na karmatvam / evamanya sakarmaka dhAtUnAmapyarthAH taNDulaM 219 svayamahyAH 1 gAM dogdhi patha ityAdau dvikarmaka dhAtusamabhivyAhRtagavAdipadottaradvitIyA kriyAjanya phalazAlitvAdanyadeva karmatvaM bodhayati / kArakAdhikArI yeNAkathitaM ceti sUtreNApAdAnatvAdibhinnadhAtuprati pAdyAnvayidharmAntarAvacchinnasyApi karmasaMjJAbhidhAnAt / gavAM payo dogdhItyAdau dhAtupratipAdyAnvayigavAdisambandho na vivikSitaH, api tu kSIrAdyanvayo sa iti karmatvAvivakSayA dvitIyAnavakAzaH, kintu zaiSiko SaSThayaM veti / upatita ityAdirUpasiddhiriti narake patita ityevameva yuktimiti cenna ? " dvitIyAzrite" ? tisUtre patitazabdopAdAnena dvitIyAvidhAnAt / ayamabhiprAyaH, aghassaMyogAvacchinnakriyArthaM kapatdhAtusamabhivyAhRtasukhA'sambhinnaduHkhabhogAvacchedakadezavizeSArthakanarakapadAtsaptamI natu dvitIyA / bhogAnukUlapAtisyArthakapatdhAtusamabhivyAhRtasukhA'sambhinnaduH khArthaM kanarakapadAt viSayatvarUpakarmatvArthikA dvitIyA natu saptamI / atra pramANaM" dvitIyAzrite "ti sUtrasamAsavidhAnameveti tavam / upekSAyAmiti / upekSAca indhanammama mAbhUdityAkArikA svasvatvanivRttipUrvaka tadanukUlecchaiva / dAnAntaraM yadi kazcid gRhNAti tadA tadIyaM svatvannivarttate pratigrahItuzca svatvamutpadyate / gAndogdhi paya iti -- anyadeva karmatvamityasya gauNakarmatvamevetyarthaH / apAdAnatvAdibhinneti--- apAdAnatvAdibhinnaM yaddhAtupratipAdyAnvayi dharmAntaranta dava
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 vyutpattivAdaH eva dvitIyArthA atra dhAtupratipAdyatvaM tadarthatAvacchedakakoTipraviSTasAdhAraNam, gAMdogdhi paya ityAdau dhAvarthatAvacchedakakoTipraviSTa nvayAt / tathAhi-kSaraNAnukalavyApAro duherarthaH / dvitIyArthazca janakatvasambandhena kSaraNAnvayI vibhAgaH / vibhAge cAdheyatayA prakRtyarthaga vAderanvayaH / evaM ca dhAtvarthatAvacchedakakSaraNarUpaphale pradhAnakarmakSIrAdyanvi tadvitIyArthavRttyanvaya - iti goniSThavibhAgAnukUlapayoniSTakSaraNAnukUla vyApArakarttA maitra iti gAM payo dogdhi maitra iti vAkyAdhIno bodhaH / -na va vibhAgopAdAnatvameveti tadvivakSAyAM dvitoyAnavakAzeti vAcyam ? dhAtuvRttigraha vizeSyAnvayino vibhAgasyaivApAdAnatvarUpatvAt 1 vRkSAsparNa patatItyAdau syandarUpavizeSyAMze eva paJcamyarzavibhAgAnvayAt / vastuto vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlo vyApAro duhyartha: 1 gopadouttaradvitIyArthazca vibhAgAnvayinI vRttireva / nacaivaM dhArthatAvacchedakaphalazAlitvarUpaM karmatvamevAtrApi pratoyate iti nAkathitaM cetyasya vi Saya iti vAcyam ? dhAtvarthatAvacchedakatvasya dhAtuvRttigrahavizeSyAMze sAkSAdvizeSaNatvarUpatvAt / yatra ca kSaraNAnukUlavyApAramAtraM dhAvatayA vivakSitaM kSaraNAnvayivibhAgazca vibhaktayarthatayA tatrApAdAnatvabodhikA pacamI / etena kadAcidrAM dogdhi payaH, kadAcicca gobhyo dogdhi paya ityatra nAniyamaH | athavA gobhyo dogdhi paya ityatrApi vibhAgo dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTa eva / vRkSAdvibhajate ityatrevAvadhisvarUpApAdAnatva vivivakSAyAM paJcamI, AzrayatvavivakSAyAM ca dvitIyA / avadhitvaM cAzrayatvAdanyadeva samba ndhavizeSaH / atra kSaraNAnvayinaH parasamavetatvasya dvitIyArthatvAt payoniSThakSaraNasya payoniSThavibhAgajanakatve'pi na payaH payo dogdhoti prayogaH / paratvaM vibhAgAnvayitAvacchedakAvacchinnApekSayA bodhyam / duhyate gauH kSIra cchinnasyeti bhAvaH / tadarzatAvacchedaketi -- dhAtvarthatAvacchedaketi phalati / kSaraNatvaJca dravatvajanyatAvacchedikA kSIrAdikriyAvRttirjAtireva | AdheyatvandvitIyArtha iti -- prakaraNe'sminnapi sambhavatItyabhiprAyeNAha vastatuta iti / samAnAkArarUpeNa duhyarthatAM sarvatrAha athaveti / nanu payoniSThavibhAgajanakatApravarttakaM yatpayoniSThakSaraNantadanukUlo vyApArazvaitre'pIti -caitraH payaH payo dogdhIti rUpamApadyeteti tAtparyeNAha atra kSaraNAnvayina iti /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / mityAdau kSaraNajanyavibhAgAzrayatvaM gvaadinisstthmprdhaankmtvbhaakhyaataarthH| apradhAne duhAdInAmityanuzAsanAt / kSIravattitvasya dhAtvarthakSaraNa evaanvyH| AkhyAtArthakSaraNa ca dhaatvrthvyaapaaraanvyH| tathA ca vibhAgAvacchinnakSIraniSThakSaraNAnukUlavyApArajanyakSaraNajanyavibhAgAzrayo gaurityAkArako bodhaH / __ athavA vibhAgakSaraNavyApAreSu vizakaliteSu dhAtoH zaktitrayaM, vi. zilAbho'nvayabalAt / karmAkhyAtasthale cAkAlAvaicitryeNa teSAM vize. yavizeSaNabhAvavaiparItyAt / vyApArajanyakSaraNajanyavibhAgaparyantasya dhAtuta eva lAbhaH pAzrayatvamevAkhyAtArthaH / evaM ca kSaraNavibhAgayone dvidhA bhAnam / gauNakarmAsamabhivyAhRte duhyante kSArANItyAdau Atmanepadena kevalena dhAtusahitena vA vibhAgAvacchinnakSaraNAzrayatvarUpapradhAnakarmatvasya bodhane'pi ekadA ubhayavidhakarmatvabodhanasyAvyutpannatayA duhate kSIrANi gaurityAdayo na pryogaaH| pauravaM gAM yAcate vipra ityAdau svodezyakadAnecchA yaacttyrthH| pradhAnakarmagavAnvitadvittIyArthaH viSayatvaM dhAtvarthavAvacchedakadAne'nveti / saviSayakajJAnAdirUpaviSayopahita icchAbodhakadhAtusthale icchAvi. viSayaviSayatvameva pradhAnakarmatvam / ata eva ghaTo jijJAsyate ityAdau ghaTAdeH snnntkmtaa| ___ athaivaM yadvastuviSayakaM dAnamaprasiddha tadvasturUpakarmasamabhivyAhRtadhAtughaTitavacasaH kA gatiriti ced yadA gatirgaganaM dikSate ityAdikasya bhrAntapuruSoyagaganAdiprakArakadarzanecchAvodhakavAkyasya / gaganaviSaya tyaprakArakadarzanecchAbodhastatreti cedihApi goviSayitAprakAratAnirUpitasvatvecchAniSThaviSayatAzAlI cA bodhastadvAkyasya vizeSAdarziviSayatA ca smaa| vivecanIyaM cedmgre| pauravapadottaradvitIyAyAstu vattirevArthaH, tasyA daane'nvyH| pauravasya taadRshdaanaashrytvmevaaprdhaankrmtvm| nacaivabhicchAvizeSarUpadAnasyAzrayatvaM kartRtvameveti vAcyam ? dhAtujanyapratipattivizeSyIbhUtadAnAzrayatvasyaiva tatkartRtvarUpatvAt / zaktitrayamiti dvayarthaH paciriti bhASyAtpAtaJjalAt vyarthI duhAdaya ityayameva pakSo yuktatara ityalam / athaivaM yadrastuviSayamiti ! / nanu parakIyAM gAM yAcata iti vAkye parakIyagoviSayakaM dAnanna prasiddhamparakIyavastuviSayakadAnecchAyA asambhavAt kathamvAkyArthabodha ityAzayena vivRNute atheti /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ .222 vyutpattivAdaH atra ca dAnasya tAdRzapratipattAvicchArUpadhAtvartha vizeSaNatvAt / caitreNa pauravo gAM yAcyate ityAdAvapyuktakrameNa caitravRttIcchAviSayago. karmakadAnAzraya ityanvayabodho bodhyaH / :yadyapi niruktayAAbhikSau ceti duhiyAcirudhicchibhikSicimAbhityatrArthaparabhikSyupAdAnenaiva caritArthatayA yAcerupAdAnamanarthakaM tathApi yAcamAnaH ziva surAnityAdau yAcatenaM niruktabhikSArthakateti tadupAdAnam / tatra hi vyApArajanyatvaprakArakecchA dhaatvrthH| icchAyAM pradhAnakarmakalyANAnvitadvitIyArthaviSayitAyA anvyH| vyApAre ca surA. nvitavattitvasya dvitIyArthasyAnvayA / tathA ca suravRttivyApArajanyatva. prakArakakalyANecchAzraya ityanvayabodhaH / gAM vrajaM ruNadvotyAdau dezAntarasaMcAravirodhivyApAro dhAtvarthaH / saMcAravirodhitvaM saMcArAnutpAdaprayojakatvam / anutpAde pradhAnakarmagovRttitvAnvayaH / dezavizeSaNabhede vajamiti dvitIyAntArthatrajapratiyogitvAnvayaH / ruSyate gAM vraja ityAdAvanvayabodhaH svymuuhniiyH| guruM dharma pRcchatItyAdI jijJAsAbodhakavyApAro dhAtvarthaH / bodhe guruvattitvasya jijJAsAyAM dhrmvissyktvsyaanvyH| ziSyaM dharma te ityatra jJAnAnukUlazabdaprayogo dhAtvarthaH / jJAne dharmaviSayatvasya ziSyavRttitvasyApyanvaya iti, tanna cArutaram ? tathA sati yatra jijJAsAviSayakacaitrajJAneccyA praznastAdRzazabdAcca sAmagrIbalena maitrasyApi pRcchakajijJAsAjJAnantatra maitraM pRcchatIti prayogasya, evaM yatra caitrajJAnecchayA bate daivavazAca maitrasyApi jJAnaM tatra maitraM brUte iti prayogasya caapH| sAkSAddhAtvarthavizeSaNajJAnarUpaphalAzrayatayA tatra gurvAdonAM pradhAnakarmatara apradhAne duhAdInAmityanuzAsanavirodhena pRcchate gurudharma "sa pRSTastena karavaM bho ziSya" ucyate dharmamityAdisthale ca lakArAdinA tatka matvAbhidhAnAnupapattezca / atra ceti-pauravaM gAM yAcate vipra iti vAkye, dAnAzraya iti-paurava iti zeSaH / artha pareti-ata eva ahamapIdamacodhaM codya iti bhASyabale nArthanivandhaneyaM saMjJeti kaumudii| yAcadhAtorAntarabodhakatve'pi bhizcasamAnArthakatvameva yuktam / tathAca pRthagupAdAnamparyAyagrahaNArthameveti bodhyam / pradhAnakarmatayeti / gurvAdInAmpradhAnakarmatvana sambhavati saviSayakadhAtvarthasthale viSayatAyA eva pradhAnakarmavAt sAkSAddhAtvarthatAvacchedakadAnAzrayatve'pi pauravasya gauNakarmatvoktissughaTeti /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthaM kalopaskRtaH / 223 parantu jijJAsAjJAnoddezyakapravRttyadhInazabdaH pRcchaterarthaH jJAne guruvRttitvasyAnvayaH / zabde ca dharmaviSayakatvasthAnvayaH / zabdasya ca viSayatA vyApArAnubandhinI, jJAnasya paramparayA zabdarUpadhAtvarthavizepaNatvAt tadAzrayo bhUtagurogauMNakarmatA / dharmasya ca dhAtvarthaviSayatayA pradhAnakarmatA / brUyazca jJAnoddezyakapra vRttyadhonazabdArthaH jJAne ziSyavRttittvasya zabde ca dharmaviSayakatvasyAnvayaH / ajAM grAmaM nayatItyAdau mAmaM vahatItyAdau ca uttara dezasaMyogAvacchinnakriyAnukUlavyApArarUpaM prApaNaM dhAtorarthaH / tatra kriyArUpe phale ajAbhArAdivRttitvAnvayaH / grAmavRttisaMyogajanakAjAdivRttikriyAnukUlavyApArAnukUlakRtimAnityanvayabodhaH / ajA prAmaM nIyate, udyate bhAro grAmaM caitreNa ityA-dAvuttarasaMyogAvacchinna kriyA rUpaM phalaM karmAkhyAtArthastatra ca dhAtvarthasya tAdRzavyApArasya janyatAsambandhena, sasya cAzrayatAsambandhena ajAbhArAdirUpapradhAnakarmaNyanvayaH / grAmAdivRttitvAnvayastu saMyoga eva / bhAra tathA va evaM ca caitrakRtijanyo yaH saMyogAvacchinna kriyAnukUlavyApArastajjanyagrAmavRttisaMyogAnukUla karmacAnajAdirityanvayabodhaH / na ca kArakavibhaktayarthasya dhAtvartha evAnvayaniyamAtpratyayopasthApya saMyoge kathaM grAmAdivRttitvAndaya iti vAcyam ? bhUtale ghaTa ityAdau ghaTAdipadArtha'pyadhikaraNasaptamyarthAnvayAttAdRzaniya mAsiddheH / astu vA dhAtvarNatAvacchedakatAvacchedakatayA bhAsamAne saMyoga eva tadanvayaH / phaDhavyApArayoH pRthakzaktimate cAzrayatvamevAtmanepadArthaH / saMyogAvacchinnakriyArUpadhAtvarthaM eva vyApArarUpadhAtvaryavizeSyatayA Azrayatva vizeSaNatayA cAnveti / tadekadeze saMyoga eva prAmAdivRttitvAnvayaH / caitrIya kRtijanya vyApAraja"nyagrAma vRttisaMyogAnukUla kriyAzrayatrAnajAdirityAkArako bodhaH jJAnAnukUlazabdazca dravyaM nirUpayatItyAdau dhAtorarthaH / tAdRzIyaviziSTaikArthasya ekadeze jJAnAMze AdheyatvAnvayabodhe ca na dvitIyAyAH sAkAGkSatA svIkriyate, api tu viSayatayA antrayabodha eveti ziSyaM dravyaM nirUpayatotyAdirna prayogaH / nanu zabdaH kathaM saviSayaka ityAda zabdasya ceti / zabdakAryo bodhaH tasya saviSayakatvAt yAcitamaNDananyAyena zabdasyA'pi saviSayakatvaM sayuktikamevetiyuktiH / gatibuddhItyAdisUtreNeti / prasaGgAdatra zAstrArthaprakAro viziSTaH prakAzyate / paratvAdantaraGgatvAdupajIvyatayA'pi ca / prayojyasyAstu kartRtvaM gatyAdervidhitocitA /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 vyutpattivAdaH / yattu dhAtvartho jJAnameva tadanukUlavyApArazca Nijartha iti / tadasat ! ghAtozcurAdyantargatatayA svArtha eva Nico vidhAnAt / anyathA nirUpayatItyasya jJApayatItyAdisamazolatayA ziSyaM jJApayatItyAdibacchiSyaM nirUpayatIti prayogasya durgAratvAt / ajAM grAmaM yApayati ziSyaM zAkhaM jJApayati brAhmaNamannaM bhojayati yajamAnaM mantraM pAThayati ghaTaM janayati nAzayatItyAdI NicpratyayaprakRtibhUtadhAtvarthakartRvAcakAjAdipadottaradvitIyAyAH mukhyabhAktasAdhAraNaM kartRtvamevArthaH ? gatibuddhItyAdisUtreNa karttaH karmasaMjJAvidhAnAt / gatijJAnotpattyAdinirUpitaM kartRtvaM cAzrayatvameva galAdhaH saMyogAnukalakriyAnukUlavyApArarUpa bhojanaM kaNThatAlavAdyabhighAtarUpapAThanirUpitaM ca tadanukUlakRtimattvaM nAzanirUpitaM ca pratiyogizvim / tasya ca nirUpakatAsambandhena dhAtvarthe'nvayaH / navyamate ca yatrAzrayatvaM kartRtvaM tatrAyatvaM dvitIyArthaH / yatrAnukU lakRtimattvaM tatra kRtijanyattvaM yatra pratiyogitvaM tatrAnuyogitvaM teSAM cAzrayatAsambandhenaiva dhAtvarthenvayaH gatyarthAdibhyo'nyatra ca NicpratyayaprakRtidhAtvarthakartRvAcakapadAd na dvitIyA ? tAdRzakartuH karmatAtidezAviSayatvAt / tena pAzcatyayodanaM sahAyenetyAdaya eva prayogAH, na tu pAcayatyodanaM sahAya mityAdayaH / iti kecit / kartR saMjJApavAdakatvena "gati buddhIti" sUtrambidhAyakameva natu ni yAmakam / naca kattu 'ricchAviSayatve " kattu ri"ti sUtreNa karmatvamatra tu zatra Unagamayadityatra zatrUnitikarmecchAviSayameva svargasyeti kathaM karmasaMjJeti vAcyam 1 "kattu ri" tisUtreH kartRpadandhAtUpAttavyApArAzrayArthakameva natu kartRsaMjJAvizeSArthakamiti tAtparyAt ' hetu' mati cetyatrApi dhAtUpAttavyApArAzrayArthakameva kartRpadamAnItam, "gatibuddhI"tisUtre'pyevameva / evaJca kartR saMjJAyA nAntaraGgatvannopajIvyatvam / naca caitreNa pAcayati maitra ityAdau caitrasya pradhAnavyApArAzrayatvA''bhAvena katta - tvAsnApattau tRtIyA kathamiti vAcyam 1 karaNe tRtIyAvidhAnena lakSyopapatteH / evaJca "gatibuddhI" ti sUtranniyamArthakameva natu vidhyarthakamiti phalati / naca niyamArthakatve zatrUnagama yatsvargamitivat zatrubhiragamayatsvargamityapi syAdvidhAyakatvAbhAvAditi vAcyam 1 "gatibuddhI'ti sUtraM niyamadvayArthakameva / tatraiko niyamaH pUrvokto'parazca gatyAdInAM Nau karttA karmaiva bhavatItyanupapattivirahAt / nirUpakatAsambandheneti anAM grAmaM yApayatIti vAkye ajAniSThakartRtAnirUpakaprAmavRttisaMyogajanako yo
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 zAstrArthakalopaskRtaH / kecitu-pAkAdikartuH pAkAdikarmatvavirahe'pi NyantasamudAyasyApi dhAtutvena tatkarmatayA sahAyAdeH pAcayatyodanaM sahAyamityAdayaH prayogA api sAdhavaH / ata evAjigrahattaM janako dhanustadityAdayo bhaTTiprayogAH / gatibuddhItyAdisUtraM ca niyamaparatayA gatyarthadhAtuyoge kartRpratyayAsAdhutvajJApakam / tena pAcayatyodanaM sahAyenetyAdivad ajayA prAmaM yApayatItyAdayo na prayogA ityAhuH / eSAmayamAzayaH, hetumati cetyanuzAsanAd NijoM hetukatRtvam tantram / svatantrakartRpreraNA anyaniSThakartRtvanirvAhakavyApArarUpA, kartRtvaM kvacidAzrayatvAdikaM, yAhazadhAtUttarAkhyAtena yAhazakartRtvaM bodhyate taduttaraNicapratyayena tAdRzakatatvanirvAhakavyApAro bodhyate / ata eva pAcayatItyAdA pAkAdikRtini. vAhakaH, jJApayatItyAdau jJAnAzrayatva nirvAhakaH, nAzayatItyAdau nAzapratiyogitvanirvAhako vyApAraH pratIyate / nirvAhakatvaM ca svarUpasambandhavizeSaH na tu janakatvam / ato na nAzayatotyAdAvanupapattiH / evaM ca NyantadhAtupratipAdyatAvacchedakaM phalaM kartRttvameva nirvAhyasyaiva phalatvAt / tadAzrayatayA svatantrasya kartuH karmatA, tAdRzaphalavizeSaNatayA svatantrakatavRttitvavivakSAyAM pAca yatyodanaM sahAyamityAdayaH prayogAH / yadA tu pAkAdivizeSaNatayA sahAyAdikatvaM vivakSitaM tadA pAcayatyodanaM shaayenetyaadyH| atha yatra caitramaitrobhayakartRka eka eva pAkastatra caitramAtraM prayojayatti yajJadatto maitreNAnna pAcayatoti prayogApatiriti, tatrApi NyarthakRtAveva tRtIyAntArthamaitrAdivRttitvasyAnvayo vAcyaH / evaM ca maitraM pAcayatItyAvivAkyajanyabodhAvalakSaNyAd dvitIyAtRtIyayostAtparyabhedena vyavasthAyA na saMgattiriti cenna ? agatyA tatra pAkAdivizeSaNakRteH pAratantryeNa vyApAravizeSaNIbhUNijathaMkRtAvabhedAnvayamupagamyoktAtiprasaGgasya vAraNIya. tvAt / padArthakadeze kRtau pAkAriva kRterapyanvayo vyutpacivaiviNyAt / vastutaH kartRtvaM vyApArazca pRthageva NijathaiH / viziSTalAbho'nva. pblaat| vyApArastadanukUlavyApAravAn caitra iti / ghaTannAzayatItyatrA ghaTaniSTha kartRtAnirUpakanAzAnukUla vyApAravAndevadatta iti 10.. atha yatra caitramaitrobhayeti __ asminprakaraNe maitrampAcayatItina prayogaH kintu maitreNa pAcayatItyeva, 'gatibuddhI" ti suutraapraapt| 15vyu
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 vyutpttivaadH| kecittu, anukUlavyApAra evaM NijathaH, tadanvayino gamanabhojanakriyaiva dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM, ttsNbndhinstaadshkriyaakrtuyentkrmtaa / tAdRzakriyAsambandhazcAzrayatvakRtimattvAnyataro grAhyaH / ato gamanAdisambandhikAlAdo nAtiprasaGga ityaahuH| atra ca tAdRzakarmatAvAcakapadAt kadAcid dvitIyA kadAcittRtIyA ityatra niyAmakAbhAvaH / tAzapadottarayostayostulyArthakatayA vivakSAbhedarUpaniyAmakAbhAvAditi tu cintanIya / ajA grAma thApyate caitregasyAdau caitrakartRkavyApAranirvAhyaM yadugrAmavRttisaMyogAnukUlakriyAkartRtvaM tadAzrayo'jA iti bodhaH / atra saMyogAvacchinnakriyA dhAtulabhyA, saMyoge grAmamityAdidvitoyAntArthaprAmAdivRttitvAndayabalAt prAmAdivattisaMyo. gAvacchinnakriyA labhyate / tAdRzyA NijarthakatRtve'nvayaH / karmAkhyAtA. disamabhivyAhAraniyantritavyutpattibalAcca tAdRzakriyAnvitakartRtvaM tR. toyAntArthacaitrAdikartRtvavizeSitavyApArarUpAparaNijathai nirvAhyatvasambandhena vizeSitam / ajAdirUpakarmobhUtaM kartRvizeSaNIbhavadAkhyAtAzrayatve vizeSaNatayA bhAsate / _ye tu gatibuddhotyAdisUtrasya saMjJAvidhAyakatvaM varNayanti teSAmayamAzayaH / vyApAra eva NijathaH tatra dhAtvarthe kriyAyAH svakartRtvanirvAhakatvaM saMsargaH / ato na kartuH karmatvaM sUtrAntaraprAptan / thApyate prAmamajA ityAdau svanirvAhya kartRtAnirUpakatvasambandhena vyApAraviroSitadhAtvarthaH kartRtve'mveti / taccAzrayatvasambandhena ajAdau vizeSaNatayA bhAsate / tAdRzavyApAre tatIyAntArthasya caitrAdikartRtvasya dhAtvarthakadeze saMyogAdiphale va dvitIyAntArthasya prAmavRttitvastha vizeSaNatayoM bhAnaM NyantottarAkhyAtasyApi kartuM tvamevArthaH / tatra ca tasya vRttiH klaptava / tacca uktasya dhAtvarzasya vizeSyatayA prathamAntapadArthasya ca vizeSaNatayA bhAsate / na ca yaksamabhivyAhRtAkhyAtopasthApyakakatta, svasyAnvayabodhopagame caitra ityato'pi gamanakattI caitra ityanvayabodhaH syA. diti vAcyam ? NyantottarayaksamamivyAhRtArUyAtasyaiva katta tvAnvayabodhaniyAmakatvAt / athaivamajA yApyate ityAdau katatvasyAkhyAtabodhyatve kartari zadhityapavAdaviSayatayA yako'sAdhatApattiH / na ya yAdRzadhAtUcaraM ya, tsAvadhAtukaM vihitaM tAdRzadhAtvarthanirUpitakartRtvasya tena viSakSAyA. nanu gamanAdikriyAvanyasaMyogarUpaphasya grAmAdAviva svasmibapi vidyamAna
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / 22. meva kartari zabityAdeH zabAdividhAyakatvAt , prakRte NyantasamudAyasya uttaramevAkhyAtaM tena tadarthanirUpitakartRtvaM ca bodhyate, apitu jyarthavizeSi. tadhAtvAnvitakatvameveti na tAhazApavAdaviSayateti vAcyam ? karmAkhyAtasthale vizeSyavizeSaNabhAvavaiparotyena vyApAravizeSitakriyAyA api NyantadhAtvarthatvAt / maivam , lakArasAmAnyavRttyA yatra kattu tvaM pratIyate tatraiva kartari zacityasya vidhAyakatA, bhatra karmatvasamazole kattu tve Atmanepadasvena shktiH| vastutaH phalavyApArayoH pRthak dhAtvarthatAmate gacchatotyAdAviva gamyate ityAdAvapi lakAreNAzrayatvarUpakatRtvAbhidhAne yaga anupapanna iti, parasmaipadasamabhivyAhatadhAtunA yAdRzaviziSTo'rthaH pratyAyyate. tAhazaviziSTArthAnvitakartRtvAbhidhAnameva viSayaH / evaM ca prakRte'pi nAnupapattiriti dhyeyam / grAmo yApyate, artho bodhyate ityAdau bhAvanAvizeSyatayA prAmAderbhAne'pi gamanAdikatta: karmatvavivakSAyAM tasyaivAkhyAtArthavizeSyatayA bodho' vyutpannaH, Nyante kartuzca karmaNa ityanuzAsanAdato'jAM prAmo yApyate ziSyamartho bodhyate ityAdayo na prayogAH / grAmo yApyate, artho bodhyate, ityAdau phalaM viSayitvAdirUpaM ca mukhyabhAktasAdhAraNaM karmatvamevAkhyAtArthaH / phalavyApArayoH pRthagadhAtvarthatAmate aashrytvmevaakhyaataarthH| dhAtvarthavyApAravizeSyatayA tAdRzAzrayatvavizeSaNatayA ca dhAtvarthaphalasya bhAne'pi, NyarthavyApArasya janyatAsambandhenaiva dhAtvarthakriyAjJAnAdivizeSaNatvaM pUrvavadeva / ajA prAmo yApyate ityAdikastu na prayogaH, ditIyayA karmatvabodhane dhAtvarthavyApAravizeSyatayA jyarthabodhasAmaprathA: prayojakatvAt / yagAdisamabhivyAhatasthale ca dhAtvarthavizeSaNatayaiva Nyarthasya bodhAt , NyantadhAtoH sakarmakatve taduttarabhAvAkhyAtasya bhAve cAkarmakebhya ityanuzAsanenAsAdhusvAcca na tAdRzaprayogaH / prAmaM yApyate iti bhAvAkhyAte prayogastviSTa eva / NyantakarmAsamabhitryAhArAdekadA kartRtvakarmatvabodhakatAyA AkhyAtasyAvyutpa. nnatayA zrakhA prAmo yApyate ityAdayo na pryogaaH| evaM taNDulaH sahAyena pAcyate caitreNetyAdau dhAtvarthe sahAyAdika svasya tadvizeSaNaNyarthavyApAre ca caitrAdikartRtvasya sRtIyAntArthasya bodhH| zeSaM pUrvavaditi dik / prAmaM gacchatotivaravaM gacchatoti prayogavAraNAya parasamavetatvamapi dvitI- . yArtha iSyate / svena svaM gacchatItiprayogApacirityAzayavAnAha svaM gacchattIti / paratvammedaH / ekAde ze'poti-parasamavetavaghaTaka isyarthaH / -
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / tasya ca dhAtvarthe'nvayaH / paratve caikadeze'pi AkAGkSAvaicinyAt prakRtyarthasya pratiyogitayAnvayaH / evaM ca prAmaM gacchati caitra ityAdau prAmabhinnasamavetA grAmaniSTasaMyogajanakA yA kiyA tadAzrayatAvAMkSetra ityanvayabodhaH / svaniSTasaMyogajanaka kriyAyAM svabhignasamavetasvasya bAdhAtsvamAtmAnaM gacchatIti na prayogaH / yatra cobhayakarmabhyAM mallayoH saMyogastatra marulAntarasamavetakriyAyA: svaniSThasaMyogajanikAyAH svabhinnasamavetatve'pi tAdRzakriyAzrayatAyAH svasmin bAdhAd mallaH svaM gacchatIti na prayogaH / na ca svaniSThasaMyogajanakamvasamaveta krithAyAM svabhinnasamavetatvasyAyogyatayA tadabhAneSyabAdhitaM svaniSThasaMyogajanakatvaM viSayokRtya zAbdabodhasambhavAt tadarthamAtratAtparyeNa svaM gacchatIti prayogo durvAra eveti vAcyam ? parasamavetatvAviSayakasya dvitIyAdhonaphalajanakatvabodhasya kutrApyanabhyupagamane tAdRzaboghe tadbhAsakasAmaprathA apyapekSaNIyatvAt / 2286 du atha svasyApi dvitvAvacchinnasvabhedavattvAt svaM gacchatIti prayogasya varitayA dvitIyAprakRtyarthatya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAka katvasambandhenaiva bhede'nvayo bodhyaH / tathA ca caitro dravyaM gacchati, bhallo mallaM gacchatItyAdivAkyasthApramANatApatiH / caitramallAdiniSThakriyAyAM prakRtyarthatAvacchedakIbhUta dravyatva mallatvAdyavacchinnabhinnAsamavetatvAt tadvanyaktitvAnupasthitAvapi zAbdabodhodayena tattadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAsambandhenAnvayopagamAsambhavAt uktayuktyA sambandha ghaTako pasthiterapi zAbdabodhe'pekSitatvAt / ekadharmAvacchinnasaMsargatve mAnAbhAvAcca pratiyogi vizeSatAbhAvabuddheviziSTavaiziSTayAvagAhitva niyamAt / anvayitAna bacchedakAvacchinnapratiyogitAyAH sambandhatvAsambhavAcceti cettahi, kriyAnvayibhedapratiyogitAvacchedakatvameva dvitIyArtho'stu / bhede prakRtyarthaM syAdheyatAsambandhenAnvaya iti na kAcidanupapattiH / na caivamapi vihago bhUmiM prayAtItivadvigo vihagaM gacchatIti prayogo durvAraH / viniSThabhUmisaMyogajanakatatkriyAyA vihagAntaraniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatayA viganiSTha bhedapratiyogitAvacchedakavihagavRttisaMyo ta ukta yuktyetyAdIti / tatsambandhAvacchinna taddharmAvacchinnaprakAratAnirUpitatattaddharmAvacchinna vizeSyatAkabodhaviSayakatvenaiva tAtparyajJAnasya kAraNatvaM vAcyam / tatra sambandhasya vizeSaNatayA bhAnam tadghaTakopasthitirapekSaNIyeveti tattvam /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 229 gajanakakriyAzrayatvasyAbASitatvAditivAcyam ? vihago vihagaM gacchatIsyAdau vihagAdiprakRtyarthavRttitvaviziSTasaMyogasya kriyAyAM janakatvasvAzrayaniSprabhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasambandhenAnvayopagamAt , vihaganiSThakriyAyAstadviganiSThasaMyogajanakatvena tajjanakatAsambandhena tatsaM. yogavazve'pi vihagavRttitvaviziSTatatsaMyAgAyatadvihAnanibhedapratiyogitAvacchedakasvAbhAvAnnottobhayasambandhena vishissttsNyogsvmityntiprsnggaat| evaM sati parasamavetatvaM sambandhaghaTakameva na tu dvitoyArtha iti cet kA kSatiH ? vihago vihagena gamyate ityAdAvapi janyatvasvAvanchinnabhedasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena kriyAyAH saMyoge'nvaya iSyate, tatta. skriyAvacchinnabhedavati bhUbhyAdAveva tAdRzabhedasAmAnAdhikaraNyasambandhena tattarikrayAviziSTasaMyogAdimattvopagamAt, tatra tarikrayAzrayavihage tadvAdhena nAtiprasaGga iti dhyeyam / . jJAnAdirUpasaviSayakavastvabhidhAyakadhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyAH prAcInamate nirUpakatAsambandhena dhAtvarthAnvayi vissytvmrthH| tatra prakRtyarthasyAdheyatAsambandhenAnvayaH / vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAnabacchedakatayA ghaTa jAnAti paTaM netyAdAvanupapattestatra viSayitvArthakatva. meva navonA upavarNayanti / tatra ca prakRtyarthasya nirUpittatvasambandhena, sasya ca dhAtvartha azrayatAsambandhenAnvayaH / ghaTAdiniSThaM jJAnAdikarmatvaM ca jJAnAdiviSayitvameva / viSayitvAdau ca dvitIyAyA lakSaNeva na tu zaktiriti saaNprdaayikaaH| ___ vastutastu viSayitAtvasya saMyogatvAdyapekSayA AdheyatAtvAdyapekSayA viSayitvArthakatvameveti / yathA viSayatvaM svarUpasambandhavizeSaH akhaNDopAdhioM prakAratvavizeSyatvAvacchedakatvasaMsargavAdIni viSayatAvizeSAH tadvat viSayitvamapi / naca viSayatAnirUpakaravaM viSayitvamiti kuto neti vAcyam ? viSayitAnirUpakaravamviSayatvamityasyA'pi paryanuyogatvAt / jJAnaviSayAtiriktajJAnAdinirUpitadharmavizeSo viSayateti lakSaNaM viSayatAvAde / atra viziSTazAstrArthastu asmaskRtaparikAradarpaNe draSTavyaH / nirviSayajJAnanna bhavati zAnasya savizyakatva niyamAt / viSayAsaviSayako na bhavati ghaTaviSayo jJAnamiti na bhavati, kintu jJAnaviSayo ghaTa ityevantatra prkaarH| caitro ghaTaJjAnAtItyatra ghaTaniritaviSayitAvajajJAnAzrayazcaitra itizAbdabodhaH /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 vyutpttivaadH| cAgurutayA kiMdharmAvacchinne zaktiH kalpyate ityatra vinigamakaM durlabham ekasmin prayoge bhUyastvamapyazakyanirNayamiti tatrApi zaktiH siddhathatI. tyavadheyam / caitreNa jJAyate ghaTa ityAdau karmAkhyAtasthale AkhyAtena ghaTAdau dhAsvarthanirUpitaviSayatvaM bodhyate / cAkSuSatvAdyavacchinnavAcakaddazyAdisamabhivyAhRdvitIyAyA laukikaviSayitvaM, tAdRzakarmAkhyAtasya laukikvissytvmrthH| upanItasaurabhAdiviSayakasurabhicandanamityAdyAkArakacAkSuSAvidazAyAM saurabhaM pazyatIti, saurabhaM dRzyate ityAdyaprayogAt / __ athaivaM puSpaM jighratItyAdiprayogAnupapattiH ghrANajapratyakSasya puSpAdyaMze laukiktvvirhaat| tAdRzadhAtuyoge viSayitvAdisAmAnyasya karmapratyathArthatve gandhasAkSAtkAre upanayamaryAdayAkAzAdibhAne AkAzaM jighratItiprayogaprasaMgena tatrApi laukikaviSayitAyA eva karmapratyayArthatayopagantavyatvAditi cenna ? ghrAdhAtohi gandhalaukikapratyakSatvaM zakyatAvaccheda kaM, ghrA gamdhopAdAne ityanuzAsanAt / tatsamabhivyAhRtadvitIyAyAzcAdheyatvamevArthastasya ca vyutpattivaicitryeNa gandhAdirUpadhAtvarthaMkadeze nAnvayaH / evaM ca puSpaM jighratItyAditaH puSpavRttigandhalaukikapratyakSAzrayatAvAnityAkAraka eva zAbdabodho na tu puSpanirUpitalaukikaviSayitAzAlipratyakSAzraya ityAkAraka iti nAnuSapattiH / nacaivaM saviSayArthabodhakadhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayasya viSayi. tArthakatvaniyamabhaGgaprasaGga iti vAcyam ? viSayAnavanichannatAzavastvabhidhAyakadhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayasyaiva tadarthakatvaniyamAt / asya ca gandhAtmakaviSayAvacchinna pratyakSavAcakatayA tAzaniyamasyAvAdhita. tvAt / na ca ghrAdhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA gandhAntritAdheyatvArthako tve AmodamupajighratItyAderanupapattiH, gandha vizeSarUpAmodapadArthAdheyatvasya gandhe bAdhAditi vAcyam ? viSayAvacchinnapratyakSArthakaghrAdhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA eva AdheyatArthakatvaniyamAt / tatra viSayAna vacchinnasyaiva pratyakSavizeSasya lakSaNayA dhAtvarthatopagamena viSayitAyA eva tadarthatvAt / vastutastu puSpaM jighratItyAdau samavAyasambandhAvacchinnAgheyatvasaMsa upanIteti-upanayazca jJAnalakSaNapratyAsattireva tajjanyajJAnaviSaya upanItaH / upayana maryAdayA jJAnalakSaNapratyAsattyeti hRdayam / / vyutpattivaicitryeNeti-dhrAdhAtujanyopasthitiviSayIbhUtagandhAtiriktasthale "padArthaH padArthanAmvetIti" niyama iti bhAvaH / samavAyasambandhAvacchinneti-samavAyasambandhAvacchinnaM yadAyatvampadArtha
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 zAkhArthakalopaskRtaH vicchinnaviSayatAnirUpitaprakAritaiSa dvitoyArthastasyAzca gandhanirUpitalI. kikaviSayitAzAlipratyakSAtmakadhAtvathaikadeze viSayitAyAM nirUpitatvasamba. ndhenaanvyH| tena idAnAntanapuSpe gandha ityAdipratyayasyAdheyatAsaMsargaNa kAlAdiprakArakatve'pi tAzapratyakSadazAyAM na kAla jighratItyAdiprayogaH / tAhazajJAnIyagandhAdiviSayittAyAM kAlAdiprakAratAnirUpitatvavirahAt / ata eva "tadAnanaM mRtsurabhi kSitIzvaro rahaH samAnAya na tRptimA yau" / "AghrAtavAn gandhavahaM sugandhami" tyAdau ca upAdhiniSThagandhagrahatAtparyeNaiva jighrateH pryogaat| tAzagandhe ca mAnanagandhavahAdivRttitvasya bAdhe'pi na kSatiH / tAdRzagandhasyAnanAdyavRttitve'pi Anane gandha ityAkArakabodhIyagandhadhi. viSayatAyA AnanAdiprakAratAnirUpitatvena vAkyArthAvAdhAt / vAyvAnItacampakagandhasya yatra vAravAdivRttitvenaiva grahaH, tatra campaka jighratItyAdipra... yogo neSyata eva / yattu AdheyatAmAtraM dvitIyArthaH, na tu samavAyAvacchinnatvavizeSitamA. dheyatvam / tathA ca mukhAdisaMsRSTamRttikAdigandhe paraMparAsambandhena mukhAdivRttitvasya sattvAd na tAzasthale'nupapattiriti / tadasat / tathA sati kAlaM jighratoti prayogasya durvAratvAt / puSpamAghrAyate ityAdau ca niruktaprakAratvamAkhyAtArthaH / AzrayatAsambandhena puSpAdyanvite tasmin dhAtvarthapratyakSasya nirUpittatva sambandhenAnvayaH / ekadharmivi. zeSaNatayopasthitasya svAtantryeNAnyavizeSaNatayAnvayabuddharevAvyutpannatvAt / __ atra ca pratyakSapAratantrayeNava gandhaviSayitAyA AkhyAtArthe'nvayena vyutpattivirodhavirahAt / astu vA gandhaH laukikaviSayatApratyakSaM ca vizakalitameva dhaataarthH| kAkhyAtAdisamabhivyAhAre gandhaviSayitAyAH pratyakSavizeSaNatayA karmAkhyAtasamabhivyAhArasthale ca pratyakSavizeSyatayeti na kazcidoSaH / jighratyarthagandhavirSAyatAnirUpitaniruktaprakAritAnirUpakatvameva puSpAdiniSThaM jighratikarmatvamiti dik| atha dRzyAdisamabhivyAhRdvitIyAyA laukikaviSaritArthakatve saurabha na pazyatItyAdau saurabhAdinirUpita laukikaviyitAzAlicAkSuSAdyapra statsambandhAvacchinnaprakAratetyabhimatam / vAsvAnotetyAdi-neSyata eveti, tatra vAyujighratItyeva prayogassArvajanInaH / nanu yatra kimapi jJAnannAsti suSuptidazAyAntatrA'pi devadattassaurabhanna pazyatIti prayoga iSTo vRttyaniyAmakasya tAdAtmyasambandhasya bhedIyapratiyogitAvacchedakatvAttadevAha saMsa
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ .232 vyutpattivAdaH siddhayA AkAzaM na pazyatItyAdau cAkAzAdinirUpitalaukikaviSayitAyA evAprasiddhyA taadRvissyitaashaalicaakssussaashrytvaadybhaavruupvaakyaarthaaprsiddhiH| naca saurabhaM na pazyatotyAdau saurabhAdinirUpitalaukikaviSayitvAbhAvA cAkSuSAdau pratIyata iti vAcyam ? evamapyAkAzaM na pazyatItyAdAvapratIkArAt / na ca laukikaviSayitAyAM nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkAkAzAbhAvaH prasIyata iti vAcyam ? vRttyaniyAmakasambandhasya saMsargAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA taadRshaabhaavsyaaprsiddhH| etena nirUpakatAsambandhena cAkSuSAdi niSThalaukikaviSayitAyA abhAva. statrAkAzAdau pratIyate ityapi nirastam / anvayabodhasya prathamAntArthamukhyavizeSyakatAyAH sarvAnubhavasiddhAyA bhaGgaprasaGgAcaca cAkSuSAdiniSTalaukikaviSayitAtvAvacchinnasya padAdvAkyAJcAnupasthitatvAttadabhAvasthAkAzAdau bhAnAsambhavAca / bhAvAnvayabodhe ca laukikaviSayitAprakAreNa cAkSuSAderbhAnAt / abhAvAnvayabodhe cAkSu. SaprakAreNa tasyA bhAnamayuktam / / __ astu vA vRttyaniyAmakopi sambandho'bhAvapratiyogitAvacchedakastathApi nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya viSayitAvizeSaniSThAkAzAdyabhAvasya bhAnopagamo na sambhavati ? tathA sati AkAzaM pazyati caitra ityAkArakavAkyajanyabodhadazAyAm AkAzaM na pazyati caitra ityAdivAkyAcchAbdabodhaprasaGgAt / AkAzaM pazyati matra ityAdibhramadazAyAM khAkAzaM na pazyati caitra ityAdivAkyAcchAbdabodhasya durapaDavatayA, laukikaviSayatAtvasAmAnAdhikaraNyenaiva tAdRzAbhAvabodhakaM tadvAkyama. gaa'bhaaveti| ___ mAnamayuktamiti-natrapadaM vinA yAdRzasamabhivyAhArasthala iti nyaayaanusndhaanaat| AkAzampazyatIti / ____ avacchedakAvacchedena tadabhAvavattAnizcayamprati sAmAnAdhikaraNyasambandhena tadvatAnizcayasyA'pi pratibandhakatvaniyamena laukikaviSayitAtvasAmAnAdhikaraNyena AkA. zaprakArakajJAnampratibandhakam / evaJca laukikaviSayitAtvAvacchedakAvacchedena nirUpita. tvasambandhAvacchinnapratiyogitAkAkAzA'bhAvaviSayakabodhA'prasakterAkAzanna pazyati caitra iti anubhavasiddha iti pratibandhakavirahAditi yojanIyam /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 zAstrArthakalopaskRtA pagantavyam / tAdRzabodhazca laukikaviSayatAtvasAmAnAdhikaraNyamAtreNAkAzAdinirUpitatvAbhAvAvagAhI dazita yogyatAjJAnApratibadhya eva / na ca maitrIyacAkSuSAdinirUpitalaukikaviSayatAtvAvacchedenaitra tArazAbhAvI darzitavAkyena pratyAyyate iti caitrIyacAkSuSAdinirUpitalaukikaviSadhitAyAM zrAkAzIyatvAdyavagAhi caitra AkAzaM pazyatItivAkyajanyavodhaH pratibadhnAsyeva tAdRzavAkyajanya dhimiti vAcyam ? __ tAhazaviSayitAtvena viyitAyA anupasthitestadavacchedenAbhAvapratyAyanAsambhavAt caitra AkAza pazyatItivAkyajanyabodhe caitrAMze darzanAzrayatvaM vizeSaNaM darzanAMze laukikaviSayitA vizeSaNamittirotyaiva padArthAnAM jJAnAt caitrIyacAkSuSAdinirUpitaviSayittAtvaM nAkAzAdidharmitAvacchedakaM, kintu zuddhalaukikaviSayitAtvameveti tasya zuddhalaukikaviSayitAtvAvacchedenAkAzAdyabhAvAvagAhijJAnaM pratyeva pratibandhakatayA niruktadharmAvacchedenAkAzAdyabhAvAvagAhijJAnasya tadapratibadhyatvAcca / / etena tatrAkAzAdipadasyAkAzAdinirUpitatvArthakatAM dvitIyAyAH khaNDazo nirUpitatvalaukikaviSayatAsvobhayArthakatAM vA svokRtya laukikaviSayitAyA AzrayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvopagamenApi na nistaarH| ghaTa AkAzaM na pazyatItyAdI nitarAmevAtiH! ___ yatta nabarthasya dvidhA bhAnopagamena bhAkAzAdinirUpittatvAbhAvavaklaukikaviSayatAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvavAn ghaTa ityAkArakastatrAnvaya iti / tadapi na ? tathA sati caitro ghaTaM na pazyati maitra AkAzaM na pazyatItyAdivAkyajanyazAbdabodhAdavilakSaNabodhasya sarvAnubhavasiddhasya taashvaakyaadnupptteH| na hi tatrApi tAdRza eva zAbdabodhaH / tathA sati caitro yadA ghaTAdikaM na pazyatyapi tu paTAdikameva tadA ghaTAya. nirUpitatallaukikaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvasya tatra . bAdhAt caitro ghaTaM na pazyatoti pryogaanupptteH| yadA ca bhAvamAtraM pazyati tadA bhAvanirUpitalaukikaviSayatAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvasattvAt bhAvaM na pazyati caitra ityAdiprayogApatteH / evamAkAzaM na pazyati ghaTa ityAdau AkAzAdyanirUpitalaukikaviSayatAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAbasya vAkyA. thatve yadAkAzAdyatiriktapaTAdiviSayakacAkSuSAzrayatvanizcayarUpapratibandha. kasattvena tAdRzavAkyajanyazAbdabodhAnupapattiH! yathA caitro ghaTaM pazyatItyAdinizcayadazAyAM ghaTaM na pazyati caitra niruktadharmAvacchedeneti / . alaukikaviSayitAzUnyacAkSuSatvAvacchedeneti bhAvaH / nanu prathamAntArthasya mukhya
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 vyutpttivaadH| ityAdivAkyajanyazAbdabodhotpAdo'nubhavasiddhaH, tathaivoktabhramadazAyAmAkAzaM na pazyati ghaTa ityAdivAkyajanyabodhotpAdo'poti na taveSTApattiH saMbhavati / yaJcAlaukikaviSayattAzUnyacAkSuSatvAdyavacchedenAkAzAdiviSayakatvaghaTAdivRttitvomayAbhAva AkAzaM na pazyatItivAkyApratIyate, capanItAkAzAdiviSayakacAkSuSe AkAzAdiviSayakatvacaitrAdivRttitvobhayasattvena caitra AkAzaM na pazyatItyAdiprayogAnupapattiH / ghaTAdau tAzacAkSuSAdyAzrayatvabhramadazAyAM ghaTa AkAzaM na pazyatI tavAkyAcchAbdabodhAnupapattizcetyalaukikaviSayatAzUnyatvena pAkSuSAdikaM vizeSitam / AkAzaviSayakacAkSuSAdyupanotabhAnasyApItarAMze laukikatvAt tAdRzAnupapattitAdavasthyam / ato laukikavizeSaNamupekSitam / atrAlaukikaviSayatAzUnyacAkSuSatvAdyavacchinnasya ghaTaM na pazyatItyAdau zaktyA dhAtvarthatvAsambhave'pi prakRte tasya lakSaNayA dhAtvarthatvamupeyate, viSayatAsAmAnyameva tatra dvitIyArthaH nirUpakatvamapi lakSaNayA tadarthaH / AzrayatvaM dvitvaM nirUpakatvaM cAkhyAtArtha: / zrAzrayatve vyutpattivaicitryAprathamAntapadArthaghaTAdeH tasya nirUpakatve vishessnntyaanvyH| tAdRzanirUpakatvAdvitIyAntArthAkAzAdiviSayakatvayozca prakAratayA dvitvAnvayaH, dvitvAdyavacchinnapratiyogitAkatvasambandhena tAdRzobhayasya nabarthAbhAve tasyAnvayitAvacchedakaniruktadharmAvacchedena dhaatvrthe'nvyH| dhAtvarthasya prakRte mukhyavizeSyatayaiva bhAnam / __ athavA svaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvarUpavyAphkatAsambandhena dhAtvarthasya taadRshobhyaabhaave'nvyH| tasya cAkhyAtArthanirUpakasve, tasya ca prathamAntapadArtha ghaTAdau, ghaTAdeH pratiyogitAvacchedakaghaTa: katayA tAdRzAbhAvanirUpakatvAt / evaM cAnvayabodhasya prayamAntapadAthaimukhyavizeSyakatvaniyamasyApi na kSatiriti / tadapi na? ghaTAdiviSayakacAkSuSAdeH kAlikAdisambandhena ghaTAdivRttitayA paTo ghaTaM na pazyatIti prayogAnupapatteH zrAkAzAdiviSayakatvAvacchinne cAkSuSe kAli. kAdisambandhena ghaTAdivRttitvanizcayadazAyAM ghaTa AkAzaM na pazya tItivAkyAcchAbdabodhAnupapattezca / samavAyena ghaTAdivRttittvAkAzAdiviSayakatvobhayAbhAvasyaiva svIkaraNIyatayA abhAva AkAzaM na pazyatItyAdI abhAvasamavetatvAprasiddhayA vAkyArthAprasiddherduritvAt / ve sambhavati kathamparityAga ityabhiprAyeNAha athaveti / yatra vyApyatAvacchedakasambandhastAdAtmyantatra tenaiva sambandhena svAzrayasvayameva / ata evAtra svAzrayanichAnyonyAbhAvaghaTitaM vyApakatvalakSaNaM vihAya svaniSThAnyonyA'bhAvaghaTitameva vyApa
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / 235 caitrAderatItacAkSuSasya ghaTAdiviSayakatve'pi samayavizeSe caitro ghaTaM na pazyatotiprayogAdvatamAnatAdRzacAkSuSatvAdyavacchedena ubhayAbhAvabhAnastha pratiyogikoTau vartamAna vamantarbhAvya tritvAvacchinnAbhAvabhAnasya vA svokaraNIyatayA yadA kiMcidaMze'laukikameva ghaTAdicAkSuSaM tasya vartate tadA caitro ghaTaM na pazyatotyAdiprayogApattedurvAratvAt vartamAnAlaukikaviSayatAzUnya cAkSuSatvAdyavacchedena caitravRttitvaghaTaviSayakatvobhayAmAvasattvAt / samAnendriya janyopanotabhAnAdau laukikapratyakSasAmagrathA virodhitvasya niSprAmANikatayA laukikaviSayatAniyAmakopanAyakajJAnAdisamavahitatallaukikasannikarSAd, ghaTAdinirUpitalaukikAlaukikobhayaviSayatAzAlicAkSuSAderutpattyA tAza cAkSuSAdidazAyAmuktaprayogApatteH / AkAzAdinirUpitAlaukikaviyitAzAlivartamAnacAkSuSAcaMze ghaTAdivRttitvamya AkAzIyatvAdinA laukikaviSayitAyAzca bhramadazAyAM ghaTa AkAzaM pazyatotyAdivAkyAcchAbdabodhApattedurvAratvAcca ghaTAdinirUpitAlaukiviyitAzanya cAkSuSatvAdyavacchedena ghaTAdiviSayitvAghaTi. tobhayAbhAvabhAnopagame'pyanistArAta / etenAkhyAtArthavatamAnatvAdyavacchinnasamavAyAvacchinnAzrayatvAdhavacchinne bhAkAzAdiviSayakapratiyogikatvalaukikAnyaviSayatAzUnya cAkSuSapratiyogikasvaghaTAdyanuyogikatvaitastritayatvAvacchinnAbhAbo bhAsate'to'bhAva AkAza na pazyatItyAdau nAnupapattiH / tatra viSayitAvatpratiyogikatvaM dvitIyArthaH / niruktacAkSuSapratiyogikatvaM tritvaM ca dhAtorarthaH / ghaTAdyanuyogitva 'ca prathamAntArtha ityapi nirastamiti cet ? agatyA ghaTa bAkAzaM na pazyatItyAdivAkyAnAmaprAmANyamupagantavyamiti // iti prathamakhaNDam / / katvalakSaNamiti guudaashyH| samayavizeSa iti-yasminkAle ghaTapratyakSannAsti tadeti mAnasam / upanA. ykjnyaanaadiiti-upniitbhaanjnkshaanaadiityrthH| tattallaukikasannikarSAdIti-. ghttvissyklaukiksnikrssaadiiti| virSAyatAvatpratiyogiMkatvamiti-nAtra sAhaiye vatiH kintu vissyitaashryprtiyogiktvmityaashyH| niruktacAkSuSeti-laukikAnyaviSayitAzUnyacAkSuSetyarthaH / iti prthmkhnnddH|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 vyutpttivaadH| anumityarthakadhAtuyoge vidheyatvaM vidheyitvaM vA dvitoyArthaH tena va. ipAdipakSakAnumitiparasya vahnimanuminomotyAdivAkyasya na prAmA. Nyam / yadi ca vahnisAdhyakaparvatapakSakAnumitiparasya vahimattvena parvatamanuminomItyAdivAkyasyApi prAmANyaM manyate tadA tAdRze dhAtusaMyoge saddezyatvamuzyitvaM vA dvitIyArthaH / tasya ca tRtoyAntopasthApyasAdhya. vidheyakatvena viziSTe'nvayaH / ato vaddhimattvenetyAdhasamabhivyAhAreNa satra parvatamanuminomItyAdayo na pryogaaH| vidheyatvAdyarthe tRtIyAnuzAsanavirahAt tRtIyAntena cahRyAdividheyakatvaM kathamupasthApanIyamiti na zaGkacam / vaiziSTaya rUpArtha tRtIyAnuzAsanasattvAt / vidheyatAderapi vaiziSTaye rUpatvAt / ___ ata eva rajatatvena zuktiM jAnAtItyAdI jJAne rajatatvAdiprakArakasvasya ghaTatvena vahirnAstItyAdau saundaDamate abhAve ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya nRtoyAntato bodhH|| tRtIyAntArtharajatasvAdiprakArakatva dvitIyAntArthazuktyAdiviSayakatvayoH viziSTavaiziSTayabodhamaryAdayA'vacchedyAvacchedakabhAvabhAnam / rajatatvena zuktiM jAnAtItyAdau niyataM kevalamekatra dvayamitirotyA tadubhayabodhasya tatrAvyutpannatvAt / ata ime zuktirajate ityAdipramAparasya tAdRzavAkyasya na prAmANyama / ghaTatvAcavacchinnavalathabhAvaniSThena vayayabhAvAdinirUpitAnuyogitAvizeSarUpavahayAdyabhAvatvena tadabhAvaniSThaghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAkatvasyAvacchedyAvacchedakabhAvaH svokiyate / ghaTatvena vahnayAdyabhAvasya vahnitvAvacchinnaghaTAdyabhAvasamaniyatatvena tadabhinnatayA tatra ghaTatvAdyavacchinna pratiyogitAkatvaghaTAdyabhAvatvasatve'pi tAdRzAra bhAvaparasya ghaTatvena ghaTo nAsti, vahnitvena vahni stotyAdivAkyasya na prAmANyam / vidheyatvamiti / parvate vahvirityanumitau vahnivyApyadhUmaH parvate iti parAmarzA'nantaraM vizepyasya vahereva vidheyatvAt vidheyatAtvaM prakAratvavizeSyatvAmyAM vilakSaNam / sarveSu ghaTeSu rUpamiti vAkyArthAdapi nizcIyate prakAratvaM vizeSyatvaJca na vidheyatoddezyatayoH / tathAca uddezyasya vizeSyatvaM vidheyasya prakAratvamiti niyamassArvatriko nAstyapi tu uddezyatvaM viSayatAvizeSa eva / vidheyatvaJca viSayatAvizeSa evAdhikantvasmatkRtapariSkAradarpaNe draSTavyam / tAhazavAkyasya-rajatasvena zuktimAnAtItyasya / / avacchedyAvacchedakA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 237 uktasthale ca tRtIyAntAdharthasya dvitIyAntAdyarthe'vacchedyAvacchedakabhAvasambandhenAnvaya ityapi kecit / tanna ? vibhaktyarthe vibhaktyarthAnvayasyAvyutpannatvAt / naca rajatatvenedaM jJAyate ityAdau AkhyAtArthavi. SayatA tRtIyArthaprakAratAyAM nirUpitatvasambandhenAnvayAnnoktavyutpatti kalpanamiti vAcyama ? tatrApi rajatatvAdiprakArakazvaviziSTadhAtvajJAnanirUpitatvasyAkhyAtArthe bhAnasvIkAreNavAtiprasaGgabhaGgAt / naca tasmAtpacati tasmAccaitrasyetyAdau vibhaktyarthe kRtisambandhAdau bibhaktyarthAnvayadarzanAnAstyuktA vyutpattiriti vAcyam ? hetuvibhaktyarthAtirikavibhavatyathesyAnandayaniyamAt / na ca rajatatvenedaM jAnAtItyAdau turIyAyAH kArakavibhaktitvAbhAvAnna tadarthasya kriyAyAmanvayasambhava itthagatyA dvitIyArtha eva tadanvaya upagantavya iti vAcyam ? maNikAramate tasmAjjAnAtItyAdau jJAnAdirUpadhAtvarthe hetuvibhaktyarthasya tasmAt sthIyate ityAdau ca sarvamata eva dhAvarthasthityAdau tasyAnvayena SaSThayarthasambandhasyApi "guruvipratapasvidurgatAnAM pratikurvIta bhiSak svabheSajairi"syAdau dhAtvartha'nvayena karmAsamabhivyAhate rajatatvena jAnAtotyAdau dhAtvarthe tRtIyArthAnvayasyAvazyakatvena kArakavibhaktibhinnavibhaktatharthaya kriyAyAmananvaya ityaniyamAt / evaM ghaTatvena vahnirnAstItyAdau prathamArtho nAnuyogitvam / prthmaayaa| saMkhyAtiriktArthAdhodhakatvaniyamAt / ato narthAbhAve saMbandha eva tat / tatra ca na tRtiiyaarthaanvysNbhvH| __ mama tu anuyogitAsaMbandhena vahayAdiviziSTAbhAve tRtiiyaantaarthpottshvaavcchinnprtiyogitaaktvvaishissttybhaanaadvishissttvaishissttybodhmryaadyaa| valapAdyanuyogikatvasthalIyasyAnuyogitayA sambaddhavahayAdestAhazapratiyogitAkatvenAvacchedyAvacchedakabhAvabhAnopagamena sAmaJjasyAt / anuyogitAyA nabarthatAvacchedakatve tatraiva vaDthAdeH pratiyogino'nya. yH| atastatra tRyoyAntArthaghaTavAvacchinnapratiyogitAyA nirUpakatvenAnvayaM svIkRtyAtiprasaGgavAraNaM samyak pratibhAti / raGge'bhedena rajatAropasthale raGga rajatena jaanaatiitypryogaat| tAdAtmyabhinnasambandhAvacchinaprakArataiva tRtiiyaarthH| bhAva iti-parasparamiti zeSaH / uktasthale ceti-rajatatvena zuktimAnAtItyAdau cetyrthH| tAdRzapratiyogikatveneti-ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkavayabhAvaparasya naiva prAmANyam / pratiyogino'nvaya iti-nirUpitatvasambandhenetyAkUtam / - -
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 vyutpattivAdaH tatra ca rahaM rajataM jAnAtoti prayogAttAdAtmyasambandhAvacchimaprakAratA krmtvaanushissttdvitiiyaaderevaarthH| tasyAzca tAdRzaprakArabAdhipadasa mAnacibhaktikapadopasthApyavizeSyatAviziSTAyAmeva jnyaanruupkriyaayaamnvyH| tena bhedAropasthale raGge rajatatvaM jAnAtItivadabhedAropa. sthaLe raGge rajataM jAnAtIti na pryogH| uktasthale ca raGgarajatAyoH samAnavibhaktikapadopasthApyayorabhedAnvaye sAkAGkhatve'pi nAyogyatayA tAdazAnvayaH / nanu evaM sati raGgarajatAdipadayoH sAmAnAdhikaraNyAnupattiriti cet kA ksstiH| na caivaM rajatagataikatvabahutvAvivakSAyAM raGgAni rajataM jAnAtoti prayogasya, striyaM pAsulAn jAnAtIti prayogasya ca prasaGgaH, sAmAnAdhikaraNyasyaiva samAnavacanaliGgakatvaniyatatvAditi vAcyam ? samAnAdhikaraNayoriva yatpadArthavizeSyakatvaviziSTe. bhedasambandhAvacchinnayapadArthaprakArakatvasyAnvayastayorapi samAnaliGgavacanatvaniyamAt / / ___ yajJapatimatAnuyAyinastu raGga rajataM jAnAtItyAdau sAmAnAdhikaraNyAnurodhAd rajatAdipadasya rajatAbhezajJAnaviSaye lakSaNA / ata evabhrAntizavizeSadarzinA prayuktasya lohitavahiM jAnAtItyAdivAkyasyApi praamaannynirvaahH| nahyasamAsasthala iva lohitavahayAdyorabhedAvivakSA jJAnAMze lohitAdeH svAtanmayeNAnvayo vA sambhavati, karmadhArayasya saadhutaanupptteH| lohitapadottaraM prakAratAbodhakavibhaktarabhAvAt / dhAsva. the sAkSAnnAmArthasya bhedAnvaye'vyutpatteH dvandvasthalavakarmadhArayottaravibhakteH pUrvapadaprakRtikavAbhAvAt tasyAH pUrvapadArthAnvitapraphAratAbodhakasvAyogAt / na ca dvandvasamApta evAsau ? alpAco vahnipadasya para nipAtaprasaGgAt / samAhArapakSe puMlliGgatAyA itaretarapakSe ca ekavacana. syaanupptteH| etanmate zuklo vahnirityAdipramAyAM lohitAbhedAropaviSayavalivipakayatve'pi zuklo vhvilohitaa japeti samUhAlambanapramAyA lohitAbhedAvagAhisvaviSayavahniviSayakatve'pi ca tadazAyA lohitavahni lohitaM yahiMvA jAnAtoti na pryogH| tAdRzapadopasthApyaviSaya. tAyA dharmipAratanchayeNa dvitoyArthaviSayatAyAmabhedasambandhena vizeSaraNatAyA niyamopagamAt / athavA lohitAbhedaviSayatAnirUpitaviSayatApa zAnarUpakriyAyAmiti--evazva rakSaniSThavizeSyatAviziSTaM yadraSataniSThaprakAravAviziSTaM zAnantadAzrama iti zAndayodhaprakAraH / ghaTapaTAviti dandapanna karmadhAraye vyava hAra hasyAzayenA dvnduusthlvdityaadi|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH / 239 samUhAlambanAdau ca asya vahnacAderjJAnAnvayitAnirUpakatvaM bhAsate / tAdRzaviSayatAnApannasyaiva viSayitAnirUpakatvamiti nAtiprasaGgaH / bira payitApannasya nirUpakatvamityasya ca viSayatAvacchinnaM nirUpakatvami viSayatvasyopeyate, tyarthaH / etaca vilakSaNaM viSayitAnirUpakatAvacchedakatvamaviSayasyApi raktadaNDavAnityAdau daNDAdirUpaprakArAMze'prakArepApi raktatvAdiprakAratAnirUpitavizeSyatvena daNDAdiprakAratAyA avacchedyAvacchedakabhAvAdityAhuH ! tanna zobhanam ? uktarItyA vinaiva lakSaNAnupapattau tasyA anyAyyatvAt / ca athoktasthaLe AropyAropaviSayadhodhakapadayorjJAnAnvitArtha karave karma + pratyayasthaLe lohito bahirjJAyate ityAdau vizeSya bhedAdvAkyabhedApattiH / na lohitAbhedajJAnaviSayo vahnirityeva zAbdadhorupagamyate na tu jJAne prakAro lohito vizeSyazca vahniriti samUhAlambanam ? tathA sati zuklo vahnirlohitA japetyAdAvapi tathA prayogaprasaGgAt / darzita viziSTa vaiziSTayabodhasvIkAre lohitAdiprakArakatvaviziSTanirUpitavizeSyatAyAH zuklavahvayAdau bAdhitatvena tAdRzaprayogApazcivirahAditi vAcyam ? tatra chohitAdipadottaraprakAratArthakadvitIyAdiviraheNa lohitAdiprakArakatvena jJAnabhAnAsambhavAt | nAmArthadhAtvarNayoH sAkSAdanvayasyAvyutpannatayA prakAratAyAH saMsargatayA mAnAsambhavAditi cenna ? yathAhi -- ghaTo nIko bhavati, vRkSo naukA bhavati, kASThaM bhasma bhavatItyAdau dhAtvarthe'sAdhAraNadharmarUpe bhAve vyutpattivaicitryeNa nIlanaukAbhasmAdeH sAkSAdevAnvayaH / prathamAyA anvarA bhAsamAnArthakatvAbhAvAt / naukAdipadasya svArambhakAvayabArabhyAdyarthalAkSaNikatayA prakRtivikRtyorbhedamate'pi vRkSo naukA bhavatItyAdau yogyatAyA upapattiH / tathA dhAtvarthe prakRte'pi prakAritAsambandhena lohitAdeH sAkSAdanvayasyAgasyopagamAt / yathA prakRtivikRtibhAvasthale vRkSaH pazca naukA bhavatItyAdau prakRtibhUtavRkSAdervizeSyattayA bhAvanAnyayatvAt tadgatasaMkhyAbodhakatayA prakRtivAcakapasamAnavacanatvamAkhyAtasya / tathA eko dvau jJAyate ityAdyubhayArthAbhedAna ropasthalIyavAkye ekAdipadArthasyAropa vizeSyasyAkhyAtArthavizeSyatAnvayavizeSyatayA tatpadasamAnavacanatvamAkhyAtasya / nacaivam "amAni tattena nijAyazoyugaM dviphAlabaddhAzcikurAH zirAsthitam" ityatra kathamAropyavize* vyavAcakapadaviruddhavacanatvamamAnIti kriyApadasyeti vAcyam 1 uktasthala iti--- raGga racataM cAnAtItyAdau / naceti-vAcyamitipareNAnvayaH / yathA prakRtiSikRtibhAvasthala iti /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH satrAyazodvayasya vAstavatvaM na cikurabhAgadvayasya, veruprekSitvAt / AkhyAtArthe vivakSitatvAt icchArthakadhAtusthale mukhya vizeSyatvarUpaM dyarthaH / ato vRSTisAdhyaM sukhaM bhavatvityAdIcchAsthale divad vRSTimicchatItyAdayo na prayogAH / 240 atha ahaM sukho svAmityAdIcchAyAH sukhAdivizeSaNakatayA tatra sukhamicchatItyAdiprayogAnupapattiriti cenna ? mama sukha bhavatvityAdisukhavizeSyakeccha| yA eva kadAcitsukhAdiviSTa. tmabodhakazabdena yAbhilApAt / vizeSyakecchAyA viSa svakRtyadhInasiddhikaravarUpasvakRtisAdhyatvaprakArakapAka eva pArka kRtyA sAdhayAmoti pAkasiddhayanukUlakRtyabhinnavyApAraviziSTabodhakazabdena viSayAbhilApavat / yadi coddezyasu. vAdevizeSaNatayApi kvacidvAnamAnubhavikaM tadoddezyAdivyavahAraniyAmakaH kvacitkicidvizeSaNasAdhAraNo viSayatAvizeSo'bhyupeyaH / anumitau vizeSyatayA kvAcitkabhAnaviSayasAdhyaniSThavidheyatAkhyaviSayatAvat / sa khA rAkSa Arodhyatvena ka vizeSyatAnvayavizeSyatvenAyazoyugasyaika karmatvaM dvitIyA sukhamicchatIcyA eva va sukhamicchtotyAdau dvitIyAdyarthaH / grAmamicchatItyAdau prAmAdi. padaM grAmasvatvAdiparam / ata eva ca siddhasya prAmAdermukhya vizeSyatAyA uparzitavilakSaNaviSayatAyA virahepi na kSatiH / grAmAdeH siddhatve'pi svasvasyAdyasiddhoparaktasya icchAyAM prAdhAnyena kvacidbhAnaM, viziSTasyAsiddhatvAt / tatraiva ca grAmamicchatItyAdiprayoga ityapi vadanti / pAkaM cikIrSatItyAdI dvitIyAyA vizeSyatArUpakarmatvArthakatayA kRtiprakArakapAkavizeSyakecchA pratIyate / sA ca pArka kRtyA sAdhayAmAMtIcchA 1 athavA sano dhAtvarthavizeSyakecchAvAcitvAtkRtivizeSya ke chA cikIrSApadArthaH / sA ca pAkakRtirbhavatvitIccheva / pravarttikA ca sA bhavatu mA betyanyadetat / pAkAdezva kRtikarmatvameva dvitIyayA pratyAyate natvicchAyA viSayatvarUpaM karmatvam ? gRhasthitIcchAmAdAya gRhaM tiSTAsatotyAdiprayogApatteH / yuktaM caitat / sano dhAtvarthaprakArakecchAvAcitve odanabhojanecchAdazAyAmodanaM bubhukSate iti prayogo na syAt / tatra bhojanasyAprakAratvAt / prakRtirvikRtirvA'pi yatrAstitvandvayorapi / gRhNAti prakRtessaMkhyAM vAcako vikRternatu // iti purAtanaM padyam aprakAratvAditi - tAhazecchAyA bhodana bhojanambhavatvityAkArakatvAdivi
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zAstrArthakalopaskRtaH / 241 naca karmatAsambandhena bhojanaprakArikA yadA odanavizeSyakecchA tadevaitAzaprayogaH / sA cecchA bhojanadharmikeSTasAdhanatAjJAnAddhojanaviziSTaudanadharmikeSTasAdhanatAjJAnAdvA / odanasya siddhatAdazAyAmapi viziSTadharmikeSTasAdhanatAjJAnAdviziSTadharmikAsiddhatvajJAnasahitAdviziSTecchAsambhavAt / yatra bhojanasiddhatAdazAyAM bhojanottarakAlInagamanatvAdiprakArikA bhuktauvanajanyapuSTitvAdiprakArikA vA icchA tatra bubhukSata iti prayogasya na prasaGgaH / mukhya vizeSyavizeSaNatApanakarmatvAMze icchAprakAratayA eva sanprakRtyarthabhAnopagamAditi vAcyam ? bhojanaM bhavasvityAdibhojanavizeSyakecchAdazAyA mapi bubhukSate iti prayogasya sarvasiddhatvAt / dhAtvarthavizeSyakecchAbodhakatAyAH sanpratyayasyAvazyamupeyatvAt / / na ca dvayI vyutpattirevopeyate / ekavyutpattyaiva nirvAhe vyutpattidvayakalpane gauravAtta / ata eva ca sthityAdigocarecchAyA gRhAdivizeSyakatvasyoktarItyA sambhave'pi gRhaM tiSThAsatItyAdayo na prayogAH / bhojanaprakArakaudanavizeSyakecchAvizeSadazAyAM bubhukSata iti prayogasattve tu uddezyatA. lyaviSayatAyA eva dhAtvarthe bhAnopagamena tasya nirvAhAt / naca dhAtvarthavizeSyakecchAyAH sanpratyayArthatve pAkaM cikIrSati, odanaM bubhukSate ityAdau pAkaudanAderdvitIyayA kRtibhojanAdikarmasvapratyAyanasambhave'pi pAzci koSyate zrodano bubhukSyate ityAdau karmAkhyAtena tatpratyAyanAsambhavaH / tatprakRtibhUtasannantadhAtvarthakRtibhojanecchAkarmatvasyaiva tatpratyayena bodhyatvAt / pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvAt / icchAviSayatvavizeSitaviziSTakRtibhojanAdezva prakRtyapratipAdanAditi vAcyam ? kartRpratyayasthale sanpratyayArthachAyA dhAtvarthavizeSyatayA mAne'pi karmapratyayasthale tasyA dhAtvarthavizeSaNa. tayA bhAnopagamAt / cikiiyete pAka ityAdau icchAvizeSitakRtyAdikarmatAyA AtmanepadAdinA pratyAyanasambhavAt / AkhyAtAdya pasthitavartamAna. svAdezca kRtyAdiviSayakecchA yatra prakRtyarthaH, yatra vA icchAviSayakRtistatrobhayatraivecchAyAmanvayaH, prakRtyartha kadeze'pi naulataro ghaTa ityAdisthale nIlarUpAdau tarabAdyarthAtizayAnvayAnurodhAta / nacaivaM karmapratyayasthale'pi kRtivizeSitaivecchA sanA pratyAyyato, vizeSaNIbhavanto kRtireva karmatvenA. nvIyatAm , bhavanmate vizeSaNIbhUtecchAyAM vartamAna tvAdyaparAkhyAtArthAnvayavaditi vAcyam ? ekatra vizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayAnvayo'vyu hRdayam / atra karmatvAMza iti pATho na yuktaH kintu kamAMza iti / karmatveneti-atra saheti zeSaH 16 vyu0
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 vyutpattivAdaH / spanna iti prathamAntArthavizeSaNakarmatve icchAyAM trizeSaNatayopasthitasya dhAtvarthamya vizeSaNatayAnvayAyogAt / vizeSyatayA cAnvayasyAprasaktatvAt / dhAtvarthavizeSaNatayA icchAbhAne'pi tasyA varttamAnatvAdivizeSyatayaiva bhAnenoktanyutpattivirodhavirahAt / evaM dhAtvarthasyetaravizeSaNatayopasthitasya svA sandhyeNa karmatAvizeSaNatva mayuktatamameva / prakRtyarthasyaikadeze'pi prakRtyarthAntagatatayA bhAsamAne eva pratyayArthAnvayadarzanAt, na tu svAtantryeNa bhAsamAna icchArUpavizeSyapAratantryeNa karmatvAnvayo'pi icchAyAM karmatvAnanvayena durghaTaH / vizeSyAnvayinyeva vizeSaNasya pAratantryeNAnvayasya viziSTAnvayasthaLe vyutpattisiddhatvAt / karma trividhamiti / eko dvau jJAyata ityAdAvAkhyAtamyAropyavizeSyavAcakapadasamAnavacanatvamata eva eko'pi traya iva bhAti kanduko'yamiti kavayaH / nirvartyam vikAryam prApyarUceti bhasmIbhavanti kASThAni kASThAni bhasma kriyante / eko vRkSaH paJca naukA bhavati / prakRtirvikRtivAM'pi yatrA'stitvandvayorapi / gRhNAti prakRtessaMkhyAM vAcako vikRternatu // ityuktiH civapratyayamAtraviSayiNIti / ata eva vyAkaraNamahAbhASyIyapa spazAyAM punarAvRttassuvarNapiNDaH punaraparayA''kRtyA yuktaH khadirAGgArasadRze kuNDale bhavata ityatra vikRtirUpakuNDalagata dvitvasaMkhyayA kriyAyAM dvivacanatvam / tathAca pUrvoktakASThAni bhasmarAziH kriyanta itiprayogo bhASyarItyA'nupapannaH / atra vilakSaNAH bhASyoktamahAvAkye kuNDalayoH prakRtitvameva natu vikRtitvam / khadirAGgArasadRze itivizeSaNopAdAnAt punaraparayA'kRtyA yukta itivizeSaNadAnena suvarNapiNDasya vikRtitvam / punarAvRtta itivizeSaNadAnenA'pi suvarNapiNDasya vikRtitvam / ata eva vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyammRttiketyeva satyam / suvarNa eva nityaH tatpiNDAdistvanityo'rthAdvikRtireva tadvikRtitvameva bhASyakRttAtparyyaviSaya iti / vastutastu suvarNapiNDAtkuNDale niSpadyete itiloka siddho vyavahAraH pratyakSIkRto'to vikRtigatasaMkhyaiva kuNDale bhavata itibhagavatoktA / tathA ca prayogavazena paryAyeNa kadAcit kutracit prakRtigatasaMkhyAsa mAnavacanatvamAkhyAtasya kutracit vikRtigata saMkhyAsamAnavacanatvamAkhyAtasyeti zuklAH / karmaNa udAharaNAni ghaTaM karoti kASThambhasma karoti 2 suvarNa kuNDalaM karoti 3 ghaTampazyati 4 / kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na vidyate / darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH / tAyAzca athAstu viSayatArUpakarmatve cikIryate pAka ityAdAvicchAyAsta-tparatantrakRtezcAnvayaH / ubhayatraiva pAkAdeviSayatvAt / sthityAdikarmatvAprasiddhayA ca gRhaM tiSThAsyate ityAderaprasaGgAditi cet ? odano bubhukSyate ityAdau kA gatiH / tatrecchAkarmatAyA viSayatArUpatvAt / bhojanAdikarmatadanyatvAt / vizeSyobhavadicchAntrayini karmatve bhojanAdyanvayAyogyatvena viziSTAnvayAsambhavAt / vastutaH pArkAzcikIrSyata ityatrApyagatireva ? kRtivizeSaNatayA pAkaniSThecchAviSayatAyAH kRtya vizeSaNatannighrakRtiviSayatAbhinnatayA icchAnvayino viSayatvarUpakarmatvasya kRtyanvayAyogyatvAt / yadi ca vizeSyAnvamivyaktA vetatpAratantryeNa vizeSaNAnvaya iti iti na niyamaH, api tu tadanvayitAvacchedakAvacchinna eveti / tathA ca viSayatAtvAvacchinnasyobhayAnvayogyattayA na prakRte'pyanvayAnupapattiH / tayA gonirUpitasAdhyatatra paramparayA ata evAruNa yetyAdAtrA ruNya nirUpitasAdhyatAyA tAbhinnatve'pi na tRtIyArthe viziSTAnvayAnupapattiH / vizeSyAntrayiso makrayavyakta: paramparayA vizeSaNAnvayivyakyabhedavat prakRte'pi paramparayo bhayAnvayikarmavyaktayabhedo'kSata evetyucyate tadA bhojanakRtirbhavatu pAkazca bhavatu iti samUhAlambanecchAmAdAya pAkaJciko * vyaMte iti prayogasya kAlAntarIyakRtiviSayadAmAdAya durvArataiva viSayitAsambandhenecchAvizeSaNo bhUtakRtivyaktikarmatvAnvayasyaiva tadicchAnva yini karmaNyanvayAnnAyamitiprasaGga iti cettathApi tadicchAkAle pAka idAnIM na cikISyate iti prayogAnupapatiH / anvayitAvacchedakakRtiviSayatAtva kRtigocaravata mAnecchAviSayatA 243 ito'dhikamvaiyAkaraNabhUSaNasAre * draSTavyam, kRtivizeSaNatayetyAdoti -- viSayatvasambandhAvacchinnapAkaniSThaprakAratAnirUpitakRtivizeSyakabodha iti / ata evAruNayetyAdoti / "aruNayA piGgAkSyaikahAyanyA somaM krINAtI" tizrutiH / atra sAdhyatvaM prayojyatvaM vA tRtIyArthaH / tasya somakarmakakrayaNe'nvayaH / AruNya padArthasyA'mUrttatvena gorUpadravyapadArthadvArA viziSTA'nvayamahimnA somakrayaNe'nvayaH / evaJca AruNyAdiviziSTagonirUpitasAdhyatAvatsomakarmakakra yaNAnukUlA bhAvaneti / atra sAdhyatA gonirUpitA sAkSAdeva | AruNyanirUpitA tu sAdhyatA gorUpadravyaparicchedadvAreti / evamprakRtepyanvayavyavastheti bhAvaH / tathA prayogavirahAditi - pAka idAnInna cikIrSyata ityAkArakaprayogavira
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH tvAvacchinnAbhAvayostadA pAke'sattvAt / na ca varttamAna kAlAvacchinnakRtiviSayatvatvAvacchinnAbhAva eva tatra pratIyate, sa pAke vAdhita iti vAcyam ? yadyatItecchAghonapAkakRtirapi tatra varttate tadA tAdRzAbhAvasyApi tatra bAdhAt pAkakRtIcchAyAmasatyAmuktecchAsantve'pi ca tathA prayogAt / kRtyasattve'pi pAkakRtIcchAsatve tathA prayogavirahAt / krativiSayatvAbhAva mAtrabodhasya tatrAbhyupagamAsambhavAcceti / kamapratyayasthale icchA dhAtvarthavizeSaNameva / idantu tattvam / karmapratyayasthale'pi dhAtvarthavizeSitaivecchA sanpratyayena pratyAyate / tatkarmatvameva karmAkhyAtArthaH / tacca dhAtvartha karma tayA tadviSayatvam ? odanakarmakabhojanaM bhavatu, pAkaviSayaka kRtirbhavatu ityA docchAyAM ca pAkabhojanAdInAM tathecchAviSayatayA tatkarmatvamakSatam / gRhasthityAdIcchAyAM gRhAdeH sthityAdhAratyAdinaiva viSayatvamiti na gRhAdestiSThAsAdika metvam / ata eva yadodanavyaktikarmaka bhojanamaprasiddham, ca bhojanakatayA tadiSTaM tatrAyamodano bubhukSyata ityAderdarzanAdi. viSayatvena gaganAdigocarecchAsthale ca gaganaM didRkSate ityAdezva prayogasya nAnupapatiH / na vA odanAdirUpakarmamAtroparAgeNa yatra bhojanAdocchA daivavazena ca tadbhojanAdikaM viSAdikarmakamapi tatra viSaM bubhukSyate ityAdayaH prayogAH / atha kartRpratyayasthale'pi ca tAdRzaviSayatArUpaM karmatvameva icchAvizeSaNatayA bhAsate na tu dhAsvartha karmasvam / dhAtvarthavizeSaNatayA tatpadArthakarmatvaviziSTabhojanAdinirUpitaviSayitAyA niyamata icchAyAM bhAnopagamenoktasthale viSaM bubhakSyate caitra ityAdiprayoga vAraNe'pi gaganaM didRkSate. caitra ityAdiprayogasya durupapAdatvAt / idantu bodhyam / sanpratipAdyecchAyAM dhAtvarthakRtibhojanAdeH kevalavizeSyatAsambandhena na vizeSaNatvam | tathA sati parakartRkakRtibhojanAdgocarecchAvati ayaM cikopati bubhukSata iti prayogaprasaGgAt, kintu vizeSyatAsamAnakartRtvobhayasambandhenaiva uktAtiprasaGgavAraNAya icchAsamAnakartRkatve'pi sanpratyayavAcyatAM svIkRtya kriyAyAM tadanvayopagamo na sAdhIyAn / icchAntarasamAnakartR kastrahAditi tattvam / tadviSayatvamiti--- icchIyadhAtvarthaniSTaviSayatAnirUpitakarmatvaniSThaviSayatvavizeSarUpameva karmatvamiti phalati / bhAnopagameneti - odana bhojanecchayA viSakarmakatvaviziSTabhojananirUpitA vipayitA nAsti kintu viSabhojanecchAyAmevAsti / evaJca viSambubhukSata ityatra nA'pattiriti tattvam / 244
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 245 mAdAya darzitasthale'tiprasaGgatAdavasthyAt / svasamAnakartRkatvasya vAcyatve tattadicchArUpapadArthAnAmanugamena vyutpttynuppttiH| na ca samAnakatakaravasya sambandhatvopagame tatra shktipraahkaanushaasnvirodhH| yato dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM veti sanpratyaya. vidhAyakasUtraM sanaH samAnakatR kasvArthakA na pratipAdayati / tasya hocchAkarmatvena tatsamAnakatRtvena ca svArthaparAddhAtoricchArUpArthe san bhvtotyevaathH| icchAdhAtvatheyoH saMsargatayA samAnaka katvavivakSAyAmapi samAnaka kastoparaktArthaparatvaM dhAtornichahatoti, icchAmAtre zaktiprAhaka ttsuutrbhiti| subantottarecchArthavihitakyacakAmyajantasya dhAtoricchArthakatayA sanpratyayAntavizeSe'pi sannantadhAtuvanna skrmktaa| tadantargata. prAtipadikamyaiva karmabodhakatayecchAyA: karmAkAGkAvirahAt / na ca putrIyati putrakAmyatItyAdau kyajAdiprakRtyathaputrAdeH kriyAtvAbhAvenAkarmakatve'pi AtmanaH pAkamicchati pAkIyatItyAdau prakRtyapAkAdeH sakarmakatayA sannantasamudAyavata kyajantapAkAdisamudAyasya sakarmakatayA duAratayA taNDulaM pAkoyatotyAdiprayogApattiriti vAcyam ? kRdhAtusamAnAthayateriva sannantasamAnArthakasya kyajantAderapi kametAbodhakasupsAkAGkatvAnupagamena tathA prayogAprasaGgAt / kRdantakarmatvavivakSAyAM tu SaSThyA bAdhAt dvitIyAyA aprasaktezca / dhAtvayatrakRyogakartR karmaNoH kRtotyasya dvitIyAbAdhakatve kaMsakarmakavadhamAcaSTe kaMsaM ghAtayatItyatra dvittIyA na syAt / kaMsasyAkhyAnakarmatvAyogena vadhakarmatayaiva taduttaraM dvitIyAsamarthanAditi vAcyam ? kRdantottaraM yatrAkhyAnArthe Nic tatra prakRtivaJca kArakamityanena kRdantakArakasya NyantatatprakRtipratipAdyakriyAkArakatulyatvAtidezAdrAjAnaM gamayati sUryamudgamyatItyAdau NyantadhAtuyoge yathA prakRtya kriyAkartuH karmatvaM tathA kRdantottaraNicaprayoge'pItyAkhyeyagatyudgatyAdikata: karmatayA taduttaraM dvitIyeti NyantadhAtuyoge yathA prakRteH karmaNo dvitoyAntatA tathA Nica pratyayAntakRdantakarmaNo'poti lAbhAt kRdantakarmaNaH kNsaadedvitiiyoppttiH| tathA viSakSAyAM taNDulasya pAkIyatIti prayoga iSyata ev| kArakavibhaktyarthasya kRtyekadezenApyanvayasya vyutpannatvAt / sambata ndhavivakSAyAM ca na tathA pryogH| vyutpattyanupapattimiti-zaktigrahAnupapattirityarthaH / kRdantakarmavavivakSAyAmiti-prakrativaJca kArakaminyaneneti / 'AkhyAnAtkRtastadAcaSTe kulluka prakRtipra. tyApattiH prakRtivaca kArakami" tivyaakrnnaanushaasnenetybhipraayH|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 vyutpattivAdaH vastutaH sambandhavivakSayApi tathA prayoga iSyata eva / na ca tatra vRttyekadezena SaSThyarthAnvaye pratiyogipadAdanyadyadanyatkArakAdapotivyutpa-- ttivirodha iti vAcyam ? tAhazavyutpatterabhedAnvayasthala eva svIkArAt / vRttyekadezena bhedAnvaye baadhkaabhaavaat| ata eva Rddhasya rAjamAtaGgA ityAdiprayogo neSyate / iSyate ca pituH svargakAma ityAdiprayogaH / na ca kArakapadapratiyogipadayorbhedanivezanamaphalamiti vAcyam ? tannivezasya dRssttaantvidhyoktsvaat| yathA pratiyogipadArthasya kutrApi abhedAnvayo na bhavati tathA vRttyekadezenAnyapadArthasyetyartha tAtparyAditi dhyeyam / abhedavivakSAyAM paNktiM putrIyati pravoraM putrakAmyatItyAdiprayogAbhAvavat paraputrAdigocarecchAvati puMsi putrIyatItyAdayo na prayogAH / supa AtmanaH kyajityAdinA icchAkartR sambandhi yadicchAkarma tadvodhakasubantAt kyacakAmyacorvidhAnAt / sambandhitvaM ca sambandhitvena bhAtasvam / anyathA yasyecchAkata: putro'siddhastasyApi svIyatvena putrecchAdazAyAM putrIyatItyAdiprayogasya sarvasiddhasyAnupapattaH / saktasthale putroyatIyAdivAkyasya prAmANyavAraNAya ca kyajAdyarthecchAyAM putrAderviSayitvamAtraM na sambandhaH, kintu svAMze bhAsamAnasambandhasya pratiyogitayA yo yo viSayastAdRzapuruSavRttitvahitamityuaiyam / __ svasambandhasya kyajAdyavAcyatve'pyuktasambandhenaivecchAyAM subantArthasyAnvaya iti vyutpattipradarzanAyava sUtra Atmana ityupAtam / Atmana iti SaSThayarthasambandhazca na dhAtoH karmaNa ityAdisUtrAnuvRttAyAmicchAyAmanveti, avyAvartakatvAduktArthalAbhAprayojanakatvAta , apitu supa / ityarthe sudhantAdityatra sacenchAka : sambandhitayecchAdiSayArthakatvam evaM ca icchAkarmaNaH subantAdicchAkatta richAyAmiti vRttAvapIchA. krmtyeti-puurvoktaatidaishikkrmtyetyaashyH| yadanyat kArakAdIti-vRttizabdaikadezArthena tasyAnvaya iSyate iti paatthpuurtiH|| pUrvoktavyutpattivirodhAt paNDitA'minnaputraviSayakecchAvAniti tAtparya paNDitamaputrIyatIti prayogo na bhavatIti Aha abhedAMvavakSAyAmiti / svAMza ityAdIticaitro mama putro bhavatvitIcyA caitraH putrIyatIti bhavati prayogaH / sahitamiti-atra klobatvanna yuktam / viSayatvamiti-icchAkartRsambandhi yat icchAyA : karma tadbodhakasubantAt kyajitisUtrArthaH /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH / kAryA / kAryA / napadasya bodhyam / 247 yathAzrute darzitAnupapatta riti kantu : subantAdityeva yojanA dhyeyam / bhRtyaM putrIyasItyAdAvAcArArtha vihitakyajantasya sakarmatvaM yujyata eva / tathAhi / tamivAcaratItyarthe upamAnavAcinaH kyac vihitaH tamivAcaratItyasya tattulyaM jAnAtItyarthaH / AcArapadastha vyavahAramUlajJAnaparatvAt / tulyatayA jJAnaM ca kyajarthaH / tacca sakarmakameva | tantra tulyatve pratiyogitayA putrAderanvayaH putrAdipadameva vA gauNyA putrAditulyaparam | jJAnamAtraM kyajathaistatra ca svAbhedAvagAhitvasambandhena putrAditulya syAncayaH / na caivaM putrAdipadamupameyArthakameva natUpamAnArthakamiti kathamupamAnAdAcAra ityanena taduttaraM kyaco vidhAnaM saGgacchata iti vAcyam ? putrAdipadasya tulyArthakatve'pi tulyatvapratiyogitayopamAna putrAdyartha katvAt / ata eva tasya karmaivAcakatvaM putrAditulyatvAt samyagupapadyate / pUrvamate upamAkarmavAcakatvaM AcArakamevizeSaNatulyatApratiyogibodhakatvarUpaM vastutaH putramivAcaratotyasya putraM yathA vyavaharati tathA vyavaharatotyevArthaH / vyavahArazca pratipAlyatvAdinA jJAnaM pratipAlanAdirUpo vyApAro bA / evaM ca putrAyatItyasya putrakarmakavyavahArakartetyarthaH / mukhacandrAderyathA svajanyAhlAdasya tulyatayopamAnopameyabhAvastathA putrabhRtyayorapi svakarmakavyavahAratulyattayA sa iti putrapadasyopamAnavAcitA / AcAraniSTasAhazyapratiyogyAcArakarmavAcitA ca / AcArasadRzAcAra eva kyaco'rthaH / prathamAcAre karmatAsambandhena putrAderanvayaH / amAdyantAt kyacpratyayavidhAne'pi dhAtvavayavatayA luptasyAmAderniyamenAnupasthiteH karmatvasya sambandhatayA bhAnamupeyate / yathA rAjapuruSa ityAdisamAsarUpaprAtipadikAvayacatayA luptaSaSThayAdipratisandhAnAniyamAdvibhaktayantArthaviziSTe pUrvapadalakSaNopeyate / dvitIye AcAre bhRttyasya karmatayA kyajantasya sakarmakatvamiti kuTayAM prAsAdIyatotyAdAvAdhArarUpe / pamAnavAci saptamyantottara vihitakyajantasya na sakarmakatA, tatra ca prAsAdAdhikaraNakAcAraH kyajantArthaH sa cAvasthAna rUpa evetyakarmaka iti kuTa yAstatrAdhikaraNatathA tataH saptamyeva / avasthAnayoH sAmyaM caikajAtIya sukhajanakatvAdinA'vizeSajJAnaviSayatvena nanu putrazabdasya putratulyArthakatvenopameyatvameva upameyatvaJcAtra tulyattvAzrayatvameva. ca kyac na syAdityAha zaGkAm nacaivamiti /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 vyutpattivAdaH / bA ! haMsa ivAcarati haMsAyate haMsatItyAdAvupamAnavAcikartRvAcakapadottaravihitakyaGantakvi bantadhAturapya karmakastatra iMsAdikartR kAcAratulyAcArasya gamanAdirUpasya kyaGantAdyarthatve'pi gamyAdipratipAdyatAvacchedaka saMyogAdirUpaphalAnavacchinnasyaiva tadarthastropagamAt / zabdajJAnAdirUpasaviSayakavyApArAtmakasyAcArasya kvacittadarthatve'pi viSayarUpakarmAviruddhasyaiva tasya tadarthatvopagamAt / karmAvaruddhasya ca karmAnvayanirAkAGkSatvAdikaM svaya mUhyam / kRtyarthakadhAtuyoga iSTasAdhanatvAdijJAnavizeSyatAprayojya sAdhyatAkhyaviSayatAvizeSa eva karmatvaM dvitIyAderarthaH, na tu viSayatAmAtram / yatra ghaTaM karotIti prayujyate tatra kapAlaM karoti, jalAharaNaM karotItyAdyaprayogAt / atha kAzAn kaTaM karoti, kASTha bhasma karotItyatra kAzakASThAdipadontaradvittIyAnupapattiH tatra kRtinirUpitoktaviSayatAvirahAditi ced ? upAdAnoyavilakSaNa viSayatApi dvitIyArthaH / sA ca dvitIyAntaropasthApyasAdhyIyaviSayatAviziSTAyAmeva kRtAvanveti / ataH kaTAdirUpakarmAntarAsamabhivyAhAreNa kAzAn karotItyAdayo na prayogAH / athaivamapi kASThaM bhasma karoti. dugdhaM dadhi karotItyAdau kASTadugdhAdeH karmatvAnupapattiH / tasya bhasmadadhyAdyupAdAnatAvirahAt / kASThadugdhAdinAzAnantarameva tadArambhAdutpattyAzrayasyaivopAdAnatvAt / vibhinna kAlInayozcAdhArAdheyabhAvavirahAt kAraNasyai vopAdAnatvamiti niyamAcca / na ca pariNAmavAdavidveSiNAM naiyAyikAnAM nakASThAderbhasmAdirUpadravyAntara kAraNatvamapi tu pratibandhakatvameva, dravyavati dravyAntarAnutpatta riti cenna ? karma hi trividhaM bhavati / prApyaM karma kriyAjanyaphalazAli kriyAviSayazca gamyAderyAmAdi, jJAnAderviSayazca / kriyAnipAdyaM yattadvikRtirUpam | yathA pAkAderodanAdi yathA vA kRtermAlyAdi, kaTAdi ca / prathame taNDulAdirUpapUrvadravyaM vinAzyaudanAdarnirvartanam / dvitIye puSpAdirUpapUrva dravyamavinAzyaiva sandarbhAdirUpavizeSaNaniSpAdanena viziSTasya mAlyAdernirvartanam / tRtIye ca kAzAdirUpa pUrvadharmiNalavinAzya tatraiva kaTAdirUpadharminiSpAdanaM kriyayA / IdRzaM ca prakRterasamabhivyAhArasthalespi nirvatryamucyate / taNDulAnodanaM pacati, kusumAni srajaM karoti, kAzAn kaTaM karotItyAdau prakRtisamabhivyAhArasthale nirvartyate niSpAdyate yaditi vyutpattyA yadyapyodanAderapi nirvartyatAsti tathApi tadvayAvRttameva pAribhASikaM nirvatryatvam / taduktamabhiyuktaiH "satI vA'vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / 9 "
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 249 yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvaM pracakSata" iti yasya vikRtikarmaNo nAzrIyate na prayujyata ityarthaH 1 evaM ca tatra ttraudnaadervikaarykrmnnyevaantrbhaavH| taduktam "kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate / / yadasajjAyate pUrva janmanA ytprkaashyte| tannityaM vikAyaM tu karma dvedhA vyavasthitam / / prakRtyucchedasambhUtaM kizcitkASThAdi bhasmavata / kiMcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAracaditi" || atra prakRtirapi grAhyA / anyathA kaasstthsuvrnnaadesturoytaaptteH| vikAryapadenakavyutpattyA prakRtivikRtyubhayAbodhane'pi ubhayasAdhAraNarUpAvacchinne pAribhASikameva vikAryapadama prakRtirUpaM karma ca kriyayA vastvantaraniSpattaye pUrva bhAvavaziSTasya yasyAsattvarUpo vikAro nirvAhyate tat, yathA pAkAdeH taNDulAdi, kRtezca puSpakAzAdi / tatra prathamasthale taNDulAdirUpadharminAzAdeva pUrvabhAvaviziSTaM tadasattvamodanAdirUpakarmAntara. niSpAdakam / itaratra dharmiNaH kAzakusumAdeH sattve'pi kaTasandarbhAdivira. harUpapUrvabhAvAsatvena dviziSTasyAsatvaM kaTasandarbhAdiniSpAdakakriyAto nivahati / ___ evaM ca taNDulAnodanaM pacatItyAdau prakRtikottaradvitIyAyA nAzakatvamathastaNDulAdyanvitaM nAzakatvaM ca pAke'nveti / vikRtikarmottaradvitIyAyAzca utpAdakatvamarthaH / odanAnvitasya tasya nAzakatva viziSTe pAke'nvayaH / kiyAkRtavizeSANAmiti / naca grAmaM gacchatItyAdau grAmadAvapi gamanAdikRtasaMyogavizeSo'styevetyuktalakSaNe'vyAptiriti vAcyam ? niyAkRtavizeSANAmityatra kriyAkRtavizeSapadenotpattivikArayoreva grahaNAt / evaJcotpattivikArabhinnaM yatfalantena saMsRSTaM yatkarma tatprApya. miti phalitArthaH / nAzakatvamartha iti / __ kecittu pacadhAtorutpattarUpo'rthaH viklittirUpArthazca / taNDulapadArthasyAdheyatvasambandhena viklittAvanvayaH / taNDulavikledikA odanotpAdikA kriyetibodhaH / atra "dvayarthaH paci"riti pAtaJjalabhASyamanukUlam / atra prasaGgAttaNDulampacatItyasya zAbdabodhaprakAraH / atra SaT padAni santi 1 devadatta 2 su, 3 taNDula 4 am 5 pac 6 tipa, zaktampadamiti vyApteH / padArthAzceyantA devadattatva 1 devadatta 2 samavAya 3 puMstvatva 4 puMstva 5 samavAya 6 svarthekatvatva 7 ekattva 8 samavAya 9 taNDulatva 10 taNDula 11 samavAya 12 puMstvatva 13 puMstva 14 samavAya 15 karmatva16 karma 17 samavAya
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 vyutpattivAdaH pAkatva 19 pAka 20 samavAya 21 kartRttva 22 vartamAnakAlAH 23 devadattasya kartarya bheda AkAGkSAbhAsyaH 24 / yadyapi dvitIyAvibhaktastibibhaktezcaikattvasaMkhyAvivazAyAmeva vidhAnAttayorapi bhAnaM yogyantathA'pi dvau brAhmaNau byatilunIta itivat tayorvibhaktyodyotakatvena na saMkhyArUpArtha itisaMkhyArthavicArAvasare vistareNa pratipAditattvAt / kevaladevadattazabdottarasorevaikatvamartha iti caturviMzatiH padArthAH / vizeSaprabandhAttu. taNDulapadArthasya svaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena amazriye'nvayaH, AzrayapadArthasya ca svaniSThA'dhAratAnirUpitA'dheyatAsambandhena phalesnvayaH, phalasya ca svaniSThajanyatAnirUpitajanakatAsambandhena kRtAvanvayaH, kRtipadArthasya ca svaniSThA'dheyatAnirUpitA'dhAratAsambandhena prathamAntadevadattAdipadopasthApye'nvayaH, AkhyAtArthasaMkhyAyAzcA'bhAvAtprathamAntapadottarasorekatvasaMkhyAyAzca svaniSThaparicchedaka tAnirUpitaparicchedyatAsambandhena samavAyasambandhena vA prathamAntapadopasthApye'nvayaH / taNDulaniSTha karmatAnirUpakaviklittyanukUlavyApArajanakakRttyAzrayaikatvaviziSTo devadatta iti sAmAnyaprakAraH / niSThatvasambandhAvacchinnA yA taNDulatvaniSThA niravacchiInnA'tracchedakatA tAdRzAvacchedakatAnirUpitA yA svarUpasambandhAvacchinnA taNDulaniSThAvacche. dyatA tAdRzAvacchedyatAvatI yA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA karmatvaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA tAdRzavizeSyatvAvacchinnA tAdRzavizeSya. svA'bhinnA vA yA nirUpakatvasambandhAvacchinnA karmatvAvacchinnA karmatvaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA viklittitvAvacchinnA viklittiniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA yA'nukUlatvasambandhAvacchinnaviklittittvAvacchinnA viklittiniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA paricchinnattvasambandhAvacchinnA vartamAnakAlatvAvacchinnA vartamAnakAlaniSThaprakAratAnirUpitA yA dhAtvarthaprakAratAvacchinnA dhAtvarthayApAraniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsAmAnAdhikaraNA yA janakatvasambandhAvacchinnA vyApAratvAvacchinnA vyApAraniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA lakArArthakRtitvAvacchinnA lakArArthakRtiniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatvA'. bhinnA tAdRza vizeSyatAsAmAnadhikaraNA tAdRzavizeSyatvAvacchinnA vA yA Azrayatva. sambandhAvacchinnA lakArArthakRtitvAvacchinnA kRtiniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA samavAyasambandhAvacchinnA puMstvatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA svarUpasamba. ndhAvacchinnA puMstvaniSThavizeSyatAsAmAnAdhikaraNaprakAratAnirUpitA tathA samavAyasambandhAvacchinnasvaniSThaparicchedakatAnirUpitaparicchedyatAvattvasambandhAvacchinnA athavA paricchinnatvasambandhAvacchinnaikatvatvAvacchinnaikatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA samavAyasambandhAvanchinnA devadattatvaniSThaniravacchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI sva. rUpasambandhAvacchinnA devadattaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAzAlizAbdabodhaH / caitro grAmaGgacchatoti---ekatvAvacchinnacaitrA'bhinnakartRko vartamAnakAliko
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / / grAmA'bhinnakarmaniSTho yassaMyogastadanukUlo vyApAra iti shaabdikaaH| ArthikAstu grAmA'bhinnakarmaniSThasayogAnukUlagamanarUpavyApArAzrayazcaitraH kRtyAzrayazcaitra iti vA / atra lakArArthaprasaGgAt laH karmaNi mArtaNDasa kSepaHkRtAveva lakArANAM zaktizeyA manISibhiH / zAbdikAnAM nikAye tu gauravandRzyate'dhikam 1 // AkhyAtasya kRtau zaktirnatu kartRri, katta tvaJca kRtyAzrayatvameva, tacca kR tirUpami, tyanantapAkAnukUlA kRtigarmanAnukulAkRtiH pAThAnakUlA kRtirityAdikRtInoM zakyatA. vacchedakatve gauravamaparimitameva / naca "kartari kRditi" sUtrAccakArabalenAnukRSTaM kata rIti padaM svadeze katta rUpArthakam anyatra "laH karmaNI" tisUtre kRtirUpArthabodhakatvavaiSamye zabdArthamaryAdAbhaGga iti / kiJca kRdhAtoH kartari tRci kRte kartta zabdo niSpadyate tasya kRtirUpArthakatve prAmANavirahazceti vAcyam, zabdamAtramanuvArthasvecchakriyata ityarthakazabdAdhikAramAzritya katta pade bhAve tRca "kRtyalyuTo bahula" mityatra bahulagrahaNaM kRnmAtrasyArthavyabhicArArthamityukteH / tayA ca bhAve tRci karaNakRtikanrtRpadAnAM samAnArthakatve kRtau zaktisvIkAre lAghavAdhikyAt / kartRtvasya kRtirUpatvamabhidhIyate kaizcit, tattaccham 1 kartA vyApArAzrayaH, svapratyayArtho bhAvaH, karaNaM kRti. yatnavizeSaH, tRjarthastvapratyaye kApahRto bhavet 1 tasmAd bhAve tRjiti madukta eva prakAro jyAyAn / kiJca vaiyAkaraNamate AzrayatvaviziSTAvacchinnavAcakatAjJAnAzrayatvatvAvacchinnAzrayatvaprakArakopasthityoH kAryakAraNabhAve gauravam, zakyatAvacchedakata. yossakhaNDatvAt / evaM bhinnaviSayakapratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrathAH pratibandhakatvamiti niyamAnurodhena zAbdasAmagrIghaTakAzrayatvaprakArakopasthiteH Azrayatvapra. , kAratAnirUpitavizeSyatvAvacchinnAzrayatvaprakAratAkopasthititvena, evambizeSyatAnirUpitaprakAratvAvacchinnAzrayatvaniSThavizeSyatAnirUpitAzrayatvaprakArakopasthititvena iti vinigamakA'bhAvena pratibandhakatAdhikyam avacchedakagauravaJceti / / kRtizaktivAdinAntu taNDulampacatIti vAkyajanyazAbdabuddhittvAvacchinnamprati "ti" padaM kRtiviSayakabodhajanakattvaprakArakabhagavadicchIyaviSayatAvadityAkArakazakti. jJAnajanyakRtitvaprakArakopasthititvena kAraNatA / tatra kRtiviSayakopasthitizaktizAnayoH kAryakAraNabhAve lAghavam / kRtitvajAtezzakyatAvacchedakattvAt / evaM bhinnaviSayakapratyakSattvAvacchinnampratyapi zAbdasAmagrayAH pratibandhakatayA ( kRtittvaprakArakopa sthitittvena ) laghughameNa ca pratibandhakattvAcca lAghavamiti / naca vaiyAkara. * NAnAmmate AzrayatvasyAkhaNDopAdhirUpatayA'nirvacanIyattvena svarUpato bhAnasvIkArAnna zakyatAvacchedakatA garIyasI nApi vinigamanA'bhAvena pratibandhakatAdhikyam avacchedakagauravazceti vAcyam ? tattadAzrayabhedenAzrayatvasya bhinnattvAdanyathA caitraniSThAzrayattva
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 vyutpattivAdaH vyaktazzakyatAvacchedakattve maitraH pacatIti bAkyasyA'prAmANyaprasaMgAt / naca sakalAzrayaniSThAzrayatvaM lAghavAdekameveti vAcyam ? adhikaraNapadArthasya sakhaNDatvena samavAyasambandhAvacchinna tvanivezA'sambhavena kAlikasambandhena pAkasya kAle sattvena kA. la: pavatoti vAkyaprAmANyApatteH / kiJca samavAyasambandhAvacchinnatvaniveze'pi zAbdikamate Azrayasvasyekyena samavAyasambandhAvacchinnAzrayatAyAH kAlikasamba. ndhAvacchinnAzrayatAyAzca abhedAtpAkanirUpitAzrayatvasya kAle sattvena tAdRzaprayogApattessauSThavAcca / kiJca sakalAzrayaniSThAzrayattvasyaikatve samavAyena vahnayAzrayatvavAn vayavayava itivat saMyogena vahnayAzrayatvavAn bayavayava iti prayogApattaH / kiJca saMyogena vahathadhikaraNatAvAnparvata ityatra tRtIyAntArthasayogAvacchinnatvasyAnvayabhaGgaprasaGgaH adhikaraNatvasyAkhaNDatvena zAbdikanaye sambandhAvacchinnatvAt / naca saMyogasambandhAvacchinnavahnitvAvacchinnAdheyatAnirUpakatvaviziSTAdhikaraNatAvAvacchinnAdhikaraNatvasya vahnayavayave virahAnna pUrvadoSa iti vAcyam ? tAdRzAdhikaraNatAtvAvacchinnAdhikaraNatvasya punarapyadhikaraNatvA'bhinnatayA tatra nAstIti kathanasya sarvathaivAzakyatvAt / kiJca viziSTa sattAniSThA'dheyattvatya zuddhasattAniSThA'dheyattvasya cAnatiriktatvapakSe samavAyasambandhAvacchinnaviziSTa sattAniSThAdhayatAnirUpakAdhikaraNatvasya guNAdau sattvena samavAyena viziSTa sattAdhikaraNatvavAn guNa iti pratIteduvAratvAt / naiyAyikamate tu adhiraNatayA nAnAtvAtsamavAyasambandhAvacchinnaguNakamAnyatvaviziSTasattAtvAvacchinnanirUpakatAnirUpitAdhikaraNattvasya tatrA'bhAvAtpUrvoktapratIterasambhavAt / nacAzrayatvasya nAnAtve'pi samavAyasyaikyena samavAyasambandhArvAkchannAdhikaraNatAyA aikyAttAhazAdhikaraNatvameva zakyatAvacchedakamastu kAle samavAyena vyApAratyAsattvena kAlaH pacatIti pUrvadoSo nAstIti vAcyam ? sambandhaikyenAdhikaraNatvasyaikatvasvIkAre jalaniSThasamavAyasambandhAvacchinnanirUpakatAdhikaraNatAto vahnitvAvAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnanirUpakatAdhikaraNatvasyAbhinnatayA samavAyena vahRyAdhikaraNatAvajajalaM samavAyena jalatvAdhikaraNatAvA~zca parvata ityAdipratIteranivAyatvAt / naca samavAyasambandhAvacchinnavahnitvAvacchinnAdhikaraNatAtvAvacchinnasvarUpasambandhAvacchi. nnAdhikaraNatvasya jale bAdhAnnApattiriti vAcyam ? svarUpasambandhAvacchinnAdhikaraNa. tvasyAnekatvAbhAvena jale satvAt / kiJca parvatIyarUpasya samavAyena parvate sattvena samavAyena parvatIyarUpAdhikaraNatvavAnparvata iti pratItisatnAt samavAyena baDhyadhikaraNa tvavAn parvata iti pratItezca nirAkartumazakyatvAt / tathA ca Azrayatvambhinnambhinnamiti kAlaH pacatItyApattestAdavasthyAt kRtAveva zaktirnatu kartarIti / kiJca"laH karmaNI" tisUtraM "kartari kRdi" tisUtrAdAkRSTaM kartarIti kRtivi. ziSTasAmAnya lakArANAmarthambodhayati / kRtyAzraye zaktinatu Azraye, kRtittvajAreva zakyatAvacchedakatAvacchedakatvena lAghavAt /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhAthakalopaskRtaH 253 naca katattvannahi kRtiviziSTattvamapi tu vyApArAzrayatvam "ananyalabhyo hi zabdArtha' itinyAyena vyApArasya dhAtulabhyatvena AzrayamAtraM lakArArthaH,Azraye zaktiH, Azrayasya caitrAdipadAralAbhe'pi Azrayatvena sAmAnyena lAbhA'bhAva iti vAcyam ? acetanasyA'pi kASThAdeH kartRtvaprasaGgAt / naca ratho gacchatItyAdAvacetanasya rathAdeH kartRtvA'sambhavenAzraye lakSaNayA bodheneSTApattiriti vAcyam ? pAkakatutvAvacchinnAdheyatAnirUpitoddezyatAvacchedakatvena vakta jijJAsito yo dharmastadvAnpacatItyA. kArakAnvayabodhajanakaM yatkiJciddharmAvacchinnoddezyatAkapAkakattu tvavidheyakajJAnambhavattvittyAkArakajijJAsAyAM prayuktaM kaH pacatItivAkyam / tasya zravaNAnantaraM caitra:pacati brAhmaNaH pacatItyAdikameva loka uttaravAkyamprayukta natu kASThampacatIti / idAnI vaiyAkaraNanaye tAdRzavAkyasthA'pi uktecchAnivartakatvena prayogApatteloM ke tu kRtiyatnavizeSastadviziSTa eva karttA na tu vyApAraviziSTo'pi / kiJca pacatItyasya pAkaM karotItyeva vivaraNaM zruyate na tu pAkAzrayavyApArAzraya iti / tadeva kiM karoti ? pacati-itipraznottarayossamAnArthakabodhajanakatvAnurodhena kRdhAtoriva lakArANAM kRti. vAcakattvaM sulabhameva / naca kRdhAtoyyatnArthakatve bIjAdinA'GkaraH kRta ityAdau aGkare yatnA'bhAvAtkathaM zAbdabodha iti vAcyam ? tatra kRdhAtorutpattyAzraye lakSaNAsvIkAreNApattivirahAt / pazya mRgo dhAvata'tyatraikavAkyatA bhASyasammatetiniruktaadhyAya / / 1 / 10 tadyatrobhe bhAvapradhAne itisUtram tadarthazca yatra vAkye ubhe nAmAkhyAte stastatra bhAvapradhAne bhavata iti / pacati bhavatIti bhASyasya pAko bhavatIti / prathamAntakartRvAcakapadasattve prAyaH prathamAntArthamukhyavizeSyaka eva bodho naiyAyikAnAmapi, prAyaH padopAdAnena pazya mRgo ghAvatItibhASyasiddhakavAkyatAnurodhena ca kacit kriyAvizeSyako'pi shaabdbodhH| karmatAsambandhena tiGarthabhAvanAprakArakavodhe dhAtujanyabhAvanopasthitiH kAraNam iti kAryakAraNabhAvAt / __naca gauravAnusandhAnam ? bhASyasiddhaikavAkyatA'nurodhena dhAtvarthabhAvanAprakArakabodhe dhAtujanyabhAvanopasthitiH kAraNamiti sAmyameveti vyAkhyAnAt / parantu vaiyAkaraNamate devadattaH pacati bhavatItyekavAkyatAnurodhena prathamAntArthakattR kArakabodhe tikurthabhAvanopasthitiH kAraNam / prathamAntArthakatta viziSTA pAkakRtivatta mAnabhAvanAss. zrayiketi zAbda iti naikavAkyatvAniH / evaJcakavAkyatA yA padaikavAkyatA sA zAbdikatArkikamatadvaye'pi siddhayatIti / bhAvArthakAkhyAtasthale tu bhAvanAyA eva vizeSyatvam , tathaiva prtiiteH| laTatvena kAlArthakaliGanuvAdaka eva saMkhyA nAkhyAtArtho'nvayA'pratIteH / sAdhutvArthamekavacanamevaikavacanamutsargataH kariSyata iti "yekayo"ritibhASyAt /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 vyutpattivAdaH / kAle yuktA'bhisaraNe muhyante mRgamohikAH / uSTrAsikAssamAsyante zayyante hatazAyikAH // ityatra bahuvacanantu bhASyaprayogAdeva nopAyAntaram / avyaye "'vyayAdApsupa" itigamakavatsatyeva gamake hyautsargikamekavacanamiti pravatata iti / ata eva GayApsUtrakhaNDane tiGantebhyastadutpattivAraNAya tiGA saMkhyAyA uktatvAnna tibutpattiriti bhASyaM tadapi na yuktataram / "apadanna prayuJja! te" tiniyamapAlanAyaivautsagikavacananna satra gamakApekSA garIyasI / GayApsUtrabhASyantu saMkhyAsAmAnyA'bhAvabodhakam / ekAca kriyeti bhASyamapyetadarthakameva bhASyaprayogAtiriktasthale dvivacanAdikamasAdhveveti / pacyate taNDula ityatra prathamAntArthavazeSyakabodhaH, taNDulampacatItyatra tu kriyAmukhyavizeSyakabodhaH / paktA yaSTetyAdau kRtpratyayasthale prathamAntArthavizeSyakatrovaH / devadattena bhUyata ityatra prathamAntapadA'bhAvAt kriyAmukhyavizepyakabodha iti bahutra bahu. rItidarzanena "bhAvapradhAnamAkhyAta" mitizAbdikAbhimatasya prAyikatvameveti zuklAH / atra tArkikAH vyAkaraNamahAbhASyokta padaikavAkyatAmpazya mRgo dhAvatItyatratyAntArkikA api samAdadhate / dhAvanakriyAkatta 'tvenA'bhimatasya mRgasya karmatAsambandhena pazyatyarthe'nvayAspadaikavAkyatA bhASyAbhimatA sAdhyeva / bhASyakRto hi mRgapadArthAnvaya eva tAtparyam / nacaivamanvaye taNDulaH pacatItyAdAvapi karmatAsambandhena taNDulapadArthasya pAkesnvayasambhavAttAdRzaprayogApattiriti vAcyam ? bhASyaprAmANyAttatra karmatAsambandhenAnvaye'piM pramANaviziSTA'bhAvena sarvatra tathAnvayasyAnaucityAt / ava eva kASThambhasmarAziH karotIti prayogA'bhAvaH / na ca kA bhasmarAziH kriyata ityatra karmaNi pratyaya iti vAcyam 1 tatsaMsargatvasya tatrA'svIkAre vAkyA'bhedA'pattyA kASThaM nAzyate bhasma kriyate ityarthanirNayo na syAt / idambhasma kASThavikRtiranyavikRtirveti saMzAyakavAkye saMzayanivartta katvA'si dvestathAcoktaprayogasiddhisauSThavAt / evaJca bhAvanAprakAraka bodhe dhAtujanyopasthitiriti vadatAM yuktizUnyatvameva / kiJca pazya mRgo dhAvatotivat taNDulaH pacatItyatra nA'pattiH karmatAnvayasaMsargakapacyarthavizeSyakabodhasya sarvathA'prasiddhatvAt, yAdRzamphalaM kicitprasiddhantAdRzasyaivA'pattissambhavati, taNDulampacatItyAdau yadyapi prasiddham tathA'pi tatra dvitIyAntasamabhivyAhAraH kAraNamiti vyApteH / nanu prathamAntArthavizeSyakabodhasvIkAre pacatikalpaJcaitraH pacataH kalpaM caitrAvityAdau samAnaliGgavacanakatvA'pattirAkhyAtArthakRtezcaitre'bhedAnvayasyeSTatvAt zakyArthasyA'yogyastvAdagvayA'bhAvAt ityAhuH / C
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 255 bastutastu mRgakartRkotkaTadhAvanadarzana eva tAtparyam / dhAvanasyaiva karmatvenAnvaye pravRttiHkIhazandhAvanamiti pratIteH / tathAca kvacitprathamArthavizeSyakabodhaH kvaci. kriyAvizeSyakabodha itinizcayena prakaraNatAtparyyAnusAreNa yathAprayogavyavasthetyalam / naca "la : karmaNI' trisUtre kRtipadArthazravaNaM kathamiti vAcyam 1 pacatItyAdau pAkAnukRlakRtyAzrayo devadatta iti bodhAtkRtiviziSTa viSayakabodhajanakattvaviziSTabodhajanakA lakArA bhavantIti / naca "tiGasamAnAdhikaraNe prathameti" vArtikAttiGA'bhinnArthabodhakapadAtprathameti atistathA ca tirthakRtyabhedasya caitra vAdhA. spacati caitra ityAdInAmasiddhiriti vAcyam ? samavAyasvarUpAnyatarasambandhena tiGa AnvitArthabodhakapadAtprathametyeva vyAkhyAnAt tiGarthakRtessamavAyena caitre sattvAt / naca prasiddhAyana "la: karmaNI" tismRtivirodha iti kathaM kRtI zaktiriti vAcyam ? nahi vAcyavAcakamAvo bhyAkaraNasmRtyadhInastasyAnvayavyatirekagamyatvAt / naca zabdA. dhikArAzrayeNa kRtiparattvasvIkAre pramANA'bhAva iti vAcyam ? zAnajAdau pacamAna ityAdau sattvabhUto bhaavo'rthH| bhUyate ityAdAvasattvabhUto bhAvo'rtha iti vaiSamyasya sarvasiddhattvAt / nacAcetane ratho gacchatItyAdI lakSaNayA lakSyatAvacchedakagauravaM naiyAyikamate, vaiyAkaraNamate tathA zakyatAvacchedakamitisAmyameva na gauravamiti vAcyam ? atiriktazaktikalpanApekSayA klRptAyAM zaktisambandharUpalakSaNAyAM gauravA'bhAvAt / naca lakSaNA'zrayaNe sakRducAritazzabdassakRdayaM gamayatIti nyAyena vRttidvayA'nanyupagamA skathambartamAnatvAdInAmanvaya iti vAcyam ? zaktatAvacchedakalakSyatAvacchedakabhedAt laTa tvena vartamAnatve zattilakAratvena lakSaNA, lakAratvalaravarUpazaktatAvakchedakabhedAt / naca lakSaNAjJAnajanyA'zrayatvAdyupasthiterekakAlAvacchedena hetutvakalpane gauravamiti vAcyam 1 tadviSayakazAbdabodhamprati tadviSayakavRttijJAnajanyopasthitittvenaiva hetutayA lakSaNAjJAnasya pRthak hetutvA'bhAvAt / nacAnukUlAbhedAdisaMsargANAM kathaM zAbdabodhaviSayatvaM vRttyA'nupasthitatvAt, kiJca saMsargaviSayakazAbdabodho'sti vRttyopasthiti stItikAryadalaM gacchati arthAtkAryamasti hetudalAgamanena heturnAsti hetoH kAryatAvavacchedakAnAkrAntatvandoSa iti vAcyam ? saMsargabhinnatadviSayakazAbdabodhamprati tadvi. SayakavRttijJAnajanyopasthiteH kAraNatvAt / taddharmaprakArakataddharbhAvacchinnavizeSyakazAbdabuddhitvAvacchinnamprati taddharmaprakArakataddharmavizeSyakavRttijJAnAdhInopasthite kAraNatvAt / saMsargANAM taddharmaprakArakatvA'bhAvena doSA'bhAvAt / naca vRttyanupasthitAnukUlAbhedAdisaMsargANAM zAbdabodhaviSayatve rAjapuruSa ityAdI janyajanakAdiyAvatsaM sargabhAnApattiriti vAcyam ? tAtparyasya niyAmakatvAt / zAbdabodhe caikapadArthe'parapadA. rthasya saMsargassaMsargamaryAdayA bhaaste| naca kiM karoti kinbiSayako yatna ityevaM yatnArthakakarotinA prazne pacatItyuttaradarzanAdAkhyAtasya yasnArthattve kRtro yatnArthatve yativat
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 vyutpaattvaadH| kRSo'karmakatvApattau ghaTaM karotItivat ghaTaM yatate itiprayogApattiriti vAcyam ? sakarmako'pi dhAtuvivakSayA'karmako bhavati "dhAtorarthAntare vRtta tvirthenopasaMgrahAta" ityuktathA vivakSAdhInatvena tatra naiyAyikamate doSA'bhAvAt / na ca kriyate ghaTassvayamevettyAdau karmavadbhAvAnApattau yagAdyanApattiH kamAMvasthAyAM yA kriyA sA karbavasthAyAJcettadaiva "karmakarmaNe" tyatya pravRttiH, kRtizca na ghaTAdiniSThA--praznavAkye yatnaviziSTe jijJAsitasambandhaH, uttaravAkyetu AzrayatvAdisambandha iti vaiSamyAt / tathA ca kRto yatnArthatvanna yogyamiti vAcyam ? anekArthAapi dhAtavo bhavanti dhAtUnAmanekArthatvAttattadiSTaprayogAnurodhena dhAtUnAntattadarthaparikalpanAt / naca pacyate taMDulenecyAdau naiyAyikamate "karmavatkamaNe" tyatidezAkarmaNi dvitIyApattiH, vaiyAkaraNamate tu "lilyAziSyaGiti', dvilakArakAlla ityanuvRtela kAravAcya syaiva kartuH karmavattvena bhAve lakAre tena karturanupasthiteradoSa iti vAcyam ? lakAravAcyakRtyAzrayaH kartA karmavaditi sUtrArthena lakAravAnyakatta tvAzrayaH kartA karmavaditi lakSaNayA parikalpitenAthena ca doSA'bhAvAtkRtAveva zaktiriti pakSasya nirvivAdatvAt / naca vaiyAkaraNamate AkhyAtAzriyaprakArakabodhamprati prathamAntapadajanyabodho hetuH tadarthasaMkhyAprakArakabodhe tadarthAzrayajJAnaM hetuH, tadarthakAlaprakArakabodhe dhAtujajJAnaM heturiti kAryakAraNabhAvatrayajJAnaM naiyAyikamate tu kAla iSTasAdhanatvAdyatiriktAkhyAtArthabodhe prathamAntapadajanyopasthitiH kAraNamiti saMkhyAbhAvanayoreka iti vAcyam ! AkhyAtatvAdyajAnata IdRzakAryakAraNabhAvagrahA'sambhavAt / kiJca AkhyAtena kvacikRteH kvacidAzrayatvasya bodhaH kRteH kvaciddhAtunA kvacitpratyayena bodha ityarthasya paryavasitatvenAnekakAryakAraNabhAvApattaH / naca lakArANAM kRtau zaktisvIkAre paca-~ajarghA acakAt ityAdI pratyayAnAM lopena asyApatyamiriyAnitivacchiSyamANo lupyamAnArthA'bhidhAyIti nyAyena yatnakAlasaMkhyAnAM dhAtuvAcyattvAvazyakatvena sAmAnyarUpeNa pratyayazaktikalpane gauravamiti vAcyam ? zAstramAtre'vaziSTAnAM sarvAdhikAravattvasyA'gatyA svIkArAt / naca pacantaM caitrampazyettyAdau sAmAnAdhikaraNayAnupapattau zatRpatyayo na syAditi vAcyam ? "laH karmaNi ce' tisUtrasya "laTazzatRzAnacA" vittynenaikvaakytyaa'bhiissttsiddheH| naca tiGarthA'bhinnattvaM hi tiGsAmAnAdhikaraNyamiti kRtau zaktisvIkAre puruSavyavasthA na siddhyediti vAcyam ? tatra samAnAdhikaraNapadabalAttivAcyakArakavAcinI ityarthavatsamavAyasvarUpAnyatarasambandhena tiGAnvitAtheMbodhake yuSmadyupapade ityathena doSA'bhAvAt / ata eva atittvambhavatItyatra na madhyamapuruSavyavasthA / naca pacyate taNDulenetyatra kathannirvAha iti vAcyam ? samavAyasambandhena lakA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrAthakalopaskRtaH rAnvitArthaH karttA karmavaditi karmavatkarmaNetyasyAna doSA'bhAvAt / kiJca "la:karmaNi ca "dvayakayordivacanaikavacane" "bahuSu bahuvacanam" ityAdisUtrANAM "tiptas. jhIti" vidhizAstreNa mahaikavAkyatayA kattu rekatve vivakSite ekavacanAtmako lakAraH dvitve vivakSite dvivacanAtmako lakAra evameva tibAdInAM vidhAnamiti / ata eka mahAbhASye yaTaikatvAdayo vibhaktyaryAstadA iti / ata eva sarvANyeva hi zAstrANi svapradezAntaraissaha / ekavAkyatayA yuktamupadezampratanvate // ityabhiyuktoktissaGganchate / naca kRtizaktivAde caitraH pacatItyAdAvabhihitAnabhihitavyavasthAnupapattyA tRtIyApattiriti vAcyam ? kattu gatasaMkhyA'nabhidhAne tRtIyetyarthasya jalpanIyatvAt , karmavAdirahitaprathamAntapadopasthApyasya caitrAdessaMkhyAbhidhAnayogyatvAt / itaravizeSaNatvena tAtparyAviSayatvamityarthaH / ata eva caitra iva maitrI gacchatItyatrApi na tRtIyApattiriti / saMkhyAkAMdyanyatarAbhidhAne tRtIyetyarthena kalpitenAdoSAca / naca kartari zaktI anantakRtInAM zakyatAvacchedakatve gauravamanvavAdi tatka.. tham ? lakSyatAvacchedakatvasyeva zakyatAvacchedakasya guruNi svIkAre vAdhakA'bhAvaH, anyUnAnatiriktavRttittvarUpasyAvacchedakattvasya gurudharme'pi mattvam , avacchedakatvannAtirikta. padArthaH kintu svarUpasambandhastattatsvarUpameveti tasyAvacchedakatve na hAniH / naca sambha. vati laghau gurau nAvacchedakatvam kambugrIvAdamAnnAstItivat iti vAcyam 1 yatra ladhu . gururUpAmyAmbodho nirvivAdastatraiva laghudharmAvacchinna zaktizzakyatAvacchedakazca / prakRte tu pratyayAtkRtitvena bodhassavivAda iti kathanAt / pUrvoktaM gauravaM gurutarabhArodvahanamiva zarIrasya cittasya vA na khedajanakam ? ettallekhaprArambhikakAryakAraNabhAvagauravANAjAgarUkatvAt / na ca ratho gacchatItyAdI kRtizaktivAde kayamAzraye lakSaNA, vibhakto na lakSaNA-atra "katta karmaNoH kRtI'ti sUtraM jJApakamanyathA zeSaSaSThayeva kartRtvakarmavayolakSaNayA lAbhe siddhe tatkimartham / kiJca Rjavasbhantu panthA iti vaidikavAkye supratyayasyaikavacanasva bahuve lakSaNayava siddhau "supA sulukapUrva savarNAccheye" tisUtrakimarthantathA ca kathaM rathAzraye lakSaNA / naca "dvandve ca 'na bahuvrIhA' vityAdau prathamArthakasaptamI lakSaNAmvinA kathaM siddhayediti vAcyam 1 sUtrANAM chandovattvena nirvAhAditi vAcyam ? subvibhaktau na lakSaNeti siddhAntasyaivA'bhimatatvAt / nanu jJApakamasati bAdhake pramANAnAM sAmAnye pakSapAta itinyAyena vibhaktau na lakSaNA tiko'pi "suptiGantamiti. sUtreNa vibhaktitvamiti sAmAnyakalpaneti cettahiM vivaadgrsto'ymvissyH| naca kRtI zaktisvIkAre karoti karaNaM kRtirityAdau kRdhAtorapi sa evArthaH pratyayArtho'pi kRtireva kathantayoH kRtyoranvaya iti vAcyam ? dvau brAhmaNau vyatilunIta itivadarthabodhakapa - dvayasamabhinyAhAre ekasminsaGkIcyasaGkocakabhAvAzrayaNena agatyA yuktyantarA'bhAvena. cAkSateH / naca kRtizaktivAde ratho gacchatItyAdI lakSaNA, kRtiyatnavizeSastasya rathe 17 vyu0
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| 'sambhava iti kathannaitat gauravandoSAvaham , ata eva niSAdasthapati yAjayediti mImAMsAvAkye niSAdazcAsau sthapatizceti karmadhArayo na tu niSAdAnAM sthapatiriti tatpuruSaH pUrvapade lakSaNApramaGgAt / ata eva ca rAjapurohitau svArAjyakAmau yaje yAtAmityatrIbhayapadArthapradhAno rAjA ca purohitazceti dvandva eva na tu rAjJaH purohitAviti tatpuruSo lakSaNAprasaGgAt / ata eva ca udbhidA yajeta pazukAma ityatrodbhacchabdaH karmanAmadhe. yam nAnyat udbhinattIti udbhit khanitrAdikantad gRhItvA udbhidvatA yAgenetyAzrayaNe tu mattvarthakSaNApattirityudbhidadhikaraNaM snggcchte| tathA ca kartava zaktiriti vAcyam ? yatra gauravalAghavacarcA nAsti tatra tatra vAkyArthabodhopapattaye lakSaNA saphalaiva, tadvadihApi svIkAre na kSatiH / kiJca prasiddhA'prasiddhazaktimyAmeva lakSyazakyasthale nirvAhe vaiyAkaraNamate lakSaNAvRtteranaGgIkArAt / gaGgAyAM ghoSa itivadrayo gatItyAdau apra. siddhAyA eva zakte svIkAreNa lakSaNayA gauravAnusandhAnaM vaiyAkaraNamate'pi nAstIti pratidvandyevottaramiti gauravA'bhAvAtkRtAveva zaktiriti vicitrataraGga iti zuklAH / naca kartari zaktiH vyApArAzrayatvaM kartRttvam tatra vyApArasya dhAtulabhyattvenAzrayamAtra lakArArtha iti vaiyAkaraNamate'khaNDamAzrayatvaM zakyatAvacche dakannaiyAyikamate yatnatvamiva sAmyaM yathA AzrayayatvantathA yatnatvam yatnatvAzrayatvayossamAnarUpatvena kathamvaiyA. karaNamate gauravaM yatnattvazakyatAvacchedakatvasyevAzrayatvazakyatAvacchedake vaiSamyA'bhAvAt / kumArIbhArya ityAdau "jAtezce"tipumvadbhAvaniSedhopapattaye kaumArAdInAM kSaNikapadArthAnAmapi jAtitvam / jAtilakSaNe nityatvapravezo nAstIti tattvam / evaJca kA'pi zAndabodhavirodho na / kiJca dIdhitikRtA siddhAntalakSaNe AzrayatvAdhikaraNatvAdayo'tiriktA eva padArthA anyathA Azrayatvasya adhikaraNasvarUpatve AdheyasvarUpatve vA parasparA'saMyuktaghaTabhUtalasatve'pi idAnImbhUtalaM ghaTavaditi pratIteduritvAt / tathA ca kathakRtivAda iti vAcyam ? tattatkAlapuruSAdhupAdhibhedena tatkAlInatatpuruSIyajJAnAdhikaraNasAkSAtmaMyogasambandhAvacchinnaviSayatAyA AzrayaNe'saMyukta bhUtalaM ghaTavaditi prayogAnApatteH / anyathA kAlAntare puruSAntare ca saMyogAdisattve'niSTa rUpApatteduvAratvAt / nAtilakSaNe nityatvakhaNDanaprakArazca vikalpagrastaH kumArIbhArya: kumArabhArya ityudAharaNadvayadAnAt itipakSadvayaM samarthitantata eva draSTavyam / tathA ca tattadAzrayabhedAzrayatvambhinnambhinnamitivaiyAkaraNamate zakyatAvacchedakabhiyA kRtAveva zaktiriti / kiJca pUrvokta saMyogenAdhikaraNatAvAnpavatassamavAyenetyApatteraparihAyyatvAuceti zuklAH / kecittu __ "la karmaNo"tisUtre la itipadaM SaSThayantaM "laH parasmaipadami tivat kasya ya Adezassa karmaNIti sUtrArtha iti tanna ? jasantatve zrutapadArthena sambandhaH SaSThayantatve bhAdezapadAdhyAhAra iti gauravAt prathamAntatvameveti /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 shaastraarthklopskRtH| yadyapi bhAzrayattvasya nityatve jalavAnaghaTa ityAdI ghaTAdestpattivinAzavyavahAro na bhavedayambajadoSastathApi vAyuttvarUpayossamavAyasyaikatve'pi rUpanirUpitatvA'bhAvena vAyau rUpavattApratItyabhAvavanna pratibhAti hAnistathApi pUrvoktApateranirvArtharatvAt / vastutastu lakArasya kartari zaktI vaiyAkaraNamate rAjasambandhipuraSA'bhinnakana kaM gamanamiti tAtparyeNa rAzaH puruSo gacchatIti prayogavat svasvAmibhAvAdisamvandhena rAjJaH katranvayavivakSayA rAjA puruSo gacchatIti prayogApattiH / naca tatra SaSThI bhavati 1 tadarthasya prAtipadikArthavizeSyattve satyeva vivakSite SaSThIvidhAnAdatra tasyA apraapteH| tathA caitattoSabhiyA kRtAveva zaktiH pratibhAti / nanu "bhAvakarmaNo" ritisUtreNa tayorAtmanepadavidhAnam "zeSAtkartari parasmaipadami" ti sUtreNa kartari parasmaipadavidhAnamiti lakArANAM bhAvapharmakAro'ssyuireva "la: karmaNIti"sarva sUtraGkimarthamiti praznaH / niruktarItyA sUtrAbhAve niyanturabhAvena sakamabhyo'pi dhAtubhyo bhAve pratyayApattau paTaM bhidyate yazadattenetyAdiprayogApatteH / nacaivam ' akarmakebhyo bhAve la', ityeva sUtramastu bhAve cellakArastarhi akarmakebhya eveti na pUrvokto doSa iti vAcyam ? yatra 2 svatoniyamastama 2 viparItaniyamo'pi iti nyAyena kadAcit "akarmakebhyazced bhAva eva'' iti niyamApattyAM akarmakebhyaH karttaroSTarayApi lakArasyAbhAvApatteH / naca evam 'bhAve cAkarmakemyo la" ityeva lAghabAt sUtramastu cakArAt kartarItyanukarSAt akarmakebhyo bhAve kartari ca lakAropapattau na doSa iti vAcyam ? kartarItyaMze'pi bhAvavat akarmakemya eveti niyamApattau sakarmakebhyaH kattari iSTasyApi lakArasyAbhAvApatteH nanvekmetahoSavAraNAya "lazca" bhAvecAkamakebhyaH" iti nyAsa evAstu pUrvatra yoge cakArAt kartarItyanukRSya lakArAH saka. makebhyaH kartari syurititAtparyavarNanena karmaNi ca zApakAdeva lakAravidhAne siddhe na doSa iti cenna ? uttaratra "tayoreva kRtyakta" itisUtre karmaNo'pi parAmarzArthametasyAvazyakatvAditi / __ AkhyAtasthale kriyAmukhyabizeSyakarazAndavodhaH / ata eva "bhAvapradhAnamAkhyAtaM sattvapradhAnAni nAmAnIti" yAskAcAryavacanamanukUlam bhAvo bhAvanA utpAdanA kriyeti yAvat / ata eva caitro grAmaGgacchatItyAdAvekatvAvacchinnacaitrA'bhinnakartuko vartamAnakAliko grAmA'bhinnakarmaniSTho yassaMyogastadanukUlagamanavyApAra ittyevamanekazAbdabodhaprakArA asmatkRtapariSkAradarpaNe draSTanyA iti vaiyAkaraNamatam / kANDe kuDye ramate brAhmaNakulamiti kriyApradhAnamiti "hasvo napuMsake prAtipadikatye"tisUtrabhASyaM saGgacchate / tatraitanAma kriyAnurodhena guNabhUtakriyAvAcibhyaH kAlAntare pratyayA na tu tiGkAlAntare iti vyavatiSThate / prathamAntArthamukhyavizeSyakazAndabodho naiyAyika
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / mate / naca prathamAntArthabizeSyatve. kriyAyA vizeSaNatve pAko bhavati ityarthaM pacati iti ziSTavAkyannopapannaM syAt ata eva "bhUvAdi" sUtrabhASye kA tIyamvAco yuktiH pacati tvampacasi bhavati pakSyati bhavatIti prazne samuttaram , pacAdayaH kriyA bhavatikriyAyAH ko bhavantIti / kizca "karmaNA yabhabhipraitI''ti sutrabhASye kiyA'pi kRtrimaGkarma kriyApi hi kriyayA IpsitA bhavati kayA kriyayA sandarzanAdikriyayeti / naca AkhyAyate sarvapradhAnIbhUto'rtho'nenetyAkhyAtapadena dhAtureveti vAcyam 1 AkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtatya iti "mayUrakhyaMsakAdi"sUtre tasyA'grahNAt / bhASye catvAri padajAtAni nAmAkhyAtopasarganipAtAzca bhAvakAlakArakasaMkhyAzcatvAro'rthAH AkhyAtasya / tatra bhAvapradhAnamiti tadbhASyam , niSkauzAMbiriti viSaye "luptAkhyAteSu ce"ti samarthasUtrasthavAttike kRti AkhyAtapadaprayoga upacArAt iti bhASyam kRtprakRtibhUtadhAtAvavyAptezca zizye iti tiGante'tivyAptezca / kiJca AkhyAtapadena dhAtorgrahaNe kriyAvAcakatvamAtre vaktavye pradhAnapadanivezanirarthakatvApattezca 1 ata eva "prazaMsAyAM rUpabi'ti sUtrabhASye pacati rUpam pacato rUpamityAderasiddhimAzaGkaya kriyApradhAnamAkhyAtam dravyapradhAnannAma yataH kriyAmpRSTastiGAcaSTe kindevadattaH karoti pacatIti dravyampRSTa : kRtA AcaSTe kataro devadattaH yA pAcaka ityuktam / na ca nAmAnyAkhyAtajAnIti keSAJciduktiH kathaM siddhathediti vAcyam ? tatrAkhyAtapadena tadavayavo dhAtugRhyate pramANazca sarvannAmadhAtulamevati nirutamuNAdayo bahulamiti sUpabhASyoktaH / prakRtiH pratyayo vibhaktirityetAvannAma sattA dravyaM liMga saMkhyA ceti nAmA. rthaH / teSu dravyampradhAnamiti niruktamAdhyoktezca / kiJca namanti AkhyAtArthamprati vizeSaNIbhavanti iti nAmeti ca niruktabhASya. m / avyayAtiriktanAmalakSaNam upasarganipAtA ityatra nipAtapadamavyayamAtropalANamiti tadbhAvaH / tathA ca kriyApradhAnamAkhyAtamittyatra pratyayArthA'pekSayA yatra dhAsvarthaH pradhAnantadAkhyAtamittyarthaH / naca dhAtvarthApekSayA kriyA kRtiH pradhAnamiti tadarthaH bhAvazabdenApi kRtireveti vAcyam ? pratyayArthaH pradhAnamityeva siddha bhUyata ityAdibhAvA'khyAte'vyAptezca / naca kriyApradhAnamAkhyAttamittyatra kriyAyAH pradhAnaM kriyApradhAnamaryAnkriyAnirUpitapradhAnamprathamAntArtha iti naiyAyikasaragissamAyAtIti vAcyam 1 namanyAkhyAtArthamprati vizeSaNIbhavantIti tadbhASyavirodhAt / naca pacati svampacasi bhavatItyatra bhavatIti sambodhanapadam kAJcinnAyikAmprati kasyaciduktiH tAmanuvadati bhASyakAra iti na kriyAkattatvena tArkikahAniriti vAcyam ? uttaradale pacAdayaH kriyA bhavatikriyAyA itidarzanena sambodhanavivaraNA'bhAvAt / naca tatrASi bhavatIti sambodhanameva paricchedyam ko bhavantItyasya kriyAdvayasamabhivyAhAre ekasyAvizeSaNatvamaparasyA vizeSyatvaM yathA gacchati bhuGkte tatreti kathanena gamanaM vinA
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / 261 bhojananna bhavatIti tattadadhInatvamiti yAvat / zAndabodhe vizeSaNatvamvizeSyatvamanva. yavyatirekagamyamiti cedvAcyam ? pUrvoktAnekabhASya upAyA'bhAvAt / naca bhASapratyaye devadattena bhUyata ityAdau prathamAntapadA'bhAvAt tadarthasya vizeSyatvA'bhAve'pi prathamAntapadasamabhivyAhAre samavAyasambandhAvacchinnaikatvaviziSTakata viziSTa kriyA'bhayo devadatta iti prathamAntArthavizeSyakabodha eva syAditi vAcyam ? tAzabodhasyAnubhavA'gamyatvAt / kiJca yatrobhe bhAvapradhAne bhavata ityuttaraniruktavirodhAttadarthazca tadbhASye nAmAkhyatayoH parasparavinAbhUtayossvasvapadArthoktAvekasya bhAvaprAdhAnyamekasya sattvaprAdhAnyam / atha punaryatra te ubhe bhavato vAkye tatra bhAvapradhAne AkhyAtArthapradhAne vAkye hyAkhyAtampradhAnantadarthatvAd guNabhUtanAma kRdabhihito bhAvo dravyavatprakAzate / / tadarthasya bhAvaniSpattAvaGgatvAt evantAvadvAkye AkhyAtampradhAnamiti / atra nAmapadena nipAtAtiriktasya grahaNantena kriyAyA naJarthavizeSaNattve'pi na kSatiH / ata eva harirvasandadarzettyAdau "dhAtusambandhena pratyayA" ityanena pradhAnatiGantavAcyakriyAnurodhena guNabhUtakriyAvAcibhyaH kAlAntare pratyayAH na tu tiG kAlAntare iti vyavatiSThate "vata mAnasAmIpya" ityAdinA kAlavAdha eva prakrAntaH kAla eva vAdhyate kRdupasthApyasya gauNatvAnApattI kAlavAdhAnupapatte dardoSakaratvAt / kikSa suvRSTizcedabhaviSyattadA subhikSamabhaviSyadityAdau kriyayoH pradhAnA'pradhAnabhAvena kAryakAraNabhAvenAnvayA. bhAve hetuhetumattvA'pratItehetu hetumatola GityAderapravRttyApattau rUpahAnirito'pi kriyAprAdhAnyamadhyavasIyate natu prathamAntArthaprAdhAnyam / kiJca naiyAyikamate prathamAntArthaprAdhAnyasvIkAre "purImavaskanda lunIhi nandanammuSANe" tyAdau puryavaskanda narUpA'svA. sthyakriyetyAkArakAdyanvayA'bhAve dhAtusambandhe vihitasya loddaadernaapttiH| naca tiGantopasthApitA kriyA kriyAntaraissamavAyanna gacchatIti bhASyavirodhaH iti vAcyam ? kriyayoH kartRkarmabhAvena parasparamanvayo bhavati na tu karaNatveneti kaiyaTena vyAkhyAtasvAt / ata eva paThan gacchatItivatpaThati gacchatoti kuto'neti tadvAkyasyA'prAmANikatvam kaiyaToktaH / ata eva "subantaM hi yathAnakasuvantasya vizeSaNam / tathA tiGastamapyAhustiGantasya vizeSaNam" / kiJca prathamAntArthaprAdhAnye nyAyAbhimate pracAraNIye pazya mRgo dhAvati zRNu devadatto gAyati ityAdau pradhAnadarzanakriyAprati mRgasya karmatvAttannirUpitadvitIyApattiH / mugakartRkotkaTadhAvanA'bhinnamRgakarmakadarzanasyaiva tagate prtiiteH| vaiyAkaraNamate tu samavAyasambandhAvacchinnaikatvattvAvacchinnaikatvaviziSTamRgA'bhinnAzrayakamRgakartRkotkaTadhAvanakarmaphandarzanamiti utkaTadhAvanasya kriyAtvena dvitIyAnavakAza iti vAcyam ? tatra viziSTamahAvAkyArthabodhe vAkyArthasya karmavAdvAkyasya prAtipadikatvAbhAvena dvitIyAnavakAzAt / ata eva kramAdamunnArada ityabodhi sa ityAdI vAkyArthasya karmattvAnna dvitIyeti / naca nipAtenetinA'bhihitatvAnna dvi
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 vyutpttibaadH| tIyAtreti vAcyam 1 abhidhAnaza prAyeNa tikRtaddhitasamAsai rityeva bhASye pAThAt / amunhazyamAnantejaH punamityabodhi nArado'yam nArada iti amuntejaH puJjamabodhIti kathanenA'virodhAt / naca uskaTadhAvanAnukUlavyApArAzrayo mRgastaM pazyettyarthApattau mRga-. syaiva karmatAsambandhena nyAyAnuyAyimate pradhAnatvena ca prAtipadikatvena dvitIyApattiH anyathA pacantaJcaitrampazyetyAdAvapi pAkAnukUlakRtiviziSTasya caitrasya karmatayA dvitIyAnApaceriti vAcyam ? zaktigrahamnyAkaraNopamAnakozAptavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtervadanti sAnnidhyatassiddhapadastha vRddhaaH|| loke'thaMbodhanAya vAkyaprayogaH yena tAtparyeNa yadvAkyamprayojyantadevArthambodhayati / / upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatAphalam / arthavAdopapattI ca SaDbhistAtparyanirNayaH // utkaTadhAvanadarzanatAtparyeNaiva vAkyaprayogaH / zRNu devadatto gAyatItyasya gAnakamazravaNatAtparyeNa pryogH| vicitrandhAvanam vicitraGgAnamiti dhAvanampazya gAnaM zRNu iti tAtparyavarNanena tatra karmattvA'pravRteH / naca pazya lakSmaNapampAyAM vakaH prmdhaarmikH| . zanaizcanaiH padandhatte mInAde zazaGkayA // ityAdau prathamAntabakasyaiva darzana kriyAyAmanvayastasya prAtipadikatve'pi na dvitIyA, tathaiva pazya mRgo dhAvatItyAdAvapi na dvitIyeti vAcyam 1 bako'sti tampazyeti addhayAhRtakriyayA tatra dvitIyAyA aprabRttaH / ata eva vigdevadatta tyAdau sambodhanaviSaye astyAdikriyAddhayAhAreNa sambodhanaM kriyAyAM vizeSaNam / sambodhanapadaM yacca takriyAyAM vizeSaNam / brajAni devadatta ti nidhAto'tra tathA sati // .. adhyAhRtakriyAyA vizeSyatvena tatraiva devadattapadArthasyAnvayena dvitIyAyA apravRtta: / evameva asvA mamaitanmAhAtmyantathA cotpttyshshubhaaH| ityatrArSatvAnna dvitIyeti samAdhAnaM vihAya assyAdyaddhayAhAreNaina dvitIyAyA apravRttivarNanAt / naca prathamAntArthasya vizeSyatvA'bhAve naiyAyiphaviruddha suratho nAma rAjA'bhUtsamaste kSitimaNDale / tasya pAlayatassamyak prajAH putrAnivaurasAn // ityatra tulye'parAdhe svarbhAnurbhAnumantaJcireNa yat / himAzumAzu asate tanmradignassphuTamphalam / / ityatra ca tacchandena surathagrasanaparAmarzA'nupapattiriti bAcyam ? "dANazca sA
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopAkRtaH / ceJcaturthyartha" iti sUtre sApadena 'samastRtIyAyuktAdi"tisUtropAttApradhAnatRtIyAparAmarzana sarvanAmnAna pradhAnaparAmarzakatvamapi tu buddhisthamAtraparArzakatvampradhAnA'pradhAnaniyamo nAsti / tathA ca surathagrasanaparAmarza vAdhA'bhAvena kriyAmukhyavizeSyakabodha hAnyabhAvAt / naca pazya mRgo dhAvatItyatra dhAvanapadArthasya darzanakriyAyAM sakarmikAyAmvaiyAkaraNamate kathamanvaya iti vAcyam ? zAndabodhe caikapadArthe'parapadArthasyetiniyamena karmatvasya saMsargatayA bhAnAt / naca mRgapadArthasya prathamAntArthasya saMsargamayodayA karmatvamAzrityAnvayassyAditi vAcyam 1 nipAtAtiriktaprAtipAdikArthayoH kriyAnipAtAtiriktaprAtipadikArthayozca sAkSAd bhedasambandhenA'nvayo'vyutpanna iti siddhAntena vibhaktayarthA'bhAvAdanvayAnahatvAt / aprathamAsAmAnAdhikaraNyena tiGo vAdhitvA zabAdyApattezca / naca vA'sarUpo'striyAmityanena tiveti vAcyam ? lAdezeSu tadabhAvasya bhASye spaSTatvAt / yo dhAvati mRgastampazyetyaddhayAhAreNAnvaye'pi bhASyasammatasya padaikavAkyatayAnvayasya kliyApattezca / nIlaviziSTaghaTasya dayaMnakarmatve pratipipAdayiSite nIla ghaTanAnAmItyAdau dvitIyAnApattezca / naca tavA'pi mRgIyadhAvanasya viziSTasya darzanakarmatve vizeSaNasya mRgasyA'pi karmatvAtprAtipadikatvAcca dvitIyApattiriti vAcyam ? dhAvanakriyAvizeSaNasya mRgasyAntaraGgasaMskAraprathamAvibhaktiviziSTasya pazcAd bahiraGgasaMskArakarmatvAnahatvAt / naiyAyikamate tudhAvanakriyAnirUpitavize yatve magamya dRzA sAkSAdvizeSaNatvAt / antaraGgAdapi pradhAnakArya sarvato balavaditi hetumati ce" ti sUtrabhASyasammatatvena balavattvAd dvi. tIyA durvaaraiv| kiJca caitraH pacatItyAdau kRtiprakArakaprathamAntArthavizeSyako bodha iti cenna ? ekavizeSaNavaiziSTayena upasthite vizeSye tatsajAtIyasambandhena vizeSaNAntarasambandhasyA'nyutpannatvAt / asmAdeva niyamAt rAjapuruSo bhAryAyAzceti na prayogaH ghaTo dravyamityarthe ghaTo dravyatvasyeti ca na prayoga iti samayasUtre bhASye spaSTam / kiJca naiyAyikamate pacati vrajatItyAdInAM sAdhutvApattiH svasvamatavyutpattyanusAreNa bodhasya durvAratve'pi sAdhutvasya nirvivAdatvAt / sAdhutvaJca vaiyAkaraNamata eva bhedyabhedakasambandhopAdhimedanivandhanam"sAdhutvantadbhAve'pi bodho neha nivAryate" iti hariH / "te vibhaktyantAH padamiti" gautamasUtre nyAyavArtikakAro'pyAha dvayI vibhaktissvAdyantanAma tibAdyantamAkhyAtamityAdi dUSaNAm / kiJca prathamAntArthaprAdhAnye bhAvapratyayasthale prathamAntapadA'bhAvAskriyAvizeSyaka eva bodhastathA sarva traivAntu vyavahAraH / naca vaiyAkaraNamate karmapratyayasyale pacyate taNDula ityAdau devadattakartRkapAkAnukulaviklittyAzrayastaNDula ityAdibodhe prathamAntArthasya pradhAnyantasmAtsarvatraiva sa vyavahAra iti vAcyam! pUrvoktAnekadoSANAnduritvAt mImAMsakajaiminisUtravirodhAcca / tathAhi "bhAvArthAH karmazabdAstebhyaH kiyApratIyeteSa hyarthoM vidhIyate" iti sUtrA'kAraH karmazabdA yajeta dadya t
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| juhuyAdityAdayaste bhAvArthAH prAdhAnyena kriyArthAH / kiyApradhAnamAkhyAtam / bhAva. pradhAnamAkhyAtamityabhiyuktokteH / atastebhyaH kriyA prAdhAnyena pratIyeta hi prAdhAnyAdevaSo'rthaH kriyArUpaHsarvatra vidhIyate natu nAmArthaH tasyAzca zIghranAzittvAd dvAramapUrvasvIkAryamiti tdrthH| tasmAnna bhAvanA pratyayArtha ityapi siddhyati. bhAvapradhAnamAkhyAtamityapi vacanaM kriyAvizeSyakabodhasaJcAlakaJca siddhyatIti / naca pratyayArthaH pradhAnam prakRtipratyayau sahArthambrUtasta pratyayArthaH pradhAnamiti niyamo'ta eva paktA pAcaka ityAdInAM siddhiraupagava ityAdInAJca / tathA ca pratyayArthasya phata prakRtyarthatvAt prathamAntArthavizeSyakabodha Apatatyeva iti naiyAyikamatambhAvanApratyayArthavAdimImAMsakamatazca sudRDhameveti vAcyam ? pratyayArthaH pradhAnamiti vacanaM yatra pratyayasya vAcakatA tadviSayakameva, kartari zabityAdau tadviSayAddhAtorityarthena tiGantAddyotakatvAdvizeSaNatvameva bhAve ityasya tathA'nvayasyaiva yuktattvAt / ata eva "snukramoranAtmana" iti sUtrabhASye "bhAvakarmaNori"ti sUtrasya bhAvakarmavRttAddhAtorityarthakathanaM kRtam , tasya bhASyasya bhAvakarmaviSayAddhAtorityarthe kaiyaTa Aha dhAtostadviSayatvaM kAdiviziSTakriyAvAcakatvena / karmAdInAM svaprakRtikapratyayavAcyatvena ca bodhyantatra ca tiviSayalakArasthale Adyam kriyApradhAnamAkhyAtamiti smRtyantarAt zatrAdipratyayaviSaye tvantyam / sattvapradhAnAni nAmAnIti smRteH zabAdivikaraNA dyotakA eva sArvadhAtuke yagitisUtrasthasArvadhAtukAryAH kAdaya iti siddhAntamUlakameva sattvapradhAnAni nAmAnIti / strIpratyayapakSe dvivacanAdyanutpattirAzaGkitA bhASye / ata eva bhagavAnpANinirAha -- "pradhAnapratyayArthavacanamarthasyA'nyapramANatvAdi"tisUtram pradhAnampratyayArya iti na kAryam aryasya arthAvabodhakatvAta anyapramANatvAt vyutpattyanusAritvAditi hi tadarthaH na tu vyabhicaritatvAdityarthaH / ata eva lokata eva siddheriti kaumudii| tathA ca kriyAkhyavizeSyaka eva bodha iti nizcitam / kiJca yadvAnyA kriyA kvacit kriyAntarAnAkAkSA svayameva pradhAnantadAkhyAtamiti bhASyaJca pramANam / kiJca pratyayArthakAlakArakasaMkhyApekSayA dhAtvarthaprA. dhAnyamaddhyavasyamiti ca mahAbhASyam / kiJca paJcame nyAyabhASye'pi kriyAkAlayogA'bhidhAyi AkhyAtadhAtvarthamAtraJca kAlA'bhidhAnaviziSTa miti tatra kAlenAbhidhAnena kArakeNa viziSTandhAtvarthamAtramAkhyAtArtha iti tadarthaH, tasyaiva vyAkhyAna kriyApradhAnamAkhyAtamiti vArtikakRtA'tra kRtam / kiJca tatraiva sUtre vArtikakAra Aha vizeSyabhAvasyakaviSayatvAd yadi gauzabdasya tiSTatizabdasya caikamabhidheyambhavati tato vizeSaNavizeSyabhAvA'panna yoga!zabdatiSThatizabdayossAmAnAdhikaraNyaM yujyate nAnyathA / evaJcAnena pramANena vispaSTaM kArakasya vizeSaNatvam pratyayArthatvam kriyAyA mukhyavizeSyakatvanceti / kiJca nyAyaTIkakavAtsyAyana Aha padasamayaparipAlanAya vyAkaraNapravRttimiti vyAkaraNabodhyo'rthe aizvarasamayaviSaya ityevam /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakaloparakRtaH / 265 pANinIyammahAzAstrampadasAdhutvalakSaNam / sarvopakArakaM grAhyaM kRtsnantyAjyanna kiJcana // hatiparAzaraH "brAhmaNena niSkAraNo dharmaH SaDaGgo vedo'dhyeyo jJeyazceti''zrutiH sAdhuttvajJAnaviSayA saiSA vyAkaraNasmRtirityabhiyuktavAkyaJca / zaktigrahamvyAkaraNopamAneti c| roditIva paThatIti vAkyantu na bhavati navai tiGantenopamAnamasti iti kintu tatra sambhAvanArtha ivazabda iti kaiyaTaH / tiGantena zabdenopamAnabodho nAstIti tdbhaassyaarthH| upameyatvantvassyeva. brAhmaNavadadhIta iti pratIteH / pacati bhavatIti vyAkhyA--kriyAyAH katR karmabhAvenAnvaye'pi taditarakArakatvena kriyAntare'nvayo na bhavati / kriyAnAdhArakArakatvenAnvayAdvA liGgasaMkhyA'nanvayAdvA asatvabhUtattvambodhyam / naca bhUvAdisUtrabhASyoktapacati bhavatItyAdau samAnavAkye tihadvayalAbhena tadvyAvRtyartha "ntiDaGatiha'' itisUtre'tigrahaNasyA'vazyakatvena tatpratyAkhyAnaparabhAdhyavirodha iti vAcyam ? laukikaikavAkyattvasattve'pi ekatiG vAkyamiti pAribhASikasyAsattvamitibhASyAzayAt / laukikaikavAkyatvaJca "susiGantacayo vAkyaM kriyA "vA kArakAnvite"syamaroktameva / ___ kacid bhAve lakAre'pi bahutvasaMkhyApratItyA bahuvacanam "hatazAyikAzzayyante" iti yAdRzAni hatAnAM zayanAni tAdRzAni zayanAnItyarthaH / tathA ca kriyApradhAnatA yuktataraiva / kAle yuktA'bhisaraNe muhyanti mRgamohikAH / uSTrAsikAssamAsyante zayyante hatazAyikAH // itibhaassykaarpryogH| (atha dhAtvavicAraH) phalavyApArayotuirAzraye tu tiGassmRtAH / phale pradhAnanyApArastibyastu vizeSaNam // 1 // phlvyaapaarobhyvaacktvndhaatuttvmityaashyH| phalavyApArobhayavAcakatvaM sakarmakattvam kevalanyApAramAtravAcakatvamakarmakatvam / nanu vyApAra eva dhAtvartho'stu ghaTaH karmatvam Anayanam kRtiriti vAkyAcchAbdabodhavAraNAya ghaTakarotItivatU ghaTaM yatate itiprayogAvAraNAya ca ghaTaniSTakarmatAdirUpakamAnayanamittyAkArakazAbdabuddhitvAvacchimavyApAraviSayakazAbdabuddhittvAvacchinnamprati dvitIyAntagrAmAdiSadasamabhivyAhRtati: DantagacchattyAdipadasamabhivyAhAraH kAraNam / ata eva pAko gamanamityanayogamdhAtvarthasya pAke pacadhAtvarthasya gamane na vyabhicAraH / tattadarthabodhe tattaddhAtusamabhivyAhAraH kAraNam / vizeSaviSayakazAndabuddhitvAvacchinnamprati dhAtuvizeSajanyavyApAropasthitiH kAraNam / grAmantyanatItyatra grAmakarmakatyAgarUpaphalaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinna- mprati tyadhAtujanyaspandanarUpavyApAropasthitiHkAraNam / grAmakarmakasaMyogarUpapha
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 vyutpattibAdaH laviSayakazAbdabodhamprati gamdhAtujanyaspandarUpavyApAropasthitiH kAraNam / ata eka grAmaM gacchatItivat grAmaM spandate iti na prayogaH / naca pharavyadhikaraNavyApAravAcakatvaM sakarmakatvam phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakatvamakarmakatvamiti sakarmakAkarmakavyavasthA'nupapattiriti phalAvacchinnavyApAre dhAtozzaktiriti vAcyam 1 tattadvAkyArthaviSayaka zAbdabodhe cikIrSite dvitIyAntapadananyArthaviziSTavyApAravAcakatvaM sakarmakatvam kevalavyApAramAtra vAcakatvamakarmakatvamiti lakSaNAt / ata eva karmasaMjJakArthAnvayyyarthakatvaM sakarmakatvam tadananvayyarthakatvamakarmakatvamata eva "adhizIGkhthAsAmaiM "tyena karmatvAdakarmatve'pi adhyAsyate bhUmiriti vAkye karmaNi pratyayaH / yantu 266 yadvAtusabhivyAhRtaphalavyApAro mayapratItiviSayatvaM sakarmakatvantadbhinatvamakarmakatvamiti tanna 1 karmaprayoge sakarmakatvajJAnaM sakarmakatvajJAne karmaprayoga ityanyonyAzrayApatteH / naca pUrvakalpe phalaviSayakacoghe dvitIyAjanyopasthitirhetuH vyApAraviSayaka - zAbdabodhe dhAtujanyopasthitirheturiti akarmakadhAtusamabhivyAhAre vyApAraviSayakazAbdabodhamprati dhAtujanyavyApAropasthitirheturiti kAryakAraNabhAvadvayam / phalavyApArobhayArthakadhAtau tu janyaphalabyApArobhayapasthitirheturiti eka eva kAryakAraNabhAva iti lAghavamiti bAdhyam ? sambhavati laSau dharme gurau nAvacchedakatvamiti siddhAntena phalAvacchinnavyApAratvasya zakyatAvacchedakatve gauravAt vinigamanAvaikalyena phalaprakAratAnirUpitavyApAravizeSyatAzAlitvena vyApAravizeSyatAnirUpitaphalaprakAratAcA litrena hetutvasvIkAre kAyryakAraNabhAvadvayagauravAcca / naca tadvattAbuddhimprati tadabhAvavattAnizvayasya tadabhAvavyApyavattA nizcayasya ca pratibandhakatvam, vibhinna viSayakAnumititvAvacchinnamprati zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvamiti ca niyamaH / tathA ca pratibadhyapratibandhakabhAve'pi vinigamanAviraheNa pratibadhyatAnirUpita pratibandhakatA pratibandhakatAnirUpita pratibadhyateti pUrvampratibadhyoM gharttavyaH pratibandhako vA iti / tathA ca dvitIyAjanyadhAtujanyetikAryakAraNabhAve'nekAneka kAryakAraNabhAvApattiH / phalAvacchi nnavyApAraghAtvarthe tu eka eva pratibadhyaH pratibandhako vA, evampUrvokta niyamadvaye'pi eka eva / tathA ca na kevalavyApAramAtrandhAtvarthaH kintu vaiyAkaraNA'bhimataphalavyApArayorddhAturityeve'ti vAcyam 1 grAmamadhyAste grAmamadhizete grAmaM saMyunaktItyAdau dvitIyAyA AdheyatvArthakatvena kevalaphalamAtrArthakatvenAmISTA'siddhyA sarvamate gauravapravarttakasya dvitIyArthasya nAntarIyakatvAt / lAghavagauravAnusandhAna parityAge'pi vyApAramAtrasya dhAtvarthatve pacyate taNDulassvayamevetyAdau karmavadbhAvAnApattiH / naca dhAtvarthavyApArajanyaphalAzrayattvameva karmavadbhAvaviSaya iti vAcyam 1 yatyate ghaTassvayamevettyasyApateH, rthajanyayatnajanyotpattirUpaphalasya ghaTe sattvAt / anyathA kriyate ghaTassvayamevettyasyADanApatteH / dhAtva
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtA yAvatsiddhamasiddhaM vA sAdhyattvenA'bhidhIyate / AzritakramarUpattvAtsA kriyetyabhidhIyate / / asattvabhUtI bhAvazca tiDpadairabhidhIyate / vyApArANAmagnIndhanasaMyogatvataNDulaprakSAlanatvacuhalyuparidhAraNatvataNDulasthAlIjalasaMyogattvAnAmAnannye'pi buddhivizeSaviSayatvopalakSitavaktRjijJAsitadharmAvacchinne zaktena tadAdinyAyena buddhivizeSatvameva zakyatAvacchedakamiti na tattannAmoccAraNena gauravam / kiMca phalasya dvitIyArthatve grAmaGgacchatItyAdau saMyogAdirUpaphalasya dvitIyArthatve tasya janakatvasambandhena dhaatvrthvyaapaare'nyH| grAmavRttisayogajanakavyApAravAniti bodha evamprakAreNa bhUmiGga chati na mahIkahamityAdau mahImahavRttisaMyogasya janakatvasambandhena gamanavyApAre'bhAvo vaktavya ityatra janakatvasambandhAvacchinapratiyogitAko mahIkahavRttisayogasyA'bhAvo nartho vaktavyassaca janakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAko'bhAvo'prasiddha eva ? vRttyaniyAmakasya janakatvasambandhasyA'bhAvapratiyogitAnavacchedakattvAt vRttiniyAmakasyaiva sambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAt aprasiddhasya ca bodho na sambhavatIti / kiMca dravyaGgacchati na guNami. tyAdau doSaH guNamiti dvitIyArthassaMyogarUpa eva phalam prApta iti janakatvasambandhA. vacchinnapratiyogitAko yo guNavRttisaMyogasyA'bhAvastadadyApAravAMzcaitra ityeva zAndavodho vaktavyassaca na sambhavati ? guNe saMyogarUpaguNasya vAdhAt / guNavRttisaMyogarUpaphalA'bhAvasya nArthatvA'sambhavenAnvayavodhA'sambhavAt / kiMca dravyaGgacchati nAbhAvami. tyAdau ca doSaH samavAyasamvandhAvacchinnA'dheyataiva dvitIyArthaH yathA grAmaGgacchatItyatra. saMyogasya samavAyena grAmavRttittvAttAhazasaMyoge grAmanirUpitA''dheyatA'pyasti grAmAnuyogiphasamavAyo'pyasyeveti saMyogarUpaphalaniSThA'dheyatA sambandhAvacchinnAstIti yadi samavAyAtiriktakAlikAdisambandhAvacchinnA'pyAdheyatA dvitIyArthassyAttadA grAmannyajatyapi caitre grAmatyAgakAle samavAyena caitrasaMyogasya grAmA'vRttitve'pi kAlikasambandhena grAme sambhavAdeva tAdRzakAlikasabhbandhAvacchinnagrAmavRttisaMyogamAdAya grAma-.. gacchati caitra iti prayogApattirUpo'tiprasaGgasyAdeva / tannivAraNArtha samavAyasambandhAvacchinnA''dheyatA dvitIyArtha iti vaktavyam / tathA ca grAmatyAgakAle samavAyena caitrasaMyogasya grAme'sambhavAt kAlikasambandhAvacchinnagrAmavRttisaMyogavRttyA''dheyatAyAH kAlikasambandhAvacchinnatvena samavAyasambandhAvacchinnattvAt / samavAyAnavacchinnA''dheyatAyA dvitIyArthatvA'bhAvAcca grAmaM gacchatIti prayogA'pattinnAstyeva / evaM sthite dravyaGgacchati nAmAvamityatrApyabhAvapadottaradvitIyArthasssamavAyasambandhAvacchinnA''dheyateti vaktavyam / tatra yadi ko'pi padArtho'bhAve samavAyasambandhena syAttadA tasminnabhAvAnuyogikasamavAyasya sattvena tanniSThA sA'bhAvanirUpitA''dheyatA samavAyasambandhAvacchinnA syAditi, nacaivamasti 1 abhAve kasyA'pi samavAyena vRttitvA'..
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / nAze botpatteH prayojakatva mudde zyatAvacchedakavidheyabhAva mahimnA niyamato bhAsate / ataH pAkasya taNDulAdyArambhakasaMyoganAzajanakatve'pi tannAzasya dravyAntarotpattau dravyanAzenAnyathAsiddhatayA samabhivyAhArasthale saMyogaM pacatIti prayogavAraNAya saMyoganAzakadvArA nAzakatvameva dvitIyArtho vaktavya iti kRtaM prayojyaprayojakabhAvabodhena / taNDulamodanaM karoti, kASThaM bhasma karoti, dugdhaM dadhi karotItyAdAvapi prakRtikarmottaradvitIyayA tannAzakatvaM kRtau pratyAyyate vikRtikarmottaradvitoyayA ca viSayatAvizeSa utpAdakatvaM vA militaM vA kRtau bodhyate / kAzAn kaTaM karoti kusumAni mauktikAni vA srajaM karotItyAdau kAzAdipadottaradvitIyA kRtau viSayattAvizeSameva bodhayati / kA* bhAvAditi abhAva nirUpitasya tathAvidhAssdheyattvasya samavAyasambandhAvacchinnA''dheyavasyAsprasiddhayA tadabhAvabodhA'sambhavaH / abhAvanirUpitasya samavAyAvacchinnAdheyattvasya naJA'bhAvabodhA'sambhavaH 1 aprasiddhapratiyogikA'bhAvasyA'svIkArAt / vastutastu -268 phalAvacchinno vyApAro dhAtvarthaH vyutpattivaicitryeNa nAmArthadhAttvarthayorapi sAkSAdanvayabodhalAghavA'bhAvastu na ? dvitIyAzaktidhAtuzaktikalpanApekSayA dhAtujanyaviziSTaviSayako pasthitereva garIyastvAt / bhAvanAparaparthyAyavyApArI na pratyayArthaM uktayukteH "bhAvArthAH karmazabdAstebhyaH kriyApratIyetaiSa hyartho vidhIyate" iti mImAMsakasUtrabalena / phalavyApArayordhAturAzraye tu tiGassmRtAH / itizAbdika prakAra eva jyAyAn / vRtyaniyAmaketi AzrayattvasayogAdInAmeva vRttiniyAmakattvam teSAmeva pratiyogitAvacchedakattvam / yena sambandhena yaH padArtho yatra varttate tenaiva sambandhena tatraiva tatpadArthasyA'bhAvopi najA pratyAyyate svattvasambandhena tu na kasyacitpadArthasya rAjAdeH puruSAdau sthitiH pratIyate / na hi rAjJaH puruSa ityukte svatvasambandhena rAjJaH puruSe sthitiH pratIyate yena svatvasya vRttiniyAmakatvaM syAt / vRttiniyAmakatvAbhAvena ca svatvasya pratiyogitAcchedakatvA'bhAva iti vyAkhyAnenA'dhikaraNatA'niyAmakasambandhasya pratiyogitAvacchedakatvannAstIti sarvatrAnugamaH kArya ityalam / iti samAso laH karmaNi mArttaNDaH / niyamato bhAsata iti--asati bAdhake uddezyatAvacchedakaprayojyatvasya vidheye mAnamiti niyamo 'ta eva ghanavAnsukhItyAdau tathA prakArassaGgacchate /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / 269 zAdhucchedakatAyAstatra bAdhAt / kaTAmityAdau dvitIyArthaH pUrvavat / stra. gAdipadArthavinyAsavizeSaviziSTakusumAdena kusumAdhupAdAnakakRtiviSayatA, api tu vinyAsAdirUpavizeSaNasyaiva, tasyaiva kRtyadhInotpattiriti najamityAdidvitIyAntasya viziSTasattvanirvAhakatvamarthaH / vizeSaNotpAdakasyApi svarUpasambandhavizeSarUpaM viziSTasanirvAhakatvamakSatameva / agniH zyAmaM raktaM karotItyAdAvacetanakartRvyApArabodhakatayA tatsama. bhivyAhRtazyAmAdipadottaradvitIyAyA api nopAdAnatAkhyavilakSaNaviSayatArthakatvasambhavaH, api tu tAdRzadvitIyAntena zyAmarUpAdiviziSTAsatvanirvAhakatArUpaM viziSTocchedakatvaM tAzavyApAre pratyAyyate / ghaTaM rakta karotItyAdAvapi ghaTAdipadasyArattaravaviziSTaghaTAdilAkSaNikatayA viziSTaghaTAdyasattvanirvAhakatvaM pratoyate / prakRtivikRtibhAvasthale karmAkhyAtena prakRteH karmatvamevA pratyAyyate ataH kASTAni bhasmarAziH kriyanta ityAdAvAkhyAtArthavizeSyakASThAdivAcakapadasamAnavacanatvamAkhyAtasya, na tu nirvatthabhasmAdirUpavikAravAcakapadasamAnavacanatA / athaivaM nirvayakarmavAcakapadAprathamA na syAd, api tu dvitIya va ? tatkarmatAyA lakAreNAnabhidhAnAt / yatta ubhayakarmatvameva lakAreNAbhidhIyate / pradhAnApradhAnakarmasamabhiH vyAhRtanovahAdiduhAdirUpadvikamakottarakamepratyayasyeva karmadvayAnabhidhAyakatva. niyamAta / prakRte ca karmadvayasyaiva tulyatvAt / vikRterAkhyAtArthavizeSyatve'pi AkhyAtasya tatsamAnavacanatvAniyamaH / / "gRhNAti vAcakaH saMkhyA prakRtevikRtena hi"ityanuzAsanasiddhaprakRtivikRtisamabhinyAhRtalakAroyadhikArasaMkhyAbodhakatvAbhAvavyutpattinirvAhya ityuktasthale na kriyaapdsyaikvcnaanttaa| tadarthAnvitasaGkathASodhakasyaivAkhyAtasya tatpadasamAnavacanatvaniyamAd na tu. tadvizeSaNakasvArthakamatvAdibodha janakAkhyAtamAtrasyeti / tadasata / vikAravikAriNordvayorAkhyAtArthavizeSyatve vaakybhedaapttH| ghaTapaTau staH, ghaTapaTau dRzyete ityAdau bizeSyabhede'pi vizeSyatAvacchedakadvitvAderekadhA bhAnAnna baakybhedH| atra ca na tAdRzaM vizeSyatAvacchedakabhAnamasti, yena ttrevaatraapyekvaakytaanirvaahH| na cAgatyeSyata evAtra vAkyabheda iti vAcyam ? tathA satyekavAkyArthaparasya kASThaM kriyate, ityetaahshpryogsyaaptte| kASTaM bhasma kriyata iti vAkya javodhasya kASThavikRtibhasmAnyavikRtiveti sNshynivrtktvaanupptteH| kASThabhasmanoH prakRtivikArabhAvAmAnAta / pratyAyyata iti- raktapadottaradvitIyAvibhaktyA janakatvamityarthaH /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 vyutpattibAdaH asmanmate ca kASTocchedakatvarUpakASThakarmakatvamasmanivartakattvarUpatatkamakatvayorekaviziSTe'parAnvaya eva pUrvopadarzitarItyA kASThocchedaprayojyotpattikatvarUpakASThaprakRtikatvasya bharamani lAbhasambhavAditi cet ? satyam / bhasma niyata ityAdau bhasmAdinirvaya'kamatAyA lakAreNAbhidhA'nepi tatkarmatAyA dhAtvarthasaMsargatayA bhAnopagamena tAdRzakarmottaraM prathamAyAH sAdhutA ! prAti. padikArthavizeSyatayA karmasvAdivivakSAyAmeva dvitIyAdivibhaktisAdhusvAt / yathArgha nama ityAdau namaHpadArthatyAge'rdhAdikarmatvavodhe'pi ardhAdipadAprathamaiva / nipAtArthatyAge karmatAsambandhenaiva nAmArthasyAnvayAt / evaM bhUtale na ghaTa ityAdAvapi sambandhasyAbhAce saMsargatayA bhAnAt SaSThIviSaye'pi prathamA / naca dhAtvarthe nAmArthasya sAkSAdanvayo'vyutpanna iti prakRteH karmatAyAH saMsargatayA bhAna na sambhavatIti vAcyam ? ghaTo nolo bhavati, kASThaM bhasma bhavattotyAdau bhavanAdikriyAyAM nolAdeH kartRtAsambandhena sAkSAdanvaya. vadanApi vyutpattivaiciyeNa karmAntaravizeSagatApanna kriyAyAmaparakarmaNA kamatAsambandhena sAkSAdanvayopagamAt / na caivamapi karmatvasya prakRtyavizeSyatvena vivakSayA kASThaM bhasmarA'zi kriyeta ityaadipryogaapttiH| karmatvAntaravizeSaNatAnApannakriyAyAmeva dvitIyayA karmatvaM vodhyata itivyutpattikalpane gauduhyate kSoramajA noyate grAmamityAdau dohananayanAdikriyAyAM kSIramAmAdikamaMtvAnanvayapra. saGga iti vAcyam ? prakRttivikRtyubhayakarmakasthale tathA vyutpttH| yathokAtiprasaGgavAraNAya darzitA vyutpattiH kalpyate, tathA kartRtvavizeSaNatayA'bhAsamAnAyAM kriyAyAM tRtIyArthakatRtvAnvaya ityapi vyutpattiH ka. lpyA / anyathA prakRtyarthavizeSyatayA katRtvavivakSayA kASThaM bhasmanA bhavatoti prayogasya durvAratvAt / vyutpattiprayojakanAzapratiyogisvarUpavikAra eva kASThaM bhasma bhavatItyAdau dhaatvrthH| AdheyatvarUpaM tatkata karava. meva sambandhamaryAdayA bhAsate / kASThena bhasmanA bhUyata ityAdau bhasmAdyAdhe. yatvamutpattau kASThAdheyatvaM ca nAzapratiyogitve tRtIyopasthApyaM prakAratayA bhAsate / katatvavizeSaNatayA bhAnasya niruktabhavanasyAntargatatAyAme. votpattI bhasmAderAdheyatvasambandhatayA bhAsata iti vyutpatta, kASThena bhasma bhUyate ityAdayo na pryogaaH| bhAvAkhyAtasya katRtvAbodhakaravAta / karmatvAntaravizeSaNatAnApannakRtyAdau karmatvasya saMsargatayA bhAnamavyutpannamiti kASThaM bhasmarAziH karototyAdayo na prayogAH / tathA vyutpattiriti-ebama gokSIrayoranAgrAmayozca prakRtivikRtibhAvo na bha.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthaM kalopaskRtaH / adhizokasthAsAM karmetyAdinA yatrAdhArasya karmasaMjJA tatrAdhAratvamAveyatvaM vA dvitIyArthaH / sthalomadhizeta ityAdau tAdRzArthe dvitIyAyAH sthalyA -adhizayitetyAdau kRtprayoge SaSThayAca sAdhutvArthamevAdhArasya karmasaMjJAvidhAnAt / atha kRnarthavyApArarUpakriyAntaraM dhAtvarthe'ntarbhAvya zayanAdirUpaphalAvacchinnavyApArArthaka sopasargazoprabhRtidhAtvarthatAvacchedakazayanAdirUpaphalAzrayatayAdhArasya karmatvopapAdanasambhavAt tAdRzasUtrANAM vaiyarthameva / agyAdyupasRSTazomprabhRtInAmeva ca tAdRzArthe nirUDha lakSaNA, na tvanupasRSTAnAmato na mthaloM zeta ityAdayaH svArasikaprayogA iti cenna ? dhAtormukhyArthaparatve'pi darzitaprayoga nirvAhAya bhagavatA pANinimuninA tAdRzasUtrapraNayanAt / tadapraNItavatAM sarvavarmaprabhRtInAM mukhyArtha - parANAM sthalyAmadhizeta ityAdiprayogANAM sAdhutAyA durvAratvAca | kAlAdhvadezagnAmakarmaka kriyAyoge kecitkame pratyayArtha vibhASayA karmatvamanuziSyate / anye tu kriyAntarAntarbhAveNoktarItyA tatra pAkSikaM karmapratyayamupapAdayantastannAnuzAsati / uktaM caitat "kAlA bhaavaadhvdesh| * nAmantarbhUtakriyAntaraiH / sarvairakarmakaryoge karmatvamupajAyate" iti / tanmate ca mAsamadhIte mAsamAste yojanaM dhAvatotyAdAvabhivyAptyarthe kALAdhvanoratyantasaMyoga ityanena dvitIyAvidhAnaM yadyapyanarthaka, dhAvarthe'dhyayanasthityAdivizeSaNa vyAbhivyApanArtha kakriyAyA antarbhAveNa tatkarma tayA tatra dvitIyopapatteH / tAdRzadhAtvarthe vyAptyanantarbhAve ityAdau dvitIyayA tadbodhane'pi Asyate mAsa ityAdau sthityAdivyAyantralAbhAnirvAhAt, tathApi mAsaM ramaNoyA kozaM kuTilA nadItyAdau bhavatItyasyAnadhyAhAre 'pi dvitIyAyAH sAdhutAnirvAhakatvena bhASyakRtastatsUtraM sArthakayanti / tatra hi ramaNIyatvAbhivyApyatvaM mAsAdau pratoyate / na ca tatra kriyAsamabhivyAhAro'sti yatrAbhivyAptirantabhaviSyati tatkarma tayA dvitIyA ca syAt / evaM mAsabhAsitetyAdAvabhivyAptyantarbhAveNa mAsasya karmatvopapAdane 'pi kRdyogAt SaSThayeva syAd na dvitIyetyato 'pi tatsUtraM sArthaka | tatra mAsamAsta atha keyamabhivyAptiryA'tyantasaMyoga ucyate / tAvavyApyavRttiH 271 vati / ata eva pUrvoktavyutpattinaM virudhyate / kama saMjJA vidhAnAdisi - -anyathA saptamI syAditibhAvaH / kAlAbhvabhAveti -- atra kAlasvavyApyAvAntaradharmo dinAdiH / adhvatvAvAntaradharmo hi krodhAdiH /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 vyutpattivAdaH kAlikaH sambandhaH kAlikasambandhasya vyApyavRttitvaM vyApyakAlAnava--- cchinnatvaM divasAdimAtravRttimAsAdiniSTasambandho divasAdyavacchinna iti tatra mAsamAsta iti na pryogH| mAsapadAryazcAtra triMzaddinamAtrasthAyo kazcidakhaNDaH padArthaH, na tu kriyApacayastathA sati dinaikAdimAtrasthAyino'pi sambandhasya kAsu cin kriyAsu vyApyavRttitayA tatra tathA byavahArApattoriti yuktam / caitro mAsaM kAzyAM tiSThatItyAdau kAzAsaMyogasya mAsavyApakasyai kasyAbhAve 'pAmANyaprasaGgAt / saMyogavya. ktInAM mAsaniSThakAlikasambandhasyAvAntaradinAdyAtmakakAlAvacchinnatvAt / na ca saMyogArma bhede'pi caitrIyasaMyogatvAdyavacchinnanirUpitakAlika. sambandhAvacchinnAdhAratA mAsavyApikakava / sA ca nAvAntarakAlAva. cchinneti tatra tadanavacchinnatvabodhakamuktavAkyaM bhavedeva pramANamiti vAcyam ? sAmAnyaghaTitavizeSadharmAvacchinnAdhikaraNatAkuTAdeva sAmAnyadharmAvacchinnavattApratyayopapatteH / zuddhasAmAnyadharmAvacchinnanirUpitAdhikaraNatAyAmatiriktAyAM mAnAbhAvAt / yatra triMzadineSu kamapi kAlamadhote tatra mAse 'dhyayanasambandhasyAvyApyavRttitayA mAsamadhota iti prayogAnupapattirapi na zakyate vArayitum / ucyate / abhivyAptiryAvadavaya. vasambandhaH / yatsamudAyo bhAsAdipadArthasta eva tadavayavAH / evaM ca tridinAnAM mAsapadArthatayA trizadineSu kiJcit kiJcit kAlAvacchede. nAdhyayanasambandhe'pi mAsamadhota iti prayogopapattiH / trizadinasambandhazca dinaparyAptatriMzatvavyApakatvam / tAhazatvAdezca mAsAdipapravRttinimicasya mAsAdipadAdeva lAbhAdvyApakatvamAtraM dvitIyArthaH / vyApakatvaM ca vyApyavizeSAghaTitamakhaNDaM durvacamiti khaNDazo 'bhAvapratiyogitAvacchedakatvamabhAvazca dvitoyaarthH| prathamAbhAve prakRtyarthI mAsAdirAdheyatAsambandhenAnveti / mAsAdiniSThAbhAvapratiyogitAvacche. dakatvatvAcchinnasya ca pratiyogitagrA'bhAvAmtare'ndhayaH / tasya cAnvayitAvacchedakacaitrakartRkAdhyayanatvAdirUpasvAzrayaTitaparamparAsambamdhanAdhyayanA. dAvanvayaH / prathamAbhAve ca pratiyogivyadhikaraNatvaM vizeSaNamupAdeyam / tena trizadineSveva ca yatrAdhItaM tatra dinAvAntaradaNDAdAvadhyayanAbhAve. 'dhyaktaprayogopatiH / mAsapadaM ca trizadinaparameva na tu tAvatkAla: caitro mAsaM kAzyAntiSTatIti--saptamyarthasya sthAdhAtvarthasaMyoge'nvayaH, mAsavyApakakAzIvRttisaMyogavAn caitra iti zAbdabodhaH / dvittIyArtha iti-ananyalabhyo hi zabdArtha iti nyAyAt /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH 273 sthAyyakhaNDavastvantaraparam / ekadinAdhyayanasthale'pi tAzAkhaNDakAle pratiyogiLyadhikaraNAdhyayanAbhAvasattvena mAsamadhIta iti prayogApatteH / mAsaghaTakaM ca dinaM sUryodayAvadhi sUryodayAntaraparyantAvasthAyyakhaNDavastu. rUpaM, na tu kriyAdipracayaH / tathA satyekaikakriyAdivyaktarapi mAsatvAdhikaraNatayA tatra pratiyogiyodhakaraNAdhyayanAbhAvasattvena vyApakatvarUpadvitIyArthasya baadhaaptteH|| divasaM svapitItyAdI ca divasAdipadaM sUryodayAvadhisUryodayAntaraparyantakSaNakUTaparameva / ato naikadaNDAdimAtrasvapne tathA prayogaH / atha vyApakatvasya dvitIyArthatva ekamAsAdivyApakAdhyayanasthale'pi mAsAnta re'dhyayanAbhAvasatvena mAsatvAdivyApakatAyA adhyayane mAsamadhIta ityaadipryogaanuppttiH| na ca mAsapadena yatkizcitrizadinamAtravRttivizeSadharmaprakAreNAnupasthApane'pi taddharmavatsvanirUpitAdheyatvasambandhana mAsapadArthasyAbhAve'nvayopagamAt yatkizcinmAsaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamanvayitAvacchedake labhyata iti na kApyanupapattiriti vAcyam ? tattanmAsamAtravRttidharmavizeSANAM sambandhaghaTakatve'pi zAbdabodhe saMsarga. tAtparyajJAnasya hetutayA saMsargavizeSopasthiterapekSitatvAt / sambandhaSaTakatAhazadharmAn viziSyAviduSaH zAbdabodhAnudayaprasaGgAt / na ceSTApattiH ? anubhavavirodhAt / anAgatAdimAsavRttitAdRzadharmANAM viziSya jJAnasAmagrathA asarvajJasya durlabhatayAsmadAdInAM sarveSAmeva tAdRzamAsatvavyApakatAbodhocchedaprasaGgAt / na ca tAdRzavAkyArthatAtparyamuktajhAne ca vAkyArthaghaTakaH sambandhaH saMsargamaryAdayaiva bhAsata iti vizeSarUpeNAnupasthitasyacoktadharmaghaTitasambandhasya tAtparyajJAne bAdhAbhAvabalAcchAbdabodhe ca tAtparyajJAnabalAdbhAnamanapavAdameveti vAcyam ? ekapadArthaviziSTAparapadArtharUpavAkyAthavizeSitatatpratItIcchArUpatAtparyaviSayakanizcayasya prAgvAkyArthAnizcaye durghaTatayA tasya zAbdhIhetutve ca yogyatAsaMzayAcchAbdabodhAnupapattevizakalitatatpadArthatattatsaMsargaviSayakatvavizeSitapratItIcchAjJAnasyaiva zAbda. dhIhetutAyA tapeyatvAt / tatra ca tAzasaMsargopasthiteravazyApekSaNIyatvAditi cet ? satyam , mAsAdiSaTakatAdinAdiniSThatriMzatvAdirUpamAsakSaNakUTaparamiti-akhaNDakAlaparatve tu ekadaNDAdimAtrasvapne'pi divasaM svapitIti aniSTA'patteH / anugatarUpeNeti-mAsatvatvenetyarthaH / mImAMsakAnuyAyibhiriti / - naca mImAMsakAbhimatapakSe mAsapadArthatAvacchedakatvaM kimiti prazne triMzatvatvena 18 vyu
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| svAdirmAsAdibhedena nAnaiva mAsAdipadapravRttinimittatAparamanugatarUpeNa / anyathA zakathAnantyaprasaGgAt / sarvopasaMhAreNa vyutpattiM vinA prAgapratItamAsAdeH zAbdAnubhavAnirvAhAca / / na ca triMzatvAdikaM buddhivizeSaviSayatvarUpaM vAcyam ? dinAdedravyAnAtmakatvena tatra guNarUpasaGkhacAyA asambhavAt / dravyAtmakatve'pi krami. keSu teSu saGkhayotpatterasambhavAt , tatra buddha ranatiprasaktaM vailakSaNyamanugataM durvacam / jAtirUpasya tasya saGkaraprasaGganirastatvAt / tattadinaviSayakatvarUpasya tattadinAdyananugamenAnanugatatvAditi vAcyam ? tAvatkAlasthAyino dravyasyApi dinAdirUpatvasambhavAt / momAMsakAnuyAyibhira. gatyA saGghayAyAH padArthAntaratvopagamAcca / saGkhayAdirUpanAnAdinAdiniSThAnugatatriMzasvAdeH suvacatvAt / evaM mAsamadhIte caitra ityAdAvadhikaraNataiva dvitiiyaarthH|| mAsAdipadArthatAvacchedakadinaparyAptatriMzatvAderdharmivizeSaNatApannasya dvitIyA_dhikaraNatAyAM caitrakasukAdhyayanAdhAratAsvAdivyApyaghamAvacchinnaM svarUpasambandharUpamavacchedyatvaM saMsargatayA bhAsata ityupagamena sAmaJjasyAt / yatkiJcidekamAsaM vyApya yatrAdhItaM tatrAdhyayanAdhAratAnAmavacchedyatAvacchedakAdhAratAvRttyanyatamatvavizeSAdirUpoktadhamovacchinnAnatiprasaktatvena tadvRttitriMzatvenAvacchedAt nyUnakAlAdhyayanasthale ca atiprasaktaptayA tAdRzasya mAsasvasyoktarUpAvacchinnAdhAratAnavacchedakatvAccAprasaGgAtiprasaGgayoranavakAzAta mAsAdipadapravRzinimittadharma cetrAdhyayanAdhAratAyA vyApyatvasya zabdAlAbhe 'pyarthatastalDAbhAditi / dvitIyAyA atyantasaMyogArthaparatvamiti naanushaasnvirodhH| pratIyamAnaM triMzattvantaJcAtiprasaktam , tattatriMzatvena pravezazcettarhi ananugatatva. miti vAcyam ? sUryodayakSaNaviziSvRttitriMzattvasya mAsapadArthatAvacchedakatvAt / vaiziSThayaJca svavRttitvasvapUrvakSaNA'vRttitvasvottarasUryodayazcaNAvRttitva-svottarasUryodayakSaNA'vyavahitapUrvakSaNAvRttitvamiti catuSyasambandhena / _evaM rItyeva sUryodayakSaNaviziSTatvandinatvambodhyam / idameva hi mAsapadapravRttinimittam ___ nacaikadinAddhayayanasthale'pi mAsamadhIta iti prayogassyAt triMzattvasyaikadivasepi vidyamAnatvAt iti vAcyam 1 ekasUryodayakSaNaviziSTavastudvayA'vRttitvameva triza. svamevaJca na kA'pi kSatiritivyAkhyAnAt / vaiziSTyAni pUrvoktAnyeveti paramamAnyAH / svarUpasambandharUpeti / atiprasaktadharmasyA'dheyatAvacchedakatvanna bhavatyapi tu svarUpasambandharUpApacchedaka
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / 275 tvasyaiveti / parantvayamapi pakSo na zreyaskaraH ! dhUmavAnvaherityAdau vahnitvamapi dhUmasAmAnAdhikaraNyAvacchedakambhave devazcAnyUnAnatirikta vRttitvarUpAvacchedakatvapraveza iti anthAzayaH / ghaTA'bhAvavabhUtalam / saMyogasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitasvarUpasambandhAvacchinnabhAvatvAvacchinna vizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitabhUtalatvAvacchinna vizeSyatAko bodha ityekaH prakAraH / saMyogasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinna prakAratAnirUpitA'bhAvatvAvacchinna vizeSyatAsamAnAdhikaraNA yA svarUpasambandhAvacchinnA'bhAvatvAvacchinnA'bhAvaniSThA prakAratA sAdRzaprakAratAnirUpitA yA bhUtalatvAvacchinnA vizeSyatA tAdRza vizeSyatA ko bodha iti dvitIyaH prakAraH / saMyogasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpita svarUpasambandhAcchinna'bhAvatvAvacchinna vizeSyatA'bhinnA yA bhAvaniSThA prakAratA tAdRzaprakaratA nirUpitA yA bhUtalaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyAtAko bodha iti tRtIyaH sthUlArthaprakAraH / saMyogasambandhAvacchinna samavAyasambandhAvacchinnaghatvaniSThA yA niravacchinnAvacchedakatA tAdRzAvacchedakatAnirUpitA yA'vacchedyatA tAdRzAvacchedyatAvatI yA svarUpasambandhAvacchinnA ghaTatvAvacchinnA ghaTaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA svarUpasambandhAvAcchinnA'bhAvatvaniSTha niravacchinnAvacchedakatA nirUpitAvaccheyatAvatsvarUpasambandhAvacchinA'bhAvaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA yA svarUpasambandhAvacchinnA'bhAvatvAvacchinnA'bhAvaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA samavAyasambandhAcchinna bhUtalatvaniSThanizvacchinnA'vacchedakatA nirUpitA mbandhAvacchinA'vacchedyatA tAdRzAvacchedyatAvatI yA bhUtalaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA yA'bhedasambandhAvacchinnA bhUtalatvAvacchinA bhUtala niSThA prakAratA tAhazaprakaratAnirUpitA yA kartRtvAvacchinnA kartRniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnadhikaraNA yA vRttitvasambandhAvacchinnA kartRtvAvacchinnA kartRniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA sattAdhAkhya kriyAtvAvacchinnA kriyAniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyAtAko bodhazzAbdikamate / svarUpasa tArkikamate tu sattAnukUlakRtyAzrayambhUtalamiti bodhassambandhAssvayamUhyA iti sUkSmArthaH / vinigamanAvaikalyena zAbdabodhe vaiparItyam, tathAhi, bhUtalatvaniSThA yA samavAyasambandhAvacchinnA niravacchinnA'vacchedakatA tAdRzAvacchedakatAnirUpitA yA bhUtalaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatA nirUpitA yA svarUpasambandhAvacchinnA'bhAvatvAvacchinnAbhAvaniSThA prakaratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA abhAvaniSThA vizeSyatA tAharAvizeSyatAnirUpitA yA pratiyogitvasambandhAvacchinnA'bhAvaniSThA prakAratA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 vyutpttivaadH| na ca bhUtale ghaTaH bhUtalaM ghaTavaditipratyayabalAdatiprasakto'pi dharmaH tAzaprakAratvAvacchinnA tatsamAnAdhikaraNA tadabhinnA vA yA pratiyoginiSThA vizevyatA tAdRzavizeSyatAnirUpitA yA samavAyasambandhAvacchinnA ghaTatvaniSThA niravacchi. nnA'vacchedakatA tAhazAvacchedakatAnirUpitA yA ghaTaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAkazzAbdabodha iti prabandhena kAlakriyAdInAmapi yojanA / sarva vAkyaM sAvadhAraNambhavati sarva hi vAkyajAtaM kriyAyAmparisamApyata itinyAyayossaJcArAt / ghaTo nAsti bhatale'tra kramavaiparItyobhayajJAnam / tatra pUrvamvaparItyam bhatalatvaniSThasamavAyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitA yA bhUtalaniSThA vizeSa yatA tAhazavizeSyatvA'bhinnA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA vA yA prakAratA tAdRzaprakAratA. nirUpitA yA saptamyarthavRttitvatvAvacchinnasvarUpasambandhAvacchinnaprakAratA tAhazaprakAratAnirUpitA'bhAvatvAvacchinnA yA vizeSyatA tAdRzavizeSyatvAvacchinnA tadabhinnA tatsamAnAdhikaraNA vA yA'bhAvaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAnirUpitA yA pratiyogitvasambandhAvacchinnA prakAratA tAhazaprakAratvA'bhinnA tadavacchinnA tatsamAnAdhikaraNA vA yA pratiyoginiSThA vizeSyatA tAdRza vizeSyatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnaniravacchinnaghaTatvaniSThA yA prakAratA tAdRzaprakAratAzAlibodhaH / atha kramaH, samavAyasambandhAvacchinnaghaTatvaniSThaniravacchinnaprakAratAnirUpitA yA ghaTaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA yA ghaTaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA pratiyogitvasambandhAvachinnA vizeSyatA tAdRza vizedhyatAsamAnAdhikaraNA tAdRza vizeSyatAtvAvacchinnA tadabhinnA vA yA nArthA'bhAvatvAvacchinnA'. bhAvaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatvAvacchinnA tadabhinnA vA yA'bhAvaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA pratiyogitvasambandhAvacchinnA vizeSyatA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA saptamyarthavRttitvatvAvanchinnA svarUpasambandhAvacchinnA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA tAhazavizeSyatAtvAvacchinnA tAdRzavizeSyasvA'bhinnA vA yA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA bhUtalaniSThA vizeSyatA tAdRza vizeSyatAnirUpitA yA samavAyasambandhAvacchinnA bhUtalasvaniSThA prakAratA taahshprkaartaashaalishaabdbodhH| bhUtalanirUpitavRttitvavAn ghaTaH, bhUtalanirUpittavRttitvA'bhAvavatsattAkartA ghaTaH, bhUtalanirUpitavRttitvA'bhAvavad ghaTakartRkA sattA, bhUtalanirUpitavRttitvavad ghaTakartRkasattA'bhAvaH, bhUtalanirUpitavRttitvavadghaTakatRkasattApratiyogikA'bhAvaH / yadyapi . uddezyapadAtheM vizeSyatAsambandhI vidheyapadArthe prakAratAsambandha itiniyama "iko yaNaci" parvate vahnissarveSu ghaTeSu rUpamityAdI vidheyaka-- hAdI vizeSyatAyA eva pratIte yaM prAmANika iti tatvam / Alokavirodhampradarya cintAmaNivirodhamprastauti nAtiprasaktamiti /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 277 AdheyatvAdhAratvayoravacchedaka iti vAcyam ? tAzapratyaye'vacchedakatva. bhAnAnupagamAt / AdheyatAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakadharmAtmakavyAptizarore mizrAdInAM svarUpasambandharUpAvacchedakatvanivezasya vyabhicAriNyativyAptyA na hyatiprasaktamavacchedaka. miti tatsthaloryAcantAmaNiphakki kAvirodhena caasmbhvduktiktaaptteH| AdhAratAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve yaddhatvadhikaraNatvaM sAdhyAdhikaraNatAvacchedakamiti lallakSaNavyAkhyApakSe svarUpasambandharUpAvacchedakatvapravezaM vyabhicAriNyavyApsyA dUSayitvA viruddhadikkAlAvacchinnavRttikasye. tyAdidUSaNAntareNa tatparityajya dodhitikRtAmanatiriktavRttisvarUpAvacchedakatvavivakSAyA asaGgatyApatteH / antu vA 'vyAsajyavRttidharmasyAtiprasaktasyApi darzitapratItibalAdA avyAsajyavRttIti-vyAsajyavRttitvaJca ekasvetarasaMkhyAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvam / ___darzitapratotibalAditi-bhUtale ghaTaHbhUtalaM ghaTavaditi pratItibalAditi tattvam / ghaTo'stItivAkyasya zAbdabodhaH prAsaGgikaH / ghaTA'bhinnaikatvaviziSTakata vRttivartamAnakAlikI satteti sthUlArthaH / samavAyasambandhAvacchinnaiktvatvAvacchinnaikatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTatvaniSThaniravacchi. nnAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatsvarUpasanbandhAvacchinnA ghaTaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA tAdRzavizeSyatAtvAvacchinnA tAdRzavizeSyatvA'bhinnA vA yA'bhedasambandhAvacchinnA ghaTatvAvachinnA ghaTaniSThA prakAratA tAhazaprakAratAnirUpitA yA kartRtvAvacchinnA katR niSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAsamAnAdhikaraNA tAdRzavizeSyatAtvAvacchinnA tAdRza vizeSyatvA'bhinnA vA yA vRttitvasambandhAvacchinnA kattatvAvacchinnA katta niSmA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA paricchinna- . tvasamvandhAvacchinnA vattamAnakAlasvAvacchinnA yA vartamAnakAlaniSThA prakAratA tAhazaprakAratAnirUpitA yA sattAtvAvacchinnA sattA niSThA vizeSyatA vAzavizeSyatAzAlizAbdabodha iti shaabdikaaH| atraiva prasaGge ghaTavada bhUtalam / saMyogasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitasvarUpasambandhAvacchinnAdhikaraNatvasambandhAvacchinnabhUtalatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAdabodha ityekaH prkaarH| saMyogasambandhAvacchinnaghaTatvaniSThaniravacchinnA'vacchedakatAnirUpitA'nchedya tAvatI
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 vyutpattibAdaH dhArAdheyabhAvAvacchedakatvam / vyAsajyavRttastvatiprasaktasya tadavacchedakatva. maprasaktam / kSitijalobhayaM gandhavat snehagandhobhayaM kSitAvityAdyapratIteH / atha vA dvitIyAdhaNe 'dhyayanAdhAratve tattanmAsAdirUpaprakRtyarthavizeSaNatApannatattanmAsAdivyaktInAM vyApakatAsambandhena pAratantryeNa vizeSaNatvamupeyate / tAdRzaM ca vyApakatvaM svasamAnAdhikaraNavyApyavRttyabhAvapratiyogitAvacchedakatvasambandhana svAvacchinnasya yo bhedastadAzrayadharmavatvaM tAdRzadharmazca caitro'dhIta ityAdau caitrIyAdhyayanAdhAdhAratAtvaM viziSyava sambandhe'ntarbhAvanauyam / mAsAntaraniSTatAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakasvasya tAhazadharme sattve'pi tattanmAsatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatAhazadharma uktasambandhena tattanmAsatvAdyavacchinnasya yo bheda. stadAzrayatvamakSatameveti yatkiJjidekamAsAdimAtravyApakAdhyayanAdisthale'pi tAdRzaprayoganirvAhaH / pratimAsamadhIta ityAdau pratyAdizabdAnAM mAsAdipadopasthApyAnugatarUpAvacchinnamAsatvAdimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakasvasAmAnyAbhAvaghaTitavyApakatAbodhakatayA yatkiJcidekamAsavyApakAdhyayanAdisthale na tAdRzaH prayogaH / athAtyantasaMyogArthakadvitIyAyA ekAdipadaM vinApi yatkizcidekamAsAdivyApakatAbodhakatvaupasadbhizcaritvA mAsamekamagnihotraM juhotItyatra ekapadaveyayamiti cegna ? tatra mAsAdhikakAlavyApakatve 'pi mAsavyApakatayAdhikakAlavyApakasya homasya zAstrArthatAvAraNAyaikapadopAdAnAt / tathA sati tasya kevalArthakatayA mAsamAtravyApakatAlAbhAttAdRza. prayojanopapaH / ata eva ca yAvajjIvamagnihotraM juhotItizrutibodhitAgnihotrAnu yA samavAyasambandhAvacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitA ghaTaniSThA vizeSyatA tAhazavizeSyatAsamAnAdhikaraNA tAdRzavizeSyatvA'bhinnA tAdRzavizeSyatAtvAvacchinnA vA yA svarUpasambandhAvacchinnA ghaTatvAvacchinnA ghaTaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA bhUtalatvaniSThaniravacchinnA'vacchedakatAnirUpitA'vacchedyatAvatI svarUpasambandhAvacchinnA bhUtalaniSThA vizeSyatA athavA samavAyasambandhAvacchinnabhatalatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA bhUtalaniSThA vizeSyatA - tAdRzavizeSyatAzAlibodha iti dvitIyaH prkaarH| yaavjovmityaadiiti| mImAMsAdvitIyAdhyAyatRtIyapAdacatuvizasUtre'dhikara. Nametadvivecitam /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArtha kalopaskRtaH / 279. vAdena satilavrIhicarurUpadravyasya mAsaikarUpakAlasya ca vidhAne vAkyabhedaH syAditi tAdRzadravyakAlo bhayaviziSTasya gauNAgnihotrapadapratipAdyasya karmAntarasyaiva vidhAyikA tAdRzI zrutiriti siddhAnte yAvajjIva kAlAntarga-tamAsarUpakAlAMze'pyanuvAdakatA sambhavAtprAptAgnihotrAnuvAdena dravyasyaiva vidhAnamucitamiti pUrvapakSo nirastaH / yAvajjIvamityAdizrutyA yAvajjIvavyApakatve bodhite'rthato mAsaikavyApakatAlAbhe'pi upasaccarukaraNakatvaviziSTahome tanmAtra vyApakatAyA alAbhena tasyApi vidheyatayA vAkyabhedasya prAptAgnihotrAnuvAdena dravya-vidhipakSe durvAratvAt / vidhipakSe durvAratvAt / atha tAzrute dravya kAlobhayaviziSTasya gauNAgnihotrapratipAdyasya karmAntarasya vidhAyakatve'pi na kathaM vAkyabhedaH ? vidheyabhedasyaitAbatAvyaparihArAt / pratyuta dharmiNo 'pyadhikasya vidhAnAt / evaM ca "prApte karmaNi nAneko vidhAtuM zakyate guNaH / aprApte tu vidhIyante vahavo 'pyekayasnata" ityapi niryuktikamiti cenna ? yatra vidheyAMze yugapadanekadharmANAM vizeSaNatayA bhAnaM tatra vidheyavizeSaNabhede'pi viziSTaniSThavidheyatvAbhedena vAkyabhedavirahAt / 4 anyathA bhUtalaM nIlaghaTavadityAdAvapi nIlavaddhaTava dityAdAvica vAkyabhedaprasaGgAt / anuvAdyAMze vizeSaNatayA yatrAnekeSAM vidhAnaM tatra teSAM vidheyatA bhinnaiveti vAkyabhedaH / yadyapi tatropasaccarukaraNakaho mAdhikaraNatA tvena adhikArivizeSakRtatAdRzahomAdhikaraNasAtvena vA mAsaikavyApakatA mAsanyUnakAlahotRkRta ho mAdhikaraNatAyAmapyanyAnyadine puruSAntarakartR kaho mAdhikaraNatAsattvenAkSataiva, tattatpuruSakartRkatAdRzahomAdhikaraNatAvena vyApakatAyAH zrutitAtparyaviSayatve ca vidheyAnantyam, tathApi vibhinna puruSakartRkahoma dhikaraNatAdvayAvRtti - tAdRzadharuhomAdhi karaNatAmAtravRttidhamatvenAnugato kRtya tattatpuruSakartRkatAdRzacaruhomAdhikaraNatAyA chinnavyApakatAnAM saMsargavidhayA vivakSitasvAnna doSaH / tAdRzAdhikaraNatAdvayAvRttitvaM ca stravRttitvasvanirUpakahomakartRniSTha bhedapratiyogika kaho mAdhikaraNatA vRttitvobhayasambandhenAdhikaraNatAviziSTAnyatvarUpamanugataM bodhyam / mAsamadhIta ityAdAvapi caitrA pratiyogitvamiti / asminpatte nirUpakatvasambandhena / anuyogitvapakSe tu svarUpasambandhenA'bhAve'nvayaH / pratiyogipadArthasya cAnuyogitve nirUpakatAsambandhenAnvaya ityabhimatiH /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 vyutpttivaadH| dikartRkAdhyayanAdhikaraNatAsvarUpavyApakatAvacchedakadharmasyoktAnugatarUpeNaivAnugamaH kaaryH| ato mAsamadhoyAno iSTa ityAdau viziSya caitratvAdyanupa. sthitAvapi nAnvayabodhAnupapattiH / anyatsvayamUhanIyam / ___ daNDaM vinA na ghaTa utpadyate, rAsabhaM vinApi ghaTa utpadyata ityAdI vinApadArtho 'bhAvavAn / tatpadasamabhivyAhRtadvitIyAyA abhAvAnvayipratiyogitvamanuyogitvaM vArthaH / abhAvavattazvotpattAvAdhAratvenAnvayaH / tathA ca daNDAbhAva vavRttyutpattikabhAvavAn ghaToM rAsabhAbhAvavavRttyutpattiko ghaTa ityAkArako bodhH| yadyapi nipAtArthe nAmArthasya sAkSAdapi bhedenAnvayaH, tathApi sambhavati sArthakatve vibhaktanirarthakatvamanucitamiti dvitIyAyAH sArthakatvamupeyate / bhUtale na ghaTazcandra iva mukhamityAdau prathamAyAH pratiyogitAdyarthakatve prathamaiva na sAdhuH syAt / prAtipadikArthAnvayanonyapadenAbhidhAnasthala eca prAtipadikArthetyAdisUtreNa prathamAvidhAnAditi tatra pratiyogitvAdiH sambandhavidhathaiva bhAsata ityupeyate / daNDa vinA na ghaTotpattirityAdau ca vinAntArthe ghaTotpatyAdyabhAvAnvaye 'nuyogivizeSaNadaNDAdyabhAvasya ca tdnu| yogitAvacchedakatvaM bhaaste| dravye na gandha ityaprayogAt upalakSaNIbhUta. dharmAvacchinne na nabarthAbhAvAnvaya itivyutpatteriti rAsabhaM binA na ghaTotpattiriti na prayogaH ? atiprasaktatayA rAsabhAbhAvasya ghaTotpattyAdhabhAvAnuyogitAvacchedakatAvirahAt / athavA abhAva eva vinaarthH| daNDaM vinA na ghaTa ityAdau ca vinA. ntArthasyAbhAvasya nabarthe ghaTAyabhAve prayonyatAsambandhenaivAnvayaH / ata eva rAsabhaM vinA na ghaTa ityAdayo na pryogaaH| ata eva daNDAdyabhASa. vati ghaTAdevRttAvapi jAyate ityasyAdhyAhAraM vinaiva daNDaM vinA na ghaTa iti pryogoppttiH| rAsabhaM vinA ghaTa ityAdau ca vinArthasyAbhAvasya sAmAnAdhikaraNyasambandhena ghaTAdAvanvayaH / dodhitikRtApyavinAbhAko vyAptirityatra sAdhyaM vinA sAdhyAbhAvavati yo'bhAva iti yaduvyAkhyAtaM tatra saptamyantena saMsargavidhayA bhAsamAnaM tadadhikaraNaniSThatvamevopAttaM na tu vinArthatvenAdhikaraNam / abhAvAdhikaraNaparyantasya vinApadArthave. 'pi saptamyAdheyatvarUpApadArthavivaraNarUpatAyA AvazyakatvAt / na ca anyapadeneti-nAtra zaktampadamiti gRhyate kintu "suptiGantamiti pAribhASikamato na dossH|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / 281 vinApadottaralupta saptamyartha evAbhAvavatIti saptamyA vikRta iti vAcyam ? nipAtottaravibhaktanirarthakatvAt / ata eva sarvatra nipAtottaraM sAdhutvArtha prathamaiveti zAbdikAH / pRthivyAmeva gandha ityAdAvevakAraprakRtikasaptamyA yadAdheyatvabodhakatvamaGgIkRtaM dIdhitikRddhistatrApi teSAM na nirbhrH| astu vA tatra pratiyogitayA pRthivyanyavRttitvabhAnAnurodhenaivakArasyAnyAvR ttatvArthakatvaM gauravAdupekSya tatrAdheyatvavAcakatvena klUptAyAH saptamyAH kalpanam / prakRte cAdheyatvasya saMsargatayaivopapattI vinApada. sAkAGkSAdheyatvArthakasaptamIkalpanaM duSkalpanameva / evakArasthale cAbhA. varUpa evArthenyarUpatadarthAntarasyAveyatAsambandha iti na sambhavati ? AdheyatAdestadvatyeva sambandhatvAt na tu tadabhAve / na ca tatrAdheyatvAbhAvo na pratIyate, api tu tatsambandhAvacchinna pratiyogitAkapRthivyAdyanyAbhAva ityupeyam / tAzapratiyogitAkatvamevAbhAve'nyasya sambandhostviti vAcyam ? AdheyatAsambandhasya pratiyogina AdhArasyAnuyoginyAdheye vRttyniyaamktvenaabhaavprtiyogitaanvcchedktvaat| caitraH pacatItyAdau kRtyAdisambandhasyApadAryatve'pi pAkakRtimAnityAdau matubAdipadena vivaraNavat uktasthale sAmAnAdhikaraNyasya padena vivaraNamapi na vi. rodhamAsAdayati / viravaNIyArthasyApyanyalabhyatve'padArthatopapatterityalamasadAvezena / vinA vAtaM vRkSaH patita ityAdau vinApadArthasyAbhAvasyAzrayatAsambandhena bRkSe'nvayAdAtAbhAvaviziSTo vRkSaH patita iti zabdato lbhyte| patane'nubhavasiddho bAtajanyatvAbhAvalAbhazcArthaH, janyatAyAH padAnupasthApyatvAt tadabhAvasya tasya bRtyaniyAmakasambandhatvAttadavacchinnavAtAbhAvasya ca zabdena bodhayitumazakyatvAt / putraM vinA gata ityAdau putrAdipadaM lakSaNayA putragamanAdiparam / vinApadabodhyatadabhAvazca samAnakAlInasvAdisambandhena gamane'nveti / samAnakAlInatvaghaTakaM kAlaniSThaM sthAdhikaraNatvamanavacchinnaM bodhyam / atoM gamanAdikAle . tadanadhikaraNadezAvacchedena gamanodyabhAvasattve'pi naatiprsnggH| kecittu saktasthale sAhityameva vinaapdaarthH| tasya ca gamanAdi. kartavyatvayaH / asAhityaM ca svakata kasamabhivyAhRtagamanAdikriyAsamAnakAlInatAdRzakriyAkartRtvarUpasAhityAbhAvaH, kriyAnvayisvakata ka astu veti-saptamyAH kalpanamiti vAkyena sambandhaH / svAdhikaraNatvamiti-svaM gamanA'bhAvaH / svakartR kasabhivyAhRteti--svakartRkA yA sama
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / tAdRzakriyAkAlInatvAbhAva eva vA vinArtha', kartRtve putrAderAdheyatvenAnvayaH / vibhaktiH sAdhutvArthaiva / bastu vA AdheyatvaM dvitIyArthaH / saptamyA AdheyatvArthakatve'pi nAtra saptamIprasaktiH 1 tasyAH kArakavibhaktitvena kriyAnvayisvArthabodhakatvAt / ataH zeSaSaSThIprasakkanyA tAmevopapadavibha kirdvitIyA bAdhata iti sarvA upapadavibhaktayaH SaSThayapavAdikA virodha iti / 282 ityasyA vinAsamAnArthakayorRte'ntareNeti nipAtayorapi darzitaiva rotiH / evaM vinAyuktatRtIyApaJcamAsthale'pi, maryAdAbhividhyartha kayAvacchandayo gepi dvitIyA dRzyate, tatra maryAdArthako yAvachandaH / Arabhya tasyAM dazamIM tu putromityAdau maryAdA | somA kAlarUpA dezarUpA ca kAlaniSThaM tatvaM ca tatkAlaniSThasva samabhivyAhRtakALa prAgabhAvAnadhikaraNa svaprAgabhAvAdhikaraNasvasajAtIyayAvatkAlavRtti samabhivyAhRtakriyAnadhikaraNatvam / evaM coktasthale yAvacchabdena pUjArUpakriyAyAM zukla dazamIniSThatAdRzasomAtvanirUpakatvaM pratyAyyate / tAvataivArthataH zukladazamyAM maryAdAtvaM labhyate / tanniSThasomAtvanirUpakatvaM ca tadavRttitve sati kRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNazukla dazamIprAgabhAvAdhikaraNatithikUTa vyApakatvam / tAvatA SoDazatithyadhikaraNakaSoDaza pUjA rUpasyaikakarmaNo vidheyatayA lAbhaH / vyApyakAlasamudAye sajAtIyatva vizeSaNAtpUjAyAmukta vizeSaNadvayAkrAntadaNDAdisamudAyAvyApakatvepi na bAdhaH / anvayitAvacchedakarUpeNa sAjAtyasya vivakSaNAduktasthaLe ca tithimityasyAdhyAhAreNa dazamI padArthatAvacchedakasya tithitvaghaTitatvena vA yAvatpadArthAnvayitAvacchedakatayA sithitvabhAnAsena rUpeNa daNDAderdazamIsa jAtIyatvAbhAvAt / tithizcAkhaNDa kAlavizeSarUpA, na tu candramaNDalakalArambhAdyanuguNakriyAprazcayarUpA ? pUjAyAstAvatkriyAvRttitvAsambhavAt / atra ca prAgabhAva eva yAvatpadArthaH / dvitIyArthaH pratiyogitvamanuyogitvaM vA / tatra tatprakRtyarthadazamyA anvayaH / tAvatA dazamIpratiyogika prAgabhAvalAbhaH / dasya svapratiyogyavRttitvaviziSTavyApakattA sambandhena pUjArUpasamabhivyAhRta kriyAyAmanvayaH / svAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakapUjAvize vyApakatvaM ca patvavasvam / svAdhikaraNatvaM ca svAdhikaraNakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedaviziSTakAlika vizeSaNatA sambandhena / 7 bhivyAhRtagamanakriyA tatsamAnakAlikI yA gamanakriyA tatkartRtvetyarthaH / maryAdAbhividhyartheti - tena vinA maryAdA, tatsahito'bhividhiH /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrArthakalopaskRtaH / etena kRSNanavamoprAgabhAvAdhikaraNapratiyogikabhedasyAvyAtakatayA tatsAmAnyabhedaniveze bhAvikRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNasvamAdAya nApra. siddhiH| tathA satyapi tattaddazamIprAgabhAvAdhikaraNakAlasya svAdhikaraNakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedavattvasambandhena ttttpraagbhaavaadhikrnntvaakssteH| na caivamapi vyavahitapUrvakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabheda ghaTitasambandhenAvyavahitapUrvakRSNanavamIpUrvatithInAmapi tattaddazamoprAmabhAvavattvAttadadhikaraNatithivyApakatvaM pUjAyAM na sambhavatIti vAcyam ? svAvacchinnakRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNatvasambandhana svAvacchinnabhedasyaiva prAgabhAvasambandhe nivezanIyasvAt / svAdhikaraNaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamapi tAdRzAvacchedakatvasambandhena svAcchinnana sya bhedaH / atastAdRzAvacchedakatvatvAvacchinnAbhAvaniveze yatkibihazamoprAgabhAvAdhikaraNaniSThAbhAvapratiyogitAmAdAyAsiddhivAraNAya vi. ziSya tattatprAgabhAvarUpasvapadArthasya sambandhamadhye pravezyatayAnanugama iti nirastam / dezarUpA sImA ca kAzotaH kauzikI yAvad yAtItyAdau / tatra kauzikyAH gamanasomAtvaM pratIyate / tacca kAzIpUrvakauzikopazcimadezavyApakagamanAnadhikaraNatvam / yAvatpadena ca kauzikyanadhikaraNakatve sati kAzIpUrvakauzikIpazcimadezavyApakatvaM gamane pratyAyyate / tatra dvittIyArtho'vadhitvamavadhimattvaM vA pratIcIvAdyanvayi, niSkarSaH puurvvtsvymuuhniiyH| abhividhyartho yAvacchabdaH kArtikamArabhya caitraM yAvacchItaM bhavatItyAdau kAzItaH pATaliputraM yAvad vRSTo deva ityaadaabhividhisttpryntaabhivyaaptiH| evaM ca prathame kArtikapUrvakAlottarakAlapUrvakAlavyApakatvaM caitrocarakAlA'vRttitvasahitaM zItabhavane dvitIye ca kAzIpazcimadezapU. rvapATaliputrapUrvadezapazcimadezavyApakatvaM pATaliputrapUrvadezAvRttitvasahitaM vRSTau yAvatA pratyAyyate / vizeSaH pUrvavat / yAvacchabdasamAnArthakA. zabdasthale'pi darzitaiva riitirvseyaa| tadyoge ca paJcamI sAdhuH / svAdhikaraNeti--atra svapadaM dazamIprAgabhAvaparam / tatsAmAnyabhedaniveza iti-kRSNanavamIprAgabhAvatvAtiriktadharmAnavacchinnaprAmabhAvaniSThAvacchedakatAbhinnAbacchedakatvA'nirUpitapratiyogitAkabhedasya niveza ityarthaH / / tathA satyapoti-uktasAmAnyabhedasyA'prasiddhatve'pItyarthaH /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 vyutpattivAdaH - yajJamanu prAvarSadityAdAvanuzabdArthaH kArakatvarUpaM hetutvam / anulakSaNe ityatra karmapravacanIyasatrajJAvidhAyakasUtre lakSaNapadasya kArakahetuparatvAt / tatra ca yjnyaanvittsyaadheytvruupdvitoyaarthsyaanvyH| hetutAyAzca nirUpakatvasambandhena vRSTAvanvayaH / janyatvaM vaanushbdaarthH| tatra 'nirUpitatvarUpadvitIyArthasya yjnyaanvitsyaanvyH| janyatAyAzcAzrayatvasambandhena vRssttaavnvyH| anvarjunaM yoddhAra ityatrAprakarSarUpaM honatvamanuzabdArthaH / arjunAvadhikatvaM dvitoyAntArthastasya caapkrsse'nvyH| ___ avadhitvasyApAdAnatAkapatve'pi kriyAnvayAbhAvAnna paJcamoprasaktiH / asmAdayaM doghaM ityAdau bhavatItyasyAdhyAhAreNaiva paJcamyupapAdanAt / ataH SaSThayapavAdatAnirvAhaH / ___ vRkSaM prati vidyotate vidyuta, mAtaraM prati sAdhuH, yo mAM prati syA. t, vRkSaM prati siJcatItyAdI lakSaNetthaM bhUtetyAdisUtrAnuziSTakarmapravacanIyasakapratyAdizabdeSu prathame paricAyakatvarUpaM lakSaNatva parizeSa. rUpaM lakSyatvaM vA karmapravacanIyArthaH / vRkSaprakAzena vidyAdvidyotanajJAnAd vRkSasya pricaayktaa| dvitIyArthazcAdheyatvaM nirUpitatvaM vaa| dvitIye strAvacchinnabhedasyeti / svAvacchinna pratiyogitAkabhedasyeti / atra svapadena zukladazamIprAgabhAvasya grahaNam nanu pUjAyAzzukladazamIprAgabhAvAdhikaraNatvannavAsti zukla dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvasya pUjAnadhikaraNatithiSvapi pUrvoktabhedaviziSTakAlikavizeSaNatAsambandhena vidyamAnatvAt / naca yat yat dazamIpUrva vidyamAnaM navamImArabhya parvatarAjaputrIpUjanavihitantatsaddazamIprAgabhAvavyApakatvasya vikSaNena na sAmAnyatithiSvatiprasaktiriti vAcyam ? evannivezena doSavAraNe'pi ananugamadoSasya tattadvyaktibhedena saukaryAt / atra gR0 ta0 ka0 mAnyAH parvatarAjaputrIpUjAyAM zukladazamIprAgabhAvAvacchi. nnapratiyogitAkabheda eva gRhyata iti granyAzayaH / atra bhedazca svAdhikaraNatvavanniSThA'bhAvapratiyogitAvacchedakatvasambandhAvacchinnAvacchedakatAkapratiyogitAka eva / svAdhikaraNatA ca svAdhikaraNakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnapratiyogitAkabheda viziSTakAlikasambandhena / evaJca sambandhaghaTakIbhUtasvapadena tattavyaktareva grahaNamiti na kA'pi hAnirityalam / vRttyaniyAmakasambandhasya pratiyogitAvacchedakasambandhatvAbhAvAdAha janyatvaM veti / nanu sarvazrAvadhyarthe paJcamyA vidhAnameva yogyamiti ditIyA kathamityAzayenAha avadhitvasyeti /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastraarthklopskRtH| 285 sAdhutvaM priyakAritvaM sAdhutvaghaTakakriyAnvayI sambagdhaH krmprvcniiyaathe| tRyIye bhAgaH svatvAzrayaH prtyaadyrthH| tadanvayI sambandho dvitiiyaarthH| itthaM cAsmatsambandhI yo bhAgaH syAditi bodhaH / caturtha karmaNyeva dvitIyA, SatvAbAdha eva saMjJAphalama / pratizca nirarthakaH gRhe gRhe'zva ityAdAviva vyApakatAyA dviruktibalalabhyatvAtpratizabdasya vyApakatArtha kattva uktA. thekatvena gRhaM vyApnuvate'zvA ityAdAviva dviruktireva na syAt / / na ca pratizabdasyApi byApakatArthakatvaM pratidinamadhIta ityAdau valU-- tama, dviruktarapi vRkSaM vRkSaM siJcatItyAdI klaptamiti prakRte sambhedenAnyataravaiyamiti nyAyAd dvayoreva vyApakatAbodhakatvamavarjanIyamiti vAcyam ? pratimAsamadhotaityAdAvavyayIbhAve hi prathamAtiriktavibhaktarasAdhutvena pratizabdena mAsAnvitavyApakatvaM kriyAyAM bodhyte| vibhaktiH sAdhutvArthA / ___ vRkSaM vRkSaM pratisiJcatotyatra tu seke dvitIyArthakarmatvAvaruddhaprakRtya-- rthavRkSavizeSitavyApakatA bodhayituM na zakyate / ekavizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatve vyutpattivirodhAt / / __ karmatvasambandhasyaiva ca vyApakatAghaTakatvena svIkaraNIyatayA vRttyA niyAmakasya tasya tathAtvAsambhavAcca | tasya sekakameva AzrayatAsambandhaghaTitavyApakatApratyAyanamapi na yujyate ? prakRtyarthasubarthayorantarA nakA. thotiriktabhAnasya vyutpattiviruddhatvAt / nAmUDhasyetarotpatteH, nAnupamRdya prAdurbhAvAdityAdau namArthamAtrasya pazcamyathe hetutAyA vizeSaNatvena pra. kRtyarthasya ca vizeSyatvenAnvayAt / tasmAtpratiranarthaka eva / / dviruktAnvaye tAtparyabalAcca secanakarmatve vRkSAdeApakatvaM saMsargata paricAyakasvarUpamiti-nirUpakatvasambandhena tasyA vidyu tyanvayaH / tathA ca vRkSaniSThaparicAyakatAnirUpikA vidyutprakAzanavatItyarthaH / SatvabAdha iti-karmapravacanIyasaMjJayA. gatyupasargasaMjJayorvAdhena "upasargAtsunotI' ti na Satvam / dviruktireva na syAditi-uktArthAnAmaprayoga itizAbdikasiddhAntAditi tatvam / __ prathamAtiriktatyAdi-pratizabdasya vyApakatvArthakatvamiti draDhayitumetaduktiH / vyApakatAghaTakatveneti-vyapakatAvacchedakatveneti / tasya tathAtvA'sambhavAta iti / karmatvAkhyasambandhasya vyApakatAvacchedakatvA'sambhavAt / vyutpattiviruddhatvAditi-pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvamiti vyutpttiviruddhtvaadityrthH| saMsargatayaiveti-evaJca prateApakatvamoM naiva /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 vyutpattivAdaH / yaiva bhAsate / yadi ca vRkSaM prati siJcatItyAdAvupasargasya pratervAcyo dyotyo vA kacidanyo'rthastadAstu sa evAtrApi tadarthaH / prayogavattAdRza ata eva tasyevAsyApi pratizabdasya prayogo nAnarthakaH / vastuto'narthakayoH karmapravacanIyAdhiparizabdayoH praterapi prayogasya prayojanAntarAnupapattizcintyA / prateryatra vyApakatArthakadavaM tatra prativRkSaM sivatotyavyayIbhAvasamAsa eva niyataH / tadarthakAvyayasyAvyayIbhAvasamAsavidhervibhASAdhikArIyatAviraheNa nityatvAdato vopsayA prativRkSaM sicotiSad vRkSaM pratisiJcatIti na prayogaH / yatra vyApakatvArthakenAvyayenAvyayIbhAva samAsastaduttaraM sarvatra prathamA vibhaktireva, natUpakumbhe gacchatItivat pratigRhe'zvA ityAdirapi prayogaH / uktayuktyA tatra pratinA'zvAdau gRhAdivyApakatAyA bodhayitumazakyatvAt / tadAdhArasAdirUpa saptamyAdyarthe ca samAsArthasya gRhAdivyApakatvasyAzrayatAsambandhena tadarthasya vyApakarUpadharmiNo vA sbhedasambandhenAnvaye meyatve ghaTaH ghaTavRttau ghaTa ityAdiprayogavAraNAya kalyyAyAH saptamyarthAdhAratAyA mAzrayatva saMbanvenAbhedasaMmbandhena vA prakRtyarthAnanvayavyutpatte = virodhAt / upakumbhe nivehi, upakumbhAdAgataH upakumbhena kRta ityAdau va vivakSitasyAdhArakhApAdAnatvakartRtvAdau kumbhasamIpAderAdheyatAsambandhenAnvayasyAdheyatvAdau nirUpitatva sambandhena tadanvayasya vA boghe na kazcid vyutpattivirodha ityupapadyante tathA prayogA iti dhyeyam / tvAM ca mAM cAntaretyAdAvantarAntareNa yukta iti dvitIyAyA nirUpitatvamarthaH I tasyAntarApadArthatAvacchedaka madhyatve'nvayaH / evamanyatrApi tadarthastUktadizA svayaM paricchedyaH iti dvitIyAvibhaktayaH asyA'poti -- vRkSaM vRkSaM prati siJcatItivAkyaghaTakasyA'pItyasyeti / AzrayatA - sambandheneti--anvaye ityanena saha sambandhaH / abhedasambandhaneti - evaJca gRhavyApakam yadAdhAratvaM tadAzrayIbhUto'zva itizAbdaH / madhyatve'nvaya iti - evaJca tvannirUpitam mannirUpitazca madhyatvampratyetavyam / iti zrItrikoNayantrasannibhakAzIprayAmA yodhyAkhyatIrthatrayamadhyabhUmijaunapura badalApura udayapuragelhavAbhijana gargavaMzIya sarayUpArINazuklazroveNo mAdhava zAstrikRtazAstrArthakalAsahite vyutpattivAde dvitIyAkArakaM samAsam /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthakRdanvayaparicayaH sRSTisamaye brahmAdyutpacyanantaraM gargagautamazANDilyAdayo'gnikalpA maharSayassambabhUvuH / mahIyAMsazca te agnihotrAdivedikakarmAnuSThAnAya paramapavitraM sarayUtaTamAgatya yajJabhUmim prakalpya sthitAstatraiva varNAzramamarthyAdAM pAlayAmAsuH / tatrAsmAkaM pUrvajAna gargavaMze baniH, gorakSapura prAntAntarvattimajhavalI ( majhaulI ) ti prasiddhe vizvasena ( bisena ) kSatriyapAlite tadgurutvena tasthuH purANapuruSAH / kadAcittIrthayAtrAGkurvantaste mahAnubhAvAH kAzIprayAgAyodhyAbhighatIrthaMtrayamadhyabhuvaM jaunapurabadalApurAbhidhaM mArgasthaM sakSatriyAH prApuH / tatra vizeSato dharmaviparyayanduSTajanajanyaM vilokya sArdhaM vidyamAnaM kSatriyamAjJApya kArayitvA ca duSTaprazamaM prAtarArAdhyAH vijayadatta zuklAH putracatuSTa yasampannAH tatraiva tapassamAcAramArebhire / kSatriyakulalalAmabhUtAzziSyAstejabahAdurasiMhAmighAzca tata evArabhya tatratyaprajAssampAlayAmAsuH / prAtaH smaraNIyapAdAnAnteSAJcaturNAmeke sarvatantrasvatantrA vikhyAtabhUtalapratiSThAH SaDa darzanAlaGkRtAH svanAmadhanyAH zrITIkArAmazuklazAstriNaH samananiSata / te ca mahAnubhAvAH zAstrAdhyayanAdhyApanAnantaraM gArhasthyaM sampAdyaM svajyeSTha sutAya adhItazabda vedAntajyotiSazAstrAya devadattanAmakAya samarthyaM sampattijAtam paramatyAgamAjagmuH / mAnyAzcAmI devadattazuklAH yAvajjIvaM nirjIvikamadhyApanaJcakruH / teSAm putrAH paramAdaraNIyacaraNAH zabdatarkazuddhAdvaitAdikRta viziSTazramAH paramamattayo'nekagranthakRtaH sAdhIyAMsaH kIrtivarNazuklAH gAyatryAdimahAnuSThAnena tIrthayAtrAdinA sAGgopAGgaM cAturAzramyampAlayAJcakruH / tadIyakaniSThaputrA ghaTikAzatakazatAvadhAna saMskRtAzukavivaiyAkaraNaziromaNyAdyanekapadavIbhRtaH zrIveNomAdhavazAstriNo'smajjanakAH zaizave svamaNDalAntarvattirudhaulIgrAmasthebhyo vaiyAkaraNa kesarizrIdurgAdattazAstramahodayebhyo'dhItya kaumudIzekhara manoramAnyAyasiddhAntamuktAcalyAdigranthAn kAzImAgatya vizvaprasiddhebhyaH sarvatantra svatantrebhyaH zAstrArthavidyAvatArebhyaH paNDitamArtaNDebhyo mahAmahopAdhyAyAdipadebhyaH zrIzivakumAra mizrazAstrimahAzayebhyaH mahAmahopAdhyAyazrIjayadeva mizrazAstricaraNebhyazcAdhItya sapariSkRti zabdatarkavedAntAdizAstraM dvAdazavarSAdhyApanAnantaraM granthanirmANe pravRttAH 1 hiMsAkhaNDa nakaumudI 2 kaumudIkalpalatikA 3 vaiyAkaraNabhUSaNasAra ( TIkA ) 4
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 vyutpattivAdaH zaktivAda (TIkA) 5 vyutpattivAda (zAstrArthakalA TIkA) 6 pariSkAradarpaNAdigranthara. tnAnyaracayan / taccaraNAnurAgAllabdhasAdhAraNazabdavyutpattinA tadIyadvitIyaputreNa mayA kaumudIkalpalatikAdivadayamapi grantho yathAmati TippaNIbhiH pariSkRtya saMzodhya ca bhavatAM sevAsu nivedyate AzAsyate cAkiJcitkaro'pi kiJcitkaro'yam bhavatAmanurAgAd bhaviSyatIti / prArthayate vidvajjanacaraNasevakaH-- zrIrAjanArAyaNazuklA phAzIstha-zAstrArthamahAvidyAlayapradhAnAcAryaH