Book Title: Vyutpattivada Adarsha Vyakhya
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009523/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2066 (I. 2010) . zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra - saMyojaka- bAbulAla saremala zAh hIrAna sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amAvAha - 04 (mo.) 9425585804 (kha) 22132543 (2he.) 27505720 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne seTa naM.-2 nI DI.vI.DI.(DVD) banAvI tenI yAdI yA pustaThI vebasAhaTa parathI pakSa SIGnaloDa karI sArI. pustakanuM nAma zrI siddhahema bRhadvRtti bRhadnyAsa adhyAya-6 055 056 vividha tIrtha kalpa bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA 058 siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA 060 jaina saMgIta rAgamALA 061 caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) 062 vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya 063 candraprabhA makaumudI 064 viveka vilAsa paJcazatI prabodha prabaMdha 065 066 sanmatitattvasopAnam 067 068 | moharAjAparAjayam kriyAkoza 069 070 kAlikAcAryakathAsaMgraha 071 sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA janmasamudrajAtaka meghamahodaya varSaprabodha pahezabhAlA hoghaTTI TIDA gurbharAnuvAha 072 073 074 075 076 077 saMgIta nATya upAvalI jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho jaina citra kalpabUma bhAga-1 jaina citra kalpabUma bhAga-2 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpasthApatya 078 079 zilpa cintAmazi lAga-1 080 bRha6 zilpa zAstra bhAga - 1 081 bRha6 zilpazAstra lAga-2 082 bRha6 zilpa zAstra lAga-3 083 AyurvedhanA anubhUta prayogo lAga - 1 084 085 kalyANa kAraka vizvalocana koza kathA ratna koza bhAga-1 086 087 5thA ratna preza lAga-2 088 hastasagrIvanam endracaturvizatikA 089 sammati tarka mahArNavAvatArikA 090 bhASA saM saM zubha. saM saM zu. saM saM saM saM/ 4. saM saM gu4. zubha. zubha. zubha. zubha. zubha. zubha. 4. zubha. zubha. zubha. saM./hiM rttA-TIDADAra-saMcA zubha. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. saM pU. caturavijayajI ma.sA. zrI mohanalAla bAMThiyA saM/hiM saM/gu4. zrI aMbAlAla premacaMda saM. saM/hiM saM/hiM zubha. zubha. saM. saM.. saM.. pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. jinavijayajI ma.sA. pU. pUNyavijayajI ma.sA. zrI dharmadattasUri zrI dharmadattasUri zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI zrI rasikalAla hIrAlAla kApaDIA zrI sudarzanAcArya pU. meghavijayajI gaNi zrI dAmodara goviMdAcArya pU. mRgendravijayajI ma. sA. pU. labdhisUrijI ma.sA. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya zrI bhagavAnadAsa jaina zrI bhagavAnadAsa jaina zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI zrI sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI nayAba zrI vidyA sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba zrI manasukhalAla bhudaramala zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma pU. kAntisAgarajI zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI zrI naMdalAla zarmA zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI becaradAsa jIvarAja dozI pU. meghavijayajIgaNi pUja. yazovijayajI, pU, puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI pRSTha 296 160 164 202 48 306 322 668 516 268 456 420 638 192 428 406 308 128 532 376 374 538 194 192 254 260 238 260 114 910 436 336 230 322 114 560 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho zrutajJAnama" graMtha jIrNoddhAra kara 'vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya : dravyasahAyaka : suvizAla gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeva zrImada vijaya rAmacaMdra-bhadraMkarakuMdakuMdasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna vardhamAnataponidhi pUjyapAda gaNivarya zrI nayabhadravijayajI ma.sA.nI zubha preraNAthI zrI jinAjJA ArAdhaka saMgha-mIThAkhaLI (navaraMgapurA) jJAnakhAtAnI rakamamAMthI lAbha lIdho che : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 2069 I.sa. 2010 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // tarkazAstrasAmrAjyadhurandharamahAmahopAdhyAyavidvadvarazrImad gadAdhara bhaTTAcArya praNItaH pratyayArthanirUpaNaparaH vyutpattivAdaH ( zabdakhaNDagranthaH ) -501010- paJcanadIyapaNDitasudarzanAcAryazAstripraNItayA AdarzAkhyavyAkhyayA saMtulitaH sa caiSa khemarAja zrIkRSNadAsa zreSThinA baMbaI nagare ( khetavADI sAMtavIMgalI khaMbATA lAina ) svakIyazrIveGkaTezvaramudraNavezmani mudrayitvA : prakAzitaH vikramAGkasaMvat 1970 punarmudraNe zrIveGkaTezvarayantrAlayAdhipaterevAdhikAraH "Aho Shrutgyanam" Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrutgyanam" Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // bhUmikA aye gIrvANavAgvalilalitAlavAlakalpA analpAdarakAdikamanIyaguNagaNArNavA vidyAvindavaH? sa hi vaktavyaM ca zrotavyaM ca zabdAdhInamaiva dharmAvagamopi zandAyatta eva kiMbahunA laukikI vA pAramArthiko vA kopi vyavahAraH zabdaM vinA na nirvahati, uktaM cAbhiyuktaH " na sosti pratyayo loke yaH zandAnugamAhate / / anuviddhamiva jJAne sarva zabdena bhAsata // " iti / ca zabdaH kiM ca kathaM ca bodhayatIti zabdakhaNDena nirUpyate / zandepi prakRtipratyayabhedena dvau bhAgau tatra "zrIyutagadAdharabhaTTAcAryeNa zaktivAde nirUpaNaM kRtaM pratyayArthAnAM cAtra vyutpattivAde / idaM ca bhaMdvayamapi khaNDitamevopalabhyate iti hRdayakhedaH / asya ca vyutpattivAdasya ye khalu mayA mUlArthI vidyAgurubhyo mahAmahopAdhyAya sI.AI.I.zrI 7 madgaGgAdharazAstricaraNebhyo'NumAtramavagatAstAn svakIyazAnarakSArtha saMkalayyA''samApti mUlArthopapAdayAkhyAntarAnupalabdhyA yA''darzasamAkhyeyaM vyAkhyA kevalaM mUlAryajijJAsUnAM chAtrANAmupayogArtha prakAnAsti / atra ca prathamAkArake citkacitkRSNabhaTTakRtaTIkApi nikSiptAstIti tatra tatra spaSTameva / upAThopyAsamApti yathAmati prAktanalikhitAnekapustakasAhAyyena saMzobhita iti prAyaH prItikaraH vidAno bhaviSyati / loke hyasya sandarbhasya prAyaH prathamAkArakaparyanta eMvAvalokanamyavahArosti yadyapi gi yaM prazAvatAM vyutpattiprAptyarthamalameva tathApyatanopi bhAgo draSTavya evAsti, manme'navakopezavA yAdavyutpattivAdayorantyabhAgI vinaSTI, upalabhyamAnAvapisoma saba yo vijJayA ca jAtAvi. padhikenAtra predhAvastu savistaranivedanenati viraman' "na cAtrAtIva kartavyaM doSadRSTiparaM manaH / doSo jhavidyamAnopi tazcittAnAM prakAzate / / " ityAdInyatra vAkyAni cintanIyAni kovidaH / zuddhaM yadatra tad grAhyaM duSTaM cAstu mamaiva me // iti vijJApayati zrImatIyaH paJcanadIyaH sudarzanAcAryaH kAzI "Aho Shrutgyanam" Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSavyutpattInAM saMgrahaH abhaidAnvayabodhazca virUpopasthitayoreveti vyutpattiH ... bhedAnvayabodhazca prAtipadikArthadhAtvaryayoH pratyayAyana kvacinnipAtArthena samAgave prati nA vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedazcauddezyatAvacchedakAvacchedenaiva bocate iti vyutpattiH AkhyAtopasthApitadvitvAdikaM cobhayAdirUpAnvayitAvacchedakAvacchinne evAnvetIti vyutpatiH vyAsajyavRttidharmo yatrAnvayitAvacchedakastatra yAvatsvanvayitAvacchedakasya paryAptistAvatAmeva padArthAntareNAnvayaH iti vyutpattiH ... .... dvitvAdyavacchinnoddezyatAkabuddhAdhuddezyatAvacchedakavyApakatA niyamato vidheyasaMsarge bhAsate __ iti vyutpattiH vyAsajyavRttidharmAvacchinnoddezyatAkazAbdabuddhau svavyApyatAzadharmavattvamapi vidheyasaMsargatayA bhAsate iti vyutpattiH ... .... ekatra vizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayA'nvayo'vyutpanna iti vyutpattiH padArthaH padArthenAnveti na tu padArthakadezena iti vyutpattiH pratiyogipadAdanyat yadanyat kArakAdapi, iti vyutpattiH gRhNAti vAcakaH saMkhyA prakRtervikRterna hIti vyutpattiH karmatvAntaravizeSyatApanakRtyAdau karmatvasya saMsargatayA bhAnamavyutpanna miti vyutpattiH upalakSaNIbhUtadharmAvacchinne na naarthAbhAvAnSaya iti vyutpattiH ... prakRtyarthasubarthayostarA naarthAtiriktabhAnasya vyutpattiviruddhatvAditi vyutpattiH AkhyAtArthavartamAnatvAdenasamabhivyAhArasthale'bhAvAMze evAnvayasya vyutpannatvAditi ... uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayasya vyutpatititi ... naarthe pratiyogitayaivA''dheyasvAtiriktavibhaktyarthAnvayasya vyatpannatvAditi ... padArthakadeze iva vRttyekadeze sasaMbandhike pratiyogisaMbandhAnvayasya vyutpattisiddhatvAditi... saMkhyAtiriktavibhaktyarthasya prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnamiti vyutpattiH ... ( anekatra ) ekapadopasthitayoIyostatprakRtikavibhaktyarthe ekasya vizeSaNatayA'parasya tadavizeSaNatayetyAdi mAzrayAtiriktAvizeSaNatApanakartRtvavizeSaNatAnApannakriyAyAmeva vizeSaNatayA kartRtvaM tRtI yayA bodhyate iti vyutpattiH ... ... ... nAmArthadhAtvarthayo)dena sAkSAdanvayasyAvyutpannatvAditi vyutpattiH... dhAtoH karmatAdisaMbandhena kriyAnvayAbodhakatvamiti vyutpattiH ... naJaH subarthapratiyogikasvArthAbhAvAnvitakriyAkartRtvAbhAvabodhakatvaM neti ... vRttizabdaikadeze itarAnanvayaniyamaH laDAdisthale (kAkhyAtasthale ) AkhyAtArthakRteH kriyAvizeSyatayaiva bhAnaM bhavatIti ... sAmAnyavidhervizeSetaraparatvaM vyutpattisiddhamiti ... kathaM cidabAghakApanayasaMbhave nautsargikArthaparityAga iti ::::::::: mmmmmm "Aho Shrutgyanam" Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH abheda: samAnavibhaktivacanakatve abhedAnvayAkAGkSAvicAra: vizeSaNavibhaktyarthavicAra: abhedasvarUpam kriyAvizeSaNAnAmabhedAnvayAkAGkSAsva rUpam abhedAnvaya niyAmakam ghaToghaTa itivivAdaH abhedAnvayavicAraH abhedAnvayAnugamaH bhedAnvayabodhavicArArambhaH rUpakAlaGkAravAtI rAjA puruSaH taNDulaMpacatIti SaSThayarthaH luptavibhaktismaraNam .4. 940 gharaddhasya rAjamAtaGgAH pacati caitra iti caitro jAnAti bhUtale na ghaTaH, naJ ca pratyayapratyayArthayorvicAraH ekavacanAdivicAraH saMkhyAvAcaka vicAraH viSayAnukramaNikA pR0 | 3 4 prAdyupasargIrthavicAra: saMkhyAsaMbandhavicAraH padArthantirAnvayavicAraH saMkhyAnvayavicAraH dazazatAdizabdavicAraH nityabahuvacanAntazabdavicAraH AkhyAtasya saMkhyArthatA vicAraH ... ... ... ... .... ... 9400 ... ... .... 13 17 26 31 40 40 56 62 67 viSayAH dvitIyA tRtIyAprayojaka siddhAntaH AkhyAtadvivacanAdeH saMkhyAbodhakatvam saMkhyAnvayabodhakAraNam prathamAkArakasamAptiH 123 126 136 136 158 171 173 177 179 guNAdivAcakapadottaravibhaktyarthavicAraH dvitIyakArakArambhaH dvitIyArthadhAtvarthayornirUpaNArambhaH navyamatena dhAtvarthaH dhAtvarthadvitIyArthayornavyaprAcIna matayoH samIkSA Nijartha: ya ganta prayogaH bhAvAkhyAtaprayogaH kamIkhyAtArthanirUpaNam hudhAtvartha: 70 dAdhAtvarthaH pratigrahArtha: 240 72 pacadhAtvartha: 240 87 bhujadhAtvartha: 241 89 sakarmaka dhAtvarthavacAropasaMhAraH 101 241 102 | dvikarmaka dhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA artha: 241 108 | duddadhAtvartha: 2421243 108 | yAcadhAtvartha: 246 118 | ruNadvayarthaH pRcchatyarthazca 249 123 nayasyathoM vahatyarthaH 251 nirUpayatyarthaH 253 NyantadhAtuprayogavizeSAH 254 259 260 265 266 ... 272 275 280 < svaM gacchati' ityAdivAraNam saviSayakA rthakajJAdidhAtvarthaH prAdhAtvarthaMstatratyavAdazca ' AkAzaM na pazyati' iti **** ... "Aho Shrutgyanam" 194 202 203 205 206 207 207 215 ... 22. 230 234 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA ar 0 m 0 ar 0 . . m m 1 m m Mmmm m mm 347 440 viSayAH viSayAH dvitIyakhaNDArambhaH ... ... 295 ! karaNatRtIyAzaktidvayam anumityarthakamAtuH .. 295 dhUmena vahnimityAditRtIyA ... ... 42. ghaTatvena vahirnAsti 296 | dhUmena valimanuminoti na ghaTena ityAdiH 422 rajatatvena zukti jAnAti hetutRtIyA ... .... ... ... 424 lohitavahiM jAnAti ... hetuvRttiguNatvapadArthavicAraH AropaviSayavAcakasamAnavacanatvamAkhyAtasya jJApyajJApakasvarUpam icchArthakadhAtuprayogaH ukta prAcInamatam sannantaprayogAH ... ... ... | kena hetunetyAdi nAmadhAtuprakaraNam | sahazabdaprayogaprAptatRtIyA kRtyarthakacAtuprayogAH sahazabdArthavicAraH karmaprabhedanirUpaNam ... itthambhUtalakSaNatRtIyA adhizIsthAsAMprayogAH ... vizeSaNopalakSaNayoH svarUpam .... kAlAthvanAratyantasaMyoge ityasya prayogAH 348 vizeSaNopalakSaNaparibhASA ... 442 atyantasayogarUpAbhivyAptivicAra: caturthIkArakArambhaH 446 vinApadasamabhivyAhRtadvitIyArthaH | saMpradAnatvalakSaNam yAvatpadasamabhivyAhRtadvitIyArtha: matAntareNa mukhyaM saMpradAnatvam ... dezarUpasImAvAcakayAvacchabdaH ... bhAktaM saMpradAnatvam ... ... abhividhyarthakayAvacchabdaH mukhyaM saMpradAnatvam ... ... anuzabdasamabhivyAhRtadvitIyArthaH * zatrave bhayaM dadAti ' iti ... karmapravacanIyapratizaMndaH yuddhAya sanAta antarAzandasamabhivyAhRtadvitIyArtha: rajakasya vastraM dadAtItyAdi / tRtIyAkArakArambhaH nAradAya rocate kalaha ityAdi tRtIyAyAH kartRtvArthakatvam ... dhArayatyarthavivecanamU zaradi puSpyanti saptacchadA iti... yUpAya dAru ityAdi ... ... kAThena pacyate ... ... ... pAkAya brajati iti catreNa jJAyate gamyate ityAdi ... nazyate ghaTeneti tRtIyArthaH azvAya ghAsaH acetanasya bhAktaM kartRtvam ... ... namaHsvastyAdiyoge caturthI ... 468 namaHpadArtharUpatyAgavicAraH svAtantryalakSaNam mukhya kriyAkartRtvam ... ... namaskArarUpanamaHpadArthaH anyoddezena nArAcakSepAd prAjhaNavadhaviSayaH 406 vipratyayArthavicAraH ... ... 478 zyenavidhiviSayaH pazcamIkArakArambhaH 484 karaNatRtIyA ... ... 417 paJcamparthavicAraH .. ... 484 karaNatvalakSaNam ....... ... 417 . vyAghrAdibhetItiprayogaH ... 452 m mmmmmmmmmmmmmmmmmm"" so v VV VVV Vom 0 0 0 "Aho Shrutgyanam" Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA w viSayAH pR0 viSayAH bhayebhyo gAM vArayatIti.... ... 493 | ukta tArkikamatam .... ... ... 563 AkhyAtopayoge sUtram ... ... 495 dIdhitikAramatam ... ... ... 568 jAnakartuH sUtraprayogaH ... ... | kartRtvazaktatAvacchedakanirvacanam bhuvaHprabhavaHsUtraprayogaH ... ... Atmanepadasya karmatvArthakatvam ... apAdAnatraividhyam ... ... 499 | karmAlyAtArthanirvacanam ... ... 582 anyetarAdipadArthavicAraH .... .... 502 jJAyate ityAdiprayogAH ... ... ... 588 arjunaH krodhAdityAdiprayogaH .... laTo vartamAnakAlArthakatvam ... ... 589 ___ SaSThayarthanirUpaNArambhaH vartamAnakAlasvarUpam .... ... ... 59. SaSThayA saMbandhatvasAmAnyarUpeNa saMbandhabodha- laTobhaviSyadarthakatvaM bhaviSyatkAlasvarUpaM ca 597 katvam 511 luTo'nadyatanabhaviSyadaryakatvam .............. yatambha nirdhAraNe... ... ... 514 | luthakAlanirUpaNam saptamIkArakArambhaH lalyakAlanirUpaNam ... ... AdhArasvavivecanam ... liDarthakAlanirUpaNam ... ... carmaNi dIpinaM hantIti 528 kiDaloDanarUpaNam goSu dudyamAnAsu gataH ... ... 529 | ukta niSkarSaH ... ... saMbodhanaprathamA 532 mImAMsakamatam ... ... strIpratyayAH 35 | nityakarmavidhyarthavicAraH taddhitapratyayavicAraH 538 uktamImAMsakamatanirAsa: dhAtuprakRtikAH pratyayAH 549 tArkikamatam ... ... lakArANAM kartRtvavAcakatvasthApanam ... 549 niSedhavAjhyAvicAra: ... .... kartRtvAnamidhAnavicAraH zyenavAkyArthavicAraH ... ... "anabhihite" itisatrArtha: tArkikamatena siddhAntaH ... ... lakArArthe mImAMsakamatam .... ... 560 lasyoM TIkAyAm .... ... 524 w 824 w w 1 ka w w w Vw.my w w w w w 646 iti "Aho Shrutgyanam" Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 Kerzuvasoleserseas wala MBAVU CARTEAAAAAAAAAD) nA ne fo?" f7: u H AALLOWAR "Aho Shrutgyanam Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH / / atha saTIka: vyutpattivAdaH / zrImate hayagrIvAya namaH // zAbdabodhe caikapadArthe'parapadArthasya saMsargaH saMsargamaryAdayA bhAsate / atha // vyutpattivAdAdarzaH // // bhagavate zrIhayagrIvAya namaH // AdyaM vidyAnidAnaM vidhivibudhavarairbandhamAnAghripamaM dhAmnAM dhAmaindavAnAM danujabhujarujAM janmanAM chadma jijham / prajJA''lokArkamartipratikRtimamatidhvAntadantyeNazakraM cakraM bhaktAghacake harimiha turaMgagrIvamumaM prapadye / / natvA zrImaddhayagrIvaM vidyAvighnavinAzanam / smRtvA smRtvA padAmbhojaM zrIgaGgAdharazAstriNAm / / karoti bAlabodhArtha mUlArthapratipAdikAm / vyAkhyAM vyutpattivAdasya hyA''darzAma uparInaH // nanu nyAyamate pratyakSAnumAnopamAnazabdabhedAt pramANacatuSTayaM tatra ghaTapratyakSe jAte ghaTe yo ghaTatvAdInAM nIlarUpAdInAM ca saMbandhaH sa tu saMyuktavizeSaNatAsaMsargeNa bhAsate-cakSussaMyuktaghaTe tasya vizeSagatvAditi tAdRzasaMbandhaniSThA viSayatA saMyuktavizeSagatAsaMnikarSaprayojyAsti ghaTastu cakSumsaMnikRSTa eva, vaizeSikamate ca samavAyasyApratyakSavAhiziSTabuddhayA samavAyAnumAnaM bhavati taduktaM taiH-" ihAtmani jJAnamihAkAze zabda itIhabuddhirutpadyamAnA na vinA saMbhamatpattumarhati tenAnumIyate-asti kazcitsaMbandhaH / " iti / anumitau ca parvatadhUmau cakSussaMnikRSTau ghahniniSThA ca viSayatA cyAptijJAnaprayojyAsti parvatIyavahnisaMyoganiSTA ca viSayatA pakSadharmatAjJAnaprayojyArita. arthAt-dhUmaparvatayoH pratyakSeNa jJAtatvad vahvezca vyAptijJAnena jJAtatvAt pakSadharmatAjJAnena 'vahivyApyadhUmavAn parvataH / ityanena vahnisaMyoga eva jJAyate'ta eva pakSadharmatAjJAnAnantaraM tatkAryabhUtaM ' vahimAn parvataH / ityAkArakaM jJAnaM jAyate. atra vAptijJAnena jJAnatvAt pAri "Aho Shrutgyanam" Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) sAdarza: [ prathamAkArake - zeSyAhisaMyoga eva viSaya iti / upamitau ca gavayaniSThA viSayatA cakSussaMnikarSa prayojyAsti gavayagavayapadayorvAcyavAcakabhAvasaMbandhaniSThA ca viSayatA sAdRzyajJAnaprayojyAsti tatra vAcyavAcakabhAvasaMbandhasya sAdRzyajJAnena jJAyamAnatvAt prathamam ' gosadRzo gavayaH ' ityatidezavAkyazravaNAt tasya gavayadarzanakAle smaraNAt ityevaM pratyakSAnumAnopamAnetipramANatrayasthale tu yena prakA. reNa saMbandhajJAnaM jAyate saMbandhaniSThA ca viSamatA yatprayojyA bhavati tatsarvaM vijJAtam, saMprati 7 rAjapuruSaH ' nIlaghaTamAnaya' ityAdivAkyajanyazAbdabodhasthale svatvA'bhedAdisaMbandhAnAM pratItiH kathaM bhavati tAdRzasaMbandhaniSThA viSayatA ca kiM prayojyA bhavatIti na jJAtamiti tadvaktavyamityAzaGkaya zrImadgadAdharabhaTTAcAryo vyutpattivAdAkhyaM granthamAramata - zAbdabodhe ceti / kumbhakAraH ' itivat ' vyutpattIrvadatIti vyutpattivAdaH iti granthanAmArthaH / L 22. " zAbdabodha iti - atra castva'rthe, " zAbdabodhe " iti saptamyartho nirUpitatvam/ ekapaiti saptamyartho'nuyogitvana, " aparapadArthasya " iti SaSThyarthaH pratiyogitvam saMsargaH bhabhedAdisaMbandhaH, saMsargamaryAdayA = AkAGkSayA, tRtIyArthazca prayojyatvam, bhAsadhAtvartho viSayatA, AtmanepadapratyayArtha AzrayatA, tathA ca ' ekapadArthAnuyogiko'parapadArthapratiyogikomedAdisaMbandhaH zAbdabodha nirUpitA''kAGkSA prayojyaviSayatAzrayaH ' iti vAkyArthaH, padArthadvayasya yaH saMsargaH sa zAbdabodhe AkAGkSAbalena bhAsate iti yAvad yathA- nIlaghaTamAnaya ' ityatra nIlapratiyogiko ghaTAnuyogikazva yo nIlaghaTayorabhedasaMvadhaH sa kenApi padenAnupasthitatvAdAkAGkSAbalena mAsate, yathA ca ' rAjapuruSaH' ityatra rAjapratiyogikaH puruSAnuyogikazca yaH stratyasaMbandhaH sa AkAGkSAbalena bhAsate ' rAjapuruSaH ' ityAdiviziSTabuddheH saMbanvamAnaM vinotyaterasaMbhavAt. saMbandhabhAsakapadasya cAbhAvAt tAdRzasvatvAdi saMbandhasyAkAGkSayA mAnaM svIki - yate, okAGkSA ca "yatpadena vinA yasyAnanubhAvakatA bhavet / AkAGkSA / " iti vijJeyA / ' nIghaTam ' ityAdI padaniSThA viSayatA zrAvaNapratyakSaprayojyA nIlaghaTAdInAM ca viSayatA nIlAdipadaghaTAdipadaprayojyA nIlaghaTAdyeoryo'medAdisaMbandhastanniSThA viSayatA''kAGkSAjJAnaprayojyA bhavatIti yAvat / evam ' rAjapuruSaH ' ityAdau svatvAdisaMvandhaniSThA viSayatA''kAGkSAjJAnaprayojyA vijJeyA / ata eva zaktivAde'nvitAbhidhAnavAdakhaNDanasthale hAmedAdisaMbandhe zaktiM dUSayitvA saMbandhasyAkAGkSAmAsyatvaM pratipAditam / nIlo ghaTa: ' ityAdivyAsasthale vizeSaNa vibhakterabhedArthakatvamate tva'bhedAdervibhaktyupasthApitatvAt prakAratvameva bhavati na tu saMsargasvam ' nIlAbhedavAn ghaTaH * iti ca tatra zAbdabodhaH, tasmAd yatra yasya saMsargatvaM tatra tasyAkAGkSAbhAsyatvameva vijJeyam, vyAsasthalepi vizeSaNavibhakternirarthakatvamate hyabhedAdeH saMsagatvameva "bhavatItyAkAGkSAmAsyatvameva, tatra vizeSaNavibhaktiH sAdhutvArtha vijJeyA ' abhedasaMbandhena nIlavaziSTa ghaTaH ' 'svatvasaMvandhena rAjaviziSTaH puruSaH' ityAdizca zAbdabocAkAro vijJeya ityalam / "Aho Shrutgyanam" 66 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedasaMbandhaH ] vyutpattivAdaH / sa ca kva cida'bhedaH kva cicca tadatirikta evAdhArAdheyapratiyogyanuyogiviSayaviSayibhAvAdiH / abhedazca prAtipadikArthe svasamAnavibhaktikena svAvyavahitapUrvavartinA ca padenopasthApitasyaiva saMsargamaryAdayA bhAsate yathA- 'nIlo ghaTaH ' 'nIlaghaTamA. naya' ityAdI ghaTAdau nIlAdeH, na tu viruddhavibhaktimatpadArthasya - ' nIlasya ghaTaH / ityAdau nIlaghaTAbhedAnvayabodhasya sarvAnubhavaviruddhatvAt / saMvandho dvividhaH- abhedalakSaNo bhedalakSaNazca tatrAbhedalakSaNamyaikatvAd bhedalakSaNasya cA'neka. rUpatvAt prathamamabhedarsabandhamAha- sa ceti / saH-saMsargaH / katipayabhedasaMbandhAnAha- kacicceti / tadatiriktaH abhedAtiriktaH / 'bhUtale ghaTaH ' 'ghaTavad bhUtalam ' inyAdAvA''dhArAdheyabhAvaH saMbandhaH / ' bhUtale ghaTo nAsti / ityAdau pratiyogyanuyogibhAvaH saMbandhaH / 'ghaTe jJAnam / sole icchA ,ityAdau ghaTAdiviSayakajJAnasya mokSAdiviSayakecchAyAzca pratIyamAnatvAd viSa viSayityAdityarthaH / etacca prAcInamatena, navInamatane tvAnumA bidAsaratAsAtha kvacidAdheyatAsaMbandho yathA bhUtalasya ghaTe evaM kacit pratiyAgitA kAgadapotI SayatA kvacidviSayitA saMbandha iti vivekaH / uktamabhedasaMbandhaM vyutpAdayati- abhedazceti / "prAtipadikArthe " itisaptamyartho'nuyogitvam, " upasthApitasya " itiSaSThayarthaH pratiyogitvam, padArthasyetizeSaH, yathA-'nIlo ghttH| ityatra prAtipadikArthe ghaTe svasamAnavibhaktikena= ghaTAdilakSaNAnuyogivAcakaghaTapadAdisamAnavibhaktikena nIlapadenopasthApitasya nIlapadArthasyA'bhedaH saMsargamaryAdayA AkAGkSayA bhAsate nIlapadottaravibhakteH sAdhutvamAtrArthakatvAt / 'nIlaghaTamAnaya ' ityatra ca svasamAnavibhaktikatvAbhAveSyabhedasya bhAsamAnatvenoktam- svAvyavahiteti, tathA cAtra svaM ghaTapadaM tadavyavahitapUrvavartinA nIlapadenopasthApitasya nIlapadArthasya prAtipadikArthe ghaTe'bhedasaMbandhaH saMsargamaryAdayA bhAsatetAdRzasaMbandhopasthApakapadAbhAvAt / evakAro bhinnakrama iti "svasamAna vibhaktikenaiva svAvya. vahitapUrvavartinaiva ca " ityanvayaH, evakAravyavacchedyamAha-na viti, nIlasya dharaH ityatra nIlasadasya gharapadasamAnavibhaktikatvamapi nAsti SaSThayA vyavadhAnena ca ghaTapadAvyarvivartitvamapi nAstIti na nIlaghaTayorabhedo bhAsate / nIlapadottaraSaSThayAM ca bAtamadAsyavahitapUrvavartisvepya'yogyatvAla SaSThayarthasaMbandhasyAbhedena ghaTe'nvayaH saMbhavati / svasamAnetyAdiniyamAbhAve ca 'nIlasya ghaTaH' ityatrApi nIlaghaTayorabhedAnvayabodhaH prasajyeta sa tu sarvavijJAnubhavaviruddha eveti na viruddhavibhaktimatpadArthasyAbhedo bhAsate iti mUlArthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) sAdarzaH [prathamAkArakesamAvi svaprakRtikavibhaktisajAtIyavibhaktikatvam / sAjAtyaM ca vibhaktivibhAjakaprathamAtvAdinA na tu samAnAnupUrvItatvaM sAjAtyamU'vedAH pramANam ' 'zataM brAhmaNAH ' ityaadaavnvybodhaanupptteH| nanu "viMzatyAdyAH sadaikatve" ityanuzAsanAt 'zataM brAhmaNAH' ityAdeH sAdhutvepi 'vedAH pramANam' ityAdayaH kathaM prayogA: ?-- vizeSyavizeSaNavAcakapadayorasati vizeSAnuzAsane samAnavacanakatvaniyamAt, anyathA 'ghaTA nIlaH' ityAderapi sAdhutAprasaGgAt / nanu * vedAH pramANam ' ityAdau vedAdipadapramANAdipadayoH samAnavibhaktikatvAbhAvepi vedapramANAdipadArthayorabhedo bhAsate evetyAzaGkaya samAnavibhaktikatvaM nirvakti- svasamAneti, svam= mekhikAyakapadam / svaprakRtike ti- yathA 'vedAH pramANam ' ityatra svapadenA'nuyogivAcaka bAda grohA tatprakRtikA vibhaktirjasvibhaktistatsajAtIyavibhaktikatvaM pramANapadepyastyeva tasya prathamAntatvAditi nAtrA'bhedAnvayabodhAnupapattirityarthaH / nanu vedapadottaraM jasUvibhaktiH pramANapadottaraM ca suvibhaktistayo. phayaM ca ka ca sAjAtyamityAzaya vivakSitasAjAtyasya svarU. pamA- sAjAtyamiti, atrAnupUrvIlakSaNaM sAjAtyaM na grAhyaM kiM tu prathamAravAdidharmeNa tathA ca sujasorubhayorapi prathamAvena sAjAtyamastyeveti vedapadapramANapadayoH samAna vibhaktikatvaM prAptaM tena cAbhedAnvayaH prApta ityarthaH / samAnAnupUrvIkratvarUpasAjAtyasvIkAre bAdhakamAha-- na viti, yadi samAnAnupUrvIkatvaM sAjAtyaM syAttadA sujasoH samAnAnupUrvIkatvAbhAvAtsAjAtyaM na syAttathA va vedapadapramANapadayoH zatapadabrAhmaNapadayozca sajAtIyavibhaktiprakRtitvAbhAt ' vedAH pramAgam' 'zataM brAhmaNAH / ityAdau vedAdeH pramANAdezcAnvayabodhaH abhedAnvayabodhI nopapayetetyarthaH / nanu "viMzatyAdyAH sadaikatve" ityanuzAsanAd-viMzatyAdyAH saMkhyAvAcakAH zabdA yadA saMkhyeyaparA bhavanti tadA niyamenaikavacanAntA eva bhavantIti niyamAt 'zataM brAhmaNAH' ityatra brAhmaNazabdasya bahuvacanAntatvepi zatazabdasyaikavacanAntatvamupapadyate, 'vedAH pramANam' ityatra vedapadasya bahuvacanAntatvepi yat pramANapadasyaikavacanAntatvena vizeSyavizeSaNavAcakapadayovibhinnavacanakaravaM tat kathamupapadyatetyAzaGkate- nanviti / svAbhiprAyaM zAbdabodhavyutpattyA prakaTayati myeti prathA 'nIlo ghaTaH' ityAdau vizeSyavizeSaNavAcakayorghaTapadanIlapadayoH samAnavacanakatvamasti sArA vedAH pramANam' ityatrApi vizeSyavizeSaNavAcakayorvedapadapramANapadayoH samAnavacanakatvena bhavitavya tadbAdhakasya vizeSAnuzAsanasyAbhAvAdityarthaH / vizeSyavizeSaNavAcakapadayoH samAnavacanakatvaniyamAnaGgIkAre bAdhakamAha- anyatheti, 'ghaTA nIlaH' ityAdiprayogANAM yada'sAdhutvaM tat sammavacanakatvAbhAvAdevAstIti 'vedAH pramANam' ityAdiprayogANAM samAnavacanakatvAbhAve kathaM saadhutvaisaakssepH| "Aho Shrutgyanam" Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpattivAdaH / samAnaliGgakasthale tathAniyamopagamena " iti hetustadudbhave" itikArikAyAH " iti trayaH samuditA hetu: " itikAvyaprakAzavyAkhyAyA asaGgatirdurvArava / evamasamAnaliGgakasthale vizevyavAcakapadA'samAnavacanasyApi vizeSaNapadasya sAdhutve tAdRzasthale autsargikamekavacanameva sarvatra vizeSaNapadAnantaraM prayoktumucitamiti " pitaro devatAH" ityAderanupapattiH / - samAnavacanakatva pariSkAraH ] maivam - yatra vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddha saMkhyAyA avivakSitatvaM tatra vizeSyavizeSaNapadayoH samAnavacanakatvaniyamaH, ata eva (5) nanu vizeSyavizeSaNApatra samAnaliGgakala maga to samAnavacanakatvasya niya mosti yathA - 'nIlo ghaTaH' ityAdI, 'vedAH pramANam' ityatra tu vadapadamanAyaSTayoM samAnaliGgakatvAbhAvena samAnavacanakatvAbhAvepi na sAdhutvAnupapattirityAzaGkyAha-samAna kirAtIH niyamopagamena = samAnavacanakatvaniyamopagamena / evamapi " iti hetustadudbhave" ityAkarikakAvya-kAzakArikAyA yA " iti trayaH samuditA hetuH" ityAkArakaTIkAsti tatra tu tripada hetupadayoyorapi puMliGgatvena samAnaliGgakatvAt samAnavacanakatvena bhavitavyamiti kathaM tripadahetupadayorvibhinnavacanakatve sAdhutvaM syAdityukta samAnavacanakatvaniyamasyA'vyAptiM pradarzayannAkSipati - itiheturiti / uktarItyA " iti trayaH samuditA hetu :" ityatra samAna liGgakasthalepi samAnavacanatvaM nAstItyavyApti pradarzyA'samAnaliGgakasthale samAnavacanatvasyAtivyAptiM pradarzayati- evamiti, uktArthAnAM prayogo na bhavatIti vizeSyavAcakapadottaravartinyA vibhaktyA saMkhyAyA uktatvAd vizeSaNavAcakapadottaraM dvivacana bahucanayorapekSaiva nAstIti sAdhutvArthamatsargikamekavacanameva prApnotIti 'vedAH pramANam' ityatra pramANapadottaramekavacanamevAtsargikaM yadi yuktam - samAnavacanakatvaniyamasya samAnaliGgakasthale eva svIkArAt tadA vizeSyavizeSaNavAcakapadayostAdRzasthale =asamAnaliGgakasthale sarvatrautsargikamekavacanameva vizeSaNavAcakapadottaraM prayoktavyamiti "pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni" ityatra pramANapadottaram " pitaro devatAH" ityatra ca devatApadottaramekavacanameva prayoktavyamAsInna tu bahuvacanam - vizeSyavizeSaNavAcakapadayoH samAnavacanakatva niyAmakasya samAnaliGgakatvasyAbhAvAdityarthaH tathA ca samAnaliGgakasthale eva samAnavacanakatvaM bhavatIti niyamasyAssaMbhavAd yathA " pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni" ityatra samAnaliGgakatvAbhAvepi samAnavacanakatvaM tathA 'bedAH pramANam' ityatrApi samAnaliGgakatvAbhAvepi samAnavacanakatvaM yuktaM taca nAstIti kathaM sAdhutvamityAkSepaH / uktarItyAkSipya pariharati- maivamiti / yatreti - yathA 'nIlA ghaTAH cakapadaM ghaTapadaM taduttaratrartivibhaktirja vibhaktistattAtparyaviSayIbhUtA saMkhyA "Aho Shrutgyanam" Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ prathamAkArake - purUravadravasau vizvedevAH " ityAdau dvitvaviziSTayoH purUrava AdravaH prabhRtyovizeSaNatayA vivakSitatvAt tadvAcakasya padasya dvivacanAntatA / ( 6 ) 26 6 vedAH pramANam' ityatra ca vizeSaNapadottaravibhaktyA bahutvaviruddha mekatvaM vivakSitaM taca prakRtyarthatAvacchedake pramitikaraNatve'nveti / maskaraNalaM mapAta pAyAgyatA / saMkhyAyA avivakSitatvAnnIlapadottaramapi jasaiva yuktamiti samAnavacanakatvam, evam kSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni " " pitaro devatAH " idamadAra, vizeSyavAca pitRpadaM zabdapadaM ca taduttaravattijaM vibhaktisAtparyaviSayIbhUtabahutvasaMkhyAto viruddhasaMkhyAyA ai vakSitatvAda vizvavizeSaNavAcakapadayoH samAnavacanakatvamityarthaH / " purUrava Adravasau vizvadevAH ityatra dvitvaviziSTayoreva purUravasadravasorvizvedevavizeSaNatvaM vivakSitamiti vizeSyavAcakavirvedevapadottaravartijasvibhaktitAtparyaviSayIbhUtabahutvasaMkhyAto viruddhAyA dvitvasaMkhyAyA vi kSitatvenA'vivakSitatvaM nAstIti na samAnavacanakatvaM prAptaM kiM tu dvitvasaMkhyAyA vivakSitatvena vizeSaNavAcakapurUravaAdravaH padottaraM dvitvabodhakaM dvivacanameva prayuktamityAha- ata eveti / aMta eva yatretyAyukta niyamAdeva / tadvAcakasya = vizeSaNIbhUta pururava AdravovAcakasya purUravaAdrava:padasya / vastutastu purUravapadamAdravapadaM cAkArAntameveti zrIgurucaraNAH / 27 66 "Aho Shrutgyanam" pratya evam ' vedAH pramANam' ityatrApi vizeSyavAcakaveda padottara vartijasU vibhaktitAtparyaviSayIbhU tabahutvasakhyAtI viruddhAyA ekatvasaMkhyAyA vivakSitAvena samAnavayavatva niyAmaka muktA'vinavito tatvaM nAstIti na samAnarvacanatvaM tatprAptizva kiM tvekatvasaMkhyAyA vivakSitatvena tadbodhaka vanameSa pramANapadottaraM prayuktaM tadeva yuktaM cetyAha- ' vedAH pramANam' ityatreti / nanu catvAroM vedAsteSu kathamekatvAnvayaH syAdityAzaGkyAha- tacceti tat ekatvam / prakRtipadena pramANapadaM grAhyam, pramitikaraNaM ca pramANamiti prakRtyarthatAvacchedakaM pramitikaraNatvaM taca catu pi vedeSvekameva vivakSitamiti tAdRzapramitikaraNatve ekatvasyAtrAnvayo bhavati na tu pramiti karaNabhUteSu vedeSvityarthaH / nanu nAnAbhUteSu pramitikaraNeSu vedeSu kathamekameva pramitikaraNatvaM syAdi tyAzaGkyAha-- zAbdeti, yathA'nekeSu ghaTeSvekameva ghaTatvaM tathA'nekeSvapi pramitikaraNeSu vedeSve kameva pramitikaraNatvaM yuktamiti tatraikatvAnvayasya nA'yogyatA, yAcacchandapadena pramANabhUtazabda grAhyaH-- * anAtavAkyeSu pramANatvAsvIkArAt / iti trayaH samuditA hetuH " ityatra ca samudAye ekameva hetutvaM vivakSitamiti tAddazasamudAya niSThahetutve ekatvAnvaya samonavacanatvaM tatprAptizcetyarthaH / 66 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAnavacanatvavAdaH ] vyutpattivAdaH / (7) , na ca " padArthaH padArthenAnveti " iti vyutpattivirodhaH, 'saMpanno vrIhiH ityanekatrIhitAtparyakepyekavacanadarzanena tAdRzavyutpattisaMkocasyAvazyakatvAt / yadi svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavatsva saMbandhena prakRtyartha evaikatvAnvayaH, vrIhitvajAteH svarUpata eva vrIhyAdipadazakyatAvacchedakatayA'nvayitAvacchedakarUpeNASnupasthitestatra padArthAntarasyA'nvayAnupapatteriti manyate ? tadA prakRte'pIha iyeva gatiH / nanu ' padArthAntaraniSTaprakAratAnirUpita vizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM pratyanvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kAraNam itiniyamena padArthasya nIlAdeH padArthena ghaTAdinaivAncayo bhavati ghaTAderanvayitAvacchedakarUpeNa ghaTatvena rUpeNopasthiterna tu ghaTatvAdinA, ghaTatvAderghaTatvatvAdirUpeNopasthiterabhAvAt svarUpata evopasthiti svIkArAt, ukta niyamAnaGgIkAre tu lomalAGgalAdInAmapi dIrgha cAbhiprAyeNa ' dIrghaH pazuH ' itiprayogaH syAt pazvekadezena lomAdinA dIrghasvAnvaye bAdhakAbhAvaprasaGgAt na ca lomAdinAtra dIrghatvAnvaya iSTa iti padArtha: padArthenaivAnveti na tu padArthaikadezenetivyutpattiH svIkAryA tathA ca ' vedAH pramANam' ityatrApi ekatvapadArthasya vedarUpa padArthenaivAnvayo yukto na tu vedaikadezena pramitikaraNatyeneti kathamekatvasya pramitikaraNatve'nvaya ukta ityAzaGkyAha- na ceti / ' saMpanno vrIhi:' iti vAkyasya nokavrIhikaNasaMpannatve tAtparyaM kiM tvanekavrIhisaMpannatvasti tathApyatraikatracanadarzanenaikatvasya cAnekavrIhiSu bAdhena vrIhitvajAtAyevAnvayostItyasati bAdhake padArthaH padArthenaivAnveti sati bAdhaka tu padArthaikadezenApyanve tIti vyutpattisaMkoce kRte ' saMpanno vrIhiH ' ityatreva ' vedAH pramANam' ityatrApyekatvapadArthasya padArthaikadezena pramitikaraNatvenAnvaye na kopi doSaH / vastutastvayaM niyamaH saMkhyAtiriktasthalArtha masti saMkhyAyAstu padArthaikadezenApyanvayo bhavati ' saMpanno vrIhiH' ityAdiprayogadarzanAta tathA vedAH pramANam' ityatrApyekatvasya padArthaikadeze pramitikaraNatve'nvaye na doSaH / 6 9 C nanu gatyabhAve eva niyamasaMkoca ucito na tu satyAM gatAvapIti na vrIhitvajAtAvekatvAncayo yuktaH - vrIhitvaM hi svarUpata eva vrIhipadasya zakyatAvacchedakamastIti vrIhipadena vrIhitvasya svarU pasa evopasthitirbhavati na tvanvayitAvacchedakena vrIhityatvena rUpeNa padArthAntarAnvayaM prati cAnvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kAraNamastIti na vrIhitkhajAtAvatraikatvAnvaya upapadyate kiM tu svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasaMbandhena prakRtyarthe = vrIhiSvevaikatvAnvayaH saMbhavatIti noktaniyamarsakocasyAvazyakatetyAha-- yadIti, svaM ekatvaM tadAzrayIbhUtaM yat prakRtyathatAvacchedakaM vrIhitvaM tatvasaMbandhena trIhityavattvaM saMbandharUpaM vrIhiSvastyevetyarthaH / uttaramAha - tadeti, yathA Xi saMpanno vrIhiH ' ityatraikatvasya vrIhiSvevAnvayastvayopapAditastathA prakRtepi = ' vedAH pramANam ' ityatrApi svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasaMbandhenaikatvasya vedeSvevAnvayo jJeyaH / svaM ekatvaM tadAzrayIbhUtaM yata prakRtyarthatAvacchedakaM pramitikaraNatvaM tadvattvasaMbandhena vedeSvevaikatvasyAnyayaH / pramitikaraNatvavattvaM vAstyeva vedeSvityarthaH "Aho Shrutgyanam" Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) sAdarzaH [prathamAkArakeyattu -- saMpanno vrIhiH' ityAdAvekavacanopasthitAni nAnakatvAni pratyeka nAnAvrIhiSvanvIyante ityuktayaiva sAmaJjasye jAtAvekatvabhAnopagamo nirarthaka iti, tadasat, yataH- svasajAtIyaniSThabhedapratiyogitA'navacchedakaikatvarUpasajAtIyadvitIyarahitatvamekavacanArtho na tvekatvamAtraM tasya vastumAtrasAdhAraNyenArthata eva lAbhAt. anupayogAcca, ata eva "pazunA yajeta '' ityAdau pazuniSThatAhazaikatvasya vivakSitatvAda'nekapazukaraNakayAgAnnAdRSTasiddhiH / * navamI zrIhiH / ityatraikatvasya jAtAbanvayo na bhavati yena " padArthaH padArthena / cAvazyakatA syAt, na cApi vibhaktayA ekamevaikatvamupatiSThati yenekasyaikakatrIhiSbanvayabAdhaH syAt , kiM tvekavacanavibhaktyA nAnA anekAnyevaikatyAnyupatiSThanti anekeSAM caikatvAnAmanekeSu vrIhiSvanvaye na kopi bAdha ityAzaGkate- yattviti / pariharatitadasaditi, ' saMpanno brIhiH ' ityatraikavacanasyaikatvamAtram-saMkhyArUpamekatvaM nArtha:- tasya= saMkhyArUpaikatvasya vastumAtrasAdhAraNyena= kevalAnvayitvenArthata evaM lAbhAt-pratItisaMbhavAt / anupayogAceti- atraikavacanasya saMkhyArUpaikatvArthakatvasvIkAre upayogAbhAvAt brIhisajAtIyoptAnAntarasaMpannatvavyAvRttiryA vakturabhISTA sA na prApnuyAt ekatvasaMkhyAnvayitrIhINAM saMpanatvepi brIhibhinnAcasaMpannatve bAdhakAbhAvAt sajAtIyadvitIyarAhityarUpaikatvasvIkAre tu tAdRzaikatvAnvayitrIhInoM meM saMpanale vrIhisajAtIyoptAnAntarasaMpannatvavyAvRttirupalabhyate tasmAdana vaizAnamevAnAH kiM tu svasajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvarUpaM yatsajAtIya va tadekavacanArthaH / svasajAtIyeti- yatrAneke ghaTA vartante tatra svaM pItaghaTastatsajAtIyo dvitIyo nIlaghaTaH nIlaghaTe pItaghaTabhedopyastyeva tasya bhedasya pratiyogI pItaghaTastatra yadekatvaM tad bhedapratiyogitAvacchedakameveti-ta tadekatvaM sajAtIyadvitIyarahitatvarUpam / yadA tveka evaM ghaTastadA sajAtIyadvitIyaghaTasyAbhAvAd vartamAnaghaTaniSThamekatvaM svasajAtIyaniSThabhedapratiyogitA'navacchedakameva etAdRzA'navacchedakaikatvarUpameva sajAtIyadvitIyarahitatvapekavacanArthaH / "saMpanno vrIhiH' ityatra yadya'nnAntaraM sapannaM syAttadA saMpannatvena brIhisajAtIyAnnAntarasya sattvAt tatra vartamAno yo nI. lAtiyogitAvacchedakaM vrIhigataikatvaM sthAdapi yadA ca nAnnAntaraM saMpannaM tadA saMpannatvena rUpenAvAtIpatyakAmAvAta svasajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakameva jAtaM vrIhigatakatvaM tadeva sjaatiiydvitiiyrhittvm| prakRtopaSTambhakamAha-ata eveti,ata eva ekavacanArthaikatvasya sajAtIyadvitIyarahitatvarUpasvIkArAdeva "pazunA yajeta" ityAdau pazuniSThasya tAdRzaikatvasya sajAtIyadetIyarahitatvarUpasyaiva vivakSitatvadikapazukaraNakayAgAdevAdRSTasiddhirbhavati natvanekapazukaraNakayAgAdapi / ekatvasya sajAtIyadvitIyarAhityasvarUpatvAnajhIkAre pazvantarasya vyAvatyAnA'nekapazukaraNakayAgAdapya'dRSTasiddhirApated na caivaM siddhAntaH / atra ca svaM saMjAtIpo yadi SE"72NEL: "Aho Shrutgyanam Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavacanatvapari.] vyutpttivaadH| sAjAtyaM ca svasamabhivyAhatapadArthasaMsargitvaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakavattvarUpeNa, ataH' atra ghaTosti ' ityAdau ghaTaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvAprasiddhAvapi na kSatiH- etaddezavidyamAnaghaTaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvasyaiva tatra bodhAditi. tasya ca prasiddhatvAt / etadeze bahughaTasatvadazAyAM tAhazavAkyaprayogastu jAtyekatvAdeva smrthniiyH| dvitIyaH pazuryAge syAttadA dvitIyapazuniSTasyaitatpazubhedasyaitatpazuniSThamekatvaM medapratiyogitA. vacchedakaM syAdapi, yAge pazvantarasyAbhAve caitatpazuniSThamekatvaM sajAtIyapazvantaraniSThabhedasya pratiyogitAnavacchedakameva jAtaM tadeva sajAtIyadvitIyarAhityam / nanu yajJabhUmau kAryAntarArthabaddhapazusattve tanniSTo ya etatpazubhedastAdRzabhedapratiyogitAvacchedakamebaitatpazuniSThamekatvaM syAt tasyApi pazoretatpazusajAtIyatvAt , tathA yAgasaMbaddhaghRtAdiSvapyetatpazubhedosti tAdRzabhedapratiyogitAvacchedakamapyetatpazuniSThamekatvaM syAt ghRtAdInAmapi yAgasaMbandhitvenetatpazusajAtIyatvAdevetyetatpazuniSThaikatvasya kathaM svasajAtIyaniSThamedapratiyogitAnavacchedakatvaM syAdityAzaGkaya sAjAtyaM pariSkaroti-sAjAtyaM ceti, sveti-svaM yajetetyatra vartamAnativibhaktistasamabhivyAhRtaH padArtho yAgapadArthastatsaMsargitvaviziSTamyAgasaMbandhitvasamAnAdhikaraNaM yatprakRtyartha - tAvacchedakaM pazutvaM tadvattvarUpeNa sAjAtyaM grAhya tathA ca kAryAntarArthoktayAgabhUmibaddhapazau pazutvasatvepi yAgasaMsargitvaM nAstIti na sa pazuretadyAgIyapazusajAtIyaH, ghRtAdau yAyasesItvasattve'pi prakRtyarthatAvacchedakasya pazutvasyAbhAvAnna dhRtAdInAmapi yAgIyapazusajAtIyatvaM tasmAnita doSaH / ataH uktarUpeNa sAjAtyasya pariSkArAt 'atra ghaTosti' ityAdI ghaTAnAmane para bhedAca nIlAdighaTeSu pItAdighaTa niSThakatvasyAbhAvAd ayaM ghaTastaddhaTaniSThekatvavAnneti pratAla caikatvabadghaTaniSThA yA bhedapratiyogira lavacchedakamevaikatvavadghaTaniSThamekatvaM jAtaM nA'navacchedakamityevaMrItyA bhedapratiyogitAnavacchedakaspaikarasasmASpi kSati sti, yataH--'atra ghaTosvi' ityatrA'trapadenaitaddeza upasthApyate tathA catardazAniyamA manAtAyo. ghaTa etaddezavidyamAna eva ghaTo bhaviSyati na tu ghaTamAtram etaddeze ca ghaTAntarasyAmAvAd dezAntaralarnighaTe ghaTatvasattvepyetiddezavRttitvAbhAvena sAjAtyAbhAvAdetaddezavidyamAnaghaTe yadekatvaM tad etaddezaviramAlA zivapratiyogitAyA anavacchedakameva jAtam etaddezavidyamAnaghaTe sajAtIyaniSThabheda pratiyo evAbhAvAt / etavidyamAnatvasamAnAdhikaraNadhaTalavattvena sajAtIyasyAbhAvAt / tatra='atra ghaTosti' ityata cayavidyamAnaghaTaniSThapratiyogitAnavacchedakasyaivaikatvasya bodhAt tasya etadrU, katvasya caitadai zAniyamAnaghaTe prasiddhatvAt / nanu bahudhaTasattvadazAyAmapi 'atra ghaTosti' ityekivacanAntaH prayogoM bhavati tasya kA gatirityAzaGkhyAha-bahughaTeti, bahughaTasattvadazAyAm 'bhatra ravAhApAsapayogastu jAtyekatvAdeva samarthanIyaH / arthAt 'saMpanno nIhiH' ityatreva 5.. "Aho Shrutgyanam" Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) sAdarza: [prathamakArakeyattu- ekatvAvivakSAyAmApa bhAvAkhyAtasthale ekavacanasya sAdhutvadarzanAt saMkhyAyA avivakSaNepi 'saMpanno vrIhiH' ityAdAvekavacanopapatteralaM jAtyekatvaparatayA tatra samarthaneneti, tadapyakiMcitkaram- bhAvAkhyAtasthale gatyantaraviraheNa vibhaktanirarthakatvopagamAt, atra ca sArthakatvopagamasaMbhave tatparityAgasyAnucitatvAt, sati tAtparye tadbodhasyA''nubhavikatvAceti / evam "trayaH samuditA hetuH' ityatra hetupadaM kAryotpAdaprayojakatAvacchedakasamudAyatvAvacchinnaparaM tAdRzasamudAyatvAnvitamekatvamekavacanArthaH, ata eva zaktyAghaTatvajAtAdhekatvAnvayaH kartavyaH kiM vA svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasaMbandhena ghaTeSvevAnvayaH kartavyaH svamekatvaM tadAzrayIbhUtaM yat prakRtyarthatAvacchedakaM ghaTatvaM tadvattvaM sakalaghaTeSvastyeva tena saMba: ndhenAnekaghaTeSvapyekatvAnvaye na kopi doSa ityrthH|| nanu 'AkhyAtArthasaMkhyAniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati prathamAntapadajanyopasthitiH kAraNam' iti niyamena 'devadattaH pacati'taNDulaH pacyate' ityAdau devadatataNDulAdiprathamAntapadasattvena tatra devadattataNDulAdAvAkhyAtArthasaMkhyAyA anvayena sAkyepi tvayA gamyate' 'anyargamyate' ityAdI bhAvAkhyAtasthale prathamAntapadAmAyenAkhyAtArthasaMkhyAyA kvacidapyanvayAbhAvAt sArthakyaM na bhavati tatkasya heto; saMkhyAyA avivakSaNAt , tathA ca yathA bhAvAkhyAtasthale saMkhyAyA avivakSAyAmapyekavacanasya sAdhutvaM bhavati' tathA 'saMpanno vrIhiH' ityAdAvapi saMkhyAyA avivakSAyAmapyekavacanasya sAdhutvaM saMbhavatIti kimarthaM brIhitvajAtAvekatvAnvayena gauravamAzrIyate ityAzaGkate-- pariharati-tadapIti, bhAvAkhyAtasthale prathamAntapadAbhAvenAkhyAtArthasaMkhyAyAH kacidapyanvayAsaMbhavAd gatyantaraviraheNa nirarthakatvasvIkArepi sarvatra ni vAzrayaNaM tu na yuktaM bhavati tasmAtra='saMpanno vrIhiH' ityAdau ca saMkhyAyA jAtAbandhajyana sArthakatvasaMbhave tatparityAgasya vibhaktayarthasaMkhyAsArthakatvaparityAgasthAnucitatvAt / pratyut 'saMpanno vrIhiH ' ityAdAvatyAvazyaka saMkhyAsArthakatvamityAha- satIti / tadbodhasya-saMkhyAbodhasyAnubhavikatvAd vaktuH saMkhyAyAM tAtparya sati saMkhyAbodhopi bhavatyevetiprasiddhameva tathA ca kathaM sarvatra saMkhyAyA nirarthakalaM syAdityAkSepaH / "trayaH samuditA hetuH" ityekavacanasya gatimAha-evamiti / kArya kAvyam , utpAdaH itpattiH, kAvyotpattiprayojakatA ca zaktinipuNatAbhyAsAnAM trayANAM samudAyestIti prayojakatAvacchedakaM samudAyatvaM tAdRzasamudAyatvAvacchinnasamudAyaparaM cAtra hetupadamiti tAdRzasamudAyatve ekasvAnvayaH / tAdRzasamudAyatva-kAryotpAdaprayojakatAvacchedakasamudAyatva / ekatvaviziSTaM yatkAryo"tpAdaprayojakatAvacchedakasamudAyatvaM taddharmavantastraya iti vAkyArthaH / ata eva samudAyatve ekasyAnvayasvIkArAdeva yathA tRNAraNimaNInAM vahni prati pRthak pRthageva hetutvamasti kevalatRNasattvepi vadyutpattidarzanAt, na tathA zaktyAdInAM kAvyaM prati pRthak pRthag hetutvamasti zaktyAdiSvekaikasa "Aho Shrutgyanam" Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAnavacanatvapari0 ] shktivaadH| (11) dInAM trayANAM tRNAraNimaNinyAyena hetutvazaGkAnirAsaH, tathA satyeSAmekaikasamavadhAnadazAyAmApa kAryotpatterAvazyakatayA tadAtratayaparyAptasamudAyatvasya kAryotpattiprayojakatAnavacchedakatayA teSAM trayANAM tthaavidhaiksmudaaytvaashrytvaa'nuppttH| evam "jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH " ityatra tritayaniSThasya padazaktirUpapadArthatvasyaikatvaM vivakSitamiti tatra vizeSyapadasya bahuvacanAntatvepi vishessnnpdsyaikvcnaanttoppttiH| pratyakSAnumAnetyAdisUtre pramAkaraNatvarUpaprakRtyarthatAvacchedakasya pratyakSAnumAnAdiniSThasyaikatAyA bAdhitatvenA'vivakSitatvAt pramANapadasya bahuvacanAntateti / __ evam " pitaro devatAH" ityatrApi pitRpitAmahAdInAM sahitAnAmekarUpeNa devatAtvaviraheNa pitRtvapitAmahatvAdinA pRthageva tyAgoddezyatvarUpadevatAtvam / ttvepyaparadvayAbhAve kAvyotpattya darzanAditi tRNAra zimaNinyAyena hetutvazaGkA nirAsaH / vipakSe bAdhakamAha- tathAsatIti, kAvyaM prati zaktyAdIyoM tRNAraNiginyAyena hetutve sati zaktyAdidhvakaikamAtrasattvadazAyAmapi kAvyalakSaNakAryotpattarAvara katayA zaktyAditritayaparyAptaM yatsamudAyatvaM tasya kAvyalakSaNakAryotpattiM prati prayojakatAvacchedakatvaM na syAditi prayojakatAmA katyApattau teSAm-zaktyAdInAM trayANAM tathAvidham kAryotpAdaprayojakatAvacchedakaM yadeka samudAyatvaM tadAzrayatvaM na syAdeva tathA cakaikasamavadhAnadazAyAmapi kAvyotpattyA''pattI tRNAraNimaNinyAyenaiva hetutvaM syAt tathA ca "hetuH" ityekavacanamanupapannaM syAttasmAcchaktyAdInAM trayANAmapi kAvyotpattiprayojakatAvacchedakasamudAyatvAzrayatvaM svIkArya tatazca tAdRzasamudAyatye . eke ekavacanAthUkatvasyAnvakstathA ca na kopi doSa ityarthaH / ___ "jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH" ityatratyavibhinnavacanakatvasya vyavasthAM vyAkaroti-evamiti / tritayaniSThasya-jAtyAkRtivyaktiniSTasya padArthatvasyaikatvaM vivakSitamasti yataH padavAcyatvaM tarkamate jAtyAkRtivyaktitritayaparyAptamastIti vizeSyapadasya-jAtyAkRtivyaktipadasya bahuvacanAntatvepi vizeSaNapadasya-padArthapadasyaikavacanAntatvaM yuktameva / padArthatvaM padArthe bhavati padazaktirapi nirUpakasvasaMbandhena padArthe bhavatIti padArthatvasya padazaktirUpatvamuktamityavadheyam / pratyakSeti-"pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni" ityatra pramANAnItibahuvacanAntasya prakRtyarthatAvacchedakaM yate pramAkaraNatvaM tasyaikasya pratyakSAdipramANacatuSTaye'saMbhavena bAdhitatvAt pramAkaraNatvaniSThakatvasyA'vivakSitatvena pramANapadasthAtra bahuvacanAntasvam / pratyakSAdInAmindriyasaMyogAdilakSaNasAmagrIbhedena tanniSThapramAkaraNatvasyApi bhedaadityrthH| . "pitaro devatA: 'ityatratyasamAnavacanatvamupapAdayati-evamiti 1 pitRpitAmahAdiSvekaM devatAtvaM nAstIti pitRpitAmahAdiSu yad devatAtvaM tatraikatvaM nAstItyekatvasyA'vivakSitatvAd bahutvasya ca "Aho Shrutgyanam" Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) sAdarzaH [ prathamAkArakemoTAra auratvasyAviSakSayA devatApadasya bahuvacanAntateti dik| svaprakRtikatvaM ca-svAvyavahitottaratvena pratisandhIyamAnatvam, tena 'dadhi sundaram / ityAdau vizeSyapadAnantaraM vibhaktarasatvepi na kSatiH- tatra vibhaktaranusaMdhAnaM vinA zAbdabodhAnupagamAt / evaM tAdRzavibhaktisajAtIyavibhaktikatvamapi tathAvidhavibhattya'vyavahitapUrvavartitayA pratisaMdhIyamAnatvam , tena 'idaM dadhi' ityAdau vizeSaNapadAnantaraM vibhaktarasattvepi na kSatiH / vivakSitatvAd vizeSaNavAcakaM devatApadamapi bahuvacanAntameva / pitRpitAmahAdiniSThadevatAtvasya katvAbhAvamupapAdayati-uddezyateti, tyAgoddezyatvameva hi devatAtvaM tyAmoddezyatA ca pitrAdau te uddezyatAvacchedakaM ca pitRtvapitAmahatvAdikaM na ca pitRtvapitAmahatvAdikamekamastItyuddezyatAvacchedakasya pitRtvAderbhedenoddezyatAyA avazyaM bhedAt. uddezyatAyA bhede uddezyatArUpadevatAtvasyA'pyarthAd bhedAt tatra-devatAtve ekatvasya bAdhitaravenAvivakSayA devatApadasya bahuvacanAntatA / ___ yaduktam- " svaprakRtikavibhaktisajAtIyavibhaktikatvam ( pR0 4 )" iti tatra vaiyAkaraNaH svaprakRtikatvasya " svaniSThoddezyatAnirUpitavidheyatAvattvaM svaprakRtikatvam " iti lakSaNamuktam . atra svaM ghaTAdipadaM taduddizya vibhaktervidhAnAd vibhaktau ghaTAdipadaniSThoddezyatAnirUpitavidheyatAyattvamastyeva yadyapi tathApi vibhaktiniSThatAdRzasvaprakRtikatvasyA'vaiyAkaraNAnAM jJAnA'saMbhavAt svaprakRtikatvasya svavivakSitasvarUpamAha- svaprakRtike ti, svaM ghaTAdipadaM tatprakRtikatvaM vibhaktI svaM ghaTAdipadaM tada'jyavahitottaratvena mer tathA ca 'dadhi sundara ra miramAneei mAmale lasa vibhakteH smaraNasvIkArAd vibhakto dadhipadAvyavahitottaratvena pratisandhIyamAnatvamastyavetyAha-tamatyAdinA / tatra chavi sundaram ' ityAdau / uttaratvenetiprakAratvaM tRtIyArthastathA cAvyavahitottaratvaprakArakasmRtiviSayatvaM kiM vA uttaratvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAzrayIbhUtasmRtiviSayatvaM svaprakRtikatvamiti vaakyaarthH| svaprakRtiketyuktavAkyasyottarabhAgaM vyAkaroti- evamiti / tAdRza svaprakRtika / tathAvidhasvaprakRtika / vizeSaNayAcakapade yatsvaprakRtikavibhaktisajAtIya vibhaktikatvamasti tat tathAvidhavibhaktyavyavahitapUrvavartitayA pratisandhIyamAnatvameva yathA 'nIlo ghaTaH ' ityatra ghaTapadottaravartamA"naprathamAvibhaktyavyavahitapUrvavartitayA jJAnaviSayatvaM nIlapadestyeva, tathA ca ' idaM dadhi ' ityatra dadhipadottaraM vibhakterabhAvepi tasyAH pratisandhIyamAnatvAt tatpUrvavartitayA pratisandhIyamAnasvarUpaM jJAnaviSayatvaM dadhipade'styeveti na kopi doSa ityarthaH / __nanu satyAM sAmanyAM kAryotpattirbhavatyeva zAbdabodhaM prati copasthi-yAdikameva kAraNaM tatra "nIlasya ghaTaH' ityatra nIlapadena nIlatvAvacchinnaviSayA ghaTapadena ca ghaTatvAvacchinnaviSayopasthitirapyastyeva nIlaghaTayorabhedasya yogyatAjJAnamastyevetyAbhedasaMbandhAvacchinnanIlatvAvacchinna "Aho Shrutgyanam" Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedAnvAkAGkSAvi0 ] . vyutpattivAdaH / atha ' nIlasya ghaTa: ' ityAdAvapi padArthopasthityAdikAraNasamavadhAnasaMbhavAt kathaM na nIlaghaTAdyorabhedAnvayabodhaH- sAmayyA kAryajanane uktaniyamabhaGgapra-saGgarUpabAdhakasyAkiMcitkaratvAditicet ? tathAvidhAnvayabodhaupayikA''kAGkSAvirahAt / tathA hi- tAdRzAnvayabodhe prathamAvibhaktyantaghaTAdipadasamabhivyAhataprathamAntanIlAdipadatva me vA'samastanIlaghaTapadAdyAkAGkSA ( 13 ) / uktasthale ca tAdRzyA ekasyA apyAkAGkSAyA virahAnnApattiH / kAryatAvacchedakakoTAva'vyavahitottaratvanivezAtroktA''kAGkSAjJAnayoH parasparabA vyabhicAraH / , prakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkajJAnaM kathaM na jAyate ? yadyucyeta samAnavibhaktikatvasthale evabheda saMbandho bhAsate iti ' nIlasya vaTaH ityatrApyabhedamAne samAnavibhaktikatvaniyamasya bhaGgo bhaviSyatIti, tadA satyAM sAmagryAM kAryotpattau niyamavizeSamaGgasyAkiMcitkaratvena pratibandhakatvaM na saMbhavatItyAzaGkate -- atheti / uttaramAha - tathAvidheti / tathAvidhaH = abheda saMbandhaprakArako yo'nvayabodhaH = zAbdabodhastatkAraNIbhUtAyA AkAGkSAyA abhAvAdeva 'nIlasya ghaTa: ' ityatra nIlaghaTayoramedo na bhAsate AkAGkSAM vinA zAbdabodhAsvIkArAt / uktamupapAdayati-tathAhIti / tAdRzAnvayabodhe abheda saMbandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati prathamAntaghaTapadasamabhivyAhRtaprathamAntanIlapadatvaM vyAsasthaLe AkAGkSA, samAsasthale ca ghaTapadAvyavahitapUrvavartinIlapadatvaM ( nIlaghaTaH ) nIlapadAvyavahitottaravartighaTapadatvaM vA''kAGkSA, etAdRzAkAGkSAyAzca kAraNatvAd uktasthale=' nIlasya ghaTA' ityatra coktarUpA ekAvyAkAGkSA nAstItyabhedAnvayabodhakAraNIbhUtAyA AkAGkSAyA abhASenA'bheda saMbandhaprakAraka zAbdabodharUpakAryasya sAmagryeva nAstIti kathamabheda saMbandhaprakArakaH bodha: syAdityarthaH / ApattiH zAbdabodhApattiH / navavidhA khalvAkAGkSA tvayoktA ekasmin sthale caikarUpaivAkAGkSA saMbhavatItyA'kAGkSANAma'parAparAkAGkSAjanyazAbdabodhe vyabhicArAtkathaM kAraNatvaM syAd avyabhicAriNa eva kAraNatvasvIkArAdityAzaGkayAha- kAryateti yathA vahniM pratyanekeSAM tRNAraNyAdInAM kAraNatvepi tRNottarajAyamAnavahitvAvacchinnaM prati tRNaM kAraNam araNyuttaratvaviziSTavahniM pratyaraNiH kAraNaminyevaM kAryatAvacchedakakoTAva'vyavahitottaratvanivezena na tRNAdInAM vyabhicArazaGkA tathAtrApi samAsasthale ghaTAdipadAvyavahitapUrvavartinIlAdipadajJAnAnantaratvaviziSTazAbdabodhaM prati ghaTAdi padAvyavahitapUrvavartinIlAdipadatvamAkAGkSA. nIlAdipadAvyavahitottaravartighaTAdipadajJAnAnantaratvaviziSTazAbdabodhaM prati nIlAdipadAnyavahitottaravartighaTAdipadatvamAkAGkSA ityevaM kAryatAvacchedakako TAva'vyavahitottaratvanivezenoktasamAsasthalIyAkAGkSAjJAnayornA'parA'parajanya zAbdabodhe jayamicAraH - aparajanyazAbdabodhaM pratya'parasya kAraNatvAbhAvAdityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) sAdarzaH [ prathamAkArakeyattu- samAsavyAsasAdhAraNa vizeSaNapadasya vizeSyavAcakapadA'prakRtikavibhattya'prakRtitvarUpaM viruddhavibhaktirAhityameva tAdRzAnvayabodhaupayikA''kAGkSA, vizeSyavAcakapadaniSThavizeSaNavAcakapadA'prakRtikavibhaktya'prakRtitvaM ca na tathA 'nIlaghaTamAnaya ' ityAdAvasaMbhavAditi, tadasat- vizeSyavAcakapadA'prakRtika. tvasya tAdRzapadAnuttaratvarUpasya taduttaratvenA'pratisandhIyamAnatvarUpasya vA nIlo samAsavyAsayorAkAGkSAyA uktarItyA pRthak pRthak svarUpasvIkArApekSayA lAghavAd yatkenApi samAsavyAsobhayasAdhAraNamekamevAkAGkSAsvarUpaM pradarzitaM parihArAya tadupasthApayatiyattviti / vizeSaNeti- yathA 'nIlo ghaTaH' ityatra vizeSyavAcakaghaTapadaprakRtikA vibhaktiH suvibhaktiH, vizeSyavAcakaghaTapadA'prakRtikavibhaktiravibhaktiH tAdRzA'vibhaktaya'prakRtitvarUpameva viruddhavibhaktirAhityaM tadeva tAdRzAnvaya abhedasaMbandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnazAbdazodhaM pratyAkAGkSAstIti etAdRzaviruddhavibhaktirAhityasya -- nIlo ghaTaH / ityatra nIlapade satvAdabhedo bhAsate, vizeSyavAcakapadottaraM yA vibhaktirnAsti sA vizeSaNavAcakapadottaraM na syAdityarthaH / 'nIlasya ghaTaH' ityatra coktaviruddhavibhaktirAhityasyAkAGkSArUpasyAbhAvAd nIlapade viruddhavibhaktareva sattvAdabhedo na bhAsate / nanu vizeSyavAcakapadaniSThaM yad virASaNavAcakapadA'prakRtikavibhaktya'prakRtitvaM . tadeva viruddhavibhaktirAhityaM kiM na syAt ? yathA- 'nIlo ghaTaH ' ityatra vizeSaNavAcakanIlapadaprakRtikA vibhaktiH suvibhaktiH nIlapadA'prakRtikavibhaktiravibhaktistAdRzA'm vibhaktya'prakRtitvaM vizeSyavAcakaghaTapade'styeveti lakSaNasamanvaya ityAzaGkate- vizeSyeti / pariharati-na tatheti, 'nIlaghaTamAnaya ' ityatrAbhedasaMbandhodAharaNe samanvayA'saMbhavAdityarthaH, tathAhi-atra vizeSaNavAcakanIlapadottaraM vibhaktireva nAsti samAsasthale luptavibhaktismaraNasya cA'svIkArAt vizeSaNavAcakanIlapadA'prakRtikA yA'vibhaktistatprakRtitvameva vizeSyavAcakaghaTapadesti na tu tada'prakRtitvarUpaM viruddhavibhaktirAhityamitya: vyAptirdoSaH / pUrvoktamaduktalakSaNena tu 'nIlaghaTamAnaya , ityatrApi vizeSyavAcakaghaTapadAprakRtikA yA'minnasvAdivibhaktistada'prakRtitvaM nIlapadestyeva nIlapadottaraM kasyApi vibhakterabhAvAditi na kopi doSa ityarthaH / ityevamAzaya pariharati- tadasaditi / vizeSyavAcakelyAdilakSaNasya hi ' vizeSaNavAcakapadottaravibhaktau vizeSyavAcakapadA'prakRtikatvaM na syAt / ityayamevArthastathA ca 'nIlo ghaTaH / ityatra nIlapadottaravibhaktau ghaTapadAprakRtikatvaM nAsti-ubhayatra suvibhaktareva sattvena ghaTapadaprakRtikasvasyeva sattvAt ' nIladhaTam ' ityatra tu nIlapadottara vibhaktireva nAstIti ghaTapadA'prakRtikatvaM sutarAM nAstyeveti vaktavyam / vizeSyavAcakapadA'prakRtikatvaM ca niSidhyamAnaM tAdRzapadAnuttaratyam= vizeSyavAcakapadAnuttaratvaM vA taduttaratvena-vizeSyavAcakapadottaratvenA'pratisandhIyamAnatvaM vA vaktacyam , tatra hi "pratyuccAraNaM zabdo bhidyate " itinyAyena 'nIlo ghaTaH / ityAdau nIlapadottaraM "Aho Shrutgyanam" Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedAnbayAkAGkSAni0 ] vyutpattivAdaH / (15) ghaTaH' ityAdau nIlAdipadasamabhivyAhRtavibhaktau ghaTapadasamabhivyAhatavibhaktibhinnatayA sattvAt / ___ atha vizeSyavAcakapadottarA'vRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhityasya vivakSaNAnna doSa iticet ? tarhi vibhaktitvAdikamajAnataH puruSasya taadRshdhrmjnyaanaasNbhvaacchaabdbodhaanuppttiH| nIlo ghaTaH / ityAdAvapi supadasyAmpadatvAdibhramadazAyAM tAdRzabodhasyAnudayAt 'nIlasya ghaTaH' ityAdAvapi SaSThayAdeH suvibhaktibhinnAsti ghaTapadottaraM ca bhinnAstIti nIlapadottaraM samabhivyAhRtavibhaktau uccAritasuvibhaktau ghaTapadottarasamabhivyAhRtasuvibhaktya'pekSayA bhedasya sattvAd niSidhyamAnaM vizeSyavAcakapadA'prakRtikatvamevAyAtamiti kathamabhedasaMbandhamAnaM syAt ? vizeSyavAcakapadaprakRtikavibhaktavizedhyavAcakapadottarameva saMbhavAditi samAsavyAsasAdhAraNaM viruddhavimaktirAhityaM yaduktaM tanna yuktmityrthH| nanu viruddhavibhaktirAhityena hi vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhitya vivakSitamasti yathA- 'nIlo ghaTaH' ityatra vizeSyavAcakaghaTapadottarAvRttivibhaktiramAdivibhaktistadvibhAjako yo dharmo dvitIyAtvAdistadvandvibhaktiramAdivibhaktistadrAhityamapekSitaM taca vizeSaNavAcakanIlapade'styeva. evam -- nIlaghaTam ' ityatra vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjako dharmastRtIyAtvAdistadvadvibhaktirAhityaM nIlapade'styeva nIlapadottaraM kasyAapi vibhakterasattvAditi noktadoSa ityAzaGkate- atheti / pariharati-tIti, vibhaktivibhAjakatvAdidharmANAM vaiyAkaraNasyaiva jJAnaM saMbhavati nAnyasyetya'vaiyAkaraNAnAm 'nIlo ghaTaH' ityAdAvabhedasaMbandhaprakArakaH zAbdabodho na syAd na caitadiSTam / ayaM bhAvaH- uktavibhaktirAhityamevAkAGkSA. AkAGkSAM ca na svarUpasatI zAbdabodhaM prati kAraNaM kiM tu jJAtA satyeva uktarAhityarUpAyA viziSTAyA AkAGkSAyA chAnaM ca tadvizeSaNIbhUtavibhaktivibhAjakadharmAdInAM jJAnaM vinA na saMbhavatIti vibhaktitvAdikamajAsataH puruSasya tAdRza-vibhaktivibhAjakadharmajJAnAsaMbhavena zAbdabodhAnupapattiritidoSaH / nanu yadi zAbdabodhaM pratyAkAGkA jJAtA satyeva kAraNaM syAttadoktadoSaH syAdapi naivamasti kiM tu svarUpasatyevAkAGkSA zAbdabodhaM prati kAraNamasti tathA cAkAGkSAjJAnApekSA'bhAvAdA''kAGkSArUpasya vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhityasya kukSipraviSTavibhaktitvAdInAmapi jJAnApekSAbhAvAdvibhaktitvAdikamajAnataH puruSasya na zAbdabodhAnupapattirityAzabyAha-nIlo ghaTa iti, yadyAkAGkSA svarUpasatyeva kAraNa syAttadA 'nIlo ghaTaH' ityatrotavibhaktirAhityarUpAkAGkSAyAH sattvAt supadasyA'mpadatvAdibhramadazAyAmapya'bhedaprakArakaH zAbdabodhaH syAdeva na ca bhavati tasmAdAkAGkSAjJAnasyaiva kAraNatvaM vaktavyaM tathA cAtrAmpadatyAdibhramadazAyAmuktavibhaktirAhityarUpAkAGkSAjJAnAbhAvAnna zAbdabodha ityupapadyate / tathA 'cIlasya ghaTaH' ityAdAvapi yadA SaSThayAdau supadatvAdibhramo bhavati tadoktavibhaktirAhityarUpA. "Aho Shrutgyanam" Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) sAdarza: [ prathamAkArake-- supadatvAdibhramadazAyAM zAbdabodhotpattyA svarUpato viruddhavibhaktirAhityasyAprayojakatvAt / __ atha ' nIlo ghaTaH ' ' nIlaghaTaH' ityAdidvividhabodhasAdhAraNaM svottarasuppadabhinnapadAnuttaratvaviziSTasvottaratvAdirUpasvAvyavAhitottaratvasaMbandhena nIlAdipadavatsubantaghaTAdipadatvameva tathAstu iticet ? na- 'nIlaghaTarUpam ' ityAdivAkyasAdhAraNyAnurAdhenA'nyAzyA api AkAGkSAyAH samAsasthale upagantavya tayopadarzitasamAsavyAsasAdhAraNAnugatAkAkSAnusaraNasyAprayojakatvAditi / kAGkSAyAH jJAnasattvAcchAndabodha upapadyate jAyate ca, yadyAkAGkSA svarUpasatyeva kAragaM syAttadA vastutaH 'nIlasya ghaTaH' ityatroktAkAGkSAyA asattvAt SaSThayAdau supadatvabhramadazAyAmapi zAndabodho na syAd bhavati tu tasmAdAkAGkSAjJAnasyaiva kAraNatvaM prAptaM tathA cokto vimaktitvAdikamajAnataH puruSasya zAbdabodhAnupapattirUpo doSastadavastha evetyarthaH / - nanu nikhilabodhasAdhAraNAkAGkSAnirvacanasyAzakyatvepi "nIlo ghaTaH' 'nIladhaTaH' 'nIlaM ghaTam' 'nIlaghaTam' ityAdidvividhabodhasAdhAraNaM tvAkAGkSAsvarUpaM nirvaktuM zakyate tacca svottarasuppadetyAdi jJeyam , tathA hi svaM vizeSaNavAcakanIlapadaM taduttaravati yat suppadaM vibhaktipadaM tadbhinnaM yat paTAdipadaM tadanuttaratvaviziSTaM svaM vizeSaNavAcakapadaM taduttaratvAdirUpaM yat svAvyavahitottaratvaM tena saMbandhena nIlAdipadavat yatsubantaghaTAdipadaM tattvamevAkAGkSA tathA cAtra ghaTapade nIlapadottaravartamAnavibhaktipadottaratvasattvepi tadminnapaTAdipadAnuttaratvamapyastyeva tathA nIlapadottaratvamapyastyevetyanena saMbandhena ghaTapade nIlapadavattvamubhayatrAstyeva tadevAkAGkSAstvityAzaGkate- atheti / tathA nAmA''kAkSA / 'nIlasya ghaTaH' ityAdiprayogavAraNAya suppadaminnapadenAtra vizeSyavAcakaghaTAdipadottaravartamAnavibhaktipadaminnapada grAhyaM tathA ca 'nIlasya ghaTaH' ityatra vizeSyavAcakaghaTapadottaravartamAnaM yat prathamAvibhaktipadaM tadbhinnaM yat SaSThIvibhaktipadaM taduttaratvameva ghaTapadesti tadanuttaratvaM nAstIti nAtroktAkAGkSA / tathA cAtra 'vizeSyavAcakaghaTAdipadottaravibhaktivRttivibhaktivibhAjakaprathamAtvAdidharmAvacchinnapadaminnapadAnuttaratvaviziSTasyottaratvAdirUpasvAvyahitotta. ratvasaMbandhena nIlAdipadavatsubantavaTAdipadatvamAkAGkSA , ityevamAkAGkSAsvarUpaM vaktavyam / pariharati- neti, 'nIlaghaTarUpam ' ityatrApi zAbdabodha iSTaH kiM tu tvaduktoktAkAGkSAstrarUpaM na ghaTate yato nIlaM ca tad ghaTarUpamiti karmadhArayeNa vizeSyavAcakarUpapade vizeSaNavAcakanIlapadAvyavahitottaratvaM nAsti madhye ghaTapadena vyavadhAnAta, na ca ghaTarUpamityekapadaM tarkamate "zaktaM padam " iti niyamena ghaTapadasya bhinnatvAd rUpapadasya ca bhinnatvAt, tasmAt 'nIlaghaTarUpam ' ityatra jAyamAnazAbdabodhanirvAhArthama'nyAdRzamAkAkSAsvarUpaM vaktavyaM tacca- ' svotarasuppadabhinnanirAkAGkSapadAnuttaratvaviziSTasyottaratvAdirUpasvAvyavahitottaratvasaMbandhena nIlAdipadabatsubantaghaTAdipadatvam / iti, lakSaNasamanvayaH pUrvavadeva ' nIlo ghaTaH / 'nIlaghaTaH' ityAdau "Aho Shrutgyanam" Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNa vibhaktyarthavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 17 ) atha ' nIlaM ghaTamAnaya ' ityAdau nIlAderghaTAdAvanvayopagame nIlAdipadottaravibhaktyarthakarmatvAdeH kutrAnvaya iti cet ?, na kutrApi vibhaktipadaM sAdhutvArthameva prayujyate / abheda eva vA vizeSaNavibhakterarthaH, abhedasya saMsargamaryAdayA bhAnaM tu samAsasthale eva tatra luptavibhakteranusaMdhAnaM vinApi zAbdabuddherAnubhavikatvAdityapi vadanti / athaitanmate - abhedo yadi bhedatvAvacchinnAbhAvastadA'prasiddhiH, yadi ca bhedatiyogiko bhAvastadA 'nIlaM jalam' ityAdivAkyasyApi mAmANyApattiH - jale. vizeSyavAcakatraTapade nirAkAGkSapadAnuttaratvamastyeva tathA ' nIlaghaTarUpam ' ityatra yadyapi nIlarUpapadayormadhye ghaTapadavyavadhAnena rUpapade svottarasuppadaminnapadAnuttaratvaM nAsti tathApi svottarasuppadabhinnanirAkAGkSapadAnuttaratvaM tvastyeva ghaTapadasya rUpada sAkAGkSatvena nirAkAGkSatvAbhAvAdityetAdRzyA AkAGkSAyA avazyamabhyupagantavyatve tvaduktAkAGkSA'bhyupagamasya nirarthakatvAdityarthaH / nanu ' nIlaM ghaTamAnaya ' ityatra nIlasya tu ghaTe'nvayo bhavatIti prasiddhaM kiM tu nIlapadocaradvitIyAvibhaktyarthasya karmatvasya kutrAnyo bhavatItijijJAsAtha zaGkate atheti / uttaragarbhaM pratiSedhamAha - na kutrApIti / "saMbhavatyarthasAdhutve padasAdhutvam (vibhakteH padasAdhutvArthakatvopapAdanam ) anyAyyam " ityabhiprAyeNa pakSAntaramAha- abhedeti, ' nIlo ghaTaH 'nIlaM ghaTam ' 'nIlasya vaTasya ' ityAdI sarvatra vizeSaNa vibhakterameda evArtha:- nIlAbhinno ghaTa ititrodhAdityarthaH / nanu granthArambhe evAbhedasya saMsargamaryAdamA mAsamAnatvamuktaM saMsargamaryAdayA mAnaM ca padA - nupasthitasyaiva bhavati yadi vizeSaNa vibhakterevA medorthastadA'bhedasya vibhaktilakSaNapadenopasthitau saMsargamaryAdayA bhAsamAnatvaM na syAdityAzaGkayAha- abhedasyeti, abhedasya saMsargamaryAdayAM bhAnaM samAsasthala eva bhavati tatra=samAsasthale vizeSaNavibhakteloMpena luptavibhaktezca samAse'nusaMdhAnAkAreNa padAntarasyAbhedAnupasthApakatvAdagatyA'bhedasya saMsargamaryAdayA bhAnaM svIkriyate, nIlaM ghaTam' ityAdau tvabhedopasthApikAyA vizeSaNa vibhakteH sattvenAbhedasya na saMsargamaryAdayA mAnaM kiM tu prakAratayetyarthaH / ukta vibhaktyartha rUpAbhedasvarUpaM pRcchannAzaGkate - atheti / aprasiddhiriti - ghaTAdau paTAdInAM bhedasya sattvAdeva bhedatvAvacchinnasyAbhAvo'prasiddha eva sarvatra padArtheSu tadbhinnapadArthabhedasya sarvapramANasiddhatvAdityarthaH / nanu na bhedatvAvacchinnAbhAvo'bhedo yenA'prasiddhiH syAt kiM tu bhedapratiyogiko nAma kiMcidbhedavyaktipratiyogiko bhAvo'bheda ityucyate tathA ca nIlaghaMTe nIlabhedo 'nAstIti nIlabhedapratiyogikAmAvarUpo'medaH sarvaprasiddha evetyAzaGkyAha- yadi ceti / atra doSamAha - tadeti, bhedapratiyogi kAbhAvasyAbhedatve ' nIlaM jalam' ityAdivAkyasyApi prAmAmApadyeta tathA hi-- jalaM nIlaM na bhavatIti tarkasiddhAntena jale nIlabheda eva vartate iti nIlaM jalam ' iti prayogo na bhavati bhedapratiyogi kAbhAvasyA medatve tu jale nIlabhedAbhA 2 " Aho Shrutgyanam" " Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) sAdarza: [ prathamAkAra ke dvitvAdinA nIlabhedAdyabhAvasya sattvAt / nIlabhedatvAvacchinnAbhAvasya vibhaktayave nIlAdipadArthAnanvayaprasaGgaH / na ca--bhedapratiyogi kAbhAva eva vibhaktyarthaH- nIlapadasamabhivyAhArAnnIlabhedatvAvacchinnAbhAvaH pratIyate iti vAcyam, padArthadraya saMsargabhAnasyaivAkAGkSAniye - myatvAnnIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvAntarbhAveNa vRtti vinA bhedarUpapadArthatAvacchedakasyAbhAve tAdRzasaMbandhena bhAnA'saMbhavAt / casyA'sattvepi dvitvAdinA nAma dvitvAvacchinnapratiyogitAkasya arthAd ghaTatvanIlabhedaitadubhayapratiyogikA bhAvasya sattvAt ' nIlaM jalam ' ityAdivAkyasyApi prAmANyamApadyetaiva na caitadiSTamityarthaH / nanu vizvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya grahaNenoktadoSaH pradarzito na ca hitvAvacchi pratiyogitAkAbhAvaM grahISyAmastathA ca jale nIlabhedarUpapratiyogina eva sattvena tadabhAvahAsattvAnna ' nIlaM jalam ' ityAdivAkyasya prAmANyApattirityAzaGkaya doSAntaramAha- nIlame datveti, nIlo ghaTa: ' ityatra nIlabhedatvAvacchinnasyAmAvo yadi vibhaktyarthastadA'bhAvavizeSaNIbhUto nIlapadArthopi vibhaktyartha eveti prAptaM tathA ca nIlapadenopasthitasya nIlapadArthasyAnanvayaprasaGgo yato vibhaktyarthabhUta nIlaviziSTa ghaTe punarnIlapadopasthitanIlapadArthasyAnyo naiva saMbhavatIti / * - 1 6 nanu na nIlabhedatvAvacchinnAbhAvo'bhedo yenoktadoSaH syAt kiM tu ' nIlo ghaTa: ' ityAdau pratiyogi kAbhAva eva vibhaktyarthaH nIlabhedatvAvacchinnAbhAvastu nIlapadasamabhivyAhArAdeva pratI - yate tathA ca nIlapadopasthitanIlapadArthasya ghaTe nA'nanvayaprasaGga ityAzaGkayAha - na ceti / parihArahetumAha- padArtheti, ' nIlo ghaTaH ityatra yo hi nIlabhedatvAvacchinnAbhAvaH pratIyate tatra nIlabhedasya tadabhAvasya ca yo nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvarUpaH saMbandhastasya kathaM mAnaM syAt ?, na cAkAGkSayA saMmaprati- padArthadvayasaMsargasyaivAkAGkSAbhAsyatvAt / na coTsaMbandhe vibhakteH zaktimahosti yenoktasaMbandhasya zaktyopasthitiH syAdityAkSepAbhiprAyaH, tathA hinITa : ' ityatra nIlapadArthasya yo ghaTapadArthe'bheda saMbandho bhAsate sa nIlapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSayA bhAsate tadupasthApakapadAntarasyAbhAvAt, 'nIlo ghaTa: ' ityatra tu bhedAbhAvarUpo'bhedo nIlapadottaravartamAnaprathamA vibhakterevArthastatrAbhede bhedaH padArthatAvacchedakaH abhedazca padArtha : prathamAvibhaktilakSaNapadajanyapratItivizeSyatyAt tatrAbhedarUpabhedAbhAve padArthatAvacchedakarUpadasya yo nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvarUpaH saMbandhaH sa padAntarasamabhivyAhArarUpAkAGkSAubhyo na bhavati padArthadvaya saMsargasyaivAkAGkSAlabhyatvAdatra ca na bhedAbhedau dvAveva padArthoMamedasya padArthatvepi bhedasya padArthatAvacchedakatvena padArthatvAbhAvAt kiM tu yathA ityatra ghaTaghaTatvasamavAyeSu triSu ghaTapadazaktisvIkArAt ghaTe ghaTatvasamavAyaH zaktyaiva bhAsate na tu padAntarasamabhivyAhArarUpAkAGkSayA tathA prakRtepi prathamAvibhaktyarthe medAbhAvarUpAmede zaktyopasthite ghaTa: 2 "Aho Shrutgyanam" 8 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSagatribhaktyartha vicAraH] vyutpttivaadH| ( 19) maivam-bhedo'bhAvazca vizeSaNavibhaktaroM viziSTalAbhastvAkAGkSAdivazAt / etena bhede nIlAdipadArthAnvaye ekadezAnvayaprasaGga iti nirastam / na ca vizeSaNavibhaktarabhedArthakatve 'nIlaM ghaTaH' ityAdAvapya'bhedAnvayabodhA. patti:--'dhAnyena dhanavAn' ityAdau tRtIyayA'bhedabodhanAt. abhedaprakArakabodhe padArthatAvacchedakIbhUtabhedasya nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvarUpaH saMbandhaH zaktyaiva bhAsate iti vaktavyaM na caivamapi saMbhavati yato vibhaktizaktirhi bheda pratiyogikAmAvarUpAbhede evAsti ma tu nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena bhedaviziSTe bhedapatiyogikAbhAve, ato na zakyA bhedarUpapadArthatAvacchedakasyAbhAve= vibhaktyarthAbhAvapadArthe tAzasaMbandhena nIlabhedatvAvacchinapratiyogitAkatvarUpasaMbandhena bhAnaM saMbhavati, ato nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena bhedaviziSTe evAbhAve arthAt nIlabhedatvAvacchinapratiyogitAkAbhAve eva prathamAvibhakteH zaktirvaktavyA tathA satyuktarItyA sa eva nIlasyApi vibhaktyarthatvena vibhavatyupasthitanIlaviziSTa ghaTe nIlapadopasthitanIlapadArthasyAnanyayaprasaGga ityavadheyam / pariharati- maivamityAdinA / uktA doSAH syuryadi vizeSaNavibhakteviziSTe bhedatvAvacchinnAbhAve vA bhedapratiyogikAmAve vA ekA zaktiH strI kriyeta naivamasti kiM tu bhede abhAce ca khaNDazaH zaktiH svIkriyate, tatra bhedopi prasiddha evAbhAvopi prasiddha eva padArtha iti noktA'prasiddhayAdidoSaprasaktiH / bhedasyAbhAvasya ca vizeSaNavibhaktyA mukhyatvena pRthak pRthagupasthitirbhavati viziSTasya bhedAbhAvasya ca nIlAdipadasamamivyAhArarUpAkAGkSAbalAt pratItirbhavatIti na kopi doSaH / "nIlaM jalam ' ityatra ca jale nIlabhedasyaiva sattvena nIlabhedAbhAvasyA'sattvAnna prAmANyApattiH / ' nIlo ghaTaH ' ityatra nIlapadArthasya svaniSThapratiyogitAnirUpakatva. saMbandhena nIlapadottaravibhaktyarthabhede'nvayo bhavati tasya bhedasya ca svaniSTapratiyogitAnirUpakatvasaMbandhena nIlapado taravibhattyarthAbhAve'nvayo bhavati tasyAbhAvasya ca vizeSyatAsaMbandhena ghaTe'nvayoM bhavalIti siddhAntaH / atra vizeSaNavibhaktaryadi viziSTa bhedAbhAve ekaiva zaktiH syAttadA bhedasya padArthakadezatvena tatroktarItyA nIlapadArthasyAnvayo na syAt "padArthaH padArthenAnveti na tu padArthakadezena " iti niyamAditi yaH kenApi doSaH pradarzita idAnIM sopi nAsti- vizeSapavibhakte de abhAve ca pRthageva khaNDazaH zaktisvIkAreNa bhedasyApi vibhaktyA mukhyatvenopasthityA padArthatvena tatra nIlapadArthasyAnvaye virodhAbhAvAdityAha- eteneti / etena=bhede abhAce ca khaNDazaH zaktisvIkAreNa / nanu khaNDazaH zaktisvIkArepi vizeSaNavibhakterabhedArthakatvamastyeva tathA ca yathA 'nIlo ghaTaH ' ityatrA'bhedAnvayabodho bhavati tathA ' nIlaM ghaTaH ' ityatrApi :nIlapadasya vizeSaNavAcakatyena taduttaravibhakterapyabhedArthakatva prAptAva'bhedAnvayavodhaH syAdeva nIlasya bhede bhedasyA'bhAve abhAvasya ca ghaTe uktarItyA'nvayasaMbhavAt / yayucyetA'bhedAnvayavodhe viruddhavibhaktirAhityaM kAraNa tadatra nAstIti nA'bhedAnvayabodhApattiriti, tadapi na yuktam- ' dhAnyena dhanavAn ' ityatra "Aho Shrutgyanam" Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ prathamAkArake - viruddhavibhaktirAhityasyA'napekSaNAditi vAcyam, dvitIyAdinA'bhedabodhane dvitIyAdyantavizeSyavAcakapadasamabhivyAhArasya prayojakatvamityupagamAt / atha 'prameyo ghaTaH' ityAdau prameyatvAvacchinnabhedA'prasiddhyA laghudharmasamaniyatagurudharmasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvena 'kambugrIvAdimAn ghaTaH' ityAdAvapi kambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAkabhedA'prasiddhyA vizeSaNavibhakterabhedArthakatvA'saMbhavaH / evaM nIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTitasya 'nIlo ghaTa:' ityAdivAkyasyApi prAmANyApattiH- nIlatvAdinAM paTAderbhedAbhAvasya nIlaghaTAdau sattvAt / ( 20 ) dhAnyAbhinnavanavAnityevamabhedAnvayabodho viruddhavibhaktirAhityAbhAvepi bhavatyevetya'bhedAnvayabodhaM prati kiM vA abhedasya saMsargatayA bodhe virudravibhaktirAhityasya kAraNatvepya'bhedasya prakAratayA bodhaM prati tu viruddhavibhaktirAhityasya kAraNatvaM nAstyeva yena ' nIlaM ghaTaH ' ityatrA'bhedAnvayabAMdho na syAdityAzaGkayAha - na ceti / pariharati- dvitIyAdineti, 'dhAnyena dhanavAn ' ityAdyupapadavibhaktisthale tu viruddhavibhaktirAhityAbhAvepya'bhedAnvayabodha svIkArepya'nyatra tvabhedAnvayabodhaM prati viruddhavibhaktirAhityasya kAraNatvamastyeveti na ' nIlaM ghaTaH' ityatrAbhedAnvayabodhaprasaGgo viruddhavibhaktirAhityasyAbhAvAdityarthaH / doSAntaramAha- atheti, yadi bhedAbhAva eva vizeSaNa vibhakterarthastadA sarvasyaiva padArthajAtasya prameyatvena prameyatvAvacchinnabhedasyaivA'prasiddhayA ' prameyo ghaTa: ' ityatrA'bhedAnvayabodho na syAdevetyeko doSaH, tathA ghaTe ghaTatvamapyasti kambugrIvAdimattvamapyastIti tatra laghudharmasya ghaTatvasyAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatvasaMbhave ghaTatvasama niyatasya = ghaTatvasamAnAdhikaraNasya gurudharmasya kambugrIvAdimattvasyAbhAvIya pratiyogitAvacchedakatvaM na bhavatIti kambugrIvAdimAn ghaTaH ' ityavApyabhedAnvayabodho na syAdeva yato vizeSaNavibhaktemaidAbhAva evArthaH atrApi kambugrIvAdimattvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAva eva vizeSaNavibhakterartho vaktavyastanna saMbhavati - atra bhedapratiyogitAvacchedakatvaM kambugrIvAdimattvasya prAptaM tacca na yuktaM ghaTatvAMpekSayA kambugrIvAdimattvasya gurudharmatvAditi dvitIyo doSa iti vizeSaNavibhakterabhedArthakatvaM naiva saMbhavatItyarthaH / doSAntaramAha-evamiti, ayaM bhAvaH- yatra ghaTe nIlatvapratipAdanAya ' nIlo ghaTaH ityucyate tatra tu nIlAbhedaprakArako bodha iSTa evaM yatra caM nIla: ' iti paTatAtparyeNocyate ' vaTaH' ityatyucyate tatra nIlAbhedaprakArakaghaTavizeSyakabodho neSTaH, vizeSaNavibhakterabhedArthakatve ca nolayorghaTapaTayorghatvapaTatvarUpAbhyAM bhedepi nIlatvena rUpeNa tu bhedo nAstyeveti nIlatvena paTabhedAbhAvasya nIlapadottaravibhaktyarthasya ghaTe sattvAdeva paTatAtparyeNa prayuktanIlapadaghaTitAt 'nIlo ghaTaH ' itivAkyAdapi nIlAbhedaprakArakaghaTavizeSyako bodhaH syAdeveti nIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTitasya ' nIlo caTa ' ityAdivAkyasyApi prAmANyApattiH / " "Aho Shrutgyanam" 4 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSagavibhaktyarthavicAraH] vyutpattivAdaH / (21) __etena-vizeSaNatAvacchedakIbhUtanIlatvaprameyatvAdikameva * vizeSaNavibhaktyarthaH, nIlatvAdenIlatvAvacchinnabhedAbhAvarUpatayA'bhedArthakatvapravAdopapattirityapi nirastam / nIlatyAdau nIlatvAdimataH svavRttitvasaMbandhenAnvaye AkAGkSAvirahAca / yathA hi tadviziSTe'dhikaraNe tadadhikaraNatayA tadanvayo'nubhavaviruddhastathA taddharme AdheyatayA baddharmavadanvayopi, ata eva 'karma gacchati' itivAkyasya nirAkAztA / kenApi- na bhedAbhAvo vizeSaNavibhaktarartho yenoktadoSANAM prasaktiH syAt kiM tu vizeSaNatAvacchedakIbhUtaM yad nIlatvaprameyatvAdikaM tadeva vizeSaNavibhakterarthastasya cAzrayatAsaMbandhena vizeSye ghaTAdAvanyayo bhavatIti 'nIlo ghaTaH' ityatra nIlatvAzrayo ghaTaH 'prameyo ghaTaH' ityatra prameyatvAzrayaH (pra-- meyatvavAn baTa itiyodhe na kApyanupapattiH, jale nIlatvA'bhAvAca 'nIlaM jalam' iti prayogApattirapi nAsti, vizeSagavibhaktarabhedArthakatvaM yaducyate tadapi nIlatvAderatadvyAvRttirItyA nIlatvAvacchinnabhedAbhAvarUpatvenaivetya'bhedArthakatvapravAdasyApyanupapattirnAstIti yaduktaM tat parAcaSTe-eteneti, etena nAma nIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTitasya 'nIlo ghaTaH' ityAdivAkyasyApi prAmANyaprasaGgena / ayaM bhAvaH- vizeSaNavibhakteryadi vizeSaNatAvacchedakIbhUtanIlatyAdikamevArthastadA nIlatvaM svekameva sarvatra ghaTapaTAdiSvastIti paTavRttinIlatvasya ghaTepi sattvAt pUrvavad nIlapaTAdiparanIlapadachaTitAt 'nIlo ghaTaH' ityAdivAkyAdapi nIlAbhedaprakArakaghaTavizeSyako bodhaH syAdeva na ca bhavatIti vizeSaNavibhaktarvizeSaNatAvacchedakIbhUtanIlatvAdyaryakatvamapi nopapadyate / vizeSaNavibhaktevizeSaNatAvacchedakIbhUtanIlatvAyarthakatve doSAntaramAha- nIlatvAdAviti, "prakRtipratyayArthI sahAtha brUtastayoH pratyayArthasya prAdhAnyam" itinyAyena 'nIlo ghaTaH' ityatratye 'nIla;' itipadArthepi vibhaktyarthasya nIlatvasyaiva prAdhAnyena tatra prakRtyarthasya nIlatvavato nIlasyAnvayaH sva( nIla vRttitvasaMbandhena kartavyaH sa ca na saMbhavatyAkAGkSAvirahAt / stram-nIlatyavAn nIlastatra vRttitvaM nIlatvestyeva / atra kRSNabhaTTo yathA- "AkAGkSAvirahamevopapAdayati- yathA hI. tyAdinA / tadviziSTe bhUtale adhikaraNatayA tadanvayaH ghaTAnvayo viruddho ghaTavAn ghaTavAn itibodhAbhAvAt, tayA taddharme ghaTe AdheyatayA taddharmavato ghaTavato'nvayopi na-- ghaTavati vaTa itiH bodhAbhAvAdityarthaH / tathA tatpratyayArthanIlatve AdheyatAsaMbandhena prakRtyarthasya nIlatvAdimatopyanvayo na saMbhavatyAkAGkSAvirahAditi bhAvaH / ata eva taddharme taddharmavata AdheyatayAnvayavirahAdeva, karmatye dvitIyArthe karmatvavataH prakRtyarthasya karmaNa AdheyatayA'nvaye nirAkAGkSatetyarthaH" iti / yathA ghaTatvavati svAdhikaraNasaMbandhena ghaTatvAnvayo na bhavatyanubhavavirodhAd ekaghaTasya ghaTatvadvayavattaprasaGgAcca tathA ghaTatvepi svAdheyatvasaMbandhena ghaTasvavadanvayo na bhavatyanubhavavirodhAt tathaiva prakRtepi vibhaktyarthe nIlatve nIlatvayato nIlasyAnvayo'nubhavaviruddha evetyarthaH / taddharmavadankyopItyatra "anubhavaviruddhaH" ityanuvartanIyam / karmeti- 'karma gacchati' ityatrApi dvitIyA "Aho Shrutgyanam Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) sAdarza: [ prathamAkArake - na caivaM saMsargatAmatepyanistAra:- 'nIlo ghaTaH" ityAdau svavRttinIlatvAde: saMsargatAsvIkAre uktasthale prAmANyApatterdurvAratvAditivAcyam, svavRttinIlatvAdeH svasminneva saMbandhatopagamena paTAdivRttinIlatvAderghaTAdau paTAdisaMbandhatAviraheNa tAdRzAtiprasaGgAbhAvAt / vastutastu - tattadvyaktitvAvacchinnabhedAbhAva eva nIlatvAdiprakAreNa bhAsamAtArthe karmapadArthe dvitIyArthasya karmatvasya prAdhAnyena tatra stravRttitvasaMbandhena svAdheyatva saMbandhena vA prakRtyarthasya karmapadArthasyAntrayo vaktavyaH sopi na saMbhavatyanubhavavirodhAt / tasmAt vizeSaNatribhaktervizeSaNatAvacchedakIbhUtanIlatvAdAvapi zaktirna saMbhavatItyarthaH / na ca 'grAmaM gacchati ityatra grAmavRttisaMyoge AdheyatAsaMbandhena grAmAnvayasya vakSyamANatvAdvirodha itivAcyam, tatrApi saMyoge grAmasya grAmatvenaivAnvayasvIkArAt saMyogavattvenAnvayAstrIkArAca. anyathA saMyogavAn saMyogavAn itizAbdabodhaH syAt sa ca neSTa ityavadheyam / nanu yathAsmedasya prakAratAsvIkAre layA doSAH pradarzitAstathA sa eva doSA abhedasya saMsargatAsvIkArepi prasaGkSayanti - abhedasya bhedAbhAvasvarUpatvAdevetyAzaGkate na caivamiti, abhedasya saMsargatAmatepyuktasthale nIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTite 'nIlo ghaTa:' itivAkye grAmANyaM syAdeva / bhayaM bhAvaH amedasya saMsargatvasvIkArepi nIlatvena paramedAbhAvasya nIlapadottaravibhaktyarthasya nIlaghaTe sattvAdeva paTatAtparyeNa prayukta nIlapadaghaTitAt 'nIlo ghaTaH" iti vAkyAdapi nIlAbhedasaMsargakaghaTavizeSyako bodhaH syAdevetyasya vAkyasya prAmAvyApattiraniSTA durbIraiSa / svavRttIti- tribhaktyarthabhUtaM nIlavRtti yannIlatvaM tasya prakAratvaM vA saMsargatvaM vA svIkAryaM tatra saMsargatvasvIkAre ityarthaH / pariharati- svavRttIti, uktasthaLe nIlatvasyaikatvAdeva doSaH prAptastatra samavAyasyaikatvepi yathA vAyau sparzasamavAyasattvepi rUpasamavAyo nAstIti vyavahArastatkasya hetoH ? vAyau rUpAbhAvAd rUpasamavAyapratiyogikatvavAJcanuyogikatvayoravaccheyAvacchedakabhAvAbhAvAdityucyate tathA nIlatvasyaikatvepi paTavRttinIlatvasya par3heM evaM saMbandhatA na tu ghaTAdAviti paTAdivRttinIlatvAderyA paTAdisaMbandhatA tasyA ghaTAdau viraheNa tAdRzAtiprasaGgasya nIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTitasya 'nIlo ghaTa:' ityAdivAkyasya prAmANyaprasaGgasyAbhAvAt / stravRtti=nolapaTavRtti | svasminneva paTe eva saMbandhatA na ghaTe / vizeSaNavi bhakterartho'medaH sa eva saMbandhaH sa cAbhedo nIlavarUpa eveti nIlatvasya saMbandha toktetyavadheyam 1. taduktaM kRSNabhaTTena - "nIlapaTaparanIlapadaghaTitAt 'nIlo ghaTaH' itivAkyAd ghaTe nIlatvaviziSTabuddhayanudayena svavRtti ( paTavRtti ) nIlatvAdeghaMTe paTasaMbandhatA na svIkriyate kiMtu paTe eva svIkriyate 'nIlapaTa:' itiviziSTabuddhayudayAt" iti / 3 vAstavika parihAramAha- vastutastviti vizeSaNavibhakterbhedAbhAva evArthaH sa ca medAbhAvastattavyaktitvAvacchinnabhedAbhAva eva jJeyastathA ca 'nIlo ghaTaH' ityatra nIlavaTavyaktigatatannIlavyaktinAbhAvo nIlavAdiprakAreNa bhAsamAnAnAM tattadvyaktInAm = nIlarUpAzrayI bhUtaghaTA "Aho Shrutgyanam" Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSagavibhaktyarthavicAraH ] vyutpattivAdaH / (23) nAnAM tattadvyaktInAM svasmin saMvandhatayA bhAsate iti na kApyanupapattiH / saMbandhatA ca tasya bhedapratiyogitAkAbhAvatvena tattadvyaktibhedapratiyogitAkAbhAvatvena vetyanyadetat / na caivaM vizeSaNavibhakterabhedArthakatvamatepi tattadvyAktitvAvacchinnA'bheda eva vibhaktyarthoM vaktavya itivAcyam, tathAsatyapUrvavyaktiniSThatattavyaktitvasya kathaMcidapi bhAnAsaMbhavena tadavacchinnabhedAbhAve zaktigrahAsaMbhavenA'pUrvavyaktInAmabhedAdivyaktInAM svasmin tadghaTAdivyaktAveva saMbandhatayA bhAsate nAnyapaTAdivyaktisaMbandhatayeti 'nIlo ghaTaH' ityatra nIlatvAvacchinnabhedAbhAvasaMsargakaghaTavizeSyakabodha upapadyate, nIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTitAt 'nIlo ghaTaH' itivAkyAt nIlatvAvacchinnabhedAbhAvasaMsargakaghaTavizeSyakabodhasya cApattirnAstyeva nIlapaTaparanIlapadabodhyatannIla ( paTagatanIla ) vyaktitvAvacchinnabhedAbhAvasya ghaTe'bhAvAna nIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTitasya 'nIlo ghaTaH' itivAkyasya prAmANyApattirityarthaH / yathA ghaTa ityatra ghaTatvaprakAreNa baTasya bhAsamAnatvaM tathAtrApi nIlatvaprakAreNa nIlaghaTAdivyaktereva bhAsamAnatvaM jJeyam / nanUktabhedAbhAvasya saMbandhatA kena rUpeNa jJeyetyatrAha- saMbandhateti / tasyavizeSaNavibhaktyarthabhedAbhAvasya / yathA parvato vanhimAnityatra parvate yo vanhipratiyogikaH saMyogastasya saMyogatvena vA vahnipratiyogikasaMyogatvena vobhayathApi saMbanyatvaM saMbhavati viziSTabuddhiniyAmakatvAkSatestathAtrApi bhedAbhAvasya bhedapratiyogitAkAbhAvatvena vA tavyaktitvAvacchinnabhedapratiyogitAkAbhAvatvena vobhayathApi saMbandhatvaM ghaTate 'nIlo ghaTaH' ityAkArakaviziSTabuddhiniyAmakatvAkSatarityAzayenAha- ityanyadetaditi / / nanu yathA tvayA'bhedasya saMsargatvamAzrityA'bhedasya tattavyaktitvAvacchinnabhedAbhAvatvena tAhazanIlAditadvyaktyabhedasya tattadghaTapaTavyaktidhveva sattvenAnyatra cAsattvena nIlapaTAdiparanIlA. dipadaghaTitasya 'nIlo ghaTaH / itivAkyasya prAmANyaprasaGgo nivAritastathA mayApyabhedasya prakAratvamapyAzritya prakArIbhUtoSyabhedastattadvyaktitvAvacchinnabhedAbhAva eveti tasya paTAdigatasya ghaTAdiSvabhAvena uktasya -- nIlo ghaTaH ' itivAkyasya prAmANyaprasaGgo nivArito bhaviSyatItyAzaGkayAha-na ceti / atra cAbhedasya vizeSaNavibhaktyarthatvakathanena prakAratvameva vijJeyaM prakArasya kiMcitpadArthatvaniyamAt zaktyopasthiti niyamAcca, saMsargastu na kasyacitpadasyArthoM bhavati na vA zaktyopasthito bhavatIti niyamaH- AkAGkSAbalena tadbhAnasyoktatvAdityavadheyam / parihAramAha- tayA satIti, tathAsati abhedasya prakAratAmate'bhedasya tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvarUpatvAzrayaNe sati / prakArIbhUtapadArthasyAnvayaM prati tacchaktijJAnAdhInopasthitiH kAraNamasti tathA ca 'nIlo ghaTo bhaviSyati' ityatra mAvinastadravyaktitvasyopasthityasaMbhavena tavacchinnabhedAbhAve ca vibhaktizaktimahAsaMbhavAd vibhaktyA prakArIbhUtAbhedasyopasthityasaMbhavAdapUrvavyaktInAM ghaTAdInAmabhedAnvayabodho na sthAdeveti doSaH / taduktaM kRSThabheTTana- " nIlo ghaTo "Aho Shrutgyanam" Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: ( 24.) [ prathamAkArake - nvayabodhAnupapatteH / saMsargajJAnasya viziSTabuddhAvahetutvenA'nupasthitasyApi saMsargatayA bhAnasaMbhavena saMsargatAmate'nupapattyabhAvAt / na ca vibhaktyarthepi bhede tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkatva saMbandhena ffererfear tattadvyaktInAmanvayaH, tAdRzabhedAnAmapi tattadvyaktibhedatvAvacchi apratiyogitAkatva saMbandhenA'bhAve'nvaya upeyate tAvataiva tattadvyaktitvAvacchinnA bhaviSyatItyatra tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAko yo bhedastAdRzabhedatvAvacchinna pratiyogitAko bhAvo nIlapadottaraprathamArthastadekadeze tadvyaktitve prakRtyarthasya nIlarUpavato'nvayaH ( kartavyaH ) tathA cAspUrvA bhaviSyati yA nIlarUpAzrayavyaktistanniSTaM yad taddvyaktitvaM tasya kathaMcidapi mAnAsaMbhavena sAmAnyalakSaNArUpabhAsakavirahAdbhAnAsaMbhavena ( ghaTAdau tu ghaTatvaM sakalavRtti tasya sAmAnyalakSaNArUpatvaM bhavati tadvyaktitvaM tu taddvyaktimAtraparyAptamiti na tasya sAmAnyalakSaNArUpatvam ) tadavacchinna medAbhAve = apUrvavyaktitvAvacchinnapratiyogitAkamedasyAbhAve zaktiahAsaMbhavenA'pUrvavyaktInAmabhedAnvayAnupapatteH / abhAvajJAne hi pratiyogijJAnaM kAraNamiti pratiyogi(apUrva vyakti) jJAnAbhAvAcchaktigrahAsaMbhavAdapUrvavyaktInAmabhedAnvayabodhAnupapattirityarthaH "iti / tasmedasya saMsargatAsvIkArepi ' nIlo ghaTo bhaviSyati' ityatrokta dizA'pUrvavyaktInAmadAnyabodhAnupapattiH kiM na syAdityAzaGkaya samAdhatte- saMsargajJAnasyeti, viziSTabuddhau saMsargasyaivakAraNatvamasti na tu saMsargajJAnaspretya'nupasthitasyApya medasya saMsargatayA mAnasaMbhavenApUrvavya-: ktInAmabhedAntrayabodhe'nupapattyabhAvAt upasthityarthameva zaktijJAnasyApekSaNAt na cAmedopasthityapekSA saMsargatAmate ata eva na saMsargajJAnasya viziSTabuddhihetutvamityarthaH / 'nIlo nanu yadi tadvyaktitvAvacchinna pratiyogitAkamedAbhAvo viziSTo vizeSaNavibhakterarthaH syAttadA etAdRzaviziSTAbhedakukSipraviSTatadvyaktitvasyA'pUrvasya kathaMcidapi mAnAsaMbhavena tatra vibhaktizaktihAsaMbhavAcchaktiprahAbhAve vA'pUrvatadvyaktitvasyopasthityasaMbhavena ' nIlo ghaTo bhaviSyati ' ityatrA pUrvatannIlavyaktInAmabhedAnyayabodhAnupapattiH syAdapi na coktaviziSTAbhAvasya vizeSaNavibhaktayatvaM vadAmaH kiM tu khaNDazo vibhaktizaktivIkAreNa vizeSa gavibhakte medo'bhAvazcArthaH, tatra vimaktyarthe bhede tattannIlavyaktInAM nIlatvAdinA tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkatva saMbandhenAnvayastAdRzabhedAnAmapi tattaddvyaktitvAvacchinnapratiyogitA katvasaMbandhenA'mAde'nvaya iti ghaTo bhaviSyati' ityatra nA'pUrvatattannIlavyaktInAmamedAnvayabodhAnupapattiH -- taddvyaktitvasyAtra bandhakukSau pravezena vibhaktyarthe pravezAbhAvena ca tatra vibhaktizaktigrahasyApekSeva nAsti, uktasaMbanvasya taddvyaktitvaviziSTasyAkAGkSAbalena mAnasaMbhaSena saMbandhakukSipraviSTatadravyaktitvasyApyAkAGkSAbalena mAnasaMbhavAdityarthaH / tAvataiva tattadvyaktitvAvacchinna pratiyogitAkatvasaMbandhena tattanIlavyaktInAM bhede tAdRzabhedAnAM cAbhAve'nvayAGgIkAreNaiva / saMbandhapraNAlikayA hi tadvyakti "Aho Shrutgyanam" Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNavibhaktyarthavi 0 ] vyutpattivAdaH / bhedalAbha iti na kiMcidanupapannamiti vAcyam, vizeSaNatAvacchedakAvacchinnAyA eva pratiyogitAyA abhAve pratiyoginaH saMbandhatayA bhAnAt, anyathA - viziSTavaiziSTyabuddhitvAnupapatteH / "pratiyogivizeSitAbhAvajJAnaM ca viziSTavaiziSTayabodhamaryAdAM nAtizete" itidarzanAt kevalaM vizeSye vizeSaNamitirItyA na kazcidabhyupaitIti cet ?, ( 25 ) ttvasya bhedena saMbaddhatvAt tattadUvyaktitvAvacchinnAbhedasya=tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkamedAmAvarUpasyAbhedasya lAbhaH=mAnaM saMbhavatyeveti na 'nIlo ghaTo bhaviSyati' ityatrApUrvatattannIlavyaktInAmabhedAnvayabodhAnupapattiH, na vA nIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTitasya 'nIlo ghaTaH' itivAkyasya prAmANyApattiH- tadvyaktitvasya nivezAt paTagatatannIlavyakterghaTAdiSvasattvAdityarthastadAha - na kiMcidanupapannamiti / ityAzaGkyAha-na ceti / pariharati- vizeSaNateti, vayA tadvyaktitvAvacchinna pratiyogitAkatvasaMbandhena bhede tattannIlavyaktInAmanvaya upapAditaH pratiyogitA cAtra saMbandhe praviSTAsti tasyAH pratiyogitAyAzcAbhAve pratiyogivizeSaNatAvacchedakAvacchinnAyA eva saMbandhatvena bhAnaM bhavati vizeSaNatAvacchedaka cAtra nIlatvameva na tu tannIlavyaktitvaM tathA ca nIlatvAvacchinna pratiyogitAyAH saMbandhatve : nIlatvasya sarvatra ghaTapaTAdiSvekatvena punarnIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTitasya 'nIlo ghaTaH " itivAkyasya prAmANyApattidoSaH prAptaH / vipakSa bAdhakamAha- anyatheti, yadi pratiyogitAyA vizeSaNatAvacchedakAvacchinnAyAH saMvanvatvaM na syAttadA'bhAvajJAnasya viziSTavaiziSTyabuddhitvaM na syAd nAma - abhAvajJAnena viziSTa - vaiziSTayasyAvagAhanaM na syAt ' vaTo nAsti ' ityatra hi viziSTasya = ghaTatvaviziSTasyaiva ghaTasya svapratiyogitAkatva saMbandhenAbhAve vaiziSTyaM bhAsate ( svaM vaTa: ) arthAt - yathA ghaTasya svapatiyogitAkatvasaMbandhenAbhAve'nyayo bhavati tathA ghaTatvasyApi svAvacchinnapratiyogitAkatva saMbandhanA Hasrat bhavatyeva bhAsate ca / svaM ghaTatvam tanna syAd yadi vizeSaNatAvacchedakAvacchina pratiyogitA saMbandho na sthAt, arthAt yadi pratiyogitAvacchedakaM ghaTatvaM vizeSaNaM na syAt kiM tUpalakSaNaM syAttadopalakSaNIbhUtaghaTatvasyAbhAve svAvacchinnapratiyogitAkatva saMbandhenA'nvayopina syAttadA ' vizeSaNatAvacchedakAvacchinnAyA eva pratiyogitAyAH saMbandhatvenAbhAve bhAnaM bhavati / itiniyamopi na syAttadoktasthalepi nIlatvasya pratiyogitAvacchedakatvAbhAvena prAmANyApattirna syAdapi na caitramasti vizeSaNatAvacchedakAvacchinnAyA eva pratiyogitAyAH saMbandhatvasvIkArA - dityarthaH / bhAve vizeSaNatAvacchedakAvacchinnAyA eva pratiyogitAyAH saMbandhatvaM bhavatItyatra trinigamanAmAha pratiyogivizeSiteti, pratiyogitA vizeSitaM pratiyogivizeSitamabhAvajJAnaM yathA 'ghaTa si' ityatra ghaTapravezAt etAdRzamabhAvajJAnaM viziSTavaiziSTayasya maryAdAm = tatragAhanaM nAtiTo nAsti ' ityabhAvajJAne'mAce ghaTatvaviziSTasyaiva ghaTasya svapratiyogitAkatva "Aho Shrutgyanam" Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) sAdarza: [ prathamAkArake satyam - abhedastAdAtmyam, tacca svavRttya sAdhAraNo dharmaH / asAdhAraNyaM ca ekamAtravRttitvam, taca svasAmAnAdhikaraNyasvamatiyogivRttitvobhayasaMbandhena bhedasaMbandhena vaiziSTyam=anvayo bhAsate tasmAd ghaTavizeSaNIbhUtasya ghaTatvasyApyabhAve svAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenAnvayo bhavatyeva bhAsate ca saH, tasmAtsaMbandhakoTipraviSTA pratiyogitA vizeSaNatAvacchedakIbhUtavaTatvAdyavacchinnA bhavatyeva / abhAvajJAne cAbhAvasyaiva vizeSyatvena tatra pratiyogino ghaTAdervizeSaNatvAd ghaTatvAdInAM vizeSaNatAvacchedakatvaM prAptamiti / nanu ' vaTo nAsti ityabhAvajJAne ghaTatvasya kevalaM vaTavizeSaNatvametra bhaviSyati nAbhAvavizeSaNatvam arthAt ghaTatvasya svAvacchinnapratiyogitAkatva saMbandhenAbhAve'nvayaM nAGgIkariSyAma iti noktadopapattirityAzaGkayAha- kevalamiti, ' ghaTo nAsti ' ityAdI pratiyogivizeSitA bhAvajJAne tvaduktAM vizeSye vizeSaNamitirItiM na kazcitsvIkaroti kiM tu ghaTatvasya svAvacchi napratiyogitAkatvasaMbandhenAbhAve'nyayo bhavatyeva bhAsate cetyeva sarvo janaH svIkarotItyarthaH / bhAvajJAne upalakSaNatvena ghaTatvamAnaM syAttadopalakSaNatvAvizeSAd dravyatvAdInAmapi mAnaM syAnnacaitramasti tasmAd dravyalAdyapekSayA ghaTale vizeSaNatvameva vizeSa itiprAptam / yadi ca pratigitA vizeSaNatAvacchedakena ghaTalenAvacchinnA na syAttadA ' ghaTo nArita ' ityatra ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkA bhAvasyA'siddhayA kiMcidyaTavyaktisattvadazAyAmani kiMcidghaTavyaktyabhAvatAtparyeNa 'vaTo nAsti ' itiprayogasya prAmANyaM syAt na ca kiMcidghaTavyaktisattve ' ghaTo nAsti ' itiprayogo bhavati, tasmAt pratiyogitA vizeSaNatAvacchedakaghaTatvAdinAvacchinnA bhavati tathA sati ca kiMcivaTa vaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya bAdhAt 'jAti ? ti prayogo na bhavati / prakRte ca ' nIlo ghaTa: ' ityatra vibhaktyarthAbhAtrasaMbandhabhUtAyAH atitAsa vizeSaNatAvacchedakanolavenAvacchinatvAt nIlatvasya ca sarvatra nIlaghaTapaTeSvekatvanAbhAvAbhAvAd nIlapaTAdipara nIlAdipadaghaTitasthApi ' nIlo ghaTaH iti vAkyasya prAmANyaM syAditidoSaH / 7 ityevaM prakAratAvAde prAptaM doSaM svIkurvan prakAratAvAdyAha-- satyamiti / vizeSaNavibhaktyarthabhUtAmedaM nirvakti - abheda iti / tAdAtmyamevAbhedastathA ca 'nIlo ghaTaH ' ityatra ghaTe nIlatAdAtmyaM bhAsate nIlatAdAtmyavAn ghaTa iti nIlapadottaravibhaktestadevArtha: / tAdAtmyasvarUpamAhasvavRttIti / tat = tAdAtmyam / svaM vaTaH / vaTavRtti yannIlatAdAtmyaM tad ghaTasyAsAdhAraNo dharmastasya nIlatAdAtmyasya tadghaTavyaktimAtravRttitvAt / asAdhAraNyasvarUpamAha - asAdhAraNya - miti, ekavyaktimAtravRttidharmo'sAdhAraNo dharma iti phalitam / ekamAtravRttitvasvarUpamapyAhasvasAmAneti / tat = ekamAtravRttitvam / atra kRSNabhaTTo yathA - svaM nIlavaTavyaktibhedastatsAmAnAdhikaraNyaM dravyAce atha ca svaM nIlaghaTavyaktibhedastatpratiyoginI nIlavadavyaktistadvRttitvamapi dravyatve ityubhayasaMbandhena bhedaviziSTaM dravyatvameva tadanyatvaM tadvyaktitve (tannIlaghaTavyaktivRttitad " Aho Shrutgyanam" Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNa vibhaktayarthavi0 ] vyutpattivAdaH / (27) viziSTaM yat tadanyatvamityekamAtravRttidharma eva vizeSaNavibhakterarthaH / vRttizca tatra prakRtyarthasya saMsargamaryAdayA bhAsate, tAdRzadharmastattadvyaktitvAdirUpa eva / apUrvavyaktiniSThatAdRzadharmasya viziSya jJAtumazakyatvepyekamAtravRttidharmatvAdinA sAmAnyapratyAsattitaH sugrahatvameva / abhedasya saMsargatAmatepyetAdRzA'nugatA'bhedasyaiva tathAtvamucitam / tadvyaktitvAvacchinnabhedAbhAvakUTasya viziSya tathAtve 'ghaTo na nIla:' ityAdivAkya vyaktitve ) ityarthaH / svapratiyogivRttitvasyaiva saMbandhatve- svaM nIlavyaktibhedastatpratiyoginI nIlaghaTavyaktistadvRttitvaM tadvyaktitve ityanena saMbandhena bhedaviziSTameva tattadvyaktitvamato dvitIyasaMbandhanitrezaH, tathA ca svaM nIlavyaktibhedastatsAmAnAdhikaraNyaM tattadvyaktitve nAsti nIla vyaktibhedavati paTe tattadvyaktitvasyAbhAvAt / svasAmAnAdhikaraNyasyaiva saMbandhatve ca svapadena phruTAdibhedastatsAmAnAdhikaraNyaM tattadvyaktitva iti bhedaviziSTameva bhavatIti svapratiyogivRttitvanivezaH, tathA ca svapaTAdibhedastatpratiyogI paTAdistadvRttitvaM tadvyaktitve nAstItyarthaH / " iti / evaM caitadubhayasaMbandhena tadvyaktitvaM vinA bhedaviziSTaM sarvaM ghaTatvAdikaM dharmajAtaM bhaviSyati tadanyatvaM taddvyaktitva prAptam / prakRtipratyayau sahArthaM brUtaH " itinyAyena vibhaktyarthaprayoktakamAtravRttidharmasya prAdhAnyena tatra prakRtyarthasya nIlasthAnvayaH kena saMbandhena kartavya ityatrAha - vRttizceti / tatra = vibhaktyarthe tAdAtmye, prakRtyarthasya = nIlasya, vRttiH = anvayaH saMsargamaryAdayA bhAsate / svavRttitva saMbandhena nIlasya tAdAtmye'nvayaH / tAdAtmyasya ca nIlaviziSTasya ghaTe Azraya 88 saMbandhena vijJeyaH sa cApi saMbandhaH saMsargamaryAdayA bhAsate nIlaghaTayoryastAdAmya saMbandhastasya prakAratva svIkAreNa vibhaktyarthatvAd vizeSaNa vibhaktyaivopasthiti sviikaaraac| tAdRzadharbhaH= ekamAtravRttidharmaH / 'nIlo ghaTo bhaviSyati' ityatrAmedAnvayabodhAnupapattiparihAramAha- apUrveti / |dRzadharmasya tadUvyaktitvarUpadharmasya, viziSya = taddvyaktitvatvena rUpeNa jJAtumazakyatvaM hi tasya sAvitvena vartamAnatvAbhAvAt / tadvyaktitvasya tadvyaktitvatvena rUpeNa jJAtumazakyatvepyekamAtravR|ttidharmatvena rUpeNa sAmAnyapratyAsattyA jJAtuM zakyatvAt = ekamAtravRttitvadharmasya vartamAnanIlAdi * vyaktisyasya jJAnasaMbhayena tadrUpeNa bhAvivyaktisthasyApi jJAnasaMbhavAdityarthaH / abhedasyeti - abhedasaMsargatAvAdepyetAdRzAnugatA'bhedasyaiva ekamAtravRttidharmatvena rUpeNAnugatasya= sakalataddvyaktitvarUpadharmeSvanugatasyaiva tAdAtmyalakSaNasyAbhedasya tathAtvam == saMsargatvamuci sam / ananugatAmedasya saMsarga bAdhakamAha- tattadvyaktitveti, tacadvyaktitvAvacchinna pratiyogi tAkamedAbhAvasamUhasya viziSya tadvyaktitvAvacchinna pratiyogitAkabhedAbhAvatvena rUpeNa tathA ve sarga 'To na nIla:' itivAkyajanyabodhe tAdRzaH tattadvyaktitvAdirUpo yo'nanugata vicchinna pratiyogitAkA ananugatA evaM nIlAbhAvA bhAseran arthAt saMbandhabhUtaH "Aho Shrutgyanam" Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) sAdarza: [ prathamA kArake - janyabodhe "pratiyogya bhAvAnvayau tulyayogakSemau" itinyAyena tAdRzAnanugatasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkA'nanugatA'bhAvA eva bhAseran na tu nIlavRttirekIbhAvaH, tathA sati yat kiMcittAdRzAbhAvatAtparyeNa prayuktasya nIlepi 'na nIlaH' ityAdivAkyasya prAmANyaM syAt / tadvyaktitvasyaikamAtranIlavyaktisthatvena pratiyogitAyAstadavacchinnatve hi sakalanIlavyaktInAmekoSerat ghaTena pratyetuM zakyate kiM tu pratiyogitAvacchedakasya taddvyaktitvasyAnekatvenAne eva nIlAbhAvA ghaTe'tra prAptAste pRthak pRthageva bhAseran / atra pramANamAha- pratiyogIti, pratiyogyantrayastadabhAvAntrayazca tulyayogakSemau-saMbandhAdiSu tulyasApekSau bhavataH, anyayaH zAbdabodhaH, arthAt naJaHsattve yena saMbandhena yatra yasya yena rUpeNa sattvaM pratIyate naJsattvepi tenaiva saMbandhena tatraiva tasyaiva tenaiva rUpeNAsattvaM pratIyate tathA ca naJasamabhivyAhArasthale yatsaMbandhAvacchinnayaddharmAvacchinnaprakAratA yadvizeSyakaH zAbdabodho bhavati na samabhivyAhArasthalepi tatsaMbandhAvacchinnataddharmAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvavizeSyakaH zAbdabodho bhavati yathA- 'bhUtale ghaTosti' ityatra saMyogasaMbandhAvacchinnaghaTatvAvacchinna vizeSyatAkaH zAbdabodho bhavatIti ghaTo nAstItyatrApi saMyogasaMbandhAvacchinnatvAvacchinna pratiyogitAkaghaTAbhAvavizeSyakaH zAbdabodho bhavati tathA va 'ghaTo nIla:' ityatra ghaTe nIlasattvaM ananugatataddvyaktitvAva, cchannapratiyogitAkamedAbhAvarUpAmedasaMbandhena pratIyate iti 'ghaTo na nIla:' ityatrApi ghaTe nIlAsattvaM tenaivAnanugatatadvyaktitvAva cchinnapratiyogitAkamedAbhAvarUpA' meda saMbandhena pratIyeteti prAptaM tatra saMbandhabhUtasyAnanugatasya tad-vasya tatannIlavyaktI nAmAnantyenAnantyAt tadavacchinnapratiyogitAkAnAM nIlAbhAvAnAma sagrAhakarUpAbhAvenAnantyAda'nantA eva nIlAbhAvA bhAseran na tu nIlavRttiH =nIlaghaTavRttireko nIlAbhAva: pratyetuM zakyate ityarthaH / upasaMharati-- tathA satIti, yadi 'ghaTo na nIla:' ityatra tannIlavyaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvarUpaika saMbandhA vacchinna pratiyogitAka eka eva nIlAbhAvaH pratIyesa tadA nIle ghaTe kiMcinIlarUpavyaktisa ttvepi kiMcinnIlarUpavyakterasattvena tadabhAvAbhiprAyeNa nIlepi ghaTe 'ghaTo na nIlaH' iti prayogaH syAttasya ca prAmANyamapi syAt na caiva bhavati tasmAt 'ghaTo na nIla:' ityatroktadizA nIlAbhAvA anantA eva bhAsante iti vaktavyam, anantAbhAvAnAM ca jJAnAsaMbhava iti saMsargatAmatepyekamAtravRttidharmatvena rUpeNAnugatasyaiva tadvyaktitvasyoktatAdAtmyarUpasya saMsargatvaM vaktavyamiti prAptamityarthaH / evaM ca pratiyogitAyA ekamAtravRttidharmatvena rUpeNa tadvyaktitvenAvacchinnatvena paTagatatannIlavyaktezva vaTAdau bAdhAduktadizA nIlapaTAdiparanIlAdipadaghaTitasya 'nIlo ghaTaH itivAkyasyApi prAmANyApattirnAstyeva / T "Aho Shrutgyanam" Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNa vibhaktyarthavi0 ] vyutpattivAdaH / ( 29 ) idaM tu bodhyam - vizeSaNavibhakterabhedArthakatve 'ghaTo na nIlaH' ityAdau natrA nIlAdyabhedAbhAva eva matyAyayiSyate na tu nIlAdibhedaH, yAdRzasamabhivyAhArasthale yena saMbandhena yatra dharmiNi yena rUpeNa yadvattvaM naJa'sattve pratIyate tAdRzasthale natrA taddharmiNi tAdRzasaMbandhAvacchinnatAdRzadharmAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvabodhasya vyutpattisiddhatvAt / "pratiyogyabhAvAnvayau ca" ityAderapyayamevArthaH / evaM ca naJo bhedabodhakatvaM na kutrApi saMbhavati - 'anIlaM ghaTamAnaya' ityAdI ghaTapadasAmAnAdhikaraNyAnurodhenA'nIlapadasya nIlabhinnaparatayA naJo bhedavatyeva lakSaNAyA upagantavyatvAt / idaM tvAvadheyam - abhedasya prakAratAmatepi 'ghaTo na nIlaH ityAdivAkyasya nIlAbhedAbhAvabodhakatvepi tRtIyA'bhAvasya pratiyogisvarUpatayA najo 'bhedabodhakatvaM nAnupapannaM paraM tu bhedatvaprakAreNa bhedabodho bhavati na vetyanyadetat / idaM tu tatram- ' nIlo vaTaH ' ityAdyasamAsasthale'bhedasya saMsarga topagamepi trafarera tatra vizeSaNa vibhaktervRttikalpanamanucitam / naJa'sattve yasya pratItirbhavati naJsattve tadabhAvasya pratItirbhavatIti niyamosti prakRte ca yadi 'nIlo ghaTa:' ityatra vizeSaNavibhakterameda evArthastadA 'ghaTo na nIla:' ityatra natrA nIlA medAbhAvasyaiva pratItirbhaviSyati na tu nIlabhedasyetyAha- idamityAdinA / vyAkhyAttaprAyoyaM granthaH / upasaMharati- evaM ceti / nanu 'anIla ghaTam' ityatra tu naJo bhedabodhakatvaM bhAva nItyAzaGdevAha- anIlamiti, atrApi natro bhedavati lakSaNaiva na tu zaktyA bhedabodhakatvamityarthaH / idaM tvatreti- yadyapya'bhedasya prakAratAmate uktarItyA 'ghaTo na nIlaH" ityatra najo nIlAme - dAbhAvabodhakatvametra tathApi tRtIyAbhAvasya pratiyogisvarUpatvAd yathA ghaTAbhAvAbhAvo ghaTa paimeva tathAtrApyamedo nAma bhedAbhAva iti nIlAbhedAbhAva ityanena nIlabhedAbhAvAbhAva iti prApta tatra nIlabhedAbhAvAbhAvo hi nIlabhedasvarUpameveti naJo nIlAbhedAbhAvabodhakave prApte nIlabhedaaland prAptameveti bhedabodhakatvaM nAnupannaM kiM tvevaM naJo bhedatvaprakAreNa bhedatvena rUpeNa bhedabodhatvaM na saMbhavati vibhedAbhAvatvenaiva rUpeNa bhedabodhakatvaM saMbhavati yathA kacid ghaTAdipadAnAM dravyatvAdinA ghaTAdibodhakatvaM bhavati tathetyarthaH / idaM tu tattvamiti - 'nIlaghaTam' ityAdisamAsasthale tva'bhedopasthApikAyA nIlAdivizeSapadottaraM vibhakterabhAvena tadanusaMdhAnasyApyanaGgIkArAcca vibhaktyA'bhedasyopasthityasaMbhavena prakAratvaM naiva saMbhavati kenacitpadena vRttyopasthitasyaiva prakAratvaniyamAdityuktasamastasthale tvabhedasya saMsargatayaiva bhAnaM bhavatIti nirvivAdam / 'nIlo ghaTaH' ityatra tvabhedopasthApakavizeSaNavibhakteH sattvena tayA vRttyA'bhedasyopasthitiH saMbhavatItyabhedasyAtra yadyapi prakAratvamapi saMbhavati tathApi saMsargatAmatepi = abhedasya saMsargatvasvakArepi kimapi gauravaM nAstIti tatra = abhede vizeSaNavibhakteH vRttikalpanam = zaktikalpanamanucitameva / pratyuta prakAratAmate evAbhede vizeSaNavibhakteH zaktikalpana rUpaM gauravamastItyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) sAdarza: [ prathamAkArakena cA'bhede yatra vizeSaNavibhakteH zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra sarvamate evA'bhedaprakArakabodhasya 'nIlo ghaTaH' ityAdivAkyAdutpattyA tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya dvividhabodhe hetutAdvayaM kalpanIyamabhedasya saMsargatAvAdineti gauravam / evaM tAdRzasamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmathyA bhinnayogyatAjJAnaghaTi. tatvena daividhyamiti bhinnaviSayakapratyakSAdikaM prati tAdRzazAbdasAmagrIpratibandhakatAyA apyAdhikyamiti vAcyam, saMsargatAvAdinoktasthalepi tatsaMsargakabodhasyaivopagamAditi dik / nanu yadi kasyacit puruSasyAbhede ekatvAdisaMkhyAtrAcikAyA vizeSaNavibhakteH zaktizramo jAtaH kiM vA vizeSaNavibhakterekatve zaktirastItyabhede svArasikalakSaNAgrahaH syAttadA tu 'nIloM ghaTa: / itivAkyenAbhedaprakAraka eva bodho bhavatIti sarvasaMmatam, tathA ca- tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya= nIlo ghaTaH ' ityAdiprathamAntanIlapadaprathamAntaghaTapadasamabhivyAhArajJAnasya dvivi. dhabodhe abhedaprakArakabodhe amedasaMsargakabodhe ca hetutAdvayaM saMsargatAvAdinA kalpanIyamiti gauravaM tathA hi -- nIlo ghaTaH / iti vAkyasya svasiddhAntenAbhedasaMsargakabodhe ekA hetutA. vizeSaNavibhakterabhede zaktizrame lakSagAgrahai coktarItyA vRttyopasthitAbhedasya prakAratvasaMbhavenAbhedaprakArakabodhe dvitIyA hetutetyrthH| prakAratAmate tu zaktibhrame lakSaNAgrahe tathA siddhAnte cA'bhedaprakAraka eva bodho bhavatIti doktavAkyasya hetutAdvayaM kalpanIyamiti na gauravam / evam - yatra pratyakSasAmagrI zAdasA'magrI ca samAnaviSayA bhavati tatra pratyakSasAmAgyAH prAbalyena zAbdabodhaM prati pratyakSasAmagrI pratiba! vikA bhavati yatra bhinnaviSayA bhavati tatra tu zAbdasAmagryA eva prAbalyaM bhavatIti tAdRzasamabhivyAhA. rajJAnaghaTitasAmagryAH= 'nIlo ghaTaH' ityAdiprathamAntanIlapadaprathamAntaghaTapadasamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmagyA bhinnayogyatAjJAnaghaTitatvena siddhAnte saMsargaviSayakayogyatAjJAnaghaTitatvena tathA'bhede zaktibhrame lakSaNAgrahe vA'bhedaprakAratAviSayakayogyatAjJAnaghaTitatvena dvaividhyaM jAta miti bhinnaviSayakapratyakSa prati tAdRzadvividhazAbdabodhasAmagryAH pratibandhakatvaM kalpanIyamityapi saMsargatAmate gauravam / prakAratAmate tu sarvatrAbhedaprakAraka eva bodho bhavatIti ekavidhayogyatAjJAnavaTitatvenoktazAbdasAmayA dvaividhyameva nAsti yena dvividhaM pratibandhakatvaM syAditi na gauravamityAzaGkaya pariharati- na ceti / parihArahetumAha- saMsargateti, uktasthale zaktibhramasthale lakSagAgrahasthalepi copasthitasyAbhedasya saMsargatayaiva bhAnaM bhavatIti svIkArAd hetutAdvayasya pratibandhakatAdvayasya ca na kalpanApattiriti na gauravam / ayaM bhAvaH yathA'nanubhUtasya smaraNa na bhavatIti niyamasattvepyanubhUtasya smaraNaM bhavatyeveti niyamo nAsti tathA kenacitpadena vRttyA'nu. pasthitasya prakAratvaM na bhavatIti niyamasattvepyupasthitasya prakAratvaM bhavatyeveti niyamo nAsti tayA ca zaktibhrame lakSaNAgrahe ca vizeSaNavibhakyA vRttyopasthitasyApya bhedasya saMsargatvameva svIkriyate na prakAratvaM yena gauravaM syAt / "Aho Shrutgyanam" Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAvizeSaNAbhedAnvayAkAGkSA ] vyutpattivAdaH / 'stoka pacati ' 'mRdu pacati ' ityAdau viruddhavibhaktya'varuddha padopasthApitasthApi stokamRdAderdhAtvarthapAkAdAva'bhedAnvayo vyutpattisiddhaH tadanurodhena ca dvitIyAntapadadhAtupadayoH samabhivyAhArasyApyabhedAnvayabodhaupayikA''kAGkSAtvamupagamyate. kriyAvizeSaNasthale ca na dvitIyAtiriktavibhaktirutpadyate "kriyAvizeSaNAnAM klIbatvaM karmatvaM ca" ityanuzAsanena tatra karmatvAtidezAt / / na caivam- 'stokaH pAkaH' ityAdAvapi dvitIyAprasaGgaH- tatrApi mtokAdeH kriyAyAmeva vizeSaNatvAt. bhAvakRtAM prayogasAdhutvamAtrArthakatayA __ nIlo ghaTaH ' ityAdAva'bhedAnvayabodhaupayikAkAGkSAsvarUpamuktvA saMprati stokaM pacati' ityAdAvabhedAnvayadodhaupayikAkAGkSAM nirvakti- stokamityAdinA / yadyapi 'nIlo ghaTaH / ityAdau subantaprayoge tu vizeSyavizeSaNavAcakapadayorviruddhavibhaktyantatve hya'bhedAnvayabodho na bhavati tathApi ' stokaM pacati / ityAdau tiGantaprayoge tu vizeSyavizeSaNavAcakapadayorviruddhavibhaktyantatvepyabhedAnvayabodho bhaktIti pacatItitivibhaktyapekSayA viruddhavibhaktyA dvitIyayA'varuddhena stokamitipadenopasthApitasyApi stokapadArthasya dhAtvarthIbhUtapAkAdAva'bhedenAnvayo bhavati-stokAbhinnaH pAka iti, abhedasaMbandhAvacchinnastokatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapAkatvAvacchinnavizeSyatAkaH zAbdabodhaH / tathA ca yathA 'nIlo ghaTaH / ityatrAbhedAnvaye prathamAntagha padaprathamAntanIlapadayoH samabhivyAhArasyAkAGkSAtvaM tathA 'stokaM pacati' ityatra dvitIyAntavizeSaNavAcakastokAdipadadhAtupadayoHsamabhivyAhArasyAkAGkSAtvaM jJeyam / nanu kriyAjanyaphalAzrayatvameva karmatvam, etAdRzakarmavAcakapadAdeva dvitIyA bhavati. atra ca stokapadArthasya pAkakriyAjanyaphalAzrayatvameva nAsti dhAtvarthapAke'bhedenAnvayasvIkArAditi stokapadAd dvitIyA kathamatra prAvatyAzaGkamAha-niyAvizeSaNeti tatra' stokaM pacati' ityAdivAkyaghaTakastokapaidasyArthe karmatvAtidezAt-karmatvopacArAta, aupacArikaM yata karmatvaM tadAzritya dvitIyA jAyate ityarthaH / nanvevam stokaH pAkaH .. ..... nAta stokapadArtha-trApi pAkena dhAtvarthenAbhedAnvayasvIkArAt / nanu pratyayArthasyAtra prAdhAnyena tatraiva stokadArthAnyayo bhaviSyati na dhAtvarthe, kriyAvizeSaNavAcakapadAd dvitIyA tu tatra bhavati matra kriyAvizeSaNasya dhAtvarthe'bhedAnvayaH syAdityAzaGkayAha- bhAveti, bhAvavAcakakRdantapratyayAnAM sAdhutvamAtrArthakatvena tatra' stokaH pAkaH' ityAdAvapi dhAtunaiva pAkAdyarthaH pratipAdyate na tu pratyayena yena pratyayArthapAkAdau vizeSaNasyAnvayaH syAt / ayaM bhAvaH pAkaH' ityatra dhAtunApi pAkakriyaiva pratipAdyate bhAvArthakaghaJApi pAkakriyeva pratipAdanIyA " uktArthAnAmaprayogaH " itinyAyenaikasyaiva pAkasya dvirabhidhAnaM tu na saMbhavatIti dhAtunaiva pAkaH pratipAdyate pratyayasya sAdhusvArthakAvameva strIkriyate, na ca vinigamanAvirahAt pratyayenaiva pAkaH pratipAdyate na dhAtuneti vAcyam , anekabhAvArthakapratyayAnAM prakRtibhUtadhAtvarthakrimAyAM zaktikalpane gauravAta. dhAtostvagatyA kriyAyAM zaktiH svIkAryaveti bhAvArthapratyayasthalepi "Aho Shrutgyanam" Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ prathamAkArakedhAsunaiva tatra pAkAdipratipAdanAditivAcyam, kriyApadasya tatra saarthkprtyyaantdhaatuupsthaapyaarthprtvaat| 'stokaM sthIyate'ityAdAvA'rakhyAtasyApi vartamAnatvArthakatayA sArthakatvAt / na ca vartamAnatvAdyavivakSAyAM dvitIyAnupapattiritivAcyam, vartamAnatvAdivivakSAsthala ivArthabodhaprayojakAkAGkSAzAlitvenaiva tadavivakSAsthalepi bhaavaakhyaatsyaarthvtvaat|| kecittu- dhAtoriva ghajantasyApi pAkAdau zaktirupeyate, anyathA subbibhatyarthasaMkhyAkarmatvAdInAM tatra pAkAdAvanvayAnupapatte:- " prakRtyAnvitasvArthadhAtoreva pAkAdikriyAbodhakatvaM yuktaM na pratyayasyeti 'stokaH pAkaH ' ityatrApi stokapadArtha dhAtvarthe evAbhedAnvayAt stokapadAd dvittIyAH syAdevetyAzaGkayAha- na caivamiti / parihArahetu. mAha-kriyApadasyeti / tatra" kriyAvizeSaNAnAM klIbatvaM karmatvaM ca " ityanuzAsane kriyA padasya sArthakapratyayAntadhAtUpasthApyakriyAparatvAdatra ca ghanaH sAdhutvamAtrArthakatvena sArthakatvAbhAH vAt tadantadhAtUpasthApyapAkakriyAyAM stokapadArthasya vizeSaNatvepi na stokapadAd dvitIyA bhavati 'stokaM pacati / ityAdau tu tiSpratyayasya sArthakatvena tadantadhAtUpasthApyapAkakriyAyAM stokapadArthasya vizeSaNatvena stokapadAd dvitIyA bhavatItyarthaH / nanu yadi bhAvArthakapratyayAnAM na sArthatvaM tadA stokaM sthIyate' ityatrA''khyAtapratyayasyApi bhAvArthakatvena sArthatvaM na syAditi stokapa: dAt kathaM dvitIyA prAptetyAzaGkayAha- stokamiti, ' stokaM sthIyate' ityAdAvaNyAkhyAtapratyA yasya vartamAnakAlabodhakatvena sArthakatvamastyeveti na dvitIyA'nupapattirityarthaH / nanu yatra kAla vivakSA na bhavati tatrApi bhAvAkhyAtapratyayo bhavatIti vartamAnakAlAvivakSAyAm ' stokaM sthIyate ityAdI vAkhyAtasya sArthakatvaM na saMbhavatIti dvitIyApi na syAdityAzaGkayAha-na celi. parihArahetumAha- vartamAnatvAdIti, tiGbhAvAkhyAtapratyaye vartamAnatvabodhanasya svarUpayogyatA tvatyeva- vivakSAyAM satyAM vartamAnatvaviSayakabodhodayAditi tAdRzasvarUpayogyatAmAdAyaiva sArtha, katvopapattarityarthaH / tat-vartamAnatyAdi / evaM ca 'marthabodhAnukUlAkAGkSAparyApyadhikaraNa bhUtapratyayaprakRtibhUtadhAtuvAcyakriyAmiSThavizeSyatAnirUpitA'bhedasaMbandhAvacchinnakarmatvaprayojakapadAdra dvitIyA bhavati 'iti niyamaH prAtastathA ca ' stokaM pacati' stokaM sthIyate' ityAdau tima pratyayasya sArthakatvenArthabodhAnukUlAkAGkSAparyAyadhikaraNatvAt tatprakRtibhUtadhAtuvAcyapAkakriyA niSThavizeSyatAnirUpitAbhedasaMbandhAvacchinnakarmatvasya prayojakaM stokapadamiti stokapadAdatra dvitIya prAptA / stokaH pAkaH' ityatra ca dhapratyayasya sArthakatvAbhAvAna stokapadAd dvitIyA saMbhavati bhAvArthakRtpratyayAnAM yatprayogasAdhutvamAtrArthakatvamupagamyAnarthakatvamuktaM tatra kasyacinmukhera pratyavatiSThate- kaicidityAdinA, ( 38) vadantItiparyantam / yathA dhAto; pAkAdau sa ya 'kAyA ra ityatra ghamantasyApi pAke zaktiH svIkAryaiva / vipakSe bAdhakamAha- anyathe ghanantapAkapadasya pAke zaktirna syAttadA tatra- 'pAkaH / iti dhAntaprayoge pAkA "Aho Shrutgyanam" Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthAnvayavi0 ] vyutpattivAdaH / ( 33 ) bodhakatvaM pratyayAnAm " itivyutpatteH, dhAtUnAM ca subvibhaktyaprakRtitvAt / prakRtyeka dezArthepi pratyayArthAnvayopagame ? ' pacantaM pazyati ' ityAdita: 'pacamAnaM pazyati' ityAditazca pAkAdau dvitIyAdyarthakarmatvAdyanvayabodhaprasaGgAt / ekavizeSaNatvenopasthitasyAnyatravizeSaNatvenAnvayasyAvyutpannatayA tatra pratthayArthavizeSaNapAkAderna karmatve vizeSaNatayA'nvaya iti cat ?, tathApi pAkAdivizepaNatayA subartha saMkhyAyA anvayasaMbhavAt yatra pAkakartrAdardvitvAdikaM bAdhitaM pAkA kRtyarthabhUta saMkhyA karmatvAdInAmanvayo na syAt / atra hetumAha- prakRtyartheti - pratyayAnAM svaprakRyarthaviziSTasvArthabodhakatvamasti " prakRtipratyayau sahArtha brUtaH " itiyAyad yathA f ghaTaM kuru ityatra dvitIyAyAH svaprakRtyartha ghaTa viziSTakarmatvabodhakatvamasti na tu ghaTA'nanvita karmatvabodha karavAmiarthaH tathA ca yadi ghaJantapAkapadasya pAke zaktirna syAt kiMtu ghaJaH sAdhutvamAtrArthakatvaM syAt vilasya dhAtoreva pAke zaktiH syAttadA sunnibhaktyarthasaMkhyAkarmatvAdInAM pAkenAnvayo na syAd yataH pratyayAnAM svaprakRtyarthAnvitastrArthabodhakatva niyamostIti suprapratyayenApi svaprakRtyarthAnvitAnAmeva svArthabhUtasaMkhyA karmatvAdInAM bodhanaM kartavyaM prakRtitvaM cAvyavadhAnena pUrvavartitvaM na ca pacAdidhAnAM subvibhaktiprakRtitvamasti ghaJAdinA vyavadhAnAt yasya ca ghaJaH subvibhaktiprakRtitvaM tasyAnarthakatvAzrayaNAdityarthaH / nanu pratyayAnAmanubhavabalAt prakRtitadekadezArthAnyatarAnvitasvArthabodhakatvaM kalpayAmastathA ca , pAka: ityatra subvibhaktiprakRtyeka dezArthabhUtepi dhAtvarthe pAke saMkhyAkarmatvAdInAmanvayo bhaviSyatItyAzaGkayAha- prakRtyekadezArthepIti, evaM hi 6 pacantaM nazyati' ityatrApi vivakSAsattve prakRtyeka dezArthe pAke dvitIyArtha karmatvasyAnvayaH syAnna tu pratyapArthe pAkakartarIti pAkakarmakameva darzanaM syAnna tu pAkakartRkarmakam na caitadiSTamiti na prakRtyekadezArthe pratyayArthAnvayo bhavati tathA ca pAka ityatrApi dhAtvarthapAke karmatvAdyanvayanupapanna iti tadanvayArtha ghaJantasya viziSTasya pAke zaktiH svIkAryA tathA ca ' pAkaH' ityatra ghaJantapAsubvibhaktiprakRtitvena tadarthIbhUtapAke sutribhaktyartha saMkhyA karmatvAdInAmanvaye na 6 kapadasya kopi virodhaH / > nanu 'pacantaM pazyati' ityAdI zatRpratyayArthe kartari pAkasya vizeSaNatvenAnvayo jAtosti katra vizeSa gatvenopasthitasya cAnyatra vizeSaNatvenAnvayo naiva bhavatIti pAkasya kathaM subvibhaktyakarmatve'nvayaH syAdityAzaGkate - eketi / tatra = ' pacantaM pazyati' ityAdisArthapratyayAntapra-, yoge / karmatvarUpa pratyayArthatvena prAdhAnyAt tatra prakRtyartha pAkAdInAmanvayasya yogyatvAt tatparahAraH kRta itibhAvaH / uktarItyA pAkAdI karmavyAnvayavAraNe kRtepi saMkhyAdyantrayApatti pratipAdayati- tathApIta, prakRtyekadezArthe pratyayArthAnvayapagame ekadezArthe pAkAdau subartha saMkhyAyA anyo bhaviSyatyeva tathA ca yatraka eva pAkakartA pAkadvayaM karoti tatra dvizvasaMkhyAyAH prakRtye * "Aho Shrutgyanam" Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) sAdarza: [ prathamAkArake dezva tadabAdhitaM tatra 'pacantau pazyati' 'pacamAnoM pazyAte' ityAdiprayogaprasakrasya durvAratvAt / dhAtUpasthApyArthe subarthAnvayabodhaM prati tattadvAtUttarapratyayadharmikafifaeparatvajJAnasya pratibandhakatAmupagamyaitAdRzAtiprasaGgavAraNe ca gauravAt / evam- 'zobhanaM pacanam' ityAdI dhAtumAtreNa pAkAdyupasthitau ca tatra zobhanAdyabhedAnvayabodhAnupapattiH- vizeSaNavibhaktisajAtIyavibhaktiprakRtyanupasthAvyatvAt / kadezArthe pAke'nvayasaMbhavAt 'pacantau pazyati' ityAdiprayogaH syAdeva / na caiva bhavati kiM tu yatra dvau pAkakartArau tratastatraiva 'pacantau pazyati' iti prayogo bhavati tasmAt prakRtyekadezArthe pratyayArthAnvayo na bhavatIti ghaJantasya viziSTasya pAkAdI zaktirupeyA tathA ca ghaJantasya vibhaktiprakRtitvena viziSTArthabhUte pAke suvvibhaktyartha saMkhyA karmatvAdInAmanvayaH saMbhavatyeva / nanu pratyayArtha niSThaprakAratA nirUpitacAtvarthaniSThavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati tattadvAtUtarapratyayadharmikakiMcidarthaparatvajJAnaM pratibandhakamityevaM pratibadhyapratibandhakabhAvaM kalpayiSyA mastathA ca 'pacantaM pazyati' 'pacantau pazyati' ityAdau pacadhAtUttaravartamAnasya zatRpratyayasya kartari zaktatvena tadarthatayA zatRpratyayasya kartRtvarUpArthaparatvajJAnameva pratyayArthasaMkhyAdInAM dhAtvapAkAdau vizeSaNatayAnvayabodhe pratibandhakaM bhaviSyatIti nAtra prakRtyekadezArthapAkAdau pratyayArthasaMkhyAdInAmantrayApattirdoSa: 'pAkaH' ityAdi bhAvArthakRtpratyayasthale tu bhAvArthakRtpratyayAnAM sAdhutvamAtrArthakatvena nirarthakatvAzrayaNAt kiMcidarthaparatyajJAnametra na jAyate iti pratibandhakAbhAvAta pratyayArtha saMkhyA karmatvAdInAM dhAtvarthapAkAdau vizeSaNatayA'nvayabodhe na kAcidanupapattiriti kRtaM vantasya pAkAdau zaktisvIkAreNetyAzaGkyAha- dhAtUpasthApyeti, evaM navIna pratibadhyapratibandhakabhAvakalpanarUpameva gauravaM bhaviSyati tasmAd ghaJantasya pAkAdau zaktiH svIkAryA | pratyayArthAnAM pratyeka dezAryAnvayazca na svIkArya ityarthaH / yathA 'pAkaH' ityatra vanantasya pAke zaktiH svIkAryA tathA 'pacanam' ityatrApi lyuDa'ntasyaiva pAke zaktiH svIkAryA na tu dhAtumAtrasyetyAha - evamiti, yadi lyuDentasya pAke zaktirna svIkriyeta kiM tu dhAtumAtreNa pAkopasthitiH syAttadA yathA 'pAkaH' ityatra dhAtumAtreNopasthi tapAke saMkhyAkarmatvAdyanvayasyAnupapattirasti tathAtrApi dhAtumAtropasthitapAke abhedasaMbandhena zo napadArthAnvayo na syAdevetyarthaH / ukte hetumAha - vizeSaNeti, vizeSyavizeSaNayorabhedasaMbandhena zAbdabodhaM prati sajAtIyavibhaktiprakRtyupasthApyatvaM heturasti tathA ca vizeSyasya vizeSaNa vibhaktisajAtIyavibhaktiprakRtyupasyApyatvamapekSyate atra ca pAkapadArthasya na vibhaktiprakRtyupasthApyatvam 'pacanam' ityatra pacanetilyuDantasyaiva vibhaktiprakRtitvena pAkopasthApakasya dhAtumAtrasya vima. ktyaprakRtisvAt lyuTA vyavadhAnAt. vibhaktyaprakRtibhUtapacdhAtunA pAkasyopasthApitatvAdityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhedAnvayavi.] vyutpttivaadH| prakRtyekadezasAdhAraNatAhazavibhaktiprakRtitvasya prayojakatve ? tatra lyuDAderadhikaraNaparatvepi tathAvidhAnvayabodhApatteH / kasyacit pratibandhakatAM kalpa: yitvA tadvAraNe ca gauravAt / __na caivam.- upakumbhArdhapippalyAdirUpapUrvapadArthapradhAnasamAsapadAta kumbhasamIpapippalyardhAdau vibhaktyarthAnvayasya prAtipadikAntarArthA'bhedAnvayasya cAnupapattiHpUrvapadasya samAsottaravibhaktapa'prakRtitvAditi vAcyam, tadanurodhenaiva tatra kumbha nanu pratyayavidhAvuddezyatvaM hi prakRtitvaM tacca pacanamityatra pratyayabhAge iva dhAtubhAgepyastyeveti kRtitadekadezasAdhAraNaM yat tAdRza-vizeSagavibhaktisajAtIyavibhaktiprakRtitvaM tadeva vizeSyavivigayorabhedAnvayaprayojaka tathA cAtra dhAtubhAgepyuktaprakRtitvasya sattvena prakRtibhUtadhAtUpasthApya ne lobhanapadArthAbhedAnvaye na kAcidanupapattirityAzajhyAha-prakRtyeketi / atra doSamAhapati / ... -'zobhanaM pacanam' ityatra yadya'dhikaraNArthaMka lyuT syAttadApi tathAvidhAnvayaHkina jhobhanapadArthAbhedAnvayaH syAt na tvadhikaraNenetyarthaH, iSTaM ca tadAdhikaraNeneva zodhanapadArthAnvaya ti lyuDantasyaiva pAke zaktiH svIkArya tathA cAdhikaraNArthakalyuTasthale lAsyAdhikaraNe evaM timbAkAradi'dhikaraNenaiva zobhanapadArthAnvayo bhaviSyati na pAkAdau / nanvannApi pUrvavat 'padAtarArthanA. nerUpitadhAsvarthaniSTavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM pratitattaddhAtUttara"yaya :kacidarthaparatvajJAnasya pratibandhakatvaM kalpayiSyAmastathA cAdhikaraNaTalyusthale lyuTo. bharaNArthaparatvajJAnaM zobhanapadArthasya dhAtvarthapAkAdAvabhedAnvaye pratibandhakaM bhaviSyati, bhAvArthatyu le tu bhAvakRtAM nirarthakatvAzrayaNena dhAtUttaravartivyuTo'rthaparatvajJAnasya pratibandhakasyAbhAvAta bhanAdArthasya dhAtvarthapAkenAbhedAnvaye na kAcidanupapattirityAzakyAha- kasyaciditi / evaM nabhipratibadhyapratibandhakamAvakalpanarUpameya gauravaM prAptamityarthaH / tathA ca pacanamitilyuDantacaivata zAmiH sviikaaryaa| manu evam pratyayAnAM svaprakRtyarthaviziSTasvArthabodhakatvaniyame tathA svAvyavahitapUrvavartitvameva "acamiti svIkAre ca ' upakumbham , ' ardhapippalI / ityAdipUrvapadArthapradhAnasamAsaprayoge vipazana samIpArdhAdinA vibhaktyarthakarmatvAdInAM tathA 'sundaramupakumbham ' ityAdau pUrvapadArthena pidikA tarArthasya sundarAderabhedasaMbandhenAnvayo na syAt, atra hetumAha-pUrvapadasyeti, pUrva apadasthA'rcapadasya ca samAsottaravibhaktiprakRtitvaM nAsti kumbhAdipadena vyavadhAta, titvaM cAnyavahitapUrvavartina eva, pratyayena ca. svArthakarmasvAdInAM svaprakRtyarthenaiva ziSTayaM bodhanIyamiti pUrvapadArthe pratyayAnviyAmupapattiH, " padArthaH padArthenAnvetti na tu garthakadezena " itiniyamena ca sundarapadArthasya pUrvapadArthepya'nvayo na saMbhavati- tasya padArthaikadevAditi' upakumbham / ityAdau tu viziSTasyaiva samAsasya kumbhasamIpAdau zaktiH svIkAryA tathA kumbhasamIpasya padArthatvena tatrAbhedena padArthAntarasya sundarapadArthasyAnvaye nAnupapattiH, tathA "Aho Shrutgyanam" Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdarza: [prathamAkArakepippalyAdipadAnAmeva kumbhasamIpapippalyardhAdau lakSaNAyAH pUrvapadasya tAtparyagrahamAtropayogitAyAzca svIkArAt / ' vastutastu-tatrottarapadArthavizeSitapUrvapadArthasamIpArdhAdI pratyayAnvayabodhe tAdRzasamastapadapratyayapadayora'vyavahitapUrvAparIbhAvopyAkAGkSA / evaM tatra prAtipadikAntarArthAbhedAnvayabodhe samAnavibhaktikayostAhazasamastapadapadAntarayozca samabhivyAhAropyAkAGkSA tathA satyatiprasaGgavirahAt / pratyayArthAnvayepi nAnupapattiH- upakumbhapadasya viziSTasya vibhaktiprakRtitvAd viziSTasyaiva kumbhasamIpArthoMpasthApakatvAdityAzaGkayAha- na caivamiti / parihArahetumAha- tadanurodheneti, uktadoghaprAptyanurodhenaiva tatra' upakumbham / ityAdau kumbhapadasya kumbhasamIpe lakSaNA upetipUrvapadaM tAtparyagrAhakamiti svIkriyate, tathA cAtra kumbhapadasya vibhaktiprakRtitvamastyevAvyavadhAnena pUrvava. titvAt kumbhasamIpopi tadartha eveti tatra pratyayArthAnvaye na kApyanupapattiriti kRtaM samAse-samastasya viziSTasya zaktisvIkAreNetyarthaH / evam -- ardhapippalI / ityatrApi / idAnIM kumbhasamIpArthasya padArthatvameva na tu padArthaikadezasvamiti tatra sundarAdipadArthAntarAnvayepyanupapattirnAstItyarthaH / zAbdabodhaupayikAkAGkSAsattve zAbdabodhAnupapattirna bhavatIti 'upakumbham' ityAdau pratyayArthasya padArthAntarasya cAnvayabodhaupayikAkAGkSAsvarUpamAha-- vastuta ityAdinA / uttarapadArthena kumbhAdinA viziSTo yaH pUrvapadArthaH samIpAdistatra pratyayArthAnvayabodhe tAdRza=' upakummam ityAdisamastapadapratyayapadayozca yaH pUrvAparIbhAvaH sa evAkAGkSA, tasya cAtra sattvena pUrvapadA. pratyayArthAnvaye na kApyanupapattiH, tathA cAtra ' pratyayArthaniSThaprakAratAnirUpitapUrvapadArthaniSTha vizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinna prati vibhaktyavyavahitapUrvavartikumbhapadAvyavahitapUrvavaryupa padajJAnaM kAraNam / AkAGkSA )' iti vaktavyam / padArthAntarAnvayaprakAramAha- evamiti / tatra pUrvapadArthe / atra ca 'abhedasaMbandhAvacchinnasundaratvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitasamastoM pakumbhAdipadArthaniSThavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati samAnavibhaktikayoH sundarAdipadopakumbhAdipadayoH samamivyAhAra AkAGkSA / ityevamAkAGkSAsvarUpaM vaktavyam / samAnavibhaktikayostAdRzasamastapadapadAntarayoH sundaramupakumbham / itynyoH| tathAsati uktAsvarUpAkAGkSayorniyAmakatvasvIkAre sati, atiprasaGgasya-pUrvapadArthe pratyayArthAnkyasya padAntarArthAnvayasyAnupapatterabhAvAt / kiM vA'tiprasaGgasya nAma viziSTe samAse shktisviikaarruupaatiprsnggsyaabhaavaadityrthH| * nanu yathA tvayA 'upakumbham ' ityAdau viziSTe samAse zaktimasvIkRtyoktAkAkSAsvarUpaM ca parikalpya tena pUrvapadArthe pratyayArthasya padAntarArthasya cAnvaya upapAditastathA 'pAkaH' ityAdA "Aho Shrutgyanam" Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAGkSAvi0 ] vyutpattivAdaH / (37) dhAtvarthapAkAdau pratyayArthAnvayabodhe prAtipadikAntarArthA'bhedAnvayabodhe ca lyughaJAdyantasamudAyapratyayayorAnupUrvIrUpA'vyavahitapUrvAparIbhAvasya samAnavibhaktiyastA samudAya padapadAntarayoH samabhivyAhArasya cAkAGkSatvopagame ? dazitAdhikaraNArtha kalyuTpratyayasthalIyAtiprasaGgasya duruddharatayA na tatsaMbhavaH / 7 " C atha ghaJantasamudAyasya pAkAdyaryakatve ghaJantasamudAyasya saMyogavibhAgatvAdiviziSTa vAcakatvaM vyutpAdya saMyogavibhAgAdipadAnAM naimittikasaMjJAtvanirAkaaf bhAvArthadantasthale viziSTe ghaJante zaktirna svIkArya kiM tu ghaJo nirarthakatvamAzriya dhAtodeva pAkAdau zaktiH svIkAryA tatra ca dhAtvarthapAkAdau pratyayArthAnvayabodhe lyuighaJAdyantasamudAyasya pAkaH pacanam ' ityasya pratyayasya ca vibhakteryaH pUrvAparIbhAva: sa evAkAGkSA, padArthAntarAnvayabodhe ca samAnavibhaktikayostAdRzasamudAyapadapadAntarayo:--' zobhanaH pAkaH ' zobhanaM bacanam ' ityAdyoH samabhivyAhAra evAkAGkSA, uktaprayogeSu caitAdRzAkAGkSayoH sattvena dhAtvarthapAkAdau pratyayArthAnvayasya padArthAntarAnvayasya ca na kApyanupapattiriti kRtaM ghaJAdyantasya pAkAdau zaktisvIkAreNa tathA ca- * pratyayArthaniSThaprakAratAnirUpitadhAtvartha pAkAdiniSTavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati lyuDGghanAdyantasamudAyasya vibhaktyavyavahitapUrvavartitvajJAnamA - kAGkSArUpaM kAraNam amedasaMbandhAvacchinnapadArthAntaratvA sundaratvA prakAratA - .nirUpitadhAtvarthapAkAdiniSThavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati lyuDGghanAdyantasamudAyasya pAka ityAdervizeSaNavAcaka sundarAdipadasya ca samAnavibhaktikatvajJAnamAkAGkSAsvarUpaM kAraNam ' itivaktavyamityAzaGkayAha - dhAtvartheti / ukte doSamAha - darziteti, uktasya pUrvAparIbhAcasya samabhivyAhArasya ca dhAtvarthapAkAdau pratyayArthAnvayabodhe padArthAntarAncayabodhe cAkAGkSAkhopagame hi yatrAdhikaraNArthako lyuT bhavettatrApyuktA kAGkSAsvarUpasattvena pratyayArthasya padArthAntarasya ca dhAtvarthapAkAdAvevAnvayApattiH syAnna tu pratyayArthe pAkAdhikaraNe iSTazca tatra pAkAdhikaraNe evAnvaya iti na tatsaMbhavaH = ' pAkaH ' ityAdau uktasya pUrvAparIbhAvasya samabhivyAhArasya cA''kAGkSAtvasaMbhavaH / tathA ca pAka: ' ityAdau tu ghanAdyantasyaiva pAkAdau zaktisvIkAreNA'dhikaraNArtha kalyuTsthale pAkAdhikaraNe pratyayArthAdInAmanvaye na kApyanupapattiH / upakumbham ' ityatra ca kumbhapadasyaiva kumbhasamIpe lakSaNAsvIkAreNa tatra pratyayArthadInAmanvaye na kApyanupapattirityarthaH / Jia " , pAka: ' ityAdI ghaJantasyaiva pAkAdau zaktisvIkAre dIdhitigranthavirodha pradarzayatiatheti, dIdhitikAreNa hi ghaJantasya saMyogapadasya vibhAgapadasya ca saMyogatvavibhAgatvaviziSTavAcakatvaM nAstIti vyutpAdya saMyogavibhAgAdipadAnAM naimittikasaMjJAtvaM nirAkRtam, DitthakapitthAyA saMjJA", yadRcchAsaMjJA, ghaTapaTAcA saMjJA naimittikasaMjJAsti ghaTatva paTatvAdikaM pravRttinimittaM kRtvA pravRttatvAt evaM yadi ghaJantasaMyogavibhAgAdipadAnAmapi saMyogatvavibhAgatvAdyavacchinne zaktiH syAttadA saMyogatva vibhAgatyAdikaM pravRttinimittaM kRtvA pravRttatvAd "Aho Shrutgyanam" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) sAdarza: [ prathamAkArake - raNadIdhitikRtAM viruddhamiticet ? kA kSatiH na hi kasyacid granthakRto viparItalekhanaM yuktibalAdvastusiddhau bAdhakam / evaM ca yatra dhAtumAtrasyaiva pAkAdau tAtparyaM tatra tadvizeSaNavAcakapadAd dvitImaiva / yatra tu kRdantasamudAyasya pAkAdau tAtparyaM tatra tAdRzapadaM tathAvidhakRdantasamudAyasamAnavibhaktikameva / taduktaM kAtantra pariziSTakRtA- " kathaM stoka:pAkaH ? kRdanta vizeSaNatvAt ", dhAtvarthaikAdhikaraNye tu ' stokamodanasya pAkaH iti syAdeveti vadanti / 6 : naimittikasaMjJAtvaM syAt na ca saMyogavibhAgAdipadAnAM saMyogavibhAgatvAyavacchinne zaktirasti, anyathA-- saMyunakti saMyujyate vibhajate ' ityAdI : saMyogavibhAgapadayorabhAvena saMyogavibhAgarUpArthayorupasthitirna syAt bhavati cAtrApi saMyogavibhAgarUpArthopasthitiriti ' saMyunakti saMyogaH vibhajate vibhAga: ' ityAdau sarvatrAnugatasya dhAtoreva : lAghavAt saMyogavibhAgAdI zaktiH svIkAryA na ghaJantasaMyogavibhAgapadayoriti ghaJaH sAdhutvamAtrArthakatvena nirarthakasvameveti dIdhitikArasyaitaddmanyasya cAmiprAyastathA ca vantasya pAkAdau zaktisvIkAre uktA - prAyadIdhitigranthasya virodhaH syAt saMyogAdipadAnAM pAkAdipadatulyatvAdityarthaH / uktavirothe svakSatyabhAvamAha- keti / hetumAha- na hIti / yuktibalAditipadasya vastusiddha itipadenAnvayaH, mayA hi yuktivalena ghaJantasamudAyasyaiva pAkAdau zaktiH svIkAryeti sAdhitamiti tatra dIdhitikArasya saMyogAdipadAnAM naimittikasaMjJAtvanirAkaraNaM bAdhakaM bhavituM nArhatItyarthaH / evaM saMyoMgAdipadeSvapi ghaJantasyaiva saMyogAdyarthe zaktiH svIkAryA / dhAtoreva pAkAdau zaktirna ghaJAyantasyeti svIkAre 'dhikaraNalyuT sthale vizeSaNIbhUtazobhanAdipadArthasya pAke evAnvayaH syAnnAdhikaraNe iti doSa: pUrvamuktaH smaraNIyaH / * " 7 nanu yadi vantasamudAyasyaiva pAkAdau zaktistadA vizeSaNatrAcakastokAdipadAt vizeSyavApadottara vibhaktisajAtIyavibhaktiprAptiprasaGgena dvitIyAnupapattyA ' stokaM pAkaH iti naiva svAd bhavati cetyAzaGkya ke dvitIyA bhavati ka ca na bhavatIti nirvakti evaM ceti / stokaM pAkaH ityatra dhAtoreva pAke tAtparyam = pAkopasthApakatvamiti tadvizeSaNatrAcakapadAt dhAtvarthavizeSaNavAcakastokapadAdU dvitIyA prAptetyarthaH / yatra ca kRdantasamudAyasya pAka ityAdipadasya pAkopasthApakatvaM tatra tAdRzapadam = vizeSaNavAcakastokAdipadaM tathAvidha = pAkAdyarthopasthAna nakze yaH kRdantasamudAyaH pAkaH ' iti tatsamAnavibhaktikaM bhavati yathA - ' stokaH pAkaH ' iti tadAha - yatra tviti / atra pramANamAha- taduktamiti, stokapadasya kRdantapAkapada vizeSaNatvAt ' stoka : ' itiprathamAntaprayogo jAta ityarthaH / dhAtvarthaikAdhikaraNye dhAtvartha sAmAnAdhikaraNye =dhAtvarthIbhUtapAkAdivizeSaNatve tu ( dhAtumAtreNa pAkopasthitau tu ) dvitIyApatyA ' stoka pAka: ' ityapi bhavatyevetyAha- dhAtvartheketi / . , "Aho Shrutgyanam" Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhattayarthasaMkhyAbodhavi0 ] vyutpattivAdaH / tadarthakapadottaravibhaktyA saMkhyAbodhane'bhedasaMsargAvacchinnaprakAratAbhinnatadarthaviSayatA lizAbdabodhasAmagrI apekSitA, tAdRzazca bodhastadarthavizeSyakaH tadarthanirUpitabhedAnvayaviSayakazca / 'nIlo ghaTau ' ityAdau ca vizeSyavAcakapadottara. vibhaktyaiva dvitvAdikaM pratyAyyate evaM ca-kriyAvizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA'bAdhitayorapiM dvitvabahutvayoH pratyAyanA'saMbhavAt tAdRzapadottaramautsargikamekavacanameva bhAvAkhyAtasthalavadityavadheyam / / " kecittu " ityArabhya " itivadanti ': itiparyantaM paramataM pradartha yat (pR. 17) vizeSaNavibhakteH sAdhutvamAnArthakatvoktyA vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyarthasaMkhyAyAH zAndabodhe bhAnaM na bhaktIti vyajitaM tasya vacanamAtreNa siddhayasaMbhavAt kAryakAraNabhAvamAha- tadarthaketyAdinA / yathA--'ghaTosti' ityatra tadarthakaM ghaTArthakaM padam 'ghaTaH' itipadaM tajanyazAbdabodhe ghaTe yA viSayatA bhAsate sA abhedasaMbandhAvacchinnaprakAratAbhinnaiva bhAsate nIlAdivad ghaTasya kacidamyabhedasaMbandhena prakAratvAbhAvAditi ghaTapadottaravibhaktyarthasaMkhyAyAH zAbdabrodhe bhAnaM bhavati 'eko ghaTaH ''dvau ghaTau ' ityAdi / 'nIlo ghaTaH / ityatra ca nIle prakAratA vartate sApyamedasaMbandhAvacchinnaiva nIlasyAbhedasaMbandhena ghaTe prakAratvAditi -- nIlo ghaTaH / iti vAkyajanyazAbdabodhe bhAsamAnA nIlaviSayatA hya'bhedasaMbandhAvacchinnaprakAratAminnA nAstIti nIlapadottaravibhaktyarthasaMkhyAyAH zAbdabodhe bhAnaM na bhavatItyarthaH / tathA ca-' kiMcidarthaniSThavizeSyatAnirUpitAmedasaMbandhAvacchinnaprakAratAzrayatvajJAnaM tadvAcakapadottaravipaktyarthasaMkhyAbodhe pratibandhakam ' itivakta. vyam / bodhasvarUpamAha- tAdazazceti / tAdRzaH vibhktyrthsNkhyaavgaahnshiilH| tadarthavize. dhyakaH saMkhyAvodhakavibhaktiprakRtyarthavizeSyako bhavati yathA- 'ghaTaH / ityatra, 'nIlo ghaTaH / ityatra ca dhaTapadajanyo ghaTavizeSyakaH / dvitIyaM bodhasvarUpamAha- tadarthanirUpiteti, saMkhyAbodhakavibhaktiprakRtyarthanirUpito yo bhedastadanyayaviSayaka ityarthaH / yathA- 'rAjJaH puruSaH / ityatra yapi puruSaniSThavizeSyatAnirUpitA prakArataiva rAjJi vartate tathApi rAjaniSThA sA prakAratA'bhedandhAvacchinnA nAsti bhedasaMbandhenaiva rAjJaH puruSavizeSaNatvAditi rAjapadottarasUvibhaktyarthai kasvasakhyAyAH zAbdabodhe bhAnaM bhavatyeva yathA- ekarAjanirUpitasvatvavAn puruSaH / iti / tathA ca 'rAjJaH puruSaH : itivAkyajanyabodho bhedasaMbandhaviSayaka eva- rAjapuruSayorabhedabhAnAbhAvAt / pratyudAharaNamAha- 'nIlo ghaTI' iti, atra nIlaniSTaprakAratAyA abhedasaMbandhAvacchinnatvAnnImpadottaravibhaktyA dvitvaM na pratyAyyate kiM tu ghaTapadottaravibhaktyaiva / evaM ceti-saMkhyAnodhane jhamedasaMbandhAvacchinnaprakAratAbhinnaviSayatAjJAnasya kAraNatvasvIkAre kriyAvizeSaNAnAM ca stokAdenAM kriyAyAmabhedasaMvandhenaiva prakAratyopagamena tanniSThaprakAratAyA abhedasaMbandhAvacchinnatvAt kriyAvizeSaNavAcakastokAdipadottaravibhaktyarthasaMkhyAyAH zAbdabodhe bhAnaM naiva bhavatIti tArazapado. ttaram= kriyAvizeSaNavAcakastokAdipadottaraM sAdhutvArthamautsagikamekavacanameva ' stokaM sthIyate / "Aho Shrutgyanam" Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) sAdarza: [ prathamA kArake - abhedAnvayabodhazca virUpopasthitayorevetivyutpattiH - 'ghaMTo ghaTaH ' ' daNDavAn daNDavAn' 'pAkaM pacati' ityAdau ghaTatvadaNDavasvapAkatvAdyavacchinne tattadrUpAvacchi nasya tathAvidhAnvayabodhAnudayAt / atha tatprayojakasamAnavibhaktikatvAdeH sattvAt kathaM na tAdRzabodha: ? / atrAhuH - yAdRzaM phalaM kacit prasiddhayati tAdRzasyaivApattiH saMbhavati klRptasAmagrIbalAt / yAdRzaM ca sarvathaivAprasiddhaM tAdRzasya cA''pAdakA'prasiddherApattirazakyaiveti ghaTatvAdyavacchinnAvezeSyatAkA'bhedasaMsargakavaTatvAdyavacchinnaprakAratAkazAbdabodhasya kacidapyanuyAt kathaM tadApattiH / itibhAvAkhyAtasthalavat 'stokaM pAkaH ' 'stokaM pacati' ityevaM prayoktavyamityarthaH / abAdhitayo - riti yatraka eva kartA pAkadvayaM pAkatrayaM vA karoti tatra pAke yadyapi dvitvahuvayorbAdho na bhavati tathApi pAkAdikriyAvize SaNavAcakastokAdipadottaradvivacanAdivibhaktyA kenApi prakAreNa pAkAdikriyAgata dvitvabahutvayoH pratyAyanaM na saMbhavatyanubhavavirodhAditi kriyAvizeSaNavAcakapadotaramekavacanameva sAdhutvArthaM prayujyate / nanu yadyamedasaMbandhenAnvaye samAnavibhaktikatvameva prayojakaM tadA yathA 'nIlo ghaTaH' itiprayogo bhavati nIlavayozcAbheda saMbandhenAnvayo bhavati tathA 'ghaTo ghaTaH' ityapi prayogaH syAd ghaTasya svAtmanyabhedasaMbandhenAnyayopi syAttatra ghaTasya svAtmanA medAbhAvAd yogyatApyastyevetyAzaGkyAha- abhedAnvayeti / virUpopasthitayo : = viruddhadharmAbhyAmupasthitayorevA medAnyayo bhavati yathA-'nIlo ghaTaH' ityatra nIlavaghaTatvAbhyAM viruddhadharmAbhyAmupasthitayonIlaghaTayoH / tatadrUpA - pi-pratyAdyavannasya / tathAvidhAnvayaH abhedAnvayaH / tathA ca ghaTatvAvacchinne ghaTa tvAvacchinnasyAbhedasaMvandhena zAbdabodho na bhavatIti labdham / evaM daNDavattvAvacchinne daNDavasvAvacchinnasya pAkatvAvacchinne pAkavAvacchinnasya cAmedAnyavoca vijJeyaH / 'pArka pacati' ityatravAkapadenAni pAka pAkanetra rUogopasthitirbhavati pacatipadenApi kartRvizegatayA pAkasya yopasthitirbhavati sA pAkayenaiva rUpeNa bhavati pAkatvenopasthite ca pAkatvenopasthitasyAbhedAnvayabodhAsaMbhavAtU 'pAkaM pacati' iti prayogopi na bhavati / navadAnyaprayojakasya samAnavibhaktikatvAdeH sattvAt kathaM nA'bhedAnvayabovaH kAraNasAmagrIsattve kAryAvazyaMbhAvAdityAzaGkate - atheti / tatprayojaka = abhedAnvayaprayojaka / tAdRzabodhaH= abhedAnvayabodhaH / uttaramAha - yAdRzamiti / yathA tantubhyaH padasyotpattirUpaphalaM bhavatIti tantyAdipotpAdaka sAmagrIbalAt paTarUpaM phalaM saMbhavati yAdRzaM ca zazaviSANAdikaM kacidapi na prasiddhaM tadApAdakasyAtpaprasiddheH tasya zazaviSANAderApattirazakyaiva tathA cAsbheda saMbandhAvacchighaTatvAvacchinnaprakAratA nirUpitavatvAvacchinna vizeSyatAkaH zAbdabodhaH kadApi kacidapi na dRSTa iti tadApattirapi kathaM syAdityarthaH / atrApattirnAma tadabhAvaprayojakIbhUtAbhAvapratiyogivi "Aho Shrutgyanam" Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'act ghaTa itivivAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 41 ) atha 'ghaTo nIlaghaTaH ' ' daNDavAn raktadaNDavAn' ityAdau tAdRzazAbdabodhasya prasiddhi:- vidheyakoTAvadhikAvagAhinaH zAbdabodhasya navInaiH svIkArAditi: cet ?, tarhi ghaTAvaMze vizeSaNatAvacchedakavidhayA nIlAdibhAnaniyAmakanIlAdyupasthititAtparyajJAnavizeSAdivaTitaiva sAmagrI ghaTatvAvacchinnavizeSyakanIlaghaTatvAdyavacchinnAbhedAnvayabodhaprayojikA, tadabhAvAdeva 'ghaTo ghaTaH' ityAdiSu na tAdRzazAbdabodhApattiriti kecit / - yA jijJAsA yathA daNDAbhAve ghaTAbhAvo bhavatIti ghaTAbhAvaprayojakIbhUto yo daNDAbhAvasta-pratiyogino daNDasya jijJAsA''rattiH / evamatra ghaTatvAvacchinna prakAratAkaghaTatvAvacchinna vizeSyatAkazAbdabodhasyAsaMbhavAd yo'mAtra uktastatprayojakIbhUtAbhAvasya yaH pratiyogI tadviSayA yA jijJAsA sevApattipadArthaH / kima'bhAvaprayuktaH uktazAbdabodhAbhAva iti pUrvapakSijijJAsA, sA ca jijJAsA na saMbhavatyuktazAbdabodhasya sarvayA'prasiddhatvena tatkAraNasyApya'prasiddhatvAt sadviSayAyA eva jijJAsAyAH saMbhavAdityarthaH / nanu 'ghaTo nIlavaTa : ' ' daNDavAn raktadaNDavAn' ityAdau ghaTe nIlaghaTAbhedAnvayAvagAhanena daNDavati raktadaNDavadabhedAnvayAvagAhanena navInairvidheyakoTau = vizeSaNa koTAva'dhikAvagAhinaH zAbdabodhasya svIkArAd yathA- 'vaTo nIlaghaTa:' ityatrA'bheda saMbandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaghaTatvAvacchi prakAratA nirUpitavaTatvAvacchinna vizeSyatAkaH zAbdabodho bhavati tatra prakAratAvacchedakaM vizeSyatAvacchedakaM caikaM ghaTatvameva tathA 'ghaTo ghaTaH' ityatrApi ghaTatvameva prakAratAvacchedakaM vizeSyatAvacchedakaM ceti 'ghaTo ghaTa:' ityanenApyamedasaMbandhAvacchinna ghaTatvAvacchinna prakAratA nirUpitavaTatvAvacchinnavizeSyatAkaH zAbdabodhaH kathaM na bhavati, yathA ca- 'daNDavAn raktadaNDavAn' ityatrAimeda saMbandhAvacchinna raktatvAvacchinna daNDavattvAvacchinnaprakAratA nirUpitadaNDavattvAvacchinna vizeSyatAkaH zAbdabodho bhavati prakAratAvacchedakaM vizeSyatAvacchedakaM caikaM daNDavattvamevetyAdau tAdRzazAbdabodhasya = rakadharnaprakAratAkavizeSyatAkazAbdabodhasya ( ekadharme gopasthitayorapyamedAnvayabodhasya ) prasiddhirasyeva tathA 'daNDavAn daNDavAn' ityatrApi daNDavattvameva prakAratAvacchedakaM vizeSyatAvacchedakaM ceti 'daNDavAn daNDavAn' ityanenA'bheda saMbandhAvacchinnadaNDavattvAvacchinnaprakAratA nirUpitadaNDavatvAvacchinnavizeSyatAkaH zAbdabodhaH kathaM na bhavatItyAzaGkate - atheti / uttaramAha - tahati, 'ghaTo nIlavaTa:' ityatra na ghaMTe zuddhaghaTasyAmedAnvayaH kiM tu nIlavaTasyaiva tathA ca ghaTe vizeSaNIbhUto yo ghaTastatra vizeSaNIbhUto nIlapadArtha iti vizeSagatAvacchedakatvena nIlamAnaM bhavati nIlapadArthamAnasya niyAmakaM ca nIlapadajanyanIlopasthitirnIla viSayaka tAtparyajJAnaM ca etAdRzanIlabhAna niyAmakasAmagrI sattve eva ghaTatvAvacchine nIlavaTatvAvacchinnasyAbhedasaMbandheyo bhavati tasya mUlaM ca nIlapadasamabhivyAhAra eva, 'ghaTo ghaTaH' ityatra ca nIlapadAbhAvena nIlamAna niyAmaka sAmathryabhAvAt tAdRza = abhedAnvayabodho na bhavati / evameva 'daNDavAn daNDavAn' ityatrApi raktapadAbhAvena raktamAna niyAmakasAmagryabhAvAdabhedAnvayabodho na bhavatItyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) sAdarza: [prathamAkArakeatha dravyatvAdI dharmitAvacchedakatAsaMsargeNa prasiddhasya zuddhaghaTatvAdyavacchinnaprakArakA'bhedAnvayabodhasya ghaTatvAdAvA''pattiH saMbhavAt / nanu yadi nIlapadasattva evAbhedAnvayabodho bhavati tadA 'ghaTo raktaghaTaH' 'ghaTaH pItaghaTaH' ityAdAbapyabhedAnvayavodho na syAt- nIlapadAbhAvAditiceta, tarhi-ghaTasvetaradharmopasthApakasAmaausattve'bhedAnvayo bhavati ghaTatvetaradharmopasthApakasAmagryamAve cAbhedAnvayabodho na bhavati tathA ca "ghaTo nIlaghaTaH ' 'ghaTo raktaghaTaH 'ghaTaH pItaghaTaH' ityAdau ghaTatvetarasya nIlatvaraktatvapItatvAdidharmasyopasthApakasAmagrI nIlAdipada ; sattvAdabhedAnvayabodho bhavati / 'ghaTo ghaTaH' ityatra ca ghaTetaranIlAdipadAmAvena ghaTatvetaradharmopasthApakasAmanyabhAvAdabhedAnvayabodho na bhavatItyavadheyam / uktarItyA 'ghaTo ghaTaH / ityatrAbhedAnvayazAbdabodhApattivAraNe kRtapi pUrvapakSI 'dravyaM vaTaH' ityasya dRSTAntena 'ghaTo ghaTaH / ityatrAbhedAnvayabodhApatti pradarzayati-atheti / kAryatAvacchedakakoTI dharmitAvacchedakA'nivezaprayuktalAghavena viSayaniSThapratyAsatyA zAbdabodhatatkAraNayoH kAryakAraNabhAvamAha-- dharmiteti, aya bhAvaH- zAbdabodhatatkAraNayordvidhA kAryakAraNabhAvosti- AtmaniSThapratyAsattyA viSayaniSTapratyAsatyA ca. tatrAtmaniSThapratyAsattyA nAma zAbdabodhasya tatkAraNIbhUtopasthitiyogyatAjJAnatAtparyajJAnAnAM ca jJAnarUpatvena. samavAyasaMbandhanAtmani sthitirbhavatIti zAbdabodhAdipratiyogikenAtmaniSThena samavAyena kAryakAraNabhAvaH / pratyAsattiH saMbandhastathA ca samavAyasaMbandhena zAbdabodhakAraNAnyAtmani bhavaMtIti samavAyasaMbandhena zAbdamohalapakAryamapyAramanyevolpadyate tathA ca-- samavAyasaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinne prati samavAya samiti vayam / atra va samavAyena paTaviSayakopasthitisattvepi samavAyenAtmani ghaTatvAvanchinnaviSayakazAbdavApitiH syAt tadvAraNAya viSayapravezaH kartavya:samavAyasaMbandhana ghaTatvAvacchinnaviSayakazAbdabuddhivAvacchinna prati samavAyasaMbandhena ghaTatvAvanchinaviSayakopasthitiH kAraNamiti, atrAnantadharmitAvacchedakAnAM vA'nanta viSayANAM vA prave. zAd gauravam / yathA samavAyasaMbandhena jJAnamAtmani tiSThati tathA viSayatAsaMbandhena jJAnaM viSayepi tiSThatIti jAnasvarUpANAM zAbdabodhatatkAraNAnAM viSayatAsaMbandhana viSayevi saMbhavAd viSayaniSThapratyAsatyA= viSayaniSThA yA viSayatA tallakSaNapratyAsatyA saMbandhena zAbdabodhatatkAraNayoH kAryakAraNabhAvaH / raSA ca viSayatA vividhasvarUpA bhavati yathA 'nIlo ghaTaH' ityatra dhaTaniSThA viSayatA vizeSyatArUpA dharmitArUpA vA, ghaTatvaniSThA ca dharmitAvacchedakatArUpA, ghaTaghaTatvayoH samavAyaniSThA dharmitAvacchedakatAvacchedakasaMbandharUza, nIlaniSThA prakAratArUpA, nIlatvaniSThA prakAratAvacchedakatArUpA, nIlanIlatvayoH samavAyaniSThA prakAratAvacchedakatAvacchedakasaMbandharUpA kiM vA prakAratAvacchedakajApacchedakatArUpA- samavAyasaMbandhasyaivAtra prakAratAvacchedakatAvacchedakatvAt, nIlaghaTobhayanitA "Aho Shrutgyanam" Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyAsatyornivacanam ] vyutpattivAdaH / cAbhedasaMsargarUpA, iti / tatra 'nIlo ghaTaH' iti zAbdabodho dharmitArUpaviSayatAsaMbandhena ghaTe jAyate, dharmitAvacchedakatArUpaviSayatAsaMbandhena ghaTatve jAyate, dharmitAvacchedakatAvacchedakatArUpaviSayatAsaMbandhena ghaTaghaTatvayoH samavAye jAyate, prakAratAkhyaviSayatAsaMbandhena nIle jAyate, prakAratAvacchedakatArUpaviSayatAsaMbandhena nIlatve jAyate, prakAratAvacchedakatAvacchedakatArUpaviSayatayA nIlanIlatvayoH samavAye jAyate, abhedasaMsargAkhyaviSayatAsaMbandhena ca nIlasya ghaTasya cAbhedasaMsarge jAyate, ghaTaghaTatvatatsamabAyanIlanIlasvatatsamavAyaghaTanIlAbhedasaMsargANAmeSAM sarveSAmeva nIlo ghaTaH / itizAbdabodhaviSayatvAdityavadheyam / evamanyatrApi kAryakAraNabhAvo vijJeyaH / tathA ca viSayatAsaMvandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati viSayatAsaMbandhenopasthityAdikaM kAraNamiti vaktavyam / atra ca samavAyena devadattAtmanyupasthityAdisattve yajJadattasyApi zAbdabodhaH syAditi tadvAraNAya tatpuruSIyatvanivezaH kartavyaH- yajJadattIyaghaTatvAvacchinnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati yajJadattIyavaTatvAvacchinnaviSayakopasthityAdikaM kAraNamiti / AtmaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve hi tatpuruSIyatvapravezasyApekSA nAsti kAryakAraNayoH sAmAnAdhikaraNyaniyamasya sarvaprasiddhatvAtsamavAyenAtmanyevopasthityAdikaM saMbhavatItyAtmanyeva zAbdavodhasya saMbhavAdAtmanAM ca nAnAtvena yadAtmanyupasthityAdikaM kAraNaM tadAtmanyeva zAbdabodharUpakAryasyApi saMbhavAditi viSayaniSThapratyAsatyapekSayA lAghavam / kiM tu samavAyena yajJadattAtmani ghaTasvAvacchinnaviSayakopasthitisattvepi paTatvAvacchinnaviSayakazAbdabodhApattirastIti tadvAraNAya viSayanivezaH kartavyaH- paTatvAvacchinnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati paTatvAvacchinnaviSayakopasthitiH kAraNamiti viSayaniSTapratyAsattyapekSayA gauravam / viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve hi viSayapravezasyApekSA nAsti viSayatAsaMbandhena zAnda, buddhitvAvacchinnaM prati viSayatAsaMbandhenopasthityAdikaM kAraNamityukte viSayasya ghaTAdeviSayatAkhyasaMbandhAntaHpravezena pRthak nivezApekSA'bhAvAt, kAryakAraNayoH sAmAnAdhikaraNyaniyamena ca yadA kAraNIbhUtamupasthityAdikaM viSayatAsaMbandhena ghaTe tadA tatkAryasya zAbdabodhasyApi viSayatAsaMbandhena ghaTe eva saMbhavAt . viSayabhedena viSayaniSThaviSayatAnAmapi minnatvAd yasminneva ghaTe viSayatAsaMbandhenopasthityAdikaM tasminneva ghaTe tatkAryasya zAbdabodhasyApi saMbhavAt paTAdau cAsaMbhavAditi viSayanivekSApezAbhAva ityAtmaniSThapratyAsatyapekSayA lAghavam / kiM tu viSayasya ghaTAderekaravena devadattayajJadattAdisakAlapuruSasAdhAraNatyAt saMbandhabhUtAyA viSayatAyA apyekatvena sarvasAdhAraNatvAd ya eva ghaTo devadattajJAnaviSayaH sa eva yajJadattajJAnaviSayopi bhavitumarhatyeveti viSayatAsaM. bandhena yajJadattasyopasthityAdisattve devadattasyAdi zAbdabodhaH syAt kAryakAraNayorupasthitizA. lebodhayorviSayatAsaMbandhena ghaTe evaM sattvena sAmAnAdhikaraNyasyA'kSuNNatvAd upasthitizAbdabodha. samavAyinoryajJadattadevadattayorbhedasyA'kiMcitkaratvAd viSayatAsaMbandhena tayorupasthitizAbdabodhAnadhikaraNavAd saMprati viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAvapakSasvIkAreNa viSayatAsaMbandhena ghaTAde "Aho Shrutgyanam" Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (44) sAdarzaH [ prathamAkArakeviSayasyaivopasthitizAbdabodhAdhikaraNatvAt tathA ca yajJadattasya paTatvAvacchinnaviSayakopasthisyAdisattve devadattasyApi paTatvAvacchinnaviSayakazAbdabodhaH syAdeveti tadvAraNAya tatpuruSIyasvA nivezaH kartavyaH-- viSayatAsaMbandhena devadattIyapaTatvAvacchinnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati viSayatAsaMbandhena devadattIyapaTatvAvacchinnaviSayakopasthityAdikaM kAraNamiti tattatpuruSANAM nAnA tvena teSAM nivezAdAtmaniSThapratyAsatyapekSayA gauravaM tatra tatpuruSIyatvanivezApekSAbhAvAt / / tathA ca yatra vizeSaNavizeSyayoH samAnasaMkhyAkatvaM bhavati yathA-- 'nIlo ghaTaH' ityatraikameva vizeSaNamekameva ca vizeSyamiti: tatrAtmaniSTapratyAsattyA vA viSayaniSThapratyAsattyA vA zAndabodho bhavatu vizeSo nAsti yatotrAtmaniSThapratyAsattyA zAbdabodhapakSe tatpuruSIyatvapravezAmAvaprayuktalAghavasattepi viSayapravezena gauravamastyeva, viSayaniSThapratyAsattyA zAbdabodhapakSa ca viSayapravezAbhAvaprayuktalAghavasattvepi tatpuruSIyatvapravezena gauravamastyevetyubhayapratyAsattyostulyatvameva / kiM tu yatra vizeSaNavizeSyayoH samasaMkhyAkatvaM na bhavati tatrAtmaniSThapratyAsattyA zAbdabodhApekSayA viSayaniSThapratyAsatyA zAbdabodhe lAghavaM bhavati, tathA hi-- yathA- 'nIlo ghaTaH pIto ghaTaH sundaro ghaTaH / ityatra vizeSaNAni bahUni vizeSyaM caikameva, anAtmaniSThapratyAsatyA zAbdabodhasvIkAre samavAyena abhedasaMbandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati samavAyena abhedasaMbandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkopasthityAdikaM kAraNam , evaM abhedasaMbandhAvacchinnapItatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinne prati abhedasaMbandhAvacchinnapItatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkopasthityAdikaM kAraNamityevaM pRthak pRthak kAryakAraNabhAvasya vaktavyatvena mahad gauravaM bhavati, viSayaniSThapratyAsattyA zAbdabodhapakSe ca ghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitA'bhedasaMbandhAvacchinnaprakAratAvacchedakatAsaMvandhena tatpuruSIyazAbdabuddhivAvacchinnaM prati ghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitA'bhedasaMbandhAvacchinnaprakAratAvacchedakatAsaMbandhena tatpuruSIyopasthityAdikaM kAraNamityevamekenaiva vAkyena 'nIlo ghaTaH ' ' pIto ghaTaH / ityAdInAmekaghaTavizevyakavAkyAnAM sarveSAmapi zAbdabodhatatkAraNayoH kAryakAraNabhAvasyAnugamaH saMbhavati yato yatra yatra nIlatvapItatvasundaratvAdau prakAratAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhakAraNamupasthityAdikaM bhavidhyati tatra tatraiva prakAratAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhopi bhaviSyatIti bahUnAM vizeSaNIbhUtAnAM nIlapItAdInAM nAmagrahaNApekSA nAsti vizeSyasyaikatvAt tasyaiva nAmagrahaNaM kRtaM ghaTatvAvacchinneti ityAtmaniSThapratyAsatyapekSayA lAghavam, tatra samavAyasaMbandhena kAryakAraNabhAvaniyamAd viSayatAsaMbandhena ca kAryakAraNabhAvA'saMbhavenaivaMprakAreNa lAghavAsaMbhavAt / ___ evam- 'paTo nIla: ' ' ghaTo nIlaH , 'maTho nIlaH ' ityatra vizeSyANi bahUni vize*SaNaM caikametra, atrApyAtmaniSThapratyAsattyA zAbdabodhapakSe samavAyenAbhedasaMbandhAvacchinnanIlatvAva. cchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinna vizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati samavAyenAbhedasaMbandhA "Aho Shrutgyanam" Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaTo ghaTa isivivAdaH ] ndhutpttivaadH| vaschinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkopasthityAdikaM kAraNamityevaM pUrvavat pRthak pRthagevoktavAkyAnAM zAbdabodhatatkAraNayoH kAryakAraNabhAvo vaktavya iti mahad gauravam / viSayaniSThapratyAsattyA zAbdabodhapakSe ca abhedasaMbandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratA. nirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena tatpuruSIyazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati abhedasaMbandhAvacchinnanIlasvAvacchinna prakAratAnirUpitaviSayatA ( dharmitAvacchedakatA ) saMbandhena tatpuruSAyopasthityAdikaM kAraNamityevamekeneva vAkyena 'paTo nIlaH' 'ghaTo nIlaH, 'maTho nIlaH' ityAdInAmekanIlavizeSaNakAnAM sarveSAmapi vAkyAnAM zAbdabodhatatkAraNayoH kAryakAraNabhAvasthAnugamaH saMbhavati yato yatra yatra paTatvavaTatvamaTatvAdI dharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhakAraNIbhUtamupasthityAdikaM. bhaviSyati tatra tatraiva dharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhopi bhaviSyatIti bahUnAM vizeSyabhUtAnAM ghaTapaTamaThAdInAM nAmagrahaNApekSA nAsti vizeSaNasyaikatvAttasyaiva nAmagrahaNaM kRtam-- nIlatvAvacchineti ityAtmaniSThapratyAsattyapekSayA lAghavam , tatra samavAyasaMbandhena kAryakAraNabhAvaniyamAd viSayatAsaMbandhena ca kAryakAraNabhAvAsaMbhavenaivaMprakAreNa lAghavA'saMbhavAt / __evamanyatrApi vizeSaNavizeSyayoviSamasaMkhyAkatve jJeyam- yatra vizeSaNAni bahUni tatra prakAratAvacchedakatAsaMbandhena kAryakAraNabhAvo vaktavyo bahUnAM vizeSaNAnAM nAmagrahaNaM na kartavyam / yatra ca vizeSyANi bahUni tatra dharmitAvacchedakatAsaMbandhena kAryakAraNabhAvo vaktavyo bahUnAM vizeSyANAM nAmagrahaNaM na kartavyamiti lAghavaM syAdevetiyAkt / AtmaniSTapratyAsattyA kAryakAraNabhAve viSayapravezopyastyeva ' kRSNohaM gauroham / ityAdA. vAtmano viSayatvenAtmapravezApekSApyastyevetyubhayapravezena gauravaM viSayaniSThapratyAsattau tUmayapravezApe. kSA nAsti kevalamAtmamAtrapravezasyAvazyakatvAditi lAdhavamityapi kecit / . prakRte ca yadyAtmaniSThapratyAsatyA zAbdabodha ucyeta tadA viSayapravezasyA'vazyaMbhAvAta 'dravya ghaTaH ' ityatra dravyapadena dravyatvena ghaTapadena ca ghaTatvenopasthitirasti, evam- 'ghaTo ghaTaH , ityatra tu nAsti kiM tUbhAbhyAmeva ghaTapadAbhyAM ghaTatvenaivopasthitiriti dRSTAntadAntikayorveSamyAt ' dravyaM ghaTaH / itidRSTAntena 'ghaTo ghaTaH' ityatrA'bhedAnvayabodhApattirna saMbhavatItyA''tmaniSThapratyAsattiM tyaktvA viSayaniSThapratyAsatyA zAbdabodhamAha- dharmiteti / atra ca dRSTAntadAsantikayo(pamyasattvapi kAryakAraNabhAve viSayapravezAbhAvena tanna pratIyate tathA ca yathA ' dravyaM ghaTaH' ityatra dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatve'bhedasaMbandhena ghaTaprakArako bodho bhavati tathA 'ghaTo ghaTaH / ityatrApi dharmitAvacchedakatAsaMbandhena ghaTatve ghaTaprakArakAbhedAnvayabodhasyaiva madiSTavAt sa kathaM na syAt , ' dravyaM ghaTaH / ityatra yA ghaTaprakArakabodhasAmagrI tasyAH 'ghaTo ghaTaH' ityatrApi sattvAt, ghaTasya svAtmanA'bhedasyApi sattvena yogyatAjJAnasatvAt ' ghaTo ghaTaH / ityatra ghaTatvAvachinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizebhyatAkazAbdabodhasyApattirastyaveti pUrvaprakSAbhiprAyaH / "Aho Shrutgyanam" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [prathamAkArake na ca tatrApAdakAbhAvaH-- tAtparyajJAnavizeSAdighaTitAyA dharmitAvacchedakatayA dravyatvAdau tadutpAdaniyAmakasAmagyA evApAdakatvAt / . na ca dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatvAdau tAdRzAnvayabodhotpattiprayojikA dravyapadajanyadravyatvAdyavacchinnavizeSyakopasthititadavacchinnavizeSyakayo 'dravyaM ghaTaH / ityatra dravyaM dharmI dravyatvaM dharmitAvacchedakaM dravyatvaniSTA ca viSayatA dharmitAvacchedakatArUpA saitha saMbandhastena saMbandhena zAbdabodho dravyatve vartate tathA ca 'dravyaM ghttH| ityatra dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatve prasiddho yathA zuddhaghaTatvAvacchinnaprakArakAbhedAncayabodhastathA 'ghaTo ghaTaH / ityatrApi ghaTatve dharmitAvacchedakatAsaMbandhena zuddhaghaTatvAvacchinnaprakArakAbhedAnvayabodhasyApatti: saMbhavatItyAha- dravyatvAdAviti / / __ nanu' dravyaM ghaTaH ' ityatrAbhedAnvayaviSayakatAtparyajJAnAdighaTitasAmAgryAH sattvAt tatkAryabhUto ghaTatvAvacchinnaprakArakAbhedAnvayabodho bhavati 'ghaTo ghaTaH ' ityatra vastugatyAubhedazya sattvepi tadvodhAnukUlasAmagryabhAvAt kathamabhedAnvayabodhaH syAdityAzaGkayAha- na ceti / tatra= 'baTo ghaTaH / ityatra / ApAdakAbhAvaH kAraNIbhUtasAmagryabhAvaH / parihArahetumAha- tAtparyajJAneti, dharmitAvacchedakatayA dharmitAvacchedakatAsaMvandhena dravyatve tadutpAdaniyAmakasAmanyA:-abhedAnvayabodhotpateniyAmikAyAstAtparyajJAnavizeSAdighaTitAyAH sAmagryA eva 'ghaTo ghaTaH' ityatrApi ghaTatvAvacchinna prakArakAbhedAnvayabodhApAdakatvAt / yayA tAtparyajJAnAdighaTitasAmacyA 'dravyaM ghaTaH / ityanna ghaTatvAvacchinnaprakArakAbhedAnvayabodhastayaiva 'baTo ghaTaH ' ityatrApi ghaTatvAvacchinaprakArakAbhedAnvayabodho bhaviSyatItyarthaH / tAtparyajJAnaM. cAtra- 'ghaTapadaM dravyapadArthAnvitasvArtha bodharyatu ' iti / yogyatAjJAnaM ca ' dravyapadArtho ghaTatvAvacchinnAbhedasaMsargavAn ' iti, dravyatve yogyatAjJAnaM tu dharmitAvacchedakatAsaMbandhena vartate / tAtparyajJAnaM ca-- 'dravyaM ghaTa ityetadvAkyajagyakiMciddharmAvacchinna prakArakakiMciddharmAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabodhaviSayakecchAvAnayam ' iti, etAdRzajJAnIyA yA icchAniSThAviSayatA tannirUpitA yA bodhaniSThA vinayatA tanirUpitA yA vizeSyatAniSThA viSayatA tanirUpitA yA avacchinnatvaniSThA viSayatA tannirUpitaviSayatAsaMbandhena / eSA viSayatA vizeSyatAvacchedake dravyatvAdau vartate ) dravyatve vartate / / nanu ' dravyaM ghaTaH' ityatra dravyatve tAdRzAnvayabodhotpattiprayojikA abhedAnvayabodhotpattiprayojikA tu dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyapadajanyadravyatvAvacchinnavizeSyakopasthitighaTitA tathA nadevacchinnadravyatvAvacchinnavizeSyakayogyatAjJAnAdighaTiteva sAmagrI bhavatIti vaktumArabhate-na cetyAdinA / nanu tvayA''tmaniSThapratyAsattereva kAryatAvacchedakasaMbandhatvamAzritya ghaTo ghaTaH / ityatrAbhedAnvayabodhaH pariyite iti kathamatredAnI vA dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatve'bhedAnvayA bodhaprayojakatvaM sAmagryA uktamiti pUrvapakSyAMzaGkAmAlocya siddhAntyAha- dharmitAvacchedakatAyA iti, dharmitApacchedakatAyAstatkAryatAvacchedakasaMbandhatAvirahepiuktasAmagrIjanyaM yacchAbdabodharUpa "Aho Shrutgyanam" Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTo ghaTa iti vivAdaH ] vyutpattivAdaH / (47) gyatAjJAnAdighaTitasAmagyeva-dharmitAvacchedakatAyAstatkAryatAvacchedakasaMbandhatAvirahepi dravyatvAdiniSThAyAstasyAstatkAryatAvacchedakadharmaghaTakatvAt tAdRzasAkArya tAdRzakAryatAvacchedakasaMbandhatAvirahepi ( AtmaniSThapratyAsatteH samayAyasyaiva tAdRzakAryatAvacchedakasaMbandhatvAt , dravyatvAdiniSThAyAstasyA:-dharmitAvacchedakatAyAstatkAryatAvacchedakadharma. ghaTakatvAt-ukta sAmagrIkAryatAvacchedakadharmaghaTakatvAddhetoH dravyatvAdau dharmitAvacchedakatAsaMbandheta tAdRzAnvayabodhotpattiprayojikA dravyapadajanyadravyatvAvacchinnavizeSyakopasthititadavacchinnavizeSyakayogyatAjJAnAdighaTitA sAmagryevetyanvayaH / ayaM bhAvaH- yayA vayavayaveSu vahnipratiyogikasaMyogaviziSTabahI jananIye yAdRzIndhanAdisAmagrI prayojikA bhavati tAdRzyeva sAmagrI mahAnasAdI saMyogena vahnau jananIye prayojikA bhavati / kiM cAtra vahnayayayaveSu vayutpattau samavAya eva kAryatAvacchedakasaMbandho bhakti na tu saMyoga iti saMyogasya kAryatAvacchedakasaMbandhavAbhAvapi kAryatAvacchedakadharmabaTakatvaM tvatyevavahnimatiyogikasaMyogaviziSTa utpAdyamAnabahnau vahnityasyeva vahipratiyogikasaMyogavaiziSTayasyApi sattvAd bahnipratiyogikasaMyogiviziSTavazitvasya kAryatAvacchedakatvAt saMyogasyApi tadghaTakatvAd yadi cAtra saMyogaH kAryatAvacchedakadharmavaTako na syAttadA samavAyena bayutpatti prati yAdRzI sAmagrI prayojikA bhavati tAdRzI sAmagrI saMyogena vadyutpattiM prati prayojikA na syAt kAraNAbhAvAt. yadA ca saMyogaH kAryatAvacchedakadharmaghaTako bhavati tadA tu yAdRzI sAmagrI saMyogaviziSTavahiprayojikA bhavati tAdRzyeva saMyogena vahiprayojikA bhavati saMyogasyApi vahinA saha kAryatvAt / kiM cAtra samavAyena vahnayutpattI saMyogasya kAryatAvacchedakasaMbandhatvAbhAvepyAnyatra parvatAdau baDhyutpattau tu parvatAnuyogikavahnipratiyogikakAryatAvacchedakasaMbandhatvaM bhavatyeva / tathA prakRtepyAtmaniSThapratyAsattyA ' dravyaM ghaTaH ' ityatrA'bhedAnvayabodhe jananIye samavAyasyaiva kAryatAvacchedakasaMbandhatvena dharmitAvacchedakatAyAH kAryatAvacchedakasaMbandhatvAbhASepi dravyatvaniSThAyA dharmitAvacchedakatAyAH kAryatAvacchedakadharmaghaTakatvaM tvastyeva- dravyatvaniSThApyeSA viSayatArUmA dharmitAvacchedakatA svanirUpitaviSayitAsaMbandhena zAbdabodhe vartate iti zAbdabodhatvasyevoktadharmitAvacchedakatAvaiziSTayasyApi zAbdabodhe sattvAd abhedasaMbandhAvacchinnaghaTatyAvacchinnaprakAratAnirUpi-- tadravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhatvasya kAryatAvacchedakatvAd uktadharmitAvacchedakatAyA api udghaTakatvAt svanirUpitaviSayitAsaMbandhena tatra vartamAnatvAt / tAdRzadharmitAvacchedakatAviziSTazA bodhe samavAyenAtmani jananIye yAdRzI dravyapadajanyadravyatvAvacchinnavizeSyakopasthititadevacchinnavizeSyakayogyatAjJAnAdighaTitasAmagrI prayojikA bhavati tAdRzyeva sAmagrI dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatvAdau tAdRzazAbdabodhaprayojikA bhavati / yadi cAtra dharmitAvacchedakAtA kAryatAvacchedakadharmaghaTikA na syAttadAtmaniSThapratyAsatyA samavAyenAtmanyuktazAbdabodhe jananIye yAdRzyuktasAmagrI prayojikA bhavati tAdRzI sAmagrI dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatve iktazAbda "Aho Shrutgyanam" Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ prathamAkArake - ( 48 ) mamyAzvAtmaniSThapratyAsatyA dravyatvAdyavacchinna vizeSyakaghaTatvAdyavacchinnAdyabhedaH buddhitvarUpasvIkAryatAvacchedakAvacchinnotpatereva vyApyatayA ghaTatvAdau dharmi -: tAvacchedakatAsaMbandhena ghaTatvAvacchinnAbhedabodhApAdakatvaM na saMbhavatIti vAcyam yogyatAjJAnasya dharmitAvacchedakaM nivezya tadbhedenA'nantakAraNatA kalpanamapekSya jodhe jananIye prayojikA na syAt kAraNAbhAvAt samavAyenAtmanyuktazAbdabodhe jananIye dharmitAvacchedakatAyAH kAryatAvacchedakadharmaghaTakatvAbhAvAt / asti cAtra dharmitAvacchedakatAyAH kA yatAvacchedakadharmaghaTakatvamiti yAdRzyuktasAmagrI AtmaniSThapratyAsattyA dhArmetAvacchedakatA viziSTazAbdabodhaprayojikA tAdRzyevokta sAmagrI dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatve zAbdabodhaprayojikA bhavati-dharmitAvacchedakatA viziSTasya zAbdabodhasya kAryatve tena saha dharmitAvacchedakatAyA api kAryatvApattyA tayA sAmanyA vinA dharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhotpattyanupapatteH / dravyatvaniSThAyA dharmitAvacchedakatAyA AtmaniSThapratyAsattyA''tmani zAbdabodhotpattau kAryatAvacchedakasaMbandhatvAbhAvepi uktasaMyogasyeva dravyatve uktazAbdabodhe jananIye tu kAryatAvacchedakasaMbandha bhavatyeva ( nAnupapannam kAryazAdhikaraNadravyatvaniSThatvAditi dharmetAvacchedakatA saMba-ndhena dravyatve tAdRzAntrayabodhotpattiprayojikA dravyapadajanyetyAyuktasAmagryeva tAdRzasAmagryAzcAtma-niSThapratyAsatyA ( samavAyena ) dravyatvAdyavacchinna vizeSyakaghaTaravAdyavacchinnAdyabhedabuddhitvarUpastrI-: kAryatAvacchedakAvacchinnotpattereva = abheda saMbandhAvacchinna ghaTatvAvacchinnapakAratA nirUpitadravyatvAvacchinna vizeSyakazAbdabodhatvAvacchinno ( zAbdabodho ) tpattereva) ( dravyaM ghaTa itisthale ) vyApyatayA = prayojakatayA ghaTatvAdI dharmitAvacchedakatAsaMbandhena ghaTatvAvacchinnAbhedabodhApAdakatvaM na saMbhavati kiM voktasAmagryA ghaTatve vaTatvAvacchinnAbhedabodhApAdakatvaM dharmitAvacchedakatAsaMbandhenApi saMbhavati kimutAtmaniSThapratyAsattyA AtmaniSThapratyAsattyA hi bodhApAdakatvaM sAmagryA Atmanyeka saMbhavati nAnyatra saMbandhabhUtasya bodhasamavAyasyAtmamAtraniSThatvAt dharmitAvacchedakatApi yAtra saMva dharUpAsti tasyA dravyatvamAtraniSThatvAt tAdRzAdharmitAvacchedakatAsaMbandhena ca sAmagryA dravyatvI eva zAbdabodhApAdakatvaM saMbhavati na ghaTatvAdAvityarthaH / kiM ca dravyatvAvacchinna vizeSya kazAbda-: 'bodhaM prati dravyatvAvacchinnavizeSyaka yogyatAjJAnasyaiva kAraNatvAt tAdRzayogyatAjJAnasya ca dravyatvaniSThadharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatve eva saMbhavAt ghaTale cAsaMbhavAt na kevalaM ghaTatve zAbdabovApatyasaMbhava eva kiM tu tAdRzazAbdabodhakAraNIbhUtayogyatAjJAnasyApya'saMbhava eva yogyatAjJAnasvarUpeni dravyatvavizeSyakatvapravezAt kAraNAbhAve kAryAsaMmavAccetyalam / pUrvapakSI uktaM pariharan abhedasaMbandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhakAraNIbhUtayoyatAjJAnamAtraM ghaTatve ApAdayati- yogyatAjJAnasyeti, dharmitAvacchedakaM dravyatvaM nivezya = dravyatvAvacchinna vizeSyaka yogyatAjJAnasvIkAre hi tadbhedena=dharmitAvacchedakabhedena yathA- 'ghaTaH prameyaH " ityatra prameyatvaM dharmitAvacchedakam 'ghaTo dravyam' ityatra dravyatvaM dharmitAvacchedakamiti tapasthalIya "Aho Shrutgyanam" Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaMTo vaTa iti vivAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 41 ) lAvavAda dharmitAvacchedaka saMbandhena zAbdabuddhau tAdRzasaMbandhena tasya dharmitAvacchedakamanivezya hetutAkalpanasyaiva yuktatvAt, ghaTatvAdidharmitAvacchedakakaghaTatvaraH dyavacchinnamakAraka yogyatAjJAnabalAdeva ghaTatvAdau dharmitAvacchedakatAsaMbandhena tadApatteH / na ca yogyatAjJAnasya dharmitAvacchedakaniSThapratyAsatyA hetutvopagame dravyatvAdyavacchinnasya padAdanupasthitatvepi dravyatvAdau vArApratyAsattyA pratyAsannayodharmitAvacchedakabhedena tadghaTitayogyatAjJAnasyApi bhedaprApyA tattatsthalIyabhinnabhinnavarmitAvacchedakapratibhinnabhinnayogyatAjJAnAnAM kAraNatA kalpanenA'nanta kAraNatAkalpanaM syAditi tadapekSayA lAghabAd dharmitAvacchedakaM dravyatvamanivezya dharmetAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhaM prati tAdRzasaMbandhenadharmitAvacchedakatAsaMbandhena tasya - yogyatAjJAnasya ( abhedasaMbandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkrayogyatAjJAnasya dravyatvAvacchinnavizeSyakatvanivezarahitasya ca ) hetutAkalpanaM yuktam, tathA caM viTatvAdidharmitAvacchedakakaghaTatvAdyavacchinnaprakArakayogyatAjJAnabalAdeva = ghaTatvaM dharmitAvacchedaka sya tad ghaTatvadharmitAvacchedakakaM ghaTakhAvacchinnaprakArakaM ca yad yogyatAjJAnaM tasya dharmiMtAvaracchedakatAsaMbandhena ghaTatve saMbhavAd ghaTatve dharmitAvacchedakatAsaMbandhena tadApatteH-abhedasaMbandhAvacchi ghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhApatteH saMbhavAt tathA ca 'dravyaM ghaTaH' ityatreva 'ghaTo ghaTaH ' ityatrApyabhedAnvayabodhAnupapattirnAstyevetyarthaH / atra ca " dharmitAvacchedakama nivezya" ityanena yogyatAjJAne dharmitAvacchedakanivezo na kartavya iti yaduktaM tasya dharmitAvacchedakavizeSyakatvasyocAraNamAtraM na kartavyamityevArtho vastuto yogyatAjJAne dhArmetAvacchedakavizeSyakatvasya sattvAdeva tadeva kevalaM pradarzitam - ghaTatvAdidharmitAvacchedakaketi, uccAraNaM tu- abhedasaMbandhAvacchinnaghaTasvAvaciprakAra yogyatAjJAnasya ghaTatvepi sattvAdityeva kartavyamityavadheyam / tathedAnI saMbandhasvamapi zuddhAyA eva dharmitAvacchedakatAyA jJeyaM na tu dravyatvaniSThAyAH dravyatvaniSThAyA dharmitAvacchedakatAyA dravyatvamAtre eva saMbhavAd ghaTatve cAsaMbhavAt dravyatvaniSThatvanivezarahitAyAstu zu. ddhAyA dharmitAvacchedakatAyAH saMbandhabhUtAyA ghaTatvepyanupapattyabhAvAditsavadheyam / nanu yadyevaM yogyatAjJAnabalAdeva zAbdabodhaH syAttadA "dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatvAdau tAdRzAnvayabo cotpattiprayojikA dravyapadajanyadravyatvAdyavacchinna vizeSyako pasthititadavacchinna vizeSyakayogyatAjJAnAdighaTitasAmayyeva (pR. 46 ) " ityanena yadupasthiteH zAbdabodhakAraNatvamuktaM tanna yuktaM yogyatAjJAnabalAdeva zAbdabodhasaMbhavAt upasthitervyabhicAritvAccetyabhiprAyegAzaGkate yogyatAjJAnakAraNatAvAdI- na ceti, yogyatAjJAnasya dharmitAvacchedakaniSTha pratyAsattyA dharmitAvacchedakatA saMbandhena zAbdabodhaM prati hetutvasvIkAre dravyatvAdyavacchinnasya padAdanupasthitatveri=dravyapadajanyadravyatvAvacchinna viSayako pasthi terabhAvepi dravyatyAdau tAdRzapratyAsat gatAvacchedakatAmaMtranvenaM pratyAsannAt=saMbaddhAt ( vartamAnAt ) yogyatAjJAnAt tatra dravye tAdRzapratyAsatyA= "Aho Shrutgyanam" Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) sAdarza: [ prathamAkArakegyatAjJAnAt tatra tAzapratyAsatyA zAbdabodhApatiH, AtmaniSThapratyAsattyA hetubhUtAM dravyatvAdyavacchinnopasthitimantareNApi tAdRzaprameyatvAdyavacchinnopasthisvAdivazAyA prameyatvAdau dharmitAvacchedakatAsaMbandhena jJAnasya phalajanakatvAva tAzadravyatvAdyavacchinnopasthitivirahasyAkiMcidakaratvAditi vAcyam, samAnaprakAratAmatvAsattyA padArthopasthite zAbdabodhe hetutvopagamAt / dharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhApattiH saMbhavatItyupasthitya'bhAvepi zAbdabodhasaMbhave kaya supasthiteH kAraNatvaM syAt ? kAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirekAbhyAmevAvadhAryatvAt. kiM caupasthitirhi prakAravizeSyabhUtapadArthayoH svarUpamAtraviSayA bhavati na tu kamapi padArtha dharmitA ( vizeSyatA) bacchedakatvenAvagAhate. yathA-'dravyaM ghaTaH' ityatra ghaTapadena ghaTaghaTatvayorupasthi tirbhavati bhravyapadena ca dravyadravyatvayorupasthitirbhavati svarUpeNaiva na hi dhyatvAdau dharmitAvacchedakatvaM bhAsate tathA copasthitau dharmitAvacchedakatvena kasyApi padArthasyA'bhAnAt kathamupasthiti kacidapi dravyatvAdI dharmitAvacchedakatAsaMbandhena varteta ? tasmAd dharmitAvacchedakatAsaMbandhena tUpa sthiteH kAraNatvameva nAstyasamavAt, medhA-AramaniSThapratyAsatyopasthitirAtmanyutpadyate ityA maniSTha patyAsatyA upasthiteH kAraNakhe saMbhavatyapi sati dravyapadajanyadravyatvAvacchinnaviSayakopasthitestvAtmaniSThaprayAsattyApyatra kAraNatvaM na saMbhavati- uktavyabhicArAdityAha- AtmaniSTheti mAtmaniSTapratyAsatyA samavAyena hetubhUtAm hetutvena saMbhAvyamAnAM dravyasvAvacchinnopasthiti vi nApi tAdRzaH-AtmaniSThapratyAsattyA hetubhUta prameyatvAvacchinnopasthitidazAyAm ( sattve) prameyara dharmitAvacchedakatAsaMbandhena jJAnasya yogyatAjJAnasya phalajanakatvAt-zAbdabodhajanakatvAt (yo gpatAjJAnena zAndabodhe saMbhavati ) tAdRza-AtmaniSThapratyAsattyA hetubhUtadravyatvAvacchinnopasthiteramAvasyA'kiMcitkaratvAt zAndabodhA'pratibandhakavAna dravyatgavacchinnopasthiteH kAraNatvam, evam-dravyapadajanyadravyasvAvacchinnaviSayakopasthitidazAyI prameyatve zAbdabodho jAyata eveti prAseyatvAvacchinnaviSayakopasthiterapi na kAraNatvaM vyabhicArAt, cAlanInyAyenopasthitimAtrasya vyabhicAritvAdisyarthaH / yogyatAjJAne tu dravyAvAdInAM nitAracchedakavidhayA bhAnAd yogyatAjJAnaM tAdRzadravyatvAdiniSThadharmitAvacchedakatAkhyasaMbandhena dravyatvAdI saMbhavatyeveti yogyatAjJAnasyaiva dharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhaM prati kAraNatvaM vaktavyam, yadA copasthitervyabhicAritvAtkAraNatvameva nAsti tadA tAdRza-AtmaniTasara gasattya hetubhUnAyA dravyatvAvacchinnopasthiterabhASa-- syAkiMcitkaratvamazAbdabodhapratibandhaka na saMbhavatIti uktayogyatAjJAnabalAdeva zAbdabopoM jAyate svIkartavyazcetyabhiprAyaH / atra ghaTo ghaTaH / ityatra zAbdabodhApattirasti nAstIti vA na vicAryate kiM tUpasthiteH dharmitAvacchedakatAsaMbandhena taya tmaniSThapratyAsattyA kAraNatvaM na saMmacatIti pUrvapakSatAtparyam / ata evottApakSe prakAratAsaMbandhanopasthite; kAraNatvaM vyavasthAdhyate ityavadheyam / "Aho Shrutgyanam" Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTo ghaTa iti vivAdaH ] vyutpttivaadH| (51) yena saMbandhena yaddharmAvacchinnakArya prati yena saMbandhena yaddharmAvacchinnakAryasya vyApakatA tena saMbandhena taddharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagyA api tena saMbandhana tadharmAvacchinnakAryotpattAvapekSitatayA prakAratAsaMbandhena dravyatvAdau dravyapadajanyapadArthopasthitya'sakhe tatra dharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhApatterayogAt / parihArahetumAha- samAneti, yogyatAjJAne dravyatvaM dharmitAvacchedakaviSayA bhAsate iti yogya. tAjJAnaM zAbdabodhaM prati dharmitAvacchedakatAsaMbandhenaiva kAraNamiti samAnadharmitAvacchedakatAsaMtrandhena zAbdabodhayoMgyatAjJAnayoH kAryakAraNabhAvaH / upasthitau ca kasyacidapi dravyatvAderdharmitAvacchedakatayA mAnAmAvAdupasthiterdharmitAvacchedakatAsaMbandhena kAraNatvAsaMbhavepi samAnaprakAratApratyAsattyA samAnaprakAratAsaMbandhena kAraNatvaM saMbhavatyeva, ayaM bhAvaH- 'dravyaM ghaTaH ' itivAkyajanyopasthitau ghaTatvaM ghaTe prakAro ghaTazca dravye prakAro dravyatvaM ca dravye prakAro dravyamekaM vize. myam, yadyapyatropasthitau prakAratAyA vizeSyatAyAzca niravacchinnatvAt prakAratAvacchedakatayA vizeSyatAvacchedakatayA ca kasyacidapi bhAnaM na bhavati tathApi dravyatvasya prakAratayA mAnaM tu bhavatyeva dravyaprakAratayorasthitatvAt tacca dravyatvaM zAbdabodhepi dravyaprakAratayA dravyaM ghaTaH ! ityatra bhAsata eveti dravyatvaniSThA prakAratA samAnaprakAratA prAptA tAdRzasamAnaprakAratAsaMbandhenopasthite; kAraNatvamasti-- dravyatve prakAratAsaMbandhenopasthitizAbdabodhayorubhayorapi sattyAdeveti nopasthiterakAraNatvamupasthitivirahasyA'kiMcitkaratvaM ceti / / nanu dharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAndabodhe jananIye prakAratAsaMbandhenopasthitevyatvAdI saMbhavepi kathamupayogaH syAdityAzaGkaya prakAratAsaMbandhanopasthiterdharmitAvacchedakatAsaMbandhAvacchinnazAbdabodhaM prati kAraNatvamupapAdayati- yeneti, yathA-- yena saMbandhana-samavAyasaMbandhena yaddhavicchinakArya prati ghaTatvAvacchinnakArya prati yena saMyanvena tAdAtmyasaMbandhena yaddharmAvacchinna kAryasya-dravya. svAvacchinakAryasya vyApakatAstIti tena saMbandhena tAdAtmyasaMbandhena taddharmAvacchinnakAryotpAdakasAmAyAH-dravyatvAvacchinnakAryotpAdakasamavAyikAraNAdisamavadhAnAdirUpasAmaghyA api tena saMbandhena-samavAyasaMbandhena taddharmAvacchinakAryotpattau ghaTatvAvacchinnakAryotpattau apekSitatvaM bhavati-vyApyadharmAvacchinnakAryotpatteH vyApakadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrIsApekSatvena samavAyikAraNanimisakAraNAdisamavadhAnAdirUpAM dravyotpAdakasAmagrI vinA dravyavyApyasya ghaTasyotpatterasaMbhavAn * samavAyasaMbandhena kAryatvAvacchinnaM prati tAdAtmyasaMbandhena dravyatvena dravyaM samavAyikAraNamiti vyApakakAryakAraNabhAvaH / samavAyasaMbandhena ghaTatvAvacchinna kArya prati tAdAtmyasaMbandhena kapAlasvena kapAla: samavAyikAraNamiti vyApyakAryakAraNabhAvaH, tathA- prakRtepi yenaM saMbadhenaH dharmitAvacchedakatAsaMbandhena yaddharmAvacchinna kArya prati ghaTatvAcchinna prakArakA'bhedasaMsargakazAbdabodhatvAvacchinnakArya prati yena -saMbandhena= prakAratAsaMbandhena yaddharmAvacchinnakAryasya zAbdabodhanvarUpasAmAnyadharmAvacchinnakAryasya vyApakatA=adhikadezavRttitvaM tena saMbandhena prakAratAsaMbandhena taddharmA "Aho Shrutgyanam" Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) sAdarza: [ prathamAkArake na ca yatra prameyatvAdyavacchinnavizeSyakavRttijJAnajanyaprameyatvAdyavacchinna vize orkopasthitAveva udbodhakAntarAd dravyatvAdyavacchinnasya bhAnaM tatra dravyatvAdyavacchinnaviSayaka zAndApattivAraNAya taddharmAvacchinna vizeSya kazAbdabodhaM prati vacchinnakAryotpAdakasAmAgryAH = zAbdabodhatyarUpasAmAnyadharmAvacchinna kAryotpAdakasAmAgryA api tena saMbandhena=dharmitAvacchedakatA saMbandhena taddharmAvacchinna kAryotpattau ghaTatvAvacchinna prakAratAkAbhedasaMsargakazAbdabodhatvAvacchinna kAryotpattau apekSitatvaM bhavatIti prakAratAsaMbandhena dravyatvAdau dravyapadajanyapadArthaupasthityabhAve tatra = dravyatvAdau dharmitAvacchedakatAsaMbandhenApi zAbdabodhApatteH= zAbdabodhotpatterasaMbhavAdityanvayaH / ayaM bhAvaH - adhikadezavRttitvaM hi vyApakatvam ' dravyaM ghaTaH ityatra ca vizeSyatA tu kevalaM dravye va bartate prakAratA ca ghaTaghaTatvadravyatveSu triSu vartate iti prakAratAyA vizadatvAt prakAratA saMbandhena zAbdabodhasya ghaTaghaTatvadravyatveSu saMbhavAdadhika dezavRttitvamastIti vyApakatvam, zAsaMbandhena tu zAbdabodho dravyatvamAtre eva vartate iti tasya vyApyatvam / tathA ndabodhatvarUpasAmAnyadharmAvacchinnasya vyApakatvam, ghaTatvAvacchinnaprakArakA medasaMsargakazAbdabodhatvAvacchinnasya vyApyatvam / vyApyadharmAvacchinne ca kArye jananIye vyApakadharmAvacchinna kAryosvAdakasAmagrI apekSyate yathA - karISajanyatvaviziSTavahnitvarUpavyApyadharmAvacchinnavaha janIye zuddhavahnitvarUpavyApakadharmAvacchinnavahayutpAdaka sAmagrI indhanAdirUpA'pekSitA bhavati tadabhAve vahnayutpatyasaMbhavAt, yathA ca ghaTatvarUpavyApyadharmAvacchinne ghaTe jananIye dravyatvarUpavyApakadharmAvacchinna kAryotpAdikA samavAyikAraNAdisamavadhAnAdirUpA sAmagrya'pekSitA bhavati, tathA - prakRtepi ghaTatvAvacchinnaprakArakA bhedasaMsargakazAbdabodhatyarUpavyApyadharmAvacchinne zAbdabove jananIye zuddhazAbdabodhaHvarUpavyApakadharmAvacchinnazAbdabodhotpAdikA yA prakAratAsaMbandhenopasthitistasyA avazyamapekSA bhavatyeveti prakAratAsaMbandhena dravyatve dravyapadajanyopasthitya'sattve dravyatve dharmitAvacchedakatAsaMbandhenApi zAbdabodhotpattirna saMbhavatIti prakAratAsaMbandhenopasthiteH zAbdabodhakAraNatvamavazyamabhyupagantavyam / na ceti- yadi samAnaprakAratApratyAsattyopasthiteH zAbdabodhaM prati kAraNatvaM svIkriyate tadA yatra prameyapadena prameyatvAvacchinnaviSayako pasthitiH syAd udbodhakAntarAca dravyatvAvacchinna viSayako - pasthitiH syAttatra tAdRzasamUhAlambanAtmakaprameyadravyayorupasthitau prameyapadajanyatvena padajanyatvamapyastyeva tatra prameyasyaiva vizeSyatvena dravyasya prakAratvAcca udbodhakAntarAdupasthitadravye prakAratAsaMtra ndhenopasthiteH sattvAd dravye zAbdabodhopi syAdeva kAraNasattve kAryAvazyaMbhAvAt na caitramuddokAntarAdupasthita padArthe udbodhakAntarajanyopasthitisattvepi zAbdabodha iSTa ityuktasthale tadvAranAya= zAbdabodhApattivAraNAya taddharmAvacchinnavizeSyakazAndabuddhitvAvacchinnaM prati taddharmAvacchinnavizeSyakaM yad ' ivyaM dravyapadazavayam' ityAkArakaM vRttijJAnaM tAdRzavRttijJAnajanyataddharmaprakAraka - "Aho Shrutgyanam" Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpattivAdaH / ( 53 ) ghaTo baTa iti vivAdaH ] taddharmAvacchinnavizeSyakavRttijJAnajanya taddha meM prakArakapadArthopasthiterhetutA vAcyA tathA ca prakAravizeSyanivezasyAvazyakatve viSayaniSThapratyAsattyA hetutAkalpanamayuktam, tathA sati puruSabhedena kAryakAraNabhAvabAhulyaprasaGga itivAcyam, svajana - -padArthopasthiterhetutvaM vaktavyaM tathA coktasthale dravyasya yopasthitirjAtA sodbodhakAntarAdeva jAtA na tu dravyapadavRttijJAnajanyAstIti tAdRzodbodhakAntarajanyopasthiteH zAbdabodhaM prati kAraNatvameva nAsti yenodbodhakAntarAdupasthitadravye zAbdabodhApattiH syAdityarthaH / tathA ceti-tathA ca 'taddharmAvachinna vizeSyakazAbdabodhaM prati taddharmAvacchinna vizeSyakavRttijJAnajanyataddharmaprakArakapadArthopasthiterhetutvam ' ityevaM kAryakAraNabhAtre svIkRte kAryakAraNabhAve prakAravizeSya yornivezasyAvazyakAve prApte viSayaniSThapratyAsattyA hetutAkalpanamayuktamevetyarthaH / ayaM bhAvaH- zAbdabodhatatkAraNayozca kAryakAraNabhAva AtmaniSThapratyAsattyApi bhavati viSayaniSTha pratyAsattyApi ca bhavati tatrAtmaniSThapratyAsattyA yadAtmanyupasthityAdikaM kAraNaM bhavati tadAtmanyeva zAbdabodhopyarthAdava te nAnyatra prasaGga iti tatpuruSIyatvapravezApekSA na bhavati kiM tu paTAdyupasthityAdisattve ghaTAviSayako pizAbdabodhaH syAditi tadvAraNAya viSayanivezApekSA bhavatyeva yathA - ghaTatvAvachannaviSayaka zAbdabodhaM prati ghaTatvAvacchinnaviSayako pasthiteH kAraNatvamiti, viSayaniSThapratyAsatyA ca yasmin viSaye upasthityAdikaM bhavati tatraiva zAbdabodhopi saMbhavati nAnyatreti viSaya nivezApekSA nAsti kiM tu tatpuruSIyatvanivezApekSA bhavatyeva yathA -- yajJadattIyazAbdabodhaM prati yajJadattIyopasthityAdikaM kAraNamiti. anyathA devadattasyopasthityAdisattve yajJadattasyApi zAbdabodhaH syAdityevaM sthite uktodbodhakAntarajanyopasthitedravyAdau prakAratAsaMbandhesattva tatra dravye zAbdabodhopi syAdeveti tadvAraNAya yadi viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNasvIkArepa prakAravizeSyayo nivezasyoktasyApekSA prAptA tadA viSayaniSThapratyAsattyA ( prakArasaMbandhenApi ) upasthiteH kAraNatvAzrayaNamayuktameva yato viSayaniSTapratyAsattyA kAraNatvaM hi .vaiSayapravezaprayuktagauravaparihArArthamevAzrIyate viSayapravezApekSA tUktarItyA prAptaiva puruSAntarasya zAbdabodhavAraNAya tatpuruSIyatva nivezopi kartavya eveti viSayaniSTapratyAsattyA hetutAkalpanamayutameva tathA cAtmaniSThapratyAsattyaivopasthiterhetutvaM svIkAryam AtmaniSThapratyAsattyA hetutvApagame viSayapravezApekSAsattvepi tatpuruSIyatvapravezApekSAbhAvena lAghavAt etadevAha - tathA satIti / tathA sati viSayaniSThapratyAsatyA hetutvopagame sati tatpuruSIyatvapravezApekSayA devadattAdipuruSamedenA'nantakAryakAraNabhAvakalpanAprasaGgaH, uktodbodhakAntarajanyopasthityA zAbdabodhavAraNAya viSapravezApekSApyastyeveti mahad gauravam / AtmaniSThasamavAya pratyAsattyA ca dravyatvAvacchinnadharmikabaTatvAvacchinnaprakArakAbhedasaMsarga kazAbdabodhaM prati klRptA yA dravyatvAvacchinnadharmikayogyatAjJAnarUpA sAmagrI tadabhAvAnna 'baTo ghaTa:' ityatra zAbdabodhApatti:- atra dravyatvasya dharmitAva-cchedakatvAbhAvAditibhAvaH / "Aho Shrutgyanam" Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) sAdarza: [ prathamAkArakekajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTaprakAratAsaMbandheno pasthitehetutAM svIkRtya tAdRzApatteAraNAt / parihAramAha- svajanakajJAnIyeti, yAdbodhakAntarajanyopasthityA zAbdabodhavAraNAya viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAvasvIkArepi 'taddharmAvacchinnavizeSyakazAbdabodhaM prati taddharmAvacchinavizeSyakavRttijJAnajanyataddharmaprakArakopasthiterhetutvam / ityevaM kAryakAraNabhAve viSayapravezApekSA syAd viSayapravezena gauravApattyA viSayaniSTapratyAsattyA kAryakAraNabhAvastyaktaH syAdAtmaniSTapratyAsatyA ca svIkRtaH syAt tadAtmaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve viSayapravezApazyaMbhAvena 'dravya ghaTaH / ityatra zAbdabodhakAraNaM yA dravyatvAvacchinnadharmikayogyatAjJAnAdirUpA sAmagrI tasyAH 'baTo ghaTaH ' ityatra dravyatvasya dharmitAvacchedakatvAbhAvemA'bhAvAt zAbdabodhApattine syAdapi na caivamasti gataH- svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedamAtAviziSTaprakAratAsaMbandhenopasthiteH kAraNatvaM svIkriyate ( svaM upasthitiH) / prakAratAsaMbandhazca viSayaniSThapratyAsattireva, tathA ca dravyaM ghaTaH ' ityatra svaM dravyapadajanyopasthitistajjanakaM yat 'dravyaM dravyapada zaktimat' itizaktirUpavRttijJAnaM tAdRzajJAnanirUpitA yA zaktirUpavRttiniSThA prakAratA ( uktazaktijJAne zaktereva prakAratvAta ) tannirUpitA vizeSyatA dravye vartate ( uktazaktizAne dravyasvaiga vizeSyatvAt ) vizeSyatAvacchedakatA ca dravyatve vartate atha ca tatra dravyatve dravyapadajanyadravyapadArthopasthitinirUpitA prakAratApi vartate ( upasthitI dravyasya vizeSyatvena tatra dravyatvasya prakAratvena bhAnAd upasthitinirUpitA dravyatve prakAratAsti ) iti dravyatve svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatApyasti upasthitIyaprakAratApyastItyeSA prakAratA sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTA jAteti svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTa prakAratAsaMbandhenopasthiteH zAbdabodhaM prati kAraNatvaM svIkriyate, etAdRzaprakAratAsaMbandhena ca ' dravyaM baTaH ' ityatra dravya upasthiteH sattvena tatra dravyatve zAbdabodhopi jAyate, udbodhakAntareNa dravyopasthitikAle ca dravye naitAdRzaprakAratAsaMbandhenopasthitirjAyate- tasyA upasthiteH vRttijJAnajanyavAbhAvAd udbodhakAnsarajanyopasthitinirUpitadravyaniSThaprakAratAyAzca sva ( upasthiti ) janakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTatvAbhAvAditi kAraNIbhUtAyA uktaMprakAratAsaMbandhenopasthiterabhAvAdeva zAbdabodho na saMbhavatItyevaMrItyA tAdRzApatteH= uktoDhodhakAntarajanyopasthityA zAbdabodhApatteAraNAt, tathA coktodbodhakAnsarajanyopasthityA zAbdabodhApattivAraNArtha viSayapravezApekSA nAstIti viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve uktadoSasyAbhAvAt -- dravyaM ghaTaH / ityatra viSayaniSThapratyAsattyA ghaTatvAvacchinnaprakArakAbhedasaMsargakayogyatAjJAnasya yasya zAbdabodhakAraNatvamasti tAzayogyatAjJAnasya " ghaTo ghaTaH' ityatrApi satvAcchAbdabodhApattirastyeva viSa: yaniSThapratyAsattyA kAraNatvasvIkAreNa dravyatvAvacchinnadhArmikaravasya pravezApekSAbhAvAdityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTa ghaTa iti vivAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 55 ) na ca padArthepi prakAratAsaMvandhena zAbdabodhotpatyA taMtra tAdRzaprakAratA saMbandhena padArthopasthaterabhAvAt prakAraniSThapratyAsatyA padArthoMpasthiterhetutA vyabhicAreNa kalpayitumazakyetivAcyam, parAmarzakAraNatAvicAradarzitadizA vyabhicArasya nanu kAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirekAbhyAmavadhAryatvAduktaprakAratAsaMbandhenopasthiteH kAraNatvameva na saMbhavati vyabhicArAdityAzaGkate - na ceti 'dravyaM ghaTaH ' ityatra dravyaM vizeSyaM ghaTadha prakAra iti yathA dravye vizeSyatAsaMbandhena dravyatye ca vizeSyatAvacchedakatA saMbandhena zAbdabodho jAyate tathA padArthepi= ghaTepi prakAratAsaMbandhena zAbdabodho jAyate eva tatra = ghaMTe ca tAdRzapra-kAratAsaMbandhena=uktaprakAratAsaMbandhena padArthopasthitiH = ghaTopasthitistu nAstyeva yasaH - ghaTapa PrachpasthitI ghaTo vizeSyatayaiva bhAsate na tu prakAratayeti ghaMTe ghaTapadajanyopasthitIyaprakArataiva nAstIti kathaM prakAratAsaMbandhena ghaMTe upasthitiH syAditi ghaTe prakAratAsaMbandhenopasthitya bhAvepi ' dravyaM ghaTa: ' itivAkyajanyazAbdabodhastu prakAratAsaMbandhena ghaTe utpadyate evetyupasthite prakArAsaMbandhena vyabhicAritvAtkAraNatvaM na saMbhavati / tathA cAtmaniSThapratyAsattyA yogyajJAnasya kAraNatvaM vaktavyaM AtmaniSThapradhyAsattyA yogyatAjJAnaM ca dravyatvAvacchinnadharmikameva dravyaM ghaTaH ' ityatroktarItyA kAraNaM tasya ca ' ghaTo ghaTaH' ityatrA'saMbhacAnna zAbdabodhApatirityartha: : ghaTapadajanyopasthitau ghaTasya vizeSyatvena padArthatvAduktaM- padArthoMpIti / ghaTepi dravyaM ghaTaH itivAkyajanyazAbdabodhIyA prakAratAssyeva ghaTasya dravye vizeSaNatvAditi ghaTe kAratAsaMbandhena zAbdabodhasaMbhavaH / upasthitizcopasthitIyaprakAratAsaMbandhenaiva ghaTAdau zAbdabovAdhikaraNe'pekSyate na tvanyadIyaprakAratAsaMbandhena ghaMTe upasthitIya prakAratA tu nAstyeva - upasthitau ghaTasya vizeSyatvenopasthitIya vizeSyatAyA evaM ghaTe vartamAnatvAdityuktaM tAdRzaprakArateti / patvaM tu dravyaprakAratayaiva dravyapadajanyopasthitau bhAsate iti dravyatve prakAratAsaMbandhena dravyapadajinyopasthitirastyeveti dravyatve zAbdabodhotpattau na kopi doSa ityavadheyam / prakAraniSTha pratyAsayA prakAraniSThA yA prakAratA tallakSaNapratyAsattyA | parihAramAha- parAmarzeti, yathA vahyanumitiM prati dhUmaparAmarzasyApi kAraNatvamassyAlokaparAmazasyApi kAraNatvamasti tayozca parAmarzayoH parasparajanyAnumitau vyabhicAre prApte dhUmaparAmarzAnyana - hitottarasvaviziSTAnumitiM pratyeva dhUmaparAmarzasya kAraNatvamAlokaparAmarzAvyavahitottaratvaviziSTAnumiti pratyevAlokaparAmarzasya kAraNatvamityevaM kAryatAvacchedakakoTau kAraNAvyavahitottaratva nivezena micAro nivAritastathAtrApi kAryatAvacchedakakoTau kAraNAvyavahitottaratvanivezeSa vyabhicArI ' nivAraNIyastathA ca svajanakajJAnIyavRttiniSTha prakAratAnirUpita vizeSyatAvacchedakatA viziSTaprakAratAsaMbandhenopasthityavyavahitottaratva viziSTazAbdabodhaM prati svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratA nirUpitavizeSyatAvacchedakatA viziSTaprakAratAsaMbandhenopasthiteH kAraNatvaM yathA ' dravyaM ghaTaH itivAkyajanyaM dravyatve jAyamAnazAbdabodhaM prati / ghaTe jAyamAnazAbdabodhaM prati tUktaprakAratAsaMbandheno "Aho Shrutgyanam" Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ prathamAkArakevAraNIyatvAditi cet ?,tarhi taddharmAvacchinnA'bhedasaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati taddharmabhedasyApi hetutAyAH svIkaraNIyatayA na 'ghaTo ghaTaH ' ityAdisthale zAbdabodhApattiH / . 'sa ghaTaH' ityAdivAkyAjAtitvAdinAghaTatvAdidharmitAvacchedakakasya svarUpato ghaTatvAdiprakAratAvacchedakakasya, 'ghaTaH saH' ityAdivAkyAt svarUpato ghaTatvApasthiteH kAraNatvameva nAsti yena ghaTe'satvAd vyabhicAritvaM syAt kiM tu ghaTe yAdRzaprakAratAsaMbandhenopasthityanantaraM zAbdabodho jAyate tAdRzaprakAratAsaMbandhenaivopasthiteH kAraNatvamiti na vyabhicAraH / tathA ca viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve doSAbhAvAd yogyatAjJAne dravyatvA.. vacchinnadharmikatvasya pravezApekSAbhAvena 'dravyaM ghaTaH / ityatra yad ghaTatvAvacchinnaprakArakAbhedasaMsageMkayogyatAjJAna zAbdabodhajanakaM tasya 'ghaTo ghaTaH' ityatrApi sattvAd ghaTatvAvacchinnaprakArakAbhedasaMsargakazAbdabodhaH syAdeva kAraNasattve kAryAvazyaMbhAvAdityarthaH / __ athetyAdinAzaGkita siddhAntI pariharati-tIti / taddharmapadena prakAratAvacchedakadharmoM ghaTatvAdirgrAhyaH / taddharmAvacchinnAbhedasaMsargAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbda bodhotpatti prati taddharmabhedasya-prakAratAvacchedakadharmabhedasya hetutvam / yatra vizeSyatAvacchedakapra. kAratAvacchedakadharmayorbhedo bhavati tatraivAibhedAnvayabodho bhavati yathA 'dravyaM ghaTaH' ityatra vize. dhyatAvacchedakaM dravyatvaM prakAratAvacchedakaM ca tadbhinnaM ghaTatvamiti / 'ghaTo ghaTaH' ityatra tu ghaTa tvameva vizeSyatAvacchedakaM prakAratAvacchedakaM ceti vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakayorbhedAbhAvAnA'bhedAnvayabodho bhavatItyarthaH / atra- " taddharmAvacchinnA'bhedasaMsargAvacchinnA ca yA ghaTaniSTA prakAratA tannirUpitA vizeSyatA dravye tadavacchedakatA ( vizeSyatAvacchedakatA) saMbandhena 'dra ghaTaH / iti zAbdatvAvacchinnaM dravyatve jAyate tatra dravyatve taddharmabhedo ghaTatvabhedo heturastiA 'ghaTo ghaTaH' ityatra tu na zAbdabodhApattiH- ghaTatve ghaTatvabhedAbhAvAdityarthaH" iti kRSNabhaTTAH / kiM ca 'dravyaM ghaTaH' ityatra ghaTamuddizya dravyatvavidhAnAd dravyamuddizya ghaTatvavidhAnAsaMbhavAca ghaTavizeSyaka eva zAbdabodho yukto na tu ghaTaprakArako yena 'dravyaM ghaTaH' itidRSTAntena 'ghaTo ghaTaH' ityatra ghaTaprakArakazAbdabodhApattiH syAdityapi vijJeyam / nanu yadyuktarItyA'bhedasaMsargakazAbdabodhaM prati taddharmabhedasya nAma vizeSyatAvacchedakaprakAratAra cchedakadharmayorbhedasya hetutvaM svIkriyate tadA 'sa ghaTaH' 'ghaTaH saH' ityAdau yo'bhedasaMsargakazAbdabo iSTaH sa nopapadyata- vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakadharmayorbhedAbhAvAt, yataH- 'yaH khalyA jAtimAnasti sa ghaTa AnetavyaH' itivAkyaghaTake 'sa ghaTaH' iti vAkye tatpadena jAtimAn bo. dhyate iti jAtyavacchinne'tra tatpadasya zaktiH tatpadavAcyo jAtimAneva vizeSya uddezyatvAn ghaTazca prakAro ghaTe prakAratAvacchedakadharmo ghaTatvaM tatpadavAcye jAtimati vizeSye ca vizeSyatAvacchedakadharmo jAtireva jAtau ca ghaTatvamedo nAstyeva jAteghaTatvAdirUpatvAta. atrApi vastuto vizeSya "Aho Shrutgyanam" Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedAntra yavicAraH] vyutpattivAdaH / (57) didharmitAvacchedakakasya jAtitvAdiviziSTaghaTatvAvacchinnaprakAratAkasya zAbdabodhasyopapattaye vizeSyatvaprakAratvayoravacchedakatve niravacchinnatvena vishessnniiye| tAvacchedakadharmo ghaTatvameva tatpadasya ghaTabodhakatvAdeva kiMtu tasya ghaTatvasya ghaTatvatvena rUpeNa pratItina bhavati kiM tu jAtitvena pratItirbhavati tatpadasyAtra jAtimati zaktatvAta, jAtimadrUpeNaiva ghaTabodhakatvAt tayozca vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakadharmayo tighaTatvayorbhedAbhAvAdatrAbhedasaMsargakazAbdabodho na syAdeva, tathA ghaTaH saH' ityatrApi tatpadasyoktarItyA jAtimati zaktatvAt vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakadharmayorghaTatvajAtyorbhedAbhAvAdiSTo'bhedasaMsargakazAbdabodho na syAdethetyAzaGkyAha- sa ghaTa ityAdIti / 'sa ghaTa:' 'ghaTaH saH' ityAdAvabhedasaMsargakavivakSitazAbdabodhasyopapattaye vizeSyatvaprakAratvayoravacchedakatve niravacchinnatvena vizeSaNIye arthAt-yatra vizeSyatAvacchedakatA prakAratAvacchedakatA ca niravacchinnA bhAsate tAdRzazAbdabodhaM pratyeva taddharmabhedasya hetutvamasti tathA ca- niravacchinnAvacchedakatAkavizeSyatAkam ( niravacchinnavizeSyatAvacchedakatAkam ) niravacchinnAvacchedakatAkaprakAratAkam ( niravacchinnaprakAratAvacchedakatAkam ) ca zAbdabodhaM prati taddharmabhedasya hetutvam, 'dravyaM ghaTaH' ityatra dravyatvaniSThA yA vizeSyatAvacchedakatAsti sA niravacchinnAsti dravyatyasya svarUpeNaiva bhAsamAnatvAt tathA ghaTatvaniSThA prakAratAvacchedakatApi niravacchinnAsti ghaTatvasyApi strarUpeNaiva bhAsamAnatvAditi tAdRzazAbdabodhaM prati taddharmabhedasyoktarItyA hetutvamasti. asti ca tatra dravyatvaghaTalvayorbhedaH / atra tu 'sa ghaTaH' ityasya 'jAtimAn ghaTaH' ityarthaH jAtimAneva ca vizeSyaH vizeSyatAvacchedakatA jAtau vartate jAtezca jAtitvena rUpeNa bhAsamAnatvAt jAtiniSThA bhASyatAvacchedakatA jAtitvAvacchinnAsti tathA cAtra zAbdabodhaH sAvacchinnavizeSyatAvacche. ekatAko jAyate na tu niravacchinna vizeSyatAvacchedakatAkaH, sAvacchinnavizeSyatAvacchedakatAka. zAbdabodhaM prati tu taddharmabhedasya hetutvameva nAstItya'tra vizeSyatAvacchedakaprakAratAvaccheikadharmayorjAtighaTatvayorbhedAbhAvepi nAbhedasaMsargakazAbdabodhasyAnupapattiH / evam-'ghaTaH saH' ityasya 'ghaTo jAtimAn' ityarthaH jAtimAneva ca prakAraH prakAratAvacchedakatAtra jAtau vartate jAtezca jAtitvena rUpeNa bhAsamAnatvAt jAtiniSThA prakAratAvacchedakatA (prakAratA jAtimatIti jAtimadvizeSaNIbhUtajAtau prakAratAvacchedakatA) jAtitvAvacchinnAsti. tathA cAtra zAbdabodhaH sAvacchinnaprakAratAvacchedakatAko jAyate na tu niravacchinnaprakAratAvacchedakatAkaH sAvacchinnaprakAratAvacchedakatAkazAbdabodhaM prati ca taddharmabhedasya hetutvameva nAstItyatra vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakadharmayorghaTatvajAtyorbhedAbhAvepi nA'bhedasaMsargakazAbdabro. dhasthAnupapattiH / . 'sa ghaTaH ' ityasya zAbdabodhasvarUpamAha-- jAtitvAdineti / atra dharmitAvacchedakatayA ghaTatvameva jAtitvena rUpeNa bhAsate ityuktaM jAtivAdineti, jAtitvena bhAsamAnaM ghaTatvaM dharmitA "Aho Shrutgyanam" Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) sAdaze: [ prathamAkArake'ghaTo nIlaghaTaH ' ityAdyanvayabodhasya prAmANikatve'nyatra darzitarItyA so'pyupapAdanIyaH / vacchedakaM yasya tasya tathA svarUpataH--svarUpeNa bhAsamAnaM ca ghaTatvaM prakAratAvacchedakaM yasya tasya (ghaTe prakAratAsti ) evaMbhUtasya zAbdabodhasyopapattaye / ghaTaH saH / ityatra ca svarUpataHsvarUpeNa bhAsamAnaM ghaTatvaM dharmitAvacchedakaM yasya tasya tathA jAtitvaviziSTaM jAtitvena bhAsamAnaM ca yad ghaTatvaM tadavacchinnA prakAratA yasya ( jAtitvAvacchinnA ghaTatvaniSThA prakAratAvacchedakatA yasya ) tasyaivaMbhUtasya zAbdabodhasyopapattaye ityanvayastathA ca ' sa ghaTaH / itya 'jAtivAvacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitA yA vizeSyatA tanirUpitA yA'medasaMbandhAvacchinnA ghaTatvAvacchinnA prakAratA tAdRzaprakAratAzAlizAbdabodhaH / 'ghaTaH saH' ityatra ghaTatvaniSThaniravacchinnAvacchedakatAnirUpitA yA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAnirUpitA yA jAtikA naghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitA ghaTaniSThA prakAratA taadRshprkaartaashaalishaabdbodhH| 'sa ghaTa; ' ityatra vizeSyatAvacchedakatA jAtiniSThA sAvacchinA jAtitvAvacchinnatvAta, ghaTaH saH' ityatra ca tathaiva prakAratAvacchedakatA jAtiniSThA sAvacchinnAstIti vyatirekaH / 'ghaTo nIlagharaH / iti- 'ghaTho nIlaghaTaH' ityatra kasyacinmate ghaTatvApekSayA nIladhaTatvasya minAvena vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakayorghaTatvanILaghaTatvayormedAda'bhedasaMsargakazAbdabodhasya nAnupapattiH 'dravyaM ghaTaH' ityanena tulyatvAt / navInamate cAtra vidheyAMze'dhikAvagAhizAbdabodhasvIkArAd uddezya (vizeSya ) koTau kevalaM ghaTasyaiva pravezAd vidheya (vizeSaNa). koTau ghadApekSayAdhikasya nIlasyApi pravezAd bhAnAca nA'bhedAnvayabodhe kAcidanupapattiH / na caivam ' ghaTo ghaTaH / ityatrApyabhedAnvayApattiriti vAcyam, "ghaTo ghaTaH' ityatra uddezyakovye vidheyakoTau ca kevalaM ghaTasyaiva pravezAd ghaTAtiriktanIlAderapravezenAdhikAvagAhitvAbhAvAt / / kiM vA yatra vizeSyatAvacchedakatAprakAratAvacchedakatA caikadharmaparyAtA syAttatrA'bhedAnvayabodha) prati saddharmabhedasya hetutvamasti nAnyatra yathA- 'dravyaM ghaTaH / ityatra vizeSyatAvacchedakatA kevalaM dravyatve paryAptAsti prakAratAvacchedakatA ca kevalaM ghaTatve paryAptAstIti tatrAbhedAnvayabodhaM prati taddharmabhedasya hetutvamasti. asti ca tatra dravyatvaghaTatvayoH parasparaM bheda iti nA'bhedAnvayabodhAnupapattiH / 'ghaTo nIlaghaTaH / ityatra tu prakAratAvacchedakatA naikadharmaparyAptAsti kiM tu nIlatvaghaTatvaitadubhayadharmaparyAptAstItyatrA'bhedAnvayabodhaM prati taddharmabhedasya hetutvAbhAvAd vizeSyaH tAvacchedakIbhUtasya ghaTatvasya prakAratAvacchedakIbhUtasya ca nIlaghaTatvasya bhedAbhAvepya'bhedA: nvayabodhe na kApyanupapattirityAha- anyatra darzitarItyeti / kiM vA-taddharmavRttiA'bhedasaMbandhAvacchinnA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasaMbandhena zAndabuddhitvAvacchinnaM prati taddharmabhedaH kAraNam, taddharmavRttitvaM ca prakAratAyAM svanirUpitAvacchekatAtyAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasaMbagvena "Aho Shrutgyanam" Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedAnvayavicAraH ] vyutpattivAdaH / 'sa saH' ityAdivAkyAjjAtitvAdyavacchinnadharmitAvacchedakatAkataddharmAvacchinamakAratAvacchedakatAkA'bhedAnvayabodhasya vAraNAya taddharmAvacchinnAvacchedakatA svaM abheda saMbandhAvacchinnA prakAratA, ' ghaTo ghaTaH' ityatra taddharmaH ghaTatvagataikatvaM tadtiryA svarUpasaMbandhena ghaTaniSThA abhedasaMbandhAvacchinnA prakAratA ( ghaTe yA svarUpasaMbandhenAbhedasaMbandhAvacchinnA prakAratA vartate soktasaMbandhena taddharme ghaTatvagataikatvepi vartate ) tAdRzaprakAratAnirUpitA yA ghaTaniSThA vizeSyatA ( kTo ghaTa ityatra prakArakhaM vizeSyatvaM ca ghaTasyaiva- ghaTaprakArakaghaTavizeSyakabodhasyaivApAdyamAnatvAt ) tAdRzavizeSyatAvacchedakatA ghaTatve, vivakSitaparyAptisaMnyasya pratiyogitA tAdRzavizeSyatAvacchedakatAyAM vartate tatra vizeSyatAvacchedakatAtyamapi vartate iti sA pratiyogitA vizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnA jAtA tathA cokta vizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyoSitAkaparyApteranuyogitAvacchedakaM vaTatvagataikatvam ( vizeSyatAvacchedaka paryAptirghaTa vivakSitA ghaTatvamanuyogI anuyogitAvacchedakaM ghaTatvagataikatvaM prAhyam ) iti tanniSThAnuyogitAvacchedakatva saMbandhena ( tad = ghaTatvagataikatvam ) zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati tasya kAraNatvamasti taca ghaTo ghaTa: ' ityatra nAstyeva - vizeSyatAvacchedakatAtvAvacchipratiyogitAka paryAptyanuyogitAvacchedakamapi ghaTatvagataikatvameva prakAratAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAtyanuyogitAvacchedakamapi ghaTatvagataikatvameveti na' ghaTo ghaTaH medAnvayabodhApatti:- ghaTatvagataikatvayoH paryAptyanuyogitAvacchedakayoH parasparaM medAbhAvAt, ekatvAzrayIbhUtaghaTatvasya bhedAbhAvAt / 'ghaTo nIlaghaTaH' ityatra tu vizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapra tiyogitA paryAptyanuyogitAvacchedakaM ghaTatvagataikatvam, prakAratAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitA - paryAptyanuyogitAvacchedakaM ca nIlatvaghaTatvaitadubhayagataM dvitvamiti ekatvadvitvayozca parasparaM bhedAta taddharmabhedasya sattvAdabhedAnvayabodha upapadyate ityAzayenAha - anyatradarzitarItyeti ityatrA 59 < sa saH nanu yadi ' sa ghaTaH ' ityAdAva'bhedAnvayabodhopapattaye ' yatra vizeSyatAvacchedakatA prakAratAvacchedakatA ca niravacchinnA syAttatraivA'bhedAnvayabodhaM prati taddharmamedasya kAraNatvam ' iti svIkriyate yathA ' dravyaM ghaTaH ' ityAdau tadA ityatra tatpadayorjAtimati zaktatvAd : vizeSyatAvacchedikA prakAratAvacchedikA va jAtireva jAtiniSThA hi vizeSyatAvacchedakatA prakArabAvacchedakatA ca jAtitvAvacchinnAsti na tu niravacchinnetyatrAbhedAnvayabodhaM prati taddharmabhedasya=vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakadharmayoH kiM vA vizeSyatAvacchedakatAvacchedakaprakAratAvacchedakatAvacchedakadharmayorbhedasya hetutvAbhAvAda vizeSyatAvacchedakIbhUtAyAH prakAra tAvacchedakIbhUtAyAzca jAteH kiM vA vizeSyatAvacchedakatAvacchedakasya prakAratAvacchedakatAvacchedakasya titvasya bhedAbhAvepya'bhedAnvayabodhaH syAdevetyAzaGkayAha- sa sa iti / sa sa iti vAkyAnivAryamANazAbdabodhasya svarUpamAha - jAtitvAdIti / sa saH ityasya " jAtimAn jAti- " " Aho Shrutgyanam" Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) sAdarza: [ prathamAkArakekAkAratAnirUpitamitAvacchedakatAvacchedakatvapratyAsatyA zAbdabodhaM prati taddharmabhedasyApi pRthaka kAraNatvaM kalpanIyam / mAn ' ityarthaH, tatra jAtimAn dharmI dharmitAvacchedikA jAtiH sA ca jAtitvAvacchinneti jAtitvAvacchinnA dharmitAvacchedakatA yasya sa jAtitvAdyavacchinnadharmitAvacchedakatAkaH tathA taddharmAvacchinnA--jAtitvadharmAvacchinnA prakAratAvacchedakatA yasya tasya jAtitvAdyavacchinnadharmitAvacchedakatAkataddharmAvacchinnaprakAratAvacchedakatAkasyAbhedAnvayabodhasya 'sa saH' itivAkyAtsaMbhAvyamAnastha vAraNAya. taddharmAvacchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAvacchedakatvapratyAsattyA zAbdabrodhaM pratyapi taddharmabhedasya kAraNatvaM pRthak kalpanIyam , taddharmAvacchinnAvacchedakateti-taddharmaH jAtitvaM jAtitvAvacchinnAvacchedakatA jAtau tAdRzAvacchedakatAkA tAdRzAvacchedakatAnirUpitA prakAratA dvitIyatatpadayodhye ghaTe tAdRzaprakAratAnirUpitadharmitA prathamatatpadabodhye ghaTe dharmitAvacchedakatvaM ghaTatvarUpajAtau dharmitAvacchedakatAbacchedakatvaM ca jAtitve, tathA ca jAtitve jAtitvaniSThaM yat taddharmAvacchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAvacchadakatvaM tena saMbandhena zAbdabodhe jananIye taddharmabheda:-prakAratAvacchedakatAvacchedakabhedaH kAraNamastiM tacca 'sa saH ' ityatra nAsti, atra vizeSyatAvacchedakatAvacchedakaM tathA prakAratAvacchedakatAvacchedakaM eka jAtitvameva tathA vizeSyatAvacchedikA prakAratAvacchedikA caikA jAtiriti taddharmadasya kAraNIbhUtasyAbhAvAdeva 'sa saH' ityatra nA'bhedAnvayabodhApattirityarthaH / apiminnakrama iti pratyAsatyApItyanvayaH / asya kAryakAraNabhAvasyodAharaNaM tu 'jAtimAn prameyavAn ' iti, atra vizeSyatAvacchedimara jAtiH prakAratAvacchedakaM prameyam ( prameyavataH prakAratvAt ) tayoH parasparaM bhedAdabhedAncayabodho jAyata eva, kiM vA vizeSyatAvacchedakatAvacchedakaM jAtitvaM prakAratAvacchedakatAvacchedakaM ca prameyatvaM tayoH parasparaM bhedAdabhedAndhayabodho jAyate iti / vastutastu yatra prakAratAvacchedakatA. vizeSyatAvacchedakate ubhe api niravacchinne vA syAtAM sAvacchinne vA syAtAM tatrAbhedAnvayabodhaM prati taddharmabhedasya kAraNatvaM tathA ca ' dravyaM ghaTaH ' ityatra vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakayo. vyatvaghaTatvayorubhayorapi niravacchinnatvAt taddharmabhedasya kAraNatvamasti. asti ca taddharmabhedo dravya tvaghaTatvayobhinnatvAditya bhedAnvayabodhe na kApyanupapattiH, 'jAtimAn prameyavAn' ityatra ca vize. vyatAvacchedakaprakAratAvacchedakayorubhayorapi jAtiprameyayorjAtitvaprameyatvAbhyAM sAvacchinnatvAd abhedAnvayabodhaM prati taddharmabhedasya kAraNatvamasti. asti coktarItyA taddharmabheda iti nA'bhedAnvayatrodhAnupapattiH / 'sa saH' ityatra ca vizeSyatAvacchedakatAprakAratAvacchedakate jAtiniSThe ubhe api jAtitvena sAvacchinne staH na cAtra vizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakayorbhedosti jAtesvaikAyA vizeSyatAvacchedakatvAt prakAratAvacchedakatvAcceti kAraNIbhUtasya taddharmabhedasyAbhAvAnnAibhedAnvayabodhApattiH / 'sa ghaTaH' ityatra coktarItyA kevalaM vizeSyatAvacchedakataitra sAvacchinnAsti "Aho Shrutgyanam" Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedAnvayavicAraH ] vyutpattivAdaH / evam- ' daNDavAn daNDavAn' ityAdivAkyAd daNDasaMyogatvAdyavacchinnavati tadavacchinnavadabhedAnvayabodhasya vAraNAya daNDasaMyogatvAdyavacchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitavizeSya tAnirUpita saMyogatvAdyavacchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAvacchedakatva saMbandhena zAbdabodhe daNDatvAdibhedasyApi pRthak ghaTaH saH ' ityatra coktarItyA kevalaM prakAratAvacchedakataiva sAvacchinnAsti na tu vizeSyatAvacchedakatAprakAratAvacchedakate ubhe sAvacchinne staH iti ' sa ghaTaH ghaTaH saH' ityAdau taddharmabheGreatest na kAcidanupapattiH ' ghaTo ghaTa: ' ityatra vizeSyatAvacchedakatAprakAratAvacchedakate ghaTatvaniSThe ubhe api niravacchinne staH bhatotrAmedAnvayabodhaM prati taddharmabhedasya kAraNatvamasti nAsti cAtra taddharmabhedo ghaTatvasyaikatvAditi nAtrAbhedAnvayabodhApattirityavadheyam / & ? 1 yathA sa saH' ityatrAbhedAnvayabodho neSTastathA ' daNDavAn daNDavAn' ityatrApyabhedAnvayabodho neSTa iti tadvAraNopAyamAha - evamiti / pUrvokttApekSayAtraikAvacchedakatAyA adhikAyAH pravezAd buddhivaizadyArthI ca pRthak pratipAdanam / ' daNDavAn daNDavAn ' ityasya matupaH saMbandhini zakteH ' daNDasaMyogavAn daNDasaMyogavAn ' ityarthaH, tatra prathame ' daNDasaMyogavAn ' tathA iti pade daNDayogavAn puruSo vizeSyantatra daNDasaMyogaH prakAraH ( vizeSa C Sis ke m ) daNDasaMyoge daNDaH prakAro daNDe daNDatvaM prakAraH / dvitIye daNDa saMyogAna daNDavAn itipade daNDasaMyogavAn puruSaH prakArastatra daNDasaMyogaH prakArastatra daNDa: prakAra 8 stra daNDavaM prakAraH tathA ca daNDatvAvacchinnA yA daNDanipacchedakatA ( katA ) tannirUpitA yA saMyogatvAvacchinnA saMyoganiSTA'pacatA (61) bandhAvacchinnA puruSaniSThA prakAratA tannirUpitA yA puruSaniSThA vizeSyatA tanirUpitA yA saMyoganiSThA'vacchedakatA ( vizeSyatAvacchedakatA ) tannirUpitA yA daNDaniSThA'vacchedakatA tannirUpitA yA datvaniSThA'vacchedakatA tAdRzAvacchedakatAsaMbandhena daNDatve zAbdabodhe jananIye taddhamasya==prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakasya ( prakAratA puruSe puruSaniSThaprakAratAvacchedakatA daNDasaMyoge tadavacchedakatA daNDe tadavacchedakaM daNDatvamiti ) daNDatvAderdharmasya bhedaH pRthak = pUrvApekSayA pRthak kAraNamasti tacAtra nAstyeva - vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakamapi tvame tathA prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakamapi daNtvameva daNDatvasyaikyena parasparaM bhedAbhAvAt ' daNDavAn daNDhaSAn ityatra daNDasaMyogatvAdyavacchinnavati=daNDa saMyogatvAvacchinno daNDasaMyogastadvati puruSe tadavacchinnavat = daNDasaMyogatvAvacchinno yo daNDasaMyogastadvataH puruSasyA'bhedAnvayabodhasyApattirnAsti taddharmabhedarUpakAraNAbhAvAdityarthaH / daNDasaMyogatvAyavacchinAvacchedakatAketi - daNDasayogatvAvacchinno daNDasayogastanniSThA yAvacchedakatA tAdRzAvaccheda katAkA = daNDasaMyoga niSThAvacchedakatA nirUpitA yA prakAratA puruSaniSThA prakAratA tAdRzaprakAtAnirUpitA vizeSyatA puruSaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAnirUpitA yA saMyogatvAyava 7 pra. " Aho Shrutgyanam" Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [prathamAkArakekAraNatvaM kalpanIyam / avacchedakatAyAM niravacchinnatvanivezopi pUrvavad bodhyaH / vastutastu taddharmAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAna prati taddharmabhedatvena hetutA laaghvaat| cchinnAvacchedakatA daNDasaMyoganiSThA'vacchedakatA tAdRzAvacchedakatAnirUpitA yA'vacchedakatA daNDaniSThA'vacchedakatA tadavacchedakatvaM daNDatve tena saMbandhenetyanvayaH / 'jAtimadvAn daNDavAn' daNTavAn jAtimadvAn ' ityAdAva'bhedAnvayabodhasyeSTatvAdAhaavacchedakatAyAmiti / bhavacchedakatAyAm vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatAyAM tathA prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatAyAM niravacchinnatyanivezaH kartavyastathA ca 'daNDavAn daNDavAn / ityatra daNDatve yA vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatAsti tathA yA prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatAsti sA niravacchinnAsti daNDatvasya svarUpeNaiva mAsa mAnatvAditi tatra vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakaprakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakadharmayorbhedasyAbhedAnvayabodhaM prati kAraNatvamasti na cAsti tAdRzadharmayorbhedo vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakasya prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakasya daNDatvasyA'bhinnatvAditi na tatrAbhedAnvayabodhApattiH / 'jAtimadvAn daNDavAn / ityatra jAtimadvAn daNDasaMyogavAn puruSo vizeSyastatra daNDasaMyogastatra daNDastatra jAtiH prakAra. jAtizca jAtiravena rUpeNa bhAsate kilAnipaniyAmAsti tathA cAtra jAtiniSThA vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatA KArI mAtra taddharmabhedasya kAraNatvamiti jAterdaNDatvarUpatvena prakAratAvacchedaka lAtavicchedakasya daNDatvasya vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedikAyA jAtezca paraspara mAvepi nA'bhedAnvayabodhAnupapattiH, tathA 'daNDavAn jAtimahAn ' ityatra ca jAtimiSThA akAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatA jAtitvAvacchinnAstIti vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakasya daNDatvasya prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedikAyA jAtezca parasparaM bhedAbhAnapi nA'bhedAnvayabodhAnupapattirityarthaH / jAtimadvAnityatra jAtiH daNDatvaM tadvAn daNDastadvAn puruSaH, matupazca saMbandhini zakterdaNDavatpuruSe daNDasaMyogaH prakArastatra daNDastatra daNDe daNDatvarUpA atirjAtau ca jAtitvaM prakAra iti / - pRthak pRthak kAryakAraNabhAvAnuktvA saMprati sarvAnugataM kAryakAraNabhAvamAha- vastutastviti / vyApyadharmAvacchinne kArye jananIye vyApakadharmAvacchinnakAryasya sAmagrI apekSitA bhavatItyAzayena yatra yatra zAbdabodhastatra tatra jJAnaM bhavatyeveti jJAnasya zAbdabodhavyApakatvAt jJAnasyaiva kAryakAraNabhAvamAha- saddharme te, taddharmapadena vizeSagakoTipraviSTapadArthagatadharmo grAhyo yathA-prakAratAvacchedakaH prakAratAvacchedakatAvacchedakaH prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedaka ityAdi, tadanyapadena vizeSyakoTipraviSTapadArthagatadharmoM grAhyo yathA- vizeSyatAvacchedako vizeSyatAvacchedakatAcacchedako vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedaka ityAdi / vastutastu yasmin dharme dravyatvAdI tadgataviSayatAvizeSasaMbandhena zAbdabodha utyAMdanIyastadanyadharmo ghaTatvAdistaddharmapadena pAhAH tadnyaca zAbdabodhAdhikaraNa dravyatvAdikama'nyapadena grAhyam, evaM ca prakAratAkhyaviSayatAsaMbandhana "Aho Shrutgyanam" Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedAnvayavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 63 ) evaM ca ghaTatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatA saMbandhena zAdabodhaM prati ghaTatvAdyanya vRttiviSayatA saMbandhena jJAnatvAdyavacchinnasya vyApakatathA ghaTatvAdau tAdRzaviSayatAsaMbandhena jJAnatvAvacchinnotpAdaka sAmagrIviraheNa na tatra cAdRzavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhApattiH / 'dravyaM ghaTaH " ityatra ghaTatve zAbdabodhe jananIye taddharmapadena ghaTatvAnyad dravyatvaM grAhyama'nyapadena dravyatvAnyad ghaTatvaM grAhyam / viSayatApadena ca zAbdabodhAdhikaraNIbhUtapadArthe yAdRzI viSayatA syAt sA grAhmA yathA - vizeSyatArUpA vizeSyatAvacchedakatArUpA vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatArUpA ityAdi tathA prakAratArUpA prakAstAvacchedakatArUpA prakAratAvacchedakatAvacchedakatArUpA ityAditathA ca 'dravyaM ghaTaH' ityatra ghaTatvAnyad yad dravyatvaM tasmin tanniSThavizeSyatAvacchedakatAkhyaviSayatAsaMbandhena zAbdabodhe jananIye taddharmabhedasya ghaTatvamedasya hetutvaM prAptama'sti cAtra ghaTatvadravyatvayorbheda ityabhedAnvayabodhe na kApyanupapattiH / tathA prakAratAvacchedakatAkhya viSayatA saMbandhena ghaTatvepyabhedAnvayabodhe'nupapattirnAsti - dravyatvaghaTatvayorbhedAt / 'ghaTo nIlaghaTa : ' ityatrApi ghaTatvanI yorbhedasvIkAre tvabhedAnvayabodho'nena niyamenApi saMbhavati bhedAsvIkAre pUrva zAbdabodhaprakAra upapAdita eva / 'ghaTo ghaTa:' ityatra ghaTatve'bhedAnvayabodhastu na saMbhavati taddharmabhedAbhAvAt - ghaTasvasyaiva prakAratAvacchedakatvAd vizeSyatAvacchedakatvAcceti sarve sustham / svayamapi 'ghaTo ghaTaH' ityatroktaniyamenAbhedAntrayabodhApattyabhAvamAha evaM ceti / evaM ca "taddharmAnyavRttiviSayatAsaMbandhena" iti niyame kRte / 'ghaTo ghaTaH' ityatra ghaTasyaiva prakAratvAd vizeSyatvAca ghaTatvAvacchinA yA ghaTaniSThA prakAratA tannirUpitA yA ghaTaniSThA vizeyatA tadavacchedakatvaM ghaTatve iti ghaTatvaniSThavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhe jananIye zAbdabodhavyApakasya jJAnakhAvacchinnajJAnasya sAmagrI apekSitA bhavati sA ca sAmagrI taddharmabheda eva, 'ghaTo ghaTa:' ityatra ca taddharmabhedarUpA sAmagrI nAstIti nA'bhedAnvayabodhApattirityarthaH / yatra ghaTatve vizeSyatAvacchedakatA maMbandhena zAbdabodha ApAdanIyastatra ghaTatve ghaTatvAnyatvameva nAsti yena taddharmAnyavRttiviSayatAyAH saMbandhatvaM tAdRzasaMbandhena zAbdabodhazva syAditi bhAvaH / tAdRzavivayatA saMbandhena vadasvAnyavRttiviSayatAsaMbandhena / jJAnatvAvacchinnotpAdakasAmagrI - taddharmamedaH, jJA nAdhikaraNIbhUtArthe tadanyatvaM ceti / tatra = 'ghaTo ghaTaH ' ityatra | tArazavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena ghaTatvaniSTha vizeSyatAvacchedaka saMbandhena / 'taddharmAnpravRttiviSayatA saMbandhena zAbdabodhaM prati taddharmabhedasya kAraNatvam' ityukte 'ghaTo ghaTaH ' ityatra taddharmAnyavRttiviSayatAsaMbandhena zAbdabodhasyeSTatvAbhAvAt taddharmabhedAbhAvepi punarapyamevasabodhApattiH syAdeveti zAbdabodhavyApakIbhUtajJAnaM prati taddharmamedasya hetutvamuktaM tathA ca vyApyakArya prati vyApakakAryasAmagryA apekSAniyamAt 'ghaTo ghaTa:' ityatrAbhedAnvayabodhe jananIye taddharmAnya vRttiviSayata (saMbandhena vyApakIbhUtajJAnasya sAmanyA apekSA prAptA sA ca sAmanyatra nA "Aho Shrutgyanam" Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) sAdarzaH | prathamAkArakeevaM ca ghaTvAn ghaTavAn' ityAdizAbdabodhavAraNAnurodhena dharmitAvacchedakatAvacchedakAdiniSThapratyAsatyA kAraNatvAntaramapi na kalpyate / samuddezyatAvacchedakavidheyayoraikyena 'eka' 'dau' ityAdivAkyAdekatvAdivAdyavacchinne ekatvadvitvAdInAM bhedAnvayabodhAnudayAd ekatvatvadvitvatvAdyavastyeveti naa'bhedaanvybodhaapttiH| taddharmAnyavRttiviSayatAsaMbandhena hAnasAmagrI ca na kevalaM taddharmabheda eva kiM tu saMbandhabhUtaviSayatAyAstadrrmAnyavRttitvamapIti jJeyam / ayaM bhAvaH- taddharmAnyattiviSayatAsaMbandhena jJAnaM prati kevalatabhedasya sAmagrIsvasvIkAre yatra taddharmAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnamApAdanIyaM bhaviSyati tatraiva taddharmabhedasya hetutvaM bhaviSyati yathA- 'dravyaM ghaTaH' ityAdI. 'ghaTo ghaTaH / ityatra tu taddharmAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jhAnamApAdanIyameva nAsti yenA'bhedAnvayabodhAnupapattiH syAt. kiM tu taddharmavRttiviSayatAsaMbandhenaida jJAnamApAdanIyamastIti 'ghaTo ghaTaH' ityatrA'bhedAnvayabodhaM prati taddharmabhedasyApekSAbhAvAt taddharmabhedAbhAvepyabhedAnvayabodhaH syAdeveti tadApattiparihArAya jJAnasaMbandhabhUtAyA viSayatAyAstaddharmAnyavRttitvamapi sAmagrIkukSau nivezanIya tathA ca 'ghaTo ghaTaH' ityA ghaTatve evaM jJAnamApAdanIyaM ghaTatvaniSThAvAzca vizeSyatAvacchedakatAkhyayattA : jJAnasaMbandhabhUtAyAstaddharmAnyavRttitva hetubhUtaM nAstyeva- prakAratAvacchedakaghaTatvavRtitvena bhAvAditi nAtra jJAnasya tadvyApyA'bhedAnvayabodhasya cApattiH / uktaniyamena lAghavAntaramAha-evaM ceti / evaM ca taddharmAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnaM prati taddharmabhedatvena hetutvAGgIkAre ca 'ghaTavAn ghaTvAn' ityatrAbhedAnvayabodhavAraNAyAbhedAnvayabodhaM prati taddharmabhedasya pRthag hetutvakalpanApekSA nAsti,- atra hi ghaTavAneva vizeSyaH prakAraca, tatra ghaTavAn 'dharmI dharmitAvacchedako saMTaH dharmitAvacchedakatAvacchedakaM ghaTatvamiti dharmitAvacchedakatAvacchedakaM yad ghaTatvaM taniSThA yA dharmitAvacchedakaMtAvacchedakatArUpA pratyAsattiH saMbandhastena ghaTatve zAbda. bodhe jananIye taddharmabhedasya hetutvamasti nAsti cAtra taddharmabheda ekasya ghaTatvasyava vizeSyatA (dharmitA ) vacchedakatAvacchedakatvAt prakAratAvacchedakatAvacchedakAvAJcetyarthaH / evam 'daNDavAn daNDavAn' ityatrApi daNDatve vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatvapratyAsasyA zAbdabodhe jananIye taddharmabhedasya hetutvamasti nAsti cAtra taddharmabhedaH- ekasya daNDatvasyaiva vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatvAt prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatvAcetyarthaH / evamiti- 'ekaH' ityatraikapadavAcyA ekatvena ghaTAdivyaktireva ekapadottaravartamAnavibhakterapyekatvamartha iti vibhakteH sArthakatve 'ekaH' ityasya 'ekatyavAn ekatvavAn' ityarthaH syAt ( prathama ekatvavAniti prakRteroM dvitIya ekatvavAn iti vibhaktararthaH ) tatraikatvavatI ghaTavyaktimuddizyakatvavidhAnAd uddezyA ekavyaktiruddezyatAvacchedakamekAvaM vidheyamapyekatvameva syAt tathA cAtrodezyatAvacchedakasya vidheyasya caitya prApta uddezyabhUtavyaktAvevAdisaMkhyAyA anvayazca samavAyasaMbandhena bhavati samavAyazca bhedasaMbandha eva. evaM ca ekaH' itivAkyAt prakRtibhUtaikapadavAcye eka. "Aho Shrutgyanam" Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedAnvayavi0 ] vyutpttivaadH| (65) cchinnasamavAyAdisaMsargAvacchinnamakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitasamavAyAdisaMsargAvacchinnAvacchedakatAvacchedakatvAdisaMbandhena zAbdabuddhau ekatvatva dvitvatvAdibhedasya, evam 'karma gacchati' ityAdau ca karmatvatvAdyavacchinne AdheyatAsaMbandhena svAvacchinne ekavyaktibhUtavaTAdau ekapadottaraprathamArthekatvarUpasaMkhyAyA bhedAnvayaH syAdityatroddezyatAvacchedakavidheyayoraikyena ekatvAvacchinne ekatvasya yo bhedAnvayabodhaH prAptastasyAnudayAt=tAha. zabhedAnvayabodhotpatteraniSTatvAt tadvAraNAyedAnI ekatvatvaniSThena ekatvatvAvacchinnasamavAyasaMbandhAva. cchinnaprakAratAnirUpita vizeSyatAnirUpitasamavAyasaMbandhAvacchinnAvacchedakatAvacchedakatvalakSaNasaMbandhena zAbdabodhaM prati ekatvatvabhedasya pRthag hetutvakalpanApekSA nAsti- uktaniyamenaivoktazAbda. bodhavAraNasaMbhavAt, ekatvatvasya parasparaM bhedAbhAvAt / vastutastu zAbdabodhasaMbandhasyaiva ekatvatvAnyavRttitvaM nAsti-ekatvatvavRttitvAdeveti nAtra ekatvAvacchinnavyaktau prathamArthaikatvasya samavAyenAnvayabodhApattiH, bhavati ca 'ekaH' itiprayoga iti saMkhyAvAcakaikAdipadottaravartamAnavibhaktanirarthakatvameva(idaM cAgresaMkhyAnvayavicArasthaledraSTavyam tathA ca prakRtibhUtaikapadenaivaikatvena rUpeNa ghaTAdivyaktarupasthitirbhavatIti vijJeyam / evam 'dvau' ityatrApi uddezyatAvacchedakaM dvitvaM vidheyamapi dvitvaM vibhaktyarthaH 'dvitvavAn dvitvavAn' ityarthastatroddezyatAvacchedakavidheyayoraikyena dvitvAvacchinne vyaktidvaye dvivacanArthadvitvasaMkhyAyA yo bhedAnvayabodhaH prAptastasyAnudayAt=tAdRzabhedAnvayabodhotpatteraniSTa svAt tadvAraNAya dvitvatvaniSThena dvitvatvAvacchinnasamavAyasaMbandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitasamavAyasaMbandhAvacchinnAvacchedakatAvacchedakatvalakSaNasaMbandhena zAbdabodhaM prati dvitvatvabhedasya pRthag hetutvakalpanApekSA nAsti- uktaniyamenaivoktazAbdabodhavAraNasaMbhavAt, dvitvatvasya parasparaM bhedAbhAvAdekatvAditi nAtra dvitvAvacchinnavyaktau dvivacanArthadvitvasya samadhAyenAnvayabodhApattiH, bhavati ca 'dvau ' iti prayoga iti dvivacanaM niraryakameva tathA ca prakRtibhUtadvipadenaiva dvitvena rUpeNa dvitvaviziSTarUpeNa vA ghaTAdivyaktarupasthitirbhavati / ekatvatveti- ekatvatvAvacchinnA tathA samavAyasaMbandhAvacchinnA yA vibhaktyarthaikatvaniSThA prakAratA tAhazaprakAratAnirUpitA yA ekapadavAcyavyaktiniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAnirUpitA tathA samavAyasaMbandhAvacchinnA yA ekaravaniSThA avacchedakatA ( uktavizeSyatAvacchedakatA ) tadavaccheda. katvaM ekatvatve ityekatvatvaniSThaM yadvizeSyatAvacchedakatAvacchedakatvaM tena saMbandhenetyanvayaH / evam 'dvau ' ityatra ekapadasthAne dvipadaM nivezyAnvayo vijJeyaH / " ekatvatvadvitvatvAdibhedasya " ityasya " hetutvAntarakalpanamanAdeyameva // ityagrimavAkyena shaanvyH|| 'grAmaM gacchati / ityatra zAbdabodha iSTastatra grAma AdheyatAsaMbandhena dvitIyArthakarmatAyAM prakAraH, prakAratAvacchedakaM prAmatvam, karmatA vizeSyaM vizeSyatAvacchedaka karmatAsvam / prAmasya karmapadArthatvena karmapadavAcyatvepi 'karma gacchati / iti prayogastu neSTa ityAzayenAha- evamiti, "Aho Shrutgyanam" Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) sAdarza: [ prathamAkAra ke anistaratavAraNAya karmatvatvAdyavacchinnAvacchedakatA kA''dheyatAsaMbandhAvacitrakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatA saMbandhena zAbdabodhe karmatvatvAdibhedasya, * ghaTo na ghaTa:' ityAdyanumiteH zAbdabodhasya ca vAraNAya ghaTatvAvacchinnabhedamakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatA saMbandhenAnumitau zAbdabodhe ca ghaTatvAdibhedasya hetutvAntarakalpanamanAdeyameva taddharmabhedasyaikakAraNatayaiva sakalAtiprasaGgavAraNa saMbhavAditi kRtaM pallavitena // ityabhedavyutpattivAdaH // $ - 'karma gacchati' ityatra prakRtibhUtakarmapadasya karmatvAvacchinne zaktiH karmapadottaralupta dvitIyAyAH karmasvatvAvacchinne karmatve zaktistathA ca pratyayArthasya prAdhAnyAta karmatvatvAvacchine dvitIyArthakarmukhe AdheyatAsaMbandhena ( karmatve Atreyatvamasti ) ladvataH karmatvavataH karmatvAvacchinnakarmapadavAcyakarmapadArthasya medAnvayabodhavAraNAya karmatvatvAvacchinnAva-chedakatA kAdheyatA saMbandhAvacchinnaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAlakSaNasaMbandhena karmatvatvaniSThena zAbdabodhaM prati karmatvasvabhedasya pRthag hetutvakalpanApekSA nAsti - uktaniyamenaivoktazAbdabodhavAraNasaMbhavAt zAbdabodhAzrayatvenAbhimatadharmitAvacchedakasya karmatvatvasya prakAratAvacchedakatAvacchedakasya ca karmatvatvasyaikyena bhedAbhAvAt / yathA ekaH ' ityatroddezyatAvacchedakasya vidheyasya caikatvasyaikyAnoktazAbdabodha iSTastathAtra vizeSyatAvacchedakasya prakAratAvacchedakatAvacchedakasya karmatvatvasyaikyena bhedAbhAvAduktazAbdabodhApattivAraNaM kRtam / karmatvazveti- karmazvatvAvacchinnA yA karmatvaniSThA'vacchedakatA tAdRzAvacchedanAvacchinnA yAssdheyatva saMbandhAvacchinnA karmaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA ..katA niSThA dharmitA tAdRzadharmitAnirUpitA yA karmatAsvaniSThA bhavacchedakatA tAdRzAvacchedakatAsaMbandhena ( karmatA zAbdabodhe jabanIye ) ityanvayaH / " karmatvatvAdimedasya " ityasyApi hetutvAntarakalpanamanAdeyam" ityagrimavAkyena sahAnvayaH / " PS6 ghaTo na vaTaH ' ityatra dharmI ghaTastatra prakAro ghaTabhedaH prakAratAvacchedako ghaTaH prakAratAvacchedakatAvacchedakaM ghaTatvaM dharmitAvacchedakamapi ghatvameva / ghaTe samavAyena ghaTatvaM prakAra : ghaTabhede ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena ghaTaH prakAraH sa ca bhedaH svarUpa saMbandhena ghaMTe vizeSye prakAra itipadArthanirdezaH / ghaTe ca ghaTabhedo na bhavatItyatra zAbdabodhasyAnumitezca ( ghaMTe ghaTamedAnumiteH ) vAraNAya ghaTatvaniSThena ghaTatvAvacchinna medaniSThaprakAratA nirUpitadharmitAvacchedakatA lakSaNasaMbandhena zAbdabodhaM prati ghaTatvabhedasya pRthag hetutvakalpanApekSA nAsti - ukta niyamenaiva vAraNasaMbhavAd dharmitAvacchedakaM prakAratAvacchedakatAvacchedakaM caikaM ghaTatvameva ghaTakhe ca ghaTatvabhedAbhAvAt taddharmAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnasAmAnyaM prati taddharmabhedasya hetutvAdanumiterapi vAraNaM jAtami - tyarthaH / ghaTatvAvacchinneti - ghaTatvAvacchinnabhedaH - ghaTatvAvacchinna pratiyogitAkamedastanniSThA yA prakAratA tAdRzaprakAratA nirUpitA yA ghaTaniSThA dharmitA tAdRzadharmitAvacchedakaM ghaTatvaM ghaTatvaniSThA yaiSA dharmitAvacchedakatA tAdRzasaMbandhenetyanvayaH / hetutvAntarakalpanamanAdeyam = pRthak hetusvakarUpa "Aho Shrutgyanam" Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhedAnvayavicAraH ] vyutpattivAdaH / (67) bhedAnaratara prAtipadikArthadhAtvarthayoH pratyayArthena kacinnipAtArthena ca nApekSA nAsti / atra hetumAha - taddharmabhedasyeti, taddharmabhedaniSThayA ekakAraNatayaiva = " taddharmAnyavRttiviSayatA saMbandhena jJAnaM prati taddharmamedasya hetutvAt " ityuktenaikenaiva kAryakAraNabhAvena sakalAtiprasaGgAnAm=' ghaTo ghaTaH daNDavAn daNDavAn ityAdau zAbdabodhApattInAM vAraNasaMbhavAdityarthaH / 76 // ityabhedAnvayavyutpattivAdAdarzaH samAptaH // " abhedAnvayabodhaprakAraM nirUpya saMprati medAnvayabodhaprakAraM vaktumupakramate- bhedAnvayetyAdinA / bhedasaMsargAvacchinnanAmArthaniSThaprakAratA nirUpita vizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vibhaktinipAtAnyatarajanyopasthitiH kAraNaM tathA ca 'rAjJaH puruSaH' ityatra rAjapuruSayorbhedalakSaNaH svasvAbhAva: saMbandhaH kiM vA rAjJaH puruSe bhedalakSaNaH svatvasaMbandha iti bhedasaMbandhAvacchinnarAjatvA - vacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhaM prati uvibhaktijanya tadarthopasthitiH kAraNamasti ata eva rAjA puruSaH ' ityatra isa'bhAvena tadarthopasthityabhAvAnna tAdRzo bhedasaMsargakaH zAbdabodhaH / evam 'ghaTo na paTaH ityatra ghaTapaTayoH pratiyogyanuyogibhAvalakSaNo bhedasaMbandhosti, kiM vA ghaTe paTasya svapratiyogikabhedaviziSTatvaM saMbandharita paTapratiyogika bhedavAn ghaTa iti svArthastathA cAtra bhedasaMbandhAvacchinna paTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchi prakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhaM prati naJpadajanyatadarthopasthitiH kAraNamastIti kAryakAraNabhAvamabhipretyAha- prAtipadiketyAdinA / 3 6 prAtipadikArthasya pratyayArthena kacinnipAtArthenaiva ca saha bhedAnvayo jAyate yathA- taNDulaM pacati, ityatra prAtipadikArye taNDulasyA'mpratyayAthaikarmatve AdheyatAlakSaNena bhedasaMbandhenAnvaya AdheyatAsaMbandhena taNDulavatI karmatA' iti bodhAt / 'candra iva mukham' ityatra ca nirUpitatvalakSaNena bhedasaMbandhena prAtipadikArthasya candrasya ivanipAtArthasAdRzyena sahAnvayaH, sAdRzyasya cAdhAratAsaMbandhena mukhena sahAnvayaH - candranirUpitasAdRzyavanmukhamitibodhAt / evaM dhAtvartha-pratyayArthena cinnipAtArthenaiva ca saha bhedAnvayo jAyate yathA- 'taNDulaM pacati ' ityatra dhAtvarthapAkasyAnukUlatA saMbandhenAkhyAtArtha ( pratyayArtha ) kRtyA sahAnvayaH pAkAnukUlA kRtiritibodhAta, tAdRzapratyayArthakRtezvAdhAratA saMbandhena kartrA sahAnvayaH - pAkAnukUlakRtimAn devadatta iti / na kalaaM bhakSayet ' ityatra ca dhAtvarthabhakSaNe vidhyarthabhUtaM yadvalavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvaM tadabhAvasya nipAtanamarthasyAnuyogitAsaMbandhenAnvayaH - balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvAbhAvavatkalaJjabhakSaNamiti bodhAt / gurumate tu - kalajabhakSaNAbhAvavat postpUrvamutpAdayediti bodhaH / natva'nyena = pratyayanipAtArthAtiriktena prAtipadikArthena dhAtvarthena cetyarthaH / vibhaktyarthamantarAkaraNaM vinA prAtipadikArthayoH sAkSAd bhedAnvayo na bhavati kiM 6 "Aho Shrutgyanam" Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) sAdarza: [ prathamAkArakesamameva jAyate na tva'nyena / satyapi padArthopasthitiyogyatAjJAnAdirUpakAraNakalApe 'rAjA puruSaH' 'bhUtalaM ghaTaH' ityAdau puruSaghaTAdyaMze rAjabhUtalAdeH svatvAdheyatAsaMbandhena, ' taNDulaH pacati ' 'caitraH pacyate ' ityAdau karmatvakartRtvAdisaMbandhena taNDulacaitrAdau pAkAdeH, svakarmakatvasvakartRkatvAdisaMbandhena pAkAdhaMze vA taNDulacaitrAderanvayA'bodhAnnipAtAtiriktaprAtipadikArthayoH kriyAtAdRza prAtipadikArthayozca bhedena sAkSAdanvayabodhasyA'vyutpannatvAt / tvamedAnvaya eva yathA- 'nIlo ghaTaH ' ityatra / vibhaktyarthamantarAkRtya tu medAnvayopi bhavati yathA- 'rAjJaH puruSaH ' ityatra usathasvatvamantarAkRtya rAjapuruSayoH / evaM vibhaktyarthamantarAkaraNaM vinA prAtipadikadhAtvarthayorapi sAkSAd bhedAnvayo na bhavati kiM tvamedAnvaya eva yathA'stokaM pacati ' ityatra stokapAkayorabhedAnvayaH- stokAbhinnaH pAka iti / vibhaktyarthamantarAkRtya tu bhedAnvayopi bhavati yathA-' taNDulaM pacati ' ityatra vibhaktyarthakarmatvadvArA karmaNastaNDulasya pAke svakarmakatvasaMbandhenAnvayaH / vipakSe bAdhakamAha- satyapIti / ' rAjA puruSaH / ityatra rAjapadajanyarAjopasthitipuruSapadajanyapuruSopasthitiyogyatAjJAnAdisattvepi GaspratyayAbhAvena tadarthopasthityamAvAt puruSaviSayakarAjanirUpitasvatvasaMbandhAnvayabodho na bhavati / 'bhUtalaM ghaTaH' ityatra bhUtalapadajanyabhUtalopasthitighaTapadajanyaghaTopasthitiyogyatAjJAnAdisattvepi DipratyayAbhAvena tadarthopasthityabhAvAd ghaTaviSayakabhUtalanirUpitAdheyatAsaMbandhAnvayabodhaH (AdheyatAsaMbandhena bhUtalavAn ghaTa itibodhaH ) na bhavati / 'taNDulaH pacati' ityatra taNDulapadajanyataNDulopasthitidhAtupadajanyapAkopasthitiyogyatAjJAnAdisattvepi karmatvabodhakA'mpratyayAbhAvena tadarthopasthityabhAvAt karmatvasaMbandhena taNDale pAkAnvayo na bhavati, ampratyayasattve tu tadarthopasthitisaMbhavAd bhavatyeva yathA- 'taNDulaM pacati / ityatra / ' caitraH pacyate ' ityatra caitrapadajanyacaitropasthitidhAtupadajanyapAkopasthitiyogyatAjJAnAdisattvepi kartRtvabodhakatRtIyAvibhaktyabhAvena tadarthopasthityabhAvAt kartRtvasaMbandhena caitre pAkAnvayo na bhavati, tRtIyAsattve tu bhavatyeva yathA- ' caitreNa pacyate / ityatra / svakamakatveti- 'taNDulaH pacati / ityatroktopasthitiyogyatAjJAnAdisattvepi dvitIyAvibhaktijanyatadarthopasthityabhAvAt svakarmakatvasaMbandhena pAke taNDulAntrayopi na bhavati, dvitIyAsattve tu bhavatyeva yathA-'taNDulaM pacati ' ityatra / 'caitraH panyate ' ityatrApyuktopasthitiyogyatAjJAnAdisattvepi tRtIyAvibhaktijanyatadarthopasthityabhAvAt svakartRkatvasaMbandhena pAke caitrAnvayopi na bhavati, tRtIyAsattve tu bhavatyeva yathA- ' caitreNa pacyate / ityatra caitrakartRkatvasaMbandhena caitravAn pAka itynvyH| ___ evam ' rAjA puruSaH / ityAdau bhedalakSaNena svatvAdisaMbandhenAnvayabodhAnutpatterbhedAndhayabodhAmAvaniyAmakasvarUpamAha- nipAtAtirikteti, nipAtAtiriktetivyutpattiH 'rAjA puruSaH, "Aho Shrutgyanam" Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnyayavicAraH] vyutpttivaadH| (69) vibhaktyarthamantarAkRtya tayorapyanvayabodhAt sAkSAditi / nipAtAtiriktatvAdivizeSaNAt- 'bhUtale na ghaTaH' 'ghaTo na paTaH ' ityAdau ghaTAdernaarthAbhAvena, 'mukhaM candra iva ' ityAdau mukhacandrAdInAmivArthasAdRzyAdinA, na kalazaM bhakSayet ' ityAdau naiyAyikamate najhupasthApyena balavadaniTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvAdirUpavidhyarthA'bhAvena dhAtvarthabhakSaNAderanuyogitayA. gurumate tu vidhyarthA'pUrvAze vizeSaNatayAnvitena natrupasthApyAbhAvena dhAtvathebhakSaNAdeH pratiyogitayAnvayepi na kSatiH / ityAdau svattvAdisaMbandhena zAbdabodhavAraNAya, kriyetyAdivyutpattizca 'taNDulaH pacati / ityAdau karmatvAdisaMbandhena zAbdabodhavAraNAya, tathA ca nipAtAtiriktaprAtipadikArthayordvayoH parasparaM sAkSAd bhedenAnvayo na bhavati yathA- 'rAjA puruSaH' ityatra rAjapuruSayoH svatvasaMbandhena sAkSAdanvayo na bhavati / kriyA dhAtvarthaH / tAdRzaH nipAtAtiriktaH / dhAtvarthanipAtAtiriktaprAtipadikArthayorapi parasparaM sAkSAd bhedasaMbandhenAnvayo na bhavati yathA- taNDulaH pacati ' ityatra taNDulapAkayoH karmatvasaMbandhenAnvayo na bhavatItyarthaH / svatvAdisaMbandhabodhakaGasAdipratyayasattve tUpasthitatadarthadvArA bhedasaMbandhenAnvayo bhavatyeveti sAkSAdityuktaM tadevAha- vibhaktyartheti / tathA ca ' rAjJaH puruSaH ' ityatra sartha svatvamantarAkRtya tadvArA rAjapuruSayormedasaMbandhenAnvayo bhavatyeva rAjJo nirUpitatvasaMbandhena svatve svatvasyAdhAratAsaMbandhena puruSe'nvayaH- rAjanirUpitasvatvavAn puruSa iti / evam ' bhUtale ghaTaH ' ityatra / 'taNDulaM pacati ' ' caitreNa pacyate / ityAdAvapi vibhaktyarthadvArA dhAtvarthaprAtipadikArthayormedasaMbandhenAnvayo bhavatyeva / nipAtAtiriktetivizeSaNasArthakyamAha- nipAtAtiriktatveti, nipAtAtiriktaprAtipadikArthayornipAtAtiriktaprAtipadikArthadhAtvarthayozca bhedena sAkSAdanvayabodhasyA'vyutpannatvepi nipAtArthaprAtipadikArthayordhAtvarthanipAtArthayozca tu bhedasaMbandhena sAkSAdanyayo bhavatyevetyarthaH / tathAhi: bhUtale na ghaTaH' ityatra nArthAbhAvena ghaTasya svapratiyogikatvasaMbandhenAnvayaH- namonipAtatvAt, ghaTapratiyogikAmAvo bhUtalavRttirityarthaH / ' ghaTo na paTaH ' ityasya paTapratiyogikabhedavAn ghaTa ityarthaH,atra ca svAnuyogikatvasaMbandhena ghaTasya svapratiyogikatvasaMbandhena ca paTasyAmAvena sAkSAdevAnvayaH / ivapadasyApi nipAtatvAt ' mukhaM candra iva ' ityatrevArthasAdRzyena mukhacandrayoH sAkSAdevAnyayo bhavati tatra candrasya svapratiyogikatvasaMbandhena mukhasyasvAnuyogikaravasaMbandhena cAnvayaH, candrapratiyogikasAdRzyAnuyogi mukhamitibodhaH / evaM nipAtArthaprAtipadikArthayorbhedasaMbandhena sAkSAdanvayamuktvA dhAtvarthanipAtArthayorbhedasaMbandhena sAkSAdanvayamudAharati- da kalakheti, 'na kalazaM bhakSayet' ityatra naiyAyikamate balavadaniSTA'nanubandhitvaviziSTeSTasAdhana tvarUpavidhyarthAsbhAvena natrupasthApyena saha dhAtvarthabhakSaNasyAnuyogitvena rUpeNa sAkSAdevAnvayaH- 'kalajakamarka "Aho Shrutgyanam" Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) sAdarza: [ prathamAkAra ke - rAjapuruSaH ' ityAdi samAsasthale tu puruSAdipadArthena samaM rAjAdipadArthasya na bhedAnvayabodhaH kiM tu tena samaM vibhaktyantArthaviziSTalAkSaNikarAjAdipadorasyApyarAjasaMbandhyAderabhedAnvayabodha eveti na doSaH / evam- ' mukhaM candraH ityAdirUpakasthale candrAdipadasya candrAdisadRze lakSaNayA candrAdisadRzA'bhedAnvayabodha eva na tu sAdRzyAdisaMbandhena candrAdermukhAdAvanvaya iti naH tatra vyabhicAraH / " kSaNaM balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvAbhAvavat ' itibodhodayAt. atra ca dhAtvarthamakSasyaivAbhAvAnuyogivAt / prabhAkaramate tu vidhyarthApUrvAze vizeSaNatayAnvitena nanupasyApyAbhAvena saha dhAtvarthamakSaNasya pratiyogitvarUpeNa sAkSAdevAnvayaH - ' kalaJjabhakSaNapratiyogi kAbhAvavadapUrvamutpAdayet' itibodhodayAt atra ca dhAtvaryabhakSaNasyAbhAvapratiyogitvena bhAnAta, tathA cAtra dhAtvarthasya nipAtarUpanaJarthAbhAvasya ca parasparaM sAkSAdeva medasaMbandhenAnvayasyeSTatvAnnipAtAtiriktetivizeSaNaM caritArtham / vidhyarthazvApUrvamiti prAbhAkarANAM saMketastaduktaM tai:- "kriyAkSaNavinAzinI na kAlAntarabhAvinaH svargAde: sAdhanAyopapadyate iti kAlAntarasthAyi kriyAto bhinnaM kAryapUrva liGAdayo bodhayantIti sthitam / na ca kAryAbhidhAnaM kRtimanabhidadhatAM liGAdInAmupapadyate iti kRtimapyabhidadhati, apUtra ca / " iti / na kSatiriti - medasaMbandhena nAmArthayornAmA - dhAsvarthayozca sAkSAdanyayAbhAvo nipAtAtirikteti vizeSagAt, nigatArthena tu bhedasaMbandhenApi sAkSAdanvayo bhavatyeveti prAptyA ' bhUtaDe na ghaMTa: ' ityAdau nipAtArthanAmArthayoH ' na phala bhakSayet' ityAdI dhAtvarthanipAtArthayoH pradarzitarItyA medasaMbandhena sAkSAdapyanvaye na kSati:= na doSaH = noktanipAtAtiriktetyAdikasya medasaMbandhenAnvayAmAvaniyAmakasyAvyAptirityarthaH / nanu medasaMsargAvacchinnanAmArthaniSTha prakAratA nirUpita vizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhivAvacchinnaM prati vibhaktinipAtAnyatarajanyopasthiteH kAraNatvAt ' rAjapuruSaH ' ityatra ca vibhaktyabhAvena tajjanyatadarthopasthityabhAvAt kathaM bheda ( svatva ) saMbandhena rAjaprakArakapuruSavizeSyakabodhaH syAdityAzaGkya samAsasthale medAnvayabodhaM parAcaSTe - rAjapuruSeti / tarhi kathamatrAnvayabodhaH 1 ityAza. kyAha-- kiM tviti, tena = puruSapadArthena saha / vibhaktyeti - vibhaktyantasya rAjJa iti padasya yorthaH = rAjasaMbandhastadviziSTe = rAjasaMbandhaviziSTe rAjasaMbandhini lAkSaNikaM yadrAjapadaM tadupasthApyoM yo lakSaNayA rAjasaMbandhI tasya puruSapadArthenAbhedAnvaya evAtra - rAjasaMbandhya'bhinnaH puruSa iti na doSaHs ispratyayajanyopasthityabhAvAdatra bhedAnvayabodhasyApattirnAstyeva yena doSaH syAdityarthaH / mukhaM candra iva' ityatra tu ikpadajanyopasthiti sattvena medAntrayabodho bhavati ' mukhaM candraH ? ityAdirUpakasthaLe tu ivapadajanyopasthityabhAvenAmedAnvayabodha eva bhavati, atra candrapadasya candrasadRze lakSaNA tathA ca candrasadRzA'bhinnaM mukhamitya medAnvayabodha eva na tu svapratiyo "Aho Shrutgyanam" Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmArthayoranvayavicAraH] vyutpattivAdaH / kecittu rUpakasthale candrAdipadasya candrAdisadRze na lakSaNA kiM tu tatra mukhyArthacandrAderevA'bhedabhramo mukhAdau / 'mukhaM na candraH' ityAdivizeSadarzanada. zAyAM ca na tatra zAbdo'bhedapratyayaH. api tu zabdajanyavizakalitapadArthopasthitimUlako mAnasa evA''hAryA'bhedabhrama ityaahuH| pare tu- tAdAtmyAtiriktasaMbandhena nAmArthayonAnvayabodhaH, tAdAtmyaM ca prakRte tadvRttidharmavattvam, evaM ca 'nIlo ghaTaH' ityAdau svavRttinIlatvAdima vasaMbandhena ghaTAyaMze nIlapadArthasyeva 'mukhaM candraH' ityAdau svavRttyAlhAdakatvAgikasAdRzyasaMbandhena candrasya mukhe bhedAnvayo yena ivapadajanyopasthityabhAvepi bhedAndhayArattyA vyabhicAraH syAdityarthaH / AlaGkArikamatamAha- kecittviti, 'mukhaM candraH / ityAdirUpakasyale candAdisAdRzyaM na pratIyate kiM tu candrAdya'meda eva pratIyate-- candrAbhinnaM mukhamiti, ato na candrAdipadasya candrAdisadRze lakSaNA kiM tu tatra rUpakasthale mukhAdau mukhyArthasya candrAderevA'bhedastha bhramo bhavati-vastutazcandramukhayobhinnatvAt / yadi ca rUpakasthale candrapadasya candrasadRze lakSa gA syAttadA mukhe candrasAdRzyamAtraprAptau rUpakopamayo do na syAdupamAyAmapi candrAdisAdRzyasya lAbhAditi rUpake upamAnopameyayorabheda eva pratIyate ityarthaH / yadA ca 'mukha na candraH' ityAkArakaM vizeSadarzanamme dajJAnaM vartate tadA tatra ekasthale upamAnopameyayorabhedapratyayopi na zAbdo bhavati kiM tu zabdajanyavizakalitAdipArthopasthitimUlakaH zukha candrazabdAbhyAM viza kalitA-parasparaM saMbandharahitA mukhacandrapadArthayorupasthitirjAyate tanmUlako mAnasa pavA''hAryAbhedabhramo jAyate / (bAdhajJAnakAlInecchAjanyaM jJAnamAhAryam / sAmAnyato bAdhajJAnakAle bhramo meM bhatrati yastu bhramo bAdhajJAnakAlepi vartate sa AhAryabhrama ityarthaH / - pare viti- nAmArthayoH prAtipadikArthayoH parasparaM sAkSAt tAdAtmyasaMbandhenaivA'nvayo bhavati na tu tAdAtmyAtiriktasaMbandhena / tAdAtmyAtiriktena karmatvAdirUpeNa bhedasaMbandhena tu prty| yArthamantarAkRtyaivAnvayo bhavati sa: tu na sAkSAd bhavati pratyayArthasya madhyapAtitvAt tathA coktAyAH "nipAtAtiriktaprAtipadikArthayoH kriyAtAdRzaprAtipadikArthayozca bhedena sAkSAdanvayabodhasyAvyutpannatvAt (pR0 68)" itivyutpatterapyayamevArtha ityarthaH / tAdAtmyasva. rUpamAha- tAdAtmyamiti / tadvRtti-pratiyogivRtti / tathA ca 'nIlo ghaTaH' ityatra sva: vRttinIlatvavattvasaMbandhena ghaTe nIlapadArthasyAnvayo bhavati svavRttinIlasvavattvamevAtra tavRttidharmavatvaM tadeva tAdAtmyarUpaH saMbandhaH- svaM nIlapadArthaH tadvRtti nIlatvaM ca guNarUpaM nIlarUpamevaguNavAcakanIlAdipadasya guNiparatve tAzanIlAdipadArthaniSThasya nIlatvAderguNarUpatvAd guNasvarUpanIlatvAderguNamAtravRttitvena guNini dravye bAdhAt, atha ca nIlopi ghaTa eveti nIlavRtti nIlatvaM ghaTavRttyeveti nIlatvavattvaM ghaTe vartate tena saMbandhena ghaTe yathA nIlapadArtha "Aho Shrutgyanam" Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) sAdarza: [ prathamAkArakedimattvasaMbandhena mukhAdau candrAderanvayabodhaH, tAdRzAnvayabodhepi samAnavibhaktikatvaM tantramityatI nAtiprasaGga iti vadanti / atha 'rAjA puruSaH' ityAdau padArthopasthityAdisattvena kathaM na bhedAnvayabodhaH ?, sAmayyA kAryajanane uktaniyamabhaGgarUpAyAH prayojanakSaterakiMcitkaratvAt, sAmagrIsattve'vazyaM kAryamitiniyamAt / / na ca tatra bhedAnvayabodhaupayikAkAGkSAvirahAcchAbdasAmagryevAsiddheti vA. cyam, samabhivyAhArarUpAkAGkSAyAstatrApi satvAt / na ca tAdRzAkAGkSAyAstatra sattvepi rAjAdipadArthaprakArakabhedAnvayabodhe rAjAdipadA'vyavahitottaraGaspadatvarUpAnupUrvovizeSarUpAyA AkAkSAyA Apa prayojakatvAt tadabhAvA deva na tatra zAbdasAmagrIti vAcyam, saMbandhAdivizeSyakarAjAdiprakArakAnvayasyAbhedAnvayastathA 'mukhaM candraH' ityatrApi svavRttyAlhAdakatvavattvalakSaNena tAdAtmyasabandhena mukhe candrasyAbhedAntrayaH, svaM candraH. candravRttyAlhAdakatyavattvaM ca mukhe'styeva / nanvevaM guNarUpanIlatvaM ghaTe'styeveti tena saMbandhena 'nIlasya ghaTaH' ityatrA'pyabhedAnvayabodhaH syAdityAzakyAha-tAdRzeti, uktatAdAtmyasaMbandhenApyabhedAnvayabodhe samAna vibhaktikatvaM prayojakamastIti 'nIlasya ghaTaH' ityatra samAnavibhaktikatvAbhAvAdevAbhedAnvayabodho na bhavatIti nAtiprasaGgaH / 'nIlo ghaTaH' 'mukhaM candraH' ityAdau ca samAna vibhaktikatvasya sattvAda'bhedAnvayabodho bhavasyavetyarthaH / * nanu 'rAjA puruSaH' ityatrApi rAjapadajanyarAjopasthitiH puruSapadajanyapuruSopasthitirasti puruSe rAjasaMvandhayogyatAsattvAd yogyatAjJAnamapyasti rAjasaMbandhipuruSaviSayakabodho bhavatviti tAtparyajJAnamadhyastyeveti medAnvayabodhakasAmagrIsatve bhedAnvayabodhasyAvazyaMbhAvAta 'nipAtAtirikta. nAmArthayoH sAkSAd bhedAnvayo na bhavati' ityuktaniyamabhaGgarUpAyAH prayojanakSateH-prayojakakSate. rabAdhakatvAdityAzaGkate- atheti / nanu zAbdabodhaM pratyAkAGkSAyA api kAraNatvamasti bhedAndhayabodhaM prati ca Daspadasamami. vyAhArarUpAyA GasantarAjAdipadasamabhitryAhArarUpAyA vA AkAGkSAyAH kAraNatvAdetAdRzAkAGkSAyAH 'rAjA puruSaH' ityatrAmAvAd bhedAnvayabodhaurayikasAmanyeva nAstIti kathaM bhedAnvayabodhaH sthAdityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha-samabhivyAhAreti, rAjapadapuruSapadasamabhinyAhArarUpAkAGkSAyAstatra='rAjA puruSaH' ityatrApi sattAdeva bhedAnvayabodhaH syAdevetyarthaH / nanu tAdRzAyA: rAjapadapuruSapadasamamivyAhArarUpAyA AkAGkSAyAstatra= rAjA puruSaH' ityatra sattvepi yA khalu rAjAdipadArthaprakArakamedAncayabodhaprayojikA rAjAdipadAvyavahitottaraGaspadatvarUpAnupUrvIrUpA''kAGkSA tasyA abhAvAdeva na tatra= rAjA puruSaH' ityatra bhedAnvayazAbdasAmagrIti kathaM bhedAnvayabodhaH syAdityAzaGkyAha--na ceti / parihAramAha-saMbandhAdIti, rAjapadArthaprakArakaSaSThyarthasvatvasaMbandhavizeSyakazAbdabodhaM pratyeva tAdRzAkAGkSAjJAnasyaH-rAjapadottaraGas "Aho Shrutgyanam" Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavicAraH ] vyutpattivAdaH / bodhe eva tAdRzAkAGakSAjJAnasya hetutayA puruSAdau rAjAdipadArthaprakArakAnvayabodhotpattau tAdRzAkAGkSAjJAnarUpakAraNavirahasyAkiMcitkaratvAt / atra kecit - nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati samAnavizeSyatApratyAsattyA pratyaya janyopasthiterhetutvakalpanAnnAmArthaprakAra kabhedAnvayabodhe vizeSyatayA pratyayArthasyaiva bhAnaM na tu nAmArthAntarasya tatra vizeSyatAsaMbandhena pratyayajanyopasthiterasattvAt / padAkAGkSAjJAnasya hetutvamasti na tu rAjapadArthaprakArakapuruSa vizeSyakazAbdabodhaM pratyapi mayA ca 'rAjA puruSaH' ityatra na rAjaprakArakasvatva saMbandhavizeSyakabodhApattirucyate kiM tu puruSavizevyakazAbdabodhApattiH, puruSavizeSyakazAbdabodhaM prati tu GasantarAjapadasamabhivyAhArarUpAyA AkAGkSAyAH kAraNatvametra nAsti, anyathA 'rAjapuruSa:' ityatrApi puruSavizeSyako bodho na syAdeva tathA ca tAdRza= GasantarAjapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSA'mAvasyA'kiMcitkaratvAt puruSa vizeSyakazAbdabodhApratibandhakatvAt 'rAjA puruSa : ' ityatra rAjaprakArakapuruSavizeSyako medAndha - yabodhaH syAdevetyarthaH / kiM vA bhedalakSaNasvatva saMbandhasya prakAratayA zAbdabodhe basantarAjapada samabhivyAhArasya kAraNatvamasti svatvopasthApakaGasa'bhAce svatvAnupasthitau svatvasya prakAratayA bhAnAsaMbhavAdupasthitasyaiva prakAratayA mAnaniyamAta, mayA tu svatvasaMbandhasya saMsargatayA bhAnamucyate saMsargatayA bhAnaM tvanupasthitasyApyAkAGkSAbalAd bhavatyeveti 'rAjA puruSaH' ityatra puruSavizeSyakaH svatvasaMsargakaH kathaM na zAbdabodho bhavatIti pUrvapakSAbhiprAyaH / , atra keciditi, nAmArthaprakAra kabhedAnvayabodhaM prati samAnavizeSyatApratyAsattyA pratyayajanyopasthiterhetutvakalpanAnna ' rAjA puruSaH- ityatra rAjaprakArakapuruSavizeSyakabhedAnvayabodhasyApattirityanvayaH / nAmArthayossAkSAd bhedAnvayabodho naiva bhavati kiMvA sAkSAd nAmArthaprakArakanAmArthavizeornmedAnvayabodho naiva bhavatIti siddhAntaH - nAmArthasya pratyayArthena vA nipAtArthena vA bhedAnvaasart / 'nIlo ghaTaH' ityAdau tvabhedAntrayabodha eveti na nIlaghaTayornAmArthayorbhedAnvayabodhaH / 'rAjJaH puruSaH' ityAdau ca nAmArthapuruSe na sAkSAdrAjapadArthAnvayaH kiMtu rAjA nirUpitatvasaMbandhena svatve prakAraH SaSThayarthabhUtaM tAdRzasvatvaM cAzrayatvasaMbandhena puruSe prakArastathA cAtra-nirUpitatvasaMbandhAvacchinnarAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAzrayatva saMbandhAvacchinnasvatvatvAvacchinna prakAra tAnirUpita puruSatvAvacchinnavizeSyatAkaH zAbdabodhaH kiM vA nirUpitatvasaMbandhAvacchinna rAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitasvatvaniSThavizeSyatAsamAnAdhikaraNaprakAratAnirUpita puruSatvAvacchinna vizeSya zAbdabodho bhavati / nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhazca pratyayArthasya bhavati tatra pratyayArthe vizeSyatAsaMbandhena zAbdabodho yadA bhavati tadA vizeSyatAsaMbandhena tatra pratyayajanyopasthitirapi bhavatyeva yathA ' rAjJaH ' ityatra rAjapadena rAjopasthitirbhavati ispadena ca svatvopasthitirbhavati rAjapadArthasya svatve bhedalakSaNena nirUpitatva saMbandhenAnyayo bhavatIti nAmArtharAjaprakArasvatvavi - tAkaH ( 73 ) "Aho Shrutgyanam" Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) sAdarza: [ prathamAkArake 2 na ca saMbandhAderapi nAmArthatayAH tatprakArakAnvayabodhe puruSAdipadArthasya vizevyatayA bhAnAnupapatiH, tattannAmapadajanyatattannAmArthaprakArakazAbdabodhatvAvacchitraM prati pratyayajanyopasthititvena hetutvepi ' rAjasaMbandhaH prameyaH ' rAjJaH puruSa:' ityetAdRzavAkyadvayajanyavAkyArthadvayAnvayabodhe puruSasya rAjasaMbandhavize'SyatayA mAnAnupapattiriti vAcyam, pratyayAdhInatattatpadArthopasthitya janyatadarthamazeSyakabhedAnmayabodhaM prati pratyayajanyopasthiteH kAraNatvamuktamatra ca svatvasya DaspratyayajanyaupasthitirapyastIti sarva sustham / rAjA puruSaH ' ityatra ca puruSasya puruSapadajanyopasthityA pratyayajanyopasthityabhAvAd na rAjaprakArako bhedAnvayabodhaH saMbhavatItyarthaH / tathA ca nAmArthaprakAra medAnvayabodhe pratyayArthasyaiva vizeSyatayA mAnaM bhavati pratyayajanyopasthitiviSayatvAt, nAmAmedAnvayabodhe nAmArthAntarasya tu vizeSyatayA mAnaM naiva bhavati tatra = nAmArthAntare vizeSyatAsaMbandhena pratyaya janyopasthiterasaMbhavAdityevAha - nAmArtheti / 6 Kan , nanu yadi nAmArthaprakArakamedAncayabodhaM prati pratyayajanyopasthiterhetutvaM tadA rAjJaH puruSaH ' ityatra SaSThayarthasvatvaprakArakapuruSavizeSyakabodhopi na syAt - saMbandhabhUtaM yat SaSThayarthasvatvaM tadi yathA DaspratyayasyArthastathA svatvarUpanAmnaH saMbandharUpanAmnazcArtho bhavatyeveti svatvarUpa saMbandhasyApi nAmArthatayA svatvaprakAraka bodhepi puruSasya vizeSyatayA bhAnaM na syAt - pratyayajanyopasthitiviSayatvAbhAvAdityAzaGkate - na ceti / nanu yannAmArthaprakArakaH zAbdabodha iSTaH sa yadA prakArIbhUtanAmArthavAcakanAmapadajanyo bhavati tadA tAdRzazAbdabodhaM pratyeva pratyayajanyopasthiterhetutvamucyate yathA rAjJaH ityatra SaSThyarthasvatvavizeSyakabodhe nAmArthasya rAjapadArthasya nirUpitatvasaMbandhena svatve prakAratvamasti. atha cAyaM zabdabodho rAjanAmapadajanyopyastyevetyetAdRzazAbdabodhaM prati pratyayajanyopasthitaiH kAraNatvamasti atra ca stratvasya vizeSyasya uspratyayenaivopasthitirastyeveti na kApyanupapattiH rAjJaH puruSaH ityatra tu puruSavizeSyaka bodhe puruSe prakArIbhUtasya svatvasya yadyapi nAmArthatvamastyeva nAmArthatvasya kevalAnvayitvAt tathApi svatvasyopasthitirnAtra nAmajanyA kiM tu Gasprayayajanyaiveti zAbdabodhasya prakArIbhUtaM yatsvatvaM tasya tadvAcakasvatvAdinAmapadajanyatvAbhAvAnAtra pratyayajanyopasthiteH kAraNatvamiti puruSasya pratyayajanyopasthityaviSayatvepi vizeSyatayA mAne na kApyanupapattirityAzaGkayAha- tattannAmapadeti / atrApi doSamAha - rAjasaMbandheti, tattannAmapadajanyetyAdiniyame kRtepi ' rAjasaMbandhaH prameyaH ' rAjJaH puruSaH ityetAdRzavAkyadvayajanyo yaH samUhAlambanAmako bodhastatra puruSasya rAjasaMbandhavizeSyatayA yadiSTaM bhAnaM tanna syAt, atra SaSThyartha svatvasya yathA Gaspadenopasthitirasti tathA rAjasaMbandhaH itisaMbandhapadenApyastyevetyatra nAmapadajanyanAmArthaprakArakazAbdabodho jAyate saMbandhetinAmapadajanyatvAt saMbandheti nAmArthasvatvaprakArakatvAcca puruSasya ca pratyayajanyopasthitirnAstIti rAjasaMbandhavizeSyatayA mAnAnupapatiriti pUrvapakSa: / 8 9 4 7 8 4 " "Aho Shrutgyanam" Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavicAraH ] vyutpattivAdaH / kArakazabdatvAvacchinnaM pratyeva pratyayajanyopasthiteH samAnavizeSyatApratyAsatyA hetutvApagamAt / athaivamapi yatra 4 rAjA puruSaH' ityatra puruSapadAdhIna puruSopasthitau pratyayavazAt kazcitpratyayArthopi viSayIbhUtastatra pratyaya janyatayAvidha samUhAlambanopasthivizeSyatAsaMbandhena puruSepi sattvAt tasya rAjaprakArakAnvayabodhe vizeSyatayA bhAnApattirtureva | parihAramAha-- pratyayAdhIneti, arthAt- yadarthaprakArakaH zAbdabodha iSTaH sa yadi prakArIbhUtapadArthaviSayakapratyayajanyopasthitijanyo na bhavati tadA tAdRzazAbdabodhaM pratyeva vizeSyatAsaMbandhena pratyayajanyopasthiteH kAraNatvamucyate yadA ca zAbdabodhe prakArIbhUtapadArthasya pratyayenopasthiti. bhavati tadA tAdRzazAbdabodhe vizeSyasya vizeSyatayA bhAnaM prati pratyayajanyopasthiteH kAraNatvaM nAstyeva, tathA ca rAjasaMbandha: prameyaH rAjJaH puruSaH ' itivAkyadvayajanya samUhAlambanAma: bodhe puruSe prakArIbhUtasya rAjasaMbandhasya = SaSThayartha svatvasya yadyapi rAjasaMbandhapadenApyupasthiti. rasti tathApi rAjJa: ' ityatratya DaspratyayenApyupasthitirastyevetyetAdRza samUhAlambanAtmakazAbdabo L " 8 8 (75) prakArIbhUtasvatvapadArtha viSayakapratyayajanyopasthityajanyatvaM nAstIti naitAdRzazAbdabodhaM prati vizeSyasya puruSAdeH pratyayajanyopasthiteH kAraNatvaM yena pratyayajanyopasthityabhAvAdatra puruSastha rAjasaMbandhavizeSyatayA bhAnaM na sthAt, 'rAjJaH' ityatra ca rAjaprakArakasvatvavizeSyakaH zAbdabodho Shared as prakArIbhUtasya rAjapadArthasya kevalaM rAjetinAmnaivopasthitirasti na tu pratyayeneti pratyayAdhInarAjapadArthopasthityajanyarAjapadArthaprakAra kazAbdabodhatvAd etAdRzazAbdabodhaM prati vizeSyapadArthasya pratyayajanyopasthiteH kAraNatvamasti atra ca vizeSyasya svatvasya spra tyayenaivopasthitirapyastyeveti rAjapadArthaprakArakasvatvavizeSya kazAbdabodhasya nAnupapattirityartha: / evam ' rAjA puruSaH ' ityatrApi puruSavizeSyakarAjaprakAra kazAbdabodhe tvayAsspAdyamAne prakArIbhUtarAjapadArthasya rAjetinAmnaivopasthitirasti na tu pratyayeneti prakArIbhUtarAjapadArthaviSayakapratyayajanyopasthityajanyatvAdatra vizeSyabhUtapuruSapadArthaviSayakapratyayajanyopasthiteH kAraNatvaM prAptaM puruSa chAtra vizeSyatA saMbandhena pratyayajanyopasthitirnAsyeva puruSasya puruSetinAmnaivopasthitatvAditi nAtra puruSavizeSyakarAjaprakAraka bhedAnvayabodhaH saMbhavati / , 7 5 nanuktarItyA ' rAjA puruSaH ityatra rAjaprakAraka bhedAnvayabodhasya nivAraNe kRtepi yatra = yadA rAjA puruSaH ityatra puruSapadena puruSopasthitirjAtA puruSapadottaravartamAnasupratyayena caikavvasyopasthitirjAtA tatra tadA puruSa ekatvaM ca ' ityetAdRzI yA samUhAlambanAtmikoprasthi* tirasti sA yathA puruSapadajanyAsti tathA supratyayajanyApyastyeva etAdRzapratyayajanyopasthitiviyatvaM yathA pratyayArthaikatvasyAsti tathA puruSasyApyastyevetyevaMrItyA pratyayajanyopasthitaratra vizeSyavAsaMbandhena puruSepi sattvAt tasya = puruSasya rAjaprakAraka bhedAnvayabodhe vizeSyatayA mAnaM syAdeva . athAdavarItyA ' rAjA puruSaH ityatra rAjapadArthaprakArakapuruSavizeSyakabhedAncayabodhasyApattistadayasyaivAstItyAzaGkate - athaivamapIti / "Aho Shrutgyanam" Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdaze: (76) [ prathama kArake - na ca pratyayajanyatAvaccheda kI bhUtavizeSyatAsaMbandhenopasthite rhetutvApagamAnnAsspattiH - tAdRzasamUhAlambanopasthiti nirUpita puruSaniSThavizeSyatAyA nAmna eva 4 punaH rAjA puruSa:' ityatra bhedAnvayabodhApattiM nivArayati - na cetyAdinA, nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsaMbandhenopasthiterhetutvamastItyanvayaH / ayamartha:- yatra pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsaMbandhena vizeSyapadArthe pratyayajanyopasthitirbhavati tatraiva tatpadArtha vizeSyaka kiMcinnAmArthaprakAra kabhedAnvayabodho bhavatIti niyamaH / pratyayajanyateti - pratyayajanyA yA upasthitistanniSThA yA pratyayajanyatA tadavacchedakatvaM cAtra vizeSyaniSThavizeSyatAyA jJeyam - vizeSyaniSThApi vizeSyatA svanirUpita viSayitAsaMbandhenopasthitau vartate - svam = AzrayatAsaMbandhena vizeSyaniSThA viSayatArUpA vizeSyatA vizeSye upasthitinirUpita viSayatAyAH sattvAt upasthitezva jJAnarUpatvena viSayitvAdupasthitau upasthitiviSayIbhUtapadArthaniSThaviSayatAnirUpita viSayitA vartate tathA ca zAbdabodhe vizeSyatayA bhAsamAnapadArtha niSThApi vizeSyatA svanirUpita viSayitA saMbandhenopasthitau vartate tAdRzaupasthitau pratyayajanyatApi vartate ityeSA vizeSyatA upasthitiniSThapratyayajanyatAyAH sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenAvacchedikA jAteti. etAdRzapratyayajanyatAvaccheda kI bhUta vizeSyatA saMbandhenopasthiternAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati kAraNatvamasti yathA- rAjJaH ' ityatra GasarthasvatvavizeSyakarAjapadArtha prakArakamedAnvayabodho bhavati - svatve rAjapadArthasya nirUpitatvalakSaNabheda saMbandhasya sattvAd nirUpitatyasaMbandhena rAjavarasvatvamitibodhAt, atra hi svatvasya spratyayenopasthitirbhavatIti svatvaviSayako pasthitau uspratyayajanyatA vartate. atha ca stra yopasthitIyaviSayatA vartate tAdRzaviSayatAnirUpita viSayitA svatvaviSayakopasthitau vartate svatvaniSThA ca viSayatA vizeSyatArUpaiva vijJeyA tathA ca- eSA svatvaniSThApi vizeSyatA sva ( svatvaniThAvizeSyatA ) nirUpitaviSayitAsaMbandhena svatvaviSayako pasthitau vartate iti svatvaviSayako - pasthitau yA pratyayajanyatA vartate tasyA avacchedikA jAteti svatvaniSThA vizeSyatA pratyayajanyatAvacchedikAsti etAdRzI ca pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatA vizeSyabhUte svatvepyAzrayatAsaMbandhena vartata eveti pratyayajanyatAvacchedakI bhUtavizeSyatA saMbandhena sA DaspratyayajanyA svatvopasthitiH svatvepi pratyayArthe vartata eveti nAmArthaprakArakabhedAncayabodhakAraNIbhUtAyAH pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsaMbandhenopasthiteH svatve sattvAt 9 rAjJaH ityatra svatvavi - zekarAja padArthaprakArakabhedAnvaya upapadyate iti kAryakAraNabhAvasamanvayaH / L rAjA puruSaH ' ityatra tu puruSasya yopasthitirasti sA puruSetinAmapadajanyAsti na tu pratyayajanyeti puruSaviSayako pasthitau pratyayajanyataiva nAstIti puruSaniSThA vizeSyatA stranirUpita - viSayitA saMbandhenopasthitau vartamAnApi pratyayajanyatAvacchedikA kathaM syAt ? iti puruSe pratyaya "Aho Shrutgyanam" Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 77) janyatAvacchedakatvAditivAcyam, jJAnabhedena vizeSyatAbhedAbhAvAd yatra kutra cit pratyayAdeva lakSaNAdinA puruSAdyupasthitistatra tAdRzopasthitinirUpitapratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAtaH L puruSAdipadajanyapuruSAdyupasthitivizeSyatAyA abhinnatayA tAvatApyuktAtiprasaGgavAraNA'saMbhavAditi cet ? " janyatAvaccheda kI bhUtavizeSyataiva saMbandharUpA yadA nAsti tadA puruSe pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsaMbandhena puruSopasthitirapi kathaM barteta saMbandhisattAyAH saMbandhasattAdhInatvAt tathA cAtra puruSe pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsaMbandhenopasthiterabhAvAdeva tatkAryabhUtaH puruSapadArthavi - zeSyakarAjapadArthaprakArakamedAnvayabodho na saMbhavatItyAha - nApattiriti, 'rAjA puruSaH ityatra puruSavizeSyakarAjaprakArakamedAnvayabodhasyApattirnAstItyarthaH / ukte ApattyabhAve hetumAha- tAdRzeti, puruSapadAdhInetyAyuktasamUhAlambanopasthitinirUpitA yA puruSaniSThA vizeSyatA tasyAH pratyaya janyatAvacchedakatvamuktarItyA nAsti kiM tu nAmna eva janyatAvacchedakatvamasti nAmna iti nirUpitvaM yarthaH puruSetinAmanirUpitA yA puruSopasthitau janyatA tadavacchedakatvAdityarthaH / 3 rAjA 'puruSaH ityatra puruSArthasya yopasthitirasti sA puruSetinAmapadajanyAstIti puruSa - niSTA vizeSyatA puruSaviSayako pasthitiniSThAyAH puruSetinAmapadajanyatAyA evAvacchedikAsti na tu pratyayajanyatAyA avacchedikA puruSaviSayako pasthitau pratyayajanyatAyA evAbhAvAdityarthaH tathA ca kAraNIbhUtAyAH pratyayajanyatAvacchedakI bhUtavizeSyatAsaMbandhenopasthiterabhAvAt kathaM tatkAryabhUtaH puruSavizeSyakarAjaprakArakamedAncayabodhaH syAt ? / evam ' rAjJaH puruSaH' ityatrApi puruSasya pratyayAdhInopasthiterabhAvAt upasthitau pratyayajanyatvAbhAvAcca puruSaniSThA vizeSyatA pratyayajanyatAvacchedikA nAstIti pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsaMbandhena puruSe upasthiterabhAvAd rAjaprakArakapuruSa vizeSyakabhedAnvayabodho naiva jAyate kiMtu pratyayArthasvatvaprakArakabhedAnvayabodho jAyate - AzrayatvasaMbandhena rAjanirUpitasvatvavAna puruSa iti etAdRzapratyayArthaprakArakanAmArthavizeSyaka medAnvayabodhaM prati tu pratyaya janyatAvacchedakIbhUtavizeSyatA saMbandhenopasthiteH kAraNatvamapi nAstyeveti puruSaniSThavizeSyatAyAH pratyayajanyatAbacchedakatvAbhAvepi GaspratyayArthasvatvaprakArakapuruSetinAmArthavizeSyaka medAnvayabodhasyApi nAnupapattiriti sarve samaJjasam / 66 punaH prativAdI pariharan 'rAjA puruSaH' ityatra puruSavizeSyakarAjaprakAraka svatvasaMsargaka bhedAnvayabodhamApAdayati- jJAnabhedenetyAdinA / jJAnabhedena vizeSyatAmedAbhAvAt" iti " vizevyatAyA abhinnatayA ityatra hetuH / ayamartha:- devadattAdibhiranekairapi puruSairekasminneva jJAte ghaMTe devadattAdyanekapuruSasamavetaikaghaTaviSayakajJAnasya devadattAdibhedena bhedepi yathA ghaTabhedo na bhavati tathA jJAnamedena ghaTaniSThavizeSyatAyA api bhedo na bhavati vizeSyabhedenaiva vizeSyatAbhedaniyamAt tathA ca yadA kadAcit ' rAjJaH ' ityatra kena cit uspratyayasya puruSapadArthe 17 "Aho Shrutgyanam" Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (78) sAdarza: [ prathamAkArakena, svajanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhenaivopasthitehetutayA uktasamUhAlambanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatAyAzca lakSaNAvRttiAtA tadA pratyayena svArasikalakSaNAvRttyA puruSasyopasthitirbhaviSyatyeva tatra puruSopasthiteH GasUpratyayena jAtatvAt tAdRzapuruSopasthitau pratyayajanyatApi prAptaiva tAzapratyayajanyapuruSaviSayakopasthitinirUpitA viSayatAkhyA vizeSyatA puruSepi vartata eva puruSaniSThA caiSA vizeSyatoktarItyA svanirUpitaviSayitAsaMbandhena puruSopasthitAvapi vartate tatra puruSopasthitI pratyayajanyatApi vartate iti puruSaniSThA vizeSyatA upasthitiniSThapratyayajanyatAyA avacchedikA jAtaiva. atha ca viSayabhedenaiva vizeSyatAbhedaniyamena jJAnabhedena vizeSyatAbhedA'bhAvAt puruSe ' rAjJaH ' ityatra lakSaNAdhInaspratyayajanyapuruSopasthitinirUpitavizeSyatA ' rAjA puruSaH / ityatra zaktyadhInapuruSetinAmapadajanyapuruSopasthitinirUpitavizeSyatA ca vartate tayorubhayorapi vizeSyatayovizeSyabhUtapuruSapadArthasya bhedAbhAvAd bhedo nAstItyaikyaM prAptaM tathA ca ' rAjJaH' ityatra lakSaNAdhInaGaspratyayajanyapuruSopasthitinirUpitA puruSaniSThA vizeSyatA puruSopasthitiniSThapratyayajanyatAyA avacche. dikAstIti 'rAjA puruSaH ' ityatrApi zaktyadhInapuruSetinAmapadajanyapuruSopasthitinirUpitA puruSaniSThA vizeSyatA pratyayajanyatAvacchedikA jAtaiva uktapuruSaniSThavizeSyatayoktarItyA aikyAt tathA ca ' rAjA puruSaH' ityatrApi puruSe pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAyAH sattvAt tAdazapratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsaMbandhena puruSe puruSapadajanyopasthitirvartata eveti prAptamiti tatkAryabhUtaH puruSavizeSyakarAjaprakArakabhedAnvaya ( svatvasaMsargaka ) bodhaH kathaM na syAdityarthastadAha-- tAdRzopasthitIti / jJAnabhedena vizeSyatAbhedAbhASAt tAdRzA=' rAjJaH ' ityatra lakSaNAdhInaspratyayajanyA / tAdRzopasthinitirUpitA yA pratyayajanyAvacchedakIbhUtana puruSaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAtaH ' rAjA puruSaH ' ityatra zaktyadhInapuruSapadajanyapuruSo. pasthitinirUpitAyAH puruSaniSThavizeSyatAyA abhinnatayA. tAvatApi-pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsaMbandhenopasthiteH nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati kAraNatAsvIkArepi uktAtiprasaGgasya= 'rAjA puruSaH' ityatra rAjapadArthaprakArakapuruSavizeSyakabhedAnvayabodhaprasaGgasya ( AratteH , vAraNAsaMbhavAdityarthaH / uktarItyA 'rAjA puruSaH / ityatra bhedAnvayabodhasya pradarzitatvAt / " jJAnabhedena vizeSyatAbhedAbhAvAsa " ityAdinA " puruSapadAdhIna " ityAdipUrvoktabhedAnvayaprakArasyaiSa samarthanaM kRtaM na tu prakArAntareNa bhedAnkyApattiH pradarzitetyavadheyam / uktarItyA prativAdinA 'rAjA puruSaH' ityatrApAdita nAmArthaprakArakanAmArthavizeSyakabhedAmvayabodhaM pariharati-neti, svajanaketi-nAmArthaprakArakamedAnvayabodhaM prati svajanakajJAnIyapratyayavR. ttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhenopasthiteH kAraNatvamucyate, svam-upasthitiH, upasthitijanakaM yadarthavizeSyakazaktijJAnaM tAdRzazaktijJAnaviSayabhUtA yA pratyayavRttiprakAratA (pratyayArthavizeSyakazaktijJAne pratyayasya prakAratayA bhAnAt ) tAdRzaprakAratAnirUpitA "Aho Shrutgyanam" Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAnvayavicAraH] vyutpttivaadH| (79) sAdRzopasthitijanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAsAmAnAdhikaraNyavirahAnnAtiprasaGga iti vadanti / / yA pratyayArthaniSThA vizeSyatA ( zaktijJAnIyavizeSyatA-pratyayArthavizeSyakazaktijJAne pratyayArthasya vizeSyatayA mAnAt ) tAdRzavizeSyatAviziSTA yA pratyayArthaniSThaivopasthitIyavizeSyatA- tAdRzena vizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhenopasthite mArthaprakArakamedAnvayabodhaM prati kAraNatvamucyate itynvyH| __ yathA-'rAjJaH' ityatra yA pratyayajanyA svatvopasthitistajanakaM yat pratyayArthasvatvavizeSyakaM zaktijJAnam-GaspratyayazakyaM svatvaM zaktisaMbandhena uspratyayavaditijJAnaM tAzazaktijJAnaviSayabhUtA yA GaspratyayaniSThA prakAratA ( uktArthavizeSyakazaktijJAne spratyayasya prakAratayA mAnAt ) tAdRzaprakAratAnirUpitA spratyayArthastratve vizeSyatA (zaktijJAnIyavizedhyatA- uktazaktijJAne spratyayArthasvatvasya vizeSyatayA bhAnAt ) vartate. atha ca GaspratyayArthabhUte svatve DaspratyayajanyopasthitIyApi vizeSyatA vartate ityeSA svatvaniSThopasthitIyavizeSyatA uktaprathamayA svatvaniSThayA zaktijJAnIyavizeSyatayA viziSTA jAtA-ubhayorvizeSyatayoH sAmAnAdhikaraNyAditi svajanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatA GaspratyayArthasvatve'tra ghartate eveti etAdRzavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhenopasthiti ( Dhas pratyayajanyasvaH tvopasthiti ) rapi svatve vartate eveti tatkAryabhUto rAjapadArthaprakArakasvatvavizeSyakanirUpitatvalakSaNabhedasaMsargakazAbdabodhopi jAyate iti kAryakAraNabhAvasamanvayaH / 'rAjA puruSaH' ityatra ca puruSapadAdhInapuruSopasthitiH puruSapadottaravartamAnasupratyayavazAccaikatvAdipratyayArthopasthitirjAtA tatra . pratyayajanyatathAvidhasamUhAlambanopasthitervizeSyatAsaMbandhena puropi sattvAt punazca "jJAnabhedena vizeSyatAmedAbhAvAt / ityAdinA vizeSyatayorakyaM pratipAdya puruSaniSThAyAH puruSapadajanyopasthitIyavizeSyatAdhA apyuktaprakAreNa pratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAtvamupapAdya yAtra puruSavizeSyakarAjaprakArakamedAnvayApattiH pradarzitA sA nedAnIM saMbhavatItyAha-uktasamUhAlambanetyAdinA / uktA yA samUhAlambanopasthitistAdRzopasthitinirUpitA yAtra puruSaniSThA vizeSyatA tasyAstAdRzopasthitijanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatayA saha sAmAnAdhikaraNyameva nAsti- pratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAyAH pratyayArthamAtravRtitvAt puruSe cAsattvAditi puruSopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatA pratyayavRttiprakAratAnirUpita vizeSyatAviziSTaiva nAstIti saMbandharUpAyA vivakSitavizeSyatAviziSTavizeSyatAyAH puro pramA vAt tAdRzavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhenopasthitirapi puruSe kathaM varteteti kathaM puruSaSivyakurAjaprakArakabhedAnvayabodhaH syAdityanvayaH / ayamartha:-'rAjA puruSaH' ityatra puruSapadena puruSopasthitirbhavati puruSapadottaravartamAnasupratyayena caikatvopasthitirbhavati- puruSa ekatvaM cetirUpA, etAdRzasamUhAlambanopasthitIyavizeSyatA puruSe vartate 'rAjJaH' ityatra ca kasyacitsvArasikalakSaNAvazAta spratyayena puruSopasthitirjAteti ms "Aho Shrutgyanam" Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) sAdarza: [prathamAkArake pratyayajanyopasthitIyavizeSyatApi puruSe vartate jJAna ( atrobhayopasthiti ) bhedena vizeSyatA dAbhAvAccoktobhayopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatayoraikyAta puruSaniSThopasthitIyavizeSyatAyA svanirUpitaviSayitAsaMbandhena puruSaviSayakapratyayajanyopasthitau vartamAnatvAcca puruSaniSThA vizeSyAta upasthitiniSThapratyayajanyatAvacchedikA jAteti tAdRzapratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAsaMbandhenopasthitiH puruSe vartate eveti tatkAryabhUtaH puruSavizeSyakarAjaprakArakabhedAnvayabodhaH saMbhavatyeveti prativAdinA yat pratipAditam, tanna saMbhatrati- 'rAjA puruSaH' ityatroktasamUhAlambanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatA puruH vartate tAdRza=uktasamUhAlambanopasthitijanakaM yacchaktijJAnaM supratyayazakyamekatvaM zaktisaMbandhena supratyayavaditijJAnaM tAdRzazaktijJAnanirUpitA yA pratyayaniSThA prakAratA ( pratyayArthavizeSyakazaktijJAne pratyayasya prakAratvAt ) tAdRzaprakAratAnirUpitA vizeSyatA tu supratyayArthaikatve eva vartate na tu puruSepItyuktasamUhAlambanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatAyA uktasamUhAlambanopasthitijanakajJAnIya (zaktijJAnIya) pratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAyAzca vaiyadhikaraNyena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAduktasamUhAlambanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizedhyatA uktasamUhAlambanopasthitijanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTaiva na bhavatIti saMvandhatvena vivakSitAyAH sva ( upasthiti ) janakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAyAH puruSe'bhAvAdevaitAdRzavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhanAtra puruSe upasthitirapi na vartate iti tatkAryabhUsya puruSavizeSyakarAjaprakArakasvatvasaMsargakabhedAnvayabodhasyApi prasaGgaH=ApattirnAstyeveti vadanti / ___ evam- 'rAjJaH puruSaH' ityatrApi pratyayajanyopasthitijanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatA pratyayArthe eva vartate na tu puruSe iti puruSe svajanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAyA abhAvena tAdRzavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhena puruSe upasthiterapya'bhAvAd rAjaprakArakapuruSavizeSyakabhedAnvayabodho na jAyate / yazca uspratyayArthasvatvaprakArakapuruSavizeSyakabhedAnvayabodho jAyate tAdRzapratyayArthaprakArakanAmArthavizeSyakamedAntrayabodha prati svajanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTa vizeSyatAsaMbandhenopasthiterhetutvameva nAstIti etAdRzavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhenopasthiterabhAvepi AzrayatvasaMsargakapratyayArthasvatvaprakArakapuruSavizeSyakabhedAnvayabodhasya nAnupapattiH / 'rAjJaH puruSaH' ityatra nirUpitatvasaMbandhena rAjA Gasarthe svatve prakAraH svatvasya rAjanirUpitatvAt svatvaM cAzrayatAsaMbandhena puruSe prakAra ityavadheyam / 'rAjJaH' ityatra ca nAmArthaprakArakabhedAnvayabodho jAyate tAdRzabhedAnvayabodhaM prati svajanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhanopasthiteH kAraNatvamastIti 'rAjJaH' ityatra svajanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhanopasthitirapi Gatarthasvatve vartata eveti nAmArtharAjaprakArakapratyayArthasvatvavizeSyakanirUpitasvalakSaNabhedasaMsargakabhedAnvayabodhopi jAyate eveti sarva samaasam / "Aho Shrutgyanam" Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ medAnvayavAdaH] vyutpattivAdaH / (81) tadasat- pratyayatvasyA'nugatasyA'natiprasaktasya durvacatayA uktakAryakAraNabhAvakalpanAyA asaMbhavAt / 'rAjasaMbandhaH puruSaH' ityAdau saMbandhAdipade inspadatvAdibhramadazAyAM saMbandhAdivizeSyakarAjAdipadArthaprakArakAnvayabodhAnupapatteH / 'rAjJaH puruSaH' ityAdau GaspadAdiSu saMbandhAdipadatvabhramadazAyAM saMbandhAze rAjAdiprakArakAnvayabodhApattezca / / ___ na ca pratyayatvena jJAtaM yatpadaM tatpadajanyopasthiteH kAraNatvAdetaddoSadvayasya nAvakAza iti vAcyam, 'rAjJaH puruSaH' ityAdau SaSThyAdeH pratyayatvAdyanupasthitidazAyAmapi AnupUrvIvizeSaprakArakajJAnAdhInatadarthopasthitisattve zAbdabodhotpatyA pratyayatvaprakArakajJAnanivezAsaMbhavAt / uktakAryakAraNabhAvaM siddhAntI pariharati- tadasaditi, uktakAryakAraNabhAve pratyayasya pravezo'sti pratyayatvaM ca sakalapratyayAnugataM pratyayAtirikte cAnatiprasaktaM na nivaktuM zakyate pratyayatvanirvacanAsaMbhave ca pratyayajJAnAsaMbhavAt pratyayaviziSToktakAryakAraNabhAvopi nAvadhArayituM zakyate ityarthaH / kiMcoktapratyayatvaviziSTa kAryakAraNabhAvasvIkAre yadA 'rAjasaMbandhaH puruSaH' ityatra kasyacit saMbandhapade aspadatvabhramo jAyate tadAtra 'rAjasaMbandhaH' iti bhAge DaspratyayArthasvatvasaMbandhavizeSyakarAjapadArthaprakArakamedAnvayabodha iSTosti sa na syAt- vastutotra rAjapadottaraM GaspratyayA'bhAvAt kAryakAraNabhAve ca pratyayatvanivezAt / 'rAjJaH puruSaH' ityatra ca yadA Gaspratyaye saMbandhapadavabhramo jAyate tadA uspratyayArthasvatvavizeSyakarAjaprakArakabhedAnvayabodha iSTo nAsti ukta kAryakAraNabhAvasvIkAre cApadyetaiva vastutotra rAjapadottaraM Daspratyayasya sattvAditi noktakAryakAraNabhAvaH samaJjasaH / nanu pratyayatvena jJAtaM yatpadaM tatpadajanyopasthiteH nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati kAraNatvamucyate tathA ca 'rAjasaMbandhaH puruSaH' ityatra saMbandhapade DaspadatvabhramadazAyAM saMbandhapadaM pratyayatvena jJAtamiti pratyayatvena jJAtasaMbandhapadajanyopasthiternAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati kAraNatvasvIkArAtpratyayArthasaMbandhavizeSyakarAjaprakArakabhedAnvayabodhasyAnupapattiAsti tatkAraNIbhUtAyAH pratyayatvena jJAtapadajanyopasthiteH sattvAt / 'rAjJaH puruSaH' ityatra Daspade saMbandhapadatvabhramadazAyAM vastuto vidyamAnamapi spratyayapadaM pratyayatvena na jJAtamiti pratyayatvena jJAtapadajanyopapasthiterabhAvAt tatkAryabhUtasya saMbandhavizeSyakarAjapadArthaprakArakabhedAnvayabodhasyApanrnAistItyA. zaGkayAha- na ceti / parihAramAha- rAjJa iti, 'rAjJaH ' ityatra yadA SaSThayA: pratyayatvenopasthiti: jJAnaM na bhavati tadApi ' rAjJaH ' ityAkArakAnupUrvI vizeSa prakArakam ' rAjJaH ' ityAnupUrvImAtraviSayakaM yajjJAnaM tajjanyA yA tadarthopasthitiHSaSThayarthasvatvaviSayakopasthitiH tatsattvepi rAjaprakArakaSaSThayarthasvatvavizeSyakabhedAnvayabodho jAyate eva iSTazca tanna syAditi kAryakAraNabhAve pratyayatvaprakArakajJAnanivezo na yuktH| pratyayatvajJAnanivezAbhAve ca rAjJaH 'ityatra SaSThayAH pratyayatve. "Aho Shrutgyanam" Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 82 ) sAdarza: [ prathamA kArake i idaM punaratra tasvam- rAjA puruSaH ' ityAdau puruSAdivizeSyakarAjAdiprakAraka bhedAnvayabodhasyA'prasiddhacaiva nApatti saMbhavaH / yatra SaSThayAdivibhaktereva svArasikalakSaNayA zaktibhrameNa vA puruSAdyupasthitistatra tadvizeSyakarAjAdipadArthaprakArekabhedAnvayabodhaH prasiddha iti cet , tarhi tAdRzabodhe tathAvidhaprakRtipratyayAnupUrvIvizeSarUpAkAGkSAjJAnasahakRtatattadvibhaktijanyapuruSAdyupasthitighadila sAmayyA eva tAdRza bodhotpAttaniyAmakatayA tadabhAvAdeva na tadApattiH / ata eva svatvAdisaMbandhena rAjAdiviziSTapuruSAditAtparyakatadAdipadaghaTitAt ' sa sundaraH ' iti vAkyAt puruSAdivizeSyakasvatvAdisaMsargaka rAjAdiprakAra kazAbdabodhasya ca prasiddhayA ' rAjA puruSaH sundaraH' ityAdau padArthoMpanAnupasthitidazAyAmapi rAjaprakAraka svatvavizeSyakamedAnvayabodhasya nAnupapattirityarthaH / prasyayatvAdyanupasthitidazAyAm = pratyayatvAdinA rUpeNAnupasthitidazAyAm / kacit prasiddhasyaiva padArthasyAnyatrApattiH saMbhavati yathA ghaTAderna tvaprasiddhasya yathA zazaviSANAderiti yadi nAmArthaprakArakanAmArthavizeSya kabhedAnvayabodhaH kacidapi prasiddhaH syAttadA 'rAjA puruSaH' ityatrApyApadyetetyAha- idamityAdinA / nAmArthayoH sAkSAd medAnvayabodhasyASnyutpannakhAdityarthaH / nAmArthasya sAkSAttu pratyayArthena vA nipAtArthena vA eva medAnvayabodho 'jAyate na tu nipAtAtiriktanAmArthena, tathA ca rAjapadArthasya puruSapadArthena saha sAkSAtkathaM arraratdhaH syAdityarthaH / Jiang ? nanu yatra rAjJaH ' iti SaSThayaiva svArasikalakSaNayA zaktibhrameNa vA puruSopasthitirjAyate tatra tu tadvizeSyaka-puruSa vizeSyakarAja prakAraka medAnvayabodhaH prasiddha iti tasyaiva 'rAjA puruSaH ityatrApyApattirityAzaGkate - yatreti / uttaramAha- tahati, kAryakAraNabhAvo hyanvayavyatirekAbhyAmavadhAryate iti ' rAjJaH ' ityatra yadi lakSaNayA zaktibhrameNa vA paSTyA puruSopasthitau rAjaprakArakapuruSavizeSyakabhedAntrayabodho jAyate tadA sa bodhaH kayA sAmagryA jAyate iti viveke kartavye ' rAjJaH ' ityatra tAdRzabodhe = rAjaprakArakapuruSavizeSyaka medAnvayabodhe tathAvidha-rAtraityAkArakaprakRtipratyayAnupUrvIvizeSarUpAkAGkSA sahakRtaGa svibhaktijanyapuruSopasthitiyuktasA madhyA eva tAdRzabodhotpattiniyAmakatayA tadabhAvAdeva = etAdRzasAmagryabhAvAdeva ' rAjA puruSaH' ityatra rAjaprakArakapuruSavizeSyakabhedAnvayabodhasya nApatti:- kAraNasattve eva : kAryasaMbhavAdityarthaH / $6 vAdivibhakteH " iti paJcamyantam / 8 yAdRzazAbdabodhasAmagrI bhavati tAdRza eva zAbdabodho bhavati na tvanyAdRza ityAha- ava eveti sa sundaraH ityatra svatvasaMbandhena rAja viziSTapuruSatAtparyeNa sa iti tatpadaM prayuktamiMti sa sundara:' iti vAkyena puruSavizeSyakasvatvasaMsargakarAjaprakArakaH zAbdabodho jAyate iti tatprasiddhayA ' rAjA puruSaH sundaraH ' ityatrApi padArthopasthitiyogyatAbalAt svatvasaMbandhena 8 7 "Aho Shrutgyanam" Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ medAnvayavAdaH] vyutpttivaadH| .83) sthitiyogyatAjJAnAdivalAt tAdRzazAbdabodhApattirityapi nirastam-'sa sundaraH' ityAdivAkyAdhInazAbdabodhasAmagyAstatpadatvAdhavacchinnavizeSyakasundarAdipadasamamivyAhArajJAnasahakRtatadAdipadajanyatAdRzaviziSTArthopasthitighaTitatayA tadabhAvAdevApattyabhAvAt / * athaitAdRzarItyApattivAraNe -- rAjJaH puruSaH' ityAdI svatvAdisaMbandhena purupAdau rAjAdyanvayabodhasvIkArepi kSativirahAduktavyutpattiniyuktikA / vibhaktInAM saMbandhAdivAcakatvamapi niyuktikam, 'nIlo ghaTaH' ityAdau vizeSaNavAcakapadasamabhivyAhRtavibhakteriva sarvavibhaktInAM sAdhutvamAtrArthakatvasyaivocitatvAt, rAjaprakArakapuruSavizeSyakabodhaH syAdevatyapi nirastam / yataH- 'sa sundaraH / ityatra tatpadavizeSyakaM yatsundarapadasamabhivyAhArajJAnaM tAdRzajJAnasahakRtA yA tatpadajanyA tAdRze svatvasabandhena rAjaviziSTapuruSaviSayakopasthitistadghaTitasAmaghyA eva puruSavizeSyakasvatvasaMsargakarAjaprakArakazAbdabodho jAyate ' rAjA puruSaH sundaraH' ityatra ca tadabhAvAdeva-tatpadAbhAvena tatpadavizeSayakasundarapadasamamivyAhArajJAnasahakRtatatpaMdajanyatAdRzaviziSTArthopasthitighaTitasAmagya - mAvAdeva ApattyabhAvAt tatkAryabhUtasya puruSavizeSyakasvatvasaMsargakarAjaprakArakazAbdabodhasyApattyabhAvAdityarthaH / - atheti- yAdRzazAbdabodhasAmagrI bhavati tAdRza eva zAbdabodho bhavatItyetAdRzoktarItyA * rAjJaH puruSaH / itivAkyAjAyamAnazAbdabodhasya : rAjA puruSaH ' ityatrApattivAraNe kRte tathA * sa sundaraH / itivAkyAjAyamAnazAbdabodhasya 'rAjA puruSaH sundaraH' ityatrApattivAraNe kRte * rAjJaH puruSaH / ityatra svatvasaMsargakarAjaprakArakapuruSavizeSyakabodhasyApi santarAjapadaprayamA ntapuruSapadasamamivyAhArarUpAkAzAjJAnaghaMTinopasthityAdisAmagrIvazAdeva svIkAreM kSativirahAta . rAjA puruSa: ' ityatra santarAjapadAbhAvena 'rAjJaH puruSaH' ityatratyasAmagryabhAvAt svatvasaMsargakarAjaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhApattirna saMbhavatIti uktavyutpattiH=nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati pratyayajanyopasthitiH kAraNamiti vyutpattiniyuktikA-pRthakpRthagAkAkSAdighaTitavilakSaNasAmagrIvazAdeva pRthakpRthaksvarUpazAbdabodhotpattiniyamasaMbhavAd vyathaivetyarthaH / evaM vizeSaNavAcakapadottaravartamAna vibhakteriva sarvavibhaktInAm-vizeSyavAcakapadottaravartamAnavibhaktInAmapi sAdhutvamAtrArthakatvaucityAsaMbandhAdivAcakatvamapi niyuktikam- tatra tatra jAyamAnatAzasaMbandhAdiviSayakazAbdabodhaM prati tatra tatra vartamAnAkAGkSAdighaTitasAmagrIviyaspaina kAraNava svIkAre tAdRzasAmagryabhAvAnAnyatra tAdRzazAbdabodhAtiprasaGgo gayA' nIlo ghATa: ' ityatratyAyAH preSamAntanIlapadaghaTapadAkAGkSAyA virahAt 'nIlasya ghaTaH / ityAdau na nIlaghaTayoramedAcayabodhApattirityarthaH / tatratyazAndabodhavizeSaM prati tatratyasAmagrI vizeSasya kAraNatvamityekasyaiva kAryakAraNabhAvasya sakalazAbdasAdhAraNatvena lAghavAt / pRthakpRdhag vyutpattInAM "Aho Shrutgyanam" Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) sAdarza: [ prathamakArake na hi tatra tathAvidhAnvayabodhopagame tatsthalIyasAmagrIbalAt ' rAjA puruSaH ' ityAdiSvapi tathAvidhAnvayabodhaprasaGgaH saMbhavati - tatsthalIyasAmayyAH SaSThayanta- rAjapadatvAdyavacchinnadharmika puruSAdipadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnaghaTitatayA tadabhAvAdeva tatra tAdRzasAmayyA abhAvAt / evaM ca ' rAjapuruSaH ' ityAdisamAse rAjAdipadasya rAjasaMbandhyAdilakSaNA'svIkAropi vyarthaH- tatra bhedAnvayabodhasvIkArepi kSativirahAt / na ca tatra bhedAnvayabodhAbhyupagame tatsthalIyasAmagrIbalAt ' rAjA puruSaH ' ityAdAvapi tAhazAnvayabodhApattiriti vAcyam, tatsthalIya zAbdabodhe rAjapadAvyavahitottarapuruSAkAryakAraNabhAvaniyAmakatve hyanekakAryakAraNabhAvAnAM svIkArApattyA gauravAcetyarthaH / svAbhi prAyaM prakaTayati- nahIti / tatra - 'rAjJaH puruSaH ityatra / tatsthalIyasAmagrIbalAt = rAjJaH puruSa:' ityatratrartamAnaGasantarAja padaprathamAntapuruSapadaghaTitasAmagrIbalAt tathAvidhAnvayabodhopagame= nirUpitatva saMbadhena rAjaviziSTasvatvaprakArakapuruSavizeSyakabodhastrI kArepi 'rAjA puruSaH' ityatra uktasvatvaprakArakapuruSavizeSyakabodhApatterabhAvAt SaSThyantarAjapadAbhAvAt, etadevAha -- tatsthalIyeti ! tatsthalIya sAmanyAH = ' rAjJaH puruSaH' ityatratyasAmagryAH SaSThayantaM yadrAjapadaM tadvizeSyakaM yat puruSapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnaM tadghaTitatvena, tatra = ' rAjA puruSaH' ityatra ca tadabhAvAt paSThayantarAjapadatvAvacchinnavizeSyakapuruSapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnAbhAvAdeva tAdRzasAmagryA: svatvaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhajanakasAmagryA amAvAnna svatvaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhApattirityarthaH / evaM ceti - yathA 'rAjJaH puruSaH' ityatra bhedAnvayabodho bhavati tathA 'rAjapuruSa:' ityatrApi bhedAnvayabodhaH svIkartavyaH- yatotra rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAM svIkRtyAbhedAnvayabodhe rAjapuruSayoryaH svasvAmibhAvasaMbandhaH pratIyate tasya bhedAnvayabodhasvIkArepyanupapattirnAstIti rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAstrIkAro vyartho gauravAdityarthaH / nanu yadi 'rAjapuruSaH' ityatra medAncayaH svIkriyeta tadAtra medAnvayaM prati SaSThyantatvama nivezya kevalaM rAjapadapuruSapadayoH samamivyAhAra rUpAkAGkSAjJAnastha kAraNatvaM vaktavyaM tathA ca rAjapadapuruSapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnasya 'rAjA puruSaH' ityatrApi sattvAt 'rAjapuruSa:' itidRSTAntena 'rAjA puruSaH' ityatrApi medAnvayabodhApattiH syAditi tadvAraNAya 'rAjapuruSaH' ityatra na bhedAnvayabodhaH svIkAryaH kiM tu rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAdvArA medAnvayabodha eva svIkArya ityAzaGkyAha - na ceti / tatra' rAjapuruSaH ' ityatra / tatsthalIyasAmagrIbalAta - 'rAjapuruSaH ' ityatravartamAnasAmagrIsadRzasAmagrIbalAt / tAdRzAnvayabodhApattiH = bhedAnvayabodhApattiH / parihArahetumAha - tatsthalIyeti, rAjapuruSaH " ityatra bhedAnvayasvIkArepi tAdRzabhedAnvayabodhaM prati rAjapadAvyavahitottarapuruSapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnasya hetutvaM vakSyAma etAdRzAkAGkSAjJAnam 'rAjA puruSaH' ityatra tu "Aho Shrutgyanam" Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -bhedAnyayavAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 85 ) dipadatvarUpAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutayA'samAsasthale puruSAdipadasya vibhaktyA rAjAdipadavyavahitatvAt tAdRzAnupUrvIvizeSajJAnA'saMbhavena tatra tAdRzabodhasA -" mayyA asiddheH / na ca prakRtipratyayayorAnupUrvIvizeSarUpasyAkAGkSAtvAt prAtipadikadrayAvyava' dhAnaghaTitoktAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutvaMmeva niSprAmANikamitivAcyam, bhavanmatope ' rAjapuruSaH ' ityAdau tAdRzasAmagrIbalAd rAjapadArtharAja saMbandhipuruSapadArthayorabhedAnvayabodhaH tAdRzasAmagrIbalAt 'rAjJaH puruSaH' ityAdAvapi rAjAdipadasya rAjasaMbandhyAdau lakSaNAgrahasacce tAdRzA'bhedAnvayabodhaprasaGgavAraNAya tathAvidhAnupUrvIvizeSajJAnasya samAsajanyabodhe hetutAkalpanasyAvazyakatvAt / asmAnAstyeva rAjapadapuruSapadayormadhye prathamAvibhaktyA vyavadhAnAditi na ' rAjapuruSa:' ityasya dRSTAntena * rAjA puruSa ' ityatra bhedAnvayabodhApattiH saMbhavatItyarthaH / tAdRzAnupUrvI - rAjapadAvyavahitottarapuruSapadatvarUpAnupUrvI / tatra = ' rAjA puruSaH ' ityatra / tAdRzabodhasAmagryA:--bhedAnvayabodhasyoktasAmagryAH / m . na ceti / niSprAmANikamiti- prAtipadikadvayasyAvyavadhAnameva na sarvatra saMbhavati madhye vibhaktivyavadhAnasaMbhavAditi prAtipadikadvayAvyavadhAnaghaTitoktAnupUrvIvizeSasya kathaM zAbdabodhavizeSaM prati hetutvaM syAt ? tasmAdavyavahitaprakRtipratyayAnupUrvI vizeSasyaiva hetutvaM vaktavyaM pra tipratyayayoH sarvatrAvyavadhAnasaMbhavAt sarvatrAnugatasyaiva ca kAraNatvaucityAt tathA ca- Anu pUrvIjJAnasyA'kAraNatve ' rAjapuruSaH ' itisamAse yA sAmagrI vartate sA rAjA puruSa. ' ityatrApi rAjapadapuruSapadajanyopasthitighaTitayogyatAjJAnAdisAmapyastIti 'rAjapuruSa:' ityatra bhedAnvayabodhasvIkAre taddRSTAntena 'rAjA puruSaH' ityatrApi rAjama kArakasvatvasaMsargaka puruSavizeSyakabhedAnvayabodhasyApattirastyeveti tadvAraNAya AnupUrvI vizeSasya ( rAjapadAvyavahitapuruSapadatvAnupUrvI vizeSasya ) kAraNatvakalpanaprayuktaM gauravaM pUrvapakSimatetiricyate ' rAjapuruSaH ' ityatrAmedAnvayavAdisiddhAntipakSe ' svanAbhedAnvayasya rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNaiva niyAmikA tadabhAvAdeva rAjA puruSaH ityatra nA'bhedAnvayApattirityatrAbhedAnvayApattivAraNAya rAjapadapuruSapadayoravyavadhAnaghaTitAnupUrvIjJAnasya kAraNatvakalpanApekSA'bhAvenoktagauravAbhAvAllAghavamitibhAva itikRSNabhaTTAbhiprAyaH / pareiharati- bhavanmatepIti, siddhAntimatepi yathA rAjapuruSa:' ityatra tAdRzasAmagrIbalAt = lakSaNAghaTitasAmagrIbalAda'bhedAnvayabodho jAyate tathA ' rAjJaH puruSaH ' ityatrApi rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAgrahe jAte tAdRzasAmagrI balAt-lakSaNAghaTita sAmagrI balAda'medAnvayabodhApattiratyeti ' rAjJaH puruSa' ityatrAbhedAnvayabodhApattivAraNAya samAsajanyabodhe = ' rAjapuruSaH' itisamastapadajanyA'bhedAnvayabodhe tathAvidhAnupUrvIvizeSajJAnasya = rAjapadAvyavahitottara puruSapadAnupUrvIvizeSarUpAkAGkSAjJAnasya kAraNatvakalpanamAvazyakameva ( tathA ca 'rAjJaH puruSaH' ityatra rAja - < ? " "Aho Shrutgyanam" Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 86 ) sAdarza: [ prathamAkArake - < bhirbhedAnvayabodhe eva tAdRzAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutAyAH kalpanIyatvAt / na cobhayamate eva rAjasaMbandhini rAjapadasya svArasikalakSaNAgrahaNa rAja-puruSaH" ityatra rAjasaMbandhipuruSayorabhedAnvayabodho bhavati, iyAMstu vizeSaH- yadasmanmate'sau samAsaH SaSThItatpuruSo bhavanmate karmadhAraya iti. evaM ca puruSavizeSyakA'bhedasaMsargakarAjasaMbandhiprakArakabodhe rAjapadA'vyavahitottaravarti puruSapadatvaprakArakajJAnatvena hetutvamubhayavAdisiddhameva bhedAnvayabodhe tAdRzAnupUrvIjJAnahetutAkalpana padapuruSapadayoravyavahitAnupUrvya'bhAvAdevA'bhedAnvayabodhApattirna syAt. ) tathA ca yathAvayA tathAvidhAnupUrvI vizeSajJAnasya ' rAjapuruSaH ' ityatrAbhedAnvayabodhaM prati kAraNatvaM kalpyate tathA mayA bhedAnvayabodhaM pratyeva kAraNasvaM kalpate tathA ca meAnyavopakAraNasya tAdRzAnupUrvIvizeSajJAnasya rAjapadAvyavahitapuruSapadAnupUrvI vizeSajJAnasya ' rAjapuruSaH' ityatra sattvAd medAnvayabodha evaM svIkAryo nA'bhedAnvayabodhastatra rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNApattyA gauravAdityarthaH / na caivam ' rAjJaH puruSaH ' ityatra bhedAnvayabodho na syAd bhedAnvayakAraNIbhUtoktarAjapadAvyavahitapuruSapadAnupUrvI vizeSajJAnasyAbhAvAt SaSThyA vyavadhAnAditi vAcyam, uktakAryakAraNabhAvasya samAsasthalArthameva kalpitatvAt. asamAsasthale ' rAjJaH puruSaH ' ityAdau tu bhedAnvayabodhaM prati SaSThadhantarAjAdipadasamabhivyAhArasya vA viruddhavibhaktyanta padayoH samabhivyAhArajJAnasya vA kAraNasvAditi na kApyanupapattiriti sUcitam - " samAsajanyabodhe " ityanena / punaH siddhAntI ' rAjapuruSa:' ityatra medAnvayabodharavIkartRpUrvapakSimate gauravaM pradarzayati- na cetyAdinA / 'rAjapuruSaH' ityatra rAjapadasya yadi kasyacit rAjasaMbandhini svArasikalakSaNAgraha: syAttadA rAjapadAlakSaNayopasthita rAjasaMbandhinaH puruSe'bhedAnvayasya mameva tavApi svIkArAvazyakaravAda medAnvayabodhaM prati rAjapadAvyavahitottaravarti puruSapada svaprakArakaM yadAnupUrvIjJAnaM tasya kAraNatvamubhayavAdi ( tava mama ca ) siddhameva tvayA tu tAdRzAvyavahitAnupUrvIjJAnasya rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNA mahAbhAvakAle bhedAnvayabodhaM pratyapi kAraNatvaM kalpanIyamiti gauravamityarthaH / kiM ca lakSaNAgrahaniveza vinA kAraNatvasvIkAre bhedAnvayabodhAbhedAnvayabodhayorvinigamanAvirahaH, lakSaNAgrahaniveze tatopyadhikaM gauravam, kevalalakSaNAyA evAbhedAnvayabodhaniyAmakatve madIyamata svIkArApattirityavadheyam / rAjapuruSaH ityatra rAjapadasya rAjasaMbandhini svAra sikalakSaNAgrahakAlikaH svasya prativAdinazca yAvAn bhedastamAha- iyAMstviti, puruSa : " ityatra lakSaNAgrahe satyamedAnvayabodhakAle'sau samAso mamamate SaSThItatpuruSaH 'rAjJaH puruSaH' iti vigrahasvIkArAt GasantarAjapadasya rAjasaMbandhaviziSTa lakSaNAsvIkArAt, tava mate cAsau samAsaH karmadhAraya eva rAjA cAsau puruSo rAjapuruSaH * itivigrahasvIkArAt prathamAntarAjapadasyaiva rAjasaMbandhini lakSaNAstrIkArAt rAjasaMbandhitva puruSatveti vibhi-napravRttinimittadharmAbhyAM padAbhyAmekadharmibodhanAdityarthaH / pUrvapakSI pariharati- ukteti, L ' rAja L " Aho Shrutgyanam" T Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadAyayava daH] vyutpttivaadH| (87) madhikamiti vAcyam, uktA'bhedAnvayabodhe tathAvidhAnupUrvIjJAnahetutAyAM paryAyaza: bdAntaraghaTitAnupUrvIjJAnajanyatathAvidhAnvayabodhe vyabhicAravAraNAya tAdRzAnupUrvI. jJAnAnantaryasya kAryatAvacchedakakoTAvavazyaM nivezanIyatayA taMtra viSayaniveze prayojanAbhAvena tAdRzakAryatAvacchedakasyaiva bhedAnvayabodhasAdhAraNyenAnupUrvIjJAnasya bhedAnvayabodhe hetutAyA anaadhikyaat| - evam 'taNDulaM pacati ' ityAdAvapi pAkAdirUpadhAtvarthe karmatvAdisaMbandhena taNDulAderanvayabodhaH svIkartumucitaH / karmatvasya pAkAze prakAratve tatra tatra 'rAjapuruSaH / ityatra rAjAkArakapuruSavizeSyakAbhedAnvayabodhaM prati tathAvidhAnupUrvIjJAnahetutAyAma-rAjapadAvyavahitotarapuruSaradAnupUrvIjJAnasya hetutve yatra / nRpapuruSaH ' ' nRpatinaraH / ityAdau rAjapuruSapadaparyAyazabdAntaraghaTitAnupUrvIjJAnenAbhedAnvayacodho bhavati tatra rAjapadAvyavahitottarapuruSapadajJAnasyAsatvAd abhedAntrayabodharUpakAryasya ca sattvAd vyabhicAraH prApta iti tAdazavyabhicAravAraNAya tattadAnupUrvIjJAnAnantaryasya kAryatAvacchedakakoTau nivezaH kartavyo pathA-- rAjapadAvyavahitottarapuruSapadAnupUrvIjJAnottaratvaviziSTarAjaprakArakapuruSavizeSyakAbhedAnvayabodhaM prati rAjapadAvyavahitapuruSapadAnupUrvIjJAnasya hetutvam . nRpatipadAvyavahito. caranarapadAnupUrvIjJAnottaratvaviziSTarAjaprakArakapuruSavizeSyakAbhedAnvayabodhaM prati nRpatipadAvyavahitottaranarapadAnupUrvIjJAnasya kAraNatvamityAdi, evaM hi kAryatAvacchedakakoTI tattadAnupUrvIjJAnAnantayasya niveze kRte viSayaniveze saMbandharUpaviSaya nivezasya prayojanaM nAstyeva kAraNAnantaryanivezena tAdRzazAndabodhaM pratyeva tAdRzAnupUrvIjJAnasyaiva hetutvaprAptau vyabhicArAsaMbhavAd vyabhicAravAraNArthameva viSayanivezasyAvazyakatvAt tathA ca rAjapadAvyavahitottarapuruSapadAnupUrvIjJAnAnantarajAyamAnarAjaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhaM prati rAjapadAvyavahitottarapuruSapadAnupUrvIjJAnasya hetutvamityevaM "bhedAnvayabodhA'bhedAnvayabodhasAdhAraNaM" kAryakAraNabhAvaM vakSyAma iti na bhedAnvayabodhaM pratyuktAnupUrvIjJAnasya pRthag hetutvakalpanApekSeti nAdhikyamityarthaH / tAdRzakAryeti, rAjaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodhatvasya kAryatAvacchedakasma bhedAnvayabodhasAdhAraNyAt- 'rAjA puruSaH / ityatra bhedAnvayabodho vA bhavatvamedAnvayabodho vA bhavatu .rAjaprakArakapuruSavizeSyakabodhasyobhayatraiva jAyamAnatvAd rAjaprakArakapuruSavizezyakabodhatvasyobhayavidhabodhasAdhAraNatvAttAhazobhavabodhasAdhAraNarAjaprakArakatvapuruSavizeSyakatvaM pratyeva rAjapadAvyavahitottarapuruSapadAnupUrvIjJAnasya hetusvakalpanAnAdhikyam / __ yathA ' rAjJaH puruSaH' ityatra svatvasyoktarItyA saMsargatvameva yuktaM na prakAratvaM tathA 'taNDulaM pacati' ityatra dvitIyArthakarmatvasyApi saMsargatvamevocita na tu prakAratvamityAha- evamityAdinA / tathA cAtra karmatvasaMbandhena pAkAdidhAtvarthe taNDulAdyanvayaH kartavya ityarthaH / vipakSe bAdhakamAhakarmatvasyeti, karmatvasya prakAratvasvIkAre hanupasthitasya prakAratayA bhAnaM na bhavati. upasthitizca "Aho Shrutgyanam" Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 88 ) sAdarza: [ prathamAkArake - dvitIyAdeH zaktikalpane tAdRzavAkyajanyazAbdabodhe karmatvAdisaMsargaspAdhikasya viSayatA kalpaneca gauravAt / ' taNDulaM pacati ' ityAdivAkyajanyazAbdabodhasAmagrIbalAt ' taNDulaH pacati' ityAdAvapi tathAvidhAnvayabodhApattistu na saMbhavati tAdRzAnvayabodhe dvitIyAntataNDula padatvAdyavacchinnadharmika pacatItyAdisamabhivyAhArajJAnasya hetutayA taNDulaH pacati ' ityAdau tAdRzasAmayyA aprasiddheH / evam ' pacati caitra: ' ityAdAvapi kRtisaMbandhena pAkAdezcetrAdyaMze'nvayabodhasvIkAra ucitaH, anyathA - uktarItyA gauravAt / tatra tAdRzAnvayabodhasvIkAre zaktimahaM vinA na bhavatIti tatra tatra = karmatvAdiSu dvitIyAdivibhaktInAM zaktikalpanApekSA prAptA tayA tAdRza = ' taNDulaM pacati ' ityAdivAkyajanyazAbdabodhe prakArabhUtakarmatvAderapi saMbandhasthAzrayatvAdirUpasya viSayatAkalpanA prApteti gauravaM syAt, karmatvasya saMsargatvastrIkAre tvetad gauravaM nAstyeva - anupasthitasyApi saMsargatayA mAnasaMbhavena karmatvAdau dvitIyAdivibhaktizaktikalpanApekSAbhAvAt. saMsargatvena bhAsamAnakarmatvAdInAM saMbandhAntarasyAzrayatvAdeH zAbdabodhaviSayatvakalpanApekSAbhAvAcceti saMsargatAvAde lAghavamityarthaH / nanu karmatvasya saMsargatve vRttyA tadupasthityapekSAbhAvena yathA taNDulaM pacati ' ityatra karmasvasaMbandhena pArka taNDulAnvayabodhastathA ' taNDulaH pacati ' ityatrApi bodhaH syAt. prakAratvasvIkAre spasthitasya prakAratayA mAnAbhAvaniyamena ' taNDulaH pacati ' ityatra karmavyavasthApakadvitIyA'bhAvAdeva na tAdRzAnvayabodhaH prathamAyAH karmatve zaktyabhAvAdityAzaGkayAha- taNDulamityAdinA / na saMbhavatItyukte hetumAha- tAdRzeti, karmatvasaMbandhena pAke taNDulAnvayabodhaM prati dvitIyAntataNDulapadasamabhivyAhArasya kAraNatvAt taNDulaH pacati ' ityatra dvitIyAntataNDulapadAbhAvAcca na tAdRzAnvayabodhApattirityarthaH / 6 6 L evam ' pacati caitraH ' ityatra kRtisaMbandhena pAkAdezcaitrAdAvanvayabodhastatrApi kRteH saMsarga tvamevocitaM na prakAratvamityAha - evamiti / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, anyathA = kRteH prakAratvastrIkAre, uktarItyA yathA ' taNDulaM pacati ' ityatra karmatvAdau dvitIyAdeH zaktikalpanApekSA syAt prakAratve tathAtrApi kRtAvAkhyAtasya zaktikalpanApekSA syAt prakArIbhUtakRtezvAzrayatArUpasaMbandhakalpanApekSA syAditi gauravam / kRteH saMsargatvasvIkAre catAdRzaM gauravaM nAstianupasthitasyApi saMsargatayA bhAnasaMbhavAt kRtAvAkhyAtasya zaktikalpanApekSAbhAvAd saMsargabhUtakRtipratItyarthaM saMbandhAntarApekSAbhAvAdAzrayatAsaMbandhakalpanAbhAvAcetyarthaH / nanu kRteH saMsargatve tadupasthityapekSAbhAvena tadupasthApakApekSAbhAvAt ' pacyate caitraH ' 6 pAkacaitra: ' ityAdAvapi kRtisaMbandhena pAkAdezcaitrAdAvanvayabodhaH syAt, prakAratvasvIkAre tva'nupasthitasya prakAratvAsaMbhavAttadupasthApakazavikaraNa viziSTAkhyAtasyAtrAbhAvAnna ' kRtisaMbandhena pAkavAMzcaitraH ' iti bodhApattirityAzaGkayAha- tatreti / tatra = ' pacati caitra:' ityatra / tAdRzAntrayabodhaH = ' kRtisaMba - "Aho Shrutgyanam" Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpttivaadH| tatsthalIyasAmagrIbalAt 'pacyate caitraH ''pAkazcaitraH' ityAdau tathAvidhAnvayabodhApattarapyuktarItyA vAraNasaMbhavAditi / maivam- 'rAjJaH puruSaH' ityAdau SaSThayAdeH svatvAdivAcakatvamAvazyakam, anyathA- 'puruSo na rAjJaH ' ityAdau puruSe rAjasvatvAdyabhAvabodhAnupapatteH / na hi tatra svatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAva eva pratIyate na tu rAjasvatvAdyabhAva iti saMbhavati- svatvAdisaMbandhasya vRttyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatvenaM tatsaMbandhAvacchinna prtiyogitaakaa'bhaavaa'prsiddheH| ndhena pAkavAMzcaitraH' itibodhaH / uktarItyA vAraNasaMbhavAt kRteH saMsargatvasvIkAre uktAnvayabodhaM prati zavikaraNaviziSTAkhyAtAntadhAtupadasamabhivyAhArasya kAraNatvasvIkArAt 'pacyate caitraH ' ityAdau ca zavikaraNa viziSTAkhyAtAntadhAtupadAbhAvAnna 'kRtisaMbandhena pAkavAMzcaitraH' ityanvayanodhApattirityarthaH / prakAratAvAdI saMsargatAvAdaM pariharati- maitramityAdinA, anupasthitasya prakAratayA bhAnAsaMbhavena tadupasthityartham 'rAjJaH puruSaH / ityatra svatve SaSThayAH zaktikalpanaM kartavyaM SaSThayAdyarthabhUtasvatvAdInAM prkaartvmevocitmityrthH| vipakSe bAdhakamAi- anyatheti / anyathA svatvAdeH saMsargatve puruSo na rAjJaH ' ityatra rAjasvatvapratiyogikAbhAvabodho na syAta-- svatvasya saMsargatvena pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvenaiva bhAnasaMbhavAt / prakAratve tu tasyApi zakyatvena padArthatvAt svatvapratiyogikAbhAvapratItiH saMbhavati tathA ca 'rAjJaH puruSaH / ityatra rAjanirUpitasvatvavAn puruSa ityeva bodho na tu svatvasaMbandhena rAjavAn puruSa itibodha ityarthaH / nanu -- puruSo na rAjJaH ' ityatra svatvasya pratiyogitAvacchedakasaMbandhatyenaiva bhAnaM bhavati na tu pratiyogitvena yena svatvasya prakAratvaM syAdityAzaGkayAha- na hIti / tatra 'puruSo na rAjJaH / ityatra / rAjasvatvAyabhAvaH rAjanirUpitasvatvapratiyogikAbhAvaH / ' puruSo na rAjJaH ' ityatra svatvasya pratiyogitAvacchedakasaMbandhatye bAdhakamAha- svatvAdIti, AzrayatvasaMyogAdInAmeva vRttiniyAmakasaMbandhAnAM pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvaM bhavati- yena saMbandhena yaH padArtho yatra vartate tenaiva saMbadhena tatraiva tatpadArthasyAbhAvo'pi nA pratyAyyate svatvasaMbandhena tu na kasyacit padArthasya rAjAdeH puruSAdau sthitiH saMbhavati. na hi ' rAjJaH puruSaH' ityukte svatvasaMbandhena rAjJaH puruSe sthitiH pratIyate yena svatvasya vRttiniyAmakatvaM syAt, vRttiniyAmakatvAbhAvena svatvasya pratiyogitAvacchedakasaMvandhatvAbhAvAt tat svatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya kacidapi prasiddhatvAmAvAcca na 'puruSo na rAjJaH / ityatrApi svatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvaH pratIyate kiM tu rAjasvatvAbhAva eva, tasmAt svatvasya prakAratvameva yuktaM na saMsargatvamityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (90) sAdarza: [prathamAkArake- ata eva svAmitvAdikaM parityajya svatvAdeH SaSThayarthatvaM navInAH svIkurvanti-- svAmitvAdeH SaSThayarthatve tasya nirUpakatAsaMbandhena puruSAMze'nvayasaMbhavepi tAhazasaMvandhasya vRttyaniyAmakatayA saMsargAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvena tatsaM. bandhAvacchinnAbhAvasya naJA pratyAyanAsaMbhavAt / AzrayatAsaMbandhAdhavacchinAbhAvabodhasyaitAhazasamabhivyAhArasthale'bhyupagame caitrAdisaMbandhini dhanepyAzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkacaitravRttisvAmitvAbhAvasattvAt / nedaM caitrasya' iti pryogaapttiH| ___ na ca nasamabhivyAhArasthalAnurodhena SaSThayAdeH svatvAdivAcakatvepi -- rAjJaH puruSaH' ityAdau SaSThayAdyarthasya saMsargamaryAdayA bhAnamucitam- tasya prkaartvo| ata eva kRtyaniyAmakasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakasaMbandhavAbhAvAdeva / yadi svAmitvaM SaSThaparthaH syAttadA puruSasya svAmitvanirUpakatvAd nirUpakatvasaMbandhena svAmitvasya puruSe'nvayasaMbhavAca ' rAjJaH puruSaH' ityatra nirUpakatAsaMbandhena rAjaniSThasvAmitvavAn puruSa iti puruSavizeSyakabodhasaMbhavepi tAdRzasaMbandhasya-nirUpakatAsaMbandhasya vRtyaniyAmakatvena saMsargAbhAvapratiyogitAdhamchedakasaMbandhatvAsaMbhavAt 'puruSo na rAjJaH' ityatra natrA tatsaMbandhAvacchinnAbhAvasya nirUpakatvasaMbandhAvacchinapratiyogitAkasvAmitvAbhAvasya pratItirna saMbhavatIti na svAmitvaM SaSThayarthaH, svatvasya SaSThayarthatve tu svatvaM hi puruSe AzrayatAsaMbandhena vartate,AzrayatAsaMbandhazca vRttiniyAmaka eveti bhAzrayatAsaMbandhena puruSe rAjasvatvAbhAvapratItiH saMbhavatyeva- AzrayatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkarAjanita pitasvatvAbhAvavAn puruSa itibodhasaMbhavAdityarthaH / nanu svAmitvameva SaSThyartha etAdRzasamabhivyAhArasthaDe-'puruSo na rAjJaH' iti nasamabhivyAhArasthale AzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAmAvasyeva bodho bhavatIti svIkariSyAmaH- AzrayatAsaMbandhasya vRttiniyAmakatvena saMsargAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasaMbhavAdityAzaGkayAha-- Azrayateti, evaM hi bhAzrayatAsaMbandhena svAmitvasya puruSe sadaivA'bhAvAd rAjapuruSepi 'puruSo na rAjJaH' itipratItiH syAdeva tathA caitrasaMbandhinyapi dhane AzrayatAsaMbanchana svAmitvasyAsatvAt nedaM caitrasya ' iti pratItyApattiH kiM vA prayogApattiH syAdeva / na hyAzrayatAsaMbandhena svakIye dhanapuruSAdau svAmitvaM vartate kiM tu svAminyeva / tathA ca nirUpakatAsaMbandhena dhanapuruSAdau nasattve svAmitvAbhAvo vaktavyaH nirUpakatAsaMbandhasya ca saMsargAmAvapratiyogitAvacchedakatvaM na saMbhavati vRttyaniyAmakatvAditi na svAmitvaM SaSThayarthaH kiM tu svatvamektyarthaH / . na ceti-svAmitvasya SaSThyarthatve -- puruSo na rAjJaH ' ityatra nirUpakatvasaMbandhenApi puruSe svAmitvAbhAvo nanA na pratyAyayituM zakyate nirUpakatvasaMbandhasya vRttyaniyAmakatvAt. AzrayatAsaMbandhasya vRttiniyAmakatvena tena svAmitvAbhAvaH pratyAyayituM tu zakyate kiM tUktarItyA. caitradha. nepi -- nedaM caitrasya / iti prayogaH syAditi yadi SaSThayarthaH svAmitvaM na saMbhavati masamabhivyAhArasthalAnurodhena tadA svatvamevAstu SaSThyarthaH kiM tu SaSThayarthasyApi svatvasya saMsargatvamevocitaM na "Aho Shrutgyanam" Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpattivAdaH / (91) pagame tatsaMbandhasyAdhikasya mAnakalpanena gauravAt / naJsamabhivyAhArasyaiva tatprakArakabodha niyAmakatvAbhyupagamena sAmagrIvirahAt tatprakArakabodhasya tadasama bhivyAhArasthale'saMbhavAditivAcyam, evaM sati naJpadaM binA yAdRzasamabhivyAhArasthale yatra dharmiNi yena saMbandhena yasya vizeSaNatayA bhAnaM tatra naJsamabhivyAhAre taMtra dharmiNi tatsaMbandhAvacchinna pratiyogitAkatadabhAvaH pratIyate iti sarvajanAnubhavasyA'palApApatteH / 'rAjJaH puruSaH itivAkyajanyA'prAmANyajJAnAnAskanditatu prakAratvamityarthaH / svatvasya prakAratve bAdhakamAha- tasyeti tara = svatvasya prakAratve tatsaMbandhasyApyadhikasya bhAnApattyA gauravAt yathAtra puruSe svatvamAzrayatAsaMbandhena bhAseta / rAjanirUpitavatvAzrayaH puruSa iti, prakArIbhUtapadArthasya saMbandhAntaraM vinA bhAnAsaMbhavAt / saMsargabhUtapadArthamAnArthaM tu saMbandhAntarasyApekSAbhAvAt tasya svayameva saMsargatvAd prathAtra svatrasaMbandhena rAjavAn puruSa iti saMsargatAmate bodha ityarthaH / nanyevaM naJsamabhivyAhArasthalepi svatvasyaiva pratiyogitAvacchedakasaMbandhavaM vaktavyaM tacoktarItyA na saMbhavati svatvasya vRttyaniyAmakatvAdityArAkyAha- nasamabhivyAhArasyeti, puruSo na rAjJaH ityAdi naJsamabhivyAhArasthale svatvasya saMsargavaM nopapadyate iti prakAratvameva, naJaHsamabhivyAhArasthale rAjJaH puruSaH' ityAdau tu svatvasya saMsargatvameva tathA ca naJsamabhivyAhArasyaiva svatvaprakAraka bodha niyAmakatayA naJasamamivyAhArasthale ' rAjJaH puruSaH ityAdI sAmagrIvirahAt = naJ padasamabhivyAhArAbhAvAt tatprakArakabodhasya= svatvaprakAraka bodhasyAsaMbhavAt svasvasaMsargakabodhopapattyA svatvasya saMsargatvamevo - citamityarthaH / " " + 8 8 pariharati- evaM satIti, ' rAjJaH puruSaH ' ityatra svatvasya saMsargatvam ' puruSo narAH ityatra ca svatvasya prakAratvamiti vaiSamyaM na sabhavati yataH pratiyogyamAvAntrayoM tulyayogakSemau bhavataH / naJpadaM vineti - yathA-' ghaTavad bhUtalam ' ityatra yatra dharmiNi bhUtale yena saMbandhena= saMyogasaMbandhena yasya = vaTasya vizeSaNatayA bhAnaM bhavati tatra tatsthale ' ghaTavad bhUtalam ' iti . vAkye naJsamabhivyAhAre bhUtalaM na ghaTavat' ityatra tatra dharmiNi tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvaH = saMyogasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvaH pratIyate, evaM prakRtepi yadi 'rAjJaH puruSa:' ityatra natra samabhivyAhAre puruSe svatvasaMbandhena rAjapadArthasya vizeSaNatayA mAnaM syAttadA ' puruSo na rAjJaH ' ityatra na samabhivyAhArepi puruSe svatvasaMbandhena rAjapadArthAmAtrasyaivasvatvasaMbandhAvacchinnarAjatvAvacchinnapratiyogitAkA bhAvasyaiva mAnaM syAt tacca na saMbhavati-- svatvastha vRttyaniyAmakatvena pratiyogitAvacchedakatvAsaMbhavAt / ' rAjJaH puruSaH 1 ityatra svatvasya saMsarga - tvam ' puruSo na rAjJaH ' ityatra ca svatvasya prakAratvamiti vaiSamye doSAntaramAha - rAjJaH puruSa: ' iti, tvanmate 'rAjJaH puruSaH' itivAkyajanyo yo'prAmANyajJAnA'nAskandito bodhastAraateezAyAmapi puruSo na rAjJaH' itivAkyAdapi zAbdabodhaH syAdeva atra hetumAha - L 6 "Aho Shrutgyanam" > Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (92) sAdarzaH [ prathamAkArakebodhadazAyAm 'puruSo na rAjJaH' ityAdivAkyAdApa zAbdabodhApatteH-svatvAbhA. vabuddhau svatvasaMsargakajJAnasya virodhitve mAnAbhAvAt / vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvepi rAjJaH puruSaH' ityAdI rAjasvatvAdeH prakAratAbhyupagamaH samucitaH, anyathA- tAdRzasamabhivyAhArajJAnaghaTitazAbdasAmagrIkAle 'rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH' ityAkArakavisvatvAbhAveti, yathA ' dhaTavad bhUtalam ' ' paTAbhAvavad bhUtalam / itivAkyadvayajanyajJAnayorna parasparaM virodho bhinnaviSayatvAt samAnaprakArakasamAnasaMsargakajJAnasyaiva virodhitvAt tathA svatvAbhAvabuddhau-AzrayatAsaMbandhAvacchinnasvatvatvAvacchinnapratiyogitAkAmAvabuddhau, ' rAjJaH puruSaH ' ityatra hi tava mate svatvasaMsargako bodho bhavati- 'svatvasaMbandhena rAjavAn puruSaH ' iti. 'puruSo na rAjJaH '.ityatra ca tava mate svatvasya prakAratvameva-- 'AzrayatAsaMbandhena svatvAbhAvavAn puruSaH' iti bodhaH saMsargaprakArayozca parasparaM bhedenoktabodhayorapi bhedAt 'rAjJaH puruSaH, ityatra saMsagabhUtasvatvasattvasya pratIyamAnatvAt ' puruSo na rAjJaH ' ityatra ca prakArIbhUtasvatvAsattvasya pratIyamAnatvAt parasparaM pratibadhyapratibandhakamAvo na syAditi -- rAjJaH puruSaH / itivAkyajanyabodhakAlepi 'puruSo na rAjJaH ' itiprayogApattiH syAdeva tattu na yuktamityarthaH / ___ nanu vRttyaniyAmakasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakatvaM na bhavatIti nAtra zrutirasti yena 'puruSo na rAjJaH / ityatra vRttyaniyAmakasya svatvasya puruSe rAjAbhAvapratiyogitAvacchedakasaMbandhatvaM na syAttathA ca'puruSo na rAjJaH' ityatra svatvasyaivAbhAvapratiyogitAvacchedakatvena saMsargatvameveti noktasavajanAnubhavasyApalApApattistathAca vRttyaniyAmakasyApi svatvasya pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvasvIkAreNa 'puruSo na rAjJaH' ityasya svatvasaMbandhena rAjAbhAvavAn puruSa iti bodhaH 'rAjJaH puruSaH / ityasya ca svatvasaMbandhena rAjavAn puruSa itibodhaH. anayozca bodhayorbhAvAbhAvaviSayakatvena parasparaM virodhAt ' rAjJaH puruSaH / itivAkyajanyA'prAmANyajJAnAnAskanditabodhadazAyAM na 'puruSo na rAjJaH' itivAkyasya zAndabodhApattiH prayogApattizca- svatvasaMpsargakarAjAbhAvavattvabuddhiM prati svatvasaMsargakarAjavattvabuddheH pratibandhakatvAdityevamuktadoSadvayasya parihAramabhyupagamyApi saMsargatAmate doSamAha- vRttyaniyAmaketi, vRttyaniyAmakasya svatvasyAbhAvapratiyogitAvacchedakasaMbandhatvasvIkArepi tasya svatvasya prakAratvameva yuktaM na saMsargatvamityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, vibhinnaviSayakapratyakSa prati zAbdabodhasAmagryAH pratibandhakatvamubhayavAdisiddhamasti. 'rAjJaH puruSaH' 'rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH' itijJAnayoH parasparaM vibhinna viSayatvamapyasti 'rAjasvatvAmAyavAn puruSaH sundaraH / iti ca rAjasvatvAbhAvaviziSTa puruSe sundaratvavaiziSTayamiti viziSTavaiziSTayAvagAhi pratyakSam, tatra tAdRzasamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmagrIkAle=' rAjJaH puruSaH / ityAkAraka. SaSThayantarAjapadaprathamAntapuruSapadasamabhivyAhArajJAnaghaTitayogyatAsattijJAnAdirUpazAbdabodhasAmagrIkAle rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH' ityAkArakaviziSTavaiziSTyAvamAhipratyakSaM neSTamiti tadvAra "Aho Shrutgyanam" Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpattivAdaH / (93) ziSTavaiziSTyA vagAhipratyakSavAraNAya tatra tAdRzasAmayyAH pratibandhakatA kalpanAvikyena gauravAt / asmanmate tAdRzasamabhivyAhAraghaTitasAmayyAH rAjasvasvAbhAvavAn puruSa:' ityAdibAdhAbhAvaghaTitatayA tatsattve vizeSyatAvacchedakAdiprakArakanizcayarUpakAraNavirahAdeva tathAvidhaviziSTavaiziSTacAvagAhipratyakSItpatyasaMbhavena tAdRzasAmagryAstatra pratibandhakatvasyA'kalpanAt / NAya tatra uktaviziSTavaiziSTayAvagAhipratyakSe = uktaviziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSaM prati tAdRzasA magryAH = rAjJaH puruSaH ityAkArakaSaSThyantarAjapadaprathamAntapuruSapadasamabhivyAhArajJAnaghaTita rAjJaH yogyatAsattijJAnAdirUpazAbdabodhasAmagryAH pratibandhakatvakalpanAdhikyena saMsargatAmate gauravam / uktazAbdabodhapratyakSayo vibhinna viSayakatvepi parasparaM virodho nAsti yataH - 'rAjJaH puruSaH' ityanena svatva saMbandhena rAjavAn puruSa itibodho jAyate pratyakSaM ca < rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH.. sundara: ' ityAkArakamiti uktazAbdabodhasyApi sAmagrI saMpannA uktapratyakSasyApi sAmagrI saMpaneti tatra tatkAryabhUtazAbdabodhapratyakSayorApattiH samAnabalatvena prAptetyuktapratyakSavAraNAya puruSaH ' ityatratyazAbdasAmagryAH pratibandhakatvaM saMsargatAvAdinA kalpanIyamitigauravam / yadyuktazAbdabodhapratyakSayoH parasparaM virodhaH syAttadA zAbdabodhasAmayyAH prAbalyena pratyakSasAmagrIsaMttireva na syAditi pratyakSakAraNAbhAvAdeva pratyakSaM svayameva nivarteteti tadvAraNAya zAbdasAmayyAH pratibandhakatvakalpanaM na syAdapi na caivamasti saMsargatAmate uktazAbdabodhapratyakSayoH paraspare virodhAbhAvAdityarthaH / 6 " 14 nandiM gauravaM prakAratAmatepi syAdityAzaGkaya prakAratAvAdI svamate uktagauravAbhAvamupapAdayati - asmanmate iti, svatvasya prakAratAsvIkAre tu 'rAjJaH puruSaH' ityanena rAjanirUpitasvatvavAn puruSa itizAbdabodho jAyate iti zAbdabodhe rAjasvatyavattvasya viSayatvAd uktaviziSTavaiziSTyA - vagAhipratyakSe ca rAjasvatvAbhAvavattvasya viSayatvAduktazAbdabodhapratyakSayoH parasparaM virodhostyeva. atha ca rAjJaH puruSaH itivAkyajanyazAbdabodhasAmagrI yogyatArUpeNa ' rAjasvatvAbhAvavAn - puruSaH ' ityAkAraka bAdhasyAbhAvena ghaTitAsti tathA va tatsattve = ' rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH ' ityAkArako yo bAdhastadabhAvaghaTitaSaSThyantarAjapadaprathamAntapuruSapadasamabhivyAhArajJAnaghaTitayo - gyatAjJAnAdirUpasAmagrIsattve, 'rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH / ityAkArakaviziSTavaiziSTya - pratyakSaM prati ca tadvizeSaNIbhUtasya ' rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH' ityAkArakaviziSTasya yajjJAnaM tasya kAraNatvamasti vizeSyatAvacchedakasya rAjasvatvAbhAvasya cAtra nizcayo nAstyeva zAbdasAmyAH 'rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH ' ityAkArakabAdhasyAbhAvena ghaTitatvAt tathA coktapratyakSakAraNasya rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH : ityAkArakasya vizeSyatAvacchedakaprakArakanizcayasyAbhAvAdevoktaviziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSasyotpattiH svayameva na saMbhavatIti noktapratyakSaM pratyuktazAbdabodhasAna yA pratibandhakatvaM kalpanIyamiti na tatkalpanAprayuktaM prakAratAmate gaurava mityarthaH / kAraNa 9 3 "Aho Shrutgyanam" Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 94 ) sAdarza: [ prathamAkAra ke anyAdRzapratyakSa sthalIyapratibandhakatayA ca na tvanmate nirvAha:- anyatrAnyavidhapratyakSecchAnAmuttejakatayA tAdRzecchAyAmasatyAM caupadarzitaviziSTavaiziSTyaataraarthcchA balAdupadarzita viziSTavaiziSTyabodhopapattaye'nyAdRzaviSayatAyA `evaM pratibadhyatAvacchedakatvopagamAvazyakatvAt / 3 * sattve eva kArya sattvasaMbhavAdu pratyakSa kAraNAmA ukta pratyakSotpacya'saMbhavaH / tAdRzasama bhitryA'hAraghaTitasAmagryA :- 'rAjJaH puruSaH itiSaSyanta rAjapadaprathamAntapuruSapada samabhivyAhAraghaTitasAmagryAH / tathAvidham = ' rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH / ityAkArakam / tAdRzasAmagryAH=' rAjJaH puruSaH ' itizAbdabodhasAmayyAH / tatra = uktapratyakSe-uktapratyakSaM prati / nanu vibhinnaviSayakapratyakSaM prati zAbdabodhasAmagryAH pratibandhakatvaM klRptamevAstIti nAtra 8 rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH / ityAkArakapratyakSaM prati rAjJaH puruSaH " ityAkAraka zAbdabodhasAmagryA idAnIM nUtanapratibandhakatvakalpanApattirityAzaGkayAha- anyAdRzeti / bhanyApratyakSa sthalIyapratibandhakatayA = ghaTAdipratyakSaniSThapratibadhyatAnirUpitena ' rAjJaH puruSaH ' iti - zAbdabodhasAmagrIniSThena pratibandhakatvena tvanmate = saMsargatAmate nAtra nirvAhaH saMbhavati / atra hetu - mAha - anyatreti, ayaM bhAva :- vibhinnaviSayakapratyakSaM prati zAbdabodhasAmagryAH pratibandhaka - svamastyeva kiM tu yadi pratyakSaM me jAyatAmityAkArA pratyakSecchA jAyate tadA tu pratyakSameva bhavati icchAyA uttejakatvAd yathA dAhapratibandhakamaNau satyAmapyuttejakamaNisaMnidhAne dAho bhavatyeva tathA ca yadA rAjapuruSaviSayakasya ' rAjJaH puruSaH ' itizAbdabodhasya sAmagrI prAptA ghaTaviSayakasya ca pratyakSasya sAmagrI prAptA tatrA'nyavidhapratyakSecchAnAm = ghaTapratyakSaM me jAyatAmityA karake - cchAyA uttejakatayA ghaTapratyakSaM jAyate, yadIdRzIcchA na bhatrati kiM tu rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH' itiviziSTavaiziSTyA vagAhipratyakSatvaprakArakecchA jAyate tadoktasya rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH ' ityAkAra kaviziSTavaiziSTyapratyakSasyopapattaye = utpattyupapattaye anyAdRzaviSayatAyAH ghaTAdipratyakSaniSThAyA ghaTAdipratyakSaviSayakecchA nirUpitAyA eva viSayatAyAH pratibayatAvacchedakatvaM svIkAryam / ghaTAdipratyakSe viSayatApi vartate pratibadhyatvamapi vartata iti pratibadhyatAvacchedakatvaM viSayatAyA jJeyam / 8 6 arthAt - ' rAjJaH puruSaH ' ityAdizAbdabodhasAmagryAM satyAmapi ghaTapratyakSa sAmagryAM satyAM yadi ghaTapratyakSecchA jAyate tadA ghaTapratyakSaM jAyate zAbdabodho na jAyate kiM tu tadApi ghaTapratyakSameva jAyate paTAdipratyakSaM tu naiva jAyate tathA ca ghaTapratyakSecchA trirahaviziSTazAbdabodhasAmagryA ghaTapratyakSaM prati pratibandhakatvaM ghaTapratyakSasya ca pratibadhyatvam. paTapratyakSecchAviraha vizizAbdabodhasAmagryAH paTa pratyakSaM prati pratibandhakatvaM paTapratyakSasya ca pratibadhyatvam ityevaM pRthak pRthageva viziSya pratibadhyapratibandhakamAvo vaktavya iti ' rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH ityAkAraka pratyakSecchA viraha viziSTazAbdabodha sAmagryA etatpratyakSaM prati pratibandhakatvaM etatpratyakSasya 2 " Aho Shrutgyanam" Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ medAnvayavAdaH ] vyutpattivAdaH na ca svatvAdeH prakAratAmatepi svatvAdinaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAvaviziSTapuruSAdivaiziSTyabodhe tathAvidhasAmayyAH pratibandhakatAdhikyana gauravam, tatsaMsargatAmate tAdRzasAmagryAH svatvAdisaMbandhAvacchinna pratiyogittAka - rAjAdyabhAvavattAnizvayAbhAvaghaTitatathA tatsattve kAraNavirahAdeva tathAvidhapratyakSaca pratibadhyatvamiti pRthageva pratibadhyapratibandhakabhAve vakta ye nAnyAdRzapratyakSasthalIyapratibandhakatvena tvanmate nirvAha ityatra navInapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanayA svanmate gauravamastyeva / prakAratAmate tvatra zAbdabodhasAmagryAH pratibandhakatvakalpanAbhAvaH prathamameva pradarzitaH / upadarzitaviziSTavaiziSTyabodhastra ( pratyakSa ) prakArakecchAbahAdu padarzitaviziSTavaiziSTyabodhopapattaye anyatrAnyavidhapratyakSecchAnAmuttejakatayA tAdRzecchAyAmasatyAM cAnyAdRzaviSayatAyA eva pratibadhyatAvacchedakatvopagamAvazyakatvAdityanvayaH / ghaTapratyakSecchAyA ghaTapratyakSamAtrottejakatvaM bhavati na tu paTAdipratyakSottejakatvamapi tathA coktavaiziSTayapratyakSecchAyAM satyAM ghaTapratyakSecchAyAM cAsatyAm uktavaiziSTya pratyakSameva bhavati na ghaTapratyakSamiti ghaTapratyakSasya pratibadhyatvaM ghaTapratyakSaniSThaviSayatAyAzca pratibadhyatAvacchedakatvaM na tuktavaiziSTyapratyakSasya pratibadhyatvaM taniSTaviSayatApAzca pratibadhyatAvacchedakatvamiti svIkAryam, tathA cAtra pRthageva pratibadhyapratibandhakabhAvApattyA saMsargatAmate gauravamanivAryam / 6 saMsargatAvAdI pratibandhA prakAratAmate doSamupapAdayati- na ceti, yathA mama saMsargatAvAdinaH rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH 7 ityAkAra kaviziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSaM prati C rAjJaH puruSaH ' ityAkArakazAbdasAmagrayAH pRthak pratibandhakatvakalpanApattyA gauravamasti tathA tava prakAratAvAdinopi svatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko yo rAjAbhAvastadviziSTe puruSe sundaratvavaiziSTacAvagAhinam -' svatvasaMbandhena rAjAbhAvavAn puruSaH sundaraH . ityAkArakaviziSTavaiziSTyA vagAhinaM pratyakSaM prati tathAvidhasAmagryA: 'rAjJaH puruSaH ' ityAkArakazAbdabo- sAmayAH pRthageva pratibandhakatvakalpanApattyA gauravamastyeveti sAmyam / mama saMsargatAmate tu nAtra pratibandhakatvakalpanApattirityAha-- tatsaMsargatAmata iti / tatsaMsargatAmate svatvasya saMsargatA - mate tu ' rAjJaH puruSaH ' ityanena ' svatvasaMbandhena rAjavAn puruSaH ' ityeva bodho jAyate etacchA-dabodhaM prati ca ' svatvasaMbandhena rAjAbhAvavAn puruSaH ' ityeva bAdhosti, bovasAmanyAzca bAdhA - bhAvaghaTitatvamapekSyate eveti tAdRzasAmagryAH rAjJaH puruSaH ityAkArakazabdabodhasAmayyAH svatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitA karAjAdyabhAvavattAnizcayAbhAvaghaTitatayA - 'svatva saMbandhena rAjAbhAvavAn puruSaH' ityAkArakavAdhanizcayasyAbhAvena ghaTitatayA tatsattve - ' rAjJaH puruSaH ' ityAkArAbdabodhasAmagryA uktabAdhAbhAvaghaTitAyA: sattve kAraNavirahAdeva - 'svattvasaMbandhena rAjAbhAva'vAn puruSaH sundaraH' ityAkArakavaiziSTayapratyakSaM prati ' svatvasaMbandhena rAjAbhAvavAn puruSaH, ityAkAraka viziSTavizeSaNajJAnasya kAraNatvamasti tatu nAsti uktazAbdabodhasAmayyA etadviziSTavizeSaNajJAnAbhAvaghaTitatvAditi kAraNAbhAvAtsvayameva tathAvidhapratyakSasya = 'svatvasaMbandhena rAjAmA "Aho Shrutgyanam" (15) , Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (96) sAdarza: [prathamAkArakevAraNasaMbhavAditi vAcyam, manmate tAdRzapratyakSaM prati tathAvidhasAmanyAH pratibandhakatAdhikyepi nirUpitatvAdisaMbandhAvacchinna pratiyogitAkarAjAdyabhAvaviziSTasvatvAdivaiziSTayabodhe tathAvidhasAmagyAH pratibandhakatA'kalpanena tadaMze sAmyAta, tathA ca pUrvoktarAjasvatvAbhAvavAna puruSaH sundara ityAdiviziSTavaiziSTayapratyakSaM prati 'rAjJaH puruSaH' ityAdisAmagryAH pratibandhakatvakalpanaM saMsargatAvAdinAM mate'dhikamiti / na ca svatvAdeH prakAratAmate ghaTapratyakSAdikaM prati tAdRzasAmagrIpratibandhakavavAn puruSaH sundaraH' iti pratyakSasya vAraNasaMbhavAt anutpattisaMbhavAt na zAbdabodhasAmagryA: pratibandhakatvakalpanApattiH / yadyuktapratyakSotpattiH saMbhavet tadoktapratyakSa prati zAbdasAmagryAH pratibandhakatvakalpanApattiH syAdapi naivamastItyarthaH / prakAratAvAdI pratyuttaramAha- manmata iti, uktarItyA prakAratAmate tAdRzapratyakSa prati='svatvasaMbandhena rAjAbhAvavAn puruSaH sundaraH / iti pratyakSaM prati tathAvidhasAmagryAH= rAjJaH puruSaH / iti zAbdabodhasAmagryAH pratibandhakatvAdhikyepi nirUpitatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkarAjAdyabhAvaviziSTasvatvAdivaiziSTayabodhe= nirUpitatvasaMbandhena rAjAbhAvavatsvatvaM prameyam / iti nirUpitatvasaMbandhena rAjAbhAvaviziSTe svatve prameyatvavaiziSTayAvagAhipratyakSaM prati tathAvidhasAmanyA:= rAjJaH puruSaH / iti zAbdasAmagryAH pratibandhakatvakalpanApattirnAsti yataH-- 'rAjJaH puruSaH' ityatra prakAratAmate svatvasyAzrayatAsaMbandhena puruSe'nvayaH svatve ca nirUpitatvasaMbandhena rAjAnbayostIti nirUpitatvasaMbandhena rAjaviziSTaM svatvaM puruSavRttitvena bhAsate nirUpitatvasaMbandhena rAjaviziSTasvatvajJAnasya ca ' nirUpitatvasaMbandhena rAjAbhAvavarasvatvam / itijJAnameva bAdhaH 'rAjJaH puruSaH' itizAbdasAmagrI coktabAdhAbhAvena ghaTitAsti. ' nirUpitatvasaMbandhena rAjAbhAvavarasvatvaM prameyam / iti pratyakSe ca 'nirUpitatvasaMbandhena rAjAbhAvavatsvatvam' itijJAnaM kAraNaM tacca nAstIti kAraNavirahAtsvayameva ' nirUpitatvasaMbandhena rAjAbhAvavatsvatvaM prameyam ' iti pratyakSasyotpattirna saMbhavatIti nezapratyakSa prati zAbdasAmanyAH pratibandhakatvakalpanApattiriti tadaMze sAmyAt yathA tava 'svatvasaMbandhena rAjAmAkvAn puruSaH sundaraH' iti pratyakSa prati zAbdasAmagryAH pratibandhakatvakalpanApattirnAsti mama cAsti tathA 'nirUpitatvasaMbandhena rAjAbhAkvatsvatva prameyam ' itipratyakSaM prati zAbdasAmanyAH pratibandhakatvakalpanApattirmama nAsti tava cAstItyetadaMze sAmyAt= sAmyepi 'rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH' iti pratyakSa prati zAbdAsAmagryAH pratibandhakatyakalpanApattirmama nAsti tava tvastyevetyetatprayuktaM gauravaM tava mate'dhikamevetyAha- tathA ceti / punaH saMsargatAvAdI prakAratAmate gauravaM pradarzayati- na ceti / svatvAdeH prakAratvasvIkAre'nupasthitasya prakAratvAsaMbhavAt DasAdipadenopasthitiH svIkAryA / zAbdasAmagryAH pratibandhakatve zAbdasAmagrIghaTakasarveSAmeva padArthAnAM pratibandhakatvaM prAmotIti 'rAjJaH puruSaH' iti vAkyajanya "Aho Shrutgyanam" Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH] vyutpttivaadH| tAyAM vibhaktijanyasvatvAdyupasthitinivezAdhikyena 'rAjatvatvAbhAvavAn puruSaH' ityAdivAdhAdyabhAvAMnavezAdhikyena ca gauravama, asmanmate tAdRzopAsthatitathAvidhavAdhAbhAvAdInAM tathAvidhavAkyajanyazAbdabodhaM pratya tayA tAzavAkya. ghaTitasAmagrIpratibandhakatAyAM teSAmAnavezAditivAcyam, bhAnmatopa 'svatva. zAbdasAmagrIghaTakatvena rAjapadajanyarAjopasthitespadajanyasvatyopasthiteH puruSapadajanyapuruSopasthi. tezca pratibandhava prAptaM tathA bAdhAbhAvarUpayogyatAjJAnamyApi zAbdasAmagrIvara tvena 'nirUpitatvasaMbandhena rAjAbhAvavarasvatvam ' ityAkArako yo bAdhastadabhAvajJAnasvApi pratibandhamatvam 'AzrayatvasaMbandhena rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH ' ityAkArakazva yo bAdhastadabhAvajJAnamyApi pratibandhakaravaM prAptamiti upasthititrayasya bAdhAbhAvadvayasya ca pratyakSapratibandhaka tvaM prApta militvA paJcAnA padArthAnAM prakAratAmate prativandhakatvaM prApnotIti gauravamityarthaH / rAjapadajana ra jopasthiteH puruSAdajanyapuraghopasthitezca pratibandhakatvaM tu saMlagatAvAdepyaratyeva utpadajanyambakopasthitaH pratibandhakatvaM nArita zAbdabodhe svatvopasthityapekSAmAvAdanupasthitasyApi saMmgatayA bhAnasaMbhavAditi prakAratAmate yadadhikaM svatvopasthiteH pratibandhakatvaM tadeva prazitam-- vibhaktIti / maMrArgatAmatepi 'rAjAbhAvavAn puruSaH ' ityAkArako yo bAdhAtadabhAvatya kAraNa vana prarakSapratibandhakatvamastyeveti prakAratAmate yadadhikaM bAdhAbhAvasya pratibandhakatvaM tadeva pradarzitam-- rAjasvavAbhAvavAniti / tathA ca prakAratAmate paJcAnAM padArthAnA pratyakSa pratibandhakanvaM prAtam . saMsarganAmate ca dvividhopasthitarekavidhabAdhAbhAvasya ca pratyakSapratibandhakatvena trayANAmeva padArthAnAM pratibandhakatvaM prApnotIti vivekaH / saMsargatAvAdI svamate lAdhavaM pradarzayati- asmanmata iti / saMsargatAvAde hi ' rAjJaH puruSaH / itivAkyAt ' svatvasaMbandhena rAjatrAn puruSaH / iti bodhasvIkArAd eta. dvodhaM prati rAjapadajanyarAjopasthiteH puruSapadajanyapuspopastita: svatvakandhena rAjAbhAvavAna puruSaH' ityAkArakavAdhasyAbhAvasya ca kAraNatvamAtAMti pratyakSa prayatatpadArthatrayasyaiva pratibandhakatvaM prApnoti, tAdRzopasthiteH=DaspadajanyasvatyopasthitaH tathAvidhavAdhAbhAvasya-rAjasvatvAbhAvavAn purupaH ' ityAkArakavAdhasyAbhAvasya ca tathAvidhavAkyajanyazAbodhaM prati='rAjJaH puruSaH / iti vAkyajanyazAbdako prati kAraNatvAbhAvAt pratyakSapratibandhakavakalpa pattirnAstIti lAvayam / nAzavAkyaMti-' rAjJaH puruSaH / ityetadvAkyaghaTita ( etamAmpasamabhivyAhArapaTata ) sAnaprAniThaprativandhakatAyAM teSAm svatvopasthiteH 'rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH / ityAkArakavAvasyAbhAvaya cAnivezAdityarthaH / , prakAratAvAdI pratyuttaramAda- bhagavatepIti, yathA prakAratAmane ukarItyA padhapAH / pratyasapratibandhapakalpanA tyA gauravaM tathA saMsargAmapi pratibandhakatvakalpanAdhikya nAstyeva gauravamiti tAlAryam / etasyopapA yati-- soyArilA / badattAbuddhi prati tadabhAvavAhAta ya tada. "Aho Shrutgyanam" Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 98 ) sAdarza: [ prathamAkArake - -saMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavyApya rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH' ityAdinizvayasya tadabhAvavyApyavattAnizcayamudrayA tAdRzavAkya janya zAbdadhIvirodhitayA sAhazanizvayAbhAvasya tayAvidhasAmagrIpratibandhakatAyAM nivezasyAdhikyena lAghavAnavakAzAt / manmate 'rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH' ityAdibAdhakAbhAvanivezenaiva tAdRzanizcayakAle pratyakSAbhyupapattestadabhAvAnivezAt / Ru bhAvavyApyavatAjJAnasya ca pratibandhakatvaM sarvasaMmataM yathA vahnimAniti jJAnaM prati vahyabhAvanizcayasya bayabhAvavyApyajalavattA nizcayasya ca pratibandhakatvamasti tathA saMsargatAmate 'rAjJaH puruSaH' iti vAkyajanyam ' svatvasaMbandhena rAjavAn puruSaH ' itizAbdabodhaM prati svatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarA jAbhAvanizcayasya tathA svatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitA karA jAbhAvavyApyaMzajasvatvAbhA " yasya ca pratibandhakatvamastyeva yatra svatvasaMbandhena puruSAdau rAjA vartate tatra rAjasvatvamapi cartate tathA yatra svatvasaMbandhena rAjAbhAvo vartate tatra rAjasvatvAbhAvopi vartate eveti samaniyatatvena svatva saMbandhena rAjAbhAvasya rAjasvatvAbhAvo vyApposti tathA ca ' svatvasaMbandhena rAjAbhAvavAna puruSaH ' ityAkArakabAdhanizvayAmAtrasya ' rAjJaH puruSaH ' itivAkyAjAyamAnazAbdasAmamyAM nivezAt ' svatvasaMbandhena rAjAbhAvavAn puruSaH sundaraH ' iti pratyakSasya kAraNAbhAvAdevotpattyasaMbhayAta zAbdasAmagryAH pratibandhakatvAbhAvepi * svatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavyAdhyasvatvAbhAvavAn puruSaH ' ityAkArakapratyakSaM prati tu zAndasAmagryAH pratibandhakatvamasyevetyetatpratibandhakatvakalpanApatyA gauravamityarthaH / mudrA = rItiH | svatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAkayApyasvatvAbhAvavAn puruSaH ' iti nizvayasya tadabhAvavyApyavattAnizcayamudrayA - svatvasaMbamaiMne rAjavastvAmAvavyApya rAjasvatvAbhAvavattAnizcayattrarUpeNa tAdRzavAkyajanya zAbdadhI virodhitayA rAjJaH puruSaH ' itivAkyajanyazAbdabodhavirodhatvena tAdRzanizcayAbhAvasya - ' svatvasaMbandhAracchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavyApyasvatvAbhAvavAn puruSaH ' itinizcayAmAvasya tathAvidhasAmagrIpratibandhakatAyAm = ' rAjJaH puruSaH ' itizAbdabodhasAmagrI niSThAyAM vibhinnaviSayako ktapratyakSaniSThapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAyAM nivezAdhikyena lAghavA'saMbhavAdityantrayaH / 8 2 , -- etatpratibandhakatvakalpanApattiH prakAratAmate nAstItyAha- manmate iti / prakAratAmate hi rAjJaH puruSaH " ityatra : rAjasvatvavAn puruSaH ' ityeSa bodho jAyate etaho ca rAjasvasvAbhAvavAn puruSaH ityeva bAdhosti, asyaiva ca bAdhasya tadabhAvavyApyavattA nizcayamudrayA ' rAjJaH puruSaH' itizAbdadhIpratibandhakatvaM saMsargatAmate pradarzitaM tatra rAjJaH puruSaH ' itivAkyajanyasya rAjasvatvatrAn puruSaH itizAbdasya sAmagrI yadA ' rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH ' itibAdhasyAbhAvena ghaTitA bhavati tadA zAbdabodha eva jAyate pratyakSasya ca svakAraNAbhAvAdevotpattirna saMbhavatIti na taddAraNAya zAbdasAmagryAH pratibandhakatvakalpanApattiH / yadA ca bAtU puruSaH / itibAdhasya nizcayo bhavati tadA bAdhAbhAvarUpa yogyatAjJAnasyAbhAvAcchAndavovo na 6 rAjasva trAbhAva "Aho Shrutgyanam" Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpttivaadH| yatu 'rAjJaH puruSaH' ityAdau 'rAjasvatvavAn puruSaH' ityAdyanvayabodhopagameM 'rAjakIyaM svatyam' 'rAjasvatvavAn puruSaH' ityAkArakadvividhAnumitereva tadatiritAviSayakatvena tAdRzAnumitiM prati pratyeka tAzavAkyaghaTitasAmagryAH prati. bandhakatvadvayam / asmanmate ca tAdRzAnumityostathAvidhavAkyajanyAta 'rAjakIyaH puruSaH' ityetAdRzabodhAdatiriktaviSayakatayA tatra tAdRzasAmagryAH pratibandhakatvakalpanaM nAsti- tathAvidhAnumititathAvidhazAbdasAmayyozca satyoranumiterevojAyate kiM tu pratyakSAbhyupapatteH pratyakSameva jAyate pratibandhakIbhUtazAbdasAmanya'bhAvAditi svIkAreNa tadabhAvA'nivezAt-zAbdasAmanyAM grAhyAbhAvAvagAhitayA 'rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH' ityAdibAdhasyAbhAvasya nivezepi tadabhAvacyApyavattAmudrayA saMsargatAvAde isa prakAratAvAda -- rAjAbhAvavyApyarAjasvatvAbhAvavAn puruSaH ' itibAdhasyAbhAvasya zAbdasAmagrIniSThapratibandhakatAyAmanivezAllAghavam , saMsargatAmate ca pravezAd gauravamityarthaH / / punarapi saMsargatAvAdinA prakAratAmate pradarzitaM doSamanuvadati-yattviti, yathA vibhinna viSayakapratyakSaM prati zAbdasAmayAH pratibandhakatvamasti tathA samAnaviSayakAnumitiM pratyapi zAndasAmagryAH pratibandhakatvamasti vibhinna viSayakAnumitezca zAbdabodhapratibandhakatvamastItyubhayamatasiddham / tatra prakAratAmate ' rAjJaH:puruSaH / itivAkyAt ' rAjanirUpitasvatvavAn puruSaH / itizAbdabodho jAyate tatsvIkAre, yadA 'rAjakIyaM svatvam ' ' rAjasvatvavAn puruSaH / ityAkArakAnumitidvayaM prApnuyAt tadA ' rAjJaH puruSaH / ityetadvAkyaghaTakasya 'rAjJaH / itibhAgasya 'rAjakIyaM svatvam / ityevArthaH, prathamAnumitirapi "rAjakIyaM svatvam / ityetadrUpetyubhayoH samAnaviSayatvam , ' rAjasvatvavAn puruSaH ' iti zAndabodhastatsamAnaviSayaiva dvitIyAnumiti - 'rAjasvatvavAn puruSaH / iti tathA coktadvividhAnumitereva=uktAnumitidvayasthApi tadatiriktAviSayakatvena-uktazAbdabodhasamAnaviSayakatvena tAdRzAnumitiM prati pratyekam-uktadvividhAnuriti pratyeva tAdRzavAkyaghaTitasAmagryAH= rAjJaH puruSaH / ityAkArakavAkyaghaTakasAmanyAH pratibandhakatvayaM kalpanIyaM pratibadhyabhedena pratibandhakutAbhedAdityarthaH / asmanmate iti- saMsargatAmate ca " rAjJaH puruSaH ' itivAkyAt -- rAjasvatyavAn puruSaH / iti zAbdabodha eva na jAyate yenoktAnumitidvayasya samAna viSayatvaM syAttena ca zAbdasAmagryAH pratibandhakatvadvayaM kalpanIyaM syAta kiM tu -- svatvasaMbandhena rAjavAn puruSaH / ityeva zAbdabodho jAyate tadevoktam- 'rAjakIyaH puruSaH / iti, asya zAbdabodhasyoktAnumitidvayasya cAtiriktaviSayakatayA vibhinna viSayakatvenoMktAnumitidvayaM prati zAbdabodhasAmagryAH pratibandhakatvakalpanApattirnAstIta lAghavam / uktAnumitidvayasya ' rAjakIyaH puruSaH / itizAbdabodhasya ca vibhinnaviSayakatvenAnumitidvayasya zAndabodhasya ca sAmanyAM satyAmanumitirevotpadyate iti kathaM zAndasAmagryAH pratibandhakatvaM syAta, yadi zAmdasAmagyA atra pratibandhakatvaM syAttadA kathamanumitidvayamutpadyatetyAha- tathAvidheti / "Aho Shrutgyanam" Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) sAdarza: [ prathamAkArake tpatteH api tu 'rAjakIyaH puruSaH' ityAkArakasvatva saMsarga ke kavidhAtumitiM pratyeva tAdRzasAmayyAH pratibandhakatvamekaM kalpanIyamiti lAghavamiti / tadapyakiMcitkaram - bhavanmate yatra yAhazAnumitiH svIkriyate asmanmate pi tatra tAdRzAnumiteH svIkaraNIyatayA'numitau zAbdasAmayyAH pratibandhakatvasAmyAt upadarzitasthale bhavadbhiranumitiH svIkriyate. asmAbhirApe svIkriyate kutaH pratibandhakatAdvaya kalpanamiti / bhavatApi tAdRzazAbdaM prati tAdRzAnumitidvayasAmagrIdvayasya pratibandhakatAyA vAcyatayA sAmyAcca / " kimidAnIM saMsargatAvAde'numitiM prati zAbdasAmayyAH pratibandhakatvaM nAstyevetyAzaGkyAhaaft viti, saMsargatAmate ' rAjJaH puruSaH ' itivAkyAt ' rAjakIyaH puruSaH ' ityetra zAbdabodho jAyate tAsamAnaviSayA ca rAjakIyaH puruSaH' ityekevAnumitiH saMbhavatyetA raukAnumiti pratyekameva zAbdasAmagryAH pratibandhakatvaM kalpanIyam, na tu prakAratAmate iva uktarItyA pratibandhakatAdvayaM kalpanIyamiti saMsargatAmate lAghavaniyarthaH / " rAja prakAratAvAdI pariharati- tadapIti, yatra saMtargatAvAdinA'numitiH strIpite na zAbdaboratana prakAratAvAdinApyanumitirevaH svIkriyate ityubhayamateM prativadhyapratibandhakamAtraH samAna evetyarthaH / etadeva saSTayati- upadarziteti / upadarzitasthaLe= ' rAjakIyaM svatvam ! svatvAn puruSaH' iti sthale / yadyuktAnumitidvayasyotpattirna strIkriyeta tadAnumitidvayapratibandhe sati zAbdasAmayyAH pratibandhakatvakalpanApattiH syAdapi naivamasti tantroktAnumityutpatteH svIkArAdevetyAha-- kuta iti / nanu kiMcidvicArya doSaH parihartavyaH - ' rAjakIyaM svatvam ! ( rAjasvatvavAn puruSaH ' ityanumitidvayasya ' rAjJaH puruSaH / itivAkyajanyasya ' rAjasvatvavAn puruSaH / itizabdabodharUpa ca samAnaviSayatvAnnAnumitiH strIkartuM zakyate zAbdasAnayyAH samAna viSayakAnumiti prati pratibandhakatvAdityAzaya yavArthanuttaramAha - bhavatApIti yathAtra manmate zAbdasAmagryAM pratibandhakatAdvayasya kalpanAvattirukA tathA tava saMsargatAmate rAjJaH puruSaH itivAkyajanyasya svatvasaMbandhena rAjan puruSaH ' iti zAbdabotrasya ' rAjakIyaM svatvam ' rAjasvatvavAn puruSaH' ityuktAnumitidrasya ca vibhinnaviSayatvAt zAbdabodhaM prati uktA* tuma yasya yatsAmagrIdvayaM tasya pratimanvalAnIyamiti pratibandhakatvadvayakalpanA pattistava matepyastyeveti tatra mama ca samyameva - vinivipayazAbdabodhaM pratyanumiteH pratibandhakatvasyoma - yavAdasiddhatvAdityarthaH / 2 8 I < yaca saMsargatAvAdinoktam - yathA iti rAjJaH puruSaH ' ityatra svatvasaMvandhena rAjAn puruSaH saMsargakamedAntrayavastathA ' rAjapuruSaH ' ityatrApi ' svayasaMbandhena rAjavAn puruSaH / iti saMsargakanyo eva svIkAryo na tu rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAM svIkRtya 1 rAjasaMbandhyamiva: puruSa: dUra 15medAnvayaH ( pU. 84 ) iti tatpariharati prakAratAvAdI - " Aho Shrutgyanam" 8 8 8 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH } vyutpattivAdaH / ( 101 ) evam 'rAjapuruSaH " ityAdisamAsavAkyAt svatvasaMsargakazAbdabodhasvIkAre tAdRza zAbdabodhasAmayyAH svatvasaMsargeNa rAjaviziSTapuruSatAtparyajJAnAdighaTitAyA bhinnaviSayakapratyakSAdikaM prati pratibandhakatvAdhikyena gauravAt tatra rAjasaMbandhimakArakA bhedAnvayabodha svIkAra evocitaH / na ca bhavanmatepi tAdRzAbhedAnvayabodhasAmayyAH pratibandhakatAdhikyena gauravamiti vAcyam, rAjapadasya rAjasaMbandhini svAratikalakSaNAgrahadazAyAmabhedasaMbandhena rAjasaMbandhiviziSTapuruSe tAtparyagrahasa bhavanmatepi karmadhArayatvenAbhimatAt tathAvidhasamAsavAkyAt tAdRzazAbdabodhasvIkArasyAvazyakatayA tAdRzasAmagrIpratibandhakatAyA ubhayamatasiddhatvAt / ya - 'dadhi pazya' ityAdI uptadvitIyAvibhaktismaraNena dadhikarmakadarzanabodhaevamiti, rAjapuruSaH' itisamAse ' satvasaMvandhena rAjatrAn puruSaH ityevaM svatvasaMsargakabhedararararatnire tAdRzazAbdabodhasAmamyA:= ' 7 rAjapuruSaH iti rAjapadAvyavahitotarapuruSapadasamabhivyAhArasAmayyAH " svatva saMbandhena rAjatrAn puruSaH ' ityevaM svatvasaMsargeNa rAjaviziSTo yaH puruSastadviSayakatAtyaryajJAnAdivaTitAyA vibhinnaviSayakapratyakSaM prati pratibandhakatvakalpanApattyA gauravam / vibhinna viSayakapratyakSaM prati zAbdasAmayyAH pratibandhakatvasyobhaya vAdisiddhatvAt / tasmAdetadgauravaparihArAya tatra = ' rAjapuruSaH ' itisagate rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAM svIkRtya ' rAjasaMbandhyabhinnaH puruSaH ityevaM rAja saMbandhiprakArakA'bhedAnvaya bodha evocita ityarthaH / nanu vibhinna viSayakapra yakSaM prati zAbdasAmAnyAH pratibandhakatvena bhavanmatepi = prakAratAvAdepi tAdRzAbhedAnvayabodhasAmagryA :-' (: rAjapuruSaH ityatra * rAjasaMbandhyabhinnaH puruSaH ityevaM rAjasaMbandhiprakArakA bhedAnvayabodhasAmagryA abhedasaMbandhena rAjasaMbandhiviziSTa puruSaviSayaka tAtparyajJAnAdighaTitAyA vibhinnaviSayakapratyakSa prati pratibandhakatAkalpanApattyA gauravamastyevetyAzaGkayAhana ceti / parihArahetumAha-- rAjapadasyeti, , rAjapuruSaH ityatra tvayA medAnvaye svIkRtepi yadA kasya cid rAjapadasya rAjasaMbandhini svArasikalakSAgraheNA'medasaMbandhena rAjasaMbandhiviziSTa - puruSe tAtparyagraho bhavati tadAtra tvayA rAjapuruSaH ' ityatra karmadhArayatvam ( rAjasaMbandhI cAsau puruSa iti ) svIkRtya tathAvidhasamAsavAkyAt = ' rAjapuruSaH itisamAsavAkyAt tAdRzazAbdabodhasya = ' rAjasaMbandhyabhinnaH puruSaH ' itya'bhedAnvayabodhasya svIkAryatvAt ' rAjapuruSaH ' ityatrAmedAnvayabodha sAmagryA vibhinnaviSayakapratyakSaM prati pratibandhakatvaM yathA mama mate tathA tava matepi prAptameva kiM tu tava mate ' rAjapuruSaH " ityatra bhedAnvayabodhasAmagryA api vibhinnaviSayakapratyakSaM prati pratibandhakatvakalpanaM kartavyaM tadevAdhika gauravamityarthaH / L punaH parihArAya saMsargatAvAdivacanamanuvadati - yattviti, dadhi pazya ' ityatra prakAratA - 8 " "Aho Shrutgyanam" 2 " Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102 ) sAdarza: [ prathamAkArake " vat 'rAjapuruSaH' ityAdAvapi uptaSaSThIvibhaktismaraNena rAjasaMbandhaprakArakabhedAnvayabodhanirvAhe rAjasaMbandhini nirUDhalakSaNAM svIkRtyAbhedAnvayabodhopagamo ni. rarthakaH na ca SaSThItatpuruSAdisthalepi kuptavibhaktismaraNe eva cedanvayabodhaH ? tadA 'Rddhasya rAjamAtaGgAH' ityAdiprayogApattiH- tatra mAtaGgAdau rAjAdInAmanvayabodhopapattaye rAjAdipadottaraSaSThcAdivibhaktyanusaMdhAnasyAvazyakatvena samAnavibhaktikatayA rAjAdau RddhAdipadArthasyA'bhedAnvayabodhasaMbhavAditi vAcyam, yatastatra RddharAjAdInAmabhedAnvayabodhAnupapattyA nAbhiyuktAnAmaprayogaH api tu samAsA'ghaTakapada sApekSatayA rAjapadasyA'sAmarthyA'tidezAt samAsA'sAdhutepi dadhimadottaraM luptavibhakteH smaraNaM yathA bhavati tena ca 'dadhikarmakaM darzanam' iti bhedAnvayaborer bhavati danaH svakarmakatvasaMbandhena dhAtvarthe darzane'nyayasvIkArAt tathA 6 rAjapuruSa:' ityazrApa luptaSaSThI vibhaktismaraNena rAjasaMbandhaprakAraka bhedAnvayabodha nirvAhe = ' rAjasaMbandhavAn = rAjanirUpitastvavAn puruSaH ' ityevaM rAjasaMbandhaprakArakasya medAnvayabodhasya rAjJaH puruSaH ' ityava nirvAhe saMbhavati sati rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAM svIkRtyA medAnvayabodha svIkAse vyarthaH / evaM hi 'rAjJaH puruSaH L " 'rAjapuruSaH' iti samAsA'samAsavAkyayorekagatyA lAghavamapi syAdityarthaH / nanu L rAjapuruSaH ' ityatrApi yadi luptaSaSThIsmaraNe satyevAnvayabodhaH syAt tadAtra rAjapadasya smRtiviSayIbhUtaSaSThayantatyaprAptyA yathA ' Rddhasya rAjJo mAtaGgAH' iti prayogo bhavati tathA ktena ' rAjapuruSaH ' ityatreva tatra = ' rAjamAtaGgAH ' ityatrApi ' svatvasaMbandhena rAjavanto mAtaGgAH ' ityevaM mAtaGgeSu rAjAnvayabodhopapattaye rAjapadottaraM luptaSaSTyA anusaMdhAne kRte rAjapadasya SaSThantatvaM prAptamiti ' Rddhasya ' . 'rAjJaH itipadayoH samAnavibhaktikatvApattyA 'nIlo ghaTaH ityatraivAtrApi rAjapadArthe RddhapadArthasyA'bhedAnvayaH saMbhavatIti 'Rddhasya rAjamAtaGgAH ' iti prayogaH syAdeva tasmAt samAse luptavibhaktismaraNaM na yuktaM luptavibhakterasmaraNe ca ' rAjamAtAH ityatrApi rAjapadasya SaSThayansatvAbhAvena : samAnavibhaktikatvAbhAvAd RddhapadArtharAjapadArthayorabhedAnvayA'saMbhavAt ' Rddhasya rAjamAtaGgAH ' iti prayogApattirnAsti tathA ca ' rAjapuruSaH " ityatrApi luptaSaSThIsmaraNaM na yuktamityAzaGkyAha- na ceti / saMsargatAvAdI parihArahetumAha-- yata iti / tatra = 'Rddhasya rAjamAtaGgAH ' ityatra yadi RddharAjapadArthayorabhedAnvayaH saMbhavettadA 'Rddhasya rAjamAtaGgAH ' iti prayogaH syAdevAtra ca RddharAjapadArthayoramedAnvayabodho naiva saMbhavatItyamedAnvayabodhAnupapattimuddizyA'bhiyuktAnAm = prAmANika vRddhAnAm Rddhasya rAjamAtaGgAH itiprayogasya parihAro nAsti yena khaduktarItyA RddharAjapadArthayorabhedAnvayApattyA luptaSaSThI - smaraNaM na syAt / Rddhasya rAjamAtaGgAH' ityaprayoge hetumAha- api tviti - " samarthaH padavidhiH " ityatra samarthaH samarthena saha samasyate itiniyamena " sApekSamasamarthavad bhavati " iti niyamena ca Qiu Rddhasya rAjamAtaGgAH ' ityapi prayogaH syAt / atra hetumAha- tatreti, tvanmateno , 6 8 S RddhasthaM rAjamAtaGgAH ' ityatra rAjapadasya samAsAghaTaka RddhapadasApekSatayA samartha "Aho Shrutgyanam" Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ medAnvavAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 103 ) tvena / tatsApekSatvaM ca tadarthAnvitasvArthaparatvam, svArthazva - svIyanRttigrahavizeSyaH / ata eva 'zaraiH zAtitapatra: ' 'caitrasya dAsabhAryA' ityAdau na samasyamAnazAtitadAsapadAdeH sApekSatA - tadarthaikadezazAtanadAsatvAdAveva zarakaraNakatvacaitra nirUpitatvAdInAmanvayAt / tadarthAnvitetyatrA'bhedAnvayo vA nivezanIya itei / 66 " mAvA mAtaGgapadena samAsa eva na saMbhavatIti ' Rddhasya rAjamAtaGgAH ' ityatra 'rAjamAtaGgAH " itisamAsasyA'sAdhusvaM syAdityabhiprAyeNaivAbhiyuktAnAm ' Rddhasya rAjamAtaGgAH ' itiprayogaparihAro'stItyarthaH / kiM vA savizeSaNAnAM vRttirna " iti niyamena samAsAghaTakapadArthasya vizepaNatve tadvizeSyavAcakapadasya padAntareNa samAso na bhavatIti niyamena Rddhasya rAjamAtaGgAH " iti prayogAbhAvo vijJeyaH / samAsAghaTakapadasApekSatvaM nirUpayati - tarasApekSatvamiti / tatsApekSatvam=vizeSaNasApekSatvam / tadarthAnvitasvArthaparatvam = vizeSaNAnvitasvArthabodhakatvam, yathA sya rAjamAtaGgAH' ityatra rAjapadasya RddhapadArthAnvitarAjapadArthabodhakatvAtsApekSatvaM sApekSatvAdasamarthatvamasamarthatvAtsamAsAsAdhutvam / svArthapadArthamAha-svArthazceti / svIyeti - svaniSThavRttigrahavizeSyaH svArtha ityarthaH yathA svaM rAjapadaM tanniSThA yA vRttI rAjA rAjapadazakya iti tAdRzavRttimahe vizeSyatayA bhAsamAnatvAd rAjapadasya rAjapadArthaH svArtha: / ata eveti- ata eva = samAsaghaTakapadasyA samAsA'ghaTakapadavAcyapadArthAnvitasvArthaparatve sApekSatvAdeva / tathA ca . Rddhasya rAjamAtaGgAH ityatra samAsaghaTakarAjapadasya svIyavRttigraha vizeSyabhUtarAjapadArthavAcakasya samAsA'ghaTaka (Rddha) padavAcyArthAnvitarAjapadArthaparatvena sApekSatvAt samAsAsAdhutvam / zaraiH zAtitapatraH ityatra ..samAsaghaTaka zAtitapadasya sApekSatvaM nAsti zAtitapadasya zarakaraNakatvarUpArthAnvitasvArthaparatvAbhAvAta, tathA ' caitrasya dAsamAryA ' ityatrApi samAsaghaTakadA sapadasya sApekSatvaM nAsti - catranirUpitatvarUpArthAnvitasvArthaparatvAbhAvAt tathA ca nAtra samAsAnupapattirityarthaH / ukte hetumAha - tadartheti / tadarthaikadeze = zAtitapadArthaikadeze zAtane dAsapadArthaikadazadAsatve caiva zarakaraNakatvasya caitranirUpitatvasya cAnvayAt / vinigamanAntaramAha- tadarthAnviteti evaM hi- amedAnvayasvArthaparatvaM sApekSatvamiti labdham - samAsA'ghaTakapadavAcyArthena sahA'bhedasaMvandhenAnvitasvArthabodhakatvaM sApekSatvamityarthaH / tathA ca " Rddhasya rAjamAtaGgAH ' ityatra rAjapadArtharddhapadArthayorabhedAnyanabodhe tAtparyasattvAt sApekSatvaM tena ca samAsA sAdhutvam / zaraiH zAtitapatra: ' ityatra tu samAsAghaTakapadavAcyArthena zareNa samAsaghaTakazAtitapadArthasya nAmedAnvaye tAtparya kiM tu zarANAM zAtitapadArthe svakaraNakazAtana phalazAlizvena bhedasaMbandhenAnvaye tAtparyamiti nAtra sApekSatvApattiryena samAsA'sAdhutvaM syAt ' caitrasya dAsabhAryA ' ityatra ca samAsA ghaTaka caitrapadArthasya samAsaghaTakadAsapadArthe svanirUpitasvatvarUpabheda saMbandhenAntraya iti na samAsAnupapattirityarthaH / > C " Aho Shrutgyanam" 6 " Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (104) sAdarzaH [prathamAkAraketadasat- svArasikalakSaNAgrahasthalAnurodhena tAdRzapsamabhivyAhArajJAnAdestathAvidhabodhajanakatAyAH klaptatvAt tatra nirUDhalakSaNAsvIkAre gauravAbhAvAt / yatra rAjapadamya rAjasaMvandhini svArasikalakSaNAgrahastatra tAdRzabodhasyobhayamatasiddhatayA tAdRzasamAbhivyAhArajJAnasya raajsNbndhybhinnpurussbodhe| kAraNatAyAH klaptatvAt tayaiva nirvAheNa sarvatra lupta vibhaktismaraNakalpane mAnAbhAvAt / atra kRSNabhaTTo yathA- " taduktam- " savizeSaNAnAM vRttirna vRttasya vizeSagayogo na" iti, vizeSaNasahitAnAM vizeSyAgAmeva vRttina lupta vizeSaNAnAM vizeSyANAmapi tena savizeSaNAnAM mAtaGgAnAM rAjarUpavizepagena saha samAsa upapannaH / evaM vRttasya vizeSaNasya vizeSaNayogo netyarthastena 'sundarA rAjamatAGgAH' ityatra sundaravizeSaNasya rAjamAtaGge vishessye'nvyH| samAsaghaTaketyetadamitrAyakameva / RvizeSaNayuktasya vizeSagasya rAjJaH samArarUpA vRttirna, evaM ca vRttasya=samastasya rAjJo vizeSagasya Rtasyeti vipaNayogopi neti tadarthaH / tatsApekSatvaM tadarthA nvatasvArthaparatvam-- samAsA'ghaTakaRddhapadArthAnvito yaH svArtho rAjapadArthastatparaM tAtparya yasya tat tadarthAnvitasvArthaparaM rAjapadaM tattvaM rAjapadasti, svArthazca svIyavRttigrahavizeSya:-svaM rAjapadaM tacchaktigraho ' rAjA rAjapadazakyaH / ityAkArakastadvizeSyo rAjA tadarthAni taH svArtho rAjapadArthaH sa ca rAjapadazaktigrahavizeSya ityarthakaraNAdeva / " " zaraiH zAtitapatrazcaitrasya dAsabhAryetyAdau na samasyamAnazAtitadAsapadAdeH sApekSatA tadarthe kadezazAtanadAsatvAdAva zarakaraNakatvacatranirUpitatvAdInAmanvayAditi mUlam-tatyapadaM samAsA'ghaTakaM tRtIyApadaM tadarthaH zarakaraNa. karavaM tadanvitasvArthaH zAtitapadazaktigrahavizeSyaM zAtanakarma patrAdikaM na bhavati kiM tu zAtitapadArthaikadezazAtanakriyaiva bhavati zarakaraNakatvavatI yA zAsana kriyA tatkarma patraM yasyetyarthAt / evam ' caitrasya dAsabharyA ' ityatra tatpadaM samAsA'ghaTaka caitrasyeti SaSTIpadaM tadarthoM nirUpitatvaM tadanvitaH svArtho dAsapadazaktimahavizeSyo dAso na bhavati ki tu dAsapadArthaikadezaH sevArUpacaitranirUpittatvavadAsatvaM tadvatI bhAryetyarthAta. tena na samasyamAnazAtitadAsapadAdaH samAsA'ghaTakazariticaitrasyetipadasApekSatvaM yenA'samarthatvAt samAso na syAdityarthaH / / iti / prakAratAvAdI pariharati-- tadasaditi, yadA 'rAjapuruSaH' ityatra kasya ciT rAjapadasya rAjasaMbandhini svArasikalakSaNAgraho bhavati tadA tAdRzasamabhivyAhArajJAnAdeH rAjapadAvyavahito. 'tarapuruSapadasamabhivyAhArajJAnasya tathAvidhazAbdabodhajanakatAyAH= 'rAjasaMbandhyabhinnaH puruSaH / iti bodhajanakatAyA ubhayamataklaptatvAt tatra-rAjasaMbandhini rAjayadasya nirUDhalakSaNAsvIkAre gauravAbhAvAt- svArasikalakSaNAsvIkArasya gale patitattvAdityarthaH / uktameva vizadayatiyatreti / tatra-svArasikalakSaNAgrahasthale / tAdRzabodhasya 'rAjasaMbandhyabhinnaH puruSaH / iti bodhasya / tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya-rAjapadAvyavahitottarapuruSapadasamamivyAhArajJAnasya / tayaiva= lakSaNayaiva / sarvatra' dadhi pazya ' ityatreva 'rAjapuruSaH / ityAdau luptavibhaktikalpane mAnAbhAvAt, yuktyabhAvAcetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpttivaadH| (105) na ca svArasikalakSaNAgrahasthale tatra tAdRzAnvayatrodhasya bhayavAditidvatvepi nirUDhalakSaNAmata saMbandhitAtparyasyAnAditvakalpanAgoravam. anAditAtpayaviSayI. bhUtArthatiSThalagAyA eva nirUDhalakSaNAtvAditi vAcyam, 'rAjaguruSaH' ityAdivAkyajanyazAbdabodhAt pUrva niyamato luptavibhaktismaraNakalpanApekSayA tAtparya sthA'nAditvakalpanAyAM gauravAvarahAditi / __na caivam- 'dadhi pazyati' ityAdAvapi dadhyAdipadasya dadhikarmakAdI lakSaNAM svIkRtya dhAtvarthana samaM tasyA'bhedAnvayabodhopapAdanasaMbhavAt tatrAye luptavibhaktismaraNakalpanamanucitAmati vAcyam , dadhyAdipadasya dadhikarmakAdI lakSaNAyahadazAyAmApe tasya dvitIyetaravibhaktyantatvabhramadazAyaHm 'dadhikarnakaH pazyati' 'dadhikarmakeNa pazyati' ityAdAvivoktasthalepi dadhikarmakadarzanAnvayabodhAnudayAt / bhavanmate 'dadhikarmakaH pazyati ' ityatra 'dadhi pazya ta ' itisthalIyadadhipadottarapazyatipadatvarUpAkAGkSAjJAnAdighaTitasAmagrosattvAd dadhirbhakadarza nanva'nAditAtparyavatI TakSaNA hi nirUDhalakSaNetyucyate ' rAjapuruSaH / ityatra ca nirUDhalakSaNAsvIkAre rAjasaMbandhini rAjapadasyAnAditAtparyakalpanena kiM vA tAtparyasyAnAditya kalpanena gaurava syAt. svArasikalakSagAsthale tu tAtparyasyAnAditvakalpanA nAstIti gauravAbhAvAt svArasikalakSaNAdRSTAntena nirUDhalakSaNAsvIkAro nocita ityAzajhyAha-- na ceti / parihArahetumAharAjeti, 'rAjapuruSaH / ityAdau rAjasaMbandhini rAjapadasyA'nAditAtparyakalpanA tvakadaiva kartavyA na vAraM vAraM luptavibhaktismaraNaM tu prativAkyazravaNaM kartavyamiti luptavibhaktismaraNakalpanAyAmevAdhika gauravamityarthaH / nanu yadi 'rAjapuruSaH ' ityAdI lakSaNAM svIkRtyoktarItyA luptavibhaktismaraNaM na svIkriyate tadA 'dadhi pazyati' ityAdAvapi luptavibhaktismaraNaM na kartavyaM kiM tu dadhyAdipadasya dadhikarmakAdau lakSaNA svIkartavyA tasya dadhikarmakasya dhAtvarthena darzanena saha -- dadhikarmakaM darzanam / ityevamabhedAnvayasya saMbhavenAbhedAnvayabodhasaMbhavAdityAzaGkyAha- na ceti / parihArahetumAhadadhyAdIti / tasya dadhiradasya / ' dadhi pazyati ' ityatra dadhipadasya dadhikarmake lakSaNAgrahadazAyAmapi yadA kasyacit dadhItipade prathamAvibhaktyantatvasya tRtIyAvibhaktyantatvasya vA bhramo jAyate tadA dadhikarmakasya dhAtvarthenA'bhedAnvayabodhAsaMbhavAt ' dadhikarmakaH pazyati' 'dadhikarmakeNa pazyati / ityeva bodho bhavati na tvamedAnvayabodhastathoktasthalepi- 'dadhi pazyati ' ityatra dadhipade dvitIyetaravibhaktyantatvabhramAbhAvadazAyAmapya'bhedasaMbandhena dadhikarmakadarzanAnvayabodho na saMbhavati vinigamanAvirahAditi hetorabhedAnvayabodhaM prati dvitIyAntadadhipadottarapazyatipadasamabhivyAhArasya kAraNatvaM vaktavyaM tathA ca luptavibhaktismaraNamAvazyakameva / etadevopapAdayati doSAntaraM pradarzayan-bhavanmata iti / kiM ca bhavanmate luptavibhaktismaraNAsvIkAre hya'medAnvayabodhaM prati dvitIyA "Aho Shrutgyanam' Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (106) sAdarza: [ prathamAkArakenAnvayasyApattaddhitIyAntadadhyAdipadatvAvacchinnadharmikatAdRzadhAtvAdisamabhinyAhArajJAnasya tAdRzAnvayabodhe hetutAyA AvazyakatvAt , 'dadhi pazyati' ityAdau laptadvitIyAnusaMdhAnasyAvazyakatvAt / / rAjasaMbandhipuruSAdyanvayabodhe ca rAjAdipadA'vyavahitottarapuruSAdipadatvaprakArakajJAnasya hetutAyAH svArasikalakSaNAgrahasthalAnurodhenAvazyakalpanIyatayA 'rAjapuruSaH' ityAdau rAjAdipadasya tRtIyAdhantatvabhramadazAyAM rAjasaMbandhipurupAdyanvayabodhApattya'saMbhavAt tRtIyAdivibhaktyA vyavadhAnAt / dadhi pazyati' ityAdau dadhipadAvyavahitottaratvaprakArakadhAtupadajJAnasya hetutAyA aklasatvAt / 'pazyati dadhi ' 'pazyati caitro dadhi' ityAdAvapi dadhikarmakadarzanAnvayabodhAt vAdRzajJAnahetutAyA azakyakalpanIyatvAcceti / nsadadhipadottarapazyatipadasamabhivyAhArajJAnasya tu hetutA na vaktuM zakyate luptadvitIyAnusaMdhAnApatteH, tasmAda'bhedAnvayabodhaM prati dadhipadottarapazyatipadasamabhivyAhArajJAnasya kAraNatvaM vaktavyaM tattu yathA ' dadhi pazyati' ityatrAsti tathA ' dadhikarmakaH pazyati / ityatrApyastyeveti 'dadhikarmakaH pazyati ' ityatrApyabhedAncayApattiH prAptA tadvAraNAya dvitIyAntadadhipadottarapazyatipadasama-- bhinyAhArajJAnasyA'bhedAnvayabodhaM prati kAraNatvaM vaktavyaM tathA ca ' dadhi pazyati' ityAdau luptadvitIyAdismaraNaM prAptamevetyarthaH / tAdRzAnvayabodhe-abhedAnvayabodhe / __ nanu ' dadhi pazyati ' ityatreya ' rAjapuruSaH / ityatrApi luptavibhaktismaraNaM kathaM na svIkriyate ? ityAzaGkaya ' rAjapuruSaH / ityasya vaiSamyamupapAdayati- rAjasaMbandhIti, rAjapadasya rAjasaMbandhini svArasikalakSaNAgrahasthalAnurodhena 'rAjapuruSaH' ityatra rAjasaMbandhipuruSayoramedAnvayabodha prati rAjapadAvyavahitottarapuruSapadasamabhivyAhArajJAnasya kAraNatvamastIti tasya 'rAjapuruSaH / ityatra sattvAda'bhedAnvayabodho jAyate, 'rAjapuruSaH ' ityatra rAjapadasya tRtI. yAdyantatvabhramadazAyAM ca bhramaviSayIbhUtatRtIyAdInAM rAjapadAne smaraNena tena tRtIyAdinA vyavadhAnAt rAjapadAvyavahitottarapuruSapadasamamivyAhArajJAnasyAbhAvAda'medAnvayabodhApattirnAstIti nAtiprasaGgo na vA 'rAjapuruSaH / ityatra luptavibhaktismaraNApekSetyarthaH / nanvevam 'dadhi pazyati' ityAdAvasyabhedAnvayabodhaM prati dadhipadAvyavahitottarapazyatipadasamabhinyAhArasya kAraNatvaM vakSyAma iti 'dadhikarmakaH pazyati / ityatra madhye karmakapadena vyavadhAnAtkAraNAmAvAnnAmedAnvayabodhApattirityAzaGkayAha- dadhi pazyatIti / 'pazyati dadhi / 'pazyati catro dadhi ' ityAdI dadhipadAvyavahitottarapazyatipadasamabhivyAhArAbhAveNya'bhedAnvayabodhasvIkArAdabhedAnvayabodhaM prati tAdRzajJAnahetutAyA: dadhipadAvyavahitottarapazyatipadasamabhivyAhArajJAnasya hetutvaM naiva vaktuM zakyate iti dvitIyAntadadhipadasamabhivyAhArasahakRtapazyatipadasamabhivyAhArajJAnasya hetutvaM vaktavyaM "Aho Shrutgyanam" Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 107 ) ' taNDulaM pacati ' ityAdau, taNDulAdipadasyaiva taNDulAdikarmake lakSaNA vibhaktistu sAdhutvArthA / evam- rAjJaH puruSaH ' ityAdAvapi rAjAdipadasya saMbandhyAdau lakSaNA vibhaktiH sAdhutvArthA / tattadvibhaktyantasamabhivyAhArasya tattallAkSaNikArthabodhaniyAmakatvAnnAtiprasaGgaH / vibhakterevaM prakRtyarthavizeSitasvAyeM lakSaNeti tu na saMbhavati - vibhakteH kutrApi zakteraklRptatayA tatra zakyasaMbandharUpalakSaNAyA asaMbhavAt / ' taNDulaH prameyaH' ityAdau vibhaktayarthA'mizritasyaiva prakRtyarthasya bhAnAt prakRtizakteH svArthe klRptatayA tatra lakSaNAsaMbhavAditi tu cintanIyam / 8 tathA ca luptadvitIyAdismaraNamAvazyaka mevetyasamAsasthale luptavibhaktismaraNaM bhavati samAsasthale ca na bhavatIti svIkAryamityarthaH / " punaH pUrvapakSimatamanuvadati-- taNDulamiti / yaducyate- 'taNDulaM pacati' ityatra taNDulapadasya taNDulakarmake lakSaNayA medAnvayabodhaH saMbhavati 'taNDulakarmakaH pAkaH' iti, vibhaktistu sAdhutvArthA nirarthakaiveti taccintanIyam / tathA yaducyate yathA - 'rAjapuruSaH' ityatra rAjapadasya rAjasaMbavini lakSaNAM svIkRtyAbhedAnvayabodhaH svIkriyate tathA rAjJaH puruSaH ' ityatrApi rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAM svIkRtyAbhedAnvayabodha eva svIkAryo na tu GaspadopasthitasvatvadvArA medAnvayaH - vibhakteH sAdhutvArthatvena nirarthakatvAditi tadapi cintanIyamityanvayaH / nanvevaM taNDulAdipadasyaiva taNDulakarmake lakSaNAsvIkAre vibhaktezva nirarthakatva svIkAre ' taNDulaH pacati / ityAdAvapi taNDulAdipadasya taNDulakarmake lakSaNApattyA medAnvayabodhApattiH syA vizyAzaGkayAha- tattadvibhattayanteti vibhakternirarthakatvepi svarUpeNa sthitisaMbhavAd dvitIyAtaNDulapadasyaiva taNDulakarmake lakSaNAsvIkArAt taNDulakarmakAbhedAzvayabodhaM prati dvitIyAsamabhivyAhArajJAnasya kAraNatvAnnAtiprasaGgaH = ' taNDulaH pacati / ityatra nAbhedAnvayabodhApattirityarthaH / nanu prakRteH kimarthaM lakSaNA svIkriyate ? vibhaktereva prakRtyarthavizeSitasvArthe= taNDulakarmakAdo lakSaNA kiM na syAdityAzaGkayAha - vibhaktereveti / parihArahetumAha - vibhakteriti, yadi vibhakteH kacidapyarthe zaktiH syAttadA vibhaktizakyasya sattvAt zakyasaMbandharUpA lakSaNApi kacidarthe vibhakteH syAt naM caivamasti - vibhakteH kacidapyarthe zakteraklRptaH syAt / tatra=vibhaktau / nanu ' taNDulaM pacati ' ityatra vibhaktiprakRtyorubhayorapi sattvAt taNDulakarmake prakRtibhUtataNDulapadasyaiva lakSaNA na vibhakterityatra vinigamanAviraha ityAzaGkya vinigamanAmAha - taNDula iti, taNDulaH prameyaH ' ityatra tava mate prathamAyAH prAtipadikamAtrArthakatvAt tadarthastu karmatvAdiH kopi na saMbhavati vibhaktyarthAmizritastaNDulapadArthastu bhAsate eveti tatra prakRtizakteravazyaM svIkartavyatvAt prakRtereva taNDulakarmakAdo lakSaNAsvIkAra ucito na vibhakterisyarthaH / tatra=prakRtau / svArthe taNDulapadArthAdau / " "Aho Shrutgyanam" Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) [ prathamAkArake - rAjAdipadasya rAjasaMbandhyAdau zaktatvabhramadazAyAmiva tadarthalakSaNAgrahadazAyAmApe 'rAjasaMbandhisaMbandhI puruSaH' ityAdyanvayabodhasya sarvajanAnAmanubhavasiddhatvAt / 'pavati caitraH' ityAdAvapi kRtisaMbandhena pAkAdezcaitrAdyaMze vizeSaNatvopagame 'caitroM na pacati' ityAdAvanvayabodhAnupapatirdraSTavyA - kRtisaMbandhasyApi vRttyaniyA~makatayA tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyAprasiddhyA tadbodhanAsaMbhavAt / athaivamapi 'caitro jAnAti' ityAdau caitrAyaMze jJAnAderAzrayatA saMbandhenAnvaya sAdarza: " 8 yat ( 83 pR.) " athaitAdRzarotyApattivAraNepi " ityAdinA C rAjJaH puruSaH ' ityatra 'vibhakteH saMbandhavAcakatvaM na svIkAryamityuktaM tat pariharati- rAjAdipadasyeti, rAjJaH puruSaH " . ityatra rAjapadasya rAjani vastutaH zaktatvepi yadA rAjasaMbandhini zaktatvabhramaH syAttadA yathA 'rAjasaMbandhisaMbandhIpuruSaH' ityeva bodho bhavati tathA rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAgrahadazAyAmapi 'rAjasaMnyasaMbandhI ( rAjasaMbandhisaMbandhavAn ) puruSaH 'ityanvayabodhaH sarvAnubhavasiddha eva tatra rAjapadasya rAjasaMbandhI arthaH SaSTyA eva saMbandharUportho bhAsate iti na vibhakternirarthakatvamityarthaH / yat ( 88 pR.) evam ' pacati caitra: ' ityAdAvapi kRtisaMbandhena pAkAdezcaitrAdyaMze'nvayabodhasvIkAra ucitaH " ityuktam, tatpariharati- pacatIti / naJa'sattve ya eva saMbandhaH prakAratAvacchedako bhavati naJsattve sa eva saMbandhaH pratiyogitAvacchedako bhavatIti " pratiyobhAvAnvayau tulyayogakSemau " ityatra vyutpAditaM tathA ca 8 pacati caitraH' ityatra kRtisaMba"ndhena pAkasya caitre prakAratvopagame ' caitro na pacati ' iti naJghaTitavAkyasthale zAbdabodhAnupapattiH syAd yataH ' caitro na pacati ' ityatra pratiyogitAvacchedaka saMbandhatvaM kRte , Kan na saMbhavati kRtirUpasaMbandhasya vRttya niyAmakatayA pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvAsaMbhavAt, tatsaMbandhAvacchinna=kRtisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkA bhAvasyAprasiddhatvena natrA tadbodhanAsaMbhavAtU = kRtisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvabodhanAsaMbhavAditi na pacati caitraH' ityatra kRtisaMbandhena pAkAdezcaitrAdAvanvayaH saMbhavatItyarthaH kiM tu pAkasyAnukUlatvasaMbandhena vA nirUpitasaMbandhena vA kRtAntrayastAdRza kRtezcAzrayatAsaMbandhena caitrAdAvanvayaH svIkAryaH, AzrayatAsaMbandhasya ca vRttiniyAmakatvena pratiyogitAvacchedakatvAt ' caitro na pacati ' ityatrAnvayabodhAnu-papattirnAsti - AzrayatAsaMbandhena kRtyabhAvasya pratyetuM zakyatvAt / AkhyAtasyApi kRtyarthakatvAnA''narthakyamityarthaH / 66 C nanvevamapi=kRti saMbandhasya vRttyaniyAmakatayA * na pacati caitraH / ityatra zAbdabodhAnupapayAsskhyAtasya kRtyarthakatayA sArthakyopapAdanepi AzrayatAsaMbandhasya vRttiniyAmakatvena caitro na jAnAti ' ityAdau ' AzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkajJAnAbhAvavAMzcaitraH ' itibodhasaMbhavAdAkhyAtasyAzrayatvArthakatvakalpanaM niryuktikamityAzaGkate - athaivamapIti / 115 iti cedityantaM "Aho Shrutgyanam" Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpattivAdaH / (109) bodhopamai kSativirahaH / AzrayatAsaMvanvasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatayA 'na jAnAti caitraH' ityAdAvAzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkajJAnAdyabhAvasyaiva bhAnasaMbhavAt / tathA ca tatrAkhyAtasyAzrayatvArthakatvaM niryuktikam / na ca dhAtvaryajJAnAderAzrayataH saMbandhena caitrAdirUpaprAtipadikArthe sAkSAt prakAratvoparAne 'jJAnaM caitraH' ityAdAvapi tathAnvayabodhApattiriti vAcyam, tAhazAnvayabodhe AkhyAtAntadhAtusamabhivyAhArajJAnasya hetutvAt / bhavatopyAzrayaaartaara mezasamabhivyAhArajJAnasya hetutAyA AvazyakatvAt / yatu - 'pacati caitra:' ityAdau 'pAkakRtimAMcaitraH ' ityAkArakAkhyAtArtha- zaGkAprayaH / kSativirahaH = ' na jAnAti caitraH ityatrAnvayabodhAnupapattirnAsti-AzrayatAsaMbandhena caitre jJAnAbhAvasya pratyetuM zakyatvAt, AzrayatAsaMbandhasya vRttiniyAmakatvenAbhAvIyapratiyogitAvacchedakasaMbandhatvopapatteH / tatra = ' caitro jAnAti ityAdau / AzrayatAyAH saMsargatvAzrayaNAditibhAvaH / * nanu yadi ' caitro jAnAti ' ityatra dhAtvarthajJAnasya caitre AzrayatAsaMvandhena sAkSAdevAnvayaH sthAttadA jJAnaM caitraH ' ityatrApi tathAnvayabodhApatti. = saMsargavidhayA''kAGkSAdivaTena mAsamAjJAnasya caitre sAkSAdevAntrayaH syAnna caitadiSTamityAkhyAtasyAzrayatvArthakatvaM svIkArya tathA cAzrayatvopasthApakasyAkhyAtasya ' jJAnaM caitra: ' ityatrAbhAvAdAzrayatAsaMbandhena caitre dhAtvaryajJAnasyAncayApattirnAstItyAzaGkyAha- na ceti / parihArahetumAha - tAdRzeti / tAdRzAntrayayIdhe=AzrayatAsaMbandhe yabodhe AkhyAtAntadhAtupadasamabhivyAhArajJAnasya kAraNatvAt L jJAnaM caitra: ' ityatra cAkhyAtAntadhAtupadasamabhivyAhArAbhAvAnnAzrayatAsaMbandhena caitre dhAtvarthajJAnasyAnyayApattirityarthaH / bhavataH = prakAratAvAdinopyA''zrayatAprakArakabodhe-'jJAnAzrayatvavAMzcaitraH iti bodhe tAdRzAbhivyAhArajJAnasya = jAnAti caitra: ' ityAkArakAkhyAtaikavacanAntajJAyAtusamabhivyAhRtaprathamaikavacanAnta caitrapadajJAnasya hetutAyA AvazyakatvAt, anyathA 'jJAnaM 'caitraH' ityatrAzrayatopasthApakAkhyAtAbhAvenAzrayatAsaMvandhaprakArakAnvayavovasya vAraNe kRtepi 'jAnanti caitraH ityatrAzrayatAyakArakaH jJAnAzrayatva zvitraH ' ityanvayabodhApattiH syAdevAzrayatopasyA karaNAvAtasya sattvAt tadvAraNArthaM tavApyuktarItyoktasamabhivyAhArajJAnasya hetutvasvIkAre Avazyake AkhyAtasyAzrayatvArthakatvakalpanaM niryuktikameva uktasamabhivyAhArajJAnenaiva kAraNIbhUtena sarvA'niSTanivAraNa saMbhavAdityarthaH / -- C 6 " punarapi jAnAti ' ityAdAvAkhyAtasya sArthakatAmupapAdayati- yattviti ( tadapyarAdivantaH) / ' pacati caitra: ' itivAkyAt ' pAkakRtimacitra:' ityAkArakaH zAbdabodho jAyate atra caitre kRtiH prakAratayA mAsane prakAratayA bhAnaM ca padenopasthitasyaiva mahatItyavArayAte "Aho Shrutgyanam" Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110 ) sAdarza: [ prathamAkAra ke prakAra kazAbdabodhotpattyA tatrAkhyAtajanya kRtyupasthiterhetutvakalpanamAvazyakam, tayA ca tattadarthavizeSAn nivezyAtmaniSThapratyAsatyA padArthopasthiterhetutvakalpane zakyalakSya sahastrArthabhedenAkhyAtajanyopasthiteH kAraNatA bAhulyamityarthavizeSAnanivezya dhAtvarthaprakAra kAnvayabodhaM prati pratyayajanyopasthiteH samAnavizeSyatAmatyAsatyaiva hetutvamupeyate tathA ca tAdRzakAraNabAdhena caitrAderdhAtvarthajJAnavizeSyatayA caitro jAnAti ' ityAdau bhAnaM na saMbhavati / * 'pacati ityatrAzrayatA 'kRterupasthitiH svIkAryA kRtyupasthitezca zAbdabodhaM prati hetutvamatrazyaM svIkAryamanyathAtra kRte: prakAratvaM na syAt, tathA ca zAbdabodhopasthityo sthalamedena bhinnatvAd AtmaniSThapratyAsattyA hetutve hi ' pacati ' ityatra pAkakRtyupasthititvena kAraNatA ' jAnAti ' ityatrAzrayatvopasthitispenakAraNatA ' nazyati' ityatra nAzapratiyogitvopasthititvena kAraNatetyevaM tattadarthavizeSa (pAkakRtyAdi pravezaH syAditi tattadarthavizeSAnnivezyAtmaniSThapratyAsattyA padArthopasthiterhetutve ityAdAvAkhyAtajanyakRtyAdyupasthiterhetutvaM prAptaM tatrAkhyAtasyApyaneke zakyArthA lakSyArthA bhavantIti zakyalakSya sahasrA (anekA) rthabhedena tattadviSayakAkhyAtajanyopasthiterapi bhedAt kAraNatAvAhulyam===anantakAryakAraNabhAvakalpanena gauravaM syAd yathA - ' pacati ityatra pAkakRtiprakAra kazAbdabodhaM pratyA''khyAtajanyakRtyupasthiteH kAraNatvam ' jAnAti kA ra kazAbdabodhaM pratyA''khyAtajanyAzrayatvopasthiteH kAraNatvamityA''tmaniSThapratyAsattyA na kAraNatvamupasthite: svIkArya kiM tu viSayaniSThapratyAsattyA tathA coktarItyA'khyAtopasthitAkhyAtArthakRtyAdipravezasyApekSAbhAvena kAraNatAbAhulyaM na syAt tathAcArthavizeSAna' nivezya ' dhAtvarthakarakAnvayabodhaM prati samAnavizeSyatApratyAsattyA pratyayajanyopasthiteH kAraNatvam ' ityevamanu * gata ekaH kAryakAraNabhAva: strIkriyate 'pacati' ityAdau ca anukUlatAsaMbandhena pAkavatI kRtiH : ityevaM dhAtvarya prakArakAkRtivizeSyaka eva zAbdabodhaH svIkriyate. atra ca dhAtvarthaH / pAkaH kRtau prakAraH kRtau ca vizeSyatA vartate tAdRzakRtiniSThavizeSyatA saMbandhena zAbdabodha AkhyAtarUpapratyayajanyakRtiviSayako pasthitizca kRtau vartate eva kRteH pratyayenopasthitatvAdvizeSyatvAcetyarthaH / tathA ca dhAtvarthaprakArakAnvayabodhaM prati pratyayajanyopasthiteH kAraNatvasvIkAre ca tAdRza'kAraNabAdhena = 'caitro jAnAti' ityatra caitrasya pratyayenopasthityabhAvAt caitre samAna vizeSyatA saMbandhenopasthityabhAvena dhAtvarthajJAnaprakAraka caitra vizeSyakabodhAsaMbhavAt caitrAderdhAtvarthajJAnavizeSyatayA bhA na saMbhavatIti jAnAti ' ityatrAkhyAtasyAzrayatvArthakatvaM svIkAryam atha ca ' pacati ityatra yathA ' anukUlatAsaMbandhena pAkavatI kRtiH ' ityevamAkhyAtArthakRtivizeSyakabodho jAyate tathA "caitro jAnAti ' ityatrApi ' svarUpasaMbandhena catraniSThA nirUpitatvasaMbandhena jJAnavatyA''zrayatA' ityevamAkhyAtArthAzrayatA vizeSyakadhAtvarthaprakArakaH zAbdabodhaH svIkArya iti 'pacati / ityAdAviva ' jAnAti ityAdAvapyAkhyAtasya sArthakatvaM prAptamevetyarthaH / atra cAzrayatAyA vize C "Aho Shrutgyanam" Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ medAnvapatrAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 111 ) yadi ca dhAtutvapratyayatvAdInAmanugatAnAM durnirvacatayA naitAdRzAnugata kAryakAraNabhAvakalpanaM saMbhavatIti manyate ? tadApi yatra jJAdhAtoreva pAkAdau lakSaNA tatra ' jAnAti ' ityAdivAkyAt pAkakRtyAdiprakArakAnvayabodhotpattyA jJAdhAtvarthaprakArakAnvayabodhe tadavyavahitottaratiptvAdiprakArakajJAnajanyopasthiteH samAnavizeSyatvapratyAsattyA hetutAyAstatra kalpanIyatayA tAdRzakAraNabAdhAt 'caitro jAnAti ' ityAdau caitrAderjJAnavizeSyatayA bhAnAnupapattirduvaraiiveti / *yatvena vizeSyatA saMbandhenAkhyAtarUpapratyayajanyopasthitirapyAzrayatAyAM vartata ( AzrayatAyA AkhyAtapratyayenopasthitatvAt ) zAbdabodhopi vartate eva zAbdabodhepyAzrayatAyA eva vizevyatyAt. ) ityeSaiva samAnavizeSyatApratyAsattiH dhAtvartho jJAnaM cAzrayatAyAmeva prakAra iti ' dhAtvarthaprakArakAnvayabodhaM prati pratyayajanyopasthiteH samAnavizeSyatAsaMbandhena kAraNatvam ' iti kAryakAraNabhAvopyupapannaH, AkhyAtasya ' jAnAti ' ityAdI sArthakatvamapyupapannamityarthaH / yadi ceti - nanu yadi dhAtutvapratyayatvAdInAmanugatatvena nirvacanamupapadyeta tadA 'dhAtvarthapra kArakAnvayabodhaM prati pratyayajanyopasthiteH kAraNatvam ' iti kAryakAraNabhAvopyupapadyeta naivamastIti nokta kAryakAraNabhAvakalpanaM saMbhavatIti. ( yadi manyate ? ) uktakAryakAraNabhAvAnupapattyA dhAtvaprakArakAnvayaata pratyayajanyopasthiterakAraNatvAt ' jAnAti ityatrAkhyAtapratyayenAzrayatopasthiterapekSAbhAvAdanupasthitasya ca prakAratvavizeSyatve na saMbhavata ityAzrayatAvizeSyakazAbdabodhaM tyaktvA ' caitro jAnAti ' ityatra ' mAzrayatAsaMbandhena jJAnavazcitra ' ityevaM caitravizeSyaka eva bodhaH svIkAryo na svAzrayatAvizeSyaka ityuktabodhe AzrayatAyAH saMsargatvena mAnena prakAratayA vize yAvA mAnAbhAvAt tatrAkhyAtasya vRttikalpanaM vyarthameveti ' jAnAti ' ityAdAvAkhyAtasya nirarthakatvameva : AzrayatAsaMbandhena jJAnamazcaiitraH ' ityatrAzrayatAyAH saMsargamAtratvena saMsargasyAkAGkSAbalena mAnasaMbhavAdAkhyAtena tadupasthiterapekSaiva nAsti yenAtrAkhyAtasyAzrayatArthakatvaM kalpanIyaM syAditi yadi manyate ityarthaH / evamAkSipya punarapi ' jAnAti " ityAdAvAkhyAtasya sArthakyamupapAdayati- tadApIti / tadApi=dhAtutvapratyayatvAdInAmananugatatayA dhAtvarthaprakArakAnvayabodhe pratyayajanyopasthiterakA - raNatvepi yatra jJAdhAtoH pAke lakSaNA tatra ' jAnAti ' : itivAkyAt anukUlatA saMbandhena pAkaviziSTakRtimAMzcaitraH ' ityevaM pAkakRtiprakArakAnvayabodhotpattyA jJAdhAtvarthaprakArakAnvayabodhe= kRtiniSThavizeSyatA nirUpitajJAdhAtvarthaprakAratAkAnvayabodhaM prati jJAdhAttra'nyavahitottaratiptvAdiprakArakatibAdijJAnajanyatibartha kRtivizeSyako pasthiteH samAnavizeSyatApratyAsatyAstatra lakSaNAsthaLe detutA kalpanIyA jJAdhAtutva tiSyAdInAmanugatatayA ca naitatkAryakAraNabhAvakalpane kAcidanupapattirityarthaH / tathA ca-- jJAdhAtutvatiptvAdInAmanugatatayoktalakSaNAsthale iva mukhyArthajJAnaparAdhAtuprayogasthalepi jJAdhAtvarthajJAnaprakArakAnvayabodhe jJAdhAtvavyavahitottara tiptvAdiprakArakativAdijJAnajanyopasthite: samAna vizeSyatApratyAsattyA hetutvam / ityevaM kAryakAraNabhAvasya C "Aho Shrutgyanam" " L Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (112) sAdarza: [ prathamAkAraketadapyasat- pratya gatArthavizeSyakazAndabodhe vyabhicAravAraNAya tAdRzopasthitivaiziSTayasya tAdRzopasthitijanyatAvacchedakakoTAva'vazyaM nivezanIyatayA ta. danuttarazAbdabodhe caitrAderzAnAdibhizeSyatayA bhAne tAdRzakAraNavAvasyAkiMcitka. ratvAt tAdRzAnupUrvIghaTakAdidhAtujanyajJAnAdyupasthiticaitrAdirUpAvazeSyopasthisaMbhavena svIkartavyatyAtU caitre ca tAdRzakAraNabAdhAt tipUjanyopasthiterasatvAt catrasya tibarthavAbhAvAt caitrasya jJAna vazeSyatayA mAnAnupapattistadavastheva. mukhyArtha prayogasthale'nyAdRzakAryakAraNabhAvAzrayaNe gautvAt / yatazcoktarItyA caitre. vizeSyatAsaMbandhena pratyaya( tim )janyopasthiterasattvena caitrasya dhAtvarthaniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatA na saMbhavati tiryasya ca saMbhavatyAtaH 'jAnAti / ityAdAnAkhyAtasyAzrayatvArthakatvaM strIkArya tathA ca ' jAnAti' ityatrAkhyAtenAzrayatAyA upasthito tasyAmAzrayatAyAM vizegyatAsattvena tAdRzavizeSyatAsaMbandhenopasthitirapyasti zAbdabodhopyatItyukta kAryakAraNabhAvopyupapannaH 'nirUpitarUsaMbandhena jJAnavatyAzrayatA' ityevaM dhAtvarthaprakArakAkhyAtArthAzrayatAvizeSyakazca zAbdabodhaH svIkArya iti 'pacati ' ityAdAviva ' jAnAti , ityAdAyapyAkhyAtasya sArthakyaM prAptamati sarva susthamityarthaH / / ___ AkhyAtamya nirarthakatvapratipAdanAya saMsargatAvAdI 'jAnAti ' ityAdI dhAtvarthajJAnaprakArakacaitravizeSyako pratipipAdayaSuruktaM pariharati- tapyasaditi / 'jJAdhAtvarthaprakArakAnyayabodhaM prati jJAdhAtvavyavahitottaratiptvAdiprakArakajJAnajanyopasthiteH samAnavizeSyatApratyAsatyA hetutvam / ityevamuktarItyA sAmAnyataH kAryakAraNabhAvo na saMbhavati- 'jAnan jJAtA ' ityAdau jJAdhAtvarthajJAnaprakArakacaitravizeSyako bodho vizeSyatAsaMbandhena zatrAdyarthe caitrarUpAzraye jAyate caitrasya pratyayArthatvena vizeSyatvAt tatra caitre tijJAnajanyopasthitistu nArayeva 'jAnan ' ityAdau tibo 'bhAvAditi vyabhicAraH prApta iti tAdRzavyabhicAradhAraNAya tAdRzopasthitivaiziSTayasya ( kAraNAvyahitottaratvasya ) tAdRzopasthitijanyatAvacchedakakoTau ( kAryatAvacchedakakoTau / nivezaH kartavyo yathA- jJAdhAtoH pAkAdau lakSaNAsthale 'AkhyAtArthakRtyupasthityavyavahitottaratvaviziSTabAdhAtvarthapAkAdiprakArakazAbdabodhatvAvacchinnaM prati jJAdhAtUttaravartamAnAkhyAtajanyakRtyupasthitiH kAraNam / iyevaM viziSya kAryakAraNabhAvo vaktavyattathA ca 'jAnan ' ityAdivAkyajanyabodhe na vyabhicAra AkhyAtAryakRtyu sthityuttaratvAbhAvAd AkhyAtajanyakRtyupasthitijanyavAbhAvAcca, evam 'jAnAti caitraH / ityatra ' AzrayatAsaMbandhena jJAnavAMzcatraH / ityAkAra tadanuttarazAbdabodhe= tirajJAnajanyakRtyupasthityanuttarazAbdabodhe caitrasya jJAnavizeSyatayA mAne tAdRzakAraNabAdhaspa= zAdhAtUttaratipakSAnajanyopasthitirUpakAraNabAdhasyA'micitkaratvAta- tiprajJAnajanyopasthitestibarthakRtivizeSyakazAbdabodha prati kAraNatvepi catravizeSyakazAbdabodhaM prati kAraNatvameva nAsti penAtra caitrasya tipopasthira bhAve jhApAlathajJAnaniyatayA bhAnaM na sAt kiM tu sAdRza= catro jAnAti ' ityAnIpaTavAmAdhAjanya jJAnopasthiti rUpavizepyopasthitikonyatAkanAdighaTi "Aho Shrutgyanam" Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpttivaadH| ( 113) tiyogyatAjJAnAdighaTitasAmagyA AzrayatAsaMsargakazAbdabodhajanane bAdhakAbhAvAt / na caitanmate AzrayatAsaMbandhena jJAnAdiprakArakazAbdabodhe tAzayogyatAjJAnahetutvAntarakalpanAdhikyam , AzrayatAsaMbandhena jJAnaviziSTacaitrAditAtparyakAt tasAmaghyA ' AzrayatAsaMbandhena jJAnavAMzcaitraH / ityevamAzrayatAsaMsargakabodho bAdhakAmAvAjAyate eva. atra ca caitrAdeodhAtvarthajJAnavizeSyatayA bhAnaM bhavatyevetyevaM caitrasya dhAtvarthajJAnavizeSyatayA mAnasaMbhavenAzrayatAyAH saMsargatayA bhAnasaMbhave tatrAkhyAtasya vRttikalpanaM vyarthameva anyathAzrayatAyA AkhyAtArthatve tadupasthitikalpanApatyA gauravaM syAditi 'jAnAti' ityAdAvAkhyAtaM nirarthakamevetyarthaH / nancAkhyAtasyAzrayatAryakatye AzrayatAyAzca prakAratve yathA jJAdhAtoH pAkAdau lakSaNAdazAyAM jJAdhAtvarthaniSThaprakAratAnirUpitajJAdhAtUttaravartamAnatibarthaniSThavizeSyatAkayogyatAjJAnasya jJAdhAtvarthaprakArakazAbdabodhaM prati hetutvamasti tathA tasyaiva yogyatAjJAnasya mukhyArthaparavAkyajanyazAbdabodhepi kAraNatvamasti, lakSagAsthale jJAdhAtvarthaH pAkaH tiyarthazca kRtiH mukhyArthaparaprayogasthale ca dhAsvoM jJAnaM titraryazcAzrayatetyanyadetat tathobhayatra kAryakAraNabhAyopyekavidha eva- dhAtvarthaprakArakatibarthavizeSyakakAryakAraNabhAvasthAzrayaNAt / tava saMsargatAtrAdinastu mate naiyaM saMbhavati kiM tu jJAdhAtoH pAkAdau lakSaNAdazAyAmAkhyAtasya kRtyarthakatvAzrayaNena tatra ' jAnAti ' ityatrAkhyAtArthakRtiprakArakayogyatAjJAnasya 'pAkAnukUlakRtimAMzcaitraH / itizAbdabodhe hetutvam , mukhyArthapare ' jAnAti ' iti prayoge ca 'AzrayatAsaMbandhena jJAnavAMzcaitraH' ityAkArakA''zrayatAsaMbadhena jJAnaprakArakazAbdabodhe tAdRza-AzrayatAsaMbandhena jJAnaprakArakayogyatAjJAnasya hetutyamAkhyAtasyAtra nirarthakatvAzrayaNAd AzrayatAyAzca saMsargasthAzrayaNAdityekasminneva jAnAti' itiprayogasthale dvividhayogyatAjJAnasya hetutvApattyA tatrAzrayatAsaMsargakayogyatAjJAnasya yaddhetutvakalpanaM tadadhikamityAzaGkate- na ceti / etanmate-saMsargatAvAde / nanu nAzrayatAsaMsargakayogyatAjJAnasya hetutvakalpanamadhikaM yataH- yadA ' AzrayatAsaMbandhana jJAnavizizcaitrosti tamAnaya / ityevaM kenaciduktaM tatra tatpadasya buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinne zaktatvena AzrayatAsaMbandhena jJAnaviziSTacaitrabodhakatvAt tatra tAzavodhaM pratyA zrayatAsaMsargakajJAnaprakArakayogyatAjJAnasya hetutvaM kluptamasti tathA yadA kenacit 'mayA maNighaNTa ityukte layA AzrayatAsaMbandhena jJAnaviziSTazcaitro boddhavyaH' iti saMketaH kRtastadA tasya maNighaNTazabdasyAzrayatAsaMsargakajJAnaprakArakacaitravizeSyakazAndabodhajanakatvAttatrAzrayatAsaMsagekajJAnaprakArakayogyatAjJAnasya hetutvaM sarvamatakluptamevati tenaiva yogyatAjJAnena 'jAnAti / iti mukhyArthaparaprayo sthasTepyAzrayatAsaMsargakajJAnaprakAraka jAyamAnazA bodhaM prati hetutvasya nirvAheNa na navInahetutvakalpanApatirityAzajhyAha- AzrayatAsaMbandheneti / AzrayatAsaMbandhena "Aho Shrutgyanam" Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 114 ) sAdarza: [ prathamAkAra ke " 9 6 sarvanAmnaH sAMketika zabdAntarAdA tAdRzasaMbandhenaH jJAnAdiprakAra kacaitrAdivizeSyakazAbdabodhasya sarvamate eva prasiddhAvapi tAdRzazAbdabodhe padArthAntarabhAnanaiyatyena tamizrita yogyatAjJAnasya tatra hetutAyA AvazyakatvAt jJAnAdiviziSTacaitrAdimAtraviSayaka yogyatAjJAnasya jJAnAdiviziSTacaitrAdiviSayakazAbdabodhe hetutAyAH kutrApyaklaptatvAditi vAcyam, bhavanmatepi jJAnAzrayatAprakArakacaitrAdivizeSyajJAnaviziSTacaitrAditAtparyakAt sarvanAmnaH sAMketikazabdAntarAdvA tAdRza saMbandhena=AzrayatA saMbandhena jJAnAdiprakAraka caitrAdivizeSyakazAbdabodhasya sarvamate eva prasiddhAvapi tatra yAdRzayogyatAjJAnasya hetutvaM nAtra tAdRzayogyatAjJAnena nivAho yataH- zAbdabodhe hyaparapadArthavaiziSTyaM tadanyapadArthe bhAsate iti niyamaH aparapadArthavaiziSTyamAnaM vinA padArthasya zAbdabodhaviSayatvameva na bhavati kiM tUpasthitimAtraviSayatvaM bhavatIti tAdRzazAbdabodhe= AzrayatAsaMbandhena jJAnAdiviziSTatAtparyakAt sarvanAmnaH sAMketikazabdAntarAdvA jAyamAne zAbdabodhe padArthAntarabhAnanaiyatyena = ' saH tam ' maNighaNTa : ' ityAdAvA'zrayatAsaMbandhena jJAnaviziSTacaitrastu padArtha eveti tasmin tadbodhaka sarvanAmAdipadottaravartamAnavibhaktyarthe katvAdevaiziSTyasya mAnamavazyaM svIkAryam - AzrayatAsaMbandhena jJAnaviziSTacaitra ekaH ' iti tathA cAtra tvekatvavaiziSTyaM yogyatAjJAne bhAsate iti tanmizram = ekatvaviSayakaM yad yogyatAjJAnaM tasyaiva hetutvamasti / jAnAti ' iti mukhyArthaparaprayogajanyazAbdabodhe svekatvaviSayaka yogyatAjJAnasya hetutvaM nAsti zuddhacaitramAtrasya padArthatvena tatra vAvavaiziSTrasya bhAsamAnatvAditi jAnAti / itimukhyArthaparaprayogajanyazAbdabodhaM prayuktarItyA yadAzrayatAsaMsargakayogyatAjJAnasya hetutvaM tadadhikameva saMsargatAvAde ityartha: 1 navAzrayutAsaMbandhena jJAnaviziSTa catrAditAtparyakAt sarvanAmnaH sAMketikazabdAntarAdvA jAya-mAne ukta zAbdabodhe naikatvAdiviziSTaviSayaka yogyatAjJAnasya hetutvaM kiM tu jJAnaviziSTacaitramAtraviSayaka yogyatAjJAnasya hetutvaM vakSyAmastathA ca tenaiva yogyatAjJAnena ' jAnAti itimukhyArthaparaprayogajanyazAbdabodhasyApi nirvAho bhaviSyatItyAzaGkyAha- jJAnAdiviziSTa caitrAdimAtreti / jJanAdiviziSTa caitrAdiviSayakazAbdabodhaM prati padArthAntarekatvAdivaiziSTya zUnyajJAnAdiviziSTacaitrAyekapadArthamAtraviSayaka yogyatAjJAnasya kacidapi loke hetutvaM klRptaM nAsti yena tenaiva 'jAnAti' ityatra nirvAhaH syAditi ' jAnAti ' itimukhyArthaparaprayogajanyazAbdabodhe AzrayatAsaMsargakayogyatAjJAnasya yaddhetutvakalpanaM taduktarItyAdhikamevetyarthaH / tathA ca ' jAnAti ' ityatrAkhyAtasyAzrayatvArthakatvaM svIkriyatAmitibhAvaH / parihArahetumAha- bhavanmatepIti / bhavanmate 'jAnAti ityAdAvAkhyAtasyAzrayatvArthakatvama tepi jJAdhAtoH pAkAdau lakSaNAsthale tu pAkAnukUlakRtiprakArakayogyatAjJAnasya hetutvaM strIkArya tena ca yogyatAjJanena ' jAnAti ityAdI gurUpArthasthale AkhyAtasyAzrayatvArthavatvAzrayaNe nirvAhAbhAvAd yathA manmane AzrayatAsaMsargaka yogyatAjJAnasya hetutvakalpanamadhikaM tathA tava matepi "Aho Shrutgyanam" Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 115 ) kazAbdabodhe tathAvidhayogyatAjJAnahetutAyA AdhikyAt / AzrayatA saMsargakajJAnIyakAraNatAvacchedakasya tadIyasaMsargaviSayatAghaTitatatprakArakajJAnatvarUpakAraNatAvacchedakApekSayA laghuzarIratayA''zrayatAyAH saMsargatAmatasyaiva laghutvAt / na ca yatrAzrayatve jJAdhAtusamabhivyAhRtAkhyAtasya zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra jJAnAzrayatAprakAra kazAbdabodhasyobhaya matasiddhatayA tatra tAhazayogyatAjJAnahetutvamubhayamatasiddhameveti vAcyam, AzrayatAyAH saMsargatAvAdinA. tatrApyAzrayatAprakArakabodhasyAnabhyupagantavyatvAditicet ?, jJAnAzrayatAprakAraka caitrAdivizeSyakazAbdabodhaM prati tathAvidha- jJAnAzrayatAprakAraka caitrAdivizevyakayogyatAjJAnasya hetutvakalpanamadhikamastyeveti tava mama cAtra sAmyamevetyarthaH / svasaMsargatAvAde lAghavaM pradarzayati- Azrayateti, AzrayatAsaMsargakajJAnaM zAbdabodhastadIyaM yatkAraNatAvacchedakaM yogyatAjJAnasyAvacchedakam / yogyatAjJAnatvaM kiM vA saMsargabhUtAzrayatvAdiviSayakatvam ) tasya tadIyasaMsarga=AzrayatAsaMsargaviSayatAghaTitaM yat tatprakArakajJAnam - AzrayatAprakAra kazAbdabodhastasya yad yogyatAjJAnatvarUpamAzrayatApratiyogikasaMsarga viSayakatvaM rUpaM vA kAraNatAvacchedakaM tadapekSayA laghuzarIratayA=laghubhUtatvena = AzrayatAyAH saMsargatAmatasyaiva laghutvAt AzrayatAyAH saMsargavye eva lAghavAdityanvayaH / AzrayatAsaMsargakayogyatAjJAne hi 'jJAnaM caitra AzrayatA' iti trayo viSayA:jJAnasya prakAratvAt caitrasya vizeSyatvAd AzrayatAyA ubhayasaMsargatvAt / AzrayatAprakArakayogyatAjJAne hi 'jJAnaM caitraH AzrayatA. AzrayatAyAzca svarUpasaMbandha:, jJAnasya nirUpitatvasaMbandha:' iti paJca viSayAH - jJAnasya nirUpitatva saMbandhenAzrayatAyAmanvaya stAdRzAzrayatAyAzca svarUpasaMbandhena caitre'nvayaH 'jJAnAzrayatAvAMzcaitraH' itibodha: / prakArIbhUtAyA AzrayatAyAH saMbandhAntaraM vinA caitre - 'nvayAnupapatteriti prakAratAvAdApekSayA saMsargatAvAde lAghavam evamupasthitAvapi lAghavagaurave jJA-tavye iti bhAvaH / tadevoktam- tadIyeti- prakArIbhUtAzrayatAyA yaH saMsargaH svarUpasaMbandhastadviSa yatAghaTitamityarthaH prakAratAmate yogyatAjJAnasya AzrayatAsaMsarga / AzrayatAyAH svarUpasaMbandha ) viSayakatvAd AzrayatAsaMsargaviSayatAghaTitatvam / kiM vAtra jJAnapadAbhyAM yogyatAjJAnameva grAhyam | nanu yattvayA bhavanmate " ityAdinAzrayatAprakArakayogyatAjJAnasya hetutAdhikyaM me pradarzitaM nannAsti yataH yatra jJAdhAtUttaravartamAnAkhyAtasya kasyacit puMsa Azrayatve zaktibhramaH svArati. kalakSaNAgraho vA syAt tatra jJAnAzrayatAprakAraka eva zAbdabodho jAyate sa ca tAdRza-AzrayatAprakAraka yogyatAjJAnenaiva jAyate ityubhayamatasiddhameva tathA cAzrayatAprakArakayogyatAjJAnasyAtra hetu siddhameveti tenaivAzrayatAprakAraka yogyatAjJAnena ' jAnAti ' itimukhyArtha para prayogAjjAyamAnAzrayatAprakAra kazAbdabodhasyApi nirvAho bhaviSyatItyAzaGkyAha-- na ceti / parihArahetuM haThenAha - AzrayatAyA iti / tatrApi AkhyAtasyAzrayatve zaktibhramathepi tathA svAratikalakSaNAsthalepi saMsargAtrAdinAzrayatAprakArakabodho na svIkriyate kiM vAzrayatAsaMsargaka eva bodhaH 66 "Aho Shrutgyanam" Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) sAdarza: [ prathamAkArake satyam - etadabhiprAyeNaiva 'jAnAti' ityAdAvAkhyAtasya nirarthakatA maNikAra urIcakAra / tatrAzrayatve nirUDhalakSaNAmabhyupagacchatAM dIdhitikArANAM punareSa AzayaH - patra jJAdhAtorjJAnAzrayatve zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra caitrAyaMze vAvarthaikadezasya jJAnAderanvayAnupapattyA svarUpasaMbandhena jJAnAzrayatAprakArakacaitrAdivizeSyakAnvayabodha eva tatra maNikRtA svIkaraNIyaH / tathA ca tatra jJAnAzrayatApakArakazabdabodhe tatprakArakayogyatAjJAnahetutAyA: klRptatvAdA''zrayatAsaMsakazAbdabodhe tAdRzayogyatAjJAnahetutA kalpanamadhikameva maNikRnmate / svIkriyate iti nomayamatasiddhaH zaktibhramAdAvaNyAzrayatAprakAra kazAbdabodho yenoktarItyA prakAratAvAde AzrayatAprakArakayogyatAjJAnasya hetutvakalpanamadhikaM na syAt tatprayuktaM gauravaM ca na syAdityarthaH / yathA kasyacinmate vibhaktyarthaH karmatvamapi saMsarga eva karmatAsaMbandhenaudanavAn pAka: ' iti bodhasvIkArAt yathA ca 'rAjJaH puruSaH ityatra paSThayarthasvatvamapi saMsarga eva ' svatvasaMbandhena rAjavAn puruSaH itibodhasvIkArAt tathA ' jAnAti ityAdAvAkhyAtArtha AzrayatApi saMsarga eva na tu prakAra: ' mAzrayatAsaMbandhena jJAnavAMcaitraH ' iti ca bodhaH svIkriyate, anupasthitasya prakAratvAsaMbhavepyupasthitasya saMsargatve bAdhakAbhAvAdAkhyAtena zaktyopasthitasyApyAzrayatvasya saMsargatvameva prakAratve hi tatsaMsargabhAnAvazyaMbhAvAd gauravaM syAditi bhAvaH / jAnAti' ityAdAvAzrayatvasya saMsargatayaiva bhAnaM bhavati na prakAratayetyatra cintAmaNikAraM pramANayati - satyamiti / etadabhiprAyeNaiveti- yadyAzrayatAyAH prakAratvaM syAttadA padAdanupasthi* tasya prakAratvAsaMmavenAkhyAtasyAzrayatve zaktirvA lakSaNA vA svIkriyeta tathA cAzrayatvopasthApakAvAdAkhyAtasya ' jAnAti ityAdI sArthakyaM syAdapi naivamasti Azrapatyasya saMsargatvasvIkArAt saMsargatayA bhAnaM ca padAdanupasthitasyApi saMbhavatItyAzrayatve AkhyAtasya vRttikalpanApekSAbhAvAdAkhyAtasya ' jAnAti ityAdau nirarthakatvamevetyarthaH / dIdhitikAreNa tvAzrayatvasya prakAratvaM svIkRtya ' jAnAti ityAdAvAkhyAtasyAzrayatve nirUDhalakSaNA ( anAditAtparyavatI lakSaNA ) svIkRtetyAha--tatreti / tatra= ' jAnAti ' ityAdau / dIdhitikArAzayaM varNayatiyatreti, yadA hi kasyacit ' jAnAti ' ityatra prakRtimAtrajJAdhAtoreva jJAnAzrayatve zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA jAtastatra jJAnAzrayatvaM dhAtvarthastadekadeza evaM jJAnamiti dhAtvacaikadezasya jJAnasya caitre'nvayo na saMbhavati - " ekatra vizeSaNatvenAnvitasyAnyatra vizeSaNatvenAnvayA'yogAt " iti niyamenoktasthale Azrayatve vizeSaNatayAnvitasya jJAnasya caitrAdAvanvayAsaMbhavAt tena ca ' AzrayatAsaMbandhena jJAnavAMzcaitraH ' itizAbdabodhAsaMbhavAt tatra svarUpasaMbandhena jJAnAzrayatvaprakAraka caitrAdivizeSyaka eva ' jJAnAzrayatvavazcaiitraH iti bodhaH saMsargatAvAdinApi maNikAreNa svIkartavyaH, tathA coktasthale jJAdhAtoreva jJAnAzrayatve zaktibhramasthale svArasikalakSagAhasthale coktarItyA jJAnAzrayatvaprakAraka zAbdabodhaM prati tatprakAraka jJAnAzrayatvaprakArakayo " 8 " 7 " Aho Shrutgyanam" Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH] vyutpttivaadH| (117) na ca dIdhitikRnmate tAdRzayogyatAjJAnahetutvAkalpanalAghavopa 'jAnAti ityAdyAnupUrvIjJAnaghaTitajJAdhAtuzaktijJAmajanyajJAnopasthitighaTitazAndasAmanyA bhinnaviSayakapratyakSa prati pratibandhakatAyAmAkhyAtajanyAzrayatvopasthite nivezasyAdhikyAd gauravamiti vAcyam, bhavanmatopa ' jJAnAzrayatvAbhAvavAMzcaitraH sundaraH' ityAdiviziSTavaiziSTayAvagAhipratyakSe 'jAnAti caitra' ityAdyAnupUrvIjJAnaghaTitajJAdhAtujanyajJAnopasthitighaTitasAmagyAH pratibandhakatAdhikyena gauravAt / __ manmate ca tAdRzasAmathyA virodhijJAnAzrayatvAbhAvavattAnizcayavaTitatayA gyatAjJAnasya hetutA svIkaraNIyA. anyatrAzrayatvasaMsargakazAbdabocaM prati tAdRzaH AzrayatAsaMsargakayogyatAjJAnasya ca hetutA svIkAryeti dvividhakAryakAraNabhAvakalpanApattyA saMsargatAvAde gauravam / prakAratAvAde tu jJAnAzrayatvaprakArakayogyatAjJAnasyaiva hetutvamityekakAryakAraNabhAkkalpadena lAghavamityarthaH / ___ nanu dIdhitikRnmate=Azrayatvasya prakAratAcAde tAdRza-AzrayatvasaMsargakayogyatAjJAnasya hetutvakalpanApattiryadyapi nAsti sarvatrAzrayatvaprakArakayogyatAjJAnasyaiva hetutvAttenaiva ca jJAdhAto. rjJAnAzrayatve zaktizramasthale svArasikalakSaNAgrahasthale ca nirvAhAditi lAghavamasti tathApi vibhinaviSayakapratyakSa prati zAbdasAmagryAH pratibandhakatvaM sarvasaMmatamasti tatra 'jAnAti ' ityAdA. vA''zrayatvasya prakAratve AzrayatvasyAkhyAtenopasthitiH svIkAryA tathA cAtra jAnAtItyAnupUrvIjJAnaghaTitA tathA jJAdhAtuzaktijJAnajanyajJAnopasthitighaTitA yA zAbdasAmagrI tasyAH pratibandhakatva prApte tAdRzapratibandhakatAyAmAkhyAtajanyAzrayatvopasthitenivezasya-bAkhyAtajanyAapalopasthiterapi pratibandhakatvaM kalpanIyamiti gauravam / saMsargatAvAde cArayAtasyAtra nirarthakatvAdAzrayatvasya ca saMsargavidhayA bhAnAdAkhyAtajanyAzrayatvopasthitireva na bhavati yena tasyAH pratibandhakatvakalpanApattiH syAt. tathA cA''zrayatvopasthiteH pratibandhakatvakalpanApattya'bhAvAtsaMsargatAvAde lAghavamityAzakyAha- na ceti / pratibandhA parihArahetumAha- bhakmate'phIti / bhavanmate-bhAzrayatvasya saMsargatAmatepi / saMsargatAmate hi ' jAnAti caitraH / itivAkyena * AzrayatAsaMbandhena jJAnavAMzcaitraH / ityeva bodho jAyate viziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSaM ca 'jJAnAzrayatvAbhAvavAMzcaitraH sundaraH ' iti. atra ca jJAnAzrayatvAbhAvazcaitre vizeSaNaM na tu jJAnAbhAva ityulasAndabodhapratyakSayoH parasparaM virodhAbhAvAt vibhinna viSayakatvAccobhayaprayojakasAmagryoryugapadApattiH saMbhavatItyuktaviziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSa prati -- jAnAti caitraH / itizAbdabodhasAmacyA jJAdhAtujanyajJAnopasthitighaTitAyAH prativandhakatAkalpanAdhikyena gauravamityarthaH / jJAnA. azvatvAbhAvaviziSTa caitre sundaratvavaiziSTyamiti pratyakSasya viziSTavaiziSTayAvagAhitvam / prakAratAvAdI svamate uktagauravAbhAvamupapAdayati- manmata iti / 'jAnAti / ityakArUpAtasyAzrayatvArthakatvAdAzrayatvasya prakAratvasvIkArAma * jAnAti caitraH / itivAkyena ' jJAnAzra "Aho Shrutgyanam" Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ prathamAkAra ke ( 118 ) tathAvidhaviziSTavaiziSTyabodha sAmayyAstAdRzazAbdasAmagryA samaM yugapada'vasthAnAsaMbhavena tAdRzapratibandhakatvakalpanAvirahAdityadhikaM darzitadizA'vaseyam // athaivaMrItyA ' bhUtale na ghaTa: ' ityAdau ghaTAdipadasya ghaTapratiyogi kAdau tadutarasubvibhaktereva vA pratiyogitAyAM lakSaNAmabhyupetya tatra 'ghaTapratiyogi kAbhAvo bhUtalavRttiH ' ityAdyAkArakapratiyogitAprakAra kazAbdabodhopagama eva samucitaH, tathA sati tathAvidhasamabhivyAhArajJAnavaTitasAmayyAH : vaTapratiyogi katvAbhAvayatvavAMtra: ' iti bodho jAyate iti zAbdabodhe caitre jJAnAzrayatvasya vizeSaNatvAd uktavizivaiziSTyA vagAhipratyakSe ca caitre jJAnAzrayatvAbhAvasya vizeSaNatvAt zAbdabodhapratyakSayoH parasparaM virodhaH prApta iti zAbdabodhapratyakSasAmagryoryugapadevasthAnameva na saMbhavati yenaikasAmagryAH pratibandhakatvakalpanApattiH syAt L tathA ca tAdRzasAmagryAH jAnAti caitraH iti zAbdabodhIyasAmayyA jJAnAzrayatvaprakArakayogyatAjJAnaghaTitAyA: 'yo virodhI jJAnAzrayatvAbhA vavattA nizcayastena tathAvidha= uktaviziSTavaiziSTyA vagAhipratyakSasAmAgryAH ghaTitatayA tasyAH pratyakSasAmagryAstAdRza=uktazAbdabodhasAmagryA sahAvasthAnameva na saMbhavati, arthAt jJAnAzrayatvAbhAvavattAyA nizcayenoktapratyakSameva bhavati zAbdabodhazca jJAnAzrayatva nizcayarUpasvakAraNAbhAvAtsvayamevAnutpannaM tiSThatIti na pratibandhakatvakalpanAdhikya mityarthaH / prakRtavAdavistaramupasaMharatiizyadhikamiti, vAdagranthAnAM dikpradarzakatvAdadhikamevameva pradarzitarItyA svayaM kalpanIyamityarthaH // evaMrItyA yathA ' jAnAti ' ityAdAvAkhyAtArthAzrayatvaprakAraka bodhaH svIkRtastathA bhUtale na caTa:' ityAdAvapi pratiyogitAprakAraka eva zAbdabodhaH svIkartavya ityanvayaH / pratiyogitAprakAra zAbdabodhaprakAramAha- - bhUtala iti / ' bhUtale na ghaTaH ityatra ghaTapadasya ghaTapratiyogike kSaNA tena arthAbhAvena cAbhedAnvayena saptamyantabhUtalapadasya ca bhUtalavRttitvArthaparatvena 'ghaTapratiyogi kAbhAvo bhUtalavRttiH ' itizAbdabodho jAyate, kiM cAtra ghaTapadasya ghaTa evArthastaduttara= ghaTapadottaravartamAnavibhaktereva pratiyogitAyAM lakSaNA tatra ghaTasyAssdheyatvasaMbandhena pratiyogitAyAM pratiyogitAyAzca nirUpakatvasaMbandhena naJarthAbhAve bhedAnvayaH ghaTatvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvo bhUtalavRtti: ' iti zAbdabodhaH / atra cAbhAve pratiyogitA prakAratayA bhAsate iti pratiyogitAprakArakaH zAbdabodhaH / evaMrUpapratiyogitAprakAra kazAbdabodhasvIkArasyopayogamAha- tathA satIti, pratiyogitAprakAra kazAbdabodhasvIkAre sati tathAvidha= ' bhUtale na ghaTa:' ityAkArakasamabhivyAhArajJAnaghaTitazAbdasAmagryAH ' ghaTapratiyogi katvAbhAvavAna'bhAvaH prameya: ' iti viziSTaziSTAvagAhipratyakSaM prati pratibandhakatvakalpanApattirnAsti tathA hi- pratiyogitAprakAra kazAbdabodhasvIkAre ' bhUtale na ghaTa: ' iti vAkyAt 'ghaTapratiyogikAbhAvo bhUtalavRttiH , iti zAbdabodho jAyate tatra pratiyogitA prakAraH, " ghaTapratiyogikazvAbhAvavAnabhAvaH prameyaH ' iti pratyakSe cAbhAve ghaTapratiyogikatvAbhAvaH prakAra iti pratyakSazAbdabodhayoH parasparaM virodhe , , - " Aho Shrutgyanam" 5 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH vyutpttivaadH| (119) vAnabhAvaH prameyaH' ityAdiviziSTavaiziSTayabodhaM prati pratibandhakatvAkalpanena lAgha. vAdityuktaniyame nipAtAtiriktatvavizeSaNavaiyaryamiti cet ?, na, 'bhUtale na ghaTA ' ityAdau ghaTAdyabhAve bhUtalAdyanvitasaptamyarthAdheyatvasyeva tAtparyavazAd ghaTAdau saptamyantArthabhUtalAdivRttitvAbhAvasyAnvayabodhopyanubhava. prApte uktazAbdabodhasya ca ' ghaTapratiyogikatvAbhAvavAnabhAvaH / ityevaM bAdhastAdRzabAdhasyAmAvasya 'ghaTapratiyogikatvAbhAvAbhAvavAnabhAvaH / ityevamuktazAbdasAmagryA nizcaye jAte pratyakSaM vizeSaNajJAnarUpasvakAraNAbhAvAt svayameva notpadyate iti na zAbdasAmagryAH pratibandhakasvakalpanApattiH / tathA caitallAghavArtha pratiyogitAprakArakazAbdabodhe svIkRte'tra ghaTapratiyogiketighaTanAmArthena narthAbhAvena ca parasparamabhedAnvaye jAte nipAtAtiriktanAmArthayorabhedenaivAnvayo bhavati nipAtArthanipAtAtiriktanAmArthayostu bhedAnvayopi bhavatItiniyamasya tadarthaM nipAtAtiriktatvavizeSaNasya caspekSA nAstyeva- uktarItyA nipAtArtharUpanaarthAbhAvasya nAmArthasya ghaTasya cAbhedAnvayasya pradarzitatvAdityarthaH / ayaM bhAvaH- uktaniyame nipAtAtiriktatvavizeSaNasya nipAtArthanipAtAtiritanAmarthayorbhedAnvaya eva phalamasti tatroktarItyA nipAtArthanipAtAtiriktanAmArthayorabhedAnvaye saMbhavati sati bhedAnvayapratipAdanaM niSphalameva kiM ca nipAtAtiriktanAmArthayorabhedAnvayo nipAtA. thenipAtAtiriktanAmArthayozca bhedAntraya itivaiSamye gauravamapIti tadartha nipAtAtiriktatvavizeSaNamapi vyarthameva nirAtAtiriktatvavizeSaNAbhAve hi nipAtAthanipAtAtiriktanAmArthayorabhedAnvayaH prApnoti saca pradarzita- eva, evam 'candra iva mukham ' ityatrApi candrapadasya candrapratiyogike lakSaNayA bandrapratiyogikaM yatsAdRzyaM tadvanmukhamityevaM nipAtArthasAdRzyasya nipAtAtirikta mAmArthacandrasya cAmedAnvayo draSTavyaH, evamanyatrApyUhyamiti / uktaniyamenipAtAtiriktanAmArthayoH (68) itiniyame / prAcInamate tu pratiyogitAyAH prakAratvAnabhyupagamAt 'bhUtale na ghaTaH' itivAkyAt 'pratiyogitAsaMbandhena ghaTavAna'bhAvaH ' iti zAbdabodho jAyate itya'bhAve ghaTa eka prakAra uktapratyakSe cAbhAve ghaTapratiyogikatvAbhAvaH prakAro na tu ghaTAbhAvo yenoktazAbdabodhapratyakSayorvirodhaH syAt . virodhAbhAve cobhayasAmagryoryugapadavasthAnasaMbhavAt pratyakSasya vibhinna viSayakatvAca tatprati zAbdasAmagryAH prativandhakatvakalpanApattyA gauravaM syAdeveti pratiyogitAprakAraka eva zAbdabodhaH samucita ityarthaH / ___ uktaM pariharati-- neti / parihArahetumAha- bhUtala iti / bhUtalAdyanvita: bhUtalanirUpito ya: saptamyartha Adheyatvam=vRttitvam ( bhUtalavRttitvam ) tasyeva. yathoktarItyA -- bhUtale na ghaTaH ' ityatra ghaTAbhAve bhUtalavRttitvasyAnvayaH- 'ghaTapratiyogikAmAvo bhUtalavRttiH / ityevamasti tathA tAtparyavazAd ghaTAdI saptamyartho yadaM bhUtalavRttitvaM tadabhAvasyApyanvayabodhaH 'ghaTo bhUtalavRttitvAbhAvavAn ' ityevaM bodho'nubhavasiddha eveti kathaM pratiyogitAprakAraka eva zAbdabodhaH sarvatra "Aho Shrutgyanam" Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (120) sAda [ prathamAkArakesiddhaH, anyathA-- sAdRzavAkyajanyasyA'prAmANyajJAnAnAskanditabodhasya 'bhUtale ghaTaH / ityAdivAkyajanyaghaTAdivizeSyakabhUtalAdyAdheyatvaprakArakabodhavirodhivAyAH sarvAnubhavasiddhAyA anupapatteH / naJpadaM vinA yatra dharmiNi yasya vizepaNatayA bhAnaM yAdRzasamabhivyAhArAd bhavati tAzasamabhivyAhArasthale nasate tatra dharmiNi tadabhAvaH pratIyate ityanubhavA'phlApapratAca / evaM ca narthAbhAve'nuyogitayA ghaTAyanvayabodhopapattaye nipAtAtiriktatvavizeSaNamAvazyakam / svIkriyeta / vipakSe bAdhakamAha- anpadheti / anyathA- 'bhUtale na ghaTaH / itivAkyAt 'ghaTo bhUtalavRttitvAbhAvavAn / ityevaM ghaTavizeSyakabhUtalavRttitvAbhAvaprakArakazAbdabodhAnaGgIkAre tvaduktarItyA tAzavAkyajanyasya= bhUtale na ghaTaH / itivAkyajanyasya bodhasya ' bhUtale ghaTaH ' itivAkyajanyasya ca bodhasya parasparaM sarvAnubhavasiddho virodho nopapadyeta, ayaM bhAvaH-- pratiyogitAprakArakazAbdabodhasvIkartRmate uktarItyA - bhUtale na ghaTaH ' itivAkyAt 'baTapratiyogikAbhAvo bhUtalavRttiH / ityevaM bhUtalavRttitvaprakArakapratiyogitAprakArakAbhAvavizeSyaka eva zAbdabodho jAyate 'bhUtale ghaTaH / itivAkyAca bhUtalavRttitvaprakArakaghaTavizeSyakazAbdaboco jAyate tayozca parasparaM virodho nopapadyate- na hi ghaTAbhAvavizeSyakaM bhUtalavRttityaprakArakaM pratiyogi. tAprakArakaM ca jJAna ghaTavizeSyakabhUtalavRttitvaprakArakajJAnaM viruNaddhi grAhyAbhAvAnavagAhitvAt kiM ghaTavizeSyakabhUtalavRttitvaprakArakajJAnaM ghaTavizeSyakabhUtalavRttitvAbhAvaprakArakameva jJAnaM virugaddhi tasmAt -- bhUtale ghaTaH ' 'bhUtale na ghaTaH / ityubhayavAkyajanyazAbdabodhayoH parasparaM sarvAnubhavasiddhavirodhasyopapattaye * bhUtale na ghaTaH' itiSAkyAt 'ghaTo bhUtalavRttitvAbhAvavAn ' ityevaM ghaTe sasamyantArthabhUlavRttisvAbhAvasyAnvyaH strIkartavya eva. anyathA-- naJpadaM vinetyAdisarganubhavApalApazca syAt / naJpadamiti- narupadaM vinA yAdRzasamabhivyAhArAt= bhUtale ghaTaH / itisamabhivyAhArAt yatra dharmiNi-ghaTe yasya bhUtalavRttiravasya vizeSaNatayA bhAnaM bhavati tAdRzasamabhivyAhArasthale nasattve ' bhUtale na ghaTaH ' ityatra tatra dharmiNi-ghaTe tadabhAvaH bhUtalavRtti. sAbhAvaH pratIyate iti sarvAnubhava : "pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemau" ityanenoktaH tathA ca 'bhUtale ghaTaH / ityasmAd 'bhUtalavRttitvavAn ghaTaH / itibodho jAyate iti bhUtale na ghaTaH' ityasmAt 'bhUtalavRttitvAbhAvadhAn ghaTaH' itizAbdabodhaH svIkartavya eva. atra bhUtalavRttisvAbhAve'nuyogitvarUpeNa ghaTasyAnvayosti- ghaTasyaivAtra bhUtalavRttitvAbhAvAnuyogitvAt / anuyogitArUpeNa cAnmayo bhedAnvaya eva bhedena ca nAmArdhayoranvayo na bhaktItyatra naarthe bhUtalavRttitvAbhAve ghaTasyApyanuyogitvena rUpeNa bhedAnvayo na syAditi tadupapattaye, uktaniyame nipAtAtiriktatvavizeSaNaM deyameva tathA ca nipAtAtiriktanAmArthayo denAnvayAsaMbhavepi nipAtArthanipAtAtiriktanAmArthayostu bhedenAnvayaH saMbhavatIti no nipAtatvAt tadarthasyAbhAvasya ghaTasya ca bhedenApyanyayo na viruddha itlAi- evaM ceti / "Aho Shrutgyanam" Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAnvayavAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 121 ) evam ' na pacati caitraH ' ' caitrasya na dhanam' ityAdau pAkakRticaitrasvatvAdyabhAvasya naJarthasya caitra - dhanAdAvanvayabodhopapattaye ca tadAvazyakam / na coktasthaleSu natro'bhAvavallAkSaNikatayA'bhAvavatA samamanuyogino'bhedAbodha eva tatropethate iti vAcyam, tathA sati sarvatrAbhAvavata eva naJathatayA mukhyArthaparanajo durlabhatvApatteH / abhAvasya bhedAnvayopagamepi kAryakAraNabhAvakalpanAdhikyaviraheNAbhAvavati lakSaNA'naucityAt / abhAvavato'bhedAnvayabo evamiti - yathoktasthale naJarthAbhAvasya ghaTasya ca bhedenAnyayopapattyathamukta niyame nipAtA'tiriktatva vizeSaNamAvazyakamevam ' na pacati caitraH ' ityatra naJarthasya pAkakRtyabhAvasya catre vizeSyatvAdilakSaNabheda saMbandhenAnvayopapattyartham ' caitrasya na dhanam ' ityatra naJarthasya caitrasvatvAbhA vasya dhane medasaMbandhenAnvayopapattyarthaM ca tat = nipAtAtiriktatvavizeSa gamAvazyakam / anyadhAtra antar catrAdau bhedenAnvayo na bhavedityarthaH / 9 nanu yadyuktasthaleSUktarItyA bhedenaivAnvayaH saMbhavennAmedena tadoktaniyame nipAtAtiriktatvavizeSamAvazyakaM syAdapi naivamasti kiM tuktasthaleSu namo'bhAvavati lakSaNA tenAbhAvavatA cAnuyoginomedAnyapi saMbhavati yathA- ' bhUtale na ghaTa: ' ityatra ghaTAbhAvavadabhinnaM bhUtalam. na pacati caitra: ' ityatra pAkakRtyabhAvavadabhinnazcaitraH. ' caitrasya na dhanam ityatra caitrasvatvAbhAvavadabhinnaM dhanamityevamabhedAnvayabodho bhaviSyatItyAzaGkyAha-na ceti / parihArahetumAha- tathA satIti, evaM hi sarvatra naJo'bhAvavati lakSaNApattyA naJaH svamukhyArthAbhAvabodhakatvaM kacidapi nopalamyeta vinigamanAvirahAt sarvatraiva lakSaNAprasaGgAt / mukhyArthAbhAve ca lakSaNApi na syAt lakSaNAyA: zakyasaMbandharUpatvAt / naJazvoktasthaleSvabhAvabodhakatve svIkRte uktAnupapattyA uktaniyame nipAtAtiriktatvavizeSaNamAvazyakamityarthaH / nanuktasthaleSu sarvatraiva vA'bhAvasya bhedAnvayopagame naJo'bhAvArthakatvaM svIkArya tathA ca natraSbhAvavati lakSaNA'naGgIkAreNA'bhAvaparatvAzrayaNe naJpadaghaTitavAkyasthale naJA'bhAvasyopasthitiH svIkArya tAdRzanaJpadajanyAbhAvopasthiterapi zAbdabodhaM prati kAraNatvApattyA kAryakAraNabhAvakalpanAdhikyena gauravaM syAt, manmate ca naJo'bhAvavati lAkSaNikatayA'bhAvopasthiterapekSaiva nAsti yenAbhAvopasthiteH kAraNatvaM syAditi na tAdRzaM gauravamityAzaGkyAha- abhAvasyeti, abhAvasya dAnyopagamAtha naJo'bhAvArthakatvasvIkArepi kAryakAraNabhAvakalpanAyAmAdhikyaM nAstyeva yataH -- natro'bhAvArthakatva svIkAre yathA naJpadaghaTitavAkyajanyazAbdabodhaM prati naJpadajanyA'bhAvopasthite: kAraNatvamasti tathA naJo'bhAvavati lakSaNAsvIkAre naJpadajanyAbhAvavadupasthiteH kAraNatvamastyevenyumayamate kAryakAraNabhAve sAmyameva nAdhikyamiti na naJo'bhAvavati lakSaNAsvIkAraH samucita ityarthaH / vipakSe bAdhakamAha - abhAvavata iti, natro'bhAvavati lakSaNAsvIkAre tasyAbhAvavato'nuyo "Aho Shrutgyanam" Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 122 ) sAdarza: [ prathamAkArake ghopagame ' bhUtale ghaTa: ' ityAdivAkyajanyabodhe ' bhUtale na ghaTaH ' ityAdivAkyajanyabodhasyA'virodhitApattezva. lAghavAt svarUpasaMbandhena grAhyAbhAvanizvayasyaiva viziSTabuddhivirodhitvAt na tvabhedasaMsargakagrAhyAbhAvAzrayaprakArakanizcayasyeti / 'nIlo ghaTa: ' ityAdau vizeSaNavibhakterabhedArthakatvamatepi yadyapyuktarItyA lAva saMbhavati tathApi tatrApi na no vidveSa iti dik // gipadArthenAbhedAnvayasvIkAre ' bhUtale ghaTaH ' bhUtale na ghaTaH ' itivAkyajanyazAbdabodhayoryaH khalu sarvAnubhavasiddho virodhaH sa nopapadyeta. yataH - * bhUtale ghaTaH ' iti vAkyAt bhUtalavRttirghaTa : ' iti bodho jAyate. naJo'bhAvavati lakSaNayA 'bhUtalena ghaTa:' ityasmAcca' ghaTAbhAvava-dabhinnaM bhUtalam ' iti bodho jAyate iti prathamavAkyena ghaTe bhUtalavRttitvasya dvitIyavAkyena ca bhUtale ghaTAbhAvavadabhinnatvasya bodhanAt parasparaM na virodha upapadyate / ghaTe bhUtalavRttitvabodhasya ghaTe bhUtalavRttitvAbhAvabodhenaiva pratipakSiNA virodhasaMbhavAt / svayamapi viruddhAviruddhasvarUpamAha - lAghavAditi, anyaprakAreNa virodhasvIkAre gauravAlAghavAt ' bhUtale ghaTaH ' ityatra grAhyaM yad bhUtalavRttitvaM svarUpasaMbandhena=abhAvIyavizeSaNatAsaMbandhena tadabhAvanizcayasya= bhUtalavRttitvAbhA - vanizvayasyaiva=ghaTo bhUtalavRttitvAbhAvavAnityasyaiva bodhasya viziSTabuddhivirodhitvAt ghaTo bhUtalavRttirityevaM ghaTe bhUtalavRttitvalakSaNA yA viziSTabuddhistAM prati virodhitvamupapadyate, na tva'bhedasaMsargakagrAhyAbhAvAzrayaprakArakanizcayasya nAma grAhyAbhAvo yo bhUtalavRttirghaTAbhAvastadAzrayo yat ghaTAbhAvavad amedasaMbandhena yastatprakArakanizvayaH - ghaTAbhAvavadabhinnaM bhUtalamiti tasya tu virodhitva atreen ityarthaH / nIlo ghaTa iti, atra kRSNaMmaTTo yathA- yathA rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundaraH ? iti pratyakSaM prati SaSThI svatvArthiketi navyamate ' rAjJaH puruSaH ' iti zAbdasAmayyAH pratibandhakatvaM na kalpyate - ' rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH ' itivizeSyatAvacchedakaprakAraka nirNayaH (nizcayaH) pratyakSa kAraNaM sa eva nirNayaH zAbdabodhe bAdhaH tAdRzavAdhAbhAvaH zAbdabodhe kAraNaM tathA ca bAdhatadabhAvayoryugapadavasthAnAsaMbhavAt sAmagryormelanaM na saMbhavatIti na zAbdasAmagrI pratyakSe pratibandhikA tathA - ' nIlAbhedAbhAvavAn ghaTaH prameyaH' iti pratyakSepi nIlAbhedAbhAvavAn ghaTaH / iti vizeSyatAvacchedakaprakAraka nirNayaH kAraNaM sa eva ca 'nIlo ghaTaH ' itivAkyajanye f nIlAbhedavAn ghaTaH itizAbdabodhe bAdhaH tasya bAvasyAbhAvaH zAbdabodhe kAraNamiti pratyakSazAbdasAmayo bacatadabhAvaghaTitayoryogapadyAsaMbhavAt na zAbdasAmagrI pratyakSa pratibandhiketyuktarItyetyarthaH / tathA ca 'nIlo ghaTaH ityatrApi vizeSaNa vibhaktirabhedabodhakatayA SaSThIvatsArthiketyarthaH : / iSTApattyA samAdhatte - tathApi tatrApi na no vidveSa iti digiti, tathApi pratibadhyapratibandhakabhAvasthale uktarItyA lAghavasaMbhavepi tatrApi = pratibandhakatAlAghavalabhye vizeSaNa vibhavatyabhedArthakatvepi naH-abhedasaMsargatAvAdinAmasmAkaM yuktibalAdvastusiddhau na vidveSa iti bhAvaH / iti vyutpattivAde nAmArthAnvayabodhavivaraNam " iti // 6 " 66 G "Aho Shrutgyanam" " Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyayavicArArambhaH ] vyutpattivAdaH / (123) pratyayAzca vibhaktikRttaddhitAdibhedena nAnAvidhAH / vibhAktizca sutiGbhedena dvividhA / subbibhaktayaH prathamAdvitIyAdayaH sapta / tatra prathamArthaH prakRtyarthe vizeSaNavidhayA'nvayinI saMkhyeva, ata eva yatra vizeSyavAcakasamAnavibhaktikapadaM nipAtapadaM vA nAsti tatra prathamAntArthasya vizeSyabhAsakasAmagya'bhAvAdasau mukhyavizeSyatayaiva bhAsate / saMkhyAvAcakAnAM caikavacana dvivacanabahuvacanAnAmekatvatvaditvatvabahutvatvAvacchinneSu zaktiH / zaktatA ca sutvautvajastvAdinA na tu svAditibAdisAdhAraNaikavacanatvAdinA-ekavacanatvAde1rvacatvAt / na caikatvAdivAcakatvaM tat-vAcakatAyAH zaktatArUpatve AtmAzrayaprasaGgAt , bodhakatA pUrva pratyayajanyopasthiteH zAbdabodhaM prati kAraNatvamuktamiti saMprati pratyayaM nirUpayati-pratyayAzceti / spaSTIyaM granthaH / prathamaM prathamAvibhaktyarthamAha- tatreti / prathamayA karmatyAdInAM bodho na bhavatIti saMglyaiva prathamArthaH / sA ca saMkhyA prakRtyarthe vizeSaNaM bhavatItyarthaH / "saMkhyaivetyevakAreNa saMkhyAtiriktArthavyavacchedaH, anyathA' taNDulaM pacati ' ityatra dvitIyArtha ekatvaM karmatvaM ca tatra ' ekatvaviziSTataNDulaniSThA karmatA ' iti bodhAd yathaikatvaM prakAra eva na tu vizeSyaM tathA, saMkhyAtiriktArthasvIkAre tasyaiva vizeSyatayA bhAnaM syAnna tvekatvasya, ghaTaH' ityatra nIlAdipadAntarA'samabhivyAhAre 'ghaTavRttya katvam ' ityevAnubhUyate na tu 'ekatvavAn ghaTaH' iti tathA sati ghaTasvAdidhadekatvasyApi prakRtyathatvaM syAditi prathamA nirarthakaiva syAditi vaiyAkaraNamatapraveza iti bhAvaH" iti kRSNabhaTTAH / prathamArthasya saMkhyAyAH zAbdabodhe vizeSyatvepi prakRtyarthe nIlAdivada'nvayitvAkam-vizeSaNavidhayeti / ata eva saMkhyAmAtrasyaiva prathamArthatvAdeva / 'nIlo ghaTaH' ityatra zaSyavAcakasamAnavibhaktikaM nIlapadamastIti kA eka vizeSyatayA bhaaste| 'candra iva mukham ' ityatra ivetinipAtasya sAdRzyArthakasya sattvAt candrapratiyogikasAdRzyavizeSyatayA kiM vA candravizeSyatayA mukhameva bhAsate na prathamArthaH saMkhyA / 'ghaLa ' ityatra ca prathamAntArthasya=vaTasyoktavizeSyamAsakasAmagrya'bhAvAdasau-prathamArthaH saMkhyaiva mukhyavizeSyatayA mAsate- 'ghaTavRttyekasvam ' 'ghaTau' ityatra ' ghaTavRtti dvitvam ' ' ghaTAH ' ityatra 'ghaTavRtti bahutvam ' iti bodhodayAt / zaktateti-suityekavacanasyaikatvaM zakyamityekatve ekavacanasupadastha zaktiH zaktatAvacchedakaM ca sutvameva naikavacanatvam, evaM dvitve auitidvivacanapadaM zaktaM zaktatAvacchedakamautvameva na dvivacanatvam , bahutve jasitibahuvacanapadaM zaktaM zaktatAvacchedakaM ca jasvameva na tu bahuvacanatvamityanvayaH / ekavacanatvAdeH zaktatAvacchedakatvA'saMbhave hetumAha- ekavacanatvAdariti / nanvekatyAdivAcakatvameva tat-ekavacanatvAdi jJeyamityAzajhyAha- na ceti / parihAramAha- vAcakatAyA iti, 'ekatvavAcakatvamekavacanatvam' ityatra yA vAcakatA sA yadi zaktatArUpA gRhyate tadA 'kena rUpeNa zaktatA ' iti nirUpaNe kiM vA zaktatAvacchedakanirUpaNe zaktatAjJAnApekSA prAtyAtmAzrayadoSApattiH / yadi ca vAcakatAtra bodhakatArUpA gRhyate tadA zaktizrameNa aui "Aho Shrutgyanam" Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ) sAdarza: [ prathamAkArake rUpatve zaktibhrameNa dvivacanAdInAmapyekatvabodhakatayA'viprasaktatvAt / na caikavacanatvAdikaM jAtivizeSaH- sutvAdinA sAGkaryAt / LL na ca zaktisaMbandhenaikavacanAdipadavatraM tat tAdRzAjJAnadazAyAM ca sutvAdinA zaktibhramAdeva zAbdabodhaH, ekavacanAdizabdasya padadvayAtmakatamA tAdRzasamudAyazakterevAprasiddhiriti tu nAzaGkanIyam ekaM vaktItyAdivyutpattyA ekavacanAdizabdasya svAdibodhakatve ekAdizabdepi tAdRzavyavahArApatteH / ekavacanAdizabdasya svAda rUDhisvIkArasyAvazyakatvAditi vAcyam, granthakArIyasaGketenaivopapattAvekavacanAdipade zakteraprAmANikatvAt / tAnyekavacanadvivacana cyAdidvivacanasyApyekatvabodhakatvena dvivacanasyApyekavacanatvaM syAdityanvayaH / sAGkaryAditi--sugapaghaTakapade tvamastyekavacanatvaM nAsti amUvibhaktAvekavacanatvamasti sutvaM nAsti sutvamekavacanatvaM ca suvibhaktAtrastIti sAGkaryam / suptvAdineti pAThe tu suptvaM subbahuvacaneSvasti tatraikavacanatvaM nAsti, ekavacanatvaM ca tiDekavacaneSvasti tatra suptvaM nAsti suptvamekavacanatvaM ca sube - kavacaneSvastIti sAGkaryaM vijJeyam / zaGkate - na ceti / ayamartha:- ekatvAdibodhakaM svAdikaM tAdRzasvAdibodhakaM caikavacanAdipadam - " tAnyekavacana" ityAdisaGketAt tatraikavacanAdipada niSThAyAH zakternirUpakatvaM svAdiSva'stIti tAdRzanirUpakatvasaMbandhena svAdiSu zaktirvartata iti tAdRzazaktisaMbandhena svAdiSvekavacanAdipadaM vartate iti tAdRzaM zaktisaMbandhenaikavacanAdipadavattvamevaikatvAdinirUpitazaktatAyA avacchedakaM na tu sutvAdikamityarthaH / kiM vA tatpadenAtroktaikavacanatvaM prAhmaM taca zaktatAvacchedakameva / nancetAdRzazaktatAvacchedakajJAnAmAye svAdinaikatvAdibodho na syAdityAzaGkyAha- tAdRzeti, uktaMzaktatAvacchedakA'jJAnadazAyAmapi svAdInAM sutvAdirUpeNaikatvAdiSu : zaktibhramaH saMbhavatIti nAdRzazaktibhramAdevaikatvAdibodhaH saMbhavatItyarthaH / nanvekasminnarthe ekasya padasva zaktirbhavati na nekapadAnAmata eva vAkyasya vAkyArthe zaktirna svIkriyate tathA ca ekavacanam ' itipadaM padadvayAtmakamastIti tAdRzapadasamudAyasya zaktireva prasiddhA nAsti yasyA uktarUpeNa saMbandhatvaM syAdityAzaGkyAha-- ekavacanAdizabdasyeti, ekavacanAdizabdAnAM svAdibodhakatvasya prasiddhatvAt svAdiSu zaktirastyeva tatrApi rUDhayaiva bodhakatvaM svIkArya yadi caikavacanAdipadasyaikaM baktIti vyutpattyA svAdibodhakatvaM syAttadaikazabdasyApyekatvabodhakatvena ' ekaM vakti ' itiyonA 27 6 "Aho Shrutgyanam" vattvAt kiM vA strAdibodhakaikavacanapada ghaTakatvAt svAdibodhakatvamApadyeta tasmAdekavacanAdipadasya svAdiSu rUDhirevAstIti svIkArya svAdiSvekapadasya tu rUDhirnAstyevetyabhiprAyeNAhaekamiti / tAdRzavyavahArApatteH svAdivAcakatvavyavahArApatteH / parihAramAha- prandhakArIyeti, ekavacanAdipadaM svAdibodhakamiti pANinisaGketa eva na tu zaktiH zakterIzvarecchArUpatvAt. pANinisaGketenApyekavacanAdipadAnAM svAdibodhakatvamupapadyate eveti tatra zaktisvIkAro vyartha Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavacanasvAdipariSkAraH] vyutpattivAdaH / (125) ityAdipANinisUtrasya tadIyasaketagrahaparatayApyupapatteH / na hi " yU syAkhyau nadI " ityanuzAsanAt khyAkhyedUdantAdizabde nadyAdipadasya zAktaH siddhayati, kiM tu tadIyasaGketa eva / ata eva nadyAdisaMjJA''dhunikasaGketazAlitvAt pAribhApikyeva na tvaupaadhikii| __ athaivamapi pANinisaGkettaMsaMvandhena tAdRzapadavatvamevaikatvAdizaktatAvacchedakamastviti cet?, na / tAdRzasaGketasya kena rUpeNa saMbandhatA?, saMketatveneti cet?, tarhi kasyacit dhUsa ekavacanapadAt svaujasAdiboddhavya ityAkArakasaMketasyApi saMbhavAdatiprasaktirduvAraiva / pANinisaMketatveneticet ?, tarhi vyAkaraNapraNetuH puruSAnsarasthApi tAzasaMketasya sabhavAva tadIyasaGketasaMbandhena tatpadavattvasya. DitthAdipadAt svaujasAdibodhavya ityAkArakapuruSasaMketasaMbandhena DityAdipadavattvastha kA vinigamanAviraheNa zaktatAvacchedakatAprasaGgastathA cAgatyA AnupUrvIvizeSa eva zaktatAvacchedaka iti / evetyarthaH / na hIti- yathA- " yUrupAkhyau nadI" ityatra syAkhyedUdantAdizabdeSu nadIpadasya pANinisaMketa eva na tu zaktistathaikavacanAdipadasyApi svAdiSu pANinisaMketa eca na tu zaktirityarthaH / ukta vinigamanAmAha- ata eveti, nadyAdisaMjJA pANinikRtAdhunikasaMketazAlivAt paribhASikyeva na svaupAdhikI upAdhibhUtaM ghaTatvAdikaM pravRttinimittaM kRtvA pravRttA saMjJA aupAvikI bhavati prathA ghaTe ghaTa iti nadyAM ca nadIti nahyetramIdUdantazabdeSu nadItvaM vartate yena nadIsaMjJA aupAdhikI syAt, evaM prakRtepyekavacanAdipadaM svAdiSu pAribhASikameveti zakterabhAvAnnoktaM yuktamityarthaH / zaktirnAstyeva yasyAH saMbandhatvaM sthAditi yAvat / ___ nanu " tAnyekavacanazivacana " iti saMketena 'ekavacanapadazakyaM suamAdikam , dvivacanapadazakyaM auityAdikam , bahuvacanapadazakyaM jasAdikam ' iti bodhyate tathA ca nirUpakatvasaMbandhena pANinyuktasaMketaH suamAdiSu vartate tAdRzasketasaMbandhena ca suamAdiSu ekavacanapadaM vartate iti suamAdInAmekavacanapadavattvaM prAptamiti tAdRzapadavattvameva ekavacanapadavattvameva suamAdiSu yA ekatvanirUpitA zaktatA tAdRzazaktatAyA avacchedakaM jJeyam, evam- auityatra pANinisaMketasaMbandhena dvivacanapadavattvaM dvitvazaktatAvacchedakam, jasAdau ca bahuvacanapadavattvaM bahutvazaktatAvacchedakamityAzaGkate- atheti / pariharati- neti / parihAramupapAdayati-tAdRzeti / tAhazasaMketasya-pANinisaMketasya / yadi pANinisaMketasyAtra kevalaM saMketatvarUpeNaiva saMbanyatA tadA kenacitpuruSeNa ' ekapacanapadAt svaujasAdiboddhavyaH / iti saMkete kRte tAdRzasaMketasaMbandhena ekavacanapadavattvaM ojasAdiniSThAyA dvitvabahusvazaktatAyA api avacchedakaM syAdityatiprasaGgaH syAt / yadi ca pANinIsaMketasya pANinisaMketatvenaiva saMbandhAtvaM sadA candrAdInAmapi vyAkaragapraNetRtlena candrAdisaMketasaMbandhenekavacanapadavatvasyASyekatvAdizaktatAvacchedakatvaM syAt tathA "Aho Shrutgyanam" Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra. 126 ) sAdarza: [ prathamAkArake - yattu saMkhyApi prakRterarthaH, ekavacanAdikaM caikatvAdyarthe tAtparyagrAhakameva, na caivamekaprakRtyupasthApyayorarthayoH parasparamanvaye AkAGkSAvirahAd ghaTAdAvekatvAvyanvayAnupapattiH, anyathA haryAdipadAdupasthitayorazvasUryayorAdhArAdheyabhAvenAnvayApattiH, ghaTAdipadasyaikatvAdiviziSTaghaTAdau ca na zaktisaMbhavaH 'ghaTarUpaM pazya ityAdI saMkhyAnavacchinnaghaTAderevA''nvayabodhAditivAcyam, AkAGkSAvaicitrayAdekaprakRtyupasthApyayorapi ghaTaikatvayoH parasparamanvaya saMbhavAt / ata eva khaNDa- zaktayaivakArApasthApyayoranyayogavyavacchedAdyoH parasparamanvayabodhaH / kenacit ' DitthapadAt svaujasAdirboddhavyaH' iti saMkete kRte tAdRzasaMketasaMbandhena DitthapadavatvasyApyekatvAdizaktatAvacchedakatvaM syAditi vinigamanAvirahaH kasya zaktatAvacchedakatvaM svIkAmiti nizvayo na syAdityagatyA''nupUrvIvizeSaH = sutvautvajastvAdikameva zaktatAvacchedakamiti svIkAryamityarthaH / yattu kenacidardhavaiyAkaraNenoktam- ' prathamAvibhaktatyarthaH saMkhyApi 'ghaTaH ' ityAdau prakRtevArtho na tu vibhakteH, na cApi vibhakteH sarvathA nairarthakyam ? ekavacanAdInAmekatyAdI tAtpagrAhakatvena sArthakyAt ' iti tadanuvadati- yattviti / nanu saMkhyAyA api prakRtyarthatve chaTaH' ityAdI ghaTapadenaiva saMkhyAyA ghaTasya copasthitiH syAdityekaprakRtyupasthApyatvAd ghaTAdau saMkhyAyA anvayo na syAttAdRzAkAGkSAvirahAdityAzaGkate - na ceti / vipakSe bAdhakamAhaanyatheti / anyathA == eka prakRtyupasthApyayorapi parasparamanvaye haripadenopasthitayorazvasUryayorapyAdhArAdheyabhAvenAnvayaH syAt na caivaM bhavatItyarthaH / nanu yathaikaghaTapadenopasthitayorapi ghaTaTaTasvayoH parasparamanyo bhavati tathAtrApyeka ( ghaTapadarUpa ) prakRtyupasthitayo rghaTaikatvayoH parasparamanvayo bhaviSyatItyAzaGkyAha - ghaTAdipadasyeti / tatra ghaTapadasya ghaTatvaviziSTe evaM ghaMTe zaktirastIti saMbhavatyanvayaH, atratvekatvaviziSTa ghaTe ghaTapadasya zaktirna saMbhavati, anyathA ekatvAvacchinnasyaiva ghaTasya sarvatra bodhaH syAnna tvekatvAnavacchinnasya, bhavati ca saMkhyA'navacchinnasthApi caTasya ' ghaTarUpaM pazya ' ityAdau bodhaH, 'ghaTarUpam ' ityAdI rUpe eva saMkhyAnvayasya pratIyamAnatvAdityAha - ghaTarUpamiti / parihArahetumAha - AkAGkSati / AkAGkSAvaicitryAt =zabhaktivaicitryAt ( atrAkAGkSApadaM zaktiparamevAtra jJeyam ) ata eva = AkAGkSA ( zakti ) vaici=yAdekaprakRtyupasthApyayorarthayoH parasparamanvaya saMbhavAdeva ekenApyevakArapadena khaNDazaktyopasthitayoranyayogavyavacchedayoH parasparamanvayo bhavatyeva tatrAnyayogapratiyogikasya vyavacchedasya = abhAvasya pratIyamAnatvena svapratiyogikatvasaMbandhena vyavacchede'nyayogasyAnvayo bhavati / tathA prakRtepi saMkhyAyAM ghaTAdau ca ghaTAdipadAnAM khaNDazaktisvIkAreNa parasparamanvaya saMbhavAnna kA - cidanupapattirityarthaH / 4 " "Aho Shrutgyanam" Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcakavicAra: ] vyutpattivAdaH / ( 127 ) na caivaM karmatvAdikamapi prakRtyartha pavAstu kiM tatra dvitIyAdizaktyetivAcyam, nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdbhedAnvayabodhasyAvyutpannatayA karmatvAdernAmArthatve sena samaM dhAtvarthAnvayA'saMbhavAt / na ca saMkhyAyAH prAtipadikArthatve sati tAtparyajJAne vinaiva zaktibhramaM lakSaNAgrahaM ca dvivacanAdyantapadAdekatvAdibodhasaMbhavAt ekatvAditAtparyeNaikavacanAntasyeva dvivacanAntasyApi padasya svArasikaprayogApattiriti vAcyam, anAditAtpayesyaiva svArasikaprayoga mUlatvAt ekavacanAdyantapadasyaivaikatvAdAvanAditAtparyopagamenAtiprasaGgavirahAt / dvayekayordvivacanaikavacane " ityAdyanuzAsanaM ca tAhazatAtparyagrAhakameveti vaiyAkaraNamatam / tadasat - anantAnAM prakRtyAnupUrvINAM zaktatAvacchedakatvASekSayA'lpataravibhayAdyAnupUrvINAmekatvAdizaktatAvacchedakatvasyaivocitatvAt / nanu yathA saMkhyA prakRtyarthastathA karmatvAdikamapi ' ghaTaM karoti' ityAdau prakRtyartha eva bhavatu dvitIyAdivibhaktizca tAtparyagrAhikA bhaviSyatItyAzaGkyAha- na caivamiti / parihArahe - tumAha- nAmArtheti, nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAd bhedenAnvayo na bhavatIti karmatvAderapi prakRtyarthavena nAmArthaskhe prApte tena karmatvAdinA saha dhAtvarthasya sAkSAd bhedenAntrayo na syAditi na karmasvAdInAM prakRtyarthatvaM svIkartuM zakyate - karmatvAderdhAtvarthena saha sAkSAdbhedAnvayasyaiveSTatvAt karmatvAderdvitIyAdyarthatvasvIkAre tu pratyayArthadhAtvarthayoH sAkSAd bhedAnvayasyeSTatvAt nirUpakatvasaMbandhena karmatvAderdhAtvarthena saha sAkSAd bhedAntrayaH saMbhavati / saMkhyAyAH prAtipadikArthatve = prakRtyarthatva svIkAre zaktibhramaM lakSaNAgrahaM ca vinaiva 'ghaTo itipadamekatvaviziSTaM bodhayatviti tAtparyajJAne sati dvivacanAdyantapadAdekatvAdibodhasaMbhavAdekatvAditAtparyeNaikavacanAntasyeva dvivacanAntasyApi padasya prayogaH syAdeva prakRterevaikatvAdisaMkhyAbodhakatva - svIkArAt tAdRzaprakRtezca dvivacanAnta prayogepi sattvAdityAzaGkayAha - na ceti / saMkhyAyA vibhaktyatve tu dvivacanAntaprayoge ekatvabodha kaikavacanasyAbhAvAnna dvivacanAntapadenaikatvabodhApattiH, ekatAtparyeNa dvivacanAntaprayogApattirveti bhAvaH / parihArahetumAha- anAdIti, anAditAtparye satyeva svArasikaprayogo bhavati, ekatvAdau caikavacanAdyantapadasyaivAnAditAtparyasvIkAreNa naikatvatAparyeNa dvivacanAntapadaprayogApattiriti nAtiprasaGga iti saMkhyAyAH prakRtyarthatvasvIkArepi na doSa ityarthaH / nanvekavacanAntapadasyaivaikatvAdAvanAditAtparyamasti na dvivacanAdyantapadasyetyatra kiM mAnamityAzaGkayAha- dvaSekayoriti / tAdRzatAtparyagrAhakam = anAditAtparyagrAhakam / yatvityAdinoktaM vaiyAkaraNamataM nirAcaSTe- tadasaditi, saMkhyAyAH prakRtyarthatve prakRtereva * saMkhyAyAM zaktatvaM syAditi ghaTapaTAdiprakRtyAnupUrvINAmanantAnAM zaktatAvacchedakatvaM syAditi mahad gauravaM syAt tasmAt sutlovajastvAdirUpANAM vibhaktyAnupUrvINAmeva lAghavAcchaktatAvacchedakatvaM yuktaM vibhaktyAnupUrvINAmatyataratvAditi vibhaktereva saMkhyArthakatvaM na prakRterityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128 ) sAdarza: [ prathama kArake na ca prAtipadikatvameva zaktatAvacchedakaM na tu ghaTapadatvAdikamiti na zaktyAnantyamiti vAcyam prAtipadikasvastha durvacatvAt / tadajJAneSyekatvAdijJAnasthAssnubhavikatvAt / padatvena varNatvena vA zaktatve vibhakterapi tadvAcakatAsiddheH / ekatvAdizAbdabodhAt pUrvaM varNatvAdyupasthiterapyanAvazyakatvAcca / phalAnurodhena tatkalpane ca kalpanAgauravAt / evamAnupUrvIbhinnadharmasya vAcakatAvacchedakatve ghaTapadaM supadaM ca na saMkhyAvAcakamiti viparItanizcayakAlepi tAdRzadharmAvacchinnasya vAcakatAgrahasaMbhavAd ghaTaH ' ityAdau saMkhyAyA bodhApattiH / * manu yadi ghaTAdikamekatvAdizaktatAvacchedakaM syAttadA ghaTAdipadasvarUpA''nupUrvINAnantatvAdanantazaktatAvacchedakasvIkArApattiH syAdapi naivamasti kiM tu prAtipadikatvameva zaktatA - bacchedakam prAtipadikatvaM ca prakRtibhUtAkhilapadeSvekameveti na zaktatAvacchedakAnantyaM na vA zaktyAnantyam - prAtipadikasyaiva saMkhyAyAM zaktisvIkArAdityAzaGkyAha- na ceti / parihArahetumAha - prAtipadikatvasyeti, prakRtibhUtasakalapadasAdhAraNasya prAtipadikatvasya nirUpayitumA - kyatvAdityarthaH / kiM ca yadi prAtipadikatvamekatvAdizaktatAvacchedakaM syAttadA 'ghaTapadaM prAtipadikam ' ityevaM prAtipadikatvajJAnaM vinaikatvabAMdho na syAt na caivamasti kiM tu tadajJAnepi = prAtipadikatvAjJApyekatvaviSayaka bodho bhavatyeveti na prAtipadikatvamekatvAdizaktatAvacchedakamityAha-- tadajJAnepIti / yadi ca saMkhyAyAM padasya zaktiH zaktatAvacchedakaM ca padatvam. kiM vA saMkhyAyAM varNasya zaktiH zaktatAvacchedakaM ca varNatvamityucyate tadA vibhakterapi padarUpatvAdvarNarUpanAva tadvAcakatA saMkhyAvAcakatvaM prAtamevelAha- padasyeneti / yadi padasthaM kA varNatvaM vA zaktatAvacchedakaM syAttadA ekatvAdisaMkhyAzAbdabodhAtpUrvaM varNatvAtyupasthiterapyapekSA syAd na caivamasti varNatvAdyupasthitiM vinApyekatvabodhasaMbhavAditi na varNatvAdikaM zaktatAvacchedakaminyAha- ekatvAdIti / phalAnurodheneti- zaktatAvacchedakopasthitiM vinA zakyArthabodho na bhavatauti niyamamAzritya yadekatvazAbdabodhe phalarUpe jAte tatpUrvaM hetubhUtAyAH zaktatAvacchedakaranA - khupasthiteH kalpanA kriyeta tadA gauravaM syAdeva - loke varNatvAyupasthitimantareNaivaikatvAdibodhasya zrasiddhatvAdityarthaH / 5 doSAntaramAha - evamiti, sukhAdyAnupurvIbhinnasya dharmasya prAtipadikatvAderyayekatvAdisaMkhyAnirUpitazaktatAvacchedakatvaM syAttadA 'ghaTapadaM supadaM ca na saMkhyAvAcakam ityAkArakabAdhanivakAlepi tAdRzadharmAvacchinnasya prAtipadikatvAdidharmAvacchinnasya saMkhyAvAcakatvaprahasya saMbhavAt 'ghaTaH ' ityAdI saMkhyAyA bocaH syAdeva - ghaTapadaM supadaM ca na saMkhyAvAcakam ' iti jJAnena ghaTapadapadayoH saMkhyAvAcakatvagraha pratibandhepi prAtipadikasya saMkhyAvAcakatvagrahapratibanvAsaMbhavAt / na ca ' trapadaM supadaM ca na saMkhyAvAcakam ' iti jJAne sati 'ghaTaH ' itpAdo "Aho Shrutgyanam" Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcakavicAra: ] vyutpattivAdaH / atha vibhaktInAM sArthakatAmate prakRtivibhaktyorekavAkyatAvirahanizcayadazAyAM vibhaktyupasthApyaikatvAdeH prakRtyarthe'nvayabodhavAraNAya tayoH samabhivyAhArajJAnasya ghaTAdivizeSya ke katvAnvayabodhaM prati kAraNatvamadhikaM kalpanIyam / ekapadopa sthApitayordhaTekatvAdyoranvayabodhopagame ca na samabhivyAhArajJAnasya tatra hetutA kalpyate iti lAghavAt prakRtyAdyAnupUrvINAM saMkhyAvAcakatAvacchedakatvamupeyate iti cet ?, na, AkAGkSAvicAre samabhivyAhArAkAGkSAjJAnasya hetutAyA nirAkRtatvAt / saMkhyAbodho bhavatIti na tvAdyAnupUrvIbhinnadharmasya prAtipadikatvAdeH zaktatAvacchedakatvaM kiM tu tvAderevetyarthaH / 6 nanu yadi vibhaktereva saMkhyArthatvaM syAttadA prakRtivibhaktyorekavAkyatAvirahanizcayadazAyAM nAma yadA ghaTa: ' ityatra ghaTapadena ghaTopasthitirjAtA paTa: iti paTapadottarasutribhaktyA caikavopasthitirjAtA tadA prakRtivibhaktyorekavAkyatvaM nAstItyekavAkyatvAbhAvepi vibhaktyupasthitaikasvasya prakRtyarthe = prAtipadikArthe ghaTe'nvayaH syAdeva bAdhakAbhAvAd vibhinnapadopasthitayoH parasparamanvayasya lokaprasiddhatvAt na caivaM prakRtivibhaktyorekavAkyatAvirahe paTapadottara vibhaktyarthasaMvAyA ghaTAdAvanvayo bhavatIti tAdRzAnvayabodhavAraNAya tayoH = prakRtivibhaktyoH samabhivyAhArajJAnasya=' ghaTaH' ityevaM ghaTapadottara sutvarUpa samabhivyAhArAkAGkSAjJAnasya ghaTavizeSyakaikatvAnvayabodhaM prati kAraNatvamadhikaM kalpanIyam, tathA vibhaktijJAnajanyaikatvopasthiterapi kAraNatvaM kalpanIyaM syAdityA''zaGkate - atheti / svamate lAghabamAha-- eketi vibhakteH saMkhyArthatvAstrI kAreNa prakRtereva saMkhyArthatvasvIkAre tu ghaTapadenaiva ghaTekatvayorupasthitirbhavatIti tayoranvayabodhopaseva tatra-- ghaTavizeSya ke katvAnvayabodhe samabhi yAhArajJAnasya = ghaTapadottara sutvarUpasamabhivyAhArajJAnasya hetutA kalpyate - ghaTapadenaiva ghaTaikatvayorupasthitisvIkArAt vibhakteH saMkhyArthatvAbhAvAcca saMkhyAprakArakAnvayabodhaM prati vibhaktisamabhivyAhArasyA'kAraNatvAditi saMkhyayAH prakRtyarthatve etAdRzalAghavAt prakRtereva saMkhyAvAcakatvaM prakRtyAnupUrvyA eva ca saMkhpAnirUpitazaktatAvaccheda karavaM svIkriyate / atra ca mate vibhaktijJAnajanyaikatvAdisaMkhyopasthita pyapekSA nAtyeva prakRtvaiva saMkhyopasthiteH saMbhavAdityarthaH / pariharati- neti / parihArahetumAha- --Aka kSeti, atra-- yatpadArthasya yatpadArthena sahAnvayatrodho vivakSitastayoH padayoH parasparasamabhivyAhAra AkAGkSati tAtyagarbhA''kAGkSA sA ca tAtparyaghaTiteti tAtparyajJAnakAraNatayaiva zAbdabodha nirvAhe ghaTa ityAdI khaTapadottarasutvarUpa samabhivyAhA gaka jhAjJAnahetutAyA nirAkRtatvAdityarthaH " iti kRSNabhaTTAH / ekapadopasthApitayoH = ghaTAdyaikapadopasthApitayoH / Ex nanvevamapi tAtparyajJAnasya kAraNatvamAzritya samabhivyAhArarUpAcA kSAtraH nasya kAraNatvAsvIkArepi vibhakteH saMkhyArthakatve ghaTAdivizeSyaka saMkhyAprakArakAnvayabodha prati prakRtidharmikasya = " ( 129 ) "Aho Shrutgyanam" " Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 130 ) sAdarza: [ prathamA kArake athaivamapi vibhakteH saMkhyArthakatve vinigamanAviraheNa prakRtidharmikasya vibha ktirdhArmikasya ca saMkhyA prakArakAnvayabodha paratvajJAnasya hetutA kalpanIyA, vibha ktakatvamate tu vibhaktitAtparyaviraheNa prakRtidharmikameva tAtparyajJAnaM tAdRzAnvayabodhaheturiti lAghavamiti cet ?, na- vibhaktaH saMkhyAvAcakatAvirahepi prakR tivibhaktyorAnupUrvIjJAnasya tAdRzAnvayabodhahetutAyA nirvibhaktikAdipadajJAnAdanvayabodhavAraNAyAvazyakalpanAyatayA saMkhyAvAcakamakRteriva tadavAcakavibhakterapi saMkhyAnvayabodhakatvaprakArakecchAviSayatvarUpatAdRzabodhaparatvasaMbhavena vibha ktidharmikatajjJAnahetutAyA vinigamanAviraheNA''vazyakatvAt / atha svAdInAM saMkhyAvAcakatvakalpanApekSayA prakRtestatra lakSaNaivocitA zavibhaktisamabhivyAhRtA prakRtiH saMkhyAprakArakAnvayabodhaparA ityasya vibhaktidharmikasya=prakRtimanyAtA vibhaktiH saMkhyAprakArakAnvayabodhaparetyasya ca tAtparyajJAnasya vinigamanAviraheNa hetutA prAptati dvividhatAtparyajJAnasya kAraNatvaM kalpanIyamiti gauravaM syAdityAzaGkate - atheti / svamate lAghavamAha-vibhakteriti / dyotakatvamate= saMkhyA tu prakRtyartha evaM vibhaktestAtparyagrAhakatvaMmiti mataM tu vibhaktitAtparyaviraheNa = vibhaktiH saMkhyAprakArakAnvayabodhaM janayatu ityAkArakatAtparyasya vibhaktA ( vibhaktiviSayakasya bhAvAt kevalaM prakRtidharmikasyaiva prakRtiH saMkhyAprakArakAnvayabodhaM jayatu ityasyaivaikasya tAtparyajJAnasya ghaTAdivizeSyakasaMkhyAprakArakAnvayabodhaM prati hetutvamastIti lAghavamityarthaH / pariharati- neti, yadi prakRtivibhaktyoH 'ghaTaH ityevamavyavahitAnupUrvIjJAnasya ghaTAdivizeSya kasaMkhyAprakArakAnvayabodhaM prati hetutvaM na syAttadA ghaTarUpam ' ityAdI nirvibhaktikaM yad ghaTapadaM tajjJAnAdapi ghaTe saMkhyAnvayasya bodhaH syAdeva bAdha - kAbhAvAt na caitraM bhavatIti nirvibhaktikapadajJAnAtsaMkhyAnvayabodhavAraNAya prakRtivibhaktyoravyavahitAnupUrvIjJAnasya hetutA vibhakteH saMkhyAvAcakatvAsvIkArepi kalpanIyA tathA ca saMkhyAvAcakaprakRteriva tadavAcaka= saMkhyAvAcakavibhakterapi prakRtisamabhivyAhRtA vibhaktiH saMkhyAprakArakAnavamaM bodhayatu ityAkArikA yA saMkhyAnvayabodhakatvaprakArakecchA tAdRzecchAviSayatvarUpaM yattAdRzabodhaparatvam = saMkhyAprakArakabodhaparatvaM tatsaMbhavena vibhaktidharmikatajjJAnahetutAyAH = vibhaktivarmikastha saMkhyAprakArakAnvayabodhatAtparyajJAnasya hetutAyA vinigamanAviraheNAvazyaM kalpanIyatvAt taMva mayuktalAghavaM na saMbhavatIti tava mama cAtra sAmyamevetyarthaH / kiM vA prakRtidharmikasyetyasya svAdivibhaktipadAvyavahitapUrvavartighaTAdipadatvajJAnasya vibhaktidharmikasyetyasya ca ghaTAdipadAvyavahitottaravartisyAdivibhaktipadatvajJAnasyetyarthaH / saMkhyA prakAra kAnvayabodhaM prati vinigamanAvirahAdetAzobhayavidhatAtparyajJAnasya kAraNatvApattiH pratipAditaiva / , nanu svAdInAmapi saMkhyAvAcakatvaM na yuktaM tathA prakRterapi saMkhyAvAcakatvaM na yuktaM kiM tu saMkhyAmA prakRterlakSaNaiva svIkAryetyAzaGkate - atheti / nanvevam ghaTa: ' ityAdau padena 6 "Aho Shrutgyanam" Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saMkhyAvAcakavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 131 ) kyalakSyayoH parasparamanyayopagame kSativirahAt, prathamAvibhakteH kutrApi zakterakla- satayA tasyAH zakyasaMbandharUpA lakSaNA na saMbhavati, dvitIyAdeH karmatvAdau zaktatvepi tAdRzavibhaktestatsamabhivyAhataprakRtervA saMkhyAyAM lakSaNetyatra vinigamakaM durlabham / na caikatvAdyanvayabodhe ghaTapadAdijJAnajanyopasthititvenA'nantahetutA kalpanamapekSya svAdipadajJAnajanyatadupasthititvena katipayahetutAkalpanAyAM lAghavAt katipayazaktikalpane gauravamakiMcitkarama, sAmAnyataH padavRttijJAnajanyatadupasthi zaktyA ghaTopasthitirlakSaNayA: caikatvopasthitiH syAttatra zakyalakSyayorghaTaikatvayoH kathaM paraspara-manvayaH syAt ekena ghaTapadenaikakAle vyApAradrayAsaMbhavena zaktyA ghaTasya lakSaNayA caikatvasyopasthitairasaMbhavAdityAzaGkyAha - zakyeti, 8 yathA gaGgAyAM ghoSa:' ityanena ' gaGgAtIre boSa: - iti bodhasvIkAre gaGgApadena zaktyA pravAhasya lakSaNayA ca tIrasyopasthitirjAyate tathAtrApi - zaktyA vasya lakSaNayA caikatvasyopasthitisaMbhavAd katvayoH parasparAnvaye na kApyanupa* pattirna vA kApi kSatirityarthaH / nanu saMkhyAyAM prakRterlakSaNAsvIkArApekSayA vibhaktereva lakSaNA kiM - na syAdityAzaGkyAha-- prathamAvimakteriti / nanvevaM dvitIyAdestu karmatyAdau zaktirastIti saMkhyAyAM zakyasaMbandharUpA lakSaNA saMbhavatyeveti ' ghaTaM karoti' ityAdau vibhaktereva saMkhyAyAM -lakSaNA svIkArya na tu prakRterityAzaGkyAha- dvitIyAderiti dvitIyAdeH karmatvAdau zakti- rasti prakRterapi prakRtyarthe zaktirastIti prakRtitribhaktyorubhayorapi saMkhyAyAM zakyasaMvandharUpA 'lakSaNA saMbhavatyeveti dvitIyAdivibhaktereva saMkhyAyAM lakSaNA syAt kiM vA dvitIyAdiprakRtereva * saMkhyAyAM lakSaNA syAdityatra vinigamakaM kimapi nopalabhyate ityarthaH / tAdRzavibhakteH dvitIyAdivibhakteH / tatsamabhivyAhRtaprakRteH dvitIyAdivibhaktisamabhivyAhRtaprakRteH / yathapyuktarItyA dvitIyAdyantaprayogasthale saMkhyAyAM vimaktervA prakRtervA lakSaNetyatra vinigamakaM durlabhaM tathApi prathamAntaprayogasthale saMkhyAyAM prakRtereva lakSaNAyA uktarItyA samAzrayaNAd dvitIyAyantaprayogastha - prakRtereva saMkhyAyAM lakSaNA svIkAryA, anyathA prathamAntaprayogasthale saMkhyAyAM prakRtalakSaNA dvitIyAdyantaprayogasthale ca saMkhyAyAM vibhakterlakSaNeti vaiSamyaM syAdityavadheyam / nanu saMkhyAyAM prakRterlakSaNAsvIkAre prakRtInAM ghaTapaTAdipadAnAmanantatvenaikatvAdisaMkhyAprakA- rakAnyabodhaM prati 'ghaTaH' ityatra ghaTapadajanyaikatvopasthiteH kAraNatA 'paTaH' ityatra ca paTapadajanyaikatvopasthitaH kAraNatetyanantakArya kAraNa mAtra kalpanApattyA mahad gauravaM syAditi tadapekSayA lAghavArtha vibhakteretra saMkhyArthakatvaM svIkArya tathA ca prakRtInAmapekSayA svAdivibhaktInA malpatvAd ekatvAdisaMkhyAprakArakAnvayabodhaM prati svAdivibhaktipadajanyaikatvAdisaMkhyopasthiteH kAraNatvAbhAva lAghavaM syAt evaM hi yadyapi saMkhyAyAM prathamAvibhakteH zakti kallanaprayuktaM gauravamasti tathApi lakSaNayAunanta prakRtijanyA'nantasaMkhyopasthitInAM kAraNatvasvIkArApekSayA saMkhyAyAM vibhaktizaktikalpanaprayuktaM gauravamarkicitkaram= tucchamevAstIti vibhaktereva saMkhyAyAM zaktireva svIkartavyetyAzaGkate - na ceti / "Aho Shrutgyanam" Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (132) sAdarza: [ prathamAkAraketitvenaikakaraNatAkalpanaM tu na samyak nirvibhaktikakumbhapadAditaH saMkhyopasthitI tadagRhItavRttikaghaTAdipade tattadvibhattayantatvajJAnavataH puMso ghaTAdau saMkhyAnvayabodhaprasaGgAd , ghaTapadAdijJAnajanyaikatvAdyupasthititvenaikatvAdiviSayakazAbdabodhahetutAM kalpayitvA vibhaktighaTAdipadAnupUrvIjJAnatAzopasthityoH parasparasahakAreNa phalajanakatAyA avazyAbhyupeyatvAditi vAcyam, ghaTAdipadasyaikatvAdI lakSaNAnancekatvAdisaMkhyAprakArakAnvayabodhaM prati 'ghaTaH / ityatra dhaTapadajanyaikatvopasthiteH kAraNatA.. 'paTa: ' ityatra paTapadajanyaikatvopasthiteH kAraNatetyevaM na vakSyAmo yena tattatpadanivezenAnantakAraNatAkalpanaM syAt, kiM tu sAmAnyataH padavRttijJAnajanyatadupasthititvena padaniSThasaMkhyA viSayakavRttijJAnajanyasaMkhyopasthiteH ( lakSaNAvRttyA prakRtibhUtapadajanyasaMkhyopasthiteH ) kAraNaMtetyevamekakAraNatAmeva kalpayAma iti noktagauravam, padavRttijJAnajanyasaMkhyopasthititvaM ca ghaTAdisakalapadajanyasaMkhyopasthitAvastyeveti prakRtereva saMkhyAyAM lakSaNAna vibhakteH zaktirityAzaGkayAhasAmAnyata iti / asya parihAramAha- nirvibhaktiketi, evaM sAmAnyataH padajanyasaMkhyopasthiteH saMkhyAprakArakazAbdabodhaM prati kAraNatvasvIkAre yadA kasyacit puMsaH 'kumbharUpam ' ityatra nirvibhaktikakumbhapadAtsaMkhyopasthitirjAtA tadagRhItavRttikaghaTAdipade- dhaTaH / ityatra ghaTapadasya ca saMkhyAyAM lakSaNAgraho na jAtaH kiM tu vibhaktyantatvamAtrajJAnaM jAtaM tadA kumbhpdaadu| pasthitasaMkhyAyA api ghaTe'nvayabodhaH syAdeva saMkhyopasthiteH ghaTapadenAjAtavepi kumbhapadena jAtatvAt sAmAnyataH padajanyasaMkhyopasthitereva kAraNatvasvIkArAt, na ca kumbhapadAdupasthitasaMkhyAyaH ghaTAdAvanvayo bhavatItyarthaH / tathA coktadoSavAraNAya ghaTavizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhaM prati ghaTapadajanyaikatvAdisaMkhyopasthiteH kAraNatvaM kalpanIyaM tatrApi 'ghaTarUpam / ityAdau ghaTapadena saM. khyopasthitau tAdRzasaMkhyAyA ghaTe'nvayabodhavAraNAya vibhaktighaTAdipadAnupUrvIjJAnatAdRzopasthityo:avyavadhAnena ghaTapadavibhaktipadAnupUrvIjJAnajanyayoH (vibhaktayantaghaTAdipadajJAnajanyayoH . tAdRzopasthityoH prakRtyarthaghaTAdiviSayakasaMkhyAviSayakorasthityoH parasparasahakAreNa phalaja nakatAya :ghaTAdivizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhajanakatAyAH svIkAryatvAt tatra vibhaktijJAnasyApi praviTatvAllAghavAt saMkhyAyA vibhaktyarthatvamevoktarItyA yuktaM na prakRtyarthatvamityAha- ghaTapadAdIti / 'prakRtyarthopasthiti vinApi saMkhyAprakArakazAbdabodho na saMbhavati saMkhyopasthiti vinApi na sabhavatItyuktam- parasparasahakAreNeti / / na cetyAdinA zaGkitaM pariharati- ghaTAdipadasyeti, tvayA TekatvAdisaMkhyAnvayabodhe ghaTAdipadajJAnajanyasaMkhyopasthiteH kAraNatve saMkhyopasthApakaprakRtibhUtaghaTAdipadAnAmanAtatvena tajanyasakhyopasthitInAmapyanantatvAdanantakAraNatAkalpanaprayuktaM saMkhyAyAH prakRtyarthatvasvIkAre gauravaM pradarzitaM tannRtanaM nAsti yataH- ghaTapadasyaikatvAdI lakSaNAgrahasattve 'ghaTaH prameyaH / iti vA "Aho Shrutgyanam" Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcakavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 133 ) grahasattve 'ghaTaH prameyaH' ityAdivAkyAt ' ekatvaM prameyam ' ityAdyanvayavoMdhasya sarvasaMmatatA tadanurodhenaikatvAdiviSayakazAbdabodhe ghaTAdipadajanyaikatvAyupasthititvena hetutAyAH sarvasaMmatatvAt / maivam- yAdRzayAdRzapadAnAM lakSaNayaikatvAdizAbdadhIjanakatvaM nobhayavAdisiddhaM - tAdRzAnanta padajJAnajanyaikatvAdyupasthitInAM tacchAndahetutvakalpanaM prakRteH saMkhyA-vAcakatAvAdinAmadhikamiti tatkalpanApekSayA cAlpatarasvAdipadajanyaikatvAdyapasthitihetutA kalpana eva lAghavam / 4 etena - saMkhyAvizeSAvacchinna ghaTAdirlakSaNayA prakRterartho na tu saMkhyA vibhaktyarthaH zAbdabodhe vibhaktijanyasaMkhyopasthitihetutA kalpanAdhikyena gaur-vaat| ghaTAdipadasyaikatvAdiviziSTaghaTAdau lakSaNAgrahadazAyAM sarvamata eva tajjanyakyAt ' ekatvaM prameyam' ityAkArakazAbdabodhaH sarvasaMmata eva tatra lakSaNayA ghaTapadenaivaikatvasyopasthitirbhavatIti ghaTapadajanyaikatvopasthiteH kAraNatvamapi sarvaiH svIkartavyamiti tadanurodhena =yathA -tatra ghaTapadajanyaikatvopasthiteH kAraNatvaM tathAnyatra 'ghaTa:' ityAdI ghaTapadasya ghaTe zaktigrahadazAyA-mapyekatvAdisaMkhyAviSayakazAbdabodhe ghaTapadajanyaikatvAdisaMkhyopasthiteH kAraNatvaM yuktameveti na nUtanaM ghaTapadajanya saMkhyopasthiteH kAraNatvakalpanamasti yena gauravaM syAditi saMkhyAyAH prakRtyarthasvameva yuktamityarthaH / pratyutoktalakSaNAgrahasthale ghaTapadajanyasaMkhyopasthiteH kAraNatvamanyatra vibha ktijanyasaMkhyopasthiteH kAraNatvamiti dvividhakAryakAraNabhAvakalpanaprayuktaM gauravaM saMkhyAyA vibhaktyarthatvasvIkAre evAstItyabhiprAyaH / ghaTapadasyaikatve lakSaNAgrahasattve ghaTapadenaikatvasyaivopasthitirbhavati prameyapadena ca prameyasyeti 'ghaTaH prameyaH ' itivAkyAt ' ekatvaM prameyam iti - zAbdabodho jAyata ityuktam- ghaTAdipadasyeti / athetyAdinoktaM lakSaNAvAdaM pariharati- maivamiti, yeSAM padAnAM lakSaNayaikatvAdisaMkhyAvi'SayakazAbdabodhajanakatvamubhayamatasiddhaM tatra gauravAbhAvepi yeSAM padAnAM lakSaNayaikatvAdizAbdabodhajanakatvamubhayamatasiddhaM nAsti teSAmapyanantatvAt tajjanyasaMkhyopasthitInAmapyanantatvenAnantakA - raNatAkalpanaM saMkhyAyAH prakRtyarthatvamadhikameva syAditi tadapekSayA lAghavAt svAdivibhaktInAmeva saMkhyAyAM zaktiH svIkAryA svAdivibhaktipadajanyaikatvAdisaMkhyopasthitereva ca lAghavArtha saMkhyAviSayakazAbdabodhaM prati hetutvaM svIkAryamityarthaH / tacchAndahetutvakalpanam saMkhyAviSayaka - zAbdabodhahetutvakalpanam / eteneti - yacoktaM ghaTapadasya zuddhaghaMTe zaktirekatvAdisaMkhyA viziSTe ghaMTe evaM prakRterlakSaNA na tu prakRtyApi lakSaNayA kevalasaMkhyAyA bodho jAyate na vA saMkhyA vibhaktyarthaH- saMkhyAyA vibhaktyarthatve saMkhyA prakAra kazAbdabodhaM prati vibhaktijanyasaMkhyopasthiterapi hetutvApattyA gauravaM -smAt / yatra vinigamanAmAha - ghaTAdipadasyeti, yadA kasyacit puMso vaTAdipadasyaikatvavi "Aho Shrutgyanam" 7 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sAdarza: [ prathama kArake ( 134 ) viziSTaviSayako pasthityA viziSTaviSayakazAbdadhIjananAt tathAvidhopasthitihetutAyAH sarvAnumatatvAt / padAntarAsamabhivyAhatAt 'ghaTa: ' ityAdipadAdekatvAdiviziSTaghaTAdizAbdabodhastvalIka eva tadviSayakasmaraNasya tatropagamAt tathA. coktam - " sarvaM hi vAkyaM kriyAyAM parisamApyate " ityapi nirastam / yAdRzapadAnAM lakSaNayaikatvAdiviziSTasvArthabodhahetutvaM nobhayavAdisiddhaM tAdRzAnantapadajanya viziSTopasthitInAM zAbdadhIhetutAkalpanamapekSya vibhaktijanyasaMkhyopasthitInAmalpAnAM tatkalpane lAghavAt / idaM punarihAvadheyam - vibhakteH saMkhyAbodhakatve samAnaviSayakAnumityAdikaM prati zAbdasAmagrIpratibandhakatAyAM yA prAtipadikajanyA ghaTAdyupasthitiryA ca ziSTAdau lakSaNAgraho jAtastadA sarvaireva tajjanyaviziSTaviSayako pasthityA ghaTapada anyaikatvavi-ziSTaghaTa viSaya kopasthityA viziSTaviSayakazAbdadhIjananAt = ekatvaviziSTaghaTa viSayakazAbdabodhotpatteH svIkRtatvAt naikatvaviziSTapadArthaviSayako pasthitizAbdabodhayoH kAryakAraNabhAvo nUtanaH kalpyate ityekatvAdisaMkhyAviziSTe ghaTAdipadAnAM sarvAnumatalakSaNAgrahasthale ivAnyatrApi ghaTAdipadrAdekatvAdisaMkhyA viziSTaghaTAdiviSayako pasthitizAbdabodhayoH saMbhavAt sarvaiH svIkartavyatvAca ! namu zAbdabodhe hyekapadArthe'parapadArthasya saMsargo bhAsate iti niyamosti tatra saMkhyAyA vibhaktyazrave ghaTa: ' ityatra ghaTapadArthe vibhaktyarthasaMkhyAyAH saMsargabhAnena zAbdabodha upapadyate taba mate ziSTa ghaTo ghaTapadasyArtho vibhaktizca nirarthakeveti ' ghaTa:' ityatra padArthAntarasaMsargabhAnAbhAvAcchAbdabodho na syAdityAzaGkyAha- padAntareti, 'ghaTaH' ityekapadAdekatvaviziSTaghaTavibhayako pasthitireva bhavati na tu zAbdabodhopItyarthaH / atra pramANamAha- sarvamiti / kriyAyAM parisamApyate = kriyAvizeSyaka eva zAbdabodho bhavatIti 'asti ityAdikriyApadasahitAdeva vAkyAcchAndabodho jAyate na tu ghaTaH ityAdyekapadAdityarthaH / ityevaM nirasanIyamatamanUcaM nirasati- ityapi nirastamiti / nirastatyaM uktahetuM smArayati - yAdRzeti / padAnAmanantasvamaikatvAdisaMkhyA viziSTa'gRhItavRttikapadAnAmapyanantatvAt tajjanyaikatvAdisaMkhyAviziSTaviSayako - pasthitInAM saMkhyAviziSTaviSayakazAbdabodhaM prati hetutvakalpanApekSayA'lpAnAM vibhaktijanyasaMkhyopasthitInAM tatkalpane==saMkhyAprakAra kazAbdabodhahetutvakalpane lAghavAdityarthaH / atra etena maivamityAyuktena ityapi = saMkhyAvizeSAvacchinnatyAdyuktamapi nirastamityanvayaH / L ukte vibhakteH saMkhyAbodhakatvamate gauravadoSaM pradarzayati- idamityAdinA, vibhinnaviSayakapratyakSaM prati samAnaviSayakAnumitiM prati ca zAbdabodhasAmayyAH pratibandhakatvaM bhavati vibhakteH saMkhyAbodhakatvasvIkAre ca saMkhyAprakArakazAbdabodhasAmagrayAM prAtipadika = prakRtibhUtaghaTAdipadajanyabaMSTAdyupasthitervibhaktijanyasaMkhyopasthitezca pravezAdupasthitidvayasya pratibandhakatvaM prAptaM kiM cotopasthityoH parasparaM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAd baTapadajanyaghaTopasthiti viziSTavibhakti 9 "Aho Shrutgyanam" Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcakavicAraH] vyutpttivaadH| vibhaktijanyA saMkhyopasthitiH pravezyA tayozca mitho vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAt pratibandhakatAbAhulyam / prakRteviziSTalAkSaNikatve tu tadubhayasthalIyaviziSTaviSayakopasthitirekaiva sAmagryAmantarbhavatIti lAghavam / na ca viziSTaviSayakopasthiterapyekatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyatAzAlitvena ghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatvAdiviSayatAzAlitvena vA praveza iti vinigamanAvirahAtsAmyamiti vAcyam , bhavanmate yogyatAjJAnaghaTopasthityekatvo. pasthitInAM tisRNAM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa pratibadhyapratibandhakamAvaSaTkam / manmate tatra yogyatAjJAne viziSTaviSayakopasthite. pratyeka jagyasaMkhyopasthiteH pratibandhakatvaM tathA vibhaktijanyasaMkhyopasthitiviziSTaghaTapadajanyaghaTopasthinerasi pratibandhakasvamityevaM bahuvidhopasthitInAM pratibandhakatvakalpanayA gauravaM syAdevetyarthaH / prakRtereva saMkhyAviziSTaprakRtyarthaghaTAdau lakSaNAsvIkAre tu tadubhayasthalIyaviziSTaviSayakopasthiti:-uktadhadAdiprakRtyarthaviSayakasaMkhyAviSayakobhayopasthitisthAnIyA saMkhyAviziSTaprakRtyarthaviSayakopasthitirekaivAstIti tasyA ekasyA eva viziSTopasthiteH saMkhyAprakArakazAbdabodhasAmagryAmantarbhAvAt tasyA ekasyA evaM samAnaviSayakAnumityAdikaM prati pratibandhakazvakalpanAllAghavamityAhaprakRtariti / nanu prakRtyA saMkhyAviziSTaviSayakopasthiterapi lakSaNayA svIkAre tAdRzopasthiterapyekatvAdisaMkhyAprakArakaghaTAdivizeSyakatvena ghaTAdivizeSyakasaMkhyAprakArakatvena ca dvaividhyAt tAdazobhayoruparisarayoH pratibandhakatAkalpanApattyA pUrvoktamatena sAmyamevetyAzaGkyAhana ceti / parihArahetumAha- bhavanmate iti, bhavanmate saMkhyAyA vibhaktyarthatvamate zAbdabodhasAmanyAM yogyatAjJAnasya ghaTapadajanyaghaTopasthitervibhaktijanyaikatvAdisaMkhyopasthitezca pravezAta teSAM trayANAM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAca SaT pratibandhyapratibandhakamAvA bhavanti yathA- 1 yogyatAjJAnaviziSTA bA ghaTopasthitistAdRzaghaTopasthitiviziSTekatvopasthiteH pratibandhakatvam , 2 yogyatAjJAnaviziSTA yA ekatvopasthitistAdRzaikatvopasthitiviziSTaghaTopasthiteH pratibandhakatvam , 3 ghaTopasthitiviziSTaM yad yogyatAjJAnaM tAdRzayogyatAjJAnaviziSTaikatvopasthiteH pratibandhakatvam,4ghaTopasthitiviziSTA yA ekatvopasthitistAdazaikatvopasthiMtiviziSTayogyatAjJAnasya pratibandhakatvama,5.ekatvopasthitiviziSTA yA ghaTopasthitistAdRzaghaTopasthitiviziSTayogyatAjJAnasya pratibandhakatvam , 6 ekavopasthitiviziSTaM yad yogyatAjJAnaM tAzayogyatAjJAnaviziSTaghaTopasthitezca pratibandhakatvamiti / svamate lAdhavamAha- manmate iti, manmate prakRteH saMkhyAviziSTaprakRtyarthe lakSaNAsvIkAreNa zAbdabodhasAmayAM yogyatAjJAnasya prakRtibhUtapadajanyasaMkhyAviziSTaprakRtyarthaviSayakopasthitecakasyA eva pravezAt tayordvayorvizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAca pratyekaM darzitobhayarUpeNa saMkhya "Aho Shrutgyanam" Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 136 ) sAdarza: [ prathamAkArake -- darzitobhayarUpeNa vaiziSTyaM nivezya tadubhayam. pratyekaM tAdRzarUpadrayAvacchinnAyAmupasthitau yogyatAjJAnasya vaiziSTyaM nivezya ca dvayamiti taccatuSTayamAtramitirI tyA'smAkamalpataratatkalpane mahAlAghavam / tAdRzarItyaiva ca ' praNamati ' ityAdau prakarSaviziSTanatirdhAtUnAmevArthaH, prAdayo dyotakA eva na tu prakarSAdivAcakA iti sarvAnumataH panthAH pariSkartuM zakyate, anyathA - anantadhAtujanyaprakarSAdiviziSTatattatsvArthopasthitInAM zAbdadhIjanakatAmapekSya katipayopasargAdhInaprakarSAdyupasthitInAM tajjanakatAkalpane lAghavAt svAdInAmiva prAdInAmapi vAcakatA nirAbAdhA siddhayeteti / saMkhyAyAzca prakRtyarthe paryAptisaMbandhenaiva vizeSaNatvaM na tu samavAyAdinA, tathA ziSTaprakRtyarthopasthiterya drupadvayaM pradarzitaM tasya pratyekasya yogyatAjJAne vaiziSTya nivezena tadubhayam= pratibandhakatAdvayam, tathA pratyekaM tAdRzarUpadvayAvacchinnAyAmupasthitau = yA dvividharUpA saMkhyAviziSTArthopasthitiH pradarzitA tasyAH pratyekarUpe yogyatAjJAnasya vaiziSTyanivezena ca dvayam = pratibandhakatvadvayamiti militvA taccatuSTayam = pratibandhakatvacatuSTayamiti alpataratatkalpane= bhavadapekSayA'lpasaMkhyAka pratibandhakatvakalpanApattyA mahAlAghavam / yathA - 1 ekatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyako pasthitiviziSTayogyatAjJAnasya, 2 ghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatvAdiprakAratAkopasthitiviziSTa yogyatAjJAnasya 3 yogyatAjJAnaviziSTakatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyako pasthiteH, 4 yogyatAjJAnaviziSTaghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatvAdiprakAratAkopasthitezca pratibandhakatvamiti / uktanyAyaM prAdiSvatidizati- tAdRzarItyaiveti, ' praNamati ' ityAdI lakSaNayA prakarSaviziSTeva tirvA eva prAdInAM prakarSAdidyotakatvam = prakarSAditAtparyamAtra grAhakatvameva na tu prakarSAdivAcakatvamiti matamapyuktarItyA pariSkartuM zakyate / prAdInAM prakarSAdivAcakatve zAbdabodhasAmagryAM prAdijanyaprakarSAdyupasthiteH pravezAt tasyAzca vibhinna viSayakapratyakSa prati samAnaviSayakA - numiti prati ca pratibandhakatve yogyatAjJAnena saha vizeSyavizeSaNabhAvavinigamanAvirahAca pratibadhyapratibandhakabhAvasaMkhyAdhikyApattyA gauravaM syAditi dhAtoreva prakarSAdiviziSTadhAtvarthe lakSaNA yuktetyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, yadyuktalAghavaM na svIkriyeta tadA dhAtUnAmanantatvena prakarSAdiviziSTadhAtvarthaviSayakAnantopasthitInAM zAbdabodhakAraNatvApekSayA katipayopasargANAmeva prakarSAdivAcakatvamAzritya prAdijanyaprakarSAdyupasthitInAM prakarSAdiprakArakazAbdabodhakAraNatA kalpane lAghavAt svAdivibhaktInAM saMkhyAvAcakatvamitra prAdyupasargANAmapi prakarSAdivAcakatvaM nirAbAdhaM siddhayedevetyarthaH / saMkhyAyAH prakRtyarthe=saMkhyeyapadArthe samavAyastu vRttiniyAmaka eva saMbandha iti saMkhyeye saMkhyA guNarUpatvAtsamavAyenaiva vartate zAbdabodhe ca bhAsamAna vizeSya vizeSaNabhAvAvacchedakastu paryApti " Aho Shrutgyanam" Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 137 ) sati - ekavyaktibodha parAdAkAzazabdAdapi dvivacanabahuvacanAyApatteH- tattadarthayodvitvabahutvayoH samavAyAdinA''kAzAdyanvayayogyatvAt / na ca paryApteH saMsargatvepi taddoSatAdavasthyam- ghaTAkAzAdau dvitvAdeH paryAptisattve pratyekamAkAzAdau tatparyAptirnAstIti vaktumazakyatvAt pratyekasyobhayAnatiriktatvAditi vAcyam, uddezyatAvacchedakavyApyatva viziSTa paryAptereva saMsargatopagamAt, AkAzatvAdivyApyatAyA dvitvAdiparyAptAva sattvenAtiprasaGgavirahAt / saMbandha evetyabhiprAyeNAha - saMkhyAyAzceti | tathAsati-saMkhyAyAH prakRtyarthe samavAyena vizeghaNatve sati samavAyasyaikatvena dvitvabahutvasamavAyasyApyAkAze sattvAt tena samavAyena ca tattadayordvatvabahutvayorapyAkAze'nvaya saMbhavAdekavyaktiviSayakabodhajanakAdapyAkAzapadAd dvivacanabahuca canayorApattiH syAditi na samavAyAdinA saMkhyAyA vizeSaNatvaM kiM tu paryAptisaMbandhenaiva, dvitvanahuttraparyAptezcAnekavyaktikapadArtheSveva sattvenAkAze'bhAvAttAdRzaparyAptisaMbandhena dvitvabahutvayorapyAkAze'saMmavAnnA''kAzapadAd dvivacanabahuvacanApattiH, ekalaparyAptezca sattvAdekavacanaM bhavatyevetyarthaH / tattadarthayoriti - saMkhyAyAH prakRtyarthatvamate prakRtyarthabhUtayoH saMkhyAyA vibhaktyarthatvamate vibhaktyarthabhUtayorityarthaH / kiM vA dvivacanabahuvacanArthayorghaTAkAzAdigata dvitvabahutvayorityarthaH / na ca vAyau rUpasamavAye satyapi rUpAbhAvena rUpavattvaprasaktya'bhAvavadAkAzepi dvitvasamavAye satyapi dvitvAbhAvena dvivacanAdyApattyabhAva iti vAcyam, ghaTAkAzobhayagatadvitvasyAkAzepi sattvAdeva | nanu saMkhyAyAH prakRtyarthe paryAptisaMbandhenApi vizeSaNatvopagame tadoSatAdavasthyam = AkAzapadAd dvivacanabahuvacanayorApattirastyeva yataH -- ghaTAkAzobhayapadArthe dvitvaparyAptirastyeva pratyekamAkAzAdau ghaTAkAzAdyubhayabhedAbhAvena pratyekasyobhayAnatiriktatvAt pratyekamAkAzAdau tatparyAtiH dvitvaparyAptirnAstIti vaktumazakyatvAdityAzaGkyAha - na ceti / ghaTapaTobhayasya pratyekarUpatvameva pratyekaM tyaktvA ghaTapaTomayasvarUpAsaMbhavAdityubhayasmin pratyekasya bhedo na svIkiyate pratyekaM tUbhayabhedaH svIkriyate-- pratyekasyobhayasvarUpatvAbhAvAdanyathA pratyekenApyubhayakAryApattiH syAditi siddhAMta iti atra yat " pratyekasyomayAnatiriktatvAt" ityanena pratyekasyobhayAnatiriktatvasya = ubhayasvarUpatvasya pratipAdanadvArA pratyekasyobhayAbhinnatvaM pratipAditaM tad yadyapi siddhAntaviruddhameva siddhAnte pratyekasyobhaya svarUpatvAbhAvAttathApyasya zaGkAgranthatvAnna doSaH / siddhAntAnukUlaM kathaMcidetadvAkyavyAkhyAna saMbhavepi zaGkAgranthasamanvayo na syAt / parihArahetumAhauddezyateti yathA AkAzam ' ityatroddezyatAvacchedakaM yadAkAzatvaM tadvyApyatvaviziSTA tadvyAyA yA paryAptistasyA eva saMbandhatvasvIkArAd AkAzatvavyApyA caikatvaparyAptireva na dvitvaparyAptiryataH - vyApatvaM hi vyApakAbhAvavada'vRttitvaM dvitvaparyAptistvA''kAzatvAbhAvavati ghaTAdAvapyastyeveti tasyAH saMbandhatvAbhAvAnnAkAzapadAd dvivacanabahuvacanayorApattirityarthaH, etadevAha - AkAzalAdIti / dvitvAdiparyAptAvAkAzatvavyApyatAyA abhAvAnna tasyAH saMbandhatvam / atiprasaGgavirahAt = 6 "Aho Shrutgyanam" Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 138 ) sAdarza: [ prathamAkAra ke vaiziSTyaM ca vaijJAnika na tu vAstavaM tena yatra yogyatAbhramajanyaH ' atrAkAzoM ityAdivAkyajanyadvitvAdiprakArakA''kAzAdizAbdabodhastatra viziSTasaMsargAmasiddhAvapi na kSatiH - dvitvAdiparyAptAvanyatra prasiddhasyAkAzatvAdivyApyatvasya bhrAntastatropagamAt prakAratAyAM bhramasya sarvAnubhavasiddhatvepi saMbandhatAvacchedakAMze bhramatvasyAnyatropapAditatvAt / na ca prakRtyarthatAvacchedake eva vyApakatAsaMbandhena dvitvAnvayadhIH kiM nopedvitvAdiparyApterAkAze'sattvenAkAzapadAd dvivacanAdyApattirnAstItyarthaH / atra paryAptA buddezyatAva - cchedakavyApyatvavaiziSTyaM ca vaijJAnikameva na tu vAstavaM vivakSitam, vaiziSTyasya jJAnamAtramapekSyata ityAha- vaiziSTyaM ceti / tathA cA''kAze vastuto viziSTasaMsargAprasiddhAvapi uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTa dvitvaparyApteH saMbandhabhUtAyA asattvepi yadi kasyacit puMsa AkAze dvitvabhrAntiH syAttadA dvitvaparyAptAvapyuddezyatAvacchedakAkAzatvavyApyatya vaiziSTayasya bhramasattvena ' atrAkAzau ' iti dvivacanAntaprayogasaMbhavAt na kSati:-' atrAkAzau ' iti prayogasyAnupapattirnAsti, yadi cAtra vaiziSTyaM vAstavaM vivakSitaM syAttadA vastuto dvitvaparyApta vAkAzatvavyApyatvavaiziSTayasyAbhAvAt ' atrAkAzau ' iti prayogo bhrAntyApi na syAdevetyarthaH / nanu kacit prasiddhasyaiSAnyatra amo bhavatIti kathaM dvitvaparyAptASAkAzatvavyApyatvasya bhrama ityAzaGkyAha- dvitvAdIti / anyatra - zabdAdau prasiddhasyAkAzatvavyApyatvasya tatra ' atrAkAzau ' itivAkyasthale dvitvaparyAtau AnteH svIkArAdityarthaH / nanu prakArAMze bhramo bhavati na tu saMbandhAMze paryAptizcAtra saMbandha eveti kathaM tatra bhramaH syAdityAzaGkyAha- prakAratAyAmiti / prakAratAyAM bhramasya zuktirajatAdi -- sthale zuktau rajatatvamasadapi prakAratayA mAsate iti sarvAnubhavasiddhatvepi saMbandhatASacchedakAMzepi mo bhavatItyanyatropapAditam / atra nanyatrAkAzAvityatrAkAze dvitvaM prakAratayA bhAsate tatra saMbandhaH paryAptistatrAkAzatvavyApyatvamasadapi bhAsate saMbandhatAvacchedakAMze bhramatvaM na tu dvitvarUpaprakArAMze saMbandhatAvacchedakAMze ca bhramatvasyAnaGgIkArAdityata Aha- saMbandhatAvacchedakAMze ca matvasyAnyatropapAditatvAditi, paryAptiH saMbandhastatrAkAzatvavyApyatvaM vizeSaNaM saMbandhatAvacchedakaM tatrAkAzatvavyApyatvAbhAvavatparyAptau cAkAzatvavyApyatvaM prakAratayA'vacchedaka iti saMbandhatA - bacchedakAMze bhramatvasyAnyatropapAditatvAdityarthaH / parasparavizeSaNavizeSyabhAvApanneSveva saMsargatA - svIkArAt tAdRzaprakAratAmAdAyaiva bhramatvamupapAdanIyamityAdyanyatra sthitam / " iti kRSNabhaTTA : nanu saMkhyAyAH vyApakatAsaMbandhena prakRtyarthatAvaccheda ke evAnvayaH svIkriyatAM tathA ca yatra yatra ghaTAdau saMkhyA vartate tatra tatra prakRtyarthatAvacchedaka ghaTatvAderapi sattvAt prakRtyarthatAvaccheda ke vyApakatvamastyeveti tena saMbandhena prakRtyarthatAvacchedake saMkhyAnvayo nAnupapannaH, dvitvaparyAptAvAsskAzatvavyApyatvavaiziSTyasyAbhAvAd yathA ' AkAzau ' itiprayogavAraNaM paryApteH saMbandhale saMbhacati tathA vyApakatA saMbandhena dvitvasya prakRtyarthatAvacchedake AkAzatvepyanvayasvIkAre saMbhavatyeka 88 "Aho Shrutgyanam" Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhavicAraH] vyutpttivaadH| yata iti vAcyam, 'ghaTau ' ityAdI ghaTatvAdInAM svarUpata evopasthitatayA batroktAnvayabodhasyA'saMbhavAt / svavyApakIbhUtoddezyatAvacchedakavattvarUpaparamparAyA eva prakRtyarthe dvitvAdeH saMbandhatAsvIkAre ca vyApakatArUpasaMbandhatAvacchedakAMza bhramatvasyAvazyakatayA uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyApteH saMvandhatopekSAyA nirvAjatvAt / * athAtra vyAptiApakasAmAnAdhikaraNyarUpaiva vAcyA na tu tadvadanyAvRttitvadvitvavyApakatAyA AkAzatve'bhAvAttena saMbandhenAkAzatve dvitvAsaMbhavAditi vinigamanAviraheNAzajhyAha- na ceti / parihArahetumAha- ghaTAviti, padArthAntaraniSThaprakArasAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM pratya'nvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kAraNamiti niyamAt 'ghaTau / ityAdI ghaTatvAdeH svarUpeNopasthitatvenA'nvayittAvacchedaka( ghaTatvatvAdi rUpeNo, pasthityabhAvAtatra dvitvAdisaMkhyAnvayo na saMbhavatIti na prakRtyarthatAvacchedake kenApi saMbandhena saMkhyAnvayaH svIkartuM zakyate iti uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptisaMbandhena prakRtyarthe evoktarItyA saMkhyAnvayo yukta ityarthaH / nanUktoddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyApteH saMbandhalaM tyaktvA svavyApakIbhUtodezyatAvacchedakavattvasyaiva saMbandhatvaM svIkArya tathA ca svaM saMkhyA tadbyApakIbhUtaM yaduddezyatAvacchedakaM ghaTatvAdi tadvattvaM prakRtyarthe ghaTAdAvastyeveti tena saMbandhena ghaTAdau dvitvAdisaMkhyAnvaye na kAcidanupapattiH, 'AkAzau ' ityatra svapadena dvitvaM grAhya dvitvavyApakatA coddezyatAvacchedake AkAzasve nAstIti svavyApakatAvacchedakavattvasaMbandhenAkAze dvitvAbhAvAt 'AkAzau ' itiprayogApattirapi nAstyevetyAzaGkayAha- svavyApakIti / uttaramAha-- mApakatArUpeti, evamapi bhrAntyA ' atrAkAzau ' itiprayogopapattyartha uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptaH saMbandhatve yathoktarItyA dvitvaparyAptau AkAzatvavyApyatvanamaH svIkriyate tathA skavyApakIbhUtoddezyatAvacchedakavattvasya saMbandhatvepyA''kAza dvitvavyApakatvanamaH svIkartavya eveti vizeSAbhAvAd uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTa paryApteH saMbandhatvaparityAge kAraNa nAstyeva, na ca vinigamanAvirahaH- " AcAryAH kRtvA na nivartante " ityasyaiva vinigamakatvAdityarthaH svavyApakIbhUtoddezyatAvacchedakavattvaM saMbandha ityasya svanirUpitavyApakatAzrayIbhUtoddezyatAvacchedakavattvaM saMbandha ityartha etatsaMbandhasvarUpe ca vyApakatA praviSTAstIti sA vyApakatA saMbandhatAvacche. dikA jAtA. svapadena ca dvisvAdisaMkhyA grAhyA. AkAzatve ca dvitvavyApakatAyA asattvepi yad dvitvavyApakatAjJAnaM tad ama eva ' AkAzI' ityatretyavadheyam / / nanu saMbandhabhUtA yoddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptistatra vyApyatvasya pravezosti vyApyatvaM hinyAptyAzrayatvameveti vyApterapi paryAptau pravezaH prApto vyAptizca dvividhA'sti vyApakasAmAnAdhikaraNyarUpA tadvadanyAvRttitvarUpA-vyApakavadanyAvRttitvarUpA ca, tatra tadvadanyAvRttitvarUpA vyAptistra na grahItuM zakyate yataH 'dau prameyau ' ityatroddezyatAvacchedakaM prameyarakaM taka kevalAnvayi tathA "Aho Shrutgyanam" Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (140) sAdarsa: [ prathamAkArakerUpA-kevalAnvayidharmasya prakRtyarthatAvacchedakatA yatra tatrAprasiddhaH, evaM coddezya tAvacchedakavyAptiviziSTaparyAptya'pekSayA laghoH svavyApakatAdRzadharmavatvasyaiva saMbandhatvamucitamiti cet ?, tarhi 'AkAzo na dvau ' ityAdivAkyajanyazAbdabo: dhadazAyAmapi ' AkAzau ' ityAdivAkyAd dvitvabodhApattiH, tathA hi-' AkAzo na dau' ityAdito dvitvAvacchinnabhedaH pratIyate sa ca na svavyApakAsskAzatvavattvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkaH-- tAdRzasaMbandhena dvitvavato'prasiddhaH. api tu paryAptisaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAka eva tatkAle ca paryAptisaMbandhena dvitvaviziSTabuddhireva pratibadhyate na tuktaparamparAsaMbandhena tadviziSTabuddhirapIti / cAvaparyAptau prameyatvAbhAvavada'vRttitvamapekSyate tacca na saMbhavati prameyatvAbhAvasyAprasiddhatvAditi vyAtiratra vyApakasAmAnAdhikaraNyarUpaiva grAhyA. 'dvau prameyo' ityatrApyuddezyatAvacchedakaM yatprameyatvaM tatsAmAnAdhikaraNyaM tu dvitvaparyAptAvastyeveti na kopi doSaH, kiM tvevamuddezyatAvacchedakarUpaM yad vyApakaM tAdRzavyApakasAmAnAdhikaraNyaviziSTAyAH paryApteH saMbandhatva prAptaM tatra ca vyApakatvasya byApakasAmAnAdhikaraNyasya ca pravezena gauravAt tAdazaparyAptyapekSayA laghubhUtasya svavyApakatAdRzadharmavattvastha svavyApIbhUtoddezyatAvacchedakavattvasyaiva saMbandhatvamucitam, atra vyApakatvasya pravezepi vyApakasAmAnAdhikaraNyapravezAbhAvena lAghavAdityAzaGkate-atheti / svaM sNkhyaa| pariharatitIti, sva(saMkhyA) vyApakIbhUtoddezyatAvacchedakavattvasaMbandhena prakRtyarthe saMkhyAyA anyayasvIkAre 'AkAzo na dvau ' itivAkyajanyazAbdabodhe satyapi 'AkAzau ' itivAkyenAkAze dvitvAnvayabodho'niSTa Apadyeta / etadevopapAdayati- tathAhIti, 'AkAzo na dvau ' ityatrAkAzazabdadvizabdayoH samAnavibhaktikatvAd dvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedaH pratIyate, sa ca bhedo na stra(saMkhyA)vyApakAkAzatvavattvasaMvandhAvacchinna pratiyogitAvacchedakatAka iti na svavyApakAkAzatvavattvasaMbandhena dvitvAvacchinnabhedaH pratIyate / atra hetumAha- tAdRzasaMbandheneti, yathA saMyogasaMbandhena ghaTavato bhUtalasya prasiddhatvAt saMyogasaMbandhena ghaTAbhAvaH pratyetuM zakyate tathA yadi tAdRzasaMbandhena-sva (dvitva ) vyApakIbhUtAkAzatvavattvasaMbandhena dvitvavAn prasiddhaH syAttadA tAdazasaMbandhena dvitvAvacchinnabheda: pratyetuM zakyetApi naivamasti, AkAzatve dvitvavyApakatvasyaivAbhAvAdityarthaH, kiM tu 'AkAzo na dvau' ityatra paryAptisaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAka:uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptisaMbandhena dvitvAvacchinnabhedaH pratIyate uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptisaMbandhena dvitvavato ghaTAdeH prasiddhatvAt , atrApi zabde uddezyatAvacchedakIbhUtAkAzatvavyApyatvasya sattvAdevetyarthaH / tathA ca yathA saMyogasaMbandhena ghaTAbhAvajJAnakAle saMyogenaiva ghaTavattvajJAna pratibandho bhavati na tu samavAyAdinApi tathA prakRtepi 'AkAzo na dvau / ityatra tatkAle uktaparyAptisaMbandhena dvitvAvacchinnabhedapratItikAle uktaparyAptisaMbandhenaiva dvitvani "Aho Shrutgyanam" Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhavicAraH ] vyutpattivAdaH / atha 'AkAzo na dvau ' ityAdI kevalaparyAptisaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkabhedo naJA bodhayituM na zakyate - AkAzepyuktayuktyA dvitvaparyApteH sattvena tatra tena saMbandhena tadvadbhedasya vaktumazakyatvAt, AkAzatvavyApyaparyA ptisaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkadvitvAdimadvedazvA'prasiddha eveti cet ? na - dvitvAdiparyApterubhayAdivRttidharmeNaivA'vacchedAt, tadanavacchedakai kamAtravRttidharmAvacchedena tadvadabhedasya tena saMbandhena dvitvAdimadbhedasya ca tadvati vRttau bAdhakAbhAvAt / ( 141 ) ziSTabuddheH=dvitvavattvabuddheH pratibandhaH saMbhavati na tUktaparamparAsaMbandhena = svavyApakIbhUtoddezyatAvacchedakavattvasaMbandhenApi tadviziSTabuddhe: -- dvitvavattvabuddheH pratibandhaH saMbhavatIti yathA saMyogena ghaTAbhAvajJAne satyapi samavAyena ghaTavattvajJAnaM jAyate eva bAdhakAbhAvAttathAtrApi ' AkAzo na dvau ?. itiyAkyAd uktaparyAptisaMbandhena dvitvAvacchinnamedajJAnakAlepi svavyApakIbhUtoddezyatAvacchedaka : saMbandhena 'AkAzau' ityatrAkAze dvitvAnyayabodhaH syAdeva bAdhakAbhAvAdityAha- api viti / nanu paryApteH kevalaparyAptitvarUpeNa saMbandhatvamucyate kiM vA''kAzatvavyApyaparyAptitvena rUpeNa saMbandhatvamucyata ityAzaGkate - atheti / yadi kevalaparyApsitvarUpamAtreNa paryApteH saMbandhatvaM tadA AkAzepayuktayuktayA = ghaTAkAzobhayagatadvitvasyA''kAzepi sattvAt pratyekasyobhayAnatiriktatvAt tatra dvitvavatyAkAze tena saMbandhena kevalaparyAptisaMbandhena tadvadbhedasya = dvitvavadbhedasya ( dvitvAvacchinnabhedasya ) vaktumazakyatvAt ' AkAzo na dvau ' ityatra kevalaparyAptisaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkabhedaH = kevalaparyAptisaMbandhena dvitvAvacchinnamedo natra bodhayituM naiva zakyeta sAmAnyataH paryAptisaMbandhena ghaTAkAzobhayagata dvitvasyAkAzepi sattvAdavatyAha- kevaleti / dvitIyadala -' muddizati - AkAzatveti, kevalAkAze dvitvaM nAstyeveti dvitvaparyAptAvAkAzatvavyApyatvaM nAstItyAkAzatvavyApyaparyApteH saMbandhasvamapi na saMbhavati tathA cA''kAzatvavyApyaparyAptisaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkadvitvAdimabhedazca = AkAzatvavyApyaparyAptisaMbandhena dvitvAvacchinnabhedazcA'prasiddha eva yadyAkAzatvavyApyaparyAptisaMbandhena dvitvavattvaM prasiddhaM syAttadA''kAzatva vyApyaparyAptisaMbandhena dvitvAvacchinnamedoni prasiddhaH syAt naivamasti dvitvaparyAptAvA''kAzatvavyApyatvAbhAvenA'lokAyA AkAzatvavyApyaparyApteH saMvandhatvAsaMbhavAdityA''kAze dvitvAvacchinnamedabodhanasyA'saMbhavAt ' AkAzo na dvau ' itiprayogo'mUlaka evetyarthaH / pariharati- neti / dvitvaparyApterubhayAdivRttidharmeNaivAvacchedAditi - ubhayavRttidharma ubhayatvameva dvitvaparyApteravacchedakaM bhavatItyubhayatvAvacchedena dvitvAvacchinnabhedasya virodhosti- dvitvaparyAdhyavacchedako bhayatvavati ghaTapaTadvaye dvitvasyaiva sattvena dvitvAvacchinnamedasyAsaMbhavAt / ekamAtravRttidharmastvA''kAzatvAdi dvitvaparyAteravacchedakameva na bhavatIti tadanavacchedakaikamAtravRttidharmAvacchedena = tasyA dvitvaparyApteranavacchedako ya AkAzadvvAdirUpa ekamAtravRttidharmastadavacchedena tadvadbhedasya dvitvAdiparyAptivadbhedasya = ubhayabhedasya (pratye "Aho Shrutgyanam" Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (142) sAdarzaH [ prathamAkArakena caivam- 'ghaTapaTau na dvau ' itiprayoga Aphdheta-ghaTapaTayorapi pratyekaM dvitvAcacchinnabhedasattvAditi vAcyam , dvivacanAdyupasthApitadvitvAvacchedenaiva dvitvAvacchinabhedasya bAdhena tAdRzaprayogAbhAvopapatteH / naJA vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedazvoddezyatAvacchedakAvacchedenaiva bodhyate itivyutpatvisAmAnAdhikaraNyena tadabAdhasyAkiMcitkaratvAt / kasyobhayasvarUpatvAbhAvena pratyekamubhayabhedasya svIkArAt ) tena saMbandhena paryAprisaMbandhena dvitvAdimadbhedasya-dvitvAvacchinnabhedasya ca tadvati ekamAtravRttyAkAzatvAdidharmavatyAkAzAdau vRttau sattve bAdhakAmAvAdityanvayaH / tathA cAkAzavasyaikamAtravRttitvena dvitvaparyAptyavacchedakatvAmAvAdAkAzasvAvacchedenAkAze dvitvAtransilabhedasya vRttitve bAdhakAbhAvAt ' bhAkAzo na dvau ' iti prayoga upapadyate / 'baTapaTau na dvau' iti prayogastu na bhavati ghaTapaTobhaye dvitvaparyApyavacchedakasyo. bhayatvasya sattvena tatra dvitvAvacchinnabhedasyAsattvAdityarthaH / nanvevam dvitvaparyApterubhayatvAdivyAsajyavRttidharmAvacchedenaiva svIkAre yathA ' AkAzo na dvau' iti prayogo bhavati tathA ' vaTapaTau na dvau ' ityapi prayogaH syAdeva pratyeka ghaTe ca paTe cobhayavAbhAvena dvitvaparyAvarabhAsad dvitvasyAbhAvena dvitvAvacchinnamedasya satvAta- dvitvaparyAptiM vinA tAdazaparyAptisaMbandhena dvitvasyAsaMbhavAdityAzaGkayAha-- na cesi / parihAramAha- .nivacaneti, vaTapaTau ' ityatra dvivacanena yad dvitvamupasthitaM bhavati tasya caTapaTayoranvayAt tAdRzadvitvAvacchedena ghaTapaTayorubhayotviAvacchinnabhedasyAsaMbhavAt ( dvitvasyaiva sattvAt / tAdRzaprayogAbhASaH= -ghaTapaDhau na dvau ' itiprayogAbhAva upapadyate / ghaTapaTobhayatvAvacchedena dvitvaparyApteH sattvena tA. zaparyAptisaMbandhena ghaTapaTobhayasmidvitvasyaiva sattvAt dvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedo na saMbhavatIti yAvat / pratyekaM ghaTapaTayordvitvAbhAvena dvitvAvacchinnamedasya sattvepi ghaTapaTadvaye tu dvitvasattvena dvitvAvacchinnabhedasyAsattvAt natrA ghaTapaTadvaye dvitvAvacchinnabhedasya svArthasya bodhanameva na saMbhavati yena 'ghaTapaTau na dvau' iti prayoga ApadyatetyAha- nati, vyAsayavRttidharmo dvitvobhayatvAdistena vyAsajyavRttidharmeNa ubhayatvena dvitvena vA'vacchinnA pratiyogitA yasyaivaMbhUtabhedasya dvitvAvacchinamedasya nArthasya nA uddezyatAvacchedakAvacchedenaiva pratItirbhavati, 'vaTapaTau na dvau' ityatra cohezyatAvacchedakam 'ghaTapaTau / iti dvivacanopasyApyaM dvitvamiti ghaTapaTau na dvau ' ityatra dvitvAbacchedena ghaTapaTobhayasminneva nabhA dvitvAvacchinnabhedo bodhanIyastattu na saMbhavati-dhaTapaTobhayasmin dvitvasyaiva sattvena dvitvamedasya bAdhitatvAt , dvitvasAmAnAdhikaraNyena ghaTavRttidvitvasAmAnAdhikaraNyena paTavRttidvitvasAmAnAdhikaraNyena ca tada'vAdhasya dvisvAvacchinnabhedA'bAdhasya-dvitvAvacchinnamedasattvasyAkiMcitkaratvAt-prayogApAdakatvAbhAvAt ' vaTapaTau na dvau ' iti prayogApatti lyeva / ayaM bhAvaH- 'ghaTapaTau' ityatra ghaTapaTadvaye vartamAnaM dvitvaM pratyekaM vaTe ca paTe cApi vartate evaM anyathA pratyekaM ghaTapaTayoIitvAbhAve ghaTapaTadvayepi dvitvaM na myAdeva samudAyavRttidharmasya pratyekama "Aho Shrutgyanam" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhavicAraH vyutpttivaadH| na ca ghaTatvAderatiprasaktattayA dvitvAdiparyAptera'navacchedakatvAt tadavacchedena dvitvavadbhedasya bhavatAmapyanumatatvAt prakRtyarthagataikatvAvivakSAyAm 'ghaTo na drau' ityAdiprayogApattiriti vAcyam , tAzaprayogAbhAve ghaTatvAderditvaparyAptariva dvitvAdimadbhedasyApyanuyogitAvacchedakatAyA aprAmANikatvAda, pratiyogitAva cchedakA'navacchedakatAyA bhedaavcchedktaaniyttvaasiddheH| pyAvazyakatvAt tatra pratyeka ghaTapaTayorvartamAnadvitvasAmAnAdhikaraNyena pratyeka ghaTapaTayopsajyakRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedasya-dvitvAvacchinnabhedasya sattvepi- pratyekaM ghaTapaTayotvisyAbhAvAt ) vaTapaTadvaye tu dvitvAvacchinabhedo nAstyeva dvitvasyaiva sattvAt nanA dvitvabhedazvoddezyatAvacchedakAvacchedenaiva ubhayatvAvacchedena ghaTapaTobhayasminneva bodhayituM zakyate na tu pratyekam . ubhayasmizca dvitvAvacchinnabhedasyAsattvAt ' ghaTapaTI na dvau' itiprayogasyApattirnAstyeva- dvitvAvacchi. nabhedamattve eva na dvau ' itiprayogasya saMbhavAt / dvitvasAmAnAdhikaraNyena pratyeka ghaTapaTayoxisvAvacchinnabhedasatvepi dvitvAvacchedena ghaTapaTobhayasmin dvitvasattvena dvitvAvacchinnabhedAbhAvasatle bAdhakAmAvAt / ___ nanu dvitvaparyAptistu 'baTapaTau ' ityatra ghaTapaTobhayatraiva vartate ghaTatvaM tu dvitvaparyAptyanadhikaraNeSvapi bahuSu ghaTeSu vartate ityatiprasaktaM atiprasaktadharmasyAvacchedakatvAsvIkArAd dvitvaparyApteghaTatyamanavacchedakameveti tadavacchedena-dvitvaparyAsyanavacchedakIbhUtaghaTatvAvacchedena yatra yatra ghaTatvaM vartate tatra tatra dvitvaparyApterabhAvAt tAdRzaparyAptisaMbandhena dvitvasyApyasattvena dvitvavadbhedasya-dvitvAcanchinabhedasya sattvAt bhavatAmadhyanumatatvAt prakRtyarthagataikatvasyAvivakSAyAm 'ghaTo na dvau ! itiprayogaH syAdevetyAzaGkyAha- na ceti / prakRtyarthagataikatvasya vivakSAyAM svekatvaviziSTa ghaTe dvitvAbhAvena dvitvAvacchinnabhedasya vivakSitatvAt 'ghaTo na dvau' itiprayogasyeSTatvAduktamekatvAvivakSAyAmiti / prakRtyarthagataikatvAvivakSAyAM tu 'vaTo na dvau' iti prayogo neSTa:- dvitvasaMmavena dvitvavabhedAsaMbhavAdityarthaH / pariharati- tAdRzeti, tAdRzaprayogAbhAve-prakRtyarthagataikatvAvivakSAyAm 'ghaTo na dvau' itiprayogAbhAve ghaTatvAdeIitvaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasyAprAmANikatvasyeva dvitvavadbhedA (dvitvAvacchinnabhedA ) nuyogitAvacchedakatvasyAprAmANikatvasyaiva , hetutvA. dityanvayaH / yathoktarItyAtiprasaktatvena caTatvaM dvitvaparyAptyavacchedakatvAbhAvena dvitvaparyApyanuyogitAvacchedakaM nAsti tathA dvitvAvacchinnabhedAnuyogitAvacchedakamapi nAstyeva-- 'ghaTapaTI dvau| ityatra dvitvasattvena dvitvAvacchinnabhedAbhAvepi ghaTatvasya sattvenAtiprasaktatvAt tathA ca ghaTasya dvitvAvacchinnabhedAnuyogitAvacchedakatvAbhAvena ghaTatvAvacchedena dvitvAvacchinnabhedaprasasya'saMbhavAta "ghaTo na dvau / itiprayogApattirekatvA'vivakSAyAM nAsti, ekatvavivakSAmAM tvekatvasya dvitvAvacchinabhedAnuyogitAvacchedakatvasaMbhavena tAdRzaikatvAvacchedenaikasmin ghaTe dvitvAvacchinnabhedasaMbhavAdeka ghaTamuddizya 'ghaTo na dvau ' itiprayoga upapadyate, na caivamekatvAvivakSAyAmekatvasya dvitvAvacchi P- 47 "Aho Shrutgyanam" Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 ) sAdarza: [ prathamA kArake - astu vA'tiprasakto'pi vaTatvAdirdvitva paryAptairavacchedakaH 'ghaTau ' ityAdipratItibalAt / 6 " vastutastu ghaTatvAdeH pratyekaM dvitvaparyAtyanavacchedakatvepi dvitvaparyAptitvAvacchinAnatiprasaktatayA tadavacchinnAvacchedakatvamavyAhatameva / abhedAnuyogitAvacchedakatvaM saMbhavati yenaikatvA'vivakSAyAmapi ghaTo na dvau ' itiprayoga ApadyetetyarthaH / nanu ' yad medIyapratiyogitAvacchedakA navacchedakaM bhavati tad bhedAvacchedakaM bhavati' iti niyamasti yathA ' ghaTo na paTaH ityatra paTabhedasya pratiyogitAvacchedakaM paTatvaM pratiyogitAvacchedakAvacchedakaM paTatvatvaM bhavati ghaTatvaM tu pratiyogitAvacchedakAnavacchedakameveti tad ghaTatvaM paTadayAvacchedakaM bhavatyeva - ghaTe paTamedasya ghaTatvasya ca sattvAt sAmAnAdhikaraNyena ghaTatvasya paTa - bhedAvacchedakatvAt / evam - dvitvavadbhedasya ( dvitvAvacchinnabhedasya ) pratiyogI dvitvavAn pratiyogitA dvitvavati pratiyogitAvacchedakaM dvityavati vartamAnaM dvitvaM pratiyogitAvacchedakAvacchedakaM dvitvatvaM ghaTatvaM tu pratiyogitAvacchedakAnavacchedakameveti tad ghaTatvaM dvitvavadbhedasyAvacchedakaM syAdeva tathA ca ghaTe dvitvavadbhedasya prAptyA ekatvAvivakSAyAmapi 'ghaTo na dvau ' iti prayogaH syAdeva na dvau ' ityasya dvitvadbhedabodhakatvAdityAzaGkayAha- pratiyogitAvacchedaketi, bhedasya pratiyogitAvacchedakAnavacchedakaM ghaTatvAdikaM medasyAvacchedakaM bhavatyeveti niyataM nAstyeva - asvIkArAt, anyathA- ekatvAvivakSAyAmapi tvaduktarItyA 'ghaTo na dvau ' iti prayogaH syAdeva, na caivaM prayogo bhavatIti noktaniyamaH svIkriyate tathA coktaniyamAsvIkAre ghaTatvasya dvitvavadbhedAvacchedakatvAprAptau ghaTatvAvacchedena dvitvavadedAprasaktyA 'ghaTo na dvau ' itiprayogApattirnAsyevetyarthaH / C atiprasaktadharmasyAvacchedakatvaM svIkRtyApyAha- astu veti, nyUnavRttidharmasyAvacchedakatvAbhAvepya'tiprasaktadharmasyAvacchedakatvasvIkAreNoktarItyAtiprasaktasyApi ghaTatvasya dvitvaparyAptyavacchedakatva - svIkArAd dvitvAvacchedakatvameva prAptamiti dvitvAvacchedakasya ghaTatvasya dvitvavadbhedAvacchedakatvAsaMbhavAt ' ghaTo na dvau ' itiprayogApattirnAstyeva - ekatvAvivakSAyAM ghaMTe dvitvAnyasvIkAreNa dvitvabaddhedAsaMbhavAdityarthaH / yadyatiprasaktasthApi ghaTatvasya dvitvaparyAptyavacchedakatvaM na syAttadA 'ghaTau ' ityevaM ghaTava'vacchedena ghaMTe dvivacanopasthApyadvitvasyAnvayo na syAditi 'ghaTau ' itipratItibalAdevAtipramaktasyApi ghaTatvasya dvitvaparyAptyavacchedakatvaM svIkriyata ityAha- baTAviti / ghaTatvasya dviparyAptyatiprasaktatvameva nAsti yena dvitvaparyAptyavacchedakatvaM na syAdityAhavastutasviti, dvitvaparyAptitattadvyaktInAM bhinnatvAd yA dvitvaparyAptivyaktiretadghaTapaTadvaye - sti sAnyaghaTapaTaye nAsti ghaTatvaM tu tatrApyastyeveti cAlanInyAyena pratyekaM dvitvaparyAptInAmU dvitvayA tata tadvyaktInAm ( dvitvaparyA satattadvyaktyapekSayA ) ghaTatvasyAtipraruktatayA'navacchedakatvepi dvitvaparyAptitvAvacchinnAnatiprasaktatayA = yatra yatra ghaTatvaM tatra tatra kasyA api dvitvaparyAtiteH sattvAt sarvAsAM ca dvitvaparyAtInAM dvitvaparyAptitvena rUpeNaikatvAd ghaTatvAvacchedena "Aho Shrutgyanam" Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakhyAsaMbandhavicAraH ] vyutpttivaadH| ( 145) atha paryAptyAkhyavilakSaNasaMbandha evA'prAmANikastatkathaM tatsaMbandhatA ? 'AkAzo na drau' iti pratItistu samavAyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacche. dakatAkadvitvAvacchinnabhedaviSayikavA''stAm- AkAzAdau dvitvasamavAyasattvepi dvitvAderevobhayAdivRttidharmamAtrAvacchinnatvopagamAt tadanavacchedakA''kAzatvAdyavacchedena samavAyasaMbandhena tadvato bhedasya vRttau bAdhakAbhAvAditi cet?, nadvitvaparyAptitvAvacchinnAbhAvasyA'sattvAd dvitvaparyAptitvAvacchinnAtiprasaktatvaM nAstyeva ghaTatvAdhikaraNe kasyA api dvitvaparyApteH sattvAdeveti tadavacchinnAvacchedakalbam dvitvaparyAptitvAvacchi. nAvacchedakatvaM ghaTatvasyA'vyAhatameva tathA ca ghaTatvasya dvitvaparyAptyavacchedakatvena dvitvAvacche. dakatvamapi prAptamiti ghaTatyAvacchedena dvitvasyaiva sattvAd dvitvavadbhedasyAsattvAccaikatvAvivakSAyAm ' ghaTo na dvau' iti prayogApattirnAstyevetyarthaH / __ nanu paryAptirUpaH kopi saMbandha eva prAmANiko nAsti yena tatsaMbandhatA tasyAH paryApteH saMbandhatA syAt kiM vA tasyAH paryApteH saMbandho yasmin sa tatsaMbandhaH zAbdabodhaH tatsaMbandhatA=paryAptisaMbandhaviSayatetyarthaH, alIkabhUtaparyAptyAkhyasaMbandhaviSayatA zAbdabodhe kathaM syAdityAzaGkate- atheti / nanu yadi paryApteH saMkhyAsaMbandhatvaM na syAttadA paryAptisaMbandhenAkAzAdau dvitvAdivabhedapratItirapi na syAditi 'AkAzo na dvau ' ityAdipratItirapi na syAdityAza kyAha- AkAza iti, samavAya eva saMkhyAsaMbandhaH 'AkAzo na dvau' ityatrApi samavAyasaMbandhenaivAkAze dvitvavabhedaH pratIyate na pryaaptisNbndhenetyrthH| samavAyasaMbandhAvacchinnA dvitvaniSThA pratiyogitAvacchedakatA yasya sa samavAyasabandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAko dvitvAvacchinnabhedastadviSayavetyanvayaH / dvitvAvacchinnabhedasya dvitvAvacchinnaH dvitvavAn pratiyogI, pratiyogitA dvitvavati. pratiyogitAvacchedakaM dvitvamiti pratiyogitAvacchedakatA dvitve dvitvaM ca dvitvavati samavAyena vartate iti sa samavAyopi ghaTe saMyoga iva dvitve vartate iti pratiyogitAvacchedakatA samavAyasaMbandhAvacchinnA jAteti ' AkAzo na dvau ' ityatrAkAze samavAyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkasyaiva dvitvAvacchinnabhedasya pratItirjAyate na tu paryAptisaMbandhAvacchinna pratiyogitAvacchedakatAkasyetyarthaH / nanu yadi samavAya eva saMkhyAsaMbandhastadA samavAyasyaikatvena chaTapaTobhayasmin vartamAnasya dvitvasamavAyasyAkAzepi sattvAt ' AkAzo na dvau ' ityevamAkAze dvitvabadbhedaH kathaM pratIyetetyAzajhyAha-AkAzAdAviti, yathA vAyau rUpasamavAyasattvepi rUpAbhAvAdrUpavattAbuddhirna jAyate tathA samavAyasyaikatvenAkAze dvitvasamavAyasattvepi dvigvasyobhayavRttyubhayatvadharmapAtrAvazchannatyopagamenobhayatvAvacchedenaiva sattvAt tadanavacchedaka=dvitvAnavacchedakAkAzapatvAvacchedena samavAyena dvitvasyA'pattAcAkAzatvAvacchedenAkAze tadvato bhedasya dvitvAvacchinnamedasya vRttau satto bAdhakAbhAvAt 'AkAzo na dvau ' ityevamAkAze dviravAvacchinnabhedapratItau na kApyanupapattarityarthaH / pariharati-neti, 'bhAkAzau ' iti vAkyajanyazAbdabodho'niSTatvAdaprA "Aho Shrutgyanam Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 146) sAdA [prathamAkArake'AkAzau' ityAdivAkyajanyazAbdabodhasthApramAtvAnupapatyaiva tAzasaMbandhasiddheH / tAdRzabuddhaH samavAyaviSayakatve pramAtvanirAkaraNasyAzakyatvAt / uddezyatAvacchedakavyAptiviziSTasamavAyasya saMsargatopagame ? 'ghaTau' ityAdivAkyasyApya'pramANatApattiH- samavAyasyaikyena ghaTAdiniSThasya dvitvAdisamavAyasya paTAdAvapi sattvena ghaTatvAdyavyApyatvAt / mANika eva tasyApramAtvaM ca samavAyasya saMkhyAsaMbandhatvasvIkAre na saMbhavatIti tasyA'pramAtvopapAdanArthameva tAdRzasaMbandhasiddheH paryAptisaMbandhaH siddhayaMtItyarthaH / vipakSe bAdhakamAha-tAdRzeti, tAdRzabuddheH= AkAzau , ityAdivAkyajanyabodhasya samavAyaviSayakatye yadi saMkhyAsaMbandhaH samavAyaH syAttadA dhaTAkAzagatadvitvasya dvitvasamavAyasya cAkAze satvAdevaM ' AkAzau / itivAkyajanyasyAkAzAnuyogikadvitvaviSayakazAbdabodhasyAprAmANyaM na syAdeva / paryApteH saMbandharave tu dvitvaparyApteH ghaTAkAzobhayasminneva sattvena kevalAkAze'bhAvAt tAdRzaparyAptisaMbandhenAkAze dvitvasyAsaMbhavAd 'AkAzau / itivAkyajanyazAbdabodhasyA'prAmANyaM sUpapAdamevetyarthaH / atra " yadhapi samavAyenAkAze dvitvaM nAkAzatvAvacchedena kiM tu ghaTAkAzomayatvAvacchedenaiveti paryAptya'naGgIkArepi 'AkAzau ' iti dhiyo'pramAtvaM sUpapAdaM tathApi tatsaMbandhAvacchedakasya tadavacche. dakatAniyamAt prakRte ca dvitvasamavAyAvacchedakasyAkAzatvasya dvitvAvacchedakatvaniyamAdAkAzavAvacchedena dvitvasamavAyosti dvitvaM cAstIti 'AkAzau ' itipratIteH pramAtvaM syAdataH AkAzatvAnavacchedyaH kazcid dvitvasaMbandho'nceSTavyaH sa ca paryAtinAmAstu iti dvitvaparyAptya'navacchedakAkAzatvAvacchedena paryAptisaMbandhena dvitvAvagAhinI 'bhAkAzau ' itipratItirapramaiveti paryAptisaMbandho'vazyamaGgIkaraNIyaH " iti kRSNaMbhaTTAH / - nanu na zuddhasamavAyasya saMbandhasvaM yena 'AkAzau' itivAkyajanyazAbdabodhasyApramAtvaM na syAt kiM tUddezyatAvacchedakavyApti viziSTasamavAyasya saMbandhatvamucyate vyAptizca tadabhAvavadavRttitvaM tathA codezyatAvacchedakAbhAvavada'vRttisamavAyasya saMbandhatvaM prAptaM samavAyasya cakatvAt 'AkAzau / ityatroddezyatAvacchedakaM yadAkAzatvaM tadabhAvavati ghaTAdAvapi vRttitvAt samatrAye uddeztAvacchedakavyApyatvameva nAstItyA''kAzatvavyAptiviziSTasamavAyenA''kAze dvitvAsaMbhavAt ' AkAzo' itipratIteH kathaM pramAtvaM syAdityAzaGyAha- uddezyatAvacchedaketi / atra doSAha- ghaTAviti, uddezyatAvacchedakavyAptiviziSTasamavAyasya saMbanyatvasvIkAre - AkAzau / ityAdipatAteraprAmANyavat 'ghaTau ' ityAdipratIterapyaprAmANyaM syAt 'ghaTau ' ityatrodezyatAvacche kaM ghaTatvaM ghaTatvavyApyatvaM ca dvitvasamavAye nAstyeva- dvitvasamavAyasya ghaTavAbhAvavata paTAdAvari tvAditi ghaTatva pApyasamavAyasyAlokatyena tena saMbandhana ghaTepa dvitvAsaMbhavAt 'ghaTau / itivAkyajanyazAbdabodhasyApyatrAmANyaM syAt tattu neTamiyarthaH / dvitvasamavAyasya ghaTatvAcyApyavaM svayamevopapAdayati- samavAyasyaikyeneti / "Aho Shrutgyanam" Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 147 ) . na coddezyatAvacchedakavyApyadvitvAdisamavAyatvenaiva saMbandhatAstu dvitvAdisaghaTa mavAyasya ghaTatvAdyavyApyatvepi dvitvAdestadvyApyatayA na ityAde- rapramANateti vAcyam, evaM sati tathAvidhadvitvAdereva lAghavena dvitvAdisaMbandhataucityAt / " athAstvevameva tAvatApi paryAptisaMbandhasya vilayAditi cet ?, na- - dvitvAdisvarUpasyaiva dvitvAdiparyAptitayA'bhimatasiddheH / uktaM ca dIdhitikRtA- " paryAmizva ' ayameko ghaTa imau dvau ' ityAdipratItisAkSikaH svarUpasaMbandhavizeSaH " nanudezyatAvacchedakavyApyaM yad drisvaM tAdRzadvitvasamavAyasyaiva saMbandhatvamucyate tathA ca dvila samavAyasyaikatvena ghaTatvAbhAvavati paTAdI vRttitvena ghaTatvavyApyatvepi dvitvasya tu ghaTatvavyApyatvaM saMbhavatyeva dvitvavyaktInAmadhikaraNabhedena bhinnatvAt pratyeka ghaTadvikavRttidvitvavyaktInAM ghaTatvavyApya svAt tathA ca ghaTatvavyApyadvitvasya ghaTe sattvAt samavAyasyApyekatvena ghaTe sattvAt 'ghaTo' iti pratIteH pramAtvenAprAmANyaM na saMbhavati, AkAze ca samavAyasyaikatvena sattvepi dvitve AkAzatvavyAyatvAbhAvena tAdRzadvitvAsaMbhavAt ' AkAzau ' itipratIteH pramAtvaM na saMbhavatItyAzaGkyAhana caiti / parihArahetumAha - evaM satIti, evaM sati = uddezyatAvacchedakavyApyatvasya dvitvavizeSaNatve saMti, uddezyatAvacchedakavyApyadvitvasamavAyasya saMbandhatvApekSayA lAvavAt tathAvidhadvitvAdeH =uddezyatAvacchedakavyApyadvitvasyaiva ( arthAt svarUpasyaiva ) dvitvasaMbandhatyaM yuktaM prathamasaMbandhasvarUpe samavAyapravezena gauravAd uddezyatAvacchedakavyApyadvitvasya ca saMbandhatve samavAyApravezena lAghavAt, tathA ca ghaMTe dvitvasaMbandhabhUtasya ghaTatvavyApyadvitvasya sattvAt ' ghaTau ' itipratIternA'pramAtvaM AkAze dvitvAbhAvAdAkAzatvavyApyatvasya ca dvitve'bhAvAd dvitvasaMvandhabhUtasyA''kAzatvavyApyadvitvasyAlIkatvenAkAze'saMbhavAt ' AkAzau ' itipratIterapramAtvaM sUpapAdamevetyarthaH / nanvastyevameva uddezyatAvacchedakavyApyadvitvasyaiva ( svarUpasyaiva ) saMbandhatvamastu tAvatApi= uddezyatAvacchedakavyApyadvitvasya saMbandhatvasvIkAreNApi paryAtastu saMbandhatvaM naSTamevetyabhyupagamya zaGkate - atheti / pariharati- neti / dvitvAdIti uddezyatAvacchedakasyadvisvarUpaika dvitvaparyAptirasti dvitvasvarUpasya saMbandhatve svIkRte ca paryAptaH saMbandhavaM svIkRtameveti siddhaM naH samIhitamityarthaH / nanu dvitvasvarUpasya dvitvaparyAptivaM kathaM syAdityAzaGktra pramANamAhakRkaM ceti, ' ayameko ghaTa imau dvau itipratItisAkSikaH svarUpasaMbandhavizeSaH' ayameko ghaTaH ' ityatraikatvasvarUpamevaikatvaparyAptiH ' imau dvau ' ityatra dvitvasvarUpameva dvilasitrA ghaTA: ' ityatra bahutvasvarUpameva bahutvaparyAptiH, tathA ca ghaTa: ityAdAvekavAdAna svarUreva paryAptirUpeNa vaDAdau pratIyamAnasyAdekatvAdistrarUpa vikalAdiparyAptati varthaH / yadA va samavAyasya nAnAtvaM svIkriyate tadA dvitvA devAya evaM dvityAdiparyAptanaM tu dvisyAdasvarUpa paryAptiH dvitvAdisamavAyAtiriktapadArtho vA paryAptiH, sanavAyasya nAnAtvena dvayAdita vApa . * "Aho Shrutgyanam" Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [prathamAkArake iti / samavAyasya nAnAtvamate ca dvitvAdisamavAya eva tatparyAptirna tu svarUpamatiriktapadArthoM vetyanyadetat / / - yattu 'AkAzaM na de ' ityAdipratItivat ' AkAzaM na dvitvavat' itipra* tIteH pramAtvasya vAraNAya samavAyena dvitvAdimadbheda AkAzatvAvacchedena na dvitvAdisaMbandhatvasvIkAre 'AkAzau / itipratIterapramAtvasya 'ghttau| itipratIteH pramAtvasya ca sUpapAdatvAt tathA hi samavAyasya nAnAtvena dvitvasamavAyasyAkAze'sattvAt samavAyena dvitvasyApyasattAca 'AkAzau' itipratIterAkAzAnuyogikadvitvAvagAhinyA apramAtvameva, ghaTe ca dvitvasamavAyadvitvayoH sattvAt 'ghaTau' itipratIterghaTAnuyogikadvitvAvagAhinyAH pramAtvamevetyabhiprAyeNAha- samavAyasyeti / anyadetat atraitadvicArApekSA nAstItyarthaH / . paryAyAkhyasaMbandhasiddhayarthamanyoktayuktyantaraM parihArAyAnuvadati- yattviti / AkAzadvayAbhAvena 'AkAzaM na dve ' itipratItirbhavati tasyAH pramAtvamapISTamasti, ghaTAkAzobhayagatadvitvasyAkAzepi sattvena tena dvitvenAkAzasyApi dvitvavattvAt 'AkAzaM na dvitvavat / itipratItirna bhavati tasyAH pramAtvamapISTaM nAstIti siddhAntaH / kiM ca "AkAzaM na dve, ityanenApi dvitvAvacchinnabhedaH ( dvitvavannetibhedaH ) pratipAdyate tathA ' AkAzaM na dvitvavat / ityanenApi dvitvAvacchinnabheda eva pratipAdyate iti pratIyate ityubhayorapi vAkyayostajanyapratItyozca sAmyameva.! tatra yadi dvitvasaMbandhaH samavAya eva syAttadA samavAyasyaikatvena dvitvasamavAyasyApyAkAze sattvAd ghaTAkAzobhayagatadvitvasyApyAkAzepi sattvAdevAkAze 'AkAza dvitvavana' ityAkArakasya dvitvAvacchinnabhedasyA'sattvAd dvitvAvacchinnabhedabodhakasya ' AkAzaM na dvitvavat ' itivAkyasya yathA hya'prAmANyaM syAt ( asadbodhakatvAt ) tathA ' AkAzaM na dve ' itivAkyasyApyamAmANyaM syAdeva- ubhayorvAkyayoH samAnArthatvAt, na ca ' AkAzaM na dve' ityasyA'prAmANyamiSTam, svayamapyetadvadati-- tathA cetyAdinA / yadi caitaddoSaparihArAya paryAptereva dvitvasaMbandhatvaM svIkriyate tadA ghaTAkAzobhayagatadvitvasyAkAze sattvepi saMbandhabhUtA ghaTAkAzobhayagatadvityapayoptistu ghaTAkAzobhayasminneva saMbhavati na tu kevalAkAzepIti tAzaparyAptisaMbandhenAkAze dvitvAbhAvena dvitvAvacchinnabhedasyApi (dvitvavannetibhedasyApi ) sattvAt tadbodhakasya 'AkAzaM na dve ' iti vAkyasya yathA hi prAmANyaM syAttathA AkAzaM na dviravavat / itivAkyasya tajjanyapratItezcApi prAmANyaM syAdeva- ubhayorvAkyayostajanyapratItyozca vizeSAbhAvAt ( dvitvAvacchinnabhedaMviSayakatvena samAnatvAt ) / na ca 'AkAzaM na dvitvavat ' itipratIteH pramAtvamiSTamiti tasyAH pramAtvasya vAraNAya 'AkAzaM na dvitvavat ' ityatrAkAze samavAyena dvitvAdimadbhedaHdvitvAvacchinnabhedo na svIkartavyastathA ca ' AkAzaM na dvitvavat / itivAkyasyAkAze samavAyena dvitvAvacchinnabhedabodhakatvasvIkArAd AkAze ca dvitvasamavAyasya ghaTAkAzobhayagatadvitvasyApi ca sattvena samavAyena dvitvAvacchinnabhedasyA'satvAda'sato dvitvAvacchinnabhedastha bodhakatvAdaprAmANya "Aho Shrutgyanam" Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhavicAra : ] vyutpattivAdaH / ( 149 ) , svIkartavyaH tathA ca paryApteravilakSaNatve ' AkAzaM na dve' ityAdipratIterapyaspramAtvApattiriti tanna - ' AkAzaM na dvitvavat ' itimatItau dvitvasamavAyAva - cchinnabheda eva viSayo matupA saMbandhyullekhAt na tu dvitvAvacchinnabhedaH, evaM cAkAzatvAdyavacchedena dvitvAdyavacchinnabheda eva svIkartavyo na tu tatsaMbandhAvacchinnabheda iti ' AkAzaM na dve ' itipratIterapramAtvasya ' AkAzaM na dvitvavat' iti pratItervA pramAtvasya na prasaGga iti / mupapadyate / ghaTAkAzobhayagata dvitvasyAkAze sattvepi dvitvaparyAptarghaTAkAzobhayatraiva saMbhavAt kevalAkAze cAsaMbhavAt paryAptisaMbandhena kevalAkAze dvitvasyAsaMbhavena dvitvAvacchinnabhedasya svIkArAt tAdRzadvitvAvacchinnabhedasya sato bodhakatvAt ' AkAzaM na dve ' itivAkyasya prAmANyamapyupapadyate iti saMbandhamedenomayapratItyoH prAmANyA'prAmANyayorvyavasthA saMbhavatItyarthaH / atra ' AkArAM na dve' itipratItivaditi vyatirekI dRSTAntastathA ca yathA ' AkAzaM na dve ' itipratIteH pramAtvaM tathA ' AkAzaM na dvitvavat itipratIterApadyamAnapramAtvasya vAraNAyetyanvayaH / yadi ca paryAptirdvitvasvarUpA vA dvitvasamavAyasvarUpA vA syAttadvilakSaNA na syAttadA samavAyasyaikatvena ghaTAkAzobhayagata dvitvasamavAyasyApyAkAze sattvAd ghaTAkAzobhayagata dvitvasyApi cAkAze sattvAdeva ' AkAzaM na dve ' itipratIterasaMbhavAdapramAtvaM syAdeva dvitvAd dvitvasamavAyAca vilakSaNAyAH paryAptedvitvasaMbandhatve tu ghaTAkAzobhayagatadvitvasyAkAze sattvepi ghaTAkA - zobhayagatadvitvaparyAptestUbhayatvAvacchedenaiva saMbhavena kevalAkAze'saMbhavAt saMbandhAbhAve saMbandhipratItyasaMbhavAcAkAze dvitvapratItirna saMbhavatIti AkAza na dve ' iti dvitvAvacchinnabhedapratItistasyAH pramAtvaM ca saMbhavatyeveti paryAptyAkhyasaMbandho'vazyaM strIkartavya ityAha- tathA ceti / tathA ca samavAyena dvitvAdimabhedasyA kA zatyAvacchedenA svIkAre paryAptezcAvilakSaNa rUpa AkAzaM na 'he' ityAdipratIterapya'pramAtvamApadyeta na caitadiSTamityarthaH / 6 , 6 pariharati-- tanneti, dvitvAt dvitvasamavAyAca vilakSaNAyAH paryApteH saMbandhatvasvIkAraM vinApi samavAyasyaiva dvitvasaMbandhatvasvIkAreNa ' AkAzaM na dve' itipratIteH pramAtvam ' AkAza na dvitvavat ' itipratIterapramAtvaM copapAdayituM zakyate iti bhAvaH, tathA hi- ' AkAzaM na dvitvavat ' ityatra matupaH saMbandhyupasthApakatvAd dvitvasamavAyavataH saMbandhino bhedo viSayostiAkAza dvitvasamavAyavadbhinnam ( AkAzaM dvizvasamavAyayantra ) iti, na tvatra na dvitvavat ' ityanena dvitvAvacchinnabheda: ( dvitvavannetibhedaH ) pratipAdyate, 'AkAzaM na dve ' ityatra ca dvitvAvacchinnabheda eva viSayaH, uktapratItyoH pramAtvApramAtvayorupapatyarthaM cAkAzatvAvacchedenAkAze dvitvAvacchinnabhedastu svIkriyate tatsaMbandhAvacchinnabheda:- dvitvasamavAyAvacchinnabhedaH ( AkAza dvizvasamavAyavadbhinnam = dvitvasamavAyavannetibhedaH ) tu na svIkriyate, tathA cAkAze samavAyena dvitvAvacchinnabhedasya svIkArAt tadbodhakasya' AkAzaM na dve ' itivAkyasya tajjanyapratItezva "Aho Shrutgyanam" Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (150) jAdarza: [ prathamAkArakeathoddezyatAvacchedakavyApyaparyAptaditvasaMbandhatve 'dhavakhadirau chinatti : ityAdAvuddezyatAvacchedakIbhUtadhavatvakhadiratvavyApyaM dvitvAdidvayameva pratyetavyaM na tu dhavakhadirAdiparyAptadvitvAdikaM tathA caikaikavakhadirAditAtparyeNa tathAprayogAnupapattiriti dvitvAnvayitAvacchedakama'pekSAbuddhivizeSaviSayatvAdirUpamubhayAdiniSTaM sAhityaM dvandvasamAsArthoM vAcyastathA ca mImAMsakamatapraveza iti ceta?, na- yatraiprAmANyamupapadyate etheti na tadarthaM paryAptisaMbandhasvIkArApekSA / AkAze dvitvasamavAyAvacchinnabhedasya cAsvIkArAt tadbodhakasya 'AkAzaM na dvitvaMvat ' itivAkyasya tajjanyapratItezcA'prAmANyamapyupapadyate, dvitvasamavAyasyaikatvAdAkAzatvAvacchedenApi sattvenAkAzasya dvitvasamavAyavattvAdeva. dvitvasamavAyavadminnatvAbhAvAd dvitvasamavAyabadbhedabodhakasya ' AkAzaM na dvitvavat / itiyAkyasya sajanyapratItezca prAmANyaprasakterna saMbhavaH / tathA ca vilakSaNaparyApteH saMbandhatvAsvIkArepi 'AkAzaM na dve' itipratIterapramAtvaprasaGgo nAstyeva pramAtvasyaivopapAditatvAt, ' AkAza na dvitvavat ' itipratItezca pramAtvaprasaGgopi nAstyeva- apramAtvasyaivopapAditatvAditi sarva susthamiti na dvitvAd dvitvasamavAyAca vilakSaNAyAH paryApteH saMbandhatvasvIkArApekSetyarthaH / ___ nanu tvayA " uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptereva saMsargatopagamAt (pR. 137 ) / ityanenodezyatAvacchedakavyApyaparyAptevisaMbandhatvamuktaM tatrodezyatAvacchedakavyApyaparyAptevisaMbandhasve ' dhavakhadirau chinatti ' ityatrodezyatAvacchedakaM dhavatvaM ca khadiratvaM ceti dhavatvavyApyaparyAptisaMbandhenaikasya dvitvasya dhave'mvayo bhaviSyati khadiratvavyApyaparyAptisaMbandhena cAparasya dvitvasya khadire'nvayo bhaviSyatIti 'dhavakhadirau' ityatra prakAratayA dvitvadvayasya bhAna prAptaM dhavatvakhadiratvayorubhayorevoddezyatAvacchedakatvena sAmyAd dhavatvavyApyaparyAptisaMbandhena dhavAtirikta khadirAdau dvitvAnyA saMbhavAt khadiratvavyApyaparyAptisaMbandhena dha khadirAtirikte dhavAdI dvitvAncayAsaMbhavAcca na dhavakhadirobhayaparyAptamekaM dvitvaM pratyetuM zakyate yukyabhAvAt , tathA caikaikavakhadirAditAtparyeNa tathAprayogasya= dhavakhadirau' itiprayogasyopapatina syAdeva kiM tu dhavadvayakhadiradvayatAtparyeNaiva ' dhavakhadirau' iti prayogo bhaviSyati- uktayuktyA dvitvasya pratyekaM dhavakhadirayoH pratItyApatteH, na caivamasti kiM tvekaikadhavakhadiratAtparyeNaiva ' dhavakhadirau' iti prayoga iSTa iti tadupapattyartha yadi dvivacanArthasya dvitvasyAnvayitAvacchedakasvarUpaM tathA -- imau dvau ' ityAkArakApekSAbuddhivizeSaviSayatvarUpaM ( sAhityasyApekSAbuddhiviSayatvAdeva ) dhavakhadirobhayapadArthaniSThaM yat sAhityaM ( ekakriyAnvayitvarUpam ) tadeva 'dhavakhadirau / ityAdau dvandvasamAsArdhaH svIkartavyaH evaM hi dvitvAnvayitAvacchedakatvAdudezyatAvacchedakaM sAhityameveti prAptaM sAhityaM ca dhavakhadirobhayaparyAptameva na tu pratyekaM dhavakhadirayorityuddezyatAvacchedakIbhUtasAhityavyApyaparyAptisaMbandhena dvitvasya dhavakhadirobhaye evA'nvayasaMbhavAdekai kavakhadiratAtparyeNa dhavakhadirau' itiprayogopapattarekamevobhayagataM dvitvaM pratItaM bhaviSyati na dvitvanyapratItyApattirityucyate tadA mImAMsakamatapravezaH syAdityAzaGkate- atheti / pariharati-neti "Aho Shrutgyanam" Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhavicAraH ] vyutpattivAdaH / kadharmasya dvitvAdyuddezyatAvacchedakatA tatraivoddezyatAvacchedakavyAptiviziSTaparyApteH saMsargatAniyamaH / yatra dharmadvayAdestathAtvaM tatra kevalA paryAptiH samavAya eva vA saMsarga ityupagamAd vinaiva sAhityasyAnvayitAvacchedakatAmekaikatAtparyeNa ' dhavakhadirau ' ityAdiprayogopapatteH / na caivamekaikadhavakha dirAditAtparyeNa 'dhavau' ' khadirau ' ityAdiprayogApattiH nAzavAkyadvayaviSayaka samUhAlambanajanyasamUhAlambanazAbdabodhasya nAnAdharmAnacchinnoddezyatAkatayA zuddhaparyApterapi saMsargatayA'vagAhanasaMbhavAditi vAcyam, yatra nAnAdharmAvacchinna vizeSyatAnirUpitA ekaiva dvitvAdiprakAratA tatraiva zuddhAyAH paryApteH samavAyasya vA saMsargatathA bhAnAt / 'dhavau' 'khadirau' ityAdinAnAvAkya ( 151 ) I yatreti / yatraikasyaiva dharmasya dvitvoddezyatAvacchedakatvaM bhavati tatraivoddezyatAvacchedakavyApyaparyAptorTasvasaMbandhatvaM svIkriyate yathA 'ghaTau ' ityAdau yatra ca ' dhavakhadirau ' ityAdau dharmadvayasya tathA. tvam = uddezyatAvacchedakatvaM bhavati tatra tu zuddhaparyApteH samavAyasya vA dvitvasaMbandhatvaM svIkriyate na nUddezyatAvacchedakanyApyaparyApteH tatra dvitvaparyAptAvuddezyatAvacchedakavyApyatvasyAsaMbhavAt tathA hiuddezyatAvacchedakaM hyatra dhavatvaM khadirakhaM ca vyApyatvaM ca tadvadanyAvRttitvaM dvitvaparyAptezcAtra dhavatvavadanyasmin khadirepi sattvAnna dhavatvavyApyatvaM tathA khadiratvavadanyasmin dhapi sattrAnna khadaratvavyApyatvamiti ' dhavakhadirau ' ityAdau zuddhAyA eva paryApteH samavAyasya vA dvitvAdisaMbandhavaM svIkriyate tathA ca 'ghaTau ' ityatroddezyatAvacchedakIbhUtasya ghaTaravasyaikatvAt tadvyApyaparyAptisaMbandhena ghaTaye ekasyaiva dvitvasyAnvayaH pratItizca saMbhavati, ' dhavakhadirau ' ityatra ca ghavatyakhadirayobhayasyoddezyatAvacchedakatvAd dvitvasaMbandhabhUtaparyAptAvuddezyatAvacchedakavyApyatvavizeSaNarAhityAca. sAhityasya dvitvAnvayitAvacchedakatvAzrayaNaM vinApi kevalaparyAptisaMbandhena vA samatrAyasaMbandhena baikasya dvitvasya dhavakhadirayorubhayoranvaye virodhAbhAvAdekaikadhavakhadira tAtparyeNa 'vavakhadirau itiprayoge na kAcidanupapattirna vA mImAMsakamatapraveza ityarthaH / nanu yatroddezyatA nAnAdharmAvacchinnA syAdarthAd uddezyatAvacchedakaM dharmadvayaM dharmatrayAdikaM vA syA catra yadi zuddhaparyApterdvityasaMbandhatvaM svIkriyate tadA tAdRzavAkyadvaya = ' dhavau ' ' khadirau ' ityetAdRzavAkyadvayaviSayakena samUhAlambanena = samUhAlambanAtmakazrAvaNapratyakSeNajanyo yo dhavavizeSyakakhadiravizeSyakazAbdabodhastasmin uddezyatAvacchedakatvena yatrattrakhadiravaitaddharmadvayasya bhAnAd dvitvasaMbandhatvaM zuddhaparyApteH prAptaM tathA ca tAdRzazuddhaparyAptisaMbandhena pratyekaM dhavakhadirayordvitvAnvayasaMvAdekadhavaikakhadiratAtparyeNApi ' dhavau ' ' khadirau ' itiprayogaH syAdeva pratyekaM dhavAdau dvitvasya tatsaMbandhabhUtaparyAptezca sattvAdeva na caitadiSTamityAzaGkyAha- na caivamiti / parihAramAhayatreti, yatra nAnAdharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitA ekA dvitvAdiniSThA prakAratA bhavati tatraiva zuddhAyAH ( uddezyatAvacchedakavyApyatvavizeSaNarahitAyAH ) paryApteH samavAyasya vA dvitvAdisaM "Aho Shrutgyanam" Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (152) sArzaH [prathamAkArakejanyasamUhAlambanazAbdabodhe vizeSyaMtAbhedena prakAratAbhedAduddezyatAvacchedakadhavatvAdivyAptiviziSTaparyAptaH saMsargatAniyamenaikaikavarakhadirAditAtparyeNa tathAprayogAsaMbhavAt / 'dhavakhadirau , ityAdisamAsottaradvivacanana dhavatvakhadiratvAdyavacchinnanAnAvizeSyatAnirUpitaikadvitvAdiprakAratAzAlijJAnameva janyate- tAdRzavAkyajanya bandhatvaM svIkriyate yathA- 'dhavakhadirau ' ityatra dhavatvakhadiratvarUpanAnA ( ubhaya ) dharmAvacchinnA yA dhavakhadiraniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAnirUpitA ekA dvitvaniSThA prakAratAstIti tatra zuddhaparyApteH samavAyasya vA saMbandhatvaM svIkriyate ( zeSaM pUrvavat ) ' dhavau / 'khadirau , ityatra tu etAdRzavAkyadvayajanyasamUhAlambanAtmakazAbdabodhe dhabe : dhavapadottaradvivacanArthadvitvanirUpitA vizeSyatA pRthag bhAsate khadire ca khadirapadottaravartamAnadvivacanArthadvitvanirUpitA vizeSyatA pRthag bhAsate vizeSyatAbhedena ca dhavaniSThavizeSyatAnirUpitA ekadvitvaniSThA prakAratA bhinnAsti khadiraniSThavizeSyatAnirUpitA'paradvitvaniSTA prakAratA bhinnAstIti prakAratAyA anekatvenaikavAbhAvAnnAtra zuddhaparyApteH samavAyasya vA dvitvasaMbandhatvaM svIkriyate kiM tUddezyatAvacchedakavyApyaparyAptakha saMbandhatvaM svIkriyate tathA ca 'dhavau / 'khadirau' ityAdinAnAvAkyajanyasamUhAlambanazAbdabodhe dhavatvamapyuddezyatAvacchedakamasti khadiratvamapyuddezyatAvacchedakamasti dhavatvavyApyadvitvaparyAptizca dhavadvaye eva saMbhavati na tvekasmin dhave ityekasmin dhave dhavadvayagatadvitvasya saMbhavepi saMbandhabhUtAyA dvitvaparyAptarasaMbhavAt saMbandhAbhAve ca saMbandhi (dvitva ) pratItyasaMbhavAdekavatAtparyeNa dhavau' iti prayogApattirnAstyeva, evamekakhadiratAtparyeNa * khadizai / itiprayogApattirnAstyevetyekaikadhavakhadirAditAtparyeNa tathAprayogAsaMbhavAt = dhavau' 'khadirau' itiprayogAsaMbhavAnna kopi doSa ityrthH| dhavadvaye ca dvitvamapyasti dhavatvavyApyadvitvaparyAptirapyastyeveti dhavadvayatAtparyeNa dhavau / iti prayoga upapadyate / evam 'ghaTau' ityAdAvapi bodhyam / dhavakhadirobhayasmiMzca dvitvamapyasti dvitvaparyAptitvisamavAyo vA dvitvasaMbandhopyastyevetyekaikadhavakhadiratAtparyeNa dhavakhadirau ' itiprapogopyupapadyate, dhavakhadirobhayagatadvitvasya pratyeka dhavakhadirayoH sattvepi dvitvaparyApterasatvAna pratyekaM dvitvapratItisaMbhavaH / kiM vA dvitvasyaiva pratyekaM paryAptatvAbhAvAnna pratyekaM dvitvapratItisaMbhava ityavadheyam / yaduktam- " yatra nAnAdharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitA ekaivadvitvAdiprakAratA tatraiva zuddhAyAH paryApteH samavAyasya vA saMsargatayA bhAnAt " iti, tatra nAnAdharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitA ekA dvitvaniSThAprakAratA kAstIti jijJAsAyAmAha- dhavakhadirAviti, ' dhavakhadirau' ityatra dhace pRthag vizeSyatAsti khadire ca pRthaga vizeSyatAsti tAdRzavizeSyatAdvayanirUpitA prakAratA tu dvivacanArthakadvitvaniSThA ekaivAstItyarthaH / bhatra hetumAha- tAdRzeti, samUhAlambanAtmakabodhe eva vizeSyatAbhedena prakAratAbhedo bhavati yathA ' dhavau , ' khadirau' ityatra / tAdRzavAkya="dhava "Aho Shrutgyanam" Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 153 ) bodhasya samUhAlambanA'nAtmakatayA vizeSyatAbhedena prakAratAbhedAbhAvAt / yathA hi samUhAlambanAnAtmake ' khaDgI caitraH kuNDalI ' ityAkArakanAnAvizeSaNakaikavizeSyakajJAne nAnAprakAratAnirUpitA ekA vizeSyatA tathA tathAvidhe ' dhavakhadirau ' ityAdyAkArake nAnAvizeSyakaikavizeSaNa kajJAne vizeSyatAbhedepyabhinnaiva dvitvAdiprakAratA, anyathA - samUhAlambanatastadvailakSaNyAnupapatteH samAsaghaTakadhavakhadirAdipadAnAmekavAkyatAnupapattezca tatprayojyaviSayatayA sAkSAt paramparayA vA nirUpitA yA viSayatA tatmayojakatvasyaiva tadekavAkyatApadArthatvAt / " * C khadirau ' ityetAdRzavAkyajanyazAbdabodhastu na samUhAlambanAtmaka ityatra vizeSyatAmedepi prakA ratAbhedo na bhavatItyarthaH / atra dRSTAntamAha-- yathA hIti, yathA ' khaDgI kuNDalI caitra: ' ityAdI samUhAlambanA'nAtmake bodhe nAnAkhaDgakuNDalAdiniSThAnAM prakAratAnAM bhedepi vizeSyatAbhedo na bhavati kiM tvekaiva caitraniSThA vizeSyatA bhAsate tathA tathAvidhe = samUhAlambanAnAtmake 'dhavakhadirau ' ityAkArakavAkyajanyabodhepi vizeSyatAbhedepi prakAratAbhedo na bhavati kiM tvekaivaikadvitvaniSThA prakAratA bhAsate ityarthaH / vipakSe bAdhakamAha - anyatheti, yadi 'dhavau ' khadirau ' ityAkArakasamUhAlambanAtmaka bodhe iva dhavakhadirau ' itibodhepi vizeSyatAmedena prakAratAbhedaH syAttadA dhavau ' ' khadirau ' itisamUhAlambanAtmakasya dhavakhadirau itisamUhAlambanAnAtmakasya ca bodhasya parasparaM kimapi vailakSaNyaM na syAdityarthaH / dhatrakhadirau ' ityatra vizeSyatAmedepi prakAratAbhedAbhAve hetvantaramAha- samAseti yadyatra vizeSyatAmedena prakAratAbhedopi syAttadA dhavakhadirapadayoH parasparamekavAkyatA na syAt, ekavAkyatAbhAve ca samAsopi na syAdityarthaH / vizeSyatAbhedena prakAratAyA bhede ekavAkyatA kathaM na bhavatIti jijJAsAyAmekavAkyatAsvarUpamAha - tatprayojyeti, tathA hi- ' rAjapuruSaH ' ityatra rAjapadaprayojyaprakAratAkhyaviSayatayA sAkSAnnirUpitA yA puruSaniSThA vizeSyatAkhyA viSayatA = zAbdabodhIyaviSayatA tatprayojakatvaM puruSapadesti, evaM puruSapadaprayojya vizeSyatAkhyaviSa tayA sAkSAnnirUpitA yA rAjaniSThA prakAratAkhyaviSayatA tatprayojakatvaM rAjapadestItyetA yogyaprayojakabhAvarUpaikavAkyatAyAH sattvAtsamAso jAtaH, tatrApyatra rAjaniSThaprakAratAyAH puruSaniSThavizeSyatAyAzca sAkSAdeva parasparaM nirUpyanirUpakabhAvo vijJeyaH / ' zravakhadirau ' ityatra ca dhavapadaprayojyavizeSyatAkhyaviSayatAnirUpitA khadirapadaprayojya vizeSyatAkhyaviSayatAnirUpitA ant dvivacanopasthApitadvitvaniSThA prakAratAstIti tAdRzaprakAratArUpaparamparayA vA dvitvarUpaparamparayA vA vakhadirobhayaniSThavizeSyatayornirUpyanirUpakabhAvosti na tu dhavaH khadire vA khadi ve vA vizeSaNamasti yena sAkSAnnirUpyanirUpakabhAvaH syAt kiM tu dhavakhadirayorekasmin dvisve'nvayostyetAdRzapAramparika prayojyaprayojakabhAvarUpaikavAkyatAyAH sattvAdatra samAso jAta yadyatra dhaniSThavizeSyatA nirUpitA dvitvaniSThA prakAratA bhinnA syAt khadiraniSTha vizeSyatAnirUpita 2 " Aho Shrutgyanam" C Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (154) sAdarzaH [ prathamAkArake na caitAdRzaikavAkyatAvirahepi kSativiraha:- tathA sati samAsasyaivAnupapatteH / 'ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAm ' ityAdau , rAjapuruSapadAdInAM samAsavAraNAya samarthapadayoreva samAsAnuzAsanAt, sAmarthyasya ca niruktaikavAkyatArUpatvAt / ca dvitvaniSTA prakAratA bhinnA syAttadA tAdRzaprakAratayoH paramparAvAbhAvAt paramparayApyuktaprayojyaprayojakamAvo na syAdityekavAkyatAyA asattvAt samAso na syAdeva. bhavati ca samAsa iti dhavakhadirobhayaniSThavizeSyatAdvayanirUpitA dvitvaniSThA ekaiva prakAratAstIti svIkAryam / tAdRzadvitvaniSThaprakAratAyA ekatve tu tAdRzupakAratApaparaspasyAvyatarapadprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakatvamanyatarapadasya saMbhavatIti saMbhavatyekavAkyasetyarthaH / / .. mana va 'dhakhadirau' ityatra tatprayojyA dhavapadaprayojyA yA dhavapadajJAnajanyadhavapadArthopasthitijanyadhavakhadirAvitizAbdabodhanirUpitadhavapadArthaniSThavizeSyatA tayA paramparayA nirUpitA yA dvitvaniSThA prakAratAkhyaviSayatA tatprayojakatvasya khadirapadaniSThasyaiva tadekavAkyatApadArthatvAt= dhavapadaikavAkyatApadArthatvAt, dhavapadajanyadhavopasthitijanyadhavakhadirazAbdabodhanirUpitadhavaniSThavizeSyatAnirUpitadvitvaniSThaprakAratAnirUpitazAbdabodhIyakhadiraniSThavizeSyatAzAlizAbdadhojanakakhadiropasthitijanakatvaM khadirapade iti dhavapadaikavAkyatApannaM khadirapadamevetyevaMrItyA khadispadaikavAkyatApane dhavapadamiti parasparaM dhavakhadirapadayorekavAkyatvamityarthaH / evam- 'rAjapuruSaH / ityatra rAjasaMbandhI prakAraH puruSo vizeSyastatra tatprayojyA-rAjapadaprayojyA yA rAjapadajanyarAjasaMbandhyupasthitijanyazAbdabodhIyarAjasaMbandhiniSThA prakAratAkhyaviSayatA tannirUpitA yA puruSaniSThA vizeSyatAkhyA sAkSAdviSayatA tatprayojakatvam tannirUpakazAbdabodhajanakapadArthopara sthitijanakatvarUpamekavAkyatvaM puruSapade, evaM puruSapadaprayojyA puruSapadajanyapadArthopasthitijanyaprakdabodhanirUpitA puruSaniSThavizeSyatAkhya viSayatA tannirUpitA yA rAjasaMbandhiniSThA prakAratA dvitvapenakatvam- tannirUpakazAbdabodhajanakapadArthopasthitijanakatvarUpamekavAkyatvaM rAjapade / prapoganyajJAnanirUpitatvena tatpadaprayojyatvavyavahAro viSayatAyAmiti bodhyamityarthaH / " iti kRssnnbhttttaaH| ___ nanu ' dhavakhadirau ' ityatroktasvarUpaikavAkyatA mA bhavatu vizeSyatAbhedena prakAratAbhedaM tu svIkariSyAma eva ityAzajhyAha- na ceti / parihAramAha- tathA satIti, vizeSyatAbhedena prakAratAbhedasvIkAre uktaikavAkyatA na bhaviSyati tathA sati-uktasvarUpaikavAkyatAya "ekve ca ' dhakkhadirau' iti samAso na bhaviSyatItyatroktaMkavAkyatA svIkAryA. eka pRthatArthaM ca vizeSyatAbhedeSyabhinnaiva dvitvaniSThA prakAratA svIkAryetyarthaH / uktaikavAkyatvAbhAve dvisAnupapattau pramANamAha- ayametIti, yadyuktakavAkyatA samAse kAraNaM na syAttadA viayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAm / ityatrApi rAjapadapuruSapadayoH samAso "Aho Shrutgyanam" Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhavicAra: ] vyutpattivAdaH / ( 155 ) "" samarthaH < < 'jalapRthivyoH snehagandhau' ityAditopi na 'jale snehaH pRthivyAM gandhaH" ityAkArakasamUhAlambanabodhaH kiMtu tadvilakSaNo dvitvAdiniSThaikamakAratAnirUpitajalatvapRbhaved na ca bhavatItyatra rAjapadapuruSapadayoH samAsavAraNAya samarthAnAmeva padAnAm padavidhiH " ityanena samAsAnuzAsanaM kRtaM sAmarthya coktaikavAkyatArUpameveti samAsakAraNatvenoktaikavAkyatAyAH svIkAra Avazyaka evetyanvayaH / sApekSa samarthavadbhavati " itivyuspattyA ayameti ' itivAkyaghaTakarAjapadapuruSapadayoH samAse kRte tAdRzarAjapadasya samAsA - ghaTaka putra padasApekSatvena puruSapadasya ca samAsAghaTakApasAryatApadasApekSatvenA'samarthatvAttayoH samAsasyA'sAdhutvaM syAditi tayoH samAsApattirnAsti, anyathA Rddhasya rAjamAtaGgAH ' ityapi syAt, tatrApi rAjapadasya samAsAghaTaka RddhapadasApekSatvenA'sAmarthyAtsamAsA'sAdhutvam / atra ca rAjapadajanya padArthopasthitijanyazAbda nirUpitarAja niSThaprakAratAkhyaviSayatAnirUpitasaMbandhaniSThavizeSyatvAbhinnaprakAratAnirUpitazAbdabodhIya putra niSThavizeSyatAzAlizAbdabodhajanakaputropasthitijanakatvarUpaikavAkyatvaM putrapade eva na tu puruSapadestItibhAvaH / " itikRSNaMmaTTAH / tathA ca ayameti ' ityuktavAkyaghaTakarAjapada puruSapadayoruktaikavAkyatvAbhAvAdeva na samAsApattirityarthaH / evam ' dhavakhadirau ' ityatrApyuktadvitvaniSThaprakAratAyA mede dhavakhadirapadayoruktaikavAkyatvAbhAvApattyA samAso na syAdeva prakAratAyA ekatve tuktarItyA tAdRzaikaprakAratA paramparayA hyekavAkyatvasaMbhavAt saMbhavati samAsaH / nanu yathA ' dhava khadirau r ( 2 8 88 ityatra vAkyadvayasattvAtsamUhAlambanAtmako bodhastathA jalapRthivyoH snehagandhau ' ityatrApi vAkyadvayasattvAt ' jale snehaH pRthivyAM gandhaH ' ityAkArakasamUhAlambanAtmaka eva bodho bhaviSyatItyAzaGkayAha - jaleti / atratyasamUhAlambanAnAtmak novastha svarUmamAha- kiM tviti / tadvilakSaNa:-samUhALambana vilakSaNaH / jalapRthivyoH itra saptamyartha AdheyatvaM dvivacanArthazca dvitvaM tacca dvitvaM jalapRthivyubhayaniSThamekameva, dvitve prakA ratA vartate, jalapRthivyozca dvitvaniSThaprakAratA nirUpita vizeSyatApi vartate saptamyarthAdheyatvaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratApi vartate, Adheyatvepi jalapRthivIniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatApi vartate snehagandhaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratApi vartate snehagandhau ityatra ca dvitvaniSThaprakAratA snehagandhaniSThavizeSyatAnirUpitA jJeyA, snehagandhomayasya dharmitAvacchedakamapi dvitvaM ubhayavRttitvAt gandhatvAderubhayavRttitvAbhAvAditipadArtha:, tathA ca jalaniSThavizeSyatAnirUpitA pRthi - vo niSThavizeSyatAnirUpitA caikadvitvaniSThA ekaiva prakAratAsti na tu vizeSyatAbhedena prakAratAmedastathA snehaniSThavizeSyatAnirUpitA gandhaniSThavizeSyatAnirUpitAca dvitvaniSThA ekaiva prakAratA na tu vizeSyatAmedena prakAratAbhedosti yenAtratyabodhasya samUhAlambanAtmakatvaM syAt tathA coka * Santa: deva 'jalapRthivyo:' iti 'snehagandhau' iti ca samAsopi jAta iti bhAvaH / vAkyArthabodhamAha - dvitveti, dvitvaniSThaprakAratAnirUpita jalapRthivyubhayavRttivizeSyatA sAhazavizeyatAsamAnAdhikaraNaprakAratA nirUpitA''ghe yatvaniSThavizeSyatA tAdRzavizeSyatA samAnAdhikaraNaprakA 6 "Aho Shrutgyanam" 8 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (156) sAdarzaH [prathamAkArake-- thivItvAdyavacchinnavizeSyatAtmakaprakAratAdvayanirUpitAdheyatvaprakAratAnirUpitaM ya. ddharmitAvacchedakadvitvAdiniSTaMkaprakAratAnirUpakaM snehatvagandhavAdyavacchinnavizevyatAiyaM tadvAniti, ato na kutraapyekvaakytaabhnggH| . 'caitro maitrazca gacchataH' ityAdAvAkhyAtArthadvitvAdiprakAreNa bhAsamAne caitramaitrobhayAdau gamanAzrayatvAdyanvayena niruktaikavAkyatAsaMbhavepi smaasvidhervibhaassaabhikaariiytvaadsmaasH| tatra vizeSyatAbhedabhinnAdvitvaniSThaprakAratAvyapratiyogI samUhAlambanAtmakabodha iti tu na samyak tathA satyuktayuktyA ekaikacaitramaitrAditAtparyeNa tathAprayogAnupapatteH / ratAnirUpita tathA snehagandhapadottaradvivacanArthadvitvaniSThaprakAratAnirUpakaM snehagandhobhayavRttivizeSyatAdvayaM yattadvAn bodho jAyate iti na kutrApi samAse uktaikavAkyatAyA bhaGgaH abhAva: (vyabhicAraH yenoktaikavAkyatAyAH samAsaM prati kAraNatvaM na syAt, tathAcoktaikavAkyatAyAH samAsakAraNatve siddhe 'dhavakhadirau ' ityAdau vizeSyatAbhedena prakAratAbhedasvIkAre uktaikavAkyatA na syAd ekavAkyatAyA bhabhAve ca samAsopi na syAdityAha- ata iti / atra ca "jala. pRthivyoH snehagandhAvityatra saptamyartho dvitvamAdheyatvaM ca tathA ca jalapRthivIvRttidvitvAdiniSThaikaprakAratAnirUpitaM yajalatvAvacchinnapRthivItvAvacchinnavizeSyatAdvayAtmakaprakAratAdvayaM tanirUpitA yA saptamyarthAdheyatvaniSThavizeSyatArUpaprakAratA tannirUpitaM yaddharmitAvacchedakaM dvitvAdiniTaikaprakAratAnirUpakaM snehatvAvacchinnagandhatvAvacchinnavizeSyatAdvayaM tadvAn sneho gandhazceti bodhaH, dvau snehagandhau jalapRthivyubhayavartinau itibodhAkAraH" itikRSNaMbhaTTAH / nirnu yadi yatra vizeSyatAbhedena prakAratAbhedo na bhavati tatroktaikavAkyatAyAH sattvena samAso bhavati yathA 'dhavakhadirau' ityatretiniyamastadA 'caitro maitrazca gacchataH' ityatrApi caitramaitraniSThavizeSyatvayormedepi dhAtUttaradvivacanArthadvitvaniSThA prakAratAtvekaiyAsti na tu bhinneti caitraniSThavizeSyatAnirUpitadvitvaniSThaprakAratAnirUpitamaitraniSThavizeSyatAyAH sattvAd dvitvadvArA caitramaitrayoH parasparaM prayojyaprayojakabhAvApannaviSayatAzAlitvena 'dhavakhadirau / ityatreva * caitro maitrazca gacchataH / ityatra kathaM na samAsaH ? samAsakAraNIbhUtAyA uktaikavAkyatAyAH sattvAdevetyAzakyAha- caitro maitrazceti, yadyapyatrAstyekavAkyatA tathApi samAsavidhervaikalpikatvAdeva nAtra samAsaH / ekavAkyatAyAH sattvAcca 'caitramaitrI gacchataH' itisamAsopyekapakSe bhavatyevetyarthaH / dvitvAdiprakAreNeti- dvitvaM prakAro'treti bahuvrIhisamAsena dvitvasyaiva caitramaitrobhayaprakAratvaM jJeyam / nanu yatra vizeSyatAbhedepi prakAratAbhedo na bhavati tatroktaikavAkyatAyAH sattvAtsamAso bhavatyeveti niyamastAdRzaniyamaparirakSaNAya ca tatra='caitro maitrazca gacchataH' ityatra vizeSyatAbhedena dvitvaniSThaprakAratApi bhinnaiva svIkAryA yathA- caitraniSThavizeSyatAnirUpitA dvitvaniSThA prakAratA minnA maitraniSThavizeSyatAnirUpitA ca dvitvaniSThA prakAratA bhinneti prakAratAyA abhedo nAstyeva "Aho Shrutgyanam" Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA'nuyogivicAraH ] vyutpattivAdaH / (157) AkhyAtopasthApita dvitvAdikaM cobhayAdirUpAnvayitAvacchedakAvacchinne evAnvetIti vyutpattiH, tenoktamayogadarzanAt kriyApadasya vizeSyavAcakapadasamAnavacanakatvA'niyamapi ghaTadvayAditAtparyeNa 'ghaTastiSThataH '. ityAdayo na prayogAH / ekavacanAntaM kriyApadaM ca tAdRzavizeSyavAcakapadaprayoge eva sAdhuataH 'ghaTAstiSThati ' ityAdayo na pryogaaH| athaikaghaTAdivyaktaretaddezavRttitAdazAyAm atra ghaTau staH ghaTAH sntiH| yenAtroktaikavAkyatA prApnuyAt tayA ca samAsaH prApnuyAdityAzajhyAha- tatreti / pratiyogI saMbandhI ( tadvAn ) tadviSayaka itiyAvat, 'pratiyogI nAma nirUpakaH / ityapi kecit,' caitro maitrazca gacchataH' ityatra vizeSyatAbhedena bhinnA yA dvitvaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAdvayaviSayaka: samUhAlambanAtmaka eva bodho jAyate ityarthaH / pariharati- tathAsatIti, tathAsati vizeSyatAbhedena dvitvaniSThaprakAratAyA bhede sati, uktayuktyA= athoddezyatAvacchedakavyApyaparyApteH (150 pR.) ityuktayuktA / yadyatra vizeSyatAbhedena dvitvaniSThA prakAratApi bhinnA syAttadA caitramaitrobhayavizeSaNataryaka dvitvaM na pratIyeta kiM tu caitravizeSagatayA pRthag dvitvaM pratIyeta maitravizeSeNatayA ca pRthaga dvisvaM pratIyeta tathA ca caitradvayamaitradvayatAtparyeNaiva ' caitro maitrazca gacchataH / iti prayogaH syAd ekaikacaitramaitratAtparyeNa ca tathA prayogo na syAt tattu neSTamityarthaH / tathAprayogAnupapatteH'caitro maitrazca gacchataH / itiprayogAnupapatteH / AkhyAteti- 'catro maitrazca gacchataH ' ityAdAvA''khyAtadvivacanopasthitaM dvitvaM caitranamaitratvarUpaM yadubhayaM tadanvayitAvacchedakam dharmitAvacchedakaM yadubhayatvaM capadopasthApyaM sAhityaM vA tadvacchinne caitramaitradvaye evAnvetIti niyamaH / " tena " ityasya " dhaTastiSThata; ityAlyo na prayogAH " ityanenAnvayaH / uktaprayogadarzanAt- caitro maitrazca gacchataH / itiprayogadarzanAt / atra ca vizeSyavAcakacaitramaitrapadayorekavacanAntatvepi kriyApadasya dvivacanAntatvena kriyApadasya vizeSyavAcakapadasamAnavacanakatvA'niyamepi ghaTadvayatAtparyeNa 'ghaTastiSThataH' ityAdayo na prayogA bhavanti, ' tiSThataH ' ityAkhyAtopasthApyadvitvasya ghaTadvaye evAncayasaMbhavAt ' ghaTaH ' ityekavacanAntaghaTapadasya ghaTadvayAnupasthApakavAdityarthaH / ekavacanAntakriyApadam tiSThati / ityAdika ca tAdRza-ekavacanAntavizeSyavAcakaghaTAdipadasya prayoge eva sAdhu bhavatIti 'dhaTAstiSThati' ityAdayopi na prayogA bhavanti / AkhyAtopasthApitaikatvasyakavyaktAvevAnvayasaMbhavAt / nanvetadeze ghaTadvayasattve 'atra ghaTau staH' iti prayogo bhavati tatkasya hetoH ghaTatvavyApya, paryAptisaMbandhena ghaTadvaye dvitvasyApi sattvAt kriyApadabodhyasyaitaddezavRttitvAzrayatvasyApi sattvAd etaddezavRttitvaM ghaTestIti tadAzrayatvamastyeva tathA caitaddeze ekapaTasattvepi 'atra ghaTau staH atra ghaTAH santi' ityAdiprayogaH syAdeSa vartamAne ekasminnapi ghaTe svarUpasaMbandhenetaddezavRttitvAzrayatvasyApi sattvAdeva ghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhena ca dvitvasyApi sattvAdeva, dezAntarasthe etadezasthe caH ghaTe "Aho Shrutgyanam" Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: ( 158 ) [ prathamAkArake iti kathaM na prayogAH ? ghaTAdau ghaTatvAdivyAptiviziSTaparyApti saMbandhena dvitvAdeH -svarUpAdisaMbandhenaitadezavRttitvAzrayatvAdezva sattvAt / na ca dvitvenopasthitayordvayoreva vyaktayorevaM bahutvenopasthitAsu bahuSu vyaktiSu vidheyAnvayAd vyaktayantareSveta deza vRttitvAzrayatvAdivAdhAna tAdRzaprayoga iti vAcyam, vyaktyantare'yogyatayA tAdRzavidheyAnavagAhina ekaghaTe tadavagAhino bodhasyotpattau bAdhakAbhAvAt tathAtAtparyeNa tathAprayogasya durvAratvAt / na ca vyAsajyavRttidharmo yatrAnvayitAvacchedakastatra yAvatsvanvayitAvacchedakasya paryAptistAvatAmeva padArthAntareNAnvaya itivyutpattistannirvAhAya ca tAhamilitvA dvitvamastyeveti tAdRzobhayagata dvitvasya pratyekamapi ghaTe bAdhA'bhAvAdityAzaGkate - atheti / evam ' atra ghaTAH santi' itiprayogApattirbahutvasattvena vijJeyA / . nanu 'atra ghaTau staH' ityatra dvitvenopasthita vaTavyaktidvaye evaM vidheyasya= etaddezavRttitvAzrayatvasthAnvayaH svIkriyate tathA cAtraikaghaTavyaktereva sattvAd yA khalu dvitIyA ghaTavyaktirdezAntare vartate tasyAmetaddezavRttitvAzrayatvasyAbhAvAdeva arthAt dvitvAzrayIbhUtai kavyaktAve tadezavRttitvAzrayatvasya sattvaMpi dvijvAzrayIbhUtavyaktidvaye etadezavRttitvAzrayatvasya bAdhAdevaikaghaTasattvadazAyAM tAdRzaprayogaH = ' atra ghaTau staH' iti prayogo na bhavatItyAzaGkyAha-- na ceti / evaM bhatra 'ghaTAH santi' ityAdAvapi bodhyam / dvitvena bahutveneti tRtIyArthaH prakAratvaM dvitvaprakAratayA bahutvaprakAratayetyarthaH / parihArahetumAhavyaktyantareti, yathA hyekasmin ghaTe nIlatvAbhAvepyanyasmin nIlatvasattve bAdho na bhavati tathA prakRtepi dezAntaravRttighaTe etaddezavRttitvAzrayatvasya bAdhepyetaddezavRttighaTe tvetadezavRttitvAzrayatvasya vidheyasyAnvaye bAdho na saMbhavatItyekaghaTasattvadazAyAmapi 'atra ghaTau staH' iti prayogaH syAdevenyarthaH vyaktyantare==dezAntaravRttighaTavyaktau / dezAntaravRttivyaktau caitadezavRttitvAzrayatvasya yogyatA nAsti virodhAt / tAdRzavidheyAnavagAhinaH = etaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyAnavagAhinopi, ekaghaTe = etadezavRttighaTe, tadavagAhinaH = etaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyAvagAhino bodhasyotpattau bAdhakAbhAvAt tagata paryeNa = etadezavartamAnaikamAtraghaTe etaddezavRttitvAzrayatvabodhanatA sarvega tathA prayogamya = atra paTau staH' ityAdiprayogasya durvAratvAdityanvayaH / manu yatra vyAyavRttidharmo dvivAdikaM dharmitASacchedakaM bhavati tatra yAvatISu vyaktiSu tasma vyAsajyavRttidharmitAvacche : kasthAntrayo bhavati tAvaddvyaktiSveva padArthAntarasyAnyayo bhavati yathA * nIlo ghaTau ityatra dharmitAvacchedakasya vyAsajyavRtti varmasya dvitvasya ghaTadvaSe'nvayo bhavatIti padArthAntarasya nIlasye ghaTaye evAnvayo bhavati na tvekasmin ghaTe iti niyama etAdRzaniyamanihAya ca tAdRzarmAcchinne = vyAsajyavRttidvitvAdidharmAvacchinne, itarAnvayabodhasya = etadezavRttatvAzrayatrAnyabo janakasAmanyAH=atreti naptamyantasamabhivyAhRdvivacanAntava:pada , jJAnajanyapadArthopasthitivAdanayogyatAjJAnAdisAmaprayA umayatva bacchinatra svAzrastvarUpapadArthAntaranyayabudizyameva janyatAvacchedakaM hAya vyAsajyavRtti dvavAdidharmAvacchine ghaTAdiyA ya vizeSya nade zavRddhi vakrayam, arthAta neyamAnavaitarapadArthasya = etaddeza tatvAzraya "Aho Shrutgyanam" Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA'nuyogi vicAra : ] vyutpattivAdaH / zarmAvacchine itarAnvayabodhajanakasAmadhyA ubhayAdiviSayakapadArthAntarAnvayabuddhitvameva janyatAvacchedakaM vaktavyamiti dvitvAdinaikaghaTAdimAtraviSaya ketadezavRttitvAdyanvayabodho na saMbhavatIti na tAdRzabodhatAtparyeNa tAdRzaprayogApattiriti vAcyam, yogyatAbhrameNa ' AkAzAvatra staH ' ityAdivAkyAd dvitvAdinaikavyaktimAtraviSayaka padArthAntarAnvayabodhAt tAdRzavyutpattestannirvAhakakAryakAraNabhAvasya ca kalpanA'saMbhavAt / ( 159 ) " tu vAstadviSayako yo bodhastajjanakasAmayyA yogyatAjJAnAdirUpayA vyAsajyavRttidvitvAdidharmAvacchinnaghaTadvayAdAveva padArthAntarAnvayaviSayako bodho jAyate iti svIkartavyaM tathA ca vyAsajyavRttidvitvAdidharmAvacchinne itarAMnvayabodhajanakasAmagryA dvitvAdinaikaghaTaviSayaka etaddezavRttitvAzrayatvAnvayabodho na saMbhavati, arthAt ekaghaTavyaktau ubhayavRttidvitvasya sattvepyetaddezavRttitvAzrayavasyAnyayo na saMbhavati - ekaghaTavyaktau dvitvasya paryAptyabhAvAd dviparyAptistu ghaTadvaye evAstIti evaitaddezavRttitvAzrayatvasthAnvayaH atra ghaTau staH ' ityatra saMbhavatIti na tAdRzatAtparyeNa= etadezavartamAnaikamAtraghaTe etaddezavRttitvAzrayatvabodhanatAtparyeNa etadeze ekamAtraghaTa sattvadazAyAmitiyAvat tathAprayogApattiH = ' atra ghaTau staH ' itiprayogApattirityAzaGkyAha - na ceti / atra ca " dvityAdinaikaghaTAdimAtra viSaya kaitaM dezavRttitvAdyanvayabodho na saMbhavatIti- ubhayatvAvacchinnaghaTadvayavizeSyakaitadezavRttitvaprakArakAnvayabuddhitvarUpamuktasAmagrI kAryatAvacchedaka mubhayatvA nobhayavizeSyakaitadezavRttitvaprakArikAyAm atra ghaTau staH ' ityAkArakabuddhAvevAsti na ' atre ghaTau staH' ityAkArakadvitva viziSTa kaghaTamAtra viSayakaitadezavRttitva prakAra kAnvayabodhestyata uktasAmagrIbalAt kAryatAvacchedakAnAkrAnta dvitvaviziSTe kaghaTamAtra viSaya kaitadezavRttitvaprakArako bodha pAdayituM na zakyate iti tAdRzaMbodhatAtparyeNa dvitvaM viziSTaika ghaTamAtravizeSya ke tadezavRttitvaprakArakabodhaH ' atra ghaTau staH iti vAkyAjjAyatAmiti tAtparyeNa na tAdRzaprayogApattiH= atra ghaTau staH' itiprayogApattiH " iti kRSNaMbhaGkAH / pariharati-- yogyatAbhrameNeti, AkAzau dvau ' ityAkArakabhrame jAte yadA yogyatAbhrameNa ' atrAkAzau stu:' itivAkyamuccAyete tadA'nvayitAvacchedakavyAsajyavRttidvitvasyA''kAzapadottaradvivacanArthasya paryAptistu vyaktidvaye eva saMbhavati nAkAkavyaktI. AkAzasya caikaiva vyaktiriti tatrAkA zaikavyaktAvapyetadezavRttitvAzrayatvarUpapadArthAntarasyAnvayo bhavatItyuktavyutpattau vyabhicAraH prApta iti tAdRzavyutpatteH =" vyA"saMvRttidharmo yatrAntrayitAvacchedakastatra yAvatsvanvayitAvacchedakasya paryAptistAvatAmeva padArthAntareNAnvayaH " itivyutpatteH kalpanA na saMbhavati, tathoktavyutpattinirvAhaka kArya kAraNabhAvasya =-= vyAsajyavRttirmAgacchane itarapadArthAnvayabodhajanaka sAmagryA vyAsajya vRtti dvitvAdidharmaparyAptyAzra bhUd (sakala) vyaktiSveva itara padArthAnvaya viSayako dho jAyate na tyekavyaktAviti kAryakAraNabhAvasyApi kalpanA na sabhavati - ' atrAkAzau staH ? ityatra vyabhicArAt, atra vyAsajyacidvi 7 " Aho Shrutgyanam" Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (160) sAdarza: [prathamAkArake__ yattu dvitvAdyavacchinnoddezyatAkabuddhAvuddezyatAvacchedakavyApakatA niyamato vidheyasaMsarge bhAsate itivyutpattiH, yatra cauddezyatAvacchedakaviziSTAdhikaraNAprasiddhyA tavyApakatvamaprasiddhaM tatrApi khaNDazaH prasiddhAnAM tattadghaTakapadArthAnAM vizeSyavizeSaNabhAvApannAnAM bhAnasaMbhavAnna 'pItazakhAvatra ' ityAdau tAdRza svasyAnvayitAvacchedakAvepi dvitvaparyAptya'nAzrayIbhUtAyAmapyAkAzaikavyaktAvetaddezavRttitvAzrayatvarUpapadArthAntarasyAnvayAdityarthaH / tathA ca prakRtepi dvitvaparyAptya'nAzrayIbhUtAyAmapyekaghaTavyaktAvetaddezavRttitvAzrayatvarUpapadArthAntarasyAnvayasaMbhavAd etadeze ekaghaTavyaktidazAyAmapi ' atra ghaTau staH , ' atra ghaTAH santi ' iti prayogaH syAdeva bAdhakAbhAvAditi bhAvaH / dvitvAdineti tRtIyArthaH prakAratvam , dvitvaprakArakaikavyaktimAtraviSayaka ityarthaH / / ekaghaDhavyaktidazAyAm ' atraM ghaTau staH / itiprayogasyAprAmANyopapAdakaM matAntaraM parihArAyAnuvadati- yattviti, yasmin vodhe uddezyatA dvitvAvacchinnA bhavati tasmin bodhe niyamenoddezyatAvacchedakavyApakatA vidheyasaMsarge bhAsate iti niyamaH, yathA 'nIlo ghaTau ' ityukte ghaTasvasamAnAdhikaraNadvitvavyApakatA vidheyasya nIlatvasya saMsarge samavAye bhAsate tathA ca ' atra ghaTau sta. ' ityatrApi ghaTatvasamAnAdhikaraNadvitvavyApakatvaM vidheyasaMsarge-etaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyasya saMsarge svarUpasaMbandhe bhAsate ( Azrayatvasya svarUpasaMbandhaina vartamAnatvAt ) iti yatra pautaddezavidyamAnaghaTadvaye ghaTatvasamAnAdhikaraNadvitvamasti tatraitaddeza vidyamAnaghaTadvaye etaddezavRttitvAzrayatvasya svarUpasaMbandhopi vartate arthAt svarUpasaMbandhenaitadezavRttitvAzrayatvamapi vartata e tathAcaikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNaparasya etaddeze ekaghaTavyaktidazAyAmekaghaTavyaktAvetaddezavRttitvAzrayatvabodhanaparasya ' atra ghaTau staH / itivAkyasyA'prAmANyaM sughaTameva spaSTamevAsti, aprAmANye hetumAha- uddezyatAvacchedaketi, 'atra ghaTau staH ' iti vAkyenoktavyutpattyA yatra yatra ghaTatvAsamAnAdhikaraNaM dvitvaM tatra tatraitadezavRttitvAzrayatvasya saMsarga iti pratipAdyate etadeze caka evaM ghaTo na tu vaTadvayaM ghaTatvasamAnAdhikaraNadvitvaM ca dezAntarasthadvitIyaghaTepyasti tatraitadezavRttilazrayatvasaMbandho nAstyeveti vidheyasaMsarge ghaTatvasamAnAdhikaraNadvitvavyApakatAyA bAdhena bAdhitArthapratipAdakatvAd etaddeze ekaghaTavyaktidazAyAm ' atra ghaTau staH / itivAkyasya prAmANyApattirnAstye. cetyathaH / nanu 'atra pItarAkhau staH' ityAdau dvitvasamAnAdhikaraNaM pItazaGkhasvamuddezyatAvacchedakameva prasiddhaM nAsti yenaitaddezavRttitvAzrayatvAdividheyasaMsarge tadvyApakatA syAditi vyamicArAnaiSA vyutpattiH svIkatuM zakyate yenaikaghaTavyaktidazAyAm ' atra ghaTau staH / itivAkyasyA'prAmANyamuktarItyA sugharTa syAdityAzayoktam- yatra ceti, uddezyatAvacchedakaM yadvitvasamAnAdhikaraNapItazaGkhatvaM tadviziSTasyAdhikaraNabhUtasya pItazaGkhasyA'prasiddhatvenoddezyatAvacchedakasyApyaprasiddhayA tadvyApakatvam-uddezyatAvacchedakavyApakatvamaprasiddhaM yatra tatrApi tadUghaTakapadArthAnAm vyApakatAghaTakapadArthAnAM pItatvazaGkhatvAdInAM khaNDazaH prasiddhAnAm-yathA pItatvaM paTAdau "Aho Shrutgyanam" Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAntarAnvayavicAraH] vyutpattivAdaH / (161) vyutpattibhaGgaH, evaM caikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNaparasya 'atra ghaTau staH'ityAdivAkyasyAprAmANyaM sughaTameva-uddezyatAvacchedakIbhUtaghaTamAtravRttidvitvavyApakatAvAstAdRzavAkyapratipAdyAyA vidheyasaMsarge bAdhAditi / ___ tadapi tuccham- 'atra ghaTau staH' ityAdau dvitvasamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya dvitvavadghaTaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakavasvasya ca tadadhikaraNAvRttighaTAdiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUte tattadvidheyasaMsarge bAdhAd ghaTadayAdhikaraNaparatAdRzavAkyasyApyaprAmANyApatteH / tattadvitvapasiddhaM zaGkhatvaM zuklazakhe prasiddhamiti teSAm 'pItazakhau ' ityatrApi vizeSyavizeSaNamAvena mAnasaMbhavAt na 'pItazaGkhAvatra staH ' ityatroktavyutpattervyabhicArastathA ca ' atra pItazakhau staH / ityatrApi zaGkhadvayasattve vidheyasaMsarge uddezyatAvacchedakavyApakatA bhAsate eva / jJAnamidaM bhramAtmakamityanyadetat kiM vAtra vyApakatAbhAnamapi bhramAtmakamevAstu. uktavyutpatteH bhrmprmaasaacaarnntvaadityrthH| - pariharati- tadapIti, evaM hyetaddeze ghaTadvayasattvepi ghaTadvayAdhikaraNaparatAdRzavAkyasya= atra ghaTI staH / itivAkyasya yadiSTaM prAmANyaM tanna syAdityanvayaH / tathA hi- vyApakatvaM dvividhaM bhavati bhedaTitama'tyantAbhAvaghaTitaM ca, tatra bhedaghaTitaM hi tatsamAnAdhikaraNAnyonsadhAnAtiyogitAnavacchedakatvaM vyApakatvaM jJeyaM yathA- dhUmasamAnAdhikaraNo yo jalAdimAnnetyAkArako'nyonyAmAvastatpratiyogI jalAdimAn pratiyogitAvacchedakatvaM jalAdI prAptaM na tu vahI dhUmAdhikaraNe vahnimAnnetibhedasyA'saMbhavAd dhUmAdhikaraNasya vahnimattvAdeva tathA ca vahnau dhUmasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAnavacchedakatvarUpaM vyApakatvaM prAptam , atyantAbhAvaghaTitaM ca vyApakatvam- tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakavattvaM jJeyaM yathA- dhUmasamAnAdhikaraNo yaH parvate jalaM netyantAbhAvastatpratiyogi jalaM pratiyogitAvacchedakaM yajalatvaM tadvattvaM jale prAptaM vahnitvaM ca tAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedakameva tadvattvaM vahnau prAptamiti vahidhUmavyApakaH / prakRte ca ' atra ghaTau staH / ityatra vidheyasaMsarge- etaddezavRttitvAzrayatvasya vidheyasya saMsarge svarUpasaMbandhe uddezyatAvacchedakavyApakatvam-ghaTatvasamAnAdhikaraNadvitvavyApakatvaM tvaduktavyutpattyA'pekSitamasti tanna saMbhavati. tathA hi tadadhikaraNAvRttighaTAyantaraniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUte iti- etadadhikaraNAvRtti yad ghaTadvayaM tasmin etaddezavRttitvAzrayatvasaMsargavanneti bhedo vartate eva tAdRzAnyonyAbhAvapratiyogI hyetaddezavRttitvAzrayatvasaMsargavadeva tAdRzAnyonyAbhASapratiyogitAvacchedakaM caitadezavRttitvAzrayatvasaMsarga eveti tadadhikaraNAvRttighaTAdyantaraniSThAbhAva ( bheda ) pratiyogitAvacchedakIbhUte tattadvidheyasaMsarge bhedaghaTitaM yad dvitvasamAnAdhikaraNAbhAva ( bheda ) pratiyogitAnavaccheda-. katvaM vyApakatvaM tadapi nAsti yataH- etaddezAvRttighaTadvayepi dvitvaM tu vartate etaddezavRttitvAzrayatva. sasargavattvaM tu na vartate ityetadezAvRttighaTadvaye ya etaddezavRttitvAzrayatvasaMsargavannetibhedastAdRzabhedapra. "Aho Shrutgyanam" Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 162 ) sAdarza: [ prathamAkArake - samAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya tatadvidheyasaMsagAMze bhAnopagamastu na saMbhavati tattadvitvatvenAnupasthiteH / na ca tadavacchinnasya saMsargatathA bhAne tena rUpeNopasthitena'pekSeti vAcyam, tatsaMsargAvacchinnatatprakAratAnirUpitatattadvizeSyatAzAlizAbdabodha paramityAkAra tiyogitAvacchedakatvamevoktarItyA vidheyasyaitadezavRttitvAzrayatvasya saMsarge prAptaM na tUktaM vyApakatvarUpaM tAdRzasaMsargavannetibhedapratiyogitAnavacchedakatvam / evamatyantAbhAvaghaTitaM yad dvitvavadghaTa niSThAbhAvapratiyogitA navacchedakavattvaM vyApakatvaM tadapi nAsti yataH - etadezAvRttighaTadvaye dvitvaM tu vartate etadezavRttitvAzrayatvasaMsargastu na vartata ityetadezAvRttighaTadvaye ya etaddezavRttitvAzrayatvasaMsasyAbhAvastAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakaM yat tAdRzasaMsargatvaM tadvattvameva tAdRze vidheyasaMsarge prAptaM naktaM vyApakatvarUpaM dvitvavadyaTaniSThAmAtra pratiyogitAnavacchedakavattvamiti vidheyasaMsarge uktasya dvividhasyApi vyApakatvasya bAdhAd bAdhitArthabodhakatvAd ghaTadvayAdhikaraNaparasya ghaTadvayAdhikarabodhakasyApi ( ghaTadvayasattAdazAyAmapi ) tAdRzavAkyasya = ' atra ghaTau staH ' itivAkyasyASprAmANyaM syAdityarthaH / nanu na ghaTatvasamAnAdhikaraNadvikhamAtra ( yAvadvitva ) vyApakatvaM vidheyasaMsarge ucyate yenaitaddezAvRttighaTadvaye dvizvasattvepyetaddezavRttitvAzrayatvasaMsargasyA'sattvenA'vyApakatvaM syAt kiM tu tattadvikhasamAnAdhikaraNAbhAva ( bheda ) pratiyogitAnavacchedakatvarUpaM tattadvitvavyApakatvamucyate. asti cetadezavRttighaTayaniSThatadvitvavyApakatvaM vidheyasaMsarge dvitvavatyetaddezavRtighaTadvaye etaddezavRttitvAzrayatvasaMsargasya svarUpasaMbandhasya sattvAt tathA ca ghaTadvayasattAdazAyAm atra ghaTau staH ' itivAkyasya nA'prAmANyApattirityAzaGkyAha- tatsad dvitveti / na saMbhavatInyatra hetumAha - tattadvitvatveneti, ' atra ghaTau staH ' ityAdau dvivacanena dvitvasya sAmAnyato dvitvatvenaiva rUpeNopasthitirbhavati na tu tadddvitvatvena rUpeNa yena svadIyenA'nena nivezenoktam atra ghaTau staH ' ityasyAprAmANyaM parihRtaM syAdityarthaH / kRSNabhaTTamahAzayAnAmabhiprAyastu teSAmaina TIkAyAM draSTavyaH / 6 manu saMsargasya saMsargaghaTakapadArthAnAM copasthiterapekSA na bhavati atra ca vidheSasaMsarge eva byApakatvabhAnamuktaM vidheyasaMsargazcAtra tadudvitvavyApakIbhUtai tadezavRttitvAzrayatvasaMsargaH ( svarUpasaMbandhaH ) eveti tadavacchinnasya=tadvitvatvAvacchinnasya tadudvitvasya saMsargatayA=saMsargaghaTakatayA mAne svIkRte tena rUpeNa tadvitvatvena rUpeNopasthiterapekSatra nAsti yena tadvitvatvena rUpeNopasthinyabhAvAd vidheyasaMsargasya tadvitvavyApakatvena bhAnaM na syAdityAzaGkyAha-- na ceti / parihAramAhatasaMsargeti, tatsaMsargAvacchinnA = tadvitvavyApakaitaddezavRttitvAzrayatvasya strarUpa saMsargeNAvacchinnA yA naraprakAratA = etaddezavRttitvAzrayatvaniSThA prakAratA tannirUpitA yA tattadvizeSyatA = ghaTAdiniSTha vizeSyatA tacchAlizAbdabodhaparam ' atra ghaTau staH ' iti vAkyamityA kArakatAtparyajJAne ukta , "Aho Shrutgyanam" Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAntarAnvayavicAraH] vyutpattivAdaH / (163) katAtparyajJAne saMsargasya vizeSaNatayA tadbhAnanirvAhAya saMsargaghaTakopasthiterapi zAbdabodhAt prAgAvazyakatvAt / prakRtasaMsargeNaikapadArthaviziSTAparapadArthabodhaparatvajJAnasya prakRtavAkyArthaviSayakatayA prAgasaMbhavenopadarzitatAtparyajJAnasyaiva zAbdadhIhetutvopagamAt . evaM vAkyArthaghaTakasaMsargasthAnanugame 'ghaTau staH ' ityAdau vAkyabhedaprasaGgAcca / saMsargo vizeSaNatvenaiva bhAsate prakAratAvacchedakatvAditi tadbhAnanirvAhAya=uktasaMsargamAnasya nirvAhArtha saMsargaghaTakopasthiteH saMsargaghaTakasya tadvitvAderapyupasthite: zAbdabodhAt pUrvamAvazyakatvAt ( upasthitiM vinA vizeSaNIbhUtasaMsargaghaTakatadvitvAderbhAnAsaMbhavAt ) 'atra ghaTau staH' ityatra ca dvivacanena dvitvasya tadvitvatvenopasthiterabhAvAd na tadvitvavyApakatvasyaitaddezavRttitvAzrayatvasaMsaga mAnaM saMbhavati kiM tu dvitvatvenopasthitadvitvavyApakatvasyaiva. dvitvavyApakatvaM tu vidheyasaMsarge nAstye. veti pratipAditameveti ghaTadvayadazAyAmapi "atra ghaTau staH' itivAkyasyAprAmANyaM tadavasthamevesparthaH / nanu yadyuktatAtparyajJAnasyAtra zAbdabodhakAraNatvaM syAttadoktatAtparyajJAne uktasaMsargasya prakAratAvacchedakatayA vizeSaNatvena tasya tadghaTakatadvitvAdipadArthAnAM ca bhAnanirvAhAyopasthiterapekSA syAt tathA ca dvitvasya tadvitvatvena rUpeNopasthisyabhAvAt tadvitvavyApakatvabhAnaM vidheyasaMsarge na syAdapi na caivamasti- uktatAtparyajJAnasya kAraNatvAsvIkArAt kiM tu prakRtisatA tadvitvavyApakaitaddezavRttitvAzrayatvIyasvarUpasaMsargeNa ekapadArthaviziSTaH etaddezavRttitvaviziSTo yo'parapadArthaH baTAdistabodhanaparam 'atra ghaTau staH / iti vAkyamityAkArakatAtparyajJAnasyaikAtra zAbdabodhakAraNatvaM svIkriyate asmiMzca tAtparyajJAne noktasaMsargastha kiMcidavacchedakatayA pravezo yenAvacchedakatvena vizeSaNatvaprAtyA tasya taddhaTakatadvitvAdezca mAnArthamupasthiterapekSA syAt, tathA coktasaMsargaghaTakatadvitvasya tadvitvatyenopasthityabhAvepi tadvyApakatvasya bhAne na kApyanupapattiH ( zeSaM pUrvavat ityAzaGkayAha- prakRteti, prakRtasaMsargeNetyAdhuktatAtparyajJAnaM hi prakRtavAkyArthaviSayakameva= 'atra ghaTauH staH / iti vAkyArthabodhasvarUpamevetyasya tAtparyajJAnasya zAbdabodhAt prAga'saMbhavena kAraNatvaM na saMbhavatItyupadarzitaM yat tatsaMsargAvacchinnatatprakAratAnirUpitatattadvizeSyatAzAlizAbdabodhaparametadvAkyamityAkArakaM tAtparyajJAnaM tasyaivAtra zAbdabodhakAraNatvaM svIkArya tatra coktasaMsargasya prakAratAvacchedakatayA vizeSaNatvena tasya tadghaTakatadvitvAdInAM ca bhAnAyopasthiterAvazyakatvAt tadvitvatvena tadvitvasyopasthiterabhAvAcca na vidheyasaMsarge tadvitvavyApakatvabhAnaM saMbhavati. upasthitizca dvitvatvena dvitvasAmAnyasyAsti dvitvamAtravyApakatvaM ca vidheyasaMsarge nAstyeveti pradarzitameveti ghaTadvayadazAyAmapi ' atra ghaTau staH / ityasyAprAmANyaM tadavasthamevetyarthaH / tadvitvasya saMsargaghaTakatve doSAntaramapyAha-evamiti, saMsargamede vAkyabhedaniyamo sti. atra ca tadvitvaM saMsargaghaTakam, dvitvaM cApekSAbuddhijanyamapekSAbuddhinAzanAzyaM ca buddhizca tRtIyakSaNe nazyatyeveti tathA saha tattadvitvAnAmapi nAzena tadghaTita. "Aho Shrutgyanam" Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 164 ) sAdarza: [ prathamAkArake atrocyate - vyAsajyavRttidharmAvacchinnoddezyatAkazAbdabuddhau svavyApyatAdRzadharmavasvamapi vidheyasaMsargatayA bhAsate iti vyutpattiH / vyApyatvaM ca tadvadanyAvRtitvaM vyatirakividheyasthale / tAdRzadharmavattvaM / coddezyatAvacchedakatAghaTakasaMbandhena bodhyam / saMsargasyApi nAze prApte bhinnabhinnasaMsargANAM ca saMsargatve prApte saMsargabhedAdvAkyabhedaprasaGga ityarthaH / vAkyArthajJAnabhede va vAkyabheda ityucyate vAkyArthajJAnaM ca saMsargajJAnameva saMsargajJAnaM cAtra saMsargaghaTakatattadvitvAnAM medena saMsargabhedAt pratitRtIyakSaNaM bhinnaM bhinnaM syAdeveti bhAvaH / atra - vAkyArthaghaTakasaMsargasyAnanugame ' atra ghaTau staH ityAdI vAkyabhedaprasaGgAceti- etaddezavRttitvaM prakAro dvau ghaTau vizeSyau tattadvitvavyApaketa dezavRttitvIya svarUpametaddezavRttitva saMbandhastatra tasadvitvaM tattadapekSA buddhijanyamapekSA buddhinAzanAzyaM ceti, nAnAvidhasaMsargabheda eva vAkyabhedaniyAmakaH, saMsargajJAnaM vAkyArthajJAnaM zAbdabodha ityete paryAyazabdAH " iti kRSNabhaTTAH / dvitvasAmAnyasya saMsargaghaTakatve tu tasya dvitvatvena rUpeNAnugamasaMbhavAt taddghaTitasaMsargasyApyanugamaH saMbhavatyeva / tattadvitvavyaktInAM tvanugamo naiva saMbhavatItyarthaH / L < athetyAdinA (pR. 157 ) AzaGkitasyottaramArabhate - atrocyate ityAdinA / vyAsajya - vRttidvitvAdinA'vacchinnA uddezyatA yasthAmetAdRzazAbdabuddhI, yathA- atra ghaTau staH ityatra ghaTaniSThoddezyatA vyAsajyavRttidvitvenAvacchinnAstItyetAdRzavAkyajanyazAbdabodhe, svavyApyetyatra svam=vidheyam, tathA caitaddezavRttitvAzrayatvalakSaNa vidheyavyApyo yastAdRzadharmaH = vyAsajyavRttidharmo dvitvaM tadvattvamapi vidheyasya ( etaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyasya ) saMsargatayA bhAsate iti vyutpattiH, vyApyatvaM cAtra vyatireki vidheyasthale ( atyantAbhAvapratiyogividheyakasthale ) tadvadanyAvRttitvarUpaM bodhyam, tAdRzadharmavattvam = vidheyavyApyavyAsajyavRttidvitvAdidharmavattvaM coddezyatAvacchedakatAghaTakasaMbandhena = uddezyatAvacchedakaghaTatvAdivyApyaparyAptisaMbandhena bodhyam, tathA ca atra ghaTau staH' ityatraitaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyasya yathA svarUpasaMbandhenAnvayo bhavati tathA etaddezavRttitvAzrayatvavyApyadvitvayattyasaMbandhenApyanyayo bhavatIti prAptam, saMbandhabhUtaM dvitvavattvamapi uddezyatAvacchedakaghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhena bodhyamityarthaH / etadeze ghaTadvayasattve tAdRzaghaTadvaye ghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhena dvitvavattvaM ( dvitvaM ) vartata eveti tAdRzadvitvavattvasaMbandhena ghaTadvaye eva vidheyasyaitaddezavRttitvAzrayatvasyAnvayaH saMbhavati na tvekasmin ghaTe tatroktasaMbandhena saMbandhabhUtadvitvavattvasyAsaMbhavAditi ghaTadvayasatye ' atra ghaTau staH ' iti prayoga upapadyate / etaddezavartamAnaghaTadvayavRtti dvitvaM cAtra vidheyavyApyameva etadvitvasyaitaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyAbhAvayati dezAntarasthaghaTe'sattvAd vidheyavatyetaddezavRttighaTadvaye eva sattvAceti bodhyam / etaddeze ekaghaTasattve ca vartamAnaikaghaTe uddezyatAvacchedaka ghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhena vidheyavyApyadvitvavattvasyAbhAbAd ghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhAvacchinnavidheyavyApyadvitvavattvasaMbandhenaitaddezavRttitvAzrayatvarUpavidhe 26 " "Aho Shrutgyanam" Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . : : padArthAntarAnvayavicAraH] vyutpttivaadH| (165) 'atra ghaTau staH' ityAdAvetaddezavartamAnatvAdirUpavidheyasya tadvadanyAvRttitvarUpavyAptimaJcaitadezasyaikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNatve ghaTapaTAdiniSThaditvameva, ghaTatvavyApyaparyAptirUpoddezyatAvacchedakatAghaTakasaMbandhAvacchinnatadvatvaM ca ghAdau yasyApyanvayo na saMbhavati- saMbandhAbhAve saMbandhyanvayAsaMbhavAdityekaghaTasattve 'bhatra ghaTau staH / itivAkyasya prAmANyaM nopapadyate, yadyapyetaddezasthaghaTe dezAntarasthaghaTe ca militvA ghaTatvanyApyaparyAptisaMbandhenaikaM dvitvamastyeva tathApi tad dvitvaM vidheyavyApyaM nAsti-etaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyAbhAvavAti dezAntarasthaghaTepi tasya sattvAditi na tad dvitvaM saMbandhaghaTakatvena grAhyam / ekaghaTasattvadazAyAM tatra vidheyavyApyaM dvitvaM naivopalabdhuM zakyate yena tadvattvasaMbandhenaikaghaTe vidheyAnvayaH syAditi yAvat / etadeze ekaghaTaikapaTasattvepi ' atra ghaTau staH ' iti prayogo na saMbhaktItyAha- anna ghaTau staH / ityAdinA / etaddezasyaikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNatve etaddeze ekaghaTaikapaTasattve. mAtrapadena dvitIyaghaTavyaktinirAsaH, etaddezavartamAnatvAdirUpavidheyasya etaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyasya, tadvadanyAvRttitvarUpavyAptimacca-vyApyaM ca dhaTapaTobhayaniSThameva dvitvaM na tu ghaTadvayaniSTa dvitvaM ghaTadvayaniSThadvitvasyaitaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyAbhAvavati dezAntarasthaghaTepi sattvena vidheyavyApyastrAbhAvAt . tathA caikaghaTaikapaTasattvadazAyAM baTAdau ghaTatvavyApyaparyAptirUpoddezyatAvacchedakatAghaTakasaMbandhAvacchinnatadvattvam-ghaTatvavyApyaparyAptirUpo ya uddezyatAvacchedakatAghaTakasaMbandhastadavacchinnatadvattvam arthAt- uddezyatAvacchedakaghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhena tadvattvam-vidheyacyAdhyadvitvavattvaM bAdhitameva ( vidheyavyApyadvitvasyAtra ghaTatvapaTatvobhayavyApyaparyAptisaMbandhenaiva savAt ) iti na tAdRzavAkyasya= atra ghaTau staH / itivAkyasya praamaannysitpnkyaa| arthAt ' atra ghaTau staH ' ityAdi vyAsajyavRttidharmAvacchinnoddezyatAkazAbdabodhasthale vidheyavyApyavyAsajyavRttidvitvavatvasaMbandhena vidheyAnvayo bhavatIti svIkRtam, tathA caitaddeze ekapaTaikapaTasattvadazAyAmetadezavRttitvAzrayatvarUpavidheyavyApyadvitvavattvarUpo vidheyasaMbandho ghaTapaTomayasminevAsti ( iti 'atra ghaTapaTau staH / itivAkyasya prAmANyamupapadyate) na tvekasmin- ghaTe. paTena sahavartamAnakasminnetadghaTe ghaTapaTobhayagatavidheyavyApyadvitvasya ghaTatvapaTatvobhayavyApyaparyAtisaMbandhena sattvepi ghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhenA'sattvAt, yacca dvitvam etaddezasthe dezAntarasthe ca militvA ghaTadrayesti tasyaitadezavRttitvAzrayatvarUpavidheyavyApyatvaM nAsti- etaddezavRttitvAzrayatvarUpavidheyAmAvati dezAntarasthaghaTepi sattvAt , tA cAtra paTena saha vartamAnekaghaTe ghaTatvavyApaka puryAptisaMbandhena vidheyavyApyadvitvavattvasya saMsargabhUtasyA'bhAvAt tAdRzasaMsargeNaitadezavRttitvAzrayasvarUpavidheyasyAnvayopi na saMbhavati ( saMbandhAbhAve saMbandhyanvayAbhAvasthAvazyaMbhAvAt ) ityeka TaikapaTasattvepi atra ghaTau staH / itiprayogasyApatti styevetyarthaH / ghaTapaTomayasattve ' ra paTau staH / itivAkyasya prAmANyanirAsAtha tAdRzadharmavattvam vidheyavyApyavyAsajyavRttidvitvA "Aho Shrutgyanam" Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 166 ) sAdarza: [ prathamAkArakebAdhitamiti na tAdRzavAkyasya prAmANyam / adhikaraNasya ghaTadvayAdimattve ca ghaTatvAdivyApyaM dvitvameva tatheti ghaTatvAdivyApyaparyAptisaMbandhana tadvatvaM ghaTAdAasbAdhitamiti tAdRzavAkyasya prAmANyaM nirvahati / haatratefadheyakasthale ca dvitvatvAdyavacchinnavyApakatvameva saMsargaghaTakam kevalAnviyini tAdRzavyApakatAyA akSatatvAt, na tu tacadvitvatvAvacchinnavyApakatvamiti na pUrvoktadoSAvakAzaH / didharmavattvam uddezyatAvaccheda kavyApyaparyAptisaMbandhenoktaM tathA ca 'atra ghaTau staH' ityatroddezyatA - vacchedakaM ghaTatvameva ghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhena cAtra ghaMTe vidheyavyApyaM dvitvaM nAstIti vidheyavyApya dvitvavattva saMbandhena vidheyAnyayAsaMbhavAt 'atra ghaTau staH' itivAkyasya prAmANyApattirnAstyeva, anyathA saMbandhAntareNAtra vidheyavyApyadvitvavattvasyaikaghaTepi saMbhavAt prAmANyApattiH syAdevetyavadheyam / yacca ghaTadvayaniSThaM dvitvaM ghaTatvavyApyaM tanna vidheyavyApyam - vidheyAbhAvavati dezAntarasthaghaTepi sattvAt yacca ghaTapaTomayaniSThaM dvitvaM vidheyavyApyaM tanna ghaTatvavyApyaM ghaTatvAbhAvavati Tepi sattvAditisAra : etadeze ghaTadvayasattve ' ra ghaTau staH itivAkyasya prAmANyamupapAdayatiadhikaraNasyeti, pUrvamevedaM vyAkhyAtam / tathA= etadezavRttitvAzrayatvarUpa vidheyavyAptimat ( vidheyavyAvamityarthaH ), tadaccam viveyavyApyavittam, paTadvaye vidheyavyApyadvitvavattvaM ghaTatvavyApyapayoptisaMbandhenAstyeveti tAdRzadvitvavattvasaMbandhena vidheyAnvayopapattyA ' atra ghaTau staH itivAkyasya prAmANyamupapadyate iti sAraH / evakAro bhinnakrama iti 'ghaTatvAdivyApyameva dvityaM tathA", ityanvayaH / - " "Aho Shrutgyanam" nanu 'ghaTo prameyau ' ityAdikevalAnvayividheyakasthale vidheyavyApyatvaM tadvadanyAvRttitvaM yaduktaM tanna saMbhavati -- kevalAnvayivadanyasyA'prasiddherityAzaGkyAha- kevalAnvayIti, kevalAnvayividheyakasthale vidheyavyApyatvaM saMsargapraviSTaM nAsti kiM tu dvitvatvAvacchinnavyApakatvam - dvitvaniSTavyApyasvanirUpitaM kevalAnvayiprameyatvAdirUpavidheyaniSThaM vyApakatvameva saMsargaghaTakaM jJeyaM kevalAnvayini prameyatvAdau vyApakatvaM cAkSatamevetyanvayaH, arthAt- ' vaTau prameyau ' ityatra svaniSThavyApakatAni - rUpakoddezyatAvacchedakAzrayatvasaMbandhena vidheyasya prameyatvasyAnvayo bhavatIti svIkRtam, svaM prame ' yatvaM tanniSTavyApakatAnirUpakaM yaduddezyatAvacchedakaM prameyatvavyApyaM dvitvaM tadAzrayatvam= tadvattvaM Tadvaye evAstIti tAdRzadvitvavattvasaMbandhena ghaTadvaye evAtra prameyatvasyAnvayaH saMbhavatIti ' atra baTau prameyau ' itivAkyasya vaTadvayasattve eva prAmANyamupapadyate, saMbandhabhUtaM vyApakatAnirUpakadvitvayattvaM coddezyatAvacchedakavyApyaparyAptisaMbandhena bodhyaM tenaikaghaTaikapaTadazAyAM yad vyApakatA nirUpakaM ghaTapaTobhayagataM dvitvaM tattUddezyatAvacchedakaghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhena nAsti tasya ghaTatvapaTanobhayavyApyaparyAptisaMbandhena vartamAnatvAt yacca etadezasthe dezAntarasthe ca ghaTadvaye militvA baTatvavyApyaparyAptisaMbandhena dvitvamasti tattaktavyApakatAyA nirUpakameva nAsti - atra prameyatva - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAntarAnvayavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 167 ) 'ghaTAvAnayati caitraH' ityAdau caitrakartRkAnayana karmatvAdivyApya dvitvAdimaniSThanirUpakatA kA veyatvAdisaMbandhena karmatvAdau ghaTAderanvayo vyutpannastena caitrAdAvekAdivyaktimAtrA''nayanakartRtvena tAdRzaprayogaH / dvitvAdimattvaM ca prakAratAvacchedakIbhUtaghaTatvAdivyApyaparyAptisaMbandhena bodhyaM tena caitrasya paTAdisahitakaghaTAdivyaktayAnayana kartRtvepi na tAdRzaprayogaH / evamanyatrApyUhanIyam / niSTavyApakatAyA etadezavRttipadArthadvayavRttidvitvanirUpitatvAditi na dezAntarasthaghaTavyAsaktadvitvavatsaMbandhe vidheyAnvayaH saMbhavatItyeka ghaTasattvadazAyAm ' atra ghaTau prameyau ' itivAkyasya prAmANyApattirnAstyevetyarthaH / nanvatra dvitvapadena tattadvitvavyaktInAM grahaNe " etram 163 pR. " ityAdinoktovAkyabhedaprasaGgaH syAdityAzaGkyAha- na vviti dvizvapadena sAmAnyato dvitvatvAvacchinnasyaiva grahaNAt tattadvitvavyaktInAM cA'grahaNAt pUrvoktasya ( 163 ) vAkyabhedaprasaGga - rUpadoSasya prasaktirnAstItyarthaH / # ghaTAvAnayatIti- 'ghaTAvAnayati caitraH' ityatra caitrakartRkAnayanakarmatvameva vidheyaM vizeSyaM ca taccAnayanakarmatvaM ghaTAdheyamastIti tatrAdheyatvaM vartate tathA cAtra caitrakartRkAnayanakarmatvavyApyaM yadvitvaM tAdRzadvitvavanniSThanirUpakatA kAdheyatvasaMbandhena = tAdRzadvitvavad yad ghaTadvayaM tanniSThA yA''dhAratA tannirUpitA yA karmatvaniSThA'dheyatA tAdRzAdheyatArUpasaMbandhena caitrakartRkAnayanakarmatAyAM ghaTAderanvayo vyutpanna iti caitrakartRkaikaghaTAnayanadazAyAm ' ghaDAvAnayati caitra: ' itivAkyasya prAmANyaprasaGgo mAsti-tAdRzaiRghaTe saMbandhaghaTakasya caitrakartRkAnayanakarmatvavyApyadvitvasyAbhAvAt ekaghaTakarmakA* nayanakarmatA niSThAdheyatAyAM vivakSitasyAnayanakarmatvavyApyadvitvavanniSThAdhAratAnirUpitatvasyAbhAvAca karmatAyAM saMbandhabhUtasyAnayanakarmatvavyApyadvitvavanniSThAbhAratAnirUpitAdheyatvasyAbhAvAnna tena saMbandhena ghaTAnvayaH saMbhavati, yacaitadezasye dezAntarasthe ca ghaTadvaye militvA dvitvamasti tattvA''nayaaahraantemeva nAsti - AnayanakarmatvAbhAvavati dezAntarasthaghaTepi sattvAt / ghaTadvayAnayanadazAyAM tu ghaTayaniSThaM dvitvamA''nayanakarmatvavyApyamasti tAdRzadvitvavad yad ghaTadvayaM tanniSThAdhAratA - nirUpitAdheyatA cAnayanakarmatAyAM vartate iti tAdRzAdheyatAsaMbandhena karmatAyAM ghaTadvayasthAnvayaH saMbhavatIti' ghaTAvAnayati ' iti prayogasya prAmANyamupapadyate ityarthaH / tAdRzaprayogaH = ' ghaTAvAnayati ' iti prayogaH, bhavatIti zeSaH / kiM cAtra dvitvavattvaM prakAratAvacchedako bhUtaghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhena bodhyaM tathA ca ghaTAvAnayati ' ityatra prakAratAvacchedakaM ghaTatvameveti ghaTadvayAnayanadazAyAmeva ghaTatvavyApyaparyAptisaMbandhena dvitvavattvopapattyA ghaTAvAnayati iti prayoga upapadyate, ekaTe kapaTAnayanadazAyAM prakAratAvacchedakaM ghaTatvapaTatvobhayameva na kevalaghaTatvamiti TavavyApyaparyAptisaMbandhena dvitvavattvAbhAvAnna' ghaTAvAnayati iti prayogasya prAmANyApattiH kiM tu 'ghaTapaTAvAnayati ' iti prayogasyaiva prAmANyaM syAdityAha - dvitvAdimattvaM ceti / atra karmatAyAM ghaTasyA'nvayAd ghaTaH prakAro ghaTatvaM prakAratAvacchedakam / atra- evamanyatrApi= . "Aho Shrutgyanam" 88 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 168 sAdarza: [ prathamAkArakeyatrAnekavRttidharmo dvitvAnvayitAvacchedakatayA bhAsate tatrobhayAdinaiva samaM padArthAntarasyAnvayaH / yatraikamAtravRttistathA tatraikenApi, vyutpattibhedAvalambanAta kAryakAraNabhAvavaicitryAcca sarva samanasamityapi vadanti / atha ghaTAdivyaktibhedenA''nayanakarmatA bhinnati pratisaMdadhAnasya puMsaH 'ghaTAvAnayAta' itivAkyAcchAbdabodhAnupapatti:- tasya karmatAttvAvacchedenA''dheyatA'ghaTAnA''nayati / iti bahuvacanAntaprayogepi caitrakarmakAnayanakarmatAdivyApyabahutvAdimanniSThanirUpakatAkAdheyatvAdisaMbandhena karmatAyA, tAdRzaprakAratA bodhyetyapyUhanIyamityarthaH / " iti kRssnnbhttttaaH| ____ matAntaramAha- yatreti, yathA ' atra ghaTau staH ' ityatrA'nekavRttidharmo ghaTatvameva dvitvAnvayitAvacchedakamastItyatromayenaiva ghaTadvayenaiva padArthAntarasya-etaddezavRttitvAzrayatvasyAnvayaH strIkartavya ityekaghaTasattvadazAyAm 'bhatra ghaTau staH / itiprayogApattirnAsti vartamAnakaghaTe etaddezavRttitvAzrayatvasyAnvayAstrIkArAt / ekapaTaikapaTasattvadazAyAM ca dvisvAnvayitAvacchedakaM ghaTatvapaTatvobhayameva na kevalaghaTatvamiti na tatrApi kevalavaTenataddezavRttitvAzrayatvAnzyopapattiryena ' atra ghaTau staH / itivAkyasya prAmANyaM syAdityarthaH / yatra caikamAtravRtti AkAzatvAdikaM tathA dvitvAnbayitAvacchedakatayA bhAsate tatraikenApyAkAzAdinA padArthAntarasya etaddezavRttitvAzrayatvasyAnvayaH svIkriyate yathA ' atrAkAzau staH / ityatra, tathA cAtrakenaivAkAzena padArthAntarAnvayAvIkArAdekAkAzabodhakasya ' atrAkAzaH ' itivAkyasyaiva prAmANyaM syAt na tu 'bhatrAkAzau ' ityasyApItyA''ha- yatrai keti / vyutpattibhedAvalambanAta= uttaniyamasvIkArAt / kAryakAraNabhAvavaicitryAditi-atra . " dvitvaviziSTaghaTadvayavizeSyakaitaddezavRtitvAdirUpetarapadArthAnvayabuddhitvAvamimaM pratiH atretyAdisaptamyantapadasamabhivyAhRtadvivacanAntaghaTapadajJAnatyena kAraNatA, ekmAkAzAvatretyatra atretisamabhivyAhRtadvivacanAntAkAzapadajJAnatvena kAraNatA iti kAryakAraNabhAvavaicitryAt sarva samaJjasam- ekaghaTasattve ' atra ghaTau ' ityApattirna, 'atrAkAzau' itiprayogoSi, sarva samaJjasaM sarvakAryanirvAhaH, vadantItyanena ' atrAkAzau staH' iti prayogo na bhavati tanihAya vyutpattyaGgIkArakAryakAraNabhAvakalpanamasamaJjasamevetyasvarasaH sUcitaH " iti kRssnnbhttttaaH| nanu ' ghaTAvAnayati caitra: ' ityatra yadekasyAmAnayanakarmatAyAM ghaTadvayasyAnvaya uktastanna saMbhavati yataH- AnayanakarmatvaM hyetadezasaMyogAzrayatvameva tatra saMyogasya svAzrayIbhUtavyaktibhedena bhinnatvAt ( nAnAtvAt ) saMyogAzrayatvamapi ghaTAdivyaktibhedena bhinameveti prAptaM tathA ca caitrakartRkaghaTadvayAnayanadazAyAmapi tadghaTavRttyAnayanakarmatve tasyaivaikasya ghaTasyAnvayaH saMbhavati na ghaTadvayasyApi- ghaTadvaye ekAyA AnayanakarmatAyA abhAvAt- AzrayIbhUtavyaktibhedenAnayanakarmatAyA bhinnatvAditi pratisaMdadhAnasya jJAnavataH puMsaH 'ghaTAvAnayati / itivAkyAt zAbdabodhA. nupapattiH= ghaTadvayaprakArakaikakarmatAvizeSyakazAbdabodhasyAnupapattirityAzaGkate- atheti, ukta "Aho Shrutgyanam" Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthA tarAnvayavicAraH] vyutpattivAdaH / (169) saMsargavicchinna pratiyogitAkasya : dvitvAdyavacchinnaghaTAdyabhAvasya nizcayasaMbhavAtU, tasya dvitvAdinA tAdRzasaMsargakaghaTAdiviziSTadhIvirodhitvAditi cet?, na-ubhayatvAdyavacchinnAbhAvavattAjJAnamubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatAsaMsargAvagAhiMjJAnameva pratibadhnAti na tu kevalaM vizeSye vizeSaNamitirItyA jAyamAnamubhayatvAdivizimupapAdayati- tasyeti / tasya-raktapuruSasya karmatAtvAvacchedena karmatAvAvacchinnakarmatAyAM bhAdheyatAsaMsargAtracchinnapratiyogitAkasyaH-AdheyatAsaMbandhAvacchinnA pratiyogitA yasyaivaMbhUtasya dvitvAdhavacchinnaghaTAdyabhAvasya nizcayasaMbhavAt arthAt pUrvoktAdheyatAsaMbandhena ghaTadvayAbhAvasya (viSayatvaM SaSTayarthaH) nizcayasaMbhavAt-nizcayasattvAt tasya uktanizcayasya dvitvAdinA tAdRzasaMsargakavaTAdiviziSTadhIvirodhitvAt uktAdheyatAsaMsargeNa dvitvaviziSTaghaTaprakArakakarmatAvizeSyakadhIvirodhitvAt ( AdheyatAsaMbandhena dvitvaviziSTaghaTadvayasyaikakarmatAyAmanvayajJAnavirodhitvAt ) ityanvayaH / yadi ghaTadvaye Anayanakarmasvamekameva syAttadA ghaTadvayasyaikAnayanakarmatve'nvayaH syAdapi na caivamasti ghaTavyaktibhedenAnayanakarmatvasya minnatvAt tathA coktAdheyatAsaMsargeNa karmatAyAM ghaTadvayasyAbhAvanizvaye jAte tAdRzanizcayasyAdheyatAsaMbandhena karmatAyAM ghaTadvayAnvayajJAna virodhitvAt tAdRzanizcayavataH puruSasya 'ghaTAvAnayati' itivAkyAd dvitva viziSTaghaTaprakArakaikakarmatAvizeSyakazAbdabodho na sNbhvtiitibhaavH| pariharati- neti / ubhayatvAvacchinnAbhAvavattAjJAnam uktasvarUpamAdheyatAsaMbandhenaikakarmatA ghaTadvayAnvayo na saMbhavatItyAkArakaM nizcayAtmakaM jJAnam ubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatAsaMsargAvavagAhijJAnameva ghaTadvayanirUpitA yaikAnayanakarmatAniSThA ekAdheyatA tAdRzAdheyatAsaMbandhenAnayanakarmatAyAM ghaTadvayAnvayajJAnameva pratibadhnAti prathame nizcayAtmake pratibandhakajJAne , bhAnayamakarSaka niSThAtheyatAyAM ghaTadvayanirUpitatvAbhAtrasya viSayatvena dvitIye pratibadhyajJAne AnayanakarmatAniSThAdheyatAyAM ghaTadvayanirUpitatvasya ca viSayatvena parasparaM virodhAt,- uktobhayatvAvacchinnAbhAghavattAjJAnamapi kevalaM vizeSye vizeSaNamitirItyA jAyamAnamubhayatvaviziSTajJAnaM tu na pratibadhnAti parasparaM virodhAbhAvAt / __ ayaM bhAvaH-pratibandhake AdheyatAsaMbandhenA''nayanakarmatAyAmubhayatvAvacchinnaghaTadvayAbhAvaviSayakajJAne ubhayatvaM na kevalaM ghaTavizeSaNamAtraM kiM tvAnayanakarmatAniSThAyatAyA nirUpikA yA ghaTa yaniSTA''dhAratA tAdRzAdhAratAvacchedakamapyastIti etAdRzajJAnena yasmin jJAne ubhayatvaM saMbandhabhUtAdheyatAnirUpakAdhAratAyA avacchedakaM syAt tAdRzajJAnasyaiva pratibandhaH saMbhavati, tathA ca ubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatAsaMsargAvagAhi jJAnaM hi 'ubhayatvAvacchinnaghaTadvayaniSThAdhAratAnikhapitA yA''nayanakarmatAniSThA''dheyatA tAdRzAdheyatAsaMbandhena ghaTadvayavatI AnayanakarmatA' iti jJAnameva atra ca jJAne ubhayatvaM saMbandhabhUtAdheyatAnirUpakAdhAratAyA avacchedakatvena bhAsate ityuktobhayatvAvacchinnAbhAvavattAjJAnaM hotad ubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatAsaMsargAvagAhijJAnameva "Aho Shrutgyanam" Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 170 ) sAdazaiM: [ prathamAkArake -- STajJAnam, ato vizeSadarzinAM tAdRzavAkyAd doSAyattamAdheyatvAMze ubhayatvAdyavacchinnanirUpitatvAvagAhibhramAtmakajJAnaM na bhavatyeva api tu tadaMze tadanavagAdi pramAtmakaM jJAnamiti / ubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatvaM cobhayAdivRttAvekasmin dharme eva na tu pratyekamAtravRttAviti karmatvAMze tAdRzAdheyatvAvagAhijJAnasya bhramatvamityavadheyam / pratibadhnAti na tu yasmin jJAne ubhayatvaM kevalaM vizeSye ghaTadvaye vizeSaNamAtraM syAttAdRzajJAnamapi -' ghaTAvAnayati caitraH ' itivAkyajanyazAbdajJAne cobhayatvaM ghaTadvayasya vizeSaNamAtrameva na tu saMbandhabhUtAdheyatAnirUpakAdhAratAyA avacchedakatvenApi bhAsate ( yena pratibadhyatvaM syAt ) 'ghaTAvAnayati' itivAkyenAnayanakarmatA ghaTadvayaniSThA ekaiveti pratipAdanAbhAvAt, ghaTadvayaniSThAnayanakarmatAyA aikye AnayanakarmatAniSThAdheyatA ekA syAttadA tAdRzaikAdheyatAnirUpikA ghaTadvayaniSThA ekaivAdhAratA syAditi tAdRzAdhAratAvacchedakamubhayatvaM syAdapi na caivamasti vyaktibhedenAnayanakarmatAyA bhinnatvAt tasmAduktapratibandha kajJAnena 'ghaTAvAnayati' itivAkyAjjAyamAnasyobhayatva( dvitva ) viziSTaghaTaprakAra kAnayana karmatAvizeSyakajJAnasya pratibandho na bhavatItyarthaH / straniSThAnayanakarmatAyAmeva pratyekaghaTasya prakAratayA mAnasvIkArAt pratyekaghaTasyApi dvitvaviziSTatvAca dvitvaviziSTaghaTadvayasyaikAnayanakarmatAyAmanvayAsvIkArAca / ata iti - yato vyaktimedenAnayanakarmatA bhinnAstyatastAdRzAnayanakarmatAniSThAdheyatApi bhinnAsti na tu ghaTadvayanirUpitA ( ghaTayaniSThAdhAratAnirUpitA ) ekaivAdheyatAstIti vizeSadazinAM kiM vA''nayanakarmatvamubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatvAbhAvavaditi vizeSanizcayavatAM puMsAM - tAdRzavAkyAt =' ghaTAvAnayati itivAkyAd AdheyatvAMze doSAyattam = doSAdhInamubhayatvAvacchinna ( ghaTadvaya ) nirUpitatvAvagAhi bhramAtmakaM jJAnaM naiva bhavati ( AdheyatAyA ghaTadvayanirUpitatvAbhAvAd ghaTadvayanirUpitatvajJAnaM bhramAtmakameva syAt ) api tu tadaMze - AdheyatvAMze tadanavagAhi=ubhayatvAvacchinna ( ghaTadraya ) nirUpitatvAnavagAhi pramAtmakameva jJAnaM bhavatItyarthaH / tathA ca pratibandhakatvenAbhimatamapi jJAnamA''dheyatvAze ubhayatvAvacchinnanirUpitatvAbhAvAvagAhyeva 'ghaTAvAnayati' itivAkyajanyamapi jJAnamA''dheyatvAMze umayatvAvacchinnanirUpitatvAnavagAhyeveti parasparaM sAmyena virodhAbhAvAt pratibadhyapratibandhakabhAyo naiva saMbhavatIti yAvat / nanUktAdheyatAyAmubhayatvAvacchinnanirUpitatvAvagAhijJAnasya kathaM bhramatvamityAzaGkyAha- ubhayatvAvacchinneti yaH khalu dharmo ghaTadvaye eka eva vyAsajyavRttyA varteta tasmin dharme yA''dheyatA saivobhayatvAvacchinnanirUpitA bhavati yathA dvitvaniSThA''dheyatA dvitvaM ghaTadvaye ekameveti dvitvaniSThA''dheyatA ghaTadvayanirUpitA = ghaTadvayaniSThAdhAratA nirUpitA bhavati na tu pratyekavRtidharmaniSThA''dheyatA ubhayatvAvacchinnanirUpitA bhavati kiM tu pratyekamAtranirUpiteva bhavati yathA ' nIlo ghaTau ' ityatra nIlasvaguNasya ghaTavyaktibhedena bhinnatvena pratyekavRttitvAd nIlatvaniSThAdheyatA na ghaTadvayanirUpitA "Aho Shrutgyanam" Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAnvayavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 171 ) saMkhyAzca prakRtyarthatAvacchedakagatAH kacit pratIyante yathA 'saMpannau vrIhiyavI' ityAdau, etattattvaM prAgevAbhihitam / viruddhasaMkhyAvacchinnavAcakazatAdipadottaravibhaktyupasthApyA saMkhyA prakRtyarthatAvacchedakasaMkhyAyAmevAnveti yathA-' zatamekam' 'dve zate' ' trINi zatAni' ityatrabhavati kiM tu pratyekanirUpitaiva tathA ' ghaTAvAnayati' ityatrApi ghaTavyaktibhedenAnayanakarmatvasya niSAd AnayanakarmatvaniSThAdheyatApi pratyekanirUpitA bhinnaiva na tUbhayatvAvacchinna ( ghaTadvaya ) nirUpitA bhavatItyAnayanakarmatvaM tAdRzAdheyatAvagAhijJAnasya = ubhayatvAvacchinna nirUpitAdheyatA vartate ityavagAhijJAnasya bhramatvamevetyarthaH / 'atra vaTau staH ' 'vaTAvAnayati' ityAdI prakRtyarthaghaTAdigataiva saMkhyA pratIyate, kacicca prakRvyarthe saMkhyAnvayabAdhe sati prakRtyarthatAvacchedakagataivasaMkhyA pratIyate yathA 'saMpannau vrIhiyavau' ityatra saMpannAnekatrIhiyaveSu dvivacanArthadvitvasaMkhyAnvayasya bAdhAt prakRtyarthatAvacchedakIbhUtayohitvatvayoranyayo bhavati - trIhityayavatvajAtimantau saMpannAvityartha ityAzayenAha - saMkhyAceti / etattattvaM=prakRtyarthatAvaccheda ke saMkhyAnvayatattvaM prAgeva ' saMpanno vrIhi:' ( pR07 ) ityatra pradarzitam / tathA cAtrApi svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasaMbandhena dvitvasya prakRtyarthabhUtavrIhiyavayorapyanvayaH saMbhavatItyAdikaM tatraiva draSTavyam | kacicca prakRtyarthatAvacchedakasaMkhyAyAmeva vibhaktyartha saMkhyA anvetItyAha - viruddheti, zatAdi - padottaravibhaktyupasthApyA yA saMkhyA tadviruddhasaMkhyAvacchinnavAcakaM yacchatAdipadaM taduttaravartamAnavimatyupasthApyetyanvayaH / yathA- 'zatamekam' ityatra zatapadaM zatatvasaMkhyAvacchinnavAcakaM zatapadottara prApta prathamaikavacanaM caikatvavAcakam ekatvasaMkhyAyAH zatatvasaMkhyAyAzca parasparaM virodhAcchatatvasaMkhyAvacchinne ekatvasaMkhyA'nvayAsaMbhavAt prakRtyarthatAvacchedakIbhUtazatatvasaMkhyAyAM vibhaktyarthekaravasyAnvayo bhavati - atra zatatvasyaikatvAt 'ekatvaviziSTaM zatatvam' ityarthaH / 'ekamU itipadaM coktaikatvasyAnuvAdakaM bodhyam. ekatvasya spaSTapratipattyarthaM caikapadaprayogaH / yatra zatatva - vyaktI dve bhavatastatra dvivacanaM bhavati yathA- 'dve zate' iti 'dvitvaviziSTaM zatastvam' ityarthaH / evam ' trINi zatAni' ityAdi / yadyapyatra zatatvasaMkhyApi bahutvarUpA bahuvacanArthabhUtApi bahutvasaMkhyeti tayorbahuvatvena rUpeNa virodho nAsti tathApi trizabdasAmAnAdhikaraNyAdatra zatazabdosarabahuvacanaM tritvasaMkhyopasthApakameva tritvasaMkhyAyAH zatastvasaMkhyAyAzca parasparaM virodhAcchatatvasaMkhyAvacchine tritvasaMkhyAnvayAsaMbhavAt prakRtyarthatAvacchedakatatve eva zatazabdottarabahuvacanArthamitvasaMkhyAyA anvayaH - trivaviziSTaM zatatvamiti / 'trizataM gAvaH' ityAdau tu ekatvaviziSTatatvakAvacchinnA gAva:" itivAkyArthaH / zatAdizabdAnAM zaktistu zatatvAdisaMkhyAvacchinne saMkhyeye eva / na ca zatatvAdisaMkhyAyAmekatvadvitvAdisaMkhyAnyayAsaMbhavaH - guNe guNAnaGgIkArAditi vAcyam, atrekatvadvitvAdInAmapekSAbuddhiviSayatvarUpatvena zatatvAdisaMkhyAyAmantraye virodhA "Aho Shrutgyanam" Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ prathamAkArake - zatatvAdAvekatvadvitvabahutvAnAmanvayaH / ata eva caikazatadvizatatAtparyeNa na ' zatAni ' iti prayogaH -- tatra prakRtyarthasya zatasya bahutvAdyanvayayogyatvepi prakRtyarthatAvacchedakazatatvAMze bahutvAdyanvaye eva bahuvacanasye sAkAGkSatvAt tatra ca yogyatAvirahAt / na caikazatepi nAnApuruSIyApekSAbuddhijanyanAnAzatatva saMbhavAdekazavaniSThazatatvepi MagaraatgyatAstaiveti vAcyam, parasparasamAnAdhikaraNadvayA'vRtti bahutvasyaiva zatAdipadottarabahuvacanArthatvAt tAdRzabahutvasya caikazatAdivRttinAnAzatatvAdau bhAvAt / ekAdipadaM cAnuvAdakamapi sanna vyartham - " saMbhede nAnyataravaiyarthyam" iti nyAyAditi vibhAvanIyam / ata eva = viruddhasaMkhyAvacchinnavAcakazatAdipadottaravibhaktyupasthApyA ca saMkhyA prakRtyarthatAvacchedakasaMkhyAyAmevAnvetIti niyamasvIkArAdeva / tatra - ekazatatAtparyeNa dvizatatAtparyeNa vA kRte ' zatAni ' iti prayoge / tatra = zatatve / ekazatatAtparyeNa vA dvizatatAtparyeNa vA 'zatAni ' itiprayogakAle prakRtyarthe zatatvasaMkhyA viziSTa bahutvamastIti bahuvacanArthabahutvAnvayayogyatApyati yadyapi tathApi tatrAnvaya svIkAro nAsti yatra ca prakRtyarthatAvacchedakIbhUtatatve zatapadottarabahuvacanArthabahutvasyAnvaya iSTastatra zatatve tadAnIM bahutvA'bhAvAda bahutvAnyayayogyatA nAstiekazataviSayaka tAtparye sati zatatvavyakterekatvaviziSTatvAd dvizataviSayakatAtparye ca sati dvitvaviziSTatvAdityarthaH / ekazatadvizatatAtparyeNa ' zatAni ' itiprayogo na bhavatIti vinigamanAyAH sAdeva viruddhasaMkhyAvamivAcake zyAdyuktaniyamaH svIkriyate anyathA bahuvacanArtha bahutvasya zatatvasaMkhyAva - cchinnaprakRtyarthe'nvayasaMbhave ekazatadvizatatAtparyeNApi ' zatAni itiprayogaH syAdna caitadiSTama nanu tatvAdisaMkhyA hyapekSAbuddhijanyeva bhavati apekSAbuddhizca puruSabhedena bhinnetyekasminnapi zate devadattayajJadattAdinAnApuruSIyApekSA buddhibhirnAnAzatatvotpattyA ekazatadvizatatAtparyakAlepyekazatAdau nAnAzatatvasaMbhavAt tAdRzanAnAzatatyeSu bahutvasattvena bahuvacanArtha bahutvAnvaya yogyatAyAH saMbhavAd ekazatadvizatatAtparyakAlepi ' zatAni ' iti prayogaH kathaM na syAdityAzaGkate ma ceti / parihAramAha-- paraspareti, nAnApuruSIyApekSAbuddhijanyanAnAzatatvAni parasparaM samAnAdhikaraNAnyeva bhavanti - ekasminneva zate vartamAnatvAt zatAdipadottarabahuvacanArthabhUtabahutvaM ca parasparasamAnAdhikaraNadvayA'vRtti bahutvameva bhavati yathA bahuzatatAtparye sati ' zatAni ' ityana zatatraye pRthak pRthaka zate zatatvaM vartate ityetAdRzazatatvAni parasparaM vyadhikaraNAnyeveti tatra zata trayagatazatatvatraye yad bahutvaM tat parasparasamAnAdhikaraNam = etattRtIyazatatvasamAnAdhikaraNaM yacchatatvadvayaM tadvRttina bhavati tAdRzabahutvasya parasparA'samAnAdhikaraNazatatveSu vartamAnatvAd etAdRzaM parasparA'samAnAdhikaraNazatatveSu vartamAnameva bahutvaM ca zatapadottarabahuvacanArtha iti tasya bahutatAtparye satyeva zatatveSvanvayaH saMbhavati na tvekazatadvizatatAtparye satyapi tAdRzabahutvasya = ( 172 ) " Aho Shrutgyanam" Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatAdizabdArthavicAraH] vyutpttivaadH| bAdhAt / atha vA tatrApi bahutvameva bahuvacanArthaH, parasparasamAnAdhikaraNadyA. ttiparyAptirevAkAGkSAnirUpakaH saMbandhaH / __ yattu dve zate'' trINi zatAni ityAdau saMkhyaiva zatAdizabdArtho na ta saMkhye yama, saMkhyeyasya tadarthatve "viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH saMkhyeyasaMkhyayoH" ityaparasparA'samAnAdhikaraNazatatveSu vartamAnasya bahuvacanArthabhUtabahutvasya ekazatavRttyapekSAbuddhijanyoktanAnAzatatveSu bAdhAt , tasmAdekazatadvizatatAtparyeNa 'zatAni' iti prayogApattirnAstyevetyarthaH / ekasminneva zate yadA nAnApuruSIyApekSAbuddhibhi nAzatatvAnyutpadyante tatra tAdRzanAnAzatatveSu vartamAnaM bahutvaM parasparasamAnAdhikaraNam-bahutvAzrayIbhUtatRtIyazatatvasamAnAdhikaraNa yacchatatvadvayaM tadvattyeva bhavati tatra bahutvAzrayIbhUtasakalazatatvAnAmekasminnetra zate vartamAnatvena samAnAdhikaraNatvAt, na caitAdRzaM parasparasamAnAdhikaraNanAnAzatatveSu vartamAnaM bahutvaM bahuvaca-. nArtho bhavati yenaikazatagatanAnAzatatvAnyAzrityaikazatadvizatatAtparyeNApi 'zatAni / iti prayogaH syAdityarthaH / pakSAntaramAha-adha veti / yathAnyatra sarvatra bahutvameva bahuvacanArthastathA tatrApi zatAni' ityatrApi parasparasamAnAdhikaraNadvayAvRttitvavizeSaNarahitameva bahutvaM bahuvacanArtha ityatra bahutvasya parasparasamAnAdhikaraNadvayAvRttiparyAptiH saMbandha ityucyate tathA ca bahuzatatAtparye sati 'zatAni , itiprayogo bhavati-- tatra bahutvAzrayIbhUtazatatvatrayasya pRthak pRthak zate vartamAnatvena samAnAdhikaraNalAbhAvAt . parasparasamAnAdhikaraNam-tRtIyazatatvasamAnAdhikaraNaM yacchatatvadvayaM tada'vRttiryA bahutvaparyAptistAdazaparyAptisaMbandhena bahuvacanArthabahutvasya zatatvatraye vartamAnatvAt . bahutvaparyAptebaMgatatveSveva saMbhavAdityarthaH / ekazatadvizataviSayakatAtparye ca satyekazavagatanAnApuruSIyAne, kSAbuddhijanyanAnAzatatyeSu bahutyasya parasparasamAnAdhikaraNadvayAtiparyAptisaMbandhena vRttitvaM na saMbhavati yata:- ekazatagatanAnApuruSIyApekSAbuddhijanyanAnAzatatvAnAmekazatagatatvena samAnAdhikaraNatvAt teSu vartamAnasya bahutvasya bahutvAzrayIbhUtatRtIyazatatvasamAnAdhikaraNazatatvadvayepi paryAptirastyeveti tatra bahutvaM parasparasamAnAdhikaraNadvaya ( zatatvadvaya ) vRttiparyAptisaMbandhenaiva vartate na caitAdRzaparyAptisaMbandhena bahutvamiSTamiti naikazatadvizataviSayakatAtparyeNa 'zatAni / iti prayogApattiH / 'parihArAya matAntaramanuvadati- yattiti, 'zatAni' ityatra zatAdizabdAnAM saMkhyeyavAcakave zatatvAdeH saMkhyeyapadArthatAvacchedakatvaM prAptaM tatra zatatvAdau zatapadottarabahuvacanAdyarthabahutvA. deranvaye ca " pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvam " itiniyamasya parityAgaH sthAdevakRtyarthabhUtasaMkhyeye samanvayAbhAvAt saMkhyeyArthAvacchedakIbhUte zatatvAdAvanvayAt, tathA zatAdizabdAnAM saMkhyeSavAcakatve " vizalyAdyAH " ityanuzAsanenaikavacanAntatvaM pratipAdyate 'dve zate' trINi zatAni' ityatra tu dvivacanAnto bahuvacanAntazca prayogostItyuktAnuzAsanavirodhopi saMkhye "Aho Shrutgyanam" Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 174) sAdarza: [prathamAkArakenuzAsanavirodhAd dvivacanAdisAdhutAnupapatteH 'gavAM zatAni' ityAdI SaSThayarthAnvayAnupapattezca / na cAbhedaH SaSThyarthaH- tathA sati 'brAhmaNA daza' ityatra brAhmaNAnAM daza' ityapi syAt / asmAkaM cAdazataH saMkhyAH saMkhyeye vartante. ataH paraM saMkhyAne saMkhyeye ca ityanuzAsanAd dazAdizabdAnAM zatAdizabdavat saMkhyAyavAcakatve'tra prAptaH, uktAnuzAsanavirodhAdeva zatAdizabdasya saMkhyeyavAcakatve 'dve zate ' trINi zatAni ' ityAdau dvivacanAdeH sAdhutvAnuphpattirapi prAptA, tathA zatAdizabdAnAM saMkhyeyavAcakatve ' gavAM zatAni , ityAdI gopadottaraSaSTayarthasyAnvayAnupapattirapyasti- SaSThyarthasya bhedasaMbandhasya kacidapyanvayo na saMbhavati- yathA ' ghaTasya nIlaH' ityatra 'ghaTavRttirnIlaH ' iti bodho jAyate tathAtra 'govRttIni zatasaMkhyeyAni ' ityapi bodho nopapadyate tasmAta zatAdizabdA na saMkhyeyavAcakAH kiM tu saMkhyAvAcakA eveti svIkAryam , saMkhyAvAcakatve tu zatAdipadottarabahuvacanAdyarthabahutvAdeH prakRtyarthazatAdisaMkhyAyAmevAncyAt "pratyayAnAM prakRtyAnvitastrArthabodhakatvam " iti niyamarakSApi bhavati, tathA saMkhyAvAcakatve " saMkhyAyAM dvibahutve staH " ityanena dvivacanAntatvabahuvacanAntatvayorapi bodhanAt dve zate'' trINi zatAni / ityatrAnuzAsanavirodhopi nAstIti dvivacanAdisAdhutAnupapattirapi nAsti, ' gavAM zatAni ' ityatra SaSThayarthAndhayAnupapattirapi nAsti 'ghaTasya nIlaH' ityatra 'ghaTavRttirnIlaH' itibodhavadatrApi 'govRttIni bani zatatvAni ' itibodha upapadyate saMkhyAyAH saMkhyeyapadArthavRttitve virodhAbhAvAdityarthaH / nanu ' gavAM zatAni ' ityatrAbheda eva SaSThyarthastathA ca zatazabdasya saMkhyeyaparatve ' gavAbhinnAni zatasaMkhyeyAni ' itivAkyArthabodho bhaviSyatItyAzaGkayAha- na ceti / parihAramAha- tathA satIti, yadyamedopi SaSThayarthaH syAttadA 'brahmaNA daza' (dazasaMkhyAkA brAhmaNAH ) ityasya sthAne ' brahmaNAnAM daza' ityapi prayogaH syAt-abhedabodhasaMbhavAt , na ca 'brAhmaNAnAM daza' itiprayogo bhavatIti nA'bhedaH SaSThyarthastathA ca zatAdizabdAnAM saMkhyeyavAsvakatve gavAM zatAni' ityAdau SaSThayarthAndhayAnupapattistadavastheti saMkhyaiva zatAdizabdArtha ityrthH| svamatamAha- asmAkaM ceti, " saMkhyeye hyAdaza triSu " ityanuzAsanAd AdazataH ekamArabhyASTAdazaparyantAH saMkhyAvAcakAH zabdAH saMkhyeyavAcakA eva yathA ' ekaH paTo dvau paTau daza brAmaNA bhaSTAdaza gAva: ' iti tathA ca dazazabdasya saMkhyeyaparatvenA'bhedabodhanArtham ' brAhmaNA daza / ityeva prayogo bhavati na tu 'brAhmaNAnAM daza ' ityapi-abhedabodhAsaMbhavAt / ataH param-aSTAdazasaMkhyAtaH paraM ekonaviMzatyAdisaMkhyAvAcakAH zabdA: saMkhyAvAcakAH saMkhyeyavAcakAzca bhavaMti tatra saMkhyeyavAcakA yathA- 'ekonaviMzatiH paTAH ' 'zataM gAvaH ' ityAdi, saMkhyAvAcakA yathA 'paTAnAmekonaviMzatiH ''gavAM zatam ' ityAdi, tathA ca zatAdizabdavata= yathA zatAdizabdAnAm "vizayAdyAH" ityanuzAsanena saMkhyAnArthakatvam-saMkhyAvAcakasvamasti tathA dazAdizabdAnAm ekamArabhyASTAdazaparyantasaMkhyAvAcakAnAM dazAdizabdAnAma "Aho Shrutgyanam" Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtAdizabdArtha vicAra: ] vyutpattivAdaH / ( 175) nArthakatvAbhAvAt / dazatvAdisaMkhyAyAH padArthatAvacchedakatvena tatra SaSThayarthasaM-bandhAnvathAsaMbhavena na tathAprayoga iti / tadasat - ' gavAM zatAni' ityAdau saMkhyAyAH prAdhAnyena zatAdizabdavAcyatve gavAM zataM dadyAt' ityAdau zatAdipadArthasya saMkhyAyA dAnAdikarmatvAnvayAyogyatayA prAmANyAnupapattiH, ' gavAM zataM zulam' ityAdI saMkhyAyAM zuklAdyamedAnvayayogyatAvirahAt tadanupapattizca tasmAd dazAdizabdA iva viMzatizata sahasvAdizabdA apa saMkhyAvacchinnavAcakA eva na tu dharmivizeSaNatAnApannasaMkhyAvAcakAH / - EUR " saMkhyeye hyAdaza triSu " ityanuzAsanAtsaMkhyeyamAtravAcakatvena saMkhyAnArthakatvAbhAvAt = saMkhyAvAcakatvameva nAsti yena 'brAhmaNAnAM viMzatiH ' itivat ' brAhmaNAnAM daza ' ityapi prayogaH syAt / dazAdizabdAnAM saMkhyAvAcakatve " padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena " iti vyutpattarvirodhamapyAha- dazatvAdIti, dazAdizabdAnAM saMkhyAvAcakatve saMkhyAyAzca padArthatAvacchedakatvena padArthatvAbhAvAt tatra SaSThyarthasya vRttitvasya dazatvasaMkhyAyAmanvayo na saMbhavatItihetorapi tathA=' brAhmaNAnAM daza' iti prayogo na bhavati brAhmaNAnAM viMzati: ' ityAdau tu " viMzatyAdyAH " ityanuzAsana balAd vivazam " padArthaH padArthenAnveti " itivyutpatteH saMkocaM kRtvA padArthatAvacchedakIbhUtaviMzatitvAdisaMkhyAyAM SaSThayarthAnvayaH svIkriyate yathA- brAhmaNavRttiviMzatitvam' iti, evameva ' gavAM zatAni ' ityasyApi ' govRttIni zatatvAni ityevArthastathA ca siddham - 'dve zate ' ' trINi zatAni' ityAdau saMkhyaiva zatAdizabdArtha ityarthaH / # pariharati- tadasaditi, yaduktam ' dve zate ' ' trINi zatAni ' ityAdI saMkhyaiva zatAdizabdArtho na tu saMkhyeyamiti tanna yuktaM evaM hi ' gavAM zatAni ' ityatrApi zatazabdavAcyA prAdhAnyena saMkhyaiva syAt tathA ca gavAM zataM dadyAt ' ityatrApi zatazabdavAcyA saMkhyaiva syAt saMkhyAyAzca dAnakarmatvaM na saMbhavatIti zatasaMkhyAyA dAnakarmatve'nvayayogyatAyA asaMbhavAd bhasaMbhavitArthabodhakatvAt ' gavAM zataM dadyAt ' ityasyAprAmANyaM syAt evam ' gavAM zataM zuklam ' ityatrApi zatazabdavAcyA saMkhyaiva syAt saMkhyAyAzca zuklaguNavattvaM zuklatvaguNenAbhedo vA na saMbhabatIti ' gavAM zataM zuklam' iti vAkyasyApi tadanupapattiH prAmANyAnupapattiH, tasmAd yathA dazA dizandAH saMkhyAvacchinnasaMkhyeyavAcakAstathA: zatAdizabdA api saMkhyAvacchinnasaMkhyeyayAcakA eva na tu prAdhAnyena saMkhyAvAcakAstathA ca ' gavAM zataM dadyAt' ityatra zatazabdasya saMkhyeyavAcakatve prApte saMkhyeyasya ca dAnakarmatvayogyatvAnna prAmANyAnupapattiH, tathA L gavAM zataM zukam ' ityatrApi zatazabdasya saMkhyeyavAcakatve prApte saMkhyeyasya ca zuklatvaguNenA'nvayayogyatvena zuklapadArthenAbhedAnvayayogyatvAnna prAmANyAnupapattirityarthaH / dharmivizeSaNatAnApanneti - yathA ghaTAdizabdAnAM ghaTAdyavacchedakIbhUtaghaTatvAdivAcakatvamapi bhavati - ghaTAdivAcakatvAda "Aho Shrutgyanam" 8 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) svArthaikadezepiM saMkhyAyAM svaprakRtikavibhaktyarthasaMkhyAnvayasAkAGkSatayA'nyaprakRtikaSaSThyartha saMbandhAnvayasAkAGkSatayA ca teSAM saMkhyAnArthakatAmavAdoM na tu dazAdizabdAnAM tathAtvaM dazAdibrAhmaNatAtparyeNa ' brAhmaNAnAM daza ' ityAdiprayogavirahAditi teSAM saMkhyeyamAtravAcitApravAda iti, "viMzatyAdyAH sadaikatve sAdaza: & { prathamAkAra ke ghaTAdipadArthAnAM ghaTatvAdiviziSTatvAt tathA viMzatyAdisaMkhyAzabdAnAmapi saMkhyA viziSTasaMkhyeyavAcakatvameveti saMkhyeyarUpadharmivizeSaNatApannasaMkhyAvAcakatvamapi prAptamevetyeva yuktaM na tu dharmivizeSaNatADanApanna saMkhyAvAcakatvam = kevalaM saMkhyAmAtravAcakatvamityarthaH / nanu yadi 'gavAM zatAni ' ' gavAM zataM dadyAt' ityAdI zatAdizabdAnAM saMkhyeyavAcakatvameva na ca saMkhyAvAcakatvaM tadA sarvatra saMkhyeyavAcakatvameva syAttathA ca zatAdizabdAnAM saMkhyAyAcakatvaM kathamucyate janaiH tathA dazAdizabdAnAM kevalaM saMkhyeyamAtravAcakatvaM na saMkhyAvAcakatvamityapi kathamucyate? ityAzaGkya zatAdizabdAnAM saMkhyAvAcakatvapravAdamupapAdayati - svArtheketi / dazAdizabdAnAM saMkhyeyamAtravAcakatvapravAdaM copapAdayati-dazAdibrAhmaNeti / ' ekaM zatam" ityatra svArthaikadeze = svArthaikadezabhUtAyAM saMkhyAyAm = zatatvasaMkhyAyAM svaprakRtikavibhaktyarthasaMkhyAnvayasAkAGkSatayA = svaM zataMzabdastatprakRtikavibhaktiH zatapadottaraprathamA vibhaktistadartha bhUtaikatvasaMkhyAyA anyaye sAkAGkSatayA ( ekaM zatasvamitibodhAt ) teSAm = zatAdizabdAnAM saMkhyAnArthakatApravAdaH =saMkhyAvAcakatvapravAdosti-zatAdipadottaravibhaktayarthabhUtasaMkhyAyAH zatatvAdisaM khyAyAmanvayasvIkArAdityartha etacca pUrvameva 'viruddha saMkhyAvacchinnavAcaka' (pR. 171 ) ityAdi - noktam, tathA svArthaikadezasaMkhyAyAM zatatvAdau anyaprakRtikaSaSThayarthasaMbandhAnvayasAkAGkSatayA = 'gavAM zatam' ityatrAnyaprakRtikA = gopadaprakRtikA yA gavAmiti gopadottaraSaSThI tadartho yo vRttitvasaMbandhastasyAnvaye sAkAGkSatayA ca teSAM zatAdizabdAnAM saMkhyAnArthakatApravAdosti-- garvA zatam 6 ityatra govRttizatatvam = govRttitvAzrayatAvacchatatvamatibovodayAt 6 SaSThayarthavRttitvasya zatatvAdAvanvaya svIkArAt saMkhyAvAcakatvapravAda eva, saMkhyeyavAcakatvaM tu yuktameva 'gavAM zataM dadyAt ' ityAdiprayogAt / dazAdizabdAnAM ca tathAtvam = svaprakRtikavibhaktyarthasaMkhyAnvayasAkAGkSatvaM tathA'nyaprakRtikaSaSThyaryasaMbandhAnvaya sAkAGkSatvaM ca nAstIti dazapadottaravibhaktyarthasaMkhyAyAstathA brahmANapadAdyuttaraSaSThyartha vRttitvasya dazatvasaMkhyAyAmanvayAsaMbhavAnna dazAdizabdAnAM saMkhyAnArthakatApravAda ityarthaH / dazAdizabdAnAM saMkhyeyamAtravAcitApravAdakAraNamAha- dazAdibrAhmaNeti, yadi dazAdizabdAnAmapi saMkhyAvAcakatvaM syAttadA brAhmaNAnAM zatam ' itivat 'brAhmaNAnAM daza' ityapi prayogaH syAd na caivaM prayogo mavatIti na dazAdizabdAnAM saMkhyAvAcakatvaM kiM tu brAhmaNA daza ' ityeva prayogo bhavatIti teSAm = dazAdizabdAnAM saMkhyeyamAtravAcitApavAdosti, vastutastu sarveSAmeva dazAdizabdAnAM "Aho Shrutgyanam" Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirarthakaikavacanAdivicAraH ] vyutpattivAdaH / sarvA: saMkhyeya saMkhyayoH / saMkhpArthe dvibahutve staH tAtparyagrAhakam / 59 ( 177 ) ityanuzAsanamapyuktArthe ekadvibahuzabdotarekavacanadvivacanabahuvacanAni ca na saMkhyAbodhakAni - uddeiyatAvacchedakavidheyayoraikyenaikatvAdyanvaye AkAGkSAvirahAditi taduttaraM prathamAvibhaktiH prayogasAdhutAmAtrAya / " Aho Shrutgyanam" K nityabahuvacanAntA'vAdizabdaparaM prathamAbahuvacanamapi kvacinnirarthakameva - yaMtrazatAdizabdAnAM ca saMkhyAvacchinnavAcakatvamevAsti tatra 'brAhmaNA daza' ityAdau dazAdizabdottaravibhaktyarthasaMkhyAyAH prakRtyarthe dazAdAvevAnvayo bhavati na tu dazatvAdAvityeva dazAdizabdAnAM saMkhyeyavAcakatvam, vibhaktyartha saMkhyAyA dazatvAdAvanvayAsaMbhavAdeva 'brAhmaNAnAM daza' iti prayogo na bhavati, zatatvAdAtrantrayasaMbhavAdeva ' brAhmaNAnAM zatam ' itiprayogastu bhavati / zatAdizandottaravibhaktyartha saMkhyAyAstu prakRtyarthatAvacchedakazatatvAdAvapyanvayo bhavatItyeva zatAdizabdAnA saMkhyAnArthakatA vastutastu saMkhyAvacchinnabodhakatvameva, tatrApi yatra zatAdizabdottaravibhaktyarthasaMkhyAyAH zatatvAdisaMkhyAyAmanvayastatra vacanatrayameva bhavati yathA ' gavAM zataM zate zatAni iti, yatra ca prakRtyarthe evAnvayastatraikavacanameva yathA zataM gAva: ' iti vivekaH / atrAmarakozaM pramANayati-- viMzatyAdyeti / uktArthe= viMzatyAdizabdottara vibhaktyartha saMkhyAyAH prakRtyarthe viMzatyAdAvanvaye viMzatyAdizabdAnAmekavacanAntatvaM prakRtyarthatAvacchedake viMzatitvAdAvanvaye ca vacanatrayAntatvameva yathAyogyaM bhavatItyamaravAkyasyArtha etadevoktam- saMkhyArthe iti / atra ca "" uktArthe tAtparyagrAhakamiti - viMzatyAdyAH saMkhyA: ( saMkhyAzabdAH ) saMkhyeyasaMkhyayorvAcakA iti nArthaH kiM tu saMkhyeyasaMkhyAnyatara vizeSya ke katvAdirUpavibhaktyarthaprakArakAnvayabodhaparA ityevAnuzAsanArtha:- ' zataM gAvaH garvA zatam / ityubhayavidhaprayogadarzanAt saMkhyeyamAtravizeSyakazatatvAdiprakArakabodhapagaH zatAdisaMkhyAvAcakazabdAH sadaikatve vartante zataM brAhmaNAH itiprayogadarzanAt saMkhyAyAm = zatatvAdisaMkhyA vizeSyakazatAdipadottarekavacana dvivacanabaddhruvacanArthaikatvadvitvabahutvaprakAraka bodhaparAH zatAdisaMkhyAvAcakAH zabdA ekavacanAntA dvivacanAntA bahuvacanAntA bhapotyarthaH - ' gavAM zataM zate zatAni' itiprayogAt ekaM zatatvaM dve zatatve trINi zatatvAnItyarthAditi " iti kRSNabhaTTA: / eketi - ekazabdottaramekavacanaM dvizabdottaraM dvivacanaM bahuzabdottaraM ca bahuvacanaM saMkhyAbodhakaM na bhavati saMkhyAbodhakatve hyekamityatroddezyatAvacchedakamapyekatvaM vidheyamapyekatvameva dvAvityatra dvitvameva syAdU bahava ityatra bahutvameva syAttathA coddezyatAvacchedakavidheyayoraikye jAte ekatvAdeH pra sparthenAnvaye AkAGkSA na saMbhavatIti na saMkhyAbodhakatvaM kiM tu sAdhutvArthasvameva, etacca pUrvameva ( pR. 64 ) " evamuddezyatAvacchedakavidheyayoraikyena" ityatra pratipAditam / nityeti- yathA ekadvibahuzabdebhyo jAyamAnA prathamA vibhaktirnirarthakaiva tathA nityabahuvaca 12 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 178 ) sAdarza: [ prathamAkArake hopaktimAtratAtparyeNa tAdRzazabdaH prayujyate tatra bahutvAnvaye yogyatAvirahAt / yattu tadgataguNAdisAdhAraNabahutvasya tatrAnvaya iti, tanna zobhanam prakRtyarthatAvacchedakavyApyaparyAptisaMbandhenaivA'neka vRtti saMkhyAnvayasya vyutpannatayA tAdRzasaMbandhena tathAvidhabahutvAnvaye yogyatAvirahAt / anyathA - udAsInaghaTapaTAdisAdhAraNa bahutvasyApyanvaya saMbhavena tadgataguNAdisAdhAraNa bahutvAnudhAvanasyADakecitkaratvAt / nAntA'bAdizabdottaravartamAnamapi prathamAbahuvacanaM kvacinnirarthakameva yatraikajalavyaktitAtparyeNa < ApaH ' ityucyate tatra prakRtyarthabhUtaikajalavyaktau bahuvacanArthabahutvasyAnvayAsaMbhavAdityarthaH / tAdRzazabdaH ApaH itizabdaH / Adipadena nityabahuvacanAntadArAdipadaM grAhyam / nanu ApaH ' ityatraikA jalavyaktiranekAzca jalagatamAdhuryAdiguNavyaktaya iti militvA tatra bahutvamasyeveti tatra prathamA bahuvacanArtha bahutvasyAnvaye na yogyatAviraha iti nAtrAdizabdottara prathamAbahuvacanaM nirarthakamityAzaGkate - yatviti / pariharati- tanneti / parihArahetumAha-prakRtyartheti, anekavRttisaMkhyAnvayasya = dvitvabahutvAdisaMkhyAyA anvayastu prakRtyarthatAvacchedaka uddezya-tAvacchedakavyApyaparyAptisaMbandhenetra bhatratIti pUrvam ( pR0 137 ) " uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptareva saMsagaMto vagamAt " ityanena pratipAditam ' ApaH ' ityatra prakRtyarthatA ( uddepatA ) vacchedakaM jalatvameva tathA ca jalatvavyApyatra hutvaparyAptirjale eva saMbhavati na tu jalagata*guNeSvapIti tAdRzasaMbandhena jalastravyApyaparyAptisaMbandhena tathAvidhabahutvAnvaye = jalatvavyApyaparyA. tibahulasyAmadhye jalagata gugAnAM yogyatA nAsti - jalIyaguNeSu jalatvA'bhAvAditi nA'pUzabdottaraprathamAtrahuvacanArtha duvasya jalena saha jalIyaguNeSvanvayaH saMbhavati yena prathamA-bahuvacanasya nirarthakatvaM na syAdityarthaH / anyathA = yadi ' ApaH ityatra jalagataguNavRttisaMkhyAmAdAya bahutvAnvayo yuktaH sAttadA jalasamIpavartighaTapaTAdivRttisaMkhyAmAdAyApi ghaTapaTAdisAdhAragasyApi bahulasya jale'ntrayasaMbhavAjjalagataguNAdisAdhAraNabahukhaparyantAnudhAvanamapi * 6 sArthameva syAt na ca Apa: " ityantra jale ghaTapaTAdisAdhAraNa bahutvasyAnvayo yuktastathA jalIyaguNasAdhAra gabahutvasyApyanvayo na yukta iti prathamAbahuvacanaM nirarthakamevetyarthaH / evam dArAH ityAdAvapi bodhyam / C 6 > nanu ApaH ' ityatra na jalatvamAtrAvacchinnaH prakRtyartho yena jalavavyApyAyaptiH saMbandhatvena tAdRzasaMbandhena jalIyaguNeSu bahutAnvayopapattirna syAt kiM tu ajahatsvArthalakSaNayA= svArthaM jalamatyaktvaiva jala jalagataguNo nayasAdhAraNo yastRzAmakatvAdirUpo dharmastadavacchinna eva prakRtyarthastathA ca prakRtyartha nAvacchedaka tRTzAmakatvaM tAdRzatRTzAmakatvavyApyabaddutvaparyApterjale iva jalaguNeSvapi satva tRTzAmakatvavyApyaparyAptisaMbanvena bahutvasya jalajalagataguNasAdhAraNyenA "Aho Shrutgyanam" 8 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khyAtasya saMkhyArthatAvi 0 ] vyutpattivAdaH / ( 179 ) athA'jahatsvArtha lakSaNayA guNAdisAdhAraNadharmAvacchinna eva prakRtyarthaM iti cet, tarhi bahutvena bhAsamAneSu guNAdiSvapi padArthAntarAnvayaH syAt tathA ca 'Apo dravyANi ' ' dvArA atra gRhe santi' ityAdivAkyAnAmapramANatApattiH- guNAdiSu dravyAbhedagRhavRttitAderbAdhAt mukhyArthamAtraparatAhazazabdAnAM bahuvacanAntatAnupapattizceti na kiMcidetat / avAdipadArthe ekatvadvitvAnvaya yogyatAsattve'pyasAdhutvAdeva taduttaramekavacanaM na prayujyate itidhyeyam / 6 6 AkhyAtaikavacanasya saMkhyArthakatve vivadante niSkarSAnusAriNaH- ' vaTosti' nvaye na kAcidanupapattiriti na prathamAbahuvacanaM nirarthakamityAzaGkate - atheti / pariharatitati, evaM hi ' anekavRttisaMkhyAyA yAvatsvanvayo bhavati tAvatsyaiva padArthAntarasyAnvayo bhavati yathA atra vaTau staH' ityatra dvitvAdhikaraNaghaTadvaye evaitadezavRttitvasyAnvayo bhavati iti pUrvokta 158 ) niyamenAtrApi Aze dravyANi ityatra bahutvena bhAsamAneSu bahutyAdhikaraNatvena bhAsamAneSu jalIyaguNeSvapi dravyAbhedarUpapadArthAntarasyAnvayaH syAd na ca dravyaguNayorabhedaH saMbhavatIti jalaguNeSu dravyAbhedasya bAdhAt = bAdhitatvAt bAdhitArthapratipAdakatvAt ' Apo dravyANi ityasyAprAmANyaM syAt evam- dArA atra gRhe santiM ' ityatrApi bahutvAdhikaraNatvena bhAsamAneSu dAraguNeSvapyetadgRhavRttitvarUpapadArthAntarasyAnvayaH syAt na ca dAraguNeSvetadgRhavRttitvamastIti gRhavRttitAderbAdhAd bAdhitArthapratipAdakatvAt ' dArA atra gRhe santi ' itivAkyasyA'prAmANyaM syAd na ca ' Apo dravyANi dArA atra gRhe santi ityAdivAkyAnAmaprAmANyamiSTamiti nAtra guNAdisAdhAraNadharmAbalchinnaH prakRtyarthaH kiM tu jalatvAvacchinno dAratvAvacchinnazcetyekajalavyaktau bahutvAnvayAsaMbhavAt 'ApaH ' ityatra bahuvacanaM nirarthakamevetyarthaH / evam ' dArA: ' ityatrApi bodhyam / doSAntaramAha - mukhyArtheti, yadi 'Apa' ityatra bahuvacanArthabahutvasya guNAdisAdhAraNyenaivAnvayaH syAttadA guNAdisahitajalabodhanatAtparye sati bahuvacanopapattAvapi kevalajalamAtrapratipAdanatAtparye sati mukhyArthaparANAm = jalAdimAtrArthapratipAdakAnAM tAdRzazabdAnAm = abAdizabdAnAM bahuvacanAntatvaM nopapadyeta - bahutvAzrayIbhUtajalIyaguNeSu tadAnIM tAtparyAbhAvAditi nedaM mataM zobhana mityarthaH / siddhAntamAha- abAdIti, ekajalavyaktAvekatvasya jalavyaktidvaye dvitvasya cAnvayayogyatAyAH sattvenA'bAdizabdottaramekavacana dvivacanayoH prayoge yadyapyanupapattirnAsti tathApi asAdhutvAt taduttaram - abAdizabdottaramekavacanaM dvivacanaM ca na prayujyate kiM tu bahuvacanametra, evaM dArapadepi bodhyam / tathA cAnuzAsanam - "ApaH strI bhUmni" iti "bhUmni dArAH" iti ca / Zui " AkhyAteti niSkarSa:- siddhAntaH / ghaTosti ' ityatraikatvaviziSTaghaTasya bodho bhavatIti gha ekAnyArthamekatvopasthiterapekSAstItyekatvasaMkhyArtha katvamAkhyAtaikavacanasya vA svIkartavyaM "Aho Shrutgyanam" Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ prathamAkArakeityAdau subekavacanAdeva saMkhyAbodhasaMbhavAt 'caitreNa dRSTo ghaTaH' ityAdisthalAnurodhena tasya tadbodhakatAyA AvazyakatvAt / na caikavacanatvenA'nugatenaikatvazaktatvAt tiDekavacanasyApyekatvavAcakatvamakSatamiti vAcyam, ekavacanatvasyaikatvazaktatAvacchedakatAyAH prAgeva nirAkRtatvAt / astu vA tena rUpeNa tiDekavacanasyApyekatve zaktistathApi tajjanyaikatvopasthiteH zAbdabodhopayogitve mAnAbhAva:- na hi sAmAnyata ekavacanajJAnajanyopasthititvena tacchAbdabodhahetutA saMbhavati tathA satyekatve'gRhItasupadavRttikasya puMsa: supadaprakRtighaTAdipadopasthApyaghaTAdo paTAdipadottarA'mAdipadopasthApyaikatvAdyanvayabodhaprasaGgAt, kiM tu supadatvAdiprakArakajJAnajanyatadupasthititvAdinaiva tathA ghaTapadottaraprathamaikavacanasya vA svIkartavyamiti saMzaye ' caitreNa dRSTo ghaTaH ' ityatrAkhyAtaM tu nAstyeva yasya ghaTavizeSaNIbhUtaikatvopasthApakatvaM syAditi tasya-subekavacanasya ( prathamaikavacanasya ) tadbodhakatAyA:ekatvasaMkhyAbodhakatAyA AvazyakatvAt "ghaTosti / ityatrApi subekavacanasyaivaikatvabodhakatvaM yuktaM na tvAkhyAtaikavacanasyetyarthaH / 'caitro maitrazca gacchataH' ityatra caitramaitrayovizeSaNIbhUtadvitvopasthApakaM sudvivacanaM tu nAstItyatrAkhyAtadvicanasyaiva dvitvopasthApakatvA. tsArthakyameva tathA 'caitro maitro devadattazca gacchanti' ityatrAkhyAtabahuvacanasyaiva bahutvopasthApakatvAtsArthakyamevetyA''khyAtekavacanasyaiva saMkhyArthakatve vivAdo na tu dvivacanabahuvacanayoritibhAvaH / nanu vAcakatvaM hi zaktyadhInamasti zaktizca vAcyavAcakayoranugatarUpAdhInAsti yathA ghaTasya ghaTatvarUpeNa vAcyatvaM ghaTapadastha ca ghaTapadatvena rUpeNa vAcakatvaM tathA''khyAtaikavacanasyApya'nugatenaikavacanatvarUpeNaikatve zaktatvaM saMbhavatIti kathaM naikatvavAcakatvaM syAdityAzaGkayAha-na ceti / pariharati- ekavacanatvasyeti, ekavacanatvasya nirUpayitumazakyatvAdeva zaktatAvacchedakatvaM prAgeva= ( pR0 123)" ekavacanatvAdervacatvAt " ityAdinA nirAkRtam, nathA cAvyAtaikavacanaM nirarthakamevetyarthaH / / __ abhyupagamyAha- astu veti, tena rUpeNa ekavacanatvena rUpeNAkhyAtekavacanasyaikatve zaktisattvepi tajanyaikatvopasthiteH AkhyAtaikavacana jJAnajanyekatvopasthiterekatvaprakArakakAdivizeSyakazAbdabodhopayoginvaM na saMbhavatItyandhayaH / uktamupapAdayati- na hIti, yadi sAmAnyata ekavacanajJAnajanyaikatyopasthitestacchAbdabodhahetutA ekatvaprakArakazAbdabodhahetutvaM syAttadA yena puruSeNa supadasyaikatve zaktirna gRhItA tasya 'ghaTosti / 'paTaM pazya , ityAkArakavAkyadvayazravaNakAle dhaTapadopasthApitaghaTe paTapadottarA'mpaMdopasthApyaikatvasyApyanvayabodhaH syAdeva- ekatvopasthiterekavacanajJAnajanyatvAt- ampadasyApyekavacanatvAt , na caivaM paTapadottarA'mpadopasthitaikatvasya ghaTe'nvayo bhavati kiM tu * ghaTosti / ityAdau svantaghaTapadopasthitaghaTe supadatvAdiprakArakajJAnajanyatadupasthitatvAdinaiva nAma supadatvaprakArakam supadaviSayakaM yad ekatvaM supadavAcya "Aho Shrutgyanam' Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtasya saMkhyArthatAvi0 ] vyutpattivAdaH / sati ghaTAdipadottarasupadatvAdirUpAnupUrvIvizeSarUpAkAGkSAjJAnaghaTitAyAM ghaTAdAvekatvAnvayabodhasya sAmagryAM supadatvAdiprakArakadhIjanyopasthitarevAntarbhAvAta tAdRzApatteranavakAzAt / evaM ca tibAdipadatvamakArakajJAnajanyopasthititvena tacchAbdabodhahetutve mAnAbhAva iti / ___ yattu tivAdeH saMkhyAnabhidhAyakatve 'caitraH pacati taNDulam ' ' caitreNa pacyate taNDulaH ' ityAdau kartRkarmavAcakapadAt tRtIyAdvitIyayorApattiH- kartRmityAkArakaM zaktijJAnaM tAdRzazaktijJAnajanyA yA ekatvopasthitistAdazopasthititvenaiva rUpeNaikatyopasthiterekatvaprakArakazAbdabodhaM prati hetutA saMbhavati arthAt svantaghaTapadopasthitaghaTavizeSyakaikatvaprakArakabodhaM prati supadajJAnajanyaikatvopasthitereva hetutAsti svantaghaTapadopasthitaghaTe supadopasthitasyaivaikatvasyAnvayasvIkArAt, tathA sati tathA ca ghaTAdau-svantaghaTapadopasthitaghaTe ekatvAnvayabodhasya yA ghaTAdipadottarasupadatvAdirUpAnupUrvI vizeSarUpAkAGkSAjJAnavaTitA sAmagrI zAbdabodhasAmagrI tasyA supadatvAdiprakArakadhIjanyaikatvopasthiteraivAntarbhAvAt= svantaghaTapadopasthitaghaTavizeSyakaikatvaprakArakazAbdabodhaM prati supadajJAnajanyakallopasthiteH kAraNatvamityevaM kAryakAraNabhAvasvIkArAt svantaghaTapadopasthitaghaTe supadopasthitaikatvasyaivAnvayo bhaviSyati na tva'mpadopasthitaikatvasyApIti na tAdRzApatteH supadaprakRtighaTAdipadopasthApyaghaTAdau paTAdipadottarA'mAdipadopasthApyakatvAdyanvayabodhApatteravakAza ityarthaH / evamiti- yadA hi svantaghaTapadopasthitaghaTe supadopasthitaikatvasyaivAncayo bhavatIti niyama; svIkRtastadA yathA svantadhaTapadopasthita. ghaTe ampadopasthitakatvasyAnvayo na bhavatyevamA''khyAtaikavacanopasthitaikatvasyApyancayo na bhavatIti tibAdi ( AkhyAta ) padatvaprakArakajJAna ( zaktijJAna) janyopasthititvena rUpeNaika-svopasthitestacchAbdabodhahetutve ekatvaprakArakazAbdabodhahetutve pramANa nAstyeva, tathA cAkhyAtekavacanasyaikavacanatvena rUpeNakatve zaktisvIkArepyAkhyAtekavacanopasthitekatvastha ghaTAdAvanvayo na bhavatItyAkhyAtekavacanasya nirarthakatvameva prAptam- AkhyAtekavacanopasthitaikatvasyopayogAbhAvAdityarthaH / yattviti- AkhyAtekavacanasya yadyekatvasaMkhyAbhidhAyakatvaM ( vAcakatvam ) na syAttadA naiyAyikamate lakArasya kartRkarmavAcakatvamapi nAsti yena tadanabhidhAnasya ka'nabhidhAnasya kartRbAcakapadAt tRtIyAniyAmakatvaM syAd yathA-" caitreNa pacyate / ityatra tathA karmAnabhidhAnasya karmavAcakapadAd dvitIyAniyAmakatvaM syAd yathA-' taNDulaM pacati / ityatra, kiM tu naiyAyikamate kartRkarmagatasaMkhyAnabhidhAnasyaiva tRtIyAdvitIyAniyAmakatvamastIti kartRgatasaMkhyAyA anabhidhAna-AkhyAtavAcyasaMkhyAyAH kartari ananvaye hi " kartRkaraNayostRtIyA " itisUtreNa kartRvAcakapadAttRtIyA bhavati yathA- 'caitreNa pacyate taNDulaH ' iti atrAkhyAtavAcyasaMkhyAyAH karmabhUtataNDule evAnvayo na tu kartRbhUtacaitrepIti caitrapadAttRtIyA prAptA, evaM karmagatasaMkhyAyA "Aho Shrutgyanam" Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 182 ) sAdarza: [ prathamAkArake - karmagata saMkhyAyA anabhidhAne "kartRkaraNayostRtIyA" iti " karmaNi dvitIyA"" itisUtrAbhyAM tayoranuzAsanAt / naiyAyikamate lakArasya kartRkarmA'vAcakatayA vaMdanabhidhAnasya dvitIyA tRtIyAniyAmakatvAsaMbhavAt / C na ca kartrAdigatasaMkhyAnabhidhAnameva kathaM kartrAdivAcakapadottaratRtIyAdiniyAmakam ' caitreNa pacyate taNDulaH ' ityAdisthalope lakArasya caitrAdigatasaMkhyAbhidhAyakatvAd ekatvatvAdinA ekatvAdisAmAnya syaivaikavacanAdyabhidheyatvAditi vAcyam, yatastadgatasaMkhyAnabhidhAyakatvaM prakRte na tadgatasaMkhyAniSThavRttya - anabhidhAne=AkhyAtavAsyasaMkhyAyAH : karmaNya'nanvaye hi " karmaNi dvitIyA " itisUtreNa karmavAcakapadAd dvitIyA bhavati yathA- taNDulaM pacati caitra: ' iti atrAkhyAtavAcyasaMkhyAyAH kartRbhUta caitre evAntrayo na tu karmabhUtataNDupIti taNDulapadAd dvitIyA prAptA. ityevaM prApte yadi tibAdeH = bhAkhyAtaikavacanasya saMkhyAbhidhAyakatvaM na syAttadA ' caitraH pacati ' ityatra kartRgatasaMkhyAnamidhAnasya tRtIyAprayojakasya sattvAt caitrapadAttRtIyA prApnuyAt na cAtra caitrapadAt tRtIyA bhavati ' caitraH pacati ' ityasyaiva sAdhutyAt 4 caitreNa pacati' ityasyA'sAdhutvAcca, tathA caitreNa pacyate taNDulaH ' ityatra karmagatasaMkhyAnabhidhAnasya dvitIyAprayojakasya sattvAt taNDulapadAd dvitIyA prApnuyAt na cAtra taNDulapadAd dvitIyA bhavati taNDulaH pacyate ityasyAsAdhutvAditi titrAdeH saMkhyAvAcakava ityasyaiva sAdhutvAt 5 'taNDulaM pa L " svIkArya tathA ca ' caitraH pacati ' itmatrAkhyAtasya kartRgatasaMkhyAvAcakatvAnna tRtIyA prApti:, ' taNDulaH pacyate ' ityatra cAkhyAtasya karmagatasaMkhyAvAcakatvAnna dvitIyApattirityarthaH / ' nanu kartRgatasaMkhyAnabhidhAnamapi na kartRvAcakapadAttRtIyAniyAmakaM tathA karmagata saMkhyAnabhidhAnaM ca na karmavAcakapadAd dvitIyAniyAmakaM saMbhavati anyathA yathA ' caitraH pacati ' ityantrAkhyAtasya kartRgatasaMkhyAbhidhAyakatvamasti tathA caitreNa pacyate taNDulaH ' ityatrApyAkhyAtasya kartRgatasaMkhyAbhidhAyakatvaM syAdeva - ubhayatrAkhyAtasya samAnarUpatvena vizeSAbhAvAditi ' caitreNa pacyate ' ityatrAkhyAtasya kartRgatasaMkhyAbhidhAyakatve prApte caitrapadAt tRtIyA na syAt - bhavati cAtra kartRgatasaMkhyAnamicAne'satyapi tRtIyeti na kartRgatasaMkhyAnabhidhAnaM tRtIyAprayojakam, tathA ' taNDulaM pacati ityatrAkhyAtasya karmagatasaMkhyAbhidhAyakatvAt karmagatasaMkhyAnamidhAne asatyapi dvitIyA bhavatIti na karmagatasaMkhyAnabhidhAnaM dvitIyAprayojaka mityabhiprAyeNAzaGkate-- na ceti / AkhyAtasya saMkhyAbhidhAyakatve hetumAha-- ekatvatvAdineti, sAmAnyarUpeNaikatvasyaikavavanavAcyatve prApte sube kavacanasyaikatvavAcakatvamastyA''khyAtaikavacanasyaikatvavAcakatvaM nAstItyatra niyAmakAbhAvAdityarthaH / pariharati- yata iti, prakRte = taNDulaM pacati 'caitreNa pacyate # ityAdau tadgata ( kartRkarmagata ) saMkhyAnabhidhAyakatvaM na tadgatasaMkhyAniSThavRttyanirUpakatvam = saMbamyavizeSeNa kartukarmagata saMkhyA niSThA yA vRttiH = zaktistada'nirUpakatvaM yata AkhyAtaikavacanasya "Aho Shrutgyanam" * Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khyAtasya saMkhyArthatAvi0 1 vyutpattivAdaH / ( 183 ) nirUpakatvam api tu tadvizeSya kasaMkhyAprakArakazAbdabodhA'nanukUlatvameva tathA ca kartrAdivizeSyaka saMkhyAnvayabodhAjanakalakArAdisamabhivyAhRtakartrAdivAcakapadAt tRtIyAdayo bhavantItyatraitadanuzAsanatAtparyam / $ caitreNa pacyate ' taNDulaH ityAdI caitrAdivizeSyakasaMkhyAnvayabodhakatvaM nAkhyAtasya, AkhyAtArthabhAvanAyA yatrAnvaya stadvizeSyaka saMkhyAnvayabodhasyaivAkhyAtena jananAt tAdRzabhAvanAnvayabodhe vizeSyazca prathamAntapadopasthApya eva / kartRgatakarmagatasaMkhyAniSThavRttinirUpakatva pevAstIti uktarUpA'nirUpakatvarUpasaMkhyAnabhidhAnasyAkhyAte'bhAvAt kartRpadAttRtIyA karmapadAd dvitIyA ca na syAdeva bhavati ca tRtIyA dvitIyeti tadgatasaMkhyAnabhidhAyakatvaM hi tadvizeSyakasaMkhyAprakAra kazAbdabodhAnanukUlatvameveti ( zAbdabodhAjanakatvameva ) ucyate tathA ca itisUtrasya ' kartRvizeSyakasaMkhyAprakArakabodhA'janakalakAreNa saha samabhivyAhRta kartRvAcakapadAt tRtIyA bhavati ityarthastathA ca ' caitreNa pacyateH' ityatra lakAreNa = lakArasthAnIyatipA kartRvizeSya kasaMkhyAprakAraka - bodho na janyate kiM tu karmavizeSyakasaMkhyAprakAraka evaM bodho janyate ityetAdRzalakArasamamivyAhRta kartRvAcaka caitrapadAttRtIyA bhavati, evam " karmaNi dvitIyA " itisUtrasya 'karmavizeSyakasaMkhyAprakArakabodhAjanakalakAreNa saha samabhivyAhRta karmavAcakapadAd dvitIyA bhavati ityarthastathA ca ' taNDulaM pacati' ityatra lakAreNa = lakArasthAnIyatipA ' karmavizeSya kasaMkhyAprakArakabodho na janyate kiM tu kartRvizeSya kasaMkhyAprakAraka eva bodho janyata ityetAdRzalakArasamabhibyAhRtakarmavAcakataNDulapadAd dvitIyA bhavatIti sarve samaJjasaM tasmAdAkhyAtaikavacanasyApi saMkhyAvAcakatvaM yuktamevetyarthaH / saMkhyAniSThavRttIti yaduktaM tatra vRttervAcyaniSTatvaM zaktivAde'smadItaTTIkAyAM vA draSTavyam / kiM cArthavizeSyakazakterAzrayatvasaMbandhenArthaniSThatvaM bhavatIti tathAtrApi bodhyam, padavizeSyakazaktezcArthaniSThatvaM zaktivAdoktaparamparAsaMbandhena bodhyam / etadanuzAsanasya = " kartRkaraNayostRtIyA " karmaNi dvitIyA " ityanuzAsanadvayasya / 'kartrAdivizeSaSakasaMkhyAnvayabodhAjana kalakArAdisamabhivyAhRta kartRvAcakapadAt tRtIyA bhavati' ityanenAnuzAsanatAtparyeNa kiM prAptamityAha- caitreNeti, 'caitreNa pacyate taNDulaH' ityatrAkhyAtasya karmabhUtataNDulavizeSyaka saMkhyAprakArakAnvayabodhajanakatvAdeva kartRbhUtacetravizeSyakasaMkhyA prakArakAvayabodhajanakatvaM nAstItyatra kartRvizeSyaka saMkhyAnvayabodhA'janakalakAreNa saha caitrapadaM sama* mivyAhRtamastIti caitrapadAttRtIyA prAptA / atrAkhyAtasya caitravizeSyaka saMkhzanvayA'bodhakatve hetu - mAha - AkhyAtArtheti, AkhyAtArtha bhAvanAyA yatrAnvayo bhavati tadvizeSyaka saMkhyAnvayabodha evAkhyAtena janyate " bhAvanAnvayini saMkhyAnvayaH " itiniyamAt tAdRzabhAvanAnvayabodhe AkhyAtArtha bhAvanAnvayabodhe ca prathamAntapadopasthApya evaM vizeSyo bhavati tasmAt prathamAntapadopasthApye 17 :: ' kartRkaraNayostRtIyA "Aho Shrutgyanam" 39 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 184 ) sAdarza: [ prathamA kArake - caitraH pacati taNDulam ityAdau caitrAdiH sAkSAdeva bhAvanAvizeSyaH / caitreNa pacyate taNDulaH ' ityAdau tu paramparayA, caitrAdiniSTha bhAvanAjanyaphalazAlI taNDula ityAkArakabodhasyaiva tatrodayAt / tasmAttivAderapi saMkhyAbodhakatvamAvazyakamiti / 6 tanna vicArasaham - tathA hi kartrAdiniSThasaMkhyAnvayabodhAna nukUlatvaM yadi tAdRzabodhopadhAyakajJAnaviSayatvAbhAvavattvaM tadA yAdRzativAdijJAnena sahakArya - ntaravirahAt tAdRzabodho na janitastayoge tRtIyAdyApattiH / yAde ca tAdRzaeva bhAvanAyAH saMkhyAyAzcAnvayo jAyate iti caitreNa pacyate taNDulaH ityatra prathamAntataNDulapopasthApyataNDulasyaiva vizeSyatvAt tatraiva bhAvanAyAH saMkhyAyAzcAnvayo jAyate ityAkhyAtenAtra taNDulavizeSyaka saMkhyAnvayabodhajananAt caitravizeSyakasaMkhyAnvayabodhA'jananAcca caitrapadAt tRtIyA prAptetyarthaH / evam ' caitraH pacati taNDulam ' ityatra prathamAnta caitrapadopasthApyasvAt caitrasyaiva vizeSyatvamiti tatraiva bhAvanAyAH saMkhyAyAzcAnvaya ityantrAkhyAtena caitravizeSyakasaMkhyAnvayabodhajananAt taNDulavizeSyakasaMkhyAnvayabodhA'jananAcca taNDulapadAd dvitIyA jItI nanu ' taNDulaH pacyate ' ityatra taNDulasya kathaM bhAvanAvizeSyatvaM yena tatra saMkhyAnvayaH syAdityAzaGkayAha - caitra iti, 'caitraH pacati ' ityatra caitratya tu sAkSAdeva bhAvanAvizeSyatyamasti - sAkSAdeva bhAvanAzrayatvAt, ' caitreNa pacyate taNDulaH ' ityatra taNDulasya tu paraparaye bhAvanAvizeSyatvam- bhAvanAyAH sAkSAtsaMbandhena cetananiSThatvaniyamAt / taNDulasya. paramparayA bhAvanA vizeSyatve zAbdabodhasvarUpamAha - caitrAdIti, caitraniSThabhAvanAjanyaphalazAlitvamevAtra taNDulasya bhAvanAvizeSyatvamastItyarthaH kiM vA taNDulasya svajanyaphalaza bhAvanAzrayatvAd bhAvanAvizeSyatvaM vijJeyam, svaM bhAvanA | upasaMharati-tasmAditi yasmAttibAdeH saMkhyAnabhidhAyakatve uktarItyA tRtIyAdvitIyayorvyavasthA nopapadyate tasmAt tibAdeH =bhAkhyAtaikavacanasyApi saMkhyAbodhakatvamavazyaM svIkAryamityarthaH / L , 3 i * 7 yatvityAdinA pratipAditaM pariharati- tanneti / kartrAdiniSThasaMkhyAnvayabodhAnanukUlatvamititRtIyAprayojakaM kartRvizeSyaka saMkhyA prakAra kazAbdabodhAnanukUlatvaM yaduktaM tat kiM svarUpam ? yadi tAdRzabodhopadhAyakajJAnaviSayatvAbhAvavattvam = arthAt tAdRzabodha: kartR vizeSyakasaMkhyAprakArakabodhaH, tAdRzabodhopadhAyakam kartRvizeSyakasaMkhyAprakAraka bodharUpaphalajanakaM yajjJAnaM tibbi SayakajJAnaM tAdRzajJAnaviSayatvAbhAvavattvameva yadi kartRvizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhAnanukUlatvaM sadA yathA ' caitreNa pacyate ! ityatra caitravizeSyakasaMkhyAprakAra katrodhastijJAnena na janyate iti caitravizeSyaka saMkhyAprakArakabodhajanakajJAnaviSayatvAbhAvavattvaM tipostIti caitrapadAt tRtIyA bhavati tathA yadA tibjJAnena ' caitraH pacati ' ityatra sahakAryantaravirahAt = ' tibekavacanamekatve zaktam ' ityAkArakazaktijJAnAdilakSaNasahakArivirahAt tAdRzabodha: - caitravizeSyaka saMkhyAprakAra "Aho Shrutgyanam" Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtasya saMkhyArthatAvivAdaH] vyutpattivAdaH / ( 185) bodhasvarUpayogyajJAnaviSayatvAbhAvastadA yagAdisamabhivyAhatAtmanepadAdijJAnasyApi tAdRzabodhasvarUpayogyatvAt / ttsvruupyogyjnyaanaavissytibaakhyaatsyaivaa'prsiddh| atha kAdivizeSyakasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakaviSayitvAnirUpakatvameva tAdRzabodhAnanukUlatvam ' caitraH pacati ' ityAkabodho na janitastadA tadyoge etAdRzatibyoge * caitra: pacati / ityatra caitrapadAd tRtIyApattiH syAdeva- yatotra tijJAnena caitravizeSyakasaMkhyAprakArakabodho na janita iti tipazcaitravi. zeSyakasaMkhyAprakArakabodhAjanakajJAnaviSayatvAt caitravizeSyakasaMkhyAprakArakabodhopadhAyakajJAnaviSayatvAbhAvavattvamastyeva, zaktijJAna vinA bodho na jAyate iti tasya sahakAritvaM taduktam-"zaktidhIH sahakAriNI" iti / saMkhyAprakArakajJAnaM tippadajJAnena janyate iti tippadabAmaviSayatvaM vidha taduktam- " padajJAnaM tu karaNam" iti, 'caitraH pacati ' ityatra uktasahakArisattve tu caitravizeSyakasaMkhyAprakArakabodhastijJAnena janyate iti tipazcaitravizeSyakasaMkhyAprakArakabodhopadhAyaka bodharUpaphalajanaka ) jJAnaviSayatvaM vijJeyam / dvitIyakarupamAha- yadi ceti, tAdRzabodhasvarUpayogyajJAnaviSayatvAbhAvaH = kartR vizeSyakasaMkhyAprakArakabodhajananaviSayakasvarUpayogyatAviziSTajJAnaviSayatvAbhAvavattvameva yadi kartRvizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhAnanukUlatvaM tadA yaksamabhivyAhatAtmanepada ( te ) jJAnasyApi tAdRzabodhasvarUpayogyatvAt kartRvizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhajananAnukUlasvarUpayogyatAlakSaNakAraNatAviziSTatvAd yaksamamivyAhRtAtmanepadasya caitAdRzajJAnaviSayatvAdevA'tmanepade tAdRzabodhasvarUpayogyajJAnaviSayatvAbhAvavattvasya tRtIyAprayojakasyA'bhAnAda 'caitreNa pacyate' ityatrApi caitrapadAt tRtIyA. na syAdepetyarthaH / saMkhyAmakArakazAbdabodhajanakatAvacchedakaM hi ekavacanatvaM vA titvaM vA vAcyaM tattu yaksamabhivyAhRtAtmanepadepyastyeveti tadviSayakajJAne saMkhyAprakArakazAbdabodhajananAnukUlasvarUpayogyatA tvastyeva yamAdisamabhivyAhArarUpapratibandhakavazAt zAbdabodharUpaM phalaM na janyate itibhAvaH / ukte hetumAha-- tatsvarUpeti,kAdivizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhajananAnukUlasvarUpayogyatA viziSTajJAnAviSayastibAkhyAtameva pra. siddha nAsti yena tAdRzabodhasvarUpayogyajJAnAviSayatvaM tRtIyAprayojakaM syAdityAkSepaH / " tAhazabodhasvarUpayogyatvAt " ityasyAne ' caitreNa pacyate ityAdAvapi tRtIyA na syAt taNDulaM pacavasyAdAvapi dvitIyA na syAt ' itipAThazeSaH / __ atheti- nanu kartRvizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhAnanukUlatvaM na uktatAdRzabodhopadhAyakajJAnaviSayatvAbhAvavattvaM vA uktatAdRzabodhasvarUpayogyajJAnaviSayatvAbhAvavattvaM vA yenoktarItyA 'caitra: pacati / ityatra tRtIyApattiH syAttathA ' caitreNa pacyate' ityatra tRtIyAnupapattiH syAta, kiMtu tAdRzabodhAnanukUlatvam kartRvizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhAnanukUlatvaM hi kAdivizeSyakasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakaviSayitvAnirUpakatvamityucyate. yathA "Aho Shrutgyanam" Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (186) sAdarza: [prathamAkArakedivAkyaghaTakatibAdiviSayitA caitrAdivizeSyakasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaja. nyatAnirUpitajanakatAvacchedikA- tAdRzAnvayabuddhitvAvacchinnaM prati caitrAdipadasamabhivyAhRtativAdipadajJAnasya hetutvAt / 'caitreNa pacyate taNDulaH ' ityAdivAkyaghaTakatAdipadaviSayitAM ca na tAdRzI- caitrAdipadasamabhivyAhRtatAha zapadajJAnatvena tAdRzabuddhitvAvacchinnaM pratyahetutvAt / 'caitraH pacati / ityatra kartRvizeSyakasaMkhyAnvayabuddhiH ( zAbdabodhaH ) tibajJAnena janyate etAdRzabuddhau buddhitvamapyasti janyatApyastItyetAdRzabuddhitvAvacchinnA yA etAdRzabuddhiniSThA janyatA tAdRzajanyatAnirUpitA yA tibajJAnaniSThA janakatA tAdRzajanakatAvacchedakaM yadviSayitvaM tibjJAne janakatAyA viSayitvasya ca sattvAt janakatAyA avacchedakaM viSayitvaM jAtaM tAdRzaviSayitvasya nirUpakatvaM titri vartate jJAnaviSayasyaiva jJAnIyaviyitAnirUpakatvAditi atra caitAdRzatijJAnasyaiva kartRvizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhajanakatvamastIti nAtra tRtIyAyAH prAptiH, etAdRzaviSayitvAnirUpakatvaM ca ' caitreNa pacyate / ityatrAtmanepade'styeveti tatra kartRvAcakapadAt tRtIyA prApteti na kopi doSa ityarthaH / etadeva svayamapyAha- caitra ityAdinA, caitraH pacati / ityAdivAkyavaTakaM yat tippadaM tAzatippadaniSThaviSayatAnirUpitA yA tippadajJAnaniSThA viSayitA sA'tra caitravizeSyakasaMkhyAnvayabuddhi : saMkhyAprakArakabuddhi ) tyAvacchinnajanyatAnirUpitA yA tippadajJAnaniSThA janakatA tasyA avacchedikAsti. etAdRzajanakatAvacchedakobhUtaviSayitAyAzcAtra tibi nirUpakatvamevAsti nA'nirUpakatvamiti na caitrapadAttRtIyApattirityarthaH, uktatibAdiviSayitAyA uktajanakatAvacchedakatve hetumAha- tAdRzeti, yataH- tAdRzAnvayabuddhitvAvacchinnam caitravizeSya-: kasaMkhyAprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati caitrAdipadasamabhivyAtatibAdipadajJAnasya hetutvamasti. ataH uktazAbdabodhajanakatibAdiviSayakajJAnaniSTha janakatAyA tibAdijJAnaniSThA vipayitAtrAvacchedikA jAtetyarthaH / catreNeti- 'catreNa pacyate taNDulaH' itivAkyaghaTakaM yadAtmanepadaM te iti padaM taniSThaviSayatAnirUpitA yA tepadaviSayakajJAnaniSThA viSayitA sA tu tAdRzI-caitravizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitA yA tepadajJAnaniSThA janakatA tAdRzajanakatAyA avacchedikA na- atra caitravizeSyakasaMkhyAprakArakabodhasyA'jAyamAnatvena tepadajJAne caitravizeSyaka: saMkhyAprakArakabodhajanakataiva nAsti yena tepadajJAnaniSThA viSayitA janakatAvacchedikA syAt. tathA coktajanakatAvacchedakaviSayitAyA nirUpakatvam 'caitraH pacati / itivAkyaghaTakativi vartate anirUpakatvaM ca ' caitrega pacyate ' itivAkyaghaTakAtmanepade vartate ityatra caitrapadAttRtIyA prAptA. atra tepadajJAnasya karmavizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhajanakatvAdityarthaH / na tAdRzItyatra hetumAha- caitrAdIti, ' caitreNa pacyate / ityatra caitrAdipadasamabhivyAhRtatAdRzapadajJAnatvenacatrapadasamabhivyAhRtAtmanepadajJAnasya tAdRzabuddhivAvacchinnam:-caitravizeSyakasaMkhyAprakArakazAndabuddhitvAvacchinnaM pratya'hetutvAt / yadyatra tepadajJAnasya hetutvaM * syAttadA tepadajJAnaniSThavivakSita "Aho Shrutgyanam" Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtasya saMkhyArthatAvivAdaH ] vyutpattivAdaH / (187 ) L na ca caitraH pacata ' ityAdI caitravizeSyakAkhyAtArtha saMkhyAnvayabodhotpattyA caitrAdipadasamabhivyAhatatAdipadajJAnatvena tAdRzAnvayabuddhitvAvacchinnaegasadati 'caitreNa pacyate ' ityAdivAkyaghaTakIbhUtatAdipadaviSayitApi tAdRzyeveti vAcyam, 'caitreNa paveta ' caitraH pacyate ' ityAdivAkyAccaitrAdivizeSyakasya bhAvanAyAH saMkhyAyAzcAnvayabodhasyAnudayAt / tadvizeSyakatadubhayAnvayabodhe prathamAnta caitrAdipadasamabhivyAhRtazabAdivikaraNottaratattadAkhyAtapadajJAnatvena hetutvAt ' caitreNa pacyate taNDulaH ' ityAdivAkyaghaTakatAdInAM janakatAyAstepadajJAnaniSThA viSayitA avacchedikA syAdapi tathAca tAdRzajanakatAvacchedakIbhUtaviSayitAyA nirUpakatvamAtmanepade prApnuyAdityatra tRtIyAnupapattiH syAdapi na caitramastItyarthaH / , nanu ' caitraH pacate ' ityatrAtmanepadajJAnenApi caitra vizeSyakAkhyAtArtha bhUtasaMkhyAprakArakazAdabodho jAyata eveti caitrAdipadasamabhivyAhRtatAdipada ( Atmanepada ) jJAnasya tAdRzAnvayabuddhitvAvacchinnahetutA-caitravizeSya kasaMkhyA prakAra kazAbdabodhahetutA'styeveti 'caitreNa pacyate ' ityAdi -- vAkyaghaTakIbhUtatAdipadaviSayitA = ityAdivAkyaghaTakAtmanepada niSThaviSayatAnirUpitA yA''tmanepadajJAnaniSThA viSayitA sApi tAdRzyeva - caitravizeSyakasaMkhyAprakAra kazAbdabuddhitvAvacchinna janyatAnirUpitajanakatAvacchedikaiveti tAdRzajanakatAvacchedakIbhUtaviSayitAyA nirUpakatvamevAtrAtmanepade prAptaM nA'nirUpakatvam-uktazAbdabodha janakAtmanepadajJAnaniSTha viSayitAyAstadviSayIbhUtAtmanepadanirUpitatvAdeveti ' caitreNa pacyate ' ityatra tRtIyA na syAdevetyAzaGkate - na ceti / pariharaticaitreNeti / yadi caitrAdipadasamabhivyAhRtAtmanepadajJAnasya caitravizeSyaka saMkhyAprakArakazAbdabodha 'vajanaH katvaM syAttadA 'caitreNa pacate' 'caitraH pacyate' ityAdivAkyAdapi caitravizeSyako bhAvanAprakArakaHsaMkhyAprakArakazca zAbdabodhaH syAdeva - atrApi caitrapadasamabhivyAhRtAtmanepadajJAnasya sattvAt, na caitraM bhavati tasmAnna caitravizeSyakAkhyAtArthasaMkhyAmakArakazAbdabodhaM prati caitrapadasamabhivyAhRtAtmanepadamAtrajJAnasya hetutvaM kiM tu prathamAntacaitrapadasamabhivyAhRtaM zabAdivikaraNottaraM ca yat tattadAkhyAtapadam = AtmanepadaM vA parasmaipadaM vA tajjJAnasya hetutvamasti tathA ca ' caitraH pacati ' ' caitraH pacate ' ityAdAvAkhyAtasya zatrAdivikaraNottaratvAt tAdRzAkhyAtajJAnena caitravizeSyakasaMkhyA prakAra kazAbdabodho jAyate, 'caitreNa pacyate' ityatra cAtmanepadasya yaguttaratvena zacAdivikarayottaratvAbhAvAnnaitAdRzAtmanepadajJAnena caitravizeSya kasaMkhyAprakArakazAbdabodho jAyate iti nokatAdipadaviSayitA=AtmanepadajJAnaniSThaviSayitApi tAdRzI caitra vizeSya kasaMkhyAprakArakazAbdabudvitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedikA yenAtra tRtIyAnupapattiH syAdityarthaH, tadvizeSyakatadubhayAnvayabodhe = caitrAdikartRvizeSyakabhAvanAprakArakasaMkhyA prakAraka bodhe / svayamapi vyatirekamAha - caitreNeti / tAdInAm = Atmanepadasya / tAdRzasamabhivyAhArAdizUnyatayA = zabA divikaraNasamabhivyAhArazUnyatayA / tadviSayitAyA: ' caitreNa pacyate ityatrAtmanepadajJAnaniSThaviSayi "Aho Shrutgyanam" Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (188) sAdarzaH [prathamAkAraketAdRzasamabhivyAhArAdizUnyatayA tadviSayitAyA atAdRzatvAt / _ 'caitraH pakSyate ' ityAditaH taNDulaH pakSyate' ityAditazca caitrataNDulAdivizeSyakasaMkhyAnvayabodhotpattyA 'caitraH pakSyate taNDulaH' ityatrobhayavizeSyakasaMkhyAnvayabodhIpayikatAdRzasamabhivyAhArajJAna viSayitAyAH pakSyate' ityAdau sattvena kartRkarmaNostRtIyAdvitIyayoraprasaktAvapi na tAdRzavAkyaM vyutpannAH prayuJjate- kartari sAkSAt karmaNi ca darzitaparamparayA yugapadbhAvanAvizeSaNakAtAyAH / atAzatvAt caitrAdivizeSyakasaMkhyAprakArakabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatA'navacchedakatvAt / tathA ca 'caitreNa pacyate / ityatroktajanakatAvacchedakIbhUtaviSayitAyA Atmanepade'nirUpakatvamevoktarItyAstIti na tRtIyAnupapatti:-zabAdivikaraNottarAkhyAte evo. ktaviSayitAnirUpakatvasya saMbhavAdityarthaH / / ___ prasaGgenAha-caitra iti, 'caitraH pakSyate ' iti kartari lUTaH prayogaH, atra prathamAntacaitrapadasamamivyAhRtaM syavikaraNottarAtmanepadAkhyAtamastIti caitravizeSyakasaMkhyAprakArakabodho jAyate, taNDulaH pakSyate / iti karmaNi luTaH prayoga itiyavikaraNottarAkhyAtajJAnena karmavizeSyakasaMkhyAprakArakabodho jAyate atra ca prathamAntataNDulapadasamabhivyAhRtaM yavikaraNottarAtmanepadAkhyAtamastIti taNDulavizeSyakasaMkhyAprakArakabodho jAyate tathA ca pakSyate ' ityAkArakapadasamabhivyAhAre caitravizeSyakasaMkhyAprakArakabodhasya tathA taNDulavizeSyakasaMkhyAprakArakabodhasya ca yogyatAstyevetyubhayavizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhArtham -- caitra pakSyate taNDulaH / itiprayogaH sthAdeva-ubhayavizeSyakasaMkhyAnvayabodhaupayikaM yatsamabhivyAhArajJAnam prathamAntacaitrataNDulapadasamamivyAhatapakSyatepadasamabhivyAhArajJAnaM tAdRzasamabhinyAhArajJAnaniSThAviSayitA nirUpakatvasaMbandhena teityAtmanepade'tra vartate eva viSayasya jJAnaniSThaviSayitAnirUpakatvena jJAnaniSThaviSayitAyA nirUpakatvasaMbandhena viSaye sattvAdatroktasamabhivyAhArajJAnaM teityAtmanepadaviSayakameveti uktasamabhivyAhArajJAnaniSThAviSayitA teityAtmanepade vartate tathA cAtrAkhyAte caitravizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhajanakajJAnaniSThajanakatAvacchedikIbhUtaviSayitAyA nirUpakatvamevAsti na tu tRtIyAprayojakamanirUpakatvamiti na caitrapadAdatra tRtIyAprasaktiH, tathA prathamAntataNDulapadasamabhivyAhUtapakSyatepadajJAnasya taNDulavizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhajanakatvAdatrAkhyAte taNDulavizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhajanakoktajJAnaniSTha janakatAvacchedakIbhUtaviSayitAyA api nirUpakatvamevAsti na tu dvitIyAprayojakamanirUpakatvamiti na taNDulapadAdatra dvitIyAprasaktiH. ityevaMrItyobhayavizeSyakasaMkhyAnvayabodhArtham ' caitraH pakSyate taNDulaH / itiprayogasya sAdhutvepi prApte naitA. dRzavAkyaM vyutpannAH prayuJjate--- pakSyate / ityasya kartari lUTaH prayogatve taNDulapadAd dvitIyA syAdeveti prathamAntataNDulapadasyAtrA'sAdhutvAta. karmaNi luTaH prayogatve ca caitrapadAttRtIyA syAdeveti prathamAntacaitrapadasyA'sAdhutvAdityarthaH / 'caitraH pakSyate taNDulaH' itivAkyasyA'prayoge "Aho Shrutgyanam" Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtasya saMkhyArthatAcitrAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 189 ) nvayabodhajanakatAyA AkhyAtasyAJyutpannatayA tAdRzavAkyAdubhaya vizeSyakAnvayabodhAssaMbhavAt / na cAkAGkSAyogyatAdisattvAt kathaM na tAdRzAnvayabodha itivAcyam, amatyaikavidhAnvayabodhe'nyavidhAnvayabodhasAmagryAstaghaTakatAtparyajJAnasya vA pratiba ndhakatvopagamAt / 8 na ca ' caitreNa taNDulaH pakSyate ' caitrastaNDulaM pakSyate ' ityAdivAkyadvaya - viSayakasamUhAlambanadazAyAmapyubhayavidhAnvayabodhAnupapattiriti vAcyam, tAha zekavidhAnvayabodhe tAdRzAnyavidhAnvayabodhaparatvenA'gRhyamANatathAvidhAkhyAtadha svayamapi hetumAha-- kartarIti, kartari sAkSAt samavAyasaMbandhena bhAvanAvizeSaNakAnvayabodhaM karmaNi ca darzitaparamparayA caitraniSTabhAvanAprayojyavyApArajanyaphalazAyiparamparayA bhAvanAvizeSaNakAnvayabodhaM yugapat= ekakAle janayitumAkhyAtasya sAmarthyameva nAsti - ekakAle ekamAtra vizeSyakabhAvanAprakArakasaMkhyAprakAra katrodhajananasamarthatvAdityeka kA sAdRzavAkyAt = 'caitraH pakSyate . taNDulaH' itivAkyAt kartRkarmo bhaya vizeSya kazAbdabodhasaMbhavAdityarthaH / tathA ca kartRvizeSyakazAdabodhasyeSTatve 'caitraH pakSyate taNDulam ityeva syAt karmavizeSyakazAbdabodhasyeSTatve ca 'caitreNa pakSyate taNDulaH' ityeva syAditi / nanu " yatpadena vinA yasyA'nanubhAvakatA bhavet AkAGkSA " iti kartRvizeSyakasya karmavizeSyakasya ca bovasya ' pakSyate / itipadamAkAGkSA sApi ' caitraH pakSyate taNDulaH ityatrAsti tathA kartRkarmaNorvizeSyatvasya yogyatApyatrAstyeveti kathaM na tAdRzAnvayabodha: - caitra"DulomayavizeSyakabhAvanAprakArakasaMkhyA prakAra kazAbdabodhaH syAt AkAGkSAyogyatA dijJAnayaiva zAbdabodhakAraNatvAt kAraNe sati kAryAvazyabhAvAdityAzaGkate na ceti / pariharatiagatyeti, ekena vAkyenaikavizeSyakabodha eva jAyate iti siddhasya gatizcintanIyA " itiyAnAgatyA ekavidhAnvayabodhe- eka vizeSyakazAbdabodhaM pratya'nyavizeSyakazAbdabodhasAmagryA vA tAdRzasAmagrIghaTaka tAtparyajJAnasya vA pratibandhakatvaM karUpyate tathA ca karmavizeSyakasaMkhyAnvayatAtparye sati kartRvizeSya kasaMkhyAprakAra kazAbdabodhasyApattirnAsti kartRvizeSyakasaMkhyAnvayattAparye ca sati karmavizeSyaka saMkhyA prakAra kazAbdabodhasthApattirnAstIti naikakAle ekasmAd vAkyAdubhaya vizeSyakazAbdabodhApattirityarthaH / <6 ' caitra nanu yadyuktarItyA ekavizeSyakazAbdabodhaM pratyapara vizeSyakazAbdabodhasya pratibandhakatvAdekakAle ekavizeSyaka eva zAbdabodho jAyate nomayavizeSyakastadA ' caitreNa taNDulaH pakSyate ' staNDule pakSyate ' itivAkyadvayenApi samUhAlambanAtmaka caitra taNDulomayavizeSyakaH zAbdabodho na syAdeva iSTazcAtrobhayavizeSyakaH zAbdabodha ityAzaGkate - na ceti / pariharati- tAdRzaikreti, tAdRzekavidhAnvayabodhe= kartRkarmaNormadhye ekavizeSyakAkhyAtArthaprakArakazAbdabodhaM prati tA "Aho Shrutgyanam" Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ prathamAkAra ke -- rmikaprakRtAnvayabodhaparatvajJAnasya hetutayA ' caitraH pakSyate taNDulaH ityekavAkyAt tAdRzadvividhAnvayabodhavAraNasya darzitavAkyadvayAt tadupapAdanasya ca zakyatvAt / na ca niruktasaMkhyAnabhidhAnasya tRtIyAdvitIyAniyAmakatve 'caitreNa svaM dRzyate' 'caitraH svaM pazyati' ityAdau tRtIyAdvitIyayoranupapattiH - kartrAdivizeSyaka saMkhyAprakArakAnvayabodhaupayikA''kAGkSAjJAnIyaviSayitva nirUpakatvasya tatrAkhyAte sattvAzAbhyavidhAnvayabodhaparatvenA'gRhyamANatathAvidhAkhyAtadharmikaprakRtAnyayabodhaparatvajJAnasya hetutvamasti pakSyate ' itipadaghaTitavAkyAt kartRvizeSyakAkhyAtArthaprakArakazAbdabodhaM prati yastAdazAnyavidhAnvayabodhaH = AkhyAtArthaprakArakakarmavizeSya kazAbdabodhastatparatvenA gRhyamANaM yattathAvidhAkhyAtam = ' pakSyate ' itipadaghaTakA''khyAtaM tAdRzAkhpAtadharmikam = tAdRzAkhyAtavizeSyakam ( AkhyAtaviSayakam ) yat prakRtAnvayabodha ( kartRvizeSyakAkhyAtArthaprakArakabodha ) paratvajJAnam=kartRvizeSyakAkhyAtArthaprakAra kazAbdabodhaparamidamAkhyAtamiti jJAnaM tAdRzajJAnasya hetutvamasti tathA ca ' caitraH pakSyate taNDulaH ityatraikavizeSyakabodhakAle AkhyAtasyAparavizeSyakabodhaparatvenA'gRhyamANatvamastyeveti ekavizeSyaka evaikavAkyAdvogho jAyate na tUmayavizeSyaka iti tAdRzavidhAnvayabodhavAraNasya = AkhyAtArthaprakArakobhayavizeSyakabodhavAraNasya zakyasvAt / darzitavAkyadvayAt = ' caitreNa taNDulaH pakSyate ' ' caitrastaNDulaM pakSyate ' itivAkyadvayAt tadupapAdanasya=AkhyAtArthaprakArakacaitrataNDulomayavizeSyakabodhopapAdanasya ca zakyatvAt etadvAkyadvayaviSayaka samUhAlambanAtmaka bodhadazAyAM caitravizeSya kA''khyAtArthA'nvaya bovaparatvena vA taNDulavizeyAkhyAtArthAnvayabodhaparatvena vA ' pakSyate ' ityAkhyAtasyAgRhyamANatvamekamAtravizeSyakabodhaprayojakaM nAsti kiM tUbhayavizeSyakAkhyAtArthAnvayabodhaparatvena gRhyamANatvamevAstIti domayavize*yakAkhyAtArthaprakAra kazAbdabodhasyAnupapattirityarthaH / natu niruktasaMkhyAnabhidhAnasya = yadi kartRvizeSyakasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakIbhUtaviSayitAyA anirUpakatvaM kartRpadAttRtIyAprayojakam tathA karmavizeSyakasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvaccheda kI bhUtaviSayitAyA anirUpakatvaM ca ( uktaitAdRzasaMkhyAnabhidhAnaM ) karmavAcakapadAd dvitIyAprayojakam ( 185 pR0 uktam ) tadA ' caitrega svaM dRzyate ' ityatrA''khyAtArthasaMkhyAyAH svapadArthe'nyayostIti svapadArthavidoSyakasaMkhyAprakArakabodho jAyate svapadArthazcAtra caitra eva na tvanya iti saMkhyAyAH svapadArthe'nvayena caitre evAnvayo jAtastathA ca caitravizeSyakasaMkhyAprakAraka eva bodho jAyate iti prAptaM tatra caitra vizeSyakasaMkhyAprakArakabodhaupayikam = bodhajanakaM yadAkAGkSAjJAnaM tanniSThA yA janakatAvacchedakI bhUtaviSayitA tAdRzaviSayitAyA nirUpakatvamevAtrA''khyAtesti (AkhyAtasyaiva viSayatvenoktaviSayitAnirUpakastrAt ) na khanirUpakatvaM tRtIyAprayojakamiti caitrapadAttRtIyAnupapatti: yathA 190 ) 6 " " Aho Shrutgyanam" ? J Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -AkhyAtasya saMkhyArthatA vivAda: ] vyutpattivAdaH / ( 191 . ditivAcyam, kartrAdiparayatpadAkhyAtapadayoH samabhivyAhAraH saMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaprayojakaviSayitvA nirUpakastatpadottaraM tRtIyAvibhaktirityevaM niyamopagamena prathamasthale caitraparasvapadAkhyAtapadayordvitIye ca tatparacaitrAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasyaiva tadvizeSya kasaMkhyAnvayabodhaprayojakatayA krameNa caitrapadasvapadAbhyAM tRtIyAdvitIyayoranupapattyanavakAzAditi cet , - tatprayojakAbhAvAt- arthAt ' caitreNa svaM dRzyate ' ityatrAkhyAtArthasaMkhyAyA: svapadArthenAnvayo na caitreti caitrapadAttRtIyA prAptetyucyate tatra svapadArthopi caitra evetyAkhyAtArthasaMkhyAyAH svapadArthenAnvaye caitreNaivAnvayo jAta iti tRtIyA na syAt / tathA 'caitraH svaM pazyati' ityatrAkhyAtArthasaMkhyAyAzcaitreNAnvayostIti caitravizeSyakasaMkhyAprakArakabodho jAyate caitra eva cAtra svapadArtha iti saMkhyAyAyAzcaitre'nvayena strapadArthe evAnvayo jAtaH--atra caitrapadArthasvapadArthayorabhedAt tathA cAtra khapadArthavizeSyakasaMkhyA prakAraka evaM bodho jAyate iti prAptaM tatra svapadArthavizeSya kasaMkhyAprakArakabodhaupayikaM yadAkAGkSAjJAnaM tanniSThA yA uktabodhIyajanakatAyA avacchedakIbhUtA viSapitA tAdRzaviSayitAyA antrAkhyAte nirUpakatvamevAsti na tu dvitIyAprayojakamanirUpakatvamiti svapadAd dvitIyAnupapattiH- dvitIyAprayojakAbhAvAt, arthAt ' caitraH svaM pazyati' ityatrA - khyAtArthasaMkhyAyAzcetreNaivAnvayo na svapadArtheneti svapadAd dvitIyA jAtetyucyate tatra caitrapadAsvapadArthayorabhedAccaitreNAnvaye svapadArthenAnvayo jAta eveti svapadAd dvitIyA na syAdityAzate - na ceti / pariharati- kartrAdIti, kartRbodhakasya yasya padasyAkhyAtapadasya ca samabhivyAhAraH saMkhyAprakArakazAbdabodhaprayojakaM yajjJAnaM tanniSThaviSayitAyA anirUpakastasmAt padAt tRtIyA mavatIti niyamastathA ca prathamasthale = ' caitreNa svaM dRzyate ' ityatra caitraparaM yatsvapadaM tAdRzastrapadAkhyAtapadayoH samabhivyAhAre svapadArthavizeSyaka saMkhyAprakAraka zAbdabodhasyaiva prayojakatayA svapadArthavizeSyakasaMkhyA prakAra kazAbdabodhaprayojakai tAdRzasamabhivyAhAraviSayakajJAnaniSThaviSayitAyA eva nirUpakatvamasti caitravizeSyaka saMkhyAprakAra kazAbdabodhajanakajJAnaniSThaviSayitAyAstvanirUpakatvamevAstIti caitrapadAttRtIyAyA anupapattirnAsti, tathA - karmabodhakasya yasya padasyAkhyAtapadasya ca samabhivyAhAraH saMkhyAprakAra kazAbdaboca prayojakajJAnaniSThaviSayitAyA anirUpakastasmAt padAd dvitIyA bhavatIti niyamastathA ca dvitIye = ' caitraH svaM pazyati itisthale kartRbhraM yacaitrapadaM tAdRzacaitrapadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasya caitravizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhasyaiva prayojakatayA caitravizeSyaka saMkhyAprakAra kazAbdabodhaprayojakai tAdRza samabhivyAhAraviSayakajJAnaniSThaviSayitayA eva caitrapadAkhyAtapadasamabhivyAhAre nirUpakatvamasti svapadArthavizeSyaka saMkhyAprakAra kazAkhAdAd dvitIyA nupapattirnAstItyarthaH / bdabodhajanakasamabhivyAhArajJAnaniSThaviSayitAyAstvanirUpakatvamevAstIti " Aho Shrutgyanam" Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 192 ) * sAdarza: [ prathamAkAraka AS 77 ityAdyanuzA 1 na-- . anabhihite " ityadhikAre kartRkaraNayostRtIyA sanasya kiM prayojanamitivaktavyam / ' caitraH pacati taNDulaH pacyate ' ityAdau caitrataNDulapadAbhyAM tRtIyAdvitIyayoraprayoga iti cet ? tat kiM maNimantrAdinyAyena tAdRzAnuzAsanasya tathAvidhaprayogavirodhitA yena tadabhAvastatprayuktaH syAt na caivaM saMbhavati / ' pacati ' ' pacyate ' ityAdikriyAyoge kartRkarmavAcakapadAnantara tRtIyAdvitIyayorasAdhutvasya tatkartRtva tatkarmatvAdibodhaupayikAkAGkSAdirahitatvAdirUpasya pratipattiH prayojanaM tasyeti cet ?, tarhi - uktaniyama 64 66 athetyAdinA pratipAditaM pariharati- neti / " anabhihite " ityadhikAre " kartRkaraNayostRtIyA " " karmaNi dvitIyA " ityanuzAsanayo: pAThasya prayojanaM pRcchati - anabhihiteti / " avamihite 1.7 ityadhikAre uktasUtrayoH pAThena kartturanabhidhAne tRtIyA bhavati yathA - 'caitreNa "payate ' ityatra - AkhyAtasya karmAbhidhAyakatvAt ' caitraH pacati ' ityatra tRtIyA na bhavatiAkhyAtasya kartre'bhidhAyakatvAt, tathA 'taNDulaM pacati ' ityatra dvitIyA bhavati -- AkhyAtasya karmAnabhidhAyakatvAt ' taNDulaH pacyate " ityatra dvitIyA na bhavati- AkhyAtasya karmAbhidhAyakatvAdityeva prayojanamityuttaramAzaGkate - caitra iti / uttaramAha taditi, yadi maNimantrAdirItyA tAdRzAnuzAsanasya = " kartRkaraNayostRtIyA "" karmaNi dvitIyA " ityanuzAsanadvayasya tAthAvidhaprayogavirodhitA = ' caitreNa pacati / 33 8 C taNDulaM pacyate ' itiprayogavirodhitA syAttadA caitreNa pacati ? " taNDulaM pacyate ' ityAdiprayogANAmuccAraNamevAzakyaM syAt na caivamastIsyarthaH / tadabhAva:-' caitreNa pacati ' taNDulaM pacyate itiprayogAbhAvaH / tatprayuktaH = "kartRka'raNayostRtIyA " karmaNi dvitIyA " tyanuzAsanaprayuktaH / nanu pacati ' itikriyAyoge kartRvAcaka caitrAdipadAnantaraM tRtIyAyA asAdhutvajJAnameva " anabhihite " ityadhikAre tasya = kartRkaraNayoH ityanuzAsanasya prayojanaM tathA cAsAdhutvAt ' caitreNa pacati' iti prayogo 33 na bhavati kiM tu ' caitraH pacati ' iti prayogo bhavati, tathA yo cakataNDulAdipadAnantaraM dvitIyAyA asAdhutvajJAnameva S pacyate ' itikriyAyoge karmaanabhihite- " ityadhikAre tasya karmaNi dvitIyA " ityanuzAsanasya prayojanaM tathA cA'sAdhutvAt ' taNDulaM pacyate ' iti prayogo na bhavati kiM tu ' taNDulaH pacyate ' ityetra prayogo bhavatItyAha - pacatIti / asAdhutvasvarUpamAha-tatkartRtveti, atra ca " tatkartRtvakarmatvAdIti - pacatItyatra pAkakartRtvabodhaupayikAkAGkSA prathamAyAmevAsti tRtIyAyAM tu pAkakartRtvAdibodhaupayikAkAGkSArahitatvamasti tadevA'sAdhutvam ' caitraH pacati' iti prayogAditi bhAvaH, evam- 'pacyate ' ityatra pAkakarmatvabodhaupayikAkAGkSA prathamAyAmevAsti 'caitreNa taNDulaH pacyate' itiprayogAt dvitIyAyAM tu pAkakarmatvabodhaupayikAkAGkSArAhityarUpamasAdhutvamasti ' taNDulaM pacyate ' ityaprayogAt " iti kRSNabhaTTAH / uttaramAha - sarhoti, uktAnuzAsanadvayasya uktaniyamaparatayApi kartRparayatpadAkhyAtapadayoH samabhivyAhAraH " Aho Shrutgyanam" L : Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAtRtIyAprayojakasvarUpam ] vyutpattivAdaH / (193) paratayApi na ttstllaabhH| prathamAntacaitrataNDulAdipadatattadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasyaiva caitrataNDulAdivizeSyakatattadAkhyAtArthasaMkhyAnvayabodhaprayojakatayA 'caitreNa pacati ' ' taNDulaM pacyate ' ityAdivAkyaghaTakacaitrataNDulAdipadatibA. dipadayoH samabhivyAhArasyA'tathAtvena tadbaTakatRtIyAdvitIyayoM: sAdhutvasyoktasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaprayojakaviSayitvAnirUpakastatvadottaraM tRtIyA tathA karmaparayatpadAkhyAtapadayoH samamivyAhAraH saMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaprayojakaviSayitvAnirUpakastatpadottaraM dvitIyA bhavatIti niyamaparatayApi na tata:=" kartRkaraNayoH" ityanuzAsanAt tallAbhaH= pati , itikriyAyoge kartRvAcakapadAttRtIyAyA asAdhutvalAbhastathA "karmaNi dvitIyA " ityanuzAsanAt ' pacyate / itikriyAyoge karmavAcakapadAd dvitIyAyA asAdhutvalAbha ityanvayaH / uktA'sAdhutvAlAmamupapAdayati- prathamAnteti, prathamAntacaitrapadapacatItyAkhyAtapadayoreva samabhivyAhA. rasya caitravizeSyakatattadAkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhaprayojakatvamasti tathA prathamAntataNDulapa. dapacyateityAkhyAtapadayoreva samabhivyAhArasya. taNDulavizeSyakatattadAkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhaprayojakatvamastIti -- caitraH pacati , ' taNDulaH pacyate ' ityatra caitrataNDulapadAbhyAM prathamaiva bhavati na tRtIyA dvitIye, bodhasya yadvizeSyakatvamiSTaM bhavati tadvAcakapadAt prathamaiveti niyamAt, 'caitreNa pacati / ' taNDulaM pacyate ' ityAdivAkyaghaTakacaitrataNDulAdipadatattadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasya atathAtvena caitrataNDulavizeSyakatattadAkhyAtArthasaMkhyAprakArakA vayabodhA'prayojakatvena ca ' caitreNa pacati ' ' taNDulaM pacyate / ityetadvAkyaghaTakatRtIyAdvitIyayoH sAdhutvasyoktaniyamA'nyavacchedyatvAdityanvayaH, ayaM bhAva:- uktatAtparyeNa hi yAdRzacaitrapadArupAtapadayoH samabhivyAhArazcaitravizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhA'prayojako bhavati tAdRzacaitrapadAttutIyA bhavati tathA yAdRzataNDulapadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArastaNDulavizezyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhA'prayojako bhavati tAdRzataNDulapadAd dvitIyA bhavati yathA- 'caitreNa pacyate / 'taNDulaM pacati ' iti labhyate, tathA ca 'caitreNa pacati / ityetatsamabhivyAhArasyApi caitravizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhAprayojakatvAdatra caitrapadAttRtIyA syAdeva etAdRzatRtIyAyAH sAdhutvaM ca noktatAtparyaniyamavyavacchedyaM bhaviSyati-uktatAtparyaniyamenaivAtra tRtIyAyAH prAptatvAt , tathA ' taNDulaM pacyate' ityetatsamabhivyAhArasyApi taNDulavizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhAyojakatvAdatra taNDulapadAd dvitIyA syAdeva etadvitIyAyAH sAdhutvaM ca noktatAtparya'nayamavyavacchecaM bhaviSyati- uktatAtparyaniyamenaivAtra dvitIyAyAH prAptatvAditi / uktaM ca kRSNabhaTTairapi- " kIdiparayatpadAkhyAtapadayoH samabhivyAhAraH saMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaprayojakaviSayitvAnirUpakastatpadottaraM tRtIyAdi vibhaktiritiniyamavAkyAt 'caitreNa pacati ' ityatra kartari tRtIyA na sAdhvI ' taNDulaM pacyate / ityatra karmaNi dvitIyA na sAdhvItyartho na pratIyate iti mAvaH" "Aho Shrutgyanam" Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: ( 194 ) [ prathamAkArake - niyamA'vyavacchedyatvAt tasmAnmukhyabhAktasAdhAraNakartRtvakarmatvayoH kartRkarmabAcakapadasamabhivyAhatalakRttaddhitasamAsairanabhidhAnameva tRtIyAdvitIyAniyAmakam, ziromaNibhirapyatraiva nirbharo vihitaH / lAdInAM tadanabhidhAyakatvaM ca na tadavAcakatvaM tanniSThavRttyanirUpakatvaM vAAtmanepadasyApyAkhyAtatvena latvAdinA vA kartRtvAdiniSThazaktilakSaNAnirUpakatvAt, kartRtvAnabhidhAya kAkhyAtasyaivAprasiddheH / 8 khaNDUkaH tacchAbdabodhaupayikAkAGkSAzUnyatvameva tat 'caitreNa pacyate taNDulaH' ityAdAiti / upasaMharati- tasmAditi, kartRkarmagatasaMkhyAmabhidhAnasya tRtIyAdvitIyAniyAmakatvAsaMbhabAt kartRkarmavAcakapadasamabhivyAhRta kRttaddhitasamAsairmukhyabhAktasAdhAraNakartRtva karmatvayorevA'nabhidhAnaM tRtIyadvitIyayorniyAmakamityeva yuktaM tathA ca ' pacati' ityanna lakAreNa kartRtvAbhidhAnAt kartRpadAt tRtIyA na bhavati kiM tu prathamaiva yathA-- caitraH pacati" iti ' pacyate ' ityatra lakAreNa kartRtvAnabhidhAnAt tRtIyA bhavati yathA - ' caitreNa pacyate ' iti, tathA ' pacyate ' ityatra kakAreNa karmatvAbhidhAnAt karmavAcakapadAd dvitIyA na bhavati kiM tu prathameva yathAbacyate ' iti, ' pacati ' ityatra lakAreNa karmatvAnabhidhAnAt karmavAcakapadAd dvitIyA bhavati yathA - ' taNDulaM pacati ' iti, evaM ca ' caitreNa pacati ' itiprayogasya prAptirnAstyevatRtIyAprayojakasyAtrAkhyAte kartRtvAnabhidhAnasyAbhAvAt, tathA ' taNDulaM pacyate ' itiprayogasyApi prAptirnAstyeva - dvitIyAprayojakasyAtrAkhyAte karmatvAnabhidhAnasyAbhAvAditi sarvaM samaJjasam / bhatra ziromaNi pramANayati- ziromaNibhiriti / ' caitraH pacati ' ityatra mukhyaM kartRtvam, " jAnAti ' ityatra bhAkta gauNaM kartRtvam, ' taNDulaH pacyate ' ityatra mukhyaM karmatvam, " jJAyate ghaTaH ' ityAdau gauNaM karmatvamitibodhyam / kartari tiG - ' pacati iti karmaNitiG ' pacyate ' iti, kartarikRta ' kartA kaTAn ' iti tRc karmaNi kRt ' lakSmyA sevita: ' iti ktaH, kartari taddhitam - 'pakSiNo hanti pAkSikaH ' iti SThak, karmaNi taddhitam - * zatena krItaH zatyaH' iti yat kartari samAsaH - ' kRtaM vizvamaneneti kRtavizvo hariH' iti, karmaNi samAsaH -' prApta Anando yaM sa prAptAnandaH' iti, kartaripratyayasthale karmatvAnabhidhAnaM karmaNi pratyayasthale kartRtvAnabhidhAnaM bodhyam / lAdInAM tadanabhidhAyakatvam = kartRtvakarmatvAnabhidhAyakatvaM ca na tadavAcakatvam - kartRtvAdyanabhidhAya kAkhyAtasyaivAprasiddheH na vA tanniSThavRttyanirUpakatvam = kartRtvAdiniSThavRttyanirUpakatvam-AtmanepadasyApyAkhyAtatvena rUpeNa latvAdirUpeNa vA kartRtvAdiniSThazaktilakSaNArUpavRttinirUpakatvAdeva, arthavizeSyakavRttisvIkArapakSe vRtterAzrayatAsaMbandhenArthaniSThAyA arthavAcakapadanirUpitatvAdevetyarthaH / tadanabhidhAyakatvamAha - tacchAbdabodheti, asya " ityapi na" ityanenAnvayaH / tacchAbdabodhaupayi " Aho Shrutgyanam" Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA tRtIyAprayojakasva 0 ] vyutpattivAdaH / ( 196 ) vAkhyAtasya kartRtvAdivAcakatvepi tacchAbdabodhaupayikAkAGkSArAhityaM tatrAkSatameva- caitrAdipadottara tRtIyayaiva kartRtvabodhanasaMbhavAt tatra tAdRzAkAGkSAyA akalpanAta, ityapina- 'caitreNa pakSyate' ityAdau tRtIyAnupapatteH, ' pakSyate caitraH" ityAditazcaitrAdau pAkakRteH kevalAt ' pakSyate ' ityAditazca mukhyavizeSyatayA tasya bodhAt tAdRzAkhyAtadhAtvorAnupUrvIvizeSAkAGkSAyAH kRtibodhaupayikatvAt / kAkAGkSAzUnyatvameva=kartRvizeSyakAkhyAtArthasaMkhyAprakArakazabdabodhajanakA kAGkSAzUnyatvameva kartRtvAnabhidhAyakatvaM tathA ca 'caitreNa pacyate taNDulaH' ityatrAkhyAtasya karmavizeSyaka saMkhyAprakArakazAbdabodhajanakAkAGkSAvattvena tacchAbdabodhaupayikAkAGkSArAhityam = kartRvizeSyakAkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhajanakAkAGkSAzUnyatvaM tatra = 'padhyate' ityAkhyAte'kSatameveti na tRtIyAyA anupapattiH / nanu yadyetAdRzAkAGkSAzUnyatvenAkhyAtasthAtra kartRvizeSyakabodhajanakatvaM na syAttadA caitrasya kartRtvamapi na jJAtaM syAnna caivamastItyAzaGkyAha- 'caitrAdIti, 'caitreNa pacyate ' ityatra na caitrasya kartRtvamAkhyAtena pratipAdyate kiM tu caitrapadottaratRtIyayaiveti tRtIyayA kartRtvabodhanasaMbhavAttatra=' pacyate ' ityAkhyAte tAdRzAkAGkSAyAH kartRvizeSyaka saMkhyAprakArakabodhajanakAkAGkSAyA akalpanAt = kalpanApekSAbhAvAdityarthaH / yadA hyAkhyAtasyAkhyAtatvena rUpeNa vA latyAdinA rUpeNa vA kartRtvAdivAcakatvamasti tadA ' pacyate ' ityAkhyAtasyApi kartRtvAdivAcakatvamakSatameva zaktatAvacchedakarUpeNAkhyAtatvena latvAdinA vA samAkrAntatvAdityuktam- kartRtvAdivAcakatvepIti / evaM karmavizeSyaka saMkhyAprakAra kazAbdabodha janakAkAGkSAzUnyatvameva karmatvAnabhidhAyakatvaM tadeva dvisI. yAprayojakam. yathA 'taNDulaM pacati' ityatrAkhyAtesti / tacchAbdabodhetyAdyuktaM pariharati-itya nati, evaM hi 'caitreNa pakSyate' ityatra tRtIyA na syAt- 'pakSyate' iti yathA karmaNi luTA bhavati tathA kartaryapi luTA bhavatIti pakSyate ' ityAkhyAte kartRvizeSyaka saMkhyAprakArakazAbdabodhajanakAkAGkSAyAH sattvena tRtIyAprayojakaM kartRvizeSya kasaMkhyAprakArakazAbdabodhajanakAkAGkSAzUnyatvaM nAstIti tRtIyAnupapattirityarthaH / ' pakSyate ' ityAkhyAtasya kartRvizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhajanakAkAGkSAvattvamupapAdayati- pakSyate caitra ityAdinA, ' pakSyate caitraH' ityatra kRtizcaitre prakArIbhUya bhAsate iti caitravizeSyaka kRtiprakArako bodho jAyate, kevalAt caitrapadara hitAt ' pakSyate ' itipadAcca mukhyavizeSyatayA tasyAH = pAkakRterbodho jAyate kRtizca kartRtvameveti kartRtvavizeSyakabodhasya jAyamAnatvAt tAdRzAkhyAtadhAtvoH = ' pakSyate ' ityAkhyAtudhAkhorAnupUrvIvizeSAkAGkSAyAH = pakSyate ityatra vartamAnAkAGkSAyAH kRtibodhaupayikatvAt= kRtivizeSyakabodhajanakatvAt. ' pakSyate ' ityAkhyAte kartRvizeSyaka saMkhyAprakArakazAbdabodhaupayikAkAGkSAyAH sattvenaitAdRzAkAGkSAzUnyatvarUpaM kartRtvAnabhidhAyakatvaM tRtIyAprayojakaM nAstIti 'caitreNa pakSyate ' ityAdau tRtIyAnupapattirityarthaH / pAkakRteH " ityasya " bodhast" CL 1.1 ityanenAnvayaH / " " Aho Shrutgyanam" Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 196 ) sAdarza: [ prathamAkAra ke na ca samabhivyAhArarUpAkA kSaiva vivakSaNIyA prakRte ca prakRtipratyayayorAnupUrvIrUpAkAGakSA na tu samabhivyAhAra iti noktAnupapattiriti vAcyam, tathA sati 'caitreNa pacati' ityAdAvapi tRtIyAyAH sAdhutApatteH- tAdRzacaitrapadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasya kRtibodhAnaupayikatvAt / 'caitreNa vijeSyate maitraH ' treet tRtISAnupapattezva - 'vijeSyate maitraH' ityAdito maitrakRtibodhAt tAdRzAkhyAtapadamaitrapadayoH samabhivyAhArasya kRtibodhaupayikatvAt / 66 nanu tacchAbdabodhaupayikAkAGkSAzUnyatvaM tadanabhidhAyakatvam " ityatrAkAGkSApadena samamivyAhArarUpaivA''kAGkSA gRhyate na tu prakRtipratyayayorAnupUrvIrUpA, tatra prakRtipratyayayostu pUrvAparIbhAve vaiparItyaM naiva saMbhavati - prakRtyavyavahitottarameva pratyayasaMbhavAd yathA ' pacati pacate pakSyate ' ityAdI ityeSA pUrvAparIbhAvarUpAkAGkSAsti, samabhivyAhAre tu pUrvAparIbhAvasya vaiparItyamapi bhavati yathA--' pacati caitra:' ityapi vaktuM zakyate ' caitraH pacati ' ityapi vaktuM zakyate iti, tathA ca kartRvizeSyakasaMkhyA prakAra kazAbdabodhajanakasamabhivyAhArarUpAkAGkSAzUnyazvaM tRtIyA prayojakamasti kartRvizeSyaka saMkhyAprakAraka zAbdabodhajanakasamabhivyAhArazca prathamAnta caitrapadasamabhivyAhRtAkhyAtasamabhivyAhAra eva. prakRte ' caitreNa pakSyate ' ityatra ca prakRtipratyayayorAnupUrvI rUpA ' pakSyate ' ityAkAGkSavAsti na tu samabhivyAhAraH = prathamAnta caitrapadasamabhivyAhRtAkhyAtasamabhivyAhAra ityetAdRzasamabhivyAhArazUnyatvaM tRtIyAprayojakam ' caitreNa pakSyate ' ityatrAstyeveti noktAnupapattiH = tRtIyAnupapattirityAzaGkate - na ceti / pariharati-tathA satIti, tathA sati= yadi kartRvizeSyaka saMkhyAprakArakazAbdabodha janakasamabhivyAhArazUnyatvameva tRtIyAprayojakaM tadetAdRzasamabhivyAhArazUnyatvaM tu 'caitreNa pacati ' ityatrApyastyeva tAdRza' caitreNa pacati ' ityAkArakatRtIyAntacaitrapadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasya kRtibodhAnaupayikatvAt = kartRtvabodhAjanakatvAdatra kartRvizeSyakazAbdabodhajanakasamabhivyAhArazUnyatvaM tRtIyAprayojakamastyeveti tRtIyAyAH sAdhutvaM syAdeva na caitadiSTamityarthaH / kiM ca kartRvizeSyaka saMkhyAprakArakazAbdabodhajanakasamabhivyAhArazUnyatvaM yadi tRtIyAprayojakaM syAttadA ' caitreNa vijeSyate maitra: ' ityatra tRtIyAprayojakasya tAdRzasamabhivyAhArazUnyazvasyAbhAvAt tRtIyA na syAt, ' vijeSyate maitra: ' itisamabhivyAhArAt maitrakRtibodhAt = kartRvizeSyakabodhasya jAyamAnatvAt tAdRza= 'vijeSyate maitra: ' ityAkArakAkhyAtamaitrapadayoH samabhivyAhArasya kRtibodhaupayikatvAt kartRvizeSyakabodhajanakatvAt etAdRza ( vijeSyate maitra ityAkAraka ) kartRvizeSya kazAbdabodhajanakasamabhivyAhArazUnyatvaM caitreNa vijeSyate maitra: ' ityatra nAsti tAdRzasamabhivyAhAraghaTitatvAdeveti caitrapadAttRtIyA na syAdityarthaH / 8 'tasmAt tacchAbdabodhaupayikAkAGkSAzUnyatvaM kartRtvakarmatvAnabhidhAyakatvaM na saMbhavati kiM tu tattAtparyazUnyatvam = kartavizeSya kazAbdabodhaviSayaka tAtparyazUnyatvameva kartRtvAnabhidhAyakatvaM tadeva "Aho Shrutgyanam" Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAtRtIyAprayojakasva 0 ] vyutpttivaadH| kiM tu tattAtparyazUnyatvameva tathA ca 'caitreNa pakSyate ' ityAdAvAkhyAtasya kartRtvAditAtparyakatve tRtIyA'sAdhureva, tathA ca caitreNa pacati' ityAdAvAkhyAtasyA'rthAvivakSAyAM tRtIyAyAH sAdhutvapi parasmaipadasyA'sAdhutvAnna prayogaH / parasmaipadasyAsAdhutvaM ca dhAtvarthavizeSyasya pratyayenA'vivakSaNe "bhAvakarmaNo" itisUtreNAtmanepadaniyamAt / AkhyAtArthavivakSAyAM na 'caitreNa pacate' ityAdiprayogaH- zabAdivikaraNasyA'sAdhutvAtU, kartRtvatAtparyakasArvadhAtukayoge eva tatsAdhutvAt / kartRtvakarmatvobhayatAtpayeNa 'maitraH pakSyate taNDulaH' ityAdayastu na prayogAHtRtIyAprayojakam, karmavizeSyakazAbdabodhaviSayakatAtparyazUnyatvameva karmatvAnabhidhAyakatvaM tadeva dvitIyAprayojakamityAha-kiM tviti, tathA ca 'pakSyate' itiprayogaH kartaryapi luTA bhavati karmaNyapi luTA bhavati tatra ' caitreNa pakSyate ' ityatrAkhyAtasya kartavizeSyakazAbdabodhaviSayakatAtparyaviziSTatve tRtIyAprayojakasya kartRvizeSyakazAbdabodhaviSayakatAtparyazUnyatvasyAbhAvavattvAdasAdhureva ( asAdhveva ) tRtIyA, yadA cAkhyAtasyA'tra karmavizeSyakazAbdabodhaviSayakatAtparyaviziSTatvaM tadA kartRvizeSyakazAbdabodhaviSayakatAparyazUnyatvAttRtIyA sAdhurevetyarthaH / * caitreNa pacati' ityatrAkhyAtArthasya kartRtvasyAvivakSAyAm kartRvizeSyakazAbdabodhaviSayakatAtparyasyAsattve tRtIyAyAH sAdhutvasaMbhavepi parasmaipadasya sAdhutvaM na saMbhavatIti parasmaipadaprayogo na saMbhavatItyAha-tathAceti / atra parasmaipadasya kathamasAdhutvamityAha-parasmaipadasyAsAdhutvaM ceti, caitreNa pacati ' ityatra dhAtvarthasya pAkasya vizeSyabhUtAyAH kRterAkhyAtapratyayenAvivakSAyAM bhAvasya vA karmatvasya vA vivakSA syAdeva-AkhyAtasya nirarthakatvAsaMbhavAt tatra ca "bhAvakarmaNoH" itisUtregAtmanepadaM prApnotIti parasmaipadasyA'sAdhutvaM syAdeveti na ' caitreNa pacati ' itiprayogApattistra tRtIyApattivetyarthaH / nanu yadi 'caitreNa pacati' ityatra parasmaipadasyAsAdhutvamAtmanepadaprAptestadAsmanepadena 'caitrega pacate' itiprayogaH syAdeva na caitadiSTamityAzaGkayAha-AkhyAtArthavivakSAyAmiti, AtmanepadAkhyAte kartRvizeSyakabodhasya karmavizeSyakabodhasya bhAvavizeSyakabodhasya ca sAmarthyamastyeveti 'caitreNa pacate' ityatrAkhyAtArthavivakSAyAm-AkhyAtArthasya karmatvasya bhAvasya vA vizeSyatayA vivakSAyAmAtmanepadasya sAdhutvepi vikaraNasya zappratyayasya sAdhutvaM na saMbhavati- kartRtvatAtparyakasArvadhAtukAkhyAtayoge eva tatsAdhutvAt zapaH sAdhutvAt "katAra zapU " ityanuzAsanAt, AkhyAtArthasya kartRtvasya vizeSyatayA vivakSAyAM cAtmanepadasya zapazca sAdhutvepi tRtIyAyAH sAdhutvaM na saMbhavati- kartRvizeSyakatvAvivakSAyAmeva kartRvizeSyakazAndabodhaviSayakatAtparyazUnyatvasya tRtIyAprayojakatvasya saMbhavena tRtIyAyAH sAdhutvAt kartRvizeSyakatvavivakSAyAM cA'sAdhutvAditi na 'caitreNa pacate ' ityapi prayogo bhavatItyarthaH / / kartRtveti-kartRtvakarmatyobhayavizeSyakazAbdabodhatAtparyeNa -- maitraH pazyate taNDulaH ' ityAdiprayogo na bhavati-tadekatarabodhe kartRkarmaNormadhye ekatara vizeSyakAkhyAtArthaprakArakazAbdabodhe "Aho Shrutgyanam" Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 198 ) sAdarza: [ prathamAkArake - tadekatarabodhe'nyataraparatvenAgRhyamANAkhyAtadharmikaprakRtAnvayabodha paratvajJAnasya hetutvAt | 'caitreNa pakSyate taNDulaH' ityAdau kartRtvAdAvAkhyAtasya tAtparyagrahe karmatvAdyanvayabodhopi na bhavatyeva / atha 'pakkAni bhuGkte caitraH' 'odanaH paktvA bhujyate' ityAdI kRtA krameNa kartRtva karmatvAnabhidhAnAt caitrapadaudanapadAdyuttaraM tRtIyAdvitIye kathaM na syAtAm / na ca kRtA'nabhidhAnepyA''khyAtena tadabhidhAnAnnA'nabhihitatvam - samabhivyAhatapadAbhihitatvasAmAnyAbhAvasyaivA'nabhihitapadena vivakSaNAt samabhivyAhRteti hyanyaparatvena = kartRkarmaNormadhye hyanyaparatvenA'gRhyamANaM yadAkhyAtadharmikamAkhyAtaviSayakaM prakRtAnvayabodhaparatvajJAnaM prakRtazAbdabodhapastvajJAnaM tasya hetutvAd yathAtra kartRvizeSyakAkhyAtArthaprakArakazAbdabodhe karmavizeSya kazAbdabodhaparatvenAgRhyamANaM yadAkhyAtaM pakSyate ityAkhyAtaM tAdRzAkhyAtadharmikaM tAdRzAkhyAtaviSayakaM yatprakRtAnvayabodhaparatvajJAnaM idamAkhyAtaM kartu vizeSyakabodhajanakamitijJAnaM tasya hetutvAdeka ( kartR ) vizeSyaka eva bodho jAyate evaM karmavizeSyaka bodhapakSepi jJeyam - tathA ca kartRvizeSyakabodhavivakSAyAm ' maitraH pakSyate taNDulam ' ityeva bhavati-bhakhyAtasya kartRtvAbhidhAyakatvena maitrapadAt prathamAyAH karmatvAnabhidhAyakatvena taNDulapadAca dvitIyAyAH prApteH karmavizeSyakabodhavivakSAyAM ca ' maitreNa pakSyate taNDulaH ' ityeva bhavati - AkhyAtasya karmatvAbhidhAyakatvena taNDulapadAtu prathamAyAH kartRtvAnabhidhAyakatvena maitrapadAcca tRtIyAyAH prApterityarthaH / phalamAha - caitreNeti, 'pakSyate ' ityAkhyAtasya kartRtve tAtparyagrahe karmatyavizeSyako na bhavati karmatve tAtparyagrahe kartRtvavizeSyakabodho na bhavati - eka vizeSyakabodhaparatvasyA'paravizleSyakabodhe pratibandhakatvAdityarthaH / yadyapi 'caitreNa payate taNDulaH ' ityatra karmavizeSyaka bodha iSTa eva tathApyatrAkhyAtasya kartRtve tAtparyagrahe 'jAte karmatvAdyanvayabodhaH karmatvaprakAraka - karmavyaktivizeSyakopi bodho na jAyate - tatpratibandhakasya kartRtvaparatvatAtparyagrahasya sattvAdityamiprAyeNoktam-kartRtvAdAviti / idaM ca pUrvamapi ( 1895. ) vyAkRtam / , nanu yadi kartRtvAnabhidhAne tRtIyA bhavati tadA ' pakkAni phalAni bhuGkte caitraH' ityatra pakkapadaghaTakaktapratyayasya karmatvAbhidhAyakatvena kartRtvAnabhidhAyakatvAdatra caitrapadAtRtIyA kathaM na syAt ? tathA yadi karmatvAnabhidhAne dvitIyA bhavati tadA 'odanaH paktvA bhujyate' ityatra svApratyayasya kartRtvAbhidhAyakatvena karmatvAnabhidhAyakatvAdatraudanapadAd dvitIyA kathaM na syAdityAzaGkate - atheti / nanu ' kartRtvAnabhidhAne tRtIyA karmazvAnabhidhAne ca dvitIyA' ityatrAnamihitapadena kartRkarmavAcakapadasamabhivyAhRtapadAbhihitatvasAmAnyAbhAvo vivakSitaH - arthAt kartRkarmavAcakapadena saha samabhivyAhRtena kenApi padena yadi kartRtvakarmatvayorabhidhAnaM na bhavati tadA kartRpadAttRtIyA karmapadAdvitIyA bhavati tathA ca ' pakAni bhuGkte caitraH ' ityatra kutA=ktapra " Aho Shrutgyanam" Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAtRtIyAprayojakasva0] vyutpattivAdaH / karaNAca caitreNa gamyate grAmastaM maitrI gacchati' ityAdau na tRtIyAdvitIyayoranupapattiH- 'gacchati' 'gamyate' ityAkhyAtasya tattatpadAsamAbhivyAhRtatvAditi vAcyam, tathA sAta 'bhunAnena caitreNa pacyate' 'bhoktavyamodanaM pacati / ityAdau tRtIyAdvitIyayoranupapattiH kRtA kartRtvakarmatvayorabhidhAnAt / - kRtA tatra bhojanakartRtvatatkarmatvayorabhidhAnepi pAkakartRtvaM tatkarmatvaM cAnabhihitameveti cet ?, tarhi prakRtapi tadanabhihitameva / tyena kartatvasthAnabhidhAnepyA''khyAtenAbhidhAnamastyevetyabhihitatvasAmAnyAbhAvasya tRtIyAprayojakasyAmAvAla caitrapadAttRtIyApattiH, evam ' odanaH paktvA bhujyate' ityatra ktvApratyayena karmasvasthAnabhidhAnepyAkhyAtenAbhidhAnamastyevetyamihitatvasAmAnyAbhAvasya dvitIyAprayojakasyAbhAvAna modanapadAdvitIyApattirityAzaGte-naceti / atra yadi 'padAbhihitatvasAmAnyAmAvasyaivA'nabhihi. tapadena vivakSaNAt' ityevocyeta tadA 'caitreNa gamyate grAmaH, tam (grAmam ) maitro gacchati' ityatra gacchatipadema kartRtvasyAmidhAnAdanabhidhAnaM tRtIyAprayojakaM nAstIti caitrapadAttRtIyA na syAtta. thA gamyatepadena karmatvasyAbhidhAnAdanabhidhAnaM dvitIyAprayojakaM nAstIti tamititatpadAd dvitIyA na syAditidoSaparijihIrSayA samabhitryAitetikRtam-" samamivyAhatapadAbhihitatvasAmAnyAmA. basya " ityevamuktaM tathA cAtra 'caitreNa gamyate grAmaH / iti pRthak vAkyam ' taM maitro gacchati' iti ca pRthak vAkyaM tathA ca gacchatItipadena kartRtvasyAbhidhAnepi 'gacchati ! ityAkhyAtasya tatpadA'samabhivyAhRtatvAt-caitrapadena saha samabhivyAhArAbhAvAt-vAkyAntaraghaTa, katvAd na gacchatItyAkhyAtakRtakartRtvAbhidhAnamAzritya caitrapadAttRtIyAnupapattiH, tathA gamyate itipadena karmatvasyAbhidhAnapi ' gamyate ' ityAkhyAtasya vAkyAntaraghaTakatvena tatpadAsamabhivyAhatatvAt tatpadena saha sababhivyAhArAbhAvAd na gamyateityAkhyAtakttakarmatvAmidhAnasAzritya vAkyAntarasthatatpadAd dvitIyAnupapattirityAha-samabhivyAtetikaraNAceti / pariharati-tathA satIti, yadi samabhivyAhatapadaiH kartRtvAbhidhAnasAmAnyAbhAvasya tRtIyAprayojakatvamucyate tadA 'bhuJjAnena caitreNa pacyate ' ityatrApi caitrapadAttatIyA na syAdeva-atra pacyatepadena kartRtvasyAnamidhAnepi bhujAnapadena kartRtvAbhidhAnasya tRtIyApratibandhakasya sattvAdeva-zAnacapratyayasya kartari vartamAnatvAt / tathA yadi samabhivyAhRtapadaiH karmatvAbhidhAnasAmAnyAbhAvasya dvitIyAprayojakatvamucyate tadA ' bhoktavyamodanaM pacati ' ityatrApyodanapadAd dvitIyA na syAdeva-atra pacatItipadena karmatvasyAnabhidhAnepi bhoktavyapadena karmatvAbhidhAnasya dvitIyApratibandhakasya sattvAdevatavyapratyayasya karmaNi vartamAnatvAditi " samamivyAhatapadAbhihitatvasAmAnyAbhAvasya 11 ityAdi byutpAdanamapi na yuktamityarthaH / -- nanu -- bhuJjAnena catreNa pacyate / ityatra bhujAnapadena bhojanakartRtvasyAbhidhAnapi pacyate iti padena pAkakartRtvaM tvabhihitaM nAstIti tAzapAkakartRtvAnabhidhAnamAzrityaivAtra caitrapadAttRtIyA prAptA sAdhvI ca. tathA ' bhoktavyamodanaM pacati / ityatra bhoktavyapadena bhojanakarmavasyAmi "Aho Shrutgyanam" Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (200) sAdarza: [ prathamAkArakena ca pradhAnakriyAnirUpitakartRtvAdyanabhidhAne nRtIyAdeH sAdhutati taduktam"pradhAnazaktyAbhidhAne guNazaktirabhihitavat prakAzate" iti zaktiH kartRtvAdikamiti vAcyam, tathApi 'caitreNa dRzyamAnaM ghaTa maitraH pazyati' ityAdau jJAnabhe. dhAnepi pacatItipadena pAkakarmatvaM tvamihitaM nAstIti tAdRzapAkakarmatvAnamidhAnamAzrityaivAtraudanapadAd dvitIyA prAptA sAdhvI cetyAha- kRteti / athetipUrvapakSI samAdhatte- tIti / prakR. tepi' pakkAni bhuGkte caitraH / ityatrApi bhuGkteitipadena bhojanakartRtvAbhidhAnapi pakkAnItipadena pAkakartRtvaM tvabhihitaM nAsti ktapratyayasya karmaNi sattvAditi tAdRzapAkakartRtvAnabhidhAnamAzritya caitrapadAttatIyA syAdeva tathA 'odanaH paktvA bhujyate ' ityatrApi bhujyate itipadena bhojanakarmatvAbhidhAnepi paktvetipadena pAkakarmatvaM tvabhihitaM nAsti kvApratyayasya karmaNya'sattvAditi tAdRzapAkakarmatvAnabhidhAnamAzrityaudanapadAd dvitIyA syAdevatyathetyAyuktazakA tadavasthaive. tyarthaH / tat=pAkakartRtvaM pAkakarmatvaM ca / - nanu pradhAnakriyAnirUpitasya kartRtvasyAnabhidhAne tRtIyA karmatvasyAnamidhAne ca dvitIyA bhavati sAcI ca pradhAnakriyAnirUpitasya kartRtvasya karmatvasya cA'bhidhAne gauNakriyAnirUpitamapi kartRtvaM karmatvaM cA'mihitavadeva bhavati tathA pradhAnakriyAnirUpitasya kartRtvasya karmavasya cA'namidhAne gauNakriyAnirUpitamapi kartRtvaM karmatvama'nabhihitavadeva bhavati, uktaM ca pradhAnazaktyabhidhAne" ityAdinA, pradhAnazakteH pradhAnakriyAnirUpitasya kartRtvasya karmatvatvA'bhidhAne sati guNazaktiH gauNakriyAnirUpitamapi kartRtvaM karmatvama'bhihitavadeva bhavatItyarthaH, uktaM ca hariNA " pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktiH, guNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate // uktamevoktatAM zrAti kaciduktamanuktatAm / anuktamapi noktaM syAt kacideva pdaantraiH|" iti / tathA ca -- pakkAni bhukte caitraH' ityatra pradhAnIbhUtabhojanakriyAnirUpitakartRtvasyAbhihitatvAd gauNIbhUtapAkakriyAnirUpitakartRtvamapyabhihitavadeva prakAzate iti pradhAnIbhUtabhojanakriyAnirUpitakartRtvAnabhidhAnasya tRtIyAprayojakasyAbhAvAnnAtra caitrapadAttRtIyApattiH, tathA / odanaH paktvA bhujyate / ityatra pradhAnIbhUtabhojanakriyAnirUpitakarmatvAnabhidhAnasya dvitIyAprayojakasyAbhAvAnnAtraudanapadAdU dvitIyApattiH / ' bhuJjAnena caitreNa pacyate / ityatra ca pradhAnIbhUtapAkakriyAnirUpitakartRtvAnabhidhAnasya tRtIyAprayojakasya sattvAnna caitrapadAttatIyAnupapattiH, tathA 'bhoktavyamodanaM paMcati' ityatra pradhAnIbhUtapAkakriyAnirUpitakarmatvAnabhidhAnasya dvitIyAprayojakasya sattvAnnAtraudanapadAd dvitIyAnupapattirityAzaGkayAha-naceti / pariharati- tathApIti, zAnabhedepi jJeyapadArthaniSThakarmatvarUpaviSayatAyA bhado na bhavatIti'caitreNa dRzyamAnaM ghaTaM maitraH pshyti| "Aho Shrutgyanam" Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAtRtIyAprayojakavi0 ] vyutpattivAdaH / (201) denaviSayatAbhedAbhAvAt caitradarzanamaitradarzanobhayanirUpitaviSayatvarUpakarmatAyAH kRtA'bhidhAnAd dvitIyAnupapattiH, iti cet ?, na, tattatprAtipadikArthavizeSaNatvamAtreNa kartRtvakarmavAdyavivakSAyA eva tadanabhidhAnapadArthatvAt, tattatprAtipadikArthavizeSyatayA karmatvakartRtvAdivivakSAyAM dvitIyAdivibhakteH sAdhutvamityarthe tAtparyasya paryavasitatvAt / zeSamAkhyAtArthavicArAvasare vivecayiSyata ityalamatrAdhikyena / . ityatra maitrakartRkapradhAnIbhUtadarzanakriyAnirUpitaM viSayatvarUpaM karmatvaM catrakartakagu gIbhUtadarzanakriyAnirUpitaM viSayatvarUpaM karmatvaM ca ghaTe ekameva taca 'dRzyamAnam / itikRtA'bhihitameyeti pradhAnakriyAnirUpitakarmatvasyAtrAbhihitatvenA'namihitatvaM dvitIyAprayojakaM nAstIti ghaTapadAd dvitIyA na syAdevetidoSaH / darzanamapi darzanatvena rUpeNaikameveti vijJeyam / athetyAdinAzaGkitaM pariharati- neti, tattatprAtipadikArthavizeSaNatvena yA kartRtvasyA'vivakSA tadeva kartRtvAnabhidhAnam, tattatprAtipadikArthavizeSaNatvena yA karmatvasyAvivakSA tadeva karmasvAnabhidhAnam, tasmAt kartRtvasya tattatprAtipadikArthasya vizeSaNatvenA'vivakSAyAM vizeSyatvena vivakSAyAM ca kartRvAcakapadAt tRtIyA bhavati tathA ca 'caitreNa pacyate' ityatra tRtIyArthasya kartRtvasya caitrarUpaprAtipadikArthasya vizeSaNatayA vivakSA nAsti kiM tu vizeSyatayaiva vivakSAsti kartRtvastha pratyayArthatvena pradhAnatvAt " prakRtipratyayArthI sahAtha brUtastayoH pratyayArthasya prAdhAnyam " iti nyAyAt caitrapadAttRtIyA jAtA sAdhvI ca, evam 'bhuJjAnena caitreNa pacyate' 'caitreNa dRshymaanm| ityAdizvapi kartRtvasya prAtipadikArthavizeSyatvAt tRtIyopapattiIyA / evaM karmatvasya tattatprA. tipadikArthasya vizeSaNatvenA'vivakSAyAM vizeSyatvena vivakSAyAM ca karmavAcakapadAd dvitIyA bhavati yathA ' taNDulaM pacati / ityatra dvitIyArthasya karmatvasya taNDularUpaprAtipadikArthasya vizeSaNatayA vivakSA nAsti kiM tu vizeSyatayaiva vivakSAsti karmatvasya pratyayArthatvena pradhAnatvAditi taNDulapadAd dvitIyA jAtA,evameva 'bhoktavyamodanaM pacati' 'caitreNa dRzyamAnaM ghaTaM maitraH pazyati' ityAdiSvapi karmatvasya prAtipadikArthavizeSyatvAd dvitIyopapattijJeyA / 'caitraH pacati' 'pakAni bhuGkte caitra, ityatra caitrapadottaraprathamArtho na kartRtvaM yena kartRtvasya prAdhAnyena vizeSyatvaM syAt kiM tu caitrarUpaprA. tipadikArthavizeSaNatvamevAsti kRtimAMzcaitra ityAkArakabodhodayAditi nAtra kartRvAcakacaitrapadAttRtI. yApattiH / tathA-- 'taNDulaH pacyate' 'odanaH paktvA bhujyate' ityAdau taNDulAdipadottaraprathamArthoM na karmatvaM yena tasya prAdhAnyena vizeSyatvaM syAt kiM tu taNDulAdirUpaprAtipadikArthavizeSaNatvameva viklittyAzrayastaDula ityAkArakabodhodayAditi nAtra karmavAcakataNDulAdipadAd dvitIyApattiAraityarthaH / uktameva spaSTayati- tattatprAtipadikArthavizeSyatayeti, 'catreNa pacyate taNDulaH' ityAdI 'caitrAdivRttikRtijanyavyApArajanyavikkittyAzrayastaDulaH' ityAdyAkAraphabodhodayAccaitrAdivizeSyatvenaiva kartRtvam-kRtirbhAsate iti caitrAdipadAttRtIyA jAtA / ' taNDulaM pacati caitraH' ityAdau "Aho Shrutgyanam" Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 202 ) sAdarza: [ prathamAkArake - AkhyAtadvivacanabahuvacanayostu saMkhyAbodhakatvamAvazyakam - ' caitro maitrazvaH gacchataH ' 'caitro maitro devadattazca gacchanti' ityAdI "candre. kalakaH sujane daridratA vikAzalakSmIH kamaleSu caJcalA / mukhaprasAdaH savaneSu sarvadA yazo vidhAtuH kathayanti khaNDitam // " ityAdau ca dvitvabahutvabodhakasupo'bhAvAt / na ca tatra subekavacanasyaiva dvitvabahutvAdI lakSaNAstviti vAcyam, AnuzAsanikAtiriktArthe subvibhakterlakSaNAyA anabhyupagamAt, anyathA 'caitro maitrazca gacchataH ' ityAdAviva cchandasi lakSaNayaiva svAdinA dvitvAdibodhanasaMbhavAd aujasAdirUpAdezi smRtidvArA dvitvAdibodhanirvAhAya chandasi " supAM suluk 'taNDulAdivRttiviklittyanukUlavyApArAnukUlakRtimAMzcaitraH' ityAdyAkAraka bodhodayAt taNDulAdivizeSyatvenaivaM viktittirmAsate viklittireva cAtra karmatvamiti taNDulAdipadAdvitIyA prApnotItyanusandheyam / phalasya karmatvaM cAye dhAtuprakRtikapratyayArthavicArasthale "karmatvaM ca dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogavibhAgAdireva" ityAdinA vakSyati / AkhyAtaikavacanasya saMkhyAbodhakatvAbhAvevyAkhyAtadvivacanasya dvitvasaMkhyAbodhakatvamAkhyAtavahuvacanasya ca bahutvasaMkhyAbodhakatvamAvazyakameva - 'caitro maitrazca gacchataH' ityatra subvibhaktidvivacanasyAbhAvAdAkhyAtadvivacanAdeva dvitvabodhasvIkArAvazyaMbhAvAt evam 'caitro maitro devadattazva gacchanti' "candre kalaGkaH" ityAdivAkyaghaTakAkhyAtabahuvacanasyApi bahutvasaMkhyAbodhakatvamAvazyakam - zAbdabodhaviSayIbhUtabahutvasya supA bodhAsaMbhavAt subbibhaktibahuvacanasyAbhAvAdityAhaAkhyAteti / AkhyAtadvivacanabahuvacanArthadvitvavatvayozca prAtipadikArthacaitrAdAvanvayo bhavati kriyAyAM dvizvasaMkhyAnvayAsaMbhavAt, caitramaitrapadottara suvekavacanaM cAtra sAdhutvamAtrArthakatvA cirarthakameka caitramai suvacanArthaikatvasya bAdhitatvenA'nvayAsaMbhavAdityanusaMdheyam / nanu tatra = ' caitro maitrazca gacchataH ' ityAdau subekavacanasyaiva dvitve bahutve vA lakSaNAstvityA'khyAtaikavacanatradAkhyAtadvivacanabahuvacanayorapi nirarthakatvameva yuktamityAzaGkate - na ceti / pariharati- AnuzAsaniketi, vyAkaraNe subekavacanasya dvitvArthakatvaM bahutvArthakatvaM ca noktamiti na dvitvabahutvayorlakSaNA svIkartuM zakyate, zakyArthaikatvena saha dvitvabahutvayoH saMbandhAsaMbhavAdapi na tatra lakSaNA saMbhavati - lakSaNAyA: zakyasaMbandharUpatvAt / vipakSe bAdhakamAha- anya - theti, yadi suvibhakterapi kacidarthe lakSaNA vyAkaraNakarturabhISTA syAttadA RjavaH santu panthAH " ityatrA''dezibhUtajassmaraNadvArA''dezarUpasubekavacanAd bahutvabodhanirvAhAya ' panthAnaH ' ityatratyajataH sthAne ' panthAH ityatratyasuityekavacanasyAdezavidhAnaM vyarthameva syAt- 'caitro maitrazca gacchataH ' ityAdAviva ' RjavaH santu panthAH ' ityatrApi subekavacanasya bahutve lakSaNayA bahutvArthabodhakatvasaMbhavAt vyAkaraNakartrA cAtra supAM su " ityAdisUtreNa ' panthAH ' ityeka 66 << - "Aho Shrutgyanam" 17 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakhyAnvayakAraNam vyutpattivAdaH / ( 203 ) ityAdisUtreNa aujasoMdisthAne svAdyAdezasya vaiyarthyAt / caitrAdipadottarekavacanasya dvitvAdilAkSaNikatve tadaprakRtyarthamaitrAdisAdhAraNaMdvitvAdibodhasyoktavyutpattivirodhenAnupapattezca / AkhyAtArthasaMkhyAnvayabodhe ca samAnavizeSyakatadartha bhAvanAnvayabuddhisAmagrI apekSitA - bhAvanAyA bAdhAdigrahakAle tAtparyAdigrahazUnyakAle coktasthale dvitvAnvayA'bodhAt bhAvanAyA avizeSye dhAtvarthAdau saMkhyAnvayA'bodhAcca tAhasAmayyAH saMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaM prati svAtantryeNa hetutA / tadakalpanepi AkhyAtajanyasaMkhyopasthitiyogyatAjJAnavizeSAdighaTitasAmayyA bhAvanAnavagA > vacanasya jassthAne AdezavidhAnaM kRtamitijJAyate - suvibhakterlakSaNA na bhavatIti na ' caitro maitrazca gacchataH ' ityAdAvapi subekavacanasya dvitvabahutvAdI lakSaNAsaMbhava ityarthaH / doSAntaramAhacaitrAdipadottareti, atra yadi caitrapadottaraikavacanasya dvitvAdI lakSaNA syAttadA tAdRzadvitvasya tadaprakRtyarthe-- caitrapadottaraikavacanasya prakRtyarthazcaitra eva na tu maitra iti caitrapadottarekavacanA'prakRtyarthamaitrAdAvanvayo na saMbhavati-- uktavyutpattivirodhena " pratyayAnAM svaprakRtyarthAnvitasvArthaarrera " iti vyutpattivirodhAt / kiM vA caitrapadottarekavacanArthadvitvasyoddezyatAvacchedakavyApyaparyAptisaMbandhenaivAnvayaH syAt caitrapadottaraikavacanadvitvasya ca caitratvamevoddezyatAvacchedakaM saMbhavati caitratvavyApyaparyAptisaMbandhena ca dvitvasya caitradvaye evAnvayaH saMbhavatItyuktadvitvAnvayavyutpativirodhAd na caitramaitradvaye'nvayabodha upapadyate ityarthaH / caitramaitrAdisakalapadottaraikavacanAnAM dvivAdI lakSaNAyAmanekadvitvAdibodhApattirityapi vijJeyam / AkhyAtArthasaMkhyAyAH kutrAnvayo bhavatIti jijJAsAyAmAha - AkhyAtArtheti, AkhyAtArtha saMkhyAprakAra kazAbdabodhaM prati samAnavizeSyaka = AkhyAtArthasaMkhyAbhAvanayoryo vizeSyastadvizeSyakatadartha ( AkhyAtArtha ) bhAvanAprakArakazAbdabodhasAmagrI apekSitA bhavati sA ca sAmagrI bhAvanAprakArakatAtparyajJAnayogyatAjJAnAdighaTitA jJeyA tathA ca yatrAkhyAtArtha bhAvanAyA anyayo bhavati tatraivAkhyAtArthasaMkhyAyA anyayo bhavatIti prAptam / AkhyAtArthasaMkhyAprakAra kazAbdabodhaM pratyAsspAtArtha bhAvanA prakAra kazAbdabodhasAmagryAH kAraNatve hetumAha- bhAvanAyA iti, yadi AkhyAtArthasaMkhyAprakAra kazAbdabodhaM pratyAkhyAtArthabhAvanAprakArakAnvayabodhasAmagrI kAraNaM na syAttadA bhAvanAyA bAdhagrahakAlepi tathA bhAvanAyA:=bhAvanAviSayakatAtparyAdigrahazUnyakAlepi uktasthale= ' caitro maitrazca gacchataH ' ityAdisthale caitrAdAvAkhyAtArthasaMkhyAyA anvayaH syAdeva na caivaM bhavati, tathA bhAvanAyA avizeSye dhAtvaryAdAvapyAkhyAtArthasaMkhyAyA anyayo na bhavatItyA''khyAtArthasaMkhyAprakAra zAbdabodhaM prati tAdRzasAmanyA:- AkhyAtArtha bhAvanA prakAra kazAbdabodhasAmagryAH svAtayeNa= pRthageva hetutvamastItyarthaH / vipakSe bAdhakamAha - tadakalpanepIti, AkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhaM prati bhAvanAprakAra kazAbdabodhasAmayyA hetutvAkalpanepyA''khyAtajanyasaMkhyopasthiti - "Aho Shrutgyanam" Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (204) sAdarza: [ prathamAkArakehisaMkhyAnvayabodhasya kadApyajananAt, saMkhyAnvayabodhasAdhAraNabhAvanAnvayabodhatvAvacchinnahetanAmapi tAdRzasAmagrIghaTakatvenApattyabhAvAt / na ca tAzakAraNAnAM bhAvanAnvayabuddhitvaM saMkhyAnvayabuddhitvaM vA janyatAvacchedakamupeyata ityatra vinigamanAvirahaH- saMkhyAmaviSayIkRtyApi bhAvanAnvayabodhasyAnubhavasiddhatvAt, dvitIyasya janyatAvacchedakatvA'saMbhavAditidik / yogyatAjJAnAdighaTitayA AkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhasAmathyA bhAvanAnavagAhI ( bhAvanAmaviSayIkRtya ) saMkhyAprakArakazAbdabodhaH kadApi na janyate iti vivazamA''khyAtArthasaMkhyA. prakArakazAbdabodhaM prati bhAvanAprakArakazAbdabodhasAmagryA hetutvaM kalpyate. evaM ca bhAvanAprakArakazAbdabodhasAmagryA eva bhAvanAprakArakazAbdabodhapratyAkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhaM prati ca kAraNatvAllAghavamapi bhavatItyarthaH / nanu yadi bhAvanAprakArakazAbdabodhasAmanyA AkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodha prati svAtantryeNa hetutvamasti tadA tAdRzasAmagryA bhAvanAmaviSayIkatyApi bhAvanAnavagAhyAkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhaH kathaM na syAdityAzajhyAha- saMkhyAnvayabodheti, saMkhyAprakArakazAbdabodhasAmayAM bhAvanAprakArakazAbdabodhahetUnAmapi bhAvanAviSayakatAtparyajJAnayogyatAjJAnAdInAM ghaTakatvenasattvena Apattya'bhAvAt tAdRzasAmagryA bhAvanAmaviSayIkRtya bhAvanAnavagAhikevalasaMkhyAprakArakazAbdabodhasyApattiAstItyarthaH / kiM yA "kadApyajananAt " ityuke hetumAha-saMkhyAnvayeti / arthastu sa eva vijJeyaH / / nanu tAdRzakAraNAnAm saMkhyAnvayabodhasAdhAraNabhAvanAnvayabodhasAmagrIghaTakakAraNAnAM bhAvanAnvayabuddhireva janyA na saMkhyAnvayabuddhirjanyetyatra vinigamanAvirahaH arthAd yadyekava sAmagrI saMkhyAprakArakabodhasya bhAvanAprakArakabodhasya ca kAraNaM kiM vA yadi bhAvanAmaviSayIkRtya saMkhyAprakArakazAbdabodho na jAyate tadA''khyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhaM prati bhAvanAprakArakazAbdabodhasAmagrIkAraNaM na tu bhAvanAprakArakazAbdabodhaM pratyAkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhasAmagrIkAraNamityatra vinigamanAvirahaH tathA ca bhAvanAprakArakazAbdabodhaM pratyevAkhyAtArthasaMkhyAprakArakazAbdabodhasAmagrI kiM na kAraNaM sthAt ityAzaGkayAha- na ceti / parihArahetutvena vinigamanAmAhasaMkhyAmiti, bhAvanAmaviSayIkRtya saMkhyAprakArakazAbdabo yaH kadApi na jAyate saMkhyAmaviSayIkRtya tu 'caitramaitrAbhyAM bhUyate' ityAdau bhAvAkhyAtena bhAvanAprakArakabodho jAyate bhAvanAprakArakabodhasya vyApakatvena tatsAmagryA eva saMkhyAprakArakazAbdabodhaM prati hetutvamukhyate yuktaM cetyarthaH,na tu dvitIyasya saMkhyAprakArakazAbdabodhatvasya janyatAvacchedakatvam tAdRzasAmagrIjanyatAvacchedakatvaM yuktamityAha- dvitIyasyeti, saMkhyAprakArakazAbdabodhasAmagryAstu bhAvanAprakArakazAbdabodhaM prati kAraNatvaM na yuktamityarthaH / saMkhyAmaviSayI kRtyApi bhAvanAprakArakazAbdabodhasya jAyamAnatvena saMkhyAprakArakazAbdabodhatvasya nyUnavRttitvAjanyatAnavacchedakatvaM vijJeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsaMbandhopasaMhAraH] vyutpttivaadH| (205 ___ atha guNAdivAcakapadottaradvivacanabahuvacanayoH kathaM dvitvAdibodhakatA ? sakhyAyA guNatvena guNAdI bAdhAt / na ca tatra svAzrayasamavetatvAdisaMbandhana dravyagataM dvitvAdikameva bhAsate iti vAcyam, ekavyaktAvapi tAdRzasaMbandhena dvitvAdeH parisamAptatayA ekamAtratAtparyeNApidvivacanAdyApattiAreticeta ?, maivamapekSAbuddhiviSayatvameva taduttaradvivacanAdinA bodhyate / taccaikamAtravRttidharmastha prakRtyarthatAvacchedakatvasthale prakRtyarthatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptisaMbandhena nanu -- rUparasau ' ityAdau guNAdivAcakapadottaravartamAnadvivacanabahuvacanayotvibahutvarUpasaMkhyAbodhakaravaM kathaM syAt saMkhyAyA guNatvAd guNe guNAnaGgIkArAcetyAzaGkate- atheti / eka vacanasya tu sAdhutvAthakatvasaMbhavena nairarthakyamapi saMbhavati na tu dvivacanabahuvacanayoH kevala sAdhutvArthakatvamityekavacanAzakAM parityajya dvivacanabahuvacanaviSayakamevAzaGkitam / nanu svAzrayasamavetatvasaMbandhena svaM dvitvAdistadAzrayo ghaTAdistatra samavetatvaM guNAdAvastItyetAdRzasaMbandhena dravyagatameva dvitvAdikaM tatra-guNAdau bhAsate na tu guNAdau vAstavaM guNarUpaM dvitvAdikaM svIkriyate iti na kopi doSa ityAzaGkyAha-na ceti / pariharati- ekavyaktAvapIti, paryAptyAdisaMbandhena dvitvasyaikavyaktAva'saMbhavepi tAdRzasaMbandhenasvAzrayasamavetatvasaMbandhena tvekarUpAdiguNavyaktAvapi dvitvAdeH parisamAptatayA-paryAptisaMbhavAt paryAptatvAta ekamAtrarUpavyaktitAtparyeNApi 'ghaTe rUpe' ityevaM dvivacanApattiH syAdeveti doSaH / tathAsmin mate 'ghaTe rUparasau / ityatra rUparasAzrayIbhUtaghaTe eva dvitvaM nAstIti kathaM ghaTagataM dvitvaM rUparasayorbhAsatetyapidoSaH / na ca rUparasapadosaradvivacanArthadvitvasya ghaTenvayaH ghaTenvitaM ca tadeva dviravaM punA rUparasayorbhAsate itivAcyam, ekasmin ghaTe dvitvAnvayAsaMbhavAdityavadheyam / pariharati-maivamiti, 'ayameko 'yamekaH' ityAkArakApekSAbuddheviSayatvarUpameva dvitvAdikaM guNAdau taduttaradvivacanAdinA-guNAdipadottara dvivacanAdinA bodhyanna na tu saMkhyArUpaM dvitvAdikaM yena dvivacanAdyarthadvitvAderguNAdAvanvayo na syAdityarthaH / tacca apekSAbuddhiviSayatvarUpaM dvitvAdikam ekamAtravRttidharmasya-rUpatvAdeH prakRtyarthatAvacchedakatvasthale ' ghaTe rUpe rUpANi ' ityAdau prakRtyarthatAvacchedaka ( rUpatvAdi) vyApyatvaviziSTaparyAptisaMbandhenAnvetIti naikarUpatAtparyeNApi ' rUpe' ityAdi dvivacanApattiH tAdRzasaMbandhena rUpadvaye eva dvitvasya saMbhavAt / anyatra yatrAnekavRttidharmasya prakRtyarthatAvacchedakatvaM yathA 'rUparasau ' ityatrA'nekavRttirUpatvarasatvayoH prakRtyarthatAvacchedakatvamiti tatra dvitvaparyAptau rUpatvavyApyatvaM vA rasatvavyApyatvaM vA nAstyeva-tAdRzadvitvaparyApte rUpatvAbhAvavati rase raMsevAbhAvavati rUpe ca sattvAditi dvitvaM zuddhaparyAptisaMbandhena prakRtyarthe'nveti, zuddhaparyAptisaMbandhenApi dvitvasya rUparasayorubhayorevAnvayasaMbhavAt paryAptau kiMcidvyApyasvavizeSaNApekSA nAsti / ekarUpavyaktAvapi rUparasobhayagatadvitvasya zuddhaparyAptisaMbandhenAnvayasaMbhavAdekarUpavyaktitAtparya "Aho Shrutgyanam" Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza:prakRtyartha nveti, anyatra tuM zuddhaparyAptisaMbandheneti na dvandvAdisthaloktadoSa iti viduSAM praamrshH| // iti vyutpattivAde prathamAkArakam // NApi rUpe ' iti prayogaH syAttadvAraNAya paryAptau prakRtyarthatAvacchedakajyApyatvavizeSaNApekSAstotyAdikaM sarvamapekSitaM yathAmati pUrvameva pratipAditaM tadevAtrApyanusaMdheyam / phalamAha-na dvandvAdIti, 'dhavakhadirau ' iti dvandvasthale ye doSAH pradarzitAsteSAM prAtirnAstItyarthaH / tathA ca yathA ' ghaTau' ityAdI ghaTadvaye dvitvAnvayaH pradarzitastathaiva ' rUpe, 'rasau' ityAdau dvitvAzvayo jJeyaH, yathA ca 'dhavakhadirau' ityatra dvitvAnvayaH pradarzitastathaiva 'rUparasau' ityAdiddhandUsthale dvitvAnvayo vijJeyaH / iti zam |shriimte hayagrIvAya nmH| // iti vyutpattivAdA''darze prathamAkArakaM samAptam / / "Aho Shrutgyanam" Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyA "karmaNi dvitIyA" ityanuzAsanAt karmatvaM dvitIyArthaH, tatra karmapadasya dharmaparatvAt saptamyA vAcakatArthakatvAt / karmaNazca na tathAtvam- karmaNi nAmArthasya grAmAderabhedAnvayasaMbhavepi dhAtvarthagamanAdinA tadanvayAsaMbhavAt gauravAca / karmatvaM ca kriyAjanyaphalazAlitvam tatra ca kriyA dhAtuta evaM labhyate, janyajanakabhAvasya ca vinaiva padArthatvaM saMsargamaryAdayA bhAnaM saMbhavatIti phalamAtraM karmapratyayArthaH / || zrImaddhayagrIvAya bhagavate namaH // " karmaNi dvitIyA " 66 , 66 dvitIyAvibhaktyarthanirUpaNamArabhate - karmaNIti, karmatvaM dvitIyArtha ityatra iti sUtrametra pramANamityarthaH / tatra = " karmaNi dvitIyA " itisUtre karmapadasya grAmAdirUpakarma - padArthavRttikarmatvarUpadharmaparatvAt karmatvaM dvitIyArthaH / guNe zuklAdayaH puMsi " ityAdI * guNavAcakAH zuklAdayaH puMsi ' ityarthasyAmISTatvAd yathA guNe " iti saptamyA vAcaka. - sArthakatvaM tathAtrApi " karmaNi " iti saptamyA vAcakatArthakatvAt " karmaNi dvitIyA " iti - sUtrasya ' karmatvavAcikA dvitIyA' ityarthaH saMpanna ityAha- saptamyA iti / nanu sUtre karmapadaM karmabhUtagrAmAdipadArthaparametra kiM na syAdityAzaGkyAha - karmaNazceti, karmaNaH karmabhUtagrAmAdipa-dArthasya tu na tathAtvam = dvitIyArthatvaM saMbhavati, yadi karmaiva dvitIyArthaH syAttadA grAmasyaiva karmasvAd dvitIyArthatvena pradhAnIbhUtatAdRzakarmapadArthe nAmArthasya = pramapadavAcyasya grAmasya ' grAmaM gacchati ' ityatrAbhedAnvayasaMbhavepi dhAtvarthagamanAdinA tu tat tasya karmapadArthasyAnvayo na saMbhayati - karmabhUtagrAmAdinirUpitajanakatvAderdhAtvarthagamanAdAvabhAvAdityarthaH / nanu karmaNopi dvitIyArthatve tasya karmabhUtagrAmapadArthasya svavRttiphalajanakatvasaMbandhena dhAtvarthagamanAdinA'nvayaH saMbhavatyeveti ' grAmaM gacchati ' ityAdau karmaNopi dvitIyArthatve na kopi doSaH svaM karma tadvRtti phalaM saMyogastajjanakatvaM dhAtvarthagamane'styevetyAzaGkyAha- gauravAcceti, evaM hi gauravaM syAdeceti na karmadvitIyArtha: : kiM tu karmatvameva tatra karmatvaM hi caitrAdikartRkavyApArajanyasaMyogAdirUpaM phala* meva tasya tu janakatvasaM baMdhena sAkSAdeva dhAtvarthagamanAdinA'nvayaH saMbhavatyeva - grAmavRttisaMyogajayApAra itibodhodayAditi na gauravamapIti bhAvaH / karmatvasvarUpamAha- karmatvamiti / kSetra = kriSAjanyaphalazAlitve yaH kriyApadArthaH praviSTaH sa dhAtuvAcya evaM kriyAtajjanyaphalayozca yo janyajanakabhAvaH sa saMsargatvAdAkAGkSAbalenaiva bhAsate ityavaziSTaM saMyogAdirUpaM phalamAtrametra karmapratyayasya dvitIyAderartha ityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (208) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDena ca saMyogavibhAgAdirUpaphalamapi dhAtulabhyameva- gamityajiprabhRtInAM tadavacchinnaspandAdirUpavyApAravAcakatvAditivAcyam, vyApAramAtrasya dhAtvarthatvAt / phalavizeSAnvayabodhe ca dhAtuvizeSajanyavyApAropasthitehetutayA 'grAmaM tyajati' ityAdI dhAtvarthaspande grAmaniSThavibhAgajanakatvameva 'grAmaM gacchati" ityAdau ca dhAtvarthaspande grAmamiSThasaMyogajanakatvameva pratIyate na tu viparItam / 'grAmaM gacchati' ityAdivaJca 'grAmaM spandate' ityAdayo na prayogA:-dvitI. yAdergamyAdyupasthApitaspandAdAveva phalAnvayabodhakatvAt, spandiprabhRtyupasthApite tasmin dvitIyAdinA phalAnvayabodhajananAsaMbhavAt, na hi yena kena cidu. nanu " phalavyApArayordhAtuH" iti pramANAt saMyogavibhAgAdirUpaM phalamapi dhAtulabhyamevagamityajiprabhRtInAM dhAtUnAM tadavacchinnaspandAdirUpavyApAravAcakatvAt-saMyogavibhAgAdiphalajanakaspandAdirUpavyApAravAcakatvAt-janakatvasaMbandhena saMyogAdirUpaphalaviziSTavyApAravAcakatvena saMyogAdirUpaphalavAcakatvasyApi prAptatvAt kathaM phalasya karmapratyayavAcyatvamucyate ityAzaGkatena ceti / pariharati-vyApAreti, vyApAramAtrameva dhAtuvAcyamasti na tu phalamapIti saMyogAdirUpaphalam 'grAmaM gacchati' ityAdI karmapratyaya ( dvitIyA ) vAcyamevetyarthaH / nanu vyApAramAtrasya dhAtvarthatve phalamAtrasya ca karmapratyayArthatve 'grAmaM tyajati' ityatrApi dhAtvarthavyapAre saMyogajanakatvaM pratIyeteti sarvatra sarvapratItyApattyA vyApAravizeSaphala vizeSayoH pratItiniyamo na syAdityAzaGkyAha-phalavizeSeti, sAmAnyataH phalaviSayakazAbdabodhaM prati karmapratyayasya kAraNatvepi phalavizeSaviSayakazAbdabodhaM prati tu dhAtuvizeSajanyavyApAropasthitereva kAraNatvaM jJeyaM tathA ca 'grAmaM tyajati' ityatra grAmakarmakatyAgarUpaphalaviSayakazAbdabodhaM prati tyajadhAtujanyaspandarUpavyApAropasthiterhetutvAt tyajadhAtvarthaspande grAmaniSTho yo vibhAgastAdRzavibhAgarUpaphalajanakatvameva pratIyate na tu viparItam grAmaniSThasaMyogarUpaphalajanakatvam' tathA 'grAmaM gacchati' ityatra grAmakarmakasaMyogarUpaphalaviSayakazAbdabodhaM prati gamdhAtujanyaspandarUpavyApAropasthitehetutvAd gamdhAtvarthaspande grAmaniSTho yaH saMyogastAdRzasaMyogarUpaphalajanakatvameva pratIyate na tu viparItam-grAmaniSThavibhAgarUpaphalajanakatvam, phalavizeSAnvayabodhe yadi dhAtuvizeSajanyavyApAropasthiterhetutvaM na syAttadoktavaiparItyamapi syAdeva= tyadhAtvarthaspande grAmaniSThasaMyogajanakatvaM gamdhAtvarthaspande ca grAmaniSThavibhAgajanakatvamapi pratIyeta na caivaM pratIyate iti "phalavizeSAnvayabodhe" ityAdivizeSakAryakAraNabhAva AzrIyate ityrthH|| ___ grAmamiti-dvitIyA vibhaktirgamadhAtUpasthite eva spandarUpavyApAre janakatvasaMbandhena saMyogarUpaphalasyAnvayabodhajananasamarthAsti na tu spandadhAtUpasthApitepi spandarUpavyApAre, spandadhAtUpasthApite tasmin spandarUpavyApAre dvitIyAdinA phalAnvayasya bodhajananAsaMbhavAditi 'grAma gacchati 'itivat 'prAmaM spandate' iti prayogo na bhavatItyarthaH / uktamupapAdayati- na hIti / "Aho Shrutgyanam" Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 209 ) pasthApitayorevArthayoH parasparamanvayaH pratIyate tathA sati ghaTakarmatvAdipadopasthApitayeorapi ghaTakarmatvAdyoH parasparamanvayabodhaprasaGgAt, kRJAdisamAnArthakayatadhAtUpasthApyaphale viSayitAtmaka dvitIyArthAnvayasaMbhavenaM 'ghaTaM karoti' itivat 'ghaTaM yatate' ityAdiprayogaprasaGgAca, api tu yayorSAdRzAnvayabodhe AkAGkSA tadupasthApitayoreva tAdRzAnvayabodhaH / AkAGkSA ca dvitIyAdergamyAdinA kRJAdinA ca kalpyate na tu tatsamAnArthakenApi spandiyatiprabhRtineti / kiM vA nanu gamdhAtvarthopi spanda eva spandadhAsvarthopi spanda eveti samAnArthakatvAt ' grAmaM gacchati' itivat 'grAmaM spandate' iti prayogaH kathaM na syAdityAzaGkyAha- na hIti, na hi yAbhyAM kAbhyAM padAbhyAmupasthitayorarthayoH parasparamanyayaH pratIyate, tathA sati = yadi yAbhyAM kAbhyAM padAbhyAmupasthitayorapyarthayoH parasparamanvayaH pratIyeta tadA 'ghaTaH karmatvam ' ityatra ghaTakarmatvapadAbhyAmupasthitayorapi ghaTakarmatvayoH parasparamanvayabodhaH syAdeva na caivaM bhavati kiM tu 'ghaTaM karoti' ityatra ghaTapadenopasthitaghaTasya dvitIyopasthitakarmatvasya cAnvayaH pratIyate tasmAnna yAbhyAM kAmyAM padAbhyAmupasthitayorarthayoranvayaH pratIyate iti gamUdhAtUpasthitaspandasya dvitIyopasthitaphalasya cAnvayaH saMbhavati na tu spandadhAtUpasthitaspandasya phalasya cetyarthaH / kiM ca yadi yena kenacidupasthitayorapyarthayoH parasparamanvayaH pratIyeta tadA kRJAdisamAnArthakayatyAdidhAtUpasyApyaphalepi viSayitAtmakadvitIyArthasyAnvaya saMbhavena 'ghaTaM karoti' itivat 'ghaTaM yatate' ityapi prayogaH syAdeva na caitraM bhavatItyarthaH / atra dhAtoH phalAvacchinnavyApAravAcakatvamatenoktam- kRtrAdisamAnArthakayatadhAtUpasthApyaphale iti tanmate phalAvacchinnavyApArasya dhAtuvAcyatvena phalasyApi dhAtuvAcyatvaM prAptameva, avacchinnatvaM cAtra janakatvameva phalaM cAtra yatnaH, tasmin yatnarUpaphale dvitIyArthaviSayitAyA AzrayatvenAnvayaH ghaTaniSThaviSayatAnirUpita viSayitAzrayatvasya yatne sattrAt 'ghaTaM karoti' ityatra ghaTaniSThaviSayatAnirUpita viSayitAzrayI bhUtakRti( yatna ) mAniti bodhodayAt | 'ghaTaM yatate' itiprayogastu na bhavatIti siddhAntamAha- api tviti, yayoH padayoryAdRzAntrayabodhe AkAGkSA = parasparamapekSA bhavati tAbhyAmeva padAbhyAmupasthitayorarthayostAdRzAnvayasya bodho jAyate yathA - ghaTapadadvitIyApadayorghaTakarmatvabodhe AkAGkSAstIti ' ghaTam ' itighaTapada dvitIyApadAbhyAmupasthitayoreva ghaTakarmatvayoH parasparamasvayabodho jAyate, tathAtrApi dvitIyAdergamyAdinaivAkAGkSati gamdhAtUpasthitaspande eva dvitIyopasthitaphalasyAnvayo bhavati na tu spandadhAtUpasthitaspandapIti na ' grAmaM spandate ' iti prayogApattiH / tathA dvitIyAdeH kuJAdinaivA'kAGkSeti kuJcAtUpasthApyaphale rthasya ( viSayitAyAH ) anvayo bhavati na yatidhAtUpasthApitaphalepIti na 'ghaTaM prayogApattirityAha- AkAGkSA ceti / spandiyatItyatra yathAsaMkhyamanvayaH / 14 "Aho Shrutgyanam" eva dvitIyA - yatate' iti - Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) sAdarzaH- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDena cAkAkSAtra samabhivyAhAraH sa ca gamyAdineva spandyAdinApi samAna eveti vAcyam, yataH- dvitIyAdergabhyAdisamabhivyAhArasyaiva phalabalAdanvayabodhaupayikatvamupagamyate na tu spandiprabhRtisamabhivyAhArasyeti na tasyAkAkSAtvamanvayabodhIpayikasamabhivyAhArasyaiva tathAtvAt, ata eva samAnArthakatvepigamyAderiva na spandyAdeH sakarmakatvavyavahAraH- phalAnvitavyApArabodhakadhAtutvasyaiva tanniyAmakatvAt / atha dhAtoApAramAtravAcitve 'tyajati gacchati ' 'tyAgo gamanam ' ityAdivAkyAdavilakSaNabodhaprasaGgaH, na hi zaktibhramAdya'janmanostAdRzavAkyajanya nanvAkAGkSA samabhivyAhAra eva samabhivyAhArazca gamyAdineva spandyAdinApi nAnupapanna iti dvitIyArthaphalasya saMyogAdeH spandidhAtUpasthApitaspandarUpavyApAre janakatvasaMbandhena kathaM nAnvayaH syAdityAzakyAha- na ceti / pariharati- yata iti, " grAmaM spandate / ityatra grAmavRttisaMyogajanakatvaviziSTavyApAraviSayako bodho na jAyate 'grAmaM gacchati ' ityatra ca jAyate iti phalabalAd dvitIyAderyo gamyAdinA samabhivyAhArastasyaivoktazAbdabodhakAraNatvamupagamyate iti tAdRzasyoktazAbdabodhajanakasyaiva samabhivyAhArasyAkAGkSAtvaM yuktaM na tu dvitIyAdeH spandiprabhRtidhAtunApi yaH samabhivyAhArastasyApi- uktazAbdabodhA'janakatvAdityarthaH / tasya spandiprabhRtisamabhivyAhArasya / atra vinigamanAmAha- anvayeti / tathAtvAt= AkAGkSAtvAt / ata eva dvitIyAdeH spandyAdinA saha samamivyAharasyAkAGkSAtvA'bhAvAdeva dvitIyArthaphalasya spandyAdyupasthApitaspandAdivyApAre; AkAGkSAviraheNAnvayAsaMbhavAdeva gamispandidhAtvoH samAnArthakatvepi gamyAdereva sakarmakatvaM na spandyAdeH- phalAnvitavyApArabodhakadhAtoreva sakarmakatvaniyamAt tathA ca gamyAdeH phalAntrita yApArabodhakatvAtsakarmakatvam, spandyAdeH phalAnvitavyApArabovAvAbhAvAdakarmakalani partha ityAha- ata eveti / tanniyAmakalamakarmakatva payahA niyAmakatyam / evaM samAnApi dhamAdekha sakarmakatvaM na yatyAvariti zeyam / pena byApAraga karmabhUtapadArthe kiMcit phalamutpadyate tasya phalAnvitavyApAratvaM jJeyaM yathA gamanavyApAraNa grAme gamanakartRdevadattasya saMyoga utpadyate na caiva spandyAdidhAtubodhyavyApArestIti tatra phalAvitatvaM nAstIti / / nanu yadi dhAtoH phalavAcakatvaM na syAt kiM tu vyApAramAtravAcakatvaM syAttadA sarveSAmeva dhAtUnAM vyApAramAtravAcakatvena samAnArthakatvaM syAttathA ca ya eva ' tyajati ' padAdbodhaH syAtsa evaM gacchati ' padAdapi bodhaH syAt, tathA tyAgagamanapadAbhyAmapi samAnArthaka evaM bodhaH syAt , na ca zaktibhramaM vinA kopi tyajatipadajanyabodhagacchatipadajanyabodhayoravailakSaNyamtulyatvaM svIkaroti, tathA tyAgapadajanyagamanapadajanyabodhayorapyavailakSaNyaM na kopi svIkaroti, tathAsati-uktabodhayoravalakSaNye sati tyAgAditAtparyeNa gamanAdipadaM vyutpannA api prayuJjIran , "Aho Shrutgyanam" Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAvicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 211 ) + bodho vailakSaNyaM kazcidabhyupaiti tathA sati tyAgAditAtparyeNa gamanAdipadaM vyutpannA api prayuJjIran / na ca tatra phalavizeSAvacchinnavyApAre lakSaNA svIkriyate iti vilakSaNabodhopapattiriti vAcyam, lakSaNayA vilakSaNabodhajananepi zakyA'vilakSaNa bodhajananasaMbhavena darzitAtiprasaGgasya durvAratvAt / na ca gamyAdizaktijJAnajanyAryopasthityA phalAviSayakAnvayabodhasya kutrA - pyajananAt tAdRzopasthitighaTitasAmagrIzarIre phalavizeSabodhakasAmayyapi niveiyate tathA ca tyAgagamanAdipadayoH zaktyA nA'vilakSaNabodhajanakateti vAcyam, tyajiga myorekArthavAcakatArUpaparyAyatAM viparyasyato gamanAdipadAt tyAgAdipadajanyabodhasamAnAkArakabodhasya sarvAnubhavasiddhatayA gamyAdizaktijJAnAt phalA na caivamasti, tasmAddhAtoH phalaviziSTavyApAravAcakatvameva yuktaM tathA ca tyAgagamanAdivyApArANAmavacchedakIbhUtaphalabhedAnnoktavodhayoravailakSaNyApattirna vA vyutpannAnAM gamanAditAtparyeNa tyAgAdipadaprayogApattirityAzaGkate - atheti / nanu dhAtorvyApAramAtravAcakatvepi= vyApAramAtre eva zaktisvakArepi tatra' tyajati gacchati ' ' tyAgo gamanam ' ityAdI phalavizeSaviziSTavyApAre lakSaNA svIkriyate tathA ca phalabhedAt lakSaNayA tattaddhAtupadena vilakSaNabodhasaMbhavena nA'vilakSaNabodhaprasaGga iti na gamanAditAtparyeNa tyAgAdipadaprayogApattirityAzaGkyAha- na ceti / pariharati- lakSaNayeti / lakSaNayA vilakSaNabodhasaMbhavepi zaktyA'vilakSaNabodhasaMbhavena darzitAtiprasaGgasya=gamanAditAtparyeNa tyAgAdipadaprayogaprasaGgasya durvAratvAt / nanu gamyAdidhAtuzaktijJAnena jAyamAnA yArthopasthitistayA phalA'viSayakabodhaH kadApi na janyate kiM tu phalaviSayaka eva bodho janyate iti zAbdabodhajanikA yA tAdRzopasthitighaTitA sAmagrI tasyAH zarIre svarUpe phalavizeSabodhakasAmagryapi nivezyate tathA ca phalavizeSaviSayakabodhajanaka sAmagrIghaTitayA uktagamyAdizaktijJAnajanyArthopasthitighaDitasAmayyA tyAgagamanAdipadAbhyAM zatayApi nA'vilakSaNatropaprasaGga iti na gamanAditAtparyeNa tvAdipadayogApattirityAzaGkate-- na ceti / pariharati- tyajigamyoriti, viparyasyataH = ( bhramavataH ) yasya puruSasya tyajigamyorekArthavAcakatArUpaparyAyatvamo jAtaH = ya eva tyajadhAtorarthaH sa eva gamdhAtoravyartha iti bhramo jAtastasya puruSasya gamanAdipadAt tyAgAdipadajanyabodhatulya eva bodho jAyate iti sarvAnubhavasiddhamasti - ukta bhrAntapuruSadRSTyA tyajigamyoH samAnArthakatvena paryAyarUpatvAditi tasya bhrAntasya gamyAdidhAtuzaktijJAnAt phalAviSayaka bodhasyApi = phala vizeSAviSayakabodhasyApi prasiddhe :da: jAyamAnatvAt zaktyApi tyAgagamanAdipadAbhyAmavilakSaNabodhotpattistadavasthaiSa / evameva tadRzasya = uktabhramavataH puMsaH tyajigamyoH paryAyatvajJAna ( bhrama ) sattvena ' grAmaM gacchati : 'grAmaM tyajati' ityAdivAkyAbhyAmapyavilakSaNabodhodayAt phalavizeSabodhakasAmayyA yad gamyAdi. padajanyabodhaniyAmakatvamuktaM nAma tyajigamidhAtubhyAM sAmAnyato vyApAramAtraviSayakabodhe jAyamA "Aho Shrutgyanam" Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (212) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe-- viSayakabodhasyApi prasiddhaH, evaM tAdRzamya puMsaH 'grAmaM gacchati , 'grAma tyajati' ityAditopyavilakSaNabodhodayAt phalavizeSabodhakasAmayyA gamyAdipadajanyabodhaniyAmakatAyA vaktumazakyatvAt , tathA cA'bhrAntasyApi bhavanmate tato'vilakSaNabodhasaMbhavenaikavidhabodhatAtparyeNa vyutpannAnAM tAzaprayogaprasaGgo durvAra iti cet ?, mepi phalavizeSabodhakasAmagrIprabhAvAt phalavizeSasyApyupasthityA tyajatigacchatipadAbhyAM vilakSaNa eva bodha utpadyatetyuktaM tadapi vaktuM na zakyate- avilakSaNabodhodayasya pradarzitatvAdityAhavimiti / tathA cAbhrAntasyApi tataH= tyajati, gacchati / 'tyAgaH, gamanam' ityAdito'vila. kSaNabodhasaMbhavenekavidhabodhatAtparyeNa vyutpannAnAM tAdRzaprayogaprasaGgaH tyAgAditAtpayeNa gamanAdipadaprayogaprasaGgo durvAra evetyupasaMharati- tathA ceti / ayaM bhAva:--- pUrvapakSiNA dhAtorvyApAramAtravAcitvaM svIkRtyApi gamyAdipadajanyazAbdabodhasA. zrIzarIre phalavizeSayodhikAyA dvitIyAvibhaktyAdisamabhivyAhArAdirUpAyAH sAmagryA nivezena atyApi gamyAdevilakSaNabodhajanakatvaM pratipAditaM tatra tyajigamyoH paryAyatAbhramAbhAvakAle tu mamadhAtujanyazAbdabodhasAmagrIzarIre saMyogarUpaphalabodhakasAmagrInivezena tyadhAtujanyazAbdabo. asAmagrIzarIre ca vibhAgarUpaphalabodhakasAmagrInivezena saMyogavibhAgAdirUpaphalavizeSaviSayakabodhasyApi jAyamAnatvAt tyajigamyoH zaktyA vilakSaNabodhajanakatvasaMbhavepi tyajigamyoH paryAbatAbhramakAle tu naivaM saMbhavati kiM tu tyajUdhAtujanyazAbdabodhasAmagrIzarIre gamdhAtujanyazAbdamodhasAmagrIzarIre caikasamAnaphalabodhakasAmagryA eva niveza: syAditi 'grAmaM gacchati , ' grAma syajati' ityubhayatraivekasamAnaphalabodhakasAmagrIviziSTasAmatryA vyApAramAtravAcakatyajigamibhyAM zaktyA vilakSaNabodhotpattarasaMbhava eva, ' tyAgaH' ' gamanam / ityAdau tu phalabodhakadvitIyAyAH samabhivyAhArAbhAvena saMyogAdirUpaphalavizeSabodhakadvitIyAsamabhivyAhArarUpasAmagryAH zAbdabodhajanakasAmagryAM niveza eva nAsti yena tyAgamanapadAbhyAM vilakSaNabodhaH syAditi tyAgagamanapa. daghaTakagamyAdizaktijJAnAt phalAviSayaka eva bodhaH saMbhavati na phalaviSayaka iti siddhaM tathA ca 'tyAgaH , 'gamanam / ityAdau gamyAdizaktajJAnAt phalAviSayakabodhasyApyuktarItyA jAyamA. natve bodhavalakSaNyasaMpAdakaphalopasthitezca phalopasthApakAmAvAdabhAve prApte tyajim.myozca vyApAra, mAtravAcakatvasvIkAreNA'bhrAntasyApi tyajigamibhyAmavilakSaNabodhAvazyambhAvAd vyutpannAnAmapi syAgAditAtparyeNa gamanAdipadaprayogAdiprasaGgaH syAdeva / evameva ' grAmaM gacchati ' 'prAma syajati ' ityatrApi tyajigamyostu vyA garamAtravAcakatvameva phala vizeSabodhakasAmagryAzcoktarItyA myAdidhAtujanyabodhavai lakSayaniyAmakatvaM na bhavatItya'bhrAntasyApi vyutpannastha tyajirgAmabhyAmavilakSa gabodhAvazyambhAvAt -- grAmaM tyajati ' ititAtparya ' grAmaM gacchati / itiprayogAtiprasaGgaH syAdeveti dhAtovyopAramAtravAcakatvaM na yuktamiti / "Aho Shrutgyanam' Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAravarthavicAraH] . nyutpttivaadH| maivam-karmapratyayAsamabhivyAhRtatyAgagamanAdipadasya tattatphalAvacchinnavyApA. re'nAditAtparya kalpyate na tu kevalavyApAre, anAditAtparyameva ca svArasikapra. yoganiyAmakamityekArthatAtparyeNa prAmANikAnAM svArasiko na tyAgagamanAdipadaprayogaH / ___ evaM tyajigamiprabhRtisamabhivyAhRtakarmapratyayasya phalavizeSa eva niyataM tAzeM tAtparyamiti na vibhAgAditAtparyeNa ' grAmaM gacchati' ityAdiprayogaH / tadarthabodhakatvamAnaM tu na tadarthatAtparyeNa svArasikaprayoganiyAmakama, tathA sati pariharati- maivamiti, karmapratyayo dvitIyAdistatsamabhivyAhArasthale 'mAmaM gacchati ' ' grAmaM tyajati / ityAdau tu saMyogavibhAgAdirUpaphalabodhakadvitIyAsattvAdetAdRzavAkyajanyabodhastha bailakSaNyaM spaSTameva saMbhavati, karmapratyayA'samabhivyAhRtatyAgagamanAdipadasya dvitIyAntakarmavAcakaprAmAdipadarahitasya ' tyajati / 'gacchati , ' tyAgaH ' ' gamanam ' ityAdipadasya tattatphalAvacchinnavyApAre tAtparya kalpyate yathA 'gacchati / itipadaghaTakagamdhAtoH saMyogarUpaphalaja. nakavyApAre ' tyajati / itipadavaTakatyajdhAtorvibhAgarUpaphalajanakavyApAre evAnAditAtparyamasti na tu kevalavyApAre-phalAnavacchinnavyApAre, anAditAtparyameva ca svArasikaprayoganiyAmaka stIti na prAmANikAnAmekArthatAtparyeNa tyAgatAtparyeNa gamanapadaprayogApattiH, gamanatAtparyeNa vA tyAgapadaprayogApattirityarthaH / yathA kaupInazabdasya pApe zaktatvepya'nAditAtparya puruSendriyA. cchAdakavastravizeSe evAstIti tAdRzavastratAtparyeNaiva kaupInazabdaprayogo bhavati na tu zakyArthapApatAtparyegApi tathAtra dhAtoApAramAtrazaktatvepyanAditAtparya phala vizeSAvacchinnavyApAre evAstIti tAdazamalavizeSAvacchinnavyApAratAtparyeNaiva tattaddhAtupadaprayoga upapadyate na tu zakyArthavyApAramA tAtparyeNApIti noktaprayogasAMkaryApattiriti bhAvaH / evameva 'grAmaM gacchati / ityAdau karmapratyayasya dvitIyAderyadi saMyogAdirUpaphalavizeSa tAtparya na syAt kiM tu phalamAtre tAtparya syAttadA dvitIyAyAH saMyogavibhAgAdirUpAnekavidhaphaleSu zaktatvAd dvitIyayA vibhAgarUpaphalopasthiterapi saMbhavAd dhAtozca vyApAramAtrasyopasthiteH saMbhavAt ' grAmaM gacchati / ityanena vibhAgajanakavyApArabodhasyApi saMbhavAd vibhAgAditAtparyaNa * grAmaM gacchati / iti prayogaH syAdeva, yadA ca gamdhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayadvitIyAyAH phalavizeSa-saMyoge eka tAtparya na vibhAge tathA tyadhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA vibhAgarUpaphale eva tAtparya na saMyoge tadA tu vibhAgAditAtparyeNa ' grAmaM gacchati ' ityAdiprayogApattiAstye: vetyAha-evamiti / tAdRzam=anAdi / nanu yadi dvitIyAyA vibhAgarUpaphalabodhakatvamapyasti tatra zaktatvAt tadA 'grAmaM gacchati' ityatrApi dvitIyayA vibhAgarUpaphalopasthitisaMbhavAd vibhAgatAtparyeNa ' grAmaM gacchati / itisvArasikaprayogaH kathaM na syAdityAzajhyAha-tadartheti / vipakSe bAdhakamAha-tathA satIti / tathAsati-yadi tadarthabodhakatvamAtraM tadarthatAtparyeNa svArasi. "Aho Shrutgyanam" Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 214 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe zaktibhramAdinA ghaTapadasyApi paTAdibodhakatayA paTAditAtparyeNApi svArasikadhaTAdipadaprayogApatteH / nApi zaktyA bodhakatvaM tathA - nirUGalakSaNayApi svArasikapadaprayogAt / zaktibhramaM lakSaNAjJAnaM cAntareNa gamyAdervibhAgAdirUpaphalavizeSavizeSitaspa ndAdibodhakatvA'bhAvaniyamo'siddha eveti tAtparya bhrama sahakRtazaktipramayA tAdRzabaudhajananepi na kSatiH / vinA lakSaNAgrahaM bhramAnadhInatAdRzabodho gamiprabhRtito na prayoganiyAmakaM syAttadA zaktibhrameNa ghaTapadasyApi paTAdibodhakatvAt paTepi ghaTapadasya svArasiprayogaH syAdeva na caivaM bhavatIti na tadarthabodhakatvamAtraM tadarthatAtparyeNa svArasikaprayoganiyAkamityarthaH / nanu nAtra zaktibhramasya prasaGga iti zaktyA bodhakatvaM svArasikaprayoganiyAmaka bhaviSyatyeveti dvitIyAyAH zaktyaiva vibhAgarUpaphalabodhakatvamastyeveti vibhAgAditAtparyeNa 'grAmaM gacchati iti prayogaH syAdevetyAzaGkyAha - nApIti / tathA = svArasikaprayoganiyAmakam / bArahArahetumAha-nirUDheti / tasmAdamAditAtparyameva svArasikaprayoganiyAmakam gamdhAtusamabhivyAhRta dvitIyAyA anAditAtparye ca saMyogarUpaphale eveti na vibhAgatAtparyeNa ' grAmaM gacchati itiprayogApattirityarthaH / nirUDhalakSaNayA svArasikapadaprayogo yathA pravINe kuzaletipadaprayogaH / navanAditAtparyasyaiva svArasikaprayoganiyAmakatve zaktibhramaM vinA tathA lakSaNAjJAnaM vinA gamyAdervibhAgAdirUpaphala vizeSa vizeSitaspandAdibodhakatvaM nAsti kiM tu zaktibhrameNa vA lakSaNAjJAnena vaiva gamyAdervibhAgAdirUpaphala vizeSa vizeSita spandAdibodhakatvamastIti niyamasya bhaGgaH zvAt, anAditAtparyasya niyAmakatve'nAditAtparyabhrameNApi gamyAdervibhAgAdirUpaphalavizeSavizevitaspandAdibodhakatvApatterityAzaGkyAha-zaktibhramamiti / uktaniyamo nAstyeveti tAtparyabhrama sahakRtazaktipramayA tAdRzabodhajanane gamyAdervibhAgAdirUpaphala vizeSavizeSitaspanda viSayakabodhajananepi na catiH=na kiM cinniyamabhaGgaH / dvitIyAyAH saMyogavibhAgAdau zaktirastyeveti 'grAmaM gacchati' ityatrApi dvitIyAyA yad vibhAge zaktijJAnaM tatpramaivAsti kiM tu gamdhAtusamabhivyAhnadvitIyAyAH saMyoge evAnAditAtparyamastIti vibhAge'nAditAtparyagraho bhrama evetyuktam - tAtpabhramasahakRtazaktipramayeti / svamatena niyamasvarUpamAha - vineti, lakSaNAjJAnena vA zaktibhrameNa bA tAtparyabhrameNa caiva gamyAdidhAtuto vibhAgAdirUpaphalavizeSavizeSitaspandAdibodho jAyate. nAnyathetyeva niyamostItyarthaH / sa ca = uktaniyamaH / nanu yaduktam -' lakSaNAgrahaM vinA gamiprabhUtidhAtubhyo vibhAgAdirUpaphala vizeSa vizeSitaspandAdirUpavyApArabodhastAtparyabhrameNaiva jAyate' iti niyama iti, sa niyamo na saMbhavati yataH - yasya puMso gamdhAtorvibhAgAdyarthe pUrvapUrveSAM tAtparyamastIti tAtparyabhramo jAtastena puMsA yatra yadA svakIyatAtparyeNa vibhAgAdiviSayaka svIyatAtparyeNa grAmaM gacchati' ityAdiprayogaH kRtastatra tadA zroturgamadhAtorvibhAgAdyarthe pUrvapUrveSAM tAtparyamastItyAkArakasyAnAditAtparyabhramasyAbhAvepyuktavakturvibhAgAditAtparyeNa ' grAmaM gacchati' iti * "Aho Shrutgyanam" Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAvarthavicAraH ] vyutpattivAdaH / (215) saMbhavatItyeva niyamaH, sa ca tAtparyabhrameNaiva nirvahati / vibhAgAdyarthe pUrvapUrvepA manAditAtparyabhramavato vaktuH svakIyatAtparyeNa grAmaM gacchati' 'ityAdimayogo yatra tatra zrotustAtparya bhramAsaMbhavepi vaktRtAtparyAnAditvabhrama eva prayogasaMpAdanadvArA tadarthazAbdabodhaprayojaka iti na tAdRzaniyamakSatiriti prAcInapathapari SkAraprakAraH t navyAstu-saMyogAdirUpaphalavizeSAvacchinnaspando gamyAdyarthaH / taddhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvameva taddhAtukarmatvaM nAto gamyAdikarmatvasya pUrvadezAdau prasaprayogAt zroturvibhAgAdiviSayakazAbdabodho jAyate evetyuktaniyamasya vyabhicAraH prApta ityAzaGkyAha-vibhAgAdyartheti, tatra zrotuH pUrvapUrveSAmanAditAtparyabhramAsaMbhavepi uktavaktRtAtparye vanAditvabhramatyeva tenaiva vaktRtAtparyAnAditvabhrameNa zrotApi vibhAgAditAtparyeNa ' grAmaM gacchati' iti prayogaM saMpAdayati ( karoti ) etAdRzavAkyAdvibhAgAdirUpaphalaviSayaka bodhopi zroturjA ityanAditAtparyamAbhAvepi vaktRtAtparyabhrama eva ' grAmaM gacchati' itiprayogasaMpAdanadvArA tAdRzArthabodhasya=vibhAgAdiviSayakazAbdabodhasya prayojako bhavati, vaktRtAtparyabhramapi ca tAtparyabhrama eveti tAdRza niyamasya = tAtparyabhrameNaiva gamyAdinA vibhAgAdirUpaphalavizeSavizeSitaspandAdibodho jAyate nAnyatheti niyamasya kSatiH = vyabhicAro nAstyeva - uktasthalepi zrotustAtparyabhramasya sattvAdevetyarthaH / EL navInamatamAha-navyAstviti, navInamate na kevalavyAparavAcakatvaM dhAtUnAM kiM tu phalavyApArayordhAtuH " itivaiyAkaraNa "tavat saMyogAdirUpaphalavizeSAvacchinnaspandAdivyApAravAcakatva - meSa: gamyAdidhAtUnAm, janakatvasaMbandhena saMyogAdirUpaphala viziSTatvameva phala vizeSAvacchinatvam tathA ca gamdhAtoH saMyogarUpaphalAvacchinnaspande evaM zaktirna spandamAtre iti na vibhAgAditAparyeNa ' grAmaM gacchati ' iti prayogApattiH / evaM vibhAgarUpaphalAvacchinnarUpande evaM tyajudhAtoH zaktiriti na saMyogAditAtparyeNa ' grAmaM tyajati ' iti prayogApattirityarthaH / karmasvasvarUpamAha - taddhAtvartheti / yadi prakRtadhAtvarthaphalazAlitvaM karmatvamityucyeta tadA gamanena yathottaradezasaMyoga utpadyate ityuttaradeza saMyogasya phalakhaM tathA pUrvadezavibhAgopyutpadyate eveti pUrvadezavibhAgasyApi gamanaphalatvaM syAdeva tathA ca gamanajanyasaMyogavattvAd yathottaradezasya gamyAdikarmatvaM tathA gamanajanya vibhAgarUpaphalavattvAt pUrvadezasyApi gamyAdikarmatvaM syAdeva na caitadiSTamiti taddhAtvarthatAvacchedakaphalazAlikhameva taddhAtukarmatvamityucyate evaM ca ' grAmaM gacchati ityatra gamdhAtvarthatAvacchedakaM phalaM saMyoga eveti tAdRzasaMyogAzrayatvameva gamadhAtukarmatvamiti lebdham, gamanajanyasaMyogAzrayatvaM tRttaradezasyaivAstItyuttara dezasyaiva gamUdhAtukarmatvaM prAptaM na tu pUrvadezasyApi - pUrvadezasya gamanajanyasaMyogarUpaphalAzrayatvAbhAvAt / pUrvadezasya vibhAgAzrayatvAt tyaj dhAtukarmatvameva, evam 'grAmaM tyajati' ityatra dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM vibhAga eveti tAdRza "Aho Shrutgyanam" Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (216) sAdarza:- [dvitIyAkAraprathamakhaNDe - nggH| na vA spandeH sakarmakatvam-tatra phalasya dhAtvarthatA'navacchedakatvAt / evaM ca dhAtoreva phalavizeSalAbhAt phalAnvayinI vRttireva dvitIyArthaH / na ca "karmaNi dvitIyA" ityanuzAsanavirodhaH-tasya karmaNi-phalaniSThAdheyatvAnvayini prakRtitAtparye taduttaraM dvitIyetyarthakatvAt / na caivaM tasya zaktigrAhakatvAnupapattiHanAditAtparyagrahasaMpAdakatvena paramparayA zaktiyAhakatvasaMbhavAt / na ca phalasya padArthaMkadezatayA tatra dvitIyArthavRtteranvayAsaMbhavaH-- vyutpattivaicitryeNa prakRte eka dezAnvayasvIkArAt / vibhAgAzrayasyaiva tyadhAtukarmatvaM jJeyam / evaMrItyA karmatvalakSaNena spandeH spandyAdidhAtoH sakarmakatvApattirapi nAsti tatra phalasya dhAtvarthatAvacchedakatvAbhAvAdityAha-na gheti / evaM ca dhAtoH phalAvacchinnavyApAravAcakatvena phalavizeSavAcakatvamapi dhAtoreva prAptaM na dvitIyAyA iti phalAnvayinI saMyogAdirUpaphalaniSThA yA vRttiH AdheyatA saiva dvitIyArthaH, saMyogasya grAmaniSThatvAd grAmanirUpitA''dheyatA saMyoge'styeva, 'grAmaM gacchati' ityatra 'grAmanirUpitAdheyatAvatsaMyogajanakavyApAravAn' itibodhodayAdityAha-evamiti / nanu dvitIyAyA AdheyatArthakatve "karmaNi dvitIyA itisUnavirodhaH syAt-anena sUtreNa karmatve dvitIyA vidhIyate natvAdheyatAyAmityAzaGkya ha-na ceti / parihArahetumAha-tasyeti, tasya= "karmaNi dvitIyA" iti sUtrasya 'yadA prakRtibhUtamAmAdipadasya saMyogAdirUpaphalaniSThA yA''dheyatA tAdRzAdheyatAnvayini-tAdRzAdheyatAnirUpake grAmAdipadArthe tAtparya bhavati tadA taduttaram grAmAdipadottaraM dvitIyA bhavati' ityavArtho na tu 'karmatve dvitIyA bhavati' ityartha iti nAsmAkaM "karmaNi dvitIyA" ityanuzAsana virodhopI. tyarthaH / sUtrapaTakasya " karmaNi" itipadasyArthamAha- phalaniSThAdheyatvAnvayinIti / nanu sUtragharakakarmapadasya karmapadArthe karmatve vA zaktiH saMbhavati na tu phalaniSThAdheyatvAnvayinyapi kiM tu tatra tAtparyamAtrameva syAt tvayApi sUtratAtparyasyaiva varNitatvAditi tasya="karmaNi dvitIyA " iti sUtrasya tvaduktArthaparatve zaktigrAhakatvaM na syAdasti ca vyAkaraNasyApi zaktigrAhakatvam "zaktigrahaM vyAkaraNopamAna " iti pramANAdityAzaGkyAha- na caivamiti / anAditAtparyagrAhakatvamapi zaktigrAhakatvamevAsti kiM vA'nAditAtparyagrAhakatvaparamparayA zaktigrAhakatvaM sUtrasya zeyaM sUtradhaTakakarmapadastha ca phalaniSThA''dheyatvA'nvayinyevAnAditAtparyamasti tAdRzAsyaiva bodhasya jAyamAnatvAdityabhiprAyeNa parihArahetumAha- anAdIti / nanu phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatve phalasya padArthaikadezatvaM prAptaM tatra ca dvitIyArthasya vRtteH-AdheyatAyA anvayo na saMbhavati-"padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaMkadezena" iti vyutpattivirodhAdityAzaGkayAha- na ceti / parihArahetumAha- vyutpattIti / dhAtvadanyatra padArthasya padArthaMkadeze'nvayo na bhavati dhAtvarthasthale tu dhAtvarthaikadezepi padArthAntarasyAncayo bhavatItyetAdRzavyutpattivaicitryega padArthaikadezepi phale dvitIyArthAdheyatvAnvaye na kopi virodha ityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvarthavicAraH ) vyutpttivaadH| (217) atha 'gamanaM na spandaH' ityAdito dhAtvarthatAvacchedakaphale spandabhedAnvayabodhasaMbhavenaitAdRzaprayogasya vAraNAya phalavizeSyakAnvayabodhe tadvizeSyakavRttijJAnajanyaphalopasthititvena hetutvakalpanasyAvazyakatvAt tAdRzakAraNabAdhena dhAtvarthatAvacchedakaphale dvitiiyaarthaanvyaasNbhvH| na ca yAdRzapadasamabhivyAhArajJAnAt phalavizeSyakaspandabhedAnvayabodhaH prasiistAdRzapadasamabhivyAhArajJAnatAdRzapadajJAnajanyaphalAdyupasthitighaTitasAmagryAstAdRzAnvayabAdhotpAdaprayojikAyA asatkhenoktasthale tadApatya'saMbhava iti vAcyam, yatra gamanAdipadAdeva lakSaNayA zaktibhrameNa vA svAtantryeNa phalo. nanu yadyuktarItyA dvitIyArthAdheyAtvasya dhAtvarthaikadezepi saMyogAdirUpaphale'nvayo bhavati tadA 'gamanaM na spandaH' ityatrApi gamanapadAdupasthito yaH saMyogarUpaphalAvacchinnavyApArastAdRzavyApAraikadezabhUtasaMyoge spandabhedasyAnvayasaMbhavena 'gamanaM na spandaH' ityapi prayogaH syAdeva, na caivaM prayogo bhavAte dhAtvarthasya sAdarUpasvena tatra spandabhedAsaMbhavAdityetAdRzaprayogasya='gamanaM na spandaH ' iti prayogasya vAraNAya phalavizeSyakabodhaM prati tadvizeSyaka=phalavizeSyakavRttijJAnajanyaphalopasthitehetutvaM vaktavyaM yathA 'saMyogo na spandaH' ityatra saMyogavizeSyakavRttijJAnAsaMyogopasthitirastIti spandabhedaprakArakasaMyogavizeSyakazAbdabodho jAyate tathA ca 'gamanaM na spandaH' ityatra gamanadena vizeSyatayopasthitistu gamanarUpaspandasyaiva bhavati na phalasyeti na saMyogarUpaphale spanda bhedasyAnvayaH saMbhavAta vizeSyatayopasthitaM gamanaM tu spandarUpameveti na tatrApi spa-dabhedAnvayaH saMbhavatIti 'gamanaM na spandaH' itiprayogo na bhavati, tathA ca 'grAma gacchati' ityatrApi saMyogarUpaphalasya vizeSyatayopasthitirnAstIti tAdRzakAraNabAdhena phalavizeSyakabodhasapAdikAyAH phalasya vizeSyatayopasthiterbAdhenaH-asattvAnnAtra dhAtvarthatAvacchedakaphale saMyoge 'dvatIyArthasyAdheyatvasyAnvayaH saMbhavatotyAzaGkate- atheti / athetyatra 'athaivam' itiyuktaH pAThaH / kiM vA "vovasaMbhavena' ityatra 'bodhAsaMbhavena' itipaThitavyam / . nanu yAdRzapadasamamivyAhArajJAnAt-'saMyogaH spando na' ityatra saMyogapadasamabhivyAhArajJAnAt saMyogarUpale spandabhedAnvayabodho jAyate iti tAdRzapada-saMyogapadasamabhivyAhAreNa saMyogapadajanyasaMyogarUpaphalopasthityA ca ghaTitAyAH tAdRzAnvayabodhotpAdaprayojikAyAH-spandabhedaprakArakasaMyogarUpaphalavizeSyakabodhotpattiprayojikAyAH sAmagryA uktasthale- 'gamanaM na spandaH' ityatrA sattvena tadApattya'saMbhavaHgamanapadopasthitasaMyogarUpaphalAvacchinnavyApAraikadeze :saMyogarUpaphale spandabhedAnvayasyApatti sti, saMyogasya vizeSyatayopasthApakasAmagrIsattve eva vizeSya. tayopasthitasaMyAge padArthAntarAnvayasaMbhavAditi na 'gamanaM na spandaH' iti prayogApattirityAzaGkayAha- na ceti / pariharati- yatreti, yadA hi 'gamanaM na spandaH' ityatra gamanapadena lakSaNayA zaktibhrameNa vA kevalasaMyogarUpaphalasyaivopasthitirbhavati tatra svAtantryeNa vizeSyatayA "Aho Shrutgyanam" Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (218) sAdarzaH- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDepasthitistatra phalavizeSyakaspandabhedAnvayabodhaprasiddhayA gamanapadasamabhivyAhAra. tajanyaphalopasthitighaTitasAmayyAH phalavizeSyakaspandatvAdyavacchinnabhedAnvayabodhaprayojakatAyA AvazyakatvAt tadbhalena zaktipramAdhInabodhepi phalAMze spandabhedAdibhAnaprasaGgAt / evaM ca phalavyApArayoH pRthak zaktisvIkArapakSepi na nistAra:-- tathAtvepi hi 'gamanaM na spandaH' ityAdau phalAMze zaktipramayA spandabhedAnvayabodhasaMbhavena tAzaprayogApatte1ratvAditi cet ?, na, tadvizeSyakavRttijJAnajanyatadupasthitijanyatAvacchedakakoTI tAdRzopasthiphalopasthiteH sattvAt phale sayoge spandabhedasyAnvayaH saMbhavatyeveti tatra phalavizeSyakaspandabhedaprakArakazAbdabodhasya prasiddhyA gamanapadasamabhivyAhAreNa gamanapadajanyasaMyogarUpaphalopasthityA ca ghaTitAyAH sAmanyAH phalavizeSyakaspandabhedaprakArakazAbdabodhaM prati prayojakatAyA: hetutAyAH strIkArasyAvazyakatvAt tadbalena uktaitAdRzasAmagrIbalena zaktipramAdhInabodhepi yatra 'gamanaM na spandaH itivAkyaghaTakagamanapadAcchaktipramayA saMyogAvacchinnavyApArasyopasthitirjAtA tayopasthityA ca zAbdabodho jAyate tatrApi phale saMyoge spandabhedAnvayaprayojikAyA uktAyA gamanapadasamabhivyAhAragamanapadajanyasaMyogarUpaphalopasthitighaTitasAmanyAH sattvAdeva phalAMze= gamanapadopasthitaphatAvacchinnavyApArakadezabhUtepi phale spandabhedasyAnvayabodhaH syAdeveti -- gamanaM na spandaH ' itiprayogopi syAdeva saMyoge spandabhedasya sattvAdeva. na caivaM prayoga iSTa iti tadvAraNAya sayoge spandabhedAnvayabodhaM prati zaktipramayA vizeSyatayA saMyogopasthiteH kAraNatvaM vaktavyaM, sA ca ' gamanaM na spandaH / ityatra nAstIti na saMyoge spandabhedAnvayApattistathA caivameva 'grAma gacchati / ityatrApi saMyogasya vizeSyatayopasthityabhAyAttatrasaMyoge dvitIyArthAdheyatvAnya. yAsaMbhava ityarthaH / nanu gamyAdidhAtoH phalavyApArayoH pRthak pRthak khaNDazaH zaktiM svIkAraNyAmastathA ca 'grAmaM gacchati / ityatra gamdhAtunA saMyogarUpaphalasyApi vyApAravat svatantra vizeSyatayopasthitirbhaviSyati na vyApAravizeSagatvena yenAtra saMyogarUpaphale dvitIyArthAdheyatvasyAnvayAnupapattiH syAdityAzaGkayAha evaM ceti / evaM ca evameva / parihArahetumAha- tathAtpIti / tathAtva=phalavyApArayoH pRthak zaktisvIkArapakSepi 'gamanaM na sandaH / ityatrApi gamanapadAd vyApAravat saMyogarUpaphalasyApi pRthak zaktyA vizeSyatayopasthitiH syAdeveti vizeSyatayopasthitasaMyoge spandabhedasyAnvayasaMbhavena tAdRzaprayogasya= gamanaM na spandaH / iti prayogasyA''pattiriya syAditi na phalavyApArayordhAtUnAM khaNDazaktisvIkArapakSepi nimtAra ityarthaH / / ____ athetyAdinA zaGkitaM pariharati- neti, yatraikavidhazAbdabodhaM pratyaneka vidhopasthiH yAdInAM kAraNatvaM prApnoti tatra kAryatAvacchedakakoTau kAraNAvyavahitottaratvanivezasya maryAdAstIti "Aho Shrutgyanam" Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtvartha vicAra:] vyutpatti vAdaH / tyavyavahitottaratvanivezanamAvazyakam , viziSya tattatpadamantarbhAvyaiva padArthopasthiterekaikavidhabodhe nAnAhetutAyA vyavasthApitatvAd ekapadAdhInatadviSayakazA. bdabAMdhe padAntaravRttijJAnajanyatadupasthiteyabhicArasya prakArAntareNa vAraNAsaMbha. vAt / evaM ca dhAtvarthatAvacchedakaphale dvitIyArthAnvayabodhepi kSativirahaH- tatraitA. dRzakAraNasya vyabhicArAprasakteriti vadanti / / bahudhA pratipAditam, etadevAha- tadvizeSyaketi / yathA ghaTavizeSyakatrodhaM prati ghaTapadajanyopasthiteH kAraNatvaM tathA kalazapadajanyopasthiterapi kAraNatvamastyeva kiM tu ghaTapadajanyopasthiti janyazAbdabodhakAle kalazapadajanyopasthiterasattvena kAraNatvavyabhicAraH syAditi tAdRzavyabhicArasya kAryatAvacchedakakoTau kAraNAvyavahitottaratvanivezaM vinA prakArAntareNa vAraNAsaMbhavAdityAha-- ekapadeti, tathA ca ghaTapadajanyopasthityavyavahitottarajAyamAnaghaTavizeSyakazAbdabodhaM prati ghaTapadajanyopasthitiH kAraNamityevaM vizeSarUpeNa tattatpadamantarbhAvyaiva padArthopasthiteH kAraNatvaM vaktavyam , ekaprakArakabodhe ghaTakalazAdipadajanyanAnAvidhopasthitInAM yA nAnAhetutA tasyAH prakArAntareNa vyavasthAyA asaMbhavAdityAha-- viziSyeti / tathA ca prakRtepi saMyogavizeSyakavRttijJAnajanyasaMyogopasthityavyavahitottarajAyamAnasyogavizeSyakazAbdabodhaM prati saMyogavizeSyakavRttijJAnajanyasaMyogopasthite; kAraNatvamityevaM vizeSarUpeNaiva kAryakAraNabhAvo vaktavyaH tattacchAbdabodha prati tattadvizeSyakopasthitereva kAraNatvamiti yAvat tathA ca yadA ' gamanaM na spandaH ' ityatra gamanapadAlakSaNayA vizeSyatvena saMyogopasthitiH syAttadA tatra vizeSyatvenopasthitasayoge spanbhedAnvayasya na kApyanupapattiH- etAdRzabodhaM prati saMyogavizeSyakopasthiteH kAraNatvAt tasyAna zvAtra sattvAt-- gamanapadena lakSaNayA saMyogasya vizeSyatayaivopasthitatvAt , yadA ca gamanapadAsaMyogAvacchinnavyApArasyavopasthitistadA tasyAH saMyogavizeSyakazAbdabodhaM prati kAraNatvAmAna vAnna vyApArakadeze saMyoge spandabhedAnvayApattiH-saMyogastha vizeSyatayopasthityabhAvAditi na 'gamanaM na spandaH / itiprayogApattiH / evaM ca tattacchAbdabodhaM prati tattadvizeSyakopasthite: kAraNatve svIkRte -- grAmaM gacchati / ityatra dvitIyArthAdheyatAyA vyApAraikadezepi saMyoge'nvayopagame saMyogavizeSyakadvitIyArthAdheyatvaprakArakazAbdabodhaM prati dvitIyAsamabhivyAhRtagamadhAtujanyasaMyogopasthiteH kAraNatvaM prAptamityetAdRzakAraNasatvAt 'grAmaM gacchati / ityatra vyAparikadezepi saMyoge dvitIyArthAdheyatvasyAnvaye na kApyanupapattiH / spandabhedaprakArakasaMyogavize'pazAbdabodhaM prati ca saMyogavizeSyakopasthitereva kAraNatvAt tasyAzca 'gamanaM na spandaH / ityatrA. bhAvAna vyApAraikadeze saMyoge spandabhedAnvayApattiriti na 'gamanaM na spandaH' itiprayogApattirityAzayenAha- evaM ceti / kSativirahaH= gamanaM na spandaH / itiprayogApattirUpA ksstirnaastiityrthH| ukta hetumAha- tatreti, tatra spandabhedaprakArakasaMyogavizeSyakazAbdabodhe etAdRzakAraNasya gamdhAtujanyAyA vyApAraikadezatvena saMyogasyopasthiteH kAraNatvameva nAsti ( saMyogavize "Aho Shrutgyanam" Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (220) sAdarzaH- (dvitIyAkArakaprathamakhaNDeatredaM cintyate- vyApAramAtrasya dhAtvarthatAyAmApi sarvAnupapattInAmuddhRtatvAta phalAvacchinnavyApArasya gurutayA tathAtvamanucitam / atha phale dvitIyAdeH zaktyantarakalpanAmapekSya dhAtoviziSTa zaktikalpanamevo. citam / na ca bhavanmatepyAdheyatve dvitIyAdeH zaktyantarasya kalpanIyatvAttadaMze sAmyamiti vAcyam , 'grAmamadhyAste ' 'grAmamadhizete ' ' grAmaM saMyunakti' ityAdau dvitIyAyAH sarvamate evAdheyatvabodhakatayA dvitIyAdeH phalavAcakatvamavyakopasthitereva kAraNatvAt ) yena ' gamanaM na spandaH / ityatra gamadhAtunA vyAparikadezatvenApyupasthite saMyoge spandabhedAnvayaH Apadyeta ? yadi spandabhedaprakArakasaMyogavizeSyakazAbdabodhaM prati gamdhAtujanyAyA vyApArakadezatvena saMyogasyopasthiteH kAraNatvaM syAttadA 'gamanaM na spandaH' ityatra spandabhedaprakArakasaMyogavizeSyakazAbdabodhasyA'jAyamAnatvepyetAdRzakAraNasya sattvena vyabhicAraH syAt ? na caivamasti / kiM vA tatra=AdheyatvaprakArakasaMyogavizeSyakazAbdabodhe etAdRzakAraNasya gamdhAtujanyasaMyogavizeSyakopasthiteH kAraNatvameva nAsti yena 'grAmaM gacchati' ityatra saMyogavizeSyakopasthitiM vinApyAdheyatvaprakArakasaMyogavizeSyakazAbdabodhasya jAyamAnatvena etAdRzakAraNasya saMyogavizeSyakopasthitervyabhicAraH syAdityarthaH pratIyate / ityevaM prAcInanavInayormatamupapAdya tayoH samIkSAmArabhate- atredamityAdinA, prAcInamatAnusAreNa vyApAramAtrasyApi dhAtvarthatve na kopi doSaH, ye ca navInena dopAH pradarzitAstepyuddhatAstathA ca phalAvacchinnavyApArasya gurutayA tathAtvam dhAtvarthatvaM nocitamityarthaH / vyApAramAtrasya dhAtvarthatve ye doSA yathA pradarzitA yathA coddhRtAstatsarvaM pUrva dvitIyAkArakagranyamArabhya draSTavyamityalamatra punastatpradarzanena / __nanu prAcInamatAnusAreNa phale saMyogAdau dvitIyAdeH zaktikalpanApekSayA dhAtoreva viziSTe= phalAvacchinnavyApAre zaktikalpanamucitaM lAghavAt . phale dvitIyAyAH pRthak zaktikalpane gauravAdityAzaGkate- atheti / nanu bhavanmate navInamatepi dhAtoreva phalAvacchinnavyApAre zaktisvIkAreNa phale dvitIyAyAH zaktyabhAvepyAdheyatve tu zaktiH strIkriyate eveti yathA mayA prAcInena phale dvitIyAyAH zaktiH svIkriyate tathA tvayA navInenAdheyatve zaktiH svIkriyate eveti sAmyameva pratyuta dhAtoH phalAvacchinnavyApAre zaktyA gauravamadhikamityAzaGkayAha- na ceti / parihAramAha-- grAmamiti, 'grAmamadhyAste ' ityatra sthitirUpaphalaM tu dhAtvartha eva dvitIyA ca saptamyarthe jAtAstIti dvitIyAyA AdheyatvamevArthaH-grAmanirUpitAdheyatAvatI sthitiritibodhaH, 'grAmamadhizete / ityatra zayanarUpaphalaM tu dhAtvartha eva dvitIyArtha Adheyatvameva ' grAma saMyunaki ' ityatra saMyogarUpaphalaM tu dhAtvartha eva dvitIyArtha Adheyatvameva bhavatItyuktodAharaNasthaleSu sarvamateSveva dvitIyAyA AdheyatvarUpArthabodhakatvAta prAcInamate dvitIyAyAH phalavAcakatvasvIkArepyAdheyatvavAcakatvamAvazyakameva tathA ca prAcInamate dvitIyAyAH phalavAcakatvamapyAdheyatvavAcakatva "Aho Shrutgyanam" Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uktanavInaprAcInamatasamIkSA } vyutpattivAdaH / (221) tepyAdheyatvavAcakatAyA AvazyakatvAt / na ca dvitIyAyAH saMyogAdivAcakatvamate Adheyatve tasyA lakSaNaiva na tu zaktiriti vAcyam, AdheyatAtvasyA'khaNDatayA saMyogatvAdisamazarIratvAt saMyogatvAdyavacchinne tadavacchinne vA zaktiH kalpyate ityatra vinigamakAsaMbhavAt / astu vA mamApyAdheyatve lakSaNaiva zaktistu saMkhyAyAmeva / yadi ca dvitI. yAdeH phalabodhakatAmate phalepi tasyA lakSaNaiva na tu zaktiH, zaktistu saMkhyAyAmeva- saMyogavibhAgAdirUpapratyekaphalApekSayA saMkhyAyAM tatprayogaprAcuryasya viniH gamakatvAdityucyate ? / tathApi tanmate dhAtujanyazuddhavyApAropasthiteH zAbdabodhahetutAkalpanamadhikam-dvitIyAdyasamabhivyAhArasthalAnurodhena phalavizeSAvacchimapIti gauravaM navInamate kevalAdheyatvavAcakatvameveti lAghavamityarthaH / nanu prAcInamate dvitI. thAyAH saMyogAdirUpaphale eva zaktiH Adheyatve tu tasyAH dvitiiyaay| lakSaNaiveti na phalA''dhe. patvobhayavAcakatvApattyA gauravamityAzaGkayAha- na ceti / parihAramAha- AdheyatAtvasyeti, payA saMyogalamakhaNDo dharmastathA''dheyatAtvamapyakhaNDa eva dharma ityA''dheyatAtvasya saMyogatvasamAnatvena vizeSAbhAvAt saMyogatvAdyavacchinne saMyogAdau phale dvitIyAyAH zaktirucitA vA tadavacchinne AdheyatAtvAvacchinne Adheyatve vA dvitIyAyAH zaktirucitetyatra vinigamakAbhAvAd dvitIyAyAH phale eva zaktiriti niyamo na saMbhavati, tasmAd dvitIyAyA adheyatve eva zaktiHuktodAharaNasthaleSu dvitIyAyA AdheyatvabodhakatAyAH sarvamatasiddhatvAdityarthaH / akhaNDeti-- bahupadArthA'ghaTitatvamevA'khaNDatvam / navIna mAha- astu veti, Adheyatve dvitIyAyA lakSaNAsvIkArepi phale tu dvitIyAyAH zaktistyeiva kiM tu saMkhyAyAmeva zaktiH- dvitIyAntaprayogeSu sarvatra dvitIyAyA eva saMkhyAbodhakatvAt, phalaM tu dhAtulabhyameva- phalAvacchinnavyApAre eva dhAtuzaktisvIkArAdityarthaH / nanu prAcInamatepi dvitIyAyA yatphalabodhakatvaM talakSaNayaiva na zaktyeti phalepi dvitIyAyA lakSaNaivocyate na zaktiH zaktistu dvitIyAyAH saMkhyAyAmeva svIkriyate- 'grAmaM gacchati' ityatra saMyoga eva phalam -- grAmaM tyajati ' ityatra vibhAga eva phalaM natvekaM phalaM sarvatrAsti yasmin dvitIyAyAH zaktiH svIkriyeta saMkhyA tu sarvatraiva zAbdabodhaviSayo bhavatIti saMkhyAyAM tatprayogaprAcuryasya dvitIyAprayogaprAcuryasyaiva saMkhyAyAM zaktikalpane vinigamakatvAditi phale dvitIyAyA lakSaNayA dvitIyAyA eva phalabodhakatvaM na dhAtorityAzaGkyAha-yadi ceti / uttaramAha-tathApIti, tathApi=phale dvitIyAyA lakSaNAsvIkAreNa zaktya'svIkArepi tanmateprAcInamate dhAtunA phalAnavacchinnasya zuddhasya kevalasya vyApArasyopasthitiryA bhavati tasyA yacchAbdabodhahetutvaM tadadhi. kameva syAd yataH-' tyajati / 'gacchati' ityAdI dvitIyAsamabhivyAhArarahitasthale phalabodhikAyA dvitIyAyA abhAvAd dhAtoreva phalAvacchinnavyApAre lakSaNA svIkartavyA tathA ca dhAtu "Aho Shrutgyanam" Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (222) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDa - navyApAre dhAtorlakSaNAyA bhavatAmapyAvazyakatvAda dhAtujanyatAdRzavyApAropasthitihetutAyA ubhayasiddhatvAt / yadi ca 'spandate ' ityAdita iva zaktibhramAt 'gacchati ' ityAditopi zuddhavyApArabodha Anubhavika iti manyate ? tathApi tanmate zAbdabuddhau dvitIyAdi. janyaphalopasthiteH kAraNatAyAH kalpanAdhikyaM tajjanyAdheyatvopasthitihetutvakalpanasya coktasthalAnurodhenobhayamata evAvazyakatvAditicet ?, astu tanmate tAdRzakAraNatAyA Adhikyam / navyamate tu 'grAmaM gacchati' ityAdivAkyajJAnaghaTitazAbdasAmayyAH janyaphalAvacchinnavyApAropasthiterapi zAbdabodhahetutvaM svIkartavyameveti gauravam / 'gacchati / ityatrApi saMyogAnukUlavyApArasya pratIyamAnatvena dhAtujanyAyAstAdRzavyApAropasthiteH phalAvacchinnavyApAropasthiteH zAbdabodhahetutA tava mama cetyubhayamatasiddhAstIti prAcInamate dhAtujanyobhayavidhopasthiteH zAbdabodhahetutvakalpanaM prAptamiti gauravama, navInamate tu dhAtujanyaphalAvacchinnavyApAropasthiterekAyA eva zAbdabodhahetutvakalpanApattiriti lAghavamityarthaH / __nanu yathA ' spandate ' ityatra na kiMcitphalAvacchinnavyApArasya bodho jAyate kiM tu zuddhavyApArasyaiva tathA zaktinamAt ' gacchati / ityatrApi dvitIyArahitasthale zuddhavyApArabodha eva jAyate na phalAvacchinnavyApArabodha iti dhAtujanyazuddhavyApAropasthiterevaikAyAH prAcInamatepi zAbdabodhahetutvamasti noktadhAtujanyadvividhopasthiteriti noktagauravamityAzaGkyAha-yadi ceti / uttaramAha-tathApIti, tathApi dhAtujanyoktadvividhavyApAropasthiteH zAbdabodhahetutvakalpanApattyabhAvepi tanmate-prAcInamate 'grAmaM gacchati ' ityatra zAbdabodhaM prati yad dvitIyAjanyaphalopasthiteH kAraNatvakalpanaM ( kAraNatvaM ) tadadhikameva, yataH-uktasthalAnurodhena 'grAmamadhyAste / ityAdau sthityAdirUephalasya dhAtunaiva labhyatvAd dhAtoH sthityarthakatvAd dvitIyAgA AdhepatvArthakatvamubhaya ( tava mama ) matasiddhameveti tajjanya=dvitIyAjanyAdheyatvopasthitestu zAbdabodhahetutvakalpanamubhayamatasiddhatvAdAvazyakameveti dvitIyAjanyaphalopasthiteH kAraNatvakalpanamadhikamevetigauravam / navInamate tvAdheyatvameva dvitIyArtha iti sarvatra dvitIyAjanyAdheyatvopasthiterekAyA eva zAbdabodhakAraNatvakalpanApattiriti lAghavamityarthaH / athetyAdinArabdhAmAzaGkAM parisamApayati iti cediti / uttaramAha-astviti, tanmate dvitIyAyAH phalabodhakatvavAdiprAcInamate sAdRzakAraNatAyAH uktarItyA zAbdabodhaM prati dvitIyAjanyaphalopasthiteH kAraNatAyA Adhikyamastu tanna doSAvahaM navInamatasyaiva tadapekSayAdhikapradarzayiSyamANagauravagrastasyAdityarthaH / navyamate svAbhipretaM gauravaM pradarzayati- navyamate iti, zAbdabodhasAmagryAH samAnaviSayakAmumitiM prati pratibandhakatvaM sarvamatasiddhameva, navInamate dhAtoH phalAvacchinnavyApAre zaktirasti tatra "Aho Shrutgyanam" Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raktanavInaprAcInamatasamIkSA] vyutpattivAdaH / (223) samAnaviSayakAnumityAdipratibandhakatAyAM phalaprakAratAnirUpitavyApAravizeSyatAzAlitvena dhAtujanyopasthiternivezanIyatayA tasyAstAdRzavizeSyatAzAlitvena vyApAravizeSyatAnirUpitaphalaprakAratAzAlitvena vA niveza ityatra vinigamanAvirahAt sAmagrImatibandhakatAdhikyama'vacchedakagauravaM ca / prAcInamate dvitIyAjanya phalopasthiteH sAmayyantanivezastu navyamatasiddhatajjanyAdheyatvopasthitinivezasthalIya iti / navyamate tAzasthale zAbdabodhasyAdhikaviSayatayA tAtparyajJAnAdikamapyadhikaviSayakameva zAbdadhIheturbhaviSyati pratibandhakasAmayyAmapyanatarbhaviSyatIti ca gauravam / prAmaM gacchati' ityAdivAkyajJAnaghaTitasAmagyA yA samAnaviSayakAnumityAdipratibandhakatA taccharIre dhAtujanyopasthiteH phalaniSThaprakAratAnirUpitavyApAraniSThavizeSyatAzAlitvena rUpeNa nivezanIyatayA tatra tasyAH dhAtujanyopasthiteH tAdRzavizeSyatAzAlitvena phalaprakAratAnirUpitavyApAravizeSyatAzAlitvena vA nivezaH kartavyaH vyApAravizeSyatAnirUpitaphalaprakAratAzAlitvena rUpeNa vA niveza: kartavya ityatra vinigamanAvirahAt dvividharUpeNaiva nivezaH syAditi sAmagryA dvaividhyena sAmagrIniSThapratibandhakatAyA api dvaividhyaM syAdevetigauravAdhikyam, avacchedakagauravaM ca phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatve dhAtvarthatAvacchedakaM phalAvacchinnavyApAratvaM syAttaca guru ityavacchedakagauravam / prAcInamate tu zuddhavyApAra eva dhAtvartha iti noktarItyA samAna viSayakAnumityAdikaM prati zAbdasAmagryA dvividhapratibandhakatvaM na bA'vacchedakagauravaM vyApAratvamAtrasyaiva dhAtvarthatAvacchedakatvAdityarthaH / nanu prAcInamatepi dvitIyAjanyaphalopasthiterapi zAbda. sAmanyAmantarbhAvAt tAdRzopasthiteH pratibandhakatvena gauravaM syAdityAzaGkayAha-prAcInamata iti, navInamate yathA tajanya-dvitIyAjanyAdhayetvopasthiteH zAbdasAmagryAmantarbhAvastathA prAcInamate dvitIyAjanyaphalopasthiteH zAbdasAmayAmantarbhAva iti saamymevetyrthH| sthalIyaH= sthAnIyaH / navInamate punagauravamAha-navyamate iti, navInamate tAdRzasthale= 'grAma gacchati' ityAdisthale zAbdabodhe vyApArasya phalasyA''dheyatvasya ca viSayatayA bhAsamAnatvena zAbdabodhakAraNIbhUtatAtparyajJAnAdikamapi zAbdabodhasamAnaviSayakatvAdadhikaviSayakameva zAbdabodhakAraNaM syAt, tAdRzamevAdhikaviSayakaM tAtparyajJAnAdikaM samAnaviSayakAnumityAdipratibandhakIbhUtAyAM zAbdasAmagyAmantarbhUtaM ca syAt tena ca pratibandhakatAsvarUpAdhikyaM syAditi gauravam / - nanu ' grAmaM gacchati / ityAdau saMyogAdirUpaphalasya dvitIyArthatve tasya phalasya janakatvasaMbandhena dhAtvarthavyApAre'nvayo bhavati-grAmavRttisaMyogajanakavyApAravAnitibodhodayAt, ityevaM sthite ' bhUmi gacchati na mahIruham ( jalamitizeSaH ) ' ityatra mahIruhavRttisaMyogasya janakasvasaMbandhena gamanavyApAre'bhAvo vaktavya ityatra janakatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko mahIruha "Aho Shrutgyanam" Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (224) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe-- atha phalasya dvitIyArthatve 'bhUmi gacchati na mahIruham ' ityAdau mahIruhavRtisaMyogAderjanakatAsaMbandhAvacchinnAbhAva eva naJarthoM vAcyaH sa ca vRttyAneyAmakasaMbandhasyA'bhAvapratiyogitAnavacchedakatayA aprasiddhaH / navyamate tu dvitIyArthasyAdheyatvasya phalaniSTho'bhAva eva tatheti nAnupapattiH / na ca bhUmikarmakagamanakartAdau mahIruhakarmakagamanakartRtvAdyabhAvaH pratIyate iti vAcyam, kartRvAcakapadA'samabhivyAhArasthale tadasaMbhavAt / / na ca tatrApyAkhyAtAryAnvayabodhAnurodhena kartRvAcakapadAdhyAhArasyAvazyaka tayA'dhyAhRtapadopasthApyakartaryeva tAdRzAbhAvo nasA bodhayiSyate iti vAcyam, AkhyAtArthavizeSyakasyApyanvayabodhasya saMbhavenA'dhyAhArasyA'nAvazyakatvAt / vRttisaMyogasyAbhAvo 'noM vaktavyaH sa ca janakatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAko'bhAvo prasiddha eva vRttya'niyAmakasya janakatvasaMbandhasyA'bhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAt, vRttiniyAmakasyaiva saMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAt, aprasiddhasya ca bodho na saMbhavatIti prAcInamate ' bhUmi gacchati na mahIruham ' ityatra vAkyArthabodhAnupapattirdoSa ityAzaGkateatheti / nanvatra navInamate kathaM vAkyArthabodhopapattiH syAdityAzaya navInamatenAtra vAkyArthamodhamupapAdayati- navyamate iti, navInamate tu dvitIyArtha Adheyatvameveti tasyAdheyatvasya saMyo. gAdirUpaphalaniSTho'bhAva eva tathA naartha iti nAtra vAkyArthAnupapattiH- saMyogAdAvA''dheyatvasyAzrayatAsaMbandhenAnvayasaMbhavAdA''zrayatAsaMbandhasya vRttiniyamakatvenA'bhAvapratiyogitAvacchedaka. tvAt saMyoge AzrayatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkAdheyatvAbhAvasthAtra pratIyamAnatvAdityarthaH / nanu 'bhUmi gacchati na mahIruham ' ityatra na janakatAsaMbandhena saMyogAdyabhAvo nartha ucyate yenoktAnupapattiH syAt kiM tu bhUmikarmakagamanakartari samavAyena mahIruhakarmakagamanavyApArakartRtvAbhAva eva nanA pratIyate sa evAtra nArtha ityucyate samavAyasya ca vRttiniyAmakatvenAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasaMbhavAdityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- kartRvAcaketi, kartRvAcakapadasattve tenopasthitakartari uktakartRtvAbhAvabodhanasaMbhavepi kartRvAcakapadAbhAve tadasaMbhavAt-uktagamanakarvavAbhAvabodhanAsaMbhavAt, anuyogisattve hyabhAvapratIteH saMbhavAdityarthaH / ___ nanu tatrApi-kartRvAcakapadA'samabhivyAhArasthalepyAkhyAtArthasya vyApArasyavAnvayabodhopapattyarthaM katRvAcakapadasyAdhyAhAraH kartavya eva yenA'dhyAhRtapadopasthitakartari vyApArAderanvayaH syAt tathA cAdhyAhRtapadopasthitakartaryeva natrA tAdRzAmAvaH uktamahIruhakarmakagamanakartRtvAbhAvo bodhayiSyate iti nAtra vAkyArthAnupapattirityAzajhyAha- na ceti / parihAramAha-- AkhyAtArtheti, 'bhUme. rgamanaM na mahIruhastha' ityAdau prathamAntagamanapadavAcyavyApAravizeSyakopi zAbdabodho jAyate eveti kartRvAcakapadA'samabhivyAhArasthale sarvatra kartRvAcakapadAdhyAhAraniyamasyAsaMmbAt, anupasthita. kari coktakartRtvAbhAvAncayAsaMbhavAt , tathA ca mahIruhavRttisaMyogasya janakalvasaMbandhAvacchinnA "Aho Shrutgyanam" Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uktanavInaprAcInamatayoH samIkSA ] vyutpattivAdaH / ( 225 ) bhUmergamanaM na mahIruhasya ' ityAdau dvitIyAsamAnArthakaSaSThyarthAbhAva bodhakatAyA AvazyakatvAcca na hi tatrApyAzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkagamanAbhAva eva pratIyate itisamyak- anuyogyanupasthiteH, naJo'nuyogivinima keNAbhAbodhakatAyA avyutpannatvAditicet ?, na, vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve doSaH kaH ? | 8 atha janakatAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasaMyogAdyabhAvasyAtiriktasya kalpane gauravAmetivet ?, na, tAdRzAbhAvasya saMyogajanakatvAdyabhAvasamaniyatabhAva eva naJartha uktaspale vAcyaH sa cAprasiddha evetyarthaH / kiM ca ' bhUmergamanaM na mahIruhasya ityatra yoge karmaNi SaSThI jAteti SaSThayA dvitIyAsamAnArthakatvAt tAdRzaSaSThyaryasyAbhAvo - avazyaM bonIstra yadi dvitIyArthaH saMyogAdirUpameva tadAtra saMyogAbhAvasya vyAsare jana katvarAMnvenAnyaye uktAnupapattistadavasyaiva janakatvasya vRttya niyAmakatvena bhAvIyaprati yogitAnavacchekatvAdetyatra paSThayarthasyAdheyatvasyaivAbhAvo vaktavya iti dvitIrthopameka syAnna phalamityAha-bhUteti / nanu tatra= 'bhUmergamanaM na mahIrahasya' ityatrAri natrA gama rAmAna eva pratIyate na SaSThyarthAbhAva ityAzaGkyAha- na hoti / ukte hetumAha-anuyogIti, uktasvanuyogino vyApAra tulasthitireva nAsti yatra gamanAbhAvatyanvayaH syAdityarthaH / atra triniganakamAha - naJa ini, anuyonivinirmANa = anuyoginaM vinA / kasmiMzviHdhikaraNe eka pada zranyayabodhasaMbhavAditi bhAvaH / ' gacchati ' ityAdikartRvAcakapadattUyasthale AkhAtArthakRtavizeSyatvavivakSAyAn 'gamanAnukUlAkRti : ' ityevamAkhyAtArtha vizeSya sAnvayabodhAnusandheyaH.. aMdhera dinAzaGkitaM pariharati- neti / tathA ca vRttyaniyAmakasyApi janakapasaMbandhasthAmAvapratiyogitAvacchedakatvena bhUmiM gacchati na mahIruham ' ityatroktajanakatvasaMbanvAvacchinnapati yogitAka saMyogAbhAvapratItau na kA cidanupapattiriti prAcInamatena phalasya dvitIyArthatvepi na kopi doSa ityarthaH / 1 nanu vRttaniyAmakasya janakatvasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasvIkAre uktasthale uktayA janakatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitA kasaMyogAbhAvasthAtirikkatya svIkAreNa gauravameva doSa ityAzaGkate - atheti / pariharati- neti, yatra saMyogajanakatvAbhAvastatra tAdRzAbhAvasya =janakasvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkasaMyogAbhAvasya samaniyatatvena sattvena janakalyasaMbandhAvacchinnasaMyogAbhAvasya tatsvarUpatvAt = saMyogajanakatvAbhAvasvarUpatvAt tasya= saMzegajanakatvAbhAvasya cobhayavAdisiddhatvAt saMyogajanakatvAbhAvasvarUpasya janakatvasaMbandhAvacchinnasayogAbhAvasyApyupayavAdisiddhatvaprAptau nAtiriktakalpanAsvarUpamuktagauravamityarthaH / nanu janakatvasaMbandhAtra cchannapratiyogitA saMyogAmarat sayogajanakatvAbhAvasvarUpatvenA'tiriktatvAbhAderi saMyogajanakatvAbhAvIpratiyogitAto janakatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkaratyAMgAnAvayapratiyogitAyA evAtiri 15 ** "Aho Shrutgyanam" Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (226) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDetvena tatsvarUpatvAt tasya cobhayavAdisiddhatvAt / atiriktapratiyogitAkalpane gauravamiticat ?, . astvetad gauravam- upadarzitabahuvidhalAghavenezagauravasyA. 'kiMcitkaratvAt / ___ atha: phalasya dvitIyArthatve vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvapi dravyaM gacchati na guNam ' ityAdau guNAdiniSThasya saMyogAdirUpaphalasyAprasiddhayA najaryAnvayabodhAnupapattiriticet ?, na, tatrAdheyatAsaMbandhAvacchi. apratiyogitAkaprakRtyarthAbhAvasyaiva dvitIyArthe phale naJA bodhanopagamAt / 'guNo tAyAH kalpane svIkAreNa gauravaM syAt prAcInamate ityAzaGkate- atiriktati / yathA saMyogena ghaTAbhAvasya ghaTasaMyogAbhAvasya caikarUpatvepi saMbandhabhedAttayoH pratiyogitA minnava bhavatisaMyogena dhaTAbhAvIyapratiyogitAyAH saMyogasaMbandhasyAvacchedakatvAd ghaTasaMyogAmAvIyapratiyogitAyAH samavAyasyAvacchedakatvAttathAtrApyuktAbhAvayoH pratiyogitayoravacchedakIbhUtasaMbandhabhedena bhedo jhepaH- saMyogAbhAvIyapratiyogitAvacchedakaH, janakatvasaMbandhaH, saMyogajanakatvAbhAvIyapratiyogitAvacchedakaH svarUpasaMbandhaH iti dhyeyam / abhyupagamyAha- astvetditi| Adheyatvasya dvitIyArthatvaM phalAvacchinna vyApArasya ca dhAtvarthasvamiti navInamate ye doSAH ( 223 pR.) pradarzitAste prAcInamate na santIti prAcInamate pradarzitabahuvidhalAghavena tulanAyAmAdRzasya= atiriktatra tegogitAsvIkArarUpagauravasya tucchatvAdityarthaH / - nanu prAcInamatena phalasya saMyogAdordvatIyArthatve vRttyaniyAmakasya janakatvasaMbandhasyAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatve ca svIkRtepi tena ca ' bhUmi gacchati na mahIruham ' ityatra 'janakavasaMbandhAvacchinapratiyogitAko yo mahIruhAnuyogikasaMyogasyAbhAvastadvavyApAravajalam / ityAkArakAnvayabodhopapAdanepi 'dravyaM gacchati na guNam / ityAdau zAbdabodhAnupapattirdoSo'styeva bato'tra 'guNam / itidvitIyArthaH phalarUpaH saMyoga eva prApta iti 'janakatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko yo guNavRttisaMyogasyAbhAvastadvadvyApAravAzcaitraH' ityeva zAbdabodho vaktavyaH saca na saMbhavati guNe saMyogarUpaguNasya bAdhAd guNavRttisaMyogarUpaphalAbhAvasya nArthatvAsaMmavena cAnvayabodhAsaMbhavAdityAzaGkate- atheti / pariharati- neti, tatra' dravyaM gacchati na guNam ' ityatra dvitIyArthe guNapadottaradvitIyAthai phale-saMyoge AdheyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaH prakRtyarthasya-gugasyAbhAvo natrA bodhyate saMyoge cAdheyatAsaMbandhena guNo nAstyeva 'AdheyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko yo guNAbhAvastadvAn yaH saMyogastajanakagamanavyApArabAzcaitraH / iti ca zAbdabodhaH, AdheyatvasaMbandhAvacchinapratiyogitAkaguNAbhAvavatsaMyogajanakagamananyApArazcAtra dravyakarmaka evaM gamanavyApAraH saMbhavati na guNakarmaka iti nAtrAnvayabodhAnupattiriyarthaH / gugavRttiguNatvAdau guNasyAdheyatAsaMbandhena vRtteH prasiddhatvAdatra saMyoge guNasyAdheya. tAsaMbandhanAbhAvo nAnupapannaH, kiM vA samavAyeneva guNe guNAnaGgIkArAt samavAyAtiriktAdheyatA. "Aho Shrutgyanam" Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uktaprAcInanavInamatayoHsamIkSA ] vyutpattivAdaH / ( 227) na guNaM gacchati' ityAdivAkyasyobhayamata evApramANatvAt / astu vA tatrAbhAvasya dvidhAbhAnopagamena guNAbhAvavatuphalAnukUlaspandAzrayatvAbhAvavAn guNa ityAkAraka evaanvybodhH| pare tu vRttyaniyAmakasaMbandhasyA'bhAvapratiyogitAnavacchedakatve tu navyamatepi dravyaM gacchati nAbhAvam ' ityAdI gativirahaH, tathA hi- samavAyasaMbandhAvacchinAdheyataiva dvitIyArthoM vAcyaH, anyathA kAlikAdisaMbandhAvacchinnagrAmAdivRtti disaMbandhena guNe guNavRttitvavirodhAbhAvAdanAdheyatAsaMbandhena saMyoge guNAbhAvo nAnupapannaH, pUrvatra tu dvitIyArthasaMyogasya guNe samavAyenaiva vRttitvaM vaktavyaM tattu na saMbhavatIti "guNAdiniSThasya saMyogAdirUpaphalasyAprasiddhayA" ityanena zAbdabodhAnupapattiH pradarzitetibhAvaH / nanu 'dravyaM gacchati na guNam / ityatrAdheyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaguNAbhAvavatsaMyogajanakagamanavyApArasya catre saMbhavena zAbdabodhe upapannepi prAcInamate 'guNo na guNaM gacchati / ityatra tu zAbdabodhAnupapattirastyeva yatotroktarItyA 'AdheyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaguNAbhAvavatsaMyogajanakagamanavyApAravAn guNaH' ityeva zAbdabodho vaktavyaH sa ca na saMbhavati guNe vyApArA'saMbhavAt "guNAdinirguNakriyaH " itisiddhAntAdityAzaGkyAha- 'guNo na guNaM gacchati / ityAdivAkyasyeti, etadvAkyArthasya bAdhitatvAdetadvAkyasyA'prAmANyameva- navInamatenApyatrAnvayabodhopapattarasaMbhavAdityarthaH / pakSAntaramAha-- astu ceti, tatra='guNo na guNaM gacchati ' ityatra natrarthAbhAvasya dvidhA=dvivAraM mAnopagamena ' AdheyatvasaMbandhena guNAbhAvavadyatsaMyogarUpaM phalaM tadanukUlavyApArAzrayatvAbhAvavAn guNaH ' ityAkArakazAbdabodhasaMbhavAt , guNe vyApArAzrayatvAbhASasyA'bAdhAdityarthaH / ekasyaiva ca notra guNAbhAvabodhakatvaM spandAzrayatvAbhAvabodhakatvaM ceti naja mAvasya dvidhA bhAnaM jAtam / / - navInamate doSamAha- pare viti, vRttyaniyAmakasya janakatvAdisaMbandhasyAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatvAsvIkAre tu navyamatepi 'dravyaM gacchati nAbhAvam ' ityatrAnvayabodhAnupapattireva / gativirahamupapAdayati-tathA hIti, navyamatepyAdheyatA samavAyasaMbandhAvacchinneva dvitIyArtha iti svIkArya yathA ' grAmaM gacchati' ityatra saMyogasya samavAyena grAmavRttitvAttAzasaMyoge grAmanirUpitA''dheyatApyasti prAmAnuyogikaH samavAyopyastyeveti saMyogarUpaphalaniSThA''dheyatA samavAyasaMbandhAvacchinnAsti / vipakSe bAdhakamAha- zranyatheti, yadi samavAyAtiriktakAlikAdisaMbandhAvacchinApyAdheyatA dvitIyArthaH syAttadA grAmaM tyajatyapi caitre grAmatyAgakAle samavAyena catrasaMyogasya grAmA'vRttitvepi kAlikasaMbandhena grAme saMbhavAdeva tAdRzaM kAlikasaMbandhAvacchinnagrAmavRttisaMyogamAdAya 'mAmaM gacchati caitraH / itiprayogApattirUpotiprasaGgaH syAdeva tannivAraNArtha samavAyasaMbandhAvacchinnA''dheyatA dvitIyArtha itivaktavyaM tathA ca grAmatyAgakAle samavAyena caitrasaMyogasya grAme'saMbhavAt kAlikasaMbandhAvacchinnaprAmavRttisaMyogavRttyAdheyatAyAH kAlikasaMbandhAvacchinnatvena sama "Aho Shrutgyanam" Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (228) sAdarza:- [dvitIyAkArakaprathamakhaNDesaMyogAdikamAdAyAtiprasaGgAt, tathA cAbhAvAdinirUpitatathAvidhAdheyatvAdya'prasiddhyA tadabhAvabodhAsaMbhavaH / nirUpitatvasaMbandhasya ca vRttyaniyAmakatayA samavAyasaMbandhAvacchinnAdheyatAyAM tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaprakRtyarthAbhAvabo. dho na saMbhavatyevetyAhuriti / . atrocyate- vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve AdheyatvaM vAyasaMbandhAvacchinnatvAbhAvAt samavAyAnacchinnAdheyatAyA dvitIyArthatvAbhAvAca 'grAmaM gacchati / iti prayogApattirnAsyeva, evaM sthite ' dravyaM gacchati nAbhAvam / ityatrApyabhAvapadottaradvitIyArthaH samavAyAvacchinnaitrAdheyateti vaktavya tatra yadi kopi padArtho'bhAve samavAyasaMbandhena syAttadA tasmi* mabhAvAnuyogikaptamavAyasya sattvena tanniSTA sA'bhAvanirUpitA''dheyatA samavAyasaMbandhAvacchinnA syAdapi na caivamasti- abhAve kasyApi samavAyena vRttitvAbhAvAditi abhAvanirUpitasya tathAvidhAdheyatvasya samavAyasaMbandhAcchannAdheyatvasyA'prasiddhyA tadabhAvabodhAsaMbhavaH abhAvanirUpitasya samavAyAvacchinnAdheyatvasya nA'bhAvabodhAsaMbhavaH aprasiddhapratiyogikAbhAvabodhasyAstrI kArAdi. tyAha- tathA ceti / nanu * dravyaM gacchati nAmAvam ' ityatra nAbhAvanirUpitAyAH samavAyasaMba. ndhAvacchinnAdheyatAyAH phale'bhAva ucyate yena tAdRza.dheyatAyA aprasiddhatvAttadabhAvabodhAsaMbhavaH sthAt , kiM tu samavAyasaMbandhAvacchinnAdheyatAyAm ' abhAvam ' iti prakRtyarthAbhAvasya nirUpita. tvasaMbandhenA'bhAvAnvayabodha ucyate iti nAmAvabodhAsaMbhava:-abhAvapadottara dvitIyAAMdheyatAyA abhAvanirUpitatvena tasyAM nirUpitatvasaMbandhenAbhAvasthA'bhAvAbhAvasya cAnvaye'nupapattyabhAvAdityAzaGkayAha- nirUpitatveti, syAdevaM yadi navyamate vRttyaniyAmakasaMbandhasyApyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaM syAt, na vimasti, tathA ca nirUpitatvasaMbandhasya vRttyaniyAmakatayA samavAyasaMbandhAvacchinnAdheyatayAM tatsaMbandhAvacchinna pratiyogitAkasya nirUpitatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkasya (nirUpitatvasaMbandhenetiyAvat ) prakRyarthAbhAvasya abhAvAbhAvasyAnvayabodhopi nevAna saMbhavatItyarthaH / yadi tu vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaM svIkRtaM syAsadA tvatra vRttyaniyAmakasyApi nirUpitatvasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve prAte abhAvanirUputAyAM samavAyasaMbandhAvacchinnAdheyatAyAM tena nirUpitatvasaMbandhenApi prakRtyarthAbhAvasya-amArApAvasya bodhaH syAdeva tatra-nirUpitatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkAmAvAbhAvaviziSTAdheyatA viziSTasaMyogajanakagamanavyApAravAMaura iti ca bodhAkAraH, etAdRzasaMyogajanakagamananyApArazcAtra dravyakarmakagamanavyApAra eva bhavatIti dhyeyam / / ___ atrocyate iti, vRttyaniyAmakasaMbandhAsyAbhAvIyapratiyogitAnavacchedakarave hi (224 pR.) athetyAdinoktarItyA -- bhUmi gacchati na mahIruham ' ityatra mahIruhavRttisaMyogasya janakatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvabodho na saMbhavati janakatvasaMbandhasya vRttya niyAmakatA dayA''dheyatvasyaivA''zrayatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaphalaniSThAbhAvabodha upapadyate tadartha cAdhe "Aho Shrutgyanam" Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uktaprAcInanavInamatayoHsamIkSA] vyutpattivAdaH / (229) saMsAM vibhakteH saMkhyAmAtramarthaH phalAvacchinno vyApAro dhAtvartha ityevocitam / astu ca vyutpattivaicitryeNa nAmArthadhAtvarthayorapi sAkSAdanvayabodhastathA satya'tiprasaGgasya prAgupadarzitaprakAreNa vAraNasaMbhavAt / na caitatkalpe :lAghavAnava. kAza:- phale svatantrazaktyakalpanena sAmagrIpratibandhakatAyAM dvitIyAdijanyaphalopasthitidhAtujanyavyApAropasthitirityubhayopasthityapekSayA dhAtujanyaviziSTaviSayakopasthiterekasyA nivezena lAghavAt / yatvasya dvitIyArthatyamAvazyakameva phena citpadenosthiti vinA nA tadabhAvabodhAsaMbhavAt -padA tu vRttyaniyAmakasya janakatvAdisaMbandhasyApyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaM svIkRtaM sadA tu ' bhUmi gacchati na mahIruham ' ' grAmaM na gacchati' ityAdau mahIruhaprAmAdivRttisaMyogAderjanakatvasaMbandhena vyApAre namA'mAkyodhanasaMbhavAdAdheyatvasya dvitIyArthatvasvIkArApekSA nAsti saMsargavidhayApi mAne doSAbhAvAt pratyuta tatra dvitIyAyAH zaktikalpane evaM gauravAdityabhiprAyeNAha-vRttyaniyAmaketi / vibhakteH saMrU pAryakatvaM tu sarvAvasthAyAM sarvasaMmatameva / nanu pUrvam " kriyAtAdRzaprAtipadikArthayoH (18 pR.) " ityAdinA nipAtAtiriktanAmArthadhAsvarthayoH bhedena sAkSa danyayaH pratiSiddhastatrAdhevatvasya dvitIpArthatve prAmasyAyatye Adheyatvasya ca dhAtvarthIbhUtasaMyoge'nvayo bhavatItyuktaniyamaparipAlanaM saMbhavati Adheyatvasya saMsargatve tu grAmasya nAmArthasyAdheyatvasaMbandhena dhAtvarthIbhUtasaMyone ( saMyogAvachinnavyApArasya dhAtvarthatvena saMyogasya dhAtvarthatvAt ) sAkSAdevAnyayaH syAdityuktaniyamabhaGgaH syAt ityAzakyAha-astu ceti / vyutpattivaicitryeNa grAmaM gacchati / ityAdivAkyajanyabodhavaicitrye ga, kiM vA vRttyaniyAmakasabandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasvIkAravaicitryeNa / natu yadi 'grAmaM gacchati / ityatrAdheyatAsaMbandhena dhAtvarthIbhUtasaMyoge sAkSAdeva grAmAnvayaH syAtadA ' grAmo gacchati / ityapi prayogaH syAt--atrApi saMsargavidhayAbhAsamAnAdheyatAsaMbandhena grAmasya dhAtvarthIbhUtasaMyoge'nvayasaMbhavAd Adheyatvasya saMsargatvena padena tadupasthityapekSAbhAvAt, manmate tu AdheyatvaM na saMsargaH kiM tu prakAra eveti ' grAmo gacchati' ityatrAdheyatvopasthApikAyA dvitIyAyA abhAvAdeva nAdheyatvasaMbandhena grAmasya dhAsvarthIbhUtasaMyoge'nvayaH saMbhavatIti na 'grAmo gacchati / ityatiprasaGgasyApattirityAzaGkyAha-tathA satIti, tathA sati-AdheyatvasaMsargeNa grAmasya dhAtvarthIbhUtasaMyoge sAkSAdanvayasvIkAre sati, atiprasaGgasya= prAmo gacchati' itiprayogApattaH, prAgupadarzitaprakAreNa-grAmakarmakasaMyogAnukUlavyApAraviSayakazAndabodhaM prati kiM vA AdheyatAsaMsargeNa prAmAdeH dhAtvarthIbhUtasaMyoge'nvayabodhaM prati dvitIyAntagrAmAdipadasamabhivyAhRtagacchatIsyAdipadasamabhivyAhArajJAnasya kAraNatvAnna tAdRzazAbdabodhArtham-'grAmo gacchati / ityAdiprayogApattirityarthaH / nanu dvitIyAyAH phale zaktisvIkArapakSApekSayA'smin mate kiM nAma kAghavamityAzakyAha-na ceti / lAdhavamAha-phale iti, phale dvitIyAzaktisvIkAre dvitIyAja "Aho Shrutgyanam" Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (230) sAdarza:- [dvitIyAkArakaprathamakhaNDevastutastu zAbdabuddharadhikaviSayakatve 'rAjJaH puruSaH' ityAdau svatvAde saMsargatAnirAkaraNAvasare sAmagrIpratibandhakatAyAM lAghavasya darzitatvAd dvitIbAderAdheyatvamarthaH phalAvacchinnavyApArazca dhAtorityeva yuktam / karmAkhyAtasya phalamarthaH, anyathA 'grAmo gamyate ' ityAdau grAmAdeApAra* anyaphalAzrayatvarUpakarmatvapratItyanupapatteH, yAdRzavizeSyavizeSaNabhAvApannayoH padazakyatA sAhazavizeSyavizeSaNabhAvApannayoreva zAbdabodhe bhAnasaMbhavAt. na tu viparItavizeSyavizeSaNabhAvApannayoH / nyaphalopasthiteH dhAtujanyavyApAropasthitezca kAraNatvaM pratibandhakatvaM ca syAditi gauravam, phalaviziSTavyApAre dhAtuzaktisvIkAre copasthitidvayasthAne dhAtujanyaphalaviziSTavyApAropasthitere. kasyA eva kAraNatvaM pratibandhakatvaM cetyasminmate lAghavamityarthaH / vibhinna viSayakapratyakSaM prati zAbdasAmagryAH pratibandhakatvAt tAdRzapratibandhakatAyAM lAghavaprAptyarthaM pakSAntaramAha-vastutastviti / zAbdabuddharadhikaviSayakatve pratyakSasya tadapekSayA vibhinna viSayakatvamalpameva syAditipratibandhakatvamapya'lpaM syAditi lAghavam / zAbdabuddharadhikaviSayakatvasaMpAdanArtha cAdheyatvasya dvitIyArthatvaM mantavyaM zeSaM pUrvavadevetyarthaH / / - saMprati karmavAcakAkhyAtapratyayasyArthamAha-karmeti, 'grAmo gamyate' ityatrArakhyAtasya saMyogAdirUpaM phalamAzrayatvaM cArthaH dhAtozca pUrvavadeva saMyogAdirUpaphalAvacchinnavyApAra evArtha iti phalasya dvadhA bhAnaM bhavati-saMyogAnukUlavyApArajanyasaMyogAzrayo grAma itibodhAt / vipakSa bAdhakamAha-anyatheti, yadi karmAkhyAtasya phalamartho na syAttadA 'grAmo gamyate ' ityatra grAme atsaMyogarUpaphalAzrayatvaM pratIyate tanna pratIyeta dhAtUpasthitaphalasya vyApAre vizeSaNatvena grAmavizeSaNatvAsaMbhavAt " ekatra vizeSaNatvenAnvitasyAnyatravizeSaNatvenAnvayAbhAvAt ". itinyAyAditi prAmavizeSaNIbhUtasaMyogAdirUpaphalopasthApakamAkhyAtamevetyarthaH / svAbhiprAyaM prakaTayatimAdRzeti, grAmavRttisaMyogo hyatra vyApAravizeSyatayaiva bhAsate dhAtUpasthitasaMyogazca vyApAravizepaNatayA bhAsate iti vyApAravizeSaNatvena dhAtupadazakyasya saMyogAdirUpaphalasya zAbdabodhepi nyApAravizeSaNatvenaiva mAnaM saMmavati na tu vyApAravizeSyatveneti vyApAravizeSyabhUtasaMyogasyAkhyAtenopasthitiH svIkAryetyarthaH / saMyogAnukUlavyApArajanyasaMyogAzrayo grAma ityatra pUrvapUrvasya vizeSaNatvAduttarottarasya vizeSyatvAditibhAvaH / ___ nanu vyutpattivaicitryeNaikatra vizeSaNatayA bhAsamAnasyApyanyatra vizeSyatayAM bhAnaM saMbhavatyeva tathA ca dhAtoH phale vyApAre ca khaNDazaH zaktiM svIkariSyAma iti dhAtoH phale pRthak zaktiH svIkArAt 'grAmaM gacchati' ityAdau kAkhyAtasamabhivyAhArasthale vyApAravizeSaNatayA bhAsamAnasya saMyogAdirUpaphalasya karmAkhyAtasthale tadvizeSyatayA vyApAravizeSyatayA bhAnaM vyutpattipaicitryAt-bodhavaicitryAnAnupapannamiti phalasva karmAkhyAtArthatvAbhAvepi -- prAmo "Aho Shrutgyanam" Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmAkhyAtasthala vicAra: ] vyutpattivAdaH / ( 231 ) yattu phale dhAtoH pRthak zaktyupagamAd vyutpattivaicitryeNa karnAkhyAtasama bhivyAhArasthaleM vyApAravizeSaNatayA bhAsamAnasya phalasya karmAkhyAtasthale tadvizeSyatayA bhAnamiti, tanna, pRthak zaktisvIkAre zAbdasAmayyAH pratibandhakatAyAM viziSTaviSayakopasthitisthale upasthitidvayaniveze gauravAt / gamyAdeH saMpUrvayujiprabhRtisamAnArthakatA bhramavatAmiva vizeSadarzinAmapi 'gamanaM na spandaH ' ityAdivAkyAt saMyogAdau spandabhedAnvayabodhApatterdarzitAyA durvAratvAcca saMyogAdivizeSyakavRttijJAnajanyatadupasthitighaTitAyAstathAvidhAnvayabodhasAmayyA akSatatvAt, tattaddhAtUpasthApyavyApArAMze tattadvizeSaNakabodhatAtparyajJAnasya tAdR: zAnvayabodha pratibandhakatAkalpane gauravAditi / C gamyate ' ityAdau grAmAdervyApArajanyaphakAzrayatvarUpakarmatvapratItyanupapattirnAstyeva dhAtunaivopasthitasya phalasya vyApAravizeSyatayA grAmavizeSaNatayA cAtra mAnasaMbhavAdityAzaGkate - yattviti / pariharati- tanneti, evaM hi dhAtujanyaphalopasthitidhAtujanyavyApAropasthitidvayasya kAraNatvena pratibandhakatvena ca gauravaM syAdityAha - pRthagiti / pRthakzaktistrIkAre dhAtoH phalepRthakzaktisvIkAre / viziSTaviSayakopasthitiH = phalAvacchinnavyApAropasthitiH / kiM ca saMyogo na spandaH ' ityatra saMyogapadenopasthitasaMyoge spandamedAnvayo bhavatyeveti yeSAM gamghAtAvapi saMpUrvakayujdhAtusamAnArthakatAbhramo jAtasteSAM dRSTyA gamanaM na spandaH ' ityatrApi gamanapadena vizeSyatayA saMyogopasthiteH saMbhavAt tAdRzasaMyoge spandabhedAnvayAnupapattyabhAvAd yathA ' gamanaM na spandaH iti prayogaH syAttathA vizeSadAnAm uktabhramarahitAnAmapi saMprati dhAtunA pRthagupasthite saMyogarUpaphale spandabhedAnva saMbhavAt * gamanaM na spandaH iti prayogApattiH syAdeva na caitadiSTamiti na dhAtoH phale pRthakzaktisvIkArapakSaH samyagityAha- gamyAderiti / uktavizeSadarzinAM dRSTyA gamanaM na spandaH itiprayogApattau hetumAha-saMyogeti, dhAtoH phaLe pRthak zaktisvIkAre dhAtunA phalasya pRthag vizeSyatayaivopasthitiH syAditi ' gamanaM na spandaH ' ityatra spandabhedaprakAraka saMyogavizeSyakazAbdabodhakAraNIbhUtAyAH saMyogavizeSyakazaktijJAnajanyasaMyogopasthitighaTitAyA: sAmagryAH sattvAdeva satkAryabhUtasya spandabhedaprakAra kasaMyogavizeSyakazAbdabodhasya saMbhavAt ' gamanaM na spandaH ' itiprayogaH syAdevetyarthaH / nanu ' gamanaM na spandaH 1 ityatra dhAtUpasthitavyApAre tattadvizeSaNaka = spandabhedAdInAM vizeSaNatvabodhaviSayakatAtparyajJAnastha dhAtUpasthitasaMyoge spandamedAdInAM vizeSaNatvenAnvayabodhaM prati pratibandhakatvaM kalpayiSyAmastathA caitAdRzapratibandhakasya sattvAnnAtra saMyogAdau spandabhedAnvayo bhaviSyati vyApAre ca spandamedo bAdhita eveti na gamanaM na spandaH ' itiprayogApattirityAzaGkyAha-tattadvAtUpasthApyeti, evaM hi pratibadhyapratibandhakabhAvakalpane gauravaM syAdityarthaH / tAdRzAnvayabodhe = spanda bhedaprakAra kasaMyogavizeSyakazAbdabodhe / 8 , "Aho Shrutgyanam" Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe-- - phalasya dvidhA bhAnaM cedanubhavaviruddhaM tadA punaranAyatyA phalavyApArayoH khaNDazaH zaktivyameva dhAtoH svIkaraNIyam, AkhyAtasyAzrayatvameva tatrArthaH / adhikamagre vakSyate / / ___ atha dvitIyAyA AdheyatvArthakatve vyApAra tadanvayatAtparyaNa saptamyA iva dvitIyAyA Apa prayogApattiH, ' na hi gRhe pacati ' ityAdivat gRhaM pacati' iti kazcit pryukte| maivam- dhAtvarthatAvacchedakAlAMze AdheyatvAnvaye eva tAdRzadvitIyAyAH sAkAkSatvakalpanAd vyApAre tadupasthApitAdheyatvAnvayA'saMbhavAt / saptamyavInAdheyatvopasthitisaptamIsamabhivyAhArajJAnavaTitAyA eva sAmagryAratAdRzAnvayabodhaniyAmakatvAt / dvitIyAsaptamyoH samAnArthakatvope vyutpattibhedajJApanAyaiva pRthak pRthaka sUtreNaiva tayovidhAnAt / "manu karmAkhyAtasya phale zaktisvIkAre hi 'grAmo gamyate ' ityatra ' saMyogAnukU TagApArajanyasaMyogAzrayo grAmaH' iti bodhApattyA phalasya dvidhA dvivAraM bhAnaM sAdeva na caikasmin bodhe phalasya dvidhA bhAnamanubhavasiddhamityAzakyAha-phalasyeti / anAyattyA agatyA ! tatra karmarUpAtasyale / tathA ca phalanyApArayordhAtoH khaNDazaktisvIkare phalesya vyApAravizeSagavenopasthityabhAvAttAdRzasaMyogAdirUpaphalasya pRthagupasthitasya grAme vizeSagatva na kApyanuparattiAratibhAvaH / agre cAtuprakRtikapratyayArthanirUpaNasthale / nanu yadi dvitIyAyA AveyatvamarthaH syAttadA tAdRzA''dhepatvasya vyApAre'nvayatAtparyeNa pathA -- gRhe pacati ! itiprayogo bhavati tathA -- gRhaM pacati / ityapi prayogaH syAt- AdheyavArthakatyena dvitIyAsaptamyoH samAnArthakatvApatteH, na caitadiSTamityAzaGkate- atheti / gRhe pacati / ityatra gRhanirUpitAdheyatAvAn pAka iti bodhodayAt saptamyarthAdhe yatvastha vyAre'nvayo jJeyaH / parihara ta= maivamiti, yadA hi dhAtvarthatAvacchedakaphale evAdheyatvaspAnvayo bhavati tadaiva tAzadvitIyAyAH-AdheyatvArthakadvitIyAyAH prayogo bhavati yathA ' grAmaM gacchati ' . ' taNDulaM pacati ' iti, tasmAd dvitIyopasthitAdheyatvasya vyApAre'ndhayAsaMbhavAt 'gRhaM pacati / itiprayogApattirnAstyevetyarthaH / saptamyarthAdheyatvasyaiva saptamyopasthitasya vyApAre'nvayo bhavatI te 'gRhe pacati / ityeva prayogo bhavatItyAha-saptamyadhIneti / tAdRzAnvayabodhaniyAmakatvAt= vyApAravizeSyakAdheyatvaprakArakazAbdabodhaniyAmakatvAt / yadyapi dvitIyAsaptamyorubhayorapyAdheyasvamevArthastathApi vyutpattibhedajJApanAyaiva zAbdabodhavizeSasvarUpajJApanAyaiva tayoH dvitIyAsaptamyoH pRthak pRthak sUtreNa:" karmaNi dvitIyA " " saptamyadhikaraNe ca" iti sUtrAbhyAM vidhAnaM kRtaM tathA ca yadA''dheyatvasya dhAtvaryatAvacchedake phalenkyo bhavati tadA dvitIyA bhavati yathA : grAmaM gacchati / 'taNDulaM pacati' iti, atrAdheyatvasya dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogaviklijyAdAvanvayAt, yadA cAdheyatvasya vyApAre evAnvayo bhavati tadA saptamI bhavati yathA 'gRhe "Aho Shrutgyanam" Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patatiprayogavicAraH ] vyutpttivaadH| athAdhaHsaMyogAvacchinnaspandasya patadhAtvartha vAd dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphale AdheyatvAnvayatAtparyeNa -- bhUmi patati ' iti prayogApattiH / na ca ditIyopasthitAdheyatvaprakArakaphalavizeSyakAnvayabodhe gamyAdijanyaphalopasthititatsamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmagyeva prayojikA na tu patadhAtujanyatadupasthitivaTitA sAmagrIti nAtiprasaGga itivAcyam, patadhAtunaiva yatra saMyogAvacchinnagamanaM lakSa. NAdinopasthApitaM tatra saMyAge dvitIyArthAdheyatvAnvayAt / ____ atrAhuH- dhAtujanyazuddhasaMyogAvacchinnaspandopasthiteH zAbdabodhakAraNatA yAma'vacchedakapaTakasaMyogaviSayatAyAma'dhikaraNAnavacchinnatvaM vizeSaNaM deyaM pacati / ityAha- dvitIyAsatamporiti / evakAro bhinnakrama iti 'pRthak pRthageva ' ityanvayaH / * grAmaM gacchati ' ityatra ' grAmavRttisaMyogAnukUlavyApAravAn / itibodhaH, 'taNDulaM: pacati / ityatra ' taNDulavRttiviklittyanukUravyArAvAn ' itibodhaH / vRttareva cAdhevatvam / nanu yadyuktarItyA dhAtvarthatAyaccheda ke phale AyatvAnvayatAtparye dvitIyA bhavati tadA'dhAsaMyogAvacchinnaspanda eva patadhAtvarthostIti tatrAdheyatvasya dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphare'dhaHsaMyoge tAtparyeNa dvitIyAprAptyA -- bhUmi patati / ityari prayogaH syAt. na caitadiSTamityAzaGkateatheti / nanu dvitIyopasthitAveyatvaprakArakaphavizeSyaphazAbdabodha prati gamyAdidhAtujanyaphalo. pasthitighaTitAyAstathA gamyAdisamabhivyAhAravaTitAyA eva sAmagryA hetutvamastIti ' grAma gacchati / ityAdiprayogo bhavati, dvitIyopasthitAdheyatvaprakArakamalavizeSyakazAbdabodhaM prati patadhAtujanyaphasopasthitighaTitalAmayyAH kAraNatvaM nAstIti nAtiprasaGgaH= 'bhUmi patati / itiprayogApattiAstvetra arthAt - gamyAdidhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphale AdheyatvAnvayatAtparya satyeva dvitIyA bhavati patadhAtvarthatAvacchedakIbhUtakale AdheyatvAnvayatAtparya satyapi dvitIyA na bhavatIti na ' bhUmi patati ' iti prayogApattirityAzajhyAha-- na ceti / parihAramAha- patadhAtuneti, evaM niyame kRle hi yatra patadhAtoH saMyogAvacchinnagamanavyApAre lakSaNA bhavati tatra lakSaNayopasthite dhAtvaryatAvacchedakIbhUtasaMyogarUpaphale dvitIyAdhiyatvAnvaye'nupapattyabhAvAt ' bhUmi patati ' itiprayoga iSTa eva sa ca na syAt, tadAnIM patadhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphale evAdheyaravAntrayatAtparyasya sattvAdityarthaH / ___ samAdhatte- atrAhurityAdinA / dhAtujanyazuddhasaMyogAvacchinnaspandopasthitiniSThAyAM zAbdabodhakAraNatAyAm avacchedakaghaTakasaMyogaviSayatAyAm-dhAtvarthatAvacchedakIbhUjasaMyoganiSThaviSayatAyAmadhikaraNAnavacchinnatvaM vizeSaNaM deyam, arthAd dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogo yatrAdhikaraNAnevacchinno bhavati tatra tAdRzasaMyoge AdheyatvAnvayatAtparye sati dvitIyA bhavati yatra ca dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogo'dhikaraNavizeSAvacchinno bhavati tatra dvitIyA na bhavati tathA ca grAmaM gacchati' ityatra dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogaH kenApyadhikaraNenAvacchinno nAstItye "Aho Shrutgyanam" Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (234) sAdarza:- [dvitIyAkArakaprathamakhaNDe- : tathA ca tAdRzaviSayatAzAlisaMyogopasthityAdighaTitasAmagryA eva sNyogvishessykdvitiiyopsthaapyaadheytvaanvybodhpryojktvopgmaannaatiprsnggH| na caivamapi phalAvacchinnavyApArabodhakatayA pateH sakarmakatvavyavahArApattiqAraiveti vAcyam, AzrayAnavacchinnaphalAvacchinnavyApArabodhakatvasyaiva tAhazavyavahAraniyAmakatvAt / uttaradezAnavacchinnameva saMyogaH phalaM gamyarthatAvacchedakamiti nAnupapattiH, ata evAgnisaMyogAvacchinnakriyAnukUlavyApArasya juhotyarthatayA dhAtvarthatAvacchedakasaMyogAzrayasthApyagnerna tatkarmatA- AzrayAnavacchinnA. tAdRzasaMyoge AdheyatvAncayatAtparyeNa dvitIyA jAtA, patadhAtvarthastu adhaHsaMyogAvacchinna eva spanda iti tatra dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogasyA'dhodezarUpAdhikaraNenAvacchinnatvAt tatra dvitIyA na bhavatIti na 'bhUmi patati' itiprayogApattirityarthaH / saMyogasyAvacchinnatve saMyoganiSThazAbdabodhaviSayatAyA apyavacchinnatvaM bhavati- zAbdabodhaviSayatAyA adhodezAvacchinnatvasya ca saMyoga sattvena tayoH sAmAnAdhikaraNyAdavacchedyAvacchedakabhAvasya saMbhavAt , saMyogasyAnavacchinnatve saMyoganiSThaviSayattAyA apyanavacchinnatvaM jJeyam / tAdRzaviSayatAzAliadhikaraNAnavacchinnaviSayatAzAlisaMyogasya yopasthitistadghaTitasAmagryA evaM dvitIyAdhiyatvaprakArakasaMyogavizeSyakA zAbdabodhakAraNatvamastIti nAtiprasaGgaH= 'bharmi patati' iti prayogApattirnAstyeva, patadhAtvarthatA bacchedakIbhUtasaMyoganiSThaviSayatAyA adhodezAvacchinnatvAdityAha- tathA ceti / / __ nanvevamapi phalAvacchinnavyApArabodhakatvameva sakarmakatvamityuktamiti patadhAtorapya'dhaHsaMyogAvacchinnanyApArabodhakatvAtsakarmakatvaM syAdeva tathA ca patadhAtvarthanirUpitakarmatvAzrayabodhakapadAd dvitIyA syAdeveti -- bhUmi patati / iti. prayogApattistadavasthaivetyAzaGkayAha- na ceti / parihAramAha- AzrayAnavacchinneti, AzrayavizeSAnavacchinnaM yat phalaM tAdRzaphalAvacchinnavyApArabodhakatvameva tAdRzavyavahArasya sakarmakasvavyavahArasya niyAmakamastIti gamyAdidhAtvarthatAvacchedakaphalasya saMyogasyAdhikaraNavizeSeNA'navacchinnatvAttAdRzAdhikaraNAnavacchinnakalAvacchinnayApArabodhakatvAd gamyAdeH sakarmakatvamasti, patadhAtvarthatAvacchadakIbhUtasaMyogarUpaphalasyA'dhodezA. pacchinnatvenAzrayAvacchinnaphalAvacchinnavyApArabodhakatvAt patadhAtoH sakarmakatvApattirnAstItyarthaH / nanu ' grAma gacchati / ityAdau gamdhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphalarUpasaMyogopyuttaradezAvacchinna evAsti- uttaradezasaMyogAnukUlavyApArasyaiva gamdhAtvarthatvAdityAzakyAha- uttaradezeti, gamdhAtvaghetAvacchedakIbhUtaH saMyogaH zuddhasaMyoga eva nottaradezAvacchinnasaMyoga iti na gamyAdeH sakarmakatvAnupapattirityarthaH / ata eva AzrayAnavacchinnaphalAvacchinnavyApArabodhakasyaiva dhAtoH sakamakatvAd AzrayAnavacchinnaphalAzrayasyaiva karmatvavyapadezAca, amirUpAzrayeNAvacchinno yaH saMyogo dhRtAmisaMyogastAdRzasaMyogAvacchinnA tAdRzasaMyogAnukUlA yA ghRtaniSThA kSaraNarUpA kriyA tAhazakriyAnukUlo yo havanakartRniSTho ghRtatyAgarUpo vyApAra sa eva hudhAtvartha iti hudhAtvarthatAvacchedakasaMyogAzrayatvaM yadyapyamerasti tathApyanena taskarmatA-juhotikarmatA- azyAzritasya dhAtva "Aho Shrutgyanam" Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ juhotiprayogavicAraH] vyutpttivaadH| (235 vacchedakatAzrayaphalavattvavirahAt. saMyoganiSThAyA dhAtvarthatAvacchedakatAyA AzrayeNAninA'vacchinnatvAt / / na cAgnivizeSitasaMyogasya dhAtvarthatAvacchedakatve - agnau ghRtaM juhoti' ityatrAnanvayaprasaGgaH- uddezyatAvacchedakavidheyayoraikyAditi vAcyam, tatra saMyoganiSThAyAmuddezyatAyAM vaDherAdheyatAsaMsargeNAvacchedakatayA saptamyarthasyAgnivRttitvasya ca vidheyatayA uddezyatAvacchedakavidheyayoraikyAnavakAzAt / vastutastu tatra vaDherananvayepi na kSatiH- vyutpannAnAM tAzaprayogasyA'prAmANikatvAt / 'saMskRte vahnau juhuyAt ' ityAdisthale ca vidheyAMze'dhikAvagAhanAnnAstyevArthatAvacchedakIbhUtasaMyogasyAzrayAnavacchinnasvAbhAvAt- AzrayAnavacchinnA yA saMyoganiSThA dhAtvarthatAvacchedakatA tAdRzAvacchedakatAzrayIbhUtaM yat phalaM saMyogastadvattvavirahAdagnerityAha-- ata evetyAdinA / saMyogasyAtrAzrayAnavacchinnatvAbhAve hetumAha-saMyoganiSThAyA iti / na caiva juhoteH sakarmakatvAnupapattiritizaGkyam- juhotidhAtvarthatAvacchedakIbhUtAyAH kSaraNarUpakriyAyA AzrayavizeSAnavacchinnatvenaiva pratIyamAnatvAt, etAdRzakriyAzrayatvena ghRtasya juhotikarmatvamapi nAnupapannamitijJeyam, tasmAt 'ghRtaM juhoti ' itiprayogo bhavati 'agniM juhoti ' itiprayogastu na bhavati / nanu yadyagnivizeSitaH azyavacchinna eva saMyogo hudhAtvarthatAvacchedakastadA 'amau ghRtaM juhoti' ityatrAmisaMyogasyoddezyatvAduddezyatAvacchedakatvamagnereva prAptam 'agnau / iti padenAmereva ca vidheyatvamasti ghRtAdInAM prAptatvAdityuddezyatAvacchedakasya vidheyasya caikye prApte zAbdabodho na jAyate iti pUrvameva ( 64 pR. ) pratipAditamityAzaGkate- na ceti / ananvaye hetumAha- uddezyeti / pariharati- tatreti / tatra= amau ghRtaM juhoti ' ityatra yadyapyanisaMyogasyaivoddezyatvAdamerevA''dheyatAsaMbandhena tAdRzasaMyoge vartamAnasyA''dheyatAsaMsargeNoddezyatAvacchedakatvaM tathApi vidheyatvamamernAsti kiM tu ' anau , itisaptamyarthasya vRttitvasya=aminirUpitAdheyatvasyaiva vidheyatvamastItyuddezyatAvacchedakasya vidheyasya ca bhedAnnAtra zAbdabodhAnupapattirityarthaH / svamatamAha- vastutastviti, tatra' agnau ghRtaM juhoti / ityatraikasya vaDheruddezyatAvacchedakatvena vidhayatvena cA'nandayepi kSatirnAsti- tAdRzaprayogasya=' agnau ghRtaM juhoti ' iti pryogsyaivaa'praamaanniktvaadityrthH| mImAMsakamatena cAtra "apsu juhoti " " pANau juhoti " " pade juhoti " ityevaM homAdhikaraNAnAM vividhAnAM pratIyamAnatvAd hudhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogAvacchedakatvaM vahernAstyeva- uktodAharaNeSu vyabhicArAditi adhikaraNasAmAnyasyaiva tAdRzasaMyogAvacchedakatvaM svIkriyete iti nAmeruddezyatAvacchedakatvaM yena zAbdabodhAnupapattiH syAditi jJeyam / nanvevam ' saMskRte bahau juhuyAt ' ityatrApyuktarItyA'gnerevoddezyatAvacchedakatvAd vidheyatvAca zAbdabodhAnupapattiH syAdityAzaGkyAha- saMskRte iti, yathA. ' ghaTo nIlaghaTaH / ityatra vidheyAMze'dhikAvagAhi "Aho Shrutgyanam" Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDenupapattiH / ghRtAdezcAzrayAnavacchinnadhAtvarthatAvacchedakatAvakriyArUpAlAzrayatvAt krmtvoppttiH| yatu dhAtvarthatAvacchedakatvaM dhAtuvRttigrahavizeSyAMze sAkSAtprakAratvaM tacca kriyAyAmeva na saMyogAMze'pIti nAgnerjuhotikarmatApattirite, tadasat-. 'ajAM grAmaM nayAte ' ityAdI saMyogAvacchinnakriyAnukUlavyApArAdirUpe dhAtvarthe saMyogAdeH sAkSAdaprakAratayA tadAzrayIbhUtagrAmAdeH karmatvAnupapatyA nIvahAdAkarmazatvavyAvAtAt / zAbdabodhasvIkArAnAnupapattirityuktam ( 41 pR.) tathAtrApyuddezyatAvacchedakaH / dudhAtvarthatAvacchedakasaMyogAvacchedakaH ) agnireva vidheyazca saMskRtomiriti vidheyAMze saMskRtatvasyAdhikasyAvagAhanAnnAtra zAbdabodhAnupapattirityarthaH / 'agnau ghRtaM juhoti / ityAdau ghRtAdeH karmatvamurAdayati- vRtAderiti, AzrayavizeSeNA'navacchinnA yA huvAtvarthatAvacchedakatAvatI dhRtaniSThA kSaragarUpA kriyA tAdRzakriyArUpAlasyAzrayatvAd dhRtAdeH karmatvam / yadyapyatraiSA kriyApi dhRtarUpAzro gAvacchinnetra tathApi yathA ' grAmaM gacchati' ityatra dhAtvaryatAvacchedakasaMyogasyottaradezenAvacchinnatvepi nottaradezAvacchinnatvena pratItiH kiM tu zuddhasaMyogasyaiva dhAtvarthatAvacchedakatvaM tathA'trAppAzrayAnavacchinnAyA ena kriyAyA dhAtvarthatApacchedakatvamitibhAvaH kSaraNAnukUlavyApArasya hadhAtvarthayAt kSaraNakriyAyA dhAtvarthatAkcchedakatvaM prAptam / . nanu dhAtvarthatAvacchedakaM tadeva bhavati yad dhAtuviSayakazaktijJAne vizeSyatayA bhAsamAnadhAtvayasya sAkSAt prakAra: syAttathA ca 'anau ghRtaM juhoti' ityatra agyAzritaH saMyogo na sAkSAddhAtvaryatAvacchedako yena tadAzrayasyAme: karmatvaM syAt- agnyAzritasaMyogasya dhAtvarthatAvacchedakIbhUtakriyAvacchedakatvAta, sAkSAddhAtvarthatAracchedakAvaM tu ghRtAzritakriyAyA eveti ghRtasyaiva karmatvamityAzaGkate- yattviti / pariharati- tadasaditi, yadi dhAtvarthe sAkSAtkAratvameva dhAtvarthatAvacchedakatvaM syAt tAdazasAkSAddhAtvarthatAvacchedakIbhUtakalAzrayasyaiva ca karmatvaM syAttadA : ajAM grAmaM nayati ' ityatra grAmavRttisaMyogAvacchinnA (janakIbhUtA ) yA''jAniSThA kriyA tAdRzakriyAnukUla ( janaka) vyApAra evaM nIdhAtvayostIti nIdhAtvarthe grAmavRttisaMyogasya sAkSAprakAratvaM nAstIti tAdRzasaMyogAzrayIbhUtagrAmasya karmatvaM na syAditi nIvahAderdvikarmakatvaM na sthAdityarthaH / atra grAmavRttisaMyogasya dhAtvarthatAvacchedakIbhUtA yA'jAniSThA kriyA tadavacchedakatvam, tAdRzakriyAyA eva ca dhAtvarthatAvacchedakatvam / __nanu dhAtvarthe sAkSAtkAratvameva dhAtvarthatAvacchedakatvaM tAdRzadhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphalAtrayasyaiva ca pradhAnakarmatvaM bhavati yathA ' grAmaM gacchati / ityatra grAmasya 'ajAM grAmaM nayati' ityatra cA'jAyA iti, tathA cAtra sAkSAddhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphalAzrayatvAbhAvAd grAmastha "Aho Shrutgyanam" Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ juhotikarmavicAraH vyutpattivAdaH (237) athAtra grAmAdeH pradhAnakarmatvaM nAstyevA'pi tu gauNakarmatvameva, ata eva tAdRzakarmatvamAkhyAtena nAbhidhIyate "pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInA karmaNAm" ityanuzAsanAditi 'ajAM grAmo nIyate' ityAdiko na prayoga iticet ?, tarhi tatra grAmAderivAtrApi hudhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphalazAlitvena gauNakarmatApatyA 'vahiM ghRtaM juhoti / itiprayogApattirduAraiveti / asmanmate cAzrayAnavacchinnasaMyogaviSayatAzAlidhAtujanyopasthitighaTitasAmayyA eva saMyoge dvitIyArthAnvayabodhaprayojakatayA naitAdRzaprayogApattiriti / pradhAnakarmatvaM nAstyeva kiM tu gauNakarmatvameva, ata eSa sAkSAddhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphalAzrayatvAmAvAdeva tAdRzakarmatvam gauNakarmatvamAkhyAtena nAbhidhIyate AkhyAtasya gaugavamitve zaktirnAstItyAzaGkate-atheti / ukte pramANamAha-pradhAneti, atra ghAtUnAmitizeSaH / dvikarmaNAM dhAtUnAM dvayoH karmaNormadhye pradhAnakarmaNyAkhyeye= bodhye lAdInAhuH= lAdayaH ( AkhyAtAdayaH) pradhAnakarmaNi zaktAH pradhAnakarmabodhakA evetyarthaH / na caivaM hyatra grAmapadAd dvitIyApina syAdityAzaGyam-grAmasyApi karmatvaM tvastyeva tad gauNaM vA syAt pradhAnaM vA syAdityanyadetat " karmaNi dvitIyA " ityanena karmatvamAtre dvitIyAbhidhAnAt / nanvevam ' majA grAmo nIyate / ityevamapi prayogaH syAt-pradhAnakarmatvamajAyA eveti tadrAcakAjAzabdAd dvitIyApattyA grAmasya ca gauNakarmatvAttadvAcakagrAmapadAd dvitIyA'nApattyetyAzaGkayAha-ajAmiti, - ajAM grAmo nIyate ' iti prayogo na bhavati-atra pradhAnakarmatvasyAkhyAtenAbhihitatvAt pradhAnakarmavAcakAjApadAd dvitIyAyA aprAptaH, gauNakarmatvasyAkhyAtenA'nabhihitatvAd gauNakarmavAcakatrAmapadAd dvitIyAyAH prAptarityarthaH / ra,thA ca ' ajA grAmaM nIyate / ityeva prayogo. bhavati / kiM vAtra ''ata eva ' ityevAvataraNaM jJeyam / pariharati-tIti, yadi tatra ajAM prAmaM nayati ' ityatra nIdhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphalazAlitvena ( nIdhAtvarthatAvacchedikAyA'jAvRttiH kriyA tadavacchedakassaMyogastadAzrayatvena ) grAmasya gauNakarmatvaM tadA tAdRzagrAmAderivAtra= vahnau dhRtaM nuhoti ' ityatrApi vaDhe dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphalazAlitvena (dudhAtvarthatAvacchedikA yA. ghRtaniSTA kSaraNakriyA tadavacchedako yo vahnisaMyogastadAzrayatvena ) gauNakarmatApattyA dvitIyAprApteH ' varhi ghRtaM juhoti / ityevaM prayogApattiH syAdeva, na caitadiSTamiti na dhAtvarthatA. vacchedakatAvacchedakaphalazAlitvena gauNakarmatvaM yuktamityarthaH / svagatena samAdhatte- asmaditi, mama mate tu saMyoge dvitIyArthA''dheyatvAnvayaM prati dhAtujanyAyA AzrayAnavacchinnasaMyogaviSayakAyA upasthiteH kAraNatvamasti atra ca vahnayAzritasaMyogasya vadvirUpAzrayeNA'vacchinnatvamevAstIti na tatra dvitIyArthAdheyatvAnvayaH saMbhavatIti na tAdRzasaMyogAzrayIbhUtavahnibAcakatipadAd dvitIyApattiriti naitAdRzaprayogApattiA='vahiM vRtaM juhoti , itiprayogA. pattirityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (238) sAdarzaH- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDeyattu adhaHsaMyogAvacchinnaspado na patatyarthaH, api. tu gurutvajanyatAvaccheda kajAtivizeSAvacchinna eva, ata eva phalAvacchinnavyApArA'bodhakatvAnna sakarmakatvamiti, tanna-phalasya dhAtvarthAghaTakatve spande eva saptamyarthAnvayasyopaganta. vyatayA parNAdiniSThasya tasya bhUtalAghavRttitayA 'bhUtale patati ' iti pryogaa| nupapatteH / parNAdigataspandasya paramparayA bhUtalAdivRttitvamiticet 1 tAha vRkSAt patati ' itivat 'vRkSe patati ' ityapi syAt / asmanmate cAnyatra vyApAre saptamyarthAnvayepyatra vyutpattivaicitryAdadhaHsaMyogarUpadhAtvarthatAvacchedake eva tadanvaya itydossH| ___ nanu yadya'dhassaMyogAvacchinnaspandaH patatyarthaH syAttadA phalAvacchinnavyApArabodhakatvasaMbhavAt sapharmakatvApattizaGkA syAdapi na caivamasti kiM tu gurutvajanyatAvacchedikA yA patanatvajAtistAdRzajAtivizeSAvacchinnaspandaH ( patanAnukUlaspandaH ) eva patadhAtvarthostIti phalAvacchinnavyApArA'bodhakatvAna sakarmakatvApattiH-dhAtvarthanyApArAvacchedikAyA gurutvajanyatAvacchedakajAteH kalarUpatvAbhAvAdityAzaGkate-yattviti / bhAdyapatanaM gurutvajanyameva bhavatIti patanatvajAtiguMrutvajanyatAvacchedikA / pariharati-tanneti, yadya'dhassaMyogAvacchinnaspandaH patatyartho na syAttadA phalasya adhaH-saMyogarUpaphalasya dhAtvarthA'ghaTakarave dhAtvarthe pravezAbhAvAt saptamyarthAdheyatvasyA'dhaHsaMyoge'nvayA'saMbhavAt spande eva dhAtvarthe'nvayaH svIkartavyaH, patadhAtvarthaspandazca sa parNaniSTha eva na bhUtalaniSTho yena saptamyarthAdheyatvAnvayispandAzrayatvAt tAdRzabhUtalavAcakabhUtalapadAt satamI syAt yasmin vibhaktyarthAnvayastadAzrayIbhUtapadArthavAcakapadAdeva tAdRzavibhakterjAyamAnasvAditi ' bhUtale patati / itiprayogo na syAdityarthaH / nanu parNagatasyApi spandasya paramparayA=parNadvArA bhUtalavRttitvamastyeveti bhUtalapadAt saptamIprApteH "bhUtale patati / iti prayogAnupapattirnAstItyAzaGkate-parNAdigatasyeti / uttaramAha-tahA~ti, evaM hi parNagatasya spandasya paramparayA vRkSepi saMbhavAt vRkSapadAdapi saptamyApattyA ' vRkSe patati / ityapi prayogaH syAt, na caitadiSTaM tasmAdadhaHsaMyogAvacchinna eva spando patadhAtvartho na tu gurutvajanyatAvacchedakajAtivizeSAvacchinna ityarthaH / svamatena samAdhatte-bhasmaditi, anyatra' gRhe pacati ' ityAdau saptamyardhAdheyatvasya vyApAre'nvayo bhavati tAdRzavyApArAzrayIbhUtavAcakagRhapadAt saptamI ca bhavati-gRhavRttiApAra iti bodhodayAt, atra= bhUtale patati / ityAdau patadhAtusamaminyAhArasthale tu saptamyarthAdheyatvasya dhAtvarthatAvacchedake'dha:saMyogarUpaphale-zvAnvayo bhavatIti tAdRzAdhassaMyogarUpa phalAzrayIbhUtabhUtalavAcakabhUtalapadAt saptamI bhavati, vRkSapadAca saptamI na saMbhavativRkSasya tAdRzAdhaHsaMyogarUpaphalAzrayatvAbhAvAditi na 'vRkSe patati / iti prayogApattiH / kiM ca bhUtalAzritIbhUtAdhaHsaMyogarUpaphalasyA'dhodezarUpAzrayeNAvacchinnatvAd bhUtalapadAd dvitIyA''pattirapi nAstyeva- AzrayAnavacchinnaphalAzrayIbhUtapadArthavAcakapadAdeva dvitIyAprAptarityadoSaH "Aho Shrutgyanam" Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patatikarmavicAraH] vyutpttivaadH| (239) anye tu bhUmyAdeH karmatvavivakSAyAm ' bhUmi patati' itiprayoga iSTa eva, ata eva" dvitIyAzrita " ityAdisUtreNa -- narakaM patitaH ' ityAdisthale dvitIyAsamAsavidhAnamapyupapadyate / dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphale dvitIyAnvaye evAzrayAnavacchinnaphalopasthiterapekSA 'agniM juhoti ' itivAraNAya svIkriyate iti vadanti / tadapi na zobhanam- tathA sati bhUmyAdipadottaraM kadAcit saptamI kadAcid dvitIyetyatra niyAmakAbhAvaprasaGgAt / vyApArAMze AdheyatvavivakSAryA saptamI phalAMze tadvivakSAyAM dvitIyetyasyoktayuktyA phalAMza eva saptamyarthAnvayasyAvazyaM svIkaraNIyatayA vaktumazakyatvAditi / asmanmate kopi doSo nAsti= bhUmi patati , ' vRkSe patati / itiprayogayorApatirapi nAsti -- bhUtale patati , itiprayogasyAnupapattirapi nAstItyarthaH / tadanvayaHsaptamyarthAdheyatvAnvayaH / ___ matAntaramAha- anye tyiti / ata eva bhUmeH karmatvavivakSAyAm ' bhUmi patati / itiprayogasyeSTatvAdeva / yadi patadhAtusamabhivyAhArasthale karmatvavivakSAyAmapi bhUmyAdInAM karmatvaM na syAtadA 'narakaM patito narakapatitaH / iti samAsavidhAnamapi nopapadyeta narakasya karmatvAnupapatteH / 'nanvevaM dvitIyArthAnvayaM prati dhAtujanyAzrayAnavacchinnaphalopasthiteH kAraNatvamastIti niyamavyAghAtaH syAt , arthAt dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaM yadAzrayAnavacchinnaM saMyogAdirUpaM phalaM tadAzrayIbhUtapadArthavAcakapadAdeva dvitIyA bhavatIti niyamosti 'bhUmi patati / ityatra ca bhUmyAzritasaMyogasyA'dhodezarUpAzrayeNAvacchinnatvAt tadAzrayIbhUtabhUmivAcakabhUmipradAd dvitIyA . kathaM syAdityAzaGkhyAha- dhAtvarthateti, ' ani juhoti / itiprayogavAraNAya dhAtvarthatAvacchedakatApacchedakasyaiva phalasyAzrayAnavacchinnatvenopasthiterapekSAsti na tu dhAtvarthatAvacchedakasyApi, anyathA hudhAtvarthatAvacchedikA yA kriyA tadavacchedako yominiSThaH saMyogastasyAgnirUpAzrayeNAvacchinnatvepyagnipadAd dvitIyA syAdeva, dhAtvarthatAvacchedakIbhUtakriyAyA AzrayAnavAcchinnatvAt , dhAtvarthatAca. cchedakatAvacchedakaphalasyAzrayAnavacchinnatvenopasthiterdvitIyArthAnvayaM prati kAraNatve tu ' amiM juhoti ' iti prayogasyApattirnAstyeva, dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakasyAmisaMyogarUpaphalasyAmirUpAzrayeNAvacchinnasyaivopasthiterjAyamAnatvAt 'bhUmi patati / ityatra tu dhAsvarthatAvacchedaka mevAdhassaMyogarUpaphalamadhodezarUpAzrayeNAvacchinnamastIti na tad dvitIyAprAptipratibandhakamiti na 'bhUmi patati ' itiprayoge kAcidanupapatti:-dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphalasyaivAzrayAvacchinnatvenopasthitasya dvitIyApratibandhakatvAdityarthaH / pariharati- tadapi neti / tava matena ' bhUmi patati / bhUmau patati ' ityubhayavidhasyaiva prayogasyeSTatvAd bhUmyAdipadottaraM yat kadAcid dvitIya bhavati kadAcicca saptamI bhavati tatra niyAmakaM na syAdeva / yadi vyApArAMze AdheyatvavivakSAyAM saptamI bhavatIti ' bhUmau patati / itiprayogaH syAt phalAMze AdheyatvavivakSAyAM dvitIyA "Aho Shrutgyanam" Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 240) sAdarza:- [dvitIyAkArakaprathamakhaNDe'brAhmaNAya dhanaM dadAti' ityAdau svasvatvadhvaMsaviziSTaparasvatvAnukUlA icchA dhAtvarthaH, tAdRzasvatvarUpadhAtvarthatAvacchedakaphale eva dvitIyArthAnvayaH / upekSAyAMmatiprasaGgavAraNAya prsvtvniveshH| dAnaM ca na saMpradAnasvatvajanakam . apitu tatsvIkAra eveti mate tu svasvatvadhvaMsAnukUlaparasvatvaprakArakecchaiva dadAtyarthaH, tatra svasvatvadhvaMtarUpaphalAzrayatvAd dhanasya karmatA / 'dhanaM pratigRhNAti' ityAdau svasvatvajanakecchArUpasvIkAravizeSo dhAtorarthI, svasvasvarUpaphale ca dvitiiyaathaaNdheytvaanvyH| 'taNDulaM pAte' ityAdau rUpaparAvRttijanakatejaHsaMyogo dhAtorarthaH / rUpAdiparAvRttirUpaphale ca taNDulAdivRttitvAnvayaH / ' odanaM . pacati' ityAdAvobhavatIti 'bhUmi patati' ititrayogaH syAdityeva niyAmakamityucyate tadapi na saMbhavatiuktaMyuktyA= 238 pR0 / phalasya" dhAtvarthAvaTakatve " ityAdyuktayuktyA, arthAt parNAdiniSTalyApArastha bhUtalAma livana bhUle patati , 'bhUmau patati , ityAdiH prayogo na smAdeveti tamokayuktyA saptamyarthAve tvatvAri phaTAMze evAnvayaH svIkartavyo na vyApArAze ityAha- vyApArAze ityAdinA / .... dAdhAtvarthamAha-bApati, latA janikacchA dAdhAtvarthaH, tAdRza svasvadhaMsaviziTaparasparameva dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM ca tatraiva dhnpdottrdvitiiyaarthaadheytvsyaanvyH| dhane pAra dAnenolanaM vartate iti para svattve AdheparavaM jAtamiti tAdRzAdheyatvasaMbandhena parasva* tve dhanaM vrtte| svasvatvAmArestrokSApAmapi bhavati tadvAraNAya parasvatvaniveza ityAha- upekSA. thAmiti, upekSAyAM parastratvotpAdikecchA na bhavatItyarthaH / matAntaramAha- dAnaM ceti, svazvatvadhvaMsaviziSTa paratvatvotpAdikecchA na dAdhAvayaH kiM tu svasvatvadhvaMsaviziSTaparasvatvasya svIkAra eka dAdhAtvartha:- iSTaM dhanamitaH paraM maitrahma na mameti / pUrvokamate dhAtvarthIbhUtecchA parasvatvajanikAsti, asminmate ca parasvatvaviSayavaccheti parasparaM bheda ityAha- itimate viti / pUrvamate utpadhamAnaparasvasvarUpaphalAzrayatvAd dhanasya karmatvam , asminmate tadasaMbhavAt svasvatvadhvaMsa eva phalaM. sadAzrayatvAdeva dhanasya karmatvamityAha- tote / pratigrahadhAtoryamAha- dhanamiti, svatvatvotyAdikA yecchA tahazecchArUpo yaH svIkAraH sa eva pratigraharAtorthaH / dhanAda'vutpadyamAnaM svatvAnA mAtAla chadakaM phalaM ca tatraiva dvitI.. yArthAdheyatvasyAnvayaH, svastratvaM dhanavRtti, tAdRzAlAzratyAreca dhanasya karmatvamiti / / __ pacadhAtvarthamAha- taNDulamiti, rUparAvRttiratra viktittava / sA rUpaparAvRttireva dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM ca, tatraiva dvitIyArthasya taNDulavRttivasyAnvayaH / tAdRzaphalAzrayatvAdeva taNDulasya karmatvam / natu pAkasaMpannameva taNDulamodanapadavAcvaM bhavatItyodanasya pAkAsaMbhavAt ' odanaM pacati / iti prayogasya kA gatirityAzaGkayAha-odanamiti / atrodanapadaM lakSaNAvRttyA taNDula "Aho Shrutgyanam" Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvikarmakadhAtusthalIyadvitIyArthaH] vyutpattivAdaH / (241) danAdipadasya taniSpAdakataNDulAdau lakSaNA / avayavini pAkAnabhyupagame ca 'taNDulaM pacati' ityAdau taNDulAdipadasya tadArambhakaparamANuSu lakSaNA / . 'odanaM bhuGkte ' ityAdau galAdhonayanaM dhAtvarthaH, tacca galAdhaHsaMyogAvacchi nakriyAnukUlavyApAraH, tAdRzakriyArUpaphale eva odanavRttitvAnvayaH / uktayuktyA galAghodezasya na karmatvam / evamanyasakarmakadhAtUnAmapyarthAH svayamUhyAH / 'gAM dogdhi payaH' ityAdau dvikarmakadhAtusamabhivyAhRtagavAdipadottaradvitIyA kriyAjanyaphalazAlitvAdanyadeva karmatvaM bodhayati / kArakAdhikArIyeNa akathitaM padArthabodhakamevetyarthaH / tanniSpAdaka=odananiSpAdaka / nanu vaizeSikaistvavayaveSveva pAka ucyate itya'vayavini taNDule pAkAsaMbhavAt 'taNDulaM pacati / ityapi prayogaH kathaM syAdityAzaGkayAhaavayavinIti / tatra taNDulapadaM lakSaNAvRttyA taNDulAvayavabodhakameva vijJeyamityarthaH / tadArambhakataNDulArambhaka / __ bhujadhAtvarthamAha- odanamiti, galAdhonayana ( prApaNa ) meva bhujadhAtvarthaH / nanu galAdhonayanaM hi galAdhaHsaMyogAvacchinnavyApAra eva tatra dhAtvarthatAvacchedakasaMyogasya galAdhodezenAva. cchinnatvAdAzrayAvacchinnaphalAvacchinnavyApArabodhakatvAt patadhAtoriva bhujadhAtorapi sakarmakatvaM na syAdityAzakya galAdhonayanapadArtha pariSkaroti-taceti, tat-galAdhonayanaM hi galAdhaHsaMyogAvacchinnA-galAdhaHsaMyogajanikA yA prAsaniSThA kriyA tAdRzakriyAnukUlaH ( janakaH ) bhojanakartRniSTho vyApAra eva tathA ca dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakasya saMyogasya galAdhodezarUpAzrayeNAvacchinnatvepi dhAtvarthatAvacchedikAyA prAsaniSThakriyAyAstvA''zrayAvacchinnatvaM nAstyeveti na sakarmakatvAnupapattiH / tAdRzakriyArUpaphale evaudanavRttitvasya dvitIyArthasyAnvayaH / tAdRzakriyArUpaphalAzrayatvAdevaudanasya karmatvam / galAdhodezasya cAtroktayuktyA=(234pR.)" AzrayAnavacchinnAvacchedakatAzrayaphalavatvavirahAt" ityAdhuktayuktyA na karmatvam, arthAt galAdhodezAzritasaMyogasya galAdhodezarUpAzrayeNAvacchinnatvAt tAdRzAzrayAvacchinnasaMyogarUpaphalAzrayatvAdeva galAdhodezasya nAtra karmatvam-AzrayavizeSAnavacchinnaphalAzrayasyaiva karmatvaniyamAditi / upasaMharati-evamiti / dvikarmadhAtUnAmartha vaktumupakramate-gAmityAdinA / atra kSaraNAnukUlavyApAro dudhAtvartho vijJeyaH / ekakarmakadhAtusamabhivyAhArasthale tu kriyAjanyaphalazAlitvameva karmatvaM dvitIyayA bocyate dvikarmadhAtusamabhivyAhArasthale -- gAM payo dondhi ' ityAdAvapi pradhAnakarmaNaH - kSIrAdestu kriyAjanyaphalazAlitvarUpameva karmatvaM yathAtra kSaraNarUpaphalAzrayatvam, apradhAnakarmaNo bhagavAdestu "akathitaM ca" itisUtrapratipAdyaM kriyAjanyaphalazAlisvAdanyadeva karmatvaM bhavatItyarthaH / svAbhiprAyaM prakaTayati-kAraketi, yathA 'gAM dogdhi payaH / ityatra dhAtupratipAdyaM yat kSaraNaM tAdRzakSaraNAnvayi (kSaraNajanya ) dharmAntaro vibhAga eva tAdRzavibhAgAvacchinnasya ( Azrayasya ) "Aho Shrutgyanam" Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (242) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDeca" itisUtreNA'pAdAnatvAdibhinnadhAtupratipAdyAnvayidharmAntarAvacchinnasyApi karmasaMjJA'bhidhAnAt / 'gavAM payo dogdhi ' ityAdau dhAtupratipAdyAnvayigavAdisaMbandho na vivakSitaH, api tu kSIrAdyanvayI sa iti karmatvA'vivakSayA dvitIyAnavakAzaH kiM tu zaiSikI SaSThayeveti / / ___ atra dhAtupratipAdyatvaM tadarthatAvacchedakakoTipraviSTasAdhAraNam-'gAM dogdhi' ityAdau dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTe eva dvitIyAnvayAt, tathA hi-kSaraNAnukUlavyApAro duherarthaH, dvitIyArthazca janakatvasaMbandhena kSaraNAnvayI vibhAgA, vibhAge cAdheyatayA prakRtyarthagavAderanvayaH, evaM ca dhAtvarthatAvacchedakakSaraNarUpaphale pradhAnakarmakSIrAdyanvitadvitIyArthavRttya'nvaya iti goniSThavibhAgAnukUlapayogo pharmatvaM jJeyam, sa ca vibhAgo'pAdAnasvAdibhinna evAsti vibhAgasya kSaraNe tu janakatvasaMbandhenAnvayo jJeyaH payovibhAgasya kSaraNajanyatvAt kSaraNajanyapayovibhAgazca gatri samavAyena jJeyaH dohanena gokSIrayovibhAgasya jAyamAnatvAt / tAdRzavibhAgAzrayatvena goH karmatvAttadvAcakapadAdatra dvitIyA jAtA / ' gavAM payo dogdhi ' ityatra tu dhAtupratipAdyaM yat kSaraNa tAdRzakSaraNAnvayinA vibhAgena saha goH saMbandho na vivakSito yena tAdRzavibhAgAzrayatvena goH karmatvaM sthAsadvAcakagopadAcAtra dvitIyA syAta, kiM tu saH dhAtupratipAdyAnvayidharmo vibhAgaH kSIrAbayI eva-kSaraNajanyavimAgasya kSIre evAnvayo vivakSita iti kSIrasyaiva karmatvaM kSIravAcakapaya:padAdeva ca dvitIyA jAtA, tAdRzavibhAgasya gavyanvayA'vivakSaNena goH karmatvAvivakSayA na gopadAd dvitIyApattiH kiM tu SaSThayeva jAtetyAha- gavAmiti / dhAtupratipAdyAnvayidharmAntaretivAkyArtha spaSTayati-atreti / tadarthatA dhAtvarthatA / yadyapi dhAtupatipAdyatvaM prAdhAnyena vyApArasyaiva bhavati na dhAtvarthatAvacchedakasya kSaraNAdestathApi 'gA~ dogdhi payaH' ityAdau dhAtvarthatAvacchedake kSaraNe dvitIyArthavibhAgasyAnthayo bhavatItyatra dhAtupratipAdyatvaM yathA bhAtvarthasya vyApArasya tathA dhAtvarthatAvacchedakasya kSaraNAderapi dhAtupratipAdyatvaM jJeyam, anyathA kSaraNasya dhAtupratipAdyatvAmAve kSaraNAnvaSI yo vibhAgastadAzrayasya goruktarItyA karmatvaM na syaat| dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTasAdhAraNadhAtupratipAdyatvagrahaNasya phalamAha-gAmityAdinA / dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTe-kSaraNe eva gopadottaradvitIyArthasya vibhAgasya janakatvasaMbandhenAnvayaH upapAdayati-tathA hIti / kSaraNAnukUlavyApArasa-kSIraniSThaM yat kSaraNaM tadanukUlastajanako vyApAraH / kSaraNajanyo yo gokSIrayovibhAgaH sa janakatvasaMbandhena kSaraNe vartate sa eva vibhAgo gopadottaradvitIyAvibhaktyarthaH, tAdRzavibhAge cAdheyatayA prakRtyarthasya gopadArthasyAnvayaH sa vibhAgo gavi vartate iti gaurAdheyatAsaMbandhena vibhAge vartate ityarthaH / payaHpadottaradvitIyArtha tadanvayaM cAha-evaM ceti, pradhAnakarma yat kSIraM tadanvitadvitIyArthavRtteH-vRttitvasya (bhAdhayatvasya ) dhAtvarthatAvacchadakakSaraNarUpakale'nvayo bhavati-kSaraNasya kSIravRttitvAttAdRzakSaraNe AdheyatAsaMbandhena kSIraM vartate ityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duhadhAtusthalIyadvitIyArtha : ] vyutpattivAdaH / ( 243 ) niSTakSaraNAnukUlavyApArakartA maitra iti 'gAM payoM dogdhi maitraH ' iti vA kyAdhIno bodhaH / na ca vibhAgo'pAdAnatvameveti tadvivakSAyAM dvitIyA'navakAzeti vAcyam, dhAtuvRttigrahavizeSyAnvayino vibhAgasyaivApAdAnatvarUpatvAt, patati' ityAdI spandarUpavizeSyAMze eva paJcamyarthavibhAgAnvayAt / vRkSAt parNa 11 vastutastu vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlo vyApAro duhyarthaH, gopadottaradvitIyArthazca vibhAgAnvayinI vRttireva / na caivaM dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvarUpaM karmatvamevAtrApi pratIyate iti na " akathitaM ca ityasya viSaya itivAcyam dhAtvarthatAvacchedakatvasya dhAtuvRttigraha vizeSyAMze sAkSAdvizeSaNatvaevaM hi 'gAM payo dogdhi maitra: ' ityasya saMpannaM vAkyArthabodhasvarUpamAha - goniSTheti, goniSTho yo gokSIrayorvibhAgastAdRzavibhAgajanakaM yat payoniTaM kSaraNaM tAdRzakSaraNa janakavyApArakartA maitra iti vAkyArthabodha: / 88 gAM payo dogdhi ' ityatra vibhAgAzrayatvaM goruktaM vibhAgazcApAdAnatvameva apAdAnatvAzrayavAcakapadAca apAdAne paJcamI " itisUtreNa paJcamI bhavati na dvitIyeti gAm' iti kathaM syAdityAzaGkyAha-na ceti / parihAramAha- dhAtviti, dhAtuvRttijJAne yo vizeSyatayA bhAsate vyApArastadanvayI yo vibhAgaH sa eva ( vyApArAnvitavibhAga eva ) apAdAnarUpo bhavati yathA ' vRkSAtparNa patati ' ityatra vizeSyabhUto yaH patanarUpo vyApArastatraiva janakatvasaMbandhena paJcamyarthabhUtavibhAgasyAnvayostIti tAdRzavibhAgAzrayavAcakavRkSapadAt paJcamI jAtA / yastu vibhAgo vyApArAnvayI na bhavati kiM tu dhAtvarthatAvacchedakAnvayI bhavati so'pAdAnatvarUpo na bhavati ' gAM dogdhi ' ityatra ca vibhAgo dhAtvarthatAvacchedakakSaraNAnvayyeva na dhAtvarthabhUtavyApArAnvayIti nA'pAdAnatvarUpa iti na gopadAd dvitIyAnupapattirityarthaH / L "Aho Shrutgyanam" uu svamatamAha-- vastutastviti, gokSIrayorvibhAgajanakaM yat kSaraNaM tAdRzakSaraNajanakavyApAro dudhAtvartha iti vibhAgopi dhAtvarthakoTipraviSTa eva na gopadottaradvitIyArthaH, gopadottaradvitIyAstu vibhAgAnvayi Adheyatvameva, vibhAgasya govRttitvAdAdheyatva saMbandhena vibhAge gorvartamAnasvAt / vAkyArthabodhastu pUrvavadeva / nanu dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvameva pradhAnakarmatvamasti gAM payo dogdhi ? ityatra gorapi dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaM yad vibhAgarUpaM phalaM tAdRzavibhAgAzrayatvAt pradhAnakarmatvameva prAptamiti " akathita ca" ityanenA'pradhAnakarmatvaM kathamucyate ityAzaGkyAha-na ceti / atraivakAro bhinnakramaH - " dhAvarthatAvacchedaka phalazAlitvarUpameva karmalam ityanvayaH / atra=' gAM payo dogdhi ' ityatra / parihAramAha - dhAtvarthateti dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM pradhAnakarmatvamityatra dhAtupadazaktijJAne vizeSyatayA bhAsamAnavyApAre yat sAkSAdvizeSaNaM tadeva dhAtvarthatAvacchedakaM grAhyam, ' gAM payo dogdhi ' ityatra ca gadhAzritavibhAgasya ka 55 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (244) sAdarza:- dvitIyAkArakaprathamakhaNDe-- rUpatvAt / yatra ca kSaraNAnukUlavyApAramAtraM dhAtvarthatamA vivakSitaM kSaraNAnvayivibhAgazca vibhattayarthatayA tatrA'pAdAnatvabodhikA paJcamI / etena kadAcit -- gAM dogdhi payaH' kadAcicca 'gobhyo dogdhi payaH' ityatra naa'niymH| __ atha vA 'gobhyo dogdhi payaH' ityatrApi vibhAgo dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTa eva' vRkSAdibhajate' ityatrevA'vadhitvarUpA'pAdAnatvavivakSAyAM paJcamI, AzrayatvavivakSAyAM ca dvitIyA / avadhitvaM cAzrayatvAdanyadeva svarUpasaMbandhavizeSaH / atra kSaraNAnvayinaH parasamavetatvasya dvitIyArthatvAt payoniSThakSaraNasya sAkSAt vyApAre vizeSaNatvaM kiM tu vyApAravizeSaNIbhUtakSaraNavizeSaNatvamiti na goH pradhAnakarmatvaM kiM tu payasa evetyarthaH / nanu kadAcit 'gAM dogdhi payaH' itiprayogo bhavati kadAcit 'gobhyo dogdhi payaH / itiprayogo bhavati tatra kiM niyAmakamityAzaGkyAha- yatra ceti, tathA coktarItyA yatra vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlavyApAro durtho vivakSitoH gopadottaradvitIyArthazca vibhAgAnvayi AdheyatvaM tatra paJcamyA AdheyatvabodhakatvAsaMbhavAd tadbodhikA gopadAd dvitIyA bhavati yathA -- gAM payo dondhi ' iti / yatra ca kSaraNAnukUlavyApAramAtraM dhAtvarthaH kSaraNAnvayivibhAgazca gopadottaravibhaktyartho vivakSitastatra dvitIyAyA vibhAgarUpApAdAnatvabodhakatvAsaMbhavAt tadbodhikA gopadAt paJcamI bhavati yathA 'gobhyo dogdhi payaH' itItyarthaH / upasaMharan svAbhiprAyaM prakaTayati- eteneti, ukta vivakSAyA eva pryogbhedniyaamktvaadityrthH|| __ pakSAntaramAha- atha veti, gobhyo dogdhi payaH' ityatrApi na kSaraNAnukUlavyApAramAtraM dhAtvarthaH kiM tu vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlavyApAra eva dhAtvarthaH, tathA ca yathA ' vRkSAd vimajate ' ityatra vRkSasyAvadhitvarUpA'pAdAnatvAd vRkSapadAt paJcamI bhavati tathA goravadhitvarUpAupAdAnatvavivakSAyAM gopadAt paJcamI bhavati 'gomyo dogdhi payaH / iti, govibhAgAzrayatvavivakSAyAM gopadAd dvitIyA bhavati- 'gAM payo dogdhi ' iti viveka ityarthaH / nanvavadhitvaM hi vibhAgAzrayatvameveti vibhAgAzrayatvavivakSAyAM gopadAd dvitIyA avadhitvarUpAipAdAnatyavivakSAyAM paJcamIti medaH kathamupapadyatetyAzajhyAzrayatvApekSayA'vadhitvasya vizeSasvarUpamAha- avadhitvaM ceti, paJcamyA bodhyamAnasvarUpamevAvadhitvamiti yAvat / yathA 'grAmaM gacchati caitraH' ityatra kriyAjanyasaMyogarUpaphalasya grAme iva caitrepi sattvena caitrasya kriyAjanyaphalazAlitvepi ' caitrazcaitra gacchati' iti prayogo na bhavati kiM tu -- grAma gacchati / ityeva prayogo bhavati tatkasya hetoH parasamavetakriyAphalazAlitvasyaiva karmatvaniyamAt caitrasya ca caitrApekSayA paratvA'bhAvAt tathA payoniSThakSaraNajanyavibhAgarUpaphalasya gavIya payasyapi sattvena payoniSThakSaraNasya goniSTavibhAgajanakatvamiva payoniSThavibhAgajanakatvamapi yadyapyasti tathApi ' payaH payoH dogdhi ' iti prayogo na bhavati tatkasya hetoH? parasamavetakriyAphalazAlisvasyaiva karmatvaniyamAt-atra ca payasaH bhUyopekSayA paratvAbhAvAt payoniSTakSaraNakriyAjanyavibhAgAzrayasya payasa evaM pradhAnApradhAnobhayaka "Aho Shrutgyanam" Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hakamokhyAtayorarthaH ] vyutpattivAdaH / ( 245 ) ? payoniSThavibhAgajanakatvepi na payaH payo dogdhi ' iti prayogaH / paratvaM ca vibhAgAnvayitAvacchedakAvacchinnApekSayA bodhyam / 85 kSIram' ityAdau kSaraNajanyavibhAgAzrayatvarUpa gavAdiniSThamapradhAnakarmatvamAkhyAtArthaH- apradhAne duhAdInAm " ityanuzAsanAt / kSIravRtitvasya dhAtvarthakSaraNe evAnvayaH, AkhyAtArthakSaraNe ca dhAtvarthavyApArAnvayaH, tathA ca- vibhAgAvacchinnakSIraniSThakSaraNAnukUlavyApArajanyakSaraNajanya vibhAgAret gaurityAkArako bodhaH / atha vA vibhAgakSaraNavyApAreSu vizakaliteSu dhAtoH zaktitrayam, viziSTalAbho - 'nvayabalAt / karmAkhyAtasthale cAkAGkSAvaicitryeNa teSAM vizeSyavizeSaNabhAva 6 tyAsaMbhavAt kartRtvakarmatvobhayAsaMbhavAccetyarthaH / kSaraNAnvayinaH parasamavetavibhAgasya dvitIyArthatvena tadekadezaparasamavetatvasyApi dvitIyArthatvameveti jJeyam / paratvamAha - paratvaM ceti, vibhAgasyAnvayitAvacchedakaM yat payastvAdikaM tadavacchinnaM yat payaAdi tadapekSayA paratvaM grAhyamityarthaH / karmAkhyAtAntaprayogamudAharati- duhyate iti, atrApi vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlo vyApArI durtha:, kSaraNajanyo yo vibhAgastAdRzavibhAgAzrayatvarUpaM goSTiM yadapradhAnakarmatvaM tat karmAkhyAtasyArthaH, goniSThApradhAnakarmatvamevAtrAkhyAtArtho na kSIrAdiniSThapradhAnakarmatvamityatra pramANamAhaapradhAneti, dvikarmakadhAtUMnAM madhye duhAdidhAtUnAmapradhAnakarmaNyeva lAdayaH ( AkhyAtapratyayAH ) bhavantItyarthaH, kSIrapadottaradvitIyAyA arthasya vRttitvasya ( Adheyatvasya ) anvayamAha- kSIrahatitvasyeti, dhAtvartha koTipraviSTaM yat kSaraNaM tat kSIre vartate iti kSIravRttitvaM dhAtvarthakSaraNe'nveti uktAkhyAtArtha koTipraviSTaM ca yat kSaraNaM tAdRzakSaraNe eva janyatvasaMbandhena dhAtvarthavyApArasyAnvayaH - uktakSaraNasya uktavyApArajanyatvAt evaM ca ' duhyate gauH kSIram ' ityasya pariniSpana bAkyArthabodhasvarUpamAha - tathA ceti, vibhAgAvacchinnam = vibhAgajanakaM yat kSIraniSThaM kSaraNaM tAdRzakSaraNAnukUlaH = kSaraNajanako yo vyApArastAdRzavyApArajanyaM yat kSaraNaM tAdRzakSaraNajanyo mau vibhAgastAdRzavibhAgAzrayo gauritibodhaH - karmAkhyAtasya karmavAcakatvena karmavizeSyakabodhasyaiva karmAkhyAtasthaLe iSTatvAdityarthaH / 7 uktarItyA-" vibhAgAvacchinnakSIraniSThakSaraNAnukUlavyApArajanyakSaraNajanya vibhAgAzrayo gauH " ityatra kSaraNavibhAgayordvadhA mAnena gauravamasahamAna: pakSAntaramAha - atha veti, duhadhAtorvibhAge kSaraNe vyApAre ca pRthak pRthageva khaNDazaH zaktitrayam, viziSTalAbhaH = vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlavyApAra ityevaM vizeSyavizeSaNamAvena viziSTapratItistvanvayabalAt= bhAkAGkSAbalAjjAyatepAdRzyA''kAGkSA bhavati tAdRza evaM vizeSya vizeSaNabhAvopi bhavatItyarthaH / tathA ca karuyA. tasthaLe vyApArAzrayasya kartureva prAdhAnyAd vibhAgAvacchinnacaraNAnukUlavyApAravAn ityevaM vizeSya "Aho Shrutgyanam" Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 246 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe vaiparItyAt, vyApArajanyakSaraNajanya vibhAgaparyantasya dhAtuta eva lAbha:, AzrayatvamevAkhyAtArthaH, evaM ca kSaraNavibhAgayorna dvidhA bhAnam / gauNakarmA'samabhivyAhate 4 duhyante kSIrANi ' ityAdAvAtmanepadena kevalena dhAtusahitena vA vibhAgAvacchi: -nakSaraNAzrayatvarUpapradhAnakarmatvasya bodhanepyekadobhayavidhakarmatvabodhanasyAyu tpannatayA 'duhyante kSIrANi gauH' ityAdayo na prayogAH / ' pauravaM gAM yAvate vipraH' ityAdau svoddezyakadAnecchA yAcatyarthaH, pradhAnakarmagavAnvitadvitIyArtho viSayitvaM dhAtvarthatAvacchedakadAne'nveti / saviSayakajJAnAdirUpaviSayopahitecchAbodhakadhAtusthale icchAviSayaviSayatvameva pradhAnakarmatvam, ata eva 'ghaTo jijJAsyate ' ityAdau ghaTAdeH sannantakarmatA / - vizeSaNabhAva:, karmAkhyAtasthale ' duhyate gau: kSIram ' ityAdau teSAm = vibhAgakSaraNavyApArANAM vizeSya vizeSaNabhAvavaiparItyaM bhavati yathA vyApArajanyakSaraNajanyavibhAgAzrayo gauriti vibhAgasyaiva vizeSyatvam, vyApArajanyakSaraNajanyavibhAgAzrayo gaurityatra vibhAgaparyantastu dhAtvartha eva AkhyAtArtha AzrayatvamAtrameva / vibhAgakSaraNavyApAreSu vizakalitazaktisvIkArasya phalamAha - evaM ceti / yatra ca ' duhyante kSIrANi ' ityAdau pradhAnakarmavAcakakSIrAdipadameva bhavati apradhAnakarmavAcakagavAdipadaM ca na bhavati tatra kevalena dhAtusahitena vAtmanepadena kSIraniSTaM yad vibhAgAvacchinna ( janaka ) kSaraNAzrayatvarUpaM pradhAnakarmatvaM tasya bodhanepi 88 sakRtprayuktaH zabdaH sakadarthaM gamayati " itinyAyAt pradhAnA'pradhAnobhayavidhakarmatvasyaikadA bodhanA'saMbhavAt pradhAnakarmavAcakapadasamabhivyAhAre'pradhAna karmavAcakragavAdipadaM na prayujyata iti ' duhyante kSIrANi gauH ? itiprayogo na bhavatItyAha- gauNakarmeti / "Aho Shrutgyanam" "" yAcadhAtvarthamAha- gauravamiti, pauravo maduddezyakaM dAnaM karotvitIccheva yAcatyarthaH, tatra pradhAnakarmabhUtagopadArthasya dAnanizruviSayitAnirUpakatvAt tAdRzaviSayitvasya dvitIyArthasya nirUpakatvasaMbandhena gavAnvitasyA''zrayatvasaMvandhena dhAtvarthatAvacchedake= yAcadhAtvarthI bhUtecchAvacchedake dAne'nvaya:- dAnasya pradhAnakarmabhUtagopadArthaviSayakatvAt / nanvicchAbodhakadhAtvarthasthaLe sAkSAdicchAviSayasyaiva pradhAnakarmatvaM yuktaM natvacchAvacchedakadAnAdiviSayasyetyAzaGkyAha- savi Sayaketi, saviSayako yo jJAnAdirUpo viSayastadupahitecchAbodhakadhAtusthale = tadviSayakecchAbodhakadhAtusthale icchAviSayaviSayatvameva pradhAnakarmatvaM bhavati ata eva ghaTo jijJAsyate ' ityatra samantArthecchAyA viSayo yajjJAnaM tAdRzajJAnaviSayatvAd vaTasya pradhAnaM sannantakarmatvaM tathA ' pauravaM gAM yAcate ' ityatrApi dhAtvarthIbhUtecchAyA viSayo yad dAnaM tAdRzadAnaviSayatvAd go pradhAnakarmavyamityarthaH / atra ca svoddezyaka goviSayakadAnecchAvAn vipra itibodha: / nanu dAnayogya gavAdipadArthaviSayakaM dAnaM saMbhavatIti tAdRzadAnaviSayecchApi yAcatyarthaH 6 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAcaparthaH vyutpttivaadH| (247) athavaM yadvastuviSayakaM dAnamaprasiddhaM tadasturUpakarmasamabhivyAhatadhAtaghaTi. tavacasaH kA gatiH ? iti cet ?, yA gatiH 'gaganaM dikSate' ityAdikastha bhrAntapuruSIyagaganAdiprakArakadarzanecchAbodhakavAkyasya gaganaviSayakatvaprakAraka. darzanecchAbodhastatrota cet ?ihApi goviSayitAprakAratAnirUpitasvatvecchAniSThaviSayatAzAlIcchAbodhaH, tadvAkyasya vizeSAdarzimAtraviSayatA ca samA / vivecanIyaM cedamagre / pauravapadottaradvitIyAyAstu vRttirevArthaH, tasyAzca dAne'nvayaH, pauravasya tAdRzadAnAzrayatvamevA'pradhAnakarmatvam / samavati parakIyagavAdipadArthaviSayakaM tu dAnameva na saMbhavatIti tadvasturUpakarmasamabhivyAhRtadhAtu ghaTitavacasa:= ' parakIyAM gAM yAcate ' ityAdivacanasya kA gatiH kathaM vAkyArthabodhaH syAtparakIyavastuviSayakadAnenchAyA asaMbhavAdityAzaGkate- atheti / uttaramAha- yA gatiriti / gaganAdiprakAraka-gaganAdiviSayaka / yathA gaganadarzanAsaMbhavena tadicchAyA asaMbhavAt -- gaganaM didRkSate' ityapArthaka eva prayogastathA 'parakIyAM gAM yAcate' ityapya'pArthaka eva prayoga ityarthaH / nanu gamanaM dikSate' ityatra na darzanaprakAratvaM gaganasya yenAsaMbhavaH syAt kiM tu gaganaviSayakatvasyaiva prakAratvaM gaganaviSayakatvaM tu gaganaviSayakAnumityAdau prasiddhamevetyAzaGkate- gaganeti / uttaramAha- ihApIti, iha parakIyAM gAM yAcate ' ityatrApi na parakIyagordAnecchAviSayatvaM yenAsaMbhavaH syAt kiM tu goviSayatAprakAratAnirUpitasvatvecchAniSThaviSayatAzAlIcchAbodho jAyate tatra stratvecchAniSThaviSayatAzAlIcchA hyuktarItyA yAcatyartha eva yataH- 'gavi madIyaM svatvamutpadyeta / ityAkArA yAcakAbhISTA yA pauravecchA tAdRzecchAniSThaviSayatAzAlinI tAdRzecchAniSpaviSayitAnirUpitaviSayatAMvatI ( tAdRzecchAviSayA )yA icchA sA svoddezyakadAneccheveti tasyA dhAtvarthatvaM vijJeyam, goviSayitAprakAratAnirUpitetyasya hi goviSayakatvaprakAraketyarthaH uktarItyA goniSThA yA dvitIyArthabhUtA vipayitA tAdRzaviSayitAniSThaprakAratAnirUpitA yA svatvecchAniSThA viSayitA tanirUpitaviSayatAvatIccheti labdham ) tathA ca parakIyagoviSayakatvamapi tadviSayakapratyakSAdau prasiddhameveti tasya yAcatyarthabhUtecchAyAM prakAratvaM saMbhavatIti na kAcidanupapattiH, goviSaye. katvaprakArakasvodezyakadAnecchAzrayo vipra iti nirgalitaH zAbdabodhasyAkAraH / addhA yathA "gaganaM didRkSate ' itivAkyaM vizeSadarzI vidvAnna prayuGkte tathA 'parakIyAM gAM yAcate ' ityAdivAkyamapi vizeSadarzI na prayuGkte iti vizeSA'darziviSayatA samA / vivecanIyamiti- etasya prathamakhaNDasyAvasAne etadvivecanaM draSTavyam / paurava gAM yAcate ' ityatra pauravapadottaradvitIyArthamAha- pauraveti, vRttiH Adheyatvam / tasyAH vRttaH / tathA ca goviSayaka pauravavRtti yad dAnaM tAdRzadAnaviSayakecchAvAn vipra itibodhaH / gokarmakauravavRttidAnAzrayatvAdeva pauravasyA'pradhAnakarmatvamiti / "Aho Shrutgyanam" Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (248) sAdarza:- [dvitIyAkArakaprathamakhaNDe-- nacaivamicchAvizeSarUpadAnasyAzrayatvaM kartRtvameveti vAcyam, dhAtujanyapratipattivizeSyIbhUtadAnAzrayatvasyaiva tatkartRtvarUpatvAt / atra ca dAnasya tAdRzapratipattAvicchArUpadhAtvarthavizeSaNatvAt / 'caitreNa pauravo gAM yAcyate / ityAdAvapyuktakrameNa caitravRttIcchAviSayagokarmakadAnAzraya ityanvayabodho bodhyaH / yadyapi niruktayAcyA bhiveti " duhiyAcirudhicchibhikSicijAm " itya trArthaparabhikSyupAdAnenaiva caritArthatayA yAcerupAdAnamanarthakam, tathApi yAcamAnaH zivaM surAn ' ityAdau yAcaterna niruktabhikSArthakateti tadupAdAnam / tatra hi vyApArajanyatvaprakArakecchA dhAtvarthaH, icchAyAM pradhAnakarmakalyANAnvitadvitIyArthaviSayitAyA anvayaH, vyApAre ca surAnvitavRttitvasya dvitIyArthasyAnvayaH, tathA ca suravRttivyApArajanyatvaprakArakakalyANecchAzraya ityanvayabodhaH / nanu pauravasyokecchAvizeSarUpadAnAzrayatvAd dAnakartRtvameva syAnna tu dAnakarmatvamityAzajhyAha- na ceti, pUrvoktarItyA yAcakAbhISTecchAzrayatvaM pauravasyAstyeva tAdRzecchaiva ca dAnapadArtha icchAzrayasya ca ' icchati ' ityatra kartRtvaM prasidrameva / parihAramAha- dhAtujanyeti, dhAtujanyajJAne ( zAbdabodhe : vizeSyatayA bhAsamAnaM yad dAnaM tAdRzadAnAzrayatvameva dAnakartRtvaM bhavati yathA : viprAya gAM dadAti ' ityatra dAdhAtujanya jJAne uktecchArUpaM dAnaM vizeSyatayA bhAsate iti tAhazadAnAzrayasyaiva dAnakartRtvaM bhavati, atra=' pauravaM gAM yAcate ' ityatra tu tAdRzapratipattau-yAca. dhAtujanyajJAne (zAbdabodhe) vizeSyatayA bhAsamAnecchArUpadhAtvarthe dAnaM vizeSaNameveti tAdRzavizeSagIbhUtecchArUpadAnAzrayasya pauravasya na dAnakartRtvaM saMbhavatIti dAnakarmasvamevetyarthaH / karmAkhyAtamudAharati- caitreNeti, uktakrameNa= 245 pR0, 'duhyate gauH kSIram ' ityatroktakarmavizedhyakabodha ivAtrApi caitravRttIcchAviSayA yA gaustAdRzagokarmakadAnasyAzrayaH paurava ityanvayabodho vijJeya ityarthaH / yadyapIti-- duhyAdInAmapAdAnAdivizeSera vivakSitasya gavAderakathitakarmasaMjJAvidhAnArtha yaH " duhiyAci " ityAdisaMgrahaH kRtastatra duhyAdInAmarthaparatvenaiva tatparyAyabhUtadhAtvantarasaMgrahasyopapanatvAd yAcadhAtomikSArthakatvena mikSatrAtUpAdAnenaiva caritArthatayA yAcadhAtohaNasaMbhavena yadyapi yAceH pRthagupAdAnamanarthakameva tathApi ' yAcamAnaH zivaM ( kalyANam ) surAn ' ityatra yAcadhAtobhikSArthakatvAbhAvAt pRthagupAdAnamasti, ' yAcamAnaH zivaM surAn ' ityatra yAcyamAnakalyANasyAnnAdivaddhastena surairdAtumazakyatvAnna yAcemikSArthakatvamityarthaH / atra zivapadaM kalyANaparaM tadeva pradhAnaM karma surAzcA'pradhAnaM karma / atratyayAcadhAtvarthamAha- tatreti, yAcamAnapuruvIyakalyANavidhAnAnukUlo yaH suravRttivyApArastAdRzavyApArajanyatvaM kalyANestIti muravRttivyApArajanyakalyANaviSayakecchavAtra dhAtvartha iti dhAtvarthIbhUtecchA vyApArajanyatvaprakArikA jJeyA, icchA kalyANaviSayAstIti nirUpitatvasaMbandhena kalyANAnvitAyAH kalyANavAcakazivae "Aho Shrutgyanam" Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ruNadrayarthaHpRcchatyarthazca ] vyutpttivaadH| 'gAM vraja ruNaddhi ' ityAdau dezAntarasaMcAravirodhivyApAro dhAtvarthaH, saMcAravirodhitvaM saMcArAnutpAdaprayojakatvam, anutpAde pradhAnakarmagovRttitvAnvayaH, dezavizeSaNe bheda ca 'vrajam ' iti dvitiiyaantaarthvrjprtiyogitvaanvyH| "rudhyate gAM vrajaH' ityAdAvanvayabodhaH svymuuhniiyH| __'guruM dharma pRcchati' ityAdau jijJAsAbodhakavyApArI dhAtvarthaH, bAMdhe guruvRttitvasya. jijJAsAyAM dharmaviSayakatvasyAnvayaH / ' ziSyaM dharma brUte' ityatra jJAnAnukUlazabdaprayogo dhAtvarthaH, jJAne dharmaviSayakatvasya ziSyavRttitvasyadottaradvitIyArthabhUtAyA viSayitAyA icchAyAmandhayaH, kalyANajanakavyApArasya suravRttitvAt surapadottaradvitIyArthasya vRttitvasya ( bhAdheyatvasya ; vyApArenvaya ityarthaH / vAkyArthabodhasvarUpamAha-tathA ceti / AzrayatvaM yAcamAnapuruSasya jJeyam / rudhadhAtvarthamAha-gAmityAdinA, dezAntarasaMcArA'nutpattiprayojakatvameva dezAntarasaMcAraviro. dhitvam / dezAntarasaMcArAnutpAdo gavyeveti gopadottaradvitIyArthasya govRttitvasyAnutpAde'nvayaH, brajAditaddezabhinna eva dezo dezAntaramiti dezAntaresyatra bhedo dezavizeSaNaM tAdRzabhede ca brajapadottaradvitIyArthasya pratiyogitvasyAnvaya iti vrajapratiyogikabhedaviziSTadezasya yo govRttiH saMcArAnutpAdastadanukUlavyApAravAn gopa itibodha ityarthaH / karmAkhyAtamudAharati-rudhyate iti / svayamiti-tathA ca gopavRttivyApAraprayojyo yo govRttidezAntarasaMcArAnutpAdastadekadezadezAntaraniSTho yo bhedastatpratiyogitvAzrayo vraja ityanvayabodhaH, AzrayatvaM karmAkhyAtArthaH, karmAkhyAtaprayogasthale prathamAntapadArthe phalAzrayatvaM bhavati taccAtrApyastyeva-brajapratiyogikabhedAzrayIbhUtadezAntarasaMcAravirodhivyApArasyAtra dhAtvarthatvena dezAntaraniSThabhedapratiyogitvasya dhAtvarthatAvacchedakatvena phalatvAt tAdRzaphalIbhUtapratiyogitvAzrayatvasya braje svIkArAditi vijJeyam / kiM ca " apradhAne duhAdInAM lAdInAhurdvikarmaNAm " itiniyamena 'rudhyate gAM vrajaH' ityatra lakArasyA'pradhAnakarmabodhakatvAdapradhAnakarmabhUtaba javAcakanajapadAdeva pradhamA jAtA na tu pradhAnakarmavAcakagopadAt pradhAnakarmatvasyAnuktatvAdityanusaMdheyam / pRcchatyarthamAha-gurumite, yena praznarUpeNa vyApAreNa guroH svakIyajijJAsAyA bodhaH syAttAdRzo jijJAsAbodhako vyApAraH pRcchatyarthaH / jijJAsAviSayakabodho gurau jAyate iti gurupadottaradvitIyArthasya guruvRttitvasya bodhe'nyayaH, jijJAsA cAtra dharmaviSayAstIti jijJAsAyAM dharmaviSayakatvasyAnvayaH, tathA ca dharmaviSayakajijJAsAviSayakaguruvRttibodhotpattyanukUlavyApAravAn ziSya iti vAkyArthaH / brUdhAtvarthamAha-ziSyamiti, yena zabdaprayogeNa ziSyasya dharmaviSayakajJAnaM jAyeta tAdRzazabdaprayogo brUdhAtvarthaH / ziSye eva dharmaviSayakameva ca jJAnamutpAdanIyamiti jJAne dharmaedottaradvitIyArthasya viSayitAyAH=dharmaviSayakatvasyAnvayastathA ziSyapadottaradvitIyArthasya ziSyavRttit vasyAnvayaH, tathA ca dharmaviSayakaziSyavRttijJAnotpattiprayojakazabdaprayogarUpavyApAravAn guru "Aho Shrutgyanam" Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 250 ) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe cAnvaya iti / tanna cArutaram-tathA sati yatra jijJAsAviSayaka caitrajJAnecchayA praznastA zabdAca sAmagrIbalena: maitrasyApi pRcchakajijJAsAjJAnaM tatra 'maitra pRcchati' itiprayogasya evaM yatra caitrajJAnecchayA brUte daivavazAtra maitrasyApi jJAnaM tatra ' maitraM brUte ' itiprayogasya cApatteH / sAkSAddhAtvarthavizeSaNajJAnarUpaphalAzrayatayA tatra gurvAdInAM pradhAnakarmatayA " apradhAne duhAdInAm" ityanuzAsanavirodhena. ' pRcchayate gururdharmam ' 'ziSya ucyate dharmam' ityAdisthale ca lakArAdinA tatkarmatvAbhidhAnAnupapattezca / paraM tu jijJAsAjJAnoddezyakapravRttyadhInazabdaH pRcchaterarthaH, jJAne guruvRttitvasyAnvayaH zabde ca dharmaviSayakatvasyAnvayaH, zabdasya ca viSayatA vyApArAnubarityanvayabodha ityarthaH / etanmataM dUSayati - tannetyAdinA, tathA sati yadi jijJAsAbodhakavyApAra eva pRcchatyarthastadA yatra jijJAsAviSayajJAnaM caitranAmakaguroH syAditIcchayA praznaH kRtastAdRzapraina zaktijJAnAdisAmagrIbalena caitrasamIpastha maitrasyApi dharmAdiviSayaka pRcchakajijJAsAjJAnaM jAtaM tatra maitrasamaveta jijJAsAbodha janakavyApArasyApi jAtatvAd 'caitraM dharma pRcchati' itivat 'maitraM dharma pRcchati' ityapi prayogaH syAdeceti na jijJAsAbodhakavyApAro pRcchatyartho yukta ityarthaH / evaM yadi jJAnAnu - kUlazabdaprayogo brUdhAtvarthastadA yatra guruzcaitrasya jJAnaM jAyetetIcchayA brUte'ya ca tatrasthamaitrasthApi guruvAkyena jJAnaM jAtaM tatra maitrasamavetajJAnajanakazabdaprayogarUpavyApArasyApi jAtasvAt 'caitraM brUte' itivat ' maitraM brUte' ityapi prayogaH syAdeva na caitadiSTamiti na jJAnAnukUlazabdaprayogo dhAtvartho yukta ityarthaH / uktamatena karmAkhyAtasthale doSamAha - sAkSAditi, tatra = 'pRcchayate gururdharmam' ityatra bodhe guruvRttitvamasti sa ca bodhaH "sAkSAddhAtvarthavizeSaNaM cAsti sAkSAddhAtvarthavizeSaNAzrayasya ca pradhAnakarmatvameva bhavatIti sAkSAddhAtvarthavizeSaNIbhUtajJAna ( bodha ) rUpaphalAzrayatayA guroH pradhAnakarmatvaM prAptaM tatra " appradhAne duhAdInAm "= duhAdInAmapradhAnakarmaNi lAdayo bhavantItyanuzAsanavirodhenalAdinA guroH tatkarmatvAbhidhAnAnupapatteH = pradhAnakarmatvAbhidhAnaM nopapadyate, 'ziSya' ucyate dharmam' ityAdau ca ziSyasya sAkSAddhAtvarthavizeSaNIbhUtajJAnarUpaphalAzrayatayA pradhAnakarmatvamuktarItyA prAptaM tatrApi " apradhAne duhAdInAm" ityanuzAsanavirodhena lAdinA pradhAnakarmatvAbhidhAnaM nopapadyate iti noktapRcchatyAdivAtvarthanirUpaNaM yuktamityarthaH / svamatena pRcchatyarthamAha-paraM tvityAdinA, tupadaM pUrvapakSavyAvartakamiti " paraM tu" ityasyo kena " tanna zobhanam " ityanenAnvayaH / jijJAseti - jijJAsAviSayakajJAnoddezyakA yA pravRttistAdRzapravRttyadhInazabdaH praznAdirUpaH pRcchatyarthaH / tathA ca yaM prati pravRttirbhaviSyati tasyaiva caitrAdinAmakagurorapradhAnakarmatvaM bhaviSyati na tu tatrasthamaitrAderapIti madIyajijJAsAyAzcatrasya jJAnaM jAyatAmitIcchayA prazne kRte daivavazAt tatrasthamaitrasya pRcchakajijJAsAjJAne jAtepi na 'maitraM pRcchati' iti prayogApattiH - maitraM prati jijJAsAjJAnodezyakapravRtterabhAvAt / ' guruM dharme pRcchati' ityatra " Aho Shrutgyanam" Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayatyartho vahatyarthazca } vyutpattivAdaH / (251) dhinI, jJAnasya paramparathA zabdarUpadhAtvarthavizeSaNatvAt tadAzrayIbhUtagurogANakarmatA, dharmasya ca dhAtvarthaviSayatayA pradhAnakarmatA / beJazca jJAnoddezyakAvRttyadhInazabdorthaH, jJAne ziSyavRttitvasya zabde ca dharmaviSayakatvasyAnvayaH / 'ajAM grAmaM nayati' ityAdau 'grAma bhAra vahati' ityAdau cottaradezasaMyo. gAvacchinnakriyAnukUlavyApArarUpaM prApaNaM dhAtorarthaH, tatrottaradezasaMyoge grAmasya gauNakarmaNaH, kriyArUpe ca phale'jAdipradhAnakarmaNo'nvayaH, tathA ca grAmavRttisaMyogajanakAjAdivRttikriyAnukUlavyApArAnukUlakRtimAnityanvayabodhaH / 'ajA grAma nIyate ' ' uhyate bhAro grAmaM caitreNa ' ityAdAvuttaradezasaMyo. gAvacchinnakriyArUpaM phalaM kArakhyAtArthaH, tatra ca dhAtvarthasya tAdRzavyApArasya jijJAsAviSayIbhUtajJAnaM gurAviSTamiti gurupadottaradvitIyArthasya dRttitvasya jJAne'nvayaH / zabdasyaiva dhAtvarthatvAt dharmapadottaradvitIyArthasya viSayitAyAH=dharmaviSayakatvasya dhAtvarthIbhUtazabde'nvayaH / jJAnAdivacchabdasya saviSayakapadArthatvAbhAvAd dharme yA zabdaviSayatA sA zabdAnukUlavyApAramUlikA jJeyA kRtirUpavyApArasya saviSayakapadArthatvAt zabdoccAraNAnukUlakRteH zabdadvArAdharmaviSayakatvasaMbhavAdityAha-zabdasyeti / atra gurau jAyamAnasya jijJAsAjJAnasya zabdarUpadhAtvarthavizeSaNIbhUtapravRttivizeSaNIbhUtoddezyakatve vizeSaNatvamasti na tu sAkSAddhAtvarthIbhUtazabde iti tAdRzajJAnAzrayIbhUtagurorapradhAnakarmatetyAha-jJAnasyeti / dhAtvarthIbhUtazabdasya dharmaviSayakatvena dharmasya sAkSAcchabdaviSayatvAd dvitIyArthadvArA dharmasyaHsAkSAddhAtvarthe zabde evAnvayAddharmasya pradhAnakarmatetyAha-dharmasyeti / brUdhAtvarthamAha-mazceti / 'ziSyaM dharma brUte' ityatrApi jJAnoddezyakapravRtterdhAtvartha pravezAd yaM ziSyaM prati gururvakti tasyaivApradhAnakarmatvaM syAnna tu tatrasthAnyasyApIti caitraM prati upadeze 'maitraM brUte' iti prayogApattiAstItyarthaH / atra jJAnaM ziSye iSTamiti ziSyapadottaradvitIyArthavRttitvasya jJAne'nvayaH / asmiMzca pakSe 'pRcchyate gururdharmam / 'ziSya ucyate dharmam ' ityAdikarmAkhyAtasthale guruziSyAdivRttitvena vivakSitoktajJAnasya sAkSAdvAdhAtvarthavizeSaNatvAbhAvAt tAdRzajJAnarUpaphalA. zrayasya guruziSyAdepradhAnakarmatvAt tavRttya'pradhAnakarmatvasya lAdinA'bhidhAnAnupapattiH pUrvatra pradarzitA nAstIti na kAcidanupapattiH-sAkSAd dhAtvarthavizeSaNIbhUtaphalAzrayasyaiva pradhAnakarmatvAditi bhaavH| nIvahadhAsvorarthamAha-ajAmityAdinA / atrottaradezasaMyogAnukUla kriyAyAH sAkSAd dhAtvarthatAvacchedakatvaM phalatvaM ca vyApArApekSayA'stIti tadAzrayIbhUtA'jAdeH pradhAnakarmatvam / prAmasya saMyogarUpe ajAdeca kriyArUpe phale AdheyatvasaMbandhenAnvayaH / vAkyArthasvarUpamAitathA ceti / ajAdivRttikriyA grAmaprAptyanukUlA kriyA, vyApArazca prApaNarUpo cyApAraH / spaSTamanyatsarvam / karmAkhyAtAntaM nIdhAtuM vahadhAtuM codAharati- majetyAdinA / atra cAjAbhArAdivRttiH "Aho Shrutgyanam" Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (252) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDejanyatAsaMbandhena tasya cAzrayatAsaMbandhenA'jAbhArAdirUpapradhAnakarmaNya'nvayA, grAmAdivRttitvAnvayastu saMyoge eva, evaM ca caitrakRtijanyo yaH sNyogaavcchinnkriyaanukuulvyaapaarstjnygraamvRttisNyogaanukuulkrmvaanjaadiritynvybodhH| ___ na ca kArakavibhaktyarthasya dhAtvarthe evAnvayaniyamAt pratyayopasthApyasaMyoge kathaM prAmAdivRttitvAnvaya iti vAcyam , 'bhUtale ghaTaH ' ityAdI ghaTAdipadArthepyadhikaraNasaptamyarthAnvayAt tAdRzaniyamA'siddheH / astu vA dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakatayA bhAsamAne saMyoge eva tdnvyH| phalavyApArayoH pRthaka zaktimate cAzrayatvamevAtmanepadArthaH, saMyogAvacchinnaprAptyanukUlA kriyeba phalam / tatra-uktakriyArUpaphale dhAtvarthasya tAdRzavyApArasya uktakriyArUpaphala janakasya prApaNarUpavyApArasya janyatAsaMbandhenAnvayaH-kriyArUpaphalasya dhAtvarthIbhUtavyApArajanyatvAt / tasya-kriyArUpaphalasya cAzrayatAsaMbandhena pradhAnakarmabhUtAjAdAvandhayaH / grAmapadostaradvitIyArthasya grAmavRttitvasya saMyoge evAnvaya iti dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakI bhUtasaMyogarUpaphalAzrayatvAd grAmasya gauNakarmatvam , saMyogasyA'jAdAvapyanvayavivakSAyAma'jAderapi gauNakamaitvaM sthAnna tu pradhAnakarmatvamityarthaH / vAkyArthasvarUpamAha- evaM ceti / saMyogAvacchinna kriyAnukUlacyApArazcaitravRttiprApaNavyApAraH / karma kriyA / spssttmnyt| - nanu mAmapadottaradvitIyA kArakavibhaktirasti kArakavibhaktyarthasya ca dhAtvarthe evAnvayo bhavatItyatra kathaM karmAkhyAtapratyayopasthApye saMyoge prAmapadottaradvitIyArthasya grAmavRttitvasyAnvayaH kRta ityAzaGkate-na ceti / uttaradezasaMyogAvacchinnakriyArUpaM phalaM karmAkhyAtArtha ityuktaM tatrottaradezasaMyogAvacchinnakriyAyAH karmAkhyAtapratyayArthatve tadekadezasya saMyogasyApi karmAkhyA"tapratyayArthatvaM jJeyam / ' bANena hataH' ityAdau tRtIyArthakaraNatvAderdhAtvarthe 'vyApAre evAnvayo mavatIti dRSTAntaH / parihAramAha- bhUtale iti, 'bhUtale ghaTaH' ityatra bhUtalapadottarAdhikaraNasanamyapi kArakavibhaktireva athApi tAdRzasaptamyA arthasya vRttitvasya ghaTe evAnvayo bhavatIti kArakavibhaktyarthasya dhAtvarthe evAnvayo bhavatIti niyamo nAstIti -- ajA grAmaM nIyate' ityatrApi grAmapadottaradvitIyArthavRttitvasya pratyayopasthApyasaMyoge'nvaye na kAcidanupapattirityarthaH / kArakavibhaktyarthasya dhAtvarthe evAnvayaniyamamabhyupagamyAha- astu veti, ' ajA grAma nIyate / ityatro. ktavAkyArthAnusAreNa saMyogasya dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakatayA dhAtvarthatvamastyeveti tAdRzasayoge eva grAmapadottaradvitIyArthasya grAmavRttitvasyAntrayo jJeya ityarthaH / kArakatvaM hi kriyAnilapitameva bhavatIti kArakavibhaktyarthasya kArakasya dhAtvarthavyApAre evAnvayo yukta iti bhAvaH / evakAro bhinnakrama iti ' dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakatayaiva / ityanvayaH / 'ajA prAmaM nIyate / ityatra matAntaramAha- phaleti, phale vyApAre cokte yadA dhAtoH pRthak pRthageva khaNDazaH zaktistadA''zrayatvamevAkhyAtArtho na tulaM phalasya dhAtunadhopasthiti patA "Aho Shrutgyanam" Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpayatyarthaH vyutpattivAdaH / ( 253) kriyArUpadhAtvartha eva vyApArarUpadhAtvarthavizeSyatayA AzrayatvavizeSaNatayA cAnveti, tadekadeze saMyoge eva prAmAdivRttitvAnvayaH, caitrIyakRtijanyadhyApArajanyagrAmavRttisaMyogAnukUlakriyAzrayo'jAdirityAkArako bodhaH / ___ jJAnAnukUlazabdazca dravyaM nirUpayati' ityAdau dhAtorarthaH, tAdRzaviziSTaikArthasyaikadeze jJAnAMze AdheyatvAnvayabodhane na dvitIyAyAH sAkAGkSatA svIkriyate api tu viSayatayA'nvayabodhe eveti 'ziSyaM dravyaM nirUpayati' ityAdine pryogH| ___ yattu dhAtvarthoM jJAnameva tadanukUlavyApArazca Nijartha iti, tadasat-dhAtozcurA. dhantargatatayA svArthe eva Nico vidhAnAt, anyathA -- nirUpayati' ityasya saMbhavAdityarthaH / atra ca mate pUrvoktaM saMyogAvacchinnakriyArUpaM phalamajAdivRtti dhAtvartha eva-- tAdRzaphalepi dhAtoreva zaktisvIkArAt sa ca saMyogAvacchinnakriyArUpaM phalaM dhAtvartho vyApArarUpadhAtvarthe vizeSyatayAnveti-vyApArarUpadhAtvarthasya vizeSaNatvAt tatraitAdRzaphalIbhUtakriyArUpadhAtvarthasya vizeSyatvAt, AkhyAtArthazcAzrayatvaM tatra dhAtvarthIbhUtasaMyogAvacchinnakriyArUpaphalaM vizeSaNamastIti sa phalIbhUtaH saMyogAvacchinnakriyArUpadhAtvartha Azrayatve vizeSaNatayA'nvetItyathaH / , vakSyamANazAbdabodhena pUrvapUrvapadArthasya vyApArAdervizeSaNatvamavadhAryam / "vyApArarUpadhAtvarthavi. zeSyatayA " " AzrayatvavizeSaNatayA " iti saptamIsamAsau / tadekadeze-saMyogAvacchinnakriyArUpadhAtvarthaikadeze saMyoge grAmapadottaradvitIyArthasya grAmavRttitvasyAnvayaH / atratyavAkyArthasvarUpamAha- caitrIyeti / caitrIyakRtijanyavyApAraH prApaNarUpavyApAraH, grAmavRttisayogAnukUlakriyA hyajAdivRttiH kriyA / / ::nipUrvakarUpadhAtvarthamAha- jJAneti, yena zabdena ziSyasya dravyAdiviSayakaM jJAna syAt sAdRzazabdo dhAtvarthaH / atra tAdRzaviziSTakArtha: jJAmAnukUla (jJAnotpAdaka ) zabdastasyaikadezo jJAnaM tatra dvitIyAyA yaH khalvAdheyasvamarthastasyAnvayo na bhavati- arthAdatrAdheyatvaM dvitIyArthoM nAsti. anyathA jJAnaM ziSye evotpadyate iti jJAnasya ziSyavRttitvAt ziSyapadottaradvitIyArthasya ziSyavRttitvasya ( ziSyAdheyatvasya ) jJAne'nvayasaMbhavAt ziSyapadottaramapi dvitIyApattyA ' ziSyaM, dravyaM nirUpayati / ityapi prayogaH syAd na caitadiSTaM tasmAdatra na dvitIyAyA AdheyatvAnvaye sAkAGkSatvam (nAtra dvitIyAyA AdheyatvamarthaH) api tu viSayatayAnvayabodhe evAtra dvitIyAyAH sAkAGkSatvam ( atra viSayatvameva dvitIyArthaH) tathA ca jJAnaviSayatvaM tu dravye evAsti na tu ziSye iti dravyapadAdeva dvitIyA prAptA na ziSyapadAdapIti na 'ziSyaM dravyaM nirUpayati' iti prayogApattirityarthaH / dravyaviSayakajJAnajanakavAkyaprayogaM karotItizAbdabodhaH / nanu 'nirUpayati / ityatra jJAnamAtraM dhAtvartho jJAnAnukUlavyApArastu Nijartha iti noktaviziSTaM dhAtvartha ityAzaGkate- yattviti / pariharati- tadasaditi, NicaH svArthe evAtrajAtatvAnna pRthaga vyApArArthatvaM saMbhaktItyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, yadi nipUrvakarUpadhAsvoM "Aho Shrutgyanam" Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (254) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe'jJApayati' ityAdisamazIlatayA 'ziSyaM jJApayati ' ityAdivat ' ziSyaM nirUpayati ' iMtiprayogasya durvAratvAt / 'ajAM grAmaM yApayati ' ' ziSyaM zAstraM jJApayati ' ' brAhmaNamannaM bhojayAta ' ' yajamAna mantraM pAThayAti , 'ghaTaM janayati nAzayati / ityAdau NicpratyayaprakRtibhUtadhAtvarthakartRvAcakAjAdipadottaradvitIyAyA mukhyabhAktasAdhAraNaM kartRtvamevArtha:-" gatibuddhi " ityAdisUtreNa kartuH karmasaMjJAvidhAnAt / gati. jJAnotpattyAdinirUpitaM kartRtvaM cAzrayatvameva, galAdhaHsaMyogAnukUlakriyAnukUlavyApArarUpabhojana-kaNThatAlvAdyabhiSAtarUpapATha-nirUpitaM ca tadanukUlakRtimatvam , nAzanirUpitaMca pratiyogitvam , tasya ca nirUpakatAsaMbandhena dhaatvrthe'nvyH| jhAbamAna syAttadA 'ziSyaM jJApayati / itivat 'ziSyaM nirUpayati / ityapi prayogaH syAd na caitadiSTamiti na jJAnamAtraM nipUrvakarUpadhAtvarthaH kiM tu jJAnAnukUlazabda eva, jJAnAnukUlazabdaviSayatvaM ca dravyAdAvetra na ziSyAdAviti na 'ziSyaM nirUpayati / itiprayogApattirityarthaH / samazIlatayA-tulyatayA, atra ca tulytaapttyetyrthH| ___ ajAmiti-" gatibuddhi " ityAdisUtreNa gamanAdikartureva pyantAvasthAyAM karmasaMjJA vidhAnAdana Nicpratyayasya prakRtibhUto yo yAdidhAtustadarthoM yo gamanAdivyApArastatkartavAcakaM yada'jAdipadaM tAdRzAjAdipadottaradvitIyAyA mukhyagauNasAdhAraNaM kartRtvamevArthaH-ajAdInAmatra gamanAdikriyAnirUpitakartRtvasyaiva sattvAt.! 'ajAM grAmaM nayati , ityAdau tu dhAtoddhikarmakatvAdajAdInAM karmatvameveti vivekaH / tatra dhAtvarthAnukUlakRtimatvaM mukhyaM kartRtvam , dhAtvarthAzrayatvaM gauNaM kartRtvamiti vivekaH / svayamudAharati- gatItyAdinA, " ajA. grAmaM yApayati / ityatrAjAyAM gatyanukUlakRtimattvameva mukhyaM kartRtvam , "ziSyaM zAstraM jJApayati ' ityatra ziSye jJAnAzrayatvameva jJAnakartRtvam-ziSyo jAnAti taM ziSyaM guruH jJApayati itibodhAt, 'brAhmaNamannaM bhojayati ' ityatra galAdhaHsaMyogAnukUlA yA grAsaniSThA kriyA tAdRzakriyAnukUlavyApArarUpaM yad bhojana tahizabhojanAnukUla kRtimattvameva brAhmaNe bhojanakartRtvam , etadapi kartRtvaM mukhyam , ' yajamAnaM mantraM pAThayati ' ityatra kaNThatAlvAdyabhighAtajanyo yaH pAThastAdRzapAThAnukUlakRtimattvameva yajamAnasya kartRtvam , ' ghaTaM janayati ' ityatrotpattyAzrayatvameva ghaTasya kartRtvam , 'ghaTaM nAzayati / ityatra nAzanirUpitapratiyogitvameva ghaTasya nAzakriyAkartRtvam, ghaTo nazyati taM nazyantaM nAzayatIti bodhodayAdityanvayaH / kartRtvaM hi dhAtvarthIbhUtavyApAranirUpitameva bhavatIti dhAtvarthe yatkartRtvanirUpakatvaM tAdRzasaMbandhenoktakartRtvAnAM dhAtvarthe'nvaya ityAha-tasyeti / tasya-uktarUrakartRvasya / - navInatamAha- navyeti, 'ziSyaM zAstraM jJApayati ' ityatra jJAnAzrayatvameva ziSyasya kartRvamastIti ziSyapadottaradvitIyArtha Adheyatvam jJAnasya ziSyavRttitvAt , ' brAhmaNamannaM bhoja "Aho Shrutgyanam" Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NijantaprayogavizeSAH] vyutpattivAdaH / ( 255 ) navyamate ca yatrAzrayatvaM kartRtvaM tatrAdheyatvaM dvitIyArthaH, yatrAnukUlakRtimattvaM taMtra kRtijanyatvam, yatra pratiyogitvam tatrAnuyogitvam, teSAM cAzrayatAsaMbandhenaiva dhAtvarthe'nvayaH / gatyarthAdibhyo'nyatra NicpratyayaprakRtidhAtvarthakartRvAcakapadAna dvitIyA - tAdRzakartuH karmAtidezA'viSayatvAt tena ' pAcayatyodanaM sahAyena ' ityAdaya eva prayogAH na tu pAcayatyodanaM sahAyam ' ityAdayaH / < kecittu - pAkAdikartuH pAkAdikarmatvavirahepi NyantasamudAyasyApi dhAtutvena tatkarmatayA sahAyAdeH ' pAcayatyodanaM sahAyam' ityAdayaH prayogA api sAdhavaH, ata eva ajigrahattaM janako dhanustat " ityAdayo bhaTTiprayogAH / gatibu - SC << , yati ' ityatroktabhojanAnukUlakRtimattrameva brAhmaNasya kartRtvamastIti brAhmaNapadottaradvitIyArthaH kRtijanyatvameva- bhojanavyApArasya brAhmaNakRtijanyatvAt ' ghaTaM nAzayati ' ityatra nAzapratiyo gitvameva ghaTasya nAzakartRtvamastIti ghaTapadottaradvitIyAyA anuyogitvamarthastasya ca svarUpasaMbandharUpAzrayatAsaMbandhena vAtvarthe nAze'nvayaH - nAzasyaivAtra ghaTaniSThapratiyogitvanirUpakatvAditya'nuyogitAsaMbandhena ghaTaviziSTo yo nAzastAdRzanAzAnukUlavyApAravAnitizAbdabodha ityanvayaH / teSAm = AdheyatvAdidvitIyArthAnAm / uktasthaleSu jJApayatItyatra ziSya nirUpitA dvitIyArthabhUtAdheyatA''zrayatAsaMbandhena dhAtvarthe jJAnesti, bhojayatItyatra dvitIyArthabhUtaM kRtijanyatyamAzrayatA saMbandhena bhojanavyApAre dhAtvarthe vijJeyam, nAzayatItyatrAnuyogitA dhAtvarthe nAze vijJeyA / gatyarthAdidhAtUnAmeva vyantAvasthAyAM gatyAdikartRvAcakAjAdipadebhyo dvitIyA bhavati nAnyatretyAha-- gatyartheti / tAzakartuH=NyantagatyarthAdidhAtubhinnapacAdidhAtvarthakartuH karmatvavidhAyakAnuzAsanAbhAvAd na tAda zakartRvAcakapadAd dvitIyApattiriti na 4. pAcayatyannaM sahAyam ityAdayaH prayogAHsahAyAdipadAdatra dvitIyAvidhAyakasUtrAbhAvAt kiM tu ' pAcayatyannaM sAhAyena ' ityevameva prayoga ityarthaH / matAntaramAha--- kecitviti, ' pAcayatyodanaM sahAyam' ityAdau pAkakartuH sahAyasya pAkAdinirUpita karmatvAbhAvepi NyantasamudAyasyApi ' pAcayati / ityAderdhAtutvena vyantadhAtvarthanirUpitaM tu sahAyAderapi karmatvamastyeveti tAdRzakarmatvamAzritya dvitIyApattyA 'pAcayatyodanaM sahAyam' ityAdayopi prayogAH sAdhava evetyarthaH / atra pramANamAha-- zrata eveti, ata eva = aNyantAvAsthAyAH sahAyAdeH karturNyantAvasthAyAM karmatvasya sarvatra - sAdhutvAdeva " ajigrahataM janako dhanustat" ityatra bhaTTikAreNA'pyantAvasthAyAH kartustatpadavAcyasya vyattAvasthAyAM karmatvamAzritya tam " iti dvitIyAntaprayogaH kRtaH, anyathA ' tena ' iti prayuktaM syAdityarthaH / nanu yadi sarvatraivA'pyantAvasthAyAH karturNyantAvasthAyAM karmatvaM syAttadA gatibuddhi " ityAdisUtrasya kiM phalamityAzaGkyAha - gatibuddhIti, " gatibuddhi " itisUtram ' gatyarthAdidhAtuyoge'pyantA " Aho Shrutgyanam" 66 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe - dvi0 " ityAdisUtraM ca niyamaparatayA gatyarthadhAtuyoge kartRpratyayA'sAdhutvajJApakam, tena ' pAcayatyodanaM sadAyena ' ityAdivat 'ajayA grAmaM gamayati' ityAdayo na prayogA ityAhuH / 77 eSAmayamAzayaH - " hetumati ca ityanuzAsanAd Nijaya hetukartRtvaM ta svatantrakartRpreraNA anyaniSTha kartRtvanirvAhakavyApArarUpA, kartRtvaM kacit prayatnaH kvacidAzrayatvAdikam / yAdRzadhAtUttarAkhyAtena yAdRzaM kartRtvaM bodhyate taduttaraNicpratyayena tAdRzakartRtvanirvAhakavyApAro bodhyate, ata eva 'pAcayati' ityAdau pAkAdikRtinirvAhakaH, ' jJApayati' ityAdau jJAnAzrayatvanirvAhakaH, ' nAzayati' ityAdau nAzapratiyogitvanirvAhako vyApAraH pratIyate / nirvAhakatvaM ca svarUpavasthAyAH karturNyantAvasthAyAM karmatvameva bhavati tena ca tadvAcakapadAt tRtIyAdiH kartRpratyayo na bhavati karmapratyayo dvitIyaiva bhavati ' iti niyamaparamasti tasmAt ' ajayA grAmaM gamayati iti prayogo naiva bhavati kiM tu ' ajAM grAmaM nayati ' ityeva prayogo bhavati, gatyarthAdidhAtuminadhAtuyoge tva'NyantAvasthAyAH karturNyantAvasthAyAM kartRtvamapi bhavati karmatvamapi bhavati tena pAcayatyodanaM sahAyam' ityapi prayogo bhavati ' pAcayatyodanaM sahAyena prayogo bhavatItyarthaH / 3 ityapi 8 uktamatAvalambinAmabhiprAyaM varNayati - eSAmityAdinA, hetumati ca " itisUtreNa vijartho hetukatRtvam = prayojaka kartRtvamiti pratipAdyate taca hetukartRtvamanyaniSTha = prayojyavRddhaniSTha kartRtvasya nirvAhikA vyApArarUpA svatantrakartuH = prayojakavRddhasya yA preraNA tadrUpameva kartRtvaM ca kacit prayatnaH = kRtireva yathA ' bhojayati' ityAdau bhojanAnukUlakRtimattvameva kartutvam, kacida kartRtvaM dhAtvarthAzrayatvameva yathA ' jJApayati' ityAdI jJAnAzrayatvameva kartRtvam, AdipadAt pratiyogitvamapi kartRtvaM yathA nAzayatItyatra, tathA ca prayojyavRddhaniSThakartRtvanirvAhako yaH prayojakavRddhaniSThavyApAraH sa eva hetukartRtvaM tadeva ca Nijartha iti yAdRzadhAtUttarAkhyAtena yAdRzaM kartRtvaM bodhyate taduttaraNicpratyayena tAdRzakartRtvanirvAhakavyApAro bodhyate yathA # bhojayati ' ityatra bhujadhAtUttarAkhyAtena bhojanAnukUlakRtimattvarUpaM kartRtvaM bodhyate ititaduttaraH- tAdRzadhAtUttaraNicpratyayenApi bhojanAnukUlakRtimattvarUpa kartRtvasyaiva nirvAhako vyApAroM bodhyate 'jJApayati' ityatra ca jJAdhAtUttarAkhyAtena jJAnAzrayatvarUpameva kartRtvaM bodhyate iti taduttaraNicpratyayenApi jJAnAzrayatvarUpakartRtvasyaiva nirvAhako vyApAro bodhyate evameva yukta vAdityAha - yAdRzeti / uktaM svayamevodAharati- ata eveti, ata eva = uktayAdRzetyA - diniyamAdeva / vyApAraH - NijarthavyApAraH / ' nAzayati' ityatra nAzapratiyogitvameva nAzaka tRtvamiti pUrvameva (25450) uktam / " tAdRza kartRtva nirvAhakavyApAraH" ityanena yat prayojakavRddhavyApArasya prayojyavRddhaniSTha kartRtvanirvAhakatvamuktaM tatra nirvAhakatvasvarUpamAha - nirvAhakatvaM ceti, " Aho Shrutgyanam" Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Nijanta prayogavicAraH 1. vyutpattivAdaH / ( 257 ) saMbandhavizeSo na tu janakatvam ato na ' nAzayati ' ityAdAvanvayAnupapattiH evaM ca NyantadhAtupratipAdyatAvacchedakaM phalaM kartRtvameva- nirvAhyasyaiva phalatvAt tadAzrayatayA svatantrasya kartuH karmatA. tAdRzaphala vizeSaNatayA'svatantrakartRvRttitvavivakSAyAm ' pAcayatyodanaM sahAyam ' ityAdayaH prayogAH / yadA tu pAkAdivizepaNatayA sahAyAdikartRtvaM vivakSitaM tadA ' pAcayatyodanaM sahAyena ' ityAdayaH / atha yatra caitramaitrobhayakartRka eka eva pAkastatra caitramAtraM prayojayati yajJadatte maitreNAnaM pAcayati ' itiprayogApattiriti tatrApi vyarthakRtAveva tRtIyAntAtaca nirvAhakatvaM svarUpasaMbandhavizeSa eva na tu kartRtvajanakatvaM nirvAhakatvamityarthaH / asya phalamAha - ata iti, yadi janakatvameva nirvAhakatvaM syAttadA nAzayati ityatra nAzapratiyogitvameva kartRtvamasti na ca nAzapratiyogitvaM NijantakartRvyApArajanyamasti tasya ghaTe svataH siddhatvAdevetyatra NijantakartRvyApArasya nAzapratiyogitvarUpakartRtva nirvAhakatvaM na syAditi nirvAhakatvaM janakatvaM kiM tu svarUpasaMbandhavizeSa eva tasya tu ' nAzayati ityAdAvapyanupapattirnAstyevetyarthaH / upasaMharati- evaM ceti, yadeva nirvAhyaM tadeva phalaM bhavati nirvAhyaM cAtra vyantatrAtvarthatA - bacchedakaM prayojyavRddhaniSThaM kartRtvameveti tadevAtra phalamasti, phalAzrayasya ca karmatvaM bhavatIti tadAzrayatayA=phalabhUtakartRtvAzrayatayA'svatantrasya kartuH = prayojya vRddhasya karmatvaM prAptaM tathA ca yadA'svatantra kartRvRttitvaM tAdRza ( kartRtvarUpa ) phalavizeSaNaM bhavati arthAt yadA sahAyavRttipAkAnukUlakRtyanukUlavyApAravAnityevaM kartRtvarUpaphalasya prayojyavRddhavRttitvena vivakSA bhavati tadA kartRtvarUpaphalAzrayatvena dvitIyApattyA ' pAcayatyodanaM sahAyam ' ityevaM prayogo bhavati, yada ca sahAyakartRkapAkAnukUla kRtyanukUlavyApAravA nityevaM sahAyAdirUpaprayojyavRddhaniSTha kartRtvaM pAkAdivizeSaNaM bhavati tadA pAkAdivyApAravizeSaNIbhUtasya kartRtvasya phalatvAsaMbhavAt tadAzrayIbhUtavAcakasahAyapadAt tRtIyaiva syAnna dvitIyeti ' pAcayatyodanaM sahAyena ' iti prayogo bhavatItyarthaH / 61 astratantra kartRvRttitvavivakSAyAm " iti SaSThItatpuruSaH - asvatantra kartRvRttitvasya tAdRzaphalavizeSaNatayA vivakSAyAmityarthaH / , 8 nanu yaduktam yadA tu pAkAdivizeSaNatayA sahAyAdikartRtvaM vivakSitaM tadA 'pAcayatyodanaM sahAyena ' ityAdayaH " iti tatra yatra caitramaitrobhayakartRka eka eva pAkastatrobhayakartRkapA ke ubhayaniSTha kartRtvasya vizeSaNatvaM syAdeva nirUpakatAsaMbandhena (pAkasya kartRla nirUpatvAt ) tathA ca tatra caitramAtraM prayojayati yajJadatte ' maitreNAnaM pAcayati / ityapi prayogaH syAdeva- maitraniSThakartRtvasyAni pAke vizeSaNatvAd yanniSThava rtRtvasya pAke vizeSaNatvaM tadvAcakapadAttRtIyAyAsvayA vyavasthApitvAd na ca caitramAtraM prayojayati yajJadatte 'maitraNAnaM pAcayati ' iti prayoga iSTa iyabhiprAyeNAzaGkate - atheti / kiM ca " tAdRzaphala vizeSaNatyA'svatantra kartRvRttitva vivakSAyAm * pAcayatyodanaM sahAyam' ityAdayaH prayogAH " ityuktadizA yathA ' maitramannaM pAcayati ' * 17 66 # "Aho Shrutgyanam" Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (258) sAdarza:- [dvitIyAkArakaprathamakhaNDerthamaitrAdivRttitvasyA'nvayo vAcya evaM ca ' maitraM pAcayati' ityAdivAkyajanyabodhA'vailakSaNyAd dvitIyAtRtIyayostAtparyabhedena vyavasthAyA na saMgatiriti ceta?, na, aMgatyA tatra pAkAdivizeSaNakRteH pAratantryeNa vyApAravizeSaNIbhUtaNija rthakRtAva'bhedAnvayamupagamyoktAtiprasaGgasya vAraNIyatvAt , padArthaikadeze kRtI ityatra pharabhUtaM yat NyarthakartRtvaM tasya maitravRttitvena tAdRzaktatve maitravRttitvasyAnvayaH prAptastathaiva tatrApi= mainegAnaM pAcayati / ityatrApi vyarthakRtiH ( NyarthakartRtvam ) maitre vartate eveti NyarthakRtau tRtIyAntapadArthamaitravRttitvasyAnvayenobhayorapyuktavAkyayoH samAnabodhajanakatvAt ' maitramannaM pAcayati / itivAkyajanyabodhApekSayA ' maitregAnaM pAcayati / itivAkyajanyabodhasya vailakSaNyAbhAMbAd dvitIyAtRtIyayoryA tAtparyabhedena vivakSAbhedena vyavasthoktA tasyAH saMgatirna saMbhavatItyAzanAha tatrApIti / yarthakRtAveveti-anyaniSThakartRtvanirvAhakavyApAro Nijartha ityuktaM tatra yajJadattAdiniSThaNyarthavyApAranirvAhyaM yadanya ( maitrAdi ) niSThaM kartRtvaM tasyApi jyarthakoTipraviSTatvAd vyarthatvameva kartRtvaM ca kRtireva NyarthabhUtama'nyaniSThakartRtvaM cAtra maitraniSThameva maitrasyAtra jyarthavyApArakartayajJadattApekSayA'nyatvAditi NyarthakRtau tRtIyAntArthamaitravRttitvasyAnvayo jJeya ityarthaH / pariharaMti- neti, agatyeti, pAkavizeSagIbhUtakRteH NijarthavyApAravizeSaNIbhUtakRtAvabhedAnvayasvIkAraNa uktAtiprasaGgasya-yatrobhayakartRka eka eva pAkastatra caitramAnaM prayojayati sati yajJadatte 'maitreNAnaM pAcayati / itiprayogApattinivAryate tathA hi- yatrobhayakartaka eka evaM pAkastatra pAkavizeSaNIbhUtA kRtiH ( kartRtvam ) tu yadyapyubhayorapi caitramatrayorvartate tathApi prerakeNa yajJadatana preraNA tu caitramAtraM pratyeva kriyate na tu maitraM pratyapi tathA ca NijoM yo'nyaniSThakartatvamihikapraisNArUpavyApArastAhazavyApAravizeSaNIbhUtoM yA NijathaikRtiH sA tu caitra evaM vartate na maitre tathA ca catravRttiNijarthakRtAveva pAkavizeSaNIbhUtakRtera'bhedAnvayaH saMbhavatIti * caitreNAnaM pAcayati / ityeva prayogo bhavati, maitre tu tAdRzadazAyAM gijarthakRtireva nAsti yena tasyAM pAkavizeSaNIbhUtakRterabhedAnvayaH syAditi na caitramAtraM prayojayati yajJadatte 'maitreNAnnaM pAcayati / iti prayogApattirityarthaH / yaniSThaNijarthavyApAravizeSaNIbhUtakRtI pAkAdikRterabhedAnvayaH syAtadvaicikaicaitrAdipadAdeva tRtIyA bhavasya'nyatradvitIyeti yAvat / atra ca kRtiH kartRtvameva pAkavizeSaNIbhUtA kRtihi pAkaprayojikava kRtirasti tAdRzakatereva NijarthavyApAro nirvAhaka iti gijarthavyApAravizeSaNIbhUtakRteH pAkAdivizeSaNIbhUtakRtezcAbhedo jAta ityabhedAnvaya uktaH / manu " padArthaH padArthenAnceti na tu padArthaikadezena " itiniyamAt NijarthavyApAravizeSaNIbhUtoktaNijayaMkRtiH padArthaikadeza eveti tatra pAkavizeSaNIbhUtakRteH kathamanvayaH syAdityAza jhyAha- padArthakadezeti, pAratantryeNa dharmibhUtapAkadvArA pAkakRtairapi padArthaikadezabhUtaNijarthavyApAra vizeSaNIbhUtakRtAvanvaye na kopi doSaH- 'pAcayati ' ityatra pAkAnukUlA yA kRtistAzatinirvAhakavyApAravAn iti bodhodayAt pAyAnukUlA kRtiH pAke pAko NijayakRtau sA "Aho Shrutgyanam" Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NijantaprayogavicAraH ghyutpattivAdaH / pAkAdekhi kRterapyanvayo vyutpattivaicitryAt / vastutaH kartRtvaM vyApArazca prathageva NijarthaH, viziSTalAbho'nvayabalAt / __kecittu-- anukUlavyApAra eva NijarthaH, tadanvayinI gamanajJAnabhojanAdiki yaiva dhAtvarthatAvacchedakaM phalam , ttsNbndhinstaadRshkriyaakrtuyentkrmtaa, tAdRzakriyAsaMbandhazvA''zrayatvakRtimattvAcanyatamo grAhyaH. ato gamanAdisaMbandhikAlAdau nAtiprasaGga ityAhuH / atra ca tAdRzakarmatAvAcakapadAt kadAcid dvitIyA kadAcid tRtIyetyatra niyAmakAbhAvaH-tAdRzapadottarayostayostulyArthakatayA vivakSAbhedarUpaniyAmakAbhAvAditi tu cintanIyam / ca NijarthavyApAre vizeSaNamitiparamparA / dharmipAratantryeNApi padArtha kadeze'nvayAnaGgIkAre pakSAntaramAha- vastuta iti, viziSTasthA'nyaniSThakartRtvanirvAhakavyApArasya NijarthatvaM yaduktaM tanAsti kiM tu kartRtvaM ( kRtiH ) vyApArazca pRthageva Nijartha iti NijayaMkRteH padArthatvameva prAptaM na padAthaikadezatvaM yena tatra pAkavizeSaNIbhUtakRterabhedAnvaye ukte kopi doSaH syAdityarthaH / zAbdabodhe tAzakartatvaviziSTavyApArasya pratItistvandhayabalAt AkAGkSAbalAdapi saMbhavatyeveti na kartRtvaviziSTavyApArasya ( viziSTasyAnyaniSThakartRtvanirvAhakavyApArasya ) NijarthatvaM vaktavyamityAha-viziSTeti / dvitIyAtRtIyayorniyamastvidAnI pUrvoktayA "tAdRzaphalavizeSaNatayA" itirItyaiva jJeyaH / Nijathai matAntaramAha-kecitviti, anukUlavyApAra:= gamayati ' ityAdau gamanAthanukUlavyApAro Nijarthastatra gamanAdivyApArastu dhAtvartha eva pArizeSyAdanukUlavyApAra eva NijarthaH, tadanvayinI-NijarthavyApArAnvayinI / dhAtvarthatAvacchedakaM ca phalaM bhavati atra ca NijantadhAtvarthoM gamanAdyanukUlavyApAra eveti gamanAdikriyAyA dhAtvarthatAvacchedakatvam-NijantadhAtvarthavizeSaNatvaM prAptamiti -- gamayati / ityAdI Nijantasya gamanAdikriyaiva phalaM tatsaMbandhinaH tAdRzakriyArUpaphalasaMbandhinaH ( samavAyinaH) tAdRzakriyAkartuH gamanAdikriyAkartuH 'ajAM grAmaM gamayati , ityAdAva'jAdipadArthasya NyantakarmatvaM prAptam, tAdRzakriyAsaMbandhaH phalIbhUtagamanAdikriyAyAH saMbandhazcAzrayatvAdireva pAhyaH-arthAt ajAdaukRtimattvasaMbandhena phalIbhUtagamanAdikriyAyA anvayo jJeyaH, ajAdau gamanAdyanukUlakRtimattvamastyeva, anyathA gamanAdirUpaM phalaM kAlikasaMbandhena gavAdAvapyastyeveti gavAderapi NijantakarmatvaM syAt, kRtimattvAdisaMbandhena tu gamanAdirUpaM phalaM gavAdI kAlAdau vA nAstIti nAtiprasA: kAlAdergavAdervA karmatvApattirnAstItyarthaH / 'jJApayati' ityAdI jJAnAderAzrayatvaM saMbandhaH ziSyAdau jJeyaH / asmin mate doSamAha-atra ceti, 'pAcayati' itiNijantadhAtvarthanirUpitakarmatvaM prayojyasya maitrasya prAptaM tatra "maitramannaM pAcayati / ityevaM tAhazakarmatAvAcakapadAt NyantadhAtvarthanirUpitakarmatAviziSTavAcakamaitrAdipadAt kadAcid dvitIyA bhavati kadAcicca 'maitreNAnnaM pAcayati' ityevaM tRtIyA bhavatIti tAdRzadvitIyAtRtIyayorniyAmaka kimapi nAstyeveti doSaH, ukta hetumAha-tAzapadottareti, tAdRzapadottarayoH=NyantadhAtvarthani "Aho Shrutgyanam" Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 260 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe - ajA grAmaM yApyate caitreNa ' ityAdau caitrakartRkavyApAranirvAhya yad grAmavRttisaMyogAnukUlakriyAkartRtvaM tadAzrayo'jA itibodhaH, tatra saMyogAvacchinnakriyA dhAtulabhyA, saMyoge ' grAmam ' ityAdidvitIyAntArthayAmAdivRttitvAnvayabalAd grAmAdivRttisaMyogAvacchinnakriyA labhyate, tAhazyA NijarthakartRtve'nvayaH / karmAkhyAtAdisamabhivyAhAraniyantritavyutpattibalAcca tAdRzakriyAnvita kartRtvaM tRtIyAntArthacaitrAdikartRtvavizeSitavyApArarUpA'paraNijarthena nirvAhyatva saMbandhena vizeSitam ajAdirUpakarmI bhUtakartari tad vizeSaNIbhavadAkhyAtArthAzrayatve vizepaNatayA bhAsate / L LE rUpitakarmatAviziSTavAcaka maitrAdipadottaraM vartamAnayostayoH dvitIyA tRtIyayostulyArthakatayA vivakSAbhedasyApi niyAmakatvaM na saMbhavati, yadi tulyArthakatvaM na syAttadA viSakSAbhedasya niyAmakatvaM syAdapi na caivamastItyarthaH / atra kecittu mate yaH khalu atra ca " ityAdinA doSaH pradarzitastamuddizyAha bhaTTAcArya : - iti tu cintanIyamiti, tathA ca yathA samAnArthakayorapi ghaTakalazapadayorvivakSAbhedena prayogavyavasthA tathAtrApi samAnArthakatvepi dvitIyAtRtIyayoH prayogavyavasthA saMbhavatyevetyarthaH / yagantaprayogamudAharati--ajeti, atra prAptyanukUlagamanakartRtvamajAyAH prApaNakartutvaM ca caitrasya taccA'jAniSThaM prApyanukUla kriyAkartRtvaM caitraniSTaprApaNavyApAranirvAhyamasti tadAzrayaH= tAdRzakartRtvAzrayo'jetivAkyArthabodha: / nanvatra karmAkhyAtasyAzrayatvArthakatvAdajAyAH kriyAkartRsvAzrayatvasaMbhavepi grAmavRttisaMyogAnukUla kriyAkartRtvAzrayatvaM kathaM prAptamityAzaGkyAha-tatreti, atra saMyogAnukUlakriyA tu yAdhAtvartha eveti dhAtubhyaiva ' grAmam ' itidvitIyAntapadasamabhivyAhArAcca saMyoge grAmavRttitvasyAnvayo jAta ityevaMrItyA grAmavRttisaMyogAvacchinnakriyA labhyate tAhazyAH =prAmavRttisaMyogAnukUlakriyAyA Nijartha kartRtve=caitraniSThakartRtve nirvAhakatvasaMbandhenAntrayaHkartRtvaM kRtireva caitraniSThakRterevA'jAniSThatAdRzakriyA nirvAhakatvAt, ajAyAM cAzrayatvasaMbandhenAnvayaH, ajAniSTha kartRtve ( kRtau ) ca janakatva saMbandhenAnvaya ityarthaH / uktavAkyArthaghaTakapadArthAn pratipAdayati-karmeti, karmAkhyAtasamabhivyAhAravyutpattibalAt=prathamAntakarmapadArtha vizeSyakabodhabalAt, tAdRzakriyAnvita kartRtvam= grAmavRttisaMyogAvacchinna ( janaka ) kriyayA nirUpitatvasaMbandhenAnvitaM kartRtvaM tRtIyAntArtho yacaitraniSThaM kartRtvaM tAdRzakartRtvavizeSita: - nirUpakatva saMbandhena caitraniSTakartRtvaviziSTo yazcaitraniSTho'paraNijartha : prApaNarUpavyApArastena vyApAreNa ca nirvAhyatvasaMbandhena vizeSitam = viziSTam ( etadvyApArasyaivoktakartRtva nirvAhakatvAt ) ajAdirUpakarmIbhUtakartari = karmAkhyAtakarmIbhUte dhAtvarthakartari cA'jApadArthe tat = uktaviziSTakartRtvaM vizeSaNIbhavat karmAkhyAtArthabhUte Azrayatve vizeSaNatayA bhAsate - etatkartRtvaviziSTAzrayatvasyAjAyAM sattvAt Azrayatve kartRtvaM nirUpitatsaMbandhena vizeSaNamityarthaH / atra ca pUrvam "kartRtvaM "Aho Shrutgyanam" Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NijantayagantaprayogAH] vyutpttivaadH| (261) ye tu " gatibuddhi " ityAdisUtrasya saMjJAvidhAyakatvaM varNayanti teSAmayamAzayaH-vyApAra eva Nijarthastatra dhAtvarthakriyAyAH svakartRtvanirvAhakatvaM saMsargaH, ato na kartuH karmatvaM sUtrAntaraprAptam / / ___ yApyate grAmamajA ' ityAdau ca svanirvAhyakartRtAnirUpakatvasaMbandhena vyApAravizeSito dhAtvarthaH kartRtve'nveti. taccAzrayatvasaMbandhenA'jAdau vizeSaNa. tayA bhAsate, tAdRzavyApAre tRtIyAntArthasya caitrAdikartRtvasya dhAtvarthaikadeze saMyogAdirUpaphale ca dvitIyAntArthasya grAmavRttitvasya vizeSaNatayA bhAnam / vyApArazca pRthageva NijarthaH" ityuktatvAd vyApArasyA'paraNijarthatvaM jJeyaM kartRtvasyApi NijathatvAditi / caitraniSThaprApaNavyApAranirvAhyA yA grAmavRttisaMyogAnukUlA kriyA tAdazakriyAnukUlakatasvAzrayatvavatI ajetizAbdabodhaH / "gatibuddhi " itisUtrasya kecid dvitIyAvidhAyakatvaM vadanti, kecicca karmasaMjJAvidhAyakatvameva vadanti karmasaMjJAyAM prAptAyAm " karmaNi dvitIyA " ityanena dvitIyA svayameva prApasyA tIti, tatra dvitIyamataM vyAkhyAtumupakramate-ye sviti / tatra-NijarthavyApAre / 'yApayati / ityAdI dhAtvarthakriyAyAH prAptyAdyanukUlakriyAyAH, sveti-svaM prAptyAdyanukUla kriyA tAdRzakriyA nirUpitakartRtvanirvAhakatvaM NijarthavyApAre'stIti tena saMbandhena NijarthavyApAre tAdRzakriyAyA 'anvaya ityarthaH / ata iti-yato vyApAramAtraM Nijartho'to dhAtvarthakriyAkarturajAdeH karmatvaM na sUtrAntaramAptamiti " gatibuddhi " iti sUtreNa vidhIyate ityarthaH / yadi dhAtvarthakriyAnukUlanyA, pAro NijarthaH syAttadA dhAtvarthakriyAyA vyApArAvacchedakatvena phalatvaM syAt tAdRzaphalIbhUtakriyAzyatvenaivAjAdInAM karmatvaM prApnuyAt phalAzrayasyaiva karmatvAditi " gatibuddhi." itisUtreNa karmasaMjJAvidhAna na syAt, yadA ca vyApAramAnaM NijarthastadA dhAtvarthakriyAyA NijarthavyApArAvacchedakatvAbhAvena phalatvAbhAvAttAdRzakriyAzrayatvenA'jAdInAM karmatvaM na saMbhavatIti "gatibuddhi" itisUtreNa tat karmatvaM vidhIyate itibhAvaH / ___ uktamatena -- ajA grAmaM yApyate ' ityasya padArthAnAha-yApyata ityAdinA, svaM NijarthacyApArastAdRzavyApAranirvAhya yadajAniSThaM kartRtvaM tAdRzakartatvanirUpakatvaM saMbandhabhUtaM dhAtvartheajAniSThaprAptyanukUlakriyAyAmastIti svanirvAhyakartRtAnirUpakatvasaMbandhena NijarthavyApAro dhAtvarthe vartate vyApAraviziSTatAdRzadhAtvarthasya cAjAniSThakartRtve nirUpitatvasaMbandhenAnvayaH kartRtvasyaitAdRzadhAtvarthanirUpitatvAt, tacca uktaviziSTakartRtvamAzrayatAsaMbandhenA'jAyAM vizeSaNamityanvayaH / tAhazeti- tAdRzavyApAra-uktadhAtvarthavizeSaNIbhUtaNijarthavyApAre tRtIyAntArthacaitraniSThakartRtvaM nirUpakatvasaMbandhena vizeSaNamasti, dhAtvarthekadeze saMyogarUpaphale ca dvitIyAntArthaprAmavRttitvamAzrayatAsaMbandhena vizeSaNamastItyanvayaH, yAdhAravarthasya saMyogAnukUla kriyArUpatvAsaMyogasya dhAtvarthaMkadezatvaM vijJeyam / nanvajAdAvAzrayatvasaMbandhena yat kartRtvaM bhAsate tat kasyArtha ityAzaGkyAha "Aho Shrutgyanam Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (262) sAdarza:- [dvitIyAkArakaprathamakhaNDeNyantottarAkhyAtasyApi kartRtvamevArthaH, tatra ca tasya vRttiH klupteva, tancoktasya dhAtvarthasya vizeSyatayA prathamAntapadArthasya ca vizeSaNatayA bhAsate / "na ca yaksamabhivyAhRtAkhyAtopasthApyakartRtvasyAnvayabodhopagame 'gamyate caitraH' ityatopi gamanakartA caitra ityanvayabodhaH syAditi vAcyam, Nyantottasya. ksamabhivyAhRtAkhyAtasyaiva kartRtvAnvayabodhaniyAmakatvAt / / athaivamapi ' ajA yApyate' ityAdau kartRtvasyAkhyAtabodhyatve " kari zap ityapavAdaviSayatayA yako'sAdhutApattiH / na ca yAdRzadhAtUttaraM yat sArvadhAtukaM vihitaM tAdRzadhAtvarthanirUpitakartRtvasya tena vivakSAyAmeva " kartari gyantottareti, NyatottarAkhyAtasyApi kartRtvamevArthastadevAkhyAtArthabhUtaM kartRtvamatrA'jAyAmAzrayatAsaMbandhena vizeSaNatayA bhAsate, yApyate iti ca NijantayagantaprayogaH / tatra kartRtve / tasya= gyantottarAkhyAtasya / tat kartRtvaM coktasya-NijarthavyApAravizeSitasya dhAtvarthasya vizeSyatayA bhAsate-NijarthavyApAraviziSTadhAtvarthasya kartRtvenvayasthoktatvAt, tadeva kartRtvaM prathamAntA'jAdipadArthasya vizeSaNatayA bhAsate-AzrayatvasaMbandhena kartRtvasthAjAdAvanvayasyoktatvAt,' caitravRttikartRtvanirUpako yo NijarthavyApArastAdRzavyApAreNa svanirvAhyakartRtAnirUpakatvasaMbandhena viziSTo mo- prAmavRttisaMyogAnukUlagamanavyApArastadanukUlakRtimatI ajA ' itizAbdabodhodayAt, caitravRttikartRtvanirUpakaprApaNavyApAraviziSTaprAmasaMyogAnukUlagamanAnukUlakRtimatI ajeti yAvat / bhapizabdAcaitrAdipadottaratRtIyAyA api kartRtvamevArthastasya ca nirUpakatvasaMbandhena NijarthavyApAreDakya ukta evetyarthaH / / nanu yadi tvaduktarItyA ' yApyate grAmamajA' ityatra yaksamabhivyAhRtAkhyAtopasthApyakartRtvasyAjAdAvAzrayatvasaMbandhenAnvayaH syAttadA 'gamyate caitraH / ityatrApi yaksamabhivyAhRtAkhyAtopasthApyakartRtvasyAzrayatvasaMbandhena caitre'nvayApattyA -- gamyate caitraH / ityanena 'gamanakartA caitraH ' iti zAbdabodhaH syAt samatvAdityAzaGkyAha-na ceti, parihAramAha-Nyanto: ttareti, NyantottarayaksamabhivyAhRtAkhyAtasthale.... ekA jAdau kartRtvasyAzrayatvasaMbandhanA'nvayo bhavatIti niyamAd na 'gamyate caitraH' ityatra caitre kartRtvAnvayApattiH-atra Nico'bhAvAdityarthaH / atra tu caitrasya karmatvameva / . nanu ( 262 pR0 ) yaduktam- " NyantottarAkhyAtasyApi kartRtvamevArthaH " iti tatra : ajA yApyate ' ityatrApi yagantayantottarAkhyAtasya kartatvamevArthaH syAttathA cAkhyAtasya kartRtvArthakatve "katAra zA" ityanena zabeva syAd na tu yagiti tathA cAtra vartamAnasya yakousAdhutvaM syAdityAzaGkate--atheti / nanu yAdRzayAdidhAtUttaraM yat-tiGAdi sArvadhAtukaM ( pratyayaH ) vihitaM syAt tAdRzadhAtvarthanirUpitakartRtvasya-tiGAdiprakRtibhUtadhAtvarthanirUpitakartRtvasya tena tihAdinA vivakSAyAmeva zabAdirbhavati yathA -- bhavati ' ityatra "Aho Shrutgyanam" Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NijantayagantaprayogaH ] vyutpttivaadH| (263) zap" ityAdeH zabAdividhAyakatvAt . prakRte NyantasamudAyottaramevAkhyAtaM tena tadarthanirUpitakartRtvaM ca na bodhyate. api tu NyarthavizeSitadhAtvAnvitakartRtvameveti na tAdRzApavAdaviSayateti vAcyam, karmAkhyAtasthale vizeSyavizeSaNamAvavaiparItyena vyApAravizeSitakriyAyA api NyantadhAtvarthatvAt / / maivam- lakArasAmAnyavRttyA yatra kartRtvaM pratIyate tatraiva "kartari zap" ityasya zavidhAyakatA, atra ( ca) karmatvasamazIle kartRtve Atmanepadatvena zaktiH / vastuta:- phalavyApArayoH pRthag dhAtvarthatAmate 'gacchati' ityAdAviva ' gamyate' ityAdAvapi lakAreNAzrayatvarUpakartRtvAbhidhAne yaga'nupapanna tiprakRtibhUtabhUdhAtvarthanirUpitakartRtvasya vivakSAyAM zap bhavati, prakRte= ajA yApyate / ityatra tu NyantasamudAyottaramevAkhyAtamasti na tu kevaladhAtUttaramiti na tena-AkhyAtena tikA tadarthanirUpitakartRtvam dhAtvarthanirUpitakartRtva bodhyate kiM tu svanirvAhyakartRtAnirUpakatvasaMbandhana NyarthavyApAraviziSTo yo dhAtvarthastAdRzadhAtvarthena nirUpitatvasaMbandhena viziSTa yat kartRtvaM tadeva bodhyate iti nAtra tAdRzApavAdaviSayatA" kartari zap" ityAdyapavAdaviSayatA, atroktarItyA zapaH prAptireva nAsti yena yako'sAdhutvaM sthAditi yAvadityAzajhyAha--- na ceti / parihAramAha-karmeti, kokhyAtasthale NijarthavyApArasyaiva vizeSyatvaM bhavati kartarya'nvayitvAt karmAkhyAtasthale ca dhAtvarthasyaiva vizeSyatvaM bhavati karmaNya'nvayitvAditi vizeSa vizeSaNabhAvavaiparItyAd vizeSyabhUtasyaiva samudAyArthatvAca svanirvAhyakartRtAnirUpakatvasaMbandhena gijarthavyApAraviziSTAyAH kriyAyAH dhAtvarthasya NyantadhAtvarthatvaM prApta tathA ca ' yApyate / ityatrAkhyAtena yadi pyarthavizeSitadhAtvarthAnvitakartavaM bodhyate tadA dhAtvarthakriyAnilaMpitakartRtvamapi bocyate etheti prAptaM dhAtvarthakriyAyA NyantadhAtvarthatvAdeva tathA cAkhyAtaprakRtibhUtadhAtvarthanirUpitakartRtvabodhanasya zaprAptikAraNasya sattvAt zapprAptyAtra yako'sAdhutvaM tadavasthamevetyarthaH / / pariharati-- maivamiti, yathA ' bhavati ' ' edhate' ityAdau: lakArasAmAnyavRttyaiva kartatvaM pratIyate na tvatra lakArasya parasmaipadatvenAtmanepadatvena rUpeNa vA kartari zaktirityatra zab bhavati, atra' yApyate / ityatra tu karmaNi yagastItya'jAvRttikartatvaM karmatvasvarUpamevAstIti tAdRzakatari "bhAvakarmaNoH." itisUtreNAtmanepadasya prAptatvenAtmanepadatvenaiva rUpeNa lakArasya kartRtve zaktirasti na tu latvena rUpeNeti nAyaM zaviSayo yena yako'sAdhutvaM syAdityarthaH / svAbhiprAyamAha- vastuta iti,phalavyApArayordhAtoreva zaktisvIkAre lakArasya kartRtvamevArthaH syAditi yathA 'gacchati' ityatra lakAraM kartRtvAbhidhAyakamiti zabeva bhavati na tu yak tathA 'gamyate / 'yApyate ' ityAdAvapi lakArasya kartRtvAbhidhAyakatvAcchabeva syAditi yaga'nupapatti: syAt tasmAt 'gacchati' ityAdau parasmaipadasamabhivyAhRtaMdhAtunA yAdRzaH prAmAdivRttisaMyogAdyanukUlacaitrAdivRttivyApArarUpo viziSTorthaH pratipAdyate tAdRzaviziSTArthena prAmAdivRttisaMyogAya "Aho Shrutgyanam" Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 264 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe " iti parasmaipadasamabhivyAhRtadhAtunA yAdRzaviziSTorthaH pratyAyyate tAdRzAveziSTArthAnvita kartRtvAbhidhAnameva zabviSayaH evaM ca prakRtepi nAnupapattiriti dhyeyam / ' grAmo yApyate ' artho bodhyate ' ityAdau bhAvanAvizeSyatayA grAmAderbhAnepi gamanAdikartuH karmatvavivakSAyAM tasyaivAkhyAtArthavizeSyatathA bodhoM vyutpanna: - " Nyante kartuzca kamaNaH ityanuzAsanAt, ato ajAM grAmo yApyate : ziSyamatha bodhyate ' ityAdayo na prayogAH / grAmo yApyate artho bodhyate ' ityAdI phalaM viSayatvAdirUpaM ca mukhyabhAktasAdhAraNaM karmatvamevAkhyAtArthaH / 4 phalavyApArayoH pRthag dhAtvarthatAmate AzrayatvamevAkhyAtArthaH, dhAtvarthavyApAranukUlavyApAreNa dhAtvarthena nirUpitatvasaMbandhena viziSTaM yat kartRtvaM tAdRzakartRtvasyAkhyAtenAmidhAne eva zab bhavatIti prakRte = ' yApyate ' ' gamyate ' ityAdau cAkhyAtena 'gacchati' ityAdiparasmaipadasthalIyakartRtvasadRzakartRtvaM nAbhidhIyate iti na zapaH prAptiriti na yako'nupapattirityarthaH / ' ajAM grAmo yApyate ' ' ziSyamartho bodhyate ' ityAdayaH prayogA na bhavantIti pratipAdanArthamAha- grAma iti, ' grAmo yApyate ' ityAdau karmAkhyAtasthale karmaNa eva grAmAderyadyapi bhAvanAvizeSyatvamasti tathApi yadi gamanAdikartRvAcakamajAdipadaM prayuktaM syAttadA tasyaiva = manAdikartureva " Nyante kartuzca karmaNaH " ityanuzAsanabalAdAkhyAtArthavizeSyatvaM syAt - tatraiva jAyamAnatvAt / Nyante = NyantAvasthAyAM kartRbhUte karmaNi kiM vA karmabhUte kartari lAdayo bhavantItyanuzAsanArthaH / na ca ajAM grAmo yApyate ' ityAdau gamanakartRbhUtA'jAyA AkhyAtArthavizeSyatvaM saMbhavati tadvAcakA'jApadasya prathamAntatvAbhAvAditi ' ajAM grAmo yApyate ' -ityAdayaH prayogA na bhavanti kiM tu ajA grAmaM yApyate ' iti, tathA ca ajA yApyate ' grAmo yApyate / ajA grAmaM yApyate ' ityevaM prayogAstu bhavanti, ' ajAM grAmo yApyate ' 8 " C L 8 C 17 ajA grAmo yApyate ityAdayastu prayogA na bhavanti / evamanyatrApi bodhyam / ' grAmo yApyate ityAdisthalIyAkhyAtArthamAha- grAmeti, viSayatvAdItyAdipadAt saMyogAdyAzrayatvaM grAhyaM tathA ca ' grAmo gamyate ' ityatra saMyogAzrayatvarUpaM yat phalam artho 'bodhyate ' ityatra ca viSayatvarUpaM yat phalaM tat karmatvarUpametra tadevAkhyAtArthastadAzrayatvaM grAmAdau jJeyam / mukhyamAktasAdhAraNaM viSayatvAdirUpaM karmatvaM phalamevAkhyAtArtha ityanvayaH / parasamavetakriyAphalasaMyogAdi ) zAlitvAd grAmAdInAM mukhyaM karmatvam, arthAdInAM ca bhAktam = aupacArikaM karmatvaM kriyAjanyaphalazAlitvAsaMbhavAdityarthaH / 6 phalavyApArayorubhayorapi pRthag dhAtvarthatAmate phalasya dhAtvarthatvameva prAptamiti pArizeSyAdAzrayatvameva ' mo yApyate ' ityAdAvAkhyAtArtha ityAha-- phalavyApArayoriti / ' grAmo yAcya "Aho Shrutgyanam" Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabhAvayoH prayogAH ] vyutpttivaadH| (265) vizeSyatayA tAdRzAzrayatvavizeSaNatayA ca dhAtvarthaphalasya bhAnam / vyarthavyApArasya janyatAsaMbandhenaiva dhAtvarthakriyAjJAnAdivizeSaNatvaM pUrvavadeva / 'ajAM grAmo yApyate ' ityAdikastu na prayoga:- dvitIyayA karmatvabodhane dhAtvarthavyApAravizeSyatayA NyarthabodhasAmayyAH prayojakatvAt, yagAdisamabhivyAhAra. sthale ca dhAtvarthavizeSaNatayaiva Nyarthasya bodhAt / NyantadhAtoH sakarmakatve taduttarabhAvAkhyAtasya " bhAve cAkarmakebhyaH" ityanuzAsanenA'sAdhutvAcca na tAzaprayogaH / 'grAmo yApyate itibhAvAkhyAtaprayogastviSTa eva-Nyantasya ityAdau yAnAdivyApArajanyasaMyogAzrayo grAma iti bodhodayAd vyApAraH saMyoge saMyo. gazcAzrayatve vizeSaNavidhayA bhAsate iti dhAtvarthIbhUtasya saMyogAdirUpaphalasya vyApAravizeSyatva. mAkhyAtArthA''zrayatvavizeSaNatvaM ca prAptamityAha- dhAtvartheti / dhAtvarthIbhUtA gamanajJAnAdirUpA yAtra kriyAsti sA NijarthavyApArajanyAstIti janyatAsaMbandhena dhAtvarthakriyAyAM NijarthavyApArasyAnvayo jJeya ityAha- Nyartheti / pUrvavadeva- / 261pR0 ) svanirvAhyetyAdi. noktarItyaiva / ' artho bodhyate ' ityatra ca vyarthavyApArajanyajJAnajanyaviSayatvAzrayo'rtha itizAbdabodhaH / pUrvoktaM punaH smArayati- . ajAM grAmo yApyate' ityAdikastu na prayoga iti / atra hetumAha- dvitIyayeti, yatra NijarthavyApArasya dhAtvarthavyApAravizeSyatayA bodhakasAmagrI bhavati tatraiva dvitIyayA karmatvabodho bhavati ( karmavAcakapadAd dvitIyA bhavati ) yathA - ajAM grAma yApayati caitraH' ityatrAjAvRttivyApArAnukUlavyApAravAMzcaitra iti bodhodayAd ajAvRttidhAtvarthavyApAravizeSyatayA caitravRttiNijarthavyApArasya bhAnaM bhavatItyatra dvitIyayA karmatvabodho bhavati ( karmavAcakAjApadAd dvitIyA bhavati / 'ajAM grAmo yApyate' ityatra tu ( 261 pR.) uktarItyA pratyuta Ni narthavyApArasya dhAtvarthavyApAre vizeSaNatvamevAsti na tu dhAtvarthavyApAravizeSyatvamiti dvitIyayA karmatyabodhanAsaMbhavAna dvitIyAprAptiriti na 'ajAM grAmo yApyate' ityAdiprayogApattirityAha- yagAdIti / 'ajAM grAmo yApyate ' ityasyA'sAdhutve vyAkaraNaM pramANayati..NyantadhAtoriti," lAkarmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH " itisUtreNa lakArAH sakarmakadhAtubhyaH karmaNi katari ca bhavanti. akarmakadhAtubhyazca bhAve kartari ca bhavantIti pratipAdyate iti sakarmakadhAtubhyo bhAye lakArA na bhavantIti NyantasakarmakadhAtubhyopi bhAve lakArasyA'sAdhutvaM prAptam, 'ajAM grAmo yApyate ' ityatra ca dhAtuH sakarmaka evaM Nyanta iti taduttarabhAvAkhyAtasyApyasAdhutvaM prAptameveti tAdRzaprayogaH= ajAM grAmo yApyate ' iti prayogo na bhavatItyarthaH / NyantakarmaNo hyaviyakSAyAM tu sakarmakaNyantadhAtUttaramapi bhAvAkhyAtasya sAdhutvamevetyAha- grAma iti, "grAmo yApyate / ityatra pyantakarmavAcakA'jApadasyA'samamivyAhArAt sakarmakaNyantayAdhAtUttaravartamAnasyApi bhAvAkhyAtasya sAdhutvameva, grAmasya tu na NyantakarmatA kiM tu dhAtvarthakarmataiva zyantakarma "Aho Shrutgyanam" Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: ( 266 ) [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe - kartRtvakarmatvabodhakatAyA < 8 karmAsamabhivyAhArAt / ekadA AkhyAtasyAdhyutpannatayA 'ajA grAmo yApyate ityAdayo na prayogAH / evam -' taNDulaH sahAyena pAcyate caitreNa ' ityAdI dhAtvarthe sahAyAdikartRkatvasya tadvizeSaNaNyaryavyApAre vizeSaNatayA ca caitrAdikartRkatvasya tRtIyAntArthasya bodhaH, zeSaM pUrvavaditi dik / grAmaM gacchati ' itivat ' svaM gacchati ' itiprayogavAraNAya parasamavetatvamA dvitIyArtha iSyate tasya ca dhAtvarthe'nvayaH paratve caikadezepyA''kAGkSAvaicitryAt prakRtyarthasya pratiyogitayA'nvayaH evaM ca grAmaM gacchati caitraH " svaM zvajAdInAmeva dhAtvarthakartRbhUtAnAM syAdityarthaH / ajA grAmo yApyate ityasyA'sAdhutvaM hetumAha - ekadeti, ' ajA grAmo yApyate ' ityatrAkhyAtenaivaikadA'jAyAH kartRtvaM grAmasya ca karmatvaM bodhanIyaM karmatvabodhakadvitIyAyA abhAvAt na caikadaikapratyayenAkhyAtAdinobhayArthasya kartRrashrat dirUpasya bodhanaM saMbhavati - " sakRduccaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati " iti niyamA dityartha: / 'ajA grAmaM yApyate ' ityatra tu prAmasya karmatvaM dvitIyayA bodhyate iti naikapratyayasya karmatvakartRtvobhayabodhakatvApattiryenA'sAdhutvaM syAdityarthaH / taNDulaH sahAyena pAcyate caitreNa ' ityatratyapadArthAnAha - evamiti, atrAkhyAtasya karmaNi jAtatvAttaNDulavizeSyaka evaM bodhaH, AkhyAtArthazcAzrayatvaM tathA ca- ' caitrakartRkaNijarthavyApAraprayojyo yaH sahAyakartRkapAkAtmakabyApArastAdRzavyApArajanyaviktrittyAzrayastaNDulaH ' iti bodhodayAt pUrvapUrvapadArthasyottarottarapadArthe vizeSaNatvAca dhAtvarthavyApAre sahAyakartRkatvasya vizeSaNatayA bodhaH tadvizeSaNaNyarthavyApAre= arafazeSaNIbhUtaNijarthavyApAre ca tRtIyAntArthasya caitrakartRkatvasya vizeSaNatayA bodho bhavati / Sim AzrayatvamAkhyAtArtha ityAdi sarvaM pUrvavadeva vijJeyamityarthaH / 2 6 7 grAma niSThasaMyogasya caitrepi sattvAt grAmaM gacchati ' itivat ' caitrazcaitraM gacchati ' caitraH svaM gacchati' ityAdiprayogaH syAdeveti tadvAraNAya parasamavetatvamapi dvitIyArtha:, arthAt parasamavetakriyAphalazAlitvaM karmatvamiti vaktavyaM tathA ca grAmaniSThasaMyogajanaka kriyAyA grAmAnya caitrasamatatvena mAmasya karmatvApattyA ' grAmaM gacchati' iti prayogo bhavati caitraniSThatAdRzasaMyogajanakakriyAyAzcaitre eva samavetatvena caitrAnyasamavetatvAbhAvAt caitrasya karmatvAnApattyA 'caitraH svaM gacchati' ityAdayaH prayogA na bhavantItyAha- grAmamiti / tasya parasamavetattrasya dhAtvarthe saMyogAdiphalajanakakriyAyAmantrayaH / tAdRzaparatve ca prakRtyarthasya dvitIyAprakRtyarthasya grAmAdeH pratiyogitayA = pratiyogitvarUpeNa svapratiyogikatvasaMbandhena cAnvayaH - paratvasya bhedarUpatvAt abhAve ca pratiyoginaH svapratiyogikatva saMbandhenAnvayasya pratipAditatvAdityAha - paratveceti / nanu padArtha : padArthenAnveti na tu padArthaikadezena " iti niyamAdatra dvitIyArthaikadeze parakhe prakkRtyarthasya kathamanvayaH syAdityAzaGkayAha- ekadezepIti, AkAGkSAvaicitryAta= bodhavaicitryAdekadezepi padArthAntarAnvaya iSTa eveti pUrvaM pratipAditamityarthaH / ' grAmaM gacchati caitra: 2 88

Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaMgacchattItyAdiprayogavAraNam ] vyutpattivAdaH / (267) ityAdI grAmabhinnasamavetA grAmaniSThasaMyogajanikA yA kriyA tadAzrayatAvAMzcaitra ityanvayabodhaH / svaniSThasaMyogajanakakriyAyAM svabhinnasamavetatvasya bAdhAt 'svamAtmAnaM gacchati ' iti na pryogH| yatra cobhayakarmabhyAM malayoH saMyogastaba mallAntarasamavetakriyAyAH svaniSThasaMyogajanikAyAH svabhinnasamavetatvepi tAdRzakriyAzrayatAyAH svasmin bAdhAt 'mallaH svaM gacchati' iti na pryogH| na ca svaniSThasaMyogajanakasvasamavetakriyAyAM svabhinnasamavetatvasyA'yogyatayA tada'bhAnepyAbAdhitaM svaniSThasaMyogajanakatvaM viSayIkRtya zAbdabodhasaMbhavAt tadarthamAtratAtparyeNa 'vaM gacchati' itiprayogo durvAra eveti vAcyama , parasamavetatvAMzAviSayakasya dvitIyAdhInaphalajanakatvabodhasya kutrApyanabhyupagamena tAdRzabodhe tadbhAsakasAmayyA apyapekSaNIyatvAt / ityasya vAkyArthamAha- evaM ceti / saMyogasya dviSThatvena grAmaniSThasaMyogasya svaniSThatvepi tAdRzasvaniSThasaMyogajanakakriyAyAM svAnyasamavetatvaM nAsti karmatvaM ca svAnyasamavetakriyAjanyasaMyogAdilazAlirave eva bhavatIti 'svamAtmAnaM gacchati' iti prayogApattirnAstItyupasaMharannAha- svaniveti / ekakarmajasaMyogasthalIyAtiprasaGgaM nivAryobhayakarmajasaMyogasthalIyAtiprasaGganivAraNAyAhapatreti, mallAntarasamavetakriyAyAH svaniSThasaMyogajanikAyAH svabhinnasamavetatvena tAdRzakriyAzrayasAyA: svaniSThasaMyogajanakakriyAzrayatAyAH svasmin bAdhAt ' mallaH svaM gacchati ' iti prayogo ma bhavati--- saMyogasyobhayakarmajatve svaniSThasayogajanakakriyAzrayatvaM yasmin syAt tasyaiva svApekSapA karmatvasaMbhavAd yathA caitramaitrobhayakarmajasaMyogasthale caitraniSThasaMyogasya maitrasamavetakriyAjanyaskhe tAdRzakriyAzrayatvaM maitre eva syAditi maitrasya karmatvApattyA 'caitro maitraM gacchati / iti prayogaH saMbhavati, tathA' maitrazcaitraM gacchati / ityapi / " svabhinnasamavetatvepi " ityatra ' svabhinnasamatatvena ' iti pATho yuktaH / __nanu svaniSThasayogajanikAyAH svasamavetAyAH kriyAyAH svasminneva samavetatvena parasamavetatvaM na saMbhavatIti tatra parasamavetatvasyA'yogyatayAbAdhAt tadabhAnepiparasamavetatyAMzasyAmAnepya'bAdhita yat svaniSThasaMyogajanakatvaM tAvanmAnaM viSayIkRtyApi svaniSThasaMyogajanakakriyAzrayatAvAMzcaitra iti zAbdabodhasaMbhavAt tadarthamAtratAtparyeNa svaniSThasaMyogajanakatvamAtratAtparyeNa 'svaM gacchati / iti prayogaH syAdeva- svasamavetakriyAyAH svasminnapi saMyogajanakatvAt tAdRzasaMyogarUpaphalazAlisvena svasyApi karmavasaMbhavAdityAzajhyAha-na ceti / parihAsmAha- parasamavetatveti, parasamametatvAMzamaviSayIkRtya dvitIyayA kacidapi dhAtvarthaniSThaphalajanakatvasya bodho na bhavatIti tAdRzabodhe dvitIyAdhInaphalajanakatvabodhe tadbhAsakasAmagyA:-parasamavetatvAMzamAsakasAmagryA apekSA bhavatyeva tathA ca tAdRzasAmagryA parasamavetatvAMzamAne jAte svasya ca svasmAt paratvAbhAvAt karmasvAnApattyA 'svaM gacchati / iti prayogApattirnAstItyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1268) sAdarzaH [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDeatha svasyApi dvitvAvacchinnasvabhedavattvAt ' svaM gacchati ' itiprayogasma duritayA dvitIyAprakRtyarthasya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenaiva bhede'nvayo vAcyastathA ca 'caitro dravyaM gacchati / 'mallo malaM gacchati' ityAdivAkyasyA'pramANatApattiH-caitramallAdiniSThakriyAyAH prakRtyarthatAvacchedakIbhUtadravyatvamallatvAdyavacchinnabhinnA'samavetatvAta, tattadvyaktitvAnupasthitAvapi zAbdabodhodayena tattavyaktitvAvacchinna pratiyogitAsaMbandhenA'nvayopaga dvitvAvacchinna pratiyogitAkabhedamAdAya zaGkate-atheti, svasya caitrasya caitrapratiyogikabheda. battvavirahepi dvitvAvacchinnasvabhedavattvAt-caitravaTobhayabhedavattvAt svasminnapi svabhedaH prApta iti svaniSThasaMyogajanakakriyAyAH svabhinnasvasamavetatve prApte tAdRzakriyAjanyasaMyogavattvena svasyApi karmatvApattyA ' svaM gacchati' itiprayogaH syAdeva tathA ca dvitvAvacchinnasvabhedamAdAya prAptasya 'svaM gacchati' itiprayogasya vAraNAya paratvarUpabhede dvitIyAprakRtyarthasya grAmAdeH prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenAncayo vAcyaH yathA 'grAmaM gacchati' ityatra prakRtyarthatAvacchedakaM yad grAmatvaM tAdRzagrAmatvAvacchinnA yA grAmaniSThA bhedapratiyogitA tAdRzapratiyogitAkatvaM bhedestIti tAdazapratiyogitAkatvasaMbandhena ( grAmastha ) bhede'nvayo vaktavyastathA ca svaniSThe dvitvAvacchinnasvabhede dvitvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena svAnvayasaMbhavepi svaM gacchati / ityatra prakRtyarthatAbacchedakaM yat svatvaM tAdRzasvatvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena bhede svA'nvayastu na saMbhavati bhedasya cAtra prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenaitra prakRtyartha viziSTasya grAhyatvamiti 'svaM gacchati' itiprayogasya vAraNe kRte caitro dravyaM gacchati / 'malo malaM gacchati / ityAdISTasya prayogasyA'prAmANyaM syAdityAha-tathA ceti / aprAmANye hetumAha-caitramallAdIti, uktarItyA saMyogAdirUpaphalajanakakriyAyA dvitIyAprakRtyarthatAvacchedakAvacchinnabhinnasamavetatvamapekSyate tAdRzakriyAjanyaphalazAlina eva ca karmatvamiSTam 'caitro dravyaM gacchati' ityatra ca prakRtyarthatA* cacchedaka dravyatvaM dravyatvAvacchinnabhinnasamavetatvaM ca dravyaniSTasaMyogajanakakriyAyAM nAsti-tAzakriyAyAzcaitre sattvAt tatra caitre dravyatvasyApi sattAditi 'caitro dravyaM gacchati' iti prayogo na syAdeva tathA mallaniSThasaMyogajanakakriyAyAM mallatvAvacchinna bhinnasamadhetatvaM nAsti tAdRzakriyAzraye mallAntarepi mallatvasya sattvAdeveti ' mallo malaM gacchati / ityapi prayogo na syAdityarthaH / nanu catre dravyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvepi malle ca mallatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvepi tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya sattvena bhede prakRtyarthadravyAdestadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhanAnvayaM vakSyAma iti / caitro dravyaM gacchati / ityAdiprayogasya nAnuparattirityAzaGkhyAha-tattavyaktitveti, dravyAdInAM prakRtyarthAnAM tadvyaktitvena rUpeNopasthityabhA. cepi - caitro dravyaM gacchati / ityatra zAbdabodho jAyate eveti bhede dravyAdInAM tadvyaktitvAvacchinaprayogitAkaravasaMbandhenAnvayo na saMbhavati kiM tu dravyatvAdyavacchinnapratiyogitAkatyasaMba "Aho Shrutgyanam" Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaM gacchatItyAdiprayogavAraNam ] vyutpattivAdaH / ( 269 mAsaMbhavAt uktayuktayA saMbandhaghaTako pasthiterapi zAbdabAdhe'pekSitatvAt, ekadharmAvacchinnapratiyogitAyA anyadharmAvacchinnasaMsargatve mAnAbhAvAzca, pratiyogivizeSitAbhAvaburviziSTavaiziSTayAvagAhitva niyamAt, anvayitA'navacchedakAvacchinnapratiyogitAyAH saMbandhatvAsaMbhavAcceti cet ?, tarhi kriyAnvayibhedapratiyogitAvacchedakatvameva dvitIyArtho'stu bhede prakRtyarthasyAdheyatAsaMbandhenAnvaya iti na kAcidanupapattiH / venaivetyuktamaprAmANyaM tadavasthamevetyarthaH / nanu dravyAdInAM taddvyaktitvena rUpeNopasthityabhAvepi zAbdabodho bhaviSyati - tadvyaktitvasya saMbandhaghaTakatvena tadupasthityapekSAbhAvAdityAzaGkyAha-ukteti, uktayuktayA = 162 pR0 ) tatsaMsargAvacchinnetyAdyuktayuktayA, saMsarga tAtparyajJAnAnurodhena saMsargaghaTaka padArthopasthiterapi zAbdabodhe'pekSA bhavatyeveti taddvyaktitvAnupasthitau zAbdabodhAsaMbhavAdityarthaH / tadvyaktitvena grahaNAsaMbhave hetvantaramAha-eketi ekapadamanyaparaM jJeyam, atra hi mede dravyatvAvacchinnasyAnvaye pratiyogitava saMsargastatrAnyadharmAvacchinnA pratiyogitA anyadharmAvacchinnasya saMsargo na bhavatIti tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAsaMbandhena dravyatvAvacchinnasya mede - 'nvayo na saMbhavatItyarthaH / atra pramANamAha-pratiyogivizeSiteti, pUrvameva ( 2550 ) idaM vAkyaM vyAkhyAtaM tathA cAtra dravyatvAvacchinnabhedavodhe dravyatvasyaiva bhedapratiyogitAvacchedakatvena bhAnaM saMbhavati na tu tadvyaktitvasyetyarthaH / uktamupasaMharannAha - anvayiteti, 'caitro dravyaM gacchati ityatra dvitIyArthabhede paratvasvarUpe dravyasyAnvayaH pratiyogitA saMbandhena kartavya iti anvayitAvacchedakaM yaddravyatvaM tadavacchinnapratiyogitAyA eva saMbandhatvaM saMbhavati na tu anvayitAnakSacchedakaM yat tadvyaktitvaM tadavacchinnAyA api tathA ca ' caitrau dravyaM gacchati ' ityatra tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedagrahaNAsaMbhavAd dravyatvAvacchinnapratiyogitA kabheda eva prAstAdRzamedastu cetre nAstItyaprAmANyaM syAdeva, evameva ' mallo malaM gacchati' ityasyAprAmANyaM vijJeyamityartha: / ityevamAzaGkya pariharati- tarhIti, kriyAnvayibhedapratiyogitAvacchedakatvaM dvitIyArtho na tu paratvam, kriyAnvayinaH kriyAzrayasya caitrAderbhedaH kriyAnvayibhedaH, kriyAnvayimedapratiyogitAvacchedakatvasya dvitIyArthabhUtasyAtra kriyAyAmevAnvayo jJeyaH / bhedazca svaniSThasaMyogajanaka kriyAvAnna ityAkArako grAhya etAdRzabhedapratiyo gitAvacchedikA ca kriyaiva etAdRzabhedazca grAmAdau phalazAlini karmabhUtapadArthe vartate iti bhede prakRtyarthasya grAmAderAdheyatAsaMbandhenAnvaya ityarthaH, parasamavetakriyAphalazAlitvaM karmatvamiti na vaktavyaM kiM tu svaniSThamedapratiyogitAvacchedaka kriyAphalazAlitvaM karmatvamiti vaktavyamiti yAvata, tathA ca grAmaM gacchati caitraH ' ityatra svaniSTasaMyogajanaka kriyAvAnna ityAkAraka bhedazcaitre tu nAsyeva caitrasya grAmaniSThasaMyogajanaka kriyAzrayatvAdeka kiM tu tAdRzabhedo grAme vartate grAmasya kriyAzrayatvAbhAvAditi grAmavRttitAdRzabhedapratiyogI kriyAvAn caitra eva caitraniSThAyA bhedapratiyogitAyA avacchedikA ca caitraniSThA grAmavRttisaMyogaja * "Aho Shrutgyanam" Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (270) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDena caivamapi -- vihago bhUmi prayAti ' itivat -- vihago vihagaM gacchati' itiprayogo durvAra:-vihaganiSThabhUmisaMyogajanakatakriyAyA vihagAntaraniSThabhedapratiyogitAvacchedakatayA vihage vihaganiSThabhedapratiyogitAvacchedakavihagavRttisaMyogajanakakriyAzrayatvasthA'bAdhitatvAditi vAcyam, 'vihago vihagaM gacchati / ityAdau vihagAdiprakRtyarthavRttitvaviziSTasaMyogasya kriyAyAM svajanakatvasvAzraya nikA sA kriyaiva tAdRzakriyAjanyasaMyogAzrayatvena grAmasya karmatvasaMbhavAt "bhAmaM gacchati caitraH / iti prayoga upapannaH / evaM dravyaniSTho yaH svaniSThasaMyogajanakakriyAvAnna ityAkArakabhedastatpratiyogitAvacchedikA yA caitraniSThA kriyA tajanyasaMyogAzrayatvena dravyasya karmatvAt / caitro jya gacchati' iti prayogopyupapannaH / evaM 1malAntaraniSThasaMyogasya 2mallAntaraniSThakriyAjanyatvena 1mallA-. natAniyoM yaH svaniSThasaMyogajanakakriyAvAnna ityAkArako bhedastatpratiyogI 2mallAntara eveti tAdRzabhedapratiyogitAvacchedikA yA pratiyogibhUta2mallAntaraniSThA kriyA tajanyasaMyogAzrayatvena bhedAnuyogibhUta 1mallAntarastha karmatvasaMbhavAt ' mallo malaM gacchati / ityapi prayoga upapannaH / svaniSThasaMyogajanakakriyAvAnna ityAkArakamedazcaitre tu na saMbhavati caitrasya svaniSThasaMyogajanakakrithAzrayatvAdeveti svaniSThabhedapratiyogitAvacchedakakriyAjanyaphalazAlityaviraheNa caitrasya karmasvAsabhavAt / caitrazcaitraM gacchati / 'caitraH svaM gacchati , ' caitraH svamAtmAnaM gacchati / ityAdiprayogApattirapi nAstItyAha- na kAciditi / / ___ nanu svaniSThasaMyogajanakakriyAvAnna ityAkArako yo bhUminiSTho bhedasta pratiyogitAvacchedikA mA saMyogajanakakriyAzrayIbhUtavihaganiSThA kriyA tajanyasaMyogAzrayatvena bhUmeH karmatvasaMbhavAd yathA vihago bhUmi prayAti ' iti prayogo bhavati tathA 'vihago vihagaM (svam ) gacchati' ityapi prayogaH syAdeva, vihaganiSThakriyAyAM vihaganiSTho yo bhUmisaMyogastajanakatvamapyastiM vihagAntaraniSTho yo bhedastAdRzabhedapratiyogyayameva vihaga iti vihagAntaraniSThabhedapratiyogitAvacchedaka vamapyastyeva tathA ca vihage svaniSThabhedapratiyogitAvacchedakIbhUtakriyAyAH phalasya saMyogasya sattvAt karmatvamapi prAptaM vihamaniSThabhedapratiyogitAvacchedikAyA vihagattisaMyoga (bhUmisaMyoga) anikAyA kiyAyA Azrayatvamapyastyeveti vihagakarmakagamanAnukUlavyApArakartRtvamapi prAptam uktakriyAzrayasyaiva gamanakartRtvAditi ekasyaiva vihagasya kartRtvakarmatvobhayatAtparyegApi 'vihago vihagaM gacchati / iti prayogo durvAra epetyAzaGkayAha- na caivamiti / parihAramAha- vihaga iti / 'prAmaM gacchati / 'vihago bhUmi gacchati / ityAdI bhUmyAdiprakRtyarthaniSThasaMyogasya tAdRzasaMyogajanakakriyAyAM na kevalaM svajanakatvasaMbandhenAnvaya iSTo yena 'vihago vihagaM gacchati / itiprayogApattiH syAt kiM tu svajanakatvasvAzrayaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvaitadubhayasaMbandhenAnvayo bhavati, svaM saMyogaH, atra saMyogajanakacaitravihagAdiniSThakriyAyAM saMyogajanakatvamapyasti saMyogAzrayIbhUtabhUmyAdiniSTabhedapratiyogitAvacchedakatvamapyuktarItyAstyevetyetAdRzomayasaMbandhena bhUmyAdivRttitvaviziSTasaMyogasya "Aho Shrutgyanam" Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aniSTaprayoganivAraNam ] vyutpattivAdaH / ( 271 ) niSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvobhaya saMbandhenAnvayopagamAt vihaganiSThakriyAyAstadvihaga niSThasaMyogajanakatvena tajjanakatAsaMvandhena tatsaMyogavattvApe vihagavRttitvaviziSTatatsaMyogAzrayatadvihaganiSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAnnoktobhaya saMbandhena viziSTasaMyogavattvamityanatiprasaGgAt / evaM sati parasamavetatvaM saMbandhaghaTakameva na tu dvitIyArtha iti cet ?, kA kSatiH / 6 L ' vihago vihagena gamyate ' ityAdAvapi svajanyatvasvAvacchinnabhedasAmAnAdhikaraNyobhayasaMbandhena kriyAyAH saMyoge'nvaya iSyate tattat kriyAvacchinnabhedavati vihagAdiniSThAyAM saMyogajanaka kriyAyAmanvaya iti tatsaMbhavAt ' vihago bhUmiM gacchati ' caitro grAmaM gacchati' ityAdayaH prayogA bhavanti, : ' vigo vihagaM ( svaM ) gacchati ityatra vihaganiSThakriyAyAstadvihaga niSThasaMyogajanakatvamastyeveti tajjanakatAsaMbandhena =sva ( saMyoga :) janakasvasaMbandhena tatsayogarattvepi ( saMyogasya svajanakatvasaMbandhena kriyAyAmanvaya saMbhavepi ) tasyAH kriyAyA vihagavRttitvaviziSTo yastatsaMyogastadAzrayIbhUto yastadvihagastaniSTho yo bhedastAdRzabhedapratiyogitAvacchedakatvaM nAstyetra yatastaniSTha bhedasya pratiyogitAvacchedakastadvRttidharmo na bhavati kiM tu tadnanapratiyogivRttidharma eva bhavatIti tadvihaganiSThabhedasya pratiyogitAvacchedikA tadviganiSThA kriyA kathaM syAditi tadviganiSThasaMyoga jana katadvihagavRttikriyAyAM tadvihaganiSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvaM nAstIti na tAdRzasaMyogasya tat kriyAyAM strAzrayaniSTabhedapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhenAnvayaH saMbhavatItyuktobhayasaMbandhena saMyogavizikriyAyA alAbhAd uktobha-yasaMbandhena saMyogaviziSTa kriyA janmasaMyogAzca patvamatra vihagasya nAstIti na bihagasya karmatvaM kiM - bokobhayasaMbandhena saMyogaviziSTakriyAzrayatvaM vihagasya nAstIti na vihagasya kartRtvamiti " vihago vihagaM gacchati ityAdiprayogApattirUpo tiprasaGgo nAstItyarthaH / viziSTasaMyogavattvam - vihagAdiprakRtyarthavRttitvaviziSTasaM vattvam ( kriyAyAM nAstItyanvayaH ) / nanu phalajanikA yA svaniSTabhedapratiyogitAvacchedikA kriyA sA parasamavetakriyaiva bhavati tAdRzakriyaikadezaparasamavetatvasya dvitIyArthatvaM yaduktaM tadidAnIM na syAt svaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvasyo * tyA saMbandhatvAzrayaNena tadUrghaTakaparasamavetatvasyApi saMbandhakoTipraviSTatvAdityAzaGkate - evaM satIti / pariharati- kA kSatiriti, parasamavetatvasya dvitIyArthatvAbhAve kSatirnAstItyarthaH / anyena vihagena vihagAntaraM pratyanudhAvane tu ' vihago vihagaM gacchati' iti prayoga iSTa eva / karmAkhyAtAntaprayogamudAharati- vihaga iti / bhUmirvihagena gamyate ' ityAdAvAzrayatvamAkhyAtArthaH, vihagakartRkavyApArajanyasaMyogAzrayo bhUmiritibodhodayAd vihaganiSThakriyAyAH svajanyatvasvAvacchinna medasAmAnAdhikaraNyetadubhayasaMbandhena saMyogenvayaH, straM kriyA, saMyoge kriyAjanyatvamapyasti kriyAvacchinnapratiyogitAkamedasAmAnAdhikaraNyamapyastIti tadubhayasaMbandhena saMyoge kriyAnvapaH, svAvacchinnamedapadena pUrvokta eva bhUmyAdiniSThaH kriyAvAnna ityAkArakaH kriyAvacchi "Aho Shrutgyanam" Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (272) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDebhUmyAdAveva tAdRzabhedasAmAnAdhikaraNyasaMbandhena tattakriyAviziSTasaMyogAdimatvopagamAt tatra tatkriyAzrayavihage tadbhAdhena nAtiprasaGga itidhyeyam / jJAnAdirUpasaviSayakavastvabhidhAyakadhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyAH prAcInamate nirUpakatAsaMbandhena dhAtvarthAnvayi viSayatvamarthaH, tatra prakRtyarthasyAdheyatAsaMbandhenAnvayaH / vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA 'ghaTaM jAnAti. paTa na ' ityAdAvanupapattestatra viSayitvArthakatvameva navInA upavarNayanti tatra ca prakRtyarthasya nirUpitatvasaMbandhena tasya ca dhAtvarthe AzrayatAsaMbandhenAnvayaH, napratiyogitAkabhedo grAhyaH sa ca bhedaH saMyogazca bhUmyAdAvastIti saMyoge tAdRzamedasAmAnAdhikaraNyamapyastyeva, tattakriyAvacchinnabhedavati saMyogAdirUpaphalajanakakriyAvacchinnapratiyomitAkarmedavati : bhUmyAdAvera tAdRzabhedasAmAnAdhikaraNyasaMbandhena-kriyAvacchinnapratiyogitAkadasAmAnAdhikaraNyarUpasaMbandhena tattakriyA viziSToktasaMyogAdimattvopagamAt ' bhUmivihagena gamyate / ityAdiprayogo bhavatItyarthaH / takriyAzrayavihage-saMyogajanakakriyAzrayavihage tu tadbAdhena-u. tatAdRzabhedasAmAnAdhikaraNyasaMbandhena takriyAviziSTatayogAdimattvabAdhena nAtipraptaGgaH= vihago vihagena gamyate , ityAdiprayogApattirnAsti- vihagasyoktatAdRzabhedapratiyogitvAd bhedAzrayaskameva nAsti yena tAdRzabhedasAmAnAdhikaraNyasaMbandhena kriyAviziSTatvaM vihaganiSThasaMyogasya syAt tena ba 'vihago vihagena gamyate / ityAdiprayogApattiH syAdityAha- tatreti / tatra vihago vigena gamyate / ityatra / vihagena svabhinna vihagaM pratyanudhAvane tu 'vihago vihagena gamyate / iti prayoga iSTa eva / ___ prAcInamatena jJAdidhAtvarthamAha- jJAnAdIti, jJAnAdirUpaM yatsaviSayaka vastu arthastadabhiH dhAyako yo jJAdidhAtustatsamabhivyAhRtAyAH 'ghaTaM jAnAti ' ityAdau dvitIyAyAH prAcInamate viSayatvamarthaH tasya ca viSayatvasya nirUpakatAsaMbandhena dhAtvarthajJAnAdAvanvayaH- ghaTAdiniSThaviSayatvasya jJAnanirUpitatvena tannirUpakatvaM jJAnesti, tatra dvitIyArthaviSayatve prakRtyarthasya ghaTAderAdheyatAsaMbandhenAnvayaH, AzrayatvaM cAkhyAtArtha iti ghaTavRttiviSayatAnirUpakajJAnAzrayazcatra iti zAbdabodhAkAra ityarthaH / navInamatamAha- vRttyaniyAmaketi, viSayatvasya dvitIyAthatve tasyo. ktarItyA nirUpakatAsaMbandhenaiva dhAtvarthajJAne'nvayo vaktavyastathA ca 'ghaTaM jAnAti paTaM na' ityatra eTapadottaradvitIyArthaviSayAnasya nirUpakatAsaMbandhenaiva dhAtvarthajJAne'bhAvo vaktavyaH-- nirUpakatAsaMbandhena paTavRttiviSayatvAbhAvavajJAnAzrayazcaitra iti, tatra nirUpakatAsaMbandhasya vRttyani. yAmakata yA'bhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaM na saMbhavatIti na viSayatvaM dvitIyArthaH kiM tu viSayitvameva tatra viSayitve prakRtyarthaghaTAdenirUpitatvasaMbandhenAnvayaH-- jJAnAdiniSTaviSayitvasya jJAnAdivi SayIbhUtaghaTAdinirUpitatvAt, tasya=viSayitvasya ca dhAtvarthe jJAnAdAvAzrayatvasaMbandhenAnvayastathA cA zrayatAsaMbandhasya vRttiniyAmakatvenAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatvAdAzrayatAsaM "Aho Shrutgyanam" Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saviSayakadhAtusthalIyadvitIyArthaH] vyutpattivAdaH / (273 ) ghaTAdiniSThaM jJAnAdikarmatvaM ca jJAnAdiviSAyitvameva, viSayitvAdA ca dvitIyAyA lakSaNaiva na tu zaktiriti sAMpradAyikAH / ... vastutastu viSayitAtvasya saMyogatvAyapekSayA''dheyatvAdyapekSayA cA'murutayA kidharmAvacchinne zaktiH kalpyate ityatra vinigamakaM durlabham / ekasmin prayogabhUyastvamapya'zakyanirNayamiti tatrApi zakti sidhyatItyavadheyam / 'caitreNa jJAyate ghaTaH / ityAdau karmAkhyAtasthale AkhyAtena ghaTAdau dhAtvarthanirUpitaviSayatvaM bodhyate / ... cAkSuSatvAdyavacchinnavAcakazyAdisamabhivyAhRtadvitIyAyA laukikaviSayitvaM tAzaka khyAtasya laukikaviSayatvamarthaH- upanItasaurabhAdiviSayakasurabhicandanamityAdyAkArakacAkSuSAdidazAyAm 'saurabhaM pazyati ' iti 'saurabha zyate.' ityAdyaprayogAt / bandhena jJAne dvitIyArthaviSayitvasyAmAva upapadyate eveti -- ghaTaM jAnAti paTaM na ' ityatra noktAnupapattiH- AzrayatAsaMbandhena paTanirUpitaviSayitvAbhAvavajJAnAzrayazcatra iti bodhasyAkAra ityarthaH / nanu ghaTAdiniSThaM yajjJAnAdikarmatvam (viSayatvaM) tadeva dvitIyArtho yukto na tu jJAnAdiniSTaviSayitvasya ghaTAdipadottaradvitIyArthatvaM yuktaM vaiyadhikaraNyAdityAzakyAha- ghaTAdIti, viSayitvamapi nirUpakatAsaMbandhena ghaTAdau vartate eveti ghaTAdiniSThaM yajjJAnAdikarmatvaM tadidAnI jJAnAdiviSayitvarUpameva vijJeyamityarthaH / dvitIyAyA viSayatvAdAveva zaktiriti viSayitvAdI lakSaNavetyAha- viSayitvAdAviti / svAbhiprAyamAha- vastutastviti, kiMdharmAvacchinne viSayitAtvAdikiMdharmAvachinne / tathA ca viSayitvepi dvitIyAyAH zaktirevetyarthaH / yadi saMyogatvAbapekSayA viSayitAtvaM guru syAttadA guru. dharmAvacchinnaviSayitvApekSayA saMyogAdau dvitIyAyAH zaktisvIkAre lAdhavena viSayitve zakteranupapattiH syAdapi na caivamastItibhAvaH / ekasmin saMyogAdau, viSayitvasaMyogAdyartheSu dvitIyAyA: samAna evaM prayoga ityarthaH / azakyo nirNayo'nenetyazakyanirNayam / ttrvissyitvepi| ___karmAkhyAtaprayogamudAharati- caitreNati, ghaTAdau dhAtvarthajJAnAdinirUpitaM yad viSayasvaM tadeva karmAkhyAtArtha ityarthaH, 'caitravRttijJAnaviSayo ghaTaH / itibodhaH / 'ghaTaM pazyati' ityatra dvitIyAyA laukikaviSayitvamarthaH,AkhyAtasyAzrayatvamartha iti ghaTanirUpitaviSayitAzrayacAkSuSalaukikapratyakSAzrayazcaitra itibodhaH / jJAnasya laukikAlaukikarUpatvena dvaividhyamanyatra pratipAditaM jJeyam / 'ghaTo dRzyate' ityatra ca tAdRzakarmAkhyAMtasya cAkSuSatvAavacchinnavAcakadRzyAdisamabhivyAhRtakarmAkhyAtasya laukikaviSayatvamartha iti- laukikacAkSuSapratyakSanirUpitaviSayatvAzrayo ghaTa itibodha:- viSayatvasya ghaTe AzrayatAsaMbandhenAnvayAt / viSayitvaviSa patvayolaukikatvavizeSaNasya phalamAha- upanIteti, 'surami candanam / ityAkArakopanI "Aho Shrutgyanam" Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (274) sAdarza:- [dvitIyAkArakaprathamakhaNDe- athaivam puSpaM jighrati ' ityAdi prayogAnupapattiA-ghrANajapratyakSasya puSpA. caMze laukikatvavirahAt, tAdRzadhAtuyoge viSayitvAdisAmAnyasya karmapratyayArthave gandhasAkSAtkAre upanayamaryAdayA''kAzAdibhAne 'AkAzaM jighrati ' itiprayogaprasaGgena tatrApi laukikaviSayitAyA eva karmapratyayArthatayopagantavyatvA. tasaurabhAdiviSayakacAkSuSapratyakSadazAyAM sauramasya jJAnalakSaNapratyAsattyaiva bhAnaM bhavati na tu laukikapratyakSeNa- saurabhasya cAkSuSapratyakSA'viSayatvAditi ' saurabhaM pazyati / 'saurabha dRzyate / ityAdi prayogo na bhavati- atra dvitIyAyAzcAkSuSapratyakSaniSThalaukikaviSayitvArthakatvAsaMbhavAt. karmAkhyAtasya ca cAkSuSapratyakSanirUpitalaukikaviSayatvArthakatvAsaMbhavAdityarthaH / ayaM bhAvaHyadi ghadaM pazyati / ityatra laukikaviSayitvaM dvitIyArtho nocyeta kiM tu viSayitvameva dvitIyArtha ucyeta tadA 'surabhi candanakhaNDam ' ityAkArakopanItasaurabhaviSayakacAkSuSapratyakSadazAyAM tAdRzapratyakSepi viSayitAyAH sattvAt 'sauramaM pazyati / itiprayogaH syAdeva na catadiSTamiti dvitIyArthaviSayitAyAM laukikatvavizeSaNaM prakSiptaM tathA ca 'surabhi candanakhaNDam ' isyAkArakapratyakSa'laukikaviSayitAyAH sattvena laukikaviSayitAyA asattvAt 'saurabhaM pazyati' itiprayogo na bhavati- pratyakSe dvitIyArthabhUtAyA laukikaviSayitAyA bAdhAt / evameva 'sauramaM dRzyate / itiprayogasyoktadazAyAM vAraNArtha laukikaviSayatvaM karmAkhyAtArtha ityuktam, 'surami candanakhaNDam / ityAkArakopanItabhAnadazAyAM saurame'laukikaviSayatAyAH sattvena laukikaviSayatAyA bAdhAditi / nanu yadi cAkSuSatvAdyavacchinnavAcakadRzyAdidhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA laukikaviSayitvamarthastadA puSpaM jiprati ' iti prayogo na syAta-ghrANajapratyakSaviSayatA hi gandhe vartate na tu dravyarUpe puSpapIti puSpanirUpitalaukikaviSayitAyA ghrANajapratyakSa bAdhAdityAzaGkate- adheti, nanu tAdRzadhAtuyoge-cAkSuSatvAdhavacchinnavAcakaghrAdidhAtuyoge 'puSpaM jighrati , ityAdI laukikAlaukikasAdhAraNameva sAmAnyato viSayitvaM dvitIyAdikarmapratyayArtha iti 'puSpaM jighrati / ityatra puSpapadottaradvitIyAyA alaukikaviSayitvamevArtha iti nAnupapattirityAzajhyAha- tAhazeti, evaM hi ' atrAkAze gandhaH / ityAkArakagandhapratyakSe upanayamaryAdayA jJAnalakSaNapratyAsasyA''kAzasyApi bhAnaM bhavatIti ' AkAzaM jighrati ' itiprayogApattiH syAt- AkAzapadottaradvitIyAyA alaukikaviSayitvArthakatvenAkAzaviSayakA'laukikaviyitAzrayaghrANajapratyakSasya saMbhavAt , na ca 'AkAzaM jighrati ' itiprayogo bhavatIti tadvAraNAya laukikaviyitaiva dvitIyArtha ityupagantavyaM tathA cAkAzanirUpitalaukikaviSayitAyA ghrANajapratyakSe bAdhAt : AkAza jighrati / iti prayogastu na bhaviSyatti kiM tvevaM tatrApi= puSpaM jighrati ' ityatrApi laukikaviSayitaiva dvitIyArthaH syAditi puSpanirUpitalaukikaviSayitAyA prANajapratyakSe bAdhAt "puSpaM "Aho Shrutgyanam" Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA jighratyorarthaH ] vyutpattivAdaH / ( 275 ) diti cet, na - prAdhAtorhi gandhalaukikapratyakSatvaM zakyatAvacchedakam - "ghrA gandhopAdAne " ityanuzAsanAt, tatsamabhivyAhRta dvitIyAyAzcAdheyatvamevArthastasya ca vyutpattivaicitryeNa gandhAdirUpadhAtvarthaikadezenAnvayaH evaM ca ' puSpaM jighrati ityAditaH puSpavRttigandhalaukikapratyakSAzrayatAvAnityAkAraka eva zAbdabodho na tu puSpanirUpita laukikaviSayitAzAlipratyakSAzraya ityAkAraka iti nAnupapattiH / na caivaM saviSayArthabodhakadhAtusamabhivyAhRta karmapratyayasya viSayitArthakatvaniya mabhaGgaprasaGga iti vAcyam, viSayAnavacchinnatAdRzavastvabhidhAya kadhAtusamabhivyAhakarmapratyayasyaiva tadarthakatvaniyamAt, asya ca gandhAtmaka viSayAvacchinnapratthakSavAcakatayA tAdRzaniyamasyA'vAdhitatvAt / jighrati ' iti prayogAnupapattirityubhayataH pAzArajjurityathaH / pariharati- neti, "ghrA gandhopA dAne " ityanuzAsanAd ghrAdhAtorgandhaviSayakalaukikapratyakSaM hi zakyamasti prAdhAtusamabhivyAhatadvitIyAyAzcA''treyatvamevArthastasya = dvitIyArthAdheyatvasya ca dhAtvarthaikadeze gandhe'nvayaH, tathA ca 'puSpe gandho vartate' iti puSpasya gandhe AdheyatvasaMbandhenAnvaya saMbhavAt 'puSpaM jiprati' iti prayoga upapadyate, AkAze ca samavAyena gandhAsaMbhavAt ' AkAza jighrati ' iti prayogApattirnAstyeva - AkAza nirUpitAdheyatvasya dvitIyArthasya gandhe'saMbhavAdityartha: / ' puSpaM jighrati ? ityasya svA bhISTabodhasya svarUpamAha evaM ceti, puSpavRttiryo gandhastadviSayakalaukikapratyakSAzrayazcaitra ityarthaH / svAnabhISTabodhaM pariharati- na liti, yadi : puSpanirUpitalaukika viSayitAzAlipratyakSAzrayaH ityAkArakabodhaH " puSpaM jighrati ' ityatreSTaH syAttadoktarItyA puSpanirUpitA laukikaviSayitA prANajapratyakSe nAstIti ' puSpaM jighrati ? itiprayogAnupapattiH syAdapi na caivamastItyarthaH / prAdhAtorgandha laukikapratyakSameva zakyamiti gandhasyApi dhAtvarthe pravezAd dhAtvarthaikadezatvamuktamiti / 7 8 nanu yadi prAdhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA AdheyatvamarthastadA saviSayakArthabodhakadhAtusamabhivyAhRtadvitIyAdikarmapratyayasya viSayitaivArtho bhavatIti niyamasya bhaGgaH syAd prAdhAtorapi saciSayakArthakatvAdityAzaGkyAha - na ceti / parihAramAha - viSayeti, viSayAnavacchinnaM yat tAdRzavastu saviSayakArthastadabhidhAyakadhAtusamabhivyAhRtasyaiva karmapratyayasya tadarthakatvaniyamAt = viSayitArthakatvaniyamAd yathA- ghaTaM jAnAti ' ityatra jJAdhAturviSayAnavacchinnasaviSayakArtha ( jJAna ) bodhakosti-jJAdhAtvarthajJAnasya saviSayaka padArthatvAd rUpagandhAdiviSayairanavacchinnatvAcetyatra ghaTapadottaradvitIyAyA viSayitvamartha :- ghaTanirUpitaviSayitAzrayajJAnavAniti bodhodayAdityarthaH / asya = prAdhAtostu " ghrA gandhopAdAne" ityanuzAsanAd gandhalakSaNa viSayAvacchinnasa viSayakapratyakSaprArthavAcakatayA ' puSpaM jiprati ' ityAdau puSpAdipadottaradvitIyAyA AdheyatArthakatvepi tAdRzaniyamasya saviSayakArthabodhakadhAtu samabhivyAhRtasya karmapratyayasya dvitIyAderviSayitArthakatvaniyamasya abAdhitatvAt = bhaGgAsaMbhavAt tAdRza niyamasyAtrA'prAptedityarvaH / > " Aho Shrutgyanam" Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (276 ) [ dvitIyAkArakaprathama khaNDe - na ca prAdhAtusamabhivyAhatadvitIyAyA gandhAnvitAdheyatvArthakatve ' Amodamupajighrati ' ityAderanupapattiH- gandhavizeSarUpAmodapadArthA''dheyatvasya gandhe bAghAditi vAcyam, viSayAvacchinnapratyakSArthakaprAdhAtusamabhivyAhRta dvitIyAyA evAdheyatArthakatvaniyamAt, tatra viSayAnavacchinnasyaiva pratyakSavizeSasya lakSaNayA prAdhAtvartha topagamena viSayitAyA eva tadarthatvAt / vastutastu 'puSpaM jighrati ' ityAdau samavAyasaMbandhAvacchinnAdheyatva saMsargAvacchinnaviSayatAnirUpitaprakArataiva dvitIyArthaH, tasyAzca gandhanirUpitalaukikaviSayitAzAlipratyakSAtmakadhAtvarthaikadeze viSayitAyAM nirUpitatva saMbandhenAnvayaH, tena 'idAnIMtanapuSpe gandhaH ' ityAdipratyayasyAdheyatAsaMsargeNa kAlAdiprakArakatvepi ... nanu yadi ' puSpaM jighrati ityAdI puSpapadottaradvitIyAyA prAdhAtusamabhivyAhRtAyA AzrayatA saMbandhena gandhAnvitam ( gandhe vartamAnam ) AdheyatvamarthastadA 'Amodamupajighrati ' ityAdi - prayogo nopapadyeta - yathA ' puSpaM jighrati ' ityatra gandhe puSpavRttitvam (puSpAdheyatvam ) asti tathAtra gandhasyAmodavRttitvaM nopapadyate - Amodasya gandhavizeSarUpatvena gandhe gandhAsaMbhavAdguNe guNAnaGgIkArAdityAzaGkate - na ceti / pariharati- viSayAvacchinneti, 'puSpaM jighrati' ityatra prAdhAtorgandhAtmaka viSayAvacchinnamrANajapratyakSavAcakatvamastItyatrAdheyatvameva dvitIyArthaH, tatra = Amodamupajighrati ' ityatra tu prAdhAtorgandhAdyAtmakaviSayairanavacchinna eva prANajapratyakSa lakSa. NAstIti nAtra dvitIyAyA AdheyatvArthakatvApattiH kiM tvatra dvitIyAyA viSayitvamevArthastathA cAmodanirUpita viSayitAyAH pratyakSe saMbhavAnAtra kAcidanupapatti: - AmodanirUpittaviSayitAzrayajJAnavAniti bodha ityarthaH / tadarthatvAt dvitIyArthatvAt / << svAbhiprAyaM prakaTayati- vastutastviti / samavAyeti - dvitIyArthabhUtA caiSA prakAratA puSpe vijJeSA sA ca prakAratA gandhe viSayatAM vinA'nupapannatvAd gandhaniSTha viSayatA nirUpitAsti. gandhaH niSThA ca viSayatA AdheyatAsaMbandhAvacchinnA vijJeyA ghrA gandhopAdAne " ityanuzAsanAd dhAravaryaikadezabhUtagandhasya puSpavRttitvena gandhe AdheyatAyA ghrANajapratyakSaviSayatAyAzva sattvAt tayovacchedyAvacchedakabhAvasya suspaSTatvAt AdheyatApyeSA samavAya saMbandhAvacchinnA grAhyA gandhe AdheyatAyAH puSpAnuyogikasamavAyasyApi ca sattvena tayoravacchedyAvacchedakabhAvasyApi vispaSTatvAdityantrayaH, samavAyasaMbandhAvacchinnAdheyatAnivezena yatra puSpAdau gandhaH samavAyena bhavati tAdRzapuSpAdikamuddizya 'puSpaM jighrati' ityAdiH prayogo bhavati yatra ca kAlAdau gandhaH samavAyena na vartate tAdRzakAlAdikamuddizya ' kAlaM jivrati ' ityAdiprayogo na bhavatIti bhAvaH / tasyA:-dvizrIyArthabhUtaprakAratAyAzca gandhanirUpitA yA gandhapratyakSaniSThA laukikakSiyitA tAdRzaviSayitAzAli yad prAdhAtvarthabhUtaM pratyakSaM tadekadezabhUtAyAM viSayitAyAM nirUpitatva saMbandhenAnvayaH, viSayitAviziSTapratyakSasya dhAtvarthatvena viSayitAyA dhAtvaryaikadezatvaM prAptaM tAdRzaviSayitAyAM sAdarza: . "Aho Shrutgyanam" Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlaM jighratItiprayogavAraNam ] vyutpattivAdaH / 5 6 5 C tAdRzapratyakSadazAyAM na ' kAlaM jighrati' ityAdiprayogaH - tAdRzajJAnIyagandhAdiviSayitAyAM kAlAdiprakAratAnirUpitatvavirahAt, ata eva " tadAnanaM mRtsurabhi kSitIzvaro rahaH samAdhAya na tRptimAyayau " ityAdau " AghrAtavAn gandhavaha sugandham " ityAdau copAdhiniSThagandhagrahavAtparyeNaiva jighrateH prayogAt tAdRzagandhe cAssnanagandhavahAdivRttitvasya bAdhepi na kSatiH - tAdRzagandhasyA''nanAdyavRttitva' Anane gandhaH' ityAkArakabodhIyagandhaviSayitAyA AnanAdiprakA puSpa niSThaprakAratAnirUpitatvasya sattvena tena saMbandhena puSpa niSThaprakAratAyA anvayaH, tathA ca niSprakAratAnirUpitatvaM prAdhAtvarthapratyakSaniSTaviSayitAyAM saMbhavati tadbhANanaviSayaka prayogo bhavati yathA puSpaM jighrati gandhaM jighrati ' ityAdiH, 'kAlaM jighrati ityAdizca * prayogo na bhavatIti siddham / atra ca yadyapi idAnIna puSpe gandhaH 7 ityatra idAnItanakAlavRttiH puSpavRttizca gandhaH ' ' idAnIMtana kAlavRttipuSpavRttirgandhaH ' ityAkArakadvividhabodhasya yathecchaM svIkArAt kAlaniSThAdhAratAnirUpitAdheyatAyA api gandhe sAkSAdapi puSpadvArApi ca satvAt idAnItanapuSpe gandhaH ' ityAkArakapratyakSe gandhe yathAssdheyatAsaMsargeNa puSpaM prakArastathA''dheyatAsaMsargeNa kAlopi prakArostyeveti ' idAnItanapuSpe gandhaH ' ityAkArakapratyakSadazAyAm puSpaM jiprati ' itivat ' kAlaM jighrati ' ityapi prayogaH saMbhavati tathApi tAdRzapratyakSadazAyAm = ' idAnIMtanapuSpe gandhaH ' ityAkArakapratyakSadazAyAm ' kAlaM jiprati itiprayogApattirnAsti - tAdRzajJAnIyaganvAdiviSayitAyAm = prAdhAtvarthapratyakSaniSThagandhanirUpitaThaukikaviSayitAyAM kAlAdiniSThaprakAratAnirUpitatvAbhAvAd yanniSThaprakAratA nirUpitavaM prAdhAtvarthapratyakSa niSThaviSayitAyAM bhavati tatkarmakasyaiva jipratiprayogasya saMbhavAdityAha - teneti, tena= dvitIyArthaprakAratAyA uktarItyA pratyakSIyaviSayitAyAmanvadhena kiM vA samavAya nivezena tathA cAtra kAlaniSThAdhAratAnirUpitAdheyatA gandhaniSThA samavAyasaMbandhAvacchinnA na bhavati kAlikasaMbandhAvacchinnatvAd gandhasya kAle kAlikasaMbandhena vRttitvAt, puSpaniSThAdhAratAnirUpitAdheyatA tu samavAyAvacchinnA bhavati samavAyenaiva gandhasya puSpavRttitvAdityarthaH / nanvevaM niyame svIkRte tadAnanam " ityAdiprayogA nopapadyeran - prAdhAtvarthapratyakSa niSThaviSayitAyAmAnanagandhavahAdiniSThaprakAratAnirUpitatvA'bhAvAt gandhAzrayIbhUtapuSpamRttikAdiniSThaprakAratAnirUpitatvasyaiva saMbhavAdityAzaGkyAha- ata eveti, ata eva = ukta niyamasvIkArAdeva " tadAnanam " ityAdisthaleSu gandhopAdhiniSThasyaiva = gandhAzrayIbhUtamRttikAdiniSThasyaiva gandhasya grahaNatAtparyeNa jighratiprayogosti tAdRzagandhe= atratyagRhyamANagandhe cAnanagandhavahAdivRttitvasya bAdhepi kSatiH - jighratiprayogAnupapattirnAsti - tAdRzaMgandhasya = atratyagRhyamANamandhasya mRttikAdivRttitvenA''nanAdyavRttitvepi " AnanaM samAghrAya " ityatra ' Anane gandhaH ' ityeva bodhaH syAt tAdRzabodhIya-gandhaviSayitAyAH = prAdhAtvartha pratyakSaniSThagandhanirUpita viSayitAyA AnanAdiniSThaprakAratAnirUpi , 65 C "Aho Shrutgyanam" (277) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (278) sAdarza:- [dvitIyAkArakaprathamakhaNDeratAnirUpitatvena vAkyArthA'bAdhAt / vAyvAnItacampakagandhasya yatra vAyvAdivRttitvenaiva grahastatra 'campakaM jighrati ' ityAdiprayogo neSyata eva / yattu AdheyatAmAtraM dvitIyArthoM na tu samavAyAvacchinnatvavizeSitamAdheyatvam, tathA ca mukhAdisaMpRSTamRttikAdigandhe paramparAsaMbandhena mukhAdivRttitvasya satvAnna tAdRzasthale'nupapattiriti / tadasat-tathA sati 'kAlaM jighrati' itiprayogasya durvAratvAt / tatvena rUpeNa vAkyArthasyA'bAdhAtU-tAdRzaviSayitAyAmAnanAdiniSTaprakAratAnirUpitattvasyApi saMbhavAnnAtra jipratiprayogAnupapattirityarthaH / atra ca " tadAnanam " ityatra yadyapi mukhasyApi pArthivatvena tasminnapi samavAyena gandhaH saMbhavati tathApi "mRtsurabhi " ityuktyA gRhyamANagandho mRtsamaveta eva nAnanasamaveta ityanupapattirAsIt, "AghAtavAn " ityatra tu vAyau samavAyena gandho na bhavatItyanupapattirAsIt saivAtroddhRteti vijJeyam / kiM ca vAyvAnItacampakagandhasya yatra vAyuvRttitvenaiva, grahastatra 'campakaM . jiti' iti prayogo na bhavati kiM tu 'vAyuM jighrati / ityeva prayogo bhavatItyAha-vAyvAnIteti, yathAjJAnameva prayogasaMbhavAdityarthaH * puSpaM jighrati ' ityatra 'samavAyasaMbandhAvacchinnAdheyatvasaMsargAvacchinnagandhaniSThaviSayatAnirUpitA yA puSpaniSThA prakAratA tannirUpitA yA gandhanirUpitalaukikaviSayitA tAdRzaviSayitAzAli, pratyakSAzrayazcaitraH ' itizAbdabodhaH / yadyapi kAle iva vAyAvapi samavAyena gandho na vartate tathApi vAyau sugandhatvAdyAropo bhavatIti sugandhAdipadasAnnidhye sati " AghrAtavAn gandhavahaM sugandham" ityAdiprayogo bhavati kAle ca sugandhavAdyAropAbhAvAt 'kAlaM jighrati , iti prayogo na bhavatIti paramArthaH / 'AghrAtavAn gandhavaham ' ityatra svasamavAyisaMyuktatvasaMba. ndhAvacchinnAdheyatvasaMsargAvacchinnaviSayatAnirUpitaprakAratA dvitIyArtha:-gandhasya svasamavAyisaMyuktatvasaMbandhena vAyau sattvAt tAdRzasaMbandhAvacchinnAdheyatvaM vAyunirUpitaM gandhe vartate eva tAdRzAdheyatvasaMsargAvacchinnaviSayatA ca gandhe prAptA tannirUpitaprakAratA ca pUrvoktadizA vAyau prAptA zeSaM pUrvaghadeva / svaM gandhastatsamavAyI pArthivaparamANuH puSpareNurvA tatsaMyuktatvaM vAyAvastIti tena saMbandhena vAyAvapi gandho vartate iti cintyam / ___nanu ' puSpaM jighrati / ityAdau samavAyasaMbandhAvacchinnAdheyatvaM na dvitIyArthoM vaktavyaH arthAd gandhAdInAM samavAyena yatpuSpAdivRttitvaM tasyoktadvitIyArthe pravezo na kartavyaH dvitIyArthapraviSTAgheyatvaM samavAyAvacchinnaM na grAhyamiti yAvat yena "tadAnanaM mRtsurami" ityAdI gandhasya samavAyena mRttikAvRttitvena mukhavRttitvAbhAvAdanvayabodhAnupapattiH syAt kiM tu AdheyatvamAtrameva dvitIyArthastathA ca "tadAnanaM mRtsurabhi" ityAdau paramparAsaMbandhena sthAzrayAzrayatvasaMbandhena (svaMgandhastadAzrayo mRt tadAzrayatvaM mukhe ) mRttikAniSTagandhasyApi mukhAdau vartamAnatvena tAdRzasthale="tadAnanaM mRtsurabhi " ityAdisthale na kAcidancayAnupapattiH / 'puSpaM jighrati' ityAdau ca gandhasya "Aho Shrutgyanam" Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiteH karmaNi prayoga: ] vyutpattivAdaH / ( 279 ) ' puSpamAghrAyate ' ityAdau ca niruktaprakAratvamAkhyAtArthaH, AzrayatAsaMbandhena puSpAdyanvite tasmin dhAtvarthapratyakSasya nirUpitatva saMbandhena tadvizeSaNatApannagandhaviSayitAyAzca nirUpitatvasaMbandhenAnvayaH / ekadharmivizeSaNatayopasthitastha svAtantryeNAnyavizeSaNatayA'nvaya buddhere vA'vyutpannatvAt, atra ca pratyakSapa/ratantryeNaiva gandhaviSayitAyA AkhyAtArthe'nvayena vyutpattivirodhavirahAt / astu vA gandho laukikaviSayitA pratyakSaM ca vizakalitameva dhAtorarthaH / kartrAkhyAtAdisamabhivyAhAre gandhaviSayitAyAH pratyakSavizeSaNatayA karmAkhyAtasAkSAtsaMbandhenaiva puSpavRttitvamastItyAzaGkate - yattviti / pariharati-tadasaditi, tathA sati== yadi " tadAnanam " ityatra mRttikAdvArA gandhasya mukhavRttitvamAzritya tAdRzapAramparika vRttivasya ca dvitIyArthatvamAzrityAnupapattiH parihRyate tadA gandhasya kAlikasaMbandhena kAlepi vartamAnatvena tAdRzakAlikavRttitvasya dvitIyArthatvAzrayaNena : kAlaM jiprati / ityapi prayogApattiH syAdeva na caitadiSTamiti samavAyAvacchinnamevAdheyatvaM dvitIyArthI vaktavyastathA ca gandhasya samavAyena kAlavRttitvAbhAvAnna ' kAlaM jighrati ' iti prayogApattiH / tadAnanam " ityAdisthalIyAnvayabodhavicArastvanupadameva kRtaH 66 karmAkhyAtaprayogamudAharati puSpamiti, 'puSpamAtrAyate ' ityatra niruktam==gandhaviSayitAnirUpakaM prakAratvam = viSayatvaM karmAkhyAtArthaH, tasya prakAratvasyAzrayatvasaMbandhena puSpe'nvayAt AzrayatA saMbandhena puSpAdAva'ntrite tasmin = bhAkhyAtArthaprakAratve dhAtvarthapratyakSasya nirUpitatvasaMbandhenAnvayaH-prakAratvasya pratyakSanirUpitatvAt tathA dhAtvarthapratyakSavizeSaNIbhUtagandhaviSayitAyA api tAdRzaprakAratve eva nirUpitatvasaMbandhenAntraya iti pratyakSAdinirUpitaprakAratA ( viSayatA ) zrayaH puSpamiti zAbdabodhaH / nanu gandhaviSayitA hi gandhanirUpitA pratyakSaniSThA viSayitaiva sA ca pratyakSe vizeSaNamastIti pratyakSavizeSaNatvenopasthitAyA viSayitAyA nirUpitatva saMbandhenAkhyAtArthaprakAratve kathamanvayaH syAt - " ekatra vizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatvAsaMbhavAt " iti niyamAdityAzaGkyAha- eketi ekatra vizeSaNatvenopasthitasya svAtantryeNAnyavizeSaNatvaM na bhavatIti pAratantryeNAnyavizeSaNatve na kopi doSaH ' dhanI sukhI itivat uktasthale ca pratyakSadvAraiva gandhanirUpita viSayitAyA AkhyAtArthe'nvayosti na svAtantryeNeti na kopi doSa ityarthaH / dharmipAratantryeNApyekatra vizeSaNasyAnya vizeSaNatvAsvIkAre pakSAntaramAha - astu veti, pUrva prAdhAtorviziSTe gandhanirUpitalaukikaviSayitAzAlipratyakSe zaktiruktA, idAnIM padArthatraye khaNDazaH zaktirucyate ityarthaH / evaM ca ' puSpaM jighrati' ityAdikarnAkhyAtasthale gandhanirUpitaviSayitAyAH pratyakSavizeSaNatvaM bhavati - puSpavRttigandhanirUpita viSayitAzrayapratyakSavAMzcetra itibodhAt pUrvapUrvasya vizeSaNatvAditi na kazcid doSaH / 'puSpamAghrAyate' ityAdikarmAkhyAtasthale ca gandhani * " "Aho Shrutgyanam" Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 280 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe - samabhivyAhArasthale ca pratyakSavizeSyatayA'nvaya iti na kazcid doSaH / jighratyarthagandhaviSayitAnirUpakatvameva puSpAdiniSThaM jighratikarmatvamiti dikU / atha dRzyAdisamabhivyAhata dvitIyAyA laukikaviSayitArthakatve 'saurabhaM na pazyati ityAdau saurabhAdinirUpita laukikaviSayitAzAlicAkSuSAdyaprasiddhayA AkAzaM na pazyati' ityAdau cA''kAzAdinirUpittalaukika viSayitAyA evAprasiddhyA tAdRzaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAdyabhAvarUpavAkyArthA'prasiddhiH / na ca ' saurabhaM na pazyati' ityAdI saurabhAdinirUpitalaukikaviSayitvAbhAvacakSuSAdau pratIyate iti vAcyam, evmpyaakaash| dinirUpita laukikaviSayitvAsprasiddhyA ' AkAza na pazyati ' ityAdAvapratIkArAt / 4 " rUpita viSayitAyAH pratyakSavizeSyatvaM bhavati - pratyakSaniSThagandhanirUpitaviSayitAnirUpita viSayatAzrayaH puSpamitibodhAt uttarottarasya vizeSyatvAt / tathA ca gandhAdau dhAtoH khaNDazaktisvIkAreNa dhAtunA gandhanirUpitaviSayitAyAH pratyakSa vizeSaNatvenopasthitireva na bhavati yena pratyakSavizeSaNIbhUtaviSayitAyA uktarItyA nirUpitatva saMbandhenAkhyAtArthaprakAratve'nvaye virodhaH syAt kiM tu viSayitAyA dhAtunA svAtantryeNaivopasthitiriti tasyA AkhyAtArthe'nvaye na kopi virodha ityarthaH / puSpaniSTha jighratikarmatvasya svarUpamAha- jighratIti, pratyakSakarmabhUtapuSpAdipadArthe pratyakSaniSTha viSayitAnirUpakatvaM yadasti tadeva jighratikarmatvamasti, jighratyarthabhUtA yA gandhanirU. pitapratyakSaniSThaviSayitA tannirUpakatvamityarthaH / evamevAnyatrApi karmatvasvarUpamUhyam / 66 C nanu yadi (273 pR0 . ) cAkSuSatvAdyavacchinnavAcakadRzyAdi " ityuktaprakAreNa ghaTa pazpati' ityAdau dRzyAdidhAtusamabhivyAhRta dvitIyAyA laukikaviSayitvamarthastadA saurabhasya ghrANapratyakSaviSayatvena cAkSuSapratyakSaviSayatvAbhAvAt sauramanirUpitA yA laukika viSayitA tadviziSTacAkSupapratyakSameva prasiddhaM nAstIti 'saurabhaM na pazyati caitra:' ityatra caitre sauramanirUpitalaukikavicayitAzAlicAkSuSapratyakSAzrayatvAbhAvasyApya'prasiddhatvAd bodhanaM na saMbhavatItyanupapattiH tathA'' - kAzasya tu kenApIndriyeNa laukikapratyakSa na bhavatItyA''kAzanirUpitalaukika viSayitaiva kvacidapi pratyakSe nAstItyAkAzanirUpita laukikaviSayitAyA. evAprasiddhatvAt 'AkAzaM na pazyati caitraH ' ityatrApyAkAzanirUpitalaukika viSayitAzAlicAkSuSapratyakSAzrayatvAbhAvasyAprasiddhayA caitre bodhanaM na saMbhavatItyanupapattirityAzaGkate - bhadheti / nanu saurabhasya prANajapratyakSaviSayatvAt sauramanirUpitalaukika viSavitA yA ghrANajapratyakSe prasiddhAsti tasyA eva ' saurabhaM na pazyati ityatra cAkSuSapratyakSe'bhAvaH pratIyate iti vakSyAma iti na vAkyArthabodhAnupapattirityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha - evamapIti, evaMrItyA ' saurabhaM na pazyati ' ityatra vAkyArthabodhopapAdanepi AkAzaM na pazyati' ityatra tu vAkyArthabodhopapAdanaM naiva saMbhavati- uktarItyA''kAza L "Aho Shrutgyanam" Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza na pazyatItivicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 281 ) na ca laukikaviSayitAyAM nirUpitatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkA''kAzAbhAvaH pratIyate iti vAcyam, vRttyaniyAmakasaMbandhasya saMsargAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA tAdRzAbhAvasyAprasiddheH / etena nirUpakatAsaMbandhena cAkSuSAdiviSThalaukikaviSayitAyA abhAvastatrAkAzAdau pratIyate ityapi nirastam | anvayabodhasya prathamAntArthamukhyavizeSyakatAyAH sarvAnubhavasiddhAyA bhaGgaprasaGgAca, cAkSupAdiniSTha laukikaviSayitAtvAvacchinnasya padAdvAkyAccAnupasthitatvena tadrAbhAsyAkAzAdau bhAnAsaMbhavAcca / bhAvAnvayabodhe ca laukika viSayitAprakAreNa cAkSuSAderbhAnAnnAbhAvAnvayabodhe cAkSuSaprakAreNa tasyA bhAnam / nirUpitalaukika viSayitaiva kacitpratyakSe prasiddhA nAsti yasyAzcAkSuSapratyakSe'bhAvabodhanena vAkyAbodha upapadyatetyarthaH / nanu ghaTAdipratyakSa sthaLe laukika viSayitApi prasiddhAstyAkAzamapi prasiddhameveti 'AkAza na pazyati / ityaMtra laukika viSayitAyAM nirUpitatvasaMbandhenAkAzAbhAvaH pratIyate iti vakSyAma iti na vAkyArthabodhAnupapattirityAzaGkyAda - na ceti / parihAramAha- vRttyaniyAmaketi nirUpitatvasya vRttyaniyAmakatvAt saMsargAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatvameva na saMbhavati yena nirUpitatva saMbandhena laukika viSayitAyAmAkAzAbhAvapratItiH syAdityarthaH / evameva nirUpakavasaMbandhasyApi vRttyaniyAmakatayA nirUpakatva saMbandhena cAkSuSapratyakSaniSThalaukika viSayitAyA avyAkAzAdAvabhAvastatra = ' AkAzaM na pazyati' ityAdau pratIyate ityapi vaktuM na zakyate ityabhiprAyeNAha - eteneti / doSAntaramAha - anvayabodhasyeti, sarvatra prathamAntArthamukhyavizeSyaka ema bodho bhavatIti niyamaH atra yadi laukika viSayitAyAmAkAzAbhAvasthAkhayaH syAttadA laukikaviSayitAvizeSyaka eva brodhaH syAt na ca laukika viSayitA prathamAntapadArthaH, evameva yadyatrAkAze cAkSuSalaukikaviSayitvAbhAvasyAnvayaH syAttadA''kAzavizeSyaka evaM bodhaH syAd na.cAkAzaH prathamAntapadArtha ityarthaH / doSAntaramAha- cAkSuSati, ' AkAzaM na pazyati / ityatra laukika viSayitvamAtraM dvitIyArthaH pratyakSamAtraM ca dhAtvartha iti cAkSuSapratyakSaniSThalauktikaviSavitAyAstu kenApi padena vAkyena vopasthitireva nAsti yenAsskAze cAkSuSAdiniSThalaukikaviSayitAyA abhAvasya mAnaM syAt - upasthitasyaivAbhAvabhAnasaMbhavAdityarthaH | doSAntaramAhabhAvAnvayeti, ' AkAzaM pazyati' ityatrAkAzanirUpita laukika viSayitAzAlipratyakSAzrayazcaitra iti bhAvAnvayabodhe laukika viSayitAprakAreNa cAkSuSAdermAnAt=cAkSuSapratyakSe laukikaviSayitA prakAratayA yA bhAsate tasyA abhAvAnvayabodhepi cAkSuSapratyakSaprakAratvenaiva bhAnaM yuktaM na tu pratyakSavizeSyatayeti ' AkAzaM na pazyati' ityatroktarItyA cAkSuSapratyakSaniSThalaukikaviSayitAbhAbavAnAkAza ityAkArakA'bhAvAnvayabodhe na cAkSuSakAreNa tasyA mAnam = tasthA laukikaviSayitAyA vizeSyatayA cAkSuSapratyakSasya ca prakAratayA mAnaM na saMbhavati - " pratiyogya "Aho Shrutgyanam" . Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: 8 ( 282 ) [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe - astu vA vRttyaniyAma kopi saMbandho'bhAvapratiyogitAvacchedakastathApi nirUpi tatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya viSayitAvizeSaniSThAkAzAdyabhAvasya bhAnopagamo na saMbhavati tathA sati 'AkAzaM pazyati caitraH' ityAkArakavAkyajanyabodhadazAyAm 'AkAzaM na pazyati caitraH' ityAdivAkyAcchAbdabodhaprasaGgAt / 'AkAzaM pazyati maitraH' ityAdibhramadazAyAm 'AkAzaM na pazyati caitraH' ityAdivAkyAcchAbdabodhasya durapanhavatathA laukikaviSayitAtvasAmAnAdhikaraNyenaiva tAzAbhAva bodhakaM tadvAkyamupagantavyam, tAdRzabodhazca laukika viSayitAtva sAmAnAdhikaraNyamAtreNaivA''kAzAdinirUpitatvAvagAhidarzitayogyatAjJAnA'pratibadhya eka bhAvAnvayau tulyayogakSemau " itiniyamAdityarthaH / atra ca ' bhAvAnvayabodhe laukikaviSayitA - yAzcAkSuSAdiprakAratvena bhAnnAbhAvAnvayabodhe tasyAH ( laukikaviSayitAyAH ) cAkSuSAdivizepatvena kiMvA cAkSuSAderloaukika viSayitAprakAratvena bhAnaM yuktam ' ityevaM pATho yuktaH / 8 L * 7 vRttyaniyAmakasyApi nirUpitatvAdisaMbandhasyAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatvamabhyupagamya doSamAha - astu veti, viSayitAvizeSaH = laukikaviSayitA, "na ca laukika viSayitAyAm (28150 ) " ityAdyuktaM nopapadyate ityarthaH / uktamupapAdayati - tathA satIti, tathA sati = yadi AkAza na pazyati' ityatra laukikavipayitAya nirUpitatva saMbandhenA''kAzAbhAvasya bhAnaM syAttadA * AkAzaM pazyati caitra: ' ityAkArakavAkyajanyabodhadazAyAmapi ' AkAza na pazyati caitraH ityAkAraka vAkyAduktAbhAvaviSayakaH zAbdabodhaH prasajyetaiva = ' AkAzaM pazyati caitraH ' Ana kAzaM na pazyati caitra: ' ityetadvAkyadvayajanyayoH zAbdabodhayoH parasparamiSTaH pratibadhyapratitrandhakabhAvo nopapadyetetyarthaH / pratibadhyapratibandhakamAvAnupapattimupapAdayati- ' AkAza pazyati maitra: ityAdinA, AkAzaM pazyati maitraH' ityAkArakabhramadazAyAmapi AkAza na pazyati caitraH ityAkArakavAkyAnnirUpitatva saMbandhAvacchinnapratiyogitAkalaukika viSayitAniSThoktAkAzAbhAvaviSayakazAbdabodhotpattau kimapi pratibandhakaM nAstIti tAdRzazAbdabodhasya du panhavatayA laukikaviSayitAtvasAmAnAdhikaraNyenaiva = kasyAMcillaukika viSayitAyAmeva tAdRzA. bhAvabodhakam = nirUpitatvasaMbandhenAkAzAbhAvabodhakaM tadvAkyam = ' AkAzaM na pazyati caitraH itivAkyamupagantavyam = caitrIya pratyakSamAtraniSThalaukika viSayitAyAmeva nirUpitatva saMbandhenAkAzAbhAvAnyathabodhakatvAt. maitrIyapratyakSaniSThalaukika viSayitAyAM nirUpitatva saMbandhenAkAzAbhAvAnvayA-' 'saMmavAt- maitrasyAkAzakarmakapratyakSasyaiva bhrameNa pratipannatvAditi na laukika viSayitAtvAvacchedena nirUpitatva saMbandhAvacchinnapratiyogitAkA''kAzAmAcAnvayabodhaH saMbhavatItyarthaH / AkAza na pazyati caitraH ' ityAkArakavAkyajanyabodhasyoktadurapanhavatvaM hetumAha- tAdRzabodhazceti, tAdRzabodhaH = ' AkAzaM na pazyati caitra: ' ityAkArakavAkyajanyo nirUpitatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkalaukika viSayitAniSThAkAzAbhAvAnvayabodhazva laukikavipayitAtvasAmAnAdhikaraNyamAtreNa= 8 " Aho Shrutgyanam" Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzaM na pazyatItivicAraH] vyutpattivAdaH / (283) naM ca caitrIyacAkSuSAdiniSThalaukikaviSayitAtvAvacchedenaiva tAdRzAbhAvo darzitavAkyena pratyAyyate iti caitrIyacAkSuSAdiniSThalaukikaviSayitAyAmA''kAzIyatvAdyavagAhI 'caitra AkAzaM pazyati' itivAkyajanyabodhaH prativadhnAtyeva tAdRzavAkyajanyadhiyamiti vAcyam , tAdRzaviSayitAtvena viSayitAyA anupasthitesta. davacchedenAbhAvapratyAyanA'saMbhavAt / 'caitra AkAzaM pazyati' itivAkyajanyakiMcillaukikaviSayitAyAmevA''kAzanirUpitatvAvagAhi yad darzitayogyatAjJAnam= AkAzaM pazyati maitraH" AkAzaM pazyati caitraH / ityAkArakabhAvAnvayabodhakavAkyajanyaM yogyatAjJAnaM tAha. zayogyatAjJAnenA'pratibadhya eva arthAt samAnaviSayakayoreva pratibadhyapratibandhakabhAvo bhavati atra ca ' AkAzaM pazyati caitraH / ityanena kasyAMcillaukikaviSayitAyAmAkAzanirUpitatvaM pratipAdyate' AkAzaM na pazyati caitraH' ityanenApi kasyAMcillaukikaviSayitAyAmAkAzAbhAvAnvayaH pratipAdyate iti samAnaviSayakatvAbhAvAnna pratibadhyapratibandhakamAvastathA ca "AkAzaM pazyati caitraH / ityAkArakavAkyajanyabodhadazAyAmapi 'AkAzaM na pazyati caitraH' ityAkArakavAkyajanyabodhaprasaGgo durvAra evetyarthaH / 'AkAzaM pazyati ' ityatra pratyakSaniSThA viSayitA''kAzanirUpitetyuktam- "AkAzAdinirUpitatvAvagAhi" iti / yadi "AkAzAdinirUpitatvA. bhAvAvagAhI" ityevamatra prathamAntapAThastadAsau "tAdRzabodhaH" ityasya vizeSaNamiti vijJeyam / nanu yadyapi 'AkAzaM na pazyati caitraH' itivAkyena laukikaviSayitAtvAbacchedenAkAzAbhAvo, na pratyAyyate tathApi dAzatavAkyena catrIyacAkSuSapratyakSaniSTalaukikaviyitAtvAvacchedena tu tAdRzAbhAva: nirUpitatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkA''kAzAbhAvaH pratyAyyate iti catrIyacAkSuSAdiniSTalaukikaviSayitAyAmAkAzanirUpitatvAvagAhI 'AkAzaM pazyati caitraH ' itivAkyajanyabodhaH tAdRzavAkyajanyadhiyam= 'AkAzaM na pazyati caitraH ' itivAkyajanyaM nirUpitatva. saMbandhAvacchinna pratiyogitAkacaitrIyapratyakSaniSThalaukikaviSayitAnuyogikAkAzAbhAdhAnvayabodhaM prati. banAtyeva- samAna viSayakatvAt tathA ca 'AkAze pazyati caitraH ' itivAkyajanyabodhadazAyAm 'AkAzaM na pazyati caitraH' itivAkyajanyabodhasyApattirnAstyevetyAzajhyAha- na ceti / parihAramAha- tAdRzeti,atra laukikaviSayitAyAzcaitrIyacAkSuSAdiniSTalaukikaviSayitAtvena rUpeNopasthi. tireva nAsti yena tadavacchedena caitrIyacAkSuSAdiniSTalaukikaviSayitAtvAvacchedenAkAzAbhAvapratyAyanaM saMbhavet tathA cAtra laukikaviSayitAtvasAmAnAdhikaraNyenaivAkAzAbhAvAnvayabodho vaktavyaH anyathA 'AkAzaM pazyati maitraH' itivAkyajanyabodhadazAyAmapi 'AkAzaM na pazyati caitraH' itivA. kyajanyabodho nopapadyeta, yadA ca laukikaviyitAtvasAmAnAdhikaraNyenevAkAzAbhAvapratipAdanaM prApta tadA samAna viSayakatvAbhAvenoktarItyA pratibandhyapratibandhakAmAvasthA'bhAvAt ' AkAzaM pazyati caitraH' itivAkyajanyabodhadazAyAmapi 'AkAzaM na pazyati caitraH ' itivAkyajanyabodhaprasaGgaH syAdeveti na laukikaviSayitAyAM nirUpitatvasaMbandhenAkAzAbhAvAnvayaH saMbhavatItyarthaH / ' A "Aho Shrutgyanam" Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (284) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDebodhe caitrAMze darzanAzrayatvaM vizeSaNaM darzanAMze laukikaviSayitA vizeSaNamivirItyaiva padArthAnAM bhAnAt , caitrIyacAkSuSAdiniSThaviSayitAtvaM nAkAzAdidharmitAvacchedakaM kiM tu zuddhalaukikaviSayitAtvameveti tasya zuddhalaukikaviSayitAtvAvacchedenAkAzAdyabhAvAvagAhijJAnaM pratyeva pratibandhakatayA niruktadhavicchedenAkAzAdyabhAvAvagAhijJAnasya tadapratibadhyatvAcca / etena tatrAkAzAdipadasyA'kAzAdinirUpitatvArthakatAM svIkRtya laukikavipayitAyAmAzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvopagamenApi na nistAraH / "ghaTa AkAzaM na pazyati ' ityAdau nitraamevaa'gtiH|| kAzaM na pazyati caitraH / itivAkyena caitrIyacAkSuSAdiniSTalaukikaviSayitAyAmevAkAzAmAvAnvayabodhamabhyupagamyApi pratibandhyapratibandhakabhAvA'bhAvamupapAdayati-- caitra ityAdinA, "catra AkAze pazyati' ityatrA''kAzanirUpitalaukikaviSayitAviziSTadarzanAzrayatvavAzcaitra iti bodhastathA cAtra laukikaviSayitA evAkAzanirUpitAstIti laukikaviSayitAyAmeva mAsamAnAyAM nirUpitatvasaMbandhenAkAzaM vizeSaNamastotyAkAzAdidharmitAvacchedakam = AkAzasya dharmitAvacchedakaM zuddham=catrIyAdicAkSuSAdiniSThatvavizeSagarahitameva laukikaviSayitAtvam (dharmitAvacchedakam ) asti na tu caitrIyacAkSuSAdiniSThalaukikaviSayitAtvaM tathA ca tasya= AkAzaM pazyati caitraH' itivAkyajanyabodhasya zuddhalaukikaviSayitAyAmevA''kAzAbhAvAvagAhijJAnaM prati pratibandha katvaM saMbhavati-samAnaviSayakatvAt na tu caitrIyacAkSuSAdiniSThalaukikaviSatAyAmAkAzAbhAvAvagAhijJAnaM pratyapi- bhinna viSayatvAditi tat-tena='AkAzaM pazyati caitraH' itivAkyajanyabodhena niruktadharmAvacchedena caitrIyacAkSuSAdiniSThalaukikaviSayitAtvAvacchedenAkAzAmAvAvagAhijJAnasyA-.. 'pratibadhyatvAt ' AkAzaM pazyati caitra: ' itivAkyajanyabodhadazAyAm ' AkAzaM na pazyati. caitraH' itivAkyajanyabodhaH prasajyetevetyarthaH / uktadoSaM prakArAntareNa samarthanepyatidizati- eteneti, yadi tatra='AkAzaM na pazyati caitraH' ityatrAkAzapadasthAkAzanirUpitatvamartha iti svIkRSya laukikaviSayitAyAmAzrayatAsaMbandhena tadamAva: AkAzanirUpitatvAbhAvaH pratIyate ityucyeta tadApi na nistAra:-yata evamapyuktarItyA lau. kikaviSayitAtvasAmAnAdhikaraNyamAtreNaivA''zrayatAsaMbandhenA''kAzanirUpitatvAbhAvAnvayo vaktavyo na tu laukikaviSayitAtyAvacchedena tathA sati 'caitra AkAzaM na pazyati ' itivAkyajanyabodhadazAyAM laukikaviSayitAtvAvacchedenAkAzanirUpitatvAbhAvAnvayabodhe pratibandhakarUpe jAte laukikaviSayitAyAmAkAzanirUpitatvAvagAhI 'maitra AkAzaM pazyati / itivAkyajanyabodhopi nopapadyeta tasmAt 'caitra bhAkAzaM na pazyati / ityatra laukikaviyitAtvasAmAnAdhikaraNyenevAzrayatAsaMbandhenAkAzanirUpitatvAbhAvasyAnvayabodho ghAcya iti ' caitra AkAzaM na pazyati ' ityanena kiMcillaukikaviSayitAyAmAkAzanirUpitatvAbhAvAnvayabodhanepi 'caitra AkAzaM pazyati' iti "Aho Shrutgyanam" Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzaM na pazyatItivicAraH ] vyutpattivAdaH / yattu naJarthasya dvidhA bhAnopagamenA''kAzAdinirUpitatvAbhAvavallaukikaviSavitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvavAn ghaTa ityAkArakastatrAnvayabodha iti, tadapi na-tathA sati 'caitro ghaTaM na pazyati caitra AkAzaM na pazyati' ityAdivAkyajanyazAbdabodhAdavilakSaNabodhasya sarvAnubhavasiddhasya tAdRzavAkyAdanupapatteH, na hi tatrApi tAdRza eva zAbdabodhaH, tathA sati caitro yadA ghaTAdikaM na pazyatyapitu paTAdikameva tadA ghaTAdyanirUpitalaukikaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAvAkayena kiMcilaukika viSayitAyAmAkAzanirUpitatvabodhane virodhAbhAvena pratibadhyapratibandhakabhAvAbhAvAt ' AkAzaM pazyati caitraH / itivAkyajanyabodhadazAyAmapi ' AkAzaM na pazyati caitra: ' itivAkyajanyabodhaprasaGgarUpo doSastadavastha evetyarthaH / ' AkAzaM na pazyati caitraH " itivAkyajanyabodhasya kathaMcitsamarthana saMbhavepi durudraraM doSAntaramAha-ghaTa iti, nitarAmevAgatiriti-ghaTe laukikaviSayitAzAlipratyakSAzrayatvameva na saMbhavati jaDatvAditi tAdRzapratyakSAzrayatvAbhAvo nitarAmevAsaMbhavItyarthaH / AkAza nirUpita laukika viSayitAzAlipratyakSAzrayatvamapyanyatraH prasiddhaM nAsti yena ghaTe tadabhAvabodhanamupapadyetetyarthaH / " (285) "Aho Shrutgyanam" ... nanu vaTa AkAza na pazyati ' ityatra naJarthasyAbhAvasya dvidhA mAnaM vakSyAmastatraikasyAkA* zanirUpitatvena sahAnvayo dvitIyasya cAkSuSAzrayatvenAnvayastathA cAkAzanirUpitatvAbhAvavallIkikaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvavAn ghaTa iti vAkyArthabodha: saMpannastatrA''kAza nirUpitatvAbhAvavatI yA laukikaviSayitA tAdRzaviSayitAzAli cAkSuSapratyakSAzrayatvam ' ghaDhaM pazyati caitra: ' ityAdau caitrAdau prasiddhameva tasyAtra ghaTe'bhAvo bodhyate iti na kAcidanupapattirityAzaGkate - yattu iti / pariharati-tadapi neti, tathA sati uktasthale naJarthasya dvidhA mAnopagameM sati, yathA caitro ghaTaM na pazyati ' caitra AkAza na pazyati' ityAdI natrarthasyaikadaiva mAnopagamena ghaTanirUpitalaukika viSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvaviSayaka AkAza nirUpitalaukikaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvaviSayakazca bodho bhavati tAdRza eva tAdRzavAkyAt = ' ghaTa AkAzaM na pazyati' itivAkyAd naJarthasyaikadaiva mAnapUrvaka AkAzanirUpita laukika viSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvaviSayako bodhaH sarvAnubhavasiddhosti tannopapadyeta tvayA naJarthamAnasya dvidhA svIkRtatvAdityarthaH / tatrApi = ' caitro ghaTaM na pazyati ' ityAdisthale tu tAdRzaH= naJarthasya dvidhAmAnapUrvakaH zAbdabodho naiva bhavati yenoktazAbdabodhAnAM naJarthasya dvidhAmAnena sAmyaM syAdityAha-na hIti / vipakSe bAdhakamAha - tathA satIti, yadi 'caitro ghaTaM na pazyati ityatra naJarthasya dvidhA mAnaM syAt tadA yadA caitro ghaTaM na pazyati paTaM ca pazyati tadA ghaTAyanirUpita=ghaTanirUpitatvAbhAvavalaukikaviSayitAzAli yat paTaviSayakacAkSuSaM tadAzrayavasyaiva tatra caitre sattvena tadabhAvasyAsaMbhavAt ' caitro ghaTaM na pazyati' itiprayogo nopapa dyeta - etadvAkyena naJarthasya dvidhA mAne ghaTanirUpitatvAbhAvavalaukikaviSayitAzAli cAkSuSAzraya Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (286) .. sAdarzaH- dvitIyAkArakaprathamakhaNDemAvasya tatra bAdhAt 'caitro ghaTaM na : pazyAti' itiprayogAnupapatteH, yadA ca bhAvamAtraM pazyati tadA bhAvAnirUpitalaukikaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAva: satvAt 'bhAvaM na pazyati caitraH' ityAdiprayogApattezca / / . evam 'AkAzaM na pazyati ghaTaH' ityAdAvA''kAzAdyanirUpitalaukikaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvasya vAkyArthatve yadA''kAzAdyatiriktapadAthaviSayakacAkSuSAzrayatvabhramo ghaTAdau tadA''kAzAdyanirUpitalaukikaviSayitAzA. licAkSuSAzrayatvanizcayarUpapratibandhakasattvena tAzavAkyajanyazAbdabodhAnupa pattiH / yathA ' caitro vaTaM pazyati ' ityAdinizcayadazAyAm ' paTaM na pazyati svAbhAva eva caitre bodhanIyastattu na saMbhavati-ghaTanirUpitasvAbhAvavalaukikaviSayitAzAlipaTaviSayakacAkSuSapratyakSAzrayatvasyaiva caitre sattvAditi - caitro ghaTaM na pazyati ' iti prayogAnupapattirityarthaH / nArthasya dvidhAmAne doSAntaramAha-yadA ceti, narthasya dvidhA bhAne 'bhAvaM na pazyati caitraH' ityanenApi bhAvAnirUpita bhAvanirUpitatvAbhAvavallaukikaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvAMzcaitra ityeva bodhaH syAditi yadA caitro bhAvamAtraM pazyati tadA caitre bhAvanirUpitalaukikaviSayitAzAlicAkSupAzrayatvasya sattvena bhAvAnirUpitalaukikaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvasyA'sattvAt bhAvAnirUpitalaukikaviSayitAzAli cAkSuSAzrayatvAbhAvabodhakasya 'bhAvaM na pazyati caitraH / iti vAkyasya prayogApattiH syAdeva na caitadiSTama, tasmAduktasthale narthasya dvidhAbhAnopagamo na saMbhavatIti 'ghaTa bhAkAzaM na pazyati ' ityatra vAkyArthabodhAnupapattistadevasthaivetyarthaH / ' nArthasya dvidhAbhAne doSAntaramAha-evamiti, yadi nArthasya dvidhA bhAnena : ghaTa AkAzaM na pazyati / iti vAkyenAkAzanirUpitasvAbhAvavalaukikaviyitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAva eva bodhyate tadA yadA''kAzAdyatiriktapadArtha ( paTAdi ) viSayakacAkSuSAzrayatvabhramo ghaTe jAta stadA''kAzAnirUpitalaukikaviSayitAzAli yadA''kAzAdyatiriktapaTAdipadArthaviSayakaM cAkSuapratyakSaM tadAzrayatvasya ghaTe nizcaye jAte tAdRzanizcayasya cAkAzAnirUpitalaukikaviyitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvabodha prati pratibandhakatvena tAdRzavAkyajanya:='ghaTa AkAzaM na pazyati' itivAkyajanya AkAzAnirUpitalaukikaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvaviSayakaH zAbdaboco nopapadyateti ghaTe AkAzAdyatiriktapadArthaviSayakacAkSuSAzrayatvabhramadazAyAm (kAle ) * ghaTa AkAzaM na pazyati / itiprayoga iSTopi nopapadyatetyarthaH / nanUktabhramakAle uktaprayogastajajyabodhazca nopapadyatAM ko doSa ityAzaGkyAha-yatheti, yathA ' caitro ghaTaM pazyati / itivAkya. janyazAbdabodhaviSayasya caitravRttighaTaviSayakapratyakSasya nizcayadazAyAm 'paTaM na pazyati caitraH / itivAkyajanyazAbdabodhotpattiH sarvAnubhavasiddhA-' caitro ghaTaM pazyati , 'caitraH paTaM na pazyati' "Aho Shrutgyanam" Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzaM na pazyatItivicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 287 ) caitraH ityAdivAkyajanyazAbdabodhotpAdo'nubhavasiddhastathaivoktabhrama dazAyAm ' AkAzaM na pazyati ghaTa: ' ityAdivAkyajanyabodhotpAdopIti na tatreSTApattiH (api) saMbhavati / 2 yaccA'laukikaviSayitAzUnya cAkSuSatvAdyavacchedenAkAzAdiviSayakatva ghaTAdivRtitvobhayAbhAva eva 'AkAzaM na pazyati' itivAkyAt pratIyate, upanItAkAzAdiviSayakacAkSuSe AkAzAdiviSayakatvacaitrAdivRttitvobhayasattvena ! caitra AkAzaM na pazyati' ityAdiprayogAnupapattiH ghaTAdau tAdRzacAkSuSAdyAzrayatvabhramadazAyAm 'ghaTa AkAzaM na pazyati ityAdivAkyAcchAbdabodhAnupapattiitivAkyayostajjanyazAbdabodhayozca parasparaM virodhAbhAvAt tathaivoktabhramadazAyAm = ghaTe AkAzAtiriktapadArthaviSayakacAkSuSAzrayatvabhramadazAyAm ' AkAzaM na pazyati ghaTaH 1 itivAkyajayazAbdabodhotpattirapi sarvAnubhavasiddhAsti - ' padaM pazyati ghaTaH ' ' AkAza na pazyati ghaMTaH itivAkyajanyabodhayoH parasparaM virodhAbhAvAditi tatra = ' AkAzaM na pazyati ghaTaH ' itivAkyajanyazAbdabodhAnupapattAviSTApattirapi na saMbhavatItyarthaH / ' , < nanva'laukikaviSayitAzUnyacAkSuSatvAdyavacchedena=alaukika viSayitAzUnyaM yaccAkSuSapratyakSaM tasminnAsskAzaviSayakatvasya ghaTavRttitvasya cAbhAva eva ' AkAzaM na pazyati ghaTa:' iti vAkyena bodhyate - alaukika viSayitAzUnya cAkSupapratyakSamAkAzaviSaya kamapi na bhavati ghaTavRttyapi na bhatrati - AkAzasyAlaukikaviSayitAzAlicAkSuSapratyakSaviSayatvAbhyupagamAt evaM cAtra pakSe naJarthasya dvidhAbhAnAbhAvAd naJarthasya dvidhAbhAnaprayuktoktadoSApattirnAstItipratipAdakamatamanuvadati - yacceti / atrAbhAvadvayasya bhAneSyabhAvasya dvidhA mAnaM tu nAstItyavadhAryam / cAkSuSapratyakSe'trAlaukika viSayitAzUnyatvavizeSaNapradAnasya phalamAha - upanIteti, yadi ghaTa AkAzaM na pazyati' ityatrAlaukikaviSayitAzUnyatvavizeSaNaM parityajya pratyakSamAtre AkAzaviSayakatvaghaTavRttitvobhayAbhAvAnvayabodha ucyeta tadopanItAkAzAdiviSayakacAkSutre - ' tatrAkAze pakSI ' ityAkArake caitravRttyAkAzaviSayakA laukikacAkSupapratyakSe AkAzaviSayakatvasya caitravRttitvasya ca sattvenA''kAzaviSayakatva caitravRttitvobhayAmAvabodhakam ' caitra AkAzaM na pazyati itivAkyaM nopapadyeta, alaukika viSayitAzUnyatvavizeSaNasattve tUktopanItAkAzAdiviSayakacAkSupapratyakSasyA'lauki ruviSayitAzAlitvena tasminnA''kAzaviSayakatvAbhAvasyAsaMbhavepi kaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSe . tvAkAzaviSayakatva caitravRttitvo bhayAbhAvasyAnvayasaMbhavAt AkAzaM na pazyati' iti prayogAnupapattirnAsti, tathA yaya'laukikaviSayitAzUnyatvaM vizeSaNaM nesyAttadA yadA ghaDe tAdRzacAkSuSAdyAzrayatvabhramaH = AkAzaviSayakA laukika ( upanIta ) cAkSuSapratyakSAzrayatvabhramo jAtastadA ghaTa AkAzaM na pazyati / itivAkyajanyasyAkAzaviSayakatvaghaTavRttitvo bhayAbhAvaviziSTapratyakSa viSayakazAbdabodhasyAnupapattiH syAt - ghaMTe AkAzaviSa alauka caitra 6 "Aho Shrutgyanam" Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (288) sAdarzA- dvitIyAkArakaprathamakhaNTecetyAlaukikaviSayitAzUnyatvena cAkSuSAdikaM vizeSitam / AkAzaviSayaka cAkSuSAApanItabhAnasyApItarAMze laukikatvAt tAdRzAnupapattitAdavasthyama'toM laukikatvavizeSaNamupekSitam / atrA'laukikaviSayitAzUnyacAkSuSatvAdyavacchinasya 'ghaTa AkAzaM na pazyati ' ityAdau zaktyA dhAtvarthatvAsaMbhavepi prakRte tasyaiva lakSaNayA dhAtvarthatvamupeyate / viSayitAsAmAnyameva ca dvitIyArthaH, AzrayatvaM dvitvaM nirUpakatvaM cAkhyAtA:, Azrayatve vyutpattivaicitryAt prathamAntayakAlaukikapratyakSAzrayatvasyaiva jJAnasya satvAt, alaukikaviSayitAzUnyatvavizeSaNasattve tu ghaTe 'AkAzaviSayakAlaukikacAkSuSapratyakSAzrayatvabhramadazAyAmapi (ghaTavRttyalaukikaviSayitAzAlipratyakSe AkAzaviSayakasvasattvepi)alaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSe tvA''kAzaviSayakatvaM nAstIsyA''kAza viSayakatvaghaTavRttitvobhayAbhAvasyAnvayasaMbhavAt tadviSayakasya 'ghaTa AkAzaM na pazyati / itivAzpajanyazAbbodhasyAnuzpattinAstItyalokika viSayitAnyatvaM pratyakSa vizeSaNamupanyastamityarthaH / nanvevaM laukikatvameva vizeSaNamupanyasyatAm alaukikaviSayitAzUnyaM hi pratyakSaM laukikameva bhavatIti laukikatvavizeSaNasattvepyuktarItyaiva ' caitra AkAzaM na pazyati 'ghaTa AkAzaM na pazyati / itiprayogayoranupapattirnAstItyAzajhyAha- AkAzaviSayaketi, uktasya 'tatrAkAze pakSI.' ityAdyAkArakasyAlaukikasyApyupanItAkAzAdiviSayakacAkSuSasyetarAMze pakSyAcaMze laukikatvAt tAdRzalaukikapratyakSe AkAzaviSayakatvaM ghaTa caitrAdivRttitvamapi cAstyeveti tAdRzalaukikapratyakSa AkAzaviSayakatvacaitrAdivRttityobhayAbhAvAnvayasya bAdhAt tAdRzAnupapattiH AkAzaviSayAtvacaitrAdivRttitvomayAbhAvaviziSTapratyakSabodhakatvenAbhimatasya ' caitra AkAzaM na pazyati / ityAdivAkyasya prayogAnupapattistadavasthaiva syAditi laukikatvavizeSaNaM naupanyastaM kiM bAlaukikaviSayitAzUnyatvameva vizeSaNamupanyastam. alaukikaviSayitAzUnyapratyakSa cAkAzaviSayakatvaghaTavRttitvobhayAbhAvAnvaye uktarItyA na kopi doSa ityarthaH / nanu yadyalaukikaviSayitA: zUnyasya cAkSuSapratyakSasya dRzcAtvarthatvaM syAttadA dRzadhAtunA'laukikaviSayitAzUnyacAkSupapratyakSasyopasthitau satyAM tatrAkAzaviSayakatvaghaTavRttitvomayAbhAvasyAnvayaH saMbhavedapi na caivamasti dRzdhAtozcAkSuSapratyakSamAtrArthakatvAd anupasthitapadArthe ca padArthAntarAnvayAsaMbhavAdityAzaGkyAha-- atreti / atra asminmte| prakRte ghaTa AkAzaM na pazyati' ityatra asmin prakaraNe vA / tasyaiva= 'alaukikaviyitAzUnyacAkSuSapratyakSasyaiva / dhAtvarthatvam-dRzadhAtvarthatvam / 'ghaTa AkAzaM na pazyati / ityatrattyadhAtvarthamuktvA itarapadArthAnAha- viSayiteti, viSayitAsAmAnyasya dvitIyArthatve yatra laukikaviSayitA pratyakSe saMbhavettatra laukikaviSayitAyA andhayaH, yatra cAlaukikaviSayitA saMbhavettatrAlaukikaviSayitAyA anvaya iti lAbhaH / ghaTaH pazyati' ityAdI pratyakSanirUpitasyA. ''zrayatvasya ghaTe'nvayastAdRzAzrayatvanirUpakaM cAdheyatvameva padArthAntaraniSThaM bhavatItyA''zrayatvanirUpakatvaM vRttitvameveti prAptam / 'ghaTa AkAzaM na pazyati' ityatra ca ghaTasya svaniSThatvasaMbandhenAdhe "Aho Shrutgyanam" Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzaM na pazyatItivicAraH ] vyutpattivAdaH / (289) padAryaghaTAdestasya nirUpakatve vizeSaNatayAnvayaH, tAdRzanirUpakatvadvitIyAntArthAkAzAdiviSayakatvayozca prakAratayA dvitvAnvayaH, dvitvAdyavacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena tAdRzobhayasya narthAbhAve tasyAnvayitAvacchedakaniruktadharmAvacchedena dhAtvarthe'nvayaH, dhAtvarthasya prakRte mukhyavizeSyatayaiva bhAnam / atha vA svaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvarUpavyApakatAsaMbandhana dhAtvarthasya tAdRzobhayAbhAve'nvayaH, tasya cAkhyAtArthanirUpakatve. tasya prathamAtArthapadArthe ghaTAdau. ghaTAdeH pratiyogitAvacchedakaghaTakatayA tAdRzAbhAvanirUpa. katvAt , evaM cAnvayabodhasya prathamAntapadArthamukhyavizeSyakatvaniyamasyApi na kSatiriti / yatvasaMbandhena vA''zrayatve tasya Azrayatvasya ca pratyakSaniSThe nirUpakatve tAdRzanirUpakatve ghaTa viziprAzrayatvanirUpakatve ghaTavRttitvarUpe AkAzaviSayakatve ca militvA dvitvasya prakAratayAnvayastAhazomayasya-dvitvAvacchinnasyoktanirUpakatvAkAzAdiviSayakatvetidvayasya ca dvitvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena nagarthA'bhAve tasya amAvasya ca anvayitAvacchedakaniruktadharmAvacchedena alaukikaviSayitAzUnyacAkSuSatvAvacchedena dhAtvarthe cAkSuSapratyakSe'nvayaH, tAdRzacAkSuSapratyakSasya ca na kutrApyanvaya iti mukhyavizeSyatayaiva bhAnam, tathA ca ghaTavRttitvAkAzaviSayakatvomayAbhAvaviziSTam alaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSamiti bodhasyAkAraH kiM vA yad ghaTaviziSTAzrayatvanirUpakakhamAkAzaviSayakaratvaM caitadvayaM tadabhAvaviziSTam alaukikaviyitAzUnyacAkSuSapratyakSamiti bodhasyAkAra ityarthaH / nanu dhAtvarthasya mukhyavizeSyatayA bhAnasvIkAre prathamAntArthamurUpavizeSyakabodhaniyamasya bhaGgaH syAdityAzaGkaya prakArAntareNa 'ghaTa bhAkAzaM na pazyati' ityatra prathamAntArthamukhyavizeSyakabodhamupapAdayati- atha veti, tathA ca dhAtvarthasya-alaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSasya tAdRzobhayAbhAve-ghaTavRttitvAkAzaviSayakatyobhayAbhAve vyApakatAsaMbandhenAnvayaH tasya-uktobhayAmAvasya cAkhyAtA bhUtanirUpakatve tasya nirUpakatvasya prathamAntapadArthaghaTe'nvayastathA cAtra bhalaukikavipayitAzUnyacAkSuSapratyakSaviziSToktobhayAbhAvanirUpako ghaTa ityevaM prathamAntArthamukhyavi. zeSyaka eva bodho jAta iti na kAcidanupapattirityarthaH / uktobhayAbhAvanirUpakatvaM ghaTe kathamityAzaGkayoktam- ghaTAderiti, ubhayAbhAvasya pratiyogi ubhayaM taniSThapratiyogitAyA bhavacchedakakoTau-ghaTavRttitvAkAzaviSayakasvetyatra ghaTasyApi pravezAt tAdRzapratiyogitAvacchedakaghaTakatayA ghaTasyoktobhayAbhAvanirUpakatvaM prApta pratiyogyAdInAmevA'bhAvanirUpakatvAt / alau. kikaviyitAzUnyacAkSuSapratyakSamAtre ghaTavRttitvAkAzaviSayakatvayorabhAvo bhavatyevetyubhayAbhAve yad vyApakatvaM prAptaM tasya svarUpamAha- svaniSTheti, svaMdhAtvarthaH, alaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSaM ghaTavRttitvAkAzaviSayakatvobhayAbhAvaviziSTaM na ityAkArakastu ghaTavRttitvAkAzaviSayakarayo "Aho Shrutgyanam" Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 290 ) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDe - tadapi na - ghaTAdiviSayakacAkSuSAdeH kAlikAdisaMbandhena ghaTAdivRttitayA 'ghaTo ghana pazyati' itiprayogAnupapatteH AkAzAdiviSayakatvAvacchinne cAkSuSe kAlikAdisaMbandhena ghaTAdivRttitvanizcayadazAyAm 'ghaTa AkAzaM na pazyati itivAkyAcchAbdabodhAnupapattezca samavAyena ghaTAdivRttitvAkAzAdiviSayakatvobhayAbhAvabhAnasyaiva svIkaraNIyatayA 'abhAva AkAzaM na pazyati ' ityAdAvabhAvasamavetatvA'prasiddhyA vAkyArthaprasiddherdurvAratvAt / caitrAratItacAkSuSasya ghaTAdiviSayakatvepi samayavizeSe 'caitro ghaTaM na pazyati ' itiprayogAd vartamAnatAdRzacAkSuSatvAdyavacchedeno bhayAbhAvabhAnasya pratiyo bhayAbhAvaviziSTabheda uktapratyakSe nAstyeva- uktapratyakSasya ghaTavRttitvAkAzaviSayakatvobhayAbhAvaviziSTarUpatvAdeva kiM tva'laukika viSayitAzUnyapratyakSaM dravyaviziSTaM na ityAkAraka eva svasmin dhAtvarthapratyakSe'nyonyAbhAvaH syAt tAdRzAnyonyAbhAvapratiyogitAyA dravyaviziSTaniSThAyA bhava cchedakaM dravyAdikameva syAnna tUktobhayAbhAva ityuktobhayAbhAve yat pratyakSaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaM tadeva dhAtvarthI bhUtoktapratyakSa nirUpitavyApakatvaM tAdRzavyApakatAsaMbandhenoktobhayAbhAve dhAtvarthasyoktasyAnvaya ityarthaH / upasaMharati- evaM ceti / & pariharati- tadapi neti, uktarItyA yat pratyakSe ghaTavRttitvAbhAva uktastatra yadi yat samavAyasaMbandhena pratyakSasya ghaTe vRttitvaM tadabhAvo nocyeta tadA ghaTaviSayakacAkSuSapratyakSasya ghaTe samavAyasaMmbandhenA'sattvepi kAlikasaMbandhena tu sattvamastyeveti 'ghaTo ghaTaM pazyati' ityeva syAt 'ghaTo ghaTaM na pazyati' itiprayogo nopapadyeta, khamAkAzaviSayakacAkSuSapratyakSasyApi ghaTe samavAyasaMbandhena nizcayasaMbhavepi kAlikasaMbandhena tu nizcayaH saMbhavatyeveti kAlikasaMbandhenAkAzaviSaya kacAkSuSaprasyakSe ghaTavRttitvanizcayadazAyAm ghaTa AkAzaM pazyati' ityeva syAt 'ghaTa AkAzaM na pazyati iti prayogastajjanyazAbdabodhazca nopapadyeta iti hetoH pratyakSasya ghaTe samavAyena vRttitvAbhAvo vaktavyaH ( samavAyena ghaTavRttitvAbhAvasya bhAnaM svIkAryam ) tathA ca ghaMTe samavAyena pratyakSa naina saMbhavatIti / ghaTo ghaTaM na pazyati ghaTa AkAzaM na pazyati ' ityAdiprayogastUpapadyeta yadyapi tathApi 'abhAva AkAzaM na pazyati' itiprayogo nopapadyeta- abhAve samavAyasaMbandhena kasyacit vRttireva prasiddhA nAsti yenAbhAve samavAyena pratyakSAbhAva upapadyetetyarthaH / ghaMTe tu guNAdInAM samavAyena vRttiH prasiddhAstIti samavAyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko bhAva upapadyate / tasmAt ' ghaTa AkAzaM na pazyati' ityatrAlaukika viSayitAzUnyapratyakSe ghaTavRttitvA''kAzaviSayakasvo mayAbhAva evaM pratIyate iti yaduktaM tadapi na saMbhavatIti bhAvaH / 5 6 caitraderiti - yadi 'ghaTa AkAzaM na pazyati' ityatra pratyakSe ghaTavRttitvAkAzaviSayakatvobhAvAnaM svIkriyate tadA ' caitro ghaTaMna pazyati ' ityatrApi pratyakSe caitravRttitvapaTaviSayakanarara kArya tatra caitravRttyatItacAkSuSapratyakSasya ghaTaviSayakatvasaMbhavepi 'caitro vaTa " Aho Shrutgyanam" 7 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAkAzaM na pazyatItivicAraH] vyutpttivaadH| gikoTau vartamAnatvamantarbhAvya tritvAvacchinnAbhAvabhAnasya vA svIkaraNIyatayA yadA kiMcidaMze'laukikameva ghaTAdicAkSuSaM tasya vartate tadA 'caitro ghaTaM na pazyati' ityAdiprayogApatterduritvAt- vartamAnA'laukikaviSayitAzUnyacAkSuSatvAdhavacchedena caitravRttitvaghaTaviSayakatvobhayAbhAvasattvAt / samAnendriyajanyopanItabhAnAdau laukikapratyakSasAmayyA virodhitvasya niSprAmANikatayA laukikaviSayitAniyAmakopanAyakajJAnAdisamavahitalaukikasaMnika. na pazyati ' ityapi prayogaH samayavizeSe vartamAnakAle saMbhavatIti vartamAne evAlaukikaviSayitAzUnyapratyakSe caitravRttitvaghaTaviSayakatyobhayAbhAvabhAnaM svIkArya na tu pratyakSamAtre ' pazyati ' ityasya vartamAnakAlikatvAt , kiM vAtra vartamAnatvaM pratiyogikoTau nivezya tritvAvacchinnAbhAvabhAnam= alaukikaviSayitAzUnyapratyakSe vartamAnatvacaitravRttitvaghaTaviSayakatvaitantritayA'bhAvamAnaM svIkAryamevaM prApte yadA tasya caitrasya kiMcidaMze AkAzAdyaze'laukikamapi ghaTAdiviSayakam ' atrAkAze ghaTosti ' ityAdyAkArakaM cAkSuSapratyakSaM jAyeta tadA 'caitro ghaTaM na pazyati ' iti prayogo yadyapi neSTastathApi vartamAnAlaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSe caitravRttitvaghaTaviSayakatvobhayA. bhAvasya satvAt 'caitro ghaTaM na pazyati' itiprayoga Apayeteveti doSaH / 'caitro ghaTaM na pazyati' ityatroktarItyA vartamAnAlaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSe caitravRttitvaghaTaviSayakatvobhayAbhAvabhAnasvIkAreNA'laukikaviSayitAzAlighaTaviSayakacAkSuSapratyakSasya caitre sattvepi vartamAnAlaukikaviSayitAzUnyaghaTaviSayakapratyakSAbhAvasyApi caitre saMbhavAt tatpratipAdakasya 'caitro ghaTaM na pazyati / itiprayogasyApattirduraiva syAt, na ca ' atrAkAze ghaTaH' ityAdyAkArakA'laukikaviSayatAzA. vighaTaviSayakacAkSuSapratyakSasya caitre sattve - caitro ghaTaM na pazyati / itiprayoga iSTaH- atra dhAtunA laukikAlaukikatvavizeSaNazUnyacAkSuSapratyakSopasthiterjAyamAnatvAd ghaTaviSayakakiMcitpratyakSasya sattvAcceti ' caitro ghaTaM na pazyati ' ityatra pratyakSe uktobhayAbhAvabhAnasvIkAro na yukta ityarthaH / 'caitro ghaTaM na pazyati' ityatrAlauphikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSe caitravRttitvaghaTaviSayakasvobhAbhAvamAnasvIkAre doSAntaramAha- samAnendriyeti, yathA 'surabhi candanakhaNDam' iti samAnendriyajanyopanItabhAnam- cakSupraiva candanakhaNDaviSayakasya saurabhaviSayakasya ca pratyakSasya jAyamAnatvAt , tathA 'surabhirghaTaH ' ityapi samAnendriyajanyopanItabhAnam- cakSuSaiva ghaTaviSayakasya pUrvadine ghrANena pratyakSIkRtasaurabhaviSayakasya ca pratyakSasya jAyamAnatvAt , tatra yathA 'surabhicandanakhaNDam / ityatra candanakhaNDasya laukikasaMnikarSAdirUpalaukikapratyakSasAmagryA laukika pratyakSaM bhavati sauramasya ca smaraNAdirUpA'laukikapratyakSasAmayA'laukika pratyakSa bhaktItya'lI. likopanItabhAnaM prati laukikapratyakSasAmanyA virodho nAstIti laukikAlaukikomayaviSayitAzAli 'surabhi candanakhaNDam ' iti cAkSuSapratyakSaM jAyate tathaiva 'surabhirghaTaH' ityatrApyupanAyaka ( upanItApAdaka ) jJAnasahakRto yo laukikaviSayitAniyAmako laukikasaMnikarSatAha "Aho Shrutgyanam" Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (293) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDerSAd ghaTAdinirUpitalaukikA'laukikobhayaviSayitAzAlicAkSuSAderutpatyA tAha shcaakssussaadidshaayaamuktpryogaaptteH| ' AkAzAdinirUpitAlaukikaviSayitAzAlivartamAnacAkSuSAze ghaTAdivR. ttitvasya AkAzIyatvAdinA laukikaviSayitAyAzca bhramadazAyAm 'ghaTa AkAzaM na pazyati ' ityAdivAkyAcchAbdabodhApatterduritvAcca / ghaTAdinirUpitA'laukikaviSayitAzUnyacAkSuSatvAdyavacchedena ghaTAdiviSayatvaghaTitobhayAbhAvabhA* nopagameSyanistArAt / zasaMnikarSAd ghaTanirUpitalaukikAlaukikomayaviSayitAzAli cAkSupapratyakSaM jAyate tathA ca tAdRzacAkSuSAdidazAyAm= ghaTanirUpitalaukikAlaukikobhayavipayitAzAlicAkSuptratyakSakAlepi uktaprayogApatta= ' caitro ghaTaM na pazyati' itiprayoga Apotava, yataH- 'caitro caTaM na pazyati / ityatra tva'laukikaviSayitAzUnyacAkSupapratyakSe hi caitravRttitvaghaTaviSayakatyobhayAmAvabhAnamucyate na tu laukikAlaukikobhayaviSayitAzAlicAkSuSapratyakSa tathA ca 'surabhirghaTa:' ityAkArakasya laukikAlaukikobhayaviSayitAzAlicAkSuSapratyakSasya ghaTaviSayakasya caitre satvepi ghaTaviSayakAlaukikaviSayitAzAlicAkSupapratyakSAbhAvasya caitre bAdhAbhAvAt sAdRzapratyakSAbhAvapratipAdakasya "catro ghaTaM na pazyati , itiprayogasyApattiH syAdeva- murabhirghaTaH , 'catro vaTaM na pazyati' itivAkyayoruktarItyA vibhinnaviSayatvenaikakAle tAbhyAM jAyamAnazAbdabodhayorvirodhAsaMbhAvAt . na ca' surabhirghaTaH ' ityAkArakapratyakSakAle -- caitro ghaTaM na pazyati ' itiprayoga iSTa:- caitre paTapratyakSasya sattvAdevetyuktobhayAbhAvabhAnasvIkAre doSa ityarthaH / / " 'ghaTa AkAzaM.na pazyati' ityatrAlaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSe vaTavRttisvA''kAzaviSuyakatvobhayAbhAvabhAnasvIkAre doSAntaramAha-AkAzAdIti / AkAzIyatvAdinA AkAzIyakhena rUpeNa laukikaviSayitAyAH=AkAzanirUpitalaukikavipayitAyAH / yadA''kAzanirUpitAlaukikaviSayitAzAlivartamAnacAkSuSapratyakSe ghaTavRttitvasyAkAzanirUpitalaukikaviyitAzAli. trasya ca bhramo jAtastadApi 'ghaTa AkAzaM na pazyati / itivAkyajanyazAbdabodha Apayeteva / yata:--' baTa AkAzaM na pazyati / ityatroktarItyA vartamAnAlaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSe ghaTavRttitvAkAza viSayakatvobhayAbhAvamAnasvIkAre hyAkAzanirUpitalaukikaviSayitAzAlyAkAzaviSayakacAkSuSapratyakSabhramasya ghaTe sattvepyA''kAzaviSayakA'laukikaviSayitAzAlivartamAnacAkSupapratyakSAbhAvasya ghaTe bAdhAmAvAt bAdazapratyakSAbhAvapratipAdakasya 'ghaTa AkAzaM na pazyati / itiprayogasya tajanyazAbdabodhasya cApattiH syAdeva-uktabhramasyaitadvAkyajanyazAbdabodhasya ca vibhinna viSayatvAt / na cAkAzanirUpitalaukikaviSayitAzAlyAkAzaviSayakacAkSuSapratyakSasya ghaTavRttitvabhramadazAyAm 'ghaTa AkAzaM na pazyati ' itiprayoga iSTaH-ghaTe AkAzaviSayakAtyakSabhramasya sattvAdityarthaH / ityevamaniSTaprayogaprAptirUpadoSanikara pradarya tasya phalamAha "Aho Shrutgyanam" Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMkAzaM na pazyativicAraH ] vyutpattivAdaH / (293) etenAkhyAlArthavartamAnatvAdyavacchinnasamavAyAvacchinnAzrayatvatvAcavacchinne AkAzAdiviSayakapratiyogikatvalaukikAnyaviSayitAzUnyacAkSuSapratiyogikaravavAdyanuyogikatvaitatritayatvAvacchinnAbhAvo bhAsate. ataH ' abhAva AkAzaM ghaTAdinirUpiteti, * caitro ghaTaM na pazyati ' ityatra ghaTanirUpitAlaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSe ghaTAdiviSayatvaghaTitobhayAbhAvabhAnopagamepi ghaTaviSayakatvacaitravRttitvobhayAbhAvabhAnasnIkArepyuktadoSANAmApattyA na nistAra ityarthaH / evameva 'ghaTa AkAzaM na pazyati' ityatrAsyAkAzanirUpitAlaukikaviSayitAzAlicAkSuSapratyakSe ghaTavRttitvAkAzaviSayakatvomayAbhAvamAnasvIkAregya'nistAro jJeyaH / atha vetyAdinA 'ghaTa AkAzaM na pazyati' ityatra yaH khalu dhAtvarthIbhUtoktapratyakSasyoktobhayAbhAve'nvayaH pradarzitastatrApyuktaprayogApattyAdirUpadoSavRndaM vijJamam, tathA hi-caitrAdAbuktopanItabhAnAdisattve hyuktopanItabhAnarUpA'laukikaviSayitAzAlicAkSuSapratyakSasya.. . caitrAdivRttitvAkAzaviSayakatvomayasminna'nvayasattvepya'laukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSasya caitrAdivRttitvAkAzaviSayakatvobhayAbhAve'nvaye bAdhakAbhAvAt tatpratipAdakasya caitra AkAzaM na pazyati / ityAdiprayogasthApattiH syAdeva, evameva 'ghaTa AkAzaM na pazyati, ityAdAvapyetadoSaprasaktirvijJeyA / ___ uktadoSaM prakArAntareNApyupapAdane'tidizati-eteneti, yathA bhUtale ghaTaH ' ityatra ghaTasaMyogo ghaTapratiyogiko bhUtalAnuyogikazceti bhUtalavRttighaTAzrayatve dhaTapratiyogikatvaM bhUtalAnuyogikatvaM ca bhAsate tathaiva caitro ghaTaM pazyati / ityatra caitravRtti yad ghaTaviSayakapratyakSAzrayatvaM tAdRzAzrayatve caitrAnuyogikatvaM laukikaviSayitAzAlipratyakSapratiyogikatvaM prApta pratyakSapratiyogikatve ca prApte pratyakSa ghaTaviSayakameveti ghaTaviSayakapratiyogikatvaM cApi prAptaM bhAsate, evameva 'ghaTa AkAzaM pazyati / ityatrApi ( ghade AkAzapratyakSamabhyupagamyaitatpratipAdanamiti vijJeyam / ghaTaniSThaM yad vartamAnatvAvacchinnam tathA samavAyasaMbandhAvacchinnam samavAyasaMbandhena vartamAnakAlikamA''kAzaviSayakapratyakSAzrayatvaM tAdRzAzrayatve ghaTAnuyogikatvama'laukikaviSayitAzUnyapratyakSapratiyogikatvaM pratyakSaM cAkAzaviSayakamevetyA''kAzaviSayakapratiyogikatvaM cAbhyupagantavyamiti 'ghaTa AkAzaM na pazyati ' ityatra bhAkhyAtArthIbhUtavartamAnatvAvacchinne samavAyasaMbandhAvacchinne AzrayatvatvAvacchinne= Azrayatve evA''kAzaviSayakapratiyogikatvasya laukikAnya (alaukika) viSayitAzUnyacAkSuSapratyakSapratiyogikatvasya ghaTAnuyogikatvasya cAbhAvo bhAsate ityucyate, evaM ca 'abhAva AkAzaM na pazyati' ityatrApyuktAnupapattirnAstyeva. bharthAt-pratyakSe samavAyenAbhAvavRttitvAbhAvaviSakSAyAmabhAve samavAvena vRttitvAprasiddhayA yaH khalu ( 290 pR.) upAlambhaH pradarzitastasyedAnImavakAzo nAstipratyakSe samavAyenAbhAvavRttitvAbhAvasyA'vivakSagAd uktAzrayatve evoktatritayAbhAvabhAnasvIkArAn satra ca bAdhakAmAvAnna kA cidanupapattirityarthaH / atra ca taTasthe evAkhyAtena bhAsamAna "Aho Shrutgyanam" Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (294) sAdarza:- [ dvitIyAkArakaprathamakhaNDa:] na pazyati ' ityAdau nAnupapattiH, tatra viSayitAvata pratiyogikatvaM dvitIyArthaH, niruktacAkSuSapratiyogikatvaM tritvaM ca dhAtorarthaH. ghaTAdyanuyogikatvaM ca prathamAndrArtha:. ityapi nirastam, ___ iticet ? agatyA 'ghaTa AkAzaM na pazyati' ityAdivAkyAnAmaprAmA: dhyamupagantavyamiti // // iti dvitIyAkArakaprathamakhaNDaH / / Azrayatve tritayAbhAvAnbayo vijJeyaH-caitrAdivRttikiMcinnirUpitAzrayatve caitrAdyanuyogikatvasyaiva sattvena tadabhAvAnvayAsaMbhavAt / tathA cAkhyAtArthabhUtaM vartamAnatvAvacchinnasamavAyasaMbandhAvacchimAzrayatvam AkAzaviSayakapratiyogikatvalaukikAnyaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSapratiyogikavaghaTAbanuyogikatvaitatritayAbhAvaviziSTamiti vAkyArthabodhaH / atratyapadArthAnAha-tatreti, yathA niSaSitA dvitIyArthastathAtra pratiyogikatvamevA''kAzAdipadottaradvitIyArthaH, laukikAnyaviSayitAzUnyacAkSuSapratiyogikatvaM tritvaM ca dhAtvarthaH, ghaTAdyanuyogikatvaM prathamAntArtha ityarthaH / uktAniSTaprayogApattirUpadoSapradarzanenedamapi nirastamityAha-ityapi nirastamiti, evamapi caitrAdiniSThe uktA'laukikaviSayitAzAlyupanItabhAnAdyAzrayatve ghaTAdipratiyogikatvAdisattvepi alaukikaviSayitAzUnyacAkSuSapratyakSasya vartamAnatvAvacchinnasamavAyAvacchinnAzrayatve uktatritayAbhAvabhAne bAdhakAmASAduktarItyA caitrAdau ghaTAdipratyakSadazAyAmapi 'catro ghaTaM na pazyati / ityAdipra. bolApattirdurvA svetyarthaH / ityevam "atha dRzyAdisamabhivyAhRtadvitIyAyAH 280 pR0 " ityAdinA yaH khalu pUrvapakSaH savAdaH pratipAditastamuddizyAha- iticediti / agatyeti- 'ghaTa AkAzaM na pazyati' ityAdisthale vAkyArthopapAdanaM na saMbhavatItyagatyaitAdRzavAkyAnAmaprAmANyameva svIkAryamityarthaH / / // iti vyutpattivAdAda" dvitiiyaakaarkprthmkhnnddH| "Aho Shrutgyanam" Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ anumityAdyarthakadhAtusthalIyadvitIyArthaH vyutpttivaadH| (295) anumityAdyarthakadhAtuyoge vidheyatvaM vidheyitvaM vA dvitIyArthaH, tena vahvayAdipakSakAnumitiparasya 'vahimanuminomi' ityAdivAkyasya na prAmANyam / yadi ca vahvisAdhyakaparvatapakSakAnumitiparasya 'vahnimattvena parvatamanuminomi 'ityA. divAkyasyApi prAmANyaM manyate sadA tAdRze dhAtuyoge uddezyatvamuddezyitvaM vA dvitIyArthaH, tasya tRtIyAntopasthApyasAdhyavidheyakatvaviziSTe'nvayaH, ato 'vahimattvena ' ityAdyasamabhivyAhAre tatra 'parvatamanuminomi ' ityAdayo na prayogAH / pratyakSArthakadhAtusamamivyAhRtadvitIyAyA artha pratipAdya saMpratyanumityAdyarthakadhAtusamaminyAtadvitIyAyA artha pratipAdayatuM dvitIyakhaNDamArabhate- anumityAdIti, 'parvate vahnimanuminoti caitraH' ityatra prAcInamate vidheyatvaM dvitIyArthastana prakRtyarthasyAdheyatAsaMbandhenAnvayaH, tasya pratyarthe niSThatva ( Azrayatva ) saMbandhenAnvayaH, dvitIyArthavidheyatvasya dhAtvarthe'numitau ca nirUpakatvasaMbandhenAnvaya AkhyAtasyAzrayatvamarthastathA cAtra vahniniSThavidheyatAnirUpakAnumityA. zrayazcaitra itizAbdabodhaH / pUrvam ( pR0 272 ) uktarItyA ' vahnimanuminoti jalaM na ' itya mAtumitI jalaniSThavidheyatAyA nirUpakatvasaMbandhenAbhAvo vAcyastattu na saMbhavati nirUpakatvasaM. gandhastha vRttpaniyAmakatvAditi vidheyitvaM dvitIyArtha iti navInA vadanti, vidheyitvaM tu viSayi. svavajJAnadharma eveti tasyAnumitAvA''zrayatAsaMbandhenAnvaya AzrayatAsaMbandhasya ca vRttiniyAmakatvenA'bhAvIyapratiyogitAvacchedakatvAdAzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya ca jalanirUpitavidheyitvAbhAvasthA'numitAvanvaye na kAcidanupapattirityarthaH, evamevApi bodhyam / uktasya phalamAha- teneti, vayAdipakSakAnumitiparasya' vAvuSNatvamanuminomi / ityanumitiparasya ''vahimanuminomi / ityAdivAkyasya na prAmANyApattiH yataH ' vahnimanuminomi' ityatra vahauM vidheyatvamabhimataM nAstiM kiM tUSNatvAdAveva evaM vahninirUpitavidheyitvamanumitAviSTaM nAsti kiM tUSNatvAdinirUpita vidheyitvameva na ca tAdRzArthabodhakatvam ' vahnimanuminomi ' ityasya saMbhavatItyaprAmANyamityarthaH / evam parvatamanuminomi / ityasya vadvividheyakAnumitipratipAdakatvAsaMbhavAdaprAmANyepi ' yahimattvena parvatamanuminomi 'itivAkyasya tu prAmANyamiSTamevetyAha- yadi ceti / ' vahnimattvena parvatamanuminomi / ityatra tAdRzadhAtuyoge anumityarthakadhAtusamabhivyAhAre pUrvavata-- prAcInamate uddezyatvaM dvitIyArthastasya nirUpakatAsaMbandhena vahnimattvenetitRtIyAntopasthApyaM yatsAdhya ( vahi ) vidheyakatvaM tadviziSTe dhAtvarthe'nvayastathA ca parvataniSThodezyatAnirUpakavahni. vidheyakAnumitivAniti bodhaH / navInamate nirUpakatvasaMbandhasya vRttyaniyAmakatvAt "vaddhimatvena parvatamanuminoti na jalavattvena ' ityatra nirUpakatyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkoddezyatvAbhAvatyAnumitau bhAnAsaMbhavAd uddezyitvaM dvitIyArthaH, atra ca- parvatanirUpitoddezyitvAzrayAnumityAzrayazcaitra itibodhAkAraH / tRtIyAntopasthApyasAdhyavidheyakatvaviziSTe dhAtvarthe dvitIyArthAnvaya. svIkArasya phalamAha- ata iti. ' vahnimattvena ' ityasyA'samamivyAhAre tadarthastha sAdhyavidheyaka "Aho Shrutgyanam" Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 296 ) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe - vidheyatvAdyarthe tRtIyAnuzAsanavirahAt tRtIyAntena vahnayAdividheyakatvaM kathamupasthApanIyamiti tu na zakyam, vaiziSTyarUpArthe tRtIyAnuzAsanasattvAd vidheyatAderapi vaiziSTyarUpatvAt, ata eva ' rajatatvena zuktiM jAnAti ' ityAdI jJAne rajatatvAdiprakArakatvasya 'ghaTatvena vahnirnAsti' ityAdau sauMdaDamate'bhAve ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya tRtIyAntato bodhaH / tRtIyAntArtharajatAdiprakArakatvadvitIyAntArtha zuktyAdiviSayakatvayorviziSTavaiziSTya bodha maryAdayA'vacchedyAvacchedakabhAvabhAnam ' rajatatvena zuktiM jAnAti ' ityAdau niyatam - kevalamekatra dvayamitirItyA tadubhayabodhasya tatrA'vyutpannatvAt, ata: ' ime raGgarajate ' ityAdipramAparasya tAdRzavAkyasya na prAmANyam / svasyopasthitya'saMbhavena dhAtvarthasya tadvaiziSTyAsaMbhavAt tatra = uktasthale ( uktaprayogasthAne ) kevaham ' parvatamanuminomi ' iti prayogo na bhavatItyarthaH / " nanu vidheyatvArthe tRtIyAyA anuzAsanena vidhAnameva na kRtamiti ' yahnimattvena ' iti tRtIyAntena vahnividheyakatvasyopasthitireva na saMbhavati yena tadvaiziSTayaM dhAtvarthe prApnuyAdityAzakyAha-- vidheyatvAdyartheti / uttaramAha- vaiziSTyeti, " itthaMbhUtalakSaNe " itisUtreNa vaiziSTArthe tRtIyA vidhIyate eva vidheyatvamapyatra vaiziSTyarUpameveti vahnimattvena ititRtIyAntena vRddhi vidheyakatvopasthiternAnupapattirityarthaH / tRtIyAyA vaiziSTyarUpArthabodhakatve pramANamAhaata eveti, ata eva = tRtIyAyA vaiziSTyarUpArthabodhakatvAdeva ' rajatatvena zuktiM jAnAti ' ityatra rajatatvaprakArakazuktivizeSyakajJAne rajatatvaprakArakatvavaiziSTyam ' rajatakhena ' ititRtIyAntena pratyAyyate, 'ghaTatvena vahnirnAsti ' ityatra ca bahvyabhAve ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkRtvavaiziSTyam' ghaTatvena ' iti tRtIyAntena pratyAyyate tathA ca tatra= rajatatvena zukti jAnAti ityatra kevalamekatradvayamitirItyA yathA samUhAlambanabodhaviSayayoH padArthayoH parasparama'bacchedyAvacchedakabhAvarAhityena ( vizeSyavizeSaNabhAvarAhityena ) bhAnaM bhavati tathAtra tadubhayabovasya=rajatatvaprakArakatva zuktivizeSyakRtvayorbodhasyAnyutpannatvAt tRtIyAntArthaM yadrajatatvaprakA rakatvaM dvitIyAntArtha yacchruktiviSayakatvam - zuktivizeSyakatvaM ca jJAne bhAsate tayorviziSTavaiziSTyabodhamaryAdayA parasparamavacchedyAvacchedakabhAvasya niyamena bhAnaM bhavati tatra rajatatvaprakArakatvamavacchedakaM zuktivizeSyakatvamavacchedyamityAha - tRtIyAntArtheti / avacchedyAvacchedakabhAvamAnasya phalamAha - ata iti, ' ime raGgarajate ' ityatra samUhAlambanabodhe raGgaviSayakatvarajataviSayakatvayoH parasparamavacchedyAvacchedakabhAvamAnaM na bhavati ' raGgatvena rajataM jAnAti ' ityatra tu raGgazvaprakArakatvarajatavizeSyakatvayoH parasparamavacchedyAvacchedakamAvamAnaM bhavatIti 'raGgatvena rajataM jAnAti' ityAdiyAkyasya raGgatvaprakArakatvarajatavizeSyakatvayoravacchedyAvacchedakabhAvapurassara zAbdabodhaM pratyeva prAmANyamasti na tu 'ime raGgarajate' ityAdisamUhAlambanazAbdabodhaM pratyapIti yadi samUhAlambanazAbdabodhArtha sAdRzavAkyam = ' raGgatvena rajataM jAnAti 'rajatatvena zuktiM jAnAti ityAdivAkyaM prayu "Aho Shrutgyanam" L Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasaGgenA'bhAvavicAraH] vyutpttivaadH| (297) ghaTatvAdyavacchinnavavyAdyabhAvaniSThena vayAdinirUpitAnuyogitAvizeSarUpavayAdyabhAvatvena tadabhAvaniSThaghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAkatvasyA'vacchedyAvacchedakabhAvaH svIkriyate / 'ghaTatvena vahninAsti' ityAdau ca tadbodhasyoktarItyA vazyakatvamiti ghaTatvAvacchinnavahayAdyabhAvasya vadvitvAvacchinnaghaTAdyabhAvasamani: yatatvena tadabhinnatayA tatra ghaTatvAdhavacchinnapratiyogitAkatvaghaTAdyabhAvatvasattvepi tAzAbhAvaparasya ghaTatvena ghaTo nAsti' vahnitvena vahninAsti' ityAdivAkyasya na prAmANyam / uktasthaleSu tRtIyAntAdyarthasya dvitIyAntAdyarthe'vacchedyAvacchedakabhAvasaMbandhenA. jyate tadA tasya prAmANyaM na bhavatItyarthaH / evameva ' vahnimattvena parvatamanuminomi' ityatrAmumito bhAsamAnayoH parvatoddezyakatvavahividheyakatvayoH parasparamavacchedyAvacchedakabhAvo vijJeyaH / 'ghaTatvena vahnirnAsti ' ityatratyAvacchedyAvacchedakabhAvamAha- ghaTatvAdyavacchinneti, ghaTatvAdhavacchinnavahnayAdyabhAvaH ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkavahnayabhAvastasmin svapratiyogikatvasaMbandhena vahitate iti vahinirUpitAnuyogitA vahnayabhAve prAptA sA cAnuyogitA vahnayabhAvatvasvarUpaivAstIti vahninirUpiyogitAvizeSarUpaM yad vayabhAvatvaM tathA tadabhAvaniSTham vahnayabhAvaniSThaM yad baTatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM ca tayoH parasparamavacchedyAvacchedakabhAvaH svIkriyate, tathA ca 'ghaTatvena vahirnAsti' ityatra tadbodhasya-uktAvacchedyAvacchedakabhAvapurassarazAndabodhasyAvazyakatvam vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAkAbhAvasya kevalAnvayitvAd yatra ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkavahna - bhAvo vartate tatra vahnitvAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvopi vartata eveti tayoH samaniyatatvenA'minatvAt tatra-tAdRzAbhAve yadyapi ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM ghaTAbhAvatvaM ca vartate eva tathA brahitvAvacchinna pratiyogitAkatvaM vayabhAvatvaM ca vartata eva tathApi tAdRzAbhAvaparasya uktavyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaparatvena ' ghaTatvena ghaTo nAsti''vahitvena vahnirnAsti' ityAdivAkyasya prAmANyaM na bhavati vibhinna viSayatvAt, yataH- uktavyadhikaraNadharmAvacchinnavalapabhAvasthale vahnayabhAvatvaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvayoravacchedyAvacchedakabhAvaH pratIyate 'ghaTatvena ghaTo nAsti ' ityatra tu ghaTAbhAvatvaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvayoH 'vahnitvena vahirnAsti' ityatra ca vayabhAvatvavahnitvAvacchinnapratiyogitAkatvayoravaccheyAvacchedakabhAvaH pratIyate ityarthaH / tathA ca vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaparasya 'ghaTatvena ghaTo nAsti / ityAdikAkyasya prAmANyaparihArAya ' asalyamA pahirgasti imAratoSapasamA dhasyAvazyakatvamityanvayaH, anyathA 'ghaTatvena ghaTo nAsti ' ityAdivAkyasyApyuktatyadhikaragadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaviSayakazAndabodhaM prati prAmANyApattiH syAdeva / __parihArAya prAcInakadezimatamanuvadati- uktasthaleSviti, yathA ' rajatatvena zuktiM jAnAti / ityatra tRtIyAntArthasya-rajatatvaprakArakatvasya nimiyAntArthe- zuktivizeyako bhalelyA "Aho Shrutgyanam" Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (298) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDenvaya ityapi kecit, tanna-vibhaktyarthe vibhaktyarthAnvayasyAvyutpannatvAt / na ca 'rajatatvenedaM jJAyate' ityAdAvA''khyAtArthaviSayatAyAM tRtIyAntArthaprakAratAyA nirUpitatvasaMbandhenA'nvayAnoktavyutpattikalpanamiti vAcyam, tatra rajatatvAdi. prakArakatvaviziSTadhAtvarthajJAnanirUpitatvasyAkhyAtArthe bhAnasvIkAreNaivAtiprasa. na ca tasmAt pacati ' 'tasmAt caitrasya ' ityAdI vibhaktyarthaM kRtisaMba. ndhAdau hetuvibhaktyarthAnvayadarzAnAnnAstyuktAvyutpattiriti vAcyam, hetuvibhaktya: tiriktavibhaktyarthasya vibhaktyarthAnanvayaniyamAt / / kamAvasaMbandhenAnvaya ubhayorapi jJAnasthatvena samAnAdhikaraNatvAttathA ca rajatasvaprakArakatvAvacchinna mat aktivizeSyakatvaM tadviziSTajJAnAzrayazcaitra iti bodhaH / evam ' vahnimattvena parvatamanuminomi / ityatra vahnividheyakatvasya parvatoddezyakatve'nvaya ityarthaH / pariharati- sanneti, vibhaktyarthasya vibhaktyarthe'nvayo na bhavatIti tRtIyAntArthasya rajatatvaprakArakatvAdeH dvitIyAntArthe zuktivizeSyakavAdAvandhayo na saMmavatItyarthaH / yathA prAcInamate svasvAmibhAvaH saMbandhastathAtrAvacchedyAvanchedakabhAvasya saMbandhatvamuktam / nanu ' rajatatvenedaM jJAyate ' ityatra rajatatvaprakAratAnirUpita. jJAnIyavizeSyatA ( viSayatA ) vadidamiti bodhodayAdAkhyAtArthabhUtAyAM viSayatAyAm vizeSyatArUpa viSayatAyAM nirUpitatvasaMbandhena tRtIyAntArthaprakAratAyA: rajatatvaprakAratAyA anvayo bhavati tatrAkhyAtasyApi vibhaktitvena vibhaktyarthe eva vibhaktyarthasyAnvayo bhavatIti uktavyutpattikalpanam = vibhaktyarthasya vibhaktyarthe'nvayo na bhavatIti niyamakalpanaM na saMbhaktItyAzaGkyAha- na ceti, parihAramAha- tatreti, tatra ' rajatatvenedaM jJAyate / ityatra raMjatatvaprakArakatvasya tRtIyAntArthasyA''khyAtarUpavibhaktyarthe'nvayo na bhavati kiM tu dhAtvarthajJAne. tAdRzaviziSTajJAnanirUpitatvamevAkhyAtArthaviSayatAyAM bhAsate iti vibhaktyarthasya vibhaktyarthe'nvayarUpAtiprasaGgasyApattirnAstItyarthastathA ca rajatatvaprakArakajJAnanirUpitavizeSyatAvadidamityatra zAbdabodhaH / - nanu ' tasmAt pacati / ityasya yasmAt kSudhitastasmAt pacatItyarthastathA ca kSuddhetukA pAkAnukUlA kRtiriti zAbdabodhodayAd hetvarthakapaJcamIvibhaktyarthasya hetukatvasyA''khyAtarUpavibhaktyarthe kRtAvanvayo dRzyate ( AzrayatAsaMbandhena tathA 'tasmAccaitrasya ' ityasya yasmAccaitreNa krItaM gRhItaM vA tasmAccaitrasyetyarthastathA cAtra krayAdihetukaM caitrasvatvamitibodhodayAt paJcamyarthasya hetukatvasya SaSThyartha svatve'nvayo dRzyate iti uktA vyutpatti vibhaktyarthasya vibhaktyarthenvayo na bhavatIti niyamo nAstItyAzaGkyAha-na ceti / parihAramAha-hetuvibhaktIti, hetvarthakavibhaktyarthasya tUktarItyA vibhaktyantarArthe'nvayo bhavatyeveti hetuvibhaktyatiriktavibhaktyarthasya vibhaktya'rthe'nvayo na bhavatIti niyamostIti tRtIyAntArtharajatatvaprakArakatvasya dvitIyAntArthazuktivizeSyakatve nAnvayaH saMbhavatItyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthAnvayavicAraH vyutpattivAdaH / ( 299 na ca ' rajatatvenedaM jAnAti ' ityAdau tRtIyAyAH kArakavibhaktitvAbhAvAnna tadarthasya kriyAyAmanvayasaMbhava ityagatyA dvitIyArthe eva tadanvaya upagantavya itivAcyam, maNikAramate ' tasmAjjAnAti ' ityAdau jJAnAdirUpadhAtvarthe eva hetuvibhaktyarthasya. ' tasmAt sthIyate ' ityAdau ca sarvamata eva dhAtvarthasthitpAdoM brasyAnvayena SaSThyarthasaMbandhasyApi " guruvipratapasvidurgatAnAM pratikurvIta bhiSaka svabheSajaiH " ityAdau dhAtvarthe'nvayena karmAsamabhivyAhate ' rajatatvena jAnAti 1 ityAdau dhAtvarthe tRtIyArthAnvayasyAvazyakatvena kArakavibhaktibhinnavibhaktyarthasya kriyAyAmananvaya ityaniyamAt nanu yaduktam ' rajatatvenedaM jAnAti jJAyate ' ityAdau tRtIyAntArtharajatatvaprakArakatvasya dhAtvarthajJAne'nvayo na tvAkhyAtArthaviSayatAyAM vA dvitIyArthaviSayatAyAM vAnvaya iti tanna yukta tribhaktyarthasyaiva dhAtvarthe'nvayaniyamAt ' rajatatvena itItthaMbhUtalakSaNatRtIyAyAzca kArakavibhaktitvAbhAvAnna tadarthasya = rajatatvaprakArakatvasya dhAtvarthe'nvayaH saMbhavatItyagatyA dvitIyArthe= dvitIyArthaviSayatAyAmeva tadanvayaH = tRtIyArtharajatatvaprakArakatvasyAnvayaH svIkArya ityAzaGkyAha-na ceti / parihAramAha- maNikAreti, tasmAjjAnAti / ityasya yasmAdadhItaM dRSTaM vA tasma jAnAtItyarthastathA cA'dhyayanadarzanAdihetukajJAnavAniti bodhodayAdatra hetuvibhakteH kArakavibhakti, vAbhAvepi tadarthasya hetukatvasya dhAtvarthIbhUtajJAnarUpakriyAyAmeva maNikAramate'nvayo bhavatievam ' tasmAt sthIyate ( yasmAdAhAnaM kRtaM tasmAt sthIyate ) ityatra ca sarvamate eva dhAtvarthasthitau tasya = hetuvibhaktyarthasya hetukatvasyAnvayo bhavati, evam "" guruvipra " ityatra bhiSak gurvAdisaMbandhinIM pratikriyAm ( cikitsAm ) svabheSajaiH kuryAditibodhodayAda'kArakavibhaktiSTayA arthasya gurvAdisaMbandhitvasya dhAtvarthapratikriyAyAmevAnvayo bhavati, karmAsamabhivyAhRte idamityAdikarmavAcakapadasamabhivyAhArarahite ' rajatatvena jAnAti ' ityAdau ca tRtIyAntArthasya rajatatvAdiprakArakatvasya dhAtvarthe evAnvayo'vazyaM svIkArya :- anyatrAnvayAsaMbhavAd na cAtra dvitIyAvibhaktirasti yena tadupasthitArthe tRtIyArthasyAnvayaH syAditi kArakavibhaktibhinnavibhaktyarthasya dhAtvarthakriyAyAmanvayo na bhavatIti niyamo na saMbhavati- uktodAharaNeSu kAra - kavibhaktibhinnaSaSThIpaJcamyAdivibhaktyarthasya dhAtvarthe'nvayasya pradarzitatvAt kiM tu kArakavibhakteH kriyAyAmevAnyayo bhavatItyayameva niyama iti rajatatvenedaM jAnAti ' ityatrApi tRtIyArthasya jatatvaprakArakatvasya dhAtvarthajJAne evAnvayo na tu dvitIyArthazuktivizeSyakatve iti hetuvibhaktya - tiriktavibhaktyarthasya vibhaktyarthe'nvayo na bhavatIti niyamaH siddha ityarthaH / idamityAdikarmavAcakapadasamabhivyAhAre tu kadAcit tadarthavizeSyatAyAM tRtIyArthasya prakAratvasyAnvayaH syAdapi karmAsamabhivyAhAre tvagatyA dhAtvarthe eva tRtIyArthAnvayaH svIkArya ityuktam - karmAsamabhivyAhAre iti < 8 "Aho Shrutgyanam" Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 300 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe evam 'ghaTatvena vahnirnAsti ' ityAdau prathamArtho nAnuyogitvam- prathamAyAH saMkhyAtiriktArthA'bodhakatvaniyamAt, ato naJarthAbhAve saMbandha eva tat, tatra ca na tRtIyArthAnvayasaMbhavaH / mama tvanuyogitA saMbandhena vahayAdiviziSTAbhAve tRtIyAntArthaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvavaiziSTyabhAnAd viziSTavaiziSTyabodhamaryAdayA vahnayAdyanuyogikatvesthalIyasyAnuyogitayA saMbaddhavanyAdestAdRzapratiyogitAkatvenAvacchedyAvacchedakabhAvabhAnopagamena sAmaJjasyAt / anuyogitAyA naJarthatAvacchedakatve tatraiva vahayAdeH pratiyogino'nvayaH, atastatra tRtIyAntArthaghaTatvAvacchinnapratiyogitAyA nirUpakatvenAnvayaM svIkRtyA'tiprasaGgavAraNaM samyak pratibhAti / yathA tribhaktyarthasya vibhaktayantarArthe'nvayo na bhavati tathA saMbandha bhUtapadArthepyanvayo na bhavatIti' ghaTatvena vahnirnAsti ityatra ghaTatvenetitRtIyAntArthasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya na saMbandhabhUte'nuyogitvenvayaH kiM tu naJarthAbhAve evetyAha- evamiti / nanva'nuyogitvasya prathamArthatvasaMbhavAt saMbandhatvaM kathamityAzaGkyAha--prathamArtha iti prathamAyAH saMkhyAtiriktArthabodhakatvAbhAvAnnAnuyogitvasya prathamArthatvaM saMbhavatIti tat-anuyogitvaM naJarthAbhAve pratiyogibhUlavyAdInAma'nvaye saMbandha eva pratiyogibhUtavadvayAdInAM svAbhAve'nuyogitvasaMbandhenAntrayo vatIti yAvat tasmAt tatra = anuyogitve tRtIyArthasya ghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAkatvasyAnyayo - saMbhavati - anuyogitvasya saMbandharUpatvAdityarthaH / svamatamAha-mama tviti vahnayamAve vahnirapi vartate eveti vahnayabhAve. yAnuyogitA prAptA tAdRzAnuyogitAsaMbandhena vahniviziSTAbhAve ghaTatveneti tRtIyAntArtho ghaTatvAvacchinnapratiyo gitArkanavamapi vartate eveti " ghaTatvena vahnirnAsti ' ityatra viziSTavaiziSTya bodhamaryAMdayA=anuyogitAsaMbandhena vahniviziSTe'bhAve ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasyApi vaiziSTyamastIti naJarthAbhAveanuyogitAsaMbandhena saMbaddho yo vahnistasyaiva tAdRzapratiyogitAkatvena = ghaTatvAvacchinnapratiyogitAzvena sahAvacchedyAvacchedakamAvo mama matestIti na kopi doSaH, vaherevAvacchedyatvasvIkArAt tRtIyAntArthasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya ca naJarthAbhAvenyastrIkAreNa - vibhaktyarthe'nvayA'svIkArAdityarthaH / vahnyabhAve vayanuyogikatvaM nAnvIyate kiM tu vahyanuyogikRtvasya sthAne vahnirevAnuyogitA saMbandhenAnvIyate ityabhiprAyeNoktam - vayAdyanuyogikatvasthalIyasyeti idaM ca vajJayAderityasya vizeSaNam / yadyanuyogitAyA uktarItyA saMbandhatvaM na svIkriyate kiM tu naJarthAbhAvAvacchedakatvaM svIkriyate tadA tatraiva=anuyogitAyAmeva pratiyogino vaheH svanirUpitatvasaMbandhenAnvayaH svIkArya : ( anuyogitAyA vahninirUpitatvAt ) ataH = yato'nuyogitAyAmeva vahnerancayo'tastatra = bhanuyogitAyAM tRtIyAntArthabhUtAyA ghaTatvAvacchinnapratiyogitAyA nirUpakatva saMbandhenAnvayaH svIkAryo na tu ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya " Aho Shrutgyanam" Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitIyAvizeSArthaH] vyutpttivaadH| (301) raGge'bhedena rajatAropasthale ' raGgaM rajatena jAnAti ' ityaprayogAtU tAdAtmya. bhinnasaMbandhAvacchinnaprakArataiva tRtIyArthaH / tatra ca 'raGgaM rajataM jAnAti ' itiprayogAt tAdAtmyasaMbandhAvacchinnaprakAratA karmatvAnuziSTadvitIyAderevArthaH; tasyAzca tAdRzaprakAravAcipadasamAnavibhaktikapadopasthApyavizeSyatAviziSTAyA. meva jJAnarUpakriyAyAmanvayaH tena bhedAropasthale ' raGge rajatatvaM jAnAti / itivada'bhedAropasthale ' raGge rajataM jAnAti' iti na prayogaH / uktasthale ca raGgarajatAyoH samAnavibhaktikapadopasthApyayorabhedAnvaye sAkAGkSatvepi nAyogyatayA taadRshaanvyH| tAdRzAnuyogitAyA ghaTatvAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvAt / anuyogitAyAmeva ca tRtIyArthapra. tiyogitAyA anvayasvIkArAdatiprasaGgasya vibhaktyarthasya vibhattyarthe'nvayarUpAtiprasaGgasyApattirnAsti kiM tu vAraNameva jAtam, tathA cAnuyogitAyAM vartamAnayorvahnighaTatvAvacchinnapratiyogitvayorevAvacchedyAvacchedakabhAva ityarthaH / / ... raGge'bhedeneti-raGgarajatayorbhedAropasthale tAdAtmyasaMbandhabhinno yaH samavAyAdisaMbandhastadavi. chinnaprakAratA tRtIyArtho bhavatIti -- raGgaM rajatatvena jAnAti / iti prayogoM bhavati-atra samavAyasaMbandhAvacchinnA rajatatvaniSThA yA prakAratA tasyAstRtIyArthatvAt, tAdAtmyasaMbandhAvacchinnaprakAratA tu tRtIyArtho na bhavatItya'bhedAropA'bhiprAyeNa -- raGgaM rajatena jAnAti ' iti prayogo na bhavati-abhedAropasthalepyabhedAnvayasthale iva tAdAtmyasaMbandhAvacchinna prakAratAyA apekSitatvAttasyAzca tRtIyArthatvAsaMbhavAdityarthaH / tatra raGge'bhedena rajatAropasthale ( abhiprAyeNa ) ragaM rajataM jAnAti' iti prayogastu bhavatIti tAdAtmyasaMbandhAvacchinnaprakAratA " karmaNi dvitIyA " ityAdyanuzAsanena karmatve'nuziSTAyA dvitIyAyA artho bhavati atra raGge rajatasya tAdAtmyasaMbandhena prakAratvAt tathA ca tAdAtmyasaMbandhAvacchinnarajataniSThaprakAratAkaM raganiSThavizeSyatAkaM ca yajJAnaM tAdRzajJAnAzraya itibodhaH / tasyAH tAdAtmyasaMbandhAvacchinnaprakAratAyAzca tAdRzaprakAravAcipadaM yadrajatapadaM tatsamAnavibhaktikaM yad dvitIyAntaM raGgapadaM tadupasthApyA raGgapadottaradvitIyopasthApyA yA raGganiSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAviziSTAyAM jJAnakriyAyAmanvayaHraNaniSThavizeSyatAyA rajataniSThaprakAratAyAzca nirUpakatvasaMbandhena jJAnepi sattvAdevetyarthaH / astha phalamAha-teneti, bhedAropasthale yathA ' raGge rajatatvaM jAnAti' iti prayogo bhavati tathA'bhedAropasthale 'raGge rajataM jAnAti / itiprayogo na bhavati-abhedAropasthale prakAravAcirajatAdipadasamAnavibhaktikaraGgAdipadopasthApyavizeSyatAviSTAyAmeva jJAnAdikriyAyAH dvitIyArthaprakA* etAyA anvayasyeSTatvAt ' raGge rajataM jAnAti ' ityatra ca raGgapadarajatapadayoH samAnavibhaktikasvAbhAvenoktAncayAsaMbhavAdityarthaH / nanUktasthalerakhaM rejataM jAnAti ' ityatra raNarajatayorabhedAnvaya eva 'nIlo ghaTaH ' ityatreva kathaM na svIkriyate ? ityAzajhyAha-uktasthale ceti, "Aho Shrutgyanam" Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 302 ) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe - " nanvevaM satiH raGgarajatAdipadayoH sAmAnAdhikaraNyAnupapattiriti cet ? kA kSatiH / na caivaM rajatagataikatvabahutvA'vivakSAyAm ' raGgANi rajataM jAnAti itiprayogasya 'striyaM pAMsulA jAnAti ' iti prayogasya ca prasaGgaHsAmAnAdhikaraNyasyaiva samAnavacanaliGgakatvaniyatatvAditi vAcyam, samAnAdhikaraNayoriva yatpadArthavizeSyakatva viziSTe'bheda saMbandhAvacchinnayatpadArthaprakArakatvasyAnvayastayorapi samAnaliGgavacanatvaniyamAt / 'raGgaM rajataM jAnAti ' ityatra samAnavibhaktikapadopasthApyatvena raGgarajatayorabhedAnvayAnukUlAkAiGkSAvattvepi parasparaM bhinnavyaktikatvenAbhedAnvayasyA'yogatayA = bAdhAt tAdRzAnvayaH =abhedAnvayo na bhavatItyarthaH / ' naulo ghaTaH ' ityatra tu nIlapadaghaTapadayorekArthabodhakatvAnnIlapadArthaghaTapadArthayorbhedAbhAvAdabhedAnyayo bhavati, na caivamatrAstItya'bhedAropo bhavati na tvabhedAnvaya itibhAvaH / nanu yadi raGgapadarajatapadayorvibhinnapadArthabodhakatvenaikapadArthabodhakatvaM nAsti tadA sAmAnAdhikaraNyaM na bhaviSyati bhinnapravRttinimittayoH padayorekArthabodhakatvasyaiva sAmAnAdhikaraNyaniyAmakatvAdityAzaGkate - nanvevamiti / ' raGgaM rajataM jAnAti ' ityatra sAmAnAdhikaraNyAbhAvaM svIka roti-kA kSatiriti / nanu yadi ' raGgaM rajataM jAnAti ' ityAdau raGgapadrarajatapadayoH sAmAnAdhikaraNyamiSTaM nAsti tadA sAmAnAdhikaraNyasyaiva samAnavacana liGgakatvaniyatatvAt = sAmAnAdhikaraNye satyeSa samAnavacana liGgakatvaniyamAt rajatamataikatvA'vivakSAyAm raGgANi rajataM jAnAti, ityasamAnavacanakaH pAMsulAgatabahutvAvivakSAyAm ' striyaM pAMsulAH jAnAti itya'samAnavacanakazva prayogaH syAdeva - atra samAnadhacanaliGgakatva niyAmakasya sAmAnAdhikaraNyasyA'nabhipretatvAdivyAzaGkyAha-- na caivamiti / kiM vA rajatagatasya strIgatasya caikatvasya raGgagatasya pAMsulAgatasya ca bahutvasyAvivakSAyAmityevamanyayaH / rajatagataikatvavivakSAyAM tu 'raGgANi rajatam ' iti prayoga iSTa eva tathA pAMsulAgatabahutvavivakSAyAm ' striyaM pAMsulAH ' iti prayoga iSTa evetyuktamrajatAdigataikatvabahutvAvivakSAyAmiti / parihAramAha- samAnAdhikaraNayoriti, yathA samAnAdhikaraNayoH 'nIlo ghaTaH ityatra nIlapadaghaTapadayoH samAnaliGgavacanakatvaniyamosti tathA yatpa-dArthavizeSyakatvaviziSTabheda saMbandhAvacchinnayatpadArthaprakArakatvasyAnvayo bhavati tayorapi tAdRza- vizeSyavAcakatAdRzamakArayAcakapadayorapi samAnaliGgavacanatvaniyamosti tathA ca ragaM . rajataM jAnAti ' ityatroktarItyA raGgavizeSyakatvaviziSTe eva jJAne tAdAtmyasaMbandhena rajataprakA- rakatvasyAnyayo bhavatIti sAmAnAdhikaraNyAbhAvepi raGgaradarajatapadayoH samAnaliGgavacanatva niyama : : prApta iti na ' rANi rajataM jAnAti / ityAdiprayogApattirityarthaH / niyatatvAt " ityatra niyAmakatvAt ' ityevaM pATho yuktaH / < "L .C "Aho Shrutgyanam" Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta yajJapatimatam] vyutpttivaadH| (303) __ yajJapatimatAnuyAyinastu ' raGga rajataM jAnAti ' ityAdI sAmAnAdhikaraNyA. nurodhAi rajatAdipadasya rajatAbhedajJAnaviSaye lakSaNA, ata eva bhrAntijJavizeSadazinA prayuktasya 'lohitavahiM jAnAti ' ityAdivAkyasyApi prAmANyanirvAhaH / na hya'samAsasthale iva lohitavaDhyAdyorabhedA'vivakSA- jJAnAze lohitAde: svAta. yeNAnvayo vA saMbhavati- karmadhArayasya sAdhutAnupapatte. lohitapadottaraM prakA. ratAbodhakavibhakterabhAvAt, dhAtvarthe sAkSAnnAmArthasya bhedA'nvaye'vyutpatteH / dvandvasthalavat karmadhArayottaravibhakteH pUrvapada prakRtikavAbhAvAt tasyAH pUrvapadArthA 'raGgaM rajataM jAnAti ' ityatra sAmAnAdhikaraNyopapAdakasya yajJapatermatamAha- yajJapatIti, atra rajatapadasya rajatAbhedajJAnaviSaye lakSaNAsti tathA ca raGgasya rajatAbhedajJAnaviSayatvena raGgapadArtharajatAmedajJAnaviSayapadArthayorabhedAt sAmAnAdhikaraNye na kAcidanupapattiH, raGgavizeSyakarajatAbhedajJAnaviSayatvaprakArakajJAnavAniti bodhAkAra ityarthaH / evaM lakSaNayA sAmAnAdhikaraNyopapAdanasya phalAntaramAha- ata eveti, ' lohitavahiM jAnAti / ityatra vahnaH zuklatvena lohitasvAbhAvepi lohitAbhedajJAnaviSayatvena prAmANyaM nirvahati / lohitapadasya lohitAbhedajJAnaviSaye lakSaNAyA asvIkAre bAdhakamAha- na hIti, 'raGga rajataM jAnAti ' ityatra yathA raGgarajatayorabhedavivakSA nAsti kiM tu rajataprakArakatvasya jJAne evAnvayaH svIkRtastathA'samAsasthale* lohitaM vahni jAnAti ' ityatraM tvanvayasaMbhavepyatreva ' lohitavahni jAnAti / ityatra tu samAse lohitavaDhyorabhedA'vivakSApi na saMbhavati- amedAvivakSAyAm ' lohitavahnim / iti karmadhArayasya sAdhutvaM na syAt- abhedavivakSAyAmeva karmadhArayastha sAdhutvAt yathA- ' nIlotpalam / iti, lohitapadArthasya svAtantryeNa jJAnepyanvayo na saMbhavati lohitapadottaraM prakAratAbodhakadvitIyAvibhakteramAvAditi lohitapadArthasya dhAtvarthajJAne sAkSAddedAnvaya eva kartavyaH- abhedAnvayAsaMbhavAt tadapi na saMbhavati- dhAtvarthe nAmArthasya sAkSAd bhedAnvayasyA'svIkArAt, dvArI. bhUtArthapratipAdakavibhakterabhAvAccaityagatyA prAmANyapratipAdanAya ' lohitavahnim / ityatra lohita padasya lohitAmedajJAnaviSaye lakSaNA svIkAryA tathA ca sAmAnAdhikaraNyasattvAt karmadhAraya upapadyate, evamevAsamAsasthalepi 'raGgaM rajataM jAnAti ' ityAdau rajatAdipadasya rajatAdya'bhedajJAnaviSaye lakSaNA svIkAryA tathA ca raGgasya rajatAbhedajJAnaviSayeNA'bhedAt sAmAnAdhikaraNyamapyupapanamityarthaH / nanu yathA 'dhavakhadirau chinnatti ' ityatra dhavapadottaraM vibhakterabhAvepi dhavakhadirobhayapadottaravibhaktireva dhavapadArthAnvitaprakAratAM bodhayati tAdRzaprakAratAyAzca dhaatvrthe| 'ntrayo bhavati tathA 'lohitavahnim '. itikarmadhArayottaravibhaktirapi lohitapadArthAnvitaprakAratAM bodhayiSyati tasyAzca jJAne'nyayo bhaviSyatItyAzaGkayAha- dvandvasthalavaditi, dvandvasthale tUmayapadottaraM vibhakteH prAptasvAdubhayapadArthAnvitaprakAratAbodhakaravaM saMbhavati karmadhArayasthale tabhayapadottaraM vibhakteH prAptireva nAstIti karmadhArayottaravibhakteH pUrvapadaprakRtikasvAmAvAt tasyAH karmadhArayo "Aho Shrutgyanam" Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 304 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe - nvitamakAratAbodhakatvAyogAt / na ca dvandvasamAsa evAsau - alpAcI vahnipadasya pUrvanipAtaprasaGgAt / samAhArapakSe puMliGgatAyA itaretarapakSe caikavacanasyAnupapatteH / etanmate 'zuklo vahi:' ityAdipramAyA lohitAbhedAropaviSayavahniviSayakatvepi zuklo vahirlohitA japA' itisamUhAlambanapramAyA lohitAbhedAvagAhi svaviSayavAhaviSayakatvepi ca taddazAyAm 'lohitavahiM lohitaM vahnivA jAnAti iti na prayoga:- tAdRzapadopasthApyaviSayatAyA dharmapAratantryeNa dvitIyArthaviSayatAyAmabheda saMbandhena vizeSaNatAyA niyamopagamAt / atha vA lohitAbhedaviSayatAnirUpitaviSayatApannasya vahayAderjJAnAnvAyavittaravibhakterdohitAdirUpapUrvapadArthAnvitaprakAratAbodhakatvaM na saMbhavati / nanu ' lohitavahnim ityapi dvandvasamAso bhavatu ? ityAzaGkyAha- na ceti / tasmAllohitapadasyAgatyA lohitAbhedajJAnaviSaye lakSaNA svIkAryaivetyarthaH / samAhAro napuMsako bhavatIti puMliGgatvAnupapatte: " lohitavahim' iti puMliGgasya samAhAradvandvatvamapi na saMbhavati, itaretaradvandvasamAsa ekavaca nAnto na bhavatItyekavacanatvAnupapatteritaretaradvandratvamapi na saMbhavatItyAha- samAhArapakSeti / nanu yadi yajJapatimate lohitapadasya lohitAbhedajJAnaviSaye lakSaNA tadA " zuklo vahiH ityAdipramAkAlepi ' lohitavahim ' ' lohitaM vahni ' ityAdivAkyasya prayogaH syAdityAzakyAha-- etanmate iti, yadyapi ukte ' lohitavahnim ' itivAkye ya eva lohitAbhedAropaviviSayo vahnirviSayaH sa eva vahniH 'zuklo vahniH' iti pramAyAM viSayosti baherekatvAditi 'zuklo vahi:' itipramAyA lohitAbhedAropaviSayavahniviSayakatvAt tathA ' zuklo vahirlohitA japA ' iti pramAyA lohitAdAvagAhityAt ( bhatra lohitasyApi viSayatvAt vahniviSayakatvAcAsyAH samUhAlambanapramAyA lohitAbhedAvagAhi yat svaM tadviSayo yo vahnistAdRzavahniviSayakatvaM prAptaM tasmAd etadubhayapramAdazAyAM vaherlohitAbhedAvagAhijJAnaviSayatvena lohitavahnim. lohitaM him' ityAdiprayogaH syAdeveti prAptaM tathApi ' zuklo vahniH ' kAle uktasamUhAlambanAtmakapramAkAle ca ' lohitavahnim lohitaM vahnim ' ityAdiH prayogo na bhavati yajJapatinA tAdRzapadopasthApyaviSayatAyAH = AropyavAcakalohitAdipadopasthApyaviSayatAyA dharmapAratantryeNa= lohitAdipadArthadvArA dvitIyArthaviSayatAyAma'bhedena vizeSaNatvaM svIkriyate na caitramamedena vizeSaNatvaM tadazAyAM saMbhavati vahneH zuklapadArthenaivA'bhedasyoktobhayapramAtriSayatvAd zuklatvAvaruddhe ca vahnau lohitatvAnvayAsaMbhavAt uktaubhayapramAyA asattve tu 'lohihim. lohitaM vahim jAnAti ' iti prayogaH saMbhavatyevetyarthaH / * ityAkAskapramAtmakajJAna 4 pakSAntaramAha--atha veti, 'lohitavahnim. lohitaM vahnim ' ityatra vahnau lohitAbhedaviSayatApyasti vahniviSayaka jJAnaviSayatApyasti tayozva viSayatayoH parasparaM nirUpyanirUpakabhAvo " Aho Shrutgyanam" Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukte yajJapatimataM tannirAsazca ] vyutpattivAdaH / ( 305 ) payitAnirUpakatvaM bhAsate / samUhAlambanAdau ca tAdRzaviSayatAnApannasyaiva viSayitAnirUpakatvamiti nAtiprasaGgaH / viSayatApannasya nirUpakatvamityasya ca viSayatAvacchinnaM nirUpakatvamityarthaH / etacca vilakSaNaM viSayitAnirUpakatAvacche dakatvamaviSayasyApi viSayatvasyopeyate ' raktadaNDavAn' ityAdau daNDAdirUpaprakArAMze'prakAreNApi raktatvAdiprakAratAnirUpita vizeSyatvena daNDAdimakAratAyA avacchedyAvacchedakabhAvavadityAhuH / tanna zobhanam uktarItyA vinaiva lakSaNAmupapattau tasyA anyAyyatvAt / 6 , ' , vijJeya iti ' lohitavahnim ' ityAdau lohitAbhedaviSayatAnirUpitaviSayatA ( vanhijJAnIyaviyatA ) pannasya varjJAnaniSThaviSayitAyA nirUpakatvaM bhAsate 'zuko vahniH ' zukko vahnirlohitA japA' ityAdau ca vahnau lohitAdaviSayatAyA abhAvAt tAdRzaviSayatAnApannasya = lohitAbhedaviSayatAnirUpita vipayatAnApannasyaiva vahnerjJAnaniSThaviSayitAnirUpakatvaM bhAsate iti 'lohitakahim' ityAdau lohitA medaviSayatAnirUpitaviSayatApannasya varviSayatvAt 'zuklo vahniH' ityAdau ca lohitAbhedaviSayatAnirUpita viSayatAnApannasyaiva vaherviSayatvAd viSayabhedena samAnArthakatvAbhA bAt nAtiprasaGgaH=' zuklo vahniH ' ityAdipramAkAle ' lohitavahim' ityAdiprayogApattirnAstItyarthaH H / vahniniSThAyA lohitAdaviSayatAnirUpitaviSayatAyA vahniniSTasya jJAnIyavipayitAnirUpakatvasya ca parasparamavacchedyAvacchedakabhAvasUcanArthamAha - viSayatApannasyeti, vahnAvuktaviSayatApyastyuktanirUpakatvamapyastItyuktanirUpakatvamuktaviSayatAvacchinnaM jAtamiti viSayatAyA avacchedakatvaM nirUpakatvasya cAvacchedyatvaM prAptam, ayaM cAvacchedyAvacchedakabhAvaH ' lohitavahnim ' ityAdivAkyajanyabodhe bhAsate ' zuklo vahniH ' zuklo vahnirlohitA japA ityAdivAkyajanyabodhe ca na bhAsate iti samAnArthakatvAbhAvAt 'zuko vahniH ' ityAdipramAkAle ' lohitavahnim ' ityAdiprayogApattirnAstItyarthaH / nanu vipayatAyAM jJAnaviSayatvasvIkAre'navasthAprasaGgAdaviSayasyaiva vahiniSThavipayatvasyoktaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvaM vaktavyaM taJca kathaM syAt ? jJAnaviSayIbhUtasyaivAvacchedakatvasvIkArAdityAzaGkyAha - etaceti, 8 yathA raktadaNDavAn ' ityatra daNDavati daNDo daNDe raktaM rakte ca raktatvaM vizeSaNaM na tu daNDe iti raktatvaniSTaprakAratAnirUpita vizeSyatA rakte eka bhAsate na tu daNDe iti daNDAbhinnaprakAre'prakAreNa = prakAratayA bhAsamAnenApi raktatvaniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatvena daNDaniSThA prakAratA'vacchinnA bhavati tathaivAtrApyaviSayasyApi vahniniSThaviSayatvasya viSayitAnirUpakatAvacchedakatvaM svIkriyate ityarthaH / dRSTAnte " aprakAreNApi " iti yaduktaM tena raktatvAdiprakAratA nirUpita vizeSyatvasyA'viSayatvameva prAptaM prakArIbhUtapadArthasya jJAnaviSayatvaniyamAt raktatvaprakAratAnirUpitavizeSyatvasya raktavRttikhena jJAnaviSayatvepi daNDavRttitvena jJAnAviSayatvamastyeva--raktapadArthadaNDapadArthayoramedepi zabdabhedenArthabhedasvIkArAt taduktam - " pratizabdamaryo bhidyate " iti / vastuto raktapadArthadaNDapadArthayoramedA raktaniSThaM rakta . 20 "Aho Shrutgyanam" Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 306 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe - athoktasthale mAropyAropaviSayabodhakapadayorjJAnAnvitArthakatve karmapratyayasthale 'lohito vahnirjJAyate ' ityAdau vizeSyabhedAdvAkyabhedApattiH / na ca lohinAbhedajJAnaviSayo vahnirityeva zAbdadhIrupagamyate na tu jJAne prakAro lohito vizeSyazca vahniriti samUhAlambanaM tathA sati ' zukko vahilohitA japA ' ityAdAvapi tathAprayogaprasaGgAt darzitaviziSTavaiziSTyabodhasvIkAre lohitAdimakArakatvaviziSTanirUpitavizeSyatAyAH zuklavAdI bAdhitatvena tAdRzaprayogA prakAratAnirUpitavizeSyatvaM daNDaniSThameveti daNDaniSThaprakAratAyA avacchedakaM bhavatyeveti bhAvaH / pariharati-tanneti, yajJapatimatAnuyAyinaH ' raGgaM rajataM jAnAti ' ityAdau raGgapadarajatapadayoH sAmAnAdhikaraNyopapattyarthameva rajatAdipadasya rajatAdyabhedajJAnaviSaye lakSaNAM svIkurvanti tacca sAmAnAdhikaraNyaM lakSaNAM vinApyuktarItyA = " yatpadArthavizeSyakatva viziSTe 302 pR0 "ityAdyutyopapadyata eveti lakSaNAzrayaNaM na yuktamityarthaH / tasyAH=lakSaNAyAH / L C 6 nanu ' raGgaM rajataM jAnAti / uktarItyetyatrevoktasthale = ' lohitaM vahiM jAnAti ' ityatrA - ropyabodhakasya lohitapadasyAropaviSayabodhakasya ca vahnipadasya jJAnAnvitArthakatve arthAdatra yadi svottara dvitIyArthadvArA lohitavahnipadArthayorjJAne eva * lohitaprakArakaM vahnivizeSyakaM ca yajjJAnaM 'tAdRzajJAnAzrayazcaitraH ' ityevamanvayaH syAttadA 'lohito vahnirjJAyate ' ityAdikarmapratyayasthale jJAnIyaviSayatAzrayatvena lohitavahnipadArthayorvizeSyatvAt parasparaM bhinnatvAcca vizeSyabhedAt * jJAnIyaviSayatAzrayo lohitaH, jJAnIyaviSayatAzrayo vahnizva' ityevaM vAkyabhedaH syAdeva na caitadiSTamityAzaGkate - atheti / nanu ' lohito vahnirjJAyate ' ityatra lohitAbhedajJAnaviSayo vahniH ' ityevamekavAkyatAM kRtvA zAbdabodhaH svIkriyate na tu 'jJAne lohitaH prakAraH vahnizca vizeSyaH = jJAnIyaviSayatAzrayo lohito vahnizca ' ityevaM samUhAlambanAtmako yenoktarItyA viSayatAzrayIbhUtavahilohitayorbhedAdvAkyabhedaH syAt, vipakSe bAdhakamAha - tathA satIti, tathA sati = yadi 'lohito vahnirjJApate' ityatrApi ' jJAne prakAro lohito vahniva vizeSyaH ' ityevaM samUhAlambanAtmaka evaM bodhaH syAt tadoktasamUhAlambanAtmaka bodhajanakasya 'zuklo hilauhitA japA jJAyate ' itivAkyasyApi sthAne tathA = ' lohito vanhiyate ' ityevaM prayogaH syAdeva - ubhayorapi vAkyayoruktasamUhAlambanAtmaka bodhajanakatvena sAmyasya prAptatvAd na caitadiSTam, tasmAt ' lohito vahnirjJAyate ' ityatra lohitA medajJAnaviSayo vahniH' ityetAdRzo darzito viziSTavaiziSTyabodha eva strIkAryastathA ca lohitaprakArakatvaviziSTaM yajJAnaM tAdRzajJAnanirUpitavizeSyatAyA lohitavadvAveva sattvena zuklava bAdhitatvAt zuko vahnilahitA japA ityAkArakabodhatAtparyeNa tAdRzaprayogasya = ' lohito vahniH ityAkArakaprayogasyApattirnAstIjyAzaGkyAha-na ceti / ' lohitAbhedajJAnaviSayo vahnirjJAyate ' ityatra lohitAbhedajJAnaviSayatA & "Aho Shrutgyanam" 1 C Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtvarthe nAmArthAncayavicAraH ] vyutpattivAdaH / pattivirahAditi vAcyam, tatra lohitAdipadottaraprakAratArthakadvitIyAdivibhaktiviraheNa lohitAdiprakArakatvena jJAnabhAnAsaMbhavAt, nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdanyayasyAvyutpannatayA prakAritAyAH saMsargatayA bhAnAsaMbhavAditi cet ?, na - yathA hi ' vaTo nIlo bhavati vRkSo naukA bhavati " kASThaM bhasma bhavati' ityAdau dhAtvarthe'sAdhAraNadharmarUpe bhAve vyutpattivaicitryeNa nIlanaukAbhasmAdeH sAkSAdevAnvayaH - prathamAyA antarA bhAsamAnArthakatvAbhAvAta, naukAdipadasya svArambhakAvayavArabhyanaukAdyarthalAkSaNikatayA prakRtivikRtyorbhedamapi vRkSo naukA bhavati' ityAdau yogyatAyA upapattistathA dhAtvarthe prakRtepi prakAritAsaMbandhena lohitAdeH sAkSAdanvayasyAgatyopagamAt / 6 yathA prakRtivikRtibhAvasthale ' vRkSaH paJca naukA bhavati ' ityAdau prakRtibhUtaviziSTe va vahniviSayakajJAnIyaviSayatAyA vaiziSTyastItvasya viziSTavaiziSThyabodhatvam / parihAramAha - tatreti, ' lohitAbhedajJAnaviSayo vahniH / iti bodhepi lohitaprakArakatvaM jJAne svIkArya tacca na saMbhavati-lohitapadottaraM prakAratAvAcakadvitIyAvibhakterabhAvAd tathA lohitaprakAraka. - svaviziSTajJAnabhAne jJAne lohitasya jJAnaniSTha prakAritArUpasaMsargeNAnvayo vaktavya iti prakAritAyAH saMsargatvena bhAnaM prAptaM tadapi na saMbhavati - nAmArthasya lohitasya dhAtvarthajJAne sAkSAd medAnvayasyAvyutpannatvena prakAritAyAH saMsargatvAsaMbhavAt, tathA cAgatyoktarItyA 'jJAnIyaviSayatAzrayo lohito vahnizva jJAyate ' ityeva zAbdabodhaH svIkAryastatra ca vizeSyabhedAdvAkyabhedApattirityarthaH / athetyAdinAzaGkitaM pariharati-neti, yathA ' ghaTo nIlo bhavati ' ityatra nIlapadArthasya nAmArthasyApyasAdhAraNadharmarUpe bhAve = bhavanarUpe dhAtvarthe sAkSAdevAnvayo bhavati - nIlapadottaraprathamAyA nIlapadArtha dhAtvarthayormadhye dvArIbhUtArthapratipAdakatvAbhAvAt tathA prakRtepi = ' lohito vahnirjJAyate ityatrApi dhAtvarthe jJAne prakAritAsaMbandhena lohitapadArthasyAgatyA sAkSAdevAnvaya upagamyate tathA ca ' prakAritAsaMbandhena lohitaviziSTajJAnaviSayatAzrayo vahniH' itizAbdabodhodayAdvAkyamedApattirnAstItyarthaH / ' vaTo nIlo bhavati' ityatra siddhe ghaMTe nIlotpatiriSTAstIti dhAvarthe nIlasyaivAnya ata eva bhavanAnukUlavyApAro dhAtvartho nIle eva na ghaTepIti nIlaTyAsararraNo dharma ityuktam- asAdhAraNeti / nanu prakRtivikRtyorbheda evAstIti svabhinnapadArthAntararUpatvaprApterasaMbhavAd vRkSaH prakRtibhUtaH kathaM vikRtibhUtanokA bhavedityAzaGkyoktamnaukAdipadasyeti, straM vRkSaH vRkSArambhakAvayavAnAmeva naukArambhakatvAt naukApadasya vRkSArambhakAvayavAramyanaukApadAyeM lakSaNA tathA ca vRkSArambhakAvayavAramyanaukApadArtharUpatvaM vRkSe bAdhita nAstIti vRkSe naukArUpatyena bhavanavyApArasya yogyatAyA upapattirityarthaH / - saMpratyAkhyAtavacana niyAmakamAha - yatheti ' vRkSaH paJca naukA bhavati ityAdiprakRti vikRtibhAtrasthale prakRtibhUtavRkSasya vizeSyatyena dhAtvarthabhAvanAyAmantrayostIti tadgata = vRkSagatasaM (307 ) "Aho Shrutgyanam" Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 308 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe - - vRkSAdervizeSyatayA bhAvanAnvayitvAt tadgatasaMkhyAbodhakatayA prakRtivAcakapadasamAnavacanatvamAkhyAtasya tathA' eko dvau jJAyate ' ityAzubhapAbhedAropasthalI-earth kAdipadArthasyAropavizeSyasyAkhyAtArthavizeSyatvAnvayavizeSyatayA taupadasa mAnavacanatvamAkhyAtasya / ma caivam " amAni tattena nijA'yazoyugaM dviphAlabaddhAzcikurAH zirasthitam " ityatra kathamAropavizeSyavAcakapadaviruddhavacanatvam " amAni " itikriyApadasyeti vAcyam, tatrA'yazodvayasya vAstavatvena cikurabhAgadvayasya rAjJa. Arogyatvena kaverutprekSitatvAt, AkhyAtArthavizeSyatAnvayavizeSyatvenA'yazoyusyaiva vivakSitatvAt / icchArthakadhAtusthale mukhyavizeSakarmatvaM dvitIyArthaH, ato vRSTisA dhyaM sukhaM bhavatu ' ityAdIcchAsthale ' sukhamicchati' ityAdivat ' vRSTimiccha ti ' ityAdayo na prayogAH / khyAbodhakatayA prakRtibhUtavRkSavAcaka vRkSapadasamAnava canatvamevAkhyAtasyeti 'bhavati' ityekavacanAntaM kriyApadaM vRkSapadasyaikavacanAntatvAt, tathaivaikasmin candrAdau dvitvasya candradvayasya vA''ropasthale 'eko dvau jJAyate' ityatro mayAbhedAropasthalIyavAkyepyekapadArthasyAropa viSayasyaivA''khyAtArthavizeyatAnvaye vizeSyatvAt ( AkhyAtArthasya viSayatvasya vizeSyatvarUpatvAdekapadArthe evAnvayAJcaikapadArthasyArutArthavizeSyatAnvayavizeSyatvaM prAptamiti vijJeyam ) tatpada = ekapadasamAnavacanatvamA. khyAtasya prAptamityekavacanAntatvamityarthaH / atra " ubhaya" ityatra " ubhayArtha ?" ityapi pAThaH / 6 66 nanu yadyAropaviSayasyaiva prAdhAnyAdAropaviSayavAcakapadasamAnavacanatvamAkhyAtasyocyate tadA " amAni tattena " ityatra cikurANAmevAropaviSayatvAt tAdRzacikuravAcakapadasya bahuvacanAtatrapi tadviruddham' amAni ' ityekavacanatvamAkhyAtasya kathaM saMgaccheta bahuvacanasyApekSitatvAdityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- tatreti, tatra = amAni tattena " ityatrAropaviSayatvaM cikurANAM nAsti kiM yazoyugasyaiva tathA cA'yazoyuge dviphAlabaddhacikura bhAgadvayatvamAropyate kavinetyA''ropaviSayasyA'yazoyugasyaivAkhyAtArthavizeSyatAnvaye vizeSyatvena vivakSitatvAt tadvAcakA'yazoyugapadasya caikavacanAntatvAt 'amAni' iti kriyApadasyApyekavacanAntatvaM yuktamevetyarthaH / icchArthaka dhAtusthale 'sukhamicchati '' sukhamabhilaSati ' ityAdau mukhya vizeSyatvarUpaM karmatvaM dvitIyArthastathA ca sukhavizeSyakecchAzrayazcaitra itizAbdabodhaH / mukhyavizeSyatvarUpakarmatvasya dvitIyArthatvasvIkArasya phalamAha - ata iti, ' vRSTisAdhyaM sukhaM bhavatu ityatra sukhasyaivecchAviSayatvena mukhyavizeSyatvAt ' sukhamicchati' itiprayogastu bhavati, vRSTeH sukhavizeSaNatvena mukhya. vizeSyatvAbhAvAt ' dRSTimicchati' iti prayogo na bhavatItyarthaH / " Aho Shrutgyanam" 3 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ icchArthakadhAtuprayogAH } vyutpttivaadH| atha 'ahaM sukhI syAm' ityAdIcchAyAH sukhAdivizeSaNakatayA tatra 'sukhamicchati' ityAdiprayogAnupapattiriti cet?, na- 'mama sukhaM bhavatu' ityAdisukhavizeSyakecchAyA eva kadAcit sukhAdiviziSTAtmabodhakazabdena viSayAbhilApAt, svakRtya'dhInasiddhikatvarUpasvakRtisAdhyatvaprakArakapAkavizeSyakecchAyA eva 'pAkaM kRtyA sAdhayAmi ' itipAkasiddhayanukUlakRtya'bhinnavyApAraviziSTasvabodhakazabdena viSayAbhilApavat / / yadi coddezyasukhAdevizeSaNatayApi kacid bhAnamAnubhavikaM tadoddezyAdi. vyavahAraniyAmakaH kvAcitkavizeSaNasAdhAraNo viSayatAvizeSo'bhyupeyaH / anu nanu yadIcchArthakadhAtuyoge mukhyavizeSyatvarUpaM karmatvaM dvitIyArthastadA ' ahaM sukhI syAm / ityAdIcchAyAM sukhasyAtmavizeSaNatvena bhAsamAnatvAd mukhyavizeSyatvAbhAvena tatrAnyaprayuktaH 'sukha micchati ' itiprayogo nopapadyatetyAzaGkate- atheti / pariharati- neti, " mama sukha bhavatu ' ityAkArakasukha vizeSyakecchAyA eva viSayAbhilApAt = viSayasya (sukhasya ) kadAcit= 'ahaM sukhI syAm ' ityatra sukhaviziSTAtmabodhakazabdena= ahaM padenAbhilApAt ' ahaM sukhI sthAm ! ' mama sukhaM bhavatu ' itIcchayoH samAnaviSayakatvena -- mama sukhaM bhavatu ' itIcchAyAH sukhavizeSyakatvamastIti ' ahaM sukhI syAm' itIcchAyA api sukhavizeSyakatvaM prAptamiti tAdRzecchAmuddizya 'sukhamicchati' iti sukhavizeSyakecchAbodhakaprayogasyAnupapattirnAstItyarthaH / atra dRSTAntamAha-svakRtyeti, svakRtya'dhInasiddhikatvarUpaM yat svakRtisAdhyatvaM tatprakArakapAkavizeSyakecchAyA: 'pAkaM cikIrSAmi ' ityAkArakAyA eva viSayasya yathA 'pAkaM kRtyA sAdhayAmi' ityatra pAkasiddhayanukUlo yaH karotyarthabhUtakRtya'bhinno vyApArastAdRzavyApAraviziSTa yatsvaM tadbodhakazabdena ' sAdhayAmi / itipadenAmilApo bhavati tathaiva ' mama sukha bhavatu / " ityAkArakenchAvipayasyaiva 'ahaM sukhI syAm ' ityatra sukha viziSTAtmabodhakena ahamitipadenAbhilApo bhavati tatrApyatrA'haMpadArthasya siddhatvenAsiddhasya sukhasyaivecchAvipayatvena mukhyavizeSyatvAt 'ahaM sukhI syAm ' ityAkArakecchAmuddizya 'sukhamicchati ' iti prayogasya na kaacidnuppttirityrthH| / nanu ' ahaM sukhI syAm ' ityAdau sukhasyAtmavizeSaNatvenaiva bhAnaM bhavatIti mukhyavizeSyatvAbhAvAduktecchAmuddizya 'sukhamicchati / itiprayogasyoktA'nupapattirastyeva -- sukhamicchati / ityanena sukhavizeSyakecchAyAH pratipAdanAt 'ahaM sukhI syAm ' ityanena cAtmavizeSyakecchAyAH pratipAdanAdityAzaGgya pakSAntaramAha- yadIti, yAddezyabhUtasya sukhasya vizeSagatayeva bhAnaM bhavati tadA kAcitkavizeSaNasAdhAraNaH vizeSyavizeSaNasAdhAraNa uddezyatvavyavahAraniyAmaka eko viSayatAvizeSaH svIkAryaH sa eva ca dvitIyArthastathA ca 'ahaM sukhI syAm' ityatra vizeSaNIbhUtepi sukhe dvitIyAryabhUtasya tAdRzaviSayatAvizeSasya sattvena 'ahaM sukhI.. "Aho Shrutgyanam" Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (310 ) mitau vizeSyatayA kAcitkabhAnaviSayasAdhyaniSTha vidheyatAkhyaviSayatAvat / rU eva ca ' sukhamicchati ' ityAdI dvitIyAdyarthaH / grAmamicchati' ityAdau grAmAdipadaM grAmasvatvAdiparam / ata eva ca siddhasya grAmAdermukhyavizeSyatAyA upadarzitavilakSaNaviSayatAyA vA virahepina kSatiH / grAmAdeH siddhatvepi svatvAdya siddhoparaktasyecchAyAM prAdhAnyena kacidra mAnam - viziSTasyAsiddhatvAt tatraiva ca grAmamicchati' ityAdiprayoga ityapi vadanti / C L pArka. cikIrSAti ityAdI dvitIyAyA vizeSyatArUpakarmatvArthakatayA kRtiprakArakapAkavizeSyakecchA pratIyate sA ca ' pArka kRtyA sAdhayAmi """""" sAdarza: 7 " - , syAm itIcchAmuddizya sukhamicchati ' iti prayogasyAnupapattirnAstItyarthaH / vizeSyavizeSasAdhAraNasya viSayatAvizeSasya svIkAre dRSTAntamAha- anumitAviti, parvato vahnimAn dhUmAt ' ityanumitau vahniH parvatavizeSaNatayA mAsate / parvate vahnirdhUmAt ' ityanumitau ca vahnivizeSyatayA bhAsate iti vizeSyatayA mAnaviSayo yo vahnirUpaH sAdhyastanniSThA vidheyatAkhyA viSayatA yathA vizeSyavizeSaNasAdhAraNA svIkriyate tathA ca 'parvato vahnimAn' ityatra vahnervizeSaNatvepi vidheyatAkhyaviSayatA bahnAveva ' parvate vahniH ' ityatrApi vahervizeSyatvena vidheyatAkhyaviyatA vahnAvevAsti evameva mama sukhaM bhavatu ityatrApyuddezyatvavyavahAraniyAmakaviSayatA sukhe - eva ' ahaM sukhI syAm ' ityatrApyuddezyatvavyavahAraniyAmakaviSayatA sukhe evetyuddezyatvavyavahAraniyAmikA vizeSyavizeSaNasAdhAraNA ekA viSayatA kalpyate seva dvitIyArtha ityarthaH / " " prAmamicchati' ityatra siddhasya grAmasyecchAviSayatvAsaMbhavAdaisiddhasya grAmasvatvasya cecchAviSayatvasaMbhavAd grAmapadaM grAmasvatvaparaM tathA ca grAmasvatvavizeSyakecchAzrayazcaitra iti bodhAkAraH / ata eva = prAmapadasya grAmasvatvaparatvAdeva, grAmasvatvasyaivecchAviSayatvena mukhya vizeSyatvamastIti grAmasya mukhya vizeSyatvAbhAvepi tathopadarzitavizeSyavizeSaNasAdhAraNaviSayatvAbhAvepi kSatiH =mAmapadAd dvitIyAnupapattirnAsti / kacittu grAmasya zuddhasya siddhatvepi svatvAdyaMsiddhoparaktasya=asiddhaM yat svatvaM tadviziSTasyAsiddhatvAdicchAyAM prAdhAnyena vizeSyatvena bhAnaM bhavati - icchAyA asiddhapadArthavizeSyakatvaniyamAt tatraiva yatra svatvaviziSTaprAmasyAsiddhatvaM bhavati micchati' iti prayogo bhavati na tu svatvaviziSTaprAmasiddhAvapIti pakSAntaramAha- grAmAderiti / tathA ca grAmapadasya na grAmasvatvetra lakSaNA kiM tu grAmapadama'siddhasvatvaviziSTagrAmaparameti bhAvaH / grAma [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDa- "Aho Shrutgyanam" 6 8 sannantadhAtusamamivyAhRtadvitIyAyA atha nirUpayati- pAkamiti, ' pAkaM cikIrSati ' ityatra vizeSyatArUpaM karmatvaM dvitIyArthaH, dvitIyArthavizeSyatAyAzca pAkapadasyAtra dvitIyAntatvena pArka'nvaya iti sannarthecchAnirUpitavizeSyatAyAH pAke prAptatvAt sanprakRtibhUtakarotyarthakRtau prakArajaiva prAptA - ekasyaiva vizeSyatvasaMbhavAdityatra kRtiprakArikA pAkavizeSyakecchA pratIyate ityarthaH / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannantaprayogAH ] vyutpattivAdaH / ( 311 ) itIcchA / atha vA sanoM dhAtvarthavizeSyakecchAvAcitvAt kRtivizeSyakecchA cikIrSApadArthaH sA ca ' pAkakRtirbhavatu ' itIccheva, pravartikA ca sA bhavatu mA vetyanyadetat / pAkAdezva kRtikarmatvameva dvitIyayA pratyAyyate na tvicchAyA viSayatvarUpaM karmatvam, gRhasthitIcchAmAdAya ' gRhaM tiSThAsati' ityAdiprayogApatteH / yuktaM caitad- sano dhAtvarthaprakArakecchAvAcitve odanabhojanecchAdazAyAm ' odanaM bubhukSate ' itiprayogo na syAt - tatra bhojanasyAprakAratvAt // 8 3 tasyAH svarUpamAha - sA ceti, sA=kRtiprakArakapAkavizeSyakecchA / tathA ca pArka kRtyA - karotyarthavyApAreNa sAdhayAmItyAkArakecchAzrayakSetra iti zAbdabodhAkAraH / pakSAntaramAhaatha veti, kartumicchA hi cikIrSApadArtha iti sannarthecchA nirUpita vizeSyatA sanprakRtibhUtadhAtvarthe kRtyAdAveva pratIyate na tu pAke iti sano dhAtvartha = sanprakRtibhUtadhAtvartha vizeSya kecchAvAcakatvaM prAptamiti karotyarthakRtivizeSyakaivecchA cikIrSApadArtha ityarthaH / etasyA icchAyAH kharUpamAha - sA ceti, sA=prakRtibhUtadhAtvarthakRtivizeSyakecchA / tathA cAtra pAkakRtirbhavatvityAkArakecchAzrayazcaitra iti zAbdabodhAkAraH / pUrvoktAyAH pAkaM kRtyA sAdhayAmi itIcchAyAH pravartakatvepi ' pAkakRtirbhavatu ' itIcchAyA niyamena pravartakatvaM na pratI ityAha- pravartiketi / asmin pakSe 'pAkaM cikIrSati ityatrecchA nirUpita vizeSyatAyAH karotyartha kRtAtreya sattvena pAke'bhAvAt pAke karotyarthakRtinirUpitavizeSyatArUpaM karmatvaM dvitIyayA pratyAyate iti tadeva dvitIyArtho natvicchAnirUpitaviSayatA ( vizeSyatA ) rUpaM karmatvamatyAha- pAkAdezceti / vipakSe bAdhakamAha- gRhasthitIti, yadi sannarthecchAnirUpitavizeSyatvaM sanprakatibhUtadhAtvarthAdanyasmin pAkAdAvapi syAt tadA gRhasthitIcchAnirUpitatriSayatAyA gRhe prAptyA ' pAkaM cikIrSati ' itivat ' gRhaM tiSThAsati ' ityapi prayogaH syAdeva na caitadiSTaM yadA ca sannarthecchAnirUpitaviSayatvaM sanprakRtibhUtadhAtvarthe evaM svIkriyate tadA tu * fagisati' ityatrecchA nirUpitaviSayatvaM prakRtibhUtadhAtvarthasthitAveva prAptaM na gRhe sthAdhAtozcA'kamaikatvAd dhAtvarthasthitinirUpita karmatvamapi gRhe na prAptamiti na gRhapadAd dvitIyApattirityarthaH / asmin pakSe svasammatimAha- yuktamiti, etat - sanaH prakRtibhUtadhAtvartha vizeSyake cchAvAcakarakhameva yuktam / prathamoktamate bAdhakamAha- sana iti, yadi sanaH prakRtibhUtadhAtvarthaprakArakecchAvAcakatvaM prathamoktaM syAttadA bhojanasya prakAratvasattve eva bubhukSate ' iti prayoga: * syAditi odanabhojanecchAdazAyAm ' odanaM bubhukSate ' iti prayogo na syAt- atra bhojanasya vizeSyatvena pratIyamAnatvena prakAratvenA'pratIyamAnatvAdityarthaH / C nanu karmatAsaMbandhena bhojanaviziSTo ya odanastadvizeSya keva yadecchA mavati tadeva etAdRzaH = " odanaM bubhukSate ' iti prayogo bhavatIti na sanaH svaprakRtibhUtadhAtvartha bhojanAdivizeSyake "Aho Shrutgyanam" Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (312) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDena ca karmatAsaMbandhena bhojanaprakArikA yadaudanavizeSyikecchA tadaivetAdRzamayogaH, sA cecchA bhojanajhumakeSTasAdhanatAjJAnAdU bhojanaviziSTaudanAmakeSTasAdhanatAjJAnAdU vA, odanasya siddhatAdazAyAmapi viziSTadharmikeSTasAdhanatAjJAnAdU viziSTadhArmakA'siddhatvajJAnasahitA viziSTecchAsaMbhavAt / yatra bhojanasiddhatAda. zAyAM bhojanottarakAlInagamanatvAdiprakArikA bhuktaudanajanyapuSTitvAdinakArikA vecchA tatra ' bubhukSate ' itiprayogasya na prasaGgaH - murUpavizeSyavizeSaNatApannakarmatvAMze icchAprakAratAyA eva sanpratyayaprakRtyarthe bhAnopagamAditi vAcyam , cchAvAcakatvakalpanAyA apekSetyAzaGkate- na ceti / sA=odanavizeSyakApIcchA bhojanaviSaya keSTasAdhanatAjJAnAdvA karmatAsaMbandhena bhojanaviziSTaudanaviSayakeSTasAdhanatAjJAnAdvA bhavatItyanyadeta dityAha- seti / nanu siddharicchAM prati pratibandhakatvAdodanasiddhatAdazAyAmodanavizeSyakecchA kathaM syAdityAzaGkyAha- odanasyeti, odanasya siddhatvepi bhojanaviziSTaudanasyA'siddhatvena bhojanaviziSTaudanaviSayakA'siddhatvajJAnasahakRtA bhojanaviziSTaudana viSayakeSTasAdhanatAjJAnAd vizi. STecchAyA: bhojanaprakArakaudanavizeSyakecchAyAH saMbhavAnna kopi doSaH ( icchApratibandho na saMbhavati ) ityarthaH / nanu yadi sanaH svaprakRtibhUtadhAtvarthaprakArakecchAvAcakatvaM syAttadA ' bhojanottarakAlikaM gamanaM bhavatu ' ityatrApi mojanasya gamane vizeSaNatvAd bhojanaprakArakagamanavizebhochAyAH sattvAd bhojanaprakArakecchAbodhakaH ' bubhukSate ' itiprayogaH syAdeva, evaM bhuktaudanaMjanyapuSTivizeSyakecchAyA api bhojanaprakArakecchArUpatvAt 'bhuktaudanajanyA puSTirbhavatu ' ityatrApi 'bubhukSate / itiprayogaH syAdeva, sanaH prakRtibhUtadhAtvarthavizeSyakecchAvAcakatve tUktasthalayoH prakRtyarthabhojanavizeSyakecchAyA abhAvAdeva 'bubhukSate ' itiprayogApattirnAstIti sanaH prakRtibhUtadhAtvarthavizeSyakecchAvAcakatvameva yuktaM na tu prakRtibhUtadhAtvarthaprakArakecchAvAcakatvamityAzaGkyAha- yatreti / bhojanasiddhatAdazAyAm = bhojane kRte sati / bhojanottarakAlInagamanatvAdiprakArikA bhojanaprakArikA gamanatvaniSTaprakAratAnirUpitagamanavizeSyikA ' bhojanottarakAlikaM gamanaM bhavatu ' ityAkArikA / bhuktaudanajanyapuSTitvaprakArakA bhojanaprakArikA puSTitvaniSThaprakAratAnirUpitapuSTivizeSyikA -- bhuktaudanajanyA puSTirbhavatu ' ityAkArikA vecchA bhavati yatra tatrAsmanmatepi 'bubhukSate / itiprayogApattirnAstItyarthaH / ukte prayogaprasaGgAbhAve hetumAhamukhyeti, moktumicchA hi bubhukSApadArtha iti bhujadhAtUttaravartisanvAcyecchAyA mukhya vizeSyaM bhojanameva tAdRzabhojanaMrUpamukhyavizeSye vizeSagatApannaM yat karmatvaM tAzakarmatvAMze- tAdRzakarmatvanirUpikA yecchA tAdRzecchAnirUpitaprakArataiva sanpratyayaprakRtibhUtadhAtvarthe svIkriyate tathA caudanabhojanecchAdazAyAmeva ' bubhukSate ' itiprayogaH saMbhavati- mukhyavizeSyabhUtabhojane vizeSaNatApan yat karmatvaM tannirUpikA yecchA tAdRzecchAnirUpitaprakAratAyAH sanpratyayaprakRtyarthabhUtabhojane bhAsamAnatvAd bhojanaprakArakaudanavizeSyakecchAyAH atra pratIyamAnatvAt / 'bhoja "Aho Shrutgyanam" Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannantaprayogavicAra: ] vyutpattivAdaH / (313) 'bhojanaM bhavatu' ityAdibhojanavizeSyakecchAdazAyAmapi 'bubhukSate itiprayogasya sarvasiddhatvena dhAtvarthavizeSyakecchAbodhakatAyAH sanpratyayasyAvazyamupeyatvAt / na ca dvayI vyutpattirevopeyate- ekavyutpatyaiva nirvAhe vyutpattidvayakalpane gauravAta, ata eva ca sthityAdigocarecchAyA gRhAdivizeSyakatvasyoktarItyA saMbhavepi 'gRhaM tiSThAsati ' ityAdayo na pryogaaH| bhojanaprakArakaudanavizeSyakecchAvizeSadazAyAm 'bubhukSate ' itiprayogasattve tUddezyatAkhyaviSayatAyA eva dhAtvarthe bhAnopagamena tasya nirvAhAt / nottarakAlikaM gamanaM bhavatu ' ityAdyAkArakecchAdazAyAM ca ' bubhukSate' iti prayogApattirnAsti-- bhojanottarakAlikaM gamanaM bhavatu ' ityAkArakecchAyAM mukhyavizeSyaM gamanameva tAdRzagamane vizeSaNatApanakarmatvasya nirUpikA yecchA tAdRzecchAnirUpitaprakAratA bhujadhAtvarthe na saMbhavati kintu gamadhAtvarthe eva saMbhavati tatra ' jigamiSati ' ityeva prayogo bhavati na tu 'bubhukSate' itiprayoga ityarthaH pratibhAti / parihAramAha- bhojanamiti, bhojanaM bhavatu ityAkAskabhojanavizeSyake dazAyAmapi 'bumukSate.' iti prayogaH sarvamate. bhavatIti sanpratyayasya sanprakRtibhUtadhAtvarthabhojanAdivizeSyakecchAbodhakatvamAvazyakamevAstIti sanaH svaprakRtibhUtadhAtvartha vizeSyakecchAvAcA katvameva yuktaM na tu prakRtibhUtadhAtvarthaprakArakapAkaudanAdivizeSyakecchAbAcakatvaM prathamamatokta yuktamityarthaH / ___ nanu 'bhojanaM bhavatu' ityAkArakecchAdazAyAM sanaH svaprakRtibhUtadhAtvarthavizeSyakecchAvAcakatvamadhyastu -- bhojanaviziSTa odano bhavatu ' ityAkArakecchAdazAyAM prakRtibhUtadhAtvarthaprakArake chAvAcakatvamapyastviti dvathyeva vyutpattirastvityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- eketi / ekavyutpattyA prakRtibhUtadhAtvarthavizeSyakecchAvAcakatvavyutpattyA / ata eva sanaH svaprakRtibhUtadhAtvarthavizeSyakecchAvAcakatvAdeva, gRhasthitIcchAyAM gRhasya vizeSyatvasaMmavepi sano gRhAdivizeSyakenchAvAcakatvameva nAsti yena gRhavizeSyakecchAmAdAya -- gRhaM tiSThAsati ' itiprayogApattiH syAt / zeSa pUrvameva pratipAditam / ' bhojanaviziSTa odano bhavatu ' ityAkArikAyA bhojanaprakArakaudanavizeSyakecchAyA dazAyAmapi yadi 'odanaM bubhukSate ' iti prayogo bhavati tadA sanprakRtibhUtadhAtvarthe bhojanAdau karmatAkhyavizeSayatAyA asattve yuddezyatAkhyavizeSyatArUpAyA viSayatAyAH saMbhavena tasya=' odanaM bubhukSate / itiprayogasya nirvAho vijJeya:- bhojanaprakArakodanavizeSyakecchAyA bhojanoddezyakaudanavizeSyakecchArUpatvAt- mojanamuddizyaudanasyeSyamANatvAt . dhAtvarthamojane uddezyatAkhyaviSayatAyA bhAsamAnatvAdityarthaH / nanu sanaH svaprakRtibhUtadhAtvarthabhojanAdivizeSyake( bhojanAdiviSayake ) cchAvAcakatvamate pArka cikIrSati ' ityatra pAkasya karotyarthakRtikarmatvapratyAyanaM dvitIyayA saMbhatrati- dvitIyAyAH "Aho Shrutgyanam" Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDena ca dhAtvarthavizeSyakecchAyAH sanpratyayArthatve 'pAkaM cikIrSati' 'odanaM bubhukSate ' ityAdau pAkaudanAdedvitIyayA kRtibhojanAdikarmatvapratyAyanasaMbhavepi "pAkazcikIrNyate' 'odano bubhukSyate ' ityAdau karmAkhyAtena tatpratyAyanAsaM. bhavaH-tatprakRtibhUtasannantadhAtvarthakRtibhojanecchAkarmatvasyaiva tatpratyAyanayogyatvAta, pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvAd icchAviSayatvavizeSitakRtibhojanAdezca prakRtyA'pratipAdanAditi vAcyam, kartRpratyayasthale sanpratyayArthacchAyA dhAtvarthavizeSyatayA bhAnepi karmapratyayasthale tasyA dhAtvarthavizeSaNatayA bhAnopagamAt 'cikIrNyate pAkaH' ityAdAvicchAvizeSitakRtyAdereva sannantena pratipAdanAta karmatvavAcakatvAt ' odanaM bubhukSate ' ityatra caudanasya bhojanakarmatvapratyAyanaM dvitIyayA saMbhavati yadyapi tathApi ' pAkazcikIrcyate / 'odano bubhukSyate' ityAdikarmAkhyAtasthale tu pAkaudanAdeH karmAkhyAtena kRJAdyarthakRtibhojanAdikarmatvapratyAyanaM na saMbhavati- karmAkhyAtaprakRtibhUto yaH sannantadhAtustadarthabhUtA yA kRtIcchA bhojanecchA ca tAzakRtibhojanAdIcchAnirUpitakarmatvasyaiva pAkaudanAdau tat-tena karmAkhyAtena pratyAyanayogyatvAt-pratyAyanasaMbhavAt, pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaniyamenAtrApi karmAkhyAtasya prakRtyarthabhUtA yA kRtibhojanAdIcchA tadanvitakarmatvabodhakatvasaMbhavAt (pAkaudanAdeH kRtibhojanecchAkarmatvameva prAptaM na tu kRtibhojanAdikarmatvam ) prakRtyA karmAkhyAtaprakRtibhUtasannantadhAtunA ca kRtibhojanAdIccheva pratipAdayituM zakyate- prakRtAvapi sanpratyayabhAgArthecchAyA evaM pradhAnatvAt na tu icchAviSayatvaviziSTa kRtibhojanAdikaM yena kRtibhojanAdikarmatvaM karmAkhyAtena pAkIdanAdau pratipAdayituM zakyatetyarthaH, yadi ' pAkazcikIyate , 'odanaM bubhukSyate' ityAdau karmAkhyAtaprakRtibhUtasannantadhAtunA icchAviSayatvaviziSTakRtibhojanAdikaM pratipAdyeta tadA kRtibhojanAdereva prakRtyarthatvena kRtibhojanAdikamatvaM karmAkhyAtena pAkaudanAdau pratipAdayituM zakyetApi na caivamasti kRtibhojanAdIcchAyA eva prakRtyarthatvAt tAdRzakRtibhojanAdIcchAkarmatvameva pAkaudanAdau pratipAdayituM zakyate na kRtimojanAdikarmatvaM kRtibhojamAdeH prakRtyarthatvAbhAvAt pratyayAnAM ca prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaniyamAditi bhAva ityevamAzaGkayAha-na ceti / parihAramAha- kartRpratyayeti, "pAkaM cikIrSati' ityAdikartRpratyayasthale pAkAdikarmakakRtyAdiviSayakecchAzrayaH ityAkArakabodhodayAt sanpratyayArthecchAyAH sanprakRtibhUtadhAtvarthavizeSyatayA bhAnapi ( tatrecchAviSayatvaM dhAtvarthakRtyAdereva kRtyAdikarmatvaM ca pAkAderdvitIyayA pratyAyyate) 'pAkazcikIrghyate' ityAdikarmapratyayasthale tu tasyAH sannarthecchAyAH sanprakRtibhUtadhAtvarthavizeSaNatayaiva bhAnaM svIkriyate icchAviSayIbhUtakRtiviSayaH pAka ityAkArakabodhodayAt tathA cAtrecchAyA vizeSaNatvenecchAvizaSitakRtibhojanAdikameva karmAkhyAtanakRtibhUtasannantadhAtunA pratipAdyate iti kRtibhojanAdereva prakRtyarthatvAt tAdRzakRtibhojanAdikarmatvaM pAkaudanAdAvAtmanepadena karmAkhyAtena pratipAdayituM zakyate eva, evaM ca pratyayAnAM "Aho Shrutgyanam" Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannantaprayogavicAraH ] vyutpattivAdaH / (315) tAzakRtyAdikarmatAyA AtmanepadAdinA pratyAyanasaMbhavAt / AkhyAtAyupasthitavartamAnatvAdezca kRtyAdiviSayakecchA yatra prakRtyoM yatra vecchAviSayakRtistatrobhayatraivecchAyAmanvayaH, prakRtyarthaikadezepi ' nIlataro ghaTaH' ityAdisthale nIlarUpAdau tarabArthAtizayAnvayAnurodhAt / / na caivaM karmapratyayasthalepi kRtivizeSitaivecchA sanA pratyAyyatAM vizeSaNIbhavantI kRtireva karmatvenA'nvIyatAm, bhavanmate vizeSaNIbhUtecchAyAM vartamAnatvAdyaparAkhyAtArthAnvayavaditi vAcyam, ekatra vizeSaNatayopasthitasthAnyatra vizeSaNatayAnvayo'vyutpanna iti prathamAntArthavizeSaNakarmatve icchAyAM vizeSaNatayopaprakRtyAnvitasvArthabodhakatvaniyamasyApi na bhaGga ityarthaH / nanvAkhyAtopasthitavartamAnatvasya kutrAnvaya ityAzajhyAha-AkhyAteti, sannantadhAtorAkhyAtasya prAptatvena sannantasyaiva prakRtitvamitIcchAyAH prakRtyarthatvaM tathA ca yatra='pAkaM cikIrSati / ityAdAvicchAyA dhAtvarthavizedhyatvena karotyarthakRtyAdiviSayakecchA prakRtyarthastayA yatra= pAkazcikIrNyate' ityAdikarmAkhyAtasthale icchAyAH sanprakRtibhUtadhAtvarthavizeSaNatvenecchAviSayakRtyAdiH prakRtyarthastatrobhayatraivAkhyAtopasthitavartamAnatvAdericchAyAmevAnvayo na tu dhAtvarthakRtyAdau vA pAkAdau vetyarthastathA ca 'cikIrSati ' ityatra kRtiviSayakavartamAnecchAzrayazcaitra itibodhaH, 'cikIrNyate ' ityatra vartamAnecchAviSayIbhUtakRtivipayaH pAka itibodhH| nanu karmAkhyAtasthale sannantadhAtvarthasyaikadezabhUtAyAmicchAyAM vartamAnatvAdeH kathamanvayaH syAt-" padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena" itiniyamAdityAzajhyAha-prakRtyartheti, yathA 'nIlataro ghaTa: ' ityatra tara pratyayArthasyAtizayasya padArthaikadeze nIle evAncayo bhavati tathAtrApi jJeyamityarthaH / atra sanpratyayArthecchAyAH prakRtibhUtadhAtvarthavizeSyakatvaM pratijJAya dhAtvarthavizeSyatayA bhAnasvIkAre pUrvAparavirodhI nAzaGkanIyaH-' cikIrSati ' ityAdau kRtyAdiviSayakecchA sanpratyayArthosti sA cecchAtra dhAtvarthakRtervizeSyabhUtAsti atha ca tAdRzecchAyAM vizeSyatayA ( : viSayatayA ) dhAtvarthakRtereva mAnaM bhavati na tu pAkAderiti dhAtvarthavizeSyakApyastIti dhAtvarthavizeSyakatvadhAtvarthavizeSyatvayoH padayoranatiriktArthakatvAt / nanu kartRpratyayasthale iva karmapratyayasthalepi kRtivizeSitavecchAyAH dhAtvarthavizeSyatayaivecchAyAH sanA bhAnaM svIkriyatAM na tu karotyAdidhAtvarthavizeSaNatayA tathA ca yathA tava mate 'pAkazcikIrNyate / ityAdikarmapratyayasthale dhAtvarthe vizeSaNIbhUtAyAmapIcchAyAmAkhyAtapratyayAryasya vartamAnatvasyAnvayo bhavati tathecchAvizeSaNIbhUtakRtereva prathamAntArthavizeSaNIbhUtAkhyAtArthakarmatve'nvayo bhaviSyati. evaM cecchAyA vizeSyatvaprAptyA vizeSyabhUtAyAmicchAyAmAkhyAtArthavartamAnatvasyAnvayopi yukta evaM syAdityAzajhyAha-na ceti / parihAramAha-ekatreti, " ekatra vizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayAnvayo'vyutpannaH" itiniyamAt karmapratyayasthale icchAyA "Aho Shrutgyanam" Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (316) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe-- sthitasya dhAtvarthasya vizeSaNatayA'nvayAyogAta, vizeSyatayA cAnvayasyAprasa. ktatvAt / dhAtvarthavizeSaNatayA icchAbhAnopa tasyA vartamAnatvAdivizeSyatayaiva bhAnenoktavyutpattivirodhavirahAt / .. evaM dhAtvarthasyetaravizeSaNatayopasthitasya svAtantryeNa karmatAdivizeSaNatva. mayuktatamameva / prakRtyarthasyaikadezopi prakRtyarthAntargatatayA bhAsamAne eva pratyayArthAnvayadarzanAt, na tu svAtantryeNa bhAsamAne / icchArUpavizeSyapAratantryeNa karmatvAnvayopi icchAyAH karmatvAnanvaye durghaTa:-vizeSyAnvayinyeva vizeSaNasya dhAtvarthavizeSyatvasvIkAre tAdRzecchAyAM vizeSaNIbhUtasya dhAtvarthasya kRteH prathamAntArthe pAkAdau vizeSaNIbhUtakarmatve vizeSaNatayA'ndhayo na saMbhavati. dhAtvarthakRteH karmAkhyAtArthabhUtakarmatve vizeSyatayApyanvayo na saMbhavati-karmatve vizeSyatayA ( vizeSyatArUpeNa prathamAntArthAnvayasyaiva prasaktatvAt tasmAt karmapratyayasthale icchAyA dhAtvarthavizeSaNatvameva svIkArya dhAtvarthavizeSaNIbhUtAyA apIcchAyAH pratyayArthatvena prAdhAnyAd vartamAnatvAdau vizeSyatayaivAnvayo bhavati na tu vizeSaNatayeti uktavyutpatteH=" ekatra vizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayAnvayo'vyutpannaH" iti vyutpatterapi virodho nAstyeva-dhAtvarthe vizeSaNIbhUtecchAyA vartamAnatve vizeSyatayaivAnvayasvIkArAt / tasyAH icchAyAH / kRtizcAtra karmapratyayasthale icchAyAM na vizeSaNaM kiM vicchAvizevyamevetIcchAyAM vizeSyatvenAnvitAyAH kRteH prathamAntArthavizeSaNIbhUtakarmAkhyAtArthakarmatve vizeSaNatvenAnvayopi na viruddha ityarthaH / . . .. .. ... . upasaMharati-evamiti, " evam " ityatra ' evaM ca ' iti pATho yuktaH / tathA ca yadi karmapratyayasthala icchAyA dhAtvarthavizeSyatvaM syAttadA itaravizeSaNatayA icchAvizeSaNatayA upasthitasya dhAtvarthasya-karotyAdyarthasya kRtyAdeH svAtantryeNAkhyAtArthakarmatye vizeSaNatvamayuktameva--- " ekatra vizeSaNatayA" itivyutpattivirodhAt / prakRtyarthaikadezepi pratyayArthAnvayastatra bhavati yatra prakRtyarthaikadezasya prakRtyarthAntargatatayA bhAnaM bhavati na tu svAtantryeNa bhAsamAne yathA 'nIlataro ghaTaH' ityatra tarappratyayaprakRtibhUtanIlapadasthApi nIlatvena rUpeNa ghaTavAcakatvAt prakRtyarthabhUto yo ghaTastadantargatatayaiva nIlarUpasya bhAnaM bhavatIti prakRtyarthaMkadezapi tAdRzanIlarUpe tarappratyayArthasyAtizayasyA'nvayo bhavati tathA cAtra pratyayArthakarmatvasyApi dhAtvarthakRtau vizeSaNatayAnvayo na saMbhavati- cikIrNyate / ityatra - kRteH prakRtyarthaikadezatvepi svAtantryeNa bhAsamAnatvAdityAha-prakRtyarthasyeti / icchAyA dhAtvarthavizeSyatvasvIkAre kRtiviziSTecchAyA evAkhyAtaprakRtyarthatvena kRteH prakRtyarthekadezatvaM jJeyam / ekatra vizeSaNatayopasthitasyApyanyatra dharmipAratantryeNa vizeSaNatayAnvayo bhavati tadapyatra na saMbhavati-kRtivizeSyabhUtAyA icchAyAH karmatve'nvayAbhAvenechAdvArApIcchAvizeSagIbhUtakRteH karmatve'nvayAsaMbhavAdityAha- icchArUpeti / bhatra niyAmaka "Aho Shrutgyanam" Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannantaprayogavicAraH j vyutpattivAdaH / ( 317 pAratantryeNAnvayasya viziSTAnvayasthale vyutpattisiddhatvAd na tu vizeSyAna. nvayini / athAstu viSayatArUpakarmatve ' cikIrSyate pAkaH ityAdAvicchAyAstatparatantrakRtezcAnvayaH - ubhayatraiva pAkAdeviSayatvAt sthityAdikarmatvA'prasiddhyA ca 'gRhaM tiSThAsyate ' ityAderaprasaGgAditi cet ?, ' odano bubhukSyate ' ityAdI kA gatiH ? - tatrecchAkarmatAyA viSayatArUpatvAd bhojanAdikarmatAyAzca tadanyatvAt, vizeSyIbhavadicchAnvayini karmatve bhojanAdyanvayAyogyatvena viziSTAnvayAsaMbhavAt / " mAha - vizeSyAnvayinyeveti, viziSTAnvayasthale = yatra vizeSaNaviziSTasyaiva vizeSyasya kacidanvayo bhavati tatra ( yatra vizeSaNasya dharmipAratantryeNAnvayo bhavati tatra ) vizeSyAnvayinyeva vizeSyapAratayeNa vizeSaNasyAnvayo vyutpattisiddhasti na tu vizeSyAnanvayinyapi vizeSyAnanvayini vizeSyadvArA vizeSaNAnvayAsaMbhavAdityarthaH / pAkAdiniSTaM karmatvaM hi karotyAdyarthakRtyAdimAtranirUpitamasti na tu sannarthecchA nirUpita miti tAdRzakarmatve icchAyA anvayAsaMbhavAdicchAdvArApi kRtyanvayo na saMbhavatItyarthaH / "Aho Shrutgyanam" " 6 nanu ' pAkacikIrSyate ' ityatra pAkaniSThaM yat karmAkhyAtArthabhUtaM karmatvaM tad viSayatArUpameva pAkasya cobhayatraiva = kRtAvicchAyAM ca viSayatvAt karmatve icchAyA anyayo yukta eva tathA cecchAdvArA icchAnvayini karmatve kRterapyanvayasya nAnupapattirityAzaGkate -- atheti / nanvevamicchAdvArA dhAtvarthasthitergRhaniSTha karmavye'nvayApattyA ' gRhaM tiSThAsyate ' ityapi prayogaH syAdityAzaGkyAha- sthityAdIti, kRtyAdInAM sakarmakatvAt pAkAdiniSTha karmatve'nvayaH saMbhavati sthitezcA'karmakatvena gRhAhiniSTa karmatve'nvayAsaMbhavAt gRhaM tiSThAsyate ' ityAdi prayogasyApattirnAsti tathA ca karmapratyayasthalepi sannarthecchAyA dhAtvarthakRtyAdivizeSyatvameva svIkArya na tu dhAtvarthavizeSaNatvamityarthaH / parihAramAha - odana iti, ' pAkazcikIrSyate ityatra kRtikarmatvamicchAkarmatvaM ca viSayatArUpatvAdekasvarUpameveti tatrecchAkRtyorubhayorapyanvayasaMbhavenecchAdvArA icchAvizeSaNI bhUtakRterapyanvayaH saMbhavati, 'odano bubhukSyate ' ityatrecchA - karmatvaM tu viSayatArUpamasti bhojanakarmatvaM ca tadanyat = galAghassaMyogarUpamevAsti na tu viSaya - tArUpam - asaMbhavAditi vizeSyabhUtecchAnvayini karmatve = viSayatArUpakarmatve dhAtvarthasya bhojana - syAnyayo na saMbhavati bhojanasya galAghassaMyogarUpakarmatve evAnvayasaMbhavAditi viSayatArUpe icchAkarmadhye viziSTasya = bhojanaviziSTacchAyA anvayAsaMbhavAt ' odano bubhukSyate ' ityatrAgatireva syAt, tathA cAtra sannarthecchAyA dhAtvarthavizeSaNatvameva svIkArya tathA ca dhAtvarthasya bhojanasya vizeSyatvameva syAt vizeSyabhUtasya tu bhojanasya svAtantryeNApyodananiSThe AkhyAtArthabhUte karma - tve'nvayaH saMbhavatyeveti karmAkhyAtasthale icchAyA dhAtvarthavizeSaNatvamevetyarthaH / " Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 318 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe vastutaH ' pAkazcikIrSyate ' ityatrApyagatireva - kRtyavizeSaNatayA pAkAneThecchAviSayatAyAH kRtivizeSaNatayA tanniSThakRtiviSayatAyA bhinnatayA icchAnvayino viSayatvarUpakarmatvasya kRtya'nvayAyogyatvAt / 8 yadi ca vizeSyAnvayivyaktAveva tatpAratantryeNa vizeSaNAnvaya iti na niyamaHapi tu tanvayitAvacchedakAvacchinne eveti tathA ca viSayatAtvAvacchinnasyobhayAnvayayogyatayA na prakRtepyanvayAnupapattiH, ata eva aruNayA ityAdAvAssruNyanirUpitasAdhyatAyA gonirUpitasAdhyatAbhinnatvepi na tRtIyArthe sannarthecchAyAH karmAkhyAtasthalepi dhAtvarthakRtyAdivizeSyatvasvIkAre yathA bhojanasyecchAvizehyuktarItyA karmatve'nyo na saMbhavati tathA pAkazcikIrSyate ' ityatrApIcchAvizeSaNIbhUtakRteH karmatve'nvayo na saMbhavatItyAha - vastuta iti, yadyapi pAke icchAviSayatApyasti dhAtvarthakRtiviSayatApyasti tathApi pAkaniSThA yA icchAviSayatA sA icchAyAmeva vizeSaNaM bhavati na tu kRtau vizeSaNaM tanniSThA = pAkaniSThA kRtiviSayatA ca kRtau vizeSaNaM bhavati na vicchAyAmiti kRtau vizeSagatvA'vizeSa gatvAbhyAM viSayatayoH parasparaM bhinnatayA icchAntrayinaH kRtya'vizeSagIbhUtasya viSayatvarUpakarmatvasya kRtAvanvayo na saMbhavati kiM vA kRtipratiyogi kAnvayAyogyatvAt ( icchAnvayi karmatve kRteranvayo na saMbhavati ) iti ' pAkazcikI - yete, ityatrApyagatirevetyarthaH / tasmAt karmArUpAtasthale icchAyA dhAtvarthavizeSaNatvameva svIkArya tathA ca vizeSyabhUtasya kRtirUpadhAtvarthasya pAkaniSThakarmatve svAtantryeNAnyasaMbhavAna ka' cidanupapattiH syAditi zeSaH / " tanniSThakRtiviSayatAyAH " iti paJcamyantam / nanu vizeSyavizeSaNasya vizeSyapAratantryeNa yonyo bhavati sa vizeSyAnvayitaddvyaktAveva bhavatIti niyamo nAsti kiM tu tadantrayitAvacchedakAvacchinne = vizeSyAnvayitAvacchedakAvacchinne eva bhavati na tu vizeSyAnvayitAvaccheda kAnavacchinnepItyayametra niyamastathA ca 'pAkazcikIrSyate' ityatra pAkaniSThecchAviSayatAyAH pAkaniSThakRtiviSayatAyAzvoktarItyA parasparaM bhinnatvepyubhayorapi viSayatayoranvayitAvacchedakena viSayatAtvenAvacchinnatvaM svastyeveti viSayatAtvAvacchinnAyA viSayatAyA viSayatAsvena rUpeNobhayAnyayayogyatayA - icchAkRtyubhayAntrayayogyatayA viSayatAtvAvacchinne pAkaniSThe icchAyAH kRtezca dhAtvarthasyA'nyasaMbhavAnna kAcidanupapattiH / evam 'odano bubhukSyate' ityatrApyodananiSThAyA icchAviSayatAyA bhojanaviSayatAyAzvoktarItyA bhojane vizeSaNatvAvizeSaNatvAbhyAM ca bhinnasvepi viSayatvAvacchinnAyA viSayatAyA viSayatAtvena rUpeNaikyAdicchAbhojanobhayAnvayayogyatvAzva tAdRzaviSayatAtvAvacchinnAyAmicchAyA bhojanasya cAnvayasaMbhavAnna kAcidanupapattiH / ata eva = yato vizeSyAnvayitAvacchedakAvacchine evaM vizeSyapAratantryeNa tadvizeSaNasyAnvaya: svIkriyate aruNayA piGgAkSyaikahAyanyA ( gavA ) somaM krINAti " iti zrutAvA''ruNyanirUpitasAdhyatAvA gonirUpitasAdhyatAyAzca ( krayaniSThAyAH ) parasparaM bhinnatvepi / goH sAkSA ata eva "Aho Shrutgyanam" ' 17 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannantaprayogavicAraH ] : vyutpattivAdaH / ( 319 ) viziSTAnvayAnupapattiH, tatra paramparayA vizeSyAnvayi somakrayavyakteH paramparayA vizeSaNAnvayivyaktyabhedavat prakRtepi paramparayobhayAnvayikarmavyaktyabhedo'kSata evetyucyate ?, tadA 'bhojanakRtirbhavatu pAkazca bhavatu itisamUhAlambane - .cchAmAdAya ' pAkazcikIrSyate ' iti prayogasya kAlAntarIyakRtiviSayatAmA - dAya durvArataiva / 5 7 L viSayitAsaMbandhenacchAvizeSaNIbhavatkRtivyaktikarmatvasyaiva tadicchAnvayini karmaNya'nvayAnnAyamatiprasaGga iti cet ?, tathApi tadicchAkAle ' pAka idAnIM na tkrayahetutvAd AruNyasya ca goparicchedakatvena godvArA krayahetutvAt ) vizeSyAnvayitAvacchedakAvacchinne - sAdhyatAtvAvacchinne sAdhyatAlarUpeNa sAdhyatArUpe tRtIyArthe viziSTAntrayasya- AruyaviziSTAyA goH kiM vA godvArA''ruNyasya ( gavAruNyayorubhayoH ) anvayAnupapattirnAsti-ubhayorapi sAdhyatayoH sAdhyatAlAvacchinnatvAt sAdhyatAtvena rUpeNaikyAcca tatra goH sAdhyatAyAM sAdhyatAyAH somakraye'nvayaH, AruNyasyaca gavi goH sAdhyatAyAM sAdhyatAyAH somakraye'nvayaH kiM cAruNyasya paricchede paricchedasya gavi goH somakraye'nvayaH ityevaM paramparayA'nvaye satyapi vizeSyAnvayi =gavAnvayi somakrayavyakteH vizeSaNAnvayi = AruNyAnvayi somakrayavyaktezcAbhedavat prakRte-' pAkazcikIryate ' ityatrApi kRteH stranirUpitaviSayatAyAM tasyAzca pAke'nvaya icchAyAzca svanirUpitaviSayatAyAM tasyA api pAke evAzrayatAsaMbandhenAntraya ityevaM paramparAsaMbandhenecchAkRtyumayAnvayikarmavyakteH - pAkavyakterabhedostyeveti tatrecchAyAstatparatantrakRtezvAnvayasaMbhavAnna -kAcidanupapattirityAzayenAzaGkate - yadi ceti / zam 99 athAstu ityatra jJeyam / parihAramAha - tadeti, yadi paramparayobhayAnvayipAkavyakterekatvamucyate tadA ' bhojanakRtirbhavatu 'pAkazca bhavatu' itisamUhAlambanajJAne kRtiviSayatvaM bhojanesti pAke tu kevalamicchAviSayatvamevAsti athApi kAlAntarIyapAkaviSayaka kRtiviSayatAmAdAya tAdRzakAlAntarIyakRterviSaye vartamAnecchAyAviSaye ca pAke kayAcitparamparayA kRtIcchayorubhayorapyanvayasaMbhavenoktasamUhAlambanecchA dazAyA. mapi ' pAkacikIrSyate ' itiprayogApattiH syAdeva na caitadiSTam - kRtIcchayorubhayorapi pAkaviSayakayorvartamAnatAdazAyAmeva ' pAkazcikIte ' itiprayogasyeSTatvAdityarthaH / , 66 "Aho Shrutgyanam" , nanu ' pAkazcikIrSyate ' ityatrecchAyA dhAtvarthavizeSyatvamate viSayitAsaMbandhenecchAyAM vizeSaNIbhUtA yA kRtistAdRzakRtikarmatvasyaiva tadicchAnvayini kRtIcchAmbayini karmaNi= pAkenvaya iSTo'sti na vicchAyAmavizeSaNI bhUtakRtikarmatvasyApi tathA ca kRteravartamAnatve hyavartamAnakRtervartamAnecchAyAM viSayitAsaMbandhena vizeSaNatvAsaMbhavAdevoktasamUhAlambanecchAdazAyAM pAkaviSayakakRtyabhAve pAkazcikIrSyate ' itiprayogasyApattirnAsti, vartamAnaiva ca kRtirvartamAnecchAyAM vizeSaNaM sthAditi pAkaviSayakayoH kRtIcchayorvartamAnatve tu ' pAkazcikISyate ' itiprayoga iSTa evetyAzaG-kate - viSayiteti / atrApi doSamudghATayati- tathApIti, tadicchAkAle uktasamUhAlambanecchA-dazAyAM pAkaviSayakecchAyAH sattvepi pAkaviSayakakRterasattvAt ' pAka idAnIM na cikIrSyate ' Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (320) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDecikIrNyate' iti prayogAnupapattiH- anvayitAvacchedakakRtiviSayatAtvakRtigocaravartamAnecchAviSayatAtvAvacchinnAbhAvayostadA pAke'sattvAt / / na ca vartamAnakAlAvacchinnakRtiviSayatAtvAvacchinnAbhAva eva tatra pratIyate sa pAkebAdhita iti vAcyam, yadA'tItecchAdhInapAkakRtirapi tatra vartate tadA tAdRzAbhAvasyApi tatra bAdhAt / pAkakRtIcchAyAmasattyAmuktecchAsattvepi ca tathA prayogAt, kRtyasattvepi pAkakRtIcchAsatve tathAprayogavirahAt, kRti. itISTopi prayogo nopapadyeta- ' pAka idAnIM na cikIrghyate ' ityatra pAke'nvayitAvacchedaka yat kRtiviSayatAtvaM tadavacchinna pratiyogitAko'bhAvaH ( kRtiviSayakatvAbhAvaH ) anvayitAvacchedakaM yat kRtigocara ( kRtiviSayaka ) vartamAnecchAviSayatAtvaM tadavacchinna pratiyogitAkazcAbhAvaH ( icchAviSayavAbhAvaH ) bodhyate uktasamUhAlambanecchAdazAyAM ca pAkaviSayakakRterasattvena pAke kRtiviSayatvAbhAvasya sattvepIcchAviSayatvAbhAvo nAstyeva-pAkaviSayakecchAyAH sattvAdityuktaprayogAnupapattirityarthaH / asmanmate tu karmAkhyAtasthale icchAyA dhAtvarthavizeSaNatvasvIkArAt 'pAka idAnIM na cikIrcyate ' itivAkyasya pAke icchAviSayIbhUtakRtiviSayatvAbhAvabodhakatvaM svIkriyate uktasamUhAlambanecchAkAle ca pAke icchAviSayatvasattvepi kRtiviSayatvasyA'sattvenecchAviSayIbhUtakRtiviSayatvAbhAvasya sattvAt tadbodhakasyoktaprayogasyAnupapattirnAstyeva / tvayA tu karmAkhyAtasthalepi sannathecchAyA dhAtvartha vizeSyatvasvIkAreNa 'pAka idAnIM na cikIyate ' iti vAkyasya pAke kRtiviSayakecchAviSayatvAbhAvabodhakatvaM vaktavyamuktasamUhAlambanecchAkAle ca pAke icchAviSayatvasyaiva sattvAdicchAviSayatvAbhAvo nAstyeveti tvanmate prayogAnupapattirastyevetyarthaH / ___ nanu tatra='pAka idAnI na cikIrNyate' ityatra vartamAnakAlAvacchinnakRtiviSayatAtvAvacchinnapratiyogitAko'bhAvaH / vartamAnakRtiviSayatvAbhAvaH eva pratIyate sa ca kRtiviSayatvAbhAvaH pAke uktasamUhAlambanecchAdazAyAmabAdhitaH astyeva-pAkaviSayakakRterabhAvAdityuktasamUhAlambanecchAdazAyAm 'pAka idAnI na cikIrNyate ' iti prayogasyAnupapattirnAstItyAzaGkyAha--- na ceti / parihAramAha-yadeti, yadA tatra=uktasamUhAlambanecchAdazAyAM vartamAnecchAdhInapAkakRterasattvepyatItecchAdhInapAkakRteH saMbhavAdatItecchAdhInapAkakRtirvartate ( syAt ) tadA tatra pAke tAdazavartamAnakRtiviSayatvasyaiva prAptyA tAdRzavartamAnakRtiviSayatvAbhAvasya bAdhAt 'pAka idAnIM na cikIrNyate / itiprayogasyAnupapattistadavasthaivetyarthaH / 'pAka idAnI na cikIyate / ityatra pAke kRtiviSayatvAbhAvamAtrabodhe dopAntaraM pradarzayati-pAkakRtIcchAyAmiti, uktecchAyA:= uktasamUhAlambanecchAyA: (pAkecchAyAH) sattvepi pAkakRtIcchAyAmasatyAM pAkaviSayakakRtera* pyasatvaM prAptamiti pAne icchAviSayIbhUtakRtiviSayatvAbhAvabodhakasya 'pAka idAnI na cikIyete' itivAkyasya prayogo bhavatyeva, yadyatra tvaduktarItyA pAke kevalaM kRtiviSayatvAbhAvasyaiva bodhaH "Aho Shrutgyanam" Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannarthecchA svarUpam ] vyutpttivaadH| ( 321) viSayatvAbhAvamAtrabodhasya tatrAbhyupagamA'saMbhavAcceti karmapratyayasthale icchA dhAtvarthavizeSaNameva / ___ idaM tu tattvam-karmapratyayasthalepi dhAtvarthavizeSyatayaivecchA sanpratyayena pratyA. yyate, tatkarmatvameva karmAkhyAtArthaH, tacca dhAtvarthakarmatayA tadviSayatvam / 'odanakarmakabhojanaM bhavatu ' ' pAkaviSayakakRtirbhavatu ' ityAdIcchAyAM ca pAkaudanAdInAM tathecchAviSayatayA tatkarmatvamakSatam / gRhasthityAdIcchAyAM ca gRhAde: syAttadoktarItyA pAke'tItecchAdhInakRtivipayatvasya saMbhavAduktasamUhAlambanecchAkAle ' pAka idAnIM na cikIrNyate' itiprayogo na syAdevetyarthaH / 'pAka idAnIM na cikISyate / ityasya pAke kRtiviSayatvAbhAvamAtrabodhakatvasvIkAre doSAntaraM pradarzayati-kRtyasattvepIti, pAkaviSaya. kakRtyasattvepi pAkaviSayakakRtiviSayakecchAsattve tathAprayogavirahAt='pAka idAnIM na cikIya'te / iti prayogo na bhavati-pAkakRtIcchAsattve pAke icchAviSayIbhUtakRtiviSayatvameva prAptamitIcchAviSayIbhUtakRtiviSayatvAbhAvabodhakasya ' pAka idAnIM na cikIya'te / itivAkyastha prayogApattirnAstyeva, yadyasya vAkyasya pAke kRtiviSayatvAbhAvamAtrabodhakatvaM syAttadA pAke vartamAnecchAdhInakRtiviSayatvasattvepi pAkaviSayakakRtyantarasyA'sattvAdeva ' pAka idAnIM na cikIryate ' iti prayoga Apadyeteya na caitadiSTamiti 'pAka idAnIM na cikIrNyate ' ityatra kRtiviSayatvAbhAvamAtrabodhasvIkAro na saMbhavatItyAha-kRtiviSayatvAbhAvamAtreti / karmapratyayasthale sanarthecchAyA dhAtvarthavizeSyatvasvIkAre uktadoSavRndaprasaGgAd dhAtvarthavizeSaNatvameva yuktamityAhaitikarmapratyayasthale iti, tathA ca 'pAka idAnIM na cikIrNyate ' iti vAkyasya pAke icchAMviyIbhUtakRtiviSayatvAbhAvabodhakatvAduktasamUhAlambanecchAdazAyAM prayogAnupapattirapi nAsti pAkakRtIcchAsattve prayogApattirapi darzitadizA nAstIti sarva susthamiti bhAvaH / atra " yadA? ityasya sthAne " yadi " ityapi pATha upalabhyate / uktarItyA karmapratyayasthale icchAyA dhAtvartha vizeSyatvaM parAkRtyApi tadeva saMsthApayitumArabhate-- idaM tu tattvamityAdinA / tatkarmatvam icchAkarmatvam / tacca-icchAkarmatvaM ca dhAtvarthakarmatayA dhAtvathaikarmatvena rUpeNa tadviSayatvam icchAviSayatvaM vijJeyam / anena hi dhAtvarthakarmatvaprakArakecchAviSayatvamevecchAkarmatvamiti siddham / tathA ca 'odanakarmakabhojanaM bhavatu / itIcchAyAM satyAmodanasya tathecchAviSayatayA= bhojanarUpadhAtvarthakarmatyenecchAviSayatayA tatkarmatvam icchAkarmatvamastyeveti tatra 'odano bubhukSyate' iti prayogAnupapattirnAsti, evam ' pAkaviSayakakRtirbhavatu ' itIcchAyAM satyAM pAkasya tathecchAviSayatayA kRtirUpadhAtvarthakamavanecchAviSayatayA icchAkarmatvamasyeveti tatra 'pAkazcikIrNyate' iti prayogasyAnupapatti sti, dhAtvarthakRtikarmapAkaviSayakecchAviSayatvAzrayaH pAka iti vA dhAtvartha karmatvaprakArakecchAviSayatvAzrayaH pAka iti vA zAbdabo. dhAkAraH / gRhasthitIcchAyAM satyAM gRhasyecchAviSayatvepi dhAtvarthabhUtasthitikarmatvenecchAviSayatvaM na "Aho Shrutgyanam" Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 322 ) sAdarza: [ dvitIyAkAraka dvitIyakhaNDe - sthityAdhAratvAdinaiva viSayatvamiti na gRhAdestiSThAsAdikarmatvam / ata evaM yadodanavyaktikarmakabhojanamaprasiddham atha ca bhojanakarmatayA tadiSTaM tatra amodano bubhukSyate ' ityAdeH- darzanAdiviSayatvena gaganAdigocarecchAsthale ca 'gaganaM didRkSyate ' ityAdezva prayogasya nAnupapattiH, na vA odanAdirUpakarmamAtroparAgeNa yatra bhojanAdIcchA daivavazena ca tadbhojanAdikaM viSAdikarmakamapi tatra ' viSaM bubhukSyate ' ityAdayaH prayogAH / 6 kartRpratyayasthalepi ca tAdRzaviSayatArUpaM karmatvamevecchAvizeSaNatayA bhAsate na tu dhAtvarthakarmatvam / dhAtvarthavizeSaNatayA tattatpadArthakarmatvaviziSTabhojanAdibhavati SThAdhAtorakarmakatvAt kiM tu sthityAdhAratvenaivecchAviSayatvaM bhavatIti gRhaM tiSThAsyate. gRhaM tiSThAsati' ityAdiprayogApattirapi nAsti kiM tu ' gRhe tiSThAsyate ' ityeva prayogo bhavati gRhasyAdhAratvena saptamI prApte rityAha- gRhasthityAdIcchAyAmiti / ata eveti yato dhAtvarthakarmaNa icchAviSayatve sati san bhavati kiM vA yato dhAtvarthakarmatayA icchAviSayatvamevecchAkarmatvamata eva yadodanavyakti karmakaM bhojanamaprasiddhaM syAt ( tadodanasya bhoktumazakyatvAt ) atha ca tadodanaM bhojanakarmatveneSTaM syAt ( tadodanakarmakabhojanecchAyAH saMbhavAt ) tatra = tAdRzadazAyAmapi bhayamodano bubhukSyate ' iti prayogasyAnupapattirnAsti-uktodanasya bhojanAsaMbhavepi bhojanakarmavanecchAviSayatvasaMbhavAt tatra sanaH sAdhutvAt / evaM yadyapi gaganakarmakadarzanamaprasiddhameva tathApi yadi gaganagocaradarzanecchA syAttadA gaganaM didRkSyate itiprayogasyAnupapattirnAsti-gagane darzana karmavAsaMbhavepi darzanecchAviSayatvasya saMbhavAd darzanecchAviSayatvaM ca darzanakarmasvecchAviSayatvamevetyarthaH / ityevamanupapartti parihRtyA'niSTApatti pariharati- na veti, yatraudanAdirUpakarmamAtrasyoparAgeNa==viSayakatvena bhojanAdIcchA = odanamAtra karmakatvaviziSTa bhojanecchA ( odanamA - zrakarmakabhojanecchA na tu viSAdikarmakabhojanecchApi ) tAdRzabhojana karmabhUtaudane'jJAta viSasya sattvAd daivavazena tadbhojanaM viSakarmakamapi jAtam odanena sahAjJAtavipasyApi bhojanakarmatvaprAptestatra ' viSaM bubhukSyate ' iti prayogasyApattirnAsti-viSasya bhojanakarmatvepi bhojanakarmatvenecchAviSayatvAbhAvAt ( viSabhojanecchAyA asattvAt ) sanpratyayazca tatraiva bhavati yatra sanprakRtibhUtadhAtvartha karmaNa icchAviSayatvamapi syAdityarthaH / 8 'pAkaM cikIrSati '' odanaM bubhukSate caitraH ' ityAdikartRpratyayasthalepi 'pAkaniSThatAdRzaviSayatAnirUpikA yA dhAvarthabhUtakRtibhojanAdiprakArakecchA 'tAdRzecchAzrayazcaitraH ' ityAkArakazAbdabodhodayAt tAdRzaviSayatArUpam = sanprakRtibhUtadhAtvartha karmatve necchA viSayatvarUpamevecchAkatvaM nirUpakatvasaMbandhe necchAvizeSaNatayA bhAsate na vicchAviSayatvA samAnAdhikaraNaM kevalaM dhAtvarthanirUpitakarmatvamicchAvizeSaNatayA bhAsate ityAha- kartRpratyayeti / vipakSe bAdhakamAhadhAtvartha vizeSaNatayeti, yadi icchAviSayatvAsamAnAdhikaraNamapi dhAtvartha karmatvamicchAvize " C "Aho Shrutgyanam" Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannantaprayogavicAraH] vyutpttivaadH| ( 323) nirUpitaviSayitAyA niyamata icchAyAM bhAnopagamenoktasthale viSa babhakSate caitraH' ityAdiprayogavAraNepi gaganaM didRkSate caitraH' ityAdiprayogasya durupapAdatvAt / idaM tu bodhyam- sanpratipAdyecchAyAM dhAtvarthakRtibhojanAdeH kevalavizeSyatAsaMbandhena na vizeSaNatvaM tathA sati parakatakakRtibhojanAdigocarecchAvati 'ayaM cikIrSati. bubhukSate ' itiprayogaprasaGgAt kiM tu vizeSyatAsamAnakartRkatvobhaya SagatayA bhAseta tadA dhAtvarthavizeSagatayAdhAtvarthavizeSaNIbhUtaM yat tattatpadArthakarmasvam odanAdipadArthakarmatvaM nirUpakatvasaMbandhena tadviziSTaM yad bhojanAdikaM tAdRzabhojanAdinirUpitaviSayitAyA icchAyAM bhAnaM bhavatyeveti niyamena viSakarmakabhojanecchAyAmasatyAm viSaM bubhukSate ' iti prayogApattivAraNaM yadyapi saMbhavati- bhojanecchAyAM viSakarmatvaviziSTabhojananirUpitaviSayitAyA mAnAsaMbhavAd viSabhojanecchAyA abhAvAt tatpadArthakarmatvaviziSTabhojanAdinirU. pitaviSayitAyA icchAyAM bhAnasaMbhave eca sanpratyayaprAptisaMbhavAt , tathApi 'gaganaM dikSate caitra, itiprayogasyopapAdanaM na saMbhavati- gaganakarmatvaviziSTadarzananirUpitaviSayitAyA icchAyAM mAnAsaMbhavAt- darzane gaganakarmatvavaiziSTayAsaMbhavAt- gaganasya darzanayogyatvAbhAvAt, gagane dhAtvarthabhUtadarzanakarmatvAbhAvAd gagananiSThadhAtvartha nirUpitakarmatvasyecchAvizeSaNatvAsaMbhavAdityarthaH / yadA ca dhAtvarthakarmatvenecchAviSayatvarUpameva karmatvamicchAvizeSaNaM tadA tu 'gaganaM didRkSate, ityatra ghaTAdiSu prasiddha yad dhAtvarthIbhUtadarzanakarmatvaM tAdRzadarzanakarmatvenecchAviSayatvaM gaganepi saMbhavatIti 'gaganaM didakSate' iti prayogopapattiH saMbhavati- darzanakarmatvAsaMbhavepi darzanakarmatvenecchAviSayatvasyAkAzepi saMbhavAdityarthaH / / sanpratipAdyecchAyAM sanprakRtibhUtadhAtvarthakRtibhojanAderyena saMvandhenAnvaya iSTastatpratipAdayitumArabhate- idaM tu bodhyamityAdinA, yadi sannarthecchAyAM dhAtvarthakRtibhojanAdeH kevalavizeSyatAsaMbandhenAnvayaH syAt tathA sati tadA parakartRkakRtibhojanAdigocarecchAvati caitrakartRkakRtimojanAdiviSayakecchAvati maitre 'ayaM ( maitraH ) cikIrSati, ayaM bubhukSate' itiprayogApattiH syAdeva-- maitraniSThecchAyAstadA catrakarTakakRtibhojanAdiviSayakatvAt caitrakartRkakRtibhojanAdinirUpitavizeSyatAyAH (viSayitAyAH) maitraniSThecchAyAM sattvAt tAzzeiSyatAsaMbandhena caitrakartRkakRtibhojanAderapi mai nicchAyAmapya'ntrayitvena vizeSa gtvaadityrthH| tasmAt sanarthecchAyAM dhAtvarthakRtibhojanAdebiToganA- samAnakartakatvaitadubhayasaMbandhena vizeSaNatvaM bhavatItyAha- kiM viti, tathA coktasthale maitraniSThecchAyAM caitra kartRkakRtabhojanAdinirUpitavizeSyatAyAH sattvepi caitrakartRkakRtimojanAdisamAnartRkatvasyA'sattvAt- kRtibhojanAdikartRtvasya caitre kRtibhojanAdiviSayakecchAkartRtvasya ca maitre satvAditi, tathA ca vizebhyatAsamAnakartRkatvaitadubhayasaMbandhena maitraniSThecchAyAM catrakartRkakRtimo-- "Aho Shrutgyanam" Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 324 ) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe - saMbandhenaiva / uktAtiprasaGgavAraNAyeMcchAsamAnakartRkatvepi sanpratyayavAcyatAM svIkRtya kriyAyAM tadanvayopagamo na sAdhIyAn - icchAntarasamAnakartRkatvamAdAya darzitasthaletiprasaGgatAdavasthyAt / svasamAnakartRkatvasya vAcyatve tattadicchArUpasvapadArthAnugamena vyutpattyanupapattiH / 56 na ca samAnakartRkatvasya saMbandhatvApagame tatra zaktigrAhakAnuzAsanavirodhaH, yataH- dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM vA " itisanvidhAyaka sUtraM janAdervizeSaNattrAsaMbhavAnnoktasthale 'ayaM cikIrSati bubhukSate' ityuktaprayogApattirastItyarthaH / nanU-: kAtiprasaGgavAraNAyApi na dhAtvarthakRtibhojanAdInAM sannarthecchAyAM vizeSyatAsamAnakartRkatvaitadubhayasaMbandhena vizeSaNatvaM svIkArya kiM tu kevala vizeSyatAsaMbandhenaiva, icchAsamAnakartRkatvasya tu sanpratyayavAcyatvameva svIkArya tAdRzasya sanvAcyasyecchAsamAnakartRkatvasya ca kriyAyAm dhAtvarthatibhojanAdAvanvayaH kartavya iti kRtyAdInAM yatrecchAsamAnakartRkatvaM syAt tatraiva san bhaviSyati.. uktasthale tu kRtyAdikartRtvaM caitre icchAkartRtvaM ca maitre iti kRtyAdInAmicchAsamAnakartRkatvAbhAvAdu.tasthale ' ayaM ( maitraH ) cikIrSati / ityAdiprayogApattirnAstItyAzaGkyAha- uktAtiprasaGgeti / parihArahetumAha - icchAntareti, yadyapyuktasthale caitrakartRkakRtibhojanAdiviSayA yA maitraniSThecchA tAdRzecchAsamAnakartRkatvaM caitrakartRkakRtibhojanAdau nAsti - icchAyAM maitrakartRkatvasya kRtibhojanAdau ca caitrakartRkatvasya sattvAt tathApi caitraniSTaM yadicchAntaraM darzanAdiviSayakecchA tAdRzecchAsamAnakartRkatvaM tu caitrakartRkakRtibhojanAdAvastyevetyuktasthale kRtibhojanAdAvicchAsamAnakartRtvasya prAptyA ayaM cikIrSati ' itiprayogApattirUpo'tiprasaGgastadavastha eva syAdisyarthaH / nanu kRtibhojanAdau dhAtvarthe'nvIyamAnaM yadicchAsamAnakartRkatvaM tatrecchApadenecchAntaraM na grAhyaM kiM tu dhAtvarthIbhUtakRtibhojanAdiviSayakavecchA grAhmA tathA ca tAdRzecchAgrahaNArthamichApadasthAne svapadaM nivezya sva ( icchA ) samAnakartRkatvasya sanpratyayavAcyatvaM kRtibhojanAdAvanvayaM ca vakSyAmastathA ca necchAntaramAdAyoktAtiprasaGga :- svapadena tadicchA vyaktimAtragrahapyAd uktasthale kRtibhojanAdiviSayakecchAkartRtvaM caitre nAsti kRtibhojanAdikartRtvaM ca caitre eveti na ayaM cikIrSati itiprayogApattirapItyAzaGkyAha- svasamAneti, evaM hi tattadicchAvyaktibodhakasvapadabodhyasvapadArthasya tattadicchArUpasyAnugamA'saMbhavAd vyutpattyanupapattiH == sanpratyayasya zaktigraha eva na saMbhavati, tasmAt samAnakartRkatvamapyuktarItyA saMbandhakoTAveva nivezanIyaM na . sanpratyayavAdhyakoTau tathA coktarItyA na kopi doSa ityarthaH / - < nanu yadi samAnakartRkatvamuktarItyA saMbandhakoTau nivezyate tadA zaktigrAhakAnuzAsana virodhaH= savidhAyaka sUtreNaiva sanpratyayArtho nirUpyate iti tasyaiva zaktiprAhakatvAt tadvirodhaH syAttena sUtreNa samAnakartRkAddhAtoricchAyAM san vidhIyate iti samAnakartRkatvasyApi sanvAcyatvameva yuktamityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- yata iti, " dhAtoH karmaNa: " iti san vi "Aho Shrutgyanam" Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadhAtuprakaraNam ]. vyutpttivaadH| (326) sanaH samAnakartRkatvArthakatAM na pratipAdayati tasya hi- "icchAkarmatvena tatsamAnakartRkatvena ca svArthaparAddhAtoricchArUpArthe san bhavati' ityevArthaH / icchAdhAtvarthayoH saMsargatayA samAnakartRkatvavivakSAyAmapi samAnakartRkatvoparaktArthaparatvaM dhAtonirvahatIti icchAmAtra zaktigrAhakaM tatsUtramiti / subantottarecchArthavihitakyacakAmyajantasya dhAtoricchArthakatayA sanpratyayAntA'vizeSepi sannantadhAtuvanna sakarmakatA- tadantargataprAtipadikasyaivecchAkarmadhAyakaM sUtram "samAnakartRkAt" iti padena sanpratyayasya samAnakartRkatvavAcakatAM na pratipAdayatItyarthaH / savidhAyakoktasUtrasya svayamarthamAha- tasyeti, ' icchAkarmatvena tatsamAnakartRkatvena' iti ca prakAratvaM tRtIyArthastathA ca 'icchAkarmatvaprakAraka icchAsamAnakartRkatvaprakArakazca yaH svArthastAdRzasvArthaparAddhAtoricchArUpArthe san bhavati ' ityeva sUtrArtha:- yasya kRtibhojanAdirUpadhAtvarthasyecchAkarmatvamapi syAdicchAsamAnakartRkatvamapi syAt tAdRzadhAtvarthabodhakadhAtoH san mavatIti yAvat, taduktaM vRttikAreNa- " iSikarmaNa iSiNakakartakAddhAtoH san pratyayo vA syAdicchAyAm '' itIcchAmAtravAcakatvaM prAptam / ' caitrazcikIrSati / ityatra ca dhAtvarthakRtericchAkarmatvamicchAsamAnakartRkatvaM cAstIti sanpratyayo jAtaH, iti na samAnakartRkatvasya sanvAcyatvam, dhAtvarthavizeSaNasya ca samAnakartRkatvasya kathaM hi sanvAcyatvaM syAt tasya (sanaH ) icchAbAcakatvAt samAnakartRkatvasyecchAvizeSaNatvAbhAvAcceti bhAvaH / nanu yadIcchAyAM dhAtvarthasya 'samAnakartRkatvasaMbandhenAnvayo bhavati tadA samAnakartRkatvasya saMsargatvameva prAptaM na tu dhAtvarthavizeSaNatvaM tathA ca sanprakRtibhUtadhAtoH samAnakartRkatvaviziSTasvArthabodhakatvaM kathaM syAt sUtroktamityAzaGkyAha- icchAdhAtvarthayoriti, asaMbaddhapadArthasya saMsargatvAsaMbhavAt samAnakartRkatvasya saMsargatayA vivakSAyAmapi dhAtvarthavizeSaNatvaM prAptameveti na sUtroktasya " samAnakartRkAt " iti padasya virodha iti tatsUtrama uktasavidhAyakasUtraM sana icchAmAtre zaktiprAhakaM na tu smaankrtRktvepiityrthH| __ saMprati nAmadhAtuprakaraNamArabhate- subantottareti, 'AtmanaH putramicchati- putrIyati putrakAmyati / ityAdau subanta ( dvitIyAnta ) putrapadottaramicchArthe " supa AtmanaH kyac " "kAmyacca" itisUtrAbhyAM kyackAmyacpratyayau bhavatastAdRzapratyayAntasya " sanAdyantA bhAtavaH " ityanena dhAtusaMjJA bhavati tadanantaramAkhyAtapratyayo bhavatIti putrIyati putrakAbhyati ' ityAdayaH prayogA bhavanti, tatra kyacakAmyacpratyayayoryadyapIcchArthakatvena sanpratyayatulyatvAt sakarmakatvaM syAttathApi tadantargatasya kyackAmyajantAntargatasya putrAdiprAtipadikasyaiva kyajAdipratyayArthecchAyAH karmapadArthabodhakatayA ( kyajAdyarthecchAM prati prakRtyarthabhUtaputrAdipadArtha. syaiva karmatvAt ) kyajAdipratyayAntasya karmAkAGkSAyA abhAvAt sannantadhAtuvat sakarmakatvaM na mavatIti 'bhAtmAnaM putrIyati ' ityAdiH karmapadayuktaH prayogo na bhavati / sanantasthale tu "Aho Shrutgyanam" Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (326) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaDebodhakatayecchAyAH karmAkAGkSAvirahAt / na ca 'putrIyati' 'putrakAmyati / ityAdau kyajAdiprakRtyarthaputrAdeH kriyAtvAbhAvenA'karmakatvepi AtmanaH pAkamicchati pAkIyati ' ityAdau prakRtyarthapAkAdeH sakarmakatayA sannantasamudAyaSad kyajAdyantapAkAdisamudAyasya sakarmakatAyA duritayA 'taNDulaM pAkIyati' ityAdiprayogApattirita vAcyam, kRdhAtusamAnArthakayateriva sannantaptamA nArthakasya kyajantAderApi karmatAbodhakasupsAkAkSatvAnupagamena tathAprayogAprasa. GgAt / kRdantakarmatvavivakSAyAM tu SaSThayA bAdhAd dvitIyAyA agrasaktiH / ___ na ca dhAtvavayavakRyoge "kartRkarmaNoH kRti " ityasya dvitIyAbAdhakatve 'kaMsakarmakavadhamAcaSTe kaMsaM ghAtayati ' ityatra dvitIyA na syAt kaMsasyAkhyAnakarmatvAyogena vadhakarmatayaiva taduttaraM dvitIyAsamarthanAditi vAcyam, kRdantottaraM sanpratyayArthecchAM prati sanprakRtibhUtadhAtvarthasya karmatvena sanaH karmAkAGkSAvirahepi prakRtibhUtadhAtoH karmAkAGkSayA ' pAkaM cikIrSati / ityevaM sakarmakaH prayogopi bhavatyevetyarthaH / nanu 'putrIyati ' ityAdau prakRtibhUtaputrapadasya sakarmakatvAbhAvenAsya karmAkAGkSAvirahAdakarmakasleSi 'AtmanaH pAkamicchati- pAkIyati' ityAdau pAkapadArthasya sakarmakatvena yathA ' pAkaM cikIrSati ' iti sakarmakaprayogo bhavati tathecchArthakakyajAdipratyayasthalepi ' taNDulaM pAkIyati' ityevaM sakarmakaH prayogo kathaM na syAdityAzaGkayAha- na ceti / parihAramAha- kRdhAtusamAneti, yayA yadyapi yatidhAtuH kRdhAtusamAnArthaka eva tathApi kRtraH sakarmakatvamasti yatezva sakarmakatvaM nAsti tathaiva sannantasamAnArthakasyApi kyajantAdeH prayogasya dhAtorvA karmatAbodhaka yat sup-subantaM taNDulamityAyuktapadaM tatsAkAGkSatvAbhAvAdeva tathA prayogasya=' taNDulaM pAkIyati' ityevaM sakarmakaprayogasya prasaGgaH ApattirnAstItyarthaH / kRdantaM yatpAkAdipadaM tatkarmatvavivakSAyAmapi taNDulAdipadAt SaSThayeva saMbhavati " kartRkarmaNoH kRti " ityanuzAsanAnna tu dvitIyA tathA ca ' taNDulasya pAkIyati ' itiprayogasaMbhavepi -- taNDulaM pAkIyati / iti na saMbhaktItyAha- kRdanteti / - . nanu yadi " kartRkarmaNoH kRti " ityanena dvitIyAbAdhaH syAttadA ' kaMsaM ghAtayati / ityatra kaMsasya ' kaMsavadhamAcaSTe , ityAkhyAnakarmatvaM tu nAstyeva vadhasyaivAkhyAnakarmatvAditi madharmatvameva kaMsasya vaktavyaM tAdRzavadharmatayaiva kaMsapadAd dvitIyAsamarthanaM ca kartavyaM tatra kyapadasya kRdantatvena tatkarmavAcakasapadAt SaSThayeva syAnna tu dvitIyeti ' kaMsaM ghAtayati / iti prayogo na syAdityAzaGkyAha-na ceti / taduttaram-kaMsapadottaram / AcaSTe ityasyArUyAnArthakatvaM vijJeyam / parihAramAha- kRdantottaramiti, 'kaMsavadhamAcaSTe- kaMsaM ghaatyti| ityAdau yatra kRdantavadhAdipadottaraM Nicpratyayo bhavati tatra " AkhyAnAt kRtastadAcaSTe kRlluk prakRtipratyApattiH prakRtivacca kArakam " ityanuzAsanena curAdigaNapaThitena kRdantakA "Aho Shrutgyanam" Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadhAtuprakaraNam ] vyutpattivAdaH / "L 3 6 (327) yatrAkhyAnArthe Nic tatra prakRtivaca kArakam " ityanena kRdantakArakasya Nyanta prakRtipratipAdyakriyAkArakatulyatvAtidezAd ' rAjAnaM gamayati sUryamudgamayati' ityAdau NyantadhAtuyoge yathA prakRtyarthakriyAkartuH karmatvaM tathA kRdantottaraNicUyogepIti=AkhyeyagatyudgatyAdikartuH karmatayA taduttaraM dvitIyeti NyantyadhAtuyoge yathA prakRteH karmaNo dvitIyAntatA tathA NicpratyayAntakRdantakarmaNopIti lAbhAt kRdantakarmaNaH kaMsAderdvitIyopapattiH / tathAvivakSAyAm 'taNDulasya pAkIyati ' itiprayoga iSyate eva - kArakavibhaktyarthasya vRttyekadezemApyanvayasya vyutpannatvAt / saMbandhavivakSAyAM ca na tathA prayogaH / vastutaH saMbandhavivakSAyAmapi tathA prayoga iSyata eva / na ca tatra vRttyekade - rakasya gamayati ' ityAdiNyantaprakRtibhUtadhAtupratipAdyA yA gamanAdikriyA tAdRzakriyAkArakatulyatvamatidizyate iti yathA " rAjAnaM gamayati ' ityAdau vyantavAtuyoge prakRtyarthagamanakriyakarte rAjapadArthasya karmatvaM bhavati tathA ' kaMsavadhamAcaSTe kaMsaM vAtayati ' ityAdau kRdantavadha - padottaraNicyo gepi kRdantavadhapadArthakArakasya kaMsasya karmatvaM saMbhavatItyarthaH / tathA ca C rAja C " gatimAcaSTe rAjAnaM gamayati sUryodgatiM ( sUryodayam ) AcaSTe - sUryamudgamayati ' ityAdAvAkhyeya ( vyAkhyeya ) gatyAdikarta rAjAdipadArthasya karmatvena taduttaram - rAjAdipadottaraM dvitIyA bhavatIti yathA NyantadhAtuyoge prakRtibhUtagamyAdikarmaNo dvitIyAntatA bhavati tathA NicpratyayAntakRdantavadhAdikarmaNovi dvitIyAntatA bhavatItyuktAnuzAsanena lAbhAdatra kRdantavadhakarmabhUtasya kaMsAdeH = kaMsArthapratipAdakakaMsapadAd dvitIyA yuktaivetyarthaH / svoktavAkyaM svayaM vyAcaSTe - AkhyeyetyAdinA / viSayazcAyaM vispaSTapratipattyarthaM hantervadhAdezastasya Nici ghAtayatItirUpApattizcetyAdirvyAkaraNazAstre draSTavyaH | tathAvivakSAyAm = taNDulasya kRdantakarmatvavivakSAyAM tu taNDulasya pAkIyati ' iti prayogaH " kartRkarmaNoH kRti ityanuzAsaneneSTa evetyAhatathAvivakSAyAmiti / ukte hetumAha- kAraketi kiM vA nanu taNDulasya pAkIyati ityatra STarthasya padArthasya vRttyekadezena = ' pAkIpati' ityAkArakanAmadhAtuvRtterekadezena pAkenaivAnvayaH kartavyaH sa ca na saMbhavati " padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena " iti niyamAdityAzaGkyAha- kAraketi, ' taNDulasya pAkIyati ' ityatra taNDulapadottaraSaSThyAH karmatvArthakatvena kArakavibhaktitvApattyA tAdRzakArakavibhaktibhUta SaSThyarthasya karmatvasya vRttyekadezenApi pAkAdinA'nvayo bhavatyeveti ' taNDulasya pAkIyati ' itiprayogasya nAnupapattirityarthaH / saMbandhArthakaSaSThyarthabhUtasaMbandhapadArthasya tu vRttyekadezenAnvayo na bhavatIti SaSThayA saMbandhavivakSAyA~ tathA = ' taNDulasya pAkIyati / iti prayogo na bhavatItyAha-saMbandhavivakSAyAM ceti, tAdRzasaMbandhaSaSThyAH kArakavibhaktitvAbhAvAt tadarthasyoktarItyA vRttyekadezapAkenvayAsaMbhavAdityarthaH / svamatamAha - vastuta iti SaSThyartha bhUtasaMbandhasyApi vivakSAyAM tathA ' taNDulasya pAkIyati ' iti prayoga iSTa eva - SaSThayarthakarmatvavivakSAyAM syAt SaSThayarthasaMbandhavivakSAyAM ca na syAdityatra 2 " Shou "Aho Shrutgyanam" Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 328) sAdarza:- [dvitIyAkArakadvitIyakhaNDezena SaSThayarthAnvaye " pratiyogipadAdanyad yadanyat kArakAdapi" itivyutpattivirodha itivAcyam, tAdRzavyutpatterabhedAnvayasthale eva svIkArAta, vRttyekadezena bhedAnvaye bAdhakAbhAvAt / ata eva Rddhasya rAjamAtaGgAH ' ityAdiprayogo neSyate, iSyate ca pituH svargakAmaH' ityaadipryogH| naca kArakapadapratiyogipadayo danivezanamaphalamiti vAcyam, tannivezasya dRSTAntavidhayoktattvAtyathA pratiyogipadAdyarthasya kutrApyabhedAnvayo na bhavati tathA vRttyekadezenA'nyapadArthasyetyarthe tAtparyAditi dhyeyam / abhedavivakSAyAm-' paNDitaM putrIyati , pravIraM putrakAmyati / ityAdipra. yogAbhAvavat paraputrAdigocarecchAvati puMsi 'putrIyati' ityAdayo na prayogA:mAnAbhAvAdityarthaH / nanu tatra SaSTyarthasaMbandhavivakSAyAM vRttyekadezena pAkena SaSTyarthasaMbandhasyAnyaye " pratiyogipadAdanyat' iti niyamavirodhaH syAdityAzaGkyAha-na ceti / pratiyogipadAviti-kArakasyaiva vRttyekadezenAnvayaH saMbhavati yathA ' taNDulasya pAkIyati ' ityatra SaSThayA karmatyA kvikSAyAM karmakArakasya taNDulasya vRttyekadezena pAkena, kArakAdanyasya tu vRttyekadezenAnvayo na saMbhavatItyatra SaSThayA saMbandhavivakSAyAM taNDulasya kArakatvAbhAvAttadanvayo vRttyekadeze pAke na saMbhavatItyarthaH / parihAramAha-tAdRzeti, " pratiyogipadAdanyat" ityasya kArakapadArthAdanyasya vRttyekadezenA'bhedAnvayo na bhavatItyayamevArtha iti kArakAdanyasyApi vRttyekadezena bhedAnvaye bAdhakAmAvAdatra kArakAdanyasyApi taNDulasya bhedena svakarmakatvarUpabhedasaMbandhena vRttyekadeze pAke'nvaye na kopi doSa ityarthaH / ukte vinigamanAmAha-ata eveti, yataH kArakAdanyasya vRttyekadezenAbhedAnvayoM na bhavatItyayamevoktavyutpatterabhiprAyo'ta eva 'Rddhasya rAjamAtaGgAH / ityatra kArakAdanyasya Rddhasya samAsavRttyekadezena rAjJA'bhedA'nvayo na bhavatIti 'Rddhasya rAjamAtaGgAH / iti prayogopi na bhavati, bhedAnvaye tu virodho nAstIti 'pituH svargakAmaH / iti prayogo bhavati-atra kArakAdanyasyApi pitRpadArthasya samAsavRttyekadezena svargeNa bhedAnvayasyaiveSTatvAdityarthaH / nanu " pratiyogipadAt " ityatra pratiyogipadakArakapadayorbhedena nivezanam= pratiyogipadakathanaM vyarthameva kArakapadenaiva tadarthalAbhAt kArakasyaiva pratiyogitvAdityAzaGkyAhana ceti / parihAramAha-tannivezasyeti, tanivezasya pratiyogipadanivezasya dRSTAntavidhayA sArthakatvAdityarthastathA coktavyutpatteH-' yathA pratiyogipadArthasya kutrApyabhedAntrayo na bhavati yathA-' candravanmukham / ityAdau sAdRzyapratiyoginaH candrasya sAdRzye bhedAntraya eva bhavati na tva'bhedAnvayastathA'nyapadArthasya kArakAdanyapadArthasya vRttyekadezenA'bhedAncayo na bhavati / ityayamevArtha iti SaSThayAH saMbandhArthakatvavivakSAyAmapi kArakAdanyasyApi taNDulasya vRttyekadezena pAkena bhedAnvaye virodhAbhAvAt ' taNDulasya pAkIyati' iti prayogo bhvtyevetyrthH| ___ yathA hya'bhedavivakSAyAmapi ' paNDitaM putrIyati / ityAdiprayogo na bhavati tathA paraputraviSayakecchAyAM satyAmapi 'putrIyati ' ityAdi prayogo na bhavatItyAha-abhedeti / atra pramANa "Aho Shrutgyanam" Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadhAtuprakaraNam j vyutpattivAdaH / ( 329 ) 66 supa AtmanaH kyac " ityAdinA icchAkartRsaMbandhi yadicchAkarma tadbodhakasubantAt kyacUkAmyacoviMdhAnAt / saMbandhitvaM ca saMbandhitvena bhAtatvam, anyathA yasyecchAkartuH putro'siddhastasyApi svIyatvena putrecchAdazAyAm ' putrIyatyayam' ityAdiprayogasya sarvasiddhasyAnupapatteH / uktasthale ' putrIyati' ityAdivAkyasya prAmANyavAraNAya ca kyajAdyarthecchAyAM putrAderviSayatvamAtraM na saMbandhaH kiM tu svAMze bhAsamAnasaMbandhasya pratiyogitayA yo viSayastAdRzapuruSavRttitvasahitamityupeyam / svasaMbandhasya kya jAdhavAcyatvepyuktasaMbandhenaivecchAyAM subantArthasyAnvaya iti vyutpattipradarza " mAha - supa iti icchAkartRsaMbandhipadArtha eva yadecchAkarma bhavati tadaivecchArthe " supa AtmanaH kyac ityAdinA kyacUkAmyacorvidhAnAdityarthaH / svakIyaputrAdiviSayakecchAyAmeva satya kyajAdipratyayoM bhavatIti yAvat / taduktaM vRttikAraNa - " iSikarmaNa iSitRsaMbandhinaH subantAdicchAyAmarthe kyac pratyayo vA syAt " iti / kartRsaMbandhizvaM ca kartRsaMbandhitvena bhAsamAnatva - meva grAhyama'nyathA putrAbhAve putre putrecchAkartRsaMbandhitvasyAsaMbhavAt putrecchAyAM satyAmapi 'putrIyati' iti prayogo na syAt vastutaH putre satyapIcchAviSayI bhUtaputrasyA'sattvAt ' putrIyati iti prayogo na syAdityAha - saMbandhitvaM ceti / ' Rddhasya rAjamAtaGgAH ' ityatreva ' putrIyati ityatra nAmadhAtuvRttyekadezena putrapadArthena paNDitAdipadArthasyAbhedAnvayo na saMbhavatIti paNDitaM putrIyati ' ' pravIraM putrakAmyati ityAdayaH prayogA na bhavantItyanusaMdheyam / 1 uktasthale iti-uktasthale = paraputrAdigo carecchAvati puMsi ' putrIyati ' iti prayogo na bhava tIti tAdRzadazAyAm ' putrIyati ' ityAdivAkyasya prAmANyavAraNAya kyajAdipratyayArthecchAyAM putrAderviSayitvamAtraM na saMbandhaH = viSayitvamAtra saMbandhena nAnyayo bhavati anyathA caitrasamaveta maitraputraviSayakecchAyAmapi maitraputrasya viSayitvasaMbandhenAnvayasaMbhavAd maitraputraviSayakecchAvatyapi caitre : putrIyati ' iti prayogaH syAdeva, tasmAt svAMze = putre bhAsamAno ya icchAkartRpituH svatvasaMvandhastAdRzasaMbandhasya pratiyogitayA ya icchAkartRrUpapitRrUpo viSayazcatrAdistAdRzacaitrAdirUpa - pitRpuruSavRttitvasahita viSayitvasaMbandhenaiva kyajAdyarthecchAyAM putrAderanvayo bhavati tathA ca paraputra* viSayakecchAsthale icchAyAmuktapitRrUpapuruSavRttitvaM nAstIti tAdRzasaMbandhenecchAyAM putrAnvayAsaMbhavAt ' putrIyati ' iti prayogApattirnAstItyarthaH / ukte pramANamAha- svasaMbandhasyeti, svamU= putraH / kyajAdericchAmAtravAcakatvena uktasyecchAnuyogikaputra saMbandhasya kyajAdya'vAcyatvepyuktenaivobhayasaMbandhena kyajAdivAcyecchAyAM subantArthasya = putrasthAnvayo bhavatIti vyutpatteH = niyamasya pradarzanAtra " supa Atmana: kyac " iti sUtre AtmanaH iti SaSThyantapadamupAttam, "AtmanaH " ityanena svakIyaputrAdiviSayakecchAyAmeva satyAM kyac bhavatItisUtrArthAt tAdRzecchA 66 33 "Aho Shrutgyanam" Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 330) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe-' nAyaiva sUtre " AtmanaH" ityupAttam / " AtmanaH" iti SaSThyarthasaMbandhazca naM "dhAtoH karmaNaH" ityAdisUtrAnuvRttAyAmicchAyAmanveti-avyAvartakatvAduktArthalAbhA'prayojakatvAt, api tu supa ityarthe subantAdityatra / taccecchAkartR. saMbandhitayecchAviSayArthakam / evaM ca "icchAkarmaNaH subantAdicchAkarturicchAyAm" iti vRttAvapi 'icchAkartuH subantAt ' ityeva yojanA kAryA-- yathAzrute darzitAnupapatteriti dhyeyam / 'bhRtyaM putrIyati ' ityAdAvA'cArArthavihitakyajantasya sakarmakatvaM yujyate yAH pitRvRttitvamuktaM prAptameva, putranirUpitaviSayitvamapIcchAyAmastyevetyarthaH / nanu "AtmanaH" ityanenoktasaMbandhaniyame labdhepi SaSThayarthasaMbandhasya kimicchAyAmevAnvayo bhavatyanyatra vetyAhaAtmana iti, asya SaSThayarthasaMbandhasyecchAyAmanvayo na bhavati-icchAyAmanvaye hyAtmaviSayake cchAyAM kyacU syAditi sUtrArthaH syAt tatra vinigamanAvirahAd yAvadAtmaviSayakecchAyAM kyac syAditi kasyA apIcchAyA vyAvRttirna 'syAdityAha-avyAvartakatvAditi, tathoktaSaSThayarthasaMbandhasyecchAyAmanvaya uktaMsUtrArthalAbhasya prayojakopi na bhavatItyAha-uktArtheti / tasmAt "AtmanaH" iti SaSThayarthasaMbandhasya sUtroktasya " supaH " ityasya yortha H subantAditi tasminna'nvayo bhavati putrAdipadAthe'nvayo bhavatIti yAvadityAha-api viti / tacoktasubantaM putrAdipadamicchAkartRsaMbandhitayA ya icchAviSayaH putrAdistadarthakam tadbodhakameveti paraputrAdiviSayakecchAyAM kyajAdirna bhavatIti prAptamityAha-tacceti / sa ceti prAmAdikaH pAThaH / "supa AtmanaH kyaca " iti sUtrasya yA khalu kenacit " icchAkarmaNaH subantAdicchAkarturicchAyAM kyac" ityevaM vRttirvinirmitA tatrApi 'icchAkartuH ' itiSaSThayarthasaMbandhasya subante putrapadArthe'nvayalAbhArtham ' icchAkartuH subantAdicchAkarmaNaH kyac syAdicchAyAm ' ityevaM yojanA anvayaH kartavyaH, anyathA yathAzrute" icchAkarmaNaH subantAdicchAkarturicchAyAM kyaca " ityevaM yathAzrutAnvaye svIkRte tu caitraputrasyApi maitrasamavetecchAviSayatvasaMbhavAt maitrasya ca caitraputraviSayakecchAkartRtvasaMbhavAd paraputraviSayakecchAyAmapi kyac syAditi svaputraviSayakecchAyAmeva kyajAdipratyayo bhavati nAnyaputraviSayakecchAyAmapIti pradarzitasya niyamasyAnupapattiH syAdevetyAha-evaM ceti / uktavRttigranthasya * icchAkartuH subantAdicchAkarmaNaH kyaca syAdicchAyAm / ityevamanvaye tu subantaputrAdipadArthasya icchAkartRsvatvavattvamicchAkarmatvaM ca prApnotIti svaputraviSayakecchAyAmeva kyajAdeH prAptiH saMbhavati na tu paraputraviSayake cchAyAmapi-paraputre putratvenecchAkartRsvatvAsaMbhavAditi bhAvaH / __ " upamAnAdAcAre " itisUtrasaMpannaprayogamudAharati-mRtyaM putrIyatIti, putrvdaacrtiityrthH| uktecchArthakakyaca uktarItyA'karmakatvepyA''cArArthakakyacaH sakarmakatvameva-upamAnavAcakapadAt kyaci jAte upameyasyaiva bhRtyAdeH karmatvasaMbhavAta-putramiva kamAcaratIti karmAkAGkSAyA nityaM "Aho Shrutgyanam" Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadhAtuprakaraNam ] vyutpattivAdaH / ( 331) ' tamivA eva, tathA hi- tamivAcaratItyarthe upamAnavAcinaH kyac vihitaH, carati ' ityasya ' tattulyaM jAnAti ityartha:- AcArapadasya vyavahAramUlajJAnaparatvAt / tulyatayA jJAnaM ca kyajarthastacca sakarmakameva, tatra tulyatve pratiyogitayA putrAderanvayaH / putrAdipadameva vA gauNyA putrAditulyaparam jJAnamAtraM kyajarthastatra ca svAbhedAvagAhitva saMbandhena putrAditulyasyA'nvayaH / 6: na caivaM putrAdipadamupameyArthakameva natRpamAnArthakamiti katham upamAnAdAcAre " ityanena taduttaraM kyaco vidhAnaM saMgacchate iti vAcyam, putrAdipadasya tulyArthakatvepi tulyatvapratiyogitayopamAnaputrAdyarthakatvAt, ata eva tasya karmavAcakatvaM putrAditulyasyAcArakarmatvAt samyagupapadyate / pUrvamate upamAnapadasya karmavAcakatvamA'cArakarmavizeSaNatulyatApratiyogibodhakatvarUpaM bodhyam / sattvAdityAha - AcArArtheti / sakarmakatvaM svayametra pratipAdayati- tathA hIti / upamAnavAcinaH= upamAnavAcakaputrAdipadAt ( upamAnatyenAbhISTo yaH putrAdistadvAcakaputrAdipadAt ) / AcArapadasya vyavahArakAraNIbhUtajJAne lakSaNA / taca = jJAnaM ca / kyajarthajJAnasya sakarmakatvAt kyajatasyApi sakarmakatvaM prAptam / tatra = 'mRtyaM putrIyati = putratulyaM jAnAti ' ityatra tulyatve sAdRzye pratiyogitayA putrAderanvayaH / pakSAntaramAha--putrAdipadameveti / tatra= kyajarthajJAne / svam = putratulyapadArthaH / stre putratulyapadAtha bhRtyAdau yaH putrAbhedastadavagAhityamatra kyajarthajJAne vartata eveti tena saMbandhena kyajarthajJAne putratulyasya ( putratulyapadArthasya ) anvaya iti putratulyajJAnasya (putratulyatvaviSayaka jJAnasya ) lAbhaH / svasminnabhedaH svAbheda iti saptamIsamAsaH, SaSThIsamAse tu putratulyabhUtyAdipadArthAmedaH putre eva bhAseta na caitad yuktaM pratibhAti-mRtyAdAveva putrAbhedamAnasya yuktatvAdityanusaMdheyam / kiM thA svapadaM putraparaM jJeyam / nanu yattulyaM bhavati tadupameyameva bhavati na tUpamAnamiti putrapadasya putratulyArthakatve putrasyopameyatvameva syAditi putrapadAt kathaM kyac syAt sUtreNopamAnavAcakapadAdeva kyavidhAnAdityAzaGkyAha-naM ceti / taduttaram = putrapadottaram / parihAramAha-putrAdipadasyeti, tulyArthakatvepi= putrAditulyArthakatvepi, sAdRzyapratiyogina upamAnatvaniyamAdatrApi putrasya tulyatvapratiyogitvena putrapadasyopamAnabhUtaputrArthakatvamakSatameveti taduttaraM kyacprAptau na kAcidanupapattirityarthaH / ata eva = putrapadasyopamAnavAcakatvAdeva, upamAnaviSayakavyavahAre upamAnasyaiva karmatyAt putramivAcarati ' ityatra ca putratulyasyaicAcArakarmatvAt tasya = putratulyArthakaputrazabdasya karmavAcakatvamupapadyate. anyathA putratulyasyAcArakarmatvenA'tadathakasya ( putratulyArthakatvarahitasya ) putrazabdasya karmavAcakatvaM na syAdityAha - ata eveti / nanu pUrvamate == ' tulyatAjJAnaM $ kyajarthaH ' itimate putratulyatAjJAnakarmatvaM bhRtyAdereva saMbhavati na tu katvaM syAt ? karmavAcakatvAbhAve ca putrapadAt kathaM putrasyeti putrazabdasya kathaM karmavAca - kyac syAt uktasUtreNa upamAnAt 58 "Aho Shrutgyanam" Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 332 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDa vastuta: ' putramivAcarati ' ityasya putraM yathA vyavaharati tathA vyavaharatItyevArthaH, vyavahArazca pratipAlyatvAdinA jJAnaM pratipAlanAdirUpo vyApAro vA, evaM ca' putrIyati' ityasya putrakarmakavyavahAratulyavyavahArakartetyarthaH / mukhacandrAde svajanAhlAdasya tulyatayopamAnopameyabhAvastathA putrabhRtyayorapi svakarmakavyavahAratulyatayA sa iti putrapadasyopamAnavAcitA AcAraniSTha sAdRzya pratiyogyAcArakarmavAcitA ca / AcArasadRzAcAra eva kyacorthaH, prathamAcAre karmatAsaMbandhena putrAderanvayaH - amAdyantAt kyacpratyaya vidhAnepi dhAtvavayava tayA luptasyAsmAderniyamenAnupasthiteH karmatvasya saMbandhatayA bhAnamupeyate, yathA 'rAjapuruSaH ' karma gaH subantAdAcAre'rthe kyac syAt ( vRttiH ) " ityevaM karmavAcakapadAdeva kyaco vidhAnAdivyAzakya putrapadasya prathamamate karmavAcakatvamupapAdayati- pUrvamate iti, ' putramivAcarati putrIyati ityatropamAnapadasya = putrapadasya yad AcArakarmavAcakatvaM tad upameyabhUtabhRtyAdiviSayakAcArakarmabhUtaM yad bhRtyAdi tadvizeSaNIbhUtA yA tulyatA ( sAdRzyam ) tatpratiyogibhUto yo putrAdistotrakatvarUpameva bodhyaM na tvAcAraviSayabodhakatvarUpam-tadasaMbhavAdityarthaH / atrAcArapadena tulyatvAcAra eva grAhya iti tAdRzAcAre putrasya svakarmakatva saMbandhenAnvayAsaMbhavepi tAdRzAcaraikadezabhUtAyAM tulyatAyAM tu strapratiyogitvasaMbandhenAnvayaH saMbhavatyeveti tAvanmAtreNaivAtra putrasya karma putrapadasya ca karmavAcakatvaM mantavyamiti bhAvaH / 5 LL L svAbhiprAyamAha - vastuta iti, spaSToyaM granthaH / putrIyati ityasya zAbdabodhamAha evaM ceti / putrabhRtyayorupamAnopameyabhAvaM vyutpAdayati-mukheti / bhRtyena saha putraviSayaka vyavahArasaha - zavyavahAra iti svakarmakavyavahAratulyatayA = putrabhRtyakarmakavyavahArayostulyatayA putrabhRtyayorapi saH - upamAnopameyabhAtraH siddhaH / bhacAraniSTeti bhRtyakarmakAcAraniSTaM yat sAdRzyaM tatpratiyogibhUto yaH putrakarmakAcArastatkarmavAcakatvaM putrapadasya prAptam / evaM pariniSpannaM kyajarthamAha-AcArasadRzeti / prathamAcAre= putrakarmakAcAre / AcAranirUpitA putraniSThApi karmatA nirUpakatva saMbandhenAcAre vartate tAdRzakarmatAsaMbandhena ca putrasyAcAre'nvayaH / amAdyantAditi - ' putramivAcarati ityatra dvitIyAntaputrapadAt upamAnAdAcAre " ityanena kyacpratyayo jAtastAdRzakyajantastha dvitIyAntaputrapadasya sanAdyantA dhAtavaH " ityanena dhAtusaMjJA jAteti dvitIyAyA dhAtvavayavatayA "supo dhAtuprAtipadikayoH " ityanena lopo jAto lutAyAzca vibhakteH samAsAdau anuSasthiteH=smaraNAbhAvAd dvitIyArthasya karmatvasya prakAratvAsaMbhavena saMbandhatayA =saMsargatayA bhAnaM svIkriyate - anupasthitasyApi saMsargatvasaMbhavAditi karmatAsaMbandhena putrasya putraviSayakAcAre'nvayaH / atra luptavibhaktyanusaMdhAnAbhAve dRSTAntamAha-yatheti / vibhaktayantArthaviziSTe =rAja saMbandhaviziSTa | pUrvapadalakSagA = rAjapadasya lakSaNA / yadi samAsAdAvapi luptavibhakteH smaraNaM syAttadA rAjapuruSaH ' ityatra luptaSaSTyA api smaraNaM syAttathA ca smRtaSaSThayaiva rAjasaMbandhopasthiteH saMbhabAdU rAjapadasya rAja saMbandhaviziSTa lakSaNAzrayaNaM na syAdeva, na ca mA bhatratu lakSaNAzrayaNaM smRta 6 " Aho Shrutgyanam" 3 7 . Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadhAtuprakaraNam ] vyutpattivAdaH / ( 333 - ityAdisamAsarUpaprAtipadikAvayavatayA uptaSaSThyAdipratisaMdhAnA'niyamAd vibhatyantArthaviziSTe pUrvapadalakSaNopayate / dvitIye AcAre nRtyasya karmatayA kyajantasya sakarmakatvamiti / kuTyAM prAsAdayati ' ityAdAvA''dhArarUpopamAnavAcisaptamyantottaravihitakyajantasya na sakarmakatA tatra ca prAsAdAdhikaraNakAcAratulyAcAraH kyajantArthaH sa cAvasthAnarUpa evetyakarmaka eveti kuTayAstatrAdhikaraNatayA tataH saptamyeva / avasthAnayoH sAmyaM caikajAtIyasukhajanakatvAdinA'vizeSajJAnaviSayatvena vA / haMsa ivAcarati haMsAyate - haMsati ityAdAvupamAnavAcikartRvAcakapadottaravihitakyaGantakvivantadhAturapyakarmakaH- tatra haMsAdikartRkA cAratulyAcArasya gamanAdirUpasya kyaGantAdyarthatvepi gamyAdipratipAdyatAvacchedakasaMyogAdirUpaphaSaSThyA rAjasaMbandhopasthitAvapi doSAbhAvAditi vAcyam, samAsAdau luptavibhaktismaraNasvIkAre hi. Rddhasya rAjamAtaGgAH ' ityapi prayogaH syAt - smRtaSaSTIviziSTarAjapadena SaSThayanta RdrapadasyAnvaye bAdhakAbhAvAt na caivaM prayogo bhavatIti tannivAraNArthaM samAsAdau luptavibhakteH smaraNAbhAvaH svIkartavyastathA ca " rAjapuruSaH ityatra luptaSaSThIsmaraNAsaMbhavena rAjasaMbandhopasthiterupAyAmAvAd rAjapadasya rAjasaMbandhaviziSTa ( rAjasaMbandhini ) lakSaNA svIkAryA tathA ca tayorabhedAnvayena rAjasaMbandhaviziSTAbhinnaH puruSa itizAbdabodho jAyate iti bhAvaH | dvitIye = mRtyaviSaya ke AcAre bhRtyasya karmavyamiti kyajantasya ' putrIyati ityasya sakarmakatvaM prAptamiti mRtyaMputrIyati ' iti prayogo bhavatItyarthaH / 6 = 88 adhikaraNAceti vaktavyam " iti vArtikasaMpanna prayogamudAharati-kuTayAmiti, kuTagha prAsAdayati ' ityantra prAsAdasyAdhikaraNarUpatvenaiva prAsAdapadasyopamAnavAcakatvaM tAdRzaprAsAdapadAcA''cArArthe kyac jAta iti karmAkAGkSAbhAvAnna sakarmakatvamityarthaH / akarmakatvamupapAdayati - tatreti, tatra = ' prAsAdayati ' ityatra / saH = AcAra: / sthiteradhikaraNa sAkAGkSatvena karmAkAGkSAbhAvAt sthitirUpAcAravAcakakya copyakarmakatvaM prAptamiti kuTayA adhikaraNatvameva | tataH = kuTIpadAt / kuTayadhikaraNakAvasthAnasya prAsAdAdhikaraNakAvasthAnasya ca parasparaM sAmyamAha - avasthAnayoriti / etAdRzasadRzAvasthAnAdhikaraNayoH kuTIprAsAdayorupameyopamAnabhAvaH siddha ityarthaH / 6 , 6 CL << " kartuH kyaG salopazca " iti sUtrasaMpannaprayogamudAharati- haMsAyate iti, atra kyaGantasya haMsazabdasya sanAdyantA dhAtavaH " ityanena dhAtutvaM prAptasya GitvAt anudAttaGita Atmanepadam " ityanenAtmanepadaM prAptam / " sarvaprAtipadikebhyaH kiv vA vaktavyaH " itivArtikasaMpannaprayogaM codAharati- haMsatIti, haMsakartRkagamanAdirUpAcArasadRzAcArakartetyarthaH / akarmakatvamuktamupapAdayati-- tatreti, yadyapi gamanam ' grAmaM gacchati ' ityAdau sakarmakameva tathApyatra kyaGAdyantArthabhUtasya gamanAdirUpAcArasya sakarmakatvaM nAstyeva, atra hetumAha- gamyAdIti, gama " Aho Shrutgyanam" Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza:- [dvitIyAkArakadvitIyakhaNDelAnavacchinnasyaiva tadarthatvopagamAt / zabdajJAnAdirUpasaviSayakavyApArAtmakasthAcArasya kvacittadarthatvepi viSayarUpakarmA'varuddhasyaiva tasya tadarthatvopagamAt, karmAvaruddhasya ca karmAnvayanirAkAGkSatvAdityAdikaM svayamUhyam / kRtyarthakadhAtuyoge iSTasAdhanatvAdijJAnavizeSyatAprayojyasAdhyatAkhyaviSayatAdhAtupratipAdyastu saMyogAnukUlavyApAra iti saMyogasya pratipAdyatAvacchedakatvaM prAptaM tAdRzaM yada gamyAdipratipAdyatA ( vyApAratA ) vacchedakIbhUtaM saMyogAdirUpaM phalaM tadanavacchinnasyaiva tadrahitasyaiva gamanAdirUpAcArasya ( gatyAdyanukaraNamAtrasya ) tadarthatvopagamAt kyaGantAdyarthatyopagamAttasyAkarmakatvam-- phalAvacchinnavyApArabodhakasyaiva dhAto: sakarmakatvaniyamAdityarthaH / zabdajJAneti-- yatra kopi haMsa iva zabdaM karoti tatra haMsAyate haMsati ' ityAdau zabdarUpa evAcAro grAhya iti tatra zabdarUpAcAra eva kyaGantAdyartho bhavati zabdasya saviSayakatvaM ca tAzazabdajanyajJAnaviSayaviSayakatvena vijJeyaM yathA ghaTazabdajanyajJAne ghaTo viSaya iti ghaTazabdasyApi sa ghaTo viSaya eva, yatra paNDitajJAnamiva kopi jJAnaM karoti tatra 'paNDita ivAcaratIti paNDitAyate paNDitati' itiprayogo bhavati tatra jJAnarUpa evAcAro grAhyo jJAnasya ca saviSayakatvaM spaSTameva / zabdajJAnAdayazca vyApArA yadyapi saviSayakatvena sakarmakA eva saMbhavanti tathApi zabdAdiviSayarUpakarmaNA'varuddhasyaiva sahitasyaiva tasya zabdajJAnAdirUpavyApAralakSagAcArasya tadarthatvopagamAt-kyaGantAdyantArthatvopagamAt zabdAdiviSayarUpakarmaNa AcArakukSau pravezAt karmAvaruddhasya ca karmAkAGkSAyA asaMbhavAdakarmakatvaM siddham , yathA- spardhadhAtoH parAbhavAnukUlecchArthakatvAt phalabhUtaparAbhavasyApi dhAtvarthakukSau pravezAdakarmakatvaM bhavati tathA prakRtepi 'paNDitAyate / "vidvAyate vidvasyate / ityAdau paNDitAdikartRkAramAdiviSayakajJAnAdivyApArasya tathA paNDitA. dikartRkasya nityo jIvaH' ityAdyAtmAdiviSayakazabdAdivyApArasya ca kyaGtAdyantArthatvAd viSayarUpakarma gazca tAdRzavyApAre eva pravezena tasya karmAkAGkSAyA abhAvAdakarmakatvam, 'gacchati / ityAdau tu saMyogAnukUla vyApArasyaiva dhAtvarthatvena prAmAdirUpakarmaNo dhAtvarthavyApAre pravezAbhAvAt tatsAkAGkSatvAt sakarmakatvamiti vyatirekaH / kiM vA "zabdajJAnAdi " ityatra zabda. jJAnapadena zabdaviSayakaM jJAnaM grAhyam 'paNDitAyate vidvAyate ' ityAdisthale paNDitAditulyAcArakartumaitrAdeH paNDitocAritazabdasamudAyamAtrasyaiva jJAnaM bhavati na tu tadarthasyAtmAdeH ata evaM tAzapaNDitatvAdidharmAnAkrAntameva mUrkhAdikamuddizya 'paNDitAyate' ityAdi prayogo bhavati haMsAtiriktamevodizya ca ' haMsAyate / ityAdi prayogo bhavati, zabdaviSayakajJAnasya tu sakarmakatvaM spaSTameva, ayApyatra tAdRzaviSayarUpakarmaNaH kyaGantAdyantArthavyApArakukSau pravezAt tAdRzavyAparasyAkarmakatvam. 'jAnAti ' ityAdau ca vyApArakukSau viSayarUpakarmaNaH pravezAbhAvAt sakarmakattramiti vyatireka iti pratibhAti / / 'ghaTaM karoti / ityAdiprayogamudAharati-kRtyarthaketi, 'ghaTaM karoti' ityatra ghaTo madiSTasAdhanamityAkArakeSTa sAdhanatvajJAnanirUpitA vizeSyatA gharesti tAdRzavizeSyatAprayojyA sAdhya "Aho Shrutgyanam" Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtyarthakadhAtusthalIpadvitIyArthaH ] vyutpattivAdaH / ( 335) vizeSa eva karmatvaM dvitIyAderarthaH, na tu viSayatAmAtram-yatra 'ghaTaM karoti' iti prayujyate tatra'kapAlaM karoti ' 'jalAharaNaM karoti' ityAdyaprayogAt / __ athaivam 'kAzAna kaTaM karoti ' 'kASThaM bhasma karoti' ityatra kAzakASThAdipadottaradvitIyAnupapattiH-- tatra kRtinirUpitoktaviSayatAvirahAditicet ?, upAdAnIyavilakSaNaviSayatApi dvitIyArthaH, sA ca dvitIyAntaropasthApyasAdhyIyaviSayatAviziSTAyAmeva kRtAva'nveti, ata:- kaTAdirUpakarmAntarA'samabhivyA. hAre 'kAzAn karoti ' ityAdayo na pryogaaH| tAkhyaviSayatApi ghaTe jAyate sAdhyatAyA iSTasAdhanatAjJAnaprayuktatveneSTasAdhanatAjJAnanirUpitavizeSyatAprayojyatvAt , tAdRzasAdhyatAkhyaviSayatArUpaM yat karmatvaM tadevAtra dvitIyArthaH na tu viSayatAmAtram viSayatAsAmAnyam / pratiSedhe hetumAha- yatreti, yadi viSayatAsAmAnya dvitIyArthaH syAttadA ghaTo madiSTasAdhanamityAkArakeSTasAdhanatAjJAnakAle viSayatAsAmAnyaM tu kapAlepi bhavati kapAlaM vinA ghaTotpatterasaMbhavAt tathA jalAharaNepi bhavati jalAharaNArthameva ghaTApekSAsatvAditi 'ghaTaM karoti' iti prayogakAle 'kapAlaM karoti' 'jalAharaNaM karoti' ityapi prayogaH syAt . na caitadiSTamiti. sAdhyatAkhyaviSayataiva dvitIyArthastathA ca ghaTo madiSTasAdhanamitISTasAdhanatAjJAnakAle sAdhyatA ghaTe eva pratIyate na kapAlAdAviti na 'kapAlaM karoti' ityAdiprayogApattiratretyarthaH / nanu yadi kRtyarthakadhAtuyoge sAdhyatAkhyaviSayataiva dvitIyArthastadA 'kAzAn kaTaM karoti / ityAdau kAzAdeH siddhatvena tatra=kAzAdau sAdhyatAkhyaviSayatAyA asaMbhavAt kAzAdipadocara dvitIyA na syAdityAzaGkate- athaivamiti ! uttaramAha- upAdAnIyeti, upAdAnatAkhyaviSayatApi dvitIyArthostIti kAzAnAM kaTopAdAnatvena tadbodhakadvitIyAyAH prAptau na kAcidanupapattiH, sA upAdAnatAkhyaviSayatA ca yA dvitIyAntaropasthApyA=kaTAdipadottaradvitIyopasthApyA sAdhyIyaviSayatA-pAdhyatAkhyaviSayatA tadviziSTAyAmeva kRtAvanveti tathA ca kaTAdirUpakarmAntarasyA'samabhivyAhAre kRtau sAdhyatAkhyaviSayatAyA anvayA'saMbhavenopAdAnatAkhyaviSayatAyA api anvayAsaMbhavAt 'kAzAn karoti' iti prayogo na bhavati kAzAnAM siddhatvAt / kRtau viSayatobhayasyaiva nirUpakatvasaM bandhenAnvayo jJeya ityarthaH / nanu yadi 'kAzAn kaTaM karoti / ityatra kAzAnAM kaTopAdAnatvena kAraNatvaM kAzapadottaradvitIyAyAzcopAdAnatAkhyaviSayatArthastadApi ' kASThaM bhasma karoti' ityAdau kASThAdipadottaradvitIyAyA upAdAnatAkhyaviSayatArthakatvaM na syAt kASThAdezca karmatvamapi na syAt , ukta hetubhAha- tasyeti, tasya-kASThadugdhAdeH bhasmadadhyAdikaM pratyupAdAnasvAsaMbhavAt, upAdAnatvAbhAve hetumAha- kASTheti, kAryAvasthAyAmapi vidyamAnasyaivopAdAnatvaM bhavati yathA kAzAnAm . kAzAnAM kAryabhUtakaTAvasthAyAmapi vidyamAnatvAt , kASThadugdhAdestu kAryabhUtabhasmadhyAdyavasthAyAM sattvaM "Aho Shrutgyanam" Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 336 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe athaivamapi ' kASThaM bhasma karoti ' ' dugdhaM dadhi karoti' ityAdau kASThadugdhAdeH karmatvAnupapattiH- tasya bhasmadadhyAdyupAdAnatAvirahAt kASThadugdhAdinAzAnantarameva tadArambhakaparamANubhirbhasmadadhyAdyArambhAt utpattyAzrayasyaivopAdAnatvAt vibhinnakAlIna yozcAdhArAdheyabhAvavirahAt kAraNasyaivopAdAnatvaniya mAcca / na ca pariNAmavAdavidvoSiNAM naiyAyikAnAM kASThAderbhasmAdirUpadravyAntarakAraNatvam api tu pratibandhakatvameva - dravyavati dravyAntarAnutpatteriti cet 1, na-karma hi trividhaM bhavati - prApyaM prakRtivikRtI ca / tatra prApyaM karma-kriyAjanyaphalazAli gamyAdergrAmAdi jJAnAderviSayazca / kriyAniSpAdyaM yat tad vikRtirUpaM yathA- pAkAderodanAdi yathA vA kRtermAlyAdi kaTAdi ca / prathame taNDulAdirUpapUrvadravyaM vinAzyaudanAdarnirvartanam dvitIye puSpAdirUpapUrvadravyamavinAzyaiva saMdarbhAdirUpavizeSaM niSpAdanena viziSTasya mAlyAdernirvartanam, tRtIye ca kAzAdirUpapUrvadharmiNamavinAzya tatraiva kaTAdirUpadharminiSpAdanama, IdRzaM ca karma prakRterasamabhivyAhArasthale nirvartyamucyata / na bhavati pratyuta kASThadugdhAdinAzAnantarameva tadArambhakaparamANubhiH = kASThadugdhAdyArambhakaparamANubhirbhasmadadhyAdikAryotpattirdRzyate. utpattyAzrayasyaiva copAdAnatvaM bhavati vibhinnakAlayozcAdhArAdheyabhAvo na saMbhavatIti vinaSTasya kASThadugdhAderbhasmadadhyAdyutpattyAzrayatvAsaMbhavAt kiM ca kAraNasyaivopAdAnatvaniyamAd vinaSTasya ca kASThadugdhAderbhasmadadhyAdikAraNatvAsaMbhavAd na kASThadu - gvAderupAdAnatvaM saMbhavatIti na karmatvamapi saMbhavati tathA ca kASThadugdhAdipadottaraM dvitIyAnupapattirityAzaGkate - athaivamapIti / nanu kASThadugdhAderupAdAnatvAbhAvepi pariNAmitvarUpaM kAraNatvaM bhaviSyatItyAzaGkyAha-- na ceti, nyAyamate pariNAmavAdA'svIkArAt kASThAderbhasmAdirUpadravyAntaraM prati kAraNatvameva na saMbhavati yena pariNAmikAraNatvaM syAt pratyuta kASThAdisattve bhasmAsaMbhavAd bhasmAdikaM prati kASThAdeH pratibandhakatvameva, ukte hetumAha-dravyavatIti, kASTharUpadravyavati kASThAvayavabhUtaparamANusamUhe bhasmarUpadravyAntarasyotpattyasaMbhavAdityarthaH / pariharati-neti / kASThadugdhAdInAM karmavapratipAdanArthaM karmamedaM nirUpayati-karmeti / prApyakarmasvarUpamAha - tatreti, viSayaH = ghaTAdiH / taduktam " kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate / / " iti // nahi grAmaghaTAdau gamanajJAnAdinA kazcidvizeSa upalabhyate iti prApyakarmatvam / vikRtirUpakamaiMsvarUpamAha-kriyAniSpAyamiti, pAkAdeH = pAkAdirUpakriyAyAH / prathame == " pAkAderodanAdi" ityatra / taNDulanAzAnantaramevaudanotpatteH / nirvartanam = saMpAdanam / dvitIye =" kRtermAlyAdi ityatra / saMdarbha: prathanaM mAlAyA AkArasaMpAdanam / viziSTasya saMdarbhAdiviziSTasya | vRrtAye = "Aho Shrutgyanam" 17 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprabhedanirUpaNam ] vyutpattivAdaH / ( 337 ) 8 'taNDulAnodanaM pacAte kusumAni khajaM karoti ' 'kAzAn kaTaM karoti' ityAdau prakRtisamabhivyAhArasthalepi nirvartyate niSpAdyate yaditi vyutpattyA yadyapyodanAderapi nirvartyatA'sti tathApi tadvyAvRttameva pAribhASikaM nirvartyatvam, taduktamaMbhiyuktaiH- 88 3 PS satI vAsvidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAzrIyate tasya nirvartyatvaM pracakSate // " iti / yasya - vikRtikarmaNaH, nAzrIyate na prayujyate ityarthaH / evaM ca tatra tatraudanAde = vikAryakarmaNyevAntarbhAvaH, taduktam 66 yadasajjAyate pUrva janmanA yatprakAzyate / tannirvartyam, vikArya tu karma dvedhA vyavasthitam // prakRtyucchedasaMbhUtaM kiMcit kASThAdibhasmavat / kiMcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat // 53 L iti / "kaTAdi ca" ityatra / dvitIyatRtIyodAharaNayorvizeSo nAsti buddhivaizadyArthameva pRthakpratipAdanam / IdRzam = uktaudanamAlyAdirUpameva karma prakRteH = taNDulapuSpAderasamabhivyAhArasthale= odanaM pacati ' ' mAlyaM karoti ' L kaTaM karoti ' ityAdisthale nirvartyamucyate--vayamANapramANAt / vakSyamANena " satI vA " ityAdipramAyena prakRterasamabhivyAhAre evaM nirvartyatvapratipAdanAt / yodanAdInAM nirvartyatvamasti tadA taNDulAdirUpaprakRtisamabhivyAhArasthalepi nirvartyatvaM kiM na syAt prakRtisamabhivyAhArasya pratibandhakatvAsaMbhavAdityAzaGkAyAmAha - taNDulAniti, prakRtisamabhivyAhArasthale odanAdeH vyutpattisiddhaM nirvartyatvamastyeSa tathA ca pUrvoktaM prakRtya'sama'bhivyAhArasthale eva yannirvartyatvaM tat pAribhASikam = sAMketikameva nirvartyatvamata eva tadvyAvRttam= france: 1 kiMvA tadvyAvRttaM nAmaudanAdivyAvRttaM prakRtisamabhivyAhArasthale audanAdyananvayItyarthaH / atra pramANamAha-satI veti / lokArthamAha-yasyeti / na prayujyatena samabhivyAhiyate / kaTaM karoti' ityatra kaTaprakRtibhUtakAzAnAM sattvepi tadvAcakakAzapadaprayogo na kRta iti kaTasya nirvartyatvamiti 'satI prakRtiH pariNAminI yasya nAzrIyate' ityasyodAhAraNam / ' odanaM pacati ' ityatraudanaprakRtibhUtataNDulAnAM nAzAnantaramevaudanotpatterutpattikAle taNDulAnAmavidyamAnatvaM tadrAcakataNDulapadaprayogatha na kRta ityodanasya nirvartyatvamiti ' avidyamAnA vA' ityasyodAharaNam / upasaMharati- evaM ceti, odanAde: nirvartyakarmaNa ityarthaH / ukte pramANamAha--yadasajjAyata iti, yat pUrvamasadeva jAyate janmanA ca prakAzyate tannirvartya karma pUrvaM taNDulAvasthAyAmasadevaudanaM svotpattyA prakaTaM bhavatIti nirvartyam / nirvartyakarmaNo vikAryakarmaNyantarbhAvAya vikAryasvarUpamAha-vikAryamiti, prakRtibhUtasyaM kASThasya nAzAnantaraM bhasmotpadyate iti kASTabhasma vikArya karma evamevadanamapi vikAryaM karma, suvarNakuNDalAdau ca 22 "Aho Shrutgyanam" Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 338 ) [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe atra prakRtirapi grAhyA, anyathA kASThasuvarNAdesturIyatApatteH / vikArya padenaikavyutpacyA prakRtivikRtyubhayA'bodhanepyubhayasAdhAraNarUpAvacchinne pAribhASikameva vikAryapadam / prakRtirUpaM karma ca kriyayA vastvantaraniSpattaye pUrvabhAvaviziSTasya yasyAsatvarUpa vikAro nirvAhyate tad yathA- pAkAdestaNDulAdi kRtezva puSpakAzAdi, tatra prathamasthale taNDulAdirUpadharminAzAdeva pUrvabhAvaviziSTatadasattvamodanAdirUpakarmAntaraniSpAdakam, itaratra dharmiNaH kAzakusumAdeH sattvepi kaTasaMdarbhAdivi-raharUpapUrvabhAvAsavena tadviziSTasyAsatvaM kaTasaMdarbhAdiniSpAdakakriyAto niprakRtibhUtasuvarNAdervinAzaM vinaivA''kArAdiguNAntaramutpadyate iti kuNDalAdikaM dvitIyaM vikArya karma, etrameva kaTAdInAM mAlyAdInAM ca dvitIyavikAryakarmatvameva vijJeyam etad vikAryakarmaiva vikRtikarmeti ca jJeyam / nanu kAzAdirUpaprakRtikarmaNopi sattvAccAturvidhyameva syAdityAzaGkAyAmAha - atreti, atra vikAryakarmaNA prakRtikarmApi saMprAyama'nyathA kASTasuvarNAdirUpaprakRtikarmasturIyatvaM syAt vikArya padenaikavyutpattyA prakRtivikRtyubhayabodhanAsaMbhavepyubhayasAdhAraNaM yat karmatvaM tadavacchinne vikAryapadaM pAribhASikamityarthaH / kiM vA vikAryate yat tat vikAryaM vikRtiH, -vikAryate yasmin tad vikArya prakRtiH, ityevaM vyutpattyA vikAryapadasya prakRtivikRtyubhayabodhakatvamapi saMbhavatyeva / yadyapyetatpratipAdanena vikArya karmaNa straividhyAtkarmaNazvAturvidhyaM prAptaM tathApi lokokta vikAryabhedadvayasyaikavidhatvameva vijJeyamiti pUrvoktakarmatraividhyapratijJAvirodho nAstIti dhyeyam / sAdarza: prakRtikarmaNaH svarUpamAha - prakRtirUpamiti / kriyayA-pAkAdikriyayA / vastvantaraniSpakhaye=vikRtirUpaudanAdivastusiddhayartham / pUrvabhAvaviziSTasya = pUrvarUpaviziSTasya, pUrvaM prakRtyavasthAkAlikaM yadrUpaM taNDulasvarUpaM tadviziSTasya taNDulasyeti yAvat / yasya = prakRtibhUtataNDulAdeH / asattvarUpaH=dhvaMsarUpaH / vikAra iti-vyaMsarUpAsattvasyApi prakRtivikArarUpatvAt / nirvAhyate== odanAdivikArAnuguNatayA saMpAdyate ityarthaH / tathA ca yasyA'sattvarUpavikAreNaudanAdilakSaNavikAraH ( kArya ) jAyate tat prakRtikarmeti labdham / udAharati-yatheti / karmaNi karmatvasya dhAtvarthamAtra nirUpitatvAd dhAtvarthasyaiva karma bhavatIti taNDulAdikaM pAkasyaiva dhAtvarthasya taNDuchAnodanaM pacati ' ityatra prakRtikarmetyabhiprAyeNa SaSThayantaM pAkapadamAha-- pAkAderiti, evameva 'kAzAn kaTaM karoti ityAdau dhAtvarthakRtereva ' puSpakAzAdikaM prakRtikarmeti SaSThyantakRtipadamAha-kRtezveti / uktalakSaNasamanvayamAha - tatreti, prathamasthale = prathame taNDularUpaprakRtikarmodAharaNe / pUrvabhAvaviziSTatadasattvam - pUrvabhAvaviziSTasya taNDulasya tat-pAkena jAyamAnamasattvamodanAdikarmAntarasya kAryasya niSpAdakaM bhavati 1 itaratra - dvitIyodAharaNe kaTamAlyAdikAryAvasthAyAM prakRtibhUtakAzakusumAdeH sattvena na tadasattvaM mAlyAdivikAryakarmasaMpAdakaM bhavati kiM tu kaTasaMdarbhAdiviraharUpo yaH pUrvabhAva: ( prAgabhAvaH ) puSpAdivizeSaNI , "Aho Shrutgyanam" Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prakRtivikRtikarmottaradvitIyArthaH ] vyutpattivAdaH / ( 339 ) vahati, evaM ca ' taNDulAnodanaM pacati ' ityAdau prakRtikarmottaradvitIyAyA nAzakatvamarthaH taNDulAdyanvitaM nAzakatvaM ca pAke'nveti / vikRtikarmottaradvitIyAyAzvotpAdakatvamartha odanAdyanvitasya tasya nAzakatvaviziSTe pAke'nvayaH / nAze cotpatteH prayojakatvamuddezyatAvacchedakavidheyabhAvamahimnA niyamato bhAsate. ataH pAkasya taNDulAdyArambhakasaMyoganAzajanakatvepi tannAzasya dravyAntarotpattau dravyanAzenA'nyathAsiddhatayA prayojakatvabAdhena saMyogamodanaM pacati' iti na prayogaH bhUtaM svarUpam ( kAzapuSpAdyavasthAyAM kAryabhUtakaTasaMdarbhAdyabhAvasyaiva sattvAt ) tasya pUrvabhAvasya kaTasaMdarbhAdyabhAvarUpasya kaTasaMdarbhAdyavasthAyAmasattvena kaTasaMdarbhAdiniSpAdakakriyAtaH prakRtibhUtakAzakumAdivizeSaNIbhUtasya kaTasaMdarbhAdyabhAvasyA'sattvaM jAyate iti tadviziSTasya = kaTasaMdarbhAbhAvaviziSTasya kAzakusumAderasattvaM kriyAto nirvahati = jAyate eva vizeSaNAbhAvenApi viziSTAmAvasya sarvasaMmatatvAditi tenAsattvena kaTasaMdarbhAdirUpaM kAryamutpadyate ityarthaH / upasaMharan dvitIyArthamAha-- evaM ceti / prakRtikarmottaradvitIyAyAH taNDulAdipadottaradvitIyAyAH / prakRtibhUtataNDulAdernirUpitatvasaMbandhena dvitIyArthanAzakatve'nvayastasya cAzrayatAsaMbandhena svarUpasaMbandhena vA pAke'nvayaH / vikRtikarmottara dvitIyAyAH =odanAdipadottaradvitIyAyAH / vikRtibhUtaudanAderni - rUpitatsaMbandhena dvitIyArthotpAdakatve'zvayastasya cAzrayatAsaMbandhena svarUpasaMbandhena vA nAzakatvaviziSTe pAke'nvayaH / utpatteriti SaSThyartho nirUpitatvamiti taNDulAdiprakRtinAzAnantaramevaudanAderjAyamAnatvena nAze utpattiprayojakatvaM yadasti tad uddezyatAvacchedakavidheyabhAvamahimnA niyamato bhAsate ityAha- nAze ceti, 'taNDulAnodanaM pacati ' ityatra taNDulAnudizyaudanotpattirvidhIyate taNDuleSu ca nAzo vizeSaNam- nAzasya taNDulavRttitvAditi nAzo'troddezyatAvacchedako vidheyA caudanotpattiriti nAzotpattyoruddezyatAvacchedavidheyabhAvaH prAptastatroddezyatAvacchedakameva vidheyaprayojakaM bhavati yathA 9 brAhmaNaH pUjyaH ityatra vidheyasya pUjanasyoddezyatAvacchedakaM brAhmaNatvameva prayojakaM tathAtrApyuddezyatAvacchedakasya nAzasyotpattiprayojakatvaM niyamena bhAsate ityarthaH / uktasthA phalamAha- ata iti, atra pAkasyetyanantaram ' taNDulanAzajanakatvavat ' iti zeSaH / taNDulAdyArambhakasaMyoganAzajanakatvepi = taNDulAvayavasaMyoganAzajanakatvepi / tannAzasya=taNDulAvayavasaMyoganAzasya | dravyanAzena :- taNDulanAzena ( taNDulAvayavasaMyoganAzena taNDulanAzo bhavatIti ) anyathAsiddhatayA=taNDulanAze caritArthatvAd dravyAntarasya=odanasyotpattau prayojakatvaM na saMbhavatIti' saMyogamodanaM pacati / iti prayogApattirnAsti, yadi saMyoganAzasya taNDulanAzenApyo danotpattAvanyathAsiddhatvaM syAttadA taNDulanAzasyeva taNDulAvayavasaMyoganAzasyAyonotpattau prayojakatve ' taNDulAnodanaM pacati itivat ' saMyogamodanaM pacati / ityapi prayogaH syAdeva na caitadiSTamityarthaH / " Aho Shrutgyanam" Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (340) sAdarza:- [dvitIyAkArakadvitIyakhaNDevastutastu nirvaya'karmAsamabhivyAhArasthale 'saMyogaM pacati / itiprayogavAraNAya saMyoganAzadvArA nAzakatvameva dvitIyArthoM vaktavya iti kRtaM prayojyaprayojakabhAvabodhanena / __'taNDulamodanaM karoti ' 'kASThaM bhasma karoti / 'dugdhaM dadhi karoti' ityAdAvapi prakRtikottaradvitIyayA tannAzakatvaM kRtau pratyAyyate vikRtikottaradvitIyayA ca viSayatAvizeSa utpAdakatvaM vA militamubhayaM vA kRtau bodhyate / 'kAzAn kaTaM karoti ' 'kusumAni mauktikAni vA najaM karoti' ityAdau kAzAdipadottaradvitIyA kRtau viSayatAvizeSameva bodhayati- kAzAdyucchedakatAyAstatra bAdhAt / 'kaTam ' ityAdau dvitIyArthaH pUrvavat / sragAdipadArthavinyAsavizeSaviziSTakusumAderna kusumAdyupAdAnakakRtiviSayatA. api tu vinyAsAdi. vastutastUktarItyA ' saMyogamodanaM pacati / itiprayogApattivAraNe kRtepi 'saMyogaM pacati / iti prayogasyApattistva'styeva- pUrvavadatraudanotpattevidhayatvameva nAsti yenaudanotpattiM prati taNDu'lAvayavasaMyoganAzasyAnyathAsiddhatvAt -- saMyogaM pacati ' iti prayogo na syAdityAzaGkayAhavastutastviti, nivartyakarmaNaH-odanAdikarmaNaH / nirvartyakarmasamabhivyAhArarahitasya -- saMyoga pacati ' iti prayogasya vAraNAya saMyoganAzadvArA nAzakatvasya dvitIyArthatvaM svIkArya tathA ca guNe guNAnaGgIkAreNa saMyoge saMyogAntarAbhAvAt saMyogapadottaradvitIyAyAH saMyoganAzadvArA nAzakatvamartho na saMbhavatIti na 'saMyoga pacati ' iti prayogApattirasti / evameva nivartyakarmasamabhivyAhArasthalepi dvitIyAyAH saMyoganAzadvArA nAzakatvArthakatvaM svIkRtya -- saMyogamodanaM pacati / iti prayogasyApattinivAraNa saMbhavatIti kRtmutpttinaashyoruktpryojypryojkmaavbodhnenetyrthH| yatpadArthAvayavasaMyogasya pAkena nAzaH saMbhavet tAdRzataNDulAdipadArthavAcakapadAt pacatItyAdisamabhivyAhAre dvitIyA bhaviSyatIti bhAvaH / ' taNDulAnodanaM pacati' ityatra hi taNDulAvayavasaMyoganAzadvArA taNDulanAzako ya odanotpAdako vyApArastadanukUla kRtimAniti zAbdabodhaH / prayogAntaramudAharati- taNDulamodanamiti, tannAzakatvam-prakRtibhUtataNDulAdinAzakatvam / vikRtiH odanAdiH / viSayatAvizeSaH sAdhyatAkhyaviSayatA tasyAH kRtau nirUpakatvasaMbandhenAnvayaH prayogAntaramudAharati-kAzAniti, kaTAdisaMpAdane tatprakRtibhUtakAzAdInAM nAzo na dRzyate iti kAzAdipadottaradvitIyAyA nAzakatvArthakatvAsaMbhavAd viSayatAvizeSaH-upAdAnatAkhyaviSayataivArthastasyAH kRtau niruupktvsNbndhenaanvyH| tatra-kRtau / pUrvavaditi- vikRtibAcakakaTAdipadottaradvitIyAyAH sAdhyatAkhyaviSayatA vA utpAdakatvaM vArthaH / dvitIyAntalagAdipadArthamAha- sragAdIti, kusumAdyupAdAnakakRtyA sragAdipadArtho yo vinyAsavizeSo mAlyAkAratA tadviziSTakusumAderutpattina bhavati pUrvameva siddhatvAt kiM tu tAdRzasya vizeSaNIbhUtasya vinyAsavizeSasyaiveti tasyaiva kusumAgrupAdAnakakRtiviSayatA ( kRtisAdhyatA ) astIti 'srajam , "Aho Shrutgyanam" Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyArthavizeSAH ] vyutpattivAdaH / ( 341 ) rUpavizeSaNasyaiva tasyaiva kRtyadhInotpattiriti sajamityAdidvitIyAntasya viziSTasavanirvAhakatvamarthaH, vizeSaNotpAdakasyApi svarUpasaMbandhavizeSarUpaM viziSTasatvanirvAhakatvamakSatameva / agniH zyAmaM raktaM karoti' ityAdAvacetanakartRvyApArabodhakakarotisamabhivyAhRtazyAmAdipadottarAdvitIyAyA api nopAdAnatAkhyavilakSaNa viSayatArthakatvasaMbhavaH api tu tAdRzadvitIyAntena zyAmarUpAdiviziSTAsattvanirvAhakatArUpaM viziSTacchedakatvaM tAdRzavyApAre pratyAyyate / 'ghaTaM raktaM karoti' ityAdAvapi ghaTAdipadasyAsraktatvaviziSTaghaTAdilAkSaNikatayA viziSTaghaTAdyasattvanirvAhakatvaM pratIyate / prakRtivikRtibhAvasthale karmAkhyAtena prakRteH karmatvameva pratyAyyata. ataH 'kASThAni bhasmarAziH kriyante' ityAdAvAkhyAtArthavizeSyakASThAdivAcakapadasamAnavacanatvamAkhyAtasya na tu nirvartyabhasmAdirUpavikAravAcaka padasamAnavacanatA / " iti dvitIyAntasya viziSTasattvanirvAhakatvam vinyAsaviziSTa kusumAdisaMpAdakatvamarthastasya cAzrayatAsaMbandhena svarUpasaMbandhena vA kRtAvanvayaH / nanu kusumAnAM pUrvameva siddhatvAt kathaM tatsaMpAdakatvaM kRtau syAdityAzaGkyAha - vizeSaNeti, vizeSaNotpAdakasya vyApArasya / viziSTasya pUrvamasiddhatvena tatsaMpAdanasaMbhavAdityarthaH / kRtiviSayatA tu vinyAsAderevetyarthaH / tAdRzaviziSTasattvanicahakatvaM ca vyApAre svarUpasaMbandhena vartata ityuktam - " svarUpa iti / prayogAntaramudAharati-- agniriti / vaizeSikanaye zyAmaghaTanAzAnantarameva raktaghaTotpatteH svIkAreNa zyAmavaTasyopAdAnatvAsaMbhavAnna zyAmapadottaradvitIyAyA upAdAnatAkhyaviSayatArthakatvaM saMbhavatIti zyAmarUpAdiviziSTasya ghaTasya yadasattvaM vinAzasta nirvAhakatArUpaM viziSTo cchedakasvam =zyAmAdirUpa viziSTaghaTAdyucchedakatvaM dvitIyAntArthastasya tAdRzavyApAre = uktA cetanakartRkavyApAre AzrayatAsaMbandhena svarUpasaMbandhena vAnvaya ityarthaH / 'ghaTaM raktaM karoti' ityatra ca ghaTapadasyAsraktatvaviziSTaghaTe lakSaNA tathA cA'raktatvaviziSTaghaTanAzakatvaM dvitIyArthastasya kRtAvantrayaH pUrvavaditi kRtAva'raktatvAdiviziSTaghaTAya sattvasaMpAdakatvaM pratIyata ityAha-- ghaTaM raktamiti / 8 kASThAni bhasmarAziH kriyante ' ityAdiprakRti vikRtibhAvasthale ( kASThaM prakRtiH bhasma ca vikRtiH ) karmAkhyAtena prakRtereva karmatvaM pratyAyyate iti AkhyAtArthavizeSyatA prakRtibhUtakASThAdAveveti kASThAdipadasamAnavacanatvamevAkhyAtasya prAptaM na tu nirvartyabhasmAdivAcakapadasamAnavacamatvaM tatkarmatvabodhanAdityAha - prakRtIti / evakAro bhinnakrama iti 'prakRtereva ' ityanvayaH / etapUrvamapi ( 308 pR.) pratipAditam / "Aho Shrutgyanam" Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 342 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe athaivaM nirvartyakarmavAcakapadAt prathamA na syAdapi tu dvitIyaiva-tatkarmatAyA lakAreNAnabhidhAnAt / Cs 37 yattu ubhayakarmatvameva lakAreNAbhidhIyate - pradhAnA'pradhAnakarmasamabhivyAhRtanIbahAdiduhAdirUpadvikarmakottarakarmapratyayasyaiva karmatvadvayAnabhidhAyakatvaniyamAt. prakRte ca karmadvayasyaiva tulyatvAt / vikRterAkhyAtArthavizeSyatvepyA''khyAtasya tatsamAnavacanatvAniyamaH gRhNAti vAcakaH saMkhyAM prakRtervikRterna hi nuzAsanasiddhaprakRtivikRtisamabhivyAhatalakArIyavikArasaMkhyAbodhakatvAbhAvavyutpattinirvAhya ityuktasthale na kriyApadasyaikavacanAntatA, tadarthAnvitasaMkhyAbodhakasyaivAkhyAtasya tatpadasamAnavacanatvAniyamAt na tu tadvizeSyakasvArthakarmatvAdivodhajanakAkhyAtamAtrasyeti / . nanu karmAkhyAte yatkarmatvamabhidhIyate tadvAcakapadAt prathamA bhavati dvitIyApratipAdyakarmatvasyAkhyAtenaiva pratipAditatvAditi yadi ' kASThAni bhasmarAziH kriyante ' ityatra karmAkhyAtena kevalaM kASThakarmatvameva pratyAyyate na bhasmarAzikarmatvaM tadA bhasmarAzipadAt prathamA na syAt kiM tu bhasmarAzikarmatvAbhidhAnArthaM dvitIyaiva syAdityAzaGkate - atheti / parihArAya matAntaramanuvadati - yattviti, ' kASTAni bhasmarAziH kriyante ityatro bhayakarmatvam=kASTakarmatvaM bhasmarAzikarmatvaM cAkhyAtenAbhidhIyate eveti na bhasmarAzipadAd dvitIyA - pekSetyarthaH / nanvekena karmAkhyAtenobhayakarmatvAbhidhAnaM kathaM syAdityAzaGkyAha-pradhAneti, ' ajA grAmaM nIyate ' ityAdau dvikarmakanIvahAdiduhAdidhAtUttaravartamAnakarmAkhyAtena karmatvadvayAbhidhAnaM na bhavatIti niyamosti na tu sarvatra tathA ca prakRte' kASThAni bhasmarAziH kriyante ityatra karmadvayasyaiva tulyatvAdubhayakarmatvamAkhyAtenAbhidhIyate eveti na prathamA'nupapattirityarthaH / nanu yadi vikRtibhUto yo bhasmarAzistatkarmatvamapyAkhyAtenAbhidhIyate tadA vikRteH = masmarAzeravyAkhyAtArthavizeSyatvaM prAptameva tathA cAkhyAtasya vikRtivAcakapadasamAnavacanatvaM kiM na syAdisvAzaGkyAha-vikRteriti, vikRterAkhyAtArthavizeSyatvepyAkhyAtasya vikRtivAcakapadasamAnavacanatvaM na bhavati kiM tu prakRtivAcakapadasamAnavacanatvameva bhavati, atra pramANamAha-gRhNAtIti, vAcakaH= karmatvavAcaka AkhyAtapratyayaH / ityanuzAsanena siddhA yA prakRti vikRtyubhayasamabhivyAhRtalakArasya = AkhyAtasya vikRtisaMkhyAbodhakatvAbhAvaviSayA vyutpattistannirvAhyaH tatpramANaka AkhyAtasya vikRtivAcakapadasamAnavacanatvA'niyamostItyuktasthale' kASThAni bhasmarAziH kriyante ' ityatra na kriyApadasyaikavacanAntatA / AkhyAtasya yadarthAntritasaMkhyAbodhakatvaM bhavati tadvAcakapadasamAnavacanatvaM bhavati natvAkhyAtArthavizeSyamAtravAcakapada samAnavacanatvamityatrAkhyAtasya kASThapadasamAnavacanatvameva na bhasmarAzipadasamAnavacanatvamityarthaH / tadvizeSyaketi - yathA bhasmarAzi - vizeSyako yaH svArthabhUtaH karmatvAdistadviSayaka bodhajanakAkhyAtamAtrasya na tadvAcakapadasamAnava "Aho Shrutgyanam" itya " Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtakarmatvAbhidhAnavicAra : ] vyutpattivAdaH / ( 343 ) 76 $ tadasat - vikAravikAriNordvayorAkhyAtArthavizeSyatve vAkyabhedApatteH / ' ghaTa paTau staH ghaTapaTa iyete' ityAdau vizeSyabhedepi vizeSyatAvacchedakadvitvAderekadhA bhAnAnna vAkyabhedaH, atra ca na tAdRzavizeSyatAvacchedakabhAnamasti yena tatraivAtrApyekavAkyatAnirvAhaH (syAt ? ) / na cAgatyeSyate evAtra vAkyabheda iti vAcyam, tathA satyekavAkyArthaparasya ' kASThaM kriyate ' bhasma kriyate ' ityetAdRzaprayogasyApatteH / ' kASThaM bhasma kriyate ' iti vAkyajabodhasya kASThavikRtibhasmA'nyavikRtirvetisaMzayanivartakatvAnupapatte:- kASThabhasmanoH prakRtivikArabhAvo'bhAnAt / asmanmate ca kASThocchedakatvarUpakASThakarmakatva-bhasma nirvartakatvarUpatatkarmakatvayorekaviziSTe'parAnvaye eva pUrvopadarzitarItyA kASThocchedaprayojyotpattikatvarUpakASThaprakRtikatvasya bhasmani lAbhasaMbhavAditi cet ?, ityatra zcanatvaM bhavatIti vikRterAkhyAtArthavizeSyatvepi na tadvAcakapadasamAnavacanatvamAkhyAtasyeti prAptam / / pariharati- tadasaditi, vikAravikAriNoH = vikRtiprakRtyorubhayorapyAkhyAtArthavizeSyatve prativizeSyaM vAkyasamAptiniyamena vAkyabhedaH syAd yathA - ' kASThAni bhasmarAziH kriyante 'kASThAni kriyante' 'bhasmarAziH kriyate' iti / nanu yathA 'ghaTapaTau staH' ityAdau vaTapaTayorumayovyAkhyAtArthavizeSyatvepi na vAkyabhedastathA prakRtivikRtyorubhayorapyAkhyAtArthavizeSyatvepi noktasthaLe vAkyabheda ityAzaGkyAha-ghaTapaTAviti, 'ghaTapaTau staH' ityAdau vizeSyabhedepi vizeSyatAvacchedakaM dvitvamekameveti' ghaTapaTau dvau staH ityevaM zAbdabodhasvIkArAnna vAkyabhedaprasaGgaH / bhatra = ' kASThAni bhasmarAziH kriyante ' ityatra ca na tAdRzasyaikasya vizeSyatAvacchedakasya mAnamasti yena tatreva = | ghaTapaTau staH ityatrevAtrApi = ' kASThAni bhasmarAziH kriyante ' ityatrApyekavAkyatAnirvAhaH syAdityarthaH, syAditi zeSaH / nanu gatyabhAvAdiSTa eva vAkyabheda ityAzaGkyAha - na ceti, parihAramAha- tathA satIti, uktasthale vAkyabhedasyeSTatve ' kASTAni bhasmarAzi: kriyante ' ityasya sthAne ' kASThaM kriyate ' bhasma kriyate ' itivAkyadvayasyApi prayogaH syAtna caitadiSTam - kASThasya siddhatvAditi na vAkyabhedeSTApattiH saMbhavati / kiM ca yadi kASThaM bhasma kriyate ' ityAdiprakRti vikRtisamabhivyAhArasthale vAkyabheda eva syAttadA kASThamasmano: prakRti vikRtibhAvasya mAnAsaMbhavAt kASThabhasmanoH pRthak pRthag vAkyabodhyatvAd bhasma kASThavikRtirvA - 'nyavikRtirveti saMzayocchedakatvamuktavAkyajanyabodhasya na syAd asti caitatsaMzayocchedakatvamiti na vAkyabhedaH svIkartuM zakyate ityarthaH / nanu vAkyabhedAbhAvepi tava mate kathametatsaMzayocchedakatva - . muktavAkyajanyabodhasya syAdityA zaGkyAha- asmanmate iti, asmanmate tu " kASThaM bhasma kriyate ityAdI vAkyabhedo nAstIti kASThocchedakatvarUpaM yat kASThakarmakatvaM tadviziSTe evaM karotyarthanyApAre'parasya bhasma nirvartakatvarUpasya tat = bhasmakarmakatvasyAnvayo bhavatIti pUrvam " evaM ca taNDulAn 339 pR. " ityAdinopadarzitarItyaiva kASThoccheda ( kASThanAza ) prayojyotpattikatvarU L , 9 "Aho Shrutgyanam" 4 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 344 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakaditIyakhaNDe satyam - kASThaM bhasma kriyate, ityAdau bhasmAdinirvartyakarmatAyA lakAreNAbhidhAnepi tatkarmatAyA dhAtvarthe saMsargatayA bhAnopagamena tAdRzakarmoMttaraM prathamAyAH sAdhutA / prAtipadikArthavizeSyatayA karmatvAdivivakSAyAmeva dvitIyAdivibhaktisAdhutvAt / yathA 'aryo namaH' ityAdau namaH padArthatyAge'rvAdikarmatvavodhepyarghAdipadAtprathamaiva-nipAtAthai tyAge karmatAsavandhenaiva nAmArthasyAnvayAt / evam 'bhUtalena ghaTa:' ityAdAvapi ghaTAdisaMvandhasyAbhAve saMsargatayA bhAnAt SaSThIviSayepi prathamA / pasya kASThaprakRtikatvasya bhasmani lAbha saMbhavAt kASTabhasmano: prakRtivikRtibhAvamAnalAbhena ' kASThaM bhasma kriyate ' itivAkyajabodhasyoktasaMzayanivartakatvasaMbhavAd bhasma kASThavikRtireveti nizvayopi saMbhavatyevetyarthaH / evakAro bhinnakrama iti ' pUrvopadarzitarItyaiva ' ityanvayaH / " aparAnvaye" ityatra ' aparAnvayena ' iti pATho yuktaH / . athetyAdinA kRtAyAH zaGkAyA uttaramAha - satyamiti, " kASThaM bhasma kriyate ' ityAdI bhasmAdikarmatAyAH saMsargatvaM svIkriyate tathA ca dhAtvarthe bhasmakarma katvamastIti bhasmakarmakatva saMbandhena kiM vA nirUpakatA saMbandhena dhAtvarthe vartamAnabhasmakarmatvasaMbandhena kASTakarmatvasyAnvayo bhavatIti bhasmakarmatvasya saMsargatvena sadupasthityapekSAbhAvAt lakAreNa = AkhyAtena bhasmakarmatvAnabhidhAnepi tAdRzakarmottaram=bhasmapadottaraM dvitIyApekSA nAstIti prathamAyAH sAdhutA, prakAratayA bhAsamA - nasyaivopasthiterapekSitatvAt / atrApi yadi masmakarmatAyA: prakAratvamiSTaM syAttadA lakAreNa tadanabhidhAne tadupasthApaka dvitIyAyA apekSA syAt na caitramastItyarthaH / kiM ca yatra karmatvasya prAtipadikArthavizeSyatvena vivakSA bhavati tatraiva tatprAtipadikAd dvitIyA bhavati na cAtra karmatvasya bhasmavizeSyatvena vivakSAsti saMsargatvenaiva vivakSitatvAditi na bhasmapadAdatra dvitIyApattirityAhaprAtipadikAryeti / ukte dRSTAntamAha- yatheti, arghapradAnakAle itivAkyaM tatra namaH padArthabhUtastyAgaH ( pradAnam ) ardhakarmaka eveti tyAge'rghakarmatva ( karmakatva ) - bodhetrpadAdatra prathamaivAsti tatkasya hetoH ? nama itinipAtapadaM tadarthe tyAge karmatAsaMbandhenaiva nAmArthasyArdhapadArthasyAnvayAt tathA ca yathAtrArdhakarmatAyAH saMsargatayA bhAsamAnatvena tadupasthApakadvitIyApekSAbhAvAda'rvapadAt prathamAyAH sAdhutA evamuktasthalepi bhasmakarmatAyA: saMsargatayaiva bhAsamAnatvena tadupasthApaka dvitIyApekSAbhAvAd bhasmapadAt prathamAyAH sAdhutetyarthaH / evamiti ya - yathA ' ardho namaH ' ityatra nipAtabhUtanama H padasyArthe vyAge'rvakarmatvasya saMsargatayaiva mAnaM bhavatItyardhapadAt prathamaitra jAtA. evam ' bhUtale na ghaTa: ' ityatrApi naJarthAbhAve ghaTasaMba ndhasya ghaTapratiyogikatvasya saMsargatayA bhAnAt tadupasthApakaSaSThyapekSAbhAvAt SaSThyAH sthAne ghaTapadAt prathamaiva jAtetyarthaH / yaducyate ' argho namaH "Aho Shrutgyanam" 7 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'karma dhAtvarthayoranvaya vicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 345 ) karmatAyA: na ca dhAtvarthe nAmArthasya sAkSAdanvayo'vyutpanna iti prakRte saMsargatayA bhAnaM na saMbhavatIti vAcyam, 'ghaTo nIlo bhavati kASThaM bhasma bhavati' ityAdI bhavanAdikriyAyAM nIlAdeH kartRtAsaMbandhena sAkSAdanvayavadatrApi vyutpattivaicitrayeNa karmAntaravizeSaNatApanna kriyAyAmaparakarmaNaH karmatAsaMbandhena sAkSAdanvayopagamAt / 7 na caivamapi karmatvasya prakRtyarthavizeSyatvena vivakSayA 'kASThaM bhasmarAzi kriyate ' ityAdiprayogApattiH karmatvAntaravizeSaNatAnApannakriyAyAmeva dvitIyayA karmatvaM bodhyate iti vyutpattikalpane ? ' gaurdahyate kSIram ' grAmam ityAdI dohananayanAdikriyAyAM kSIragrAmAdikarmakatvAnanvayaprasaGga itivAcyam. prakRtivi kRtyubhayakarmakasthale tathA vyutpatteH / yayoktAtiprasaGgavAra C ajA nIyate 7 , 9 6 nanu ' ardhI namaH ityatra bhavatu karmatvasya saMsargatayA bhAnam tatra nama iti nipAtArthatyAge ardha iti nAmapadArthasya karmatAsaMbandhena sAkSAdanvayepi pUrvoktavyutpattivirodhAbhAvAt ' kASThaM masma 'kriyate ' ityatra tu bhasmakarmatAyA: saMsargatvamAzritya tAdRzakarmatAsaMbandhenaiva karotidhArakharthe bhasmAnvayopi kartavyaH sa tu na saMbhavati dhAtvarthe sAkSAnnAmArthAnvayasyAnyutpannatvAdityAzaDkyAha-na ceti / parihAramAha-ghaTa iti, yathA pUrvoktarItyA 'ghaTo nIlo bhavati' ityatra nIlapadArthasya kartRtAsaMbandhena dhAtvarthe sAkSAdevAnvayastathA ' kASThaM bhasma kriyate ' ityatrApi kASTharUpakarmAntaravizeSaNatApanna karotyarthakriyAyAM bhasmarUpA'parakarmaNaH karmatAsaMbandhena sAkSAdevAnvaya ityarthaH / atra ca 'caitrAdivRttivyApArajanyabhasmarUpavikArAzrayaH kASTham' iti zAbdabodhodayAt kriyAyAH kASTharUpakarmavizeSaNatvaM vijJeyam / "Aho Shrutgyanam" nanu bhasmakarmatAyAH saMsargatvavivakSAyAM bhavatUktasthale bhasmapadAt prathamA athApi karmatvasya prakRtyarthavizeSyatvavivakSAyAM vizeSyabhUtakarmatvasyopasthityapekSayA tadupasthApakadvitIyAyA AvazyakatayA ' kAeM bhasmarAziM kriyate ' iti prayogApattiH syAdeva / yadi caitaddoSaparihArAya 'karmAntaravizeSaNatAnApannakriyAyAmeva dvitIyayA karmatvaM bodhyate = dvitIyopasthApitakarmatAyA anyo bhavatIti vyutpattiH kalpyate tathA ca kASTharUpakarmAntaravizeSaNatApannakriyAyAM bhasmarAzikarmatvasyAnvayo na saMbhavatIti na ' kASThaM bhasmarAziM kriyate ' iti prayogApattirityucyate ? tadA'nayA vyutpattyA ' gaudurhyate kSIram ' ajA nIyate grAmam ' ityAdau gavAjAdikarmAntaravizeSaNatApannAyAM dohananayanAdikriyAyAmapi kSIragrAmAdikarmakatvasyAnvayo na bhaviSyatIti kSIrAdipadottaraM dvitIyAnupapattirityAzaGkyAha-na ceti / parihAramAha-prakRtIti, gokSIrayorajA* grAmayozca prakRtivikRtibhAvo nAstItyatra na sA vyutpattiH kalpyate iti nAtra gavAjAdikarmAntaravizeSaNatApannoktakriyAyAM kSIragrAmAdikarmakatvAnanvayaprasaGgaH / prakRtivikRtibhAvasthale ca 4 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 346 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaDe NAya darzitA vyutpattiH kalpyate tathA kartRtvavizeSaNatayA'bhAsamAnAyAmeva kriyAyAM tRtIyAryakartRtvAnvaya ityapi vyutpattiH kalpyA. anyathA prakRtyarthavizeSyatayA kartRtvavivakSayA kASThaM bhasmanA bhavati itiprayogasya durvAratvAt / 8 utpattiprayojakanAzapratiyogitvarUpavikAra eva kASThaM bhasma bhavati : ityAdI dhAtvarthaH, AdheyatvarUpaM tatkartRtvameva saMbandhamaryAdayA bhAsate / ' kASThena bhasmanA bhUyate ' ityAdau bhasmAdyAdheyatvamutpattau kASThAdheyatvaM ca nAzapratiyogitve tRtIyopasthApyaM prakAratayA bhAsate / kartRtvavizeSaNatayA bhAsamAnasya niruktabhavanasyAntargatAyAmevotpattau bhasmAderAdheyatvaM saMbandhatayA bhAsate iti 5 -- karmatvAntaravizeSaNatAnApatrakriyAyAM dvitIyayA karmakatvaM bodhyate ' itivyutpattiH kalpyatekAThamasmanozca prakRtivikRtibhAva eveti kASTarUpakarmAntaravizeSaNatApana kriyAyAM dvitIyopasthApyakarmatvasyAnvayA'svIkArAt 'kASThaM mahamarAzi kriyate' iti prayogApattirnAstItyarthaH / yathaitadatiprasaGgavAraNAyaiSA vyutpattiH kalpyate tathA 'kartRtvavizeSaNatayA'bhAsamAnAyAmeva kriyAyAM tRtIyArthakartRtvAnvayo bhavati na tu kartRtvavizeSaNatayA bhAsamAnAyAmapi ' ityapi vyutpattiH kalpyate tathAca kASTharUpakartRvizeSaNatayA bhAsamAnAyAM bhavanakriyAyAM bhasmapadottaratRtIyArthakartRtvasyAnyayAsaMbhavAd bhasmapadAttatIyApattyabhAvAt ' kASThaM bhasmanA bhavati' ityaniSTaprayoganivAraNaM bhaviSyati, anyathA na bhaviSyatItyAha-yathokteti / ' kASTaM bhasma bhavati' ityeva prayogo bhavati atra EUR bhasmAnukUlabhavanavyApArAzrayaH kASTham itizAbdabodhaH / prakRtyarthavizeSyatayA = masmavizeSyatayA / 4 utpattIti-' kASThaM bhasma bhavati' ityatra bhasmotpattiprayojako yaH kASThanAzastatpratiyogitvarUpo yaH kASThe jAyamAno vikAraH sa eva bhUdhAtvarthaH, sa ca kASThestIti kASThAdheyatvaM yad dhAtvarthesti tat saMsargatayA mAsate tenaivAdheyatvasaMsargeNa dhAtvarthe kASTAnvayaH, taccAdheyatvaM kASThaniSThamuktadhAtvarthanirUpitakartRtvarUpamevetyarthaH / kASTheneti--' kASThena bhasmanA bhUyate ' ityatrotpattI yad mamAdheyatvamasti tad masmapadottara tRtIyopasthApyamastIti prakAratayA bhAsate. evaM nAzamatiyogitve yat kASThAdheyatvaM tadapi kASThapadottaratRtIyopasthApyamastIti prakAratayA bhAsate na saMsargatayetyarthaH / nanu ' kASTena bhasma bhUyate ' iti prayogaH kiM na syAdityAzaGkyAhakartRtveti, utpattyanukUlavyApAro hi bhavanapadArtha ityutpattirbhavanAntargatA jJeyA yatra kartRtvavizeNatayA dhAtvarthabhavanasya mAnaM bhavati tAdRzabhavanAntargatAyAmutpattau bhasmAdyAdheyatvaM saMbandhatayA bhAsate yathA ' kASThaM bhasma bhavati' ityatrAkhyAtasya kartari jAyamAnatvAd dhAtvarthasya kartRtvavizeSaNatvamasti vyApArakartRtvavAniti bodhodayAditi tatra bhasmAdheyatvasya saMsargatayA mAnasaMmavAd bhasmapadottaraM tRtIyApekSA nAsti, ' kASThena bhasma bhUyate ' ityatra tu bhAve AkhyAtamasti tasya " Aho Shrutgyanam" Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhizIsthAsAM prayogAH vyutpattivAdaH / (347) vyutpatteH ' kASThena bhasma bhUyate ' ityAdayo na prayogAH-bhAvAkhyAtasya kartRtvAbodhakatvAt / karmatvAntaravizeSyatApannakRtyAdau karmatvasya saMsargatayA bhAnama'vyutpannamiti 'kASThaM bhasmarAziH karoti' ityAdayo na pryogaa| "adhizIsthAsAM karma " ityAdinA yatrAdhArasya karmasaMjJA tatrA''dhAratva. mAdheyatvaM vA dvitIyArthaH, 'sthalImadhizete' ityAdau tAdRzArthe dvitIyAyAH 'sthalyA adhizayitA' ityAdau kRtprayoge SaSThayAzca sAdhutvArthameva karmasaMjJAvi. ca kartRtvAbodhakatayA dhAtvarthasya kartatvavizeSaNatvaM nAstIti na bhasmAdheyatvasya saMsargatayA mAnaM svIkriyate kiM tu prakAratayaiva tathA cAdheyatvopasthApakatRtIyAyA AvazyakatvAt -- kASThena bhasmanA bhUyate / ityeva prayogo bhavati na tu 'kASThena bhasma bhUyate , ityapItyarthaH / karmatvAntaravizeSyatApannakRtyAdidhAtvarthe karmatvAntarasya saMsargatayA bhAnaM na bhavatIti -- kASThaM bhasmarAziH karoti ' itiprayogo na bhavati--atra kASThaniSThakarmatvavizeSyatApannakriyAyAM bhasmarAziniSThakarmasvasya saMsargatayaiva bhAnaM saMbhavati-masmarAzipadottaraM karmatvopasthApakadvitIyAyA abhAvAt, karmavAntaravizeSyatApannakRtyAdau ca karmatvAntarasya saMsargatayA bhAnaM na strIkriyate kiM tu prakAratayaiva prakAratvaM cAnupasthitasya na saMbhavatIti karmatvopasthApakadvitIyAyA AvazyakatvAt 'kASThaM bhasmarAziM karoti' ityeva prayogo bhavatItyarthaH / 'kASThaniSThakarmatvanirUpako yo bhasmasazikarmako vyApArastAdRzavyApAravAn ' ityatra bodhodayAt kRtyAdivyApArasya karmatvavizeSyatvaM suspaSTameva / " adhizIsthAsAM karma, itisUtrasaMpanaprayogamudAhartumArabhate-adhizIGiti, prAcInamate mAdhAratvamarthaH, kiM tu AdhAratvasya dhAtvarthe nirUpakatvasaMbandhenAnvayaH syAd nirUpakatvasaMbandhasya ca vRttyaniyAmakatayA abhAvIyapratiyogitAnavacchedakatvena pUrvoktarItyA 'na sthalImadhizete' ityatra zAbdabodho na syAditi navInamatenAdheyatvaM dvitIyArthastaJcAzrayatAsaMbandhena vartate AzrayatAsaMbandhasya ca vRttiniyAmakatayA noktadoSa ityrthH| karmasaMjJAvidhAnaprayojanamAha- sthalImiti, zete ityatra bhUpRSThAdisaMyogo dhAtvarthaH / sthalIpadArthasyAdhikaraNatvena tadvAcakasthalIpadottaraM saptamyA yuktatvepi ' sthalImadhizete' 'sthalyA adhiyitA ' ityAdau karmatvabodhakadvitIyASaSThayoH sAdhutvAtha sUtrakAreNa karmasaMjJA vihitetyarthaH / tAdRzArthe adhikaraNArthe / nanu ' sthalImadhizete' ityasya sthalyAM zayanaM karoti' ityayamevArthastatra karotipadavAcyavyApArasya bhUpRSThAdisaMyogarUpe dhAtvarthe'ntarbhAvaH kartavya ityuktavAkyasya * bhUpRSThAdisaMyogAnukUlakRtimAn ' ityarthaH syAt . atra ca bhUpRSThAdisaMyogaH phalameveti yathA saMyogAdirUpaphalAzrayatayA . grAmaM gacchati' ityAdau grAmAdeH karmasaMjJA bhavati tathaiva bhUpRSThAdisaMyogarUpaphalAzrayatvAt sthalyAdInAmapi karmasaMjJA saMbhavatyeveti punaH " adhizIG" ityAdisUtreNa sthalyAdInAM karmasaMjJAvidhAnaM vidhAya. "Aho Shrutgyanam" Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (348) sAdarzaH- dvitIyAkArakadvitIyakhaNDedhAnAt / atha kRarthavyApArAntaraM dhAtvarthe'ntarbhAvya zayanAdirUpaphalAvacchinnavyApArArthakasopasargazIprabhRtidhAtvarthatAvacchedakazayanAdirUpaphalAzrayatayA'dhArasya karmatvopapAdanasaMbhavAt tAdRzasUtrANAM vaiyarthyameva, adhyAzupasRSTazIdhabhRtInAmeva ca tAdRzArthe nirUDhalakSaNA na tvanupasRSTAnAma'to na 'sthalI zete' ityAdayaH svArasikAH prayogA iti cet ?, na-dhAtormukhyArthaparatvepi darzitaprayoganihAya bhagavatA pANinimuninA tAdRzasUtrapraNayanAt / tadapraNItavatAM zarvavarmaprabhRtInAM mukhyArthaparANAm 'sthalyAmadhizete ' ityAdiprayogANAM sAdhutAyA duritvAcca / kAlAdhvadezAnAmakarmakakriyAyoge kaizcit karmapratyayArthaM vibhASayA~ karmatvamakasUtraM ca vyarthamevetyAzaDkate- atheti / atra pakSe bhUpRSThAdisaMyogAnukUlavyApAro dhAtvarthaH / zayanAdIti- zayanAdirUpaM yatphalaM tadavacchinnavyApArArthako ya: sopasarga: adhyupasargasaMyuktaH zIabhUtidhAtustadarthatAvacchedakaM yacchayanAdirUpaM phalaM tAdRzaphalAzrayatayApyAdhArasya-sthalyAdeH karmatvaM saMbhavatyevetyarthaH / kriyAjanyaphalazAlitvaM hi karmatvama'tra ca yacchayanarUpaM : phalamuktaM tattu zodhAtvartha eva na tu dhAtvarthavyApArajanya miti tAdRzazayanAzrayIbhUtAyAH : sthalyAH karmatvaM na sthAdityuktam-- kRarthavyApAreti, dhAtvarthazayane kRarthavyApArasyAntarbhAve ca kRte zayanasya tAhazakRtrarthavyApArajanyatvaM prAptamiti tAdazakriyAjanyazayanarUpaphalAzrayatayA sthalyAdInAM karmatvaM prApnotIti bhAvaH / nanvevaM zayanarUpaphalAzrayatvAt sthalyAH karmatvApattyA 'sthalI zete' ityapi prayogaH syAdityAzaGkayAha- adhyAdyapasRSTeti, tAdRzArthe antarbhUtakRarthavyApAre dhAsvarthe, adhyupasargasaMyoge satyeva kRarthavyApAraspa dhAtvarthe'ntarbhAvo bhavati na tvadhyupasargasaMyogAbhApIti na ' sthalI zete ' itiprayogApattirityarthaH / pariharati- neti, uktArthe nirUDhalakSaNAsvIkAre sthalyAdInAM tvaduktarItyA karmatvasaMbhavepi nirUDhalakSaNAbhAvapakSe dhAtormukhyArthaparatve tu sthalyAdInAM kriyAjanyaphalazAlivAbhAvAt karmatvaM na saMbhavatIti mukhyArthapakSe karmatvAprAptyA darzitaprayogasya -- sthalImadhizete / ityAdiprayogasya nirvAhAya " adhizIG" ityAdisUtraM praNItamiti na vaiyarthyam / yairetAdRzakarmasaMjJA vidhAyakaM sUtraM na praNItaM teSAM vyAkaraNamatena mukhyArthapakSe karmatvaprAptyabhAvAt saptamyA 'sthalyAmadhizete, ityAdiprayogANAmapi sAdhutvaM prApnuyAt na caitadiSTamityarthaH / kRarthavyApArAnantarbhAvena bhUpRSThAdisaMyogamAtrasya dhAtvarthatvapakSe 'zete ' ityasya -- bhUpRSThAdisayogAzrayaH / ityevArthaH / ___"mAsamAste ' ityAdiprayogAnudAharati- kAlAdhveti / kaizcitvArtikakArAdibhiH, tathA ca vArtikam - " akarmakadhAtubhiryoge dezaH kAlo bhAvo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJaka iti vAcyam " iti, tatra dezasya karmatvaM yathA- "kurUn svapiti ' iti, kAlasya karmatvaM yathA-'mAsamAste meM iti, bhAvasya ( kriyAyAH ) karmatvaM yathA ' godohamAste' iti, gantavyAdhvanaH karmatvaM yathA "Aho Shrutgyanam" Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAdhvanoratyantasaMyoge iti] vyutpttivaadH| (349). nuziSyate / anye tu kriyAntarA'ntarbhAvenoktarItyA tatra pAkSikaM karmapratyayamupapAdayantastannAnuzAsati. uktaM ca taiH "kAlabhAvAdhvadezAnAmantarbhUtakriyAntaraiH / sarvairakarmakaiyoMge karmatvamupajAyate // " iti / tanmate ca 'mAsamadhIte / 'mAsamAste , ' yojanaM dhAvati' ityAdAvAbhivyAtyarthe " kAlAdhvanoratyantasaMyoge" ityanena dvitIyAvidhAnaM yadyapyanarthakamdhAtvarthe'dhyayanasthityAdivizeSaNatayA'bhivyApanAtmakakriyAyA antarbhAvena tatkamatayA tatra tatra dvitIyopapatteH, tAzadhAtvatha vyAptyanantarbhAve 'mAsamAste ' ityAdau dvitIyayA tadbodhanapi ' Asyate mAsaH' ityAdau mAsAdau sthityAdi. 'krozamAste ' iti / anye sUtrakArAdayastu kAlAdInAM karmasaMjJAvidhAnaM na kurvanti 'mAsamAste' ityAdAvAsanarUpadhAtvarthe kriyAntarasya abhivyAptirUpakriyAyA antarbhAvosti- mAsAdyabhivyApterAsanAdau sattve eva kAlAdInAM karmatvasyeSTatvAditi tAdRzAbhivyAptyaiva karmatvasya prApteH kevalaM karmapratyayam= "kAlAdhvanoratyantasaMyoge" ityanena dvitIyAvidhAnaM kurvanti / atyantasaMyoge eva dvitIyA bhavati nAnyatra 'mAsasya dviradhIte' ityAdAvityabhiprAyeNoktam- pAkSikamiti / tat-karmatvam / karmatvasya svayaM prAptau pramANamAha- kAlabhAveti, antAbhUla abhivyAptirUpA kriyA yeSAmetAdRzerakarmakairdhAtubhiyoMge kAlabhAvAdhvadezAnAmabhivyAptinirUpitaM karmatvamupajAyate evA'bhivyApteH sakarmakatvAditi kAlAdInAmakarmakadhAtuyoge karmasaMjJAvidhAnasya prayojanaM nAstItyarthaH / tanmate ceti- tanmate-kAlAdInAmuktarItyA svayameva karmatvaprAptimate .' mAsamadhIte ' ityAdau dhAtvarthabhUtAdhyayanasthityAdivizeSaNIbhUtAyA abhivyAptikriyAyA dhAtvathe'ntarbhAvostIti dhAtvarthasyAkarmakatvepyantarbhUtAbhivyAptikriyAyAH sakarmakatvena kAlAdInAM tatkamatayA tatra tatra= kAlAdibodhakamAsAdipadottaram " karmaNi dvitIyA " ityanenaiva dvitIyAprAptiH saMbhavatIti punAtIyAvidhAnaM yadyapyanarthakamevetyarthaH / vizeSaNasyaivAntarbhAvasaMbhavAda'bhivyApanAtmakakriyAyA adhyayanAdivizeSaNatvamuktam- adhyayanasthityAdIti / nanvevaM vinigamanAvirahAta kamasaMjJAvidhAnamevAnarthaka ki na syAt- 'mAsamAste' ityAdau dvitIyayaiva karmatvabodhasaMbhavAdityAzakyAha- tAdRzadhAtvartheti, tAdRzadhAtvarthe akarmakadhAtvarthe'bhivyAptyanantarbhAvapakSepi 'mAsamAste ' ityAdau dvitIyayA tadbodhanepiH-karmatvabodhanepi tathA'bhivyAptibodhanepi 'Asyate mAsaH' ityatra mAsapadottaradvitIyA'bhAvAt karmatvabodhanaM na saMbhavati tathA ca mAsasya sthitivyApyatvabhAnamapi na saMbhavati. AsadhAtorakarmakatvena taduttaraM karmAkhyAtamapi na syAt . karmasaMjJAvidhAne tu dhAtorakarmakatvepi mAsAdInAM saMjJayA karmatvaprAptau tatra karmAkhyAtaM saMbhavati mAsAdau sthityAdivyApyatvabhAnamapi saMbhavati-- karmatvAditi kamasaMjJA vidhAnaM nAnathaka kiM tu dvitIyAvidhAyaka "Aho Shrutgyanam" Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 350 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe - 2 " + vyApyatvalAbhA'nirvAhAt, tathApi ' mAsaM ramaNIyA 'krozaM kuTilA nadI ityAdau bhavatItyasyAnadhyAhArepi dvitIyAyAH sAdhutAnirvAhakatvena bhASyakRtastatsUtraM sArthakayanti tatra hi ramaNIyatvAbhivyApyatvaM mAsAdau pratIyate na ca tatra kriyAsamabhivyAhArosti yatrAbhivyAptirantarbhaviSyati tatkarmatayA dvitIyA ca syAt / evam ' mAsamAsitA ' ityAdAvabhivyAptyantarbhAvena mAsasyaM karmatvopapAdapi kRdyogAt SaSThayeva syAnna dvitIyetyatopi tatsUtraM sArthakam / atha keyamabhivyAptiryA'tyantasaMyoga ityucyate ?, na tAvad - vyApyavRttiH sUtramevAnarthakamityarthaH / dvitIyAvidhAyaka sUtra sArthakyamAha - tathApIti, 'vanarAjirmAsaM ramaNIyA " ityAdau bhavatItyAdikriyAdhyAhAre tatrAbhivyAptezcAntarbhAve tAdRzAbhivyAptinirUpitaM mAsAdInAM karmatvaM saMbhavati. anadhyAhArapakSe tu kriyaiva kApi nAsti yadantarbhUtAbhivyAptinirUpitaM mAsAdInAM karmatvaM syAditi. karmatvAprAptau ca dvitIyAyAH sAdhutvaM na syAdityanadhyAhArapakSe dvitIyAyAH sAdhutvArthe bhASyakRtaH = bhASyakArA dvitIyAvidhAyakasUtraM sArthakayanti / upapAdayati-tatreti, tatra = " mAsaM ramaNIyA ' ityAdau / tatkarmatayA = abhivyAptikarmatayA / sUtrasArthakye udAharaNAntaramAhaevamiti, ' mAsamAsitA ' ityatra mAsasya dhAtvarthe'ntarbhUtAbhivyAptinirUpita karmatvaprAptAvapi - sUtrAbhAve " kartRkarmaNoH kRti " ityanena SaSThayeva mAsapadottaraM syAt- kRdyogAt na tu dvitIyA na cAtra SaSThoSTeti dvitIyAvidyAyakaM sUtraM sArthakameva sUtre sati SaSThIM bAdhitvA sUtreNa dvitIyAprAptisaMbhavAdityarthaH / ' Asyate mAsaH ' ityAdau karmasaMjJAvidhAnamapi sArthakam | kAlAdhvanoratyantasaMyoge" ityanenAdhyayanAdau mAsAdivyApakatve dvitIyA syAditi pratipAdanAda'tyantasaMyogapadena yAbhivyAptirucyate tatsvarUpaM pRcchati - atheti / na tAvadityasya iti yuktamityanenAnvayaH / nanu vyApyavRttiH = vyApako yaH kAlikasaMbandhaH sa evAbhivyAptirasti 'mAsamadhIte ' ityatrAdhyayanasya kAlikasaMbandhena saMpUrNamAsakRttitvAd vyApyavRttitvaM kAlikasaMbandhasya labhyate, kAlikasaMbandhasya vyApyavRttitvaM ca mAsavyApyadinAdikAlenA'navacchinnatvameva, yatra ca mAsAdiniSThopi kAlikasaMbandho divasAdimAtravRttitvAd divasAdyavacchinna eva tatra kAlikasaMbandhasya mAse vyApyavRttyA'bhAvAt ' mAsamAste ' ityAdiH prayogo na bhavati, mAse vyApyavRttyA sattve ca prayogo bhavatIti doSAbhAvAt yatkAlika saMbandhasya mAsAdivyApyavRttitvaM tadevAbhivyAptipadArthaH / mAsapadArthazca triMzadinamAtra sthAyI kazcidakhaNDapadArtha eva grAhyo na tu kriyApracayaH=sUryaparispandasamUhaH, tathA sati = kriyApracayasya mAsapadArthatve hi ekadinamAtraniSThasaMbandhasyApi kAsucit kriyAsu vyApyavRttitayA ( ekadinamAtrAdhyayanasthityAdeH sattvAd dinAdisamUhasyaiva ca mAsapadArthatvAt ) tatra = tAdRzadazAyAmapi tathAvyavahArApatteH=' mAsamAste ' mAsamadhIte ' ityAdiprayogaH syAditi tadvAraNAya triMzaddinasthAyI kazcidakhaNDapadArtha eva mAsa iti strIkAryamityAzaGkyAha - na tAvaditi, iti yuktamityantaM pUrvapakSaH / yuktatvAbhAve hetumAha 4 66 "Aho Shrutgyanam" Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 uktAbhivyAptivicAraH j vyutpattivAdaH / ( 351 ) kAlikaH saMbandhaH kAlikasaMbandhasya vyApyavRttitvaM vyApyakAlAnavacchinnatvam, divasAdimAtravRttirmAsAdiniSTha saMbandho divasAdyavacchinna iti tatra ' mAsamAste' iti na prayogaH / mAsapadArthazcAtra triMzaddinamAtrasthAyI kazcidakhaNDaH padArthoM na tu kriyApracayaH - tathA sati dinaikAdimAtrasthAyinopi saMbandhasya kAsucit kriyAsu vyApyavRttitayA tatra tathAvyavahArApatteriti yuktam- ' caitro mAsaM kAzyAM tiSThati ityAdau kAzIsaMyogasya mAsavyApakasyaikasyAbhAve'prAmANyaprasaGgAt-- saMyogavyaktInAM mAsaniSThakAlika saMbandhasyAvAntaradaNDAdyAtmakakAlAvacchinnatvAt / na ca saMyogAnAM bhedepi caitrIyasaMyogatvAdyavacchinnanirUpita kAlikasaMbandhAvacchinnAdhAratA mAsavyApikaikaiva sA ca nAvAntarakAlAvacchinneti tatra tadanavacchinnatvavodhakamuktavAkyaM bhavedeva pramANamiti vAcyam, sAmAnyaghaTita vizeSadhamavicchinnAdhikaraNatAkUTAdeva sAmAnyadharmAvacchinnavattApratyayopapatteH zuddhasAmAcaitra iti / yadi triMzadinamAtrasthAyyakhaNDapadArtha ( kAla ) saMbandha evAbhivyAptiH syAttadA 'caitro mAsaM kAzyAM tiSThati " ityAdivAkyasya prAmANyaM na syAt - mAsavyApakasyaikasya kAzIsayogasyA'saMbhavAd gamanAdinA pUrvapUrvasaMyogasya nAzAt tathA saMyogavyaktInAM yo mAsaniSTakA - lisaMbandhastasya mAsAvAntaradaNDAdikAle khacchinnatvAt - saMyogasyaikatvAbhAvAditi noktanirUpaNaM yuktamityarthaH / natu ' mAsaM kAzyAM tiSThati ' ityatra saMyogavyaktInAM daNDAdyAtmakakAlabhedena bhedepi saMyo-gatvena sakalasaMyogAnAmekatvAt saMyogatvAvacchinnanirUpitA kAlikasaMbandhAvacchinnA kAzInivAghAratA mAsavyApikekaiva nA'vAntaradaNDAdyAtmakakAlAvacchinneti tadanavacchinnatvabodhakam = avAntaradaNDAdyanavacchinnatvabodhakam 'mAsaM kAzyAm' ityuktavAkyaM tatra = mAsavyApa koktAdhAratAyAM bhavedeva pramANamiti noktA'prAmANyApattiprasaGga ityAzaGkyAha-na ceti / tattadvizeSavyaktinirUpitAdhikaraNatAstrIkAreNa nirvAhaH saMbhavatIti saiva svIkriyate na tu sAmAnyadharmAvacchinnanirUpitA sAmAnyata ekAdhikaraNateti na saMyogatvAvacchinnanirUpitA mAsavyApikA kAzyAmekAdhikaraNatA * saMbhavatIti saMyogavyaktibhedAdadhikaraNatAbhede prApte kAlabhedena ca saMyogAnAM bhede prApte mAsavyApakekasaMyogAsaMbhavAt ' mAsaM kAzyAm ' ityasyoktamaprAmANyaM syAdevetyabhiprAyeNa pariharati-- sAmAnyaghaTiteti, vizeSadharmopi sAmAnAdhikaraNyena sAmAnyadharmaghaTita eva bhavatIti sAmAnya (saMyogatva ) ghaTita vizeSadharmastadUvyaktitvaM tattatsaMyogavyaktiniSThatattadvyaktitvadharmAvacchinnanirUpitAdhikaraNatAkUTAdeva = tattadadhikaraNatAbhireva sAmAnyadharmo yaH saMyogatvaM tadavacchinnavattA = tadavacchinnanirUpitAdhikaraNatApratyayopapatteH ( nirvAhAtU ) kevalaM sAmAnyadharmAvacchinna= saMyogatvAvacchi nirUpitAyAmatiriktAyAmadhikaraNatAyAM mAnAbhAvAt, tattatsaMyogavya ktinirUpitAdhikaraNatA ca 7 " Aho Shrutgyanam" - Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (352) sAdarza:- [dvitIyAkArakadvitIyakhaNDenyadharmAvacchinnanirUpitAdhikaraNatAyAmatiriktAyAM mAnAbhAvAt / yatra triMzaddineSu kamApi kAlamadhItaM tatra mAse'dhyayanasaMbandhasyA'vyApyavRttitayA 'mAsamardhAte' iti prayogAnupapattirapi na zakyate vArayitum / ucyate-abhivyAptiryAkdavayavasaMbandhaH, yatsamudAyo mAsAdipadArthasta eva tadavayavAH, evaM ca trizadinAnAM mAsapadArthatayA triMzadineSu kiMcitkicitkAlAvacchedenAdhyayanasaMbandhepi 'mAsamadhIte' itipryogoppttiH| trizadinasaMbandhazca dinaparyAptatriMzattvavyApakatvam , tAdRzatriMzattvAdezca mAsAdipadapravRttinimittasya mAsAdipadAdeva lAbhAd vyApakatvamAtraM dvitiiyaarthH| vyApakatvaM ca vyApyavizeSA'ghaTitamakhaNDaM durvacamiti khaNDazo'bhAvapratiyogitAvacchedakatvama'bhAvazca dvitiiyaarthH| prathamAbhAve prakRtyoM mAsAdirAdheyanaikA saMbhavati daNDAdibhedena bhedAdityuktavAkyasyAprAmANyaM tadavasthamevetyarthaH / kiM ca mAsasyA'khaNDapadArthatve yatra triMzadineSvapiH kiMcit kiMcit kAlamadhItaM na tAdRzAkhaNDakAlaparyantaM tatra mAse'dhyayanasaMbandhasya vyApyavRttitvAbhAvAt ' mAsamadhIte ' itiprayogAnupapattireva, iSTaM ca tatrAsya vAkyasya prAmANyamityAha-- yatreti / kamapItyasya nityaM prati kamapItyarthaH / pRSTamabhivyAptisvarUpamAha- ucyate ityAdinA / yAvat sakalaH / yatsamudAya: dinAdInAM samudAyaH / te-dinAdayaH / tadavayavA:- mAsAvayavAH / upasaMharati-- evaM ceti, yAvadavayavasabandha evAbhivyAptiAsAvayavAzca dinAnyeveti pratyekadine kiMcitkAlAdhyayanaipi triMzAidanarabhyayanasaMbandhasya jAtatvena tatra 'mAsamadhIte ' itiprayoga upapadyate evetyarthaH / triMzadinasaMbandhapadArthamAha- triMzadineti, triMzadinaparyAptaM yat triMzattvaM tad vyApakatvameva triMzaddinasaMbandhapadArthaH / triMzadinaparyAptatriMzattvaM ca mAsapadapravRttinimittatvAnmAsapadalamyameveti pArizeSyAd vyApakatvamAnaM dvitIyArthaH / tathA ca triMzadinavyApakAdhyayanakartA caitra iti vAkyArthabodhaH / evam * mAsaM kAzyAm ' ityatrApi mAsAvayavadineSu kAzyAvayavapradezeSu ca saMyogostyeveti bhavedeva prAmANyamiti dhyeyam / 'mAsamadhIte ' ityAdau dvitIyArthabhUtaM yadadhyayanAdau mAsAdivyApakatvaM tasya svarUpamAhavyApakatvaM ceti, akhaNDaM vyApakatvaM vyApyavizeSA'ghaTitaM durvacameva tathAhi yathA 'dhUmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvA'pratiyogitvaM vyApakatvaM vahnau ' ityAdI dhUmAdilakSaNavyApyaghaTitameva vyApakatvaM 'vaktuM zakyate tathAtrApi 'mAsatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM vyApakatvamadhyayane / 'ityevaM mAsatvalakSaNavyApyaghaTitamevA'khaNDaM vyApakatvaM vaktuM zakyate etAdRzAkhaNDasya vyApyaghaTitasya vyApakatvasya dvitIyArthatve taddhaTitasya vyApyasya mAsatvasyApi dvitIyArthatvaM prApnuyAt na ca mAsatvasya dvitIyArthatvaM yuktaM mAsatvasya prakRtibhUtamAsapadavAcyatvAt dvitIyArthasvasvIkAre ca -mAsatvasya dvidhA bhAnaprasaGgAd. vyApyAnAmanantatvena vyApyabhedena vyApakatvabhedApattyA tadanugamA. saMbhavAca khaNDazo'bhAvapratiyogitAvacchedakatvamabhAvazca dvitIyArtha ityucyate arthAt-vyApyasa "Aho Shrutgyanam Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpattivAdaH / ( 353 ) uktAbhivyAptivicAraH ] tAsaMbandhenAnveti / mAsAdiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvatvAvacchinnasya ca pratiyogitayA'bhAvAntare'nvayaH, tasya cAnvayitAvacchedaka caitrakartRkAdhyayanatvAdirUpasvAzrayaghaTita paramparAsaMbandhenA'dhyayanAdAvanvayaH / prathamAbhAve ca pratiyogivyadhikaraNatvaM vizeSaNamupAdeyam, tena triMzaddineSveva ca yatrAdhItaM tatra dinAvAntaradaNDAdAva'dhyayanAbhAvepyuktaprayogopapattiH / mAsapadaM ca triMzaddinaparameva na tu tAvatkAlasthAyyakhaNDavastvantaraparam - ekadinAmAnAdhikaraNo yo'tyantAbhAvastAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvavattvamatra vyApakatvaM grAhyamasti > tasyaiva khaNDadvayaM kRtam - " abhAvapratiyogitAvacchedakatvama'bhAvazca iti etAdRzaM khaNDazo vyApakatvaM dvitIyArthaH, atra mAsatvapravezAbhAvAnnoktadoSaprasaGga iti bhAvaH / tatra ' mAsamadhIte ' ityatra mAse'dhyayanAbhAvastu nAstIti nRtyAbhAvo grAhya iti mAsaniSTo yaH mAse nRtyaM na ityAkArako'tyantAbhAvastatpratiyogi nRtyaM pratiyogitAvacchedakatvaM nRtyatve prAptaM pratiyogitAvacchedakatvAbhAvavattvamadhyayanatve vakSyamANasaMbandhena cAdhyayane prAptaM tadeva vyApakatvaM tatra prathamAbhAvo mAsaniSTha eveti prathamAbhAve dvitIyAprakRtyarthasya mAsasyA''dheyatA saMbandhenAnvaya ityAhaprathamAbhAveti / dvitIyAbhAvasya mAsaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasya pratiyogi mAsaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvameveti tasya tAdRzadvitIyAbhAve pratiyogitayA = pratiyogitArUpeNa svapratiyogikatvasaMbandhena cAnvaya ityAha- mAsAdiniSTheti / abhAvAntare dvitIyAbhAve / tasya dvitIyAbhAvasya ( mAsaniSThAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasya ) cAnvayitAvacchedakaM yaJcaitrakartRkAdhyayanatvam ( adhyayanasyaiva vizeSyatvAdanvayitvam ) tadrUpo yaH svAzrayastadghaTitena paramparA saMbandhena = svAzrayAdhyayanatvavattva saMbandhenAdhyayane'nvayaH tathA hi-svaM dvitIyAbhAvaH, mAsaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasyAbhAvo'dhyayanatve vartate adhyayanatvasya mAsaniSTAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAditi svasya dvitIyAbhAvasyAzrayo yadadhyayanatvaM tad adhyayane vartate eveti tAdRzasvAzrayIbhUtAdhyayanatvavattvasaMbandhena dvitIyAbhAvasyAdhyayane'nvaya iti dvitIyAbhAvavattvAdaSdhyayanasya mAsavyApakatvaM prAptamevetyarthaH / mAsatvasya vyApyatvena mAsatvavyApyamAsasyApi vyAyatvaM sumahameveti vijJeyam / prathamAbhAveti - prathamAbhAvaH pratiyogivyadhikaraNaH - dinAdiniSTho'dhyayanavyadhikaraNo nRtyAdyabhAva eva grAhyastena triMzadineSvapi yadA nityaM kiMcit kiMcit kAlamadhItaM tatra dinAvAntaradaNDe - starrer bhAvepi ' mAsamadhIte ' iti prayogAnupapattirnAsti etAdRzasyA'dhyayana samAnAdhikaraNasyAdhyayanAbhAvasyAbhAvapadenA'grahaNAt pratiyogivyadhikaraNasyaivA'bhAvasya grahaNAt anyathA pratyekadineSvadhyayanavadadhyayanAbhAvasyApi sattvAd mAsaniSThAbhAvapratiyogitvamevAdhyayanasya syAditi mAsamadhIte ' iti prayogo nopapadyetetyarthaH / "triMzaddineSveva" ityatratya evakAro'yogavyavacchedaparaH / mAsapadArthamAha-mAsapadaM ceti / yadi mAsapadaM triMzadinasthAyyakhaNDapadArthaparaM syAttadA t 23 "Aho Shrutgyanam" 33 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 354 ) [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe dhyayanasthalepi tAdRzAkhaNDakAle pratiyogivyadhikaraNAdhyayanAbhAvAsattvena 'mAsamadhIte ' iti prayogApatteH / mAsaghaTakaM ca dinaM sUryodayAvadhi sUryodayAntaraparyantAvasthAyya khaNDavasturUpaM na tu kriyAdipracayaH - tathA: satyekaikakriyAdivyakterapi mAsatvAdhikaraNatayA tatra pratiyogivyadhikaraNAdhyayanAbhAvasattvena vyApakatvarUpa dvitIyArthasya bAdhApatteH / divasa svapiti' ityAdau ca divasAdipadaM sUryodayAvadhi sUryodayAntaraparyatakSaNakUTaparameva ato naikadaNDAdimAtrasvame tathAprayogaH / atha vyApakatvasya dvitIyArthatve ekamAsAdivyApakAdhyayanasthalepi mAsA - ntare'dhyayanAbhAvasattvena mAsatvAdivyApakatAyA adhyayane bAdhena ' mAsamadhIte ' -mAsasyaikasminnapi divase'dhyayane kRte tAdRzAkhaNDakAle'dhyayanaM jAtamevetya'dhyayanavyadhikaraNasyA'dhyayanAbhAvasya tAdRzAkhaNDakAle'sattvena tatrApi ' mAsamadhIte ' itiprayogaH syAdeva pratiyogivyadhikaraNAbhAvAsattvaM etatprayogasyeSTatvAdityarthaH / dinapadArthamAha- mAsaghaTakaM ceti / kriyAdipracaya: == sUryaparispandapracayaH / tathA sati yadi kriyAsamUha eva dinapadArtha: syAttadA ekaikakriyAvyakterapi mAsatvAdhikaraNatvaM syAttathA ca tAdRzakriyAvacchedakadaNDAdiSu pratiyogivyadhikaraNasyApyadhyayanAbhAvasya sattvAdevAdhyayane vyApakatvAprAtyA dvitIyArtho vyApakatvaM naiva saMbhavet, na hi dinasya pratyekakSaNe pratyekadaNDe vAdhyayanaM bhavati kiM tu keSucideva daNDeSu dinasyAkhaNDa padArthatve dinasya kasminnapi bhAge'dhyayane kRte . mAsatvAvikaraNIbhUtadineSvadhyayanasaMcandrAdhyayanasya mAsavyApakatvaM saMbhavatItyarthaH / divasa svapiti ityatra divasapadaM sUryodayAvadhi sUryodayAntaraparyantakSaNakUTara tAdRzakSaNakUTena svApasaMbandhe satyeva ' divasa svapiti iti prayogo bhavati na tu daNDamAtrasvaprapItyAha-divasamiti / atra divasapadasyAkhaNDavastuparatve ekadaNDamAtra svapnedhyakhaNDa padArthena svApasaMbandhe jAte ' divasa : svapiti ' itiprayogaH syAt na caitadiSTamiti tadvAraNAya divasapadasya tAdRzakSaNa kUTaparatvamuktamiti bhAvaH / mAsavyApakatvaM cAdhyayane ucyate mAsatvAvacchinna vyApakatvasyAdhyayane nanu ' mAsamadhIte ' ityatra yadi vyApakatvaM dvitIyArtho tadA mAsAntarasyApi mAsatvAd mAsAntare'dhyayanAbhAve bAdhAnmAsavyApakAdhyayanasthalepi ' mAsamadhIte ' iti prayogAnupapattirityAzaGkate - atheti / nanu yadyapi mAsapadena yat kiMcitriMzaddinamAtravRtti vizeSa dharmaprakAreNa ta [=tadUvyaktitvena rUpeNa mAsapadArthasyopasthitirna saMbhavati yenAdhyayanasyopasthitatanmAsavyaktimAtravyApakatvaM prAmuyAt tathApi taddharmavat =mAsattradharmavat yatstraM tanmAsavyakti: ( adhyayanAdhikaraNamAsavyaktiH ) tannirUpita yadAdheyatvam ( pUrvaM mAsAdheyatvaM prathamAbhAve uktaM tatsmaraNIyam ) tAdRzAdheyatva saMbandhena mAsapadArthasyoktaprayamAbhAve'nvayaH svIkriyate iti yat kiMcinmAsa ( tammAsavyakti-madhyayanAdhikaraNamA 4 sAdarza: ( "Aho Shrutgyanam" Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAyA vyApakatvArthakatvevicAraH ] vyutpattivAdaH / ityaadipryogaanuppttiH| na ca mAsapadena yakiMcitriMzadinamAtravRttivizeSadharmaprakAreNAnupasthApanepi taddharmavatsvanirUpitAdheyatvasaMbandhena mAsapadArthasyAbhAve'nvayopagamAd yatkiMcinmAsaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamanvayitAvacchedake labhyate iti na kApyanupapattiriti vAcyam, tattanmAsamAtravRttidharmavizeSANAM saMbandhaghaTakatvepi zAbdabodhe saMsargatAtparyajJAnasya hetutayA saMsargavizeSo. pasthiterapekSitatvAt / saMbandhaghaTakatAdRzadharmAn viziSyA'viduSaH zAbdabodhAnudayaprasaGgAt / na ceSTApattiH- anubhava virodhAt / anAgatAdimAsavRttitAhazadhamANAM viziSya jJAnasAmagryA asarvajJasya durlabhatayA'smadAdInAM sarveSAmeva tAhazamAsatvavyApakatAbodhocchedaprasaGgAt / savyakti ) niSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamanvayitAvacchedake adhyayanatve labhyate tadvattvaM cAdhyayane'styevetyevaMrUpeNa tanmAsavyaktivyApakatvamadhyayane sulabhameva, tanmAsavyaktezca saMsargako TipravezAttadupasthiterapyapekSA nAstIti na kApyanupapattirityAzaGkyAha-na ceti / parihAramAhatattanmAsamAtreti, yathA naulo ghaTaH' ityatratyabodhe 'nIlo ghaTaH' itivAkyamabhedasaMsargabodhaka bhavatu ityevaM saMsargaviSayakatAtparyajJAnasyApi hetutvaM bhavati tathA 'mAsamadhIte ' ityatrApi tattanmAsavRttivizeSadharmANAm=tavyaktitvAnAM saMbandhaghaTakatvepi zAbdabodhe 'mAsamadhIte ' itivAkyaM tanmAsavyaktitvasaMsargabodhakaM bhavatu ityevaM saMsargaviSayakatAtparyajJAnasya hetutve prApte tadvyaktitvarUpasyApi saMsargasyopasthityapekSA prAptava tathA ca mAsapadena tadvyaktitvena rUpeNa mAsapadArthopasthiti vinA nirvAho nAsti na ca tadvyaktitvenopasthitiH saMbhavati. mAsatvAvacchinnayAvanmAsa. vyApakatvaM cAdhyayane bAdhitameveti 'mAsamadhIte:' itiprayogAnupapattirevetyarthaH / kiM ca saMbandhaghaTakatadvyaktitvarUpadharmajJAnAbhAvavataH ( mAghamAse'nenAdhItamityAdijJAnAmAvavataH) 'mAsamadhIte ' ityanena zAbdabodho na syAt na caitadiSTaM viziSya tAdRzadharmajJAnAbhAvepi zAbdabodhodayadarzanAdityAha- saMbandhaghaTaketi / bhUtatattanmAsavyaktitvAdidharmANAM vizeSarUpeNa jJAnasaMmavepi 'mAsamadhyeSyate' ityAdau bhaviSyanmAsavRttInAM tAdRzadharmANAm-tavyaktitvadharmANAM vizeSarUpeNa jJAnasAmadhyAH upasthityAderasmadAdha'sarvajJAnAM durlabhatayA asaMbhavAda'dhyayane tAdRzabhaviSyat ) mAsatvavyApakatAbodhasyoccheda eva syAd jJAnasAmaJyA durlabhatve jJAnasyAsaMbhavAditi na tavyaktitvasya saMbandhakoTipravezopya'duSTa ityAha- anAgateti / ___ nanu 'mAsamadhIte' ityAkArakavAkyArthaviSayakaM yadeva tAtparya tadeva saMsargaviSayakamapi tAtparyam. 'mAsamadhIte' ityAkArakavAkyajanyajJAne ca vAkyArthaghaTako yastanmAsavyaktitvaghaTita: saMbandha uktarUpaH (taddharmavatsvanirUpitAdheyatvasaMbandhaH) sa saMsargamaryAdayeva bhAsate iti vizeSarUpeNopasthityapekSAbhAvAdvizeSarUpeNAnupasthitasyeghoktadharmeNa-tanmAsavyaktitvadharmeNa ghaTitasya sebandhasya-tanmA "Aho Shrutgyanam" Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarzaH- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDena ca tAdRzavAkyArthatAtparyameva saMsargatAtparyam . uktajJAne ca vAkyArthaghaTaka: saMbandhaH saMsargamaryAdayaiva bhAsate iti vizeSarUpeNAnupasthitasyaivoktadharmaghaTitasaM. bandhasya tAtparyajJAne bAdhAbhAvabalAt zAbdabodhe ca tAtparyajJAnabalAdU bhAnamanapavAdameveti vAcyam, ekapadArthaviziSTAparapadArtharUpavAkyArthavizeSitatatpratItIcchArUpatAtparyaviSayakanizcayasya prAk vAkyArthAnizcaye durghaTatayA tasya zAbdadhIhetutve ca yogyatAsaMzayAcchAbdabodhAnupapatteviMzakAlatatattatpadArthatattatsaMsargaviSayakatvavizeSitapratItIcchAjJAnasyaiva zAbdadhIhatutAyA upeyatvAt. tatra ca tAdRzasaMsargopasthiteravazyApekSaNIyatvAditi cet ?, savyaktinirUpitAdheyatvasaMbandhasya tAtparyajJAne bAdhAbhAvabalAd bhAnama'napavAdaMzAbdabodhe ca tAtparyajJAnabalAd bhAnamanapavAdameveti tadvyaktitvarUpavizeSadharmaghaTitasaMsargasyAzrayaNepi tena saMsargeNa mAsapadArthasyAbhAve'nvayopagamepi ca na kApyanupapattirityAzajhyAha-na ceti / parihAramAhaekapadArtheti,ekapadArthaviziSTo yo'parapadArthaH sa eva vAkyArtho bhavati tAdRzavAkyArthavizeSitA yA tatpratItIcchA vAkyArthapratyAyanecchA tAdRzecchArUpaM yat tAtparya tAdRzatAtparyaviSayakanizcayastha vAkyArthanizcayasApekSatvena vAkyArthanizcayAt pUrva durghaTatayA asaMbhavAt, vAkyAthabodho na syAdeva vAkyArthabodhakAraNIbhUtasyoktatAtparyanizcayasya vAkyArthabodhAtpUrvamasaMbhavAt , dopAntaramAha- tasyeti, kiM coktatAtparyanizcayasya zAbdabodhahetutvasvIkAre ekapadArthe'parapadArthavaiziSTyarUpAyA yogyatAyAH saMzayepi yA zAbdabodhotpattiH sarvazAstrasiddhAsti sA nopapadyeta yatastvayA hyekapadArthaviziSTAparapadArthaviSayakatAparyanizcayasyaiva zAbdabodhahetutvamuktaM yogyatApi caikapadArthe'parapadArthavaiziSTyameveti yogyatAtAtparyayorekarUpatve prApte tAtparyanizcaye hi yogyatAnizcayopi sthAdeva sarvatreti yogyatAsaMzayena zAbdabodhasya kacidapi prasaGgo na syAnna caitadiSTaM yogyatAsaMzayenApi zAbdabodhasvIkArAditi yogyatAsaMzayAdapi zAbdabodhopapatyarthaM vizakalitaM yat tattatpadArthaviSayakatvam ( mAsamadhIte iti vAkyama'dhyayanasya mAsavyApakatvabodhakaM bhavatu iti ) tatsaMsargaviSayakatvaM ca ( tanmAsavyaktinirUpitAdheyatvasaMsargabodhakaM bhavatu iti ) tAnyAM vizeSitA yA vAkyArthapratyAyanecchA tadviSayakajJAnasyaiva (etAdRzatAtparyajJAnasyaiva ) zAbdabodhahetutA svIkAryA tatra ca etAdRzasaMsargaviSayakatAtparyajJAne ca tAdRzasaMsargopasthite:= vizakalitarUpeNa praviSTasya saMsargatAtparyajJAnaviSayIbhUtasaMsargasyopasthiteravazyamapekSAsattvAt tadekadezabhUtatanmAsavyaktitvadharmANAmanupasthitau zAbdabodho neva saMbhavati, na ca tAdRzatadvyaktitvAnAmupasthitiH saMbhavati va vA yAvanmAsavyApakatvamadhyayane saMbhavatIti zAbdabodhAnupapattireveti prayogAnupapattirapItyarthaH / atra ca yogyatAyA uktavaiziSTayarUpatvAt tAtparyasya ca vizakalitapadArthaviSayakatvAttayorme de prApte. tAtparyanizcayepi yogyatAsaMzayasaMbhavAd yogyatAsaMzaye uktazAbdabodhAnupapattirnAstIti vijJeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsAdivicAraH ] vyutpattivAdaH / satyam - mAsAdighaTakatAvadinAdiniSThatriMzattvAdirUpamAsatvAdirmAsAdibhedenanAnaiva, mAsAdipadapravRttinimittatA paramanugatarUpeNa, anyathA zaktyAnantyamasaGgAt, sarvopasaMhAreNa vyutpatti vinA prAgapratItamAsAdeH zAbdAnubhavA'nirvAhAca / na ca triMzattvAdikaM buddhivizeSaviSayatvarUpaM vAcyam- dinAderdravyAnAtmakatvena tatra guNarUpa saMkhyAyA asaMbhavAt, dravyAtmakatvepi kramikeSu teSu saMkhyotpaterasaMbhavAt, tatra buddheranatiprasaktaM vailakSaNyamanugataM durvacam - jAtirUpasya tasya saMkaraprasaGganirastatvAt, tattaddinaviSayakatvarUpasya tattaddinAdyananugamenA'nanugatatvAditi vAcyam, tAvatkAlasthAyino dravyasyApi dinAdirUpatvasaMbhavAt / mImAMsakAnuyAyibhiragatyA saMkhyAyAH padArthAntaratvopagamAcca saMkhyAdirUpanAnAdinAdiniSThAnugatatriMzatvAdeH suvacatvAt / ( 357 ) athetyAdinA''zaGkitasyottaramArabhate- satyamityAdinA, mAsAntare'dhyayanAbhAve'dhyaya'nasya mAsatvAvacchinnavyApakatvaM na saMbhavatIti yaduktaM yadyapi tatsatyaM tathApi sakalamAseSvekaM mAsatvaM na svIkriyate yenaiSAnupapattiH syAt kiM tu mAsatvasya saMkhyArUpa triMzattvarUpatvena tAdRzatriMzatvasya pratyeka mAsabhedena bhedasaMbhavAt pratimAsaM mAsatvaM bhinnamevetyekamAsamAtrAdhyayanastha lepya`dhyayanasya mAsatvAvacchinnagyApakatvalAbhAt ' mAsamadhIte ' itiprayoge na kApyanupapattirityarthaH / nanvevaM mAsapadazaktyAnantyaM syAdityAzaGkyAha- mAsAdipadeti, anugatarUpeNa = mAsatvatvena rUpeNa | paramiti tvarthakaH / mAsatvatvasya pravRttinimittatvasvIkAre hetumAha- sarveti, sarvopasa'hAreNa vyutpatti vinA--sakalamAsaviSayakazaktigrahaM vinA prAgapratItamAsAde: bhaviSyanmAsAdeH zAbdabodhaviSayazvAsaMbhavAt / nanu saMkhyAdirUpo guNo dravye eva saMbhavati nAdravye dine ca kriyApracayarUpatvAt na dravyabhUtamiti dineSu mAsatvarUpatriMzattvasya saMkhyArUpasya saMbhavA'bhAvAt triMzattvaM buddhivizeSaviSayatvarUpam ( ayameko yameka ityAdyapekSAbuddhiviSayatvarUpam ) vAcyam = svIkAryam, dinAnAM kAlasvarUpatvena dravyAtmakatvapakSepi triMzadinAnAmekadA sattvaM na saMbhavati yatra triMzattvasaMkhyAyA utpattiH saMbhavet tasmAdapi triMzatvaM buddhivizeSaviSayatvameva vAcyam, nanu tatra 'mAsamadhIte ' ityatra triMzaddineSu yA triMzattvabuddhirbhavati tAdRzabuddheranatiprasaktaM yat kimapi bailakSaNyaM triMzaddinamAtra paryAptaM tadeva triMzatvamiti vakSyAmo na tu buddhivizeSaviSayatvaM triMzattvamityAzaGkyAha- tatreti, etAdRzaM vailakSaNyamanugataM durvacamevetyarthaH, durvacatve hetumAha- jAtIti tAdRvailakSaNyasya jAtirUpatvamapi vaktuM na zakyate kenApi dharmeNa tasya sAMkaryaM syAdeva sAMkarye ca jAtitvaM na saMbhavati tattaddinaviSayakatvarUpatvamapi na vaktuM zakyate- tattaddinAnAmananugamena tadghaTitasya tattaddinaviSayakatvasyApyananugamAditi triMzattvAdikaM buddhivizeSaviSayatvameva vAcyamityAzaGkyAha-na ceti / parihAramAha- tAvaditi, tAvatkAlasthAyina:- sUryodayAvadhi sUryodayAntaraparyastasthAyinaH / triMzadinAnAM dravyAtmakatve teSu kramikeSvapi krameNa triMzattvarUpasaMkhyAyA utpattau "Aho Shrutgyanam" Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (358) sAdarza:- [dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe. evam- 'mAsamadhIte caitraH' ityAdAvadhikaraNataiva dvitIyArthaH, mAsAdipadArthatAvacchedakadinaparyAptatriMzattvAde(mavizeSaNatApannasya dvitIyArthAdhikaraNatAyAM caitrakartRkAdhyayanAdhAratAtvAdivyApyadharmAvacchinnaM svarUpasaMbandharUpama'vacchedyatvaM saMsargatayA bhAsate ityupagamena sAmaJjasyAt, yatkiMcidekamAsaM vyApya yatrAdhItaM tatrA'dhyayanAdhAratAnAmavacchedyatAvacchedakAdhAratAvRttya'nyatamatvavize. bAdhakaM nAstItyarthaH / mImAMsakamatamAha-mImAMsaketi,saMkhyAyAH padArthAntaratve dravyAnAtmakeSvapi trizadineSu saMkhyArUpatriMzattvasya sattve bAdhakaM nAstItyarthaH / saMkhyArUpaM yannAnAdinAdiniSThamanugataM triMzattvaM tasyetyanvayaH / suvacatvAt nirUpayituM zakyatvAt / nAnAtriMzadinasamudAyabhUtamAsaniSThaM saMkhyArUpaM triMzattvaM triMzattvatvarUpeNAnugatameva nA'nanugatamiti na doSa iti bhAvaH / 'mAsamadhIte ' ityatra vyApakatvasya dvitIyArthatvamupavarNya saMpratyadhikaraNatvasya dvitIyArthatvaM vaktuM pakSAntaramArabhate- evamiti, atra ca pakSe 'mAsamadhIte ' ityasya 'mAsAdhikaraNakAdhyayanakartA ' iti zAbdabodhaH / mAsAdipadArthatAvacchedakaM triMzadinaparyAptaM yat triMzattyaM tasya dharmivizeSaNatApannasya mAsarUpadhArmavizeSaNIbhUtasya dvitIyArthAdhikaraNatAyAmanvayaH kartavyaH sa cAnvayazcaitrakartRkAdhyayanAdhAratAtvAdivyApyadharmAvacchinnasvarUpasaMbandharUpAvacchedyatvasaMsargeNa kartavya ityanvayaH, mAsarUpadharmivizeSaNatApannasya triMzattvasya yenAvacchedyatvasaMsargeNa dvitIyArthAdhikaraNatAyAmanvayastenaivAvacchedyatvasaMsargeNa dvitIyArthAdhikaraNatAyAM prakRtyarthasya mAsasyApyanvaya ityarthAdeva lamvate, " ekatra vizeSaNatvenopasthitasya " iti vyutpattivirodhAt mAsavizeSaNIbhUtasya triMzatvasya svAtantryeNa dvitIyArthAdhikaraNatAyAmanvayo na saMbhavatIti mAsarUpadharmadvArAnvayArthameva " dharmivizeSaNatApannasya " ityuktaM tathA ca noktavyutpattivirodhaH / caitrakartRketi- caitrakartRkAdhyayanAdhAratAsu caitrakartRkAdhyayanAdhAratAtvamapyasti anyatamatvamabhyastyeva- nAnAtvAta nAnAtvAkAntapadArtheSvevAnyatamatvavyapadezAt. tatrAdhAratAtvamadhikadezavRttitvAd vyApakam. anyatamatvaM cAlpadezavRttitvAd vyApyam. tathA ca caitrakartRkAdhyayanAdhAratAtvApekSayA vyApyo yo dharmo'nyatamatvaM tadavacchinnaM svarUpasaMbandharUpaM yad avacchedyatvaM tad dvitIyArthAdhikaraNatAyAmastyeveti saMsargatayA zAbdabodhe bhAsate nAma tenAvacchedyatvasaMsageMNa dvitIyArthAdhikaraNatAyA triMzatvasyAnvaya ityarthaH / atra " avacchedyatAvacchedakAdhAratAvRttyanyatamatvavizeSAdi " ityAdivAkyAnurodhena vyApyadharmapadenAnyatamatvaM gRhyate / bhavacchedyatvaM cAnatiprasaktatvarUpamapi bhavati svarUpasaMbandharUpamapi bhavati tatra dvitIyArthAdhikaraNatAyA adhyApanAdimAseSvapi satvAdanatiprasaktasvarUpAvacchedyatvasyAsaMbhavAt svarUpasaMbandharUpamevAvacchedyatvaM grahItuM zakyate ityuktaM svarUpasaMvandheti / dvitIyArthAdhikaraNatAyAmavacchedyatvamapyasti anyatamatvamapyastItyavacchedyatvaM sAmAnAdhikaraNyAdanyatamatvAvacchinnaM jAtam / atra dvitIyArthAdhikaraNatAyAM triMzattvasyoktAvacchedyatvasaMsargegAnvayAt triMzattvAvacchinnapUrNamAsAdhikaraNakatvamadhyayane prApnoti sa eva mAsamadhIte' itysyaarthH| uktasya phalamAha-yatkiMciditi, yatrayadA yatkiMcidekamAsam-ekamAsamAtraM vyApyAdhItaM "Aho Shrutgyanam" Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsAdivyApakatvavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 359 ) SAdirUpoktadharmAvacchinnA'natiprasaktena tadvRttitriMzatvenA'vacchedAd. nyUnakAlAdhyayanasthale cAtiprasaktatayA tAdRzasya mAsatvasyoktarUpAvacchinnAdhAratA'navacchedakatvAccAprasaGgAtiprasaGganyoranavakAzAt / mAsAdipadapravRttinimittadharme caitrAdhyayanAdhAratAyA vyApyatvasya zabdAdalAbhepyaryatastalA bhAga dvitIyAyA atyanta - saMyogArthaparatvamiti nAnuzAsanavirodhaH / tatra= tadApyadhyayanAdhAratAnAM tadvRttitriMzattvena = tanmAsamAtravRttitatriMzattyenAvacchedAd aprasagaH = ' mAsamadhIte ' itiprayogasyAnupapattirnAstItyanvayaH, mAse'dhyayanAdhAratApi vartate triMzatvamapi vartate iti triMzattvenAdhyayanAdhAratAnAmavacchedaH, kiM vA dvitIyArthabhUtAdhyayanAdhAratAsUktAvacchedyatvasaMsargeNa tattriMzattvasyAnvayAt tena triMzattvenAdhyayanAdhAratAnAmavacchedaH / tadvRttitriMzattvaM vizinaSTi - avacchedyateti dvitIyArthAdhikaraNatAyAM saMsargabhUtaM yad avacchedyatvaM vartate tasyAvacchedakIbhUto yodhikaraNatAvRttyanyatamatva vizeSastadrUpoktadharmeNa ( triMzattvena ) avacchinno yo mAsastadanatiprasaktena tadvRtti ( tanmAsavRtti) triMzattvenetyanvayaH / tanmAsamAtravR titriMzatvaM tanmAsAtiprasaktaM nAstIti suspaSTam anatiprasaktatvAttasya svasamAnAdhikaraNAdhyayanAdhAratAvacchedakatvaM yuktametra tathA ca tatriMzatvaM tanmAsamAtre vartate nAdhikakAle mAsamAtraM cAdhItamevetyeka mAsamAtrAdhyayanasthalepi * mAsamadhIte " itiprayogasyAnupapattirnAstItyarthaH / atiprasaGgAbhAvamAha - nyUnakAleti yadA hi mAsApekSayA nyUnakAlama'dhItaM tatra tAdRzasya = triMzattvarUpasya mAsatvasyAdhyayanakAlApekSayA'dhikakAle ( sarvamAse ) vartamAnatvenAtiprasaktatvAd uktarUpeNa ( anyatamatvena ) avacchinnA yA'dhyayanAdhAratA tadavacchedakatvaM na saMbhavatIti tAdRza sthaLe atiprasaGgaH = mAsamadhIte ' itiprayogasyApattirnAstIti na kopi doSa ityarthaH / nanu vyApakatvasya dvitIyArthatve tu mAsAdipadapravRttinimittadharme mAsatvAdau yat caitrIyAdhyayanAdhAra - tAvyApyatvaM tasya dvitIyAvibhaktita eva lAbhaH saMbhavati - vyApakatvasya vyApyanirUpitatvAd vyApyaghaTitatvAcca vyApakatvArthakadvitIyAyA vyApyatvAkSepakatvAt atra ca pakSe dvirtAyAyA adhikaraNatArthakatvena tadvad vyApyatvAkSepakatvAsaMbhavAd mAsatvasyAdhyayanAdhAratAvyApyatvaM zabdato na prAptamiti " kAlAMvvanoratyantasaMyoge " ityanena dvitIyAyA yada'tyantasaMyogArtha paratvamuktaM tadatra na prApnoti - atyantasaMyogasyAbhivyAptirUpatvAd abhivyAptezvoktarItyA vyApakatvasvarUpatvAd adhyayana niSThatAdRzavyApakatvasya ca mAsatvaniSThavyApyatvaM vinAnupapadyamAnatvAt tAdRzavyAyatvasya ca kenApi padenAtra lAbhAbhAvAd dvitIyAyA atyantasaMyogabodhakatvaM na syAdityAzaGkyAha- mAsAdipadeti, mAsAdipadapravRttinimittadharme = mAsatve vA triMzattve vA. " caitrAdhyayanAdhAratAyAH " iti SaSThyartho nirUpitatvamiti mAsatve caitrAdhyayanAdhAratA nirUpitavyApyatvasya zabdato lAbhAbhAvepi arthataH =arthAt tallAmAt = mAsatve'dhyayanAdhAratAnirUpitavyApyatvasya lAmAt ' mAsamadhIte ' ityAdau dvitIyAyAH " kAlAdhvanoratyantasaMyoge " ityanuzAsanavi "Aho Shrutgyanam" Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 360 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe na ca 'bhUtale ghaTaH bhUtalaM ghaTavat' ityAdi pratyayabalAdatiprasaktopi dharma AdheyatvAdhAratvayoravacchedaka iti vAcyam, tAdRzapratyaye'vacchedakatvabhAnAnupagamAt / AdheyatAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakadharmAtmakavyAptizarIre mizrAdInAM svarUpasaMbandharUpAvacchedakatvAnevezasya "vyabhihitamatyantasaMyogArthaparatvaM nAnupapannamiti noktAnuzAsanavirodha ityanvayaH / arthato nAmAtra dvitIyArthAdhikaraNatAyAmavacchedyatvasaMsargeNa triMzatvarUpamAsatvasyoktarItyAnvayenArthAdevAdhikaraNatAyAM vyApakatvaM mAsatve ca vyApyatvaM prAptam - anyayapratiyogyanuyoginorvyApyavyApakabhAvasaMbhavAdatra ca mAsatvasyAncayapratiyogitvAdityanusaMdheyam / abhiyuktairapyuktam - " yasya yanniSThAtracchedyatvanirUpakatvaM tasya tadvyApyatvam iti / nanu' bhUtale ghaTaH' ityatra ghaTe vartamAnA''dheyatA vaTatvAvacchinnAsti ghaTatvaM caitadbhUtalAvRttiSvapyAdheyatAzUnyeSu vaTeSu vartata evetyatiprasaktameva tathApi ghaTatve AdheyatAvacchedakatvamastyeva tathA 'bhUtalaM ghaTavat' ityatra bhUtale vartamAnAssdhAratA bhUtalatvAvacchinnAsti bhUtalavaM cAnyeSvapAcAratAzUnyeSu bhUtalapradezeSvastyevetyatiprasaktasyApi bhUtalatvasyAdhAratAvacchedakatvamastyetra tathA ca prakRtepi nyUnakAlAdhyayanasthale tiprasaktasyApi mAsatvasyAvyayanAdhAratAvacchedakatvaprAptyA mAsApekSayA nyUnakAlAdhyayanepi ' mAsamadhIte / itiprayogApattirUpatiprasaGgaH syAdevetyAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- tAdRzeti, ' bhUtale ghaTaH ' ityAdivAkyajanyabodhe ghaTatvAdAvAdheyatvAdyavacchedakatvasya mAnameva na bhavati yenAtiprasaktadharmasyAdhAratAdyavacchedakatvaM prAptuyAdityarthaH / atiprasaktadharmasyA''dheyatAvacchedakatvaM na bhavatItyatra pramANamAha- AdheyatAyA iti, yadyAdheyatAyA atiprasaktadharmeNApyavacchedyatvam = avacchinnatvaM syAttadA " vyabhicAriNyati - vyAptyA na hyatiprasaktamavacchedakam " iti tatsthalIyacintAmaNipariSkAravirodhena sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakadharmAtmakavyAptizarIre mizrAdInAM svarUpasaMbandharUpAvacchedakatva nivezasyA'saMbhavaduktikatA prApnuyAdityanvayaH, ayamartha:- sAdhya sAmAnAdhikaraNyAvacchedakadharmo vyAptiH " ityuktama'rthAt - vahnayAdisAdhya sAmAnAdhikaraNyaM dhUmesti tadavacchedako yo dhUmatvarUpo dharmaH sa eva vyAptirityuktaM tatra sAdhya sAmAnAdhikaraNyaM hi sAdhyAdhikaraNavRttitvameva vRttitvaM cAdheyatvameveti tAdRzAdheyatAvacchedakatvaM dhUmatvasyaitAdRzavyAptilakSaNena prAptaM cintAmaNikAreNa ca 66 sAdhyasA - mAnAdhikaraNyAvacchedakadharmo vyAptiH " ityatra vyabhicAriNyativyApyA na hyatiprasaktamavacchedakam " ityuktam. arthAdatiprasaktapi dharmo yadyavacchedaka H syAt tadA'yogolake dhUmAdhikaraNatA nAsti vayadhikaraNatA tvastyeveti dhUmasAmAnAdhikaraNyAbhAvavatyapyayogolakavRttivahnau sattvena vahitvamatiprasaktamasti kacinmahAnasAdyantarbhAveNa ca dhUmasAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvamapi vahnitve prApnotIti yadyatiprasaktadharmopyavacchedaka H syAttadA vahnitvasyApi dhUmasAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvAt vyAptitvaM syAttAdRzavyAptyAzrayazvAd vahnerapi dhUmAnumApakatvaM syAnna caitadiSTaM vahnerdhUmavyabhicAri " " dd 66 85 "Aho Shrutgyanam" Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atiprasaktasyAvacchedakatvavicAraH ] vyutpattivAdaH / (361) cAriNyativyAptyA na yatiprasaktamavacchedakam " iti ttsthliiycintaamnniprisskaarvirodhaad'sNbhvduktiktaaptteH| AdhAratAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve "yatvidhikaraNatvaM sAdhyAdhikaraNatAvacchedakam" ititallakSaNavyAkhyApakSe svarUpasaMbandharUpAvacchedakatvapravezaM vyabhicAriNyativyAptyA'dUSayitvA " viruddhadikAlAvacchinnavRttikasya" ityAdidUSaNAntareNa tatparityajya dIdhitikRtAmanatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvavivakSAyA asNgtyaaptteH|| astu vA'vyAsajyavRttidharmasyAtiprasaktasyApi darzitapratItibalAdAdhArAdhesvAdisya'tiprasaktadharmasyAvacchedakatvaM na bhavatIti na vahnitvasya dhUmasAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvamiti, mizreNa ca "sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakadharmoM vyAptiH " ityatra vahiM vinApi nistAritavahnisthale dhUmasya darzanAd dhUmatve yad vahnisAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvaM tatsvarUpasaMbandharUpamevAvacchedakatvamasti na tvanatiprasaktatvarUpamavacchedakatvamityuktaM tatra yadyAdheyatAyA atiprasaktadharmAvacchedyatvamapi syAttadA sAdhyAdhikaraNavRttitvarUpAdheyatAyA atiprasaktenApi dhUmavenoktarItyA'vacchedyatvaprAptyA 'dhUmasyoktAdheyatAvacchedakatvaM yadasti tatsvarUpasaMbandharUpamevAsti na tva'natiprasaktatvarUpam ' ityAkAra kamizrakRtanivezasyA'saMbhavaduktikataiva syAt- AdheyatAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve uktamizrakRtanivezasya vyarthatvApAtAdityarthaH pratibhAti / atiprasaktadharmasthA''dhAratAvacchedakatvamapi na bhavatItpatra pramANamAha- AdhAratAyA iti / tallakSaNeti- "sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakadharmo vyAptiH" itivyAptilakSaNasya "ya tvadhikaraNatvaM sAdhyAdhikaraNa: tAvacchedakam " ityAkArakavyAkhyApakSe svarUpasaMbandharUpAvacchedakatvapravezaM vyabhicAriNyativyApyA dUSayitvA vA'dUSayitvA vA viruddhadikkAletyAdidUSaNAntareNa svarUpasaMbandharUpAvacchedakatvapravezaM pari* tyajya dIdhitikAreNa yadatra 'hetvadhikaraNatve sAdhyAdhikaraNatAvacchedakatvaM yadasti tada'natiriktavRttisvarUpana anatiprasaktatvarUpamevAsti / ityuktaM tasyA''dhAratAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve'saMgatireva syAt- AdhAratAyA atiprasaktatrarmAvacchedyatve hetvadhikaraNatve'natiriktavRttitvarUpAvacchedakatvavivakSAyA vyarthatvAdityarthaH / tathA ca prakRte mAsApekSayA nyUnakAlAdhyayanasthale'tiprasaktasya mAsatvasyAdhyayanAdhAratAvacchedakatvAbhAvAt 'mAsamadhIte ' itiprayogApattirUpotiprasaGgo nAstIti bhAvaH / atra " cintAmaNipariSkAravirodhAt " ityatra -- cintAmaNipariSkArasya ca / ityevaM pATho yukta iti saMbhAvyate- uktamizrakRtaniveze cintAmaNipariSkAravirodhAsaMbhavAdityanusaMdheyam / udAhRtavAkyAnAM vizeSatorthapratipattistu tattatsaMdarbhegaiva saMpAdyA / atiprasaktadharmasyAdhAratAdyavacchedakatvaM na bhavatItyayamevAtra praghaTTakArthaH / vastutastu 'mAsamadhIte / ityAdimUlagranthaH klezakara eva chAtrANAm / - 'bhUtale ghaTaH ' ityAdipratItau ghaTatvAdInAmAdheyatvAdyavacchedakatvamabhyupagamyAha-astu veti, darzitapratItibalAt='bhUtale ghaTaH' ityAdipratItibalAt / ghaTatvaM hya'vyAsajyavRttidharmostIti "Aho Shrutgyanam" Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 362 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe C 7 yabhAvAvacchedakatvam, vyAsajyavRttestvatiprasaktasya tadavacchedakatvamaprasaktamkSitijalobhayaM gandhavat snehagandhobhayaM kSitau ' ityAdyapratIteH / atha vA dvitIyAdyarthe'dhyayanAdhAratve tattanmAsAdirUpaprakRtyarthavizeSaNatApannatattanmAsatvAdivyaktInAM vyApakatA saMbandhena svapAratantryeNa vizeSaNatvamupeyate, tAdRzaM ca vyApakatvaM svasamAnAdhikaraNavyApyavRttyabhAvapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena svAvacchinnasya yo bhedastadAzrayadharmavattvam. tAdRzadharmazca 'caitro mAsatasyoktarItyAtiprasaktasyApyA''dheyatAvacchedakatvaM saMbhavati 'bhUtalaM 'ghaTavat' ityatra bhUtalatvamapya'vyAsajyavRttidharmostIti tasyoktarItyAtiprasaktasyApyAdhAratAvacchedakatvaM saMbhavati, vyAsa - vRttidharmasya svatiprasaktasyAdhAratvAdyavacchedakatvaM na saMbhavati, anyathA 'kSitijalobhayaM gandhavat' ityatra gandhaniSThAdheyatAnirUpakAdhAratAvacchedakatvama'tiprasaktasyApi vyAsajyavRttidharmasya kSitijalobhayatvasya syAt tathA ca 'kSitijalobhayaM gandhavat' ityapi pratItiH syAd na caiva pratItirbhavati - gandhasya kSitimAtravRttitvasvIkArAt, vyAsajyavRttidharmasyAtiprasaktasyAdheyatAvacchedakatve 'snehagandhobhayaM kSitau' ityatra kSitiniSThAdhAratA nirUpakAdheyatAvacchedakatvamatiprasatasyApi vyAsajyavRttidharmasya snehagandhobhayatvasya syAt tathA ca 'snehagandhau kSitau' ityapi pratItiH syAd na caitraM pratItirbhavati-snehasya jalamAtravRttitvena snehe kSitiniSThAdhAratA nirUpakAyatAyA abhAvAt, kSitijalobhayatvaM hi gandhAbhAvavaMti jalepyastyevetyatiprasaktam, snehagandhobhayatvaM ca kSityavRttisnehepyastItyatiprasaktamiti bodhyam / tathA ca prakRte mAsatvamapi triMzadineSu vyAsajya vartate atha ca mAsApekSayA nyUnakAlAdhyayanasthale'dhyayanA'nadhikaraNa dineSvapi vartate ityatiprasaktamapIti tatra mAsatvasyApyadhyayanAdhAratAvacchedakatvaM na saMbhavatIti mAsApekSayA nyUnakAlAdhyayanasthale 'mAsamadhIte' iti prayogasyApattirnAstItyarthaH / pakSAntaramAha--atha veti, 'mAsamadhIte' ityatrAdhikaraNataiva dvitIyArtha iti ( 398 ) yaduktaM tatra dvitIyArthAdhyayanAdhAratve vyApakatAstyeveti tena saMbandhena svapAratantryeNa = dharmipAratantryeNa= mAsadvArA tattanmAsAdirUpo yo prakRtyarthastatra vizeSaNatApannaM yat tattanmAsatvaM tadvyaktInAM vizeSaNatvaM svIkriyate ityanvayaH / uktasaMbandhabhUtavyApakatvasya svarUpamAha - tAdRzamiti, tAdRzam = saMbandhabhUtam / svasamAnAdhikaraNeti-svaM tattanmAsatvaM tatsamAnAdhikaraNo vyApya - vRttiH ( mAsavyApakaH ) ca yo'bhAvo mAse nRtyAdhikaraNatA nAstItyabhAvastatpratiyogitAvacchedakatvaM nRtyAdhikaraNatA tve'stItyetAdRzena svasamAnAdhikaraNavyApyavRttyabhAvapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena svAvacchinnam =tattanmAsatvAvacchinnaM yannRtyAdhikaraNatAtvaM tasya ( svAvacchinnastha== nRtyAdhikaraNatatvasya ) yo bhedastadAzrayo yo dharmaH adhyayanAdhikaraNatAkharUpo dharmastadvatvamadhyayanAdhikaraNatAyAmastyeva nRtyAdhikaraNatAtvApekSayA'dhyayanAvikaraNatAtvasya bhinnatvAdeva, etAdRzabhedAzrayadharmavattvamevAtra vyApakatvaM prAhyam, yathA dhUmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogi f "Aho Shrutgyanam" Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimAsamadhIte itiprayogAH vyutpattivAdaH / (363) madhIte ' ityAdau caitrIyAdhyayanAdyAdhAratAtvaM viziSyaiva saMbandhe'ntarbhAvanIyam / mAsAntaraniSThatAzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya tAdRzadharme sattvepi tattanmAsatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatAdRzadharma uktasaMbandhena tattanmAsatvAdyavacchinnasya yo bhedastadAzrayatvamakSatameveti yatkicidekamAsAdimAtravyApakAdhyayanAdisthalepi tAdRzaprayoganirvAhaH / 'pratimAsamadhIte' ityAdau pratyAdizabdAnAM mAsAdipadopasthApyAnugatarUpAvacchinnamAsatvAdimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasAmAnyAbhAvaghaTitavyApakatAbodhakatayA yakiMcidekamAsavyApakAdhyayanAdisthale na tAdRzaH pryogH| tAvacchedakatvasaMbandhana dhUmaviziSTaM yad ghaTatvaM tadbhinnadharma ( vahnitvadharma ) vattvarUpaM vyApakatvaM bahrau bhavatItyantrayaH / uktabhedAzrayadharmasvarUpamAha-tAdRzeti, tAdRzadharma: tattanmAsatvavyApakatAvacchedakIbhUto dharmazca ( uktabhedAzrayadharmazca ) caitrIyAdhyayanAdhAratAtvarUpa eva vizeSarUpeNa saMbandhakoTI pravezanIya ityanvayaH, tathA ca 'mAsamadhIte' ityatroktavyApakatvasaMbandhena tattanmAsatvaviziSTA yAdhikaraNatA tAdRzAdhikaraNatA nirUpakaM yadathyayanaM tAdRzAdhyayanAnukUlakRtimAMcaitra iti shaabdbodhaakaarH| yatra ca mAsApekSayA nyUnakAle'dhyayanaM kRtaM tatra mAse nRtyAderapi saMbhaH vena tadadhikaraNatA'bhAvasyAsaMbhavAdadhyayanAdhAratve dvitIyArthabhUte saMbandhabhUtamuktavyApakatvameva nAsti vena tena saMbandhenAdhyayanAdhAratve tattanmAsatvavyaktInAmanvayaH syAt tathA ca mAsApekSayA nyUnakAlAdhyayanasthale 'mAsamadhIte' iti prayogApattirnAsti / ekamAsamAtrAdhyayanasthale 'mAsama* dhIte' iti prayogasyopapattiM svayamAha-mAsAntareti, mAsAntaraniSTho yastAdRzAbhAvaH adhyaya nAdhikaraNatAbhAvastatpratiyogitAvacchedakatvasya tAdRzadharme adhyayanAdhikaraNatAtve sattvepi tatta.. nmAsatvasamAnAdhikaraNo yo'bhAva:-nRtyAdhikaraNatA nAstItyabhAvastatpratiyogitAnavacchedakIbhUte ( tatpratiyogitAvacchedakIbhUtaM tu nRtyAdhikaraNatAtvaM jJeyam ) tAdRzadharme-adhyayanAdhikaraNatAtve uktasaMbandhena sva ( tattanmAsatva) samAnAdhikaraNavyApyavRttyabhAva ( nRtyAdhikaraNatA nAstItyamAva ) pratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena yastattanmAsatvAvacchinnaH nRtyAdhikaraNatAtvadharmastasya yo bheda uktastadAzrayatvam (adhyayanAdhikaraNatAtvadharme ) akSatameveti tAzavyApakatvasaMbandhenAdhyayanAdhikaraNatAyAM tanmAsatvAnvayasaMbhavAd yatkiMcidekamAsamAtrAdhyayanasthalepi tAdRzaprayogasya='mAsamadhIte' iti prayogasya nirvAhaH saMbhavatyeveti na kopi doSa ityarthaH / pratimAsamiti-'pratimAsamadhIte' ityatra pratizabdasya mAsapadopasthApyaM yanmAsatvatvAdyanugatarUpAvacchinnaM mAsatvAdi tadvAn yo mAsastanniSTo yo'bhAvasta pratiyogitAvacchedakatvasya sAmAnyAbhAvena ghaTitA arthAt mAsatvAvacchinnaniSThAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvarUpA yA vyApakatA tadbodhakatvamastIti yatkiMcidekamAsamAtravyApakAdhyayanasthale tAdRzaprayogaH'pratimAsamadhIte' iti prayogo na bhavati-mAsatvAvacchinneSvanyeSu mAseSva'dhyayanasaMbandhAbhAvAt kiM. "Aho Shrutgyanam" Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (364) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe athA'tyantasaMyogArthakadvitIyAyA ekAdipadaM vinApi yatkiMcidekamAsAdivyApakatAbodhakatve "upasadbhizcAratvA mAsamekamagnihotraM juhoti " ityatraikapadavaiyarthyamiticet ?, na, tatra mAsAdhikakAlavyApakatvepi mAsavyApakatayA'dhikakAlavyApakasya homasya zAstrArthatAvAraNAyaikapadopAdAnAta, tathA sati tasya kevalArthakatayA mAsamAtravyApakatAlAbhAt taadRshpryojnopptteH| ata eva ca " yAvajjIvamagnihotraM juhoti" itizrutibodhitAgnihotrAnuvAdena satilabIhicarurUpadravyasya mAsaikarUpakAlasya ca vidhAne vAkyabheda: syAditi tAdRzadravyakAlobhayaviziSTasya gauNAgnihotrapadapratipAdyasya karmAntarasyaiva vidhAyikA tAdRzI zrutiriti siddhAnte yAvajjIvakAlAntargatamAsarUpakAlAMze'pyanuvAdakatAsaMbhavAt prAptAgrihotrAnuvAdena dravyasyaiva vidhAnamucitamiti tu yadA vivakSitAnekamAsezva'dhyayanaM bhavati tadeva 'pratimAsamadhIte' itiprayogo bhavatItyarthaH / nanu yadi 'mAsamadhIte' ityAdAvekapadaM vinApyatyantasaMyogArthakadvitIyAyA adhyayanasyaikamAsapatravyApakatAbodhakatvaM syAttadA "mAsamekamagnihotraM juhoti" ityatrApyekapadaM vinApi homasya dvitIyayA ekamAsamAtravyApakatvaM prApnuyAdeveti zrutAvekapadaM vyarthameva syAdityAzaGkate-atheti / pariharati-neti, homasya mAsAdhikakAlavyApakatvepi mAsavyApakatvaM syAdeva tacca neSTamiti mAsAdhikakAlavyApakatAvAraNAyaikapadamupAttam, tathA sati-ekapadopAdAne kRte ca tasya-ekadasya kevalArthakatayA mAsamAtravyApakatve labdhe tAdRzaprayojanopapatteH homastha mAsAdhikakAlavyApakatvavAraNarUpaprayojanaM saMpadyate ityarthaH "tAdRzaprayojanopapatteH' ityatra "tAdRzaprayogopapatteH" ityapi pAThaH / ata eveti--ata eva ekapadaM vinA mAsamAtravyApakatAbodhasyAsaMbhanenaikapadasya sArthakatvAdeva pUrvapakSo nirasta ityanvayaH / upapAdayati- yAvajjIvamityAdinA, " yAvajIvam " itizrutyuktAgnihotramanUdya tilAdidravyasya mAsarUpakAlasya ca "mAsamekamagrihotram" iti zrutyA vidhAne ubhayavidhAnAdvAkyabhedaH syAt sa ca neSTa iti tilAdidravyeNa mAsarUpakAlena ca viziSTasyaiva gauNaM yadagnihotrapadaM tatpratipAdyasya karmAntarasyaiva tAdRzI zrutiH" mAsamekamagnihotram ' itizrutirvidhAyikAstIti siddhAntaH, "mAsamekam " itizrutistha. magnihotrapadaM na mukhyAgnihotraparaM kiM tu mukhyAgnihotrasadRzakarmAntaraparameveti gauNam / atra ca siddhAnte pUrvapakSiNoktam- "mAsamekam " itizrutyA dravyakAlayorubhayorvidhAnApekSava nAsti yena vAkyabhedaH syAt kiM tu " yAvajIvam " itizrutyuktayAvajIvakAlAntargatasyaiva mAsarUpakAlasya 'mAsamekam" itipadenAnuvAdaH kriyate iti na kAlavidhAnApekSA kiM tu dravyamAtravidhAnApekSAstIti dravyamAtravidhAne ca na vAkyabhedaprasaGga iti "mAsamekam" iti zrutirna karmAntaravidhAyikA kiM tu "yAvajIvam" itizrutyuktAgnihotramanUdya dravyamAtravidhAyiketi pUrvapakSo nirasta ityarthaH / anuvAdakatAtra "mAsamekam" iti zrute yaa| mAsarUpakAlAMze-mAsarUpakAlAMzaviSaye / pUrvapakSa "Aho Shrutgyanam" Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsAgnihotrazrutivicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 365 ) pUrvapakSo nirasta:- " yAvajjIvam ityAdizrutyA yAvajjIvavyApakatve vodhi-terthato mAsaikavyApakatAlAbhepyupasaJcarukaraNakatvaviziSTahome tanmAtravyApakatAyA alAbhena tasyApi vidheyatayA vAkyabhedasya prAptAgrihotrAnuvAdena dravyavidhipakSe durvAratvAt / atha tAdRzazruterdravyakA lobhayaviziSTasya gauNAgnihotrapadapratipAdyasya karmAntarasya vidhAyakatvepi na kathaM vAkyabhedaH ?- vidheyabhedasyaitAvatApya'parihArAt.. pratyuta dharmiNopyadhikasya vidhAnAt evaM ca 46 77 prApte karmaNi nAneko vidhAtuM zakyate guNaH / aprApte tu vidhIyante bahavopyekayatnataH // 77 ityapi niyuktikAmeti cet ?, na-yatra vidheyAMzeH yugapadanekadharmANAM vizeSaNa $6 nirastatve hetumAha- yAvajjIvamiti, " yAvajjIvam " itizrutyA homasya yAvajjIvakAlavyApakatve bodhite yadyapi yAvajjIvAgnihotre'rthata ekamAsavyApakatApi labhyate eva tathApi " mAsamekam " itizrutyuktahome tanmAtravyApakatA = ekamAsamAtravyApakatA na labhyate upAyAbhAvAd anuvAdena ca yAvajjIvakAlasyaivAnuvAdasaMbhavAditi " mAsamekam " iti zrutyA tasyApi=ekamAsamAtrakAlasyApi vidhAnaM kartavyemeveti kAladravyayorubhayorvidhAne prApte vAkyabhedaH sthAdeva tasmAt mAsamekam " itizrutiH kAladravyobhayaviziSTakarmAntarasyaiva vidhAyikA viziSTasya caikyAna vAkyabhedaH, yadi "mAsamekam " itizrutAvekapadaM sArthakaM na syAttadA etacchrutyuhomasya yAvajjIvakAlavyApakatvepyekamA savyApakatAlAmasaMbhavAt " yAvajjIvam" iti zrutyuktayAvajjIvakAlasyaivAnuvAdasaMbhavena kAlavidhAnApekSAyA abhAvena dravyamAtra vidhAnApekSAprAptau dravyamAtravidhAne ca vAkyabhedo na syAdeveti pUrvapakSaH saGgata eva syAt na nirastaH syAt. ekapadasattve caikamAsamAtrakAlasyAnuvAdArtha lAbhAbhAvAt tadvidhAne dravyavidhAne ca vAkyabhedaH syAdevetyagatyA dravyakAlaviziSTakarmAntaravidhAne prApte pUrvapakSanirAsa: saMbhavatItyarthaH / nanu tAdRzazruteH = " mAsamekam " itizruterdravyakAlo bhaya viziSTakarmAntaravidhAyakatvepi viziSTavidhAne vizeSaNIbhUtadravyakAlayorapi vidhAnApattyA vAkyabhedaH syAdeva, etAvatApi viziSTavi dhAnenApi / pratyuta dharmiNa: homasyApi vidhAnaM kartavyamiti trayANAM vidhAnaM prAptam, tathA ca prAptakarmoddezenAnekasya guNasya = apradhAnasya vizeSaNIbhUtasya dravyAdervidhAnaM na saMbhavati - aneka vidhAne vAkyabhedaprasaGgAt karmaNyaprApte sva'nekaguNaviziSTasya pradhAnasya homAderekayatnataH = ekena zabdavyApAreNa ( vAkyena ) vidhAnaM saMbhavati. anekaguNaviziSTasyApi vidheyasya pradhAnasyaikyAd vAkyabhedaprasaGgAbhAvAdityetat " prApte karmaNi " ityAdinA yaduktaM tadapi niyuktikameva viziSTavidhAnepi vizeSaNI bhUtadravyAdInAM vidheyatApattyA vAkyabhedaprasaGgasya gale patitatvAdityAzaG-kate - atheti / pariharati-- neti, vizeSaNIbhUtadravyAdInAM pRthaguvAkyena vidhAnAbhAvAd vizeSa "Aho Shrutgyanam" Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 366 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe -. tayA bhAnaM tatra vidheyavizeSaNabhedepi viziSTaniSTha vidheyatvAbhedena vAkyabhedavirahAt, anyathA ' bhUtalaM nIlavaTavat ' ityAdAvapi 'nIlavad ghaTavat ' ityAdAviva vAkyabhedaprasaGgAt / anuvAdyAMze vizeSaNatayA yatrAnekeSAM vidhAnaM tatra teSAM vidheyatA bhinnaiveti vAkyabhedaH / yadyapi tatropasaccarukaraNako mAdhikaraNatAtvena vA'dhikArivizeSakRtatAdRza- homadhikaraNAtvena vA mAsaikavyApakatA mAsanyUnakAlahotRkRtahomAdhikaraNatAyAmapyanyAnyadine puruSAntarakartRkahomAdhikaraNatAsattvenAkSataiva, tattatpuruSakadkatAdRza homAdhikaraNatAtvena vyApakatAyAH zrutitAtparyaviSayatve ca vidheyAnantyam, tathApi vibhinnapuruSakartRkahomAdhikaraNatAdvayAvRtti- tAdRzacaruhomAdhikaraNatAmAtravRttidharmatvenA'nugatIkRtya tattatpuruSakartRkatAdRzacaruhomAdhikaraNatAtvAvacchinnavyApakatAnAM saMsargavidhayA vivakSitatvAnna doSaH / tAdRzAdhikaraNa "NAnAM bhedepi viziSTasya bhedAbhAvena tadgatavidheyatvasyaikyAcca na viziSTavidhAne vAkyabhedaprasaGga ityarthaH / vipakSe bAdhakamAha - anyatheti, yadi viziSTavidhAnepi vAkyabhedaH syAttadA 'nIlavad ghaTavat ' ityatra yathA vAkyabhedosti tathA ' nIlaghaTavat ' iti viziSTavidhAnepi vAkyabhedaH - syAt na caitadiSTamityarthaH / vAkyabhedasthalamAha-- anuvAdyeti, yatrai pradhAnamanUdya tadvizeSaNatvenAnekeSAM dravyAdInAM vidhAnaM bhavati tatra viziSTavidhAnAbhAvAt prativizeSaNaniSThavidheyatAyAzca bhedAd -vAkyabhedo bhavatItyarthaH / athetyArabhyAyaM pAThaH prakSipta eva / yadyapIti-yadyapi tatra=mAsAgrihotrasyale mAsApekSayA caitreNa nyUnakAlepi home kRte tatkAlaadhikAri vizeSavRttitAdRzahomAdhikaraNatAyAmupasaccarukaraNakahomAdhikaraNatAtvena rUpeNa vA kRta = upasahomakArikRtahomAdhikaraNatAtvena rUpeNa vA mAsavyApakatA'kSataiva mAse'nyAnyadi* ne=caitrakartRkahomahInadineSu maitrAdikartRkahomAdhikaraNatAyAH sattvAt caitrakartRkasya maitrAdikartRkasya ca homasya tulyatvAt, yadi catrAdirUpekakartRkartRkahomAdhikaraNatAyAM mAsavyApakatA zrutitAtparyaviSayIbhUtA syAttadA'nyAnyadine maitrakartRkahomena caitrakartRkahomasya mAsavyApakatvApattyabhAvepi homakartRbhUta caitrAdipuruSAnantyena homarUpavidheyAnantyaM syAt tattu neSTam, tathApi dharmatvena = vibhi*ntra puruSakartRkahomAdhikaraNatAdvayA'vRttitve sati yastAdRzacaruhomAdhikaraNatAmAtravRttitvaM dharmastena rUpeNa homAdhikaraNatAtvAvacchinnavyApakatAnAmanugamaM kRtvA caitrAdirUpatattatpuruSa kartRkatAdRzacaruhonAdhikaraNatatvAvacchinnavyApakatAnAM saMsargavidhayA = homapratiyogikamAsa vRttihomA dhikaraNatAnuyogikasaMsargavidhayA= ( mAsavyApaka ho mAdhikaraNatAyAmetAdRzavyApakatAsaMbandhena homAnvayaH ) saMsargatvena vivakSitatvAnna doSaH kartRbhUta caitrAdyanantavyaktInAM saMsargakoTau pravezena tadupasthityapekSAbhAvAt caitrAdibhedena homarUpavidheyAnantyaprasaGgo nAstItyarthaH / homAdhikaraNatAtvAva- "Aho Shrutgyanam" Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinApadayogedvitIyArtha: ] vyutpttivaadH| (367) tAyAvRttitvaM ca svavRttitvasvanirUpakahomakaniSThabhedapratiyogikartRkahomAdhikaraNatAvRttitvobhayasaMbandhenA'dhikaraNatAviziSTAnyatvarUpama'nugataM bodhyam / 'mAsamadhIte' ityAdAvapi. caitrAdikartRkAdhyayanAdhikaraNatAtvarUpavyApakatAvacchedakadharmasyoktAnugatarUpeNaivAnugamaH kAryaH / ato mAsamadhIyAno dRSTaH' ityAdI viziSya caitratvAdyanupasthitAvapi nAnvayabodhAnupapattiH / anyat svayamUhanIyam / 'daNDaM vinA na ghaTa utpadyate ' 'rAsabhaM vinApi ghaTa utpadyate' ityAdau vinApadArtho'bhAvavAn / tatpadasamabhivyAhRtadvitIyAyA abhAvAnvayipratiyogicchinnavyApakatAnAM vibhinnapuruSakartRkahomAdhikaraNatAdvayepi saMbhavAt tadavRttitvaM kathaM syAdityAza ya vibhinnapuruSakartRkahomAdhikaraNatAdvayAvRttitvasya svarUpamAha-tAdRzAdhikaraNatAdvayAvRttitvaM ceti, straM tAdRzahomAdhikaraNatAH tavRttitvaM punarapi svaM homAdhikaraNatA tannirUpako yo homastAdazahomakartaniSTho yo bhedaH mAsAmihotrahomavizeSakartA : netimedastAdRzabhedapratiyogI yo mAsAgnihotrahomavizeSakartA tatkartRko yo'nyahomastAdRzahomAdhikaraNatAyAM vRttitvaM caitadubhayasaMbandhenAdhikaraNatAviziSTA yA vyApakatA vibhinna puruSakartRkahomAdhikaraNatAdvayavRttivyApakatA tAdRzavyApakatAbhinnatvameva tAdRzAdhikaraNatAdvayA'vRttitvasyAnugataM rUpaM bodhyamityanvayaH / tathA cetAdRzavyApakatA ekapuruSakartRkasakalamAsaniSThahomAdhikaraNatAyAmeva saMbhavati nAnyatreti puruSadvayakRtamAsavyApakoktAniSTahomasthale zruterna caritArthatetyarthaH / atra " vRttidharmatvena " ityatra "vRttitvadharmeNa / ityevaM pATho yuktaH, vapratyayasya ca 'avRtti-vRtti / ityubhayatraivAnvayaH / ." upasadbhizcaritvA mAsamekamamihotraM juhoti' ityatra mImAMsakaistu upasanmAsAbhyAM viziSTasya nityAgnihotrAtiriktakarmAntarasya vidhAna pratipAdyate iti dhyeyam / mAsamadhIta iti- caitrAdikartRkAdhyayanAdhikaraNatAtvarUpo yo vyApakatAvacchedakadharmastasyApyuktAnugatarUpeNa vibhinnapuruSakartRkAdhyayanAdhikaraNatAdvayAvRttitvacaitrakartRkAdhyayanAdhikaraNatAmA. travRttitvarUpeNA'nugatenAnugamaH kAryaH tAdRzAnugatadharmAvacchinnavyApakatAyAzca saMsagakoTau pravezaH kArya iti 'mAsamadhIyAno dRSTaH' ityAdau vizeSarUpeNa caitratvAdyanupasthitAvapi na zAndabodhAnupapattiH- caitratvAvacchinnacaitrakartRkAdhyayamAdhAratAtvaviziSTavyApakatAyAH saMsargakoTau pravezena tadvizeSaNIbhUtacaitratvAdInAmupasthitya'pekSAbhAvAdityartha: / dvitIyArthAdhyayanAdhAratve uktavyApakatAsaMbandhena tattanmAsatvAdivyaktInAmanvayaH kartavya iti pUrvameva ( 362 ) prtipaaditm| vinApadasamabhinyAhRtadvitIyAyA artha pratipAdayitumArabhate- daNDaM vineti, " vinApadArthoMszAvavAn " ityatrAbhAvavatpadena dezo. kAlo vA grAhyaH, abhAvazca dvitIyAprakRtyarthadaNDAdInAM grAhyaH / tatpadam vinApadam / pratiyogitvamanuyogityaM vA dvitIyArthastatra pratiyogitvasya nirUpakatvasaMbandhenA'nuyogitvasya cAzrayatAsaMbandhenA'bhAvAnvayitvaM jJeyam, amAvavataH kAlasya "Aho Shrutgyanam" Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 368 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe 8 tvamanuyogitvaM vArthaH / abhAvavatazcotpattAvA''dhAratvenAnvayaH / tathA ca ' daNDIbhAvavadvatyutpattikatvAbhAvavAn ghaTaH 1 rAsabhAbhAvavadvRttyutpattiko vaTaH ityAkArako bodhaH / yadyapi nipAtArthe nAmArthasya sAkSAdapi bhedAnvayastathApi saMbhavati sArthakatve vibhakternirarthakatvamanucitamiti dvitIyAyAH sArthakatvamupeyate / 6 8 L bhUtale na ghaTaH ' candra iva mukham ' ityAdau prathamAyAH pratiyogitAdyarthakatve prathamaiva na sAdhuH syAt- prAtipadikAryAnvayino'nyapadenAbhidhAnasthale eka prAtipadikArtha " ityAdisUtreNa prathamAvidhAnAditi tatra pratiyogitvAdiH saMbandhavidhayaiva bhAsate ityupeyate / 66 daNDaM vinA na ghaTotpattiH ' ityAdau ca vinAntArthe ghaTotpattyAdyabhAvAnyaye'nuyogavizeSaNadaNDAdyabhAvasya ca tadanuyogitAvacchedakatvaM bhAsate- ' dravye dezasya votpattAvAdhAratvena rUpeNAnvayaH dezakAlayorevotpattyA''dhArayAt, tathA cAtra daNDasyAbhAvesbhAvasya kAle kAlasyotpattau utpatternaJarthAbhAve tasya ghaTe'nvayaH / svayameva vAkyArthamAhatathA ceti, daNDAbhAvavAn yaH kAlo dezo vA tadvRttiryotpattistAdRzotpattyamAvavAn ghaTa ityarthaH / tathA rAsabhAbhAvavAn yaH kAlo dezo vA taddvRttyutpattimAn ghaTa ityarthaH / yadyapIti -- yadyapi nipAtArtha nAmArthayoH sAkSAdapi bhedAntraya iSTa evetyatra pratiyogitvasya dvitIyArthatvAbhAvepi tena saMbandhena nipAtArthe = vinApadArthAbhAve nAmArthasya daNDasya bhedAnvayaH sAkSAdapi saMbhavati tathApi vibhakteH sArthakatve saMbhavati sati nirarthakatvamanucitameveti pratiyogitvasya dvitIyArthatvamuktaM tathA ca daNDasya dvitIyArthe tasya ca vinApadArthaghaTakAbhAvezvayaH kartavya ityarthaH / nanu yathA 8 daNDaM vinA na ghaTa: ' ityatra dvitIyAyAH pratiyogitvArthakatvaM svIkRtaM tathA bhUtale na vaTa: ' ityatrApi bhUtale ghaTapratiyogika evAbhAvaH pratIyate iti prathamAyA api pratiyogitvArthakatvaM svIkriyatAmityAzaGkyAha- bhUtala iti / candra iva mukham ' ityatra candrapratiyogikasAdRzyavanmukhamityarthaH, sAdhutvAbhAve hetumAha - prAtipadikArtheti, abhihite karmaNi kartari ca prathamA bhavatIti prAtipadikArthe ghaTAdAva'nvayinaH karmatvAdera'nyapadenAkhyAtapratyayenAmidhAnasthale eva " prAtipadikArthe " iti sUtreNa prathamA bhavatIti pratiyogitvasya prathamayaivAbhidhAne prathamAyA: sAdhutvaM na syAditi tatra - ' bhUtale na ghaTa:' ityAdau pratiyogitvasya saMbandhavidhayaiva bhAnaM saMbhavati na tu prathamArthatvenetyarthaH / tatra=atra | daNDamiti -- ' daNDaM vinA na ghaTotpattiH ' ityAdau vinAntArthe = daNDAbhAvavati kAle deze vA ghaTotpattyabhAvasyAnvaye kRte sati = vaTotpattyabhAvaviziSTo daNDAbhAvavAn kAla ityatra ghaTopattyabhAvasya daNDAbhAvavAn kAla evAnuyogI tAdRzAnuyogivizeSaNatAM prAptasya daNDAbhAvasya ( daNDAbhAvavati daNDAbhAvasya vizeSaNatvAt ) tadanuyogitAvacchedakatvam = ghaTotpattyabhAvAnuyogitAvacchedakatvaM bhAsate ityarthaH / nanvatra ghaTotpattyabhAvAnuyogitAyA avacchedakatvaM daNDAbhA 6 7 "Aho Shrutgyanam" Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinApadArthavivecanam ] vyutpttivaadH| na gandhaH' itya'prayogAdupalakSaNIbhUtadharmAvacchinne na naarthAbhAvAnvaya itivyutpatteriti / -- rAsabhaM vinA na ghaTotpattiH ' iti na prayogaH- atiprasaktatayA rAsabhAbhAvasya ghaTotpattyAdyabhAvAnuyAogatAvacchedakatAvirahAt / atha vA'bhAva eva vinArthaH, 'daNDaM vinA na ghaTaH' ityAdau ca vinAntArthasyAbhAvasya naJarthe ghaTAdyabhAve prayojyatAsaMbandhenaivAnvayaH / ata eva -- rAsabhaM vinA na ghaTaH' ityAdayo na prayogAH / ata eva daNDAdyabhAvavati ghaTAdervRttAvapi vasya kathamuktaM kAlatvAdervA dravyatvAdervA kathaM noktam-ghaTotpattyabhAvaviziSTa deze kAle ca dravyatvAderapi satvAdityAzaGkayokte daNDAbhAvasyAvacchedakatve hetumAha- dravyeti, 'dravye na gandhaH / iti prayogo na bhavati dravyabhUtapRthivyAM gandhasya sattvAdevetyupalakSaNIbhUto yo jalAdInAM dharmo dravyatvaM tadavacchinne natrarthAbhAvAnvayo na bhavatIti vyutpattyA yuthA tatra jalatvAdyavacchinne evaM gandhAbhAvasyAnvayo bhavati na dravyatvAvacchinne evamatrApi nAmAvasyopalakSaNIbhUtaM yad draSyatvAdi tadavacchinne'nvayo na bhavati kiM tvanatiprasaktadaNDAbhAvaviziSTa eveti daNDyabhAvasya ghaTotpattyabhAvAnuyogitAvacchedakatvamuktamityarthaH / 'daNDaM binA na ghaTotpattiH' ityatra daNDAbhAvasyAnuyogitAvacchedakatvasvIkArasya phalamAha- rAsamamiti, rAsabhAbhAvasya ghaTotpattisthalepi saMbhavAt ghaTotpattyabhAvena saha niyatatvAbhAvAcAtiprasaktatvamasti. atiprasaktasya cAvacchedakatvaM na bhavatIti rAsabhAbhAvasya ghaTotpattyabhAvAnuyogitAvacchedakatva na saMbhavatIti -- rAsabhaM vinA na ghaTotpattiH' iti prayogo na bhavati, vinAntArthaghaTakAmAvasyoktAnuyogitAvacchedakatvasaMbhave evaivaMprayogasaMbhavAdityarthaH / / pakSAntaramAha- atha veti, abhAva eva vinApadArtho na svabhAvavAn, tathA ca 'daNDaM vinA' ityasya daNDAbhAva evArthastasya ca daNDAbhAvasya nArthe ghaTAbhAve prayojyatAsaMbandhenAnvayaH- ghaTAbhAve daNDAbhAvaprayojyatvasya sattvAdityarthaH / ata eveti- ghaTAbhAvadaNDAmAvayostra prayojyaprayojakamAvamAnAdeva 'rAsamaM vinA na ghaTaH' iti prayogo na bhavati, ghaTAmAvasya rAsabhAbhAvaprayojyasvAbhAvAd rAsabhAbhAvepi ghaTotpattisaMbhavAdityarthaH / ata eveti- ghaTAmAvadaNDAbhAvayoH prayojyaprayojakamAvabhAnAdeva daNDAdyamAvavati deze kAle vA ghaTAdeH sattvepi 'jAyate / ityasya padasyAdhyAhAraM vinApi 'daNDaM vinA na ghaTaH ' iti prayoga upapadyate, anyathA yadi ghaTAbhAvadaNDAbhAvayoH parasparaM prayojyaprayojakamAvabhAnaM na syAt kiM tu ghaTotpattyabhAvadaNDAbhAvayoreva prayojyaprayojakabhAvabhAnaM syAttadA'bhAvapratiyogibhUtotpattibodhakam jAyate ' iti padaM vinA 'daNDa vinA na ghaTaH' iti prayogo na syAt-pratiyogibhUtapadArthopasthiti vinA tadabhAvabodha'nAsaMbhavAditi 'jAyate' itipadasyA'dhyAhAraH kartavyaH syAdeva yadA ca ghaTAbhAvadaNDAbhAvayorapi prayojyaprayojakamAvaH svIkRtastadA tUtpattipadArthopasthApakasya 'jAyate' itipadasyApekSA. 'bhAvAnna tadadhyAhArApekSetyarthaH / daNDAdyabhAvaktIta-yadyapi ghaTAbhAvadaNDAmAvayoH kAryakAraNa "Aho Shrutgyanam" Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (370) sAdarza:- [dvitIyAkArakadvitIyakhaNDejAyate / ityasyAdhyAhAraM vinaiva 'daNDaM vinA na ghaTaH / iti pryogoppttiH| 'rAsabhaM vinA ghaTaH' ityAdau ca vinArthasyAbhAvasya sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena ghaTAdAvanvayaH / dIdhitikRtApi " avinAbhAvo vyAptiH " ityatra 'sAdhyaM vinA sAdhyAbhAvavati yo'bhAvaH' iti yad vyAkhyAtaM tatra saptamyantena matupA saMsargavidhayA bhAsamAnaM tadadhikaraNaniSThatvamevopAttaM na tu vinArthatvenAdhikaraNam, abhAvAdhikaraNaparyantasya vinArthatvepi saptamyA''dheyatvarUpA'padArthavivaraNarUpatAyA AvazyakatvAt / bhAvo nAsti anyathA daNDAbhAvavati ghaTAbhAva eva syAnna tu ghaTopi na caivamasti-daNDAbhAvavati deze kAle ca ghaTasyApyupalabdhestathApi ghaTAbhAvadaNDAbhAvayoH prayojyaprayojakamAvastvastyeva tathA ca daNDAbhAvavati ghaTAdevRttAvapi ghaTasya sattvepi ghaTAbhAvadaNDAbhAvayoH prayojyaprayojakabhAvasvIkArAta 'daNDaM vinA na ghaTaH' iti prayoga upapadyate tatroktarItyA 'jAyate' iti padasyA'dhyAhArApekSApi nAstItyarthaH / rAsamamiti-'rAsabhaM vinA ghaTaH' ityatra yasmin deze kAle vA rAsabhAbhAvo bhavati tasmin ghaTopi saMbhavatyeveti rAsabhAbhAvaghaTayoH sAmAnAdhikaraNyaM prAptamiti tena sAmAnAdhikaraNyena rAsabhAbhAvasya ghaTe'nvaya iti rAsabhAbhAvaviziSTo ghaTaH' ityatra zAbdabodhAkAra ityarthaH / vinApadArtho'bhAva eva natva'bhAvavAn(abhAvAdhikaraNam )ityatra dIdhitikAraM pramANayati-dIdhitikRtApIti, vinApadaghaTitasyAvinAbhAvapadasya sAdhyaM vinA-sAdhyAbhAvavati yo'bhAvaH sa vyAptiH itivyAkhyAyAM sAdhyAbhAvavatIti saptamyantena matupA hetvabhAvasya yat tadadhikaraNaniSThatvam sAdhyAbhAvAdhikaraNaniSThatvamupAttam uktaM tat saMsargavidhayaiva bhAsamAnamupAttam arthAt tatroktaM hetvabhAve sAdhyAbhAvAdhikaraNaniSThatvaM saMsargavidhayaiva bhAsate na tu sAdhyAbhAvAdhikaraNaM vinArthatvena vinApadArthatvenopAttam. arthAt sAdhyAbhAvAdhikaraNam sAdhyAbhAvavAn vinApadArtho nokta iti nA'bhAvavAn vinApadArthaH kiM tva'bhAva evetyarthaH / hetvabhAve sAdhyAbhAvavavRttitvasaMsargeNa hi sAdhyAbhAvava. tonvayo vijJeyaH / nanu dIdhitikRtA 'sAdhyaM vinA' ityasya 'sAdhyAbhAvavati' iti vyAkhyA kRtA tatra vinigamanAvirahAt svArasyAcca vinApadasyA'bhAvavAn evArtha iti dIdhitikAreSTaM pratIyate, anyathA 'sAdhyaM vinA' ityasya 'sAdhyAbhAvavati' itivyAkhyAyAM matupA'padArthasyaiva vivaraNaM kRtamityApadyeta matubarthAdhikaraNasthA'padArthatvApatteH 'sAdhyaM vinA' ityasya sAdhyAbhAvamAtrArthakatvAsaMbhavAdityAzaGkyAha-abhAvAdhikaraNeti, abhAvavato vinArthatvasvIkAreNa abhAvAdhikaraNaparyantasya sAdhyAbhAvavatItipadaghaTakasya sAdhyAbhAvavat ityasyApi vinApadArthatve svIkRte sAdhyAbhAvAvatpadottarasaptamyA yadA''dheyatvarUpasyArthasya vivaraNaM kRtaM tattu kasyApi padasya nArtha itya'padArtha evetyuktAyAm "sAdhyAbhAvavati" iti vyAkhyAyAmapadArthavivaraNatvaM tvAvazyakameva "Aho Shrutgyanam" Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinApadArthavivecanam ] vyutpttivaadH| (371) na ca vinApadottaraluptasaptamyartha eva 'abhAvavati' iti saptamyA vivRta iti vAcyam, nipAtottaravibhaktanirarthakatvAt / ata eva sarvatra nipAtottaraM sAdhutvArtha prathamaivetizAbdikAH / "pRthivyAmeva gandhaH" ityAdAvevakAraprakRtikasaptamyA yadA''dheyatvabodhakasvamaGgIkRtaM dIdhitikRdbhistatrApi teSAM na nirbharaH / astu vA tatra pratiyogitayA pRthivyanyavRttitvabhAnAnurodhenaivakArasyAnyavRttitvArthakatvaM gauravAdupekSya tatrAdheyatvavAcakatvena klaptAyAH saptamyAH kalpanam / prakRte cAdheyatvasya saMsargatayaivopapatto vinApadasAkAGkSAdheyatvArthakasaptamIkalpanaM duSkalpanameva / gale patitameveti matupApya'padArthasyaiva vivaraNaM kRtamiti svIkArya tathA ca vinApadArtho'bhAva eva na tvabhAvavAniti siddham / kiM vA nanu "sAdhyaM vinA sAdhyAbhAvavati" ityatra dIdhitikRtA'bhAvavAneva vinApadArtha ukta iti kathaM tvayA'bhAvamAtrasya vinApadArthatvamucyate ityAzaGkayA. ha-dIdhitikRteti / 'avinAbhAvaH' ityatrA'vinApadena bhAvapadasamAsaH / nanu "sAdhyAbhAvavati" ityatra matupA vinApadottaraluptasaptamyarthasyaiva vivaraNaM kRtaM nA'padArthasyetyAzaGkyAha-na cati / uttaramAha-nipAteti / ata eva-nipAtottaravibhaktanirarthakatvAdeva prathamAtiriktavibhaktiprAptirvyathaiveti sAdhutvArtha prathamaiva sApi lopaM prApnotIti na matupA uktasaptamyarthavivaraNaM saMbhavatItyarthaH / nanu dIdhitikRtaiva "pRthivyAmeva gandhaH" ityatra nipAtabhUtavakArapadottarasaptamyA AdheyatvabodhakatvaM svIkRtamiti kathaM nipAtottaravibhaktanirarthakatvaM syAt tathA ca vinApadottaravibhaterapi sArthakatvAttadarthasyaiva "sAdhyAbhAvavati' ityatra matupA vivaraNaM kRtmityaashngkyaahpRthivyaamiti| uttaramAha-tatrApIti / tatra-evapadottaraluptasaptamyA Adheyatvabodhakatve / evakArottarasaptamyA AdheyatvabodhakatvamabhyupagamyAha-astu veti / tatra='pRthivyAmeva gandhaH' ityatra, evakArasyA'nyayogavyavacchedorthastatrAnyayogo'nyavRttitvameva vyavacchedazcAbhAva evetya'nyavRttitvapratiyogikAmAce pratiyogitvarUpeNa pRthivyanyavRttitvasya bhAnaM bhavati, evakArasyAnyavRttitve ca zaktisvIkAre gauravaM syAditi vRttitvArthabhAgaM parityajyAnyapadArthe'bhAve caivakArasya khaNDazaH zaktiH, ekkArottaraprAptAdheyatvArthakasaptamyA vRttitvamevArthastasya ca saptamyarthavRttitvasyAnyapadArthenAnvaya itisaptamyantaivakAreNAnyavRttitvAbhAvorthoM labdha iti evakArasthale'nyavRttitvArthakatvasvIkAre gauravamayAt saptamIkalpanaM yujyate / prakRteH=" sAdhyaM vinA " ityatrAdheyatvasya saMsargata. yApi bhAnaM saMbhavatIti vinApadottaraM saptamIkalpanaM na yuktameva tathA ca "sAdhyAbhAvavati" itimatupA'padArthavivaraNameva kRtamityAha-prakRte ceti / nanvevameSakArasthalepyAtheyatvasya saMsargatvamevAstu tathA cAbhAve AdheyatAsaMbandhenAnyapadArtha "Aho Shrutgyanam" Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 372 ) sAdarza:- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe evakArasthale cA'bhAvarUpe evArthe'nyarUpatadarthAntarasyA''dheyatAsaMbandha iti na saMbhavati - AdheyatAyAstadvatyeva saMbandhatvAt na tu tadabhAve / na ca tatrAdheya - tvAbhAvo na pratIyate. api tu tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkapRthivyAdyanyAbhAva ityupeyaM tAdRzapratiyogitAkatvamevAbhAve'nyasya saMbandhostviti vAcyam, AdheyatAsaMbandhasya pratiyogina AdhArasyAnuyoginyAdheye vRttyaniyAmakatvenA'bhAvapratiyogitAnavacchedakatvAt / 'caitraH pacati' ityAdau kRtyAdisaMbandhasthAspadArthatvepi pAkakRtimAn' ityAdau matubAdipadena vivaraNavad uktasthale sAmAnAdhikaraNyasya padena vivaraNamapi na virodhamApAdayati, vivaraNIyArthasyApyanya labhyatve'padArthatopapatterityalama sadAvezena / syAnyayaM vakSyAma ityAzaGkayAha - evakArasthala iti / parihArahetumAha - AdheyatAyA iti, yathA 'bhUtale ghaTaH ' ityatra tadvati= Adheyatvatratti bhUtalavRttighaTe eva bhUtalasyAveyatAsaMbandhaH saMbhavati na tu bhUtalAbhAve tathA evakArasthalepyanyapadArthasya svAbhAve AdheyatAsaMbandho na saMbhavatItyarthaH / nanvevakArasthale AdheyatvAbhAvo na pratIyate nAma AdheyatAsaMbandhenAnyapadArthasyASmAvenvayo nocyate kiM tu tatsaMbandhAvacchinna- Adheyatva saMbandhAvacchinnapratiyogitAka pRthivyAdyanyAbhAvo gandhe pratIyate tAdRzAbhAve ca tAdRzapratiyogikatvam = AdheyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena pRthivyAdyanyapadArthasyAnvaya ityucyate ityAzaGkyAha-na ceti / parihAramAhabhadheyateti, abhAve Adheyatva saMbandhAvacchinnapratiyogitAkatva saMbandhenA'nyapadArthasyAnvayasvIkArepi AdheyatAsaMbandhenAnyapadArthAbhAva ityeva prAptaM tatra 'pRthivyAmeva gandha:' ityatrAnyapadArthAdheyatAbhAvo gandhe bodhanIya ityAdhArabhUtonyapadArtha evAbhAvapratiyogI AdheyabhUto gandhazvAtuyogI AdheyatAsaMbandhazca vRttyaniyAmaka iti anuyoginyAdheye gandhe pratiyogibhUtAdhArasyAnyapadArthasyAdheyatAsaMbandho'bhAvIyapratiyogitAvacchedako na saMbhavati--vRttyaniyAmakatvAditi na cAyaM kalpopi yukta iti naivakArasthale Adheyatvasya saMsargavidhayA bhAnaM saMbhavatItyarthaH / "avinAbhAvaH " ityasya dIdhitikRtA yaH 'sAdhya sAmAnAdhikaraNyam " iti niSkarSa ukta sa ApAtato'padArtha eva pratibhAtIti taddoSaM prasaGgasaMgatyoddharati - caitra iMti, yathA caitraH pacati ' ityatra kRterAkhyAtArthatvepi kRtisaMbandhastu yadyapi kasyApi padasyArtho nAsti ' caitraH pacati ' ityasya pAkakRtimAn ' iti vivaraNe ca matupA saMbandhasyaiva vivaraNaM kriyate tathApi saMbandhasyAspadArthatvaM nAsti - anyalabhyatvAbhAvAt evamuktasthale= " avinAbhAvaH " ityatra sAdhyasAmAnAdhikaraNyaM yadyapi kasyApi padasyArtho nAsti tathApi padena "sAdhya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH" itipadena sAdhya sAmAnAdhikaraNyavivaraNepi virodhaH = apadArtha vivaraNatvadoSo nAsti - sAdhyasA - mAnAdhikaraNyasyAnyalabhyatvAbhAvAt, vyAkhyAtasyArthasyAnyalabhyatve evA'padArthatvadoSApattisvIkArAdityarthaH / 88 " C " Aho Shrutgyanam" Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinApadaghaTitaprayogAH 1 vyutpattivAdaH / vinA vAtaM vRkSaH patitaH ' ityAdau vinApadArthasyAbhAvasyAzrayatAsaMbandhena vRkSe'nvayAt ' vAtAbhAvaviziSTo vRkSaH patitaH' iti zabdato labhyate, patane'nubhavasiddho vAtajanyatvAbhAvalAbhazcA''rthaH - janyatAyAH padAnupasthApyatvAt. tadabhAvasya tasya vRttyaniyAmakasaMbandhatvAt tadavacchinnavAtAbhAvasya ca zabdena bodhayitumazakyatvAt / (373) 6 'putraM vinA gataH' ityAdau putrAdipadaM lakSaNayA putragamanAdiparam, vinApadabodhyatadabhAvazca samAnakAlInatvAdisaMbandhena gamane'nveti samAnakAlInatvacaTakakAlaniSThaM svAdhikaraNatvamanavacchinnaM bodhyam, ato gamanAdikAle tadanadhikaraNadezAvacchedena gamanAdyabhAvasattvepi nAtiprasaGgaH / 5 kecittu - uktasthale'sAhityameva vinApadArthaH, tasya ca gamanAdikartaryabinA vAtamiti - vAtamiti pratiyogitvaM dvitIyArthastathA ca vAtAbhAvaviziSTa ityasya vAtapratiyogikAbhAvaviziSTa ityarthaH / nanu ' vinA ghAtaM vRkSaH patitaH / ityatra vRkSakartRkaM patanaM vAtajanyatvAbhAvavaditi pratItirbhavati na tu vAtAbhAvaviziSTo vRkSaH patita ityAzaGkyAhapatana iti, 'vinA bAtam 9 ityatra janyatAyAH kasyApi padasyArthatvAbhAvAt patane vAtajanyatvAbhAvalAbha Artha eva, tathA ca janyatAyAH padAnupasthApyatvAt tadabhAvasya = janyatvAbhAvasya ( vAtajanyatvAbhAvasya ) zabdena bodhayitumazakyatvAt padopasthApyasyaiva zabdena bodhayituM zakyatvAt tathA tasya = janyatvasya vRttyaniyAmaka saMbandhatvena tadavacchinnatrAtAbhAvasya = janyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkavAtAbhAvasyApi ( janyatva saMbandhena vAtAbhAvasyApi ) zabdena bodhayitumazakyatvAt patane vAtajanyatvAbhAvalAbha Artha evetyarthaH / putraM vineti - atra putrapadasya lakSaNayA putragamanaparatvAt ' putragamanaM vinA=putragamanAbhAvakAle gata ityarthaH / tadabhAvaH = putragamanAbhAvaH / yasmin kAle putragamanAbhAvastasmin kAle / eva pitRgamana miti samAnakAlikatvaM tena saMbandhena putragamanAbhAvaviziSTaM pitRgamanamityarthaH / saMbandhabhUtasamAnakAlikatvavaTakakAle yat svAdhi karaNatvam = putragamanAbhAvAdhikaraNatvaM tada'navacchinnam = dezAnavacchinnaM bodhyaM tathA ca pitrA saha putrasya gamanakAle tadanadhikaraNadezAvacchedena-yanmArgopari pitRputrAbhyAM na gamyate tanmArge = tadezAvacchedena kiM vA pitRgamanAnadhikaraNadezAvacchedena=mArgAntarAvacchedena putragamanAbhAvasattvepi nAtiprasaGgaH = ' putraM vinAgataH / itiprayogApattirnAsti, anyathA kAlaniSThasya putragamanAbhAvAdhikaraNatvasya dezenAvacchinnatve pitRgamanAnadhikaraNadezAvacchedena putragamanAbhAvasya putragamanakAlepi sattvena prAptyA ' putraM vinA gataH ' iti prayogaH syAdeva na caitadiSTamityarthaH / lakSaNAzrayaNagauravarahitaM matAntaramAha- keciditi / uktasthale- 'putraM vinA gataH' ityatra / tasya=asAhityasya / tathA ca putrA'sAhityavAn ( putrasAhityAbhAvaviziSTaH ) gata ityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (374). sAdarza:- [ dvitiiyaakaarkdvitiiykhnnddenvyH| asAhityaM ca svakartRkasamaibhivyAhRtagamanAdikriyAsamAnakAlInatAdRza. kriyaakrtRtvruupsaahityaabhaavH| kriyAnvayisvakartRkatAdRzakriyAkAlInatvAbhAva eva vA vinArthaH, kartRtve putrAderAdheyatvenAnvayaH, vibhaktiH sAdhutvAthaiva / astu vA''dheyatvaM dvitIyArthaH / saptamyA AdhiyatvArthakatvepi nAtra saptamIprasaktiHtasyAH kArakavibhaktitvena kriyAnvayisvArthabodhakatvAt, ataH zeSaSaSThIprasattyA tAmevopapadavibhaktirdvitIyA bAdhate iti "sarvA upapadavibhaktayaH SaSThyapavAdikAH" ityasyA'virodha iti / vinAsamAnArthakayote'ntareNetinipAtayorapi darzitaiva rItiH / evaM vinAyuktatRtIyApaJcamIsthalepi / maryAdAbhividhyarthakayAvacchandayogepi dvitIyA dRzyate / tatra maryAdArthako yAvacchabdaH- " Arabhya tasyAM dazamI tu yAvat prapUjayet parvatarAjaputrIm " asAhityapadArthamAha- asAhityamiti, svaM gamanakartA pitA tatkartRkA samabhivyAhRtA yA gata iti gamanakriyA tAdRzakriyAsamAnakAlikA yA tAdRzakriyA=gamanakriyA taskartRtvarUpasya sAhityasyAbhAva evA'sAhityapadArtha ityarthaH, gacchatA putreNa ca gamanarUpameva sAhityaM kartavyamiti gamanakartRtvaM sAhityamityuktam / sarvatroktasthaleSu vinApadArtho'bhAva evetyuktamiti 'putraM vinA gataH ' ityatrApya'bhAvenaiva vinApadArthena bhavitavyamityAzayena pakSAntaramAha- kriyAnvayIti, kriyAnvayI pitRkartRkagamanakriyAnvayI yaH svakartRkatAdRzakriyAkAlInatvasya putrakartRkagamanakriyAkAlikatvasyAbhAvaH sa eva vinApadArthaH sa cAbhAvaH pitRgamane'styevetyarthaH / svakartRketyatra mArtatvaM putraniSThaM vivakSitamiti putrasya kartRtve AdheyatvasaMbandhenaivAnvayenAdheyatvasya saMsargavidhayA mAnasaMbhavena tadupasthityapekSAbhAvAt putrapadottaradvitIyA vibhaktiH sAdhutvArthatvena nirarthakaivetyAhakartRtve iti / vibhaktanirarthakatvAnaucityAt pakSAntaramAha- astu veti, dvitIyAvibhaktyarthabhUtAdheyatvena kartRtve putrAnvayo jJeyaH / nanu yadyatrAdheyatvaM dvitIyArthastadAtra putrapadAtsaptamI kiM na syAt tasyAyAdheyatvArthakatvAdityAzaGkyAha- saptamyA iti / saptamIprasaktyabhAve hetumAha- tasyA iti, tasyAH saptamyAH kArakavibhaktitvena kriyAnvayisvArthabodhakatvamasti. atra ca nAdheyatvasya kriyAnvayitvamastIti na saptamIprasaktiH / ata iti- atra vibhaktyarthasya kriyAnvayitvaM nAstIspa'kArakavibhakteH zeSaSaSThayA evaM prAptirasti tAM ca vinApadayoge vidhIyamAnA dvitIyA bAdhate iti putrapadottaraM dvitIyA prAptA- upapadavibhaktInAM vinAdipadasaMyogena prAptAnAM vibhaktInAM SaSThIbAdhakatvAdityarthaH / ukta pramANamAha- sarvA iti / 'Rte , ' antareNa ' iti padayorapyeSeva rItirityAha-- vinAsamAnArthakayoriti / evam 'putreNa vinA gataH' 'putrAdvinA gataH ' ityatrApyuktarItireva jJeyetyAha- evamiti / vinAyukta vinApadasamabhivyAhRta / maryAdeti-maryAdArthakasyAbhividhyarthakasya ca yAvacchabdasya yogepi dvitIyA bhavati, tatra 'tena binA maryAdA' 'tena sahAbhividhiH' / maryAdArthakayAvacchandodAharaNamAha- Arabhyeti / tasyAm "Aho Shrutgyanam" Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yavacchabdaghaTitaprayogavicAraH vyutpattivAdaH / ( 375) ityAdau / maryAdA-sImA kAlarUpA dezarUpA ca. kAlaniSThaM tatva: ca tatkAlaniSThaM samabhivyAhRtakAlaprAgabhAvAnadhikaraNasvaprAgabhAvAdhikaraNasvasajAtIya yAvatkAlavRttisamabhivyAhRtakriyAnadhikaraNatvam, evaM coktasthale yAvacchandena pUjArUpakriyAyAM zukladazamIniSThatAdRzasImAtvanirUpakatvaM pratyAyyate, tAvataivA. rthataH zukladazamyAM maryAdAtvaM labhyate / taniSThasImAtvanirUpakatvaM ca tadavRttitve sati kRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNazukladazamIprAgabhAvAdhikaraNatithikUTavyA. pakatvam, tAvatA SoDazatithyadhikaraNakaSoDazapUjArUpasyaikakarmaNo vidheyatayA laabhH| AzvinakRSNanavamyAM': pUjAmArabhyA''zvina zukladazamI yAvat (zuklanavamIparyantaM dazamI vinA) prapUjayedityarthaH / dezakAlayo dena dvividhAM maryAdAmAha- maryAdeti / tattvam-sImAtvam / tatkAleti-tatkAlaniSThaM yat samamivyAhRtakAlaprAgabhAvAnadhikaraNasvaprAgamAvAdhikaraNasvasajAtIyayAvatkAlavRttisamabhivyAhRtakriyAnadhikaraNatvaM tadeva dazamIniSThaM sImAtvamityanvayaH, tatra tatkAlaniSTham dazamIkAlaniSTham ( dazamIniSTham ) yat- samamivyAhRtakAlaH kRSNanavamIkAlastatprAgabhAvAnadhikaraNaM svaprAgabhAvasya dazamIprAgabhAvasya cAdhikaraNaM yaH svasajAtIyaH dazamIsajAtIyo yAvatkAlaH kRSNanavamImArabhya zuklanavamIparyantakAlastavRttiH samabhinyAhRtA yA kriyA pUjArUpakriyA tadanadhikaraNatvaM tadeva dazabhyAM sImAtvamasti, navamanavarAtraparyantameva pUjAvidhAnena dazamyAM pUjAyA abhAvAta, kRSNanavamIprAgabhAvasyAdhikaraNIbhUtaH kAlaH kRSNASTamIparyantakAlaH kRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNIbhUtazca kRSNanavamImArabhya kAlaH sa eva kAlaH zukladazamIprAgabhAvAdhikaraNopi / sAjAtyaM ca tithitvarUpeNa vijJeyam / phalamAha-- evaM ceti, zukladazamIniSThasImAtvasya nirUpikA pUjArUpakriyaiva- dazamyAH pUjArUpakriyAnadhikaraNatvAt, tadanadhikaraNasyaiva tatsImAtvAt-taducyate-tena vinA sImetyarthaH / tAvatetiyato yAvacchabdena tu pUjArUpakriyAyAmuktasImAtvanirUpakatvamAtra pratyAyyate'to dazamyAM yo maryAdAtvalAbhaH sa Artha evetyarthaH / sImAtvanirUpakatvasvarUpamAha-tanniSThati, taniSThadazamIniSTha / tadavRttitve sati-zukladazamya'vRttitve sati kRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNIbhUtastathA zukladazamIprAgabhAvAdhikaraNIbhUto yastithikUTa:-kRSNanavamImArabhya zuklanavamIparyantaH SoDazatithyAtmakastithisamUhastavyApakatvaM yatpUjArUpakriyAyAmasti tadeva dazamIniSThasImAvasya nirUpakatvaM vijJeyamityarthaH / phalamAha--tAvateti / tAvatA-etAvatA kRSNanavamImArabhya zuklanavamIparyantaM SoDazatithiSu SoDazopacArAtmakapUjArUpamekameve karmAtra vidheyamastIti labhyate na tu tithibhedena SoDaza karmINItyarthaH / " samabhivyAhRta " ityatra svasamabhivyAhRta itipAThe svapadena dazamI graahyaa| "Aho Shrutgyanam" Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (376) sAdarzaH- [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe vyApyakAlasamudAye sajAtIyatvavizeSaNAt pUjAyAmuktavizeSaNadvayAkrAntadaNDAdisamudAyA'vyApakatvepi na bAdhaH, anvayitAvacchedakarUpeNa sAjAtyasya vivakSaNAt. uktasthale ca tithim ' ityasyAdhyAhAreNa dazamIpadArthatAvacchedakasya tithivaghaTitatvena vA yAvatpadArthAnvayitAvacchedakatayA tithitvabhAnAt, tena rUpeNa daNDAderdazamIsajAtIyatvAbhAvAt / tithizcA'khaNDakAlavizeSarUpA na tu candramaNDalakalArambhAdyanuguNakriyApracayarUpA- pUjAyAstAvakiyAvRttitvAsaMbhavAt / atra ca prAgabhAva eva yaavtpdaarthH| dvitIyArthaH pratiyogitvamanuyogitvaM vA, nanUtapUjA SoDazatithInAM kasmiMzcit prAtarAdau samaye evaM kriyate nA'harnizamiti kathaM pUjAyAH SoDazatithivyApakatvaM syAdityAzaGkyAha-vyApyakAleti, vyApyakAlasamudAye-pUjAvyApyakAlasamudAye kiM vA SoDazatithyAtmakakAlApekSayA vyApyakAlasamudAye pUjAdhikaraNe kAle sajAtIyatvam tithitvena rUpeNa dazamIsajAtIyatvaM svasajAtIyetyuktasImAvalakSaNanikSiptavizeSaNena vivakSi. tamastIti daNDAdisamudAye vizeSaNadvayasya samabhivyAhRtakAla ( kRSNanavamI) prAgabhAvAnadhi. karaNatvasya svaprAgabhAvA( dazamIprAgabhAvA )dhikaraNatvasya ca sattvepi tithitvena dazamIsajAtIyasvAbhAvAt pUjAyAM tAdRzadaNDAdisamudAyAvyApakatvepi na vyApakatvasya bAdhaH-tithitvena dazamIsajAtIyAsu SoDazatithiSu pUjAyAH sattvena vyApakatvAkSaterityarthaH / ukta hetumAha--anvayiteti, pUjAyAH SoDazatithyAtmakakAle'nvayostIti pUjAnvayI SoDazatithyAtmakakAlastasyAvacchedakaM ca tithitvamityanvayitAvacchedakaM yat tithitvaM tena rUpeNa sAjAtyasya vivakSaNAd daNDAdezca tithisvAnAkrAntatayA tithitvena rUpeNa sjaatiiytvaabhaavaadityrthH| nanu kathamatra tithitvamanvayitAvacchedakaM syAdityAzaGakAyAmAha- uktasthale iti, uktasthale=" Arabhya tasyAM dazamI tu yAvat / " ityatra dvitIyAntatithipadasyAdhyAhAreNa * dazamI tithiM yAvat ' itijAtamiti dazamIpadArthatAvacchedakaM tithitvamiti prAptam, adhyAhArasvIkArAmAve ca dazamyAstithirUpatvAd dazamIpadArthatAvacchedakaM tithitvaghaTitam dezamItithitvameva prAhyamiti sImArUpayAvatpadArthAnvayinI yA dazamI tadavacchedakatayA tiyitvaM bhAsate evetyanvayitAvacchedakatvaM tithitve prAptameva tena ca tithitvarUpeNa daNDAderdazamIsajAtIyatvAbhAvAttatra daNDAdau pUjAyA abhAvepi na pUjAyAM vyApakatvakSati:-tithisvena sajAtIyAsu SoDazatithiSu pUjAyAH sattvAdevetyathaH / tithisvarUpa. mAha-tithizceti, tithizca jyotizzAstrAnumatA'khaNDakAlarUpaiva grAhyA na tu candramaNDala kalArambhAnuguNakriyAsamUharUpA. anyathA pUjAyAH prAtarAdau kAle eva sattvena tAdRzakriyAzrayIbhUtapratyekakSaNeSva'bhAvAt tithivyApakatvaM na syAdityarthaH / " Arabhya tasyAm " ityuktodAharaNaM svayaM naiyAyikarItyA pariSkaroti-atreti / tatra dvitIyArthe pratiyogitvAdau / tatprakRtyarthadazamyAH dvitIyAprakRyarthadazamyAH / etAparyantaM "Aho Shrutgyanam" Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAvacchabdaghaTitaprayogavicAraH] vyutpattivAdaH / (377) tatra tatprakRtyarthadazamyA anvayaH, tAvatA dazamIpratiyogikapAgabhAvalAbhaH, tasya svapratiyogya'vRttitvaviziSTavyApakatAsaMbandhena pUjArUpasamabhivyAhRtakriyAyAmanvayaH / vyApakatvaM ca svAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakapUjAvizeSatvavatvam / svAdhikaraNatvaM ca svAdhikaraNakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedaviziSTakAlikavizeSaNatAsaMbandhena, etena kRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNapratiyogikabhedasyA'vyAvartakatayA tatsAmAnyabhedaniveze bhAvikRSNanavamImAgabhAvAyallabdhaM tadAha-tAvateti / tAvatA etAvatA ' dazamI yAvat ' ityasya dazamIpratiyogikaprAgabhAva ityarthaH siddha ityarthaH / tasya dazamIpratiyogikaprAgabhAvasya, svaM dazamIprAgabhAvastatpra. tiyogibhUtA yA dazamI tadavRttitvasamAnAdhikaraNaM yad vyApakatvaM tena saMbandhena pUjArUpakriyAyAmanvayaH-pUjAyAM dazamIvRttitvaM nAsti tadatiriktaSoDazatithivyApakatvaM cAstyeva. etenAzvinakRSNanavamImArabhya dazamIprAgabhAvAdhikaraNapoDazatithivRttisvaM pUjAyAM prApta dazamyAM ca dazamIprAgabhAvo na bhavatIti dazamya'vRttitvamapi prAptam / saMbandhaghaTakavyApakatvasya svarUpamAhavyApakatvamiti, svaM dazamIprAgabhAvastadadhikaraNIbhUtanavamyAditithiSu pUjAyA abhAvo nAstIti tanniSTA'bhAvapratiyogitAnavacchedakaM yatpUjAvizeSatvaM tadvattvameva pUjAyAM vyApakatvamastItyarthaH / nanu dazamIprAgabhAvAdhikaraNabhUtAstu bhAdrapadatithayopi bhavanti tAsu pUjAsaMbandhasyAbhAvAt kathaM pUjAyAM svAdhikaraNatithivyApakatvaM syAdityAzaya svAdhikaraNatvaM pariSkaroti-svAdhikaraNatvamiti, svaM dazamIprAgabhAvastadadhikaraNIbhUtA yA''zvinakRSNanavamI tatprAgabhAvAvacchinnA yA mAzvinakRSNanavamIpUrvabhUtA aSTamyAdayastithayastAsAM yo bhedaH kRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnA na ityAkArakabhedastAdRzabhedaviziSTena kAlikavizeSaNatAsaMbandhena kAlikasaMbandhena dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvaM grAhya tathA ca kRSNanavamIpUrvabhAvyATamyAditithiSu kRSNanavamIprAgabhAvasyaiva sattvAt kRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnA neti bheda evaM nAsti yena. tAdRzASTamyAdInAM tAdRzabhedaghaTitasaMbandhena dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvaM syAt tathA ca tAdRzASTamyAdiSu pUjAyA asattvepi na vyApakatvakSatiH, kRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnA neti bhedaH kRSNanavamyAdiSu bhavatIti tAdRzabhedadhaTitasaMbandhena tAsA dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvamapyasti pUjAdhikaraNatvamapyastIti pUjAyAM vyApakatvaM prAptamityarthaH / svAdhikaraNatvapariSkAre dazamIprAgabhAvanivezasya phalamAha-eteneti, yadi 'svAdhikaraNatvaM ca kRSNanavamIprAgabhAvAvacchinabhedaviziSTakAli kavizeSaNatAsaMbandhena ' ityevocyeta tadA kRSNanavamIpadena bhAvikRSNanevamIgrahaNasaMbhavAd bhAvikRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNasvamAdAya bhAvikRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnA neti bhedasyAbhipretaSoDazatithiSva'sattvAt ( tatra bhAvikRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnatvasyaiva sattvAt ) tena saMbandhena tAsAM SoDazatithInAM dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvameva na saMbhavatIti kRSNanavamItrAgabhAvAdhikaraNapratiyogikamedasya kRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedasyAvyAvartakatayA abhipretaSoDazatithInAM tadanyatithInAM ca parasparaM vize "Aho Shrutgyanam" Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 378 ) sAdarza: [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDedhikaraNatvamAdAya nA'prasiddhi: - tathA satyapi tattadazamIprAgabhAvodhikaraNakAlasya svAdhikaraNakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedavattvasaMbandhena tattatprAgabhAvAdhikaraNatvAkSateH / na caivamapi vyavahitapUrvakRSNa navamIprAgabhAvAvacchinnabhedaghaTitasaMbandhenA'vyavahitapUrvakRSNanavamIpUrvatithInAmapi tattadazamIprAgabhAvavattvAt tadadhikaraNatithivyApakatvaM pUjAyAM na saMbhavatIti vAcyam, svAvacchinna kRSNanavamIprAgaSApAdakatvAsaMbhavAt tatsAmAnyabhedaniveze tAdRzasya sAmAnyarUpasya kRSNanavamIprAgabhAvAvacchi nabhedasya niveze'prasiddhiH abhipretaSoDazatithiSu dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvasyA'prasiddhireva syAt tAsu bhAvikRSNanavamIprAgabhAvasyaiva sattvena bhAvikRSNanatramIprAgabhAvAvacchinnamedasya dazamIprAgabhAvasaMbandhabhUtasyA'sattvAt, sA cAprasiddhiretena = uktarUpeNa dazamIprAgabhAvAvikaraNatvasya saMbandhapariSkAreNa nAstItyancayaH, aprasiddhyabhAve hetumAha - tathA satyapIti, tathA satyapi= saMbandhasvarUpapariSkAre dazamIprAgabhAvA'niveze uktarItyA SoDazatithiSu dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvA'prasiddhAvapi dazamIprAgabhAvanivezenA'prasiddhirnAstIti bhAvaH - tathA hi tattaddazamIprAgabhAvAdhikaraNatvaM dazamIpUrvamA vitithikUTakAle eva saMbhavatIti svAdhikaraNa= dazamIprAgabhAvAdhikaraNIbhUta kRSNa navamIprAgabhAvAvacchinnabhedavattvasaMbandhena tattaddazamI prAgabhAvAdhikaraNakAlasya== abhipretaSoDazatithikAlasya tattatprAgabhAvAdhikaraNatvam = dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvamakSatameva, atra ca yadyapi dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvaM kRSNanavamIpUrva bhAvyaSTamyAdiSvasti tathApi tatra kRSNanavamIprAgabhAvasyaiva sattvena kRSNanavamI prAgabhAvAvacchinnabhedavattvaM nAstIti na tAsAM vivakSitadazamI prAgabhAvAdhikaraNatvaM prApnoti, dazamIprAgabhAvAdhikaraNatve sati kRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNatvaM cAbhipretaSoDazatithiSvevAsti / tatra ca pUjAsaMbandhasya sattvAt pUjAyAM tAdRzatithikUTavyApakatvaM prAptamevetyarthaH / nanvevamapi = uktarItyA svAdhikaraNatvasaMbandhakoTau dazamIprAgabhAvAdhikaraNI bhUtakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedasya niveze kRtepi Azvina zukla dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvaM vyavahitapUrvakRSNanavamyAm=bhAdrapada kRSNanavamyAmapi saMbhavati tAdRzabhAdrapada kRSNanavamI prAgabhAvazcAzvina kRSNapratipadAditithiSu nAstIti tatra vyavahitapUrvakRSNa navamIprAgabhAvAvacchinnabhedostyeveti tAdRzabhedaghaTitakAlikasaMbandhenA'vyavahitapUrvakRSNanavamI pUrvatithInAm = Azvina kRSNapratipadAditithInAmapi tattadazamIprAgabhAvavattvamasti pUjAdhikaraNatvaM ca nAstIti kathaM pUjAyAM dazamIprAgabhAvAdhika* raNakRSNa navamIprAgabhAvAnadhikaraNatithikUTavyApakatvaM syAt uktarUpAkrAntAsvAzvina kRSNapratipadAdiSu pUjAyA abhAvAt. kRSNanavamIpadena bhAdrapada kRSNanavamyA api grahaNasaMbhavAdityAzaGkyAha-na caivamapIti / kRSNanavamIpadena pUrvakRSNanavamI grahaNamAtraprasaktadoSaM pariharati-svAvacchineti, ukte prAgabhAvasaMbandhe = dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvasya saMbandhapariSkAre yaH khalu svAvacchinna " Aho Shrutgyanam" Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAvacchabdaghaTitaprayogavicAraH] vyutpattivAdaH / ( 379) bhAvAnadhikaraNatvasaMbandhena svAvacchinnabhedasyaiva prAgabhAvasaMbandhe nivezanIyatvAt / svAdhikaraNaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamApa tAdRzAvacchedakatva. bhedaH kRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnapratiyogikabhedaH praviSTastasya tatra 'dazamIprAgabhAvasaMbandhe svAvacchinna dazamIprAgabhAvAvacchinnakRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNatvasaMbandhenaiva nivezaH kartavyastathA cAzvinakRSNASTamyAdiSu dazamIprAgabhAvAvacchinnabhAdrakRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNatvasya sattvepi dazamIprAgabhAvAvacchinnAzvinakRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNatvamapyastItyAzvinakRSNASTamyAdayo na prAhyA abhipretAzvinakRSNanavamyAdiSoDazatithiSu tu dazamIprAgabhAvAvacchinnakRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNatvamastyevetyetAdRzasaMbandhena tAsu svAvacchinnabhedaH kRSNanavamIprAgabhAvAvacchinapratiyogikabhedaH saMbhavatIti tAdRzabhedasaMbandhena tAsu svAdhikaraNatvam-dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvaM saMbhavatyeva, tAsu pUjAsaMbandhasya ca sattvAt pUjAyAM tAdRzaSouzatithivyApakatvamapyastyeveti na kopi doSaH / yadyapyabhipretaSoDazatithiSvapi kArtikakRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNatvamasti tathApi dazamIpadenAzvina zukladazamIgrahaNAt tAdRzadazamIprAgabhAvAdhikaraNatvaM tu kArtikakRSNanavamyAM nAstyeveti tAdRzadazamIprAgabhAvAdhikaraNabhUtA kRSNanavamI AzvinakRSNanavamyeva grahItuM zakyate / bhAdrAdikRSNanavamIparihAropAyastvanupadamevoktaH / nanu yaduktam- " vyApakatvaM ca svAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakapUjAvizeSasvavattvam " iti tatra naJo'tyantAbhAvavad bhedabodhakatvamapyastItyanavacchedakapadena ' pUjAve svAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM nAsti' ityAkArakAsyantAbhAvo grAhyaH kiM vA 'pUjAtvaM svAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakaM na ' ityAkArakabhedo grAhya ityAza kya bhedagrahaNena pariSkaroti- strAdhikaraNaniSTheti, svaM dazamIprAgabhAvaH / vyApakatvalakSaNe yata "svAdhikaraNatithi niSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvam " ityuktaM tadapi tatrApi naA meda eva grAhyaH sa ca bhedaH tAdRzAvacchedakatvasaMbandhena dazamIprAgabhAvAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena svAvacchinnasya-dazamIprAgabhAvAvacchinnasya bhedo grAhya ityanvayaH, tathA ca dazamIprAgabhAvAdhikaraNAbhipretaSoDazatithiSu pUjAyA abhAvo nAstIti pUjAtve dazamIprAgabhAvAdhikaraNAbhipretatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM nAstyeva. gaganasya cAvRttipadArthatvAt tAhazatithiSva'bhAvoratyeveti gaganatve dazamIprAgabhAvAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamastyeveti tena saMbandhena gaganakhe dazamIprAgabhAvopi saMbhavatIti gaganatvasyoktasaMbandhena dazamIprAgabhAvAvacchinnatvaM prAptamityuktasaMbandhena svAvacchinnasya dazamIprAgabhAvAvacchinnasya gaganatvasya bheda uktapUjAvizeSatve'styeveti tAdRzamedavattvameva pUjAtve'bhAvapratiyogitAnavacchedakatvaM jJeyaM tathA ca 'dazamIprAgabhAvAdhikaraNatithi niSThAbhAvapratiyogitAvacchedakaravasaMbandhena dazamIprAgabhAvAvacchinnaM na ' ityAkArakabhedavattvameva pUjAtve vyApakatAvacchedakatvaM labdhamityarthaH / evaM bhedani "Aho Shrutgyanam" Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 380) sAdarza:- [dvitIyAkArakadvitIyakhaNDesaMbandhena svAvacchinnasya bhedaH, atastAdRzAvacchedakatvatvAvacchinnAbhAvaniveze yakiMcidazamIprAgabhAvAdhikaraNaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamAdAyA'ma. siddhivAraNAya viziSya tattatprAgabhAvarUpasvapadArthasya saMbandhamadhye pravezyatayA. 'nanugama iti nirastam / dezarUpA sImAH ca 'kAzItaH kauzikI yAvad yAti ' ityAdau, tatra kauzikyA gamanasImAtvaM pratIyate tacca kAzIpUrvakauzikIpazcimadezavyApakagamanAnadhikaraNatvam / yAvatpadena ca kauzikyanadhikaraNatve sati kAzIpUrvakauzikIpazcimadezavyApakatvaM gamane pratyAyyate / tatra dvitIyArtho'vadhitvamavadhimattvaM vA pratIcyAdyAnvayi / niSkarSaH pUrvavat svayamUhanIyaH / / vezasya phalamAha- ata iti, uktavyApakatvalakSaNe anavacchedaketipadaghaTitanamA'tyantAbhAvanahaNatAtparyeNa tAdRzAvacchedakatvatvAvacchinnAbhAvaniveze nAma yadi dazamIprAgabhAvAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvA'tyantAbhAvasya nivezaH syAt tadA yat kiMcidazamIprAgabhAvAdhikaraNabhUtA zrAvaNAdidazamIprAgabhAvAdhikaraNabhUtA yA tithistasyAM pUjAyA abhAvAdeva tAdRzatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvameva pUjAve prAptaM na tu tAdRzatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAva iti tAdRzatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvena pUjAtve vyApakatAvacchedakatvasyA'prasiddhireva syAt- atyantAbhAvaniveze tAdRzatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasyaiva vyApakatvapadArthatvAt tasya cAbhAvasya pUjAtve uktarItyA bAdhAt / etaddoSaparihArAya yadi svAdhikasmetyatra svapadArthasya dazamIprAgabhAvasya tattaddazamIpratgamAvarUpeNa nivezaH kRtaH syAttadA''zvina zukladazamyA eva grahaNena yatkiMciddazamIgrahaNAsaMbhavAd ukta doSe nivRttepi tattadazamIprAgabhAvasya saMbandhamadhye pravezenA'nanugamaH syAditi doSaH syAditi nirastam- uktavyApakatvalakSaNe uktanajokabhedasya grahaNenA'tyantAbhAvasthA'grahaNAt / nA bhedagrahaNe ca dazamIprAgabhAvAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena yAvaddazamIprAgabhAvAvacchinnamaganatvastha bhedaH pUjAtve prApsyatyeveti na pUjAtve vyApakatAvacchedakatvAprasiddhizaGkApi saMbhavati- tAdRzabhedavattvasyaivAtra vyApakatAvacchedakatvenAbhimatatvAdityarthaH / evakArasya tRtIyAntasaMbandhanetipadenAnvayaH / . dezarUpasImAbodhakayAvacchandamudAharati-dezarUpeti / tatra ityatra / tacca sImAtvaM ca / tena vinA sImA bhavatIti kauzikI yAvad gamanakA kAzItaH kauzikIpazcimadezaparyantameva gantavyamiti kauzikIpazcimadezavyApakagamanA'nadhikaraNatvameva kauzikyAM sImAtvaM prAptamityarthaH / yAvatpadabodhyamAha-yAvatpadeneti, tena vinA sImA bhavatIti sImAbhUtakauzikya'nadhikaraNatvaM gamane prAptam / kauzikIpadottaradvitIyArthamAha-tatreti, avadhitvama'vadhimattvaM cAzrayatAsaMbandhena kauzikIpazcimadizi vijJeyamityarthaH / kauzikI ca kAzItaH pUrvadizya'bhyupa "Aho Shrutgyanam" Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhividhyarthakayAvacchabdaH ] vyutpttivaadH| (381) abhividhyarthoM yAvacchabdaH ' kArtikamArabhya caitra yAvacchItaM bhavati ' ityAdA 'kAzItaH pATaliputraM yAvad vRSTo devaH' ityAdau ca / abhividhiH-tatparyantAbhivyAptiH / evaM ca prathame kArtikapUrvakAlottaracaitrottarakAlapUrvakAlavyApakatvaM caitrottarakAlA'vRttitvasahitaM zItabhavane. dvitIye ca kAzIpazcimadezapUrvapATalipu. trapUrvadezapazcimadezavyApakatvaM pATaliputrapUrvadezAvRttitvasahitaM vRSTau yAvatpadena pratyAyyate, vizeSaH pUrvavat / yAvacchabdasamAnArthakA''zabdasthalepi darzitaiva rItiravaseyA, tadyoge ca paJcamI sAdhuH / / 'yajJamanu prAvarSat' ityAdAva'nuzabdArthaH kArakatvarUpaM hetutvam-"anurlakSaNe" ityatra karmapravacanIyasaMjJAvidhAyakasUtre lakSaNapadasya kArakahetuparatvAt, tatra ca yajJAnvitasyAdheyatvarUpadvitIyArthasyA'nvayaH, hetutAyAzca nirUpakatvasaMbandhena gantavyA / kiM vA pUrvavadevAtrApyavadhitvaM prAcInamatenA'vadhimattvaM ca navInamatena dvitIyArtha ityanusandheyam / bhabhividhyarthakayAvacchabdamudAharati-abhIti / tena shaabhividhiH| 'caitraM yAvat / itikAlarUpAbhividhyudAharaNam, 'pATaliputraM yAvat ' iti dezarUpAbhiviSyudAharaNam / abhividhisvarUpamAha-abhividhiriti, niSkarSamAha-evaM ceti / prathame prathamodAharaNe, kArtikapUrvakAlottara kArtikapUrvakAla AzvinakAlastadapekSayottarakAlaH kArtikArambhakAlastaM kAlamArabhya caitrottarakAlapUrvakAla caitrottarakAlo dhaizAkhArambhakAlastadapekSayA pUrvakAlazcaitrasamAptikAlastAdRzakAlavyApakatvaM vaizAkhavyApakatvaM zItenAstIti caitrottarakAlAvRttitvasahitaM zItabhakne zItasattAyAM yAvatpadena pratyAyyate ityanvayaH / dvitIye-dvitIyodAharaNe ca kAzIpazcimadezapUrva kAzyA yaH pazcimadezastadapekSayA pUrvadezaH pazcimAyAM kAzyArambhadezastaM dezamArabhya pATaliputrapUrvadezapazcimadeza-pATaliputrApekSayA yaH pUrvadezastadapekSayA pazcimadezaH pUrvasyAM pATaliputranagarasamAptidezastAdRzadezavyApakatvaM pATaliputrApekSayA yaH pUrvadezastada'vRttitvasahitaM vRSTau yAvatpadena pratyAyyate ityanvayaH / yAvacchabdasamAnArthakA''zabdaprayogasthalepi= 'AbAlaM harimaktiH , ' kArtikamArabhyA''caitram ' ' kAzIta ApATaliputram , ityAdAvapyuktayAvacchabdarItireva vijnyeyaa| tadyoge-Azabdayoge " paJcamya'pA''paribhiH " itisUtreNa paJcamyapi bhavati yathA-'bhA mukteH saMsAraH / iti / anuzabdasamamivyAhRtadvitIyArthamanuzabdArtha cAha-yajJamiti / kArakahetuparatvAditi-uktaM ca mahAbhASye " anuheMtAviti , "lakSaNena heturapi vyApto na hyavazyaM tadeva lakSaNaM bhavati yena punaH punarlakSyate kiM tarhi ? yat sakRdapi nimittatvAya kalpate tadapi lakSaNaM bhavati " ityAdi / tathA cAtrAnuzabdena hetutvabodhakena yajJe vRSTiretutvaM bodhyate-yajJahetukA dRSTirityarthaH / tatra anuzabdArthahetutve AdheyatvarUpadvitIyArthasya-vRttitvarUpadvitIyArthasthAnvayaH, hetutvasya ca "Aho Shrutgyanam" Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 382) sAdarza:- [dvitIyAkArakadvitIyakhaNDe-- vRSTAvanvayaH / janyatvaM vA'nuzabdArthaH, tatra nirUpitatvarUpadvitIyArthasya yajJAnvitasyAnvayaH, janyatAyAzcA''zrayatvasaMbandhena vRssttaavnvyH| 'anvarjunaM yoddhAra' ityatrApakarSarUpaM hInatvamanuzabdArthaH, arjunAvadhikatvaM dvitIyAntArthastasya cApa. kare'nvayaH / avadhitvasyA'pAdAnatArUpatvepi kriyAnvayAbhAvAnna paJcamIpra. saktiH / 'asmAdayaM dIrghaH' ityAdau 'bhavati' ityasyA'dhyAhAreNaiva paJcamyupa. pAdanAt / ataH SaSTyapavAdatAnirvAhaH / / ___'vRkSa prati vidyotate vidyut' 'mAtaraM prati sAdhuH' 'yo mAM prati syAt' 'vRkSa vRkSaM prati siJcati' ityAdau "lakSaNetthaMbhUta" ityAdisUtrAnuziSTakarmapravacanIyanirUpakatvasaMbandhena dRSTAvanvaya:-yajJavRttihetutAyA dRSTinirUpitatvAt / Adheyatvasya nirUpakasvasaMbandhena yajJenvayaH, svarUpasaMbandhenAzrayatvasaMbandhena vA hetutve'nvaya ityarthaH tathA ca yajJaniSThA yA vRSTihetutA tAdRzahetutAnirUpikA vRSTiriti zAbdabodhaH / pakSAntaramAha-janyatvamiti, tatra janyatve / nirUpitatvaM dvitIyArthastathA ca yajJanirUpitajanyatAvatI vRSTiriti prAptam / udAharaNAntaramAha-anvarjuna miti, hInatvamanuzabdArthaH, avadhitvaM dvitIyArtha iti 'arjunam' itidvitIyAntasyA'rjunAvadhikatvamarthastasya arjunAvadhikatvasya cApakarSe'nvayaH tathA ca 'arjunAvadhikApakarSavanto yoddhAraH ( arjunApekSayA'pakRSTAH) ityarthaH siddhaH / nanvavadhitvaM hyapAdAnatArUpameva apAdAnatve ca "apAdAne paJcamI'' ityanena paJcamI prApnotItyatrApyarjunapadAt paJcamI kiM na syAdityAzajhyAha-avadhitvasyeti, paJcamI kArakavibhaktirastIti yatra paJcamyArthAvadhitvasya kriyAyAmanvayo bhavati tatraiva paJcamI bhavati nAnyatra. atra cAvadhitvasyApakarSe evAnvayo na kriyAyAmiti na paJcamyApattirityarthaH / nanvevam 'asmAdayaM dIrghaH' ityatrApi paJcamI na syAt kriyApadasyAbhAvAdatrApyavadhitvasya kriyAyAmanvayAsaMbhavAdityAzaGkyAha-asmAditi, atra 'bhavati' iti kriyApadAcyAhAreNa tadvAcyakriyAyAmevAvadhitvasyAnvayena paJcamyA yuktatvAdityarthaH / phalamAha-ata iti, upapadavibhaktiH SaSThIbAdhikaiva bhavati na kArakavibhaktibAdhikA, atra ca paJcamyAH prAptireva nAsti yenopapadavibhaktaratratyadvitIyAyAH pazcamIbAdhakatvaM syAditi SaSThyapavAdatAnirvAho jAta ityarthaH / "lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu pratiparya'navaH" itisuutrsiddhpryogaanudaahrti-vRkssmiti| " lakSaNettham // itisUtreNa lakSaNAdyarthabodhakapratyAdInAM karmapravacanIyasaMjJA vidhIyate tatazca " karmapravacanIyayukte dvitIyA " ityanena karmapravacanIya pratyAdiyoge dvitIyA bhavati, anuziSTam anuzAsitam / prathame='vRkSaM pratividyotate vidyut' ityatra 'kRSNapakSarAtrAvantasthaH puruSo vidyutamapazyannapi vRkSaprakAzena vidyudvidyotanamanuminoti-prakArAntareNa vRkSaprakAzAsaMbhavAditi paricAyakatvarUpam jJApakatvarUpaM lakSaNatvaM pratyAdikarmapravacanIyArthaH paricAyakatvaM vRkSe vartate iti Adheyatvam-vRttitvaM dvitIyArthaH / vRkSaprakAzajJApyA vidyut kiMvA prakAzadvArA vRkSavRttijJApaka "Aho Shrutgyanam Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmapravacanIyapratipadaprayogAH / vyutpattivAdaH / ( 383) saMjJakapratyAdizabdeSu prathame paricAyakatvarUpaM lakSaNatvaM pariceyatvarUpa: lakSyatvaM vA karmapravacanIyArthaH, vRkSaprakAzena vidyudvidyotanajJAnAd vRkSasya paricAyakatA, dvitIyArthazcA''dheyatvaM nirUpitatvaM vA / dvitIye sAdhutvam priyakAritvaM sAdhutvaghaTakakriyAnvayI saMbandhaH karmapravacanIyArthaH, saMbandhAnvayipratiyogitvaM tannirUpakatvaM vA dvitIyArthaH / tRtIye bhAgaH-svattvAzrayaH pratyAdyarthaH, tadanvayI saMbandho dvitIyArthaH, itthaM cA'smatsaMbandhI yo bhAga syAditi bodhH| caturthe karmaNyeva dvitIyA SatvabAdha eva saMjJAphalaM pratizca nirarthakaH-'gRhe gRhe'zvAH' ityAdAviva vyApakatAyA dviruktibalalabhyatvAt / pratizabdasya vyApakatArthakAve uktArthakatvena "gRhaM vyApnuvate'zvAH' ityAdAviva dviruktireva na syAt / tAnirUpitajJApyatAzrayavidyotanavyApAravatI vidyut ityAdizca zAbdabodhaH / pakSAntaramAhaparicayatvarUpamiti, pariceyatvarUpam--paricayakarmatvarUpaM lakSyatvaM praterarthaH, atra pakSe nirUpi. tatvaM dvitIyArthaH-vRkSanirUpitalakSyatvavatI vidyudvidyotate ityarthaH / dvitIye 'mAtaraM prati sAdhuH' ityatra sAdhutvaM priyakAritvameva tatra sAdhutvaghaTakA-priyakAritvaghaTakA hyanukUlAcaraNarUpA yA kriyA tAdRzakriyAnvayI tAdRzakriyA nirUpito yaH sevakatvAdirUpaH saMbandhaH sa pratyAdikarmapravacanIyasyAthaH, tAdRzasaMbandhapratiyogitvaM mAtarIti pratiyogitvaM dvitIyArthastathA ca mAtRpratiyogikoktasaMbandhAzraya ityarthaH prAptaH / kiM vA tAdRzasaMbandhanirUpakatvaM mAtari vartate iti nirUpakatvaM dvitIyArthastathA ca mAtRnirUpitoktasaMbandhavAnityarthaH prAptaH / tRtIye-'yo mAM prati syAt' ityatra svatvAzrayo bhAga evaM karmapravacanIyapratyAdyarthaH, tadanvayI=bhAgAnvayI yaH saMbandhaH svasvasaMvandhaH sa dvitIyArtha ityarthaH / vAkyArthasvarUpamAha-itthamiti, atra 'dIyatAm ' ityAdizeSaH / caturthe='vRkSa vRkSaM prati siJcati' ityatra karmaNyeva dvitIyeti karmatvaM dvitIyArthastathA ca sakalavRkSakarmakaM secanamiti zAbdabodhaH / nanvatra vRkSasya karmatvaM tu siJcatikriyApadayogAdapi saMbhavatIti pratizabdasya karmapravacanIyasaMjJAvidhAnasya kiM phalamityAzaGkyAha-SatvabAdha eveti, atra " upasargAtsunoti " itisUtreNa upasargasaMjJakapratizabdayoge sicaH sakArasya SatvaM prApnoti tatra " lakSaNetthaMbhUta " iti sUtreNa prateH karmapravacanIyasaMjJayA upasargasaMjJAbAdhAt patvabAdho jAtaH sa eva prateH karmapravacanIyasaMjJAphalam, taduktam-" atropasargatvAbhAvAnna Satvam" iti, ityarthaH / 'gRhe gRhe'zvAH' ityatra yathA'zvAnAM gRhavyApakatvaM dvirukyA labhyate tathA 'vRkSa vRkSa prati siJcati ' ityatrApi secanasya vRkSavyApakatA dviruktayaiva lamyate iti pratizabdo nirarthaka evaM na vIpsArthaka ityAha-pratizceti / vipakSa bAdhakamAha-pratizabdasyeti, yathA 'gRhaM vyApnuvate'zvA::' ityatra vyApnuvate iti padenaiva vyApakatAyA uktatvAd gRhapadadviruktina bhavati-uktArthAnAmaprayoga iti niyamAta tathA ' vRkSaM prati' ityatrApi yadi pratizabdo vyApakatAbodhakaH syAt tadA vyApakatAbosya saM vRkSa "Aho Shrutgyanam' Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (384) sAdarzaH- dvitIyAkArakadvitIyakhaNDena ca pratizabdasyApi vyApakatArthakatvam 'pratidinamadhIte ' ityAdau klataM dvirukterapi 'vRkSaM vRkSaM siJcati ' ityAdau klaptamiti prakRte "saMbhedanAnyatasvaiyarthyam " itinyAyAd dvayoreva vyApakatAbodhakatvama'varjanIyamiti vAcyam, 'pratimAsamadhIte' ityAdAva'vyayIbhAve hi prathamAtiriktavibhaktarasAdhutvena pratizabdena mAsAnvitavyApakatvaM kriyAyAM bodhyate vibhaktiH sAdhutvArthA / 'vRkSa vRkSa prati siJcati / ityatra tu seke dvitIyArthakarmatvAvaruddhaprakRtyarthavRkSa. vizeSitavyApakatA bodhayituM na zakyate- ekavizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatve vyutpattivirodhAt. karmatvasaMbandhasyaiva ca vyApakatAghaTakatvena svIka. raNIyatayA vRttyaniyAmakasya tasya tathAtvAsaMbhavAcca / tasya sekakarmave Azra. yatAsaMbandhaghaTitavyApakatApratyAyanamapi na yujyate- prakRtyarthasubarthayorantarA vRkSapadadviruktina syAt, uktArthAnAmaprayogAt. asti ca dviruktiriti tayaiva vyApakatArUpArthe labdhe pratizabdo nirarthaka evetyarthaH / zaGkate-- na ceti / prakRte= vRkSaM vRkSa prati siJcati ' ityatra / saMmedeti - ekArthabodhakayorekatrApi saMbhede saMyoge prApte'nyatarasya caiyarthya na bhavati kiM tu dvayoreva sArthakyameva bhavatIti "vRkSaM vRkSa prati ' ityatra vyApakatAbodhakayoyoreva dviruktipratizabdayordvayoreva sArthakyaM yuktamityarthaH / parihAramAha- pratimAsamiti, avyayIbhAvasamAsottaraM sAdhutvArtha prathamaiva prApnoti na prathamAtiriktApi vibhaktiH sA prathamApi nirarthakaiva bhavati tasmAt "pratimAsam ' itya'vyayIbhAvasamAsostIti taduttaraM dvitIyAdivimaktireva na saMbhavati yayA vyApakatvabodhanaM syAditi pratizabdenaiva mAsavyApakatvamadhyayanakriyAyAM bodhyate iti yuktaM tatra pratApakatvArthakatvamprakArAntareNa vyApakatvalAmA'saMbhavAt / ' vRkSaM vRkSaM prati , ityatra tu pratizabdabodhyavyApakatAyA nirUpakatvasaMbandhena vRkSe vizeSaNatvaM syAdeva evaM ca secanarUpakriyAyAM pratizabdena vyApakatvabodhanaM na saMbhavati-- dvitIyArthakarmatvenAvaruddhaH viziSTo yaH prakRtyarthabhUto vRkSastadvizeSitAyAH= vRkSe vizeSaNatAM prAptAyA vyApakatAyAH seke vizeSaNatvAsaMbhavAt- eka vizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatvaM na bhavatIti vyutpattivirodhAdityarthaH / evam ' vRkSaM vRkSaM prati / ityatra pratizabdena vRkSavizeSaNatvenApi vyApakatvaM bodhayituM na zakyata ityAha- karmatveti, karmatvasaMbandhenaiva pratizabdapratipAdyavyApakatAyA vRkSavizeSaNatvaM svIkArya tatra ca tasya karmatvasaMbandhasya vRttyaniyAmakatayA'bhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaM na saMbhavatIti -- na vRkSaM vRkSaM prati siJcati / ityatra karmatvasaMbandhena vyApakatvAbhAvabodhanAsaMbhavena tasya karmatvasaMbandhasya tathAtvAsaMbhavAt vyApakatAsaMbandhatvamapi na saMbhavatItyarthaH / nanu pratizabdapratipAdyavyApakatAyA yadi secanavRkSayopAnvayo na saMbhavati tadA secanakarmatve AzrayatAsaMbandhenAnyayo bhavatu- AzrayatAsaMbandhasya ca iti niyAmakatvena na vyApakatvAbhAvabodhAnupapattirapItyAzaGkayAha- tasyeti, tasya pratizabda "Aho Shrutgyanam Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmapravacanIyapratipadaprayogAH ] vyutpattivAdaH / ( 385) naatiriktabhAnasya vyutpattiviruddhatvAt, "nAmUDhasyetarItpatteH', "nAnupamRdya prAdurbhAvAt" ityAdau nArthamAtrasya paJcamyarthahetutAyAM vizeSaNatvena prakRtyarthasya ca vizeSyatvenA'nvayAtU, tasmAt pratiranarthaka eva / dviruktAnvaye tAtparyabalAca secanakarmatve vRkSAdevyApakatvaM saMsargatayaiva bhAsate / / __ yadi ca ' vRkSaM prati SiJcati / ityAdAvupasargasya pratervAcyo dyotyo vA kazcidanyo'rthaH ? tadA'stu sa evAtrApi tadarthaH / ata eva tasyevA'syApi pratizabdasya prayogo naanrthH| vastuta:- anarthakayoH karmapravacanIyA'dhipari zabdayoH prayogavat tAdRzapaterapi prayogasya prayojanAntarAnupapattizcintyA / syAzrayatAsaMbandhena sekakarmatvepi vyApakatApratyAyakatvaM na saMbhavatItyarthaH / ukta hetumAha- prakatyartheti, vyApakatAyAH sekakarmatve'nvaye hi karmatvavizeSaNIbhUktavyApakatAyAH karmatvApekSayA pUrva pravezena prakRtyarthabhUto yo vRkSaH subarthabhUtaM ca yatkarmatvaM tayormadhyapatitvaM prApnuyAd na caitad yuktam- prakRtyarthasubarthayormadhye nItiriktapadArthabhAnasya vyutpattiviruddhatvAdityarthaH / prakRtyarthasubarthayormadhye narthamAtrasya bhAnaM bhavatItyasyodAharaNamAha- nAmUDhasyeti, idaM ca caturthAdhyAyaprathamAhnikanyAyasUtradvayam, mohahInasya rAgadveSau na bhavata itiprathamasUtrArthastatra mohAbhAve rAgadveSotpattyamAyahetutvaM pratIyate iti paJcamyarthahetutAyAM narthAbhAvasya vizeSaNatvena prakRtyartha ( utpatti ) vibhaktyartha ( hetutva ) yormadhyapatitatvena bhAnaM bhavati, evaM nAnupamRdyetyasya bIjAderupamardam vinAzaM vinA'GkurAdiprAdurbhAvo na bhavatItyarthastatropamardAbhAve prAdurbhAvAbhAvahetutvaM pratIyate iti na prAdurbhAvAdityatra paJcamyarthahetutAyAM naarthAbhAvaspa vizeSaNatvena prakRtyarthabhUtaprA. durbhAva-vibhaktyarthabhUtahetutvayormadhyapatitatvena mAnaM bhavatItyarthaH / upasaMharati- tasmAditi, yasmAt pratizabdena sekasekakarmatvavRkSANAM vizeSaNatvena vyApakatAbodhanaM na saMbhavati tasmAt pratizabdotra nirarthaka evetyarthaH / nanvevaM dviruktyApi vyApakatvabodhanaM na syAdityAzaGkayAhadvirukteti / vRkSAderiti SaSThayoM nirUpitatvam / vRkSAdinirUpitaM secanakarmatvaniSThaM vyApakatvaM dviruktitAtparyabalAta saMsargamaryAdayA bhAsate, saMsargamaryAdayA bhAne ca na kopi doSaH, uktadoSANAM pratizabdopasthApitavyApakatvasya prakAratayA bhAne eva saMbhavAdityarthaH / pakSAntaramAha-yadi ceti, anyaH vyApakatvabhinnaH karmatvAdirUpaH / saH vyApakatvaminnaH / atra='vRkSaM vRkSaM prati siJcati' ityatra / tadarthaH pratizabdArthaH / karmatvasya pratizabdArthatve dvitIyA sAdhutvArthA nirarthakaiva vijJeyeti bhAvaH / ataeva nAma ' vRkSa prati ' 'vRkSa vRkSa prati ityubhayatrApi pratizabdasya samAnArthatvAdeva / tasyeva= vRkSaM prati' ityatratyapratizabdasyeva / asya= 'vRkSa vRkSaM prati' ityatratyapratizabdasya / svAbhiprAyamAha--vastuta iti, tAdRzaprateH karmapravacanIyaprateH / yathA 'kuto'dhyAgacchati kutaH paryAgacchati' ityatrAnarthakayorapya'dhipArazabdayoH prayogasya prayojanAntarAnupapattirnAsti "gatirgatau" itinighAtAbhAvasyaiva prayojanatvopapattastathA 'vRkSaM vRkSa "Aho Shrutgyanam" Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 386 ) sAdarza: , 9 , [ dvitIyAkArakadvitIyakhaNDeprateryatra vyApakatArthakatvaM tatra 'prativRkSaM siJcati / ityavyayIbhAvasamAsa eva niyataH - tadarthakAvyayasyA'vyayIbhAvasamAsavidhervibhASAdhikArIyatAviraheNa nikRtyatvAt, ato vIpsayA 'prativRkSaM sizcAta ' itivat ' vRkSaM prati sizcati iti na prayogaH / yatra vyApakatvArthakenA'vyayenA'vyayIbhAvasamAsastaduttaraM sarvatra prathamA vibhaktireva / na tu ' upakumbhe gacchati ' itivat ' pratigRhe'zvAH ityAdirapi prayogaH- uktayuktayA tatra pratinA'zvAdau gRhAdivyApakatAyA bodhayitumazakyatvAt / tadAdhAratAdirUpa saptamyAdyarthe ca samAsArthasya gRhAdivyApakatvasyAzrayatAsaMbandhena tadarthasya vyApakarUpadharmiNo vA'bheda saMbandhenAnvaye meyatve ghaTaH ghaTavRttau ghaTaH' ityAdiprayogavAraNAya kalpyAyAH saptamyarthAdhAratayAmAzrayatva saMbandhenA'bheda saMbandhena vA prakRtyarthA'nanvayavyutpattervirodhAt / prati' ityatrAnarthakakarmapravacanIyapratizabdaprayogasya prayojanAntarAnupapattirnAsti - ( 383 pR.) uktaSatvAbhAvasyaiva prayojanatvopapatteriti prayojanAntarAnupapattiryoktA sA cintyetyarthaH / prateryatreti, "avyayaM vibhakti" ityanena yathAzabdArtha kAvyayena samAsaH prApto yathAzabdArthAzca yogyatAvI- "sAdayastatra vIpsaiva vyApakateti tadarthakapratizabdena saha samAse jAte 'prativRkSam ' iti jAtam / tasmAt ' vRkSaM vRkSaM prati' ityatra pratizabdasya vyApakatArthakatve'vyayIbhAvasamAsa eva syAt na cAsti samAsa iti nAtra pratizabdo vyApakatArthaka iti bhAvaH / nityatvAditi cintyam -'vRkSaM vRkSaM prati' ityasamastavAkyasyApyabhISTatvAt taduktam- " pratizabdasya vIpsAyAM karmapravacanIyasaMjJA vidhAnasAmarthyAt tadyoge dvitIyAgarbhaM vAkyamapi" iti / samAsasya niyatatve hetumAha - tadarthaketi, tadarthakAvyayasya = vibhaktyAdyartha kAvyayasya, nirUpitatvaM SaSThyaryastathA ca tadarthakAvyayanirUpitAnyayIbhAvasamAsavidhernityatvAdityarthaH / uktasamAsanityatvasya phalamAha- ata iti, vIpsAyAm "vRkSaM prati' itiprayogo na bhavati kiMtu 'prativRkSam ' 'vRkSaM vRkSaM prati' iti vetyarthaH / uktasamAsasya vizeSAntaramAha-- yatreti, tathA ca 'prativRkSam' ityatra prathamAyAH "nAvyayIbhAvAt" iti sUtreNAbhAvaH prAptastathA ca prathamAyAH sAdhutvArthakatvena nirarthakatvAd vyApakatvaM praterevArtha iti bhAvaH / vizeSAntaramAha - na tviti, uktayuktyA "seke dvitIyArthakarmatvAvaruddha" ityAdiyuktyA, nirUpakatva saMbandhena gRhe vizeSaNatAM prAptAyA vyApakatAyA azvavizeSaNatvAsaMbhavAt -"ekavizeSaNatvenopasthitasya" itivyutpattivirodhAdityarthaH / tadAdhAratAdIti, tat-azvaH / 'pratigRhe'zvAH' ityatra yadyazvAdhAratArUpasaptamyarthe AzrayatvasaMbandhena samAsArthasya gRhavyApakatvasyAnvayaH kriyeta ( azvAdhAratA gRhavyApakatAvatI iti ) kiM vA'zvAdhAratArUpasaptamyarthe'bhedasaMbandhena tadarthasyasamAsArthasya vyApakarUpadharmiNa evAnvayaH kriyeta - azvAdhAratA gRhavyApiketyevaM tadA saptamyarthaghaTAdhAratve AzrayatAsaMbandhena meyatvasyApyanvayaH syAditi 'meyatve ghaTaH' ityapi prayogaH syAttathA "ghaTavRttau ghaTaH' ityatra saptamyartho ghaTAdhAratA prakRtyarthopi ghaTavRttipadavAcyA ghaTavRttitvaviziSTA ghaTAdhArate - ghaTaniSThAdhAratAyA ghaTavRttitvAditi saptamyarthaghaTAdhAratAyAmabhedasaMbandhena prakRtyartha < 6 "Aho Shrutgyanam" Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarApadayuktadvitIyArthaH ] vyutpattivAdaH / (387) 'upakumbhe nidhehi ' 'upakumbhAdAgataH' 'upakumbhena kRtaH' ityAdau ca vivakSitasyA'dhAratvA'pAdAnatvakartRtvAdau kumbhasamIpAderAdheyatAsaMbandhenA'nvayasyA'dheyatvAdau nirUpitatvasaMbandhena tadanvayasya vA bodhe na kazcid vyutpattivirodha ityupapadyante tathA prayogA iti dhyeyam / 'tvAM ca mAM cAntarA' ityAdau " antarAntareNa yukta " itidvitIyAyA nirUpitatvamarthaH, tasyAntarApadArthatAvacchedakamadhyatve'nvayaH / evamanyatrApi tadarthastUktadizA svayaM paricchedyaH // // iti dvitIyAvibhaktayaH // bhUtAyA ghaTAdhAratAyA apyandhayaH syAditi ' ghaTavRttau ghaTaH / ityapi prayogaH syAt na caiva prayogau bhavata iti tadvAraNAya ' saptamyarthAdhAratAyAmAzrayatvasaMbandhenA'bhedasaMbandhena vA prakRtyarthasyAnvayo na bhavati / itivyutpattiH kalpyA tathA caitasyAH kalpyAyA vyutpattevirodhAt 'pratigRhe'zvAH ' ityatrApyazvAdhAratArUpasaptamyarthe AzrayatAsaMbandhena prakRtyarthasya gRhavyApakatvasya, abhedasaMbandhena ca vyApakarUpadharmiNo vA'nvayo na saMbhavatIti 'pratigRhe'zvAH / itiprayogopi na bhavati / upakumbhapadAttu " dUrAntikArthebhyo dvitIyA ca " " saptamyadhikaraNe ca // iti. sUtrAmyAM dvitIyAtRtIyApaJcamIsaptamyo vacanAd bhavantItyarthaH / upakumbheti- 'upakumbhe / ityatra saptamyarthAdhAratve ' upakumbhAt ' ityatra paJcamyarthA'pAdAnatve ' upakumbhena / ityatra tRtIyArthakartRtve AdheyatAsaMbandhena kummasamIpasyAnvaye (AdhAratvAdau kumbhasamIpAdheyatAyAH sattvAt ) tathA''dheyatve= AdhAratvApAdAnatvakartRtvAdiniSThAdheyatve tadanvayasya-kumbhasamIpAnvaye na kazcidvyutpattivirodhostIti tathAprayogA:-' upakumbhe , ityAyuktaprayogA upapadyante / AdhAratvAdiniSThAdheyatvasya kumbhasamIpanirUpitatvena tAdRzAdheyatve kumbhasamIpanirUpitatvasya sattvAt tena saMbandhena tAdRzAdheyatve kumbhasamIpasyAnvayaH / AdhArasvAdInAM ca kumbhasamIpavRttitvenA''dhAratvAdAvA''dheyatvaM jJeyamityaryaH / / tvAM ceti- ' tvAM ca mAM cAntarA hariH / ityatra " antarAntareNa yukte " iti sUtreNa dvitIyA bhavati tasyAzca dvitIyAyA nirUpitatvamarthaH, tasya ca dvitIyArthabhUtanirUpitatvasya antarApadArthatAvacchedakamadhyatve'nvayastathA ca svanmanirUpitamadhyatvaviziSTo haririti zAndabodhaH, Avayormadhyeharireveti bhAvArthaH / antarApadasya madhyapadArthavAcakatvAd mdhytvmntraapdaarthtaavcchedkmityrthH| antareNetipadaM vinArthakam yathA- 'antareNa harismaraNaM na sukham ' iti / atra na nirUpitatvaM dvitIyArthaH kiM tu vinApadoktasthalIyarItirUhyeti- harismaraNAbhAvaprayojyasukhAbhAva iti zAbdabodhaH / pratiyogitvaM dvitIyArthaH / dvitIyAkArakanirUpaNamupasaMharati- evamiti / anyatra anyadvitIyodAharaNeSvapyevameva vijJeyam / tadarthaH tAdRzadvitIyArtho dvitIyApropakazabdavizeSArthazca svayamuktadizA paricchedyaH nirvacanIyaH- zAstrasya mArgamAtrapradarzakatvAdi. tyarthaH / / // matiH zrAntA puro gantuM viramatyadhikalekhataH // // iti vyutpattivAdA''darza dvitIyAkArakaM samAptam // "Aho Shrutgyanam" Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha tRtIyA // kArakavibhaktitRtIyAyAH kriyAnvayi kartRtva karaNatvaM cArtha:- " kartRkaraNa. yostRtIyA " ityanuzAsanAt / kartRtvaM ca mukhyaM kriyAnukUlakRtireva, sA ca kAkhyAtasamabhivyAhRte 'caitraH pacati' ityAdau kriyAvizeSyatayA''khyAtena pratipAdyate / 'caitreNa pacyate taNDulaH' ' caitreNa zayyate' ityAdikarmabhAvAkhyAtasthale ca kriyAyAM vizeSaNatayA tRtIyayA sA pratyAyyate / yattu tatrApyAkhyAtArtha evaM kRtiH, tRtIyArthazcAdheyatvam, tasya cAkhyAtArthakRtivizeSaNatayA'nvayaH, kRtezca kriyAvizeSaNatayA / tathAkRtibodhane cAtmanepardarUpAkhyAtasya yagAdisamabhivyAhArajJAnamapekSitam- 'pacati / ' pacate' kArakadvitayagranyavizeSArthavidAM nRNAm / itaH klezakaraM svalpaM jJAtavyamavaziSyate // tRtIyAvibhaktyarthanirUpaNamAramate- kAraketi / ukta pramANamAha- kartakaraNayoriti / kartatvasvarUpamAha-kartRtvamiti / sA=kRtiH / samabhivyAhRte samabhivyAhAre / kriyAvizeSyatapeti'pacati / ityAdI 'pAkAnukUla kRtimAn ' itibodhodayAt kRteH kriyAvizeSyatvaM prAptam / AkhyAtena kartAkhyAtena / "catreNa pacyate taNDulaH / iti karmAkhyAtaprayogaH, - caitreNa zaMpyate / itibhAvAkhyAtaprayogaH- zIdhAtoH karmAbhAvAt / sA=kRtiH / vizeSaNatayeti'pacyate / ityatra kRtijanyapAkajanyaviklittyAzrayastaNDulaH 'zayyate ' ityatra ca kRtijanyazayanavyApAra iti bodhodayAt kRteH kriyAvizeSaNatvameva prAptam / kriyAvizeSaNatayA cAtra kRtiH tRtIyayA pratipAdyate natvAkhyAtena-- anyathA tRtIyAyA nairarthakyaM syAt " kartRkaraNayoH" iti sUtreNa ca tRtIyAyA kartRtvArthakatvAnuzAsanAt. kartRtvaM ca kRtirevetyarthaH / parihArAya matAntaramanuvadati- yattviti / tatrApi= pacyate , ' zayyate / ityuktakarmAkhyAtabhAvAkhyAtasthalayorapi / AkhyAtArtha evaM kRtirna tRtIyArtha ityarthaH / uktasthalIyatRtIyAyA arthamAha- tRtIyArthazceti / tasya tRtIyArthabhUtAdheyatvasya / tathA ca ' caitreNa pacyate' ityatra caitravRttikRtijanyapAkajanyaviklityAzrayastaNDulaH ' caitreNa zayyate' ityatra ca caitravRttikRtijanyazayanavyApAra iti bodhodayAd vyApAre kRteH kRtau cAdheyatvasya-vRttitvasya vizeSaNatvaM prAptam / " kriyAvizeSaNatayA " ityatra 'anvayaH / iti zeSaH / tathAkRtibodhane=' caitravRttikRtijanyavyApAraH ' ityevaM kriyAvizeSaNatayA kRtibodhane / ukte hetumAha- pacatIti / tathAkRtyanvayAbodhAt kRteH kriyAyAM vizeSaNatayA zAbdabodhAviSayatvAt / nanvevaM tatIyAyA "Aho Shrutgyanam" Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAyAH kRtyarthakatvam ] vyutpttivaadH| (389) ityAdau tathAkRtyanvayAbodhAt / ' caitreNa jJAyate. gamyate ' ityAdau tRtIyAyA AdheyatvArthakatvaM klaptameveti na tatkalpanama'dhikamiti, tanna-'caitreNa pakka' ityAdau tRtIyAyAH kRtyarthakatAyA AvazyakatvAt-tatra kRtyarthakAkhyAtavirahema kRtazca kartRkarmavAcakatvena kRtyarthakatAvirahAt / yadi ca kartRkRtaH kRtAveva zaktirna tu viziSTa 'jJAtA ' ityAdau tvAzrayArthakatAyAH kRtaH klaptatvena tatra kRtyanvayAdeva kartRlAbhasaMbhavAdityucyate ? tathApi karmakRtaH kRtyarthatvamaprasaktameva / uktapratyayasya kvacit kartRvAcakatvapi ' caitreNa pAcyaH' 'duSpacazcaitreNaudanaH ' 'caitreNaudanasya pAkaH' ityAdau kRtAM na AdheyatvArthakatvakalpanamadhikaM syAta tena ca gauravaM syAdityAzajhyAha- caitreNeti, 'caitreNa jJAyate / ityatra ' caitravRttijJAnam , ' caitreNa gamyate / ityatra ca ' caitravRttisaMyogAnukUlavyApAraH / itibodhodayAt tRtIyAyA AdheyatvArthakatvaM klRptameveti nAdhikakalpanApattirityarthaH / tatkalpanam AdheyatvArthakatvakalpanam / uktamataM pariharati- tanneti, ' caitreNa pakam ' ityatrAkhyAtameva nAsti yasyArthaH kRtiH syAt kRtpratyayasya ca karmavAcakatvena kRtivAcakatvaM na saMbhavatItyatra vivazaM tRtIyAyA eva kRtivAcakatvaM svIkArya tathA cAtra tRtIyAyAH kRtivAcakatve prApte 'caitreNa pacyate ' ityAdAvapi tRtIyAyA eva kRtivAcakatvaM yuktaM nAkhyAtasyetyarthaH / - nanu ' caitreNa pakkam ' ityAdau karmakRtaH kRtivAcakatvAbhAvepi kartRvAcakakRtpratyayasya tu kRtAveva zaktiH svIkAryA lAghavAt kRtau zaktau kRtitvamekameva zakyatAvacchedakaM kartari saktI tu kRteH zakyatAvacchedakatvaM syAt kRtInAM ca nAnAtvAd gauravaM syAditi na viziSTa-kRtiviziSTa kartari zaktiryena kartRkRtaH kartRvAcakatvena tRtIyAyAH kRtivAcakatvaM prasajyeta tasmAt tRtIyArtha Adheyatvameveti yaduktaM tadeva yuktamityarthaH / nanvevaM kartRlAbhaH kathaM syAdityAzaH kyAha-jJAteti, ' jJAtA ' ityatra 'jJAnAzrayaH / itibodhodayAdAzrayArthakatvaM kRtpratyayasya klRptameva tathA ca kartRkRtAM kRtAvAzraye ca zaktiriti prAptaM tatra pratyayArthAzraye pratyayArthakRteranva. yAdeva kartRlAbhaH kartRviSayakabodhaH saMbhavatyeva-kRtyanvayina Azrayasyaiva kartRpadArthatvAditi kartakRtAM kRtAveva zaktiH / tathA ca ' paktA ' ityatra ' pAkakRtyAzrayaH / 'gantA' ityatra 'gamanakRtyAzrayaH ' ityevaM bodhaH unneya ityAzaGkyAha-yadIti / uttaramAha-tathApIti, kartRkRprayogasthale uktarItyA kartRlAmasaMbhavena kartRkRtaH kRtivAcakatvasaMbhavepi karmavAcakakRlpasyayasya tu kRtivAcakatvaM kathamapi na saMbhavatIti 'caitreNa kRtam / ityAdikarmakRtsamamivyAhArasthale tRtIyAyA eva kRtivAcakatvaM svIkAryamityarthaH / kartRkRtaH kacit kartRvAcakatveno. talAghava purodhAt kRtivAcakatvamabhyupagamyApi tRtIyAyAH kRtivAcakatvAvazyakatAmAha-ukteti, uktapratyayasya kRtpratyayasya kacit = kartA paktA ' ityAdau kartRvAcakatve prApte lAghavAt kRtivAcakatve svIkRte tRtIyAyAH kRtyavAcakatve prasaktepi ' caitreNa pAcyaH / ityAdisthale kRtapra "Aho Shrutgyanam" Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (390) sAdarza: [ tRtIyAkArakekRtibodhakatvamiti tatra kRtibodhAnurodhena tRtIyAyAH kRtivAcakatvamAvazyakam / evaM ca 'caitreNa pacyate' ityAdAvapi tRtIyayaiva kRtirbodhyate, tatra caitrAdeH saMbandha evAdheyatvamityata eva nirvAhe kRtAvA''dheyatvasya vizeSaNatayA bhAnopagamasyAnucitatvAt,tathA sati tatsaMsargasyApi viSayatAkalpanAdhikyAt / tAdRzavAkyajJAnaghaTitazAbdasAmayyAmadhikopasthitinivezena ca gauravAt / atha tatra kRtestRtIyArthatopagame 'caitreNa pacyate na maitreNa ' ityAdau tRtIyAntArthamaitrIyakRterabhAva: pAke'nyetItyupeyaM tasyAzca samavAyasaMbandhAvacchinnA; bhAvo maitrakartRkapAkepItyatiprasaGgaH, janyatAyAzca vRtyaniyAmakatayA tatsaMbandhAvacchinnAbhAvaH prasiddhayatyeva na, maitrakartRkapAkakarmatvAbhAvasya karmaNi taNDulAdau pratItizca karmavAcakapadAsamabhivyAhArasthale durghaTA, Adheyatvasya tRtIyArthatve cAdheyatvAbhAvabodha eva kRtAvaGgIkriyate / tyayasya kRtibodhakatvaM nAsti bhavati ca kRterbodha iti vivazaM tRtIyAyA eva kRtibodhakatvaM svIkAryamAvazyakaM cetyarthaH / upasaMharati-evaM ceti, uktarItyA tRtIyAyAH kRtivAcakatve siddhe ' caitreNa pacyate / ityAdisthalepi tRtIyAyA eva kRtibodhakatvaM svIkArya na tvaakhyaatsyetyrthH| tathA ca tatra-kRtau caitrAdeH saMbandha evAdheyatvam-caitrAdeH svavRttikRtAvA''dheyatAsaMbandhenAnvayo bhavatItyAdheyatvasya saMbandhatvena rUpeNApi bodhaviSayatA nirvAhe saMbhavati sati tRtIyAyA Adheyatve zaktiM svIkRtya tAdRzatRtIyArthabhUtasyAdheyatvasya kRtau vizeSaNatvena rUpeNa bhAnasvI. kAro nocita evetyarthaH / vipakSe bAdhakamAha-tathA satIti, Adheyatvasya tRtIyArthatve tena ca vizeSaNatve svIkRte tatsaMsargasyApi AdheyatvasaMsargasyApyadhikasya zAbdabodhaviSayatApattyA gauravaM syAdityarthaH / kiM cAdheyatvasya vizeSaNatve vibhinna viSayakapratyakSa prati zAbdasAmagryAH pratibandhakatvasthale Adheyatvopasthiterapi tAdRzazAbdasAmagryAM nivezApattyA gauravaM syAdityAha-tAdRzeti, tasmAt tRtIyAyAH kRtivAcakatvameva yuktaM naadheytvvaacktvmityrthH| __ AzaGkate-atheti / kRtestRtIyArthatopagame ' caitreNa pacyate na maitreNa , ityatra maitreNeti tRtIyAntArtho yo maitrIyakRtistadabhAvasya pAke evAnvayaH syAt tasyAH kRtezca samavAyenAbhAko maitrakartRkapAkepyastyeva samavAyena kRterAtmamAtravRttitvAditya'tiprasaGgaH maitrakartRkapAkasattvepi maitreNa na pacyate / iti prayogApattirUpotiprasaGgaH syAt, yadi caitrakartRkapAke maitrakRterjanyatAsaMbandhenA'bhAva ucyeta tadapi na saMbhavati--janyatAsaMbandhasya vRttyaniyAmakatayA'bhAvIyapratiyogitAvacchedakatvAsaMbhavAdityAha-janyatAyAzceti / yadi ' caitreNa pacyate na maitreNa ' ityatra taNDule maitrakartRkapAkakarmatvasyAzrayatAsaMbandhenAbhAva ucyate. tadapi na saMbhavati karmavAcakataNDulAdipadAbhAve padAnupasthitataNDulAdau maitrakartRkapAkakarmatvAbhAvapratIterapi durghaTatvAta-taNDulopasthityabhAvAdityAha-maitreti / tasmAnna kRtistRtIyArthaH kiM tvAdheyatvameva, tathA ca ' caitreNa "Aho Shrutgyanam" Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAyAH kRtyarthakatvam ] vyutpattivAdaH / ( 391 ) na ca tathA sati maitracaitrobhayakartRkapAkasthale caitrIyapAkakRtau maitravRttitvA bhAvasakhAt ' maitreNa na pacyate ' itiprayogApattiriti vAcyam, 'maitreNa na pacyate ' ityatra vartamAnapAkAnukUlakRtitvAvacchedena maitravRttitvAbhAvabodhanAda uktasthale ca tAdRzakRtitvasAmAnAdhikaraNyena maitravRttitvasattvAt tAdRzavAkyAprAmANyAt / vartamAnatvasya kRtivizeSaNatayA ca ' caitreNa pakSyate'pacyata na tu pacyate ' ityupapadyate / kriyAvizeSasya tathAtvAd yadA maitreNAnyat kriyate na tu pacyate tadA ' maitreNa na pacyate ' iti prayogazca / na cAkhyAtena kAlasya kRtivizeSaNatayA bodhanAt kAlavizeSavizeSitakRtitvasyAnvayitAvacchedakatayA tadavacchedena naJA'bhAvaH zakyate bodhayituM na tu kAlakriyAvizeSobhayavizeSitakRtitvAvacchedena karmapratyayasthale kriyAyAH kRti 8 ' pacyate na maitreNa ' ityatra pAkAnukUlakRtAvAssdheyatvasya = maitravRttitvasyAbhAva AzrayatAsaMbandhena prAta: pAkAnukUlA kRtimaitravRttirna ' iti, atra ca na kopi doSa ityAdheyatvameva tRtIyArthe ityarthaH / " nanu tathA sati = Adheyatvasya tRtIyArthatvaM svIkRtya kRtau maitravRttitvAbhAvasvIkAre caitramaitro - bhayakartRkapAkasthalepi caitrakRtau maitravRttitvAbhAvasya sattvena tadbodhakasya ' maitreNa na pacyate iti prayogasyApattiH syAdityAzaGkyAha-na ceti / parihAramAha- maitreNeti, ' maitreNa na pacyate' iti vAkyena vartamAnakAlikAyAmeva pAkAnukUlakRtI maitravRttitvAbhAvaH pratyAyyate uktasthale== caitramaitrobhayakartRkapAkasthale ca tAdRzakRtitvasAmAnAdhikaraNyena=vartamAnapAkAnukUlakRtitvasAmAnAdhikaraNyena=vartamAnAyAM pAkAnukUlAyAM kasyacit (maitrasamavetAyAm ) kRtau maitravRtti - svasyApi sattvAdeva tadabhAvabodhakasya ' maitreNa na pacyate ' itivAkyasyAprAmANyameveti na prayogApattirityarthaH / kRtau vartamAnatvavizeSaNanivezasya phalamAha - vartamAnatvasyeti, na tu pacyate ' ityanena vartamAnapAkAnukUlakRtAveva caitravRttitvAbhAvAt bhUtabhaviSyatpAkAnukUlakRtau ca caitravRttitvasyaiva sattvAt ' caitreNa pakSyate'pacyata na tu pacyate ' itiprayoga upapadyate evaM maitrakartRkAnyakriyAkAle kriyAvizeSasya tAdRzAnyakriyAyA eva tathAtvAt vartamAnakR* tijanyatvAt pAkAnukUlakriyAyAzca vartamAnakRtijanyatvAbhAvAt ' maitreNa na pacyate ' iti prayogavopapadyate ityarthaH / Xi zaGkate - na ceti, 'maitreNa na pacyate' ityatra kAlavizeSo vartamAnakAlaH sa cAkhyAtena kRtivizeSaNatayA bodhyate, maitravRttitvAbhAvasya kRtAva'nvayAdanviyinI kRtiH, anvayitAvacchedakaM ca kRtizvam, tadavacchedena= vartamAnakAlAvacchinnakRtitvAvacchedena hi kRtau abhAvaH = maitravRttitvAbhAvo bodhayituM zakyate yathA - 'vartamAnakAlAvacchinnA kRtimaitravRttirna' iti, na svati - kAlakriyo - bhayavizeSeNa vizeSitakRtitvAvacchedena tu naJA'bhAvo na bodhayituM zakyate- 'maitreNa pazyate' "Aho Shrutgyanam" Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ tRtIyAkArakevizeSaNatvAbhAvena tadghaTitadharmasyA'nvayitAvacchedakatvAbhAvAditi vAcyam, kiyAvizeSaghaTitadharmasyAnvayitAnavacchedakatvepi tadavacchinnatvaviziSTavizeSaNatAyA abhAvasaMsargatayA bhAnasaMbhavena sAmanasyAt / ityAdikarmapratyayasthale 'maitravRttikRtijanyapAkajanyava klityAzrayastaNDulaH' ityAkArakabodhodayena kRtereva kriyAyAM vizeSaNatvena kRtau kriyAyA vizeSaNatvAmAt tadghaTitadharmasya-pAkAdikriyAvizeSitakRtitvasyA'nvayitAvacchedakatvAbhAvAt tathA ca 'maitreNa na pacyate' ityatra vartamAnakAlikakRtisAmAnyepi maitravRttisvAbhAvasyAnvayo na saMbhavati- maitre pAkakRterasaMbhavepi kRtyantarasya bAdhAbhAvAt vartamAnakAlikapAkAnukUlakRtAvapi maitravRttitvAbhAvasyAnvayo na saMbhavati- kRtAvuktarItyA pAkakriyAyA vizeSaNatvAbhAvena pAkakriyAvacchinna (vizeSita ) kRtitvasyA'nvayitAvacchedakatvAbhAvAditi yaduktam- " Adheyatvasya tRtIyArthatve cAdheyatvAbhAvabodha eva kRtAvaGgIkriyate 390" iti tannopapadyate / asmanmate ca tRtIyAvAcyamaitravRttikRtau pAkAnukUlatvAbhAvabodhane kiMvA vakSyamANadizA pAke maitravRttikRtijanyatvAbhAvabodhane na kApyanupapattiIratyarthaH / pUrvapakSI pariharatikriyAvizeSati uktarItyA kriyAvizeSaghaTitadharmasya pAkakriyAvizeSitakRtitvasyAnvayitAnavacchedakatvepi tadavacchinnatva viziSTavizeSaNatAyAH pAkakriyAvacchinnatvasamAnAdhikaraNasvarUpasya abhAvasaMsargatayA maitravRttittvAbhAvasaMsargatayA bhAnasaMbhavena samaJjasyAt, bhayaM bhAvaH- yadyapi zAbdabodhakAle karmapratyayasthale kRtereva kriyAyAM vizeSaNatvena pAkakriyAyAH kRtau vizeSaNatvAbhAvAt pAkakriyAvacchinnakRtitvasyAnvayitAvacchedakatvaM na saMbhavatIti pAkakriyAvacchinna kRtitvAvacchedena maitravR. ttitvAbhAvasyAnvayopi na saMbhavati tathApi abhAvo hi svarUpasaMbandhetyaparaparyAyeNa vizeSagatAsaMbandhena sarvatrAnvito bhavatItyatra maitravRttitvAbhAvasya sa vizeSaNatAsaMbandhaH tadavacchinnatvaviziSTaH ( pAkakriyAvacchinnatvasamAnAdhikaraNaH ) grAhyaH-- kRtau tAdRzaH svarUpalakSaNaH saMbandhopyastyeva caitravRttikRteH pAkajanakatvena vastugatyA kRtAvanukUlatAsaMbandhena pAkakriyAnvayasya sattvena kRtau tadapacchinnatvam-pAkakriyAvacchinnatvamastyeva zAbdabodhe tasya bhAnaM na saMbhavatItyanyadetat tathA ca pAkakriyAvacchinnatvasamAnAdhikaraNasvarUpasaMbandhena caitrAdivRttipAkakRtAveva maitravRttitvAmAvasyAnvayaH saMbhavati na kRtisAmAnye iti noktadoSa iti na 'maitreNa na pacyate iti prayogAnupapattiH, na vA "Adheyatvasya tRtIyArthatve cAdheyatvAbhAvabodha eva kRtAvaGgIkriyate" ityuktsyaanuppttiH| pAkakriyAvacchinnatvasya saMsargakoTau pravezena tadupasthityapekSApi nAstIti sarva samaJjasamiti / nandhanvayitAvacchedakAvacchinnatvameva vizeSaNasya saMbandhe bhAsate 'na tu tadanyadharmAvacchinnatvamapi yathA - ghaTavad bhUtalam' ityatra bhUtale ghaTasaMyogopyasti bhUtalatvamapyastIti vizeSaNasya ghaTasya saMbandhe saMyoge bhUtalatvAvacchinnatvameva bhAsate nAnyadharmAvacchinnatvaM tathA ca 'maitreNa na pacyate' ityatra yaduktam .. 'tadavacchinnatvaviziSTavizeSagatAsaMbandhena kRtau maitravRttitvAmAvasyAnvaya upeyate' iti "Aho Shrutgyanam" Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaradi puSpyanti saptacchadAH ] vyutpattivAdaH / ( 393 ) na cAnvayitAvacchedakAvacchinnatvameva vizeSaNa saMbandhe bhAsate itiniyamaH, tathA sati zarAde puSyanti saptacchadAH' ityAdau saptacchadapuSpotpattitvAdeH zaravRttitvAdhanvayitAnavacchedakatvAdA''khyAtAntapratipAdyatAvacchedakapuSpotpattitvAdyavacchedena ca zaravRttitvAnvayabAdhAda'vacchedakAvacchedenAnvayAnupapatteH / anvayitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyamAtreNa ca tadanvayopagame 'zaradi puSpyanti saptacchadAH ' 'zaradi puSpyanti campakAH' ityavizeSeNa prayogApattiH / : tanna yuktaM kiM tu kRtitvasyaivAnvayitAvacchedakatvena kevalakRtitvAvacchinna ( kRtitvAvacchinnatvasamAnAdhikaraNa ) vizeSaNatAsaMbandhenaiva kRtau maitravRttitvAbhAvasyAntrayaH svIkAryaH, pAkakRtitvasya nyUnavRttitvenAnvayitAvacchedakatvAbhAvAcca, kRtitvAvacchinnatvAvacchinna vizeSaNatAsaMbandhena kRtau maitravRttitvAbhAvAnvaye hi kRtitvAvacchedena yAvatkRtau maitravRttitvAbhAvAnvaya upalabhyeteti 'maitreNa bhakSyate' ityAdiprayogopi na syAt, kRtitvAvacchinna vizeSagatAsaMbandhaM parityajya pAkakRtitvAvacchinna vizeSaNatAsaMbandhasya grahaNe cetanniyamasya vyAghAtaH syAdityAzaGkyAha- na ceti / kiM vAtraivakArasya 'bhAsate eva' ityevamanvayaH / kiM cAnvayitAvacchedakAvacchinnatvaM vizeSaNasaMbandhe bhAsate yadi tadA 'vizeSaNAnvayitAvacchedakAvacchedenAntrayo bhavati' ityayamevArthaH prAptaH yatra vizeSaNaM bhavati tatraiva vizeSaNa saMbandhasyApi saMbhavAditi vijJeyam / ayaM niyama eva nAsti yenoktadoSApattiH syAt tathA coktavarttamAnapAkakRtitvAvacchinna vizeSagatAyA eva saMbanvatvAt vartamAnapAkakRtAveva caitrAdiniSThAyAM maitravRttitvAbhAvasyAntrayo jAyate na tu kRtisAmAnye iti na 'maitreNa pakSyate' 'maitreNa gamyate bhakSyate' ityAdiprayogAnupapattirityarthaH / uktaniyamasvIkAre bAdhakamAha- tathA satIti, tathA sati = etanniyamasvIkAre hi 'zaradi puSpyanti saptacchadAH' ityatra zaradvRttitvaM vizeSaNamasti tadanvayitAvacchedakatvaM saptacchadapuSpotpattitvasya na saMbhavati - 'puSyanti' ityanenopasthityabhAvAt kiM tu puSpotpattitvasyaiva. puSpotpattitvAvacchedena ca zaravRttittrasyAnvayo na saMbhavati - sakalapuSpotpattiSu zaradvRttitvasyA'saMmavAditya'vacchedakA - bacchedena=anvayitAvacchedakAvacchedena ( puSpotpAttatvAvacchedena ) anyayAnupapatteH= vizeSaNAnvayo na saMbhavati / anvayitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyamAtreNa = kiMcitpuSpotpattau tadanvayopagame =zaravRttitvasyAnyayopagame ca saptacchadapuSpotpattau zaravRttitvAnvayasya saMbhavepi dohadavazAt kiMcitcampakapuSpotpatterapi zaradi saMbhavena kiMcit campakapuSpotpattAvapi zaradvRttitvasaMbhavAt 'zaradi puSpanti saptacchadAH' itivat 'zaradi puSpyAta campakAH' ityapi prayogaH syAt, na caitadiSTamiti doSa parihArAya yathA 'zaradi puSyanti saptacchadAH' ityatra saptacchadapuSpotpattitvAvacchedenaiva zaravRttitvasyAnvaya upeyate na tu puSpotpattitvarUpAnvayitAvacchedakAvacchedena tathaiva 'maitreNa na pacyate' ityatrApi vartamAnapAkakRtitvAvacchedenaiva maitravRttitvAbhAvasyAnvaya upeyate na tu zuddhAnvayitAvacchedaka kRtitvAvacchedenetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (394) sAdarzaH [tRtIyAkArakeyadi ca tatra zaratsaMbandhaH saptacchadavizeSaNatayA bhAsate na punarAkhyAtArthe dhAtumAtrArthe vA puSpotpattI. ata eva tatra :kArakavibhaktirUpasaptamyanupapattyA kAlarUpavizeSaNapadottaraM svAtantryeNa saptamI zarvavarmaNA'nuziSTA. evaM ca kriyAnimittatvarUpakArakatvagarbhakartRtvasyAkhyAtArthatve puSpotpattinimittatvarUpAkhyAtA ntArthasya viziSTAnvayAnurodhena zaratsaMbandhepyanvaya upagantavya iti kArakatvasyAkhyAtArthatvAnupagamepi 'zItalaM sarovagADhato nidAghaduHkhaM vyapaiti' ityAdAvivoddezyavidheyabhAvamahimnoddezyavizeSaNena zaratsaMbandhana vidheyabhUtapuSpotpatteH prayojyaprayojakabhAvasya saMsargamaryAdayA bhAnamautsargikamiti campakAdipuSpotpattau nanu 'zaradi puSpyanti saptacchadAH' ityatra zaravRttitvamA''khyAtArthe puSpotpattyAzrayatvepi vizeSaNaM nAsti tathA dhAtvarthabhUtapuSpotpattAvapi vizeSaNaM nAsti yenoktadoSApattiH syAt kiM tu zaravRttitvaM saptacchade eva vizeSaNamasti, ata eva zaradIti saptamyarthavRttisvasya saptacchadadravye vizeSaNatvena kriyAyAM vizeSaNatvAmAvAdeva kArakavibhaktirUpasaptamyA atra prAptirnAstIti vicArya zarvavarmaNA vyAkaraNakartA vizeSaNIbhUtakAlavizeSavAcakapadottaraM pRthageva saptamyanuziSTA, zaravRttitvasya saptacchadA'vizeSaNatve tadanuzAsanaM vyarthameva syAt, tathA cAtra 'zaravRttitvaviziSTAH saptacchadAH puSpyanti' iti zAbdabodhaH / tatra ca kriyAnimittatvameva kArakatvaM kArakatvavyApyaM ca kartRtvamiti kArakatvagarbhakartRtvasyAkhyAtArthatve-AkhyAtasya kartRtye zaktisvIkArapakSa bhAkhyAtArthabhUtasya kartRtvarUpasya puSpotpattinimittatvasya viziSTAnvayAnurodhena viziSTe-zaradavRttitva (zarasaMbandha ) viziSTa saptacchadeSva'nvayAnurodhena zaravRttitvaviziSTasaptacchadAnAM puSpotpattau kartRtvarUpanimittatve prApte zarasaMbandhasyApi puSpotpattinimittatvaM prApta tathA ca saptacchadapuSpotpattI zaratsaMbandhasya nimittatvAtU ' zaradi puSpyanti saptacchadAH' itiprayogo bhavati. zaradi campakapupotpattistu dohadAdinimittikA bhavati na tu zaratsaMbandhanimittikA svabhAvatazcampakapuSpAgA zaradi jAyamAnatvAbhAvAditi 'zaradi puSpyanti campakAH' itiprayogApattirnAsti; vRkSAdijaDapadArtheSu kartRtvasya bAdhAdana kartRtvalakSaNakArakatve zatya'svIkArapakSe ca yadyapi zaravRttitvaviziSTasaptacchadAnAM puSpotpattyAzrayatvAt vizeSaNIbhUtazaradaH saptacchadapuSpotpattyAzrayatvavat campakapuSpotpattyAzrayatvamapi zaradi nirAbAdhameveti 'zaradi puSpyanti campakAH' iti prayogaH syAdeva tathApya'smin pakSe yathA 'zItalaM saraH' ityatra zItalasaro'vagAhanamuddizya nidAghaduHkhApagamo vidhIyate ityuddezyavidheyabhAvamahimnA nidAghaduHkhApagamasya zItalasaro'vagAhanasya ca parasparaM prayojyaprayojakamAvaH saMsargamaryAdayA bhAsate( upasthApakAbhAvAt tathaiva 'zaradi puSpyanti saptacchadAH' ityatrApi zaravRttitvaviziSTasaptacchadAnuddizya puSpotpattirvidhIyate iti vidheyabhUtapuSpotpatteruddezyavizaSaNIbhUtazaratsaMbandhasya ca parasparaM prayojyaprayojakabhAvaH saMsargamaryAdayA bhAsate tathA ca saptacchadapuSpotpattau zaratsaMbandhaprayojyatvasya satvAt 'zaradi puSpyanti saptacchadAH' iti prayogo bhavati "Aho Shrutgyanam" Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAntavAdaH ] vyutpattivAdaH / zaratsaMbandhanimittakatvAbhAvAnnoktAtiprasaGga ityuktasthale'vacchedakAvacchedenAnvaya eva nopayate ityucyate ? tathApi tAdRzaniyamo niSprAmANika eva / na ca tAdRzaniyamAnupagame ' iha bhavane maitreNaiva pakSyate temanam ' ityatraitadbhavanAdhikaraNakatemanapAkatvena rUpeNa zabdAt pAkAnupasthityA tadavacchinne maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvavyavacchedabodhAsaMbhavakathanaM ! dIdhitikRtAM virudhyeteti vAcyam, avacchedakAvacchedena viziSTabuddhau dharmiNi vizeSaNatayA dohadavazAjjAyamAnacampakapuSpotpattau ca zararasaMbandhaprayojyatvAbhAvAduktAtiprasaGgaH = ' zaradi puSTyanti campakA:' iti prayogApattirnAsti, iti=tathA coktasthale= ' zaradi puSpyanti saptacchadAH ityatrAnvayitAvacchedakAvacchedena= puSpotpattitvA vacchedena zaravRttitvasyAnvaya eva nopeyate ( saptacchade evAnvayasvIkArAt ) yenAnvayitAvacchedakAvacchinnatvasya vizeSaNasaMbandhetra bhAnApattiH syAt ' maitreNa na pacyate ' ityatra tvanvayitAvacchedakAvacchedenaiva kRtau maitravRttitvAbhAvAnyayasvIkArAvazyakatvAd vizeSaNasaMbandhe'nvayitAvacchedakAvacchinnatvaM gale patitameva tatra doSAH prada tA evetyAzaGkyAha- yadi ceti / parihAramAha- tathApIti / tAdRzaniyamaH = anvayitAvacchedAvacchinnatyameva vizeSaNasaMbandhe bhAsate itiniyamaH / tathA ca ' maitreNa na pacyate ' ityatra vartamApAkakRtI maitravRttitvAbhAvAnvayasaMbhavAna kopi doSa iti bhAvaH / nanu ' iha bhavane maitreNaiva pakSyate temanam ' ityatraitaddbhavanAdhikaraNa katemanapA karavAvacchinne maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvAbhAvasyAnvayabodho na saMbhavati - pAkasya etadbhavanAdhikaraNakatemanapAkatvena rUpeNopasthisyabhAvAditi dIdhitikAroktamukta niyamasvIkAre saMgacchate anaitadbhavanAdhikaraNakate manapAkatvasyaivAnvayitAvacchedakatvAt tena rUpeNa copasthisyabhAvena tatroktAbhAvAnvayasyAsaMbhavAt, etanniyamAnabhyupagame cA'nvayitAnavacchedakaM yat pAkatvaM tAdRzapAkatvasAmAnAdhikaraNyena ( kasmiMzcit pAke ) maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvAbhAvasyAnvayaH saMbhavatyeva -- pAkatvena rUpeNopasthiteH sattvAdityuktaniyamAnabhyupagame dIdhitikAroktaM maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvAbhAvasyAnvayA'saMbhavakathanaM na saMgacchate iti dIdhitigrantha saMgatyarthamuktaniyamaH svIkArya evetyAzaGkyAha-na ceti, tadavacchinne = etadbhavanAdhikaraNa kate manapAkatvAva-cchinne / atra ca pAkasyAvacchedenApi maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvAbhAvasyAbhvayo na saMbhavati - kasmiMzvitpAke maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvasyaiva saMbhavAditi pAkatva sAmAnAdhikaraNyenetyuktama, ' caitreNa na pacyate ' ityatra kRtau pAkakriyAyA vizeSaNatvAbhAvAt kRtitvamevAnvayitAvacchedakaM na tu pAkakriyAvacchinnakRtitvam, ' zaradi puSpyanti saptacchadAH ' ityatrApi saptacchadAnAM vizeSyatvena puSpotpattau vizeSaNatvAbhAvAt kevalaM puSpotpattitvamevAnvayitAvacchedakam, atra tu etadbhavanAdhikaraNakatvasya temanapAkatvasya ca pAke vizeSaNatvAd etadbhavanA - dhikaraNakatemanapAkatvamevAnvayitAvacchedakamiti vizeSaH / parihAramAha-avacchedakAvacchedeneti, ( 395 ) "Aho Shrutgyanam" 1 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ tRtIyAkArakebhAsamAnameva rUpaM vizeSaNe'vacchinnatvasaMbandhena vizeSaNamityAzayena teSAM tadabhidhAnAt / vizeSaNasaMbandhe tadavacchinnatvameva tadavacchedena viziSTabuddhau bhAsate ityupagame zabdAnupasthitarUpAvacchedena vizeSaNAnvaye bAdhakAbhAvAt / na cAvacchedakAvacchinnatvasyAvacchedakAvacchedena viziSTabuddhau vizeSaNAMze bhAnamasaMbhavaduktikam-'ghaTo dravyam' ityAdI ghaTatvAvacchedena dravyatvAdimattvabuddhau dravyatvAdivizeSaNasya svarUpata evaM bhAnAditi vAcyam, tAdRzazAbda. bodhe dravyatvAdyavacchinnasyaivA'bhedasaMbandhena vizeSaNatvAt, ghaTatvAdiviziSTe yathA ' ghaTavad bhUtalam / ityAkArikAyAmavacchedakAvacchedena viziSTabuddhau dharmiNi bhUtale vizeSaNatayA bhAsamAnarUpam bhUtalatvaM vizeSaNe ghaTasaMyogepi svAvacchinnatvasaMbandhena vizeSaNaM bhavati sathA'tra ' iha bhavane ' ityAkArakAvacchedakAvacchedena viziSTabuddhau dharmiNi-pAke vizeSaNatayAbhAsamAnarUpam etadbhavanAdhikaraNakatemanapAkatvaM vizeSage-maitrAnyasamavetakRtiviSayatvAbhAve svAvacchinnatvasaMbandhena vizeSaNamiti vaktavyaM tasya caitadbhavanAdhikaraNakatemanapAkatvasyAnopasthityabhAvAt maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvAbhAve vizeSaNatvaM na saMbhavati--upasthitasyaiva vizeSaNatvasaMbhavAdityAzayena teSAm-dIdhitikRtAm tat tasyaH-uktAbhAvAnvayAsaMbhavasya kathanamasti na tu 'anvayitAvacchedakAvacchedena vizeSaNAntrayo bhavati ' ityabhiprAyeNa tathA ca noktaniyamasvIkArApekSA'stItyarthaH / svAbhiprAyamAha-vizeSaNasaMbandhe iti yathA ' ghaTavad bhUtalam ' ityatra ghaTasaMyoge'vacchinnatvasaMbandhena bhUtalatvaM vizeSaNam, tathA ca svAdhacchinnatvasaMbandhena bhUtalatvaviziSTo yaH saMyogastAdRzasaMyogasaMbandhena bhUtalaM ghaTavaditi zAbdabodhAkAraH, tathA ' iha bhavane ' ityatra vizeSagasaMbandhe vizeSagasya maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvAbhAvasya svarUpasaMbandhe tadavacchinnatvam etadbhavanAdhikaraNakatemanapAkatvAvacchinnatvaM tadavacchedena etadbhavanAdhikaraNakatemanapAkatvAvacchedena viziSTabuddhau maitrAnyasamavetabhaviSyatakRtiviSayatvAbhAvAnvayabu. ddhau bhAsate tathA caitadbhavanAdhikaraNakatemanapAkatvasya saMsargakoTI pravezAt tadupasthityapekSAnAstIti zabdAdanupasthitepi etadbhavanAdhikaraNakatemanapAke maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayasvAbhAvasyAnvaye na kopi doSa ityarthaH / tadavacchinnatvam anvayitAvacchedakAvacchinnatvam / tadavacchedena anvayitAvacchedakAvacchedena / nanva'vacchedakAvacchedena viziSTabuddhau avacchedakAvacchinnatvaM vizeSaNe bhAsate ( vizeSaNe'vacchinnatvasaMbandhena vizeSaNam ) iti yattvayoktaM tadapi na saMbhavati-'ghaTo dravyam / ityatra dravyatvasya svarUpeNaiva bhAsamAnatvena anvayitAvacchedakaM yad ghaTatvaM tadavacchinnatvena bhAsamAnasvAbhAvAd anyathA sakaladravyasya ghaTatvaM syAdityAzaGkyAha-na ceti / uttaramAha-tAdRzeti, tAdRzazAbdabodhe=' ghaTo dravyam ' ityAkArakazAbdabodhe dravyAmeda eva ghaTe pratIyate iti ghaTe dravyatvAvacchinnamabhedasaMbandhena vizeSaNamastIti nedaM maduktaniyamasyodAharaNaM bhedasaMbandhasthale eva "Aho Shrutgyanam Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAyAH kRtyarthakatvam ] vyutpattivAdaH / dravyatvAdivizeSaNakatAdRzapratyakSe'vacchedakAvacchinnatvabhAnAnupagame hAt / tathA ca ' maitreNa na pacyate ' ityAdau pAkakRtitvasyAnvayitAnavacchedakatvepya'rthalabhyatAdRzadharmAvacchinnatvasya saMsargAMze bhAnaM nirAbAdhameveti cet ?, na - maitreNa na pakkaH ityAdau kRtau maitrAdivRttitvAbhAvabodhAsaMbhavena kRtijanyatvasya tRtIyArthatAM svIkRtya kriyAyAM maitrAdikRtijanyatvAbhAvabodhasyAvazyamupagantavyatayA maitreNa na pacyate ' ityAdAvapi tadbodhopagamena sAmaJjasyAt / na ca yadA maitraH suptastadA ' maitreNa pakSyate na tu pacyate ' itiprayogAnupapattiH - maitravRttivartamAnakRteraprasiddhayA tAdRzakRtijanyatvAbhAvapratyAyanAsaMbhavAt, " 3 ( 397 kSativira tasya maduktaniyamasya saMbhavAt 'ghaTavad bhUtalam ' ' iha bhavane' ityAdau bhedasaMbandhenaivAnvayAdityarthaH / ghaTatvaviziSTaviSayake dravyatvavizeSaNa ke tAdRzapratyakSe-' ghaTo dravyam ' ityAkArakapratyakSe ca vizeSaNe'vacchedakAvacchinnatvabhAnAnabhyupagamepi kSativirahAt = uktasthalayoranvayitAvacchedakAvacchinnatvabhAnAbhyupagame bAdhakAbhAvAdityarthaH / upasaMharati- tathA ceti, 'maitreNa na pacyate ' ityatra pAkakriyAyA vizeSyatvAt kRtau vizeSaNatvAbhAvAt kRtitvamevAnvayitAvacchedakaM na tu pAkakRtitvamiti pAkakRtitvasyAnvayitAnavacchedakatvepi zabdAdanupasthitatvepi ca pacadhAtusamabhivyAhAravalAt pAkakRtitvasya bhAnaM saMbhavatyevetyarthalabhyaH = arthAlubhyo yastAdRzadharma:pAkakRtitvadharmastadavacchinnatvasya saMptargAze = maitravRttitvAbhAva saMsargAMze bhAnaM nirAbAdhameva, pAkakatitvasya saMsargAze pravezena tadupasthityapekSAbhAvAt tathA cAtra kRtau pAkakRtitvAvacchinnavizeSaNatAsaMbandhena vA pAkakRtitvAvacchinnasvarUpasaMbandhena vA maitravRttitvAbhAvasyAnvayaH kriyate iti na kopi doSaH / atrApi maitravRttitvAbhAvarUpavizeSaNasya saMbandhe eva tadavacchinnatvam - pAkakR titvAvacchinnatvaM prAptamityarthaH / "Aho Shrutgyanam" $ athetyAdinA''zaGkitaM pariharati-neti, yadi kRtirAkhyAtArtha eva syAnna tRtIyArthastadA maitreNa na pakaH ' ityatrAkhyAtasyAbhAvena kRtyupasthitirna syAttathA ca kRtau maitravRttitvAbhAvabodhanamapi na syAdityagadhyA'tra tRtIyAyAH kRtijanyatvamarthaH svIkAryastathA ca tRtIyayopasthita - maitravRttikRtijanyatvasya pAkakriyAyAmabhAvastadbodhanaM ca saMbhavatIti maitreNa na pacyate ' ityatrApi tRtIyAyAH kRtijanyatvArthakatvena tadbodhopagamena - pAke maitravRttikRtijanyatvAbhAvabodha eva yukta ityarthaH / nanu yadA maitrasuptastadA maitre kRtirna saMbhavatIti maitravRttivartamAnakRterasaMbhavAd maitravRttivartamAnakRtijanyatvasyAssaMbhavena maitravRttivartamAnakRtijanyatvAbhAvasya bodhopi na saMbhavati vartamAnatvAvizepitasya sAmAnyataH kRtijanyatvasyAbhAvastu bAdhita eva bhUtabhaviSyatkRtijanyatvasya bhUtabhaviyatpAkAdau saMbhavAditi ' maitreNa pakSyate na tu pacyate ' iti prayogAnupapattirityAzaGkyAha Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (398) sAdarza: [ tRtIyAkArakevartamAnatvAvizeSitatadIyakRtijanyatvAbhAvasya ca bAdhitatvAditi vAcyam, AkhyAtArthavartamAnatvAdernasamabhivyAhArasthale'bhAvAMze evAnvayasya vyutpannatvAt / anyathA 'vinaSTaghaTaM na pazyati' ityAdau tAdRzaghaTakarmakavartamAnadarzanAdya 'prasiddhayA'nvayabodhAnupapatteH / prakRte ca maitrIyavartamAnakRtyaprasiddhAvapi vartamAnakAlAvacchinnatajanyavAbhAvasyaiva pAke pratItyA sAmaJjasyAt / pAkatvAdyava. cchedenaiva maitrAdikartRkatvAbhAvabodhopagamAd maitrAdikartRkapAkadazAyAmanyakartRkapAke maitrAdikartRkatvAbhAvasattvepi na pacyate maitreNa ' ityAdayo na pryogaaH| ___ yatra maitreNaudanaM pacyate na tu temanaM tatra 'maitreNa na pacyate temanam ' ityAdiprayoganihAya temanapAkatvAdyavacchedenaivA'bhAvAnvayabodha upagamyate na tu zuddhapAkatvAdyavacchedena- bAdhitatvAt / yathA ca tena rUpeNa zabdAdanupasthitAvapi tadavacchedenAnvayabodhanirvAhastathopapAditamAdheyatvasya tRtIyArthatvavAdinaiva / na ceti / pharahAramAha-AkhyAtArtheti, nasattve vartamAnatvAdikAlasyAbhAve'nvayo bhavati na tu kRtau kRtijanyatve vetyarthastathA coktasthale vartamAnakAliko yaH kRtijanyatvAbhAvastasya pAke'ndhayo'bhISTastatra ca na kApyanupapattiH-uktasthale pAke vartamAnakAlikasya kRtijanyatvAbhAvasya bAdhAbhAvAt / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, yadi nasamamivyAhArasthale AkhyAtArthavartamAnasvAderabhAve'nvayo na strI kriyeta tadA 'vinaSTaghaTaM na pazyati ' ityatra vinaSTaghaTasyAsattvena tAdRza vinaSTaghaTakarmakavartamAnadarzanasyA'saMbhavAttadabhAvabodhanaM nopapadyeta, natrarthAbhAve ca vartamA. natvasyAnvaye tu vartamAnasya darzanAbhAvasya sattvenAnvayabodhaH zAbdabodha upapadyate / upasaMharatiprakRte ceti, prakRte= maitreNa pakSyate na tu pacyate ' ityatra / vartamAnakAlAvacchinno yastajanyatvAbhAva: kRtijanyavAbhAvastasyetyarthaH / pAkatveti- 'maitreNa na pacyate' ityatra pAkaravAvacchedena maitrakartRkatvAbhAvabodhasya maitravRttikRtijanyatvAbhAvabodhasya svIkArAt pAkatvAvacchedena maitrakartRkatvAbhAvasyA'sattvAcca anyakartRkapAke maitrakartRkatvAbhAvasya sattvepi maitrakartRkapAke maitrakartRkatvAbhAvasyA'sattvAt maitrakartRkapAkadazAyAm ' maitreNa na pacyate ' itiprayogasyApattiAstItyarthaH / - yatreti- yadA maitreNaudanaM pacyate temanaM tu na pacyate tadA ' maitreNa na pacyate temanam / itiprayoganirvAhAya temanapAke eva maitravRttikRtijanyatvAbhAvaH svIkriyate na tu sAmAnyataH pAkeodanapAke maitravRttikRtijanyatvasyaiva sattvena maitravRttikRtijanyatvAmAvasya bAdhitatvAdityarthaH / nanu " maitreNa na pacyate temanam / ityatra temanapAkatvena rUpeNa pAkasyopasthitireva na saMbhavatIti kathaM temanapAkatvAvacchedena maitravRttikRtijanyatvAbhAvasyAnvayaH syAdityAzajhyAha- yathA ceti / tena rUpeNa-manapAkatvena rUpeNa / tadavacchedena temanapAkatvAvacchedena / anvayabodha'nirvAhaH maitravRttikRtijanyatvAbhAvabodhanirvAhaH / upapAditam =" kriyAvizeSaghaTitadharmasyAnvayitAnavacchedakatvepi tadavazchinnatvaviziSTavizeSaNatAyA abhAvasaMsargatayA bhAnasaMbhavena sAma "Aho Shrutgyanam" Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .tRtIyAyAH kRtyarthakatvam 1 vyutpattivAdaH / ( 399 ) ( 6 < ghaTena na pacyate ' ityAdayaH prayogAH ' AkAzaM na pazyati' ityAdiprayogasamAnayogakSemA eva mantavyAH / acetanasya kASThasthAlyAderapi kartRtvavi - vakSayA ' kASThaM pacati ' sthAlI pacati' ityAdivat ' kASThena pacyate sthAlyA pacyate ' itiprayogAt tatra vyApArarUpe kartRtve tajjanyatvarUpe tatkartRkatve vA tRtIyAyA lakSaNA / evam- 'caitreNa jJAyate. iSyate gamyate' ityAdAvAzrayatvarUpe kartRtve AdheyatvarUpe kartRmattve vA, 'nazyate ghaTena' ityAdau pratiyogitvarUpe kartRtve'nuyogitvarUpe kartRmatye vA lakSaNA / kartRpadamApa vyApArAdimatyacetanAdau bhAktameva- acetanAdau svarasataH kartRpadAprayogAt, ata eva ca kRJo yatnavAcakatvam | asyAt. 392 " ityAdinA " pAkakRtitvasyAnvayitAnavacchedakatvepyarthalabhyatAdRzadharmAvacchinnatvasya saMsargAze bhAnaM nirAbAdhameva 397" ityAdinA copapAditam / arthAt temanapAkasvasya saMsargAze pravezaH kartavyastathA ca temanapAkatvasamAnAdhikaraNavizeSaNatA saMbandhena pAke maitravRttikRtijanyatvAbhAvasyAnvayaH kartavya iti temanapAkatvenopasthiterapekSA nAsti / ghaTeneti - samAnayogakSemA = tulyA niSprAmANikA ityarthaH ( 294 pR.) draSTavyam / nanvevam ' kASThena pacyate ' ityAdiprayogANAmapya'prAmANyaM syAd ghaTakASThayoracetanatvenAvizeSAdityAzaGkyAha- acetanasyeti, prayogAt = prayogo bhavatItyarthaH / kASThasthAlyAdInAmacetanatvepi pAke karaNatvAdinA pAkopayogitvena kartRtvavivakSA saMbhavati na tu ghaTAderapi - pAkopayogitvAbhAvAdityayameva vizeSa iti bhAvaH / tatra = ' kASThena pacyate ' ityatrAcetane kASThe kRterasaMbhavena tRtIyAyA mukhya kRtyarthakatvAsaMbhavAt kRtijanyatvArthakatvAsaMbhavAca vyApArarUpe kartRtve tajjanyatvarUpe = vyApArajanyatvarUpe satkartRkatve = kASThakartRkatve vA lakSaNA tatra kartRtvaM kASThAdau tatkartRtvaM pAkAdau jJeyam / evamiti, " tRtIyAyA lakSaNA " ityanuvartanIyam / caitrAdau yaj jJAnAzrayatvaM tadeva jJAnakartRsvam, jJAnAdau ca yacaitranirUpitAdheyatvaM tadeva kartRmatvam = caitravattvaM jJeyam - AdheyatvasaMbandhena jJAnAdau caitrAdikartRpadArthAnvayAt tathA ca caitrakartRkajJAnaviSayatAzrayazcaitravRttijJAnaviSayatAzraya iti vA zAbdabodhaH / evameva ' gamyate ' ityAdAvapi tRtIyAyAH kartRvAdI lakSaNA anuyogitveti-nAzarUpAbhAvepi ghaTaH svapratiyogikatvasaMbandhena vartata iti anuyogitvaM nAze prAptaM tadeva ghaTavattvamityarthaH / bhAktam = lAkSaNikam / svarasata iti - mukhyasya kRtimattvarUpakartRtvasyAcetane'saMbhavAdityarthaH / ata eveti - yata evAcetane kartRpadaM bhAktamata eva, yadi kRJo yatnavAcakatvaM na syAttadA kartRpadaprayogo'cetanepi mukhya eva syAt na caitadiSTamiti kRJo `yatnavAcakatvaM tathA ca kRJarthayatnasyAcetane'bhAvAd yatnAzrayatvabodhakakartRpadamacetane kASThAdau lAkSaNikameva bhavati na mukhyamityarthaH / gamyate ityatra caitrakartRkagamanavyApArajanyasaMyogAzrayaH, " kASThena pacyate ityatra ca kASThakartRkavyApArajanyaviklittyAzraya odanaH / itizAbdabodhaH / "Aho Shrutgyanam" Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (400) sAdarza: [tRtIyAkArakena ca yatnavata eva kartRpadArthatve "kartRkaraNayostRtIyA" ityAdau kartRpadasya mukhyArthatyAge yuktivirahAdaJcetanakASThAdipadaprayoge kartRpratyayAnupapattiriti vAcyam, sUtrasthakartRpadAnAm " svatantraH kartA " itisUtrakRtparibhASitakaI paratvAt, anyathA tatpraNayanavaiyarthyaprasaGgAt / svatantratvaM ca kArakAntaravyApArAnadhInatve sati kArakatvam / 'kASThaM pacati ' ityAdau svAtantryavivakSayA kASThAdeH kartRtvam / na ca svAtantryavivakSaNepi puruSavyApArAdhInakriyAnukUlavyApAravatAmeSAmanyavyApArAnadhInakriyAnukUlavyApAravatvarUpasya svAtantryasya vAstavikasyAbhAvAttadrodhakavibhaktInAmaprAmANyaM durvArameveti vAcyam, samabhivyAhRtAkrayAkArakAntaravyApArAnadhInatakriyAnukUlasya vyApArasyaiva takriyAvAcakapadasamabhivyAhRtavibhattyarthatvAt / anadhInAntavizeSaNaprayojanaM ca 'caitraH kAThaiH sthAlyAM pacati' ityAdisthale 'caitraH sthAlI kASThAni pacati' itiprayogApattivAraNam / yatra ca 'caitra: pacati ' 'kASThaM pacati' ityAdau samabhivyAhRtakArakAnta zaGkate- na ceti, acetane kASThAdau yatnA'saMbhavA detyarthaH / parihAramAha- sUtrastheti, " svatantraH kartA " itisUtre sUtrakRtA paribhASitaM yat svatantratvarUpaM kartRtvaM tatparatvAt sUtrasthakartRpadAnAmityarthaH / vipakSe bAdhakamAha-- anyatheti, anyathA uktaparibhASitakartRtvAgrahaNe yatnAzrayatvarUpakartRtvasya lokaprasiddhatvAt " svatantraH kartA " itisUtrapraNayanaM vyarthameva syAt, tathA ca kASThAdInA svatantratvarUpakartRtvasya saMbhavAt kASThAdipadottaraM kartRtRtIyA saMbhavatItyarthaH / svatantratvalakSaNamAha- svatantratvaM ceti / __ zaGkate- na ceti / eSAm-kASThAdInAm / tadbodhaketi-- kArakAntaravyApArAnadhInakArakatvarUpaM yat svatantratvaM tAdRzasvatantratvarUpakartRtvabodhakavibhaktInAm, acetakASThAdau puruSAdhInatvenoktasvatantratvasyApyasaMbhavAdityarthaH / parihAramAha-samabhivyAhRteti, 'kASThena pacyate" ityAdau vyApArasyaiva kartRtvamuktamiti samamivyAhRtA kriyAkArakAntaravyApArAnadhInA yA tatkriyA pAkakriyA tadanukUlo yaH prajvalanarUpo vyApArastasyaiva takriyAvAcakena 'pacyate ' iti padena samabhivyAhRtA yA tRtIyAvibhaktistadarthatvAt tasya ca kASThAdAvapi sattvAt na kASThAdipadottaratRtIyAdivibhakteraprAmANyamityarthaH / svatantratvalakSaNe'nadhInAntavizeSagaprayojanamAhaanadhInAnteti, kArakatvaM svatantratvamityetAvanmAtrokte kASThasthAlyAdInAmapi kArakatvena svatantratvarUpaM kartRtvaM syAt tasya ca pacatItyAkhyAtenoktatvAt kASThAdipadottaraM prathamaiva syAditi 'caitraH kASThaiH sthAlyAM pacati / ityasya sthAne ' caitraH sthAlI kASThAni pacati' ityapi prayogaH syAt "kArakAntaravyApArAnadhInatve sati" iti vizeSaNasattve tu kASThAdInAmatra caitravyApArAdhInatvena svatantratvAbhAvAt tena ca kartRtvAbhAvAnna kASThAdipadottaraM prathamApattiriti na 'caitraH kASThaiH' ityasya sthAne 'caitraH kASThAni' iti prayogApattirityarthaH / yatra ceti- kArakAntarabodha "Aho Shrutgyanam" Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAyAH kRtyarthakatvam ] vyutpattivAdaH / (401 ) rAmasiddhistatrA'nadhInAntavizeSaNaM na pratIyata eva tannirvAhazca tatra lakArAdeH svatantrazaktyantarakalpanAta, viziSTaviSayakazaktyA vizeSaNAMzAviSayaka bodhA'jananAt / na ca 'maitra caitreNa pAcayati' ityAdau hetu kartRsamabhivyAhArasthale kartari tRtIyAnupapattiH - kartRvyApArasya samabhivyAhatahetuvyApArAdhInatvAditi vAcyam, tatra NyantapratipAdya pAcanAdikriyAyAmeva hetoH kArakatayA svatantrakartRvyApArasya pacyAdikriyAyAM kArakAntaravyApArAnadhInatvAt / svatantraM prayuJjAnasya puMso vyApArastaNDulakrayaNAdivat pAkAdAvanyathAsiddhatayA na kAraNamiti pAkAdiprayokavyApAravattvepi tasya tat kriyAkArakatvAbhAvAt, ata eva caitro maitreNa pAcayati' ityAdau 'caitraH pacati' iti na prayogaH / kapadAbhAvena kArakAntaropasthityabhAvAt tena ca kArakAntarAdhInatvapratItyasaMbhavAt tadabhAvarUpakArakAntarAnadhInatvapratIterapyasaMbhava evetyarthaH / : "kArakAntaravyApArAnadhInatve sati kArakatvaM svatantratvam" ityAkAraka viziSTaviSayakazaktyA anadhInAntavizeSaNaM vinA kevalakArakatvaviSayaka bodhotpattirna saMbhavatIti tannirvAha: - anadhInAntavizeSaNA'pratItinirvAho lakArAdeH svatantrazaktyantarakasyanAt=kevalakArakatvarUpa svatantratve zaktikalpanAd bhavatItyarthaH tathA ca kartRvAcakalakAratRtIyAdInAm ' caitraH kASThaiH' ityAdau kArakAntaravyApArAnadhI nakArakatvarUpa svatantratvabhUta kartRtva zaktirjJeya ' caitraH pacati ' ityAdau kArakAntarAbhAvAt zuddhakArakatvarUpa svatantratvabhUtakartRtve zaktirjJeyeti nA'nadhInatvarUpavizeSaNapratItyApattiH / zaGkate - na ceti, caitravyApArasya maitrAdhInatvena caitrasya svatantratvaM nAstIti tRtIyA - nupapattirityarthaH / hetukartA = prayojakakartA sa cAtra maitraH / parihAramAha - tatreti, tatra = 'maitratreNa pAcayati' ityatra maitrasya hetukartRbhUtasya NyantapratipAdyapAcana kriyAyAmeva kArakatvamasti na tu dhAtvarthapacanakriyAyAmiti svatantra kartavyApArasya = caitravyApArasya dhAtvarthapacanakriyAyAM kArakAntaravyApArAdhInatvaM nAstyeva pacanakriyAyAM kArakAntarasyaivAbhAvAditi na caitrapadottaratRtIyAnupapatirityarthaH / ukte hetumAha- svatantramiti, svatantram = dhAtvarthapacanAdikriyAkartRbhUtaM caitrAdikaM prayuJjAnasya = prerakasya puMso maitrAdeH preraNArUpo vyApAraH krayaNAdivyApAravat pAkakriyAyAmanyathAsiddha evopayogitvAbhAvAditi na kAraNaM tathA ca maitrAdeH pAkAdiprayojakavyApAravattvepi = pAkaviSayakapreraNAlakSaNavyApAravattvepi tasya = maitrAdestat kriyAyAm = pAkakriyAyAM kArakatvameva nAsti yena pAkakriyAyAM caitrasya maitrAdhInatvaM syAttena ca tRtIyAnupapattiH syAdityarthaH / ata eva = Vcaitro maitreNa pAcayati' ityatra caitrasya dhAtvarthapAkakriyAyAM kArakatvAbhAvAdeva / anyathA caitrasyApi kArakatve kartRtvaM syAditi 'caitro maitreNa pAcayati' ityasya sthAne 'caitraH pacati' itiprayogaH syAdevetyarthaH / 26 " Aho Shrutgyanam" Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (402) sAdarza: [ tRtIyAkArakena ca 'paJcabhiIlaiH karSati gRhI' ityAdI bhUmilekhanarUpakRSyAdikriyAyAM svatantrakartRn prayuJAnasya gRhiNo vyApArasya darzitayuktyA lakArAdinA'bhidhAnA. saMbhava iti 'kati iti na syAt 'karSayati' iti ca syAditi vAcyam,tatra kRSaH pratividhAnArthatvAt, uktaM ca "yAjakA yajanti' iti yajihaviHprakSepArthaH, 'paJcabhihalaiH karSati iti kRSiH pratividhAnArthaH" iti, yajevatoddezyakadravyatyAgecchAvizeSarUpArthe mukhyatayA tatra ca yajamAnasyaiva kartRtayA haviHprakSeparUpalakSyArthaparatvaM darzitaM tatra catvijAmeva svAtantryam / 'hotA' ityatrApi haviHprakSepa eva hudhAtorartho na tu tAdRzaphalAvacchinnastyAgaH,tathA sati Rtvijastatra svatantrakartR. tAviraheNa hotRpadena pratipAdanAsaMbhavAt / "dhAtvarthatAvacchedakaphalakartRtvamevakartRpratyayena pratipAdyate iti Rtviji hotRvyavahAro na yaSTari / ataH pratigRhAtRvyApAro na svatvajanakastathA sati tatra dAtRvyavahArApatteH" iti tu jImUtavAhanaH / zakate-na ceti / halapadenAtra halavAhakA puruSA eva grAhyAH / gRhipadena ca vyavasthApako prAyaH / svatantrakartRn-kRSikriyAyAM svatantrAn halavAhakAn / darzitayuktyA="svatanaM prayujAnasya puMso vyApArastaNDula krayaNAdivat" ityAdidarzitayuktyA, gRhiNaH preraNArUpakri. yAyAmeva kArakatvAt preraNAvyApArabodhakaNica ApattyA 'karSayati ' itisyAt kRSirUpakriyAyAM ca gRhiNaH kArakatvAbhAvAt halAnAmeva tatra kArakatvAt lakArAdinA gRhivyApArasyAmidhAnAsaMbhavAt 'karSati' iti na syAdityarthaH / pariharati- tatreti / tatra uktodAharaNe pratividhAnam vyavasthA / ukte pramANamAha- yAjakA iti, tathA ca pratividhAnarUpakriyAyAM gRhiNa eva kArakatvAt tadgatacyApArasyaivAtra lakAreNAmidhAnAt 'karSati gRhI' iti yuktameva, tathA ca 'gRhI paMcabhirhalairvyavasthAM karoti' iti zAbdabodhaH / yajerhaviHprakSepArthatvamupapAdayati- yajerityAdinA / tatra-devatoddezyakahavistyAgecchAyAM yajamAnasyaiva kartRkArakatvAt 'yAjakA yajanti' iti na syAt kiM tu 'yajamAno yajati taM yAjakA yAjayanti' ityeva syAditi yajerhaviHprakSeparUpArthe lakSaNAsti tayA ca tatra-haviHprakSepe RtvijAmeva svAtantryAta 'yAjakA yajanti' itiyuktamevetyarthaH / evameva hotRpadepi zeyamityAha- hoteti / tAdRzaphalAvacchi. naH devatodde pakadravyatyAgarUpaphalAvacchinna icchArUpatyAgaH / vipakSe bAdhakamAha- tathA satIti, yadi hotA ityatra hudhAtordevatodezyakadravyatyAgarUpaphalAvacchinna icchArUpaH tyAga evArthaH syAttadA RtvijaH RtvigvizeSasya tatra devatoddezyakecchArUpatyAge svatantrakartRtAviraheNa hotRpadena Rtvi. vizeSasya pratipAdanaM na saMbhavet kiMtu yajamAnasyaiva pratipAdanaM syAt,nacaitadiSTaM tasmAdatra dudhAtohaviHprakSepa evArthastatra ca RtvijaH svAtantryAt johutIti hotetyatra hotRpadena RtvikpratipAdanaM saMbhavati / atra jImUtavAhanamatamAha-dhAtvartheti, devatodezyakadravyatyAgecchA dhAtvarthastadavacchedakaM phalaM devatodezyakadravyatyAgastatkartRtvameva 'hotA' ityatra kartRvAcakatRcpratyayena pratipAite dravyaM "Aho Shrutgyanam" Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtavivAdaH ] vyutpattivAdaH / ( 403) athAstu 'caitreNa maitreNa pAcyate' ityAdau svatantravyApArasya hetukartRvyApArAdhInatvepi darzitarItyA tasya svatantrakartRtvanirvAhastathApi tadvAcakapadottaraM tRtIyAnupapatti:- kartRtvasya NicUpratyayenAbhidhAnAditi cet ?, na- kartRtvanirvAhakatvasabandhena pAkAdyanvayino hetukartRvyApArasya Nijarthatvena svatantra kartRtvasya NicA'nabhidhAnAt / kartRtvarUpaphalAvacchinnasya tAdRzavyApArasya NijarthatAmatepyA''zrayoparaktasya kartRtvasyAnyato bhAnA'nirvAheNa karturanabhidhAnAt tRtIyopapattiH / AkhyAtasya dharmya vAcakatvepi kRtiviziSTabodhakatvarUpasya kartra'bhidhAnasyA'kSatatvAt 'caitraH pacati' ityAdau na tRtIyA / ivistyAge ca RtvijaH svAtantryamiti Rtvija hotRtvavyavahAro bhavati na yaSTAre yajamAne ityarthaH / ata iti - yato dhAvarthatAvacchedaka phala kartRtvaM kartRpratyayena pratipAdyate'taH pratigRhItRvyApAro na svasvasvajanako'bhyupagantavyaH, ayaM bhAvaH- svasvatvadhvaMsaviziSTa parasvatvAnukUleccheva dAvAtvarthostItyuktam (240 pR.) tatra dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM parasvatvametra parasvatvaM ca pratigRhItRsvatvameveti pratigRhItRsvatvakartRtvam = pratigRhItRsvatva janakatvameva ' dAtA ' ityatra kartRpratyamena tRcA pratipAdyate iti pratigRhItRsvatvajanakatvameva dAtRtvamiti siddhaM yadi ca pratigRhItRvyApAropa svastvajanakaH syAttadA tatra = pratigRhItaryapi dAtRtvavyavahAraH syAdeva svatvajanakavyApAravata eva dAtRtvAt tasmAnna pratigRhItRvyApAraH svasvatvajanakaH kiM tu dAtRvyApAra evetyarthaH / tathA sati pratigRhItRvyApArasya svastvajanakarakhe sati / svatvapadena saMpradAnasvatvaM grAhyam / nanu ' caitreNa maitreNa pAcyate ' ityatra svatantra vyApArasya = maitravyApArasya hetukartRvyApArAMcInatvepi = caitra vyApArAdhInatvepi darzitarItyA = " tatra NyantapratirAdyapAcanAdikriyAyAmeva hetoH kArakatayA 401pR, " ityAdirItyA arthAt caitrasya NyantakriyAyAM kArakatvepi dhAtvarthakriyAyAM kArakatvAbhAvAttatra maitrasyaiva svAtantryAt tasya - maitrastha svatantrakartRtvaM yadyapi saMbhavati tathApi tadvAcakapadottaram = svatantra kartRvAcakamaitrapadottaraM tRtIyA na saMbhavati - kartRtvasya NicapratyayenAmidhAnAt, kartRtvAnabhidhAne eva kartRtvavAcakatRtIyAsaMbhavAdityAzaGkate - atheti / pariharatineti / atra pAka eva kartRtvanirvAhaka iti kartRtvanirvAhakatva saMbandhena pAke hetukartRvyApArasya == caitravyApArasyAnvayAt tasyaiva NicA'bhidhAnAt maitravRttikartRtvasya ca NicA'nabhidhAnAt maitrapadottaraM kartRtvabodhikA tRtIyA yuktaivetyarthaH / pakSAntaramAha- kartRtvarUpeti, yadi na kevalaM hetu kartRvyApAra eva nijarthaH kiM tu kartRtvAnukUlapAkAntrayI vyApAro NijarthastathA ca kartRsthasyApi Nicaitra lAbhastadApyAzrayoparaktasya = Azraya viziSTakartRtvasya tRtIyAtiriktena bhAnaM na saMbhavatIti kartRtvAzrayIbhUtakarturanabhidhAnAt tAdRzakarturbodhanArtha maitrapadottaraM tRtIyA yuktaivetyarthaH / Nico vyApAravAcakatvena kartRtvavAcakatvAbhAvAccaitra maitrapadAbhyAM kartRtvavAcakatRtIyAyA Avazyakateti bhAvaH / nanvevamAkhyAtasyApyAzrayatvavAcakatvena dharmya'vAcakatvAt = kavAcakatvAt ' caitraH pacati ' ityatrApi caitrapadottaraM tRtIyA syAdityAzaGkyAha-AkhyA " Aho Shrutgyanam" Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (404 ) sAdarza: [ tRtIyAkArake 8 " na caivaM mukhyavizeSyatayA kRtibodhakatvarUpasya : kartra'bhidhAnasya vivakSAyAm caitreNa pacati iti syAditi vAcyam, AzrayAtiriktAMze'vizeSaNatayA kRtibodhanasyaiva kartrabhidhAnarUpatvAt / tathA tadabhidhAnaM ca lakRttaddhitasamAsAnAmeva, ata eva tairevAbhidhAnaM vRttikRtA vivRtam / idaM tvavadheyam - yadyapi svatantravyApAramAtre eva tRtIyAderanuzAsanaM tathApi lAghavAt kRtirUpe eva kartRtve tRtIyAdeH zaktiH / acetanavyApAre nirUDhalakSaNaiva / anuzAsanasyAnAditAtparyamAtragrAhakatvAt lAghavasahakRtasyaiva tAdRzatAtparyasya zaktikalpakatvAt vyApAre tatsattvepi gauraveNa zakyasiddheH / evaM ca tasyeti / atrApyAkhyAtasya kRtiviziSTabodhakatvamastyeveti kRtiviziSTabodhanarUpasya kartrabhivAnasya sattvAnaM tRtIyApattirityarthaH / 'nanu ' caitraH pacati ' ityatra kRtiviziSTabodhakatvarUpasya kartrabhidhAnasyA'kSatatvepi yadi mukhyavizeSyatayA yat kRtibodhanaM tadeva kartrabhidhAnamityAkArikA vivakSA syAt tadA kRtivi'ziSTabodhakatvenAkhyAtasya mukhyavizeSyatayA kRtibodhakatvarUpakartrabhidhAyakatvAbhAvAdanukte kartari tRtIyApattyA ' caitreNa pacati ' ityapi syAdeva prayoga ityAzaGkyAha-na caivamiti / parihAramAha-Azrayeti / AzrayAtirikte= kartre'tirikte vyApArAdAva'vizeSaNatayA kRtibodhanameva kartrabhidhAnamasti tathA ca ' caitraH pacati ' ityatrAkhyAtenAzrayavizeSagatayaiva kRtirbodhyate na vAzrayAtiriktavizeSaNatayeti kartrabhidhAnasya jAtatvAnnAtra tRtIyApattiriti na caitreNa pacati ' iti prayogApattirityarthaH / tatheti -- tathA = AzrayAtiriktAMze cA'vizeSaNatayA tadabhidhAnam= kRtyabhidhAyakatvaM lakArAdInAmevetyarthaH / ukte pramANamAha-ata eveti / 66 karmaNi dvitIyA " iti sUtre vivRtam=" abhidhAnaM tu prAyeNa tiGkRttaddhitasamAsaiH " iti vyAkhyAtamityarthaH / tadetat ( 194 pR.) lakRttaddhitasamAsairabhidhAnameva " ityasyAdarze draSTavyam / f svAbhiprAyamAha - idamiti / anuzAsanamiti - " kartRkaraNayostRtIyA " ityanena kartari tRtIyA vihitA kartA ca svatantra vyApAravAneveti " svatantraH kartA " ityanenoktaM tatra kartra'vacchedakaH svatantra vyApAra evaiti svatantravyApAramAtre tRtIyAderanuzAsanaM prAptaM ghaTAdipadAnAmaghacchedakIbhUtaghaTatvAdau zaktivat tatra svatantravyApAro nAma kArakAntakhyApArAnadhInatve sati vyApAra eveti tatra tRtIyAyAH zaktisvIkAre gauravaM syAditi lAghavAt kRtau zaktiH kalpyate kRtireva ca kartRtvamityarthaH / kRtezca yatnarUpatvenA'cata ne'saMbhavAdacetanavyApAre tRtIyAyA lakSaNaiva yathA ' kASThena pacyate ' ityatra / uktamupapAdayati - anuzAsanasyeti, ', tAdRzatAtparyasya=== anAditAtparyasya / tatsattvepi = tRtIyAnirUpitAnAditAtparyasattvepi / vyApAre zaktisvIkAre kArakAntaravyApArAnadhInarUpe svatantra vyApAre eva zaktisvIkArApattyA gauravaM syAditi na tatra zaktiH saMbhavati kiM tu lAghavAt kRtAveva zaktiH zakyatAvacchedakaM ca kRtitvaM laghusvarUpa " Aho Shrutgyanam" Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyA kartRtvabodhavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 405 ) kartRtvarUpakRtibodhasthale kArakAntavyApArAnadhInatvaM na pratIyate iti tadantabhAveNa zaktikalpane mAnAbhAvaH / vyApAralAkSaNikena : kartRpratyayena lakSaNayA tadantarbhAveNa vyApArabodhanAdeva pUrvoktAtiprasaGgavAraNAt / anyathA tadantarbhAveNa kRtizaktAvapi tAdRzAtiprasaGgasya durvAratvAditi / E ghaTo jAyate odanaH siddhayati ' ityAdau satkAryavAdavidveSiNAM naiyAyikAnAM kArakatvaM kartRtvaM ca ghaTaudanAderyathAzrutasUtrAnusAreNa durupapAdameva / mevetyarthaH / evaM ceti - kArakAntakhyApArAnadhI natvapratItAva'nvayavyatirekAvapi sahAyakau na staH kRtibodhasthale kArakAntaravyApArAnadhInatvasyA'pratIyamAnakhAditi : tadantarbhAveNa kArakAntaravyApArAnadhInatvAntarbhAveNa kArakAntaravyApArAnadhInavyApAraviSayakakRtAvapi zaktikalpane mAnaM nAstItyarthaH / nanu yadi kRtibodhanasthale kArakAntarakhyApArAnadhInatvaM na pratIyate tadA 'caitraH kASThaiH sthAlyAM pacati ' ityasya sthAne ' caitraH kASThaM sthAlI pacati ' ityapi prayogaH syAt, 'vyApAravattvena kASThAdInAmapi kartRtvaprasaGgAt kArakAntaravyApArAnadhInatvapratItau tu kASThAdInAM caitra vyApArAdhInatvena svatantratvAbhAvAttena ca kartRtvAbhAvAnna kASThAdipadottaramatra prathamApattirityAzaGkyAha-vyApAralAkSaNikeneti, atra zaktyA kartRpratyayena kArakAntaravyApArAnadhInatvasyA , pratyAyanepi vyApAre tasya lakSaNAstIti lakSaNayA tadantarbhAveNa = kArakAntaravyApArAnadhInatvAntarbhAveNa vyApArasyApi bodhanAt kASThAdivyApArasya ca caitravyApArAdhInatvAnna kASThAdInAM kartRtvaM tathA ca na kASTAdipadottaraM prathamApattirityarthaH / vipakSe bAdhakamAha - anyatheti, anyathA= uktavyApAre lakSaNAyA asvIkAre tadantarbhAveNa = kArakAntaravyApArAnadhInatvAntarbhAveNa, kartRpratya yasthale kevalaM kArakAntaravyApArAnadhInavyApAraviSayakakRtau zaktisvIkAre ' pacati ' ityanena `kArakAntaravyApArAnadhInavyApAraviSayakakRteruktatvena " ukte kartari prathameva " ityanena caitrapadottaramiva kASThAdipadottaramapi prathamApattyA ' caitraH kASThaM sthAlI pacati ' iti syAdeva, yadA ca kevalaM zuddhakRtau zaktiH kArakAntarakhyApArAnadhInavyApAre ca lakSaNA tadAtra kartrAkhyAtena 'caitravRttikRterabhidhAnAJcaitrapadottaraM prathamA jAtA lakSaNayA ca kArakAntaravyApArAnadhInavyApArasyopasthitirjAtA kASThAdivyApAre ca caitravyApArAdhInatvasyaiva sattvAt kArakAntaravyApArAmadhInavyApAra eva kASThAdau nAsti yasyAkhyAtenAbhidhAnaM syAditi kASThAdivRttikArakAntavyApArAnadhInavyApArasyAnuktatvAt kASTAdipadottaraM tRtIyaiva bhavati kiM vAkhyAtena caitravRttikRtyabhidhAne kRte kASThAdivRttivyApArasyAbhidhAnAsaMbhavAt kASThAdipadottaraM tRtIyaitra / "kASThaM pacati' ityAdiprayogAnurodhena ca kArakAntaravyApArAnadhInavyApAre lakSaNAsvIkArAvazya"katA- acetanakASThAdau kRterasaMbhavena kASThAdivRttikRtyabhidhAnasyApyasaMbhavAdityarthaH pratIyate / ghaTa iti- ghaTo jAyate ' ityatrotpattipUrvamasato ghaTasyAsatkAryavAdinaiyAyikamate 8 "Aho Shrutgyanam" Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 406 ) sAdarza: [ tRtIyAkArake - " mukhyaM ca kriyAkartRtvaM na kriyAnukUlakRtimAtram - ekakriyAviSayaka kRtito yatra nAntarIyaka kriyAntaranirvAhastatra tatkRtimatastatkriyA kartRtvAbhAvAt, aMta eva matto bhUtaM na tu mayA kRtam ' iti vyapadeza iti, kiM tu tat kriyAviSayaMkatve sati tadanukUlA yA kRtistadeva tatkartRtvam / anyoddezena nArAcakSepAMDU yatra brAhmaNavadhastatra maraNAnukUlasya nArAcakSeparUpavyApArasya kRtiviSayatvepi brAhmaNamaraNAnukUlavyApAratvena tasyA'nabhisaMhitatvAt tena rUpeNa kRtiviSayatvaM. na tAdRzavyApArasyeti brAhmaNamaraNAnukUlavyApAratvena kartRtvaM na tAdRzavyApArakarturiti na tasya saMpUrNaprAyazcittam / kArakatvaM vA kartRtvaM vA na saMbhavati sata eva kArakatvAdisaMbhavAt satkAryava tutpattipUrvamapi ghaTAdeH sattvena kArakatvAdikamupapadyate ityarthaH / sUtrAnusAreNa - " svatantraH kartA " ityAdisUtrAnusAreNa / mukhyamiti, kriyAnukUlakRtimAtrasya mukhyakartRtvAsvIkAre hetumAha-eketi yatra kRtistu kevalaM gamana kriyAnukUlaivAsti atha ca nAntarIyakasya tatsahAvazyaMbhAvinaH kriyAntarasya parazarIre'bhighAtasyApi nirvAho jAtaH gamanAnukUlakRtyaivAbhighAtopi parasya jAtastatra tatkRtimataH = gamanAnukUlakRtimatastat kriyAkartRtvAbhAvAt = abhighAtakriyAkartRtvamiSTaM nAstIti hetorna kriyAnukUkRtimAtraM mukhyaM kriyAkartRtvam / ata eva = uktasthale abhighAta kriyAkartRtvAbhAvAdeva tAdRzasthale " matto bhUtam ( kAkatAlIyanyAyena vivazamabhighAto matto jAtaH ) na tu mayA kRtam iti vyapadizanti, yadi ca kriyAnukUlakRtimAtraM mukhyaM kartRtvaM syAttadoktasthale gamanAnukUlakRtyApyabhighAte jAte gamanAnukUlakRtimato'bhighAta kriyAkartRtvamapi syAdeva kRtiM vinAbhighAtasyApyasaMbhavenA'bhighAtakriyotyAdikAyA gamanAnukUlakRteH sattvAdeva na caitadiSTamityarthaH / mukhyaM kriyAkartRtvamAha - kiM tviti, tatkriyAviSayakatve sati yA tat kriyAnukUlA kRtiH saiva mukhyaM tatkriyAkartRtvamityarthastathA ca gamanAnukUlakRteruktasthale'bhighAta kriyAviSayakatvaM nAsti gamanakartu - rabhighAte tAtparyAbhAvAditi nAbhighAtakriyAkartRzvam, gamane tApasattvena kRtergamanaviSayakatvamastIti gamanakartRtvamapISTamevetyarthaH tatkartRtvam = tat kriyAkartRtvam / atra prasaGgasaGgatyA viSayAntaramAha - anyeti, anyoddezena mRgAdyuddezena bANaprakSepAd yatra brAhmaNavadho jAtastatra bANaprakSepavyApArasya maraNAnukUlatvaM kRtiviSayatvaM ca yadyapyasti tathApi tasya = bANaprakSepasya brAhmaNamaraNAnukUlavyApAratvenAbhiprAyaviSayatvAbhAvAt tena rUpeNa trAhmaNamaraNAnukUlavyApAratvena rUpeNa tAdRzavyApArasya = anyoddezena bANaprakSeparUpavyApArasya kRtiviSayatvaM nAstIti tAdRzavyApArakartuH = anyoddezena bANaprakSepakarturbrAhmaNa maraNAnukUlavyApArakartRtvaM na bhavatIti na tasya saMpUrNaprAyazcittaM bhavatIti tatkriyAviSayakatve sati tat kriyAnukUlA yA kRtistadvattvameva mukhyaM kartRtvaM vaktavyam, anyathoktasthale'nyoddezenApi nArAcaprakSepAd brAhmaNavadhe jAte nArAcaprakSerbrAhmaNavadhakartRtvaM prApnuyAttena ca tasya saMpUrNameva prAyazcittaM syAnna caitadiSTamityarthaH / "Aho Shrutgyanam" 2 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyodezenAnuSThitavyApAraviSayaH] vyutpattivAdaH / (407) ata evaH saMpUrNaprAyazcittaprayojakasya kartRvyApArasya lakSyatAbhimAyaNa hiMsAlakSaNe maNikRtAM maraNoddezenAnuSThIyamAnatvA'dRSTAdvArakatvavizeSaNayo. rupAdAnamiti mizrAbhidhAnasaMgatiH / maraNoddezenAnuSThIyamAnasya vyApArasyAvazyaM maraNAnukUlavyApAratvena pratisaMhitatvAt tAdRzarUpeNa kRtiviSayatvamiti tAhazavizeSaNasya viziSTakartRtAnivAhakatvAt tadvizeSaNavato vyApArasya niyamena lakSyatvAt / tacchUnyasya cA'lakSyatva niyamAt / . atha maraNoddezenAnuSThitasyApi vyApArasya yatra khaDgAbhighAtatvAdinaiveSTasAdhanatvakRtisAdhyatvaMdhIviSayatA na tu maraNAnukUlatvavizaSitatadrUpeNa tatra na maraNAnu. kUlatvaviziSTaviSayiNI kRtiriti tAdRzavyApArakarturna vadhatvaviziSTakartRtvamiti kathamuktavizeSaNasya viziSTakartRtAnirvAhakatvam / yadica maraNoddezenAnuSTIyamA ata eveti- yatonyodezena saMpAditAd vyApArAd daivAt kasyacid maraNe jAtepi na tAzavyApArakarturvaghnakartRtvaM bhavati kiM tu vadhorezenaiva vyApArakaraNAd vadhakartRvaM bhavati ata eka saMpUrNaprAyazitaprayojakasyaiva vadhakartRvyApArasya lakSyatvamabhipretya maNikRtA hiMsAlakSaNe 'maraNoddezenAnuSThIyamAnatvama'dRSTA'dvArakatvaM ca ' iti vizeSaNadvayamupAttamiti mizroktaM saGgacchate arthAt ' aSTAdvArakatve sati maraNodezenAnuSThIyamAnatvaM hiMsAsvam / tatra zyenAdinA zatrumaraNe jAtepi na saMpUrNa prAyazcittaM bhavatIti tadvyavacchedAya * aSTAdvArakAve sati / iti vizeSaNaM tatra hiMsAyA adRSTadvArakatvAdeva. anyodezena nArAcakSepAd vadhe jAte tAdRzavyApAravyavacchedAya 'maraNoddezenAnuSThIyamAnatvam / iti vizeSaNaM tatra maraNodezenAnuSThIyamAnatvasyAbhAvAdityarthaH / lakSaNamuktvA lakSyamAha- maraNodezenAnuSThIyamAnasyeti, maraNoddezenAnuSThIyamAno vyApAro maraNAnukUlatvenaivAbhiprAyaviSayo bhavatIti tAzarUpeNa maraNAnukUlavyApAratvena rUpeNa kRtiviSayopi bhavatIti tAdRzavizeSaNasya-maraNoddezenAnuSThIyamAnatvavizeSaNAtya viziSTakartRtAnirvAhakatvAtvadhakartRtvanirvAhakatvamapi bhavatIti tadvize SaNavataH adRSTA'dvArakatve sati maraNoddezenAnuSThIyamAnatvavizeSaNavata eva vyApArasya hiMsAlakSaNalakSyatvaM bhavati. tacchnyasya-uktavizeSaNadvayazUnyasya avyApArasya lakSyatvaM na bhavatItya'nyoddezena nArAcaprakSepasyApi brAhmaNahiMsAtvaM na bhvtiitynvyH| - uktalakSaNe zakate- atheti, yatra maraNoddezenaiva khagAbhighAtaH kRtaH atha ca tAdRzakhaDgAmighAtasya khagAmighAtatvena rUpeNaiveSTasAdhanatvaM kRtisAdhyatvaM ca syAd maraNAnukUlatvavizeSitatadrUpeNa-maraNAnukUlakhaDgagAbhidhAtatvena rUpeNeSTasAdhanatvaM kRtisAdhyatvaM ca na syAsatra maraNAnukUlatvaviziSTaviSayiNI maraNAnukUlakhaDgAbhighAtaviSayA kRtirna saMbhavatItyuktakhaDgAmighAtarUpavyApArakarturvadhatvaviziSTo yo vadhastatkartRtvamapi na syAditi kathamuktavizeSaNasya maraNoddezenAnuSThIyamAnatvavizeSagasya viziSTakartRtAnirvAhakatvam vadhakartRtvanirvAhakatvaM syAt ? iSTaM caitAIzakhaDgAbhidhAtakarturapi vadhakartRtvamityarthaH / nanu maraNodezenAnuSThIyamAnatvamityasya maraNAnukUla. "Aho Shrutgyanam Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 408 ) sAdarza: [ tRtIyAkArake - natvasya maraNAnukUlatvena kRtiviSayatvamevArtha ityupeyate ? tadA vyApAre tAdRzavizeSaNasya tatkartari viziSTakartRtAnirvAhakatvepyuktasthale khaDgAbhighAtAdI tAdRzalakSaNA'vyAptidurvAraiva / tatra saMpUrNaprAyazcittasya nirvivAdatayA lakSyatAyA AvazyakatvAt / na ca vizeSaNIbhUtaphala niSThoddezyatAkhya viSayatAnirUpakatve sati vyApAraniSTasAdhyatAkhyaviSayatAnirUpakatvameva viziSTaviSayakatvaM kRterityupadarzitasthale'nukUlatA saMbandhena maraNavaiziSTayasya sAdhyatArUpakRtiviSayatAvacchedakatAvirahepi na viziSTakartRtvA'nirvAha iti maraNoddezenAnuSThIyamAnatvasya maraNakAmanAdhInatvena kRtiviSayatvamityevArthosti tathA ca maraNAnukUlatvena kRtiviSayIbhUtavyApArakarturuktavizeSaNena vadhakartRtvaM nAnupannamityAzaGkyAha- yadi ceti / uttaramAha- tadeti, evaM hi vyApAre maraNodezenAnuSThIyamAnazvamiti yadvizeSaNaM dattaM tena vizeSaNena tatkartari ukta vizeSaNaviziSTavyApArakartari ( maraNAnukUlatvaprakArakakRtiviSayIbhUtavyApArakartAre ) vadhakartRtve prAptepyuktasthale= khaDgAbhighAtasya khaDgAbhighAtatveneSTasAdhanatvakRtisAdhyatvadhI viSayatAsthale khaDgAbhighAte mara NAnukUlatvena kRtiviSayatvAbhAvAduktahiMsAlakSaNasya = maraNAnukUlakhena kRtiviSayatvasyAvyAptirastyeva. ayaM bhAvaH -- khaDUgAbhighAte khaDgAbhighAtatvenApISTasAdhanatyakRtisAdhyatvadhIviSayatAyAM satyAM paraprANaviyoge jAte tAdRzavyApArakarturvadhakartRtvaM prApnoti hiMsAlakSaNe tu maraNAnukUlatvena kRtiviSayatvasya pravezAd tAdRzavyApAre ca maraNAnukUlatvena kRtiviSayatvasyAbhAvAddhisAlakSaNasyASvyAptiH spaSTaiva na cAvyAptiriSTA tAdRzavyApArakarturapi saMpUrNaprAyazcittasya nirvivAdatayA tatprayojakatAdRzakhaDgAbhighAtasyApi hiMsAlakSaNalakSyatvAvazyakatvAdityarthaH / nanu kRteryad viziSTaviSayaktvam = maraNAnukUlavyApAravinakatvaM tad vyApAravizeSaNIbhUtaM phalaM yanmaraNaM taniSThA yoddezyatAkhyaviSayatA tAdRzaviSayatAnirUpakatve sati vyApAraniSThA yA sAdhyatAkhyaviSayatA tannirUpakatvameva, maraNe uddezyatA vartate sA coddezyatA kRtinirUpitaiveti kRtau maraNaniSThoddezyatA nirUpakatvaM vyApAre sAdhyatA vartate sA sAdhyatApi kRtinirUpitaiveti kRtau vyApAraniSThasAdhyatAnirUpakatvamapi vartate evaM ca kRtermaraNAnukUlatvaM prAptaM tathA cAnukUlatAsaMbandhena maraNavaiziSTyaM kRtau vartate sAdhyatArUpakRtiviSayatA ca vyApAre vartate iti anukUlatAsaMbandhena maraNavaiziSTayasya sAdhyatArUpakRtiviSayatAvacchedakatvAbhAvepi prApte na viziSTakartRtvasya vadhakatRtvasyAnirvAha: - kRtireva kartRtvaM kRtau ca maraNAnukUlatvaM prAptameva evaM ca maraNodezenAnuSThIyamAnatvasya maraNakAmanAdhIna kRtiviSayatvarUpatvaM prAptaM tathA coktasthale maraNoddezenAnuSThitasya khaDgAbhighAtasya yat kRtiviSayatvaM tat maraNakAmanAdhIna kRtiviSayatvameva maraNakAmanAdhInakRtiviSatvameva hi maraNodezenAnuSThIyamAnatvamastIti noktakhaDgAbhighAte hiMsAlakSaNasyoktA'vyAptirityA - zaGkyAha- na ceti / parihAramAha - brAhmaNamiti, 56 brAhmaNaM na hanyAt " ityatra hantermaraNA " Aho Shrutgyanam" Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtervyApAraviSayakatvam ] vyutpattivAdaH / (409) kRtiviSayatvarUpataiveti vAcyam, "brAhmaNaM na hanyAt" ityAdau dhAtvarthatAvacchedakasya maraNastha svoddezyakatvasaMbandhena kRtAvanvayasaMbhave. eva niruktaviziSTakartRtvasya niSedhavidhiviSayatvasaMbhavAtU, vyApAravizeSaNatayopasthitasya kRtyaMze vizeSaNatayA'nvayasya vyutpattiviruddhatvAt / atha maraNopalakSitavyApArakartRtvasya tAhazaniSedhaviSayatvepi na kSatiHanyoddezena nArAcakSepasyApi brAhmaNamaraNopadhAyakasya narakasAdhanatvAt, paraM tu maraNaprAyazcittavidhereva tadaviSayakatvamupapAdanIyaM tacca maraNoddezena tadanukUla. vyApArakartRtvabodhakasya zabdasya tadvidhAvantarbhAve evopapadyate iti cet?, evamapi nukUlavyApArArthakatvAd dhAtvarthatAvacchedakaM maraNameva tasya maraNasya svoddezyakatvasaMbandhena yadi kRtAvandhayaH syAttadaiva niruktaviziSTakartRtvasya-vadhakartRtvatyaitaniSedhavidhiviSayatvaM saMbhavati na tvanukulatAsaMbandhenApi kRtAvanvaye, ayaM bhAvaH- kartRtvaM kRtireva brAhmaNavadhoddezyakA ca yasya kRtirbhavati taM pratyeva " brAhmagaM na hanyAt / " iti niSedhavidhiH pravartate na tu kevalaM brAhmaNavadhAnukUlakRtimantaM pratyapi : brAhmaNavadhAnukUlakRteH sahAyAdau tathA brAhmaNavadhamanorathakAlepi saMbhavAt tatra tadA niSedhavidheH pravRtteranabhimatatvAt, svodezyakatva saMbandhena ca maraNasya vyApAre vizeSaNa ve tu kRtau vizeSaNatvaM na saMbhavati " ekatra vizeSaNatayAnvitasyAnyatra vizeSaNatvAsaMbhavAt " iti vyutpattivirodhAt tathA coktarItyA viziSTakartRtvanirvAhe pratipAditepi tasya niSedhavidhiviSayatvaM na saMbhavatIti doSApattiH prAptetyarthaH / nanu svoddezyakatvasaMbandhena maraNasya vyApAravizeSaNatve kRtau vizeSaNatvAsaMbhavepyupalakSaNatvaM tu saMbhavatyeva tathA ca maraNopalakSita yad vyApAraviSayakaM kartRtvaM (kRtiH)tasyoktaniSedhaviSayatvasvIkArepi kSati sti. tacca saMbhavatyevetyAzaGkate- atheti / nanvevamanyoddezena nArAcakSepAd yatra brAhmaNamaraNaM tatrApi brAhmaNamaraNasyopalakSagatvasaMbhavAt tAdRzavyApArakartRtvasyApyuktaniSedhaviSayatvaM bhavivyatItyAzaGkyeSTApattyAha- anyoddezeneti,brAhmaNamaraNopadhAyakasya brAhmaNamaraNarUpaphalajanakasyAnyoddezenApi nArAcakSepasya narakasAdhanatvAt tAdRzavyApArakartRtvasyoktaniSedhaviSayatvaM tviSTameva kiM tu maraNarUpapApaprAyazcittavidhiviSayatvaM neSTamiti maraNaprAyazcittavidhereva tadaviSayakatvam anyoddezenayannArAcakSepAda brAhmaNamaraNaM jAtaM tadaviSayakatvamupapAdanIyaM tasya bhAvinarakasattvepi tAdRzavAyazcittasyAbhAvAt, tabopapAdanaM maraNoddezena tadanukala-maraNAnukUlavyApArakartRtvabodhakasya zabdasya tadvidhau-maraNaprAyazcittavidhAvantarbhAva eva saMbhavati-- 'maraNoddezena maraNAnukUlavyApArakartA saMpUrNa mrnnpraayshcittmaacret| ityevaM prAyazcittavidhivAkyanirmANe evoktaM tadaviSayakatvamupapadyate tathA 'cAnyoddezena nArAcakSepAd brAhmagavadhe jAte tAdRzanArAcakSeparUpavyApAre maraNAnukUlatvasya sattvepi maraNoddezyakatvaM nAstIti na tAdRzavyApArakartuH prAyazcittavidhiviSayatvamityarthaH / tacantadavimayakatvaM ca / uttaramAha-evamapIti, evamapi maraNopalakSitavyApArakartRtvasya tAdRzaniSedhaviSaya "Aho Shrutgyanam" Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (410) sAdarza: [ tRtIyAkArakebrAhmaNamaraNakAmanayA yatra na tanmaraNAnukUlavyApArAnuSThAnama'pi tu phalAntara. kAmanAdhInatanmaraNAnukUlavyApAratvaprakArakacikIrSayA tadanuSThitaM tatrAvyAptiretanmate ducAraiva / tatrApi saMpUrNasyaiva prAyazcittasyA'caraNAdalakSyatopagamAsaMbhavAditi / __ maivam - yatra hi maraNAnukUlavyApAratvena kRtisAdhyatAdhIstatreva yatra vyApAravizeSatvenaiva taddhIstatrApi maraNarUpaphalakAmanAdhInavyApAraviSayiNI kRtirmaraNAnukUlatvena vyApAramavagAhate-kRteH : kAmanAviSayaphaloparAgeNopAyaviSayatopagamAt, vizva laphalabhAnopagame yatra tRptikAmanayA bhojanaM phalAntarakA manayA ca gamanamavagAhamAnA samUhAlambanakRtistatra 'tRptaye gamanaM karoti ! tvasvIkArepi yadA brAhmaNamaraNakAmanayA na brAhmaNamaraNAnukUlo vyApAraH kRtaH kiM tu tadIyadhanagrahaNAdirUpaphalAntarasya kAmanAdhInA yA brAhmaNamaraNAnukUlavyApAratvaprakArakacikIrSAsAhmaNamaraNAnukUlavyApAraviSayakecchA tayA maraNAnukUlavyApAraH kRtastatra brAhmaNadhanagrahaNasyaivoddezyasvenaM brAhmaNamaraNasyoddezyasvAbhAvAt tAdRzavyApAra kartuH prAyazcittavidhiviSayatvaM na saMbhavatIti tatra prAyazcittavidheravyAptiretanmate prAptA, na cA'vyAptistatreSTA tAdRzasthalepi saMpUrNaprAyazcittasyeSTatvena tAdRzavyApArakarturalakSyatvasvIkArAsaMbhavAdityarthaH / prathamAthazabdenAzaGkitaM pAriharati- maivamiti, yatra vyApAra maraNAnukUlavyApAratvena kRtisAdhyatAjJAnaM bhavati tatra yathA maraNarUpaphalakAmanAdhInavyApAraviSayA kRtiApAra maraNAnukUla. svenAvagAhate iti tAdRzavyApArasya hiMsAlakSaNalakSyatvaM tatkartuzca prAyazcittavidhiviSayatvaM bhavati tathaiva yatra khaDgAbhighAte khaDgAbhighAtatvenaiva taddhI:-kRtisAdhyatAjJAnaM tatrApi maraNarUpaphalakAmanAdhInavyApAraviSayA kRtiH khaDgAbhighAtavyApAra maraNAnukUlavyApAratvenaivAvagAhate iti tAhazavyApArasya hiMsAlakSaNalakSyatvaM tatkartuzca prAyazcittavidhiviSayatvaM bhavatyevetyarthaH / maraNarUpakAH manAdhInavyApAraviSayakakRtervyApArasya mara gAnukUlatvenAvagAhane hetumAha- kRteriti, kRteryopA. yaniSayatA vyApAraviSayatA bhavati sA kAmanAviSayaphaloparAgeNa-kAmanAviSayIbhUtaphalakSiyatApUrvakameva bhavati tathA cAtra kRteH khaDgAbhighAtaviSayatvaM maraNarUpaphalAnukUlatvenaiva prAptamiti khaDyAbhighAtasya hiMsAvyArAratvaM prAptameveti noktadoSApatirityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- viza Dvati, yadi kRteH kAmanAviSayIbhUtaphalaviSayatApUrvakaM tAdRzakalopAya ( vyApAra ) viSayatA na syAt ( phaloparAgeNopAyaviSayatA na syAt ) kiM tu vizRGkhalarItyA phalabhAnaM syAt phala syopAyavizeSagatvena bhAnaM na syAttadA yatra samUhAlambanA kRttistRptikAmanayA bhojanaM phaLA starakAmanayA ca gamanamavagAhate- 'tRptaye mojanaM madiSTasAdhanaM phalAntarAya gamanaM madiSTasAdhanam iti tatra 'tRptaye gamanaM karoti / ityapi vyavahAraH syAt- bAdhakAbhAvAt- tRptigamayora "Aho Shrutgyanam" Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtervyApAraviSayakatvam ] vyutpattivAdaH / (411: " 'iMtiM vyavahArApatteH upAyAMzaH phalasyAnukUlatvaM saMbandhaH prakAro vetyanyadetat, evaM ca maraNAvacchinnavyApAraviSayakatvamubhayatraiva kRteriti vizeSaNAvacchinnaviSayaka kRtimattvarUpaM viziSTakartRtvamubhayasthale niSpratyUham / maraNoddezenAnuSThIyamAnatvamapi maraNAnukUlatvoparAgeNa kRtiviSayatvarUpameva lakSaNaghaTakamiti na kAcidanupapattiH / recoserdvArA paikAnukUlakRtimatopi na pAkAdikartRtvamiti tat kriyAkartRtvaghaTakakRtiniSThatadanukUlatve evA'dRSTAdvArakatvamapekSitaM na tu kriyAniSThaphalAnukUlatve tadapekSitamiti vyApAraniSThamaraNAnukUlatve'dRSTAdvArakatvarUpamaNikAroktapisamUhAlambana kRtiviSayatvAt na caitadiSTamiti kRterupAyaviSayatA kAmanAviSayaphaloparAgeNa svIkArya tathA ca gamanakAmanAviSayIbhUtaphalatvaM tRpterna saMbhavati kiM tu phalAntarasyaiva, tRptestu bhojanakAmanA viSayIbhUtaphalatvameveti kRtestRptirUpaphaloparAgeNa bhojanarUpo pAyaviSayataiva bhavati na tu gamanarUpopAyaviSayateti ' tRptaye bhojanaM karoti ' ityeva vyavahAra upapadyate ' tRptaye gamanaM karoti' iti vyavahArApattirnAstItyevamuktasthale kRteH khaDgAbhighAtarUpopAyaviSayatApi maraNarUpaphaloparAgeNaitra bhavatIti tAdRzakhaDgAbhighAtasyApi hiMsAlaM prAptamevetyarthaH / nanu 'tRptaye bhojanaM karoti' ityAdAvupAyAMze = bhojanAdivyApAre yat tRptyAdyanukUlakhaM tat saMbandhabhUtaM vA prakArabhUtaM vetyAzaGkyAtropekSAmAha - upAyAMza ityAdinA / upasaMharati- evaM ceti, ubhayatra yatra khaDgAbhighAtasya khaDgAbhighAtatvena kRtisAdhyatvaM yatra ca maraNAnukUlavyApAratvena kRtisAdhyatvaM tatrobhayatraiva kRtermaraNAvacchinna ( anukUla ) vyApAraviSayakatvamastyeveti tAdRzavyApArakaturayuktobhayasthale vizeSaNa / vacchinna viSayakakRtimattrarUpam = saraNAvacchinnavyApAraviSayaka kRtimattvarUpaM viziSTakartRtvam=vadhakartRsvamastyeveti na kAcidanupapattiH / nanu hiMsAlakSaNe hi mara. NodezenAnuSThIyamAnatvasya nivezosti na tu phaloparAgegetyAdikasya yena tvaduktarItyA doSaparimaraNoddezenAnuSThIyamAnatvaM hAraH syAdityAzaGkayAha- maraNodezeneti, hiMsAlakSaNaghaTakaM yad vyApAravizeSaNaM tad maraNAnukUlatvoparAgeNa kRtiviSayatvarUpam = maraNAnukUlakRtiviSayatvarUpa' ityatra '"maraNahyAnukUlatvam" mevAstIti na kA cidanupapattirityarthaH / phalasyAnukUlatvam LC ityapi pAThaH, prakRte maraNaM phalameva / yadyapIti - adRSTadvArA pAkAnukUlakRtimatopi pAkAdikartRtvaM na bhavatIti tattat kriyAka tRtvaghaTakA yA kRtistAdRzakRtiniSThaM yat tattat kriyAnukUlatvaM tasminnevAdyaSTAdvArakatvaM vizeSaNamapekSitamasti na tu kriyAniSThe phalAnukUlatve anyathA ( yadyadRSTAdvArakatvaM kriyAniSTaphalAnukU vizeSaNaM syAt kRtiniSThapAkAdivyApArAnukUlatve ca vizeSaNaM na syAttadA ) yaH puruSaH pokArtha vyApAraM na karotyadRSTadvArA ca pAkAnukUlakRtimAnasti pAkAnukUlAdRSTajanakamantrAdidvAroM pAkasaMpAdakatvAt tasyApi pAkakartRtvaM syAd na caitadiSTam, tathA ca maNikAreNa hiMsAla "Aho Shrutgyanam" Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (412) sAdarza: [tRtIyAkArakevizeSaNasya na kartRtAghaTakatvam, tathApyanuSThIyamAnatvapraviSTakRterevA'dRSTAdvArakamaraNAnukUlatvaM vivakSitaM viziSTakartRtvaM cA'dRSTAdvArakatvavizaSitamaraNAnukUlatvena kRtivizeSaNena ghaTitamiti mishraashyH| tathA caivaM paryavasitam-hinasteH pravRttinimittaM maraNarUpaphalAvacchinnavyApAratvameva "na hiMsyAt" ityAdau phalaviziSTasvanirUpitakartRtvasaMbandhena hinastyAdharthasyAniSTavizeSasAdhanatvaM pratIyate, zyenasya hinastyAdyarthatvapi na tasya tA. zakAraNatAvacchedakasaMbandhena kacidapi sattvam- tatkarturadRSTAdvArakAnukUlatAghaTitaphalakartRtvaviraheNa viziSTAkartRtvAditi nA'niSTavizeSa prati hiMsAtvena sAdhanatvamiti na kriyAyAM vidhyarthAnvayamatepi zyenavidhyarthabAdhaH / / kSaNe yad vyApAraniSThe maraNarUpaphalAnukUlatve'dRSTAdvArakatvaM vizeSaNa prakSiptaM tat yadyapi kartRtAghaTakaM nAsti-kriyAniSThaphalAnukUlatvaghaTakatvena kRtiniSThakriyAnukUlatvaghaTakatvAbhAvAt tathApyanuSThIyamAnatvaghaTakA yA kRtistaniSThaM yanmaraNAnukUlatvaM tasminnevA'dRSTA'dvArakatvaM vizeSaNa vivakSitamasti viziSTakartRtvam-vadhakartRtvaM ca kRtivizeSaNenA'dRSTAdvArakatvaviziSTamaraNAnukUlatvena ghaTitamasti-adRSTAdvArakamaraNAnukUlakRtijanyavyApArakartA hiMsaka iti bodhodayAditi evaM cAhaSTAdvArakatvavizeSaNasya kartRtAdhaTakatvaM labhyate iti mizrAzayaH / tathA ca kartRtvamadRSTAdvArakamapekSyate anyathA zyenakarturapi vadhakartRtvaprAptyA saMpUrNaprAyazcittaM syAditi bhAvaH / yaH khalu mantrAdidvArA pAkaM karoti so'dRSTadvArA pAkAnukUlakRtimAn vijJeyaH / anuSThIyamAnatvaM ca kRtiviSayatvamevetyanuSThIyamAnatvasvarUpe kRtipravezo vijnyeyH| paryavasannamarthamAha-tathA ceti, maraNAnukUlavyApAra eva hiMsAryakadhAtvarthaH / " na hisyAt " ityatra ca janakatAsaMbandhena phalaviziSTaM yatsvaM vyApAraH adRSTAdvArakamaraNAnukUlavyApArastAdRzavyApArakartRtvasaMbandhena hinastyAdyarthasya hiMsAyA aniSTavizeSasAdhanatvam-narakAdisAdhanatvaM pratIyate arthAt adRSTAdvArakamaraNAnukUlavyAparakarturaniSTaM bhavatIti pratIyate,hiMsake uktavizeSakartRtvena vartamAnA hiMsA tatrAniSTaM narakAdikamutpAdayantI tena kartRtvasaMbandhenAniSTasya sAdhanaM bhavatItyarthaH / zyenazca zatrumaraNArthameva kriyate iti zyenasya hinastyAdyarthatvepi hiMsArthavyApArarUpatvepi na tasya-zyenasya tAdRzakAraNatAvacchedakasaMbandhena uktaphalaviziSTavyApAranirUpitakartRtvasaMbandhena kacidapi sattvaM yena zyeno'niSTasAdhanaM syAdityarthaH / uktasaMbandhena zyenasya sattvAbhAve hetumAha-tatkarturiti, zyenakarturadRSTA'dvArakAnukUlatAghaTitaphalakartRtvAbhAvena viziSTakartRtvAbhAvAta adRSTA'dvArakavadhakartRtvAbhAvAt. zyenakarturadRSTadvariva vadhakartRtvAt zyenakartari saMbandhabhUtamadRSTAdvArakamaraNaviziSTavyApArakartRtvameva nAsti yena tAdRzakartRtvasaMbandhena zyenasya sattvamaniSTasAdhanatvaM ca syAdityarthaH / tathA ca zyenasyAniSTasAdhanatvepi hiMsAsvenA'niSTasAdhanatvaM nAsti zyenasya hiMsAphalakatvena hiMsArUpatvAbhAvAt / tathA ca vidhyarthasya iSTasAdhanatvasya kriyAyAmevAnvayo bhavatItyasmin "Aho Shrutgyanam" Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyenayAgaviSayakavicAraH] yutpttikaadH| vastutaH zyenAnukUlakRtermaraNaprayojakatvameva na tu maraNakAraNatvam-anyathAsiddhatvAda, maraNopalakSitAnyakartRkakhaDgAbhighAtAdirUpavairivadhaM pratyeva zyenasya hetutAyA vedena bodhitatvAt / kriyAjanyakAyeM takriyAnukUlakRtihetutAyA niyamopa khaDgAbhivAtAdAveva zyenakRterhetutvAt / tathA cA'niSTavizeSaphalajanakatovacchedakapratyAsattipraviSTamaraNAnukUlatvaM maraNajanakatvameva na tu prayojakatvama. ato'dRSTAdvArakatvaM na tatra nivezanIyam, kAraNatvaparyantanivezalAbhAyaiva vA tadupAdAnam / yadi. ca viziSTAnvayaparatAyA vede autsargikatvena vadhasAdhanatAmatepi " zyenenAbhicaran yajeta " ityatra zyenayAgakriyAyAmaniSTasAdhanatvAbhAvAt zyenayAge vidhyarthasya iSTasAdhanatvasya bAdho nAstyeva, zyenayAgaprayojyazatrumaraNasyaiva hiMsAtvenA'niSTasAdhanatvAdityarthaH / phalaviziSTasvanirUpitakartRtvasaMbandhenAniSTasAdhanatvamastIti tasya saMbandhasya kAraNatAvacchedakasaMbandhatvaM vijJeyam / - siddhAntamAha-vastuta iti, zyenAnukUlakRtermaraNakAraNatvAmAve hetumAha-anyatheti / anya. thAsiddhatve hetumAha-maraNopalakSiteti, zyene kRte maraNalakSyabhUtazatrau zyenaprabhAvAdanyena kenApi khagAdyabhighAtaH kriyate tena ca tasya zatrormaraNaM bhavatIti cairivadhakAraNIbhUtakhaDgAbhidhAtAdikaM pratyeva vedena zyenasya kAraNatvaM bodhyate na tu sAkSAnmaraNaM pratIti maraNaM pratyanyathAsiddhatva prAptam / kAryakAraNayorabhedopacAreNAtra khaGgAbhighAtasya vairivadharUpatvamuktam--" khaGgAbhighAtAdirUpavairivadham " iti / nanu yathA saMyogAnukUlakriyAjanyasaMyoge saMyogAnukUlakriyAnukUlakRtehetutvamastyeva evaM khaDgAbhighAtajanyazatrumaraNe tAdRzakhagAbhighAtakAraNIbhUtazyenAnukUlakRterapi kAraNatve prApte zyenasya zatrumaraNaM prati kAraNatvaM syAdevetyAzaGkyAha-kriyAjanyeti / tathA cAniSTavizeSarUpaphalasya yo janakatAvacchedakasaMbandha ukta phalaviziSTasvanirUpitakartRtvasaMbandhaH ( adRSTAdvArakamaraNAnukUlavyApAranirUpitakartRtvaM saMbandhaH) taGghaTakaM yanmaraNAnukUlatvaM tanmaraNajanakalameva na tu maraNaprayojakatvaM zyenasya ca maraNaprayojakatvamevAsti na tu maraNakAraNatvamityuktasaMbandheH kAraNatvanivezenaiva zyenanyavacchede jAte tatra uktamaNikRddhiMsAlakSaNe zyenavyavacchedAya * adRSTAdvArakatvam ' vizeSaNaM na nivezanIyamityarthaH / pakSAntaramAha-kAraNatveti, uktasaMbandhakoTau kAraNatvanivezalAbhAyaiva adRSTAdvArakatvavizeSaNasyopAdAnamasti / kiM vA kAraNatvaparyantalAbhAyaivA'dRSTAdvArakatvavizeSaNasyopAdAnamasti kAraNatvalAbhastu saMbandhakoTI kAraNatvanivezenApi jAta evetyadRSTAdvArakatvavizeSaNaM na nivezanIyamityarthaH / nanu vedavAkyena viziSTAnvaya eva pratipAdyate viziSTAnvayasthale ca vizeSaNepyanvayo bhavatyeveti " zyenenAmicaran yajeta " iti zrutyA zyenasya maraNasAdhanIbhUto yo vadhaH khaDgAbhighAtastatsAdhanatAbodhanena maraNAnukUlakhagAbhighAtarUpavadhavizeSaNIbhUtaM yanmaraNaM tAdRzamaraNasAdhanatvamapi pratyAyyate iti zyenasya maraNakAraNatvameva prAptaM na tu maraNaprayojakatvamityAzaGkyAha-yadi ceti / uttaramAha-tadA "Aho Shrutgyanam" Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 414 ) sAdarza: [ tRtIyAkArakebodhakazrutyA vizeSaNIbhUtamaraNasAdhanatApi zyenasya pratyAyyate tadApi zyenAnukUla kRtermaraNasAdhanatvamaprAmANikameva- kriyAjanaka kRte stajjanyajanakatAniyamasyAsprAmANikatvAt / 'athA'nyoddezena nArAcakSepakarturviziSTaviSayakakRtimattvaghaTita viziSTakartRtAvira - hepi yathArdhavadhajanyapApaprAyazcittaM tathA zyenakarturviziSTA'kartRtvAt pApArdhasthAvaiyakatvAdU balavadaniSThAnanubandhitvabAdho durvAra eveti cet ?, na-akAmakRtepyardhaprAyazcittasmaraNena maraNAvacchinnavyApArasya viSayatAmanantarbhAvya viziSTajanakakRtimattva saMbandhena nyUnapApe svatantrahetutvakalpanAt tadbalena viziSTAkartuH zyenakarturdisAjanya pApAnutpatteH / na ca lAghavena maraNopalakSitavyApArajanakatvameva pratyAsattimadhye nivezyatAmiti vAcyam, zrutyarthabAdhApAdakalAghavasyAprayojapIti, zyenasya maraNakAraNatve prAptepi zyenAnukUlakRtermaraNakAraNatvamaprAmANikamevetyarthaH / atra hetumAha-kriyAjanaketi, kriyAjanakakRteH kriyAjanyaM yanmaraNAdirUpaphalaM tajjanakatApi bhavatIti niyamasyA'prAmANikatvAt / tasmAcchayenasya khaDgAdyabhighAtaM pratyeva kAraNatA na tu maraNaM pratIti na zyenakartuH saMpUrNaprAyazcittaprasaGga ityarthaH nanvanyoddezena nArAcakSepAd yatra brAhmaNamaraNaM bhavati tatra viziSTaviSayakA = maraNAnukUlA yA kRtistAdRzakRtimattvaghaTitam = tAdRzakRtimattvarUpaM yad viziSTakartRtvaM vadhakartRtvaM tadabhAvepi yathA tAdRzanArAcakSepturardhavadhaprAyazcittaM bhavati tathA zyenakarturapi viziSTAkartRtvAt = cadhakartRtvAbhAvepi zatrumaraNArthameva zyenAnuSThAnAt pApArdha syAdeva tathA ca zyenasya balavadaniSTAnanubandhitvaM na syAditi zyenavidhyarthabAdhaH prasajyetetyAzaGkate - atheti / pariharati-neti, kAmakRte pApe kAmakRtapApApekSayA'rdhaprAyazcittaM bhavatIti kAmakRtapApasya saMpUrNaprAyazcitte hetutvaM kalpyaM maraNAvacchinnavyApArasya = kAmakRtamaraNAnukUlavyApArasya viSayatAma'nantarbhAvyA'kAmakatamaraNAnukUlavyApArasya ca nyUnapApe pRthageva hetutvaM kalpyamiti tadbalena = uktahetuhetumadbhAvakalpanAbalena zyenakartari saMbandhabhUtasya viziSTajanakakRtimattvasya = maraNoddezyakamaraNajanaka kRtimattvasyA'bhAvAdddviziSTAkartuH =maraNajanaka khaDgAdyabhighAtAdyanukUlakRtirahitasya zyenakartuH hiMsAjanyaM pApaM notpadyate yatra puruSe viziSTajanakakRtimattvaM bhavati tatraiva pApamutpadyate ityarthaH / nanu maraNAnukUlavyApArasya maraNAnukUlavyApArajanakakRtimattvasaMbandhena pApotpattiM prati hetutve hyakAmakRtavyApAreNa maraNasthale'rdhaprAyazcittaprayojakapApotpattiM prati pRthag hetutvakalpanApattyA gauravaM syAditi tadapekSayA maraNopalakSitavyApArajanakakRtimattva saMbandhena vyApArasya pApotpattiM prati hetutvaM kalpyatAm evaM ca pRthak pRthag hetuhetumadbhAvakalpanApekSA nAstIti lAghavaM syAdityAzaGkyAhana ceti / parihAramAha-- zrutyartheti, evaM hi zyenasyApi zatrumaraNecchayevAnuSThAnena zyenavyApArasyApi maraNopalacitatvAt zyenasyApi pApajanakatvaM syAt tathA ca zyenabodha kazrutyarthasyeSTasAdhana "Aho Shrutgyanam" Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyenayAgaviSayaka vicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 415 ) katvAt / vedasyale viziSTAnvayasyAtsargikatvepi zyenasya maraNajanakatve vidhyarthabAthaprasaGgena maraNaM prati zyenasyAnyathAsiddhatAyA evopagantavyatayA tasya janakatAgarbhahinastyarthatAvacchedakarUpazUnyatAyA vyApa sUpapAdatvAt / na ca yadi khaDgAbhighAtajana kA'dRSTavyavahitasya zyenasya maraNe'nyathAsiddhatvaM tadA hananakartRvyApAropi tatrAnyathAsiddhaH syAt yazca vyApAro maraNe'vyavahitasAdhanaM tatra taddhetuH kRtirevAnyathAsiddheti maraNakAraNavyApArakAraNakRtimakhaM na kasyApi hetuH syAditi vAcyam, taNDulaviklittyAdirUpaphalavyavahitasyApi tuSAdiprakSepasya tatkaraNadazAyAm 'pacati' ityAdivyavahArAnurodhena yathA'nanyathAsiddhatvaM tathA khaDgaprakSepAdikaraNadazAyAm 'hanti' itivyapadezAnurodhena tatra vyavahitasyApi maraNe'nanyathAsiddhatvamavazyAbhyupeyamiti sAmaJjasyAt / vasya bAdhaH syAd na cetadiSTamiti naitAdRzaM lAghavamiSTamiti pRthak pRthageva hetutvaM kalyyamityarthaH / vedasthale ti - vedasthale viziSTAnvayasyautsargikatvena zyenasya maraNasAdhanIbhUtakhaDgAdyabhighAtaM prati sAdhanatvena vizeSaNIbhUtamaraNaM prati sAdhanatve prAptepi yadi zyenasya maraNajanakatvaM syAttadA zyenavidhyarthasya = iSTasAdhanatvasya bAdhaH syAd na caitadiSTamiti maraNaM prati zyenasyAnyathAsiddhatvameva tathA ca tasya yenasya janakatAgarbhaH = maraNajanakatAviziSTo yo hinastyarthaH = maraNAnukUlavyApArastAdRzahinastyarthatAvacchedakaM yadrUpam = maraNAnukUlavyApArasvaM tacchUnyatvamapi prAptamiti na zyenasya pApajanakatvaM na vA zyena karturhisAmUlakaprAyazcittaM bhavatItyarthaH / zyenaprayuktarAtruhiMsayA tu narako matyeveti vijJeyam / nanu yadi zyenasyAdRSTavyavadhAnena maraNe'nyathAsiddhatvaM tadA hananakartRvyApArasyApi tatrabharaNe'nyathAsiddhatvaM syAt pIDAdinA vyavadhAnAt tAdRzavyApArasya pIDAmAtrajanakatvAt pazca vyApAro maraNe'vyavahitasAdhanaM taddhetubhUtA kRtirapi tatrAnyathAsiddhaiva syAt tAdRzavyApAraviSayakakkatyanantaraM kaTibandhanazastramahaNAdInAmAvazyakatvena tairvyavadhAnAditi maraNakAraNIbhUtavyApArasya kAraNIbhUtA yA kRtistAdRzakRtimattvamapi zyenavat na kasyApi pApastha hetuH syAt na caitadiSTamiti yathA vyavahitasyApyetAdRzakRtimattvasya pApajanakatvaM tathA'dRSTena vyavahitasyApi zyenasya pIpajanakatvaM yuktamityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- taNDuleti, tatkaraNadazAyAm = tuSAdiprakSepa karaNadazAyAm / yathA tuSAdiprakSepakaraNadazAm 'pacati' itivyavahArAt tuSAdiprakSepasya vilittirUpaphalavyavahitasyApi nA'nyathAsiddhatvaM tathA khaDgAbhighAtadazAyAm "hanti itivyavahArAt na khaDgAbhighAtasya maraNe'nyathAsiddhatvam / zyenasya ca maraNe'nanyathAsiddhatve na vidhyarthabAdhaH syAt zyenAnuSThAnakAle 'hanti' iti vyavahArAbhAvAca maraNe zyenasyA'nyathAsiddhatvamevetyarthaH : / "Aho Shrutgyanam" Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 416) sAdarza: [ tRtIyAkAraketaNDulakrayaNadazAyAm 'pacati'ityAdyabhAvavat khaDgAdinirmANadazAyAm hanti' itya'vyavahArAt tavyApAro maraNe'nyathAsiddhatayA na hiMsA / vyAghramaraNoddezena kRto yantrArpaNAdiryathA tatra devAdgavAdimaraNepi na hiMsArUpastathA na vyAghrAdi. hiMsArUpopi- tatkaraNadazAyAm 'hanti' ityaprayogAt / atathAtvepi tanmaraNoddezyakA'dRSTAdvArakatanmaraNaprayojakakRtijanyavyApArasthApi hiMsAvat pApajanakatvAduktasthale govadhAbhisaMdhAne govadhaprAyazcittA''caraNamityavadheyam / . evaM ca 'caitraH pacati' ityAdau viSayatAghaTitakartRtvabodhanirvAhAya yathA kRtI pAkAderupadhAyakatvaviSayitvobhayasaMbandhanAnvayaH, viSayitAyAH saMbandhatvepyupadhAyakatvaniveza Avazyaka:- pAkAdyaniSpattisthale 'pacati-pazyAta' ityAdiprayogasya prAmANyavArakatvAt, tathA 'caitreNa pacyate' ityAdAvapi tRtIyArthakRterjanya : taNDuleti-- khaDgAdinirmANadazAyAm 'hanti' iti vyavahAro na bhavati tadvyApAraH= khar3agAdinirmANavyApAro na hiMsA na vA nirmANakartuH prAyazcittamityarthaH / asmin yantre praviSTo vyAghro mariSyatIti gRhyatAmayaM yantra ityevaM yatra vyAghramaraNodezenApi yantrArpaNa kRtaM tatra tasmin yantre daivAt praviSTagavAdimaraNepi sati yathA yantrArpaNavyApAro na gohiMsArUpastathA tasmin praviSTavyAghramaraNepi na vyAghrahiMsArUpa:- tatkaraNadazAyAm-yantrArpaNakaraNadazAyAm 'hanti' iti prayogavyavahArayorabhAvAt, na vA yantrArpaNakartuH prAyazcittamityAha- vyAghramaraNeti / atathAtvepIti- yatra paramaraNArtha kRtena vyApAreNa maraNaM na jAtaM tatra tAdRzavyApAsthA'tathAttvepi3 ahiMsArUpatvepi kiM vA maraNarUpaphalAnutpAdakatvepi tAdRzasya tanmaraNoddezyakAdRSTAdvArakatanmaraNaprayojakakRtijanyavyApArasya hiMsAbad yathA pApajanakatvaM bhavati tathoktasthale vyAghramaraNoddezena yantrArpaNasthale yadi govadhAbhisaMdhAnaM bhavati tadA tasmin yantre gomaraNe sati govadhaprAyazcittaM bhaktyevetyarthaH / vyAghramaraNodezena yantrArpaNasthale vyAghramaraNepi na sad vyAghrAdihiMsArUpo govadhAbhisaMdhAne tu govadhaprAyazcittamityuktavaiSamye govadhasya prAbalyameva heturityunneyam / upasaMharati- evaM ceti, " caitraH pacati / ityatra pAkaviSayaka( pAkAnukUla )kRtimAMzcaitra ityAkArakabodho jAyate tanihAya kRtau upadhAyakatva (janakatva ) viSayitvaitadubhayasaMbandhana yathA pAkasyAnvayo bhavati, kRtau viSayitvaM janakatvaM cAstyeva, saMbandhamadhye upadhAyakatvanivezasya phalamAha- viSayitAyA iti, pAkAdyaniSpattisthalepi kRtau viSayitAyAH sattvena viSayitAsaMbadhena kRtau pAkAnvayasaMbhavAt "pacati' ityAdiprayogasya prAmANyaM syAt. na caitadiSTamiti saMbandhe upadhAyakatvanivezaH kAryastathA ca pAkAdyaniSpattisthale kRtau pAkAdijanakatvAbhAvAta 'pacati. pazyati' ityAdiprayogasya prAmANya na bhavati, prakRtamAha-tatheti. tathA 'caitrega pacyate' ityatra tRtIyArthakRterjanyatvaviSayatvetadubhayasaMbandhena pAkAdAvanvayo bhavati, pAke kRtijanyatvaM kRtiviSayatvaM. "Aho Shrutgyanam" Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAvibhaktyarthavicAraH] vyutpttivaadH| tvaviSayatvobhayasaMbandhenAnvayo bodhyaH ( paakaadau)| kRtijanyatvasya tRtIyArthatve janyatvasaMbandhamadhye eva svanirUpakaviSayatvaM pravezanIyam / kRtiviSayatvameva vA tuMtayiArthaH, svanirUpakajanyatvaM viSayatAyAH saMbandhamadhye'ntarbhAvanIyam / __ 'kASThena pacati ' ityAdau karaNatvaM tRtIyArthaH, tacca vyApAravatkAraNatvam, vyApAre kartRvyApArAdhInatvaM nizamIyam, anyathA karturapi karaNatApattyA 'caitrazcaitreNa pacati ' ' kASThaM caitreNa pacati' ityAdiprayogApatteH / na ca kartu. zceSTAdirUpavyApArasya tadIyakRtyAdirUpavyApArAdhInatayA tadvizeSaNadAnapi kartuH karaNatvaM durvArameveti vAcyam, svabhinnatvena kartuvizeSaNIyatvAt / cAstyeva, atrApi pAkAdyaniSpattisthale 'pacyate' ityAdiprayogaprAmANyaparihArAya saMbandhamadhye janyatvaniveza Avazyaka evetyarthaH / pakSAntaramAha- kRtijanyatvasyeti, 'caitreNa pacyate' ityatra kRtijanyatvasya tRtIyArthatve tAdRzasya tRtIyArthabhUtakRtijanyasvasya svanirUpakaviSayatvasaMbandhena pAke'nvayaH, svaM kRtijanyatvaM tacca kRtijanyatvaM pAkaniSThaM pAkaniSThA yA kRtiviSayatA tannirUpitameveti tAdRzaviSayatve kRtijanyatvanirUpakatvaM prAsamiti svanirUpakaviSayatvasaMbandhena pAke tRtIyArthakRtijanyatvasyAnvayaH- kRtijanyatvanirUpakaviSayatvasya ( kRtiviSayatvasya) pAke sattvAdeve. tyarthaH / pakSAntaramAha-kRtiviSayatvamiti,antarbhAvanIyamiti-kRtiviSayatvasya tRtIyArthasya svanirUpakajanyatvasaMbandhena pAke'nvaya ityanvayaH, atra svaM kRtiviSayatvaM tacca pAkaniSThaM kRtiviSayatvaM pAkaniSThakRtijanyatvanirUpitameveti tAdRzajanyatve kRtiviSayatvanirUpakatvaM prAptamiti svanirUpakajanyatvasaMbandhena tRtIyArthakRtiviSayatvasya pAke'nvayaH kRtiviSayatvanirUpakajanyatvasya pAke sattvAdevetyarthaH / caitravRttikRtijanyatvaviziSTapAkajanyavilityAzrayaH-caitravRttikativiSayatvaviziSTapAkajanyaviklityAzrayastaNDula iti yathAsaMkhyaM zAbdabodhI vijnyeyo|| karaNatRtIyArtha nirUpayati-kASTheneti / tat karaNatvam / vyApAre iti- kartRvyApArAdhInavyApAravatkAraNatvaM karaNatvamityarthaH / vipakSe bAdhaMkamAha- anyatheti, kartRvyApArAdhInatvanivezAbhAve kevalaM vyApAravatkAraNatvaM tu karturapyastyeveti karturapi karaNatvaM syAttathA ca 'caitrazcaitrega pacati' 'kASThaM caitreNa pacati' ityAdirapi prayogaH syAd na caitadiSTam, uktarItyA kartRvyApArAdhInatvaniveze tu caitrasya svatantratvena caitrakASThA divyApArAdhInavyApAravattvAbhAvAt na karaNatvApattistathA ca na 'caitrazcaitreNa' ityAdiprayogApattirapi / nanu tadvizeSaNadAnepi=uktakartRvyApArAdhInatvavizeSaNadAnepi kartuH karaNatvaM syAdeva kartuH pAkAdivyApArasyApi tadIyapAkAdyanukUlakatyAdirUpavyApArAdhInatvAdevetyAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha-vabhinneti, tayA ca 'svabhimakartRvyApArAdhInavyApAravatkAraNatvaM karaNatvam' iti vaktavyaM tathA ca caitravyApArasya caitravRttikRtyAdyadhInatvepi caitrabhinnakartRnyApArAdhInatvaM nAstIti na caitrasya karaNatvApattiH / kASThAdizyApArasya tu kASThAdiminnacaitravyApArAdhInatvameveti kASThAdonAM karaNatvaM prAptamityarthaH / 27 "Aho Shrutgyanam" Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (418) sAdarza: [ tRtIyAkArakeyatraikaiva pAkAdikriyA caitreNa kASThAdinA maitreNa tuSAdiprakSepeNa niSpAdyate tatra 'caitrastupaimaitraH kASThaiH pacati' itiprasaGgaH samabhivyAhRtakartRvyApArAdhInatvasya tattatkaraNavyApAre bhAnamupagamya vAraNIyaH / na ca samabhivyAhRtakatrantarbhAveNa tRtIyArthatve katra'samabhivyAhArasthale karaNe tRtIyAyA aprayogApa. ttiriti vAcyam, tatrApi " hetau " itisUtreNa hetutAmAtrArthakatRtIyAsaMbhavAt 'dhanena kulam ' 'vidyayA yazaH / ityAdivat / na hi tatra karaNe tRtIyAkriyAyogAbhAvAt / na caivamuktasthale caitrastuSeNa pacati ' iti prayogasya "hetau" itisUtrabalAdApattAviSTApatti vinottarAbhAvAt samabhivyAhRtakaJantarbhAvasya karaNe svatantratRtIyAnuzAsanasyaiva vA vaiyamiti vAcyam,uktasthale pAke tuSahetukatvAbhAvavA nanvevamapi yatraikaiva pAkakriyA caitreNa kASThena saMpAdyate maitreNa ca tuSeNa saMpAdyate tatra karaNabhUtatuSakASThAdyapekSayA caitramaitrayorminatvAdeva ' caitrastuGgamaitraH kASThaiH pacati' iti prayogaH kiM na sthAdityAzajhyAha- yatreti / etatprayogApattiparihAropAyamAha- samabhivyAhRteti, tathA ca samabhivyAhRtasvaminakartRvyApArAdhInavyApAravatkAraNatvaM karaNatvamiti vaktavyam, atra ca tuSavyApAre samamivyAhRtacaitravyApArAdhInavaM nAsti kASThavyApAre ca maitravyApArAdhInavaM nAstIti noktasthale 'caitrastuSaiH / ityAdiprayogApattiH / kiM tu kASThavyApArasya caitravyApArAdhInatvAt tuSavyApArasya ca maitravyApArAdhInatvAt ' caitraH kASThamaitrastuSaiH pacati / ityevoktasthale prayogo bhavatItyarthaH / nanu yadi 'samabhivyAhatasvabhinnakartRvyApArAdhInavyApAravatkAraNatvaM karaNatvam' ityevaM samamivyAhRtaka-ntarbhAvena karaNavasya tRtIyArthatvam karaNatve samamivyAhRtakarturapyantarbhAvastadA karba'samabhivyAhArasthale ' kASThena pacati / ityAdau karaNatve tRtIyA na syAt- vizeSaNIbhUtakartuH samabhivyAhArAbhAvena karaNatvasyApyasaMbhavAdityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- tatrApIti, kASThena pacati / ityatra 'dhanena kulam ' ityatreva " hetau " iti sUtreNa hetutRtIyA bodhyA / nanu -- dhanena kulam ' ityatra karaNatRtIyaiva kiM na syAdityAzaGkyAha- na hIti / tatra= dhanena kulam' ityAdau / kriyAyogAbhAvAt-kriyAvAcakapadAbhAvena kriyaayogaabhaavH| ___ nanu ' kASThena pacati ' ityatra yadi " heto " iti sUtreNa tRtIyA saMbhavati tadoktasthale= yatraikaiva pAkakriyA caitreNa kASThAdinA maitreNa tuSeNa ca niSpAdyate tatra pAke tuSasyApi hetutvena tuSapadottaram " hetau " itisUtreNa tRtIyAsaMbhavAt caitrakartRkapAkasya tuSakaraNakatvAbhAvepi 'caitrastuSeNa pacati' iti prayogaH syAdeveti karaNatve samabhivyAhRtakantarbhAvasya vA karaNe pRthak tRtIyAnuzAsanasya vA vaiyarthya syAdevetyAzajhyAha- na ceti / uttaramAha- uktasthale iti, uktasthale=" yatraikaiva pAkAdikriyA " ityuktasthale pAke tuSahetukatvasyApi sattvena tuSahetukasvAbhAvasya vAdhepi ' caitrastuSeNa na pacati kiM tu kASThena / itiprayogopapattyarthaM samabhivyAhRta "Aho Shrutgyanam" Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAmityarthavicAra 1 vyutpattivAdaH / ( 419 ) 6 dhepi ' caitrastuSeNa na pacati kiM tu dAruNaiva ' itiprayogopapattaye samabhivyAhatakartrantarbhAveNa tRtIyAyAH zaktikalpanAyA AvazyakatvAt tadbrAhakatayaiva karaNe tRtIyAnuzAsanasyAvazyakatvAt / zaraiH zAtitapatroyam ityAdau tRtIyAyAH kArakavibhaktitve eva tadarthAnvitArtha kazAtitAdipadena samAsasya sAdhutAnirvAhAcca / na ca tRtIyAyAH samabhivyAhRtakartrantarbhAveNa karaNatvArthatve tatra samabhivyAhRta kartre'bhAvAdakArakavibhaktitvaM karaNe tRtIyAnuzAsanepi durvArameveti vAcyam, etadanurodhena tatra karturadhyAharaNIyatvAt / " vastutaH samabhivyAhRtakartRvyApArAdhInatve vyApAravatkAraNatve ca tRtIyAyAH zaktidvayam kartrasamabhivyAhArasthale vyApAravatkAraNatvamAtraM pratIyate, kartRsamabhivyAhArasthale ca vyApAre tadvyApArAdhInatvamapIti sAmaJjasyam / kartrantarbhAveNa tRtIyAyAH karaNatve zaktikalpanAyA apekSAsti tAdRzazaktimahArthaM ca karaNe tRtIyAnuzAsanasyAvazyakatAstIti na samabhivyAhRtakartrantarbhAvasya vA karaNe tRtIyAnuzAsanasya vA vaiyarthyam, evaM hi tuSavyApArasya maitravyApArAdhInatvena caitravyApArAdhInatvAbhAvAt tuSasya pAka hetutvepi ' caitrastuSeNa na pacati ' iti prayoga upapadyate. karaNatve samabhivyAhRtakartrantarmAvasyAbhAve tu tuSasyApi pAkahetutvena caitrasya ca pAkakartRtvenoktasthale ' caitrastuSeNa pacati ' iti syAdeva ' caitrastuSeNa na pacati ' iti na syAt, na caitadiSTamityarthaH / tadmAhakatayA=ThaktazaktigrAhakatayA / karaNatRtIyAyA Avazyakatve hetvantaramAha-- zarairiti, ' zaraiH zAtitapatroyam' ityatra zAtitapadArthaikadezazAtanakriyAyAM hetutRtIyArthasyAnvayo na saMbhavati kriyAyAM kAra - kasyaivAnyaniyamAt tathA ca zarapadottaratRtIyAyAH kArakavibhaktitatve eva : tadarthAnvitArthakazAtitapadena=kArakavibhaktirUpatRtIyArthena karaNatvenAnvitArthakaM yat zAtitapadaM tena saha patrapadasamAsasya sAdhutvaM saMbhavatItyetadarthamapi karaNe tRtIyAyA AvazyakatetyarthaH / nanu yadi samabhivyAhRtakartRvyApArAdhIna vyApAravatkAraNatvaM karaNatvamityucyate tadA tatra = ' zaraiH zAtitapatroyam ' ityatra kartRsamabhivyAhArAbhAvena samabhivyAhRta kartRvyApArAdhInavyApAravattvaM zarANAM na saMbhavatIti zaradottaratRtIyAyAH kathaM kArakavibhaktitvaM syAdityAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha-- etadanuroneti, kartRsamabhivyAhAraM vinA zarANAmuktakaraNatvaM na saMbhavati iSTaM ca karaNatvamityanurodhena tatra='zaraiH zAtitapatraH' ityatra karturapyAhAraH kartavyastathA cAvyAhRta kartRvyApArAdhInavyApAravatttraM zarANAM bhaviSyatIti na zarapadottaravRtIyAyAH kArakavibhaktitvAnupapattirityarthaH / svAbhiprAyamAha - vastuta iti, zaktidvayam = khaNDazaH zaktidvayam / kartra'samabhivyAhArasthaLe= 'zereH zAtitapatra: ' ityAdau vyApAravatkAraNatvamAtrarUpaM karaNatvaM pratIyate / kartRsamabhivyAhArasthale = ' caitraH kASThena pacati ' ityAdau vyApAre kASThAdirUpakaraNavyApAre tadvyApArAdhInatvam = kartRvyApArAdhInatvamapi pratIyate iti na kopi doSa ityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (420) sAdarzaH [tRtIyAkArakeevaM hetvanuziSTatRtIyAyAH " akartaryeNe" ityanena bAdhanAt karaNatvaviyakSAyAm ' dhanavatA RNena baddhoyam ' ityatra tRtIyAyA, upapattaye karaNe tRtIyAnuzAsanasyAvazyakatA / kAraNatvaM ca phalopadhAnatArUpameva karaNatAghaTakam, anyathA kuThArAdikaraNakacchidAdau dAtrAderapi svarUpayogyatayA. krnntvaaptteH| liGgajJAnasyAnumitikaraNatAmate 'dhUmena vahimanuminomi' ityAdau dhUmAdipadaM tajjJAnaparam, vyAptiviziSTahetujJAnasya vyApArastadviziSTavaiziSTayAvagAhI parAmarzaH, sa cAtmamanoyogAdirUpAnumAtRpuruSavyApArAdhIna iti saspa niruktakaraNatvamabAdhitameva / dhUmAdiliGgakavaDyanumitau yatra liGgAntarAd ghaTAdibhAnaM tatra'dhUmena ghaTamanuminomi ' iti na prayogaH-anvayitAvacchedakatadvidheyakAnumititvAvacchedenaivA'nvayitAvacchedakadhUmAdiviSayakajJAnatvAvacchinnatvena bhAsa karaNatRtIyAyA Avazyakatve upapattyantaramAha-evamiti, hetvanuziSTatRtIyAyA:=" hetau" iti sUtroktatRtIyAyAH " akartaryaNe " itipaJcamI vidhAyakasUtreNa bAdho bhavatIti karaNatRtIyAyA abhAve 'dhanavatA Rgena baddhaH ' ityatra tRtIyA na syAditi RNasya karaNatvavivakSAyAmatra tRtIyopapattyarthamapi karaNe tRtIyAnuzAsanasyAvazyakatAstItyarthaH / svAbhipreta kAraNasvasvarUpamAha-kAraNatvamiti, ' vyApAravatkAraNatvaM karaNatvam / itikaraNatvasvarUpapraviSTaM yatkAraNatvaM tatphalopadhAnatArUpam phalajanakatArUpaM grAhyam / vipakSe bAdhakamAha-anyatheti, phalopadhAnatArUpasya kAraNatvasyAgrahaNe kuThArAdikaraNakacchedanakriyAyAM dAtrAderapi svarUpayogyatArUpakAraNatAyAH sattvAt karaNatvaM syAt, na caitdissttmityrthH|| liGgeti, tajjJAnaparam=dhUmAdijJAnaparam, tathA ca dhUmajJAnajJApyo vahrirityarthaH / dhUmajJAnasyAnumitikaraNatvasiddhayarthaM kartRvyApArAdhInavyApAravattvamupapAdayati-vyAptIti, vyAptiviziSTo yo dhUmAdirhetustajjJAnasya taviziSTavaiziSTyAvagAhI vyAptiviziSTo yo hetustavaiziSTyAvagAhI 'vahivyApyadhUmavAn parvataH ' ityAkArako yaH parAmarzaH sa eva vyApAraH saH parAmarzarUpavyApArazcAtmamanaHsaMyogAdirUpasyAnumAtRpuruSavyApArasyA'dhIna eva-AtmamanaHsaMyogaM binA parAmarzAnutpatteriti tasya hetujJAnasya niruktakaraNatvam kartRvyApArAdhInavyApAravattvarUpaM karaNatvaM prAptamevetyarthaH / dhUmAdiliGgena vapanumito yadA liGgAntarAd ghaTAdibhAnaM bhavati tadApi 'dhUmena ghaTamanuminomi ' iti prayogo na bhavatItyAha-ghUmAdiliGgaketi / ukte hetumAha-anvayitAvacchedaketi, dhUmAdiliGgakavayanumitau yatra liGgAntarAd ghaTAdibhAnaM tatrA'nvayitAvacchedakaM padamAdiviSayakajJAnatvaM tadavacchinnaniSThaM yad bhAsamAnaM karaNatvaM tAdRzakaraNatvanirUpakatvam anvayitAvacchedakaM yat tadvidheyakA ( vayAdividheyakA) numititvaM tadavacchinne eva svIkriyate tathAca dhUmajhAnaniSThakaraNatvanirUpakatvaM vahnividheyakAnumitAvevAsti na tu ghaTAdyanumitAvapIti na "Aho Shrutgyanam" Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAvibhaktyarthavicAraH] vyutpattivAdaH / (421) mAnasya karaNatvasya nirUpakatvabhAnopagamAt / nirUpakatvaM tu karaNatAmAtrasya nRtIyArthatAvAdinAM prAcAM mate saMsargaH, navyamate tu karaNatAnirUpakatvasyaiva narthAbhAve pratiyogitvenA'nvayAnurodhAt tAvatparyantaspa tRtImArthatyA prakAra ektyanyadetat / pare tu liGgajJAnaspa karaNatvepi 'dhUmena panimanuminomi ' ityAdau dhUmAdipavaM mukhyArthaparameva "hetau" iti sUtreNa tatra tRtIyA-hetutvasya kAraNatAvacche. dakasAdhAraNaprayojakatvarUpasya tatra vivakSitatvAda, janakajJAnaviSayadhUmAdezcAnumitikAraNatAvacchedakatayA prayojakatvamakSatameva / uktasamUhAlambanasthale 'dhUmena ghaTamanuminomi' 'ghaTena vahnimanuminomi / iti vA prayogApattirityarthaH / dhUmajJAne dhUmajJAnatvamapyasti karaNatvamapyastIti karaNatvasya dhUmajJAnatvAvacchinnatvena mAsamAnatvaM prAptam / anumitau yatkaraNatAnirUpakatvamuktaM tanirUpakatvaM saMsargo vA prakAro vetyAzaGkyAhanirUpakatvamiti, karaNatvaM tRtIyArtha iti prAcInamataM tatra hetuniSThatRtIyArthakaraNatvasya nirUpakavasaMbandhenAnumitAvanvaya iti nirUpakatvaM saMsargaH / karaNatvanirUpakatvamanumitAvuktameva tathA ca nirUpakatvasaMbandhena karaNatvaviziSTAnumitirityarthaH / navInamate ' ghUmena vahnimanuminomi na ghaTena / ityatra ghaTajJAnakaraNatAnirUpakatvasya nArthAbhAve pratiyogitvarUpeNAnvayo :mavati tAdRzaviziSTAbhAvasya ca vahnayanubhitAva'nvayo mavati-'ghaTajJAnakaraNatAnirUpakatvAbhAvaviziSTA cayanumitiH' iti tAvatparyantasya karaNatAnirUpakatvasya tRtIyArthatvena tadghaTakasya nirUpakasvasyApi tRtIyArthatvAt prakAratvaM prAptamevetyarthaH / anna ca nirUpakatvaM prakAra evetyanvayaH / ekameva 'jalasekena ghaThamanuminomi na dhamelaH / itthara kAnumilI dhUmajJAnaniSThakaraNatAnirU, pakatvAbhAvavaiziSTayaM bodhyam / / ___ matAntaramAha-pare viti, liGgajJAnasyApi karaNatve ityanvayaH / dhUmaM vinA dhUmajJAnasyA'saMbhavAdanumitikAraNatAvacchedakarUpaprayojakatvarUpaM hetutvaM dhUmasyApyastyeva dhUmasya ca hetutve prApte tatra dhUmAdipadottaram "heto" iti sUtreNa tRtIyA upapadyate eveti dhUmAdipadaM mukhyArthaparameva tathA cAnumitau dhUmAdijJAnakaraNakatvaM kiM vA dhUmAdivAnasya karaNatvamArthamevetyarthaH / "hetau iti sUtraghaTakahetutvasvarUpamAha-hetutvasyeti, hetutvaM hi prayojakatvarUpameva tacca dvividhaM bhavati kAraNatAvacchedakasvarUpaM sAkSAt kAraNatvarUpaM ca tathA ca tatra" hetau " itisUtre kAraNatAvacchedakasAdhAraNaprayojakatvarUpaM hetulaM vivakSitamasti janakajJAnaviSayadhUmAde-anumitijanakaM baDUmajJAnaM tadviSo yo dhUmastAdRzadhUmasya cAnumitikAraNe dhUmanAne vizeSaNatvAdanumitikAraNatAvacchedakalaM prApta tena cAnumitiprayojakatvaM prAptaM tathA ca prayojakatvarUpahetutvasya dhUme sattvAdUmapadAt 'dhUmena vahnim ' ityatra " hetau " iti sUtreNa tRtIyA prApteti neyaM krnntRtiiyetyrthH| nanvevaM dhUmaliGgakavayanumitau yatra liGgAntarAd ghaTAdibhAnaM tatra tAdRzasamUhAlambanAtmakAnumi-. "Aho Shrutgyanam" Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza:-- ( 422 ) [ tRtIyAkArake 'tiprasaGgazca vahnividheyakAnumititvAvacchedena prayojakatAnirUpakatvabhAnAbhyupa gamena vAraNIyaH 1 vastuto janakAdiniSThaprayojakatAnirUpakatvaM kAryasyeva kAryatAvacchedakasyApyakSataM pratItisAkSikaM ca tathA cAnumitivizeSaNatattadvidheyakatvarUpasubantArthe eva tRtIyArthAnvaya upagamyate / samUhAlambanAnumitiniSThaghaTAdividheyakatvasya dhUmAdyaprayojyatayA noktAtiprasaGgaH / ' dhUmena vahnimanuminomi na ghaTena' ityAdAvanumitau ghaTAdiprayojyatvAbhAvo nAnveti, api tu naJarthAbhAvapratiyogyanvayini vayAdividheyakatve eva. ato yatra dhUmAdiliGgakavacanumitau ghaTATirUpaliGgAdhInaM dravyatvAdibhAnaM tatra 'dhUmena vahnimanuminomi na ghaTena ' iti prayogopapattiHsamUhAlambanarUpatAdRzAnumitau ghaTAdirUpaliGgaprayojyatvAbhAvasyA'savepi vahayA tiprayojakatvaM dhUme'styeveti 'dhUmena ghaTamanuminomi " iti prayogApattirUpottiprasaGgaH syAdityAzaGkyAha-ukteti, tatra dhUmaniSThaprayojakatAnirUpakatvamuktarItyA vahnividheyakAnumititvAvacchedena=vahnividheyakAnumitAvevAsti na tu baDhavidheyakAnumitAvapIti na ' dhUmena ghaTamanuminomi iti prayogApattirityarthaH / svAbhiprAyamAha - vastuta iti, janakaniSTaM yatprayojakatvaM tannirUpakalaM yathA kAryasya tathA kAryatAvacchedakasyApi bhavati - kAryatAvacchedakaviziSTasyaiva kAryasya nirUpakatvena tadvizeSaNIbhUtakAryatAvacchedakasyApi pratItisAkSikaM nirUpakatvaM prAptameva tathA ca kAryatAvacchedakarUpaM yadanumitivizeSaNaM tattadvidheyakatvam vahyAdividheyakatvaM tadeva 'vahnim' iti subantArthastasmin prayojakatAnirUpakatvasya sattvAt tAdRzanirUpakatAsaMbandhena tatra tRtIyArthasya = prayojyatvasyAnvayo mavatItyarthaH / dhUmaliGgakavayanumitau yatra liGgAntarAd ghaTAdibhAnaM tAdRzasamUhAlambanAnumitau yad ghaTavidheyakatvaM tasya liGgAntaraprayojyatvena dhUmaprayojyatvAbhAvAt 'dhUmena ghaTamanuminosa ' ityatiprasaGgApattirnAstItyAha- samUheti / dhUmeneti - 'dhUmena vahnimanuminomi na ghaTena' ityatra na ghaTena ' ityasya yo ghaTaprayojyatvAbhAvarUporthastasyAnumitAvanvadho na bhavati kiM tu naJabhAvasya pratiyogibhUtaM yatprayojyatvaM nirUpakatvasaMbandhena tadanvayini vahnividheyakatve evAnvayo bhavati tathA ca yatra dhUmAdiliGgakavayanumitau ghaTAdirUpaliGgena dravyatvAdimAnaM bhavati tatra ghUmena vahnimanuminomi na ghaTena' iti prayoga upapadyate - vahnividheyakatve ghaTaprayojyatvAbhAvasya sattvAdeva, yadi ghaTAdiprayojyatvAbhAvasyAnumitAvevAnvayaH syAttadAtrAnumitau ghaTena dravyatvamAnena ghaTaprayojyatvasyaiva sattvAd ghaTaprayojyatvAbhAvasya cAsattvAt ' dhUmena vahnimanuminomi na ghaTena ' iti prayogo na syAdityarthaH / uktamupapAdayati- samUhAlambaneti, yatra dhUmAdiliGgakavahnayanumitau ghaTena dravyatvAdibhAnaM tAdRzasamUhAlambanAnumitau ghaTAdirUpa liGgaprayojyatvasyaiva sattvena ghaTAdirUpaliGgaprayojyatvAbhAvasyA'sattvepi tAdRzAnumityekadezabhUtatrahnividheyakatve 6 "Aho Shrutgyanam" 2 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAvibhaktyarthavicAraH] vyutpattivAda / (423 ) dividheyakatve tadabAdhAt / na hyanumitAvapi dravyatvAdividheyakatvAvacchinnasya ghaTodiliGgaprayojyatvatya vayAdividheyakatvAvacchedenA'bhAvo bAdhita iti saMbhavati-prayojyatAyA vyApyavRttitvavirahAt / etena- anumitau dhUmAdiliGgajJAnakaraNakatvaM tRtIyayA pratyAyyate karaNe eva tRtIyA tatretimataM pratyuktam-uktasthale'numitau naarthAnvayayogyatAyA anupptteH| vaDhyAdividheyakatve dhUmAdijJAnarUpakaraNajanyatAvacchedakatvatadabhAvau tRtIyAntata samAbhivyAhRtanaJbhyAM pratyAyyate ityapi na sat- kArakavibhaktyarthasya kriyAtirikte'nanvayAt / tadabAdhAt-ghaTAdirUpaliGgaprayojyatvAbhAvasthA'bAdhAt 'dhUmena vahnimanuminomi na ghaTena' iti pra. yoga upapadyate evetyarthaH / nanu yadyuktasamUhAlambanAnumito ghaTaprayojyatvAbhAvo bAdhitastadA tadekadezabhUtavatividheyakatvepi ghaTaprayojyatvAbhAvo bAdhita eva bhaviSyatItyAzaGkyAha- na hIti, uktasamUhAlambanAnumitAvapi vahiviSadheyakatvAvacchedena nAma vahnividheyakatve ghaTagrayojyatvasyAmAvo bAdhito nAsti- prayojyatAyA vyApyavRttitvAbhAvAt tathA coktasthale dravyatva vidheyakatve ghaTaprayojyatvasattvepi vahnividheyakatve ghaTaprayojyatvAbhAvopyupapadyate evetyarthaH / yatra ghaTaprayojyatvaM tatraiva dravyatvavidheyakatvamiti dravyatvAdividheyakatvAvacchinnasyeti ghaTaprayojyatvasya vizeSaNam / apibhinna. kramastena 'vahnividheyakatvAvacchedenApi' ityanvayaH / __ eteneti- yat kenApyuktam- 'dhUmena vahnimanuminomi ' ityatra tatra dhUmapadottaraM karaNasve eva tRtIyA tathA ca tRtIyayA dhUmAdiliGgajJAnakaraNakatvamanumito pratyAyyate iti tadapi parAstaM veditavyam- yadi dhUmAdiliGgajJAnakaraNakatvamanumitAveva pratyAyyate na vizeSarUpeNa vahnayAdividheyakatve tadoktasthale yatra dhUmAdiliGgakaMvahnayanumito ghaTena dravyatvabhAnaM tatrAnumitau ghaTajJAnakaraNakatvasyaiva sattvena naarthAnvayasya ghaTaprayojyatvAbhAvAnvayasya yogyatAyA anupapatteH asattvAt *dhUmena vahnimanuminomi na ghaTena ' iti prayogo nopapadyeta, yadA ca liGgajJAnaprayojyatvasya tattatsAdhyavidheyakatve'nvaya upagamyate tadA tUktarItyAyaM prayoga upapadyate ityarthaH / vayAdividheyakatve iti-yat kenApyuktam-dhUmAdijJAnarUpaM yat karaNaM tAdRzakaraNaniSThajanakatAnirUpitajanyatAvacchedakatvaM karaNatRtIyArthabhUtaM tRtIyAntena dhUmAdipadena vahnayAdividheyakatve eva pratyAyyate tathA tRtIyAntasamabhivyAhRtanatrA ca 'na ghaTena ' ityAdI ghaTAdijJAnarUpakaraNajanyatAvacchedakatvAbhAvopi dhayAdividheyakatve eva pratyAyyate tathA ca ' dhUmena vahnimanuminomi na ghaTena ' iti prayogAnupapattirnAstIti, tadapi na yuktam- dhUmAdipadottaratRtIyAyAH kArakavibha ktitvAzrayaNAt kArakavibhaktyarthasya ca kriyAtirikte vayAdividheyakatve'nvayAsaMbhavAdityarthaH tasmAdbhUmAdipadottaraM hetutRtIyeveti yaduktaM tadeva yuktam / "Aho Shrutgyanam" Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (424) sAdarzaH [ tRtIyAkArake - na coktasthale baDhyAdividheyakatvAvacchedena ghaTAdirUpAlaGgajJAnajanyasAvadanumitimatvAbhAvaH puruSaniSTho nanA pratyAyyate tAdRzAnumitighaMTAdau vayAdiAleGgasvabhramadazAyAM prasiddhati vAcyam, 'dhUmena vajheranumAnamidaM na ghaTena' ityAdAvanumitimatvAdhabhAvabodhAnupapatteriti prAhuH / 'parvato dhUmena vahimAn ' ityAdau kriyAyogAbhAvAddhetutRtIyaiva satra jJApakajJAnaviSayatvarUpaM hetutvaM jJAnajJApyatvarUpaM vA hetumatvaM tRtiiyaarthH| hetuzabdo yadyapi kAraNaparyAyo na tu nApakaparyAyastathApi " hetau " iti sUtrasthahetupadaM na sama nanUktasthale= dhUmena vahimanuminomi na ghaTena / ityatra ghaTarUpaliGgajJAnajanyatAvatI yA'numitastAdRzAnumitimattvasyAbhAvo yo'numAtRpuruSaniSThaH sa eva natrA sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena vaha vidheyakatvAvacchinnAyAmanumito pratyAyyate tathA ca noktaH kopi doSaH, sAdRzAnumiti:ghaTAdirUpaliGgajJAnajanyatAvatya'numitizca ghaTAdau yadA vahayAdiliGgatvapramo bhavati tadA ghaTAdinA vahnayanumiterjAyamAnatvAnnA'prasiddhati tAdRzAnumitimatvasyApi prasiddhatvAnnA'prasiddhapratiyogikAbhAvapratyAyanopAlambhopi saMbhavatItyAzajhyAha- na ceti / atra vahnayAdividheyakatvAvacchibhAnumitirapi puruSe eva ghaTAdilakSaNaliGgajJAnajanyatAvadanumitimattvAbhAvopi puruSe eveti sAmAnA* dhikaraNyena tAdRzAnumitimatvAbhAvo vayAdividheyakAnumitau prApta iti dhyeyam / parihAramAhadhameneti, 'dhUmena vahimanuminomi na ghaTena / ityatra tipA''prayopasthitisaMbhavena tAdRzAzrayIbhUtAnumAtari vartamAnasyAnumitimattvAbhAvasya vahnividheyakAnumitI sAmAnAdhikaraNyena nanA pratyAyanasamavepi 'dhUmena vaheranumAna midaM na ghaTena' ityatra sipo'bhAvAsanna saMbhavati tathA vahipado. saradvitIyAyA vidheyatvArthikAyA abhAvAd vahnividheyakatvasyApyupasthitirna saMbhavati yadavacchinne puruSaniSThAnumitimattvAbhAvasyAnvayaH syAdityarthaH / parvateti- 'dhUmena vahnimanuminomi / ityatra kriyApadopasthApyakriyAyogasaMbhavAt karaNatatIyAsamavepi 'dhUmena vahimAn ' ityatra tu hetutRtIyeva na karaNatRtIyA saMbhavati kriyAyogA'saMbhavAdityarthaH / tatra 'dhUmena vahimAn ' ityatra / tRtIyArtha:-dhUmapadottarahetutRtIyArthaH / jJApakaM yadbhUmajJAnaM tadviSayatvarUpaM hetutvaM dhUmesti- jJApakaheto pakajJAnaviSayatvarUpatvasvIkArAt, dhUmajJAnajJApyatvarUpaM hetumatvaM tu vaho- jJApyatvasaMbandhena vahau hetvanvayAt / nanu hetuzandaH kAraNaparyAya eva na tu jJApakaparyAyo dhUmazca bahepika eva na kAraNamiti kathamatra ghUmapadottaram " heto" iti sUtreNa tRtIyA syAdityatrAha- hetuzabdeti, yadyapi hetuzabdaH kAraNaparyAyo na jJApakaparyAyastathApi "hetau" iti sUtraghaTakaM hetupadaM na samabhivyAhRtaM yadvayAdi tannirUpitahetutAmAtraparaM kiM tu yathA samabhivyAhRtaM yatkArya tannirUpitahetutAparaM tathA samamivyAhRtaM yad "Aho Shrutgyanam" Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetutRtIyA } vyutpttivaadH| (425) bhivyAhRtanirUpitahetutAmARparamapi tu samabhivyAhavatajjJAnAntaranirUpitahetutAparameveti samabhivyAhRtavayAdijJAnahetujJAnaviSayadhUmAdipadAdApiH tRtIyA tatsUtreNAnuziSyate / guNahetau paJcamyA vikalpena vidhAyakasUtrAnvamapya'nyataranirUpitahettutAviSayakameva. ata: 'jADyAndo jADacena bA' ityatra jADya. sya hetutAvad 'dhUmADimAn dhamena vA' ityA dhUmAdevavyAdijJAnahetuvA pratI. yte| hetutvaM ca pUrvoktaM prayojakatvameva / guNapadaM ca na caturvizatiparamdhUmAdihetau tattvAsaMbhavAt / na ca tatra dhUmAdipadaM tajjJAnaparamevevi tAdRzaguNatvameva. vayAdihetoriti vAcyam, tatra dhUmAdipadasya jJAnalAkSaNikatvepi 'ajJAnAdradaH' ityAdAvas. vahayAdi tajjJAnanirUpitahetutAparamapi tasmAd yathA 'daNDena ghaTaH' ityatra samaminyAhRtaghaTarUpakAryanirUpitahetuvAcakadaNDapadAttRtIyA tathA 'dhUmena vahnimAn ' ityatra dhUmapadaM samabhivyAito yo vahistajjJAnanirUpitahetutAparamastIti samamivyAhRto yo vahvistAdRzavavijJAnasya hetubhUtaM yamajJAnaM sadviSayo yo dhUmastAdRzadhUmavAcakadhUmapadAdapi tatsUtreNa=" hetau " iti sUtreNa tRtIyA prAmotyevetyarthaH / evaM guNarUpahetuvAcakapadAta vikalpena ekapakSe " vibhASA guNe'striyAm " iti paJcamI bhavati tatrAsmin sUtrepi "hetau " iti sUtrAdeva hetupadasya prAptatvAd vidhAyakasUtrAntaram="vibhASA guNe'striyAm" iti sUtramapi anyataranirUpitahetutAviSayakameva nAma yathA samabhivyAitakAryanirUpitahetutAviziSTahetuvAcakapadottaraM pazcamI vidhAyakaM tathA samabhivyAtaviSayakajJAnanirUpitahetutAviziSTahetuvAcakapadottaramapi paJcamIvidhAyakaM tathA ca yathA "jADyAdvaddhaH ' ityatra jADyasya bandhahetutA pratIyate tena ca jADayapadAt paJcamI prAptA tathA 'dhUmAvahimAn' ityatra dhUmasya vahnijJAnahetutA pratIyate iti dhUmapadAdapi paJcamI prAptetyAha-guNahetAviti / guNarUpahetuvAcakapadAt paJcamI bhavatItyatra yaddhetuvaM tatsvarUpamAha- hetutvamiti / pUrvoktam-(421) " hetutvasya " ityAdinoktam / guNapadArthamAha- guNapa. ceti / caturvizatiparam naiyAyikoktacaturviMzatisaMkhyAkaguNaghaTakakiMcidguNaparaM netyarthaH / tattvA'saMbhabAra-tAzaguNatvAsaMmavAt / "hetutAvat" ityatra 'bandhahetutAvat ' ityevaM pATho yuktH| namvatra dhUmapadaM dhUmajJAnaparameva jJAnaM ca caturviMzatiguNamadhyapraviSTameveti vahnayAdihetubhUtadhUmAdijJAnasya tAdRzaguNatvam caturvizatiguNa-mUhaghaTakakiMcidgugatvaM prAptamevetyAzakyAha- na ceti / uttaramAha- tatreti, tatra dhUmAdahimAn ' ityatra dhUmapadasya dhUmajJAnaparatvena hetubhUtasya dhUmajhAnasya caturvizatiguNatvasaMbhavepi 'ajJAnAradaH / ityatra bandhahetubhUtasyA'jJAnasya jJAnAbhAvarUpatvAt caturvizatiguNaghaTakaguNatvaM na saMbhavatAti guNapadaM na caturviMzatiguNaparam / nApi guNapadaM dharmamAtraparam - kAlikasaMbandhena gaganAderapi dharmatayA sarveSAmeva padArthAnAM dharmatvaM saMbhayatIti gugapadaM kasyApi vyAvartakaM na syAt. asti ca dhanena kulam' ityAdau dhanAdivyA "Aho Shrutgyanam" Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ tRtIyAkArakebhAvarUpabandhAditAstathAtvAsaMbhavAt / nApi dharmamAtraparam- gaganAderApe kAlikasaMbandhena dharmatayA'vyAvartakatvAt / samavAyAdinA dharmatvaM cA'bhAvAdyasaMgrA hakam / nApi dravyAzritatvam- 'sattAvAn guNatvAt ' ityAdau paJcamyantasyAsorkSaNikatvapakSe paJcamyanupapatteH / kiM tu kAryasya jJApyasya vA''zraye Azritatvam, jADayAdeH svaprayojyabandhAzraye dhUmAdezva svajJApyavahnayAdyAzraye Azrita - tvAd guNatvam / hetau tadvizeSaNaprayojanaM ca ' pituH pANDityena putra AhUtaH dhUmasya svasmin sattvena parvato vahnimAn ' ityAdau paJcamIvAraNam / C jJApakatvaM ca tajjJAnajanakapramAviSayatvam- jJApyatvamapi pramAjanyajJAnaviSaya tvam ato vahayAdevrvyApyatAbhrameNa dhUmAdijJApakatvasattvepi vahninA vahnervA dhUmavAnayam' ityAdayo na prayogAH / pramAtvaM ca yAvaddhamabhinnatvarUpaM vivakSaNIyaM tena 'dhUmavyApyo vahniH' ityAdijJAnasya vahnitvAdyaMze pramAtvamAdAya noktAti 6 ( 426 ) L vartakamiti na guNapadaM dharmamAtraparamityAha - nApIti / nApi samavAyasaMbandhena dharmatvaM guNatvamiti yuktam - abhAvAdInAM samavAyena dharmatvAbhAvAt ' vidyA'bhAvAd daridraH ' ityatra vidyAbhAvapadAt paJcamI na syAdityAha - samavAyAdineti / nApi guNatvaM dravyAzritatvam- sattAvAn guNasvAt ' ityatra guNatvasya guNavRttitvena dravyAzritatvAbhAvAd guNatvapadAt paJcamI na syAdityAhanApIti, guNatvapadasya lakSaNayA guNabodhakatve tu guNasya dravyAzritakhena guNatvapadAt paJcamI saMbhavatyevetyuktam - alAkSaNikatvapakSe iti / guNapadArthamAha- kiM tviti, udAharati- jADyA deriti / tau guNatvavizeSaNa prayojanamAha - hetAviti, ' pituH pANDityena putra AhUtaH ' ityatrAhnAne pANDityasya hetutvepi pitRvRttitvena putravRttitvAbhAvAt putraguNatvaM nAstIti paJcamIparihArastathA dhUmasya svasmin sattvena parvato vahnimAn ' ityatra sattvasya dhUmaguNatvamasti na tu parvataguNatva miti sattvapadAt paJcamIvAraNameva prayojanamityarthaH / atra ca " vibhASA guNesstriyAm "" iti sUtraM draSTavyam / jJApakatvamiti - yathA - vahnijJAnajanikA yA dhUmapramA tAdRzapramAviSayatvaM jJApakatvaM dhUmasya / ghUmapramAjanyaM yadvahnijJAnaM tAdRzajJAnaviSayatvaM jJApyasvaM tacca vahnerityarthaH / pramAtvapravezasya phalamAhaata iti, vahnau dhUmavyApyatvabhrame jAte vahnerdhUmajJApakatvasaMbhavepi dhUmajJAnajanakapramAviSayatvarUpasya dhUmajJApakatvasya vahnAva'sattvAt ' vahninA dhUmavAn' 'vahnerdhUmavAn' ityAdayaH prayogA na bhavanti / uktajJApyajJApakalakSaNapraviSTapramAyAM yAvadbhamabhinnatvasya ( vyApyavRttitvasya ) vivakSAyAH phalamAha - teneti, 'dhUmavyApyo vahniH" ityAdijJAnasya vahnayAdyaMze pramAtvAd vahnestAdRzapramAviSayatvepi uktAtiprasaGga := ' vahnerdhUmavAn' ityAdiprayogApattirnAsti- 'dhUmavyApyo vahniH ' ityAdijJAnasya dhUmavyApyatvAMze bhramAtmakatvAd vaze pramAtvepi sAkalyena pramAtvAbhAvena yAvadmabhinnatvAbhAvA " "Aho Shrutgyanam" Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAntaprayogavizeSavicAraH ] vyutpttivaadH| (427) prasaGgaH / dravyatvAdeH prameyatvAvacchinnavatyAdijJApakatvepi viziSTadravyatvatvAdinA vahritvAdyavacchinnajJApakatvepi ca 'parvato pahimAn dravyatvAd dravyatvena vA' ityAdirna prayogaH-anvayitAvacchedakavadvitvadravyatvatvAdinA jJApyajJApakabhAvasya tRtIyAdinA bodhanAt tatra tena rUpeNa jJApyajJApakabhAvavirahAt / evaM jJApyavaDhyAdimattvAnvayitAvacchedakaparvatatvAvacchinnAMze jJApakatvaM jJApyatvaM vA pratIyate ityapi niyamastena 'parvato vahimAn mahAnasatvAt tena vA' ityAdayo na pryogaaH| atredamavadheyam- 'parvato vahimAn dhUmAnna dravyatvAnnApi mahAnasatvAt' ityAdau nA vahnayAdau dravyatvamahAnasatvAdijJAnajJApyatvAbhAvabodhane bAdhaH, tatra prameya. tvAdinA dravyatvAdijJAnajJApyatvasya mahAnasAdau mahAnasatvAdijJAnajJApyatvasya ca sattvAt( sattvepi ) vahnitvAdinA dravyatvAdijJApyatvasya parvatAdau mahAnasadityarthaH / dravyatvAderiti-yatra dravyatvaM tatra prameyatvaM bhavatyeveti vyAptyA yadyapi prameyatvena rUpeNa vaDhejhapakatvaM dravyatvasyAstyeva tathA vahnitvena vaDhejhapakatvamapi viziSTadravyatvatvena rUpeNa dravyatvamyAstyeva yathA viziSTadravyatvaM hi dhUmaviziSTaparvatavRttitvAd dhUmaviziSTaparvatatvarUpameva tacca parvatestyeveti tasya tatra parvate vahnitvena vahvIpakatvaM vijJeyam tathApi ' parvato vahnimAn dravyasvAt ' ' parvato vahnimAn dravyatvena ' ityAdayaH prayogA na bhavanti-atrAnvayitAvacchedakaM yad vahnitvaM dravyatvatvaM ca tAbhyAmeva rUpAbhyAM tRtIyAdinA jJApyajJApakabhAvo bodhayituM zakyate na tu prameyatvAdinA rUpeNa. tatra uktodAharaNe ca tena rUpeNa vahnitvadravyatvatvarUpeNa vahnidravyatvayorjApyajJApakabhAva eva nAsti yasya tRtIyAdinA bodhanaM syAditi na ' parvato vahnimAn dravyatvAt , ityAdiprayogApattirityarthaH / __evamiti-yathA vadvitvena dhUmatvenaiva jJApyajJApakabhAvosti evaM jJApyo yo vahnistAdRzavahnimattvasya yadanvayitAvacchedakaM parvatatvaM tAdRzapavartatvAvacchinnasyApi jJApakatvaM jJApyatvaM vA pratIyate yathA dhUmaviziSTaparvatasya jJApakatvaM vahniviziSTaervatasya ca jJApyatvamityapi niyamastathA ca yathA 'parvato vahnimAn dhUmaviziSTaparvatatvAt / iti prayogo bhavati tathA mahAnasatvasya parvate'sattvena jJAdhyavahnimattvAnvayitAvacchedakatvAbhAvAt parvatavRttivahnijJApakatvaM na saMbhavatIti ' parvato vahnimAn mahAnasatvAt / ityAdayaH prayogA api na bhvntiityrthH| ___svAbhiprAyaM prakaTayati-annedamiti, yadyapi tatra parvate vahnau prameyatvena rUpeNa dravyatvajJAnajJAvyatvamastyeva mahAnase ca vartervahnitvarUpeNApi mahAnasatvajJAnajJApyatvamasti tathApi 'parvato vahnimAn dhUmAnna dravyatvAnnApi mahAnasatvAt ' ityAdau natrA vahnayAdI dravyatvamahAnasatvAdijJAnajJApyatvAbhAvabodhanaM na saMbhavati-vahnitvena rUpeNa baDhevyatvajJApyatvasyA'prasiddhatvAt parvate ca vaDhemahAnasatvajJApyatvasyA'prasiddhatvAd aprasiddhapratiyogikAmAvasya bodhanAsaMbhavAditi "Aho Shrutgyanam" Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (428) sAdarza: [ tRtIyAkAraketvAdijJApyatvaspa cAprasiddhyA nAbhAvapratyAyanasaMbhava iti jJAnaprayojyatvaM jJAnajanyavAvacchedakalarUpaM samabhivyAhataparvatAdivizeSyatAnirUpitaM vidheyatvaM ca viza. kalitaM paJcamyarthaH, viziSTalAbho'nvayabalAt, evaM coktasthale nabA. vidheyatAryA dravyatvamahAnasatvAdijJAnaprayojyatvAbhAvaH pratyArapate, tatprayojyatvaM ca prameya. svAdyavacchinnavidheyatAyAM prasiddham / na caivam 'parvato varimAna na dhUmAt' ityAderapi prasana:- dhUmatvAbavacchinnaviSayakajJAnAprayojyatattadvitvAdyavacchinnavidheyatAyA vahnayAdAva'bAdhitatvAditi vAcyam, parvatAdivizeSyatAnirUpittavahitvAdyavacchinnavidheyatAtvAvacchedena vidheyatAyAM najA'bhAvAnvayabodhopagamAt / haito najanyatAvacchedakatvarUpaM yajjJAnaprayojyatvaM samabhivyAhRtaparvatAdivizeSyatAnirUpitaM yad vidheyatvaM ca tayoH paJcamyA vizakalitA khaNDaza eva zaktiH svIkriyate viziSTalAbhaH jJAnapra. yojyavidheyatvalAbhazcAkAGkSAvazAdeva jAyate tathA coktasthale dravyatvajJAnaprayojyavahnividheyatvasya mahAnasatvajJAnaprayojyaparvatIyavahnividheyatvasya ca viziSTasyA'prasiddhayA tada'bhAvabodhanA'saMbhavepi vahividheyatAyAM dravyatvamahAnasatvAdijJAnaprayojyatvAbhAvo nanA bodhayituM zakyate-dravyatvajJAnaprayojyatvasya prameyatvAvacchinnavidheyatAyAM prasiddhatvAt. mahAnasatvajJAnaprayojyatvasya mahAnasIyavahividheyatAyAM prasiddhatvAn tadabhAvabodhane virodhaabhaavaadityrthH| nanu jJAnaprayokphrake vizeyave ca pRthaka pRthak zaktisvIkAreNa yathoktarotyA. vahividheyatAyAM dravyatvajJAnaprayojyatvAmAvasya satvAt 'parvato vanhimAn dhUmAna dravyatvAt ' iti prayogo madira evaM tattadvahnitvAvacchinnavidheyatA hi tattaddhamatvAvacchinnaviSayakajJAnaprayojyA bhavati na tu sAmAnyato dhUmatvAvacchinnaviSayakajJAnaprayojyeti dhUmatvAvacchinnaviSayakajJAnA'prayojyAyAstattadvahitvAvacchinnavidheyatAyA vahnAva'bAdhitatvAt ' parvato vahnimAn na dhUmAt / ityapi prayogaH spAdityAzaGkyAha-na caivamiti / uttaramAha-parvatAdIti, 'parvato vahimAn na ghUmAta ' ityatra natrA parvataniSThavizeSyatAnirUpitA yA bahnitvAvacchinnA yAvadvidheyatA tAividheyatAsvAvacchedena dhUmatvAvacchinnaviSayakajJAnA'prayojyatvaM bodhayituM zakyate tattu na saMbhavatiparvataniSThavizeSyatAnirUpitavadvitvAvacchinnavidheyatAtvAvacchedena dhUmasvAvacchinnaviSayakajJAnA'prayojyatvasyA'sattvAditi na ' parvato vahimAn na dhUmAt / iti prayogasyApattirityarthaH / nanu ' parvato vahnimAn na dhUmAt / ityatra vidheyatAtveneka vidheyatA paJcamyarthosti na tu bahitvAvacchinnavidheyatA paJcamyoM na vA vahitvAvacchinna vidheyattAtvamanvayitAvacchedakaM tathA ca patra vahnitvAvacchinnavidheyatAtvamanvayitAvacchedakaM syAttatraiva tadavacchedena bahitvAvacchinnavidhe. yatAtvAvacchedenetarasya=abhAvAdipadArthasyAnvayaH saMbhavati na tvatrApi-atra tuvahivAvacchinnatvenA "Aho Shrutgyanam" Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtavivAda: vyutpttivaadH| yatra padvitvAvacchinnavidheyatAtvamanvayitAvacchedakaM tatraiva tadavacchedenetarAnvayaH saMbhavati. atra ca vadvitvAvacchinnatvAvizeSitaM vidheyatAsvameva tatheti kathaM tadaracchedenAbhAvAnvaya iti tu na zakyam-paJcamyAdyarthavidheyatAyA vahayAdau vahitvAdhavacchedenA'nvayopagamAt tadavacchedena tadanvaye cAvacchedakatadrUpasya tadvizeSaNAMze dharmipAratantryeNa prakArasvAt / prakRte svarUpasaMbandharUpavaditvAdyavacchinnatvena sahitasya vidheyatAtvasyaivAnvayitAvacchedakatvAt / / _ vayAdipadameva tadavacchinnavidheyatAzAlijJAnaparaM tadusaramatubAdipratyayo vizeSyatArUpasaMbandhapara iti prAcInamate tu bahitvAdyavacchinnavidheyatAtvasyAnvayitAvacchedakatvamavivAdameva / / 'vizeSitameva vidheyatAtvaM tathA anvayitAvacchedakamastIti kathaM tadavacchedena vahnitvAvacchinnavidheyatAttrAvacchedenA'bhAvAnvayaH dhUmatvAvacchinnaviSayakajJAnaprayojyatvAbhAvasyAnvayaH syAt ? tathA ca kiMcidvidheyatAyAmabhAvAnyayo vaktavyastadvidheyatAyAM ca dhUmatvAvacchinnaviSayakajJAnaprayojyatvA'bhAvasya na bAdha iti 'parvato vahnimAn na dhUmAt / iti prayogaH syAdeveti " parvatAdivizeSyatAnirUpita " ityAdiparihAro na yuktisaMgata ityAzaGkAyAmAha-yoti / parihAramAha-paJcamyAdyartheti, tadavacchedena-vahnitvAvacchedena tadanvaye paJcamyarthavidheyatAyA anvaye cAvanchedakatadrUpasya-vahritvasya tadvizeSaNAMze vahnivizeSaNIbhUtapaJcamyarthavidheyatAyAM dharmipAratantryeNa= pahidvArA prakAratvAdityanvayaH / upasaMharati-prakRte iti, atra vidheyatAyAM yadyapyanatiprasaktatvarUpaM vahnitvAvacchinnatvaM na saMbhavati-jalatvAdyavacchinnatvasyApi saMbhavAt tathApi svarUpasaMvandharUpaM tu saMbhavatIti svarUpasaMbagdharUpaM yad vahnitvAvacchinnatvaM tena sahitasyaiva vidheyatAtvasyAnvayitAvacchedakatvaM prApta tathA ca vahnitvasya vidheyatAvizeSaNatve prApte vahnitvAvacchinnavidhe. yatAtvamevA'nvayitAvacchedakaM jAtaM vahnitvAvacchinnavidheyatAtvAvacchedena tu dhUmatvAvacchinnaviSayakajJAnA'prayojyatvaM nAstyeveti na ' parvatoM vahimAn na dhUmAt ' iti prayogasyApattirityarthaH / prAcInamatamAha-vayAdipadamiti, vahnipadaM vahitvAvacchinnavidheyatAzAlijJAnaparaM vayAdipadottaravartamAnamatubAdipratyayazca vizeSyatArUpasaMbandhaparaH paJcamyarthazca pUrvavat prayojyatvaM tathA ca 'parvato vahimAn / ityatra 'dhUmajJAnaprayojyaM yad vahivAvacchinnavidheyatAkajJAnaM tadvizeSyatAzrayaH parvataH / kiM vA 'vizeSyatAsaMbandhenoktavidheyatAkajJAnavAn parvataH / iti zAbdabodhaH, uktAnumitI parvate vizeSyatA bhAsate eva / etAdRzaprAcInamate tu kahnitvAvacchinnavidheyatAtvasyA'nvayisAvacchedakatvama'vivAdameva-vahnipadasyaiva vahitvAvacchinnavidheyatAzAlijJAnaparatvAt, vahnitvAva. cchinnavidheyatAtvAvacchedena tu dhUmatvAvacchinnaviSayakajJAnaprayojyatvAbhAvasya bAdhAt ' parvato yahimAla dhUmAt / ityAdiprayogasyApattirnAstyevetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 430 ) sAdarza: [ tRtIyAkArake vidheyatAyAstattatsaMbandhAvacchinnavidheyatAtvena paJcamyAdyarthatvaM svIkaraNIyaM tena 'ayaM jAnAti AtmatvAnna dravyatvAt' ityAdau viSayatAsaMbandhAvacchinnAyAM prakRta vizeSyatAnirUpitajJAnavidheyatAyAM dravyatvAdirUpaliGgajJAnaprayojyatvasattvepi nAvacchedakAvacchedenA'bhAvAnvayAyogyatvam- saMbandhavizeSAvacchinnavidheyatAtvarUpA'nvayitAvacchedakAvacchedenA'bhAvavattvabodhAt / evaM jJAnaprayojyatvamaviSTaM jJAnamapi tattatsaMbandhAvacchinnaprakArakatvavizeSitamartha:, tena samavAyena hetutvaparasya ' ayaM vahnimAn tadrUpAnna tu dhUmAt ' iti - prayogasya nA'yogyatA - vahnividheyatAyAM saMyogena dhUmaprakArakajJAnaprayojyatvasattvepi samavAyasaMbandhAvacchinnatatprakAratAzA lijJAna prayojyatAtvarUpAnvayitAvacchedakAvacchinnAbhAvasyAM'bAdhAt / saMbandhavizeSaghaTitadharmasyAnvayitAvaccheda navInamataM pariSkaroti - vidheyatAyA iti, tattatsaMbandhAvacchinnaiva vidheyatA paJcamyartha ityarthaH / phalamAha - teneti, yadi tattatsaMbandhAvacchinnavidheyatA paJcamyartho na syAttadA " ayaM jAnAti AtmatvAnna dravyatvAt ' iti prayogasyAprAmANyaM syAt vaTAdidravyepi viSayatAsaMbandhena jJAnaM vartate iti tatra jJAnatvAvacchinnavidheyattAyAM dravyatvajJAnAprayojyatvasyAbhAvAt tatra dravyatvasyaiva jJAnaprayojakatvAt yadA ca tattatsaMbandhAvacchinnavidheyatA paJcamyarthastadA viSayatAsaMbandhAvacchinAyAM prakRta ( ghaTAdiniSTa ) vizeSyatAnirUpitajJAnaniSTavidheyatAyAM dravyatvarUpaliGgajJAna prayojyatvasya sattvepi avacchedakAvacchedena jJAnatvAvacchinnavidheyatAtvAvacchedenA'bhAvAntrayasya== dravyatvajJAnaprayojyatvAbhAvAnvayasyA'yogyatvaM nAsti - saMbandhavizeSAvacchinnavidheyatAtvarUpaM yadanvayitAvacchedakaM tadavacchedenaivA'mAvavattvabodhAt = abhAvAnvayabodhasya jAyamAnatvAt, tathA ca 'bhayaM jAnAti ( jJAnavAn ) AtmatvAnna dravyatvAt ' ityatra samavAyasaMbandhAvacchinnaiva vidheyatA paJcamyarthosti samavAyasaMbandhAvacchinnajJAnIyavidheyatAyAM ca AtmatvajJAnaprayojyatvamevAsti na tu dravyatvajJAnaprayojyatvamiti dravyatvajJAnaprayojyatvAmAtrA'nvayayogyatAyAH sattvAnna ayaM jAnAti AtmatvAnna dravyatvAt ' iti prayogasyAnupapattirityarthaH / sAdhyaniSThavidheyatAM pariSkRtya vidheyatAprayojakajJAnaM pariSkaroti - evamiti, yathA vidheyatAyAM tattatsaMbandhAvacchinnatvasya nivezaH kRta evaM jJAnaprayojyatvamapi yadvidheyatAyAM vartate tatpraviSTaM yajjJAnaM prayojakIbhUtajJAnaM tanniSThaprakArakatvepi tattatsaMbandhAvacchinnatvasya nivezaH kArya iti yad dhUmapadasya dhUmajJAnamartha ityuktaM tatra dhUmapadasya tattatsaMbandhAvacchinnaprakArakatvaviziSTaM jJAnamartha ityarthaH / phalamAha - teneti, ayam = vayavayavaH vahnimAn tadrUpAt = yahnitvAt vahnyavayave samavAyena vahnitvaM vartate tadeva hetuH, vahnayavayave samavAyena dhUmasya vahnijJApakatvaM na saMbhavatItyuktam ' na dhUmAt ' iti / ayogyatAsbhAvamupapAdayati-vahIti / yadi tattatsaMbandhAvacchinnaprakArakatva viziSTajJAnasya jJAnaprayojyatvAze pravezo na syAttadA ' ayaM vahnimAn tadrUpAnna tu ghUmAt ' iti prayogasya " Aho Shrutgyanam" Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kenahetunesyAdiprayogAH vyutpttivaadH| (431) katayA.bhAnaniyAmakaM tu tAtparyameva / vahayAdividhayatAyA vyAptyAdighaTakAbhAvAdijJAnaprayojyatvasattvepi ' parvato vadvimAna'bhAvAt ' ityAdirna prayogaH-mukhyavizeSyatAnirUpitaprakAratAyA eva nivezanIyatvAditi dik| __ 'kena hetunA' 'kasmai hetave' ityAdau vibhaktibhirhetutAviziSTe hetutA bodhayituma zakyA-paunaruttyAditi tu nazakyam-hetuzabdasya svarUpayogyaparatvAt vibhakteH prAmANyaM na syAt-saMyogasaMbandhAvacchinnaprakArakatvaviziSTadhUmajJAnaprayojyatvasyaiva vahiniSThavidheyatAyAM sattvena saMyogasaMbandhAvacchinnaprakArakatvaviziSTadhUmajJAnaprayojyatvAbhAvasyA'sattvAt, yadA ca tattatsaMbandhAvacchinnaprakArakatvaviziSTameva jJAnaM jJAnaprayojyatvAMze praviSTaM tadA tu 'ayaM vahnimAn tapAd na tu dhUmAt / ityatra samavAyenaiva hetohetutvamamISTamastIti prayojakIbhUtahetujJAnaniSTa prakArakatvaM samavAyasaMbandhAvacchinnaM jAtamiti samavAyasaMbandhAvacchinnaprakArakatvaviziSTahetujJAnaM prayojakaM grAhya tathA ca vahnividheyatAyAM saMyogena dhUmaprakArakaM yajjJAnaM tatprayojyatvasattvepi-saMyogasaMbandhAvacchinnaprakArakatvavizeSitadhUmajJAnaprayojyatvasattvepi samavAyasaMbandhAvacchinnA yA tatprakAratA dhUmaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAzAli (samavAyasaMbandhAvacchinnaprakArakatvaviziSTam ) yajJAnaM samavAyena dhUmajJAnaM tAdazajJAnaprayojyatAtvarUpaM yadanvayitAvacchedakaM tadavacchinnAbhAvasya samavAyena dhUmajJAnaprayojyatvAbhAvasyAtra vahnividheyatAyAma'bAdhAt-saMbhavAt-cahnividheyatAyAM samavAyena dhUmajJAnaprayojyatvasyA'saMbhavAt vahnitvajJAnaprayojyatvasya ca saMbhavAt ' ayaM vahnimAn tadrUpAnna tu dhUmAt / iti prayogasyA'yogyatA=anupapattirnAstItyarthaH / nanu sAdhyaniSThavidheyatAyAM prayojakIbhUtajJAnaniSThaprakAratAyAM cAmukasaMbandhAvacchinnatvamasti amukasaMbandhAvacchinatvaM nAstItyatra kiM niyAmakamityAzajhyAha-saMbandhavizeSeti, dharmasya=vidheyatAtvAdeH / nanu vahnividheyatAyAM vyAptiviziSTadhUmajJAnaprayojyatvaM vaktavyaM vyAptizca sAdhyAbhAvavada'vRttitvamiti vahnividheyatAyAM vyAptiviziSTadhUmajJAnaghaTakAbhAvaprayojyatvamapi prAptamiti 'parvato vahnimAna'bhAvAt ' ityapi prayogaH syAdityAzaGkyAha-vahnayAdIti / prayogApattya'bhAve hetumAhamukhyeti, atra mukhyavizeSyatA parvataniSThA prAhyA tathA ca parvataniSThamukhyavizeSyatAnirUpitA prakAratA dhUme evaM vartate na tUktAbhAve iti na 'parvato vahnimAna'bhAvAt ' iti prayogApattiH / dhUmaniSThApi sA prakAratA svanirUpitaprakAritAvattvasaMbandhena dhUmajJAne vartate svaM dhUmaniSTaprakAratA / uktAbhAve tu vyAptiniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratA vartate. vyAptau ca dhUmaniSTha. vizeSyatAnirUpitaprakAratA vartate. dhUme ca parvataniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratA / mukhyavizedhyatA parvate evetyarthaH / __ keneti- 'kena hetunA' ityatra tRtIyayA hetutvaM bodhyate prakRtibhUtahetuzabdena ca hetutvaviziSTahetupadArthoM bobhyate hetutvaviziSTa hetutvaM ca na bodhayituM zakyate paunaruktyAd uddezyatAvacchedakavidheyayorekyApAtAcetyarthaH / uttaramAha-- hetuzabdasyeti, hetuzabdena svarUpayogyatAmAtraviziSTo heturbo "Aho Shrutgyanam" Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 432 ) sAdarza: [ tRtIyAkArakephalopadhAnaparatvAt, ' daNDavAn raktadaNDavAn' itivat kAryavizeSAnuparaktahetutAviziSTe kAryavizeSoparaktahetutAbodhe'nAkAGkSatAvirahAcca / na cAnvaya bodhasaMbhavepi hetuzabdaprayogavaiyarthyam - phalopadhAyakatAlAbhe svarUpayogyatAyA arthAlAbha saMbha vAditi vAcyam, vibhakteranyArthatAyA apyanyatra dRSTatvAd hetutAparastvanizvayArthaM tatprayogAt / sahArthayogepi sAhityapratiyogivAcakapadAt tRtIyA - 'putreNa sahAgataH' ityAdau / atha yadi sahazabdArthaH samabhivyAhRta padopasthApyakriyAsamAnakAlInakriyAnvayitvam, tadanvayitvaM ca samabhivyAhRtakriyAbodhakapadena kriyAyA yAdRzaH saMbandhaH sAhityAnvayini pratyAyyate tAdRzatatsaMbandha eva sa ca 'putreNa' ityAdI kartRtvam, 'dadhnA sahaudano bhujyate' ityAdau karmatvAdiH, tRtIyArthIpi sa eva saMbandhaH, tathA ca putrakartRkAgamanasamAnakAlInAgamanakartRtva-dadhikarmakabhojanasamAnakAlIna bhojanakarmatvAdikaM puruSaudanAdau tatratatra pratIyate ityucyate ? " bhyate tRtIyayA ca phalajanakatvaviziSTahetutvaM bodhyate tathA ca yathA daNDavAn raktadaNDavAn ityatra pUrvoktarItyA nAnvayabodhAnupapattistathAtrApi nAnvayabodhAnupapattirityarthaH / nanu yatra phalopadhAyakatA=phalajanakatA bhavati tatra svarUpayogyatApi bhavatyeveti tRtIyayA phalopadhAyakatAyA lAbhe strarUpayogyatAyA apyarthAlAbhasaMbhavAddhetuzabdaprayogavaiyarthyaM tu syAdevetyAzaGkyAhana ceti / parihAramAha- vibhakteriti, tRtIyA tu karaNatvAdAvapi bhavatIti hetuzabdaprayogaM vinA tRtIyAyA hetutva paratvanizcayo na saMbhavatIti na hetuzabdaprayogavaiyarthyam / tatprayogAt = hetu zabdaprayogAt / sahArtheti - sahArthayoge - pratiyogitvasaMbandhena sAhityArthaH sAhityapratiyogiputrAdau vartate iti putrAdipadAt saha yukte'pradhAne " ityanena tRtIyA bhavatItyarthaH / 8 zaGkate - atheti, ' putreNa sahAgataH ' ityatra samabhivyAhRtapadam AgataH iti kriyAbodhakapadaM tadupasthApyA yA putraniSThA''gamanakriyA tatsamAnakAlikA yA pitRniSThA''gamanakriyA tadanvayitvaM ( tadAzrayatvam ) sahazabdArthaH / uktakriyAnvayitvasvarUpamAha - tadanvayitvamiti, sAhityAnvayini - pitari putre vA tAdRzatatsaMbandha eva tAdRza eva tatsaMbandha: - kriyAsaMbandhastadanvayizvapadArthaH / saH kriyAsaMbandhazva ' putreNa sahAgataH ' ityAdau kartRtvam ' daghnA sahaudano mujyate ' ityAdI karmapratyayasthale karmatvaM tathA ca ' putreNa sahAgataH ' ityatra sahazabdArtha Aga - manakartRtvam ' dadhnA sahaudano bhujyate ' ityAdau ca bhojanakriyAkarmatvaM sahazabdArthaH / tRtIyAthapi sa eva = kartRzvakarmatvAdirUpaH saMbandha eva / etena ya eva sahazabdArthaH sa eva tRtIyArtha iti prAptama, tathA ca putreNa sahAgataH ' ityatra putrakartRkAgamanasamAnakAlInAgamanakartRtvaM puruSe pratIyate ' danA sahaudano bhujyate ' ityatra ca dadhikarmakabhojanasamAnakAlInabhojanakarmatva C f " Aho Shrutgyanam" " 3 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahazabdArthavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 433) tadA sahazabdenaiva tattakriyAkartRtvabodhane kriyApadavaiyarthyam - dvidhAkriyAbhAnasvA'nupayuktatvAt, kriyAnvayini kriyAnvayabodhasyoddezyatAvacchedakavidheyayorabhedena nirAkAGkSatayA'saMbhavAcca / na ca tattat kriyAsamAnakAlInatvamAtraM sahazabdArthaH tasya ca kriyApadopasthApita kriyAyAmevAnvaya iti kriyApadasahita sahazabdAdevoktaviziSTArthalAbha iti vAcyam, evaM sati 'putreNa sahAgataH ' ityAdI sahazabdArthasya kriyApadArthAnvAyatvenAnyasApekSatayA tena saha putrazabdasya samAsA'saMbhavena saputraH ityAdiprayogAnupapattiH, na hyatra samAse sahArthasya prAdhAnyaM yenAnyasApekSatvepi samAso bhavet kiM tu bahuvrIhitvAdanyapadArthaprAdhAnyameveti cet ?, " na - samabhivyAhRta padopasthApyakriyAkAla eka sahazabdArthaH tasya kriyAnva modane pratIyate ityanvayaH / svAbhiprAyaM prakaTayati - tadeti, evaM hi sahazabdenApi kriyAkatRtvAdikaM bodhyate kriyApadenApi kriyAkartRtvaM bodhyate tatra dvidhA kriyAkatRtvabodhanasyopayogAbhAvAt kri pApadavaiyarthyam, kiM ca kriyAnvayini kriyAnvayaH saMbhavatyapi na - kriyAnvayana uddeiyatvena kriyAyA evoddezyatAvacchedakatvAt kriyAyA eva ca vidheyatvAt uddezyatAvacchedakavidheyayoraikye ca zAbdabodhasyAnabhimatatvAdityAha - kriyAnvayinIti | " dvidhAkriyAmAnasyAnupayukta * svAt " iti pAThastu kAcit etra / atra ca " kriyAbhAnasya " ityatra samAnakriyAmAnasya ' ityevaM pATho yuktaH / nanu na kriyAkartRtvaM sahazabdArthaH kiM tu tattat kriyAsamAnakAlInatvamAtram = putrAdikartRkAgamanAdikriyAsamAnakAlInatvamH dadhyAdikarmakabhojanAdikriyAsamAnakAlInatvam, tasya ca saha - zabdArthasya kriyApadopasthApita kriyAyAm = pitrAdikartRkakriyAyAmanvayaH - putrakartRkAgamanakriyAsamAnakAlInA yAssgamanakriyA tatkartA piteti vAkyArthastathA ca kriyApadasahitAdeva sahazabdAduktaviziSTArthasya = putrAdikartRkAgamanAdikriyAsamAnakAlIna kriyAkartRtvasya lAbhaH saMbhavati naH tu kriyApadarahitAdapi sahazabdAditi na kriyApadavaiyarthyamityAzaGkayAha- na ceti / ukte doSamAha - evamiti, yadi ' putreNa sahAgataH ityAdau sahazabdArthasya kriyAyAmantrayaH syAttadA sahazabda pyA'nyasApekSatayA=kriyAsApekSatayA tena sahazabdena saha putrazabdasya samAso na syAt parasparasApekSayoreva samAsasaMbhavAditi ' saputra bhAgataH ' iti prayogo nopapadyetetyarthaH / ukte hatumAha- na hIti, prAdhAnye sati tvanyasApekSatvepi samAso bhavati yathA 9 rAjapuruSaH ityatra puruSapadArthasya pradhAnatvAt tena saha sundarapadasamAsena sundararAjapuruSaH' ityevaM samAso bhavati / saputraH' ityatra tu bahuvrIhisamAsatvAdanyapadArthasya - pitRpadArthasyaiva: prAdhAnyaM na sahArthasya yenAnya sApekSatvepi samAso bhavedityarthaH / " 8 7 < "Aho Shrutgyanam" 7. C athetyAdinAzaGktiM pariharati-- neti, samabhivyAhRtapadam = bhAgata ityAdipadam / tasya= 28 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (434) sAdarza: [ tRtIyAkArake - yini nAmArthe evAnvayaH / tAdRzakAlaviziSTe nAmArthe kriyAnvaye ca kriyAyAmapi tAzakAlAvacchinnatvaM bhAsate- uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayasya vyutpattisiddhatvAt, ataH kriyAdvayasamAnakAlInatvalAbha iti sAmaJjasyAt / atha vAgamanasamAnakAlInA''gamanAdikameva sahazabdArthaH tasya kartRtvAdisaMbandhena puruSAdAvanvayaH, tAdRzasaMbandhena tadviziSTe ca 'AgataH' 'Agacchati' ityAdipadopasthApyA''gamanakartRtvAdInAmanvaye na vyutpattivirodhaHvidheyasyoddezyatAvacchedakaprakArA'bhedavirahAt / na ca sahazabdAryAnvayabalAdeva takriyAkartRtvasya puruSAdau lAbhe prakAratayApi kriyApadena tatpratipAdanamaphalamiti tatprayogo vyathe iti vAcyam , samabhivyAhRtapadena tattakriyAyA anupasthAne sahazabdenApi tattakriyAghaTitasAhityasya zakyasya bodhanaM na saMbhavasahazabdArthabhUtasyAgamanAdikriyAkAlasya / kriyAnvayinAmArthe=pitrAdau / tAdRzeti- uktasahazabdArthabhUtakAlaviziSTa nAmArthe pitrAdAvAgamanAdikriyAnvaye kRte kriyAyAmapi pitrAdisamavetAgamanAdikriyAyAmapi tAdRzakAlAvacchinnatvam sahazabdArthabhUtaputrakartRkAgamanakriyAkAlAvacchinnatvaM bhAsate-- kriyAyA uktasahArthabhUtakAlasya ca pitrAdau sattvAt sAmAnAdhikaraNyena sahArthabhUtakAlAvacchinnatvaM pitrAdikartRkakriyAyAM prAptamityarthaH / ukte hetumAha- uddezyateti, uddezyatAvacchekAvacchedena uddezyatAvacchedakAvacchinne vidheyAnvayasya svIkArAt- uddezyatAvacchedakaM cAtra sahazabdArthabhUta uktakAlaH kAlAdhikaraNe kriyAnvaye kRte kriyAyAmapi tAdRzakAlAvacchinnatvaM prAptameva / upasaMharati- ata iti, kriyAdvayasya-putrakartRkAgamanAdikriyAyAH pitRkartRkAgamanAdikriyAyAzca samAnakAlikatvalAma ityrthH| * pakSAntaramAha- atha beti / tasya uktasahazabdArthasya / AdipadAt karmatvAdisaMgrahaH / tAdazasaMbandhena kartRtvasaMbandhena tadviziSTe-sahazabdArthIbhUtAgamanasamAnakAlInAgamanAdiviziSTe / vyutpattivirodhAbhAve hetumAha- vidheyasyeti, 'putreNa sahAgataH / ityatra vidheyamAgamanakartutvaM tasyoktAgamanaviziSTe'nvayAd uddezyamA''gamanaviziSTam uddezyatAvacchedakIbhUtaprakArazcAgamanameva tayozcAgamanakartRtvAgamanayoH parasparaM bhedAnna vyupattivirodhaH- uddezyatAvacchedakavidheyayorabhede eva nyutpattivirodhasyoktatvAt / nanUktasahazabdArthasya kartRtvAdisaMbandhenaiva pitrAdAvanvaya uktaH saMbandhabhUtaM kartRtvaM ca tatkriyAkartRtvameva tathA ca sahazabdArthAnvayabalAdeva pitrAdau takriyAkartakhAdikasya lAbhaH saMbhavatIti punaH prakAratayApi kriyApadena tatpratipAdanam kartatvapratipAdanam niSphalameveti tAdRzakartRtvapratipAdakakriyApadasya prayogo vyartha evetyAzaDakyAhana ceti, "Agacchati' 'gacchati' 'bhuGkte' ityAdikriyApadaprayoge satyeva kriyApadopasthApyatattakriyAghaTitasya svazakyArthasya sahazabdena bodhanaM saMbhavati samamivyAhRtakriyApadopasthApyAyA eva kriyAyA sahazabdArthentarbhAvAditi na kriyApadaprayogo vyarthaH kiM tvAvazyaka evetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahazabdArthavicAraH] vyutpttivaadH| (435) tIti kriyApadaprayogasyAvazyakatvAt / sahazabdArthakriyAyAH kartRtvAdisaMbandhena nAmArthe'nvayazca na vyutpattiviruddhaH-sahazabdasyA'dhAtutvAd nipaattvaac|| na ca "prAsoSTa zatrughnamudAraceSTamekA sumitrA saha lakSmaNena" ityAdau zatrunaprasavalakSmaNaprasavayoH samAnakAlInatvAbhAvAt kriyAdyasamAnakAlInatAyAH sahazabdArthatvA'saMbhava iti vAcyam, tatrApi sthUlakAlaghaTitasamAnakAlInatvasavAt / na ca kAlatvenaiva kAlasya tadarthAntarbhAve putrAgamanapUrvamAgantAra 'AgatoyaM na putreNa saha' iti prayogAnupapattiH-putrAgamanAdhikaraNasthUlakAlavRttyA. gamanakartRtvasattvenA'nvayitAvacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkasAhityAbhAvabAdhAditi vAcyam, tatra kSaNatvenaiva kAlasya sahazabdArthe'ntarbhAvanIyatvAt / . evaM yatraikakAlopa vibhinnasthale bhuJjAnamadhikRtya 'na saha bhuGkte' iti nanu kartRtvasaMbandho hi bhedasaMbandha eveti sahazabdArthasya nAmArthe puruSe kathaM bhedasaMbandhenAnvayaH syAt "nipAtAtiriktanAmArthayoH 68 " ityAdyuktavyutpattivirodhAdityAzaGkyAha- sahazabdArtheti, nAmArthe nipAtAtiriktanAmArthasya dhAtvarthasya ca bhedasaMbandhenAnvayo vyutpattiviruddhosti na tu nipAtArthasyApi sahazabdazca nipAta eva na dhAturiti sahazabdArthasya puruSe kartRtvalakSaNabhedasaMva dhenApyanvaye na vyutpattivirodha ityarthaH / ' danA sahaudano bhujyate' ityatra tu bhojanasamAnakAlInabhojanaM sahazabdArthastasya karmatvasaMbandhenaudane'nvayaH / prathamaM sahArthamatamuddizyAzaGkate- na ceti, prasavadvayasyaikasmin kAle hya'saMbhavAt lakSmaNaprasavakriyAyAH zatrughnaprasavakriyAyAzcaikakAlikatvaM na saMbhavatItyarthaH / uttaramAha-- tatrApIti. tatra prasoSTa ' ityuktodAharaNe, sthUlakAlagataikyena zatrughnaprasavalakSmaNaprasavakriyayoH samAnakA likatvaM saMbhavatItyarthaH / nanu yadi kAlatvenaiva rUpeNa kAlasya sahazabdArthaghaTakatvamasti tadA putrApekSayA yaH puruSaH pUrvamevAgatastamuddizya 'AgatoyaM na putreNa saha' itISTopi prayogo nopapacheta- pitRputrAgamanakriyayoH sUkSmakAlasya bhedepi sthUlakAlasyaikyena samAnakAlikatvasaMbhavAta. putrAgamanapUrvamAgantari puruSe putrAgamanAdhikaraNIbhUto yaH sthUlakAlastAdRzasthUlakAlavRtti yadAgamanaM tatkartRtvasya sattvena anvayitAvacchedakaM yadrUpamA''gamanakartRtvasamAnAdhikaraNaputratvaM tAdRzarUpAvacchinnapratiyogitAkaM yatsAhityaM tAdRzasAhityAbhAvasya bAdhAt atra sthUlakAlaghaTitasya putrapratiyogikasAhityasyaiva sattvAt, sAhityAbhAve eva ca 'AgatoyaM na putreNa saha' iti prayogasyeSTatvAdityAzaGkyAha- na cati / uttaramAha-tatreti, tatra''AgatoyaM na putreNa saha ' ityatra kAlasya kSaNatvenaiva rUpeNa- sahazabdArthe'ntarbhAvo vijJeyastathA ca putrAgamanapitrAgamanayorekakSaNa'satvena sAhityAbhAvasya sattvAdeva noktaprayogAnupapattirityarthaH / evamiti-- yathoktasthale kSaNatvenaiva kAlasya sahazabdArthentarbhAvastathA ekakAlepi vibhinna sthala majAnamadhikRtya 'na saha bhuGkte' iti prayuktastha vAkyasyopapattyathai zAlAdirUpabhojanAdhikaraNa "Aho Shrutgyanam" Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 436 ) sAdarza: [ tRtIyAkArake - prayujyate tatraikazAlArUpa bhojanAdhAropi sahazabdArthe'ntarbhAvanIyaH / ata eva " AlApAd gAtrasaMsparzAnnizvAsAta sahabhojanAt" ityAdinA patitabhIjanasamAnakAlInabhojanamAtrasya pApajanakatvaM na bodhyate - ekapaGkterapi vivakSaNAt / evam - 88 yAjanaM yonisaMbandhaM svAdhyAyaM saha bhojanam / sadyaH patati kurvANaH patitena na saMzayaH // " ityAdAvekadekapAtrabhojanasyaiva sadyaHpAtahetutvaM pratIyate tatra tAdRzArthasyaiva sahazabdena vivakSaNAt / C atha nAmArthasyaiva sahArthavizeSyatayA'nvayopagame 'putreNa saha nA''gacchatyayam' ityAdau sahazabdArthaputrasAhityAbhAva eva puruSAMze natrA bodhyate ityupagantavyaM tacca nopapadyate, tathA satyAkhyAtArthoddezyatAvacchedakatayaiva naJarthamAnasyo - pagantavyatayA prasajyapratiSedhasthale niSedhasya prAdhAnyena bhAnaniyamavyAghAtAt / syApi sahazabdArthantarbhAvo vijJeyastathA ca samAnAdhikaraNakabhojanaM sahazabdArthastasyoktarItyA kartRtvasaMbandhena bhojanakartarya'nvaya ityekasmin sthale bhojane sati 'saha bhuGkte' iti saMbhavati sahazabdArthIbhUtasamAnAdhikaraNakabhojanAbhAve ca na saha bhuGkte' ityapyupapadyate, anyathA samAnakAlikabhojanasya sattvAdeva 'na saha bhuGkte' iti nopapadyetetyarthaH / ata eveti - sahazabdArthe daizikasAmAnAdhikaraNyasyApi pravezAt " AlApAd gAtrasaMsparzAt" ityatra patitabhojanasamAnakAlikabhojanasya na pApajanakatvaM pratyAyyate anyathaikasmin kAle vibhinnasthalepi bhojanena pApaM syAdityekasmin kAle ekapaGktau patitena saha mojanena pApaM bhavatIti bodhyate tathA cAtra samAnapaGktikabhojanaM sahazabdArtha ityarthaH / evamiti - yathoktasthale samAnapaGktikatvasya sahazabdArthentarbhAvastathA samAnapAtrakatvasyApi sahazabdArthentarbhAvo vijJeyastathA ca " yAjanaM yonisaMbandham" ityatraikakAlikaikapAtrabhojanasyaiva sadyaH pAtahetutvaM pratIyate na tu vibhinapAtrakabhojanasyApItyarthaH / patitena = patitena sahetyarthaH / tAdRzArthasya = aikakAlikaikapAtrabhojanasya sahazabdArthatvAt / yaduktam - " tasya ( sahazabdArthasya ) kriyAnvayini nAmArthe evAnvayaH " iti tatrAzadkate - atheti, yatra pratiyogino'nvayoM bhavati tatraiva tadabhAvasyApyanvayo bhavatIti nAmArthasyaiva yadi sahArthavizeSyatvaM nAma 'putreNa sahAgacchati' ityatra sahArthasyoktarItyA yadi nAmArthe puruSe'nva yastadA 'putreNa saha nAgacchatyayam' ityatra sahazabdArtha putra sAhityAbhAvasyApi naJarthasya puruSe evAnvayaH syAt sa ca na saMbhavati tathA sati= sahazabdArtha putrasAhityAbhAvasya purupe'nvaye sati AkhyAtArtho ya AzrayatvaM taduddezyaH puruSastaniSThA yoddezyatA tAdRzoddezyatAvacchedakatvaM naJarthAbhAvasya syAditi naJarthAbhAvasya puruSavizeSaNatvAt prAdhAnyaM na syAd iSTaM va prasajyapratiSedha " Aho Shrutgyanam" Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahazabdArthavicAraH] vyutpttivaadH| (437) evamanAgacchantamApa puruSamadhikRtya tathAprayogAt tatrA'yogyatAprasaGgAca / etena tatra paryudAsanavat kriyAyogaparityAga ityuktAvapi na pratIkAraH / na ca tatrA''gamanAbhAvakAla eva puruSAnvayI sahazabdArthaH. tathA ca putrA'. gamanAbhAvakAlAvacchinnapuruSe vartamAnakAlAvacchinnAgamanakartRtvAbhAvaH pratIyate iti na kAcidanupapattiriti vAcyam, yatrAsya putra AyAti na tvayaM tatrApi tAzaprayogAd tatra ca putrAgamanakAlAvacchinnasyA''gamanakartRtvAbhAvasya sattepi putrAgamanAbhAvakAlAvacchinnapuruSe vartamAnakAlAvacchinAMgamanakartRtvAbhAvasyA'satvenA'yogyatApAtAt / sthale niSedhasya nanarthAbhAvasya prAdhAnyamiti prAdhAnyena bhAnaniyamasya vyAghAtaH syAta, asti cAtra praptajyapratiSedha eva namo'samastatvA'dityarthaH / doSAntaramAha- evamiti, sahazabdArthaputrasAhityasya puruSe'nvayasaMbhave eva tadabhAvasyApi puruSe'nvayaH saMbhavati tatra yaH khalu kadApi putreNa saha nAgacchati tasmin sahArthIbhUtaputrasAhityasya bAdhena yogyatAyA abhAvAt sahArthapratiyogikAmAvasyApi yogyatA na syAt, bhavati ca tAdRzamanAgacchantamapi puruSamadhikRtya tathA= putreNa saha nAgacchatyayam' iti prayoga ityarthaH / nanu yathA paryudAsanagarthasya nAmArthe'nvayo bhavati na kriyAyAM tathA tatra putreNa saha nAgacchatyayam' ityatrApi na namarthasya :kriyAyAmanvayaH svIkriyate tathA coktasthale na narthAbhAvasya prAdhAnyApekSA yena tasya nAmArthe vizeSagatvenA'prA. dhAnye kAcidanupapattiH syAdityAzaGyAha- eteneti, evamapyuktarItyA'nAgacchantaM puruSamadhikRtya tathAprayoge hya'yogyatAprasaGgaH syAdeveti nAyamapi pakSo yukta ityarthaH / nanu tatra='putreNa saha nAgacchatyayam' ityatra putro nAgacchatIti putrAgamanAbhAvasya satvAta tAdRzAmAvakAle puruSasya ca sattvAt puruSe putrAgamanAbhAvakAlAvacchinnatvaM vartate eveti puruSAnvayI yaH putrAgamanAbhAvakAlaH sa eva sahazabdArthastathA cAtra putrAgamanAbhAvakAlAvacchinne puruSe nA dhartamAnakAlAvacchinnAgamanakartRtvAbhAvaH pratIyate iti nAmAvasya kartRtvenvayena taddvArA kriyAthAmapyanvayasaMbhavAnna prasajyapratiSedhatvAnupapatti:- natrAmAvasyaiva prAdhAnyena mAnalAbhAdityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- yatreti, yadA putra evAyAti na tu tadanantaramapi pitA tadApi 'putreNa saha nAgacchatyayam ' iti prayogo bhavati tatra ca putrAgamanakAlAvacchinnasyAgamanakartRtvAbhAvasya putrAgamanakAlAvacchinne puruSe vartamAnakAlAvacchinnAgamanakartRtvAmAvasya sattvepi (putrAgamanasya sattvena putrAgamanakAlAvacchinnatvasya puruSa saMbhavAt ) putrAgamanAbhAvakAlAvacchinne puruSe vartamAnakAlAvacchinnAgamanakartRvAbhAvo naiva saMbhavati putrAgamanasya jAtatvena puruSe putrAgamanakAlAvacchinnatvasyaiva sattvena putrAgamanAbhAvakAlAvacchinnatvasyAsattvAt putrAgamanAmAvakAlAvacchinnapuruSe hyasadbhUte vartamAnakAlAvacchinnAgamanakartRtvAbhAvasyAnvayA'saMbhavenA'yogya. tApAtAdityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (438) sAdarza: [ tRtIyAkArakemaivam-sahazabdArthastakriyAkAlaH kvacit takriyAnvayini prathamAntapadArthenveti kacicca samamivyAhRtakriyAyAm / 'saputra Agacchati' ityasya 'putreNa sahAgacchati yaH'itivigrahAt prathamAntAnyapadArthe eva putrAgamanakAlAnvayo na tu kriyAyAmiti na samAsAnupapattiH, na vA'nyapadArthapuruSA'lAbhaH / __ na caivaM samAsalabhyasya putrAgamanakAlAvacchinnasya puMso vigrahavAkyenApi pratipAdanAd bahuvrIhimAtrasyaiva nityasamAsatvamiti bhajyateti vAcyam, bahuvrIhimAtrasya tathAtvA'niyamAt / prathamAntAnupasthApyA'nyapadArthabodhakabahuvrIhareva tattvAbhyupagamAt / atra cAnyapadArthasya puruSasya prathamAntopasthApyatvAt / ayetyAdinA zaGkitaM pariharati- maivamiti, takriyAkAlA-putrakartRkAgamanakriyAkAlaH / kacit-'putreNa sahAgataH' ityAdinasamabhivyAhArahInasthale takriyAnvayini yAdRzakriyAyAH sahazabdArthe pravezastAdRzyA AgamanAdikriyAyA anvayini prathamAntapadArthe-puruSAdAvanbayo bhavati tathA ca putrAgamanakAlAvacchinnaH puruSa AgamanakriyAkarteti zAbdabodhaH putrAgamanakAle Agata iti yAvat / kacit='putreNa saha nAgacchati' ityAdau sa sahazabdArtha uktakriyAkAlaH samabhivyAhRtakriyAyAmandheti tathA ca putrAgamanakAlikA yA''gamanakriyA tatkartatvAbhAvasya puruSe'nvayo bhavati putrAgamanakAlikAgamanakartRtvAbhAvavAn puruSa iti zAbdabodhaH / saputra iti-'saputra Agacchati' ityasya putreNa sahA''gacchati yaH / ityevaM vigrahavAkyaM bhavatIti prathamAntayatpadapratipAdyasyAnyapadArthasyaiva prAdhAnyAt tasyaiva -- saputraH - iti padena bodhanAt tasminneva prathamAntAnyapadArthe prathamAntapadavAcyabhUte'nyapadArthe puruSe putrAgamanakAlasya sahazabdArthasyAnvayo bhavati na tu kriyAyAmiti yA pUrva ( 433 ) samAsAnupapattiH pradarzitA sApi nAsti, anyapadArthasyaiva prAdhAnyAt sahazabdArthAnvayitvAcAnyapadArthabhUtapuruSasya pratItya. bhAvaprasaGgopi nAstIti pUrvoktAH sarve doSAH samuddhRtA jnyeyaaH| 'saputra Agacchati' ityatra putrAgamanakAlaviziSTapuruSe AgamanakartRtvAnvayaH, 'saputro nAgacchati' ityatra ca putrAgamanakAlikAgamanakartRtvAbhAvasya puruSenvayo vijnyeyH| / nanu yadi ya eva putrAgamanakAlAvacchinnaH puruSaH ' saputraH / itisamAsena pratIyate sa evoktavigrahavAkyenApi pratIyate tadA bahuvrIhimAtrasyaiva= ( evakAro'yogavyavacchedArthaH) sakalabahuvrIhisamAsasya nityatvamastIti niyamavyAghAtaH syAt- samAsalabhyArthasya vigrahavAkyenA'labhyatve ( samAsasthAne vigrahavAkyAsaMbhave ) eva samAsasya nityatvasvIkArAdityAzajhyAhana caivaMmiti / uttaramAha- bahuvrIhIti, sakalabahuvrIhisamAsasya tathAtvAniyamAt-nityatvAna-. bhyupagamAta, prathamAntAnupasthApyo yo'nyapadArthastadbodhakabahuvrIhereva tattvAbhyupagamAt nityatvAbhyupagamAd yathA ' prAptamudakaM yaM sa prAptodako grAmaH ' ' pItamambaraM yasya sa pItAmbaraH / ityAdau dvitIyAdyantayatpadenAnyapadArthopasthitirbhavatItyetAdRzabahuvrIhisamAsasya nityatvam, atra "Aho Shrutgyanam" Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vyutpattivAdaH / 8 itthambhUtalakSaNa tRtIyA ] ( 439 ) na ca prathamArthe bahuvrIhirevA'sAdhustaduktam- prathamArthe na bhavati- ' vRSTe deve gataH ' iti " iti vAcyam, " anekamanyapadAyeM " itisUtrAnuziSTabahuvrIhAveka taniyamAt, atra ca sUtrAntareNaiva samAsavidhAnAt etadarthameva tatsUtrapraNayanAt / ' putreNa saha nAgacchati' ityAdau ca kriyAyAmeva tAdRzasahArthAnvaya iti putrAgamanakAlInAgamanakartRtvAdyabhAvaH prathamAntArthe pratIyate iti sabai sustham, tathApi ' saputro nAgacchAte' ityAdau pUrvoktadizAnupapattirdraSTavyA / bhAramanudvahantaM putramanudvahantyAmapi gardabhyAm ' sahaiva dazabhiH putraiH' ityAdau vartamAnA ' ityadhyAhArAdvartamAnatvakriyAmAdAyaiva sAhityabodha iti vadanti / "6" " itthaMbhUtalakSaNe " ityanena lakSaNavAcipadAt tRtIyAnuziSyate / lakSaNatvaM ca 88 * saputra: ityatra svanyapadArthasya puruSasya prathamAntenaiva yatpadenopasthitirbhavati - uktaviprahavAkye prathamAntasyaiva yatpadasya pravezAditi na samAsasya nityatvamityarthaH / vigrahavAkye'nyapadArthoMpasthApakayatpadasya yadvibhaktyantatvaM bhavati bahuvrIherapi tadvibhaktyantabahuvrIhitvaM jJeyam / nanuM prathamArthe bahuvrIhireva na bhavati anyathA ' vRSTe deve gataH ' iti vigrahavAkyepi bahuvrIhisamAsa" anekamanyaprAptau tanniSedho nopapadyetetyAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- aneketi, padArthoM " itisUtreNa prathamArthe bahuvrIhirna bhavatIti tatsUtrAnuziSTa prathamArthabahuvrIhAveva tanniyamAt=asAdhutvaniyamAt, atra = ' saputraH ' ityatra tu sUtrAntareNa = " tena saheti tulyayoge " iti sUtreNaiva samAsavidhAnamastIti nA'sAdhutvam, etadarthameva = : ' saputra: ' itiprayogasiddhayarthameva " tena saha " itisUtraM praNItamastIti katham ' saputraH' itisamAsasyAsAdhutvaM syAt, anyathaitatsUtrameva vyarthaM syAdityarthaH / samabhivyAhRtakriyAyAM sahazabdArthAnvayasyodAharaNamAha- putreNeti, naJsamabhitAdRzasahArthAnvayaH = putrakartRkAgamanakriyAkAlAnvayaH / upasaMharati- itisarvamiti, vyAhArasthale sahArthasya kriyAyAmanvayo bhavatItyuktamiti sahazabdArthasya kriyAsApekSatayA tena sahazabdena putrazabdasya samAso na syAditi ' saputro nAgacchati' iti prayogaH pUrvoktaMdizA ( 433 pRSThoktadizA ) nopapadyate ityAha- tathApIti / bhAramiti-- gardabhIputro na bhAramudvasahaiva dazabhiH putrairbhAraM hati tAdRzaputraM ca gardabhyapi nodvahati kiM tu bhAramAzramudvahatIti 'vahati gardabhI " ityatra 'vartamAnA' itipadasyAdhyAhAraH kartavyaH adhyAhRtavartamAnapadabodhyakriyAyAmeva sahazabdArthasAhityasyAnvayo jJeyaH - ' dazabhiH putraiH saha vartamAnA ( dazasaMkhyAkaputravarta - nakAlikavartanakriyAvatI ) gardabhI bhAraM vahati ' ityanvayaH, ' vartamAnA ' itipadasyA'nadhyAhAre ' putraiH saha bhAraM vahati ' ityanvayApattyA gardamIputrANAmapi bhAravAhakatvaM prApnuyAt. na caitadiSTamiti ' vartamAnA ' itipadasyAdhyAhAraH kArya ityarthaH / itthaMbhUtalakSaNatRtIyAnirUpaNamArabhate- itthamiti / lakSaNavAcipadAt-lakSaNabhUtajaTA divAcakapadAt tRtIyA bhavati yathA ' jaTAbhistApasaH ' iti / lakSaNatvasvarUpamAha- lakSaNatva "Aho Shrutgyanam" LE Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: * (440 ) vyAvartakatvam, tacca vizeSyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvA'pratiyogitvam, tadAzrayazca dharmo dvividhaH - vizeSaNamupalakSaNaM ca / vidyamAnaM sad vyAvartakaM vize SaNam - puruSAdau vartamAnakAlAvacchedena vidyamAno daNDAdiH / avidyamAnaM sad vyAvartakamupalakSaNam- tApasAdeH kAlAntaraNajaTAdikam / vizevaNasya saMbandho matubAdibhiH pratyAyyate- astItyarthe vihitAnAM vartamAna saMbandhArthakatvAt, ataH 'jaTAbhistApasaH ityAdAvasvidya nAnajaTAdeH saMbandhAvevasAyAM matuvAdyanavakAzAt tRtIyaiva / tRtIyayA cA'vidyamAnatvasyeva vidyamAnatvasyApi pratyAyanAda vizeSaNavAcipadAdapi tRtIyA yathA- jJAyamAnatvena liGgaM karaNam' ityAdau / " 6 miti / vyAvartakatvam = vyavacchedakatvam ( paricAyakatvamiti yAvat ) taJca = vyAkatvaM ca / vizeSyatAvacchedaketi- yayA vizeSyatAvacchedakaM yattApasatvaM tatsamAnAdhikaraNAbhAvA'pra tayo gatvaM jaTAyAmastyeva tApasatvAvacchinne kasmiMzcittApase jaTAyA vartamAnatvAt, sakacheSu tApaneSu jaTA C saMbhavAd vizeSyatAvacchedakAvacchedeneti tyaktvA vizeSyatAvacche daka samAnAdhikaraNetyuktam / sadAzrayaH ukSa gatvAzrayaH / vizeSagodAharaNamAha- puruSAdAviti / yathetyAdiH / upalakSaNodA- haraNamAda - tApasAderiti, ' kAkavanto devadattasya gRhAH ' iti vat tApase jaTAnAmasattvepyupalakSaNatvaM bhavatyeva, jaTAnAM vartamAnakAle tu tApasavizeSaNatva meva / vizeSaNatvopalakSaNatvayoH paricAyakamAha-- vizeSaNasyeti / astItyartha iti- " tadasyA'stya'sminniti matup " ityAdisUtrairvihitAnAM matutrAdipratyayAnAM vartamAnasaMbandhArtha katvAt = vartamAnapadArtha saMbandhabodhakatvAd vizeSagasya vartamAnatvAcca vizeSaNatrAcakapadAt matuvAdayaH pratyayA bhavanti yathA daNDavAn daNDo' ityAdi / etAvatparyantana tepAdanasya niSkarSamAha-- ata iti, yato manutrAdayo vidyamAnasyaiva saMbandhatrovakA nA'vidyamAnasyApi jaTAdInAM cAvidyamAnAnAmeva tApasAdyupalakSagatvaM mavati ato jaTAdivAcakapadAnmatuvAdya navakAzAt tRtIyaiva bhavati yathA--- C jaTAbhistApasaH iti / matuvAyapekSayA tRtIyAyA vizeSamAha - tRtIyeti matuvAdayastu vidyamAnamAtrasya saMbandhavodhakA bhavanti tRtIyA tu vidyamAnAvidyapAnayorubhayorapi saMbandhavodhikA bhavatIti vizeSavAcakapAdapi kacit tRtIyA bhavati yathA- 'jJAyamAnakhena liGgaM karaNam ' ityatra liGgavizevAcakAjjJAyamAnatvapadAt tRtIyA jAtA / jaTAbhistApasaH' ityatra tRtIyayA jaTAnAmaviyamAnatvaM pratyAyyate, ' jJAyamAnatvena liGgaM karagam ' ityatra jJAyamAnatvasya vidyamAnatvaM pratyAyayate--- jJAyamAnasyaiva liGgasya karaNatvasvIkArAt / tRtIyayA vidyamAnatvAtriyamAnatvayoH pratyAyane yogyataiva nipAmiketi vijJeyam - kacijjaTAnAM vidyamAnatvepi 'jaTAbhistApasaH * itiprayogadarzanAditi / 6 "Aho Shrutgyanam" [ tRtIyAkArake " " Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -itthambhUtalakSaNatRtIyA ] vyutpattivAdaH / ( 441 ) atha tatra jJAyamAnatvAdivaiziSTyaM tRtIyayA liGgAdau na pratyAyyate. api tu padArthakadeze karaNatvAdAveva tadavacchinnatvamiti cet ?, tathApi sA vizeSaNa - yaiva- anuzAsanAntarAbhAvAt / vastuto liGgAdo jJAyamAnatvAdivaiziSTyabosiMbandhavidhA karaNatvajJAyamAnatvAdyovacchedyAvacchedaka mAvabhAna saMbhavAdekadezAnvasvIkAro'nucitaH / na ca saMbandhavidhayA karaNatve ekadeze'vAcchannabhanepyekadezAnvayauvyamiti vAcyam, karaNAbhedarUpe karaNatve karaNasya saMbandhavidhayA bhAsamAne jJAyamAnatvAvacchinnatvasyA'vacchedakatayA bhAnopagamenai"kadezAnvayaM vinApyavacchedyAvacchedakabhAvabhAnAt / 7 prasaGgasaGgatyA zaGkate - atheti, liGgameva karaNamiti karaNatvaM liGgaikadezatvAt padArthaikadezaH / tadavacchinnattram=jJAyamAnatvAvacchinnatvam / dhUmAdau karaNatvajJAne vartamAne satyeva dhUmAdInAM karaNatvasvIkArAjJAyamAnatvaM karaNatvavizeSaNamiti bhAvaH / uttaramAha - tathApIti, tathApi = jJAyamAnatvasya karaNatvavizeSaNatvepi sA = ' jJAyamAnatvena itivRtIyA vizeSaNatRtIyaiva. anuzAsanAntarAbhAvAt=" itthaMbhUtalakSaNe " itisUtreNaiva prAptatvAditi yAvat / svAbhiprAyamAha - vastuta iti jJAyamAnatvasya karaNatvavizeSaNAbhyupagamasya karaNatve jJAyamAnatvAvacchinnatva prAptireva phalaM karaNatvasya jJAyamAnatvAvacchinnatvaM tu jJAyamAnatvasya liGgavizeSaNatvepi prApnotyeva yathA line eva jJAyamAnatvamasti line eva ca karaNatvamiti karaNatvajJAyamAnatvayoH saMbandhavidhayAsAmAnAdhikaraNyena parasparama'vacchedyAvacchedakabhAvaH prApta iti karaNatve jJAyamAnatvAvacchinatvaM prAptameveti jJAyamAnatvasya karaNatvarUpai kadeze'nyayasvIkAro nocita ityarthaH / nanvevamapi karaNatvarUraikadeze jJAyamAnatvasyAnvayaH prApta evetyAzaGkyAha-na ceti / parihArahetumAha- karaNAdarUpe iti, tvayA hi karaNatve jJAyamAnatvasyAnvaya uktastatra karaNakaraNatvayoramedapakSe karaNatve jJAyamAnatvasyAnvayena karaNepi tadanvayaH prApta iti karaNe karaNatvasaMbandhena jJAyamAnatvasyAnvayaH kartavyaH, karaNatvaM cAbhedapakSe karaNe tAdAtmyena vartata eva saMbandhamUtaM karaNatvaM jJAyamAnatvaM ca karaNe eveti sAmAnAdhikaraNyena karaNatvamapi jJAyamAnatvAvacchinnaM jAtamittirItyA jJAyamAnatvAvacchinnatvasya avacchedakatayA = saMsargatAvacchedakatayA mAnopagamenaikadezAnvayaM vinApi karaNatvajJAyamAnatvayoravacchedyAvacchedakabhAvasya mAnaM saMbhavatyevetyekadezAnvayasvIkAro'nucita evetyartha: / prakArabhUta padArthaikadezenAnvayasyaiva vyutpattiviruddhatvAt saMsargabhUtapadArthaikadeze nAnvaye doSAbhAvAd atra ca karaNatvasya karaNAminnatvaM saMsargatvaM ca svIkRtamiti tenAnvaye na kopi doSa iti bhAvaH / karaNAbhinnasyaiva karaNatvasya jJAyamAnatvAnvaye saMsargatvAzrayaNAduktam- " karaNasya saMbandhavidhayA bhAsamAne " iti / > nanu yadi matubAdayo vidyamAnamAtrasyaiva saMbandhabodhakAstadA ' daNDavAnayamAsId daNDI gatavAn ' ityAdau daNDAdipadottaraM matubAdayo na syuH - daNDAdInAmatItatvena vidyamAnasvAmA " Aho Shrutgyanam" " Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (442) sAdaze: [ tRtIyAkArake___ atha * daNDavAnayamAsId daNDI gatavAn ' ityAdau daNDasyA'tItatayA vizeSaNatvAsaMbhavAd matubAdyanupapattiriti cet ?, na-prakRtazabdaprayogAdhikaraNakAlAvacchinnasyeva vidheyAntarasamabhivyAhArasthale tadadhikaraNakAlAvacchinnasaMbandhasyApi matubAdinA pratyAyanAt tatrA'tItakAlikasattvAdirUpavidheyAdhikaraNA'tItAdikAlAvacchinnasaMbandhasyaiva matubAdyarthatvAt / avidyamAnopi daNDA. dirdharmAntarasaMbandhasamAnakAlInatayA dharmAntarAnvayini vizeSaNam. tatprakAreNa bhAsamAne dharmAntarAnvayabodho viziSTavaiziSTayamityucyate, na tvasAva'nvayinyupalakSaNam. na vA tAdRzabodhastadupalakSitAnvayabodha ityucyate / kacidvidheyAntarasamAnakAlInamapi vizeSaNaM tadananvayitayA tadanvayinyupalakSaNamucyate yathA-' rUpavAn rasavAn , ityAdI rUpAdikaM rasAnvayini, 'sAstrAvAn gopadavAcyaH' ityAdau sAstrAdikaM gavAdipadavAcye / kvacidramisaMbaddhadharmAntarasaMbandhyapi dharmoM dharmAntarasaMbandhitAnavacchedakatayA dharmAntaravAdityAzaGkate--ayeti / pariharati-neti, matubAdinA daNDAdInAM yathA prakRta=daNDAdizabdaprayogAdhikaraNakAlikaH saMbandhaH 'daNDavAnasti ' ityAdau pratyAyyate tathA vidheyAntarasamamivyAhArasyale tadadhikaraNakAlAvacchinnasaMbandhaH-vidheyAntarAdhikaraNakAlAvacchinnasaMbandhopi pratyAyyate tathA ca tatra=' daNDavAnayamAsId , 'daNDI gatavAn ' ityatrA'tItakAlikaM yatsattvAdirUpaM vidheyaM tAdRzavidheyAdhikaraNIbhUto yo'tItakAlastAdRzAtItakAlAvacchinna eva saMbandhaHdaNDAdisaMbandho matubAdyarthosti tasya cAtra bAdhAbhAvAt na matubAdyanupapattirityarthaH / nanu vizeSagavAcakapadAnmatubAdayo bhavanti vizeSaNatvaM ca vidyamAnasyaiva bhavatIti kayamavidyamAnasya daNDAdevizeSaNatvaM yena matubAdaya upapadyarannityAzaGyAha-avidyamAnopIti, yathAtra dharmAntarasaMbandhasamAnakAlInatayA atItakAlikasattvasaMbandhasamAnakAlikatayA ( yasmin kAle sattvamAsIt tasmin kAle daNDopyAsIdeva ) dharmAntarAnvayini-atItakAlikasattvAnvayini puruSe daNDo vizeSaNameva, tatprakAreNa:-daNDaprakAreNa (bahuvrIhiH) bhAsamAne puruSe dharmAntarAnvayabodhaHatItakAlikasattvabodho viziSTavaiziSTayabodha ityucyate- daNDaviziSTe'tItakAlikasattvavaiziSTayasya sattvAt, na tvasaudaNDaH anvayini-puruSe upalakSaNam, na vA tAdRzabodhaH= daNDavAnayamAsIt / ityAdivAkyajanyabodhastadupalakSitAnvayabodhaH-daNDopalakSitaviSayakazAbdabodha ityavidyamAnopi daNDAdivizeSaNamevAtra na tUpalakSaNamityarthaH / vizeSaNoralakSaNayoH paribhASAmAha-kaciditi, yathA vidheyAntarasamAnakAlInamapi rasasamAnakAlikamapi vizeSagaM rUpaM tadananvayi tayA rasAnanvayitayA tadanvayini-rasAnvayinyupalakSaNamityucyate ityanvayaH, sAsneti-yathA vidheyAntaraM gopadavAcyatvaM tatkAlikamapi vizeSaNaM sAsnA tadananvayitayA gopadavAcyatvAnanvayi tayA gavi upalakSaNamityanvayaH / upalakSaNasya svarU "Aho Shrutgyanam" Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNopalakSaNaparibhASa ] vyutpattivAdaH / (443) saMbandhinyupalakSaNam. ata: ' daNDapuruSau ' ityAdisamUhAlambanabodho daNDAdyupalakSita puruSAdiviSayako na tu viziSTaviSayaka ityucyate / vizeSyasaMbaddhA saMbandhyapi tatsaMbandhitAvacchedakatayA tadvati vizeSaNam, ataH eva saMjJAviziSTasaMjJAdijJAne saMjJAderviSayatvamanaGgIkurvatAM prAbhAkarANAM prAcInanaiyAyikAnAM ca mate taTasthajJAnaviSayatayaiva viSayatAvacchedakatvAt saMjJAdeH 14 pAntaramAha kaciditi / udAharati-ata iti, yathA ' daNDapuruSau ' ityatra dharmI puruSaH tatsaMbaddhadharmAntaraM vartamAnakAlikasattvAdikaM tatsabandhyapi dharmo daNDaH - daNDepi vartamAnakAlika sattvasya satvAt sa ca daNDo dharmAntarasya = uktavartamAnakAlikasattvasya saMbandhitAvacchedakaM nAsti saMbandhitAvacchedakatvenA'pratIyamAnakhAditi dharmAntarasaMbandhini = uktasattvaviziSTe puruSe daNDa upalakSaNamiti 'daNDapuruSau ' iti samUhAlambanAtmako bodho daNDopalakSitaviSayaka eva na tu daNDa viziSTaviSayaka ityanvayaH / yasya dharmasya dharmiNi svasamAnakAlikadharmAntare cAnvayo bhavati sa vizeSaNamityucyate yathA ' asti daNDI ' ityatra vartamAnakAlikaM sattvaM puruSe tadanvitadaNDe cAnvetIti vizeSaNamityucyate / uktavaiparItyena vizeSaNaparibhASAmAha - vizeSyeti, dharmi saMbaddhadharmAntarasaMbandhyapi dharmo dharmA - ntarasaMbandhitAnavacchedakatayopalakSaNaM bhavatIti yaduktaM tadvaiparItye vizeSyasaMbaddhA saMbandhyapi dharmo tatsaMbandhitAvacchedakatayA - vizeSya saMbaddhadharmAntarasaMbandhitAvacchedakatayA tadvati dharmAntaravati vizeSye vizeSaNaM bhavatItyabhiprAyaH, yathA 'ghaTo ghaTapadavAcyaH' ityatra vizeSyo ghaTastatsaMbaddho ghaTatvaM sada'saMbandhyapi = ghaTatvAsaMbandhyapi saMjJA tatsaMbandhitAvacchedakatayA = ghaTasaMbaddhaghaTatvasaMbandhitAvacchedakatayA = ghaTe vAcyatvasaMbandhena saMjJA vizeSaNaM tatra ca ghaTe ghaTatvasaMbandhitA vartate iti saMjJAyAM ghaTatvasaMbandhitAvacchedakatAstyeveti saMjJA tadvati ghaTatvavati ghaTe vizeSaNamityanvayaH, tathA ca vizeSyasaMbaddhadharmAntarasaMbandhitAnavacchedakamupalakSaNam, vizeSyasaMbaddhadharmAntarasaMbandhitAvacchedakaM vizeSaNamiti phalitam / udAharati- ata eveti, taTastheti-- saMjJAyA ghaTajJAnaviSayatvaM nAsti ghaTasya pratyakSAdiviSayatvAt saMjJAyAzca smaryamANatvena smRtiviSayatvAdivi saMjJAyAstaTasthajJAnaviSayatvaM taTasthajJAnaviSayatvepi saMjJAyA viSayatAvacchedakatvamastyeva - 'ghaTo ghaTapadavAcyaH' ityatra saMjJAyA ghaTe vizeSaNatayA ghaTaniSThaviSayatAvacchedakatvena bhAsamAnatvAt, viSayatA vicchedakatvAcca saMjJAyA jJAnaviSaye ghaTe vizeSaNatvaM prAptamiti bhAvaH / uktaM ca prAmAkaraiH - " nAmakalpanApi pratyakSA- indriyAnuvidhAyitvAt ' devadattoyam ' iti / tatra yadyapi varNAtmakaM nAma smaraNaniSTham ( na pratyakSaviSayaH ) tena saha vAcyavAcakabhAvopi smRti samArUDha eva ( na pratyakSaviSayaH ) tathApi saMjJA pratyakSatAM na muJcati, na hi saMjJA tatsaMbandho vA tadAnImekajJAne vizeSyatvena pratibhAtaH kiM tu tau smRtyArUDhAveva, saMjJini hi dRzyamAne prAganubhUtau tau smRtimArohata ata evoktam "Aho Shrutgyanam" Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 444 ) sAdarza: [ tRtIyAkArake " prakArasya jJAnaviSayavizeSaNatvam / ata eva dvitvanAzakAlInAyAm ' de dravye ' itibuddhau na dvitvaviSayakatvamapi tu dvitvaviziSTaviSayakatvameva- dvitvarUpavize'SadhIjanyatvAdityAcAryAH / evamapratiyogitvAvizeSepi ghaTasAmAnyAbhAvAdipratiyogini ghaTatvAdikaM . vizeSaNaM nIlAdikamupalakSaNamityucyate / kvacicca vidyamAnamapyatadUvyAvRttinyUnAdhikavRttitayA tatra na vizeSaNamityucyate kiM tUpalakSaNaM yathA vidyamAnApi jaTA tApase upalakSaNaM na tUpalakSyatAvacchedakazamadamAdivadvizeSaNam, ityalamaprastuta paribhASAvicArabAhulyana / 88 'saMjJA hi smaryamANApi pratyakSatvaM na bAdhate / na saMjJinaH, sA taTasthA hi na rUpAcchAdanakSamA || " iti " iti / ( hi yataH ) vizeSaNasya svarUpAntaramAha - ata eveti pratyakSAtmakajJAnasya naSTapadArthaviSayakatvaM saMbhavatIti dvitvanAzakAlikAyAH 'dve dravye' ityAkAraka buddhernaSTadvitvaviSayakatvAbhAvepi dvitvaviziSTaviSayakatvamakSatameva- dvitvarUpa vizeSaNajJAnajanyatvAt tathA ca naSTasyApyatra dvitvasya dravyavizeSaNatvameva - uktabuddherdvitvaviziSTaviSayakatvAt, apekSAbuddhijanyasya dvitvasyApekSAbuddhinAzena naSTatvAdukta buddhiviSayatvaM nAstItyanyadetat. naitAvatA vizeSaNatvasya kAcit kSatirityarthaH / ata eva = vizeSya saMbaddhA saMbandhinopi tatsaMbandhitAvacchedakatayA tadvati vizeSaNatvasvIkarAdeva. atra ca dravyalakSaNavizeSya saMbaddhaM yad vartamAnakAlikasattvAdikaM tadasaMbandhinopiteMdrahitasyApi dvitvasya tatsaMbandhitAvacchedakatayA tadvati-uktasattvavati dravye vizeSaNatvamityarthaH / vizeSaNopalakSaNayoH svarUpAntaramAha - evamiti, nIle ghaMTe naSTe yathA ghaTatvasya samavAyastathA nIlasyApyastyeva - samAyasya nityatvAditi ghaTatvanIlayorabhAvA'pratiyogitvAvizepepi ghaTatvaM pratiyogitAvacchedakatvena vizeSaNaM nIlaM ca pratiyogitAnavacchedakatvenopalakSaNamityaiva paribhASAstItyarthaH / upalakSaNasya svarUpAntaramAha- kaciditi, atadvyAvRttiradena vizeSyatAvacchedakarUpA jAtirgrAhyA, tatra = anvayini / atra tApasatvameva vizeSyatAvacchedakama taddvyAvRttipadena grAhyaM yatra yatra ca tApasatvaM tatra tatra jaTA vartate ityapi niyamo nAsti yatra tApasatvaM nAsti tatra jaTA na bhavatItyapi niyamo nAstIti tApasatvanyUnAdhikavRttitayA tatra tApase jaTA na vizeSaNaM kiM tUpalakSaNameva / zamadamAdikaM tu tApase vizeSaNameva zamAdikaM vinA tApasatvAnupapatterityarthaH / vizeSaNopalakSaNaparibhASApratipAdanamupasaMharatiityalamiti / "Aho Shrutgyanam" Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtopasaMhAraH ] vyutpattivAda | ( 445 } kacidavizeSaNasyApi saMbandho matvarthIyena bodhyate ' ghaToyaM vinAzI ' ityAdiprayogadarzanAditi dIdhitikRtaH, tadasat - AvazyakArthadhAtUttaraNinipratyayenApi tatra vinAzipadavyutpatteriti // // iti vRtIyA // evaM ca matvarthIyena pratyayena vizeSaNasyaiva saMbandhaH pratyAyyate na tUpalakSaNasya tRtIyayA tu vizeSaNopalakSaNayorubhayorapi saMbandhaH pratyAyyate iti siddhaM tatra dIdhitikAreNa yaduktama'vizebagasya=upalakSaNasyApi saMbandho matvarthIyena pratyAsyate yathA ' vaToyaM vinAzI ' ityatra ghaTe: vinAzasyAvidyamAnakhena vizeSaNatvaM na saMbhavatItya'vizeSaNasyApi vinAzasya saMbandho vinAzapadottaramatvarthIyaNinipratyayena pratipAdyate iti tatparihArAyAnuvadati-- kaciditi, pariharati-tada praditi, ' ghaToyaM vinAzI ' ityatra vinAzapadottaraM matvarthIyaNinipratyaya eva nAsti yenoktarItyA matvarthIyapratyayasyA'vizeSaNasaMbandhapratipAdakatvaM prApnuyAt kiM tu AvazyakArthena dhAtU'tarANanipratyaye na " AvazyakAdhamarNayoH " itisUtrAt prAptena' vinAzI ' iti padaM siddhamastItyarthaH / // iti vyutpattivAdAdarze tRtIyAkArakam // "Aho Shrutgyanam" Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caturthI 4 brAhmaNAya gAM dadAti ' ityAdau saMpradAnacaturthyA : brAhmaNAdisaMpradAnakatvaM dAnAdau bodhyate / saMpradAnatvaM ca mukhyabhAktasAdhAraNaM kriyAkarma saMbandhitayA kartrabhipretatvam / kriyAkarmatvaM kriyAjanyaphalazAlitvam / tadvatA saMbandhazva tanniSThaphalabhAgitvameva, tathA ca kriyAjanyaphalabhA gitayA: karturicchAviSayatvaM paryavasannam / " karmaNA yamabhipraiti " itisUtrasyApyayamevArtha:- " karmaNA yamabhipraiti " ityasya karmaNA yamabhisaMbaddhumicchati' iti zAbdi kairvivaragAt / uktasthale tyAgarUpakriyAjanyagoniSThasvatvabhAgivayA dAturicchAviSayo brAhmaNa iti tasya saMpradAnatvam / " atha niruktasya saMpradAnatvasyaH karmatvA'vizeSaH - " karturIpsita " itisUtreNa kartuH kriyayA vyAptumiSTasya karmasaMjJAvidhAnAt kriyayA vyAptumiSTatvamapi hi kiyAjanyaphalabhAgitayecchAviSayatvameva / na ca tathAyuktaM cAnIpsitam " 26 kramaprAptaM caturthyarthanirUpaNamArabhate - brAhmaNAyeti / yataH saMpradAnacaturthyA dAnAdau brAhmaNAdisaMpradAnakatvaM bodhyate'taH saMpradAnacaturthyAH saMpradAnatvamarthastaduktam - " caturthI saMpradAne 1 iti / saMpradAnatvasvarUpamAha - saMpradAnatvamiti, kriyAkarmasaMvandhitayA kartrabhipretatvameva saMpradAnatvaM yathA brAhmaNAya gAM dadAti ' ityatra dAnakriyAkarmabhUtA yA gaustatsaMbandhitapA=tatsvA mitvena dAnakartrabhiprAyaviSayatvaM brAhmaNestIti brAhmaNasya saMpradAnasvaM prAptam idameva ca muddAsaMpradAnatvaM bhAktaM saMpradAnatvamatre vakSyati / karmatvasvarUpa mAha-kriyAkarmatvamiti / tadvatA karmatvayaM catA / tanniSThaphaLabhAgitvam = karmatvavaniSThaphalabhAgitvam / yathoktasthale dAnakriyAkarmatvavatI yA gaustanniSTaM phalabhUtaM yatsvatvaM tAdRzasvatvabhAgitvameva gavA brAhmaNasya saMbandhaH / paryavasitArthamAhatathA ceti / saMpradAnatvamiti zeSaH / dAnakriyAjanyaM yad goniSThaM svatvarUpaM phalaM tadbhAgitaya dAnakarturicchAviSayatvaM brAhmaNestyevetyarthaH / uktasaMpradAnatvasvarUpe sUtra pramANayati-- karmaNeti / " karmaNA yamabhipreti " iti sUtrasyApyayamevArtha ityatra hetutvenoktasUtra vyAkhyAmanuvadatikarmaNeti / gavAdirUpakarmaNA yaM brAhmaNAdikamabhisaMbaddhumicchati sa saMpradAnabhUto vijJeya ityarthaH / lakSaNasamanvayamAha-uktasthala iti / uktasthale = ' brAhmaNAya gAM dadAti ' ityatra / tasya=brAhmaNasya / 6 66 uktapratipAdanena karmatvasaMpradAnatvayorvizeSo na prApta ityabhiprAyeNAzaGkate - atheti / ukta. saMpradAnatvasya karmatvAvizeSamupapAdayati- karturityAdinA | vyAptum = prAptum / kriyayA vyAsumiSTasya " ityasyArthamAha-kriyayeti, tathA ca kriyAjanyaphalabhAgitayecchAviSayatvameva karmatvaM kriyAjanyaphalabhAgitayecchAviSayatvameva ca saMpradAnatvamuktamiti karmatvasaMpradAnatvayorvizeSAmAvAdaikyaM " Aho Shrutgyanam" Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMpradAnatvanirvacanam ] syutpattivAdaH / ( 447 ) ityanena kriyAjanyaphalabhAgitayA'nabhipretasyApi kriyAjanyaphalAzrayasya karmasaMjJAvidhAnAt karmatvaM kriyAjanyaphalazAlitvameva na tvicchAgarbham- saMpradAnatvaM vicchAgarbhamato bheda iti vAcyam, karmatvasyecchayA'ghaTitatve suutrbhedvaiyrthyaaNptteH| na ca phalAzrayatvenAnabhipretasyApi karmatve tatsAdhAraNakriyAjanyaphalAzrayatameSTasthApi grAmAdeH karmatvopapattAvicchAghaTitatatsUtravaiyarthya durvArameveti vAcyam, icchAghaTitasya niruktarUpasya yatra bAMdhastatra karmapratyayena tAdRzamapi rUpaM bodhyate ityetpratipAdanAya sUtradvayapraNayanAt / ata eva yatraudanasya galAghaH saMyogeprAptamityarthaH / nanu ' grAmaM gacchaMstRNaM spRzati' ityAdau tRNAdInAmicchAviSayatvAbhAvepi karmatvasyeSTatvAt karmatvazarIre icchAnivezo nAsti saMpradAnatvazarIre cecchAnivezostIti kriyAjanyaphalazAlitvamAtraM karmatvaM kriyAjanyaphalabhAgitayecchA viSayatvaM ca saMpradAnatvamityevamasti karmatvasaMpradAnatvayorvizeSa ityAzaGkyAha--na ceti / parihAramAha- karmatvasyeti / yadi karmatvazarIre icchAnivezo na syAttadA karmasaMjJAvidhAyakayoH " karturIpsitatamaM karma " tathAyuktaM iti sUtrayormadhye ekasya sUtrasya vaiyathyaM syAt - ekenaiva sUtreNa grAmasya tRNasya ca karmasaMjJAprAptisaMbhavAt, na ca sUtravaiyarthya yuktam ? tasmAt karmatvazarIrepIcchAnivezostyeva tathA ca karturIpsitatamaM karma " iti sUtreNa kriyAjanya phalAzrayatayecchAviSayasya grAmAdeH karmasaMjJA vidhIyate, tathAyuktaM ca " ityanena cecchAyA aviSayasyApi kriyAjanyasaMyogAdirUpaphalA zrayamAtrasya tRNAdeH karmasaMjJA vidhIyate iti vivekaH / tathA coktarItyA karmatvasaMpradAnasvayostuvyatApattistadavasthaivetyarthaH / 62 ca " LL GA nanu yadi phalAzrayatvenA'nabhipretasyApi = kriyAjanyaphalabhAgitayecchAyA aviSayasyApi tRNAdeH karmatvamiSTamasti tadA tatsAdhAraNam - tRNAdisAdhAraNaM yat kriyAjanyaphalAzrayatvaM tena rUpeNeSTasya grAmAderapi " tathAyuktaM ca " itisUtreNaiva karmatvopapattiH saMbhavatIti icchAghaTitasUtrasya = " karturIpsitatamaM karma " iti sUtrasya vaiyarthya durvAramevetyAzaGkyAha-na ceti / parihAramAha- icchAghaTitasyeti, ayamartha:- " karturIpsitatamaM karma " ityetadicchAghaTita sUtrAbhAve tathAyuktaM cAnIpsitam " ityanena sUtreNAnIpsitasya = kriyAjanyaphalAzrayatayA icchAyA aviSayasyaiva tRNAdeH karmasaMjJA syAnna tvicchAviSayasya grAmAderapIti grAmAdeH karmasaMjJAprAptyartham karturIpsitatamam " itIcchAghaTitasUtrasyAvazyakatA / na caivam tathAyuktaM ca" - itisUtra vaiyarthyam-" karturIpsitatamam " ityanenaiva sarvatra karmasaMjJAsaMbhavAditi vAcyam, icchAghaTitasya niruktarUpasya = kriyA janyaphalAzrayatayecchAviSayatvasya yatra = guNAdau bAdhastatra tRNAdau karmapratyayena dvitIyayA tAdRzamapi rUpam = icchAviSayatvarahitamapi karmasvarUpaM bodhyate ityetatpratipAdanAya = icchAviSayasya grAmAdericchAyA aviSayasya tRNAdezva karmatvapratipAdanAya karmasaMjJAvidhAnAya voktasUtradvayaM praNItamasti - ekena sUtreNomayatra karmasaMjJAyAH prApterasaMbhavAditi / atra RS 6 "Aho Shrutgyanam" C Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (448) sAdarza: [ caturthIkArakecchayA yo vyApArastato viSAderApa galAdhastaMyogastatra viSAdau kriyAjanyaphalazAlivAbhAvabAdhepi tena rUpeNecchAviSayatvAbhAvo'vAdhitastatra 'viSamanena na bhujyate' itiprayogopapattiH / icchAyaghaTitakarmatvatAtparyeNa ca 'devAdviSaM bhujyate ' itiprayogasya copapattiH / na ca dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvenoddezyatvaM karmatvaM tadanavacchedakaphala-. zAlitvenoddezyatvaM saMpradAnatvamiti vizeSaH, svasvatvadhvaMsAvacchinnatyAga eva dadAtyartho na tu parasvatvarUpaphalAvacchinnopIti vAcyam, upekSAyA api ddaatermukhyaarthtaaptteH| ca " icchAghaTitasya " ityetatpAThAtpUrvamuktadizecchAghaTitasUtrasArthakyopapAdakagrantho'kSyate manye sa lekhakapramAdAdeva bhraSTa iti / "icchAghaTitasya " ityasya 'icchayA aghaTitasya / itivyAtyayApyuktasyecchAghaTitasUtrayaryasya parihAro yadyapi saMmavati tathApi nAyaM pakSaH svarasaH pratibhAti / sUtradvayasArthakyamAha-ata eveti, vyApAraH bhojanavyApAraH / yadauTanena sahA'jJAtaM. viSaM bhujyate tadA viSe bhojanarUpakriyAjanyasya galAghaHsaMyogarUpaphalasya sattvena tAdRzakriyAjanyatAdRzaphalazAlitvAbhAvasyA'sattvepi tena rUpeNa-uktakriyAjanyaphalazAlivarUpeNecchAviSayatvasyAbhAvostyeveti tatra viSe icchAghaTitakarmatvasya pratiSedhArtham ' viSamanena na bhujyate' iti prayoga upapadyate, icchAghaTitakarmatvapratipAdakasUtrAbhAve uktasthale icchAnivezarahitakarmatvasya viSepi sattvena karmatvApattyA 'viSamanena na bhujyate' iti prayogo nopapadyateti icchAghaTitakarmatvanatipAdakasya "phartarIpsitatamaM karma " itisUtrasyAvazyakatA, 'devAdviSaM mujyate' ityatrecchAviSayatvahInasyApi viSasya karmatvopapattyarthamicchAdya'ghaTitakarmatvapratipAdakasya " tathAyuktaM ca" iti sUtrasyAvazyakateti sUtradvayameva sArthakam / prakArAntareNa karmatvasaMpradAnatvayorbhedaM pUrvarakSyupapAdayati- na ceti, 'grAmaM gacchati / ityatra saMyogAnukUlavyApAro dhAtvartha iti dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogarUpaphalazAlitvenoddezyatvam icchAviSayatvaM grAmasyAstIti grAmasya karmatvaM prAptam, 'brAhmaNAya gAM dadAti / ityatra svasvasvadhvaMsAnukUlatyAga eva dhAtvartho na tu svasvatvadhvaMsapUrvakaparasvatvAnukUlatyAgo yena dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaparasvatvarUpaphalazAlitvenoddezyasya brAhmaNasya karmatvaM syAt tathA ca dAdhAtvarthatA'navacchedakIbhUtaM yat parasvatvarUpaM phalaM tAdRzaphalazAlitvenoddezyatvAd brAhmaNasya saMpradAnavaM prAptam- svatvasya nirUpakatvasabandhena brAhmaNepi sattAdityarthaH / brAhmaNasyoktatapradAnatva. pratipAdanArtha parasvatvasya dAdhAtvarthatAnavacchedakatvamAha- na viti / parihAramAha- upekSAyA iti, svasvatvadhvaMsAvacchinnatyAgamAtrasya dadAtyarthatve upekSAyA api svasvatvadhvaMsAnukUlatyAgarUpa. tvena mukhyaM dadAtyarthatvaM syAt. na caitadiSTamiti na svasvatvadhvaMsAnukUlatyAgamAnaM dadAtyarthaH kiM tu svasvatvadhvaMsapUrvakaparasvatvAnukUlatyAgo dadAtyarthastathA ca saMpradAnasyApi dhAtvarthatAvacchedakI-- bhUtaparasvatyarUpaphalazAlitvaM prAptamiti karmatvasaMpradAnatvayorvizeSAbhAvastadavastha evetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAnavanirvacanam ] dhyutpttikaadH| (441) maivam- phalAzrayatayeSTatvameva hi karmatvam. phalasaMbandhitayeSTatvaM saMpradAnatvam, brAhmaNAdizca na tyAgajanyasvatvAzrayatayA dAturiSTA, api tu tannirUpakatayaivA'to na tasya karmatA / na cAzrayatvamapi saMbandhavizeSa iti gavAdapi saMpradAnatvaM durvAram, AzrayatvenAbhiprAyasthale karmasaMjJayA bAdhAdanya eva hi saMbandhaH saMpradAnatAghaTaka iti yadyucyeta ? tadA 'vRkSAyodakamAsiJcati ' 'patme zete' ityAdau sekajanyajalasaMyoga-zayanajanyamItyAdyAzrayatayAbhipretasya vRkSapatyAdeH saMpradAnatvAnupapattiriti vAcyam, dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvabhinnaphalasaMbandhasya saMpradAnatvazarIre nivezena sAmaJjasyAt / 'vRkSAyodakamAsizcati ' ityAdau dravadravyakriyAnu athetyAdinA zaGkitaM pariharati- maivamiti / karmatvasaMpradAnatvayorvizeSamAha- phaleti / yathA- 'prAmaM gacchati / ityatra kriyAjanyasaMyogarUpaphalAzrayatayA grAmasya karmatvam, 'brAhmaNAya gAM dadAti ' ityatra ca brAhmaNasya tyAgarUpakriyAjanyaM yad goniSThaM svatvarUpaM phalaM tatsaMbandhitayA tAdRzasvatvanirUpakatayeSTatvamastIti saMpradAnatvaM prAptamityarthaH / upapAdayati- brAhmaNAdizceti / tannirUpakatayA tyAgajanyasvaravanirUpakatayA brAhmaNo daaturissttH| tasya brAhmaNasya / nanu yadi " phalasaMbandhitayeSTatvaM saMpradAnatvam " sadA''zrayatvamapi saMbandhavizeSa evetyatra phalAzrayatayeSTAyA dAnakarmabhUtAyA gorapi phalasaMbandhitayeSTatvaprAptyA saMpradAnatvaM prAptamityAza Gkate-na ceti / nanvAzrayatvasya saMbandhavizeSarUpatvepi phalAzrayatvenAbhiprAyasthale saMpradAnasaMjJApekSayA parabhUtayA karmasaMjJayA saMpradAnasaMjJAyA bAdhAd gavAdeH phalAzrayatvenAbhiprAyaviSayatvAt karmasaMjJava bhavatIti na saMpradAnatvApattistathA ca brAhmaNAdInAM saMpradAnasaMjJAsiddhayarthaM saMpradAnatvazarIraghaTakaH saMbandha AzrayatvasaMbandhApekSayA minna evetyucyate ityAzaGkate- Azrayatveneti / ukta doSamudghATayati- tadeti, yadi saMpradAnatvazarIraghaTakaH saMbandha mAzrayatvasaMbandhApekSayA bhinna eva tadA phalAzrayatayAbhipretasya saMpradAnatvaM na syAditi ' vRkSAyodakamAsiJcatiH' ityatra sekakriyAjanyajalasaMyogarUpaphalAzrayatayAbhipretasya vRkSasya saMpradAnatvaM na syAt ' patye zete ' ityatra ca zayanajanyaprItyAzrayatayAbhipretasya patyuH saMpradAnatvaM na syAt, na caitadiSTamiti na saMpradAnatvazarIraghaTakaH saMbandhaH bhAzrayatvasaMbandhabhinna eveti yuktaM tathA cAzrayatvasyApi saMbandhaMvizeSarUpalAt phalAzrayatayAbhipretAyA gorapi saMpradAnatvaM praaptmevetyrthH| parihAramAha- dhAtvarthateti, dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaM yat phalaM tAdRzaphalAzrayatvApekSayA bhinno yaH phalasaMbandhastasyaiva saMpradAnatvazarIre nivezosti tathA ca dhAtvarthatAvacchedakIbhUtatyAgajanyasvatvarUpaphalAzrayatayA go: karmatvameva na tu saMpradAnatvamityarthaH / ' vRkSAyodakamAsiJcati / ityAdau vRkSAdeH saMpradAnatvamupapAdayati- vRkSAyeti, atra dravadravyasamavetakSaraNarUpakriyAnukUlavyApAro dhAtvarthosti saMpradAnatAnirvAhako yaH khalu vRkSasamaveto jalasaMyogaH sa ca noktadhAtvarthatAvacchedaka iti tadA "Aho Shrutgyanam" Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (450) sAdarI: [ caturthIkArakakUlavyApAro dhAtvartha, saMpradAnatAnirvAhakasaMyogazca na tAzadhAtvarthatAvacchedaka iti tadAzrayatvaM niruktAzrayatAbhinnameveti tatprakArakAbhiprAyaviSayavRkSAde: saMpradAnatAnirvAhAt / na ca 'patye zete' ityAdau dhAtvarthatAvacchedakaphalA prasiddhyA tadanupapattiH- bhedapratiyogipraviSTe dhAtvarthatAvacchedake phalatvAnivezena prasiddhisaMbhavAt / evaM ca brAhmaNAya mAM dadAti ' ityAdI brAhmaNanirUpitattvenecchAviSayagoniSThasvatvajanakatyAgakarteti bodhaH / nirUpitatvena karturicchAviSayatvaM dvitIyAntArthagovRttitvAnvayidhAtvarthatApacchedakasvatvAnvAye caturthyarthaH, svatvajanakatyAgazca dadAtyaH / atra kecit- dadAtiyoge dhAsvarthatAvacchedakasvatvanirUpakatvameva saMpradAnatvaM zrayatvam uktajalasaMyogAzrayatvaM niruktAzrayatAminnam dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvabhinnameveti taprakArakAbhiprAyaviSayasya-dhAtvarthatAnavacchedakIbhUtajalasaMyogAzrayatvenAbhiprAyaviSayasya vRkSAdeH saMpradAnatvaM yuktameva evam, ' patye zete ' ityatra pativRttiH prItirna dhAtvarthatAvacchedakaphalamiti tAdRzadhAtvarthatAnavacchedakIbhUtaprItirUpaphalAzrayatvAt patyuH saMpradAnatvamityarthaH / " dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvabhinnaphalasaMbandhasya " ityatra 'dhAtvarthatAvacchedakaphalabhinnaphalasya ' ityevaM pATho yuktaH, bhedasya phalenAnvayAbhiprAyAt / 'nanUktapratipAdanena 'dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvaminnaphalasaMbandhitayeSTatvaM saMpradAnatvam / iti prAptaM tatra 'patye zate ' ityatra dhAtorakarmakatvena dhAtvarthatAvacchedakaphalA'prasiddhayA dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvabhinnaphalasyApya'prasiddhastadanupapattiH patyuH saMpradAnatvAnupapattirityAzaGkayAhana ceti / uttaramAha- bhedeti,dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvabhinnaphalasaMbandhitayeSTatvaM saMpradAnatvamiti nocyate yenoktadoSApattiH syAt kiM tu dhAtvarthatAvacchedakabhinnaphalAzrayatayeSTatvaM saMpradAnatvamityevocyate tathA cA'tra dhAtvarthatAvacchedakaM yacchayanatvAdikaM tadbhinnaM yat prItirUpamuktaM phalaM tadAzrayatvAt patyuH saMpradhAnatvaM yuktamevetyarthaH / brAhmaNAya gAm ' iti vAkyAjjAyamAnabodhasvarUpamAha-- evaM cati / brAhmaNanirUpitamicchAviSayIbhUtaM goniSThaM yatsvatvaM tAdRzasvatvajanakatyAgakartetyarthaH / caturthyarthamAha- nirUpitatveneti, gAmiti dvitIyAntArthabhUtaM yad govRttitvaM tadanvayigovRttitvAnvayi ( tAdRzagovRtti ) yad dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaM svatvaM tAdRzasvatvAnvayi yat karturicchAviSayatvam-dAnakartuH svatvaviSayakecchAviSayatvaM tadeva caturthyarthaH, nirUpitatvenetyasya brAhma ganirUpitamityarthaH / dhAtvarthamAha- svatvajanaketi / tathA cAtra brAhmaNasya dhAtvarthatAnabacchedakIbhUtoktecchAzrayatvAtsaMpradAnatvam , gozca dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasvatvAzrayatayA karmatvamiti bodhyam / masAntaramanuvadati- atreti, dadAtiyoge= brAhmaNAya gAM dadAti / ityAdI svasvatvabaMsa "Aho Shrutgyanam Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAnatvanirvacanam ] vyutpattivAdaH / ( 451 88 57 tadeva mukhyaM tathA ca tatra nirUpitatvamAtraM caturthyartho dhAtvarthatAvacchedakasvatveindeti, ata eva zrAddhasya pitrapekSayA yAgatvameva dAnatvaM tu brAhmaNApekSayA " iti zUlapANiH / tatra tyajyamAne'nne pitRRNAM svatvAmutpatyA saMpradAnatvAsaMbhavAt / svatvabhAgitvenoddezyatvaM yadi saMpradAnatvaM syAttadA pitRRNAmapi tathAtvAkSateH pitrApekSayApi dAnatvaM syAt, na hi zrAddhe pitRRNAM svatvabhAgitvena noheiyatvam - " pitaretatte'nnaM svadhA ityAdizrAddharUpatyAgAbhilApasvadhArthe tyAge caturthyAH svatvabhAgitvena pitrAderuddezyatvabodhakatvAt / svatvabhAgitvenoddezyabhUtasyApi pitrAdeH svIkArAbhAvAnna svatvam, brAhmaNAnAM tatrAnuddezyatvepi svatvaM pUrvakaparasvatvAnukUlastyAgo dAdhAtvarthastatra dhAtvarthatAvacchedakaM yat parasvatvaM tannirUpakatvaM brAhmastIti tadeva svatvanirUpakatvaM mukhyaM saMpradAnatvam uktadhAtvarthatAvacchedakasvatve yad brAhmaNanirUpitatvamasti tadeva caturthyarthastasya ca svatve AzrayatAsaMbandhenAntraya ityanvayaH / ukte pramAmAha - zrAddhasyeti, ata eva = yata eva dhAtvarthatAvacchedakasvatvanirUpakatvameva saMpradAnatvamata eva zrAddhasya pitrapekSayA yAgatvameva na tu dAnatvaM pitRRNAM svatvanirUpakatvAbhAvAt : zrAddhasya dAnatvaM tu brAhmaNApekSayaiva brAhmaNasyaiva svatvanirUpakatvena tatra saMpradAnatvAt / ukte hetumAha-tatreti, tatra=zrAddhe nyajyamAne'nne pitRRNAM svatvaM notpadyate tatsvIkArAbhAvAditi na pitRRNAM saMpradAnatvaM saMpradAnatvAbhAvAca na pitrapekSayA zrAddhasya dAnatvabhityarthaH / vipakSe bAdhakamAhasvatvamAgatveneti, yadi svatvabhAgitvenoddezyatvaM saMpradAnatvaM syAttadA pitRRNAmapi tathAtvA'kSateH zrAddhe svatvamAgitvenoddezyatvasya sattvena saMpradAnatvaprAptatyA pitrapekSayApi zrAddhasya dAnatvaM syAdeva, zrAddhe pitRRNAM svatvabhAgitvenoddezyatvaM vyatirekamukhenAha- na hIti / zrAddhe pitRRNAM svatvabhAgitvenoddezyatve pramANamAha- pitaretaditi, zrAddhamapi tyAga eva svadhAzabdArthopi eveti zrAddharUpatyAgasyAbhilAparUpo yaH svadhetizabdastadarthabhUte tyAge te iticaturthI pitRRNAM svatvamAgatvenoddezyatvaM bodhayatIti zrAddhe pitRNAmapi svatvamAgitvenoddezyatvasya sattvAt saMpradAnatvaM syAt saMpradAnatvAcca pitrapekSavApi zrAddhasya dAnatvaM syAt na ca pitrapekSayA zrAddhasya dAnatvamiSTamiti na svatvamAgitvenoddezyatvaM saMpradAnatvaM kiM tu svatvanirUpakatvameva saMpradAnatvamityarthaH / nanu zrAddhe pitRRNAM svatvanirUpakatvameva kathaM netyAzaGkyAha-- svatvabhAgitveneti yaH khalu svIkaroti tasyaiva svatvamutpadyata iti tasyaiva svatvanirUpakatvaM bhavati na khalu pitaraH zrAddhAnaM svIkurvantIti na pitRRNAM svatvaM na ca svatvanirUpakatvaM svatvanirUpakatvAbhAvAca na saMpradAnatvam / brAhmaNAnAM ca tatra zrAddhe uddezyatvAbhAvepi pitrudezvatvena tyaktaM dravyaM brAhmaNAya dIyate iti tAdRzapratipattibhUtadAnAt svatvaM jAyate svatvotpattyA svatvanirUpakatvaM svatvanirUpakatvAcca saMpradAnatvaM tathA ca brAhmaNApekSayA zrAddhasya dAnatvam / apradhAnaM karma pratipattirityucyate itimImAMsAzAstre draSTavyam / nanu brAhmaNAnAmanuddezyatve kathaM saMpradAnatvaM syAdityA tyAga 7 "Aho Shrutgyanam" Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (452) sAdarza: [ caturthIkArakemaMtipattito jAyate / anuddezyatvepi ca saMpradAnatvamupapAditameva / pitRNAmika bAhmaNAnAmApa ca svatvabhAgitvenoddezyatvamapyaviruddham / / * dhAtvarthatAnavacchedakaphalabhAgitayA yatra saMpradAnatvam ' vRkSAyodakaM siJcati' patye zete' ityAdau tatroddezyatvAMzaniveza AvazyakaH- yatrAnyoddezena kSiptajalasya daivAd vRkSasaMyogo'nyoddezena zayanAditazca patyAdeH phalasaMbandhastatra tathAprayogavirahAt / ata eva tatra caturthyarthaH svaniSThatayA katrabhipretatatphalaM prati janakatvaM tacca sekAdikriyAyAmanveti, bhAktaM ca tatra saMpradAnatvam- uddezyatvAgarbhasaMpradAnatve eva lAghavAcchakteH, itaratra lakSaNAyA abhyupagamAt / 'pitRbhyo dadyAt' ityAdAvanirdhAritakartRkasaMpradAne caturthI tattvaM ca tatra tyaagjnysvtvbhaagityodshytvmevH| zakyAha- anuddezyatvepIti, upapAditamiti- :svatvanirUpakatvameva saMpradAnatvaM na tu svatvamAgitvenoddezyatvam asti ca zrAddhadravyaniSThasvatvasya nirUpakatvaM brAhmaNAnAM svIkartRtvAditi yuktaM saMpradAnatvam / pakSAntareNa zrAddhe brAhmaNAnAmapi svatvabhAgitvenoddezyatvamAha- pitRNAmiti, tathA ca brAhmaNAnAmapi svatvabhAgitvenoddezyatvAt saMpradAnatvaM prAptamevetyarthaH / mukhyaM saMpradAnatvamuktvA mAktamAha- dhAtvarthateti, ' vRkSAyodakamAsiJcati / ityatra dravadravyakriyAnukUlavyApAra eva dhAtvartha iti vRkSavRttijalasaMyogo na dhAtvarthatAvacchedaka iti tAhazadhAtvarthatAnavacchedakIbhUtasaMyogarUpaphalabhAgitayA saMpradAmatvamiSTamastIti tatroddezyatvaniveza Avazyaka eva tathA ca dhAtvarthatAnavacchedakaphalamAgitayoddezyatvaM saMpradAnatvamityeva vaktavyam. asti cAtra tAdRzajalasaMyogarUpaphalagitayoddezyatvaM saMpradAnabhUtavRkSasya 'patye zete ' ityatra ca tAdRzaprItirUpaphalamAgitayoddezyatvaM saMpradAnabhUtapatyuH / uddezyatvAMzanivezasyAvazyakatve hetumAha- yatreti / tathAprayogavirahAt='vRkSAyodakamAsiJcati ' 'patye zete / ityAdi prayogAbhAvAt / yadyatroddezyatvanivezo na syAttadA'nyoddezenApi kSiptajalasya daivAd vRkSasaMyoge jAte , vRkSAyodakamAsiJcati' iti prayogaH syAdeva na caitadiSTam , uddezyatvaniveze kRte tu tatra vRkSasya jalasaMyogabhAgitayoddezyatvAbhAvAnna tathAprayogApattirityarthaH / ata eveti- uddezyatvAMzanivezAdeva yatra vRkSoddezena jalaH kSipyate tatra ' vRkSAyodakamAsiJcati' iti prayogo bhavati tatra svaniSThatayA caturthyantArthabhUtavRkSaniSThaM yat karmabhipretam sekakriyAkabhipretaM jalasaMyogarUpaM phalaM tajjanakatvameva caturthyarthaH, tacca janakatvaM saikakriyAyAmasti, atra ca vRkSakartRkasvIkArAbhAvAd bhAktameva saMpradAnatvamityAha- bhAktamiti / etatsaMpradAnatvasya bhAktatve hetumAhauddezyatveti, uddezyatvAgarbhasaMpradAnatvaM hi svasvanirUpakatvarUpaM pUrvamevoktam / itaratra' vRkSAyo. dakam ' ityAdisthale vRkSAdiniSThe uddezyatvagarbhasaMpradAnatve lakSaNAyAH caturyo lakSaNAyAH / "pitRbhyo dadyAt " ityAdi canasya sAmAnyataH pravRttatvena dAnava-turvizeSato nirdhAraNAbhA "Aho Shrutgyanam" Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAnattranirvacanam ] vyutpttivaadH| (453 atha yatra : janAntarasya vRkSAdiniSThajalasaMyogAdiricchAviSayo'nyena ca janenA'nyoddezena kSiptajalAdevRkSAdisaMyogastatrApi -- vRkSAyodakamAsiJcati janaH' ityAdiprayogApattiH-tattadvyaktitvasya padenAnupasthAnAt. tena rUpeNa vizeSyabhU. takartRvyaktInAmicchAMze bhAnAsaMbhavAd upasthitajanatvAvacchinnecchAviSayatvasya ca vRkSasaMyogAdAva'vAdhAt / evaM tadIyakAlAntarINecchAmAdAyApyatigrasaGgatAdevasthyamiti cet ?, na-vRkSAdiniSThatvenecchaiva hi caturthyantArthastasyAzca svaviSayasaMyogAdijanakatvasvajanyatvobhayasaMbandhena sekAdikriyAyAmanyaH, uktasthale ca yakriyAvyaktyA jalasaMyogAdivRkSAdau janyate tatra kAlAntarINapuruSAntarINecchAyAH svaviSayasaMyogAdijanakatvasaMbandhasattvepi svajanyatvAbhAvAnnobhayasaMbandhenecchAvaiziSTayamitya yogyataiveti vadanti / bAt=abhilApAbhAvAdatrAnirdhAritakartRkasaMpradAne-anirdhAritaH kartA yasya dAnasya tAdRzadAnanirUpitasaMpradAne caturthI |:tttvm-sNpdaamtvm / ___ nanu yadA kasyacit janasya ' vRkSasya jalasaMyogo bhavatu / ityAkArikecchA syAd anyena ca janenAnyoddezena kSiptajalasya vRkSasaMyogo jAtastatrApi vRkSasya janatvAvacchinnasamavetecchAviSayasaMyogarUpaphalabhAgitayoddezyatvAt ' vRkSAyodakamAsiJcati / itiprayoga ApaghetetyAzaDakate-atheti / upapattimAha-tattadvyaktitvasyeti, janAdipadena devadattAditattavyatInAmupasthitireva na bhavatIti tena-tattadvyaktitvena rUpeNa vizeSyabhUtakartRvyaktInAm sekAdikartRvyaktInAmicchAMze icchAsamavAyitvena bhAnAsaMbhavAt, upasthitaM ca yajjanatvAvacchinnecchAviSayatvaM tasya tu vRkSaniSThajalasaMyoge bAdho nAstyeva jalasaMyogasya kiMcijanecchAviSayatvAdeva, evaM pUrvakAle ' vRkSasya jalasaMyogo bhavatu ' itIcchA jAtA kAlAntare tenaiva janenAnyoddezena kSiptajalasya vRkSasaMyoge jAte tAdRzajalavRkSasaMyogasyApi pUrvakAlikecchAviSayatvasaMbhavAt 'vRkSAthodakamAsiJcati / itiprayogaH syAdityAha-evamiti / pariharati-neti, -- vRkSAyodakam / ityatra vRkSodakasaMyogasyecchAviSayatvAd vRkSasthApIcchAviSayatvaM prAptaM sA cecchA viSayatAsaMbandhena vRkSe vartate iti vRkSaniSThatvena vRkSaniSThA seccheva -- vRkSAya ' iti caturthyantapadasyArthastasyAthecchAyAH svaviSayasaMyogAdijanakatvasvajanyatvaitadubhayasaMbandhena sekakriyAyAmanvayaH kriyate svamicchA / tathA ca yatra tenaiva janena buddhipUrvakaM jalasya vRkSasaMyogecchayodakamAsidhyate tatra svamicchA tadviSayo yo vRkSajalasaMyogastajanakatvamapi sekakriyAyAM bhavati svamicchA tajjanyatvamapi sekakriyAyAM bhavati tAdRzasekakriyAyA uktecchAjanyatvAdeveti svaviSayasaMyogajanakatvasvajanyatvetadubhayasaMbandhenecchAyAH sekakriyAyAmanvayasya saMbhavAt ' vRkSAyodakamAsiJcati / itiprayogo bhavati, uktAniSTasthale ca yatsekakriyAvyatayA jalasaMyogo vRkSe jAyate tatratatsekakriyAvyaktI uktakAlAntarINecchAyAH puruSAntarINecchAyAzca svaviSayasaMyogajanakatvasaMbandhenAnvayasaMbhavepi tatse "Aho Shrutgyanam" Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (454) [caturthIkArake atredaM soma-uddezyatvA'garbhasthaiva tyAgajanyasvatvabhAgitvasya dadAtisaM. pradAnatAlapatve caitrAkodezena yadattaM batra tAdRzadAnena " dampatyormadhyagaM dhanam " ityAsvatpalyA api svatvasya prAmANikatayA saMpradAnatvena 'caitrapatnyai dattam' iti vyavahArApatteH / na ca patyuH svatvameva patnIsvatvaM janayati na tu tatsAmIti vAcyam, svatvavati svatvAntarAnutpatteH, tathA ca sarvatraivoddezyatvAntarbhAvaH / bhavatu ca " pitRbhyo dadyAta " ityatrApi mukhyameva saMgradAnatvaM cturthyrthH| ___ astu vA svasvatvecchAdhInatatkatvameva mukhyaM dAnakriyAsaMpradAnatvaM pitRsvatvAprasiddhayA na teSAM saMpradAnatvam / caturthyarthoM dhAtvarthatAvacchedakasvatvAnvayi kakriyAvyakteruktakAlAntarINapuruSAntarINecchAjanyatvAbhAvAt svajanyatvasaMbandhenAnvayA'saMbhavAnoktAniSTasthale ' vRkSAyodakamAsiJcati / iti prayogApattiH / evaM zayanakriyAyAmapi svaviSayaprItijanakatvasvajanyatvetadubhavasaMbandhena caturthyantArthecchAyA anvayamupagamyoktAtipra. sago vAraNIyaH / uddezyatvanivezarahite svatvanirUpakatvarUpe saMpradAnatve doSamudghATayati-atredamityAdinA, yad dhanaM kevalaM caitrAya dattaM satra yathA caitrasya svatvaM tathA caitrapalyA api svatvasya jAyamAnatvAta saMpradAnatvazarIre uddezyatvanivezAbhAvAca yathA ' caitrAya dattam ' iti vyavahAro bhavati tathA 'vaitragharamyai dattam / ityapi vyavahAraH syAt " dampatyormadhyagaM dhanam" itipramANena devatatpalyorubhayorapi svatvanirUpaphatvasAmyAdityarthaH / nanu caitrasvatvameva caitrapanyAH svatvamutpAdayati na tu tatsAmagrI-caitrasvatyotpAdikA dAnAdisAmagrIti dAnasya caitrapatnIsvatvAnutpAdakatvAdeva ' caitrapatnyai dattam / itivyavahArApattiruktasthale nAstItyAzaGkayAha-na ceti / parihAramAha-svatvavatIti / tathA ca " dampatyormadhyagaM dhanam" itipramANena dAnakriyayA dampatyorekadeva svatvamutpadyate iti svIkArya tathA ca. caitrAya datte cainapalyA api svatvasya jAtapAt caitrapalye dattam / iti vyavahAraH syAdeva na caitadiSTamiti sarvatraiva saMpradAnatvazarIre uddezyatvanivezaH kartavyastathA coktasthale caitrapanyA uddezyatvAbhAvAt 'caitrapalyai dattam / iti vyavahArApattirnAstyevetyarthaH / nanvevaM yadi sarvatraiva saMpradAnatvazarIre uddezyatvanivezaH syAsadA mukhyasaMpradAnasvepyuddezyatvanivezAt " pitRbhyo dadyAt " ityatra pitRRNAmapyuddezyatvAnmukhyameva saMpradAnatvaM syAdityAzaGkyoktaM svIkaroti-bhayatu ceti / pakSAntaramAha-astu veti / prathamasvapadasyecchayAnvayaH-svakIyA yA svatvecchA parasvatvecchA sadadhInaM yata tatkatvam pUrvoktaM svatvanirUpakatvaM tadeva dAnakriyAyA mukhyaM saMpradAnatvaM yathA goniSThasvatvasya brAhmaNo nirUpako bhavatu ityAkArakecchAdhInaM svasvanirUpakatvaM caitrAderevoktasthale mavati na tatpalyAH -'caitrapalyA idaM bhavatu' ityAkArakapradhAnecchAyA abhAvAditi na tatra caitraparalyai "Aho Shrutgyanam" Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAnatva nirvacanam ] vyutpatiH / ( 455 ) CL nirUpitatvam svatvasya ca svasvatvadhvaMsecchArUpe tyAne svajanakatvasvecchAdhInatvobhayaM saMbandhaH, tallAbhazca viziSTasya dhAtuzakyatAmate zaktita eva tadantarbhA venaiva zaktayupagamAt / phalavyApArayoH pRthag dhAtvarthatAmate AkAGkSAvalAdeva tAdRzasaMbandhalAbhaH | pitRbhyo dadyAt ityatra ca cAtyarthAntargasvatve caturthyA pitrAdyanvayI nirUpitatvarUpo murUyo bAdhitatvAnna pratyAyyate. api tu nirUpitatve necchAviSayatvarUpo lakSyArtha eva, dadAtistu tatra mukhya eva zrAddhasyApi brAhmaNApekSayA dAnatvAt / " zrAddhe brAhmaNasya saMpradAnatAnirvAhAyA'sti coddezyatApi brAhmaNasya " ityAdikamabhidhAnasya zUlapANerapi saMpradAnatvazarIre uddezyatvAMzAparityAge nirbharo'vagamyate, karmaNA yamabhipraiti " iti praNayato maharSeH pANinepei saMmatoyamarthaH / " zatrave bhayaM dadAti " ityAdau janayatIti bhAktorthaH eva cotpAdakavyApArarUpe dhAtvarthe bhayarUpaM karma tadyogitayoddezyatvAcchrutvAdeH saMpradAnatvam / 17 dattam ' iti vyavahArApattiriti bhAvaH / svatvAnvayi = svatvaniSTham / tyAgo hi svasvatvadhvaMsecchArUpa eva tAdRzatyAgasya brAhmaNasvatva janakatvamapyasti tAdRzasvatvecchAdhInatvamapyasti - tAdRzasvatvospattIcchayaiva vyAgasyotpatteriti svatvasya = brAhmaNasvatvasya tyAge svajanakatvasvecchAdhIna svaitadubhayasaMbandhenAnvaya iti noktasthale ' caitrapalyai dattam itiprayogApattiH / tallAbhaH = uktasaMbandhapra tItiH / viziSTasya = khajanakatvasvecchAdhInatvaitadubhayasaMbandhena svatvaviziSTatyAgasya / phalabyApArayoH=zyAgarUpavyApAre svatvarUpaphale ca / tAdRzasaMbandhakAmaH svajanakatvasvecchAdhInatyaitatsaMghanvapratItiH / asmin pakSe " pitRbhyo dadyAt " itivAkyasya gatimAha- pitRmya iti, dIyamAnadravye pitRRNAM svatvaM notpadyate svIkArAbhAvAditi tAdRzasvatve pitRnirUpitatvaM nAstyeveti bAdhitameva kiM tu nirUpitatvenecchAviSayatvameva pitrAnvayisvatve caturthyA pratyAyyate taca caturthyA lakSyArtha eva na mukhyArtha ityarthaH / zrAddhasya brAhmaNApekSayA tu dAnatvaM mukhyameveti tatra - " pitRbhyo dadyAt " ityatra dadAtistu mukhyArtha evetyAha- dadAtIti / saMpradAnasvazarIre uddezyatva niveze zUlapANerapyanumitimAha zrAddhe ityAdinA / pANinyanumitimAhakarmaNeti / ayam = uddezyatvanivezaH / " abhipreti " iti sUtrasthapadena saMpradAnabhUtabrAhmaNAderudezyatvaM prAptam - abhiprAyaviSayatvasyoddezyatvarUpatvAt " abhipreti " ityanenAbhiprAyaviSayatvasya prAptatvAdityarthaH : / } prayogAntaramudAharati-- zatrava iti, ' bhayaM dadAti ityasya ' bhayaM janayati' ityarthaH / utpAdakavyApArarUpe==janayatItyutpattyanukUlavyApArarUpe dhAtvarthe dhAtvarthasya bhayameva karma tA karmabhUtabhayayogitayoddezyatvAcchatroH saMpradAnatvamityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 456 ) [ caturthI kArake 88 L yuddhAya saMnahyate ' ityAdau saMnahanAdikriyAjanyaphalA'saMbandhAd yuddhAderna saMpradAnatA nirvAha iti neyaM saMpradAnacaturthI. api tu ' edhAnAhartuM vrajati ityarthe ' eghebhyo vrajati ' ityatreva ' yuddhaM kartuM soDhuM vA saMnahyate ' ityarthavivakSayA kriyArthopapada " iti sUtrAntareNa tasya ca sthAnino'zrUyamANasya kriyArthopapadasya tumunnantadhAtoH karmaNi - svArthaniSTha karmatve vivakSite svottaraM caturthI' ityarthastathA cA''haraNakaraNasahanA yuddezyakatvaM tAdRzacaturthyarthya ityavadheyam / atha " yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti ityAdAvagnyAdevi " sarvabhUtebhya utsRSTaM mayaitajjalamUrjitam ityAdau sarvaprANinAmiva ca "pazunA rudraM yajate" ityAdAvapi tyAgavizeSarUpakriyAyAM rudrAderAnarAkartRsaMpradAnatvaM durvAramiti tatrApi caturthI syAditi cet, na - gauravitaprItihetukriyA 77 17 tAdarza: 6 " 1 prayogAntaramudAharati--- yuddhAyeti, saMnahanAdikriyAjanyaphalasya jayAdirUpasya janake yuddhe nirUpakatvAdirUpaH saMpradAnasvanirvAhakaH saMbandho nAstIti na yuddhasya saMpradAnatvamiti na yuddhapadottaracaturthI saMpradAnacaturthI kiMtu " kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAninaH " iti sUtreNAyaiva caturthItyarthaH / atrodAharaNamAha- edhAniti / edhAn = kASThAni / uktasUtrasyArthamAhatasyeti, yathA ' eghAnAhartuM vrajati ' ityatra ' Ahartum ' iti tumunnantadhAtureva sthAnI vrajatItikriyArthopapadaM cAsti nAma mAharaNAdikriyArthA yA vrajanAdikriyA tadbodhaka jatItyAdikriyA - padamupapadaM yasyAsti sa ca tumunnantadhAtuH ' edhebhyo vrajati ' ityatra zrUyamANaM nAstIna zatumunnantadhAtoH karmaNi= karmabhUteSvedheSu strArthaniSTha karmatve ghaniSTha karmatve vivakSite svottaram== edhapadottaraM caturthI syAdityanena ' edhebhyo vrajati ' iti siddham evameva ' yuddhAya manahyate ityatrApi caturthI jJeyA / atratyacatubhyarthamAha- tathA ceti, 'phalAnyAhartuM vrajati- phalemyo vrajati ' ityatrAharaNoddezyakatvam, 'yuddhaM kartuM saMnahyate-- yuddhAya saMnahyate ' ityatra ka Noddezyakatvam, 'yuddhaM soDhuM saMnahyate - yuddhAya saMnahyate ' ityatra sahanoddezyakatvaM caturthyarthamta vrajanAdivyApAre'nvapastathA ca ' edhAharaNoddezyakatrajanAnukUlakRtimAn ' yuddha sahanoddezyakasaMnahanAnukUlakRtimAn ' ityAdiH zAbdabodhaH / uddezyatvaM ca phalAharaNAdInAM prAptam / . zaGkate - adheti, saMpradAnatvaM dvividhaM bhavati svIkartRsaMpradAnatvamanirAkartRsaMpradAnatvaM ca tatra " dIyatAm ' ityAdiyAcanAsaMbhavAt brAhmaNAdInAM svIkartRsaMpradAnatvam 'sUryAyA dadAti ityAdau ' dIyatAm ' ityAdirUpAyAH sUryAdikartRkapAcanAyA asattvepi sUryeNa < mA dIyatAm' ityAdirUpo nirAkAraH = parihAropi na kriyate iti tatra sUryasyA'nirAkartRsaMpradAnatvam evam yadanaye " ityAdAvagnyAdikartRkaparihArAbhAvAd yathAmyAderanirAkartR saMpradAnatvaM yathA ca sarvabhUtebhyaH " ititaDAgotsargavAkye sarvabhUtAnAma nirAkartR saMpradAnatvaM tathA << 66 66 "Aho Shrutgyanam" 7 pazunA rudra yajate " ityatra rudrakartRkapazukarmakatyAgaviSayakasya " mahyaM pazurna deyaH " ityAdirUpasya parihArasyAbhASAd rudrasyAnirAkartRsaMpradAnatvaM kiM na sthAt 1 prApte ca saMpradAnatve Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAdhAtughaTitaprayogAH ] vyutpattivAdaH / ( 457 ) yajya yestadarthatAvacchedakaphalaM prItistadAzrayatayA rudrasya vivakSitatvAt karmasaMjJakatvena dvitIyaiva na tu caturthI, tyAgAtmakatAhazakriyAyAM niruktA'nirAkartRsaMpradAnatve satyapi tadavivakSaNAt / prItibhAgitayoddezyatvarUpasaMpradAnatvavivakSAyAM ca 'rudrAya yajate ' ityapi prayogaH / ubhayavivakSAyAM paratvena karmasaMjJayA bAdhAd dvitIyaiva / juhotyutsRjatyAdeH prItirUpaphalAvacchinnatyAgA'bodha katayA tyAgarUpakriyAjanyaprItibhAgino devatAdestatkarmatAvirahAnnaiva 'prajApati juhoti' 'bhUtAnyutsRjati ' ityAdayaH prayogAH / rajakasya vastraM dadAti ' ityatra dadAtirna tyAgArthako'pi tu parAyattIkaraNArthako gauNaH, tadAyattIkaraNaM ca prakRte tatkartRkanirNejanecchAprakAzako vyApAraH, tadekadeze kartRtve rajakasya saMbandhavivakSAyAM zaiSikI SaSThI / " hantuH pRSThaM dadAti ' ityatra tatkartRkatADanAnumatiprakAzako vyApAra eva satrApi = rudrapadottaramapi caturthI syAdityarthaH / pariharati- neti, gauravamastyasyAmiti gauravitA yA prItistAdRzaprItihetubhUtA kriyA yajadhAtvartha iti dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM sA prItireveti tAdRzaprItyAzrayatayA rudrasya vivakSitatvAt karmasaMjJeva bhavatIti rudrapadottaraM dvitIyaiva na caturthIprAptiH - pUrvameva dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatve karmatvamityuktatvAdityarthaH / kiM ca tyAgAtmakatAdRzakriyAyAm=yajyarthabhUtatyAgarUpaprItihetukriyAyAma'nirAkartRsaMpradAnatvasya rudre satyapi vivakSAbhAvAna saMpradAnatvamityAha - tyAgAtmaketi / vastutastvatra " karmaNaH karaNasaMjJA saMpradAnasya ca karmasaMjJA " iti vArtikenaiva rudrasya karmasaMjJeti bodhyam / rudrAya yajate itiprayogamupapAdayati- prItibhAgitayeti / vizeSAntaramAha-- ubhayeti, yadi karmatvasaMpradAnatvayorubhayovivakSA syAttadApi parayA karmasaMjJayA saMpradAnasaMjJAyA bAdhAd dvitIyaiva bhavati na caturthItyarthaH / juhotyAdiprayogasthale prItirUpaphalasya dhAtvarthatAvacchedakatvameva nAsti yena dhAtvarthatAnavacchedakIbhUtaprItirUpaphalabhAgitayA tAdRzasyAgakriyAjanyaprItibhAgino devatAdeH karmatvaM syAt kiM tu dhArthatAvacchedakIbhUtatAdRzaprItibhAgitayoddezyatvAt saMpradAnatvameveti " yadadmaye ca prajApataye ca " " sarvabhUtebhyaH " ityevaM caturthyanta eva prayogo bhavati na tu ' prajApati juhoti ityAdirityAha-- juhotIti / nanu rajakasya va dadAti ' ityatra rajakasya kathaM na saMpradAnasaMjJA ? dadAti yogAdityAzaGkyAha- rajakasyeti / parAyattIkaraNam = parAdhInIkaraNam / tatkartRka= rajakakartRka / tadekadeze = uktavyApAraikadeze / uktakartRtvavattvaM rajakasyeti saMbandhavivakSAyAM SaSThaSeva rajakapadottaraM bhavati na caturthItyarthaH / rajakakartRkavastra karma ka nirNeja necchAprakAzakavyApArAnukUlakRtimAniti zAbdabodhaH / * pRSThe me tADayatAm prayogAntaramudAharati- hanturiti / tatkartRka= hantRkartRka / atra & "Aho Shrutgyanam" " Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 458 ) sAdarza: " dadAtyarthaH, tadekadeze kartRtve hantuH saMbandhavivakSAyAM SaSThI / evam caraNaM dadAti' ityAdAvUhanIyam / .4 ityAdau 'nAradAya rocate kalahaH rucyarthAnAm ityanuzAsanena prItijana katArUparucyarthaghaTakaprItibhAginaH saMpradAnasaMjJA vihitA, tatra caturthyartha AzritatvaM prItAvanvevi tAdRzakriyAzrayatayA prItijanakakalahAdeH kartRtA / puSpebhyaH spRhayati ' ityatra spRhAviSayapuSpasya " spRherIpsitaH " nena saMpradAnatvAccaturthI tadarthoM viSayitvaM tasyecchArUpakriyAyAmanvayaH / " itya 'putrAya krudhyati' ityatra " krudhaduha" ityAdisUtreNa karmaNaH saMpradAnasaMjJA tatrApi caturthyarthI viSayitvaM kope'nveti krodhasya dveSavizeSAtmakatayA bhaktizraddhAdi - vajjJAnavizeSarUpatvena vA saviSayakatvAt / evam ' zatrave duhyati' ityAdAvapi tenaiva saMpradAnatvam, droho'pacikIrSA. ahiteccheti yAvat, ahitabhAgitayA yecchAviSayatA tannirUpakatvaM caturthyarthya icchAnvayI, ahitAnvayyAdheyatvaM vA, ataH karmaNA ityAdisUtrasyAviSayaH / IrSyA =akSAntiH parotkarSAsa - ityAkArakA'numatiprakAzako vyApAro dadAtyarthaH sa ca gauNa eveti na hantuH saMpradAnatvam / tadekadeze = uktavyApAraikadeze / prayogAntaramudAharati-- evamiti, atra saMvAhakakartRkaM yatsaMvAhanaM tadanumatiprakAzako vyApAro dadAtyarthaH, tadekadeze kartRtve saMvAhakasya saMbandhavivakSAstIti saMvAhakapadottara SaSThayeva na caturthItyarthaH / 66 "" prayogAntaramudAharati- nAradAyeti, prItijanakatvameva rucyarthatvamiti prItijanakatArUpo yo rucyarthastadUghaTakaprIterbhAginaH saMpradAnasaMjJA saMpradAnatvAcca nAradapadottaraM caturthI / caturthyarthamAha - tatreti, kalahajanyaprIternAradAzritatvAccaturthyarthabhUtamAzritatvaM prItAvanveti / tAdRzaki yAzrayatayA = prItijananAnukUla kriyAzrayatayA / spaSTArthIyaM granthaH / nAradAzritaprItijanakatAzrayaH kalaha iti zAbdabodhaH / prayogAntaramudAharati puSpebhya iti, tadarthaH = caturthyarthaH / tasya viSayitvasya / puSpaniSThaviSayatAnirUpitaviSayitAviziSTacchAzrayazcaitra iti zAbdabodhaH / viSayitAsaMbandhenecchAyAM puSpAnvayasyeSTatvAd viSayitvaM caturthyarthaH / prayogAntarANyudAharati- putrAyetyAdinA caturthyarthasya viSayitvarUpopapattyarthaM krodhasya saviSayakatvamupapAdayati- krodhasyeti / evamiti - tenaiya== " krudhaduha " ityAdisUtreNaiva / drohapadArthamAha-- droha iti / caturthyarthamAha- ahiteti, zatrorahitabhAgitvena yecchAviSayatA tannirUpakatvamicchAyAmasti tadeva caturthyarthaH / kiM vA'hite yacchatruvRttitvaM tadeva caturthyartha ityAhaahitAncayIti / ata iti - yatotra putrAdInAM gavAdirUpakarmaNA saMbaddhumabhiprAyaviSayatvaM nAstyataH. putrAdInAm "karmaNA yamabhipreti" itisUtreNa saMpradAnasaMjJA na saMbhavatIti tadartham " krudhadruha " 26 "Aho Shrutgyanam" [ caturthI kArake. saMvAhakasya 79 " Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArayatyarthanirvacanam ] vyutpradhivAhaH / ( 459.) hiSNutA parotkarSagocaro dveSa iti yAvat tadviSayasya parasya tenaiva saMpradAnatA / anUpA = yupini doSAviSkaraNaM tadviSayasyApyanena saMpradAnatA viSayatAvizeSastatra caturthyarthaH / L viprAya zataM dhArayati ' ityAdau " dhAreruttamarNaH " ityanena dhanikaviprAdeH saMpradAnatA / atha koyaM dhAryarthaH ? na tAvad dravyAntaradAnamaGgIkRtya paradattadravyAdAnamtathA satyAdAnAt parataH dhArayati ' iti prayogAnupapatteH-- AdAnasyA'vartamAnatvAt / na ceSTApattiH- AvizodhanaM tathA prayogAt / nApi tAdRzAdAnadhvaMsa:adhamarNasya tadakartRtvAt / na cAdAnamicchAvizeSastadvataH puMsastadAzrayatayA tatkartRtvavat taddhvaMsAzrayatayA tatkartRtvamapyakSatamiti vAcyam, evamapyAdAnadhvaMsasya parizodhanottaramapi sattvena tadAnImapi dhArayati ' iti prayogApatteH / 88 ityAdisUtrArambha ivyarthaH / sUtraghaTakerSyA padArthamAha- ISyeti / tadviSayasya IrSyAviSayasya | tenaiva= " krudhaduherSyAsUyArthAnAm " itisUtreNava / sUtraghaTakA'sUyApadArthamAha- asUyeti / tadviSayasya=asUyAviSayasya / anena = krudhadruha " itisUtreNa / viSayatAvizeSaH viSayitArUyaviSayatA caturthyarthaH sA cA'sUyAyAmanveti - asUyAyA api krodhavat saviSayakapadArthatvAdityarthaH / ' putrAdinirUpitaviSayitAviziSTakrodhAdivyApAravAn ' iti zAbdabodhaH / prayogAntaramudAharati- viprAyeti / dhanikraviprAdeH - uttamarNasyetyarthaH / " dhArayatyartha nirUpaNAyAzaGkate - atheti / natu dravyAntaradAnamaGgIkRtya = ahaM tubhyaM kAlAntare mudrAsaha dAsyAmItyevaM dravyAntaravyaktidAnamaGgIkRtya yat paradattadravyasya = uttamarNadattadravyasyA''dAnam = grahaNaM tadeva dhAryarthaH = dhArayatyartha ityAzaGkyAha- na tAvaditi, parihAre hetumAha - tathA satIti, tathA sati = yadyuktAdAnametra dhArayatya rthastadA''dAnasya kriyArUpatvena svayameva sadyo vinAzitvAdA''dAnAnantaramRNaparizodhanapUrvamapi ' dhArayati ' iti prayogo na syAtvArayatyarthabhUtasyAdAnasyA'sattvAdityarthaH / na ca parizodhanapUrvam ' dhArayati iti prayogAna bhAva iSTaH prayogasyaiveSTatvAdityAha - na ceSTApatiriti / nanu yadyA''dAnAnantaraM sadya evAdAnaM vinazyati tadoktAdAnasya dhvaMsa eva dhArayatyarthastathA cAdAnAnantaramapyAdAnadhvaMsasya sattvAt nAdAnAnantaram dhArayati itiprayogAnupapattirityAzaGkyAha - nApIti / parihArahetumAha-adhamarNasyeti, AdAnasya dhvaMsastu svayameva bhavati na tvadhamarNakartRka iti adhamarNenAkRtaM dhAratyarthabhUtamAdAnadhvaMsamAdAya ' dhArayati ' iti prayogaH kathaM syAt na hi devadattenA'kRtapAkamavyAdAya devadattaH pacati - AkAzaM karoti' ityAdiprayogo bhavatItyarthaH / nanUktAdAnamiccheka tathA cAdhamarNasyecchArUpAdAnAzrayatvenecchA kartRtvamastyeveti tAdRzAdAna rUpecchAdhvaMsasyApyAzrayatvaM. 6 ' "Aho Shrutgyanam" Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (460) sAdarza: [caturthIkArakena ca parizodhanaprAgabhAvaviziSTo niruktAdAnadhvaMsastathA RNIkRtadravyAntaraparizodhanaprAgabhAvadazAyAM parizuddhamRNamAdAya 'dhArayati ' iti prayogApatteH / na ca svapratiyoginirvAhakAGgIkAraviSayadravyadAnaprAgabhAvaviziSTAdAnadhvaMsastathA-yad RNa parizodhitaM tAvad dravyaM ca punargrahItvA punaH parizodhanIyaM tadAdAya * dhArayati / itivyavahArApatteH, udIcyaparizodhanasyApi svakartavyatayA pUrvAbhyupagamaviSayatvAt tatprAgabhAvasya pUrvaparigRhItaparizodhanocaramapi sattvAt / tena ca tatkartRtvaM yuktameva dhaMsasya svapratiyogyAzraye evAzritatvasvIkArAditi nA''dAnAnantaram 'dhArayati / iti prayogAnupapattirityAzayAha-na cAdAnamiti, parihArahetumAha-- evamiti, yadyAdAnadhvaMsa evaM dhArayatyarthastadA dhvaMsasyA'vinAzitvena parizodhanottaramapi vartamAnatvAt tadAnIm=parizodhanottaramapi 'dhArayati / itiprayogaH syAt, na caitadiSTamityarthaH / nanu parizodhanaprAgabhAvaviziSTa uktAdAnadhvaMsastathA dhArayatyarthastathA ca parizodhanottara parizodhanaprAgabhAvasya vinAzena tadvaiziSTayamuktadhvaMse na saMbhavatIti parizodhanottaraM parizodhanaprA. gamAvaviziSTadhvaMsasya dhArayatyarthasyA'sattvAnna parizodhanottaram ' dhArayati / itiprayogApattirityAzaGkayAha-na ceti, parihAramAha-RNIkRteti, yatra RNadvayaM kRtamekaM ca yadA RNaM parizo. dhitamekaM ca na parizodhitaM tatrA'parizodhitarNaparizodhanaprAgabhAvaviziSTasyAdAnadhvaMsasya sattvAva parizodhitarNamAdAya 'dhArayati / itiprayogaH syAdeva na caitadiSTamityarthaH / nanUktadhvaMsasya pratiyogibhUtaM yadA''dAnaM tannirvAhako yoGgIkAraH= RNamidaM parizodhayiSyAmi' itpaGgIkAra: ( adhamargakRtaparizodhanAGgIkAraM vinA RNaprApterasaMbhavAdaGgIkArasyA''dAnanirvAhakatvam ) tAhazAGgIkAraviSayIbhUtaM yad dravyadAnam parizodhanaM tAdRzadravyadAnasya prAgabhAvena viziSTo ya uktAdAnadhvaMsaH sa tathA dhArayatyarthastathA ca dravyAntaraparizodhanaprAgabhAvadazAyAM parizuddhamRNamAdAya noktA -- dhArayati / itiprayogApattiH-dravyAntaraparizodhanaprAgabhAvasyaitaddhArayatyarthaghaTakatvAbhAvAt tadrvyaparizodhanaprAgamAvasyaiva dhArayatyarthaghaTakatvAt tadrvyaparizodhanaprAgabhAvakAle ca tadravyamAdAya 'dhArayati / iti prayogasyeSTatvAdevetyAzajhyAha-na cAte / svam AdAnadhvaMsaH / parihAramAha-yaditi, yatra mudrAsahasradayagrahaNaparizodhanayoH saMketo jAtaH kiM tu prathamama'rdhamevarNa mudrAsahasrarUpaM gRhItaM parizodhitaM ca punazca zeSabhUtamekasahasraM kAlAntare grAhyaM parizodhanIyaM cAsti tatrodIcyasya:-bhAvinaH parizodhanasyApi svIkRtatvenAgAkAraviSayatvAt tatprAgabhAvasya tAdRzodIcyaparizodhanaprAgamAvasya pUrvaparigRhItaparizodhanottaramapi sattvAt pUrvAdAnadhvaMsasyApi ca sattvAt tadAdAya parizodhitamRNamAdAya ' dhArayati / iti prayogaH syAdeva. na caitadiSTamityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArayattharthanirvacanama] :: vyutpattiSAdaH / (461) - na ca svapratiyogyAdAnanirvAhakAbhyupagamaviSayIbhUtaM yad dravyadAnamekakSaNA. vacchinnaikAdhikaraNavRttitvasaMbandhena tadviziSTAnyaprAgabhAvaviziSTAdAnadhvaMsastathA uktasthale codIcyaparizodhanaprAgabhAvaH prathamAdAnaprayojakAbhyupagamaviSayapratha. maparizodhanaviziSTaH prathamaparizodhanaprAgabhAvazca prathamaparizodhanottaraM nAstyeveti. noktAtiprasaGga iti vAcyam, evamapi yasya RNasya parizodhanamaprasiddhaM tadAdAnapUrvakAlInastha 'etAvad dravyaM mayA tubhyaM deyam ' ityabhyupagamasya taduttamoddezyakatvena svakartRkAnyoddezyakatAvadravyadAnameva viSaya ityupeyam-taduttamoMdezyakatatkartRkatAvadravyadAnasyApratiddhatvAt tathA cAnyoddezyakatatkartRkatAvad nanUktadhvaMsasya pratiyogibhUtaM yadA''dAnaM tannirvAhako yobhyupagamaH= RNamidaM parizodhayiSyAmi ' ityaGgIkArasta dviSayIbhUtaM yad dravyadAnam parizodhanaM tena ekakSaNAvacchinnaikAdhikaraNa ( adhamarNatavyakti ) vRttitvasaMbandhena viziSTo yaH prAgabhAvaH nAma prathamAdAnaprayojakA (nirvAhakA ) bhyupagamaviSayaprathamaparizodhanaviziSTa udIcya (grahISyamANadhanaviSayaka ) parizo. dhanaprAgabhAvastadanyo yaH prAgabhAvaH prathamaparizodhanaprAgabhAvastadviziSTo ya AdAnadhvaMsaH sa tathA dhAratyatyarthastathA coktasthale udIcyaparizodhanaprAgabhAvastu prathamAdAnanirvAhakAbhyupagamaviSayaprathamaparizodhanaviziSTa evoktasaMbandhena bhavati-yasmin kSaNe tadadhamarNavyaktau prathamAdAnanirvAhakAbhyupagamaviSayaprathamaparizodhanaM tiSThati tasminneva kSaNe tadadhamarNavyaktau udIcyaparizo. dhanaprAgabhAvopi tiSThatIti vaiziSTayam etAdRzodIdhyaparizodhanaprAgabhAvazca na dhArayatyarthaghaTaka iti noktasthale prathamaparigrahItaparizodhanottaramapi parizodhitamRNamAdAya 'dhArayati' itiprayogApattiH, dhArayatyarthaghaTakastu tatroktodIcyaparizodhanaprAgabhAvAnyaH prathamaparizodhanaprAgabhAva evaM sa ca prathamaparizodhanena vinAzyamAnatvAt prathamaparizodhanottaraM na tiSThatIti prathamaparizodhanottaraM prathamAdAnadhvaMsasyA'vinAzisvena sattvepi dhArayatyarthaikadezabhUtasya prathamaparizodhanaprAgabhAvasyA'mattvAnna prathamaparizodhanottaraM tAdRzaprathamaparigRhItaparizodhitamRNamAdAya ' dhArayati / iti prayogApattiH, prathamaparizodhanapUrvakAle ca prathamaparizodhanaprAgabhAvopyasti prathamAdAnadhvaMsopya. stIti tadA 'dhArayati' itISTaprayogasyopapattirapyastyeveti na kopi doSa ityAzaGkyAha-na ceti, parizodhanasya kriyArUpatvenaikamAtrakSaNasthAyitvenoktam-ekakSaNAvacchinneti / atrApi doSamAha-evamapIti, yasya RNasya parizodhanamasaMbhavitvAdaprasiddhaM jAtam-yena kenApi kAraNena gahItadhanaparimitadhanasya dAtre vA taduttarAdhikAriNe vA'deyatvAt tAdRzasya RNasya pUrvakAle yaH 'etAvad dravyaM mayA tubhyaM deyam' ityabhyupagamaH kRtastasya taduttamarNoddezyakatvena sva ( adhamarNa) kartRkama'nyodezyakam taduttamottarAdhikAryuddezyakameva dravyadAnam-parizodhanaM viSaya ityupeyam= svIkAryam-- taduttamaddezyakasya-sAkSAttadvattamAya tatkartRkatAvadravyadAnasya-adhamarNakartRkara parizodhanasyA'prasiddhatvAt tathA cantAdRzasthale anyoddezyakatatkartRkatAvadvyadAnottaraM yathA "Aho Shrutgyanam" Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 462 ) [ caturthIkara dravyadAnIttaraM tadabhyupagama viSayadravyadAnaviziSTAnyaprAgabhAvAsatvAt ' dhArayati iti vyavahArAmupapattiriti cet ?, atrAhuH - RNagrahaNenAdhamarNAniSThaH parizodhananAzyo'dRSTavizeSo janyate tenaicAdRSTena RNamaparizodhya mRtasya narakAdikamutpadyate tathA ca dravyAntaradAnAbhyupagamapUrvaka paradattadravyAdAnajanyA'dRSTavizeSavasvameva dhArayaterarthaH, tadghaTakadAcaitreNa maitrAd yAvaddravyaM Rgatvena gRhItaM tAvaddravyaM devadattAya dattaM na ca sa devadatto maitrottarAdhikAryasti tatra caitra kartRketAdRzadravyadAnottaram ' dhArayati ' iti vyavahAro na syAdeva dravyadAnarUpaparizodhanasya jAtatvena dhArayatyarthaikadezasya parizodhanaprAgabhAvasyA'sattvAt etadevAhatadabhyupagamaviSayadravyadAnaviziSTAnyaprAgabhAvA'sattvAditi bhatra hi dhArayatyarthabhUtAdAnadhvaMse vizeSaNIbhUtopi parizodhanaprAgabhAvo nAsti-parizodhanasya jAtatvAt etAdRzaparizodhanaprAgabhAve vizeSaNIbhUto yo bhedastatpratiyogibhUtaparizodhanaprAgabhAvopi nAsti tasya pUrvoktaRRNadvayasthale eva saMbhavAt iSTazvetAdRzastha lepya'nyoddezyakalatkartRkasAnaddravyadAnottaramapi ' dhArayati' itivyavahAraH-yena RNaM dattaM tasmai vA taduttarAdhikAriNe vA gRhItadhanapratidAnasvA'jatatvAt yaca tASaddravyaM pratidattaM taddhi taTasthAyaiva kasmaicit pratidattamastIti / etAvadravyaM mayA tubhyaM deyam ityabhyupagamena ca sAkSAd dAtre vA taduttarAdhikAriNe vA pratidAnapratijJASA: 'kRtasthAt 'maMtra' cAnyoddezyaktAvaddravyadAnenApi kRtapradarzitapratidAnapratijJAparipAlanasyAjAtatvAt, dAtrudezyake evaM parizodhanarUpe pratidAnaM jAte eva ' dhArayati ' iti vyavahAranivRtteriSTatvAdityarthaH / atra dhAnyoddezyatatkartRka tAvaddravyadAnAt pUrvamAdAnadhvaMsopyasti tAdRzAdAnadhvaMsavizeSaNIbhUtaH parizodhanaprAgabhAvopyastIti ' dhArayati ' iti vyavahArAnupapatirnAstItyuktam - " anyoddezya katAbaddravyadAnottaram " iti / vastutastvatra kRtAbhyupagamaviSaparizodhanasyAjAtatvAdA''dAnadhvaMse sAkSAdvizeSaNIbhUtasya parizodhanaprAgabhAvasya sattvepi tAdRzaprAgabhAvavizeSaNIbhUto yo bhedastatpratiyogibhUtaprAgabhAvasyA'prasiddhyaiva ' dhArayati' iti vyacahArAnupapattirjJeyA tathA caikarNasthale sarvatraiva 'dhArayati' itivyavahArasyAnupapattirasti RNadvayasthale evaitatpariSkArasya samanvaya saMbhavAttadarthamevo hitatvAditi dhyeyam / ? athetyAdinA''zaGkitaM samAdhatte - atrAhurityAdinA / spaSTArthoyaM granthaH / dhArayatyarthamAhatathA ceti / dravyAntaradAnAbhyupagamaH = ' kAlAntare etAvad dravyamahaM tubhyaM dAsyAmi' ityAkArako yaH parizodhanaviSayakobhyupagamastatpUrvakaM yat paradattadravyasyA''dAnam RNagrahaNaM sajjanyA'dRSTavizeSavattvameva dhArayatyarthaH / 'viprAya zataM dhArayati' ityatratyacaturthyarthamAha- tadghaTaketi, dhArayatyarthaghaTakaM yaddAnaM paradattetidAdhAtvarthadAnaM tadanvayikartRtvaM dAnanirUpitakartRtvam caturthyarthaH - dAnasya kartRtvanirUpakatvena nirUpakatvasaMbandhena kartRtvasya dAne'nvayastathA ca "viprakartRkaM yad RNadAnaM sadAdAnajanyA'dRSTavizeSAzrayazcaitraH' iti zAbdabodhaH / RNAdAnajanyA sAda "Aho Shrutgyanam" Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArayatyarthanirvacanam ] vyutpattivAdaH / ( 463 ) nAnvAya kartRtvaM tatra caturthaH / na ca RNAparizodhanameva duradRSTajanakam - upapAtakamadhye tasya parigaNanAt na tu RNAdAnam- tasya tathAtveM mAnAbhAvAditi vAcyama, RNAdAnasya duradRSTavizeSajanakatvope parizodhanena tasya nAza iti bodhanAyAsparizodhanasya narakarUpaphalopadhAnaprayojakatvAbhiprAyeNa tasyopapAtakamadhye parigaNanopapatteH / RNamAdAyAparizodhakasya narakabhAgitayA RNAdAnasyaiva duradRSTasAdhanatAyAH kalpanIyatvAt, gRhItarNAparizodhanApekSayA laghutvAt / aparizodhanasya hetutve parizodhana pUrvakA lepya'parizodhanasattvena duradRSTotpaterAvazyakatayA parizodhanasya tannAzakatAyA. AvazyakatayA'smAkaM tatka lpanAdhikpavirahAt / parizodhanottarakAlaM parizodhanAbhAvasattvena tadvalAt taduttaraM duradRSTavAraNAya parizodhanadhvaMsasya pratibandhakatAyAH kalpanIyatayA bhavanmate gauravAcca / dRSTasya RNA''dAnottarameva jAyamAnatvena RgAdAnAtpUrvamasattvAd RNAdAnAt pUrvakAle ' viprAya zataM dhArayati ' itiprayogApattirnAsti, evaM tasya RNAdAnajanyAdRSTasya parizodhananAzyatvena parizodhanAnantaramasattvAt parizodhanAnantaram ' viprAya zataM dhArayati' itiprayogApattirapi nAsti, RNAdAnAdanantaramAparizodhanaM tAdRzAdRSTasya sattvAdevoktaprayogAnupapattirapi nAstIti na kopi doSa ityarthaH / zaGkate - na ceti / tasya RNAparizodhanasyaiva / tasya = RNAdA nasya / tathAtve = duradRSTa ( pApa ) janakatveM / parihAramAha- RNAdAnasyeti, yadyapi RNAdAnasyaiva duradRSTajanakatvamasti tathApi parizodhanaM vinA tasya RNAdAnajanyaduradRSTasya nAzoM na bhavatIti parizodhanAvazyakatvabodhanAyaivA'parizodhanasya narakarUpaphalopadhAna ( utpatti ) prayojakatvAbhiprAyeNa tasya=aparizodhanasya ninditatvAdupapAtakamadhye parigaNanAsti na tu vastuto duradRSTajanakatvenetyarthaH / matadvayamadhye RNAdAnasya duradRSTajanakatAmate lAghavamAha - RNamAbAyeti / ukte hetumAha- gRhItarNeti, RgAparizodhanaM hi RNaparizodhanAbhAva eveti tatrAbhAvapadArthapravezena tAdRzAbhAvajJAnArthaM pratiyogi bhUtaparizodhanapadArthajJAnApekSayA cAparizodhanasya gurutvAt tadapekSayA RNA''dAnasya laghutvAttasyaiva duradRSTajanakatvaM svIkAryamityarthaH / aparizodhanasya duradRSTajanakatve gauravAntaramAha- aparizodhanasyeti aparizodhanasya hetutve = duradRSTajanakatA mate parizodhanapUrvakAlepi nAma na kevalamRNagrahaNAdanantarametra parizodhanapUrvakAle'parizodhanamastikiMtu RNagrahaNAt pUrvamapya'parizodhanamastyeveti RNagrahaNAt pUrvameva vidyamAnatAdRzA'parizodhanena duradRSTamutpadyeta tasyApi parizodhanena: vinAzo bhavanmate kalpanIyo na caitAdRzakalpanA'smanamasti - RNAdAnasyaiva duradRSTajanakatvAditi bhAvaH pratIyate / gauravAntaraM pradarzayati- parizodhanottarakAlamiti, parizodhanasya kSaNikatvena parizodhanottaramapya'parizodhanasatvena duradRSTamutpayeteti taduttaram= parizodhanottaraM tadbalAt = parizodhanAbhAva ( dhvaMsa ) balAt duradRSTavAraNAya 1 "Aho Shrutgyanam" Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 464 ) sAdarza: [ caturthI kAra ke -- na ca parizodhanAnuttaramaraNameva pApajanakaM vAcyaM tathA ca noktAtiprasaGga iti vAcyam, gRhItadravyamaparizodhya maraNasthale taddravya parizodhanAprasiddhayA tadanuttaratvAdighaTitarUpeNa hetutAyAH kalpayitumazakyatvAdityalam | " 4 6 'yUpAya dAru ' ityAdau na sapradAnacaturthI. api tu tAdarthye sUtrAntareNa sA, tAdarthyaM ca sa evArthaH-prayojanaM yasya takham / samabhivyAhatapadArthe tAdarthyavivakSAyAM tadvAcakapadAccaturthI' iti tatsUtrArthaH / prayojanatvaM cAtra na janyatvam - duHkhAdeH pApAdijanyatayA 'duHkhAya pApam ' ityAdiprayogApatteH / nApi janyatayecchAviSayatvam- svargAdeH puNyAdijanyatvene cchAviSayatvAt svargAya puNyam ' ityAdyApatteH, na ceSTApattiH- tathA sati 'paktuM vrajati' ityarthe ' pAkAya vrajati ' iti nirvAhAya tumarthAcca bhAvavacanAt " iti sUtrapraNayanavaiyarthyAtparizodhanadhvaMsasya duradRSTapratibandhakatvamapi kalpanIyamityapi gauravam, asmanmate ca RNAdAnasyaiva duradRSTajanakatvena RNAdAnajanyaduradRSTe parizodhanena: naSTe punazca RNAdAnaM vinA duradRSTotpattireva na saMbhavatIti na parizodhanadhvaMsasya duradRSTapratibandhakatvakalpanApattiritibhAvaH pratIyate / 85 - punarAzaGkate -- na ceti / noktAtiprasaGgaH = parizodhanottarakAle duradRSTotpattilakSaNAtiprasaGgo nAstyeva - parizodhanAnantaraM duradRSTotpAdakasya parizodhanAnuttaramaraNasyA'sattvAt tasyaiva duradRSTotpAdakatvasvIkArAdityarthaH 1 parizodhanAnuttaramaraNam = aparizodhyamaraNam / parihAramAha - gRhIteti, vizeSaNIbhUtasya parizodhanasya sattve eva parizodhanAnuttaratvasya prasiddhiH . saMbhavati gRhItadravyamaparizodhyaiva maraNasthale ca tadravyaparizodhanasyAprasiddhayA parizodhanAnuttaratvasyApyaprasiddhirjAteti parizodhanAnuttaratvaghaTitasya parizodhanAnuttara maraNasyApya'prasiddhayA duradRSTahetutvaM na saMbhavati prasiddhasyaiva padArthasya hetutvasaMbhavAt / parizodhya maraNasthalepi parizodhanAnuttaramaraNaprasiddhirnAsti - parizodhanottaramaraNasyaiva sattvAditi RNAdAnasyaiva duradRSTotpAdakatvaM yuktamityarthaH / prayogAntaramudAharati- yUpAyeti / sUtrAntareNa = " tAdRyeM caturthI vAcyA" itivArtikena / tAdarthyasvarUpamAha-- tAdarthyaM ceti, yathA saH = yUpa evArthaH = prayojanaM yasya dAruNastadeva tattvam = tAdarthyam ( yUpArthatvam ) / atra caturthIprApakavArtikArthamAha- samabhivyAhRteti, yathA samabhivyAhRtapadArthe==dArupadArthe tAdarthyavivakSAyAm = yUpArthatvavivakSAyAM tadvAcakapadAtU = yUpavAcakapadAt caturthItyarthaH / uktatAdarthyalakSaNaghaTakaprayojanapadArthamAha- prayojanatvamiti / atrauktatAdalakSaNe / yadi janyatvameva prayojanatvaM syAttadA duHkhasya pApajanyatvAt ' duHkhAya pApam ' itiprayogaH syAd na caitadiSTam / janyatayecchAviSayatvamapi prayojanatvaM na saMbhavatItyAha - nApIti / vipakSe bAdhakamAha- na ceti / tathA sati 'svargAya puNyam' iti prayogasyeSTatve sati ' paktuM vrajati ' ityarthe ' pAkAya vrajati ' iti prayogaH " tAdarthye caturthI " Aho Shrutgyanam" Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yUpAya dAru ityadi ] vyutpattivAdaH / ( 465 ) pAkAdairniruktavrajanAdyarthatayaiva tadvAcakapadAccaturyupapatteH / Ape tu samabhivyAhatapadArthaniSTha vyApArecchAnukUlecchAviSayatvaM tatprayojanatvam, tatprayojanakatvarUpatAdarthya ca tadicchAdhInecchAviSayavyApArAzrayatvam- dAruNo yUpecchAdhInecchAviSayatakSaNAdirUpavyApAravattayA yUpArthatvamiti tadvivakSayA yUpapadAccaturthI, icchAdhInecchAviSayavyApArAzrayatvaM caturthyarthaH, prathamecchAyAM yUpAdeH prakRtyarthasya viSayatayA'nvayaH / evam- ( randhanAya sthAlI' ityAdAvUhyam, tatra tAdRzavyApAra staNDuladhAraNAdiH / " puNyAdeH svargecchAdhInecchAviSayavyApArAnAzrayatayA na 'svargAya puNyam ityAdiprayogaH / brajanAdeH pAkAnukUlavyApArAnAzrayatayA nR pAkAya vrajati ityAdAvanena caturthIti " tumarthAcca " ityAdisUtram, tadarthazva - 'tumunnantayaddhAtunA yAdRzorthaH pratyAyyate samabhivyAhRtakriyAnvitatadarthaparAt taddhAtughaTitabhAvavAcyA " itivArtikena caturthIprAptyA upapadyeteti "tumarthAcca" itisUtraM vyarthameva syAdityarthaH / uktavaiyarthye hetumAha-- pAkAderiti / tadvAcakapadAt = pAkapadAt / svAbhISTaM prayojanatvapadArthamAha - apitviti, samabhivyAhRtapadArtho dArupadArthastaniSThaM yat takSaNAdirUpavyApAraviSayakecchAyA janakIbhUtA yA yUpecchA tAdRzecchAviSayatvaM tadeva tatprayojanatvam, ( dAruNo yUpaprayojanakatvam ), atra yUpecchayA takSaNAdivyApArecchA jAyate iti yUpecchAyAstakSaNAdivyApArecchAjanakatvamastIti takSaNAdivyApArecchAnukUlecchAviSayatvaM yUpasya prAptam / tAdarthyapadArthamAhatatprayojanakatveti, tadicchA- yUpecchA yUpecchAdhInA yA vyApAraviSayakecchA tAdRzecchAviSayo yo takSaNAdivyApArastadAzrayatvamityarthaH / lakSaNasamantrayamAha- dAruNa iti / caturthyarthamAha- icchAdhIneti, tathA ca yUpecchAdhInecchA viSayatakSaNAdivyApArAzrayo dAru iti vAkyArthaH / prathamecchAviSayamAha - prathamecchAyAmiti / uktapratipAdanamanyatrAtidizati - evamiti, tAdRzavyApAraH = caturthyarthAdighaTakavyApAraH / randhanecchAdhInecchAviSayataNDuladhAraNAdivyApArAzrayatvaM sthAlyAstadeva caturthyarthaH / , puNyasyAdRSTarUpatvena guNatvAd vyApArAzrayatvameva na saMbhavati yena "tAdarthye caturthI" itiyA+ tikenoktarItyA 'svargAya puNyam itiprayogaH syAdityAha - puNyAderiti / svargecchAdhInecchAviSayavyApArazca yAgAdirvijJeyaH / 'pAkAya vrajati' itiprayogasya sAdhutvepi vrajanasya vyApArarUpatvena vyApArAzrayatvA'saMbhavAdatra pAkapadottaraM na anena = " tAdarthe caturthI " ityanena caturthI prApnoti kiM tu tumarthAcca bhAvavacanAt " itisUtreNetyAha- vrajanAderiti / pAkAnukUletyatra "pAkecchAdhInecchA viSayavyApArAnAzrayatayA' ityevaM vaktavyam, pAkecchAdhInecchAviSayavyApArazcAtra janavyApAra eva tadanAzrayatvaM vrajane spaSTameva / atra " guNAdirnirguNakriyaH" iti smartavyam / tumaryAcca " iti sUtrasyArthamAha- tadarthazceti, yathAtra tumunnantena yaddhAtunA-paktumiti pac 66 30 64 " " Aho Shrutgyanam" Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 466 ) sAdarza: [ caturthI kArake 66 kRdantAccaturthI ' iti / ' paktuM vrajati ' ityatra tumunnantena vrajane pAkasamAna - kartRkatvasahitapAkaviSayakecchAdhInecchAviSayatvaM bodhyate- tumunNvulau " itisUtreNa samabhivyAhRtakriyAyAM prakRtakriyAsamAnakartRkatvasahitatadicchAdhInecchAviSayatvarUpatadarthakatvena vivakSitAyAM tumunNvulorvidhAnAt / etatsUtrasyApi svargAya puNyam ' ityAdirna viSaya iti so'sAdhureva / ' 66 33 "S edhAnAhartuM vrajati ' ityarthe ' evebhyo vrajati ' ityatraivasya na vrajanaprayojanatvam - siddhatayA vrajanecchAnukUlecchAyA aviSayatvAt. vrajanasya tadanukUlavyApArAnAzrayatvAceti na "tAdarthye" itisUtrasya pravRttinApi " tumarthAt " ityAkriyArthopapadasya de:- edhapadasya kriyArUpabhAvavacanatvAbhAvAditi tatra iticaturthI tadarthazca : kriyArthopapadastumunnanto yo dhAturaprayuktasya tasya yatkarma - tatprayoga vinA tadarthakarmatayA yadvivakSitaM tadvAcakapAdAcaturthI ' iti tatra ca Ahartum ' ititumunnantArthaH samabhivyAhata kriyAnvayisvArthakarmatvAnvadhAtunA yAdRzorthaH =pAkarUpArthaH pratyAyyate samabhivyAhRtA yA vajanakriyA tadanvitatadarthaparAt = pAkarUpArthaparAt tadvAtughaTitaH pacdhAtughaTito yo bhAvArtha kRtpratyayastadantAt pAkapadAt caturthI syAditi ' paktuM vrajati ityarthe ' pAkAya vrajati ' iti siddham / paktuM vrajati ' ityatra vrajanakriyAyAM pAkasamAnakartRkatvaM pAkaviSayakecchAdhInecchAviSayatvaM ca tumuna'pratyayena pratyAyyate ityAha- paktumiti / uktArthe sUtraM pramANayati - tumunNvulAviti / samabhivyAhRtakriyA = yathAtra vrajanakriyA / prakRtakriyA = yathAtra pAkakriyA / tadicchA=pAkecchA | 'tadarthakatvena pAkArthakatvena / ' svargIya puNyam ' ityatra svargapadAt " tumarthAcca " itisUtre - NApi caturthI na prApnotIti ' svargAya puNyam ' itiprayogo'sAdhurevetyAha- etaditi / , evAniti - asiddhasyaivecchAviSayatvAt siddhasyaivasva necchAviSayatvam, ajanasya ca vyApArarUpatvena na vyApArAzrayatvamiti na ' edhebhyo vrajati ' ityatra " tAdarthye " ityanena caturthI nApi " tumarthAcca bhAvavacanAt " ityanena caturthI - edhapadasya kriyArUpabhAvabodhakatvAbhAvA diti " kriyArthopapadasya " ityanenAtra caturthI bhavatItyarthaH / " kriyArthopapadasya " itisUtrasyArthamAha - tadarthazceti, yathA ' edhAnAhartuM vrajati ityatra kriyArthapadam ' vrajati ' iti padaM tAdRzakriyArthopapadastumunnanto yo dhAtuH- dhAtustasyA'prayuktasya yatkarmabhUta edhapadArthastadvAcakAdevapadAdatra caturthI prApteti ' edhebhyo vrajati ' itisiddham / aprayuktasya tasya yatkarma " iti svavAkyaM svayaM vyAcaSTe - tatprayogaM vineti, hRdhAtuprayogaM vinA tadarthakarmatayA= AGpUrvakavAtvarthAharaNakarmatayA yadvivakSitamedhastadvAcakAdeghapadAccaturthI ityarthaH / uktArthaM lakSpabhUtaprayoge samanugamayati- tatreti / ' Ahartum ' iti, tumunnantasyArthamAha- samabhivyApreti, samabhivyAhRtakriyA vajanakriyA svakarmakatvasaMbandhena tadanvayI svArtha edhapadArthastaniSThakarma 88 " "Aho Shrutgyanam" Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAkAya brajati ityAdi] vyutpttivaadH| (467) yyAharaNaM tAdRzArthakarmatayaidhasya vivakSitatvAttatra caturthI, caturthA evArtha:-tatkamakAharaNaprayojanakatvam / 'pAkAya vrajati ' ityAdau 'pAkaM kartum ' ityarthavivakSAyAmanenaiva sUtreNa caturyupapattAvapi yadA pAkakRtIcchAdhInecchAviSayatvarUpaM pAkakarmakakaraNaprayojanakatvaM na vrajanasya vivakSitamapitu pAkecchAdhInecchAviSayatvarUpaM pAkArthakatvameva tatrApi caturyupapattaye 'tumarthAt " itisUtram / 'azvAya ghAsaH' ityAdAvazvapadasyA'zvabhojanaparatayA tAdarthyacaturtheva / * bhAtiyate ' ityasyAdhyAhAreNa 'azvaM bhojayitumAhiyate / ityarthavivakSayA " kriyArthopapada" ityAdisUtreNa caturyupapattyA'zvapadasya mukhyArthaparatvopapAdanepi 'azvaghAsaH' ityatrAzvapadasya tadbhojanaparatAyAstAdarthyacaturthyAzcAvazyakatA, anyathA'hRtapadasApekSatayA caturthIsamAsAnupapatteH / na ca tathApi samAsAnupapattiH-' randhanAya sthAlI' ityAdau tadvAraNAya " caturthItadarthArtha " itisUtreNa tvAnvayi ( svanirUpitatvasaMbandhena ) AharaNam / tAdRzArthakarmatayA uktAharaNakarmatvena / catu rthyarthamAha- caturthyA iti, tatkarmaka-edhakarmaka / tathA ca 'edhakarmakAharaNaprayojanakabajanakriyAzrayaH / iti shaabdbodhH| : 'pAkAya brajati ' ityatra pAkaM kartuM vrajati' ityarthavivakSAyAmanena=" kriyArthopapadasya " itisUtreNa caturthI, vrajane pAkecchAdhInecchAviSayatvarUpapAkArthakatvasya' paktuM vrajati / ityevaM vivakSAyAM ca " tumarthAcca " itisUtreNa caturthI bhavati pAkapadasya kriyArUpabhAvabodhakavAdityAha- pAkAyeti / pAkakarmakakaraNamityatra karaNetipadena dhAtvarthabhUtakaraNaM grAhyam / prayogAntaramudAharati- azvAyeti, tAdarthyacaturthI=" tAdarthya caturthI " itivArtikena caturthI / tathA ca ' azvabhojanArtho dhAsaH ' itibodhaH / yadyapi bhAhiyate' itipadasyA. dhyAhAreNa * azvaM bhojayitumAhiyate ' ityarthavivakSayA'zvapadasya mukhyArthaparatvepi "kriyArthoMpapadasya " itisUtreNa caturyupapattyA * azvAya ghAsa: ' iti prayoga upapadyate tathApi 'azvaghAsaH ' itisamAsopapattyartham -- azvAya ghAsaH / itivigrahavAkye'zvapadasyAzvamojanaparatvamazvapadAttAdarthyacaturthI cApekSyate, anyathA''hRtapadasApekSatayA " sApekSamasamarthavadbhavati " itiniyamena sAmarthyAbhAvAda'zvapadArthasya bhojanAnvayitvenaH ghAsenAnvayAbhAvAca 'azvaghAsaH' itisamAso na syAdityAha-Ahiyata iti / nanu 'azvaghAsaH' ityatra " caturthI tadarthArtha " itisUtreNeva samAsaH kartavyastatra ca 'randhanAya sthAlI' ityatra tadvAraNAya caturthIsamAsavAraNAya prakRtivikRtibhAvasthale eva samAso bhavati yathA 'yUpAya dAru-yUpadAru' iti taduktam-- " tadarthena prakRtivikRtibhAva eva " iti tathA cAzvaghAsayoH prakRtivikRtibhAvasthAmAvAdazvara-dasyAzvabhojanaparatvepi tAdRzAzvapadAttAdarthyacaturthIsattvepi ca ' azvaghAsaH:' iticaturthIsamAso "Aho Shrutgyanam" Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (468) sAdarza: [caturthIkArake caturthIsamAse prakRtivikArabhAvasya niyAmakatvAnusaraNAditi vAcyam, AvAsa, gRhA'zvaghAsAdau caturthItiyogavibhAgena zAbdikaiH samAsopapAdanAt / namaHsvastyAdizabdayogepi tadarthavizeSaNavAcakapadAt " namaHsvasti " ityAdisUtreNa caturthyanuziSyate / nama:zabdArthastyAgo namaskArazca 'eSo'rthya: zivAya namaH' ityAdI tyAgArthako namaHzabdaH, caturthA ca tatra prakRtyarthasya zivAderuddezyatvaM pratyAyyate / tyAgazca yadi zivasyAyaM bhavatu ' ityAdiphalecchAdhInasvasvatvAbhAvecchArUpastadA tyAgoddezyatvaM tyAgajanakecchAyAH svatvabhAgitayA viSayatvam / yadi ca tyAgarUpecchaiva svasvatvAbhAvamivAnyadIyatvena tyajyamAnagataM svatvamapi tatra viSayIkaroti na tu tajanakecchA tadA svatvabhAgi: tayA tyAgaviSayatvameva taduddezyatvam / zivAvigrahavatvepi svIkArAbhAvAta tadAkAratayA dhyAtamantrasya tyAgodezyatAmate tadabhAvAca tyajyamAnopacArAdau svatvAbhAvepi tadIyatvena tattadravye svatvAvagAhinIcchA visaMvAdirUpaiva-dravyaniSThe'nyadIyasvatve bAdhitaM zivAdinirUpitatvaM zivAdinirUpita prasiddhasvatvAntareM vA bAdhitaM tattadravyasaMbandhamavagAhate / nopapadyata iyAzaGkayAhana ceti / parihAramAha-AvAseti, " caturthI tadarthArtha " itisUtre " caturthI " itipadasya yogavibhAgena -- caturthyantaM subantena saha samasyate ' ityarthalAbhAt "bhAvAsAya gRham-AvAsagRham' ' azvAya vAsa:-azvaghAsaH ' iti samAsa upapadyate ityrthH| vastutastu * azvaghAsa: / itiSaSThIsamAsa eveti, kaumudyAM draSTavyam / . prayogAntaramudAharati-nama iti, rAmAya namaH ' ityAdau rAmAyudyezyakanamaskArapratItyA namaH padArthAdInAM vizeSyatvena tatra rAmAdipadArthasya vizeSaNatvamiti rAmAdipadebhyaH"namaHsvasti" itisUtreNa caturthItyarthaH / nama:padArthamAha-namaHzabdArtha iti / tatra=namaHzabdArthatyAge / 'zivoddezyakAryatyAgaH' itibodhaH / tyAgapadArthamAha-tyAgazceti / phalamatra zivasvatvaM grAhyam / asmin prathamakalpe tyAgoddezyatvasya svarUpamAha tyAgoddezyatvamiti / svatvabhAgitayA tyAgajanakecchAviSayatvaM tyAgoddezyatvamityanvayaH, asti cAtraitAdRzoddezyatvaM zivasya / tyAgoddezyatvasya svarUpAntaramAha- yadi ceti / tajanakecchA=parasvatvajanake cchA tyAgajanakecchAvA / parasvatvasyecchArUpatyAgaviSayatvamanena prAptamiti svatvamAgitayA tyAgaviSayatvameva tyAgoddezyatvamityarthaH / ana ca dvitIyakalpepi tyAgasvarUpaM pRthagravaktavyamAsIditi dhyeyam / zivAdevigrahavattvepi zivAdikartRkasvIkArAsaMbhavena tyajyamAnopacArAdau-naivedyAdau zivAdisvatvAbhAvepyuktatyAgarUpecchA tadIyasvatvamavagAhate iti visaMvAdirUpA AntirUpaivetyAha-zivAderiti / zivasvarUpeNa dhyAtamantrasya tyAgodezyatAmate ca sutarAM visaMvAdaH-tadabhAvAta vigrahavasvasyaivAbhAvAd dUre svIkartRtvamityAha- tadAkAratayeti / visaMvAdirUpatve hetumAha-dravyaniSTheti, zivAyuddezena tyavyamAno "Aho Shrutgyanam" Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAgarthakanamaH zabdayoge caturthI ] vyutpattivAdaH / (469 ) na ca svatthAntararUpaphalecchAM vinA svasvatvAbhAva gocareccheva na saMbhavatIti * zivAdisvatvaM tyAgasyaiva viSayaH itipakSo'saMbhavaduktika iti vAcyam, svasva - tvAbhAvaviSayakecchAyAH puNyAdirUpaphalajanakatvAt tadviSayasya puNyAdijanakatAvacchedakasyApi puNyAdiphalakatvAt, anyathA tatsvatvasyApISTAntarA'janakatayA svatospuruSArthatayA ca prathamamapi tadicchAyA asaMbhavena prathamakalpasyApi heyatvApAtAt, tatra ca prathamakalpe svatvaprakArakecchAjanyatvaM janyatAsaMbandhena tyAgAnvayinI tAdRzecchaiva vA caturthyarthastatra prakRtyarthasya zivAderviSayitAvizeSasaMbandhenAnvayaH / dvitIyakalpe ca viSayitAvizeSa eva caturthyarthastatra ca: nirUpitatvasaMbandhena zivAderanvayaH namaH padArthatyAgasya ca viSayatAvizeSasaMbandhena dravye'nvayaH, dravyasyaiva vA vizeSyatayA bhAsamAnatyAge viSayitAvizeSasaMvandhenAnvayaH / pacArAdirUpadravye brAhmaNAdInAmeva svatvaM jAyate tAdRzasvatve brAhmaNAdinirUpitatvasya sattvena zivAdinirUpitatvasya ca bAdhitazvena tAdRzabAdhitaziva nirUpitatvasyAvagAhanAdvisaMvAdirUpatA yadi trizUlAvasthe zivAdinirUpite prasiddhasvatve tyajyamAnadravyasaMbandhamavagAhate tadA etAdRzasaMbandhasyApi bAdhitatvAd bAdhitAvagAhanena visaMvAdirUpataiva prAptetyarthaH / trizUlAdiniSThe svatve trizULAdInAmeva saMbandho na tvasmadAdityajyamAnadravyasya saMbandha iti jJeyam / nanUddezyatvadvitIyasvarUpe yat " yadi ca tyAgarUpeccheva " ityAdinA zivAdisvatvasyApi tyAgarUpecchAviSayatvamuktaM tanna saMbhavati- zivAdisvatvarUpaphalaviSayakecchA vinA svasvatvAbhA - caviSayakatyAgarUpecchAyA asaMbhavAdityAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha - svasvatveti, svasvatvAbhAvaviSayakecchayApi puNyamutpadyate iti puNyAdijanakatA svasvatvAbhAvecchAyAmasti puNyAdinanakatAvacchedakaM ca svasvatvAbhAva eva sa eva svasvatvAbhAvecchAyA viSaya iti svasvatvAmAcecchAyA puNyajanakatve prApte puNyajanakatAvacchedakasya svasvatvAbhAvasyApi puNyajanakatvaM prAptameveti svasvabhAvasya puNyotpAdakatvajJAne jAte parasvatvarUpaphalecchAM vinApi svasvatvAbhAvagocarecchA saMbhavatyevetyuktapakSe nA'saMbhavaduktikatvaM doSa ityarthaH / vipakSe bAghakamAha - anyatheti, yadi svasvatvAbhAvasya puNyotpAdakatvaM na syAt tadA puNyotpAdakatvajJAnepi parasvatva viSayakecchAM vinA svasvasvAbhAvaviSayakecchA na saMbhavettathA ca tatstvatvasya = parasvatvasyApyekeSTajanakatveneSTAntarAjanakatayA svayaM ca sukhaduHkhAbhAvayoH puruSArthayormadhye'nyatararUpatvAbhAvenA'puruSArthatayA prathamaM tadicchA. yAH = parasvatvaviSayake cchAyA apyasaMbhavAt prathamakalpasya = "" tyAgazca yadi " ityAdinoktastha parasvatvecchAnantaraM svasvatvAbhAvecchetikalpasyApi heyatvaM syAt = asaMbhavaduktikatvaM syAt uktarItyA parasvatvecchAyA api prathamamasaMmavAdityarthastathA coktaM pakSadvayamapi saMbhavaduktikameva raktaprathamakalpe caturthyarthamAha-tatreti / svatvaprakArakecchAjanyatvaM tyAge jJeyam / tatra caturthyartharU " Aho Shrutgyanam" Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (470) sAdarza: [caturthIkArakena ca prathamAntapadArthasya mukhyavizeSyatAniyamaH- 'bhUtale na ghaTaH' ityAdau nipAtArthasyApi mukhyavizeSyatayA bhAnAt / " zivAyotsRjati ' ityAdAviva. nAtrA'nirAkartRsaMpradAnatA-tyAgapadArthasya kriyAtvAbhAvAt / _ namaHpadena ca svaprayoktRpuruSakartRkatvoparAgeNaiva tyAgo'bhidhIyate- anyocaritanamaHpadenA'nyadoyatyAgAvodhanAt / tatpuruSocaritanamaHpadAt tyAgabodhe sati tyAge tyajyamAne dravye cAnyadIyatvasaMzayAnudayAt , ata eva tyAge tadIyatvabodhanAya ' ahaM dade' ityAdivat ' ahaM namaH' iti na prayujyate, na vA parakIyatvabodhanAya 'caitro namaH' ityAdi / RtvijA ca yajamAnarUpapuruSAntarIyatattadravyatyAge svIyatvamAropyaiva pUjAyAM namaHpadaM prayujyate sa cAropastasya vizeSadarzanadazAyAmapyAhAryatayopapadyate iti pratinidhiprayuktasya dAnavAkyasyeva pUjAyAM tAdRzanamApadaghaTitavAkyasya bAdhitArthatvepyadRSTajanakatvaM na viruddham / pecchAyAm / " yadi ca tyAgarUpecchaiva " ityAdhuktadvitIyakalpe caturthyarthamAha-dvitIyakalpeti / zivaniSThoddezyatAkhyaviSayatAnirUpitaviSayitAzrayIbhUtecchAjanyA'rthyaviSayakastyAga itishaabdbodhH| spaSTamanyat / nanu prathamAntapadArthasyaiva vizeSyatvaM bhavatIti niyame satyapi kathaM namaHpadArthatyAgasya vizeSyatvamuktamityAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha- bhUtale iti / nipAtArthasya naardhAbhAvasya / 'ghaTAbhAvo bhUtalavRttiH / ityAkArakazAbdabodhodayAdityarthaH / nanu ' eSordhyaH zivAya namaH' ityatra zivasyAnirAkartRsaMpradAnatvaM svIkArya tathA ca saMpradAnacaturtheva zivapadAt saMbhavediti " namaHsvasti" iti sUtraM vyarthamevetyAzaGkayAha- zivAyeti / tyAgapadArthasyecchArUpatvena guNatvAt na kriyArUpatvam, anirAkartRsaMpradAnatvaM cotsRjatItyAdikiyAsattve eva bhavatItyatra namaHsvastyAdizabdayoge caturyupapattyartham " namaHsvasti " ityA. disUtraM sArthakamAvazyakaM cetyarthaH / / __ nama iti- svam namaHpadam / tathA ca caitroccAritanamaHpadena caitrakartRka eva tyAgo bodhyate nAnyakartRka ityarthaH / ukteH hetumAha- anyeti / hetvantaramAha- tatpuruSeti, caitroccAratanamaHpadAd yadA tyAgabodho bhavati tadA tasmin tyAge tyajyamAnadravye cAnyadIyatvasya saMzayopi na bhavatIti namaHpadena svoccAraNakartRkartRka eka tyAgo pratyAyyate ityarthaH / ata eveti- yata evoktAnyadIyatvasaMzayopi namaHpadArthatyAge na bhavatyata eva / na veti- parocAritanamApadAt parakIyasyaiva tyAgasya bodho jAyate iti na caitrAdinAmoccAraNApekSetyarthaH / RtviguccAritanamaHpadAd yajamAnIyatyAgasyaiva bodho bhavatItyAha- Rvijeti / tsy-RtvijH| vizeSadarzanadazAyAm= idaM dravyaM madIyaM na / ityAkArakasvakIyatvAbhAvajJAnadazAyAmapi / AhAryatayA bAdhitatvarUpeNa / pratinidhiprayuktasyeti dAnavAkyasya vizeSaNam / tAdRzanamaH "Aho Shrutgyanam" Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgArthakanamaHpadam ] vyutpattivAdaH / ( 471 ) asmacchandAdivat- svoccAraNakartRtvopalakSitapuruSa viziSTavAcakAnnamaH padAd vizeSarUpeNa puruSabhAnam / vyazakyasya caitratvAderbhAnAsaMbhave tasyApi vAcye'ntarbhAvaH svIkaraNIyaH / tadanugamakaM copalakSaNIbhUtamekakAlInobhayAvRttyuccArabivRzarIrajAtitvam svatvAnanugamepi zaktyaikyaM kathaMcidupapAdanIyaM sarvanAmazaktyaikyavat / , upalakSaNarUpapraviSTamuccAraNaM vedIyatvena vizeSaNIyam. ataH pUjAbhinnayAhacchikAnnatyAgabodhanAya ' annaM namaH ' iti na prayogaH | yogyatAsattvepi tatra namaH - padaprayogasya vedAbAdhitatvena tadghaTitatatpadazakya puruSopalakSaNarUpA'prasiddhayAvAcakatvAt / ata eva yathA nIcaprItihetukriyAsthale pUjayati' ityAdiprayogavAraNAya pUjayatItyAdivAcyamItau gauravitavRttitvaM svasamabhivyAhRtakartRpadaghaTitavAkyasya=RtviguJcAritanamaH padaghaTitavAkyasya kiM vA "pratinidhiprayuktasya" ityubhayatraiva vizeSaNam / atra caitada'dRSTaM yajamAnasamavetamevotpadyate na Rtviksamavetamiti zAstraphalaM prayoktAraM " itimImAMsAdhikaraNe ( 3 / 7 / 8 ) draSTavyam / asmaditi-- yathA'smacchandasya svoccAraNakartRtvopalakSitadharmAvacchinne zaktistathA namaH padasyApi svoccAraNa kartRtvopalakSitapuruSaviziSTatyAge zaktiriti svoccAraNakartRtvo palakSita puruSasya zakyAMze pravezAd namaH padAt tasya svoccArayiturvizeSarUpeNa = caitratyAdirUpeNa mAnaM bhavatItyarthaH / yadyapi caitratvAderna zakyatvaM tathApyuktarItyA svoccAraNakartRtvarUpeNa caitratvAderapi namaH - padavAcyatyAge'ntarbhAvaH saMbhavatItyAha- azakyasyeti / caitratvAderanugamakamAha--tadanugamakamiti, ekakAle ubhayazarIrAvRtti yaduccArayitRzarIrajAtitvaM tadevopalakSaNIbhUtamanugamakaM taca caitratvAdyeva bhavati caitratvasyaikasmin kAle ubhayazarIrAvRttitvAt, manuSyatvAdikaM tUmayazarIravRttyeveti tanna grAhyamityarthaH / caitradvayasattvepi tannamaH padoccArayitRtvaM tvekasyaivaikasmin kAle saMbhava - tIti jJeyam / svoccAraNetyatra svatvAnanugamepi zaktayaikyaM zaktivAdoktarItyA kartavyamiti sUcayatisvatvAnanugamepIti / vizeSAntaramAha - upalakSageti, yatra vedena namaHpadoccAraNaM vihitamasti tatraiva namaHpadena tyAgabodho bhavati nAnyatreti svoccAreNetyatra vedabodhitasvoccAraNetyevaM vaktavyamityarthaH / uktasya phalamAhaata iti / ukte hetumAha- yogyateti namaH padasya tyAgabodhane tyogyatAstyevetyarthaH / tatra= yAdRcchikatyAge / taddghaTiteti- tadudghaTitam = yAdRcchikatyAgaviSayIbhUtavAcakannAdipadaghaTitaM yat tatpadam = namaH padaM tacchakyaM yat puruSopalakSaNarUpam - vedIyanamaH padoccAraNaM tasyA'pra'siddhyA=asattvAt ' annaM namaH ' ityAdau namaH padasya tyAgAvAcakatvaM prAptam - vedabodhitaM yat namaHpadoccAraNaM tatkartRtvopalakSitapuruSoccAritasyaiva namaHpadasya tyAgabodhakatvAdityarthaH / ata eveti - puruSopalakSaNIbhUtoccAraNe vedIyatvavizeSaNapravezAdevetyarthaH / gauravitavRttitvam = pUjyavR " Aho Shrutgyanam" S 66 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (472) sAdarza: :[ caturthI kArakepuruSA'vadhikotkarSavavRttitvarUpamupalakSaNamupeyate uktasthale ca yogyatAsattvepi nIcavRttiprIteH svasamabhivyAhRtakatra'vadhikotkarSavavRttitvarUpopalakSaNAnAkA. ntatvena tatprItihetukriyAvAcakatvaviraheNa tattAtparyeNa 'pUjayati' ityAdena prayogaH, tathA nIcoddezyakatyAgatAtparyeNa namaHpadAprayogAt tadatiprasaGgavAraNAya gauravitoddezyakatyAge eva namaHpadazaktirityanAdeyam- gauravitoddezyakasvasya namaHpadArthazarIre nivezepi gauravitoddezyakapUjAtiriktadravyatyAgabodhanAya namaHpadaprayogavAraNAyoktavizeSaNasyoccAraNe'vazyaM nivezanIyatayA tata eva tadatiprasaGgavAraNAt / 'indrAya svAhA ''tubhyaM svadhA' ityAdAvaniprakSepopahitadevoddezyakatyAgabodhakasvAhApada pitruddezyakatyAgabodhakasvadhApadayorapi namaHpadavad dezanAdezito. bAraNakartRtvopalakSitapuruSIyatyAgavAcakatA, anyathA pUrvavadevAtiprasaGgaH / evaM ca devoddezyakatvAderapi na vAcyAntIvaH, atAdRzatyAgatAtparyeNa svAhAdigrayogasya dezanAdezitatvaviraheNaivA'natiprasaGgAt, ata eva tAntrikapUjAyAtitvam / sveti- yathA 'cetraH pUjayati hArim' ityatra svam=pUjayatipadaM tatsamamivyAhRtaH kartRpuruSazcaitrastadavadhiko ya utkarSastadvAn haristavRttivaM pUjadhAtvarthaprItAvastyeveti svasamabhivyAhRtakartRpuruSAvadhikotkarSavavRttitvaviziSTA prItiH pUjadhAtvarthaH / uktasthale= mRtyaM pUjayati / ityAdau / tatprIti-nIcaprIti / pUjayatipadasyetyAdiH / tattAtparyeNaH-nIcaprItihetukriyAtAtparyeNa / namaHpadAprayogAditi- nIcoddezyakatyAgAya namaHpadaprayogo na bhavatIti tadatiprasaGgavAraNAya nIcoddezyakatyAge namaHpadaprayogApattivAraNAya gauravitodezyakatyAge eva namaHpadazaktirastItya'nAdeyam-na vaktavyam / ukta hetumAha- gauravitoddezyakatvasyeti, gauravitoddezyakayAdRcchikatyAgArthamapi namaHpadaprayoga iSTo nAstIti namaHpadena gauravitoddezyakayAdRcchikatyAgabodhasyApi vAraNAya uktavizeSaNasyavedIyatvavizeSaNasya namaHpadoccAraNe'vazyaM nivezyatvAt tataHvedIyatvavizeSaNAdeva tadatiprasaGgasya-nIcoddezyakatyAgatAtparyeNa namaHpadaprayogApatteAraNasya saMbhavAn- vedena dAnarUpastyAga utkRSTodezyakatvenaiva bodhito na tu nIcoddezyakatveneti na nIcoddezyakalyAgatAtparyeNa namaHpadaprayogApattirityarthaH / indrAyeti- agniprakSepopahitaH amiprakSepopalakSito devoddezyakatyAgaH svAhApadArthaH, pitryuddezyakatyAgaH svadhApadArtha ityanvayaH / dezanA-codanA / dezanAdezitocAraNam vedabodhitocAraNaM tatkartRtyo glakSitapuruSoyatyAge eva svadhAsvAhApadayoH zaktiArati yAdRcchikatyAgArtha na svadhAsvAhApadayoH prayogApattirityarthaH / anyathA dezanAdezitetyAdivizeSaNAbhAve / pUrvavadeva namaHpadavadeva / atiprasaGgaH yAdRcchikatyAge svadhAsvAhApadayoH prayogApattiH / evaM candezanAdezitetyAdivizeSaNAta / vAcye tyAge / atAdRzatyAgatAtparyeNa= "Aho Shrutgyanam" Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natirUpo namaHpadArthaH ] vyutpattivAdaH / (473) mAcamanIyAdidAne'gniprakSepopahitatvapitruddezyakatvavirahepi svAhAsvadhAprayogasya nA'samavetArthatA. evaM ca sati : namaHsvAhAsvadhAzabdAnAmekasthAne'nyaprayogasyApi vedabodhitatvAbhAvenaiva naatiprsnggH|| natirUpo namaHpadArthazca svApakarSabodhanAnukUla: svIyavyApAraH, caturthyA cApa. karSAnvayyAMvadhitvama'vadhimattvaM vA pratyAyyate. svamuccArayitA. tathA ca caitrAyuccAritAt ' namo haraye' ityAdizabdAddharya'vadhikacaitrApakarSabodhAnukUlazcaitrIyavyApAra ityAkArako bodhaH / nArAyaNaM namaskRtya ' ityAdau namAzabdayogepi na caturthI- dvitIyayA kArakavibhaktitvena balIyasyA bAdhAt / __athAtra nArAyaNAdernamaskAraghaTakApakarSAvadhitvameva tacca na karmatvaM karmatvaM ca kriyAjanyaphalazAlitvAdirUpameva tacca na tasyeti dvitIyAyA nAyaM viSayaH / na cApakarSabodharUpaphalAzrayatvarUpakarmatvaM tatrAbAdhitameveti tadvivakSayaiva dvitIyopapattiriti vAcyam, evaM sati nArAyaNAvadhikA'pakarSabodhakadaNDavatpraNipAtAadevoddezyakatyAgatAtparyeNa / ata eva dezanAdezitetivizeSaNAdeva / devoddezyakAOdidAnarUpatyAge'miprakSepopahitatvaM pitruddezyakatvaM ca nAsyevA'thApi svadhAsvAhAprayogasyA'samavetArthatA=bAdhitArthakatA nAsti tAntrikapUjAyA api vedabodhitatvena tadghaTakAyA'didAnasyApi vedabodhitatvaprAptyA tadbodhakatvaM svadhAsvAhApadayoryuktamevetyarthaH / dezanAdezitetyAdivizeSaNasyopayogAntaramAha- evaM ceti, vedena devoddezyakatyAge evaM svAhApadaM nirdiSTamiti na svAhApadasya pitruddezyakatyAge prayogApattirevaM svadhApadasya na devoddezyakatyAge prayogApattirityarthaH / natirUpanamaHpadArthamAha- natirUpa iti / apakarSAvadhitvamapakarSanirUpitamiti nirUpakatA. saMbandhenA'pakarSe'vadhitvAnvayaH / apakarSanirUpitAvadhitvaM ca namaskArye / vAkyArthabodhasvarUpa. mAha- tathA ceti / nanu yadi namaHpadayoge " namaHsvasti" itisUtreNa caturthI bhavati tadA "nArAyaNaM namaskRtya ' ityatra kathaM na namaHpadayogepi caturthItyAzaGkyAha- nArAyaNamiti, 'nArAyaNaM namaskRtya ' ityatra nArAyaNasya dhAtvarthanirUpitakarmatvAd dvitIyaiva bhavati- " namaH svasti " itisUtraprAptacaturthA upapadavibhaktitvAd dvitIyAyAzca kArakavimaktitvAd upapadavi. bhaktyapekSayA kArakavibhaktabalIyastvAdupapadavibhaktibAdhakatvAdatra dvitIyetyarthaH / / zakate- atheti / atra' nArAyaNaM namaskRtya ' ityatra / taca namaskAraghaTakApakarSAvadhitvaM ca / karmatvasvarUpamAha- karmatvaM ceti / tat-kriyAjanyaphalazAlitvam / tasya-nArAyaNasya / tathA ca nArAyaNasyAtra kriyAjanyaphalazAlitvAbhAvAnna karmavaM karmatvAmAvAcca na dvitI. yAprAptirityarthaH / nanu svApakarSabodha eva phalaM tadAzrayatvaM ca satra nArAyaNe'styayeti yuktaM karmatvamityAzaGkayAha-- na ceti / parihArahetumAha- evamiti, yadi svApakarSabodhAzrayatayA nArAyaNasya karmatvaM tadA yadA nArAyaNAne daNDavatpraNAmaH kriyate tadA tatrasthapuruSasyApi 'bhayaM "Aho Shrutgyanam" Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (474) sAdarza: caturthIkArakediliGgakatAhazApakarSabodhAzrayatAyAH puruSAntarasAdhAraNatayA nArAyaNapraNAma: dazAyAm ' manuSyaM namaskaroti' ityAdiprayogApattiH / yadi cApakarSAvadhitva.. prakArakabodhAnukUlavyApAro namaskArastadghaTakabodhavizaSyatayA nArAyaNAdeH karmatvaM kriyAjanyaphalazAlitvarUpe karmatve ca vyApArAMze'nukUlatAsaMbandhena vizepaNIbhUtaM phalameva vivakSaNIyamatra cAnukUlatvameva vyApArAMze vizeSaNamityapakarSAvadhitvaboddhaH puruSAntarasya na karmatetyucyate ?, tadApi 'nArAyaNaM praNamya ' ityAdAveva karmatvamupapadyate na tu ' nArAyaNaM namaskRtya' ityAdau- nama:padArthaghaTakajJAnasya dhAtvarthatAviraheNa tadviSayatAyAH karmatAnAtmakatvAt kRtiviSayatAyAzca namaHpadArthavyApAre eva sattvAt / / maivam-'namaskaroti' ityAdau kRdhAtunaiva vyApArabodhAt. atra ca svApakarSAvadhivaprakArakabodhaviSayatAmAtraM nipAtArthaH, atra svaM samabhivyAhRtaH kartA tayA ca tAdRzabodhaviSayatAprayojakavyApArAnukUlakRtimAniti samudAyAdhIno svAtmAnamapakRSTaM manyate ' ityAkArakastadapakarSabodho jAyate eveti tAdRzabodhAzrayatayA tasyApi manuSyasya karmatvApattyA nArAyaNoddezyakapraNAmadazAyAm "manuSyaM namaskaroti' itiprayogaH sthAdeva na caitadiSTamityarthaH / nanvapakarSAvadhitvaprakArakabodhAnukUlavyApAro namaskArastathA ca nArAyaNAvadhitvaprakArakasya svApakarSabodhasya vizeSyatA=AzrayatA hi nArAyaNe eva na tatrastha. manuSye iti na nArAyaNapragAmadazAyAM manuSyasya praNAmakarmatApattiH, kriyAjanyaphalazAlitvarUpakarmatvazarIrapraviSTaM ca phalaM vyApArAMze'nukUlatAsaMbandhena vizeSaNIbhUtameva phalaM prAhyamiti nArA. yaNasamaveta eva bodho namaskArarUpavyApAre'nukUlatAsaMbandhena vizeSaNaM bhavati-nArAyaNasamavetabodhasyaiva tAdRzavyApArajanyatvAd na tu manuSyasamavetopIti nArAyaNapraNAmadazAyAmatra-puruSAntarasamavetasvArakarSabodhe, viSayatvaM saptamyartha iti puruSAntarasamavetasvApakarSabodhaviSayakAnukUlatvameva namanavyApAre vizeSaNaM bhavati na tvanukUlatAsaMbandhena puruSAntarasamavenasvApakarSabodharUpaM phalamiti tAdRzasyA'pakarSAvadhitvaboddhaH puruSAntarasya na karmatApattirityA''zaDkyAha-- yadi ceti / uttaramAha- tadApIti / namaHpadArthaghaTakajhAnasya- svApakarSabodhasya / nanu kRtiviSayasvAdeva nArAyaNasyAtra karmatvaM bhaviSyatItyAzaGkayAha- kRtIti / kRtiviSayatA tu namanAnukUlavyApAre eva na tu nArAyaNe ityarthaH / athetyAdinAzaGkitaM pariharati- maivamiti / apakarSAvadhitvaprakArakabodhAnukUlavyApAro na namaskArapadArthaH kiM tu tatra vyApAramAtraM kRdhAtvarthaH, svApakarSAvadhitvaprakArakabodhaviSayatA ca nipAtArtha:-namaH padArthastathA ca 'namaskaroti / ityasya svApakarSAvadhitvaprakArakabodhaviSayatAnukUlavyApArorthastatra vyApAravizeSaNIbhUta (vyApAraprayojya ) tAdRzaviSayatAzrayatayA nArAyaNasya karmatvaM na tu manuSyasya- tAdRzabodhaviSayatAzrayatvAbhAvAditi na nArAyaNapraNAmadazAyAm "Aho Shrutgyanam" Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaHpadavaTitaprayogAH ] vyutpattivAdaH / (.475) bodhaH, tAdRzaviSayatAzrayatayA nArAyaNAdeH karmatvam- yataH 'dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvam ' ityatra dhAtvarthatAvacchedakatvaM na dhAtuzakyatAvacchedakatvam. Ape tu vyApArarUpArthe'nukUlatAsaMbandhena vizeSaNatayA dhAtuprati pAdyatvam / prakRte ca nipAtArthasya dhAtvarthe sAkSAdanvayena tAzabodhaviSayatvarUpasya namaHpadArthasya dhAtvarthatAvacchedakatvamakSatameva / na caivaM pUrvadezAdergamyAdikarmatvaM durvAram, vibhAgAdau kriyAjanyatvasattvepi niruktadhAtvarthatAvacchedakatvAbhAvAt, na hi vibhAgAdirgamyAdyarthe kathamapi vizeSaNatayA bhAsate / evaM ca nArAyaNAdeH karotikarmatvepi namaHpadAdikaM vinA na tadyoge nArAyaNAdipadottaraM dvitIyA-tadarthAnvayiphalopasthApakAbhAvena tadarthAnanvayAt / nApi 'nArAyaNaM phalaM karoti' itiprayogApattiH-phalasyAtra dhAtvarthavyApAre sAkSAdavizeSaNatvAtU. nipAtAtiriktanAmArthasya dhAtvarthe bhedenAnvayasyAvyutpannatvAt. dhAtvarthe sAkSAdvizeSaNIbhavatyeva phale dvitIyArthAH 'manuSyaM namaskaroti ' iti prayogApattirityarthaH / nanu yadyuktaviSayatA namaHpadArtha eva na dhAtvarthastadA tasyA viSayatAyA dhAtvarthatAvacchedakatvAbhAvAtkathaM tadAzrayasya nArAyaNasya karmatvaM syA dityatrAha- yata iti, dhAtvarthatAvacchedakatvaM hi vyApAre'nukUlatAsaMbandhena vizeSaNatayA dhAtupratipAdyatvameva tathA ca prakRte nama:padArthabhUtoktaviSayatAyA dhAtvarthe sAkSAdevAnvayosti namaskarotItidhAtupratipAdyatvamapyastyeveti dhAtvarthatAvacchedakatvaM prAptaM dhAtvarthatAvacchedakatvAcca tAda. zaviSayatAzrayasya nArAyaNasya yuktaM karmatvamityarthaH / tAdRza nipAtArthabhUta / / manu yadi vyApAre'nukUlatAsaMbandhena vizeSaNatayA dhAtupratipAdyatvameva dhAtvarthatAvacchedakatvaM tadA 'gacchati / ityatra gamanavyApArasya pUrvadezavibhAgajanakatvamapyastyeveti vibhAgasyApyanukUlatAsaMbandhena vyApAravizeSaNatvAt tAdRzavibhAgAzrayatayA pUrvadezasyApi gamyAdikarmatvaM syAdityAzaGyAhana ceti / parihAramAha- vibhAgAdAviti / niruktadhAtu gamyAdidhAtu / vizepAntaramAha-evaM ceti / tadyoge= karoti' itipadayoge / nArAyaNe nitye karotyarthakarmasvAbhAvAditi bhAvaH / tadarthAnvayi dvitIyArthA ( vRttitvAdya ) 'nvayi yatphalaM niruktabodhavi. SayatArUpaM tadupasthApakasya namaHpadasyAbhAvena tadarthAnanvayAt-dvitIyAnvayA'saMbhavAt / vizeSAntaramAha-nApIti, ' phalaM karoti ' ityatra dvitIyArthasyaiva vyApAre sAkSAdanvayo dvitIyArthe ca phalasyAnvaya iti na phalasya vyApAre sAkSAdanvayo dhAtvarthavyApAre sAkSAdvizeSaNabhUte eva ca phaleM dvitIyArthAdheyatvasyAnvayo bhavatIti nAtra phale dvitIyArthAnvayaH saMbhavati / kiM ca nAmArthasya phalasya dhAtvarthe bhedena sAkSAdanvayo na saMmavati-nipAtAtiriktanAmArthasya dhAtvarthe bhadenAnvayasyA'vyutpannatvAditi ' nArAyaNaM phalaM karoti ' itiprayogApattirnAsti / ata "Aho Shrutgyanam" Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (476) sAdarza: [ caturthI kArakedheyatvAnvayAta, ata eva -- puraskRtya zikhaNDinam' ityAdAvapi zikhaNDayAdeH kRtikarmatA- dhAtvarthavyApAravizeSaNapuraHpadarUpanipAtArthAyadezAvasthAnarUpaphalAzrayatvAt / / - 'nArAyaNo namaskriyate ' ' jyAyAn puraskriyate ' ityAdau nipAtArthaphalaM dhAtvarthavyApAre vizeSyatayaiva bhAsate / tadanvitamAzrayatvaM karmAkhyAtAdinA prtyaayyte| / athaivamapi kArakavibhakteH sAkSAddhAtvarthAnvayitvaniyamabhaGga iti cet ?, natAzaniyame nipAtAtiriktArthamantarA'kRtvetyasyaiva sAkSAdarthatvAt / anyathA 'ghaTo daNDAjjAyate na pArimANDalyAt' ityAdI kArakapaJcamyA janyAdyanvayini narthAbhAve pratiyogitayA svArthaprayojyatvAdibodhanAsaMbhavAt / pArimAeveti- yathA namaHpadArthasya dhAtvarthavizeSaNatvAttadAzrayasya nArAyaNasya karmatvaM tathA pura:padArthasyAgrAvasthAnarUpasya nipAtArthatvena sAkSAd dhAtvarthavizeSaNatvAt tadAzrayasya zikhaNDinaH karmatvAt 'puraskRtya zikhaNDinam' iti prayoga upapadyate / kRtikarmatA puraskRtyeti kRdhAtvarthakarmatA / / ___ karmapratyayAntaprayogamudAharati-nArAyaNa iti, namaitinipAtArthaphalamuktabodhaviSayatA, purahatinipAtArtharUpaM phalamaprAvasthAnam / tadanvitam-uktanipAtArtharUpaphalanirUpitam, tathA ca namanAnukUlavyApArajanyasvApakarSAvadhitvaprakArakabodhaviSayatAzrayo nArAyaNa iti, puraskRtirUpavyApArajanyA'mAvasthAnAzrayo jyAyAniti vAkyArthabodhaH / nanUktarItyA 'nArAyaNaM namaskaroti' ityatra nArAyaNavRttiryA svApakarSabodhaviSayatA tatprayojakavyApArAnukUlakRtimAnityAkArakabodhodayAd dvitIyArthAdheyatvasya nipAtArtharUpaphalenAnvayo jAto na ca nipAtArtho dhAtvartho dvitIyA ca kArakavibhaktiH kArakavibhaktezca dhAtvarthenaivAnvayaH sAkSAdbhavati yo niyamastasya vyabhicAraH prApta ityAzaGkate-atheti / pariharati-neti, uktasthale .namaitinipAtArthadvArA dvitIyAyA dhAtvarthe'nvayosti sa noktaniyamabhaGgakaraH-nipAtA. tiriktArthamantarAkRtvA kArakavibhaktyarthasya dhAtvarthenvayo na bhavatItyeva tAdRzaniyamArtha ityarthaH / vipakSe bAdhakamAha--anyatheti, yadi kArakavibhaktyarthasya nipAtArthe'nvayo na syAttadA 'SaTo daNDAjAyate na pArimANDalyAt ' ityatrApi nipAtarUpanArthA'bhAce kArakavibhaktirUpapaJcamyarthasya prayojyatvasyAnvayo na syAd bhavati cAnvaya iti nipAtArthepi kArakavibhaktyarthasyAnvayo bhavatyeva / janyeti-janyo ghaTastadanvayI yo narthAbhAvaH pArimANDalyanirUpitaprayojyatvAmAvastatra pratiyogitayA pratiyogitvarUpeNa svapratiyogikatvasaMbandhena ca paJcamyarthasya pArimANDalyanirUpitaprayojyatvasyAnvayo bhavatItyarthastathA ca ghaTaH pArimANDalyanirUpitaprayojyatvAbhAvavAniti bodhAkAraH / nanu " pArimANDalyabhinnAnAM kAraNatva ( prayojyatva ) mudAhRtam " ityuktaM tathA ca pArimANDalyanirUpitaprayojyatvameva prasiddhaM nAsti yadabhAvasya ghaTe'nvayaH syAdityAza "Aho Shrutgyanam" Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaHpadArthavicAraH] vyutpttivaavaa| (477) NDalyAdinirUpitamapi prayojyatvaM viSayitayA tadavacchinnajanakatAkajJAnAdau prasiddham / prayojyatvaviziSTotpattireva vA tatra dhAtvarthaH, tatra paJcamyantArthapArimANDalyanirUpitatvasyAbhAvo najA bodhyate / uktarItyA kriyAyogena namaskAryastha karmatvepi 'svayambhuve namaskRtya' ityAdau caturthI- apakarSAvadhitvamAtravivakSayA / kecittu- 'nArAyaNaM namaskRtya ' ityAdau nama:padaM natikarmaparaM tathA ca 'nArAyaNaM natikarmIkRtya ' ityarthavivakSayA 'ghaTaM zuklaM karoti zuklo karoti' ityAdI ghaTAderikha nArAyaNAdeH kRtikrmtaa| 'zikhaNDinaM puraskRtya ' ityAdau pura:padamanasthitaparam / evam " ghaTaM sAkSAtkaroti ' ityAdau sAkSAtpadaM svIyapratyakSaviSayaparaM na tu dharmaparam / evam 'duHkhamAviSkaroti ' ' astraM prAduSkaroti ' ityAdAvapyA'virAdipadaM jJAnagocarArthakamiti sarvatra pUrvavad dvitIyAnirvAha ityaahuH| kyAha-pArimANDalyeti, pArimANDalyasyApi svaviSayakajJAnAdau prayojyatvamastyeveti pArimANDalyanirUpitaprayojyatvaM tadavacchinnA=pArimANDalyatvAvacchinnA janakatA yasya tAdRzapArimAeDalyaviSayakajJAnAdau viSayitayA viSayitAsaMbandhena prasiddham, jJAne viSayitA vartate iti viSayitayetyuktam / pakSAntaramAha-prayojyatvaviziSTeti, tatra ghaTo daNDAjjAyate na pArimANDalyAta' ityatra, tatra yAtvarthIbhUtaprayojyatvaviziSTotpattau,tathA ca daNDaprayojyA ghaTotpattiH pArimA eDalyanirUpitatvAbhAvavatIti vAkyArthabodhaH / :viSayAntaramAha-uktarItyeti, uktarItyA nArAyaNasya karmatvaprAptirItyA namaskAryasya svayambhuvaH karmatvepi svApakarSAvadhitvamAtravivakSayA 'svayammuve namaskRtya ' ityatra caturyuva na dvitIyA tathA ca svApakarSAvadhivaprakArakabodhaviSayatAzrayatvavivakSAyAM namaskAryavAcakapadAd dvitIyA bhavati yathA' nArAyaNaM namaskRtya ' iti, svApakarSAvadhitvamAtravivakSAyAM ca caturthI bhavati yathA ' svayambhuve namaskRtya ' iti niSpannam / matAntaramAha-kecittviti / spaSTo granthaH / pUrva namaAdipadAnAM dharmaparatvamuktama'nena tu dharmiparatvamucyate iti vizeSaH / ghaTamiti-tathA ca ghaTaM svIyapratyakSaviSayaM karotItyarthaH / na tu dharmaparamiti-sAkSAtpadasya dharmaparatve svIyapratyakSaviSayatArUpadharmaparatvaM syAttatra ca ghaTaM svIyapratyakSaviSayatAzrayaM karotItyarthaH syAt / jJAnagocarArthakamiti-tathA ca duHkhaM parakIyajJAnagocara ( viSayam ) karotItyarthaH / ayamevArthaH prAduSkarotItyasya jJeyaH / pUrvavaditi-' nArAyaNaM namaskRtya ' ityatreva dhAtvarthakarmatayA ghaTAdipadottaraM dvitIyetyarthaH / namAdipadAnAM dharmaparatve tadarthadharmasya dhAtvarthatAvacchedakatvAbhAvAt tadAzrayasyApi nArAyaNAdeH karmatvaM na syAd dharmiparatve tu tadarthasya dharmiNA'bhedAnvayo dharmiNazca kRtiviSayatvena karmatvaM tena ca dvitIyA saMbhavatIti bhAvaH / "Aho Shrutgyanam" Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (478) sAdarza: [ caturthIkArake-- tanna- namaHpadasya dharmibodhakatve ' harirAvirbhavati' ityAdivat 'namo bhavati itiprayogamasaGgAt, tasmAt 'namaskaroti ' ' AviSkaroti ' 'puraskaroti' 'alaM karoti ' ityAdau namaHprabhRtayo nipAtA dharmavAcakA eva lAghavAt , tattaddhamazriyasya darzitarItyaiva krmtopptteH| 'Avirbhavati' ityAdiprayogAnurodhena cA''virAdizabdAnAM prakaTatAzraye dharmiNi lakSaNopeyate 'zuklaH paTaH' ityAdI zuklAdizabdAnAmiva / astu vA tatrApi prakaTatArUpo dharma eva tadarthastasyaiva dhAtvarthabhAve dharmarUpe'bhedAnvayaH, kriyAyAM svArthAbhedAnvaye AvirAderevAkAGkSA svIkriyate na tu namaHpadAderiti na 'nArAyaNo namo bhavati' ityAdeH prsnggH| 'zuklI karoti' ityAdau vipratyayAntasyApi zauklayAdidharma evArtha:-- abhUtatadbhAve tadanuzAsanAt / abhUtatadbhAvazca- abhUtasya-pUrvakAlAvacchedena zuklAdibhAvarahitasya tadbhAva:-zauklayAdiH / atha vA 'abhUtaH pUrvakAlAvacchedena dharmiNyavidyamAnastadbhAva:-zauklayAdiH / 'zuklI bhavati' ityAdau tu darzitA gatiH / uktamataM parAcaSTe- tanneti, namaHpadasya dharmivAcakatve namaHpadArthasya haripadArthena sAmAnAdhikaraNyaprAptyA 'hAranamo bhavati ' ityAdiprayogaH syAdeva na caivaM prayogo bhavatItyuktadharmavAcakatvameva yuktaM lAghavAt nAma dharmivAcakave dharmaviziSTasyaiva dharmitvAd dharmidharmobhayavAcakatvaM syAd dharmavAcakatve ca dharmivAcakatvaM na prApnotIti lAghavamityarthaH / tattaddharmAzrayasya-svApaka'vidhitvaprakArakabodhaviSayatAdirUpadharmAzrayasya haryAdeH / nanu yadi dharmavAcakatvameva tadA 'hArarAvirbhavati , ityAdiH sAmAnAdhikaraNyena kathaM prayogaH syAdityAzaGkyAha- AvirbhavatIti / dharmiNiharyAdau / dharmiNi lakSaNAsvIkAre dRSTAntamAha- zukla iti / namaAdipadAnAM dharmibodhakatvaM nAsti AvirAdipadAnAM ca dharmibodhakatvamastIti vaiSamyamasahamAnaH pakSAntaramAha= astu veti / tatra=harirAvirbhavati / ityAdisthale tadarthaH--AviSpadArthaH / tasyaprakaTatArUpadharmasya bhUdhAsvarthe bhAve bhavane bhavanamapi haredharma eveti tatrA'bhedAnvayastathA ca prakaTIbhavanAzrayo haririti vAkyArthabodhaH / nanvevaM namaHpadArthasyApi dhAtvarthabhavane'bhedAnvayaH syAdeva tathA ca ' nArAyaNo namo bhavati ' iti prayogopi syAdityAzakyAha-kriyAyAmiti / tasyaivetyevakAreNa namaHpadArthAdervyavacchedaH / vipratyayAntasyApi dharmavAcakatvameva na tu dharmivAcakatvaM yena tadRSTAntena namaAdipadAnAM dharmivAcakatvaM syAdityAha- zuklIti / abhUtatadbhAvapUrvamavidyamAnadharme tadanuzAsanAt-ccipratyayasya vidhAnAt / bhAvapadenAtra dharma eva grAhyaH / abhUtatadbhAvapadArtha prakAradvayenAi- abhUtatadbhAvazceti / 'ghaTo zuklI bhavati' ityatra tu cipratyayAntasya dharmiNi lakSaNopeyate zuklatArUpadharmaparatvaM vetyAha- zuklIti / darziteti- 'Avirbhavati ' ityatra lakSaNAzrayaNena dharmaparatvAzrayaNena ca yA gatirdarzitA saiva ' zuklI bhavati / ityatrApi jJeyetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ccipratyayArthavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 479) na cAbhUtatadbhAva paryantasya ccipratyayavAcyatve gauravAcchuklAdipadopasthApyapadArthatAvacchedaka zaukyAdyanvayya bhUtatvameva vipratyayArthostu. 'zuklataraH" ityAdau taravAdyarthotkarSasyeva cvyarthasyApi vyutpattivaicitryeNa padArthatAvacchedake'nvaya saMbhavAditi vAcyam, manmatepi zaukkayAdibhAvasyaiva citrapratyayArthatopagamena gauravAnavakAzAt, pUrvakAlAvacchinna svaniSThAbhAvapratiyogitvasahitasyA''dheyatvasya pratyayArthe prakRtyarthasaMbandhatayA bhAnopagamAt zaukchyAdAva'bhUtatvalAbhenaiva 'jalaparamANuH zukkI bhavati ' itiprayogAprasaGgAt / zaukyAderdharmatvenaiva vAcyatA na tu tAdrUpyeNeti na zaktyAnantyam / prakRtyarthatAvacchedakatattaddharmaniSThAdheyatAvizeSANAmeva saMbandhatayA bhAnopagamAd dharmAntarasyA'bhUtatvamAdAya na jalaparamANuH zukkI bhavati' ityAdiprasaGgaH / L AzaGkate - na ceti, abhUtatadbhAvasya vipratyayavAcyasve zaukkanA'bhUtatvayorubhayorvAcyatvaM syAditi gauravam / zaukkayAdi - zuklatvAdi / nanu zaukkacAdyanvayino'bhUtatvamAtrasya vipratyayArthatve - padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena " itiniyamAt padArthasya vipratyayArthasyAbhUtatvasya padArthaikadezena zuklatvAdinA kathamanvayaH syAdityAzaGkyAha- zuklatara iti, yathA tara - rthotkarSasya padArthaikadeze etra zuklaguNanvayo bhavati tathA ccipratyayArthAbhUtatvasyApi padArthaikadeze zuklatve'nvayo na viruddha ityarthaH / uttaramAha - manmate pIti, abhUtatvaM na cipratyayArthaH kiM tu zauklayameva tathA caikapadArthavAcakatvAnna gauravam / atrAbhUtatvalAbhaprakAramAha- pUrvakAleti, 'ghaTaM zukkI karoti' ityatra pUrvakAle svaniSThaH ghaTaniSTho yo'bhAvaH zaukrayAbhAvastatpratiyogisvena zauklacaniSThena sahitaM yad dvitIyArthabhUtamAdheyazvaM tadeva pratyayArthe - sauklaye prakRtyarthasya = zuklapadArthasya ghaTAdeH saMbandhastathA ca zauklayasya pUrvakAlAvacchinnA'bhAvapratiyogitAprAptyA abhUtatvaM prAptameveti ' jalaparamANuH zuklI bhavati iti prayogApattirnAsti - jalaparamANuniSThazauklathe'nAditvenA'bhUtatvAbhAvAdityarthaH / zaukkavAderiti - zauklayanailyAdInAM yadi tAdrUpyeNa = tattadrUpatvena zauklayanelyAdirUpatvena vipratyayavAcyatvaM syAttadA zaukkayanelyAdInAmanantatvAcchatyAnantyaM syAditi zaukyanailyAdInAM dharmatvena rUpeNaiva vAcyateti na zaktyAnantyamityarthaH / nanu jalaparamANugatazauklaye'bhUtatvAbhAvepi jalaparamANau pUrvamavidyamAna saMyogAdigatAbhUtatvamAdAya jalaparamANuH zuklI bhavati itiprayogaH kiM na syAdityAzaGkyAha-- prakRtyarthatAvacchedaketi, pratyayArthe prakRtyarthasya yadAdheyatvaM saMbandha uktastadAdheyatvaM prakRtyarthatAvacchedakI bhUtazaukkavAdiniSThameva grAhyaM tacAdheyatvaM pUrvoktadizA pUrvakAlAvacchinnasva niSThAbhAvapratiyogitvasamAnAdhikaraNametra grAhyaM tathA ca zauklaye ghaTanirUpitAdheyatvamapyasti pUrvakAlAvacchinno yo ghaTaniSTho''bhAvastatpratiyogitvamapyastIti' ghaTaH zuklI bhavati' ityAdiprayogastUpapadyate, zauklaye jalaparamANunirUpitAdheyatvasya sattvepi pUrvakAlAvacchinno yo jalaparamANuniSTho'bhAvastatpratiyogitvaM tu 6 " Aho Shrutgyanam" Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 480 ) bAdarza: [ caturthI kArake+ prakRtyarthatAvacchedakagatamAgavidyamAnatvasya vipratyayArthatvamate tu 'azulI bhavati' ityAdI prakRtyarthatAvaccheda kazauklayA dyabhAvasya prAgapi kvacidra vidyamA natayA tadabhAvAnvaye yogyatAnupapattiH / tattaddharmiNyavidyamAnatvasya vyarthatve zaktyAnantyamiti pUrvakAlAvacchinno'bhAva evAvidyamAnatvaM tasya ca prakRtyarthatAvaccheda ke sAmAnAdhikaraNyasahita pratiyogitvasaMbandhenA'nvayo vAcyaH, prakRtyarthe ca tAdRzasaMbandhenAbhAvaviziSTasya vaiziSTyamAnamupeyam, anyathA'nyatra svAbhAva - samAnAdhikaraNasyA'zaukyAdeH sarvadA'zukle kAkAdAvapi sattvena 'kAko zuklI nAstyeveti zaukye ukta pratiyogitvasamAnAdhikaraNAdheyatvasya saMbandhabhUtasyA'bhAvAt prakRtya * rthasya zuklAbhinnasya jalaparamANoranvayo na saMbhavatItyuktadharmAntaragatA'bhUtatvamAdAya ' jalaparamANuH zuklI bhavati itiprayogApattirnAstyeva, abhUtatvaM hi pUrvakAlAvacchinnAbhAvapratiyogitvameva zaukye ca jalaparamANu niSTAbhAvapratiyogitvarUpamabhUtatvaM nAstyeva saMyogAdirUpadharmAntaragatAbhUtatvaM ca nAtra grahItuM zakyate tasya zauklayaniSThAceyatvasamAnAdhikaraNatvAbhAvAt, AdheyatvoktapratiyogitvayoH samAnAdhikaraNayoreva prAhyatvenAtra zaukyaniSThayorevoktapratiyogitvarUpAbhUtatvAdheyatvayorgrAhyatvAdityarthaH / " abhUtatvasya ccipratyayArthatvamate doSamAha - prakRtyarthateti, abhUtatvameva prAgavidyamAnatvam / ciccapratyayena prAgavidyamAnatvabodhe hya'vidyamAnatvamabhAva evetya'mAvasya - zaukkayAbhAvasya prAga vidyamAnatvaM prAptaM tathA: ca yatra zaukkayAbhASaH prAgevAsti tatrA'zukkIpadaghaTaka naJbodhyasya zaukyAbhAvasyAnbayo na saMbhavati tadviziSTe tadanvayA'saMbhavAditi tadamAvAnvaye - zauklayAbhAvAnva - yasya yogyatAnupapatti:- 'azuklo bhavati' ityanena zauklayAbhAvAnvayabodhasyaiveSTatvAdityarthaH / kiM ca tattadghArmagatAvidyamAnatvasya cvyarthatve tattaddharmenAnAtvena vyarthAvidyamAnatvAnAmapi nAnAtvApattyA ccipratyayazaktyAnantyaM syAditi sAmAnyataH pUrvakAlAvacchinno'bhAva evA'vidyamAnatvaM vyartha iti vaktavyaM tasya = etAdRzAvidyamAnatvasya ca prakRtyarthatAvacchedake zaukyAdau sAmAnAdhikaraNya viziSTapratiyogitvasaMbandhenAnvayo vAcyastathA hi prakRtyarthatAvacchedake tAdRzAvidyamAnatvasya pratiyogitvamapi vartate tAdRzAvidyamAnatvamapi vartate iti svasAmAnAdhikaraNyasahita pratiyogitvasaMbandhenAvidyamAnatvasya prakRtyarthatAvacchedake'nvayo jAta iti tAdRzasaMbandhena= svasAmAnAdhikaraNyasahitapratiyogitvasaMbandhenA'bhAvaviziSTasya = avidyamAnatvavizi STasya prakRtyarthatAvacchedakasya prakRtyarthe - zuklAdipadArthe ( ghaTAdau ) vaiziSTyam = anvayaH svIkAryaH, anyathA= evaM viziSTavaiziSTya bhAvAnabhyupagame'nyatra - ghaTAdau kadAcida'zaukyamapi bhavati kadAcidaSaturbhAvopi bhavatyeveti svAbhAvasamAnAdhikaraNasyAzaukkayAdeH sarvadA'zukke kAkAdAvapi sattvena ' kAko'zuklo bhavati' itiprayogaH syAdeva - uktasAmAnAdhikaraNyasahita pratiyogitvasaMbandhena svAbhAvaviziSTasya prakRtyarthatAvacchedakasya prakRtyarthe'nvayA'svIkArAta, uktasAmAnAdhi "Aho Shrutgyanam" Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ccipratyayArthavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 481 ) bhavati ' iti prayogaH syAt, atrA'bhAvarUpapadArthAntara viziSTaprakRtyarthatAva - cchedaka vaiziSTyamAnaM ca prakRtyarthe na saMbhavati - prakRtyA svavRttisahakAreNa svArthe yAdRzavizeSaNAvacchinnaH prakRtyarthatAvacchedakIya saMbandho na pratyAyyate padAntarasamabhivyAhArarUpAkAGkSayApi padArthadvayasaMbandhamAnamAtraprayojikayA prakRtyarthe prakRtyarthatAvacchedakIyatAdRza vizeSaNAvacchinnasaMbandhAtyAyanena prakRtyarthatA - vacchedakIya saMbandhe vipratyayArthAbhAvaviziSTapratiyogitvarUpavizeSaNasya prakRtivRttyA bhAsamAnasya bhAnAsaMbhavAdityanupapattiH / & karaNyasahita pratiyogitvasaMbandhena svAbhAvaviziSTasya prakRtyarthatAvacchedakasya prakRtyarthe'nvayasvIkAre tu prakRtyarthe kA zaukyAbhAvaH kadApi na bhavatIti azaukyAmAvaviziSTasyA'zauklayasya prakRtyarthatAvacchedakasyApyanvaye bAdha eveti kAkokkI bhavati' itiprayogasyApattiryadyapi nAsti tathApyatra = uktasthale'bhAvarUpa padArthAntara ( svAbhAva ) viziSTasya prakRtyarthatAvacchedakasyoktavaiziSTyamAnaM prakRtyarthe na saMbhavatItyarthaH, atra hetumAha - prakRtyeti, prakRtyA=vaTakAkAdipadena stravRttisahakAreNa svaniSThavRttisAhAyyena svArthe= ghaTakAkAdipadArthe yAdRzavizeSaNAvacchinno yathAtra sAmAnAdhikaraNyasahita pratiyogitvavizeSaNAvacchinnaH prakRtyarthatAvacchedakasya saMba-vo na pratyAyate tAdRzavizeSaNAvacchinnaH prakRtyarthatAvacchedakIya saMbandha AkAGkSayApi na pratyAyyate ityuktasthale'bhAvarUpa padArthAntaraviziSTasya prakRtyarthatAvacchedakasya prakRtyarthe naiziSTyamAnaM na saMbhavati tathA ca ' kAko'zukIbhavati ' itiprayogaH prApta evetyeSA prakRtyarthatAvacchedakagataH prAgavidyamAnatvasya tripratyayArthasvamate'nupapattirityarthaH / bhAkAGkSAyAH svarUpamuktam - padAntareti, kAryamuktam- padArthadvayeti, padArthadvayasaMbandhamAnaprayojikayA''kAGkSayApi padArthadvayasya tAdRzaH saMbandho na pratyAyyate yAdRzaH prakRtyA na pratipAdyate ' zukkI bhavati' ityatra ca prakRtipratipAdyaH saMbandhaH samavAyaH 'azukI bhavati' ityatra ca zaukkayAbhAvasya prakRtipratipAdyasaMbandho vizeSaNatA na tUktasAmAnAdhikaraNyasahitapratiyogitvasaMbandha iti dhyeyam / atra zukI bhavati' ityatra tu prakRtyarthatAvacchedakagataprAgavidyamAnatvasyApi vyarthatAmate doSo nAsti yataH - atra prakRtyarthatAvacchedakaM zaukkayamasti tasya ccipratyayena prAgavidyamAnatve prApte zaukyAbhAvasya prAg vidyamAnatvaM prAptaM yatra ca zaukyAbhAvaH prAgasti ghaTAdau tatra zaucasyAnvayaH kartavyo na tu zauklyAbhAvasya yena doSaH syAt zauklyAbhAvaviziSTa ca ghaTAdau zauklyotpattau virodhAbhAvena zauklyAnvaye virodhAbhAvAd yogyatAnupapattirnAstIti ' zukkI bhavati itiprayoga tyaktvA 'azukkI bhavati' ityatra doSaH pradarzitaH / 6 31 "Aho Shrutgyanam" Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 482 ) [ caturthI kArake -- asmanmate tu bhavatyarthe bhAve vipratyayAntArthasyAdheyatAsaMbandhena pUrvakAlAvacchinnasvAbhAvAdhikaraNaviziSTasyA'zaukyAdeH sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenaivAnvayasyopagantavyatayA tena saMbandhena cAdhikaraNaviziSTA'zaukyAdinA viziSTasya _bhavatyarthasyaivAkhyAtAdyarthe Azrayatve nirUpitatvasaMbandhenaiva bhAnAt tAdRzaviziSTanirUpitAzrayatvasya ca pUrvakAlAvacchedenA'zauklayAdyabhAvAdhikaraNe eva sattvena noktAtiprasaGgaH / anyatsvayamUhanIyam / svasti bhavate ' ityAdAvAzIH svastyarthaH sA ca parahitaviSayakasvecchA, sAdarza: A svamate'nupapattyabhAvamAha - asmanmata iti, asmanmate tu yathA ' zukqI bhavati ' ityatra zaukkayaM ccipratyayArthastathA 'azukqI bhavati' ityatrA'zaukkayameva ccipratyayArtho na tvabhUtatvarUpaM prAgavidyamAnatvaM tathA ca yatra pUrvama'zauklayAbhAvo bhavati tatraivA'zaukyamutpadyate kiM cA'zaukyAdhikaraNasya dharmiNo'zauklaye AdheyatAsaMbandhenAnvayaH kiM ca ' azukkI bhavati ' ityatra yatraiva dharmiNi ghaTAdau bhavatyartho bhAvaH = bhavanAnukUlavyApAro vartate tatraivAzaukkayamapi vartate iti bhavatyarthabhAvasyA'zaukyasya ca sAmAnAdhikaraNyaM jAtam etena pUrvakAlAvacchinnasya svAbhAvasya ( azauyAbhAvasya ) yadadhikaraNaM ghaTAdi tasyAdheyatAsaMbandhena vipratyayAntArthe bhazaukkaye vaiziSTayaM prAptaM tatazcAdheyatAsaMbandhena pUrvakAlAvacchinna svAbhAvAdhikaraNa viziSTasyA'zauklayasya sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena bhavatyartha bhAve'nvayaH svIkriyate tathA ca sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenA'dhikara*Na viziSTa = pUrvakAlAvacchinasvAbhAvAdhikaraNaviziSTaM yada'zauklayaM tena viziSTasya bhavatyarthasya nirUpitatvasaMbandhenA''khyAtArthe Azrayatve'nvayaH svIkriyate-Azrayatvasya bhavatyarthanirU pitatvAt tAdRzaviziSTa - azaukkayaviziSTo yo bhavatyartha bhAvastanirUpitasyAzrayatvasya ca pUrvakAlAvacchedenA'zaukyAbhAvo yatra bhavati zuktaghaTAdau tAdRzAdhikaraNe eva sattvena 'ghaTozukkI bhavati' iti prayogastUpapadyate kAkAdau ca sadA'zauklayasyaiva sattvena pUrvakAlAvacchedenAzaukyAbhAvasyA'sattvAnna tatroktAzrayatvaM saMbhavatItyuktAtiprasaGgaH = ' kAko'zuklI bhavati ' ityuktaprayogApattirnAstItyarthaH / prakRtyarthatAvacchedakagatAvidyamAnatvasya citrapratyayArthatvamate tvasmaduktarItyA padArthAnAM viziSTavaiziSTya bhAvAsaMbhavAd bhavatyarthanirUpitAzrayatvasyA'zaukkayAbhAvasya ca vaiyadhikaraNyasattvepi azuklI bhavati ' itiprayogasya saMbhavAt ' kAko'zuklI bhavati itiprayogaH syAdeva tadvAraNAya tasya ca prakRtyarthatAvacchedake " ityAdyuktarItyA padArthAnAM viziSTavaiziSTyabhAvaH svIkAryaH sa tu " atrAbhAvarUpapadArthAntara " ityAdyuktarItyA na saMbhavatItyalamadhikena / anyatsvayamevohanIyam / <6 prayogAntaramudAharati-svastIti / AziSpadArthamAha-seti / hitanirUpakatvaM bhavatpadArthestIti nirUpitatvaM hite vartate tadeva saMbandhazcaturthyartha ityarthaH / vAkyArthabodhasvarUpamAha evaM ceti / "Aho Shrutgyanam" 7 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svastipadArthaH ] vyutpattivAdaH / ( 483 ) 6 6 svam = uccArayitA / hitAnvayI saMbandhazcaturthyarthaH, evaM ca bhavadIya hitaviSayiNI madIyecchA' iti bodhaH / kalyANAdyarthakopi svastizabdaH svastyastu mama ' ityAdau tatrApi caturthyarthaH svastyarthAnvayI saMbandha ityala pallavitena // // iti caturthyarthanirUpaNaM samAptam // C bhavadIyahitaviSayiNI=bhavannirUpitahitaviSayiNI / kalyANArthakasvastizabdamudAharati-- kalyANeti / svastyastu mahyam' ityatrAzIrna saMbhavati AziSpadArthe parakIyatvanivezAt svasya ca svApekSayA paratvAbhAvAdityarthaH / atrApi kalyANAtmaka svastyarthAntrayi nirUpitatvameva caturthyarthastacca saMbandhabhUtameva tAdRzacaturthyarthanirUpitatvena saMbandhena prakRtyarthasya svastyarthenvayAt, mannirUpitahitaviSayiNI madIyecchA ' iti zAbdabodhaH / vastutastu paratvanivezaM vinA hitaviSayasvecchA svastipadArtho vaktavyastena coktobhayatraikagatyaiva samanvayaH saMbhavati // 8 // iti vyutpattivAdAdarze caturthIkArakam // "Aho Shrutgyanam" Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha paJcamI 'vRkSAt parNa patati' ityAdau paJcamyAH prakRtyarthasya vRkSAdeH patanAdikriyAupAdAnatvaM pratyAyyate / apAdAnatvaM ca svaniSThabhedapratiyogitAvacchedakIbhUtakriyAjanyAvibhAgAzrayatvam / parNAdeH svaniSThavRkSAdivibhAgajanakasvapatanAvapAdAnatvavAraNAya bhUtAntaM kriyAvizeSaNam / bhedapratiyogitAvacchedakatve vibhAge ca paJcamyAH zaktidvayam / bhede vibhAge ca vRkSAdeH prakRtvarthasyAdheyatAsaMbandhenAnvayaH / pratiyogitAvacchedakatvamAzrayatvasaMbandhena vibhAgazca janakatAsaMbandhana kriyAyAmanveti / janakatAsaMbandhasya pratiyogitAnavacchedakatayA nabA tatsaMbandhAvacchinnavibhAgAbhAvaH kriyAyAM bodhayituM na zakyate itice ?, tarhi vibhAgajanakatvameva paJcamyarthostu. pratiyogitAvacchedakatvasyeva tasyApyAzrayatAsaMbandhena kriyAyA kramaprApta paJcamyarthanirUpaNamArabhate- vRkSAditi / spaSTArthoyaM granthaH / apAdAnasvasvarUpamAha-- apAdAnatvamiti / svaM vRkSaH / bhedapadenAtra vibhAgajanakIbhUtA yA patanAdikriyA tAhazakriyAvAnnetyAkArako grAhyaH sa ca bhedo vRkSe eva saMbhavati na tu paNeM-- parNe vibhAgajanakIbhUtapatanakriyAyA eva sattvAt tathA ca vRkSaniSTho ya uktabhedastatpratiyogi parNa tatra paNe pratiyogitApi vartate patanakriyApi vartate iti uktabhedapratiyogitAvacchedakatvaM kriyAyAM prApta bhedapratiyogitAvacchedakIbhUtakriyAjanyavibhAgo vRkSe vartate iti vRkSasya svaniSThabhedapratiyo. gitAvacchedakIbhUtakriyAjanyavibhAgAzrayatvaM prAptaM tadevA'pAdAnatvamityarthaH / kriyAyAM bhUtAnsavizeSaNasya phalamAha- parNAderiti, 'kriyAjanyavibhAgAzrayatvama'pAdAnatvam / ityukte parNasyApyatrA'pAdAnatvaM syAt-parNaniSThapatanakriyAjanyavibhAgAzrayatvAt, bhUtAntavizeSaNe sati tu 'kriyAvAna , ityAkArako bhedaH parNe na saMbhavati parNasya kriyAvattvAdeva, parNaniSThakriyAyAzca parNaniSThabhedanirUpitapratiyogitAyA avacchedakatvaM na saMbhavatIti bhedena vRkSaniSTha eva bhedo grAhyastathA ca lakSaNaghaTakasvapadasya vRkSabodhakatvAd vRkSasyaivA'pAdAnatvaM prAptaM na parNasya lakSaNaghaTakasvapadabodhyatve sati tAdRzavibhAgAzrayasyaivA'pAdAnatveneSTatvAditi bhAvaH / paJcamyarthamAhamedeti / bhedo vibhAgazca vRkSe vartate iti vRkSasya tayorAdheyatA saMbandha ityAha- bheda iti / patanakriyAyAM bhedapratiyogitAvacchedakatvaM vibhAgajanakatvaM cAstItyabhiprAyeNAha-- pratiyogiteti / vRkSaniSThavibhAgAnukUlakriyAvat parNamiti zAbdabodhaH / vibhAgasya kriyAyAM janakatAsaMbandhenAnvaye zakate- janakateti / uttaramAha- tIti / tasya vibhAgajanakatvasya / uktasthalIyabodhasvarUpamAha- evamiti / tnnisstth-vRkssnisstth| tathA ca vRkSaviSTabhedasya pratiyogitAvacchedakaM vRkSaniSThavibhAgasya janakaM ca yatpatanaM tadAzrayaH prnnmityrthH| "Aho Shrutgyanam" Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamyarthavicAraH ] vyutpattivAdaH / manvayaH, evaM ca vRkSaniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatanniSThavibhAgajanakapatanAzrayaH parNamityAdyAkAraka uktasthale bodhaH / atha paJcamIsamabhivyAhRtanaJoktayoH paJcamyarthayordvayorevA'bhAvadvayaM bodhyate yathAyogamekatarasya vA ? nAdyaH pakSaH- ' parNa vRkSAtpatati na svasmAt ' ityatra svaniSThapatane svaniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasattvepi svaniSThavibhAgajanakatvAbhAvA'sasvena- vRkSAtpatati na bhUtalAt ' ityatra ca patane bhUtalAdiniSThavibhAgAdijanakatvAbhAvasasvepi tanniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAsatvenA'yogyatApatteH / nApi dvitIyaH- 'vRkSAt patraM patati na patrAt ityatra patraniSThapatane patraniSThavibhAgAjanakatvasyeva patrAntaraniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatayA patraniSTha bhedapratiyogitAnavacchedakatvasyApi bAdhAd yogyatAyA nirvAhayitumazakyatvAditi / PS ( 485 ) "Aho Shrutgyanam" , zaGkate - atheti / paJcamIsamabhivyAhRtanatrA = 'parNa vRkSAt patati na svasmAt' ityAdau / uktayoH = bhedapratiyogitAvacchedakatvavibhAgajanakatvayoH / AdyapakSAsaMbhavamAha - nAdya iti, 'parNa vRkSAt patati na svasmAt' ityatrAdyapakSasvIkAre natrA svaniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvaH svaniSThavibhAgajanakatvAbhAvazca bodhanIyaH ( svaM parNam ) tanna saMbhavati parNaniSTapatane parNaniSTabhedapratiyogitAvacchenarratossti parNaniSTha medAnuyogitAvacchedakatvasyaiva saMbhavAt tathApi parNaniSThavibhAgajanakatvAbhAvo nAstyeva parNaniSThapatane parNaniSThavibhAgajanakatvasyaiva sattvAd asatazca bodhanAsaMbhavAdityatrA'mAtradvayabodhanayogyatAyA abhAvaH prAptastathA 'parNa vRkSAt patati na bhUtalAt' ityatra yadyapi parNaniSThapatane bhUtalaniSThavibhAgajanakatvAbhAvosti tathApi bhUtalaniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvo nAsyeva-bhUtalaniSTho yaH parNabhedastatpratiyogitAvacchedakatvasyaiva sattvAdityabhAvadvayabodhanayogyatA nAstIti nAdyaH pakSaH saMbhavatItyarthaH / dvitIyapakSAsaMbhavamAha - nApIti, 'vRkSAt patraM patati na patrAt' ityatra paJcamyantapatra padArthaH prathamAntArthaH patamAnapatrapadArtha eva vRkSAt patraM patati na svasmAt ' ityarthastatra patanakriyayA jAyamAno vibhAgo yathA vRkSesti tathA patamAnapatrepyastyeveti patanakriyAyAM patraniSThavibhAgajanakatvaM prAptamiti patraniSThavibhAgA'janakatvasya bAdhosti vibhAgAjanakatvaM ca vibhAgajanakatvAbhAva eva tasya bAdhe prApte paJcamyarthasya patraniSThavibhAgajanakatvasya patraniSThapatane'bhAvo nAstIti prAptaM tathA patraniSThapatane patrAntaraniSTho yaH kriyAvAnnetibhedastatpratiyogitAvacchedakatvamasti patrapadasya ca patratvAvacchinnaM vAcyamiti patraniSThamedapratiyogitAnavacchedakatvasya bAdhe prApta paJcamyarthasya bhedapratiyogitAvacchedakatvasyApyabhAvo nAstIti prAptaM tathA caikatarasyApi paJcamyarthasyAtrAbhAvo nAsti yena naJA tadbodhanamupapadyetetyarthaH / yogyatA hi zAbdabodhe kAraNaM bAdhAbhAvazca yogyatA atra ca patraniSThavibhAgAjanakatvasya = patraniSThavibhAga janakatvAbhAvasya patraniSTha bhedapratiyogitAnavacchedakatvasya = patra niSTha bhedapratiyogitAva C Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (486) sAdarza: [ paJcamIkArakeatrAhuH-vibhAgo janakatvaM ca paJcamyarthaH, vibhAge prakRtyarthasyA'vadhikatvaM saMbandhastena saMbandhena prakRtyarthaviziSTasya vibhAgasya nirUpitatvavizeSasaMbandhena janakatve'nvayaH, janakatvaM ca phalopadhAnarUpam, viziSTanirUpitatAdRzajanakatvasya kriyAyAm, nasamabhivyAhArasthale ca kriyAnvayinya'bhAve prtiyogitvenaanvyH| vRkSapatrAdivibhAgajanakaM patrAdikarma ca na patrAdyavadhikatvaviziSTavibhAgopadhAyakam- patrAdeH svAvadhikatvaviziSTavibhAgAnadhikaraNatvena tatkarmaNi viziSTavibhAgasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt, phalopadhAyakatvasya saamaanaadhikrnnygrbhtvaanoktaa'nuppttiH| * vRkSAdvibhajate' ityAdAvapi vRkSAvadhikatvaM vibhAge pratIyate-tatrA'pAdAcchedakatvAbhAvasya ca naarthasya bAdhAda yogyataiva nAstIti kathaM nA paJcamyarthasyAbhAvabodhanaM syAdityarthaH / atra ca " patraniSThavibhAgajanakatvasyeva " iti pAThastu prAmAdika eva pratibhAti vibhAgajanakatvasya bAdhe prApte vibhAgajanakatvarUpapaJcamyarthasyAtrAbhAva eva prApnuyAdityanu. papattipradarzanaM nopapadyeteti vivecanIyam / pUrvatra -- na svasmAt ' atra ca ' na patrAt ' iti kathanAdudAharaNayorbhedaH / __ athetyAdinA zaGkitaM samAdhatte-atretyAdinA, prakRtyarthasya vRkSasya / phalopadhAnarUpam = phalopadhAyakaM vibhAgasaMpAdakaM janakatvaM grAhyaM na tu svarUpayogyatArUpamityarthaH / viziSTanirUpitatAdRzajanakatvasya-prakRtyarthavRkSaviziSTavibhAganirUpitaphalopadhAyakajanakatvasya patanAdikriyA. yAmandhayaH / nasamabhivyAhArasthalIyAnvayavizeSamAha- naniti, kriyAnvayinya'bhAve (vibhAga. janakatvAbhAve) pratiyogitvarUpeNoktajanakaravasyAnvayaH-kriyAyAM vibhAgajanakatvAbhAvabodhodavAt / vRkSapatrayorvibhAgasya janakena patanAdikarmamA patraniSThena hi na patrAvadhikavibhAgo janyate panne patrAvadhikavibhAgAdhikaraNatvAsaMbhavena tatkarmaNi-patraniSThakriyAyAM patrAvadhikavibhAgasAmAnAdhikaraNyAbhAvAta, phalopadhAyakatvaM ca janyasAmAnAdhikaraNyagarbhameva yatra janakaM tatraiva janyamiti sAmAnAdhikaraNyaM tathA ca noktAnupapattiH= vRkSAt patraM patati na patrAt ' ityatra patrAvadhikavibhAgotpatterabhAvAnnabA paJcamyarthabhUtayoH patrAvadhikavibhAgasya janakatvasya cAbhAvaH pratyAyyate 'paNe vRkSAt patati na svasmAt / vRkSAt patati na bhUtalAt ' ityAdAvapi parNakarmaNA vRkSAvadhikavibhAgasyaiva janyatvAt parNAdyavadhikavibhAgasyA'janyatvAca natrA parNAdyavadhikavibhAganirUpitajanakatvasyAbhAvaH kriyAyAM bodhyate iti na yogyatAnupapattirityarthaH / yogyatAnupapattirhi bhedapratiyogitAvacchedakatvasya paJcamyarthatvasvIkAre evAsIt tatpakSasyedAnIM tyaktatvAt vibhAgajanakatvayoreva paJcamyarthatvasvIkArAditi bhAvaH / atra " avadhikatvam " ityatra ' svAvadhikatvam / ityevaM pATho yuktaH / prayogAntaramudAharati-vRkSAditi / vRkSAvadhikavibhAgapratItau hetumAha-tatreti / tathA ca vRkSAvadhikavibhAganirUpitAzrayatAvAn pakSItyevaM vibhAgAnukUlavyApAravati pakSyAdau vRkSAvadhika "Aho Shrutgyanam" Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamyarthavicAraH] vyutpttivaadH| (487) natAyA avadhitArUpatvAd, vRkSAdyavadhikatvaviziSTavibhAganirUpitamevAzrayatvamAkhyAtena bodhyate'taH 'vRkSaH svasmAdvibhajate ' iti na prayogaH / yathA hi svapratiyogikatvaviziSTasaMyogaH svasminna vartate tathA svAvadhikasya vibhAgasya svavRttitvapi svasya na viziSTavibhAgAdhikaraNatvamitya'vivAdameva / avadhitvAdikaM ca svruupsNbndhvishessH|| ___ yadA vibhAgo'dhikaraNatA prayojakatvaM ca 'vRkSAt patati / ityAdau pazcamyarthaH, vibhAge svAvadhikatvasaMbandhena prakRtyarthAnvayaH tadviziSTavibhAgasya nirU. pitatvavizeSasaMbandhenAdhikaraNatAyAmanvayaH, patrAdikarmaNi ca na tadavadhikatvaviziSTavibhAganirUpitAnyamAtraniSThAdhikaraNatAprayojakatvam- kAraNasyApi svA zrayaniSThakAryAdhikaraNatAmAtraprayojakatvAditi sAmaJjasyam / vibhAganirUpitAzrayatvamAkhyAtena bodhyate / vibhAge vRkSAvadhikatvavaiziSTayasya phalamAha-ata iti, svAvadhikavibhAgaH svasminna saMbhavati kiM tu parAvadhika eveti vRkSe vRkSAvadhikavibhA. gAsaMbhavAt ' vRkSaH svasmAdvibhajate ' itiprayogApattirnAstItyarthaH / atra vinigamakamAhayatheti, yathA svapratiyogikatvaviziSTaH saMyogaH svasminna vartate tathA svAvadhikatvaviziSTa vibhAgopi svasminna vartate ityarthaH / svAvadhikavibhAgasya svavRttitve svasya kathaM viziSTa= svAvadhikatvaviziSTavibhAgAdhikaraNatvaM neti cet ? svavRttivibhAge svAvadhikepi svAvadhikatvavaiziSTayaM na svIkriyate kiM tu svAvadhikatvopalakSitatvameva svIkriyate iti bhAvaH / apAdAnatAbhUtAvadhitvasya svarUpamAha-avadhitvAdikamiti / * vRkSAt patati ' ityatra pakSAntaramAha- yadveti / vibhAgo'dhikaraNatA prayojakatvaM ceti trayaM pRthak pRthageva paJcamyarthaH / prakRtyarthasya vRkSasya / tadviziSTavibhAgasya vRkSaviziSTavibhAgasya / adhikaraNatAyAzca nirUpitatvasaMbandhena prayojakatve'nvayaH / prayojakatvasyAzrayatvasaMbandhena patrAdiniSThapatanAdikriyAyAmanvaya iti padArthanirdezaH / patrakarmaNi ca tadavadhikatvavRkSAvadhikatvaviziSTavibhAganirUpitAdhikaraNatAyA vRkSaniSThAyA eva prayojakatvamasti na tu patrAnyamAtraniSThAyA apIti ' patraM vRkSAt patati na bhUtalAt ' ityAdau vRkSAvadhikatvaviziSTavibhAganirUpitAdhikaraNatAyAH patrakriyayA bhUtalAdAvApattirnAstyeveti najA vRkSAvadhikatvaviziSTavibhAganirUpitabhUtalaniSThAdhikaraNatAprayojakatvasya paJcabhyarthasyAbhAvaH patrapatane bodhyate ityevaMrItyApi noktayogyatAnupapatcirityarthaH / ukta vinigamanAmAha-kAraNasyeti / svAzrayaniSThaM yatkAryaM tadadhikaraNatAmAtraprayojakatvAdityarthastathA ca patrakarmAzrayaH patraM tanniSTho yaH patrakarmakAryabhUto vibhAgastAdRzavibhAgAdhikaraNatAprayojakatvaM patrapatane prAptaM tAdRzavibhAgazca vRkSapatrayoreva na bhUtalAdAviti bhUtalaniSThAyAstAdRzavibhAganirUpitAdhikaraNatAyAH prayojakatvasyAbhAvAnvayaH patane nA saMbhavatyeveti na kopi doSaH / "Aho Shrutgyanam Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (488) sAdarza: [ paJcamIkArake-- atha 'vRkSAt patAta' ' vRkSAdvibhajate ' itivat -- vRkSAt tyajati ' ityAdiH kathaM na prayogaH- paJcabhyarthasya vibhAgajanakatvasya vibhAgAvacchinnakriyArUpatyAge'vadhimattvarUpapaJcamyarthasya ca vibhAgarUpadhAtvarthatAvacchedakaphale'nvaye bAdhakAbhAvAt / naca vibhAgAvacchinnakriyAyAM vibhAgAnvayo'vyutpanna:-uddezyatAvacchedakavidheyayoraikpAditi vAcyam, janakatAsaMbandhena vibhAgAvacchinne prakRtyarthavizeSitavibhAgajanakatvAnvaye vyutpattivirodhavirahAt / na ca paJcamyarthavibhAgajanakatvA'vadhimattvayoranvayabodhe dhAtuvizeSAdhInavyApAravibhAgopasthiterhetutvopagamAttadabhAvena tyajadhAtUpasthitatattadarthe na paJcamyanvaya iti vAcyam, tyajipatyostyajivibhajyozca paryAyatAbhramadazAyAM tyajatyarthavyApAravibhAgayoH paJcamyAnvayAt tyajadhAtujanyatattadarthopasthiterapi paJcamyAnvayahetutAyA avazyaM vaacytvaat| na ca pazcamyarthavibhAgajanakatvAnvayabodhe dhAtujanyavibhAgarUpaphalAnavacchinnavyApAropasthitistAdRzAvadhimattvAnvayabodhe ca dhAtujanyavibhAgamukhyavizeSyakopasthitiheturiti tyajadhAtujanyavibhAgAvacchinnavyApAropasthitiviSayavyApAravibhAga nanu tyajadhAtorapi vibhAgAvacchinnakriyAbodhakatvAt tadarthakriyAyAM pazcamparthasya vibhAgajanakatvasya vibhAge ca paJcamparthabhUtAvadhimattvasyA'nvayasaMbhavAt 'vRkSAt tyajati ' iti prayogaH kathaM na syAdityAzaGkate-atheti / uktarItyA'pAdAnatAyA avadhitArUpatve'vadhimattvasya paJcamyarthasvaM prAptamiti vijJeyam / zaGkate-na ceti, vibhAgAvacchinnakriyAyA vibhAgAnvaye vibhAgAvacchinnakriyAyA uddezyasvAduddezyatAvacchedakatvamapi vibhAgasyeca prAptaM vidheyatvamapi vibhAgasyaiva prAptamiti jJeyam / parihAramAha-janakateti, vibhAgavicchinna karmaNi vibhAgasyodezyatAvacchedakatvepi vidheyatvaM vibhAgasya nAsti kiM tu vRkSaviziSTavibhAgajanakatvasyeti noktavyutpattivirodha ityarthaH / nanu paJcamyarthabhUtavibhAgajanakatvAvadhimattvayovibhajatyAdidhAtuvizeSopasthitayoreva vyApAravibhAgayoranvayo bhavati na tu tyajadhAtUpasthitayorapi vyApAravibhAgayoriti ' vRkSAt tyajati / ityatra tadabhAvena vyApAravibhAgayovibhajatyAdidhAtuvizeSajanyopasthityabhAvena tyajadhAtUpasthitavyApAravibhAgayoH paJcamyarthabhUtavibhAgajanakatvAvadhimattvayoranvayo na saMbhavatItyAzaGkayAha- na ceti / uttaramAha- tyajipatyorityAdinA, tyajadhAtorvipUrvakamajadhAtozca paryAyatAzramadazAyAM tyajadhAtUpasthitayorapi vyApAravibhAgayoH paJcamyarthabhUtavibhAgajanakatvAvadhimattvayoryathAkramamanvayasyeSTatvAd anyatrApi tyajadhAtujanyavyApAravibhAgayorupasthiteH paJcabhyarthAnvayahetutvaM prAptamiti tAdRzAnvayasaMbhavAt ' vRkSAt tyajati / iti prayogaH syAdeveti prAptaM na caitadiSTamityarthaH / nanu vimAgAnavacchinna vyApAre eva vibhAgajanakatvasyAnvaya iSTastathA mukhyavizeSyatayopasthitavibhAge evAvadhimattvasyAnvaya iSTaH, tyajadhAtunA ca vibhAgAvacchinnasyaiva vyApArasyopasthitirbhavatIti na tatra vibhAgajanakatvAnvayApattiH, vibhAgasya "Aho Shrutgyanam" Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacamyarthavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 489 ) yoH paJcamyarthavibhAgajanakatvAvadhimattvAnvayA'saMbhava iti vAcyam, phalavyApArayoH pRthag dhAtvarthatAmate tyajadhAtorapi prAdhAnyena vibhAgasya tadanavacchinnaspandasya copasthityA tadupasthitiviSayatAdRzArthayorapi tattatpaJcamyarthAnvayasaMbhavAditi cet ?, na - phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatAmate uktarItyaiva sAmaJjasyAt, tayoH pRthaga dhAtvarthatAmate ca phalaviSayakaJyApAraviSayakabodhaM janayatu dhAtupadamityetAdRzecchArUpA phalavyApArayorekaiva zaktiH puSpavantAdipadavad na tu phalaviSayakaM. vyApAraviSayakaM ca bodhaM janayatvitisamUhAlambanAtmakabodhaniSThA tattadviSayakatvAvacchinnavibhinnaviSayatAzAlisa ke tarUpA tathA sati nAnArthatvAvizepeNa kadAcit phalavyApArayorekaikaparityAgenApyekaikasya bodhaprasaGgAt tathA ca vibhAge paJcamyarthAvadhimattvAnvayabodhe saMketIyabodhaniSTha viSayatvAMze vibhAgeca vyApAravizeSaNatayaivopasthitirbhavati na tu mukhyavizeSyatayeti na tAdRzavibhAge'vadhimattvAnvayApattiriti na vRkSAt tyajati ' iti prayogApattirityAzaGkyAha- na ceti / uttaramAhaphalavyApArayoriti / tyajadhAtoriti paJcamyantam / tadanavacchinnaspandasya=vibhAgAnavacchinnavyApArasya / tAdRzArthayoriti saptamyantam / tadupasthitiviSayatAdRzArthayoH tyajadhAtujanyopasthitiviSayayorapi vyApAravibhAgayostattatpaJcamyarthasya vibhAga janakatvasyAvadhimattvasya cAnvayaH saMbhavatyeveti vRkSAt tyajati ' iti prayogaH kathaM na syAdityanvayaH / 8 athetyAdinA zakita pariharati-neti, vibhAgAvacchinnavyApArasya tyajadhAtvarthatAmate uttarItyaiva="paJcamyarthavibhAgajanakatvAnvayabodhe dhAtujanyavibhAgarUpaphalAnavacchinnavyApAropasthitistAzAmiyAnvayabodhe ca dhAtujanya vibhAgamukhya vizeSyako pasthitirhetuH " ityuktarItyaiva sAmaasyam / tayoH = vibhAgavyApArayoH pRthag dhAtvarthatAmate ca phalavyApArayoH = vibhAgavyApArayoH 'phalaviSayakavyApAraviSayakabodhaM janayatu dhAtupadam ( tyajavAtupadam ) ityAkArikaikaiva bhagavadicchArUpA zaktiH svIkriyate na tu ' phalaviSayakaM vyApAraviSayakaM ca bodhaM janayatu dhAtupadam ' ityAkArikA, etAdRzasamUhAlambanAtmakabodhaniSThA hi saMketarUpA zaktistattadviSayakatvAvacchinnavibhinnaviSayatAzAlinyasti tattadviSayakatvena = phalaviSayakatvena vyApAraviSayakatvena cAvacchinA yA vibhinnaviSayatA = phalavyApArayorviSayatA tacchAlitvAt tathA sati = 'phalaviSayakaM vyApAraviSayakaM ca bodhaM janayatu ' ityAkArakasamUhAlambanAtmakaM zaktisvIkAre tAdRzaSAtupadasya nAnArthatvameva syAt tathA ca phalaM vinApi vyApArasya vyApAraM ca vinA phalasya dhAtupadena bodhaH syAd na caivaM bhavatIti ' phalaviSayakavyApAraviSayakabodhaM janayatu dhAtupadam ' ityAkArikA phalavyApArayordhAtorekaiva zaktiH strIkriyate tathA ca vibhAge paJcamyarthAvadhimattvAnvayabodhaM prati saMketIyabodhaniSThaviSayatAMze vibhAgetaraviSayakatvenA'navacchinnatvAvagAhi dhAtuzaktijJAnaM heturupeyate atra coktarItyA phalavyApArayordhAtorekazakteH svIkArAt saMketIyabodhaniSThaviSayatA " "Aho Shrutgyanam" " Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (490) sAdarza: { paJcamIkAraketaraviSayakatvAnavacchinnatvAvagAhidhAtuzaktijJAnaM kriyAMze vibhAgajanakatvarUpapazcamyAnvayabodhe ca tAdRzabodhaniSThaviSayatAMze vibhAgaviSayakatvAnavacchinnatvAvagAhidhAtuzaktijJAnaM heturupeyate iti tyajadhAtostAdRzajJAnamabhrAntasyA'saMbhavItya'tiprasaGgAnavakAzAda / zaktidvayAdivad darzitaikazakterapi karmapratyayasthale phalavyApArayorvizeSaNavizeSyabhAvavaiparItyena zAbdabodhasaMbhavAt, viziSTazaktAveva vizeSaNavizeSyabhAvaviparyAsA'nirvAhAt / yadi ca phalavyApArayoH zaktibhede ekArthaparityAgenA'parArthabodhaprasaGgavad uktarUpasaMketopagamapi puSpavantapadazaktyavizeSeNa tata iva sakarmakadhAtutopi vizeSaNavizeSyabhAvAnApannasyaivA'rthadvayasyAnvayabodhaH syAnna tu tadApannArthadvayaviSayaka ityucyeta ? tadA saMketasya bodhAMze vizeSaNatayA bhAsamAnayoH phalavyA pAraviSayakatvayoravacchedyAvacchedakabhAvAvagAhitvamapi svIkaraNIyaM vizeSaNavizevibhAgetaro yo vyApArastadviSayakatvAvacchinnaivAstIti na ' vRkSAt tyajati / ityatra vibhAge paJcamyarthAvadhimattvAnvayApattistathA kriyAyAM vibhAgajanakatvarUpapaJcamyAnvayabodhaM prati tAdRza: saMketIyabodhaniSThaviSayatAMze vibhAgaviSayakatvAnavacchinnatvAvagAhidhAtuzaktijJAnaM heturupeyate atra coktarItyA phalavyApArayordhAtorekazakteH svIkArAt / saMketIyabodhaniSThaviSayatA vibhAgaviSayakatvenA'vacchinnevAstIti na kriyAyAM paJcamyarthavibhAgajanakatvAncayApatti:- tyajadhAtutastAdRzajJAnam-saMketIyabodhaniSThaviSayatAyAM vimAgetaraviSayakatvAnavacchinnatvAvagAhijJAnaM vi mAgavi SayakatvAnavacchinnatvAvagAhijJAnaM cA'bhrAntasya na saMbhavatIti atiprasaGgaH tyajadhAtUpasthite vyApAre vimAgajanakatvasya vibhAge cAvadhimattvasya paJcamyarthasyAnvayAtiprasaGgo nAstItyAhatayorityAdinA / nanu phalavyApArayorekazaktisvIkAre hi yatkarmAkhyAtasthale phalasya vizeSyatvaM bhavati kaLakhyAtasthale ca vyApArasya vizeSyatvaM mavati tAdRzavizeSaNavizeSyabhAvavaiparItyaM na syAdityAzaGkyAha- zaktidvayeti / viziSTazaktAveva vizeSaNavizaSyabhAvavaiparItyaM na bhavati na cAtra phalavyApArayordhAtorekazaktisvIkArepi viziSTazaktirupeyate puSpavantapadazaktivadityarthaH / " dArzatekazakteH" iti paJcamyantam / ___ yadIti- yadi phalavyApArayoH pRthak zaktisvIkAre ekArthaparityAgenA'parArthabodhaprasaGgavad uktarUpasya= phalaviSayakavyApAraviSayakabodhaM janayatu dhaatupdm| ityAkArakasaMketasya svIkArepi puSpaktapadazaktitulyatvena tataH puSpavantapadAd yathA vizeSaNavizeSyabhAvAnApannayoreva candrasUryayorbodho bhavati tathA sakarmakadhAtutopi arthadvayasya-phalavyApArayovizeSaNavizeSyabhAvAnApannayoreva bodhaH syAnna tu tadApanna vizeSaNavizeSyamAvApannayorityucyate tadA bodhAMze vizeSaNatayA bhAsamAnayoH phalaviSayakatvavyApAraviSayakatvayoravacchedyAvacchedakabhAvAvagAhitvamapi saMketasya svIkArya tathA ca phalavyApArayovizeSaNavizeSyabhAvena mAne eva phalaviSayatAvyApAraviSayatayo "Aho Shrutgyanam" Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamyarthavicAraH } vyutpattivAdaH / vyabhAvena bhAsamAnayoreva phalavyApArayorviSayatAdvayamavacchedyAvacchedakabhAvApanamiti tathaiva tayorbhAnam / puSpavantapadasaMkete ca candrasUryaviSayatayoravacchedyAvacchedakabhAvo na bhAsate'tastayorvizRGkhalameva bhAnamiti na kApyanupapattiH / yAde ca ' vRkSAt spandate ' ityAdine prayogastadA sakarmakadhAtoH phalaviziSTavyApAravAcakatAmate paJcamyarthavibhAgajanakatvabodhe vibhAgAnavacchinna phalAvacchinnavyApAraviSayakadhAtuzaktijJAnajanyopasthitiH phalavyApArayorvaiziSTayAnuparaktayordhAtvarthatAmate ca saMketIyabodhaniSThaviSayatAMze vibhAgaviSayakatvAnavacchinnatvaphalAntaraviSayakatvAvacchinnatvobhayAvagAhijJAnajanyopasthitiH kAraNamabhyupagantavyetyalamadhikena / rapyavacchedyAvacchedakabhAvaH syAditi tayoH = phalavyApArayostathaiva = vizeSaNavizeSyabhAvenaiva mAnaM saMbhavatItyarthaH / na caivaM karmAkhyAtasthale vizeSaNavizeSyabhAvavaiparItyA'saMbhavAt phalasya vizeSyatayA bhAnaM na syAditi zaGkyaM karmAkhyAtenApi phalopasthitisvIkArAt tatra dhAtUpasthitaphalasya vyApAravizeSaNatayA karmAkhyAtopasthitaphalasya vyApAravizeSyatayA mAnAd ata eva 'grAmo gamyate ' ityatra saMyogAnukUlavyApArajanyasaMyogAzrayo grAma ityevaM bodhaH svIkriyate atra ca saMyogarUpaphalasya dvivAmAnamastIti vijJeyam / sakarmakadhAtorhi niyamena phalavyApArayobAdho bhavatItyu - ktam- sakarmaka dhAtutopIti / puSpavantapadavizeSamAha - puSpavantapadasaMketa iti / tayo:candrasUryayoH / sarvamidaM zaktivAde spaSTam | zrImadgadAdhara bhaTTAcAryastyajadhAtuvat spandadhAtumapi bhrAntyA sakarmakaM matvA tadyogena 'vRkSAt spandate ' iti prayogavAraNopAyamAha- yadi cetyAdinA / spandadhAtau sakarmakatvabhrAntyabhAve 'vRkSAt spandate' iti prayogavAraNAma " sakarmakadhAtoH" ityAdinAtra sakarmakadhAtumuddizya paJcamyarthAnvayanirvacanamanupapannameva syAd akarmakadhAtorevaitAdRzanirvacanasya yuktatvAditi cintyam | spandadhAtoH phalAvacchinna vyApAravAcakatvameva nAstIti na spandadhAtUpasthitavyApAre paJcamyarthavibhAgajanakarakhAnvayApattiH, tathA spandadhAtusaMketIyabodhaniSThaviSayatAyAM phalAntaraviSayakatvAvacchinnatvameva nAstIti phalavyApArayorvaiziSTyAnuparaktayordhAtvarthatAmate = phalavyApArayordhAtoH pRthak zaktisvIkAramatepi spandadhAtUpasthitavyApAre na paJcamyartha vibhAgajanakatvAnvayApattiriti na ' vRkSAt spandate ' iti prayogApattiH / evaM sakarmakatyajadhAtorvibhAgAvacchinnavyApArabodhaka - tvAt tyajadhAtusaMketIyabodhaniSThaviSayatAyA vibhAgaviSayakatvenAvacchinnatvAcca na 'vRkSAt vyajati' ityapi prayogApattiH / etatkAryakAraNabhAvasya sakarmakadhAtusthalIyatvena patatyAdiyoge prApterabhAvAt vRkSAt patati vibhajate ' ityAdayaH prayogA bhavanti / 'grAmAd gacchati' ityatra dhAtoH sakarmakatvAd vibhAgetarasaMyogarUpaphalAvacchinna vyApArabodhakatvAdevA'nena kAryakAraNabhAvena dhAtUpasthitavyApAre paJcamyarthavibhAgajanakatvAnvayaH saMbhavatyeveti ' grAmAd gacchati' iti siddhamityarthaH / 8 "Aho Shrutgyanam" ( 491 ) Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 492 ) sAdarza: [ paJcamIkArake vyAghrAdviti dasyubhyo rakSati' ityAdau " bhItrArthAnAM bhayahetuH " -ityanenA'pAdAnatvam / bhayaM caH parato'niSTasaMbhAvanA, trANaM cAniSTanivRttyanukulo vyApAraH tadarthakadhAtuyoge tAdRzAniSTaprayojakamapAdAnasaMjJamiti sUtrArthaH, evaM ca paJcamyarthastatra prayojyatvaM tacca niruktadhAtvarthaghaTakA'niSTe'nveti / 7 " Nam atha yasya vyAghrAdhInaM bhayamaprasiddhama'tha ca vyAghrAdhInatvenAsau svIyamaraNAkiM saMbhAvayati tatpuruSaparaH ' vyAghrAdayaM vibheti' iti kathaM prayogaH pramAaniSTe vyAghrAdhInatvasya bAdhAditi cet ?, bhayArthakadhAtuyoge prayojyatApakArakatvaM paJcamyarthastaccAniSTasaMbhAvanAyAmanveti prakRte ca vyAghrAdhInatvasya tatpuruSIyA'niSTe bAghepya'niSTasaMbhAvanAyAM tatprakArakatvamabAdhitameveti nAnupapattiH / evaM ca zatrubhrameNa mitrAdapi 'vibheti' ityAdivAkyasyApi prAmAyanirvAhaH / evaM ca bhayArthakadhAtuyoge bhayahetutvena saMbhAvitamapAdAnamityekaH sUtrArtha:, aniSTavirahAnukUlavyApArarUpatrANArthakadhAtuyoge tadaniSTaprayojakaM tadityaparaH / aniSTaM ca duHkhameva sarvatrAnugatam / 8 prayogAntaramudAharati- vyAghrAditi / tadarthakadhAtuyoge=mItrArthakadhAtuyoge ( mayArthakatrANArthadhAtuyoge ) / aniSTaprayojakam = vyAghrAdi / tathA ca vyAghnAdvimeti ' ityatra ' vyAghraprayojyAniSTasaMbhAvanAzrayaH' iti 'dasyubhyo rakSati ' ityatra ca dasyuprayojyAniSTanivRttyanukUlavyApArAzrayaH ' iti zAbdabodhaH / 8 prakA zaGkate - atheti / yasya vIrasya / uktaprayogA'prAmANye hetumAha- aniSTa iti, yadyapi maraNamapyaniSTameva tatra ca vyAghrAdhInatvasya na bAdhastathApyatrAniSTaM mayameva grAhyaM na maraNaM bhaye ca vyAghrAdhInatvaM nAstyeva - vIrasya vyAghraprayojyabhayasyA'saMbhavAdityarthaH / aniSTapadena maraNasyaiva grahaNe tu maraNasaMbhAvanAyAM vyAghrAdhInatvasya ( vyAghraprayojyatvasya ) sattvepi vIramaraNe vyAghrAdhInatvaM nAsti vyAghramaraNe eva vIrAdhInatvasaMbhavAdityevaM maraNalakSaNAniSTe vyAghrAdhInatvasya bAdho vyAkhyeyaH / uttaramAha - bhayArthaketi, prayojyatA = prakRtyarthavyAghrAdiprayojyatA tatprakArakatvaM tAdRzaprayojyatAprakArakasaMbhAvanAyAmanveti - uktasaMbhAvanAyAmukta prayojyatAyAH ratayA bhAsamAnatvAt, vyAghrAdiprayojyAniSTasaMbhAvanAzrayaH ' itizAbdabodhodayAdityarthaH / anena vyAghrAdinirUpitaprayojyatAprakArakAniSTasaMbhAvanA tu vIrasyApi saMbhavatyeveti labdham / etadevAha - prakRte iti / tatprakArakatvam vyAghrAdinirUpitaprayojyatAprakArakatvaM / nAnupapattiH = vIramuddizyApi ' vyAghrAdayaM bibheti ' itiprayogasyAnupapattirnAstItyarthaH / evaM ca =aniSTasaMbhAvanAyAmuktaprayojyatAprakArakatvanivezAt / mitrAdaniSTabAdhepyaniSTasaMbhAvanAyA bAbAmAvAt ' mitrAdvimeti ' itivAkyasyApi prAmANyamupapannam / dvidhA sUtrArthamAha- evamiti / aniSTavirahaH =aniSTanivRttiH 1 tadaniSTaprayojakam uktatAdRzA ( saMbhAvitA ) 'niSTaprayo & "Aho Shrutgyanam" Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAraNArthAnAmitisUtrodAharaNam ] vyutpattivAdaH / yajjanyaM duHkhaM kasyApi na prasiddhayati tAdRzasyApyahikaNTakAderapAdAnatvaM kathamiti cet ?, tarhi yanniSThasvaduHkhopadhAya kavyApAravirahAnukUlavyApArastadapAdAnakaM svakarmakarakSaNamiti vaktavyam / ghaTAdyacetanakarmakaM ca rakSaNaM vinAzopaarunserer varahagarbha nirvAcyam / 'yavebhyo gAM vArayati kUpAdandhaM vArayati' ityAdau "vAraNArthAnAma " ityanena yavakUpAderapAdAnatvam kAraNaM kriyApratiSedhastadarthakadhAtuyoge IpsitaH -- tatrakriyAjanyaphalabhAgitayA tattatkriyAkarturabhipreto'pAdAnamiti sUtrArthaH, kriyA ca bhakSaNagamanAdirUpA, tAtparyavazAt kvacit kasyAzcit pratiSedho vArayatyAdinA bodhyate, pratiSedhaH kartutvAbhAvAnukUlavyApAraH / kartRtvAjakaM vyAghrAdi, tat=apAdAnaM bhavati ityaparaH sUtrArtha: / tatra prathamena sUtrArthena vIramuddizya vyAghrAdvibheti ' itiprayogopapattiH, dvitIyena sUtrArthena 'dasyumyo rakSati itiprayogopapattiriti vivekaH / aniSTAnAM nAnAtvenA'nugatasvarUpamAha- aniSTamiti / 7 nanu ' kaNTakAdAtmAnaM rakSati ' ityAdisthaLe tatkaNTakAditaH kasyApi duHkhameva prasiddhaM nAsti yena tAdRzaduHkhanivRtyanukUlavyApArArthakadhAtuyoge kaNTakAderapAdAnatvaM syAdityAzaGkate - yajjanyamiti / uttaramAha - tarheti, yathA yaniSTha: - kaNTakaniSThaH straduHkhopadhAyakaH = svaduHkhajanako vedhanarUpo vyApArastAdRzavyApAravirahA ( nivRtya ) 'nukUlo'pasaraNAdirUpo vyApAra eva tadapAdAnakam== kaNTakAdyapAdAnakaM svakarmakarakSaNaM tatrAstIti tAdRzatrANArtha karakSadhAtuyogena aniSTajanakakaNTakAderapAdAnatvaM prAptamityarthaH kiM cAtra prayojyatvaM paJcamyarthastadanvayasya duHkhe bAdhepi duHkhasaMbhAvanAyAM na bAdha iti tAdRzasaMbhAvanayaiva svarakSaNaM kaNTakAdita Ava-zpakamiti jJeyam / nanu cetanagatAniSTasaMbhavAttasya rakSaNaM saMbhavati ghaTAdyacetanasya svaniSTameva bhayAdikaM na saMbhavatIni kathaM tadrakSaNamupapadyeta tAdRzadhAtuyoge ca kathaM kasyacidapAdAnatvaM syAdityAzaGkyAha-- ghaTAdIti / vinAzopadhAyakavyApAravirahagarbhamiti- yanniSThavinAzopadhAyakavyApAra nivRttyanukUlavyApArastadapAdAnakaM ghaTAdirakSaNamiti vAcyaM yathA bAlaniSTho yo ghaTavinAzajanaka vyApArastannivRttyanukUlavyApAra eva bAlApAdAnakaM ghaTarakSaNamastIti bAlasyApAdAnatvaM prAptamiti ' bAlAd ghaTaM rakSati ' ityAdiprayogaH saMbhavatItyarthaH / bAlakartRkaghaTanAzAnukUlavyApAraM niruNaddhi ' iti zAbdabodhaH / 8 prayogAntaramudAharati-- yavebhya iti / tadarthakadhAtuyoge vAraNArthakadhAtuyoge / tattatkriyAjanyaphalabhAgitayA vAraNAdikriyAjanya vibhAgarUpa phaLabhAgitayA ( vAraNena yavebhyo gorvibhAgo bhavati ) tattatkriyAkartuH = trAraNAdikriyAkarturabhipreto yavAdirapAdAnaM bhavati, kUpopyandhapratiyogikavibhAgarUpaphalabhAgitvena rUpeNa vAraNakarturabhipreta eveti vijJeyaH / kriyApratiSedhaH " ityatratyakriyApadArthamAha- kriyeti / pratiSedhapadArthamAha- pratiSedha iti, yena vyApAreNa "Aho Shrutgyanam" (493 ) Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ paJcamIkArake- bhAvarUpadhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitayA gavAndhAdeH karmatA / yavAdipadottarapaJcamyA yavAdigatatvene cchAviSayaphalakatvaM bhakSaNAdau pratyAyyate, icchA ca bhakSaNAdikriyAkartRgavAdiniSThA tadarthe'ntarbhAvanIyA: evaM coktasthale yavakUpAdiniSThatvena gavAnvAdIcchAviSayo yo galAdhassaMyogottaradeza saMyogAdirgavAdiniSTatattatphalakavyApAravizeSakartRtvAbhAvAnukUlavyApArAnukUlakRtimAnityAkArako bodhaH / andhAderyadyapi kUpagamanatvAdinA necchA tathApyabhimukhadezagamanatvAdinA kUpagamanAdaricchA vartata eveti, vastugatyA yaH kUpAdidezastadgatatvena kriyAjanyasaMyogasya tadicchAviSayatvamakSatameva / na ca prakRte yavakUpAdiniSThaphalavizeSajanakatvameva pazJcamyarthostu kimicchAntarbhAveneti vAcyam, yatra caitrAdernAntarIyakatayA viSabhojanAdikaM prasaktaM na tu svecchAtastatra tadbhojana virodhivyApArakartari caitraM viSAdvArayati ' iti na prayogo'pi tu ' saviSAnnAdvArayati ' ityAdireva tatra pUrvaprayogavAraNAya sUtrakRtA IpsitaH " ityatra sanpratyayenecchopadAnAt, ata eva yad yavAdikaM kenApi ( 494 ) "L 8 gavAdau bhakSaNAdikartRtvaM nivarteta sa eva vyApAraH pratiSedhaH / tathA ca vAraNaM hi kartRtvAbhA vAnukUlavyApAra eva tatra dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM kartRtvAbhAvastAdRzaphalAzrayatayAH gavAndhAdeH karmatvamityAha - kartRtvAbhAvarUpa iti / paJcamyarthamAha- yavAdIti, yavAdigatatveneti tRtIyArthaH prakAratvam, yavAdigatA yecchA tAdRzecchAviSayIbhUtaM phalaM galAdhassaMyogAdirUpaM tatphalakatvaM bhakSayAdau paJcamyA pratyAyyate - yavAdigalAdhaH saMyogaphalakaM bhakSaNamityarthaH / tadarthe= uktapaJcamyarthe / ukta prayogayorvAkyArthasvarUpamAha - evaM ceti / gavAdiniSTheti - gavAdiniSTho yastattatphalakanyA"pAravizeSaH-galAdhassaMyogottaradezasaMyogAdiphalako bhakSaNagamanAdivyApArastatkartRtvAbhAvAnukUlavyApAro vAraNavyApArastadanukUlakRtimAn vArako caitrAdirityarthaH / nanu nAndhaH kUpamuddizya gacchati yenAndhasya kUpagamanecchA syAdityAzaGkyAha---andhAderiti / atra svamatamAha-vastugatyeti / yaH =abhimukhIbhUtaH / tadicchAviSayatvam = andhecchAviSayatvam / ae nanu paJcamyA bhakSaNAdau pratIyamAnasya yavAdigatatvene cchA viSayaphalakatvasya yat paJcamyarthatvaM AptaM tanna yuktamicchAntarbhAvasya vyarthatvAditi vAraNe yad yavakUpAdiniSThavibhAgarUpaphalasya janakatvaM tadeva paJcamyartho yukta ityAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha - yatreti, na prayogaH " ityatra bhavatIti zeSaH / pUrvaprayogavAraNAya = ' caitraM viSAdvArayati ' itiprayogavAraNAya / sUtrakA - reNecchAyA upAdAnAdasmAbhirapi pUrvaprayogavAraNAya paJcamyarthe icchAyA antarbhAvaH kRtaH, anyathA saviSAnna bhojanavAraNenAnnAdiva viSAdapi bhakSakasya vibhAgo jAta eveti tAdRzavibhAgajanakatvasya vAraNavyApAre sattvAt ' caitraM viSAdvArayati ' ityapyuktasthale prayogaH syAt na caitadiSTam / icchAntarbhAve coktasthale viSagatatvene cchAviSayaphalakatvaM bhakSaNe nAstIti na ' viSAdvArayati "Aho Shrutgyanam" Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtopayogetyAdisUtrodAharaNam ] vyutpattivAdaH / ( 495 ) na muktaM tatkarmakabhojanAprasiddhAvapi bhojanaphale saMyogavizeSe tadyavAdigatatvenecchAviSayatvaprasiddhayA tadyavAda " gAM vArayati ' ityAdiprayogopapattiH / evaM ca tatra bhakSaNAdau tadyavAdikarmakatvagavAdikartRkatvobhayAbhAvabodhAya keSAM cit prayAso'nAdeya eveti / 6 paNDitAta purANaM zRNoti upAdhyAyAdvedamadhIte rAmAdadhIta saMdezaH ' ityAdAvAkhyAtuH " AkhyAtopayoge " ityanenA'pAdAnatA, tatra prakRtyarthapaNDi - tAdikartRkoccAraNAdhInatvaM pazcamyarthaH, tasya ca zravaNoccAraNArthavizeSajJAnAdikriyAyAmanvayaH / 7 " G > mRtpiNDAd ghaTo jAyate ' ityAdau "janikartuH ityanenApAdAnatvama, tatra prakRtitvaM na vikAritvam - prakRtivikRtibhAvAbhAvepi "prAk kekayIto bharatastato'bhUt "" vAyorjAtaH ' ityAdau paJcamIdarzanAt. na hi sutavapuSo mAtApitRzarIravikAratvamapi tu tadIyazukrazoNitAdivikRtitvameva zukrazoNitAdeH zarIrasthatvepi malamUtrAdekhi zarIrAvayavatvAbhAvAt tadavayavArabhyatvasyaiva tadvikAratArUpatvAt / *" Kan " Aho Shrutgyanam" 6 iti prayogApattiH, saviSAnnagatatvenecchAviSaya phalakatvaM bhakSaNe'stIti saviSAnnAdvArayati ' iti prayoga upapadyate ityarthaH / icchAntarbhAvasya phalAntaramAha- ata eveti / saMyogavizeSe = galAdhassaMyoge / bhojanakarmatvAsaMbhavepi bhojanecchAviSayatvaM tu saMbhavatyevetyarthaH / evaM ceti - yatra yadyavAdikarmakabhojanamaprasiddhaM tatra bhakSaNAdau tadyavAdikarmakatvasya gavAdikartRkatvasya cAbhAvabodhanAya yaH khalu prayAsavizeSaH sa na grAhyaH vyartha eva-uktarItyA makSaNaphale galAdhassaMyoge icchAviSayatvasattvepi bhakSaNe tadUyavAdikarmakatvagavAdikartRkatvayoramAvaH svayameva pratIyate iti tatpratItyarthaM prayAsavizeSasya vyarthatvAdityarthaH / prayogAntaramudAharati- paNDitAditi / AkhyAtuH = vaktuH paNDitAdeH / tasya = uktapaJcamyarthasya / zravaNeti - ' purANaM zRNoti ' ityatra zravaNakriyAyAM paJcamyarthAnvayaH, 'vedamadhIte, ityatroccAraNakriyAyAM paJcamyarthAnvayaH - upAdhyAyakartRkoccAraNasadRzacchAtra kartRkoccAraNasyaivAdhyayanapadArthatvAduktamuccAraNeti, ' adhItasandezaH ' ityatrArthavizeSaviSayakajJAnakriyAyAM paJcamyarthAnvayaH, tathA ca ' paNDitakartRkoccAraNAdhInazravaNAzrayaH ' " rAmakartRko cAraNAdhIna saMdezaviSayakajJAnA' ityAdiH zAbdabodhaH / zrayaH 3. prayogAntaramudAharati- mRtpiNDAditi / tatra = " janikartuH prakRtiH " itisUtre | janikartuH = jAyamAnasya / vikAritvam = upAdAnakAraNatvam / yadi sUtre prakRtipadenopAdAnakAragrahaNaM syAttadA kekayyA bharatopAdAnatvAbhAvAd vAyozca rogAdyupAdAnatvAbhAvAt ' kekayItaH ' 'vAyo:' ityAdau paJcamI na syAdityarthaH / upAdAnatvAbhAvamevAha- na hIti / vikAra Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 496 ) sAdarza - [ paJcamIkArake 6 jAve na ca tatra hetupaJcasyeva nA'pAdAnapaJcamIti vAcyam, RNaguNAtiriktahetau paJcamyanuzAsavirahAt, anyathA ' dugdhAda dadhi jAyate '' mRttikAbhyo ghathe zRGgAd dhanurjAyate ' ityAderapi hetupaJcamyaivopapattau "janikartuH " ityAdisUtrasyaiva vayarthyApatteH, tasmAt kAraNatvameva prakRte prakRtitvam |' daNDAd ghaTo jAyate ' ityAdayApi prayogA iSyanta eva / ata evezvarasya dravyAdikAryAprakRtitvepi " yato dravyaM guNAH karma " ityAdau paJcamI / na ca prakRtipadena kAraNamAtravivakSAyAmapi kriyAyogAbhAvAdapAdAnapaJcamyanupapattiH. hetupaJcamI coktakrameNa prakRte'nupapannaiveti vAcyam, agatyA 'jAyate ' ityAdikriyAdhyAhAreNa tatra pazcamyA upapAdanIyatvAt / 'himavato gaGgA prabhavati' ityAdau " bhuvaH prabhavaH ityanenA'pAdAnatA, yatsaMbandhAt prabhavanam = prathamaH prakAzaH sa prabhavaH, prathamaprakAza eva prabhavatyarthaH / paJcamyarthaH saMbandhAdhInatvaM tAdRzakriyAyAmanveti saMbandhe ca himavadAdeH prakRtyarthasyAnvayaH / , 2 11 vikRtitvaM copAdeyakAryasvam / tadavayavArabhyatve satyeva kAryakAraNayoH prakRtivikRtibhAvo bhavati nAnyathetyAha- tadavayavAramyatveti / nigadavyAkhyAtoyaM granthaH / zaGkate - na ceti / uttaramAha - RNeti, RNasya hetutve " akartarvRNe paJcamI " itisUtreNa paJcamI bhavati ' zatAdvaddha: ' iti, guNasya hetutve " vibhASA guNe'striyAm " iti - sUtreNa pacamI " - jADayAdvaddha: : iti nAnyatra / vipakSe bAdhakamAha - anyatheti / prakRtamAhatasmAditiH / prakRte =" janikartuH prakRtiH " ityatra / asti coktasthale kekayyA bAyozca kAraNatvamiti paJcamI / daNDAditi - daNDasyApi kAraNatvena prakRtitvAd daNDapadAt paJcamItyarthaH * ata eva = prakRtipadena kAraNasyaiva grahaNAdeva, aprakRtitvepIti - nyAyamate paramAtmanaH prapaJcaM prati nimittakAraNatvenopAdAnatvAbhAvepi paramAtmabodhakAd yacchabdAt 88 yataH " iti paJcamI prAptetyarthaH / nanUktasUtre prakRtipadena kAraNamAtravivakSAyAmapi " janikartuH " ityanenotpattikAraNasyA'pAdAnasaMjJAmAtraM bhavati paJcamI tu apAdAne paJcamI " itisUtreNaiva vaktavyA sA ca kArakapaJcamI kArakatvaM ca kriyAyogAbhAve : na bhavatIti kathaM paJcamI syAt hetupaJcamI coktakrameNa RNaguNAtiriktapadArthasya hetutve naiva bhavatIti 66 88 yataH 19 ityatra << yataH " ityatra kathaM paJcamI syAdityAzaGkyAha-na ceti / parihAramAha- agatyeti, kriyAdhyAhAre hi tAdRzakriyAyogena kArakatvApattyA'pAdAnapaJcamyeva bodhyetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" prayogAntaramudAharati - himavata iti / prabhavanapadArthamAha-prathameti / tAdRza kriyAyAma = prathamaprakAzarUpaprabhavanakriyAyAm / saMbandhe himavato nirUpitatva saMbandhenAnvayaH tathA ca himavarasaMghanvAdhInaprathamaprakAzAzrayo gaGgeti zAbdabodhaH / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarkI yenAdarzanamicchatIti ] vyutpttivaadH| (497) 'upAdhyAyAdantardhatte chAtraH ' ityAdau " antauM yenAdarzanamicchati" ityapAdAnatA / antarddhi: antardhAnaM svaniSThAnyakartRkadarzanaviSayatAvirahoddezyako vyApAraH, evaM ca vyApArAnukUlatayA'nta naghaTako yatkartRkadarzanaviSayatAvirahoddezaH so'pAdAnamiti sUtrArthaH / uktasthalIyapazcamyA antardiyaTakadarzanAnvayi kartRtAnirUpakatvamevArtha ityupAdhyAyakartRkadarzanaviSayatAyA yaH svaniSTho'bhAvasta. duddezyakavyApArakartA chAtra iti ttraanvybodhH|| idaM tu bodhyam- 'asmAdayaM dIrghaH' 'asmAdayaM tAraH' ityAdau nApAdA. napaJcamI- daiAdyavadherapAdAnatvasyAnanuzAsanAt / " dhruvamapAye'pAdanam ityanena hyapAye-vibhAgarUpakriyAyAM kriyAntarajanyavibhAge ca yadavadhibhUtaM tasyA'pAdAnatvaM vidhIyate na tvavadhimAtrasyaH / yadi cApAyapadaM vastumAtropalakSakamucyate tadA tadupAdAnamanarthakaM syAt / ___ atha tatpadena kriyAmAtramupalakSyate - asmAd dIrghaH' ityAdau ca ' bhavati / ityadhyAhArya dIrghabhavanaM ca dIrghataiveti kriyAyAH sAvadhitvam , Avazyakazca prayogAntaramudAharati-- upAdhyAyAditi / svaniSTheti- svaM chAtraH, chAtraniSThA yopAdhyAyaH kartRkadarzanaviSayatA tadabhAvAnukUlo vyApAro'ntardhAnam / sUtrArthamAha- evaM ceti / vyApArAnukUlatayA-vyApArInukUla itiyAvat, uddezavizeSaNam / saH=upAdhyAyAdiH / uddeza: icchA sA ca chAtrasya svaniSThA yopAdhyAyakartRkadarzanaviSayatA tadabhAvoddezyako yo'ntardhAnavyApArastAdRzavyApArAnukUlAsti- antardhAnanyApAra prati upAdhyAyakartRkadarzanaviSayatAvirahavi: SayakecchAyAH kAraNatvAt, etadevoktam- vyApArAnukUlatayetyanena / paJcamyarthamAha-ukteti, upAdhyAye yA darzanakartRtA tanirUpakatvaM darzanakriyAyAmevetyarthaH / zAbdabodhasvarUpamAhaupAdhyAyakartRketi, "upAdhyAyakartRkadarzanaviSayatAyAH" ityasya 'upAdhyAyaniSTakartRtvasya nirUpakaM yaddarzanaM tadviSayatAyAH / ityarthaH / viSayAntaramAha- idamiti / deAdyavadherapAdAnatyAbhAve hetumAha- dhruvamiti / apAyapadArthamAi- vibhAgeti / anarthakamiti-apAyapadasya vastumAtropalakSakatve vastumAtranirUpitAvadherapAdAnatvaM syAt tatrAvadheH kiMcidvastunirUpitatvameva saMbhavati na cA'vastunirUpitatvamapi yenA'vastuvyavacchedakatvAtsArthakyaM syAditya'pAyapadasya vastumAtropalakSakasve vyavacchedakatvAbhAvAdAnarthakyameva syAdityarthaH / zaGkate- atheti / satpadena apAyapadena, na vastumAtramiti zeSaH / sAvadhitvamiti'dIrghatA hi sAvadhikaiva bhavati kiMcinnirUpitatvAditi dIrghatArUpAyA dIrghabhavanakriyAyA api sAvadhitvaM prAptameveti dIrghabhavanarUpasAvadhikakriyA nempitAvadhitvamidaMpadavAcyasya prAptamiti 'asmAdayaM dIrghaH / ityatrA'pAdAnapaJcamI yuktaivetyarthaH / atra kriyAdhyAhArAvazyakatAmAha "Aho Shrutgyanam" Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 498 ) sAdarza: [ paJcamIkArake L kriyAdhyAhArastadyogamantareNa kArakatvasyA'nirvAhAt / evam balAhakAdvidyotate vidyut ' ityAdau dyotanAdikriyAyAH sAvadhikatvaviraheNa ' nisRtya ityadhyAhiyate / ata eva naitadapAdAnaM nirdiSTaviSayamapi tUpAttaviSayamiti vaiyAkaraNAH / nirdiSTatvam = uccaritatvam / upAttatvam - adhyAhRtatvam / viSayaH =avadhitvanirUpakaH / nissaraNaM ca vibhAga evetyuktasthale'ghyAhata kriyAyAH sAvadhikratvamiti cet ?, evaM sati ' vRkSAt patati ' ityAdI vRkSAderasaMgrahaH / tatrApi vibhAgakriyA'dhyAhiyate iti cet, tatra nirdiSTaviSayatAmavAdavirodhaH / evam 'asmAd dIrghaH ' ityAdAvapi kriyAdhyAhAre tatsamazIle ' mAthurA: saumya ADhyavarAH' ityAdAvapi kriyAyA adhyAharaNIyatayA tatrA'pAdAna 7 ityapA Avazyaka iti / tadyogam = kriyAyogam / evamiti - nissaraNasya vibhAgarUpatvena sAvadhitvaM prAptamiti tAdRzanissaraNanirUpitAvadhibhUtasya balAhakasyApAdAnatvaM prAptaM tena ca paJcamItyarthaH / ata eva = nisRtyetikriyAdhyAhArAdeva / etadapAdAnam = ' balAhakAt ' dAnam / nirdiSTatvAdInAM svarUpamAha - nirdiSTatvamiti / nirdiSTa uccarito viSayo'vadhinirUpako yasya tagnirdiSTaviSayamapAdAnam, upAtto'dhyAhRto viSayo'vadhi nirUpako yasya tadupAttaviSayamapAdAnamityarthaH / upasaMharati- nissaraNaM ceti / uktasthaLe - 'balAhakAdvidyotate vidyut ityatra / adhyAhRtakriyAyAH = nisRtyetya'dhyAhRtapadabodhyanissaraNakriyAyA vibhAgarUpatvAt sAvadhikatvamasti, " dhruvamapAye'pAdAnam " itisUtrasya ca apAye - sAvadhika kriyAyAM dhruvamapAdAnasaMjJam ' ityarthaH saMpannaH, nissaraNakriyA ca sAvadhikevetyatra balAhakapadAdapAdAnapaJcamyeveti bhAvaH / evaM sUtravyAkhyAne'nupapattimAha- evamiti / asaMgraha iti- patanaM hya'dhodezasaMyoga eva sa ca na sAvadhika iti ' vRkSAt patati ' ityatra vRkSasyA'pAdAnatvaM na syAdityarthaH / nanu tatrApi = ' vRkSAt patati ' ityatrApi ' vRkSAd vibhajya patati ityevaM vibhAgakriyAdhyAhAraH kartavyo vibhAgasya sAvadhikatvena vibhAganirUpitAvadhitvAd vRkSasyA'pAdAnasvamityAzaGkyAha- tatrApIti / uttaramAha- tatreti / 'vRkSAt patati ' ityatra vRkSasya nirdiSTaviSayA'pAdAnatvamucyate kriyAdhyAhAre satyupAttaviSayatvaprAptyA nirdiSTaviSayatvaM na syAdivyarthaH / * vRkSAt patati ' ityatra svAvadhikavibhAgajanakatvasya paJcamyarthatvAzrayaNena vRkSAva. dhikavibhAgajanakapatanavyApAravAn etAdRzazAbdabodhodayasaMbhavAt tadartham vibhajya ' iti - kriyAyA adhyAhArApekSAyA amAvAdetasyA'pAdAnasya nirdiSTatriSayatvamupapadyate / L 6 > evamiti - yadi ' asmAd dIrghaH' ityatra kriyAdhyAhAraH syAttadA tattulyatvAt ' mAthurAH -sodhnebhya ADhyatarAH ' ityatrApi kriyAdhyAhAraH syAdeva tathA cAsyopAtaviSayopAdAne'ntarbhAvaH syAdityupAttaviSayasyA'pekSitakriyasya cA'pAdAnasya vizeSo na syAttathA cA'pAdA "Aho Shrutgyanam" Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apAdAnavaividhyam ] vyutpttivaadH| (499) syA'pekSitakriyArUpasyopAttaviSayAntarbhAvaprasaGga iti tAdRzA'pAdAnayoravizeyApattiH / evaM ca "upAttaviSayaM kiMcinirdiSTaviSayaM tthaa| apekSitakriyaM ceti tridhA'pAdAnamucyate // " itizAbdikavibhAgavirodhaH / __ athA'pAyapadena kriyAsAmAnya kriyAjanyavibhAgazca vivakSita evaM ca 'vRkSAt patati' ityAdau na vibhAgAtmakakriyAdhyAhAra iti tadapAdAnamapiM nirdiSTaviSayam / yatrA'pAdAnatAnirvAhArthameva kriyAdhyAhAraH 'balAhakAt' ityAdau tadapAdAnamupAttaviSayam, yaMtra vAkyasamAptyarthaM tadadhyAhArastata eva cA'pAdAnatAnirvAho yathA 'mAthurAH saunnebhyaH' 'asmAd dIrghaH' ityAdau tatrApakSitakriyatvamiti cet ?, evamApa 'ayamasmAttAraH' ityAdAvagatiH- tatrAhi tAratvaM jAtirjAtezca na sAvadhikatvamiti kuto'pAdAnatA / anyathA ' ayamasmAd gauH' ityAdyApattiH / na ca jAterapi tAratvasya' ayamasmAttAraH / itipratItibalA bhavatyeva sAvadhikatvamiti vAcyam, yadeva hyekApekSaM tAratvaM tadevAnyApekSaM mandanasya tridhAvibhAgakaraNaM virudhyetetyarthaH / saMgrAhakazlokamAha- upAttamiti, upAttaviSayamapAdAnaM yathA- 'balAhakAdvidyotate vidyut / iti, nirdiSTaviSayaM yathA 'vRkSAt patati , iti, apekSitakriyaM yathA- 'mAthurAH saunnemya ADhayatarAH ' 'asmAd dIrghaH' ityAdi, atrA'stItyAdikriyAyA apekSAsattvAt / (etadbhAgatrayavaizA cAgrimavAkye draSTavyam ) / zakate- atheti / phalamAha- evaM ceti, tathA. ca ' vRkSAt patati / ityatra kriyAsAmAnyamastyeveti vibhAgAtmakakriyAdhyAhAraM vinavA'pAdAnatvaM prAptamityarthaH / upAttaviSayamapAdAnamAha- yatreti / atra 'nissatya ' itivibhAgAtmakakriyAyA adhyAhAraH / apekSitakriyamapAdAnamAha- yatreti / tadabhyAhAraH kriyAdhyAhAraH / tataHvAkyasamApsyarthAdhyAhatakriyAtaH / mAthurAH saunnebhya ADhayatarAH' ityAdau santItyAdi kriyAdhyAhAraM vinA vAkyasamAptireva nAsti / uttaramAha- evamapIti / bhagatiH idaMpadavAcyasyA'pAdAnatvopapAdanagati - stItyarthaH / 'mAthurAH' ityatrADhayataratvasya sAvadhikatvena sodhnAnAmapAdAnatvaM saMbhavati asmAd dIrghaH' ityatra dairdhyasya sAvadhikatvAdidaMpadavAcyasyApAdAnatvaM saMbhavati 'ayamasmAttAraH / ityatra tu tAratvaM jAtireva tasyA sAvadhikatvAsaMmavAt kriyAdhyAhAre satyapi idaMpadavAcyasyApAdAnatvaM na saMbhavati pUrvatra hi kriyAM vinA kArakatvarUpA'pAdAnatvaM na. saMbhavatIti kriyAdhyAhA rApekSA na tu sAvadhikatvArthamiti vizeSaH / agatimevopapAdayati- tatra hItyAdinA / anyathAjAterapi sAvadhikatve / sAvadhikatvamasti na veti pratItisiddhameveti vaktavyamityAzayenAzaGkatena ceti / jAterapi tAratvasyeti- jAtibhUtasyApi tAratvasyetyarthaH / uttaramAha--- yadeveti / sama "Aho Shrutgyanam Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: (500 ) [ paJcamIkArake - tvaM - samaniyatajAtidvayAnabhyupagamAt samaniyatAbhyupagame jAtisaGkaraprasaGgAt vayA ca tAratvAdeH sAvadhikatve svApekSayA yastArastamapekSya svasmin mandavyavahAra iva tAravyavahAropi syAt svApekSayA yo mandastamapekSya tAravyavahAra - vata tamapekSya svasmin mandavyavahAropi syAt / atha tadapekSayA tAra vyavahArastatsajAtIyatve sati tatsAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakajAtimattvamavalambate'to na svApekSayA yastArastadapekSayA tAkhyavahAro'nyApekSayA tArepi bhavatIti cet ?, tarhi ' asmAttAraH ' ityatra sAjAtyasamAnAdhikaraNasAkSAtkAra maitibandhakatAvacchedaka jAtirUpatArapadapravRttinimitaghaTaka sAjAtye sAkSAtkAre ca paJcamyarthAnvayo vAcyastAvataiva darzitAtiprasaGgavAraNa saMbhavAt / tatra sAjAtyaM tadvRttizabdatvajAtistasyAH sAkSAtkArasya cana sAvadhikatvamiti na sAvadhikatvarUpama'pAdAnatvaM tatra pazJcamyarthaH / niyateti yadapekSayA tAratvaM tadapekSayaiva mandatvamiti samaniyatasya = ekanirUpitasya jAtidva yasya = tAratvamandatyayorasvIkArAt, ekApekSaM yadeva tAratvaM tadanyApekSameva mandatvamiti siddham / samaniyatAbhyupagame jAtisAMkaryeNa tAratvamandatvayorjAtitvameva na syAt, sAMkarye ca tannirU pitaM yatra tAratvaM na tatra tannirUpitaM mandatvaM yatra ca tannirUpitaM mandatvaM na tatra tannirUpitaM tAratvaM atra ca tannirUpitameva tAratvaM mandatvaM ceti sAMkarya syAdevetyarthaH / tAratve sAvadhikatve doSamudghATayati - tathA ceti, tAratvAdeH sAvadhikatvenAvadhimAtrApekSitva prAptyA yasmin yadakSayA tAravyavahArastasmin tadapekSayApi mandavyavahAranirodho na syAdeva kiMcidavadhimAtrApekSitvAt, tAravyavahAre yasyAvadhitvaM tasya mandavyavahAre nA'vadhitvamityatra vinigamanAbhAvAditi bhAvaH pratibhAti / zaGkate - atheti / yathA zaGkhadvayadhvanidvaye zaGkhadhvanityena sAjAtyamasti tatra yasya dvitIyazaGkhadhvanisAkSAtkArapratibandhakatvaM tasya tadapekSayA tAratvam / anyApekSayA 1 tArepi 1 tadapekSayA 2yastArastAdRza 2 tArApekSayA 1 tasmin na : tAravyavahAra ityanvayaH / uttaramAha-tati, sAkSAtkAra: pratyakSaM tacca svaviSaye zabde vipayatAsaMbandhena vartate iti viSayatAsaMbandhe sAjAtyasamAnAdhikaraNo yaH sAkSAtkArastatpratibandhakatAvacchedakIbhUtaM yajjAtirUpaM tArapadapra vRttinimittam ( sAjAtyasamAnAdhikaraNasAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakatvam ) tadghaTakasA jAtye sAkSAtkAre ca paJcamyarthasyA'pAdAnatvasyAnvayaH kartavyastAvataiva sAjAtye sAkSAtkAre ca paJcamyarthAnvayenaiva yadyapi darzitAtiprasaGgaH = yadapekSayA tAravyavahArastadapekSayA mandavyavahAra ityatiprasaGgo na saMbhavati - sAjAtye sAkSAtkAre ca paJcamyaryAnvayena tAdRzastra sAkSAtkAra pratibandhaka - sAkSAtkAra viSayasya dhvaneH svApekSayA tAratvApattyA tadapekSayA svasmin mandavyavahArasyaiva yogyatayA tAravyavahArasyA'yogyatvAt tathApi tatra = uktasthale asmin yattatsAjAtyaM tat tadvRtti "Aho Shrutgyanam" Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhitvavicAraH } vyutpattivAdaH / (501 ) na ca sAjAtyaghaTakajAteH sAvadhikatvAbhAvepi vRtteH sAvadhikatvamastyeva. evaM sAkSAtkAro vilakSaNaviSayitAzAlijJAnaM tadUviSayitA ca sAvadhikaiveti tatra paJcamyarthAnvayena sAmaJjasyamiti vAcyam, yato vRtteviSayitAyAzca svAdhAraviSayamatiyogitvameva na tu tadavadhikatvam, tadavadhikatvatatpratiyogikatvayorvastunorbhedAt, anyathA ghaTe vartate ' 'ghaTamavagAhate ' ityatra ' ghaTAdvartate C zabdatvajAtireva - anyadrUpasAjAtyasya vaktumazakyatvAt jAteH sAkSAtkArasya ca na sAvadhika saMbhavati apAdAnatvaM ca sAvadhikatvarUpameveti tatra = 'asmAttAra: ityatra nA'pAdAnatvaM paJcamyarthaH saMbhavatItyarthaH / Zhuan Jia nanu sAjAtyaM tadvRttizabdazvajAtiH " ityuktaM tatra sAjAtyaghaTakAyA vRtteH - Adheya 46 L vasya ( vRttitvasya ) sAvadhikatvaM kiM na syAttathA sAkSAtkArarUpajJAnaniSThaviSayitAyAH sAvacikatvaM kiM na syAt sAvadhikatve ca tatraiva vRttau viSayitAyAM cApAdAnatvarUpapaJcamyarthasyAnvayaH saMbhavatyevetyAzaGkyAha- na ceti / atra viSayitA ityasya sthAne viSayatA " ityapi pAThaH / parihArahetumAha- yata iti, yathA ghaTe vartate rUpam ' ityatra svaM vRtti: ( Adheyatvam ) tadAdhAro rUpaM tadviSayaH ( tadAdhAraH ) ghaTa iti vRttau ghaTalakSaNasvAdhAraviSayapratiyogitvaM prAptam- ghaTasya rUpe AdheyatvarUpavRttitvasaMbandhenAnvayAt yasyAnvayaH sa pratiyogI bhavatIti saMbandhe tatpratiyogikatvasaMbhavAt, yathA 'bhUtale ghaTaH' ityatra saMyoge ghaTapratiyogikatvam / svaM viSayitA tadAdhAro jJAnaM tadviSayo ghaTastasya ghaTasya jJAne viSayitAsaMbandhenAnvayAd viSayitAyAM tAdRzaghaTapratiyogikatvaM prAptam, kiM vA pratiyogikapadasya nirUpitapadasthAnepi kacit prayogadarzanAn " svAdhAraviSayapratiyogikatvam " ityasya svAdhAravipayanirUpitatvam ' ityarthaH atrApi svaM vRcistadAdhAro rUpaM tadviSayo ghaTastAdRzaghaTanirUpitatvaM rUpaniSThAdhe yattvalakSaNavRttAvastyeva viSayitApakSe ca svaM viSayitA tadAdhAro jJAnaM tadviyo ghaTastAdRzaghaTAdilakSaNaviSaya nirUpitatvaM ca jJAnaniSThaviSayitAyAM suspaSTamevetyarthaH / nanu -svAdhAraviSayapratiyogikatvaM svAdhAraviSayAvadhikatvasvarUpamevAstu tathA ca ' ayamasmAt tAraH " ityatra na paJcamyanupapattirityAzaGkyAha- tadavadhikaravatatprati yogikatvayoriti, yathA vRkSAt parNa patati ' ' vRkSAdvibhajate ' ityAdau vibhAge vRkSAvadhikatvamasti na tu vRkSapratiyogikatvaM parNAdipratiyogikatvaM cAsti na tu parNAdyavadhikatvaM tadavadhikatvatRtpratiyogitvayoraikye svayaM vyatireko na syAditi parNAdeH pratiyogitvenAvadhitvaprAptau parNAdipadAdapi paJcamI syAd na caitadiSTamiti tadavadhikatvataspratiyogi katvayornaikyaM saMbhavatIti bhAva: : bhedazca svAnubhavasAkSika eka, 'avadhikatvaM cAvadhibhUtapadArthanirUpitaM bhavati na ca pratiyogikatvaM tathA mavatItyapi vijJeyam // svayamapi vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, yadi vRtteH svAdhAraviSayapratiyogikatvaM svAdhAraviSayAvadhika rUpameva syAttadA 'ghaTe vartate ' ityasya sthAne ghaTAdvartate ityapi syAd ghaTasya C "Aho Shrutgyanam" 8 29 7 8 88 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (502) sAdarza: [paJcamIkArake'ghaTAdavagAhate ' itiprayogasya ghaTasyA'pAdAtvena durvAratvAt, ata evaM pratiyogitAyA apAdAnatvAnAtmakatayA'nyAdizabdayoge pratiyogivAcakapadAt paJcamI sUtrAntareNAnuziSTA pratiyogitvasyAupAdAnatArUpatve tdvaiyrthyaaNptteH| athAnyAdizabdArthabhedAdeH kriyAtvAbhAvena kArakatvAsaMbhava iti muniH sUtrAntaraM praNinAyeti cet ?, tat kiM tArAdighaTakavRttyAdeH kriyAtvamanumanyate bhavatA ? tasmAdatra paJcamyupapAdakaM sUtrAntaramanusartavyamiti / / . "guNo dravyAd bhinnaH' ityAdau "anyArAt " itisUtreNeva paJcamIanyapadasyA'nyAryakapadaparatvAditi bahavaH / na cAnyapadena tadarthakatvavivakSaNe tatsamAnArthaketarapadopAdAnavaiyaryamiti vAcyam, anyetarapadayorekasyA'nyonyAbhAvaviziSTArthakaparatvAt. aparasya pRthaktvarUpaguNaviziSTArthakaparatayopAdAnasArthakyAt / "pRthagvinA " ityAdisUtre pRthakapadopAdAnaM tayoge vaikalpi. vRttvavadhitvenApAdAnatvApatteH, yadi ca viSayitAyAH svAdhAraviSayapratiyogikatvaM svAdhAraviSayAvadhikatvarUpameva syAttadA 'ghaTamavagAhate ' ityasya sthAne ' ghaTAdavagAhate' ityapi prayogaH syAt. na caivaM bhavatItyarthaH / pratiyogitAyA apAdAnatvA'svarUpatve vinigamanAmapyAha- ata eveti / pratiyogitAyA apAdAnatvAnAtmakatve'vadhiyAnAtmakatvamapi prAptameva / sUtrAntareNa= " bhanyArAditara " ityAdisUtreNa / pratiyogitvasyA'pAdAnatArUpatve ! ghaTAdanya' ityatra " apAdAne paJcamI " itisUtreNeva paJcamyupapattyA "anyArAt" itisUtraM vyarthameva syaadityrthH| ___ nanu na khalu pratiyogitA vapAdAnatAsvarUpA nAstIti pratisaMdhAya bhagavatA pANininA 'nyAdizabdayoge paJcamIvidhAnArtham " anyArAditara " ityAdisUtraM praNItaM kiM tva'nyAdizabdArthabhedAdeH kriyAtvAbhAvena tadyoge kArakatvAsaMbhavAt kArakavibhaktirUpAyA apAdAnapaJcamyA asaMbhavAdevetyAzaGkate- atheti / uttaramAha- takimiti / yena tAdRzatAdRzatAratvAdirUpakriyAyogAdatrA'pAdAnapaJcamI syAditi zeSaH / atra='ayamasmAttAraH ' ityatra, sUtrAntaram - "lyanlope karmaNyadhikaraNe ca " iti vArtikam, tathA ca ' ayamimamapekSyatAraH ' ityarthe lyablope iti vArtikena karmavAcakedaMpadAt paJcamyA 'ayamasmAttAraH' itiprayogaH saMpana ityarthaH / tasmAt uktarItyA sUtrAntareNa paJcamyAH prApyasaMbhavAditi / prayogAntaramudAharati- guNa iti / " anyArAt" itisUtre'nyapadamanyArthakapadaparaM bhinnapadaM cAnyArthakameveti tadyoge paJcamI prAptetyarthaH / zaGkate- na ceti / tadarthakarava=anyArthakatva / uttaramAha- anyetareti / anyonyAbhAvo hi bhedaH pRthaktvaM ca guNa iti vizeSaH / nanu " bhanyArAditara " itisUtrasthayoranyetarazabdayormadhye ekasya pRthaktvaviziSTArthaparatve hi punaH "pRthagvinA " itisUtre pRthapadopAdAnamanarthakaM syAdityAzakyAha- pRthandhinati / svamata "Aho Shrutgyanam" Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvetarapadayorvicAraH ra: ] vyutpattivAdaH / (503 ) katRtIyopapattyartham / vastutastatra pRthakpadamAsAhityArthakaM na tu guNavadarthakam dunoti candrAt pRthagapyanaGgaH " ityudAharaNe'sAhityasyaiva pratIteH / 6 na cAnyAdipadaM nA'nyonyAbhAvArthakaM kiM tu pRthaktvarUpaguNaviziSTArthakaM. tathA sati 'ghaTaH paTo na ' ityAdAvapi naJastadarthakatayA tadyoge paJcamyApatteH, na ca tadviziSTArthakapadaparam- tasyApi viziSTArthavAcakatvAt, naJpadaM ca na tathA tadupasthitAbhAvasya nAmAntarAyeM bhedAnvayasaMbhavena lAghavena tasya dharmamAtravAcakatvAditiM na tadyoge paJcamIprasaGga iti vAcyam, 'dravyAd gaNasya bhedaH' ityAdI paJcamInirvAhAya bhedArthakapadasyaivopAdeyatvAt anyAdipadasyApi vAcyavizeSaNabhedArthakatvAdityA'cAryAnusArimatam 1 tatra anyonyAbhAvavAcakapadasya paJcamyanupayogitve ' dravyAdanyo guNaH ' ityAdau paJcamyanupapatteH, guNAdau pRthaktvarUpaguNAsaMbhavenA'nyonyAbhAvasyaivAnyapadArthatvAt / anyonyAbhAvArthakapadamAha - vastuta iti / tatra" pRthagvinA " itisUtre | guNavadarthakam = pRthaktvaguNaviziSTaparam / ukte vinigamakamAha- dunotIti / navanyAdipadam (anyaminnAdipadam ) pRthaktvarUpaguNaviziSTArthakameva nasvanyonyAbhAvArthakaM tathA sati = anyAdipadasyA'nyonyAbhAvArthakatve naJopi tadarthakatayA = anyonyAbhAvArthakatayA tadyoge = naJyoge 'ghaTaH paTo na ' ityAdAvapi ghaTAdipadAt paJcamI syAditi nAvyAdipadamanyonyAbhAvArtha kam, na cApya'nyAdipadaM tadviziSTArthakapadaparam-anyonyAbhAvaviziSTArthakapadaparaM tasyApi = itara zabdasyApyanyonyAbhAvaviziSTArthavAcakatvenA'nyapadopAdAnavaiyarthyaprasaGgAt, naJpadaM ca na tathA=anyonyAbhAvaviziSTArthakaM kiM tvanyonyAbhAvamAtravAcakameva tadupasthitAbhAvasya=naJpadopasthitAbhAvasya nipAtArthatvena nAmArthe bhedena = pratiyogibhUta ghaTAdau svapratiyogitvasaMbandhenAnuyogibhUtapaTAdau ca svAnuyogitvena svAzrayatvena vA saMbandhenAnvayasaMbhavAt tasya==naJpadasya dharmamAtra = anyonyAbhAvamAtravAcakatvamiti na naJpadayoge paJcamyApattiH, pRthaktvarUpaguNaviziSTArthaka padasyA'nyonyAbhAvaviziSTArthakasyaiva ca padasya paJcamIprayojakatvAzrayaNAdityAzakyAha-- na ceti / parihAramAha - dravyAditi, 'dravyAd guNasya bhedaH ' ityAdau paJcamIprAptyarthaM dArtha padameva sUtre upAdeyamastIti sUtroktAnyAdipadaM vAcyavizeSaNa medArthakameva na pRthaktvarUpa - guNaviziSTArthakaM pRthaktvarUpaguNaviziSTArthaka pRthakpadasya sUtrAntare upAttatvAdityarthaH / atra prathamanacapadasthAne athapadapAThastu prAmAdika eva pratibhAti / uktapUrvapakSe svayamapi doSamudghATayati-tatreti / anupayogitve aprayojakatve / ' dravyAdanyo guNaH ' ityatra guNasAmAnye pRthaktvarUpaguNo na saMbhavatItyatrAnyapadasya pRthaktvavAcakatvamapi na saMbhavatItyagatyA'nyapadasyA'nyonyAbhAvavAcakatvametra svIkAryamityAha- guNAdAviti / nanu yadya'nyonyAbhAvavAcakapadayoge paJcamI syAttadA 'vaTaH paTo na' ityAdau naJpadayogepi paJcamI syAt naJpadasyApyanyonyAbhAvavAcakatvAdityAza 66 " Aho Shrutgyanam" Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (504) sAdarza: [paJcamIkArakeprayogasya paJcamIprayojakatve tatra nipAtAtiriktatvavizeSaNapravezenApi najyoge paJcamIvAraNasaMbhavAt / vastutastvanyonyAbhAvIyapratiyogitvarUpArthavivakSAyAM paJcamI, napadopasthApitAbhAvasya ca pratiyogitA na vibhattyA bodhyate- naarthe pratiyogitayaivA''dheyatvAtiriktavibhaktyaryAnvayastha vyutpannatvAt 'na caitrasya' ityAdI SaSTyAdyarthasya najarthapratiyogitvAdato na tadyoge paJcamI / / ___ atha pRthaktvaguNAnaGgIkartRmImAMsakamate sUtre'nyetarapadayorekataropAdAnavaiyayaM durim- uktarItyA sArthakatvAsaMbhavAditi cet ?, na- tanmatepyekapadasya prAdhAnyanA'nyonyAbhAvavAcakasyA'parapadastha cAnyonyAbhAvaviziSTavAcakasya saMgrAhakatayA sArthakyAt / na ca 'paTAd bhedaH' ityAdau kriyAyogAdapAdAnapaJcamyeva. dhAtUpasthApya. kyAha- anyonyAbhAvArthakapadaprayogasyeti, tatreti-nipAtAtiriktasyAnyonyAbhAvavAcakapadasya yoge paJcamI bhavatIti vakSyAmastathA ca naJpadasya nipAtatyAnna tadyoge paJcamyApattirityarthaH / svAbhiprAyamAha- vastuta iti, 'dravyAdanyo guNaH / ityAdau dravyAdAvanyonyAbhAvIyapratiyogitA vivakSitAstIti tAmAzritya paJcamI bhavati paJcamyA tAdRzapratiyogitAbodhasaMbhavAt. napadopasthApitAnyonyAbhAvasya pratiyogitA tu paJcamyA na bodhayituM zakyate- nArtha-abhAve mAdheyatvAtiriktavibhaktyarthasya pratiyogitArUpeNaivAnvayaH svIkriyate yathA ' na caitrasya ' ityatra SaSThayarthasvatvasya nanarthA'bhAve pratiyogitvenaiva rUpeNAnvayo bhavati- caitrIyasvatvapratiyogikAmAvasya pratIyamAnatvAt , paJcabhyarthasya ca naarthAbhAve pratiyogitvarUpeNAnvayA'saMbhavAt tadyoge= napadayoge 'ghaTaH paTo na ' ityAdau na paJcamyApattirityarthaH / 'grAmaM na gacchati / ityatra grAmavRttisaMyogAnukUlavyApArAbhAvasya pratIyamAnatvAdabhAve vRttitvasya pratiyogitAvacchedakatA. vacchedakatvena rUpeNAnvayosti ' bhUtale ghaTo nAsti / ityatra ca bhUtalavRttighaTAmAvasya pratIyamAnatvAdabhAve vRttitvasya pratiyogitAvacchedakatArUpeNAntrayosti na tu pratiyogivena rUpeNetyabhiprAyeNoktam-- AdheyatvAtirikteti / mImAMsakamatamuddizyAzaGkate- atheti / uktarItyeti-umayorapyanyetarapadayorekArthatvAdekasyAnarthakyamityarthaH / pariharati- neti / ekapadasyeti- anyetarapadayormadhye ekasyAnyonyAbhAvAcarubhedAdipadasaMgrAhakatayA sArthakyamaparasthA'nyonyAbhAvaviziSTavAcakabhinnAdipadasaMgrAhakatayA sArthakyamityarthaH / minnAdipadasya bhedaviziSTavAcakatvaM suspaSTameva / __ zaGkate- na ceti, 'paTAd bhedaH / ityatrA'pAdAnapaJcamyapi saMbhavatyeva bhedapadaprakRtibhUtabhidadhAtunA kriyAyA upasthitatvAditi "anyArAt" itisUtre'nyatarapadayormadhye'nyonyAbhAvavAcakabhedAdipadasaMgrAhakasyaikasyopAdAnamanarthakamevetyAzayaH / yadyapi dhAtUpasthApyakriyApadArthapratiyogitAyA apAdAnatArUpatve ' ghaTe vartate' ityatrApi ghaTasyApAdAnatvApattyA taduttaraM "Aho Shrutgyanam" Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamIprayogavicAraH] vyutpttivaadH| (505) padArthapratiyogitAyA apAdAnatArUpatve 'ghaTe vartate ' ityAdI paJcamIprasaGgasya paratvenAdhikaraNasaptamyAdinA bAdhAdevAnavakAzAt. abhAvIyavilakSaNapratiyogitAyA evaM vA tathAtvAt. "ghaTAdanyatvam' ityAdau cA'pAdAnatvAsaMbhavepyanyapadayogenaiva paJcamI tatrAnyapadAvizeSaNatayA bhAsamAnabhede eva paJcamyAnvayopagamAt na tu bhAvapratyayAt prAdhAnyena bhAsamAne tasmin . padArthaikadeze iva vRttyekadeze sasaMbandhike pratiyogisaMbandhAnvayasya vyutpattisiddhatvAditi vAcyam, prAdhAnyena bhAvapratyayAd bhAsamAnepyanyatve ghaTapaTAdipratiyogikaravAnvayavivakSayA 'ghaTAdanyatvam ' itiprayogAt tannirvAhAyaivA'nyetarapadadvayopAdAnAt / _ atha vA " dhruvamapAye" ityatrAvadhitvameva vivakSitaM na tu pratiyogitvamubhayAnugamakarUpAbhAvAditi 'paTAd bhedaH' ityAdI paJcamyupapattaye'nyetarapadopAdAnam / paJcamI saMbhavati tathApyatra paJcamyAH saptamyA bAdho bhavati paratvAditi nAtra paJcamIprasaGga ityAhadhAtUpasthApyeti / dhAtUpasthApyakriyApadArtha prati ghaTasya kArakatvena pratiyogitvaM vijJeyam / pakSAntaramAha- amAvIyeti / tathAtvAt apAdAnatArUpatvAt tathA cAnyAdipadaprayoge evA'mAvIyatAdRzavilakSaNapratiyogitAyAH pratIyamAnatvAdanyAdipadayoge paJcamI bhavati anyatra ca tasyA apratIyamAnatvAnna ' ghaTe vartate ' ityAdau paJcamyApattirityarthaH / prayogAntaramudAharati- ghaTAdanyatvamiti / atra kriyAyogAbhAvAdapAdAnatvAsamavaH / nanu 'ghaTAdanyatvam ' ityatrAnyapadodasthApitabhede paJcamyarthapratiyogikatvasya yadya'nvayaH syAttadA'nyapadayogenAtra paJcamo syAdapi na tvevaM saMbhavati-- bhavAnyapadottaratvapratyayArthabhedasyaiva pradhAnatvAt tatraiva paJcamyAnvayaH sthAnavanyapadopasthitabhede ityAzaGyAha- tatreti / mAvapratyayAt=tvapratyayAt / svapratyayasya bhAve sattvenAtra bhedabodhakatvaM jJeyam / tasmin bhede / nanu 'anyatvam' iti taddhitavRttirasti tatrAnyapadopasthApito bhedo vRttyekadeza eva tAdRzavRtyekadeze paJcamyarthasya kathamanvayaH syAdityAyAha- padA. thaikadeze iti, bhedo hi sasaMbandhikapadArthaH- anyasApekSatvAditi tAdRze sasaMbandhike vRttyekadezabhUtepyanyapadopasthApitabhede pratiyogibhUtaghaTAdipadArthasaMbandharUpasya paJcamyarthasyAnvayaH saMbhavatyevetyarthaH / parihAramAha- prAdhAnyeneti, ' ghaTAdanyatvam / ityatra tvapratyayopasthApitabhedepi vivakSAyAM satyAM paJcamyarthasya ghaTAdipratiyogikatvasyAnvayo bhavatyeveti tannirvAhAyaivAnyetarapadayorupAdAnaM tatraikasya prAdhAnyena bhAsamAne bhede paJcamyAnvayArtha paJcamIprayojakatvAtsArthakyama'parasya vizeSaNatayA mAsamAne bhede paJcamyanvayArtha paJcamIprayojakatvena sArthakyaM yathA 'ghaTAd bhinnaH' ityatra / pakSAntaramAha- atha veti / vivakSitamityatra dhruvapadeneti zeSaH / ubhayAnugamakarUpasya avadhitvapratiyogitvaitadubhayAnugamakarUpasya / tathA ca 'paTAd bhedaH / ityAdau paTAdeH "dhruvama "Aho Shrutgyanam" Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (506) sAdarza: { paJcamIkArakevastutastva'nyetarapadaM svarUpaparameva. arthaparatve 'ghaTAdanyaH' itivad 'ghaTAdekaH itipryogaaptteH| yAda caikapadasyAnyatvarUpeNa nA'nyArthakatApi tu samabhivyAhRtAnyatvopalakSite vastuni vaktRbuddhiviSayatAvacchedakaghaTatvAdinaiva- 'caitra ekamAnayati maitrazvAparam ' ityAdI ghaTatvapaTatvAdinaivA''nayanakarmatAdipratItena tu paTaghaTAnyatvAdinA-anyatvAnvayipratiyogivAcakapadAsamabhivyAhArAt, anyathA tadyoge paJcamyA asAdhutvepi 'ghaTasyaikaH' itipratiyogini SaSThayApatterduritvAdityucyate ? tadApyanyArthakatadAdiyoge paJcamIprayogApattyA'rthagrahaNAsaMbhava iti, tathA ca 'paTAd bhinnam / 'ghaTAd bhidyate' ityAdau paJcamInihAya tatrApAdAnatvameva kathaMcidupapAdanIyam / pAye " ityanenA'pAdAnatvaM na saMbhavatIti paJcamI na syAditi paJcamIprAptyarthamanyetarapadopAdAnaM tatraikasya bhedavAcakapadasaMgrAhakatvAdaparasya bhedaviziSTavAcakapadasaMgrAhakatvAtsArthakyamiti ' paTAd bhedaH / 'paTAd bhinnaH ' ityaadyuppnnmityrthH| ____ vastuta iti- tathA ca " anyArAditara " itisUtreNa 'paTAdanyaH ' ' paTAditaraH ' ityatraiva paJcamI na tu 'paTAd bhedaH' ityAdAvapi, atra paJcamIprApterupAyaM vakSyati / vipakSe bAdhakamAha- arthaparatve iti, ekazabdasyApyanyArthakatvAttaduktamamareNa " eke mukhyAnyakevalAH" iti / nanvekapadasya hi vaktabuddhiviSayatAvacchedakaM yad ghaTatvAdikaM tena rUpeNaivAnyArthakatAsti' caitra ekamAnayati maitrazcAparam ' ityAdAvekapadabodhye vastuni samabhivyAhataikapadopasthitAnyatvopalakSite buddhiviSayatAvacchedakena ghaTatvAdirUpeNaivAnayanakarmatAyAH pratIyamAnatvAd na tvatra paTAdyanyatvarUpeNAnayanakarmatA pratIyate- nirUpakatvasaMbandhenAnyatvAnvayI yaH pratiyogI tadvAcakaghaTAdipadaprayogasyAtrAbhAvAt pratiyogyupasthiti vinA'nyatvAnvayA'saMbhavAt tasmAdakapadasya nA'nyatvarUpeNA'nyArthakatA yenaikapadayoge paJcamyApattyA ' ghaTAdekaH ' itiprayogApattiH syAdityAzaGkate- yadi cetyAdinA / anyatheti-anyetarapadayoH svarUpamAtraparatvenaikapadA'saMprAhakatve tadyoge ekapadayoge paJcamyA asAdhutvepyekapadasyAnyatvarUpeNAnyArthakatve 'ghaTasyaikaH / ityevaM pratiyogivAcakaghaTapadAt SaSThI syAdeva pratiyogivAcakaghaTapadopasthitaghaTe ekapadopasthitAnyatvasyAnvayasaMbhavAt, tasmAnnaikapadasyAnyatvarUpeNAnyArthakatA tathA cAnyetarapadayoH svasamAnArthakapadasaMgrAhakatvepyekapadayoge paJcamyApattirnAsti-ekapadena ghaTAderghaTatvAdinaiva pratipAdanAdanyatvarUpeNa cA'pratipAdanAt anyatvenA'nyatvArthakapadayoge eva "anyArAt" itisUtreNa paJcamIsaMbhavAditi nA'nyetarapadayoH svarUpamAtraparatvamityarthaH / uttaramAhatadApIti, anyetarapadayorarthaparatvena svasamAnArthakapadasaMgrAhakarace yuktarItyA ekapadA'grAhakatvepi yatra 'yaH khalu nIlaghaTAdanyaH sa ghaTo grAhyaH ' ityAdau tatpadasyApyanyArthakatAstIti tatra tA. "Aho Shrutgyanam" Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamoprayogavicAraH ] vyutpttivaadH| (507) tathA hi-bhidadhAto 'nyonyAbhAvo'rthaH 'ghaTAd bhinatti paTaH ' itiprayogApatteH 'bhidyate paTaH' ityAdiprayogAnupapattezca-kartari yagAtmanepadAsaMbhavAta. adevAdikatvAt parasmaipaditvAcca zyankAtmanepadayoranavakAzAt. akarmakadhAtuyoge karmakartRvivakSAyA apyayogAt. kasyacidakarmakasya NyarthAntarbhAvana karmakartRtvamupapAdanIyam. anyonyAbhAvasyA'janyatayA. tadarthakadhAtorarthepi NyAntarbhAvasya duSkaratvAt / 'bhidyH| kusUlaH' ityAdau bhidevidAraNArthakatvena sakarmakatayA kumUlAdeH karmakartRtvasaMbhavAt, ato'nyatvena jJApanaM bhiderarthaH, jJApanam-jJAnaviSayatAprayojakavyAptipakSadharmatA tadAzrayo'sAdhAraNadharma eva bhidAzatadAdipadayoge paJcamyApattyA 'saM ghaTAt / ityAdiprayogApattiH syAditya'nyetarapadayorarthaparatvaM na yuktaM kiM tu svarUpamAtraparatvamevetyarthaH / nanva'nyetarapadayoH svarUpaparatve hi ' paTAd bhinnam ' ityAdau paJcamI na syAdityAzaGyAha-tathA ceti / 'paTAd bhinnam / ityAdau paTAderapAdAnatvamupapAdayati-tathA hItyAdinA / midadhAtoranyonyAbhAvArthakatve " anyonyAbhAvIyapratiyogitvArthavivakSAyAM paJcamI 504 / ityuktarItyA paJcamyApattyA ' ghaTAd bhinatti paTaH ' itiprayogaH syAdeva / 'bhidyate paTaH' itiprayogazca na syAdityarthaH / prayogAnupapatti pradarzayati-kartarIti / nanu 'bhidyate paTaH' ityatra karmabhUtapaTasya kartR. tvavivakSAyAM yagAtmanepadayorApattyA 'bhidyate ' iti kiM na syAdityAzaGkayAha akarmaketi, karma hi sakarmakadhAtorbhavati tatra karmaNaH kartRtvavivakSA saMbhavati, akarmakadhAtostu karmaiva na bhavatIti kasya kartRtvavivakSA syAt ? ayaM ca sakarmakavidAraNArthakabhidadhAtvapekSayA'nya evA'karmako bhidadhAturityarthaH / padyapi kasya cidakarmakadhAtorapi.NyarthAntarbhAvena akarmakadhAtvarthe Nyarthasya preraNAyA antarbhAvena karmakartRtvaM bhavati yathA 'bhUyate odanaH' iti bhUdhAtorakarmakatve'pi tadarthe NyarthabhAvanAyA antarbhAve kRte NyarthabhAvanAnukUlavyApAra prati caudanasya karmatvasaMbhavAt tAdRzaudanasya karmabhUtasya kartRtvavivakSAsaMbhavAcca tatraudanasyotpattimattvena karmatvaM saMbhavati tathApyanyonyAbhAvArthaka. bhidadhAtostu vyarthAntarbhAvenApi karmakartRtvaM na saMbhavati-anyonyAbhAvasya nityatvenAjanyatayA NyarthanyApAra pratyapi karmatvAsaMbhavAt janyasyaiva karmatvasaMbhavAditi tadarthakadhAtoH anyonyAmAvArthakabhidadhAtorarthe NyarthAntarbhAvasyApi duSkaratvAt ( NyarthasyAntarbhAvAsaMbhavAt ) ityAhakasyaciditi / nanvevaM hi -- bhidyate kusUla: ' iti karmakartRtvenAbhimatopi prayogo na sthAdityAzaGkayAha- bhidyate kusUla iti, ayaM hi vidAraNArthakatvAtsakarmaka eva bhidadhAturiti tatkarmabhUtakusUlasya kartRtvena vivakSA saMbhavatIti na karmakartRtvena ' bhidyate kusUlaH ' iti prayogAnupapattirityarthaH / evaM hi bhidadhAtoranyonyAbhAvArthakatve -- bhidyate paTaH' itiprayogo nopapadyate iti bhidadhAtorarthamAha- ata iti / jJApanapadArthamAha-jJAneti, jJAnaviSayatA sAdhyavi. SayakajJAnaviSayatA tatprayojikA yA vyAptiH pakSadharmatA ca tadeva jJApanapadArthoM yathA 'pRthivI "Aho Shrutgyanam" Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (508) sAdarza: [paJcamIkArakedikartRtvAd bhedaka ucyate. anyatvaprakArakAnumitiviSayatArUpadhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayo bhidAdikarmatayA bhedyaH, evaM ca pRthivItarebhyo bhidyate' ityAdI pRthivyAdeH karmataiva na kevalakartRtA / anyonyAbhAve sAdhye sarvatAntrikANAM tAdRzapratijJAlekhanaM keSAM cidanavadhAnena / pratijJAsthavadyAdipadaM vayAdijJAnaviSayatArthakam / hetvavayavasthapaJcamyA jJApyatvaM nArtho'pi tu prayojyatvameveti / maNikArAdimatAnusAreNa keSAM ciditi sUkSmavivecanacaturAH / 'arjunaH krozAlakSyaM vidhyati ' ' adya bhuktvA'yaM vyahAd bhoktA' ityAdau " saptamIpaJcamyauH kArakamadhye " itipaJcamI prakRtyarthayoradhvakAlayoH tarebhyo bhidyate / ityasya 'pRthivItarebhyo'nyatvena jJApyate 'ityartho jAtaH / tadAzrayaH=uktajJApanAzrayo'sAdhAraNadharma eva yathAtra gandhavattvaM tadeva gandhavatvamitarabhedajJApakatayA pRthivyA itarebhyo bhedaka ityucyate bhidAdikartRtvAt-bhedakatvAt tathA'nyatvaprakArikA yA 'pRthivItarebhyo bhidyate gandhavattvAt ' ityanumitistadIyaviSayataivAtra jJApanArthakabhidadhAtvarthatAvacchedakaM phalamastIti tadAzrayo yA pRthivI saivAtra bhidadhAtukarmatayA ( dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvamiti smartavyam ) bhedyA'stItyarthaH / jJApanaM hi jJApakadharma eva jJApakaM ca hetureva bhavatItyatra gandhavattvarUpahetuniSThA yA vyAptiviziSTapakSadharmatA seva jJApanapadArtha:-- vyAptiviziSTapakSadharmatAviziSTasyaiva hetojhapakatvasaMbhavAditi yAvat / ' pRthivItarabhyo bhidyate / ityatra pRthivyAH kevalam= zuddhaM kartRtvaM nAsti kiM tu karmakartRtvameva-atra bhidadhAtopinArthakatvena sakarmatvAt sakamakadhAtozca karmakartRtvasaMbhavAdityAzayenAha-evaM ceti / nanu sarve zAstrakArA anyonyAmAvasiddhyarthameva -- pRthivItarebhyo bhidyate' iti pratijJA vilikhanti tattu bhiddhAtoranyonyAzavArthakatve evopapadyate na tu jJApanArthakatve tathA sati pRthivyA anyatvena jJAnaviSayatvameva siddhaceta na tu bhinnatvamityAzaGkayAha- anyonyAbhAveti, kaizcitpramAdAd bhidadhAturanyonyAbhAvArthako jJAta ityanyairapyanyonyAbhAvArthaka evAtra jJAto vastutastvatra bhidadhAtuopanArthaka evetyarthaH / tAdRzapratijJAlekhanam= pRthivItarebhyo bhidyate / itipratijJAlekhanam / vastutastveSAnumitiranyatvena jJApanArthameva vijJeyA nA'nyonyAbhAvasAdhanArthamiti yAvat / prasaGgasaGgatyA'nyadapi kiMcidAha- pratijJAstheti / hetuparadhUmAdipadaM ca dhUmAdijJAnaparamiti zeSastathA ca ' vahnimAn dhUmAt ' ityasya 'dhUmajJAnaprayojyA yA vahniviSayakajJAnaviSayatA tadAzrayaH parvataH / iti bo. dhAkAra:- vahnimAnityAkArakavahniviSayakajJAnaviSayatAyAH vahniprakArakajJAnIyavizeSyatAkhyaviSayatAyAH parvatepi sattvAditi bhAvaH / 'pRthivItarebhyo bhidyate gandhavattvAt' ityasya ca gandhavatvajJAnaprayojyA yA'nyatvaprakArakajJApanaviSayatA tadAzrayaH pRthivIti vA bodhaH |uktkessaaNciditipdenaabhipretmudghaattyti- maNikArAdIti / prayogAntaramudAharati-arjuna iti / prakRtyarthayoriti-prayamodAharaNe 'krozAt' itipaJcamyanta "Aho Shrutgyanam" Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamIpaJcamya kAraka madhyeiti ] vyutpattivAdaH / kArakadvayavyavadhAyakatAmabhidhatte tathA ca svAdhiSThitadezAnantarakrozAtmakAdhvabhAgAnantaradezasthaM lakSyaM vidhyatyarjuna ityAdiH prathamasthale bodhaH, samabhivyAhatakartradhiSThitadezAnantarya vizeSaNatayA prakRtyarthAnvayi vizeSyatayA prakRtyarthAnvayi cAnantaradezasthatvaM paJcamyarthaH | svIyaikAryAnvitAparapadArthAnvitAparasvArthavodhakatvamapyatra vyutpattivaicitryAdekapadasya svIkriyate / bhojanakRtyadhikaraNaitaddivasAnantaradryahAnantaradinavRttibhojanakRtimAnayamityAkAraka bodhazcaramasthale / 66 8 prakRtyarthabhUtasyAdhvanaH kArakadvayavyavadhAyakatAm = arjunarUpakartR kArakasya lakSyabhUtakarmakArakasya ca madhye vyavadhAnabhUtaH kozAtmakodhvA vartate iti krozapadottarapaJcamyabhidhatte, tathA dvitIyodAharaNe ' dryahAt ' iti paJcamyantaprakRtyarthabhUtasya kAlasya kArakadvayavyavadhAyakatAmabhidhatte= adyabhojanakartRrUpakArakasya dvayahAnantarabhojanakartRrUpakArakasya ca madhye dvayahAtmakaH kAlo vartate iti dvayahapadottarapaJcamyabhidhatteH ityarthaH, yadyapyatrAdya dryahAdanantaraM caika eva bhojanakarteti na kAlasya vyavadhAyakatvaM saMgacchate padArthadvayamadhyapatitasyaiva vyavadhAyakatvAttathApyatra kartRkArakapadena kRtirUpaM kartRtvaM grAhyaM tacca bhojanakriyAvyaktibhedAd bhinnaM bhinnameveti tadvyavadhAyakatA kAlasya nAnupapannA, idaM ca svayamevAgre vakSyati - kArakadvayamadhyavartitetyAdinA / arjuna: krozAt ' ityasya vAkyArthamAha- svAdhiSTiteti / svam = arjunaH / yasmin deze'rjunastiSThati tataH kozAtmakAdhvabhAgAdanantaradezasthaM lakSyaM vidhyatItyarthaH / atratyapaJcamyA arthamAha- samabhivyAhRti, svAdhiSThitadezAnantarakozAtmakAdhvabhAgAnantaradezastham " ityatra pUrvapUrvapadArtha - syottarottarapadArthe vizeSaNatvAduttarottarasya ca vizeSyatvAt samabhivyAhRto yo'rjunarUpaH kartA tadadhiSThita dezAnantarakhaM vizeSaNatayA = vizeSaNatvena rUpeNa prakRtyarthe = kozapadArthe'nveti saca kozapadArthopi anantaradezasthatvapadArthe vizeSaNamastIti tAdRzAnantaradezasthatvaM vizeSyatayA= vizeSyatvena rUpeNa prakRtyarthe kozapadArthe'nvetIti padArthAstatra prakRtyarthabhUtakrozapadArthe yadvizeSaNatayAnvayi anantaradezasthatvaM yacca vizeSyatayAnvayi anantaradezasthatvaM tadubhayamevA'nantaradezasthatvaM paJcamyartha: ityarthaH / nanvekasya paJcamIrUpapadasyaikasminnevodAharaNe kathamuktAnantaradezasthatva - dvayabodhakatvaM syAt ? sakRduccaritaH zabdaH sakRdevArthaM gamayati " iti niyamAdityAzaGkyAha - svIyaikArtheti, svam = paJcamI | svIya: paJcamyA ya ekortha: svA ( arjunA ) dhiSThita deza - syAnantarya tadanvito yo'parapadArtha: kozAtmakAdhvabhAgapadArthastadanvito yo'paraH svArthaH = myarthabhUtamanantaradezasthatvaM tadbodhakatvamapyatra vyutpatti ( bodha ) vaicitryAdekapadasya paJcamyAH svIkriyate tathA cAtra svAdhiSThita dezAnantaratvaviziSTakozAtmakAdhvabhAgAnantaradezasthatvaM viziSTamekameva paJcamyarthostIti na sakRduccarita : " ityAdiniyama virodhopItyarthaH / dvitIyodAharaNasya vAkyArthabodhasvarUpamAha - bhojanakRtIti, bhojanAnukUlakRtyadhikaraNIbhUto ya etadvivasastadanantarabhUto yo dvayahakAlastadanantaravartitRtIyadine yad bhojanaM tadanukUlakRtimAnityarthaH 1. 88 :-pazca <5 ( 509 ) " Aho Shrutgyanam" Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (510) sAdarza: [ paJcamIkArakekArakapadena kriyAnukUlavyApArarUpakArakapadArthatAvacchedakasyApi vivakSayA ekakriyAnukUlakRtyanvayinaH prakRtyarthakAlAnantarakAlInatvasya prakRtyarthavizeSaNIbhavada'parakriyAnukUlakRtyadhikaraNakAlAnantaryasya ca bodhakatvepi paJcamyupapattiH / kArakadvayamadhyavartitA cAtra kAlasya nopapadyate-karturekyAt. ata evoktam-"kartRzattayormadhye caikaH kAlaH" iti // // iti paJcamyarthanirUpaNaM samAptam // yadyapi kArakapadaM kriyAviziSTasya vAcakaM tathApyatra bhojanakriyAkarturekyAttadvyavadhAyakatvaM kAlasya na saMbhavatItyatra kAraphapadena bhojanAnukUlakRtirUpo vyApAra eva vivakSitosti sa ca kRtirUpo vyApAraH kriyAnukUlosti kArakapadArthatAvacchedakopyasti tAdRzavyApAraviziSTasya kArakatvena tatra tAdRzavyApArasya vizeSaNatvAdityAha- kArakapadeneti / atratyaM paJcamyarthamAha- ekakriyeti, ekakriyAnukUlakRzyanvayinaH janakatAsaMbandhena kRtyanvayino dvayahAnantarakAlavRttibhojanavyApArasya prakRtyarthakAlAnantarakAlInatvam-prakRtyarthakAlo dvaghahakAlastadanantarakAlikatvaM tRtIyadinavRttitvam. uktavAkyArthabodhe hi prakRtyarthedvavahakAle vizeSaNIbhUtA yA'parakriyA adyatanabhojanavyApArastadanukUlA yA kRtistadadhikaraNIbhUto yodyatanakAlastadAnantarya tadanantarakAlavRttitvaM ca paJcamyA bodhyate. etadarthadvayasya paJcamyA bodhyamAnasya prakRte bhoktetiprakRtipratipAdyabhojanavyApAre bAdho nAstIti tatpratipAdanArtha paJcamyA upapattiAretyarthaH / atra dvayahAnantarakAlikabhojane yahAnantaratvamadyatanakAlAnantaratvaM ca paJcamyA pratIyate iti yAvat / yadyapyatra yahAnantarakAlavRttitvabodhanenA'dyatanakAlAnantaryamarthAdeva prApnotIti na tabodhanApekSA tathApi ktvApratyayavazAt adyapadasamabhivyAhAravazAcca tadbodhakatvamapi prAptamityavadheyam / adyatanabhojanasya dvayahAnantarakAlavRttibhojanasya ca kartA eka eveti kArakadvayAbhAvAta kArakadvayamadhyavartitA'tra kAlasya norapadyate ityasmAbhiratra kArakapadena kArakatAvacchedakakRtirUpavyApAro gRhItastAdRzavyApArasya kAlabhedena bhedAt tanmadhyavartitA kAlasya nAnupapannetyAha- kArakadvayeti / anyairapyatra kArakapadena kartRtvaM ( kRtiH ) gRhItaM tacca tannirUpakavyApArabhedAt kAlabhedAca bhinnameveti sanmadhyavartitA kAlasyopapadyate ityAha- eta eveti / kartRzaktyoH kartRtvayoH / // iti vyutpattivAdAdarza paJcamIkArakam / / "Aho Shrutgyanam' Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha SaSThI 8 " $ svasaMbandhavivakSAyAM kArakavibhaktyaprasakteH " zeSe SaSThI " ityanena 'caitrasvedam ' ityAdau SaSThI / ' caitrasya dravyam ' ghaTasya kAraNam caitrasya ista: ' ityAdI svatvanirUpitatvAvayavatvAdInAM saMbandhatvenaiva SaSThayarthatA na tu viziSya - zaktyAnantyaprasaGgAt / saMyogAdisaMbandhasatvepi 'caitrasya nedaM vAsaH ' ityAdau svatvAdisaMbandhavizeSAbhAvabodhatAtparyeNa yatra naJprayujyate tatra vizeparUpeNa SaSThyA lakSaNaiva, " suvibhaktau na lakSaNA itipravAdasya anu* zAsanAsattve ekavibhaktyarthe'paravibhakterna lakSaNA ' ityetatparatvAt / ata eva ca kRdyogApi hi SaSThI saMbandhatvenaiva bodhayati " iti mizrAH / ityameva ca saMbandhatvena karmatvAdivivakSayA ' mAtuH smRtam ityAdau " adhIgartha " ityAdiSaSThyanuzAsanasya niyamaparatayA sArthakyopapAdanaM vRttikRtAmupapadyate, saMbandhatvaviziSTasaMbandhavivakSAyAm " zeSe SaSThI " ityasya SaSThA'vidhAyakatve tAdRzAnuzA Fan ? 66 . 6 I kramaprAptaM SaSThyarthanirUpaNamArabhate- svasaMbandheti, 'caitrasyedas' ityatredaM padabodhye caitrapratiyogika svatvabodhakatvaM kasyApi kArakavibhakternAsti - karmatyAdibodhakatvAditi SaSThayeva jAyate ityarthaH / stratveti - ' caitrasya kravyam ' ityatra svastha ghaTasya kAraNam' ityatra nirUpitavasya ( vaDhanirUpitakAraNam ) caitrasya hastaH ' ityatrAvayavatvasya ca sAmAnyataH saMbandhatvena rUpeNa SaSThayarthatA | viziSya = svatvatvAdirUpeNa / nanu yadi saMbandhasya saMbandhatvenaiva rUpeNa SaSThayarthatA na tu vizeSarUpeNa tadA caitrasya nedaM vAsaH' ityAdau caitrasaMyogasya vAsasi sattvAdeva kathaM saMbandhAbhAvo natrA bodhyetetyAzaGkyAha- saMyogAdIti / tatra svatvAdisaMbandhe lakSaNA tadabhAvo naJA bodhyate ityarthaH / vizeSarUpeNa = vizeSarUpAvacchinne svatvAdisaMbandhe / nanu suvibhaktau tu lakSaNA na bhavatIti kathaM SaSThyAH svatvAdau lakSaNA syAdityAzaGkyAhasuvibhaktAviti / anuzAsanasatve tvekavibhaktyarthe'paravibhakterlakSaNA bhavatyeva yathA tRtIyAdvitIyArthabhUtayoH kartRkarmaNoH kRdyoge SaSThyA ityarthaH / ata eva = SaSThayAH saMbandhatvenaiva saMbandhavizeSabodhakatvAdeva kRdyogApi SaSThI ' kRSNasya kRti:' ityAdau kartRtvAdikaM saMbandhatvenaiva rUpeNa bodhayatIti mizrA ityarthaH / niyamaparatayeti - yadyapi ' mAtuH smaraNam' ityAdau zeSa SaSThI saMbhavatIti " adhIgartha " itisUtraM vyarthameva syAttathApi adhIgarthadayezAM yoge karmatvasyaiva saMbandhatvena viSakSAyAM SaSThI syAnna tu kartRtvAdInAmapi saMbandhavena vivakSAyAmiti niyame* nAsya sUtrasya vaiyarthya nAstItyarthaH / yadi saMbandhatvaviziSTasaMbandhavivakSAyAm = saMbandhatvena rUpeNa saMvandhavivakSAyAm " zeSe SaSThI" ityasya SaSThIvidhAyakatvaM na syAt kiM tu svatvAdivizeSarUpeNaiva saMbandhavivakSAyAM SaSThI vidhAyakatvaM syAttadA 'mAtuH smRtam' ityatra smaraNakarmabhUtamAtRvAcakamAtR "Aho Shrutgyanam" 79 6 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 512 sAdarza: [ SaSTIvibhaktau LE sanasya vidhitvameva syAt / ata eva ca AmaM zUdrasya pakvAnnaM pakkamucchiSTamucyate " ityatra pakkam ' ityatrAnuSajyamAnAyAH SaSThyAH saMbandhatvena kartRtvamaryo na tu svatvam - zUdrakartRkavRSotsarge caruhomAnupapatteritiM navInasmArtAnAM matamapyupapadyate / 66 na ca tatra kRdyogA SaSThI kartRtvatvenaiva bodhayatIti vAcyam, niSThAyoge tasthA niSedhAt / ata eva nAgnistRpyati kASThAnAM na puMsAM vAmalocanA " ityAdI karaNatvAdeH saMbandhatvena vivakSayA SaSThayupapattiH, tRtIyAdividhiviSayatayA vizeparUpeNa karaNatvAdisaMbandhavivakSAyAM SaSThayanupapatteH / 6 " padAt " zeSe SaSThI " ityanena SaSThya saMbhavAt " adhIgartha " ityanuzAsanasya vidhitvameva syAnna tUktaniyamaparatvam, " zeSe " ityasya saMbandhatvena rUpeNa saMbandhavivakSAyAM SaSThIvidhAyakatve tu mAtuH smRtam ' ityatrApi " zeSe " ityanena SaSThI saMbhavatyeveti tatra karmatvenaiva rUpeNa saMbandhavivakSAyAmatra SaSThI syAditi niyamaparatvam " adhogartha " itisUtrasya saMbhavatItyarthaH / ata eva = SaSThyAH saMbandhatvenaiva rUpeNa kartRtvAdibodhakatvAdeva / " AmaM zUdrasya pakkAnnam " ityatra zUdrasyeti SaSThyarthaH svatvaM tathA ca zUdranirUpitasvatvAzrayIbhUtamA''mAnnaM pakkAnnasadRzaM vijJeyamisyarthaH, " pakkamucchiSTamucyate " ityatrAnuSajyamAnAyAH zUdrasyeti SaSThyAH kartRtvamevArtho na tu svatvaM tathA ca zUdrakartRkapAkAzrayIbhUtam-zUdreNa pakamannamucchiSTasadRzaM vijJeyamityarthaH, nanvatrApi pUrvavat zUdrasyeti SaSThyarthaH svatvameva kiM na syAdityatra hetumAha kiM vAtra svatvasya SaSThayarthatvAbhAve hetumAha - zUdrakartRketi, zUdreNa yadA vRSotsargaH kriyate tadA kopi brAhmaNazvaruM paktvA tena homaM karoti yadi hyatra svatvaM SaSThayarthaH syAttadoktavacanasya zUdranirUpitasvatvAzrayIbhUtaM pakamantramucchiSTam ' itivAkyArthaH syAt zUdrakartRkavRSotsarge ca brAhmaNenApi pakAne zUdrasvatvasya sattvAt tAdRzacarorucchiSTatulyatvaprApyA caruhomo nopapadyeta bhavati ca zUdrakartRkavRSotsarge brAhmaNena pakkacaruNA homa iti tadupapattyarthamatra dvitIyapAde'nuSajyamAnAyAH zUdrasyeti SaSThyAH kartRtvamevArtho vaktavyastathA ca brAhmaNena pakacarau zUdrasvatvasattvepi zUdrakartRkatvAbhAvAducchiSTatulyatvaM na prApnotIti tena caruNA homa upapadyate evaM hi navIna smArtAnAM matam = zUdrakartRkavRSotsarge caruhomakaraNamapyupapadyate ityarthaH / navInasmArtAnAm = raghunAthabhaTTAcAryANAm / " 25 zaGkate - na ceti, kartRtvatvenaiva rUpeNa kartRtvaM bodhayati na tu saMbandhatvenetyarthaH / tatra = "" AmaM zUdrasya ityatra / parihAramAha- niSTheti / tasyAH kartRSaSThyAH, pakapadaghaTakaktapratyayarUpaniSThAyoge " na lokAvyayaniSThA " ityanena kartRtvAdau SaSTIniSevostIti na kartRtvatvena kartRtvabodhakatvaM kiM tu saMbandhatvenaivetyarthaH / ata eva = SaSThyAH kartRtvAdInAM saMbandhatvenaiva bodhakatvAdeva / karaNatvAdivizeSarUpeNa saMbandhavivakSAyAM tu tRtIyaiva syAditi ' kASThAna puMsAm ' iti paSThI nopapadyetetyarthaH / " Aho Shrutgyanam" Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThayarthavicAraH vyutpttivaadH| (513) atha saMbandhatvena saMbandhasya SaSThIvAcyatve -- puruSasya daNDaH ' ityAdI 'daNDasya puruSaH' ityAdirapi prayogaH syAt / evam 'daNDI puruSaH ' 'rUpavAn ghaTaH' ityAdivat daNDarUpAde puruSaghaTAdyanAdhAratvapi 'puruSI daNDaH / 'ghaTavadrUpam / ityAdiH prayogo durvAraH- "tadatrAsti' ityarthe iva ' tadasya' ityarthepi matupo vidhAnAt. * daNDarUpAdipadottaraSaSThayA caitraghaTAdiniSThatadarthasaMbandhapratipAdane taduttaramapi matvarthIyasya prasaGgAditi cet ?, viziSya keSAM citsaMbandhAnAM SaSThyarthatopagamepi' ghaTasya rUpam ' ityAdiprayogAnurodhena samavetatvAdeH SaSThyarthatAyA Avazyakatvena 'hastasya caitraH' 'caitravAn istaH / 'zAkhAyA vRkSaH' 'vRkSavatI zAkhA' iti kathaM na prayujyate ?, pUrvaprayogAbhAvAditi samAdhAnaM tu tulyam / zaGkate- atheti, SaSThayAH saMbandhatvenaiva rUpeNa saMbandhabodhakatve daNDapuruSayoH parasparaM saMbanvasya samAnatvAt ' puruSasya daNDaH / ityarthe ' daNDasya puruSaH / ityapi prayogaH syAdeva, evam " tadasyAstyasminniti matup" ityanena ' tadatrAsti ' ityarthe iva --tadasyAsti / ityarthe'pi matuvidhIyate tatra yathA 'rUpavAn ghaTa: ' ' daNDostyasyeti daNDI puruSaH' iti prayogo bhavati tathA puruSostyasyeti puruSI daNDaH ' 'ghaTavadrUpam ' ityAdirapi prayogaH syadeva SaSThayAH saMvandhamAtrabodhakatvAt, daNDarUpAdipadottareti- yathA ' daNDaH puruSasyeti daNDI ' iti bhavati tathA daNDAdipadottaraSaSThayA ' daNDasya puruSa iti puruSI daNDaH, 'ghaTo rUpasyeti ghaTavadrUpam / iti syAdeva tatra caitraghaTAdiniSTo yastadarthasaMbandhaH daNDarUpAdInAM saMbandhastasya SaSThayA pratipAdane taduttaramapiH-puruSaghaTAdipadottaramapi matvarthIyapratyayaprasaGgaH syAdeva, SaSThayA vizeSarUpeNa saMbandhabodhakatve tu daNDapratiyogikapuruSAnuyogikasaMyogabodhakatvAt ' daNDI daNDavAn puruSaH / ityeva prayogaH saMbhavati na tu 'puruSI daNDaH' ityAdirapi. evaM rUpapratiyomikaghaTAnuyogikasamavAyabodhakatvAt 'rUpI rUpavAn ghaTaH / ityeva prayogaH saMbhavati na tu 'ghaTavadrUpam / ityAdirapi- pratiyogivAcakadaNDarUpAdipadottarameva matvarthIpratyayotpatteH svIkArAdityarthaH / uttaramAha- viziSyeti, yadi SaSThayA vizeSarUpeNaiva saMbandhabodhakatvaM syAttadA 'ghaTasya rUpam ' ityatra ghaTasamavetaM rUpamiti bodhodayAd rUpe ghaTasamavetatvaM pratIyate iti samavetatvamapi SaSThyarthaH syAdeva tathA ca hastAdyavayaveSu caitrasyAvayavinaH samavetatvasiddhAntAt 'hastasya caitraH ' ' caitravAn hasta: / iti kathaM na prayujyate ? tasya ' hastasamavetazcaitraH ' ityarthaH syAdeva. tathA vRkSasya zAkhAyAM samavetatvAt ' zAkhAyA vRkSaH' 'vRkSavatI zAkhA ' iti kathaM na prayujyate ? iti pratibandhuttaram / nanu -- caitrasya hastaH' ityAdireva pUrveSAM prayogosti na tu ' hastasya caitraH' iti tathA cArthavirodhAbhAvepi pUrvaprayogAmAvAdeva ' hastasya caitrH| ityAdi na prayujyate ityAzakyAha- pUrvaprayogeti / tulyamiti- evamartha virodhAbhAvapi pUrvapra 33 "Aho Shrutgyanam' Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 514 ) sAdarza: [paSTIkaraNe " " narANAM kSatriyaH zUro nareSu vA adhvagAnAM rathagAminaH zIghratarA adhvageSu vA gavAM kRSNA saMpannakSIrA goSu vA ' ityAdau " yatazca nirdhArama " ityanena SaSThIsaptamyau vidhIyete. tadarthazca - ' jAtyAdivizeSaNaviziSTayaddharmAvacchinnasya tAdRza vizeSaNazUnyataddharmAvacchinnavyAvRttatvaviziSTavidheyavattayA pratipAdanaM taddharmAvacchinnArthakapadAt ' SaSThIsaptamyau' iti, prakRte ca kSatriyatvAdivizeSaNaviziSTe narAdau tacchUnyanarAdivyAvRttatvena zauryavizeSAdirUpavidheyasaMbandho'bhimata iti narAdipadAt SaSThI / narebhyo rAkSasAH zUratamAH ityAdau rAkSasatvAdivizeSaNaviziSTe tacchUnyanarAdivyAvRttazUratamatvavivakSAyAyogAbhAvAdeva ' puruSI daNDa: 1 ghaTavadrUpam ' ityAdirapi na prayujyate iti tulyameva mamApi samAdhAnamityarthaH / 8 " 6 8 " prayogAntaramudAharati- narANAmiti / adhvagAnAm = gacchatAm / zIghratarAH zIghragAminaH / jAtyAdItyAdipadena kriyAguNau grAhyau kSatriya ityatra kSabhiyatvaM jAtiH, rathagAmina ityatra gamanaM kriyA, kRSNetyatra kRSNatvaM guNaH / sUtrArthamAha- tadarthazceti, yathA narANAmityatra - kSatriyatvajAtirUpavizeSaNaviziSTasya yaddharmAvacchinnasya = naratvadharmAvacchinnasya tAdRzavizeSaNazUnyaH-kSatriyatvavizeSaNazUnyo yastaddharmAvacchinna :- naratvadharmAvacchinno narastadvyAvRttatvaviziSTo yo vidheyaH=zUratvaM tadvattayA pratipAdanam ( yaddharmAvacchinnasya ) taddharmAvacchinnArthakapadAt tAdRzanaratvadharmAvacchinnArthakanarapadAt SaSThIsaptamyau bhavata iti ' narANAM nareSu vA kSatriyaH zUraH ' iti siddham, narebhyaH zUratvena rUpeNa kSatriyasya nirdhAraNaM pRthakkaraNamastIti yAvat / adhvagAnAmityatra - rathakaraNakagamanakriyArUpavizeSaNaviziSTasya yaddharmAvacchinnasya = adhvagatyadharmAvacchinnasya tAdRza= rathakaraNakagamanakriyArUpavizeSaNazUnyo yastaddharmAvacchinnaHadhvagatvadharmAvacchinnodhvagastadvyAvRttatvaviziSTo yo vidheyaH = zIghrataratvaM tadvattayA pratipAdanaM taddharmAvacchinnArthakapadAt= tAdRzAdhvagasvadharmAvacchinnArthakA'dhvagapadAt SaSTIsaptamyAviti ' adhvagAnAmadhvageSu vA rathagAminaH zIghratarA:' iti siddham / gavAmityatra - kRSNatvaguNarUpavizeSaNaviziSTAyA yaddharmAvacchinnAyAH = goladharmAvacchinnAyAstAdRza = kRSNatvavizeSaNazUnyA yA taddharmAvacchinnA = gotvadharmAvacchinnA gaustadvyAvRttatvaviziSTo yo vidheyaH = saMpannakSIratvaM tadvattayA pratipAdanaM ( yaddharmAvacchinnasya ) taddharmAvacchinnArthakapadAt-tAdRzagotvadharmAvacchinnArthakagopadAt SaSThIsaptamyAviti ' gavAM goSu vA kRSNA saMpannakSIrA' iti siddham / uktArthamudAharaNe samanugamayati- prakRta iti / tacchUnya kSatriyatvAdizUnya / uktarUpanirdhAraNe satyapi ' narANAM nareSu vA rAkSasAH zUratamAH itiprayogo na bhavati - yebhyo narebhyo rAkSasAnAM pRthakkaraNaM vivakSitamasti teSu rAkSaseSu kSatriyeSvitra naratvaM sAmAnyadharmo nAstItyAha- narebhya itei, tathA ca paJcamyA 'narebhyo rAkSasAH zUratamAH ityeva prayogo bhavatItyarthaH / SaSThIsaMpAdakoktanirdhAraNAbhAvamAha- rAkSasatvA 2 7 "Aho Shrutgyanam" Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatazvanirdhAraNamitisUtram ] vyutpattivAdaH / ( 515 mapi na niruktanirdhAraNam- rAkSasatvAdiviziSTasya naratvAdirUpasAmAnyadhanavacchinnatvAt / ' narANAM kSatriyaH zUratamaH ' ityAdI kSatriyAdiniSThazUratamatvAdau narAdisAmAnyavyAvRttatvabAdhAcchUnyatvAntaM vyAvRttyavadhervizeSaNam / taddharmAzrayayatkiMcidvyaktivyAvRttatvavivakSaNe 'dravyeSu ghaTo gandhavAn' ityapi syAt gandhAdekacidravyavyaktivyAvRttatvAt / tAdRzavizeSaNazUnyasAmAnyavyAvRttatvaniveze 'narANAM kSatriyaH zUratamaH ' ityAdAveva tadasaMbhava:- zUratamatvAdeH kSatriyatvAdizU - nyarAkSasAdyavyAvRttatvAt atastaddharmAvacchinneti / dIti / tacchUnya = rAkSasatvAdizUnya / uktanirdhAraNAbhAve hetumAha- rAkSasatyAdivizisyeti / tathA ca sAmAnyadharmAvacchinnatve sati kiMcidvizeSadharmAvacchinnasya sAmAnyadharmAvacchinnebhyo yatra pRthakkaraNa vivakSyate tatra SaSThIsaptamyau bhavato yathA narebhyaH kSatriyasya pRthakkaraNe ityarthaH / uktasUtrArthaghaTakapadArthAnAM sArthakyamAha--narANAmiti / yadi " tAdRzavizeSaNazUnyataddharmAvacchinna vyAvRttatvaviziSTavidheyavattayA " ityatra tAdRzavizeSaNazUnya " iti nocyeta tadA vidheye zUratamatve naratvAvacchinnasAmAnyavyAvRttatvaM prApnuyAt tattu na saMbhavati naratvadharmAvacchinne eva kSatriye zUratamatvasya vivakSitatvAditi zUnyatvAntam = " tAdRza ( kSatriyatvAdi ) vizeSaNazUnya " iti vyAvRttyavadhibhUtasya naratvAvacchinnasya vizeSaNamupAttaM tathA ca kSatriyatvazUnyanare sUratamatvaM nAstIti vidheye zUratamatve kSatriyatvazUnyanaravyAvRttatvasya bAdho nAstItyarthaH / atra zUratamatve kSatriyAnyanarApekSayA vyAvRttatvaM vivakSitamastIti narasya vyAvRttyavadhitvaM jJeyam / taddharmAzra yeti - yadi " tAdRzavizeSaNazUnyataddharmAvacchinnavyAvRttatva" ityatra "taddharmAvacchinna" iti nodhyeta tadA viveye tAdRzavizeSaNazUnyaM yat kiMcidvyaktimAtravyAvRttatvaM labhyeta tathA ca ' dravyeSu ghaTo gandhavAn ' ityapi prayogaH syAt- vidheye gandhe yatkiMciddravyavyaktiryadA''kAzAdikaM taddvyAvRttatvasya == tada'vRttitvasya sattvAt na caitadiSTamiti " taddharmAvacchinna " ityuktaM tathA ca gandhe dravyatvAvacchinnanyAvRttatvaM nAsti ghaTAdipArthivadravyamAtre gandhasya sattvAditi ' dravyeSu ghaTo -yandhavAn ' iti prayogApattirnAstItyarthaH / tAdRzavizeSaNeti- yadi " tAdRzavizeSaNazUnyataddharmAvacchinnavyAvRttatva : 77 ityasya sthAne tAdRza ( kSatriyatvAdi ) vizeSaNazUnyasAmAnya ( yAvanmAtra ) vyAvRttatva " ityucyeta tadA vidheye zUratamatve kSatriyabhinnavyaktimAtravyAvRttatvaM prApnuyAt tathA ca narANAM kSatriyaH zUratamaH aiva syAt - zUratamastrAdeH kSatriyabhinnarAkSasAdAvapi sattvena kSatriyatvAdizUnya rAkSasAdyavyAvRtattrAt tasmAt " taddharmAvacchinna " ityuktaM tathA ca kSatriyatvazUnyo yo naratvadharmAvacchinno narastadvyAvRttatvaM zUratamatve'styeveti nAsaMbhava ityarthaH / atra ityuktam ' iti zeSaH 1 8 3 ityatrApyuktasUtrArthasamantrayasyAsaMbhava 66 26 "Aho Shrutgyanam" Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (516) sAdarza: [ SaSThIprakaraNeatha vidheye jAtyAdivizeSaNazUnyasAdhAraNadharmAvacchinnAnvitaM vyAvRttatvaM sAdhAraNadharmAvacchinnavAcakapadottaraSaSThacAdarevArthoM vAcyastAvatA ca naratvAdirUpasAdhAraNadharmAvacchinnavyAvRttatvasyaiva lAbha: saMbhavati na tu kSatriyatvAdizUnyatva. vizeSitanarAdivyAvRttatvasya-prakRtyarthe narAdau tAdRzavizeSaNazUnyatvabodhakAbhAvAt / na ca SaSTyA eva tadarthaH-zattyAnantyaprasaGgAt / na ca bheda eva SaSThyarthastatra ca kSatriyAdipadArthasya pratiyogitvenA'nvayAt kSatriyAdyanyanarAdivyAvRttatvalAbhaH zaktibhedaM vinaiveti vAcyam, evamapi saMkhyAtiriktavibhaktyarthasya prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnamiti vyutpattivirodhA'parihArAt / ' nareSu kSatriyANAmeva zauryam ' ityAdau kSatriyAdevibhaktyarthavizeSaNatayopasthitasya bheda vizeSaNatayA bhAnopagame vyutpattyantaravirodhAcca / astu lakSa zaGkate- atheti, kSatriyatvAdijAtirUpavizeSaNazUnyo yaH sAdhAraNadharmAvacchinnA-naratva. dharmAvacchinno vaizyAdistadandhitam nirUpitatvasaMbandhena tadviziSTam (vyAvRttatvasyAsyoktavaizyAdinirUpitatvAt / vyAvRttatvaM yadA vidheye vartate tat sAdhAraNadharmAvacchinnavAcakanarapadottaraSaSThIsaptamyoredhArtha iti vaktavyam evaM hi vidheye zUratamatve naratvAdirUpasAmAnyadharmAvacchinnAd vyAvRttatvaM labhyate na tu kSatriyatvAdizUnyanaratvadharmAvacchinnavyAvRttatvam- prakRtyarthe SaSTIprakRtyarthabhUtanare tAdRzavizeSaga=kSatriyatvavizeSaNazUnyatvabodhakapadAbhAvAt, na ca naratvarUpasAmAnyadharmAvacchitavyAvRttatvaM zUratamatve saMbhavati zUratamatvasya naratvarUpasAmAnyadharmAvacchinne evaM kSatriye sattvAd vivakSitatvAcetyarthaH / nanu naratvadharmAvacchinnavizeSaNIbhUtaM kSatriyatvAdizUnyatvaM SaSThayA evArtha ityAzajhyAha- na ceti / parihArahetumAha-zaktyeti, evaMhi kSatriyatvAdidharmANAmanantatvAta SaSThayAH zaktyAnantyaM syAdityarthaH / nanvatra narapadottaraSaSThayA bheda evArthastatra SaSThyarthabhUtabhede kSatriyasya pratiyogitvena rUpeNAnvayaH kSatriyapratiyogikasyaiva bhedasya SaSThayarthatvena vivakSitatvAt tathA ca kSatriyapratiyogikabhedaviziSTo yo narastavyAvRttaM zUratamatvamityevaM zUratamatve kSatriyAnyanaravyAvRttatvaM labhyate na cApi zaktyAnantyam-bhedatvAvacchinne eva SaSThayAH zaktisvIkArAdityAzaGkayAha-na ceti / atrApi doSamAha-- evamapIti, vibhaktyarthasaMkhyAyA eva prakRtyarthe vizeSaNatvenAnvayo bhavati na tu saMkhyAtiritasyApi vibhaktyarthasyeti vyutpattirasti yA tasyA virodha evaM prAptaH-- atra SaSThayarthasya bhedasya prakRtyarthe nare vizeSaNatvenAnvayasya jAtatvAdityarthaH / kiM cAtra kSatriyapratiyogikabhede kSatriyasya vizeSaNatvaM yathAsti tathA ' nareSu kSatriyANAmeva zauryam ' ityatroktanarapadottaraSaSThIsamAnArthakatvAt saptamyA api kSatriyapratiyogikabheda evArthaH syAditi tatrApi kSatriyasya kSatriyapadotta. rapaSTayarthavizeSaNatayopasthitasyaiva narapadottarasaptamyarthabhede vizeSaNatvenAnvayaH kartavyastatra ca "Aho Shrutgyanam" Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patazca nirdhAraNamitisUtram ] vyutpttivaadH| NayA narAdipadAdeva kSatriyAnyanaratvAdivizeSarUpeNopasthitiriticeta ?, astu / vyAvRttatvaM kiM tAvat kutra vA tadanvayaH ? / vyAvRttatvaM tadavRttitvaM zUratamAdipadopasthApite dharme: tadanvaya iti cet ?, na-padArthatAvacchedakena padArthAntarA'nanvayAt , ' padArthAnAM jAtimati sattA' ityAdau jAtimadanyapadArthavRttitvasAmAnyAbhAvastha sattAdau vAritatvAda. tAdRzapadArthasamavetatvAdyabhAvasya cA'prasideyAvRttibodhAsaMbhavAcca / evam- 'dravyeSu kambugrIvAdimAn ghaTaH' ityAdau ghaTatvAdidharmasyA'nvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitatvAt tatra vyAvRttatvAnvayabodho durghaTa iti / " ekatra vizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatvenAnvayo'vyutpannaH " itivyutpattivirodha: syAdityarthaH / nanu yayuktarItyA bhedaH SaSThyartho nopapadyate tadA nare kSatriyAnyatvalAbhArtha narapadasyeva kSatriyAnyanare lakSaNAM vakSyAma iti kSatriyAnyanaravyAvRttatvaM zUratamatve vidheye nAnupapanamityAzaGkate- astviti / enaM pakSaM viSayAntaropasthApanArtha svIkaroti- astviti / / .. vyAvRttasvasya svarUpamAzrayaM cedAnIM pRcchati-- vyAvRttatvamiti / vyAvRttatvasvarUpamAha- vyAvRtatvamiti / tadavRttitvam-tasminnarAdAva'vRttitvameva tavyAvRttatvam / tasyAzrayamAha- zUreti / dharmezUratamatvAdau / pariharati- neti, " padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena" itivyutpattyanurodhena padArthatAvacchedakIbhUte padArthaikadeze zUratamatce padArthAntarasya SaSThayarthabhUtavyAvR. 'tatvasyAnvayo na saMbhavatItyarthaH / ukta vinigamanAmAha- padArthAnAmiti, "padArthAnAM jAtimati sattA / ityasyApyuktodAharaNatulyasvAdatrApi vyAvRttatvameva SaSTayarthosti tatra jAtimatyadAdArthasya padArthatAvacchedakIbhUtAyAM sattAyAM jAtimadanyapadArthavRttitvasAmAnyAmAvasya-jAtimadanyapadArthavyAvRttatvasya SaSThayarthasthAnvayo vAritaH. yadi padArthatAvacchedakepi padArthAntarAnvayaH syAttadA tadvAraNaM nopapadyatetyarthaH / nanUktavyutpattivirodhamupekSya vayaM tatrApi sattAyAM jAtimadanyapadArthavyAvRttatvasyAnvayaM kariSyAma ityAzaGyA'saMbhavamAha- tAdRzapadArtheti, sattAyA jAtimadanyasAmAnyAdipadArthe samavAyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAka eva vRttitvAbhAvo vaktavyaH sa ca na saMbhavati-- jAtimadanyasAmAnyAdau samavAyasaMbandhena kiMcidvRttitvasyaivA'prasiddhatvAt tathA ca vyAvRttibodhAsaMbhava eva, asaMbhavipadArthapratipAdanA'saMbhavAdityarthaH / doSAntaramAha-evamiti, 'dravyeSu kambuprIvAdimAn ghaTaH / ityatra kambugrIvAdimattvamuddizya ghaTatvaM vidhIyate iti dravya'padottarasaptamyarthasya vyAvRttatvasya vidheye ghaTatve evAnvayaH kartavyaH sopi na saMbhavati- ghaTatvasyAtra svarUpeNavopasthitatvena anvayitAvacchedakarUpeNa-ghaTatvatvena rUpeNAnupasthitatvAt padArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhivAvacchinnaM pratyanvayitAvacchedakarUpeNopasthiteH kAraNAtvAdityarthaH / atra hi 'kamyugrIvAdimadanyadravyavyAvRttaM ghaTatvam ' iti, zAbdabodho vijJeyaH / "Aho Shrutgyanam" Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (518 ) sAdarza: [ SaSThIprakaraNe atra kecit - ' narANAM kSatriyaH zUraH ' ityAdau kSAtraya iva lakSaNayA kSAtre ? yAnyapi kSatriyapadArthaH zUrapadasyApi zUra iva tadanyopyarthaH SaSThayartho'bhedaH kSatriye cadanyasmiMzcAnveti tathA ca narAbhinnaH kSatriyaH zUro narAbhinnakSatriyAnyo na zUra ityarthaH / ' narANAM kSatriyeSu zauryam' ityatrApi kSatriyapadaM prAgvadubhayArthakaM zauryapadaM ca tattadatyantAbhAvArthakaM tathA ca narAbhinnakSatriye zauryaM tadanyasmiMstadabhAva iti bodhaH / uddezyavidheyayoryAdRzasaMbandho, bhAvAnvayabodhe bhAsate tatsaMbandhAvacchinnavidheyAbhAva uddezyavAcakavidheyavAcakapadayorvaiyadhikaraNyasthale vidheyapadalakSyArthaH, tayoH sAmAnAdhikaraNyasthale tu vidheyadharmibhinna iti sAmAnyato vyutpattirityAhuH / " parihartuM matAntaramanuvadati - atra keciditi 1 atra kSatriyapadaM kSatriyakSatriyAnyo bhayapara zUrapadamapi zUrazUnyomayaparamityarthaH / tadanyasmin kSatriyAnyasmin / narANAM kSatriyaH zUraH : itivAkyasyArthamAha- tathA ceti, ' narAbhinnaH kSatriyaH zUraH ' ityatra narAbhedasya kSatriye'nvayaH, 1 narAbhinnakSatriyAnyo na zUraH ' ityatra ca narAbhedasya kSatriyAnyasminna'nvaya iti vivekaH / udAharaNAntarapadArthAnAha - narANAmiti, pUrvatroddezya vidheyavAcakapadayoH sAmAnAdhikaraNyamasti - samAnavibhaktikatvAdatra tu vaiyadhikaraNyamiti vizeSaH / ubhayArthakam = kSatriyakSatriyAsaumayArthakam / tattadatyantAbhAvArthakam = zauryazauryAtyantAbhAvaitadubhayArthakam / vAkyArthamAhatathA caiti / tadanyasmin kSatriyAnyasmin / tadamA vaH =zauryAtyantAbhAvaH / uktazAbdabodhoprapAdakavyutpattimAha- uddezyeti, yathA ' narANAM kSatriyeSu zauryam ' ityatroddezyavidheyayoH kSatri* zauryayoryAdRzasaMbandhaH = Azrayatva saMbandhaH ( zauryasya kSatriyAzritatvAt ) bhAvAnvayabodhe- 'kSatriye zauryam' ityatra bhAsate tatsaMbandhAvacchinnavidheyAbhAvaH = AzrayatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAka sauryAmAva uddezyavAcakavidheyavAcakapadayorvaiyadhikaraNyasthale = ' narANAM kSatriyeSu zauryam ' ityatra vidheyapadalakSyArtho bhavati tathA cAtra kSatriyAnyasmin zauryapadalakSyArthasyoktarUpasauryAbhAvasthAnyayo bhavati tadevoktam " tadanyasmiMstadabhAvaH " iti / sAmAnAdhikaraNyasthalIyavyutpattimAha - tayoriti, tayoH uddezavAcakavidheyavAcakapadayoH sAmAnAdhikaraNyasthale 'narANAM kSatriyaH zUraH' ityAdau vidheyadharmibhinnaH = vidheyadharmibhyAM zUratvakSatriyAbhyAM bhinno vidheyavAcakadharmivAcakapadayorlakSyArthaH, atra ' vidheyadharmabhinnaH' iti pAThe tu vidheyarUpo yo dharmaH zUratvaM tadminna:- azUratvameva vidheyapadasya zUrapadasya lakSyArtha ityarthastathA ca lakSyArthabhUte kSatriyAnyasminna lakSyArthabhUtasyA'zUratvasyAtrAnvayo jAtastadevoktam- " narAbhinnakSatriyAnyo na zUraH" iti, zUraminnA'zUrasya kSatriyAnyena saha sAmAnAdhikaraNyaM saMbhavatIti bhAvaH / pUrvatrAyantAmA uttaratra ca bhedaviziSTe lakSaNeti sAraH / "Aho Shrutgyanam" Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatazca nirdhAraNamitisUtram ] vyutpattivAdaH / ( 519) tanna zobhanam-tathA sati ' tasmai puruSottamAya namaH / ityatra tatpadArthatadanyayoreva puruSapadArthA'bhedavivakSaNe uttamapadenA'sAmarthyAt samAsAprasakteH "na nirdhAraNe" itiniSedhAzrayaNena prakAzakRtAM nirdhAraNaSaSThIsamAsakhaNDanAnauci. tyaprasaGgAt / evam -- nareSu zUrasya kSatriyasyedaM rAjyam' ityAdI zUrapadArthAzUrAnvitakSatriyapadArthakSatriyAnyasya SaSThyarthasaMbandhAdI nAnvayaH kiM tu zUrAbayikSatriyAderanvaya ityetannopapadyate- 'zvetaM saindhavaM bhuGkte ' ityAdau (tu) karmavAdivizeSaNatayA lavaNAdibuddhau mukhyavizeSyatayA'zvAderabhAnAd. ekapado. pasthApitayoIyostatprakRtikavibhaktyarthe ekasya vizeSaNatayA'parasya tadavizeSaNatayA bhAnasthA'vyutpannatvAt / pariharati- taneti, yadi -- narANAM kSatriyaH zUraH / ityatroktarItyA SaSTyarthAbhedasya kSatriyatadanyayoranvayaH syAttadA taddaSTAntena ' tasmai puruSottamAya ' ityasya ' puruSANAM tasmai uttamAya / ityevamapi vigrahavAkye kRte tatrApi tatpadasya tatpadArthatadanyapadArthetadubhayabodhakatvaM syAta puruSapadottaraSaSThayarthasyAbhedasya ca tatpadArthatadanyayorevAnvayaH- syAdivi puruSapadArthatatpadArthayorevAbhedo labhyeta na tu puruSapadArthottamapadArthayoriti puruSapadArthasyottamaMpadArthena saha sAma rthyAbhAvAdevAtra ' puruSottamAya ' iti samAso na saMbhavati ityevaM samAsAmAve prAptepi prakAzakAreNa yadatra "na nirdhAraNe " iti niSedhamAzritya 'puruSANAM tasmai uttamAya ' iti nirdhAraNaSaSThIsamAsakhaNDanaM kRtaM tasyAnaucityaM prasajyeta na caitadiSTaM tasmAnnoktopapAdanaM zomanamityarthaH / siddhAnte tu 'puruSottamapade.' na nirdhAraNaSaSThIsamAsaH kiM tu karmadhAraya eveti vijeM. yam / kecittu mate virodhAntaramAha- evamiti, 'nareSu zUrasya kSatriyasyedaM rAjyam ' ityatra tava matena zUrapadasya zUrazUrAnyabodhakatvaM kSatriyapadasya ca kSatriyakSatriyAnyabodhakatvamasti taMtra SaSThadharyabhUse svatvasaMbandhe nirUpitatvasaMbandhena zUrapadArthoM yo'zUro'bhedena tadanvito yaHkSatriyapadArtha: kSatriyAnyastasya(kSatriyabhinnAArasya)anvayo nAsti kiM tu zUrAnvayi-zUrAbhinnakSatriyasyAnvayosti iti yaduktaM tannopapadyate-ekapadopasthitayoyorarthayormadhye tatpadaprakRtikavibhaktyarthe ekasya vizeSa matayA'parasya tada'vizeSaNatayA vibhaktyarthAvizeSaNatayA bhAnaM vyutpattiviruddhamasti tayordvayorevArthayostulyatvAt tathA cAtra zUrakSatriyapadAmyAmupasthitasya zUrAbhinnakSatriyasya SaSThayarthasaMvanye vizeSaNatayA'ncayosti azUrAmibhakSatriyAnyasya ca vizeSaNatayAnvayo nAsti itivaiSamyaM na saMbhavati, yayucyate ' zvetaM saindhavaM muste ' ityatra lavaNabuddhau jAtAyAM sandhaSapadArthayolavaNAva. yormadhye ekasyaivArthasya lavaNasya yayA saindhavapadottaradvitIyArthakarmatAyAM vizeSaNatayAnvayabhAnaM bhavati na tvazvasyApIti tathA prakRtepyekasyaivArthasya vibhaktyarthavizeSaNatayA mAnaM na viruddhaM tadapi na yuktam- 'saindhavaM bhuGkte ' ityatra bhuGktepadasamabhivyAhArapramAcena lavaNabuddhireva jAyate lavaNo. pasthitau jAtAyAM ca saindhavapadenA'zvasya mukhyavizeSyatayA mAnam-upasthitireva na bhavatItya'trA. "Aho Shrutgyanam" Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (520) sAdarzaH [ SaSThIprakaraNe evam-'dravyeSu kSitipAthasI rasavatI' ityAdau kSitijalAbhayatvAdyavacchinabhinna rasavadAdyanyatvabodho na saMbhavati-rasAdimatyapi. pratyekamubhayatvAvacchinnabhedasattvAt, nApi pratyekabhedAvacchinne-tathaiva bAdhAt, nApyekabhedaviziSTAparabhedAvacchinne- ekapadasya tAdRzabhedAvacchinnalakSakatve'parapadArthe rasavadAdyanyatvarUpavidheyAnanvayAt, indaghaTakaikapadArthamAtre vidheyAnvayasyA'vyutpannatvAt / nApi padAbhyAM lakSaNayA tattadbhinnopasthitAva'bhedenakabhinnAnvite'parabhinne. tathApi zvasya saindhavapadArthasyApi saindhavapadottaradvitIyArthakarmatAyAmavizeSaNatvaM yuktaM prakRte tu dvayorevArthayorupasthitayostulyatvAdekasya vibhaktyarthaM vizeSaNatayA'parasyA'vizeSaNatayA bhAnamiti vaiSamyaM na saMbhavatItyarthaH pratibhAti / - kecittumate'nupapattyantaramudghATayati-evamiti, 'dravyeSu kSitipAthasI rasavatI' ityatrApi tvaduktarItyA kSitipAthaHpAdAbhyAM kSitijalayostadanyayozca bodho rasavatIpadena rasavatItadanyayozca bodhaH prAptastatra kSitijalobhayatvAvacchinnabhinne rasavadanyatvasyAnvayaH kartavyaH sopi na saMbhavati-pratyekamubhayatvAvacchinnabhedasvIkArAd rasavatyAmapi kSitau :kSitijalobhayatvAvacchinnabhedostyeva tathA jalepyastyeva na ca tatra rasavadanyatvAnvayaH saMbhavati rasavattvasyaiva sattvAdityarthaH / yadi pratyekabhedAvacchinne jalabhedAvacchinne kSitibhedAvacchinne ca rasavadanyatvAnvaya ucyate tadapi na saMbhavati- tathaiva bAdhAt nAma jalabhedaH kSitAvapyasti kSitibhedazca jalepyasti na ca tatra ssavadanyatvAntrayaH saMbhavati-rasavattvasyaiva sattvAdityAzayenAha-nApi pratyeketi / yadi caikamekaviziSTAparabhedAvacchinne rasavadanyatvAnvaya ucyate yathA tejasi kSitibhedopyasti jalabhedopyasIti ekena kSitipadArthasya bhedena viziSTo yo jalabhedastadavacchinnatvaM kSitijalAtirikteSveka tejAdiSvasti tatra ca rasavattvamapi nAsti tadApyatraikapadasya-kSitipadasya jalapadasya vA sAhazabhedAvacchinnalakSakatve ekabhedaviziSTAparabhedAvacchinnalakSakatve tAdRzabhedAvacchinnasyaikapadasyaivArthatve prApte ekapadasyArthe eva rasavadanyatvAnvayaH prApto na tva'parapadasyArthe ityaparapadArthe rasavadanyatvarUpavidheyasyA'nanvaya eva prApta ityAzayenAha-nApyekabhedeti / astvekapadArthe eva vidheyAnvaya ityAzaGkaya tatra vyutpattivirodhamAha-dvandvati, yathA ' dhavakhadirau chinatti / iti. dvandve chedanasya dvandvaghaTakadhavakhadirayorubhayorevAnvayastathA 'kSitipAthasI ' itidvandvaghaTakobhayapadavodhyayorubhayorevArthayorvidheyasya rasavadanyatvasyAnvayo yukto na tvekamAtrapadArthe ityarthaH / yadi ca kSitipadena kSitibhinnaM pAthaspadena ca pAthobhinnamupasthitaM tatrAbhedasaMbandhenakaminnana= kSitiminnanAnvitaM yada'parabhinnama=pAthobhinnaM tejaAdikaM tatra rasavadanyatvAnvayaH kriyate kSitibhinnaM pAthobhinnaM caikamevAbhedena bhavati tathAca dvandvaghaTakobhayapadArthe eva vidheyAnvayo jAta iti na pUrvoktadoSopItyucyate? tadApi padArthadvaye vidheyAnvayo na prApnoti " padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena " iti bhyAyena kiM vA vizeSye eva vizeSaNAntrayo bhavatItinyAye "Aho Shrutgyanam" Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatazca nirdhAraNamitisUtram ] vyutpattivAdaH / (521) padArthadvaye vidheyAnvayA'nupapAdanAt, inde samasyamAnapadArthAnAM parasparamana nvayAdityapi cintyam / yanu ' narANAM zUraH kSatriyaH' ityAdau zUrAdyanvayya'bhedaH SaSThayarthaH, narAbhinnazUratvAdyavacchedena ca kSatriyA'bhedAnvayaH, evaM ca kSatriyAnye nare'rthataH zauryavyavacchedalAbha iti, tadatyantamasat-narANAM kSatriye zauryam ' ityAdau kSAtreyANAM karNaH pracuraM dadAti ' ityAdI cA'nirvAhAt / idaM tu tattvam-nirdhAraNAvabhakteAvRttatvamevArthaH, vyAvRttatvaM cA'bhedAnvayividheyasamabhivyAhArasthale'nyonyAbhAvapratiyogitvaM bhedAnvAyatatsthale cA'tyantAbhAvapratiyogitvaM tasya ca vidheyatAvacchedakAvacchedenA'nvayo'to na dvitvAdhava. naikabhinnAntrite'parabhinna eva vidheyAnvayaH syAnatva'parabhinnavizeSaNIbhUte ekabhinnepi tathA ca pUrvoktaH " dvandvaghaTakaikapadArthamAtre" itivyutpattivirodhastadavastha evetyAzayenAha-nApi padAbhyAmiti / kiM cAsmin pakSe ekapadArthasyAparapadArthenAnvayo jAtaH sopi dvandve na bhavati na hi 'dhavakhadirau chinatti' ityatra dhavakhadisyoH parasparamapyanvayo bhavatItyAzayenAha-dvandve iti / ananvayAditi-dvandvaghaTakapadArthAnAM parasparamanvayo na bhavatIti niyanAdityarthaH / parihArAya matAntaramupasthApayati-yattviti, anena matena ' narAbhinnazUrAbhinnaH kSatriyaH / iti vAkyArtho labdhastathA cArthAdeva kSatriyAnyo naro na zUra iti labdhamiti bhAvaH / pariharatitaditi, ' narANAM kSatriyaH zUraH' ityatra samAnavibhaktikatvaprayuktasAmAnAdhikaraNyavazAd narAbhinnazUrasya kSatriyasya cA'bhede saMbhavatyapi ' narANAM kSatriye zauryam ' ityatra zauryasya kSatriyeNa vA nareNa vA'medo na saMbhavati sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt bAdhitatvAcca, evam 'kSatriyANAM karNaH' ityatrApi kSatriyAbhinnakarNena saha tirthapracuradAnakRterabhedo na saMbhavati-kRtikorabhedasya bAdhitatvAdityarthaH-- anirvAhAt abhedA'nirvAhAt / / ___ evaM paramatAni parAkRtya siddhAntamAha-idamityAdinA / nirdhAraNavibhakteH " yatazca nirdhAraNam " iti sUtravihitaSaSThIsaptamyoH / uktavibhaktyarthIbhUtavyAvRttatvasya svarUpamAha-vyAvRttatvaM ceti / abhedAnvayividhayasamabhivyAhArasthale-' narANAM kSatriyaH zUraH' ityAdI. atra zUrapadArthakSatriyayorabhedenevAnvayasaMbhavAt / anyonyAbhAvapratiyogitvamiti-kSatriyabhinnanare zUrabhedo vartate iti zUre yattAdRzabhedapratiyogitvaM tadeva kSatriyabhinnanaravyAvRttatvaM vijJeyam / kSatriyaminnanare kSatriyabhedopalabdherupAyamanupadameva vakSyati / bhedAnvayitarasthale bhedAnvayividheyasamabhivyAhArasthale* narANAM kSatriye zauryam ' ityAdI. atra kSatriyazauryayoramedAsaMbhavAt kSatriye zaurya vidhIyate iti bhedAnvayividheyaH / atyantAbhAvapratiyogitvamiti-kSatriyabhinnanare zaurya nAstIti zaurya yattAdRzArayantAbhAvapratiyogitvaM tadeva kSatriyabhinnanaralyAvRttasvam / tasya anyonyAbhAvapratiyogi "Aho Shrutgyanam" Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 522 ) sAdarza: [ SaSThIprakaraNe cchinnAbhAvamAdAyAtiprasaGgaH / abhAve ca prakRtyarthasya narAdeH kSatriyatvAdirUpohezyatAvacchedakAvacchinnabhedaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakanaratvAdivyApakAdhikaraNatA: nirUpitAssdheyatA saMbandhenAnvaya etAvataiva jAtyAdirUpavizeSaNazUnyaprakRtyarthanarAdisAmAnyavyAvRttervidheyadhameM lAbhaH / dravyANAM kSitipAthasI rasavatI ' ityAdau bhedadvayAdiviziSTadravyatvAdi * svasyA'tyantAbhAvapratiyogitvasya ca vidheyatAvacchedakAvacchedenAnvaya iti - ' narANAM kSatriyaH zUraH" ityatra vidheyaH zUro vidheyatAvacchedakaM zUratvaM tadavacchedena tathA ca zUratvAvacchedena zUre kSatriyabhinnamaravRttizUrAnyonyAbhAvapratiyogitvasyAntrayaH, ' narANAM kSatriye zauryam' ityatra vidheyatAvacchedakaM zauryatvaM tadavacchedena zaurye kSatriyaminnanaravRttizauryAtyantAbhAvapratiyogitvasyAnvaya ityarthaH / vidheyatAvacchedakAvacchedenoktAntrayasya phalamAha- ata iti, yadyuktapratiyogitvastha vidheyatAvacchedakAvacchedenAnvayo na syAttadA kSatriye zUrabhedasya zauryAtyantAbhAvasya cAsattvepi zUrarAkSasetadubhayabhedostyeva tathA zaurya rAkSasasattvaitadubhayAtyantAbhAvo vyastyeveti etAdRzadvitvAvacchibhAvamAdAya vidheye zauryazUrAdau kSatriyavyAvRttatvasyApyatiprasaGgaH syAt, yadA coktapratiyogi tvasya vidheyatAvacchedakAvacchedenAnvayastadA zUratvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvaH zauryatvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvazca labhyate tathA ca kSatriye uktadvizvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya sattvepi zUratvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvaH zauryatvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvazca nAstyeveti na vidheye zauryazUrAdau kSatriyavyAvRttatvasyAtiprasaGga ityarthaH / zrabhAve-kSa--- triyaminnanara niSThe zUrAnyonyAbhAve zauryAtyantAbhAve ca prakRtyarthasya nirdhAraNavibhaktiprakRtyarthasya narAderucyamAnAdheyatAsaMbandhenAnvayaH - abhAvasya narAdau vRttitvenAbhAve AdheyatA vartate eva saik saMbandha ityAha- abhAve ceti / svAbhipretAveyatAmAha- kSatriyatvAdIti, kSatriyatvAdirUpoddezyatAvacchedakenA'vacchinno yaH kSatriyastabhedena viziSTam = samAnAdhikaraNaM yat prakRtyarthatAvacche dakaM naratvAdikaM sadvyApakIbhUtA yAdhikaraNatA uktAbhAvaniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatA yatra yatra kSatriyabheda viziSTanaratvaM vartate kSatriyabhinnanare tatra tatra zUrAnyonyAbhAvaH zauryAtyantAbhAvazca vartate eveti tAdRzAbhAvAdhikaraNatApi vartate ityadhikaraNatAyAma'syAM kSatriyabhedasamAnAdhikaraNanaratvavyApakatvaM prAptam / etAdRzanaratvAdivyApakIbhUtAdhikaraNatAnirUpitA cAdheyatA vivakSitAbhAve prApteti etAdRzAdheyatAsaMbandhenA'bhAve prakRtyarthanarAderanvayaH kriyate / atra va nare kSatriyavaiziSTyasya nivezAd narapadena kSatriyaminnanaro gRhyate tathA caitAvataiva=AdheyatArUpasaMbandhasvarUpe eva kSatriyabhedanivezenaiva kSatriyatvAdijAtirUpavizeSaNazUnyanarasAmAnyavyAvRttatvaM vidheyalakSaNadharme labhyate eveti na pUrvoktamatAni yuktAnItyarthaH / dravyANAmiti - ' dravyANAM kSitipAthasI rasavatI' ityatrApi vyAvRttatvaM SaSThayartha ityAdikaM "Aho Shrutgyanam" Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatazca nirdhAraNamitisUtram ] vyutpattivAdaH / ( 523 ) vyApakataiva saMbandhaH / vidheyasya zUratamAdernirdhAraNa vibhaktiprakRtyarthatAvacchedakanaratvAdiviziSTatAdAtmyAdiva saMbandhatayA bhAsate'to 'narANAM rAkSasaH zUraH ' ityAdernApattiH / anyatsvayamUhyam // // iti SaSThyarthanirUpaNaM samAptam ! 8 sarva pUrvavadeva kiM tu rasavadanyonyAbhAve dravyasya bhedadvayaviziSTadravyatvAdivyApakatA mAtra saMbandhenAnvaya ityeva vizeSa ityarthaH / bhedadvayeti-- tejaAdau kSitibhedaH pAthomedazva vartate tatra dravyatvamapi vartate iti bhedadvayaviziSTaM dravyatvaM yatra yatra tejaAdau vartate tatra tatra rasavadanyonyAbhAvopi vartate ityabhAve vyApakatA prAptA tAdRzavyApakatAsaMbandhenAbhAve dravyapadArthasyA'nvaya iti vidheye rasavattve kSitijalomayabhinnadravyavyAvRttatvalAbha ityarthaH / evaM pUrvatrApi kSatriyatvAvacchinnabhedaviziSTanaratvavyApakatAyAH saMbandhastvaM saMbhavatyevetyAdheyatAparyantAnudhAvanaM cintyam / vidheyasyetinarANAM kSatriyaH zUratamaH' ityatra vidheyasya zUratamAdernidhAraNavibhaktiprakRtyarthatAvacchedakaM yanaratvaM tAdRzanaratvAdiviziSTatAdAtmyasaMbandhena kSatriye uddezyabhUte'nvayo jJeya:- kSatriye ca saMbandha - bhUtaM naratAdAtmyamastyeva tasmAt ' narANAM rAkSasaH zUraH iti prayogasyApattirnAsti yatotrApyuktarItyA nirdhAraNavibhaktiprakRtyarthatAvacchedakanaratvaviziSTatAdAtmyena=naratAdAtmyenaiva rAkSase zUrAnvayaH kartavyo naratAdAtmyaM ca rAkSase nAstyeva - rAkSasAnAM narabhinnatvAdityatroddezyabhUte rAkSase vidheyabhUtazUrAnvayA'saMbhavAt naitatprayogApattiH kiM tu ' naremyo rAkSasAH zUrAH ' ityeva prayogo bhavatItyarthaH / ' narAMNAM karNaH pracuraM dadAti ityatrApi karNe pracuradAnakRterabhedAsamavAd medAnvaya evetyanena vAkyena karNaminnakSatriye pracuradAnakRteratyantAbhAvo bodhyate iti tAdRzAtyantAbhAvapratiyogitvaM yat pracuradAnakRtau prAptaM tadeva karNaminnakSatriyavyAvRttatvamiti bodhyam // // iti vyutpattivAdAdarze SaSThayarthanirUpaNaM samAptam // "Aho Shrutgyanam" Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saptama AdhArasaptamyA Adheyatvamarthastasya kriyAyAmanvayaH / AdhArAdheyabhAvazva na saMyogAdirUpa saMbandhAtmakaH - kuNDAdisaMyogino badarAderapi kuNDAdhAratAprasaGgAt api tu padArthAntarameva sa ca saMbandhavizeSAvacchinnaH - saMyogenAdhikaraNaM samavAyenAdhikaraNamityAdivyavahArAt / atha voktAtiprasaGgabhiyA saMyogenAdhAratvamevAtiriktaM samavAyasaMbandhAvacchinnaM ca samavAyAdirUpameva / na ca samavAyasyApi saMbandhatvena dviSThatayA rUpAderapi paTAdyadhikaraNatAprasaGgaH, tathA sati tulyayukvA'dhikaraNatvasyApi dviSThatayA tAdRzAtiprasaGgasya durvAratvAt / yadi cAdhAratAyA AdhAre'nuyogitvaM saMbandha Adheye ca pratiyogitvAmeti saMbandhavailakSaNyAnAtiprasaGgaH- AdhAratAnuyogitAyA evAdhAravyavahAraprayojakatvAdityucyate ? tadA samavAyasyApi tadvailakSaNyenAtiprasaGgavAraNAdatiriktAdhAratAyAM mAnAbhAvAt / kramaprAptaM saptamyarthanirUpaNamArabhate- 'AdhAreti / AdhArasyaivAdhikaraNatvAdadhikaraNe ca sUtrakRtA saptamyA vihitatvAducyate- AdhArasaptamyA iti / tasya = Adheyatvasya / ' sthAlyAM pacati ityAdI pAkAdikriyAyAM sthAlyAyAdheyakatvaM spaSTameva ' bhUtale vartate ghaTaH' ityAdI kriyAyAM saptamyarthAnvayavyavasthAM svayamevAgre athetyAdinA pratipAdayiSyatIti dhyeyam / AdheyatvaM ca vRttitvameveti ' bhUtale ghaTaH ' ityasya bhUtalavRttirghaTa iti zAbdabodhaH saMpannaH / AdhArAdheyabhAvamAha - AdhAreti / saH = padArthAntarabhUta AdhArAdheyabhAvaH / badarakuNDayorAdhArAdheyabhAvaH saMyogasaMbandhAvacchinnaH- kuNDabadarayoH saMyogasyaiva sattvAt / ghaTatadrUpayorAdhArAdheyabhAvaH samavAyasaMbandhAvacchinnaH - tayoH samavAyasyaiva saMtramyatvAt / pakSAntaramAha- athaveti / uktAtiprasaGga bhiyA=badarasya kuNDAdhAratAprasaGgavAraNAya, saMyogasaMbandhAvacchinnAdhAratvasyAtiriktatvena tat kuNDe eva svIkriyate na badarepi yena badarasya kuNDAdhAratvaM prasajyetetyarthaH / nanu yadi samavAyasaMbandhAvacchinnamAdhAratvaM samavAyastrarUpameva tadA paTatadrUpayoH samavAyasya tulyatvAdeva rUpasyApi paTAdhAratvaM syAdityAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha - tathA satIti / nanvAdhAratA''dhAre'nuyogitvaraMbadhena vartate Adheye ca pratiyogitvasaMbandheneti saMbandhavailakSaNyAt = anuyogitvapratiyogitvarUpasaMbandhayorvailakSaNyamasti tatrAdhAratAnuyogina ekAdhAratvaM svIkriyate iti nAdhAratApratiyogino rUpAdeH paTAyAdhAratAprasaktirityAzayenAha - yadIti / uttaramAha- tadeti, tadvailakSaNyena = anuyogitA pratiyogitvayorvailakSaNyena -- samavAyasyAnuyogitvamAdhAre pratiyogitvaM cAdheye tatra samacAyAnuyogina evAdhAratvasvIkArAnna rUpasya padAdhAratAprasaktiH, etrametra kuNDabadarAdisaMyogasthalepi na badarAdeH kuNDAdhAratAprasaktirastIti saMyogasamavAyAdyatiriktAdhAratvasaMbanvasvIkAro vyartha evetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAratAvicAraH ] vyutpattivAdaH / sparzAyAdhAravAyvAde rUpAdyAdhAratAvAraNAyA''dheyabhedenAdhAratvamatiriktam, iti na sat - AdheyabhedabhinnAdhikaraNatAnAma'tiriktasamavAyasya ca kalpanA - mapekSyA''dheyabhedena samavAyabhedasyaivopagantumucitatvAt / ( 525) atha saMyogenAdhikaraNatvamapi saMyogarUpamastu kuNDabadarAdisaMyogAnAM kuNDAdikamanuyogi natu badarAdikamiti nAtiprasaGgaH / na caivamapi badarAdeH kuNDAdiniSTasaMyogAnuyogitayA AdhAratApattiH- tAdRzasaMyogasya kuNDAdiniSThasvepi tatpratiyogikatvAnupagamAt tatpratiyogikasaMbandhAnuyogitAyA eva tadAdhAravyavahAraprayojakatvAt / na cAsau saMyogo badarAdau kuNDAdiviziSTabudvimayojakatayobhayAnuyogika evamubhayapratiyogikopIti vAcyam, Adheye saMyogenAdhikaraNaviziSTabuddheraprAmANikatvAt, 'kuNDe badaram' ityAdivi " nanvevaM hi vAyau sparzasamavAyostyeva samavAyazcaika eveti vAyau rUpasamatrAyaprasaktyA rUpA -- dhAratApi prasajyeta na caitadiSTamiti taddAraNAyA'dheyabhedenAdhAratvaM samavAyAdyatiriktaM svIkriyate tathA ca vAyau sparzAdhAratAsattvepi rUpAdhAratAprasaktirnAsti- rUpAdhAratAyAH sparzAdhAratApekSayA'tiriktatvAttasyAzca vAyAbasvIkArAdityAzayenAha - sparzeti / parihAramAha- iti na saditi / evaM hyAdhAramedenAdhAratAnAmanantAnAM svIkAraH prAptaH samavAyasyApi prApta iti gaurakhaM syAdityAya bhedena samatrAyabheda eva svIkartumucitastathA ca vAyau sparzasamavAyasattvepi rUpasamavAyAbhAvAdrUpAdhAratAprasaktirnAstItyarthaH / zaGkate - atheti / saMyogAnuyoginaH kuNDAderevAdhAratvasvIkArAna badarAdeH kuNDAdyAdhAratAtiprasaGga ityarthaH / nanveSamapi kuNDabadarayoH saMyogasyaikyAt yaH skhalu kuNDe saMyogaH sa badarepyastyeveti kuNDaniSThasaMyogAnuyogitA badarepi prApteti kuNDaniSTasaMyogAnuyogitayA badarasya kuNDAdhAratvaM syAdeva - anuyogina AdhAratvasvIkArAdityAzaGkyAha- na ceti / anuyogitAyA iti pAThe tu paJcamyantaM tat / atra " badarAdeH" ityasya sthAne "kuNDAdeH" iti pAThastva'saGgata eva bhAti / uttaramAha - tAdRzeti / tAdRzasaMyogasya = kuNDabadara saMyogasya / tatpratiyogikatvAnupagamAt kuNDa pratiyogikatvAnupagamAt / niyAmakamAha- tatpratiyogiketi, tathA ca badare kuNDAnuyogikasaMyogAnuyogitA varttate na tu kuNDapratiyogikasaMyogAnuyogiteti na badarasya kuNDAdhAratAprasaktiH kuNDe ca badara pratiyogikasaMyogAnuyogitA vartate iti kuNDasya badarAdhAratA prAptetyarthaH / nanu kuNDabadarayoH saMyoga eka eva tena ca kuNDe badaraviziSTabuddhivad badarepi kuNDaviziSTabuddhirjAyate eveti sa saMyoga ekatvAd yathA kuNDabadarobhayAnuyogikastathobhayapratiyo gikopyastyeva tathA ca badarepi kuNDapratiyogikasaMyogAnuyogitA prApteti badarasya kuNDAdhAratvaM kiM na syAdityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- Adheye iti, Adheye adhikaraNAdhAra tAjJAnasyAprAmANikatvAdeva nAdheyasya badarAdeH kuNDAdilakSaNatvAdhikaraNAdhAratApattirityarthaH / niyAmakamAha- kuNDe iti, yadyapi ' badaravat kuNDam ' ityAdau kuNDasya prathamA - "Aho Shrutgyanam" Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1526) sAdarza: [ saptamIkArakeziSTavuddhau saMyogapratiyogitAyA eva saMbandhatvAt 'paTe rUpam ' ityAdau samabAyapratiyogitAvada, anyathA tAdRzaviziSTabuddhibalAd rUpAdAvapi paTAdisamavAyAnuyogitAprasaGgAditi cet ?, mA bhUttatsaMbandhAvacchinnamapyatiriktam / ___ yattu tatpatanapratibandhakasaMyogavatvaM tadAdhAratvaM kuNDAdipatanapratibandhakasaMyogavatvaM ca na badarAdau- tatsaMyogasattvepi tasya patanAditi, tadasat- yasya patanamaprasiddhaM tadAdhAratvA'saMgrahAt, svasmin svapatanapratibandhakasaMyogasatvena svasyApi svA''dhAratAprasaGgAcca / svAnyatve sati svaniSThapatanAnutpAdaprayojakantArthatvena ' badarapratiyogikasaMyogavat kuNDam / iti zAbdabodhodayAt saMyogapratiyogitA badare eva pratibhAti matuppratyayena ca badarAdhAratA kuNDe bhAsate, tathApi 'kuNDe badaram ' ityatra tu badarasya prathamAntArthatvena vizeSyatvAt 'kuNDasaMyogavad badaram ' ityAkArakazAbdabodhodayAt kuNDasaMyogaspa badaravRttitvena pratIyamAnatvAt saMyogapratiyogitA kuNDe prAptA sA saMyogapratiyogitaiva cAdhAratAniyAmakasaMbandha iti kuNDasya badarAdhAratA prAptA na tu badarasyApi kuNDAdhAratA- badarasyaitAdRzasaMyoge'nuyogitvena pratiyogitvAbhAvAdityarthaH, ukte dRSTAntamAha- paTe iti, yathA 'paTe rUpam ' ityatra 'paTasamavAyavad ruupm| iti zAbdabodhodayAt paTasamavAyasya rUpavRttitvena bhAnAt tAzasamavAyapratiyogitA paTe. eveti paTasyaiva rUpAdhAratAsti na tu rUpasya paTAdhAratA tathA prakRtepi kuNDasyaivoktarItyA badarAdhAratA prAptetyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, yadi saMyogasamavAyAdipratiyogitAyA AdhAratAniyAmakatvaM na syAttadA tAdazaviziSTabuddhizralAta kuNDe badam / "paTe rUpam / ityAdiviziSTabuddhibalAd rUpabadarAdAvapi samavAyasaMyogAdyanuyogitA prApnotyeva- rUpabadarAdAvapi samavAyasaMyogAdettisvenaM bhAnAditi rUpabadarAdInAmapi paTakuNDAdyAdhArasvaM prasajyeta. na caitadiSTamiti saMyogasamavAyAdipratiyogitaiva saMbandha ityuktarItyA paTakuNDAderevAdhAratvaM prApnoti na tu rUpabadarAderapItyarthaH / ityecamAzaGkAyAmAha-mA bhUditi, tathA ca tatsaMbandhAvacchinnam saMyogasaMbandhAvacchinnamapyadhikaraNatvaM saMyogarUpamevAstu na tu saMyogAtiriktamiti na saMyogasaMbandhAvacchinnAtiriktAdhAratA. svIkAraprayuktaM gauravamityarthaH / asmin pakSe badarAderAdhAratvAtiprasaGgaH zaGkArabhbhepi "kuNDAdikamanuyogi na tu vadarAdikam " ityAdinA nivAritaH, saMyogapratiyogitAyAH saMbandhapratipAdanena cAtrApi nivArita evetyanusaMdheyam / . yattviti / tatsaMyogasattvepibadarasaMyogasattvepi / tasya-kuNDasya / tasmAnna badarAdau kuNDAdyAdhAratAprasaktirityarthaH / pariharati- tadasaditi, zabdasya patanameva na saMbhavatItyAkAze zabdapatanapratibandhakatvAsaMbhavAt 'AkAze zabdaH / ityAdAvAkAzAdInAM zabdAdhAratvaM na syAdityarthaH / atiprasaktimAha= svasminniti / nanu svabhinno ya: svaniSThastatpatanapratibandhakasaMyogavattvaM tat-tadAdhAratvaM tathA ca na svasya svAdhAratAprasakti:- svasya svabhinnatvAbhAvAdityAza "Aho Shrutgyanam Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamyartha vizvAraH ] vyutpattivAdaH / ( 527 ) , saMyogavattvaM tAdeti cet, na- etadanupasthitAvapyadhikaraNavyavahArAdityalam / ressure saptamyA AdheyatArthakatve ' bhUtale vartate ghaTaH ityAdau dhAtvarthasya vRtterAdheyatArUpatvena tatra bhUtalAdyAdheyatvAbhAvenA'yogyatAprasaGga iticaitra, na- tatra nirUpakatvasyaivAdhAratArUpatvena nirUpyatvasyaiva saptamyarthatvAt bhUtalAdinirUpyatvasya ca ghaTAdiniSThavRttAvabAdhAta, ata eva ' iti hetustadudbhave' ityAdI detI hetutAyAM codbhavapadArthotpattivRttitvAbhAvepi hetutAyAmutpattinirUpitattvasattvena saptamyupapattiH / atha vA vRddhAtorapyAdhAratvamevArthastAnarUpakatvameva ghaTAdestatkartutvam evaM ca tAdRzadhAtvarthe bhUtalAdyadhikaraNakatvameva saptamyantena bodhyate tatra tadabAdhAt / 17 1 crissurrearer kriyAyAM prakRtyarthAvikaraNakatvaM yadi bodhyate tadA caitre caitro gacchati' ityAdiprayogApattiH- tatra dhAtvarthasya spandAdeH kartrA - vRttitvAt,' bhuvi gacchati' ityAdizca na syAt- caitraniSThakriyAyA bhuvi Gkate - svAnyatve iti / parihAramAha- neti / etadanupasthitau = uktAdhAratAlakSaNAnupasthitau / tathA caitalakSaNamapi na yuktamityarthaH / , zaGkate - atheti, ' bhUtale vartate ghaTaH ' ityatra saptamyarthasyAdheyatvasya dhAtvarthAdheyatve'nvayo na saMbhavati samAnarUpatvAdityarthaH / pariharati- neti, tatra = ' bhUtale vartate ghaTaH ityatra nirUyatvaM saptamyarthaH ghaTAdiniSThA dhAtvarthabhUtA vRttiH- AdheyatA ca bhUtala nirUpitaivAstIti ghaTAdiniSThavRttau bhUtala nirUpyatvasyAnvayaH kriyate iti noktA'yogyatAprasaktiH / ata eva = uktasthalAdau nirUpyatvasyaiva saptamyarthatvAdeva " iti hetustadudbhave " ityatra hetau hetutAyAM codbhavapadArthabhUtA yotpattistaddvRttitvAbhAvepi hetutAyAmutpattinirUpitatvamastyeveti tAdRzanirUpitatvarUpArtha* mAzrityAtrodvatrapadAt saptamyupapadyate, na hi kAvyotpattau kAvyahetubhUtazaktyAdirvA tanniSThahetutA vA tiSThati yenAtravRttitvaM saptamyartha upapadyetetyarthaH / atra kAvyotpattinirUpitahetutAzrayaH zaktyAditrayamiti zAbdabodhaH / pUrvatra ca bhUtala nirUpitavRttitvAzrayo ghaTa iti zAbdabodhaH / pakSAntaramAha - atha veti / tannirUpakatvam = vRddhAtvarthabhUtAdhAratva nirUpakatvameva vRddhAtvarthakartRtvaM ghaTesti-- ghaTasyaiva tannirUpakatvAt / tAdRzadhAtvarthe = AdhAratvarUpe / tatra = dhAtvarthabhUtAdhAratAyAm / tadabAdhAt=bhUtalAdhikaraNa kastrasyA'bAdhAt bhUtalasyaivAdhAratAdhAratvAditibhAvaH / tathA ca bhUtalAdhikaraNakA ( bhUtalaniSThA ) dhAratAnirUpako ghaTa iti zAbdabodhaH / zaGkate- bhatheti / prakRtyarthAdhikaraNakatvam = saptamI prakRtyarthAdhikaraNakatvam / kartrAdivRttihvAt=caitravRttitvAdityarthaH / caitrakartRkagamanAdikriyAyAM caitrAdhikaraNakatvasya sattvAt caitrapadAdapi saptamI syAditi bhAvaH / bAdhAt =bhavRttitvAt / caitraniSTakriyAyA bhUvRttitve eva svadhikaraNakatvaM "Aho Shrutgyanam" Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (528) sAdarza: / saptamIkArakebAdhAdAditicet ?, na - taMtra kartRghaTitaparamparAsaMbandhAvacchinnAdhAratAyA evaM saptamyarthatvena sarvasAmaJjasyAta, paramparAsaMbandhasyApi pratItibalena kacidAdhAratAniyAmakatvopagamAt / / __ avacchedyatAMvizeSopyAdhArasaptamyartho yathA vINAyAM zabda:: "karNe zabdaH ' 'vRkSAgre kapisaMyogaH' ityAdau, eSu kArakatAnihAya bhavati' ityadhyAhAraH / atha, vA " saptamyavikaraNe ca" iti cakAreNA'kArakA''dhAravAcinopi saptamI, ata eva " sAdhyavadbhinnasAdhyAbhAvavadavRttitvam " ityatra "sAdhyavadbhinne yaH sAdhyAbhAvaH " itisaptamItatpuruSeNa vyAkhyAnaM saMgacchate: tatra kriyAdhyAhAre sApekSatayA sAmarthyena smaasaanupptteH| 'camaNi dIpinam ' ityAdau "nimittAkarmayoge" ityanena saptamI prakRtyarthacarmAdehananAdikriyAnimittatvaM bodhayati / nimittatvaM ca na kAraNatvam-- codehenainAdikriyAkAraNave mAnAbhAvAt pUrvavartitvepIcchAkRtyAdinA'nyathAsisyAdityAkSepaH / pAraharati- neti / kartRvaTiteti- kartRghaTitaparamparAsaMbandhAvacchinnA-svAzrayAzrayatvasaMbandhAvacchinnA''dhAratA saptamyarthaH- svaM kriyA tathA: ca ' bhuvi gacchati caitraH' ityatra svaMgamanakriyA tadAzrayaH caitrastadAzrayatvaM bhavya'stIti svAzrayAzrayatvasabandhAvacchinnA''dhAratA bhuvi vartate saiva saptamyarthastAdRzasvAzrayAzrayatvasaMbandhAvacchinnAdhAstAsaMbandhana caitraniSTApi gamanakriyA bhuvi saMbhavatIti 'bhuvi gacchati / itiprayogAnupapattirnAsti, 'caitre caitro gacchati' iti prayogApattirapi nAsti- atra svakriyA tadAzrayazcaitrastadAzrayatvasya caitre bAdhAdityarthaH / nanu 'bhUtale ghaTaH ' ityAdau sAkSAtsaMbandhasyaiva saMyogasyAdhAratAniyAmakatvamastItyuktasthale svAzrayAzrayatvarUpaparamparAsaMbandhasya kathamAdhAratAniyAmakatvaM syAdityAzaGkyAha- paramparAsaMbandhasyApIti / saptamyAH sodAharaNamarthAntaramAha- avacchedyateti / tathA ca vINAyAm vINAvacchedena. karNe karNAvacchedana. vRkSAnevRkSApAvacchedenetyarthaH / eSuuktodAharaNeSu / akArakAdhAravAcina:akArakarUpo ya AdhArastadvAcinaH padAt, tathA coktodAharaNeSu kriyAdhyAhArApekSA nAstItyarthaH / ukte vinigamakamAha- bhata eveti / ata eva=bhakArakarUpAdhAravAcakapadAdapi sUtrasthacakAreNa saptamIsaMbhavAdeva. tatreti- " sAdhyavadbhinne vartate yaH sAdhyAmAvaH" ityevaM kriyAdhyAhAreNa vyAkhyAne hi sAdhyavabhinnapadasya kriyApadasApekSatayA " sApekSamasamarthavad bhavati" itiniyamenA'sAmarthya prApte sAdhyAmAvapadena samAso na syAdityarthaH / na caiva kacidapi samAso. na syAditi zakyam, samAsAnantaraM kriyAdhyAhAreNa samAse bAdhakAmAvAt / prayogAntaramudAharati- carmaNIti / hantIti zeSaH / nimittatvasvarUpamAha-nimittatvamiti / nanu carmaNo hananakriyAtaH pUrvavartitvAt kathaM na kAraNatvaM syAdityAzaGkyAha- pUrveti, icchAkRtyAdinA hananasaMpattiH saMbhavatyeveti carmaNo'nyathAsiddhatvam, anyathecchAdikaM vinApi hanana "Aho Shrutgyanam" Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasya ca bhAvena bhAvalakSaNamiti ] vyutpattivAdaH / (529) ddhatvAt, api tu kriyAjanikA yA viniyojyatvenecchA tadviSayatvam, svaviSayakatAdRzecchAdhInatvameva tatra kriyAnvayI saptamyarthaH, tadekadezaviSayitAyAM nirUpakatvana prakRtyarthAnvayaH / carmAderghAtyavyAghrAdeH saMbandhazca na saptamyarthaH Apa tu saptamyAH sAdhutve svarUpasana'pekSitaH / 'goSu duhyamAnAsu gataH' ityAdau " yasya ca bhAvena " ityanena gavAdipadAtsaptamI / tatsamAnAdhikaraNaduhyamAnAdipadAcca ' nIlaM ghaTamAnaya ityAdI nIlAdipadAd dvitIyAvad vizeSaNapadasya vizeSya padasamAnavibhaktikatvaniyamAt saptamI / vidhAyakasUtre ca bhAvapadaM kriyAparaM tathA ca 'yadvizeSaNakRdantArthavizeSaNatApannakriyayA kriyAntarasya lakSaNam = vyAvartanaM tadvAcakapadAtsaptamI ' iti tadarthaH, uktasthale gamanAdikriyA dohanAdisamAnakAlInatvAdivizeSaNapuraskAreNa bodhyatayA'bhipretA. ato vyAvartakavizeSaNapraviSTatAdRzakriyAyA api vyAvartakatayA tatkarmAdyabhedAnvayigavAdipadAtsaptamI / atastAdRzasaptamyAH mApadyeta na caivamastItyarthaH / api stviti - viniyojyatve necchA - viniyojyatvaprakArakacarmaviSayakecchA carmaviniyogeccheti yAvat tadviSayatvam = tAdRzecchAviSayatvameva nimittatvamityarthaH / straviSayaketi - carmaviSayaka viniyojyatve necchAdhInatvaM hananakriyAyAM yadasti tadeva saptamyarthaH, tadekadezaviSayitAyAm == uktecchAniSThaviSayitAyAM nirUpakatvena prakRtyarthacarmaNonvayaH, etadviSayitAyAzvarmaNa eva nirUpakatvAt tathA ca carmanirUpitaviSayitAzrayecchA janyahanana vyApAravAniti zAbdabodhaH / nanu carmAderghAtyavyAghrAdezca yaH samavAyAdisaMbandhaH sa eva saptamyarthaH kiM na syAt ? tatsattve eva" nimittAtkarmayoge " itivArtikena saptamIvidhAnAdityAzaGkyAha- carmAderiti / svarUpasaniti- yadi carmadvipinoH saMbandho na syAttadA yathA vetanadhAnyayoH saMbandhAbhAvAt L vetanena dhAnyaM lunAti ' ityatra phalabhUta vetanavAcakavetanapadAttRtIyaiva hetau " itisUtreNa bhavati tathAtrApi camapadottaraM tRtIyaiva syAna saptamI, carmAderghAtyavyAghrAdezva parasparaM saMbandhasattve eva saptamIvidhAnAditi sa saMbandhaH saptamyAH sAdhusvArthe svarUpasannapekSitosti na tu tasya zAbdabodha prakAratayA mAnApekSApi yena tasya saptamyarthatvaM svIkriyetetyarthaH / 88 prayogAntaramudAharati- goSviti / sUtrArthamAha- tathA ceti, yadvizeSaNam = govizeSaNaM kRdantArtha :- duhyamAna padArthastatra vizeSaNatAmApannA yA dohanakriyA tathA kriyAntarasya gamanasya vyAvartanam =kAlikavyavacchedaH kriyate iti tadvAcakapadAt = gopadAtsaptamI bhavatItyarthaH / uktasUtrArthasyoktodAharaNe samanvayamAha - uktasthale iti / ata iti - vyAvartakaM yadohanasamAnakA likatvaM vizeSaNaM tatpraviSTA = tadvizeSagabhUtA yA tAdRzakriyA = dohanakriyA tasyA api vyAvartakatayA tatkarmaNA'bhedAnvayinI yA gaustadvAcakapadAt saptamI jAtetyarthaH / parihArAyAtra matAntaraM pradarzayati- atastAdRzeti tAdRzasaptamyAH atratyagopadottarasaptamyAH / tatra = samAnakA - 34 " Aho Shrutgyanam" , Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 530 ) sAdarza: [ saptamIkArake: samAnakAlInatvAdikamAtramarthastatra duhyAdyupasthApita dohanAdernirUpakatvenA'nvayAd dohanasamAnakAlInatvAdikaM gamanAdau labhyate iti na yuktam- duhyAdyupasthApitakriyAyAH kRdantArthavizeSaNatayopasthitAyAH samAnakAlInatvAdivizeSaNatvAsaMbhavAt. prakRtyartha gavAdinA'nanvitArthasya saptamyA bodhanAsaMbhavAcca / kiM tu samabhivyAhata dohanAdikriyaiva saptamyarthastasyAzca samAnakAlInatvAdikaM kriyAntare saMbandhaH, tatra vartamAnArtha kakkRtsamabhivyAhArasthale samAnakAlInatvam. 'dogdhavyAsu gataH' ityAdibhaviSyadarthakRtsyale prAkkAlInatvam. dugdhAsu gataH " ityAdAvatItArthakRtsthale uttarakAlInatvaM saMbandhatayA bhAsate / pAthAse pIte tRSA zAmyati ityAdAva'tItArthakakRtsamabhivyAhArAt kAryakAraNabhAvopi saMbandhatayA bhAsate ityAdikamUhanIyam / 6 6 " 66 lonale / samAnakAlInatvasya nirUpakaM dohanamevAtreti samAnakAlInatve nirUpakatvena rUpeNa dohanasyAnvayastasmAdityarthaH / pariharati- iti na yuktamiti / ayuktatve hetumAha- duhyAdIti kRdantArtho yo dudhamAnapadArthoM gopadArthastadvizeSaNatayopasthitAyA dohanakriyAyAH samAnakAlInatve vizeSaNatvaM na saMbhavatItyarthaH ekatra vizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatvasyAvyutpannatvAt " itivyutpattivirodhAditi zeSaH / kiM ca samAnakAlInatvaM dohane gamane ca vartate na tu gavati kathaM tasya gopadottarasaptamyA bodhanaM syAt prakRtyartha saMbaddhapadArthasyaiva taduttaravibhaktyA bodhanasya vyutpannatvAdityAzayenAha - prakRtyartheti / svayaM saptamyarthamAha-kiM viti, tasyAH saptamparthabhUtasamabhivyAhRtadohanAdikriyAyAH samAnakAlikatvasaMbandhena kriyAntare= gamanAdAvanvayastathA ca duhyamAnago vRttidohana kriyAsamAnakAlikaM gamanamiti zAbdabodhaH / duhyamAnapadottaravizeSaNasaptamI tu sAdhutvArthakatvAd nirarthakaivetyuktameva / saptamyarthadohana kriyAyA gamanAdau samAnakAlikatva saMbandhenAntrayo hi vartamAnArthakakRtsamabhivyAhArasthale eva bhavati yathAtra goSu duhyamAnAsu gataH ityatra - atra vartamAnArthaka zAnacpratyayasya sattvAt, 'dogdhavyAsu goSu gataH ityAdibhaviSyadarthakakRtsamabhivyAhArasthale tu saptamyartha dohanakriyAyA gamanAdau prAkkAlikatva saMbandhenAnvayaH - dohanAt prAgeva gatatvAt tathA ca dogdhavyagovRttidohana kriyAprAkkAlikaM gamanamiti zAbdabodhaH / ' goSu dugdhAsu gataH' ityAya'tItArthakakRsamabhivyAhArasthale tu saptamyaryadohanakriyAyA gamanAdAvuttarakAlikatva saMbandhenAnvayastathA ca dugdhagovRttidohanakriyo tarakAlikaM gamanamiti zAbdaboca ityAzayenAha tatreti / prayogAntaramudAharati- pAthasIti, tRSAzamanarUpa kAryasya jalapAnaM kAraNamityarthaH / jalapAnajanyaM taduttarakAlikaM ca tRSAzamanamiti zAbdabodhaH / " " " 8 " Aho Shrutgyanam" Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satisaptamI vyutpttivaadH| (531) 'guNAnyatve sati sattvAt ' ityAdau 'sati ' ityanantaram ' sataH ' ityadhyAhAryam, anyathA lakSaNIyakriyA'bhAvenoktasUtrAviSayatayA saptamyanupapatteH, tatra cAsdhAtorartha AdhAratA, guNAnyatvAdyAdhAratAyAzca sattAdhAratAyAM tadvannichatvaM saMbandhatayA bhAsate iticintaamnnikaaroktsaamaanaadhikrnnylaabhnirvaahH| 'zayAnena caitreNa bhuktam ' ityAdau zayanabhojanAdikriyayoH samAnakAlInatvabhAnepi tatra laTpratyayenaiva samabhivyAhArAd bhojanAdisamAnakAlInatvaM zayanAdikriyAyAM bodhyate'to na saptamI-anyatastadanabhidhAne eva saptamIvidhAnAt / / // iti saptamyarthavivecanaM samAptam // prayogAntaramudAharati-gugAnyatve iti / 'sataH / ityadhyAhArAbhAve bAdhakamAha anyatheti, " yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam " itisUtreNekapadArthakriyayA kriyAntarasya lakSaNe vyAvartane saptamI vidhIyate tatra kriyAntarasya vyAvartyasyAmAve kasya vyAvartanaM syAditi vyAvartya kriyAbodhakasya 'sataH' iti padasyAdhyAhAraH kartavya eva. anyathA saptamyeva na syAdityarthaH / 'sati sataH / ityatra prakRtibhUtA'sdhAtorarthamAha-tatreti / guNAnyatvaM sattvaM caikasminneva vartete iti guNAnyatvAdhAratAyAH sattvAdhAratAyAM tadvaniSThatvena-gumAnyatvAdhAratAvanniSThatvena saMbandhena (sAmAnAdhikaraNyena ) anvaya ityubhayorAdhAratayoH sAmAnAdhikaraNyalAbha ityarthaH / sattvAt (sattAzrayatvAt ) itipaJcamyantasamabhivyAhArahetoH 'sataH ' iti SaSThayantaM pakSasya bodhakam, sato nAma vidyamAnasya sattArUpakriyA viziSTasyeti yAvat / zayAneneti / samabhivyAhArAta svasamabhivyAhArAt, svaM laT / saptamyabhAve hetumAha--anyata iti / tadanabhidhAne samAnakAlikatvAnabhidhAne / matra mojanakriyA zayanakriyA caikasminneva caitresti kAlabhedabodhakaM ca nAstIti laTpratyayena samAnakAlikatvaM bodhayituM zakyate 'goSu duhyamAnAsu gataH ' ityatrApi yadyapi laTpratyayosti tathApi dohanagamanakriyayoradhikaraNabhedAt samAnakAlikatvaM laTA na bodhayituM zakyate iti tatra saptamI jAtetya'miprAyaH pratibhAti / vastutastvatra kartRtRtIyayA saptamyA bAdho jAtaH, ' duhyamAnAsu ' ityatra tu kartRtRtIyAyAH prAptirnAstIti ' goSu duhyamAnAsu satISu gataH ' ityAkArakArthasya vivakSitatvAt :" yasya ca bhAvena " ityanena satisaptamI jAtetyarthaH // // iti vyutpattivAdAdarza saptamIkArakam // "Aho Shrutgyanam" Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saMbodhanaprathamA " " caitra tvayA bhujyatAm ' ityAdI " saMbodhane ca iti prathamA saMbodhanamevAha / taca vakturavyavahitazabdajanyabodhAzrayatvenecchA / prathamArthatAdRzecchAyA viSayatAsaMbandhena prakRtyarthavizeSaNatayA bhAnam / atha saMbodhyatvajJAnaM vinApi tvayA bhujyatAm' ityAdivAkyAdhInasya caitradevakyArthabodhasya bhojanAdipravRttezca nirvAhAt ' caitra ' ityAdiprathamAntapadaprayogo'narthaka iti cet ?, na- saMbodhyatAnumApakA'sAdhAraNAbhimukhyAdivirahe viziSya caitratvAdyavacchinne yuSmatpadazaktigrahanirvAhasyaiva tatprayojanatvAt, caitratvAdyavacchinne saMbodhyatvagrahaM vinA saMbodhyatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnavAcakatatpadasya viziSya caitratvAdyavacchinne zakternizcetumazakyatvAt / na caivamapi yatrAnantaravAkyaM na yuSmacchabdaghaTitam ' caitrA'tra ghaTosti ityAdI tatra saMbodhana padasArthakyaM durupapAdameveti vAcyam, tatrApi tattadvAkye ' ? kramaprAptaM saMbodhanaprathamArthanirUpaNamArabhate- caitretyAdinA / saMbodhanasvarUpamAha - tacceti / tat = saMbodhanam / avyavahitazabdaH == tvayetizabdaH / tvayetiyuSmacchabdajanyo bodhazcaitrasamaveto bhavatvityAkArakecchA vakturvartate etAdRzecchA viSayatAsaMbandhena caitre vartate caitrasya viSayatvAdityAha-- prathamArtheti, tathA cAtra ' tvayetizabda janyabodhAzrayatvaprakArikA yecchA tAdRzecchAviSayI bhUta caitra kartRkabhojanavyApAro bhavatu ' iti zAbdabodhasyAkAraH / abhimukhIkaraNecchAviSayatvaM saMbodhanaprathamArtha iti yuktamutpazyAmi / zaGkate--atheti / saMbodhyatvajJAnamiti cetrAdeH svasmin saMbodhyatvajJAnaM vinApItyarthaH } caitrAderiti kartRtvaM SaSThyarthaH / pariharati- neti, saMbodhanakartuH ( vaktuH ) saMbodhyatAnumApaka yadasAdhAraNaM prekSaNAdirUpamAbhimukhyaM tatsattve tu tenaiva tvayetyAdiyuSmacchabdasya cetrAdau zaktigrahaH saMbhavatIti saMbodhanAntaM caitretyAdipadamanarthakameva yadyapi tathApi tAdRzAbhimukhyAbhAve tu saMbodhanAntapadaM vinA tvayetyAdiyuSmacchandasya cetrAdau zaktigraho na saMbhavatIti yuSmacchabdazaktigraha nirvAha eva tatprayojanam = caitretyAdi saMbodhanAntapadaprayogaprayojanam - saMbodhyatAvacchedakavopalakSitadharmAvacchinne eva yuSmacchabdazaktisvIkArAdityarthaH / uktArthameva vizadayati-caitratvAdyavacchinne iti / tatpadasya - yuSmacchandasya ! punarAzaGkate na caivamapIti / yuSmacchandazaktigrahArthameva saMbodhanapadasArthakyasyoktatvAdatra ca yuSmacchandasyAsattvAditi zeSaH / uttaramAha - tatrApIti, tatrApi = yuSmacchandarahitepi tadvAkye== ' caitrAtra ghaTosti ' iti vAkye / atra svaM vaktA, khoyo yo ghaTAnayanAdirUpo vAkyArthasta " Aho Shrutgyanam" Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -saMbodhanaprathamA] vyutpttivaadH| (533) svIyavAkyArthabodhArthocaritatvarUpatAtparyanizcayArthameva tatpadaprayogAt / tAdRzatAtparyanizcayaM vinA zrutAdapi tattadvAkyAccaitrAdeH zAbdabodhAsaMbhavAt / caitrasyA'zvAnayanAdibodhAya maitrasya ca lavaNAnayanAdibodhAyoccaritAt saindhavamAnaya , itivAkyAd vaiparItyena caitramaitrayostattadvAkyArthabodhavAraNAya tadIyatadarthabodhe tadIyatadodhArthocaritatvarUpatAtparyanizcayasya hetutAyA AvazyakatvAt / " saMkhyAtiriktasubarthaH prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAsate" itiniyame saMkhyAbhedavat saMbodhanabhedopi nivezanIyaH. ata: saMbodhanasya prakRtyarthavizeSaNatayA bhAnepi na ksstiH| saMbodhanasya (api) prakRtyarthavizeSyatayaiva vA bhAnamupeyam / vastuto nAmArthasya pratyayArthamantarA kRtvaiva kriyAnvaya ityanurodhAt subarthakarmatvAdeH prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnamupeyate na tUktaniyamAnurodhena- uktaniyame dodhArtha yaducaritatvaM tAdRzoccaritatvarUpatAtparyasya nizcayazcaitrasya bhavatvityetadarthameva tatra caitretyAdisaMbodhanapadaM prayujyate- anyathA 'atra ghaTosti tamAnaya' ityAdivAkyajanyArthabodhaH kasyApi na mavedityarthaH / caitrAdeH svasamavetabodhotpatyarthoccaritatvarUpatAtparyanizvayAbhAve'niSTApattimAhatAdRzatAtparyeti / mA bhavatu tAtparya nizcaya ityAzaGkaya vAkyArthabodhaM prati tAtparyanizcayasyAvazyakatAmAha-caitrasyetyAdinA / atra vaiparItyena nAma caitrasya lavaNAnayanabodhasya maitrasya cAzvAnayanabodhasya vAraNAyetyarthaH / tadIyatadarthabodhe-zroturuktavAkyArthabodhaM pratItyarthaH / tadIyatadvodhArtham zroturuktavAkyArthabodhArthamuccaritatvarUpatAtparyanizcayasya hetutA'vazyamastyeveti tAtparyanizcayasya vAkyArthabodhaM prati hetutve siddhe 'caitrAtra ghaTosti '. ityAdivAkyepi yuSmacchandara. hite etadvAkyArthabodhAya tAtparyanizcayArtha caitretisaMbodhanapadasyAvazyakatAstyevetyarthaH / / nanu " prathamArthatAdRzecchAyA viSayatAsaMbandhena prakRtyarthavizeSaNatayA bhAnam " ityAdinA saMbodhanarUpapradhamArthasya prakRtyarthavizeSaNatayA bhAnaM yadukta tanna saMbhavati- saMkhyAtiriktasubarthasya prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnasvIkArAdityAzakyAha- saMkhyAtirikteti, tathA ca saMkhyAsaMbodhanAbhyAmatirikta eva subarthaH prakRtyarthavizeSyatayA bhAsate iti niyamo jAta iti saMbodhanasya prakRtyarthavizeSaNatayApi mAne kSati: niyamavirodho nAstItyarthaH / pakSAntaramAha- saMbodhanasyeti / svamatamAha- vastuta iti, saMkhyAtiriktasubarthasya karmatvAdeH prakRtyarthavizeSyatayeva bhAnaM bhavatItyatra " nAmArthasya pratyayArthamantarA kRtvaiva kriyAyAmanvayaH // ityayameva niyamo bIjamasti na tUktaniyamaH="saMkhyAtiriktasubarthaH prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAsate " iti niyamaH svAtantryeNa bIjamasti- asminniyame mAnAbhAvAt , " nAmArthasya pratyayArthamantarA kRtvaiva kriyAnvayaH" itiniyame svIkRte tu suvarthakarmatvAdeH kriyAyAmanvayaH karmatvAdau ca prakRtyartha "Aho Shrutgyanam" Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (534) sAdarzI vyutpttivaadH| mAnAbhAvAt / saMbodhanavibhaktyantaprakRtyarthasyAnyatra vizeSaNatayA'nvayAt saMbo dhanasya vizeSyatayA bhAnaM niyuktikamiti kRtaM vistareNa // // iti saMbodhanaprathamArthavivecanaM samAptam // syAnvaya ityarthAdeva subarthakarmatvAdeH prakRtyarthavizeSyatvaM prAptamityarthaH / saMbodhanasya prakRtyarthavizeSyatayA bhAne " ekatra vizeSaNatayAnvitasya nA'nyatra vizeSaNatvam" itivyutpattivirodha. mapyAha- saMbodhanavibhaktayanteti, prakRtyarthasya caitrAdeH saMbodhane vizeSaNatve eva saMbodhanasya prakRtyarthavizeSyatvaM syAt taca na saMbhavati- prakRtyarthasya caitrAderanyatra bhojanavyApArAdau kartRtvAdidvArA vizeSaNatvenAnvayo bhavatIti tasya caitrasya saMbodhane vizeSaNatayA'nvayo naiva saMbhavatIti na saMbodhanasya prakRtyarthavizeSyatvaM kiM tu prakRtyarthavizeSaNatvamevetyarthaH / TIkA vyutpattivAdasya hyA''dazaiMtisamAhRyA / kArakAntA gatA pUrti sudarzanavinirmitA / / // iti saMbodhanaprathamA // "Aho Shrutgyanam" Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha strIpratyayAH prAtipadikaprakRtikAH striyAm ityanena vihitASTAbAdayaH kvacit strItvaM prakRtyarthavizeSaNatayA bodhayanti- 'ajA'zvA zUdrA zyAmA capalA brAhmaNI gorI sukezI garbhiNI' ityAdau / strItvaM ca yonimattvam / na ca strIparapadAt sAdhutvArthaSTAbAdipratyayo na tu strItvaM tasyArthaH, kvacit strItvabodhazca strIpratyayaprakRtitAtparyaviSayatvarUpaliGgaja eveti vAcyam, khaTvAdau vyabhicAreNa tAzahetoH strItvAsAdhakatvAt / prANitvena vizeSaNepi devatAdau vyabhicArAva | vastutastu ' ajavatyapyAjA nAsti ' ityAdiprayogAt strItvasya naJarthAnvayitAvacchedakatayA bhAnamAvazyakam anyathA puMsAdhAraNajAtivizeSAdyavacchinnAbhAvasya bAdhena tAdRzaprayogasya prAmANyAnupapatteH / 88 77 8 kramaprAptaM strIpratyayArthanirUpaNamArabhate- : prAtipadiketyAdinA / kaciditi - ajA ityAdAveva strIpratyayA yonimattvarUpaM strItvaM bodhayanti na tu ' khaTvA ' ityAdau tatra yonimavarUpastrItvasyaiva bAdhena tadbodhanAsaMbhavAditi ' khaTvA ' ityAdau sAdhutvArthameva TAbAdayo matrantItyarthaH / udAharati- ajeti / strItvasvarUpamAha - strItvamiti / yonimattvam = bhagavattvam / pratyayAnAM dyotakatvavAdI zaGkate - na ceti, strIparapadAt= strIvAcakAda'jAdipadAt / tasya= strIpratyayasya / kacit = ' ajA ' ityAdI strItvabodho hi strIpratyayaprakRtibhUtapadasya yat strItvabodhAnukUlaM tAtparya tAdRzatAtparyaviSayatvarUpA liGgAt = hetoreva bhavati tasyAjAdau sattvAt na tu strIpratyayenetyarthaH / atra ca pUrvapakSe " kacit " itipadamasaMgatatvAt prakSiptameveti pratibhAti / parihAramAha- khaTvAdAviti, yonimattvarUpastrItvarahitapadArthepi khaTvAdau strIpratyayaprakRtibhUtakhaTvAdipadatAtparyaviSayatvarUpo heturastyeva na cAsti tatra khaTvAdI strItvamiti hetorvyabhicAritvaM prAptaM vyabhicAriNazca naiva sAdhakatvaM bhavatItyarthaH / nanu prANitvasamAnAdhikaraNaM yat strIpratyayaprakRtibhUtapadatAtparyaviSayatvaM tat strItvAnumApakaM liGgamiti vakSyAmaH khaTvAdau ca prANitvasyAbhAvAt prANitvasamAnAdhikaraNaM strIpratyayaprakRtitAtparyaviSayatvaM nAstIti na vyabhicAritvamityAzaGkayAhaprANitveneti, evamapIndrAdidevatAyAM prANitvasattvAtprANitvasamAnAdhikaraNaM strIpratyayaprakRtibhUtadevatApadatAtparyaviSayatvaM liGgaM tvasti nAsti cAnumeyaM strItvam - indrAdidevatAnAM puMstvaviziSTatvAd devatApadasya puMstvaviziSTavyaktivAcakatvAcca devatAdau vyabhicAritvaM prAptamityarthaH / strIpratyayasya strItvavAcakatve yuktayantaramAha - vastutastviti / naJartheti - 'ajA nAsti ityatra strItvaviziSTAjAtvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya pratIyamAnasya pratiyogitvasaMbandhenAjAyAmanvayena strItvamapyasvayitAvacchedakatayA bhAsate tadmAnaM ca strIpratyayAdeva vaktavyamiti strIpratyayAnAM strItvavAcakatvaM prAptamevetyarthaH / strItvamAnAbhAve : bAdhakamAha- anyatheti, ajavati deze'jatvAvacchinnaprati "Aho Shrutgyanam" Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 536 ) sAdarza: [ strIpratyayAH / na ca prAtipadikArtha eva strItvaM tasya ca tadarthe eva jAtyAdimati vizeSaNatvenAnvayaH strIpratyayAstu dyotakA eva. ata eva - svArthI dravyaM ca liGgaM ca saMkhyA karmAdireva ca / amI paJcaiva nAmArthAstrayaH keSAM cidagrimAH // " itizAbdikAnAM kArikApi saMgacchate, tatra- svArthaH jAtyAdirUpo gavAdipadamukhyArthaH, dravyam = gavAdirUpastaddharmI tanmate aupacAriko gavAdipadArthaH, liGgasya prAtipadikArthatvamAvazyakameva - ' nAtra brAhmaNo'pi tu brAhmaNI' ityAdI puMstvabodhaka padAntarAbhAvena tadbodhAnupapatteH / brAhmaNAdipadAcca jAtyAderdravyasya ca bhAnaM niyatameva liGgamAnaM tAtparyayogyatAdhInaM kAcitkam- brAhmaNI ityAdI puMstvAdyabodhAditi vAcyam, uktayuktyA puMstvasya prAtipadikArthatve'pyanantAnAM prAtipadikapadAnAM strItvArthakatve gauravAt lAghavenAlpIyasAM strIpratyayAnAM tadarthakatvakalpanaucityAt : ata eva strItvasaMgrahAya " prAtipadikArtha ityAdisUtre liGgagrahaNam, anyathA prAtipadikArthe eva tadantarbhAvena pRthak. tadupAdAnAnupapatteH / ?? kacit strIpratyayaH strItvaM bhAryAtvena prakRtyarthavizeSyatayA bodhayatiyogitAkA bhAvasya bAdhitatvena tadbodhane ajA nAsti ' iti vAkyasya prAmANyaM na syAdeva. asti ca prAmANyamityuktasthale strItvamAnamAvazyakamityarthaH / vaiyAkaraNamatenAzaGkate - na ceti / tasya= strItvasya / tadarthe = prAtipadikArthe / ata eva = strIsvasya prAtipadikArthatvAdeva / karmAdikarmatvAdikamapi prAtipadikArtha eva dvitIyAdivibhaktInAmapi dyotakatva svIkArAt / keSAMcit keSAMcinmate / agrimA: svArthadravyaliGgAni / uktakArikAM vyAcaSTe-tatretyAdinA / jAtyAdirUpaH = gotvAdirUpaH / taddharmI = gotvAdyAzrayabhUtA vyaktiH / tanmate = vaiyAkaraNamate / mImAMsakamatavaditi zeSaH / liGgasya prAtipadikArthatvamAha - liGgasyeti / tadbo'dhAnupapatteH liGgabodhAnupapatterliGgamapi prAtipadikArtho bhavatyevetyarthaH / svArthadravyaliGgAnAM mAnasya vizeSamAha-brAhmaNAdipadAditi / liGgamAnam = liGgavizeSabhAnam / 'brAhmaNa:' ityatra tAtparya yogyatAbhyAM puMstvabhAnaM bhavati 'brAhmaNI' ityatra ca strItvabhAnamityarthaH / ukte hetumAha- brAhmaNIti / pariharati- uktayuktayeti, uktayuktayA " nAtra brAhmaNaH " ityAdiyuktyA | tadarthakatva = strItvArthakatva / puMpratyayAstu na santi yeSAM puMstvabodhakatvaM syAditi puMstvaM prAtipadikArtha: eva strIpratyayAstu pRthak santIti teSAmeva strItvabodhakatvaM yuktamuktalAghavAditi bhAvaH / strIpratyayAnAM 'strItvabodhakatve mAnamAha- ata eveti / ata eva = strIpratyayAnAM strItvabodhakatvAdeva / vipakSe bAdhakamAha - anyatheti, yadi strItvaM prAtipadikArtha eva syAttadA prAtipadikArthagrahaNenaiva strItvasya prAptatvAt liGgaprahaNamanarthakaM syAdityarthaH / tadantarbhAvena = tasya strItvasyAntarbhAvena / vizeSAntaramAha-- kaciditi / kacit = " puMyogAdAkhyAyAm " ityAdisUtravihitapratyayasthale / strItvam " ityatra striyam " iti pAThastu na yuktaH - strIpratyayAnAM strItvabodha 66 66 46 6 "Aho Shrutgyanam" , Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayAH ] vyutpattivAdaH / ( 537 ) * " "> " AcAryANI ' ' manAvI ' zUdrI' ityAdI / bhAryAtvaM saMbandhavizeSaH, tatraiva ca nirUpakatvena prakRtyarthAnvayaH / khaTvA'TavIdevatAdipade ca strIpratyayA nArthabodhakAH- tatra prakRtyarthe yonimattvarUpastrItvasyA'yogya tayA'nanvayAt / na ca zabdagataM strItvAdirUpadharmAntarameva tatra paramparAsaMbandhenA'rthagatatayA bhAsate itizrIpatidattoktaM yuktam-tadbhAne mAnAbhAvAt / * yUruyAkhyau ityatra rUpAkhyapadaM strIliGgazabdaparaM na tu strItvaviziSTArthakazabdaparaM tenAiTavyAdizabdAnAM strItvaviziSTA'bodhakatvepi na nadIsaMjJAnupapattiH, ata eva zrIbhUprabhRtInAM strIpratyayAntatvAbhAvena strItvaviziSTA'bodhakatvepi nadIsaMjJAprasaktyA " neyaDusthAnI itiniSedhasaMgatiH / na caivam ' senAnye striyai ' ityAdAvapi nadIsaMjJA syAt senAnyAdizabdasya tatra vizeSyanighnatayA strIliGgatvAditi vAcyam, prayogAnusAreNa vizeSyasamabhivyAhArAnadhInAyAH strIliGgatAyA vivakSaNIyatvAditi saMkSepaH // // iti strIpratyayavivecanaM samAptam // 88 88 "" katvasyaivoktatvAt / bhAryAtvena vizeSarUpeNa na tu strItvena sAmAnyarUpeNeti bhAvaH / bhAryAtvamAhabhAryAtvamiti / tatra = bhAryAtve prakRtyarthasya AcAryAdernirUpakatvena rUpeNAnvayaH prakRtyarthAcAryAdereva tatra bhAryAtvanirUpakatvAt nirUpitatvaM ca tatra saMbandhaH / AcAryANItyasya AcAmAryA AcAryanirUpitabhAryAtvavatI vetyarthaH / vizeSAntaramAha - khaTveti / arthabodhakAH strItvabodhakAH / prakRtyarthe khaTvAdipadArthe / zaGkate - na ceti / dharmAntaram = yonimattvAbhinnam / - tatra = khaTvAdau / paramparAsaMbandhena = svAzrayazabdavAcyatva saMbandhena svaM strItvarUpadharmAntaraM tadAzrayo yaH khaTvAdizabdastadvAcyatvaM khAdipadArthe'styeveti tena saMbandhenetyarthaH / arthagatatayA = khaTvAdipadArthe / pariharati- tadbhAne iti / tadbhAne zabdagatadharmasya tadvAcyArthagatatayA mAne / viSayAntaramAha - yUrupAkhyAviti / phalamAha - teneti / ata eva = " yUkhyAkhyo nadI " itisUtre stryAkhyapadasya strIliGgazabdaparatvAdeva zrIbhUprabhRtizabdAnAM strIliGgatvAnnadIsaMjJA prAptA tasyAH neyavasthAnI ityanena niSedhaH kriyate, yadi khyAkhyapadaM strItvaviziSTArthakazabdaparaM syAttadA zrayAdizabdAnAM strItvaviziSTArthakatvAbhAvena nadIsaMjJAprApterabhAvAnnadI saMjJA niSedho 'saMgata eva syAdityarthaH / nanu yadi rUpAkhyapadaM strIliGgazabdaparameva tadA ' senAnye striyai senAnIzabdasyApi nadIsaMjJA syAttayA ca nadIkArya syAdityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha-- prayogeti : teSAM strIliGgazabdAnAM nadIsaMjJA bhavati yeSAM vizeSyasamabhivyAhAraM vinApi strIliGgatvaM bhavati yathA gauryAdizabdAnAM senAnIzaMbdasya tvatra strIzabdasamabhivyAhArAdeva strIliGgatvamasti na tu svAtantryeNeti na senAnIzabdasya nadIsaMjJAprAptisaMbhavo yena nadIkAryeNA''DAgamena 'senAnyai ' iti prayogaH syAdityarthaH // " ityatra // iti vyutpattivAdAdazaiM strIpratyayAH // "" 32 " Aho Shrutgyanam" Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha taddhitapratyayAH taddhitapratyayA api nAmaprakRtikAH kvacit prakRtyarthena svArthaMkadezasya kvacica tena svArthasyAnvayabodhaM janayanti / tatra 'mArgiH ' ityatrApatyArthavihitataddhitArthasyA'patyasyaikadeze janyatve nirUpakatayA prakRtyarthagargAdhanvayaH / 'gAgyaH' ityAdau taddhitArthagotrApatyaikadezaputratvavaTakajanyatve tathA tadanvayaH / 'gAAyaNaH ' ityAdau taddhitArthasya yuvApatyasyaikadeze janyatve gArgyasya " jIvati tu vaMzye yuvA " itiparibhASitayuvArthaghaTakajIvane ca gargAderanvayastena 'gargAdijIvanakAlIno gargagotrApatyasyApatyamayam' iti bodhaH / 'mAniSThaM vAsaH ' ityatra " tena raktam " ityartha taddhito vihitaH, tatsaMbandhAdhInatadIyarUpAropaviSayatvaM tena raktatvam / 'zakhaH pItaH' ityAropamAdAya zavAderAropyapItimAdyAzrayaharitAlAdiraktatvasya vAraNAyAdhInAntamArope vizeSaNam / paTAdezcakSurAdinA raktatvasya vAraNAya tadIyatvaM rUpa kramaprAptaM taddhitapratyayArthanirUpaNamArabhate-taddhitetyAdinA / apIti-yathA strIpratyayA nAmaprakRtikAstathA taddhitapratyayA api nAmaprakRtikA ityarthaH / tena prakRtyarthena saha / uktAnvayabodhamudAharati-tatreti / tajanyatvameva tadapatyatvamastIti janyatvamapatyaikadeza eva taJca janyatvamatra garganirUpitameveti tatra nirUpakatvena rUpeNa gargasyAnvayaH, garganirUpitajanyatAzrayo gArgiriti zAbdabodhaH / gArya iti gargasya pautraparastatra taddhitapratyayArthabhUtaM yad gotrApatyam (pautraH ) tadekadezabhUtaM yat putratvaM tadghaTakajanyatve tathA nirUpakatayA tadanvayaH-gargAnvayastathA ca garganirUpitajanyatAzrayaputrApatyamiti zAbdabodhaH / gargaprapautro gAAyaNastatra gargapautrabhUtagAryanirUpitajanyatA vartate, jIvanaM ca tatra gargasyApekSitamiti jIvane gargAnvaya ityarthaH / ___ pratyayAntaramudAharati-mAjiSTamityAdinA / tena raktatvapadArthamAha- tatsaMbandheti, tatsaMbandhAdhInaH maJjiSThAsaMbandhAdhIno yastadIyarUpArUpa: maJjiSThArAgAropastadviSayatvamityarthaH / mali. SThayA rakte basne maJjiSThAsaMbandhopi vartate vastroparisthitamaJjiSThAvayavAnAmeva rUpasya vastragatatayA bhAnaM bhavatIti majiSTArUpAropaviSayatvamapi vartate ityarthaH / 'pItaH zaGkhaH ' ityatra yadyapi zaGkha pItarUpAropostyeva tacca pItarUpaM haritAle vAstavamapyastyeva tathApi sa pItarUpAropo haritAlasaMbandhaprayukto nAstIti tadvAraNAya " tatsaMbandhAdhIna " ityuktam. anyathA ' hAritAlaH zaGkhaH' ityapi syAdityarthaH / cakSuSi vikAre satyapi vastrasya raktatvaM pratIyate tadvAraNAya tadIyatvaM rUpavizeSaNamuktamityAha-paTAderiti, tatra paTe pratIyamAnaM rUpaM cAkSuSaM na bhavatIti na ' cAkSuSaM vAsaH / iti prayogApacirityarthaH / kiM vA tadIyeti vizeSaNaM tyaktvA "Aho Shrutgyanam" Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAsminpaurNamAsItisUtram ] vyutpattivAdaH / ( 539 ) vizeSaNam / atra ca rAgakaraNasya maJjiSThAdeH prakRtyarthasya taddhitAthaikadezasaMbandhe pratiyogitayA rUpe cAzrayatayA'nvayaH / > 8 zUlyam ukhyam ' ityAdau taddhitArtha saMskRtaikadeze. pAkAdirUpasaMskAre zUlokhAdeH prakRtyarthasyAdhikaraNatvenAnvayaH / 8 " pauSI rAtriH' ityAdau nakSatrayuktakAlArthe taddhitaH kAlasya nakSatrayuktatva ca tannakSatrazazibhogAzrayatvaM tadekadeze zazibhoge karmatayA tannakSatrAnvayaH / C 8 , 'pauSo mAsaH ' ' pauSo varSa : ' ityAdau " sA'smin " ityanena vihitasya taddhitasya paurNamAsIghaTitatvAvacchinno'rthaH paurNamAsyAM prakRtyarthapauSyAderabhedenAnvayaH / pauSAdipadaM ca na kevalaM yaugikam- ' pauSaH pakSaH ' ityAdivyavahAravirahAt, ato rUDhamapi, ata eva sUtre saMjJAgrahaNam / rUDhinirUpakatAvacchedakaM " tatsaMbandhAdhInarUpAropaviSayatvaM tena raktatvam " ityukte paTAdau yaH khalu rUpAropaH sa cakSussaMbandhAdhIna eva bhavatIti cakSussaMbandhAdhInarUpAropaviSayatvaM paTe prAptaM tadeva ca tena raktatvamiti paTAdezcakSurAdinApi raktatvaM prApnuyAt tena ca ' cAkSuSaM vAsaH ' iti prayogaH syAd na caitadiSTamiti tadIyatvaM rUpavizeSaNaM dattaM tathA cAropyamANaM rUpaM na cakSuSaH kiM tu majivAdeveti na paTAdezcakSurAdinA raktatvApattirityarthaH / ' mAjiSTam ' ityatra taddhitapratyayArthastena raktatvaM tacca tatsaMbandhAdhInatadIyarUpAropaviSayatvaM tadekadezabhUte tadghaTake saMbandhapadArthe prakRtyarthamaJjiSThAyAH pratiyogitayA'nvayastadghaTakarUpe cAzrayatayAnvaya ityAha-anneti / tathA ca maJjiSThApratiyogikasaMbandhAdhIno yo maJjiSThAzritarUpasyAropastadviSaya:paTaH iti zAbdabodhaH / , 8 pratyayAntaramudAharati-- zUlyamiti / zUle saMskRtaM zUlyamityarthaH / zUlAdhikaraNaka saMskAravaditi bodhaH / pratyayAntaramudAharati--pauSIti, "nakSatreNa yuktaH kAlaH" iti sUtravihito'NpratyayaH / sUtroktaM kAlasya nakSatrayuktatvaM nirvakti-kAlasyeti, nakSatrANi hi rAzyavAntarasthAnAni tathA ca yadA puSyanakSatre zazI bhavati tadA puSyanakSatramityucyate tathA ca tanakSatrakarmakaH zazikartRko yo bhogastadAzrayatvaM kAlepyastyeva kAlasya sakalAzrayatvAditi tadeva kAlasya tannakSatrayuktatvaM tadekadezabhUtabhogakarmatvaM tannakSatre evetyarthaH / puSyayuktA hi rAtriH pauSItyucyate / prayogAntaramudAharati- pauSa iti, puSyeNa yuktA paurNamAsI pauSI sA yasmin mAse varSe vA samAso varSo vA pauSa ityucyate / paurNamAsIghaTitatvAvacchinnaH = paurNamAsIghaTitaH / abhedAnvaya iti - pauvI cAsau paurNamAsItyabhedAnvayaH / tathA ca pauSa ityasya puSyanakSatrayuktapaurNamAsIghaTita ityarthaH / atra pauSAdipadaM yogarUDhamevetyAha- pauSAdIti / ata eva = pauSAdipadasya yogarUDhatvAdeva / rUDhaM vA yogarUDhaM vA padaM saMjJetyucyate na tu yaugika mapItyarthaH "Aho Shrutgyanam" Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (540) sAdarza: [taddhitaprakaraNeca mAsaniSThazuklapratipadAdidarzAntatithisamudAyatvaM na tu viMzattiAtharUpamAsatvamAtram-'yatkicittithyavadhikatriMzattithisamudAye mAsavyavahArepi cAndrasaurapau'pAdibahirbhUtapauSyAdighaTitatriMzattithyantargatatithiSu pauSAdivyavahAravirahAt / ___ athaivamapi saure pauSAdivyavahArasya nirvivAdatayA dhanuHstharaviviziSTatvameva na kathaM poSAdipadazakyatAvacchedakamupeyate iticat ?, : na- saure pauSAdau pauSyAdipUrNimAyA alAbhe yogarUDhilabhyapauSapadArthavilopApatteH / na ca tatra rUDhimAtramavalambyaiva pauSAdivyavahAraH saurapauSAdau mukhya iti vAcyam, tathA sati yogArthavyutpAdanavaiyarthyAt / atha vilupyatAM varSavizeSe pauSAdipadamukhyArthaH (vyavahAraH) kA kSatiH ? " sAsmin " iti sUtre tu saMjJAgrahaNaM nAsti kiM tu " saMjJAyAM zravaNAzvatthAbhyAm " itisUtrAt saMjJApadamanuvartyate / nanu mAsaparapauSapadasya kutra rUDhirastIti jijJAsAyAmAha- rUDhinirUpakateti, vyavacchedyamAha- na viti, yadyapi kRSNacaturthyAditithimArabhya tadagrimakRSNatRtIyAditithiparyantaM triMzattithiSu mAsatvavyavahAro bhavati tathApi cAndrasauramAsatvavyavahArastu naiva bhavati cAndramAsavyavahArasya pratipadamArabhyeva pravRttatvAt sauramAsavyavahArasya ca saMkrAntimArabhyaiva pravRttatvAditi cAndrasauramAsabhUtapoSAdibahirbhUtAsu pauSyAdi-puSyayuktapUrNimAvaTitatriMzattithyantargatatithiSu pauSAdivyavahArAbhAvAt pauSAdipadarUDhinirUpakatAvacchedakaM mAsaniSThazuklapratipadAdidarzAntatithisamudAyatvameva na tu triMzattithirUpamAsatvamAtramityarthaH / atra "tithyantargata" iti pAThastvadhika evaM pratibhAti / nanu sauramAsepi pauSavyavahAro mavatyeva tAdRzasaure pauSamAse kAlikasaMbandhena dhanusstharavidhika ziSTatvasya sattvAd dhanusstharaviviziSTatvameva pauSapadazakyatAvacchedakamastu na tUktaM mAsaniSThazuklapratipadAdidarzAntatithisamudAyatvamityAzaGkate- athaivamiti / pariharati- neti, dhanusstharaviviziSTatvasya pauSapadazakyatAvacchedakatve yadA saure pauSamAse puSyayuktA pUrNimA syAttadaiva tatra pauSavyavahAraH syAnna tu puSyayuktapUrNimAyA alAmepi. yasmiMzca mAse puSyayuktA pUrNimA tasmin dhanustharaviviziSTatvasyAbhAvAditi pauSapadArthasyA'bhAva eva prasajyeta, yogarUDhipakSe tu mAsaniSTha. zuklapratipadAdidIntatithisamudAyatvasya pauSapadazakyatAvacchedakatvena pauSapadArthavilopApattirnAstItyarthaH / punarAzaGkate- na ceti, tatra coSyAdipUrNimAyA alAbhasthale / rUDhIti- pauSapadaniSTarUDhimAtramavalamvyetyarthaH / parihArahetumAha- tathA satIti, " sAsmin ' itisUtreNa yogArthavyutpAdanasya yasmin mAse puSyayuktA pUrNimA sa mAsaH pauSa iti yogArthavyutpAdanasya rUDhimAtrapakSe vaiyarthaM syAdityarthaH / nanu varSavizeSe=kasmiMzcidvarSe nAma yasmin varSe saurapauSamAse ( dhanusstharaviviziSTakAle ) puSyayuktapUrNimA nopalabhyeta tAdRzavarSe-tAzavarSavaTakasaurapauSamAse vilupyatAM pauSAdipadamu "Aho Shrutgyanam" Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uktapauSAdipadArthavicAraH] vyutpttivaadH| tatra lakSaNayA sauramAse pauSavyavahArasyopagantavyatvAt sthala padmAdau paGkajavyavahAravaditi cet ?, tarhi tatra possaadipdmukhyaarthmaasnimittkaa'bdikshraaddhaadivilopprsnggH| __ yathAzrutazUlapANigranthAnusAriNastu-dhanurAdistharavyArabdhazukla pratipadAdidarzAnteSu dhanurAdistharavisamApyamakarAdistharavisaMkrAntimanmAsabhinnadhanurAdistharavya.. 'dhikaraNazuklapratipadAdidarzAnteSu vA pauSAdipadasya rUDhatvameva svIkurvanti na tu yaugikatvam-" antyopAntyau tribhau jJeyo " itivacanAt, pauSAdimAsIyakhyArthaH puSyayuktapUrNimAghaTitatvalakSaNapoSAdipadamukhyavyavahAra etAvatApi kSatirnAsti- tatra= etAdRzoktavarSe nAma puSyayuktapUrNimArahitavarSaghaTake puSpayuktapUrNimArahitasaurapauSamAse lakSaNayA pauSavyavahAro bhaviSyati- etAdRzamAsasya puSyayuktapUrNimAghaTitamAsasadRzatvAt, yathA sthalapabhAdau paGkajanikartRtvAbhAvepi lakSaNayA sAdRzyAt paGkajapadaprayogo bhavati tathA, uktaM sUtre yogArthavyutpAdanaM ca na vyaryam- yasmin varSe saurapauSamAse puSyayuktA pUrNimA syAt tatra mukhyapauSapadavyavahAralAbhena uktayogArthavyutpAdanasya sArthakyAdityAzaGkate- atheti / usaramAha- tIti, evaM hi tatrayasmin varSe saurapauSamAse puSyayuktA pUrNimA na syAttAdRzasaurapauSamAse pauSapadasya lakSaNAzrayaNAt tAdRzasaurapauSamAsasya mukhyapauSamAsatvAbhAvAt tatra prAptasthAbdikazrAddhAdevilopa eva syAt- AbdikazrAddhAdemukhyapauSAdimAsanaimittikatvAt, lakSyArthasya ca vyavahAraprayojakatvAbhAvAt, tAdRzoktavarSe ca pauSAdipadamukhyArthabhUtapauSamAsasya puSyayuktapUrNimAyuktasyAbhAvAditi doSaH syAt, na cAbdikazrAddhAdivilopa iSTa iti pauSapadazakya. tAvacchedakaM zuklapratipadAdidarzAntatithisamudAyatvameva na tu dhanusstharaviviziSTatvamityarthaH / uktatithisamudAyastu pauSAdipadasya mukhyArtha eva tasya ca prativarSa lAbhAna zrAddhAdivilopApattiriti / matAntaramAha- yathAzruteti / dhanuriti- dhanurAdistharavyArabdheSu zuklapratipadamArabhya darzAnteSu mAseSu kiM vA dhanurAdistharavisamApyA ye makarAdistharavisaMkrAntimanmAdhAdimAsaminnA dhanurAdistharavyadhikaraNIbhUtAH zukla pratipadamArabhya darzAntA mAsAsteSu pauSAdipadAnAM rUDhatvameva na tu yaugikatvamityarthaH / dhanurAdistharavyArabdhazuklapratipadamArabhya mAghAdimAsIyadarzAntadineSu pauSAdipadAnAM rUDhitvanirAsAya makarAdistharavisaMkrAntimanmAsabhinnativizeSaNaM dvitIyapakSe prakSiptam / ukta pramANamAha- antyeti, tathA hi " antyopAntyau tribhau jJeyau phAlgunazca tribho mataH / zeSA mAsA dvibhA jJeyAH kRttikAdivyavasthayA / / " asyArtha:-kArtikamAsamArabhya gaNanayA'ntyo mAsa Azvina upAntyazca bhAdrapadaH phAlgunazcaite trayo mAsAstribhA: nakSatratrayaprayuktA vijJeyAH zeSA mAsA dvibhAH-nakSayadvayaprayuktA vijJeyA yathA caitrasya pUrNimA citrAnakSatreNa vA svAtinakSatreNa vA yuktA bhavatIti. dvibhatvam, Azvinasya "Aho Shrutgyanam" Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarzaH [ tadvitaprakaraNe paurNamAsyAM puSyAdiyogasyAniyamAt / na ca yogAnAdare lAyavAta tattadrAzistharaviviziSTakAlarUpasaurAdimAse eva pauSAdipadazaktiruciteti vAcyam, "sA vaizAkhasyA'mAvAsyA yA rohiNyA saMbadhyate " ityAdizrutibalAccAndre eva vaizAkhAdipadazaktisiddheH / __vastutaH " nakSatreNa yuktaH kAlaH' ityatra nakSatrayogayogyatvameva vivakSitam- puSyAdyayuktAyAmApa pauSAdipUrNimAyAM pauSyAdivyavahArAt, anyathA "mAdhyAM yadi mavA nAsti " ityAderasaMgatyApatteH / puSyAdiyogayogyatA ca pUrNimA revatyA vA'zcinyA vA bharaNyA vA saMyuktA bhavatIti tribhatyaM prAptam, eSamanyatrApi zeyamkAlamAdhavepyuktam-- " darzAntAnAM vA pUrNimAntAnAM vA mAsavizeSANAM caitrAdisaMjJA nakSatraprayuktA yasminmAse pUrNimA citrAnakSatrega yujyate sa caitraH, evaM vaizAkhAdiSUneyam, citrAvizAkhAdiyogasyopalakSaNatvAt kacit citrAdipratyAsannatvAtyanurAdhAdiyogepi caitravaizAkhAdisaMjJA na virudhyate / caitrAdizrAvaNAntAnAM citrAdinakSatradvandvaM prayojakaM bhAdrapadAzvayujostu zatabhiSArevatyAdikam ( yathAsaMkhyam ) trikaM kArtikAdimAghAntAnAM kRttikAdidvandvaM phAlgunasya pUrvAphalgucyAditrayamiti vivekaH '' iti saMkarSaNakANDepyuktam-- "dve ve citrAditArANAM paripUrNendusaMgame / ___ mAsAzcaitrAdayo jJeyAH, trikaiH SaSThAntyasaptamAH " iti / SaSThaH bhAdrapadaH / saptamaH AzvinaH / antyaH kAlgunaH / caitrAdatra gaNanA kartavyetyalam / rUDhasvasvIkAre hetumAha- pauSAdIti, puSyAdiyogasattve eva pauSAdipadasya yaugikatvaM saMbhavati na ca pauSAdipaurNimAyAM puSyAdiyogo niyata iti rUDhatvameva yuktamityarthaH / kevalarUDhitvasvIkArapakSe zaGkate- na ceti, yogAnAdare yaugikatvAsvIkAre / uktadhanurAdistharavyArabdhazuklapratipadAdidarzAnteSu poSAdipadazaktisvIkAre gauravamasti- zakyatAvacchedakasya gurutvAt tatta. drAzistharaviviziSTakAlarUpasaurAdimAse pauSAdipadazaktisvIkAre ca lAghavamasti- zakyatAvacchedakasya lghutvaadityrthH| parihArahetumAha- seti, "sA vaizAkhasya " ityAdizrutyA cAndramAse eva vaizAkhAdipadazaktiH sidhyatIti na sauramAse pauSAdipadAnAmapi zaktirityarthaH / amAvAsyAyA rohiNyA saMbandhazcAndravaizAkhe eva saMbhavati na tu niyamena sauravaizAkhepi- sauravaizAkhasya jyeSThacaitrayorapyutkarSApakarSasaMbhavAta, kiM vA'mAvAsyApUrNimAdivyavahArazcAndramAsaprayojaka eva na tu sauramAsaprayojaka ityamAvAsyAgrahaNAdanayA zrutyA cAndravezAkhAdau vaizAkhAdipadazaktisiddhiriti bhAvaH pratIyate / svAbhiprAyamAha- vastuta iti, puSyanakSatrayogayogyatvaM tu pratyekapoSasya pUrNimAyAmastyeve - tyarthaH / ukte hetumAha- puSyAdIti / yogayogyatvagrahaNAbhAve bAdhakamAha- anyatheti, yadi niyamena tattatpUrNimAyAM tattannakSatrayogaH syAttadA " mAdhyAM yadi maghA nAsti " iti mAghI "Aho Shrutgyanam Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uktapauSAdipadArthavicAraH ] vyutpattivAdaH / (543) vanurAdistharavyArabdhapakSIyatvaM tadrUpAkrAntapaurNamAsIghaTitatvarUpayogalabhyatAvacchedakaM niyatameva pauSAderiti noktAnupapattyA yaugikatvanirAkaraNasaMbhavastatpadAnAm / athaivaM niruktarUpasya puSyAdyaghaTitatayA tena rUpeNa pUrNimAbodhakapoSyAdizabdAnAM yaugikatvaprasaktireva nAsti, 'poSI rAtriH' ityAdau puSyAdiyoga eva pratIyate na tu niruktaM yogyatvam-makarAdistharavyArabdhakRSNapakSIyarAjyAdAvApa tathAvyavahArAditi " nakSatreNaH yuktaH kAlaH" ityatra yoga eva vivakSaNIyo na tu yogayogyatvamiti paurNamAsyAM pauSyAdipadasya na yaugikatvasaMbhava iti cet ?, bhavatu pauSyAdipadaM niruktarUpAvacchinnapUrNimArUDhameva / pauSAdipadAnAM tu tadyogapuraskAreNa mAsavAcakatve bAdhakAbhAvAd yaugikatvaM kathaM pratyAkhyeyama? pUrNimAyAM maghAnakSatrayogapratiSedhanirdezo nopapadyatetyarthaH / uktasya nakSatrayogayogyatvasya svarUpamAha- puSyAdiyogeti, dhanussaMkrAntyArabdhamAsIyapakSe prAptatvameva pUrNimAyAH puSyayogayogyatvaM jJeyamityarthaH / atra yogArthatAvacchedakamAha- tadrUpAkrAnteti tadrUpAkrAntAvanurAdistharavyArabdhapakSIyalarUpAkrAntA yA paurNamAsI tadghaTitatvarUpaM yada yogalabhyatAvacchedakam-yogalabhyArthatAvacchedakaM tattu pauSAderniyatamevAsti- dhanurAdisvaravyArabdhapakSIyatvarUpAkrAntapaurNamAsIghaTitatvasya poSAdiSu niyamena saMbhavAt dhanurAdisaMkramaNAnAM cAndrapauSAdimAsapUrNimAtikramaNAsaMbhavAt pratyekamAsasya pUrNibhAyAM tattatsauracAndramAsAnA sAmAnAdhikaraNyaniyamAt pUrNimAyAM dhanurAdistharavyArebdhapakSIyatvameva (dhanurAdimAsIyapakSavRttitvameva) puSyAdiyogayogyatvam, pauSAdimAse ca tAdRzArgamAghaTitatvameva yaugikapoSAdipadArthatAvacchedakaM vijJeyaM taca pauSAdau niyatameveti uktAnugpattyAgauSAdimAsIyapaurNamAsyAM puSyAdiyoganiyamAnupapattyA ( puSyAdiyoganiyamAbhAvena ) tatpadAnAm= pauSAdipadAnAM yaugikatvasya nirAkaraNa na saMbhavati- prakArAntareNa puSyAdiyogayogyatvasya pratipAditasvAdevetyarthaH / " tatpadAnAm " ityatra " tattatpadAnAm " ityevaM pATho yuktaH / zaGkate- atheti / niruktarUpasya dhanurAdistharavyArabdhapakSIyatvarUpasya / yadi niruktarUpasya puSyAdighaTitatvaM syAttadA tena rUpeNa pUrNimAbodhakapoSyAdizabdAnAM yaugikatvaM prApnuyAdapi tvanmate va caivmstiityrthH| nanu pauSyAdizabdAnAM niruktarUpapuraskAreNaiva yaugikatvamasti na tu puSyAdi. yogenetyAzaGkaya pariharati-pauSIti / niruktayogArthapratItyabhAve hetumAha- makarAdIti, yadi pauSyAdipadena niruktaM dhanurAdistharavyArabdhapakSIyatvameva pratIyeta tadA pauSyAdipadAnA makarAdisthasjyArabdhakRSNapakSIyarAvyAM tayA vyavahAra:-prayogo na syAta. bhavati ca makarastharavyArabdhakRSNapasoyarAtryAmapi puSyAdiyogena pauSyAdipadaprayoga ityarthaH, tasmAt " nakSatreNa " itisUtre yuktapadasya yoga evArtho na tu yogayogyatvamiti pUrNimAyAM pauSyAdisadasya rUDhireva na yaugi "Aho Shrutgyanam". Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (544) sAdarza: [taddhitaprakaraNe-- na ca "sAsmin paurNamAsI " itisUtrasya' asmin pauSyAdipUrNimAyogyatA ' ityarthavivakSayA dhanurAdirAzistharavyArabdhazuklapatipadAdidarzAnte taddhivAntasamudAyarUDhiprAhakatayopapattau yogarUDhisvIkAro'nucita itivAcyam, kevalarUDhipakSe samudAyazakyatAvacchedakazarIre ArabdhAntavizeSaNaprakSepaNa gauravAta, pauSataiSamASAdinAnApadAnAM gurudharmAvacchinne zaktikalpanamapekSya " sAsmin " ityarthe'NaH pratyayasyaikazaktikalpanAdhikyasyocitatvAt / / na ca yogarUDhipakSe pauSAdipadAnAM yogArtharUDhayarthAbhedAnvayabodhajanakatvaka. lpanAdhikyena gauravamiti vAcyam, bhavanmatepi tattadarthe yaugikarUDhatvabhramadazAyAM sati ca tattadAbhedAnvayaparatvagrahe tathAnvayabodhasya durapahavatayA tatra tAdRzabodhahetutAkalpanasyAvazyakatvAditi dik / tvam, yaugikatvaM tu puSyayuktAyAM pUrNimAbhinnAyAmeva tithAvityarthaH / kiMcitasvIkurvannuttaramAhabhavatviti / niruktarUpAvacchinnapUrNimArUDham-dhanurAdistharavyArabdhapakSIyatvarUpAvacchinnapUrNimArUDham / pauSIpadasya kevalarUDhatve siddhapi.mAsAdiparapoSAdipadAnAM tu yogarUDhatvameva- niruktarUpAvacchinapaurNamAsIyogapuraskAreNaiva mAsAdivAcakavAdityarthaH / bhAdipadena varSoM grAhyaH / . punarAzaGkate-- na ceti / rUDhigrAhakatA yuktasUtrasya jJeyA / taddhitAntasamudAyasya pauSa ityAdi padasya / anucita iti- yogarUDhipakSe yaugikArthAnusaMdhAnApattyA gauravAdityarthaH / parihAramAha- kevaleti / samudAyazakyatAvacchedakazarIre-pauSetyAditaddhitAntasamudAyazakyatAva-. cchedake / tvayA hi dhanurAdistharavyArabdhazuklapratipadAdidarzAnte kAle pauSAdipadasya rUDhirUpA zaktirukteti tatrArabdhAntasya-dhanurAdistharavyArabdhetivizeSaNasya prakSepaNa gauravaM tava matepyastye. betyarthaH / anekeSAM taddhitAntasamudAyAnAM dhanurAdistharavyArabdhazukla pratipadAdidarzAntakAle zaktikalpanApekSayA'Npratyayasyaiva " sAsmin " ityarthe zaktikalpanA yuktA-- aNUpratyayasyaikatvAt taddhitAntasamudAyAnAM pauSateSamAghAdInAM nAnAtvAdityarthaH / tasmAt pauSAdipadAnAM tu yogarUDhatvameva na tu kevalarUDhatvamiti bhAvaH / nanu yogarUDhipakSe ya eva yaugikArthaH sa eva rUDhArtha iti tayorabhedenaivAnvayaH syAditi pauSAdipadAnAM yogArtharUDhayarthayorabhedAnvayabodhajanakatvenaiva gauravaM sthAdityAzaGkayAha-- na ceti / uttaramAha- bhavanmatepIti / tattadarthe-pauSamAsAdau / tattadarthAbhedAnvayaparatvagrahe-yogA. rtharUDhayarthAbhedAnvayaparatvagrahe / tathAnvayabodhasya abhedAnvayabodhasya / tatra-pauSAdipade / tAdRzabodhahetutAkalpanasya yogArtharUDhayarthAbhedAnvayabodhajanakatvakalpanasyAvazyakatvAduktaM gauravaM bhavanmatepyastyeveti pauSAdipadAnAM yogarUDhatvameva yuktaM na tu kevalarUDhatvamityarthaH / prakRtavAdamupasaMharati-iti digiti / "Aho Shrutgyanam" Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAsyadevatetisUtrodAharaNam ] vyutpattivAdaH / (545) 'vaiSNavI Rk' 'aindraM haviH'ityAdau devatArthavihitataddhitaspa tddevtaaktvmrthH| mantrasya taddevatAkatvaM taduddezyakatyAgakaraNatvena vedabodhitatvam / __ atha mantrasya tyAgakaraNatvaM bAdhitameva- vinApi mantramicchAvizeSarUpasya tasyotpattyA vyabhicArAt, iSTasAdhanatAjJAnaghaMTitaklaptasAmayyA anyathAsiddhatvAceti mantrasya karaNatAM kathaM vedo bodhayed ? bodhayan vA pramANaM bhavet ?, satyam- mantrasya tyAgakaraNatvaM tyAgAGgoccAraNakatvaM na tu tajjanakatvamato na doSaH / haviSastaddevatAkatvaM ca taduddezyakatyAgakarmatvam- tattyAgoddezyatAyA eva taddevatAtvapadArthatvAt / na caivaM ghRtAdisaMpradAnabrAhmaNasya ghRtAdidevatAtvApattiH, uddezyapadena vedabodhitadravyasvAmitvaprakAreNecchAviSayatAyA evaM vivakSitatvAt saMpradAne ca svAmitvasyA'bodhitatvAt / na ca tyAgoddezyatAyAzcatuthyApi bodhanAt taddhitacaturyordaivatAtvabodhakatAyAmavizeSAta prayogAntaramudAharati- dhaiSNavIti, viSNurdevatA'syA iti vaiSNavI / taddhitasya="sAsya devatA " itisUtravihitataddhitasya / mantraniSThaM taddevatAkatvapadArthamAha- mantrasyeti / mantreNeka havirAdityAgaH kriyate iti mantrasya karaNatvam / mantrasya tyAgakaraNatvaM na saMbhavatItyabhiprAyeNAzaGkate- atheti / tasya tyAgasya / tyAgasyecchAvizeSarUpatvaM pUrvamevoktam / iSTeti- kAraNIbhUteSTasAdhanatAjJAnAdinaiva tyAgasaMbhave mantrasyA'nyathAsiddhatvaM tena ca karaNatvAbhAva ityarthaH / karaNatAm=tyAgakaraNatAm / uttaramAha- satya. mityAdinA / tyAgAGgeti-tyAgAGgabhUtaM yaduccAraNaM tAdRzoccAraNakatvam tAdRzoccAraNakarmatvameva tyAgakaraNatvaM tacca mantre'styeva / tajjanakatvamtyAgajanakatvam / na doSa iti- uktAnyathAsiddhatvepi mantrasya tyAgakaraNatve etadrItyA na doSa ityarthaH / havirniSThaM tadevatAkatvapadArthamAhahaviSa iti, indrAdidevatoddezyakatyAgakarmatvaM cAstyeva haviSaH / nanvevaM haviSa uddezyatayaiva saMbandhaH sthAna tu devatayeti kayamuktasUtreNa taddevatAkatve pratyayaH syAdityAzakya tyAgoddezyatvasyaiva devatAtvamAha- tattyAgeti, devatAyAM tyAgoddezyatAyAH sattvAt tyAgoddezyatvameva devatAsvami. tyrthH| nanvevaM brAhmaNAya dhRte datte tAdRzavRtadevatAtvaM brAhmaNasya syAta- brAhmaNasyaiva tatra ghRtatyAgoddezyatvAdityAzaGkyAha- na caivamiti / parihArahetumAha- uddezyapadeneti, vedabodhitaM yad dravyasvAmitvaM tatprakAreNa tatkArikA yecchAviSayaMtA-icchIyaviSayatA saivoddezyatAtra grAhyA sA cendrAdidevatAsvevAsti- indrAdInAmeva vedena havirAdisvAmitvasya bodhitatvAta, saMpradAnabhUtabrAhmaNAdInAM ca ghRtAdisvAmitvaM tu vedena na bodhitamiti na brAhmaNAdInAM ghRtAdidevatAtvApattirityarthaH / nanu tyAgoddezyatvaM yathA taddhitapratyayena bodhyate tathA caturthyApi bodhyate eva " indrAya svAhA / " ityAdau tathA ca mImAMsakaiH "taddhitena caturthyA vA " ityAdinA kathaM taddhitA "Aho Shrutgyanam" Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 546 ) 46 sAdarza: taddhitena caturthyAM vA mantraliGgena vA punaH / 'davatAsaGgatistatra durbalaM tu paraM param // " [ taddhitaprakaraNe. ityanena virodha iti vAcyam, tyAgoddezyatAyAM vedameyatvasyAdhikasya nivezanIyatayA caturthyA tadaMzA'bodhanena tasyopAyAntarabodhyatayA caturthyadhInadevabodhasya vilambitatayA taddhitApekSayA caturthyA jaghanyatopapatteH / devatAvihitataddhitena tu devatAtvaghaTakatadezasyApi bodhanAt / atha caturthyA vedameyatvAMzasya sAkSAdabodhanepi tyAgoddezyatvasya sAkSAd bodhanena pitrAdInAM sAhityAvacchinnAnAm " pitRbhyo dadyAt " iti caturthyaghInatyAgoddezyatAbodhasya " pitaro devatA " iti taddhitasamAnArthakadevatApadAdhInAnarapekSatyAgoddezyatvabodhApekSayA'vilambitatvena sAhityAvacchinnAnAM nirapekSANAM vA zrAddhoddezyatvam " ityatra caturthyapekSayA devatApadasya balavattvarUpaM pekSayA caturthyAM durbalatvamuktamityabhiprAyeNAzaGkate na ceti / saGgatiH = pratItiH prAptirvA / * virodhaprApto vA zaGkAbhiprAyo vijJeyaH / parihAramAha- tyAgoddezyatAyAmiti / vedameyatvasya = vedavodhitatvasya / tadaMzAbodhanena = vedameyatvAbodhanena / tasya vedameyatvasya / upAyAntarabodhyatayeti- caturthyantasmRtivacanena zrutikalpanA kartavyA tayA ca kalpitazrutyA vedameyatvabodhaH saMbhavatItyarthaH / vilambitatayA=zrutikalpanayA vilambaH / caturthyantapadena smRtibhUtatvAd vedameyatvabodhanArthaM zruteH kalpanA kartavyeti vilambo bhavati taddhitapratyayAntapadasya zrutibhUtatvAd vedameyatvabodhanArthaM zrutikalpanA ne kartavyeti zIghrakaratvamastItyetad vilambApekSayaiva taddhitApekSayA caturddhA durbalatvamuktaMmityabhiprAyaH / devatAtvaghaTakatadaMzasyApIti- uddezyatvameva devatAtvamuktamiti devatAtvaghaTakasya nAma uddezyatAghaTakasya tadaMzasya = vedameyatvasyApi taddhitena svayameva bodhanAduktavilambApattirvAkyArthabodhe nAstIti caturthyapekSayA taddhitasya prabalatvaM prAptamityarthaH / 66 zUlapANipranthAnupapattimuddizyAzaGkate - atheti, caturthyA vedameyatvasya svayamabodhanepi " pitRbhyo dadyAt " ityAdI tyAgoddezyatvaM tu pitrAdInAM svayameva bodhyate eva sa uddezyatvabodhazca pitaro devatA " ityatra taddhitapratyayasamAnArthakena devatApadena janyo yo nirapekSastyAgoddezyatvabodhastadapekSayA'vilambita eveti devatApadApekSayA caturthyA evaM tyAgoddezyatvabodhane balavattvaM vastutaH prAptamevaM sthitepi yacchUlapANinA " sAhityAvacchinnAnAm " itigranthe devatApadasya balavattvamuktaM tanna saGgacchate ityarthaH / " pitaro devatA " ityatra devatApadena * tyajyamAnadravye pitRdevatAkatvaM bodhyate tadeva taddhitapratyayenApi bodhanIyamiti devatApadasya taddhitasamAnArthakatA, kiM caitadvAkyasya vedIyatvAt zrutikalpanApekSAbhAvena sApekSatvAbhAvAt nirapekSa eva. tyAgoddezyatvabodho jAyate ityuktam- nirapekSatyAgeti / caturthyAH saMpradAnArthakavAta saMpradAnatvasyoddezyatvagarbhatvAccaturthyA svayamavilambenoddezyatvaM bodhyate devatApade tu tathA " Aho Shrutgyanam" Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitacaturyobelAbalavicAraH] vyutpattivAdaH / (547) zUlapANiparyAlocitaM vinigamakana saMgacchate iti cet ?, na- " pitRbhyo dadyAt" iticaturthyA sAhityAvacchinnasya tyAgoddezyatAbodhe tatra vedasamA. nArthakasmRtivAkyajanyatvagrahe satyevAprAmANyazaGkAnudayA. tAdRzagrahazca vilambitaH / devatApadAt tyAgoddezyatAbodhazca taduddezyatAMze vedabodhitatvAvagAhI svasminna prAmANyazaGkAvyudAsAya na jJAnAntaramapekSate-svasyaiva svAtmakoddezyatAbodhAMze'prAmANyavyAvartakavedajanyatvAvagAhanAt, aprAmANyazaGkAkalaGkitazca bodho jAtopya'kiMcitkara iti devatApadasya jhaTiti nizcIyamAnaprAmANyabodhajanakatayA balavatvena vinigamanAyA upptteH| evaM zrAddhArthAvAhanaprakAzakAt " pitaraH " ityAdimantrAdU bahuvacanopasthApitasAhityAvacchinnA''vAhanabodhena sAhityAvacchinnAnAM zrAddhadevatAtvalAbhepi mantraliGgasya vipakSabAdhakatarkAdisApekSavyAptinizcayAdhInatayA :sutarAm " pitaro devatA " ityato durbalateti bodhyam / sAmarthya nAstItyuddezyatvabodhane devatApadApekSayA caturthyA eva balavattvamiti zaGkAbhiprAyaH / pariharati- neti, " pitRbhyo dadyAt ' ityatra caturthyA svayaM zIghrameva pitrAdInAM tyAgoddezyatvabodhanepyetadvAkyajanyoddezyatAbodhe prAmANyagrahArtha vedasamAnArthakasmRtivAkyajanyatvagrahasyApekSAsti tAdRzagrahazca vedasamAnArthakasmRtivAkyajanyatvagrahazcaitadvAkye smRtivAkyatvagrahasApekSatayA vilambena bhavati, devatApadAca jAyamAnastyAgoddezyatAbodhastaduddezyatAMze tyAgoddezyatAMze ( viSayatvaM saptamyarthaH ) svasminnaprAmANyazaGkAvyudAsAya jJAnAntaraM nApekSate svasmin vedabodhitatvAvagAhitvAdityevaMrItyA tyAgoddezyatAbodhanepi caturthyapekSayA devatApadasya balavattvamastyeveti zUlapANyuktaM devatApadasya balavattvaM yuktamevetyarthaH / kiM ca caturthyA'prAmANyazaGkAkalaGkito jAtopi bodho na kAryakArI saMbhavatItyAha-aprAmANyazaGketi / uktarItyA taddhitApekSayA taddhitasamAnArthakadevatApadApekSayA ca caturthyA durbalatvaM pratipAdya mantraliGgasya durbalatvaM pratipAdayati- evamityAdinA / "pitaraH " ityAdimantrAt=" Ayantu naH pitaraH " ityAdimantrAt / vipakSeti-vipakSabAdhako yastarkastatsApekSA yA vyAptistAdRzavyAptinizcayAdhInameva liGgaM bhavatIti mantraliGgasyoktatarkavyAptyAdibahusApekSatayA dubrltvmityrthH| vastutastu " sAmarthya sarvazabdAnAM liGgamityabhidhIyate " itipAribhASikaliGgapadArthamajJAtvaiva tarkazAstrasaMskAravazAlliGgapadenAnumApakaliGgaM vijJAya vyAptyAdisApekSatayA durbalatvapratipAdanaM gadAdharabhaTTAcAryasyeti dhyeyam / mImAMsakaistyatra " caturthItaH saMpradAnakadezatayA devatAtvapratItirastyeva mantravarNAttu na devatAtvaM pratIyate kiM tvadhiSThAnamAtramatazca mantravarNazcaturthIto durbalaH " ityAdhuktaM vistarastu mImAMsAgrantheSveva draSTavyaH / "Aho Shrutgyanam" Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (548) sAdarzo vyutpttivaadH| 'kApotam / 'rAjatam ' 'janatA' ityAdau samUhAvihitasya taddhitasya. paryAptasamudAyatvAvacchinno'rthaH, paryAptau prakRtyarthakapotatvAdhavacchinnasyAnvayaH / / kaMpotazukasArikAdiparyAptasamudAyatvasya payoptizca na nyUnavRttikapotatvAdinA'vacchidyate. ato na tAzasamudAye kApotAdivyavahAraH / paryAptya'vacchedakatve cA'nyUnavRttitvameva tantraM na tva'natiriktavRttitvamapi. anyathA''kAzatvAderiva ghaTatvAderApa dvitvAdiparyAptyavacchedakatA na syAt ( tathA ca) 'AkAzo' itivat ' ghaTau ' ityapi na syAt / itthaM ca kapotamAtravRttizatatvAdiparyAptAvapyatiriktavRttikapotatvAdyavacchinnavanirvAhAt kapotazatAdAvapi kApotAdivyavahAropapattiH / paryAptyatiprasaktadharmasya tadanavacchedakatve gatyanataraM cintanIyam / / // iti taddhitapratyayArthavivecanaM samAptam // prayogAntaramudAharati- kApotamityAdinA / paryAptasamudAyatvAvacchinnaH kapotAdiparyAptasamudAyaH / paryAptAviti-kapotAdiparyAptAvityarthaH kapotatvAdyavacchinnaparyAptikaH samudAya iti yAvat / nanu kapotazukasArikAdisamudAyepi kapotAnAM samUhasya sattvAttatra 'kApotam / iti prayogaH kathaM na bhavatItyAzaGkayAha- kapotazuketi, paryAptyavacchedakatvaM nyUnavRttidharmasya na bhavati kapotazukasArikAdisamudAyasthale ca kapotatvaM nyUnavRttyeveti kapotatvasya paryAptyavacchedakatvAbhAvAdeva na tatra kApotAdivyavahAraH-paryAptiryaddharmAvacchinnA bhavati taddharmAvacchinnasamudA. yasyaiva vyavahArAspadatvAt taddharmAvacchinnavAcakAdeva samUdArthakataddhitapratyayaprAptisaMbhavAdityarthaH / prasaGgasaMgatyA paryAptyavacchedakasvarUpamAha- paryAptyavacchedakatve iti / anatiriktavRttitvam= atiriktavRttitvAbhAvaH, anatiprasaktatvamiti yAvat / vipakSe bAdhakamAha-anyatheti / ghaTatvAdariti-atiprasaktadharmasya paryAptyavacchedakatvAbhAve hi dvau ghaTau ' ityatra ghaTatvasya dvitvaparyAptyavacchedakatvaM yadiSTaM tanna syAd ghaTatvasya tRtIyAdighaTeSyapi sattvAt tathA ca 'ghaTau' itiprayogopi na syAditi paryAptyavacchedakatve taddharmasyAnyUnavRttitvameva prayojakaM na tvanatiprasaktasvamapItyarthaH / prakRtamAha- itthamiti, evaM hi zatasaMkhyAkakapotAnAmapi samudAye ' kApotam / iti vyavahAra upapadyate- ekatrIbhUtazatakapotAtiriktakapoteSvapi kapotatvasya sattvepi kapotamAtravRttizatatvAdiparyApsyavacchedakatvasaMbhavAt-anyUnavRttitvAdityarthaH / tadanavacchedakatve paryAptyanavacchedakatve / gatyantaramiti-tAdRzasaMkhyAkavyaktitvasyaiva paryAptyavacchedakatvaM vaktavyamtasya tAdRzasakhyAkaparyAptyapekSayA'tiriktavRttitvAbhAvAdityarthaH / kiM vAtiprasaktadharmasya svarUpa saMbandhalakSaNamavacchedakatvaM vaktavyaM tacca tasya saMbhavatyeveti // // iti vyutpattivAdAdarza taddhitapratyayAH // "Aho Shrutgyanam Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dhAtupratyayAH dhAtuprakRtikAzca lakArakRtsanyaNicprabhRtayaH pratyayAH keciddhAtvarthAnvitamadhikamarthaM bruvate. arthAntaramanabhidadhAnAzca kecidAkAGkSAnirvAhakatayA prakRtibhiH svIyArthabodhane evopakurvate / tatra laDAdidazalakArANAm " laH karmaNi ca bhAve cAskarmakebhyaH " * itisUtreNa kartRkarmabhAveSvanuziSTAnAM kartRtvasAmAnyamarthaH - tAvanmAtrAbhidhAnenaiva prathamAntapadopasthApye vizeSaNatayA tadanvayena kRtiviziSTasya kartubodha nirvAhAt / lakArasya tadbodhakatayA na laH karmaNi " iti sUtravirodhaH - bodhakatAyA eva taMtra saptamyarthatvAt na tu vAcakatAyAH, gauraveNa viziSTadharmiNi zakterbAdhAt / ' maitraH pacati ' ityAdau lakAre prathamAntapadasAmAnAdhikaraNyapravAdasyA'bhedena tadarthAnvitasvArthabodhaparatvAbhAvepi kathaMcidupapAdanasaMbhavAt / PS6 7 kramaprAptaM dhAtuprakRtikapratyayArtha nirUpaNamArabhate - dhAtuprakRtikA ityAdinA / kecit = sanA - dayaH / adhikam = icchAdirUpamadhikamartham / kecit = bhAvArthakapratyayAH / AkAGkSAnirvAhakatayeti-- yathA 'anubhUyate ' ityAdau mAtrArthaviSayakazAbdabodhaM prati yaguttaratippadajJAnatvena kAraNatvamastIti bhUdhAtUttaraprAptabhAvArtha kayakpratyayasya kevalamAkAGkSAmAtra nirvAhakatvamasti mAvasya dhAtvarthatvAdevetyarthaH / vizeSanirUpaNamArabhate tatreti / tatra = dhAtuprakRtikapratyayeSu / kartRtvamiti - kartari prAptAnAM lakArANAM kartRtve eva zaktirlAghavAnna tu kartari gauravAt kartRvyaktInAM nAnAtvAdityarthaH / nanu yadi lakArasya kartRtve eva zaktistadA ' pacati ' ityAdau kartRbodhAnupapattirityAzaGkayAha -- tAvanmAtreti tAvanmAtrAbhidhAnena = kartRtvamAtrAbhidhAnena, tadanvayena= kartRtvAntrayena, ' caitraH pacati ' ityAdau lakAreNa kartRtve upasthite tasya prathamAntapadopasthitacaitre vizeSaNatvena rUpeNAnvayo bhaviSyatyeveti kRtiviziSTasya kartRtvaviziSTasya karturna bodhAnupapattirityarthaH / kartRtvaM ca kRtireva / nanvevamanvayabalena kartRbodhe prApte laH karmaNi " iti sUtravirodhaH syAdityAzaGkyAha- lakArasyeti, lakArasya kartRbodhakatvaM tvastyeva lakArasya zaktiH kartRtve evetyucyate na tu kartra'bodhakatvamapItyarthaH / uktArthamupapAdayati- bodhakatAyA iti / tatra=uktasUtre / viziSTadharmiNi kartRtvaviziSTe kartari / nanu tisamAnAdhikaraNe prathamA " ityAdivacanaistiGaH prathamAyAzca sAmAnAdhikaraNyamuktaM yatra kartari tiG tatra prathamApi 'kartari yatra ca karmaNi tiG tatra prathanApi karmaNi yathA ' caitraH pacati pacyate odanaH ityarthaH tibodhyakArakabodhikA prathameti yAvat tathA ca caitraH pacati ' ityatra prathamA kartari bhavatIti tiGopi kartRvAcakatve eva prathamAsAmAnAdhikaraNyaM syAditi lakArasya kartRvAcakatvamAvazyakamevetyAzaGkayAha - maitra iti, tadarthAnvita = kartRpadArthAnvitaM / kathaMciditi- Zui Xi 66 & "Aho Shrutgyanam" Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (550) sAdarzaH [AkhyAtaprakaraNetRtIyAyAH sAdhutAniyAmaka lakArAdinA karturanabhidhAnamApa kartRtvaviziSTA'bodhanameva na tu viziSTazaktyA viziSTA'bodhanaparyantam ato viziSTasya lakArAvAcyatvepi * caitraH pacati ' ityAdau na tRtIyAMpattiH- anvayabalena viziSTabodhAt / 'caitraH paktA' ityAdau kRtpratyayasya dharmiNi zaktAvapi na kSatiH / zatyadhInaviziSTabodhasAdhAraNabodhasyaivA'nabhidhAnapadArthapratiyogitvAt " anabhihite kartari tRtIyA " ityanuzAsanepi saptamyarthoM bodhakatvameva tathA ca 'catreNa pacyate' ityAdau tRtIyArthakartRtvasya prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnAnna kartRtvaviziSTadharmibodhakatvamiti suutraavirodhH| yadi ca tatra kAdipadaM dharmaparaM tathA ca samabhivyAhRtalakArAdhanabhihitaM kartRtvaM tAzaprathamAntapadasAmAnAdhikaraNyamapi lakArabodhyakartRpadArthamAzrityevoktaM na tu lakAravAcyakartRpadArthamAzritya. kartRbodhakatvaM tu svIkRtameveti na prthmaantpdsaamaanaadhikrnnyprvaadaanuppttiH| vizeSAntaramAha- tRtIyAyA iti, kiM vA nanu lakArasya karbavAcakatve " anabhihite kartari tRtIyA syAt " itiniyamena ' caitraH pacati ' ityatrApi caitrapadottaraM tRtIyA syAtatrApi zaktyA lakAreNa katrabhidhAnAbhAvAdityAzajhyAha- tRtIyAyA iti / viziSTazaktyAkartRtvaviziSTanirUpitazaktyA / viziSTAbodhanaparyantam = kartRtvaviziSTAbodhanam / tRtIyApattyabhAve hetumAha- anvayeti, atrAnvayabalena kartRtvaviziSTasya bodho bhavatyeveti na tRtIyApattiHyatrAnvayabalenApi kartRtvaviziSTasya bodho na bhavati tatraiva tRtIyApattisvIkArAd yathA' caitreNa pacyate / ityAdAvityarthaH / caitra iti- caitraH paktA ' ityAdau patrAdipadAnAM caitra* padasAmAnAdhikaraNyAd vivazaM kartRtvaviziSTepi zaktiH svIkriyate- kartRtve zaktisvIkArAsaMmavAt, kartRtvasya caitrAdinA'bhedAnvayAsaMbhavAdityarthaH / " anabhihite " itivacanepi bodhakatvameva saptamyartho na tu vAcakatvamityAha- zaktyadhIneti, anabhidhAnaM hi bodhAbhAva eva bodhAbhAvapratiyogI ca bodha eva sa ca bodhaH zaktyadhIno yaH kartRtvaviziSTabodhastatsAdhAraNa eva gRhyate tathA ca kacicchaktyA'nabhidhAnaM kacidanvayabalena cAnabhidhAnaM grAhyamityarthaH / phalamAhatathA ceti, " anabhihite kartari " ityatra kartapadaM kartRtvaviziSTadharmiparameva * caitreNa pacyate' ityatra ca tRtIyArthabhUtakartRtvasya prakRtyarthabhUtacaitravizeSyatayaiva bhAnaM bhavati 'caitravRttikRtijanyaviklittyanukUlavyApAraH / itibodhodayAditi lakArasyAtra kartRtvaviziSTadharmibodhakatvAbhAvAccaitrapadAttRtIyA prApteti " anabhihite " itisUtravirodhopi nAsti- sUtreNa lakArasya kartRtvaviziSTadharmya'bodhakatve eva kartRvAcakapadAttRtIyAvidhAnAdityarthaH / kartRtvasya vizeSyatvAd dharmiNaH kartRtvaviziSTatvameva nAsti yena tadabhidhAnamApadyeteti bhAvaH / parihArAya pakSAntaramutthApayati- yadi ceti / tatra-tRtIyAvidhAyakasUtre / dharmaparam kartasvaparaM na tu kartRtvaviziSTaparam / kartRpadasya dharmaparatve sUtrArthamAha- tathA ceti, "anami "Aho Shrutgyanam" Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRtvAnabhidhAnavicAraH] vyutpativAdaH / tRtIyArtha iti sUtrArthaH 'caitreNa pacyate' ityAdau kartRtvasya tRtIyAmAtrArthatvAllakAreNa tadanabhidhAnaM sughaTamityucyate ? tadA tatrAnabhidhAnazabdArtho bhavataiva nivaktavyaH, na tAvadAvAcakatvaM tadartha:-- lakArasAmAnyasyaiva kartRtvazaktatvenA. anuttyasaMbhavAt, kartari yako sAdhutvAdeva 'caitraH pacyate' ityAdiprayogavAraNAta, yagAdyanuttaratvasya kartRtvazaktatAvacchedakakoTAvanivezAta, tatra taniveze 'pacyante mASAH' 'bhidyate kusUlaH ' 'lUyate kedAraH ' ityAdau karmakarturmApakusUlakedArAdeH kartRtvabodhAnupapattiH / na ca tatra 'svayameva ' ityasyA'dhyAhAreNA'vyayasvayaMpadottaratRtIyayA kartavaM bodhyate na tu lakAreNeti vAcyam, 'svayam ' ityAdya'dhyAhAraM vinApi tatra kartRtvabodhAbhyupagamAt / tatra lakAreNa kartRtvAbodhane karmakartuH "karmavatkarmaNA tulyakriyA " ityatidezasUtravaiyathyApAtAta, lakArasya karmatvabodhakatayaiva yagAtmanepadIcaNacaNvadbhAvarUpAtidezaphalanirvAhAt / na ca karmakartAra lakArAdhInakarmatvabodhasyApyAvazyakatA vastugatyA kartuH hite " ityasya -- lakAreNa kartRtvAnabhihite tRtIyA' ityarthe jAte lakArAnabhihitaM kartRtvameva tRtIyArthaH syAdityarthaH / phalamAha- caitreNeti, kartRtvasya lakArArthatvAmAvAllakAreNA'nabhidhAnaM prAptameva tathA ca tRtIyopapattirityarthaH / uktapakSe svaM codyamAviSkaroti- tadeti / tadartha:= anamidhAnapadArthaH / anuktya'saMbhavAt-avAcakatvAsaMbhavAt / nanu lakArasya kartRtve zaktisvIkAre kartRtvavAcakatvepi kartRvAcakatvAbhAvAt yakpratyayena 'caitraH pacyate' ityapi prayogaH syAdityAzaGkyAha-- kartarIti / nanu yaganuttara ( yagrahita ) lakArasyaiva kartRtve zaktiH svIkriyatA 'pacyate / ityatra ca yaguttaratvAnna kartRtvabodhakatvaM syAllakArasyeti na -- caitraH pacyate' iti prayogApattirityAzajhyAha- yagAdyanuttareti / vipakSe bAdhakamAha- tatreti, yadi tatra-kartRtvazaktatAvacchedakakoTau tannivezaH-yagAdyanuttaratvanivezaH syAttadA pacyante mASAH' ityAdI yaguttaratvasyaiva sattvena yaganuttaratvasyA'sattvAt karmakartRbhUtamASAdeH kartRtvaM na pratIyeta na caitadiSTamityarthaH / nanu ' pacyante mASAH / ityatra lakAraNa mASAdInAM kartRtvAbodhanepyadhyAhRtasvayaMpadottaraprAptaluptatRtIyayA kartRtvaM bodhyate ityAzaGkayAha- na ceti / uttaramAha= svayamiti / 'pacyante mASAH' ityatra lakArasya kartRtvabodhakatve sUtraM pramANayati- tatreti, vaiyarthyApAtAdititatra lakArasya kartRtvabodhakatvena mASAdInAM kartRtve prApte tadapavAdena karmatulyatvaM vidhIyate lakArasya kartRtvAbodhakarave mASAdInAM kartRtvAprAptau tadapavAdaM kRtvA karmatvabodhanaM vyarthameva syAt-- maprAptasyApavAdAsaMbhavAdityarthaH / yadA ca sUtreNa bhASAdInAM karmatvaM prAptaM tadA lakArasyApi karmatvabodhakatvaM prApta karmatvabodhakatve ca karmatvAtidezaphalabhUtA yagAdiprAptirupapadyate ityAha- lakArasyeti / AzaGkate- na ceti / vastugatyeti- yadi kartuH karmatve sati yagAdikaM syAttadA ' caitraH "Aho Shrutgyanam" Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 552 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe 'karmatvAtideze ' caitraH svaM pazyati svaM hanti ' ityAdAvapi yagAtmanepadAdiprasaGgAkAreNa karmatvavivakSAyAmeva karmatvAtidezasya : svIkaraNIyatvAt tathA catvamapi karmatvAtidezA'saMgatiriti vAcyam, karmatvavivakSAyAmapi kartRtvavivakSaNe kartRkarmAdisaMjJAsamAvezavirodhena paratvAt kartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhenAtmanepadaciNvadbhAvAdyanupapatteH / "kartari zapU" ityAdyapavAdaviSayatayA yakopyanirvAhAdatideza sArthakatvAt / na ca karmatvakartRtvayorubhayostatra bodhasvIkAre tadekatarasyAkhyAtArthatayoddezyatAvacchedakatayA bhAnAsaMbhavAt samUhAlambanabodha eva svIkaraNIya iti vAkyabhedApattiriti vAcyam, ekatra dvayamitirItyA tadubhayabodhasya samUhAlambanavilakSaNasya svIkArAt / yadi ca vidheyadvayajJAnaM samUhAlambanAtmakameva ata eva vidheyabhede vAkyabhedaH iti mImAMsakasiddhAntopItyucyate ? tadA'stu dhAto " svaM pazyati' ityAdAvapi yagAdikaM syAt kartRbhUtacetrAdereva karmatvAt na caitadiSTamiti lakAtha karmatvAbhidhAne kartuH karmatvAtidezo vaktavyastathA ca tvanmatepi karmatvAtidezAsaMgatireva - lakArasya tatra yanmate kartRtvabodhakatvena karmatvAbhidhAyakatvAbhAvAditi karmakartRsthale lakArasya karmatvabodhakatvamapyAvazyakamevetyarthaH / uttaramAha-- karmatveti, yadi lakAreNa karmatvavivakSAyAmeva karmavAtidezaH syAttadApi karmakartRsthalatvAt kartRtvavivakSApi prAptaiva tatraikasyaiva kartRsaMjJA karmasaMjJA ca na saMbhavatIti paratvAt kartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhe jAte karmasvaprayuktAtmanepadaciNvadbhAvAdikaM nopapadyate tathA yagapi nopapadyate "kartari zapu " ityanena bAdhyamAnatvAdityatidezasya = " karmavatkarmaNA " iti sUtrasya ' pacyante mASAH ' ityAdau mASAdInAM kartRtvasattvepi yagAdividhAyakatvena sArthakatvamityarthaH / LL nanu ' pacyante mASAH ityatra yadi mASANAM karmatvena ca kartRtvena ca bodhaH syAttadomayoreva karmatvakartRtvayorAkhyAtArthatvena vizeSAbhAvAdekatarasyoddezyatAvacchedakatayA bhAnaM na saMbhavati yena kartRtvaviziSTamASavyaktimuddizya karmatvavidhAnam - karmatvAtideza upapadyeta, tathA cAtra 8 mASakako vyApAro mASakarmakazca vyApAraH ' ityevaM samUhAlambanabodhaH svIkartavyastena ca vAkyamedaH prApta ityAza kyAha- na cati / parihAramAha- ekatreti, yathA ekatra dvayam " itirItyA ' nIlaH sundaro ghaTaH ' ityatraikasminneva ghaTe nIlatvaM sundaratvaM cAstIti nIlatvAvacchina prakAratA nirUpitAyA: sundaratvAvacchinnaprakAratAnirUpitAyAzca ghaTaniSThavizeSyatAyA ekatvAnna vAkyabhedo na vA samUhAlambanAtmaka bodhastathA prakRtepi karmatvaniSThaprakAratA nirUpitAyAH kartRtvaniSThaprakAratA nirUpitAyAzca mASaniSThavizeSyatAyA ekatvAnna vAkyabhedo na vA samUhAlamvanabodha ityarthaH / nanu vidheyadvayajJAnaM samUhAlambanAtmakameva bhavatIti karmatvakartRtvayorvidhAne vAkyabhedaH syAdevetyAzaGkate - yadIti / uttaramAha - tadeti, dhAtoH sAmAnyataH kriyAyAM " Aho Shrutgyanam" Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRtvAnabhidhAnapadArthavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 553 ) 6 reva svakarmaka kriyAyAM lakSaNA, kartRtvasaMbandhamadhye eva vA svanirUpaka kriyAkarmatvasyApyantarbhAvaH / stunamorakarmakatvepi ' prastute gauH ' prAsnoSTa gauH namate daNDaH anaMsta daNDaH' ityAdau vyarthAntarbhAvenaiva karmakartRtAnirvA he "na duhasnunamAM yaciNau" iti yakciNaniSedhopapattiH / evaM ' caitreNa pakSyate ' ityAdau kartRtvavAcakatAyA durapahnavatvAt tRtIyAnupapattiH - ' caitraH pakSyate ' ityAdau lakAreNa kartRtvabodhanAt syAdyuttaralakArasAdhAraNarUpasya tadvAcakatAvacchedakatAghrauvyAcca / nApi tadabodhakatvaM tadanabhidhAnam - ' caitreNa pacyate ' itivAkyajabodhe zaktAvapi mASAdikarmakakriyAyAM lakSaNA tathA ca lakSaNayA bhASAdikarmakavyApArasya bodha upapanna ityarthaH / pakSAntaramAha- kartRtveti, svaM kartRtvaM kartRtvanirUpikA yA kriyA tatkarmatvasya kartRtvasaMbandhe evA'ntarbhAvaH kartavyastathA ca svanirUpakakriyAkarmatvasaMbandhenAtra mASAdilakSaNakartari kartRtvasyAntrayaH kartabhya iti kartRtvamAtrasya vidheyatvena vidheyabhedAbhAvAnna vAkyabhedaprasaGgaH karmatvasya mASAdau saMsargavidhayApi mAnasaMbhavAdityarthaH, atra straM mASAdiniSThaM kartRtvaM tannirUpikA yA pAkAdikriyA tatkarmatvaM mASAdAvastyeveti tena karmasvarUpasaMbandhena mASAdau kartRtvAnvaya ityanvayaH / nanu stunamordhAtvoryadi sakarmakatvaM syAttadA karmakartRvivakSAyAM yagAdiprAptau satyAm na duhasnunamAm " ityanena yagAdiniSedha upapadyetApi na ca yagAdiprAptirasti - stutamorakarmakatvAdityAGkyAha - stunamoriti, snunamorakarmakatvepi tadarthe NyarthAntarbhAvena karmakartRtvamupapadyate vyarthabhAvanAyAH sakarmakatvAditi sakarmakatve prApte karmakartRtvavivakSAyAM yagAdiprAptau satyAm na duhasnunamAm " ityanena yagAdiniSedha upapanna evetyarthaH / nam dhAtoH sAmA-' nyataH sakarmakatvepi daNDAdInAM svayameva namane 'namate daNDaH ' ityAdAvakarmakatvameva vijJeyaM karmAbhAvAt / 26 CA 8 ," LL na ca karmakartari " ityanenA''rabdhAma prakRtacintAM parisamApya prakRtamAha - evamiti, yathA " karmavatkarmaNA " iti sUtravaiyarthyApattirevamiti pUrveNa saMgatiH / tRtIyAnupapattiriti - "anabhihite kartari " ityatredAnIM kartRpadaM kartRtvaparamevetyanabhihite kartRtve tRtIyA saMbhavati na cAtrakArasya kartRtvavAcakatvena kartRtvAbhidhAnasyaiva sattvAdityarthaH / caitreNa pakSyate ' ityatra lakArasya kartRtvavAcakatve hetumAha - caitra iti, 'caitraH pakSyate ' iti laTprayoge lakArasya kartRtva. vAcakatvamastyeva ' pakSyate ityeva ca prayogaH ' caitreNa pakSyate ' ityatrApyastyevetyatra kathaM na kartRtvavAcakatvaM syAt ukte hetumAha- spAyuttareti, syAdyuttaralakArasAdhAraNameva ' pakSyate ' iti rUpaM tadvAcakatAyAH = kartRtvavAcakatAyA avacchedakamasti tAdRzarUpAkrAntizvobhayatra tulyaiveti kathamekatra lakArasya kartRtvavAcakatvamekatra ca kartRtvAvAcakatvamiti vaiSamyaM syAdityarthaH / pakSAntaraM pariharati-- nApIti / tadabodhakatvam = kartRtvAbodhakatvam / tadanabhidhAnam = kartR " Aho Shrutgyanam" " 6 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 654 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNekartRtvaviSayake tAdRzakA kyaghaTakasakalapadAnAmeva janakatayA taddhaTakalakArasyApi kartRtvabodhakatAyA vAGmAtreNA'pratyAkhyeyatvAt / nApi tadviSayatvAprayojakatvaM lAdInAM tadanabhidhAyakatvam ' caitreNa pacyate ' ityAdau dhAtvarthavizeSaNatayA kartRtvaviSayatA tRtIyAprayojyaiva na tvAkhyAtamayojyA- AkhyAtasyAzrayatA saMbandhAvacchinnakartutvamakAratAyA eva kAryatAvacchedakatvAdityapi samyak - ' pacati ' ityavAntaravAkyArthabodhAsaMgrAhakatayA prakAratAyA evAkhyAtajanyatAvacchedakatvAsaMbhavAt prathamAntapadasamabhivyAhArajJAnasya yogyatAjJAnAdeva janyatAyAmuktaprakAratAyA avacchedakatvAt / 88 vAnabhidhAnam / anabhihite kartari " ityatreti zeSaH / bodhe itinirUpitatvaM saptamyarthastathA voktavAkya ghaTakasakalapadAnAmeva kartRtva viSayakabodhanirUpitajanakatayetyarthaH / ' caitreNa pacyate' itivAkyasya kartRtvabodhakatve : vAkyaghaTakalakArasyApi kartRtvabodhakatvaM prAptameveti tRtIyAnupapattiH - tRtIyAprApakasya kartRtvAbodhakatvasyA'sattvAdityarthaH / ' cetreNa nanu kartRtvaviSayatvA'prayojakatvameva lAdInAM kartRtvAnabhidhAyakatvamiti vakSyAmaH pacyate ' ityatra ca yA dhAtvarthavizeSaNatayA kartRtvaviSayatA ( kRtiniSThA prakAratA ) bhAsate -- caitrasamavetakRtijanyaH pAkaH ' itibodhodayAt sA tRtIyAprayojyaivAsti na tu lakAraprayojyAlakArasyA''zrayatAsaMbandhAvacchinna kartRtvaprakAratAmAtraprayojakatvAt arthAdAkhyAtenAzrayatA saMvandhena kartRtvaM kartari vizeSaNatayA bodhyate na tu dhAtvarthavyApAre. tRtIyayaiva vyApAre kartRtvaM vize* SaNatayA bodhyate iti lakArasya tadviSayatvAprayojakatvAlUlakAreNa kartRtvAnabhidhAnaM prAptamiti na tRtIyAnupapattirityAzaGkyAha- nApIti / parihAramAha- pacatIti / yadyapi ' caitraH pacati ityatra caitrapadasamabhivyAhArAt caitre kRtiH prakAratayA bhAsate ' pAkAnukUlakRtimAMzcaitraH ' iti - bodhodayAdityatra kartRtvaprakAratAviSayaka bodhajanakatvarUpaM kartRtvaprakAratAprayojakatvamAkhyAtasyAsti tathApi ' caitraH pacati ' itivAkyasya yadavAntaravAkyam ' pacati ' iti vAkyaM tajjanyabodhe tu kRtiH prakAratayA na bhAsate kRtyAzrayIbhUta karturanupasthitatvAt ' pAkAnukUlA kRtiH ' ityetAvanmAtrabodhodayAdityetAdRzabodhA'saMgrahaprasaGgAt : kartRtvaprakArataivAkhyAtena bodhyate iti naH svIkartuM zakyate, kiM tvetAdRzI = mAzrayatva saMbandhAvacchinnA kartRtvaprakAratA tu prathamAntapadasamabhivyAhArajJAnena vA kartRtvaprakAratAviSayaka yogyatAjJAnena vA bodhyate ityeva yuktaM tathA coktadhAtvarthavizeSaNIbhUtA kartRtvaviSayatApi lakAraprayojyaiveti ' caitreNa pacyate ' ityatra kartRtvAnabhidhAnAbhAvAt tRtIyAnupapattistadavasthaivetyarthaH / prakAratAyA iti vAkyasya prakAratAyA AkhyAtajanya tAvacchedakatvasyaivAsaMbhavAt ' ityanvayaH / janyatAyAmuktaprakAratAyA avacchedakatvAt " ityasya uktaprakAratAyA yogyatAjJAnAdijanyatAvacchedakatvAt ' ityarthaH / 8 1 "Aho Shrutgyanam" Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRtvAnabhidhAnapadArthavicAraH 1 vyutpattivAdaH / ( 555 ) yadi ca prathamAntapadasamabhivyAhRtAkhyAtapadajanyatAvacchedakatayaiva dharmiveiSayatAnirUpitakartRtvaviSayatAyA AkhyAtaprayojyatvaM kartRtvaviSayatAsAmAnyaM ca nAkhyAta padajJAna sAmAnyajanyatAvacchedakaM tAdRzasAmAnyakAryakAraNabhAve mAnAbhAvAdityucyate ?, tadApi ' caitreNa pacyate taNDulaH ' ityAdivAkyArthabodhasya parasparasamabhivyAhRtapadasamUharUpavAkyajJAnahetukatayA tadvAkyArthaviSayatAntaHpAtikartRtvaviSayatAyA vAkyaghaTakAkhyAtaprayojyatvaM durvArameveti / maivam - " anabhihite kartari tRtIyA " ityasya ' kartRtvavizeSyatayA prAtipadikArthe'vivakSite sati tRtIyA ' ityarthaH ' prAtipadikArthavizeSaNatayaiva kartRtve'vivakSite itiyAvat, avadhAraNatayA ca ' prAtipadikArthavizeSyatayA kartRtve vivakSite taduttaraM tRtIyA ' itiparyavasitam / nanu na kartRtvaviSayatAmAtramAkhyAtamAtraprayojyaM bhavati yena ' caitreNa pacyate ityatra dhAtva. rthavizeSaNIbhUtAyA api kartRtvaviSayatAyA: AkhyAtaprayojyatvApattyA tRtIyA'nupapattiH syAt kiMtu kartRbhUto yazcetrAdirUpo dharmI tanniSThaviSayatA ( vizeSyatA ) nirUpitA yA kartRtvavi - yatA ( kRtiniSThA prakAratA ) tasyA eva prathamAntapadasamabhivyAhRtAkhyAtaprayojyatvamastItyetAdRzavizeSarUpa eka kAryakAraNabhAva: svIkriyate, kartRtvaviSayatAsAmAnyamAkhyAtapadajJAnasAmAnyaprayojyamiti sAmAnyakAryakAraNabhAve mAnAbhAvAt tathA ca prayojakIbhUtAkhyAte prathamAntapadasamabhivyAhRtatvamapekSyate prayojyabhUtakartRtvaviSayatAyAM ca prathamAntapadasamabhivyAhRtAkhyAtapadajanyatAvacchedakatvam ( bodhyatvam ) dharmiviSayatAnirUpitatvaM cApekSyate ' caitreNa pacyate ' ityatra ca prathamAntapadAbhAvena prathamAntapadasamabhivyAhRtamAkhyAtameva nAsti yasya kartRtvaviSayatAprayojakatvaM syAttena ca kartRtvAbhidhAnaprAptyA : tRtIyAnupapattiH syAdityAzaGkayAha- yadIti / uttaramAha-- tadApIti, ' caitreNa pacyate taNDulaH ' ityetadvAkyajanyo bodha etadvAkyenaiva janyate etadvAkyaM caitadvAkyaghaTakapada samUharUpameveti vAkye AkhyAtapadamapi vartate etadvAkyajanyabodhe ca kartRtvaviSayatApi bhAsate eveti etadvAkyasyaitadvAkyArtha prayojakatve etadvAkyaghaTakAkhyAtasyaitadvAkyArthaghaTaka kartRtvaviSayatAprayojakatvaM prAptameveti tRtIyAnupapattistadavasthaiva- tRtIyAprayojakasya kartRtvaviSayatvAprayojakatvarUpasya kartRtvAnabhidhAyakatvasya lakAre prAptyabhAvAdityarthaH / 8 " anabhihite kartari tRtIyA " ityatrA'nabhihitapadasya uktA'vAcakatvAdyarthakatve uktAnu-papattInAM sattvAnna tathA vyAkhyA kartavyA kiM tu pradarzyamAnarItyatroktavacanavyAkhyA kartavyetya-. bhiprAyeNAha - maivamiti, ' caitreNa pacyate ' ityatra ' caitravRttikRtijanyo vyApAraH ' iti vA caitravRttikRtijanyapAkajanya viklittyAzrayastaNDulaH ' iti vA bodhodayAt kRteH = kartRtvasya prAtipadikArthe caitre vizeSaNatvaM nAsti - vyApAre vizeSaNatvAt prAtipadikArthasya ca kRtivi 7 "Aho Shrutgyanam" Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (556) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNeatraivam 'caitraH pavati ' ityAdAvAkhyAtena kartRtvabodhanAt " uktArthAnAmaprayogaH" itinyAyAt tRtIyApattivirahAt "prAtipadikArthAnvayitayA kartRtvavivakSAyAm ' ityeva samyak kiM vizeSyatayA'nvayitvaparyantanivezaneneti " anabhihite " ityanuvRttiraphalA-tAvatparyantalAbhasyaiva tadanuvRttiphalatvAditi nAzaGkatham, 'saMkhyAtiriktasuvarthasya prakRtyarthavizeSyatayaivAnvayaH / itivyutpattisUcakatvena vizeSyatayAnvayitvaparyantasthAvazyaM vivakSaNIyatvAt / yathAzrutasU. trArthAnurodhena kartari lakAratRtIyAvibhaktyoH zaktivAdibhirvayAkaraNairapi 'prAtipadikArthavizeSyatayA kartari vivakSite tRtIyA' ityeva sUtrArtho vAcyA, anyathA zeSyatvaM nAsti kiM tu kRtereva prAtipadikArthavizeSyatvamasti caitrasya kRtau vizeSaNatvAdityatra caitrapadAt tRtIyA prAptetyarthaH / avadhAraNatayA=" prAtipadikArthavizeSaNatayaiva " ityatratyaivakArArthena niyamena / kartRtvasya prAtipadikArthavizeSaNatvenA'vivakSAniyame ukte sati prAtipadikArthavizeSyatvena vivakSA prAptavetyarthaH / taduttaram-kartRvAcakapadottaram / _ nanu " prAtipadikArthavizeSyatayA kartRtve vivakSite kartRpadottaraM tRtIyA " ityevaM vizeSyatayA'nyayitvaparthantanivezo vyartha eva gauravagrasto veti tasya sthAne " prAtipadikArthAnyayitayA kartRtvavivakSAyAM tRtIyA " ityeva vaktavyaM tathA ca ' caitreNa pacyate / ityatra prAtipadikArthabhUtacaitrasya kartRtve kRtAvanvayasya sattvena kRteH prAtipadikArthAnvayitayA vivakSitatyAt caitrapadAtRtIyA prApnotyeva-caitravRttikRtijanyo vyApAra iti bodhodayAta, yadyapi ' caitraH pacati / ityatrApi 'pAkAnukUlakRtimAMzcaitraH / itibodhodayAt kRteH prAtipadikArthe caitre vizeSaNatayAnvayitvAttatIyApattirasti tathApi "uktArthAnAmaprayogaH " itiniyamosti - caitraH pacati / ityatra cAkhyAtaM . kartRtvabodhakamastyeveti kartRtvabodhikAyAstRtIyAyA ApattirnAstyeveti sarva sustham, evaM ca " anabhihite kartari " ityatra "anamihite " ityasyAnuvRttirapi na kartavyA- tAvatparyantalAbhasya vizeSyatayAnvayitvaparyantalAbhasyaiva tadanuvRttiphalatvAt=" anabhihite " ityanuvRttiphalatvAta, vizeSyatayAnvayitvaparyantanivezasya ca tyaktatvAdityAzayenAzaGkate- atraivamityAdinA, nAzayamityantam / uttaramAha- saMkhyAtirikteti, "prAtipadikArthavizeSyatayA kartRtve vivakSite tRtIyA " ityukte 'caitreNa pacyate' ityAdau tRtIyArthakartRtvasya prAtipadikArthabhUtaprakRtyarthavizeSyatvaM prAptaM tena ca " saMkhyAtiriktasubarthasya prakRtyarthavizedhyatayaivAnvayo bhavati " iti vyutpatteH samarthanaM bhavati, tvaduktena " prAtipadikArthAnvayitayA kartRtvavivakSAyAM tRtIyA " ityanenoktavyutpattisamarthanaM na saMbhavati- prAtipadikavizeSaNasyApi prAtipadikArthAnvayitvA'kSatarityarthaH / yathAzruteti- sUtre " kartari " itipadamastIti kartRtvaviziSTe kartaryeva lakArasya tRtIyAyAzca zaktirna tu kartRtve itivaiyAkaraNamatam / prAtipadikArthavizeSyatayeti- yathA 'nIlo ghaTaH' ityatra nIlapadArthasya ghaTapadArthasya cAbhedepi nIlatvaghaTatva "Aho Shrutgyanam" Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRtvAnabhidhAnavicAraH ] vyutpttivaadH| (557) 'caitreNa pacyate / ityAdau karturanabhidhAnasyoktakrameNa kartRtvAnabhidhAnavad durvacatvApattarityalamadhikena / ___ atha " anabhihite kartari tRtIyA " ityasyoktArthakatve caitrAdikartRkatvavizeSitapAkAdivivakSayA ' caitreNa pacati' ityAdiprayogApattiH, na ca parasmaipadArthakartRtvAnvayivizeSyavirahAna tathAprayogaH-vizeSyatayApi kartRtvabodhasaMbhavAt / caitramaitrobhayakartRkapAkasthale caitrakartRkapAkakartA maitra ityanvayatAtparyeNa 'caitreNa pacati maitraH' itiprayogasya durvAratvAcca / / na ca kartRtvAtirikta vizeSaNatApanAyAM kartRtve vA vizeSaNAtAnApannAyAmeva yordhamayorbhedAt nIlatvAvacchinnA prakAratA bhavati ghaTatvAvacchinnA ca vizeSyatA bhavati tathA ' caitreNa pacyate ' ityAdAvapi prAtipadikArthasya kartuzcAbhedepi caitratvakartRtvayodharmayobhedAt caitratvAvacchinnAprakAratA kartRtvAvacchinnA ca vizeSyatA jJeyA tathA ca ' caitratvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitakartRtvAvacchinnavizeSyatAyAM vivakSitAyAM tRtIyA' ityevaM vaiyAkaraNaH " anamihite kartari ". itisUtrasyArtho vaktavya ityarthaH / vipakSa bAdhakamAha- anyatheti, anyathA yathoktarItyA kartRtvAnabhidhAnaM durvacameveti pradarzitaM tathA ka'nabhidhAnamapi tAbhireva. zaGkAbhirdurvacameva syAdityarthaH / nanu " anabhihite katAra " ityasyoktArthakatve= " prAtipadikArthavizeSyatvena kartRtvavivakSAyAM tRtIyA " ityarthasvIkArepi vivakSAyAH svAdhInatvena 'caitraH pacati' ityatrApi kartRtvasya caitravizeSyatayA vivakSAsaMbhavAt prAtipadikArthacaitravizeSyabhUtakartRtvasya pAke vizeSaNatvavivakSAsaMbha. vAcca caitreNa pacati' itiprayogApattiH syAdityAzaGkate-atheti / nanu pacate' itiparasmaipadasyArthabhUtaM yatkartRtvaM tAdRzakartRtvasya vizeSyatayAnvayI prathamAntapadArtha eva bhavati 'caitreNa pacati' ityatra ca parasmaipadArthakartRtvasya vizeSyabhUtazcaitrAdiH prathamAntapadArtho nAstyeveti tadabhAvAdeva * caitreNa pacati / itiprayogApattirnAstItyAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha- vizeSyatayeti, parasmaipadArthakartRtvasya vizeSaNatayaiva bodho bhavatItyatra zrutyabhAvAt 'pAkAnukUlA caitrasamavetA kRtiH' ityevaM vizeSyatayApi bodhasaMbhavAt 'caitreNa pacati' itiprayogApattistadavasthaivetyarthaH / " prAtipadikArthavizeSyatayA kartRtve vivakSite tRtIyA " ityuktasUtrArthasvIkAre doSAntaramAha- caitramaitreti, yatra caitramaitrAbhyAM pAkaH kriyate tatra tAdRzapAke ubhayakartRkatvamastyeveti caitrasamavetakartRtvasya pAke vizeSaNatayA'nvayavivakSAsaMbhavAt tAdRzapAkakartRtvena ca maitravivakSAsaMbhavAt 'caitrakartRkapAkakartA maitraH =caitrakartRkapAkAnukUlakRtimAnmaitraH ityanvayatAtparyeNa 'catreNa pacati maitraH ' itiprayogApatiH syAdeva na caitadiSTamityarthaH / ___ AzaGkate- na ceti, tathA ca ' caitreNa pacyate taNDulaH ' ityatra " caitravRttikRtijanyavyApArajanyaviklittyAzrayastaNDulaH / itibodhodayAt caitraH kRtau kRtizca vyApAre vyApArazca. "Aho Shrutgyanam" Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 558 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe kriyAyAM tRtIyAryakartRtvAnvayo vyutpanna itivAcyam, 'caitreNa pAcayati maitraH ' ityAdau vyarthakartRtvavizeSaNatApanne pAkAdau caitrAdikartRkatvAnvayena tAdRzavyutvatterasiddheH / na ca lakArArthakartRtvavizeSaNatAnApannakriyAvizeSaNatayA kartRtvabodhakatvaM supAM vyutpannamiti na kazciddoSa iti vAcyam uktasthale 'caitreNa pakavAn maitraH' itiprayogApatteH / , " 8 viktittau viklittizca taNDule vizeSaNamastItyatra kartRtvAtiriktabhUtAyAM vikttiau vizeSaNatApannAyAM kriyAyAM tRtIyArthakartRtvasyAnvayosti kiM vAtra kriyAyA vikittau vizeSaNatvena kartRtve vizeSaNatvaM nAstIti kartRtve vizeSaNatAnApannAyAmeva : kriyAyAM tRtIyArtha kartRtvasyAnvayostItyatra tRtIyA upapadyate ' caitreNa pacati maitraH ityatra ca ' caitrakartRkapAkakartA maitra: ' ityantrayatAtparye ' caitrakartRkapAkAnukUlakRtimAn maitra:' itibodhasaMbhavAt kriyAyA: kartRtve vizebagatvaM prAptamiti tAdRzyAM kartRtvavizeSaNatApannakriyAyAM tRtIyArtha kartRtvasyAnvayo na saMbhavatIti na ' caitreNa pacati maitra: ' iti 'caitreNa pacati ' iti vA prayogApattirityarthaH / uttaramAhacaitreNeti, ' caitreNa pAcayati maitra: ' ityatra ' caitravRttikRtijanyo yaH pAkastAdRzapAkAnukUlakRtimAn maitraH ' itibodhodayAt maitravRtti yad vyarthabhUtaM kartRtvaM tatra vizeSaNatApannAyAmeva pAkakriyAyAM caitravRttitRtIyArthabhUta kartRtvasyAnvayostyevetyuktavyutpattirna svIkartuM zakyate tathA 'ca' caitreNa pacati maitra: ' itiprayogApattistadavasthaivetyarthaH / nanu lakArArthabhUtaM yat kartRtvaM tAdRzakartRtve vizeSaNatAnApannA yA kriyA tadvizeSaNatayA supAM kartRtvabodhakatvaM svIkriyate lakArArthakartRtvavizeSaNatAnApanna kriyAyAM tRtIyArtha kartRtvAntrayo vyutpanna iti yAvat tathA ' caitreNa pAcayati maitraH ' ityatra hi pyarthakartRtva vizeSaNatApannAyAM pAkakriyAyAM caitravRttitRtIyArthakartRtvasyAnvayosti na tu lakArArtha kartRtva vizeSaNatApannAyAM pAkakriyAyAmityatra yuktaMtra tRtIyA, ' caitreNa pacati maitra: ' ityatra tu caitravRttikRtijanyapAkAnukUlakRtimAn maitraH ' iti bodhodayAt maitravRtti yalakArArthabhUtaM kartRtvaM tatra vizeSaNatApannAyAmeva pAkakriyAyAM caitravRttitRtIyArthakartRtvasyAnvayo vaktavyaH sa tu na saMbhavatIti nAtra caitrapadAt tRtIyApattiH na ghA ' caitreNa pacati maitra: ' itiprayogApattizcaH, evam " caitreNa pacati ' ityatrApi ' caitrasamavetA pAkAnukUlA kRti ' ityevaM kRtivizeSyakabodhasvIkArepi tatra kRtiH = kartRtvaM lakArArtha eva tAdRzalakArArthakRtau vizeSaNatApannAyAmetra pAkakriyAyAM caitravRttitRtIyArtha kartRtvasyAnvayo cakkatryaH sa tu na saMbhavatIti na ' caitreNa pacati ' itiprayogApattirapItyAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha - uktasthale iti, evamapyuktasthale = caitramaitrobhayakartRkapAkasthale ' caitreNa pakkvAn maitra: ' iti prayogaH syAdeva - atra maitravRtti yat kartRtvaM talAkarArthabhUtaM nAsti kRdarthatvAditi lakArArtha kartRtva vizeSaNatAnApannAyAmeva pAkakriyAyAM caitravRttitRtIyArtha kartRtvasyAncayasaMbhavAdivyarthaH, na cAyaM prayoga iSTa:- uktasthale ' caitramaitrau pakkavantau ' iti prayogasyeSTatvAditi bhAvaH / " Aho Shrutgyanam" Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyArthakartRtvAnvayavicAraH] vyutpattibAdaH / maivam- AzrayAtiriktAvizeSaNatApanakartRtvavizeSaNatAnApannakriyAyAmeva vizeSaNatayA kartatvaM tatIyayA bodhyate iti niyamaH caitreNa pAcayati' ityAdau kartRtvanirvAhakavyApAro NijarthastatrAzrayAtirikta vyApAre vizeSaNaM kartRtvamiti tadvizeSaNatApanna kriyAyAM tRtIyArthakartRtvavizeSaNatve na kiMcid bAdhakam / 'caitreNa pacati maitraH' ityAdayazca na prayogA:- tatrAzraye eva kRtervizeSaNatayA tadvizeSaNatApannakriyAyAM tRtIyayA kartRtvabodhanA'saMbhavAt / kRtivizeSyakabodhAbhiprAyeNa 'caitreNa pacati ' itivAraNAyA''zrayavizeSaNatvamupekSyA''zrayAtiriktAvizeSaNatvaM nivezitam / "anabhihite kartari tRtIyA " ityasyApi niruktakriyAvizeSaNatayA prAtipadikArthAnvayikartRtvavivakSAyAM taduttaraM tRtIyA bhavati' ityevArtha itidika / athetyAdinA zaGkitaM pariharan samAdhatte- maivamityAdinA, AzrayAtiriktA'vizeSaNatApannaM yat kartRtvaM tAdRzakartRtvavizeSaNatAnApanna kriyAyAM tRtIyArthakartRtvasyAnvayo bhavatIti niyamaH, 'caitrega pAcayati maitraH / ityatrAzrayAtirikta vyApAre vizeSaNaM kartRtvaM na tvAzrayAtiriktA'dhizeSaNatApannamiti caitravRttikRtijanyo yaH pAka ityevaM vyApAravizeSaNatApannaM yatkartRtvaM tAdRzakartRtvavizeSagatApanapAkakriyAyAM caitravRttitRtIyArthakartRtvasya vizeSaNatayAnvayepi noktaniyamavyabhicAra ityarthaH / ' caitreNa pacati maitraH / itiprayogApattya saMbhavamAha- caitreNeti, atra maitrabRttikartRtvaM tiberthAzraye vizeSaNameva- AzrayavizeSaNatApanakartRtve vizeSaNatApannakriyAyAM ca tRtIyArthakartRtvasyAnvayo na vyutpanna iti ' caitreNa pacati maitraH / itiprayogApattirnAstItyarthaH / atra caitravRttikRtijanyavyApArAnukUlakRtimAn maitraH' ityanvayabodhavivakSayA pAkasyAzrayavizeSaNatApannakartRtve vizeSaNatvamasti / vizeSaNatApannatAdRzapAke eva tRtIyArthakartRvasyAnvayo vaktavyaH sa ca na saMbhavati- uktaniyamavirodhAditi bhAvaH / kRtivizeSyakabodhAbhiprAyeNApi ' caitreNa pacati ' itiprayogApattya saMbhavamAha- kRtivizeSyaketi, 'AzrayavizeSaNatApannakartRtve vizeSagatAnApannakriyAyAmeva tRtIyArthakartRtvasyAnvayo bhavati / ityevaM niyamasvIkAre 'caitreNa pacati / ityatra ' kRtimacaitravRttikRtijanyapAkAnukUlA kRtiH' ityevaM kRtivizeSyakabodhasvIkAre AzrayavizeSaNatApannaM yatkartRtvaM tAdRzakatRtve'tra vizeSaNatA'nApannaiva pAkakriyAstIti tAdRzapAkakriyAyAM caitravRttitRtIyArthakartRtvasyAnvayaH kartavyostItyuktaniyamenAtra tRtIyApattyA ' caitreNa pacati ' iti :prayogaH syAdeva yadAH ca 'AzrayAtiriktA'vizeSaNatApannakartRtve vizeSaNatAnApannakriyAyAM tRtIyArthakartRtvasyAntrayo bhavati' ityucyate tadA tUktakRtivizeSyakabodhasvIkArepi kartRtvasyAzrayAtirikte pAkavyApAre vizeSaNatvAdevAtrA''zrayAtiriktA'vizeSaNatApannatvaM nAstIti vyApAravizeSaNatApanakartRtve vizeSaNatAnApannakriyAyAmapi tRtIyArthakartRtvAnvayasya niyamaviruddhatvAt tRtIyApattistathA ' caitreNa pacati / itiprayogApattizca nAstye "Aho Shrutgyanam" Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1660 AkhyAtaprakAraNe kartRtvaM va ' caitraH pacati ' ityAdI kriyAnukUlA kRtireva tasyAzcAnukUlakRtitvena kRtitvamAtreNa vA''khyAtavAcyatA / 'ratho gacchati / 'kASThaM pacati' ityAdau ca kriyAnukUlavyApArarUpe kartRtve nirUDhalakSaNA / kRtitvajAteH pravRtinimittatve lAghavAt / mImAMsakAstu- vyApAratvenaiva zaktiH- "pacati' ityAdAvapi tenaiva rUpeNa bodhopagamAt / . evaM cA'cetanepi prayogo mukhya eva / kRtitvasya lAghavaM cAkiMcitkaram / yatra laghugururUpAbhyAM bodho nirvivAdastatraiva laghurUpAvacchinne zatayupagamAt , prakRte ca kRtitvena bodhasya savivAdatvAt / tathApi tadavacchinne vetyarthaH / uktaniyamAnukUlyenoktasUtrasyApyarthamAha-anabhihite iti / niruktakriyAvizeSaNatayeti'AzrayAtiriktAvizeSaNatApannakartRtve vizeSaNatAnApannakriyAyo vizeSaNatayA prAtipadikArthAnvayi (vRtti ) kartRtvasya vivakSAyAM caitrAdipadottaraM tRtIyA bhavati / ityanvayaH sUtrArthazca jJeyaH / ' caitreNa pacyate ' ityatra ' caitravRttikRtijanyaH pAkavyApAraH / itibodhodayAt AzrayAtirikte vyApArAdAva'vizeSaNatApanne kartRtve vizeSaNatAnApanatvaM pAkakriyAyAmastyeva tatraiva ca tRtIyArtha. kartRtvasyAnvayaH kartavyostIti na tRtIyAnupapattiH / kartRtvasvarUpamAha- kartRtvamiti, * caitraH pacati / ityAdau kriyAnukUlA kRtireva kartRtvaM jJeyaM tasyAH kriyAnukUlakRtezcAnukUlakRtitvena kevala kRtitvena vA rUpeNAkhyAtavAcyatA, tatra kevalakRtitvasyAkhyAtavAcyate'nukUlatAsaMbandhena tatra kRtau pAkAdyanvayaH, anukUlakRtitvenAkhyAtavAcyatApakSe ca janakatAsaMbandhena vizeSyatAsaMbandhena vA kRtau pAkAdyanvayaH, 'pAkAnukUlakRtimAMzcaitraH / iti bodhaH / rathAdyacetanapadArtheSu yatnarUpakartRtvasyAsaMbhavAt ' ratho gacchati' ityAdau gamanAdyanukUlavyApArarUpe kartRtve AkhyAtasya nirUDhalakSaNA rathAdau vyApArarUpakarta. tvasattve bAdhakAmAvAt , kRtAvAkhyAtasya zakterlakSaNAyAzca svIkAre kRtitvajAterekAyAH pravRttinimittatvasaMbhavAllAghavamasti, kRtiviziSTa zaktisvIkAre nAnA kRtivyaktInAM pravRttinimittatvApattyA gauravaM syAdityanvayaH / mImAMsakamatamAha- mImAMsakAstvityAdinA / vyApAratveneti- AkhyAtasya lakArasya vA vyApAratvena rUpeNa vyApAre zaktirityarthaH / 'pati' ityAdAvapyAkhyAtAt tenaiva vyApAratvenaiva rUpeNa bodhasvIkArAt / api zabdAt 'pacyate / ityAdau tu vyApAratvena rUpeNAkhyAtAdbodhasyobhayasaMmatatvameveti vyajyate / vyApAre zaktisvIkAre vizeSAntaramAha- evaM ceti, -- ratho gacchati ' ityAdiprayogopi mukhya eva- acetanepi rathAdau vyApArasya bAdhAbhAvAdityarthaH / naiyAyikena kRtau zaktisvIkAre yallAdhavamuktaM tatrAha-- kRtitvasyeti / nanu laghurUpAvacchinne eva zaktisvIkAra ucitaH kRtitvaM ca vyApAratvApekSayA laghurUpamityAzaGkayAha- ytreti| kamyugrIvAdimattvApekSayA ghaTatvaM laghurUpamiti ghaTatvAvacchinne zaktiH / prakRte=' pacati / ityAdau "Aho Shrutgyanam" Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtArthe mImAMsakAdimatam ] vyutpttivaadH| (561) zaktyupagame tatrA'mukhyArthe'nAditAtparyakalpanAyAM gauravAt / evam 'bIjAdinA'GkuraH kRtaH' ityAdau vinApi yatnaM kRtraH prayogAt tasyApi vyApArasAmAnyArthakatA, ataH karotivivaraNIyArthakatvope nAkhyAtasya yatnatvAvacchinnavAcakatA na vA' kiM karoti ? ' 'pacati' itipraznottarayoH samAnaprakArakabodhajanakatvAnurodhena tathAtvam / atra kecita -- pacati / itivAkyajanyabodhe sati yatnatvAvacchinne vartamAnatvasaMzayAnudayAt tatra yatnatvAvacchinne vartamAnatvabodhakatvasiddhau tadavacchinne zaktilAghavAt siddhyati. na hi yatnAvinAbhUtakriyAvizeSaliGgakAnumAnalabhyena yattvAvacchinnena samaM vartamAnatvAnvayabodhakatvamA''khyAtasyArthAdhyAhAramatepi saMbhavati- laDAdijanyavartamAnatvAnvayabodhe laDAditatsamabhivyAhRtadhAtvanyatarakRtitvena bodhasya savivAdatvAnna kRtitvAvacchinne zaktisvIkAra ucita ityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- tathApIti, kRtitvena bodhasya savivAdalepi tadavacchinne kRtitvAvacchinne zaktisvIkAre ratho gacchati' ityAdAva'mukhyArthe vyApAre nirUDhalakSaNApattyA gauravamityarthaH / yathA''khyAtasya vyApAravAcakatA tathA kRdhAtorapi vyApAravAcakatvameva na tu yatnavAcakatvamityAha-evamiti / tasya kRtaH / naiyAyikaiH 'pacati ' ityasya 'pAkaM karoti / ityevaM vivaraNAt karotezca yatnavAcakavAt karotinA vitriyamANAkhyAtasyApi yatnavAcakatvaM prAptaM yatna eva ca kRtirityuktaM tat pariharanAha-ata iti, karotereva yatnavAcakatvaM nAsti yena tena vitriyamANAkhyAtasya yatnavAcakatvaM sthAt. kiM tu karoterapyuktarItyA vyApAravAcakatvAt tena vitriyamANAkhyAtasyApi vyApAravAcakatvameva prAptamityarthaH / evam 'kiM karoti' iti prazne ' pacati / ityuttaraM dIyate praznottaravAkyayozca samAnaviSayakatvaniyamAt samAnaprakArakabodhajanakatvamasti tathA ca ' kiM karoti / ityasya kRtitvaprakArakabodhajanakatvena ' pacati ' ityatrAkhyAtasyApi kRtitvaprakArakabodhajanakatvaM prAptamiti kRtAveva zaktiriti yaduktaM naiyAyikaistatpariharannAha- na veti / 'kiM karoti ' ityasya kRtitvaprakArakabodhajanakatvameva nAsti kiM tu vyApAratvaprakArakabodhajanakatvameva tathA ca taduttaravAkyasya 'pacati' ityAderapi vyApAratvaprakArakabodhajanakatvaM na kRtitvaprakArakabodhajanakatvamityarthaH / tathAtvam yatnArthakatvam / / mImAMsakaparAkartRmatavizeSamanuvadati-atreti / sati jAte / tatra= pacati ' itivAkyajanyabodhakAle / yatnatvAvacchinne yatne-kRtau / nanu yatnaM vinA kriyA na saMbhavatIti kriyayA yatnAnumAnaM bhavati tathA cAnumAnenAdhyAhRte eva yatne laDarthavartamAnatvasvAnthayo bhavatItyAzaGkayAha-na hIti / parihArahetumAha- laDAdIti, AkhyAtArthavartamAnatvAnvayaM prati laDAdijanyA laDAdisamabhivyAhRtadhAtujanyA vA yA vizeSyasya yatnasyopasthitistasyAH kAraNatvamAvazyaka tathA ca ' pacati / ityatra laDupasthitavartamAnatvasya laDupasthitayatne'nvayaH -- karoti / "Aho Shrutgyanam" Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (562) sAdarza: [ bhAkhyAtaprakaraNejanyavizeSyopasthite. kAraNatAyA AvazyakatvAta, anyathA nirAkAGkSayatnAdipadamAtrAdU yatnAmupasthitAvapi tatra vartamAnatvAderlaDAdito bodhaprasaGgAt / / na cArthAdhyAhAravAdinAm ' dvAraM pidhAnaM kRtiH' ityAdito dvArakarmakakRteriva ' pavati yatnaH :' ityAditaH 'pAkayatlo vartamAnaH ' ityAdyAkArako vartamAnatvAdervodha iSTa eveti vAcyam, parasparasAkAGkSapadArthavyAnvayabodha evA'dhyAhRtasyeva nirAkAGkSapadAdupasthitasyA'rthasya viSayatAyAstairupagamAt, tatrA. nvayAnubhAvakasAkAGkSapadasakhAt, prakRte cAnvayabodhasyA'kAGkSAnupayogipadArthadayaviSayakatvena teSAmapyasaMmatatvAt / tatsvIkAre nirAkAGkSasyApyanubhAvakatvasvIkArApatte, zAbdabodhe AkAkSAnupayogaprasaGgAcceti / tantra-tatra tAtparyaliGgena yatnatvAvacchinne vartamAnatvAnumiterevopagamAda. tAzavartamAnatva. pratItau zAbdatvapratIteH savivAdatvAdityAhuH / ityatra ca laDupasthitavartamAnatvasya dhAtUpasthitayatne'nvayaH saMmavati na tva'dhyAhRtayanepi- " zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva prapUryate " itiniyamAdityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti / ___ nanvarthAdhyAhAravAdinAm 'pacati yatnaH ' ityAdau nirAkAGkSayatnAdipadopasthitayatnAdAvalyAkhyAtArthavartamAnatvasya 'pAkayatno vartamAnaH ' ityevamanvaya iSTa evetyAzajhyAha- na ceti / parihArahetumAha- paraspareti, adhyAhRtArthasya parasparasAkAGkSapadArthadvayAnvayabodhe eva yathA zAbdabodhaviSayatA taiH mImAMsakaiH svIkriyate sathA tainirAkAGkSapadAdupasthitasyArthasyApi yA viSayatA svIkriyate sA parasparasAkAGkSapadArthadvayAnvayabodhe eva svIkriyate yathA ' dvAram / ityukte'dhyAhRtapidhAnapadArthasya, na tu parasparanirAkAGkSapadArthAnvayabodhepi tathA ca ' pacati / ityAdAvuktarItyA'dhyAhRtayatne nAkhyAtArthavartamAnatvAnvayaH saMbhavatItyarthaH / tatreti- tatra= dvAra pidhAnaM kRtiH / ityatrA'nvayAnubhAvakasAkAGkSapadasya-zAbdabodhajanakasAkAGkSapadasya sattvAt dvArakarmakakRterbodha iSTaH prakRte= pacati yatnaH / ityatra cAnvayabodha AkAGkSAnupayogibhUtaM yat 'pacati yatnaH' itipadadvayaM tadarthaviSayaka eva vaktavyo na cAkAGkSAnupayuktapadajanyastadartha viSayakaH zAbdabodhasteSAm=-mImAMsakAnAmapi saMmata iti 'pacati yatnaH' ityatra jAyamAnAnvayabodhasyAkAGkSAnupayogipadArthadvayaviSayakatvena ( hetunA ) asaMmatatvAdityarthaH / vipakSe bAdhakamAha- tatsvIkAre iti, tatsvIkAre AkAGkSAnupayogipadArthadvayaviSayakazAbdabodhasvIkAre sAkAGkSasyaiva zAbdabodhajanakatvaM bhavatIti niyamabhaGgApattyA nirAkAkSapadasyApyanubhAvakatvaM zAbdabodhajanakatvamApadyeta tena ca zAbdabodhe AkAGkSAyA anupayogaH prasajyeta na caitadiSTaM tasmAt ' pacati / ityatrAdhyAhRtayatne AkhyAtArthavartamAnatvAnvayAsaMbhavAdAkhyAtasya yatnavAcakatvamAvazyakamityarthaH / athetyAdinA zaGkitaM pAraharati- tanneti / yatnakAryabhUtavyApArasya vartamAnatvena tatkAraNIbhUtayatnasyApi vartamAnatvamanumIyate eva na tu zabdAdvijJAyate ityeva "Aho Shrutgyanam" Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtArthe naiyAyikamatam ] vyutpattivAdaH / atra naiyAyikAH- ' ratho gacchati' ityAdAvA''zrayatvamevAkhyAtAoM na tu vyApAraH- anyadAyagamanAnukUlanodanAdilakSaNavyApAravati 'gacchati' ityaprayogAda / evaM ca 'kASThaM pacati' ityAdiprayoga eva vyApArazaktimAkhyAtasya sAdhayed yadi svArasikaH syAt tadeva na, na hi -- caitraH pacati' ityAdiprayogeNa 'kASThaM pacati' ityAdiprayogasyAvizeSaH / evamacetane svarasataH kartRpadAprayogAt kRnApi yatnatvaviziSTorthaH / evam 'caitra evaM pacati pAkakartA na tvacetana kASThAdi' ityAdiprayogAt lakArasya kRJazca yatnatvaviziSTArthakatAyA AvazyakatvAllAghavAt tatraiva zakti'. vyApAre lakSaNeti / na ca yatnatvasyAkhyAtAvAcyanivRttijIvanayoniyatnasAdhAraNatayA lakArazakyatAvacchedakatvA'saMbhava iti vAcyam, nivRttyAdiyatnasyAkhyAtavAcyatosvIkriyate tAdRza uktavartamAnatvapratItiH zabdAdeva jAyate ityasya vivAdagrastatvena svIkartumazakyatvAt. tathA ca nAkhyAtasya kRmo vA yatnavAcakatvApattiH kiM tu vyApArasAmAnyavAcakatvameva siddhamityarthaH / "zAndatvapratIteH" ityatra "zAbdapratItitvasyA, ityevaM pATho yuktaH / naiyAyikamatamAha- atretyAdinA / ' ratho gacchati / ityatra vyApArastu dhAtvartha evAzrayatvaM cAkhyAtArtha iti 'gamanarUpanyApArAzrayo rathaH / iti bodho jAyate / vyApArasyAkhyAtArthasvAbhAve hetumAha- anyeti, yadi vyApAra AkhyAtArthaH syAt tadA 'gacchati / ityanena 'gamanAnukUlavyApAravAn / itibodhodayAd anyadIyagamanAnukUlasya nodanasyApi vyApAratvAt tadvatyapi 'gacchati / itiprayogaH sthAd na caitadiSTam, AzrayatvasyAkhyAtArthatve tu gamanAzrayasvavatyeva ' gacchati ' itiprayogaH saMbhavati sa ceSTa eva na lUktanodanAdivyApAravatyapItyarthaH / mImAMsakamatamAkSipati- evaM ceti / vyApArazaktim vyApAra zaktimityarthaH / svArasikA mukhyaH / uktasvArasikatvAbhAvamevAha- na hIti / avizeSa iti-' caitraH pacati / iti mukhyaH prayogaH-caitre tibarthakRteH satvAt ' kASThaM pacati ' iti ca gauNaH prayogaH- kASThe kRterasaMbhavenAtra tipo vyApAre lakSaNAsvIkArAdityarthaH / uktamanyatrAtidizati- evamiti, acetane bIjAdau 'bIjenAGkaraH kRtaH / ityevam / svarasataH mukhyArthatAtparyeNa / yatnatvaviziSTaHyatnaH / upasaMharati- evamiti / 'pacati ' ityanena lakArasya ' pAkakartA' ityanena ca kRtro yatnArthakatvaM siddham / tatra yatne ( kRtau ) / nanu yatno hi trividhastaduktam " pravRttizca nivRttizca tathA jIvanakAraNam / evaM prayatnatraividhyaM tAntrikaiH paridarzitam // " iti / tathA ca yatnatvamAkhyAtA'vAcyanivRttijIvanakAraNayatnayorapi sattvAdatiprasaktameva, atiprasaktadharmasya cAvacchedakatvaM na bhavatIti kathaM yatnatvasya lakArazakyatAvacchedakatvaM syAdityAzada "Aho Shrutgyanam" Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (564) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNepagameM kSativiharAta, nivRttyAdeH pAkAnukUlatAviraheNa tatkAle 'pacati / iti prayogApattivirahAt / iSTasAdhanatAjJAnajanyatAvacchedakapravRttitvajAtereva vAkhyAtapadapravRttinimittatvamupagamyate, ata evezvarakRterjanyamAnajanakatvepi, 'IzvaraH pacati' 'Izvaro bhuGkte ' ityAdayo na pryogaaH|| na caivam -- Izvaro vedaM vakti ' 'mathurAyAM kRSNo viharati' ityAdiprayogAnupapattiH, atrAkhyAtasya lakSyArthavyApArabodhakatopagamAt / IzvarakRtisAdhAraNadharmasyA''khyAtapravRttinimittatvepi tatra vyApAralakSaNAyA AvazyakatvAda, tathA hi-- ' AtmA pacati ' 'zarIraM pacati ' ityAdisvArasikaprayogavirahAdA''khyAtArthakRteruddezyatAvacchedakazarIravizeSAvacchedena samavAyenA'nvayaniyamaH svIkaraNIyaH-- caitrAdipadasya zarIravizeSaviziSTAtmaparatayA ' caitraH pacati' ityAdau zarIravizeSAtmakoddezyatAvacchedakAvacchedenAtmani samavAyenAnvayasaM. kyAha- na ceti / uttaramAha- nivRttyAdIti / ' na pacati / ityAdau nivRttyanukUla: 'jIvati ' ityAdau jIvanAnukUlopi yatnaH pratIyate evAkhyAtenetyarthaH / nanu yadi nivRttyanukUlopi yatna AkhyAtArthastadA pAkanivRttikAle 'pacati ' iti prayogaH kathaM na syAdityAzabyAha- nivRttyAderiti / tatkAle-pAkanivRttikAle / pakSAntaramAha- iSTati, iSTasAdhanatAjJAnena pravRttirbhavatIti pravRttariSTasAdhanatAjJAnajanyatvAdiSTasAdhanatAjJAnajanyatAvacchedakaM jAtirUpaM pravRttitvameva tadevAkhyAtapadapravRttinimittam, pravRttAvAkhyAtasya zaktirityarthaH / ata eva iSTasAdhanatAjJAnajanyatAvacchedakapravRttitvasyaivAkhyAtapadapravRttinimittatvAdeva. yadyapIzvarakRteH kAryamAnaM prati kAraNatvaM tathApi "IzvaraH pacati' ityAdayo na prayogA:- IzvarakRtenityatveneSTasAdhanatAjJAnajanyatvAbhAvAd AkhyAtArthatvA'saMbhavAta, iSTasAdhanatAjJAnajanyAyA eva pravRttirUpakRterAkhyAtArthatvasvIkArAdityarthaH / nanyevam "Izvaro vedaM vakti ' ityAdiprayogopi na syAttatrApIzvarakRtenityatveneSTasAdhanatAjJAnajanyatvAmAvenAkhyAtArthatvAsaMbhavAdityAzakyAha- na ceti / uttaramAha- atreti, IzvaravyApArasyeSTasAdhanatAjJAnajanyatvAdatra cAkhyAtasya lakSaNayA vyApAramAtrabodhakatvAnna prayogAnupapattirityarthaH / nanu ' Izvaro vedaM vakti' ityAdAvAkhyAtasya vyApAre lakSaNAsvIkArApekSayA paramezvarakRtisAdhAraNasya yatnatvadharmasyevAkhyAtapadapravRttinimittatvamupagamyatAM tathA coktasthale AkhyAtena tAdRzayatnatvAdyavacchinnasya pratItisaMbhavAllakSaNApattiApAre na syAdityAzaGkayAha-- Izvareti / tatra: Izvaro vedaM vakti' ityAdau / uktasya vyApAre lakSaNAvazyakatvamupapAdayatitathA hItyAdinA / --AtmA pacati' ityAdimukhyArthatAtparyeNa prayogo na bhavatItyAkhyAtArthakRteruddezyatAvacchedakIbhUtazarIravizeSAvacchedenAtmani samavAyasaMbandhenAnvayo bhavatIti svIkAryam, ' caitraH pacati / ityAdau caitramuddizya pAkAnukUlakRtervidhAnAccharIravizeSAvacchinna eva caitrAtmoddezya uddezyatAvacchedakaM ca zarIramevetyarthaH / uktasvIkAre hetumAha- caitrAdipadasyeti, "Aho Shrutgyanam" Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtArthavicAraH 1 vyutpattivAdaH / ( 565 ) bhavAt / ' gauraH pacati ' ityAdAvapi gaurAdipadasya gaurazarIrAdyavacchinnAtmani AkhyAtasyaiva vA vyApAre lakSaNopagamAt / evaM cezvarakRteH zarIrAnavacchinnatvAduktasthale kRtestathAnvayAsaMbhava iti vyApAralakSaNA''vazyakI / IzvarakRtisAdhAraNayatnatvAvacchinna eva vAkhyAtArthaH, asAdhAraNAnukUlatvaM hi yatne kriyAyAH saMbandhatayA bhAsate na tva'nukUlatAmAtram - asAdhAraNAnukUlatAyA evAkAGkSAnirUpakatvopagamAt / ato'smadAdikartRkapAkAdikriyAnukUlakRtimAdAya na ' IzvaraH pacatei ' itiprayogaH / vedavacanAdau cezvarakRterevAsAdhAraNakAraNatvAt 'Izvaro vedaM vakti' ityAdayaH prayogA ityapi kecit / - zarIra vizeSAtmakaH = zarIravizeSarUpo ya uddezyatAvacchedakastadavacchedenAtmani samavAyena kRteranvaya saMbhavAdityanvayaH / atra ' kRteH ' iti zeSaH / ' gauraH pacati ityAdau gaurAdipadasya gaurazarIrAvacchinnAtmani lakSaNA tatra ca kRteranvayaH saMbhavatyeva kiM vAtrAkhyAtasyaiva vyApAre lakSagA vyApArastu jaDe zarIrepi saMbhavatyevetyAha- gaura iti / caitrAdipadaM tu zarIrAvacchinnAtmavAcakameveti na caitrAdipadasya zarIrAvacchinnAtmani lakSagApattirAkhyAtasya vA vyApAre kSamApattiH, gaurAdipadaM tu gauratvAdiguNapuraskAreNa pravRttaM gauratvAdidharmatrataH zarIrasyaiva vAca - kamiti gaurazarIrAvacchinnAtmani lAkSaNikameveti vivekaH / upasaMharati - evaM ceti, uktaprakAreNa zarIrAvacchinnakRterevAkhyAtArthatvAd IzvarakRtezva zarIrAnavacchinnatvenAkhyAtArthatvAbhAvAduktasthale = ' Izvaro vedaM vakti ' ityAdAvIzvarakRteH zarIrAvacchedenezvare'nvayA'saMbhavAdAkhyAtasya vyApAre lakSaNAsssyaM strIkAryetyarthaH / kiM vezvarasya zarIrAvacchinnatvAbhAvAda'trAkhyAtasya vyApAre lakSaNaivetyarthaH / 8 pakSAntaramAha - IzvarakRtIti / asAdhAraNAnukUlatvam=asAdhAraNakAraNatvam / caitraH pacati' ityAdau yatne kriyAyA asAdhAraNAnukUlatva saMbandhenAnvayaH svIkArya : caitrakartRkapAkaM pratyasAdhAraNAnukUlatvaM hi caitravRttiyatnasyaiva bhavati nezvaravRttiyatnasyApi tasya kAryamAtrasAdhAra'NatvAditi devadace pacati sati ' IzvaraH pacati / itiprayogApattirnAstItyarthaH / yadi kriyAyA yatne'nukUlatAmAtrasaMbandhenAntrayaH svIkRtaH syAttadezvarayatnasyApi devadattakartRkapAkaM pratyanukU-tvAt ( kAragatvAt ) tAdRzapAkasyAnukUlatA saMbandhenezvarayatnevyantra yasaMbhavAd devadatte pacati sati ' IzvaraH pacati ' itiprayogApattiH syAdapi na cA'nukUlatAmAtraM saMbandha ityAha- na "tviti / asAdhAraNAnukUlatAyAH saMbandhatve hetumAha- asAdhAraNeti, AkAGkSA nirUpakasyaiva saMbandhatvasaMbhavAdasAdhAraNAnukUlatAyA evAkAGkSAnirUpakatvAtsaMbandhatvamityarthaH / phalamAha - ata iti, IzvarakRtAvasmadAdikartRkapAkakriyAnukUlatve satyapya'sAdhAraNAnukUlatvAbhAvAnna tAdRzezvara - kRtimAdAya ' IzvaraH pacati ' iti prayogo bhavati - IzvarakRteH sarvakAryasAdhAraNAnukUlatvAt. asAdhAraNAnukUlakRtimAdAyeva ca pacati ' ityAdiprayogasyeSTatvAdityarthaH / Izvaro vedaM C 6 " Aho Shrutgyanam" Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 566 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe - C L ? aya kRterAkhyAtasya kRJazca vAcyatve ' karoti ' ityAdau kRterdvidhA bhAna syAt - dhAtupratyayayordvayoH kRtibodhakatvAditicet ?, nadvau eka: ityAdAvekatva dvitvAdibodhaka prakRtipratyayobhayasattve pyekavaivaikatvAdidhIvat prakRtepi bAdhakAbhAvAt, tatra vibhakteH sAdhutvArthakatve prakRtepi tathAtvAt / - atha tarhi ' karoti caitraH ' ityAdau prAtipadikArthe sAkSAdeva kRtyanvayaH sthAt. sa ca ' nAmArthadhAtvarthayorbhedena sAkSAdanvayasyA'vyutpannatvAt' na saMbhavati, nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdanvayopagame karmatAdibodhakavibhakterasattvepi ' taNDulaH pacati' ityAdau karmatAdisaMbandhena taNDulAdeH pAkAdAvanvayasaMbhavena tAdRzavAkyAt taNDulakarma kapAkAdibodhApatteH / na ca prAtipadikArthaprakArakakriyAnvayabodhaH evA'vyutpanno na tu kriyAprakArakaprAtipadikArthavizeSyakavoghopIti vAcyam, ghaTaH karoti ityAditaH karmatAdisaMbandhena kRtyAderghadAdAvanvayAbhAvAt, " , vakti ityAdiprayogastUpapadyate-- vedavacanAdAvIzvarakRterevA'sAdhAraNAnukUlatvAdityAha - vedacacanAdAviti / zaGkate - atheti / kRteriti - AkhyAtakRJoH kRtivAcakatve ityarthaH / pariharati- neti, yathA " ekaH ityatra prakRtipratyayayorubhayorapyekatvabodhakasyepyekatvasyaikadhaiva bhAnaM yathA ca ' dvau ' ityatra prakRtipratyayayorubhayorapi dvitvabodhakatvepi dvitvasyaikadhaiva bhAnaM tathA ' karoti ityatra prakRtipratyayayorubhayorapi kRtibodhakatvepyekadhaiva kRtibhAnaM bhavati bAdhakAbhAvAdityarthaH / tatra= * ekaH dvau ityAdI yadi vibhakteH sAdhutvArthakatvameva na svakatvAdibodhakavaM tadA prakRte= PS $ " karoti ' ityatrAkhyAtasyApi sAdhutvArthakatvameva na kRtyarthakatvamityAha - tatreti / " nanu yadi ' karoti caitra: ' ityAdAvAkhyAtasya sAdhutvArthakatvaM tadA''khyAtopasthitArthAbhAvenA . tatra kRdhAtvarthakRteranvayAsaMmavAdAzrayatAsaMbandhena sAkSAccaitre nAmArthe evAnvayo vaktavyaH sa tu na saMbhavatItyAzaGkate - atheti / nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdanvayopagame bAdhakamAha - nAmA - rtheti / karmatA disaMbandhenetyasya svakarmakatva saMbandhenetyarthaH / kiM vA taNDulavRttikarmatApi nirUpakatvasaMbandhena pAkAdAvastyeva tena saMbandhena pAke sAkSAdeva taNDulAnvayaH syAd na caitadiSTami - tyarthaH / nAmArthadhAtvarthayorbhedena sAkSAdanvayasyAnyutpannatve tu ' taNDulaM pacati ' ityAdau taNDulasya karmatAyAM karmatAyAzca pAkenvayaH svIkriyate ityAdikaM pUrvapratipAditameva smartavyam / nanu prAtipadikArthasya prakAratayA sAkSAt kriyAyAmanvayo na bhavati kriyAyAstu prakAratayA prAtipadikArthe sAkSAdapyanvayo bhavatyeva tathA ca taNDulaH pacati ' ityatra taNDulasya sAkSAtpAkeSasirat' karoti caitraH ' ityatra dhAtvarthakRteH sAkSAdapi caitre'nvayaH saMbhavatyeva bAdhakAbhAvAdityAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha - ghaTa iti, yadi kriyAyAH prAtipadikArthe sAkSAdapi bhedAnvayaH syAttadA 'ghaTaH karoti / ityatra dhAtvarthakRteH karmatAsaMbandhena ghaTe'nvayA " "Aho Shrutgyanam" Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtArthavicAraH] vyutpttivaadH| (567) kriyAprakArakanAmArthaviSayakabodhasyA'vyutpannatvAditicet ?, na- uktAtiprasaGgavAraNAya dhAtoH karmatAdisaMbandhena kriyAnvayA'bodhakatvavyutpatterupagamAd na tvAzrayatAsaMbandhena kRtyAdirUpakriyAnvayA'bodhakatvavyutpatterityadoSAt / / na ca tAdRzAtiprasaGgavAraNAya dhAtujanyakRtyAdiprakArakAnvayabodhe pratyaya janyavizeSyopasthitehetutA vAcyA tAzakAraNAbhAvAt prAtipadikArthavizeSyakabodhopi na saMbhavatIti vAcyam, karmavAdisaMbandhena kRtyAdiprakArakabodhasyAprasiddhyA sAmayyaDakalpanenA''pAdakAbhAvAt tAdRzakAraNatAyA akalpanAt / .. na ca ' kriyate caitraH' ityAdau kRtyAdiprakArakAnvayabodhavAraNAyaivoktA kAraNatAkalpanamAvazyakamiti vAcyam, sati tAtparye iSTatvAt / kartRvizeSyapattyAtra ghaTakarmakakRterbodhaH Apadyeta na caivamasti tasmAt kriyAyA api prAtipadikArthe sAkSAd bhedAnvayo naiva bhavati tathA ca ' karoti caitra: ' ityatrApi kRtezcaitre sAkSAdanvayavAragAyAkhyAtasya sArthakatvaM svIkartavyaM yenAkhyAtArthe eva kRteH sAkSAdanvayaH syAdityarthaH / pariharati- neti / uktAtiprasaGgavAraNAya='ghaTaH karoti ' ityAdau dhAtvarthakRteH karmatAsaMba. nvena ghaTe'nvayApattivAraNAya dhAtuH karmatAdisaMbandhena prAtipadikArthe svArthakriyAnvayaM na bodhayati. AzrayatAsaMbandhena tu bodhayati iti vyutpattiH svIkriyate tathA ca' ghaTaH karoti' ityatra dhAtvarthakriyAyAH karmatAsaMbandhena ghaTe'nvayApattirnAsti, 'karoti caitraH / ityatra tvAzrayatAsaMbandhenaiva dhAtvarthakRtezcatrenvaya iSTastatra ca bAdhakAbhAvAt nAnupapattirityarthaH / na vitiAzrayatAsaMbandhena kRtyAdirUpakriyAnvayA'bodhakatvavyutpattestvanupagamAt ' ityanvayaH / nanu dhAtvarthakRtyAdiprakArakAnvayabodhaM prati pratyayajanyAyA vizeSyopasthiteH kAraNatvaM vakSyA. mastathA ca 'dhadaH karoti ' ityatra ghaTasya pratyayenopasthiterabhAvAnna ghaTe kRtyanvayApattiH 'gharTa karoti cetraH' ityatra ca dvitIyopasthitakarmatAyAM kRtyanvayaH syAdevetyAzajhyAha-na ceti / prAtipadikArtheti- dhAtvarthaprakArakaprAtipadikArthavizeSyaketyarthaH / uttaramAha-- karmatvAdIti, yadi kRteH karmatAsaMbandhena sAkSAt prAtipadikArthe'nvayabodhaH prasiddhaH syAttadA tadApAdakasAmanyA tadApattau prAptAyAM tvaduktarItyA kAryakAraNabhAvakalpanena tanirodhaH kriyetApi na ca karmatvAdisaMbandhena kRtyAdiprakArakabodhaH prasiddha ityarthaH / sAmagrIti- prasiddhasyaiva sAmagrI prakalpyate na tvaprasiddhasyetyarthaH / tAdRzakAraNatAyA:-dhAtujanyetyAdiniyamasya / nanu kRtyAdiprakArakAnvayabodhaM prati pratyayajanyavizeSyopasthiteH kAraNatvakalpane tu ' kriyate caitraH ' ityatra caitrasya pratyayajanyopasthiterabhAvAt kRtiprakArakacaitravizeSyakabodhasyApattirnAsti, uktakAraNA'kalpane ca syAdevetyuktakAraNakalpanAvazyakatetyAzakyAha- na ceti / abhyupagamyAha- satIti, ' kriyate caitra: ' ityatrApi kRtiprakArakacaitravizeSyakabodhatAtparye sati tAhazabodha iSTa evetyarthaH / nanvevam ' kriyate caitraH' itiprayogaH kathaM na kriyate ? ityAzaGyA "Aho Shrutgyanam" Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe kAnvayabodhaparadhAtUttarayako'sAdhutvAdeva prAmANikAnAM na tathAprayogaH / 'karaNaM caitraH' ityAdau caitrAdau dhAtvarthakRterAzrayatAsaMbandhenA'nvayabodhavAraNAya tAdRzakAryakAraNabhAvakalpanamityapina- tAzA'nvayabodhe AkhyAtAntadhAtunAmasa mabhivyAhArajJAnahetutayaivoktasthale tAdRzabodhavAraNa saMbhavAt / ( 568 ) dIdhitikRtastu - ' gacchati jAnAti karoti' ityAdAvAkhyAtasyAzrayatve nirUDhalakSaNAyAH svIkArAnna nAmAyeM kriyAyAH sAkSAdanvaya ityAhuH / tanmate yadyapyAzrayatva saMbandhasyAdhikasya ' jAnAti caitra: ' ityAdivAkyajanyabodhaviSayatA kalpanena gauravaM tathApi yatra jJAdhAtorjJAnAdyAzrayatve lakSaNAgrahaH zaktibhramo vA tatra caitrAdivizeSyako jJAnAdyAzrayatvaprakArako bodha AzravatAyAH saMsargatAvAdinAmapyanumataH / caitrAdivizeSyakAzrayatAsaMsargakajJAnAdiprakAra kazAbda 1 " 74 " 8 haM- kartRvizeSyaketi kartRvizeSyakabodhavivakSAyAM zap bhavati na tu yagiti hetoH prAmANikAstathA='kriyate caitraH' iti prayogaM na kurvantItyarthaH / caitrasya karmatvavivakSAyAM tu ' kriyate caitraH " iti prayoga: sAdhureva / punarAzaGkate - karaNamiti, kRtiprakArakAnvayabodhaM prati pratyayajanyavizeSyopasthiteH kAraNatve tu karaNaM caitraH ' ityatra caitrasya pratyayenopasthiterabhAvAnnAzrayatAsaMbandhena kRtezvatre'nvayApattirityarthaH / pariharati-neti / tAdRzA'nvayabodhe-kRtiprakArakaprAtipadikArthavizeSyakazAbdabodhaM pratyAkhyAtAntadhAtunAmnoH samabhivyAhArajJAnasya hetutAsti. uktasthale' karaNaM caitra: ' ityatra cAkhyAtAntadhAtusamabhivyAhArasyAbhAvAt tAdRzabodhasya = kRti - prakAraka caitravizeSyaka bodhasya vAraNaM saMbhavatIti na khaduktapratyayajanyavizeSyopasthiteH kAraNatvakalpanAvazyakatetyarthaH / , dIdhitikAramatamAha - dIdhitIti / gacchati' ratho gacchati ' ityatra gamanasyAzrayatve Azrayatvasya ca svarUpasaMbandhena rathe'nvayaH / evam ' jAnAti' ityatrAzrayatve jJAna, 'karoti' ityatrAzrayatve kRteranvayastAdRzAzrayatvasya ca caitrAdAnvaya ityarthaH / neti dhAtvarthakriyAyA - sana eva sAkSAdanvayo na tu caitrAdinAmArthe ityarthaH / dIdhitikAramatamAlocayatitanmate ityAdinA ' jAnAti caitraH ityatrAzrayatvasyAkhyAtArthatve AkhyAtArthatvana prakArIbhUtatAdRzAzrayatvasya caitre svarUpasaMbandhenAnvayaH syAditi tasyAzrayatvasaMbandhasyApi zabdabodhaviSayatvAktyA gauravam, etadgauravamAzrayatvasya saMsargatAvAde yadyapi nAsti tathApi jJAdhAtorjJAnAzrayatve lakSaNa zaktibhrame vA caitravizeSyakajJAnAzrayatvaprakArakatrodha yA''zratva sarga nAvAdimApi svIkAryatvAdAzrayatva saMbandhasyAdhikasya zAbdabodhaviSayatvApattirastyeoti na dAghitikRnmate prAptaM gauravamAzrayatve AkhyAtalakSaNAsvIkAre bAdhakaM saMbhavatItyarthaH / jJAnasyAzrayatA saMbavena caitrAdAvanvayastu dIdhitikAramate kacidapi prasiddho nAsti - AzrayatvamyA gatArthatvena prakAratvasvIkArAt tathA ca tathAvidhazAbdabodhAGgIkartuH = caitrAdivize0 kA svasaMsagarkajJA "Aho Shrutgyanam" Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtArthavicAraH] vyutpttivaadH| (569) bodhastu dIdhitikAramate kacidapi na prasidhyatIti tAdRzazAbdabodhe yogyatAjJAnAdehetutAkalpanaM tathAvidhazAbdabodhAGgIkartumaNikArasya mate Avazyakamiti gauravam / vastutastu- 'caitreNa jJAyate ghaTaH ' ityAdau karmapratyayasthale yAvatAM padArthAnAM prakAratA tAvatAm ' caitro jAnAti ghaTam ' ityAdikartRpratyayasthale tathAtvaM paraM tu vizeSyavizeSaNabhAvavaparItyam, evaM karmapratyayasthale yasya sasaMbandhikapadArthasya yadaMze vizeSyatA kartRpratyayasthale tannirUpakatAyAstadaMze prakAratetyanubhavasya durapahavatvAbhiprAyeNA''zrayatvasyAkhyAtArthatAM dIdhitikAra urarIcakAra / * caitreNa jJAyate' ityatrAdheyatvarUpatRtIyArthasya caitravizeSyatvAt 'caitro jAnAti' ityatrAdheyatAnirUpakatvarUpAdhAratAyAzcaitrAMze'prakAratve tAdRzAnubhavavirodhAt / nAdiprakArakazAbdabodhAGgIkarturmaNikArasya mate tAdRzazAbdabodhe caitrAdivizeSyakAzrayatvasaMsargakajJAnAdiprakArakazAbdabodhaM prati tAdRzayogyatAjJAnAdera'vazthaM hetutvaM kalpanIyamiti tAdRzahetutvakalpanena gauravamityarthaH / / - AzrayatvasyAkhyAtArthatAsvIkArasya dIdhitikArAbhiprAyamudghATayati-- vastutastvityAdinA / yAvatAmiti-- ' caitraNa jJAyate ghaTaH ' ityatra 'caitravRttiryA jJAnAzrayatA tannirUpakaM yajJAnaM tadviSayA ghaTaH' itibodhodayAcaitrajJAnAzrayatAnAM prakAratvamastIti kartRpratyayasthalepi tAvA padArthAnAM tathAtvam-prakAratvaM bhavatyeva na tu saMsargatvaM kiM tu vizeSyavizeSaNabhAve caiparItyaM bhavati yathA karmapratyayasthale caitra AzrayatAyAmAzrayatA jJAne jJAnaM ca ghaTe vizeSaNaM bhavati kartRpratyayasthale ca 'ghaTaviSayakajJAnAzrayatAvAMzcaitraH / itibodhodayAd ghaTo jJAne jJAnamAzrayatAyAmAzrayatA ca caitre vizeSaNa bhavatIti karmapratyayasthale jJAne vizeSaNatAM yAzrayatA prAptA sA kartRpratyayasthale jJAnavizeSyatAM prApteti vizeSyavizeSaNabhAvamAtravaiparItyamasti prakAratvaM tUbhayatra tulyamevetyanubhavena dIdhitikAra AzrayatvasyAkhyAtArthatA strIkaroti / hetvantaramAha- evamiti / jJAnamAzrayatvAdikaM ca kiMcinnirUpitameva bhavatIti jJAnAdayaH padArthAH sasaMbandhikA eva tathA ca ' caitreNa jJAyate ghaTaH' itikarmapratyayasthale yasya-tRtIyArthabhUtavRttitvarUpAdheyatvasya yadaMze-caitrAMza vizeSyatAsti 'caitro jAnAti ghaTam ' itikartapratyayasthale tadaMze caitrAMze tannirUpakatAyA:AdheyatvanirUpakatAyA: AdheyatvanirUpakatvarUpamevAdhAratvaM :bhavatItyAdheyatvanirUpakatvarUpAdhAratAyAH prakAratvaM bhavatyeva tanirUpakatAyA aprakAratve uktAnubhavavirodhAditi 'jAnAti' ityatrAdhAratAyAH prakAratvaM prAptam. AdhAratvaM cAzrayatvameva prakAratvaM ca padenopasthitasyaiva bhavatIti stadupasthityarthamAzrayatvasyAkhyAtArthatAM dIdhitikAraH svIkarotItyabhiprAyaH / svayamevoktamudA. harati- caitreNeti / atra prakAratA vizeSyavizeSaNobhayasAdhAraNA saMsargatAviruddhA padenopasthitalvena rUpeNa viSayatArUpA grAhyA etadviSayasyAne " saMsarga eva na tu vizeSyam " ityanena vizevyatvenAbhimatAdheyatvasya saMsargatvazaGakayA spaSTatvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (570) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe. na ca ' caitreNa jJAyate ' ityatrApyAdheyatvaM saMsarga eva na tu vizeSyamitivAcyam, tathA sati 'AtmanA jJAyate na ghaTena ' ityAdau ghaTAdivRttitvAbhAva. bodhAnupapatteH- Adhepatvasya tRtIyArthatAviraheNa tRtIyAntAd ghaTAdivRttitvarUpapratiyogyanupasthiteH, AdheyatvasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA ca tatsaMbandhAvacchinnaghaTAbhAvabodhasya tatropagamAsaMbhavAt / tAdRzasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve ' jJAne na ghaTaH' ityAdivAkyajanyapratyaye jJAnAdhikaraNakatAdRzasaMbandhAvacchinnaghaTAdyabhAvasyApyavagAhanasaMbhavAd ghaTe jJAnaM na vA' ityAdisaMzayanirAptAya kadAcit 'jJAna na ghaTaH' ityAdikamapi prayujyeta / ata evAnukUla kRtimattvAdirUpakartRtvAderapi caitra: pacati' ityAdau prakAratA maNikRtApi svIkriyate na tu saMsargatA- " na pacati ' ityAdAvanvayabodhA'nihiAda. tAdRzaMsaMbandhasya vRtyaniyAmakatayA'bhAvapratiyogitAnavacchedakatvena tatsaMbandhAvacchinnakriyAvirahapratyayasya tatropagamAsaMbhavAt / . yaduktam " AdheyatvarUpatRtIyArthasya caitravizeSyatvAt" iti tatrAzaGkate- na ceti / parihAramAha- tatheti / tathA sati Adheyatvasya saMsargatvopagame sati / 'na ghaTena jJAyate' ityatrAdheyatvasya tRtIyArthatve tu ' ghaTena / ititRtIyAntAd ghaTavRttitvasyopasthitau satyAM natrA jJAne tadabhAvabodhanaM saMbhavati. Adheyatvasya saMsargatve tu tRtIyArthatvaM na syAditi jJAne ghaTavRttitvAmAvabodhanaM na saMbhavatItyarthaH / nanu 'AtmanA jJAyate na ghaTena ' ityatra jJAne AdheyatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkaghaTAbhAvaM vakSyAmastathA ca noktAnupapattiH- ghaTasya ghaTapadenopasthitatvAnnamA jJAne tadabhAvabodhanasaMbhavAdityAzaGkyAha- AdheyatvasaMvandhasyeti / atra 'vRttyaniyAmakatvena ' iti zeSaH / tatsaMbandhAvacchinna AdheyatvasaMbandhAvacchinna / vipakSe bAdhakamAhatAdRzeti, vRttyaniyAmakasyAdheyatvasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve hi 'jJAne na ghaTaH' ityatra jJAne AdheyatAsaMbandhena ghaTAmAvabodhApattyA ' ghaTe jJAnaM na vA ' ityAkArakasaMzayanirAsAya 'jJAne na ghaTaH' ityapi vAkyaM prayujyeta tena ca vAkyena jJAne AdheyatAsaMbandhena ghaTAbhAvabodhotpattyA 'ghaTe jJAnaM na vA / itisaMzayanirAsopi syAdeva na caivamasti nApi ' jJAne na ghaTaH / iti prayujyate tasmAt 'caitreNa jJAyate ' ityatrAdheyatvaM caitravizeSyaM tRtIyArthazca na tu saMsarga ityarthaH / vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM na bhavatItyatra mAnamAha-ata eveti, ata eva-vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvIyapratiyogitAnavacchedakatvAdeva / kartari vidyamAnamanukUlakRti. mattvameva kartRtvaM tasya saMsargatye caitraH pacati ' ityatra tAdRzakartRtvasaMbandhena caitre kriyAnvaye saMbhavatyapi na pacati / ityatra caitre kartRtvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkakriyAbhAvo vaktavyaH sa tu na saMbhavati kartRtvasya vRttyaniyAmakatvAditi kartRtvasya prakAratvaM svIkRtaM prakAratve tu pAkakartRtvasyAzrayatAsaMbandhenAmAvabodhaH saMbhavatyeva- Azrayatvasya vRttiniyAmakatvAta, tathA ca "Aho Shrutgyanam" Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtArthavicAraH] vyutpttivaadH| (571) evam- 'caitreNa jJAyate' ityAdAvAdheyatvasya tRtIyayA'vivakSaNe prAtipadi. kArthamAtra vivakSayA tadviSayAnuziSTaprathamaiva syAt / --jAnAti caitraH / ityAdI cAkhyAtena kartRtvAvivakSaNe dhAtvartharUpabhAvamAtraparatayA parasmaipadasya inAdivikaraNasya cA'sAdhutApatti:-" bhAvakarmaNoH" ityAtmanepadavidhAyakAnuzAsanaviSayatvAt , " kartari" ityadhikArIyatryAdibhyaH inetyanuzAsanAviSayatvAJceti tatrAkhyAtasya kartRtvabodhakatAyuktistu na sAdhIyasI-itarAvizeSaNatayA kriyAbodhaparatvarUpabhAvavivakSAyA AtmanepadAnuzAsanaviSayatopagamAduktasthale parasmaipadasAdhutAyAH. tAdRzabhAvavivakSAdivirahasya znAdyanuzAsanaviSayatvopagamena inAdivikaraNasya sAdhutAyAzca nirvAhasaMbhavAt / kartRtvavadAdheyatvasyApi prakAratvameva yuktaM na saMsargatvamityarthaH / tAdRzasaMbandhasya anukUlakatimattvarUpakartRtvasaMbandhasya / - Adheyatvasya tRtIyArthatvAbhAve doSAntaramAha- evamiti, tadviSayAnuziSTa prAtipadikArthamAtraviSayAnuziSTa / tathA ca ' caitro jJAyate ' iti syAt 'caitreNa jJAyate ' iti na syAt. na caitadiSTam / kartRtvasyAkhyAtArthatvAmAve doSamAha- jAnAtIti / avivakSaNeti- kartRtvasyAkhyAtArthasvAbhAve ityarthaH / kartRtvavivakSAyAmeva parasmaipadasya znApratyayasya ca sAdhutvAt / parasmaipadasyAsAdhutApattau hetumAha- bhAvakarmaNoriti / znAvikaraNasyA'sAdhutApattau hetumAhakartarIti / ityevamAkhyAtasya kartRtvabodhakatAyuktimuktAmasvIkurvannAha- iti tatrAkhyAtaspeti, na sAdhIyasIti-AkhyAtasya kartRtvAbodhakatvepi yatra dhAtvarthasyetaravizeSaNatvaM na bhavati tatrAtmanepadaM bhavati yathA 'jJAyate' ityatra dhAtvaryasyaiva pradhAnatvAt yatra cetaravizeSagatvaM bhavati tatra parasmaipadaM bhavati yathA 'jAnAti' ityatra dhAtvarthasya prathamAntArthe vizeSaNatvAdityevaMyuktyA vyavasthAsabhavAnoktA yuktiH saadhiiysiityrthH| etadevopapAdayati- itareti / kriyaiva bhAva iti kriyAbodhaparatvarUpaiva bhAvavivakSA jJeyA sA yatretarA'vizeSaNatayA bhavati tatraivAtmanepadaM bhavatItyuktasthale'jAnAti caitraH / ityatra dhAtozcaitravizeSaNatayaiva kriyAbodhaparatvamastItyAtmanepadA'prAptyA parasmaipadasya sAdhutAnirvAhaH saMbhavati tathA tAdRzamAvavivakSAdivirahasya itarAvizeSaNatayA kriyAbodhaparatvarUpabhAvavivakSA yatra na bhavati tatra znAdivikaraNaM bhavatIti 'jAnAti / ityatra dhAtvarthajJAnasya caitre vizeSaNatvAditarAvizeSaNatayA dhAtoH kriyAbodhaparatvaM nAstIti znAdivikaraNasya sAdhutAnirvAhaH saMbhavatyevetyarthaH / yadyAkhyAtastha * kartRtvavAcakatvaM vinA ' jAnAti , ityAdau parasmaipadasya sAdhutvaM nopapadyeta tadA parasmaipadasAdhuravArthamAkhyAtasya kartRtvavAcakatvamuktayuktyA prApnuyAta. uktayuktezca sAdhIyasItvaM syAdapi na caivamasti- AkhyAtasya kartRtvA'vAcakatvepi maduktayuktyA parasmaipadanAdivikaraNayoH ' jAnAti / ityAdau sAdhutvasaMmavAdityAkSepAbhiprAyaH / tasmAt-- 'jAnAti / ityatra nAkhyAtasya kartRtvavAcakatvaM kiM tvAzrayasvArthakatvameva pUrvoktaM vijJeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (572) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe* pacan : pacati ' ityAdAvivoddezyatAvacchedakavidheyA'bhedena ' jAnan jAnAti' ityAdanirAkAGkSatAnirvAhAyApi jAnAti 'ityAdAvAkhyAtasyAzrayatArthakatopagama AvazyakaH, anyathA kRdantapratipAdyatAvacchedakajJAnAzrayasvarUpoddezyatAvacchedakasya jJAnAdirUpavidheyabhinnatayA nirAkAGkSatAviraheNa tathAprayogApatteH / etena tatrAzrayatAyAH prakAratopagame 'jAnAti caitraH' ityAdivAkyajJAnaghaTitazAbdasAmagryA bhinnaviSayakapratyakSAdipratibandhakatAyAmAkhyAtajanyAzrayatvopasthityAdirUpAdhikakAraNAnAM niveze gauraveNAzrayatAyAH saMsargatvamevocisamityAdikamanupAdeyam / 'nazyati' ityAdau pratiyogitvarUpakartRtvamAkhyAtArthaH, tAdRzasaMbandhasya 'jAnAti ' ityatrAkhyAtasyAzrayatvArthakatve upapattimAha- pacanniti, 'pacan pacati / iti prayogo na bhavati tatkasya hetoH ? 'pacan / ityanena pacantamuddizya pacati / ityanena pAkakRtereva vidheyatvAt pacatazcoddezyatve uddezyatAvacchedakaM pAkakRtireva syAt tatra coddezyatAvacchedakavidheyayorabhedaH prAptastatra ca zAbdabodhasyAniSTatvAdityarthaH / abhedeneti-uddezyatAvacche. dakavidheyayorabhedena nirAkAGkSatAnirvAhAyetyarthaH / evaM ' jAnan jAnAti , ityasya nirAkAkSatAnihAya-zAbdabodhAnupayuktatvanirvAhAya 'jAnAti ' ityatrAkhyAtasyAzrayatvArthakatvaM svIkArya tathA ca 'jAnan / ityanena jJAnAzrayamuddizya 'jAnAti / ityanena jJAnAzrayatvaM vidheyaM jJAnAzrayasya coddezyatve jJAnAzrayatvamevoddezyatAvacchedakaM syAttatroddezyatAvacchedakavidheyaghorakyApattyA zAbdabodhasyAniSTatvAt 'jAnan jAnAti , itiprayogApattirnAstItyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, anyathA yadi 'jAnAti' ityatrAkhyAtasyAzrayatvArthakatvaM na syAttadA 'jAnan ' ityatroddezyatAvacchedakaM tu kRdantaM yat -- jAnan ' itipadaM tatpratipAdyo yo jJAnAzrayastanniSThapratipAdyatAyA avacchedakaM jJAnAzrayatvaM ' jAnAti ' ityanena jJAnAzrayatvasya vidheyatvAbhAve jJAnameva vidheyaM syAt tatra jJAnAzrayatvajJAnayoruddezyatAvacchedakavidheyayo. rbhedApattyA zAbdabodhasaMbhavena sAkAGkSatvApattyA 'jAnan jAnAti ' iti prayogaH syAdeva. na caitAdaSTamityatrAkhyAtasyAzrayatvArthakatvamAvazyakamityarthaH / eteneti- prakAratvaM padenopasthita. syaiva bhavatIti prakAratvAt pratibandhakakoTipraviSTAzrayatAyA avyAkhyAtenopasthityapekSA syAt pratibandhakatvakalpanA ca sthA'datyarthaH / anupAdeyamiti-yadyAzrayatvasya saMsargatvaM syAnna tvAkhyA. tabodhyatvaM tadoktarItyA 'jAnan jAnAti ' ityapi prayogaH syAdeva na caitadiSTamityAzrayatva. syAkhyAtavodhyatvameva svIkArya na saMsargatvamityarthaH / ___ nazyatIti- atra nAzapatiyogitvameva kartRtvaM tadapyAkhyAtArtha eva na saMsarga ityarthaH / uktamupapAdayati-tAdRzeti, tAzasaMbandhasya pratiyogitvarUpakartRtvarUpasaMbandhasyA'bhAvIyapratiyogitAnavacchedakatvena -- na nazyati ' ityatra pratiyogitvarUpakartRtvasaMbandhAvacchinnapratiyogi "Aho Shrutgyanam" Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRtvazaktatAvacchedakavicAraH] vyutptivaadH| (173) vRttyaniyAmakatayA'bhAvapratiyogitAnavacchedakatvena na nazyati' ityAdau nAzanatiyogitvAbhAvabodhasyaiva svIkaraNIyatayA na saMsargatAsaMbhavaH / athAkhyAtasya kartRtvazaktatAvacchedakaM rUpaM durvacam / na ca tistvaM tathA-- tiptasAdisAdhAraNatiGtvasya durvacatvAt / na ca pANinIyasaMketasaMbandhena tiGpadavatvameva tiGtvaM. tivAdyaSTAdazasu tatpadasaMketagrAhakaM ca " Adirantyena" itisUtrameva tatsaMketamaviduSAmanadhItapANinIyatantrANAM tiptvAdinA zaktibhra. mAdeva zAbdabodha iti vAcyam, evaM sati ghaTAdivAcakaghaTAdipadeSvapi kasyacicchabdasya puruSavizeSIyasaMketasaMbhavena tulyayuktyA tatrApi tacchabdasyaiva zaktatAvacchedakatApatyA tibAdiSu pANinestiGpadasaMketavat tatra zabdAntarasaMketasyApyanyapuruSIyastha saMbhavAt tattacchabdAnAmapi pravRttinimittatAyAH suvacatvAd vinigamanAnupapatteH / tAkanAzAbhAvasya ghaTAdau nA bodhanAsaMbhavAd nAzapratiyogitvAbhAvasyaiva natrA bodhaH svIkartavya iti na pratiyogitvarUpakartatvasyApi saMsargatvaM saMbhavati. kiM tu prakAratvameva tena cAkhyAtArthavaM prAptamityarthaH / uktakameNAkhyAtasya kartRtve zaktiriti jJAte saMprati zaktatAvacchedakajJAnArthamAzaGkate-atheti, ArUpAte kartRtvanirUpitA yA zaktatA sA kena rUpeNAstIti jijJAsAsti / na ceti, tathA kartRtvazaktatAvacchedakam / durvacatvAditi- tiptasAdyAnupUrvIgAM vibhinnarUpatvena titvasya ttsaadhaarnntvaa'sNbhvaadityrthH| nanu pANinisaMketa AzrayatAsaMbandhena tiGi saMjJini vartata eveti pANinisaMketasaMbandhena tipadavattvaM tiGpadabodhye tiGi yadasti tadeva tiGvaM jJeyaM tibAdhaSTAdazasu tatpadasaMketaprAhakam-tiGpadasaMketaprAhaka :ca " antyenetAsahitaAdimadhyagAnAM svasya ca saMjJA syAt " itivRttyuktarItyA " Adiransyena " itisUtramevetyarthaH / nanvevaM tipadasya tibAdyaSTAdazasu saMketamastItijJAnarahitAnAmavaiyAkaraNAnAM tiGpadasaMketagraho na syAttena ca zAbdabodhAnupapattirityAzaGkyAha-- tatsaMketamaviduSAmiti, teSAM tiptvameva zaktatAvacchedakam 'pacati ' ityAdau zrUyamANatipa eva kartRtve zaktiriti bhramAdeva kartRtvaviSayakazAbdabodho bhavatItyAzaGkyAha-- na ceti / uttaramAha- evamiti, yadA kenacit puMsA maduktapaTapadena tvayA ghaTapadaM jJeyamiti saMketaH kRtastadA tatpuruSIyasaMketasaMbandhasyApi saMbhavitvAt tatpuruSIyasaMketasaMbandhena ghaTapadasya paTapadavatvaM prAptamiti tatra paTapadasyaiva zaktatAvacchedakatvaM bhavenna tu ghaTapadatvasya na caitadiSTamityarthaH, kiM ca yathA pANininA tibAdiSu tipadasaMketaH kRtastathAnyena vyAkaraNanirmAtrA tibAdiSu DipadasaMketopi kartuM zakyate iti tatsaMketasaMbandhena Dipadavattvamapi titvaM syAditi tattacchabdAnAm=paTatiDiGAdizabdAnAM zaktatAvacchedakatApattyA tattachabdAnAM pravRttinimittatvaM syAdeva na caitadiSTam, tipadasyaiva pravRttinimittatvaM na DiGpada "Aho Shrutgyanam" Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (574) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe atra kecit-tibAdisthAnino lakArasyaiva latvajAtipuraskAreNa kRtivAcakatA, 'pacati' ityAdI lakArA'zravaNepyA''dezena tibAdinA sthAninaH smaraNAt tata evaarthopsthitiH| AdezAdezibhAvamaviduSAM tu tiptvAdinA shktibhrmaadevaarthopsthitiH| yatra tibAdelAdezatvajJAnaM nAsti zrutalakArAcArthopasthitistatra 'pacati ' ityAdivAkyAcchAbdabodhavAraNAya 'pati' ityAdyAnupUrvIjJAnajanyabodhe tibAderlAdezatvajJAnamapi hetuH| na coktasthale dhAtusAkAkSatvajJAne bhavatyeva zAbdabodhastadAsatve ca kAraNAbhAvAdeva nApattiriti vAcyam, 'pacati' ityAdau tibAdinA kArasyopasthApanepi tattaddhAtusAkAGkSatayA tatsmArakAbhAvena tacchAbdabodhAnupapatte:- lakAre dhAtusAkAGkSatvagrahasya zAbdabodhahetutvA'saMbhavAt |n hi tattaddhAtusAkAGkSatvena lastibAdisthAnitA yena tadrUpAvacchinnameva tivAdiH syetyatra ca vinigamanAnupapattiH-vinigamanAviraha eveti na tiGpadavattvarUpaM titvaM zaktatAvacchedakaM saMbhavatItyarthaH / . uktazaktatAvacchedakanirUpaNe kasyacinmatamanuvadati-atreti / latvajAtIti-kartRtvazaktatAvacchedakaM latvamevetyarthaH / nanu latvasya zaktatAvacchedakasye lakArasyaiva kartRtve zaktiriti prApta tathA ca -- pacati ' ityAdI kartRtvabodhAnupapattiH-lakArasyA'zravaNAdityAzaGkyAha- pacatIti / sthAnina: lakArasya / tataH-lakArasmaraNAt / padajJAnasyaivArthopasthitikAraNatvAt lasmaraNasyApi jJAnarUpatvAt kartRtvopasthApakatvaM yuktamevetyarthaH / nanu lakArasya tibAdirAdezo bhavatIti jJAne sati tibAdinA lakArasmaraNaM saMbhavati na tvAdezAdezibhAvajJAnaM vinApItyAdezAdezibhAvajJAnazUnyAno tibAdinA lakArasmaraNAsaMbhavAt 'pati' ityAdau kartRtvopasthitina syAdityAzajhyAha- Adezeti, AdezAdezibhAvamaviduSAM tu tibAdInAmeva kartRtve zaktiriti bhramAdeva tibAdinA kartRtvopasthitiH saMbhavatItyarthaH / yatreti-yatra tibAderlAdezatvajJAnaM tu nAsti vAkyAntaraghaTakena zrutena ca lakAreNa kartRtvopasthitirbhavati tatra 'pacati' ityAdivAkyAcchAbdabodhavAraNAya tibAderlAdezatvajJAnamapi hetutvena svIkArya tathA coktasthale hetubhUtasya tibAderlAdezatvajJAnasyAbhAvAdeva na zAbdabodhApattirityarthaH / nanu 'pacati' ityAdivAkyajanyabodhe tibAderlAdezatvajJAnasya na hetutvaM svIkArya kiM tu dhAtusAkAGkSatvajJAnasyaivAnvayavyatirekAbhyAM hetutvaM yuktaM tathA ca dhAtusAkAGkSatvAne sati zAbbodho bhavati dhAtusAkAGkSatvajJAnAbhAve ca na bhavatItyAzaGkyAha- na ceti / tibAderdhAtusAkAGkSatvajJAnaM ca dhAtUttaravartitvajJAnamevetyarthaH / parihArahetumAha- pacatIti, 'pati' ityAdau tibAdinA vA'nyena vA lakArasya tattaddhAtusAkAGkSavena rUpeNa smaraNA'saMbhavAt sarvadeva zAbdabodhAnupapattiH syAditi na dhAtusAkAGkSatvajJAnasya zAbdabodhahetutvaM saMbhavatItyarthaH / uktamevA''kSepeNAha-- na hIti / tadrUpAvacchinnam dhAtusAkAGkSatvaviziSTam / latveneti- latvenaiva rUpeNa lakArasya "Aho Shrutgyanam" Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanepadAkhyAtArthanirUpaNam ] vyutpattivAdaH / ( 575) smArayet. api tu latvenaiva tathAtvamiti / evaM tattaddhAtupadAvyavahitottaratvarUpatatsAkAkSatvena yena puMsA na lakAraH zrutastasya tena rUpeNa tattatsmaraNA'saMbhava iti / __ atredaM cintyate-lakAratibAdhoranatiprasaktasthAnyAdezabhAvasya durvacatvAta tibAdismAritalakArasya vAcakatvaM na vicArasaham, tibAdereva yatra vAcakatAbhramastadanurodhena 'pacati' ityAdyAnupUrvIjJAnasya tibAdijanyopasthitisahakAreNa zAbdabodhopadhAyakatAkalpanasyAvazyakatvAt. lakArajanyopasthitisahakRtavAhazAnupUrvIjJAnatibAdimikalAdezatvajJAnaghaTitasAmadhyantarakalpane gauraveNa lAghavAttibAdereva tAdUpyeNa zaktikalpanAyA ucitatvaM ceti dik / AkhyAtasAmAnyasya kartRtve iva tadvizeSasyAtmanepadasya karmatve zaktiH, na tu yathAzrutagrAhivaiyAkaraNamate iva karmarUpadharmivAcakatvaM gauravAda, prathamAtathAtvam-tibAdisthAnitAstIti tibAdinA lakArasya latvenaiva rUpeNa smaraNaM saMbhavati tatha ca tibAdelAdezatvajJAnameva zAbdabodhakAraNaM na tu taddhAtusAkAGkSatvajJAnamityarthaH / yathAnubhavameva smaraNaniyamostIti padasthApi yena rUpeNa zravaNaM tenaiva rUpeNa smaraNamapi saMbhavati lakAre tattaddhAtusAkAGkSatvaM ca tattaddhAtupadAvyavahitottaratvameva tathA ca lakArasya tattaddhAtupadAvyavahitocaratvena zravaNAbhAve tena rUpeNa smaraNamapi na saMbhavatIti zAbdabodhAnupapattirevetyAha- evamiti / atredamiti, anatiprasakteti- kenacit "laTa liT' ityAdisthAne 'saTU siTU' ityAdi yadi paThitaM syAttadA saDAdInAmapi sthAnitvaM syAdeva tathA " tip tas" ityAdisthAne 'tiTa tH| ityAdipAThe tiDAdInAmapyAdezatvaM syAdevetyanatiprasaktasya sthAnAdezamAvasya durvacatvaM tathA ca tivAdismAreitalakArasyApi kartRtvAdivAcakasvApacyA tibAdismAritasyaiva vAcakatvamiti na saMbhavatIti prayoge zrUyamANatibAdereva kartRve zaktiH svIkAryetyarthaH / tibAdeH zaktimupapAdapati- tibAdereveti, tadanurodhena=uktavAcakatAbhramAnurodhena / tibAdijanyopasthitisahakAreNa tibAdijanyakartRtvopasthitisAhAyyena / upadhAyakatA janakatA / tava mate 'pacati' ityAdivAkyajanyabodhaM prati lakArajanyakartRtvopasthitisahakRtA tathA tAdRzAnupUrvI 'pacati' ityAdyAnupUrvIjJAnena tibAdidharmikalAdezatvajJAnena-tibAdau lAdezatvajJAnena ca ghaTitA yA sAmagrIstasyAH kAraNatvakalpane gauravaM syAditi lAghavAttibAdereva tAdUpyeNa tipsvAdirUpeNa kartRtve zaktikalpanamucitamityarthaH / . parasmaipadAkhyAtasya kartRtve zaktiM nirUpya saMpratyAtmanepadAkhyAtasya karmatve zaktimAha- AkhyAtetyAdinA / ' kurute / ityAdAvAtmanepadasyApi kartRtve zaktirastIti karmatve zaktau yaksama-. mivyAhArasya sahakAritvaM jJeyam / gauravAditi- karmaNi zaktI zakyatAvacchedakaM karmavaM "Aho Shrutgyanam" Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (576) sAdarzana AkhyAtaprakaraNe tapadArthe karmasvAnvayabalAdeva karmatAviziSTarmilAbhasaMbhavAt / - na cAtmanepadasya zAnacpratyayasya dharmiNi zakteH 'pacyamAnamAnaya ' ityAdI pacyamAnAdiniSThAnayanakarmatvAdyanurodhenAvazyakatvAt tata evopapattAvAkhyAtarUpAtmanepadasya dharmavAcakatvaM niyuktikamiti vAcyam,tazAnacsAdhAraNasyAtmanepadatvasya zaktatAvacchedakatve eva tathoktisaMbhavAda. tAdRzAtmanepadatvasya cA'guro. nirvacanAsaMbhavAt, pANinyAdisaMketasaMbandhanAtmanepadavattvasya zaktatAvacchedakatAyA uktarItyA'navakAzAt / atastAdInAM tattadUpeNa zaktikalpanasyAvazyaka tayA lAdhavAt karmatve eva tatkalpanAt / karmatvaM ca ' tyajyate grAmaH , 'gamyate grAmaH' ityAdau dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogavibhAgAdireva vizeSyatayA tngvaacyH| caitreNa gamyate grAmaH' tacca saMyogavibhAgAdilakSaNaphalarUpatvAnnAnaiveti gauravam, karmatve zaktau ca zakyatAvacchedakaM. karmatvatvaM taccaikameveti lAghavam / nanu karmatve zaktau karmapadArthabodho na syAdityAzaGkyAhaprathamAnteti / upasthitakarmatvasya dharmatvena kacidapyanvayo'vazyaMbhAvI ti prathamAntapadArthenvayaH syAdeva tena cAnvayena karmasvaviziSTakarmapadArthabhAnaM saMbhavatyevetyarthaH / / nanu 'pacyamAnaM taNDulamAnaya' ityAdau sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt zAnacpratyayarUpasyAtmanepadasya dharmiNi karmaNi zakterAvazyakatAsti anyathA-zAnacapratyayopasthitakarmatvasya karmabhUtataNDulAdinA'bhedA'saMbhavAtsAmAnAdhikaraNyaM na syAt tathA ca tataH zAnacapratyayasya karmaNi zaktisvIkArAvazyakatvAdeva 'pacyate ' ityAdAvapyAtmanepadasya karmaNi zaktayupapattau satyAmAtmanepadasya dharmavAcakatvam karmatvavAcakatvaM na yuktam-ardhajaratIyatvasyA'nyAyyatvAdityAzaG. kyAha- na ceti / uttaramAha-tazAnaciti, yadi taGi zAnacpratyaye caikarUpamevAtmanepadatvaM yAttadA 'zAnacpratyayasyAtmanepadarUpasya karmaNi zaktirastIti tarUpAtmanepadasyApi karmapyeva zaktiyuktA ' iti kathanaM yuktisaMgataM syAdapi na caivamasti- tAdRzAtmanepadatvasya-taGazAnacasAdhAraNAtmanepadatvasyA'gurornirvacanAsaMbhavAdityarthaH / yadi pANinisaMketasaMbandhanAtmanepadavattvaM karmatvanirUpitazaktatAvacchedakamityucyate tadA "evaM sati ghaTAdivAcaka 573" ityAyuktadoSaH prasajyeteti tadapi na saMbhavatItyAha- pANinyAdIti / upasaMharati-ata iti, ukta rItyA sarvAnugatAtmanepadatvasya nirvacanAsaMbhavenAtmanepadatvena rUpeNAtmanepadasya kacidapi zaktikalpanAyA asaMbhavAt tAdInAmeva tattadrUpeNa tatvAdinA rUpeNaiva zaktikalpanaM kartavyamiti zAnacpratyayasyA'gatyA pRthageva karmaNi zaktisvIkArepi tAdInAM lAdhavAt karmatve eva tatkalpanAtzaktikalpanA yuktA-tatvAdInAM pRthageva zaktatAvacchedakatvAdityarthaH / karmatvasvarUpamAha- karmatvamiti / vizeSyatayeti-karmatve zaktisvIkArAttasya vizeSyatayA tavAcyatvam / caitreNetyAdivAkyArthaghaTakapadArthAnAmanvayamAha- ityatreti / tasya Adhe. "Aho Shrutgyanam" Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmAkhyAtArthavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 577) ityatra tRtIyArthastatkartRkatvarUpamAdheyatvaM tasya dhAtvarthe saMyogAtmakaphalAvacchinne spandalakSaNe vyApAre tasya ca janyatAsaMbandhenAtmanepadArthasaMyogarUpaphale tasya cAzrayatAsaMbandhena prathamAntapadopasthApyagrAme'nvaya iti caitravRttiryaH saMyogAvacchinnaspandastajjanyasaMyogavAn grAma ityAkArakaH zAbdabodhaH / ' caitreNa tyajyate grAmaH ityatra saMyogasthAne vibhAgamantarbhAvya bodha upapAdanIyaH / > atha caitraniSThakriyAjanyasaMyogavibhAgAderyAmAdAviva caitrAdAvapi sattvAt caitreNa tyajyate gamyate caitraH ' ityapi syAt na syAcca ' caitreNa na gamyate na tyajyate caitraH ' ityAdIti cet , atra dIdhitikAraprabhRtayaH - phalamiva tatra kriyAnvayi parasamavetatvamapi karmAkhyAtArthaH, paratve ca bhedarUpe pratiyogitayA phale AzrayatayAnvayinaH prathamAntapadopasthApyasyAnvayaH - caitre caitrAnyasamavetakriyAjanyasaMyogAdimattvasyA'nvayA'yogyatvAt tAdRzasaMyogAdyabhAvasya ca tatrAnvayayogyatvAnna tatrApattyanupapattyoravakAza ityAhuH / tatredaM cintayanti - prathamAntapadopasthApya karmaNo'nvayitAvacchedakAvacchinnayatvasya / tasya vyApArasya ca / tasya= saMyogAdirUpaphalasya / vAkyArthamAha- caitravRttiriti / antarbhAvyeti - ' caitravRttivibhAgAnukUlavyApArajanyavibhAgAzrayo grAmaH ' itizAbdabodha ityarthaH // zaGkate - atheti / ' caitreNa vyajyate gamyate caitra: ' iti -' caitreNa tyajyate caitraH ' ' caitreNa gamyate caitraH ' ityapi syAdityarthaH / 'caitreNa na gamyate caitra: ' 'caitreNa na tyajyate caitraH' iti ca na syAt - caitraniSThakriyAjanyasaMyogavibhAgAdezcaitre sattvAdevetyarthaH / asya dIdhitikAramatenottaramAha-- atreti / kriyAnvayIti- kriyAyAM saMyogAdyAzrayI bhUtaprAmAdyapekSayA yaH parazcetrAdistatsamavetatvamapi bhAsate tadapi karmAkhyAtasyArtha ityarthaH / phale AzrayatayAnvayinaH = phalAzrayasya prathamAntapadopasthApyasya prAmAderbhedarUpe paratve pratiyogitayAnvayaH - sa ca bhedaH prathamAntapadopasthApyagrAmAdipratiyogiko grAhya ityarthaH / uktasya phalamAha - caitreti, ' caitreNa gamyate caitraH ' ityatra caitre caitrasamavetakriyAjanyasaMyogAderevAnvayaH kartavyaH sa ca neSTaH- kriyAyAM parasamavetatvanivezAta, atra caitre caitrAnyasamavetakriyAjanyasaMyogAderanvayayogyateva nAsti - upasthityabhAvAt caitravRttisaMyogajanakakriyAyAzca caitrAnyasamavetatvAbhAvAdityApattiH' caitreNa gamyate caitraH, iti prayogApattirnAsti, tAdRzasaMyogAdyabhAvasya = caitrAnyasamavetakriyAjanyasaMyogAdyabhAvasya ca tatra = caitre'nvayayogyatvAt = anvayasaMbhavAt ' caitraiNa na gamyate caitra: ' ityAdiprayogasyAnupapattirapi nAstItyarthaH / grAme ca grAmAnya caitravRttikriyAjanyasaMyogAdyAzrayatvasya sattvAt caitreNa 'gamyate grAmaH ' caitreNa tyajyate grAmaH ityupapadyate eva / L yaduktaM bhede prathamAntapadopasthApyasya pratiyogitayAnvayastatrAzaGkate - tatredamityAdinA, mede prathamAntapadopasthApya karmaNo'nvayitAvacchedakAnavacchinnapratiyogitayA vA'nvayitAvacchedakAvacchi 37 "Aho Shrutgyanam" Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 578 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe 6 , tvA'vizeSitapratiyogitayA bhedAMze'nvayopagamepi caitrepi caitrasya dvitvAdinA bhedasaMbhavena tatsamavetakriyAyAM parasamavetatvAkSateruktadoSoddhArAsaMbhavaH / anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitayA tatra tadmAnasvIkAre ? caitreNa dravyaM gamyate' ityAdAvanupapattiH- dravyatvAvacchinnabhinnasamavetatvAdeH kriyAdau bAdhAt / na ca tatra dravyapadaM lakSaNayA caitrAnyadravyaparamiti vAcyam, 'mallena gamyate mallaH ityAdau malapadasya mahAnyamallaparatvAsaMbhavAt, malAnyasamavetamalavRttikriyAyA aprasiddhyA'nupapattitAdavasthyAt, ananugatamalagatatattadvyaktitvopasthityanaiyatyAt, karmavyaktibhinnamalatvena lakSaNAgrahasya tAdRzavAkyajanapratiyogitayA vAnvaya upagamyate ityevaM dvidhA vikalpya prathame doSamAha - prathamAnteti / dvitvAdineti - caitre caitrabhedAbhAvepi caitra ghaTobhayabhedasya sattvena caitrabhedaprAptau tatsamavetakriyAyAm = caitrasamavetakriyAyAM parasamavetatvAkSateH = caitrApekSayA parasamavetatvaprAptyA caitre parasamavetakriyAjanyasaMyogavibhAgAdyAzrayatvaprAptyA uktadoSoddhArAsaMbhava :- caitreNa gamyate caitraH ' 1. caitreNa na gamyate caitra: ' ityAdiprayogAnupapattizca tadasthaivetyarthaH / dvitIyapakSe doSamAha- anvayiteti yadya'nvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitayA prathamAntapadopasthApyasya tatra = bhede'nvaya upagamyate ? tadoktadoSoddhAra saMbhavepi ' caitreNa dravyaM gamyate ' ityAdiprayogo nopapadyeta- kriyAyAM prathamAntapadopasthApyabhinnasamavetatvasya vivakSitasvAt caitrepi dravyatvasya sattvena kriyAyAM dravyatvAvacchinnabhinnasamavetatvasyAbhAvAt dravye dravyatvAvacchinnabhinnasamavetakriyAjanyasaMyogAzrayatvAbhAvAdityarthaH / ityAdiprayogApattistadavasthaiva nanu tatra - ' caitreNa dravyaM gamyate ' ityatra dravyapadaM lakSaNayA caitrAnyadravyaparaM grAhyaM tathA ca dravyapadavAcyasya caitrasya ca bhede prApte dravye tadanyacaitravRttikriyAjanyasaMyogAzrayatvasaMbhavAt 'caitreNa dravyaM gamyate ' ityAdiprayogAnupapattirnAstItyAzaGkayAha - na ceti / uttaramAha - maleneti, ' caitreNa dravyaM gamyate ' ityatra dravyapadasya lakSaNayA caitrAnyadravyaparatvepi malapadasya mahatvAvacchinnavAcakatvena mallAnya malaparatvA'saMbhavAt ' mallena gamyate mallaH ' itiprayogo nopapadyetamallAnyasamavetAyAH kriyAyA malavRttitvAsaMbhavAt mallavRttikriyAyAzca malAnyasamavetatvAsaMbhavAdityarthaH, apekSyate ca kriyAyAM prathamAntArthamallAnyasamavetatvaM tadatra na saMbhavatIti bhAvaH / nanu tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkamedamatra grahISyAmastathA ca tanmaluvyatyAstanmaluvyakterbhinnatvAmnAnupapattirityAzaGkayAha- ananugateti / upasthityaneyatyAt taddvyaktitvopasthiteraniyatatvAtkAraNAbhAvenAsaMbhavAt / nanvatrApi tRtIyAntamallapadasya karmabhUtamalluvyaktibhinnaparatvameva lakSaNayeti noktaprayogAnupapattirityAzaGkyAha- karmeti, ' mallena gamyate mala: ' itivAkyajanyazAbdabodhAnantarameva malapadasya mallAnyamale tAtparyagrahe satyuktalakSaNAgrahaH saMbhavati natu vAkyArthabodhAta pUrvam. vAkyArthabodhakAraNIbhUtalakSaNAgraheNa ca vAkyArthabodhAtpUrvameva bhavitavyaM tada "Aho Shrutgyanam" Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmAkhyAtArthavicAraH ] vyutpattivAdaH / (579 ) nyadhIpUrva niyamatossaMbhavAt / na ca phalavizeSyavyaktInAM tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitA saMbandhena paratve'nvayAt saMbandhopasthitezcAnapekSaNAnnA'nuprapaciriti vAcyam, saMsarga tAtparyajJAnAnurodhena tadupasthiterapi zAbdabuddhAva'prekSaNIyatvAt / ' tadvyaktyA tadvyaktirna gamyate ' ityAdAvabhAvapratiyogikoTipraviSTatavyaktitvAvacchinnabhinnasamavetatadvyaktisamavetakriyAyA aprasiddheH / ye tu phalaM bhedazca karmapratyayArthaH, phale janyatAsaMbandhena bhede ca svAvacchinnapratiyogitAkatva saMbandhena kriyAyA anvayaH, bhedaphalayozca karmaNyAzrayatAsaMva ndhenAnvayaH, caitrasamavetakriyAvacchinnabhedasya caitro nAzraya iti tAdRzakriyA janyaphalAzrayatvepi tasya ' caitreNa caitro gamyate ' iti na prayogaH / ' mallo mallena gamyate ' ityAdere kamalAdiniSThakriyAvacchinnabhedasahitasya tajjanyaphalasya saMbhavAdayamapi pakSo na yukta ityarthaH / nanu phalavizeSyavyaktInAm = prathamAntArtha prAmAdInAM yo bhedarUpaparatve'nvaya uktaH sa tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAsaMbandhena kartavya iti tadvyaktitvAvacchinapratiyogitAkameda eva bhedapadena grAhyatAM prAptastAdRzabhedazca mallasya mallAntarestyeva tadvyaktitvasya ca saMbandhakoTipravezAttadupasthityapekSA nAstIti na 'bhalena gamyate mallaH' itiprayogAnupapattirityAzaGkayAha-na ceti / uttaramAha - saMsarga tAtparyeti, saMsargaviSayaka tAtparyajJAnApekSAyAM satyAM saMsargopasthiterapi zAbdabodhakAraNatvasya nirvivAdatayA tadvyaktitvopasthiterapyapekSA prAptaiva na ca tadupasthitiH saMbhavatIti 'malena gamyate mala:' itiprayogAnupapattistadavasthaivetyarthaH / doSAntaramAhatadvyaktyeti, 'tadvyaktyA tadvyaktirna gamyate' ityatra prathamAntArthatadvyaktibhinnatadvyaktisamavetakriyAjanyasaMyogasyAbhAva: prathamAntArthatadUvyaktau pratIyate pratIyamAnaitAdRzAbhAvasya pratiyogiphoTau praviSTaM yat tadvyaktitvAvacchinnaM tadbhinnasamavetAyAH kriyAyAstadvyaktisamavetatvaM na saMbhavati tadvyaktisamavetAyAzca kriyAyAstadvyaktitvAvacchinnabhinnasamavetatvaM na saMbhavatIti tadvyaktitvAvacchinnabhinnasamavetatve sati tadvyaktisamavetatvasya tatkriyAyAmaprasiddheH tadvyaktyA tadvyaktirna gamyate ' itiprayogAnupapattirapyastItyarthaH / 6 dUSayituM matAntaramanuvadati - ye tvityAdinA / phalasya saMyogAdirUpatvena kriyAjanyAvAjjanyatAsaMbandhena phale kriyAnvayaH / bhedazca saMyogAdyanukUla kriyAvAnneti prAhmastatra pratiyogI tAdRzakriyAvAn pratiyogitAvacchedikA ca kriyaiveti pratiyogitAyAH kriyAvacchinnatvAt svAva-. cchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena kriyAyA bhede'nvayaH svaM kriyA / karmaNi prathamAntapadArthe AmAdau / tathA ca tasya = caitrasya caitrasamaveta kriyAjanyasaMyogAdirUpaphalAzrayatvepi saMyogAnukUla kriyAvAnnetyAkArako yazcaitrasamaveta kriyAvacchinnabhedastadAzrayatvAbhAvAt caitreNa gamyate caitra: ' itiprayogApattirnAsti, ekamallaniSThA yA saMyogAnukUlakriyA tadavacchinnabhedasya = kriyAnetyAkArakasya bhedasya tajjanyaphalasya - eka malla niSThakriyAjanyasaMyogarUpaphalasya ca maddhAntare= $ "Aho Shrutgyanam" Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (580) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe mallAntare sattvAnnAnupapattiriti bruvate / tanmatepi - caitreNa caitro na gamyate' ityAdenupapattiAraiva- caitre caitrasamavetakriyAvacchinnabhedAbhAvasatvepi tAdRzakriyAjanyaphalAbhAvasya bAdhAt / - na ca phalAbhAvo natrA na tatra pratyAyyaH. api tu bhedAbhAva eva karmaNItivAcyam, yadA caitraNa grAmo na gamyate tadApi tAdRzaprayogAnupapatteH- tAdRzabhedAbhAvasya grAme bAdhAt / na ca bhedasya sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena phalenvayastAdRzasaMbandhena kriyAvacchinnabhedaviziSTasya kriyAjanyaphalasyaiva cAbhAvo nA karmaNi pratyAyyate iti na doSaH- viziSTAbhAvaspobhayatra sattvAditi dvitIyamale sattvAt ' mallo mallena gamyate / itiprayogAnupapattirapi nAstItyarthaH / ukta doSamudghATayati- tanmatepIti / anupapattau hetumAha- caitreti, saMyogAnukUla kriyAvAnnetyAkArako bhedazcaitre nAstIti caitre caitrasamavetakriyAvacchinnabhedAbhAvastva'sti tAdRzakriyAjanyasaMyogAdirUpaphalasya caitrepi sattvAt tadabhAvastu nAstItyanvayaH,' caitreNa gamyate grAmaH' ityAdau prathamAntapadArthe karmabhUte grAmAdAvuktasya bhedasya phalasya cAzrayatvamapekSyate, asti cAtra grAme tAdRzabhedaphalayorAzrayatvamiti ' caitreNa gamyate grAmaH' ityAdiprayoga upapadyate. nasamabhivyAhArasthale ca karmabhUtaprathamAntapadArthe tAdRzabhedaphalayorubhayorapyabhAvo'pekSyate ' caitreNa caitro na gamyate / ityatra ca prathamAntapadArthacaitre tAdRzabhedAbhAvasya sattvepi tAdRzaphalAbhAvo nAsti caitrasamavetakriyAjanyasaMyogasya caitrepi sattvAditi -- caitreNa caitro na gamyate / itiprayogAnupapattirastyeveti bhAvaH / nanu tatra' caitreNa caitro na gamyate / ityatra karmaNi prathamAntArthacaitre nA phalAbhAvaviSayakabodha iSTa eva nAsti yena caitre caitrasamavetakriyAjanyasaMyogarUpaphalAbhAvasyoktarItyA bAdhAdanupapattiH syAt kiM tu bhedAbhAvaviSayakabodha eveSTaH sa tu nanA saMbhavatyeva caitre uktabhedAbhAvasya sattvAdevetyAzakyAhana ceti / parihAramAha- yadeti, yadi nA karmaNi tvaduktarItyA * medAbhAva eva pratyAyyate tadA yadA caitreNa grAmo na gamyate tadApi tAdRzaprayogasya- "caitreNa prAmo na gamyate' itiprayogasyAnupapattiH syAt- saMyogAnukUlakriyAyA grAme'sattvena saMyogAnukUla kriyAvAnneti bhedasyaiva grAme sattvAt tAdRzabhedAbhAvasya cAsattvAt kathaM karmabhUtagrAme nA tAdRzabhedAbhAvaH pratyAyyatetyarthaH / nanu grAmAdau bhedaphalayoH sAmAnAdhikaraNyamastyeveti tAdRzasaMbandhana-sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena kriyAvacchinnasya yo bhedastadviziSTasya kriyAjanyaphalasyaivAbhAvo natrA pratyAyyate iti na doSaH=' caitreNa caitro na gamyate , ' caitreNa grAmo na gamyate' iti prayogayoranupapattinAstItyarthaH / doSAbhAve hetumAha-viziSTeti / ubhayatreti- 'caitreNa caitro na gamyate' ityatra caitre zuddhaphalAbhAvasya bAdhepi bhedAbhAvasya sattvena tAdRzabhedaviziSTa (samAnAdhikA Na)phalasya bAdhena tAdRzabhedaviziSTaphalAbhAvasya bAdho nAstIti nanA pratyAyanaM saMbhavatyeveti na "Aho Shrutgyanam" Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmAkhyatArthAvicAra: ] vyutpattivAdaH / ( 581 ) vAcyam, evamapi mallena yatrAparamallo na gamyate. api tu grAmAdireva tatra zrAmAdyagantari male mallAntaraniSThakriyAvacchinnabhedasahitasya svAtmakamalaniSTha - kriyAjanyagrAmAdisaMyogasya sattvena viziSTAbhAvabAdhAt 'mallena mallo na gamyate' ityAderanupapattiH / yadi ca phalameva karmAkhyAtArthastasyA''zrayatvasvAnukUlakreiyAvacchinnabhedavatvobhayasaMbandhena karmaNya'nvayaH, naJsamabhivyAhAre ca tadubhayasaMbandhAvacchinnakriyA': caitreNa caitro na gamyate ' itiprayogAnupapattiH, ' caitreNa grAmo na gamyate ' ityatra ca grAme uktamedasyaiva sattvena bhedAbhAvasya vAdhepi tAdRzabheda viziSTaphalAbhAvasya bAdho nAstyeva - grAme caitrasamavetakriyAjanyasaMyogasyA'sattvAditi tAdRzabhedaviziSTaphalAbhAvo grAme natrA pratyAyayituM zakyate eveti na ' caitreNa grAmo na gamyate ' itiprayogAnupapattirapItyAzaGkyAha - na ceti / parihAramAha - evamapIti, uktarItyA natrA bhedasahitaphalAbhAvabodhanepi yatra malena mallo na gamyate kiM tu grAmo gamyate tatra ' mallena mallo na gamyate ' itiprayogAnupapattirastyevetyanvayaH / atra hetumAha- grAmAdyagantarIti, grAmAdyagantari male mallAntaraniSThA = prAmAdigantumaluniSThA yA kriyA tadavacchinno yaH kriyAvAnnetibhedaH sa vartate eva atha ca grAmAdyagantari male malatvena rUpeNa svAtmako yo grAmagantA malastanniSTho yaH kriyAjanyo grAmAdisaMyogastasyApi sattvAd bhedasamAnAdhikaraNaH saMyoga eva prApto na tu tAdRzaviziSTasya bhedasahitasya saMyogasyAbhAva iti naJA tAdRzaviziSTAbhAvasyA'sato bodhanAsaMbhavAt ' malena mallo na gamyate ' iti prayogo nopapadyate ityarthaH / yadyapyatra grAmasaMyogo grAmagantumale evaM nA'gantRmalepi tathApi grAmagantRmallasya svAtmakatvAt ( malatvena rUpeNa grAmAgantRmalarUpatvAt ) grAmagantRmalaniSTho grAmasaMyogoM grAmA'gantRmale'styeva --malatvAvacchinnasamavetasyaiva saMyogasyAtra grAhyatvAd ata evoktam - " svAtmakamalaniSTha " iti / " grAmAdyagantari " ityasya sthAne " grAmAdigantari " iti pAThastu prAmAdika eva pratibhAti - prathamAntamalapadArthe eva viziSTAbhAvabAdhasya pratipAdyatvAt tasmin grAmagantRtvAbhAvAdityavadheyam / " grAmAdigantari " itipAThasya sAdhutve tu eko malaH prathamaM grAmaM gacchati dvitIyazca tatpazcAd grAmameva gacchati nAgresaramalaM tatra yo prAmAdigantA nAma prathamaM grAmaM gantA sa eva prathamAntamalapadArthastasmin grAmAdigantAre malle uktarItyA mallAntaraniSThakriyAvacchinnabhedasahitasya svAtmakamalaniSThakriyAjanyagrAmAdisaMyogasya sattvena viziSTa bhAvabAdhAt ' malena mallo na gamyate ' ityAderanupapattirityevaM granthAbhiprAyo vijJeyaH / atra pazcAd grAmagantA tRtIyAntamalapadArthaH / dUSayituM matAntaramanuvadati - yadItyAdinA, tasya saMyogAdirUpaphalasya / karmaNi= prAmAdau / grAmAdAvAzrayatvamapi vartate svaM phalaM tajjanakakriyAvacchinno yaH kriyAvAnneti bhedaH sopi vartate evetyetAdRzobhayasaMbandhena grAmAdau phalAnvaya iSTaH / ' malena mallo na gamyate ' ityAdinaJsama "Aho Shrutgyanam" Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe janyaphalAbhAva eva tatrAnvetItyucyate ?, tadApi yatra caitramaitrayorubhayakarmajasa yogastatra caitraniSThatAdRzasaMyogasya caitre AzrayatvasvAnukUlakriyAvacchinnabhedavatvo. bhavasaMbandhena sattvAt 'caitreNa caitro na gamyate' ityasyAnupapattiH 'caitreNa caitrI gamyate' ityApattizca / ___ atrocyate-bhedaH phalaM ca karmAkhyAtArthaH, svAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena caitrAdiniSThakriyAvizeSitabhedasya svasAmAnAdhikaraNyasvapratiyogitAvacchedakajanyatvobhayasaMbandhena phalenvayaH, viziSTaphalasya nA'samabhivyAhAre viziSTaphalAbhAvasya nasamabhivyAhAre ca krmnny'nvyH| caitramaitrayorubhayakarmajasaMyogasthale caitravRttikriyAvacchinnabhedasya caitre'sattvena viziSTaphalAbhAvo'kSataH / -- - ------------ - mivyAhAre coktobhayasaMbandhena kriyAjanyaphalAbhAva eva tatra prathamAntArthakarmaNya'nveti natrA bodhyate ityanvayastathA ca 'mallena mallo na gamyate' ityatra malle mallAntaraniSThakriyAjanyasaMyogo nAstIti tadabhAva eva nA bodhyate iti naitatprayogAnupapattirityarthaH / atra doSamudghATayati- tadA pIti, caitraniSThasya tAdRzasaMyogasya-ubhayakarmajasaMyogasya caitre AzrayatvasvAnukUlakriyAvacchinnamedavattvomayasaMbandhena sattvamevAsti- caitre AzrayatvasyApi sattvAt tAdazasaMyogajanikA yA maitraniSThA kriyA tadavacchinno yo maitraniSThakriyAvAnnetibhedastasyApi ca sattvAditi naJA tadubhayasaMbadhAvacchinaphalAbhAvasya catre bodhanAsaMbhavAt 'caitreNa caitro na gamyate' itiprayogo nopapadyeta. caine tAdRzasaMyogasya sattvena 'caitreNa caitro gamyate' itiprayogazcApadyatetyarthaH / nirvastumAramate- atrocyata ityAdinA, bhedaH phalaM ca pRthak pRthageva karmAkhyAtArtha ityarthaH / kriyAvizeSitabhedasya kriyAviziSTabhedasya / svaM kriyA, kriyAvAnnetibhedasya pratiyogitAvacchedikA kriyeveti svAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena kriyAyA mede'nvayastAdRzakriyAviziSTabhedasya ca svasAmAnAdhikaraNyasvapratiyogitAvacchedakajanyatvaitadubhayasaMbandhena phale'nvayaH, yatra grAmAdau phalaM bhavati tatraiva bhedopIti phale bhedasAmAnAdhikaraNyamapyasti bhedasya pratiyogitAvacchedakIbhUtA yA kriyA tajjanyasvamapi saMbandhabhUtamastyeva. svaM svaM bhedaH / tAdRzobhayasaMbandhena medaviziSTaphalasya ' caitreNa gamyate grAmaH ' ityAdau naJa'samamivyAhAre karmaNi prAmAdAvanvayaH, 'caitreNa caitro na gamyate / ityAdau nasamabhivyAhAre ca karmaNi prathamAntArthe caitrAdAvuktobhayasaMbandhena bhedaviziSTasya phalasyAbhAvo'nveti tathA ca caitramaitrayorubhayakarmajasaMyogasthale caitre caitravRttikriyAvacchinnabheda: caitravRttikriyAvAnnetibhedo nAstIti cetraniSThasaMyoge tAdRzabhedasAmAnAdhikaraNyamapi na saMbhavatIti caitre bhedasamAnAdhikaraNasya viziSTaphalasya saMyogasyAmAvostyeva sa evaM saMyogAbhAvo naJA pratyAyyate iti * caitreNa caitro na gamyate / itiprayogasyAnupapattirnAsti, caitre bhedasamAnAdhikaraNasaMyogasyAsattvAt 'caitreNa caitro gamyate / itiprayogasyApattirapi "Aho Shrutgyanam" Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRpratyayasthalIyapadArthAH ] vyutpttivaadaa|' (583) yatra mallena grAmo gamyate na tu mallAntaraM tatra mallaniSThagrAmasaMyoge mallAntaraniSThakriyAvacchinnabhedasAmAnAdhikaraNyasya tanmallAntarbhAvena satvepi tAdRzabhedapratiyogitAvacchedakamallAntaraniSThakriyAjanyatvasyA'sattvAt tadghATitobhayasaMbandhena mallaniSThakriyAvacchinnabhedaviziSTasya phalasyAbhAvo malle'kSata eveti na kazcid doSaH / kartRpratyayasthale cAdheyatayA prakRtyAnvitasya phalasya bhedarUpA'parArthe sAmAnAdhikaraNyasvajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvobhayasaMbandhanAnvayaH, tAzabhedasya ca svapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena kriyAyAm / yatra caitrakriyayA nAstItyarthaH / " evamapi mallena yatrAparamallo na gamyate " ityAdyuktadoSaM pariharatiyatreti, uktasthale mallaniSThagrAmasaMyoge nAma prathamAntArthamallaniSThagrAmasaMyoge tanmallAntarbhAvana= tRtIyAntArthamallAntarbhAvena mallAntaraniSThA-tRtIyAntArthaprAmagantRmallaniSThA yA gamanakriyA tadavacchinnaH tAdRzakriyAvacchinnapratiyogitAko yaH kriyAvAnnetyAkArakabhedastAdRzabhedasAmAnAdhikaraNyamastyeva etAdRzamedasya grAmasaMyogasya ca prathamAntArthamalle sattvAdeva athApi etAdRzasya prathamAntArthamallaniSThasya bhedasya pratiyogitAvacchedakIbhUtA yA mallAntaraniSThA-tRtIyAntArthamallaniSThA kriyA tajanyatvaM tu nAsti- prathamAntArthamallaniSThaprAmasaMyogasya prathamAntArthamallasamavetagrAmagamanakriyAjanyatvAt tathA ca phale svapratiyogitAvacchedakajanyatvasya saMbandhaikadezasyAsattvAt uktobhayasaMbandhena phale medAnvayo na saMbhavatIti taddhastiobhayasaMbandhena uktajanyasvaghaTitobhayasaMbandhena mallaniSThA tRtIyAntArthamallaniSThA yA kriyA tadavacchinnamedaviziSTaM yatphalaM saMyogastadabhAvaH prathamAntArthamalle'kSata eveti tAdRzaphalAmAvamAdAya na kazciddovA' mallena mallo na gamyate ' itiprayogasyAnupapattirnAstItyarthaH / vastutastu " tanmallAntarbhAvena " iti vizeSaNasya sArthakyaM cintyam / .. karmAkhyAtArthamuktvA saMprati kartRpratyayasthale=' caitro grAmaM gacchati / ityAdau karmapratyayasya dvitIyAyA arthamAha- kartRpratyayeti, prakRtyarthasya grAmAdeH phale-saMyogAdAvAdheyatvasaMbandhenAnthayo bhavatItyAdheyatayA prakRtyAnvitasya phalasya bhedarUpe karmapratyayArthe sAmAnAdhi, karaNyasvajanakakriyAvacchinapratiyogitAkatvaitadubhayasaMbandhenAnvayo bhavati- phalaM bhedazca karmapratyayArtha ityuktameSa prAme saMyogAdirUpaphalamapi bhavati kriyAvAnnetibhedopi bhavatIti bhede phalasAmAnAdhikaraNyaM vartate svaM phalaM kriyAvAnnetimedapratiyogini caitrAdau pratiyogitApi vartate kriyApi vartate saiva ca kriyA phalajaniketi pratiyogitA svajanakakriyAvacchinnA jAteti bhede svajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvamapi vartate iti tAdRzomayasaMbandhena phalasya mede'nvayaH, tAdRzabhedasya uktobhayasaMbandhena phalaviziSTamedasya svapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena kiyAyAma: saMyogAdirUpaphalajanakakriyAyAmanvayaH, svaM bhedaH, bhedapratiyogitAvacchedakatvaM kriyAyAmastI "Aho Shrutgyanam" Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (584) sAdarza: [AkhyAtaprakaraNegrAme na saMyogaH api tvanyatra tatra 'grAmaM gacchati caitraH' itiprayogavAraNAya svajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvasya. 'caitro grAmaM gacchati' ityAdI 'caitrazcaitraM gacchati / itiprayogavAraNAya sAmAnAdhikaraNyasya, saMbandhamadhye niveshH| caramasthale caitragrAmasaMyogasyaH grAmaniSThacaitrakriyAvacchinnabhede saMbandhadvayasattvepi caitravRttitvaviziSTasya tatsaMyogasya tAdRzabhede sAmAnAdhikaraNyavirahAccaitrakriyAyAM tadbhedapratiyogitAvacchedakatvasattvepi nAtiprasaGgaH / / tyuktameva, tathA ca 'grAmaM gacchati caitraH' ityatrAdheyatAsaMbandhena grAmaviziSTo yaH saMyogastadviziSTo yo bhedastadviziSTA yA kriyA tAdRzekriyAnukUlakRtimAMzcaitra itizAbdabodhAkAra ityanvayaH / phalasya bhede yaH sAmAnAdhikaraNyasvajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvaitadubhayasaMbandhenAnvaya uktastatraitAdRzasaMbandhakalpanAyAH phalamAha-yoti, yadi phalasya mede kevalasAmAnAdhikaraNyasaMbandhenAnvaya uktaH syAttadA yadA caitrakriyayA prAme na saMyogaH, api svanyatraiva saMyoga utpannastadApi 'grAmaM gacchati caitraH / itiprayogaH syAt- grAme kriyAvAnneti bhedasyApi satvAt tAdRzabhede sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena grAme yazcaitrAnyavRttikriyayotpannaH saMyogastadanvayasaMbhavAt tAdRzasaMyogaviziSTabhedasya kriyAyAmanvayasaMbhavAt tAdRzakriyAyAzcaitre sattvAdeva, yadA 'ca svajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvasya :saMbandhe nivezastadA grAmavRttitAdRzasaMyogasya caitravR. tikriyAyAM janakatvaM nAstIti mede svajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvasyAbhAvAt tena saMbandhena bhede phalAnvayo na saMbhavatIti tAdRzabhedaviziSTakriyAyAzcaitre'satvAnoktasthale ' caitro grAma gacchati / itiprayogApattirityarthaH / uktasaMbandhe sAmAnAdhikaraNyanivezasya phalamAha- caitra ityAdinA yadi phalasyabhede kevalasvajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenAnvaya uktaH syAttadA yadA caitro prAmaM gacchati tadA ' caitrazcaitraM gacchati / ityapi prayogaH syAt- grAmaciryaH kriyAvAnnetibhedastapratiyogitAvacchedakIbhUtAyAzcaitraniSThAyAH kriyAyAzcaitravRttisaMyogajanakatvAt phalasya bhede svajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenAnvayasaMbhavAt tapazaphalaviziSTabhedasya caitravRttikriyAyAmanvayasaMbhavAt, yadA ca sAmAnAdhikaraNyasya saMbandhe nivezastadA bhedastu grAme eva caitravRttisaMyogazca caitre eveti bhedaphalayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAnoktasthale 'caitrazcaitraM gacchati' itiprayogApattirityarthaH, etadApattiparihAraM svayamapyAha-carameti / yadyapi yaH khalu caitragrAmasaMyogastasya grAma niSThe caitravRttikriyAvacchinnabhede uktasaMbandhadvayamasti-ubhayorapi bhedasaMyogayome sattvAdeva caitravRttikriyAyAM ca tAdRzabhedapratiyogitAvaccheda. katvamapyasti tathApi caitravRttitvaviziSTasya caitravRttigrAmasaMyogasya tAdRzabhede sAmAnAdhikaraNyaM nAsti-- saMyogasya caitravRttitvAd bhedasya grAmavRttitvAditi caitre grAmaM gacchati 'caitrazcaitraM gacchati / iti prayogApattirnAstItyanvayaH / "Aho Shrutgyanam" Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakarmaka dhAtUnAmartha : ] vyutpattivAdaH / ( 585 ) 'caitrazcaitraM na gacchati ' ityAdau ca tAdRzabhedAnvitakriyAkartRtvAbhAva eva caitre pratIyate na tu kriyAyAM dvitIyArthaviziSTabhedasya pratiyogitAvacchedakatva saMbandhAvacchinnAbhAvaH - vAdRzasaMbandhasya vRttyaniyAmakatvAt / yadi tAtparyavizevavazAt kriyAnuyogikopyabhAvaH kvacit pratIyate ityanubhavasiddham ? tadA pratiyogitAvacchedakatvepi dvitIyAdyarthatvamupagamya viziSTabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAnvaya eva tatropagantavya iti dik / phalAvacchinnavyApArabodhakadhAtUnAM phale vyApAre ca zaktidvayam / kartrAkhyAtasthale phalaM dhAtvarthavyApAravizeSaNatayA bhAsate tatra dvitIyArthAdheyatvAnvayaH / karmAkhyAtasthale phalaM dhAtvarthavyApArasya vizeSyatayA bhAsate. tasya vizeSyatayAsskhyAtArtha Azrayatvam (bhAsate ) tadvizeSyatayA karma ( bhAsate ) itidIdhitikRtaH / kecittu saMyogAdirUpaphalAvacchinnavyApArabodhakAnAM gamiprabhRtInAM karma 6 naJsamabhivyAhArasthalIyopapattimAha- caitra iti, ' caitrazcetraM na gacchati' ityatra ca svapratiyogitAvacchedakatva saMbandhena tAdRzabhedaviziSTAyAH kriyAyAH kartRtvAbhAva eva caitre pratIyate asti cAtra caitre caitravRttisaMyoga viziSTabhedaviziSTakriyAkartRtvAbhAva iti nAnupapattiH, na tUkasthale kriyAyAM dvitIyArthena phalena saMyogena viziSTabhedasya svapratiyogitAvacchedakatva saMbandhenAbhAvaH pratIyate tAdRzasaMbandhasya = pratiyogitAvacchedakatvasaMbandhasya vRttyaniyAmakatvenA'bhAvIyapratiyogitAvacchedakatvA'bhAvAdityarthaH / pakSAntaramAha- yadIti, yadi tAtparyavizeSavazAt kacit kriyAnuyogikopyabhAvaH =kriyAyAmuktadvitIyArtha viziSTamedasyAbhAvaH pratIyate tadA pratiyogitAvacchedakatvasyApi dvitIyAdikarmapratyayArthatvamupagamya ' caitrazcaitraM na gacchati ' ityAdau tatra = caitrAdivRttikriyAyAmuktadvitIyArthaviziSTabheda ( phalaviziSTabheda ) pratiyogitAvacchedakatvasyaivAbhAvaH svIkartavyo na tu pratiyogitAvacchedakatvasaMbandhenoktabhedAbhAvaH - pratiyogitAvacchedakatva saMbandhasya vRttyaniyAmakatvAdityarthaH / dIdhitikAramatamAha - phalAvacchinneti, gamyAdInAM saMyogAdirUpaphalAvacchinnavyApArabodhakatvaM pUrvamevoktam / kartrAkhyAtasthale = ' grAmaM gacchati caitra: ' ityAdau / tatra = phale / ' grAmavRttisaMyogajanakavyApArAnukUlakRtimAMzcaitraH itibodhodayAt phalasya vyApAravizeSaNatvaM spaSTameva / karmeti - karmAkhyAtasthale - ' caitreNa gamyate prAmaH ' ityAdau / tasya saMyogAdi| bhAsate ityanuvartanIyam / tadvizeSyatayA = AzrayatvavizeSyatayA / atrApi bhAsate ityanuvartanIyam / atra ' caitravRttivyApArajanya saMyogAzrayatvavAn grAmaH ' itibodhodayAd vyApAra vizeSyatvaM saMyoge saMyogavizeSyatvamAzrayatve AzrayatvavizeSyatvaM karmaNi prAme spaSTamevetyanvayaH / rUpaphalasya parihArAya matAntaramanuvadati - kecidityAdinA / gamyAdInAM saMyogAdyanukUlavyApArabodha "Aho Shrutgyanam" Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 586 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe pratyayApekSayA bahUnAM phale zaktikalpanAmapekSya karmapratyayAnAM phale zaktikalpanameva laghIyaH, dhAtUnAM ca vyApAramAtravAcitA: / dhAtoH phalabodhakatAmate nAmArthadhAtvarthayorAdhArAdheyabhAva saMbandhena sAkSAdanvayAsaMbhavAt phalAzrayatvasya karmaNi prakAratayA bhAnasyopagantavyatayA tatsaMsargasyAdhikasya bhAnakalpanenApi gauravam, phalasya pratyayArthatve ca tadAzrayatvaM saMbandha eveti lAghavam / 6 na ca dhAtUnAM vyApAramAtravAcitve ' grAmaM tyajati ' ityAditopi ' grAma gacchati' ityAdita iva saMyogAdirUpaphalAvacchinnaspandabodhApattiH, grAmastyajyate ' ityAditopi ' grAmo gamyate ' ityata iva spandajanyasaMyogAdimattvena bhAnaprasaGga iti vAcyam, karmapratyayasya saMyogavibhAgAdirUpanAnAphalavAcitvepiM tattatphalabodhe dhAtuvizeSasamabhivyAhArajJAnasyApekSayA'tiprasaGgavirahAt / ' tyaja kasvAt saMyogAdirUpaphalAvacchinnavyApArabodhakatvam / karmapratyayAnAM saMkhyA nyUnAsti tadapekSayA gamyAdInAM saMkhyAdhikAstItyuktam - " bahUnAm " iti / evakAro bhinnakrama iti karma pratyayAnAmevetyanvayaH / dhAtoH phalabodhakatAmate gauravaM pradarzayati- dhAtoriti, nAmArthasya = karmabhUtaprAmAdeH, dhAtvarthasya=phalarUpasaMyogAdezca parasparaM sAkSAd bhedenAnvayAsaMbhavAt phalasya pratyayArthAzrayatve'nvayaH kartavyaH phalAzrayatvasya karmaNi grAmAdau prakAratayAnvayaH kartavya iti tatsaMsargasya-phalAzrayatvasaMbandhasyApyadhikasya zAbdabodhaviSayatvaM syAditi gauravam, phalasya pratyayArthasvasvIkAre tu pratyayArthatvAt phalasya grAmAdau karmaNyAzrayatva saMbandhena sAkSAdanvayaH saMbhavati bAdhakAbhAvAt dhAtvarthanAmArthayoreva sAkSAd bhedAnvayasya vyutpattiviruddhatvAt saMbandhabhUtAzrayatvasya saMbandhAntaramAnakalpanA pattirnAstItyasmanmate lAghavamiti karmapratyayAnAmeva phale zaktirma tu gamyAdidhAtUnAmityarthaH / , nanu tava mate dhAtUnAM vyApAramAtravAcakatvAt tAdRza vyApAramAtra bodhakatvasya tyajigamiprabhUtiSu sarveSveva dhAtuSu sAdhAraNatvAt ' gacchati ' ityata iva ' tyajati ' ityatopi saMyogAnukUlavyApArabodhaH syAt ' gamyate ' ityata iva ' tyajyate ' ityatopi grAmAdeH saMyogAdimattvena bhAnaM syAdityAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha- karmapratyayasyeti, yadyapi karmapratyayasyaiva phalavAcakatvaM na tu dhAtUnAM tathApi karmapratyayasya saMyogavibhAgAdirUpaphalabodhane dhAtuvizeSasamabhibyAhArajJAnasyApekSAstIti gamisamabhivyAhAre karmapratyayena saMyogarUpameva phalaM bodhyate vyajisamabhivyAhAre ca karmapratyayena vibhAgarUpameva phalaM bodhyate ityuktasya dhAtUnAM samAnAkArabodhajanakatvasyAtiprasaGgaH=ApattirnAstItyarthaH / pUrvottarapakSau cetau parasparamasaMbaddhArthakAviti vibhAvanIyam / kiM vA vAkyAntarayojanayA vyAkhyeyau / nanu 'grAmaM gacchati' 'mAmaM tyajati' ityAdikarmasamabhivyAhArasthale karmapratyayena saMyogAdirUpaphalavizeSopasthitau dhAtUnAM tadanukUlavyApAbodhakatvena tvaduktarItyA bodhavyavasthA saMbhavati yatra hi ' tyajati ' gacchati' ityAdau karmasa "Aho Shrutgyanam" Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakarmakadhAtUnAmarthavicAraH ] vyutpttivaadH| (587). ti ' ' gacchati / - spandate , 'tyAgaH ' 'gamanam ' ' spandaH ' ityAdI karmAsamabhivyAhRte bodhavailakSaNyaM ca tattaddhAtUnAM phalavizeSAvacchinnavyApAralakSaNopagamenopapAdanIyam / phalAnvitasvArthavyApArabodhakatvaM sakarmakatvaM gamyAdeH svabhAvAdhInaM tadabhAvAt spandiprabhRtiSvakarmakatvavyavahAra ityaahuH| tanna- yAgamiprabhRtInAmiva tyajigamiprabhRtInAmapi paryAyatetibhramadazAyAm 'yAti ''gacchati' ityAdAviva ' tyajati' 'gacchati' ityAditopyavilakSaNabodhotpattyA dhAtuvizeSasamabhivyAhArasya phalavizeSabodhaniyAmakatAkalpanA'saMbhavAt / na ca 'grAmaM tyajati' ityAditaH saMyogAvacchinnavyApArabodhastAtparyasattve iSyata eva- tvanmatepi tAtparyAnurodhena lakSaNayA tadbodhotpatterAvazyakatvAt, paraM tu tatra vibhAgAdirUpaphale evaM phalapratyayatAtparyasyAnAditayA saMyogAdirUpaphalapratyAyanecchayA svarasato na tAdRzaprayoga iti vAcyam, vinA mabhivyAhAro nAsti tatra kathaM dhAtUnAM vilakSaNabodhajanakatvavyavasthA syAt ? vyApAramAtravAcakatvena tyajigamyAdInAM samAnAkArabodhajanakatvaprasaGgAdityAzaGkyAha- tyajatIti, karmasamamivyAhArAbhAvasthale gamyAdInAM saMyogAdirUpaphalavizeSAnukUlavyApAre lakSaNA svIkAryeti na samAnAkArakabodhajanakatvaprasaGga ityarthaH / nanu dhAtUnAM vyApAramAtravAcakatve gamyAdInAM spandyAdInAM ca tulyatvaprAptyA spandyAdInAmapi sakarmakatvaM syAnna caitadiSTamityAzaGkyAhaphalAnviteti, gamyAdInAM vyApAramAtravAcakatvepi janakatAsaMbandhena phalAnvitasvArthavyApArabodhakatvaM naisargikameveti gamyAdInAM sakarmakatvaM spandyAdiSu tu tadabhAvAt phalAnvitavyApArabodhakatvaM nAstIti na teSAM sakarmakatvaM kiM va'karmakatvamevetyarthaH / spandyAdibodhyavyApAre janakatAsaMbandhenApi phalAnvayo na saMbhavatIti teSAmakarmakatvamiti yAvat / dhAtorvyApAramAtravAcitAmataM pariharati- tanneti, yetigamanArthako dhAtuH / paryAyatAbhramadazAyAM tyajigamyoH samAnAkArakabodhajanakatvaM sarvaprasiddhameveti dhAtuvizeSasamabhivyAhArasya phalavizeSabodhaniyAmakatvaM tvaduktaM na saMbhavati- ' tyajati ' ityatroktaparyAyatAbhramadazAyAM gamisamamivyAhAsabhAvepi saMyogarUpaphalabodhasyeSTavAditi na dhAtUnAM vyApAramAtravAcitA kiM tu phalavAcakatApi svIkAryeti phalAnAM saMyogAdInAM vilakSaNatvAd dhAtUnAM vilakSaNabodhajanakatvaM sidhyatItyarthaH / zakate- na ceti, tadbodhotpatteH tyajyAdibhyaH saMyogAdyavacchinnavyApArabodhotpatteH / nanu yadi tyajadhAtostAtparyasattve saMyogAvacchinnavyApAramodhakaravaM tvanmatesti tadA 'grAmaM gacchati' ityasya sthAne svarasataH 'grAmaM tyajati' itiprayogastvayA kathaM na kriyate / ityAzakyAha- paraM tviti, 'grAmaM tyajati / ityatra phalapratyayatAtparyasya-karmapratyayasyAnAditAtparya vibhAgarUpaphale evAstIti na saMyogarUpaphalapratyAyanecchayA svarasatastAdRzaprayogaH'grAmaM tyajati / iti prayogo mavatItyarthaH / parihAramAha- vineti / dhAtoriti- dhAtoH "Aho Shrutgyanam" Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (588) sAdarza: AkhyAtaprakaraNezaktibhramaM lakSaNAgraha ca ' grAmaM tyajati ' ityAditaH satyapi tAtparye saMyogAvacchinnavyApArAmatIterAnubhavikatayA dhAtoH phalavizeSavAcitAyA AvazyakatvAt / . 'jJAyate iSyate kriyate ghaTaH ' ityAdI viSayatvarUpaM karmatvaM taGarthaH / na ca kRtiviSayatAyAH phalatatsAdhanatadupAdAnasAdhAraNatayA yatra 'ghaTaH kriyate' ityAdi prayujyate tatra 'jalAharaNaM kriyate' 'kapAlaM kriyate' ityAdiprayogasyApatiriti vAcyama, kRtyarthakadhAtusamAbhivyAhatakarmapratyayasya cikIrSAprayojyasAdhyatAkhyavilakSaNaviSayatvamevArtha uktasthale ca kapAlAdau kRtestAdRzaviSayatvAbhAvAnoktaprayogaprasaGgaH / 'kAzAH kaTAH kriyante' ityAdI sAdhyatAkhyaviSayatAzrayakarmAntarasamabhivyAhRtakarmapratyayena vyApAryatArUpaviSayatApi pratyAyyate'ta upAdAnatayA kRtiviSayakAzAdau sAdhyatArUpakRti viSayatAvirahepi na tAzaprayogAnupapattiH / tAdRzakarmasamabhivyAhArarUpatatprayojakavirahAt 'kAzAH kriyante ' ityAdau kAzAdau vyApAryatAbodhAnupapatterna tAdRzaprayoga iti / phalavAcakatve tu tyajyAdInAM vibhAgAdirUpaphalavAcakatvAt saMyogAdirUpaphalapratyAyanecchayA zaktibhamaM lakSaNAgrahaM vA vinA tyajyAdInAM prayogo na bhavatIti dhAtUnAM vilakSagabodhajanakatvavyavasthA saMbhavati na tu vyApAramAtravAcakatvepIti dhAtoH phalavizeSavAcakatvamAvazyakamevetyarthaH / jJAdidhAtUttarakarmapratyayArthamAha- jJAyata ityAdinA / ' jJAyate ghaTaH / ityasya 'jJAnaviSayo ghaTaH' ityarthaH, evamapi / nanu kRtiviSayatA hi phale phalasAdhane phalasAdhanopAdAnakAraNe ca tulyarUpaiveti -- ghaTaH kriyate / ityatra ' jalAharaNaM kriyate' ityapi prayogaH syAdityAzaGkayAha- na ceti / ' jalAharaNam ' iti phalam, 'ghaTaH' iti tatsAdhanam, 'kapAlam ' iti phalasAdhanopAdAnamiti vivekaH / uttaramAha- kRtyarthaketi, cikIrSAprayojyA yA sAdhyatAkhyA vilakSaNaviSayatA sA kRtyarthakadhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayArthosti. uktasthale 'ghaTaH kriyate / ityatra ca kRte:-kRtinirUpitA tAdRzaviSayatA cikIrSAprayojyasAdhyatAsyaviSayatA ghaTe evAsti na tu kapAlAdAviti 'kapAlaM kriyate / ityAdiprayogApattirnAstItyarthaH / kAzA iti- 'kAzAH kaTAH kriyante / ityatra sAdhyatAkhyaviSayatAzrayo yaH kAzApekSayA karmAntaraM kaTastatsama bhivyAhRtena 'kriyante / itidhAtUttarakarmapratyayena vyApAryatArUpaviSayatA vyApAraviSayatA ( vyApArakarmatvam ) api pratyArapate sAdhyatAkhyaviSayatApi pratyAyyate tatra sAdhyatAkhyaviSayatA kaTesti kAze ca sAdhyatAkhyaviSayatAyA asattvepi vyAparaviSayatAstyeva- kaTAnukUlavyApArakarmatvAditi kAzAnAmapi karmatvaprAptyA ' kAzAH kaTAH kriyante / itiprayogAnupapattirnAsti, anyathA kAze sAdhyatAvirahAt kAzAnAM karmatyAsaMbhavAdetAdRzaprayogo nopapadyatetyarthaH / ki vA nanu kAzeSu sAdhyatAkhyaviSayatAviraheNa karmatvAsaMbhabAt 'kAzAH kaTAH kriyante ' iti prayogo nopapadyatetyAzajhyAha- kAzA iti / sAdhya "Aho Shrutgyanam" Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laTo vartamAnArthakatvam ] vyutpattivAdaH / ( 589 ) 'kAzAH kaTAH kriyante ' ityAdAvapi vizeSyabhedena vAkyArthabhedAt karmatyavAcakapadayoH samabhivyAhAre vyApAryatAbodhAnupapattiH, evam- kriyate ' ityatra viSayatAyAH karmapratyayArthatve pAkAnupadhAyakakRtimAdAya ' pAko'kAri ' ityAdiprayogApattirityAdikaM tu dUSaNaM nirAkRtamadhastAt / 8 L kartRkarmavat kAlavizeSe'nuziSTA laDAdayaH kAlavizeSamapi bodhayanti / tatra laTpratyayasya vartamAnakAle zaktiH, pacati ' ityAdI kRtyAdirUpavyApArabodhakapratyayopasthApyakAlastAdRzavyApAra evAnveti na tu kriyAyAm - yadA tAkhyaviSayatAzrayakarma samabhivyAhRtenaiva karmapratyayena vyApAryatArUpaviSayatA pratyAyyate nAnyatheti kAzAH kriyante ' ityetAdRzaprayogApattirnAsti - atra kAzeSu sAdhyatAkhyaviSayatApi nAsti sAdhyatAkhyaviSayatAzrayI bhUtakaTarUpakarmAntarasamabhivyAhArAbhAvAt karmapratyayena vyApAryatArUpaviSayatA ca na pratyAyyate yasyAH kAzeSyanvayaH syAditi na kAzAH kriyante itiprayo gApattirityarthaH / 6 L nanu ' kAzAH kaTA kriyante ityatra kAzAnAM vyApAryatvAt kaTasya ca sAdhyatvAd vizeSyabhedena vAkyArthabhedaH syAditi karmadvayavAcakapadayoH samabhivyAhAre karmapratyayena vyApAyatAbodho nopapadyate ityAzaGkayAha - kAzA iti / ityAdikaM tu dUSaNaM nirAkRtamadha - stAt " ityanenAnvayaH / adhastAt = dvitIyAkArake kRtyarthakadhAtunirUpaNe 343 | vAkyArthabhedApattau hi ' kAzAH kaTAH kriyante ' ityekavAkyArthasthAne 'kAzAH kriyante' kaTAH kriyante ' ityevaM prayogadvayamApadyeta na caitadiMSTamiti tatraivAtrApi vyApAryatArUpaviSayatAkatva viziSTe vyApAre sAMdhyatArUpaviSayatAkatvasyAnvayasvIkArAna vizeSyatAmedastathA ca na vAkyArthabhedApattirvA - kyArthamedApattyabhAvAcca vyApAryatAbodhAnupapattirnAstItyarthaH / nanu ' kriyate ' ityatra yadi viSayatAmAtraM karmapratyayArthastadA pAkA'janakakRtimAdAyApi ' pAkoDakAri ' itiprayogaH syAdeva - pAkAjanakakRtiviSayatvasyApi pAke saMbhavAdityAzaGkyAha- kriyate iti / adhastAt -" asA - dhAraNAnukUlatvaM hi yatne kriyAyAH saMbandhatayA bhAsate 9651 ityAdinA / tathA ca pAkAdInAM kRtAvasAdhAraNAnukUlatvasaMbandhenAnvayasyeSTatvAt pAkAnupadhAyakakRtau cA'sAdhAraNA'nukUlatvaM nAstIti tAdRzasaMbandhena pAkAnvayAsaMbhavAd na pAkAnupadhAyakakRtimAdAya pAko'kAri ' ityAdiprayogApattirityabhiprAyaH pratIyate / 65 lakArANAM kAlavizeSabodhakatvaM vyutpAdayati-kartRkarmavadityAdinA / laTo vartamAnakAlabodhakatvamAha - tatreti / ' pacati ' ityAdAvAkhyAtasyaiva kRtibodhakatvaM vartamAna kAlabodhakatvaM cAstIti kRtirUpavyApArabodhako ya AkhyAtapratyayastadupasthApyakAlasya tAdRzavyApAre= AkhyAtopasthApyakRtirUpavyApAre evAnvayo bhavati na tu dhAtvarthakriyAyAmityanvayaH / ukte hetumAha-- yadeti yadyAkhyAtopasthApyakAlasya dhAtvartha vyApAre'nvayaH syAttadA ra "Aho Shrutgyanam" Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: ( 590 ) puruSo yatnazUnyastadadhInAgnisaMyogAdirUpaH pacyAderartho vidyate tadA ayaM na < pacati ' itiprayogAt, ' ayaM pacati ityukte idAnImayaM pAkayatnavAna vA ' itisaMzayanivRtteH / pUrvAparIbhAvApannasthAlyAropaNAdivyApArANAM viziSya pacyAdyarthaghaTakatvena pratyekatadvyApAreSu kAlAnvayabodhApekSayA kRtyAdirUpaikArthe, tadanvayasyaiva lAghavenocitatvAcca / , [ AkhyAtaprakaraNe "Aho Shrutgyanam" PS vartamAnakAlazca tattacchabdaprayogAdhikaraNakAlarUpastattacchandArthaH, ato naikakAlaprayuktalaDAdito'paralaDAdiprayogAdhikaraNakAlInatvasya kRtyAdAvanvayaH / svaprayogAdhikaraNakAlatvena svavAcyatve svatvAnanugamAcchaktyAnantyaM sAmAnyato vyutpattedurghaTatayA'pUrvavyaktibodhAnupapattiH sarvanAmavicAradarzitarItyA samAdhyasyate - viziSya tattakAlatvAvacchinnabodhasyAnubhavasiddhatayA sarvanAmazaktI buddhipacyAdidhAtvarthasyAmisaMyogAdirUpasya sattve yatnasya cAsattvepi " pacati iti prayogaH syAt na pacati ' itiprayogo na syAt bhavati ca yatnazUnyadazAyAM na pacati ' itiprayogastasmAjjJAyate kAlasya kRtAvevAnvayo bhavati na tu kriyAyAmityanvayaH / hetvantaramAha - ayaM pacatIti, ' pacati ' ityukte vartamAnakAle pAkakartari yatnavattvanizcaya eva bhavati na tu ' pAkayatnavAnna vA ' iti yatnavattvasaMzaya ityetasmAdapi vijJAyate AkhyAtopasthApyakAlasyAkhyAtopasthApyakRtAvevAnyayo bhavatIti anyathA pacati' ityuktepi pAkayatnavAnna vA' iti saMzayaH svAdevetyanvayaH / ukte vinigamanAmapyAha - pUrvAparIti, pacyAdyarthabhUtA hi pUrvAparIbhAvApannAH sthAlyAropaNAdayo bahano vyApArAH santi pratyekaM tAdRzavyApAreSu kAlAnvayApekSayA kRtirUpe evaikasmin padArthe AkhyAtArthabhUte tadanvaye = kAlAnvaye lAghavamastIti kRtAveva kAlAnvaya ucito na tu dhAtvarthakriyAyAmityarthaH / " kAlAnvayabodhApekSayA" ityatra ' kAlAnvayApekSayA ' itipATho yuktaH / , 6 C vartamAnakAlaM nirvakti- vartamAnakAla ityAdinA / tattacchabdArthaH = tattadAkhyAtArthaH / 'pacati' itiprayogAdhikaraNakAla eva ' pacati ' itipadaghaTakAkhyAtArthaH sa evAtra vartamAnakAla iti tasyaivaitatkAlikakRtAvanvaya iti na prayogAntarAdhikaraNIbhUtakAlasya prayogAntaraghaTakAkhyAtArthakRtAvanvaya ityAha-- ata iti / svaprayogeti- svaprayogAdhikaraNakAlaH svavAcyaH ( bhAkhyAtavAcyaH ) ityevamukte svapadArthAnanugamAcchattyAnantyaM syAt kiM ca sAmAnyato laDAdInAM tadarthabhUtakAle vyutpattiH - zaktipraho na syAditya'pUrvavyakteH = agRhItazaktikakAlasya yA bodhAnupapattiH sA sarvanAmazaktigraharItyA laDAdInAmapi tadarthakAle zaktigrahaM vyutpAdya samAdhAsyate ityanvayaH / tAdRzAbhipretarItimAha - viziSyeti, ' pacati ' ityAdyukte tattatkAlasya vizerUpeNa bodho bhavatyeveti yathA tatpadasya buddhisthatvopalakSitadharmAvacchinne zaktirasti tathAtrApi zabdaprayogAdhikaraNatvopalakSitadharmAvacchinne ( vartamAnakAle ) laTa: zaktirastIti nA'pUrvakA C > Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna kAla vicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 591 ) sthatvavacchabdaprayogAdhikaraNatvamupalakSaNavidhayA vyAvartakaM vAcyam / na ca tattatkAlatvasyaivamapya'vAcyatve tadbhAnAnupapattirasamAdheyaiveti vAcyam, zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatvavyApyadharmatvena tattatkAlatvAnAmevopalakSaNIyatvAt / atha zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatvavyApyadharmo varSatvAdikamapi kAladayAvRttidharmatvanivezepyetadrUpamAsatvAdivyAvartanamazakyam, kSaNadvayAvRttikSaNavRtti dharmatvena tadvyAvartane cA'dhyayanAdyanadhikaraNepya'dhyayanAdyadhikaraNasthUlakAlAntargatakSaNe'samAptArabdhAdhyayane puMsi cintAmaNimayamadhIte ' ityAdiprayogAnupapattiH / C lavyaktibodhAnupapattirityarthaH / nanu tattacchabdaprayogAdhikaraNatvopalakSitadharmAvacchinnasya vAcyatve hi tattatkAlavyaktInAmeva vAcyatvaM syAt tattatkAlavyaktInAM cAnantyAda'pUrvakAlavyaktibhAnAnupapattirastyeva, na coktarItyA kAlatvasya vAcyatvaM prAptaM yena kAlatvena rUpeNApUrva kAlavyakterapi bodhaH syAdityAzaGkyAha-- na ceti / uttaramAha - zabdaprayogeti, zabdaprayogAdhikaraNIbhUto yaH kAlastadvRttiryaH kAlatvavyApyadharmastena kAlatvavyApyadharmatvena sAmAnyarUpeNa tattatkAlatvAnAmeva zabdaprayogAdhikaraNatvamupalakSaNaM strIkriyate iti tatkAlatvasya vAcyatvaM prAptameveti nA'pUrvakAlavyaktijJAnAnupapatti:- kAlatvena rUpeNa tAsAmapyAkhyAtajanyabodhaviSayatvasaMbhavAdityarthaH pratibhAti / (2 tattatkAlatvasyaivamapi " ityatra " tatkAlasyaivaM sati ' ityapi pATho dRzyate / zaGkate - atheti, zabdaprayogAdhikaraNIbhUto yaH kAkastadvRttikAlatvena vyApyameva varSatvAdikamiti ' pacati ' ityukte pAkAnukUlakRtau varSasyApyanvayaH syAt na ca varSaparyantaM tAhazakRtiranuvartate ityarthaH, nanu zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatvavyApyadharmo hi kAladvayA'vRttireva dharmo varSatvaM tu zabdaprayogAdhikaraNakAle zabdaprayogAnadhikaraNakAle ca vartate - varSasya sakhaNDakAlatvAditi varSatvAdikaM na gRhyate iti noktadoSApattirityAha- kAladvayeti / atrApi doSamAha - etadrUpeti, mAsakAlastvakhaNDa eveti mAsatvaM kAladvayAvRttyeveti mAsatvagrahaNe prApte uktatyA pAkAdikRtau mAsAdyakhaNDakAlasyAnvayaH syAdeva na caitadiSTamityarthaH / nanu zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatvavyApyadharmo hi kSaNadvayAvRttikSaNavRttidharmo gRhyate tAdRzadharmazca kSaNatvameva kSaNatvAvacchinnakAlasya ca pAkakRtyAdAvanvaya iSTa eva, mAsatvAdikaM ca kSaNavRttyapi na kSaNadvayAvRttIti na pAkAdikRtau mAsAdya'nvayApattirityAha- kSaNadvayeti / tadUvyAvartane mAsatvAdivyAvartane / atrApi doSamAha- adhyayaneti, evaM hi ' adhIte ' ityatrAdhyayanAnukUlakRtAvapi kSaNakAlasyaivAnvayaH syAditya'dhyayanAdhikaraNIbhUtasthUlakAlAntargate'dhyayanAnadhikaraNe kSaNe (rAyanAdikSaNe ) ' adhIte ' itiprayogAnupapattiH syAt na caitadiSTam - tAdRzAdhyayanAnadhikaraNepi kSaNe ' adhIte ' itiprayogasyeSTatvAdityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 592 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe yadi ca svaprAgabhAvAnadhikaraNasvAzrayakartRkamakRta kriyAnAzaprAgabhAvAdhikarazabdaprayogAdhikaraNakAla eva vartamAnakAla AdheyatAsaMbandhena kRtAvanvetyasto noktasthale 'cintAmaNimayamadhIte' ityAdiprayogAnupapattiH, ArambhAvadhisamAptiparyantasya sthUlakAlasyApi tathAtvena zabdaprayogAdhikaraNakSaNAdirUpAntarAla kAle'dhyayanAdyanukUlakRtivicchedepi zabdaprayogAdhikaraNatvopalakSitatAdRzasthUlakAla vRttitvasyApi tAdRzakriyAnukUlakRtAva'bAdhena yogyatAnirvAha ityucyate ? tadA yaH samagracintAmaNimadhItya kiMcitkAlottaraM punazcintAmaNimadhyeSyate tatrAntaM dUSayituM pariSkArAntaramanuvadati - yadItyAdinA / svaM svaM kRtiH, ' adhIte ' ityatrAdhyayanAnukUlakRti prAgabhAvAnadhikaraNaM tathAdhyayanAnukUlakRtyAzrayazcaitrastatkartRkaprakRtA yAdhyayanakriyA tannAzaprAgabhAvAdhikaraNaM ca yaH zabdaprayogAdhikaraNakAlaH sa eva vartamAnakAlastasya kRtAvAdheyatAsaMbandhenAnvayaH- kRtestAdRzakAle vartamAnatvAditi uktasthale=adhyayanAdhikaraNasthUla kAlAntargate'dhyayanAnadhikaraNakSaNe 'adhIte ' itiprayogAnupapattirnAstItyarthaH / atra vivakSitakRteH pUrvakAlasya vyAvRttyarthaM svaprAgabhAvAnadhikaraNetyuktamuttarakAlavyAvRttyarthaM ca nAzaprAgabhAvAdhikaraNetyuktam- uttarakAle nAzasyaiva sattvena nAzaprAgabhAvAsaMbhavAditi vizeSaNadvayena vivakSitakRtyanuvRtikAla eva grahItuM zakyate iti bhAvaH / prayogAnupapatterabhAvamupapAdayati- Arambheti, tathAtvenasvaprAgamAvAnadhikaraNatvAzraya kartRkaprakRta kriyA nAzaprAgabhAvAdhikaraNazabdaprayogAdhikaraNakAlarUpatvena vivakSitAdhyayanAdikRtyanuvRcikAkatveneti yAvat ' adhIte ' ityAdizabdaprayogAdhikaraNI bhUtoM yaH kSaNAdirUpontarAlakAlo'dhyayanarahitakA ustatrAdhyayanAdyanukUlakRtervicchedepi-abhAvepi zabdayogAdhikaraNatvopalakSito yastAdRzasthUlakAla:-uktArambhAvadhisamAptiparyantaH sthUlakAlastadvRttitvaM tAdRzakriyAnukUlakRtau adhyayanAdyanukUlakRtAvastyeveti na yogyatAnupapattirapi tathA cAdhyayanAdhikaraNasthUlakAlAntargatAdhyayanAnadhikaraNakSaNepi na 'adhIte' itiprayogAnupapattiH - ' adhIte ? ityatrAdhyayanArambhAvadhisamAptiparyantasyaiva sthUlakAlasya vartamAnatvenAbhipretatvAt / evamevAnyatrApi vivakSitakriyArambhAvadhitAdRza kriyAsamAptiparyantasyaiva kAlasya vartamAnakAlatvaM jJeyaM sa ca kAlaH kSaNamAtrarUpo vA syAd varSarUpo vA syAdityarthaH / atrApi doSamudghATayati - tadeti, evaM hi yatraikadA cintAmaNiradhItA punarapi kAlAntare'dhyetavyAsti tatrAntarAladazAyAm = cintAmaNeH prathamAdhyayanAnantaraM dvitIyAdhyayanAcca pUrvamapi cintAmaNimadhIte ' itiprayogApattiH syAdeva - etAdRzAntarAlakA lepya'dhyayanAnukUlakRtiprAgabhAvAnadhikaraNatvamastyeva - prathamAdhyayanAnukUlakRterjAtatvAt tAdRzAdhyayanAnukUlakRtyAzrayI bhUtacetrAdikartRkaprakRtAdhyayanakriyAnAzaprAgabhAvAdhikaraNatvamapyastyeva - bhAvidvitIyAdhyayanakriyAnAzasyA'jAtatvena tatprAgabhAvAdhikarasvasya sattvAdityarthaH / atra dvitIyAdhyayanakriyA yena na prAhyA syAdetAdRzanivezastu nAstye 6 "Aho Shrutgyanam" Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAnakAla nirvacanam ] vyutpattivAdaH / ( 593 ) 6 rAbdazAyAmapi ayaM cintAmaNimadhIte ' itiprayogApattiH / yadi stutipAThAdivicchedadazAyAmapi pratyahamayaM stutiM paThati ' ityAdivaduktasthalepi darzitaprayoga iSTa evetyucyate ? tadApi svapadena viziSya tattatkRtInAmupAdAnenAnanugamo durudara eveticet ?, na - zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatvavyApyadharmatvenopalakSaNenA'nugatIkRtatatatkSaNadinamAsavarSatvAdyavacchinne eva kAle laTaH zaktiH / kriyArambhAt pUrvaM karmasamAptyuttaraM ca ' adhIte ' ' pacati ' ityAdiprayogavAraNAya kRtyAdirUpa - vyApAre tAdRzakAlasya svavRttiprAgabhAvA'pratiyogitvasvavRttidhvaMsA'pratiyogiprakRtakriyAkartRniSThatvAbhyAM vizeSitenAdheyatAsaMbandheno'nvayaniyama upagantavyaH, tattat kriyArambhapUrvamapi tatsamApyuttaramapi vA vartate yastattat kriyAnukUlakRtya C veti vijJeyam / nanu yathA stutipAThavicchedadazAyAmapi ' pratyahaM stutiM paThati' itiprayoga iSTastathA uktasthale==prathamAdhyayanAnantaraM dvitIyAdhyayanArambhAt pUrvametAdRzAntarAladazAyAmapi ' adhIte ' itiprayoga iSTa eveti prayogApattirna doSa ityAzaGkyAha- yadIti / atra doSamAha - tadApIti, ukte " svaprAgabhAvAnadhikaraNasva " ityAdipariSkAre svapadena vizeSarUpeNaiva tatskRtInAM grahaNApattyA'nanugamastva'parihArya evetyarthaH / athetyAdinA zaGkitaM pariharati- neti, ' adhIte ' ityAdizabdaprayogAdhikaraNIbhUto yaH kAlastadvRttikAlatvavyApyadharmatvenopalakSaNabhUtena vivakSitakRtyanuvRttyadhikaraNIbhUtakSaNadinamAsavarSAdInAmanugamaH saMbhavatyeva tAdRzAnugatIkRtakAle eva laTaH zaktiH sa eva ca vartamAnakAla ityucyate tathA ca zabdaprayogAdhikaraNa kAlavRttikAlatvavyApyadharmopalakSitadharmAvacchinne ( kSaNadinamAsavarSAdau ) laTaH zaktirastItyatra svapadapravezo nAstIti na tvatpradarzitA'nugamApattirityarthaH / nanvevaM kriyArambhapUrvakAlasya kriyAsamAptyuttarakAlasyApi ca zabdaprayogAdhikaraNakAlavRttikAla - tvavyApyadharmopalakSitadharmAvacchinnatvAttatrApi pacati ' ' adhIte ' ityAdiprayogaH syAt. na caitadiSTamityAzaGkayAha- kriyArambhAditi, kRtyAdirUpavyApAre = pAkAdyanukUlakRtau tAdRzakAlasya = zabdaprayogAdhikaraNakAlavRttikAlatvavyApyadharmopalakSitadharmA (kSaNatvAdi ) vacchinnakAlasya svavRttItyAdivizeSaNaviziSTAdheyatA saMbandhenAnvayaH kRtau hi tAdRzakAle vartamAnatvAdAdheyatvamastyeva, stravRttIti-- ' adhIte ' ityAdI straM tAdRzakAlastadvRttiprAgabhAvApratiyogitvamadhyayanAyanukUlakRtAvatyeva tAdRzakAle tAdRzakRtejatatvena kRtiprAgabhAvasyA'sattvAt svaM tAdRzakAlastadvRttidhvaMsA'pratiyogibhUtA yA prakRtAdhyayanAdirUpA kriyA tatkartRniSThatvamapyadhyayanAdyanukUlakRtAvastyeva - tAdRzakAle kriyAyA vartamAnatvena dhvaMsapratiyogitvaM nAstyeva tAdRzAdhyayanAdikRtAvAtApi vartate iti sAdheyatA sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena svavRttiprAgabhAvApratiyogitvasvavRttidhvaMsApratiyogiprakRtakriyAkartRniSThatvAbhyAM viziSTA jAtetyetAdRzaviziSTAdheyatAsaMbandhenoktakA 38 "Aho Shrutgyanam" Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (594) sAdarzaH ( AkhyAtaprakaraNedhikaraNakAlastasya darzitaviziSTAdheyatAsaMbandhastAdRzakRtau bAdhito'prasiddhoveti na zabdaprayogAdhikaraNatAdRzakAlamAdAya darzitaprayogApattiH / saMbandhe svapadA. rthasya viziSya nivezepyupapattizcintyA / / na ca kriyAnukUlakRtizUnyAntarAladazAyAM sthUlakAlamAdAya 'pati' 'adhIte' ityAdivat tAdRzakRtyadhikaraNakSaNepi sthUlakAlAvacchinnAbhAvamAdAya 'na pacati ' 'nAdhIte ' ityAdiprayogaH- tatra nao vartamAnakSaNamAtrAnvitatAzakriyAnukUlakRtyabhAvabodhakatAniyamAt, uktarItyA viziSya zabda. prayogAdhikaraNakSaNAdirUpakAlasyApi laTpratyayena bodhanasaMbhavAt / lasya kRtAvanvayaH svIkriyate tathA ca vivakSitakriyAyA ArambhAt pUrvakAlasya samAptyuttarakAlasya ca vivakSitakRtAvuktaviziSTAdheyatAsaMbandhenAnvayo na saMbhavati kriyArambhAt pUrvakAle kRteH prA. gamAvA'pratiyogivAsaMbhavAt kriyAsamAptyuttarakAle ca kriyAdhvaMsasyaiva jAtatvena dhaMsApratiyogiprakRtakriyAkartRniSThatvAsaMbhavAcA'dhyayanAdyArambhAt pUrvamadhyayanAdisamAptyuttaraM ca na' adhIte / ityAdiprayogApattirityarthaH / sthUlakAlagatamaikyamAdAya bhUtabhaviSyaskAlayorapi tattatpAkAdikriyAnukUlakRtyadhikaraNatvaM saMbhavatyevetyabhiprAyeNoktam- tattakriyAnukUlakRtyadhikaraNakAla iti / bAdhita iti~ adhyayane sati bhUtabhaviSyakAlasya saMbandho bAdhitaH, yadi cAdhyayanamevA'siddhaM tadA'prasiddha iti vivekaH / saMbandhavizeSaNe prathamadalamArambhAt pUrva tAdRzaprayogavAraNAya dvitIyadalaM ca samAptyuttaraM tAdRzaprayogavAraNAya vijJeyam / nanvatrApi saMbandhamadhye svapadArtha nivezAdananu - gamApattiH syAdityAzaGkyAha- saMbandheti / cintyeti-svapadavAcyAnA kAlavyaktInAM saMbandhamadhye pravezAdupasthityapekSA nAsti yenAnanugamaH syAdityarthaH / / nanu sthUlakAle kRtirapi bhavati kRtyabhAvopi bhavati-sthUlakAlAntargatakiMcitkSagAdAveva kRtisaMbhavAditi yathA'dhyayanAyanukUlakRtizUnyAyAmantarAladazAyAM sthUlakAlamAdAya sthUlakAlavRttikRtimuddizya 'adhIte ' ityAdiprayogo bhavati tathA sthUlakAlavRtcitAdRzakRtyabhAvamAdAya tAdRzakRtyadhikaraNakSaNe ' nAdhIte ' ityapi prayogaH syAdityAzaGkyAhana ceti / uttaramAhatatreti, tatra' nAdhIte / ityatra natrA vartamAnakSaNamAtrAncito yastAdRzakriyAnukUlakRtyabhAvaH sa bodhyate vartamAnakSaNe ca tAdRzakriyAnukUlakRtyabhAvo nAstIti na sthUlakAlAvacchinnAbhAvamAdAya tAdRzakRtyadhikaraNakSaNe ' nAdhIte ' ityAdiprayogApattirityarthaH / kiM ca bhAvAntrayabodhasthale kiMcitakSaNAvacchedenApya'dhyayanAdisaMbandhasatve 'mAsamadhIte, ityAdiprayogo bhavati. abhAvAnvayabodhasthale tvabhAvasya vivakSitakAlasya yAvatakSaNakUTena saMbandhe satyeva 'nAdhIte' ityA. diprayogo bhavati anyathA'dhyayanasyevA'dhyayanAmAvasyApi mAsavRttikiMcitkSaNAvacchedena saMbanvasya sattvAt -- mAsamadhIte / itivat 'mAsaM nAdhIte' ityapi prayogaH syAdeva tathA cAtrApi sthUlakAlasya yAvatakSaNakUTenAdhyayanAbhAvasaMbandhasyAsattvAt 'nAdhIte, ityAdiprayogasyokta "Aho Shrutgyanam' Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laDakAlAnvaya becAra : ] vyutpattivAdaH / (939) naJsamabhivyAhArasthalepi pratiyoginyeva kAlAnvaya iti tu na sat-tattatkSaNavRttipAkAdikRtera bhAvasyAnyakSaNAvacchedena tadAnIMtanasthUlakAlAvacchedena tAkRtimati sattvenoktAtiprasaGgasya durvAratvAt / na ca kAlAnavacchinnAdhAratA saMbandhena naJarthaspa puruSe'nvayAnoktAtiprasaGga iti vAcyam, tAdRzasthUlakAle yatrAtmani pAkAdikRtistAdRza kAlAntargatavAhazakRtyanadhikaraNakSaNe na pacati' ityAdiprayogopapattaye tattatkSaNAvacchinapAkAdikRtyabhAkbodhasyaiva tatra tatra svIkaraNIyatayA kvacit pratiyomba'prasiddherdurvAratvAt / sthale ApattirnAstItyarthaH / nanu vartamAnakSaNastu zabdaprayogAdhikaraNakSaNa evaM taspopasthityasaMbhavAt ' nAdhIte ' ityAdau natrA vartamAnakSaNamAtrAntritasya tAdRzakriyAnukUla kRtyabhAvasya kathaM bodhaH syAdityAzaGkyAha- uktarItyeti / uktarItyA = " zabdaprayogAdhikaraNavRtti kAlatvayA - pyadharmatvena 593 " ityAdyuktarItyA kSaNAdikAle laTa: zaktirastIti tasya viziSya laTpratyaye bodhasaMbhavAna kAcidanupapattirityarthaH / nanu ' nAdhIte ' ityAdina samabhivyAhArasthale svayA kRtyabhAve vartamAnakAlasyAnvaya uktastanna vaktavyam anyathA naJasamabhivyAhArasthale kRtau naJsamabhivyAhArasthale kRtyabhAve kAlAnvaya iti vaiSamyaM syAditi pratiyogibhUtakRtyAdAveva kAlAnvayaH kartavyastathA ca zabdaprayogAdhikaraNakSaNavRttikRterabhAvo natrA bodhayiSyate ityAzaGkayAha - naJiti / parihArahetumAha - tattatkSaNeti, evaM hi tadAnIMtana:-zabdaprayogAdhikaraNIbhUto yaH sthUla kAlastadavacchedena tadavacchinnaH = tadvyApyo yonyakSaNaH-kRtyabhAvakSaNastadavacchedena tAdRzakRtimatyapi cetrAdau tattatkSaNavRttipAkAdyanukUlakRterabhAvasya sattvenoktAtiprasaGgasya = ' na pacati' ityAdiprayogApatterdurvAratvaM syAtU - anyakSaNavRttikRteranyakSaNAvacchedenAbhAve bAdhakAbhAvAdityarthaH / abhAve kAlAnvaye tu tatkSaNAvacchedena kRtau satyAM kRtyabhAvasyAsatvAt ' na pacati ' ityAdiprayogApattirnAstIti mAvaH / nanu kRtiH puruSe bhavatIti puruSasya kRtyadhAratvAt ' nAdhIte ' ityAdau kAlAnavacchinnAdhAratAsaMbandhena arthAt kAlAnavacchinnAdhAratAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya kRtyabhAvasya puruSa'nvayaH kartavyastathA ca puruSe'dhyayanakRtisattvakSaNe ' nAdhIte ' itiprayogApattirnAstItyAzaGkyAha-- na ceti / kAlAvacchinnAdhAratAyAH saMbandhatve hi kSaNAntaravRttikRterabhAvasya kRtyavacchi nakSaNepi puruSe'nvayasaMbhavAt adhyayanAdikRtikSaNepi ' nAdhIte ' itiprayogaH syAt kevalAdhAratAyAH saMbandhatve tvetAdRzApattirnAsti- puruSe kRtisattve kRtyabhAvabodhanAsaMbhavAditi bhAvaH / parihoramAha- tAdRzeti, tAdRzasthUlakAle = zabdaprayogAdhikaraNIbhUtasthUlakAle yasmin puruSe pAkAdikRtirasti tasmin puruSe zabdaprayogAdhikaraNI bhUtakAlAntargatatAdRzakRtyanadhikaraNakSaNe 'na pacati' itiprayogopapattaye tvayA tattatkSaNAvacchinnA yA pAkAdikRtistadabhAvabodha eva svIkArya : "Aho Shrutgyanam" Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNevyApArAbodhakena ca laDAdipratyayena kriyAyAmeva vartamAnatvAndhayo bodhyate 'jAnAti' ityAdau na tu laDAzrayatvAdI-jJAnAdya'sattvepi tadAzrayatvAdisaMbandhe sati 'jAnAti' ityAdiprayogApatteH / jJAnAdiviziSTe aashrytvaadauN| kAlAnvayamupagamyAtiprasaGgavAraNe ? vizeSaNe jJAnAdAvapi tadankyasyAvazyakatve tasyaiva svIkAraucityAt / 'nazyati ' ityAdau kriyAyAM kAlAnvayasvIkAre vinaSTAdAvapi 'nazyati / ityAdiprayogaH syAditi tatrotpatterapi laDAdyarthatvamupagamya tatraiva kAlAnvayaM abhAvapratiyoginyeva tvayA kAlAnvayasvIkArAt tathA ca kacita pratiyogya'prasiddhiH syAt yatakSaNAvacchinnAyA kRterabhAvo bodhanIyastatkSaNe kRterasattve tatakSaNAvacchinnakRteH pratiyogi bhUtAyA aprasiddhiH prAptA, aprasiddhapratiyogikasya cAbhAvasya bodha etra na bhavatIti tatra 'nAdhIte' ityAdivAkyajanyabodhAbhAvaprasaGgaH syAt na caitadiSTamityarthaH / vastutastu nasama: bhivyAhArasthale pratiyogini kAlAnvayasvIkAre 'nAdhIte' ityanena zabdaprayogAdhikaraNatatkSaNA: vacchinnAyAH kRterabhAvo bodhanIyo na ca tatkSaNe kRtiH saMbhavati tadabhAvasyaiva sattvAditi sarva traiva pratiyogyaprasiddhiH, tatkSaNe kRtisattve ca tadabhAvAsaMbhavAt tadbodhanaM na saMbhavatIti vijJeyam / tasmAt naJsamabhivyAhArasthale'bhAve eva kAlAnvayaH svIkAryastathA ca 'nAdhIte' ityAdizabda, prayogAdhikaraNakSaNe kRtirnAsti tAdRzakRtyabhAvastvastyeveti kSaNAntaravRttyadhyayanakRteH zabdaprayo gAdhikaraNakSaNe'bhAvabodhanaM natrA nAnupapannamiti bhAvaH / 'pacati / ityAdI laDAdyarthakAlasya laDAdyarthakRtAvevAnvayepi 'jAnAti / ityAdau tu va kaDAdyarthAzrayatvAdI laDAdyarthakAlasyAnvayo bhavati kiM tu dhAtvarthajJAnAdirUpakriyAyAmevAnvayo bhava. tItyAha- vyApAreti / vyApArA'bodhakeneti pacati' ityAdisthale laDAdeH kRtirUpavyApArabo. dhakatvaM yaduktaM tat 'jAnAti' ityAdau na saMbhavati--jJAnAdyanukUlakRterasaMbhavAdityAzayena vyApArAbodhakatvamuktamityAzayaH / yadi laDAdyarthakAlasya jAnAti' ityAdI laDAdyarthAzrayatve'nvayaH syAttadA jJAnAzrayatvaM hi jJAnasamavAya eva samavAyazca nitya eveti jJAnAsatvepi tadAzrayatvAdisaMbandhesati jJAnAzrayatvarUpasamavAyasaMbandhasya sattvAt jJAnAbhAvakAlepi 'jAnAti' itiprayoga Apadyeta na caiva diSTamityAha- jJAnAdyasattvepIti / jJAne kAlAnvaye tu jJAnAbhAvakAle 'jAnAti' itiprayogApatti stItyarthaH / nanu 'jAnAti' ityatra jJAnaviziSTAzrayatve kAlAnvayaM vakSyAmastathA ca jJAnasamavAya nityatvepi jJAnasyAnityatvena jJAnAbhAvakAle jJAna viziSTAzrayatvamapi na saMbhavatIti na jJAnAbhAvakA 'jAnAti' itiprayogApattirityAzaGkyAha- jJAnAdiviziSTa iti / uttaramAha- vizeSaNa iti jJAnaviziSTAzrayatve kAlAnvaye vizeSaNIbhUtajJAnepi kAlAnvayaH prApta eveti tasya-jJAne eva kAlA nvayasya svIkAra ucita ityarthaH / nazyatIti- 'nazyati' ityatra nAzakriyAyAM kAlAnvaye nAzasya dhvaMsarUpatvenA'nantatvAta vinaSTadazAyAmapi 'nazyati' itiprayogApattiH syAditi tatra='nazyati' ityAdau nAzotpatte "Aho Shrutgyanam" Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lRDarthakAlasvarUpAntrayavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 597 ) dIdhitikRdupajagAma / vastutastu nAzatvamutpattimabhAvatvaM tathA ca dhAtupratipAdyatAvacchedakotpattAveva kAlAnvaya ityeva sAdhIyaH / vartamAnakAlasyotpattisaMbandhena dhAtvarthe'nvaya ityapi vadanti / laTpratyayena 'pakSyati' ityAdau pratyayArthakRtau. 'jJAsyati' ityAdI kriyAyAM bhaviSyattvaM pratyAyyate / yadyapi bhuva utpattyarthakatayA'nAgatakAlotpattikatvaM bhavivyacchandArthastathApi 'pakSyati' ityAdau pratyayArthakRtyAdAvanAgatatvamAtrasya pratI - tirupeyate-utpattipratIterniSphalatvAt / 'bhaviSyati' 'utpatsyate' ityAdau ca vAtunaiva tAzotpattiH pratyAyyate / 'nakSyati' ityAdau va darzitA gatiH / * laDhAdyarthatvaM svIkArya tathA ca laDAdyarthakAlasyAtra laDAdyarthabhUtanAzotpattAvevAnvayaH kartavya utpa zvAnityatvena vinaSTadazAyAmasattvAnna vinaSTadazAyAm 'nazyati' itiprayogApattirityarthaH / svAbhiprAyamAha - vastutastvitti, 'nazyati' ityatra dhAtvartho nAzo nAzazca dhvaMsarUpatvAdutpattimAn (utpattiviziSTaH ) abhAvapadArtha evetyutpatterdhAtupratipAdyatAvacchedakatvam = dhAtvarthatAvacchedakatvaM prAptamiti tAdRzotpattAveva kAlAnvaya ityarthaH / atra cotpattau uDAdeH zaktikalpanApekSA nAstItI- dameva lAghavam. anyatsarvaM pUrvavadeva / kecittu 'nazyati' ityatrApi kAlasya dhAtvarthanAze evotpattisaMbandhenAnvayaH kartavyo vinaSTadazAyAM ca nAzasyA'nantatvena sattvepi saMbandhabhUtotpattestatrAmA-vAna vinaSTepi 'nazyati' itiprayogApattiriti vadanti tadAha- vartamAnakAlasyeti / lRTaH kAlarUpArthaM nirvatumArabhate - laDityAdinA / 'pakSyati' ityatrAkhyAtArthakRtau laDarthamaviSyatvasyAnvayo bhavati, 'jJAsyati' ityatra tu bhaviSyattvasya jJAnakriyAyAmevAnvayo na tu jJAnAzrayatve - pUrvoktadizA jJAnAsattvepi tadAzrayatvasya vartamAnatvAt 'jJAsyati' itiprayogAnupapatterityarthaH / yadyapIti-yadyapi bhaviSyattvamityatra bhUdhAtotpattyarthakatayA 'pakSyati' ityAdI pAkakRtyA - dAvanAgatakAlotpattikatvaM yadasti tadeva bhaviSyacchandArthostIti pAkakRtyAdAvanAgatakAlotpattikatvapratItireva lUTA prAptA tathApyutpattipratIterniSphalatvAt pratyayArthakRtAvanAgatatvamAtrasya lUTA pratItiH svIkriyate ityarthaH / 'bhaviSyati' ityAdAvutpattereva dhAtvarthatayA tAdRzotpattAvevA'nAga-tatvasyAnvayaH kartavya ityAha-bhaviSyatIti / darziteti - 'nakSyati' ityatrotpatterlaDarthatvaM dhAtvarthatAvacchedakatvaM vA ( 196 ) uktarItyA svIkRtya tAdRzotpattAveva DarthakAlasyAnvayaH kartavyaH, anyathA=bhaviSyatkAlasya nAze dhAtvarthe'nvayasvIkAre vinaSTaghaTapratiyogikavartamAnanAzasya sa - rUpasyA'nantatvena bhAvikAlepi saMbhavAt tatra bhaviSyatkAlasyAnvayasaMbhavAcca tAdRzavinaSTaghaTamAdAyApi 'nakSyati' itiprayogaH syAdeva na caitadiSTamiti nAzotpattau lRDarthakAlasyAntrayaH kartavyastathA ca vartamAno yo ghaTastaspratiyogikanAzasyotpattermAvitvAt tatra bhaviSyatkAlAnvayo yukta iti bhAvivinAzasya pratiyogibhUtaghaTamAdAyaiva 'nakSyati' itiprayogaH saMbhavati, vinaSTaghaTapratiyogikanAzotpattezca vinaSTatvena tatra bhaviSyatkAlAnvayA'saMbhavAd vinaSTaghaTamAdAya 'nakSyati' "Aho Shrutgyanam" Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ bhAkhyAtaprakaraNe ( 598 ) tathA ca vartamAnaprAgabhAvapratiyogitvaM pratiyogitAsaMbandhenA'nvayI vartamAnamArgabhAvo vA laTpratyayArthaH / prAgabhAvAnaGgIkAre vartamAnakAladhvaMsa eva tadarthaH, dhvaMsasya kAlopAdhitvena svasamAnakAlapadArthAdhAratayA''dheyatA saMbandhena. anAgatakRtervartamAnakAladhvaMsotpattimattayA utpattisaMbandhana vA kRtyAdAvanvayaH // 6 vyatha pacamAnepyudIcyapAkAnukUlakRtimAdAya pakSyati' ityAdimayogApattiH, pAkAnukUlakRtitvAvacchedena cA'nAgatatvabodhasvIkAro na saMbhavatipUrvapUrvapAkAnukUlakRtau tadvAdhAt pakSyamANepi ' pakSyati' itiprayogAnupapatteH / itiprayogApattirnAstIti bodhyam / evameva 'maviSyati' ityatrApi bhaviSyatkAlasyotpattAvevAnvayo vijJeyo na tu ghaTe, anyathA vartamAnaghaTamAdAyApi tasya bhAvikAlasaMbandhasaMbhavena ' bhaviSyati itiprayogaH syAt na caitadiSTam, anutpannaghaTamuddizyaiva ' bhaviSyati' itiprayogasyeSTatvAditi sAraH / kAlabhUtalaDamAha - tathA ceti, 'pakSyati' ityAdau vartamAna zabdaprayogAdhikaraNakSaNavRttiprAgabhAvapratiyogitvaM pAkakRtyAdI. 'jJAsyati' ityAdau ca jJAnAdAvastyeva, kiM voktakRtyAdau vartamAnaprAgabhAvapratiyogitA vartate eveti tAdRzapratiyogitAsaMbandhena kRtyAdau yo vartamAnaprAgabhAvaH sa lRDartha ityarthaH / nanu : prAgabhAvo hi svapratiyogisamavAyikAraNe eva bhavati nAnyatra nAzazca dhvaMsa eva dhvaMsasya ca na samavAyikAraNaM kimapi bhavati yatra vvaMsarUpanAzasya prAgabhAvaH saMbhavediti 'naGkSyati' ityatra kathaM nAzasya vartamAnaprAgabhAvapratiyogitvaM syAdityAzaGkyAha- prAgabhAbAnaGgIkAreti, nAzasyetyAdiH / nAzasya prAgabhAvAnaGgIkAre hi vartamAnakAlasya vvaMsa eva luDarthaH / kiMvA mImAMsakaikadezimatamuddizyAha - prAgabhAvAnaGgIkAre iti / 'pakSyati' ityAdAvanAgatakRtau kAlopAdhisvarUpavartamAnakAladhvaMsAdheyatA vartata eva--vartamAnakAladhvaMsasya kAlopAdhitvena svasamAnakAlika kRtyAdipadArthAdhAratvAt kSaNAdivaditi tAdRzAdheyatAsaMbandhena vartamAnakAladhvaMsasya tAdRzakRtyAdAvanvayaH, kiM vA tAdRzAnAgatakRtau yA vartamAnakAladhvaMsasyotpattistatsaMbandhena tAdRzAnAgatakRtyAdau vartamAnakAladhvaMsasyAnvayo bhaviSyati / bhAvipadArthAnAM bauddhatvena sattvaM svIkRtyaiSa vicAro vijJeyaH / ' 8 zaGkate - atheti, pacamAnapuruSasya pAkAnukUlakRtayopyavAnta raphUtkArAdivyApArANAM pUrvApabhAvApannAnAM bhedAdanekA bhavanti tatra pakSyati' ityatra bhaviSyattvasya prAgabhAvapratiyogitvarUpasyoktasya lRDarthasya kRtAvantrayasvIkArepyudIcyA pAkAnukUlakRtim = kriyamANapAkAnukUlAmevodIcyAM kRtimAdAya pacamAnepi Gu " pakSya itiprayogaH syAt - udIcyatAdRzakRtau bhaviSyattvasya sattvAdevetyarthaH / nanu bhaviSyattvasya kRtitvAvacchedenAnvayaH kriyate iti kriyamANapAkAnukUlodIcyakRtau bhaviSyattvasattvepi kriyamANapAkAnukUlayAvadUkRtau bhaviSyattvasyA'sattvAnna pacamAne ' pakSyati' itiprayogApattirityAzaGkyAha- pAkAnukUlakRtitveti, pUrvapUrvapAkAnukUlakRtInAM jAtatvena tatra tadvAdhAt = anAgatatvAntrayabAdhAt, kariSyamANapAkAnukUlakRtiSvapi pUrva "Aho Shrutgyanam" Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laDarthakAlAndaya nirIkSaNam ] vyutpattivAdaH / ( 599 ) ? 1 " tattatpAkAnukUlakRtitvAvacchedenApi tadanvayA'saMbhavaH- tattatpAkatvena padAdanupasthiteH / nApi yat kiMcitvAkAnukUlAdyakRtitvAvacchedena tadanvayaH- AdyatvopasthApakapadAbhAvAt tattadvyaktimanantarbhAvya durvacatvAcceti cet ?, na- prAgabhAvasya vartamAnatvam - zabdaprayogAdhikaraNa kSaNavRttitvam, vartamAnaprAgabhAvasya pratyayArthatva tasya svaviziSTakAlavRttikRtijanyapAkAnanukUlatvaviziSTapratiyogitAsaMbandhena. vartamAnakAladhvaMsasya tadarthatve va svapUrvakAlIna kRtijanyapAkAnanukUlatvaviziSTAdheyatva saMbandhenaH kRtyaMze'nvayopagame udIcyakRtau vartamAnaprAgabhApUrvakRtivyaktiSu tadvAdhAt pakSyamANepi ' pakSyati' itiprayogo na syAdityarthaH / nanu pAkAnukUlakRtau bhaviSyatvAnvayaH' ityatra pAkapadena bhaviSyattatpAkavyaktiM grahISyAmastadanukUlakRtau ca bhaviSyattvAnvayasvIkAre noktadoSaprasaGga ityAzaGkayAha-- tattatpAketi / 'pakSyati' ityAdAviti zeSaH / ukte hetumAha- tattatpAkakheneti / nanu yat kiMcitpAkAnukUlA yA''dyA kRtistatra luDarthabhaviSyattvasyAnvayaM kurmastathA ca pacamAnapuruSakartRkapAkAnukUlAyAmudIcyakRtau bhaviSyattvasya sattvepyAdyakRtau bhaviSyattvaM nAsti tasyA jAtatvAditi na pacamAne ' pakSyati itiprayogApattiH, pakSyamANakartRkabhaviSyatpAkAnukUlAyAmAdyakRtau tu bhaviSyattvamastyeveti na pakSyamANe pakSyati * itiprayogAnupapattizcetyAzaGkayAha - nApIti / ' pakSyati' ityAdAvAdyatvapasthApakapadAbhAvena AdyakRtitvAvacchedenAnvayo na saMbhavatItyAha- Adyatveti / kiM cAtrapakSe pAkakRtivyaktInAM tattadvyaktitvena grahaNe prApte nanugamaH syAdityAha - tattadvyaktimiti / pariharati- neti / uktalRDarthabhUtavartamAnaprAgabhAvapratiyogitvaghaTakasya prAgabhAvasya vartamAnatvamAha-prAgabhAva - syeti / uktadoSApatti nivArayati - vartamAneti, vartamAnaprAgabhAvasya = zabdaprayogAdhikaraNakSaNavRttiprAgabhAvasya pratyayArthatve =laDarthaskhe, tasya = vartamAnaprAgabhAvasya svaviziSTatyAdisaMbandhena kRtAvanvaya ityanvayaH, svaviziSTeti - svaM vartamAnaprAgabhAvastadviziSTo yo vartamAna kAlastadvRtti kRtijanyo yaH pacamAnakartRkaH pAkastadananukUlatvasamAnAdhikaraNapratiyogitA saMbandhena vartamAnaprAgabhAvasya lRDarthasya lRDarthakRtAvanvaya iSTosti tathA ca pacamAnakartRkartRkapAkAnukUlodIcyakRtI vartamAnaprAgabhAvapratiyogitAyAH sattvepyuktasvaviziSTakAlavRttikRtijanyapAkA ( pacamAnakartRkavapAkA ) nanukUlatvaM nAsti- tAdRzapAkAnukUlatvasyaiva sattvAditi noktodIcyakRtAvuktasaMbandhena rtamAnaprAgabhAvasyAnvayaH saMbhavatIti na pacamAne uktA pakSyati ' itiprayogApattiH, mavi - SyatpAkakRtau tu pacamAnakartRkapAkAnanukUlatvaM vartamAnaprAgabhAvapratiyogitvaM cAtyevetyetAdRzasaMbandhena vartamAnaprAgabhAvasya bhaviSyat pAkakRtAdanvayaH saMbhavatyeveti na pakSyamANe pakSyati itiprayogAnupapattirityarthaH / vartamAnakAladhvaMsasya tadarthatve-lRDarthatve tatsaMbandhasvarUpamAha-svapUrveti, atrApi vartamAnakAladhvaMsaparAmarzakam tasya " itipadamanuvartanIyam / atra svaM vartamAnakAladhvaMsastatpUrvakAlikA yA kRtistajjanyapAkAnanukUlatvasamAnAdhikaraNAdheyatA saMbandhena Lin 2 88 6 " Aho Shrutgyanam" , Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (600) sAdarza: [AkhyAtaprakaraNevAderdarzitaviziSTasaMbandhA'sattvenA'tiprasaGgavirahAt / dhvaMsapUrvatvaM ca tadanadhikaraNatvameva / na cAntarAlikakRtijanyasya pacyarthavyApAraspa pUrvavyApArAnukUlakRtyajanyatayA''ntarAlikakRteH pUrvakRtijanyapAkAnanukUlatvamakSatameveti tasyA api niruktaviziSTasaMbandhena vartamAnaprAgabhAvAdimattvamakSatameveti vAcyam, kRtijanyapAketyatraM kRtijanyavyApArAdhInaphalAnukUlavyApArasya vivakSitatvAt / vartamAnakAladhvaMsastra luDaryasya ' pakSyati' ityatra luDaryakRtAvanvayaH svIkriyate tathA ca vartamAnakAladhvaMsasya kAlarUpatvena tadAdheyatA bhaviSyatpAkakRtau vartate eva vartamAnakAladhvaMsarUpabhaviSyatkAlAt pUrvakAlikakRtijanyo yaH pacamAnakartRkapAkastadananukUlasvamapi vartate ityetAhazasaMbandhena bhaviSyatpAkakRtI vartamAnakAladhvaMsAnvayasaMbhavAnna pakSyamANe 'pakSyati ' itiprayogAnupapattiH, pacamAnakartRkapAkAnukUlodIcyakRtau tu pacamAnakartRkapAkAnanukUlatvasya saMbandhaghaTakasyA'sattvAnna tAdRzakRtI vartamAnakAladhvaMsAnvayaH saMbhavati yena pacamAnepi 'pakSyati ' itiprayogApattiH syAdityanvayaH / phalamAha- udIcyakRtAviti / udIcyakRtI vartamAnapAkodI. dhyakRtau / dvitIyasaMbandhasvarUpe svapUrveti yaduktaM tadarthamAha- dhvaMseti, svapUrvakAla ityanena varta, mAnakAladhvaMsAnadhikaraNakAlo grAhya ityarthaH / sa ca kAlo vartamAnakAla eva tAdRzakAlInakRtijanyapAkAnanukUlatyanvayaH / nanu pacamAnakartRkapAkAnukUlA hyekA''dyA kRtiraparodIcyA kRtiraparA ca tanmadhyakAlavatinI AntarAlikakRtirapi bhavatyeva tatrAntarAli kakRtijanyo vyApAraH pUrvavyApArAnukUlakRtijanyo na bhavati pUrvakRtijanyazca vyApAra AntarAlikakRtijanyo na bhavatItyAntarAlikakRtI pUrvakRtijanyapAkAnanukUlatvamastyevetyAntarAlikakRtAvuktasaMbandhena luDarthakAlasyAnvayasaMbhavAt pacamAne 'pakSyati' itiprayogaH syAdevetyAzaGkayAha- na ceti / pariharati- kRtijanyeti / vivakSitatvAditi- tathA ca ' svaviziSTakAlavRttikRtijanyavyApArAdhInaphalAnukUlavyApArAnanukUlatvasamAnAdhikaraNapratiyogitAsaMbandhena kRtau vartamAnaprAgabhAvasya laDathasthAnvayaH' iti vaktavyaM tathA ca vartamAnaprAgabhAvaviziSTo yo vartamAnakAlastavRttikRtijanyo yaH pAkAdivyApArastadadhInaM yad viklittirUpaM phalaM tadanukUlo yaH sa eva vartamAnaH pAkavyApArastadananukUlatvaM bhaviSyatpAkakRtau svastIti na pakSyamANe * pakSyati / itiprayogAnupapattiH, AntarAlikoktakRtI tu pUrvakRtijanyapAkAdhInaphalAnukUlatAdRzapAkAnukUlatvamevAsti na tu tadananukUlatvamiti nAntarAli kakRtau varta. mAnaprAgabhAvAnvayaH saMbhavati yena pacamAnepi tvaduktarItyA pakSyati ' itiprayogApattiH syAdityarthaH / pacamAnakartRkavyApArANAM phalAnnukUlatvaM nAsti phalAnukUlavyApArAnanukUlatvaM ca pacamAnavRttikRtiSu nAstIti bhAvaH / "Aho Shrutgyanam" Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ luDhAthekAlanivecanam ] vyutpttivaadH| (601) 'patA' ityAdI luTo'nadyatanabhaviSyatvamarthaH / anadyatanabhaviSyattvaM ca zabdaprayogAdhikaraNadivasA'vRttitve sati zabdaprayogakAlInaprAgabhAvapratiyogitvam. zabdaprayogAdhikaraNadivasadhvaMsotpattikatvaM vaa| kecittu-bhaviSyatvameva tasyArthaH, kriyAyAH kRtervA svarUpasadanadyatanatvameva tatsAdhutAniyAmakam / asAdhutvAdeva -- adya pakSyati' ityAdau -- paktA' iti na prayoga ityAhuH / tanna- tathA sati bhaviSyattvAdikamapi nAkhyAtArthaH sthAva, svarUpasadbhaviSyattvAdikameva laDAdipratyayasya sAdhutAniyAmakam, asAdhutvAdeva * pakSyati' ityAdau 'paktA' itivat 'pacati ' ityAdau pakSyati ' itiprayogaviraha ityasyApi vaktuM zakyatvAt / / . 'pacati' -- pakSyati / ityAderavilakSaNabodhajanakatvamanubhavaviruddhamiti kAlavizeSabodha Avazyaka iticeta ?, tadA 'paktA'' pakSyati' ityAderApi vilakSaNabodhajanakatvasyA''nubhavikatayA'nadyatanatvAnvayabodhopi durvaarH| yadi ca 'pakSyati' ityAdivAkyajanyabodhe sati bhaviSyattvAdisaMzayAnudayAd : bhavivyavAdeH zAbdadhIviSayatvamAvazyakamityucyate ? tadA'nadyatanaMbodhepIhazImeva yuktiM gRhANa / . evam -- na pakSyati' ityAdAvabhAve'nAgatakAlAvacchinnatvabhAnamAvazyakam, luDarthatvena vivakSitaM kAlamAha- pakteti / anadyatanamaviSyatvArthamAha- zabdeti / pakSAntaramAha- zabdeti / kAlabhUtaluDathai matAntaramAha- keciditi / tasya luTaH / tatsAdhutA luTsAdhutA / luDarthakRtAvanadyatanatvaM svarUpasadastIti 'adya pakSyati / ityasya sthAne ' paktA ' itiprayogo'sAdhurevetyAha- asAdhutvAditi / ' pakSyati' ityasya sAmAnyato bhaviSyadarthakatvena tatsthAne ' paktA ' itiprayogaH saMbhavatyevetyabhiprAyeNoktam ' adha pakSyati / iti / pariharati- tanneti, pratibanyuttaramAha-- tathA satIti / tathA sati-anadyatanatvasya luDarthatvAbhAve sati / : zaGkate-pacatIti / kAlavizeSabodha iti-pati ' ityatra vartamAnakAlabodhaH, 'pakSyati' ityatra bhaviSyatkAlabodhaH / uttaramAha- tadeti / punarAzakate- yadIti / sati jaate| uttaramAha- tadeti / IdRzIm = pakkA' itivAkyajanyabodhe jAte'nadyatanatvasaMzayAnudayAdanadyatanatvasya zAbdadhIviSayatvamAvazyakamiti tAdRzAnadyatanatvasyAnyato bhAnAsaMbhavAlluDarthatvaM siddhamevetyarthaH / ___ yathA ' pakSyati / ityAdau kRtau kAlAnvayastathA 'na pakSyati / ityAdi nasamabhivyAhArasthale kRtyabhAve .eva kAlAnvayaH kartavyo na tu kRtI- pUrvameva " natamabhivyAhArasthalepi 595 " ityAdinA doSasya pradArzatatvAt, kiM ca bhaviSyatkAlikacaitrakRterasaMbhavenA'sadbhUta "Aho Shrutgyanam" Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 602 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe - anyathA pakSyatyapi vartamAnavRttipAkakRtyabhAvamAdAya ' na pakSyati' ityAdiprayogaprasaGgAt / na ca pakSyatyapya'nAgatayat kiMcitkAlAvacchedena vartamAnamabhAvamAdAya ' na pakSyati itiprayogo durvAra eveti vAcyam, anAgatakAlAvacchinatvaM hi tatra vartamAnakSaNadhvaMsAvacchinnatvam, tAdRzadhvaMsaniSThAvacchedakatA cAnavacchinnA grAhyA, anAgatakRtimati ca puMsi tadabhAvavRttau vartamAnakSaNadhvaMsarUpaH kAlaH pratiyogivRttAvapyavacchedaka iti virodhabhaJjanAya tAdRzakRtyanavacchedakAvAntarakAla evAvacchedaka upeya iti noktAtiprasaGga iti / 3 " tvAt tatra kAlAnvayA'saMbhavAdityabhiprAyeNAha - evamiti / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, anyathA=yadyuktAbhAve'nAgatakAlAmbayo na svIkriyeta tadA'nAgatakAlAnavacchinnameva kRtyamAda mAdAya na pakSyati' iti prayogo bhaviSyati tathA ca vartamAnaM vRttam = bhUtaM ca pAkakRtyabhAvamAdAya kiM vA vartamAna vRttim = vartamAnakAlavartinaM pAkakRtyabhAvamAdAyApi na pakSyati ? iti prayogaH syAdeva - etAdRzasyApi kRtyabhAvasyA'nAgatakA lAnavacchinnatvAdeva, yadA cAnAgatakAlasya kRtyabhAve'nvayaH svIkriyate tadA vartamAnetyAyuktAbhAvamAdAya ' na pakSyati' iti prayogApattirnAsti - vartamAnAbhAve vartamAnakAlasya bhUtA'bhAve ca bhUtakAlasyAnvayasattvena tatrAnAgatakAlAnvayasyAsaMbhavAdityarthaH / atra ca yadyapi bhaviSyatkAlika caitrakRterasaMbhavena tadabhAvasyAprasiddhiriti na tAdRzakRtyabhAvepi bhaviSyatkAlAnvayaH saMbhavati tathApi caitrIyavartamAnakRteH prasiddhatvena tAdRzakRtyabhAvo bhaviSyatkAle prasiddhayatyeveti tatraiva bhaviSyatkAlAnvayo vijJeyaH / aJa vartamAnavRtti " ityasya sthAne varttamAnavRtta " ityapi pAThaH sa cApi vyAkhyAta eva / nanu yo bhaviSyatkAle pAkaM kariSyatyapi sopi na sakalabhaviSyatkAle pAkaM kariSyati kiM tu yaturkicidbhaviSyatkAle eva tathA ca tadanyayat kiMcidbhaviSyatkAle vartamAnam - santam = yat kiMcidbhaviSyatkAlAvacchinnaM kRtyabhAvamAdAyAbhAve uktakAlAnvayasvIkAreNa pakSyatyapi ' na pakSyati' iti prayogaH syAdevetyAzaGkyAha - na ceti / uttaramAha - anAgateti, tatra = ' na pakSyati ' ityatra kRtyabhAve yadanAgatakAlAvacchinnatvamuktaM tad vartamAnakSaNa dhvaMsAvacchinnatvarUpaM jJeyam, evaM hi kRtyabhAvasyAtra vartamAnakSaNadhvaMsAvacchinnatve prApte tAdRzadhvaMsa eva kRtyabhAvasyAvacchedaka iti prAptaM tAdRzAvacchedakIbhUtadhvaMsaniSThA cA'vacchedakatA kAlAnavacchinnaiva prAhmA tathA ca na pakSyati ' ityatra naJA sAmAnyata eva vartamAnakSaNadhvaMsAvacchinnakRtyabhAvo bodhyate na tvanASgatayat kiMcit kAlAvacchinna vartamAna kSaNa dhvaMsAvacchinnakRtyabhAvo yenAnAgatayat kiMcit kAlAva 46 L 8 " cchinnakRtyabhAvamAdAya pakSyatyapi na pakSya itiprayogaH syAdityarthaH / pradarzitadoSasyAbhAvaM svayamapyupapAdayati- anAgatakRtIti, anAgata kRtimati puruSe tadabhAvavRttau - anAgatakRtyabhAvasattve ( anAgatakRtyabhAve sati ) vartamAnakSaNadhvaMsarUpaH kAlastadabhAvavRnAvavacchedakaH syAt pratiyogivRttau = anAgatakRtivRttAvapyavacchedaka H syAt arthAt yadyanAgataka 88 "Aho Shrutgyanam" .. Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ luTo'nadyatanabhaviSyadarthakatvam ] vyutpttivaadH| uktayuktyA'nAgatatvasya yathA laDAdyarthatvaM tathA 'adya pakSyati na paktA' ityatrAnadyatanakAlAvacchinnatvasyAbhAve'bhAne pakSyatyapyanyatanAnAgatakAlAvacchinnapAkakRtyabhAvamAdAya 'na paktA' itiprayogAsanena luTo'nadyatanArthatvamAvazyakam / anAgatAnadyatanakAlAvacchinnatvamapyuktarItyAtiprasaGnAvAraNAya prakRtazabdaprayogAdhikaraNadinadhvaMsaniSThAnavacchinnAvacchedakatAkatvarUpaM grAhyam / avacchedyAvacchedakabhAvazca saMbandhavidhayA bhAsate dhvaMsa eva padArtha ityavadheyam / timati puMsi tadabhAvaH anAgatakRtyabhAvaH syAttadA vartamAnakSaNadhvaMsarUpaH kAlo'nAgatakRtestadamAvasya cAvacchedakaH syAt na caitatsaMbhavati- ekasyaiva padArthasya tattadabhASobhayAvacchedakatvA'saMbhavAditi vartamAnakSaNadhvaMsarUpakAlasyAnAgatakRtitadabhAvobhayAvacchedakatvaprAptirUpasya virodhasya malanAya-parihArAya tAdRzakRtyanavacchedako'vAntarakAla eva tadabhAvAvacchedaka ityupeyam-arthAta pakSyamANe puruSe yA'nAgatakRtistadavacchedako'nyovAntarakAlastAdRzakRtyamAvAvacchedakazcAnyo'. vAntarakAla iti svIkArya tathA cAnAgatakRtyavacchedakAvAntarakAle pakSyamANe puMsi 'na:pakSyati / itiprayogApattirUpotiprasaGgo nAsti- anAgatakRtyavacchedakAvAntarakAlApekSayA'nAgatakRtyabhAvAvacchedakAvAntarakAlasya bhinnatvAta, kiM cAnAgatakRtitadabhAvayoravacchedakakAlayorevaM bhede prApte uktAvacchedakatAvirodhopi nAstItyarthaH / prakRtamAha- uktayuktyeti yathA'nAgatatvaM lUDarthastathA'nadyatanatvaM lurtha iti svIkartavyam, anyathA 'bhadya pakSyati na paktA ' ityatra pAzAnukUlakRtyamAve'nadyatanatvasyAnvayastadbhAnaM ca, na syAt tathA ca zvA-AgAmidine pakSyatyapi puruSe'dyatanA'nAgatakRtyabhAvamAdAya ' na paktA, itiprayogApattiH syAdeva na caitadiSTaM tasmAdanadyatanatvaM luDarthostyeva tathA ca 'na paktA ' ityatra nA'nadyatanAnAgatasya kRtyabhAvasya bodhanAdadyatanAnAgatakRtyabhAvamAdAya zvaH pakSyati puMsi 'na paktA / itipryogaapttirnaastiityrthH| anAgateti-na paktA ' ityatra pAkAnukUlakRtyabhAve'nAgatAnadyatanakAlAvacchinnatvam-varta. mAnadinadhvaMsAvacchinnatvamastIti tAzavartamAnadinadhvaMsaniSThA yA'vacchedakatA sA darzitadizA kAlAnavacchinnA grAhyA. anyathA'nadyatanAnAgatakAle 'pakSyatyapi puruSe'nadyatanAnAgatayatkiMcitkAlAvacchinnaM kRtyabhAvamAdAya ' na paktA' itiprayogApattirUpotiprasaGgaH syAdevetyarthaH / 'na paktA' ityatra kRtyabhAve yadanAgatAnadyatanakAlAvacchinnatvaM tat prakRtazabdaH' na paktA, itizagdastatprayogAdhikaraNadinasya yo dhvaMsastaniSThA yA'navacchinnAvacchedakatA tAdRzAnavacchinAvacchedakatAkatvarUpaM grAhyamityanvayaH / ' paktA ' ityatrApi yat pAkAnukUlakRtAvuktavartamAnadinadhvaMsarUpaluDarthakAlAvacchinnavaM bhAsate tatroktadhvaMsa eva lukhAdyarthosti tAdRzadhvaMsasya yo'nadyatanA'nAgatakAlenAvacchedyAvacchedakamAvaH sa saMbandhavidhayA bhAsate ityAha-avaccheyeti / dhvaMsaH= luTlUDAdyarthavenAbhimata uktaviziSTadhvaMsa eva padArthaH lulaDAdyarthaH / "Aho Shrutgyanam' Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (604) sAdarzA [ AkhyAtaprakaraNe 'atha naJsamabhivyAhArasthalopa kRtAveva kAlAnvayostu. anAgatakRtizca mahApralayasyA'prAmANikatayA sarvatraiva prasiddhayatIti na pratiyogyaprasiddhiH, abhAvAnvayazcAtmani kAlAnavacchinnAzrayatAsaMbandhenopagamyatAmiti cet ?, nayaduttarakAle caitrIyaudanapAkAdikamaprasiddhaM tadAnIm 'caitra odanaM na pakSyati' itiprayogAnupapatteH- anAgatacaitrIyaudanakarmakapAkAnukUlakRtya prasiddhyA tadabhAvapratyAyanAsaMbhavAt / na cAbhAve kAlAnyayopagamopa yattaNDulavyattayAdikarmakapAka evAprasiddhastadvyattayAdiparasya 'etattaNDulaM na pakSyati' ityAdivAkyasyA'pramANatvApatti:pratiyogyaprasiddherduritvAditi tatra pAke tavyaktikarmakatvAbhAva eva natrA bodhyate ityupagantavyaM tathA coktasthalepi tattatpAke caitrIyaudanakarmakatvAbhAvabodhopagamenopapattiriti vAcyam, pAke tatkarmakatvAbhAvabodhopagame tAdRzapAkAnuka " naJtamabhivyAhArasthale pratiyoginyeva kAlAnvayaH // ityAdi (pR. 595) yadAzaGkitaM tadevAzaGkate- atheti / yotra pratiyogyaprasiddhyA ( pR. 595 ) doSaH pradarzitastaM parAcaSTa- anAgateti, yadi mahApralayaH syAttadA tadadhikaraNakakRteraprasiddhyA pratiyogyaprasiddhiH syAdapi na caivamasti, mahApralayAnyakAle tu kasyA api kRteH sattvAdatyantAbhAvo na saMbhavatItyarthaH / yaduktam " na ca kAlAnavacchinnAdhAratAsaMbandhena (pR. 595)" iti- tadevAhaabhAvAnvaya iti / pariharati- neti / yaduttarakAle yAdRzottarakAle ( yadA zabdaprayogAdhikaraNakAlAnantaram ) caitrakartRkapAko'prasiddha: asaMbhavI tadAnIm=tAdRzottarakAle citra bhodanaM na pakSyati / itiprayogAnupapattiH syAt tvayA tatra tAdRzottarakAlavRttikRteramASaH pratyAyanIyaH sa ca na saMbhavati- pratiyogibhUtAyAstAdRzottarakAlavRttikRteraprasiddhatvAdityarthaH, tasmAt nasamabhivyAhArasthale kRtyabhAve eva kAlAnvayaH kartavya iti sarva pratipAditam / nanu 'na pakSyati' ityAdau pAkAnukUlakRteramAvepi kAlAnvayopagame yattaNDulavyaktikarmakapAkoprasiddhastadvyaktiparasya-tattaNDulavyaktimuddizya prayuktasya etattaNDulaM na pakSyati ' itivAkyasyA'prAmANyaM syAdeva- pratiyogyaprasiddheH tattaNDulakarmakapAkAprasiddhau tadanukUla kRterapyUprasiddhiH prAptA kRtyabhAvabodhanasthale ca kRtireva pratiyogibhUtA bhavati aprasiddhapratiyogikAmAvabodhasya cAnamyupagamAt, na coktasthalepyuktavAkyasyA'prAmANyamiSTamiti tatyAmANyopapattyarthaM tatra pAke tattaNDulavyaktikarmakatvAbhAva eva nanA bodhyate itisvIkArya tathA coktasthalepi yaduttarakAle caitrIyaudanapAkAdikamaprasiddhaM tadAnIm 'caitra odanaM na pakSyati' ityatrApi tatpAke caitrIyaudanakarmakatvAbhAvacaitrakartRkatvaudanakarmakatvAbhAva eSa natrA bodhyate tacca saMbhavatyeveti noktasthale etadvAkya prayogAnupapattirityAzaGkyAha- na ceti / atrApi doSamAha- pAke iti, caitra odanaM na pazyati ' ityatra pAke caitrIyaudanakarmakatvAbhAvabodhasvIkAre etadabhAvAnvayipAkasyA'nAgatasya "Aho Shrutgyanam" Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ luDharthakAlAnvayanirvacanam ] vyutpattivAdaH / (605) lAnAgatakRteH katari bhAnasyopagantavyatayA taduttara kadAcidapi yena na pakSyate tAdRzakartRsamabhivyAhRtadarzitavAkyasya prAmANyopapAdanA'saMbhavAt / agatyA tu yatkarmako yatkartRkA paako'prsiddhstaadRshkrmkrtRghttitaarthknpdvdaakysthaa'yogytopgmyte| __ kecittu tatrApi pAke tatkarmakatvAbhAvasya tAdRze ca kartari pAkakRtyabhAvasya bodhamupagamya prAmANyamupapAdayanti- tAtparyasattve ekenApi naJA'bhAvadvayabodhanasaMbhavAt / na caivaM taNDulamAtraM pacati pakSyati vA caitrepi taNDulamayaM na pacati na pakSyati' itiprayogaH syAt- tattaNDulA'karmakapAkAnukUlavartamAnAdikRtya'bhAvA'bAdhAditi vAcyam, yataH subarthapratiyogikasvArthAbhAvAnvitakriyAkartRtvAbhAva bodhakatvaM naJaH 'AkAzaM na pacati ghaTaH' ityAdAvapi na svIkriyate-tAhaprasiddhiH svIkArya pAkaprasiddhayA ca tAdRzapAkAnukUlAnAgatakRterapi prasiddhiH prAptaiva tasyAzca kRtestAdRzapAkakartari bhAnamupagantavyaM tathA ca taduttaram-vartamAnakAlAnantaraM yena puMsA kadAcidapi na pakSyate tAdRzakartasamabhivyAhRtasya-pAkavyApArarahitakartRsamamivyAhRtasya 'caitra odanaM na pakSyati' itivAkyasya prAmANyaM na syAta- tatra caitrIyapAkavyApArasyAprasiddhatvena tatra caitrIyaudanakarmakatvAbhAvAnvayasyA'saMbhavAdityarthaH / tasmAd naJsamabhivyAhArasthale naarthAbhAve evaM pratyayArthakAlasyAnvayo yukta iti tAtparyam / nanu yatkarmako yatkartRkazca pAko'prasiddha eva tAdRzakartRkarmaghaTitasya " ayametattaNDulaM na pakSyati / itivAkyasya vanmate kA gatirityAzakya tAdRzyavAkye bAdhAbhAvarUpayogyatAyA amAvAdagatyA prAmANyAbhAva evetyAha- agatyeti / ... matAntaramAha- keciditi,tatra-yatkarmako yatkartRkazca pAko'prasiddhastAdRzakartRkarmaghaTitArthake napadavati 'ayametattaNDulaM na pakSyati' itivAkyepi pAke tatkarmakatvAmAvasya tAdRzakartari ca pAkakRtyamAvasyAnyatra prasiddhapratiyogikasya bodhamupagamya prAmANyamupapAdayanti / nanvekasya naJpadasyoktAbhAvadvayabodhakatvaM kathaM syAdityAzaGkyAha- tAtparyasattve iti / zaGkate- na ceti, taNDulaM pacatyapi caitre ' taNDulamayaM na pacati / iti prayogaH syAta--tadAnIM caitre pacyamAnataNDulakarmakapAkAnukUlakRtyabhAvasya bAdhepi pacyamAnataNDulA'karmakapAkAnukUlakRtyabhAvasya vartamAnasyA'bAdhAt. arthAt naJo'bhAvadvayabodhakatvasvIkAreNAtrApi pAke tAdRzataNDulakarmakatvAbhAvasya catre ca tAdRzapAkakRtyabhAvasya bodhasaMbhavena viziSTasyApi tattaNDulAkarmakapAkAnukUlakRtyabhAvabodhasya saMbhavAditi / evaM pakSyatyapi ' na pakSyati / itiprayogApattidalasya yojanA vijJeyA / AdipadAdasmin pakSe'nAgatakRtyabhAvAbAdhAditi vaktavyam / parihAramAha-yata iti, tvayA hi tattaNDulAkarmaketivacanena subarthapratiyogikaH dvitIyArthataNDulakarmakatvapratiyogiko yaH svArtho'bhAvastadanvitA yA pAkakriyA tatkartRtvAbhAvabodhakatvaM natra uktaM tattu 'AkAzaM na pacati ghaTaH / ityatrApi pAkakarmatAzUnyAkAzasya pAkakartRtvazUnyaghaTasya ca samabhivyAhArasthalepi na svIkri "Aho Shrutgyanam" Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (606.) sAda [AkhyAtaprakaraNezabodhajanakatAyA avyutpannatvAda yenokkAtiprasaGga syAt, kiM tu. 'pAka AkAzAkarmaka: pAkakRtyabhAvavAn ghaTaH' ityAdisamUhAlambanabodha eva, uktasthale ca caitre pAkakartRtvAbhAvavAdhAna prAmANyaprasaGgaH / astu vA tatrAbhAvAnvitakriyAkartRtvAbhAvaviSayako'samUhAlambanarUpa eva bodhastathApi na darzitAtiprasaGgaHtAdRzabodhenvayitAvacchedakAvacchedena prathamAbhAvabhAnaniyamAt pAkatvAvacchedena ca taNDulAdikarmakatvAbhAvAnvaye yogyatAvirahAt / 'andha AkAzaM na pazyati' ityAdAMvapIhazI gtiH| atha yattaNDulAdikarmako yatpuruSakartRkA pAko prasiddhastatpuruSe'nyakarmakapAkayate kA kathA punaH taNDulamayaM na pacati / ityatra tAdRzabodhaprasaGgasyetyarthaH, tathA ca na taNDulaM pacatyapi 'taNDulamayaM na pacati / itiprayogApattirityAha- yeneti / nanu 'AkAzaM na pacati ghaTaH ' ityatra yayuktarUpo na vAkyArthabodhastadA kIdRzo bodho bhavatItyAzakyAhakiM tviti / evaM ca ' taNDulamayaM na pacati / ityAdisthalepi ' pAkastaNDulAkarmakazcaitra: pAkakRtyabhASavAn / ityAkArakasamUhAlambanAtmakabodha eva svIkartavyastattu na saMbhavati- pacati caitre pAkakRsereva sattvena pAkakRtyabhAvasya bAdhAt tathA coktasthale pacati caitre na pacati / iti vAkyasya na prAmANyaprasaGgaH, tathA ca pacati caitre na ' na pacati / iti prayogApatti:apramANatvAdityAha-uktasthale iti / natra uktaviziSTabodhajanakatvamabhyupagamyoktaprayogApatti pariharati- astu veti, tatra pacamAnamapi catramuddizyokte na pacati ' itivAkye'bhAvAnvitAtattaNDulakarmakavAbhAvAnvitA yA pAkakriyA tadanukUlakRtyabhAvaviSayaka eva tattaNDulAkarmaketyAdinoko viziSTo'samUhAlambanarUpo nA bodho bhavatu tathApi darzitaH paJcatyapi caitre 'na pacati' itiprayogAtiprasaGgo nAstyevetyanvayaH / atiprasaGgAbhAve hetumAha-- tAdRzabodhe iti, tAdRzabodheukte'bhAvAnvitakriyAkartRtvAbhAvabodhe prathamAmAvasyAnvayitAvacchedakAvacchedenAnvayo bhavatiniyamAdatrAnvayitAvacchedakaM yatpAkatvaM tadavacchedenaiva taNDulakarmakatvAbhAvasyAnvayaH syAt. na ca pAkatvAvacchedena taNDulakarmakatvAbhAvAnvayaH saMbhavati yogyatAbhAvAditi naitAdRzaviziSTabodhajanakavAkyasya prAmANyaM saMbhavati yena pacatyapi na pacati ' itiprayogApattiH syAdityarthaH / * bhandha AkAzaM na pazyati ' ityatrApi 'darzanamAkAzAkarmakaM darzanakRtyabhAvavAnandhaH / itisamUhAlambanAtmaka eva bodho bhavati noktaviziSTabodha ityAha- andha iti / kiM vA 'andha AkAzaM na pazyati / ityatra AkAzakarmakatvAbhAvaviziSTaM yad darzanaM tadanukUlakRtya'bhAvaviSayako viziSTabodhopi saMbhavati-AkAzakarmakatvAmAvasyA'nvayitAvacchedakaM yad darzanatvaM tadavacchedenAnvayasaMbhavAt darzanAnukUlakRtyabhAvasya cAndhe'nvayasaMbhavAt / vastutastvetAdRzavAkyAnAmaprAmANyameveti pUrvameva dvitIyAkArakagrandhe vyutpAditamityavadheyam / zaGkate- atheti, anyapuruSapacyamAnatvAdeH anyapuruSakartRkapAkakarmasvasya / ameti-tAza ... "Aho Shrutgyanam" Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ luDaryakAlAnvayanirvacanam ] vyutpacivAdaH / (607) kartRtvasya tattaNDalAdau cAnyapuruSapacyamAnatvAderbhamadazApAm 'taNDulamayaM na pakSyati ' ityAdivAkyasya bodhakatAyA anubhavasiddhatvenA'pAkartumazakyatvAno. ktaprakAraH sAdhIyAn-virodhinizcayasavena tatpuruSe pAkakartRtvasAmAnyAmAvasya pAkatvAvacchedena taNDulakarmakatvAbhAvasya ca pratItya'saMbhavAditicet, na-tatra tAdRzavAkyasyaikAbhAvAvagAhibhramajanakatvopagamAt / na ca sarvatraiva tadupagamaucityena prayAsavaiphalyamiti vAcyam, vizeSadarzibhiramatAtarakairapi tathAvidhavAkyaprayogAt tasya prasiddhArthakatAsaMpAdanasyAvazyakatvAt / na ca tattaNDutaNDulakarmakapAkasyA'prasiddhatvAt tAdRzataNDule yatpacyamAnatvajJAnaM tabhramAtmakameva saMbhavati yatpuruSakartRkazca pAko'prasiddhastAdRzapuruSe pAkakartRtvajJAnamapi amAtmakameva syAnna tu pramAtmakamityuktam--bhramadazAyAmiti / etAdRzabhramadazAyAm 'taNDulamayaM na pakSyati / itivAkyasya bodhajanakatvAnoktaprakAraH sAdhIyAn, uktaprakAra:=prathamAbhAvasyA'nvayitAvacchedakAvacchedenAnvayo bhavati. iti prakAro na sAdhIyAnityanvayaH, ukta hetumAha-virodhIti, virodhinizcayasa: tvena tattaNDule pAkakarmatvanizcayasattvena tatpuruSe pAkakartRtvanizcayasattvena ca tatpuruSe pAkakartRtvAbhAvasya pAke taNDulakarmakatvAbhAvasya ca pratItirna saMbhavati / uktaprakArasya ca sAdhusve'trApi prathamAbhAvasya-taNDulakarmakatvAmAvasya pAkatvAvacchedenAnvayaH syAt na ca pAkatvAvacchedena taNDulakarmakatvAbhAvAnvayayogyatAstIti yogyatAyA abhAvAt tAdazabodhajanakatvaM na syAt asti ca bodhajanakatvamiti noktaprakAra: saadhiiyaanityrthH| pariharati-neti, tatra uktazramadazAyAm, tAzavAsyasya taNDulamayaM na pakSyati ' iti vAkyasya taNDulakarmakatvAbhAvaviziSTapAkAnukUlakRsyamAvabodhakatvarUpama'bhAvadvayAvagAhibhramajanakatvaM nAsti kiM tvekAmAvAvagAhibhramajanakatvam-taNDulakarmakapAkAnukUlakRtyabhAvabodhakatvameva svIkriyate tacca saMbhavatyeva tatpuruSe taNDulakarmakapAkakRtyabhAvasyA'bAdhAditi pUrvoktasthale uktAbhAvadvayAvagAhanasvIkArepi kiM vA prathamAbhAvasyAnvayitAvacchedakAvacchedenAnvayaniyamepi na doSa ityarthaH / nanu 'AkAzaM na pacati ghaTaH ' ityAdAvapi 'AkAzakarmakapAkakRtyabhAvabodhakatvarUpamekAbhAvAvagAhijJAnajanakatvameva yuktaM na tvabhAvadvayAvagAhijJAnajanakatvamityAzakyAha na ceti / parihAramAha- vizeSeti, ye khalu pAke AkAzakarmakatvAbhAvaM ghaTe ca pAkakartRtvAbhAvaM jAnanti tepi 'AkAzaM na pacati ghaTaH / iti prayogaM kurvantIti tasya prayogasya prasiddhArthakatAsaMpAdanAyA'bhAvadvayAvagAhibodha upagamyate-- AkAzakarmakatvaM pratipAdanAdI prasiddhamasti tadabhAvaH pAkenveti pAkakartRkatvaM puruSAdI prasiddhaM tadabhAvo ghaTe'nvetItyabhAvadvayAvagAhibodhajanakatvaM saMbhavati na tvekAbhAvAvagAhiMbodhajanakasvam- bhAkAzakarmakapAkA'prasiddharityarthaH / nanu pAke tattaNDulakarmakatvaM hi tattaNDulaniSThaviklittijanakatvameva tathA ca pAkasya tattaNDulakarmakatvaM nAstIti tattaNDulaniSThaviklittijanakatvasyAprasiddhacA "Aho Shrutgyanam" Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 608 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe - lAdikarmakatvam = tanniSThaviklittijanakatvaM tadapi cAprasiddhamiti kathaM pAke tadbhAvapratyaya iti vAcyam, viklittyAdAveva tattadvRttitvAbhAva bodhopagamAt / * apAkSIt ' ityAdau luGo'tItakAlo'rthaH, tasyApyAkhyAtasAmAnyArthakRtyAdAvanvayaH, tasya ca saMbandha Adheyatvam / athaH vA kAlA'vizeSaNatayaivAtItatvaM Gorya AzrayatAsabandhena ca tasya kRtyAdAvanvayaH - kAlAntarbhAvasya vyarthatvAt / atItatvam = vartamAnadhvaMsapratiyogitvam / vastuto vartamAnadhvaMsa eva DhuGAdyarthastasya pratiyogitAsaMbandhena kRtyAdAvanvayaH / madhyadazAyAm kSIt ' ityAdiprayogavAraNamuktarItyA bodhyam / L apA - pAke tattaNDulakarmakatvAbhAvabodhopi kathaM syAt - aprasiddhapratiyogikAbhAvasyA'svIkArAdityAzaGkayAha - na ceti / uttaramAha - vikkittyAdAviti, tattadvRttitvAbhAvasya tattattaNDula vRttisvAbhAvasya bodha upagamyate tathA ca taNDulavRttitvAbhAvavatI yA vikki tistAdRzavikkittijanakapAkAnukUlakRtyabhAvavAn itibodhaH syAt, anyavRttiviklittau ca taNDulavRttitvAbhAvaH prasiddha eveti na kopi doSa ityarthaH / lukAlaM nirUpayati- apAkSIditi, tasya = luGartha bhUtasyAtItakAlasya, tasya lukAlasya / ' apAkSIt ' ityuktakRtirhi tAdRzakAle AsIditi tAdRzakAlasya kRtAvAdheyatAsaMbandhenAnvayaH / pakSAntaramAha- atha veti, luGo'tItakAlArthatve hyartItatvaM kAle vizeSaNamasti saMprati kAle'vizeSaNIbhUtamevA'tItatvam = atItatvamAtrameva luGartha ityarthaH, atItatvaM ca kRtAveveti tasya= atItatvasyAzrayatAsaMbandhena kRtAvanyayaH I kAlAntarbhAvasya = viziSTasyA'tItakAlasya luGarthatvasvIkAravaiyarthyAt / atItatvapadArthamAha- atItatvamiti, vartamAno yo'tItakRticvaMsastatpratiyogitvaM yadatIta kRtAvasti tadevAtItatvamityarthaH / svAbhiprAyamAha - vastuta iti, vartamAnadhvaMsaH vartamAno yaH kRtidhvaMsaH sa eva luGorthastasya = vartamAnadhvaMsasya tAdRzadhvaMsapratiyogitA kRtAvastyeveti tena saMbandhena tasya kRtAvanvaya ityanvayaH / madhyadazAyAmiti - vartamAnapAkasyApyAdyA kRtirnaSTeti taddhvaMsasya pAkavartamAnatAdazAyAmapi sattvAt ' apAkSIt ' iti - prayogaH syAdeveti tadvAraNaM pUrvoktarItyA bodhyam / madhyadazAyAm = pAkamadhyadazAyAm | uktarItyA = " vartamAnaprAgabhAvasya pratyayArthatve tasya 199 " ityAdyuktarItyA, tathA hi vartamAnadhvaM sasya svaviziSTakAlavRttikRtijanyapAkAnanukUlatvaviziSTapratiyogitAsaMbandhena kRtAvanvayaH kartavyaH, atra svaM vartamAnadhvaMsastadUviziSTo yo vartamAna kAlastadvRttikRtijanyo yaH pacamAnapuruSakartRkaH pAkastadananukUlatvasamAnAdhikaraNapratiyogitA saMbandhena vartamAnadhvaMsasya luGarthasya kRtAvanvayaH kartavyastathA ca pacamAnakartRkartRkapAkAnukUlAtItakRtau vartamAnadhvaMsapratiyogitAyAH sattvepyuktasvaviziSTakAlavRttikRtijanyapAkA ( pacamAnakartRkapAkA ) nanukUlavaM nAsti - pacamAnakartRkapAkAnukUlatvasyaiva sattvAditi na pacamAnakartRkapAkAnukUlAtItakRtAvuktasaMbandhena vartamAnadhvaMsa "Aho Shrutgyanam" Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laGaliTorarthaH] vyutpttivaad| laGgapratyayasvA'tItatvavadanadyatanatvamapyartha:- adya pacati 'apacat / ityaprayogAt / " abhUnnRpaH" ityAdAvanadyatanatvasattvepi tadavivakSayA na laGgapratyayena lubAdhaH / atopya'nayatanatvabodhakatvaM lapratyayasyAvazyakam- svarUpasadanadyatanatvasya laGsAdhutAniyAmakatvenadyatanatvasya vastusato'vivakSAmA Noktasthale lavAraNAnupapatteH / idamapyagnaghatanatvam-prakRtazabdaprayogAdhikaraNadinA'vRttitvam / atha vA svAtantryeNA'nadyatanatvaM na laGarthaH kiM tu tAzadinAcakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvarUpama'nadyatanAtItatvaM viziSTameva / atItatvama'nadyatanatvaM parokSatvaM ca liTorthaH / " adhyAsta sarvartusukhAmayodhyAm " ityAdau parokSatvasattvepi parokSatvAvivakSayA na liT / parokSatvaM ca vaktuH sAkSAtkArAviSayatvam / . syAnvayaH saMbhavatIti na pacamAne puruSe madhyadazAyAM vartamAnapAkAnukUlAtItakRtimAdAya -- apAkSIt / itiprayogApattirityarthaH / vastutastu- antyakRtidhvaMsasya luGarthatvaM svIkArya tathA ca vartamAnapAkAnukUlAnyakRteH pAkavartamAnatAdazAyAM dhvaso na jAta iti na tadAnIm ' apAkSIt ' itiprayogApattirI tizrIguravaH / laGarthabhUtakAlaM nirUpayati- laGpratyayasyeti / atItAnadyatanatvaM laGartha ityarthaH / ukta hetumAha- adyeti, yadi lo'nadyatanatvaM na syAttadAdya pacatyapi-vartamAnadine kRto naSTazca yaH pAkastatkartaryapi caitre ' apacat / itiprayogaH syAt. na caivaM bhavati tasmAdajadyatanatvamapi laGarthostyevetyarthaH / nanu yadya'nadyatanAtItatvaM larthastA " abhUnnRpaH " ityatra nRpe'nadyatatanAtItavasya sattAta ladeva syAnna tu laGityAzaGkayAha- abhUditi, manadyatanatvasya vivakSA nAstIti luGaH prayogepi na doSa ityarthaH / bhanadyatanatvasya laGarthatve upapattyantaramAha-atopIti, yadi laGo'nadyatanArthakatvaM na syAt kiM tu svarUpasadevAnadyatanavaM laGsAdhutA niyAmaka svAttadA svarUpasataH vartamAnasyA'vivakSAyA asaMbhavAt tAdRzA'vivakSAmAtreNa "abhUnnRpaH " ityatra lachAraNa nopapadyeta yadA cAnadyatanatvaM laGartha eva tadA tu tasyA'vivakSA saMbhavatItyana dyatanatvasyA'vivakSayA " abhUnnRpaH " ityatra lavAraNaM luGaH upapAdAnaM ca saMbhavatItyarthaH / anadyatanatvasvarUpamAha- idamiti / apizabdAlluDAnadyatanatvaparAmarzaH / pakSAntaramAha- aya veti, tAdRzadinam zabdaprayogAdhikaraNadinaM tasya ya AdyakSaNastavRttidhvaMsapratiyogitvamanadyatanAtItatvaM tadeva laGayaH, AdyakSaNavRttidhvaMsagrahaNena vartamAnadine kRte naSTepi pAke ' apacAt / iti laGaH prayogApattirnAstItyarthaH / / liDarthabhUtakAlanirUpaNamArabhate- atItatvamiti / nanu yadi parokSatvaM liDarthastadA " adhyAsta sarvartusukhAmayodhyAm " ityatrAyodhyAyAH parokSatvena liTa eva prayogaH syAna tu " adhyAsta " itilaprayoga ityAzaGkayAha- adhyAsteti, parokSatvavivakSAyA abhAvAdevAtra na liDityarthaH / parokSatvasvarUpamAha- parokSatvamiti / "Aho Shrutgyanam" Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 610 ) khAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe - " kecittu vaktRbhinnakartRkatvameva parokSatvam, ata eva liTa uttamapuruSAssaMbhavenAsparokSatAyAmapi liTaH sAdhutve " Naluttamo vA ityAderzApakatvamupAyakAroktaM saMgacchate, anyathA nidrAdidazAyAM svakartRkagamanAdikriyAyAH svaparokSatvasaMbhavena jJApakatvA'saGgate rityAhuH / 5 "vyAtene kaliGge dRSTosi, nAhaM kaliGgAn jagAma ityAdAvatyantApahnavasthale sUtrAntareNa kriyAyA aparokSatvepi lividhAnAt tAdRzajJApakabalena kiraNAvalIm " ityatra liTaH sAdhutvopapAdanamupAyakRtAmayuktameveti bodhyam / atyantA'paddavazcA'bAdhitaparokta viparIta bodhanAya tadupapAdakAbhAvapratipAdanecchA kaliGgAdhikaraNakadarzanAderupapAdakaM kaliGgagamanAdikaM tena vinA tadasaMbhavAt / atyantApahnavaH svarUpasanneva liTsAdhutAniyAmakaH / , matAntaramAha- keciditi / uktAdhyAsanakriyAyAmapi kavibhinnarAjakartRkatvamastyeva / ata eva = parokSatvasya vaktRbhinna kartRkatvarUpatvAdeva uttamapuruSasya ca vaktRkartRkatvAliTa uttamapuruSaprayogo naiva saMmavettathA ca "luttamo vA" ityanena liTa uttamapuruSAdezavidhAnaM vyarthameva syAt na ca sUtravaiyarthya yuktamitya'parokSatAyAmapi liTaH sAdhutvaM svIkAryamityarthaH / vipakSe bAdhakamAhaanyatheti, yadi sAkSAtkArAviSayatvameva parokSatvaM syAttadA nidrAdidazAyAM svakartRkapArzvaparivarta nAdikriyAyAM svaparokSatvasattvena tAdRzasvaparokSakriyodezena liTa uttamapuruSaprayogasaMbhavAt "luttamo vA " ityAdezavidhAnaM vyarthaM na syAditi " Naluttamo vA " ityasyopAyakAreNa yajUjJApakatvamuktaM tanna saMgaccheta tasmAt parokSatvaM vaktRbhimnakartRkatvameva na tu sAkSAtkArAviSayatvamityarthaH / parokSatvasya vaktRnnikartRkatvarUpatve hi nidrAdidazAyAmapi svakartRkagamanAdau svabhi* kartRkatvarUpaM parokSatvaM nAstIti " Naluttamo vA " iti sUtraM vyarthaM sajU jJApayati- aparokSatAyAmapi liG bhavatIti tathA ca nidrAdikAlikasvIyagamanAdau parokSatvAbhAvepi liGghaTitaprayogasya sAdhutvamupapadyate ityarthaH pratibhAti / kaliGgeti - caitreNa maitraM pratyuktam ' kaliGge dRSTosi ' tatra maitreNoktam- ' nAhaM kaliGgAn jagAma kathamahaM kaliGge tvayA dRSTaH ' ityarthaH / atra jagAmetikriyAyAH parokSatvAbhAvAliTo. 'saMbhavepya'tyantApahnavasthale sUtrAntareNa = " atyantApahnave liT vaktavyaH " itivArtikenA'parokSatvepi liD bhavati. asti cAtrA'tyantApahnava iti nAtra liTo'nupapattirityarthaH / etAH jJApana "vyAtene " ityatra liTaH sAdhutvopapAdanamupAyakAroktamayuktameva - " vyAtene " ityatrAtyantApahnavasyAbhAvAt kriyAyA aparokSatvepi sUtrAntareNoktenA'tyantApahnavasthaLe' eva liD vidhAnAdityarthaH / atyantApahnavasvarUpamAha - atyanteti, abAdhitaM yatparoktaM tadviparItabodhanAya tadupapAdakasya = abAdhitaparoktopapAdakasya yo'bhAvastatpratipAdanecchA tathA ca kaliGgAdhikaraNakadarzanopapAdakaM dRSTasya kaliGgagamanameva tena kaliGgagamanena vinA tadasaMmavAta == kali "Aho Shrutgyanam" Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGloTorarthanirUpaNam ] vyutpattivAdaH / (611) liGloTovidhirarthaH- parapravRttyarthaM tatprayogAt / vidhiH pravartakajJAnaviSayo dharmaH, sa ca dharmo nyAyanaye kRtisAdhyatvaM balavadaniSTAnanubandhitva (ajanakatva) sahitamiSTasAdhanatvaM ca, ' odanakAmaH pavet ' "svargakAmo yajeta" ityAdAvodanasvargAdirUpaM yatphalaM tatsAdhanatvaM pAkayAgAdikriyAyAM pratIyate / tAdRzaphalAnAM ca tattadrUpeNa liGAdizakyatAvacchedakakoTipraveze zatyAnantyaM sarvasAdhAraNyena vyutpattyanudayenA'pUrvaphalasAdhanatvabodhAnirvAhazcetISTatvena teSAmanugamaH / iSTatvam samabhivyAhatapadopasthApitakAmanAviSayatvam, ata: 'svargakAmaH paceta' ityAdau zaktibhramazUnyasya naudanAdisAdhanatvadhI.. na vA tattAtpapeNa tathAprayogaH prAmANikAnAm / iSTatvajJAnasyA'pravartakatvepi zakyaphalAnugamArtha tasya zakyatA / vastutastva. jhAdhikaraNakadarzanAsaMbhavAt. atra ca kaliGgagamanAbhAva ukta eva-"nAhaM kaliGgAn jagAma " ityatrAtyantApahavasya sattAlliTaH sAdhutvamastyevetyarthaH / ayaM cArayantApahavo na liDartha ityAha-- atyantApahnava iti / liGloTorarthanirUpaNamArabhate- liGloToriti, pravartakatvameva vidhitvamastIti libloToH parapravRttyarthaM prayogAdvidhyarthakatvamityarthaH / vidhisvarUpamAha- vidhiriti / samanvayamAha- odana iti / tAdRzaphalAnAm svargAdiphalAnAm / tattadrUpeNa-svargatvAdirUpeNa / liGAdizakyatAvacchedakakoTIti-liGaH zakyaM yadiSTasAdhanatvaM tadvizeSaNIbhUteSTasya zakyatAvacchedakatvaM prAptam iSTaM ca svargAdireva tatra svargAdInAM svargavAdirUpeNa zakyatAvacchedakatve zakyAnantyaM syAt tathA ca sarvasAdhAraNyena vyutpattyanudayena-zaktipraho na syAdityajJAtaphalasAdhanatvabodhAnupapattiH syAditi teSAm svargAdInAmiSTatvenAnugamaH- iSTatveneSTasAdhanatve liGloToH zaktirityarthaH / iSTatvasvarU. pamAha- iSTatvamiti, samabhivyAhRtaM yat svargakAmapadaM tadupasthitA yA svargakAmanA tadviSayatvaM svargasyAstItISTatvaM prAptam / ata iti- yataH samabhivyAhRtapadopasthApitakAmanAviSayatvamiSTatvaM tAdRzeSTasAdhanakhameva ca samabhivyAhRtavyApAra saMbhavatyataH ' svargakAmaH paceta ' ityatra zaktibhramazUnyasya pAkavyApAre svargasAdhanatvajJAnameva jAyeta na tvodanasAdhanatvajJAnaM samabhivyAhatasvargakAmapadeneSTatvena svargasyaivopasthApitatvAt, tattAtparyeNa odanasAdhanavatAtparyeNa tathA' svarga. kAmaH paceta ' itiprayogopi na bhavati kiM tu svargasAdhanatvatAtparyeNaiva 'svargakAmaH paceta / itiprayogaH saMbhavati, bhodanasAdhanatvatAtparyeNa tu 'odanakAmaH paceta / ityeva. prayogo bhvtiityrthH| - iSTatveti- kevalamiSTatvajJAnasya pravartakatvaM na bhavati, anyathA sumerusamAnayanepi pravRttiH syAdiSTatvAditISTasvajJAnasyA'pravartakatvepi tasya-iSTatvasya zakyabhUtasvargAdiphalAnAmanugamArtha zakyatA svIkriyate. anyathA zaktyAnantyaM syAdityarthaH / svAbhiprAyamAha- vastutastviti, "Aho Shrutgyanam" Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 612 ). sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe zakyasyaiva tasya zakyAnugamakatA sarvanAmasthale buddhisthatvavat tena rUpeNa phalAnAM saMketaviSayatAM vinA zaktyaikyAsaMbhavAt / tasya saMketaviSayatvopagamepi yathA na tasya vAcyatA tathA prapaJcitamanyatra | atra ceSTatvasya zAbdabodhe'bhAnAda viziSyeSTatAvacchedakasvargatvAdiprakAreNa zAbdabodhotpattyA vidhavAkyAt pravartakajJAna nirvAhaH / yantu - iSTatvena phalabhAnepi svargakAmAdipadaikadezopasthitasvargatvAvacchinnasya vidhyarthaikadeze iSTe'bhedAnvayAt pravartakajJAnanirvAha iti, tanna sat - vRttizabde - kadeze itarAnanvayaniyamAt svargatvAdiprakAreNa kAmanAdhInapravRttau svargatvAdivizeSitaphalasAdhanatAjJAnasya hetutayA'bhedena svargAdivizeSitaphalasAdhanatAjJAnatasya=iSTatvasya / tena - iSTatvena rUpeNa / tathA ca yathA buddhisthatvopalakSitadharmAvacchinne tatpadasya zaktistathAtra iSTatvopalakSitadharmAvacchinnasAdhanatve liGaH zaktirityarthaH / tasya = upalakSaNasya / yathA ' buddhistvopalakSitadharmAvacchinnaM tatpadaM bodhayatu ityevaM saMketa svIkArAdupalakSaNasya buddhistvasya saMketaviSayatvamasti yadyapi tathApi na vAcyatvamityanyatra zaktivAde pratipAditaM tathAtrApISTatvasyopalakSaNasya ' iSTatvopalakSitadharmAvacchinnasAdhanatyaM liG bodhayatu ' ityevaM saMketaviSayatvepi na vAcyatvamityarthaH / pravRttirhi vizeSarUpeNa jJAne satyeva bhavati na tviSTatvamAtrajJA" . nAdanyathA svargAdInAmiSTatvAt pAkAdInAM ceSTasAdhanatvAt svargakAmaH pAke tRptikAmazca yAgepi pravarteta na caivamastIti zAbdabodhe sAmAnyarUpeNeSTatvabhAnaM na bhavati kiM tu vizeSarUpeNeSTatAvacchedakaM yat svargatvAdikaM tatprakAreNaiva zAbdabodho bhavati vizeSarUpeNa ca zAbdabodhe jAte na pravRttyanupapattiriti pravartakajJAna nirvAhaH = liGAdijanyazAbdabodhasya pravartakatvanirvAha: saMbhavatItyAha- atreti / uktena vidhivAkyAt pravartakaM jJAnaM jAyate ityasya nirvAha: saMpanna iti yAvat / L nanu phalasya svargAderiSTatvena sAmAnyarUpeNa mAnepi pravartakajJAnAnupapattirnAsti yataH svarga - kAmapadArthaikadezo yaH svargastasya vidhyartho yadiSTasAdhanatvaM tadekadezeneSTapadArthenAmedAnvayaH saMbhavatyeva tatra svargAbhinneSTasAdhanatvajJAnAdapi yAgAdau pravRttiH saMbhavatyeveti matamupasthApayatiyattviti / pariharati- tanneti, ' svargakAmaH ' itikRdantavRttizabdastadekadezena svargapadeneSTapadasyA medAnvayo na saMbhavati, anyathA Rddhasya rAjamAtaGgAH ' ityatrApyabhedAnvayaH spAdityarthaH / " vRttizabdekadeze " ityatra ' vRttizabdArthaikadeze ' itipATho yuktastasya ca vRttizabdArtho yaH svargakAmapadArthastadekadeze svarge itarasya - iSTasyAbhedAnvayo na yukta ityarthaH syAt / kiM ca svargatvaprakArakakAmanAdhonA yA yAge pravRttistasyAM svargatvaviziSTaphalasAdhanatvajJAnaM heturastItya'bhedena svargaviziSTaM yadiSTarUpaM phalaM tatsAdhanatAjJAnasya svargatyaprakArakakAmanAdhInapravRttAvupapayogopi nAsti yena tvaduktarItyA svarge vidhyarthaikadezeSTasyA bhedAnvayaH kalpyetetyAha- svargatvA dIti / nanvamedena svargaprakAraka svargarUpeSTasAdhanatAjJAnam = svargAbhinnaM yadiSTaM tatsAdhanatAjJAnamapi "Aho Shrutgyanam" , Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uktavidhipratyayArthanirvacanam ] vyutpattivAdaH / (613) syAnupayogitvAcca / 'abhedena svargAdiprakArakasvargAdISTasAdhanavAjJAnamapi svargasvAdiprakArakAvRttI hetuH, ata eva " svargakAmo yajeta " ityAditaH pravRttiH' iti tu na yuktam-svargatvaprakArakakAmanAyA adhikaartvaanupptteH| atheSTatvastha zakyopalakSaNatve vadaMzA'bhAnanirvAhepi svargavAderazakyasya bhAnaM na saMbhavati-azakyasya bhAnopagame'tiprasaGgAditicet ?, svargavAdyavaNioM samabhivyAhatakAmanAviSayatvajJAnasahakRtasya tAdRzakAmanAviSayatAvacchinnazakti jJAnasya svargavAdiprakArakazAbdadhIhetutvopagame'tiprasaGgAnavakAzAt / vastutastA zakAmanAviSayatAvacchedakatvopalakSitasvargavAdiviziSTasAdhanatve zaktisvIkArAt sarvasAmaJjasyam / svargatvAdiprakArakakAmanAdhInapravRttI hetuH saMbhavatyeva. anyathA " svargakAmo yajeta'" ityanena yAge pravRttireva na syAta yAge svargAbhinneSTasAdhanatvajJAnAsaMbhavAdityAzaGkayAha- abhedeneti / pariharati-neti, evaM hi svargatvaprakArakakAmanAyA yadiSTamadhikAratvaM tanna syAt kiM tvabhedena svargaprakArakasvargarUpeSTaphalakAmanAyA evAdhikAratvaM syAt na caitadiSTam. " svargakAmaH " itipadenAdhikArivizeSaNIbhUtAyAH svargatvaprakArakakAmanAyA evAdhikAratvapratIterityarthaH / / _nanUpalakSaNasya zAbdabodhe bhAnaM na bhavatItyupalakSaNIbhUtasyeSTatvarUpAMzasya liGarthasya zAbdabodhe bhAnAmAvasaMbhavepi svargatvAderazakyasya liGA bhAnaM na saMbhavati-liGaH svargatvAvacchi neSTasAdhanatve zaktya'bhAvAt. anyathA pAkAdAviSTasAdhanatvajJAnaM na syAt pAkAdau svargatvAvacchinneSTasAdhanasvAbhAvAt, liDa iSTasAdhanatve. zaktirasti na ca tatra svargasya pravezosti yena svargavasya vAkyatvaM tena ca mAna syAta, azakyasyApi zAbdabodhe bhAnasvIkAre'tiprasana: baTa svAdInAmapi bhAnaM prasajyetetyAzaGkate-atheti / uttaramAha-svargavAdyavacchinneti, " svargakAmo yajeta " ityatra svargasya samamivyAhRtakAmanAviSayatvamastIti svargavAvacchinne yatsamabhivyAhRtakAmanAviSayatvajJAnaM tatsahakRtaM yatsvarge samamivyAhRtakAmanAviSayatAvacchinnazaktijJAnaM tena svargatvAdiprakAraka eva zAbdabodho jAyate iti na svargatvasya bhAnAnupapattirna vAnya-- dharmasya bhAnApattirityanvayaH, atra svargasya kAmanAviSayatvamastyeva kAmanAviSayatvameva ceSTatvaM.. samamivyAhRtakAmanAviSayatAvacchinnaM ceSTamiti liniSThA yA zaktistajjJAnaM tAdRzakAmanAviSayatAvacchinnasAdhanatvaviSayakameveti prAptaM tAdRzazaktijJAnenAtra yAge svargavAvacchinnasAdhanatvasyaiva bodho bhavatIti na svargavasya bhAnAnupapattirna vAnyadharmamAnApattiriti bhAvaH / niSkarSamAhavastuta iti, samabhinyAitakAmanAviSayatvo (iSTatyo ) palakSitaM yat svargavaM tadavacchinnasAdhanatve liGaH zaktiH svIkArAt sarvasAmaJjasyam svargatvasyApi zakyakoTipravezena na mAnAnupapattirna vAnyadharmabhAnApattistasya zakyakoTipravezAbhAvAta, zakyakoTipravezazca samamivyAtakAmanAviSayatAvacchedakadharmasyaiva saMbhavati nAnyasyetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (614) sAdarzaH [ AkhyAtaprakaraNe na ca svargaravAdiviziSTasAdhanatvasya vidhipratyayavAcyatva na saMbhavati- svargavAdegaGgAsnAnAdijanyasvargAdisAdhAraNyena yAgAdijanyatAnavacchedakatayA yAgAdoM svargatvAdiviziSTasAdhanatvabAdhAta. na hi janyatAnavacchedakadharmo janyatvanirUpake vizeSaNamitivAcyam, svargatvAdeH zakyavizeSaNatvepi tadupalakSitavaijAtyAvacchinanirUpitajanakatAyA yAgAdAka'bAdhitAyAH svargAdijanakatAtvena vidhipratyayato bhAnasaMbhavAt / ghaTatvAdiviziSTavAcakapadaghaTitAt 'ghaTaM dravyatvenaiva jAnAti ityAdivAkyAd ghaTatvAdyupalakSitaghaTAdivizeSyakatvabhAnavat / __na ca taddharmAvacchinnanirUpitatatsAdhanatvajJAnaM vinA taddharmaprakArakaphalecchA/napravRttyanirvAha itizaGkyam, vahnitvAdiprakArakecchAtopi tRNAdisamavadhAne nanu " svargakAmo yajeta " ityatra svargasAdhanatyasya liGvAcyatvaM na saMbhavati svargo hi gaGgAsnAnAdinApi bhavatyeva na tu yAgenaiva bhavati yena yAgajanyatAvacchedakatvaM svargatvasya syAt tathA ca yAge svargasAdhanatvasya yAgatve ca svargasAdhanatAvacchedakatvasya bAdhaH prApta:- anyUnAnatiprasaktadharmasyaivAvacchedakatvasvIkArAta.yAgAdau svargasAdhanatvasya bAdhitatvAcca na vidhipratyayavAcyatvaM saMbhavatItyanvayaH, ukta hetumAha- na hIti, atra janyatAnavacchedakaM yatsvargatvaM tasya janyatvanirUpake janake sAdhane vizeSaNatvaM na saMbhavati janyatAnavacchedakadharmAvacchinnanirUpitA janakatAna bhavati. atra ca tvayA yAge svargasAdhanatvaM vaktavyaM tatra ca svargasvasyApi vizeSaNatvaM prAptamevetyAzakyAha-na ceti / uttaramAha- svargavAderiti, yadyapi svargatvaM zakya vizeSaNaM gaGgAsnAnAdijanyasvargasAdhAraNaM ca tathApi svargavopalakSitaM yadvaijAtyaM yAgajanyasvarganiSThaM vailakSaNyaM tAdRzavaijAtyAvacchinno yaH svargastannirUpitajanakatA tu yAge eva na gaGgAsnAnAdAviti svargAdijanakatAtvena rUpeNa svargajanakatvasya svargasAdhanatvasya yAgAdau vidhipratyayena bhAnaM saMbhavatyevetyarthaH / nanu svargasvasya vizeSaNatve vaijAtyopalakSaNatvaM kathaM syAdityAzakya dRSTAntamAha- ghaTatveti, 'ghaTaM dravyatvenaiva jAnAti ' ityatra yadyapi ghaTatvaM zakyaghaTavizeSaNameva tathApyatra ghaTatvopalakSitadravyatvaprakArakaghaTavizeSyakaM bhAnaM bhavatItyetAdRzavizeSyakatvabhAne yathA zakya vizeSaNasyApi ghaTatvasya dravyatvopalakSaNatvaM tathoktasthale zakyasvargavizeSaNasyApi svargatvasyoktavaijAtyopalakSaNatvaM saMbhavatyevetyarthaH / svargasvastha svargavizeSaNatvepi sAmAnAdhikaraNyena vaijAtyopalakSaNatve bAdhakAbhAvAd yadvizeSaNatvaM tadupalakSaNatve eva virodhAditi sAraH / - nanu taddharmAvacchinna nirUpitaM yat tatsAdhanatvaM tajjJAnaM vinA taddharmaprakArakaphalecchAdhInA pravRttirna saMbhavati yathA tantuSu paTatvAvacchinnanirUpitasAdhanatvajJAne satyeva yA paTatvaprakArakaphalecchA tadadhInA pravRttirbhavati nAnyathA tvayA ca svargatvasya vaijAtyopalakSaNatvamuktamiti yAge svargavAvacchinnanirUpitasAdhanatvajJAnaM na prAptaM tathA ca svargatvaprakArakasvargecchAdhInapravRttiryAge nasyAdityAzaGkyAha- na ceti / uttaramAha- vahnitvAdIti, tRNAdikAryatAvacchedakaM na vahnitvaM bahitvasya karISAdijanyavahAvapi sattvAt kiM tu tRNajanyavahnitvameva tatra yathA vahitvaprakArake "Aho Shrutgyanam" Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta vidhipratyayArthanirvacanam ] vyutpattivAdaH / ( 615 ) 'bhrAntapravRtterAnubhavikatvAt, bhUyaH sukhArthinAmapi bhramaM vinA kriyAvizeSe pravRttezvataddharmAvacchinnaphalArthipravRttau taddharmaprakAreNa bhAsamAnaphalaM prati sAdhanatAjJAnasyaiva pravartakatvAt / sa ca dharmaH kAryatAvacchedakatayA bhAsatAM kAryAMze upalakSaNatayaiva vetyanyadetat / na hi vahnitvAdikaM tRNAdijanyatAvacchedakam - vyabhicArisAdhAraNatvAt na vA bhUyastvAdika kasyacijjanyatAvacchedakam - arthavaza saMpannatvAt / evaM sati ghaTatvAvacchinnaphalArthI tatvAdau kathaM na pravartate ? tantvAderApe ghaTatvAdyupalakSitajanyatvAdiviziSTanirUpitadravyatvAvacchinna sAdhana tAvatsvAditicetU ?, phalAnupadhAnanizcayAt tasya svAtantryeNa pravRttipratibandhakatvAt / phalocchAtastRNasaMprahe pravRttirbhavati tathA svargastraM yadyapi na yAgajanyatAvacchedakaM gaGgAsnAnAdijanyasvargasAdhAraNatvAt kiM tu tadvaijAtyameva tathApi svargatvaprakArakaphalecchAdhInA pravRttiryAgAdau saMbhavatyevetyanvayaH / bhUya iti - kriyAvizeSe = bhojanAdau hi tRptisAdhanatvamevAsti na tu sAmAnyataH sukhasAdhanatvamanyathA tRSvyatiriktasukhecchAvatopi bhojane pravRttiH syAt na caivaM bhavatyasthApi sukhArthino mojanAdau pravRttirbhavati tatkasya hetoH ? sukhatvasya tRptitvAdivyApakatvAdeva tathA ca taddharmAvacchinnaphalArthipravRttau taddharmaprakAreNa bhAsamAnaphalaM prati sAdhanatvajJAnameva pratrartakamiti prAptaM tathA ca svargalasyoktavaijAtyopalakSaNatvepi svargaprakAratvamasyeva tAdRzasvargatvaprakAreNa bhAsamAnasvargaM prati yAge sAdhanatvajJAnasaMbhavAt svargatvAvacchinnaphalArthipravRttiryAge nAnupapannA, uktarItyA vahnitvAdItidRSTAntena sAmAnyadharmAvacchinnaphalArthinopi vizeSadharmAvacchinnanirUpitasAdhanatvajJAnena pravRttyupapatterityarthaH / yaddharmaprakAreNa bhAsamAnaphalaM prati sAdhanatvajJAnaM pravartakaM bhavati sa dharmaH kAryatAvacchedakatayA bhAsatAM kAryAze upalakSaNatayA vetyatra nAmahastatra vahnitvAdikaM kAryatAvacchedakatayA mAsate " svargakAmo yajeta " ityatra svargatvamupalakSaNatayA bhAsate ityAha- sa ceti / vahnitvaM hi karISAdijanyavahnAvapi vartate iti sAdhAraNalakSaNavyabhicAritvAnna tRNAdijanyatAvacchedakamathApi vahnitvAvacchinnaphalArthinastRNAdau pravRttirbhavatyeva na vA bhUyaH sukhajanakAnAM bhUyastvaM janyatAvacchedakaM bhavati bhUyastvasyAdhikasukhe'rthAdeva prAptatvAta sukhAvacchedakatvAbhAvAccA'thApi bhUyaHsukhArthinAM kriyAvizeSe pravRttirbhavatyeva, evaM svargasvasya yAgajanyatAnavacchedakatvepi svargatvAvacchinnaphalArthino yAgAdau pravRttirupapadyata evetyarthaH / prAgajanyatAvacchedakaM tu svargatvopalakSitoktavai jAtyameveti vijJeyam / nanu yadyupalakSaNIbhUtasvargatvAvacchinnanirUpitasAdhanatvajJAnenApi svargArthino yAge pravRttirbhati tadA ghaTArthino mRttikAyAmitra tantuSvapi pravRttiH syAt - tantuSvapi ghaTatvopalakSitaM yajanyatvaM tadviziSTanirUpitA = tadavacchinnanirUpitA yA dravyatvAvacchinnasAdhanatA tasyAH sattvAdeva paTe dravyatvamasyeva tatra ghaTatvasyopalakSaNatvamapi saMbhavatyeveti tantuSu ghaTatvopalakSitadravyatvAvacchi nasAdhanatvaM prAptamevetyAzaGkate - evaM satIti / uttaramAha - phalAnupadhAneti, tantubhirghaTo notpa "Aho Shrutgyanam" Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (616) sAdarzA [ AkhyAtaprakaraNepadhAyakasAdhanatvasya vA vidhipratyayArthatayA 'ghaTakAmastantumupAdadIta ' ityAdirna prayogaH / na ca tathApi svargatvAderyAgAdiniSThakAraNatAghaTakavyApakatAnirUpaMkatAnavacchedakatayA svargavAvacchinnanirUpitavyApakatAghaTitakAraNatAyA bAdhaH svargAdiniSThakAryatAvacchedakavaijAtyasya ca kAraNatAgrahottarakAlakalpyatvena prAganupasthityA tadavacchinnanirUpitavyApakatAbodhAsaMbhava iti " svargakAmaH" ityAdau vidhyarthabodhAnupapattiAraiveti vAcyam, svarUpasaMbandharUpAyA evaM kAraNatAyA vidhyarthatvopagamAt / dyate itinizcayasya sattvAdeva ghaTArthI tantuSu na pravartate / tasyaphalAnupadhAnanizcayasya / na caivaM yAge svargatvopalakSitaphalA'janakatvanizcayosti yena pravRttipratibandhaH syAdityarthaH / pakSA. ntaramAha- phalopadhAyaketi, phalopadhAyakaM yadiSTasAdhanaM taniSThaM yadiSTasAdhanatvaM talliGarthastathA ca tantuSu ghaTatvAvacchinnaphalopadhAyakatvaM nAstIti na 'ghaTakAmastantumupAdadIta' itiprayogApattiH, yAge tu svargatvAvacchinnaphalopadhAyakatvamastIti na " svargakAmo yajeta" itiprayogAnupapattirityarthaH / zaGkate- na ceti, ayamarthaH- prAkkSaNavRttya'tyantAbhAvA'pratiyogitvaM hi kAraNatvaM tadadhikaraNaniSThA'tyantAbhAvApratiyogitvameva ca vyApakatvaM kAraNaM vinA ca kAryA'bhabhavAt kAraNe vyApakatvaM prAptaM tacca vyApakatvaM kAraNatAghaTakameva tAdRzakAragatAghaTakavyApakatAyA nirUpakatAvacchedakaM ca kAryatAvacchedakaM bhavati yathA tantuniSThakAraNatAghaTakavyApakatAyAH paTatvaM nirUpakatAvacchedakaM bhavati paTasyaiva tAdRzavyApakatAnirUpakatvAt na tu tantuniSThakAraNatAghaTakanyApakatAyA dravyutvaM nirUpakatAvacchedakaM bhavati tathA ca yAganiSThakAraNatAghaTakavyApakatAyA nirUpakatAvacchedakam uktaM svargavopalakSitavaijAtyameva saMbhavati na tu svargatvaM tasya gaGgAsnAnAdijanyasvargasAdhAraNatvAditi svargavaM yAganiSThakAraNatAghaTakavyApakatAnirUpakatA'navacchedakameva tathA ca yAgepi svargavAvacchinnanirUpitA yA vyApakatA tadghaTitakAraNatAyA bAdhaH prAptaH, svargAdiniSThakAryatAvacchedakaM yadvajAtyamuktaM tattu yAganiSThakAraNatAgrahottarakAle eva kalpyamasti yAge svargakAraNatAgrahe jAte yAgajanyasvarganiSThavaijAtyasya kalpanIyatvAditi. tAzavaijAtyasya prAk kAraNatAgrahapUrvakAle'nupasthityA tadavacchinnanirUpitAyAH uktavaijAsyAvacchinanirUpi. tAyA vyApakatAyA yAge bodho, na saMbhavatIti " svargakAmo yajeta " ityAdau vidhyarthabodhAnupapattiAraiva- etadrItyA yAge uktaphalopadhAyakasAdhanatvagrahAsaMbhavAdityarthaH / uttaramAhasvarUpasaMbandheti / svarUpasaMbandharUpAyA:svarUpayogyatArUpAyAH / svarUpayogyatArUpA kAraNatA tu svargasvAvacchinnanirUpitA yAge'styeveti na vidhyarthabodhAnupapattiH, kiM vA svargAdiniSThakAryatAvacchedakavaijAtyasya phalopadhAyakatArUpakAraNatAyA grahottaramapi kalpyatve svarUpayogyatArUpakAraNatAyAstu pUrvamapi kalpyatvaM saMbhavatyeveti tAdazavaijAtyAvacchinnanirUpitAyAH svarUpasaM. bandharUpAyA vyApakatAghaTitakAraNatAyA yAge bAdho nAstIti na vidhyarthabodhAnupapattirityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargakAraNatvanirvacanam } vyutpattivAdaH / anyathAsiddhinirUpakatA'navacchedakaniyatottaravartitAvacchedakadharmavatsvargakatvameva vA svargakAraNatvaM niyatottaravartitAvacchedakazca dharmo viziSyottarakAlakalpyo jAtivizeSa eva niyatottaravartitAvacchedakatvena sAmAnyarUpeNa zAbdabuddhau bhAsate, niyatottaravartitAvacchedakatvaM ca kAraNatAvacchedakatvAbhimatadharmAvacchi nnatapApArAnyatarAbhAvAdhikaraNatAviziSTotpattikSaNAvacchinnAdhikaraNatAnirU pakatAnavacchedakatvam. adhikaraNatAvaiziSTyaM ca svAvacchedakakSaNAvyavahitottarakSaNAvacchinna svAzrayaniSThatva saMbandhena / ( 617 ) yAgasya svargavyApakatvaM ca yAgajanyAdRSTadvArA vijJeyam-yAgasya kriyArUpatvena svargataH pUrvameva vinAzitvAditi / pakSAntaramAha -- anyathAsiddhIti, ghaTatvAdikaM gardabhAdiniSThAnyathA siddhinirUpakatAvacchedakaM mavati ghaTA destAdRzAnyathA siddhinirUpakatvAdityapathAsiddhinirUpakatA navacchedako yo niyamenottaravartitAvacchedakaH - yAgottaravartitAvacchedako dharmo vaijAtyavizeSastadvAn yaH svargastAdRzasvargakatvam ( janakatAsaMbandhena tAdRzasvarga viziSTatvametra ) svargakAraNatvaM taca yAge'styeveti na vidhyarthabodhAnupapattirityarthaH / ghaTatvAdikaM gardabhAdiniSThAnyathAsiddhernirUpakatAvacchedakaM bhavatIti ghaTAdikaM prati gardabhAderanyathAsiddhatva prAptyA kAraNatvaM na bhavati prakRte ca svarganiSThavejAtyasya yAganiSThAnyathA siddhinirUpakatAvacchedakatvaM nAstIti tAdRzavaijAtyaviziSTasvargaH prati yAgasya kAraNatvaM prAptam - anyathA siddhi nirUpakatA navacchedaka niyato ttaravartitAvacchedakadharmAvacchinnaM prati tadavyayahitapUrvakAlavartinaH kAraNatvaniyamAditi bhAvaH / niyatottaravartitAvacchedakadharma svarUpamAhaniyatottaravartitAvacchedakazceti, sa ca dharmo vizeSarUpeNa tu yadyapi kAraNatAprahottarakAle eva kalyo jAtivizeSaH = vaijAtyavizeSosti tathApi kAraNatAgrahapUrvakAlepi niyatottaravartitAvacchedakatvena sAmAnyarUpeNa zAbdabuddhau bhAsate iti tannirUpitakAraNatAghaTakavyApakatA mahasaMbhavAnna vidhyarthabodhAnupapattirityarthaH / niyatottaravartitAvacchedakatvasvarUpamAha- niyato taravartitAvacchedakatvamiti / kAraNateti kAraNatAvacchedakatvenAbhimatau yo dharmo yAgatvaM tadavacchinno yo yAgastadabhAvAdhikaraNatayA vA tad ( yAga ) vyApArAbhAvAdhikaraNatayA vA ( kAla niSThayA ) viziSTA yA utpattikSa gAvacchinnAdhikaraNatA = svargaminnaghaTAdyutpattikSaNAvacchinnAdhikaraNatA tAhazAdhikaraNatAyA nirUpakatA ghaTAdau bhavati nirUpakatAvacchedakatvaM ca ghaTatvAdau bhavati nirUpakatAyA anavacchedakatvaM ca svarganiSThavaijAtyestIti tadeva niyatottaravartitAvacchedakatvaM vijJeyam, ghaTotpattikSaNe ca yAgastadvyApArayoH sattvasya niyamAbhAvena yAgasya yogatryApArasya cAbhAvaH saMbhavatyeveti tAdRzAbhAvAdhikaraNatayA viziSTA ghaTotpattikSaNAvacchinna dhikaraNatA vijJeyAuktobhayorapyadhikaraNatayorekakAlavRttitvena samAnAdhikaraNatvAdityanvayaH / uktavaiziSTyaprayojakasaMbandhamAha - adhikaraNatA vaiziSTyamiti / svAvacchedaketi- svam = yAgatadvyApArAnyatarA "Aho Shrutgyanam" Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: ( 618 ) [ AkhyAtaprakaraNe vastutaH svarganiSThadharmAvacchinnanirUpita niyatapUrvavartitAvacchedakadharmavattvameva svargakAraNatvam / niyata pUrvavartitAvacchedakatvaM cA'vyavahitapUrva kAlAvacchinnavRtti - kAbhAvaghATeta daizikavyApakatAyAH svAzrayatvasvAzrayaniSTha vyApAravatvA'nyatarasaMbandhenAvacchedakatvameva / vyApakatvanirUpakatAvacchedaka vaijAtyasya viziSyAnupasthitAvapi svargadharmatvena jJAna saMbhavatyeva / vyApakatAvadakAbhAvapratiyogibhAvAdhikaraNatA tadavacchedako yaH kSaNa:- ghaTotpattipUrvakSaNastadavyavahitottarakSaNa : = ghaTotpattikSaNastadavacchinnaM yat svaM ghaTastadAzrayIbhUto yo ghaTotpattikSaNastanniSThatvaM ghaTotpatikSaNAvacchinAdhikaraNatAyAM prAptamityatra tena saMbandhena yAgatadvyApArAnyatarAbhAvAdhikaraNatA viziSTA ghaTAdyutpattikSaNAvacchinnAdhikaraNatA vijJeyA, uktaM svAvacchedakaMkSaNAvyavahitottarakSaNAvacchinnasyAzrayaniSThatvaM ca saMbandhabhUtaM ghaTotpattikSaNAvacchinnAdhikaraNatAyAmastyeva / yAgavyApArazca yAgajanyA'pUrvarUpo vijJeya ityanvayaH - svamatamAha - vastuta iti, svarganiSTo yo vaijAtyavizeSo dharmastadavacchinno yaH svargavizeSastanirUpitA yA niyatapUrvavartitA tadavacchedako yo dharmo yAgatvaM tadvattvameva svargakAraNatvami - tyanvayaH, yAge yAgatvamapyasti svargApekSayA niyatapUrvavartitApyastIti yAgatve niyatapUrvavartitAvacchedakatvaM vijJeyam / niyatapUrvavartitAvacchedakatvasya svarUpamAha - niyatapUrvavartiteti / avyavahiteti - vyApakatAyAstava niSThAtyantAbhAvApratiyogitvarUpatvAdabhAvaghaTitatvamastIti svargApekSayA'vyavahitapUrva kAlenAvacchinnA vRttiryasyaivaMbhUto yo'vyavahitapUrvakAlAvacchinnavRttiko'bhAvastadUdhaTitA yA daizikavyApakatA tasyAH svAzrayatva saMbandhena vA svAzrayaniSThavyApAravattvasaMbandhena vA yadavacchedakatvaM tadeva niyatapUrvavartitAvacchedakatvamityanvayaH / niyatapUrvavartitAvacchedakatvaM hyuktavyApakatAyA uktasaMbandhenAvacchedakatvarUpameva vijJeyamiti yAvat / svAzrayatva saMbandhenetyasya svasAmAnAdhikaraNyasaMbandhenetyarthaH svaM yAgatvaM tathA ca yAgatvamuktavyApakatA ca yAge evAstIti svasAmAnAdhikaraNyasaMbandhena yAgatvaM vyApakatAyA avacchedakaM jAtam / kiM vA svAzrayaniSThavyApAravattvasaMbandhenAvacchedakatvaM grAhyaM tatrApi svaM yAgakhaM tadAzrayo yAgo janakatvasaMbandhena yAganiSTho yo'pUrvAdirUpo vyApArastadvattvaM vyApakatAyAM sAmAnAdhikaraNyenAsti - yAge eka vyApArasya vyApakatAyAzca sattvAditi tAdRzena svAzrayaniSTavyApAravattvasaMbandhena yAgaskhaM vyApakatAyA avacchedakaM jAtamityetAdRzaM yad vyApakatAvacchedakatvaM tadeva niyatapUrvavartitAvacchedakatvamityarthaH pratibhAti / atra "svAzrayanirUpitavyApAratvavattva" itipAThastu prAmAdika eva pratIyate / vyApakatveti- kAraNaniSThajyApakatvanirUpakatA kArye eva bhavatIti yAganiSThavyApakatvanirUpakatA svarge prAptA tatraiva svarge vaijAtyamadhyastIti vyApakatvanirUpakatAvacchedakatvaM vaijApye prAptaM tasya ca vyApakatAnirUpakatAvacchedakavai jAtyasya vizeSarUpeNopasthitya'saMbhavepi svargadharmatvena rUpeNa jJAnam=mAnaM saMbhavatyeva zAbdabodhe / nanu svargadharmasya vaijAtyasyAtra svarUpata eva pravezo " Aho Shrutgyanam" Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargakAraNatvanirvacanam ] vyutpattivAdaH / tAyAM svarUpato'vacchedakakoTipraviSTAyA api jAteApakatAbhAne svargadharmatvAdinA bhAne na bAdhakam- svargadharmatvAderupalakSaNatayA bhAnAt / pratiyogitAsaMbandhena pratiyogiprakArakajJAna evaM pratiyogikoTAvupalakSaNaprakArA'bhAnaniyamAta, prakRte ca kAraNatAzarIraghaTakAbhAvasya pratiyogitAprakAreNa bhAnaniyamAt / ata eva svarUpato pahitvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvasya vahnitvAdyavacchinnavyApakatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnAbhAvatvena lakSaNapravezasya sNbhvduktiktaa| 'stIti kathaM svargadharmatvena rUpeNa bhAnaM syAdityAzakya vaijAtyasyAtra svargadharmatvena rUpeNa bhAnamupapAdayati- vyApakatAghaTaketi, vyApakatAghaTakAbhAvaH svarganiSThadharmAvacchinnAvyavahitapUrvavRttiryo'bhAvastatpratiyogitA svargakAraNIbhUtayAgAdau nAstItyAkArakaprItisAkSikA yA pratiyogitAniSThA pratiyogitA svarUpatastAdRzapratiyogitAvacchedakako TipraviSTAyA api jAte: vaijAtyasya svargadharmatvAdinA bhAne na kiMcidbAdhakam, ukta hetumAha- svargadharmatvAderiti, svargadharmatvAderupalakSaNatayA uktavaijAtyopalakSaNatayA hi bhAnaM svIkriyate etAdRzasthale copalakSaNIbhUtadharmasyApi prakAratayA bhAnaM saMbhavatyeveti svargadharmatvAdinA rUpeNa vaijAtyasya bhAne na kiMcidbAH dhakamityarthaH / upalakSaNIbhUtasvargadharmatvasya kathamatra vaijAtyaprakAratayoktaM bhAnaM syAdityAzaGkyAha- pratiyogitAsaMbandheneti, abhAvajJAna pratiyogitAsaMbandhena pratiyogitAprakArakazcApibhavati tatra 'pratiyogitAsaMbandhena ghaTavAn ghaTAbhAvaH / itipratiyogitAsaMbandhenAbhAvajJAnamasti * nirUpakatvasaMbandhena pratiyogitAvAna'bhAvaH / iti ca pratiyogitAprakArakAbhAvajJAnamasti tatra pratiyogitAsaMbandhena ghaTAdipratiyogiprakArakAmAvavizeSyakajJAna evaM pratiyomikoTau yadupalakSaNatayA praviSTaM bhavati tasya prakArAbhAnaniyamAt-prakAratayA bhAnaM na bhavatIti niyamosti, yathAtra dravyatvasya, pratiyogitAprakArakAbhAvAne tu pratiyogikoTAvupalakSaNatayApi praviSTasya prakAratayA bhAnaM saMbhavatyeva tathA ca prakRtepi kAraNatAzarIraghaTakAbhAvasya pratiyogitAprakAreNaiva mAnaniyamAtmAnaM bhavatIti tAdRzAmAvajJAne pratiyogikoTAvupalakSaNatayApi praviSTasya svargadhana matvasya vaijAtyaprakAratayA bhAne na kiMcidbAdhakamityarthaH / - mata eveti, ata eva pratiyogitAsaMbandhena pratiyogiprakArakajJAne eva pratiyogikoTAvupalakSaNaprakArAmAnaniyamAdevapratiyogitAprakArakAbhAvajJAne upalakSaNIbhUtadharmasyApi prakAratayA mAnasvIkArAdeveti yAvat tathA ca svarUpataH praviSTaM yad vahnitvaM tAdRzavahitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya vahnitvAvacchinnavyApakatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnAbhAvatvena lakSaNapravezasya saMbhavaduktikatA lakSaNe pravezaH saMbhavatItyanvayaH, ayamartha:- yadA hi pratiyogitAprakArakAbhAvajJAne upalakSaNIbhUtadharmasyApi prakAratayA bhAnaM svIkriyate tadA vahnitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo hi pratiyogitAprakArakAmAva eveti tatra vahnitve vartamAnaM yadupalakSaNIbhUtaM "Aho Shrutgyanam" Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (620) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNeityameva ceSTatAvacchedakadharmANAmupalakSaNIbhUteneSTatAvacchedakatvena vyApakatAghaTakAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTyapraviSTenApISTatAvacchedakadharmANAM sarvasAdhAraNazaktigrahe bhAnamupapadyate iti / / etena- niyatottaravartitAvacchedakadharmavatsvargakatvasya vidhyarthatAmate yAgAdidharmikatAdRzakAraNatAgrahasya pravRttihetutA vAcyA tadapekSayA ca svargAdidharmikacahnityAvacchinnavyApakatAvacchedakatvaM tasya prakAratayA mAnasaMmavAdeva tAdRzopalakSaNIbhUtaM yad vahnitvAvacchinnavyApakatAvacchedakatvaM tenopalakSito yo dharmoM vahnitvaM tadavacchinnAbhAvatvena= tAdRza ( vyApakatAvacchedakatvopalakSita ) vahnitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvena rUpeNa vahitvAvacchinnapratiyogitAkAmAvasya ( vahnitvAvacchinapratiyogitAprakArakAbhAvasya ) lakSaNe pravezaH saMbhavati, atra cAbhAvajJAne upalakSaNIbhUtasya vahnitvAvacchinnayApakatAvacchedakatvasya vahnitvaprakAratayA bhAnaM bhavatyeva- vyApakatAghaTakAbhAvajJAne hi vahnitvaM vyApakatA ca vahau vartate iti vyApakatA vahnitvAvacchinnA jAtA tAdRzaM vahnitvAvacchinna vyApakatAvacchedakatvaM ca vahnitve prApta sacca patitvAvacchinavyApakatAvacchedakatvaM vahnitvasyopalakSaNa meveti tasya vahnitvaprakAratayA bhAnaM saMbhavatyeva, yadi ca pratiyogitAprakArakAbhAvajJAnepyupalakSaNIbhUtadharmasya prakAratayA mAnaM na syAttadAtrApyuktalakSaNe vyAptilakSaNe svarUpato vahnitvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvajJAne upalakSaNasya vaddhitvAvacchinnavyApakatAvacchedakatvasya vahnitvaprakAratayA bhAnaM na syAditi pahivAmasTinapratiyogitAkAmAvasya pahitvAvacchinnavyApakatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnAbhAvatvena rUpeNa lakSaNe pravezo na syAdeva na caivamastIti pratiyogitAprakArakAbhAvajJAne upalakSaNasyApi prakAratayA bhAnaM bhavatyeva tathA ca svarganiSThavaijAtyopalakSaNasyApi svargadharmatvasya vejAtyaprakAratayA bhAnaM saMbhavatIti tAdRzavaijAtyasya svargadharmatvena bhAne na kiMcidbAdhakamiti / lakSaNapraghezetyuktalakSaNaM tu vyAptivAde gaveSaNIyam / kiM cAtra daizikavyApakatoktAstIti svargatvena yAgajanyApUrvatvenApi ca kAryakAraNabhAva upapAdayituM zakyate-yadyadAtmani svargAdisukhamu. padyate tattadAtmani yAgajanyApUrvasyApi sattvAd dezikavyApakatAstyeva / / ' uktamanyatrAtidizati- itthamiti, yathoktasthale svarganiSThavaijAtyasya svargadharmavAdinA bhAnamu. prapannaM tatheSTatAvacchedakadharmANAm svargavAdInAmupalakSagIbhUtaM yadiSTatAvacchedakatvaM tasya vyApakatAghaTakAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTau yadyapi pravezo nAsti- tAdRzakoTAviSTatAvacchedakasvargasvAdInAmeva pravezAt tathApi tenopalakSaNIbhUteneSTatAvacchedakatvena rUpeNeSTatAvacchedakadharmANa sarvasAdhAraNazaktiprahe bhAnamupapadyate eva yathA hi tatpadena ghaTatvAdInAmupalakSaNIbhUtena buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmatvena bhAnaM bhavati tayetyarthaH / eteneti-yAgAdhapekSayA niyanotaravartitAvacchedako yaH svargasvAdirvA vaijAtyAdirvA dharmastadvAn yaH svargastAdRzasvargakatvam-vargajanakatvam ( janakatAsaMbandhena svargaviziSTatvaM hi svargaka "Aho Shrutgyanam" Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukte lAvagauravavicAraH] vyutpttivaadH| (621) niyatottaravartitAvacchedakadharmarUpayAgAdisAdhyatAjJAnasya pravRttihetutve tAzasA. dhyatAviziSTeSTamAtrasya vidhyarthatve ca lAghavam, tAdRzasAdhyatAyA niruktasAdhana.. tAntargatatvAd itISTasAdhanatvasya vidhyarthatvaM pravartakatvaM ca vyAhanyeta / evaM yatra kAraNatAvacchedakadharmopyanupasthitaH. atiprasaktena nyUnavRttinA vA dharmeNa kAraNamupalakSitaM tatra zabdAt kAraNatAgrahAnupapattizceti nirastam- vyApakatAghaTitakAraNatAyAH sAdhyatAmapekSyA garIyasyA evoktarItyA pravartakatvAdisaMbhavAt, tAhatvam ) eva vidhyarthastatra ca yAgAdidharmikatAdRzakAraNatAgrahasya yAganiSTharavargAdikAraNatAgrahasyaiva yAgAdau pravRttihetutA vAcyA pUrvoktena svarganiSThadharmAvacchinnetyAdinA niyatottaravartitAvacchedakadharmavatsvargakatvasyaiva vidhyarthatvaprAptyA yAgAdidharmikatAzakAraNatAgrahasyaiva pravRttihetutvaprApteritibhAvaH, tadapekSayA ca svargAdidharmikA svargAdimiSThA yA niyatottaravartitAvacchedakadharmarUpA yAgAdisAbhyatA (svarge niyatottaravartitApyasti yAgAdisAdhyatApyastIti yAgAdisAdhyatA niyatottaravartitAvacchedakadharmarUpA vijJeyA ) tAdRzasAdhyatAjJAnasya yAgAdau pravRttihetutve tAdRzasAdhyatAviziSTeSTamAtrasya-svargAdidharmikaniyatottaravartitAvacchedakadharmarUpayAgAdisAdhyatA viziSTeSTamAtrasya ca vidhyarthatve lAghavamastItyarthaH / ukta hetumAha- tAdRzasAdhyatAyA iti, tAdRzasAdhyatA svargAdidharmikaniyatottaravartitAvacchedakadharmarUpayAgAdisAdhyatA hi niruktasAdhanatAyAmantaHpraviSTAsti- sAdhanatAyAH ( kAraNatAyAH ) sAdhyatAnirUpitatvAditi niruktasAdhanatAyAH pravRttihetutve tadantaHpraviSTasAdhyatAyA api pravRttihetutvaM syAdeveti gauravApattiH, tasmAduktasAdhyatAyAH ( sAdhyatAjJAnasya ) eva pravRttihetutvaM yuktam evaM haSTisAdhataravasya-vyApakatAghaTitakAraNatAyA ukta vidhyarthatvaM pravartakatvaM ca vyAhanyetavyAhatameva na svIkAryamiti yAvat / evamiti- kiMca vyApakatAghaTitakAraNatAyAH pravartakatvai vidhyarthatve ca yatra kAraNatAvacchedakadharmasya yAgatvAderupasthitina syAt kiM tvatiprasakteneSTajanakatvAdinA dharmeNa kAraNamupalakSitaM syAt kiM vA nyUnavRttinA tavyaktitvAdidharmeNa kAraNamupalakSitaM syAt tatra zabdAt tAdRzakAraNe kAraNatAgrahopi na saMbhavati- kAraNatAgrahe kAraNatAvacchedakadharmopasthiteH kAraNatvAditi noktavyApakatAghaTitakAraNatAyAH pravartakatvaM yuktaM kiM tUktasAdhyatAyA eva pravartakatvaM yuktamiti yatkenApyuktaM tadapyetena uktena nirastaM veditavyamityanvayaH / ayamarthaH- svargakAraNatvaM hi svarganiSThadharmAvacchinanirUpitaniyatapUrvavartitAvacchedakadharmavattvameva : etAdRzadharmavattvarUpasvargakAraNatvagrahazcopapAdita eva, kiM ca yathoktatAdRzasAdhyatAyA niruktasAdhanatAntargatatvAnniruktasAdhanatAyAH vyApakatAvaTitakAraNatAyAH pravartakatve tadantaHpraviSTasAdhyatAyA api pravartakatvApattyA gauravaM pradarzitaM tathA sAdhyatApi sAdhanatAnirUpiteva bhavatIti sAdhanatAyA uktasAdhyatAyAmantaHpravezAt sAdhyatAyAH pravartakatve tadantaHpraviSTasAdhanatAyA api pravartakatvaM syAdeveti tvanmatepyeta pradarzitagauravaM tulyamevetyarthaH / svayamapi nirastatve 'tumAha- vyApakatAghaTiteti, kAraNatAyAH sAdhyatAyAzca samaza. "Aho Shrutgyanam" Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (622) sAdarzaH [ AkhyAtaprakaraNezasAdhanatAzarIre vyApakatAvacchedakatvenaiva kAraNatAvacchedakapravezAt tadmahe viziSya tadupasthityanupayogAcceti / / - kecittu vijAtIyasvarganirUpitasamavAya eva svargAdiniSThayAgAdijanyatAvacchedakasaMbandhastathA ca vaijAtyasya saMbandhaghaTakatayaiva vyApakatAzarIre nivezAnno. pasthityapekSA na vA kAraNatAvighaTakavyabhicArAvakAza ityAhuH, tadasat- vijAtIyasvarganirUpitasamavAyatvena saMbandhatAyAM mAnAbhAvAt / tAdRzasaMvandhaghaTitavyApakatAyA vidhipratyayArthatve tasya svargAdiniSThavaijAtyabhedena zaktivAhulyaprasarIratvena sAdhyatApekSayA kAraNatAyAM gurutvaM nAstIti vyApakatAghaTitakAraNatAyA uktarItyA pravartakatvaM saMbhavatyeva, kiM ca tAdRzasAdhanatAzarIre vyApakatAghaTitakAraNatAyAM kAraNatAvacchedakadharmasya vyApakatAvacchedakatvenaiva rUpeNa pravezostIti tadgrahe yAgAdiniSThakAraNatAgrahe viziSya-vizeSarUpeNa kAraNatAvacchedakatvena rUpeNa tadupasthityanupayogAt-kAraNAtAvacchedaka. dharmopasthityapekSAbhAvAt. kAraNatAvacchedakasya kAraNatAyAM * kAraNatAvacchedakatvena rUpeNa praveza eva nAsti yena kAraNatAvacchedakatvena rUpeNa kAraNatAvacchedakadharmopasthiterapekSA syAt kiM tu kAraNatAvacchedakasya vyApakatAvacchedakatvena rUpeNa pravezosti vyApakatAvacchedakatvena rUpeNa tUpasthitiH saMbhavatyevetyuktavyApakatAghaTitakAraNatAyA uktarItyA pravartakatve na kA cidanupapattirastItyarthaH / parihArAya matAntaramupasthApayati- keciditi, yAgena vijAtIyaH svarga utpadyate svargazca sukhavizeSa eva sukhasya cAtmani samavAya eSa saMbandhaH sa cAramaniSThaH sukhasamavAyaH svargAbhinnasukhanirUpita evetyuktam-" vijAtIyasvarganirUpitasamavAyaH ": iti vijAtIyasvarganikapitasamavAya eva svarganiSThAyA yAgAdijanyatAyA avacchedakaH saMbandha iti vaijAtyasya saMbandhaghaTakatayaiva vyApakatAzarIre nivezostIti vaijAtyopasthiterapekSA nAsti tathA ca "svargAdiniSThakAryatAvacchedakabaijAtyasya ca kAraNatAgrahottarakAlakalpyatvena prAganupasthityA tadavacchinnani. hapitavyApakatAbodhAsaMbhavaH 616 " ityanena yo doSa uktaH sa nAsti kiM caitra kAraNatAvighaTakasya vyabhicArasyApyavakAzo nAsti- svargavizeSa pratyeva yAgAdivizeSasya kAraNatvaprApte:. vijAtIyasvarganirUpitasamavAyasya yAgavizeSajanyasvargavizeSaniSThayAgAdijanyatAvacchedakasaMbandhatvAdityarthaH / vyApakatAzarIre iti- vijAtIyasvarganirUpitasamavAyasaMbandhAvacchinnasvargavAva. cchinnakAryatAnirUpitaM vyApakatvavaTitakAraNatvaM yAgestIti vaijAtyasya saMbandhaghaTakatayaiva vyApakatAzarIre nivezostItyarthaH / pariharati- tadasaditi, vijAtIyasvarganirUpitasamavAyattvasya gurudharmatvAd vijAtIyasvarganirUpitasamavAyasya saMbandhatvaM na saMbhavatItyarthaH / doSAntaramAha-tAha. zeti, tadvanniSThAtyantAbhAvApratiyogitvarUpaM vyApakatvameva kAraNatvam, iSTasAdhanatvameva ca vidhipratyayArtha iti vyApakatvasyaiva vidhyarthatvaM prAptaM tatra tAzasaMbandhaghaTitavyApakatAyAH vijAtIyasvarganirU. "Aho Shrutgyanam" Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpattivAdaH / prakRtazaktivicAraH ] GgAt / tAdRzakAryasaMbandhaghaTiteSTakAraNatAyAzca pramANAntareNA'pratyAyitatvAt taMtra zaktigrahAnupapattyA zAbdabuddhau tadbhAnA'nupapattezca / na ceSTatAvacchedakatvo palakSitasvargatvAvacchinne kAraNatAghaTakAdhikaraNAdipadArthe ca khaNDazaH zaktirupeyA. AkAGkSAvazAccAdhikaraNarUpavidhyarthe vijAtIyasvarganirUpitasamavAyasya saMbandhatayA bhAnAt tAdRzakAryasaMbandhaghaTita kAraNatAyAH zAbdabodhe bhAnamupagantavyaM na tu tAdRzasaMbandhAntarbhAvena zaktiriti na kA cidanupapattiriti vAcyam, evaM satyapi saMsargatAtparyajJAnAnurodhena tAdRzasaMsargopasthityapekSAyA durvAratvAt / pitasamavAyaghaTitavyApakatAyA vidhipratyayArthatve hi tasya vidhipratyayArthasya vijAtIya svargani rUpitavyApakatvasya svargAdiniSThavaijAtyAnantyenA''nantyAd vidhipratyayazaktyAnantyaM syAdityarthaH / doSAntaramAha - tAdRzakAryeti, tAdRzena kAryasaMbandhena = vijAtIyasvarga nirUpitasamavAyena ghaTitA yeSTakAraNatA tasyAH pramANAntareNA'jJAtatvAt tatra == tAdRzakAraNatAyAM vidhipratyayasya zaktiprahAnupapattyA zAbdabodhe tat-tasyA uktakAraNatAyA mAnAnupapattizca - zAbdabodhazaktijJAnayoH samAnaviSayakatva niyamAt pramANAntareNa jJAte evaM padArthe zaktigrahasaMbhavAdityarthaH / nanu vijAtIyasvarganirUpitasamavAyasya zaktiprahe pravezo nAsti yena tAdRzavaijAtyAnantyena zaktyAnantyaM syAt kiM tu vijAtIyasvarganirUpitasamavAyasyA'dhikaraNarUpavidhyarthe= Atmani saMbandhatvena rUpeNAkAGkSAbalena mAnaM svIkurbhastathA ca na zaktyAnantyaM zaktistu vidhipratyayasyecatAvacchedakatvopalakSitasvargatvAvaccine kAraNatAghaTakAdhikaraNAdipadArthe ca khaNDazosti tathA ( 623 ) ca. * tAdRzakAryasaMbandhaghaTitakAraNatAyAH [:== AkAGkSAbalamAsamAna vijAtIyasvarganirUpitasamavAyaghaTita kAraNatAyAH zAbdabodhe mAne na kAcidanupapattiH- zuddheSTakAraNatAyA anumAnAdipramANavedyatvena tasyAM zaktimahAnupapattyabhAvAdityAzaGkyAha - na ceti, atra tadvanniSThAtyantAbhAvApratiyogitvaM yat kAraNatvaM tatra tadvadityadhikaraNasya pravezena zakyatvAduktam- kAraNatAghaTakAdhikaraNapadArthe " iti, svargAdirUpaM sukhaM hyAtmanyutpadyate iti tadadhikaraNamAtmaiva tasmiMzca vidhyarthabhUte AtmarUpAdhikaraNapadArthe vijAtIyasvargasya samavAya eva saMbandhaH sa cAkAGkSAbalena grAsate na tu zaktyA / uttaramAha - evamiti, evamapi ' vijAtIyasvarganirUpitasamavAyena svargatvAvacchinnaviziSTamadhikaraNaM vidhipratyayo bodhayatu' ityAkArakasaMsargaviSayaka tAtparyajJAne vijAtIyasvarga nirUpitasamavAyopasthityapekSA syAdeva upasthitizca zaktimahaM vinA na bhavatIti vaijAtyAnantyena zakyAnantyaM syAdevetyarthaH / << "Aho Shrutgyanam" vAkye yat tatsaMsargeNa vizeSaNaviziSTavizeSyaparatva ( bodhakatva ) jJAnaM tadeva saMsargamAnaniyAmakaM bhavatIti svIkArya tathA ca "svargakAmo yajeta " itivAkyaM vijAtIya svarganirUpitasamavAyena svargatvAvacchinnAbhinna vizeSaNaviziSTa yadAtmA'bhinnAdhikaraNarUpaM vizeSyaM tatparaM Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 624 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe na ca tatsaMsargeNa vizeSaNaviziSTavizeSyaparatvajJAnameva saMsargabhAna niyAmakaM tatrApi ca saMsargaH saMsarga eva na tu vizeSaNamiti na jJAnApekSeti vAcyam, vizeSaNaviziSTavizeSyasya vAkyArthatvena pUrvamanizcitatayA tatparatvagrahasya zAbdabodhAtu pUrvamasaMbhavAt, tattatsaMbandhaviSayatAnirUpita vizeSaNAdiviSayatAzAlibodhaparatyajJAnasyaiva hetutayA tatra saMbandhasya vizeSaNatayA tadupasthiterAvazyakatvAt / evaM vijAtIyasvarganirUpitasamavAyasaMbandhena svargatvAvacchedena janyatopagame " svargatvasyAzvamedhajanyatvasAmAnAdhikaraNyamAtrameva hi zabdenApi pratIyate na tu svargatvasya janyatAvacchedakatvamA sAmarthyAdasaMbhavAcca" ityAdimizrapranyavirodhaH / yattu vaijAtyameva kAryatAvacchedakaM tacca saMbandhavidhayaiva kAraNatAghaTaka kAryatadbodhakamiti jJAnameva vijAtIyasvarganirUpitasamavAyamAnaniyAmaka ( bhAsaka ) masti tatra = ratAdRzajJAnepi coktasaMsargaH saMsarga eva na tu vizeSaNaM yena tadupasthityapekSA syAdityAzaGkayAha-- na ceti / parihAramAha-vizeSaNeti, vizeSaNaviziSTavizeSyaM hi vAkyArthabodhaviSayo bhavatIti tasya vAkyArthabodhAt pUrvamanizcitatayA vAkyasya vizeSaNaviziSTavizeSyaparatvajJAnameva vAkyArthabodhAt pUrva na saMbhavati yena tasya saMsargamAnaniyAmakatvaM syAdityarthaH / vivakSitabodhaparatvajJAnasya saMsargabhAnaniyAmakatvepi saMsargopasthityapekSAmAha-- tattatsaMbandheti, vivakSitasaMbandhaviSayatAnirUpitA yA svargadirUpavizeSaNaviSayatA tAdRzaviSayatAzAlI yo bodhastAdRzabodhaparatvasya vAkye yajjJAnaM tadevasaMbandhamAna niyAmakam etAdRzabodhaparatvajJAne ca saMbandhaviSayatAyA vizeSaNaviSayatAnirUpakatvena mAnAt saMbandhaviSayatAyAM ca saMbandho vizeSaNameveti saMbandhasya vizeSaNatayA mAnAttadupasthitya-. pekSA prAptaiSa, svayuktasya vizeSaNaviziSTavizeSyaparatyajJAnasya tu saMsargabhAne niyAmakatvaM na saMbhavati tasyoktarItyA vAkyArthabodhAt pUrvamasaMbhavAdityarthaH / "vijAtIyasvarganirUpitasamavAya eva svargA diniSThayAgAdijanyatAvacchedakasaMbandhaH " ityukte murArigranthavirodhamapi pradarzayati- evamiti / murAripranyamAha - svargatvasyeti, yatra svarge'zvamedhAdiyAgajanyatvaM tatra svargatvamapyastyeveti svarga yAgAdijanyatAsAmAnAdhikaraNyamAtramasti na tu yAgAdijanyatAvacchedakatvam - asAmarthyAt = svargatve vidhipratyayazakterasvIkArAt vaijAtye vA vijAtIyasvargatve eva vA vidhipratyayazaktisvIkArAt, asaMbhavAcca = svargatvaM hi gaGgAsnAnAdijanyasvargasAdhAraNatayA'tiprasaktameva na cAtiprasaktadharmasyAvacchedakatvaM saMbhavatIti mizreNoktaM tatra yadA svargatvaM yAgAdijanyatAvacchedakameva nAsti tadA vijAtIyasvarganirUpitasamavAyasya kathaM svargatvAdiniSThayAgAdijanyatAvacchedakasaMbandhavaM syAdityarthaH / parihArAya matAntaramupasthApayati- yattviti, uktavaijAtyameva yAgAdinirUpitAyAH svargAdiniSThAyAH kAryatAyA avacchedakaM tacca vaijAtyaM saMbandhavidhayaiva kAraNatAghaTakamiti na tadupasthi-tyapekSA na vA tatra vidhipratyayazaktigrahasyApya'pekSA yena tAdRzavaijAtyAnantyena zaktyAnantyaM syAt, tacca vaijAtyaM tattayAgAdijanyatattatsvargAdivyaktimAtravizrAntamiti nApyatiprasaktaM yena tasya kAryatAvacchedakatvaM na syAdityarthaH, vaijAtyasya saMbandhavivayA kAraNatAghaTakatvaM pradarzayati " Aho Shrutgyanam" Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogasAdhyatAvacchedakavicAraH ] vyutpattivAdaH / (625) tAvacchedakadharmaviziSTanirUpitakAryatAvacchedakasaMbandhena kAryavaniSThAbhAvApratiyo. gitvasya kAraNatAzarIre nivezyatvAditi, tadapyasat- kAryasya kAryatAvacchedakarUpeNaiva nivezanIyatayA tadupasthityapekSAdhrauvyAt / na ca saMbandhasaMkoce prameyatvenaiva kAryapravezaH saMbhavatIti vAcyam, vijAtIyasvargavanniSThAbhAvapratiyogitAtvasyAguroravacchedakatvasaMbhave vijAtIyasvargIyasamAyasaMbandhena prmeyvnnisstthaabhaavprtiyogitaatvruupgurudhrmaavcchinnaabhaavaaprsiddhH| etena svargatvameva yAgajanyatAvacchedakam. avacchedakatAghaTakasamavAyasaMbandhasaMkocena na vyabhicAra ityapi nirastam- tAzasaMbandhavizeSeNeSTatAvacchedaka. kAryatAvacchedakadharmeti, kAryatAvacchedakadharmo vaijAtyaM tadviziSTo yaH svargastanirUpitaH tatpratiyogiko yaH kAryatAvacchedakasaMbandhaH samavAyastena saMbandhena svargAdirUpakAryavAn yaH AtmA taniSThA'bhAvApratiyogitvamevAtra kAraNatvaM tathA ca vaijAtyasyAtra saMbandhasvarUpe pravezostIti na tadupasthityapekSetyarthaH / pariharati- tadapyasaditi, kAryavaniSThAtyantAbhAvApratiyogitvaM yat kAraNatAsvarUpamuktaM tatra tattatakAryavyaktiniveze zaktyAnantyaM syAditi kAryasya kAryatAvacchedakarUpeNa= kAryatvenaiva rUpeNa nivezaH kartavyaH kAryatAvacchedakarUpaM ca vaijAtyameva tathA ca kAryasya svargAdeIjAtyarUpeNa kAraNatAzarIre niveze kRte tAdRzabaijAtyopasthiterapekSA prAptava. upasthityartha ca vaijAtye vidhipratyayazaktiprahApekSA prAptA vaijAtyaM ca tattatkAryavyaktibhedena nAnaiveti zaktyAnantya syAdevetyarthaH / nanu na kAryasya kAryatAvacchedakarUpeNoktakAraNatAzarIre nivezaH kartavyo yenoktarItyA vaijAsyabhedena zaktyAnantya syAt kiM tu kAryasya kAraNatAzarIre prameyatvenaiva rUpeNa nivezaH kartavyaH saMbandhasya kAryatAvacchedakadharmaviziSTatyAdinA saMkocaH kRta eva tatra prameyatvasya svarUpasaMbandhenAtiprasaktatvepyuktakAryatAvacchedaketyAdisaMbandhenAtiprasaktatvaM nAsti-- etAdRzasaMbandhena prameyatvavataH svargasukhasya yAgajanyApUrvaviziSTAtmamAtra vizrAntatvAdityAzajhyAha- na ceti / parihAramAha- vijAtIyeti, kAraNatvaM hi tadvanniSThAbhAvapratiyogitA'bhAvarUpamevaetAdRzAbhAvapratiyoginI ca tadvanniSThAbhAvapratiyogitaiva tadavacchedakatvaM ca tadvanniSThAbhAvapratiyogitAtvasya prAptaM tatra vijAtIyasvargavanniSThAbhAvapratiyogitAtvasyAguroH kAraNatAghaTakapratiyogitAvacchedakarave saMbhavati sati vijAtIyasvarganirUpitasamavAyena prameyavaniSThAbhAvapratiyogitAtvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya kAraNatvena rUpeNa svIkAro na saMbhavati- ukta pratiyogitAvacchedakadharmasya uktasamavAyapravezena gurutvAditi ne kAryasya prameyatvena rUpeNa kAraNatAzarIre nivezaH saMbhavati kiM tu kAryatAvacchedakarUpeNaiva tatra ca zaktyAnantyadoSaH pradarzita evetyrthH| uktaparihAramanyatrAtidizati- eteneti / avacchedakateti- svargasvasya samavAyena yAgajanyatAvacchedakatvamastIsyavacchedakatAghaTakaH samavAya evaM svargatvasya saMbandhastasya ca samavAyasya saMkocaH kartavyaH arthAd vijAtIyasvargIyasamavAyasya saMbandhatvaM vaktavyaM tAdRzasamavAyena ca "Aho Shrutgyanam" Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (626) sAda [ bhAkhyAtaprakaraNeviziSTasya pramANAntasajvedyatayA tatra zaktinizcayAsaMbhavAt. na hi samabhivyAhRtaphalaboSakapadopasthApyatAvacchedakatvarUpopalakSaNadharmeNa yathA svargavAdInAM zaktigrahe bhAnaM tathopalakSaNIbhUtatAdRzaMpadopasthApyatAvacchedakasaMbandhatvena vijAtIyasvarmaniSThasamavAyAderapi tatra bhAnasaMbhava:- svargapadAcchuddhasamavAyenaiva svargatvaviziSTasyopasthiteH / viziSTasamavAyena svargatvaviziSTasya svargapadArthatvopagame lakSaNAprasaGgAt. zuddhasamavAyena svargatvaviziSTaviSayakakAmanAvato'nadhikAraprasaGgAt / mImAMsakAstu " aharahaH saMdhyAmupAsIta " ityAdau nityatayA niSphale sandhyopAsanAdAviSTasAdhanatvasyAyogyatvenA'nvayAsaMbhavAnneSTasAdhanatvaM lingrthH| . atha sandhyAvandanAderapyarthavAdopasthApitabrahmalokAvAptyAdiphalasAdhanatva-mavyAhatam, yatra nityerthavAdAdapi na phalopasthitistatrApi phalAbhAvanizcAya kapramANAbhAvAd yogyatAsaMzayasaMbhavena phalasAdhanatvapratyayo liGAditaH saMbhasvargavaM yAgajanye eva svarge saMbhavati na tu gaGgAsnAnAdijanyasvargepIti na vyabhicAra ityarthaH / nirAsahetumAha- tAdRzeti, vijAtIyasvargIyasamavAyasaMbandheneSTatAvacchedakarUpasvargavaviziSTazya tAdRzavijAtIyasvargasya pramANAntarAvedyatayA tatra svargapadazaktinizcayA'saMbhavAt tadarthaM yAge pravRttirna syAta pramANAntaravedye eva zaktinizcayasaMbhavAdityarthaH / na hIti--- " svargakAmo yajeta " ityatra samabhivyAhRtaphalabodhakaM yatsvargapadaM tadupasthApyatAvacchedakasyarUpopalakSaNadharmaya Dona rUpeNa yathA svargavAdInAM svargAdipadazaktimahe mAnaM bhavati tathA tatrazakigrahe upalakSaNIbhUtasamamivArapAska rasaMvadhavena vijAtIyasvAliSThasamavAyasya mAnaM na bhavatIti na tAdRzasamavAyena svargavaviziSTe svargapadazakigrahaH saMpanItyarthaH / ukta hetumAha- svargapadAditi / ukta doSAntaramAha- viziSTati, yadi viziSThasamavAyenoktena svargatvaviziSTa svargapadasya zaktiH syAttadA zuddhasamavAyena svargatvaviziSTe svargapadasya lakSaNaiva prasajyeta na caitadiSTamityarthaH / doSAntaramapyAha- zuddheti, yadi viziSTasamaghAyenaiva svargatvaviziSTasya svargapadavAcyatvaM syAttadoktaviziSTasamavAyeneva svargasvaviziSTaviSayakakAmanAvato yAge'dhikAraH syAnna tu zuddhasamavAyena svargatvaviziSTaviSayakakAmanAvatopi na caitadiSTamiti na saMbandhabhUtasamavAyasaMkocapakSa ukto yukta ityarthaH / ___ mImAMsakamatamupadarzayati- mImAMsakA ityAdinA, saphalasyaiveSTasAdhanatvaM saMbhavati na tu niSphalasyApIti nityakarmavidhAyakavAkyaghaTakaliGa iSTasAdhanatvArthakatvAsaMbhavAneSTasAdhanatvaM liyaH kiM tu pravartakatvameva tacca sarvatraiva liGorthaH saMbhavatItyarthaH / zaGkate- atheti / arthavAdazcAtra " sandhyAmupAsate ye ca " ityAdi yaH / yatra nityesnAnAdAvarthavAdenApi phalaM na pratipAdyate tatra phalAbhAvanizcAyakapramANAbhAvAd yogyatAsaMzayasaMbhavAt phalayogyatAsaMzayenApi liGAditastAhazanitye phalasAdhanatvajJAnaM saMbhavatyeveti lija O "Aho Shrutgyanam" Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityakarmaviSayaka vicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 627 ) vasva / na ca tadbodhoM nopayogI- niSphalatayA jJAte caityavandanAdI pravRttivAraNAyeSTasAdhanatAjJAnasya pravRttihetutAvazyakatvena nityavidheH pravRttinirvAhAya tasya phalasAdhanatAbodhakatAyA AvazyakatvAditicet ?, na- sandhyAmupAsate ye ca satataM saMzitavratAH " itizrutau " satatam " itizruteH kadAcid yasya sandhyAvandanAdibAdhastena svIyasandhyAvandane brahmalI-kAvAptiphalAnupadhAnasya nizcitatayA'harahaH sandhyAvandane brahmalokAvAptisAthanatAbodhanepi tasya sandhyAvandane pravRttyanirvAhAt / yatra ca nitye viziSya phalabodhako'rthavAdAdirnAsti tatra vidhipratyayeneSTatvena phalasAdhanatAbodhasya jananepIcchAviSayatAvacchedakasvargatvAdirUpavizeSadharmaprakAreNa phalaviSayakatatsAdhanatAbodhasyAsnirvAheNa pravRtyanirvAhAt / iSTasAdhanatAjJAnA'ghaTitakAraNastImAiSTasAdhanatvArthakatvaM yuktamevetyarthaH / nanu phalayogyatAsaMzayena jAyamAnastAdRzAnitye liGAditaH phalasAdhanatvabodha nirupayoga evaM syAd nizvayAtmakabodhasyaivopayogitvAdityAzaGkayAha- na ceti / parihArahetumAha- niSphalatayeti, nityavidheriti paJcamyantam / yadi liGaH phalasA - dhanatvam = iSTasAdhanatvamartho na syAcadA niSphalatayA jJAtepi caityavandanAdau pravRtti: svAdeva na cetadiSTam, yadA ca phalasAdhanatvaM liDaryastadA niSphalatayA jJAte caityavandanAdI pravRttyApattirnAstIti pravRtti pratISTasAdhanatAjJAnasyaiva kAraNakhaM svIkArya tathA ca nityavidhiH pravRttyupapattyarthaM tasya nityavidherapISTasAdhanatAbodhakatvaM svIkAryameza liGAditaca phalasAdhanaM - 88 athetyAdinA zakitaM pariharati- neti / bAdhaH =bhaGgaH / brahmalokAvAtiphalAnupadhAnastha brahmalokaprAptirUpaphalAjanakatvasya | pravRttyanirvAhAditi-- nairantaryeNopAsitasaMbhyAvandanasya brahmalokaprAptirUpaphalajanakatvepi nairantaryarahitasaMdhyAvandanasya tu satatam " itivacanAnurodhena brahmalokAvAptiphalajanakatvaM na saMbhavatItISTasAdhanatvamapi na syAditi tasya taMtra pravRttirapi na sthAna tasmAnneSTasAdhanatvaM liGartha iti na nairantaryarahitasandhyAvandanAdau pravRttya'nirvAha ityarthaH / yatrezi yatra ca nitye khAnAdo phalasya vizeSarUpeNa bodhakorthavAdo nAsti tatra yadyapi vivityayeneSTatvena - sAmAnyarUpeNa phalasAdhanatAbodhaH saMbhavatyeva tathApi pravRttirhi vizeSarUpeNeva phalasAdhanatAjJAye jAte bhavati na tu sAmAnyata iSTasAdhanatAjJAnamAtreNApi sarvasyeva kaMcita pratISTatvasaMbhavAditi taMtrecchA viSayatAvacchedako yaH svargatvAdirUpavizeSadharmastatprakAreNa phalaviSayaka tatsAdhanatAbodho na saMbhavati - vizeSarUpeNa phalabodhakapramANAbhAvAditi tatra pravRttirna sthAdeveti neSTasAdhanatvaM liGartha ityarthaH / iSTasAdhanateti- iSTasAdhanatAjJAnavarjita kAraNa samUharUpAyAH sandhyAvandanAbhAve - narakaM bhavatItyAkArakaM yat sandhyAvandanAdyabhAvagocaro narakAdisAdhanatAjJAnaM tAdRzajJAnAdhI 66 ArthavAdikamapi phalaM nAsti satra kocaH sNbhvtyevesprm| 1 "Aho Shrutgyanam" Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 628 ) sAdarza: tmikAyAH sandhyAvandanAdyabhAvagocaranarakAdisAdhanatAjJAnAdhInatadgocaradveSagha TitasAmayyA evaM sandhyAvandanAdau pravartakatAyA upagantavyatayA nityasthale iSTasAdhanatAbodhasyAnupayogitAyA durvAratvAt / baca "vizvajitA yajeta'' ityatra viziSTaphalAzravaNepi yathA svargaikAmapadasyA dhyAhAreNa tatsamabhivyAhArAda vizeSarUpAvacchinnasvargasAdhanatAbodhastathA nityasthalepi vizeSadharmaprakAraka svargasAdhanatAbodhasaMbhavAduktapravRttisAmathryantarakalpanamayuktamiti vAcyam, bahuvittavyayA''yAsasAdhyavizvajidrayAge tattadyAmapazvAdiphaloddezena pravRttyanupapattestadvidheH : svargaphalatAtparyanizcayAt, sandhyAvandanAdI cApAyAsasAdhye grAmAdiphaloddezenApi pravRttyupapattestadvidheH svargaparatvanizcayAsyogAta, svargAdiphalakAmanArahitairmumukSubhirapi sandhyAvandanAdyAcaraNAd uktapravRttisAmagrIkalpanasyAvazyakatvAcca tAdRzasAmagrI vinA prAyazcittAdAviSTA - sAdhane pravRtyanirvAhAcca / na ca tatrApi pApadhvaMsarUpeSTasAdhanatAjJAnAt pravRttirnirvahati, sukhaduHkhAbhA vetaragocarecchAyAmiSTasAdhanatAjJAnasya niyamato'pekSAyAM niSphalapApadhvaMsasyeSTananarakAdigocaro yo dveSastadghaTitAyA eva sAmayyAH sandhyAvandanAdau pravartakatvaM svIkArya tathA ca tAdRzasAmagryaiva nitye pravRttisaMbhave nitye iSTasAdhanatAbodho niSphala eveti neSTAdhanatvaMvidA narakAdI dveSe satyeva narakakAraNIbhUtasya sandhyAvandanAdyabhAvasya parivarjanAya sandhyAvandanAdI pravRttiriti pravartakasAmagryA karakAdidveSayaTitatvamuktamH / zaGkate - na ceti / tatsamabhivyAhArAt = adhyAhRtasvargakAmapadasamabhivyAhArAt / vizeSarUpAvacchinna svargasAdhanatAbodhaH = vizeSarUpAvacchinno yaH svargastatsAdhanatAbodhaH / nityastha lepi yatrArthavAdikamapi phalaM nAsti tatra svargakAmapadAdhyAhArAt svargatvAdivizeSadharma prakAra kasvargAdisAdhanatAbodhasya nAnupapattiriti tatrApISTasAdhanatAjJAnAt pravRttiH saMbhavatyeveti narakAdigo caradveSaghaTita sAmagryAH pravRttyarthakalpanaM na yuktamityarthaH / uttaramAha - bahuviteti, vizvajidyAge svargarUpaphalAvAptiM vinA pravRttirna saMbhavatIti tadvidheH = vizvajidvidhitaH svargaphale tAtparyanizcayaH saMbhavati na caivaM nityakarmaNyastIti na tatra phalatvena svargakalpanA saMbhavati, svargakAmanArahitA api sandhyAvandanaM kurvantIti na taMtra phalatvena svargakalpanA saMbhavatIti nitye pravRttyarthamuktadveSaghaTitasAmayyAH kalpanamAvazyakameva prAyazcittAdau ca pravRtyarthamapyuktasAmagrIkalpana-mAvazyakamevetyarthaH / [ AkhyAtaprakaraNe nanu tatrApi=prAyazcittepi pApadhvaMsarUpeSTasAdhanatvamastyeveti tajjJAnena kathaM na pravRttiH syAdisyAzaGkyAha- na ceti / parihArahetumAha - sukheti, sukhaduHkhAbhAvAmyAmitarasyecchAyAM niyameneSTasAdhanatAjJAnApekSA bhavati niSphalasya pApadhvaMsasya ceSTatvaM na saMbhavatIti tAdRzapApadhvaMsa "Aho Shrutgyanam" Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityakarma viSayaka vicAraH ] vAsaMbhavAt / narakasAdhanagocaradveSasya taddhvaMsagocarecchAjanakatvopagame'smatsamIhitAyAmiSTasAdhanatvajJAnA'ghaTitamavRttisAmagryAmavivAdAt, kRtisAdhyatAjJAnasahitecchAsAmAnyasAmagrItazcikIrSotpatterniSphalepi sandhyAvandanAdau nirvANa vyutpattivAdaH / ( 629 ) pravRttyupapatteH / na ca narakAnutpAda eva prAyazcittasya sandhyAvandanAdezva phalamitISTasAdhanatAjJAnaghaTitaiva pravRttisAmagrI. narakadveSavatAM ca tadanutpAde niyamata eveccheti teSAM nityasandhyAvandanAdyanuSThAnamupapadyate. anyaizca tannAnuSThIyate itivAcyam, narakAnutpAdasya tatprAgabhAvAtmakasya pratiyogivikalpaprAsena phalatvA'saMbhavAt, atyantAbhAvasya pratiyogivirodhitayA kadAcit pApAntareNa yasya narakaduHkhaM janitaM janiSyate vA tadAtmanyatsattvAda nityatvena cobhayoH phalatvAsaMbhavAt / kAraNIbhUtaprAyazcitte iSTasAdhanatAjJAnAsaMbhavAt pravRttirna syAdeva na ca pApadhvaMsasya sukharUpatvaM vA duHkhAbhAvarUpatvaM vAstIti neSTasAdhanatvaM liDa iti prAyazcitte pravRttyupapattyarthamuktadveSadhATetasAmagrI kalpanamAvazyakamevetyarthaH / naraketi - narakasAdhanIbhUtapApasya dveSeNa taddhvaMsa pApasagocarecchA jAyate tAdRzecchayA ca pApadhvaMsajanakaprAyazcitte pravRttirbhavatIti svIkAre viSTasAdhanatAjJAnarahitAyA narakAdidveSaMghaTita sAmagryA uktAyAH pravartakatvaM prAptamevetyarthaH / kRtisAdhyatAjJAne jAte icchAyAM ca jAtAyAM sandhyAvandanAdau cikIrSA saMbhavati tAdRzacikIrSAnantaraM ca niSphalepi saMndhyAvandanAdau pravRtti saMbhavatIti neSTasAdhanatvaM vi ityabhiprAyeNAha - kRtisAdhyateti / nirvAheNa= cikIrSotpate nirvAheNetyanvayaH zaGkate- na ceti / narakAnutpAdaH = narakaprAgabhAva eva tatra ( prAyazcittAdau ) phalamiti - tAdRzaphalasAdhanatAjJAnAt sandhyAvandanAdau pravRttiH saMbhavatyeveti noktadveSaghaTita sAmamyantaraka - panaM yuktamityarthaH / tadanutpAde = narakAnutpAde / teSAm = narakadveSavatAm / anyaiH narakadveSarahitaiH / tat = sandhyAvandanAdikam / parihAramAha - narakAnutpAdasyeti / pratiyogIti-sandhyAvandanAdinA sAmAnyato narakaprAgabhAvastu na saMbhavatyanyathA sandhyopAsakasya parastrIgamanAdi - nApi narako na syAt. narakavizeSaprAgabhAvasya svIkAre kasya narakasya prAgabhAva iti pratiyogyavadhAraNAsaMbhavAd narakaprAgabhAvasyApi phalatvaM na saMbhavatItyarthaH / narakAdhyantAbhAvasthApi phalatvaM na saMbhavatItyAha- atyantAmAvasyeti, nityasya svayameva sattvAnna phalatvaMsaMbhavatItyuktam- nityatveneti / yadAtmani narakaduHkhaM janitaM janiSyate vA tadAtmani narakAtyantAbhAvasya pratiyogivirodhitvenA'saMbhavAdeva na phalatvaM saMbhavati, yadAtmani ca narakaduHkhaM na janitaM na vA janiSyate tadAtmanyapi narakAtyantAbhAvasya phalatvaM na saMbhavati siddhatvAdityarthaH / ubhayoH narakasya prAgabhAvA'tyantAbhAvayoH / nityatvena =strayameva siddhakhena / sAdhyasyaiva phalatvasaMbhavAditi / narakaM hi duHkharUpamAtmasamavetaM bhavatIti tadatyantAbhAvenA'pyAtmanyeva "Aho Shrutgyanam" Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 630 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe CE yogakSemasAdhAraNasAdhanatAyAzca guruzarIratvena pravRttyanupayogitvAt / ---yadapi maNDalIM kuryAt ityAdivAkya prAmANyavAraNAyeSTasAdhanatvasya vidhyarthatvamAvazyakamiti, tadapi na - maNDalIkaraNAdijanya taddhvaMsAdirUpaphalepiM kadAcita kasyacidiSTatAbhrameNecchotpatyA maNDalIkaraNAdAvapISTasAdhanatvAsbAdheneSTasAdhanatva vidhyarthatAmatepi tadvAkyaprAmANyasyAvazyakatayeSTApatteH / 'svakAmo maNDalI kuryAt ' itivAkyajanyabodhe ca svargakAmanAyA maNDalIkaraNAdiniSTha kartavyatvaprayojakatvabhAnena tadarthabAdhena tadvAkyAprAmANyopapatteH / na ceSTasAdhanatvasya vidhipratyayArthatvAnupagame svargakAmo yajeta " ityAdivAkyAd yAgAdau pravRttyanupapattiH- tatrAbhAvagocaradveSaghaTitasAmayyasaMbhavAtyAgAdyabhAvasya narakAdirUpadviSTasAdhanatvAbhAvAt iSTasAdhanatvabodhaka mAnAbhAvena bhavitavyamityuktam -- tadAtmanIti | yogeti- aprAptasya prAptiryogaH, prAptasya parirakSaNaM kSama tatra yAgAdau svargAdiyogasAdhanatA sandhyAvandanAdau ca narakAnutpAdasya kSemarUpaparirakSaNasAghanatetyubhayasAdhAraNeSTasAdhanatvasya vidhyarthatvaM pravRttyupayogitvaM ca na saMbhavati- guruzarIratvAditi pravartakatvameva liDartho na tviSTasAdhanatvamityarthaH / 66 zakate - yadapIti / maNDalI kuryAt " iti bauddhAnAM vAkyaM te hi narakanivRttyartha miliyA maNDalAkAreNa ca sthitvA - kAmapyupAsanAM kurvantIti teSAM matam / tatra yadISTasAdhanasvaM vidhyartho na syAttadA kuryAt itivApi pravartakatvasyAvyAhatatvAt prAmANyaM syAdeva na ca prAmANyamiSTamitISTasAdhanatvaM vidhyarthastathA ca maNDalIkaraNAdAvitAdhanatvasya bAdhAdasya vAkyasya prAmANyApattirnAstItyarthaH / pariharati-tadapi neti, maNDalIkaraNajanyaM yat pApAdidhvaMsarUpaM phalaM tatrApi kasyacid yadISTatAbhrameNecchA syAttadA tajjanakamaNDalIkaraNAdAviSTasAdhanatvamatrAdhitaM syAdevetISTasAdhanatvasya vidhyarthatvasvIkArapakSepi maNDa lom " itivAkyaprAmANyasyAvazyakatayA tatprAmANyApattAviSTApattirevAstIti na tadvAkyaprAmANyavAraNAyeSTasAdhanatvasya vidhyarthatvasvIkArAvazyakatetyarthaH / svargakAmeti - yadi ' svargakAmo maNDalIM kuryAt ' ityucyeta tadaitAdRzavAkyajanye ' maNDalIkaraNena svarga saMpAdayet' itibodhemaNDalIkaraNaniSThA yA kartavyatA tAdRzakartavyatAprayojakatvaM svargakAmanAyAM bhAsate tadarthatrAdhena= svargakAmanAya ca maNDalIkaraNAdiniSThakartavyatvaprayojakatvaM vAstavikaM nAstyeveti bAdhitArthabodhakatvAt ' svargakAmo maNDalIM kuryAt ' itivAkyasya tva'prAmANyaM sughaTameveti neSTasAdhana vidhyartha ityarthaH / zaGkate - na ceti, iSTasAdhanatvajJAnaM vinA pravRtterasaMbhavAditibhAvaH, nanu yAge uktayA tadabhAvagocaranarakAdisAdhanatAjJAnAdhInatadgocaradveSaghaTitasAmagryaiva pravRttirbhaviSyatItyAzaGkyAha-tatreti, tatra=yAgAdisthale / sAmagryabhAve hetumAha- yAgAdyabhAvasyeti, yAgA'karaNena narako na bhavatIti 37 32. "Aho Shrutgyanam" 63 88 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhipratyayArthavicAraH vyutpattivAdaH / tajjJAnaghaTitasAmathyA api bhavanmate durghaTatvAditi vAcyama, iSTasAdhanatvasya vidhyarthatAvirahapi 'svargA'sAdhanaM na svargakAmanAdhInakRtisAdhyam' itItarabAdhabalAda svargakAmakRtisAdhyatAnvayitAvacchedakatayA svargasAdhanatvaspoktavidhijanyabodhe bhAnAd yAgAdAviSTasAdhanatAjJAnAdeva pravRttinirvAhAt / itthaM ca sandhyAbanda. nAdau tatkAlAvacchinnazaucAdikamevAdhikAro na tu phalakAmanApi, ataH phalakAmanAzUnyasyApi zaucAdimataH sandhyAvandanAkaraNaM pratyavAyajanakam / phalakAmanAyAstatrAdhikAratve tacchUnyaspA'nadhikAritayA tadakaraNaM na pratyavAyamAvahet / __ * na ca mumukSApavAdena svargAdirUpaphalakAmanAyAH kadAcidasaMbhavapi narakAbhAvarUpaphale niyamata evecchA saMbhavatIti na zaucAdimataH sandhyAvandanAdya'karaNasya pratyavAyajanakatvAnupapattiriti vAcyam, narakAdyanupasthityaiva sadabhAvA'jJAnena tadicchAvirahopapattarityAhuH / / spaSTameva, nanu yAgAdau mAnAntarajanyeSTasAdhanasvajJAnena pravRttirbhaviSyatItyAzakyAha- iSTasAdhana tvabodhaketi / tajjJAnaghaTitasAmanyA:=pramANAntarajanyeSTasAdhanatvajJAnavaTitasAmagyA apyasaMbhaSenoktarItyA yAgAdau pravRttyanupapattiH prApteli pravRttyupapatyarthamiSTasAdhanatvasya vidhyarthatvaM svIkAryamiti pUrvapakSArthaH / iSTasAdhanatvasya vidhyarthatAvirahepi yAgAdAviSTasAdhanatvajJAnaM saMbhavatyevetyabhiprAyeNottaramAha- iSTasAdhanatvasyeti, svargakAmanAjanyakRtisAdhyaM svargasAdhanameva saMbhavati na tu svargA'sAdhanamapItItarasya svargAsAdhanasya bAdhabalAt svargakAmakRtisAdhyatvabAdhAd uktavidhiH janyabodhe=" svargakAmo yajeta // iti vibhikhAkyajayole salamAnasAnAyo mAgastanidhA yA svargakAmakRtisAbhyatA bAzamA matAnyayitAvacchedakatayA svargasAdhanatvasya bhAnaM bhavatisvargasAdhanasyaiva svargakAmakRtisAbhyatvena svargasAdhanatvasya svargakAmakRtisAdhyatAvacchedakatvAn tathA ceSTabhUtasvargasAdhane yAgAdAvIdeveSTasAdhanatvajJAnaM jAyate tena ca tatra pravRttinirvahatIti neSTasAdhanatvasya vidhyarthatvasvIkArApekSetyarthaH / mImAMsakaH svasiddhAntAntaramAha- itthamiti / ittham = iSTasAdhanatvasya vidhyarthatvAsvIkAreNa / phalakAmanAyA anadhikAratvasya phalamAha-ata iti, yadi phalakAmanApyadhikAraH syAttadA phalakAmanAzUnyasya tadakaraNam-sandhyAvandanA'karaNaM pratyavAya. janakaM na syAdityAha-phalakAmanAyA iti / phalakAmanAyA api sandhyAvandanAdyadhikAratve doSApattiruktA nAstItyabhiprAyeNAzaGkatena ceti, mumukSoH svargAdiphalakAmanA na bhavatIti mumukSApavAdena mumukSAbAdhena svargAdirUpaphalakAmanAyA asaMbhavepi mumukSorapi narakAbhAvarUpaMphale tu niyamenecchA saMbhavatyeveti narakAbhAvarUpaphalakAmanAyAH sandhyAvandanAdyadhikAratvaM svIkArya tathA ca zaucAdimato . narakAmAvarUpaphalakAmanAvattvAta sandhyAvandanA'karaNaM pratyavAyajanakaM syAdevetyarthaH / uttaramAha- narakAdhanupasthityaiveti, "aharahaH sandhyAmupAsIta " ityevaM vidhivAkyaM na cAtra narakAdyupasthApaka padamastIti narakopasthityabhASAnna narakAbhAvajJAnam ( narakAmAvasAdhanatA jJAnaM vA ) saMbhaktIti "Aho Shrutgyanam" Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (632) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNetadasat- dhvaMsAderatyantAbhAvavirodhitAyA niSprAmANikatayA narakAtyantAbhAvasyaiva / prAyazcittasandhyAvandanAdiphalatvasaMbhavAdiSTasAdhanatAjJAnAghaTitapravRtisAmanyA asiddheH / kAraNAntarakalpanApekSayA guruzarIrakSemasAdhAraNasAdhanatAjJAnasyaiva sarvatra pravRttihetuteti / 'daNDAd ghaTaH ' ityAdipratItibalAt svarUpasaMbandhavizeSarUpasya kSemasAdhAraNasAdhanatvasyopagame taccharIragauravasyAbhAvAJceti / nityasthale zaucAdiphalakAmanayorubhayoradhikAratvepi pratyekameva tayoradhikAratA na tu militayoriti phalakAmanAzUnyasyApi zaucAdimato'dhikArita. yA tasyApi nityAkaraNaM pratyavAyajanakam / ___atha vA sandhyAvandanAkaraNena pratyavAyajanane'dhikAraikadezazaucAdimattvameva sahakAri na tu phalakAmanApi tadasatvepi pratyavAyotpatteH sarvasiddhatvAt / etena tadicchApinarakAmAvarUpaphalecchApi na saMbhavatIti na narakAmAvaphalakAmanAyA adhikArasvaM saMbhavati kiM tu zaucAdikasyaiveti mImAMsakA AhurityarthaH / pradarzitamImAMsakamataM pariharati- tadasaditi, yatra tadhvaMso bhavati tatra tadatyantAbhAvopi saMbhavatyeveti narakAtyantAmAna eva prAyazcittasandhyAvandanAdInAM nityAnAM phalaM tAdRzaphalasyeSTatvA. diSTasAdhanatvaM sandhyAvandanAdau prAtamevetISTasAdhanatAjJAnenaiva pravRttiH saMbhavatIti neSTasAdhanatAjJA. narahitA pravRttisAmagrI saMbhavatIti na mImAMsakamataM yuktaM tathA ceSTasAdhanatvaM vidhyarthoM bhavatyeve. tyrthH| kAraNAntareti- kAraNAntarasya mImAMsakoktadveSaghaTitasAmagryAH kalpanApekSayA guruzarIrasyApi kSamasAdhAraNasya sAvatAzAnava pratihetuka sukameva kAraNAntarakalpane paramagauravAdityanvayaH, gurutvaM ca pUrva pratipAditameva, kiM ca phalopadhAyakavasvarUpe eva kSemasAdhAraNasAdhanatve gauravamasti na tu svarUpayogyatArUpepItyAha-daNDAditi, 'daNDAd ghaTaH / ityatra daNDatvAvacchedena ghaTasAdhanatvaM pratIyate na ca daNDatvAvacchedena phalopadhAyakatvarUpaM sAdhanatvamasti- araNyasthadaNDe vyabhicArAditi daNDatvAvacchedena svarUpasaMbandhavizeSarUpam svarUpayogyatArUpameva sAdhanatvaM svIkAryam- araNyasthadaNDAdAvapi svarUpayogyatArUpasAdhanatvasya sattvAdityarthaH / taccharIragauravasthaH-svarUpasaMbandhasvarUpasAdhanatvazarIre gauravasyAbhAvAcetyarthaH / nityasthale iti, pratyekamiti- zauce pRthagadhikAratvaM phalakAmanAyAM ca pRdhagadhikAratvaM tathA ca phalakAmanAzUnyasyApi zaucayuktasyAdhikAritayA nityAkaraNa tasyApi pratyavAyaM janayatyevetyarthaH / adi zaucaphalakAmanayorubhayorekamevAdhikAratvaM vyAsaktaM syAttadA phalakAmanArUpAdhikArAmAve phalakAmanArahitaspa zaucayuktasyApyadhikAritvAbhAvaprasaktyA tasya nityAkaraNaM pratyavAyajanaka na syAditi zaucaphalakAmanayoH pratyekamevAdhikAratA svIkRteti bhAvaH / pakSAntaramAha- atha veti, atra pakSepi zaucaphalakAmanayorubhayoH pratyekamevAdhikAratvaM tathApyadhikAraikadezabhUtaM zaucAdimattraM yat tadeva pratyavAyajanane sahakAri na tu phalakAmanApitadasattvepi phalakAmanAyA asattvepi pratyavAyotpatteH sarvasiddhatvAt tathA ca phalakAmanAyA "Aho Shrutgyanam" Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..iSTasAdhanatvasya vidhyarthatvam ] vyutpattivAdaH / 633) saMvalitAdhikArAnupagame zaucAdizUnyaphalakAmanAvato devAnnityAkaraNaM pratyavAyaM janayediti nirastam / ata eva nitya kAmyajayantIvratAdau phalakAmanAyA adhikAratvasya sarvasiddhatayA zaucAdimataH phalakAmanArahitasya tadakaraNaM pratyavAyaM janayati / apare tu 'caityaM na vandeta ' itivAkyaprAmANyAnurodheneSTasAdhanatvasya vidhyarthatvamAvazyakam, kRtisAdhyatvAdimati caityavandanAdau kRtisAdhyatvAdyabhAvasya nA bodhane tadvAkyasyAprAmANyApatteH / kRtisAdhyatAyAzca vidhitvaM niryuktikam - tadanaGgIkArepi kRterAkhyAtasAmAnyArthatayA vidhipratyayasyApi tadarthakatayA ' paceta ' ityAdau kRteH pAkAnukUlatva mAnasya / vazya katayA'rthAt pAkAabhAvepi pratyavAyotpattisahakAriNaH zaucAdimattvasya sattvena pratyavAyotpatternAnupapattirityanvayaH / eteneti - yat kenApyuktaM saMvalitAdhikArAnupagame = zaucaphalakAmanobhayavya siktAdhikArA'svIkAre zaucAdizUnyasya phalakAmanAvatopyadhikAritvAt tasyApi nityAkaraNaM pratyavAyajanakaM syAt na caitadiSTamityubhayasaMvalitaH ( vyAsaktaH ) adhikAra : svIkAryastathA ca zaucAbhAvenAdhikArivAbhAvAnna zaucazUnyasya nityAkaraNaM pratyavAyajanakamiti tannirastaM yataH saMvalitAdhikArAnupagamepi zaucAdizUnyasya phalakAmanAvatopi nityAkaraNaM na pratyavAyajanakaM bhavati - pratyavAyotpatti sahakAriNaH zaucAdimattvasyaivAbhAvAdityarthaH / etena zaucAdimattvasya pratyavAyotpattisahakArirandNetyarthaH / ata eva = zaucAdimattvasya pratyavAyotpatti sahakArivAdeva, sadaramU nityakAmyajayantIvratAdyakaraNam | jayaMtIvratasya nityatvAt phalakAmanAyAH asattvepi pratyavAyorapa - ttisahakAriNaH zaucasya sattvena pratyavAyotpattirupapadyata ityarthaH / 8 matAntaraM pradarzayati- apare tviti, 'caityaM na vandeta ' itivAkyasya prAmANyamiSTaM tatreSTa - sAdhanatvasya vidhyarthatve ' caityavandanamiSTasAdhanatvAbhAvavat / ityevaM bodhajanakatvena prAmANyamu papadyate yadi ceSTasAdhanatvaM na vidhyarthaH kiM tu kRtisAdhyatvameva tadA caityavandane kRtisAdhyatva sya sattvepi natrA kRtisAdhyatvAbhAvabodhane bAdhitasya kRtisAdhyatvAbhAvasya bodhanena caityaM na vandeta ' itivAkyasyA'prAmANyamevA''vadyetetyarthaH / kRtisAdhyatAyA vidhitvam = vidhyartha tvamupapadyapi netyAha- kRtisAdhyatAyAzceti / niryuktikatvamupapAdayati-- tadanaGgIkArepIti, kRti. sAMdhyatAyA vidhyarthatvA naGgIkAre vyAkhyAtamAtrasya kRtau zaktiH svIkRteti vidhipratyayasyApi kRtya..rthakatvam = kRtau zaktiH prAptaiva tathA ' paceta ' ityAdau pratyayArthakRtI pAkAnukUlatvaM bhAsate . eveti svIkAryam - kRteH kriyAvizeSAnukUlatvasvarUpatvAditi kRtau pAkAnukUlatve prApte pAke'rthAdeva . kRtisAdhyakhaM prApnotyeva na cArthalabhyasya zakyatvaM yuktamiti na kRtisAdhyatAyAM vidhyarthatvaM sayuktikamityarthaH / nanviSTasAdhanatvasya vidhyarthatve vidhipratyayena pAkAdAviSTasAdhanatvaM bodhanIyaM tAdRzeSTasAdhanatAjJAnena ca pAkAdau pravRttiH syAditi vidhivAkyajanyazAbdabodhasya sAkSAt pravartakatvaM "Aho Shrutgyanam" Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 634 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe dAvapi kRtisAdhyatAmAnAt / kRtisAdhyatAyA vidhitvepiM tattatkAlatattatpuruSavizeSavizeSitakRtisAdhyatAviSayakasya pravartakajJAnasya zAbdabodhottarameva svIka raNIyatayA vidhivAkpajazAbdabodhataH sAkSAt pravRtyanirvAhAt / 3 astu vA sAdhyatAsaMbandhenaivAkhyAtasAmAnyArthakRteH kriyAyAM vidhipatyayajanyabodhe bhAnam, pravartikA cikIrSApi sAdhyatAsaMbandhena kRtiprakArikA kriye - cchaiva / na ca laDAdisyale AkhyAtArthakRteH kriyAvizeSyatayaiva bhAnamiti - vyutpatteH klRptatvAt ' paceta ' ityAdau na tasyAH kriyAvizeSaNatayA mAnasaMbhava itivAcyam, vyutpattivaicitrayeNa tadupapatteH zaktyabhedope vyutpattibhede bAdhakAbhAvAt, ata eva prAcInai rAkhyAtArthasyaiva kRteH karmapratyayasthale kriyAvizeSaNatayA na syAdityAzaGkyAha- kRtisAdhyatAyA iti, kasya cideva kasmiMzcideva kAle kiMcit kRtisAdhyaM bhavati na tu sarvasya sarvadA sarvamiti kRtisAdhyatAyA vidhyarthatvasvIkArepi tattatkAlatattatpuruSavizeSitakRtisAdhyatAviSayakaM yatpravartakaM jJAnaM tad vidhivAkyajanyazAbdabodhottarameva saMbhavatIti vidhivAkyajanyazAbdabodhAnantaraM jAyamAnena kRtisAdhyatA viSaya kenoktavizeSajJAnena pravRttiH syAditi vidhivAkyajazAbdabodhasya tvanmatepi sAkSAt pravartakatvaM naiva saMbhavatItyarthaH / 'nanu vidhivAkyajanyabodhepi kRtisAdhyatvaM bhAsate eva na tu vidhivAkya jazAbdabodhottarameveti nigama ityAha- astu veti, kriyAyAM sAdhyatvamastIti tAdRzasAdhyatvasaMbandhenAkhyAtArthakRtivi.. siTI bhamAnaM kiM ca pravartikA yA cikIrSA sApi sAdhyasAsaMbandhena kRtiprakArikA kriyeccheva bhavatu kriyAyA sAdhyatAsti tAdRzasAdhyatAsaMbandhena zrutiviziSTA yA kriyA tAdRzakriyeccheva pravartikA bhavatviti na jJAnAntaramuktaM vidhipratyayajanyazAbdaboghantaraM jAyamAnaM pravartakaM kalpanIyam evamapi kacit pAkAdAvitra sarvatraiva yAgapAkAdI laukikapramANAdeva kRtisAdhyatAbodho nirvahatIti na kRtisAdhyatvaM vidhyartha ityagrimeNAnvayaH / madhye zaGkate - na ceti, pacati' ityAdI pAkAnukUlakRtimAn ' ityAkArakabodhodayAt kRteH kriyAvizeSyatvena bhAnaM bhavatIti paceta ' ityAdauH kathaM tasyA:=kRteH sAbhyatAsaMbandhena kriyAyAM vizeSaNatvaM tvaduktaM saGgacchetetyarthaH / uttaramAha-- vyutpattIti, vyutpativaicitryeNa = bodhavaicitryaprabhAvena paceta ' ityAdau kRteH kriyAvizeSaNatvamapyupapadyate evetyarthaH H / zaktyabhedepIti- yadyapi ' pacati ' paceta' ityubhayatraivAkhyAtasyAkhyAtatvena rUpeNa kRtau zaktirastIti zaktibheda: - ' pacati / ityatrAkhyAtasya kRtAvanyarUpA zakti: : paceta ? ityatra cAkhyAtasya kRtau bhinnarUpA zaktiriti zaktibhedo nAsti tathApi bodhabhede bAdhakaM kimapi nAstIti laDAdisthale kRteH kriyAvizeSyatayA bhAnaM bhavati liGAdisthaLe ca kriyAvizeSaNatayA bhAnaM bhavatItyarthaH / ata eva zaktyabhedepi vyutpattibhede bAdhakAbhAvAdeva karmapratyayasthalepi kRte: kriyAvizeSaNatayA bhAnaM bhavati - pAkAnukUlakRtijanyapAkajanya vikkittyAzraya ityAdirityAha " "Aho Shrutgyanam" Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSedhavAkyArthavicAraH ] vyutpattivAdaH / ( 635 ) bhAnamupeyate / evaM ca kvacit pAkAdAviva sarvatraiva yAgapAkAdI laukikapramANAdeva kRtisAdhyatAbodho nirvahatIti vadanti / "na kalaaM bhakSayet " ityAdiniSedhaMvidheH prAmANyAnurodhato. balavadaniSThAnanubandhitvasya vidhyarthapraveza :- niSiddhepi kalaJjabhakSaNAdau tRptyAdirUpeSTasAdhanatvasattvena tadabhAvasya naJA bodhane prAmANyAnupapatteH, balavadaniSTA'nanubandhitvasya vidhitve tasyaivAbhAvo balavadaniSTanara kAnubandhini tattatkarmaNya bAMdhito bodhyate iti tatprAmANyopapattiH / balavadaniSTAnanubandhitvasyeSTasAdhanatA vizeSaNatayA vAcyatve viziSTAbhAvasyaiva zAbdabodhe bhAnam, sopi vizeSaNAbhAvAyatto'bAdhitaH kalaJjabhakSaNAdau. viziSTAbhAvabodhAnantarameva talliGgakAnumAnagamyo balavadaniSTAnubandhitvarUpastadanaata eveti / prAcInairiti- prAcInamate karmapratyayasthalepiH kRtirAkhyAtArtha eva tAdRzAkhyAtArthabhUtakRteH kriyAvizeSaNatvamiti dRSTAntaH, navInamate tu karmapratyayasthale kRtistRtIyArtho bhavati na khAkhyAtArtha iti tRtIyAyAH kRtau zaktibhinnaiveti zaktibhede prApte laDAdisthale bhAkhyAtArthakRteH kriyAdhizeSyatvepi karmapratyayasthale tRtIyArthakRteH kriyAvizeSaNatve na kiMcidvaiSamyApratiriti bhAvaH idaM ca tRtIyAkArakArambhe draSTavyam / upasaMharati- evamiti, yathA kacita pAkAdau laukikapramANAt = pratyakSAnumAnAditaH kRtisAdhyatAbodho bhavati - caitrasya samarthatve tatsamavetakRtisAdhyatvasya pAkAdo bodhodayAt tathA sarvazreSa dipramANena kRtisAdhyatAbodhI nitina kRtisAdhyatve vidhyarthe ityapare vadantItyanvayaH / neti / vipakSe bAdhakamAha-- niSiddhepIti, yadi balavadaniSTAnanubandhitvam = balavadaniSTAjanakatvaM viSyartho na syAttadA kalajabhakSaNepi tRptyAdirUpeSTasAdhanatvamastyeveti tadabhAvasya = tAddazeSTasAdhanatvAbhAvasya natrA bodhane bAdhitArthapratipAdakatvAduktavAkyasya prAmANyaM nopapadyeta. iSTaM ca prAmANyamityarthaH / svapakSe sAdhakamAha - balavaditi, balavadaniSTAnanucandhitvasya vidhitve vidhyarthatve tu tasya = balavadaniSTAnanubandhitvasyaivAbhAvo naJA balavadaniSTarUpanarakAdijanake kala kSaNAdikarmaNi bodhyate tAdRzakarmaNi balavadaniSTAnanubandhitvAbhAvazcAbAdhita evetyayAcitArthabodhakatvAt tat = tasyoktavAkyasya prAmANyamupapadyate, evamanyatrApi niSedhavAkyAnAM prAmANyopapattirityarthaH / 88 matAntaramupadarzayati- balavadaniSTAnanubandhitvasyeti, yadi balavadaniSTAnanubandhitvasyeSTasAdhanatAvizeSaNatayA vidhipratyayavAcyakhaM nAma balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvasya vidhiprasyayavAcyatA tadA na kala bhakSayet" ityAdau viziSTAbhAvasyaiva balavadaniSTAnanubandhi svaviziSTeSTasAdhanatvAbhAvasyaiva zAbdabodhe bhAnaM saMbhavati-- kalaJjabhakSaNaM balavadaniSTAnanubandhisvaviziSTeSTasAdhanatvAbhAvavadityarthaH / sopIti- kalaJjabhakSaNAdau tRpyAdirUpeSTasAdhanatvamastye "Aho Shrutgyanam" Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNenubandhitvAbhAvaH / pravartakamiva nivartakamapi jJAnaM zrutivAkyAt paramparayaiva na tu sAkSAt / .. etanmate ca na tAzAbhAvasya zAbdabodhe bhAnam- padArthakadezatayetaravizepaNatayopasthitatvena nArthavizeSaNatayA'niSTAnanuvandhitvA'nvayAsaMbhavAt / vastuto viziSTazaktI vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAt pRthageva balavadaniSTAnanubadhitAyA vAcyatvam / / na ca balavadaniSTAnanubandhitvasyaSTasAdhanatvavizeSyatve vidhivAkyataH kriyAvetyuktaviziSTAbhAvo na vizeSyAbhAvaprayuktaH kiM tu vizeSaNAbhAvAyattaH vizeSaNAbhAvaprayukto'bAdhita eva- kalaJjabhakSaNAdau narakAdirUpabalavadaniSTAnanubandhitvAbhAvasya sattvAdeveti viziSTAbhAva. bodhAnantaram 'yatra viziSTAbhAvo bhavati tatra vizeSaNAbhAvo bhavatyeva ' itirItyA talliGgakAnumAnagabhyaH viziSTobhAvaliGgakAnumAnagamyastadananubandhitvAbhAvaH= balavadaniSTAnanubandhitvAbhAvosti sa ca balavadaniSTAnubandhitvarUpaH balavadaniSTajanakatvarUpa ityantrayaH / kalaJjabhakSaNe vizeSyasya tRptyAdirUpeSTasAdhanatvasya sattrAdviziSTAbhAvasya sattvaM vizeSaNAbhAvAdhInamevAsti na tu vizeSyAbhAvAdhInaM vobhayAbhAvAdhInaM vA. viziSTasya ca vidhyarthatvena nA viziSTAbhAvasyaiva pratItirbhavatIti vizeSaNAbhAvasya balavadaniSTAnanubandhitvAbhAvasya pratItistu viziSTAbhAyAdhInAstIti vivekaH / pravartakamiti- yathA "yajeta " ityAdau zrutivAkyAdiSTasAdhanaamtamanAnaM jAyate na tu sAkSAcchativAkyAt tathA "na bhakSayet" ityAdAvapi zrutivAkyAttu balavadaniSTAnanubandhisvaviziSTeSTasAdhanatvAmAvajJAnaM jAyate tena ca dviSTasAdhanatvAdijJAnarUpaM nivartakaM jJAnaM jAyate na tu sAkSAcchRtivAkyAdityarthaH / = pradArzatamataM vivinakti- etaditi, etanmate balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvasya vidhyarthatvamate tAdRzAbhAvasya balavadaniSTAnanubandhitvAbhAvasya zAbdabodhe bhAnaM na bhavatItyarthaH / .bhAnAbhAve hetumAha- padArthaiketi, viziSTasya vidhyarthatvena balavadaniSTAnanubandhitvaM hISTasAdhanatvavizeSaNatayopasthitaM bhavatyata eva padArthekadezopi bhavati tathA ceSTasAdhanatve vizeSaNatAM prAptasya balavadaniSTAnanubandhitvasya svapratiyogikatvasaMbandhena naarthAbhAve vizeSaNatvaM na saMbhavati nApi naarthAbhAvastha balavadaniSTAnanubandhitvavizeSaNatvaM saMbhavati balavadaniSTAnanubandhitvasya padArthaikadezatvAt " padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena " itivyutpattivirodhAditi noktamate balabadaniSTAnanubandhitvAbhAvasya zAbdabodhe bhAnaM saMbhavati kiM tu balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvAbhAvasyaiva bhAnaM saMbhavatItyarthaH / svAbhiprAyamAha-vastuta iti / nanu balavadaniSTAnanubandhitveSTasAdhanatvayorvizeSaNavizeSyabhAve'sti vinigamakamityabhiprAyeNAzaGkate- na cati, yadi balavadaniSTAnanubandhitvasyeSTasAdhanatvavizeSyatvaM syAdiSTasAdhanatvasya ca balabadaniSTAnanubandhitve vizeSaNatvaM syAttadaikatra vizeSaNasyAnyatra vizeSaNatvasya vyutpativiruddha "Aho Shrutgyanam" Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSedhavAkyArtha vicAra: ] vyutpattivAdaH / (637) vizeSya keSTasAdhanatAjJAnAsaMbhavAt kriyAgocaracikIrSAdyarthaM vidhivAkyajazAbdabodhottaramiSTasAdhanatvaprakArakakriyAvizeSyakajJAnAntaraM kalpanIyamiti tadakalpanamayuktalAghavameva balavadaniSTAnanuvandhitvasya vizeSaNatve vinigamakamiti vA - cyam, kriyAyAM balavadaniSTA'sAdhanatvajJAnasyApi tadgocarecchAhetutayA balavadaniSTA'sAdhanatvasyeSTasAdhanatvAvizeSaNatvamate kriyAvizeSyakatatprakArakajJAnAntarasya kalpanIyatayA matadvaye kalpanAsAmyAt / yadi ca balavadaniSTasAdhanatvajJAnameva dveSasAmagrItve necchApratibandhakaM na tu tadatveneSTasAdhanatvasya kriyAyAM vizeSaNatvena vidhivAkyajabodhe bhAnaM na syAt - vidhivAkyajabodhe iSTasAdhanatvasya balavadaniSTAnanubandhitvavizeSaNatvena mAnasya prAptatvAt pravRttizca tat kriyAvizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnAdeva saMbhavatIti kriyAviSayakacikIrSAdyarthaM vidhivAkyajazAbdabodhoMtaramiSTasAdhanatvaprakArakakriyAvizeSyakaM jJAnaM kalpanIyam = pramANAntareNotpAdanIyamityetAdRzakalpanAprayuktaM gauravamasti yadA ca balavadaniSTAnanubandhitvasyeSTasAdhanatve vizeSaNatvamiSTasAdhanatvasya ca balavadaniSTAnanubandhitve vizeSapatvaM tadaikatra vizeSyasyAnyatra vizeSaNatve vyutpatti virodhAmAvAd vidhivAkyajabodhe balavadaniSTAnanubandhitve vizeSyasyApISTasAdhanatvasya vidhivAkyajabodhe kriyAyAM vizeSaNatvena bhAnaM saMbhavatIti vidhivAkyAdeva kriyAvizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnasaMmavAtAdRzajJAna vidhivAkyajazAbdabodhAnantaraM na kalpanIyamiti tadakalpanaprayuktaM lAghavamastIti tadeva lAghavaM balavadaniSTAnanubandhitvasyeSTasAdhanatva vizeSaNatve vinigamakustItyartha: / maha kriyAyAmiti, tadumocarecchA nivAripacchA ja mayakecchAyAmiSTasAdhanatvamAtrajJAnasya kAraNatvamasti. anyathA viSayuktAnna bhojanecchApi syAt kiM tu balavadaniSTAsAdhanatvajJAnasyApi kAraNatvamastyeva balavadaniSTA'sAdhanatvasya balavadaniSTAnanubandhitvarUpasya ceSTasAdhanatve vizeSaNatvena vidhivAkyajabodhe bhAnasvIkArAt kriyAyAM vizeSaNatvena bhAnaM na saMbhavatIti kriyAvize-Syakasya tatprakArakasya - balavadaniSTA sAghanatvaprakArakasya jJAnAntarasya kriyAgocara cikIrSAdyartha vidhivAkyajazAbdabodhAnantaraM kalpanApattirastyeveti matadvaye = iSTasAdhanatvasya balavadaniSTAnanubavizvavizeSaNatvamate yatheSTasAdhanatvaprakAraka kriyAvizeSyakajJAnAntaraM darzitadizA kalpanIyaM tatheSTasAdhanatvasya balavadaniSTAnanubandhitvavizeSyatvamate balavadaniSTAnanubandhivaprakAraka kriyAvizeSya-kajJAnAntaraM cikIrSAdyarthaM kalpanIyamiti matadvayepi kalpanAsAmyena balavadaniSTAnanubandhitveSTasAdhanatvayorvizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAttayorvidhipratyayasya pRthak pRthageva zaktirityarthaH / yadIti - yadi ca balavadaniSTasAdhanatvajJAnaM dveSasAmagrI svarUpatvecchApratibandhakamasti na tu balavadaniSTAnanubandhitvajJAnamicchA hetu rityucyate tadeSTasAdhanatvaprakArakakriyAvizeSyakajJAnasyaiva cikIrSA - kAraNatvaM prAptamitISTasAdhanatvasya balavadaniSTAnanubandhitva vizeSaNatve iSTasAdhanatvaprakArakakriyAvize syakajJAnAntaraM darzitadizA kalpanIyaM syAt iSTasAdhanatvasya balavadaniSTAnanubandhitvavizeSyatve "Aho Shrutgyanam" Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArdaza: ( 638 ) [ AkhyAtaprakaraNe - sAdhanatvajJAnamicchAhetuH ? tadoktasya vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakasya saMbhavepi viziSTasya vAcyatve iyene vidhyarthabAdhena tadvidhAyaka zruteraprAmANyaprasaGga iti zaktibhedasya zyene kevaleSTasAdhanatAbodhasya copagama AvazyakaH / maNikRtApi tatra balavadaniSTA'sAdhanatvasyAbhAnaM likhitam / tadabhAnaM vizizaktipakSe na saMbhavati - viziSTazaktervizeSaNavinirmokeNa vizeSyAMzA'bhAsakasvAt, tattaddharmaprakAreNa padArthaviSayakazAbdabodhe tattaddharmAMze zakyatAvacchedakatva - - tAdRzajJAna kalpanA pattirdarzitadizA nAstyeva balavadaniSTAnanubandhitvaprakAraka kriyAvizeSyakajJAnasya tu cikIrSAkAraNatvameva nAsti yenAtra balavadaniSTAnanubandhitvasyeSTasAdhanatve vizeSaNatvena kriyAyAM vizeSaNatvAsaMbhavAt balavadaniSTAnanubandhivaprakArakakriyAvizeSyakajJAnAntaraM cikIrSArthaM kalpanIyaM syAditi balavadaniSTAnanubandhitveSTasAdhanatvayorvizeSaNavizeSyabhAve uktaM jJAnAntarakalpanAbhAvaprayuktalAghavarUpaM vinigamakaM yadyapi saMbhavati tathApi viziSTasya = balavadaniSTAnanubandhitva viziSTaSTasAdhanatvasya vAcyatve - vidhyarthatve zyene balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvaM nAsti - zyenastha hiMsAphalakatvAnnarakajanakatvena zyene balavadaniSTAnanubandhitvasyAbhAvAditi bAdhitArthabodhakatvena " zyenenAbhicaran majeta " itizyenavidhAyakazruteraprAmANyaM syAd na caitadiSTamiti zaktibhedaH = balavadaniSTAnanubandhitve iSTasAdhanatve ca vidhipratyayasya pRthak pRthageva zaktiH svIkAryA. zyene ca vidhivAkyena kevala miSTasAdhanatvaM bodhyate iti svIkartavyam pRthakzaktisvIkAreNa kemaleSTAghanatvabodhasya balavadaniSTAnanubandhitva parityAgasya ( abodhanasya ) ca saMbhavAt asti ca zyenepi zatrumRtyurUpeSTasAdhanatvamiti socanAnoktaspenazruteraprANAyAcitvArthaH / 1 svokte maNikArasaMmatimAha- maNikRteti / tatra zyene / tadabhAnam = balavadaniSTAsAdhanatvAmAnam / na saMbhavatItyatra hetumAha - viziSTazakteriti, viziSTa zaktiprahe vizeSaNaviziSTasyaiva mAnaM bhavati na tu vizeSaNarahitasyeti yadi vidhipratyayasya balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatve zaktiH syAttadA zyene balavadaniSTAnanubandhitvasyApi mAnaM syAdeva na ca tadbhAnamiSTamiti na viziSTe zaktirityarthaH / hetvantaramAha-- taddharmeti yathA ghaTatvaprakArakaghaTaviSayakazAbdabodhe ghaTatve yA zakyatAvacchedakatvaparyAptirasti tadavagAhijJAnasya hetutvamasti tathA prakRte viziSTazaktipakSe balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvasya zakyatve zakyatAvacchedakatvaparyAptirhi balavadaniSTAnanubandhitvatvaSTasAdhanatvatvayorubhayoreva syAnna tu kevaleSTasAdhanatvatveiti kevaleSTasAdhanasvatvaprakArakeSTasAdhanatvAviSayaka bodho na saMbhavati khaNDazaktisvIkArapakSe tu kevaleSTasAdhanatvavepi zakyatAvacchedakatvaparyAptirastyeveti kevaleSTasAdhanatvatvaprakAra keSTasAdhanatva vizeSyakabodhaH saMbhavati, kiM voktaviziSTazaktipakSe zyenapadazakyatAvacchedakatvaparyAptirubhayoreva balavadaniSTAnanubandhitveSTasAdhanatvayoH syAdityubhayaprakArakazyena vizeSyakabodhaH saMbhavati na tu kevaleSTasAdhanatvaprakArakopi tatra zakyatAvacchedakatvaparyApterabhAvAd bhavati ca kevaleSTasAdhanatvaprakArakopi bodha iti khaNDa * " Aho Shrutgyanam" Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyenavAkyArtha vicAra: 1 vyutpattivAdaH / paryAptyavagAhijJAnasya hetutvAt, anyathA viziSTasvargAdivAcakasvargAdipadAda vinA lakSaNAM kevala sukhatvAdiprakArakazAbdabodhApatteH / yAde ca kevalasukhatvAdinA svargAdirUpasukhabodho lakSaNAmantareNa svargAdipadAdiSyate eva. neSyate paraM sukhAntarabodhaH- tatra zaktivirahAditi zakyatAvacchedakatA paryAptyavagAhitvamanupayogItyucyate 1 tadApi balavadaniSTAnanubandhitvavizi STeSTasAdhanatvasya zakyatAyAM zyenaniSThavairivadha sAdhanatvasya balavadaniSTasAdhanatvaniyatatvena tadasAdhanatvaviziSTatvena vidhipratyayA'vAcyatayA sutarAM tatra vidhyarthatvanirvAha eva / yattu zyenasyAsdRSTAdvArakatva ghaTitahiMsAlakSaNAnAkrAntatayA balavadduHkhA'janakatvazaktiH svIkAryA tathA ca kevaleSTasAdhanatvepi zakyatAvacchedakatvaparyApteH sattvAt kevaleSTasAdha navaprakArakopa bodhaH saMbhavatItyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti, yadi taddharmaprakAreNa tatpadArthabodhaM prati taddharmAze zakyatAvacchedakatvaparyAptya'navagAhijJAnasyApi kAraNatvaM syAcadA duHkhAsaM bhinnasukhastvaviziSTasvargavAcakasvargapadAlakSaNAM vinApi zaktyaiva duHkhAbhinnatvAMzaM parityajaya kevalasukhatvaprakArakabodhaH syAt na caivaM bhavati tatkasya hetoH ? prakArIbhUtadharmAMze zakyatAvacchedakatvaparyAptyavagAhijJAnasya taddharmaprakAra kazAbdabodhaM prati kAraNatvAditi tathA ca prakRte viziSTazaktipakSe balavadaniSTAnanubandhitvAMzA'bhAnaM na saMbhavatIti tadupapattyarthaM khaNDazaktireva svIkAryA na tu viziSTazaktirityarthaH / nanu svargapadAn keva sukhalapakArakasyagobhimukhavizeSyakabodhaH zaktayA svIkriyate eva na tu sukhAntarasya=bhadivyabhaumasukhasya bodhaH, tatra = bhadivye duHkhamizrasukhe svargapadasya zaktyabhAvAditi zaktijJAnasya zakyatAvacchedakadharme zakyatAvacchedakatvaparyAptyavagAhitvApekSA nAsyeva tadapekSA hi svargapadena kevalasukhatvaprakArakabodhApattiparihArAyaiva svIkRtA saMprati ca svargapadAt kevalasukhatvaprakAraka bodhopi svIkRta eveti na zakyatAvacchedakatvaparyAptyavagAhitvApekSevyAzakyAha- yadIti / uttaramAha- tadApIti, balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvasya vidhipratyayavAcyatve yatra yatra vadhasAdhanatvaM tatra tatra balavadaniSTasAdhanatvamastyeveti zyenaniSThavairivadhasAdhanavasyApi balavadaniSTasAdhanatvarUpatvaM prAptamiti 'ithenenAbhicaran yajeta " ityatratyavidhipratyayasya balavadaniSTasAdhanatva viziSTeSTasAdhanatvameva vAcvaM syAnna tu tadasAdhanatvaviziSTatvena = balavadaniSTasAdhanatvaviziSTeSTasAdhanatvam. vidhipratyayasya ca tvayA balavadaniSTA'sAdhanatvaviziSTeSTasAdhanatve eva zaktiH svIkRteti tatra zyene vidhyarthatvaM na syAdeveti na viziSTazaktipakSaH sAdhIyAnityarthaH / matAntaramupasthApayati- yattviti, khaDgAbhighAtAdirUpahiMsAyA eva balavannarakarUpaduHkhajanakatvamasti - adRSTA'dvAraka hiMsArUpatvAt na tu zyenasyApi tasyA'dRSTadvArakahiMsArUpatvenA - dRSTA'dvArakahiMsAtvAnAkrAntatvAt tathA ca zyene iSTasAdhanatvavad balavadaniSTAnanubandhitvamapi prAptami "L " Aho Shrutgyanam" (639) Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 640 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe miti matAntaram, tadasat - tathA hi zyene sAttvika pravRttivAraNAya balavadduHkhAprayojakatvajJAnasyaiva pravRttihetutAyA upagantavyatayA tasyaiva vidhyarthatAyA Avazyatvena zyene tadbAdhAcchruteraprAmANyaprasaGgatAdavasthyAt iyenasya hiMsAtvaviraheNya'bhicAratayA narakajanakatvasya durvAratvAcca / yattu abhicaran ityasya vaividhagocaraprabala kAmanAviziSTArthatayA tAdRzakAmanAviziSTasyaiva puruSasya balavadveSaviSayAjanakatvarUpabalavadaniSTAnanubandhitvaghaTakadveSAnudayAt tAdRzakAmanAviziSTavRttibalavadveSaviSayAjanakatvaM zrutivAkyAt pratyetavyaM tacca zyene'bAdhitameva- vairivadhe utkaTarAgavatastajjanya PS2 "" ti balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTaSTasAdhanatvasya vidhyarthasya sattvAnna zyene vidhyarthatvabAdha iti na viziSTazaktisvIkAre kopi doSa iti balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatve vidhipratyayasya zaktiryuktetyarthaH / pariharati- tadasaditi, zyene sAttvika pravRttivAraNAya balavaduH khAjanakatva - jJAnasyaiva pravRttihetutvaM svIkArya balavadduH khAjanakatvajJAnasya pravRttihetutve ca tasyaiva = balavadduHkhAjanakatvasyaiva vidhyarthasvaM vaktavyaM zyene ca balabadaduH khajanakatvasya sattvena tadvAghAt= balavadduHkhAjanakatvaM nAstIti bAdhitArthapratipAdakatvena zyenazruteraprAmANyApattiH syAdevetyarthaH / atra gha tadasat " ityasyAnantaram tathA sati " ityapi pATha upalabhyate sa ca lekhakapramAdaja eva pratibhAti / nanu zyene balavadduH khAjanakatvaM mayoktameveti kathaM tatra vidhyartha - bhUtasya balabanaMda khAjanakatvasya bAdhaH spAdityAzaGkayAha -- zyenasyeti, zyenasya svarUpeNa hiMsArUpatvAbhAvepyabhi cAratayA hiMsA sAghanatvena narakajanAnatveveti zvene balaSaduHkhAjanakatvasya vidhyarthatvena svIkRtasya bAdhostyeveti tadvAkyasyAprAmANyaM syAdevetyarthaH / <6 66 L matAntaramupasthApayati- yattviti, evaM hi vairivadhaviSayakaprabalakAmanAviziSTaH zpena kuryAt ' itivAkyArthaH saMpannastatra tAdRzakAmanA viziSTasya = vairivadhagocaraprabalAkAmanA viziSTasyaiva puruSasya balavadddveSaviSayo yo narakAdistadajanakatvarUpaM yadbalavadaniSTAnanubandhitvaM tatra balavadaniSTaM balavadveSaviSaya eva bhavatIti tadghaTako yo dveSaH sa nodeti = na jAyate - tasya purusya vairivadhe utkaTarAgavattvena vaividhajanyanarakAdAvupekSA saMbhavena dveSAsaMbhavAt tathAca vairivadhagocaraprabala kAmanA viziSTapuruSavRttiryo balavadveSastadviSayo yo narakAdistadajanakatvaM zyenasya zyenavAkyAt pratyetavyamanyathA = zyenasya tAdRzakAmanAviziSTapuruSavRttidveSaviSa yajanakatve vairivadhagocaraprabalakAmanAvatopi zyene pravRttirna syAdeva tacca = tAdRzakAmanAviziSTavRttibalavadveSaviSa- " yAjanakatvaM zyene bAdhitaM nAstIti zyenepISTasAdhanatvavad balavadveSaviSayAjanakatvarUpaM balavada niSTAnanubandhitvamapi prAptameveti noktaviziSTazaktisvIkAre kopi doSa ityarthaH / uktaM balavad - dveSaviSayAjanakatvA'bAdhitatvamupapAdayati- vairivadhe iti, yasya vairivadhe utkaTarAgo bhavati tasya tajjanyanarake vairivadhajanyanarake balavadveSopi na jAyate iti tAdRzanarakasya = vairivadhajanyanarakasya " Aho Shrutgyanam" Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyenavAkyArthavicAraH] vyutpttivaadH| (641) narake balavadveSAnutpattyA tAdRzanarakasya vairivadhotkaTakAmanAviziSTavRttidveSA'viSayatvAt, na hyekadaikatrA'vartamAnayorekatarama'paraviziSTavRttIti mizrANAM mUlAbhiprAyavarNanam, tadapi na- balavadveSaviSayaduHkhajanakatvapratiyogikAbhA. vasyA'tiprasaktatayA balavadveSaviSayaduHkhajanakatvatvAvacchinnAbhAvasya vAcyatAsvIkAreNAnyapuruSasya puruSavizeSIyabalavadveSaviSayaduHkhajanakatvAbhAvasya pratya. yA'saMbhavAt tAdRzaduHkhajanakatve'bhAve ca khaNDazaktisvIkAre viziSTazaktisvIkAraparityAgAt / / evaM yatrotkaTarAgo yadA tatraiva notkaTadveSastadA. tajjanye phale utkaTarAgadazAyAM ca tajjanyaduHkharUpaphalAntare utkaradeSena kiM cidbhAdhakamiti vairivadhe utkaTarAgada. zAyAM zyenajanyanarake balavadveSo durapavAda eva / astu vA phalaviSayotkaTarAvairibaMdhaviSayakotkaTakAmanAviziSTapuruSavRttidveSaviSayatvaM naiva bhavatItyarthaH / na hIti- ghaTatvapaTatve ekadaikatra na bhavata iti yathA tayormadhye ekataraM ghaTatvaM paTatvaviziSTapaTavRtti na bhavati paTatvaM ca ghaTatvaviziSTaghaTavRtti na bhavati tathA prakRtepi prakRtau rAgadveSAvekadaikatra na saMbhavata iti vairivadha. viSayakokaTarAgavati vaividhajanyanarakAdidveSo na saMbhavatIti zyene balavadveSaviSayAjakanatvaM prApta. mevetyarthaH / mUlAbhiprApavarNanam zrutivAkyAbhiprAyavarNanam / parAcaSTe- tadapi neti, baladveSavi. SapaduHkhAjanakatvaM hi balavadveSaviSayaduHkhajanakatvAbhAva evaM sa cAtiprasakta eva- balavadveSaviSayakiMciduHkhajanakepi balabadveSaviSayarkicidaparaduHkhAjanakatvasya sattvAdisyatiprasatatayA tasya vAcyatvaM na saMbhavati tasmAd balabadveSanistAntarASikannAsAvasyabalavadveSaviSayayA. vaduHkhAjanakatvasya vidhipratyayavAcyatvaM svIkArya tasyAtiprasaktastrAbhAvAt tatra cAbhyapuruSasthA. nyapuruSIyabalavadveSaviSayaduHkhajanakalpAmAvajJAvaM na saMbhavatIti nAnyapuruSIpaklavadveSaviSavaduHkhAjanakatyepyekA vidhipratyayazakiH saMbhavati tasmAt tAdRzaduHkhajanakatve'bhAve ca khaNDazaktireva svIkAryA tathAca viziSTazaktipakSaparityAgo gale patita eveti balavadaniSTAnanubandhitveSTasAdhanatvayorapi khaNDazaktireva svIkArya na viziSTazaktirityarthaH / parakIyaduHkhajanakatvaM tu kaNTakavedhAdAvanumAnagrAhyamastIti tajjJAnasaMbhavAttatra zaktirapi saMbhavatyeva. evamamAvepi, vastutastvevamuktaduHkhaja. nakatvAbhAvajJAnamapi saMbhavatyeveti tadasaMbhavavacanaM vivecanIyam / yaduktaM vairivadhorakaTarAge sati vaividhajanyanarake dveSo na bhavatIti tannirAcaSTe- evamiti / evam= kiM ca / yatra yadotkaTarAgo bhavati tatraiva tadotkaTadveSo na bhavatIti niyamosti tathA ca zyene uskaTarAgadazAyAmutkaThadveSo yadyapi na saMmavati tathApi tajanyensyenajanye vIravadhArUpale utkaTarAgadazAyAmapi zyenajanyanarakAdiduHkharUpaphale utpATadveSe bAdhakaM nAstyeveti zyenajanyanarake balavadveSApavAdo naiva saMbhavati tathA ca zyenasya balavadveSaviSayaduHkhajanakatvaM prAptameveti viziSTazaktipakSe vidhyarthatvaM na syAdityarthaH / pakSAntaramAha- astu veti, phale utkaTarAge sati tadupAyepi utkaTarAgo bhavatIti vairivadharUpaphalaviSayakokaTarAgaghaTitA yA. "Aho Shrutgyanam" Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 642 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe - gaghaTitA upAyagocarotkaTarAgasAmagrI tatreva tajjanyatayA jJAte phalAntarepyutkaTadveSavirodhinI tathApi narakavairivaghayorekataraM prati zyenasya hetutvAgrahadazAyAM tayorbalavadveSarAgayoryugapat saMbhava eva / EC yattu dIkSAGgapaghAtasya narakA'sAdhanatayA mA hiMsyAt " ityatrA'vaidhahisaiva vivakSiteti zyenasya narakA sAvanatvopapAdanam, tadapi na tAvatApyabhicAravidhayA tathAtvasya durvAratvAt / atha khaNDazaktimavalambyA'niSTA'sAdhanatva vinirmokeNa kacid vidhivAkyajanyabodhopagame zvetaM chAgamAlabheta " ityAdAvapi tatparityAgasaMbhavAt avirodhena mA hiMsyAt " ityatra zrutyarthasaMkoco na syAditi sAMkhyamatameva 65 6 66 zyena viSayako kaTarAgasAmagrI sA tatraiva = vairivadhe iva tajjanyatayA = zyenajanyatayA jJAte phalAntare= narakAdirUpaphalepyutkaTadveSavirodhinI bhavatu tathA ca yadyapi cairivadhe utkaTarAgadazAyAM svaduktarItyA zyenajanyanarake utkaTadveSo na saMbhavati tathApi yadA narakavairivaghayormadhye cairivadhamAtraM prati zyenasya hetutvaM gRhItaM tadA mA hiMsyAt " itizrutibalAttu zyenajanyacairivavasya narakahetutvaM syAdeveti tAdRzanarake dveSo vairivadhe ca rAgopi yugapadeva saMbhavati na hokataraM prati hetutvagrahadazAyAmaparaM zyenajanyatvena gRhItaM bhavati yena tatra rAgo vA dveSo vA na syAt. evaM zyenusya yadA narakamA nahetutvaM gRhItaM tadA cairivadhasya kAraNAntaraphalatvameva gRhItaM syAt tathA ca zyenaphale narake dveSe sati kAraNAntarajanyavairivadharUpaphale rAgepi na kiMcidvAdhaka miti narakapairivadhayoryugapadapi dveSarAgau saMbhavata evetyarthaH / te yattviti - dIkSAGgapazaurghAtasya yanna narakasAdhanatvaM taddhi vaidhatvAt = vedavihitatvAdeva vaktavyaM tathA ca mA hiMsyAt " ityanenA'vaidha hiMsAyA eva narakasAdhanatvaM pratipAdyate zyenajanya hiMsApi vedavihitaiveti zyenasyApi na narakasAdhanatvaM tathA ca zyene balavadaniSTAnanubandhisbeSTasAdhanatvayorubhayorapi sattvAttAdRza viziSTe eva vidhipratyayasya zaktirityarthaH / pariharati-sadapi neti, zyenetikartavyatApraviSTahiMsAyA narakA'sAdhanatvepi zyenaphalIbhUtazatru hiMsAyA narakasAdhanatvamastyeveti zyenasyAbhicArakarmatvAt tathAtvam - narakasAdhanatvaM durvArameva tathA ca na zyene balavadaniSTAnanubandhitvaM saMbhavati yenoktaviziSTazaktipakSo yuktaH syAdityarthaH / nanu balavadaniSTAnanubandhitveSTasAdhanatvayoH khaNDazaktisvIkAreNa yadi kacitsyenAdAvuktarItyA'niSTasAdhanatvAMzaM parityajya kevaleSTasAdhanatvamAtrasya vidhivAkyena bodho bhavatIti svIkriyate tadA vAyavyaM zvetamAlameta bhUtikAmaH " ityAdAvapya'niSTasAdhanatvAMzaparityAgaH << saMbhaSet tathA ca vApavyAdipazvAlambhanasya svargajanakatveneSTasAdhanatvepi hiMsArUpatvena narakasAdhanavamapi syAdeva - aniSTA'sAdhanatvasya vidhivAkyenA'bodhanAt tathA ca 46 ' mA hiMsyAt " ityanena virodho na syAt - anenApi hiMsAyA aniSTasAdhanatvasyaiva pratipAdanAt tathA ca " mA "Aho Shrutgyanam" Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhipratyayAryavicAra: ] vyutpttivaadH| sAdhIya itivet ?, syAdeva avirodhepi ." brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM takaM kauNDi nyAya' ityatreva sAmAnyavidharvizeSetaraparatvaM vyutpattisiddhamiti "mA hiMsyAt ' ityatra saMkocaH / atha vA kathaMcid bAdhakApanayasaMbhave naugikAryaparityAga iti hiMsAniSedhasaMkocenaivopapattau na " zvetaM chAgamAlabheta " ityAdau vidhipratyayasya balavadaniSTA'sAdhanatvArthaparityAga ityapyAhuH / hiMsyAt " ityatra ' yAgAGgahi pAte riktahiMsAyA aniSTa sAdhanatvamasti / ityevaM zrutyarthasaMkoco na syAditi sAMrUpamatameva zreSTa syAt- sAMspairyAgAGgahiMsAyA svargAdisAdhanatvepi yAgapUrakatvepi vA narakasAdhanatvasya pratipAdanAdityAzaGkate- atheti / siddhAnte hi yAgasyeSTasAdhanatvame. vAstIti yAgAGgahiMsAyA apoSTasAdhanatvamaniSTAsAdhanatvaM ca prAptam " mA hiMsyAt '' ityanena bha hiMsAyA bhaniSTasAdhanatvaM pratipAditamiti virodhe prApte " mA hiMsyAt " ityatra ' yAgAGgahiMsAtiriktahiMsAyA evAniSTasAdhanatvam / ityevaM zrutyarthasaMkoco bhavatIti vijJeyam / uttaramAha- syAdeveti, avirodhepi " mA hiMsyAt " ityatra saMkocaH syAdevetyanvayaH, na khalu virodhe evoktazrutyarthasaMkoco bhavati kiM tvavirodhepi zrutyarthasaMkoco bhavatyevetibhAvastathA hiyathA- " brAhmaNebhyaH " ityatra " brAhmaNebhyo dadhi dIyatAm " itisAmAnyavidhervizeSo yaH kauNDinyastaditarabrAhmaNaparatvamastIti kauNDinyetaratrAhmaNebhyo dadhi dAtavyamiti labhyate tathaiva prakRtepi " mA hiMsyAt" itisAmAnyavidhervizeSabhUtayAgAGgahiMsAtiriktahiMsAparatvena yAgAnahiMsAtiriktahiMsAyA evAniSTasAdhanatvaM labhyate iti " vAyavyaM zvetam " " mA hisyAt / " ityanayoravirodhepyuktazrutyarthasaMkocaH saMbhavatyeveti nA'virodhe zrutyarthasaMkocanivRttiyena sAMkhyamataM zreSThaM syAdityarthaH, tathA ca zrutyarthasaMkoce jAte yAgAGgahiMsAyAma'niSTA'sAdhanatvaM prAptameva tathA coktakhaNDazaktipakSepi "chAgamAlabheta" ityatrAniSTAsAdhanavAMzaparityAgasya nA'pekSA zyene tu gatya'bhAvAhivazamaniSTAsAdhanatvAMzaparityAgaH kriyate ityarthaH / pakSAntaramAha- atha veti, kathaMcit kenApi prakAreNa bAdhakApanayasaMbhave bAdhakakRtavirodhaparihArasaMbhave satyautsargikArthasya parityAgo na bhavatItiniyamosti tathA ca " mA hiMsyAt" ityAkArakahiMsAbAdhakakRtavirodhasya kathaMcita-yAgAGgahiMsAtiriktahiMsA'niSTasAdhanamityevaMzratyarthasaMkocana parihAraH saMbhavatyevetyautsargikasya sAmAnyataH prAptasya vidhipratyayArthabhUtasya calavadaniSTAsAdhanatvasya vAyavyAdipazvAlambhane parityAgo na bhavatItyarthaH / zyenasthalepi zyenAGgahiMsAyA amiSTAsAdhanatvamastyeva kiM tu zyenaphalIbhUtahiMsAyA narakajanakatvena tadupAyabhUtazyenasya narakajanakatvaM prAptamiti tatrA'niSTA'sAdhanatvasya bAdhAt parityAga pAzrIyate / vidhipratyayasyeti- vidhipratyayasya yo balavadaniSTAsAdhanatvarUporthastatparityAgo netyanvayaH / "Aho Shrutgyanam" Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (644 sAdarza: [ bhAkhyAtaprakaraNeatha yAgapAkAdijanyazramAdAvapi kadAcit kasyacid balavadveSodayAda 'yajeta ' ' paceta' ityAdAva'prAmANyaprasaGgo durvaarH| yattu balavadaniSTA'sAdhanatvaM na laukikavidhyarthaH kiM tu " na kalaJjam " ityAdizruteH prAmANyopapattaye vaidikaliGa eva tadarthakatA, tatrApi balavadaniSTaM narakameva tAdUpyeNArthaH, ata iSTotpattinAntarIyakazramAdaH kadAcid dveSaviSaya. tayA na yAgAdI vidhyarthabAdha iti, tadapi na-- "zAkaM na bhuJjIta" ityAdivaidyakavAkyasya balavadaniSTAjanakatvaniSedhaparatvaM vinA praamaannyaanupptteH| tatrApi rogA'janakatvaM vidhyarthastadabhAvo natrA bodhyate iticet ?, " riktAyAM na gacchet " " puSye nodaheta" ityAdijyotiHzAstravacanasya "naikA zaGkate- atheti / aprAmANyaprasaGga iti- zramAdirUpabalavadaniSTajanakatve prApte vidhipratyayena bAdhitasya balavadaniSTAjanakatvasya pratipAdanAdaprAmANyaM syAdevetyarthaH / __ yattviti- ' paceta ' ityAdau vidhipratyayena balavadaniSTAsAdhanatvaM na pratipAdyate yena pAkasya zramAdibalavadaniSTajanakatvena bAdhitArthapratipAdakatvAdaprAmANyaM prasajyeta, kiM tu vaidikavidhipratyayasyaiva balavadaniSTAjanakatvamarthosti tatrApi balavadaniSTapadasya narakameva tAdrUpyeNa valavadaniSTatvena rUpeNArthosti,ata:-aniSTapadena narakasyaiva vivakSitatvAcchUmAdijanakasyApiyAgAdenarakasAdhanatvaM tu nAstyeveti na yAgAdau vidhyarthasya narakAjanakatvasya bAdhaH, zramAdirUpAniSTAjanakaravaM tu vidhyartha eva nAsti yena dveSaviSayIbhUtazramAdijanakatvena vidhyarthabAdhaH syAt, evaM ca " na kalajhaM bhakSayet " itizruterapi prAmANyamupapadyate-narakAsAdhanatvasya vidhyarthasya nA'bhAvabodhanasaMbhavAt- kalaJjabhakSaNe narakasAdhanatvapratipAdanAt, yadi ca vaidikaTiGopi balavadaniSTA ( narakA ) sAdhanatvamartho na syAt kiM viSTasAdhanatvamAtramarthaH syAttadA kalaJjabhakSaNepi tRptirUpeSTasAdhanatvasyaiva sattvena tadabhAvasya bAdhitastha nA pratipAdanAt "na kalaJjam " ityAdiniSedhavAkyAnAM prAmANyaM nopapadyateti pUrvapakSArthaH / pariharati- tadapi neti, yadi balava. daniSTAsAdhanatvaM laukikavidhyartho na syAttadA " zAkaM na bhuJjIta " itilaukikavAkyasya prAmANyaM nopapadyeta- zAkabhojanepi tRptirUpeSTasAdhanatvasya satvAt tadabhAvasya bAdhitasya natrA pratipAdane spaSTamevA'prAmANyamApadyeta, yadA ca laukikavidherapi balavadaniSTAsAdhanatvamarthastadA -zAkabhojanasya rogAdirUpabalavadaniSTajanakatvena vidhyarthabhUtasya balavadaniSTAjanakatvasyA'bhAvo natrA pratipAdanIyaH sa cA'bAdhita evaM zAkabhojane ityabAdhitArthapratipAdakatvAt prAmANyamupapadyate ityarthaH / nanu " zAkaM na bhuJjIta " ityatra na balavadaniSTAjanakatvaM vidhyarthaH kiM tu rogAjanakatva. meva tasya ca rogAjanakatvasyAbhAvo naA bodhyate sa cAbAdhita eva zAkamojane iti na prAmANyAnupapattirityAzaGkate-tatrApIti / uttaramAha- riktAyAmiti / na gacchet yAtrA na "Aho Shrutgyanam" Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkamatena vidhyartha niSkarSaH vyutpattivAdaH / ( 645 ) parvatamAdeit" ityAdivAkyasya ca kA gatiH ? / tatrApi viziSya tattadaniSTasAdhanatvasya vidhipratyayArthatve zaktyAnantyaprasaGgo vyutpattyanupapattizca / atra vainti-dveSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanarakatvAdyAzrayasAdhanatAtvAvacchi napatiyogitAkAbhAvakUTe tAdRzAbhAvavenAnugate ekaiva vidhipratyayasya zaktiH / upalakSagIbhUta dveSa vinayatAvacchedakatvaM parityajya narakAdyasAdhanatvaM pratIyate / kutra cinnarakA sAdhanatvaM kutracidrogAsAdhanatvaM pratIyate ityatra tAtparyameva niyAmakam / pratiyogitAyAH prakAratayA bhAnAt pratiyogitAvacchedakagha TakanarakavAdI dveSaviSayatAvacchedakatvasyopalakSagatayA zaktigrahe bhAnamaviruddham / kuryAt / 66 riktAyAm " ityAdilaukika vidhivAkyAnAM kA gatirityAkSepaH / tatrApIti - yadi rikkAyAm " ityAdisthalepi vizeSarUpeNaiva tattadaniSTAsAdhanatvaM vidhyartho na tu sAmAnyarUpeNA'niSTasAdhanatvaM tadA'nanteSu tattadaniSTA'sAdhanatveSu vidhipratyayasya zaktyAnantyaM syAt tena ca vyutpatteH = zAbdabodhasyAnupapattiH syAt - agRhItazaktikapadArthamAnAsaMbhavAdityarthaH / siddhAntamAha- atreti, dveSaviSayatAvacchedakatvenopa ukSitaM yanarakatvAdi tadAzrayo yo narakAdistatsAdhanatAtvAvacchinnapratiyogitA kA'bhAvakUTe ( aniSTasAdhanatvAbhAvakUTe ) tAdRzAbhAcatvenAnugamaviSaye vidhipratyayasyaikaiva zaktirityanvayaH, dveSaviSayatAvacchedakatvo palakSitadharmAvacchi nanirUpitasAdhanatAtvAvacchinnAbhAve vidhipratyayasya zaktiriti yAvat / upalakSaNIbhUtetiyathA tatpadasthale tatpadenopalakSaNIbhUtabuddhiviSayatAvacchedakatvaM parityajya ghaTAdikaM pratIyate tathAtrApyupalakSaNIbhUnaM yad dveSaviSayatAvacchedakatvaM tat parityajya narakAyasAdhanatvaM vidhipratyayena pratIyate ityarthaH / kutreti- vizeSarUpasya narakAdyasAdhanatvasya yA pratItirbhavati sA tAtparyajJAnAdhInaiva bhavatItyarthaH / yathA zAkabhojanena narakAsaMbhavAt tatra rogAjanakatvaM vidhyatadabhAvo natrA bodhyate, kalaJjabhakSaNe rogAdyasaMbhavAt tatra narakA sAdhanatvaM vidhyarthastadabhAvo natrA bodhyate ityevaM vijJeyam / pratiyogitAyA iti- dveSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanarakatvAdyAzrayasAdhanatAtvAvacchinnapratiyogitAkAmAve zaktiH / ityukte pratiyogitA hyabhAve prakAratayA bhAsate iti tAdRzapratiyogitAyA bhavacchedakaM yad dveSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanarakatvAdyAzrayasAdhanatAtvaM taddhaTakaM yad narakatvAdi tatropalakSaNIbhUtaM yad dveSaviSayatAvacchedakatvaM tasya zaktiprahe upalakSagatayA bhAnaM saMbhavatyeveti tAdRzopalakSaNenopalakSitaM yannarakatvAdi tadAzramasAdhanatAtvAvacchinnAbhAve zaktipradepi na kAcidanupapattirityarthaH / pratiyogitAyA abhAve stranirUpakatva saMvanvena prakAratA jJeyA / yatra pratiyogitAyAH saMsargatayA bhAnaM bhavati tatra pratiyogikoTipraviSTopalakSaNIbhUtadharmasya zaktiprahAdau bhAnaM na bhavatIti niyamosti, na cAtra pratiyogitAyAH saMsargatayA bhAnaM bhatrati kiM tu prakAratayeveti nopalakSaNIbhUtasya dveSaviSayatAvacchedakasya bhAnaM virudvam, ayaM ca viSayaH pUrvamapi " pratiyogitAsaMbandhena pratiyogiprakArakajJAne eva pratiyogikoTAvupalakSaNaprakArA'mAnaniyamAt 619 " ityAdinA pratipAditaH / 8 "Aho Shrutgyanam" L Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 646 ) sAdarza: [ AkhyAtaprakaraNe - na ca prameyatvAderapyupalakSaNatayA bhAnamaviruddhamiti prameyatvAderupalakSaNatayA narakatvAdyanugamakatvaM kathaM na svIkriyate vinigamakAbhAvAditi vAcyam, sukhAdyasAdhanatvasya vidhyarthatAviraheNa prameyatvAdeH sukhatvAdisAdhAraNyaM noktarUpasyetyasyaiva vinigamakatvAt / na ca tAtparyAbhAvAt sukhAdyasAdhanatvAbodhakatvopapattau vidhyarthatvepi kSativiraha iti vAcyam, tasya vidhyarthatve tacAtparyeNAdhunikAnAm 'na bhuJjIta' ityAdiprayogApatteH // iti, tarkazAstradhurandhara mahAmahopAdhyAya zrImadgadAdhara bhaTTAcAryaviracitaH vyutpattivAdaH samAptaH / nanu yatropalakSaNIbhUtaM dveSaviSayatAvacchedakatvaM tatra prameyatvamapi bhavatyeveti prameyatvasyaiva kiM na narakatvAdyupalakSaNatvaM syAdityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha- sukhAdIti, prameyatvaM hi sukhatvAdisAdhAraNamasti prameyatvasyopalakSaNaskhe ca prameyatvopalakSitadharmAvacchinnAsAdhanatvaM vidhyarthaH syAt prameyatvopalakSitadharmastu sukhatvAdirapi bhavatIti sukhAdyasAdhanatvasyApi vidhyarthatvaM syAt na ca sukhAdyasAdhanatvasva vidhyarthatvamiSTam uktarUpasya dveSaviSayatAvacchedakatvarUpopalakSaNasya tu na sukhatvAdisAdhAraNyam- sukhe dveSaviSayatAyA asaMbhavAditi na sukhAsAdhanatvasya vidhyarthatvaprasaktirityasyaiva dveSaviSayatAvacchedakatvaniSThopalakSaNaye vinigamakatvaM vijJeyamityarthaH / nanu zAbdabodhe tAtparyajJAnamapi kAraNamastIti tAtparyAbhAvAdeva sukhAsAdhanatvA'bodhakatvaM vidheH saMbhavatIti sukhAsAdhanatvasya vidhyarthatvepi kSatirnAstItyAzaGkavayAha- na ceti / parihAramAhatasyeti, tasya= sukhAsAdhanatvasya vidhyarthatve tattAtparyeNa = sukhAsAdhanatvasya vidhyarthatvatAtparyeNa kiMvA sukhasAdhanatvatAtparyeNa ' na bhuJjIta itiprayogaH syAdatra ca sukhAsAdhanatvaM vidhyarthastadabhAva eva naJA pratipAdanIyaH sukhasAdhanatvAbhAvazca sukhasAdhanatvarUpa eva tathA ca * bhojanaM sukhasAdhanam' ititAtparyeNa na bhuJjIta ' iti prayoga Apadyeta na caitadiSTaM na vA na bhuJjIta ' ityanena ' bhojanaM sukhasAdhanam ' ityarthaH pratyetuM zakyate iti na sukhAsAdhanatvaM vidhyarthastathA vana prameyatvamupalakSaNaM kiM tu dveSaviSayatAvacchedakatvamevetyarthaH // 7 8 8 luGazca bhUtabhaviSyatkAlayoH zaktijJeyA yathA - ' suvRSTizcedabhaviSyat tadA subhikSamabhaviSyat ' ethazvedaprApsyat odanamapya'pazyat ' ityAdi / taduktam- linimite lRG kriyAtipattau " bhUte ca " iti, liG nimittam hetuhetumadbhAvaH / atipattiH = aniSpattiH / zabdazaktiprakAzikAyAmapyuktam 66 5 88 " kriyAtipAte kAlasya bhAdinaH prAktanasya ca / vaiziSTyabodhikA yA tiG lRT ca laG ca kramAdime || yA tiG kriyAyAH = dhAtvarthasyAtipAte = vigame ( aniSpattau ) bhAvikAlA vacchedyatvasya vodhi * kA tAdRzI laT, yA tvastItakAlAvacchedyazvasya bodhikA ) tAdRzI lRG, ' taNDulaM cet prApsyasyodanamapi pakSyatiM caitraH ' ityAdI syatiprabhRtayazcaitrAderbhAvikAlAvacchedena taNDulaprApatyAdyabhAvavattvamanubhAvayanti ( caitro na taNDulaM prApsyati na caudanaM pakSyatItyarthaH ) tatha: "Aho Shrutgyanam" Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtapratyayArthopasaMhAraH] vyutpattivAdaH / (647) * evazvedaprApsyat odanamapya'pakSyat / ityAdAktItakAlAvacchedyamindhanaprAptyabhAvavattam ( caitre'nubhAvayanti syatiprabhRtayaH) tathA ca bhAvya'tItakAlAviva kriyApratiyogiko'bhAvopi tayoH (laTlaGoH) arthaH ( etena pAkAdyabhAvabodhakatvaM laTlaDoH prAptamiti vijJeyam ) / vastuto bhAvyAdikAlAvacchedena taNDulaprAptyabhAvaprayukta odanapAkAdyabhAva evoktasthale laDAdinA caitrAdAvanubhAvyaH kriyAvirahaprayuktasya (taNDulaprAptyabhAvaprayuktasya ) kriyAntaravirahasya (pAkAdyamAvasya ) eva kriyAtipAtatvAt ( kriyAtipAtapadArthatvAt ) / " iti / atratyaviSamapadAni tu ( ) etacihnAntargatazabdervyAkhyAtAnIti vijJeyam / / ___ sanpratyayArthastu pUrvameva ( 310) "sano dhAtvarthaviSayakecchAvAcitvAt " ityAdinA nirUpitaH / NipratyayArthazca ( 256 ) ( 259) "NijoM hetukartRtvam " " anukUlavyApAra eva NijarthaH " ityAdinA nirUpitaH / zaSpratyayArthazca (263)" lakArasAmAnyavRttyA yatra kartRtvaM pratIyate tatraiva "kartari zap" ityasya zabvidhAyakatA " ityAdinA nirUpita iti tatra tatraiva draSTayam / avaziSTapratyayAnAmarthAstu zabdazaktiprakAzikAyAM draSTavyAH // // iti dhAtupratyayAH / / zrImadgurumukhAjjJAtapadArthAnAM hi saMgrahaH / svakIyajJAnarakSAyai kRtoyaM yuktayunnataH // zrIzAstradIpikATIkA prakAzAkhyA prakAzya ca / bAlAnAmupakArAya dvAvA''dI prakAzitau // eSa vyutpattivAdasya zaktivAdasya cAparaH / prakAzaM saMmukhIkRtya darzanIyau kadAcana // anekagranthanirmANazramasaMdoharSitam / zarIraM zIrNatAM prAptametad vyasanaduSphalam / / vande zrImaddhayagrIvaM mandebhyaH karuNAnidhim / vidyAguruM tathA vande zrIgaGgAdharazAstriNam / / yaH sAGkhye kapilaH pataJjaliralaM zAbde kavitve paraM zrIharSo'dvayadarzane zivatanustarkeSu yo gautamaH / mImAMsAmatajaiminidhruvamupAdhyAyo mahadbhyo mahAn syA''I I padabhRd gururvijayate zAstrI sa gaGgAdharaH / / // iti pazcanadIya (paMjAbI) paNDitasudarzanAcAryazAstripraNItA vyutpattivAdasyA'dakhyiA vyAkhyA samAptA // // zrIH // "Aho Shrutgyanam" Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAtazcArya granthaH "Aho Shrutgyanam" Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 paM0 1 ( antyA ) 2 28 3 26 29 6 uu 6) 19 61 62 68 -74 sim 75 82 85 (19 92 azuddham. jJAna saMsaga tyatha tyatha jJayaH kAGkA rUpada vAtha sthava ktava 15 23 17 10 18 25 25 18 25 30 26 21 vAvayasya 33 15 pratyAyA 38 ( kecit yAntrikabindavo'zudrAH ) 42 10 43 25 49 15 49 12 49 dravya pekSApezA byANa daka 24 cchadraka 13 cchadaka 29 sayoga 1 Natva 8 Ga tatha tayAH caka 27 zuddhipatram 29 ti 3 ya 12 gabhUta zuddham. jJAta saMsarga tyartha tyartha jJeyaH OM kAGkSA rUpapada vArtha stheva atra vAkyasya pratyayA bodhotpAtta bodhotpatti veti yasya gaMbhUta dravyaM vezApekSA SyANAM dakaM cchedaka cchedaka saMyoga paNatvaM isa tayA caika pR0 93 95 101 103 103 103 103 103 104 104 110 114 114 114 116 119 125 125 126 135 137 139 145 153 154 155 157 16. "Aho Shrutgyanam" paM0 27 2 24 19 20 21 29 29 17 17 2 < 23 of azuddham. sApyA: kyana lakSA catra rUpAthA daza dAnvana padAtha jJana 30 jJanena 2 urI 16 tAtha catra papadaM hetu nivAho 12 14 sabha 16 pari 5 ''nvaya ( antye) saMkhya 29 vyApatvaM 20 zata 3 kavA ( antye ) pita 27 tAya 7 tApada yuktA sva zuddham. sAmanyAH kyena lakSaNa caitra rUpArthA deza dAnvaya padArtha caitra padaM tu nirvAhoM jJAna jJAnena urarI tArtha saMbha pAri 'nvaya saMkhyAvi vyApyatvaM zave kaivA pitA tAyA tAMda yuktyA staH Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ( 2 ) pR0 160 160 160 160 160 161 164 166 '** 167 167 176 177 186 187 paM0 azuddham. bandhana 189 189 15 17 189 192 196 197 199 200 15 ghaTA 169 1 172 3 nasye 172 27 pRthaka 174 19/20 brahmaNA brahmANa nAnta 177 24 trANi 177 184 e vRttitva tyathaH 4 29 Tava 29 23 rathakaMba caitratya citra pacata 187 4 paceta NDulo 22 25 25 Ja ( antyA ) sasarga saMsarga 3 ( dvitIyarekhA nApekSatA ) 2 bandhena bandhana yami sahita 31 15 30 7 19 20 yaiva 22 17 cava karta yeNa tyena svAbhi yAyenA zuddham bandhena eva vRttitvA tyarthaH atra pyami sahitai ghaTatva zuddhipatram | ghaTA nasya pRthak brAhmaNA brAhmaNa nAntA zroNi rarthava caitrasya caitra pacate parate taNDulo syaiva nyAyenA caiva kartR yeNa tyayena syAbhi pR0 paM0 200 28 31 200 205 1 205 9 211 25 212 4 215 216 217 217 218 225 225 17 15 7 30 1 30 229 1 235 24 236 3 238 1 238 5 239 22 239 29 " Aho Shrutgyanam" 9 * azuddham. tatIyA bhado sa tvAtha tyartha saMbhava vyApara kyaha bAdho dheyAtva sthiyA bhUma sayoga sargA vidhaya katva spado tAha cAcchinna dvitIya 242 30 Adhaya 242 30 vacchada 247 ( heDiG ) tparthaH 252 26 zasa 255 20 sAhA 255 25 ntAvA 256 17 257 15 257 29 260 1 262 9 katR praptaM maitra tRtIyA bhedo saM svArtha vyartha saMbhave vyApAra kyAha bodho dheyatva sthityA bhUme saMyoga sargo vidheya zuddham katvaM spando tarhi vacchinna dvitIyA Adheya vaccheda tyarthaH zasaM sahA ntAva kartR prAptaM maitre nirvA nirvAhya Nyato Nyanto Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram / tArtha tvarthe svarthe 0 karma bhavati, pR . . azuddham. zuddham. 272 23 zcatra caitra 272 24 yAthatve yArthatve 273 1 vAdA tvAdI 279 10 hRyate hiyate / 280 9 AkAza AkAzaM 282 10 mAnA bhAnAnnA 283. 17 dAzata darzita 283 17118 catrI caitrI 286 5 padAtha padArtha 299 9 rajana rajata 299 15 vibhakti, vibhakti299 16 bhavati301 28 STAyA ziSTAyA 302 1 satiH sati 310 27 meti meveti 310 28 atha 312 1. vetA vaitA 314 29 zaSi 317 20 gRhAhi gRhAdi 321 8 kISyate / kIrNyate 323 kartR 327 5 Nyantya Nyanta 328 13 divakSA vivakSA 331 8 kama 331 10 baadhym| bodhyam / 331 16 padAtha padArthe 331 28 tadadya tadartha 332 2 jJAna jJAna 333 12 SaSThayantaRdra SaSThayantarddha 334 25 tadatha tadartha 340 15 kAya kArya / pR0 paM0 azuddham. zuddham. / 343 11 tAtha 344 5 kama 347 25 tvAtha svArtha 348 1 tvathe / 348 9 . kama 348 27 sayo saMyo 349 8 tvatha 349 9 tyAda tyAdi 15 antArbhUta antarbhUtA 349 24 kama karma 349 30 kama 349 nayaka narthaka 350 9 vyApta vyApte 351 11 vAkya vAkyaM 351 14 sayo saMyo 352 8 dvitI dvitI 352 17 bhiAdana bhirdina 352 22 kAzyA kAzya 355 25 bhaviSyat ) ( bhaviSyat / 359 20 catrI caitrI 369 16 katva katvaM 375 (heDiG) yava yAva 380 24 sabandha saMbandhe 383 6 ittha itthaM 383 15 syAthaH syArthaH 387 21 mityaryaH mityarthaH 391 30 tvati viti 392 4 vaklizyA viklittyA 392 15 sama sAma 394 30 zaSa zeSa 397 28 maitra maitra: hd vave artha kata "Aho Shrutgyanam Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) zuddhipatram / s 30 . occcccccccccccc ccc c occccc pR0 paM0 azuddham. zuddham. 400 21 aceta acetana 04 27 catane cetane 05 2 / 3 veNa vena 416 17 vyApA vyApAra prAmANya prAmANyaM paDhaM padaM 423 12 viSadheya vidheya jJAnala jJAnalA 426 28 caze dyaze 431 1. vidhaya vidheya 433 12 kata kartR 433 27 hatu 435 11 prasoSTa prAsoSTa 441 5 vAcchanna- vacchinna 443 (heDiG)bhASa bhASA 443 4 saMjJA saMkhyA 17 baddho baddha 443 18 sada tada 26 viccheda vaccheda bAhulyana bAhulyena 20 viza vize mukha mukhyaM ___ karmatvayaM karmatva 446 20 taya tayA 448 23 saba saMba 451 29 pattyA tpattyA 452 12 niSThaM niSTha 452 18 vacchada baccheda 452 25 jala jalaM 455 11 eva evaM 415 24 miti2 mati2 | pR. 50 azuddham zuddham. 463 1 caturthaH caturthyarthaH 464 4 sapra saMpa 466 11 yoga yogaM / 466 11 pAdA padA 466 22 caturtha caturthI. 468 19 dyezya ddezya 470 22||24tythH tyarthaH 471 26 yogya yogya 471 27 kannAdi kAnnAdi 472 14 cetraH caitra: 472 26 pitryu pitru 474 10 mavam maivam 475 30 bhade bhede 481 15 tyAya tyAyya 485 prApta prApte patAta patati 491 20 NAma NAya 496 4 vaya veya 498 3 viyate / viyate 500 18 kSayA 503 (heDiG) anve anye 503 7 gaNasya / guNasya 504 30 dhAta dhAtU 505 18 dasthA pasthA midya bhidyate 513 23 matvarthI matvarthIya kSAtraya kSatriya 520 1 jalA jalo 520 11 pAdA padA 524 (heDiG)saptama saptamI 525 12 'dheya ''dheya pekSayA N0nur turer y y "Aho Shrutgyanam" Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 azuddham. zuddham. davRtti divRtti pyatvaM cchede tvena pR0 527 12 527 17. yatvaM 528 23 ccheda 529 3 tvana 129 3 Apa 529 22 cama 532 28 vAvaye 537 20 khA 138 3 gAgyaH 138 22 rUpaH 540 5 cat 540 15 bhyava 541 9 puSpa 148 28 sakhyA 149 bodha 952 5 zatru 554 13 caitreNa 555 27 rItya. 197 22 pratho 559 2 tatI 559 25 kaTa 560 17 vAcyate 168 22 dAntraya 168 29 bhavatA 169 11 varathaM 569 19 payA 169 19 paNa 569 21 zakayA 170 574 ^^ jJAna kAra api carma vAkye khaTTA gArgyaH ropaH cet bhyaiva puSya saMkhyA bodha zapu caitreNa rAdhye prayo tRtI kartR vAcyatve dAvanvaya bhavatI vazyaM Sayo SaNaM zaGkayA jJAne lakAra zuddhipatram / pR0 175 976 981 981 587 188 193 .595 199 599 199 607 609 610 619 paM0 12 tatha 21 1 5 1 27 20 22 "Aho Shrutgyanam" 25 26 6 19 618. 618 619 620 621 624 5 5 6 azuddham. pratAta dyatata 20 saj 5 dika q jJAna spati - 29 jApye 27 31 yAttadA mallA tAtha - ' spandate' 'spandate' vyApara tA'nu kRtya tva pAkA rtamAnapAkA STAyA dharmANa tumAha parava (5) zuddham. rtamAnaprAga prAga pratA dyata tathA svAttadA samAya dveSa kSema vidhyartha mallo tArtha vyApAra tADananu kRtyA rtha ve saj dikaM jJAna tyatti jAye STAya dharmANAM hetumAha paratva 629 629 130 11 - 621 22 640 21 prabalA etadizA svayaM zodhyamazuddhaM yatra dRzyate / avazyaM ziSyate'zuddhiH sUkSmadRSTayApi darzane / yantrAghAtAca jAyante bahutrAzuddhayo'vazam i samavAya dveSa kSemaM vidhyartha prabala Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha TIkAkArakRtA zivASTapadI bhaja viSamavilocanavezam / candrakiraNasamazubhrasudarzanazailanitambanivezam / dhru0 // niTilavilocanalocanataH kRtabhasmazarIraratIzam / himanidhisAnusamAdhisamazcitacakradharaM dharaNIzam // 1 // yAmavatIpatipUrvakalAparikalitavizAlalalATam / haimavatIparirambhapavitritacitritavatsakapATam // 2 // vyAlavalayakamanIyakarambitabhUSitahastasarIjam / zailasutAvadanenduvilocanacaJcalahRdayamanojam // 3 // viSNupadIparibhogapariSkRtatuGgakapardakatalpam / gAnakalAkutukena navIkRtatANDavakalpamanalpam // 4 // bhaktajananamaraNAdimahAsravamocanakauzalaveSam / tribhuvanamaNDalamaNDanapaNDitavanditapAdavizeSam // 5 // viSNumatIyatRtIyavicakSaNavallabhavAdanidAnam / cATukathAcAturyanikRntitagirijAmAnasamAnam // 6 // saMhRtasAgaramathanavinismRtadAruNadAradazokam / manmathavizikhabhujagaviSAhatisaMhatisamavitalokam // 7 // gItamidaM haraharSakaraM kila sukhayatu puraripudAsam / aSTapadInipuNAya pinAkI vitaratu nijapadavAsam // 8 // ma. ma. sI. AI. I. zrIgaGgAdharazAstriNAmantevAsI caJcanadIyaH sudarzanAcAryazAstrI kAzI. "Aho Shrutgyanam" Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // atha zrIkRSNapazcakam kAdambahaMsa parisevitavAridhArA phullAravindazatazobhitamadhyabhAgA / kAdamba nimbabakulAdilasattaTADhayA vRndAvane vahati yA yamunA sravantI // 1 // tasyAstaTe paramamaJjularamyazobhe saGkhyAvihInasubhagAkRtigosuyUthe / kAmapriyAparibhavArhasudivyarUpavRndIbhavadvrajajanIvrajaraGgabhUte // 2 // barhAvataMsalalitaH karakaGkaNAdayo muktAvalIzatavibhUSitavakrakaNThaH kArAgAra kAryakAmanAsI mugdhAravinda vilasatsu vilolanetraH // 3 // zrImanmRNAlasahitAnja manohareNa hastena bimbaphalasundaradantapatre | ye nidhAya madhuradhvanidhAmarAgA * nAlApayan hRdayamohanamantrabhUtAn // 4 // sUcyAdyanekapadapATava kovidendu divyaprasUna tulasIkRtadAmavatsaH / zrIrAdhikAvadanapaGkajalubdhacitto nRtya ho priyakizoratanurmurAriH // 9 // kAzInivAsI paM0 sudarzanAcArthazAstrI "Aho Shrutgyanam" Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // shriiH|| paJcanadIyapaNDitasudarzanAcAryazAnipraNItAnAM mudritapustakAnAM sUcI 1 zAstradIpikAprakAzaH 2 vyutpativAdAdarzaH 3 zaktivAdAdarzaH * viziSTAdvaitAdhikaraNamAlA 5 sAvalokadazarUpakaprabhA 6 advaitacandrikA 7 saMskRtabhASA 8 zrIraGgadezikazatakam / 9 zrIsRtiyatIndravandanA 1. anarghanalacaritra (nATaka) gItAbhASAbhASya 12 bhagavadgItAsatasaI 13 zrIAlvAracaritAmRta 14 aSTAdazarahasyabhASA 15 strIcaryA 16 nItiratnamAlA 17 zrIvaiSNapatratanirNaya 18 nAgarIdarpaNa (hiMdImASAvyAkaraNa) 19 bhASAzabdasaMgraha ( hiMdIkoza) zaMkhacakratiTakabandhacitrapaTa pustakaprAptisthAnam veMkaTezvarapresa ! vidyAvira baMbaI. Kamsoon "Aho Shrutgyanam"