Vruttajatisamucchaya

Author(s): H D Velankar
Publisher: Rajasthan Prachyavidya Pratishtan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023458/1

Page #1

राजस्थान पुरातन ग्रन्ममाला
प्रधान सम्पादक • पद्मश्री जिनविजय मुनि, पुरातत्वाचार्य
[ सम्मान्य सञ्चालक, राजस्थान पाच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर ]
ग्रन्थाङ्क ६१
कवि विरहाङ्क कृत - सटीक
वृत्तजातिसमुच्चय
तिहार
日日的回回回
प्रकाश क
राजस्थान राज्य संस्थापित
राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान
RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, JODHPUR
जोधपुर ( राजस्थान )

Page #2

राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला
प्रधान सम्पादक
पद्मश्री जिनविजय मुनि, पुरातत्वाचार्य
[ सम्मान्य सञ्चालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, बोधपुर ]
-
ग्रन्थाङ्क ६१ कवि विरहाङ्क कृत- सटीक
वृत्तजातिसमुच्चय
:
प्रकाशक राजस्थान राज्य संस्थापित
राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान
RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, JODHPUR
जोधपुर ( राजस्थान )

Page #3

राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला
राजस्थान राज्य द्वारा प्रकाशित सामान्यतः अखिल भारतीय तथा विशेषतः राजस्थानदेशीय पुरातनकालीन संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश, राजस्थानी, हिन्दी आदि भाषानिबद्ध
विविध वाङ्मयप्रकाशिनी विशिष्ट ग्रन्थावलि
प्रधान सम्पादक पद्मश्री जिनविजय मुनि, पुरातत्त्वाचार्य सम्मान्य संचालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर
अॉनरेरि मेम्बर ऑफ जर्मन ओरिएन्टल सोसाइटी, जर्मनी; ___ निवृत्त सम्मान्य नियामक (ऑनरेरि डायरेक्टर ), भारतीय विद्याभवन, बम्बई; प्रधान सम्पादक,
सिंघी जैन ग्रन्थमाला, इत्यादि
ग्रन्थाङ्क ६१ कवि विरहाङ्क कृत-सटीक
वृत्तजातिसमुच्चय
प्रकाशक
राजस्थान राज्याज्ञानुसार सञ्चालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान
जोधपुर ( राजस्थान )

Page #4

कवि विरहाङ्क कृत- सटीक
वृत्तजातिसमुच्चय
सम्पादक
विक्रमाब्द २०१८
प्रो. एच.डी. वेलणकर, एम. ए.
सह सञ्चालक, भारतीय विद्याभवन, बम्बई
प्रकाशनकर्त्ता
राजस्थान राज्याज्ञानुसार
सञ्चालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान जोधपुर ( राजस्थान )
भारत राष्ट्रीय- शकाब्द १८८३ प्रथमावृर्त्ति
मूल्य २५
} ख्रिस्ताब्द १९६२
मुद्रक - मौज प्रिन्टिंग ब्युरो, बम्बई
मुख पृष्ठ आदि के मुद्रक - श्री हरिप्रसाद पारीक, साधना प्रेस, जोधपुर

Page #5

RAJASTHAN PURATANA GRANTHAMALA
PUBLISHED BY THE GOVERNMENT OF RAJASTHAN
A series devoted to the Publication of Sanskrit, Prakrit, Apabhramsa, Old Rajasthani-Gujarati and Old Hindi works pertaining to
India in general and Rajasthan in particular.
GENERAL EDITOR
PADMASHREE JIN VIJAYA MUNI, PURATATTVACHARYA
Honorary Director, Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur; Honorary Member of the German Oriental Society, Germany; Retired Honorary Director, Bharatiya Vidya Bhawan, Bombay;
General Editor, Singhi Jain Series etc. etc.
No. 61
VRITTAJĀTISAMUCCYA
Kavi Virahanka
Published
Under the Orders of the Government of Rajasthan
Ву The Hon. Director, Rajasthan Prachya Vidya Pratisthana
( Rajasthan Oriental Research Institute )
JODHPUR (RAJASTHAN )
V. S. 2018 ]
All Rights Reserved
[ 1962 A.D.

Page #6

TABLE OF CONTENTS
pp.
1 Preface by the General Editor. ...
...
...
...
...
.2 Introduction : (Figures within brackets refer to paragraphs.)
General nature of the contents of the work (1); enumeration of metres to be defined in the work and other preliminaries (2); the strophic Dvipadi and its constituents; the difference between the Gīti and the Gītikā (3); prevalence of the strophic metres suggest the existence of lyric and the absence of narrative poetry at the times (4); the ge.jesis of the name Dvipadi (5); Gāthā and the metres derived from it; important Sama and Ardhasama Catuspadis, Pañcapadi Mātrā and eleven strophic metres (6); fifty Varna Vrttas (7); six Pratyayas; Suci and Meru Prastāras (8); Patākā Prastāra (9); Samudra and Viparīta Samudra Prastāras (10); Pātāla, Sālmali and Viparīta Śālmali Prastāras (11); meaning of the term Prastāra (12); Naşta and Uddişta of Varņa Vrttas (13); the same of Mātrā Vșttas (14-15); Laghukriyā, the fourth Pratyaya (16); Samkhyā the fifth (17); Adhvan the last one; some inrerences about . the age of the work from it (18); the author and his age inferred from several considerations (19); the commentator Gopāla (20); mss. of the work on which the present edition is based. ... ... ... ..
i- xxix
3 Additions and Corrections
xxx-xxxii
4 Text and Commentary of Vșttajātisamuccaya
1-106
10
5 Index of Sanskrit Metres (Varna Vịttas) 6 Index of Prākrit Metres (Mātrā Vịttas)
108-110
111 - 112
113-116
7. Glossary of Technical Terms ... ... ... 8 Index of Prakrit Stanzas ... ... ... ... ... ... 9 Index of Quotations in the Commentary 10 Appendix I : Differences between readings of the Text and
the Chāya as given in the commentary
116
117

Page #7

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
120
120
Appendix II : A Brief statement of the four lined Dvipadis
in ch. III ... ... ... ... ... ... .. 12 Appendix III : A Brief Statement of Metres defined in ch. IV 13 Brief Notes ... ..
*** * ... ... ... 14 Parisista, giving serially the names and scansion of metres
in chs. III and IV ...
121-138
139-144

Page #8

PREFACE
The Vrttajātisamuccaya or Kaisitthachanda of Virabanka is the second important text of classical Indian metres that is being published in the Rajasthan Puratana Granthamala. The first one to be included in the series was the Svayambhūcchandas of Svayambhūdeva, which has been published as no. 37.
The wealth and richness of the metres, especially the Prakrit and Apabhramsa ones, treated in Hemacandra's Chandonusāsana, are indeed greatly impressive, but adequate idea of the importance, function and currency of various metres could be had either from their actual use in literature or from the accounts of earlier prosodists. Svayambhūcchandas of Svayambhū supplied an important missing link in the prosodic tradition reaching upto Hemacandra. It showed that the Gāthā (or Skandhaka)-Khañjaka - Galitaka-S'irşaka system of Prakrit metres and the Sandhibandha-and Rāsābandha-based systems of Apabhramsa metres were established since long in the metrical tradition. But through what stages such classification systems gradually evolved and reached perfection can be seen only with the help of still earlier works on prosody. Vrttajātisamuccaya of Virahārka is one of these works.
It primarily describes Prakrit and Sanskrit metres. The few Apabhrams'a metres, it also describes, appear to be rather incidental. They were included in the treatment possibly because description of the structure of the Rāsakas involved defining the Prakrit as well as the Apabhraṁs'a variety. Any way, it is quite clear, as has been pointed out in his introduction by the learned editor, that Virah nka was principally concerned with describing the metres of Prakrit lyrical poems. His elaborate treatment of the Dvipadi's is unique and points to a metrical form which was favourite upto possibly eighth or ninth century, and which later on went out of vogue.
Virahārka's treatment of the Prakrit metres other than the Dyipadis' shows that till his time the clear-cut divisions into sections

Page #9

[ 2 ] called Gātha, Khañjaka, Galitaka and S'irşaka (as found with Svayambhū and Hemacandra) had not yet developed. His description of a few compound metrical structures too (like the Rāsaka, Adhikākṣarāg'irşaka, Trikalaya) bears the stamp of an earlier tradition as can be gathered from their quite similar treatment in the Chandoviciti of Janās'raya (vide Appendix to Hemacandra's Chandonusvāsana, Singhi Jain Series, No. 49, 1961; pp. 240/1 to 240/16, and Prof. Velankar's introduction thereto, p. 22).
Virahānika's reference to the metres Adilā (IV.32) and Dhosā (IV. 35-36) as specialities respectively of the Abbīrī and Māravī languages is highly significant. In the first instance we are immediately reminded of Dandin's definition auttifefort: F100099y gfa Fhar: (Kāvyalakşaņa, I. 36) and of Namisādhu's allusion to a prevalent view accepting a three-fold classification of Apabhraṁsa into the Upanāgara, Ābhīra and Grāmya varieties. One peculiarity of the Apabhraṁsa as found with Virahāňka, viz., preservation of a posterior 'r' in consonant clusters (wife IV. 31, E IV. 34. IFHTU and wifeu IV. 35), has been looked upon as a characteristic of an early variety of Apabhraṁs'a. Cf. the r-preserving forms in the Prakrit and Apabhraís'a illustrations in Rudrata's Kāvyālańkāra (IV 15, 21) in the Svayambhūcchandas (I, 1.5), in Puspadanta's Mahā. purāņa, in Hemacandra's Apabhrams'a illustrations (Siddhahema, VIII. 4 391, 393, 398, 414, 418 and numerous others), supported by a specific rule (IV. 398) Pischel, Grammatik, p. 268; A. N. Upadhye; Pramātmaprakasā Introduction, p. s
The reference to Māravī Bhāṣā ranks with the early Prakrit references to the Maru region and its speech, such as we find in the Ghațiālā inscription of Kakkuka (862 A.D.) and in Uddyotanasūri's Kuvalayamālā Kathā. It is an evidence of popular verse literature in characteristic verse-forms cultivated in the Rajasthan of that period. The Adilā in Ābhīrī and the Dhosā in Māravī are defined by Virahārka in connection with the treatment of the Rāsā, which is said to be composed in numerous metres including Adilā, Dhosā, Duvahaa, and Raddā. This implies popularity of the Rāsā poems in the Maru region. The great vigour of these early metrical and literary traditions is demonstrated by the two famous post-Hemacandra poems: the Saṁdesarāsaka (which is the only preserved Rāsā composition and closely connected with

Page #10

[ 3 ] Rajasthan) and the Dhola-Mārū-rā-Dūhā (the most poetic of Rājasthāni ballads.)
Virahāňka's authority and popularity was maintained for centuries as becomes evident from the Samdesrāsaka of Abdala Rahamāna (edited by me in the Singhi Jain Series, No. 22, 1945), who has moulded his Nandini, Bhramarāvali, Khadahadaka, Rāmaṇīyaka and Phullaka (i.e. Utphullaka) in accordance with the definitions and illustrations of the Vsttajātisamuccaya (vide Dr. Bhayani's introduction thereto, pp. 61, 65, 69 and 71). Hemacandra went so far as to quote twice from Virahārka: faz 3 faefa, given under Siddhahema 8,2,40 as a counterillustration of the rule of Zin and others becoming 7 (so acc etc.) in Prakrit is taken from Vrttajātisamuccaya 1.8 (though our MS. reads here वुड्ढकइ.). More significantly इअराइं जाण लहुअक्खराइं पायंतिमिल्ल afanu, given under Siddhahema 8, 3, 134 to illustrate for Prakrit the use of the genitive for the ablative, is taken from Vritajātisamuccaya 1. 13. This clearly implies that Hemacandra considered the Prakrit of Virahāňka's work authentic and respectable enough to serve for illustrating the standard grammatical use.
Incidentally we get from Virahārka's work some allusions to earlier Prakrit authors. Bhujagādhipa, Sātavāhana and Vțddhakavi are referred to as authorities on the treatment of Prakrit Dvipadis. One is here reminded of Svayambhū's reference to Sātavābana's treatment of various Dhavalas (vide Svayambhūcchandas, 8, 18, p. 97). Again, one Avalepacihna is saluted at the very outset (1.1). He is possibly the same as Abhimanacihna, whose Desi lexicon (अभिमानचिह्नसूत्र with स्वोपज्ञ वृत्ति) has been quoted five times by Hemacandra in his Desīnāmamāla (vide Pischel's edition, revised by Ramanujaswami, Introduction, p. 12). He is also likely to be identical with Ahimāṇaiddha, whose two stanzas are cited in the Svayambhūcchandas to illustrate the Sirsakas called Dvipadīkhanda and Dvibhangi (vide Svayambhūcchandas, 4, 1-2, p. 114 and 4, 2-1, p. IIS). The Commentary on I. I describes this Avalepacihna as #fage. This finds a confirmation in the fact that Uddyotanasūri has praised in his Kuvalayamālā Ahimāņāňka along with Parākramāňka and Sāhasāñka as a 9814fa and an author of a ape (vide Kuvalayamālā, ed. by Dr. A. N. Upadhye and published in 1959 as No. 4s in the Singhi Jain Series).

Page #11

Prof Velankar has in his learned introduction sought to discuss fully the structure and significance of the Dvipadīs and the six Pratyayas, besides examining the question of Virahāöka's date. It is interesting to note here that a azt given on pp. 4 and 5 of the Kuvalayamālā very likely illustrates a Dvipadī of Virahānka's description. It has four stanzas or Vastukas in the affar faqat metre (s+s+4+4+IS) each of which has the 1774 in a shorter metre (each half having 13+15). When more early Prakrit texts come to light we can hope to get more clarification about the nature and functions of these Dvipadīs. Prof. Velankar's explanatory and comparative notes are helpful in this direction and they go to illuminate several intricate points in this difficult and somewhat obscure text, which can be improved only by a find of early MSS material.
There is some special propriety in the fact that this work is being published in the Rajasthan Puratana Granthamala. The unique manuscript which has formed its basis is from the Jain Bhandar at Jaisalmer. Prof. Velankar has utilized for constituting his text a freshly prepared transcript of that MS. made available by me. Our thanks are due to him for readily acceding to our request for including this important manual of prosody by an early non-Jain author in our series.
-MUNI JINAVIJAYA
Rajasthan Oriental Research Institute, Branch : Chittodgadh (Rajasthan) 28-2-'63.

Page #12

INTRODUCTION

Page #13


Page #14

INTRODUCTION
1. Vṛttajatisamuccaya of Virahanka is a very important and old work on Prakrit Prosody. It consists of six chapters called Niyamas, and is written in the Präkrit language except the 5th chapter which defines and illustrates by the definitions themselves a few Sanskrit Varṇa Vṛttas and is wholly composed in Sanskrit. The opening Sloka contains cbeisance to Goddess Sarasvati and to two or three predecessors of his in the field of Prakrit Prosody. These predecessors of his bear names which are similar to his own; they are Sadbhāvalāñchana and Avalepacihna. Pingala is of course mentioned by the author here; but about the two others we do not have any knowledge whatsoever, though the commentator tries to explain that the first was the author's Guru and the second was a distinguished poet. As regards the name of the author, its significance is altogether lost to us; nor does the commentator seem to know anything about it. He refuses to discuss whether the name is Rūḍha or Yaugika, as it was not likely to serve any useful purpose. After the opening Mangala Śloka, the author promises to define and illustrate by the definition itself the two kinds of metres, namely, the Mātrā Vṛttas and the Varna Vṛttas, which were known and current at his time (vv. 2,3). The words are addressed to his beloved by Virahānka, who may be supposed to have composed the treatise during the period of his viraha from her; or what is more likely, this beloved may have been an imaginary one, just a sort of pretext to fill the gaps of his illustrative definitions of metres. For our author employs whole stanzas of metres to define them instead of single lines as is done by Jayadeva and those who followed him, or Sutras as is done by Pingala and Hemacandra. Nevertheless, it is evident that Virahanka was possessed of a romantic bend of mind, from his love for Prakrit poetry and the adjectives which he heaps upon his beloved in his address to her, together with the variety of expressions which he employs for the Mātrā Gaņas, the Varņa Gaņas, as well as the individual letters or Varņas. The definitions of the Dvipadīs in chapter III are also interesting from this point of view. In modestly referring to his own ability he compares his intelligence with the almost invisible woolly growth on the cheeks of a lovely lady.
2. The first chapter enumerates the Präkrit metres which are defined in the sequel. The enumeration contains the names of all the Prakrit metres so defined except the 52 varieties of the Dvipadi given in chapter III and the Sanskrit Varna Vrttas given in chapter V. The enumeration

Page #15

AH TATAHT: [INTRODUCTION is followed by the preliminaries such as (1) the definitions of short and long letters and the signs used for representing them; (2) the different forms of a Caturmātra Gana together with the technical names and terms used for them generally and specifically; (3) special directions for the employment of one of them, namely, Narendra or Payodhara, which is later known as the Jagana (ISI), both names being suggestive of its being broad in the middle and narrow at the sides (i.e., long letter in the middle and a short letter on either side); (4) special technical names employed for the three out of the eight forms of a Pañcamātra Gana, each of which has a long letter at the end; (5) terms employed for the Dvimātrika and the Trimātrika Gaņas, for individual short and long letters and for the odd and even Pādas or Añías in a Pāda; (6) and lastly, the common name Purohita or Mantrin used to signify any kind of a Caturmātra or Pañcamātra in general, especially in the definitions of those seven Dvipadis which are called Ganasama, since they must contain the same number of Gaņas in each line, though the number of the Mātrās in each of these Gaņas may optionally be four or five, according to the directions (vv. 13-33).
3. In the second chapter the author first defines what he calls a Dvipadi, as consisting of 4 Vastukas, i.e., metres of four lines, each followed by a Gītikā immediately after it. He immediately proceeds to define the Gītikā which forms the latter part of the strophic Dvipadi mentioned above. This Gītikā is identical with the Gīti of the later prosodists (it is also defined by Virahānka at IV. 13 below) having two lines or rather halves, each containing 2 lines of 12 and 18 Mātrās respectively, but with the addition of 1 Mātrā in each of the two lines of both the halves. This additional Mātrā must be uniformly added either in the 1st and the 5th, or the 2nd and the 4th, or the 3rd and the 7th Caturmātras in each half, which contains, as we know, 7 and a half Caturmātras in it, the first line having 3 and the 2nd having 4 and a half (vv. 2,3). The later prosodists like Hemacandral and the author of the Kavidarpaņa” mention only one of these varieties, namely, the last one, and call it Bhadrikā, but allow two more varieties according as only one Mātrā is added in each half either in the 3rd or in the 7th Caturmātra, the former being called Lalitā and the latter Ripucchandas. As a concession to the old prosodists, however, both of them admit one more variety where a Mātrā may be added at will in any of the Caturmātras or Dvimātras in any of the two halves,
1. See Chandonuśasana IV. 1-3. 2. See Kavidarpaņa II: 11.

Page #16

$$ 2-3]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः except the 6th Caturmātra in each half which must be either a Madhyaguru or a Sarvalaghu only and no other. A significant name is given to this variety, namely, Vicitrā, by them. Thus then a Strophic Dvipadi contains ordinarily 4 pairs of a Vastuka and a Gītikā as defined above. Sometimes, however, even a Vidārī, an Ekaka, a Dvipathaka or a Vistāritaka may be interposed between the Vastuka and the Gītikā in each of the four pairs. This would make the Strophic Dvipadi a short poem or a Lyric of 12 stanzas. But if the Vidārī is employed in this manner and if its contents are such that they form a predicate or supplement which is common to all the four Vastukas, there will be no need for the following Gītikā in any one of the four pairs. In this case the Vidāri gets the significant name, i.e., Dhruvaka, and this alternative view is ascribed to older prosodists, namely, Bhujagādhipas (i.e., Kambala and Aśvatara according to the commentator), Sātavāhana and VỊddha Kavi, who according to some, says the commentator, is Hari Vrddha. Virahānka explains the terms Vidāri, Ekaka, Dvipathaka and Vistāritaka in vv. 5 and 6; but what he exactly means is not very clear. He defines Vidāri as a metre which is shorter than the Vastuka and the commentator explains that this means that the Vidārī must be shorter in length than the Vastuka that is used for the Dvipadi. This shortness may be secured either by a smaller number of Ganas in each of its four lines, or by using a metre of three lines only instead of the four in the Vastuka, as the commentator explains. A Dvipathaka is a metre of two lines only, while an Ekaka is a metre consisting of a single line. Virahānka's definition of the Vistāritaka is less clear; according to him it is a metre which partly resembles the Dvipadi (i.e., the Vastuka employed in the formation cf the Dvipadi) and partly differs from it, but has the sweetness of expression produced by the employment of suitable sounds. Unfortunately the commentator's explanation also is not very intelligible to me. So far as I can see, this Vistāritaka is almost the same as one of the three, namely, a Vidārī, a Dvipathaka or an Ekaka, but differing from them in its artificially produced sound effect, according to the explanation of the commentator. I am, however, not satisfied with this explanation, since it does not explain the name Vistāritaka in any significant manner. To me it appears that this Vistāritaka is a metre of four lines like the Vastukas employed in the Dvipadī; its main purpose, however, is to elaborate the meaning (vistārita) of what is already said in them in a different but charming manner. We often find such an elaboration in the strophic metres like Kundalikā, Candrāyana and Candrāyani

Page #17

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[INTRODUCTION
illustrated and defined by Ratnaśekhara in his Chandaḥkośa.3 Compare also the remarks of the commentator of the Kavidarpana on a Dvibhangi : atra amnayah: Dohaka-padani pratilomam vastuvadanakapadeṣu avartaniyāni. 'Here there is a convention: The words of the Dohaka should be repeated in the reverse order in the Vastuvadana'.
iv
4. We thus see that Virahanka's Dvipadi, i.e., the Strophic one, is an intricate affair and is almost a short lyric complete in itself. He mentions two such strophic metres called Rāsaka in the sequel, ch. IV. vv. 37 and 38. The former of these contains the use of the Dvipadis and the Vistāritakas and is perhaps another name of the Strophic Dvipadi detailed here, while the latter is a short composition, a lyrical poem, containing stanzas in a variety of metres like the Aḍilā, the Dvipathaka, the Mātrā, the Radḍā and the like. Thus the former is composed in the Prakrit and the latter in the Apabhramsa language. The commentator calls this latter the 'well known Rāsaka', probably because even in his times such Rāsakas or short lyrical poems were quite commonly known. I believe the existence of such strophic Dvipadis and Rāsakas at the time of Virahanka in particular is very significant; it very probably suggests the absence of longer narrative poems in the Apabhramśa languages and the general tendency of the Apabhramśa and Prakrit poets to indulge in composing shorter love lyrics or short poems of popular interest. Virahānka was a non-Jain and very likely belonged to a time when the Apabhramśa and the other Prakrit dialects had not yet been claimed and monopolised by the Jain laymen for writing their devotional and narrative poetry for reasons suggested by me in Para 14 of my introduction to the Gāthālakṣaṇa of Nanditaḍhya.5 In this connection it is also relevant to bear in mind that Virahanka mentions about eleven strophic metres, each having a specific name. The prevalence of strophic metres among the poets of those days is also, I think, suggestive of the absence of longer narrative poems which require the continuous use of some narrative metre which is not very intricate and which is suitable for descriptions. It is significant also that Virahānka does not know the well known narrative metre of Apabhraṁśa poetry, namely, the Pajjhaṭikā or Paddhatikā.6 Even the Dohaka' is not yet fully developed in all its varieties at Virahanka's times and it is still considered as only a Dvipadi
3. See Chandaḥkośa vv. 32 and 39.
4. See Commentary on Kavidarpana II. 35.2.
5. See Annals, Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol. XIV, pp. 11-12.
6. See Chandonusasana of Hemacandra VI. 30; Präkṛta Paingala I. 125; Chandaḥkosa v. 36.
7. See Apabhramsa Metres, para 22.

Page #18

$$ 3-5 )
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः 5. We shall now turn to the name Dvipadi which Virahānka has given to this strophic metre or this short lyric, where a Vastuka and a Gītikā are alternately employed for four times. It is evident that the Dvipadis enumerated and defined by Virahānka in chs. II and III are intended to be primarily the Vastukas which should form the basis of the strophic Dvipadi mentioned in vv. 1 to 7 here. At IV. 41-42 Virahānka mentions a strophic metre called Adhikākṣarā-śīrsaka which is made up of a stanza in the Adhikākṣarā metre (IV. 24) and a Gītikā. Here we find that the name of the constituent metre is given to the strophic one and the same might be expected in the present case. Dvipadi of four lines is mentioned by Virahānka's successors and it contains 28 Mātrās in each of the four lines. Similarly they mention' a Dvipadī-Khanda which is a strophic metre made up of two stanzas in the Khanda metre followed by a Gīti. Here too we find that the constituent metre namely the Khanda lends its name to the strophic one; it is therefore not impossible that the name Dvipadi was first given to a Catuspadi and then transferred to a strophic metre which had this Dvipadi as its basic metre. But the question remains as to why a Catuspads was called Dvipadi at all and the difficulty only increases when we know that the word has become a common name, instead of a proper name, in Virahānka's treatise. I have discussed this problem some years back10 and tried to arrive at some solution by postulating that the name was probably given to a Catuşpadi in view of halves of it being treated as musical units in the stanza. This explanation may be satisfactory in the case of the Ardhasama Vșttas, whether Catuspadi or Şațpadi, since the application of the name Pada to lines of unequal length may have been felt awkward and so it could have been used with reference to the Ardhas or the halves which are equal and similar to each other. But there is no sound reason for assuming that the name Dvipadi could have been given to a Catuspadi all whose lines are equal and similar. The case of the Vedic metres is slightly different. Their halves in the case of the metres of four lines are no doubt considered as a single unit, so far as Sandhi and Accent are concerned; but nevertheless they are never called Dvipadīs. The use of the name Dvipadi with reference to a Catuspadi by the later writers cannot be used as an evidence to show that that was the original signification of the word and that it was later transferred to the Strophic metre; for in the case of the
8. See Chandonuśāsana of Hemacandra IV. 56; Prāksta Paingala I. 152-153;
Chandahkośa v. 35. 9. Chandonuśāsana of Hemacandra IV. 77; Kavidarpana II. 36. 10. Apabhrarśa Metres II, para 43 (pp. 49-51).

Page #19

सटीको वृत्तजातिसमुञ्चयः
[INTRODUCTION
name Dvipadi-Khanda we find that the name Dvipadi was given to the group as a whole even when there is nothing corresponding to Dvipadi among the constituents, which are, as we saw above, two Khandas and a Gīti. It is therefore quite possible that the name may have been given to the strophic metre first and then transferred to its constituent Vastukas, as was done in the case of the Abhanga in Marāthī. See also the explanation of the name adhikäksara in the commentary on IV. 42. The same may be said of Sangataka. See note on IV. 64-65; 77-78. The illustration of two lines only (instead of four) given for the Catușpadī called Dvipadi mentioned above by Prākṣta-Paingala, I. 155 cannot be used as an evidence to show that this metre was originally a Dvipadi as is suggested by a commentator; for there is nothing to show why it was later transferred to a metre of four lines and then to a group of several stanzas. On the other hand, the remark of the commentator can be easily understood as an attempt to account for the name Dvipadi, which, however, is clearly against tradition. It is therefore quite likely that the name was first given to a pair of two stanzas, say a Vastuka and a Gītikā, where each stanza was regarded as Pāda by which the metre seems to advance. Such couplets and triplets are called Dvibhangis and Tribhangīs by later prosodists.11 Older writers might have called them Dvipadīs and Tripadīs. This assumption may also explain why only a few Catuspadīs are called Dvipadis by Virahānka; for the name was given only to those Catuspadis which were regarded by convention as fit for the constitution of the Strophic Dvipadi. This also gives us a reason why of all the Catuspadis defined by Virahanka in his work only these were separately and prominently treated. Among Virahānka's successors, only Hemacandra12 mentions these Catușpadis by their names, but considers them as unfit for special treatment since, according to him, they somehow and somewhere become included among the Catuspadis defined by him elsewhere. The obvious deduction from this is that the 45 Dvipadīs which are mentioned by both Virahānka and Hemacandra had become quite obsolete at the time of the latter, while they were yet enjoying their full popularity when Virahānka wrote his treatise. Hemacandra mentioned them only because he was a theorist and a systematizer anxious for a proper classification and completeness of treatment in his subject. But Virahānka was evidently a practical writer, desirous of putting down what was in vogue in his own times, without much regard for either the fulness of details or a systematic presentation of his material. This is clear from his hotch-potch treatment
11. Chandonuśāsana of Hemacandra IV. 78-81; Kavidarpana II. 35-37. 12. Chandonusāsana of Hemacandra IV. 56, Commentary.

Page #20

vii
$8 5-6 ]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः of Catușpadis, Dvipadis, Ardhasama Catuspadis and even the strophic metres without any underlying principle in Chapter IV. Even in Chapter III the only principle of division which has been observed is the classification of these 45 (or 52, counting those 7 which he merely mentions, but does not define as they were not in vogue) under the three broad heads, namely, 1 Mātrāganasama, 2 Ardhasama, and 3 Vişama. But beyond this there does not seem to be any guiding principle according to which these are arranged under each of the three heads.
6. Chapter IV opens with the definition of the chief Prākrit metre namely the Gāthā which, in ancient India, was handled more by the learned versifiers writing treatises on different subjects for propagation and instruction 13 than by the Prākrit poets singing or composing for the commoners their emotional songs. Virahānka here indicates and mentions the 26 varieties of a Gāthā, obtained by substituting 2 short letters for one long letter in succession in the shortest of the Gathās which may contain 27 long and 3 short letters. He illustrates only the first and the last containing 30 and 55 letters in them respectively. Gāthā is then followed by the definitions of its derivatives, namely, Skandhaka having 8 Caturmātras in each half with its 31 varieties (obtained like the 26 of the Gāthā), the Gīti having 7 and a half Caturmātras in each half and the Upagiti having 27 Mātrās in each half, distributed like the latter half of a Gāthā. Hereafter the author defines and illustrates by the definition itself 41 Sama Catuspadis, 11 Ardha Sama Catuspadis, 1 Vişama Catuspadi, 7 more Dvipadīs (in addition to the Gātha and its derivatives) and 11 strophic metres.
A. Among the 41 Sama Catuspadis many are unknown to the later prosodists except Hemacandra, who too mentions only a few of them. See notes on the stanzas for the structure of these metres.
B. Among the Ardhasama Catuspadis Vaitālīya (v. 48), Aupacchandasika (v. 49) and Apatalikā (v. 50) are well known to the later writers. Of the rest Khañjaka (v. 18) and Khandodgatā (v. 47) are regarded as Sama Catuspadis with 23 and 34 Mātrās in a line respectively, by Hemacandra.14 Hemacandra mentions only one out of the four varieties of the MukhaGalitā (v. 101) mentioned by our author, all of which have, however, 7 Mātrās in their uneven lines like the Khaņdodgata (v. 47). Māgadhikā (v. 28) is only the Vaitālīya composed in the Māgadhi language.
C. Dvipathaka (v. 27) and Utfullaka (v. 63), mentioned as Sama Dvipadis by Virahānka, are considered as Ardha Sama Catuspadis by later 13. Apabhraíśa Metres II, para 44 (pp. 51-53). 14. Chandonuśāsana of Hemacandra IV. 42 and 32.

Page #21

viii सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[ INTRODUCTION writers.15 They are really the 2 varieties of the well known Apabhramsa metre Dohā, having 14, 12 and 12, 12 Mātrās in their odd and even Pādas. The metre had, however, not yet attained that eminence which it did in later days; and this may be the reason why Virahānka does not attach any importance to it.16 Gātha and Gīti were very important metres at his time and so he treats them at great length. Dhosā (vv. 35-36) is nothing but a Gāthā whose 4th Caturmātra is either a Sāmanta (ISI) or a Vipra (IIII) and which is composed in the Māravādi language. Vicchitti (v. 91) is a Sama Catuspadi with 25 Mātrās in a line according to Hemacandra.17
D. The only Pañcapadi metre Mātrā is an Apabhramsa metre; it is accordingly composed in that language even by Virahānka. It seems, however, to have been supplanted by Doha in course of time and later on by Paddhatikā as narrative poetry began to flourish in the Apabhraṁsa language.18 Virahānka mentions only 4 kinds of Mātrā as against 16 of later writers.10
E. All the 11 strophic metres except the well known Raddā20 of the Apabhramśa language are Virahānka's own and all of them except the Raddā, as also Ekaka (v. 70) and Rāsaka (v. 38) must contain a Gāthā in them. Ekaka and Rāsaka are more in the nature of short lyrics than strophic metres. The predominance of Gāthā as against Dohā in the days of Virahānka is significant; it surely speaks for a high antiquity of the author. Three of these bear the name Sirsaka since the Gathā stands at the top of all, and forms the head as it were. The significance of the other names is not so obvious.
7. Virahānka defines 50 Varņa Vșttas in the 5th chapter and employs the Sanskrit language for this purpose. He has indeed followed this principle in defining Aạilā, Dhosā, Māgadhikā and Mātrā-Raddā, where he has used the Abhīrī, the Māravādī, the Māgadhi and the Apabhramsa languages respectively. As a matter of fact, Abhīri and Māravādi are but the other names of the Apabhramśa as seen from the illustrations and
15. Chandonuśāsana of Hemacandra VI. 20.100; Svayambhūchandas VI. 116; Prākrta
Paingala I. 78; Kavidarpana II. 15 and Chandahkośa v. 21. 16. See also Sandeśarāsaka (published in the Singhi Jani Series, No. 32, Bombay,
1945) v. 108 and Introduction, p. 65 for Utfullaka. 17. Chandonuśāsana of Hemacandra IV. 35. 18. See my remarks on these metres at Apabhramsa Metres, para 28. 19. Chandonusāsana of Hemacandra V. 17 to 22; Prākrta Paingala I. 137-143;
Kavidarpaņa II. 27-28 and Commentary; Svayambhuchandas IV. 13-25. Also
compare Prākṣta and Apabhraṁsa Metres, Classified List VI. 1-16 (pp. 30-31). 20. Chandonuśāsana of Hemacandra v. 23; Kavidarpaņa II. 35; Prākrta Paingala
I. 133-134; Chandahkośa v. 34.

Page #22

ix
$86-7]
सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः from the author's remark at the end of IV.36. The Sanskrit metres which are defined in this chapter are all of them Sama Catuspadis. Virahānka was probably not aware of any genuine Sanskrit Vrttas other than the Sama Catușpadis which were a rightful legacy from the Vedic metres. The Ardha Sama and the Vişama Vșttas in Sanskrit are of a later growth. They are very likely developed out of the Präkrit Mātrā and Tāla Vrttas as said by me elsewhere.21 Virahānka does not use the 8 Aksara Gaņas or Trikas, which have been almost invariably used in defining the Sanskrit metres since the days of Pingala. On the other hand, he employs ihe terms and names which he has given at the beginning of his work. This is probably because he has followed his own method of spreading his definition over a whole stanza of the particular metre instead of restricting it to a single line as was done by Jayadeva and his successors or putting down the definition in a Sútra as is done by Pingala and Hemacandra. This latter device secures brevity of expression for which Virahānka did not evidently care. At the beginning of his treatise in v. 3 he has promised to give the definitions and illustrations in one and the same stanza and so his method gives not only the definition and the structure of a metre, but also its full extent. The division of metres into 26 heads which is as old as the Prātiśākhyas, is not actually mentioned by Virahāńka, though he has virtually followed it as is clear from his arrangement of his definitions and his references to Uktā (VI.3), Brhati (VI.18) and Utkști (VI.19, 44) as well as vv. 4, 5 of ch. 6 which formed a part of our text according to the commentator. I also draw attention to the name Miśrā or Saika-tripādā given to what is afterwards known as Upajāti. The former is a significant name, while the latter similarly suggests that originally the mixture consisted of the two metres namely Indravajrā and Upendravajra in the proportion of 3 to 1 generally. Actually the illustration contains lines 1, 3 and 4 in the Indravajrā and line 2 in the Upendravajrā metre. It is also to be noted that Virahānka starts his treatment with the definition of a metre having a single long letter in each of its four lines, while Pingala starts it, as we know, with metres whose lines contain 6 letters each.23 Another curious thing about Virahanka's treatment of Sanskrit metres is that it does not contain any references to the Yati, namely, the Caesura within the body of a line 23 It is quite likely that our author did not accept the theory of Yati in the middle of a Pāda or a line. In his opinion, it seems, the Yati is more or less a matter of convenience even in Sanskrit
21. See Jayadaman, Introduction, para 17 (p. 24). 22. See Jayadāman, Introduction, para 9 (p. 18). 23. Virahānka mentions the Yati only in the case of the Adhikakşarā at IV. 24.

Page #23

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[INTRODUCTION
metres as it is in the Prakrit ones as a general rule, though in some cases a convention of the poets is mentioned in respect of it. Among the Prakrit writers on Metre Svayambhu expressly states that Māṇḍavya, Bharata, Kasyapa, Saitava and others do not recognize a Yati (in the middle of a line) in Sanskrit; it is recognized only by Jayadeva and Pingala.24
X
8. In the sixth or the last chapter the author proceeds to describe the six Pratyayas or Proofs as promised at I. 12. The six Pratyayas are:1 Prastāra, 2 Naṣṭa, 3 Uddiṣṭa, 4 Laghukriya, 5 Samkhyā and 6 Adhvan. Among these the first or the Prastara is of various kinds; our author describes 8 different varieties of it, namely, 1 Suci, 2 Meru, 3 Patākā, 4 Samudra, 5 Viparita Samudra, 6 Pātāla, 7 Salmali and 8 Viparīta Śālmali. Of these the Suci Prastāra consists in putting down the numeral 1 as many times as there are letters in a Pāda of a given metre and once more (v. 7a) and adding 1st to the 2nd, 2nd to the 3rd, 3rd to the 4th and so on, leaving the last figure every time in the process of addition (v. 8). The process is to be repeated until the 2nd figure becomes the last one and is left out in the process of addition (v. 9a). Thus in the case of a metre with 5 letters in a Pāda, put down the numeral 1 six times (thus 1, 1, 1, 1, 1, 1) and go on adding as directed above. We then get in succession I (1, 2, 3, 4, 5, 1), II (1, 3, 6, 10, 5, 1), III (1, 4, 10, 10, 5, 1) and IV (1, 5, 10, 10, 5, 1). The last stage gives us the Suci and the figures in it represent respectively the number of permutations of the metre containing (1) no short letters or all long letters; (2) one short letter; (3) two short letters; (4) three short letters; (5) four short letters; and lastly (6) five or all short letters. Naturally, the total of the different figures represents the Samkhya, i.e., the total number of all possible permutations of the metre. This Samkhyā is Pratyaya No. 5 and is incidentally mentioned here. In the case of the metre of 5 letters in its lines, the Samkhya is 32. The 2nd or the Meru Prastāra is nothing but a collection of the Suci Prastāras of metres containing from 1 to 26 letters in a Pāda, arranged one below the other in rising succession. Its purpose is the same as that of the Suci; but here we get all the Sucis together in one place. Besides the actual process of arriving at the figures is different. It is as follows:-Write two small squares in the first line; thereafter three in the second, four in the third and so on, adding one square in each subsequent line. Write the numeral 1 in each of the two squares in the first line. Thereafter write the same figure in the first and the last squares in each of the following lines. Then in each 24. See Svayambhuchandas I. 144.

Page #24

§§ 7-9 1
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
xi
of the intervening squares, write out the figure which is obtained by adding together the figures in the two squares just above it in the upper line. The squares in the lower lines are to be so placed as to be midway between the two squares in the upper line. See p. 85 below. The resulting figures in the different lines will be the Suci Prastāras for the different metres containing from 1 to 26 letters as said above. The lines will of course be 26, each representing the Suci of metres containing from 1 to 26 letters in each of their four lines (vv. 10-12).
9. The third or the Patākā Prastāra is intended for showing the structure of all the different permutations of a metre. It is to be arranged in as many vertical lines as there are letters in the Pada of a given metre. Thus there will be three vertical lines for a metre with three letters in a Pada. In the first of these lines long and short letters should be arranged in succession one after the other. The total number of these letters is to be determined in the following way :-In the case of a metre having only 1 letter in its Pāda, it will be 2. Now this number should be continuously doubled for each additional letter in a Pāda. Thus for a metre with 2 letters in a Pāda it will be 4; for a metre with 3 letters in a Päda it will be 8; for a metre with 4 letters in a Päda it will be 16; and so on. The number of short and long letters following each other in succession is thus fixed for the first line. The same number of letters shall be contained in each of the other vertical lines; but the manner in which short and long letters follow each other differs, the rule being that the number of long letters in succession followed by an equal number of short letters in succession for each succeeding line is double the number of those in each previous line. Thus in the first vertical line in the case of a metre with three letters in a Pāda one long letter shall be followed by one short letter; in the second vertical line there will be two long letters followed by two short letters in succession. In the third line, there will be four long letters followed by four short letters in succession. The same process is to be followed for metres with four or more letters in their Pādas, the number of vertical lines in each case being determined by the number of letters in a Pāda as said above. For a metre with 4 letters in each of its Pādas, there will thus be 4 vertical lines and each line shall contain long and short letters in succession as indicated above, the last line containing 8 long letters followed by 8 short letters in succession. We have to remember, of course, that the number of letters in each of the vertical lines for a particular metre is the same; only the manner of the alternation of long and short letters differs. Thus in the case of a metre with 4 letters, each vertical line

Page #25

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[INTRODUCTION
shall contain 16 letters as explained above. When the Patākā Prastāra is thus completed, we should begin to read it in horizontal lines and we shall get all the different permutations of a metre as regards their structure of short and long letters. The serial number of each permutation also thus becomes fixed.
xii
10. The fourth or the Samudra Prastāra is in form exactly like the Patākā and is intended for the same purpose. But the process by which it is done is different. Here the Prastāra is arranged in horizontal lines and not in vertical ones. In the first line put down as many long letters as there are letters in a Pāda of a given metre. Then, in the second line, place a short letter under the first long letter in the upper line and then copy out the other letters as they are in the upper line. Follow the same process in the subsequent lines until we get all short letters in the iast line. Only, when there are short letters preceding the first long letter in the upper line, we should write all long letters under all these in the lower line. Both these Prastāras serve the same purpose, namely, showing the structure of the different permutations of a metre. This same method is to be followed for doing the Prastara of Mātrā Vṛttas, but where by following the process the required number of Mātrās is not obtained in a particular Gaṇa, one short letter should be added in the beginning of that Gana and thus the required number should be completed. This extra short letter or Mātrā is to be disregarded in the process, i.e., no long letter is to be written under it in the next lower line. Only, in the case of the odd Gaņas of a Gāthā this extra short letter is to be placed under the last long letter of the Gana in the upper line and not at the beginning, as said above, thus avoiding the Narendra group (ISI) which is forbidden for these Ganas. Again in the case of the Ganas containing an odd number of Mātrās, i.e., 5, 7 etc., the first permutation should have the first letter short and the rest long ones. The fifth or the Viparita Samudra is just the opposite of this. In it the process of the Samudra is to be reversed. Thus in the first line we shall have all short letters. Then in each succeeding line a long letter should be written under the first short letter in the upper line, the rest being copied as they are in the upper line. Under the letters which precede the first short letter in the upper line, we should naturally write down all short letters in the lower line and go on in this manner until we get all long letters in the last line.
11. The sixth or the Pätāla Prastara consists of five figures representing, respectively, 1 the total number of the permutations of a metre; 2 the

Page #26

§§ 9-12]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
total number of letters contained in these permutations taken together; 3 the total number of Mātrās similarly contained in them; 4 the total number of short letters in them; and 5 the total number of long letters in them. Of these figures the first is obtained from the Suci Prastara; the second is obtained by multiplying the first by the number of letters in a Pāda of the given metre. The fourth and the fifth figures are obtained by halving the second and the third is obtained by tripling the fourth or the fifth (vv. 24-25). Thus the Pātāla Prastāra of a metre with three letters in a line would be 8, 24, 36, 12, 12. The seventh or the Salmali Prastāra consists of several lines, each containing three figures, which respectively represent the number of short letters, the total number of letters and the number of long letters contained in each of the different permutations of a Mātrā Vṛtta. In the text, the author explains the Salmali of a Gāthā. In the first line which represents the first permutation of a Gāthā, are given the smallest number of short letters and the largest number of the long ones contained in it. They are 3 and 27. Thus in the first line of the Salmali of a Gatha the three figures will be 3, 30, 27. In each of the succeeding lines which represent the other succeeding permutations of a Gāthā, the first heap shall increase by 2, the second by 1 and the third shall decrease by 1. The figures in the second line will thus be 5, 31, 26, those in the third will be 7, 32, 25 and so on until the last figure is reduced to 2, i.e., in 53, 55, 2(vv. 26-27). The eighth or the Viparīta Sālmali Prastāra is the opposite of the Salmali. Here the figures in a line respectively represent the number of short letters, the total number of letters and the number of long letters in each permutation. Only, in the first line we have the largest number of short letters and the smallest number of the long ones. Thus we have 53, 55, 2 in the first line. Then in each of the subsequent lines, the first heap shall decrease by 2, the second by 1 and the third shall increase by 1, so that the last line of the Viparita Salmali of a Gāthā shall be equal to the first line of the Salmali and vice versa (vv. 28-29).
xiii
12. Out of these eight kinds of the Prastāra, only three, viz., Patākā, Samudra and Viparita Samudra are concerned with the different forms or permutations which a metre with a given number of letters or Mātrās may assume. The remaining five are intended for ascertaining the different numbers connected with these forms, e.g., the number of short and long letters, the total number of Mātrās, the total number of the permutations of a metre and the like. Prastāra really means 'spreading out' so as to exhibit; and usually the term is understood as referring to the 'spreading out' of the various forms which a metre may assume. This is how

Page #27

xiv सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
INTRODUCTION Hemacandra understands the word. According to this connotation only three of the eight kinds mentioned above may be regarded as proper Prastāras. But our author seems to have understood the word a little differently. Prastāra according to him is (1) the 'spreading out of the various forms of a metre, as also (2) the 'spreading out of the figures connected with it, so as to indicate the number of short and long letters and the like. Secondarily, the word is also used in the sense of one of the various forms of a metre'. Virahānka seems to have neglected the fact that according to this double connotation of the word, Prastāra may include also the Laghukriya and the Samkhyā, which are mentioned among the six Pratyayas, of which Prastāra is the first. Accordingly when Virahānka comes to treat of these two, namely Laghukriyā and. Samkhyā, he finds that the subject has already been treated under Prastāra and so he only gives additional methods of doing these two. On the other hand, Hemacandra took the word in the first of the two senses mentioned above, and therefore, he describes only the two, namely, the Patākā and the Samudra, under Prastāra, without of course giving these names.26 The third, namely, the Viparīta Samudra, is neglected by him as it is not an important variety, being only the reverse of the Samudra. From the remaining five Prastāras, he describes only the Sūci under the Pratyaya Laghukriyā. Here too, he does not mention the name. As for Pingala,27 he mentions Meru and Patākā, but does not call them Prastāras. His Meru is for knowing the total number of the permutations of a given metre containing one or more short or long letters, while from his Patākā, the serial number of any of these permutations is ascertained. Pingala mentions two varieties each of Meru and Patākā, namely, Varņameru and Mātrāmeru; Varņapatākā and Mātrāpatākā. Virahānka's Meru agrees with Pingala's Varņameru, but his Patākā is entirely different. Pingala again does not use the word Pratyaya though he seems to know the term Prastāra used in the sense28 of a 'permutation in particular'. Hemacandra knows both the terms and his division of the Pratyayas is more logical than that of Virahānka as seen above. If we are permitted to assume that the present form of the Prākrta Paingala is but an amplification of an older work, we may perhaps remark that the treatment of Pingala,
25. See Chandonušāsana of Hemacandra, Nirnaya Sagara Press edition of 1912 by
Devakaran Mulchand, p. 466, line 4: prastāryate iti prastārah vrttānām vistarato vinyāsaḥ. Chandonuśāsana of Hemacandra, Nirnaya Sagar Press edition of 1912 by
Devakaran Mulchand, p. 46b, line 6 to p. 47b, line 12. 27. Prākrta Paingala I. 43-50. 28. Prākrta Paingala uses the word Prastāra in its secondary sense of one of the
permutations of forms' at 1.44 and in the passage which introduces 1.50.

Page #28

88 12-13]
सटीका वृत्तजातिसमुच्चयः
XV
Virahānka and Hemacandra roughly represents the three successive stages in the development of Prākrit prosody.29
13. The second of the six Fratyayas is the Naşta. Its purpose is to find out the unknown (nasta) structure (vịtta) of a particular permutation of a given metre, the serial number (anka) of this permutation in the midst of the whole of its Prastāra being given. As opposed to this, in the third Pratyaya, namely the Uddista, the structure of the particular permutation is given and we are to find out its serial number in the midst of its Prastāra. Thus the terms Naşta and Uddişta are used with reference to the structure or form of a permutation and not with reference to its serial number. To find out the unknown structure or form of a permutation when its serial number is given, we should write down in the first place a long letter (S) if the given number be an odd figure, but a short one (I), if it be an even one. Then halve the given number further and further, every time writing down a long (S) or a short (I) letter according as the number obtained by halving is odd or even. The process is to be continued until we obtain the required number of letters. The Jetters obtained in this manner represent the required structure or form of the particular permutation. When, however, in the process of halving, the figure 1 (naţthańka) is reached, all the remaining letters should be written down as long (S), since 1 is an odd number (vv. 30-35). Now, to find out the serial number of a permutation whose structure or form is given, take the last short letter (antam farisam) in the structure and double it, counting it as equal to 1. Thus we get 2; this number then should be doubled further and further for each letter which precedes this short letter, always deducting 1 from the figure obtained by doubling if the letter is long, but not when the letter is short. The final figure thus obtained is the required serial number of the given permutation. These are, of course, the Naşta and the Uddişta of Varņa Vșttas; those of the Mātrā Vrttas are given in vv. 36-40. Here too, in vv. 37-38 the Naşta and the Uddişta of the Mātrā Vșttas is given in connection with the number of letters contained in a particular form. Thus when the total number of letters in a certain permutation of a Mātrā Vrtta is asked (i.e., is unknown or Nasta), the serial number of it being given, deduct 1 from this number and add to this the total number of letters which obtains in the first of the permutations of the Mātrā Vștta. This total number is called
29. See also Kavidarpana VI. 1-2; Chandaḥkośa vv. 71-73; among the Sanskrit pro
sodists compare Jayadevachandas VIII. 1-3; Chandonuśāsana of Jayakirti VIII. 1-6 and Vottaratnākara VI. 1-2 (the last three at Jayadāman, pp. 37, 69 and 92 respectively).

Page #29

xvi
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः [INTRODUCTION müla (vv. 37-38) or prathamasthāḥ varnāḥ in v. 36. The mūla of a Gāthā for example is 30 as we know from the Sālmali Prastāra. The figure that is thus obtained by deduction and addition as directed above is the required number. In the same way, when the number of letters in a particular permutation is given and its serial number in the midst of the permutations of the Mātrā Vștta is wanted, we should add 1 to this number and deduct the mūla from it. The resulting figure is the serial number that is wanted. Thus if the number of letters in the 5th variety of a Gāthā is asked, remove 1 from 5, which is its serial number, and add 30 to this which is the mūla of a Gāthā; we get 34 which represents the number of letters that was required. On the other hand, if the number of letters in a Gāthā is known (uddista), we can ascertain its position in the midst of its Prastāra, by the opposite process. Thus add 1 to this number (of letters) and deduct the mūla from it; so if the number of letters is given as 36, add 1 to it and deduct müla, i.e., 30, from the same. The resulting figure namely 7 is its serial number in the Prastāra (vv. 37-38).
14. Vv. 39-40 teach further how to find out the unknown (naşta) structure of a Gāthā and the like, when its serial number in the midst of its Prastāra is given, as also the unknown serial number of a Gāthā and the like whose structure is actually given (uddista). V. 39 teaches the latter and v. 40 the former. The commentator illustrates the process of Uddista from v. 39 itself. It is this :-First of all let the figure representing the possible number of the permutations of a Caturmātra or an Amśa be put under each of the 16 Amśas of the Gāthā (see p. 95). Thus under an odd Amśa put the figure 4, since out of the five possible permutations of a Caturmātra, one namely the Narendra (ISI) is not permitted here according to I. 23 above; similarly under each even Amsa where a Caturmātra is employed, put the figure 5 since all the five permutations can be employed here. Under the 6th Amśa put the figure ? since here only two permutations namely a Narendra (ISI) and a Vipra (IIII) are allowed, according to IV. 1 above, which also lays down that only a short letter shall be employed at the 14th Amśa (the 6th in the second half) and only a long letter is permitted at the 8th and the 16th Ambas. So that put 1 under the 14th and also under the 8th and the 16th Amśas. Then multiply the figure under the last Amśa, i.e., the 16th, by that under its predecessor, i.e., the 15th Assa, and deduct from the multiplication a figure which represents the seșa, that is, the permutaLions that are left out by the one which is actually employed at the preceding Amśa. Thus multiply 1 by 4 and deduct 1 which in the particular
The comveh (uddistaver of a Girl
V. 39 itew

Page #30

SS 13-15 ] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
xvii case is the Sesa; for the Caturmātra which is used at the 15th Amśa in the Gathā is SI130 and this is No. 4 among the 5 permutations of a Caturmātra explained in the commentary on I. 15. So we get 3; multiply this by 1 which is the figure under the 14th Amśa and deduct nil as there is no seșa in this case. So that we get 3 again. Further multiply 3 by 4 which latter is under the odd or the 13th Amśa and deduct the Sesa which in this case is 3 (the Gaņa here is SS, i.e., the 1st; but out of the remaining 4 only 3 can be employed here; so that the Seșa is 3 and not 4); the result is 9. Multiply this by 5 under the 12th Amśa and deduct 3 (the Gana used here is the 2nd, i.e., IIS, and since all the 5 can be used here, the Seșa is 3), getting 42. Multiply this by 4 which is under the 11th Amsa and deduct 3 from it which is the Sesa, since the very first permutation (SS) is used here and only 3 of the remaining are allowed here in the odd Amśa. We get 165. Proceed in this manner (for the details see the commentary on pp. 95-96) until we get the final figure by multiplying the figure that we get under the 2nd Amsa by 4 which is under the 1st Añśa and deducting the seșa namely 2 from it since the 1st Gana has the form IIS, i.e., the 2nd, and sesa would have been 3 but the 3rd or the Narendra Gana is not permitted here at the odd Amśa. This final figure is as given by the commentator 41,996,966, and this represents the serial number of our Gātha in the midst of the Prastāra of a Gathā which has 81.920,000 different forms as said at VI. 53 below.
15. The unknown structure of a Gāthā (nasta) is to be found out by following the reverse process which the author explains in v. 40, of course when its serial number in the Prastāra is given. It is to be started with the first Gaņa; after writing down the figures representing the possible number of permutations under each Gaņa as above, divide the given (serial) number by the figure under the 1st Gaņa or Amśa. If there is no remainder, put down the last (i.e., IIII) of the five permutations of a Caturmātra mentioned at 1.15, as the structure of that Gaņa or Amśa. But if the remainder is 1 put down the first among them, i.e., SS; if it is 2, put down the 2nd, i.e., IIS, and so on. But when there is a remainder, add 1 to the sum every time before it is further divided by the figure under the next Amśa. Thus if the serial number is given as 41,996,966, divide it by 4 which is the figure under the 1st Gana or Amśa; the remainder is 2, so the structure of the Gana is IIS. Further, as there is a remainder, add 1 to the resultant and divide it by 5 which is the figure
30. See foot note No. 2 on p. 96 of the Text...
.
.

Page #31

xviii
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[INTRODUCTION
under the next or the 2nd Gana. Even here the remainder is 2; so put down the second permutation, namely, IIS, as the structure of that Amsa. Add 1 to the resultant as there is a remainder, and divide it by 4 which is under the 3rd Amśa. The remainder is 1; so put down SS for the 3rd Gana or Amśa. Add 1 and divide by 5 which is under the next Amśa, i.e, the 4th; the remainder is 4, so put down the 4th permutation, i.e., ISI, as the structure of the 4th Amśa. Add 1 and divide by 4 which is under the 5th Amśa. The remainder is 1; so put down SS as the structure of the 5th Amsa. Add 1 and divide by 2 which is the figure under the 6th Amsa; the remainder is 1; so put down the 1st of the 2 possible permutations, namely ISI, as the structure of the 6th Amśa. Add 1 and divide by 4 which is the figure under the 7th Amśa; the remainder is 1, so put down SS as the structure of that Amsa. Add 1 and put down S as this alone is possible under the 8th Amśa. Then divide the resultant by 4 which is the figure under the 9th (or the 1st of the Uttarardha) Amsa. The remainder is 2, so put down IIS as the structure of the 9th Amsa. Proceed in the same way, putting, however, only a short letter at the 14th Amśa and a long letter at the 16th Amśa as these are compulsory according to IV. 1 above. Thus we get the following structure31 of the particular Gāthā whose serial number is given:-IIS, IIS, SS, ISI, SS, ISI, SS, S;/IIS, SS, SS, IIS, SS, I, SII, S (v. 40).
16. The fourth Pratyaya is Laghukriyā. It is a process to find out either the number of permutations containing a given number of short or long letters in them each, or the total number of short or long letters in all the permutations of a Vṛtta taken together. Under Langhukriyā, Virahanka gives only the latter method since the former is already explained under the Suci and the Meru Prastāras in vv. 9 and 11 of this chapter. Hemacandra gives only the former and in this connection, he explains what is known as the Suci Prastāra without mentioning the name. Thus in v. 41, Virahanka tells us that the number of short and long letters in all the permutations together of a Vṛtta is to be obtained by multiplying the number of the possible permutations of a Vṛtta by the number of letters contained in its Pāda, and dividing this figure by 2. Thus the total number of short and long letters in the permutations of a Vṛtta with 3 letters in its Pāda, will be 8 multiplied by 3 and divided by 2; thus there will be 12 short and 12 long letters in all the 8 permuta
31. For the actual process see pp. 97-98 of the Text and also Chandonuśäsana of Hemacandra, Nirnaya Sagar Press edition of 1912 by Devakaran Mulchand, pp. 47b, 48a and 48b for the two processes of the Naşta and the Uddista.

Page #32

$$ 15-17 1 सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
xix tions of that Vștta taken together. As the commentator says, even this has been shown under the Pātāla Prastāra.32 Virahānka, therefore, gives one more method for the same in vv. 42-44. It is this:--In the permutations of a Vștta with 1 letter in its Pāda the number of short and long letters will be 1 each; in those of a Vrtta with 2 letters in its Päda, it will be 4 each. In those of a Vștta with 3 letters in a Pāda it will be twice as much, i.e., 8, but with the addition of 4 to it; thus 12. So in the permutations of a Vịtta with 3 letters in its Pāda the total number of short and long letters will be 12 each. Hereafter, for getting the required number, the number of the immediately preceding Vịtta is to be doubled; to this then is to be added the figure that is to be obtained by doubling the figure that was added in the case of the last Vịtta. Thus in the permutations of a metre with 4 letters in its Pāda, we have 12 multiplied by 2, equal to 24; to this is to be added 4 multiplied by 2, i.e., 8. Thus we get 32 as the number required. Similarly in the permutations of a Vrtta with 5 letters in its Pāda we shall have 32X2=64 plus 8X2=16; thus 80 short and 80 long letters in all. In the case of a Vrtta with 6 letters in a Pāda, the number will be 80X2=160 plus 16X2=32; thus 192 short and 192 long letters in all. The process is to be continued until we reach the Utkrti Vrttas which have each of them 26 letters in their Pāda. The method of knowing the short and long letters in a given Mātrā Vrtta is given by Virahānka in v. 45. Count the number of letters and deduct them from the total number of Mātrās that are possible in that Mātrā Vștta : the resulting number is the number of long letters in it, while the rest are short ones.
17. The fifth Pratyaya is Samkhyā. This too has been already explained under the Suci and the Meru Prastāras.33 In vv. 46-48, therefore,
rahänka gives only an additional method of arriving at the Samkhyā, i.e., the total number of the permutations of a given metre. It is this :The Samkhyā for a Vștta with 1 letter in its Pāda is 2; this is to be doubled continuously for Vșttas having an additional letter in their Pādas. Thus the Samkhyā for a Vịtta with 2 letters in a Pāda will be 4, that for a Vrtta with 3 letters in a Pāda will be 8; that for a Vrtta with 4 letters in a Pada will be 16 and so on, until we reach the Utkrti Vịtta having 26 letters in their Pāda. The Samkhya in this last case is 67,108,864 (v. 48). For the Mātrā Vrttas the rule is slightly different. The Samkhyā for a metre with only 1 Mātrā is 1; that for a metre with 2
32. See para 11 above. 33. See para & above.

Page #33

XX
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः (ÎNTRODUCTION Mātrās is 2 and that for a metre with 3 Mātrās is 3. Hereafter, the Samkhyā for a metre with an additional Mātrā is equal to the Samkhyā of the two preceding metres added together (v. 49). Thus the Samkhyā for a metre with 4 Mātrās is 2+3=5; that for a metre with 5 Mātrās is 3+5= 8; that for a metre with 6 Mātrās is 5 + 8 = 13 and so on. On the other hand, the Samkhyā of the Amsaka Vrttas like the Gāthā is to be determined as follows:-As before, put the figure, which represents the possible permutations, under each Amsa and then go on multiplying these figures together until you reach the last. In the case of the Gāthā, this resulting figure is 81,920,000 (vv. 52-53). For the Vaitālīya, however, a slighíly different operation is required; it is not given in the text and so, we are told, the commentator has added a Gāthā of his own for that purpose (v. 54). It is this :-After putting the figure representing the possible permutations of an Amsa under each of the Ambas of the four Pädas of a Vaitālīya, go on multiplying as in the case of the Gāthā until you reach the 3rd and the 4th Amśa of the 2nd Päda. Here after the usual multiplication deduct in each case the figure arrived at at the end of the 1st Pāda. Similarly, after multiplying as usual in the 3rd Pāda and the first 2 Amśas of the 4th, multiply again by the figure under the 3rd Amsa and deduct from that amount the figure arrived at at the end of the 3rd Pāda. Multiply again by the figure under the 4th Amśa and deduct from the amount the same figure arrived at at the end of the 3rd Pāda. This gives the required number of the possible permutations of a Vaitālīya (v. 54). To illustrate : Put down the figures 2, 2, 2, 1, 1 under the 5 Amśas of each of the first and the third Pādas and 2, 2, 2, 2, 1, 1 under the 6 Ambas of each of the 2nd and the 4th Padas of the stanza. Then go on multiplying as directed; at the end of the 1st Pāda we get the figure 8. When we get to the 3rd Amsa of the 2nd Päda our multiplication is 32. After multiplying this by 2 under the 3rd Amsa we get 64; now deduct from this 8 which is the figure arrived at at the end of the first Päda. We get 56; multiply this by 2 under the 4th Amía and again deduct from it the same figure, i.e., 8. Thus we get 104 at the end of the 2nd Päda. Repeat the same process until we get 104 multiplied by 8 equal to 832 at the end of the 3rd Päda. Proceed by multiplying this by 2 and 2 under the 1st and the 2nd Amśas of the 4th Päda, by which we get 3,328; multiply this by 2 under the 3rd Amśa and deduct from it 832 which we get at the end of the 3rd Päda. We get 6,656 - 832=5,824. Again multiply this by 2 under the 4th Amśa and deduct 832 from it, thus getting 11,648 — 832=10,816 which represents the total number of the permutations of a stanza in the Vaitālīya metre.

Page #34

xxi
ŠS 17-19)
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः 18. The sixth and the last Pratyaya is Adhvan. Adhvan or the 'way' is the space required for writing out the letters in a given stanza or in all permutations taken together of a particular metre as the case may be. This is explained by Virahānka in the remaining stanzas of the chapter. In this connection, he gives an interesting table of the measures of length. It is as follows:-4 Angulas=1 Rāma; 3 Rāmas=1 Vitasti; 2. Vitastis = 1 Hasta; 4 Hastas = 1 Dhanus; 2000 Dhanus = 1 Krośa and 8 Krośas = 1 Yojana. All these are well known except the Rāma, which is probably the same as the palm of a hand with extended fingers, leaving out the thumb. Virahānka tells us that one letter whether short or long requires the space which is covered by 1 Angula. He also tells us that the blank space to be left between 2 letters should similarly be 1 Angula. Thus the writing out of 2 letters requires the space of 3 Angulas, which is approximately equal to 2 inches. So much space could not obviously have been allowed when they were written on birch bark or palm leaves. But it had to be allowed when copper-plates or surfaces of rocks or wooden slates were used for writing. These directions about the space required by letters must naturally have originated at a time when writing was rather rarely indulged in by private persons owing to the scarcity of writing material. They belong to a time when royal edicts and copper-plate grants were quite in vogue. It is difficult to say whether Virahānka belongs to such a time or whether he was merely reproducing what he had learnt from tradition in the matter. The former looks more likely as he seems to be quite serious in handling the topic. This Adhvan is treated with scant regard by Hemacandra, who says that he has mentioned the same following the practice of the older writers on the subject, though it was altogether useless for the purposes of Prosody, since the space required for individual letters depended upon the will and inclination of the writer and cannot be prescribed by rules.
19. We know practically nothing about the personal history or date of Virahānka either from this work of his or from other sources. Among the predecessors whom he mentions, Pingala alone is well known, but is not helpful in deciding the date of our author. Other authors that are mentioned are Sadbhāvalāñchana, Avalepacihna, Vişadharas (whom the commentator explains as Kambala and Aśvatara), Sālāhaņa, Bhujagādhipa and VỊddhakavi. Sālāhana is undoubtedly Hāla, the famous compiler of the Gāthāsaptaśati and himself a great Prākrit poet. The predominance of the Gātha in the strophic metres described by Virahanka suggests that Virahānka was mainly a Prākrit poet and that at

Page #35

xxii
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः [INTRODUCTION his time, which may not have been far removed from that of Hāla, poetry written in Mahārāștri Prākrit was flourishing. It is really very unfortunate that Virahānka has not chosen to illustrate his metres by stanzas from the Prākrit and Apabhramsa poems existing at his time. I have already suggested that Virahanka probably lived in the 9th or the J0th century A.D. or even earlier.34 But the following considerations may permit us to push back his date by a couple of centuries. He must have lived a little after the 6th century A.D. when the Apabhramśa dialects had just begun to rear their heads in the midst of other Prakrits and had begun to attract the attention of even royal poets like Guhasena of Valabhi, who is described as clever in composing poems in Sanskrit, Prākrit and Apabhraíśa languages'.35 He, however, must be ascribed to a period much earlier than the 9th and 10th centuries when these Apabhraíśa and other dialects had already passed into the hands of Jain Jaymen who composed devotional and love lyrics as well as narrative poetry in them.36 This conclusion is supported even by the following considerations which arise as a result of a closer study of the work under consideration :
(i) Predominance of the strophic metres like Dvipadi which sometimes extends over 12 stanzas and the popularity of others like the Rāsaka consisting of several stanzas in different metres whether composed in Prākrit or Apabhramsa, indicates the beginning of lyric poetry in these languages, but the non-emergence of longer narrative poems in them composed by popular poets for devotional or religious purposes.
(ii) Influence of Gātha and Giti in the field of strophic metres, as against Dohā and its derivatives which appear to have entered the field of strophic metres a little latter, is very clearly seen in Virahānka's directions.
(iii) The comparative position of the Mātrā and the Dohā metres in Virahānka's treatment, suggests that the Apabhramśa poets had not yet generally resorted to Dohā in preference to Mātrā in their compositions. Of the two metres which are peculiar to Apabhramśa poetry, Mātrā is the older one and seems to have held the field till the rise of longer
34. See Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, Vol. V (New
Series), 1929, p. 35. 35. Compare Indian Antiquery, Vol, X p. 284. . 36. See Introduction to Gathālaksana of Nanditadhya, para 14.

Page #36

$ 19 ] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
xxiii narrative poems in that language. Dohā is suitable for this latter while the Mātrā is not. It is also worthy of note that Dohā, as its name Dvipathaka clearly suggests, is still regarded as a Dvipadi by Virahānka and not as a Catușpadi as is done, for example, by later prosodists like Hemacandra and the authors of the Kavidarpaņa and Prāksta Paingala. Yet the strophic combination of a Mātrā and a Dohā was sufficiently well known together with its specific name Radda at Virahānka's times. That Dohā was originally conceived as a Dvipadi is obvious when we compare similar strophic metres with a Giti, or a Gāthā or an Ullālaka at their end, all the three being Dvipadis.
(iv) The very commonly used metre Pajjhaţikā of Narrative Apabhramsa poetry from the 9th century onwards is wholly absent from Virahānka's work. On the other hand, the so-called Dvipadi of four lines: has occupied a good deal of Virahānka's attention and space. Two full chapters are devoted to the enumeration and definitions of the different varieties of this metre. Hemacandra's treatment of this particular Dvipadi should be contrasted with that of Virahānka. Hemacandra has clearly said that these different kinds of the four-lined Dvipadi had become obsolete as Dvipadis at his times. Prosodists who came after Hemacandra do not even refer to the many varieties of it, but merely define the single remnant of all these, which has 28 Mātrās in its Pādas.
(v) A reference to stray compositions in dialects like the Abhiri and Māravādi which are but two forms of the literary Apabhraíba and the separate names given to the same metre when composed in a different dialect (like Dhosā given to Gathā when composed in the Māravādi language or Māgadhikā given to Vaitāliya when composed in the Māgadhi language) suggests an earlier stage in the growth of Prākrit and Apa. bhramśa prosody. As a matter of fact the state of Apabhraíśa poetry and prosody is well reflected in Virahānka's treatment of the peculiarly Apabhraṁśa metres namely Mātrā, Dohā, Aạilā and Dhosā in v. 27-36 in Ch. IV, where the Apabhramśa language37 itself is used for the definitions and illustrations, which latter seem to have been composed by the author himself. The name Māgadhikā given to the Vaitālīya when it is composed in the Magadhi language, is also significant and indicates the predominance of the bards of Magadha in the field of bardic poetry at the time of Virahānka, who felt the necessity of mentioning this name
37. The commentator uses the word Apabhraşta for the Apabhramśa language on
IV. 29, while the word Avabbhařsa is employed for the same in a remark of the Text itself at the end of IV. 36.

Page #37

xxiv
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[INTRODUCTION
separately in addition to the common name Vaitālīya, even though this name too implies that it was a bardic metre sung by the bards in the different Tālas. Its inclusion in the midst of other popular metres peculiar to Apabhramśa poetry, may also suggest that the bards and the court poets were probably the first breeding centres of Apabhramsa poetry.
(vi) Among the six Pratyayas or Proofs described in Ch. VI by Virahānka, there is one peculiar Pratyaya called Adhvan. It is the method of finding out the exact amount of space required for writing out of a stanza or a couplet etc. The table of the measures of length is interesting, but particularly important is the statement about the space required by a short or a long letter and the space that must be left between two letters. According to Virahānka one Angula (i.e., nearly 3/4ths of an inch) is the space that is to be allotted to each letter and so much again is the space that ought to be left between two letters. At I. 14, he has similarly stated that the signs for short and long letters must be as long as the joint of a thumb, i.e., nearly an inch or so. The number of stanzas which Virahānka allots to this topic and the seriousness with which he handles it are both an unmistakable indication of the state of writing and the nature of writing material in general use at Virahānka's times. The size of the letters itself suggests such writing materials as rock surfaces, copper plates, wooden boards and the like. Virahānka could surely not have meant palm leaves, or paper, or birch bark, or pieces of cloth etc. It is very likely that these latter were either unknown at his times or rather, at least not in general use of the writers and the poets. Jayadeva and Kedāra refer to this Pratyaya namely Adhvan as a matter of mere formality without any comments. But Hemacandra clearly sees the absurdity of the directions as applied to writings in his own days and so remarks that "the Adhvan or the Adhvayoga is entirely purposeless, since the space required for writing characters is altogether uncertain as it depends upon the writer's will and convenience and cannot therefore be prescribed or recommended. Nor is there any purpose in thus restricting the space of the characters'. This is true of the times when writing was commonly practised and when writing materials were well within the reach of ordinary men. But when letters had to be caryed or incised on rocks and copper-plates and the like, such a restriction of space was quite necessary to give a rough idea of the space required for an inscription, to the person who wanted to get it written through a professional writer.

Page #38

$$ 19-20) सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
XXV (vii) The group of the manuscripts written on palm leaves and preserved at Jesalmere contains 6 works on prosody as we shall see below (para 21). Of these the first is dated Samvat 1190 and the last Samvat 1192. Virahānka's work and its commentary are Nos. 3 and 4 among these. Now the author of this commentary, Gopāla, must be regarded as removed from Virahānka by several centuries, from his description of the condition of Virahanka's work at the time when he undertook to write the commentary on it. He tells us how several words and expressions in the work had been distorted thrcugh the mistakes of the writers of the manuscripts (pustaka-lekhakadosat), which apparently had become rather common at his times, or by the mispronunciation of uneducated persons in the course of oral transmission, or by an intentional mani. pulation of interested persons, and how he tried to restore the lost or distorted words of the text by consulting trustworthy persons and by arriving at the proper text with the help of many copies of the work of Virahānka which he had collected for that purpose. This statement of Gopāla proves the existence of a number of manuscripts of Virahānka's work at the time when the commentary was composed. Similarly it proves that the work was vastly used both by the educated and the un. educated persons and was regarded as an authoritative or standard manual of Präkrit prosody, so much so that interested persons, both poets and prosodists, sometimes felt tempted to change or manipulate its words so as to be favourable to their own views. Gopāla also quotes the views of older commentators of Virahanka's work in some places like II. 3, 6, 7; IV. 8, 101 etc., but does not mention any by names. Again he does not evidently know anything about Virahānka and has no traditional knowledge about the significance of the name Virahänka. He imagines that Sadbhāvalañchana was the name of his Guru, who, he says, was himself a great poet. He does not know who Avalepacihna was, but merely guesses that he was a great poet. All this would suggest that Virahānka's name had almost become legendary at the time of his commentator Gopāla, though his work was still regarded as an authoritative manual on Prākrit prosody.
20. All these considerations lead us to the natural conclusion that Virahānka must have lived some time between the 6th and the 8th century A.D. Virahānka was a non-Jain and this may be the reason why he was neglected in the coming centuries by the Prākrit poets and prosodists who were mainly Jain.38 The great Hemacandra very likely knew 38. This tendency of ignoring non-Jain authors where possible and giving promin
ence to the Jain cnes is seen among the Jain writers as said by me in my Introduction to Jayadevachandas, at Jayadāman, Introduction, pp. 32-33.

Page #39

xxvi
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः [INTRODUCTION him as appears from his remarks on the different kinds of Dvipadis like Sumanas, Tärā etc.39 Virahānka was a learned Brahmin (IV. 35-36) well versed in both the Sanskrit and the Prakrit languages as is clear from his work itself. He has a predilection for an analytical treatment of his subject as seen from his introductory remarks as well as his full enumeration of metres which he intends to define, at the commencement of his work. His treatment of the Sanskrit Varna Vrttas in chapter V is also methodical. But he seems to have yielded to practical considerations when he defines the Dvipadis and other Mātrā Vrttas in chapters III and IV. Here there is no apparent principle on which the order of defining the metres is based. It is possible that he has followed the practice of older writers. As regards Gopāla, the commentator, we know that he was the son of Cakrapāla, from the colophon at the end of the commentary. As we saw above he was separated from Virahānka by several years, perhaps by a few centuries. He lived at a time when manuscripts of such works were freely written and were available in abundance. At the beginning of his commentary, Gopāla tells us how he had collected many manuscripts of Virahāņka's work and prepared a reliable text of it. The term pustaka-lekhaka in v. 3a may suggest even the existence of professional writers of manuscripts; but at the same time the words asamskstānām mukhe ca patitatvāt in v. 36 shows the existence of an oral tradition and transmission of Virahānka's work, side by side with the written one. The idea of preparing a critical edition of an old text by the collation of different manuscripts of it procured from the learned users (āpta) of them is naturally an old one. Only these manuscripts were usually procured where possible from the āptas (v. 4a), i.e., trustworthy men or men who actually used them and corrected them where necessary by mutual consultation and with the help of the oral tradition. Our commentator has added a Gāthā or two in the last chapter (cf. VI. 54, 60cd) and emended the text of two more (VI. 59, 61), either to complete the sense or to avoid a wrong direction. On VI. 60 he quotes a stanza in Sanskrit, introducing it by the words etad eva uktam anyair yathā. This stanza is identical with Jayadevachandas40 VIII. 12 and may have been quoted from it. Two more metrical quotations are given by him on II. 6 and IV. 108, but I am unable to identify them at present. On IV. 25, however, Gopāla quotes a Sanskrit Sūtra41 in support of a peculiar manipula
39. See note on v. 45 at the end of the Notes on Niyama III. 40. Compare Jayadāman, Texts, p. 40. 41. The correct form of the Sūtra seems to be atah sa ãe pumsi narkuțake.

Page #40

$S 20-21 )
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
- šxvii
tion of a Visarga at the end of a line when it is preceded by the vowel a in the case of masculine nouns, which is prescribed by Virahānka for the metre Narkutaka. That the manipulation was not intended for all Narkutakas by Virahānka is clear from his illustration of Narkutaka at IV. 34. The circumstances under which it was to be done are, however, not mentioned by him. This is supplied by the commentator and in this connection he quotes from an old writer on the subject. The quotation proves the existence of works on Prākrit prosody written in Sanskrit Sūtras, like Hemacandra's Chandonusāsana written in later times. The peculiar manipulation mentioned by Virahānka and Gopāla is indeed not corroborated from any other sources so far known.
21. The following edition of the Vrttajätisamuccaya is based upon two copies separately prepared at two times from the same palm leaf manuscript at Jesalmere, which is described at Dalal's Catalogue (Gaek. O. Series, XXI, Baroda, 1923), p. 30, No. 238. This Number 238 is said to contain 6 different works on Metre of which our work and its commentary are counted as 3 and 4. It is, however, to be noted that out of the 6 works, namely, 1 Jayadevachandas, 2 Jayadevachando-vivști, 3 Kavisista-Vșttajātisamuccaya, 4 Kaviśişta-Vștti, 5 Vșttaratnākara and 6 Chandonuśāsana of Jayakirti, the 2nd, the 3rd and the 4th have their leaves continuously numbered as 1-44, 46-89 and 90-183 respectively. The other three have their leaves separately numbered. The date is first given at the end of No. 1 (Samvat 1190, Mārga Sudi 14 Some) and then at the end of the 6th (Samvat 1192 Āsādha Sudi 10 Sanau). Since No. 2 is only a Vịtti on No. 1, it is evident that all the six were written one after another between these two dates namely Samvat 1190 and 1192. Prof. K. K. Shastri who prepared the copy described in para 22 describes the palm leaf ms. thus :-(3) Kaisittha 46-89 leaves; Kaisitthavrtti 90-183 leaves. 46 A blank, 183 B also blank. Size 13" x 2"; 3 to 5 lines on each side written in two pieces 4" +63"; near 20 and 30 letters (in them respectively) with legible hand, but mostly incorrect. The first of the two copies of the palm leaf manuscript was prepared for Dr. Bhau Daji at Jesalmere in Samvat 1918. I have called it A. As in the original manuscript, so here too, the commentary is copied out at the end of the text. The folios of the text are numbered from 1 to 15; but the folios of the commentary are not marked in continuation. As a matter of fact, only folios 1-31 are numbered continuously at the right hand bottom as usual. The other folios are marked as follows:-Folios 32-37 are numbered as 1-6 at the left hand top; hereafter only the even numbers of the folios are mark

Page #41

xxviii
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[INTRODUCTION
ed on folios 38-53 at the right hand bottom as usual; thus we get only the numbers 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14 and 16. The reason for this sort of numbering is evident; for even though the ms. seems to have been written in the same handwriting, there clearly was a break for a while after p. 31b with the last word catu being abruptly left unfinished. At some later date the writing was continued on the next 6 folios which are therefore separately numbered; here too on the last folio, i.e., on fol. 6b, there is again a break with the words yatha hi ma-, the last word being completed at some later date with lă sitāsitādikusumaiḥ etc. These last folios then are numbered as said above, i.e., every second folio is marked, the odd folios being left unmarked. The handwriting is uniformly small and neat in the first part, j.e., the part containing the text. In the second part it is so upto fol. 24a; from here onwards it grows almost double in size upto the very end, even though as said above the writer of the different parts is the same person. The size of this ms. is 14 X 44 inches and has about 7 or 8 lines to a page. The ms. is corrected in many places in its first part by the use of yellow pigment and seems to have been compared with the original, correct letters being noted just above the cancelled ones or sometimes in the margin. This attempt at correcting, however, seems to have been given up in the second part, i.e., in the commentary after folio 9. Part one of this ms. ends as follows:- Alati GT19:21: TĚCHOT SE FAITH | 71727 913 910 aghi THE GESHITTTTTFZİ $1741°EIYaTafiliatsga || All Y601 (o) The first half of the first stanza in part one and the whole of the first stanza in part second are copied out in red ink. The second part ends as follows in red ink :-97 3588 90a1& gareraarai Harga Tret: 1
22. The second copy of the Jesalmere palm leaf manuscript was prepared for Muni Shri Jinavijayaji of the Bharatiya Vidya Bhavan under his direct supervision at Jesalmere in March-April 1943. I have called it B. Its size is 114X9 inches; it has 147 folios in all, written on one side only. Each page contains about 17 lines on an average, the number of letters in each line being quite indefinite. The handwriting is rather big, but not uniformly so. Pages are continuously numbered; pages 1-42 contain the text and 44-147 contain the commentary. This copy is clearly more faithful to the original as it was prepared under the careful and critical eye of the great scholar Muni Shri Jinavijayaji. The scribe has only very rarely tried to correct his model. But afterwards, someone has tried to correct the very obvious mistakes caused by a wrong reading of the original manuscript. One of the commonest mistake of this kind is the reading of sa for sa and na for na and vice versa. The other similarly written lett

Page #42

$ $ 21-23)
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
xxix
(and so mistaken for one another), are la and pa; pa and e; ra, pa, va, ca, ta and na. A Mātrā and an Anusvāra are added at random; a Kānā, a Mātrā and Anusvara are interchanged. Similarly a letter or two or even more are often repeated or dropped. But these peculiarities are noticed in both the copies and it may safely be concluded that the mistakes belong to the original manuscript itself. (See above its description by Prof. K. K. Shastri in para 21.) The doubling of consonants according to Pāṇini's rule aco rahābhyām dve (VIII. 4. 46) is another peculiarity of the palm leaf manuscript which is faithfully copied out in this second copy in particular. I have generally indicated the common mistakes of these two copies in the foot notes; but I have corrected the very obvious ones. Where only one of the copies drops or adds a letter or misreads it, I have neglected it and not shown it in the footnotes, but followed the other copy which contains the correct form or letter. The commentary gives a literal translation in Sanskrit of every stanza at the commencement. In a very few cases it is dropped; but I have supplied the same and put it within rectangular brackets. Letters given within the circular brackets are intended to be corrections suggested by me for the immediately preceding letter or letters. Letters or words whether in the text or in the commentary, which are put within rectangular brackets are additions suggested by me for completing the sense of the sentence.
23. I had published only the text of Virahānka's Vșttajātisamuccaya in the Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society for 1929 and 1932, from Dr. Bhau Daji's copy of the Jesalmere manuscript mentioned in paragraph 21 above. By the kind favour of Muni Shri Jinavijayaji, the Founder and the Hon. Director of the Rajasthan Puratattva Mandir, Jaipur, I also got the recently prepared second copy of the same Jesalmere manuscript and so decided to re-edit the work together with its commentary from these two copies. Muni Shri Jinavijayaji very kindly offered to publish the work in the Rajasthan Purātan Granthamālā for which favour of his I feel very grateful to him. I am also obliged to the Hon. Secretary, Bombay Branch of the Royal Asiatic Society for granting me permission to publish the work independently.
H. D. VELANKAR

Page #43

ADDITIONS AND CORRECTIONS
I. Additions
Add the following names in rectangular brackets at the end of the stanzas in the fourth Niyama, the numbers of which are indicated after the name:
गाथा १; लक्ष्मी ३; गीति १३; उपगीति १४; विलासिनी १५; निर्वापिता १६; बाणासिका १७; खञ्जक १८ ; परिनन्दित १८; आनन्दित २०; क्रीडनक २१; तरंगक २२; शम्या २३; ( N. B. Read this as a stanza of 4 lines 1st ends with योधस्; 3rd with भागं ); अधिकाक्षरा २४; नर्कुटक २५; रमणीयक २६; द्विपथक २७; मात्रा २९; रड्डा ३१; अडिला ३३; ढोसा ३६; रासक ३७; त्रिकलक ४५.
Add the following in Index on pp. 108-110 :
p. 108 : Add ४.७० after एकक २.४.
p. 109 : Add ‘also cf. ४.३४ ' after नर्कुटक...४.२५.
Add निर्वापिताशीर्षक s. त्रिकलक.
Add मुखगलिता (च) वि. 7.
23
"
स. 31, 41, 51, 61. ४.१०१.
p. 110: Add शुभा s. सुधा.
p. 110: Add सालभञ्जिका s. शालभञ्जिका.
II. Corrections in Text
p. 2, 1.11 : Read फलवत्त्वात् for फलत्वात्.
p. ±, ll. 28-29 : Ms. B drops letters समं in 1. 28 and first eleven letters in line 29. p. 9, 1. 10 : f. n. 1 on this page is for नामभिः in line 10 and not for नरेन्द्र in 1. 4.
p. 9, v. 29 : Trans. line 2 : Mss. drop the word स्पर्श.
p. 13, 1. 27 : Read द्विपदीनां for द्विपद्यादीनां.
p. 19, 1. 7 : Read मध्यलघुमादौ... मध्यगुरुं for मध्यलघु... मध्यगुरु.
p. 20, 1. 17 : Read इच्छया for इच्छाया.
p. 23, 1. 23 : Read चंदक्कंदिआ for चंदक्कं तिआ.
p. 24, 1. 3 : Read [वारणबाण इति ] for वारणत्राण इति .
p. 27, 1. 1 : Mss. wrongly read पंचचतुर्थोर्मात्रा : for पञ्च चतुर्मात्रा:.
p. 30, 1. 9 : Perhaps the correct reading may be:
कस्यचित्पादे चतुर्थस्य मात्राश्चतस्रो घटन्ते कस्यचिच्च पञ्च इति ।
p. 40, 1. 6 : Perhaps the correct reading is: अतः स आए पुंसि नर्कुटके...
p. 41, 1. 13 : Mss. wrongly read सुरहारे for स्तनहारे.
p. 42, 16: Mss. wrongly drop the word रूप from रूपयुगं.
p. 44, 1.24 : Add आरभ्य between मात्राभ्यः and षोडश.
p. 44, 1. 27 : Read रचनीयेत्यप्युदाहरणेन as in the Mss.
P. 47, 1. 2: The Mss. wrongly read
in line 14 show that R is correct. p. 48, 1. 18 : Read सी (से) ससु for सी [ से ]सएसु.
here and in lines 3 and 12; but the words

Page #44

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
xxxi
p. 50, 1. 8 : The Mss. read द्वितीयस्य शीर्षकमिति (not noted); could it be द्वितीयमस्य शीर्षक
fafa! See below l. 19. So that the reading of the Com. may have been
बीअं से सीस. See f. n. 2 on this page. p. 52, 1. 10 : Mss. wrongly read यमनियमेन for नियमेन. p. 67, ll. 4-5: The wording of the commentary in these lines is conjectural and based
upon what is given in f. n. I on this page. p. 67, 1. 15 : Add the reference (४.१०६) after वक्ष्यति. p. 69, f. 11. 5 : Read eight for asuit. p. 69, 1. 25 : Ms. B correctly reads मुखगलितायाः. p. 76, 1. 13 : Read प्रयुक्ता यत्र रूपं for प्रयुक्ता रूपं. p. 84, 1. 7 : Read गतिरभ्यूह्या for गतिरभूह्या. p. 84, I. II : Remove the figures from the word लभ्यते. F. n. 5 refers to लभ्यते in 1. 13
___ and गणना in 1. 14. p. 84, 11. 13-14 : Ms. B wrongly reads गुणेन क्रियमाणे उपरि यत्फलं भवति. p. 84, 1. 19 : Read प्रतिलोम [ग] त्या for प्रतिलोम (ग) त्या. p. 86, 1. 2 : Read सूच्यास्त्वेकस्य for सूच्यास्त्वैकस्य. p. 86, 11. 22-25: The correct representation will be -
यक्षरपताका ss व्यक्षरपताका sss IS
ISS SI
SIS II
IIS SSI ISI SII
III p. 87, 1. 6 : Read स्पर्शोऽप्यन्तिमो for स्पर्शेऽप्यन्तिमो. p. 92,1. 29 : Read उतान्यस्मिन् for उत्तान्यस्मिन. p. 94, f. n. 7 : Add .in line 18' after नष्टो and 'in line 22' after तानेव. p. 95, 1.4 : Mss. wrongly read प्रमे for प्रश्ने and चत्वारः after त्रिंशत in 1. 5 and not after
अवलुप्य in I. 4. p. 95, 1. 13 : Perhaps read द्वितीया उत तृतीया उतान्या. p. 101, 1. 10 : Perhaps read गायत्र्यन्तं तदन्तफलं. p. 103, 1. 25 : Read शीर्षकानां [चं] for शीर्षकानां च. p. 105, 1. 4 : Read अष्टाक्षराध्वपरिमाणात् for अष्टाक्षरपरिमाणात्;
and पङ्क्तिः for पङ्क्ति . p. 105, 1. 22 : Read चतुर्भागे हृते for चतुर्भाहते. p. 105, 1. 23 : Read त्रिभागे हृते for त्रिभागैर्हते. p. 106, 1. 6-7 : Mss. wrongly read कृतेर्भदृचक्रपालसुनर्गोपालस्य.

Page #45

xxxii
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
III. Corrections in Index of Prakrit Metres
p. 108 : After 87f947 (a) read 4, 4, ISI, or. IIII, 4, 4, 5 for 4, ISI or
III, 4, 4, 5. After 37Yes read (fa) for (a). After 3G AT (a) read 4, 5, 5, 4, (* 4) for 4, 4, 5, 4 (* 4). After 147 (a) read SII or SS, SIS, 5, IIS, IIS, ISI, S for
IIS or SS, SIS, 5, IIS (x 3), S. After 157# () read 4 (x3), SIS or IIIS, IS for 4 (→ 3), SIS or
IIIS, S. p. 109 : After HT1712191 (a) etc. read 8.26 for 2.26.
After मालाशीर्षक (च) etc. read ४.३९-४० for ३.४०-४१. After far (a) read 4, 5, 5, IIS, IIS, ISI, S for
4, 5, 5, 4, 4, ISI or IIII, S. p. 110 : After 19177 () read [SII (x5), S +371291 for SII (* 4), S +37741. p. 111: Read atat s. GETOT = 5 for TETUT = 4.

Page #46

श्री गोपालकृतटीकयोपेतः विरहाकृतः वृत्तजातिसमुच्चयः ।
प्रथमो नियमः।
एतैर्निजासितसरोजदलाभिरामा कान्तिर्जितेत्यसहमान इवाञ्जनेन । शून्यानि यस्त्रिदशवैरिविलासिनीनां नेत्रोत्पलानि विदधेऽस्तु स वो हिताय ॥१॥
नत्वा पिङ्गलसैतवकात्यायनभरतकम्बलाश्वतरान् । विरहाकविरचितायाश्छन्दोविचितेः करोम्यहं व्याख्याम् ॥ २ ॥ पुस्तकलेखकदोष(षा)दसंस्कृतानां मुखे च पतितत्वात् । प्रभ्रष्टा ये पाठा ये चान्यैरन्यथा रचिताः ॥ ३॥ तानाप्तेभ्यो नामा(ना)पुस्तकसंदर्शनात्समाहृत्य ।
अन्येभ्यः शास्त्रेभ्यः स्वधिया च विचार्य रचितेयम् ॥ ४ ॥ ___प्रथमं तावद्गाथायुगलेनाभिमतदेवादिनमस्कारश्च व्यापारो (?) दर्शयितुमाचार्य आहदेई सरस्सइम् इति ।
देई सरस्सई पणमिऊण गरुअकइगंधहत्थिं च। सम्भावलंछणं पिंगलं च अवलेवइण्हं च ॥ १॥ कामिणिकवोलपम्हपरितणुवबुद्धिविहवोवि दइयाए। .. साहइ समुच्चयं विरहलंछणो वित्तजाईण ॥ २ ॥ देवी सरस्वतीं प्रणम्य गुरुककविगन्धहस्तिनं च । सद्भावलाम्छनं पिङ्गलं चावलेपचिह्नं च ॥१॥ कामिनीकपोलपक्ष्मपरितनुबुद्धिविभवोऽपि दयितायै ।
साधयति समुच्चयं विरहलाञ्छनो वृत्तजातीनाम् ॥२॥ - वृत्तजातीनां समुच्चयं छन्दोवचयविशेषणा(षाणां) सारसंग्रहं विरहलाञ्छनाख्य आचार्य(र्यो) दयितायै सौधयति कथयति । किं कृत्वा, देवी सरस्वती भगवतीं वागीश्वरीं प्रणम्य स्तुत्वा सद्भावलाञ्छनं स्वगुरुं च स्तुत्वा । कीदृशं । गुरु[क]कविगन्धहस्तिनम् । गुरव एव गुरुकाः स्वार्थे कः। अन्ये त्वाहुः । प्राकृतभाषायामेव लालित्यार्थमेवं रूपं न तु संस्कृते । अर्थान्तरासंभवात् । तेन गुरवश्च ते कवयः गुरुकवयः इत्येवं साधीयः । गन्धहस्ती वरगन्धहस्ती। गुरुकवीनां गन्धहस्ती गुरुकविगन्धहस्ती तं हि । गन्धहस्तिभयाद्धि सामान्यद्विपाः स्वजन्मभूमि वनमप्युत्सृजन्ति । किमु संमुखा १ एतैर्दामितसरोज. AB. २ मुखं च AB. ३ लक्ष्म Com. ४ साधयन्ति कथयन्ति AB. ५ सामान्यसामान्य द्विपाः AB.

Page #47

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[प्रथमो नियमः भविष्यन्ति । किं च पिङ्गलं प्रणम्य छन्दःशास्त्राचार्यम् । अवलेपचिह्नं च कविमुख्यं विशेषेण नत्वेति योजनीयम् । किंभूतो विरहलाञ्छनः । कामिन्या उत्तमाया योषितः कपोललक्ष्मणा गण्डशोभाअवयवेन सदृशः परितनु(नुः) बुद्धिविभवो मतिविस्तारो यस्य । अनेन स्वविशेषणद्वारेण नासूक्ष्मदर्शितारोऽस्मिन् मुखेराववगतिरिति (?) दर्शिता । देवतादिनमस्कारेणानेककल्मषप्रभवविघ्नोपशमार्थ सर्वकार्यारम्भेषु अभिमतदेवतानमस्कारो विधेयः पुंसी(से)ति या शिष्टस्मृतिस्तामाचार्योऽप(नु)सृतवान् । अन्यच्चास्मिन्प्रयोजनमस्त्येव । देवतागुरुपूर्वाचार्यसत्कविनमस्कारेणास्मिन् शास्त्रे तदनुग्रहतदुपदेशतः शास्त्रपर्यालोचना तन्निबन्धनदर्शनानि कारणत्वेनाभिमतान्याचार्यस्य । किमेतस्मिन्प्रयोजनमित्युच्यते । भगवतीप्रसादादन्यैर्यन्न दृष्टं तन्मयेह संगृहीतमिति दर्शितम् । गुरूणां नमस्कारेण स्वविकल्पविरचनया शास्त्रमार्गातिक्रमदोषः परिहृतः । पिङ्गलप्रणाम[न] तच्छास्त्रालोचनतया तस्मादव्याप्तिनेहास्तीत्युक्तम् । सत्कविस्तुत्या तन्निबन्धविवेकेन यानि महाकविप्रबन्धेषु दृश्यन्ते [तद्वृत्ता विपरीतानीह निबद्धानीति आविष्कृत[म्] । दृष्टादृष्टफलत्वात् । द्विविधे(ध) हि वृत्तानां भगवद्वाल्मीकप्रमुखैमुनिभिः प्रयोजनं दृष्टं दृष्टादृष्टरूपम् । तेन यैरिदानींतनैराचार्यैः 'अनेन प्रन्थशतेन निबद्धम् , अहं सहस्रेण विरचयिष्यामि' इत्येतावता प्रयोजनेनाधिक्यमभिधीयते । तन्नाभिमतं विमलधियाम् । यदि नाम ग्रन्थगौरवमेव शास्त्रकरणे प्रयोजनं स्यात् तद्ग्रन्थकोटिभिरपि छन्दोविचिते१रवगाहत्वान्न किंचिदुक्तं स्यात् । तस्माल्ललितं नानाप्रबन्धदृश्यं च भेदजातमतिक्रम्य यैर्बहुत्वमात्रप्रयोजनेन प्रयासः क्रियते न तत्रादरः सद्भिर्विधेय इति । यथा च दयितायै साधयति तथा सकललोकप्रसिद्धमिह नोक्तं निःप्रयोजनप्रन्थगौरवभयात् । विरहलाञ्छनादीनां किमियं रूढिरुताहो व्युत्पत्तिमती संज्ञा इति नाभिनिवेष्टव्यिम् । निःप्रयोजनत्वादेवेति ॥२॥ वृत्तभेदानां दिक्प्रर्शनद्वारेण स्वप्रतिज्ञामाह-जं जिअलोअ इति ।
जं जिअलोए दुविहं मत्तावित्तं च वण्णवित्तं च। तस्स मए तुह लक्खेण लक्खणं सीसइ नअंगि ॥ ३॥ यज्जीवलोके द्विविधं मात्रावृत्तं च वर्णवृत्तं च ।
तस्य [म]या तव लक्षणे(क्ष्येण) लक्षणं शिष्यते नताङ्गि ॥ ३ ॥ तस्य वृत्तस्य मया तव नताङ्गि तन्वि लक्ष्येणोदाहरणद्वारेण लक्षणं विधानं शिष्यते कथ्यते । कस्येत्याह । जीवलोके संसारे यद् द्विविधं द्विप्रकार मात्रावर्णभेदेन गाथाश्लोकादिरूपेण प्रसिद्धमिति शेषः । जीवलोकस्य प्रसिद्ध(द्धि)प्रयोजनं पूर्वोक्तमेव । एतद्भेदद्वये स्वत्वमुपलक्षण(ण) प्राधान्यात् । सांकर्येणास्यानेकभेदाः संभवन्ति । तद्यथा । मात्रावर्णसमं स्नग्धरादि । मात्रासमे(मं) वर्णविषमं विलासिन्यादि । मात्रार्धसमं वर्णविषमं द्विपथकादि । मात्राविषमं वर्णविषमं मात्रादि । मात्राविषमं वर्णसमं च श्लोकादि । मात्रार्धसमं वर्णार्द्धसमं च सारसिकावस्तुकादीनि । अन्ये च शतशो वृत्तानां भेदाः संभवन्त्येवेति ॥ ३॥ k In the tran. Com: has पक्ष्म; but here लक्ष्म = शोभा ? २ गुरुणा. AB. ३ सत्कविः स्तुत्वा AB. ४ सिद्धमिह नोक्तं repeated in B. ५ भेदद्वयमन्येषामुप०१६मात्रार्धसंवर्ण AB.

Page #48

पद्यानि ३-१२] सटीको वृत्तजातिसमुञ्चयः वृत्तजातीनां समुच्चयं शिष्यजनसुखावबोधनार्थमाह-दुवई इत्यादि । ।
दुवईगीइअगाहाखंधअगीईविलासिणीआण । उवगीईनिद्धाइअवाणासिअखंजआणं च ॥ ४ ॥ परिणदिअआणंदिअकीलणअतरंगआण सम्माण । अहिअक्खरनक्कोडअरमणिजअदुवहआणं च ॥ ५ ॥ मागहिआमत्ताणं अडिलारड्डाण ढोसरूआण । रासअसीसअतिअलअदंडअखंडग्ग]आणं च ॥ ६ ॥ वइआलिअउवछंदसआवा[अ]लिआण उग्गआणं च । कुटुंभअछित्तअभित्तआण स(सा)मुग्गआणं च ॥ ७॥ गाहस्स सणाराअस्स ललिअभमरावलीकुमुअआण । उप्फुल्लअसंगअआण बिंदुतिलआण वीहीण ॥ ८॥
ओलंबचउप्पयएक्कआण विंटलअहंसिणीणं च। खडहडअखेडआणं सोवाणअसालहंजीण ॥९॥ तलतालवेण्टआणं उग्गीआणं मणोरमाणं च । अंबु (तु) ल्लअचंदुजे(जो)अआण तह रासआणं च ॥ १०॥ संदाणिअअविसेसअचक्कलआणं च कुलअगलिआण। गोवित्तप्पमुहाण अ कमेण तह वण्णवित्ताण ॥ ११ ॥ सवाणं पत्थारं नट्ठद्दिटुं च लहुकिअं संखं ।' अद्धाणेण समग्गं कहेमि छप्पच्चए तह अ ॥ १२ ॥ द्विपदीगीतिकागाथास्कन्धकगीतिविलासिनीनाम् । उपगीतिनिर्वापिताबाणासिकारवञ्जकानां च ॥ ४ ॥ परिनन्दितआनन्दितक्रीडनकतरङ्गकानां श्यामानाम् । भधिकाक्षरानकुंटकरमणीयकद्विपथकानां च ॥५॥ मागधिकामात्राणामडिलारड्डानां ढोषरूपाणाम् । रासकशीर्षकत्रिकलकदण्डकखण्डोद्गतानां च ॥ ६ ॥ वैतालीयौपच्छन्दसकापातलिकानामुद्गतानां च । को?म्भकछित्तकभित्तकानां सामुद्रकानां च ॥ ७ ॥ गाह(थ)स्य सनाराचस्य ललितभ्रमरावलीकुमुदकानाम् । . उत्फुल्लकसंगतकानां बिन्दुतिलकानां वीथीनाम् ॥ ८॥ अवलम्बचतुष्पदैककानां वृन्तकल(लक)हंसिनीनां च।। खडहडकखेटकोनां सोपानकसालभजीनाम् ॥९॥
१ उफुल्लअसंगअसंगआण AB. २ गीतिचविला. AB. ३ रिवापिता AB. ४ परिनन्दनानन्दक क्रीनक AB. ५ सस्यामा AB. ६ रशनां भेष. ७ कौपातलि AB. ८ कोटंटुभरिअछित्तक AB. ९ खोडकानां AB... ... .

Page #49

सटीको वृत्तजातिसमुञ्चयः
[प्रथमो नियमः तलतालवृन्तकानां उद्गीतानां मनोरमाणां च । अन्धु(न्तुल्लकचन्द्रोद्योतकानां रोसकानां च ॥१०॥ संदानितकविशेषकचक्कलि(ल)कानां च कुलकगलितानाम् । गोवृत्तप्रमुखानां क्रमेण तथा वर्णवृत्तानाम् ॥११॥ सर्वेषां प्रस्तारान्नष्टोद्दिष्टौ च लघुक्रियां संख्याम् ।
अध्वना समयां कथयामि षट् प्रत्ययांस्तथा ॥ १२॥ एतेषां यम्बो(थो)द्दिष्टानां वृत्तानां प्रस्तारादीनां(न् ) षट्प्रत्ययान् कथयामीति संबन्धः । ढोषस्य रूपाणि ढोषरूपाणि तेषाम् । गौर्नाम वृत्तं एकाक्षरं तनु(न्)मुषा(खा)नाम् । अध्वनेति सहार्थे तृतीया। मत्ता मात्रा कौटुस्तु(म्भ)कं ढोषं ढोसे(सा)मिति नाम्नि छन्दस्काराणां टीकाकृतां च विप्रतिपत्तिरनेका दृश्यते तत्रा(ना)भिनिवेष्टव्यं सद्भिः । संस्कृते तावन्नैते दृश्यन्ते । संज्ञायाश्च फलं संज्ञिप्रत्यायण(नं) तच्च मत्तादिरूपेणापि न विरुध्यते । तेनात्राभिनिवेशो निष्प्रयोजन एव । सामुद्गकादीनाम् । सामुद्गकस्येति वक्तव्ये यत्सामुद्गकानामित्युक्तं तदपि न दोषाय । एता जातयो हि वृत्तानाम् । प्रत्येकस्याश्च सहस्रशो भेददृष्टो(ष्टे)बहुवचनमपि साधीयः ॥ ४-१२॥ ___गुरूणां लघूनां च भेदादनेकस्य वृत्तजातस्य निवृ()तिरतस्तत्स्वरूपमेव प्रथममाहइअराइं इति ।
इअराई जाणे लहुअक्खराई पाइंतिमेल्लसहिआण । संजोअपढमदीहरसाबिंदुसविसग्गवण्णाण ॥ १३ ॥ इतराणि जानीहि लघ्वक्षराणि पादान्तिमकसहितेभ्यः ।
संयोगप्रथमदीर्घतरसबिन्दुसविसर्गवर्णेभ्यः ॥ १३ ॥ मिष्टानन्तरव्यञ्जनसमुदायः संयोगः प्रक्रमप्रभृतिः । तस्य प्रथमा गुरवः । इन्द्रलध्वादीनां सर्वोदयो(?) यथा । दीर्घा एव दीर्घतराः । स्वार्थे तरप् । आईऊऋएऐओऔ प्रभृतयः । सबिन्दुः प्रसिद्धः कं खं प्रभृतिः । सविसर्गो नः वः । एवंभूतेभ्यो वर्णेभ्यो यानीतराणि तानि लध्वक्षराणि जानीहि । ननु चाट्ठमे(४.१)त्यादिना अष्टमषोडशयोर्गाथयो(थाया): गुरोविधानं न च तदस्यां गाथायां दृश्यत इत्युक्तं पादान्तिकमक(न्तिमक)सहितेभ्य इति । तेन पादान्त(न्ते) संयोगादिव्यतिरिक्तेऽपि अइउऋप्रभृति गुरु एव । अन्तिम एवान्तिमेल्लो। स्वार्थे इल्लप्रत्ययः। पादान्तग्रहणमुपलक्षणम् । अव(ध)समस्तवृत्तान्तयोरपि दर्शनात् । केचिदत्राव्याप्त्यतिव्याप्ती उद्भावयन्ति यथा-यदुक्तं संयोगस्य प्रथमगुरुत्वं तन्न सर्वस्यैव संयोगपूर्वस्य, अपि तु तीव्रप्रयत्नसं[योगस्य पूर्वस्य । अतीव्रप्रयत्नसंयोगपूर्वस्य लाघवमेव मात्रिकस्य यथा
तक्खणण्हाणमणहरे तरुणणि तरन्हिल्हसिहसिचयम्मि(?)।
सहसहयरणमु(गु)णेहि अलआ णिवडंति दत्ति सलिलअणा ॥ इति । हाशब्दस्यातीव्रप्रयत्नाद्योयं र(ण)शब्दादकारः पूर्वस्तस्य लघुत्वमेव । तथा न्हिशब्दाद१ मरीरपानां च AB. २ रासानकानां AB. ३ पूर्वोद्दिष्टानां A. ४ प्रस्तारानिदानी A. ५ जाइंण AB.

Page #50

पद्यानि १३-१५] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः (दि)कारस्य ल्हशब्दपूर्वस्य । तथा न्तिशब्दादिकारस्य द्रपूर्वस्येति । तस्मादतिव्याप्तिरिति । अन्यं(न्यच्च कैश्चिदरस्क(नच्क)हत्पूर्वस्य मातृकस्य गौरवमुक्तं पृथक् पृथगित्यादौ थकारस्य । एतच्चेह नास्तीत्यव्याप्तिः । अत्रोच्यते । यदुक्तं तीव्रप्रयत्नपूर्वस्य गौरवमिति तदभिमतमेव आचार्यस्य । येन रड्डालक्षणे प्रोक्तं च :-'एअहु मत्तहु अंतिमउ जन्विहि दुवहउ भ्रोद्रि । तो तहु णामें रडु फुडु छंदइ कइअणु भ्रोदि॥' (४.३१) इति । इह च अनेना[भिप्रायेण नोक्तम् । तत्कदाचिदस्य लक्षणस्य सामान्यात् संस्कृते भ्रान्तिर्भविष्यति जनानाम् । तस्मान्नातिव्याप्तिः । यच्चोक्तमनच्कहत्पूर्वस्य गौरवं नोक्तं तदप्यसाधु । अनकहल्पूर्व[स्य] पादमध्ये तावेदसंभवः । यस्मात्तत्रावश्यतया संहिता भवति झगिति वगित्यादिवत् । तस्मान्मध्येऽनच्को न भवति । अन्ते च सत्यपि तस्मिन् [न] प्रयोजनं गौरवातिदेशस्य पादान्तिमकत्वेनैव गतत्वात् । यद्यपि हलोन्तस्थिति चस्तथाप्यचः प्राधान्यं, यस्माद्रौरवं लाघवं वाचि स्थितं न तु हलि। उक्तं च तैः ‘अन्यो वर्णो हलु सं निवे'ति (?)॥१३॥ एवं गुरुलघुस्वरूपमुक्तम् । इदानी प्रस्तारे यादृगनयोः स्वरूपं तथा दर्शयति-कुणसु इति।
कुणसु कुडिलोज्जुअग्गं गरुअं अंगुट्ठपवपरिमाणं । लहुअं च उज्जुअं तित्तिएण दइए पमाणेण ॥ १४ ॥ . कुरु कुटिलर्ध्वग्रं गुरुमगुष्ठपर्वपरिमाणम् ।
लघु चर्जुकं तावतैव दयिते प्रमाणेन ॥ १४ ॥ ऋजु स्पष्टं अयं प्रान्तं यस्य तदृज्वग्रम् । कुटिलं वक्रम् । कुटिलं च तदृज्वग्रं कुटिलर्ध्वग्रम् । उदाहरणम् ॥ 5 ॥ लघु स्पष्टमेव । प्रमाणसंख्यापूर्वत्वमात्रमुभयोरपि स्थितम् । एतदध्वयोग उपयुज्यते लाघवेन । इदानीं अशेषलक्ष्यव्याप्त्यर्थं चतुर्मात्रांशविभागेन विविधसंज्ञाभिश्चेदं प्रकरणमारभ्यते॥१४॥ - तत्र प्रथमं तावदंशविभागमाह-सव्वंत इति ।
सव्वंतमज्झगरुओ पमुहे गरुओ अ सव्वलहुओ अ । चउमत्तंसो भणिओ पंचविहो छंदआरेहिं ॥ १५॥ सर्वान्तमध्यगुरवः प्रमुखे गुरुस्तथा सर्वलघुश्च ।
चतुर्मात्रांशो भणितः पञ्चविधश्छन्दस्कारैः ॥ १५॥ लघुकला मात्रा । चतस्रो मात्रा यस्यादौ(सौ) चतुर्मात्रः । अंशो गण इति पर्यायः । छन्दस्कारैः पिङ्गलादिभिः पञ्चविधः पञ्चप्रकारो भणितः उक्तः । कथमित्याह । सर्वश्चान्तश्च मध्यश्च सर्वान्तमध्याः। सर्वान्तमध्याः गुरवो येषां ते तथा । अन्यच्च । प्रमुख आदौ गुरुर्यस्यासौ प्रमुखगुरुः तथा सर्वलघुश्च । तेन प्रथमः सर्वलघु(गुरु)द्यक्षरोन्त्यश्चतुरक्षरः शेषास्त्र्यक्षरा इति । अकारअत्यन्ते (?) । तेषां चाद्यन्तयोर्मध्ये च गुरोरवस्थानात् । शेषं लघुद्वयं स्थितमेव । उदाहरणम् SS; IIS; ISI; SII; IIII. ॥१५॥ १ अहमनुग्रहं अंतिमतं जम्वद्रवहओ भ्रोदि । तोत्तहं णामउरत्वात्तच्छंद कइट्ठा प्रोदि । AB. २ अयं संभव: AB. ३ चार्जवं तावतावएव AB.

Page #51

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
प्रथमो नियमः पश्चमात्रस्याह-पढम इति ।
पढमलहू बीअलहू चउत्थगरुओ अ तइअलहुओ अ। तइअअबीअअगरुआ पमुहगुरू सवलहुओ अ ॥ १६ ॥ प्रथमलघुद्धितीयलघुश्चतुर्थगुरुस्तृतीयलघुः ।
तृतीयकद्वितीयकगुरुः प्रमुखगुरुः सर्वलघुकश्च ॥ १६ ॥ अंशः कथित इत्यनुवर्तते । इत्यत्र सर्वत्र बहुव्रीहिः प्रथम(मः) लघुर्यस्येति कृत्वा । एवंविधेष्वष्टसु प्रभेदेषु अन्यमात्राभ्योऽनुत्पत्तेरने च पञ्चमात्रस्यैव संज्ञासमयेऽनुवादात् पश्चमात्र इत्यत्राल्लभ्यते । तेन एतदुक्तं भवति । छन्दस्कारैः प्रथमलबादिभेदैरष्टविकल्पः पञ्चमोत्रः उक्तः कथित इति । प्रथमगुरुप्रथमलवादीनां अर्थाक्षिप्तं परिशिष्टं लाघवं गौरवं च । अन्यत्स्पष्टम् । एतत् स्पष्टं विस्तारोक्तं इहोक्तं शिष्याणां सुखाय । न ह्याचार्याणां शिष्यहितप्रवृत्तानां तद्विस्पष्टार्थं पुनरुक्तता दोषाय । ते हि परव्युत्पत्तये प्रपन्ना(वृत्ताः) न त्वात्मबोधार्थम् । तस्माद्युक्तमेतत् ॥ (ISI; SIS; IIIS; SSI; IISI; ISII; SIII; IIIII. ) ॥१६॥ इदानीं तेषां संज्ञार्थमाह-गअरह इति ।
गअरहतुरंगपाइक्कजोहनामेहि जाण चउमत्तं । बहुविविहपहरणाणं [च] पंचमत्तं पिहुलसोणि ॥ १७ ॥ गजरथतुरङ्गपदातियोधा(ध)नामभिर्जानीहि चतुर्मात्रम् ।
बहुविविधप्रहरणानां च पञ्चमा पृथुलश्रोणि ॥ १७ ॥ हे विस्तीर्णकटि चतुर्मात्रं गजादीनां यानि मातङ्गवारणादीनि [नामानि ] तैरुपलक्षितं जानीहि पञ्चमात्रोत्रं) गणं बहूनामनेकेषां विविधानां च नानासंज्ञोपलक्षितानां प्रहरणानां नामभिरुपलक्षितम् । चतुर्मात्रं पञ्चमात्रं चेत्येकवचनेन जातिमात्रं [ लक्ष्यते]। प्रयाणा(प्रयोगे?) लक्ष्ये च तथा दृष्टेरग्रे च विशेषसंज्ञाभिधानात् यथासंख्ये मतिर्न विधेया ॥ १७॥ विशेषसंज्ञार्थमाह-कण्ण(न)कर इति ।
कन्नकरपओहरचलणविप्पसन्नाई जाणसु इमाई। अन्नाई वि चउमत्तंसआण दइए जहासंखं ॥ १८ ॥ गुरुजुव कण्णं गुरुअंत करअलं पउहरं च गुरुममं । आइगुरुणा अ चलणं विप्पं सव्वत्त लहुएहि ॥ १९ ॥* कर्णकरपयोधरचरणविप्रनामानि जानीहि इमानि । अन्यान्यपि चतुर्मात्रांशकानां दयिते यथासंख्यात्(ख्यम्) ॥१८॥ [गुरुयुगं कणं गुर्वन्तं करतलं पयोधरं च गुरुमध्यम् ।
आदिगुरुणा च चरणं विप्रं सर्वत्र लघुकैः ॥ १९॥] १ संपत्तेलघुश्च AB. २ पंचम: AB. ३ पुनरुक्तस्थाया AB. ४ A drops उपलक्षितं to नानासंशो (in next line). * Com. drops Sanskrit rendering of this stanza. The translation given here is by the editor.

Page #52

पद्यानि १६ - २२]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
प्रिये चतुर्मात्रांशकानां अन्यान्यपि कर्णादीनां संबन्धेऽत्र श्रवणादिरूपादिणि (दनि) यथासंख्यं नामानि जानीहि । तेनैतदुक्तं भवति द्विगुरुः कर्णोऽन्तगुरुः करो मध्यगुरुः पयोधरः आदिगुरुः चरणः सर्वलघुर्विप्र इति ॥ १८-१९ ॥
इदानीं परमतेन संज्ञान्तरमाह गणविशेषस्य – एआणमिति ।
आणं चि मज्झे गुरुमज्झंसस्स जाण अण्णं पि । आअरणिरूविअं सण्णअंगि नामं नरेंदोत्ति ॥ २० ॥ ठाओ सोहइ ठाणअरहिओवि जेण विनडेइ । मज्जाअं पि न लंघइ तेण गुरु (रू) मज्झओ राआ ॥ २१ ॥ सामण्णेहिं पउज्जइ चउमत्तो जत्थ सुअणु नामेहिं । तत्थ नरेंदो न निउज्जइत्ति भणिअं विसहरेहिं ॥ २२ ॥ एतेषामेव मध्ये गुरुमध्योय ( ध्यांश) स्य जानीह्यन्यदपि । आदरनिरूपितं सम्म (न) ताङ्गि नाम नरेन्द्र इति ॥ २० ॥ स्थानस्थितः प्रसाधयति स्थानाद्वहितो [पि] येन विकोट (प) यति । र्यादेव जातीस्तेन गुरुमध्यमो राजा ॥ २१ ॥
सामान्यैः प्रयुज्यते चतुर्मात्रः सुतनु यत्र नामभिः ।
तत्र नरेन्द्रो न नियुज्यते इति भणितं विषधराभ्याम् ॥ २२ ॥
इति इत्थंप्रकारो गाथातृ(त्रि) तयस्यार्थ उक्तो भणितो विषधराभ्यां कम्बलाश्वतराभ्यां हे सुतनु जानीहि । एतेषां नामैव (नैवं ) पूर्वोक्तानां मध्ये यो गुरुमध्यांशो गणस्तस्य नरेन्द्र इति नामान्यदपि निरूपितं आदरेण अतिशयेन विषधराभ्यामेव हे सन्नताङ्गि ललितगात्रलते । कस्मात्ताभ्यामादरेण निरूपितमित्याह — स्थानस्थित इति । यस्मादयं मध्यगुरुः स्थाने गाथादीनां षष्ठाधे प्रदेशे स्थितो निविष्टः संप्रसाधयति तत्सकलमेव वृत्तं भूषयति विशिष्ट रचनात्वाद्येन क (का) रणेन तेन गुरुमध्यमो राजा । येन च कारणेन तस्मादेव विहितात्स्थानाद्रहितो भ्रष्टस्तदेव वृत्तं विकोपयति विनाशयति तथापि गुरुमध्यमो राजा । मर्यादेवेति दृष्टान्तो यथा मया (र्या) [दा] ब्राह्मणादीनां जातीनां यथोचिते स्थाने स्थितास्ता भूषयति तस्माद्युता विकटयति तद्वदयमपि । अतएव राजा । राजा हि स्थाने शास्त्रोचिते स्थितो वर्णं (र्णान् ) भूषयति सम्यक्पालनात् । तस्मादेव च्युतस्तान्वित्रैस्तीकरोति । किंच सामान्यैर्नामभिर्यस्मिन्वृत्तविशेषे चतुर्मात्रः प्रयुज्यते विधीयते तत्र तन्मध्ये नरेन्द्रो [न] विधीयते राजत्वादेव । राजा हि सामान्यमनु॒ष्यमध्ये [न] गण्यते इति । किमृध ( किं मुधा) मतोपन्यसनस्य तस ( तस्य ) फलमित्युच्यते । अनेन दर्शयति न किंचिन्मयेह स्वबुद्धिविरचितं विनद्धं न ( ? ) । किं तर्हि अनेकशास्त्राणामेकदेशत्वाद्यथास्थितवस्तुसंग्रहेणैतच्छास्त्रं मया विरचितम् । सकललक्ष्यव्यापकं(क)संज्ञाः सर्वाश्च संकेतेन क्रियन्ते तावपि पारतन्त्र्यमस्य । अन्यच्च विषधरौ उपहासायोपन्यस्तौ । अंशकविशेषस्य संज्ञामात्रेण प्रयोजनं तच्च गाथापादमात्रेण सिध्यति तत्किमनेन वृथा हंत (हेतु) विशेषणादि१ Com. seems to read मज्जाआ विअ जाईण तेण गुरुमज्झिमो राआ. २ ध्यानाद्रहिताध्यानाद्वहितो AB. ३ स्मां विसंभ्स्वीकरोति AB. ४ मनूद्य AB.

Page #53

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः [प्रथमो नियमः प्रयासेनेति । अतएव सत्स्वप्यन्यशास्त्रेषु तेषां वृथाविस्तरत्वादव्याप्तेश्चानेन निबद्धमिदमिति ॥२०-२२॥ : यदुक्तं सामान्येन प्रयोगो यत्र तत्र नरेन्द्रस्य [न] विधानमिति तस्यापवादमाहगाहाखंधअ इति।
गाहाखंधअगीईउवगीईगीइआण अ नरिंदो। चउमत्तंसअगणणागओवि विसमे ण ठाणम्मि ॥ २३ ॥ गाथास्कन्धकगीत्युपगीतिकानां नरेन्द्रः।
चतुर्मात्रांशकगणनागतोऽपि विषमे न स्थाने ॥ २३ ॥ अयं मध्यगुरुः गाथादीनां चतुर्मात्रगणनामध्यपतितोऽपि सामान्यसंज्ञा(ज्ञ)या विषमे स्थाने न विधेयः । विषमं यस्मादर्थे गीतिकासम्यग्भागो न लभ्यते(?) प्रथमतृतीयपञ्चमादि । पूर्वमेव प्रतिषिद्धस्यास्य वचनं समस्थाना(ने) विध्यर्थम् ॥ २३ ॥ उप(व)गीइ इति ।
उवगीइ(ई)रहिआण अ छटे ठाणम्मि दिज्जऍ दिओवि। . एआणं चिअ वसुहाहिवस्स दइए अलाहम्मि ॥ २४ ॥ उपगीतिरहितानां षष्ठे स्थाने दीयते द्विजोपि ।
एतेषामपि वसुधाधिपस्य दयितेऽलाभे ॥ २४ ॥ एतेषां गाथादीनां षष्ठे स्थानेऽवश्यं दीयते उपगीतिवर्जितानाम् । उपगीत्यां ति(हि) षष्ठे लघोविधानात् । तस्मिंश्च तेषां द्विजोऽपि दीयते सर्वलघुरपि दीयते सर्वलघुरपि क्रियते । तेन द्वयोवध(रेव:) विधानाद् द्विप्रभेदं तत्स्थानमिति ॥ २४ ॥ अस्मिन् सर्वलघौ षष्ठे सति विशेषमाह-छट्टिअ इति ।
छट्टट्रिअविप्पवरे पढमे वण्णम्मि कुणसु निच्चवअं। अह पंचमेवि बीए तो से परिहरसु मुहवन्नं ॥ २५ ॥ षष्ठस्थितविप्रवरे प्रथम वर्णे कुरु नित्यपदम् ।
अथ पञ्चमेऽपि द्वितीये ततोऽस्य परिहर मुष(ख)वर्णम् ॥ २५ ॥ ... एतेयौ(एतयोः) यदा षष्ठ(ठे) विप्रवरो हयति (भवति) तदास्य प्रथमे वर्णे कुरु नित्यपदं अवश्यतया तत्र पदसमाप्तिर्विधेया । चत्वारो वर्णाः साकल्येन तावत्तस्मिन् संभवन्ति । तत्र प्रथमे विच्छेदो विधेयः। यथा इह 'म्मि कुणसु' इति विप्रे सप्तम्यन्तस्य पदस्य विधानं दर्शितम् । अथवा द्वितीयेऽथ यदि पञ्चमस्थाने स्थितो भवति ततोऽस्य प्रवरवर्णं पूर्वपदेन सह वर्जयेत् । एतदुक्तं भवति । चतुर्थगणस्यान्ते पदसमाप्तिः कार्या द्विजे पञ्चमे सति । अनन्तरं पञ्चमे प्रथमपादे च (?) पदमारब्धव्यम् । इह यथा 'तो से' इति चतुर्थे गणे समाप्ते. 'परिहर' इति पञ्चमे पदस्यारब्धिर्दर्शिता ॥ २५॥ १ निच्चयनिवअं AB. २ गणपदस्यान्तसमाप्तिः AB.

Page #54

..
क्स
र इति ।
पद्यानि २३-२९] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः पूर्वोक्तसामान्यवाक्यस्यापवादमाह-अवि(हि)अक्खर इति ।
अहिअक्खरनिव्वाइअबाणासिअसीसआण अ नरिंदो। न विरुज्झइ निच्चं चिअ दइए विसमेसु ठाणेसु ॥ २६ ॥ अधिकाक्षरानिर्वापितावानवासिका शीर्षकानां नरेन्द्रः ।
न विरुध्यते नित्यमेव दयिते विषमेसु स्थानेषु ॥ २६ ॥ अधिकाक्षरादीनां नित्यमेव नरेन्द्रो विषमेषु स्थानेषु न विरुध्यते । स्पष्टमन्यत् ॥२६॥ पञ्चमात्रस्य विशेषसंज्ञामाह-जाणअ(सु) अ इति ।
जाणसु अ जहासंखं सुरगअगरुलह(भु)अइंदनामेहिं। तिण्णिवि विरामगरुआ छाओअरि पंचमत्तंसे ॥ २७ ॥ जानीहि यथासंख्यं सुरगजगरुडभुजगेन्द्रनामभिः ।
ग्रीनपि विरामगुरूंश्छातोदरि पञ्चमात्रांशान् ॥ २७ ॥ पञ्चमा[त्रा]ना(णां) यः (ये) प्रथमलध्यादयस्त्रयो विरामगुरवो यथासंख्यं क्रमेण सुरगजादीनां संज्ञाभिरुपलक्षिता इति जानीहि । तेनादिलघुः सुरगजस्य नामभिरैरावतादिभिर्मध्यलघुर्गरुडस्य नामभिर्वैनतेयादिभिः अन्तगुरुर्भुजगेन्द्रनामभिः फणिविषधरादिभिरिति ॥२७॥ कवयोर्गुरुवर्णयोः (१) संज्ञार्थमाह-गुरुअक्खरं इति ।
गुरुअक्खरं विआणसु मणिरअणाहरणचमरणामेहिं। . .. धअवट्टकरलिआणं अंगरुअंतिमत्तं च ॥ २८ ॥ गुर्वक्षरं विजानीहि मणिरत्नाभरणचमरनामभिः।
ध्वजपटकदलिकादिभिरन्तगुरुं त्रिमानं च ॥ २८॥ मण्यादीनां नामभिर्गुर्वक्षरं विजानीहि त्रिमात्रं चान्तगुरुं धजपटस्य कदलिकायाश्च नामभिरिति। त्रिमात्रस्य तावत् त्रयो भेदा अन्तगुर्वादिगुरुलघुत्रयस्वरूपाः । तन्मध्यादन्तगुरोः संज्ञेयम् ॥२८॥ किंच तूरविसेसा इति ।
तूरविसेसा तिलहुअगणस्स; दुलहुअगणस्स रसभावा।। तूविससा तिलहुअगस्त लहुअस्स वि सद्दफरिस [स] रूवगंधाई नामाइं ॥ २९ ॥ तूर्यविशेषाः त्रिलँघुगणस्य द्विलघुगणस्य रसभावौ ।
लघोः शब्दस्पर्शस्वरूपगन्धानां नामानि ॥ २९ ॥ त्रिलघुगणस्य तूर्यविशेषाणां संबन्धे पटहादीनि नामानि जानीहि । तथा द्विलघुगणस्य रसभावौ स्वरूपेणैव न तु संज्ञिभिः । लघोस्तु शब्दाद्याः सविशेषाः (१) ॥ २९॥
वृत्तविशेषाणां सामान्य विधाने केषु गणेषु प्राप्तेषु येनाधिकचारुता भवति तद्विधानार्थमाह--- १ नरपति: AB. २ अंतेगुरूअं A. ३ फरिसरसरूवसहगंधाई A; फरिसरूवसहगंधाई B. ४ त्रिलघुसाम्यात् AB: ५ रसभावात् AB. ६ सामान्यविधावने AB.

Page #55

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[प्रथमो नियमः [अहिअक्खरेति]।
निवाइअअहिअक्खरगणसमदुवईण सीसआणं च । मज्झलहुचउत्थगुरू अ गीइआणं वि हि[अ] अंसा ॥३०॥ अधिकाक्षरानिर्वापितागणसमद्विपदीनां शीर्षकाणां च ।
मध्यलघुश्चतुर्थगुरुश्च गीतिकानां च हितावंशौ ॥ ३०॥ अधिकाक्षरादीनां वृत्तजातीनां तथा निर्वापितानां गणसमानां च सप्तानां द्विपदीनां शीर्षकानां तथा मध्यमलघुश्चतुर्थगुरुश्चेति हितावंशौ लालित्योत्पादनात् । गीतिकानां च तथा हि तावेव ॥३०॥ गणसमानां विधानान्तरमाह-एकदुव(म)त्त इति ।
एकदुमत्तम्भहिओ हीणोवि पसंसिओ विसहरेहि । पाओ सत्तन्ह वि गणसमाण दुवईण पसअच्छि ॥ ३१ ॥ एकद्विमात्राभ्यधिको हीनश्च कथितो विषधराभ्याम् ।
पादः सप्तानामपि गणसमानां द्विपदीनां प्रसृताक्षि ॥ ३१ ॥ • तिवासरूप (8) विषधराभ्यां पादः सप्तानामपि गणसमानां एकया मात्रया हीनो न्यूनः प्रशस्तोऽङ्गीकृतः अभ्यधिकयाप्यङ्गीकृत एव । एवं द्वाभ्यामपि मात्राभ्यां हीनाधिकत्वेङ्गीकृते गुरुलघुविन्यासे पदच्छेदयतीनां सर्वथाभावह(वत् )त्वं प्रयोजनम् । तत् यदि हीनाधिकत्वेप्यासां शोभा न हीयते तत्का क्षतिरिति ॥ ३१ ॥ संज्ञान्तरार्थमाह-समर इति ।
समरं समोत्ति अ समे विसमम्मि अ सायरोत्ति विसमोत्ति । पाओ गणोव्व ठाणो भण्णइए सुअणु वित्ताण ॥ ३२ ॥ समरः सम इति [च] समे विषमे च सागर इति विषम इति ।
पादो गणो वा स्थान भण्यते सुतनु वृत्तानाम् ॥ ३२ ॥ समे प्रदेशे पादो वा चतुर्मात्रादिगणो वा स्थानं द्विचतुर्थादि समर इति भण्यते । किमियं संज्ञा पर्यायरूपेण आहोस्विद्विशेषेण रूपेण स्थितेत्युच्यते । नापवादरूपेण किं तर्हि सम इति भण्यते । विषमे प्रदेशे पादादीनां सागरसंज्ञा विषमसंज्ञा चेति द्वयं विहितम् । अन्ये त्वाहुः । हे असमे प्रिये न विद्यते समास्या इति कृत्वा । समरः सम इति भण्यते । तद्वच्च विषमोक्ते विषमा अनन्यसदृशा उक्तयो यस्या इति कृत्वा । विषमे सागर इति भण्यते । युज्यत एतत् । पण्डितानां तु मनांसि नात्यावर्जयति । प्रसिद्धस्य प्रथ[म]मुपदेशो युक्तः पश्चाद्विधेयस्येति । तथा योयं देवदत्त इति प्रसिद्धस्तस्याद्यप्रकृ(झ)तिरर्ध (2) इति नामास्त्विति । इह तु समः प्रसिद्धः । योसौ सम इति भण्यते तस्य समर इति नामास्तु इति प्राप्ते कथं विपर्ययो रञ्जयति विदग्धचेतांसि । अस्माभिस्तु द्वयमपि दर्शितम् ॥ ३२॥ १ अहिअक्खरनिन्वाइअ Com. २ विअ हिअंसा A. ३ विषमे दश सागर इति विशेषम इति AB. ४ स्युरेवो AB.

Page #56

पद्यानि ३०-३३] . सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः चतुर्मात्रपञ्चमात्राणां महासामान्यसंज्ञार्थमाह-मंतित्ति ।
मंतित्ति भण्णई जहिं पुरोहिओत्ति अ निजुज्जए जम्मि ।
चउमत्तपंचमत्ताण दोण्ह जोच्चेअ पडिहाइ ॥ ३३ ॥ . इअ कइसिटुवित्तजाईसमुच्चए पढमो नियमो समत्तो।
मन्त्रीति भण्यते यत्र पुरोहित इति नियुज्यते योऽपि ।
चतुर्मात्रपञ्चमात्रयोद्वयोर्य एव प्रतिभाति ॥ ३३ ॥ यत्र मन्त्रीति भण्यते यत्र च नियुज्यते पुरोहित इति तत्र चतुर्मात्रपञ्चमात्रयोर्मध्याद्य एवं प्रतिभाति स एव क्रियत इति शेषः । तेन त्रयोदशभेदा अस्मिन् संज्ञाद्वये प्रतिष्ठिता इति ॥ ३३॥
इति प्रथमो नियमः।
-
१ दोण्हा दोच्वेअ AB. २ न युज्यते AB.

Page #57

द्वितीयो नियमः।
इदानी पादकल्पनया द्विपद्यादीनां सामान्यलक्षणमभिधीयते-कीरइ इति ।
कीरइ गणेहि पाओ पाआ चत्तारि वत्थुअं भणियं । . चत्तारि सगीइअवत्थुआई दुवइत्ति निविट्ठा ॥ १ ॥ क्रियते गणैः पादः पादाश्चत्वारो वस्तुकं भणितम् ।
चत्वारि सगीतिकवस्तुकानि द्विपदीति निर्दिष्टा ॥ १ ॥ - सामान्येन तावदेवंविधा द्विपदी निर्दिष्टा कथिता । गणैश्चतुर्मात्रैः पञ्चमात्रैर्वा वक्ष्यमाणरचनया पादः क्रियते 'कुण करकण्ण' (३.१) इत्यादिकया । ते च पादाश्चत्वारो वस्तुकं] भणितमुक्तमाचार्यैः । सह गीतिकया वर्तन्ते सगीतिकानि । सगीतिकानि च तानि वस्तुकानि सगीतिकवस्तुकानि चत्वारि द्विपदीति निर्दिष्टा । एतदुक्तं भवति । वस्तुकस्यान्ते प्रत्येकशो गीतिका कार्या॥१॥ अस्मिन्नेवावसरे गीतिकालक्षणमुच्यते तइअ इति ।
तइअधणु मणिविरमअं सत्तमसरछट्टराअविप्पअं च। परिसेसनिहिअजोहअंगीइअ पुव्वद्धपच्छिमद्धअं च ॥ २ ॥ गीतिका तृतीयकधनुर्म[णि] विरामं सप्तमशरषष्ठराजविप्रं च ।
परिशेषनिहितयोधं गीतेः पूर्वार्धपश्चिमाधं च ॥ २ ॥ पूर्वार्धं पश्चिमाधं च पूर्वार्धपश्चिमार्धमित्येकवद्भावः । उद्गीतिकासंबद्धोऽयं विधिलक्षणे भवतीति विशेषः (१)। कीदृशमित्युच्यते तृतीयं धनुर्यस्मिंस्तत्तृतीयधनुः। बहुविविहपहरणाणं' (१.१७) इत्यादिना पञ्चमात्रस्य धनुरिति संज्ञा । तत्र सामान्येन पञ्चमात्रेषु प्राप्तेषु ‘णिव्वाविअअहिअक्खर' (१.३०) इत्यादिना मध्यगुरो(लघो)श्चतुर्थगुरोश्च द्वयोरेव गीतिकायां प्राप्तिः । किं च माणविरामो यस्य तन्मणिविरामो(मम् ) । राजा च विप्रश्च राजविग्रौ मध्यगुरुचतुर्लघू षष्ठौ यस्य तत् षष्ठराजविप्रकम् । सप्तमः शरः पञ्चमानो यस्य तत् सप्तमशरं सप्तमशरं च तत्षष्ठराजविप्रं सप्तमशरषष्ठराजविप्रम् । षष्ठे राजविप्रयोः पर्यायेणावस्थानम् । अन्यच्च । परिशेषाः तृतीयपश्चमषष्ठसप्तमेभ्यो, योधाश्चतुर्मात्राः सामान्येन मध्यगुरोर्वर्जिताः यस्य तदेवंभूतगीतिकाया अर्धद्वयलक्षणं भवति ॥ २॥ अन्यच्च यादृग्रूपं गीतिकाया लक्ष्ये दृश्यते तदपि दर्शयितुमाह-बिअअ इति ।
बीचउत्थेसु सरो पंचमपढमेसु सत्तिदंडो अ। भणिएसु रहेसुवि गीइआइ ठाणेसु अविरुद्धा ॥ ३ ॥ [द्वितीय]चतुर्थयोः शरः पञ्चमप्रथमयोः शक्तिदण्डश्च ।
भणितेषू रथेष्वपि गीतिकायाः स्थानेष्वविरुद्धौ ॥ ३ ॥ गीतिकायाः स्थानेषु द्वितीयादिषु रथेष्वपि भणितं रुच्यन्ते (?) । तत्र द्वितीये चतुर्थे १ परिसेलनिखिलयोवं AB. २ गीतिर्वा पूर्वा० AB. ३ बिअअ Com. ४ भाणतेष्वपि रथे० AB.

Page #58

द्वि० नि० ५० १-६] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
१३. च रथस्थानेऽपि शरो न विरुध्यते । तथैव पञ्चमप्रथमयोरपि शक्तिदण्डः पञ्चमात्रः । एतदुक्तं भवति । गीतिकायास्त्रयो भेदाः। एकः द्वितीयचतुर्थशरः स्यात् । द्वितीयः [तृतीयसप्तमशरः] । तृतीयः पञ्चमप्रथमशरश्चेति । अत्र वैम(चैवं) विनियमयन्ति । तृतीयादीनां पञ्चमात्रादीनां सप्तमादियथोक्तेव(क्त एव) सहयोगे भवति नान्यथेति । तेन यदा तृतीयः पञ्चमात्रस्तदा सप्तमे, यदा द्वितीयः तदा चतुर्थे, यदा पञ्चमे तदा प्रथम इति । एतदभिमतमध्वादीनाम् (!) । विपर्ययोऽपि तैरिष्यत एवेति ॥ ३॥ सामान्यलक्षणस्यैव द्विपद्या विशेषान्तरमाह-वत्थुअ इति ।
वत्थुअगीइअमज्झे वेआरी एक्कअं दुवहअं च। वित्थारिअअं च कईहि कीरए सुअणु इच्छाए ॥४॥ वस्तुकगीतिकामध्ये विचार्यैकक द्विपथकं वा।
विस्तारितकं च कविभिष्क्रियन्ते [सुतनु इच्छया] ॥ ४॥ . वस्तुकस्य गीतिकायाश्चान्तराले कदाचिद्विदारी कदाचिदेककं कदाचिद् द्विपथकं कदाचिच्च विस्तारितकमित्येके । एकं वा द्वौ वा त्रीणि वा सर्व एवेत्यपरे । अस्माकं तु मतं वस्तुकस्य गुरुलाघववशेन यथा लालित्यं भवति तथा विचार्यादीनां रचना विधेयेति ॥४॥ एतेषां लक्षणान्याह-जा वत्थुआइ इति ।
जा वत्थुआइ लहुई सा वेआरित्ति भण्णिआ छंदे । दो पाआ भण्णइ दुवहउत्ति तह एक्कअं एको ॥५॥ या वस्तुकालध्वी सा विदारी संज्ञिता छन्दसि ।
द्वौ पादौ भण्यते द्विपथकमिति तथैककमेकः ॥५॥ तस्य विदारीति छन्दःशास्त्रे संज्ञा कृता या वस्तुकाल्लवी । लाघवमत्र गणकृतमिति केचित् । . एतदुक्तं भवति । यदा पञ्चभिर्गणैर्वस्तुको भवति तदा त्रिभिश्चतुभिर्वा विदारी विधेया । अपरे पादकृतमिच्छन्ति । त्रिभिः पादैविचारी भवति । द्विपथैकके यथासंख्यं द्वाभ्यामेकेन च वचने (पादेन ?) भवतः ॥५॥ विस्तारितकस्येत्याह-दुवईण इति ।
दुवईण जौ ण च्छंदे सारिच्छं वहइ जं च दुअईण। महुरं च कई(इ)अएहिं वित्थारिअअंति तं जाण ॥ ६ ॥ द्विपादीनां यन च्छन्दसि सादृश्यं वहति यच्च द्विपदीनाम् ।
मधुरं च कृतकैर्विस्तारितमिति तज्जानीहि ॥ ६ ॥ त्वं विस्तारितकमिति बुध्यस्व यच्छन्दसि सादृश्यं वहति द्विपदीनां च न वहति च । १ Both A and B add तह अ before इच्छाए. २ अस्मात्कर्तुमतं AB. ३ जो ण छंदो A. ४ द्वितीयादीनां AB. ५ वेड्यति AB.

Page #59

सटीको वृत्तजातिसमुञ्चयः
[द्वितीयो नियमः तद्वस्तुकस्य सादृश्यं परिबन्धाद्वहति केनचिढ़ेदान्तरेण न बहति । यथा सुमनसः पादः त्रिभिश्चतुर्मात्रैर्गुरुणा च निबद्धः ध्वजाग्रं च तस्मिन् विगुर्वगुरुभ्यां (द्विगुर्वन्तगुरुभ्यां ?) विहितं हीनं तस्मिन्यदि द्वौ दृश्यते तदा तत्सादृश्यं वहति न वहति चेति केचित् । अन्येषां मतम् । अंशकेन वा संकरे यच्चे वस्तुकान्न्यूनं भवतीति । एकेन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा पादैस्तद्विधीयत इत्यपरे । ननु चैतस्मिन्सति विचार्यादिभिर्न भिद्यते । ककृतपात्रकृतोऽत्र भेदः । सर्वं चैतदभिमतमाचार्याणाम् । तथा चोक्तम्
'विस्तारो वस्तुकस्याधं पादे(दो) या(वा) वस्तुकल्पकः ।
रूपकं वस्तुकभवं स्वल्पं तस्याथवा दलम् ॥' इति । किं च ककृतकैर्मधुरमिति । अस्मिन्विस्तारिते माधुर्यार्थं कृतकककाररचना कार्या । यदपि कं वस्तु सन्ददाति लालित्यमात्रं, कथं तत्कृतकमुच्यते कश्चासौ कृतकश्चेति । यथा कामो कामते चन्द्रश्चन्द[ते] इति ॥ ६॥ विशेषान्तरमाह--जा अवलंबए इति ।
जा अवलंबइ चउवत्थुआण अत्थं पुणो पुणो भणिआ। वेआरिच्चिअ सा विसहरेहि धुवइत्ति निद्दिट्ठा ॥ ७ ॥ या अवलम्बते चतुर्वस्तुकानां अर्थ पुनः पुनः पुनर्भणिता ।
विचार्येवासौ विषधराभ्यां ध्रुवकेति निर्दिष्टा ॥ ७ ॥ सा विषधराभ्यां नागाभ्यां ध्रुवका कथिता विचार्येव सती । ननु किं नामान्तरकरणेन । अतो विशेष उच्यते । या पुनरुक्तापि सती चतुर्णा वस्तुकानामर्थमवलम्बते वस्तु चेद्वस्तुनि बध्यते तस्मिन्वस्तुनि वाक्यस्यैव क्रियापदं ध्रुवका कार्या। एवं द्वितीयादीनामिति केचित् । अन्ये त्वाहुः । यमकवच्चतुरुक्तमपि न पौ[न] रुक्त्यमावहति । प्रत्येकं वस्तु[क]स्यानुगामित्वात् । एतदुक्तं भवति । गणैः पादैश्चः विदार्याः सादृश्यं वहति । इयांस्तु विशेषो ध्रुवकायमर्थरूपाः (ध्रुवकेयमर्थरूपा )। इदमेक(वा)स्माकमभिमतम् ॥ ७॥ अस्यां सत्यां यथा द्विपद्या रूपं भवति तथाह-भुअआहिव इति ।
भुंअआहिवसालाहणवुड्ढकइनिरूविअं इमं दइए। णिहणणिरूविअधुवअम्मि वत्थुए गीइआ णत्थि ॥ ८॥ भुजगाधिपसातवाहण(न)वृद्धकविनिरूपितं दयिते।
निधननिरूपितध्रुवके वस्तुनि गीतिका नास्ति ॥ ८ ॥ यद्य(त्र) वस्तुकस्य निधने ध्रुवका निरूपिता तत्र गीतिका न विधेया इति भुजगाधिपादीनां मतम् । यस्मादेवं रचना स्थिता–प्रथमं वस्तुकं पश्चाद्विदार्यादीनामन्यतममन्ते च गीतिकेति । १ वस्तुकस्यासादृश्योपरि० AB. २ यद्वयस्तुकात्. AB. ३ वस्तुकानामनामर्थ० AB. ४v. 8 missing in B. ५ निधनं निरूपिता ध्रवके AB.

Page #60

पद्यानि ६-१४]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः ध्रुवकान्ते वस्तुकान्ते गीतिका नाभिमता आचार्याणाम् । भुजगाधिपौ कम्बलाश्वतरौ । सातवाहनो राजा । वृद्धकविर्हरिवृद्ध इति केचित् । बहूनामुपादानं विकल्पनिवृत्यर्थम् । विदार्यादीनि तावदवश्यंतथा (नावश्यतया ?) क्रियन्ते किं तर्हि बन्धवशाद्वस्तुवशाच्चेति निर्णीतम् ॥ ८॥ भुअआहिव इति।
भुअआहिवसालाहणवुड्ढकइनिरूविआण दुवईण। णामाई जाई साहेमि तुज्झ ताई विअ कमेण ॥९॥ भुजगाधिपसातवाहण(न)वृद्धकविनिरूपितानां द्विपदीनाम् ।
नामानि यानि साधयामि तव तान्येव क्रमेण ॥९॥ भुजगाधिपादिनिरूपितानामित्यनेनैतदर्शयति या विषमद्विपद्यः इदानींतनैः कथिस्तातोसां लक्षणं नेहोच्यते । साधयामि कथयामि ।. तान्याह-सुमना इति ।
सुमणा तारा जोण्हा मणोवई कोमुई पगीआ अ। रत्ता अ माणिणी अच्छरा अ तह पउमिणी विज्जू ॥१०॥ विणया सरस्सई सुप्पहा विहूई सुमंगला चंदा। विअआ महामई णंदिणी सिरी चंदकंता अ॥ ११ ॥ हंसी पच्छा रइआ सुम्मा सामा विलासिणी लच्छी। मेहा अस्सवंता सुसंगआ मालई दूई ॥१२॥ वणराई वंसत्था ससिवअणा रअणमाला अ। सत्तैत्तीसा एआ जाणह मत्तागणसमाओ ॥ १३ ॥ सुमनास्तारा ज्योत्स्ना मनोवती कौमुदी प्रगीता च । रक्ता च मानिन्यप्सराश्च तथा पद्मिनी विद्युत् ॥१०॥ विनता सरस्वती सुप्रभा विभूतिः सुमङ्गला चन्द्रा। विजया प्रभावती नन्दिनी श्रीश्चन्द्रकान्ता च ॥११॥ हंसी पथ्या रचिता सौम्या श्यामा विलासिनी लक्ष्मीः । मेधाश्वक्रान्ता सुसंगता मालती द्रुतिका ॥ १२ ॥ वनराजिवंशस्था शशिवदना रत्नमाला च ।
सप्तत्रिंशच्चैता जानीहि मात्रागणसमाः ॥ १३ ॥ एतासां सर्वपादेषु प्रथमपादसदृशा मात्रा गणाश्च [इति] जानीहि ॥ १३॥
चिंता सिद्धी भद्दा गंधारी मालिणी तहा कंदू।
ललिआइ समं सत्तवि इमाउ दइए गणसमाओ॥ १४ ॥ १ आचार्याणां तु AB. २ तासु लक्षणमिहोच्यते AB. ३ Both A and B read दीहधवलच्छि at the beginning of this line. ४ चित्रा Com.

Page #61

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः [द्वि०नि० ५० १५-१६ चित्रा सिद्धिर्भद्रा गान्धारी मालिनी तथा कदः ।
ललितया समं सप्ताप्येता दयिते गणसमाः ॥ १४ ॥ चित्राद्या गणैरेवं समसंख्यैर्युक्ता न मात्राभिर्यथा तथा तदवसर एव वक्ष्यामः ॥ १४ ॥ किंच।
विउला चवला सुमुही असारसी भामिणी पसण्णा अ। नंदा सेआ अ पिए अद्धसमाओ इमा अट्ठ ॥ १५ ॥ विपुला चपला सुमुखी च सारि(र)सी भामिनी प्रप(स)ना [च] ।
नन्दा श्वेता च प्रिये अर्धसमा एता अष्टौ ॥ १५॥ एतासां प्रथमस्तृतीयेन सदृशः द्वितीयेन चतुर्थः पादः ॥१५॥ किंच विषमेति।
विसमा तणुमज्झा कोवणा अ गट्टी अ विस्सरूआ अ।
अविसिट्ठलक्खणाओ एआओं मए ण भणिआओ ॥ १६ ॥ ___ उद्देसलक्खणणामाई(ई) दुवईण । इअ कइसिट्ठवित्तजाईसमुच्चये बिइओ नियमो सम्मत्तो ॥२॥
विषमा तनुमध्या कोपना च नटी च बिम्बरूपा च ।
अविशिष्टलक्षणा एता मया न भणिताः ॥१६॥ एता विषमाद्या न मयोक्ताः कस्मादविशिष्टलक्षणतया निःफलत्वात् । किमेतासां लक्षणेन प्रयोजनमललितरचना महाकविबहिष्कृता ह्येतोः । अत एव मया न भणिताः । एतदर्थमेव आचार्यणादावेवोपयोगष्कृतो (८) यथा भुजगाधिपादिभिर्निरूपितानां वक्ष्यामीति । ननु यद्येता नोच्यन्ते तत्किं नामग्रहणेनेत्युच्यते । अव्याप्तिपरिहारार्थमिति ॥१६॥
इति द्वितीयो नियमः।
१ गणेनेव AB. २ The last line i. e. एता to निःफलत्वात् repeated after होता: in A and B.

Page #62

तृतीयो नियमः।
इदानी द्विपदीवस्तुकानां सोदाहरणं [लक्षणं] यथोपदेशमुच्यते । कुण कर इति ।
कुण करकण्णविवजिअअं
दुण्ह गआण तुरंगमों। पुरओ चारु सचामरअं ।
सुमणापाअ मणोहरअं ॥१॥ सुमणा [सुमनाः] । कुरु करकर्णविवर्जितं द्वयोर्गजयोस्तुरंगमम् ।।
___पुरतश्चारु [स]चामरं सुमनःपादं शोभनम् (मनोहरम् ?) ॥३॥ तुरंगमं गजव॑यस्य पुरतोऽग्रे कुरु । चतुर्मात्रगणद्व(त्र)यमित्यर्थः । तत्र तृतीयस्य तस्य विशेष उच्यते । कीदृशं तुरंगमम् ? । करेणान्तगुरुणा कर्णेन च द्विगुरुणा विवर्जितम् । विकल्पद्वयं तत्र [न] कर्तव्यमित्यर्थः । किंच चामरेण गुरुणा सहितम् । सुमनसो द्विपद्याः पादे चरणे । चार्विति क्रियाविशेषणम् । अनेनैतदर्शयति सत्स्वप्यनेकान्त(केषु ?) विकल्पेषु तथा विधेयं यथा चार्वी रचना भवति ॥ उदाहरणम्-॥१॥ सतुरंग इति ।
सतुरंगरहो णरिंदओ
विलसंतमहग्घहारओ। सुमणोहरअम्मि मुद्धिए . दीसइ ताराइ पाअए ॥२॥ तारा । सतुरंगरथो नरेन्द्रो विलसन्महाघहारः ।।
सुमनोहरे मुग्धे दृश्यते तारायोः पादे ॥२॥ तारायाः पादे मध्यं च दृश्यते आत्मात्रगणत्व(?)दनन्तरं गुरु । सहेति तात्पर्यम् । विशेषणानि स्पष्टानि । तानि च लालित्योत्पादनाय गृहीतानि । सुमनोहराक्षररचनाविशिष्टमुदाहरणं दृष्ट्वा तथैव कविभिर्बिभर्तीति (कर्तव्यमिति !) ॥२॥ जीअ पेच्छसि इति ।
जीअ पेच्छसि रहंग
चावअं च सवडाअों। तं विआण इह छंदए
जोण्हअत्ति पसअच्छिए ॥ ३ ॥ ज्योत्स्ना । १ अमरः पादं AB. २ गजद्वयं यस्य AB. ३ विशेषतस्यमुच्यते AB. ४ I am not giving the signs illustrating the use of short (I) and long (S) letters as they are not correctly reproduced in either ms. ५ तारयाः पाद: AB.

Page #63

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
यस्याः पश्यसि रथाङ्गं चापं च सपताकम् |
तां विजानीहि इह छन्दसि ज्योत्स्निकेति प्रसृताक्षि ॥ ३ ॥
हे विस्तीर्णाक्षि यस्याः पञ्च मात्रगणद्वयं पश्यसि गुर्वन्तेन वि (त्रि) मात्रेण सहितं तां ज्योत्स्निकेति जाणी (नी) हि । रथाङ्गं चक्रम् । चापं धनुः ॥ ३॥
पुरओ जोह इति ।
१८
पुरओ जो अस्स
चारु सचावअस्स । पोअ मणोवइआ (अ) ए
सोहइ नेउर (रे)णं ॥ ४ ॥ मनोवती ।
पुरतो योधस्य चारु सचापस्य । पादो नूपुरेण शोभते मनोवत्याः ॥ ४ ॥
चतुर्मात्रस्य पुरतोऽग्रे पञ्चमात्रस्य नूँ पुरेणोपलक्षितं पादं मनोवत्याः कुर्वित्यर्थः ॥ ४ ॥ पेच्छप इत्यादि ।
पिच्छ पिच्छ छउओअरिए अह सबाणससरासणओ ।
कोमुई पय सोहिअओ
विरमई अपाअस्स करो ॥ ५ ॥ कौमुदी | पश्य पश्य छातोदरिके एष सबाणशरासनः ।
कौमुद्याः कथं शोभितो विरामे पादस्य करः ॥ ५ ॥
अह सतुरंगम इति ।
[तृतीयो नियमः
पञ्चमात्र गणद्वयेन सहितः करश्चतुर्मात्री गुर्वन्तो गणः यस्य तनूदरि शोभितः अतीव मनोहर
इत्यर्थः ॥ ५ ॥
अह सतुरंगम एणं
सुंदर संदणणं । दोहि अ नेउर एहिं सोहइ
सु
एषा च (स) तुरंगमेण सुन्दरि स्यन्दनेन ।
द्वाभ्यां च नूपुराभ्यां शोभते सुष्ठु प्रगीता ॥ ६ ॥
पगीया ॥ ६ ॥ प्रगीता ।
चतुर्मात्रगणद्वयेन [गुरुद्वयेन ] च प्रगीता शोभते । स्यन्दनो रथः । अहेत्येतदो वाचको देशीपदो निपातः ॥ ६॥
पेक्ख पक्खिणाह इति ।
१ विस्तीर्नताक्षि: AB. २ पाओ णेउरेणं सोहइ मणोवइए Com. ३ तुतरुणो AB. ४ अहोन्येतदो AB

Page #64

पद्यानि ३-९]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः पिच्छ पक्खिणाहअं
पत्थिवं च बीअअं। रत्तिआइ पाअए
चारु भूसणिलए ॥ ७॥ रक्ता । प्रेक्षस्व पक्षिनाथं पार्थिवं च द्वितीयं ।
रक्तिकायाः पादे चारुभूषणेवति ॥ ७॥ पञ्चमात्रं मध्यलघु आदौ पश्चाच्चतुर्मात्रं मध्यगुरु रक्तिकायाः प(पा)दे प्रेक्षस्व । पक्षिनाथो गरुडः । इल्लप्रत्ययो मत्वर्थे ॥७॥ रत्तिआइ इति ।
रत्तिआइ पाअअम्मि
नेउरं चै दिण्णमंते। माणिणीअ रूअअं तं
दावि खु पाअडं ते ॥ ८॥ मानिनी।. रक्तिकायाः पादे नूपुरं स्थापयान्ते ।
मानिन्या रूपकं तहर्शितं खलु प्रकटं तवे ॥८॥ अन्ते गुरुणाधिकेन पादेषु रक्तिकैव मानिनीत्यर्थः । दाविरं दर्शितम् । पॉअडं प्रकटम् । ते तव ॥ ८॥ किण्णएसि इति ।
किं ण देसि दिहि णअंगिए ___ अह सबाणचावे णरिंदए। अच्छराइ फुडणेउरिल्लए
पाअअम्मि पसअच्छि लग्गए ॥९॥ अप्सराः । किं न ददासि दृष्टिं नताङ्गि अस्मिन्सबाणचापे नरेन्द्रे ।
अप्सरसः स्फुटनूपुरवति पादे प्रसृताक्षि लग्ने ॥ ९॥ अप्सरसः पादे द्वौ पञ्चमात्रावेको मध्यगुरुश्चतुर्मात्रोन्ते गुरुश्चेति वक्तव्ये भङ्गयन्तरेणैतदेवाह । सहबाणेन चापेन वर्तते योऽसौ नरेन्द्रः तस्मिन्सनूपुरेऽप्सरसः पादे लग्ने पतिते कथं दृष्टिं न ददासीति । अहँ अस्मिन् ॥९॥
अविरुद्ध इति । १ A adds दीसइत्ति नेउरं before चारु. २ भूषणविति A; भूषणं चेति B. ३ नेउरं ठवेहि अंते Com. ४ तत् AB. ५ वासुडं AB. ६ Before सहबाणेन both A and B read सहबाणेनदेवाह. ७ आह AB.

Page #65

38
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
अविरुद्धबीअपत्थिवेसुं पसअच्छि दे(दो)सु जोहरसुं । दिसु देसु पोमणीए
पाअम्मि चावचामराई ॥ १० ॥ पद्मिनी ।
[तृतीयो नियमः
अविरुद्धद्वितीय पार्थिवयोः प्रसृताक्षि द्वयोर्योधयोः । दत्तयोर्देहि पद्मिन्याः पादे चापं च चरमं (मरं ) च ॥ १० ॥
चतुर्मात्रयोरन्ते पञ्चमात्रं गुरुं च देहि । क[ थं] भूतयोर्योधयोः द्वितीयस्थाने पार्थिवो मध्यगुरुर्न निषिद्धः ययोः । एवं पञ्चविकल्पं द्वितीयमभ्यनुज्ञातम् ॥ १० ॥
दे विज्जु[आ]इ इति ।
दे विज्जुआइ पाअघडियाणं
इह इच्छा तिन्ह तुरंगआणं । पढमअतइअआण विअसिअच्छि
पुरओ एक्कअस्स सुवर्णं चावं ॥ ११ ॥ विज्जुआ [विद्युत् ] ।
देहि विद्युतः पादघटितानाम (मि) हेच्छया त्रयाणां तुरङ्गमाणाम् । प्रथमतृतीयकानां विकसिताक्षि पुरत एकैकस्य सुतनु चापम् ॥ ११ ॥
विद्युतः पादे घटितानां रचितानां त्रयाणां तुरङ्गमानां मध्याद्यौ प्रथमतृतीयौ गणौ तयोरेकैकस्य अन्यतमस्य पुरतश्चापमिच्छाया देहि । अस्मिन्प्रथमस्य दर्शितम् ॥ ११ ॥
1
थोरोरो(रु) हाल इति ।
थोरोरु हालभुँवइंदविद्धकइलक्खणेसु सिद्धिआए विणआइ हारिबहुवण्णदिन्नसोहम्मि देसु पाअअम्मि । हत्थे णिज्जियासोअमुद्धसहआरपल्लविल्लएणं
सतुरंगपत्थिवतिअस्स चारु पुरओ घणुं च रअणअं च ॥ १२ ॥ विनता ।
थोरोरु ( स्थविरोरु) हालभुजगेन्द्रवृद्धकविलक्षणेषु सिद्धाया विनताया हारिबहुवर्णदर्त्तशोभे देहि पादे ।
हस्तेन निर्जिताशोक मुग्धसहकारपल्लवेणभ (?)
सतुरङ्गपार्थिव त्रिकस्य चारु पुरतो धनुश्च रत्नं च ॥ १२ ॥
तुरङ्गः पार्थित्रः तुरङ्गपार्थि[व] तुरङ्गः पार्थिवश्चेति । पञ्चमात्रं गुरुं चेति देहि वनि (विनतायाः पादे हालादिलक्षणेषु प्रकटायाः । हालः सातवाहनः । भुजगेन्द्रौ कम्बलाश्वतरौ । थोरः परिवर्तुलः । इल्लः स्वार्थे । निर्जितान्यशोकस्य मुग्धसहकारस्य पल्लवानि येनेति हस्तविशेषणम् । मुग्धोऽभिजातः । रमणीयैर्वहुवर्णैर्दत्ता शोभा येनेति पादविशेषणम् ॥ १२ ॥
१ वृत्तयान्देहि BA. २ द्वितीयस्थाने स्थाने AB. ३ Mark the वश्रुति. सुवण्ण AB; ४ त्रयोनां तुरंगमान्यं AB ५ पुरतोऽपच्छाया AB. ६ सोठेदह पादे AB. ७ इंतेन AB. ८ मुक्को हिजात: AB.

Page #66

पद्यानि १०-१६ ] द इति ।
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
संदणपुरओ अ दोणि बाणआ ताण पुरिल्लआ वेअअंतिआ । कण्णसुहावए जीअ पाअए
पंकअवअणिए सा सरस्सई ॥ १३ ॥ सरस्वती ।
स्यन्दनं पुरतश्च द्वौ बाणौ तयोः पुरस्ताद्वैजयन्तिका ।
कर्णसुखावेहे यस्याः पादे पङ्कजवदने सा [स]रस्वती ॥ १३ ॥
जे (जी) से जोह इति ।
चतुर्मात्रो द्वौ पञ्चमात्रौ [लघुः ] गुरुश्च सरस्वत्याः कार्य इति वाक्यार्थः । वैजयन्ती
पताका ॥ १३ ॥
जीसे जोहवं चाव अ माअंगअं
पेच्छसि पाअए तुरअं च चउत्थअं । विरमणिउत्तअं जीसे अ धअग्गअं
भण्णइ छंद सा सुंदरि सुप्पहा ॥ १४ ॥ सुप्रभा ।
२१
यस्या योधं चापं [च] मातङ्गं पश्यसि पादे तुरगं [च] चतुर्थम् । विरामे नियुक्तं यस्याश्च ध्वजाग्रं भण्यते छन्दसि सा सुन्दरि सुप्रभा ॥ १४ ॥
यस्याश्चतुर्मात्रपञ्चमात्रौ पुनश्चतुर्मात्रद्वयमन्तेगुरुं त्रिमात्रं पश्यसि सा सुप्रभा नाम द्विपदी । मातङ्गो गजः । विरामेऽन्ते नियुक्तो निबद्धः ॥ १४॥
वारा (र)णण इति ।
वारणणरेंदसंदणबाणए जीसे कमेण पाणिउत्तए । पेच्छसि ससिस्स सण्णिभव अणिए
अंग तं च विहूइअं ॥ १५ ॥ विभूतिः ।
जाण वारणनरेन्द्रस्यन्दनबाणानां (न्) यस्याः क्रमेण पादनियुक्तं ( क्तान् ) । पश्यसि शशिसन्निभवदने जानीहि नताङ्गि तां च विभूतिकाम् ॥ १५॥
पादनियुक्तांश्चरणविरचितान् वारणादीन्यस्याः पश्यसि तां विभूतिकां जानीहि ॥ १५ ॥ वारणजोह इति ।
वारणजोह रहतुरंगमएहिं विरमपरिट्ठविअविहूसणएहिं ।
१ कर्णसुखावहो यस्या: पाद: AB. २ The line is repeated in A and B. ३ विरामनयुक्तेः ४ मन्ततेगुरुं AB

Page #67

२२
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[तृतीयो नियमः पाओ दूरं सुमणोहरिआए
__ होइ अ सोम्ममुहि सुमंगलिआए ॥ १६ ॥ सुमङ्गला । वारणयोधरथतुरंगमैर्विरामप्रतिष्ठापितभूषणैः ।
पादो दूरं सुमनोहराया भवति च सौस्यमुखि सुमङ्गलायाः ॥ १६ ॥ चतुर्भिश्चर्तुमात्रैर्गुरुणा च सुमङ्गलापादो भवति । दूरम[त्य]र्थम् ॥ १६ ॥ ठविअएसु इति ।
ठविअएसु सरतोमरएK
दे ठवेसु पसअच्छि तुरंग। चंदिआइ वण्णुज्जलअम्मि।
पाअअम्मि फुडनेउरअम्मि ॥ १७ ॥ चन्द्रिका। . स्थापितयोः शरतोमरयोः स्थापय प्रसृताक्षि तुरङ्गम् ।
चन्द्रिकाया वर्णोज्वले पादे स्फुटनूपुरे ॥१७॥ पञ्चमात्रयोः स्थापितयोश्चतुर्मात्रं स्थापय(या)न्ते च गुरुं चन्द्रिकायाः पादे वर्णैरक्षरैरुज्वलैः शोभिते । दे इति प्रार्थनायां निपातः ॥१७॥ विअआइ इति ।
विअआइ पिए च्छउओअरिल्लिए
. ठविअम्मि ठवेसु विसालणित्तिए । सतुरंगजुअम्भि रहे परिंदों
पुरओ दिण्णुजलपउमराअअं ॥१८॥ विजआ [विजया] । विजयायाः प्रिये च्छातोदरिके स्थापिते स्थापय विलास(शाल)नेत्रे ।
सतुरंगयुगे रथे नरेन्द्रं पुरतो दत्तोज्ज्वलपद्मरागम् ॥ १८ ॥ सह तुरंगयुगेन वर्तते योऽसौ रथश्चतुर्मात्रस्तस्मिन् स्थापिते नरेन्द्रं मध्यगुरु स्थापय । दत्त उज्ज्वल: पद्मरागो यस्येति नरेन्द्रविशेषणम् । छउअं तनुम् ॥१८॥ सअण्णआण इति ।
सअण्णआण रसिए सुइसुहावहे
मणोहरे सुललिए कुणसु पाअए । पहावईअ विउणे थणतुरंगए
णअंगिए विरमए घअवडाअअं ॥ १९ ॥ प्रभावती। १० तुरंगमौ...भूषणौ पादौ AB. २ चतुर्भिश्चतुभिस्तैर्गुरुणा च AB. ३ ठविपरेस्विति AB. ४ स्थापितो यदि सरतोमरयो: AB. ५ पदे स्थाने पद प्रसृत्यक्षि AB. ६ चन्द्रिकायवकोज्वले AB. ७ पादे AB. ८ ०युगं रथेन नरेन्द्री AB. ९ सअउण्णअण्णेति AB. १० Ms. reads सराकरान्आण (A) सरालूरान (B). Commentator's reading is accepted in the text. ११ Com. seems to read विरमएधअवडाअए.

Page #68

पद्यानि १६-२२]]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः मकर्णकानां रसप्रेदे श्रुतिसुखावहे मनोहरे सुललिते कुरु पादे ।
प्रभावत्या [द्वि]गुणौ स्तनैतुरंगौ नताङ्गिके विरामे ध्वजताके ॥ १९ ॥ स्तनो मध्यगुरुः । तुरंगः अविशेषेण चतुर्मात्रः । तौ द्विगुणौ गु(कु)रु । अन्ते चैका ध्वजपताका ययोरिति स्तनतुरंगि(ग)विशेषणम् । चतुर्भिश्चतुर्मात्रैस्त्रिमात्रेण] च प्रभावत्याः पादो भवतीत्यर्थः । सकर्णाः कवयः तेषां रसं ददाति यस्तस्मिन् । श्रुतिः कर्णः ॥ १९॥ अ(सुविअड्ड इति ।
सुविअड्डकईण सुहावणिए
ललिअक्खरपंतिपसाहणिए । कुण णंदिणिपाअमणोहरिएँ।
रसणेउरआण जुअस्स जुअं ॥ २० ॥ नंदिनी । अविदंड(दग्ध)कवीनां सुखापणं(णे) ललिताक्षरपङ्क्तिप्रसाधनम् ।
कुरु नन्दिनिकायाः [पादे] मनोरमं रसनूपुरयोर्युगलस्य युगम् ॥ २०॥' रंसो द्विलघुगणः । नूपुरो गुरुः । तयोर्युगलस्य युगं कुरु । तौ चतुः स्थापयेत्यर्थः । आपण इवापणः । तस्मिन्नापणे हट्टे कवीनां सुखप्रापक इत्यर्थः। आपणाद्धि सर्व(र्वैः) प्राप्यते सर्व वस्तु ॥२०॥ दइए इति ।
दइए छउ[ओ]अरि पीणपओहरिए
सिरिआअ ठवेसु मियंकसमाणणिए। रसनेउरआण जुअस्स जुअम्मि ठिए
फरिसं च रवं च विरामविहूसणअं॥२१॥ श्रीः । दयिते च्छातोदरि पीनैपयोधरे श्रियः स्थापय मृगाङ्कसमानने ।
रसनूपुरयोर्युगप(ल)स्य युगे स्थितिः() स्पर्श च रसं च विरामविभूषणम् ॥ २१ ॥ नन्दिन्येव(वा)धिकान्तगुरुचतुर्मात्रा श्रीरित्यर्थः । स्पर्शरवौ लघुसंज्ञौ ॥२१॥ चंदक्कंतिआ इति ।
चंदकंतिआ मुहवाराणया
करवीसंतिआ बीआउहिआ। तइअतुरंगिआ इह लक्खणए
पंकअवअणिए तुह द(दा)वियआ॥२२॥ चन्द्रकान्ता । चन्द्रकान्ता मुखवारणिका करविश्रान्तिका द्वितीयाअ(यु)धिका ।
'तृतीयतुरङ्गिका इह लक्षणे पङ्कजवदने तव दर्शिता ॥ २२॥ १ रसपदेन AB. २ सलिल AB. ३ सुचतुरंगौ AB. ४ केतिमकरध्वज AB. ५ सुरो AB. ६ अंतिसिका (अंतिमिका?) ध्वजापताकादयोरिति AB. ७ श्रुतिकणं AB. ८Com. seems to read पसाहणिअं...णंदिणिपाअ मणोरमअं. ९ रसाक्षिलघु० AB. १० नीरपयोधरीति AB.

Page #69

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[तृतीयो नियमः मुखे वारणो यस्याः करौ विश्रान्तौ विरामे च यस्याः । द्वितीय आयुधः पश्चमात्रो यस्याश्च । दाविआ दर्शिता ॥२२॥ वारणबाण इति ।
वारणबाण जोहो चावअं च
ताण पुरिल्लअं कुण पालंबअं च । जाणसु मुद्धिए भुअअणिोत्तअम्मि
सर्वणसुहावए हंसीपाअअम्मि ॥२३॥ हंसी । वारणबाणौ योदं(ध) चापं च तेषां पौरस्त्यं तथा प्रालम्बकं च ।
जानीहि मुग्धे भुजंगनियुक्ते कर्णसुखावहे हंस्याः पादे ॥ २३ ॥ प्रथमतृतीयौ चतुर्मात्रौ द्वितीयचतुर्थौ पञ्चमात्रौ गुरुश्चान्ते हंस्या [पादे] । प्र(प्रा)लम्बकमाभरणम् । भुजगनियुक्ते कम्बलतराश्वरचिते ॥ २३॥ एको वारण इति ।
एक्को वारणओ बीओ तुरंगओ __ तइओ संदणओ बाणो चउत्थओ। पंचमअं च पुणो जीसे धअग्गअं
सा जइ पाअडिआ पच्छा पिअल्लिए ॥२४॥ पथ्या। एको वारणो द्वितीयस्तुरङ्गः तृतीयः स्यन्दनो बाणश्चतुर्थः ।
पञ्चममपि पुनः यस्या ध्वजाग्रं सा गजे (जगति) ? (प्र)कटा पथ्या प्रियतमे ॥ २४ ॥ स्पष्टार्थम् ॥ २४॥ . जीअ तुरंग इति ।
जअि तुरंगबाणबाणासणपाणिजुअं णरिंदओ __ होइ अ पाअअम्मि चंदुजलओ विरमम्मि आ(हा)रओ। तं थोरोरु लडहबाहूलइए मअमुखडच्छिए
जाणसु छंदआम्मि रइअत्ति पिए महुरक्खरिल्लिए ॥२५॥ रचिता । यस्यास्तुरंगबाणेबाणासनपाणियुगं नरेन्द्रः भवति च पादे चन्द्रोज्ज्वल (लो) विरामे हारः । तां थोरोरुलडहबाहुलतिके मृगमुग्धाक्षि जानीहि छन्दसि रतिरिति प्रिय(ये) मधुराक्षरवति ॥२५॥
पाणियुगान्तः समाहारे द्वन्द्वः । बाणासनं धनुः । एतदुक्तं भवति–चतुर्मात्रादनन्तरं पञ्चमात्रद्वयं पश्चाद्गुर्वन्तौ चतुर्मात्रावेव ततोऽपि मध्यगुरुः गुरुश्चान्ते यस्याः सा रतिर्नामेति । लडभः सविलासः । थोरं परिवर्तुलम् । मृगस्येव मुग्धे अक्षिणी यस्याः तस्या आमन्त्रणम् । मधुराक्षर[वति] इति पादविशेषणम् ॥२५॥ १ तह Com. २ कण्ण. Com. ३ एकोपावारणेति AB. ४ रतिका Com. ५ बाणा बाणानिषाणि. Ab. ६ ललितिके AB.

Page #70

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
यस्या एव विशेषलक्षणाह (र्थं) गीतिकामाह — करअल इति
पद्यानि २२ - २८ ]
करअलजुअलस्स णिलए रइयापाअअम्मि सुइसुहावहम्मि | संदणओ ण विरुज्झइ पत्थिवठाणम्मि सुर्वणु विप्पओ व्व ॥ रइयाभेअविसेसदंसणत्थे गीअइया ॥ २६ ॥ गीतिका ।
करतलयुग [ल] स्य निलया (ये) रतिकापादे श्रुतिसुखावहे । स्यन्दनो न विरुध्यते पार्थिवस्थाने सुतनु विप्रो वा ॥ २६ ॥
यस्मिन्स्थानद्वयेन्तगुरुष्करसंज्ञो विहितः तत्र यद्यविशेषेवा (ण) चतुर्मात्रो भवति तथापि अविरोधी तथैव चास्य (मध्य) गुरोः सर्वलघुः ॥ २६ ॥
सत्तिदंड इति ।
सत्तिदंडबाणाण ठवे पुरिल्लअं
भाववजुअहं लायणयअग्गअं । सोम्मआइ सोमाणणतुल्लुम्मि (मि) यंगिए
पाअअम्मि सुमणोहर अम्मि पिअल्लिए ॥ २७ ॥ सौम्या |
२५
शक्तिदण्डबाणयोः स्थापय पौरस्त्यं योधं च तुरंगं च प्रिये सध्वजाग्रम् । सोम्यायाः सा (सौ) [म्या]ननतुलितमृगाह्वे (के) पादे सुमनोहरे प्रियतमे ॥ २७॥
पञ्चमात्रयोरग्रे चतुर्मात्रगु(ग)णद्वयं त्रिमात्रं चान्तर्गुरुं स्थापय । सौम्येनाननेन तुलितः सदृशीकृतो मृगाह्रो ( को ) यया तस्या आमन्त्रणम् || २७॥
पढमबाण इति ।
पढमबाणबी आसणितइअतुरंग मस्स
कयचउत्थरहपंचमफुडधयवदृअस्स । सुम्मिआई (इ) पाअस्स विरामणिउत्तएणं
होइअ सुर्वणु नाम सामत्ति विहूसणेणं ॥ २८ ॥ श्यामा । प्रथमबाणद्वितीयाशति (नि) तृतीय तुरंगमस्य कृतं (त) चतुर्थरथपञ्चमस्फुटध्वजपटस्य । सोम्यायाः पादस्य विरामनियुक्तेन भवति सुतनु नाम श्यामेति विभूषणेन ॥ २८ ॥ एवंभूतसोम्यापादस्य विरामनियुक्तेन गुरुणा श्यामेति नाम भवति । अशनिर्वर्ज (ज्रम् ॥ २८ ॥ पंचम इति ।
पंचमछट्टट्टिअपाअक्क असत्तमठविअरहंगिआए
तइअचउत्थअकअमाअंगअविरमणिरूविअर अणिआए ।
१ सुतनु ( वश्रुति) २ श्रुतिसुवाह AB ३ वाहिवस्थाने AB. ४ भावहाबजोअला यहणयअग्गअं A. Com. seems to read जोहं च तुरंगं च पिए सधअग्गअं. Perhaps read भावहारजुअलं णिहणे अ धअग्गअं (= भावहारयुगलं निधने च ध्वजाग्रम्). ५ सुमनोहरेति प्रिय० AB. ६ चतुर्गुरुं AB.

Page #71

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[तृतीयो नियमः पढमट्ठाणणिउत्ततुरंगमबीअपरिट्ठिअजोहियाए कस्स सुहाइ ण वडइ हरिसो सुअणु विलासिणिदुवइआए ॥२९॥ विलासिनी ।
पञ्चमषष्ठस्थिते(त)पदातिसप्तमस्थापितरथाङ्गिकया ___ तृतीयचतुर्थकृतमातङ्गिकविरामनिरू[पि]तरनिकया । प्रथमस्थाननियुक्ततुरंगमद्वितीयपरिष्ठितयोधया
कैस्य भूतया न वर्धते हर्षः सुतनु विलासिनीद्विपदिकया ॥ २९ ॥ सर्वस्यैव विलासिन्या अवधारितया हर्षो वर्त(ध)ते यस्यां चतुर्मात्राः षट् सप्तमा(मो)ऽन्ते पञ्चमात्रो गुरुश्च विरामे भवति । सर्वत्रैवास्मिन् सामान्योक्तोवधे(क्तौ बन्धे ?) लक्ष्यगतिरनुसतव्या । यस्मादाचार्या य(यत्) स्वाचारत्वात्प्राप्यते तदुदाहरणेनापि प्रकाशयन्ति । एतदर्थमेव सुललितपदरचनां शिक्षयता नानाविधान्यामन्त्रणापदानि प्रयुक्तान्याचार्येण ॥२९॥ वि(णि)अमिअ इति । णिअमिअअं खुरुप्पअं च पुरओ अ जोहअस्स
पट्टिसओ रहंगअं मग्गए सुरगअस्स। पेच्छसि ससिसमाणणे रुवं(व)[अं] सहिअणा(आ)ण
सुई(इ)सुहअम्मि मुद्धिए [पाए अ] लच्छिआए ॥३०॥ लक्ष्मीः । नियमितं क्षुरप्रं पुरतश्च योधश्च(स्य) पदिशं रथाङ्गं मार्गतः सुरगजस्य ।
पश्य शशिसमानने उत्सुकं सहृदयानां श्रुतिसुभगं मुग्धे पादे च लक्ष्म्याः ॥ ३०॥ लक्ष्म्याः पाद इदमिदं पश्यत (?) उत्सुकमुत्कण्ठितं कृत्वा । किं तश्(त्) चतुर्मात्रस्य पुरतोऽग्रे क्षुरप्रं पञ्चमात्रं नियमितम् । क्षुरप्रसंज्ञा शरविशेषस्य । पश्चात्पट्टिशरथाङ्गो पञ्चमात्रं(त्रौ)। पट्टिशः आयुधविशेषः। सुरगजस्यादिलघोः मार्गतः पश्चाद्भागे। सहृदयानां श्रुतिसुभगं इति [संबन्धः ॥३०॥ जीअ दुए इति ।
जीअ दुए वारणआ दो तुरआ जोहओ अ __ ताण पुरो णिअमिअउ(ओ) अंतिअओ सुरगओ अ। . पेच्छिजसु चंदवअणिए सुइसुहवत्तणम्मि
लक्खणए कइअणओ भणइ अ [तं] मेहअंति ॥३१॥ मेधा । यस्या द्वौ वारणौ [द्वौ] तुरगौ योधश्च तेषां पुनर्नियमितोऽन्तिमः सुरगजश्च ।
पश्य चन्द्रवदने श्रुतिसुखवर्तने लक्षणे कविजनो भणति च तां मेधेति ॥ ३१ ॥ हे रा(च)न्द्रवदने पश्य विलोकय । श्रुतौ सुखं वर्तयति यत्तस्मिल्लक्षणे । कविजनस्तमेव भणति मेधामिति । किंभूताम् । यस्य द्वौ भणी(वारणौ?) चतुर्मात्रौ पुनरपि द्वावेव तौ तुरगाख्या(वश्वा !)
१ शुभया ? Com. has भूतया for this word. २ The words प्रथमस्थाननियुक्त from next line are repeated before तृतीयचतुर्थ in both AB.३ याधेकयास्य AB. ४ पुरओ पुरओ अ AB. ५ उच्छुअं Com. ६ पुणो Com.

Page #72

पद्यानि २९-३४]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः वनन्तरं योध एवं पञ्च चतुर्मात्राः। पुनः पश्चादन्तिमः पञ्चमात्रः आदिलघुः । नियमितो निबद्धः ॥३१॥ हाररसाण इति ।
हाररसाण पिए पुरओ कुण णेउरअं
गंधविहूसिअए कुण दोण्णिवि पत्थिवए । चारुपओहरए ठविअम्मि मणोहरए
दूरसमुजलअम्मि णिउजसु मुद्धडिए ॥३२॥ हाररसयोः प्रिये पुरतः कुरु नूपुरं गन्धविभूषितौ कुरु द्वौ पार्थिवौ ।
चारुपयोधरे स्थापिते मनोहरे ह(दू)रसमुज्ज्वलं विनियुक्ष्व [मुग्धे] ॥ ३२ ॥ [विनियुक्ष्व] विधेहि कस्याः किंचि(किमि)त्यस्यैवाह(र्थ)स्य पूरणार्थ गीतिकामाहह(फ)रिसं इति ।
फरिसं मणिं महूए दूरूजलवण्णदिण्णसोहम्मि । अस्सकंतापाअए बहुसहिअ[अलोअदिण्णहरिसम्मि ॥३३॥ लक्खणपूरणत्थे गीईआ । अस्सकन्ता [अश्वक्रान्ता] ।
स्पर्श रवे(मणि) च मधुरे दूरोज्ज्वलवर्णदत्तशोभे ।
भश्वक्रान्तापादो(दे) बहुसहृदयलोकदत्तहर्षः(र्षे) ॥ ३३ ॥ स्पष्टेयम् । वस्तुकोदाहरणम् ॥ ३३ ॥ हाररस इति
हाररसाण जुअस्स [जु]ए ठविअम्मि ठविजओ णेउरअं ___ठाइ पुणोवि सरूवजुअं कडअं करपल्लवअं च पिए । तेसु ठवेसु [स]सद्दजुअं पसअच्छि णिउंजसु चामरअं संगअपाअमणोहरए विविहोजलवण्णपसाहणए ॥३४॥ संगता । हाररसयोर्युगप(ल)स्य युगे स्थापिते स्थापय नूपुरं
ददस्व पुनरपि सरूपयुगं कटकं करपल्लवमपि वि(प्रि)ये। तेषां स्थापय सशब्दयुगं प्रसृताक्षि नियुक्ष्व चामरं
संगतिकाचरणे प्रिये विविधोज्ज्वलवर्णप्रसाधने ॥ ३४ ॥ संगतिकायाश्चरण इदमिदं स्थापय । हारश्च रसश्च हाररसौ तयोर्युगप(ल)स्य युगे स्थापिते तयोश्चतुर्निवसु(वेशि ?)तयोरित्यर्थः । त(आ)दिगुरुचतुर्मात्रचतुष्टय इति यावत् । पश्चाद्गुरुं स्थापय । देहि पुनरपि सरूपयुगं गुरुम् । अनन्तरमपि करपल्लवमन्तगुरुं स्थापय तेषु स्थापितेषु सत्सु । किंभूतं करपल्लवं सहशब्दयुगेन वर्तमानम् । अन्ते चैषां चामरं नियुक्ष्व । आदिगुरुभिः सप्तभिर्गुरुणा च संगतायाः पादो भवतीति तात्पर्यम् । विविधैरुज्ज्वलैर्वणैः प्रसाधनं यस्येति समासः ॥ ३४॥ १०जलअं विणिउंजसु Com. २ वानपयो०(पीनपयो ?) AB. ३ संगइआचरणे पिअए. Com. ४ संगतकचरणप्रिये AB.

Page #73

२८
सतुरंग इति ।
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
सतुरंगरहरूस दो (दे) सु पुरउ (ओ) कमेण जोहअस्स वारणअं मालइ (ई)अ पाइक्कअं च महुर अम्मि | विसमट्टाणो (ण) अविरुद्धथणछटुक अरहंग अम्मि
पाअम्मि वरोरु विरमविलसंतपउमराअअम्मि ॥ ३५ ॥ मालती |
सतुरंगरथस्य देहि पुरतः क्रमेण योधस्य वारणं मालत्याः पदातिं [च] मधुरे | विषमस्थानाविरुद्वस्तनषष्टकृतरथाङ्गे पादे वरोरु विरामविलसत्पद्मरागे ॥ ३५ ॥
सह तुरंगेण रथेन च वर्तते योऽसौ [ यो] धस्तस्य पुरतो वारणं पदातिं च देहि । पश्च चतुर्मात्रा[नू] स्थापयेदित्यर्थः । मालत्याः पादे । किंभूते । विषमे स्थाने न विरुद्धं (द्धः) स्तनो यस्य । ' सामण्णेण ' (१.२२) इत्यस्यापवादः । षष्ठे च रथाङ्गं चक्रं यस्य । विषमस्थानेऽविरुद्धस्तनश्चासौ षष्टकृतरथाङ्गश्चेति समासः । तस्मिन् । तथा विरामेऽन्ते विलसन्पद्मरागो गुरुर्यस्य ॥ ३५ ॥
मुडि इति ।
मुद्धडिए बहुविभढलो असुस (सु)हाविआए पंचमअं तइअअं च इह हारिबंधिआए । कुल (ण) चउवि पाअएसु महुरक्खरिल्लिआए
[तृतीयो नियमः
पढेमतुरंग इति ।
हरिरहगय जोहआणणरणाहअं दुवाए ॥ ३६ ॥ द्रुता ।
मुग्ध बहुविदग्धलोक सुसुखावहायाः पञ्चमं तृतीयं वौ (चे) ह हारिबन्धिकायाः ।
गु (कु) रु चतुर्ष्वपि [पादेषु ] मधुराक्षा (क्ष) रखत्याः हरिरथगजयोधानां नरनाथं द्रुतायाः ॥ ३६ ॥ द्रुतायाश्चतुर्मात्रैः षट्के कृते तन्मध्ये तृतीयपञ्चमयोर्नरनाथयोर्विधानमिति तात्पर्यम् ।
हरिरवः || ३६ ॥
पढमतुरंगबीअविणिउत्तबाणआणं तइअणिरूविआसिसचउत्थपत्थिवाणं । वराई देसु विरमम्मि पाअआणं
उरजुअलअं च महुरक्खरिल्लिआणं ॥ ३७ ॥ वनराजिः ।
प्रथमैतुरंग द्वितीय विनियुक्तबाणानां तृतीयनिरूपितासिसचतुर्थपार्थिवानाम् । वनराज्य देहि विरामे पादोनां नूपुरयुगलकं च मधुराक्षरवताम् ॥ ३७ ॥
वनराज्याः पद [विरामे ] नूपुरयुगलकं गुरुद्वयं देहि । किंभूतानाम् । प्रथमे तुरंगो द्वितीये च विनियुक्तो बाणो येषां च तृतीर्ये ऽसिर्निरूपितः सह च चतुर्थेन पार्थिवेन वर्तन्ते ये ते तृतीय
१ मधुरो... रुद्धः स्तनषष्ठ AB. २ स च तुरंगमं AB. ३ पर्णमसतुरंगेति AB ४ प्रथमचतुरंगाद्वितीय AB. ५ वनराज्या देहि विरामे पादानां immediately repeated in AB ६ तृतीयेपिसनिरू० AB

Page #74

पद्यानि ३५-३९]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः निरूपितासिसचतुर्थपार्थिवास्तेषाम् ॥ ३७॥ पढम इति ।
पढमगइंदबीअविणिउत्तसरासांण तइआसणी(णि)ए
कुणसु चउत्थमुद्धकरपल्लवए फुडपंचमसंदणए । वंसंथो(त्था)इ विरमरसणेउरए कअष्टुतुरंगमए ।
पाए पुण्णअंद्ध(द)सोम्माणणिए बहुवण्णपसाहणए ॥३८॥ वंशस्था । . प्रथमगजेन्द्रद्वितीयविनियुक्तशरासने तृतीयाशैनिके
कुरु चतुर्थमुग्धकरपल्लवे स्फुटपञ्चमस्यन्दने। . वंशस्थायाः विराम(मे) रसनूपुरौ कृतषष्ठतुरंगमे ।
पादे पूर्णचन्द्रसा(सौ)म्यानने बहुवर्णप्रसाधने ॥ ३८॥ वंशस्थायाः पादे विरामे अन्त(न्ते) [रसनूपुरौ कुरु । कर इत्यर्थः । किंभूते । प्रथमे गजेन्द्रो यस्य द्वितीये च यस्य विनियुक्तं शरासनं स प्रथमगजेन्द्रद्वितीयविनियुक्तशरासनः । तृतीये तथा वज्रं यस्य चतुर्थं करपल्लवो अन्तगुरुय॑स्य । तथा पञ्चमे स्यन्दनो यस्य तथा षष्टे च कृतस्तुरंगमो यस्य तस्मिन् ॥ ३८॥ [पढम इति].।
पढमगअंदबीअविणिउत्तसरासणए
तइअणिरूविआसिसचउत्थतुरंगमए । पाए देसु रअणमालाइ मणोहरअं
पंचमअं वरोरु विरमे करपल्लवों ॥३९॥ रत्नमाला। सत्ततीसं दुवईओ मत्तांगणसमाओ सम्मत्ताओ।
प्रथमगजेन्द्रद्वितीयेविनियुक्तशरासने तृतीयनिरूपितासिसचतुर्थतुरंगमे। ... .
पादे देहि रत्नमालायाः मनोहरं पञ्चमं वरोरु विरामे करपल्लवम् ॥ ३९ ॥ चतुर्मात्रपञ्चमात्रद्वयचतुर्मात्राः करपल्लवमन्तगुरुमिति रत्नमालायाः पादे देहीति तात्पर्यम् ॥ ३९॥
एवमेताः सप्तत्रिंशद् द्विपद्यो मात्राभिर्गणैः समपादचतुष्टयत्वान्मात्रमाणसमाः । इदानी सप्त गणसमा उच्यन्ते । यासां गणैरेव साम्यं न मात्राभिः । भूसणअं इति ।
भसणअं रसो र्य पमुहे पुणो अ तुरअओ अ
त[इ]ओ पत्थिओम्व(ब्व) णिअमेण होइ विप्पओ ब्व । १ सरासणए Com. २ Com. seems to read वंसत्थइ विरमइ रसणेउरआ. ३ तृतीयासरिके AB. ४ तुरंगममए AB. ५ मत्तामत्तागण AB. ६ व्व Com.

Page #75

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
तृतीयो नियमः मंतिअओ पुणोवि अविरुद्धथणतुरंगओ अ
बाणो णेउरं च चिंताइ सुअणु पाअअम्मि ॥४०॥ चिन्ता । भूषणं रसो वा प्रमुख(खे) पुनरपि तुरगश्च तृतीयः पार्थिवो वा नियमेन भवति विप्रो वा । मन्त्री [पुन]रप्यविरुद्धस्तनतुरंगश्च बाणो नूपुरश्चित्राया भवति [सुतनु] पादे ॥ ४० ॥
चित्रायाः पाद(द) प्रथमं गुरुर्भवति रसो वा । रसो लघुत्व(द)यमिति एकं स्थानम् । । द्वितीयतु(स्तु)रंगः सामान्येन चतुर्मात्रः । तृतीयः पार्थिवो मध्यगुरुर्वा विप्रः सर्वलघुर्वा नियमेन । भवति । पश्चान्मन्त्री सामान्येन चतुर्मात्रः पश्चमात्रो वा । अत एव मात्राभिर्विषमत्वाद्गणैरेव साम्यमासाम् । यस्मान्मन्त्रिगणे सति । कस्यचित्पादस्य मात्राश्चतस्रो घटन्ते कस्यचिच्च पञ्च इति । अनन्तरं मन्त्रिणः पश्चादविरुद्धस्तनो मध्यगुरुसहितस्तुरंगमो भवति । पश्चादपि बाणनू पुरौ पञ्चमात्रगणगुरू चेति चित्रायाः पञ्चमात्रा च (?) सामान्येन भेदलक्षणम् ॥ ४० ॥ तिण्णि इति ।
तिण्णि पुरोधअअआ धअग्गअं
पाएसु चउसुंपि विहत्तअं। वयणेण तुलिअससिबिंबए
सिद्धीअ सआ पसअच्छिए ॥४१॥ सिद्धी । प्रयः पुरोहिता ध्वजाग्रं पादेषु चतुर्वपि विभक्तम् ।
वदनेन तुलितशशिबिम्बे सिद्धेः सदा [प्रसृताक्षि] ॥ ४१ ॥ [सिद्धेः] पादेषु त्रयश्चतुर्मात्राः पञ्चमात्रा वा सामान्येन भवन्ति । तेन प्रत्येकमेतद् द्वादशविकल्पं मध्यगुरुं विनेति । अनन्तरं ध्वजारमन्ते त्रिमात्रमन्तगुरुमिति यस्याः पादेषु विभक्ते(क्तं) विभागेन स्थापितं रचितम् ॥४१॥ जीसे होइ इति ।
जीसे होइ पुरोहिओ वारणओ अ सबाणओ
पाइको अ सजोहओ विरमम्मि सत्तिदंडओ। [सा राअहंसगमणिए पंचमबीइअट्टा(ठा)णए
अविरुद्धभूमिणाहए भद्दित्ति णाम दुवइया ॥४२॥ भद्रा । यस्या भवति पुरोहितो वारणश्च सबाणः पदातिश्च सयोधो विरामे शक्तिदण्डः । ता(सा) राजहंसगमने पञ्चमद्वितीयस्थाने अविरुद्धभूमिनाथे भद्रेति नाम द्विपदिका ॥ ४२ ॥
सा भद्रा नाम द्विपदिका यस्या आदौ पुरोहितः गणः सामान्येन भवति । अनन्तरं सबाणो वारणः । पश्चात्पीतिः योधेन संह विरामेन्ते च शक्तिदण्डः । पञ्चमे तथा द्वितीय स्थाने भूमिनाथे
१चित्रा Com. २ मध्यगुरोर्वा विषयः सलधुर्वा AB. ३ पादश्चतुर्थमात्रश्चतस्रो घटांते कस्यचिच्च पंचम इति AB. ४ संयोगो AB. ५ रावण: AB. ६ पदायोवेग सह AB.

Page #76

पद्यानि ४०-४५ ]
सति अविरुद्धे भवतीयम् ॥ ४२ ॥ मुहे इति ।
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
स (प) मुहम्मि पुरोहिआण जुअलअं पत्थिवओ विप्पउव्व तइअओ । जसेवि [इ] उत्थबाणओ
सा गन्धारित्ति णाम दुवइआ ॥ ४३ ॥ गन्धारी । प्रमुखे पुरोहितयोर्युगलकं पार्थिवो विप्रो वा तृतीयकः । यस्याश्चतुर्थो बाणः सा गान्धारीति नाम द्विपदिका ॥ ४३ ॥
यस्याः प्रमुखे पुरोहितयोर्युगलकं द्वितयं भवति तृतीयः पार्थिवो विप्रो वा बाणश्वतुर्थ इति ॥ ४३ ॥
जसे पा [अ] इति ।
जसे पाए पंकयवअणिए दूरअं सवणसुहावअम्मि
ससलिलबद्धए सण्णअबाहिए मुछिए अन्तिमर अणम्मि ।
पढमबीअओ अ तइअचउत्थओ पंचमछट्ट असत्तमो अ
होइ पुरोहिअत्ति बिंबोठिए छट्ठ (छंद) अम्मि जाणसु मालिणित्ति ॥ ४४ ॥ मालिनी ।
यस्याः पादे पङ्कजवदने दूरं श्रुतिसुखावहे
सललितबन्धे संनि (न) तबाहो मुग्धे अन्तिमरत्ने ।
प्रथमद्वितीयस्तृतीयचतुर्थ (र्थः) पञ्चमषष्ठकं (क) सप्तमश्च
भवति पुरोहितस्तां बिम्बोष्ठिके छन्दसि जानीहि मालिनीति ॥ ४४ ॥
तां मालिनीति जानीहि । यस्याः सप्तसु स्थानेषु पुरोहितो भवति पादे । किंभूते । अन्तिमं रत्नं यस्य । सन्नतौ परिवर्तुलौ बाहू यस्यास्तथा बिम्बस्य लोहितफलविशेषस्य सदृशे ओष्ठौ यस्यास्तस्या आमन्त्रणम् । ह (दू ) रमत्यर्थम् ॥ ४४ ॥
कद्दूअ इति ।
होइ पाए
विरुद्धथए । मंतिम (अ)ओ सदु (तु) रंगओ
विरमे अ सत्तिदंडओ ॥ ४५ ॥ कदू |
३१
कद्दूअ
कद्रवा भवति पादे द्वितीयाविरुद्धस्तने ।
मन्त्री सतुरंगमो विरामे [च] शक्तिदण्डः ॥ ४५ ॥
कद्रवाः पादे सामान्येन [मन्त्री] प्रथमगणो भवति पश्चाच्चतुर्मात्रपञ्चमात्रौ ॥ ४५॥ मंतिअ इति ।
१ प्रथम AB. २ द्वितीयो AB.

Page #77

३२
लटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
मंतिअओ सतुरंगओ तइ[अ] रहंगअम्मि सोच्चिअ होइ चउत्थओ पंचमबाणअम्मि । छट्टो अ पउमराअओ मणहरबंधअम्मि
जासु पंकअवअणि ललिआपाअअम्मि ॥ ४६ ॥ ललिता ।
इय दुवईओ गणसमाओ सम्मत्ताओ ॥
मन्त्री सतुरंगस्तृतीयरथाङ्गे स एव भवति चतुर्थः पञ्चमबाणे । षष्ठश्च पद्मरागो मनोहरबन्धे जानीहि पङ्कजवदने ललिता प (पा) दे ॥ ४६ ॥ | तुरंगमसहितं मन्त्रिणं प्रथमं जानीहि । अनन्तरे तृतीये पञ्चमात्रं ततः स एव तुरंगश्चतुर्थो भवति । पञ्चमो बाणो यस्मिन्निति पादविशेषणम् । अन्ते पद्मरागो गुरुर्यस्येति च । ॥ ४६ ॥
एवं सप्त गणसमा उक्ताः । इदानीमर्धसमाः आह—- विउँलाइ इति ।
विउलाइ पाआ करसुरगयएहिं होंति । (a) रं समासे
पमुहट्टि अवारणिंदा ॥ ४७ ॥ विपुला |
विपुलायाः पादाः करसुरगजैर्भवन्ति । केवलं समावस्याः प्रमुखस्थितवारणेन्द्रौ ॥ ४७ ॥
[ तृतीयो नियमः
त्रिपुलायाः सर्वे करेणान्तगुरुणा [ चतुर्मात्रेण] तथा सुरगजेनादिलघुना पञ्चमात्रेण भवन्ति । केवलं च समा(मौ) द्वितीयचतुर्थौ अस्याः प्रमुखे स्थिते [न] वारेणेन्द्रेण चतुर्मात्रो (त्रे)[णो] पलक्षितौ । अतएव चार्धसमाः । प्रथमद्वितीयपदर चितार्धस्य तृतीयचतुर्थविरचितापरार्धेन सादृश्यम् । णवरमिति निपातः केवलार्थः ॥ ४७॥
अणाअरे गओ
पत्थिवओ सह (हा) रओ ।
चवलाइ जुज्ज (ज्झ) ए
रहकणआ धअग्गअं ॥ ४८ ॥ चवला [ चपला ] ।
रत्नाकरे गजैः पौर्थिवः सह (हा ) [रः ।
चपलाया युद्धे रथकनकौ ] ध्वजाग्रम् ॥ ४८ ॥
चपलायाः रत्नाकरे विषमपादस्थाने प्रथमं गजः कर्तव्यः पश्चात्पार्थिवो मध्यगुरुः । अन्ते च हारः । युद्धे पुनः समस्थाने रथकनकौ च चतुर्मात्रपञ्चमात्रौ । कनक आयुधविशेषः । अन्ते च ध्वजाग्रम् । रत्नाकरः सागरः ॥ ४८ ॥
रह (य) णाअर इति
१ उविलाए AB. २ वरुणेन्द्रेण AB ३ तासरावेन AB ४ गरओ AB. ५ राजपार्थिव: AB.

Page #78

पद्यानि ४६-५१]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
कुण हार इति
रयणाअर [अ]म्मि रहतुरआ हारओ अ । समरे स(सु)मुहीअ
जोहजुअं सुरर्गवो अ ॥ ४९ ॥ सुमुखी ।
रत्नाकरे रथतुरगौ हारश्च ।
समरे सुमुख्याः योधेयुगं सुरगजश्च ॥ ४९ ॥
स (सु) मुख्याश्चतुर्मात्रद्वयं गुरुश्च । विषमपादयोस्तु पञ्चमात्रेणादिलघुना आधिक्यमिति
तात्पर्यम् ॥ ४९ ॥
कुण हारविराम तिअं तो सारसिआई (इ) कराण समुद्दे । समरंगणयम्मि अ मुद्दे
पाअ अ तिणि मणीण जुअं च ॥ ५० ॥ सारसी ।
कुरु हारविरामे त्रिकं तावत् सारसिकायाः कर ( रा ) णां समुद्रे । समराङ्गणे च मुग्धे पादत्रिकं मयोर्युगं च ॥ ५० ॥
हे मुग्धे सारसिकायाः तावत्कर्राणामन्तगुरूणां त्रिकं हारविरामं कुरु समुद्रे विषमपादे । समराङ्गमे (णे) समे पादानामादिगुरूणां त्रिकं गुरुद्वयं चान्ते । ता तावदर्थे ॥ ५० ॥
कुण भामिणि इति ।
कुण भामिणिआएँ पिए
सारसिआइ कराण तिअं ।
३३
समरंगणअम्मि अ सि(से)
पाय अ तिण्णि सणेउरआ ॥ ५१ ॥ भामिनी ।
कुरु भामिन्याः प्रिये सारसिकायाः कणां त्रिकम् । समराङ्गणे चास्याः पादत्रिकं च सनूपुरम् ॥ ५१ ॥
सारसिकायाः संबन्ध (न्धि) करत्रिकं पादत्रिकं च गुर्वन्तं विषम [ सम]पादविषये विधेहि । सारसिकेवान्ते गुरुणा रहिता भामिनी भवतीत्यर्थः ॥ ५१ ॥
पाअतिअं इति ।
१ वश्रुति ? Com. २ योगयोगं AB. ३ समयो: AB. ४ कारणां AB. ५ गुरुगुरुद्वयं AB. ६ पायतिअं च सणेउरअं Com. ७ कररणात्रिकम् AB. ८ विषयो विधेति AB.

Page #79

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[तृतीयो नियमः पाअं अतिण्णि सणेउरआ
रअणायरअम्मि पसण्णिअए। स(सं)जुअअम्मि अ होइ पिए।
करपल्लवआण चउक्कमिह ॥५२॥ प्रसन्ना। पादत्रिकं च सनूपुरं रत्नाकरे प्रसन्नायाः।
संयुगे च भवति प्रिये करपल्लवानां चतुष्कमिह ॥ ५२ ॥ प्रसन्नायाः समपादस्थाने पादत्रयं नूपुरेना(णा)न्तस्थितेन सह वर्तमान(न) विधेयम् । समस्थानेऽन्तगुरवश्चत्वारः कार्याः । संयुगः संग्रामः । रत्नाकरः समुद्रः ॥ ५२ ॥ जोहरह इति ।
जोहरहंग संदणआ
णंदाइ हुवन्ति साअरए। तुरअगअंदअ(प)त्थिवआ
तस्सेअ धैवो अ संजुवए ॥ ५३ ॥ नंदा । योधरथाङ्गस्यन्दनाः नन्ता(न्दा)या भवन्ति सागरे ।
तुरगगजेन्द्रपार्थिवास्तस्या एवं ध्वजश्च संयुगे ॥ ५३ ॥ नन्दायाः सागरे विषमे चतुर्मात्रवर्ण(गण)योर्मध्ये पञ्चमात्रो भवति । तस्या एव संयुगे तुरगगजेन्द्रपार्थिवाश्च चतुर्मात्रा अविशेषेण तृतीयश्च मध्यगुरुरित्यर्थः । तस्मिंश्च समे ध्वजोन्ते कार्यः। अत्र सागरे सामान्येन चतुर्मात्रोऽन्ते विहितस्तथाप्यन्तगुरुष्कार्यः। न केवलमिह यावत्सर्वत्रैवान्ते यत्र चतुर्मात्रादिगणो विधीयते तत्रान्तगुरूणामेव विधानं नान्येषामित्यस्माभिरुदाहरणैश्चाभ्यूहितम् । अन्यत्र गज एव गजेन्द्रः इति चतुर्मात्रस्यैव विधाने(नं) न पञ्चमात्रस्यादिलघु(घो)रित्येतदप्युदाहरणाभ्यूहितमस्माभिः ॥ ५३॥
सागरए इति ।
साअरि(र)ए गइंदओ
सेआइ रहंगअं धओ। संजुअए तुरंगओ
जोहो अ सपत्थिओ मणी ॥ ५४॥ श्वेता।
१ पामतिरं च सणेउरअं Com. २ पादाप्तयो AB. ३ वश्रुति ? ववोओ अ संजुवए AB. ४ वध AB. ५ चविशेषणतृतीयाश्च AB. ६ ध्वजेन्ते कार्य AB.

Page #80

पद्यानि ५२-५४] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
इअ दुवईओ अद्धसमाओ समत्ताओ। इअ कइसिट्ठवित्तजाईसमुच्चए तइओ णिअमो सम्मत्तो॥
सागर(रे) गजेन्द्रः श्वेताया रथाङ्ग ध्वजा(ज):।
. संयुगे तुरंगमो योधश्च सपार्थिवो मणिः ॥ ५४ ॥ श्वेतायाः विषमे चतुर्मात्रपञ्चमात्रत्रिमात्राः संयुगे तु त्रयश्चतुर्मात्राः गुरुश्च । तत्र तृतीयश्चचतुर्मात्री मध्यगुरुरित्यर्थः ॥ एवमेताः साकल्येन द्विपश्चाशद् द्विपद्य उक्ताः ।। ५४ ॥
इति तृतीयो नियमः।
१ संयोगे A. २ विषमेव चतु० B. ३ द्विमात्रा: AB. ४ संयोगे AB.

Page #81

चतुर्थो नियमः ।
इदानीमवसरप्राप्तां गाथामाह — अट्ठमअं इति ।
अट्टम सोलहमं च कुण मणी गंधअं चउद्दहमं । छ गाहाइ थ दिअं व परिसेसजोहाइ ॥ १ ॥
अष्टमं षोडशं च कुरु मणि गेन्धं च चतुर्दशम्
षष्ठं गाथायाः स्तनं द्विजं वा परिशेषयोधायाः ॥ १ ॥
गाथाया अर्धयोप (हि) साकल्येन षोडश स्थानानि भवन्ति । तत्राष्टमं षोडशं गुरुं कुरु गन्धं लधुं च चतुर्दशं षष्ठं च स्तनं मध्यगुरुं द्विजं लघुचतुष्टयं वा । किंभूतायाः । परिशेषाः अष्टमषोडशचतुर्दशषष्ठेभ्यो निखिला योध यस्याः सा । तथा तस्या अत्र च ' गाहाखंध' (१.२३) इत्यादिना समविषमयोर्मध्यगुर्वो (रो) र्विधिप्रतिषेधौ । उदाहरणम् ।....॥ १ ॥
अस्या एवेति भेदप्रदर्शनार्थमाह – गाहा इति ।
गाहापत्थार महोर्वहिस्स तीसक्खरा समारंभे |
जाणह पंचावण्णक्खराई तस्सेअ विरमम्मि ॥ २ ॥ गाथाप्रस्तार महोदधेस्त्रिंशदक्षरां समारम्भे ।
जानीहि पञ्चपञ्चाशदक्षरां च तस्यैव विरामे ॥ २ ॥
महोदधेभिन्नम (?) प्रस्तारः षष्ठे नियमे उक्तः तस्य समारम्भे त्रिंशदक्षरां गाथां जानीहि । विरामेऽन्ते चास्य पञ्चपञ्चाशदक्षरामिति । अनेन प्रकारेण गाथाया जातय उच्यन्ते यथा मनुष्यत्वस्य ब्राह्मणाद्याः । न केवलमिह यावत्सर्वत्रैव मात्रावृत्ते जातिमात्रस्य लक्षणमुच्यते । एतच्च षष्ठ एव प्रतिपादयिष्यामः ॥ २ ॥
अस्य चाद्यन्तवर्तिनो गाथाद्वयस्य स्वरूपमाह — सत्तावीसं इति ।
सत्तावीस हारा जीसे दीसंति तिण्णि गंधाई । सा गाहाणं गाहा आई तीसक्खंरा लच्छी ॥ ३ ॥ सप्तविंशतिरा यस्याः दृश्यन्ते त्रीणि गन्धानि ।
[गाथानां ] गाथा आद्या त्रिंशदक्षरा लक्ष्मीः ॥ ३ ॥
सा गाथा लक्ष्मीर्नाम सर्वासां गाथानां प्रथमा । किंभूता । यस्या हारा गुरवः सप्तविंशतिर्भवन्ति द्वयोरप्यर्धयोर्लघूनि त्रीणि । षष्ठे स्थाने स्तने लघुद्वयस्य संभवाच्चतुर्दशे चैकस्येति ॥ ३ ॥
द्वितीयासौ पञ्चपञ्चाशदक्षरा तस्या इदानीं लक्ष्यद्वारेण स्वरूपमाह – गगणअल इति ।
१ गन्धीं AB. २ गन्धे AB. ३ मष्टेभ्यो AB. ४ यथा AB. ५ As in Chapter III, I drop even here the formulaic representation as it is very unreliable. ६ वश्रुति ७ सत्तावीसं Com. ८ गणनां AB.

Page #82

पद्यानि १-८]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
गयणअलविसअपसरिअमणहरससिकिरणणिअरहिअतिमिरं ।
अणुहवसु सुहअ बहुमअ सललिअअणरेसिअ रअरअणिं ॥ ४ ॥ हंसवधूः ।
गगनतलविषयप्रसृतमनोहरशशिकिरणनिकरहततिमिराम् ।
अनुभव सुभग बहुमत सललित बहुरसिक रतरजनीम् ॥ ४ ॥
कस्यचिन्नायकस्य कुपितप्रसन्नायां नायिकायामुपालम्भगर्भं वयस्यावचनम् । हे सुभग इमां रतोपलक्षितां रजनीमनुभव । अस्यां रजन्यां सुखेन विहरेत्यर्थः । किंभूतां रजनीम् । गगनतलविषये भोभागोदरे प्रसृत उद्गतो योऽसौ मनोहरः शशी तदीयेन किरणनिकरेण रश्मिसमूहेन हतं तिमिरं यस्यां तामेवंविधाम् । हे बहुमत अनेर्केचिन्तित । सलैलित सविलास । बहुरसिक अस्थिरप्रकृते । त्रीण्येतान्यामन्त्रणपदानि । एतज्जातिषड्विंशकस्योपलक्षणं गाथायुगलकम् ॥ ४ ॥
यथा चैताः षड्विंशतिर्भवन्ति तथा दर्शयन्नाह - साअर इति । पर्थांरसाअरवरे रयणे लुत्ते रसम्मि वड्ढते ।
जाह कमेण कंते छव्वीसं होति गाहाओ ॥ ५ ॥
सागरप्रस्तारवरे रत्ने लुप्ते रसे वर्धमाने ।
जानीहि क्रमेण छन्दसि षड्विंशतिर्भवन्ति गाथाः ॥ ५ ॥
३७
सागरश्चासौ प्रस्तारः सागरप्रस्तारः ( तस्मिन्) लक्ष्मीं स्थापयित्वा ततः प्रथमगुर्वक्षरे स्थान्यादेशभावेन रसेन लुप्ते करे सत्येकत्रिंशदक्षरा भवति द्वितीया । अनन्तरं द्वितीये रत्ने रसेन लघुद्वयेन लुप्ते सति च कृतौ (?) द्वात्रिंशदक्षरा भवति ॥ ५ ॥
लच्छी ऋद्धि(द्धी) बुद्धी लज्जा विज्जूं अ मालई दीही । गोरी राई जोन्हा छाआ कंती महामई कित्ती ॥ ६ ॥ मुखा मणोहरी रोहिणी विसाला सुहा सिवा हरिणी । चक्काई सारसिआ कुररी हंसी अ हंसवहुअत्ति ॥ ७ ॥
दोहिं गीईहिं गाहाणामाई भणिआई ॥ [लक्ष्मी] ऋद्धिर्बुद्धिर्लज्जा विद्या क्षमा च दीर्घा च । गौरी राजिज्र्ज्योत्स्ना छाया कान्तिर्महामतिष्कीर्तिः ॥ ६ ॥ मुग्धा मनोहरा रोहिणी विशाला सुधा [शिवा] हरिणी । चक्रवाकी सारसिका कुररी हंसी च हंसवधूरिति ॥ ७ ॥
पूर्वोक्तस्यैव रत्ने लुप्ते रसे च वर्धमान इत्येतस्य प्रकारान्तरमाह- - कण्णकर इति । कण्णकरचलणविप्पंसएहिं पढमट्ठिएहिं जाणिहिह ।
जहसंखं भ(स)व्वाणं जाईणं वण्णपरिवाडिं ॥ ८ ॥
१ हअ Com. २ सललिअ बहुरसिअ Com. ३ णभोगोदरे. ४ अनेकचिन्त AB. ५ सलिल AB. ६ साअरपत्थारवरे Com. ७ छंदे Com. ८ Both A and B add सागरप्रस्तारश्चासौ सागरप्रस्तारः ९ विज्जा खमा अ दीही अ Com. १० मणोहरमा AB.

Page #83

३८
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
कर्णकरचरणविप्रांशकैः प्रथमस्थितैर्जानीहि । यथासंख्यं सर्वासां जातीनां वर्णपरिपाटीम् ॥ ८ ॥
जातीनां लक्ष्म्याद्यानां वर्णपरिपाटीमनेन क्रमेण ज्ञास्यथ । प्रथमं कर्णेन गुरुद्वयेन स्थितेनानन्तरं करेणान्तगुरुणा पश्चाच्चरणेनादिगुरुणा ततोऽपि विप्रांशकेनेति एवं प्रत्येकमंशकं यावद् गाथा हंसवधूः तावत्कार्यम् । अत्र च नांशका विवक्षिता इति । अपि तु क्रमेण रत्नस्य रसेन लोप इति । तेन करचरणयोरप्याववक्षा । सर्वथा गुरोर्लघुद्वयेन लोपादक्षरवृद्धिः प्रयोजनम् । अन्ये पुनरेतद्योगात् गाथाप्रभेदाः कोटिशः सन्ति तत्परमिति कथयन्ति । तदपि साधीयः । अस्मिंस्तु करचरणयोर्विवक्षैव । एतत् षष्ठानुवादपरं तत्र विस्तरेण प्रदर्श्यमानत्वात् ॥ ८ ॥
स्कन्धकलक्षणमाह — पंचन्ह इति ।
पंचण्ह सया पुरओ दुण्ह अ मग्गेण वारणाण णियमिअओ । जह दए पुग्वद्धे तह पच्छद्धेवि खंघअस्स गरिंदो ॥ ९ ॥
खंदएण खंदअस्स लक्खणं भणिअं ॥ पञ्चानां सदा पुरतो द्वयोश्वाग्रे वारणानां नियमितः । यथा दयिते पूर्वार्धे तथैव पश्चार्थे[sपि स्कन्धकस्य नरेन्द्रः ] ॥ ९ ॥ पूर्वार्धपश्चार्धे स्कन्धकस्य सदृशे कर्तव्ये इत्यर्थः ॥ ९ ॥ गाथावत्स्कन्धकजातयो भवन्तीत्याह - छव्वीसं इति ।
छव्वीसं जह गाहा रअणे लुत्ते रसम्मि वर्द्धते । एक्कोणत्तीसं खंधअस्स णामाई तह अ पिए ॥ १० ॥
षड्विंशतिर्यथा गाथा रहने लुप्ते रसे च वर्धमाने । एकोनत्रिंशत्स्कन्धस्य भेदास्तथैव ॥ १० ॥
स्पष्टार्थ गाथा ॥ १० ॥
एतेषां नामान्याह - पवण इति ।
पवणरविघणअहुअवहसुरणाहसमुद्दवरुणससिसेला । महुमाहवमअणजअन्तभमरा (र) सुअसारसमज (ऊ)रा ॥ ११ ॥ हरिहरिणहत्थिकाओं कुम्मो णअविणअविकमोच्छाहा । धम्मत्थकामसहिआ णवी (त्ती) सअ खंधआ होंति ॥ १२ ॥
पवनरविधन दहुतवहसुरनाथसमुद्रवरुणशशिशैलाः । मधुमाधवमदनजयन्तभ्रमरशुकसारसमयूराः ॥ ११ ॥
[चतुर्थो नियमः
१ ममुकं AB. २ भेआ [पिए] तहवि Com. ३ काअंबकुन्दणअ० Com.
खंदअणामाई ॥

Page #84

पद्यानि ९-१५]
सटीको वृसजातिसमुञ्चयः हरिहरिणहस्तिकदंबकुंदनयविनयविक्रमोत्साहाः ।
धर्मार्थकामसहिता एकोनत्रिंशत्स्कन्धका भवन्ति ॥ १२ ॥ गीतिलक्षणमाहगाहा इति ।
गाहापुन्वद्धं जीअ सुअणु पुन्वद्धपच्छिमद्धाई। सा पिंगलेण गीइत्ति दाविआ सव्वछंदवित्ताण ॥ १३ ॥ गाथापूर्वार्धमिव यस्याः पूर्वार्धपश्चार्थे ।
सा पिङ्गालेन गीतिरिति दर्शिता सर्वछन्दोविदाम् ॥ १३ ॥ गाथैव गीतिः । इयांस्तु विशेषः । चतुर्दशेऽपि यत्र लघोविधानं तत्रास्या मध्यगुरुर्विधेय इति सर्वच्छन्दोविदां प्रथमं पिङ्गलेन दाविआ दर्शिता प्रकटीकृता ॥१३॥ किंच गाहापच्छद्धं इति ।
गाहापच्छद्धं विअ पुव्वद्धं पच्छिमद्धं च । जीसे सा उवगीई तेणं चिअ लक्खणे भणिआ ॥ १४ ॥
गाथापश्चार्थमिव पूर्वाधं पश्चिमा च ।
यस्याः सा उपगीतिस्तेनैव लक्षणे भणिता ॥ १४ ॥ तेनैव पिङ्गलेन सा स्वस्मिन् लक्षणे उपगीतिः भणिता । यस्या गाथा[याः] पश्चार्धेन सदृशमेव - द्वयेपि लक्षणं भवति । षष्ठचतुर्दशयोर्लघुरित्यर्थः ॥ १४॥ . एवं द्विपद्यादिवृत्तजातिषट्कमुक्तम् । इदानीं विलासिन्यादीनामाह-मणिविराम इति ।
मणिविरामबाणाण मइझओ
घितुआण दो दे सिलीमुहो(हे)। पत्थिवं च तइ विलासिणी
पाअअम्मि फुडणेउरिल्लिए ॥१५॥ मणिविरामबाणानां मध्याद् गृहीतानां द्वौ देहि शिलीमुखौ ।
पार्थिवं च तृतीयं विलासिनीपादे स्फुटनूपुरवति ॥ १५ ॥ बाणाः पञ्चमात्रा गणाः । तेषां त्रयो मणिविरामा गुर्वन्ताः पञ्च लघुविरामाः । त्रयः गुर्वन्ताः सुरगजाद्यास्तेषां गृहीतानां मध्यादन्यतमौ द्वौ पञ्चमात्रौ देहि । ततस्तृतीयः पार्थिवः । किंभूते पादे । स्फुटः प्रकटो नूपुरो गुरुन्रते यस्य ॥१५॥ पढमा इति ।
पढमा बीआ हुअंति जोहआ .
तइअणिरूविअणरिंदविप्पआ ।
१ पुन्वद्धं विम जीए पुग्वद्ध. Com. २ छन्दोवित् AB. ३ लक्षणेन AB. ४ गतीतानां AB. ५ स्फुरति नूपुरवति AB.

Page #85

४० -
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः चउगणघडिआ विरामबाणआ .
होति अणिद्धाइआइ पाअआ ॥ १६ ॥ प्रथमकद्वितीयौ भवतो योधौ तृतीयनिरूपितनरेन्द्रविप्राः ।
चतुर्गणघटिता विरामबाणा भवन्ति [च] निर्वापितायाः पादाः ॥१६॥ निर्वापिताया एवंभूताः पादाः भवन्ति । एवं प्रथमद्वितीयौ बाणौ भवतः । तृतीयेन च निरूपितो नरेन्द्रो विप्रो वेति पादविशेषणम् । स्पष्टमन्यत् ॥ १६॥ सतुरंग इति ।
सतुरंगरहस्स देसु पुरओ _णिअमेण थणं व विप्पअं वा। विरम अ करं च कण्णअं व
सुंदरि बाणासिआइ पाए ॥ १७ ॥ सतुरारथस्य देहि पुरतो नियमेन स्तनं वा विप्रं वा।
विरामे [च] करं वा कर्ण वा सुन्दरि वार्णासिकायाः पादे ॥ १७ ॥ सह तुरङ्गेन योऽसौ वर्तते रथस्तस्य पुरतोऽग्रे नियमेन स्तनं वा वित्रं वा देहि । विरामेऽन्ते करं वा कर्ण वा। अनेन मन्दबुद्धिव्युत्पादने मुखेदोदाहरणं पर्यन्ते (?) यस्मात्स्तनस्थाने विप्रो भवत्येव । तथान्ते करकर्णवर्जमन्यस्य नैवावकाश इति ॥ १७॥ तुरअ इति ।
तुरअ सुअण्णा ___ उवहिंवि(मि) विइण्णआ। सुंदरि खाए
समरे रसमज्झआ ॥ १८ ॥ तुरगसुपर्णावुधौ वितीणों।
सुन्दरि खब्जके समरे रसमध्यौ ॥ १८॥ . उदधौ विषमपादे तुरङ्गसुपर्णी वितीर्णौ दत्तौ । समरे समपादे रसो मध्ये येषां तौ। सुपर्णो गरुडः ॥ १८॥ देहि इति।
दे सुचामरसरूअसहारे
दिट्ठिअं सरसंअम्मि गरिदे । १ द्वितीय, AB. २ द्वितीयौयौ AB. ३ ननरेन्द्रो AB. ४ वाणवासिकाया: AB. ५ विपुरं AB. ६ सनेन समध्यौ AB. ७ विस्तीणौँ AB. ८ सचामर Com. ९ सरासअम्मि गणरिंदो AB.

Page #86

पद्यानि १६-२२] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
मंग्गओ सुरगअस्स णिउत्ते
पाअअम्मि परिणदिअअस्स ॥ १९ ॥ देहि सचामररूपसहारे दृष्टिं सेरसे नरेन्द्रे ।
मार्गतः सुरगजस्य नियुक्त पौदे परिनिन्दितस्य ॥ १९ ॥ . परिनिन्दितस्य पादे दृष्टिं देहि । किंभूते । सह चामरेण वर्तमाने तथा सरूपे सह(हा)रे च। सह रसेन वर्तते योऽसौ नरेन्द्रः तस्मिन्नपि दृष्टिं देहि । किंभूते नरेन्द्रे । मार्गतः पृष्ठतः सुरगजस्य आदिलघोर्नियुक्ते ॥ १९॥ बिइआविरुद्ध इति ।
बीआविरुद्धथणहारए
आणंदिअस्स कुण पाअए। जोहं सरहं सतुरंगअं
विरमे अ वरोरु धअग्गरं ॥ २० ॥ द्वितीयाविरुद्धस्तनहारे आनन्दितस्य कुरु पादे ।
योधं सरथं सतुरङ्गं विरामे च वरोरु ध्वजाग्रम् ॥ २०॥ आनन्दितस्य च पादे चतुर्मात्रास्त्रयश्चतुर्थस्तु त्रिमात्रः कार्य इति तात्पर्यम् । द्वितीये च सामान्येन मध्येगुरोरविरोध इति ॥२०॥ सतुरंगम इति ।
सउरंगमए सारणे संजोहए
विहआहिवई व विसहरं व मुद्धिए। ठविअम्मि ,वे अंतिमए(ध)अवडावए . महुरक्खरए कीलणअस्स पाअए ॥२१॥ सतुरङ्गमे [स]वारणे [स]योधे विहगाधिपतिं वा विषधरं वा मुग्धे ।
स्थापिते देहि भन्तिमध्वजपताके मधुर(रा)क्षरे क्रीडनकस्य पादे ॥ २१ ॥ क्रीडन[क]स्य [पादे] चतुर्मात्रगणत्रये स्थापिते मध्यलघोश्चतुर्थगुरोर्वा स्थितिविधेयेत्यर्थः । अन्तिमे(मा) ध्वजपताके(का) यस्येति पादविशेषणम् । विहगाधिपतिर्गरुडः । विषधरो भुजगाधिपः ॥ २१ ॥ हाररसाण इति ।
हाररसाण तिअम्मि णअंगि विइण्णे
देसु सणेउर[रू] अजुअंचे पुरिल्लं
१ समग्गयो AB. २ सरथे AB. ३ परे AB. ४ द्वितीयेन AB. ५ मध्ये गुरु: AB. ६ सवारणज्जेहए AB. ७ देसु Com. ८ चतुर्थीगुरोर्वा AB. ९ संफुरिलं AB.

Page #87

४२
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
चामरअं कडअं च वरोरु विरामे दूरसमुज्जलअम्मि तरंगअपाए ॥ २२ ॥
हाररसयोखिके नताङ्गिवितीर्णे देहि' सनूपुररूपयुगं च पौरस्त्यम् । चामरं कटकं च वरोरु विरामे दूरसमुज्ज्वले तरङ्गकपादे ॥ २२ ॥
भवति इति ।
हारश्च रसश्च हाररसौ तयोत्रिके वितीर्णे दत्ते त्रिः कृत्वः चरणे स्थापित इत्यर्थः । पश्चात्सनूपुररूपयुगं च पौरस्त्यं पुरोभवं देहि चरणमेव । विरामेन्ते च चामरकटके गुरुद्वयमित्यर्थः । वरौ ऊरू यस्याः । आमन्त्रणम् ॥ २२ ॥
[चतुर्थो नियमः
भवति मुद्गरो हरिर्योधस्तस्याग्रतो मौक्तिकं प्रिये ।
जातु सा (श) म्यायाश्चतुर्भागं मात्राधिकं विद्धि पार्थिवे ॥ २३ ॥
शम्यायाः पाद एवंविधो भवतीति विद्धि जानीहि यस्य प्रथमं मुद्गरः पञ्चमात्रो भवति पश्चाद्धैरिरश्वस्तदनु योधः । तस्य च योधस्य अग्रतः पुरो मौक्तिकं गुरु किं च पार्थिव (वे) मध्यगुरौ सतु (ति) जातु कदाचित्तं चतुर्भागं मात्रयैकयौधिकं विद्धि । पार्थिवस्थाने कदाचित्पञ्चमात्रो विधेय इत्यर्थः । अनेन वचनेनोदाहरणेन चेदं दर्शितमाचार्येण यथा सामान्यसंज्ञयापि मध्यगुरुरस्मिन् ग्रहीतव्यमि(इ)ति । अपरमपि अनेनोदाहरणेन दर्शितं यत् संस्कृतेनैतच्छम्यं वृत्तं, न बध्यते भाषान्तरेणेति ॥ २३ ॥
मिट्ठाण इति ।
विसमट्ठाणाविरुद्धस्तनतइ अदिअणरिंदेंआ
गिट्टिा कउ (इ) वरेहिं रविओ (ते) रहवी सामआ । ठवेसु अहिअक्खराइ छँटुणिरूविअबाणआ
अंसावि हु सेसआ गअतुरअएहिं णिबद्धआ ॥ २४ ॥
विषमस्थानाविरुद्धतनतृतीय द्विजनरेन्द्राः निर्दिष्टाः कविवरैः रवित्रयोदशविश्रमाः । स्थापयाधिकाक्षराया विरामनिरूपितबाणाः अंशकी अपि शेषीं गजतुरगैर्निबद्धाः ॥ २४ ॥
अधिकाक्षराया एवंभूता ये अंशका निर्दिष्टास्तान्स्थापय । विष [म] स्थानेष्वविरुद्धो मध्यगुरुर्येषाम् । अन्यच्च रविभिर्द्वादशभिस्तथा त्रयोदशभिर्यतिः पदसमाप्तिर्येषामिति षष्ठे च निरूपितो बाणो येषां ते तथा । अन्यच्च तृतीयषष्ठाभ्यां शेषा ये ते गजतुरगैः सामान्येन चतुर्मात्रैर्निबद्धाः कार्याः ॥ २४ ॥ पढम इति ।
१ विस्तीर्णे देहे AB. २ चतुर्थभाग AB ३ सय्यायाः पादधूपंविधो AB. ४ द्धरेस्वर: AB. ५ योधेकं AB. ६ चंद्रदर्शित ० AB. ७ छट्ठविरमणिरू० AB. In trans. Com. reads विरमणिरू० but explains the reading छुट्टणिरू० ८ ज्ञान AB. ९ वरैरंधेत्रयोदिसविस्रामा AB. १० अंसकविशेषा AB. ११ तांसद्विपय AB. १२ षष्ठाद्या : AB.

Page #88

पद्यानि २३-२७]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः पढमचउत्थजोहरहपंचमकण्णाए
बीअतईअहोइसुरहत्थिसुअण्णाए। कूला दीहवण्णएआरविलुत्ताए
जासु विसंग्गु होइ णक्कोडअपाआए ॥२५॥ प्रथमचतुर्थयोधरथपञ्चम] कर्णः द्वितीयतृतीयभोगिसुरहस्तिसुपर्णः ।
कूली दीर्घवर्णैकारविलुप्तः यस्य विसर्गो भवति नर्कुटपादः ॥ २५ ॥ एवंभूतो नर्कुटस्य पादो भवति प्रथमचतुर्थयोर्योधरथौ यस्य पञ्चमे च कर्णो गुरुद्वयं स प्रथमचतुर्थयोधरथपञ्चमकर्णः । द्वितीयतृतीययोः स्थानयोः भोगिसुरहस्तिसुपर्णा यस्य स तथा । भोगी भुजगेन्द्रः । सुरहस्ती सुरगजः । सुपर्णो गरुडः । कु(कू)ला देशीपदं पत्तिपर्यायः । तेनैतदुक्तं भवति । अन्तिमो विसर्गो दीर्घवर्णेनैकारेण विलुप्तो यस्य भवति । पादान्ते विसर्गस्य स्थान्यादेशभावेन आए इति विधेयमित्यर्थः । उदाहरणमुखेन च दर्शितं तथा पुंल्लिङ्गस्यैवाकारान्तस्यायं विधि - न्यस्येति । तथा चोक्तम्-' अतः स आएन्दुसि र(न)कुंटक इति ॥२५॥ जण्णिउत्त इति ।
जं णिउत्तसरतोमरजोहतुरंगअं
विरमअम्मि दूरुज्जलवण्णधअग्गअं। तं विआण सुपरिहिअजइरमणिज्जअं ।
छंदअम्मि छउओअरिए रमणिजअं ॥२६॥ यनियुक्तशरतोमरयो)तुरंग विरामे दूरोज्ज्वलवर्णध्वजाग्रम् ।
तद्विजानीहि सुपरिष्ठितयतिरमणीयकं छन्दसि छातोदरिके रमणीयकम् ॥ २६ ॥ . हे छातोदरिके तद्वत्तं अस्मिन् छन्दसि रमणीयकमिति जानीहि । किंभूतम् । यस्मिन्नियुक्ताः शरतोमरयोधतुरंगाः पञ्चमात्रद्वयं चतुर्मात्रद्वयं चेत्यर्थः । तोमरः प्रहरणविशेषः । विरामेन्ते दूरमत्यर्थं उज्ज्वलवर्णं धजाग्रं यस्य । वर्णा अक्षराणि । सुपरिष्ठिताभिश्च यतिभिर्विरामै रमणीयम् ॥२६॥ तिण्णि तुरंगा इति ।
तिण्णि तुरंगा णेरओ विप्पाइक्का कण्णु । दुवहअपच्छद्धेवि वद लॅक्खणु एउ ण अण्णु ॥२७॥ त्रयस्तुरंगा नूपुरो द्वौ पदाती कर्णः।
द्विपद(थ)स्य पश्चापि तदेव स्थापय नान्यत् ॥ २७ ॥ चतुर्मात्रत्रयं गुरुं च स्थापयित्वी चतुर्मात्रद्वयं" गुरुद्वयं चेति स्थापय द्विपथस्य पूर्वार्धपि पश्चार्धे १ जसु विगु AB. २ कुल AB. ३ जण्णउत्त AB. ४ रम्मन्निज्जअं AB. ५ योरधस्तुरङ्ग AB. ६ अण्णुरउ AB. ७ A drops ए from एउ; Com. seems to read तं मा ठवेहि अण्णु for the 4th line, but what it reads for वद is not clear. ८ त्रिस्तुरंग नूपुरी द्वौ पदाती की AB. ९ पश्चार्धं पित्तं मास्थापयान्यं AB. १० चतुर्मात्र to यित्वा repeated immediately AB. ११ त्रयं AB.

Page #89

४२
सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः
[चतुर्थो नियमः तथैव नान्यत्किंचिदिति । अत्र च सनूपुरचतुर्मात्रत्रयेऽतीते यतिर्विधेयेत्युदाहरणेनोक्तम् ॥ २७ ॥ वि(व)इआलिअ इति ।
वैओलिअअं रसौं लशौ __ जइ आभाससि चारुणेत्तिए । तो मागहिअत्ति लक्खणे णिम्माअंति मुणेहि सुंदरि ॥२८॥
मागहिआ वइआलिअरूवेण ॥ वैलीयं रसौ लशौं यदा(द्या)भाषसे चारुलोचने ।
ततो मागधिकामिति लक्षणे निर्मितामिति जानीहि सुन्दरि ॥ २८ ॥ वैतालीयस्य लक्षणं वक्ष्यति । तस्मिन् रेफसकारौ यथासंख्येन लसौ(शौ) भाषसे उच्चारयसि तदा तां मागधिकामित्यस्मिल्लक्षणे निर्मितामुपरिष्ठामिति मुणेसु जानीहि । एतदुक्तं भवति । वैतालीयमेव मागधिका] । मागधिकया भाषया समुच्चारणात् ॥२८॥ मात्रालक्षणमाह-विसमच्छंद इति ।
विसमच्छंद पाअ मत्ताहु
बे तिण्णि अ सुम्ममुहि मणितूंररसगणविणिम्मिअ।
ताहु पाअहु मज्झिमहु णिउणएहि लक्खणु णिरूविओ ॥२९॥
मात्रा चारुनेत्तिआ। विषमच्छन्दसः प(पा)दा मात्राणां भवन्ति द्वौ त्रयश्च सौम्यमुखि मणिरूपरसगणैर्विनिर्मिताः । तासां प(पा)दानां मध्यमानां निपुणैर्लक्षणं निरूपितम् ॥ २९ ॥
मात्राणां पश्च पादा विषमच्छन्दसोऽसदृशाक्षरा भवन्ति । मणिरूपेत्यादिना मात्रा[या] गुरुलघुरचनां अभ्यनुज्ञातवान् । नामभेदमाश्रित्य मध्यमानां लक्षणं निरूपितम् । न तु मध्यमानामेव यस्मात्प्रथमतृतीयपश्चमस्त्रियोदशभ्यो मात्राभ्यः षोडश यावद्विधेयॊः । एवं द्वितीयचतुर्थावेकादशभ्यः चतुर्दश यावदित्युदाहरणात् शास्त्रान्तरेभ्यो लक्ष्याच्चास्माभिरधिगतम् । यदि नामाचार्यस्यैवमभिमतं न स्यात्तदने 'दुवईगणसम्माणं' (६.५१) इत्यादि स्ववचनविरोधः स्यात् । यस्मात्पादेष्वनियमे मात्राणां न केवलं लघुक्रियाया विघटनं यावत् संख्याया अपीति । अपभ्रष्टेन मात्रा रचनीयेत्ये . तदप्युदाहरणेन दर्शितम् ॥ चारी(रु)नेत्री ॥ २९॥ १ यदि विधेया AB. २ वइआलिअअं Com. ३ रासो लसो AB. ४ आभासासि B; A drops स and has आभासि. ५ णिम्माअंति अस्सि पुणोप मुणेहि AB. ६ वैतालीयेति अत्र च सनूपुरचतुर्मात्रत्रयेतीते यदि विधे रसौ लषी AB. ७ मणिरूव Com. / The portion from मात्राणां to निरूपितं is dropped in A; B adds न before मात्राणां. १ पञ्चमात्रयोद. AB. १० विधय एव AB. ११ दुवईणगणप्रमाणं AB. १२ ०येत्यप्युदा AB.

Page #90

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
यथा मध्यमपादे लक्षणं चिह्नं निरूपितं तथाह - करहि इति ।
करहि तेरह मत्ताई (हिं) स चउद्दह मोअणिअ पणरहहिं चारुणेत्तिअ । जा सोलह अंतिमिअ
पद्यानि २८ - ३२ ]
तहो णाम राहुसेणिआ ॥ ३० ॥ मात्रा मोअणिआ ।
करैभ्याः भवति त्रयोदश मात्रा [भि]: स चतुर्दश मोदनिकायाः । पञ्चदशै चारुनेत्र्याः यस्याः षोडशान्तमिका तस्या नाम राहुसेनिका ॥ ३० ॥
[स] इति मध्यमपादपरामर्शः । स मध्यमपादः करत्या (भ्या) दीनां तिसृणां यथासंख्येन त्रयोदश चतुर्दशपञ्चदशमात्रो भवति । यस्याम (स्या अन्तस्थितायाः स षोडशमात्रो भवति तस्या राहुसेनेति नाम || मोदनिका ॥ ३० ॥
एअव (हु) इति ।
एअहु मत्तहु अंतिमउ जव्विहि दुवहउ ोदि ।
तो तहु आ(णा) में रड्ड फुड्डु छंदइ कइसेउ खोदि ॥ ३१ ॥ दुवो मोवणिआसंजुत्तउ रड्डा ।
एतासां मात्राणां अन्तिम (मो) यदा द्विपथको भवति
ततस्तासां नामें [रड्डा स्फुटं] छन्दसि कविजनो ब्रूते ॥ ३१ ॥
सुसुहाव ( इं ) इत्यादि ।
४५
एतया(स्याः) करम्यादीनां मध्यादन्यतमस्या अन्ते पादपञ्चकसमाप्तौ यदा द्विपद (थ) को भव तदा तस्या रड्डेत्येतनाम कविजनः कथयति । अयं द्विपथोsस्या एव मोदनिकाया अन्त उदाहरणत्वेन दर्शितः ॥ ३१ ॥
सुई (इ)सुहाई विणिऍप्पिणु इह पत्थारसाअरे
अणु विविहवित्ताई (इं) सुसंचिअगुणमणोहरे । अडिल होइ आहीरिआइ णअंगि भास (सा) इ
सजमएहिं पाए[हिं] समद्धसमेहिं कुण सआ ॥ ३२ ॥ अडिलालक्खणं अणिदिट्ठरूपण ।
१ वामहीति AB. २ करहि सत्तरह स्रोदि मत्ताई AB. ३ वाराभ्यां AB. ४ मोदनिष्काया: AB. ५ पंचदरचारुमैच्या AB. ६ चकुरसेनिका AB. ७ चतुर्दशी... मात्रो भवति AB. ८ जइविहि ? ९ अणु Com. १० नामैतच्छन्दसि AB. ११ न्वेत्येतन्नाम AB. १२ विणिएपिउणु.

Page #91

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः संदणअं रहंग संजाणह
चिंधड हारु पट्टिसं जाणह जमअविसुद्धएहिं संजाणह अडिलाण(लोक्खणंमि संजाणह ॥ ३३ ॥
अडिलालक्खणं ॥ श्रुतिसुखानि विनिरूप्येह प्रस्तारसागरे सुतनु विविधवृत्तानि सुसंचि त]गुणमनोहरे । अडिला भवत्यांभीर्या नताङ्गि भाषया सयमकैः पादैः समाधसमैः कुरु सदा ॥ ३२ ॥
अडिलावृत्ति(त्त)माभीर्या भाषया भवति तच्च प्रस्तारमेव सागरं तस्मिन् श्रुतिसुखदानि मधुराणि वृत्तानि विनिश्चित्य पर्यालोच्य तन्मव्यात्समपादैरर्धसमै; कुरु विधेहि । अन्यच्च किंभूतैः । सह यमकैवर्तन्ते ये तैः । एतदुक्तं भवति । मात्रावृत्तस्य यस्य कस्यचिल्ललितस्य आभीर्या भाषया तथा यमकेनोपलक्षितस्य अडिलेति नाम भवति ॥ ३२ ॥....॥ ३३ ॥ वृत्तोदाहरणं भाषासहितमाह-धोरणी इति ।
धोरणि गुमुगुमेइ भ्रमराहुं रसंति
पंकअसंकुलेहिं सलिलेहि सरंति। भमरभरोणएहिं कुसुमेहि णिरंतर विअसइ ताण मीसु वंसह सरंतर ॥ ३४॥
अडिला नक्कुडभेएण। धोरणी गुमगुमायते भ्रमराणां सरन्ती पङ्कजसंकटः सलिलैः सरन्तृका । भ्रमरभरावनतैः कुसुमैः (कुमुदैः ?) सरोन्तरं विकसति तेषां मिश्रं वंशैः स्वरान्तरम् ॥ ३४ ॥
भ्रमराणां अलीनां संबन्धिनी धोरणी पङ्क्तिर्गुमगुमायते । किंभूता। सरसो जलाशयस्यान्तरं सरोन्तरं सरन्ती गच्छन्ती। किंभूतं सरोन्तरम् । पङ्कजसंकटैः सलिलैरुपलक्षितम् । किंभूता धोरणी। सरन्तृका । रमत इति रन्ता प्रियः । सह रन्त्रा वर्तते या सा सरन्तृका । अथवा । सरसः अन्तः सरोन्तः तत्र भवा सरोन्त्या सरोन्त्या एव सरोन्तिका । अन्यच्च किंभूतं सरोन्तरं वि[क]सति । कुमुदैरुपलक्षितम् । किंभूतैः । भ्रमरभरावनतैः । तत्र च सरोन्तरे तासां भ्रमरपतीनां स्वरान्तरो ध्वनिविशेषः विकसति वंशैमिश्रित इव मिश्रितो मधुरत्वात् ॥ ३४ ॥ जइ ब्राह्मणि इति ।
यदि भ्राम्भणु(णि) तिण्हु चउत्थु देहि तुहु कुंजराहु सामंदु ।
भासा तो भ्रोहिअ मारुवाई इउ गाह ढोसत्ति ॥ ३५॥ १ Com. drops this stanza. २ भवत्यातीत्या AB. ३ श्रुतिसुधनानि AB. ४ न वर्तन्ते AB. ५ V. 33 is not commented upon at all. The commentator evidently is not aware of it. ६ सरन्तिअ Com. ७ कुमुएहि सरंतर Com. ८ सुनोन्तरं AB. ९ मैनोन्तरं AB. १० चमनोन्तरे AB. ११ मारुदाई AB.

Page #92

पद्यानि ३३-३७ ]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
यदि ब्राह्मणि त्रयाणां चतुर्थ ददासि त्वं कुञ्जराणां दा (सा) मन्तम् । भाषया ततो ब्रूहि मारेव्येमां गाथां ढोषामिति ॥ ३५ ॥
हे ब्राह्मणि त्रयाणां कुञ्जराणामनन्तरं यदि सामन्तं राजानं ददासि ततस्तां गाथां माख्या भाषयोपलक्षितां दोषामिति भण ३५॥
अस्य एव विशेषान्तरार्थं द्वितीयां गाथामाह - अहं तिहु इति ।
अह तिहु चउत्थणोदि कहवि सो कुंजराहु सोमंदु | तो देहि चउत्थओ माहा (ह) णोवि ढोसाहु उ दोसु ॥ ३६ ॥ अवब्भंसगाहाजुअलएण ढोसोहि णाम ।
अत्र (थ) त्रयाणां चतुर्थो न भवति कथमप्यसौ कुञ्जराणां सामन्तः । ततो देहि चतुर्थ ब्राह्मणमपि ढोषाया नैव दोषः ॥ ३६ ॥
४७
.
त्रयाणां कुञ्जराणामनन्तरं कथमपि कदाचिदपि यदि न सामन्तो भवति ततो ब्राह्मणमपि देहि । अस्मिन्दत्ते ढोषाणां नैव दोषो भवति । कुञ्जरश्चतुर्मात्रः । एतदुक्तं भवति । यदि मारव्या भाषया गाथा उच्चार्यते चतुर्थे चास्या यदि मध्यगुरुः सर्वलघुर्वा भवति नियमेनैव ततो ढोषाख्यां लभते । मारवी च भाषा उदाहरण एवं दर्शिता । मरौ भवा मारवी । मारुवेत्यन्यः पठति ॥ ३६॥
1
वित्थारिअ इति ।
वित्थारिअआणुमएण कुण दुवईछंदोणुमएव्व मुणे । इअ रासअ सुअणु मनोहरए वेरिअसक्तत्थक्खरए ॥ ३७ ॥
रासअलक्खणे अणिदिट्ठवत्थुअं मत्ताम ( ग ) णसमम् ।
विस्तारितकानुमतेन कुरु द्विपदीछन्दोनुमतेन वा पुनः । इति रासकं सुतनु मनोहरं विदारीसमाप्ताक्षरम् ॥ ३७ ॥
विस्तारितकलक्षणमुक्तम् । तदनुमतेन वा रासकं कुर (रु) । अथवा द्विपदी वस्तुकेसीत्यन्तरै (?)विधेहि । किंभूतं रासकम् । विचार्यामुक्तलक्षणायां समस्तान्यक्षराणि अभिधेयवर्णानि यस्य । एतदुक्तं भवति । येन केनचिद् द्विपदीरूपकेन द्विपद्यनुकारिणा वा गीतिकामित्रैर्विचार्यान्तैर्वा रूपकै रासको भवति ॥ ३७ ॥
अपरमपि प्रसिद्धं रासकमाह - अडिलाहिं इति ।
१ माराध्यया A; मागध्या B. २ उपलक्षितौ भोषामिति AB. ३ आधा AB. ४ अत तिण्णेति AB. ५ सामंतादु AB. ६ णउ Com. A seems to read उ; Breads कओ. ७ भोषणो A; भोषाणां B. ८ माराध्यया A; मागध्या B. ९पुण Com. १० Com. seems to read संमत्तक्खरए. ११ वा कुरु AB. १२ रसं सुतनु० AB. १३ रूपनासको A; रूपनाकसको B.

Page #93

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः अडिलाहिं दुवहएहिं व मत्तारड्डाहिं तह अ ढोसाहिं। बहुएहिं जो रइज्जई सो भण्णइ रासओ णाम ॥ ३८॥
गाहा रासअलक्खणत्थे। अडिलामिपिथकैर्वा मात्रारड्डाभिरथवा ढोषाभिः ।
बहभियों रच्यते स भण्यते रासको नाम ॥ ३८ ॥ अडिलादिभिर्वृत्तस्त्रिप्रभृतिभिर्यो निबध्यते एकस्मिन्नेवार्थे स रासको भण्यते ॥ ३८ ॥
चलण इति । चलणसमे(मो)हसिअरत्तपंकअ-पसत्थथोरोरु-लडहतणुमज्झ-तुंगपीवरपओहरिल्लिए करअललाअण्णणिजिआसोअमुद्धपल्लव विउद्धकंदोट्टणअण, कोमुईमिअंकवअणिए । ठवेसु तइअअणिउत्तथणविप्पसेसमाअंगतुरअपाइक्कजोहरहए समाणसंखए विसमट्ठाणाविरुद्धणरणाहविअडपअमग्गघडिअसुइसुहअवण्णदीहरसमासकु(जु)त्तए ॥
३९ ॥ ससअं॥ चरणेसमुपहसितप[क]ज-प्रशस्तपीनोरु-लटभतेनुमध्य-तुङ्गपीवरपयोधरवति करतललावण्यव(नि)र्जिताशोकमुग्धपल्लवे, विबुद्धकन्दोट्टनयन, कौमुदीमृगाङ्कवदने । स्थापय तृतीयकनियुक्तस्तनविप्रशेषमातंर्गतुरंगपदातियोधरथान् समानसंख्यान् विषमस्थानाविरुद्ध रनाथविकटपदमार्गघटितश्रुतिसुभगवर्णदीर्घतरसमासयुक्त(क्तान्) ॥ ३९ ॥ वस्तु । एतस्यैवार्थावलम्बिनी गीतिका विरँम इति ।।
विरमणिरूविअवाणए अवलंबिअगीइअअत्थसी[से]सएसुं। चउसु वि सण्ण[अवाहिए इह मालासीसअस्स पाअएसुं॥४०॥
मालासीसअलक्खणत्थे गीइआ ॥ विरामनिरूपितबाणान् अवलम्बितगीतिकार्थशेषेषु ।
चतुर्ध्वपि संनंतबाहो इह मालाशीर्षकस्य पादेषु ॥ ४० ॥ ... संनतौ बाहू यस्यास्तस्या आमन्त्रणम् । एवंविधान् गणान् चतुर्ध्वपि पादेषु मालाशीर्षकस्य स्थापय । वस्तुपरिपूरणार्थमामन्त्रणपदानि पादद्वय(ये) । विशेषणविशेष्यभावेन समासाः । चरणाम्यां समुपहसितमवधीरितं रक्तपङ्कजं यया । तथा प्रशस्तौ थोरौ पीनावूरू यस्याः । लटभं रमणीयं तनु च मध्यं यस्याः । तथा तुङ्गावुन्नतौ पीवरौ घनौ स्तनौ यस्याः सा एवंभूता । इत्येकपदं
१ नामको AB. २ चरणे समुपहित AB. ३ लबाहतमध्य AB. ४ शेष repeated after तुरंग AB. ५ पदातिपयोधररथान् AB. ६ विरुद्धानननाथ AB. ७ विनामेति AB. ८ वारणए AB. ९ चतुर्धापि सतुबाहो AB. १० सततौ AB ११ पीनी AB.

Page #94

पद्यानि ३८-४२]
सटीको वृत्तजातिसमझाया है पादश्च । तथा करतललावण्यव(नि)र्जितान्यशोकवृक्षस्य मुग्धान्यमिवाति यानि किसलयानि यया । तथा विबुद्धस्य कन्दोट्टस्य विकसितोत्पलस्य सदृशे नयने यस्याः । तथा कौमुद्यां कार्तिकपौर्णि(ण)मास्यां योऽसौ मृगाङ्कः चन्द्रमाः [तेन] सदृशं वदनं यस्याः सा तथाभूता इति द्वितीयः पादः । हे एवंभूतगुणयुक्ते मातंगादीन् स्थापय । किंभूतान् । तृतीयो नियुक्तः स्तनो विप्रो वा येषाम् । शेषांश्च मातंग[तुरग]पदातियोधरथान् सामान्येन चतुर्मात्रगणान् समानसंख्यान् तुल्यगणनान् स्थापय इच्छया षोढा दशधा द्वादशधा लक्ष्यानुसारेणेति । तथा विषमस्थाने वाविरुद्धो नरनाथो येषां तथा विकटैविस्तीर्णैः पादमार्गः पादगतिभिर्दीर्घतराणि रचितानि यानि श्रुतिसुखानि मधुराणि वर्णानि वाचकानि तैर्ये दीर्घतराः समासाः तद्युक्तम् । अन्यच्च । विरामेन्ते निरूपितो बाणो येषां तानेवंभूतान्गणान् स्थापय चतुर्ध्वपि पादेषु । किंभूतेषु । अवलम्बितोऽधितो गीतिकार्यांमर्थस्याभिधेयस्य शेषो येषाम् ॥ ४०॥ कइणो चिंततस्स इति ।
कइणो चिंततअस्स अहिअक्खरत्थसेसँअं
णीलुप्पलविअसिअच्छि गीइआ(अ)इ जइ समत्त। तो जाणसु सण्णअंगि दूरमहुरक्खरिल[अं] .
__ सत्थत्थविअक्खणाण पुरिसाण सुइसुहावअं(हं)॥४१॥ कवेश्चिन्तयतोऽधिकाक्षरार्थशेषं नीलोत्पलविकसिताक्षि यदि गीतिकासमाप्तम् । ततो जानीहि संनतांङ्गि दूरमधुराक्षरं शास्त्रार्थविचक्षणानां पुरुषाणां श्रुतिसुखावहम् ॥ ४१ ॥ इत्यधिकाक्षरा । अनन्तरमस्यैवार्थे गीतिकामाह-माणिणि इति ।
माणिणि दाविज्जंतुअं तुह दंसणसुहरसाविअण्हएण। विरहंकएण मुद्धिए अहि[अ]क्खरसीसअंति बीअअंमि(पि) ॥ ४२ ॥
अहिअक्खरसीस [अधिकाक्षराशीर्षकं । मानिनि प्रदर्यमानं तव दर्शनसुखरसावितृष्णेन ।
विरहाङ्केन मुग्धेऽधिकाक्षरशीर्षकमिति द्वितीयम् ॥ ४२ ॥ हे मानिनि द्वितीयमधिकाक्षराशीर्षकं तवे विरहाङ्केन दर्यमानं अधिकाक्षरं अर्थशेषो यस्य तथा गीतिकायां समाप्तम् । शेषमुदाहरणपरिपूरणम् । शास्त्रार्थविचक्षणा ये पुरुषाः [तेषां] श्रुतिसुखावहम् । विरहाङ्क इति आचार्यस्य नाम । किंभूतेन विरहाङ्केन तवे दर्शनाद्यत्सुखं तदेव रस इव रसः तस्मिन्नवितृष्णेन । अन्येषां 'मैते अधिकाक्षरैव [स]गीतिकी अधिकाक्षरांशीर्षकम् ॥ ४२ ॥
१ पयोधररथां B; पयोधरधा A. २ स्रति० A; स्तुति B. ३ तैयतै AB. ४ तेनेवं AB. ५ विवृतो AB. ६ गीतिकासामर्थ्यस्याभि० AB. ७ सीसअ AB. ८ रिलं A; रिल B. ९ विकसिताक्षिनूपुरमधु० AB. १० शीर्षकोन्तय AB. ११ शास्त्रान्तरविचक्षणा AB. १२ तदेव दर्शनाद्यतर्मुखं AB. १३ मतां AB. १४ गीतिकाक्षराशर्षिकं AB.

Page #95

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः निर्वापिताशीर्षकार्थमाह-अहिअक्खर इति ।
अहिअक्खरसीसअस्स अवि(व)लंबिअत्थर्पअडिआ
विणिउज्जइ सण्णअंगि मज्झे जइ णिद्धा(वा)इया। तो जाणसु तिअलअंति बहुछंदओत्तभणिअअं बी(बि)यंअं व पुणो मुणो(णे सु छउओअरि सीसअं तं ॥४३॥
• तिअलअमालासीस [त्रिकलक; मालाशीर्षकं] । अधिकाक्षराशीर्षकस्या[व]लम्बितार्थचेतिता विनियुज्यते संनतोङ्गि मध्ये यदि [नि]पिता । ततो जानीहि त्रिकलकमिव(ति) बहुछन्दोविगणितं द्वितीयं शीर्षकमिति नाम जानीहि मुग्धे ॥ ४३ ॥ इत्यधिकाक्षरा । अस्यैवार्थे निरूपितामाह
अहि[अ]क्खरसीसअस्स जं मए
तुह कहि लक्खणं पिअल्लिए । भणिअं तं च इमम्मि तिअलअएं ससहर्रवयणे कवीहि छंदए ॥४४॥
अणिदिट्ठसमरूवि(व)अं [अनिर्दिष्टसमरूपकं] । अधिकाक्षरशीर्षकस्य यन्मया तव कथितं लक्षणं प्रियतमे ।
भणितं तदेवास्मिस्त्रिकलके शशि(श)धरवच(द)ने कविभिश्छन्दसि ॥ ४४ ॥ हे चन्द्रमुखि तँत् त्रिकलकस्य लक्षणमिति जानीहिं । यद्यधिकाक्षराशीर्षकस्य य एवार्थस्तस्मिन्नेव निर्वापिता विरचनीयेत्यर्थः । बहुच्छन्दोविद्भिर्भणितमिति त्रिकलकविशेषणम् । किंच। द्वितीयमप्यस्य नाम मुणेसु जानीहि शर्षिकमिति। अस्यैव त्रिकलकमिति निर्वापिताशीर्षकमिति च नामद्वयमित्यर्थः । निर्वापिता-उदाहरणपतितो योऽर्थो व्याख्यायते । अधिकाक्षराशीर्षकस्येति । एतदुक्तं भवति । यदेवाधिकाक्षराशीर्षकस्य तव मया भणितं [लक्षणं] तदेवास्मिन् त्रिकलके कविभिनिरूपितमिति कइणो चिंतंतस्सेत्यादिना ॥ ४४ ॥
अस्यानन्तरमुदाहरणपूरणार्थ गीतिकामाह-मालासीसअ इति । [मोलासीसअणामए इच्छासमसंखअंसणिअमएण । जं लक्खणं पिअल्लिए तं चिअ कहिअं इमम्मि तिअलएवि ॥४५॥]
मालाशीर्षकनाम्नीच्छासमसंख्यांशनियमेन । यल्लक्षणं प्रियतमे तदेव कथितमस्मिन् निकलके ॥ ४५॥
१ पायडिआअडिआ AB; चेइआ Com. २ Com. seems to read बीअं वि सीसअअंति णामं मुणेसु मुद्धिए. ३ विविधसन्नतापि AB. ४ निर्वाहितमाह AB. ५ तं चिअ इमम्मि तिअलए Com. This is metrically
orrect. ६ ससिवयणे AB. (against metre). ७ ततस्त्रिकलसिधरवचनमिति जानीहि AB. ८ निर्वारणा AB. .९ This stanza is reconstructed from the commentary. It is not found in the text.

Page #96

पद्यानि ४३-४७]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः इच्छा(च्छ)या समसंख्यांशाति(दि.)नियमेनावश्यतया यदेव लक्षणं मालाशीर्षकनाम्न्युक्तं तदेवास्मिस्त्रिकलके भणितम् । एतच्छिष्याणां विस्पष्टार्थं पुनर्लक्षणमुक्तम् । एवं चतुर्भी रूपकैस्त्रिकलको भणितः ॥ ४५ ॥
सललिअ इति । सललिअगमणे पिए पुण्णअंदाणणे दोहराअंग
__ पल्हत्थणीलुप्पले णाअसत्थत्थसंभाविए कणअकलससण्णिहोगपीणुत्थणोकंपवोसट्ट
लाअण्णसोहास(सु)सोहाविआणा(णे)असिद्धंगणे। रसरवफु(फ)रिसेसु दिण्णेसु दे दुण्णि गंधे पुणो पाअडं
पक्खिणाहं समाणोइ संखोइ बिंबोट्टिए चउसुवि इह डंडए चारु पाएसु इच्छाइ दूरुजणेववलन्तेसु (2) थोरोरुसोहासुसोहाविए ॥ ४६॥
दंडओ [दण्डकः । सललितगमने प्रिये पूर्णचन्द्रानने दीर्घतरापाङ्गपर्यस्तनेत्रोत्पले ज्ञातशास्त्रार्थसद्भावे __ कनककलशसंनिभोत्तुङ्गपीनस्तनोत्कम्पविकसल्लावण्यशोभासुशोभिता नेकसिद्धाङ्गने । रसरवस्पर्शेषु दत्तेषु देहि द्वे गन्धे पुनः प्रकटं पक्षिनाथं समानया संख्यया बिम्बोष्ठि
चतुर्ध्वपि इह पादेषु दण्डके चारु पादेषु इच्छया दूरं स्थविरोरुशोभासुशोभिते ॥४६॥] हे एवंभूते प्रिये दण्डकस्य पादेषु चतुर्वपि रसरवस्पर्शेषु दत्तेषु सत्सु द्वे गन्धे देहि लघुषट्रमित्यर्थः । पुनः पश्चात्पक्षिनाथं मध्यलधुं प्रकटं स्पष्टं समानया संख्यया देहि । अत्रेच्छया समानत्वं पादापेक्षया । तेनैतदुक्तं भवति । यावद्भिर्गणैः पादः प्रथमो भवति तावद्भिरेवास्य पादत्रयमिति । यस्मादन्यैराचार्यैः सप्तनवैकादशभिरपि दण्डकः कथित एव । दीर्घतरयोरपाङ्गयोः पर्यस्ते प्रसृते नीलोत्पले यस्याः । तथा ज्ञातः शास्त्रार्थानां सद्भावः परमार्थो यया सा। तथा कनककलशसंनिभौ हेमकुम्भसदृशौ यावुत्तुङ्गी उन्नतौ पीनी च स्तनौ तदुत्कम्पेन विकसितं यत्तव लावण्यं तच्छोभया सुष्ठु शोभिताः अनेकाः सिद्धाङ्गनाः देवललना यया । निध्वनन्तं निष्पाद्यमानम् । बोसेंटै विकसितम् । थोरं परिवर्तुलम् । एनान्यामन्त्रणानि ॥ ४६ ॥
करमत्त इति । करम(मे)त्तआ। कण्णअमत्तअव्व खंडुग्गआइ विसमा
हुअंति सब्वे दीहधवलच्छि विरमैट्ठाणुजलंदिण्णतिमत्तआ। १ णीलुप्पलो णामअत्थत्थ० AB. २ सवाणई संखाई AB. ३ पादेष्वपि AB. ४ वनेषु B; A drops the word. ५ लघुपंकमित्यर्थः AB. ६ समया AB. ७ सप्तनकादश AB. ८ तदुत्कंपया AB. ९ सोवÉ AB.१०विसम० AB.

Page #97

५२
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
अदि ।
विसमट्ठाणे (ण) एसु पाआ समावि कअबीअतईअसरसेससणिअमसजमअसमसंखतुरअगआ सणरिंदआ ॥ ४७ ॥ खंडुग्गआ [खण्डोद्गता]। [करमात्रौ ] । कर्णमात्रौ च खण्डोद्गतायाः विषमौ भवतः सर्वे' दी घेधवलाक्षि विरमस्थानोज्ज्वलदत्तत्रिमात्राः । अमरेन्द्रौ । विषमस्थानेषु पादौ समावपि कृतद्वितीयतृतीयशरशेषैसनियमसयमकसमसंख्यतुरगगजौ सनरेन्द्रौ ॥ खण्डोद्गतायाः विषमपादौ कर्णमात्रौ करमात्रौ वा भवतः । गुरुद्वयेनान्तगुरुणा वेत्यर्थः । हे 1 दीर्घधवलाक्षि सर्वे चास्याः पादाः समा विषमाश्च विरामस्थाने दत्तोज्ज्वलत्रिमात्राः सर्वपादानामन्ते त्रिमात्रोन्तगुरुः कर्तव्य इति । समौ च पादावेवंभूतौ विधेयौ - कृतौ द्वितीयतृतीयौ [ शरौ] पञ्चमात्रौ नियमेन सयमकौ तथा समसंख्यास्तुर [ग]गजाः ययोस्तौ कृतद्वितीयतृतीयशर्रसनियमसयमकसमसंख्यतुरगगजौ । अन्यच्च । सनरेन्द्रौ सामान्यसंज्ञायामितरत्र मध्यगुरुर्गृ ( ) हीतव्य इत्यर्थः । किंतु अनरेन्द्रात्रेत विषमस्थानेषु विधेयौ ॥ ४७ ॥
आलिअ इति ।
वइआलिअअं दुमत्तआ
तिणि विहंगँवई घअग्गअं ।
समपाअमुहेसु वडिआ
होइ रसेण व णेउरेण वा ॥ ४८ ॥ [ वैतालीयं ] ।
वैतालीयं द्विमात्रास्त्रयो विहंगमपतिः ध्वजाग्रम् ।
समपादर्मुखेषु वर्ति (र्धितं भवति रसेन वा नूपुरेण वा ॥ ४८ ॥
[चतुर्थो नियमः
प्रथमं सामान्येन द्विमात्रास्त्रयो गणा: विहंगमपतिरनन्तरमन्ते च ध्वजाग्रं यस्य तदेवंभूतं वैतालीयम् । किंच । समपादयोर्मुखें रसेन वा नूपुरेण वा वर्धितमिदं मात्राद्वयेनेत्यर्थः । द्वे म पृथक् पृथक्. लघुरूपेण वात्र ॥ ४८ ॥
वइआलिअ[अ]स्स इति ।
वइआलिअअस्स पाअअम्मि एक्को वह चारुभूसणं
तं साहइ दु (तु) ज्झ दीहरच्छि
उअच्छंदसए लक्खणं विरामे ॥ ४९ ॥ [ औपच्छन्द सकं ] ।
वैताली[य] स्य पादे एकं वर्धते चार्य (रु) भूषणस्य । तत्साध्यते दीर्घतरीक्षि औपच्छन्दसके लक्षणं विरामे ॥ ४९ ॥
१ वर्णोंद्रताया AB. २ सर्वदीर्घवधाक्षि AB ३ विषमस्थानी पादौ ससार्ववि कृत० AB. ४ शेषनियमंशसनियमसंख्य AB. ५ विसमस्थाने AB. ६ शरनियमममयसमसंख्य० AB. ७ विहंगमाई AB. ८ युगेषु AB. ९ दु:खे AB. १० दीर्घतरलाक्षि AB.

Page #98

पद्यानि ४७-५२] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
५३ वैतालीयस्य यः पादस्तस्मिन् विरामे यद्येकं भूषणं वर्धते तदास्यौपच्छन्दसकमिति नाम भवति तव साध्यते कथ्यते ॥ ४९॥ आवाअलि इति ।
आवाअलिअम्मि दुमत्ता
तिण्णि पुणो चलणा मणिहारा। समपाअमुहेसु निहित्ता
तस्स मणिब्व रसोव्व इसीहिं ॥५०॥ [आपातलिका] । आपातलिकायां द्विमात्रास्त्रयः पुनश्चरणे(णो) मणिहारी।
समपादमुखेषु विनियुक्तः [तस्य मणिर्वा रसो वर्षिभिः ॥ ५० ॥ आपातलिकानाम्नि वृत्ते द्विमात्रगणत्रयस्यान्ते चरणमणिहारां विरचनीयाः । आदिगुरुर्गुरुद्वयं चेत्यर्थः । ऋषिभिः सैतवादिभिर्मणिर्वा लघुद्वयं वा समपादमुखे युक्तम् ॥ ५० ॥ एतेषां विशेषलक्षणार्थं गाथामाह-व[इ]आलिअ इति ।
वइआलिअउअच्छंदसआवा[अलिआण मो कुण समसे।
पाएसु तिण्णि घडणाट्ठिए रसे दीहधवलच्छि ॥५१॥ मा(गा)हा वैआलिअउवच्छंदसआवायलिआण समा(म)पाअविसेसलक्खणत्थे ।
वैतालीयौपच्छन्दसकापातलिकानां मा कार्षीः समेषु ।
पादेषु त्री[न] घटनास्थितान् रसान् दीर्घर्धवलाक्षि ॥ ५१ ॥ एतेषां वृत्तानां द्वितीयचतुर्थपादयोः संघातस्थितास्त्रयो रसा न विधेयाः । गुरुव्यवहिताः कार्याः षट् लघव इत्यर्थः ॥ ५१ ॥ पंढमणिउत्त इति । पढमणिउत्तहत्थिबीआसितइज्जरहंगतुरअएहिं
समसंखाइ सेसपाइक्वजोहसंदणगअंदरहिं । कीरइ उग्गआइ सव्वाअरेण विरमटिअजमएहिं समणिलआविरुद्धवसुहाहिवेहि द(च)हुहिंपि पाअएहिं ॥५२॥
उग्गआ [उद्गता] । प्रथमानु(नि)युक्तहस्तिद्वितीयासितृती]यरथाङ्गतुरगैः समसंख्यया शेषपदातियोधस्यन्दनगजेन्द्रः । क्रियते उद्गायाः सर्वादरेण विरामस्थिति(त)यमकैः समनिलयाविरुद्धवसुधाधिपैश्चतुर्भिरपि पादैः ॥ ५२ ॥
उद्गता एवंविधैः पादैः क्रियते । प्रथमे नियुक्तं हस्ती द्वितीयश्चासिस्तृतीयश्च रथीङ्गं तुरंगश्च समसंख्यया शेषाश्च पदातिप्रभृतयः सामान्येन चतुर्मात्रा येषां समनिलये सँमस्थाने अविरुद्धो १ आवालिअ AB. २ विणियुक्तर्मणि AB. ' ३ द्वयस्यान्ते AB. ४ रचण AB. ५ मा कुण सैरसमेसुं AB. ६ स्थितं रसांदीधवलाक्षि AB. ७ पढममणिउत्तेति AB. ८ उद्गता च AB. ९ समलिकयाविसुद्ध AB. १० रथाङ्गस्तुरङ्गे वा AB. ११ चतुर्धा AB. १२ समतितये AB. १३ समस्थानविरुद्धो A; विरुद्धा B.

Page #99

५४
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः वसुधाधिपश्चि] येषां तैरिति ॥ ५२ ॥ दे कोटुम्बअस्स इति ।
दे कुटुंभअस्स पढमं चलणं अहवा अ कण्णअं ___ भामिणि बीअअं च विहआहिवई तइअं रहंगअं। पाणिजुअं पुणोवि सपओहरअं महुरक्खरिलए
कोमलबंधअम्मि विरमुङलए रअणं च पाअए ॥ ५३॥ [कुटुम्भकं] । देहि कोट्टम्बकस्य प्रथमं चैरणमथवा कर्ण भामिनि द्वितीयं च विहगाधिपतिं तृतीयं रथाङ्गम् । पाणियुगं पुनरपि सपयोधरं मधुराक्षरे कोमलबन्धे रत्नोज्ज्वले विरामे पादे ॥ ५३ ॥
कोडम्बकस्य पादे प्रथममादिगुरुं द्विगुणं(रु) वा देहि तु(द्वितीयं च विहगाधिपं गरुडं तृतीयं च रथाङ्गं चक्रं च । अनन्तरं पाणियुगम् । किंभूतम् । सहपयोधरेण मध्यगुरुणा वर्तमानम् । किंभूते पादे । रत्नेनोज्ज्वले । विराम इति विषयनिर्देशः ॥ ५३ ॥
रसणेउरभावमणीण पिए
पुरओ करपल्लवआण जु। कसणोप्पलसण्णिहलोअणिए
कुण छित्तअपाअ मणोहरए ॥५४॥ [छित्तकं] । रस इति ।
रसनूपुरभावम॑णीनां प्रिय(ये) पुरतः करपल्लवयोः युगम् ।
कृष्णोत्पलसंनिभलोचने कुरु छित्तके सुमनोहरे ॥ ५४ ॥ रसस्य द्विलघोर्नुपुरस्य गुरोश्च भावस्य लघुद्वयस्यैव च तथा मणेः पुरतोऽग्रे करपल्लवयोर्युगं च्छित्तकनाम्नि वृत्ते विधेहि ॥ ५४ ॥ चामर इति ।
चामरभावकु(जु)अम्मि विइण्णे
देसु सणेउररूअजुअंच। हारलअंकडअंच विराम
दूरसमुज्जलभित्ति(त्त)अपाए ॥ ५५ ॥ [भित्तकं] । चामरभावयुगे वितीर्णे देहि सनूपुरसैंपयुगं च । हारलता कटकं च विरामे दूरसमुज्ज्वलमित्तकपादे ॥ ५५ ॥
१ रअणुज्जलए विरमम्मि Com. २ च चरण. AB. ३ पाणियुगं repeated immediately in A. ४ कमलोप्पल AB. ५ छित्तअए सुमणो. Com. ६ मनीनो A; मानिनो B. ७श्चितके AB. ८ रम्य AB. ९ वृत्तं AB. A adds कुरु. १० सनूपुरत्रययुगं AB. ११ छित्तक AB.

Page #100

पद्यानि ५३-५८] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
चामरश्च भावश्च चामरभावौ तयोर्युगे द्वितये विती'णे दत्ते पश्चात् सनूपुरं रूपयुगं च देहि। विरामे हारलतां कटकं च । दूरसमुज्ज्वलेऽत्यर्थं मनोहरे । भित्तके चरणत्रयं कर्णश्चेत्यर्थः ॥ ५५॥ विरा(र)म इति ।
विरमट्ठाणएसु पसअच्छि कण्णएहिं विइण्णएहिं
समाणलआविरुद्धणिअम्मिअमणोहरोहिं पओहरेहिं । तइअट्टाणबीअणिलए सरासणेहिं [कआसणेहिं] अइ सामुग्गआइ सेसे पिए गएहिं विलग्गएहिं ॥५६॥
सामुग्गआ [सामुद्गका] । विरामस्थाने प्रस्ताक्षि कर्णैर्वितीर्णैः समनिलयाविरुद्ध नियमितपयोधरैर्मनोहरैः । तृतीयस्थाने द्वितीयंनिलये शरासनैः कृतासनैः [मयि] सामुद्कायाः शेषे प्रिये गजैर्विलग्नैः ॥ ५६ ॥
सामुद्गकायाः पादाः इति भवन्तीति । विरामस्थाने कर्णैरुपलक्षिताः। तथा समनिलयैरविरुद्धा नियमिता ये ते पयोधरास्तैश्च मनोहरैरुपलक्षिताः । अन्यच्च । तृतीयस्थानकं द्वितीयनिलयं च, तस्मिन् शरासनाभ्यां धनुभ्यां उपलक्षिता ये च । शेषे च परिशिष्टैर्गजैविलग्नैः श्लिष्टैः उपलक्षिता येच ये । विरामस्थाने(न) द्वितीयतृतीये च मुक्त्वान्येषां चतुर्मात्रा विधेया इत्यर्थः ॥ ५६ ॥ पक्खिणाह इति ।
पक्खिणाहअहित्थाणं __ सं(अं)तअम्मि दु[ए] हारा। दे इमस्स सआ पाए
हंसगामिणि गाहस्स ॥५७ ॥ [गाथः] । पक्षिनाथहस्तयोरन्ते द्वौ हारौ ।
देह्येतस्य सदा पादे हंसगामिनि गाथस्य ॥ ५७ ॥ एतस्य गाथस्य पादे पक्षिनाथस्य मध्यलघोर्हस्तस्य चान्तगुरोरन्ते गुरुद्वयं देहि ॥ ५७ ॥ णाराअस्स इति ।
णाराअस्स विरुज्झइ णअंगि णिअअम्मि लक्खणे णाम । जेण अ(स)आ तेण मए णिअरिसणं केवलं भणिअं॥५८ ॥
गाहा णाराअणामत्थे। नाराचस्य विरुध्यते नताङ्गि निजके लक्षणे नाम येन सदा तेन मया निदर्शनं केवलं भणितम् ॥ ५० ॥
१ द्वितीये विस्तीणे AB. २ सनपुरे रूपयुगे लघुर्देहि AB. ३ कर्ण: dropped in A. ४ पओहरोहिं मणोहरोहिं Com. ५ प्रसत्यद्विद्वि AB. ६ द्वितीयस्थाने तृतीयनिलये AB. ७ प्रियैः AB. ८ कभैरुप० A. कभिरुप. B. ९ तेह्यन्तस्य AB. १० माअस्सेति AB. ११ लक्ष्मणा AB.

Page #101

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः यस्मिन् लक्षणवाक्ये नाराचमुक्तं तस्मिन् तस्य नाम विरुध्यते । उदाहरणव्याघातात् । येन कारणेन तेन तस्मान्नाम्नो निदर्शनं उदाहरणं केवलं पृथग्भणितम् ॥ ५८ ॥ आह च-ससद्द इति ।
ससद्दणेउरं घरं __ सरूवकुंडलं रवं। ठवेसु तस्स पाअए
विरामए सहारअं ॥ ५९॥ नाराअअं [नाराचकं । सशब्दनूपुरं ध्वजं सरूपकुण्डलं रवम् ।
स्थापय तस्य प(पा)दे विरामे सहारम् ॥ ५९ ॥ तस्य नाराचस्य प्रथमं सशब्दं नूपुरं स्थापय पश्चात् ध्वजमनन्तरं सरूपं च कुण्डलं रथं(वं) सहारं च ततः । ध्वजपटाश्चत्वार इत्यर्थः ॥ ५९॥ गअरह इति ।
गअरहतुरंगसंदणणिउत्तजोहेहिं
रणअविरुद्धणराहिवविलग्गसोहेहिं । छ?णिरूविअमरगअविरामजमएहिं
ललिअं ठवेसु सुंदरिए समपाअएहिं ॥ ६०॥ [ललिता] । गजरथतुरंगस्यन्दननियुक्तो(क्त)योधैः रणे नविरुद्धनराधिपविलग्नशोभैः ।
षष्ठनिरूपितमरकतविरामयमकैर्ललितां स्थापय सुन्दरिके समपादैः ॥ ६० ॥ गजादिभिः सह नियुक्तो योधो येषां ते । तथा पञ्चभिश्चतुर्मात्रैः पादः कार्यः । रणे समेऽविरुद्धे च नराधिपे विलग्ना शोभा येषां षष्ठे च निरूपितं मरकतं [तैः] विरामयमकैः ललितां स्थापय ।। ६०॥ रस इति ।
रसणेउरभावमणीण जुअस्स जुरं
णिअमेण णिउंजसु रूअजुअं समणि । भवरावलिआइ सुदूरमणोहरए
ललिअक्खरपंतिपसाहणसोहिअए ॥ ६१ ॥ [भ्रमरावलिः] । रसनूपुरभावमणीनां युगस्य युगे(ग) नियमेन नियुक्ष्व रूपयुगं समणिम् । भ्रमरावल्यां सुदूरमनोहरं ललिताक्षरपंक्तिप्रसाधनशोभितम् ॥ ६१ ॥
१ नासावयुक्तं AB. २ ध्वजारथं AB. ३ थणणविरुद्ध AB. ४ ससमपाअएहिं AB. ५ रविलग्नानां च येषां AB. ६ सुमति B; समनि A. ७ पट्टौप्रसा. AB.

Page #102

पद्यानि ५९-६४] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः ____ रसश्च [नूपुरं च] भावश्च मणिश्च ते रसनूपुरभावमणयः तेषां ययुगं द्विरावृत्तिः अस्मिन् स्थिते सति नियमेन रूपयुगं मणिसहितं नियुड्क्ष्व पञ्च करा इत्यर्थः ॥ ६१ ॥ तुरअ इति ।
तुरअरहंगवाणए चलणं च सआ
ताण पुरिल्लअं कुण णेउरं छउए । सहिअअमणसुहावए महुरक्खरए
कुमुअअपाअए मुद्धिए सोहणए ॥ ६२ ॥ [कुमुदकं । तुरगरथाङ्गबाणान् चरणं च सदा तेषां पौरस्त्यं कुरु नूपुरं छाते।।
सहृदय[म]नःसुखावहं(हे) मधुराक्षर(रे) कुमुदकपादे मुग्धे शोभने ॥ ६२ ॥ तुरंगमश्च रथाङ्गे(ङ्ग) च बाणश्च तान्प्रथमं कुरु । पश्चाच्चरणमादिगुरुं कुरु । तेषां पौरस्त्यं पुरोवर्ति । छाते तन्वि । स्पष्टमन्यत् ॥ ६२ ॥ तिण्णि इति ।
तिण्णि रहाई ठवप्पिणु बे गअ णिहणई कण्णु । ए उप्फुल्लअलक्खण पच्छद्धेवि ण अण्णु ॥ ६३॥ [उत्फुल्लकं] ।
त्रीन् रथान् स्थापयित्वा द्वौ गजौ निधने कर्णम् ।
इत्युत्फुल्लके लक्षणं पश्चार्धेऽपि नान्यत् ॥ ६३ ॥ रथत्रयं स्थापयित्वा पश्चात् गजद्वयं कर्णं च स्था]पयेति शेषः । एतदुत्फुल्लके पश्चार्धेऽपि लक्षणम् । अत्रापि द्विपथकवद्यतिविधानम् ॥ ६३ ॥ [चामर इति ।
चामरभावजुअं हाराण जुअं च पिए
दीसइ मुत्तिअआ रूवाण जुअं च सआ। हारविहूसिअअं सद्दाण जुअं छउए अ(ओति णिओइअ पाए जइ णेउरअ(आ) ॥ ६४॥
मत्तागणवण्णसमं असक्कीरी (अस्सकंता ?) ॥ चामरभावयुगे(ग) हारयोर्युगं च प्रिये दृश्यते मौक्तिक रूपयोर्युगं सैदा।
हारविभूषितं शब्दयोयुगं छाते अन्ते नियोजितं पादे यदि नूपुरंम् ॥ ६४ ॥ अस्यैवार्थ च गाथामाह-गाहा इति ।
१ मुग्धे कुरु शोभने AB. २ विलक्षणं A; विलक्षणं B. ३ Between मौक्तिकं and रूपयो; both A and B add रूपप्रसाधनशोभितं रस. ४ दस AB. ५ वियोजिते AB. ६ नपरं B; नपुरं A.

Page #103

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः गाहा तह अ विरामे दीसइ पसअच्छि तो विआणेज । अं(सं)गअ णाम इमं मत्तावित्ताण मज्झम्मि ॥६५॥
गाहा अणंतरवत्थुअसहिआ संगअं ॥ [संगतकं] । गाथा तथैव विरामे दृश्य[ते] प्रसृताक्षि ततो विजानीहि ।
संगतकं नामैतत् मात्रावृत्तानां मध्ये ॥ ६५ ॥ चामरश्च ता(भा)वश्च तयोः प्रथमं युगम् । पश्चात् हारयो रवि(पि) युगं यदि दृश्यते मौक्तिकं चानन्तरं पश्चाच्छब्दयुगं छाते तन्वि पादचतुष्टयविरामे गाथा दृश्यते यदि च ततः संगताख्यमेतन्मात्रावृत्तानां मध्ये वृत्तं जानीहि ॥६५॥ विसम इति ।
विसमम्मि पिए तिण्णि गआ
चामरअं च विरामए ट्ठिअं। दि(दो) तुरआ चावं च समे
बिंदुतिलए धअं च पाअए ॥६६॥ [बिन्दुतिलकं] । विषमे प्रिये त्रयो रा(ग)जाः चामरं च विरामे स्थितम् ।
द्वौ तुरगौ चापश्च समे बिन्दुतिलके ध्वजश्च पादे ॥ ६६ ॥ बिन्दुतिलकश्च(स्य) विषमपादे चतुर्मात्रास्त्रयो गुरो(रु)श्चेति भवति । समे तु द्वौ चतुर्मात्रौ पश्चात्पञ्चमात्रस्ततो ध्वज इति भवति ॥६६॥ पढम इति ।
पढमं द[६]ए होइ तुरंग अंसें
बीअं च ग तइअं सदणं च । विहआहिवई चामेरअं च पाए
वी[थि]त्ति ई(इ)मं जाणसु च्छंदअम्मि ॥ ६७ ॥ [बीथी] । प्रथमं दयिते भवति.तुरगः एतस्य द्वितीयश्च गजस्तृतीयः स्यन्दनश्च ।
विहगाधिपतिर्विषधरश्च पादे वीथीत्येतजानीहि छन्दसि ॥ ६७ ॥ एतद् वीथ्याख्यं वृत्तं जानीहि यस्य चतुर्मात्रच(त्र)यस्यान्ते मध्यर्लंघुश्चतुर्थगुरुर्वा भवति गुरुश्च ॥ ६७॥
दीसइ इति ।
१ प्रसृत्यक्षि B; प्रवृत्यक्षि A. २ छंदयुगं AB. ३ Both A & B add वस्तुकोदाहरणं. ४ अस्स Com. ५ Does the Com. read विहआहिव विसहर व गरुअ अ पाए ? ६ The translation should be चामरं च for विषधरश्च. The alternative Gana विषधर IIIS seems to be suggested by the Commentator and the words विषधरश्च here (in the place of चामरं च) and चतुर्थलघु(गुरु) in the explanation appear to be added by him by way of gloss. ७ मध्यगुरुश्चतुर्थलधुर्वा AB.

Page #104

पद्यानि ६५-७०] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
दीसइ पाअए
जत्थं गअंदअं। अंतसुवण्णअं - तं ओलंबअं॥ ६८ ॥ [अवलम्बकं] । दृश्यते पादे यस्य गजेन्द्रः।
अन्ते सुपर्णस्तदवलम्बकम् ॥ ६॥ गजेन्द्रः सामान्येन चतुर्मात्रः । सुपर्णो मध्यलघुः ॥ ६८॥ पक्खिणाहा इति।
पक्खिणाहा दुवे कण्णं
पडहरसरवकरं। चाव विहवाहिवं
दोसु अ चउप्परं ॥ ६९ ॥ [चतुष्पदं] । पक्षिनाथौ द्वौ कर्णः पटहरेसरवकरम् ।
चापविहगाधिपती द्वयोश्च [चतुष्पदम् ॥ ६९ ॥ [च]तुष्पदं नाम वृत्तं यस्य प्रथमपादे पक्षिनाथौ द्वौ कर्णश्च भवति । द्वितीय(ये) पटहश्च रवश्च रसश्च करश्च तत् पटहरसरवकरम् । पटहस्त्रिलघुर्गणः । अनन्तरं तृतीय(ये) चतुर्थे च पृथक् चाँपो विहगाधिपतिश्चेति ॥ ६९॥ इयं केवलं चतुष्पदा । युक्तचतुष्पथा(दा)या गाथा(थ)या लक्षणमाह–अवलंबक इति ।
ओलंबअएकअं(अ)जोइआ जुआ सा चउप्पआ च्छंद । साहमि एक्कअं णाम वजिअं लक्खणे णामं ॥ ७० ॥
गाहा बीअचउप्पअत्थे बाणंतुधयं एक्कआ ॥ [एककं] । अवलम्बकैककयोजिता युता सा चतुष्पदा च्छन्दसि ।
साधयत्येककं नाम वर्जितं यस्य लक्षणे नाम ॥ ७० ॥ अवलम्बकेनोक्तलक्षणेन एककेन च वक्ष्यमाणेन योजित(ता) द्वाभ्यामन्यतमेन वा युक्ता चतुष्पदा नाम च्छन्दसि भवति तस्यैककं नाम साधयामि । गुणा(त्रिगुण ? )त्रिमात्रेण चैकेणै(नै)व प(पा)देन एककानि रचनीयानि ॥ ७० ॥
• जस्स इति ।
१ जस्स Com. २ पटहकरसनवकं AB. ३ कापो AB. ४ हेयं AB. ५ साहेइ Com. ६ अवलम्बिकैकयोजिता AB. ७ युक्तश्चतुष्पदानां छन्दसि AB. ८ रचनानि AB.

Page #105

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः जत्थ रह रहंगअं च पाए
दीसइ मुद्धिए परिंदअं च । अंते कण्णअंच सोहणं से
वेण्टलअंति जाण छंदअम्मि ॥ ७१ ॥ [वृन्तलकं] । यस्य रथो रथाङ्गं च पादे दृश्यते मुग्धे नरेन्द्रोपि ।
अन्ते कर्णश्च शोभनश्च वृन्तलकमिति जानीहि छन्दसि ॥१॥ स्पष्टमिदम् ।। ७१॥ पख्खिणाह इति ।
पक्खिणाहअं दाविअं
सद्दअंच कण्णो रवं। णेउरं च पाअंतए
हंसिणीअ पाए पिए ॥ ७२ ॥ [हंसिनी] । पक्षिनाथो दर्शितः शब्दश्च कर्णो रवः ।
नूपुरस्तथान्ते हंसिन्याः पादे प्रिय(ये) ॥ ७२ ॥ दाविरं दर्शितम् । हंसिनीति नाम । स्पष्टमन्यत् ॥ ७२ ॥ खडहँडकलक्षणार्थ गाथामाह-भमरावलीअ इति ।
भमरावलीअ अंते गाहा जइ दिजए पओएसु। तं जाणह खडहडअं पुवकईहिं विणिद्दिष्टुं ॥ ७३ ॥
गाहा खडहडअलक्खणत्थे । [खडहडकं] । भ्रमरावल्या अन्ते गाथा यदि दीयते प्रयोगेषु ।
ततो जानीहि ष(ख)डहडकं पूर्वकविभिनिर्दिष्टम् ॥ ७३ ॥ अन्ते गाथाविधानात् खडहँडकं इति पूर्वकविभिर्नाम निर्दिष्टम् ॥ ७३ ॥ उदाहरणमाहू-जइ पीणसमुण्णअ इति।
जइ पीणसमुण्णअसंगअआ थणआ
जइ मंथरलोअणभूसिअअं वअणं । जइ वित्थइपीणविसंठुलओ जहणो
जई तंबिरपल्लवकोमलओ अहरो ॥ ७४ ॥ . यदि पीनसमुन्नतसंगतौ स्तनौ यदि मन्थरलोचनभूषितं वदनम् । यदि विस्तृतपीनविसंष्ठुलं जघनं यदि ताम्रपल्लवकोमलोऽधरः ॥७४॥
१ मस्स Com. २ वृत्ततिलकमिति AB. ३ पक्खिणोणाहि AB. ४ कण्णरवं AB. ५ पाअअंतए AB. ६ दाविसं दर्शिता AB. ७ गरुडअलक्षणार्थ AB. ८ घटहटर्य इति AB.

Page #106

पद्यानि ७१-७७]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
इति भ्रमरावली ॥ ७४ ॥ गाथामाह
ता कीस हिअअ रत्तिं दिअं च नो णिव्वुई तुअं लहसि ।
दुलहमग्गिर विणिअत्त अहव संतो णिअत्तिहिसि ॥ ७५ ॥ खडहडअं [खडहडकं] ।
तत्कस्माद्धृदय रात्रिं दिवं च नो निर्वृतिं त्वं लभसे ।
दुर्लभमार्गे विनिवर्तस्वाथवा शान्तं [नि ] वर्तिष्यसे ॥ ७५ ॥
विस्पष्टम् ॥ ७६ ॥
उरे इति ।
कश्चिद्दरिद्रयुबा वेश्यामासाद्य कुमारी ने पयोधराक्रान्तां दृष्ट्वा मन्मथाभिसंतप्तः तां च दुर्लभां मन्यमानो स्वहृदयमुपालभते । हे हृदय यदि नाम तस्याः पीनौ मांसलौ समुन्नतौ उत्तुङ्ग संगत निपीडितपरस्परौ स्तैनौ, यदि नाम तस्याः मन्थराम्यां अलसवलिताम्यां लोचनाम्यां भूषितं मण्डितं मुखं, यदि च तस्याः विस्तृतः पृथुः पीनो घनः तर्थं विसंष्ठुलो मर्दन ( मन्थर ? ) गतिः जघनः कटिदेशो यस्याः, यदि च ताम्रपल्लत्रकोमलोऽभिमतो वार्थैरः तत् त्वं कथं विनिवर्तस्व विरम्यतामस्मादूव्यवसा• यात् । अथवा सान्तेः उपरतः सन्निवर्तिष्यस इति ॥ ७५ ॥
पक्खिणाह इति ।
पक्खिणाअं पिए पत्थिवं च बीअअं ।
उरं च अंतर
खेडअस्स पाए ॥ ७६ ॥ [ खेटकं ] |
६१
पक्षिनाथः प्रिये पार्थिवश्यं द्वितीयः । नूपुरश्वान्ते खेटकस्य मुग्धिके ॥ ७६ ॥
उरभावमणिं सरसं जइ अ (मु) त्तिअअं पेच्छसि पीणपओहरिए फरसाण जुअं ।
पाअजुअं च सणेउरअं पुरओ ट्ठविअं
जासु लक्खणअम्मि मणोहरअं दइए ॥ ७७ ॥ मत्तागणसमं अणिदिट्ठरूअअं ।
१ वृत्तय AB. २ दुर्व्वभसार्गित्विनिवर्तस्व AB. ३ वा उत्तुङ्गौ AB. ४ मुन्नतो AB. ५ स्तनं AB. ६ पृथुपीनघनतथा AB. ७ वाधन: AB. ८ कलं AB. A portion of the Com. after this word is evidently lost. ९ सातै: उपनत: AB. १० मुद्धिए Com. ११ णवरेति AB.

Page #107

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
चितुर्थों नियमः नूपुरभावमणिं सरसं यदि मौक्तिकं प्रेक्षसे पीनपयोधरे स्पर्शयोयुगम् ।
पाद[युगं च] सनूपुरं पुरतः स्थितं जानीहि लक्षण(णे) मनोहरं दयिते ॥ ७७ ॥ तन्मनोहरं रमणीयं लक्षणे जानीहि । यस्याः प(पा)दे नू पुरश्च भावश्च मणिश्च तद्यदि प्रेक्षसे सह रसेन वर्तमाने(नं) मौक्तिकं गुरुं अनन्तरं च यदि स्पर्शयुगं पश्यसि पुरतश्चाने पादयोयुगं सह नूपुरे[ण] वर्तमानम् । चरणाः पञ्च गुरुश्चेत्यर्थः ॥ ७७॥ ततः किं भवतीत्याह–इअ पाआण इति ।
इअ पाआण चउण्हवि अंते गाहा पउंजए जत्थ । सोआणअंति णामं तस्स कई(ई)हिं विणिम्माअं ॥ ७८ ॥ [सोपानकं] ।
इति पादानां चतुर्णामन्ते गाथा प्रयुज्यते यत्र ।
सोपानक इति नाम तस्य कविभिर्विनिर्मितम् ॥ ७८ ॥ इअ इति । पादचतुष्टयस्यान्ते गाथायाः सोपानक इति नाम भवति ॥ ७८॥ - पढम इति।
पढमणिरूविअअं जइ से गंअंदअं
बीअं संदणअं तइअं तुरंग। जइ बाणासणअं विरमे धअग्गअं
जीों सुमणोहरंगिअ सालभंजिअं ॥ ७९ ॥ [सालभञ्जिका] । प्रथमनिरूपितो यद्यस्य गजेन्द्रः द्वितीयः स्यन्दनस्तृतीयस्तुरंगः ।
यदि बाणासनं विरामे ध्वजाग्रं जानीहि मनोहराङ्गि तां सालभञ्जिकाम् ॥ ७९ ॥ [तां सालभञ्जिकां] जानीहि यदि गजेन्द्रादयः पादे निरूपिता भवन्ति ॥ ७९ ॥ त्रिकलकादीनां लक्षणमाह-जई तिअलअस्स इति ।
जइ तिअलअस्स पुरओ दिजई गाहा तलं" ति तं जाण । पुरओ अंते अ जहिं णअंगि तं तालविण्ह(ण्ठ)त्ति ॥ ८० ॥ [तल-तालवृन्ते] ।
यदि तृ(त्रि)कलकस्य पुरतो दीयते गाथा तलमिति तत् जानीहि ।
पुरतोन्ते च यदि नताङ्गि तत्तालवृन्तमिति ॥ ८ ॥ त्रिकलकस्याद्यस्थितया गाथया तदा(ला)ख्येत्युत्पद्यते तस्यैवाद्यन्तवर्तिन्या तया तालवृन्तसंज्ञा भवति ॥ ८०॥
साअर इति ।
१ दयिते तन्मनोहरं repeated after this word in both A & B. २ नूपुरास्य AB. ३ रेसे च AB. ४ चेदित्यर्थः AB. ५ सौधानामक इति AB. ६ गअंदइयं AB. ७ जाणसु मणो० Com. ८ सुमणोहरत्तिअं AB. ९ त्रिकाभिकादीनां. १० धइ तिअआलस्सेति. ११ तलम्मि तं AB. १२ तालवृन्तमित्तमिति AB.

Page #108

पद्यानि ७७-८३] सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः
साअरपाअघडिअपाअक्कतुरंगअं
गअरहविहअणाहविणिओइअअंतरं। समरणिउत्ततुरअकरवालरहंगअं
पाणिधअग्गएहिं उग्गीअअ रूअअं ॥ ८१॥ [उद्गीतकं] । सागरपादरचितपदातितुरंगं गजरथविहगनाथविनियोजितान्तम् ।।
समरे मुखे तुरगकरवालरथाङ्गं पाणिध्वजा[ग्राभ्यामुद्गीतकरूपकम् ॥ ८१ ॥ यत्र सागरपादे विषमपादे रचितः पदातिः तुरगश्चेद्भवति । किंभूतम् । गजरथविहगनाथैर्विनियोजितोन्तो यस्य । तत्राङ्ग(?) समरमुखे तुरगकरवालरथाङ्गं भवति । कीदृक् । पाणिध्वजाग्राभ्यामुपलक्षितम् । तदुद्गीतकस्य रूपकम् । विहगनाथो गरुडः । करवालः पञ्चमात्रः ॥ ८१॥
जइ पेच्छसि इति । • जइ पेच्छसि पीणपओहरिल्लिए
जोहं सरहं तुरअं णरिंदअं। विरमे कडअं वेण्णोजलं ठियं
लक्खणए भण्णइ सा मणोरमा॥८२॥ [मनोरमा] । यदि पश्यसि पीनपयोधरिके यो धे सरथं तुरगं नरेन्द्रम् ।
विरामे कटकं वर्णोज्ज्वलं स्थितं लक्षणे जानीहि तां मनोरमाम् ॥ ८२ ॥ यदि योधादिसंज्ञाचतुष्टयोपलक्षितं चतुर्मात्रचतुष्टयं पश्यसि ततस्तामस्मिन् लक्षणे मनोरमां जानीहि । वर्णैरक्षरैरुज्ज्वलमिति सकलगणविशेषणम् ॥ ८२॥ पुरओ इति।
पुरओ रहं परिंदं च्छउए जइ पाए ___णवरि तुरअं विसालं पसअच्छि णिउत्तं । पाइकआण दोण्हं अंते जइ चमरं
___ अंतुल्लअंति छदे तं जाण अंगि ॥ ८३ ॥ [अन्तुल्लकं । पुरतो रथं नरेन्द्रं छाते यदि पादे अध(न)न्तरं गजं विशालं प्रसृताक्षि नियुक्तम् ।
पौत्योर्द्वयोरन्ते यदि चमेर अन्र्तुल्लकमिति मुग्धे तं जानीहि नताङ्गि ॥ ८३ ॥ छउए 'तेन्धि । णवरि अनन्तरम् । विशा(सा)लं विस्तीर्णं गजविशेषणमेतत् । स्पष्टमपरम् ॥८॥ जतु पिए इति ।
१ समरे मुहे Com. २ विनिर्दिष्टं AB. ३ ममनखे AB. ४ सरअंहं AB. ५ चणोज्जलं धियं AB. ६ लक्खणए जाणसु तं मणोरमं Com. ७ को AB. ८ विनामं AB. ८ The words चतुर्मात्रचतुष्टयोपलक्षितं are found before this word in A & B. ९ रहणरिंदच्छउए AB. १० अ गअं Com. ११ णअम्मि AB. १२ पादायोः AB. १३ चरसं AB. १४ अन्धुलकं. AB. १५ तथी AB..

Page #109

सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः
[चतुर्थों नियमः जैइ अपिअं(ए) तिण्णि गआ .
समरे अहिअं णेउरअं। पसअच्छि विआण सआ
चंदोजे(जो)अअ वित्तमिमं ॥ ८४ ॥ [चन्द्रोद्योतकं] । यत्र प्रिये त्रयो गजाः समरे अधिकं नूपुरम् ।
प्रसृताक्षि विजानीहि सदा चन्द्रोद्योतकवृत्तमिदम् ॥ ८४ ॥ यत्र सर्वत्र पादेषु चतुर्मात्रत्रयं भवति समरे समपादे यन्नू पुरं तेच्चन्द्रोद्योतकाक्षं[ख्यं] वृत्तं जानीहि ॥ ८४॥ पढम इति।
पढमगइंदविणिओइएहिं
बीअअतइअतुरंगमएहिं। जाणसु कँण्णविरामअएहिं
सुंदरि रासाणं अ पाएहिं ॥ ८५ ॥ [रासः । . प्रथमे गजेन्द्रविनियोजितैर्द्वितीयतृतीयकतुरंगमैः ।
जानीहि विरमेस्थितकर्णैः सुन्दरि र(रा)सानां पादैः ॥ ८५ ॥ प्रथमेन गजेन्द्रेन(ण) नियोजिता येते(यैस्ते) नथा। एवं सर्वत्रैव बहुव्रीहिर्द्रष्टव्यः ॥ ८६॥ संदानित]कादीनां लक्षणमाह-दोहिं संदाणिअअ इति ।
दोहिं संदाणिअअं तिहि गाहाहि अ विसेस णामं । चउजुत्तं चक्कल पंचहि कुलअं च णाअव्वं ॥ ८६ ॥ द्वाभ्यां सन्दानितकं तिसृभिर्गाथाभिर्विशेषकं जानीहि ।
चतुर्युक्ते चक्कलकं पञ्चभिः कुलकं ज्ञातव्यम् ॥ ८६ ॥ एकवाक्या(क्य)निबन्धनेन द्वयोः संदानितकाख्या भवति । एवं तिसृणां विशेष का संज्ञौ । तद्वच्चति(त)सणां चक्कलकाख्या । तथैव पञ्चानां कुलकाभिधा । अत्र च गाथोपलक्षणम् । तेन सर्वेषां वृत्तानां संदानितकादिसंज्ञा एव(वं) प्रवर्तन्ते एव ॥ ८६ ॥ किं च । कुलकानामन्येऽपि प्रभेदा विद्यन्ते तानाह–णरा(र)णारायण इति ।
णरणाराअणवासुइअणंतकेलाससंकरमैईदा।
दिणअरजीअगुहत्ति अ दस भेआ होति कुलआणं ॥ ८७ ॥ १ जत्त पिए Com. २ उपयो AB. ३ समएधेकं AB. ४ प्रसृत्यक्षि AB. ५ तत्-यत् AB. ६ विणिओइअएहिं AB. ७ विरमट्रिअकण्णेहिं Com. ८ Com. seems to read रासाण पाअएहिं. ९ गजेन्द्रोनियोजितैः AB. १० अन्यत्र ? or प्रथमेन गजेन्द्रो विनियोजितो यैस्ते ? ११ Between संशा and तद्वत् A has तद्वच्चतिचकुलानां वारव्या भवति एवं तिसृणां विशेषसंशा. १२ कुलकानामान्योपि AB. १३ महिंदा Com. ,

Page #110

पद्यानि ८४-८९]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः नरनारायणवासुक्यनन्तकैलासशंकरमहेन्द्राः ।
दिनकरजीवगुहा इति दश भेदा भवन्ति कुलकानाम् ॥ ८७ ॥ स्पष्टम् ॥ ८७॥ किं च।
परिवाडीए णामा पंचारंभंमि चोदहं जाव । एत्ते परेण कव्वं करेह इच्छाइ वीसत्थोत्था) ॥ ८८ ॥
गाहा कुलयलक्खणत्था । · . परिपाट्या नामानि पञ्चारम्भे चतुर्दश यावत् ।
ततः परेण काव्यं कुरुतेच्छया विश्वस्ताः ॥ ८ ॥ एतानि नामानि परिपाट्या क्रमेण पञ्चभ्य आरभ्य यावच्चतुर्दश जानीहि । अत्र नाभिनिवेष्टव्यं यद्गाथाभिरेव संदानितकादीनां व्यवस्थितिः । उपलक्षणमात्रकमेतत् । यस्मात् लक्ष्ये हि श्लोकादिति(भि)दृश्यन्त एव । ए(त)तश्च [परेण] गुहाख्यादूर्ध्वमिच्छया महाकाव्यादिकं काव्यं कुरुत । केवलं कुलकसंज्ञा न भवतीत्यर्थः । परेणेति तृतीयान्तप्रतिरूपको निपातः ।। ८८ ॥
गलिता आह–सत्तिदंड इति ।
सत्तिदंडकरवालतुरंगगअंदआ.
अंतअम्मि छउओअरिए सधअग्गआ। छंदअम्मि रमणिजअ सोम्मिअ सरिसिए
तं विआण संपिंडिअअं गलिअं पिए॥८९॥ [संपिण्डिता] । शक्तिदण्डकरवालतुरंगेंगजेन्द्राः भन्ते छातोदरि सध्वजाग्राः।
छन्दसि रमणीयके(क)सोम्यासदृशीं तां विजानीहि संपिण्डितां गलितां प्रिये ॥ ८९॥ . - हे प्रिये तां संपिण्डिताख्यां गलितां जानीहि । यस्याः शक्तिश्च दण्डश्च करवालश्च तुरंगमश्च गजेन्द्रश्चेति भवन्ति । द्वौ पञ्चमात्रौ द्वौ चतुर्मात्रावित्यर्थः । करवालश्च खङ्गः । ते चान्ते विरामे सह ध्वजारोण त्रिमात्रेण वर्तमानाः । किंभूताः(तां) संपिण्डिताम् । रमणीयकस्य वृत्तस्य (४.२६) सोम्यायाश्च द्विपद्याः (३.२७) सदृशी ॥ ८९॥ अह रह इति ।
अह रहथणगइंदणरणाहतुरअथणहारसंदणअणरवरिंदगअथणहरा सतुरआँ ।
१ तत्तो Com. २ च्छाया विध्वस्ता: AB. ३ सत्तिदंडडकर० AB. ४ सोमाअ AB. ५ तुरंगमश्च गजेन्द्र AB. ६ संदणाण गर० AB. ७ सतुरंगआ AB.

Page #111

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः पमुहदुमतअंस णरणाहठाणए जइ हुवंति
पसअच्छि विप्पआ तो पिए विसाला ॥ ९० ॥ [विशाला] । एषा रथस्तैनगजेन्द्रनरनाथतुरगस्तनभरैस्यन्दनकरन[रवरेन्द्रगजस्तनभराः सतुरगाः। प्रमुखद्विमात्राश्च नरनाथस्थाने यदि भवन्ति प्रस्ताक्षि विप्राः ततः प्रिये विशाला ॥ ९० ॥
तत एषा विशालाख्या गलिता प्रिये भवति । यदि रथश्च स्तनश्च गजेन्द्रश्च नरनाथश्च तुरगश्च स्तनभरश्च स्यन्दनश्च नरवरेन्द्रश्च गजश्च स्तनभरश्चेति तुरगेण सह भवन्ति । एकादश चतुर्मात्रा इत्यर्थः । किंभूताः। प्रमुखे द्विमात्रो येषाम् । अस्य एव मध्यगुरुस्थाने विप्रा न विरुध्यन्ते ॥९॥ विच्छं(च्छि)त्तीअ इति ।
विच्छित्तीअ दुमत्तं तह पंच अ जोहा । मुद्धे णरवइरहिआ कइसत्थणिउत्ता ॥९१ ॥ विच्छित्ती । विच्छित्तेर्छिमात्रः तथा पञ्च [च] योधाः ।
मुग्धे नरपतिसहिताः कविसार्थनियुक्ताः ॥ ९१ ॥ विच्छित्तेः कविसार्थेन स्वप्रबन्धेषु द्विमात्राः प्रमुख नियुक्ताः पश्चाच्चतुर्मात्राः पञ्च । अस्या मात्राभ्यो द्वादशभ्यो यतिः कार्येत्युदाहरणेनोक्तम् ॥ ९१ ॥
भामिनि(णि) इति । भामिणि रहणरिंदपाइकराअंसंदण णअंगि सुरवारणिंदा। पमुहे पसरिआइ णिअमेण होंति धवलच्छि दोतइअपंचमत्ता ॥ ९२ ॥ [प्रसृता ।
भामिनि रथनरेन्द्रपदातिर(रा)जतुरगा नताङ्गि स्व(सु)रवारणान्ताः।। ___ प्रमुखे प्रसृतायाः नियमेन भवन्ति प्रसृतीक्षि द्वे तिस्रः पञ्चमात्राः ॥ ९२ ॥
स्थैश्च नरेन्द्रश्च पदातिश्च राजा च तुरगश्च ते प्रसृतायाः भवन्ति । किंभूताः। सुरवारण आदिलघुरन्ते येषाम् । किं च । अस्या एव प्रमुखे आदौ द्वे तिस्रः पञ्च चेति साकल्येन दशमात्रा भवन्ति । एयमवर्धलिप्ताः (१) ॥९२ ॥ पंचमतइअअ इति ।
पंचमतइअसुअण्णआ रअणविरामएसु ___ कइवसहेहिं णिउत्तआ भामिणि कव्वएसु। पढमअबीअचउत्थया महुरक्खरिल्लएसु
तिण्णि वि मुद्धे जोहआ ललिआपाअएसु ॥ ९३ ॥ ललिता ।
१ पमुहदुमत्तआ अ Com. २ सुरगजेन्द्र AB. ३ भारस्यस्यन्दन AB. ४ प्रभृत्यक्षि A; प्रसृत्यक्षि B. ५ प्रबुद्धैर्द्वि० AB. ६ स्वप्रबन्धबुद्धिमात्रा: AB. ७ राअतुरआCom. ८ सुरवारणंता Com. ९ होंति सअधव० AB. १० पसअच्छि Com. ११ दो तइअअ पंच. AB. १२ प्रसृत्यक्षि AB. १३ Both A and B add स्यन्दनश्च after this word. १४ रअणं विरामएअंतएK AB. १५ सुकइवसएहहिं सुणिउत्तआ AB. १६ कव्वेठएF AB...

Page #112

पद्यानि ९०-९५]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः पञ्चमतृतीयसुव(प)ो रत्नविरामेषु कविवृषभैनियुक्ता भामिनि काव्येषु । प्रथमद्वितीयचतुर्था मधुराक्षरेषु त्रयोऽपि मुग्धे योधा भवन्ति [ललितापादेषु] ॥ ९३ ।।
ललिता]पादेषु पञ्च[म]तृतीयौ सुपी गरुडौ जातः(तौ) किंभूतेषु । रत्नं विरामे येषाम् । तथा प्रथमद्वितीयचतुर्थास्त्रयोपि योधी भवन्ति । किंभूताः। [भामिनि] काव्येषु स्वप्रबन्धेषु मधुराक्षरेषु . कविवृषभैः कविश्रेष्ठैः नियुक्ता रचिताः ॥ ९३ ॥ थणहर इति ।
थणहरो सअण्णो णरिंदओ।
पमुहए अ दिण्णो दुमत्तओ। पा[अ]एण पाउ(ओ) अजं ठिउ(ओ)
__ तं विआण अंते विहूसणं ॥ ९४ ॥ [विभूषणा] । स्तनभारः सकों नरेन्द्रः अन्तप्रमुखे दत्तद्विमानः
पादेन पादो यदि यमितः तां विजानीहि छन्दसि विभूषणाम् ॥ ९४ ॥ तां विभूषणां जानीहि यस्या प्रमुखे स्तनहारो मध्यगुरुः सह कर्णेन वर्तमानः ततोऽपि मध्यगुरुरेव । अन्ते प्रमुखे च दर्तः द्विमात्रो यस्येति पादविशेषणम् । पादेन च सह यदि पादो न(य)मितः । यद्यपि सर्वा गलिताः संयमका वक्ष्यति तथापीह वचनं समस्तपादनिवृत्त्यर्थम् ॥ ९४ ॥ सामुग्गअ इति ।
सामुग्गअंति णामेण रूवअं विरई(इ)अंमए जं च। , सा उग्गअत्ति गलिआ जमएहिं [पुरिलअकएहिं] ॥९५॥
सामुद्रक इति नाम रूपकं विरचितं मया यच्च ।
सा उद्गतेति गलिता यमकैः पौरस्त्यकृतैः ॥ ९५ ॥ स(सा)मुद्गत(क)मेवोद्गता । उद्गतायाः पुरंःस्थिता यमकरचनेति विशेषः । स(सा)मुद्कस्यान्ते 'गैऍहिं विलग्गएहिं ' (४.५६) इत्यादिना यमको दर्शितः ॥९५॥
पंचम इति ।
The writer of the palm leaf ms. has dropped the portion of the Com. from ide upto योधा ( both inclusive ). The dropped portion of the Com., however, is given in the Commentary on the next stanza; see note 7 below; we actually get the following commentary on this stanza: किंभूताः । किंवृषभैः कविश्रेष्ठैः स्वप्रबन्धेषु नियुक्ता रचिता भवन्ति । किंभूताः भवन्ति । कविवृषभैः कविश्रेष्ठैः नियुक्ता भामिनि काव्येषु स्वप्रबन्धेषु । प्रथमद्वितीयचतुर्थ-मधुराक्षरेषु त्रयोपि दवे रचिता नियुक्ताः । २ अंतपमुहदिण्णो Com. ३ Com. seems to read जंमिओ. ४ छंदे Com. ५ मध्यगुरु एव AB. ६ दंतो त्रिमात्रो AB. ७ The dropped portion of Commentary on v. 93 mentioned in note I above (from ललितापादेषु to त्रयोपि योधाः both inclusive) is copied out here between the words गलिताः and सयमकाः in both A & B. C Reconstructed from Com. ९ पुनःस्थिता यामकरचनेति AB. १० गवहिं विलग्गएएहिं AB.

Page #113

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[चतुर्थो नियमः पंचमत[इ]अएहिं मुद्धे णराहिवेहिं ।'
बीअचउत्थछटुगअतुरअसंदणेहिं ॥ प(पा)आ पमुह[अम्मि घडिआ दुमित्तएहिं
जाणह लंबिआएँ गलिआएँ पाअएहिं ॥९६ ॥ लंबिआ [लम्बिता] । पञ्चमतृतीय(यः) मुग्धे नराधिपः द्वितीयचतुर्थषष्ठेर्गजतुरगस्यन्दनैः।
पादाः प्रमुखे घटिता द्विमात्रैः जानीहि लम्बिताया गलितायाः] प्राकृतैः ॥ ९६ ॥ प्राकृते(तैः) प्राकृतभाषायां लम्बिताया गलितायाः पादौः घटिताः । पञ्च[म]तृतीयैर्नराधिपैरुपलक्षिताः द्वितीयचतुर्थषष्ठैः सामान्येन चतुर्मात्रैरिति । अत्र प्रमुखे र(च) द्विमात्रैरुपलक्षिताः ॥९६॥ पमुहअ इति ।
पमुहअविरमएसु पाए दुमत्ता
पंचमतइअआएँ मुद्धे णरिंदआ। बहुकइसत्थएण बहुसो णिरूविआ
__ बीअचउत्थजोहसहिअत्ति सा सुहा ॥९७ ॥ [सुधा] । प्रमुखे विरामे यस्या _िमात्रौ पञ्चमतृतीयौ मुग्धे नरेन्द्र(न्द्रौ)।
बहुकविसार्थेन बहुशो निरूपिता द्वितीयचतुर्थयोधसहितेति [सा] सुधा ॥ ९७ ॥
सा] सुधा नाम गलिता यस्य(स्या) बहुना कविसार्थेन कविसमूहेन प्रमुखे र(त)था विरामे द्विमात्रौ निरूपितौ । द्वितीयचतुर्थाभ्यां [योधाभ्यां] सहितेति सुधाविशेषणम् ॥९॥ तुरअ इति।
तुरअरहं प(पा)इक्कं णराहिवं जत्थं
दीसँइ जीअ तुरंगं सचामरं अन्ते। थोरोरु विअडजहणे सुदीहरच्छिजुए
सा कुमुइणित्ति भणिआ कईहिं णिउणेहिं ॥९८॥ कुमुहइणी [कुमुदिनी] । तुरगरथं पदातिर्नराधिपो मुग्धे दृश्यते यस्यास्तुरंगः सचामरोऽन्ते"।
थोरोरुविकटजघने सुदीर्घतीक्षियुगे सा कुमुदिनीति भणिता कविभिर्निपुणैः ॥ १८ ॥
एवंभूता कुमुदिनीति भणिता । तुरगश्च रथश्च तुरगरथम् । थोरं परिवर्तुलम् । विकटो विस्तीर्णः स्पष्टमन्यत् ॥९८॥
पढम इति ।
१ नराधिपैरुपलक्षितैः द्वितीय AB. २ प्राकृतायाः प्रकृते AB. ३ पादघटिता: AB. ४ जीए Com. ५ जोहससण्णिहिअत्ति सा सुहा AB. ६ द्वौ मात्रौ AB. ७ सार्थ: AB. ८ योवहसितेति AB. ९ मुद्धे Com. १०दीसइ जत्थ नीम तुरंग सचामर अन्ते AB. ११ तुरंगैः समरौते AB. १२ सुदीक्षितराक्षयुगे B. A drops all portion from सुदीक्षित to एवंभूता कुमु- (both inclusive) in the next line.

Page #114

पद्यानि ९६-१०१]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः पढमगअंदबीअकरवालबंधसुविहूसिअं
तंइअणिउत्तबाणसचउत्थचारुथणहारिअं। संदणओ पुणोवि धअवट्टएण अईसोहिअं
जाणस(सु) छंदअम्मि मुद्धमुहिए इम(म) णलिणिअं॥९९ ॥ ण(न)लिनी । प्रथमगजेन्द्रद्वितीयकरवालबन्धसुविर्भूषितां ह्तीयनियुक्तबाणसचतुर्थचारुस्तनभारिणीम् । स्यन्दनः पुनरपि ध्वजपट्टकेनातिशोभिता जानीहि छन्दसि मुग्धमुखि इमां नलिनीम् ॥ ९९ ॥
प्रथमेन गजेन्द्रेणोपलक्षिताम् । द्वितीयेन च करवालेन खड्ने योऽसौ बन्धो विरचना तया विभूषिताम् । अन्यच्च । तृतीयो नियुक्तो बाणो यस्याः सह च चतुर्थस्थाने स्तनभरे[ण] वर्तते या ताम् । स्पष्टमन्यत् ।। ९९ ॥ मुखगलितामाह-खंडुग्गअ इति ।
खंड(ड)ग्गअत्ति भणिआ जा पढम सावि होइ मुहँगलिआ। डंडअप॑यगइणिअमा समंसआ जमिअपाअंता ॥ १०० ॥ [मुखगलिता] ।
खण्डोद्गतेति भणिती या प्रथम सा[पि] भवति मुखगलिता ।
दण्डकपदगतिनियमाँ समांशकावस्थितपादान्ता ॥ १० ॥ या मयास्मिन्लक्षणे प्रथम खण्डोद्गता [इति भणिता सा मुखगलिता]ख्या भवति । इयांस्तु भेदो यदियं दण्डकस्य सदृशी पदरचनां बिभर्ति सहशैत्रिकर्निबन्धनमादौ लघुस्थितिश्चेति कर्तव्यमित्यर्थः । अन्यच्य । समांशिका समानसंख्यगणा । सम [इति] द्वितीयचतुर्थापेक्षया । प्रथमतृतीयौ यस्याः करमेत्त' (४.४७) इत्यादिना नियतलक्षणावेव । एतदुक्तं भवति । प्रथमतृतीयौ खण्डोद्गतासदृशौ द्वितीयचतुर्थी दण्डकच्छायाविति ॥ १०० ॥ अस्या भेदानाह-पंचगणा इति ।
पंचगणा सत्तगणा णवगणएआह(र)हेहि अ गणेहिं। मुहगलिआए भेआ अंसअवडीइ चत्तारि ॥ १०१॥
गाहा लक्खणत्थे। पञ्चगणाः सप्तगणाः नवगणैकादशभिस्तु गणैः । मुष(ख)गलिताया भेदा अंशकवृद्धयाँ चत्वारः ॥ ११॥
१ The whole line is repeated immediately in AB. २ अइसोहिअभं AB. ३ सभूषितं AB. ४ The portion from तृतीय to नलिनीम् is dropped in both A and B. ५ खड्गौ योसौ AB. ६ विरचनया AB. ७ मुहुगणिआ AB. ८ पयग्गइ AB. ९ भणितो स: AB. १० नियमसमांसक्रोवस्थिता पादान्ता AB. ११ लक्षलक्षणे AB. १२ The portion from इति to गलिता (both inclusive) is dropped in both A and B. १३ स्तृकै: AB. १४ कमेत्त AB. १५ प्रथमतृयो A; प्रथमत्रयौ B. १६ नवमगणाः एका AB..१७ वृद्धाश्चत्वार: AB.

Page #115

७० . सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः
[चतुर्थो नियमः चत्वारो मुखगलिताया भेदा भवन्ति अंशकानां वृद्धया । तत्रैकः पश्चगणो द्वितीयः सप्तगणः तृतीयो न[वगणैः] भवति, एकादशभिश्चतुर्थ इति । अत्र केचित् दण्डकपदगी(ग)तीनां नियमोऽयमिति वर्णयन्ति । अपरे सामान्येन गणैरिच्छन्ति । तत्र दण्डकपदगतिपक्षे लघुषट्कादूर्घ गणसंख्याविपक्षा (विकल्पाः?) ॥ १०१॥ तुरअ इति ।
तुरअगइंदरहंगआ __ चउसुवि पाअएसु जीसे। . पअगलिआ सा भण्णइ जमिआ एक्कम्मि पाए ॥ १०२॥ [पदगलिता] ।
पअगलिआलक्खणरूवअं। तुरगगजेन्द्ररथाङ्गादि(नि) चतुर्वपि पादेषु यस्याः।
पदगलिता [सा] भण्यते यमितैकस्मिन्पादे ॥ १०२॥ एकस्य पादस्य यादृग्रूपं तादृक् चतुर्णा यथा-'विअलिअविसहिरकसणया' । स्पष्टमन्यत् ॥ १०२॥ अपरमपि पदगणि(लि)ताया भेदमाह-साअ(मु)ग्गअ इति ।
सामुग्गअजमएणं जमिआ जा सा विहूसणा णाम । अट्टमजमणिबद्धा पअगलिआ सा विणाअव्वा ॥ १०३ ॥ [पदगलिता] ।
सामुद्कयमकेन यमिता यासौ विभूषणा नाम ।
अष्टमयमकनिबद्धा पैदगलिता सापि ज्ञातव्या ॥ १०३ ॥ विभूषणा नाम या गलिता उक्ता सा यदि सामुद्गकयमकेन निबध्यते तत्सापि पदगलिताख्यां लभते । सामुद्के यमकः तेन । एतदुक्तं भवति । विभूषणाच्छन्दसि सामुद्गकसंबन्धिी यमकेनापरापि पदगलिता भवति । यस्मात्पदगलितायाः समस्तपादयमकविधानं सामुद्के त्वेकदेश एव । एतदेव द्रढयति-अम]जमय इति । अष्टभागनिबद्धन यमकेनेत्यर्थः । यमकानां हि चतुर्भागार्धादिव्यवस्था दृश्यन्ते यतः ॥ १०३॥ पढम इति ।
पढमतइआ अ तुरआ अ
बीउ(ओ) थणहरो मणी अंते । विसमन(ग)लिआए समरेसुं।
गअ दो चावआ मणी अंते ॥ १०४॥ [विषमगलिता] ।
१ यस्य ते AB. २ अष्टपयपरनिरुद्धा पचगलिता AB. ३ विभूषिता AB. ४ संबन्धिनादयमकेन AB. ५ सा सामुद्दकत्वैकादश एव AB. ६ व्यवस्था या दृश्यन्ते.

Page #116

पद्यानि १०२-१०८] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
प्रथमतृतीयौ तुरगौ च द्वितीयः स्तनभरो मणिरन्ते ।
विषमगलितायाः समरेषु गजं चापकयुग मणिरन्ते ॥ १०४ ॥ विषमगलितायाः प्रथमतृतीयौ चतुर्मात्रौ द्वितीयः स्तनभरो मध्यगुरुरन्ते च [मणिः इति] विषमपादलक्षणम् । समरेषु समपादेषु गेजश्चापयुगं तद्भवत्यन्ते च मणिः ॥१०४॥
जीए(अ) इति ।
जीअ तुरंगबाणरहजुअलअधणुपाइक्क(का) रहधयवट्टआ। माला ईरिसा उत्त वरकविसुइसुहअ विरइआ मइ च्छंदए ॥ १०५॥
___इअ गलिआलक्खणं समत्तं । माला । यस्यास्तुरंगबाणरथयुगलधनुष्पदातयो स्थध्वजपटौ।
मालेदृशी भवति वरकविश्रुतिसुभगोदिता मया छन्दसि ॥ १०५ ॥ मया विरचिता या वरकवीनां श्रुतिसुभगा भवति ॥ १०५॥ एवं गलिताया लक्षणमुक्तम् । अनुक्तविषयाणां गलितानां विशेषमाह-सव्वाणं इति ।
सन्वाणं चिअ गलिआण जमअबंधं कुणंति कई(इ)वसहा । अंसअवसेण एआण तं मए विरई(इ)अं हैं ॥ १०६ ॥
सर्वासां [एव] गलितानां यमकबन्धं कुर्वन्ति कविवृषभाः ।
अंशकवशेनैतासां तन्मया विरचितं नैव ॥ १०६ ॥ कविश्रेष्ठाः सर्वासां गलितानां यमकं निबध्नन्त्यंशकवशेन । अल्पांशिकायाः स्वल्पं महत्याश्च महान्तमिति । तन्मया विरचितं नैव उदाहरणेन मातीति (2) शेषः ॥ १०६ ॥ इदानीं सर्वजातिविषयान्तरमाह—सर्वासु इति ।
सव्वासु छंदजाइ(ई)सु णरवई एत्थ साहिओ जत्थ । जइ होइ तासु विप्पो दोसो वि ण सो गणेअव्वो ॥ १०७ ॥ सर्वासु च्छन्दोजातिषु नरपतिरपि साधितो मया यासु ।
यदि भवति तासां विप्रो दोष इति नासी गणयितव्यः ॥ १०७ ॥ यासु वृत्तजातिषु मध्यगुरुः कथितः तासु सर्वलधोः स्थितिर्न विरुध्यते इति ॥ १०७॥
केषांचिद्वत्तानां यांनीह नामानि कथितानि शास्त्रान्तरेषु यद्यप्यन्यथा दृश्यन्ते तथापि न दोष इत्याह–अन्नं इति ।
अण्णं वाहरइ पिआ अण्णं जणणी जहा सिलिंबाण। । छंदेवि तहा मुद्धे जाणसु वित्ताई णामाई ॥ १०८ ॥
१ द्वितीयनभरौ AB. २ भुजगश्चापयुगं AB. ३ इरिसा उत्तह AB.; ईरिसी होइ Com. ४ णेव Com. ५ ०वसेनैताकविसां AB. ६ साहिओ मए जासु Com. ७ जानीह A; जानीहि B.

Page #117

७२
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
चितुर्थो नियमः अन्यद् व्याहरते प्रिया अन्यजननी यथा सिलिम्भानाम् ।
छन्दसि य(त)था मुग्धे जानीहि वृत्तानां नामानि ॥ १०८॥ एतदुक्तं भवति । नाम्नि नाभिनिवेष्टव्यम् । अत्र दृष्टान्तद्वारेण युक्तिरुच्यते । पुरुषाणां यथा पृथक् वल्लभसुभगदयितादिभिः नामभिर्व्याहरते तथा सिलिम्भा बालास्तेषां च जातवत्सेत्यादिभिर्नामभिर्मातो व्याहरतेऽर्थवशात्तद्वदेव छन्दसि वृत्तानां नामानि बन्धवशात् भवती(न्ती)ति । तथा चोक्तम्
अपत्यस्य च [जातस्य वृत्तस्योत्पादितस्य च ।
नाम स्वच्छन्दतः कार्य सैतवस्य वचो यथा ॥ इति॥ १०८॥ परिमाणं इति ।
परिमाणं णत्थिच्चिअ णअंगि वी(वित्ताण जीअलोअम्मि ।
अणुदिअहं कइसत्थो अजवि विरएइ अण्णण्णे ॥ १०९ ॥ __इअ कइसिट्ठवित्तजाईसमुच्चये चउत्थो णिअमो समत्तो ॥
परिमाणं नास्त्येव नताङ्गि वृत्तानां जीवलोके ।
अनुदिवसं कविसार्थों अद्यापि विरचयत्यन्यदन्यत् ॥ १०९॥ अस्यायमर्थः । वृत्तान्यपरिमेयानि अपरिमेयश्च कविसार्थोऽप्यद्यापि अन्यदन्यन्नवं नवं विरचयति । एतदेव प्रयोजनमाचार्यस्य अस्य स्व(प्र)वृत्तौ पिङ्गलविरचितेषु सत्स्वपि शास्त्रेषु महाकविप्रबन्धेषु दृश्यन्ते यानि वृत्तानि तानीह रचितानि यस्मात्तेन संगृहीतानीति ॥ १०९॥
[इति] चतुर्थो नियमः।
१ अन्यजनिनी AB. २ नामभिर्दात AB.

Page #118

पञ्चमो नियमः।
गौ रत्नांशः ॥१॥ इदानीं वर्णवृत्तानां विषमपदोच्चयविवृतिरारम्यते । गौ म वृत्तं यस्य रत्नांशमात्रः पादो भवति॥१॥
- मुक्तायुग्मं नौरित्युक्ता ॥२॥ ब्यक्षरा नौ मोक्ता यस्याः पादे मुक्तायुग्मं गुरुद्वयमुक्तमिति ॥ २ ॥
द्वे रत्ने
वैदूर्यम् । सा नारी
ज्ञातव्या ॥३॥ नारी गुरुत्रयं भवति ॥ ३॥
सपटह
मरकतम् । प्रियतमे
मृगवधूः ॥४॥ मृगवर्नाम । पटहः तृ(त्रि)लघुगणः । मरकतो गुरुः ॥ ४ ॥
नूपुरहस्तो
रत्नविरामौ। अक्षरंपङ्क्तिर् .
नाम मृगाक्षि ॥५॥ कर्ण कुरु भद्रे ___ स्पर्श सपताकम् । अन्ते चमरं चेद् - बाले तनुमध्या ॥ ६॥ रत्ने नूपुरयुक्ते .
भाक्श्चैव तु पश्चात् । कर्णश्चेन्निधनस्थो
. भद्रे सा मर्दलेखा ॥७॥ १ गौ AB. २ नामोक्तौ AB. ३ मरको. गुरोः AB. ४ दमलेखा AB. . .

Page #119

GO
[पञ्चमो नियमः
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः रसरवसहितं
सपटहचमरम् । शशिमुखि सुभगे
हरिविलसितकम् ॥ ८॥ हरिविलसितस्य रसरवाभ्यां सहितं सलघुत्रयं च चामरं भवति ॥ ८॥
आदौ कौँ नित्यं भद्रे
रत्ने तस्मात्पश्चात्कृत्वा । अन्ते शुभ्रं मुक्तायुग्मं
ज्ञेयं वृत्तं विद्युन्माला ॥९॥ रत्ने रसरवौ प्रिये . । केयूरमपरं भवेत् । रूपं सकटकं सदा
श्यामा सुतनु कीर्तिता ॥१०॥ ___ या(श्या)मायाः प्रथमं रत्ने च ते भवतः ॥ १० ॥
नूपुरशब्दनरेन्द्रान् __ भामिनि पश्यसि यत्र। . . रूपयुतं यदि कर्ण
शोभन एष वितानः ॥ ११॥ एष शोभनो वितानो नाम यत्र नूपुरादीन्पश्यसि तथा रूपेण च युतं यदि कर्णम् ॥ ११ ॥
चौमरभावौ कटको
पश्यसि हस्तं दयिते। यस्य च नित्यं ललितं
माणवकक्रीडितकम् ॥ १२॥ पक्षिनाथवैजयन्ती ___ रूपहारमौक्तिकानि। नीलनीरजाक्षि मुग्धे
मालिनीति नाम वृत्तम् ॥ १३ ॥
१ रत्नं रत्ने AB. २ रूपसमेतसकणे AB. ३ प्रकट AB. ४ चमर AB. . . ...

Page #120

पद्यानि ८-१९]
सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः द्विजपटहचमरं - कमलमुखि सुभगे। तरलतरनयने
सुविकसितकुसुमम् ॥१४॥ यस्याजौ सप्तमं रूपं ___ समस्तेषु च पञ्चमम् । पादेषु चामरः षष्ठः
श्लोकं तं तु विनिर्दिशेत् ॥ १५॥ तच्छ्रोकाल्यं वृत्तं यस्याजौ समपादे नियमेन सप्तमं रूपं भवति । आजियुद्धपर्यायः । असमेषु च पश्चमम् । चशब्दात्सप्तममपि प्राज्ञैरायोजितम् । अस्य बहुभेदद्वादशमेष्विति न विरुद्धम् ॥ १५॥
रसपटहनूपुराणि _ कमलमुखि रूपभाञ्जि। निधनगतचारुकौँ
बुधजनकृता तु गुर्वी ॥ १६ ॥ सा बुधजनेन तु कृता गुर्वी नाम । हे कमलमुखि यस्या रूपं भजन्ते तच्छीलानि रसादीनि भवन्ति । दु(तु): पादपूरणम् ॥ १६॥
रवपटही तर्नुसुभगे
शशिमुखि चामरसरसौ। निधनगतं सुतनु करं
त्वरितगतिर्भवति ततः ॥१७॥ नूपुरशब्दौ तोमरयुक्तो
पश्यसि कान्ते रत्नरवौ च । यत्र सुरेभं नैधनसंस्थं
सा किल भद्रे चम्पकमाला ॥१८॥ चम्पकमालायाः'सुरेभं देवहस्तिनं आदिलघुमिति यावत् ॥ १८॥
ग्रैवेयक रत्नपताकयुक्तं
पादं च मुग्धे करभोरु कान्ते। १ यस्यादौ AB. २ असमेषु Com. ३ तच्छकाख्यं AB. ४ रारोपितं AB. ५ बहुभेदादसमेष्विति ? ६ Between 3rd and 4th lines AB add शब्दांश्चमरयुग्मं. ७ तु AB. ८ तु सुभगे AB. ९ चामर० A. The text is un. satisfactory. तोमर would be any पञ्चमात्र; but आद्यलघु alone is wanted here. १० सुरभे B; सुरसे A. ११ पन्नगशत्रयुक्तं Com.

Page #121

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः [पञ्चमो नियमः यस्यां मणि पश्यसि राजमानं
सैरावतान्ता कथितेन्द्रवज्रा ॥ १९॥ इन्द्रवज्रा नाम । प्रैवेयकमाभरणं पन्नगशत्रुनाम्ना गरुडेन युक्तं पश्यसि । करभो मणिबन्धादारभ्य कनिष्ठाप्रान्तं यावत्करस्य बहिरवयवः तत्समावूरू यस्याः ॥१९॥
उपेन्द्रवज्रा ध्वजरूपहारैः
सचामरैः शब्दनरेन्द्रकर्णैः। शशाङ्कवक्त्रे सुखदा कवीनां
प्रभूतशास्त्रार्थविचक्षणानाम् ॥ २० ॥ या इन्द्रवज्रार्धसमानरूप
मुपेन्द्रवज्रार्धमुपैति यस्याः । मिश्रेति नाम्ना कविभिः प्रयुक्ता
सैकत्रिपादेत्यपरे वदन्ति ॥२१॥ सा कविभिर्मिश्रेति नाम्ना प्रयुक्ता रूपं च इन्द्रवज्रायाश्चरणेन सहोपेन्द्रवज्रायाश्चरणस्य रूपं भवति । वृत्तद्वयसांकर्यादियमुत्पद्यत इत्यर्थः । इयं मिश्रा । अन्ये त्वेकत्रिपादा इति वदन्ति ॥२१॥
रत्ने कृत्वा चामरं चैव पश्चात्
कर्ण मुग्धे स्पर्शयुक्तं वरोरु । भूयः कर्ण देवपीलुं च दद्याच
छन्दस्यैका(षा) शालिनी नाम वृत्तम् ॥ २२ ॥ शालिनी नाम । देवपीलुः सुरगजः ॥२२॥
आदौ रत्नं शशिमुखि सुभगे
कर्णस्तस्माद्वरतनु ललिते। रत्नं भूयः पटहरवयुतं ___ हस्तश्चान्ते भ्रमरविलसितम् ॥ २३ ॥ यत्र मणिं प्रथमं तु नियुक्तं
स्पर्शरसौं कटकं च रसं च । नूपुरभावयुतं यदि कर्ण
पश्यसि भामिनि दोधकवृत्तम् ॥ २४ ॥ वैनतेयपटहौ यदि भद्रे
वीक्षसे च कटकं रवयुक्तम् । १ शत्रुनामो AB. २ भरतो मणिबद्धाचारस्य AB. ३ प्रणीतो ह्येकं added before प्रयुक्ता AB. ४ अन्या A; ५ त्वेकत्रपाद AB. ६ रकै AB..

Page #122

७७
पद्यानि १९-३१] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
वैजयन्तिचमरं च वरोरु
स्वागतेति कवयः प्रवदन्ति ॥२५॥ स्वागता नाम । स्पर्शश्च हारश्च रसश्चेति द्वन्द्वैकवद्भावः ॥ २५॥
मुखे तु राजा चमरो विभूषणं
रवद्वयं चारु वरोरु दृश्यते। . सपारिहार्यं च यदि ध्वजद्वयं
वदन्ति सभ्योः सुवसन्तमअरीम् ॥२६॥ वसन्तमञ्जरी सभ्याँ आर्या वदन्ति । पारिहार्य कटकम् ॥ २६ ॥
रसनूपुरशब्दनरेन्द्ररवं . कटकं च वरोरु भवेत्तु यदा। यदि गन्धयुगं चमरं च भवेत्
पठ तोटकवृत्तमिदं सुभगे ॥२७॥ रसरवौ कटकं पुरतः सदा
करयुगं च ततः सरवो मणिः। द्रुतविलम्बितहंसगति प्रिये
द्रुतविलम्बितवृत्तमिदं तदा ॥२८॥ द्रुतविलम्बिता यासौ हंसस्य गतिः यस्याः सा प्रिया तस्या आमन्त्रणम् ॥ २८ ॥
द्वे रत्ने चरणरवौ च यत्र बाले ____ रूपं मौक्तिकसहितं ध्वजश्व मुग्धे । अन्तस्थः सुरपतिवारणश्च मत्तस्
तवृत्तं किल सुभगे मयूरपिच्छम् ॥ २९ ॥ मुखे रवश्वमरविभूषितो ध्वजस् __ ततो रसो वरतनु शब्दयोजितः । विशांपतिं कुरु सुभगे सनूपुरं .
___ सदागतिं वदति जनो ध्वजाङ्कितम् ॥ ३०॥ विशांपतिः नृपतिः ॥ ३०॥
पीनोन्नतस्तनभरानतगात्रयष्टे सिंहोन्नतां प्रकथयामि तवाहमध।
१चमरं च ? Com. seems to read स्पर्शहारचमरं for वैजयन्तिचमरं in line 3.२ सह्या B.३ सत्या AB, ४ सा प्रिया यस्यास्तस्या AB. ५ वाणे AB. ६ सुरपति: वारणश्च AB.

Page #123

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[पञ्चमो नियमः वृत्तं प्रिये श्रवणपार्थिवपाणियुग्मं
देवेशवारणविरामनियुक्तपादम् ॥ ३१॥ रसपटहपताकाचामरैरुल्लसद्भिर्
विहगपतिनिबद्धैर्निर्मलैः पद्मरागैः । विरचितसुरनागैक्षिसे यत्र पादान्
भवति तदिह मुग्धे मालिनी नाम वृत्तम् ॥ ३२ ॥ नूपुरभावयुग्मसहितं खगं सुपटहं
रत्नसुशोभितं वरतनु क्रमेण चमरम् । यत्र हि वीक्षसे नरपतिं सदा शशिमुखि
हस्तविरामकं प्रमुदिता भवेत् सुभगे ॥ ३३ ॥ कौँ भावो भुजगसहितो वैनतेयः सरत्नो ___ बाले रूपं मरकतमथो हारमिन्दीवराक्षि । पादे यस्याः सुतनु नियतं दृश्यते चान्तसंस्थं
मन्दाक्रान्ता किल निगदिता पण्डितैः सा वरोरु ॥ ३४ ॥ सुरेन्द्रेभं कर्ण चरणपटहं चन्द्रवदने
प्प(प्रि)[ये पादे] यस्मिल्ललितगमने पश्यसि पुनः। नियुक्तं केयूरं मरकतयुतं भावसहितं
ध्वजश्चान्ते यस्याः सुतनु कथिता सा शिखरिणी ॥ ३५॥ सा शिखरिणी नाम यस्याः पादे स्थाने सुरेन्द्रे दीन्पश्यसि । इभो हस्ती । केयूरमाभरणम् । ॥ ३५॥
पयोधररसाङ्गदैर्वसुमतीपतिं संयुतं
वरोरु रचयत्करं सुरगजं प्रकाशं प्रिये। नताङ्गि सततं यथा प्रचलितामलाभध्वजं
भवेच्च पृथिवी पदैलतकोमलैचिकैः ॥ ३६॥ वसुमतीपतिः पार्थिवः । प्रचलिता अमला आभा यस्येति ध्वजविशेषणम् ॥ ३६ ॥
द्विजगणरवं रत्ने कर्णस्तथाप्यपरो मणी .
रवमणि पुनर्भावो बाले तथा विनतासुतः।।
१ वीक्ष्यसे B. २ राव AB. ३ भवेत्सुभगे AB. ४ करें AB. ५ हारिमि० AB. ६ सुरेन्द्रोभादीनस्यति AB. ७ भवेत् B. ८ सस्येति AB. ९ सुतै: AB. Immediately after this line both A and B give another reading for the same : रवकमलभावा वाले वेगवान्विनतासुतः.

Page #124

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
भवति हरिणीवृत्तं भद्रे सदा ललिताक्षरं बुधजनकृतं नित्यं श्रव्यं मृगाङ्कनिभानने ॥ ३७ ॥
द्विजगणरत्नरावचमरं च शशाङ्कमुखि सरसपताकभावविलसत्कटकं च भवेत् । सुतनु विचित्रबन्धरचितं केरपल्लवकं
मुनिजनसंस्तुतं प्रियतमे किल नर्कुटकम् ॥ ३८ ॥ पूर्व माणिक्यं सुतनु कटकं रत्नमेकं सकैर्ण
भवं सस्पर्श ललितगमने काव्यबन्धप्रयोगे । कुर्यात्स्वाकारं सुतनु नियतं हस्तमेकं वरोरु
तार्क्ष्य रं सुरपतिगजं कीर्तिता चन्द्रलेखा ॥ ३९ ॥ चन्द्रलेखायाः तार्क्ष्यो गरुडः । मञ्जीरं नूपुरम् ॥ ३९॥
पद्यानि ३१-४३]
द्वे रत्ने चरणं मृगाक्षि रसनायुक्तं च गन्धं पुनः
केयूरं सरसं ध्वजं च विमलं यस्मिन्सदा वीक्षसे । हारं निर्मलपद्मरागसहितं देवेश्वरस्य द्विपं
तद्विद्यात्सपताकबन्धसुभगं शार्दूलविक्रीडितम् ॥ ४० ॥
रसना मेखला ॥ ४० ॥
७९
मुखे रूपं चकं मणिरपि भवेत्कर्णरत्ने नियुक्ते ततो मञ्जरं चेद्रसनियमितं शब्दरूपे पुनद्वैौं । सुरेन्द्रेभं मत्तं [प्रिय ] सखि ततो वीक्षसे सत्पताकं सुपर्ण मुक्ताढ्यं विरमनियतं चन्द्रकान्तेति गीता ॥ ४१ ॥
सुरद्विपः सुरगजः । सत्र्पताकमिति सुरेन्द्रेभविशेषणम् ॥ ४१ ॥ इतउत्तरं दीर्घसमासमपि प्रायेन (ण) विस्पष्टार्थम् ।
आदौ कर्णद्वयं स्यात्सुतनु ललितं वीक्षंसे रूपरत्ने
मञ्जीरं शब्दयुक्तं रसनियमितं रूपयुक्तं वरोरु । तस्मादैरावणं [च] ध्वजमपि तथा वैनतेयं सरत्न
मेतद्विद्यागुणाढ्ये बुधजनकृतं सुप्रभानाम वृत्तम् ॥ ४२ ॥ -आदौ कर्णौ तु कान्ते रक्मणिसहितं माणिक्यमपरं भावस्पर्शस्वरूपं करमपि हि तथा मञ्जीरमतुलम् ।
२ सस्सुपताक AB. २ बन्धुरचितं च पलवकं AB. ३ सकर्क AB. ४ भाव स्वसनश्च ललित० AB. ५मझरी AB. ६ गन्धन्पुन: AB ७ सुवर्ण AB. < Where could this word have occurred? ९ सन्मालाक० AB. १० वीक्ष्यसे AB. ११ तस्मादौरावणध्वन० AB.

Page #125

८०
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
तस्मात्कुर्यात्तुं मुक्तं शशिमुखि पटहं रत्नं च निधने एतद्वृत्तस्वरूपं बुधजनदयितं ख्यातं परमकम् ॥ ४३ ॥ मुक्तादिरत्नसहितौ पयोधेर[रसौ] तथैव सुभगे
माणिक्यरूपचरणं ध्वजं च सहसा निवेश्य सरवम् । ग्रैवेयकं नियमितं वरोरु रचयेत्सदा सपटहं
अन्ते च नूपुरयुतं शशाङ्कवदने शशाङ्कचरितम् ॥ ४४ ॥ मुक्तायुग्मं सरत्नं मुकुटमपि भवेद्वैजयन्ती सहारा
स्पर्शं रूपं सभावं सुतनु कतलं वीक्षसे पङ्कजाक्षि । नागानां चाप्यमित्रं पुनरपि कटकं रूपकर्णैकैयोगि
पादें तन्वङ्गि यस्याः प्रचरति सुभगे स्रग्धरानाम वृत्तम् ॥ ४५ ॥ चामररूपयुग्मैकटकं शशाङ्कवदने ध्वजं च सरवं
शब्दविभूषितं च नृपतिं समीक्ष्य दयिते पुनः सकटकम् । स्थापय शब्दभावचमरं च शब्दसहितं माणं च विमलं
पन्नर्गयुक्तमन्तचरितं वरोरु सुभगे विशुद्धचरितम् ॥ ४६ ॥ द्विजगणरत्नरूपचमरं शशाङ्कवदने विमलश्चं रसो
नरपतिरत्नयुक्तेपटहो मृगाक्षि सुभगे यदि वै परतः । पुनरपि मेखला पतिता नताङ्गि विरमे करपल्लवकौ
कविवरपन्नगेन्द्ररचिता सदा प्रियतमे हयलीलांङ्गी ॥ ४७ ॥ चामरभावौ सललितगमने रत्नमतः शशिमुखि चरणश्च
शब्दसमेतौ रसरवसहितौ हारमणी वरतनु कुलभद्रे । भामिनि हस्तं पुनरपि दयिते विप्रकरं यदि भवति समेतं तस्य तु रत्नं पुनरपि ललितं वृत्तमिदं वरतनु किल तन्वी ॥ ४८ ॥ चामररूपे शब्दसमेते पुनरपि वरतनु सललितचमरं
पश्यसि बाले रत्नमतो वै वरतनु शशिमुखि सुमधुर कटकम् । रूपसमुक्तं वै ध्वजरत्नं भवति [हि] मृदुर्घनॅविपुलकुचयुगे
क्रौञ्चपदी [वै] त्रिद्विजयुता विरचितकरतलनियमितविरमा ॥ ४९ ॥
[पञ्चमो नियमः
१ कुर्यान्मुक्तां AB. २ पयोधरौ AB. ३ तवैव B. ४ करतं AB. ५ ०कर्णैकजोगि AB. ६ स्वचरति B. ७० युग्मं • सकटकं AB.; ८ पन्नगैर्युक्त B; पन्नगे युक्त. A. ९ विमलस्वरस: AB. १० Before this line both A and B read वरतनुपिंडितैः सुरचिता. ११ युक्तं पटहो AB. १२ हयलीलागतो B. १३ श्रवणश्च AB. १४ कुभभद्रे AB. १५ भावय भामिनि AB. १६ भवरि AB. १७ मृदुपान० AB. १८ द्वित्रिजयुक्ता AB. १९ विरामा AB.

Page #126

पद्यानि ४३-५.] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
आदौ बालै मुक्तायुग्मं विकसितकुवलयनयने भवेत्तु सचामरं
पश्चात्को मुग्धे तस्मात् सुमुकुटरसरवपटहैस्तथाप्यपरो रवः। स्पर्श भौवं रत्नं दत्वा वरतनु शशिमुखि सुभगे मया तव कथ्यते
मुग्धे भूभृद्युक्तं देयं पुनरैपि नरपतिकटकं भुजंगविजृम्भितम् ॥५०॥ इति वृत्तजातिसमुच्चये कृतशिष्टशिष्टः पञ्चमो नियमः। .
[इति पञ्चमो नियमः।]
40
१ रस: AB. २ रवं AB. ३ भूभृयकं चमररस पुनरपि. AB. ४ वृत्तजातिसमुच्चये इति AB.

Page #127

षष्ठो नियमः ।
इदानीं उक्तं 'कथयामि षट् प्रत्ययांस्तथा' इति तदाह - - जो (जे) पिंगलेन इति । जे पिंगलेण भणिआ वासुइमंडव्वछंद आरेहिं । त[त्तो] थोवं वोच्छे छउओअरि छप्पआरेवि ॥ १ ॥ ये पिङ्गलेन भणिता वासुकिमाण्डव्यच्छन्दस्काराभ्याम् । ततः स्तोकं वक्ष्यामि छातोदरि षट्कारैः ॥ १ ॥
स्पष्टम् ॥ १ ॥
के ते षट् प्रकारा इत्याह- पत्थारा इति ।
पत्थारे जे सव्वे ण ुद्दिट्ठं तहा अ लहुकिरिअं ।
संखं अद्धाणं विअ छउओअरि तं फुडं भणिमो ॥ २ ॥ प्रस्तारा ये सर्वे नष्टोद्दिष्टं तथैव लघुक्रियाम् ।
संख्यामध्वानं चैव छतोदरि तत्स्फुटं भणामः ॥ २ ॥
नष्टोद्दिष्टमित्येकवद्भावः । लघुक्रिया उपलक्षणम् । गुरुक्रिया[ या ] अपि विधानात् ॥ २ ॥ किमेभिः प्रत्ययैः कथितैः प्रयोजनमित्याह — उत्ताईणं इति ।
उत्ताइणं मज्झे वित्ता उण थोवआ मए भणिया । जुत्तीए पत्थारे छउओअरि तुज्झ वोच्छामि ॥ ३ ॥ उक्तादीनां मध्ये वृत्तानि पुनः स्तोकानि मया भणितानि । युक्त्या प्रस्तारं छातोदरि तव वक्ष्यामः ॥ ३ ॥
उक्तसंज्ञा एकाक्षरस्य तदादिर्येषां तान्युक्तादीनि षड्विंशतिश्छन्दांसि तेषां मध्ये मया वृत्तानि स्तोकानि महाकविप्रबन्धसुप्रसिद्धानि अभिहितानि । इदानीं तु तानि युक्त्या कथयामि येनाल्पेनैव ग्रन्थेन निःशेषव्याप्तिर्घटते ॥ ३ ॥
आदौ तावत्तेषां नामान्याह — उत्तात इति ।
उर्त्तं अतिउत्तमज्झा पइट्ठसुपट्टु तह य गाइत्ती । उणी अणुभ विहई पंती तिहुजगइअइजगई ॥ ४ ॥ सक्कार अइसक्करिया अट्ठी अइअट्ठि घिइअअइघिइऊ । किइ पाविसमभिउप्पर किई य छव्वीस छंदाई ॥ ५ ॥
१ छप्पआरेहिं Com. २ वर्णातोदरि AB. ३ In the text vv. 2 and 3 are interchanged. I have followed the order of the Com. ४ उक्तसंज्ञाकैक्षरस्य AB. ५ उक्ता ततोति AB. ६ Something corresponding to these stanzas (which I have practically reproduced from Kavidarpana ch. 3) seems to have been read by the Com. But the text does not contain them.

Page #128

पचान १-८] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
उक्त तथारयुक्तं मध्यमसहिते प्रतिष्ठसुप्रतिष्ठे । गायत्र्युष्णिहौ तथानुष्टुप् बृहतीपङ्क्तित्रिष्टुप् जगत्यतिजगती ॥ ४ ॥ शक्वरी तथातिपूर्वा अष्टिः अत्यष्टिकृत्यतिकृती।
कृतिप्रकृत्याकृतिर्विकृतिः संपर्यभिकृत्युत्कृतिसहितानि षड्विंशतिश्छन्दांसि ॥ ५ ॥ एकाक्षरात्प्रभृति षड्विंशत्यक्षरं यावत् उक्तादीनि च्छन्दांसि भवन्ति । एकाक्षरस्योक्तं नाम धक्षरस्यात्युक्तं एवं यावत् षड्विंशत्यक्षरस्योत्कृतिरिति । त्रिष्टुप्जगत्यतिजगतीति समाहारद्वन्द्वः बृहत्यादिप्रकृत्यन्तस्तावत् । एवं संकृत्यादि । प्रथमं शक्वरीत्यस्यानन्तरमतिपूर्व सैव पृथक् ॥५॥ एतेषामुद्देशपूर्वकं प्रस्तारानाह—सूई इति ।
सूईमेरुपडाआसमुद्दविवरीअजलहिपाआला। तह संवलिपत्थारो सहिओ विवरीयसंवलिणा ॥६॥ सूचिर्मरुपताकासमुद्रविपरीतजलधिपातालाः ।
तथा शाल्मलिप्रस्तारः सहितो विपरीतशाल्मलिना ॥६॥ एतेषां यथोद्देशं लक्षणमाह—पमुहंते इति ।
पमुहंते एकेकं तह विअ मज्झमि एकमन्भहि। पमुहाओ आरहिअ व ते सव्वअंकाई ॥७॥
प्रमुखेन्ते च एकैकं तथैव मध्य एकमभ्यधिकम् ।
प्रथमादारभ्य वर्धन्ते सर्वाङ्काः ॥ ७ ॥ सर्वस्यैव छन्दसि ऊर्ध्वक्रमेण प्रमुख तथावदा(सा)ने एकमेकमङ्कान् स्थापयत । तथैव मध्येप्येकमेकं एककं च तत्राभ्यधिकं तदपेक्षं स्थापनीयम् । एतदुक्तं भवति-वृत्तस्य यावन्त्यक्षराणि तावन्त्येवैककान्येकाधिकानि विनिवेशनीयानि । यथा त्र्यक्षरस्य चत्वारि, चतुरक्षरस्य पञ्चेति । एवं यावत् षड्विंशत्यक्षरस्य सप्तविंशतिः । पश्चात्प्रमुखादारभ्य सर्वाङ्का वर्धन्ते ॥७॥ कथमित्याह—इकेकेणअ इति ।
एक्केकेण भइज्जइअंते उअरिट्रिओ तह च्चे। परिवाडीए मुंचह एकेकं सूइपत्थारे ॥ ८॥
एकैकेन भज्यते उपरिस्थितं तथैव ।
परिपाच्या मुचैकैकं सूचिप्रस्तारे ॥ ८॥ आस्ते [१] मध्ये योङ्कः स परिपाट्या भज्यते [उपरिस्थितं च] प्रत्येक परिपाट्या मुच्यते । यथा त्र्यक्षरस्य चतुर्वैकैकेषु प्रथमेनैकैकेन मध्यमनन्तरं भज्यते । तेनापि द्वितीयेन तृतीयं चतुर्थ तु मुंध्यते । उपरिस्थितेः । एवं प्रथममेककद्विकत्रिकैककाङ्कोपलक्षिता पङ्क्तिः संपद्यते । (१,२,३,१)।
१ Words एकाक्षरात् to यावत् are repeated between छन्दांसि and भवन्ति AB. ३ एकैकेनेन भियते A; एकैकेन न भज्यते B. ३ पंचैककं AB. ४ क्वचित् प्रस्तारो AB. ५ भिद्यते A. ६ चतुर्थतृतीयंतमुत्पद्यते AB.

Page #129

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
षष्ठो नियमः द्वितीये तु परिपाट्या उपरिवर्ती तृतीयो न भज्यते । तेन प्रथमेन द्वितीयस्यैव भेदो एककैत्रिकत्रिकैककाङ्कोपलक्षिता पक्तिर्भवति । (१,३,३,१)। पश्चात्परिपाट्या द्वितीयमुपरिस्थितं भवति उपरिभवस्थानद्वय(या ?)योगात् । तन्मोक्षाच्च तत्सेरूपैवावस्थितिः ॥ ८॥ एतदेव स्पष्टीकरोति-तं पिडिज्जउ णिउणं इति ।
तं पिंडिज्जैड निउणं जाव अ बीओवि आगओ ठाणो।
तत्पिण्ड्यतां निपुणं यावद् द्वितीयमप्यागतं स्थानम् । इति । विस्पष्टार्थमिदम् । एवं चतुरक्षरादीनां गतिरभूह्या । किमिहास्मिन् सूचिप्रस्तारे संपद्यत इत्याह-पत्थार इति ।
पत्थारपाअगणणा लहुकिरिआ लंभए संखा ॥९॥
प्रस्तारपातगणना लघुक्रिया लभ्यते संख्या ॥९॥ एतस्मिन् क्रियमाणे प्रथमं प्रस्तारपातगणना लभ्यते । पातनं पातः । प्रस्ताराणां पातः प्रस्तारपातः । वक्ष्यमाणन्यायेन अन्येषामप्यन्तःप्रवेश इत्यर्थः । 'एकम्मिवि पत्थारे पत्थारा [बहुअरा] विणिहिट्ठा' (६.१७) इति प्रस्तारपातगणना लभ्यते । यथा सर्वत्रैव तावत्प्रथमे गुणने क्रियमाणे उपरिष्टात्फलं भवति । यथा त्र्यक्षरस्य चतुष्कमिति तत्प्रमाणात्प्रस्तारपातगणना वाच्या । यथा त्र्यक्षरस्य स्वेन सह प्रस्तारत्रयमापतति इति । तथा चतुरक्षरस्य चत्वार इति । एवं पञ्चाक्षराणां पश्चप्रभृतयः उदाहार्याः । एतसमुद्रप्रस्तारे प्रकटीकृतं स्वयमेव । पश्चाल्लघुक्रिया लभ्यते एकलवादीनां वृत्तानां निश्चय इत्यर्थः । यथा कियन्ति त्रिलँघुनि वृत्तान्यस्मिन्संभवन्तीति चिन्तायां तस्मात्परिच्छेदः क्रियते यथैव(कं) त्रिलब्धिति । एवं द्वितीयाद् द्विलघुनिश्चयो यथा त्रीणि द्विलघूनीति । तद्वत्तृतीयादेकलघुनिर्णयश्च यथा त्रीण्येवैकलघुनीति । चतुर्थादारभ्य [एव]मेव प्रतिलोम(ग)त्या त्रिगुर्वादीनां कार्यम् । चतुरक्षरादीनां चानयैव दिशा गतिरूह्या । अन्यच्चास्मिन्सूचिप्रस्तारे क्रियमाणे संख्या लभ्यते । सर्वेषामेवैकत्र योजितानां गणनात् । तथा चोक्तमन्यै :- “एष्वेव पिण्डितेषु [च] संख्या प्रस्तारविरचिता भवति" (जयदेव. ८.११) तेन त्र्यक्षरस्याष्टौ प्रभेदाः कथनीयाः चतुरक्षरस्य च षोडश इति । यस्मात् त्र्यक्षरस्य एकक-त्रिक[त्रिक]एककानां एकत्र गणनादष्टा एवोत्पद्यन्ते ॥९॥ क्रमेण प्राप्तं मेरुप्रस्तारमाह-इह को?आणं इति ।
इह को?आण दोण्हं वडूइ हेटुट्ठिअं कमेणेों। पमुंहते एक्केकं तदो अ दो तिण्णि चत्तारि ॥ १० ॥
इह कोष्ठकयोर्द्वयोर्वर्धते अधःस्थितं क्रमेणैव ।
प्रमुखौन्ते एकैकं ततश्च द्वौ त्रयश्चत्वारः ॥१०॥ १ एककद्विकैकं चोपलक्षिता AB. २ तत्सरूपावस्थाया स्थिति: AB. ३ पिंडजह AB. ४ बीओइ AB. ५ Words from लभ्यते to गणना (both inclusive) are dropped in A. ६ समन AB. ७ कियंतत्र लघूनि AB. ८ गुणानां AB. ९ प्रस्तारविचारिता AB. १० एकत्रिगुणानां दष्टा AB. ११ इम AB. १२ हट्टि कमेण भ AB. १३ ददुमुहंते AB. १४ प्रमुखान्तरकैकं A; प्रमुखान्तरेकै R.

Page #130

८८
पद्यानि ९-११]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः - इहास्मिंश्छन्दसि द्वयोः कोष्ठकयोः स्थापितयोः पक्तिक्रमेण पश्चादवस्थितानां पतीनां क्रमेणैककमेकं वर्धते यावत् षड्विंशतितमं सप्तविंशतिः । कोष्ठकाली स्यापयित्वा किंकर्तव्यमित्याहपमुहंते इति । प्रमुखान्त एकैकं ततश्च द्वे त्रीणि चत्वारि । सर्वस्य एव कोष्ठकपड्क्तेरादौ तथावसाने एकैकमेकैकं विनिवेश्य ततो द्वित्रिचतुःप्रभृतीनि स्थापनीयानि ॥ १० ॥ कथमित्याह-उपरिट्रिअ इति ।
उअरिट्ठिअअंकणं वइ हिटुट्टिअं कमेणेअ ।
उपरिस्थिताङ्केन वर्धतेऽधैःस्थितं क्रमेणैव । प्रत्येकं कोष्टकस्याङ्कःस्थितस्य उपरि द्वौ कोष्ठको भवतः । तयोर्मिश्रीकृतयोर्यत्परिमाणं भवति नावस्थितेन क्रमेण पठ्यते । ग्रथा प्रथमकोटकवयत्याधः संस्थाप्यते नकोषकत्रयम् । मय प्रथमे तावदेकं स्थितमेव । द्वितीयं तु उपरिस्थितकोष्ठकाङ्कद्वयमिश्रणाद्यत्परिमाणमुत्पद्यते द्विकं तद्विनिवेशनीयम् । तृतीये त्वेककं स्थितमेव । एवं द्वितीया पङ्क्तिः एककद्विकै [क]कोपलक्षिता संपद्यते ।
उदाहरणं १] २] १] । अनन्तर
। अनन्तरं द्वि(त)तीयस्यां पक्तौ यानि चत्वारि कोष्ठकानि तेषामाद्यन्तयोस्तावदेककं स्थितमेव । द्वितीयकोष्ठके उपरिभवकोष्ठकद्वयाड्कात्परिमाणमेकं द्वौ चेति तृ(त्रि)कं स्थापनीयम् । तृतीये तथैव । चतुर्थे त्वेककस्यैव स्थितिः । एवं तत्र एकक[त्रिक]त्रिकैक
कोपलक्षिता पङ्क्तिर्जायते । उदाहरणं
। ।२] [११ । पश्चाच्चतुर्थे पङ्क्तिभागे पञ्च
कोष्ठके तावदाद्यन्तयोनिर्विवादमेक एव । द्वितीये तूपरिष्टाल्कोष्ठकद्वयान्मिश्रीकृत्य चतुष्कं स्थापनीयम् । तृतीये तथैवोपरिष्टाषट्कमिति । चतुर्थतः चतुष्कं पञ्चमे त्वविवादः । एवं चतुर्थी पङ्क्तिरेकचतुष्क
।।
२
।।
षट्रक चतुष्कएककोपलक्षिता भवति । उदाहरणं
एवं सर्वत्र कर्तव्यं यावत् षड्विंश[तित]मी पङ्क्तिरायातेति । तदा चैवमेकाकारे पक्तिसमूहे स्थिते किं भवतीत्युच्यते-मेरुम्मि इति ।
मेरुम्मि होई गणणा सूईएँ एस अणुहरइ ॥ ११ ॥
मेरौं भवति गणना सूच्या एष अनुहरति ॥१॥ अस्मिन्मेरौ क्रियमाणे गणना भवति प्रत्येकशः साकल्येन च सर्वच्छन्दसाम् । गणना रूप१ किं कर्तव्यतामित्याह AB. २ वर्धतेवस्थितं AB. ३ ध्वनितस्य AB. ४ धातावदान्यतोनिर्विवादक एव AB. ५ मेरु सिहाश्म A; मेरुसिहोइ भ B. ६ सूइए AB. ७ मेरौस्त भवति AB. ८ गणनास्या एष AB. ९ गणगणा AB.

Page #131

८६
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[षष्ठो नियमः लक्षणं तेन प्रस्तारपातगणना लभ्यत एव । यस्मात्सूच्या एषोऽनुहरति सादृश्यं भजते । सूचीनां हि समुदायो मेरुः तेन सूच्यास्त्वैकस्य छन्दसो लघुक्रियादयो लभ्यन्ते मेरोस्तु सर्वेषामपि । न केवलं प्रस्तारपातगणनादि परीक्षा तु (च.) निवेश्य सर्वकोष्ठकेषु कार्या ॥११॥ अनयोरेव मन्दमतिबोधनार्थमाह-सागर इति ।
साअरवण्णे अंको दोच्चि गरुआ अ मज्झिमट्टाणे। समरे उण एकोच्चिअ मेरुम्मि तहेव सूईएँ ॥ १२ ॥
सागरवर्णेऽङ्को द्वावेव गुरू मध्यमस्थाने ।
समरे पुनरेक एव मेरौ तथैव सूच्याम् ॥ १२ ॥ सागरवणे विषमाक्षरे छन्दसि द्वावङ्कौ गुरू संपद्येते प्रस्तारद्वयेपि । यथा त्र्यक्षरे द्वौ त्रिको पञ्चाक्षरे द्वौ दशकाविति । समरे समाक्षरे पुनः एक एव यथा यक्षरे द्वौ चतुरक्षरे षडिति ॥१२॥ पताकामाह-मणिरव इति ।
मणिरवमालाआरो विउणेविउँणेहि वडिओ कमसो। रइअन्वो पत्थारो णिहणद्धमणीरवंद्धो य ॥ १३ ॥
मणिरवमालाकारो द्विर्गुणद्विगुणैर्वर्धितः मशः।
स्थापयितव्यः प्रस्तारो निधनार्धमणीरवाँर्धश्च ॥ १३ ॥ प्रस्तारः स्थापयितव्यः । किंभूतः मणिरवैर्गुरुलघुभिर्ध्वक्रमेण मालाकारः स्रगाकृतिः । यथा हि माला सितासितादिभिः कुसुमैर्बध्यते तद्वदस्मिन्प्रस्तारेऽपि प्रथमं गुरुः पश्चाल्लघुः पुनर्गुरुः पुनरपि लघुरिति विनिवेश्यः । किंभूतः । क्रमशः परिपाट्या द्विगुणद्विगुणैर्वर्धितः द्विगुणीकृत्य वर्धयेदित्यर्थः । लुप्(ल्यब् )लोपेत्र पञ्चमी । यथा यथा क्रमेणाक्षराणां वृद्धिर्भवति उक्तात्युक्तमित्यादि मध्यमादिवशात्तथा तथा तस्माद् द्विगुणीकृताद्गुरूणां लघूनां चाग्रे द्विगुणा द्विगुणा वृद्धिः कार्या । यथा प्रथममेकाक्षरे एको गुरुरेकश्च लघुरिति प्रस्तारे स्थिते यक्षरावसरे तदेव द्विगुणीकार्य यथा गुरुर्लघुरिति भवति । पश्चात् तस्माद् द्विगुणैरेव तदपेक्षं वर्धनीयम् । यथारे द्वौ गुरू द्वौ लघू च संपद्यते । उदा० sS; I S; S I; II। अनन्तरं त्र्यक्षरप्रसंगे यक्षरं द्विगुणीकार्यम् अष्टकृत्वः स्थापनीयम् । तस्माच्च गुरुलघूनां तद्वद् द्विगुंणा स्थितिः कार्या । यतोऽये गुरुचतुष्कं लघुचतुष्कं भवति । उदाहरणं S S S; I S S; S I S; IIS; S S I; I S I; S I I; I II । एवं द्विगुणीकृतान् द्विगुणीकृतान् प्रस्तारान् कृत्वा द्विगुणद्विगुणवृद्धया च गुरुलघूनां सर्वेषु छन्दःसु क्रमेण स्थितिरभ्यूह्या । एतदेव स्पष्टीक्रियते । निर्धनार्धमणी वार्धश्चेति । निधनेऽन्ते अर्धानि मणयो गुरवो यस्य तथा निधन एवार्धानि रवाणि यस्य स तथा । सर्वस्यैव च्छन्दसि पूर्वक्रमेण मालाकारस्य स्थापितस्यान्तेऽर्धानि गुरवो भवन्ति अर्धानि च लघव एव इत्यर्थः ॥ १३॥ १ संका A; झंका B. २ दोवि गअआ अ मज्झिमट्ठाए AB. ३ मगम्मि तहा सूईअ AB. ४ हिविओणेसु वट्रिमो AB. ५ णवद्धो अ AB. ६ द्विगुणत्रिगुणैववितक्रमस: AB. ७ रवधश्च AB. ८ त्रिगुणा AB. ९ सुक्रमेण repeated immediately AB. १० विधानवसरवीरर्धावश्चेति AB. ११ विधनरेवार्धाणि AB. १२ अपाणि चल एव इस्य:AB.

Page #132

पद्यानि १२-१६]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
अस्यैव विशेषान्तरमाह —बीअद्धेसु इति ।
बीअद्धे कहिंचिअ दिज्जइ फरिसोवि अंतिमो छउए । तेणे पत्थारे वित्ताणं कीरए गणणा ॥ १४॥
द्वितीयार्थेषु क्वापि दीयते स्पर्शोऽप्यन्तिमच्छाते । तेनेयं प्रस्तारे वृत्तानां क्रियते गणना ॥ १४ ॥
1
1
पताकाप्रस्ताराणां यानि द्वितीयार्धानि भवन्ति तेषां क्वचित्स्पर्शेऽप्यन्तिमो दीयते । यथा त्र्यक्षरस्याष्टप्रभेदस्यान्ते चत्वारो लघवो यथा च षोडशप्रभेदस्य चतुरक्षरस्यान्तेऽष्टाविति । क्वचित्स्पर्शोऽपीति भङ्ग्या विपरीतपताकां दर्शयति । तेन क्वचिद्वितीयार्धेषु गुरवोऽपि दीयन्त एव । तत्र विपरीतः वैमणिमालाकारः प्रस्तारः कार्यो यथा प्रथमे आदौ गुरूणां स्थितिस्तद्वदिह लघूनां कार्येत्यर्थः । एवं किं संपद्यत इत्युक्तं तेन प्रयोगेणास्मिन्प्रस्तारे वृत्तानां गणना क्रियते । तेनेहापि सहार्थे तृतीया । एतदुक्तं भवति । लक्षे (क्ष्येण विना [न] लक्षणगतिर्निर्मला भवति यतः शिष्याणामतः पताकाप्रस्तारेण सह या गणना संख्या क्रियते सातिनिर्मला भवति लक्ष्यलक्षणयुक्ता ॥ १४ ॥
समुद्रमाह-रअणा इति ।
रअणाईं जहिच्छाइ ट्रुविउं मुद्धे ठवेह पत्थारं ।
ताव अ पिंडेअ [फुडं] फरिस सव्वे ठि जाव ॥ १५ ॥
रत्नानि यथेच्छया स्थापयित्वा मुग्धे स्थापय प्रस्तारम् ।
तावच्च पिण्डय स्फुटं स्पर्शाः सर्वे स्थिता यावत् ॥ १५ ॥
अत्र व्यवहितपदसंगतिः । हे मुग्धे प्रस्तारं स्थापयेति । तावच्च तं स्फुटं पिण्डय यावत् सर्वलघून्यायान्ति इति ॥ १५॥
सूत्रमात्रमेमत् । अस्यैव प्रपञ्चार्थमाह – पढम इति ।
८७
पढमचमरस्स हिट्टे फेरिसं पुरओ जहाकमेणेअ । मग्गे जे परिसिट्ठा कडअहिं तेहिं पूरेहि ॥ १६ ॥
प्रथमचरस्याधः स्पेर्शः पुरतो यथाक्रमेणैव । मार्गे ये परिशिष्टाः कटकैस्तान् पूरय ॥ १६ ॥
रत्नानि प्रथमं स्थापयित्वा कस्यचिच्छन्दसि पङ्क्तिक्रमेणानन्तरं तेषां यः प्रथमर्श्वमरो गुरुस्त - स्याधः स्पर्शो लघो(घु)र्विधेयः । तस्य पुरतोऽग्रे यथाक्रमेणैव प्रस्तारो विधेयः । यथैवोपरिपङ्क्तेर्गुरूणां लघूनामवस्थितिर्भवति तद्वदधो विनिवेशनीय इत्यर्थः । किंच । मार्गे पश्चाद्भागे ये परिशिष्टौ वर्णा
1
१ विपरीतरवि० AB. २ एवेक संपद्यते AB. ३ प्रवृत्तानां AB ४ लक्षणक्षणयुक्ता AB. ५ मुद्धेद्धे AB. ६ फुरिसा सम्वट्टि AB. ७ स्थापितं तु AB. ८ सर्वलघुनायात इति AB. ९ फुरिसं AB. १० चरमस्यार्धस्यस: AB. ११ श्वगुरुर्गुरु: AB. १२ परिशिष्या AB.

Page #133

८८
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[ षष्ठो नियमः -
स्तान् कटकैर्गुरुभिः पूरय । यथा त्र्यक्षरस्य तृतीयपञ्चमसप्तमप्रभेदेषु प्रथमस्य गुरुत्रयरूपस्याधस्ताद्योऽसौ द्वितीयः प्रथमलघुः प्रभेदः 'पढमचमरस्य हिट्टे 'त्यादिना परिकल्पितैः तस्याधस्तृतीये प्रभेदे द्वितीये प्रथमर्गुरोरधस्ताल्लधौ कृते तस्यानन्तरं पुनः ' जहौकमेणे 'ति गुरौ विनिवेशिते यक्षरता संपद्यते । तदर्थमेतदुक्तं ‘मग्गे जे परिसिट्ठा' इति । तेनास्मिन् तृतीये द्वितीये तृतीये लघुगुरू स्थापयित्वा यः प्रथमोऽक्षरः शिष्यते तत्र कटि (ट) को गुरुः कर्तव्यः । एवं मध्यलघुप्रभेद आर्यांतः । पञ्चमेऽप्येवं चतुर्थ - प्रभेदान्त्यस्य गुरोरधः परिकल्पितो यो लघुस्तस्य मार्गे यदक्षरद्वयं शिष्यते तत्र गुरुद्वयं स्थापनीयम् । अनेनान्तलघुप्रभेदो भवति॥ उदाहरणम् – SSS; ISS; SIS; IIS; SSI; ISI; SII; III ॥ १६ ॥ किंच
1
एकम्मिवि पत्थारे पत्थारा बहुअरा विणिद्दिट्ठाँ ।
मग्गट्टिआ वि तत्थवि छउओअरि तुज्झ वोच्छामि ॥ १७ ॥
एकस्मिन्नपि प्रस्तारे प्रस्तारा बहुतरा विनिर्दिष्टा ।
मार्गस्थितास्तथापि छातोदरि तानहं वक्ष्यामि ॥ १७ ॥
अस्मिन्समुद्रप्रस्तारे एकस्मिन्नपि बहुतराः प्रस्तारा विनिविष्टाः तांश्च मार्गेऽध्वनि स्थितान्
कथयामि ॥ १७ ॥
तानाह— अट्ठक्खर इति ।
अट्ठक्खरपत्थारे उत्ताईओ हुअंति सव्वे अ । विह[ई]छंदम तहा पत्थारो नवविहो होइ ॥ १८ ॥ एए सव्वे छंदा उक्किइछंदमि होन्ति पत्थारे । मइ भणिआ जुत्तीए लक्खिजें बुहा पअत्तेण ॥ १९ ॥
अष्टाक्षरप्रस्तारे उक्तादयो भवन्ति सर्वाण्येव । बृहतीच्छन्दसि तथा प्रस्तारो नवविधो भवति ॥ १८ ॥
एतानि सर्वाणि च्छन्दांस्युत्कृतिच्छन्दसि भवन्ति प्रस्तारे । या भणितानि युक्त्या लक्षय त्वं प्रयत्नेन ॥ १९ ॥
अष्टाक्षरे एकाक्षरादयः सर्व एवान्तर्भवन्ति । एतच्च पताकायां दर्शितं ध्रुवम् । एवं बृहत्यां नवविधस्य प्रस्तारस्यान्तर्भावोऽन्वेष्यः । तथोत्कृतौ सर्वेषामेवेति मया भणितानि युक्त्या । साच युक्तिर्भग्या पताका [या]मेव दर्शिता । त्वं तु प्रयत्नेनाभियोगेन लक्षय जानीहि ॥ १८-१९॥
इदानीमतिदेशद्वारा मात्रानामाह – एसोच्चिअ इति ।
१ गुरुत्रयस्यरूप० AB. २ इहह AB. ३ परिकल्पितस्यार्धस्तृतीये AB. ४ प्रथमगुरुरथ० AB ५ जाहाकोपेनेति AB. ६ आम्नाद्य: AB. ७ बहुअहा विणिदिट्ठा AB. ८ तहावि Com ९ स्थितायां AB. १० लक्खिज्जसु तं पअत्तेण Com, ११ गम्या A; भम्या B. १२ मभिदेसंद्धारो AB.

Page #134

पद्यानि १८-२१] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
एसोच्चिअ पत्थारो मत्तावित्ताण साहिओ किंतु । मत्ता जत्थ ण पूरइ फरिसं पढमं तहिं देहि ॥२०॥
एष एवं प्रस्तारो मात्रावृत्तानां साधितः किंतु ।
मात्रा यत्र न पूर्यते प्रथमं स्पर्श तत्र देहि ॥ २०॥ य एव वर्णवृत्तानां 'रअाणि जहिच्छाए' (६.१५) इत्यादिना प्रस्तारोभिहितः स एव मात्रावृत्तानां भवति । इयांस्तु विशेषो यस्मिन्समुदाये मात्रा न पूर्यते तत्रैव प्रथमं स्पर्श लव्वक्षरं देहि । नान्यस्मिन् । मात्रा परिमाणम् । सा कदाचिन्यूनत्वेन पूर्यते कदाचिदाधिक्येन । तेन द्वयमपि परिहतुं प्रथमः स्पर्शो दीयते । यत्रैव न पूर्यते तत्र दीय[त] इति वचनाद्गाथायाः पञ्चमे प्रभेदे द्वितीयांशे प्रथमचमरस्याधः स्पर्शे कृते पुरतश्च गुरुषु स्थापितेषु मार्गे प्रथमगणस्थाने गुरुद्वयं कृत्वा मात्रापूरणस्पर्शो यदि वा गाथापेक्षया प्रथमो दीयते तत्र प्रथमः पञ्चमात्रो द्वितीयश्च त्रिमात्र आयातीति दोषः परिहतः । यस्माद्गाथादीनि केवलमात्रावृत्तानि न भवन्ति तेषां दोष एव नास्ति । अंशकवृत्तानां तु यस्मिन्नेवांशके मात्रा न पूर्यते तस्मिन्नेव प्रथमे लादौ कृते दोषस्यावसर एव नास्ति । मात्रावृत्तप्रस्तारे यथा चतुर्मात्र एव प्रथमं गुरुद्वये कृते द्वितीयस्य प्रभेदस्य प्रथमं लघु कृत्वानन्तरं पुरतो गुरौ कृते त्रिमात्रप्रसंगान्मात्राया न पूरणमतः स्पर्शे कृते द्वितीयचतुर्मात्रोऽनन्तरं तृतीये द्वितीयगणान्त्यस्य गुरोरधो लघौ कृते मात्रापरिपूरणार्थं कटके च विहिते त्रिमात्रस्यैवासरः । तत्परिपूरणाय यदि गुरुर्दीयते तत्पञ्चमात्रप्रसंगोंदपूरणमेव मात्रायाः । तेन तंत्रापि पूरणार्थे लघुरेव कार्यः । एवं तत्र मध्यगुरुरायाति । अनेनैवादिगुरुसर्वलघू योज्यौ ॥२०॥ एवं सति यत्र मध्यगुरोः प्रतिषेधः तत्र का गतिरित्युच्यते-गाहा इति ।
गाहाविसमगणाणं हेट्ठा अंतचमरस्स दे छउए । मत्तापूरणफरिसं मज्झगअं पढमभणिमि ॥२१॥
गाथाविषमगणानामधोऽन्तचमरस्य देहि छाते।
मात्रापूरणस्पर्श मध्यगतं प्रथमभणितमपि ॥ २१ ॥ यद्युक्तं स्पर्श तत्र प्रथमं देहीति तथापि गाथानां ये विषमगणास्तेषां प्रसंगे योसौ द्वितीयोन्तगुरुस्तस्याधः 'लघु विनिवेश्य शेषमात्राद्वयं गुरुणा पूरयित्वा मात्रैका शिष्यते । तदर्थं प्रथमं प्राप्तमपिं लघु मध्ये देयं गुरोर्लधोश्चान्तराल इत्यर्थः । तेनादिगुरोरवस्थानान्मध्यगुरोर्गतिविच्छिन्नों भवति ॥ २१ ॥ एतदेवोक्तम्
एवं परिंदरहिए विसमगणे कुणह गाहाण ।
१ एकोच्चिअ AB. २ किंओ AB. ३ Both A & B add तत्रैव after पूर्यते. ४ रइणासु जहिच्छाये AB. ५ तत्रैव AB. ६ चरमस्याध: AB. ७ परिवृतः AB. ८ द्वित्रिमात्र. B; द्विमात्र. A. ९ Both A & B repeat the words परणाय to प्रसंगाद. immediately after the latter word. १० दत्तापि AB. ११ मात्रापूरणस्यार्थे AB. १२ विषमगणानस्तेषां AB. १३ Both A and B add सतीगणावसाना before लघु. १४ रिच्छेर्ना AB. .

Page #135

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[षष्ठो नियमः एवं नरेन्द्ररहितान्विषमगणान्कुरु गाथायाः। अत्र गाथा उपलक्षणम् । किंच
पढमलहू पत्थारो ठविअन्वो विसममत्ताण ॥२२॥
प्रथमलधुः प्रस्तारः स्थापयितव्यो विषममात्राणाम् ॥ २२ ॥ तिस्रः पञ्च सप्ताद्या विषमास्तासां प्रस्तारः प्रथमलघुः स्थापयितव्यः एतत्प्रायः पूर्वमेव स्थापितं 'मत्ता जत्थ ण पूरइ' (६.२०) इत्यादिना तथापि विस्पष्टार्थं पुनरुक्तम् ॥ २२॥ विपरीतसमुद्रमाह—पढम इति ।
पढमरवाहो चमरं उअरि अ पुरओ जहाकमेणंपि । मग्गट्टिआवि फरिसा विवरीअं जाण सलिलणिहिम् ॥ २३ ॥
प्रथमरवाधश्चमरमुपरि च पुरतो यथाक्रमेणैव ।
मार्गस्थिताश्च स्पर्शा विपरीतं जानीहि सलिलनिधिम् ॥ २३ ॥ यथैव समुद्रप्रस्तारे गुरूणां प्रथमं स्थितिस्तद्वदिह लघूनां कार्या । किं च । मार्गे पश्चाद्भावे स्थिताः स्पर्शाः कर्तव्याः । यथा समुद्रे चतुरधः एवं भूभरणोपबृंहितं (?) विपरीतं सलिलनिधिं समुद्रं जानीहि । यथा त्र्यक्षरे प्रथमं लघुत्रयं स्थापनीयम् । पश्चाद्वितीये प्रथमपादवच्चामरं कार्यम् । पुरतश्च. यथाक्रमेणैव लघुद्वये विहिते द्वितीयस्य आदिगुरुः प्रभेदो भवति योऽसौ समुद्रे सप्तमः । अनन्तरं तृतीये प्रभेदे उपरिस्थितद्वितीयलध्वक्षरस्याधः स्थापिते गुरौ पुनश्च यथाक्रमणैव विनिवेशिते लघौ य आद्यो वर्णः शिष्यते मार्गे तत्र स्पर्शः कार्यः । एवं सर्वत्रेति विपरीतसमुद्रप्रस्तारः ॥ २३ ॥ पातालमाह
संखं ठवेह पढमं पाअंकेणावि गुणह तं हेतु। तथवि अद्धं घेणु तिहि ठाणेहिं विभज्जेज ॥ २४ ॥ संख्यां स्थापय प्रथमं पादाङ्केनापि गुणय तामधः ।
तस्याप्यधं गृहीत्वा त्रिभिः स्थानैर्विभज्यताम् ॥ २४ ॥ सर्वस्यैव च्छन्दसो या वृत्तानां संख्या यथा त्र्यक्षरस्याष्टौ तां प्रथम स्थापय । पश्चात्पादाङ्केनाधस्तामेव गुणय । पादाङ्कः पादपरिमाणम् । इह पादाङ्कस्त्रिकम् । तेनाष्टानां गुणनाच्चतुर्विंशतिर्भवति । ततोष्टौ चतुर्विंशतिश्चेति स्थानद्वयं संपद्यते । अनन्तरं तस्यापि चतुर्विशतेरो द्वादश गृहीत्वा त्रिभिः स्थानैर्विभज्यताम् ॥२४॥
___एए पंच पऐसा मज्झिमअं तिउणअं करेज [इ]ह ।
संखा वण्णा मत्ता लहुगुरुआ होन्ति पाआले ॥ २५ ॥
१ नरेन्द्ररचितां AB. २ प्रथमनवप्रहारः AB. ३ पढमवाराओ AB. ४ प्रथमरवदेधच्चमरपुरतो. AB. ५ प्रथमरवस्याध: चामरं ? ६ तस्सवि Com. ७ गणेहिं AB. ८ तृप्ति: A; तृभिः B. ९ पभेआ Com.

Page #136

पद्यानि २२-२७]
सटीको वृत्तजातिसमुचयः
[एते पञ्च प्रदेशा मध्यमं त्रिगुणं कुरुते । संख्या वर्णा मात्रा लघवो गुरवो भवन्ति पाताले ॥ २५ ॥ ]
एवमनेन प्रकारेण पञ्च प्रभेदा भवन्ति । तद्यथा अष्टौ चतुर्विंशतिर्द्वादश [द्वादश द्वादश] चेति । तेषां च यन्मेध्यमं स्थानं तत् त्रिगुणं कुरु । द्वादश त्रिभिर्गुणयित्वा षट्त्रिंशद्भवन्ति । एवं कृते संख्यादीनां पञ्चानां लाभो भवति ॥ उदाहरणम् ८, २४, ३६, १२, १२ । एवमस्मात् प्रभेदा अष्टौ त्र्यक्षरस्य, सर्वप्रभेदेषु च वर्णाश्चतुर्विंशतिर्मात्राः षट्त्रिंशत्, लघवो द्वादश, गुरवश्व द्वादश एवेति पातालाल्लभ्यते ॥ २५ ॥
शाल्मलिमाह—ठविऊण इति ।
ठविऊण तिणि तीस अ सत्तावीस अ कमेण एएण । व ंति दोण्णि एक्क व ल्हसइ अ एक्कं कमेणेअ ॥ २६ ॥ दोवड [इकहाणी] एक्के व तहा मज्झे । ता [समप्पइ एवं दोचिअ णिहणे ठिआ जाव । इअ संवलिपत्थारो] मत्तावित्ताण काअव्वों ॥ २७ ॥ छव्वीसं गाहाणं पत्थारो संवली मए भणिओ ।
स्थापयित्वा त्रीणि त्रिंशच्च सप्तविंशतिं च क्रमेणानेन । द्वावेको हसते कः क्रमेणैव ॥ २६ ॥ द्विवृद्धिरेकहा निरेकैको दीयते तथान्तः । तावत्समर्प्यत एतद् द्वावेव निधने स्थितौ यावत् ॥ इति शाल्मलिप्रस्तारो मात्रावृत्तानां कर्तव्यः ॥ २७ ॥ षड्वंशतेर्गाथानां प्रस्तारः शाल्मलिर्मया भणितः ।
इत्यनेन प्रकारेण मया गाथानां षड्विंशतेर्लक्ष्म्याद्यानां शाल्मल्याख्यः प्रस्तारो भणितः ।
त्रीणि त्रिंशत् सप्तत्रिंशतिश्चेति स्थानत्रये क्रमेणानेन अनया परिपाठ्या स्थापिते किं कर्तव्यमित्याहवति इति । तेन त्रिषु वर्धेते त्रिंशत्येक इति । सप्तविंशतावेकं तु हसते लुप्यते । एवमेकस्मिन् स्थाने द्वाभ्यां वृद्धिर्भवति तथा तृतीयेऽप्येकेन हानिर्भवति । अन्तेश्च मध्यस्थाने एकैकं वर्धते । अन्तःशब्दो मध्यपर्यायः । एवं कियद्यावत् क्रियत इत्याह- तावदेव तत् समर्प्यते हास्यते . यावन्निधनेऽवसाने द्वावेव द्वौ स्थितौ भवतः ॥ एतदेवोपसंहरति- इति शाल्मलिप्रस्तार इति ॥२६॥२७॥
किमर्थमित्याह — लहुआणं इति ।
१ प्रभेदाः १ २ यन्यव्यनं B. All words from तेषां च यत् to लाभो भवति ( both included) are dropped in A. ३ दिज्जए तहा तो Com. ४ ताव सतावित्ताणं काअव्वो होइ पत्थरो AB. ५ च वध्यते AB. ३ क्रमो नेव B; मानैव A. ७ त्रिंशत्स्वेति AB. ८ हृते ९ अन्त्यश्च AB.

Page #137

२८
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[षष्ठो नियमः लहुभाणं वण्णाणं आणअणे तहब्वि(वि)अ गुरूणं ॥२८॥
लघूनां वर्णानामानयने तथैव गुरूणाम् ॥ २८ ॥ लवादीनामानयने यथा त्रयो लघवस्त्रिंशद्वर्णाः सप्तविंशतिर्गुरव इति प्रथमस्याम् । एवं द्वितीयस्यामधो (2) द्वितीयस्थानात् यथा पञ्च लघवो वर्णा एकत्रिंशत् षड्विंशतिश्च गुरव इति । तृतीयस्यां तृतीयात्स्थानात् यथा सप्त लघवो वर्णा द्वात्रिंशत् पञ्चविंशतिश्च गुरव इति । एवं सर्वत्र कर्तव्यम् । उदाहरणम्-३, ३०, २७ । ५, ३१, २६ । ७, ३२, २५। गाथा[ना]मित्युपलक्षणं प्राधान्यात् । तेन स्कन्धकादीनामयमेवोपायः । स्कन्धके यथा प्रथमं चत्वारो द्वितीयं चतुस्त्रिंशत् तृतीये त्रिंशत् । अत्रैव तथापि तथैव वृद्धिहीनी । न केवलं स्कन्धादीनां यावत्सुमनःप्रभृतीनां द्विपदीनामप्यन्येषां च । यथा सुमनसः प्रथममष्टौ ततो द्वात्रिंशच्चतुर्विंशति[श्चेति स्थानत्रये स्थापिते तथैव वृद्धिक्षयौ विधेयौ । अत्र तावत्समर्प्यते यावच्चत्वारोन्ते शिष्यन्ते । एवं सति प्रथमभेदेऽष्टौ लघवो वर्णा द्वात्रिंशत् चतुर्विंशतिश्च गुरव इति कथ्यन्ते ॥ २८ ॥ तस्मात्प्रत्येकं पाते(?) [ती]पंणासं इति ।
तीपण्णासं पंचावण्णा दोच्चिअ कमेण ठविऊण । दोहाणि एक्कवड़ी एक्केकं हीरए तहा मज्झे। विवरीअसंवलीए होइ विहाणं इमं छउए ॥२९॥ त्रिपञ्चाशत्पञ्चपञ्चाशत् द्वौ चैव क्रमेण स्थापयित्वा । द्विहानि रेक वृद्धिरेकैकं हियते तथा [मध्ये ।।
विपरीतशाल्मलेर्भवति विधानमिदं छाते ॥ २९ ॥ हे छाते तन्वि प्रथमे त्रिपञ्चाशत् द्वितीये पञ्चपञ्चाशत् तृतीये च द्वौ इति क्रमेण स्थापयित्वा तथैव क्रमेण द्वाभ्यामेकेन च हानिर्योज्या । एकेन च तृतीये वृद्धिः । एवं तावत्कार्यं यावच्छात्मॅलिप्रभेदो नाम । अत्रापि स्कन्धकादीनां अयं कर्तव्यः ॥ २९ ॥ नष्टोद्दिष्टमाह-एत्तिअमित्ते इति ।
एतिअमेत्ते अंके कअरो वेत्तित्ति णट्र होइ। एअं जाणह वित्तं कअम्मि ठाणम्मि उद्दिटुं ॥ ३०॥
एतावत्यके कतरवृत्तमिति नष्टं भवति ।
तज्जानीहि वृत्तं कतमे स्थान इत्युद्दिष्टम् ॥ ३० ॥ प्रथमैकादिकेऽङ्के स्थापिते यत्कश्चित्पृच्छत्येतावत्यके सति कतरद्वृत्तं भवति कीहक्स्वरूपं गुरुलघुरिति नष्टसामान्यलक्षणम् । यच्च वृत्तं प्रस्तीर्य कश्चित्पृच्छति एतद्वृत्तं जानीहि तावत्कृतमे स्थाने द्वितीय आहोस्वित्तृतीय उत्तान्यस्मिन्क्वचिदित्युद्दिष्टलक्षणम् ॥ ३० ॥ १ बहूनां AB. २ प्रथम: स्यात् AB. ३ चक्षरो AB. ४ वृद्धहारी AB. ५ सिष्टते AB. ६ स्थापयेत् द्वौदेवक्रमेणानेन AB. ७ शाल्मले: प्रथमः प्रभेदो नाम ? ८ भतष्कर्तव्यः AB. ९ एत्तेअमेत्ते AB. १० कथमेव AB.

Page #138

पद्यानि २८-३३] सटीको वृत्तजातिसमुञ्चयः अनयोर्विस्तारमाह-विसमंकेसु इति ।
विसमंकेसु अ चमरं समेसु फरिसं ठवेह वित्ताणं । अद्धद्धं ओसक्कइ णटुंके सव्वकडआई ॥ ३१॥ जत्थ अ ण देइ भाअं एकं दाऊण तत्थ पिंडह । भाए दिण्णे अ फुडं मयच्छि णटुं विआणेहि ॥ ३२ ॥
विषमाङ्केषु च चामरं समेषु स्पर्श स्थापय वृत्तानाम् । अर्धमर्धमवेष्वष्कते नष्टाङ्के सर्वकटकानि ॥ ३१ ॥ यत्र च न ददाति भागमेकं दत्वो तत्र पिण्डय।
भागे दत्ते च स्फुटं मृगाक्षि नष्टं विजानीहि ॥ ३२ ॥ यमेवाङ्कमुद्दिश्य प्रष्टा पृच्छति स यदि विषमो भवति तदार्धमसमर्प्य चमरं स्थापय । समश्चेत्तस्या|पसर्पणे स्पर्शमिति । नष्टाङ्के सति सर्वकटकानि सर्वे गुरवः स्थाप्यन्ते । नष्टत्वमङ्कस्य एककप्राप्तिः । न च विषमाङ्कात्कथमधलाभः । एतदर्थेनैवोक्तं यत्र प्रक्रियमाणं भागं न प्रयच्छति विषमाङ्के त्रिपश्चसप्तादिस्तत्रैकं दत्वार्धापहारो विधेयः ॥ ३१॥ ३२॥ कियदवध्यन्ते क्रियत इत्याह—अद्धद्धं इति ।
अद्धद्धं ओसक्कइ बहुसो बाहाइ जाव अ समत्तं । जै णिहणे ते वित्तं णटुंमि अ पच्चअं एयं ॥ ३३ ॥
अर्धमर्धमवष्व॑ष्कते बहुशो भांगा [द्यावच्च समाप्तम् ।
यन्निधने तद्वृत्तं नष्टे च प्रत्यय एषः] ॥ ३३ ॥ यावत्तद्वृत्तं समाप्तमिति । तस्मिन्समाप्ते यन्निधनेऽन्ते रूपं दृश्यते तद्वत्तं दर्शनीयम् । इत्येतनष्टाके प्रत्ययमिति यथा-षडक्षरस्य सप्तमः प्रभेदः कीदृश इति प्रश्ने तदेव स्थापनीयम् । पश्चात् 'जत्थ अण देइ भाअं' इति सैकं कृत्वा अर्ध चापहृत्य 'विसमंकेसु'इति स्थानिवद्भावागुरुर्निवेश्यः । अनन्तरं तदर्धस्य चतुष्कस्यार्धे हृते ‘समेसु फरिसं' इति लघु दत्वा पश्चात्तस्याप्यर्धे हृते लघोः एव स्थापनम् । एवमक्षरत्रय आदिगुरवोयेते (?)। तच्छिष्टमेककं तदेवार्धग्रहणाय सैकं कृत्वाधं च गृहीत्वा गुरुमेव स्थापयेत् । एवं चतुर्थमक्षरं लघु लब्धं भवति । पुनरपि तस्य सैककरणार्धापहाराभ्यां गुर्वक्षरस्यैव लाभः पञ्चमस्य । षष्ठस्य गुरोस्तथैव कर्तव्यमत एवोक्तम्-'अद्धद्धं ओसक्कइ बहुँसो बाहोई जाव अ समत्तं' इति । एवं गुरु-लघुद्वय-गुरुत्रयरूपं षडक्षरस्य सप्तमं दर्शयेत् । उदा० SII SSS ॥३३॥
उद्दिष्टमाह-अंतं फरिसं" इति ।
१ मषष्ठकांते AB. २ द्वादश AB. ३ चमनं AB. ४ गरुडे च AB. ५ कियदवबध्यन्ते A; कियदवबध्येत B. ६ जाणहणित्तं AB. ७ पच्चमअं AB. ८ अष्टककृते AB. ९ वानां AB. १० मैकं AB. ११ सं A. १२ तदस्माप्यरे ह्यते B; तदस्यापरे हृते A. १३ स्यैककरणापापहाराभ्यां AB. १४ बहुलो बारा AB. १५ हरिदाउ AB.

Page #139

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
षष्ठो नियमः अतं फरिसं धेनुं विउणा विउणेसु [सु]वणु वण्णेसु । एकेकं चमरेसुं मुंचह उद्दिट्ठए छउए ॥ ३६॥ . ___ अन्तं स्पर्श गृहीत्वा द्विगुणाद्विगुणेषु सुतनु वर्णेषु ।
एकैकं चमरेषु मुञ्चोद्दिष्टे छाते ॥ ३४॥ यत्प्रष्ट्रा वृत्तमुद्दिष्टं तस्मिन्प्रसृते यदन्तिमं स्पर्श भवति तद्विगुणीकार्यम् । पश्चात्तस्माच्च द्विगुणीकृतादारभ्यान्येषां प्रत्येकमधो द्विगुणीकार्य तद्विकम् । तत्र च ये चामरा भवन्ति तेष्वेकमधस्ताद्द्विगुणीकृतेषु त्याज्यं अस्मिन्नुद्दिष्टविधाने ॥ ३४॥ [एआइ इति ।
एआइ पिंडणाए जं अंक होइ अंतिम मुद्धे। तं कहिअव्वं वित्तं उद्दिढे पच्चअं एअं ॥३५॥
एतया पिण्डनिकया योङ्को भवत्यन्तिम छाते ।
तत्कथयितव्यं वृत्तमुद्दिष्टे प्रत्ययोऽयम् ॥ ३५ ॥ ___ यथा षडक्षरस्यैव सप्तमे प्रभेदे पृष्टे प्रथमं तत्प्रस्तारो विधेयः । तस्य योऽयं तृतीयोन्त्यो लघुः स द्विगुणीकार्यः । पश्चात्प्रातिलोम्येन द्वितीयस्याक्षरस्याधस्तस्मिन्नपि द्विगुणीकृते चतुष्कं भवति । अनन्तरं प्रातिलोम्येनैव प्रथमाक्षरस्थाने तस्मिन्नपि द्विगुणीकृते अष्टौ ये भवन्ति तेषु 'एकेकं चमरेहुँ' इत्येकस्मिन् हृते सप्त ये शिष्यन्ते तत् परिमाणं वाच्यं यथा सप्तमोयं प्रभेद इति । उदा० SII S S S ॥ ३५॥ मात्रावृत्तजातीनां नष्टोद्दिष्टमाह-जे पढमत्था इति ।
जे पढमत्था वण्णा मत्तावित्ताण णिअमिआ होति । ते दिखते णठे, उद्दिष्टे पुंसह तेचे ॥३६॥
ये प्रथमस्था वर्णा मात्रावृत्तानां नियमिता भवन्ति ।
ते दीयन्ते नष्टे उद्दिष्टे अपमार्जय तानेवं ॥ ३६ ॥ मात्रावृत्तजातीनां ये प्रथमस्था वर्णा नियमिता भवन्ति यथा गाथानां त्रिंशत् स्कन्धकानां च चतुस्त्रिंशत् इत्येवमादयः ते 'नष्टे दीयन्ते उद्दिष्टे तत एव लुप्यन्ते ॥ ३६ ॥ एतस्यैव विस्तारमाह-मत्तावित्ताण इति ।
मत्तावित्ताण सआ पुच्छिज्जन्तो अ वण्णपरिमाणं ।
पुट्ठीउ पुंसह एकं मूलं दाऊण जाणेज ॥ ३७॥ .१ फरिसा पित्तं AB. २ पंचोद्दिष्टे AB. ३ त्रिगुणी AB. ४ Both AB add गुणनिकया after this word. ५ योन्यको AB. ६ एकैकं मरोस्विति AB. ७ Portion from मात्रावृत्तजातीनां नष्टो. to तानेव is dropped in A. ८ णट्ठ उदिटे AB. ९ ते सेसेअ AB. १० नष्टा AB. ११ पल्हओ AB. १२ Both AB add उद्दिट्रं पुरओ नटुं (from v. 39 below) before दाऊण. १३ Com. seems to read पुट्ठाउ पुछिएवं मूलं दाऊण जाणेहि for the line.

Page #140

पद्यानि ३४-३९]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
मात्रावृत्तानां सदा पृच्छयमानाद् वर्णपरिमाणम् । पृष्टोदवमृज्यैकं मूलं देवा जानीहि ॥ ३७ ॥
नष्टविधौ य एव प्रश्नमारोपिते (ता) भवन्त्यङ्कास्तस्मादेवैकमपमृज्य मूलाकं हि दत्वा जानीहि बुध्यस्व । यथा पञ्चमी गाथा [क]त्यक्षरेति प्रश्ने पञ्चकस्य स्थापितस्यैकमवल्लुप्य चत्वारः मूलमाद्य परिमाणं त्रिंशत् [च एवं] चतुस्त्रिंशत्सु स्थितेषु तत्परिमाणा गाथा वाच्या । यथा चतुस्त्रिंशदक्षरा गाथेयमिति ॥ ३७ ॥
उद्दिष्टस्याह - काऊण इति ।
काऊण वण्णगणणं एक्कं दाऊण पुसह मूलंपि । जं सेसं तं जाणह मत्तावित्ताण उद्दिट्ठे ॥ ३८ ॥
कृत्वा वर्णगणनां एकं दत्वा अपमार्जय मूलमिति । यच्छेषं तज्जानीहि मात्रावृत्तानामुद्दिष्टे ॥ ३८ ॥
g
उद्दिष्टे विधौ प्रथमं वर्णानां गणनां कृत्वा एकं देयं यस्मिन्दत्ते मूलमवलुप्य यच्छेषं [तत् ] परिमाणं वाच्यम् । यथा चतुस्त्रिंशदक्षरा गाथा सा किं द्वितीया ततः तृतीया हन्तान्या काचिदिति प्रश्ने तेषां वर्णानां गणनां कृत्वा ऍकं च तत्राधिकं कृत्वा पञ्चत्रिंशदङ्के स्थिते मूलैभूतमवलुप्यते । यच्छेषं तत्र पञ्चकं तदेवोद्दिष्टे ज्ञातव्यं यथा पञ्चमी गाथाजातिरियमिति । अन्येषामप्ययमेवोपायः ॥ ३८ ॥
इदानीं गाथादीनामंशकवृत्तानां ये कोटिशो भेदाः सन्ति तेषां नष्टोद्दिष्टविध्यर्थमाहसविअप्प इति ।
सविअप्पड[णं] काऊण मुंच हेट्टाउ अंसए सेसे । पडिलोमं उद्दिट्टं पुरओ ट्टं विहि ॥ ३९ ॥
स्वविकल्पगुणं कृत्वा मुच्चाधस्तादंशकं शेषम् । प्रतिलोममुद्दिष्टे पुरतो नष्टं विजीनीहि ॥ ३९ ॥
स्वश्वासौ विकल्पः स्वविकल्पः तेन गुणनं स्वविकल्पगुणनम् । प्रत्येकमंशकस्य यः स्त्र आत्मीयो भेदो विकल्पते यथा गाथायाः प्रथमस्य चत्वारोऽनन्तरस्य पञ्चति । तेन प्रतिलोममध:प्रभृत्यन्येषां विकल्पानां गुणनं कलनं संख्यानं कुर्यात् । कृत्वा चाधस्तस्यैवांशस्य येंशाः संभवन्ति तान्मुञ्च त्यज अस्मिन्नुद्दिष्टविधौ । नष्टं तु पुरतोऽस्मादनन्तरं ज्ञास्यसि । यथा केनचिदस्यामेवोद्दिष्टायां यथा कतिथीयं गजैरिति । तत्रादौ प्रस्तरणीयेयमनन्तरं च प्रथमद्वितीयादेः स्वं स्वं विकल्पं कल्पयेदधः । यथा प्रथमे मध्यगुर्वभावाच्चत्वारो द्वितीये पञ्च तृतीये तथैव चत्वारः चतुर्थे 'पञ्चेति यावदुपायं चतुर्विकल्पमायातमिति । उदा० IIS / IIS SS ISI SS ISI SSS IIS | SS | ss |
४
५.
२
*
४
५.
१ प्रस्तादव० A. ; प्रस्तावादव० B. २ मूलबन्धं विजानीहि AB. ३ स्थिते पुनः परि० AB. ४ एवं च AB. ५ कुलकृसतमव० AB. ६ तत्रतत्र AB. ७ तथैव AB. ८ मुंह AB. ९ विआणिहिसि Com. कुर्यादन्त: B. ११ एकेद्दि ० AB. १२ गाथा इति ? १३ पंचमपंचेति AB.
१० कुर्यात्त: A;

Page #141

सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः - [षष्ठो नियमः IISIS.SI SII S| अनेक क्रमेण संस्थाप्य अन्तिमेन षोडशस्य मणेरधःस्थितेन एककेन प्रतिलोमं पञ्चदशाधःस्थितं चतुष्कं गुणयेत् । एकेन एतद्गुणितं तत्स्वरूपमेव भवति (१५)। अनन्तरं] आदिगुरुस्वरूपस्य शेषं विप्रांश एको यो भवति तस्मिन्मुक्ते त्रिकं [सं]पद्यते । तेन] पश्चाच्चतुर्दशाधःस्थितस्यैककस्य गुणनात् [त्रयमेव भवति (१४)। शेषाभावात् त्रयोदशाधःस्थितस्य चतुष्कस्य गुणनेन द्वादश संपद्यन्ते । ततश्च शेषाणां करचरणविप्राणां त्यागात् नव जायन्ते (१३) । तैादशाधःस्थितस्य पञ्चकस्य गुणनात् पञ्चचत्वारिंशद्भवन्ति त्रयाणां नरेन्द्रचरणविप्राणां शेषाणां [च] त्यागात् द्वाचत्वारिंशत् शिष्यन्ते (१२) । तैरपि एकादशाधःस्थितस्य चतुष्कस्य गुणने त्रयाणां च शेषाणां करचरणविप्राणां मोक्षात्पञ्चषष्टयधिकस्य शतस्यावस्थानम् (११) । ततोऽपि तेन दशमाधःस्थितस्य पञ्चकस्य कलनाच्चतुर्णामन्तगुरुमध्यगुरुआदिगुरुसवलघूनां त्यागादेकविंशत्यधिकानि अष्टौ शतानि जायन्ते (१०)। तैश्च नवमाधोवर्तिनः चतुष्कस्य गुणनात् द्वयत्यागाच्च सहस्रत्रयं यशीत्यधिकं च शतद्वयं संपद्यते (९) । एवं द्वितीयेर्धे निर्णीते अष्टमे चैकके तेन] तत्स्वरूप एव गुणिते शेषस्याभावः (८)। पश्चात्सप्तमस्य द्विगुरोरधश्चतुषु गुणितेषु त्रिषु च मुक्तेषु त्रयोदशसहस्राणि शतं च पञ्चविंशत्यधिक भवति (७) । तेनापि षष्ठस्य मध्यगुरोरधो द्वयोः संकलनादेकस्यैव च विप्रस्य त्यागात् षड्विंशतिसहस्राणि शतद्वयमेकोनपञ्चाशदधिकं भवति (६)। पञ्चमे चतुर्पु गुरुद्वयावस्थितेषु मुक्तेषु शेषेषु लक्षं चत्वारि सहस्राणि नवशतानि त्रिनवत्यधिकानि भवन्ति (५)। तैरपि चतुर्थे मध्यगुरोरधः पञ्चानां कलनाच्छेषस्य गणद्वयस्य त्यागात् पञ्चलक्षाणि चतुर्विंश[ति]सहस्राणि नवशतानि त्रिषष्टयधिकानि भवन्ति (४)। तैश्च तृतीये द्विगुरोरधश्चतुर्णां गुणात् त्रयाणां त्यागौत् विंशतिलक्षाणि नवनवति]सहस्राणि अष्टौ शतानि चैकोनपञ्चाशदधिकानि भवन्ति (३)। तैरपि द्वितीयेऽन्तगुरोरधः पश्चानां संकलनात् त्रयाणां च त्यागादेका कोटिर्लक्षाणि च [चत्वारि नवनवतिसहस्राणि द्वि]चत्वारिंशदधिके च शते द्वे संपद्यते । ततश्च प्रथमेन्तगुरोरधस्तैश्चतुर्णां गुणनात् द्वयोश्च वर्जनात् कोट्यश्चतस्रः एकोनविंशतिर्लक्षाणि षण्णवतिसहस्राणि नवशतानि [षट्]षष्टय धिकानि भवन्ति । तत्प्रमाणा गाथेयमिति कथनीयमिति ॥ ३९ ॥ उद्दिष्टविधेरनन्तरं यदुक्तं पुरओ णटुं विआणेहीति तदाह-सविअप्पेण इति ।
सविअप्पेणव्वणिए सुद्धे रासिंपि(मि) अंतिम कुणह । सेसे सरूवअं चिअ लद्धे सेसे गणं देहि ॥४०॥
स्वविकल्पेनोवृत्ते शुद्धे राशावन्तिमं कुरु । शेषे स्वरूपमेव लब्धे शेषे गणं देहि ॥ ४० ॥
१ AB add पञ्चदश्यां गाथायां after this word. २ Com. obviously reads विआणिाहसि as he counts the I5th gana as आदिगुरु. ३ चतुर्दशस्य गुणनागुणनात् AB. ४ गुणाननुयाणां च AB. ५ चतुष्कसंख्यानां गणन AB. ६ स्योक्तेषु AB. ७ षड्विंशत्यधिकं AB. ८ व्यक्तेषु AB. ९ लक्षणं AB. १० त्रिपत्यधिकानि AB. ११ गुणानां AB. १२ त्यक्तानां AB. १३ सवसुप्पणेति A; सवसुप्पाणति B. १४ मत्तधों AB. १५ हेहि AB.

Page #142

पद्यानि ३९-४०] सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः
प्रत्येकमंशकस्य यः स्वो विकल्पस्तेन तस्मिन्नष्टाङ्के उद्वृत्ते शोधिते सति विलोकनीयं यदि मुच्यते तदान्तिमं गणं सर्वलघु देहि । शेषे च स हि सरूपमेव । यद्येकः शिष्यते तदा प्रथमं द्वौ चेदन्तगुरुं तृतीये मध्यगुरुमादिगुरुं वा । किं च लब्धे शेषे एककादौ गणं देहि एकेनाधिकं भागहारिणं कुर्वित्यर्थः । यथा पूर्वोक्तायामेक(व) कोटिचतुष्टयमेकोनविंशतिर्लक्षाणि षण्णवतिसहस्राणि [षट्]षष्ट्यधिकानि च नवशतानीति नष्टाकं स्थापयित्वा केनचित्पृष्टे कीदृशमस्या रूपं अंशकानामिति । पश्चादयं राशिनिवेश्यः । अनन्तरं प्रथमांशानयने तदीयेन विकल्पेनोद्धरेत् । तदीयो विकल्पश्चतुष्कम् । कोटी(टिरेका लक्षचतुष्कं नवनवतिसहस्राणि द्वे च शते एकचत्वारिंशदधिके इत्यनेन चतुर्भागेन शोधनम् । शोधिते द्वौ शिष्येते यौ तत्परिमाणं द्वितीयमन्तगुरुं स्थापयेत् । उदा० I IS । अनन्तरं येनैव भागरूपमपहृतं (तत्) लब्धे शेषे गणं देहीति वचनात् सैकं कुर्यात् यथा तवाचत्वारिंशद्भवन्ति । अनन्तरं द्वितीयगणानयनावसरे यत्तद्भागापहारि सैकं कृतं तस्य द्वितीयस्वविकल्पेन पञ्चकेन [उद्धारे] विंशतिर्लक्षाणि नवनवतिसहस्राण्यष्टौ शतानि अष्टचत्वारिंशदित्यनेन पञ्चभागेन भागमपहृत्य द्वाववशिष्यते यौ तेत्स्वरूप एवान्तगुरुस्तत्र निवेश्यः । उदा० I I S । तस्मिन्सैककृते नवान्ते भवन्ति । अनन्तरं तृतीयावसरे तस्यानन्तरभागापहारिणः पञ्च लक्षाणि चतुर्विंशतिसहस्राणि द्वाषष्टय धिकानि नवशतानीत्यनेन चतुर्भागेपहृते एकस्मिन् शिष्टे तत्स्वरूपमेव तृतीये प्रथम द्विगुरुं कुर्यात् । उदा० Ss । भागापहारिणश्चान्ते द्वयोः सैकयोः कृतयोः त्रयोन्ते संपद्यन्ते । ततोपि
चतुर्थगणावसरे तस्य लक्षमेकं चत्वारिंशत्सहस्राणि नवशतानि द्विनवत्यधिकानीत्यनेन पञ्चभागेऽपढ़ते त्रिस्य शेषाच्चतुर्थे मध्यगुरुर्विनिवेश्यः । उदा० II S, HIS, S S, ISI | भागापहारी सैकः कार्यः यथावसाने त्रीणि भवन्ति । पश्चादपि पञ्चमावसरे तस्य षड्विंशतिसहस्राणि द्वे शते अष्टचत्वारिंशदधिके इत्यनेन चतुर्भागे हृते शिष्टादेकस्मात्प्रथमस्य तत्र स्थितिर्विधेया । उदाहरणम् I I S, I I S, S S, I SI, SS। अनन्तरं भागहारिणं सैकं कृत्वा षष्ठावसरे त्रयोदशसहस्राणि चतुर्विंशत्यधिकं शतं चेत्यनेन द्विभागेन षष्टसंभविना भागे हृते शिष्टे चैकस्मिन् तत्र प्रथमः षष्ठेति(पि) मध्यगुरुः । उदा० I I S, I I S, SS, I S I, S S, I SI । ततोपि तं सैकं निवार्य यथान्ते पञ्चानामवस्थानम् । सप्तमस्य चावसरे तस्यैकाशीत्यधिके द्वात्रिंशता शतैश्चतुर्भागे हृते शिष्टे चैकस्मिन् प्रथमं तत्र गणं [द्विगुरुं] कार्यम् । उदा० H I S, I I S, SS, I S I, S S, I S I, SS । अनन्तरमपि भार्गहारिण सैककृते निःसंशयत्वादष्टमे गुरुस्थितेर्नवमस्यावसरे तस्य शतान्यष्ट विंशतिश्चेत्यनेन चतुर्भागे कृते द्वयोश्च शेषत्वादन्तेगुरुं तत्र स्थापयेत् । पश्चादपि भागहारिणि सैके कृते दशमस्य चावसरे शतेन चतुःषष्टया पञ्चभागे हते शिष्टे चैकस्मिन्प्रथमस्तत्र कर्तव्यः । भागापहारी च सैकः कार्यः । उदा० II S, I IS, ss, IS I, SS, I S I, S S, S; I I S, SS । पश्चात्तस्याप्येकादशावसरे एकचत्वारिंशंता चतुर्भागे हृते शेषत्वाच्चैकस्य प्रथम एव धेयः । II S, IIS, SS, IS I, SS, I SI, SS, SI I, I I S, SS, SS। ततस्तस्यापि द्वादशावसरे सैकस्य अष्टभिः पञ्चभागापहरणाद् द्वयोश्च [शेषा]दन्तगुरोरेवाव
१ हृतं AB. २ तौस्व० AB. ३ लक्षणमेकं AB. ४ कत्त्य AB. ५ देकस्मिन् AB. ६ षष्ठे AB. ७ प्रथम मध्यमगुरुः AB. ८ तापहारिणि AB. ९ दनन्तरगुरुं AB.

Page #143

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[षष्ठो नियमः स्थितिः । उदा० II S, IIS, SS, ISI, SS, I SI, S S, S; I I S, s s, SS, IIS । अनन्तरं त्रयोदशावसरे तस्य सैकस्य द्वाभ्यां च चतुर्भागापहरणादेकस्यविशिष्टत्वात्तत्र प्रथमस्यैवावस्थानम् । उदा० II S, IIS, SS, IS I, S S, I SI, S S, S; I I S, SS, SS, I IS, SS| तदपि सैकं कार्यम् । चतुर्दशस्य लघोः स्थितिर्निवाचनैव । ततश्च पञ्चदशावसरे त्रयश्च चतुर्णा भागं न च प्रयच्छन्तीति त्रयाणामेव शेषत्वादादिगुरोरेवावस्थानम् । षोडशगुरुरसंपाय एव । उदाहरणं IIS, IIS, SS, IS I, SS, I S I, S S, S; I I S, S S, SS, I I S, S S, I, S I I, S । अत्र सर्वशुद्धेरभावाद्विप्रस्याभावः । यस्मादुक्तं 'सुद्धे रासिंमि अंतिम कुणसु'इति । एवं चतुर्मात्रपञ्चमात्रादिगणविरचितानां सर्वेषामेव विध्यपवादौ विनिश्चित्य कार्यं यथा सुमनसः उद्दिष्टे प्रत्येकं पादे गणत्रयं गुरुश्च ये विहिताः तेषां गजाख्ययोश्चतुर्विकल्पत्वं सामान्यसंज्ञानिर्दिष्टत्वान्मध्यगुरोरभावात् । तृतीयं च तुरंगमाख्यं द्विविकल्पं कर्णकरवर्जनात् । चामरं चैकविकल्पमेवं पादचतुष्टयेपि विनिवेशात् षोडश योनिस्थानानि भवन्ति । तेषामन्त्यादारभ्य तथैव गुणनं शेषांशत्याग़श्च कार्यः । तथैव नष्टविधानम् । एवं नष्टोद्दिष्टविधिप्रकरणद्वयमुक्तम् ॥४०॥ इदानीं यदुक्तं 'तहेअ लहुकिरिअं' इति तदाह-छंदं जित्तिअ इति ।
वित्ते जित्तिअसंखा ठविऊण ठवेह वित्तपाअंकं । एएहिं अ गुणिएहिं अद्धण हुअंति गुरुलहुआ ॥४१॥
छन्दो यावत्संख्यं स्थापयित्वा स्थापय तस्य पादाकम् ।
. अनेनैव गुणितेनार्धेन भवन्ति गुरुलघवः ॥ ४१ ॥ प्रत्येकं छन्दो यावत्संख्यं यावत्परिमाणं भवति तत्र च संस्थापयित्वा तस्यैव पादपरिमाणेनाधोनिवेशितेन गुणितं च विधार्धिद्वयं तस्य कुर्यात् । कृते च तस्मिन् एकस्माल्लघूनां परिच्छेदो भवत्यन्य]स्माच्च गुरूणामिति । यथा त्र्यंतद्यदृष्टुं (?) कियन्ति लघून्यस्य कियन्त्यस्य च गुरूणीति । तस्य संख्यामष्टकं स्थापयित्वा पादपरिमाणेनानन्तरं त्रिकेण गुणयेत् । तेन गुणानां चतुर्विंशतौ स्थितायां अर्द्धद्वयं द्वादश वेति पश्चात्कृतं तत्परिमाण(णा) गुरखो लघवश्च कथनीयाः । यथैव तस्य द्वादश गुरवो लघवश्च द्वादशेति । एतत्पातालप्रस्तारे दर्शितमपि केवलप्रयोगार्थं पुनरुक्तम् ॥ ४१ ॥ पुनरपि भङ्गयन्तरेण लघुक्रियामाह-एक्कक्खर इति ।
एक्कक्खरपत्थारे मअच्छि एक्को अ होइ फरिसो अ। [बे]अक्खरपत्थारे वेआ फरिसा विणिदिट्ठा ॥४२॥
एकाक्षरप्रस्तारे मृगाक्षि एक एव भवति स्पर्शश्च । म्यक्षरप्रस्तारे वेदाः स्पर्शाः विनिर्दिष्टाः ॥ ४२ ॥
१ देवकस्य विशिष्टत्वात् AB. २ दन्तगुरौ० AB. ३ छंदं Com. ४ गुणिअ मुद्धेण AB. ५ गुणितमानेन AB. ६ विधायानद्वयं AB. ७ Portion from पातालप्रस्तारे to यथा (both inclu.) on p. IOI, 1. 20 is missing in A. C Vv. 42-44 are found at the end of the chapter after v. 62 in both A and B. But the Com. reads them at the proper place. ९ स्पृष्टा AB.

Page #144

पद्यानि ४१-४५]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः वेदाश्चत्वारः । स्पष्टमन्यत् ॥४२॥ किंच । तिण्णं इति ।
ती(ति [f] हितो विउणा विगुणाओ वडिआ तहा वेआ। चउवण्णेसुवि विउणा विउणावि विवडिआ वे ॥४३॥
त्रयाणामस्माद्विगुणा द्विगुणेष्वपि वर्धितास्तदा वेदाः ।
चतुर्णां द्विगुणा द्विगुणैर्वर्धिताश्च वेदैः ॥ ४३ ॥ तस्माच्चतुष्कात् त्रयाणां लघवो द्विगुणौ अष्टौ भवन्ति । तेषु च वेदाश्चत्वारो वर्धिताः कार्याः । एवं द्वादश लघवो भवन्ति । हिन्तो अस्मात् । चतुरक्षरस्यास्मात् त्र्यक्षरलघुपरिमाणाः द्विगुणा लघुसंख्याः चतुर्विंशतिष्कार्याः । किंभूताः । वेदैश्चतुर्भिर्द्विगुणैः संवरि(लि)ताः । यथा चतुर्विंशतिरष्टौ चेति द्वात्रिंशल्लघवो भवन्ति ॥ ४३ ॥ एतदेवोपसंहरन्नपरेषामाह—एवं इति ।
एवं विउणाउच्चिअ बेचउहि वडिया मुणेअव्वा । लहुकिरिअत्तिअ जाव अ उक्किअ छंदं समत्तंसि(ति)॥४४॥
एवं द्विगुणाः सर्वे परिवय॑न्ते द्विगुणा द्विगुणैः ।
लघुक्रिया यावदेतदुत्कृतिछन्दः समाप्तमिति ॥ ४४ ॥ एवमनया प्रक्रियया सर्वे छन्दोविशेषलघवोऽनन्तरलघुपरिमाणविवक्षिताः द्विगुणीकृता अनन्तरवृद्धिविवक्षया द्विगुणैरेव परिवर्तते । यथा पश्चाक्षरे चतुरक्षरलघुपरिमाणं द्वात्रिंशद् द्विगुणीकृत्य चतुरक्षरस्यैव वृद्धया अष्टकेन द्विगुणीकृतया षोडशद्व(त)या स्थितया परिवर्ध्यन्ते । तेन चतुःषष्टिः षोडशभिः परिवृद्धया अँशीतिर्भवति । एवं षडक्षरस्य द्विनवत्यधिकं शतं लघुपरिमाणं कथनीयम् । एवमियं लघुक्रिया तावत् क्रियते यावदेतदुत्कृतिछन्दः षड्विंशत्यक्षरं समाप्तमिति ॥ ४४ ॥ अंशकवृत्तानामाह-काऊण इति ।
वित्तीण वण्णगणणं मत्ताओ हुअंति जाओ अहिआओ।। ते गुरुआ सेसा उण लहुआ सव्वासु जाईसु ॥४५॥
कृत्वा वर्णगणनं मात्रा भवन्ति या अधिकाः ।
ते गुरवः शेषाः पुनर्लघवः सर्वासु जातिषु ॥ ४५ ॥ सर्वासु लक्ष्म्याद्यासु जातिषु वर्णानामक्षराणां प्रथमं गणनां कृत्वा या मात्रा अधिका भवन्ति ते गुरवः तत्प्रमाणा गुरव इत्यर्थः । तेभ्यश्च गुरुभ्यः शिष्यन्ते ये वर्णास्ते लघव इति वाच्यम् । यथास्यामेव केनचित्पृष्टे कियन्तोस्य लघव इति । प्रथमं वर्णगणना कार्या । सप्तत्रिंशतो वर्णेभ्यश्च सप्तपञ्चाशतो मात्राभ्यो विंशतिः शिष्यन्ते यास्तत्परिमाणं गुरूणाम् । सर्वस्या एव गाथाया मात्राः सप्तपञ्चाशदेव १ तेतमम वआ AB. २ मस्माभिर्द्वि० A. ३ त्रिगुणीकृता AB. ४ स्रवीतिर्भवति AB. ५ काऊण Com. ६ अधेयाः B. ७ सर्वाद्याः B.

Page #145

१०० सटीको वृत्तजातिसमुञ्चयः
षष्ठो नियमः नियताः । अनन्तरं सप्तत्रिंशद्वर्णेषु गुरुपरिमाणाद्विशतेः येन सप्तदश शिष्यन्ते ते लघवः । एवमस्यां सप्तत्रिंशद्वर्णायां विंशतिर्गुरवः सप्तदश लघव इति वक्तव्यम् । अन्येषामियमेव गतिः । यथा सुमनसः एकचत्वारिंशद्वर्णायाः 'कुण करकण्ण'इति प्रभेदे सामान्येन चास्याः षट्पञ्चाशन्मात्राः ताभ्यो वर्णपरिमाणे हृते पञ्चदश गुरवः शिष्यन्ते तेभ्यश्च षड्विंशतिर्लघव इति । एवमन्यत्रापि विधेयम् ॥४५॥ संख्यामाह- [अंतिमवण्ण इति ।
अंतिमवण्णे विउणं वण्णे वण्णे अ विउणअं कुणह । पायक्खरपरिमाणं संखाए एस णिद्देसो ॥४६॥
अन्तिमवर्णाद्विगुणं वर्णेवणे [च] द्विगुणं कु[रुत] ।
पादाक्षरपरिमाणं संख्याया एष निर्देशः ॥ ४६ ॥ सर्वस्यैव छन्दसो यत्पादे परिमाणमक्षराणां यथा व्यक्षरादीनां त्रिकादि तत्र योन्तिमो वर्णस्तद्विगुणीकृतं यावत्पादाक्षर[परि]माणं तावत्प्रत्येकवर्णे द्विगुणं कुर्यात् । एष संख्याया विधिः । यथा त्र्यक्षरस्य कियती संख्या भवतीति पृष्टे तस्यान्तिमे वर्णे तृतीयाक्षरे यथा द्विद्विको चतुर्थमिति(?) भवति । पश्चात्तृतीयमपि द्विगुणीकृत्याष्टके सति वक्तव्यं यथा त्र्यक्षरमष्टसंख्यमिति ॥ ४६॥ अस्यैव विच्छित्त्यन्तरमाह—एक्कक्खर इति ।
एक्कक्खरम्मि दुच्चिअ विउणा विउणा य सेसवण्णेसु । पत्थरिअव्वं छठए जावं ते होंति छब्बीसा ॥४७॥
एकाक्षरे द्वौवेव द्विगुणाश्च वर्णवृद्धया ।
प्रस्तरितव्यं तावद्यावत्ते भवन्ति षइविंशतिः ॥ ४७ ॥ अनया प्रक्रियया एकाक्षरे द्वावेव भवतः । अनन्तरं वर्णानामक्षराणां [वृद्धया] प्रस्तरितव्यं यावद् द्विगुणाः द्विगुणसंख्याया द्वात्रिंशद्भवन्ति) द्विगुणया द्विगुणा संख्या(?) षड्विंशतिर्भवन्ति । यथा ययक्षरे चत्वारत्यक्षरेष्टौ चतुरक्षरे षोडश इत्येवमाद्या वदन्ति ॥ ४७ ॥ तस्याः स्वयमेव प्रपञ्चमाह-चउसट्ठी इति ।
चउसट्ठी अट्ठसआ अट्ठसहस्सेगंसत्तरी लक्खा । सुन्दरि छक्कोडीओ उक्किइछंदम्मि संखाई । अंतोउँअरेणं चिअ दंडलभेआ विणिहिट्ठा ॥४८॥
चतुःषष्टिरष्टशतान्यष्टौ सहस्राण्येकसप्ततिर्लक्षाणि । सुन्दरि षटकोटय उत्कृतिछन्दसि संख्यायाः ॥ अतःपरेण मुग्धे दण्डकभेदा मन्तव्याः॥४८॥
१ एकोनचत्वारिंशत् B. २ सामान्यं नवार्याः ३ सप्तदश B. ४ तेभ्यश्चत्वारिंसति B. ५ वर्णपदे B. ६ त्रिंशदक्षरे B.
७ वण्णवण्णेसु B; यावसेवाणसुं A; वण्णवुड्डीए Com. ८ द्वयैव B. ९ अट्ठसहसाई सत्तरी AB. १. This - line is found at the end of v. 6o in both AB.

Page #146

पद्यानि ४६-५०] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
१०१ विस्पष्टार्थम् । किंच । अंतोपरेण इति ॥ अतःपरं छन्दोव्यवहारो न भवतीत्यर्थः ॥४८॥
इदानीं गायत्र्यन्तानां उष्णिगन्तानां उत्कृत्य[न्ता]नां पूर्वेषां छन्दसां साकल्येन का संख्या भवति तदन्तविधिमाह-पत्थार इति ।
[पत्थारे पत्थरिए जित्तिअमेत्ताइं होंति वित्ताई। मग्गे तावंतिच्चिअ दोहिं रहिआणि किज्जति ॥ ४८ अ॥]
प्रेस्तारे प्रस्तरिते यावन्मात्राणि भवन्ति वृत्तानि ।
मार्गे तावन्त्येव द्वाभ्यां रहितानि क्रियन्ते ॥ ४८ अ ॥ कस्यार्धे(?) छन्दसि प्रस्तारे विहिते सेति यावन्मात्राणि वृत्तानि भवन्ति यथा गायत्र्यस्य चतुःषष्टिर्मार्गे पश्चाद्भागेपि द्वाभ्यां रहितानि तावन्त्येव क्रियन्ते उक्तादीनां यथा द्विषष्टिरिति । सर्व द्वाषष्टिश्चतुःषष्टिश्चेति मिश्रीकृत्य षड्विंशत्यधिकं शतं गायत्र्यान्तरं तदन्तफलं वाच्यम् । एवमेवोत्कृत्यन्तानामपि विधेयम् ॥ ४८ अ॥ वर्णसंख्योपसंहारद्वारेण मात्रावृत्तानामाह-एवं च० [इति]
एवं च वणवित्ते मत्ता वित्ताण अन्नहा होइ । दो दो पुवविअप्पे जा मेलविऊण जायए संखा । सा उत्तरमत्ताणं संखाए एस निद्देसो ॥४९॥
एवं च [वर्ण]वृत्ते मात्रावृत्तानामन्यथा भवति । द्वौ द्वौ पूर्वविकल्पौ या मी(मे)लयित्वा जायते संख्या ।
सा उत्तरमात्राणां संख्याया एष निदेशः ॥ ४९ ॥ __ एवं च वर्णवृत्तानां संख्यानयनविधिरुक्तः । मात्रावृत्तानां च यो विधिः सोन्यथा भवति । कथमित्याह-दो दो पुव इति । प्रत्येकं मात्रावृत्तस्य पूर्वी प्रथमौ विकल्पौ यथा तिसृणामेकं द्वौ चेति पूर्वविकल्पौ मिश्रो त्रयो भवन्ति । चतसृणां द्विमात्रत्रिमात्रविकल्पौ द्वौ त्रयश्चेति मिलिताः पञ्च भवन्ति । पञ्चानौ(नां) द्वौ त्रिमात्रचतुर्मात्रपूर्वविकल्पौ मेलितावष्टौ दीयन्ते । एवं चतुर्मात्रपश्चमात्रौ मिश्रीकृतौ षण्णां त्रयोदश भवन्ति । तद्वच्च पूर्वविकल्पद्वयमेलनादेकविंशतिः सप्तानाम् । एवं सर्वेषां मात्रावृत्तानां कर्तव्यम् ॥ ४९॥ असँमवृत्तानामाह-[गाहाणं० इति । ..
गाहाण समां भेआ खंधंअपमुहाण विसमा होति ।
विवरीअच्चिअ लहुआ संवलिपत्थारणिहिट्ठी ॥५०॥ , This Sanskrit stanza only is found in the Commentary. २ प्रकारे विहिता गति B. ३ Stanza 49 of the text is wholly reproduced after आह B. ४ वण्णे वित्तावित्ताण A; वण्ण वित्तावित्ताण B.
५ मात्राप्रवृत्तस्य B. ६ See note 7 on p. 98. ७ अस्सवृत्ता० AB. ८ Stanzas 50 and 51 of the text . are wholly reproduced in the Com. AB. ९ समारंभे खंडअ AB. १००णिदिवा AB.

Page #147

१०२
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
(i) समाभेदा स्कन्धकप्रमुखानां विषमा भवन्ति । विपरीताश्च लघवः शाल्मलिप्रस्तारनिर्दिष्टाः ॥ ५० ॥
गाथानां समा भेदाः षड्विंशतिः स्कन्धकानां विषमा एकोनत्रिंशद्यथा । लघवः पुनर्विपरीताः समानां विषमा विषमाणां च समा इत्यर्थः । एते च भेदा लघवश्व मया शाल्मलिप्रस्तारे निदर्शिताः ||१०||
भेदसंख्यार्थमाह – [गाहाणं इति ] |
गाणं जाईओ सुन्दरि भणिआओ जइवि छव्वीसा । जलणिहिपत्थारे उण अण्णच्चि पिंडणा होइ ॥ ५१ ॥
[ गाथानां जातयः सुन्दरि भणिता यद्यपि षड्विंशतिः । जलनिधिप्रस्तारे पुनरन्यैव पिण्डना भवति ॥ ५१ ॥ ]
यद्यप्येताः षड्विंशतिरुक्ता जातयस्तथापि जलनिधिप्रस्तारे अन्यैव पिण्डना गणना भवति ॥५१॥ तामाह — सव्वे पुव्वविअप्पा इति ।
सव्वे पुव्वविअप्पा गुणिऊणं उत्तराण दाअव्वा । गाहासंखाणअणं इअ पुव्वाणं अ णिहिं ॥ ५२ ॥ सर्वे पूर्वविकल्पा गुणयित्वोत्तरेषां दातव्याः । गाथासंख्यानयनं [इति] पूर्वेषों निर्दिष्टमे ॥ ५२ ॥
[ षष्ठो नियमः
पूर्वविकल्पाश्चतुःपञ्चकप्रभृतयः सर्वे गुणयित्वा पिण्डयित्वा उत्तरेषां दातव्याः । अन्तिमं च यावदन्ते फलं भवति सा संख्या वक्तव्या इति पिङ्गलादिभिरुक्तम् । यथा प्रथमा ( मैं ) श्वतुर्भिः पञ्च गुणिता द्वितीये विंशतिर्भवन्ति । तृतीये तैश्चत्वारो गुणिता अशीतिर्जायते । चतुर्थे तया पश्च गुणिताः चत्वारि शतानि जायन्ते । पञ्चमे च तैश्चतुर्णां गुणने षोडश शतानि भवन्ति । षष्ठे तैर्द्वयोर्गुणनात् द्वात्रिंशच्छतानि संपद्यन्ते । सप्तमे तैश्चतुर्णां गुणनाद् द्वादश सहस्राण्यष्टौ शतानि च । अष्टमे तथैव । नवमे तैश्चतुर्णामेकपञ्चाशत्सहस्राणि शतद्वयं च भवति । दशमे तैरपि च पञ्चानां लक्षद्वयं षट्पञ्चाशत्सहस्राणि भवन्ति । तैरेकादशे चतुर्णां दशलक्षाणि चतुर्विंशतिसहस्राणि जायन्ते । द्वादशे एकपञ्चाशलक्षाणि विंशतिश्च सहस्राणि । तैरपि त्रयोदशे चतुर्णां कोटिद्वयं चत्वारि लक्षाणि अशीतिश्च सहस्राणि । चतुर्दशे तथैर्वै ॥ ५२ ॥
पञ्चदशे चतुर्णां संख्यानामेवाह — अट्ठे इति ।
अट्ठेव अ कोडीओ [परओ] एकूणवीसलक्खाई । वीससहस्साइं तहा गाहाणं एत्तिआ संखा ॥ ५३ ॥
अष्टावेव कोटयः पराण्येकविंशतिर्लक्षाणि ।
विंशतिः सहस्राणि तथा गाथानामियती संख्येति ॥ ५३ ॥
१ अस्यैव AB. २ पूर्वादार्यनिर्दिष्टं AB. ३ द्वारं सत् AB. ४ तथैते पञ्च AB. ५ अट्ठिट्ठए AB. ६ Before this word both A and B repeat the words अई गणसव्वाणं मत्ताअडिला from v. 55.

Page #148

पद्यानि ५१-५५]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः एवं सर्वेषामपविस्यपरादोः सत्वा(?)कर्तव्यं गाथारूपलक्षणम् । अनया प्रक्रियया वैतालीयादौनामतिव्याप्ति यातीत्यतोऽस्माभिर्गाथेयं रचिता—वइआलिय] इति ।
वइआलिअसमपाए अट्ठिअचलणमाणमुप्फुससु। तइअचउत्थेसु सआ ठाणेसुं णिअविअप्पगुणिएसुं ॥ ५४॥
वैतालीयसमपादे मार्गस्थितचरणमान]मुन्मार्जय ।
तृतीयचतुर्थयोः सदा स्थानयोर्निजविकल्पगुणितयोः ॥ ५४ ॥ वैतालीयस्य प्रत्येकं द्विमात्रो द्विप्रभेदगुणिते समपादे द्वितीयचतुर्थादौ तृतीयचतुर्थगणस्थानयोनिजेनात्मीयेन विकल्पेन गुणितयोः सतोः मार्गस्थितचरणमानं पश्चान्निविष्टपादसंख्यामुन्मार्जय। शोधय । यथा प्रथमौ द्वौ गुणितौ चत्वारो द्वितीयविकल्पे भवन्ति । तृतीयेष्टौ । विहंगपतिध्वजाग्रस्थानमेकप्रभेदत्वान्न गुण्यते । तस्मात् तत्स्थानद्वयमपि मानवत् । अनन्तरं द्वितीयपादस्य प्रथममष्टभिर्द्वयोर्गुणनात् षोडश भवन्ति । तेनापि द्वितीयद्वयोर्द्वात्रिंशत् । ततश्च तैस्तृतीयस्य चतुःषष्टिर्या जायते तस्य मार्गस्थितचरणमानोन्मार्जनं मार्गस्थितचरणस्य प्रथमपादस्य मानमष्टौ तेषां शोधनात् षट्पञ्चाशद्भवन्ति । तेनापि चतुर्थे द्वयोर्द्वादशाधिकशतं तत्रापि मार्गे स्थितचरणमानस्याष्टकस्योन्मार्जनाच्चतुरधिकं शतं भवति । तृतीयपादस्य प्रथमे द्वयोरनन्तरसंख्यया गुणनादष्टाधिकं शतद्वयं भवति । द्वितीये द्वयोः षोडशाधिकं शतचतुष्टयं तैश्च तृतीये द्वयोरष्टौ शतानि द्वात्रिंशदधिकानि भवन्ति । अनन्तरं चतुर्थपादस्य प्रथमे द्वयोः संख्या षोडशशतानि चतुःषष्टयधिकानि जायन्ते तैर्द्वितीये त्रयस्त्रिंशच्छतानि अष्टाविंशत्यधिकानि भवन्ति । तैरपि तृतीये षट्षष्टिः शतानि षट्पञ्चाशदधिकानि भवन्ति । तेषां मार्गस्थितचरणत्रयमानमष्टशतानि द्वात्रिंशदधिकानि इत्यनेन लुप्त्या अष्टपञ्चाशत् शतानि चतुर्विंशत्यधिकानि भवन्ति । अनन्तरं चतुर्थेपि तेषां गुणनान्मार्गस्य(स्थिति]चरणमानोन्मार्जनाच्च दशसहस्राणि अष्टौ च शतानि षोडशाधिकानि यानि भवन्ति ॥ ५४ ॥ ___ सामान्येनाह–दुवईगंण इति ।
दुवईगणसव्वा[म्मा]णं मत्ताअडिलाण तह अ सम्माणं । लहुगणणं चिअ विहडइ छा(छ)उओवरि सीसआणं च ॥५५॥
द्विपदीनां गणसमानां मानांडिलानां तथैव शम्यानाम् ।
लघुक्रिया एव विघटते तथा शीर्षकीनां च ॥ ५५ ॥ एतेषां वृत्तानामनियतांशकलत्वाल्लघुक्रियैव विघटेत नान्यत्प्रस्तारादि ॥ ५५ ॥ इदानीमध्वोपयोगि योजनादिलक्षणमाह-चउअंगुल इति ।
१ The stanza is wholly reproduced here. AB. २ पुप्पुसमुत AB. ३ Portion from तृतीयेष्टौ to ततोपि पंक्तिः (both inclu.) on p. 105, 1. 4 is dropped in A. ४ गुणं दृष्टाधिकं B. ५ द्वन्तरसंख्या B. ६ भष्टपञ्चशतानि B. ७ सामान्येवाथा । दुपरेणेति B. ८ गुणसमानां B. ९ मात्रारत्नानां B. १० गम्यानां B. ११ लधुर्जमा B. १२ संख्यानामकादीनां B.

Page #149

१०४
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[षष्ठो नियमः चउअंगुलो अ रामो तिहिं रामेहिं विआणसु विअस्थिम् । दोण्णि विअत्थी हत्थो चउहत्थो धणुहरो होइ ॥ ५६ ॥ धणुअरदुईसहस्सा मअच्छि कोसस्स होइ परिमाणं । कोसा अट्ठ तहच्चि जोइणसंखा विणिहिट्ठा ॥ ५७ ॥
चतुरगुलश्च रामस्त्रिभिः रामैः जानीहि वितस्तिम् । द्वौ वितस्ती हस्तश्चतुर्हस्तो धनुर्धरस्तथा ॥ ५६ ॥ द्वे एव धनुःसहस्त्रे क्रोशस्य [भवति] परिमाणम् ।
क्रोशा अष्टौ [तथैव योजनसंख्या [विनिर्दिष्टा] ॥ ५७ ॥ स्पष्टम् ॥ ५६ ॥ ५७ ॥ प्रस्तुतमिदानी कथ्यते—एक्कंगुल इति ।
एकंगुलो अरुंधइ चमरो फरिसोवि अंगुलं चेअ । चमरफरिसांतराले एकेकं अंगुलं होइ ॥५८॥ [एकागुलं च रुणद्धि चमरः स्पर्शोप्यङ्गुलं चैव ।]
चमरस्पर्शान्तराले एकमेवाङ्गुलं भवति ॥ ५८ ॥ । तेनैकाक्षरस्य भेदद्वयेऽङ्गुलत्रयं च गतिः । यतो गुरुण्येकोऽङ्गुलो लघुनि चैकोऽन्तराले चैक इति ॥ ५८॥ एतदेवाह-[अक्खरस्स इति ।
अट्ठक्खरस्स हत्थो पंचंधणू अंगुलत्तरं रामो।
अष्टाक्षरश्च चरणद्विपञ्च धनूंषि हस्तं च द्वौ रामौ ॥ अनार्षोयं पाठः । यस्मादष्टाक्षरे षट्पञ्चाशदधिकं शतद्वयं वृत्तानां संभवति । तावदेवाङ्गुलपरिमाणम् । तदन्तराले च तावदेवैकेन न्यूनम् । एवमेकादशाधिकानि पञ्चशतान्यगुलानामष्टाक्षरे पा[दे] भवन्ति । तेषां च 'चउअंगुलो अ राम' इति चतुर्भागे हृते रामाणां सप्तविंशत्यधिकं शतं भवति अगुलानि त्रीण्यवशिष्यन्ते । पश्चात् 'तिहि रामेहिं' इति त्रिभिरपहृतभागे चत्वारिंशद्विह(त)स्तयो भवन्ति । एकश्च रामः शिष्यते । अनन्तरं 'दुण्णि विअत्थी' इति द्वाभ्यां कृते भागे हस्तानामेकविंशतिर्भवति । पश्चात् 'चउहत्य' इति चतुर्भिरपहृते भागे पञ्च भवन्ति धनूंषि हस्तश्च शिष्यते। एवं पञ्च धनूंषि हस्तश्चैको रामश्चैकोगुलत्रयमित्येवं परिमाणमस्य । तेनैवं चेयं गाथा पठनीया । 'अट्ठक्खरस्स हत्थो पंचधनू अंगुलत्तअं रामो' इति ।
१ After this word A repeat the words सस्स मअच्छि . २ तहविअ AB. ३ वोईण A; जोइइण. B. ४ जाणासु B. ५ वितप्तिं B. ६ ततश्चतुर्हतोवतवरस्तथा B. ७ सुकृतमि B. C The line is wholly reproduced here. B. ९ तिण्णि B. १० The अनार्षपाठ is not clear. ११ एकोन्न राम: B.

Page #150

१०५
पद्यानि ५६-६१]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः किंच। वहई। इति । विहई तओवि विउणा तत्तो ति(वि)उणा वि पंत्तित्ति ॥ ५९॥
बृहती ततो द्विगुणा तद्विगुणा च पङ्क्तिरिति ॥ ५९ ॥ बृहती नवाक्षरा ततोऽष्टाक्षरपरिमाणाद् द्विगुणा । ततोपि पङ्क्ति । एवं त्रिष्टुप्प्रभृतीनि ॥ ५९॥ [एवं इति ।
एवं विउणाविउणं पिंडजह जाव छन्वीसं। एकेकंमि अ पुसँह रूअं विउणीकमि रोसिमि ॥६॥ एवं द्विगुणं द्विगुणं पिण्डय तावद्यावत् षड्विंशतिः।
एकैकस्मिन्नपमार्जय रूपं द्विगुणीकृते राशौ ॥ ६०॥ [एवं] द्विगुणद्विगुणया पिण्डय तावद्यावत् षड्विंशत्यक्षरा उत्कृतिरागच्छति । अत्र सर्वत्रैव द्विगुणे सत्येकस्य लोपः कार्यः इत्यतिव्याप्तिपरिहारायास्माभिर्गाथाधं निवेशितं एकेकंमि [इति । अनेन गाथार्धेन सर्वेषामध्वयुक्तिर्घटते । एतदेवोक्तमन्यैर्यथा ।
द्वाभ्यां समहता संख्या रूपेणैकेन वर्जिता।
छिन्नवृत्ताङ्गुलव्याप्तिरध्वयोगः प्रकीर्तितः ॥ इति ॥६॥ उत्कृतेरध्वपरिमाणमाह [जोअगसत्तासीइ इति] ।
[जोअणसत्तासीई दो कोसा धणुसरं च इक्कहियं । हत्थेको दो रामा उक्किइछंदस्स परिमाणं ॥ ६१ ॥]
योजनानि सप्ताशीतिद्वौं क्रोशौ धनुःशतमेकाधिकम् ।
हस्त एकः द्वौ रामावुत्कृतिछन्दसः परिमाणम् ॥६१ ॥ अयमप्यनार्षः पाठः । यद्वद्वत्ताङ्गुलद्विगुणाया मूलसंख्याया एकोनन्यूनत्वादमुलानां त्रयोदश कोटयो द्वाचत्वारिंशल्लक्षाणि सप्तदश सहस्राणि सप्तशतानि सप्तविंशत्यधिकानि संभवन्ति । तेषां च रामैश्चतुर्भाह्नते कोटयस्तिस्रो लक्षाणि पश्चत्रिंशत् चतुःपञ्चाशत्सहस्राणि चत्वारि शतान्येकत्रिंशदधिकानि भवन्ति अङ्गुलानि च त्रीण्येव शिष्यन्ते । पश्चाद्वितस्तिभिस्त्रिभागैर्हते कोटिरेका दश लक्षाणि चतुरशीतिसहस्राणि दशाधिकानि चाष्टौ शतानि भवन्ति । रामः एकः शिष्यते । पश्चात् हस्तैर्द्विभागे हृते पञ्चपञ्चाशल्लक्षाणि द्विनवतिः सहस्राणि चत्वारि शतानि पञ्चाधिकान्यष्षोड(:) शेषो नास्ति । अनन्तरं हस्तानां धनुर्भिश्चतुर्भागे हृते त्रयोदशलक्षाण्यष्टनवतिसहस्राणि शतं चैकाधिकं भवति । हस्त एकः शिष्यते । ततोऽपि तेषां क्रोशैर्भागे हृते सहस्रद्वयेन षट्शतानि नवत्यधिकानि भवन्ति । एकाधिक धनुःशतं शिष्यते । क्रोशानां योजनैरप्यष्टभागे शोधिते सप्ताशीतिर्भवति । क्रोशत्रयं तु शिष्यते ॥६॥
१ The whole line is reproduced here. B. २ कवि AB. ३. See note 3 on p. I03. ४ पुंसस AB. ५ रासंमि AB. ६ Stanza 62 of the text wrongly reproduced here in the Com. AB.
Reconstructed from Com. 2 चमरैश्चतु. AB. ९ चत्वा...हृते B.

Page #151

१०६ सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[षष्ठो नियमः तेनैवमेव गाथा पठनीया । [जोअणसत्तासीइ इति] ।
जोइणसत्तासीई तिण्णि [अ] कोसा धणूणे इक्कहियं । सअमुक्किईअ हत्थो रामो एको अ अंगुला तिण्णि ॥ ६२॥
योजनसप्ताशीतिस्त्रयः क्रोशा धनुषामेकाधिकम् ।
शतमुत्कृतेर्हस्तो राम एकश्चाङ्गुलानि त्रीणि ॥ ६२ ॥ चक्रपालात्मजगोपालविरचितायां कृतशिष्टविवृतौ षष्ठो नियमः । समाप्तेयं कैसेंटूटीका । कृतिभट्टचक्रपालसूनोर्गोपालस्य । मंगलं महाश्रीः ।
इअ कविसिट्ठवित्तजाईसमुच्चए छटो णिअमो समत्तो । कइसिट्टछंदं समत्तं ॥
१ Stanza 62 again reproduced here in AB. २ धणूअ एक A; धणू अ एकहिअं B. ३ त्राणिभि: AB. ४i.e. करसिट्र which is the shorter name of our work. ५ समुच्चसमुच्चये AB.

Page #152

1. INDEX OF SANSKRIT METRES
(वर्णवृत्त) N. B. The author has employed a full stanza for defining a metre. So in his definitions, he uses the technical terms given by him at I. 18-20, 27-29, instead of making use of the Trikas like Pingala. But for the sake of brevity, I give below (after name of the metre) the composition of a line in Trikas. All these metres are Catuspadis, i.e., metres of four lines each. The figures refer to chapter and verse.
५.२९ ५.१२ ५.१३ ५.३२ ५.२१
५.१४
५.२६
५.४६
अक्षरपङ्क्ति भगग
मयूरपिच्छ मनजरग इन्द्रवज्रा ततजगग
५.१९ माणवकक्रीडितक भतलग उपजाति
५.२१ मालिनी I रजगग .. उपेन्द्रवज्रा जतजगग
५.२० मालिनी II ननमयय कुसुम ननलग
मिश्रा=उपजाति क्रौञ्चपदी भमसभननननग
मृगवधू
नग नसय
५.१६ वसन्तमञ्जरी जतजर वितान
भभगग चन्द्रकान्ता यमनसररग
विद्युन्माला ममगग चन्द्रलेखा मतनययय
विशुद्धचरित भरनरनरनग चम्पकमाला भमसग . ५.१८ वृत्त
मरभनयभलग तनुमध्या तय
शम्या is a मात्रावृत्त तन्वी
भतनसमभनय ५.४८ शशाङ्कचरितः तभजभजभलग तोटक सससस
५.२७ शार्दूलविक्रीडित मसजसततग त्वरितगति नजनग
शालिनी मततगग दोधक भभभगग
५.२४
शिखरिणी यमनसभलग द्रुतविलम्बित नभभर
५.२८ श्यामा
तसगग नर्कुटक
नजभजजलग ५.३८ श्लोक-अनुष्टुभ् नारी
सदागति जभसजग गग
५.२ सिंहोन्नता तभजंजगग पृथिवी जसजसयलग ५.३६. सुप्रभा
मरभनततगग प्रमुदिता भरनरनग
५.३३ स्रग्धरा
मरभनययय ममतनननरसलग ५.५० स्वागता रनभगग भ्रमरविलसित मभनलग ५.२३ हयलीलाङ्गी नजभजभजजलग मदलेखा मसग
हरिणी
नसमरसलग मन्दाक्रान्ता मभनततगग ५.३४. हरिविलसितक ननग
४.२३ ५.४४ ५.४० ५.२२
५.१० ५.१५ ५.३०
म
५.४२
५.२५ ५.४७ ५.३७ ५.८

Page #153

II.INDEX OF PRAKRIT METRES
( मात्रावृत्त)
N.B. A चतुष्पदी is indicated by (च) and a द्विपदी by (द्वि) after the name of a metre. When these are of the type, the composition of a single line is given, while in the case of Ardhasama metres the composition of far and lines is separately shown. The Figures 2 (rarely used), 4 and 5 respectively stand for a द्विमात्र, a चतुर्मात्र and a पञ्चमात्र of any type. Similarly, 6, 8 and ro etc., stand for groups of so many मात्राs. When particular types of these are intended, they are shown by signs, where I stands for a short and S for a long letter. When a Gana is repeated, the number of times it is to be repeated is shown. within brackets by means of the sign of multiplication. Mostly these metres are मात्रावृत्त, though 17 among them are virtually वर्णवृत्तs.
३.३३
अडिला (च) 16 Matras अधिकाक्षरा (च) 4. ISI or IIII, 4, 4, 5 ४.२४ अधिकाक्षराशीर्षक = अधिकाक्षरा+गीति (II)
४.४१-४२
अन्तुल्लक (च) 4, ISI, 4 (X3), S अप्सरा (च) 5, 5, ISI, S अवलम्बक (च) 4, SIS अवक्रान्ता (च) SII (Xg), S आनन्दित (च) 4 (X3), IS आपातलिका (च) वि. 6, SII, SS; स. 8, SII, SS
उत्फुल्लक (च) 4 (X5), SS उगता (च) 4, 4, 5, 4 (X 4) उद्गता गलिता = सामुद्रक (च) उगीतक (च) वि. 4 (X 4), SIS;
४.८३ ३.९ ४.६८ ३.३२-३३
४.२०
स. 4, 5, 5, IIS, IS उपगीति (द्वि) 4 (X5), I, 4, S
एकक
औपच्छन्दसि (च) वि. 6, SIS, ISS, स. 8, SIS, ISS
कद्रू (च) 4 or 5,4,5 कभी मात्रा s. मात्रा (१) कुमुदक (च) 4, 5, 5, SII, S कुमुदिनी (च) 4 (X3), ISI, 4, S
कुलक a group of 5 गाथाs
कोट्टुम्भक (च) IIS or SS, SIS, 5,
IIS (X 3), S
४.५०
४.६३
४.५२
४.९५
४.८१ ४.१४
२.४
४.४९
३.४५
४.३०
४.६२
४.९८
४.८६
४.५३ कौमुदी (च) 5,5, IIS ३.५ क्रीडनक (च) 4 (X3), SIS or IIIS, S_४.२१
खञ्जक (च) वि. 4, SIS; स. 4, II, SIS खडहडक = भ्रमरावली + गाथा खण्डोता (च) वि. IIS or SS, IS;
४.१८ ४.७३-७५
स. 4, 5, 5, 4 (X 10), IS ४.४७ खेटक (च) SIS, ISIS ४.७६ गन्धारी (च) 4 or 5 (X 2), ISI or
IIII,
३.४३
४.५७
गाथ (च) SIS, IIS, S गाथा (द्वि) वि. 4 (X 5), ISI or IIII, 4, S; स. 4 (X 5), I, 4, S गीति (I; द्वि) 4 ( 5 ), ISI or IIII, 4, S४.१३ गीति (II; द्वि)
४.१
5, 4 (X 3), 5, ISI or IIII, 4, S; or 4, 5, 4, 5, 4, ISI or IIII, 4, S;
or 4, 4, 5, 4, 4, ISI or IIII, 5, S२.२ - ३
४.८६
चक्कलक = group of 4 गाथाs
चतुष्पद (च - विषम)
I=SIS, SIS, SS; II=I (× 4), S; III & IV = 5, SIS, 5, SIS चन्द्रकान्ता (च) 4, 5, 4, IIS चन्द्रिका (च) 5,5, 4, S चन्द्रोद्योतक (च) वि. 4 (X 3);
स. 4 (X 3) S चपला (च) वि. 4, ISI, S;
स. 4, 5, IS चारुनेत्री s. मात्रा (3) चित्रा (च) 2, 4, ISI or IIII, 4 or 5,
4, 5, S
४.६९
३.२२
३.१७
४.८४
३.४८
४.३०
३.४०

Page #154

स. 12
".
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः छित्तक (च) IIS (4) ४.५४ भद्रा (च) 4 or 5,4,5, 4, 4,5
३.४२ ज्योत्स्ना (च) 5, 5, IS
३.३ भामिनी (च) वि. IIS (3); ढोसा=गाथा in Marwadi language
स. SII (X3),S ३.५१ ४.३५-३६
SII (X3), SS तरंगक (च) SII (X4), SS ४.२२ भ्रमरावलि (च) IIS (25)
४.६१ तल = निकलक+गाथा
४.८० मनोरमा (च) 4 (-3), ISI, S ४.८२ तारा (च) 4, 4, ISI, S
मनोवती (च)4, 5, S
३.४ तालवृन्त =गाथा+त्रिकलक+गाथा ४.८० मागधिका (च) वि. 2 (-3), SIS, IS; त्रिकलक=अधिकाक्षरा+ निर्वापिता+ .
स. 2 (24), SIS, IS ३.२८ गीति (II) ४.४३-४५ मात्रा (पञ्चपदी) दण्डक (च) I (~6), SIS (x 10) ४.४६ (1) करभी वि. 13 Matras, द्रुता (च) 4, 4, ISI, 4, ISI, 4 ३.३६
स. I द्विपथक (द्वि) 4 (-3), S, 4, 4, SS ४.२७ (2) मोदनिका वि. 14 , द्विपदी-4 वस्तुकs + गीति
२.१ द्विपदी a general term for certain
(3) चारुनेत्री वि. 15 , चतुष्पदीs
स. 13 ध्रुवक = ध्रुवा
(4) राहुसेना वि. 16 , ध्रुवा= विचारी
२.७
स. 14 ,४.२९-३० नन्दा (च) वि. 4, 5, 4;
ISI, SS३ .८ स. 4, 4, ISI, IS
३.५३ मालती (च) 4 (25), 5, S ३.३५ नन्दिनी (च) IIS (X4)
३.२०
मालागलितक (द्वि) 4, 5, 4, 4, 5, 4, 4, IS नर्कटक (च). अन्त्य गरु 5 (x2), 4,SS ४.२५
४.१०५ नलिनी (च) 4, 5, 5, ISI, 4, IS ४.९९
। [4, 4, ISI or IIII (X8), नाराचक (च) IS (4) ४.५८-५९
5]+गीति (II) ३.४०-४१ निर्वापिता (च) 4, 4, ISI or IIII, 5 ४.१६ । मालिनी (च) 4 or 5 (2X7),
S ३ .४४ पथ्या (च) 4 (23), 5, IS
मुखगलिता = खण्डोद्गता of a special kind पदगलिता (च) 4, 4, 5 ४.१०२
४.१०१ पदगलिता= विभूषणा
४.१०३ मेधा (च) 4 (X5), ISS पद्मिनी (च) 4, 4, 5, S ३.१० मोदनिका s. मात्रा (2)
४.३० परिनन्दित (च) SIS, II, ISI, ISS ४.१९ रक्ता (च) SIS, ISI, S प्रगीता (च) 4, 4, SS . ३.६ ।
रडा = मात्रा+द्विपथक प्रभावती (च) ISI, 4, ISI, 4, IS ३.१९
5, 5, 4, 4, ISI or IIII, S प्रसन्ना (च) वि. SII (X3), S;
३.२५ स. IIS (X4)
३.५२ रत्नमाला (च) 4, 5, 5, 4, IIS ३.३९ प्रसृता (द्वि) 10, 4, ISI, 4, ISI, 4,
रमणीयक (च) 5, 5, 4, 4, IS ४.२६ ISS ४.९२ रासक
४.३७-३८ बाणासिका (च) 4, 4, ISI or IIII, रासा (च) 4 (-3), SS
४.८५ ___IIS or ss ४.१७ राहुसेनी s. मात्रा (४)
४.३० बिन्दुतिलक (च) वि. 4 (-3), S;
लक्ष्मी (च) 4, 5, 5, 5, ISS ३.३० स. 4, 4, 5, IS ४.६६ लम्बिता (च) 2, 4, ISI, 4, ISI, 4 ४.९६
३.३१

Page #155

११०.
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः ललिता (Iच) 40r 5,4,5, 4, 5, ३.४६ शम्या (च) 5, 4, ISI or 5,
s ४ .२३ ललिता (II च) 4 (5),
S ४ .६० शालभञ्जिका (च) 4 (-3), 5, IS ४.७९ ललिता (III च) 4, 4, SIS, 4, SIS, S ४.९३ श्यामा (च) 5, 5, 4, 4, ISS ३.२८ वंशस्था (च) 4, 5, 5, IIS, 4, 4, IIS ३.३८ श्री (च) IIS (X5)
३.२१ वनराजि (च)4, 5, 5, ISI, SS ३.३७ श्वेता (च) वि. 4, 5, IS; वस्तुक= चतुष्पदी in general
२.१
स. 4, 4, ISI, S विचारी= विदारी
२.५,७ संगतक (च) [SII (x2), SSS, IIS (x2)] विच्छित्ती (द्वि) 2, 4, (25)
+ a गाथा
४.६४-६५ विजया (च) 4, 4, 4, ISI, S ३.१८ संगता (च) SII (x7), s ३.३४ विदारी a kind of a stanza . २.५ संदानितक= a group of 2 गाथाs ४.८६
) 4, 5,4,4or 4, 4,4,5 ३.११ संपिण्डितागलिता (च) 5, 5, 4, 4, IS ४.८९ विनता (च)4, ISI, 4, ISI, 4, ISI, 5, S ३.१२ सरस्वती (च) 4, 5, 5, IS ३.१३ विपुला (च) वि. IIS, ISS;
सामुगक (च) 4, 5, 5, 4 (X3), SS ४.५६ स. 4, IIS, ISS . ३.४७ साम्या s. शम्या
४.२३ विभूति (च) 4, ISI, 4, 5 ३.१५. सारसिका (च) वि. IIS (X3), S; विभूषणा (च) 2, ISI, SS, ISI, S ४.९४ .
स. SII (X3), SS विलासिनी (Iच) 4 (~6), 5, ३.२९ सिद्धि (च) 4 or 5 (-3), IS ३.४१ विलासिनी (II च) अन्त्यगुरु 5 (x2); सुधा (च) 2, 4, ISI, 4, ISI, 2 ४.९७
ISI, S ४.१५
सुप्रभा (च) 4, 5, 4, 4, IS ३.१४ विशाला (द्वि) 2, 4 (XII); among
सुमङ्गला (च) 4 (X4), S ३.१६ पात्रs, even ones ISI or IIII ४.९०
सुमना (च) 4, 4, 4 (ex. IIS, SS), S ३.१ विशेषक= a group of 3 गाथाs ४.८६
सुमुखी (च) वि. 4, 4, S; विषमगलिता (च) वि. 4, ISI, 4, S;
स. 4, 4, ISS
३.४९ स. 4, 5, 5,
s ४.१०४ विस्तारितक a kind of metre २.६ ।।
सोपानक (च)[SII (x 4), S] + गाथा ४.७७ वीथी (च) 4 (X3), SIS, S
३.२७ ४.६७
सौम्या (च) 5, 5, 4, 4, IS वृन्तलक (च) 4, 5, ISI, SS ४.७१
स्कन्धक (द्वि) 4 (25), ISI, 4, 4 ४.९ वैतालीय (च) वि. 6, SIS, IS;
हंसिनी (च) SIS, I, SS, I, S
४.७२ स. 8, SIS, IS ४.४८ हंसी (च) 4, 5, 4, 5, S
३.२३
40

Page #156

III. A GLOSSARY OF TECHNICAL TERMS
N. B. References to the text are given in brackets. Figures 4 and 5 stand for a चतुर्मात्र and a पञ्चमात्र respectively. s. means ' see'. I = A short letter; S = A long letter.
अशनि . प्रहरण=5 असि . प्रहरण=5 आभरण S (I.28) आयुध . प्रहरण =5 उदधि s. सागर = विषम कटक s. आभरण =S. कदलिका IS (I.28) कणक. प्रहरण=5 (3.48) कर . करतल = IIS करतल IIS (I.19) करपल्लव s. कर=IIS करवाल . प्रहरण 35 करि . गज%34 कर्ण SS (1.19) कुञ्जर . गज=4 कुण्डलs. आभरण=S क्षुरप्र . प्रहरण 35 गज 4 (I.17) गजेन्द्र . गज%34 गन्ध I (1.29) गरुड SIS (1.27) चमर S (I.28)
TOT SII (1.18) चाप . प्रहरण=5 चामर . चमर=s तुरग 4 (1.17) तूर्य III (1.29) तोमर . प्रहरण %D4 द्विजs. विप्र-IIII धनुस् . प्रहरण5 ध्वज s. ध्वजपट = IS ध्वजपट IS (I.28) ध्वजपताका s. ध्वजपट = IS ध्वजान s. ध्वजपंट =IS नराधिप s. नरेन्द्र = ISI . नरेन्द्र ISI (1.20) ..
नूपुर . आभरण%=S पक्षिनाथ s. गरुड =SIS
पटह s. तूर्य = III • पट्टिश . प्रहरण =5 पताका . ध्वजपट = IS पदाति 4 (1.17) पद्मराग s. आभरण =s पयोधर ISI (I.19) पाणि s. करतल=IIS पाद . चरण =SII पार्थिव s. नरेन्द्र = ISI पुरोधस् s. पुरोहित34 or 5 पुरोहित 4 or 5 (1.33) प्रहरण 5 (I.17) प्रालम्ब . प्रहरण =5 (3.23) बाण . प्रहरण%35 बाणासन . प्रहरण%35 भाव II (1.29) भुजगेन्द्र IIIS (1.27) भूमिनाथ s. नरेन्द्र = ISI भूषण s. आभरण=s भोगिन् s. भुजगेन्द्र = IIIS मणि S (1.28) मन्त्रिन 4 or 5 (I.33) मरकत s. रत्न=S मातंग इ. गज%3D4 मुक्ता . रत्न=S मुद्गर . प्रहरण%35 मौक्तिक s. रत्न =s युद्ध s. समर%Deven योध4 (1.17) रत्न S (1.28) रत्नाकर s. सागर =odd रथ 4 (1.17) रथाङ्ग . प्रहरण =5 रव . शब्द%DI

Page #157

११२
. सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
रस II (1.29) राजन् . नरेन्द्र = ISI रूप s. स्वरूप =I वसुधाधिप s. नरेन्द्र = ISI वारण 5. गज%3D4 वारणेन्द्र इ. गज%3D4 विप्र IIII (1.18) विभूषण s. आभरण=S विषधर s. भुजगेन्द्र = IIIS विषम uneven, used of पाद, गण
or स्थान (1.32) विहगनाथ s. गरुड= SIS विहगाधिपति s. गरुड = SIS विहंगपति s. गरुड =SIS वैजयन्ती s. ध्वजपट = IS शक्तिदण्ड s. प्रहरण 35 शब्द I (1.29) शर . प्रहरण 35 शरासन . प्रहरण =5 शिलीमुख . प्रहरण=5 संयुग s. समर =even
सम even, used of पाद, गण or स्थान (I.32) समर even (I.32) समराङ्गण . समर =even समुद्र . सागर =uneven सागर uneven, used of पाद, गण or स्थान (1.32) सामन्त s. नरेन्द्र = ISI सुपर्ण s. गरुड = SIS सुरगज ISS (I.27) सुरवारण s. सुरगज = ISS सुरहस्तिन् s. सुरगज = ISS स्तन s. पयोधर = ISI स्तनभार . पयोधर=ISI स्पर्श I (1.29) स्यन्दन s. रथ%3D4 स्वरूप I (1.29) हरि . तुरंग%=4 हस्त s. करतल =IIS हस्तिन् s. गज=4 हार . आभरण=s हारलताs. आभरण=S

Page #158

IV. INDEX OF,STANZAS IN PRAKRIT
6-22. 8.44 6.60 6.20 4.70 4.41 4.8
.
.
.
अहक्खरस्स हत्थो अक्खरपत्थारे अहम सोलहम अहेव अ कोडीओ अडिलाहिं दुवहएहिं अण्णं वाहरइ पिआ अद्धद्धं ओसक्का अंतं फरिसं घेत्तुं अंतिमवण्णे विउणं अविरुद्धबीअपत्थि अह तिहु चउत्थु अह रहथणगइंद अह सतुरंगमएणं अहिअक्खरनिव्वाइअ अहिअक्खरसीसअस्स अव अहिअक्खरसीसअस्स जंमए आवाअलिअंमि दुमत्ता इअ पाआण इअराई जाण इह कोहआण दोण्हं उअरिहिअअंकेण उत्त अतिउत्तमज्झा उत्ताईणं मज्झे उप्फुल्लअसंगअआ उवगीईरहिआण अ एअहु मत्तहु अंतिमउ एआइ पिंडणाए एआणं चिअ मज्झे एए पंच पएसा एए सब्वे छंदा एक्कक्खरपत्थारे एकक्खरंमि दुच्चि एकंगुलो अरुंधइ एक्कदुभत्ताब्भहिओ एक्कम्मि वि पत्थारे एकेकेण भइज्जइअंते एक्को वारणओ एत्तिअमेत्ते अंके
6.59 एवं च वण्णवित्ते 6.18 एवं णरिंदरहिए
एवं विउणाउचिव 6.53 एवं विउणाविउणं 4.38. एसोच्चित्र पत्यारो 4.108 ओलंबअएक्का 6-33
कइणो चिंतंतअस्स 6-34
कण्णकरचलण 6.46 कद्दा होइ पाए 3.10 कन्नकरपओहर 4.36.. करअलजुअलस्स 4.90 करमेत्तआ 36 करहिअ तेरह 1-26 काऊण वण्णगणणं 4.43 कामिणिकवोल
किं न देसि दिडिं 4.50
कीरइ गणेहि पाओ 4.78 कुण करकण्ण 1-13
कुण भामिणिआए पिए 610 कुणसु कुडिलोज्जुअग्गं 6.11 कुण हारविराम
खंडग्गअत्ति भणिआ 6-3 गअरहतुरंगपाइक 1.9 गअरहतुरंगसंदण 1.24 गअणअलविस 4.31 गाहस्स सणारा 6-35 गाहाखंधअगीई 1.20 गाहाण समा भेआ 6.25 गाहाणं जाईओ 6-19 गाहा तह अ विरामे 6.42 गाहापच्छद्धं विध 647 गाहापत्थारमहो 6.58 गाहापुव्वद्धं जी 1-31 गाहाविसमगणाणं 6-17 गुरुभक्खरं विआणसु 6.8
गुरुजुव कणं 3:24 चउअंगुलो अ रामो 6.30 । चउसही अहसआ
1-18 3-26 4:47 4.30 6.68 1.2 3.9 2.1 3.1 3.51 1.14 3.50 4.100 1.17 4.60
18 1:23 6.50. 6.51 4.65 4.14 4.2. 4:13 6-21 1.28 1-19 6.56. 6.48...

Page #159

११४
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
3.22 4.39 4.55 4.64 9.14 1.25 6.28 4.10
13
4.75 6.43 4.27 3.41 4.63 6.29 4.102 4.62 4.98 4.18 1.29 4.94 3.12 3-21 4.68 6.55 1.4
1.26 4.84 4.80 1.14 4.82 6.32 4.71
2.6
1.27 2.
चंदक्कंतिआ मुहवारणिआ चलणसमोहसि चामरभावजुअंमि चामरभावजुअं हाराण चिंत्ता सिद्धी भद्दा छहहिअविष्पवरे छन्वीसं गाहाणं छन्वीसं जह गाहा जं जिअलोए जं णिउत्तसरतोमर जइ अपिए तिणि जइ तिअलअस्स जइ पीणसमुण्ण जइ पेच्छसि पीण जत्थ अ ण देइ भाअं जस्स रह रहंगअंच जा अवलंबइ चउ जाणसु अ जहासंखं जा वत्थुआइ लहुई जीअ तुरंगबाण जीअ तुरंगबाणरहजुअल जीअ पेच्छसि जीए दुए वारणआ जीसे जोहवं चाव जीसे पाअए पंकअवअणिए जीसे होइ पुरोहिओ जे पढमत्था वण्णा जे पिंगलेण भणिआ जोअणसत्तासीई जोहरहंगसंदणआ ठविऊण तिणि तीस अ ठविएसु सरतोमर ठाणहिओ पसोहइ णरणाराअणवासुइ णाराअस्स विरुज्झइ णिअमिअअं खुरुप्पअं णेउरभावमणिं सरसं तं पिंडिजज्जउ णिउणं तइअधणुमणिविरमअं तलतालवण्ठआणं
ता कीस हिअब तिणंहितो विउणा तिणि तुरंगा तिणि पुरोधअअआ तिण्णि रहाई ठवेप्पिणु तीपण्णासं पंचावण्णा तुरअगइंदरहंगआ तुरअरहंगबाणए तुरअरहं पाइक्कं तुरअसुअण्णआ तूरविसेसा तिलहुअ थणहरो सअण्णो थोरोरु हालभुवइंद दइए छअओअरि दीसइ पाए दुवईगणसम्माणं दुवईगीइअ दुवईण जा ण छंदे देइं सरस्सई दे कुटुंभअस्स दे विज्जुआइ पाअ दे सचामरसरूव दोवड़ि इक्कहाणी दोहिं संदाणिअअं धणुअरदुईसहस्सा धोरणि गुमगुमेइ निव्वाइअअहिअक्खर पक्खिणाहअंदाविरं पविखणाहअं पिए पक्खिणाहअहत्थाणं पक्खिणाहा दुवे पंचगणा सत्तगणा पंचण्ह सया पुरओ पंचमछहहिअपाअक्क पंचमतइअएहिं मुद्धे पंचमतइअसुअण्णआ पढमगअंदबीअकरवाल पढमगअंदबीअविणिउत्त पढमगइंदबीअविणिउत्त पढमगइंदविणिओइअ
1.1 4.53 3-11 4.19 6.27 4.86 6.57 4.34 1-30
4.72
4.105 3.3 3.31 3.14 3.14 3.42 6.36
6-1 6.61,62
3.53 6.26 3.17 1.21 4.87 4.58 3-30 4.77 6.9 2.2 1.10
4.76 4.57 4.69 4.101 4.9 3.29 4.96 4.93 4.99 3.39 3.38 4.85

Page #160

सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
११५
1.6
4.42 4.45 3.36
4.7
4.25 6.16 4.52 4.79 4.104 3.37 4.67 3.28 6.23 1.16 1.16
4.35 3.48 6.15 3.8 3.49 4.54 4.61 4.6 4.48
4.49 1.7,4.51
6.54 2.13
पढमचउत्थजोह पढमचमरस्स हिहे पढमणिउत्तहत्थि पढमणिरूविअअं पढमतइआ अ तुरआ पढमतुरंगबी पढमं दइए होइ पढमबाणबीआसणि पढमरवाहो चमरं पढमलहू बीअलहू पढमा बीआ हुअंति पत्थारसाअरवरे पत्थारा जे सव्वे पत्थारे पत्थरिए पमुहअविरमएसु पमुहंते एकेक पमुहंमि पुगेहिआण परिणंदिअआणंदिय परिमाणं नस्थिचि परिवाडीए णामा पवणरविधण पाअ अ तिणि पिच्छ पक्खिणाहअं पिच्छ पिच्छ छअओअरि पुरओ जोहअस्स पुरओ रहं गरिंदै फरिसं मणिं महए बीअचउत्थेसु सरो बीअढेसु कहिंचि बीआविरुद्धथण भमरावलीअ अंते भवति मुद्गरो भामिणि रहणरिंद भुअआहिवसालाहण भूसणअं रसोव्व मणिरवमालाआरो मणिविरामबाणाण मत्तावित्ताण सआ मंतिअओ सतुरंगओ मंतित्ति भण्णइ जहिं
6.2 6.48A 4.97 6.7 3.43 1.5 4.109 4.88 4.11 3.52 3.7 3.5
2.4
मागहिआमत्ताणं माणिणि दाविज्जंतु मालासीसअणामए मुद्धडिए बहुविअड़ मुद्धा मणोहरा यदि भ्राम्भणि रअणाअरे गओ रअणाई जहिच्छाई रत्तिआइ पाअअंमि रयणाअरअंमि रसणेउरभावमणीण पिए रसणेउरभावमणीण जुअस्स लच्छी रिद्धी बुद्धी वइआलिअअं दुमत्तआ वइआलिअअस्स पाअअंमि वइआलिअउवछंदस वइआलिअसमपाए वणराई वंसत्था वत्थुअगीइअमज्झे वारणजोहरह वारणणरेंदसंदण वारणबाण जोहो विअआइ पिए विउलाइ पाआ विउला चवला सुमुही विच्छित्तीय दुमत्तं विणया सरस्सई वित्ताण वण्णगणणं वित्ते जित्तिअसंखा वित्थारिअआणुमएण विरमहाणएसु पसअच्छि विरमणिरूविअबाणए विसमच्छंदपाअ विसमहाणाविरुद्ध विसमंकेसु अचमरं विसमंमि पिए तिण्णि विसमा तणुमज्झा वैआलिअअं रसौ संखं ठवेह पढमं संदणअं रहंग
3.16 3.15 3.23 3.18
3.47
3.4
2.15 4.91 2.11 6.45 6.41 4.37
4.56
4.83 3.33 2.3 6.14 4.20 4.73 4.23 4.92 2.8,9 3.40 6.13 4.15 6.37 3.46 1.33
4.40 4.29 4.24 6.31 4.66 2.16 4.28 6.24 4.33

Page #161

सैदणपुरी संदाणिअअविसेसस सअण्णआण रसिए सउरंगमए सबाणए सक्करिअइसक्करिया सत्तावीसा हारा सत्तिदंडकरवाल सत्तिदंडबाणाण सतुरंगरहस्स देसु पुरओ कमेण सतुरंगरहस्स देसु पुरओ णिअमेण सतुरंगरहो समरं समोत्ति अ समे सललिअगमणे पिए सविअप्पउणं काऊण सविअप्पेणुव्वणिए सव्वंतमझगरुओ सवाणं चिअ गलिआण सव्वाणं पत्थारं
सटीको वृतजातिसमुन्धयः
3.13। सन्वासु छंदजाईसु 1-11 सव्वे पुव्वविअप्पा 3.19 ससद्दणेउरं 4.21 साअरए गइंदओ . 6.5 साअरपाअघडिअ 4.3 साअरवण्णे अंका 4.89
सामण्णेहिं पउंजइ 3.27 सामुग्णअजमएणं 3.35 सामुग्गअंति णामेण 4.17 सुइसुहाई विणिएप्पिणु 3.2 सुमना तारा ज्योत्स्ना 1.32 सुविअट्ठकईण सुहा 4.46 सूईमेरुवडाआ 6.39 हंसी. पच्छा रइआ 6.40 हरिहरिणहत्थि 1.15
हाररसाण जुअस्स जुए 4.106 हाररसाण तिमि 1.12 . हाररसाण पिए
4.107 6.52 4.59 3:54 4.81 6.12 1.22 4.103 4.95 4.32 2.10 3-20 6.6 2.12 4.12 3.34 4.22
3.32
V. INDEX OF QUOTATIONS IN COMMENTARY अतः स आएन्दुसि नर्कुटकः on 4:25. । तानाप्तेभ्यो नाना on 1.1. अन्यो वर्णो हलु संनिवा(धौ)? on 1.13, द्वाभ्यां समहता संख्या on 6.60 .. p. 5,1. 10.
= Jayevachandas VIII. 12. अपत्यस्य च जातस्य on 4.108.
नत्वा पिङ्गलसैतव on 1.1. एतैर्निजासित on 1.1.
पुस्तकलेखकदोषात् on 1,1. तक्खणण्हाणमणहरे on 1.13. विस्तारो वस्तुकस्यार्ध on 2.6.

Page #162

APPENDIX I
RD:
A. Differences between the readings of the text and the chāyā in the
commentary which are already noted in the foot notes. N. B. In all cases, it should be noted that the variant readings from the Commentary
are inferred from the Sanskrit renderings of the words in it except where they are actually found in the introductory Pratikas. a, b, c, d etc. refer to the lines of a
stanza. Niyama I: 21cd; 30a. Niyama II : 14a. Niyama III : 4cd; 86; 130; 16abc; 19d; 20abe; 23bd; 25d; 276; 29d; 300;
310; 32d; 34d; 38ac; 40ad ; 51d; 52a. Niyama IV : 4bd; bac; 60; 10d ; 12ab; 13ab; 19a; 210; 240; 27d; 31d;
34ac; 37bd; 43ad ; 440; 53d; b4d; 56b; 67ac; 68b; 700; 71a; 76d; 79d; 81c; 82d; 836; 84a; 85cd ; 876; 880; 900; 92ab;
94bed; 97a; 98a; 105c; 106d; 107b. Niyama VI : 1d; 170; 19d; 24c; 25a; 27b; 37ed ; 41a; 45a; 47b.
Differences between the readings of the text and the chāyā in the commentary which are not noted in the footnotes. A cross signifies that the
word is dropped. Nivama I: 12d (तह अ-तथा x); 156 (गरुओ अ-गुरुस्तथा); 160 (अ, अ-xx); 16c
(गरुआ-गुरुः): 180 (सन्नाई-नामानि); 226 (जत्थ सुअणु-सुतनु यत्र); 230 (अ-x); 24a (अ-x); 24c (चिअ-अपि); 260 (अ-x); 27a (अ-x); 30d (वि-च);
310 (वि-च); (पसंसिओ-कथितः) 33 b (अ-x). Niyama II : 3a (बीअ-बिअअ); 56 (भण्णिआ-संज्ञिता); 86 (इम-x); 16b (विस्सरूपा-बिम्बरूपा). Niyama III : 2a (पाअए-पादः) 5c (पय-कथं); 5d (अ-x); 8a (किं ण दे सि-किं ण एसि);
10a (चावचामराई-चापं च चमरं च); 14ab (अ-x); 176 (दे-x); 24c (अ-अपि); 30a (अ-x); 34a (ठविजउ-स्थापय); 340 (ठाइ-ददस्व); 350 (अ-x); 40c (च-x); 43c (वि-x); 44b (ससलिल-सललित); 44c (अ-x); 50d
(पाअ अ विण्णि-पादत्रिक). Niyama IV : 176 (च-वा); 20a (बीआ-बिइआ); 380 (तह अ-अथवा); 410 (गीइअई जइ
यदि गीतिका); 496 (भूसणेणं-भूषणस्य); c (तुज्झ-x); 500 (निहित्ता-विनियुक्तः); 53a (कुटुंभक्ष-कोटुम्बक); a (अ-x); 61cd (मणोहरए सोहिअए-मनोहरं शोभितं); 640 (अ-x);-650 (विआणेज-विजानीहि); 80c (जहिं-यदि); 83d (छंदे-मुग्धे);
90a (अह-एषा); 96d (जाणह-जानीहि); 100d (जमिअपाअंता-अवस्थितपादान्ता). Niyama VI : 9a (अ-x); 13c (रइअन्वो-स्थापयितव्यः); 20d (फरिसं पढम-प्रथमं स्पर्श); 26c
(व-x); 436 (तहा-तदा); c (चउवण्णेसु वि विउणा-चतुर्णा द्विगुणाः); 44ab (wholly differ); 47c (छउए-तावत्); 480 (चिअ-मुग्धे); 500 (चिअ-च); 52d (अ-x); 58d (एक्केक्क-एकमेव); 600 (पिंडजह-पिण्डय).

Page #163

APPENDIX II
A Brief Statement of the Dvipadis of four lines defined in Niyama III
(in order of length)
N. B. figures before the names refer to the serial number of the metre; those after the
names refer to the total number of Matras in each line. In the case of Ardhasama Dvipadis they refer to Matras in odd and even lines respectively. Figures given at the end refer to the number of the stanza in Niyama III. For figures within the brackets see N. B. on p. 108.
A. मात्रागणसम द्विपदी. 37 in all. 1 मनोवती 11 (4, 5, S) 4. 2 रक्ता 11 (SIS, ISI, S) 7. 3 प्रगीता 12 (4, 4, SS) 6. 4 ज्योत्स्ना 13 (5, 5, IS) 3. 5 मानिनी 13 (SIS, ISI, SS) 8. . 6 कौमुदी 14 (5, 5, IIS) 5. 7 तारा 14 (4, 4, ISI, S) 2. 8 सुमनाः 14 (4, 4, 4 except IIS and SS, S) 1. 9 पद्मिनी 15 (4, 4, 5, S) 10. 10 अप्सराः 16 (5, 5, ISI, S) 9. . 11 चन्द्रिका 16 (5, 5, 4,S) 17. 12 नन्दिनी 16 (IIS, IIS, IIS, IIS) 20 = छित्तक IV. 54; तोटक V. 27. 13 चन्द्रकान्ता 17 (4, 5, 4, IIS) 22. 14 विद्युत् 17 (4, 5, 4, 4 or 4, 4, 4, 5) 11. 15 विभूति 17 (4, ISI, 4, 5) 15. 16 सरस्वती 17 (4, 5, 5, IS) 13. 17 विजया 18 (4, 4, 4, ISI, S) 18 = मनोरमा IV. 82. 18 सुमङ्गला 18 (4, 4, 4, 4, 8) 16. 19 प्रभावती 19 (ISI, 4, ISI, 4, IS) 19. 20 पथ्या 20 (4, 4, 4, 5, IS) 24 = शालभञ्जिका IV. 79. 21 सुप्रभा 20 (4, 5, 4, 4, IS) 14. 22 श्री 20 (IIS, IIS, IIS, IIS, IIS) 21 = भ्रमरावलि IV. 61. 23 हंसी 20 (4, 5, 4, 5, S) 23. 24 सौम्या 21 (5, 5, 4, 4, IS) 27 = रमणीयक IV. 26 = संपिण्डिता IV. 89. 25 अश्वकान्ता 22 (SII, SII, SII, SII, SII, S) 32-33. 26 रत्नमाला 22 (4, 5, 5, 4, IIS) 39. 27 वनराजि 22 (4, 5, 5, ISI, SS) 37.

Page #164

११९
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः 28 श्यामा 23 (5, 5, 4, 4, ISS) 28. 29 द्रुता 24 (4, 4, ISI, 4, ISI, 4) 36. 30 लक्ष्मी 24 (4, 5, 5, 6, ISS) 30. 31 मेधा 25 (4,4, 4, 4, 4, ISS) 31. 32 मालती 27 (4, 4, 4, 4, 4, 5, S) 35. 33 रचिता 28 (4, 5, 5, IIS, IIS, ISI, S) 25. 34 वंशस्था 30 (4, 5, 5, IIS, 4, 4, IIS) 38. 35 संगता 30 (SII, SII, SII, SII, SII, SII, SII, S) 34. 36 विनता 31 (4, ISI, 4, ISI, 4, ISI, 5, S) 12. 37 विलासिनी 31 (4, 4, 4, 4, 4, 4, 5, S) 29.
B. गणसम द्विपदी. 7 in all. 1 कद्रू 13 to 14 (4 or 5, 4, 5) 45.
सिद्धि 15 to 18 (4 or 5, 4 or 5, 4 or 5, IS) 41. 3 गन्धारी 17 to 19 (4 or 5, 4 or 5, ISI or IIII, 5) 43 4 ललिता 2 4 to 25 (4 or 5, 4, 5, 4, 5, S) 46. 5 चित्रा 25 to 26 (2, 4, ISI or IIII, 4 or 5, 4, 5, S) 40 6 भद्रा 26 to 27 (4 or b, 4, 5, 4, 4, 5) 42. 7 मालिनी 30 to 37 (7 Ganas of 4 or 5, S) 44.
___C. अर्धसम द्विपदी. 8 in all. 1 विपुला 9-13 (IIS, ISS; 4, IIS, ISS) 47. 2 चपला 10-12 (4, ISI, S; 4, 5, IS) 48. 3 सुमुखी 10-13 (4, 4, S; 4, 4, ISS) 49. . 4 भामिनी 12-14 (IIS, IIS, IIS; SII, SII, SII, S) 51. 5 श्वेता 12-14 (4, 5, IS; 4, 4, ISI, S) 54. 6 नन्दा 13-15 (4, 5, 4; 4, 4, ISI, IS) 53. 7 प्रसन्ना 14-16 (SII, SII, SII, S; IIS, IIS, IIS, IIS) 52. 8 सारसिका 14-16 (IIS, IIS, IIS, S; SII, SII, SII, SS) 50.

Page #165

APPENDIX II
A Brief Statement of Metres defined in Niyama IV
N. B. Figures within brackets refer to the numbers of stanzas.. I समचतुष्पदी : 1 विलासिनी (v. 15); 2 निर्वापिता or निध्यायिका (16); 3 बाणासिका
(17); 4 परिनन्दित (19); 5 आनन्दित (20); 6 क्रीडनक (21); 7 तरंगक (22); 8 शम्या (23); 9 अधिकाक्षरा (24); 10 नर्कुटक (25; also see v. 34); 11 रमणीयक (26); 12 अडिला (32-34); 13 दण्डक (46); 14 उद्गता (52); 15 कुटुंग्भक (53); 16 छित्तक (54); 17 मित्तक (55); 18 सामुद्गक (56); 19 गाथ (57); 20 नाराचक (59); 21 ललिता (60); 22 भ्रमरावलि (61); 23 कुमुदक (62); 24 वीथी (67); 25 अवलम्बक (68); 26 वृन्तलक (71); 27 हंसिनी (72); 28 खेटक (76); 29 सालभञ्जिका (79); 30 मनोरमा (82); 31 अन्तुल्लक (83); 32 रास (85); 33 संपिण्डिता (89); 34 ललिता (93); 35 विभूषणा (94); 36 लम्बिता (96); 37 सुधा (97); 38 कुमुदिनी (98); 39 नलिनी (99); 40 पदगलिता (102). Nos. 33 to 40 are all
called गलिता. II अर्धसमचतुष्पदी : 1 खञ्जक (18); 2 मागधिका (28); 3 खण्डोद्गता (47); 4 वैतालीय
(48); 5 औपच्छन्दसक (49); 6 आपातलिका (50); 7 बिन्दुतिलक (66); 8 उद्गीतक , (81); 9 चन्द्रोद्योतक (84); 10 मुखगलिता (101); 11 विषमगलिता (104). III विषमचतुष्पदी : 1 चतुष्पद (69). IV पञ्चपदी : 1 मात्रा (29-30). V द्विपदी : 1 गाथा (1-8); 2 स्कन्धक (9); 3 गीति (13); 4 उपगीति (14); 5 द्विपथक
(27); 6 ढोसा (35-36); 7 उत्फुल्लक (63); 8 विशाला (90); 9 विच्छित्ती (91); 10
प्रसृता (92); 11 माला (105). VI द्विभङ्गी : 1 रड्डा (30-31); 2 मालाशीर्षक (39-40); 3 अधिकाक्षरा-शीर्षक (41-42);
4 संगतक (64-65); 5 एकक (70); 6 खडहडक (73-75); सोपानक (77-78). VII त्रिभङ्गी : 1 त्रिकलक or निर्वापिताशीर्षक (43-45); 2 एकक (70). VIII चतुर्भङ्गी : 1 तल (80). IX पञ्चभङ्गी : 1 तालवृन्त (80).
x बहुभङ्गी : 1 रासक (37); 2 रासक (38). XI वर्णवृत्तानि : 1 खेटक (76); 2 गाथ (57); 3 छित्तक (54); 4 तरंगक (22); 5 दण्डक
(46); 6 नाराचक (58-59); 7 परिनन्दित (19); 8 भित्तक (55); 9 भ्रमरावलि (61); 10 संगतक (64); 11 हंसिनी (72). See note at the end of Notes on Niyama III for others.

Page #166

BRIEF NOTES
NIYAMA I
V.3: Mātrā Vịtta is defined and described in Niyamas I to IV and Varņa
Vịtta in Niyama V. The last or the VIth Niyama describes the six Pratyayas or Proofs.
V.13: 'Know all letters to be short, other than those which stand at the
end of a Päda, those that precede a conjunct consonant, (Saṁyoga), those that are long and those that are associated with an Anusvāra or a Visarga.' The commentator points out that a letter which precedes a conjunct is long only when the conjunct is stressed, but not otherwise. The stressing or otherwise of a conjunct is, however, to be known from the practice of the Präkrit writers. Compare Präkrta Paingala I. 14; Kavidarpana I. 6.
V. 14: Make a long letter (represented) by a curve with a straight line at
either end (somewhat resembling the letter S), having the measure (i.e., the height) of the joint of a thumb; make a short letter a straight one (i.e., represented by a straight line), having the same measure or height.'
V. 15: The Caturmātra is of five kinds : Sarvaguru SS; Antaguru IIS;
Madhyaguru ISI; Pramukhaguru SII and Sarvalaghu IIII.
V. 16 : This stanza enumerates the 8 kinds of a Pañcamātra : They are:
Prathamalaghu ISS; Dvitīyalaghu SIS; Caturthaguru IIIS, Tștiyalaghu SSI; Tștīyaguru IISI; Dvitīyaguru ISII; Prathamaguru SIII and Sarvalaghu IIIII.
V.17: 'By the names of an elephant, a chariot, a horse, a footsoldier and
a warrior know (that) a Caturmātra (is meant); and oh broad-hipped lady, (know) a Pañcamātra (to be meant) by (the names of) the
many different weapons.' Compare Präksta Paingala I. 30. Vv. 18-19: The special names of the five Caturmätras mentioned in v.15
are Karņa (SS); Kara (IIS); Payodhara (ISI); Carana (SII); and Vipra (IIII) respectively. Even the synonyms of these words are used to convey them.
Vv. 20-22: Another name of the Gurumadhya Caturmātra, given to it out
of great regard for it, is Narendra or 'King'. It is called a 'King' be

Page #167

122
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[BRIEF NOTES
cause when used in its proper place it beautifies the stanza, but when it is used at an improper place, it spoils the whole of it and thus seems to control himself and also others. This 'King' of the Caturmätras must not be employed when a Caturmātra in general is prescribed in the lines of a stanza. Thus, for example, it must not be employed at the uneven Amsas of a Gāthā, a Skandhaka, an Upagīti and a Gīti, even when it is said that a Yodha, i.e., a Caturmātra in general, is to be employed at all the Ambas of a Găthā except the 8th, the 16th and the
6th at IV. 1 below. V.23 : This Narendra Caturmātra must be employed at the 6th Amśa of
all the abovementioned metres, namely, Gāthā, Skandhaka, Gīti and the Upagīti, except the last one (where only a single short letter is prescribed); but in the absence of it, only the Dvija or the Vipra Catur
mātra, i.e., the Sarvalaghu, should be used and none else. V. 25: When however, a Vipra Caturmātra is thus employed, let a word
be finished with the 1st of its 4 letters and a new one begin with the 2nd; the example is furnished by the stanza itself, where a word is concluded with the 1st letter of the Vipra Caturmātra mmi kunası and another begun with the 2nd. If again this Caturmātra is used at the 5th Amśa in the 2nd half, avoid the combination of the first letter of it with the preceding word, i.e., let a new word begin with the first letter itself. The example is again supplied by the stanza itself, parihara being the Caturmātra at the 5th Amśa. This particular direction is mentioned in the case of the Sanskrit Gāthā, or Āry, as it is called, even by Hemacandra, Chandonuśāsana (N.S.P. edition of 1912, p. 27a, lines 8-11), Jayadeva, Jayadevacchandas IV. 6-7 (see Jayadāman p. 12-13), and Kedāra, Vșttaratnākara II.2 (Jayadāman p. 73).
V. 26: This Narendra Caturmātra is however not prohibited even at the
uneven Amśas of the metres Adhikākṣarā, Nirvāpita, Bāņāsikā and Sirsakas. I am unable to understand what is meant by the word Śīrşaka in the stanza; for a Sirsaka is a double or a triple metre, the word being applied in general to any couplet or triplet. In the sequel Virahānka gives 3 such Sirsakas at IV. 39-40, 41-42 and 43-45; in the last two cases it is made up of an Adhikākṣarā with a Gīti and Adhikākşarā, Nirvāpitā and a Giti at the end respectively. But in the first case we have a stanza in an unspecified metre coupled with a Gīti. Perhaps the rule is meant for any other metres like the Adhikākṣarā and Nirvāpitā which are used as the constituents of the Sirsaka; it

Page #168

NIYAMA 1]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
123
certainly is not meant for the second constituent of the Sirsaka, namely the Gīti.
V. 27 : The 3 Pañcamātras which have a long letter at their end, i.e., the
first 3 among the 8 mentioned in v. 16 above are respectively called Suragaja (ISS), Garuda (SIS) and Bhujagendra (IIIS); see Prāksta Paingala I. 28-29.
V. 28: A long letter is known by the names of the different gems or orna
ments, or even by words Mani, Ratna, Abharana and Camara. See Prākṣta Paingala I. 21, 31. A group of 3 Mātrās with a long letter at the end, i.e., a group of short and a long letter (IS), is called by the names of a banner like Dhvajapatta or Kadalikā etc. See Prāksta Paingala I. 18.
V. 29 : But a group of 3 short letters is known by the names of musical in
struments in general, while Rasa and Bhāva are the names used to designate a group of 2 short letters. A single short letter is called by the names of word, touch, colour and odour in Sanskrit. Prākṣta Paingala I. 20, 22 and 31 differs considerably. This sort of a special nomenclature is not found in any other work on Prākrit or Sanskrit prosody.
V.30 : The 2 Pañcamātras namely the Madhyalaghu (SIS) and the Catur
thaguru (IIIS) are beneficial to, i.e., are recommended for, the metres Nirvāpitā, Adhikākṣarā, Ganasama Dvipadīs (cf. III. 40-46 below), and the Sirsakas, i.e., the constituents of the Sirsakas (see on v. 26 above).
V.31 : In all the 7 Ganasama Dvipadis (III. 40-46 below) it is recommended
that one or more of their Pādas should possess 1 or 2 Mātrās more or less. What is meant is this:-In these Dvipadīs the same number of Gaņas is prescribed for each of their 4 Pādas; but a Gana may contain either 4 or 5 Mātrās according to the will of the poet. Virahānka means to say that the poet should assert this right of option by actually using unequal Ganas in one or two places. If he is using the Caturmātra Ganas generally, let him use one or two Pañcamātras, and vice versa.
V. 32: An even Päda, Amsa or Gana is called by the name samara or sama,
while an odd Pāda, Amśa or Gana is called sāgara or visama, in this
treatise. V.33: When a Gana is mentioned by the name Mantrin or Purohita, any
one of the 5 Caturmātras or the 8 Pañcamātras is to be understood as

Page #169

124
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[BRIEF NOTES
intended. The use of these two names will be usually made in the definitions of the 7 Gaṇasama Dvipadis.
NIYAMA II
V. 1: The technical name Dvipadi is given to a group of 4 stanzas, each containing 4 lines and followed by a Gitikā; thus it is a strophic metre where 4 stanzas of 4 lines each are followed by a Gitikā each.
V. 2: A Gītikā consists of 2 halves; in each of them there is a long letter (mani) at the end, a Pañcamātra (dhanu-sara) at the 3rd and the 7th Amśa, a Narendra or a Vipra Caturmatra at the 6th Amsa, and any one of the Caturmatras (joha, except the Narendra; cf. I. 22) at the remaining Amśas. It has thus 8 Amśas in each half and is a metre of 2 lines only.
V. 3: A variation of this pattern is given in this stanza; thus the 2 Pañcamātras (sara-sattidaṇḍa) which are used at the 3rd and the 7th Amsas, may be used optionally at the 2nd and the 4th Amsas, or at the 1st and the 5th ones. The commentator tells us that these Pañcamātras should be either Madhyalaghu or Caturthaguru as recommended at I. 30 above.
Vv. 4-5 Between the Vastuka and the Gitikā any one of the following 4 may be employed:-A Vidārī, an Ekkaka, a Dvipathaka or a Vistãritaka. A metre which is shorter than the Vastuka (the one which is used for the Dvipadi) is Vidārī; two lines make a Dvipathaka and one line makes an Ekkaka.
V. 6: A Vistäritaka is that metre which bears some resemblance with the Dvipadi but also differs from it in other respects. For further explanation of these terms, see Introduction, para 3.
V. 7: A Vidārī which is used after each Vastuka according to II. 4 serving as a common supplement to each of them and which is therefore repeated either in the same or in an almost identical form, is called Dhruvaka by the Visadharas.
V. 8: Bhujagadhipa, Salāhana and Vṛddha Kavi think that when such a Vidārī which assumes the form of a Dhruvakā is employed there is no need of employing a Gitikā after it for the formation of a strophic Dvipadi.
Vv. 10-16 Vv. 10-13 enumerate the 37 Mätra-Gana-sama Dvipadis; vv.

Page #170

125
NIYAMAS 1-3] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
14-15 enumerate the Ganasama and the Ardhasama Dvipadis respectively and v. 16 enumerates the Vişama Dvipadis which, however, are not defined in the sequel by our author as their form was indefinite. The commentator adds that they were discarded by great poets as their construction was not attractive.
NIYAMA III
In the introductory remarks to his commentary on v. 1 the commentator calls these Dvipadīs the 'Dvipadī-Vastukas', i.e., the Vastukas which are fit for being employed in the composition of a strophic Dvipadi. This would show that according to him the name Dvipadi was originally used to signify a strophic metre and then it was extended even to the constituents of it, though they were metres of 4 lines. For further discussion of the name, see Introduction, para 5. For the composition of these different Dvipadīs or rather Dvipadi-Vastukas, please refer to the Index of Prākrit metres given at the end. But the following additional points deserve to be noted in the case of some of them : V. 26: A Pada of a Racitā or Ratikā as the commentator calls it, should
have at its 4th and 5th Amśas a Pāņi or Kara Caturmätra (IIS) as a general rule; but other Caturmātras are not prohibited. Similarly a Vipra may be allowed in place of Narendra at the 6th Amśa. For this latter direction which is of a general application, see below
IV. 107. V. 33: The Gitikā is added by the author for completing the definition of
an Aśvakrāntā, very likely because the name of the metre could not be accommodated in the defining stanza No. 32. We might compare
the author's remark on the name Nārāca at IV. 58 below. V. 35: In the Pādas of Mālati the Madhyaguru or the Stana Caturmätra
(ISI) is not forbidden even at the uneven Amśas. The direction is
needed in view of the author's direction at I. 22 above. V. 40: In the Pādas of the Citra a Madhyaguru or the Narendra or Stana
Caturmātra is not prohibited even at the 5th Amśa, where a Catur
mātra in general is prescribed. V. 42: Similarly the Madhyaguru or the Narendra Caturmātra is not
1. The metre is either a Gīti (with the reading pãe for pāae in the 2nd half or a Gitikā with the readings mahuae and sohaammi in the 1st and harisaammi in the 2nd half of the stanza.

Page #171

सटीको वृत्तजातिसमुचयः
[BRIEF NOTES
prohibited at the 2nd and the 5th Amśas where a Caturmātra in general is prescribed by the words Vāraṇa and Yodha in the Bhadra. V. 45: The same is true of the 2nd Amsa of the Kadru, where a Madhyaguru Caturmätra is not prohibited even though a Caturmātra in general is prescribed by the word Turanga.
126
21)
V. 53 The commentator deduces a general convention, here, that a Caturmātra should be Antaguru when prescribed at the end of a line. Among the Dvipadis defined in this Niyama the following are repeated under different names in Niyama IV :-Raktā (v. 7) = Kheṭaka (IV. 76); Nandini (v. 20) = Chittaka (IV. 54); Vijaya (v. 18) Manorama (IV. 82); Pathyā (v. 24) Śālabhañjikā (IV. 79); Śri (v. Bhramarāvalī (IV. 61); Saumyā (v. 27) Ramaṇīyaka (IV. 26) = Sampiṇḍitā (IV. 89). Similarly the following Dvipadīs are virtually Varna Vrttas though they are described as Mātrā Vṛttas :-Aśvakrāntā (v. 32-33); Nandini (v. 20); Māninī (v. 8); Raktā (v. 7); Śrī (v. 21); and Sangatā (v. 34). It is seen from Virahanka's remarks at II. 16 that at his times the Viṣama Dvipadis had become obsolete; but even the remaining 52 Dvipadis had become so at the time of Hemacandra who merely refers to them in a casual manner in his commentary on Chandonuśāsana IV. 56 and says: "They have been defined by some, but have not been separately treated by me, since they are somehow and somewhere included in the other metres defined elsewhere by me.'
=
NIYAMA IV
V. 1: There are 16 Amśas in a Gāthā of which the 8th and the 16th consist of a single long letter each; as a matter of fact these are the last Amsas in each of the 2 Ardhas of which the Gatha consists, like the Gitikā defined at II. 2 above. The 14th Amśa, i.e., the 6th in the 2nd half, consists of a single short letter, while the 6th Amsa in the 1st half must either be a Madhyaguru (ISI) or a Sarvalaghu (IIII) Caturmätra. All the other Amśas should consist of any kind of Caturmätras. But as said at I. 23 above a Madhyaguru must not be used at the uneven Amsas of a Gāthā. For other details, see Jayadaman, Introduction p. 25 where Arya is only a Sanskrit name of the Prakrit Gāthā.
Vv. 2-8: The 26 varieties of a Gatha are obtained by removing 1 long letter and substituting 2 short ones in succession, from the shortest among them which contains only 30 letters of which 27 are long and

Page #172

NIYAMAS 3-4 ]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
127
3 short, these latter being compulsory at the 6th and the 14th Amśas. V. 3 contains the definition as well as the illustration of this shortest Gāthā, which is called Lakşmi. V. 4 contains merely the illustration of the longest Gathā containing 55 letters of which 53 are short and 2 are long, being compulsory at the end of each of the two halves. The names given to these 26 varieties of a Gāthā, which are called Prastāra Gāthās by Ratnasekhara, Chandahkośa 55, differ in different works. See e.g., Chandaħkośa vv. 56-57; Nanditadhya vv. 40-41; Kavidarpana, Commentary on II. 8; Praksta Paingala I. 60-61 and Hemacandra, Chandonuśäsana (N. S. P. edition, 1912, p. 27b, lines 15-17). The names given by Prākrta Paingala mostly agree with those of Virahānka; those given by Nanditadhya, Kavidarpana and Hemacandra, Chandonuśäsana agree among themselves, but wholly differ from those of Virahānka. Ratnasekhara in his Chandaħkośa on the other hand, differs from both these sets of names, though the first of his names and also a few more from the rest agree rather with the names of Virahānka than with those of the other three. It may perhaps be said that Virahānka, Pingala and Ratnasekhara follow one tradition, while the other three follow the other, first adopted by
Nanditadhya. Vy. 9-14 : Skandhaka is an extended Gīti where a Caturmātra is pre
scribed in place of a long letter at the end of each half. Thus there are 8 Caturmātras in each of its 2 halves, of which the 6th is always a Narendra Caturmātra (ISI). But in the absence of a Narendra, even a Vipra (IIII) may be used according to IV. 107 below, as in the
ase of the Gathā. Like the 26 varieties of the Gathā, we may have 29 of the Skandhaka, the shortest having 30 long and 4 short (compulsory at the 6th Amśa in each half) letters and the longest having 2 long (compulsory at the end of each half according to I. 13 abovej and 60 short letters in it. According to Präkrta Paingala I. 75-76 there are only 27 varieties of the Skandhaka, the longest having according to him 4 long (2 at the end of each half and 1 in the compulsory Narendra2 (ISI) group at the 6th place of each half) and 56 short letters. Hemacandra, Chandonuśāsana (N. S. P. ed. of 1912, p. 286, lines 18-20) and Kavidarpana II. 9 commentary however agree
2. Pingala possibly intends that the Gathā and its derivatives should possess at least one Narendra group (cf. I. 63); but because the two halves of a Skandhaka must be alike (samarūă; I. 73) the longest variety of a Skandhaka should have at least two Narendra groups, and thus four long letters at least. In the introduction, p. VII line 19, read 29 varieties for 31 varieties.

Page #173

128
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः [BRIEF NOTES with Virahānka and admit 29 varieties of the metre though the names of these given by them totally differ from each other. Nor do the names given in the Prāksta Paingala agree with any given by the
three authors. V. 15: A Pāda of the Vilāsini must contain any 2 of the Pañcamātras
which have a long letter at their end (cf. I. 27) followed by a Pārthiva Caturmātra (ISI) and a long letter at the end. Thus it contains 16 Mātrās and 3 or 4 long letters in it. The composition of this metre according to Hemacandra, Chandonuśāsana IV. 52 is slightly different; its Pāda must contain 2 Trimātras, 1 Caturmätra and 2
Trimātras at the end. V. 16: Nirvāpitā is the name which is invariably given to this metre
by our commentator under I. 4, IV. 16 and IV. 44; but the text reads Niddhāiä (Sk. Nirdhyāyikā) at the first two places (at the 3rd the name does not occur in the text) and Nivvāiä at I. 26 and I. 30. Hemacandra, Chandonuśasana IV. 68 calls it Nirdhyāyikā and gives 3 different kinds of it according as it contains 14, 17 or 19 Mātrās in each Päda. Virahānka's Nirdhyāyikā agrees with the middle one of these. But the constitution of the two differs: Ours has 3 Caturmätras (the 3rd being a Narendra) and 1 Pañcamātra at the end; while that of Hemacandra has 2 Caturmātras followed by 3 Trimătras
in each Päda. V. 21: Hemacandra's Kridanaka (Chandonusāsana IV. 61) agrees with
that of Virahānka; but the latter restricts the Pañcamātra at the 4th Amśa to a Vihagādhipati (SIS) or a Vişadhara (IIIS) and does
not mention the Yati at the 8th Mātrā which the former mentions. V. 22: This Tarangaka of Virahānka is a virtual Varna Vrtta identical
with the Dodhaka with an additional Bhagana at the commencement. Hemacandra's Tarangaka (IV. 66) is a Mātrā Vrtta with 21 Mātrās in
each Päda. V. 24: Adhikākṣarā (4X5,5) of Virahāñka is almost the same as that of
Hemacandra Chandonuśāsana IV. 69, but according to the former the 3rd Caturmätra must be either a Narendra (ISI) or a Dvija (IIII) and the Yati must be after the 12th Mātrā. This is the only place where Virahānka mentions a Yati, after a particular Mātrā. See also
vv. 26, 27. V. 25: Narkutaka has 4, 5, 5, 4, SS. The two Pañcamātras must have each
a long letter at the end. The Visarga (in the Sanskrit word) at the

Page #174

NIYAMA 4] सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः
129 end of a Pada must be substituted by the letters ae in the case of masculine nouns, if this Visarga is preceded by a. Otherwise the change does not take place, as for example, in v. 34 below which is an illustration in the Narkutaka metre, as the author himself tells us. This Narkutaka, however, contains only 20 Mātrās (or 21) in a Pāda instead of 22. The commentator quotes a Sūtra in support of the change, which is not noticed by Hemacandra Chandonuśāsana IV. 63-65. Hemacandra mentions 3 kinds of this metre, all containing 22 Mātrās, but distributed differently. None of the 3 tallies exactly with ours. The Lankodau of Sandeśarāsaka vv. 203-204 is also a Narkuțaka, the name being a Prākritised form (see Pischel, Grammatik sec. 247) of the Sanskrit name. It contains 22 Mātrās in each
of its 4 Pādas. V. 27: Dvipathaka is the same as the Dohā, but here considered as a Dvi
Padi. The commentator mentions the Yati after the 14th Mātrā. it is significant that Virahănka mentions only 1 variety of this popular Apabhramśa metre. But see below v. 63 where Utfullaka too may be
considered as a variety of Dvipathaka. V. 28 : Vaitālīya (see v. 48 below) itself is called Māgadhikā when it is
composed in the Māgadhi Language whose important peculiarity alone is mentioned here. It is the change of ra to la and sa to śa.
Vy. 29-30 : Mātrā: "The Pädas of the Mātrā which is an uneven metre,
are 2 and 3, oh lady of pleasant appearance, and are composed with groups consisting of long letters, of 3 short letters or of 2 short letters. The following are the characteristics of the middle Pādas among them. The Păda of Karahi is formed with 13 Mātrās; that of Modanikā with 14, that of Cārunetrī with 15 and the name of that whose Pāda is formed with 16 Mātrās is Rāhuseniķā.' The definition is evidently incomplete. The Pādas that are called the 'middle' ones are really the uneven Pādas, namely, the 1st, 3rd and 5th. The composition of the even Pādas is not given and hence supplied by the commentator, 'from other treatises and from Virahānka's own illustrations'. According to him the even Pädas of these four varieties are formed with 11, 12, 13, and 14 Mātrās respectively. Vv. 29 and 30 are examples of the Cărunetri and the Modanikā as the author himself mentions at the end. For other varieties of the Mātrā see Präkrta and Apabhramsa Metres, Classified
List, pp. 30-31. V.31 : Raddā is a strophic couplet consisting of a Mātrā and a Dvipathaka

Page #175

.130
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
or Dohā. This seems to have been a very popular metre of Apabhramśa poetry, especially before the rise of narrative poetry in that language. See Prakṛta and Apabhramsa Metres, Classified List p. 32, IX. 18.
[BRIEF NOTES
Vv. 32-34 Aḍila is a common name given to any metre which is composed in the Abhiri language, whether it is Sama or Ardhasama; it must, however, have rhymed Pādas. V. 32 is in the Kavya metre with 24 Mātrās in a line, which is, however, not defined by Virahānka in this work. See Präkṛta and Apabhramsa Metres, Classified List, p. 24, III. 131. V. 33 is unknown to the commentator; it contains 16 Mātrās in each of its 4 Pādas, distributed as 4, SIS, ISS, II. Here all the Pādas have a common rhyme, while in v. 34 the two halves have two different rhymes. According to the remark at the end of the stanza, the metre is Narkuṭaka with 20 Mātrās (or 21) distributed as 2, 4, 4, 4, 4, 2 (or 3), where the Caturmätra at the 3rd Amśa is a Madhyaguru, (ISI). This is similar to Subha in v. 97 below.
Vv. 35-36 Dhosā is the name given to a Gāthā when it is composed in the Māravādi language, which is an Apabhramśa dialect.
Vv. 37-38 Rāsaka is the name of a Lyric poem consisting of several stanzas composed in different metres, like Vistãritaka or Dvipadi and ending in a Vidārī. This seems to be a Prakrit Rāsaka different from the Apabhramśa Rāsaka which is defined in v. 38. This latter is composed in metres like Aḍilä, Dvipathaka, Mātrā, Radḍā and Dhosā. In v. 85 below a metre called Rasa is defined; it contains 16 Mātrās like the one in v. 37. Even here, as in the case of the Dvipadi, the strophic metre seems to have given its name to its initial constituent. Hemacandra on Chandonuśäsana V. 3 remarks that any Matrā Vṛtta is called Rāsaka when it is employed for constituting a Rāsābandha, i.e., the strophic Rāsa. In this connection he quotes a Prakrit stanza which means: 'All jātis are employed here in view of their constitution. Rāsābandha is indeed an elixir among the assemblies of elderly persons.' Both the metres employed by Virahanka for vv. 37 and 85 contain 16 Mātrās each in their Pādas and indicate the early beginning of the popularity of metres with 16 Mātrās in their Pādas among the Prakrit poets. See Apabhramśa Metres II, para 46 at Bombay University Journal, Nov. 1936, p. 55. Hemacandra considers Rāsaka as a peculiarity of Apabhramśa poetry; but Virahanka does not seem to think so, as he does not employ the Apabhramśa language for these illustrations. Hemacandra's special Rāsaka (cf. Chandonusāsana V. 3)

Page #176

131
NIYAMA 4]
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः contains 21 Mātrās in each of its four Pādas; see also Kavidarpana II.
23 and Chandaħkośa 17 for the same metre. Vv. 39-40 : The constituent metre of a Mālāśīrşaka may contain any
number of Caturmätras in each of its four Pädas, provided all of them contain the same number, followed by a single Pañcamātra at the end. It forms a Sirsaka when it is coupled with a Gitikā which follows it. In the illustration in v. 39 only 11 Caturmātras are employed. Among these Caturmātras the 3rd must be either a Narendra (ISI) or a Vipra (IIII), while the others may be of any type including the Narendra. The sentence must not be completed in the first stanza, but must run into the following Gītikā. Long compounds with pleasant sounds should be employed. As a matter of fact, the last two directions are
characteristic of all sirsakas. Vv. 41-42: Adhikākşara-Śīrşaka is made up of a stanza in the Adhi
kākṣarā metre (v. 24 above) followed by a Gītikā. Here too the
sentence must run into the Gitikā and must contain sweet sounds. Vv. 43-45 : Trikalaka is a triplet made up of a stanza in the Adhikākşarà
metre (v. 24), followed by another in the Nirvāpitā metre (v. 16) and lastly by a Gītikā. This is called either a Trikalaka (having 3 Kalās or parts) or a Nirväpitā-Širşaka (according to the commentator), or
another Mālāśīrşaka according to the remark at the end of v. 43. V. 46: Our author gives only a single variety of Dandaka whose Pādas
contain 6 short letters followed by a certain number of Pañcamātras of the Pakşinātha (SIS) type, which should be same in all the Pädas. In v. 46 a Pāda contains 10 such Pañcamātras. This is the Vyāla of the Sanskrit prosodists; see Jayadāman, p. 148, No. 28. But the Prākrit prosodists, Pingala and Ratnasekhara in particular, mention a Dandaka which is quite different; it is a Mātrā Vștta having 32 Mātrās in each of its 4 Pādas. See Prāksta Paingala I. 179; Chandahkośa v. 30. This is rather a Tāla Vịtta with the Tāla of 8 Mātrās
characterized by the internal Yamaka where possible. V. 47: Khanqodgatā is an Ardhasama Vștta; its odd Pädas contain 7
Mātrās made up of a Caturmātra of the Kara (IIS) or the Karņa (SS) type, followed by a Dhvaja Trimātra (IS), while the even Pädas contain any number of Caturmātras of any kind except the Madhyaguru which may be used only at the even Amśas, but 2 Pañcamātras of any kind must be employed between the 1st and the 2nd Caturmätras. The last Caturmātra (11th in the present stanza) is to be followed by a

Page #177

132
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[BRIEF NOTES
Dhvaja Trimātra (IS). This Khandodgatā itself is called Mukhagalitā when the even Pādas are formed like those of a Dandaka (v. 46), i.e., with 6 short letters followed by 5 or 7 or 9 or 11 (Caturmatra or Pañcamātra) Gaņas of the same type. See vv. 100-101 below. Hemacandra's Khandodgata (cf. Chandonuśāsana IV. 32) is a Sama Catuspadi with 34 Mātrās in a line. In stanza 47 the 4th line seems to be defective: perhaps read kaabiataia...gaaă etc.
Vv. 48-51
Vaitālīya is a bardic metre of the Ardhasama Catuṣpadi type. Its odd Pādas contain 3 Dvimātras followed by a Madhyalaghu Pañcamātra (SIS) and a Dhvaja (IS) at the end, while the even ones contain 2 Mātrās more at the commencement, but are otherwise identical with the odd ones. When a long letter is added at the end of each Pada of the Vaitaliya, it becomes Aupacchandasika. The Pādas of Apatalika are formed by 3 Dvimātras in the odd and 4 Dvimātras in the even Pādas, followed by an Adiguru (SII) Caturmatra and 2 long letters at the end. V. 51 gives a rule which equally applies to all these three metres. According to it, 6 short letters in succession must not be used in the even Pädas of any of them.
V. 52 Udgata has four Pādas of the same length, each having the same number of Caturmätras of any kind, but the 1st and the 2nd Caturmātras must have 2 Pañcamātras between them and all the Pādas must have a common rhyme. In v. 52 we have 5 Caturmätras in each Pāda. Among the Caturmātras Narendra (ISI) may be used only at the even Amsas. This same Udgata is called Samudgaka when it contains also the Samudgaka Yamaka at the end of its Pādas; see vv. 56 and 95 below. For a Varna Vṛtta called Udgata see Jayadaman, p. 153, No. 18.
V. 53 Koṭṭumbaka has in its Pādas a Carana (IIS) or a Karna (SS), followed by a Madhyalaghu Pañcamātra (SIS) and then again by 2 Caranas (IIS), a Payodhara (ISI) and a long letter in succession. It is a Sama Catuṣpadi.
Vv. 54-55 Chittaka and Bhittaka are really Varna Vṛttas; the former is known as Totaka, the latter as Dodhaka in Sanskrit.
V. 56: Samudgaka is the same as Udgata but with the addition of the Samudgaka Yamaka at the end of its Pādas; besides the last Caturmātra in each Pada should be of the Karna (SS) type. The Samudgaka Yamaka is defined as ardhävṛtti Yamaka, i.e., one in which half a line is repeated without the repetition of the sense (see Kavyaprakāśa,

Page #178

NIYAMA 4 ] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
133 Zalkikar's 6th edition, BORI., Poona, p. 503); but here only 3 letters at the end are repeated and not half a line. See also v. 95 below where Virahānka clearly says that Sāmudgakā is the same as Udgatā, but with the Yamakas being given prominence in it. According to Hemacandra and others, Sāmudgaka is an Ardhasama Dvipadi (with 7 and 9 Mātrās respectively in the first and the second Pädas). See Präkrta
and Apabhraíśa Metres, Classified List, IV. 2 (p. 26). V.57: Gātha is a virtual Varņa Vrtta, but otherwise unknown among the
Sanskrit Varna Vrttas either by its form or by its name. Its Pādas contain a Paksinātha (SIS), a Hasta (IIS) and 2 Hāra (SS) at the end. The name Gātha is given to the Prākṣta Upagīti at Präksta Paingala I. 52 and Nanditādhya 64. On the other hand, Hemacandra, Chandonuśāsana IV. 11 gives the name to a derivative of the Gāthā which has 38 Mātrās in its Pūrvārdha, the Uttarārdha being identical
with that of the Gathā. Vv. 58-59: Nārācaka is a Sanskrit Varņa Vștta otherwise known as
Pramāņikā. It is adopted by the Prākrit poets as it is amenable to Tala
Sangita, like some of the other Varna Vșttas. V.61 : Bhramarāvali too is a virtual Varņa Vịtta containing 4 Antaguru
Caturmātras (Sagaņas) in each Päda. Cf. Prāksta Paingala II. 154.
It is the same as the Śrī Dvipadi of III. 21 above. V.63: Utfullaka is treated as a Dvipadi of 2 lines by Virahānka; but is real
ly a variety of the Dohā, having 12 Mātrās in each of its 4 Pādas, but the last 4 Mātrās at the end of each half must be represented by 2 long letters. The Yati is as in Dvipathaka (i.e. after the 12th Mātrā) ac
cording to the Commentator. Vy. 64-65 : Sangataka is a couplet of stanzas, the 1st of which is a Varna
Vrtta which resembles Virahānka's Aśvakrāntā (vv. 32-33), but slightly differs in the 3rd Amśa which is here a Sarvaguru instead of the Adiguru Caturmātra. Is it because of this that it is called
Asakkīrī (fem. of assakkantā)? V. 68: Avalambaka's Pada has a Caturmātra and a Madhyalaghu
Pañcamātra (SIS) following it. It is a Sama Catuspadi. Hemacandra, Chandonuśāsana IV. 45-48, gives this as a common name for 3 Sama Catușpadis having 13 or 14 Mātrās in a Pada and called Khanda, Upakhanda and Khanditā,
V. 69: Catuspada is the only Vişama Catuspadi defined by Virahānka. Its
last 2 Pādas are however equal and similar. Its Pādas have (1) SIS,

Page #179

134 सटीको वृत्तजातिसमुंश्चयः
| BRIEF NOTES SIS, SS, (2) IIIIIIIIS; (3 and 4) 5, SIS respectively. V. 70: The meaning of the Gāthā is not very clear; it aims at defining
another Catuspada, which is a strophic metre. It seems to consist of a Catuşpada, an Avalambaka and/or an Ekaka. Its name appears to
be Ekkaka. The commentary is not helpful. V. 73-75 : Khadahadaka is another strophic metre made up of a stanza in
Bhramarāvali metre (v. 61) and a Gāthā. Like other sirsakas and strophic metres, even here the 2 stanzas are required to form a syntactical unit as the illustration shows. The illustration seems to be
the author's own composition. V.76: Khețaka is a virtual Varna Vștta; in its Sanskrit garb it is known
under 6 other names; see Jayadāman, p. 121, No. 20 (rajaga). Vy. 77-78 : Sopānaka is a strophic metre consisting of a stanza in a Varna
Vștta which has 5 Adiguru Caturmātras and a long letter at the end in each Pāda, followed by a Gāthā. This Varna Vștta is really the same as Aśvakrāntā (III. 32), also called Sangatā by Hemacandra, Chandonuśāsana II. 265 (Jayadāman p. 100). It is very likely that the name of Strophic Sangataka is here transferred to the constituent metre. Virahānka's Sangatā on the other hand, contains 7 Adiguru Caturmātras and a long letter at the end in each of its 4 Pādas; cf. III. 31
above. V. 79: A Śālabhañjikā has 20 Mātrās in a Pāda and is identical with the
4 lined Pathyā Dvipadi of III. 24 above. Hemacandra's Salabhanjikā
has 24 Mātrās in a Pada; see Chandonuśāsana IV. 54. V. 80: If a Gāthā is added at the beginning of a Trikalaka (vv. 43-45) the
quartet is called a Tala; if it is added both at the beginning and at the end, i.e., after the Gīti of the Trikalaka, it is called Tālavặnta. It has
thus 5 constituent stanzas. V. 81: Udgitaka is a Sama Catuspadi so far as the number of the Mātrās
is concerned; they are 21 in each Pāda, but the constitution is different for the odd and the even lines. The former have 4 Caturmātras of any kind followed by a Madhyalaghu Pañcamātra (SIS), while the even Pādas have a Caturmātra of any kind, 2 Pañcamātras of any kind, one Pāni or the Antaguru Caturmātra, followed by a Dhvaja
Trimātra at the end. V. 82: This Manoramā is the same as the Vijayā Dvipadi of 4 lines at III.
18 above. It has 3 Caturmätras, 1 Narendra and 1 Dhvaja, in each of its four Pādas.

Page #180

NIYAMA 41 सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
135 V. 83: Antullaka and the Kumudini Galitā (v. 98 below) have the same
number of Caturmātras in their Pādas, namely 5, followed by a long letter. But in the former, the 2nd Caturmätra must be a Narendra Caturmātra (ISI), while in the latter, it is the 4th Caturmātra which is required to be a Narendra. All the other Caturmātras may be of any
kind. V. 84: Candroddyota is an Ardhasama Catuspadi; its uneven Pädas con
tain 3 Caturmātras of any kind, while the even ones have a long letter at the end in addition to them. Virahānka mentions two four-lined Dvipadis, namely Bhāmini (III. 51) and svetā (III. 54), which
resemble this one, but differ in respect of constitution. V.85: Rasa is a Sama Catuspadi having 3 Caturmātras followed by 2 long
letters at the end, in each Päda. See above on vv. 37-38. Vv. 86-88: These Stanzas give the technical names given to groups of
2, 3, 4 and 5 stanzas; they are respectively Sandānitaka, Višeşaka, Cakkalaka and Kulaka. Groups of stanzas from 6 to 14 are called
Kulaka, though each has a specific name which is given in v. 87. Vv. 89-105: These stanzas define 14 different Galitās, 9 of which are Sama
Catuspadis, 3 are Dvipadīs (of two lines) and 2 are Ardhasama Catuspadis. The 3 Dvipadīs are Viśālā, Vicchitti and Prasștā (vv. 90-92); the 2 Ardhasama Catuspadis are Mukhagalitā (vv. 100-1), and Vişamagalitā (v. 104). The rest are Sama Catușpadīs. It is difficult to say why these are called Galitā. Hemacandra defines several Galitakas at IV. 17-40, all of which except one are Sama Catuspadis. The commentator of Kavidarpaņa, II. 23 explains the term galitaka as follows:-iha hi gathādandakadivarjam sarvacchandāmsi yamakitanhrīni samanyena galitakāni. 'Here all metres except such ones as Gāthā and Dandaka are called by the general name Galitaka when they have their Pādas rhymed.' Has the word any connection with the word nigala 'a chain' (where 2 Pādas are chained together by the
Yamaka; cf. the word yamaka itself) ? V. 89: Sampiņditā Galita is the same as Ramaniyaka (v. 26) as well as
the four-lined Somya Dvipadi (III. 27). All are possessed of the Antya
Yamaka, separate for each half. V.90: Visalā is a Galitā of 2 lines containing 11 Caturmātras (of which
those at the even Amśas must be either Narendra or Vipra), preceded by a single Dvimātra at the commencement. Thus each line or Pada has 46 Mātrās.

Page #181

136 सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
[ BRIEF NOTES V.91 : Vicchitti is another Dvipadi of 2 Pādas, each of which contains 22
Mātrās made up of a single Dvimātra followed by 5 Caturmätras of any kind except the Narendra (ISI). The Yati at the 12th Mātrā is obvious and recommended by the Commentator though not mentioned in the text. In point of sound effect, the illustration resembles the common Arti metre, which is used for the Artikya ceremony in worship; e.g. sukhakartā dukhahartă etc. The Pādas of the Lambită Galitā (v. 96) are similarly formed, but Lambitā is a Catuşpadi and besides the Caturmātras in the 3rd and the 5th Amśas in it are always of the Narendra type. Hemacandra's Vicchitti is a Sama Catuspadi having
25 Mātrās in each Päda; cf. Chandonuśāsana IV, 35. V. 92: Prasștā is also a Dvipadi of 2 lines, each having 10 Mātrās at the
commencement followed by 5 Caturmātras, of which the 2nd and the 4th shall be Madhyaguru (ISI), and an Adilaghu Pañcamātra (ISS) at the end of all. Hemacandra's Prasștā (Chandonuśāsana IV. 33) is a
Catușpadi with 35 Mātrās in a Pāda. V.93: Lalitā as defined by Virahănka is of two kinds: Both are Catus
padis; but one contains only 22 Mātrās in a Pāda made up with 5 Caturmātras of any kind where, however, the Narendra is permitted only at the even Amśas. This is defined at v. 60 above and a special recommendation about the Antya Yamaka is made for it. The 2nd Lalitā which is defined here in v. 93 has 24 Mātrās in a Pāda made up of 2 Caturmātras of any kind followed by a Madhyalaghu Pañcamatra (SIS), a Caturmātra of any kind, another Madhyalaghu Pañcamatra (SIS) and a long letter, in succession. Hemacandra's Lalitā (Chandonuśāsana IV. 36) is very similar, but he does not restrict the nature of the Pañcamātra groups like Virahānka. Both employ the Antya Yamaka which is the common feature of the Galitās according to
Virahānka IV. 106. Also see above on vv. 89-105. V. 94: Vibhūşaņā is a Sama Catuspadi identical in composition with a
Varna Vștta called Pankti, where, however, the 1st long letter may be substituted by 2 short ones. Puşpadanta has used this metre in his Jasaharacariu. The commentator remarks that the Pādas in the first half alone may be rhymed as in the illustration. Thus, according to him the purpose of the direction in the 3rd line is to exclude the Yamaka in both halves as prescribed for Galitās in general at v. 106
below. V.95 : See above on vv. 52 and 56 for Udgatā and Sāmudgaka. V.96 : Lambitā is a Sama Catuspadi whose Päda must contain a Dvimātra

Page #182

NIYAMA 4] सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
137 followed by 5 Caturmatras of which the 2nd and the 4th shall be Madhyaguru (ISI). Hemacandra, Chandonuśāsana IV. 34, agrees in all respects, but only pushes the Dvimātra to the end of the Päda. Also
see above on v. 91. V. 97: Sudhā or śubhā Galită is identical with Lambitā, but in it we have
only a Dvimātra instead of a Caturmātra at the last Añóa. Thus we have only 20 Mātrās in a Pāda instead of the 22 of Lambită. Hemacandra's Subhā Galitaka (Chandonusasana IV. 22) is just like our Subhā, but he does not restrict the form of the Caturmātra at any Amśa. The commentator renders the name as Sudhā, but Hemacandra's adoption of the name śubhā seems to show that the real name
is Subhā. V. 98 : Kumudini is a Sama Catuşpadi with 22 Mātrās in a Pāda like the
Lambitā. It too has 5 Caturmatras of which the 4th shall be a Narendra (ISI); but instead of the Dvimātra at the beginning, it has a long
letter at the end. V.99: Nalini Galitā is a Sama Catuşpadi having 25 Mātrās in a Pada made
up of a Caturmātra, 2 Pañcamātras, 1 Caturmātra which must be a Narendra (ISI), 1 more Caturmātra of any kind, and a Dhvaja Tri
mātra (IS) at the end. V. 100-101: A Khandodgată itself is called Mukhagalitā, when its even
Pādas are constructed like those of a Dandaka, i. e., 6 short letters followed by 5, 7, 9, or 11 Caturmātra or Pañcamatra Gaņas which must be of the same type. See above on v. 47. Hemacandra's Mukhagalitā (Chandonuśāsana IV. 24) has its odd Pādas like those of Virahānka; But its even Pādas have only 25 Mātras each, made up of 1 Caturma
tra, 2 Pancamātras, 2 Caturmātras and a Trimātra in succession. V. 102: A Padagalită has 4 Pädas of the same type each having 2 Catur
mātras and 1 Pañcamítra after them. According to the interpretation of the commentator 'all the 4 Pādas must have identical words but different sense. The example which he quotes seems to be from some
old writer. V. 103: Another Padagalitā is, according to Virahanka, the same as Vibhū
saņā (v. 96), but the part of its Pādas must contain the Samudgaka Yamaka for which see above on v. 56. Broadly, the Yamaka consists in the repetition of the same letters twice with different meaning in the last part of the line.

Page #183

138 सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
(BRIEF NOTES V. 104 : Vişama Galitā is an Ardhasama Catuspadi whose uneven Pādas
contain 3 Caturmātras, of which the 2nd shall be Stana (ISI), followed by a long letter, while the even ones shall have 1 Caturmātra followed
by 2 Pañcamātras and a long letter. V. 105 : Māla Galită of Virahanka is a Dvipadi of 2 lines each containing
1 Caturmātra, 1 Pañcamātra, 2 Caturmātras, 1 Pañcamātra, 2 Caturmātras and a Dhvaja (IS) in succession. There are many Dvipadis like the present one, having 33 Mātrās in a Päda, but none identical with ours. See Prāksta and Apabhraíśa Metres, Classified List I, Nos. 51-58. Hemacandra, Chandonuśāsana IV. 25 and 30, makes a distinction between Mālā Galitaka and Mälä Galitā, both of which are Sama Catușpadis. The former has in each Päda 1 Şanmātra followed by 10 Caturmätras, thus 46 Mātrās in all. The latter, on the other hand, has 1 Caturmātra, 1 Pañcamatra, 2 Caturmātras, 1 Pañcamatra, 2 Caturmātras, 1 short and 1 long letter in succession, thus 33 Mātrās in all. This latter is exactly similar to ours, but with the difference that ours is a metre of 2 lines while that of Hemacandra is one of 4 lines. Hemacandra does
not admit any metres of 2 lines among his Galitakas. V. 106: Virahānka recommends the use of Yamaka in all the Galitās
defined by him so far from v. 89 onwards. V. 107: This stanza gives a general direction that the use of a Vipra Catur
mātra (III) may be permitted, where a Narendra (ISI) is prescribed
but somehow not available. V. 108 : The names of metres may change according to the taste and will
of the employing poet. The commentator quotes a Sanskrit stanza from the old Prosodist Saitava in support. Perhaps, it is not Saitava's
own composition, but simply based on it. V. 109: It is impossible to enumerate and define all metres, since they
are unlimited as poets go on composing ever-new metres as they like. This last remark of Virahānka is very significant as it suggests the ceaseless activity of the Prākrit poets of his times.
This Niyama thus defines 40 Sama Catuspadis, 11 Ardhasama Catuspadis, 1 Vişama Catuspadi, 11 Dvipadis and 11 strophic metres. It also treats of 11 metres which are virtually Prākrit Varna Vrttas in addition to the 6 noted at the end of notes on Niyama III. For all these see Appendix II at the end.
NIYAMA VI For the explanation of the six Pratyayas see Introduction paras 8 to 18.

Page #184

परिशिष्टम्
In my last edition published in the Journal of the Bombay Asiatic Society I had given the names and the scansion of the metres in the third and the fourth chapters of the work immediately before the defining stanza. I have not done so in this edition as I have given the Sanskrit commentary on the text. But I find that the addition of these items will not only be welcome, but also seems to be quite necessary in view of the difficult nature of the text. I am therefore appending it here in a Pariśista.
The first figure refers to the page of this edition and the second to the stanza before which the name and the scansion are to be read. For other figures and symbols see N. B. on p. 108. The figure at the end indicates the total number of Mātrās.

Page #185


Page #186

Parisista]
सटीको वृत्तजातिसमुचयः
NIYAMA III
P.
॥
॥
॥
॥
॥
॥
॥
॥
॥
॥
सुमना तारा ज्योत्स्ना मनोवती कौमुदी प्रगीता रक्ता मानिनी अप्सरा पद्मिनी विद्युत् विमता सरस्वती सुप्रभा विभूति सुमङ्गला चन्द्रिका विजया प्रभावती नन्दिनी
॥
||
||
||
॥
17.1: 17.2: 17.3: 18.4: 18.5: 18.6: 19.7: 19.8: 19-9: 20.10: 20.11: 20.12: 21-13: 21-14: 21.15: 22.16: 22-17: 22.18: 22.19: 23-20: 23-21: 23.22: 24-23: 24.24: 24-25: 25.27: 25-28: 26-29: 26-30: 26-31: 27-32: 27:34:. 28-35:
॥
॥
4,4, 4 (except TIS and SS), S 4,4, ISI,S 5,5, IS 4,5,s 5, 5, IIS, 4,4, SS SIS, ISI, S SIS, ISI, SS 5,5, ISI, S 4,4,5,S 4,5,4,4, or 4, 4,4,5 4, ISI, 4, ISI, 4, ISI, 5,s 4,5, 5, IS 4,5,4,4, IS 4, ISI, 4,5 4,4,4,4,S 5,5,4,S 4,4,4, ISI,S . ISI, 4, ISI, 4, IS IIS, IIS, IIS, IIS IIS, IIS, IIS, IIS, IIS 4,5, 4, IIS 4,5,4,5,5 4,4,4,5, IS 4, 5, 5, IIS, IIS, ISI, S 5,5, 4, 4, IS. 5, 5, 4, 4, Iss 4 (x6),5,S 4,5,5, 5, ISS 4 (x5), ISS SII, S, IISIISI, ISI, IS SII, SII, SII, SII, S, IIS, IIS, IIS 4 (x5), 5,5 4,4, ISI, 4, ISI, 4 4, 5, 5, ISI, SS
॥
॥
॥
श्री
॥
चन्द्रकान्ता
॥
हंसी
॥
॥
॥
॥
॥
पथ्या रचिता सौम्या श्यामा विलासिनी लक्ष्मी मेधा अश्वक्रान्ता
॥
॥
॥
॥
संगता
॥
मालती
॥
40.36:
द्रता
॥
28-37:
वनराजि
॥

Page #187

142
29.38:
29.39:
30.40:
30.41:
30.42:
31.43:
31.44:
31.45:
32.46:
32.47:
32.48:
33.49:
33.50:
33.51:
34.52:
34.53:
35.54:
वंशस्था
रत्नमाला
चित्रा or चिन्ता
सिद्धि
भद्रा
गान्धारी
मालिनी
कदू
ललिता
fayl
चपला
सुमुखी
सारसिका
भामिनी
प्रसन्ना
नन्दा
श्वेता
38.9:
39.15:
40.16:
40.17:
40.18:
खञ्जक
41.19:
परिनन्दित
41.20:
आनन्दित
41.21: क्रीडनक
42.22: तरंगक
42.23: ETRIT
42.24:
43.25:
43.26:
43.27:
44.28:
44.29: मात्रा
45.31: रड्डा
स्कन्धक
विलासिनी
Aaiftar
वाणासिका
अधिकाक्षरा
नर्कुट
रमणीयक
द्विपथ
मागधिका
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः
4,5, 5, IIS, 4, 4, IIS
4, 5, 5, 4, IIS
2, 4, ISI or IIII, 4 or 5, 4, 5, S
4 or 5, 4 or 5, 4 or 5, IS
4, or 5, 4, 5, 4, 4, 5
4 or 5, 4, or 5, ISI or IIII, 5
4 or 5 (x7), S
4 or 5, 4, 5
4 or 5, 4, 5, 4, 5, S
odd IIS, ISS; even 4, IIS, ISS
odd 4, ISI, S; even 4, 5, IS
odd 4, 4, S; even 4, 4, ISS
odd IIS (x3), S; even SII (x4)
odd IIS (x3); even SII (x3), S odd SII (x3), S; even IIS (x4)
odd 4, 5, 4; even 4, 4, ISI, IS odd 4, 5, IS; even 4, 4, ISI, S
NIYAMA IV
4 (x5), ISI, 4, 4
5,5 (both Anta-guru), ISI, S
4, 4, ISI or IIII, 5
4, 4, ISI or IIII, IIS or SS
odd 4, SIS; even 4, II, SIS SISII,ISI,ISS
4, 4, 4, IS
4, 4, 4, SIS or IIIS, IS
SII, SII, SII, SII, SS
5, 4, 4, S
4, 4, ISI or IIII, 4, 4, 5
4, 5, 5 (both ending in S), 4, SS 5, 5, 4, 4, IS
[Parisiṣṭa
= 30.
4, 4, 4, S; 4, 4, SS
odd 6, SIS, IS; even 8, SIS, IS odd 13 to 16; even 11 to 14. Mātrā (v. 29) followed by Dvipathaka (v. 27).
= 22.
25 to 26.1 = 15 to 18.
= 26 to 27.
= 17 to 19.
= 30 to 37.
= 13 to 14.
= 24 to 25.
=
9; 13.
= 10; 12.
10; 13.
= 14; 16.
= 12; 14.
= 14; 16.
= 13; 15.
= 12; 14.
=
= 32.
= 16.
= 17.
= 16.
= 9; 11.
= 16.
= 15.
= 20.
= 20.
= 15.
= 25.
= 22.
= 21.
= 26. See note,
= 14; 16.

Page #188

Parisista]
सटीको वृत्तजातिसमुश्चयः
143
46-33: 46.35:
अडिला ढोसा
See note. = Gāthā with ISI or IIII at the
4 th Amba. In Prakrit; see note. in Apabhramsa; see note.
47.37: 48.38: 48.39)
रासक रासक
48.40: मालाशीर्षक
See note.
49.41)
49.42: अधिकाक्षराशीर्षक
See note.
: त्रिकलक
See note.
50.431
to 50-45) 51-46: 52.47:
दण्डक खण्डोद्गता
52-48: 52.49: 53.50: 53-52: 54.53: 54.54: 54.55: 55-56: 55-57: 55-59: 56.60: 56-61: 57.62: 57:63: 57.64)
वैतालीय औपच्छन्दसक आपातलिका उद्गता कोदुम्भक छित्तक भित्तक सामुद्गक
= 16.
गाथ
नाराचक ललिता भ्रमरावलि कुमुदक उत्फुल्लक
6, SIS (x10); see note. odd 7: even 4,5,5,4 (x10)
see note. odd 6, SIS, IS; even 8, SIS, IS = 14.16. odd 6, SIS, ISS; even 8,SIS, ISS = 16.18. odd 6, SII, SS; even 8, SII, SS = 14.16. 4,5,5, and any number of 4. SII or SS, SIS, 5, IIS, IIS, ISI, S = 28. IIS (x4) SII, SII, SII, SS 4,5,5,4,4,4, SS SIS, IIS, SS .IS, IS, IS, IS 4(x5),S IIS, IIS, IIS, IIS, IIS 4, 5, 5, SII,S
= 20. odd 4, 4, 4; even 4, 4, SS
= 12;12. SII, SII, SS, SII, SII, S with Gāthā at the end. odd 4 (x3),S; even 4, 4, 5, IS = 14;16. 4,4,4, SIS,S 4, SIS SIS, SIS, SS; III, II, I, IIS;
5, SIS; 5, SIS. 4,5, ISI, SS SIS, ISS, IS
: संगतक
57.65/
= 19.
58.66: 58.67: 59.68: 59.69:
बिन्दुतिलक वीथी अवलम्बक चतुष्पद
60-71: 60-72:
वृन्तलक हंसिनी

Page #189

144
[Parisista
60.73:
खडहडक
सटीको वृत्तजातिसमुच्चयः Bhramarāvali followed
Gatha. See note. SIS, ISI, S
by
खेटक
= 11.
61.76: 62-771
SII (x5), S; followed by Gāthā; see note.
62-78/: सोपानक
- 18.
62.79: सालभञ्जिका 4,4, 4, 5, IS
. :20. . 62.80: तल-तालवृन्त
See notes. 63.81: उद्गीतक
odd 4 (x4), SIS; even 4, 5, 5, IIS, IS = 21; 21. 63.82: मनोरमा
4 (x3), ISI,S 63-83: अन्तुल्लक 4, ISI, 4,4,4,S
= 22. 64.84: चन्द्रोद्योतक odd. 4 (x3); even 4 (x3),s = 12; 14 64.85:.
4,4,4, SS65.89: संपिण्डिता गलिता 5, 5, 4, 4, IS 66.90: विशाला ,, (द्विपदी) 2, 4 (x11) 66.91: विच्छित्ति ,, (द्विपदी) 2, 4 (~5) 66.92: प्रसूता ,, (द्विपदी) 10, 4 (x5), ISS 66-93: ललिता गलिता 4, 4, SIS, 4, SIS,S 67.94: विभूषणा,
2, ISI, SS, ISI,S 68.96: लम्बिता , 2,4, ISI, 4, ISI,4 68.97: सुधा ,
2, 4, ISI, 4, ISI,2 68.98: कुमुदिनी ,, 4, (x3), ISI,4,S 69.99: नलिनी ,
4,5,5, ISI, 4, IS 69-100: मुखगलिता ,,
See note. 70-102: पदगलिता
4,4,5 70-104: विषमगलिता odd, 4, ISI, 4,SB even 4,5,5,S = 14; 16. 71-105: मालागलिता (द्विपदी) 4, 5, 4, 4, 5, 4, 4, IS
= 33.

Page #190

Time
पान राजस्थान सरकार
राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान ( Rajasthan Oriental Research Institute )
जोधपुर
सूची-पत्र
राजस्थान पुरातन गम माला -
प्रधान सम्पादक-पद्मश्री जिनविजय मुनि, पुरातत्त्वाचार्य
अप्रेल, १९६३ ई०

Page #191

राजस्थान पुरातन ग्रन्थ-माला प्रधान सम्पादक-पद्मश्री मुनि जिनविजय, पुरातत्त्वाचार्य
प्रकाशित ग्रन्थ
१. संस्कृत १. प्रमाणमंजरी, ताकिकचड़ामणि सर्वदेवाचार्यकृत, सम्पादक - मीमांसान्यायकेसरी पं० पट्टाभिरामशास्त्री, विद्यासागर ।
मूल्य-६... २. यन्त्रराजरचना, महाराजा सवाईबाससिंहकारित- सम्पारक-स्व. केदारनाथ ज्योतिविद्, जयपुर।
मूल्य-१.७५ ३. महर्षिकुलवैभवम्, स्व० पं० मधुसूदन अोझाप्रणीत, भाग १, सम्पादक-म० म० ५०गिरिधरसर्चा चतुर्षदी।।
मूल्य-१०.७५ ४. महर्षिकुलवैभवम्, स्व० पं० मधुसुदन अोझा प्रणित, भाग २, मूलमात्रम् सम्पादक-पं० श्री प्रद्युम्न प्रोझा।
मूल्य-४.०० ५. तर्कसंग्रह, अन्नभट्टकृत, सम्पादक-डॉ. जितेन्द्र जेटली, एम.ए., पी-एच. डी., मूल्य-३.०० ६. कारकसंबंधोद्योत, पं० रभसनन्दीकृत, सम्पादक-डॉ० हरिप्रसाद शास्त्री, एम. ए., पी-एच. डी.।
मूल्य-१.७५ ७. वृत्तिदीपिका, मौनिकृष्णभट्टकृत, सम्पादक-स्व.पं. पुरुषोत्तमशर्मा चतुर्वेदी, साहित्याचार्य ।
मूल्य-२.०० प. शब्दरत्नप्रदीप, अज्ञातकर्तृक, सम्पादक डॉ. हरिप्रसाद शास्त्री, एम. ए., पी-एच.डी.।
मूल्य-२.०० ९. कृष्णगीति, कधि 'सोमनाथविरचित, सम्पादिका-डॉ. नियबाला शाह, एम. ए., . पी-एच. डी., डी. लिट् ।
मूल्य-१.७५ १०. नृत्तसंग्रह, अज्ञातकर्तृक, सम्पादिका-डॉ. प्रियबाला शाह, एम. ए., पी-एच. डी., डी. लिट् ।
मूल्य-१.७५ ११. शृङ्गारहारावली, श्रीहर्षकविरचित, सम्पादिका-डॉ. प्रियबाला शाह, एम. ए.,' पी-एच.डी., डी.लिट् ।
मूल्य-२.७५ . राजविमोद महाकाव्य, महाकवि उदयराजप्रणीत, सम्पादक-पं० श्रीगोपालनारायण
बहुरा, एम. ए., उपसञ्चालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर । मूल्य-२.२५ १३. चक्रपाणिविजय महाकाव्य, भट्टलक्ष्मीपरविरचित, सम्पादक-केशवराम काशीराम शास्त्री
मूल्य-३.५० १४. नत्यरत्नकोश (प्रथम भाग), महाराणा कुम्भकर्णकृत, सम्पादक-प्रो. रसिकलाल छोटा
लाल पारिख तथा डॉ. प्रियबाला शाह, एम. ए., पी-एच. डी., डी. लिट् । मूल्य-३.७५ १५. उक्तिरत्नाकर, साधसुन्दरगणिविरचित, सम्पादक-पद्मश्री मुनि श्रीजिनविजयजी, पुरा
तत्त्वाचार्य, सम्मान्य संचालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर । मूल्य-४.७५ १६. दुर्गापुष्पाञ्जलि, म०म० पं० दुर्गाप्रसादद्विवेदिकृत, सम्पादक-पं० श्रीगङ्गाधर द्विवेदी, साहित्याचार्य।
मूल्य-४.२५ १७. कर्णकुन्तहल, महाकवि भोलानाथविरचित, सम्पादक-पं० श्रीगोपालनारायण बहुरा,
एम. ए., उप-संचालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर । इन्हीं कविवर की अपर कृति श्रीकृष्णलीलामृतसहित ।
मूल्य-१.५० १६. ईश्वरविलासमहाकाव्यम्, कविकलानिधि श्रीकृष्णभट्ट विरचित, सम्पादक-भट्ट श्रीमथुरानाथशास्त्री, साहित्याचार्य, जसपुर ।
.. मूल्य-११.५० १६. रसदीपिका, कविविद्यारामप्रणीत, सम्पादक-40 'श्रीगीपालनारायण बहरा, एम.ए. उपसंचालक, राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जो
मूल्य-२.०० २०. पचमुकतावली, कविकलानिधि श्रीकृष्णभट्टविरचित, सम्पादक-भट्ट श्रीमथुरानाथ शास्त्री, साहित्याचार्य।
मूल्य-४.००

Page #192

२१. काव्यप्रकाशसंकेत, भाग १ भट्टसोमेश्वरकृत, सम्पादक-रसिकलाल सो प्रतिख,
मूल्य-१२.०० २२. , भाग २
मूल्य-८.२५ २३. वस्तुरत्नकोष, प्रज्ञातकर्तुक, सम्पा०-डॉ. प्रियबाला शाह । मूल्य-४-०० २४. दशकण्ठवधम्, पं० दुर्गाप्रसाद द्विवेदिकृत, सम्पादक-पं० श्रीगङ्गाधर द्विवेदी।
मूल्य-४.०० २५. श्री भवनेश्वरीमहास्तोत्रम, सभाष्य, पृथ्वीधराचार्यविरचित, कवि पद्मनाभकृत, भाष्य
सहित पूजापञ्चाङ्गादिसंकलिल । सम्पादक-पं. श्रीगोपालनारायण बहुस। मूल्य-३.७५ २६. रत्नपरीक्षादि सप्त ग्रन्या संग्रह, ठक्कुर फेरू विरचित, संशोधक-पाथी मुनि जिन
विजयजी, पुरातत्त्वाचार्य। २७. स्वयंभूछन्द, महाकवि स्वयंभूकृत, सम्पा० प्रो० एच. डी. वेलणकर । मूल्य-७.७५ २८. वृत्तजातिसमुच्चय, कवि विरहाङ्करचित, " " " मूल्य-५.२५ २६. कविदर्पण, प्रज्ञातकतृक,
मूल्य-६.०० २. राजस्थानी और हिन्दी ३०. कान्हडदेप्रबन्ध, महाकवि पदमनाभविरचित, सम्पादक-प्रो० के.सी. व्यास, एम.ए.।
मूल्य-१२.२५ ३१. क्यामखा-रोसा, कविवर जान-रचित, सम्पादक-डॉ. दशरथ शर्मा और धीअगरचन्द नाहटा।
मूल्य-४.७५ ३२. लावा-रामा, चारण कविया गोपालदानविरचित, सम्पादक-श्रीमहताबचन्द खारेड ।
मूल्य-३.७५ ३३. वांकीदासरी ज्योत, कविराजी वांकीदासरचित, सम्पादक-श्रीनरीत्तमदास स्वामी, एम. ए., विद्यामहोदधि ।
मूल्य-५.५० ३४. राजस्थानी साहित्यसंग्रह, भाग १, सम्पादक-श्रीनरोत्तमदास स्वामी, एम.ए. । मूल्य-२.२५ ३५. राजस्थानी साहित्यसंग्रह, भाग २, सम्पादक-श्रीपुरुषोतमलाल मेनारिया, एम. ए., साहित्यरत्न ।
मूल्य-२.७५ ३६. कवीन्द्र कल्पलता, कवीन्द्राचार्य सरस्वतीविरचित, सम्पादिका-श्रीमती रानी लक्ष्मीकुमारी चूंडावत ।
मूल्य-२.०० ३७. जुगलविलीस, महाराज पृथ्वीसिंहकृत, सम्पादिका-श्रीमती रानी लक्ष्मीकुमारी चूंडावत।
मूल्य-१.७५ ३८. भगतमाळ, ब्रह्मदासजी चारण कुत, सम्पादक-श्री उदैराजजी उज्ज्वल । मूल्य-१.७५ ३९. राजस्थान पुरातत्व मन्दिरके हस्तलिखित ग्रंथोंकी सूची, भाग १। मूल्य-७.५० ४०. राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठानके हस्तलिखित ग्रन्थोंकी सूची, भाग २। मूल्य-१२.०० ४१. मुंहता नैणसीरी ख्यात, भाग १, मुंहता नैणसीकृत, सम्पादक-श्रीबद्रीप्रसाद साकरिया।
मूल्य-८.५० ४२. " , , २, , ,
मूल्य-६.५० ४३. रघुवरजसप्रकास, किसनाजी पाढाकृत, सम्पादक-श्री सीताराम लाळस । मूल्य-८.२५ ४४. राजस्थानी हस्तलिखित ग्रन्थ-सूची, भाग १. सं. पद्मश्री मुनि श्रीजिनविजय । मूल्य-४.५० ४५. राजस्थानी हस्तलिखित प्रस्थ-सूची, भाग २–सम्पादक-श्री पुरुषोत्तमलाल मेनारिया ___एम.ए., साहित्यरत्न ।
मूल्य-२.७५ ४६. वीरवाण, ढाढ़ी बादरकृत, सम्पादिका-श्रीमती रानी लक्ष्मीकुमारी चूंडावत । मूल्य-४.५० ४७. स्व० पुरोहित हरिनारायणजी विद्याभूषन-प्रज्य-संग्रह-सूची, सम्पादक-श्रीगोपाल नारायण बहुरा, एम. ए. और श्रीलक्ष्मीनासयण गोस्वामी, दीक्षित ।
मूल्य-६.२५ ४६. सूरजप्रकास, भाग १-कविया करणीदानजी कुत, सम्पादक-श्री सीताराम साळस।
मूल्य-5.०० .
५० मेहतरंग, रावराजा बुसिंह कृत-सम्पादक-श्री रामप्रसाद दाधीच एम.ए. मूल्य-४.०० ५१ मत्स्यप्रदेश की हिन्दी साहित्य को देन, प्रो.मोतीलाल गुप्त,एम.ए.,पीएच.डी. मूल्य-७.००

Page #193

प्रेसों में छप रहे ग्रंथ
___संस्कृत १. शकुनप्रदीप, लावण्यशर्मरचित, सम्पादक-पद्मश्री मुनि श्रीजिनविजयजी । २. त्रिपुराभारतीलघुस्तव, धर्माचार्यप्रणीत, सम्पादक-पद्मश्री मुनि श्रीजिनविजयजी. ३. करुणामृतप्रपा, भट्ट सोमेश्वरविनिर्मित, सम्पा०-पद्मश्री मुनि श्रीजिनविजयजी । ४. बालशिक्षाव्याकरण, ठक्कुर संग्रामसिंहरचित, सम्पा०-पद्मश्री मुनि श्रीजिनविजयजी। ५. पदार्थ रत्नमंजूषा, पं० कृष्णमिश्रविरचित, सम्पा०-पद्मश्री मुनि श्रीजिनविजयजी। ६. वसन्तविलास फागु, अज्ञातकर्तृक, सम्पा०-श्री एम. सी. मोदी। ७. नन्दोपाख्यान, प्रज्ञातकतक, सम्पा०-श्री बी.जे. सांडेसरा । ८. चान्द्रव्याकरण, प्राचार्य चन्द्रगोमिविरचित, सम्पा०-श्री बी. डी. दोशी। ६. प्राकृतानन्द, रघुनाथकविरचित, सम्पा०-पद्मश्री मुनि श्री जिनविजयजी । १०. कविकौस्तुभ, पं० रघुनाथरचित, सम्पा०-श्री एम. एन. गोरी। ११. एकाक्षर नाममाला-सम्पादक-मुनि श्री रमणीकविजयजी। १२. नृत्यरत्नकोश, भाग २, महाराणा कुंभकर्णप्रणीत, सम्पा०-श्री पार. सी. पारीख मौर
डॉ. प्रियबाला शाह। १३. इन्द्रप्रस्थप्रबन्ध, सम्पा०-डॉ. श्रीदशरथ शर्मा। १४. हमीरमहाकाव्यम्, नयचन्द्रसूरिकृत, सम्पा०-पद्मश्री मुनि श्रीजिनविजयजी। १५. स्थलिभद्रकाकावि, सम्पा०-डॉ० प्रात्माराम जाजोदिया। १६. वासवदत्ता, सुबन्धुकृत, सम्पा०-डॉ. जयदेव मोहनलाल शुक्ल । १७. वृत्तमुक्तावली, कविलानिधि श्रीकृष्ण भट्ट कृत; सं० पं० श्री मथुरानाथजी भद्र १८. प्रागमरहस्य, स्व० पं० सरयूप्रसादजी द्विवेदी कृत, सम्पा०-प्रो० गङ्गाधरजी द्विवेदी ।
राजस्थानी और हिन्दी १९. मुंहता नेणसीरी ख्यात, भाग ३, मुंहता नैणसीकृत, सम्पा०-श्रीबद्रीप्रसाद साकरिया । २०. गोरा बावल पदमिणी चऊपई, कवि हेमरतनकृत सम्पा०-श्रीउदयसिंह भटनागर, एम.ए. २१. राजस्थानमें संस्कृत साहित्यकी खोज, एस. आर. भाण्डारकर, हिन्दी अनुवादक
श्रीब्रह्मदत्त त्रिवेदी, एम.ए., २२. राठोडारी वंशावली, सम्पा०-पपश्री मुनि श्रीजिनविजयजी। २३. सचित्र राजस्थानी भाषासाहित्यप्रन्थसूची, सम्पादक-पपश्री मुनि श्रीजिनविजयजी। २४. मीरां-बृहत्-पदावली, स्व० पुरोहित हरिनारायणजी विद्याभूषण द्वारा संकलित,
सम्पा०-पद्मश्री मुनि श्रीजिनविजयजी। २५. राजस्थानी साहित्यसंग्रह, भाग ३, संपादक-श्रीलक्ष्मीनारायण गोस्वामी। २६. सरजप्रकाश, भाग ३, कविया करणीदानकृत सम्पा०-श्रीसीताराम लाळस । २७. रुक्मिणी , सांयांजी झूला कृत, सम्पा० श्री पुरुषोत्तमलाल मेनारिया, एम.ए.,सा.रल। २८. स ब रज्जबः सम्प्रदाय और साहित्य, डॉ. व्रजलाल वर्मा । २६. समदर्शी प्राचार्य हरिभद्रसूरि, श्री सुखलालजी सिंघवी। ३०. पश्चिमी भारत की यात्रा, कर्नल जैम्स टॉड, अनु० श्रीगोपालनारायण बहुरा, एम.ए.
अंग्रेजी I. Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts Part I. R.O.R.I.
(lodhpur Collection ), ed., by Padamashree Jin vijaya Muni,
Puratattvacharya. 32. A List of Rare and Reference Books in the R.O.R.I., Jodhpur,
ed., by P.D. Pathak, M.A. विशेष-पुस्तक-विक्रेताओं को २५% कमीशन दिया जाता है।

Page #194
_