Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજય પ્રસ્થાન
ઈંદ્રિય પરાજય શતક ગ્રન્થના અનુવાદ અને તે ઉપર વિવેચન તથા શ્રી શ્રાવિધિ, વૈરાગ્યશતક, સબાધસિત્તરિ ગ્રન્થાના અનુવાદ વગેરે.
અનુવાદક અને વિવેચક : શ્રી નરોત્તમદાસ અમુલખભાઈ કપાસી. એલ, એલ. બી. એડવેાકેટ. (એ. એસ.)
પ્રકાશક :
શ્રી ખીમચંદ ઉજમશી શાહ
કે લ કે ત્તા-૧.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : શ્રી ખીમચંદ ઉજમશી શાહ ૮૬, કેનીંગ સ્ટ્રીટ, ત્રીજે માળે.
બ્લોક નં. ૪ કલકત્તા-૧
दुःखे सुखे वैरिणि बन्धुवर्गे, योगे वियोगे भुवने वने वा निराकृताशेषममत्वबुद्धे, समं मनो मेऽस्तु सदापि नाथ ॥
પ્રથમ આવૃત્તિ : વીર સંવત ૨૪૭૬
| વિક્રમ સંવત ૨૦૦૬ દ્વિતીય આવૃતિ : વીર સંવત ૨૪૯૯
વિક્રમ સંવત ૨૦૨૯
મુદ્રક : કાન્તિલાલ ડાહ્યાભાઈ પટેલ, મંગલ મુદ્રણાલય, ફતેહભાઈની હવેલી, રતનપોળ, અમદાવાદ.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપણુ
અમારા પૂ. બાપુજી સ્વ. શ્રી અમુલખભાઈ સુંદરજી તમારી સ્મૃતિથી હૈયું ભરાઈ આવે છે અને આંખેા ભીની અને છે. તમારા બાલુડાંઓ ઉપર અરતુ તમારું અસીમ વાત્સલ્ય, ફુલની જેમ અમારુ જતન કરવાની તમારી વૃત્તિ અને અમારા શુભ માટેની તમારી સતત્ અંખના શે ભૂલાય ?
-
તમારું સૌજન્ય અને તમારું ઔદ્યા, તમારું' તેજ અને તમારું આજસૂ, તમારી સરલતા અને તમારી સત્યપ્રિયતા, તમારી પવિત્રતા અને તમારી પુણ્યપ્રમળતા, એ સના આસ્વાદ લેવાનું આજ સુધીનુ અમારુ' સદ્ભાગ્ય વિલય પામ્યું એથી અમે વ્યથિત છીએ.
જે ગુણાએ તમને અમરત્વ અધ્યું છે, તેને સ્મૃતિપટ ઉપર અંકિત કરીને અને તમને વરેલી ઉચ્ચતાના અંશ પ્રાપ્ત કરવા મથીને તમારા પ્રત્યેનું અમારું ઋણ અમે અદા કરી શકીએ એ પ્રમકૃપાળુ પ્રત્યે પ્રાર્થના.
તમારા પદ્મ કજમાં પુસ્તિકા રૂપી આ પુષ્પપાંખડી ભક્તિભર્યા હૈયે સનપી`એ છીએ.
ॐ शांतिः
અમે છીએ તમારા બાલુડાંએ.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય આવૃત્તિની પ્રસ્તાવના
બીજી આવૃત્તિ પ્રગટ કરવાની માંગણીઓ વર્ષોથી આવતી. પરંતુ સમયના અભાવે, ઘણે સમય એમને એમ વહી ગયે.
જિનદ્રવ્ય અંગે થોડા શાસ્ત્રપાઠ, “મરણું સમાધિ વિચાર તથા શ્રી જિનહર્ષ સૂરી રચિત “શીલની નવવાડની સઝાય” આ આવૃત્તિમાં ઉમેરવામાં આવેલ છે.
જિનદ્રવ્ય અંગેના શાસ્ત્રપાઠે તથા તેને અનુવાદ પૂજ્ય આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ અને તેઓશ્રીના શિષ્ય પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય નચંદ્રસૂરીશ્વરજી એ મહારાજ સાહેબે જઈ આપેલ છે તે બદલ હું તેઓશ્રીને અત્યંત ઋણી છું. - સ્વ. શ્રીમતી છબલબેન ઉજમશી ચત્રભૂજની પુણ્ય
સ્મૃતિ નિમિત્તે તેમના સુપુત્રોએ આ બીજી આવૃત્તિના પ્રકાશનનો આર્થિક લાભ લીધે છે તે બદલ તેમને ધન્યવાદ ઘટે છે.
૧-૧-૧૯૭૪
ન. અ. કપાસી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શ્રીમતી લખેન ઉજમશીભાઈ ચત્રભુજ
જે પુણ્યવતા માતુશ્રીની સ્મૃતિ નિમિત્તે આ દ્વિતીય આવૃત્તિનું પ્રકાશન થયું છે તે માતુશ્રીના ચરણામાં કટિ કોટિ વદન.
આપના સુપુત્રા,
મનસુખલાલ ઉજમશીભાઈ ખીમચંદભાઈ ઉજમશીભાઈ
રમણીકલાલ ઉજમશીભાઈ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન
આનાદિકાલીન વાસનાઓ માનવીને સતાવે છે અને હંફાવે છે. એની શક્તિને તે ક્ષીણ કરે છે અને એના જીવનનું સત્ત્વ ચૂસી લે છે. ઇદ્રિ રૂપી પ્રબળ સાધનથી, વાસના, આત્માના ઓજસને આવરી લે છે. ઇંદ્રિયાને પ્રેરાયે આત્મા ભાનભૂલે બને છે અને ક્ષણિક સુખ માટે તરફડિયાં મારે છે. એ અસહ્ય સ્થિતિમાંથી ઉગયે જ છૂટકે.
ઉગારવા માટે ઇંદ્રિયની સાથે યુદ્ધની નોબતે ગગડાવવી પડે. યુદ્ધમાં રહેલા જોખમને, ભલેને, વિવેક પૂર્વક પ્રતિકાર કરવો પડે. વિજયને વરવાની તીવ્ર અભિલાષાથી માનવી અણનમ
દ્ધ બને. સાધનાની સિદ્ધિ થતાં સુધી સૈનિકે અવિરત યુદ્ધ ચાલુ રાખવું જ રહ્યું. " અનેખું આ આંતર યુદ્ધ બાહ્ય યુદ્ધ કરતાં અનેક ગણું કપરું છે. પારાવાર કષ્ટો તેમાં સહન કરવાના છે. દેહને અને અને દિલને ચૂસી નાંખવાના છે; પર પ્રત્યેની કુમળી લાગણુંએને છુંદી નાંખવાની છે, નિર્બળતાને સદંતર હઠાવવાની છે; સતત અપ્રમત્ત રહેવાનું છે અને પરના સગને ત્યાગ કર વાને છે. - ઇદ્રિને પરાજ્ય તેજ થશે; આત્મત્વતે જ પ્રગટશે અને સમાધિ સુખને આહલાદક અનુભવ પણ તે જ થશે. અનુપમ આનંદનો આસ્વાદ માનવજાત મેળવી શકે તે હેતુથી ઇંદ્રિય પરાજય શતકના રચયિતા ભવ્ય આત્માઓને ઇન્દ્રિ સાથે યુદ્ધ કરવાની પ્રેરણા આપે છે. યુદ્ધમાં વિજય વરવાને
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂનિત પંથ કુશળ સેનાપતિની અદાથી તેઓશ્રી બતાવે છે. એ પૂનિત પંથે વિજય પ્રસ્થાન કરીને આપણે સૌ પાવન બનીએ એ અંતરની અભિલાષા !
વૈરાગ્ય શતક પણ એ હેતુને અનુરૂપ છે. વિરાગનો દીવડે માનવ હૃદયમાં તે પ્રગટાવે છે.
વૈરાગ્ય શતકે પ્રગટાવેલી વિરાગની ત વાસનાના ઝંઝાવાતમાં પણ અખંડ જળતી રહે તે રીતે જીવન જીવતાં શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ ગ્રંથ શીખવે છે.
એ રીતે જીવનપંથે સંચરતાં માનવીને, એના માર્ગમાં આવતાં અવધમાંથી ઉગરવાના ઉપાય, શ્રી સંબંધ સિત્તરિમાંથી જડે છે.
ઇંદ્રિય પરાજય શતક અને વૈરાગ્ય શતક, શ્રાદ્ધવિધિ અને સંબંધ સિત્તરિએ અનુપમ ગ્રંથે રચીને, એમાં એમને આત્મા રેડીને, મહાત્માઓએ માનવજાત ઉપર અપાર કરુણા વરસાવી છે. શ્રી જયસમ ઉપાધ્યાયજીના શિષ્યરત્ન શ્રી ગુણવિનયજી ગણિએ સત્તરમી સદીમાં ઈદ્રિય પરાજય શતક રચ્યું. શ્રી શ્રાદ્ધવિધિની રચના શ્રી સાધુરત્ન સૂરીશ્વરજીના શિષ્યરત્ન શ્રી રત્નશેખર સૂરીશ્વરજીએ કરી. શ્રી ગુણવિનયજી ગણિના અભિપ્રાય મુજબ શ્રી સંબધ સિત્તરિ ગ્રન્થની રચના શ્રી જયશેખર સૂરિજીએ કરી છે જ્યારે શ્રી અમરકીતિ સૂરિજીના મંતવ્ય મુજબ તે ગ્રન્થની રચના શ્રી જયશેખરસૂરિના શિષ્ય શ્રી રત્નશેખરસૂરિએ કરી છે. વૈરાગ્ય શતકના રચયિતાનું નામ મને મળી શક્યું નથી પરંતુ ગ્રન્થ પ્રાચીન જણાય છે. તેના ઉપર શ્રી ગુણવિનયજી ગણિએ વૃત્તિ રચી છે.
" વિરાગની તથી જળહળતા એ અનુપમ ગ્રંથને ભાગ્યવાનેએ ગુર્જરગિરામાં ઉતાર્યા છે. તે માગે મારી અ૫ બુદ્ધિ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુસાર યત્કિંચિત્ પ્રયાસ કરતાં પૂ. મહાત્માઓની ઉત્તમ કૃતિએમાં રહેલી અનુપમતાને મારાથી અન્યાય ન થા હોય તે મને સંતોષ. મારી ત્રુટિઓ નિઃસંકેચ ભાવે જણાવી વાચક મને આભારી કરશે એ આશા છે.
પૂ. શ્રી કીતિ વિજયજી મહારાજ સાહેબ તથા પૂ. શ્રી ભાનવિજયજી મહારાજ સાહેબે મારા કાર્યમાં મને સુંદર સહાય કરી છે તે બદલ હું તેઓશ્રીને ઋણી છું. - પૂ. બાપુજીનું દિલ હદયની સાત્વિક નિર્મળતા ઉપર વારી જતું. તેમના ચરણકમળમાં હૃદયને પવિત્ર બનાવે એવું સાહિત્ય અપિત થાય તે જ તેઓશ્રીને એગ્ય તર્પણ કર્યું લેખાય એવી કેઈક વૃત્તિથી પૂ. બહેને આ પુસ્તિકા લખવાની મને પ્રેરણા કરી. આ પુસ્તિકા પ્રગટ કરીને પૂ. બહેને એમનું સુપુત્રીપણું સાર્થક કર્યું છે.
પૂ. બાપુજીના ચરણ કમળમાં આ પુસ્તક અર્પણ કરીને ર્તવ્યને પંથે કંઈક ક્યને સંતોષ અનુભવું છું.
વિ. સ. ૨૦૦૬.
ન, અ. કપાસી.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજય પથ અને મુકિતનું મહાસુખ
પાર્થિવ વિજયનું સુખ ક્ષણજીવી છે. આત્મિક વિજયનું સુખ શાશ્વત જીવી છે. એ વિજયને વરવા આપણે સૌ પ્રસ્થાન કરીએ અને વિજયની વરમાળા પહેરીને સદાને માટે સુખમાં તન્મય બનીએ.
એ કેઈ આત્મા જગતમાં નથી કે જેને સુખ ન જોઈતું હાય. સમગ્ર જગતની સર્વ પ્રવૃત્તિ સુખ પ્રાપ્ત કરવા માટે જ છે. સુખ માટે સૌ ઝાંવા નાંખે છે અને અથાગ દોડાદોડી કરે છે. સુખ પ્રાપ્તિના પ્રયાસો દુઃખ ભર્યા હોવા છતાં હૈયાના ઉમળકાપૂર્વક સૌ એ પ્રયાસ કરે છે. સુખ પાછળની દોડાદેડીમાં સુખ મળે છે કે નહિ એ વિચાર કરવા પણ કઈ થતું નથી. વિશ્વની આ વિચિત્રતા ખરેખર અકળ છે. | જીવે જડમાં સુખ જોયું. દેહ એને સહામણો લાગે.
ઇંદ્રિયે એને રળીઆમણી લાગી. વિશ્વની ચિત્રવિચિત્ર સામગ્રીઓ એને અત્યંત આકર્ષક લાગી. એ બધું મેળવવા એણે
એની સમગ્ર શક્તિ ખચી નાંખી. - અનુપમ દેહને સ્પર્શ મળે. મનહર ઇદ્રિ નજર સમસ ખડી થઈ ગઈ અને મન મુગ્ધ બન્યું. જગતની સુંદર સામગ્રીએ ચરણે આવીને પડી. અને ભૌતિક સુખની સીમા ન રહી. અપાર અનુકૂળતા મળી અને હૈયું નાચી ઉઠયું. મેળવવાનું કંઈ જ બાકી ન રહ્યું.
આંખને એક પલકારો થયે અને બધું સુખ એ સરતું દેખાયું. સુખની સામગ્રી સુખ આપતાં અટકી ગઈ. શું થયું? કેમ થયું? કેણુ જવાબ આપે ? જવાબ ન મળે. ફરી સુખ માટે ઝાંટવા નાંખવાનું શરૂ થયું. ફરી દોડાદોડી થઈ. ફરી સુખ મળ્યું. ફરી પાછું એ ગયું.
આમ અનેકવાર ચાલ્યા જ કર્યું. સુખ પાછળની ભ્રમણાને અંત જ ન આવ્યો.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેઈક વિરલ આત્માને વિચાર આવ્યો કે આ વિષચક જ્યાં સુધી ? એની ચેતના પ્રગટી. એને લાગ્યું કે જડની પાછળ જીંદગી વિતાવી; એક નહિ; બે નહિ; અનંતાનંત. છતાં સુખ ન મળ્યું તે ન જ મળ્યું. સુખાભાસ થતો ગયે એટલે ભટકવાનું તો ચાલુ જ રહ્યું. એને હવે જડ પ્રત્યે તિરસ્કાર છૂટ. જે જડના આકર્ષણે એની અનંત અંદગીઓ અકારી બનાવી દીધી, જે જડ મેળવવાની દોટમાં થાકીને એ લોથપોથ થઈ ગયે એ જડ જ બધા દુઃખનું મૂળ હશે તે ? એ જડ એના ઉકળાટને વધારી મૂકતું હશે તો ? ખરેખર સુખ ક્યાં છે ? કેઈએ આપે છે કે નહિ ? કેણ એ આપે છે ? એ વિચારણાએ એને ઉલટે જ માગે અખતરે કરવાનું મન થયું. જડની પાછળ દોડવાને બદલે, જડથી દૂર નાસવાનું એને મન થયું. એટકાવવા છતાં આવે તો એને ફેંકી દેવાનું દિલ થયું. - અખતરે શરૂ થયેજડને સચેગ ઓછો થતો ગયે અને ઉપાધિ ઓછી થવા મંડી. જડની તૃષ્ણ મટતી ગઈ અને દિલની પ્રસન્નતા વધતી ગઈ. જડ તરફથી નજર ખેંચાઈ ગઈ એટલે નજર અંતર્ તરફ ગઈ. અંતરની ગુફામાં એણે ઊંડા ઉતરવા માંડ્યું. જેમ જેમ ગુફામાં ઊંડે ઉતરતે ગયે તેમ તેમ અને પ્રકાશ એ નિહાળતો ગયે. જડ રત્નોને જે સુંદર પ્રકાશ એણે પહેલાં જે હતું તે તે ઠીકરા જેવો લાગે. અંતના ઊંડાણનો પ્રકાશ એ નિહાળતો ગયે અને એના અંતમાં સુખ ઉભરાવા લાગ્યું. સુખનો દીવડો તેજવંતે બનતો જ ગયે. સુખના એ પ્રકાશપુંજમાં એણે હાયા જ કર્યું. સુખને સ્વાદ એ લૂંટતો જ રહ્યો. અનંત સુખમાં લીન બચે.
એ સુખ સૌને પીરસવાની એને ભાવના જાગી. એણે મધુરી વાણી વહાવીને એને પ્રત્યક્ષ અનુભવ વિશ્વમાં પ્રગટા.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
વિશ્વના કેઈ જીવા એ પ્રકાશમાં મુગ્ધ બન્યાં. કેઈ જીવાએ પેાતાના હૈયામાં અંતર્–દીવડા પ્રગટાવ્યેા. એ દીવડાના તેજમાં પ્રકાશ લાધ્યું કે સુખ મેળવવામાં નથી; છેડવામાં છે. સુખ જડમાં નથી; ચૈતન્યમાં છે. સુખ સચેગમાં નથી; વિયેાગમાં છે. સુખ મહારમાં નથી; અંતમાં છે. સુખ બંધનમાં નથી; મુક્તિમાં છે.
આ પ્રકાશ મળ્યા પછી આત્મા સ્વાધીન સુખનેા આસ્વાદ લે છે. ઈંદ્રિયે! શાંત અને છે, દિલ પ્રસન્ન બને છે. ચિત્ત સ્થિર અને આનંદિત અને છે. આત્મા એના અંતર્ના નિધિમાંથી આનંદ લૂંટતે જ જાય છે. પછી એને એના આનદ્ય માટે આદ્ય સુખસામગ્રીની અપેક્ષા નથી. જેટલે અ'શે એ બાહ્યથી અળગા થાય છે, જેટલે અંશે એ સંગથી વિમુક્ત બને છે, જેટલે અંશે એ જડને ત્યાગે છે, જેટલે અશે એ ઇચ્છાઓને ત્યાગ કરે છે, જેટલે અંશે એ નિવિકલ્પ અને છે, એટલે અશે એને માનસિક ક્લેશ દૂર થાય છે, એટલે અશે એ નિરુપાધિમય બને છે, એટલે અંશે એ પ્રસન્નતાનેા અનુભવ કરે છે, એટલે અંશે એ મુક્તિસુખની ઝાંખી અનુભવે છે. એ નિહાળે છે કે મુક્તિસુખ એ કાઈ દૂરની વસ્તુ નથી; પરંતુ એ એની પાસે જ છે. મેાક્ષ હશે કે કેમ ? મેક્ષમાં સુખ હશે કે કેમ ? હશે તેા કેવું હશે ?જ્યાં સુખની સામગ્રી નથી ત્યાં સુખ કેવું ? જે સુખ દેખાતું નથી તેના માટે વૃથા મહેનત શાને ? મુક્તિનુ સુખ ભાગવનારા કોઈ આત્માએ છે. એ માનવાનું શું પ્રયેાજન ? આવા પ્રશ્નો જે આપણને ઉદ્ભવે છે તેવા પ્રશ્નો એ અંતરાત્માને ઉદ્ભવતા નથી. પેાતાની પાસેનુ સુખ પાતે અનુભવી રહ્યો છે એટલે એવા પ્રશ્નોના એને માટે અવકાશ જ નથી.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
એ તે એના માર્ગે પ્રગતિ કર્યો જ જાય છે. જ્યારે એને ત્યાગ પૂર્ણ બને છે, જ્યારે ઈચ્છાને સંપૂર્ણ અભાવ થાય છે, જ્યારે વિકલ્પ વિલીન થાય છે, ત્યારે સદેહે તે મુક્ત બને છે. ત્યારે આ માનવદેહે જ તે મુક્તિસુખની પૂર્ણતા અનુભવે છે અને કૈવલ્યસુખમાં તન્મય બની જાય છે. સુખરુપ બનેલે એ મુક્તાત્મા વિદેહી બને છે ત્યારે એ સિદ્ધોના નિવાસમાં પહોંચે છે અને અનંત તિમાં તમય બનીને શાશ્વત સુખમય, શાશ્વત જ્ઞાનમય, શાશ્વત દર્શનમય, શાશ્વત ચારિત્રમય અને શાશ્વત વીર્યમય સદાકાળ આહલાદ અનુભવે છે.
એ મુક્તિસુખ પ્રત્યેના વિજય પથમાં આ પુસ્તિકા છેડે પણ પ્રકાશ પાથરશે તે પુસ્તિકા લખી લેખે.
તા. ૧-૧-૧૯૭૪
ન. અકપાસી
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમ :
૧૧૬
૧૨૧
૧. ઈદ્રિય પરાજય શતક ૨. શ્રાદ્ધવિધિ ૩. વૈરાગ્ય શતક ૪. સંધ સિત્તરી ૫. જિનદ્રવ્ય ૬. મરણ સમાધિ વિચાર ૭. શ્રી જિન હર્ષ રચિત શીલની
નવાવાડની સજઝાય ૮. શુદ્ધિપત્રક
૧૭૯ ૧૯૫
૨૨૭
૨૪૩
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇંદ્રિય પરાજય શતક
सुच्चिय सुरो सो चेव, पंडिओ तं पसंसिमो निच्चं । इंदियचोरेहि सया, न लुटिअं नस्स चरणधणं ॥१॥
ગાથાર્થ જેનું ચારિત્ર ધન ઇંદ્રિય ચારો કદી નથી લૂંટી શકયા તે જ આત્મા શૂરવીર છે અને તે જ પંડિત છે. તેની જ અમે સદા પ્રશંસા કરીએ છીએ.
–મંગલાચરણ અન્ય ગ્રન્થો પ્રમાણે નથી. સપુરુષની પ્રશંસા એ જ મંગલ.
આત્મ ગુણેમાં ચર્યા એ ચારિત્ર. આત્મ સુખની રમણતા એ ચારિત્ર. વિષય કષાયને પરિહાર એ ચારિત્ર. કર્મકલંકથી રહિત બનવાની ક્રિયા એ ચારિત્ર. સર્વ સંગને ત્યાગ તે ચારિત્ર. સમિતિ ગુપ્તિની પાલના તે ચારિત્ર ચરણ સિત્તરિને અભ્યાસ તે ચારિત્ર. સમભાવમાં ૨મણુતા તે ચારિત્ર. શીલ ગુણનું પાલન તે ચારિત્ર.
અનંત ચારિત્ર આત્માને વરેલું છે. સનાતન કાળથી તે આત્માની સાથે છે. સ્વભાવ તે સાથે જ હોય ને !
સદાકાળનું સંગાથી હોવા છતાં તે અપ્રગટ છે. વિષય અને કષાય તેને ઢંકાયેલું રાખે છે, વિષય કષાયને ઉત્તેજક વિ. પ્ર. ૧
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇદ્ધિ છે. આત્માના અનંત ચારિત્રને પ્રગટ થવામાં ઇદ્રિ અંતરાય રૂપ છે.
અણમોલ ચારિત્ર રત્નને ભગીરથ પ્રયત્ન કરીને પણ સાચવવું રહ્યું. રત્ન આપણી નજરે લૂંટાય તે અક્ષમ્ય છે. રત્ન લૂંટનાર ઇંદ્રિયો સતત આપણી સાંનિધ્યમાં રહે છે માટે આપણું કર્તવ્ય બને છે કે સતત સાંનિધ્યમાં રહેનારા ચારથી સતત જાગૃત રહેવું. જરાવાર ભાન ભૂલાય તે ચારે એમનું કાર્ય સાધી લે. રતન લેંટાઈ જાય અને માનવભવ એળે જાય. પછી તો પિક મૂકવાની જ રહી.
કાર્ય કપરું છે. સતત જાગૃત રહેવાની જરૂર છે. જે એ કાર્ય સાધી શકે છે તે ધન્ય નર છે. સાચે જ તે શુર છે. તે વીર છે કે જેનાથી ઇન્દ્રિયે ડરે છે. તે પંડિત છે કે જે ઇંદ્રિયેને ચોર તરીકે ઓળખી, એનાથી સાવધાન રહે છે.
વીરતા તલવાર વીંઝવામાં નથી. વિરતા અભિમાનભય ઉચ્ચારણમાં નથી. વીરતા ઘાતકીપણામાં નથી. વીરતા છે આત્માના અણમોલ ચાત્રિ રત્નની જ્યોત પ્રગટાવવામાં. વીરતા છે ઇંદ્રિયોને પરાજિત કરવામાં
પાંડિત્ય પુસ્તકના અભ્યાસમાં નથી. પાંડિત્ય વાહ વિવાદની કુશળતામાં નથી. પાંડિત્ય સમાયું છે સત્યની ઓળખમાં. પાંડિત્ય સમાયું છે. સાચા શત્રુની ઓળખમાં. પાકિસ્થ સમાયું છે તે શત્રુથી સાવધ રહેવામાં
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેના અણુમાલ ચારિત્ર રત્નને ઇંદ્રિય ચારા ને લૂટી શકે તે સાચે જ વીર છે, સાચે જ પડિત છે. નિત્ય પ્રશંસા તેની ન હાય તા કાની હાય ?
इंदियचवलतुरंगो दुग्गइमग्गाणु धाविरे निच्चं । भाविअभवस्सरूवो, रुंभई जिणवयणरस्सीहिं ॥ २ ॥
',
ગાથાથ :—દુગતિને માગે સદા ઢાડતાં ઇંદ્રિય રૂપી ચપળ અશ્વને ભવસ્વરૂપના જ્ઞાતા જિનવચન રૂપી લગામથી રાકી રાખે છે.
વિશેષાથ :—અશ્વની ચપળતા ઇંદ્રિયાને વરેલી છે, અશ્વની ગતિ કરતાં કંઈ ગુણી તીવ્ર ગતિથી ઇંદ્રિયે દોડી રહી છે. મનગમતી વસ્તુ પ્રત્યે ઇંદ્રિયાદ્વારા આત્મા તીવ્ર ``ચાણ અનુભવે છે. એને મેળવવા દિલ તલપાપડ થાય છે. એ પ્રાપ્ત કરવા ઇંદ્રિય પુષ્કળ વેગથી ઢાડે છે. અણુભાવતી વસ્તુઓથી દૂર રહેવા માટે ઇંદ્રિયા જોસભેર નાસે છે. ઇંદ્રિયાની ચપળતા પાસે અશ્વની ચપળતા આંખી પડે છે.
સુકામળ સ્પર્શથી આત્માને ભાનભૂલે ખંનાવતી સ્પના, મધુર રસના આસ્વાદમાં લહેજત પમાડતી રસના, સુગધની પાછળ ભ્રમરની જેમ ભમાડતી નાસિકા, સૌદય પાછળ ભટકેલ બનાવતા નયન અને મધુરાં ગાનમાં મુગ્ધ અનાવતા શ્રવણ, આત્માને વેગપૂર્વક દુર્ગાંતિએ કરી ન જાય એ કેમ મને ?
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે માગે ઇન્દ્રિયે। દાડી રહી છે તે માગ મહાન્ ગાઁ તરફ લઈ જાય છે. ઇંદ્રિયા એના બધા જ મળથી આત્માને ઊંડી ખીણમાં પટકે છે. એ ખીણમાં પારાવાર દુઃખ છે. પારાવાર પાપમધ છે. તીવ્ર ત્રાસ અને સંતાપ છે. એ ખીણમાં ચાખવા મળે છે, ઇંદ્રિયેાની સેવેલી ગુલામીનુ, વિષથી ચે વધુ કડવું ફળ. દીર્ઘ કાળ સુધી રિખાવે છે તે ફળને આસ્વાદ.
એ સ્થિતિ નિહાળી ભાવુક આત્માને ભય ઊપજે, એથી દૂર રહેવા તે ખનતું બધુ કરી છૂટે. જિનેશ્વર દેવની વાણીની તે સહાય યાચે. તે વાણી ભવસ્વરૂપની તેને આળખ આપે. અનાદિ નિગેાદથી શરુ થતું પરિભ્રમણ એની આંખ સમક્ષ ચડે, વિશ્વમાં વેઠવી પડતી વેદનાઓને એ નિહાળે, એ વેદનાઓના કારણ રૂપે ઇન્દ્રિયાને તે ઓળખે. તે ઠરી જાય. સ્વભાવમાં જ સુખ છે તેમ નિશ્ચય કરે. ઇંદ્રિયાની ગુલામીને તે લાત મારે, દુતિ તરફ દોડતી ઇંદ્રિયાને તે રાકી રાખે. જેની સહાયથી ચપળ ઇંદ્રિયા સ્થિર અને તે જિનવાણીને વંદન હા!
इंदियधुत्ताणमहो, तिलतुसमित्तंपि देसु मा पसरं । जह दिनो तो नीओ, जत्थ खणो वरिसकोडिसमो ॥ ३ ॥
ગાથા :—રે આત્મન્ ! ધૂત" એવી ઇંદ્રિયાને તલના ફાતરા જેટલેાય અવકાશ ન દઈશ. જો ઢીકે। તા જ્યાં એક ક્ષણ ક્રોડા વર્ષ સમાન છે તે સ્થાનમાં તું ઢારાયે સમજ.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ –ધૂતં વિશ્વાસને ગ્ય નથી. તેના પ્રત્યે દયા લાવીને અથવા તે તેની લાલચમાં સપડાઈને તેને સહેજ સ્થાન આપવામાં આવે તે ચાલાકી વાપરીને તે માણસને ચૂસી લે. તેનું સ્થાન પ્રતિદિન મેટું થતું જ જાય. તેની પાંખે પ્રસરતી જ જાય. પરિણામ એ આવે કે મૂર્ખ માનવી ધૂર્તને દેરા દેરાય.
ઇદ્રિ પણ ધૂત જેવી જ છે. તેના પ્રત્યે સહેજ પણ આકર્ષણ થવાથી પ્રતિદિન તે વધતું જ જાય છે. ઈદ્રિયને ગમતું વર્તન કરવા દિલ લલચાય છે. ધીમે ધીમે આત્મા ઇંદ્રિયને સંપૂર્ણ ગુલામ બને છે અને એને દેરા દેરાય છે. - ગુલામીનું પરિણામ ગંભીર આવે છે. ક્ષણિક સુખ આપતી ઇન્દ્રિયે આત્માને પાતકમાં પટકે છે. તીવ્ર વેદનાને અનુભવ કરાવે છે. વેદના એટલી પુષ્કળ હોય છે કે, એક ક્ષણ પણ ક્રોડ વર્ષ જેટલી લાંબી અને અસહ્ય લાગે છે. એ મહાવેદનાને આવતી અટકાવવા ઇદ્રિને પ્રથમથી જ પ્રસરવા ન દેવી ચગ્ય છે. ઊગતા શત્રુને દાબી દેવામાં ડહાપણ છે.
ઈદ્રિને ગમતું કરવાની વૃત્તિને અભાવ આત્મા જ્યારે કેળવશે ત્યારે વેદનાથી તે પર બનશે અને અનંત સુખને અનુપમ આસ્વાદ અનુભવશે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजिइंदिएहि चरणं, कई व घुणेहि किम असार । तो धम्मत्थीहि दृढं, जइअन्नं इंदियजयंमि ॥ ४ ॥
ગથાર્થ –કીડાઓ વડે કાષ્ઠ જેમ અસાર કરાય છે તેમ નિરંકુશ ઈદ્રિયો વડે ચારિત્ર અસાર થાય છે, તેથી ધમાંથીએ ઇંદ્રિયજય માટે દઢ પ્રયત્ન કરે ઘટે.
વિશેષાર્થ –કાષ્ઠમાં ઉત્પન્ન થયેલ કીડા કાઝને જ કોરી ખાય છે. કાષ્ઠ સડેલું બની જાય છે. ફેંકી દેવા સિવાય એનો બીજે કશે ઉપગ રહેતું નથી.
કાષ્ઠ સડે તે પોસાય. પરંતુ મહામૂલા ચારિત્રરત્નને કેમ સડવા દેવાય? એને તે ખૂબ જતનપૂર્વક જાળવવું જ જોઈએ. ઇન્દ્રિયની ગુલામીથી ચારિત્રરત્ન સડી જાય છે. ગુલામી ચારિત્રરત્નને નિર્માલ્ય બનાવી દે છે. ઇંદ્રિયોથી પરાજિત આત્માના ચારિત્રને સંપૂર્ણ હાસ થાય છે. મહામેલું રત્ન વેડફાઈ જાય એ દુઃખદ છે.
જેને તે રત્નની કિંમત છે, જેને તે રત્ન આત્માનું એજન્ અર્પતું ભાસે છે, જેને તે સદ્ગતિદાયક દેખાય છે. જેને દુર્ગતિ પ્રત્યે પટકાતા પિતાની જાતને, એ રત્નની સહાયથી, ધારી રાખવાની મહેચ્છા છે, તે આત્માએ ઇંદ્રિય જ્ય માટે દઢ પ્રયત્ન કરવાની આવશ્યકતા છે. સંયમની સાધનાથી ઇદ્રિય જય સહેલ બને છે. પરંતુ સંયમની સાધના સહેલી નથી. તીવ્ર ભાવના, ખંત અને મને બળપૂર્વક સાધના થઈ શકે
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનસિક નિર્બળતા સાધનામાં મહાન વિખે છે. એ વિપ્નને દૂર રાખવું જ રહ્યું. जह कागिणीइ हेर्ड, कोडि रयणाण हारए कोइ । तह तुच्छविसयगिद्धा, जीवा हारांति सिद्धिसुह॥५॥
ગાથાર્થ –કાકિણી માટે કેટ રત્ન જેમ કઈ માનવી હારી જાય તેમ તુરછ વિષમાં લંપટ જીવે સિદ્ધિ સુખને હારી જાય છે.
વિશેષાર્થ – એક રૂપિયાના એંશીમા ભાગની પણ જેની કીમત નથી તે કારકિર્ણની તુરછતા ક્યાં અને અકય કીમતના કોડે રત્નોની હારમાળાની મહત્તા કયાં? તુચ્છ કાકિણી મેળવવા ક્રોડે રત્ન ગુમાવનારની મૂર્ખતા હાસ્યાસ્પદ છે. હવેલી લેવા જતાં ગુજરાત ખેનાર જેવી એની સ્થિતિ છે,
કયાં વિષય સુખની મલિનતા અને ક્યાં સિદ્ધિસુખની નિર્મળતા? ક્યાં વિષયસુખની ક્ષણિકતા અને કયાં સિદ્ધિસુખની શાશ્વતતા? ક્યાં કહુ પરિણામી વિષયફળની તુચ્છતા અને જ્યાં અનંત સુખને આસ્વાદ આપનાર શિવફળની મહત્તા?
અણમોલા એ અનંતસુખને તરછોડનાર માનવીની પામરતા દયાજનક છે. તુચ્છ વિષમાં રક્ત માનવી મહામૂલા સિદ્ધિ સુખને ફેંકી દે છે, ત્યારે કાકિણી માટે કોડે રત્નોને ફેકી દેનાર માનવીની મૂર્ખતા, કંઇક ઓછી લાગે છે,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયમાં તલ્લીન બનવાથી સિદ્ધિસુખ દૂર ઠેલાય છે. મુક્તિસુખ દૂર ઠેલવાની મૂર્ખતા કેઈન કરે એ અભિલાષા. तिलमित्तं विसयसुह, दुहं च गिरिरायसिंगतुंगयर । भवकोडिहिं न निहइ, जं जाणसु तं करिज्जासु ॥६॥
ગાથાર્થ –વિષયસુખ તલ માત્ર છે, દુખ ગિરિરાજના શૃંગથી પણ ઊંચું છે. તે ક્રોડે ભવે પણ પૂરું નથી થતું. હવે જેમ એગ્ય લાગે તેમ કર. --
વિશેષાર્થ –માનવી માને છે કે વિષયે એને સુખ આપે છે. વિશ્વમાં લીન બનેલ આત્મા માને છે કે જગતનું બધું યે સુખ તે લૂંટી રહ્યો છે. કે ભ્રામક ખ્યાલ!
- મોહનિદ્રામાંથી જાગૃત થતે માનવી જાણે છે વિષયસુખની અલ્પતા. એ સમજે છે વિષયસુખની ક્ષણિક્તા. એ સમજે છે વિષયસુખને ઉંબરે ઊભેલું અપાર દુઃખ.
એ દુખ મેરૂ ગિરિરાજના ઉચ્ચ શિંગની અધિકતાથી પણ અધિક છે. કોડો ભવ સુધી વેદના સહન કર્યા છતાં એ ટળતું નથી. માનવી કલ્પી ન શકે તેટલું તીવ્ર તે દુઃખ છે. ક્ષણિક વિષમાં લુબ્ધ બનીને આવું અપાર દુઃખ કોણ વહારે ?
રે આત્મન ! તને ચગ્ય જણાય તે કર. भुजंता महुरा विवागविरसा किपागतुल्ला इमे, कच्छकंडअणं व दुखाणया दाविति पुति
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફર मज्झहे मयतिह्निअव्व सययं, मिच्छाभिसंघिष्पया, भुता दिति कुजम्मजोणिगहणं, भोगा महावेरिणो ॥७॥
ગાથા :—આ મહાન્ બૈરી ભેગા કિ પાક ફળની જેમ ઉપયાગ સમયે મધુર પરરંતુ પિરણામે વિરસ છે; ખરજ ખજવાળાવાની ક્રિયાની જેમ દુઃખજનક હાવા છતાં તે કાલ્પનિક સુખ આપે છે. મધ્યાન્હે મૃગ વૃષ્ણુિકાની જેમ સતત મિથ્યા કલ્પના કરાવનાર વિષમ ભાગેાના ઉપલેાગથી અનિષ્ટ ચેાનિમાં જન્મ ગ્રહણ થાય છે.
વિશેષાથ :—કિ પાક ફળની શે।ભા રમ્ય હોય છે. નયનને તે આકર્ષે છે. મનેાહર ફળ મેળવવા રસના તલપાપડ અને છે. એના આસ્વાદે માનવી લહેજત અનુભવે છે. શી એ મધુરતા !
થાડી જ વારમાં એ ફળાને રસ દેહમાં વ્યાપ્ત અને છે. રગેરગમાં વિષ પ્રસરી જાય છે, અચેતન બનીને દેહ ઢળી પડે છે. સમજાય છે કે દેખાતા મધુર રસ મધુર ન્હાતા. કડવી તુંખડીના રસ કરતાં પણ તે વધુ કટુ હતા. વિષયે કિ’પાક ફળની ઉપમાને ચેાગ્ય છે. દિલને લલચાવતું રૂપ, દેહને ડાલાવતુ સંગીત, મનને મુગ્ધ કરતી સુવાસ, રસનાને લહેજત અપતા સ્વાદ અને આત્માને એકતાન મનાવતા સ્પર્શ, છે તેા મધુર અને મનહર. ઉપજાવે છે એ અનેરા આનંદ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથાલ આવાસ ક્ષણિક રાધ મેળવતાં આનંદને તે ત્યાગે છે. શાશ્વત સુખને તે તરછોડે છે. સુખના ડુંગરે તે વહેરે છે. તેને જે એને દાબી દે છે. મહાદુઃખના ભારે બોજાથી દબાયેલો માનવી લણું કાળ સુધી હતાશ બની રહે છે.
કિંપાક ફળ અને વિષયેની આ સમાનતા !
મલિન દેહને ખરજને રેગ પીડે છે. ખરજને ખજવાળવાની અદમ્ય ઈચ્છા જાગે છે. ખજવાળતાં શાંતિ મળતી જણાય છે. થોડી જ વારમાં બળતરા વધી પડે છે. લેહી વહેવા માંડે છે. અને અસહ્ય વેદનાને અનુભવ થાય છે. છતાં એ ખજવાળતી સમયે માનવી માને છે કે એને શાંતિ અને સુખ મળે છે.
| મલિન આત્માને વિષયે રૂપી ખરજ પડે છે. ઉપ
ગ કરવાની અદમ્ય અભિલાષા ઉદ્દભવે છે, ખરજ ખણવાની ક્રિયાની જેમ તે ઉપભેગ દિલને પ્રસન્નતા અપે છે. પરંતુ ક્યાં સુધી? થેડી જ વારમાં આત્મા હતાશ બની કરી જાય છે. એનું નૂર હણાઈ જાય છે. ઇઢિયે અશક્ત બને છે. દુઃખની ગર્તામાં આત્મા પટકાય છે. દીર્ઘ કાળ સુધી ત્યાં તીવ્ર વેદના તે સહે છે. છતાં પામર માનવી વિષપભેગમાં સુખ કહપે છે! ધોમધખતા તાપમાં તૃષાતુર માનવી પિપાસા છિપાવવા આમથી તેમ ભટકે છે. દુર કર એને જળ દેખાય છે અને તે મેળવવા એ છેકે છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
એની દેડ નિરર્થક જતાં વળી બીજી દિશાએ જળદર્શન થાય છે. બધું ચે બળ એકત્રકરી એ દોડે છે. નથી મળતું એને જળ કે નથી છીપતી એની તૃષા. વધે છે એને થાક અને વધે છે એની નિરાશા.
વિષયેચ્છાને તાપ ધોમધખતા તાપ કરતાં કંઈ ગુણે તીવ્ર છે. એ તાપ દિલને જળાવે છે; દેહને રિબાવે છે. અને આત્માને પામર બનાવે છે. તપ્ત બનેલે માનવી સુખ શોધે છે. સૌંદર્ય દર્શને સુખ, પ્રાપ્ત થશે એમ માની ત્યાં દોડે છે. નથી મળતું ત્યાં સુખ. ફરી તે દોડે છે -
ની પાછળ, સુખ ત્યાં હશે તેમ કલપીને. ત્યાં પણ મળતું નથી સુખ. સુવર્ણ સુખદાયી છે એમ માનીને તે મેળવવા તલસે છે. પરંતુ નથી એને સૌંદર્ય સુખ અર્પતું, નથી એને સ્પર્શ સુખ અપ, નથી એને લક્ષ્મી સુખ આપતી. સ્વાદ,સુવાસ અને સુગંધ સુખ નથી આપતા. સુખને અનુભવ એને કયાંયે નથી.
તાપમાં ઉજજવળ બનેલ આકાશને જેમ ભ્રમિત બુદ્ધિથી માનવી જળ કલ્પી લે છે તેમ ભ્રમિત બુદ્ધિથી માનવી વિષમાં સુખ કલ્પ છે. મૃગજળ શાંતિ આપવાને બદલે જેમ ઠેર ઠેર ભટકાવે છે તેમ વિષે સુખ આપવાને બદલે માનવીને ત્રાસ આપે છે. -...
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
- - ૧૨ વિષપભેગા આત્માને દુર્ગતિ તરફ ખેંચી જાય છે અને ખૂબ દુઃખ આપે છે. સાચે જ ભેગો આત્માના મહાન રીઓ છે.
सका अग्गि निवारेउं, वारिणा जलिओ वि हु । सव्वोदहिजलेणावि, कामग्गि दुन्निवारओ ॥८॥
- ગાથાથ –અગ્નિ પ્રજ્વલિત હોવા છતાં પાણીથી નિવારી શકાય છે. પરંતુ સર્વે સમુદ્રના પાણીથી પણ કામાગ્નિ દુનિવાર્ય છે. - વિશેષાર્થ : પવનના સુસવાટથી પ્રજવલિત બનતે, અનેક ઘેરી વસ્તુઓને ભરખી જતે અને વિનાશનું તાડવ રચતે અગ્નિ પણ જળની શીતળતાથી ઠરી જાય છે પરંતુ પ્રેમની આગ બુઝાવી બુઝાતી નથી. દેહને તે બાળે છે. અને દિલને જળાવે છે. વિશ્વની વિમળતાને આળીને એ ભસ્મ કરી નાંખે છે. એને ઠારવા અખિલ વિશ્વના અસંખ્ય ઉદધિનું વારિ અસમર્થ છે.
એ ઠરશે જિનવાણીના જળથી. વાસના રૂપી વસ્ત્રોને ઉતારીને જિનવાણીના જળની ઊછળતી છેળોમાં જે નહાશે તે વિષયની આગ બૂઝવશે. विसमिव मुहमि महुरा, परिणाम निकाम दारुणा विरुसया। काल मणंतं भुत्ता, अज्जवि मुत्तुं न कि जुत्ता ॥९॥
ગાથાર્થ –પ્રારંભમાં મધુર અને પરિણામે અત્યંત
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ભયકર વિષ સમાન વિષયના અનંતકાળ સુખી ઉપભેગ કર્યાં છતાં શું તેને ત્યાગ હજુયે ઉચિત નથી ?
વિશેષાથ :-અનાદિ કાળથી આત્મા વિષામાં રક્ત છે. પ્રત્યેક ભવમાં, પ્રત્યેક જીવનમાં, વાસના આત્માને વળગી છે. વાસનાના પ્રેરાયે આત્મા વિષયેાના સતત ઉપભાગ કરે છે. ભૂતકાળની વિશાળતાનો કલ્પના માનવીને સમજાવે છે કે એ વિશાળ ભૂતકાળમાં કૈંક કૈક અનુભવા આત્માએ કર્યાં છે. એવી કોઈ ચીજ નથી કે જે આત્માએ ભૂતકાળમાં મેળવી ન હેાય. એવા કેાઈ સ‘ચેાગ નથી કે જેમાં આત્મા ન મૂકાયા હૈાય. દૈવી સુખા આત્મા મેળવી ચૂકચે છે. નારકીય દુ:ખા તે અનુભવી ચૂકયેા છે. સમસ્ત પુદ્ગલેનુ' પરાવર્ત્તન આત્મા કરી ચૂકયા છે. હજુયે અધૂરૂ ભાસે છે ? કયુ' સુખ મેળવવાનુ બાકી છે? અનેક સુખદ અનુભવેા કર્યાં પછી પ્રાપ્ત થતાં પારાવાર દુ:ખાની વેદના અનંતવાર સહન કર્યાં છતાં એ સુખા હજીયે તને આકર્ષે છે? ૨ આત્મન્ ! હવે તે સમજ કે જ્યાં સુખ ભાસે છે ત્યાં ભયંકર દુ:ખ છે.
વિષ મધુર હાય તે। પણ લે તે પ્રાણ. વિષથી વધુ ભયકર વિષયે આત્માના ભાવ પ્રાણેાના વિનાશ કરે, અન તકાળ સુધી આત્માને રખાવે અને તેને સત્ય દશનથી દૂર રાખે. વિષય ત્યાગ જેવું સારૂ કા ખીજી' કર્યુ હાઈ શકે ? વિષયેાની ક્ષણિક મધુરતામાં મુગ્ધ બનીને વિકટ ભય
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થામાં મૂકવાનું ભયંકર મમ શાણે આત્માને વહે विसयरसासवमत्तो, जुत्ताजुत्तं न जाणई जीवो । ज्ञरह कलणं पन्छा, पत्तो नरयं महाघोरं ॥१०॥
ગાથાથ –વિષયરસ રૂપી મદિરાથી મત્ત બનેલ આત્મા યુક્ત અયુકત કશું જાણતા નથી. પરંતુ પછી મહા પાર નરક પામીને કરુણ રીતે ગુર છે.
વિશેષાથ–મદ્યપાન માનવીની બુદ્ધિને કુંઠિત કરે છે. દારૂની અસરથી પીડાતે માનવી સારૂં નરસું કશું સમજી શકતો નથી. એને કશું ભાન રહેતું નથી.
વિષય રસનું પાન આત્માને એવી જ સ્થિતિમાં મૂકે છે. માનવીની બુદ્ધિ એથી કુંઠિત બને છે. મન વ્યગ્ર બને છે. ચિત્ત ડામાડોળ અને શૂન્ય બને છે. અને વિવેક કરવાની માનવીની શકિત હણાઈ જાય છે. ભાગોમાં લીન બની તે ભાન ભૂલી જાય છે.
પરિણામ દુઃખદ આવે છે. નારકીની ઘર યાતનાઓ સહવી પડે છે. ક્ષેત્ર વેદના, પરમાધામી કૃત વેદના અને પરસ્પરજન્ય વેદનાનું અપાર સુખ ભોગવવું પડે છે. કંપારી ઉપજાવતું કરુણ રુદન વેદનાને ઘટાડી શકતું નથી. जह निवदुरप्पन्नो, कीडो कडुपि मन्नए महुरं । तह सिद्धिसुहपरूक्खा , संसारदुर सुहं विति ।। ११ ॥ - ગાથાથ લીમડાના વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન થયેલ કીટ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
કટુરસને પણ જેમ મધુર માને છે તેમ સિદ્ધિ સુખથી પરાક્ષ જીવના સંસાર દુ:ખને સુખ માને છે.
વિશેષાથ :—સ'સારી માનવીની સ્થિતિ લીમડાનાં વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન થયેલ કીડા જેવી છે. લીમડાના રસ કટુ હાવા છતાં તેમાં ઉત્પન્ન થયેલ કીડા કટુ રસને મધુર માની તેમાં રકત બને છે.
જેને આત્મિક આનંદની કલ્પના નથી, જેને શિવ સુખની પરવા નથી, જેને વિષય કષાય આકષી રહ્યા છે તે આત્માઓની સ્થિતિ કીડા જેવી હાય છે. સંસારના અપાર દુ:ખમાં દુઃખ દેખાવુ. તા દૂર રહ્યું પરંતુ ઉલટું. તેમાં સુખની ભ્રમણા થાય છે. વિષયરસ રૂપી મદિરાના પાનનું પરિણામ એ જ હાય.
अथिराण चंचलाण य खणमित्त सुहंकराण पावार्ण । दुग्गइनिबंधणाणं विरमसु एआणग भोगाणं ॥ १२ ॥
ગાથાથ :— અસ્થિર, ચંચળ, ક્ષણમાત્ર સુખદાયી, પાપી અને દુર્ગતિના કારણભૂત એવા ભાગેથી વિરમ.
વિશેષાથ :—સૌંસાર સુખ સ્થિર નથી. એના ભરાસા નથી. વીજળી જેવી એની ચંચળતાં છે. આાજના સુખદ સચાગે! કાલે કયાંયે ચાલ્યા જશે. અસ્થિર સુખામાં તું કાં સ્થિર બને ?
વિષયસુખ અલ્પજીવી છે. ઘેાડા જ સમય એ સુખદ ભાસે છે. કટુ પરિણામ આવતાં વાર નથી લાગતી.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
ખાદ્ય સુખની અભિલાષા એ જ પાપ છે. એ સુભે આત્માને દુર્ગતિએ ઘસડી જાય છે. રે આત્મન્ ! ભયંકર ભાગેાથી હવે તેા વિરમ.
पत्ता य कामभोगा, सुरेस असुरेसु तहय मणुएसु । नय तुज्झ जीव तित्ती, जलणस्स व कठ्ठनियरेण ॥ १३ ॥
:—ઈચ્છિત ભાગા સુરલેાકમાં, અસુર
ગાથા લાકમાં, તેમજ મનુષ્યલેાકમાં પ્રાપ્ત થયાં, છતાંય કાષ્ઠના સમૂહથી અગ્નિ તૃપ્તિ ન પામે તેમ હૈ જીવ ! તને તૃપ્તિ ન થઈ!
વિશેષાથ : અનાદિ કાલથી ભટકતા આત્માને અનેકવાર કામભેાગેાની પ્રાપ્તિ થઈ છે. દિવ્ય સુખનો આસ્વાદ દેવલેાકમાં આત્મા કરી ચૂકયા. એ સુખની સર ખામણીમાં તુચ્છ લેખાય તેવા માનવી અને તિયચપ્રા ચેાગ્ય ભાગસુખામાં આત્મા રકત ખન્ચા. વિષયસુખની અનેક વાર પ્રાપ્તિ થવા છતાં હંજુ આત્મા અતૃપ્ત રહે છે, તે કેવુ' કમનસીબ છે!
જળતી જ્વાળામાં કાષ્ઠ નાંખવાથી જવાળા વધુ પ્રવલિત અને. કાષ્ઠન ખાતુ જાય અને વરુણદેવ તૃપ્ત થવાને બદલે વધુ અને વધુ વિકરાળ બનતાં જાય. આત્મદેવ પણ ભાગેાથી તૃપ્ત થવાને બદલે તેની પ્રાપ્તિથી વધુ અને વધુ ઉશ્કેરાટ અનુભવે છે.
ઉશ્કેરાટમાં સુખ ન હેાઈ શકે. સુખ સાષમાં છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
વિષયથી જો તૃપ્તિ નથી અનુભવાતી તા એ સુખદ શી રીતે હાઈ શકે? સુખની માન્યતા એ ભ્રમણા છે.
जहाय किंपागफला मणोरमा, रसेण वन्नेण य भुजमाणा ते खुट्टए जीविय पच्चमाणा, एओवमा कामगुणा विवागे ॥ १४ ॥
-
ગાથા: – જેમ કપાક ફળેા સે, રંગે અને ઉપલેાગે મનેારમ હાવા છતાં પાચન પછી જીવિતના ક્ષય કરે છે તેમ આત્મનાશમાં પરિણમતાં કામગુણ્ણા ક પાક ફળની ઉપમાને ચેાગ્ય છે.
વિશેષાથ :–સૌંદય આંખને આકર્ષે છે. સુગ ધ લિન લલચાવે છે. સ`ગીત મનને મુગ્ધ કરે છે. સ્વાદ રસનાને લાલુપ અનાવે છે. સ્પસુખ આત્માને લયલીન મનાવે છે. એ અંચે મધુરુ અને મનેામ ભાસે છે. પરંતુ તેનુ કટુ પરિણામ અનુભવતા વાર નથી લાગતી.
માનવીની દૃષ્ટિ ક્ષણિકસુખ પ્રત્યે છે. પશ્થિામ પ્રત્યે નથી. ખિલ્લી દૂધ દેખે છે, ડાંગ નહિ. તેમ માનવી વિષય સુખાની દેખાતી મધુરતામાં લલચાય છે. ભેાગવવા પડતાં દુ:ખદ વિપાકા સમક્ષ માનવી દ્રષ્ટિ નથી પહેાંચાડતા. તેની બુદ્ધિ ખૂખ હોવા છતાં, ભૌતિક સુખની ખાખતમાં તે ખિલ્લીની જેમ ટુંકી બની ગઈ છે.
કિ’પાક ફળાની મધુરતા દેખાવ પૂરતી છે. તેનુ' પાચન થતાં જ જીવનના અંત આવે છે. તેમ કામલેાગેા રમ્ય ભાસે છે પરંતુ એના આસ્વાદ આત્માના સત્યાનાશ આણે છે.
વિ. પ્ર. ર
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
सव्वं विलविअं गीअ, सव्वं नह विडंबणा ।
सव्वे आभरणा भारा, सव्वे कामा दुहावहा ॥ १५ ॥ ગાથા :—બધું ચે ગીત વિલાપ છે; ખ' ચે નાટક વિટખણુા છે; અલંકારા બધા ભારરૂપ છે અને વિષયા સવે દુઃખદ છે.
વિશેષાથ —ગીત માત્ર જ્યારે આત્માને વિલાપ રૂપ ભાસે, નૃત્ય વિટંબણા રૂપ જણાય, આભરણા ભાર રૂપ શાસે અને વિષયે દુઃખદાયી લાગે, ત્યારે આત્મા અપૂર્વ ઉચ્ચ સ્થિતિએ વિરાજી રહ્યો હાય. જગતનું અધું ચે સુખ અને તુણુવત્ જણાય. સુરનર સુખને દુઃખ કરી લેખનાર સભ્યદૃષ્ટિ આત્માની ઉચ્ચ કક્ષાએ તે પહોંચી ચૂકયા હૈાય. સંગીત એનુ દિલ ન ઝાલાવે. નૃત્ય અને મત્રમુગ્ધ ન કરે. અલકારે એને ન આકર્ષે. વિષય અને ન ખેચે.
'
એ ઉચ્ચતાને પ્રાપ્ત કરવા મથીએ. देविंदचक्कवट्टित्तणाइ, रजाइ उत्तमा भोगा । पत्ता अनंत खुत्तो, न यहं तत्तिं गओ तेहिं ॥ १६॥ ગાથા—અધયયુક્ત દેવપણું તથા સાર્વંભૌમત્વ અને રાજ્ય વિગેરે ઉત્તમ ભાગસુખે। અનંતવાર પ્રાપ્ત થયા તા પણ હુ એથી તૃપ્ત ન થયા.
વિશેષાથ :—ઇંદ્રનું અશ્વય અને ચક્રવર્તીની ઋદ્ધિ આછી વાર પ્રાપ્ત નથી થઇ.રાજસત્તા અને રાજસુખ અનેકવાર અનુભવ્યું. ઉત્તમ ભાગસુખામાં ખૂબ વ્હાલ્યેા. છતાંયે એની ઈચ્છા રહ્યા જ કરે છે. જ્યાં ઇચ્છા છે ત્યાં દુઃખ છે,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
તૃપ્તિ છે ત્યાં આનંદને અભાવ છે. દૈવી સુખ અનંતવાર ભેગવ્યાં છતાં જે હજુ યે અતૃપ્તિનું દુઃખ ઊભું જ છે તે
એ સુખમાં શું બન્યું છે ?” એ જાતની વિચારણું કેમ નથી થતી? રે આત્મન ! હવે તો સમજ. संसारचकवाले, सम्वेविअ पुग्गला मए बहुसो । आहरिआय परिणामिआय, न य तेसु तित्तोऽहं ॥ १७ ॥
ગાથાર્થ –સંસાર ચક્રવાલમાં સર્વ પુદ્ગલે બહુવાર મેં આહાર રૂપે ગ્રહણ કર્યા અને પરિગુમાવ્યા. પરંતુ તેમાં હું તૃપ્ત ન થયે.
વિશેષાર્થ-જ્યાં સુધી આત્મા અદેહી નથી બનત, જ્યાં સુધી જીવન્મુક્ત દશા નથી અનુભવતે, જ્યાં સુધી
તિરમાને નથી વરતે ત્યાં સુધી ઘાંચીના બેલ જેવી તેની સ્થિતિ હોય છે. છે. ભૂતકાળ સમક્ષ દષ્ટિ કરીશું તો તે અસીમ, અગાધ અને અનંત જણાશે. જગત ક્યારે નહેતું? જેવું વિશાળ વિશ્વ આજે છે એવું જ ગઈ કાલે હતું. વર્ષો પહેલા, યુગો પહેલાં તે એટલું જ વિશાળ હતું. સચરાચર જગતને માન અને દેવે યુગો પહેલા પણ શોભાવી રહ્યા હતા. પશુ, પક્ષીઓ, જંતુઓ, નારકો વિગેરે વિશ્વની વિચિત્રતાઓના અંશે તે સમયે પણ હતા. પૃથ્વી અને પાણી, વરુણ, વાત અને વનસ્પતિ, વિશ્વમાં કયારે નહેતાં ?
માનવકલ્પનાની વિશાળતામાં વિશ્વના ભૂતકાળની વિશાળતા સમાય છે. જગત અનુપમ છે. નથી એની કોઈ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
,
આદિ અને નથી એને કદી અંત. સદાકાળ એ હતું અને સદાકાળ એ રહેશે. જગતમાંની પ્રત્યેક વસ્તુઓ સનાતન છે. બધું યે છે, છે અને છે. જગત આખું ચે છે, છે અને છે.
જગતકર્તાની કલ્પના કેઈ સંકુચિત માનવબુદ્ધિએ કરી. અખિલ વિશ્વનું અનાદિ અસ્તિત્વ કે માનવની મર્યાદિત બુદ્ધિમાં ન ઉતર્યું. દશ્ય વસ્તુઓની આદિ એની બુદ્ધિએ નિહાળી, તેને અંત એના ચર્મચક્ષુએ છે. અને માનવે કલપના કરી કે જગત સાવંત છે.
એણે જોયું છે કે જ્યાં આદિ છે ત્યાં કોઈની કૃતિ છે. જગતની જે આદિ છે તે તે પણ કેઈની કૃતિ હેય જ એ બુદ્ધિએ જગકર્તાની કલ્પના કરી.
એ બુદ્ધિ તર્કવિહેણી હતી. જગકર્તા આદિ છે કે અનાદિ એ જોવાની એણે દરકાર ન કરી. જગતની આદિ સિદ્ધ કરતાં જગનિયંતાની અનાદિતા આવીને ઉભી રહી. અનાદિતા તે એ બુદ્ધિને પણ સ્વીકાર્યા વિના ન ચાલ્યું.
દશ્યમાન વસ્તુની આદિ અને અંત જોવામાં પણ એ બુદ્ધિએ થાપ ખાધી. જ્યાં વસ્તુની આદિ જોઈ ત્યાં વસ્તુની આદિ નહતી. જ્યાં વસ્તુને અંત જે ત્યાં તેને અંત નહોતે. આદિ હતી માત્ર વસ્તુના સ્વરૂપની. અંત હતો માત્ર વસ્તુના સ્વરૂપને. મેઘ વરસ્ય અને જલની આદિ એ બુદ્ધિએ કલ્પી. પાણી સૂકાયું અને એને અંત કહું. એ બુદ્ધિ ન જઈ શકી કે જે પાણીના પરમાણુઓ આકાશમાં
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
હતા તેણે જ પાણીને આકાર ધારણ કર્યો. તે જ પરમાશુઓ પાણી સૂકાવાની સાથે વરાળ રૂપે બન્યા. પરમાણુઓ હતા અને રહ્યા. બાહય સ્વરૂપ બદલાયા કર્યું. માનવીની પરિમિત બુદ્ધિ તે ન સમજી શકી. એથી તેણે વસ્તુના આદિ અને અંત સ્વીકાર્યા. પરિણામે વિશ્વકર્તાની કલ્પના ઊભી થઈ. જે અનાદિતાને ટાળવા વિશ્વત્ત્વની માન્યતા ઉદ્દભવી તે જ અનાદિતા જગતકત્વની માન્યતામાં આવીને ઉભી રહી. ધારણું ધૂળમાં મળી.
ક એવો સમય હશે કે જ્યારે દિવસ અને રાત્રિ નહિ હોય? કે એ સમય હશે કે જ્યારે પ્રભાત અને સંધ્યા નહિ હોય ? કે એ સમય હશે કે જ્યારે “સમય” નહિ હોય? કયારેય કાળ નહેતો એમ કેમ ક૯પી શકાય? કાળ સદાકાળ હતો એમ એક જ ઉત્તર મળે છે. કાળ સદા હતો અને રહેશે. આત્મા અને પુદ્ગલ સદા હતા અને સદા રહેશે. પરિવર્તન થયા કરે છે, કાળના બાહ્ય સ્વરૂપનું, આત્માના બાહ્ય સ્વરૂપનું અને પુદગલના બાહ્ય સ્વરૂપનું.
કયારેક પ્રગતિને કાળ હોય છે અને કયારેક અર્ધગતિને. કયારેક સુખદ સમય હોય છે અને કયારેક દુઃખદ. કાળનું એ પરિવર્તન પણ નિયમાધીન છે. જૈન દષ્ટિએ કેટલાક ક્ષેત્રોમાં સર્વદા કાળ એક સ્વરૂપે હોય છે.
ભરતક્ષેત્રમાં કાળનું પરિવર્તન કમપૂર્વક થાય છે. ગાડાંના ચક્ર જેવી એની ગતિ છે. એથી જ ચક્રની સાથે કાળની સરખામણી થાય છે અને અમુક સમયને કાળચક્ર કહેવાય છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે કાળમાં દરેક ક્ષેત્રોમાં ક્રમશઃ પ્રગતિ સધાય છે તે કાળ ઉત્સપિણી તરીકે લેખાય છે. જે કાળમાં ક્રમશઃ અધોગતિ થતી આવે છે તેને અવસર્પિણી કાળ કહેવામાં આવે છે. પ્રગતિની દષ્ટિએ ઉત્સર્પિણી તથા અવસર્પિણી, બંને કાળના છ ભેદ છે. શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં તેને છ આરા તરીકે એળખવામાં આવે છે. એક ઉત્સર્પિણી તથા એક અવસર્પિણું મળીને એક કાળચક બને છે. એવા અનંત કાળચક્રમાંથી આ જગત પસાર થયું છે અને થશે.
અનંતકાળથી સંસારી આત્માનું જગતનું પરિભ્રમણ ચાલુ છે. વિવિધ સ્વરૂપે કરીને, વિધવિધ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને, વિશ્વમાં આત્મા વિહરી રહ્યો છે.
વિતરણ શરુ થયા પહેલાનું આત્માનું સ્થાન સૂક્ષ્મનિગેદ છે. કાકાશમાં તે પ્રસરેલું છે. ત્યાં અનંત આત્માઓ એક જ દેહમાં રહીને દુઃખમાં રિબાય છે. વેદનાની તીવ્રતા એટલી છે કે નારકીની વેદના નજીવી ગણાય. આવું તીવ્ર દુખ હોય ત્યાં ભાન તે કયાંથી જ હેય? મૂળ સ્થાનમાં આત્માનું જ્ઞાન આવરિત હોય છે. પરિણામે વેદના તીવ્ર હેવા છતાં વ્યક્ત રીતે તે અનુભવાતી નથી. અવ્યકત રીતે તીવ્ર વેદના અનુભવતાં આત્મા અનંતાનંત વર્ષો વીતાવે છે.
કયારેક સદ્ભાગ્ય જાગે છે અને કોઈ આત્મા સૂક્ષ્મનિદમાંથી બહાર સંચરણ કરે છે. નિયમ એવો છે કે જે સમયે એક આત્મા સિદ્ધિ સ્થાન પ્રાપ્ત કરે તે સમયે એક આત્મા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂક્ષ્મ નિગોદની વેદનામાંથી મુક્ત થઈને તેનું પરિભ્રમણ શરૂ કરે. ધન્ય છે સિદ્ધના આત્માઓને કે જેઓ છેલ્લે છેલ્લે શિવમંદિરમાં જતાં જતાં પણ એક આત્માને અપાર વેદનામાંથી ઉગારે છે !
ચેતનની મુસાફરી ત્યારથી શરુ થાય છે. સૂક્ષ્મ નિગોદનું સ્થાન છોડીને એ બાદર નિગદમાં આવે છે. ત્યાં પણ અનંત આત્માઓને રહેવા માટે માત્ર એક જ દેહ મળે છે. દુખ અપાર અને અવ્યક્ત છે. બાદર નિગદ ચર્મચક્ષુથી નિહાળી શકાય છે. અનંત આત્માઓને રહેવાને માત્ર એક જ કાયા હોવાથી બાદર નિગદને અનંત કાય પણ કહેવાય છે. તે સ્થિતિમાં જીવ અનંતકાળ સુધી ફરે છે. અનેક રૂપે બદલે છે અને અનેક પરાવર્તન કરે છે.
એમ અનંતકાળ વીત્યે જીવ એ સ્થાનથી સહેજ આગળ આવે છે. પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયમાં આવીને એ રહે છે. ફળમાં અને કુલમાં, મૂળમાં અને પત્રમાં, શાખામાં અને થડમાં આત્મા આશ્રય લે છે. એક આત્માને રહેવાને એક અલગ દેહ મળે છે. કયારેક કમળમાં તે કયારેક ગુલાબમાં, કયારેક આમ્રફળમાં તે કયારેક લીંબુમાં, કયારેક પરવરમાં તે કયારેક કારેલામાં એમ અનેક સ્થાનમાં આત્મા વસે છે. એક આશ્રય સ્થાનને વધીને દશ હજાર વર્ષો સુધી આત્મા ઉપયોગ કરી શકે છે. ઇન્દ્રિય માત્ર સ્પર્શના જ હોય છે. પ્રત્યેક વનસ્પતિ કાયમાં અસંખ્યકાળ સુધી અવ્યક્ત વેદના અનુભવે છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસંખ્યકાળ વીત્યે દેહનું સ્વરૂપ બદલાય છે. માટીને આત્મા દેહ બનાવે છે. એ દેહમાં પણ અનેક રૂપે કરે છે. ઘડીમાં હીરાને દેહ બનાવે છે તે ઘડીમાં પથરને. ઘડીમાં સુવર્ણ ને દેહ બનાવે છે તે ઘડીમાં પિત્તળને, ઘડીમાં અબરખને તે ઘડીમાં માટીને. ચર્મ ચક્ષુથી જે ન નિહાળી શકાય, જેને કેઈ નાશ ન કરી શકે, અગ્નિ જેને બાળે નહિ, શસ્ત્રો જેને કાપે નહિ, પાણી જેને ડૂબાડે નહિ, ઝેર જેને મારે નહિ, પર્વતે જેને માર્ગ આપે, લેખંડની દીવાલે જેને આડે ન આવે, એવા અજેય સૂક્ષ્મ દેહમાં પણ આત્મા કયારેક વસે. ત્યાં પણ વેદના પુષ્કળ. સૂક્ષ્મ દેહ હોય કે બાદર દેહ, માટીના એક દેહમાં બાવીશ હજાર વર્ષ આત્મા રહી શકે. પૃથ્વિ રૂપ શરીરના અનેક સ્વરૂપે કરતા આત્મા અસંખ્ય કાળ પસાર કરે અને અપાર વેદનાને સહે.
ત્યાંને વસવાટ પૂરે થાય છે અને આવે છે એ અપકાયમાં. જળ કે જળને પિંડ એજ તે જીવને દેહ. હિમ, કરા, વાદળાં, ઝાકળ વગેરે શરીરમાં એ જીવને વસવાનું સ્થાન. કયારેક બાદ દેહે તો કયારેક સૂમ દેહે અસંખ્ય વર્ષો સુધી અવ્યક્ત વેદના જીવ વેઠે. વધીને સાત હજાર વર્ષની લાંબી વય વીતાવવાની હેય.
અપકાયમ યુગે વીતાવીને, અગ્નિકાયમાં આત્મા આવે છે. અનેકને એ જળાવે છે, અનેકને એ પિષણ આપે છે અને અનેકને ગતિ આપે છે. અંગારા અને આગીયા,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫.
વાળા અને વીજળી વિગેરે અગ્નિકાયના જીવો છે. અગ્નિને . દેહ સૂક્ષમ અથવા બાદર હોય છે. એક દેહમાં વધીને ત્રણ અરાત્રિ સુધી આત્મા દુઃખ સહન કરે છે. ફરી બીજા અગ્નિ દેહને ધારણ કરે છે. એ ક્રમ ચાલે છે અસંખ્ય વર્ષો સુધી.
ત્યાંથી છૂટીને જીવ આવે છે વાયુને આશ્રયે. ઉબ્રામક વાયુ અને ઉત્કલિક વાયુ. મંડલીક વાયુ અને ગુંજારવ વાયુ. ઘનવાન અને તનવાત વિગેરેમાં તે વસે છે. ઝડપથી તે ગતિ કરે છે. ગતિની તીવ્રતા સમયે પતેને તે ડોલાવે છે. પ્રલયકાળને જાણે કે નજીક લાવે છે. સૂકમ કે બાદર. એક દેહમાં વધીને ત્રણ હજાર વર્ષો સુધી રહેવાનું હોય છે. તીવ્ર અષક્ત વેદનામાં અસંખ્ય વર્ષો આત્મા ગાળે છે.
સૂમ નિગેદમાંથી નીકળ્યાને અનંતકાળ વહી ગયે. સુંદર ભવિતવ્યતાના યેગે વધુ પ્રગતિ હવે સધાય છે.આત્મા ભાનમાં આવે છે જ્ઞાન, સમજણ અને અનુભવ વધે છે. દુઃખને એ વ્યક્ત રીતે અનુભવ કરે છે. એથી ત્રાસીને તે નાસે છે. સુખ દેખાય ત્યાં જાય છે. સ્થિર દેહની મુસાફરી પૂરી કરી ત્રસ દેહમાં તે આવે છે. ઈચ્છાશક્તિ મળવાથી ઈછાપૂર્વક ગતિ કરે છે. - ત્રસ દેહમાં કેટલાક સમય બે ઇંદ્રિય સહિત, કેટલોક સમય ત્રણ ઇદ્રિ સહિત કેટલાક સમય ચાર ઇંદ્રિયો સહિત અને કેટલાક સમય પાંચ ઇંદ્રિયે સહિત આત્મા બ્રમણ કર્યા કરે છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપરક્ત સ્વરૂપમાં અનિયત ક્રમથી આત્માનું પર્યટન અનાદિ કાળથી ચાલુ છે. વિશ્રાંતિ કદી તેને મળી નથી. તે અવિરત મુસાફરી આત્માને અનંત રિબામણને અનુભવ કરાવે છે. સુખ શોધ્યું જડતું નથી. પર પુદ્ગલે સુખાભાસ માત્ર આપે છે અનંત પુદ્ગલેનું ગ્રહણ અને પરિણમન આમાને સુખ નથી આપી શકતું.
પરિભ્રમણથી કંટાળી સદાકાળની વિશ્રાંતિ અભિલશે તે વિશ્રાંતિ જરૂર મેળવે. ઇંદ્રિય પરાજય કરનાર પર્યટનને અંત આણ શાશ્વત કાળનું વિશ્રાંતિ સુખ પ્રાપ્ત કરે. વવવ દો મળે, કોળી પરિવા भोगी भमइ संसारे, अभोगी विप्पमुच्चइ ॥१८॥
ગાથાર્થ –ભેગ સુખમાં લિપ્તતા હોય છે, જયારે અભેગી અલિપ્ત હોય છે. ભેગી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે અને અભેગી તેથી મુક્ત બને છે.
વિશેષાર્થ – અપાર સંસારની અગાધ અટવીમાં પરિભ્રમણનું મુખ્ય કારણ માયા છે. મમત્વને પ્રેરા પ્રાણી અનેક સંબંધે જે છે. એ સંબંધે એક યા બીજા સ્વરૂપે આત્માને પરિભ્રમણ કાળમાં સતાવે છે. બંધાયેલા સંબંધે વાસના મૂકતા જાય છે. ફરી એ સંબંધ સંધાય છે અને વાસના જાગ્રત થાય છે. આ પ્રમાણે કમ ચા જ જાય છે. વાસનાને જ્યારે દૂર ઠેલાય અને માયાને
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭
જ્યારે કોરે મૂકાય ત્યારે સંબંધને અંત આવે. સંબંધના અંતની સાથે સંસારછેદ સુલભ બને છે. - વાસનાને વશ કરનાર અને માયાને વેગળી મૂકનાર આત્મા સંસારસુખથી અલિપ્ત રહી શકે છે. સંસારસુખોમાં ઉત્તમ આત્મા ભીને ન બને તે ભીને બને આત્મસુખના આસ્વાદમાં, વિશ્વ કાર્યમાં અને પરમાત્મા ભક્તિમાં. એ ભીનાશ સંસાર ચકવાલનો અંત આણે છે.. જયારે ભોગસુખની ભીનાશ ભ્રમણ લંબાવે છે. अल्लो सुक्को य दो छुढा गोलया मट्टिआमया । दोवि आवडिआ कूडे, जो अल्लो तत्थ लग्गइ ॥ १९ ॥ एवं लगंति दुम्मेहा, जे नरा कामलालसा । विरत्ता उ न लगंति, जहा सुके अ गोलए ॥२०॥
ગાથાર્થ–માટીના બે પિંડ, એક ભીને અને એક સૂકે, ભીંત સાથે જ્યારે અફાળવામાં આવે ત્યારે માત્ર ભીને પિંડ ભીંત સાથે ચૂંટી જાય છે. તે જ રીતે દુબુદ્ધિ અને વિષય લાલચુ મનુષ્ય લિપ્ત બને છે જ્યારે વિરાગી આત્માઓ અલિપ્ત
વિશેષાર્થ – ભીની માટીને પિંડ ભીંત સાથે ચોંટી. જવામાં ભીનાશ કારણ છે. માટીના પિંડમાંથી ભીનાશ દૂર કરવામાં આવે તે ભીંત સાથે અફળાઈને તે પાછો
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
પડશે. એ જ રીતે સંસારની સુખદ સામગ્રીમાં આત્મા અફળાય ત્યારે જે એ વાસના વિહોણે હાય, મમત્વ રહિત હાય, એ ત્યાંથી પાછા પડે. સુખદ સામગ્રીઓને સંગ એને સતાવે નહિ, એને રક્ત બનાવે નહિ. પાર્થિવ સુખે એને ન આકર્ષે. પરંતુ જે આત્મા મમત્વ અને માયાની ભીનાશથી, વાસના અને રાગની ચીકાશથી યુક્ત છે તે આત્મા સુખદ સામગ્રીઓમાં એંટી જાય છે અને તેમાં એકમેકબની જાય છે. ત્યાંથી છૂટવાને તેને વિચાર આવતું નથી. સુખદ સંગનો ત્યાગ કરવાને બેધ એને વિટંબણું રૂપ ભાસે છે. પાદિયે તે સામગ્રીઓ છૂટે તે પણ તેનું દિલ ત્યાંથી ખસતું નથી. વિષયને તે લાલચુ બની જાય છે. અનંત શક્તિશાળી આત્મા દીન અને અનાથ બની જાય છે. એની બુદ્ધિ બહેર મારી જાય છે. એને એટલું યે ભાન નથી રહેતું કે જે સંયોગો એને આકર્ષે છે અને જે સંબંધે એને ખેંચે છે તે જ સંયોગો અને સંબંધે તેનું સત્યાનાશ આણવા સર્જાયા છે. બુદ્ધિને નિધાન માનવી શૂન્ય મનસ્ક અને વિવેકહીન બની જાય છે. સુખદ સામગ્રીની શોધમાં એના મનને એ બહેકાવી મૂકે છે. વિષય લાલસા માનવીને સાચે જ દુબુદ્ધિ બનાવે છે.
तण कहे हि व अग्गी, लवण समुद्दो नईसहस्सेहिं । न इमो जीवो सको, तिप्पेउं कामभोगेहिं ॥ २१ ॥
ગાથાથ – જેમ તૃણ અને કાષ્ઠથી અગ્નિ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને હજારે નદીઓથી લવણું સમુદ્ર તેમ કામગોથી આ આત્મ તૃપ્ત ન જ થઈ શકે.
વિશેષાર્થ –અગ્નિને તૃણ અને કાષ્ઠ પ્રજવલિત બનાવે. તેને શાંત કરવા માટે જળ જોઈએ સ્નેહની આગમાં જલતા જીવને સુખના સાધનો શાંતિ ન આપે. ઊલટું તે વધુ અને વધુ જલાવે. કામાગ્નિ વિષય સાધનની સહાયથી માનવીને વધુ વધુ બાળે. જેને એ આગ ઠારવી છે અને દેહ અને આત્માને પ્રશાંત બનાવવા છે તેને વિષય સુખને ત્યાગ કર્યો જ છૂટકે. સંયમ આત્માને કાશે. વિરાગ આત્માને પ્રસન્નતા આપશે. ત્યાગ આત્માને આનંદ આપશે.
સહસ સરિતાઓ લવણું સમુદ્રને સંતોષી શકતી નથી. અનેક સરિતાઓ સાગરની સાથે એકમેક બની જાય છે. પિતાની જાતને વિશાળકાય ઉદધિમાં સમાવી દે છે. પિતાના સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વને ભૂસી નાંખે છે. છતાંયે લંપટ લવણ સમુદ્ર તૃપ્ત નથી થતું. એને તે જોઈએ છીએ રોજ નવી નવી નદીઓ સાથે આલિંગન.
સરિતાથી સાગર તૃપ્ત ન થાય તેમ સુખેથી જીવ તૃપ્ત ન થાય. સુખોપભેગ સાથે સુખની તૃષ્ણા વધતી ચાલે. તૃણું છે ત્યાં સુધી સાચું સુખ નથી; સાચી શાંતિ નથી. અતૃપ્ત આત્મા અનેક સુખમાં મહાલતાં છતાં દુઃખી છે. જે તેની પાસે છે તેથી વધુ સારૂં મેળવવાની ઈચ્છા તેને દુઃખી
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
બનાવે છે. સુખ છે અભિલાષાના અભાવમાં. ચિત્તની અનેરી પ્રસન્નતા નિરીહ આત્મા જ અનુભવી શકે. સંયેગોમાં સુખ નથી તેમ સમજનાર આત્મા નિરીહ બની શકે. સંગેના ત્યાગથી, સંબંધના ત્યાગથી, ઇંદ્રિય દમનથી અને સંયમથી આત્મા તૃપ્તિ અનુભવશે. પછી એને નેહની જવાળા નહિ બાળે, વાસનાની આગ નહિ દઝાડે ભૌતિક સુખ નહિ આકર્ષે. भुत्तण वि भोगसुह, सुरनरखयरेसु पुण पमाएणं। . पिज्जइ नरएसु भेरव, कलकलतउतंबपाणाई ॥२२॥
ગાથા –સુરકમાં, નરલેકમાં અને વિદ્યાધાના સ્થાનમાં ભાગ સુખને અનુભવ કરીને પણ ફરી પ્રમાદને પરિણામે પ્રાણ ભયંકર નરકને વિષે ઉકળતા સીસાના અને ત્રાંબાના રસનું પાન કરે છે. •
વિશેષાર્થ :- સુખના અસ્વાદ સમયે માનવી માને છે કે જે સુખ તે જોગવી રહ્યો છે તે શાશ્વત છે. સદાકાળ તેને માટે સુખદ અવસ્થા સર્જાઈ હોય તે જાતનું તેનું વર્તન જણાય છે. સુખમાં ભાનભૂલે બનેલો માનવી ભૂલી જાય છે કે તેને આકર્ષી રહેલું સુખ ચપળ છે; આંખના પલકારામાં વિલીન થઈ જાય તેવું છે. વિવેક ભૂલવાથી માનવી મત્ત બને છે. સુખને નશે ઉતરે છે અને પિતાની જાતને ગર્તામાં ડૂબેલી તથા દુઃખથી ઘેરાયેલ તે જુએ છે. - દેવલેકનાં દિવ્ય સુખે, વિદ્યાધરોના રમ્ય અને મનેહર
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
વિલાસ, પુ૫ શય્યામાં વિરાજતા અને સાગરની લહરીઆમાં ઝૂલતા માનવીઓનાં સુખે એક દિવસ અદશ્ય બનશે. દિવ્ય સુખમાં હાલનારા તે દે, ચિત્તહર વિલાસમાં રમતા તે વિદ્યાધર, ગગનચુંબી પ્રાસાદમાં મીઠી લહેર અનુભવનાર તે માન ભયંકર નારકીય દુખેની વેદના પામશે ત્યારે તેમનું શું થશે? અમૃતપાન કરનાર આત્માઓ ઉકળતું સીસું અને ઉકળતું ત્રાંબુ શી રીતે પીશે? એમની અકથ્ય વેદનાનું વર્ણન શી રીતે થઈ શકે ?
को लोहेण न निहिओ, कस्स न रमणीहिं भोलिअंहिअघं। का मच्चुणा नगहिओ, का गिध्धा नेव विसएहिं ॥ २३॥
ગાથાર્થ –લેભથી કેણુ નથી હણાયું? રમણએ કેનું હૃદય નથી મેળવ્યું ? મુત્યુથી કેણ અગ્રહિત રહી શક્યું છે? વિષય સુખમાં કણ લુબ્ધ નથી બન્યું?
વિશેષાર્થ – ઉચ્ચ શિખરેથી આત્માને પટકવા મેહરાજાએ માયા રચી. સુંદર વસ્તુઓ મેળવવા માનવીને લલચાવે. નારી સૌંદર્યથી માનવીનું દિલ પીગળી નાંખ્યું. વિષયસુખમાં આત્માને ભાનભૂલે બનાવ્યું. સમગ્ર માનવજાત મેહસૈન્યથી ઘેરાઈ ગઈ અને મહારાજાની ગુલામ બની. એનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ એ ભૂલી ગઈ. મેહ નચાવે તેમ એ નાચવા મંડી. એના ચાલુ નૃત્યમાં, મોહ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
3ય
દત્ત માયાવી સુખ કાળ રાજાએ ખેંચી લીધું. મેહની માયાથી અને કાળની કરળતાથી કેણ બચી શકયું છે? કો'ક વિરલ દ્ધ કર્મરાજાના પ્રબળ સૈન્ય સામે ટકી શકે. પામર માનવીનું શું ગજું? खणमित्तसुक्खा बहुकालदुक्खा, . पगामदुक्खा
____अनिकामसुकखा । संसारमुक्खस्स विपक्षभूषा, खाणी अणत्याण
૩ રામામોગા ૨૪ ગાથાથ:– કામગ ક્ષણમાત્ર સુખદ અને દીર્ઘકાળ દુઃખદ છે. એ અત્યંત દુઃખદાયી અને અલ્પ સુખદાયી છે. સંસારથી મુક્તિમાં તે વિપક્ષ-- ભૂત છે તથા અનર્થોની ખાણ રૂપ છે.
વિશેષાર્થ –અલ્પ અને ક્ષણિક વિષયસુખને પરિણામે આવતું દુઃખ અત્યંત અને દીર્ઘકાલીન છે. વિષયેથી મળતું સુખ અભાસ માત્ર છે. તેથી આવતું દુઃખ એ એક વેદનાભરી હકીકત છે. મધુબિંદુના પાનથી આવતું અસહ્ય દુઃખ નજર સમક્ષ રાખીએ. અસિધાર ઉપર પડેલ મધ ચાટતાં તે ધારની તીક્ષણતા ન ભૂલીએ. અપાર અટવીમાં રઝળાવતા વિષયસુખેથી ન આકષઈએ. અનંતસુખથી આત્માને વંચિત રાખતા ભેગસુખેથી ન ભરમાઈએ. સમજીએ કે તે સુખને ભેગવટે અનર્થની પરંપરા આણે છે. સમજીએ કે પાર્થિવ સુખે, અનિષ્ટની,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
પૂટે નહિ તેવી ખાણ છે. સમજીએ કે આમાને ગર્તામાં ફેંકી દે તેવાં એ સુખે છે.
सव्वगहाणं पभवो महागहो सन्व दोसपायट्टी । कामग्गहो दुरप्पा, जेणभिभू जगं सव्वं ॥२५॥
ગાથાર્થ સર્વ ગ્રહને ઉત્પાદક અને સર્વ દેને પ્રકાશક મહાન ગ્રહ રૂપ કામગહ દુરાત્મા છે કે જેનાથી સમગ્ર વિશ્વ દબાયું છે.
વિશેષાર્થ –પ્રચલિત માન્યતા છે કે ગ્રહ માણસને પડે છે ત્યારે માણસ દુઃખી દુઃખી થઈ જાય છે. ભિન્ન ભિન્ન ગ્રહે ભિન્ન ભિન્ન રીતે માણસને પીડે છે. ખરું જેમાં પીડા આપતા તે બધા ગ્રહોને ઉત્પાદક કામરૂપી ગ્રહ છે. જેને કામગ્રહ નથી પકડી શકો તેને કઈ ગ્રહ પીઠા નથી આપી શકતા.
અન્ય ગ્રહોની પકડ અમુક અમુક આત્માઓ ઉપર જ હોય છે. જ્યારે કામગ્રહ એ દુરાત્મા છે કે તે કેઈને છેડતે નથી. ત્યાગી, વિરાગી અને યોગીઓને પણ કંઈકવાર તે પટકી નાંખે છે.
કામગ્રહની અસર થતાં વેંત જ આત્મ ગુણે સંતાઈ જાય છે અને દેશે પ્રગટ તરી આવે છે. માટે તે ગ્રહથી સદાકાળ સાવધ રહેવાનું છે. વિ. પ્ર. ૩
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
जह कच्छल्लो कच्छं, कैंडअमाणो दुहं मुणइ सुक्ख । मोहाउरा मणुस्सा तह कामदुह सुह विति ॥ २६ ॥
ગાથાથ–ખરજ રોગથી ગ્રસિત જેમ ખરજને ખણતી સમયે દુખને સુખરૂપ માને છે, તેમ મેહાતુર મનુષ્ય કામદુઃખને સુખ કહે છે.
વિશેષાર્થ –ઈચ્છા માત્ર લખ છે. ઈચ્છાની જેમ તીવ્રતા તેમ દુઃખની તીવ્રતા. વિષયેચ્છા ખૂબ તીવ્ર હેય છે તેથી તેમાં ખૂબ દુઃખ સમાયું છે. વિરહવાળામાં બળતા વિયેગીઓને એ દુઃખને સારી પેઠે અનુભવ હોય છે. છતાં યે કમનસીબ છે કે અણસમજુ માનવી વિષચેછામાં સુખ સમાયેલું જુએ છે. વિવેકદષ્ટિ અંધ થવાને પરિણામે તેમ બને છે. મહાધીન માનવીને વાસના સુખરૂપ જણાય છે, તે તેના આત્માને લાગેલ રોગનું પરિણામ છે. ખરજ જે જ તે રોગ છે. ખરજ ખણવાને પરિણામે જ્યારે ચાંદાં પડી જાય છે અને લેહી વહે છે ત્યારે સમજાય છે કે સુખની માન્યતા એક ભ્રમણા હતી. તેમ જ અનુભવે જ્યારે આત્માની વિવેક બુદ્ધિ પ્રગટે છે ત્યારે ભેગસુખની ઈચ્છાને તે દુઃખરૂપ સમજે છે. सल्लंकामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा । कामे य पत्थेमाण।, अकामा जंति दुग्गई ॥ २७ ॥
ગાથાથ– વાસનાઓ શલ્ય છે; વાસનાઓ એ વિષ છે, વાસનાઓ આશી વિષસર્ષ સમ છે. વિષયની
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
ઇચ્છા માત્રથી – તૃપ્તિતા દૂર રહી – થવા દુર્ગતિમાં
H
જાય છે.
વિશેષા : વીરના દેહમાં પણ ભેાંકાયેલું શર મ ખટકે છે. તે ખેં'ચી કાઢવામાં ન આવે ત્યાં સુધી ચેન ન પડે, બીજું કશું સૂઝે નહિ, ચિત્ત તેમાં જ પરાવાયેલું રહે. એક કાંટા માત્ર વાગે છે ત્યારે પશુ મન તેમાંથી ખસતું નથી તે ખાણ જેને ભેાંકાયુ' હાય તેની અવદશા કેટલી હૈાય ?
વિષચેચ્છા શલ્ય જેવી જ છે. તે માણસને સતાવે છે ત્યારે માણસ મૂઢ બની જાય છે. આસપાસના વાતાવરણને પણ અનેકવાર ભૂલી જાય છે. ચિત્ત વાસનામાં જ ચાંટેલુ રહે છે. એની સ્થિતિ એટલી વિચિત્ર હાય છે કે જોનારને કયારેક હસવુ` આવે. વિષયની વૈદ્યના અને વિટંખણા અનુભવતા આત્માને નિહાળીને કરુણા ઉદ્દભવે.
દેડુમાંથી શલ્ય દૂર ન થાય તે। આત્મામાંથી વિષચેચ્છા દૂર ન થાય તે। તે શલ્યને દૂર કર્યે જ છૂટકો.
દેહના વિલય થાય. આત્માના હ્રાસ થાય.
શરીરમાંથી શલ્ય કાઢવાને જેમ અનેકવાર શસ્ર ક્રિયાના આકરાં ઉપાય અજમાવવા પડે છે તેમ દિલમાંથી વાસના શલ્યને દૂર કરવા શસ્ત્રક્રિયા કરતાં પણ કઠિન પ્રાગૈાની અજમાયશ કરવી પડે. સુખદ સચાગાને તિલાંજલિ આપવી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
3f
પડે. મીઠાં મધુરાં વચનાનુ. શ્રવણ બધ કરવું પડે, મનેાહર સોય સામે આંખે। મધ કરવી પડે, અને કુમળા હૈયાને વજ્ર જેવુ કરવુ' પડે; ત્યારે જ વાસના શલ્ય દૂર ફૂંકાય. શલ્ય નીકળી ગયા પછી આત્મા અનેરા આહ્લાદ અનુભવે, સહજ સુખના અંશ આસ્વાદે,
વાસના, શલ્યની જેમ આત્માને લેકે છે અને વિષની જેમ આત્માનું મૃત્યુ આણે છે. વિષય તૃપ્ત આત્મા ક્ષણે ક્ષણે ભાવ મરણુ અનુભવે છે. નિજ સ્વભાવથી આત્મા જ્યારે વેગળા હોય ત્યારે તે મરેલા જ છે. વિષની અસર મંત્ર, તંત્ર, દવા આદિ પ્રયાગાથી દૂર પણ થઈ શકે પરંતુ વિષયવિષની અસર ટાળી શકાતી નથી. આશીવિષ જેમ નિયમા મૃત્યુ લાવે તેમ વિષયવિષ આત્માનુ મૃત્યુ આણે.
વિષ તા સારું. ખાવાથી જ દેઢુના અંત આવે, જ્યારે વિષયવિષની ઈચ્છા માત્રથી આત્મા પટકાય છે. विसए अवईक्खता, पडति संसारसायरे घोरे । વિસભુ નિરાવિવવા, તતિ સંસાર'તારે ॥ ૨૮ ॥
ગાથા :— વિષયકામુકેા ઘેર સંસારસાગરમાં ડૂબે છે. વિષયનિરપેક્ષ માત્માએ સસાર અટવીને તરે છે.
વિશેષાઃ—અગાધ ઉદ્ગષિના તાગ ન આવે. વિશાળ મહાસાગરને કિનારા નજરે ન ચડે. વિશાળ સમુદ્રના
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
ભયંકર વર્તુળોમાં અટવાયેલે માનવી ભાગ્યે જ બચી શકે. પરંતુ જે આત્મા જહાજની સહાયે સાગર પાર કરે છે તેને સાગરનાં તેફાને કે સાગરની ઊંડાઈ અસર નથી કરતી.
સંસારસાગર અપાર અને અગાધ હોવા છતાં, જે આત્માઓ તેની સપાટી ઉપર નિરીહપણે રહી શકે છે તે આત્માઓ તેમાં ડૂબતા નથી. યુવાનીના તેફાને, વાસનાના મે જાઓ અને વિષયનાં ભયંકર વતું તેઓને અસર નથી કરતા. પરંતુ જેને પર પ્રત્યે પ્રેમ છે, જેને આત્માનું ઓજસ ઓળખ્યું નથી અને જેને બાહ્ય વસ્તુઓ લલચાવે છે, તે આત્માઓ સંસાસાગરમાં દયાજનક રીતે ડૂબકીએ મારે છે. સાગરમાં ઊંડે ઊંડે તેઓ ધકેલાઈ પડે છે. મુક્તિકિનારે તેમને નજરે પણ નથી ચઢતે. આ ભયંકર અટવીને ઊતરવામાં નિરીહ આત્માને મુશ્કેલી ન નડે. કષાયે રૂપી જંગલી જાનવરે તેનાથી દૂર નાસે. વિષયનાં વાવાઝોડાં તેને ન સ્પશે. પરિણામે તે સહેલાઈથી સંસારાટવી ઊતરી શકે.
छलिआ अवईक्खंता, निरावइक्खा गया अविग्घेणं । तम्हा पवयणसारे, निरावईक्खेण होअव्वं ॥२९॥ - ગાથાર્થ – વિષયની અપેક્ષા રાખતા આત્માઓ ઠગાયા છે, જ્યારે વિષયથી નિરપેક્ષ જીવે છળ વિનાના પરમ પદને પામ્યા છે. તેથી નિરપેક્ષ બનવું એ જ પ્રવચનને સાર છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ –દુઃખ માત્રનું કારણુ ઈચ્છા છે. જેમણે સુખની અપેક્ષા રાખી છે. તેઓએ આત્મવંચના જ કરી છે. તેઓ નથી સુખ મેળવી શક્યા, નથી વૃતિ મેળવી શક્યા કે નથી ઈચ્છાને સફળ કરી શક્યા! મૃગજળ માટે નાખેલા ઝાડવા જેમ નિષ્ફળ જાય છે તેમ સુખ માટેના તેમના અથાગ પ્રયાસો નિષ્ફળ જાય છે; ઉલટું દુઃખકારક બને છે. સાથે જ તેઓની મિથ્યા માન્યતાથી તેઓ છેતરાયા છે.
પરંતુ નિરપેક્ષ આત્માએ પાર્થિવ સુખની કદી પરવા કરતા નથી. તેઓ સમજે છે કે તે સુખ પરાધીન છે, કર્માધીન છે. મળે તે પણ ક્ષણિક અને દુઃખ પ્રાપક છે. એવું સુખ તેમને નથી આકર્ષતું. સુખ માટે, પિતાના ઉપર જ આધાર રાખવે તેમને ગમે છે. તેઓ જાણે છે કે શાશ્વતકાળ સુધી ટકી શકે તેવું અનંત સુખ તેમનામાં પડયું છે. એને ઉપભેગું કરવાની કળાથી તેઓ પરિચિત છે. પર વસ્તુથી તદ્દન નિરપેક્ષ રહીને આત્મિક સુખની લહ. રીમાં તેઓ સમય પસાર કરે છે. કઈ નિરપેક્ષ આત્માઓ પરમ પદને પામી ગયા છે. જ્યાં દુઃખ નથી, જ્યાં કલહ નથી, જ્યાં પરાધીનતા નથી, જ્યાં આસુરી વાસના નથી, જ્યાં ચિત્તની ચંચળતા નથી, જ્યાં માનસિક વિકૃતિ નથી, જ્યાં દેહના રોગ નથી, જ્યાં જન્મ અને મૃત્યુની પણ વેદના નથી, જ્યાં અનંત સુખ છે, જ્યાં અનંત શકિત છે, જ્યાં અનંત જત છે, જ્યાં અનંત જ્ઞાન છે, જ્યાં અનંત
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદની લહરીઓ છે ત્યાં અનંત આત્મા નિરીહ બનીને અનંતકાળ સુધી રહેવા માટે ચાલી ગયા છે. આપણે પણ નિરીહ બની એવા ઉચ્ચતમ સ્થાનમાં બિરાજવાનાં સ્વપ્ન સેવીએ. વીર પરમાત્મા કહે છે કે સર્વને સફળ થશે જ. પરમાત્માની વાણીમાં વિશ્વાસ મૂકીએ. અખિલ વિશ્વના ઉદ્ધાર માટે તેમણે વાણીને ધોધ વહાવે, તેઓ જનતાને બોધ આપે છે કે અનુપમ સુખનું સ્થાન નિરપેક્ષ જીવન જીવવાથી મળો. એમની વાણી અન્યથા ન થાય. જન કલ્યાણ માટે વર્ષો સુધી એમણે જે વાણી વહાવી છે. તેને સાર “નિરપેક્ષ બને” એ બે શબ્દોમાં સમાઈ જાય છે. विसयाविक्खो निवरइ, निरविक्खो तरह दुत्तरभवोघं। देवीदीवसमागयभाउअजुअलेण दिईतो ॥ ३०॥
ગાથાથી–વિષયની અભિલાષા સેવતે આત્મા ભવસમુદ્રમાં ડૂબે છે; જ્યારે વિષય નિરપેક્ષ આત્મા દુસ્તર ભવાદધિને પણ તરી જાય છે. રતનદેવીના પિ ઉપર ગયેલા બે ભાઈઓના દષ્ટાંતથી તે જોઈ શકાય છે,
વિશેષાર્થ –વિષય જેને ગમે તે ભવસાગરમાં ભટકે. તેની જન્મ મરણની ઘટમાળ ઘટે નહિ. વિષય પ્રત્યે અરુચી ઉત્પન્ન થાય અને બાહ્ય સુખે કંટાળે આપે ત્યારે આત્મા સંસારસાગરને સહેલાઈથી તરી જાય.
જિનરક્ષિત અને જિનપાળનું દષ્ટાંત ઉપરને બેય સુંદર રીતે સમજાવી જાય છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે ભાઈઓ હતા. પરસ્પર અનેરો નેહ હતા. બંને સાહસિક હતા. અર્થસેવાની બંનેને લગની હતી. ખૂબ ધન એકઠું કરવાની તેમને તમન્ના હતી. અગીયાર વાર દૂર ઘરની ભૂમિની મુસાફરી કરી હોવા છતાં બારમી વાર સાહસ એડવા તૈયારી કરી. માતાપિતા પરદેશ જવાની અનુજ્ઞા ન આપી શક્યાં. સાહસિક બુદ્ધિને અને ધનની અભિલાષાને કારણે માતાપિતાની ઈચ્છાને તેમણે અવગણ સાગરની મુસાફરી શરૂ કરી. દૂર જતાં પવન પ્રતિકૂળ થયો. સાગરમાં તેફાન મચ્યું. જહાજ ભાંગી ગયું. પાટિયાને આશ્રયે બંને ભાઈએ તરવા મંડયા. તરતાં તરતાં તેઓ પહોંચ્યા રત્નદ્ધિપે. ત્યાં વસતી દેવીએ તેમને સત્કાર્યા. વિધવિધ જાતનાં ભેજન આપ્યાં. મહામૂલા રને આપ્યા. એટલું જાણે કે પૂરું ન હોય તેમ દેવીએ તેને દેહ તેમને સંખ્યા અને અનુપમ ને દર્શાવ્ય.
આનંદની લહરીઓમાં ભાઈએ ઝૂલે છે. વિશ્વનું બધું સુખ એમના ચરણને ચૂમી રહ્યું છે. સુખદ દિવસો વ્યતીત થયે જાય છે.
એક દિવસ રયણદેવીને બહાર જવાનું છે. પ્રિયતમની પાસે તે આવે છે અને બહાર જવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરે છે. થોડા સમયમાં પિતે પાછી ફરશે એમ તે જણાવે છે. સ્વામીને સૂચવે છે કે દક્ષિણ દિશા સિવાયની દિશાઓમાં રહેલા વન માં તેઓ સુખપૂર્વક વિહરી શકો...દક્ષિણ દિશાના
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
વનમાં ભયંકર દષ્ટિવિષ સર્ષ રહે છે એમ કહી ત્યાં ન જવાની આજ્ઞા કરે છે.
રયણદેવી જાય છે. અને ભાઈઓ ત્યાં આનંદથી રહે છે. સૃષ્ટિસૌંદર્યને જોઈને સંતેષ અનુભવે છે. દક્ષિણ દિશામાં આવેલ વનનું સૌંદર્ય જેવા એક વાર દિલ લલચાયું. રયણદેવીની આજ્ઞા યાદ આવી. પરંતુ તેની આજ્ઞાએ તે તેમની ઉત્સુક્તા વધારી મૂકી હતી.
દેવીની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરીને તેમણે દક્ષિણ દિશામાં પ્રયાણ આદર્યું. કેટલેક દૂર જતાં લેહી માંસની દુર્ગધ આવી. એટલામાં એક પુરુષ તેમણે જોયો. શૂળી સાથે તે બંધાયેલું હતું. મરતે નહોતો અને રિબાત ખૂબ. એની અવદશા જોઈ બને ભાઈઓ કંપી ઊઠયા. તેમને કરૂણા ઊપજી અને એની દુઃખી દશાનું કારણ પૂછયું. તે પુરુષે પિતાની કથની કહી. તેની આ દશા યાદેવીએ કરી મૂકી છે તેમ જણાવ્યું. દેવી સૌના એ જ હાલ કરે છે તેમ કહ્યું.
ભાઈએ ગભરાયા. ઊગરવાને માર્ગ તે પુરુષને પૂછ. માગશેલગ યક્ષની સેવામાં છે એમ તેણે સલાહ આપી.
- થોડે દૂર શેલગ યક્ષનું સ્થાનક હતું. ભાઈઓ ત્યાં ગયા અને યક્ષને ખૂબ વિનવણી કરી. યણે ઉગારવાનું કબૂલ્યું. રત્નદ્વિપની બહાર મૂકી જવાનું તેણે માથે લીધું. બન્ને ભાઈઓને પિતાના સ્કંધ ઉપર બેસાર્યા. પાછળ નહિ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવા ચેતવ્યા. પાછળ જેનારને સ્કંધ જેથી તે ઉલાળી મૂએ તેમ સ્પષ્ટ કહી દીધું. પાછળ નહિ જેવા ભાઈઓએ કબૂલ્યું. - યક્ષ ભાઈઓને લઈ જાય છે. દેવી પાછળ આવે છે. પ્રિયતમને પાછા વળવાને આદેશ કરે છે. આદેશને તેઓ અવગણશે તે તલવારી તેમના ટુકડા કરશે એમ ચેતવણી આપે છે. યક્ષ ભાઈઓને હિંમત આપે છે અને દેવીની આજ્ઞા નિરર્થક જાય છે.
દેવી ફરી પ્રયાસો આદરે છે. વહાલભરી વાણીથી સ્વિામીને આમંત્રે છે. અસીમ સ્નેહ વ્યક્ત કરે છે. અનુપમ વિલાસોથી રીઝવવા મથે છે. વિનવણી નહિ સ્વીકારાય તે પિતે વિજોગણ બનશે અને અસહ્ય દુઃખમાં સબડશે એવી "દીનતાભરી વાણી વહે છે.
છતાંએ ભાઈએ અડગ રહે છે. પ્રેમમય મધૂરાં વચને માટે હદય બૂકું કરે છે. દેવી મૂંઝાય છે. વળી નવી યુક્તિ આદરે છે. બંને ભાઈઓમાં ભેદ પાડવા મથે છે. જિનપાલિતને સંબોધીને જિનરક્ષિતની કઠોરતાને વડે છે. તેને નિચ કહી તેની નિંદા કરે છે, નિપાલિતની પ્રશંસા કરે છે. તેના પૂર્વ સ્નેહને તાજો કરે છે. તેની દયાને વખાણે છે.
જિન પાલિતનું હૈયું ભીનું બને છે. નેહ અને યાને એમાં સંચાર થાય છે. સનેહભર્યા હચે તે દેવી સન્મુખ જુએ છે. તે જ ક્ષણે શેલગ યા સ્કર્ષ ઉપસ્થી
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેને ફેંકી દે છે. દેવી તેને પકડી લે છે તેની માને અવગણવા માટે, તેનાથી નાસી જવા માટે અને તેના વહાલભર્યા વચનને અનાદર કરવા માટે અંગાર ઝરતી વાણી દેવી ત્યાં વરસાવે છે અને અસિધારથી જિનપાલિતના ટુકડા કરે છે. - જિનશક્ષિત અનુકુળ ઉપસર્ગમાં ટકી રહે છે અને યક્ષની સહાયથી ઉગરી જાય છે.
વિષયવિમુખતાથી જિનરક્ષિતની જેમ ઊગરી શકાય છે. વિષય સેવાથી જિનપાલિતની જેમ સત્યાનાશ વળી જાય છે. जं अइतिकखं दुखं, जं च सुह उत्तमं तिलायंमि । तं जाणसु विसयाणं वुड्डिकखयहेउजं सव्वं ॥ ३१ ॥
ગાથાર્થી--સલ જગતમાં જે અતિ તીક્ષણ દુખ અને જે અત્યુત્તમ સુખ છે, તે બધું જ વિષયની વૃદ્ધિ તથા ક્ષયનું પરિણામ છે તેમ જાણવા
વિશેષાથી–ચિત્તના ભાવે તથા દેહની ક્રિયાઓ બંધ અને મિક્ષમાં મુખ્ય કારણ છે. જેમ જેમ વિષયવૃત્તિ વધુ તેમ તેમ કર્મબંધની તીવ્રતા. જેમ જેમ તે અલ્પ તેમ તેમ કર્મબંધ અલ્પ. તીવ્ર કર્મબંધ ઉદય સમયે તીવ્ર વિપાકને અનુભવ કરાવે. કર્મને રદય એટલે તીવ્ર હેય છે કે આત્મા તે સમયે અપાર વેદના અનુભવે.
- વિષયવૃત્તિના અભાવમાં કર્મને અભાવ હેય. આત્મસુખને અનુભવ કરવામાં અંતરાય રૂપ કઈ કમ ન હોય.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણામે ઉચ્ચતમ સુખને અનુભવ થઈ શકે. માટે વિષયવૃત્તિને સદંતર ક્ષય કરવાની આવશ્યકતા છે.
दियविसयपसत्ता, पति संसारसायरे जीवा । पकिखव्व छिन्न पक्ला, सुसीलगुणपेहुणविहूणा ॥३२॥ 'ગાથાથ–છેરાયેલી પાંખેવાળા પક્ષીઓની જેમ સારી શીલગુણ રૂપ પાંખ વિનાના અને ઇંદ્રિય વિષયમાં આસક્ત આત્માઓ સંસારસાગરમાં પડે છે. '
વિશેષાર્થ – પક્ષીની પાંખે સુંદર હોય તે ગગનમાં આનંદથી ઊડે. ઉશ્યનમાં કોઈ તેને અટકાવી ન શકે. શિકારીનું બાણ પણ ઘણું ખરું નિષ્ફળ જાય. તે રીતે જે આત્માની શીલગુણ રૂપી પાંખે સુંદર છે તે આત્મસુખની અનેરી કલ્પનાઓમાં લહેરથી ઊડે. વિષયવિલાસ અને રમણીના નયનરબાની કશી અસર તેને ન થાય. આત્માનંદની લહરિઓમાં તે ઝૂલે. સ્વભાવની તેનામાં મેજ મચી રહે.
શીલગુણ રૂપી પાંખે જેની વિકળ છે કે છેદાઈ ચૂકી છે, તે, છેદાયેલી પાંખવાળા પક્ષીની જેમ, પતન પામે છે. વિકળ પાંખવાળા પક્ષીને શિકારીનું બાણ જેમ ઘડીમાં પટકી નાખે છે તેમ તે આત્માને, સ્ત્રીઓનાં કટાક્ષબાણે ઘડીમાં પટકી નાખે છે. વિષયવિલાસને પરિણામે એવા દુઃખમાં તે સબડે કે પડેલા પંખીની જેમ તરફડિયા મારવા સિવાય તેને માટે અન્ય કોઈ માર્ગ ન હોય. ઇદ્રિના નિર્માલ્ય
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયની પ્રસકિતનું ભયંકર પરિણામ જોઈને વિવેકી આત્મા સાવધ બને. न लहइ जहा लिहतो मुहल्लि अद्वि जहा सुणओ। सोसइ तालुअरसि विलिहतो मन्नए सुक्खं ॥३३॥ महिलाण कायसेवी, न लहइ किंचिवि सुतहा पुरिसो। सो मन्नए वराओ, सयकायपरिस्सम सुक्ख ॥ ३४ ॥
ગાથાર્થ :–પિતાના જ મુખથી આદ્ર થયેલ અસ્થિને ચાટતાં પિતાના જ તાલુને તે સૂકવી રહ્યો છે તે જેમ શ્વાન નથી જાણતા અને અસ્થિ ચાટતાં સુખ માને છે તેમ સ્ત્રીસેવનમાં કશુંયે સુખ ન મળવા છતાં નારીદેહને સેવતે પામર પુરુષ સ્વદેહના પરિશ્રમને જ સુખ માને છે.
વિશેષાર્થ:-હાડકું જોવે અને કૂતરું ચાટવા દે ચાટવાની એટલી તાલાવેલી હોય છે કે તેમાં રસ છે કે નહિ. તે જોવા તે ઊભું નથી રહેતું. સીધું જ ચાટવા માંડે છે. તેમાં તેને ખૂબ સ્વાદ આવે છે. રસવિહેણ અસ્થિમાં સ્વાદ શ? સ્વાદ છે પિતાના જ તાલુના રસમાં. તાલુ સાથે કઠણ હાડકું અથડાય છે અને આળી ચામડીમાંથી લેહી ઝરે છે. મૂર્ખ શ્વાનને સમજ નથી કે અસ્થિ ચાટતાં તેના જ તાલને તે નુકશાન કરી રહ્યો છે. ઊલટું તેમાં તે સુખ માણી રહ્યો છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
છે
નારી જે હાડકાંનું બેખું જ છે નેં. તેમાં રસ છે હોઈ શકે ? છતાં મેં તેને જોતાની સાથે જ પામર પુરુષ તેના તરફ દોડે છે, શ્વાન અસ્થિ જેઈને દેડે તેમ. એ દેહમાંથી સ્વાદ મેળવવા અનેક કુચેષ્ટાઓ કરે છે. ભાનભૂલે પુરુષ સમજ નથી કે તેની ચેષ્ટાઓ તેના જ હને થકવે છે અને તેને હતાશ બનાવે છે. કટુ અનુભવ વારંવાર મળવા છતાં મૂર્ખ માનવી વાસનાને પ્રેર્યો ફરી ફરી વિષયના સાધને પ્રત્યે કે છે. બુદ્ધિને નેવે મૂકી હોય તે જ આમ બને ને? અમૂલ્ય બુદ્ધિશક્તિ આમ વેડફાઈ જવા માટે જ માનવીને મળી હશે? सुखवि मग्गिज्जतो, कत्थवि कयलीइ नत्थि जह सारो । इंदियविसएसु तहा, नत्थि सुहं सुठुवि गविठं ॥३५॥
ગાથાર્થ – સારી રીતે શોધતાં કેળમાં કયાંઈ સાર જણાતું નથી. તેમજ ઇંદ્રિના વિષયમાં સારી રીતે - શોધતાં છતાં સુખ જણાતું નથી.
વિશેષાર્થ –કચરામાં સોનું શોધનારાઓ કેટલી કાળજી અને જહેમતથી સેનું શોધવા મથે છે! છતાં યે તે ન જ જડે ત્યારે શોધનાર કપાળ કૂટે. કચરામાંથી તે કદાચ સુવર્ણ જડે પણ ખરું પરંતુ ઇદ્રિના વિષયમાં અથાગ જહેમત અને ખંતથી સુખને શોધવા કોઈ મથે તે પણ તેને તેમાંથી સુખ પ્રાપ્ત ન થાય. રેતી પીલીને તેલ મેળવવાની મહેનતની જેમ તેની મહેનત વ્યર્થ જાય.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશાળ કેળનું વિસ્તૃત વાછતાં પિલું હેય છે. પાનના પડ એક પછી એક ઉખેળાય પણ કાષ્ઠ ન મળે. કેળનું થડ જેમ નિસાર છે તેમ સુખદ ભાસતા વિષયસુખે પણ નિસાર છે. सिंगारतरंगाए, विलासवेलाइ जुव्वणजलाए । के के जयंमि पुरिसा, नारीनईए न बुहरन्ति ॥ ३६॥
ગાથાથ –શંગાર જેના તરંગે છે, વિલાસ જેને કિનારે છે, અને યૌવન જેનું જળ છે, તે નારીનીમાં જગતના કયા કયા આત્માઓ નથી ખૂબતા ?
વિશેષાર્થ –જેશભેર મોજાએ ઊછળી રહ્યાં હોય, તેફાની વેગથી પૂર આવી રહ્યું હોય અને પાણી ખૂબ ચઢી રહ્યું હોય, તે નદીમાં કણ ન બે ?
સરિતા તેવી જ તેફાની છે. યૌવન એનું જળ છે. વિલાસને પ્રવાહ તેમાં સતત વહે છે. શૃંગારના તરંગે ખૂબ જોશથી ઊછળે છે. ઉન્માદી નારીનદીમાં અનેક ડૂખ્યા. મદભરી માનુનીમાં અજબ શક્તિ છે. એની એક જ દષ્ટિએ કંઈક આત્માઓને પટકયા, યેગીને ભેગી બનાવ્યા ત્યાગીને ગૃહવાસી બનાવ્યા; વિરાગીને રાગી બનાવ્યા; રાગીને રખડતા બનાવ્યા અને લાલચુને ધૂળ ચાટતા
અનાગ્યા,
તેફાની વેગે ધસી રહેલી નદીના પૂરમાંથી બચવા તેનાથી દૂર કર નાસવું જ પડે. જેને જીવનનૈયાને શ્રી.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરિતામાં નથી તેમાં નાંખવી તેને મારીનહીથી દૂર નાસવું જ રહ્યું. सोअसरी दुरिअदरी, कवडकुडी महिलिआ किलेसकरी । वहरविरोयणअरणि, दुक्खखणी सुखपडिवक्खा ॥ ३७॥ - ગાથાર્થ –સ્ત્રી શોકની સરિતા છે, દુરિતની ગુફા છે, કપટની કુંડી છે, કલેશકારી છે, વરાગ્નિને ઉત્પન્ન કરવામાં અરણી છે, દુઃખની ખાણ છે અને સુખને રોકનારી છે.
વિશેષાર્થ –નદીમાંથી જેમ જળ વહે તેમ સ્ત્રીની આંખમાંથી અશ્રુ વહે. સાલાને છેડે જ બાંધી રાખ્યા હેય. વાતવાતમાં સ્ત્રી રડી પડે. રડવાને દંભ કરતાં પણ તેને સરસ આવડે.
અને સંસર્ગ પુરુષમાં શોક ઉત્પન્ન કરે છે. રાગ હેય ત્યાં શેકના અનેક પ્રસંગ બને જ..
નારીહૃદયમાં કોઈ વાત ન રહે બે જણને જણાવે ત્યારે જ તેને સંતોષ થાય, પરંતુ જાતે સેવેલું પાપ તે કેઈની આગળ ન પ્રકાશે. તે છૂપું રાખવા અનેક જૂઠાણું એને આશ્રય લે. અનેક જાતની માયા રચે. ગુફામાં જેમ જંગલી પ્રાણી સંતાઈ રહે તેમ સ્ત્રીનું પાપ તેના હૃદયમાં જ સંતાઈ રહે. માટે તે એ દુરિતની ગુફા ગણાઈ પાપને રહેવાનું સ્થાન નારી હેવાથી તે દુરિતની ગુફા ગઈ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
ઈચ્છિત પ્રાપ્ત કરવા માટે સ્ત્રી જે ચાલાકી વાપરી શકે છે તે અકળ હોય છે. ચાલાકી હોય ત્યાં કપટ તો હોય જ. કપટ કલેશને ઉત્પન્ન કર્યા વિના ન રહે. કલેશ વૈરમાં પરિણમે. વૈરમાંથી દુઃખ ઉદ્ભવે. દુઃખ હોય ત્યાં સુખ તે આપોઆપ જ આવતું અટકે.
મહાત્માઓએ સ્ત્રીને રત્નકુક્ષિ લેખી છે, જેમણે સ્ત્રીને કેટિશઃ વંદન કર્યા છે, જેમણે સ્ત્રીશકિત સર્વોચ્ચ સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકે તેમ કિંડિમ વગાડીને જણાવ્યું છે, સ્ત્રીઓના ગુણેનું વર્ણન જેમણે મુકત કઠે કર્યું છે, રોજ પ્રાતઃકાલમાં સ્ત્રીઓનું નામસ્મરણ કરી પિતાની જાતને જેઓ ધન્ય માને છે તે મહાત્માઓ જ્યારે સ્ત્રીની એક બાજુ વર્ણવે ત્યારે સ્ત્રી જાત પ્રત્યે તેમને દ્વેષ નહેાતે એમ માન્ચે જ છૂટકે. તે મહાત્માઓના ધ્યેયને બહુ બારી, કાઈથી સમજવાની આવશ્યકતા છે.
વિદ્વાન અને અનુભવી મહાત્માઓ જાણે છે કે શીલનું પાલન ખૂબ કઠિન છે. દીપકની તમાં મીણ ઓગળે અને સ્ત્રીની સાંનિધ્યમાં પુરુષ એગળે. મેહિત પુરુષની જ્ઞાનચક્ષુ આવરિત હોય છે. અશુચિભર્યા નારીદેહમાં અનુપમ સૌંદર્ય તે જુએ છે. સ્ત્રીના વિલાસ અને વિષય વૃત્તિમાં નિસ્વાર્થ સ્નેહ તે જુએ છે. ભયંકર દુઃખપ્રદ વિષયમાં તે અનેરું સુખ જુએ છે. - પુરુષ વિકૃત દષ્ટિથી જેતે અટકે એ શુભ ધ્યેયથી અનેક પ્રકારનો બેધ મહાપુરુષોએ આપ્યું. સત્ય વસ્તુ, વિ. પ્ર. ૪
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વ
સ્થિતિ જનતા સમક્ષ મૂકી વિષયેની અસારતા સમજાવી. શ્રીદેહની અશુચિ બતાવી. નારીમાનસની વિકૃતિ પ્રકાશમાં આણી. શ્રીની સુદર ખાને આગળ કરી તેની સ્તવના કરી. સતી સીએની મુક્તક ઠે પ્રશંસા કરી એની અનુપમ સહનશક્તિ પ્રેરણાદાયી જણાવી. મહાન પુરુષેાની જન્મદાત્રી શ્રી સૌની વંદનીય બની.
પરંતુ જે સ્ત્રી વિલાસમાં રક્ત ખની, જે મી સતીત્વ મૂકી, પરપુરુષને પેાતાના પાશમાં સપડાવવા મથી, દુષ્ટ ઈચ્છિત પ્રાપ્ત કરવા જેણે અકળ માયા રચી, સ્વાર્થ – સાધનામાં અનેકના ભાગ લેતાં જે ન અટકી, અસત્ય આચરી અનેક ભેાળા જનાને જેણે ભરમાવ્યા, તે સ્ત્રીએ મહાત્માઓની જાણે કે ખફગી વડેારી. સ્ત્રીની તે ખાજી મહાપુરુષાએ વિના સ'કાચે જગત સમક્ષ મૂકી. પુરુષની સામે લાલબત્તી ધરી. ઊ'ડી ગોંમાં પડતાં પુરુષને તેમણે ચૈતન્ય.
વિષયસુખનુ મુખ્ય સાધન શ્રી હાવાથી વિષય પ્રત્યેની ઘણા વ્યકત કરવા તેના સાધન પ્રત્યે ધૃણા વ્યકત કરી. વિષયસુખ અનિષ્ટ માટે તેનુ' સાધન પણ અનિષ્ટ. લેગસુખ દુગતિદાયક માટે તેનું સાધન પણ દુર્ગતિદાયક, વાસના ભયંકર માટે તેનું સાધન પણ ભયંકર. કામલાલસા માનવીને ભાનભૂલે અને અધ બનાવે તેમ તેનું સાધન પશુ વિષયપિપાસા શાકમાં અને પાપમાં પરિણમે માટે તેનુ સાધન પણ શાક અને પાપમાં પરિણમે. વિષયેચ્છા કલેશ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પા
અને વૈરની ઉત્પાદક તેમ તેનું સાધન પણ. એ રીતે નારીનેહથી ઉદ્ભવતા અવગુણે નિરાગી પુરુષોએ નિહાળ્યા અને વ્યક્ત કર્યા.
શાસ્ત્ર રચયિતાઓ સામાન્ય પુરૂષે હેત તે સ્ત્રીને દેવી કહીને તેઓ નવાજત. સર્વગુણનું તે ભાજન છે એમ કહી તેની તેઓ સ્તવના કરત. દેખીતું જ છે કે સ્ત્રીના દેશે સામાન્ય માનવીની નજરે ઓછા ચડે છે. એની આંખ સામે તરે છે તેના ગુણે અને એથી જ સ્ત્રીનું ષવર્ણન તેને અસહ્ય જણાય છે.
શાસ્ત્રરચયિતાઓ મહાન માનવીઓ હતા. મેહથી તેઓ પર હતા શ્રેષથી તેઓ પર હતા. નેહાને તેમને પુરુષ પ્રત્યે પક્ષપાત અને નહતી તેમને સ્ત્રી પ્રત્યે દ્વેષ વૃત્તિ. વસ્તુસ્થિતિનું તેમને ભાન હતું. જગતની પ્રગતિનું એમનું લક્ષ્ય હતું. પરિણામે સત્ય સમજાવી જગતને વિલાસને માર્ગે જતું વાળવા એમણે એમનાથી બનતું કર્યું.
શાસ્ત્રરચયિતાઓ પુરુષે હતા માટે તેમણે સ્ત્રી જાતને ઊતરતી પંક્તિની લેખી એમ કહેવામાં તે મહાત્માઓને અન્યાય છે, તેમના દષ્ટિબિંદુનું અજ્ઞાન છે. સ્ત્રી અને પુરૂષ બંનેને લક્ષ્યમાં રાખીને, અને બંનેના હિતાર્થે શાસ્ત્રો રચાયાં છતાં બંનેને સંબોધીને અને ઉદ્દેશીને તે ન લખી શકાય તે સ્વાભાવિક છે. એમ કરવા જતાં સાહિત્ય ખામીભર્યું બને. એ સાહિત્યમાં રસદર્શન ન થાય. વારંવાર જી
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
પુરૂષની ભિન્નતાનું સ્મરણુ વાચકને ખટકે, શાસ્ત્રકથના અને માટે છે એ ખ્યાલ શાણા વાચકને હાય જ. વાચકની બુદ્ધિ ઉપર ઘેાડે। આધાર રાખ્યા વિના સાહિત્યકારને છૂટકે નહિ.
આજે પણ ધારાપેાથીઓમાં ‘પુરૂષ” શબ્દના અર્થ માં “શ્રી”ના સમાવેશ થઈ જાય છે. સભાએમાં પ્રમુખસ્થાને વિરાજતી લલનાઓને "Mr. Chairman " કહીને સખાધન થાય છે. ઈંગ્લેડની આમસભામાં સ્ત્રીએ પૂછેલા પ્રશ્નોના જવાબ વાળતાં પ્રધાને તેને Sir' કહીને સ’એધે છે.
પુરૂષાની વિરૂદ્ધ શાસ્રરચયિતાએએ કશુ નથી કહ્યું તે માન્યતા ભૂલભરેલી છે. હલકામાં હલકી કોટિના વિચાર પુરૂષા સેવી શકે છે પરંતુ સ્ત્રી નહિ એમ તેમણે કહ્યું. પુરૂષની દુષ્ટ મનેાવૃત્તિ સ્રાતમી નારકીનું અતિ નિકૃષ્ટ દુઃખ આણે છે, જયારે સ્રીની મનવૃત્તિ ગમે એટલી દુષ્ટ ડાય તાપણુ છઠ્ઠી નારકીના દુઃખ આપીને અટકે છે. ઉચ્ચ મનેાવૃત્તિ સ્ત્રી અને પુરૂષ બન્નેની સમાન હોઈ શકે છે. સર્વાત્તમ સિદ્ધિ સ્થાનને અને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આવું સ્પષ્ટ નિર્દેશન કરનાર મહાત્માઓને સ્ત્રીજાતને હલકી ચિતરવાની ઈચ્છા ન હાઈ શકે.
માત્ર સ્ત્રી અને પુરૂષની વિષયવૃત્તિની સરખામણી કરીજોતાં સ્ત્રીની વિષયવૃત્તિ તેમને તીવ્ર જણાઈ. સામાન્ય રીતે પુરૂષ કરતાં માઢગણી. નારીજાત તેની તીવ્ર વાસના સંતાષવા અનેક જાતના પ્રપંચા રચી શકે છે, અનેકને ઊખેડી નાંખે છે,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
અનેકને રઝળતા કરી મૂકે છે, અનેકને વિશ્વાસઘાત કરી શકે છે એવું તે જ્ઞાનીઓએ જોયું અને જગત સમક્ષ તે રજૂ કર્યું.
સ્પષ્ટ નિદર્શન માટે બંનેએ તે મહાત્માઓને ઉપકાર માનવો ઘટે. अमुणिअमणपरिकम्मो, सम्मं को नाम नासिउ तरह । वम्महसरपसरोहे, दिटिठच्छोहे मयच्छीणं ॥ ३८ ॥ परिहरसु तओ तासिं, दिटिंठ दिदिठविसस्सव्व अहिस्स । जं रमणीनयणबाणा, चरित्तपाणे विणासंति ॥ ३९ ॥
ગાથાર્થ –ચિત્તનું સંસ્કરણ જાણ્યા વિના, મૃગાક્ષીઓના કટાક્ષે રૂપી કામબાણના વિસ્તૃત સમૂહથી સારી પેઠે નાસવાને કેણુ સમર્થ છે?
તેથી દષ્ટિવિષસર્ષની દૃષ્ટિની જેમ તેની દષ્ટિમાં ન આવ. કારણ કે રમણીના નયણબાણે ચારિત્રમાણેને વિનાશ કરે છે.
વિશેષાર્થ – ઘાતકી શિકારીએથી જાતનું રક્ષણ કરવા મૃગને કુદરતે ચકેર ચક્ષુ બક્ષી છે. નારી નયન મૃગચક્ષુ જેવા ચપળ છે. પરંતુ બંનેની ચપળતાને ઉપગ ભિન્ન રીતે થાય છે. એકની નયનચપળતા શિકારીને નયનથી પિતાને બચાવે છે, જ્યારે બીજાની નયનચપળતા સ્વપરને મારે છે. સ્ત્રીના ચક્ષુમાંથી બાણે છૂટે છે. જેની સામે ફેંકાય તેને તે વીધી નાંખે છે. શિકારીનું શર ઘણું વાર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિષ્ફળ જાય પરંતુ નારી નયનમાંથી નિકળેલું કટાક્ષબાણ પુરૂષમૃગને ભેંકાયા વિના ભાગ્યે જ રહે. વીંધાયેલ પુરૂષ ઘવાયેલ મૃગની જેમ તરફડિયાં મારે.
દુખદ તે એ છે કે શરથી વીંધાવા છતાં તેથી દૂર રહેવાની પુરૂષને ઇચ્છા પણ થતી નથી. નારીનયનબાણમાં અજબ શક્તિ છે. ઘવાયેલાને તે વહાલું લાગે છે. શલ્ય રહિત બનવાની તે વાત જ ક્યાં ?
માટે સ્ત્રીની દૃષ્ટિને દૃષ્ટિવિષસર્પની દૃષ્ટિની જેમ ત્યાગ કર. સર્પની દૃષ્ટિમાં ઝેર છે. જેની સામે ફેંકાય તેના પ્રાણનો વિયોગ થાય. સ્ત્રીની દૃષ્ટિ પણ તેવી ભયંકર છે. જેની સામે તે ફેંકાય તે ઘાયલ થાય. તેનું ચેતન હરાઈ જાય; સાત્વિકતા દબાઈ જાય; વિવેક શક્તિ કુંઠિત થાય; જ્ઞાનચક્ષુ હંકાઈ જાય અને આત્મજાગૃતિને અંત આવે. પરિણામે આત્માના ચારિત્રરૂપી ભાવપ્રાણને વિનાશ થાય.
રે આત્મન ! સમજ અને નારી નયનશરથી દૂર રહે. सितजलहिपारगओ वि विजिइंदिओवि सूरोवि । दढचित्तो वि छलिज्जइ, जुवइपिसाईहिं खुड्डाहि ॥४०॥
ગાથાર્થ –અગાધ સમુદ્રને પાર કરનાર, ઇંદ્રિયને વિજેતા, શૂરવીર કે દઢ ચિત્તવાળો આત્મા પણ યુવતિ રૂપી શુદ્ર પિશાચણીઓથી ઠગાય છે.
વિશેષાથ:– યુવતિની આકર્ષણશકિત અજબ છે. જે પુરુષને પિતાના પાશમાં સપડાવવા ઈચ્છે તેને સહેલાઈથી તે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્મ
સપડાવી શકે. એને વિલાસ, એના હાવભાવ, એની દષ્ટિ અને એની મધુરવાણી માનવીને મુગ્ધ કરે. સામાન્ય માનવી જ એમાં અટવાય એમ નહિ પરંતુ જે અનુપમ જ્ઞાની છે, જે જગતની અસારતા જાણે છે, જે ઇંદ્રિયાને સ્વાધીન કરી ચૂકવ્યા છે, જે માનસિક સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરી ચૂકયા છે જે અને જે અતુલ ખળી છે એવા મહાન્ આત્માએ પણુ સ્ત્રીના સ્નેહુપાશમાં સપડાય છે. સૌએ સાવધ વિના કેમ ચાલે ? मयणनवणीय विलओ, जह जायइ जलण संनिहामि । તદ્દ રળિયુંનિહાળે, વિવર્ મા મુળીળ વિ ॥ ૪૨ ॥
રહ્યા
ગાથાથ : અગ્નિના સાંનિધ્યમાં મીણુ અને માખણ જેમ ઓગળે તેમ સ્ત્રીના સાંનિધ્યમાં મુનિઓનુ પણ મન આગળે.
વિશેષાથ :—તીવ્ર સયમ સાધનાથી દઢ અનેલું મુનિવરોનું દિલ પણ સ્ત્રીસ'ગથી વિકળ બની જાય છે. દીપકની જ્યાતમાં જેમ મીણુ અને માખણ વિલય પામે છે તેમ મુનિવરોની ઉત્તમતા રમણીઓના સાંનિધ્યમાં વિલય પામે છે. વર્ષોની સાધના અને કઠોર સયમ અદૃશ્ય થઈ જાય છે. આગમધરા અને પૂર્વધરા પટકાય છે.
સ્ત્રીસંગ પેાતાને કશુ ન કરી શકે એવુ' અભિમાન સામાન્ય માનવી શી રીતે લઈ શકે ? ખૂબ સાવચેતીથી ચાલવાનું છે. લપસણી ભૂમિમાં ચાલતાં રખાતી સાવ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેતીથી વધુ સાવચેતી સ્ત્રી સાંનિધ્યમાં રાખવી ઘટે. નારીજાતથી વેગળા રહેવું ઈચ્છનીય છે. नीअंगमाहिं सुपउराहि, उप्पिच्छमंथरगइहिं । महिलाहिं निम्मगाहि व, गिरिवरगुरुआ विभिजंति ॥४२॥
ગાથાથ –નીચાણના ભાગમાં વહેતી અને દર્શનીય મંદગતિ વાળી ઘણું નદીઓથી જેમ મહાન પર્વતે પણ ભેદાઈ જાય તેમ દુર્ગુણેના નીચે પંથે જનારી અને મહક મંદગતિ વાળી અનેક સ્ત્રીઓથી મહાન પુરુષે પણ ચલિત થઈ જાય છે. ' વિશેષાર્થ –ક્યાં સુકમળ સરિતા અને ક્યાં કઠોર પર્વત? પરંતુ શકિત સરિતાને વરી છે. કઠેર પર્વતને તે ભેદી શકે છે. પિલાદી શકે જ્યાં નિષ્ફળ જાય
ત્યાં સરિતા સફળ થાય. ગિરીવરમાં ફાટ પાડવા માટે, તેને ગગડાવવા માટે સરિતા એની ઉપાય અજમાવે છે. નીચાણમાં મંદગતિથી પાણીના પ્રવાહને વહાવીને પર્વતને તે ભેદી શકે છે.
એવી જ રીતે બળવાન પુરુષને અબળા નારી સહેલાઈથી જીતી શકે છે. પુરુષપર્વતને સ્ત્રી સરિતા ભેદી નાંખે છે. એના પુષ્ટ પધરે, એની ગજગામિની ગતિ અને એના ૨મ્ય વિલાસ ગિરીવર જેવા નિશ્ચળ પુરુષને ચલિત કરે છે. તેની શક્તિને ક્ષીણ કરે છે અને તેને ઢીલુંઢફ બનાવી મૂકે છે. સ્ત્રીસંગથી પુરુષ ભાગી જાય છે. .
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
विसयजल मोहकलं, विलासविव्वाअ जलयराइन्न । मयमयर उत्तिन्ना, तारुण्णमहन्नव धीरा ॥४३॥
ગાથાથી—વિષયજળથી ભરેલ, મોહ કાદવથી યુક્ત, વિલાસ તથા હાવભાવ રૂપી જલચરોથી આકીર્ણ અને મદ રૂપી મગરથી યુક્ત તારુણ્ય રૂપી મહાર્ણવને ધીર પુરુષે જ તરી શકયા છે.
વિશેષાર્થે યૌવન મહાસાગર સમું છે. અગાધ જળથી જેમ ઉદધિ ભર્યો છે તેમ તીવ્ર વાસનાજળથી યૌવન ભર્યું છે. સાગરમાંના જળચરે માનવીને જેમ હંફાવે છે તેમ યૌવનના વિલાસ અને હાવભાવે પુરૂષને પરેશાન બનાવે છે, મગર જેમ માનવીને નાશ કરે છે તેમ યુવાવયમાં અભિમાન માનવીને નાશ નેતરે છે. યૌવન સાગરના મેહકાદવમાં માનવી લપટાય છે. તારુણ્ય મહાસાગર તરવાનું કામ કપરું બને છે. ધીર પુરૂષે જ તેને તરી શકે.
વાસના અને વિલાસે મેહ અને મદ. અણુમેલા યૌવનને વેડફી નાંખે છે. યુવાવયમાં જેર કરતાં તે દુર્ગમાં માણસ તણાઈ જાય છે. આત્મભાન ભૂલી જાય છે અને લાભ હાનિને ખ્યાલ દૂર રહી જાય છે. પરિણામે ક્ષણિક આનંદમાં જીવનના મોંઘામલા વર્ષો વીતી જાય છે.
સંયમસાધના, ઈદ્રિયદમન અને અખૂટ આત્મશકિતથી વાસનાને નિર્મળ બનાવીને ધીર-પુરૂષ યૌવન સાગર તરી જાય છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
जइवि परिवञ्चसंगो, तवतणुअंको हावि परिखडइ। महिलासंसम्गिए, कोसा भवणूसिय मुणिव्य ॥४४॥
ગાથાર્થ – સર્વસંગને પરિત્યાગ કર્યા છતાં અને તપથી દેહને કુશ કર્યા છતાં, મહિલા સંસર્ગથી, સાધુનું, કેશાના ભુવનમાં વસેલા મુનિની જેમ, પતન થાય છે.
વિશેષાર્થ –તીવ્ર તપ તપતા મુનિ, કૃશ દેહને ધરતા મુનિ અને સર્વ સંગના ત્યાગી મુનિ સ્ત્રીસંગે પટકાયા ગણિકાના દેહમાં મુગ્ધ બન્યા. તેના સૌંદર્યમાં પાગલ બન્યા. વિલાસ ભુવનમાં ભાનભૂલા બન્યા. એક વેશ્યાનું દિલ જીતવા અપાર કષ્ટ સહ્યાં. સંયમને કરે મૂકયું. પવિત્રતાને પરવારી ચૂકયા. છતાં એનું દિલ ન મળ્યું તે ન જ મળ્યું.
સિંહગુફાવાસી મુનિની કથની કોણ નથી જાણતું? સંયમની અનુપમ આરાધના માટે એમણે જાતને નિચેવી નાંખેલી. તીવ્ર તપશ્ચર્યાથી દેહને સૂકવી દીધે. ભયંકર જગલી જાનવરથી નિર્ભયતા કેળવેલી. ચાર ચાર માસ સુધી સિંહની ગુફા ઉપર અડગ ઊભા રહીને કાયાને ઉત્સર્ગ કરેલ.
એવા મહા મુનિ પણ ઈર્ષ્યાને આધીન બન્યા નિજ શક્તિનું અભિમાન આવ્યું અને પટકાયા. શ્રી સ્યુલિભદ્ર મુનિની ગુરુમુખેથી થતી પ્રશંસા તેઓ ન સહી શકયા.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રી સાંનિધ્યમાં આત્માને ઉન્નત રાખવાનું કાર્ય પિતાને માટે સહેલું છે તેવા અભિમાને તેઓ ચડ્યા. ગુરુની ઈરછાને અનાદર કરીને ગણિકાગૃહે સિધાવ્યા. ત્યાં પગ મૂકતાં જ પટકાયા. મનહર વિલાસભુવન, રમ્ય ચિત્રો અને ગણિકાનું દૈવી સૌંદર્ય મુનિદિલને દ્રવીભૂત થવા માટે પુરતાં હતાં. વર્ષોનુ સંયમ બચાવી ન શકયું. તીવ્ર તપની સાધના સહાય ન કરી શકી. એ તે પડયા. વાસના વધી ગઈ. ગણિકાની ગુલામી સેવવા તત્પર બન્યા.
પરંતુ ગણિકા રીઝે તેમ નહતું. તે સાધ્વી સ્ત્રી બની ચૂકી હતી. વિષયેને તેણે તરછોડયાં હતાં. અનુપમ વિલાસભુવનમાં વસવા છતાં સંયમની સાધનામાં તે લીન બની હતી.
પતનને માર્ગે જતા મુનિને ઉગારી લેવાની તેને તમન્ના જાગી. યુક્તિ એક સૂઝી આવી. મુનિ પાસે રત્ન કંબળની માંગણી કરી. નિગ્રંથમુનિ પાસે મહામૂલી કંબળ ક્યાંથી? તે મેળવવાનો માર્ગ ગણિકાએ બતાવ્યું. માગ ખૂબ મુશ્કેલ હતું. તીવ્ર વાસનાથી તપતા મુનિએ, વિકટ માગે પણ કંબળ લાવવાનું માથે લીધું. એકાદ બે વાર નિષ્ફળતા મળ્યાં હતાં અનેક કષ્ટોને સામને કરીને અંતે રત્નકંબળ મુનિએ આણ આપી. ગણિકાએ તે લઈને નગરપાળમાં નાખી.
મુનિથી તે ન જોઈ શકાયુ અથાગ મહેનત અને અપાર કઢે પછી મેળવેલી મહામૂલી કામળ આમ વેડફાઈ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
36
જતી જોઈને એવુ હૈયુ ધવાયું. ગણિકાનું કાય એને મૂર્ખાઈ “ભર્યું ભાસ્યું.
ગણિકા શાણી હતી. સાધુને તે સમજાવવા મ.ડી. રત્ન ક ખળ કરતાં કેઈગુણા કીમતી ચારિત્રરત્નને અથાગ પરિશ્રમથી મેળવ્યા પછી નગરખાળ રૂપી ગણિકાના દેહમાં ફેકી દેતાં સાધુને તેણીએ ચેતવ્યા. સાધુની ગુમાવેલી સાન ઠેકાણે આવી. પતનથી એ ઊગમાં.
આવા મુનિવર મહિલાસંસગે` ચારિત્ર ચૂકયા. સામાન્ય માનવીની શી દશા ? એણે તેા શીલના જતન ખાતર શ્રી સંસ`થી દૂર રહ્યે જ છૂટકા. મુનિવર તે સાવી સ્રીની સાહાચ્ચે ઊગરી શકયા. પરંતુ સામાન્ય માનવીને પતનની ખીણમાં પડતાં કાણુ ઉગારે ?
सव्वग्गंथविमुको, सीईभूओ पसंतचित्तो अ । जं पावर मुत्तिसुहं, न चक्कवट्टी वि तं लहई || ४५ ॥
ગાથા :—સવ અંધનથી વિમુક્ત, શાંત અને પ્રસન્નચિત્ત આત્મા મુક્તિનું જે સુખ પ્રાપ્ત કરે છે તે સુખ ચક્રવતી પણ નથી પામતા.
વિશેષા:–માનવી માને છે કે સામગ્રીની વિપુલતામાં સુખ સમાયુ' છે આજ્ઞાંકિત પત્નિ, વિપુલ લક્ષ્મી, અનુકૂળ સ્નેહીઓના પરિવાર, ચામેર પ્રસરાતી કીતિ વિગેરે માનવને સુખના સાધને ભાસે છે. પરંતુ તે એની ભ્રમણા છે. -સુખ માહ્ય સાધનામાં નથી.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામગ્રી ઉપાધિરૂપ છે. જેમ જેમ સામગ્રીની વિશાળતા વધુ તેમ તેમ આત્માની વ્યાકુળતા વધુ આત્માને તે ઠરીઠામ બેસવા ન દે. અશાંતિ દિનરાત રહ્યા કરે. જીવન જંજાળ રૂપ બની જાય.
બાહ્ય સામગ્રીને ત્યાગ આત્માને શાંતિ અપે, એજન્સ અપે અને સમાધિસુખ અર્પે. દિલની પ્રસન્નતા, ચિત્તની શાંતિ અને સમભાવ આત્માને અને આનંદ આપે છે. ચકવર્તીઓ અને અનુત્તરવાસી દેવ દિવ્ય ઋદ્ધિના ઉપભોગમાં જે આનંદ નથી મેળવી શકતા તે આનંદ સર્વસંગત્યાગી અને પ્રસન્નચિત્ત આત્મા અનુભવી શકે છે.
સાંસારિક સંયોગોને પરિહાર કરીને, નિર્ગસ્થતાને સ્વીકારીને આયુકર્મ સિવાય સાત કર્મોની સ્થિતિ ઘટાડીને એક કોટાકેટિ સાગરેપમ સુધી લાવીને, આત્માની અપૂર્વ શક્તિ ફેરવીને, અપૂર્વ આનંદ અનુભવતાં અપૂર્વ કરણ કરીને, રાગદ્વેષની નિબિડ ગ્રથિને ફરી કદી ન બંધાય એવી રીતે અનિવૃત્તિકરણથી ભેટીને સમ્યક્ શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત કરીને, સ્વ પરનું ભેદજ્ઞાન મેળવીને, ચિત્તની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરીને અને આત્મશાંતિ અનુભવીને, જે આત્મા, આત્મા નંદની લહરીઓમાં ઝૂલે છે, તેના આહૂલાદની ઝાંખી પણ સંસાર સામગ્રીમાં રક્ત રહેનાર માનવીને મુશ્કેલ છે. નવરોનું અને સુરવનું સુખ જ્યારે આકર્ષતું અટકશે, ત્યારે સહજાનંદની સહેજ ઝાંખી અનુભવાશે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
K
खेलंमि पडिअ मप्पं, जह न तरह मच्छिआवि मोएउ | तह विसयखेलपडिअं, न तरह अप्पंपि कामंधी ॥ ४६ ॥
ગાથા:—શ્લેષ્મમાં પડેલી પેાતાની જાતને, જેમ માખી પણુ મુક્ત કરી શકતી નથી તેમ વિષય શ્ર્લેષ્મમાં પડેલા કામાંધ આત્મા પેાતાની જાતને પણ તેમાંથી મુક્ત કરી શકતા નથી.
-
વિશેષાથ : શ્લેષ્મની ચીકાશ માખીને એટલી લપેટી નાંખે છે કે તેથી તે છૂટી શકતી નથી. વિષય શ્લેષ્મમાં લપટાયેલ માનવીની પણ એવી જ દશા છે.
વાસનાના ભમાવ્યે માનવી અધ બન્યા છે. શ્લેષ્મથી પણ વધુ ગંદકી અને ચીકાશયુક્ત વિષયેામાં લપટાવા જતાં તેથી છૂટવાની ઇચ્છા પણ માણુસને થતી નથી. કાઈ યાળુ સજ્જન છેડાવવા મથે તે તેને તે તિરસ્કારી કાઢે છે. કામાંધ માનવીને વિષયે વહાલા લાગે છે. છેડવાની તા વાત જ કર્યાં?
અશ્વત્વ ખસી જાય અને વિષયેાથી છૂટવાની અભિલાષા જાગે તેા પણ છૂટવું સહેલું' નથી. સ્નેહત તુનુ પ્રામણ્ય પુષ્કળ છે. તે સહેલાઈથી ન તૂટે. દિલને કઠોર ખનાવાય અને સ્વપરનું ભેદજ્ઞાન નસેનસમાં ઉતારાય તા જ તે ત્રુટે જેમણે તે ત્રાડયા, તેએ પશુ ગબડયા અને ફ્રી વિષયશ્લેષ્મમાં લપેટાયા. પત’ઞ દ્વીપકમાં ઝંપલાય તેમ તે વાસ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામાં ઝંપલાયા અને વિનાશ નેત. માટે ખૂબ સાવધાનીની આવશ્યકતા છે. जं लहइ वीअराओ, सुखं तं मुणइ सुच्चिय न अन्नो। नहि गत्तासूअरओ, जाणइ सुर लोइअं सुकूखं ॥४७॥
ગાથાર્થ –વીતરાગ પરમાત્મા જે સુખ અનુભવે છે, તે તેઓ જ જાણે છે, અન્ય નહિ. સુરલકનું સુખ ગર્નાકર ન જાણે.
વિશેષાર્થ –આખું ચે વિશ્વ કૂવામાં જ સમાયું છે તેમ કાચબે માને. વિષ્ટાને કીટ સઘળું સુખ તેમાં જ જુએ. ભિક્ષુક એની હલ્લીમાં જ સુખ જુએ. સ્વાદ ઉકરડામાં જ સમાયે છે તેમ શૂકર માને. પીધેલે માનવી મઘમાં જ મજ જુએ. ચિત્તભ્રમથી પીડાતે માનવી વિચિત્ર માનસિક તરમાં જ લહેર અનુભવે. તેમ રાગરાગથી ગ્રસિત બનેલે આત્મા રાગમાં અને રાગના સાધનમાં જ સુખ માને. રાગના અભાવમાં રહેલ નિરુપાધિક સુખ તે ન સમજી શકે વીતરાગતાના અનંત અવ્યાબાધ સુખની કલ્પના પણ તેને શી રીતે આવે ? એને તે એમજ લાગે કે મુક્તિમાં શું સુખ હોઈ શકે? “જ્યાં સૌંદર્યનું દર્શન નહિ, જ્યાં મધુરા ગાનનું શ્રવણ નહિ, જ્યાં સુકોમળ પુષ્પોની સુવાસ નહિ, જ્યાં સ્વાદની મીઠાશ નહિ, જ્યાં સ્પર્શની મેહતા નહિ, જ્યાં પ્રેમ નહિ, જ્યાં નૃત્ય નહિ, જ્યાં પત્ની નહિ, જ્યાં પુત્ર નહિ, ત્યાં આનંદ અને સુખ શાં? એમ વિચાર
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
નારને ભાન નથી કે તેની સુખની કલ્પના વિષ્ટાકીટની કલ્પના જેવી છે.
બાહ્ય સંચાનું સુખ વાસ્તવિક સુખ નથી. માત્ર દુઃખથી ઉદ્ભવેલી ઈચ્છાનું ક્ષણિક સાંત્વન છે. એકનું એક રૂ૫ રોજ નથી આકર્ષતું. એકનું એક ગીત રોજ સાંભળીને કંટાળો ઉપજે છે. એક જ મીઠાઈ રોજ આરે ગવાથી તેના ઉપર સૂગ ચઢે છે. એક જ સ્ત્રીના સદાના સહવાસે મધુર કલ્પનાઓને અંત આવે છે. માનવી માગે છે નવીનતા. ઈચ્છિત વસ્તુ ન મળે ત્યાં સુધી તેને મેળવવા અહોનિશ તે ઝંખે છે, મળ્યા પછી તેની કિંમત ખલાસ થાય છે. અન્ય વસ્તુની ઈચ્છા ઉદ્ભવે છે અને ઈચ્છાનું દુઃખ અનુભવે છે. એમ ક્રમ ચાલ્યા જ કરે છે.
આ માનવસ્વભાવ વિચારક લેખાતે માનવી પણ લક્ષ્યમાં લેતું નથી. પરિણામે દુખના સાધનમાં તે સુખ કાપે છે અને વીતરાગતાના સુખથી વંચિત રહે છે, વિરાગનું સુખ અનુભવનાર વીતરાગતાનું સુખ સમજી શકે. जं अञ्जवि जीवाणं, विसएसु दुहासवेसु पडिबंधो । तं नजइ गुरुआण वि, अलंघणिजो महामोहो ॥४८॥
ગાથાર્થ – દુઃખદાયી વિષયે પ્રત્યે હજુ પણ જીવને જે મમત્વ છે, તેથી જોઈ શકાય છે કે મહા મેહ ભલભલાને ય અલંથ છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ:- વિષયેની અસારતા અને પ્રકાશ્યતાને બોધ મળવા છતાં તથા તેના કટુ પરિણામ પ્રત્યક્ષ અનુભવતાં છતાં તેના પ્રત્યે જનતાનું ખેંચાણ જોઈને લાગે છે કે મોહને જ્ય ભારે કઠિન છે. મહાપુરૂષે પણ મોહને જીતવામાં અસમર્થ બને છે. કેઈક વિરલ આત્મા જ મોહને જેર કરી શકે. સાચે જ મેહની શક્તિ અજોડ છે.
जे कामंधा जीवा, मंति विसएसु ते विगयसंका । जे पुण लिणवयणरया, ते भीरू तेसु विरमंति ॥४९॥
ગાથાર્થ – જે કામાંધ જીવે છે તે શંકારહિત થઈને વિષયમાં રમે છે; પરંતુ જે જિનવચનમાં ૨ક્ત છે તે પાપભીરુ આત્માઓ વિષાથી વિરમે છે.
વિશેષાર્થવિષયી જીવોમાં નફટાઈ સહેજે આવે છે. પરિણામની કે ઔચિત્યની કશીચે પરવા કર્યા વિના તેમણે માનેલા સુખમાં નિર્લજજતાથી તેઓ વિહરે છે. તીવ્ર વિષયપિપાસા એમને એવા તે અંધ બનાવે છે કે સદસને વિવેક તેઓ ભૂલી જાય છે. કટુ પરિણામે પ્રત્યે આંખને તેઓ મીંચી રાખે છે.
જેએની સામે તે કટુપરિણામે તરવરે છે, જેમાં પાપથી ત્રાસે છે અને જે જિનવાણીમાં પ્રીતી ધરાવે છે તેઓ વિષને દુઃખદાયી જાણી તેથી વિરમે છે, ઇંદ્રિય દમન કેળવે છે અને સ્વાધીન સુખ મેળવે છે. વિ. પ્ર. ૫
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
असुंमुत्तमलपवाहरूवय, वंतपित्तव समज्जफोफस ं । मेयमंस बहुहड्डकरंडथं, चम्म मित्तपच्छाइअं जुबइ अंगयं ॥ ५० ॥
ગાથાઃ— અશુચિ, મૂત્ર અને મળના પ્રવાહ રૂપ; વમન, પિત્ત, નસા, ચરખી અને ફેફસાં યુક્ત; તથા મેડ, માંસ અને અસ્થિના કર’ડીયા રૂપ યુતિના કેહ માત્ર ચામડીથીજ ઢકાયેલા છે.
વિશેષાથ' :– દુગથી વસ્તુએથી ભરેલ કર’ડીયામાં કણુ લુબ્ધ અને ચુવતીના દેહ પણ તેવા જ છે. અનેક જાતની અશુચિ પુષ્કળ પ્રમાણમાં તેમાં ભરી છે. ખાર દ્વારા દ્વારા અશુચિ વહે છે. તે ઢંકાયેલી છે માત્ર આછી પાતળી ચામડીથી, દેહના આલિંગનમાં મશુચિનું આલિંગન નથી શુ' ?
શ્રીમતિ મલ્લિકુમારીએ તેમના પ્રત્યે આકર્ષાયેલા છ રાજવીઓને રહની અશુચિ દર્શાવીને ઉગાર્યા. પ્રેમમાં પાગલ બનેલા તે રાજાઓને પેાતાને ત્યાં નાતર્યાં. પિતાજીએ તેમનું સન્માન કર્યુ. શ્રી મલ્લિકુમારીના દર્શનાર્થે એક જ ઓરડામાં ભિન્ન ભિન્ન દ્વારથી તે પહોંચ્યા.
વિશાળ ખંડમાં તેમને સૌભરી એક યુવતીનુ દાન થયું. પાગલ બન્યા અને તેને ભેટવા ઉઘુક્ત થયા. એવામાં વિરાગની અનુપમ લહરીઓમાં ઝૂલતાં શ્રી મલ્લિ કુમારી અદશ્ય રહીને પધાર્યા. પેલી યુવત્તિનાં મસ્તક
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપરનું ઢાંકણ ખેંચી લીધું. બદબ વહેવા મંડી. સમજાયું કે દેખાતી મનેહર યુવતિ માત્ર અશુચિભરી પુતળી જ હતી. ગંધાઈ ઊઠેલા અન્નથી એ ભરેલી હતી. શ્રી મલ્લિકુમારી પ્રગટ થયાં. નારી દેહની અશુચિ રાજવીઓને પુતળીના દષ્ટાંતથી સમજાવી. રાજવીઓ ચેત્યા. પાપને પંથે પટકાતી પિતાની જાતને ઉગારી લીધી.
એ પુતળીમાં અને જીવતા જાગતાનારી દેહમાં અશુચિની દષ્ટિએ ખાસ ફરક નથી. આછી પાતળી ચામડીથી ઢંકાયેલી અશુચિ પ્રત્યે આપણું લક્ષય નથી જતું એ કમનસીબ છે. मंसं इम मुत्तपुरीस भीस, सिंधाणखेलाइअ निझरंत । एअं अणिच्चं किमिआण वासं, पासं नराणं मइनाहिराण ॥५१॥
ગાથાર્થ – માંસલ, મૂત્ર, અને મળયુક્ત, લીંટ અને લેમ્પ ઝરતું તથા કૃમિઓના વાસરૂપ આ અનિત્ય શરીર, મતિરહિત મનુષ્યોને પાશ રૂ૫ છે.
વિશેષાર્થ – આત્મસાધનામાં અનુપમ સાધન માનવદેહ છે. માનવદેહી જ ઉચ્ચ ગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. માનવદેહી જ વીતરાગ બની શકે છે. એ દષ્ટિએ માનવદેહ ખૂબ કીમતી છે.
જેને તેની કીંમત નથી સમજાઈ તે અનુપમ માનવદેહને વેડફી નાખે છે અને તેને દુઃખ તથા ગતિનું સાધન બનાવે છે. દેહને તે પંપાળે છે. તેને ખાતર રાણેને તે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
ચૂકી જાય છે. પરિણામે દુલ ભ માનવદેહ તેને સખ્ત ધનની
ગરજ સારે છે.
દેહમાં મમત્વ ન રાખે.
पासेण पंजरेण य, बजांति चउप्पया य पक्खी ई । इय जुवइपंजरेण य, बद्धा पुरिसा किलिस्सन्ति ॥ ५२॥
સુના જન અનિત્ય
ગાથા—ચાપગાં પ્રાણીઓ પાશથી અને ૫ખીએ પિંજરાથી અંધાય છે તેમ યુવતિરૂપી પિંજરથી ખ'ધાયેલા પુરુષા ક્લેશ પામે છે.
વિશેષાથ: સ્વતંત્રતા સૌને વહાલી વ્હાય. પશુ પખીઆને પણ 'ધન ન ગમે. સુવણુ પિ’જરમાં પૂરાયેલા પોપટ મુક્ત થવા ઝંખે છે, ખીલે ખાંધેલુ' જાનવર છૂટવા મથે છે. પૂરી સમજ નહિ ધરાવનાર પશુ પ ́ખીને અધન બંધન રૂપે ભાસે છે.
પરંતુ પેાતાની જાતને જકડી રાખતા અંધનને બુદ્ધિશાળી લેખાતા માનવી નથી એળખતા. પુરુષને માટે સ્રી બંધન છે. રાજ રાતના પુરુષે ઘેર આવવું જ પડે. અની ઉપાસના રાજ કરવી જ પડે. ઘરમાં કે ઘરની અઢાર, પુરુષનું. ઘણુંખરુ' કાય' તા સ્ત્રી માટે જ, અનેક કષ્ટા સહન કરાય સ્ત્રી માટે. સ્ત્રીને રક્ષવા કે રીઝવવા જાતના પણ તે ભાગ આપે. સીતાને રીઝવવા જતાં રામે લંકાનું યુદ્ધ વહેાયુ. સ્ત્રીને સુખી ન કરી શકે પુરુષ દુઃખી થાય. નારીની નારાજીથી નરનુ મ્હાં વીલુ અને.
તે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક બંધન જાણે કે પૂરતુ' ન હેાય તેમ અનેક બંધના ઉત્પન્ન થાય. સ્ત્રી એક અને સંતાન અનેક. ધનાની પરપરા ચાલે. તે અધના પુરૂષને વધુ ને વધુ જકડે.
પરિસ્થિતિ આમ સ્પષ્ટ હૈાવા છતાં, સ્વતંત્રતાના પૂજારી અધનામાં જકડાવા ઇચ્છે છે. અજ્ઞાન પશુપ'ખી ખ’ધનમાંથી છૂટવા મથે છે ત્યારે વિદ્વાન પુરુષો 'ધનાને ઢાંશભેર આથ ભીડે છે. ધન્ય છે માનવીની વિદ્વત્તાને !
अहो मोहो महा मल्लो, जेण अम्हारिसा वि हु । जाणता वि अणिच्चत्तं विरमंति न खर्णपि हु ॥ ५३ ॥
ગાથા:—અહા ! માહુએ જેથી અનિત્યતા જાણતાં છતાં, અમારા માત્ર વિરમતા નથી.
વિશેષા:-માહમલની શક્તિ અચિત્ય છે. મૂઢ અને અજ્ઞાનીને તે મૂંઝવે છે એટલુ જ નહિ, પરંતુ માહની અનિષ્ટતા જાણનારને પણ તે મૂ'અવે છે. સૌદયને અસ્થિર જાણનાર તેમાં લપટાય છે. નારીદેહને નાશવ'ત નિહાળનાર તેમાં મુગ્ધ અને છે. ધનને ચંચળ જાણનાર તેને તિજોરીમાં મૂકે છે. દેહને ક્ષણિક સમજનાર, તેને સાચવવા આકાશ પાતાળ એક કરે છે. અનેક પતિની પત્ની ધરિત્રી બની ચૂકી છે તેમ જાણનાર તેના ઉપર આધિપત્ય ભેળવવા સ’હારલીલા રચે છે, રાગી અને ત્યાગી, ચેાગી અને ભેગી, સૌ માહમાયામાં લપટાય છે,
મહા મહેલ છે; જેવા પણ ક્ષણુ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ET
અગાધ શક્તિ મહુને વરી ડેવાથી પ્રગતિપિપાસુએ ખૂબ સાવધ રહેવુ' ઘટે.
जुवइहिं सह कुतो संसगिंग कुणइ सयलदुक्खेहिं । नहि मुलगाणं संगो, होइ सुहो सह विडालेहिं ॥ ५४ ॥
ગાથા:-મૂષકને મારના સ`ગ સુખ ન આપે તેમ યુવતિઓની સાથે રાતે સંસગ સકલ દુઃખનું કારણ છે.
વિશેષાથ:—સ્ત્રીની આંખમાં
આવનાર પુરુષની અવદશા, ખિલ્લીના મ્હાંમાના ઉંદર જેવી, હાય છે. પુરુષ પટકાય છે અને રિખાય છે. ન્નીની ચિતા તે અહેારાત કરે છે. એના દર્શનની તીવ્ર અભિલાષા જાગે છે. તેને નિરખવા અનેક પ્રયાસે તે કરે છે. અહીથી તહી' અને તીથી અહીં ’' આંટા મારે છે. તાન્ચે સેાહામણા મુખચંદ્રનું દન થતું નથી. ખિચારે પુરુષ હતાશ ખનીને દીઘ નિ:શ્વાસ મૂકે છે. વાસના અને વેદનાને પરિણામે એનું અંગ તપી જાય છે. દેહમાં ખળતરા વધે છે. વિચારવાયુમાં એને કશું સૂઝતુ નથી. અન્ન ઉપર અરૂચિ ઉપજે છે. નથી ભાવતું ખાવું કે નથી ભાવતું પીવું. તેથી શરીર સૂકાય છે. મગમાંથી ધ્રુજારી પસાર થઈ જાય છે. દેહ કપવા માંડે છે. વિયેાગની તીવ્ર વેદનામાં તે ભાન ભૂલી જાય છે.પેાતે શુ ખેલે છે અને શુ કરે છે તેનો ગતાગમ નથી હોતી. અજાણ્યાને લાગે કે કેાઈ દારૂ પીધેલા હશે.. વિરહની
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રહ્મા, ચુર
શામિ વિગેરે
કરે છે.
વેદનામાં બળ માનવી મૃત્યુની નજીક આવી જાય છે. ક્યારેક મરી પણ જાય છે. તીવ્ર વાસના મૃત્યુમાં પરિણમે તેમાં કશું આશ્ચર્ય નથી. કામની દશ દશા જાણનાર તે હકીકત સારી રીતે સમજે છે. हरिहरचउराणण चंद-सुरखं दाइणो वि जे देवा । नारीण किंकरतं, कुणंति धिध्धी विसयतिन्हा ॥५५॥
ગાથાર્થ –વિષ્ણુ, મહાદેવ, બ્રહ્મા, ચંદ્ર, સૂર્ય અને કાર્તિકસ્વામિ વિગેરે દેવે પણ નારીની ગુલામી કરે છે. ધિક્કાર છે વિષય તણાને !
વિશેષાર્થ –વિષયની તરસ માનવીને પામર દશામાં મૂકી દે છે. વાસનાથી પીડાતા પુરુષની દીનતાભરી ચેષ્ટા દુઃખદ છે. મહાન લેખાતા માનવીઓ, અભિમાનમાં ઉંચે ચઢનાર માંધાતાઓ અને અતુલ બળધારી પુરુષે પણ સ્ત્રી સાંનિધ્યમાં દીન બની જાય છે. તેની આજ્ઞા માથે ચઢાવે છે. માનવે તે શું, દેવે પણ લલનાના ગુલામ બને છે.
વીણાવાદને ગેપીઓને આકર્ષતા વિષ્ણુ, ભીલડીના સૌદર્યો પાગલ બનતા પાર્વતિપતિ, તિલોત્તમાના નુત્યે ઇંદ્રાસન ગુમાવીને ગદંભમુખવાળા બનતા બ્રહ્મા વિગેરે તેજસ્વી ટેનું દાસત્વ શક્તિની પ્રચંડતાની અને પુરુષની
વિષયાધીનતાની ઝાંખી કરાવે છે. सीच उण्डं च सहति मूढा, इत्थीसु सत्ता अविवेअवंता। इलाइपुत्तं व चयंति जाई. जीअंच नासंति अरावणुध्व ॥५६॥
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
ગાથાથ—અવિવેકી આત્માએ સીઆમાં આસક્ત થઈને ઠંડી અને ગરમી સહે છે; ઈલાચીપુત્રની જેમ જાતિના ત્યાગ કરે છે અને રાવણુની જેમ જીવિતના પણ નાશ કરે છે.
વિશેષા:મૂર્ખ માનવી નારીનેહમાં સુખ નિહાળે છે. તે ભૂલી જાય છે કે સુખદ ભાસતા સ્નેહને કારણે અનેક કષ્ટા તેને સહેવા પડે છે, અનેક ભેગ આપવા પડે છે. ઠંડી સહન કરવી પડે છે, દાઢમાં દાઝવું પડે છે અને દીનતા ભાગવવી પડે છે. રાગ માટે બધા જ ભાગ આપવા માનવી તૈયાર હાય છે. ઇલાચિપુત્રે જાતિના ત્યાગ કર્યો. રાવણે જીવિતને ત્યાગ કર્યાં. આવા દુઃખારી નારીનેહ કાને આપે?
શ્રી ઈલાચિપુત્રને ભેાગસુખ નડાતુ ખેચતુ. વિરાગ એમના દિલમાં ઝળહળતા. પર`તુ કોઇ કમનસીમ ક્ષણે ઉપવનમાં એક નત્તિકાનું નૃત્ય નિહાળ્યું. નત્તિ દાના દર્શનમાં તેઓ લીન મન્યા, ભાનભૂલ્યા અને પટકાયા,
દિલ ઉદ્વિગ્ન બન્યુ. ખેદ્યનુ કારણ મંત્રા પાસેથી પિતાએ જાણ્યુ. અપ્સરા સમ યુવતિએ સાથે લગ્ન કરવા પિતાએ સમજાવ્યું. પરંતુ પુત્રને જોઈતી હતી નકી જ.
થાકીને, નત્તિકાના પિતાને, પિતાએ આમંત્ર્યા, નત કીનું વાશ્તાન મેળવવા અભિલાષા વ્યક્ત કરી. પુત્રીને, જ્ઞાતિ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
બહાર પરણાવવા, નત્તિકાના પિતા તૈયાર નહતા. નૃત્યકળામાં ઈલાચિપુત્ર પ્રવિણતા પ્રાપ્ત કરે તે લગ્ન થઈ શકે. પ્રવીણ નટ બનવાનું ઈલાચિપુત્રે માથે લીધું.
ઉત્તમ જાતિને ત્યાગ કરી નટજીવન એમણે શરૂ કયું દિવ્ય નૃત્યકળા પ્રાપ્ત કરી. રાજાને રીઝવવા કળાનું પ્રદર્શન કર્યું. પરંતુ રાજાની દષ્ટિ કળાદર્શનમાં નહતી. તેની દષ્ટિ ચૅટી હતી નત્તિકાના ખીલતા સૌંદર્ય ઉપર. નર્વિકાને પિતાની બનાવવા રાજાનું દિલ તલસી રહ્યું. નટ નૃત્ય કરતાં પટકાય અને સ્વધામ પહોંચે એવી અભિલાષા રાજાએ સેવી. પાપી અભિલાષાને ઈલાપુત્ર પારખી શકો.
નૃત્ય કરતાં એક ગૃહ સમ એની દષ્ટિ પડી. દેવાંગના સમી યુવતિ મુનિરાજને માદક પડિલામતી તેણે જોઈ. મુનિરાજની ઢળેલી દષ્ટિ અને તેમને મૂર્તિમંત વિરાગ ઈલાપુત્રની પ્રેમની આગને બુઝવવા બસ હતા. તેમનું ચિત્ત શાંત બન્યું. ભાવનાએ તેઓ ચલ્યા થડી જ ક્ષણેમાં આત્મદર્શન કર્યું. અનંત જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. જંજાળ ગેડી.
દેએ ઉત્સવ ર. નર્નિકા અને રાજા, સૌ પ્રતિબંધ પામ્યા. તેઓ પણ આત્મદર્શન કરી કૈવલ્ય પામ્યા.
ઈલાપુત્ર જેવા તદ્દભવ મુકિતગામી આત્મા નરિકાના નૃત્યે આકર્ષાયા, પટકાયા અને જાતિને ત્યાગ કર્યો. તે સામાન્ય માનવીની શી દશા?
સીતાના સૌંદર્ય પાછળ ભટકતા રાવણની અવદશા કોણ નથી જાણતું ? વાસનાતૃપ્તિ માટે એણે જીવનને નાશ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાતર્યાં પરંતુ તૃપ્તિ ન થઈ તે ન જ થઈ.
શ્રી સંગ હાનિકર જાણીને સૌ તેને ત્યજે એ અભિલાષા.
बुत्तुण वि जीवाणं, सुदुक्करायन्ति पावचरिआई । भयवं जा सा सा सा, पच्चाएसो हु इणमो ते ॥५७॥
ગાથા: કહેવા પણ અતિમુશ્કેલ હાય તેવા 66 ભગવન્ જે તે તે
--
પાપચિરતા જીવાના છે. તે ?” પ્રશ્નના જવાબ પશુ તે જ છે.
વિશેષા: – માનવીનું પાપાચરણ એટલું. કુટિલ હાય છે કે કેાની હાજરીમાં તે પ્રકાશતાં પણ લાજ આવે. ભય'કર પાપાત્માઓનું પાપ જાહેર થતાં કંપારી છૂટે. પાપને પશ્ચાત્તાપ થાય તે અને પરંતુ સરલ દિલે પાપ જાહેર કરવાની હિંમત કો'ક વિરલ હૃદયમાં જ હાય.
એ હિંમતને અભાવે પલિપતિ ચારે, સમવસરણમાં વિરાજીને અમૃતવાણી વહાવતાં વીરપ્રભુને, ગૂઢ ભાષામાં પ્રશ્ન કર્યાં. પ્રભુએ તે જ ભાષામાં પ્રત્યુત્તર આપ્યા. પ્રશ્નોત્તરમાં રહેલે ગૂઢા પા ન સમજી શકી. મી ઇંદ્રભૂતિજીએ અથ વિશદ કરવા વિનતિ કરી. વીર વિષ્ણુએ વિનતિ સ્વીકારી અને પલપતિની કહાણી કહી સંભળાવી,
પ્રશ્નકાર પાંચશે। ચારના જુથમાં અધિપતિ હતા. જૂથના સમગ્ર ચેારા વચ્ચે એક જ પત્નિ હતી. તીવ્ર વાસનાથી તે પીડાતી. પાંચસા પત્તિથી તેને તૃપ્તિ નહોતી.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોરોને તેની તીવ્રવાસનાની જાણ નહતી. એમને એ સ્ત્રીની દયા આવી. સૌને સંતેષતાં તે દુઃખી દુઃખી થઈ જતી હશે એમ કપીને તેને રાહત આપવા એક અન્ય સ્ત્રી તેમણે રાખી.
પ્રથમની પત્ની આ જોઈને ઈષ્યની આગમાં બળી ગઈ. સપત્નીને તે સહન ન કરી શકી. એને મારીને જ તે જપી.
પલ્લી પતિએ આ જોયું. પત્નીની તીવ્ર વાસના જઈને તેણે દુઃખ અનુભવ્યું. પિતાના પૂર્વ દિવસ તેને યાદ. આવ્યા. તે એક કુટુંબમાં જન્મેલે. એક બહેન તેને હતી. ઘણી યે વાર બાળપણમાં બહેન ખૂબ રડતી. કેમેય કરીને છાની ન રહે. એક વાર અચાનક ભાઈને હસ્ત બહેનના. ગુહ્યાંગને સ્પ. બહેન છાની રહી ગઈ છાની રાખવાની રીત ભાઈના હાથમાં આવી. જ્યારે જ્યારે બહેન રડે ત્યારે ભાઈ તે રીતે છાની રાખે. કુટુંબના વડીલેએ તે જોયું. ભાઈને તિરસ્કારી ઘર બહાર કાઢી મૂકો.
રખડતાં રખડતાં ભાઈ પાંચસો ચોરના જૂથને સ્વામી બન્યો. એક વાર કઈ ગામમાં તે જૂથ સહિત ગયે, ત્યાં એક સ્ત્રી તેમને જોઈને આકર્ષાઈ. તેમની પત્ની બનાવવા તેણે ચોરને વિનવ્યું. વિનતિ ચોરોએ સ્વીકારી.
પૂર્વ દિવસોની સ્મૃતિ તાજી થતાં પહેલી પતિને યાદ આવ્યું કે તેની બહેનની વાસના તેની પત્નીની વાસના જેવી જ તીવ્ર હતી “કદાચ એની પત્ની એની બહેન તે નહિ હોય ?
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
66
એ જાતની શંકા ઉર્દૂલવી. શ`કાસમાધાન કરવા તે આવ્યા વીર વિભુની પાસે પૂછ્યુ કે “જે તે તે તે ?” એટલે કે “જે પત્ની તે મ્હેન ?' પ્રભુએ તે જ શબ્દોમાં ઉત્તર આપ્યા. “જે તે તે તે,” એટલે કે ‘જે પત્ની તે મ્હેન. પલ્લીપતિ પેાતાનું પાપ સ્પષ્ટ રીતે ન પ્રકાશી શકયા એટલે ગૂઢ શબ્દોમાં એણે પ્રશ્ન પૂછ્યા. પ્રભુએ પણ તે જ રીતે ઉત્તર આપ્યા. પછી તા પ્રભુએ બન્નેના પૂર્વ ભવાની કહાણી કહી સંભળાવી. પૂર્વભવની તીવ્ર વાસના આ ભવમાં ઊતરી હાવાને પરિણામે ખાળપણમાં તે શ્રી રડતી અને ભાઇના સ્પંથી તૃપ્તિ અનુભવતી એમ સૌ શ્રોતાઓને સમજાયું.
તીવ્ર પાપનુ' સ્પષ્ટ નિવેદન કરતાં સ`કેચ થાય તે સહેજ છે.
जललवतरलं जीअं, अथिरा लच्छीवि भंगुरो देहो । तुच्छा य कामभोगा, निबंधणं दुक्खलक्खाणं ॥ ५८ ॥
ગાથા: તુણુના અગ્રભોગ ઉપર રહેલા જળબિંદુ જેવું જીવિત છે, લક્ષ્મી અસ્થિર છે, દેહ ભંગુર છે તથા કામભાગે। તુચ્છ અને લાખા દુ:ખાનુ
કારણ છે.
વિશેષા: માનવીને અતિપ્રિય જીવિત ક્ષણમાં વિલય પામે છે. જે જીવિતને ટકાવવા માનવી અથાગ પરિશ્રમ કરે છે, અનેકને છેહ દે છે, અનેકની ગુલામી સેવે તે જીવિત માનવીને છેહ દે છે. ઘડીમાં તે વિલય પામે
છે,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
es.
છે જાણે કે તૃણના અગ્રભાગ ઉપર રહેલું જલબિંદુજોતજોતામાં સંકેલાઈ જતાં જીવનમાં વિશ્વાસ શાને?
દેહ ટકે ત્યાં સુધી જીવન ટકે. માટીનો દેહ પુષ્ટ બને કે સૂકાઈ જાય, તેમાં લેહી વધે કે વાયુ વધે, તે સુડેળ બને કે કરચલીઓ યુક્ત બને, અંતે એને નાશ છે. એ દેહ પ્રત્યે પ્રેમ શાને?
પ્રારબ્ધ-સજ્ય સુખ દુખ પ્રાણને પ્રાપ્ત થાય છે. નથી સુખ શાશ્વત કે નથી દુઃખ સંગમાં પરિવર્તન થયા જ કરે છે. મહાપ્રયને મેળવેલ લક્ષમી થોડો સમય રહીને ચાલી જાય છે. ભક્તાથી કંટાળવાને લક્ષમીને
સ્વભાવ છે. તે કંટાળે ત્યારે તેને ચાલી જતી કિનાર કેઈ નહિ. ચપળ લક્ષ્મીને કણ સુજ્ઞ પકડી રાખે?
આત્માના અનંત આનંદની સરખામણીમાં પાર્થિવ સુખ તુચ્છ જણાય. જે સુખના ભોગવટા પછી અનંત દુઃખની પરંપરા ચાલે તેને સમજુ માનવી ન અભિલશે.
ભંગુર દેહ, ક્ષણિક છવિત, ચપલ લક્ષ્મી તથા દુખદાયી અને તુચ્છ વિષયે આત્માની અવનતિ ન આણે તેની સાવચેતી સૌએ રાખવી ઘટે. नागो जहा पंकज लावसन्नो, दटुं थलं नामिसमेइ तीरं। एवं जिआ कामगुणेसु गिद्धा, सुधम्ममग्गे न रया हवंति ॥५९॥
ગાથાર્થ –કાદવ યુક્ત જળમાં ખેંચાઈ ગયેલે હસ્તિ સ્થળને જેવા છતાં કિનારે આવી શક્તિ નથી
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમ વિષયોમાં વૃદ્ધા જીવો સુધમમાર્ગમાં રક્ત
બનતાં નથી. - વિશેષાર્થ –શક્તિવંત હાથી કાદવમાં ખેંચે છે ત્યારે
શક્તિ નકામી બને છે. કાદવમાં તે વધુ વધુ ખેંચાતો જાય છે. કિનારે આવવાને તેને તલસાટ ભાગ્યે જ ફળે છે.
અનંત શક્તિવંત આત્મા વાસના રૂપી કીચડમાં ખૂચા વાથી તેની શક્તિ હરાઈ ગઈ છે. હાથી કરતાં પણ વધુ પામર તે બની ગયું છે. હાથી તે કિનારે આવવા તલસે છે, પરંતુ વિષયમૃદ્ધ આત્માને સુધર્મમાર્ગ રૂપી કિનારા પ્રત્યે દષ્ટિ ફેંકવાની એ ઈચ્છા નથી.
કદાચ કિનારા પ્રત્યે દષ્ટિ પડે તો યે ત્યાં પહોંચવાને તેને ઉત્સાહ નથી. જિનેક્ત ત્યાગ માર્ગ આરાધવાની અભિલાષાને તેની વિષયલાલસાએ હણી નાંખી છે. આ પરિસ્થિતિમાં સુધર્મમાર્ગ રૂપી કિનારે પ્રાપ્ત કરવાની વાત જ કયાં?
સત્યનું પરિશીલન કરીને સુધર્મ માર્ગ પ્રત્યે જે પ્રેરાય તે સ્વશક્તિને ઉપગ કરીને વાસનાના કીચડમાંથી નીકળી શકે.
जह विठ्ठपुंजखुत्तो, किमी सुंह मन्नए सयाकालं । तह विसयासुइरत्तो, जीवा वि मुणइ सुहं मुढे। ॥६०
* ગાથાથ_વિષ્ટાના સમૂહમાં ખેંચી રહેલે કીડે જેમ સદાકાળ સુખ માને છે તેમ વિષય અશુચિમાં રત મૂઢ જીવ પણ સુખ માને છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ :- માનવીની પ્રજ્ઞાચક્ષુ મીઠાઈ ગઈ છે. અશુચિમાં તે સુખ અનુભવે છે. મલિન પદાર્થોમાં ઉત્પન્ન થતે કીડે પિતાની જાતને સુખી માને છે, તેમ અશુચિમાંથી ઉત્પન્ન થતા આહારમાં માનવી સુખ માને છે. અશુચિર્ચા દેહના સ્પર્શે તે આનંદ અનુભવે છે. અશુચિ પદાર્થો શરીરમાં વધવાથી તે અભિમાન લે છે. નથી લાગતું કે વિટામાં ઉત્પન્ન થયેલ કીટ અને વિષય અશુચિમાં ખરાયેલ માનવીમાં સારી એવી સમાનતા છે ?
" આ સાચું સુખ ત્યારે જ મળશે કે જ્યારે મલિન વિષે આંખને ખટકશે.. मयरहरी व जलेहि, तहवि हु दुप्पूरओ इमे आया । विसयामिसंमि गिद्धों, भवे भवे वच्चइ न तत्तिं ॥६॥
ગાથાર્થ –જળથી સમુદ્ર ભરા જેમ મુશ્કેલ છે તેમ વિષયરૂપી માંસમાં લુબ્ધ બનેલ આ આત્માને પૂતિ થવી મુશ્કેલ છે. ભવે ભવે વિષને ઉપગ કરવા છતાં તે તૃપ્તિ પામતે નથી.
વિશેષાર્થ –અગાધ જળભર્યા સાગરમાં ગમે એટલું જળ ભરાય તે પણ તે અધૂરો જ રહે જળથી એને તૃપ્તિ ન થાય
- આત્માએ પણ અનંતકાળ સુધી અનંત વિષયને ઉપભેગ કર્યો. પરંતુ એ અધૂરો જ રહ્યો. વિષયાભિલાષા હજુ યે ન મટી. અભિલાષા હોય ત્યાં સુખ ન હોય; સંતોષ ન હોય
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
विसयविसट्टा जीवा, उम्भड रूवाइएसु विविहेसु । भवसयसहस्सदुलहं, न मुणंति गयंपि निअजम्मं ॥६२॥
ગાથાર્થ –લા ભવે દુર્લભ એવો નિજ જન્મ ઉદ્ભટ રૂપ રસ વગેરે વિવિધ વસ્તુઓમાં ચાલી જાય છે. તે પણ વિષયવિષથી પીડિત આત્માએ નથી જ જાણતા. ' વિશેષાર્થ –પૂર્વકૃત સત્કર્મને પરિણામે કઈક જ વાર અણમેલ માનવ જન્મ ઉપલબ્ધ થાય, કીંમતી માનવ જીવનને સદુપયોગ કરવાની ખૂબ આવશ્યકતા છે. અનંત સુખ આણ આપનાર માનવજીવન જે વેડફાઈ જાય તે અપાર દુઃખની ગર્તામાં અનંતકાળ સુધી આત્માએ સબડવાનું રહે.
કમનસીબે ઉત્તમ સાધન સામગ્રીને માનવી દૂર હડસેલે છે. એને ગમે છે આત્મતત્વથી પર એવું અચેતન પુદ્ગલ. એની આંખે ભટકે છે સૌંદર્યની ધમાં. એની સ્પર્શના માંગે છે સુંવાળે સહચાર. એના શ્રોત્ર મુગ્ધ બને છે સંગીતના સુમધુર સ્વરે. એની રસના લુબ્ધ બને છે વિવિધ વાનીએામાં. એની નાસિકાને ગમે છે મઝેની સુવાસ. એને આકર્ષે છે કાંતા અને કંચન.
પરિણામે લાખે ભવ ભટકતા ભાગ્યે જ મળે તે માનવભવ અસ્થિર વસ્તુઓમાં વેડફાઈ જાય છે. સાચે જ વિષય રૂપી ઝેરની માનવને અસર થઈ છે. હડકાયા કૂતરાનું ઝેર
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ હડકવા ઉત્પન્ન કરે છે તેમ વિષયનું ઝેર માનવીને મત્ત બનાવે છે. चिट्ठति विसयविवसा मुत्तुण लज्जंपि के वि गयसंका। न गणंति के वि मरणं, विसयंकुस सल्लिआ जीवा ॥६३॥
ગાથાર્થ કેટલાક આત્માઓ વિષને પરવશ રહે છે, જ્યારે કેટલાક લજજા પણ મૂકીને નિઃશંક ( પાપના ભય વિનાના ) બની જાય છે, વળી વિષય અંકુશથી ઘવાયેલા કેટલાક આત્માઓ મૃત્યુને પણ ગણતાં નથી.
વિશેષાર્થ-વિષયપિપાસા બેપરવાઈ જન્માવે છે. સારાસાર અને કૃત્યાકૃત્યને વિવેક તેથી ભૂલાય છે. બેફામ જીવન જીવવામાં અને જ્યાં ત્યાં જે તે પ્રકારની કુચેષ્ટાએ કરવામાં વિષયી માનવીને શરમને અંશ નથી હેતે. જનસમાજમાં રહીને જનસમાજના સામાન્ય નિયમેના પાલનની પણ તેને પરવા નથી દેતી.
પિપાસાને તૃપ્ત કરવા પાગલ માનવી જ્યાં ત્યાં દેડી જાય છે. સામે મૃત્યુ આવતું હોય તે તેની તેને ચિંતા ' નથી. વિષયની બુભુક્ષા તેને નાશ નોતરે છે. કામબાણની અસર અજબ હેય છે. विसविसेणं जीवा, जिणधम्म हारिऊण हा नरयं। वच्चंति जहा चित्तयनिवारिओ भदत्त निवो ॥ ६४॥
ગાથાર્થ – શ્રી ચિત્રક મુનિએ રોકવા છતાં, વિ. પ્ર. ૬
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રહ્મદત્ત નૃપ જેમ નરકગામી બન્યા તેમ અહા ! વિષય વિષથી પીડિત આત્માઓ જિનધર્મને હારીને નરક પામે છે.
વિશેષાર્થ – પરિણતિ પ્રધાન જિનધર્મ સમભાવની સાધના ઉપદેશે છે. જ્યાં સમભાવ છે ત્યાં જિનધર્મ છે. રાગાદિભાવે ઉપર વિજય મેળવીને સમભાવી બને તે જિન. જિનને ધર્મ સમભાવમાં જ હોય.
જ્યાં રાગાદિ દે છે ત્યાં સમતાને અભાવ છે. વિષયવિષથી પીડાતે આત્મા જિનધર્મથી ખૂબ દૂર છે. ઉત્તમ માનવજન્મ પામીને પણ જિનધર્મ રૂપી રત્નને તે હારી જાય છે.
પરિણામે વિષયે દુર્ગતિ તરફ ઘસડી જાય છે. સાંભળતાં હૈયું થરથરે અને દેહે કમકમાં આવે એવાં દુખે જે સ્થાનમાં છે તે નરકમાં વિષયી જીવે સબડે છે.
નરકગતિનું અપાર દુખ ચક્રવતી બ્રહ્મદત્તને પણ સહન કરવું પડેલું. પૂર્વજન્મમાં અખંડ સંયમની સાધના સાધતાં એકવાર શ્રી સનચક્રીના મહારાણીને કેશકલાપ વંદન ઝીલતાં સંભૂતિમુનિને સ્પર્શી ગયે. સુકોમળ સ્પર્શ તે ન જીરવી શક્યા. હૈયું બગડયું અને સંયમના બદલા તરીકે એવા સ્ત્રીરત્નની પ્રાર્થના કરી. વડીલબંધુ ચિત્રકમુનિએ એમ ન કરવા સમજાવ્યું. પરંતુ તેમની વિનવણી એળે ગઈ.
નિદાનને પરિણામે સંયમની સાધનાથી શ્રી સંભૂતિ. મુનિને બીજા ભવમાં ચક્રવર્તિત્વ મળ્યું. માગેલું સ્ત્રીરત્ન પણ મળ્યું. બ્રહ્મદત્ત ચકી-પૂર્વના સંભૂતિમુનિ-તેમાં લુબ્ધ બન્યા.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩.
જાતિસ્મરણ જ્ઞાનને પરિણામે પૂર્વ જન્મના બંધુ ચિત્ર મુનિ યાદ આવ્યા. ભાઈને ભેટવાની ભાવના જાગી. તેમને ઓળખવાને યુક્તિ શેધી. પૂર્વ પાંચ ભ જણાવતા અર્ધ શ્લેક ર. લેકની પૂર્તિ કરી આપનારને ઈનામ આપવાનું જાહેર કર્યું. પૂર્વજન્મના ચિત્રમુનિ, જેઓ દીક્ષિત અવસ્થામાં પર્યટન કરતા હતા તેમણે, જાતિસ્મરણ જ્ઞાનના પ્રભાવથી, લેકની પૂર્તિ કરી. કેઈ રંટ ચલાવનારે પૂત્તિ બ્રહ્મદત્ત ચકીને જણાવી. માહિતી મળતાં મુનિને ચક્રીએ આમંચ્યા. ભાઈઓ ભેટયા.
ઉન્માર્ગે ઘસડી જતી ચક્રવર્તીની વૃત્તિઓને નિહાળી, મુનિએ વ્યથા અનુભવી. ભાઈને ઉગારવાના તેમને કોડ જાગ્યા. એને રક્ષવા અમીઝરતી વાણી વહાવી. અનુપમ આત્મસુખની કીમત સમજાવી. ભૌતિક સુખની અસારતા દર્શાવી. માનવજીવનને તુચ્છ સુખમાં વેડફી નાંખવામાં મૂર્ખતા જણાવી. પરંતુ ચકી ભાન ભૂલ્યા હતા. જડ સુખમાં તે મૂર્ણિત બન્યા હતા. પરાક્ષ મુક્તિસુખમાં તેમને શ્રદ્ધા નહતી. મધુરાં ભાસતાં સુખ છાંડવા તેઓ તૈયાર નહતા. ભેગસુખને પરિણામે આવતી અપાર વેદના એમને ખટકતી નહતી. પૂર્વમાં અનુભવેલી વેદના સ્મૃતિપટ ઉપર તાજી હવા છતાં, તેઓ તુચ્છ વિષયસુખથી જકડાયા.
અમૃતવાણી સરી, પરંતુ ચક્રીની હૃદયભૂમિ ન ભીંજાઈ. મુનિના પ્રયાસ નિષ્ફળ ગયા. ચકી નરકગામી બન્યા.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
ચક્રીની કહાણી આપણને ચેતવે છે. विध्वी ताण नराणं, जे जिणवयणामपि मुत्तणं । चउगइविडंगणकरं, पियंति विसयासवं घोरं ॥ ६५ ॥ ગાથા: —જે મનુષ્યા જિનવચનરૂપી અમૃતને મૂકી ચગતિ વિંટબણાદાયી ઘેાર વિષય મદિરાનું પાન કરે છે તેમને ચિક્કાર હા!
વિશેષાથ :-ભવાભિની આત્માઓને ઉત્તમ વસ્તુએ પ્રત્યે આકષઁણુ નથી હોતું. ભવનું ભ્રમણ વધારે અને દુ:ખને આણી આપે એવુ' જ તેઓનું વન હૈાય છે.
હીરાની પરીક્ષા ઝવેરી કરે; રસ્તે રખડતા આદમી નહિં. અમૃતથી પણ અધિક મીઠી જિનવાણી છે તે ઉત્તમ માત્માએને જ સમજાય, પામર માનવાને તે ન ભાવે. એમને તુચ્છ વિષયે જ આકર્ષે. વિષયમદિરા તેમનું ભાન ભૂલાવે, ભાન ભૂલેલા તેઓને જિન પ્રવચનની મધુરતાની
શી રીતે સમજ પડે ? જિનવાણી રૂપી પુણ્યપિયૂષનુ પાન કરીને માનવજીવન સાર્થક બનાવવાનું તેમનુ' નસીમ નથી, અનંત દુ:ખદાયી વિષ પીનાર ધિક્કારને પાત્ર હોય તે સહેજ છે.
मरणे वि दीणवयणं, माणधरा जे नरा न जंपंति । ते विहु कुणंति ललि, बालाणं नेहगहगद्दिला ॥ ६६ ॥ ગાથા:-માનયુક્ત જે માનવે મરતાં પણુ દીનવચન વજ્રતા નથી તેએ પણ સ્નેહરૂપી ગ્રહથી પાગલ થઈને સ્ત્રીએનો ચાપલુસી કરે છે,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ –પિતાની જાતને મહાન માનનાર અને અન્યને તુચ્છકારી કાઢનાર અભિમાનીનું અભિમાન સ્ત્રીની સાંનિધ્યમાં ઓગળી જાય છે. રંક બનીને સ્ત્રી પાસે તે પ્રાર્થના કરે છે. બાલિશતાભર્યું તેનું વર્તન હાસ્યાસ્પદ હોય છે. ખરે જ, નેહરાગરૂપી ગ્રહની પકડ અજબ છે. માંધાતાઓને તે દીન અને નિર્બળ બનાવી મૂકે છે. ધન્ય છે તેમને કે જેઓ તે પકડમાંથી મુક્ત રહી શકયા છે. सकोवि नेव खण्डइ, माहप्प मडुप्फुरजए जेसि । ते वि नरा नारीहि, कराविआ निअय दासत्तं ॥६७ ॥
ગાથાર્થ –જગતમાં જેમનું માહાસ્ય અને આડંબર શક પણ ન ખેડી શકે તેવા પણ માણસ પાસે સ્ત્રીઓએ પિતાનું દાસત્વ કરાવ્યું.
વિશેષાર્થ –અબળા લેખાતી નારીમાં અનેરું બળ છે. કંઈક માંધાતાઓને આંખના પલકારામાં પિતાને ચરણે આળોટતા એણે કરી મૂકયા. શક કરતાં વધુ એશ્વર્ય ભાગવતાં માન અને દેવેને એણે ક્ષણમાત્રમાં પોતાની પ્રાર્થના કરતાં કરી મૂક્યા. આવી શક્તિ જેને વરી છે તે સ્ત્રીની ગુલામી મહાન લેખાતા માનવીએ ન કરે તે કેની કરે? એને પણ કેઈકની ગુલામી તે જોઈએ જ ને! જગત આખું જેના ચરણે હોય તેણે પણ કેઈન ચરણે લેવું જોઈએ ને?
પરંતુ જેને સાચે જ મહત્તા વરી છે તે વિરાગી અને જ્ઞાની સિવાય કોઈની ગુલામી ન કરે. વિષયની આગ જેણે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુઝાવી છે, પ્રભુ ગુણ રસમાં જે મગ્ન બન્યા છે, ચિદાનંદની લહરિએમાં જે ઝૂલી રહ્યા છે તેને અશુચિભર્યો નારી દેહ અપવિત્ર અને તુરછ ભાસે. એની આંખ ત્યાં ક્ષણ પણ ન કરે. जउनंदणो महप्पा, जिणभाया वयधरो चरमदेहो । रहनेमि राईमई, रायमईकासि ही विसया ॥ ६८ ॥ मयणपवणेण जइ तारिसा वि सुरसेल निच्चला चलिआ।. ता पक्कपत्तसत्ताण, इअरसत्ताण का वत्ता ॥ ६९ ॥
ગાથાર્થ –જિનભ્રાતા, વ્રતધારી, ચરમ શરીરી, યદુનંદન રથનેમિ પણ રાજિમતિ પ્રત્યે રાગવાળા થયા. હા! ધિક્કાર છે વિષને તેમના જેવા મેરૂ પર્વત સમાન નિશ્ચળ આત્મા પણ મદનરૂપી પવનથી ચલિત થયા, ત્યારે પાકા પાન સમાન બીજા પામર માનવની શી વાત કરવી?
વિશેષાર્થ –વિશે શું કરી શકે એવું ગુમાન કેઈ રખે સેવે. મહાત્ સંયમીઓ, અવધૂત વાગીએ, ગુફાવાસીઓ, તીવ્ર તપસ્વીઓ, મહામુનિઓ અને મોક્ષગામી આત્માએ પણ વિષના નચાવ્યા નાગ્યા અને પિતાની જાતને પતનની ખીણમાં ધકેલી ગયા. સ્ત્રીના સાંનિધ્યે તેઓ ચૂક્યા, ઉચ્ચ સ્થાનથી પટકાયા અને અવનતિ વહારી. અનુકૂળતામાં પાગલ બનનારા માનવજેતુનું શું ગજું?
શ્રી રથનેમિને દુઃખદ અનુભવ જેને તે જાણે જ છે. પરમ બ્રહ્મચારી ભગવાનના એ ભાઈ હતા . ચરણે આવતા વિષને લાત મારનાર પ્રભુના એ શિષ્ય હતા. મુક્તિ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
વધૂના એ ભાવિ પતિ હતા. પતિને પગલે ચાલી ઝળહળતું સતિત્વ પ્રગટ કરતાં સાધ્વીના એક કાળના એ દિયર હતા. ઉત્તમ યદુકુળના એ ચંદ્રમા હતા. સુખોને તરછોડનાર તે મહાત્મા હતા. ઉપસર્ગોને આવકારનાર એ મહર્ષિ હતા.. - પાપી જગતથી દૂર ખસીને ગિરનારની ગુફામાં આત્મધ્યાનમાં તે લીન બન્યા. દેહને સિરાવીને કાર્યોત્સર્ગ ધ્યાનમાં તે પરેવાઈ ગયા. આત્મવિચારણામાં તેઓ આગળ વધ્યા.
એમની પ્રગતિ કર્મરાજાથી સહન ન થઈ. મહામુનિને પટકાવવા તેણે બાજી રચી.
મહામુનિ ધ્યાનસ્થ હતા તે ગુફામાં અંધકાર પુરે છવાઈ ગયેલું. તેમાં ઝળહળતું ‘તુ માત્ર મહામુનિનું યાન તેજ. એ તેજ પણ ગુફાથી ન સહન થયું.
અંધારી ગુફામાં શ્રીમતિ રાજીમતી સાધ્વીજી સંયમની સાધના અર્થો અને અપૂકાય જીવોની દયા અથે પધાર્યા. વરસતા વરસાદમાં ભીંજાયેલા વસ્ત્રોને તેમણે સૂકવ્યાં.
શ્રી રથનેમિ ધ્યાનમાંથી ચલિત થયા અને રાજીમતીજી પ્રત્યે દષ્ટિ પડી. શ્રીમતી રાજિમતીજીને ચમકતો દેહ. અંધારામાં પણ છાને ન રહે. ભાભીને જોયાં અને ભાવના પલટાઈ. વર્ષોનું સંયમ ઘડીમાં વિલય પામ્યું. બ્રાતૃ-પત્નીને સ્વપત્ની બનાવવાના કોડ જાગ્યા. ભાભી પાસે અણછાજતી અભિલાષા વ્યક્ત કરી. અંધારી ગુફા વધુ અંધારી બની..
પરંતુ હજુ એમાં રાજીમતીજીના સતિત્વ તેજને. દીવડે જળહળતું હતું. એ દીવડે રથનેમિને બુઝાયેલા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
દીવો પ્રગટાવ્યું. શ્રી રથનેમિની ભાવના શુદ્ધ કરી. એમની અશુદ્ધિને ખંખેરી નાખી. એકવાર ફેંકી દીધેલી અપવિત્રતાને ફરી સ્વીકારતાં રામતીએ અટકાવ્યા. વમન કરેલી વસ્તુનું ભક્ષણ શ્વાન કરે. યદુકુળના નંદન અગન્યન કુળના નાગ બરાબર હોય. વમેલું વિષ તે ન ચૂસે. શ્રી રથનેમિ ચૂસે તે યદુકુળને લાંછન લાગે.
શ્રી નેમિક જાગૃત બન્યા. સંયમની સાધનામાં ફરી લીન બન્યા અને જગતની સાંકળ સદાને માટે ત્રોડી.
મેરૂ પર્વત સમાન નિશ્ચળ રથનેમિજીને ચલિત થતાં વાર ન લાગી તે પામર માનવીનું શું ગજું? જેનામાં જરા પણ સત્વ નથી, જેને પર પદાથે આકર્ષી રહ્યા છે, જેને શીલની કીમત સમજાઈ નથી તેનું પતન થતાં વાર ન લાગે. પાકું પાન સહેજ પવનથી ખરી પડે તેમ સહેજ અનુકૂળ સંચાગમાં એ આત્માનું શીલધન ખરી પડે.
શ્રી રથનેમિજી તે સમજ્યા. એમને ફાળે વર્ષોનું સંયમ હતું; અનુપમ આત્મ સાધના હતી. વિરાગ અને ત્યાગ જીવનમાં વણાઈ ચૂકયા હતા. પરંતુ આજના માનવીને પતનથી બચાવી લે એવું તેની પાસે શું છે? કમનસીબ તે એ છે કે છતાં યે શીલની નવવાડની કીમત આજના માનવીને નથી. અધૂરાંનું એ અભિમાન નહિ તે અન્ય શું? जिप्पति सुहेणं चिय, हरिकरिसप्पाइणो महाकूरा। इक्कुच्चिय दुज्जेओ, कामो कयसिवसुहविरामो ॥ ७० ॥
ગાથાથી–સિંહ, હસ્તિ અને સર્પાદિ મહા ક્રૂર
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
પ્રાણીઓ હજી જીતવા સહેલા, પર`તુ શિવસુખને રોકનાર એક કામદેવ ખરેખર દુય છે.
વિશેષા: દેહબળ અપ ધરાવનાર માનવીનું બુદ્ધિમળ વિશેષ છે. તેથી મહાબલિષ્ટ અને ક્રૂર એવા સિદ્ધ વાઘ વિગેરે પશુઓને તે જીતી શકે છે. તેમની શક્તિ કુંઠિત કરી શકે છે અને તેમને પરેશાન ખનાવી મૂકે છે.
પર'તુ કામદેવને જીતવા માટે માનવીની બુદ્ધિ મુઠ્ઠી અને છે. દિવસ અને રાત પસીને ઉતારીને, અનેકની ગાળા ખાઇને પણુ, કામદેવની વફાદારીભરી ગુલામી હસતે હૈચે જે સ્વીકારે છે, તેને યુદ્ધ કરીને વિજયને વરવાનો અભિલાષા જ ન હાય. કાઈ વિરલ આત્માને પુણ્યાયે તે ગુલામીમાંથી મુક્ત થવાનો ઈચ્છા જાગે છે, ત્યાર પછી છૂટવાને માગે પગરણ માંડતાં પણ બહુ સુશ્કેલી પડે છે. કેટલીક વાર મુશ્કેલીમાં તે હારી જાય છે અને જાગૃત થયલી ઈચ્છા શમી જાય છે.
કાઈ શક્તિશાળી આત્મા મુક્તિ મેળવવા દૃઢનિશ્ચયી અને છે. ખૂબ સિફતથી તે કામદેવ સાથે યુદ્ધ આદરે છે. તેમાં કયારેક મળતી હારથી તે ડગતા નથી. અતિમ વિજય સત્યા જ હાય. અન ત શક્તિવ ́ત આત્મા એની સવ શક્તિ એકત્ર કરી કામદેવ સામે સમરાંગણે ચડે ત્યારે તાકાત નથી કામદેવની કે તે વિજય મેળવી જાય. અનત સુખને રોકી રાખતા કામદેવ પરાજીત થાય જ. विसमा विसयपिवासा, अणाइ भवभावणाइ जीवाणं । अह दुज्जेआणि इंदिआणि तह चंचलं चित्तं ॥ ७१ ॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથાથષિય તૃષ્ણ વિષમ છે જેની સંસાર વાસના અનાદિ કાળની છે, ઇંદ્રિય અતિ દુજેય છે અને ચિત્ત ચંચળ છે. ' વિશેષાર્થ –સાંસારિક સુખની અભિલાષા અને વિષય તૃણું દુઃખજનક છે. ધામ ધખતા તાપમાં પુષ્કળ પાણી પીવા છતાં તૃષ્ણા છીપતી નથી, તેમ વિષયને ઉપભોગ ખૂબ થયા છતાં વિષયતૃષ્ણા છીપતી નથી. ઊલટું સાગરના જળનું પાન જેમ ગણ અને દાહ વધારે તેમ વિષય સેવન તૃષ્ણા અને તાપ વધારે છે. વિષયવિમુખતાથી વિષયતૃષ્ણા ઘટે છે. સતત અભ્યાસથી આત્માને બ્રહ્મચર્ય સ્વભાવ પ્રગટે છે; પરનું આકર્ષણ અટકે છે.
જીની અનાદિથી સંસાર પ્રત્યે દષ્ટિ છે. આત્મલક્ષ્ય કદી ન કર્યું હોવાથી ભૌતિક સુખ એમને આકર્ષે છે. તેના અભાવમાં તેઓ રિબાય છે. ઇંદ્રિયાને તેઓ આધીન બન્યા છે. ઇંદ્રિયેને ગમે તે તેમને ગમે. એ જાતની પરાધીનતા જોગવી રહેલે આત્મા ઇંદ્રિયજય ન કરી શકે. આત્મસ્વભાવની રૂચિ પ્રગટયા વિના વિજય વરવાનું શકય નથી. - ચિત્તની ઉગ્ર ચંચળતાને કારણે આત્મધ્યાનમાં તે ક્ષણ વાર પણ એકાકાર નથી બની શકતું. તેને સ્થિર રાખવાના પ્રયાસે તીવ્ર સાધના અને સતત અભ્યાસ વિના અફળ જાય
વિષયેની વિષમતા, ભવ ભાવના, ચિત્તની ચંચળતા અને ઇદ્રિાની દુજેયતા સાધનાના માર્ગમાં ખડક રૂપે પડયા છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથાગ શક્તિ, ખંત અને ધેય વિના તે ખટકે ઉપડી. શકે તેમ નથી. અનંત કૃપાળુ પરમાત્માની સહાયથી, સર્વ શક્તિ ફેરવીને આત્મા સ્વભાવની પ્રાપ્તિ કરે તે અભિલાષા. कलमल अरइ असुक्खं, वाही दाहाइ विविहदुक्खाई। मरणं पिअ विरहाइसु, संपज्जइ कामतविआणं ॥ ७२ ॥
ગાથાર્થ –કામતરૂંને કલમલ, અરતિની પીડા તેમજ વ્યાધિ, દાહ આદિ વિવિધ દુખ પ્રાપ્ત થાય છે. અને વિરહ વિગેરેમાં તો મરણ પણ.
વિશેષાર્થ-વાસનાથી પીડિત અવસ્થા કેકવિરલ આત્માએ નહિ અનુભવી હોય. વિષયેચ્છા પ્રત્યક્ષ દુઃખદાયી. હોવાને સૌને અનુભવ છે. વાસના હેાય ત્યાં ગભરાટ અને શક હોય; અશાંતિ અને અપ્રસન્નતા હોય; વેદના અને વિરહની જવાળા હેય. વિરહની આગમાં ક્યારેક જીવન હેમાઈ પણ જાય.
આત્મજ્ઞાનની ઊછળતી છોળમાં ન્હાવાથી વાસનારૂપી. મલિનતા દૂર થાય. पंचिंदियविसय पसंगकरेसि, मणवयण काय नवि संवरेसि । तं वाहिसि कत्तिअ गलपएसि, ज अठ कम्म नवि
નિગરિ ૭રૂ II ગાથાર્થ –પંચેન્દ્રિયના વિષયેને જો તું સંગ કરે છે, મન, વચન અને કાયાને જે તે પાપથી અટકાવતે નથી અથવા અષ્ટકર્મની જે નિર્જરા નથી કરતે તે તું ગળા ઉપર કાતર ચલાવે છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષા—રે. આત્મન્ ! સ્થિર . અને શાંત થા!
ચિત્તને ચકડાળે ચઢતુ અટકાવ, દેહ અને વાણી ઉપર સંયમ રાખ. ઇન્દ્રિયેની ગુલામીથી મુક્ત અન. કમ ક્ષય કરવામાં પ્રયત્નશીલ થા. એમ નહિ કર તા તારે જ હાથે તા નાશ તું ને તરીશ. રખે માનતા કે કમ સત્તા તને છેડશે. એની પદ્મમાંથી તુ' નહી ઉગરી શકે. કમ સત્તાએ તને રખાવવા આઠ સૈન્યા સમરાંગણે છેડી મૂકયાં છે. આઠે ક્રિશાએથી આવી એ તને રાંક અનાવશે, તારી જ્ઞાન શક્તિ કુંઠિત કરશે. તારી ન શક્તિના તે હ્રાસ કરશે. તારી આત્મરમણુતામાં તે પૂળા મૂકશે. તારા શક્તિ અને સુખને તે હણી લેશે. જગતમાં તારી ઠેકડી કરાવશે. દુઃખથી સતાવશે. અને સુખાભાસમાં મુંઝવશે. કમ'સત્તાની વિશાળ શક્તિ પાસે તુ' નહિ ઊગરી શકે.
ઊગરવાના એક જ માગ છે. ક્રમ`સત્તા સામે તુ જ યુદ્ધ કર. રાગ અને દ્વેષ રૂપી તેની સેનાને દૂર રાખ. સેનાના વિષય સામગ્રીરૂપી હથિયારથી વેગળા રહે. એમ થશે તે ક`સત્તા થાકીને વિદાય લેશે. વિદ્યાય પહેલાં, તારી સાથે રહેશે ત્યાં સુધી, તારી આજ્ઞા શિરે ચઢાવશે. किं तुमंधी सि किंवा सि ध- तूरिओ,
अव किं संनिवारण आऊरिओ ।
अमय समधम्म जं विसव अवमन्नसे,
विसयविस विसम अमिय व बहुमन्नसे ॥ ७४ ॥ ગાથા:—તું શું અંધ છે? કે શુ'તને ધત્તરાથી નશે। ચઢચે છે ? અથવા સ`નિપાતથી તું પીડાય છે શું?
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩
કે જેથી અમૃતસમ ધર્મને તે વિષની જેમ અવગણે છે અને વિષયરૂપી વિષમ વિષને તું અમૃતની જેમ બહુ આદર કરે છે.
વિશેષાર્થ –અંધ માનવી વસ્તુને ન જોઈ શકે. મદ્યપાનથી મત્ત બનેલે વસ્તુને અન્ય સ્વરૂપે જોવે. સંનિ. પાતને રોગી વસ્તુ સ્વરૂપ ઊલટું નિહાળે. ત્રણમાંથી કઈ વસ્તુનું સત્ય સ્વરૂપ ન નિહાળે.
કેરી વિષયોને અમૃતસમ અને અમૃતસમધર્મને વિષસમ લેખનાર માનવી અંધ હોય, મત્ત હેય કે સંનિપાતથી ગ્રસ્ત હેય. ચર્મચક્ષુ હોવા છતાં એની જ્ઞાનચક્ષુ બિડાયેલી છે. વ્યવહારિક ડહાપણ હોવા છતાં એની વિવેક બુદ્ધિ બહેર મારી ગઈ છે. દેહ સુંદર અને સુદઢ હોવા છતાં એનો આત્મા સંનિપાત વ્યાધિથી પીડાઇ રહ્યો છે. તેથી આત્માને અમરત્વ અર્પનાર ધર્મ અળખામણું લાગે છે અને આત્માનું સત્યાનાશ આણનાર વિષયે મીઠા લાગે છે.
બિડાયેલી જ્ઞાનચક્ષુઓ ઉઘડે એ અભિલાષા. तुज्ज तह नाणविन्नाणगुणडंबरो,
जलणजालासु निवडंतु जिय निन्भरो। पयइवामेसु कामेसु ज रज्जसे,
जेहिं पुण पुण वि निरयानले पच्चसे ॥ ७५ ॥
ગાથાર્થ –રે આત્મન ! જ્ઞાન, વિજ્ઞાન અને ગુણને તારે ઘણે પણ આડંબર અગ્નિ જ્વાલામાં પડે! કે તે હેવા છતાં પણ, જે વિષયે સ્વભાવથી જ વક્ર છે અને જેનાથી તે ફરી ફરી નરકના અગ્નિમાં પકાય છે તેમાં તું આનંદ પામે છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષા–જે વિષયે સ્વભાવથી જ આત્મ પ્રગતિમાં અવરોધક છે તેમાં આનંદ માનનારની શક્તિ અને મહત્તા, જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન હાનિકર છે. આત્મજ્ઞાનના અભ્યાસ વિનાની શક્તિઓ ન હોય તે સારું. અવાસ્તવિક અને દાંભિક મહત્તા અગ્નિશરણ થાય તે ઈષ્ટ છે.
રે આત્મન્ ! પુનઃ પુનઃ નર્કોગ્નિમાં પકાવતા કામભેગે તને આકર્ષે છે માટે તારા જ્ઞાન, વિજ્ઞાન અને ગુણડંબરથી સર્યું. दहा गोसीससिरिखंड छारकए,
छगलगहणट्ठ मेरावण विक्कए । कप्पतर तोडि एरंड सो वावए, जुमि विसएहिं मणुअत्तणं हारए ॥ ७६ ॥
ગાથાર્થ –તુચ્છ વિષય માટે મનુષ્યભવને જે ગુમાવે છે તે રાખ મેળવવાને બશીર્ષ ચંદનને બાળે છે, અજ મેળવવાને રાવણને વેચે છે અને કહપતરુ ગેડી એરંડાને વાવે છે.
વિશેષાર્થ –અણમેલ માનવ જીવનને તુચ્છ વિષયની પ્રાપ્તિ માટે વેડફી નાંખવામાં મૂર્ખતા છે. કીમતી ગશીર્ષ ચંદન બાળીને રાખ મેળવવા જેવું અને ઐરાવણ વેચીને અજ ખરીદવા જેવું તે વર્ણન છે. अधुवं जीविनच्चा, सिद्धिमग्ग विआणिआ। विणिअट्टिज भोगेसु, आउँ परिमिअ मप्पणी ॥ ७७॥
ગાથાર્થ – નિજ આયુ પરિમિત છે. જીવિતને
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્પ
અસ્થિર જાણ સિદ્ધિમાગને સમજનાર આત્માએ ભેગોથી વિરમવું જોઈએ.
વિશેષા-મહાલું માનવજીવન ટુંકું છે. જવાનું નિશ્ચિત હોવા છતાં અણધાર્યા સમયે જવાનું હોય છે. જવાની તૈયારી માટે દિવસે નહિ મળવાથી સતત તૈયારી રાખ્યા વિના છૂટકે નહિ. ભાવિની તૈયારી માનવ દેહે જ થઈ શકે. તૈયારી કરનાર દિવ્ય સુખ પ્રાપ્ત કરે છે જ્યારે તૈયારી સામે આંખમિચામણાં કરનાર અનંતકાળ દુઃખમાં વિતાવવાની પૂર્વભૂમિકા રચે છે.
જ્યાં સદાકાળ સુખ છે, જ્યાં જ્ઞાનજ્યોતિ જળહળે છે, જ્યાં અને શક્તિને આવિષ્કાર છે, જ્યાં સંપૂર્ણ સમાધિ છે, તે સ્થાન મેળવવાની ભૂમિકા રચાય છે માનવદેહે. સિદ્ધિ માર્ગ તરીકે ઓળખાતી એ ભૂમિકાને આશ્રય લેનાર અવશ્ય સિદ્ધિસ્થાન પ્રાપ્ત કરે.
મુક્તિમાર્ગ સુખદ છે. જે માર્ગમાં વીતરાગ ઉપરની અવિચળ શ્રદ્ધા તરવરતી હેય, વિશ્વનું સત્ય નિદર્શન થતું હેય, આત્માનંદમાં રમણતા અનુભવાતી હેય, એ માર્ગમાં અપાર સુખ હોય. અનુભવીએ જ તે સુખ સમજી શકે. એ માર્ગમાં મિથ્યા મંતવ્ય ન હોય; કુત્સિત પદાર્થો ઉપર પ્રેમ ન હોય; તુછ ભેગસુખને આદર ન હોય; દેહ પ્રત્યે મમત્વ ન હોય; ઇન્દ્રિયની આધીનતા ન હોય અને સંગજન્ય દુ:ખની વેદના ન હોય. વિગજન્ય વાસ્તવિક સુખ ત્યાં વર્તે, પરપદાર્થોના ત્યાગથી મળતી સમાધિ ત્યાં અનુભવાય; સ્થિર ચિત્તને અહલાદ ત્યાં મળે. ત્યાં રમી
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહે સંયમ સાધનાનું સુખ ત્યાં પરિચય થાય પરિષહે અને ઉપસમાં રહેતી અલતાને, ત્યાં પથરાય વાસનાત્યાગની શાંતિ. પરિણામે ઈદ્રિય આરામ અનુભવે. - સિદ્ધિપથે સંચરનારને ધન્ય છે. આપણે તે માર્ગે પ્રયાણ આદરીએ. सिवमग्गस ठिआण वि, जह दुज्जेआ जिआण पणविसया । तह अन्न किपि जए, दुज्जेनस्थि सयले वि ॥ ७८ ॥
ગાથાર્થ –મેક્ષની સાધનામાં સ્થિત આત્માએને પણ પંચ વિષયે જેટલા - જે છે તેટલું દુજેય સમગ્ર જગતમાં અન્ય કશું નથી.
વિશેષાર્થ – પચેંદ્રિયના વિષયરૂપી રિપુઓથી મહાત્માઓનું આત્મસુખ જોયું જતું નથી. શત્રુઓ સિદ્ધિમાર્ગમાં કંટક પાથરી પ્રતિકૂળ અને અનુકૂળ ઉપસર્ગો ઉત્પન્ન કરે છે, મહાપુરુષે સામે તેઓ યુદ્ધની નેબતે ગગડાવે છે. તે
શત્રુનું યુદ્ધ ભિન્ન તરેહનું હોય છે. વજના હથિયારને ઉપયોગ કરવાને તેને નથી તે. સળગતી બાંબવર્ષા કરવાની તેને જરૂર નથી. દિલને પીગાળી નાખે એવા અને ખાં તેના શસ્ત્રો છે. કનક અને કાન્તા, વાજીંત્રો અને વાઘો, ભવ્ય પ્રાસાદે અને મનેરમ ઉઘાને, સૌરભભર્યા પુષ્પ અને રસભર્યા પક્વાને વગેરે વિષયરિપુઓના તેજસ્વી શો છે.
સર્વસંગને ત્યાગ કરવાની શક્તિ ધરાવનાર વીર પુરુષે પણ ક્યારેક યુદ્ધમાં હારે છે અને મુક્તિમાર્ગથી વિચુતિ પામે છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
सविड उन्भडलवा, दिट्ठा माहेइ जा मणं इत्थी। आयहियं चिंतता, दूरयरेणं परिहरंति ॥ ७९ ॥
ગાથાર્થ –પ્રગટ ઉભટ રૂપ ધરતી જે કી જેવા માત્રથી દિલને મુગ્ધ બનાવે છે. તેને આત્મહિતચિંતકે દૂરથી જ પરિહાર કરે છે.
વિશેષાર્થ –વિષયેચ્છા ક્ષણમાં આત્માની અધોગતિ આણે છે. તીવ્ર તપશ્ચર્યાથી પ્રાપ્ત કરેલ સદ્ગુણે રુંધાઈ જાય છે, પવિત્રતા પરવારી ચૂકે છે અને પાપની ગર્તામાં સબડાવાનું શરૂ થાય છે.
નિજહિતની ચિંતા રાખનાર સતત સાવચેતીપૂર્વક આત્મધનને રક્ષે. એ જાણે કે પ્રસંગ આત્માને વિકળા બનાવે છે અને તુચ્છ વિષયસુખમાં વૃદ્ધ બનાવે છે. અવનતિને અટકાવવા ભવભીરુ માનવી સ્ત્રીસંગને ત્યાગે. सच्च सुअंपि सील, विन्नाण तह तव पि वेरग्गं । बच्चइ खणेण सव्वं, विसयविसेणं जईणपि ॥ ८० ॥
ગાથાર્થ –મુનિવરનું સત્ય અને શ્રત, શીલા અને વિજ્ઞાન, તથા તપ અને વૈરાગ્ય, એ સર્વ વિષયવિષથી ક્ષણમાત્રમાં વિનાશ પામે છે.
વિશેષાર્થ –સર્પદંશથી ચેતનવંતે દેહ નિચે બને છે, યુવાનીનું ઉકળતું લેહી કરી જાય છે, થનગનતાં ગાત્રો શિથિલ થઈ જાય છે અને ચૈતન્યશક્તિ મૂચ્છિત બની જાય છે. વિ. પ્ર. ૭
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
એરથી જે દશા દેહની થાય છે એવી જ કંઈક દશા વિષયવિષથી આત્માની થાય છે. આત્મગુણો વિલય પામે છે; જ્ઞાન અને અભ્યાસ અભરાઈએ ચઢે છે; તપ નેવે મુકાય છે, સત્ય સદંતર ચૂકી જવાય છે, વિરાગની ચિરાગ બુઝાય છે, સંયમ તથા શીલની યુતિ થાય છે અને આત્મશક્તિ હણાય છે. વિષયભુજંગનું ઝેર મહામુનિઓને પણ પરેશાન કરે છે. - માનવી સમજે અને સ્વઉન્નતિ સાધે એ અભિલાષા. रे जीव मह विगप्पिय, निमेस सुहलालसे कह मूढ । सासयसुह मसमतमं, हारिसि ससिसोअरं च जसं ॥८१॥
ગાથાર્થ –રે મૂર્ખ જીવ! મતિકલ્પનાના ક્ષણિક સુખને લાલચુ થઈ અનુપમેય શાશ્વત સુખને અને શશી સમાન ઉજ્વળ યશને શાને હારે?
વિશેષાર્થ –આત્મન ! તારી ભ્રમણાથી તને દુખમાં સુખ ભાસે છે. નિમેષ માત્ર સુખ દેખાય છે તે પણ આભાસ છે. કાલ્પનિક સુખના ઉપભેગથી શાશ્વતકાળનું મેક્ષસુખ દૂર જાય છે. જેના સમી ઉજવળ કાતિ કલંકની કાલિમાથી ગ્રસિત બને છે.
આત્મન ! હવે તે સમજ અને ભોગસુખથી વિરામ. पजलिअ विसय अग्गी, चरित्तसारं डहिज कसिपि । सम्मत्तपि विराहिअ, अणंतसंसारिअं कुजा ।। ८२ ॥
ગાથાર્થ –પ્રજ્વલિત વિષયાગ્નિ ચારિત્રના સઘળા
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ સારને ભસ્મીભૂત કરીને, સમ્યકત્વને પણ વિરાધીને, અનંત સંસારી બનાવે છે.
' વિશેષાર્થ –વિષયમાં લયલીન આત્મા ભાનભૂલે બને છે. પ્રેમની આગમાં તે અનુપમ શક્તિઓને હેમે છે. સત્યને તે ચૂકે છે. આત્મગુણેને તે હૃાસ કરે છે. પરિણામે ચારિત્રધન લૂંટાઈ જાય છે અને ભવવનભ્રમણ અનંત બને છે. भीसणभवकतारे, विसमा जीवाण विसय तिन्हाओ। जीए नडिआ चउदसपुव्वी विलंति हु निगोए॥ ८३॥
ગાથાર્થ – ભીષણ ભવાટવીમાં જીની વિષયતૃષ્ણાઓ વિષમ છે, કે જેથી પીડિત ચૌદ પૂર્વધરે પણ નિગદમાં લે છે.
વિશેષાર્થ અપાર નુકશાનને આપનારી વિષયપિપાસા ચૌદ પૂર્વધર મહાત્માઓને પણ મૂંઝવે છે. જે મુનિપુંગવો શ્રતનું અગાધ જ્ઞાન ધરાવે છે, જેઓ નિયમ મોક્ષગામી છે, જેમનું ચારિત્ર તેજસ્વી છે, જેમને વિરાગ તીર્થકરની વીતરાગતાની ઝાંખી કરાવે છે, તેઓ પણ વિષયતૃષ્ણાથી ન જ પીડાય એ નિયમ નહિ. તેઓ પણ પટકાય અને નિગદમાં લે. જ્યાં અનંત દુઃખ છે, જ્યાં એક જ દેહમાં અનંત આત્માઓને વાસ છે, જ્યાં સદાકાળ મૂચ્છિત દશામાં રહેવાનું છે, જ્યાં જ્ઞાન તદ્દન અલ્પ છે, તે સ્થાનમાં અગાધ જ્ઞાનીઓને અને અનંતચારિત્રસુખને આસ્વાદ લેનાર મહાત્માઓને પણ વાસ કરે પડે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
हा विसमा हा विसमा, विसया जीवाण जेहि पडिबद्धा। हिंडति भवसमुद्दे, अणंत दुक्खाईपावंता ॥ ८४ ॥
ગાથાર્થ –જીના હા! અત્યંત વિષમ વિષયસંગે કેવા! કે જેથી જકડાયેલા છે અનંત દુખને પ્રાપ્ત કરતાં કરતાં ભવસમુદ્રમાં ભટકે છે. ' વિશેષાર્થ –અલપકાલીન સુપભોગના પરિણામે અનંતકાળ સુધી આત્માનું ભ્રમણ ચાલુ રહે છે. વિષયસેવન એટલે અનંત દુઃખ પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ.
વિષે દુઃખમાં પરિણમે છે એ સૌના અનુભવને વિષય છે. પરંતુ માનવીની દષ્ટિ ક્ષણિક જણાતા સુખ તરફ છે, તેથી ઉપજતા દુખ તરફ નહિ. બિલીની દષ્ટિ દૂધ તરફ હેય; ડાંગ તરફ નહિ. અણસમજુ બિલ્લીની દૂધની અભિલાષા ક્ષમ્ય છે, પરંતુ બુદ્ધિશાળી માનવીને વિષય તલસાટ ક્ષમ્ય નથી. मायींदजालचवला, विसया जीवाण विज्जुतेअसमा । खण दिडा, खण नट्ठा, ता तेसि को हु पडिबंधो ॥८५॥
ગાથાર્થ – માયાવી ઇંદ્રજાળ જેવા ચપળ અને ક્ષણમાં દૃષ્ટિગોચર થઈ ક્ષણમાં નષ્ટ થતા વીજળીના ચમકાર જેવા વિષયે જેને છે. માટે તે ઉપર, અરે ! પ્રીતિ કેવી?
વિશેષાર્થ –વીજળી ચમકીને ચાલી જાય છે. વૈકિયા પુદ્ગલેથી રચેલી દૈવીમાયા થડા સમયમાં અદશ્ય થાય
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
છે. પગલિક સુખ પણ ખરતા તારલાની જેમ ઘડીમાં ખરી જાય છે. સુખદ ભાસતી વરતુ કાળ વિત્યે અપ્રિય થઈ પડે છે. પ્રિય વસ્તુઓને તિલાંજલી આપવી પડે છે. ચલ ભૌતિક સુખની અભિલાષા રાખવી તે જાણુંબુઝીને દુઃખ વહોરવા જેવું છે. પાર્થિવ પદાર્થો પ્રત્યે પ્રેમ શાને? सत्तु विसं पिसाओ, वेआलो हुअवहो वि पजलिओ। तन कुणइ जं कुविआ, कुणति रागाइणो देहे ॥८६॥
ગાથાર્થ – કુપિત રાગાદિ દેહમાં જે ભયાનકતા કરે છે, તે શત્રુ, વિષ, પિશાચ, વેતાલ કે પ્રજ્વલિત અગ્નિ પણ નથી કરતે.
વિશેષા :-પ્રીતિ અને અપ્રીતિ આત્મગુણેના ઘાતક છે. જ્યાં રાગ અને દ્વેષ છે ત્યાં ઉકળાટ અને ધમધમાટ છે; દુઃખ અને શેક છે; અશાંતિ અને અસ્થિરતા છે; અપ્રસન્નતા અને નિર્બળતા છે. તીવ્ર રાગ સેવતાં દેહની શક્તિ ક્ષીણ થાય છે; અંગ તપ્ત બને છે અને પૂજે છે. કોધથી આંખે લાલ બને છે, લેહી તપે છે અને શરીર બળે છે. રાગાદિ દેના સેવનથી દીર્ઘકાળ સુધી શરીર અસ્વસ્થ રહે છે અને શક્તિને હાસ થયેલે અનુભવાય છે. એ સ્થિતિમાં જીવવું પણ અકારું થઈ પડે છે.
રાગાદિ દેથી થતાં નુકશાનની સરખામણીમાં બાહ્ય પ્રતિકૂળ પદાર્થોથી થતું નુકશાન બિંદુત્ જણાય. શું
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
પિશાચ કે શું વેતાલ, શું વિષ કે શું અગ્નિ, શું શત્રુ કે શું વિકરાળ પશુ, એ સૌ બહુ બહુ તે દેહને નુકશાન પહોંચાડી શકે. આત્મગુણેને તે ન અસર કરી શકે. જાગૃત આત્મા બાહ્ય દુશમને પ્રત્યે દયા લાવે અને આત્મગુણેને અનેરી રીતે ખીલવે. जो रागाईण क्से, वसंमि सो सयल दुक्खलकूखाणं । जस्स वसे रागाई, तस्स वसे सयलसुक्खाई॥८७॥
ગાથાર્થ-જે રાગાદિને આધીન છે તે સકલ પ્રકારના લાખ દુખોને આધીન છે. રાગાદિ જેને આધીન છે તેને સકલ સુખો આધીન છે.
વિશેષાર્થ-દુઃખની જનેતા પ્રીતિ અને અપ્રીતિ છે. સુખની જનેતા સમાધિ છે. સ્નેહ અને દ્વેષને પ્રે જે પ્રેરાય તે લખને વહોરે. સમભાવથી આકર્ષા જે સમાધિમાં રમે તે અપાર સુખને અનુભવે. રાગાદિ દોની રક્ષાધીનતા એટલે દુખની આધીનતા. વાસના અને વેર ઉપર જેણે વિજ્ય મેળવ્યો છે, તેને સકળ જગતનું સુખ આધીન છે. केवल दुहनिम्मविए, पडिओ संसारसायरे जीवो। जं अणुहवइ किलेस, तं आसवहेउ सब्बं ॥ ८८ ॥
ગાથાથ-કેવલ દુઃખ જ જ્યાં નિર્માયું છે તે સંસારસાગરમાં પડેલે આત્મા, જે વ્યથા અનુભવે છે તે સઘળી આશ્રવથી ઉત્પન્ન થયેલી છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
વિશેષાથ :—અણુભાવતુ' દુ:ખ ન આવે તે માટે નિરાંત માનવી શ્રમ ઉઠાવે છે. જેમ જેમ દુઃખ દૂર કરવા વધુ જહેમત તે ઉઠાવે છે, તેમ તેમ તેનું દુઃખ વધતું જ જાય છે. ખિચારા માનવી ! એ નથી સમજતા કે એના પ્રયાસે ઊલટા માર્ગે જઇ રહ્યા છે; એ નથી સમજતા કે દુઃખમય સંસારમાં સુખ શોધવુ' તે રેતીમાં તેલ શેાધવા સમાન છે અને એ નથી સમજતા કે હરહંમેશ નિષ્ફળ જતા પ્રયાસે। ફ્રી ફ્રી કરવામાં મૂર્ખાઈ છે. પર`તુ સમજ્યા વિના છૂટકો પણ કયાં છે ? સુખ ઈચ્છનારે સુખના માર્ગ લેવા જ રહ્યો અને દુઃખના માર્ગ મૂકવા
જ રહ્યો.
અનુભવે ચિ'તક સમજે કે સુખ દેખાય છે ત્યાં સુખ નથી. સુખ નથી રમામાં કે નથી રામામાં; નથી માગમાં કે નથી ખંગલામાં; નથી પુત્રમાં કે નથી પરિવારમાં; નથી મનગમતા ક્ષ્ચા નિહાળવામાં કે નથી મનભાવતી વસ્તુઓ આરોગવામાં. સુખ છે સંયમ અને સમભાવમાં; વિરાગ અને ત્યાગમાં. સુખ છે આત્મામાં.
માટે જ સુખ મળે આત્મ લક્ષ્ય, જ્યાં પરનું લક્ષ્ય ત્યાં પાપ. પાપ દુઃખનું કારણુ અને પાપનું કારણુ અશુભ આશ્રવ, અશુભ ક ને આવવાના દ્વારનુ નામ છે અશુભ આશ્રવ.
વિવિધ પ્રકારના દૃલ્ટિંગેાચર પુદૂગલે જેમ જગતમાં છે તેમ દૃષ્ટિને ઋગેાચર વિવિધ પુદ્દગલે પણ વિશ્વમાં પડેલા
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
છે. શબ્દ પુદ્ગલા અદૃશ્યપુનૢગલાનું જ્વલંત ઉદાહરણ છે. એવા જ અદૃશ્ય ક વગણાના પુઢા આ વિશ્વમાં અનંતા પડયા છે. માનવી તેને ભલે ન નિહાળી શકે પરંતુ તેને પ્રતિસમયે તે ગ્રહે છે. તે પુદ્ગલા આત્માને આલિંગે છે અને તેનું ભાવિ નક્કી કરે છે.
જગતના સૌ જીવાને નચાવે છે તે પુદૃગલે, એને આધીન રહ્યા છે. સૌ પ્રાણીએ. એની આજ્ઞાને નથી લેાપી શકતા માંધાતાએ. દુઃખ એ આપે છે; સુખ એ આપે છે. પ્રીતિ એ કરાવે છે; અપ્રીતિ એ જન્માવે છે. ક્રીત્તિની ટાચે તે ચઢાવે છે અને ત્યાંથી પટકે છે પણુ તે. જીવાડે છે એ અને મારે છે પણ એ. મ્હાટાઈ આપે છે એ અને ઝૂંટવી લે છે પણ એ. એના આપ્યાં આવે છે. બુદ્ધિ અને ડહાપણ. એના આપ્યા આવે છે મૂર્ખાઈ અને ગાંડપણુ. અનતશક્તિ ભરી છે એ પુદ્ગલામાં.
આત્મા વિધવિધ વ્યાપારાથી તે પુદ્ગલેને ગ્રહે છે. શુભ વ્યાપારથી શુભ પુદ્ગલા ગ્રહાય છે અને અશુભ વ્યાપારથી અશુભ. શુભ્ર પુદ્ગલે સુખ આપે છે અને અશુભ પુદ્ગલા દુઃખ આપે છે. શુભ પુદ્ગલા આત્માની પ્રગતિ સાધી આપે છે અને અશુભ પુદ્દગલા આત્માની અવનતિ આણે છે.
પ્રગતિ વાંછુ અશુભ પુદ્ગલેશને ઉપાતા અટકે. મેિાની સેવા, કષાયની ખામીનતા, નતની માચરણા,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦×
મન, વાણી અને દેહનુ છૂટાપણુ વિગેરેથી સ્ત્રશુક્ત ક પુદ્ ગલેાનું આત્મા પાસે આગમન થાય છે. હિંસા અને અસત્ય, ચારી અને અબ્રહ્ન, પરિગ્રહ અને મમત્વ અશુભ પુદ્ગલાને વેગપૂર્વક ખે'ચી લાવે છે. રાગ અને રાષ, માન અને રીસ, માયા અને વાસના જ્યાં હેાય ત્યાં અશુભ કર્મ · પુદ્ગલા દેડવા દોડચા આવે. જ્યાં મન ભટકે અને વાણી સ્વચ્છંદી ખને, જયાં દેહને છૂટ મુકાય અને ઇંદ્રિયાને માકળી રખાય ત્યાં અશુભ કર્માં વિના આમ ત્રણે આવે.
અશુભ કર્મ પુદ્ગલાને આવવાના ઉપરીક્ત માર્ગનુ નામ છે અશુભ આશ્રવ, સુખની અભિલાષા સેવનાર એ માર્ગોને અધ કરવાં જ રહ્યા.
ही संसारे विहिणा, महिला रूवेण मंडिअं जालें । बज्झति जथ्थ मूढा, मणुआ तिरिया सुरा असुरा ॥ ८९ ॥
ગાથા :—હા ! સ્ત્રી રૂપી જાળ વિષિષે વિશ્વમાં રચી છે; મૂખ' માનવા, તિય ચા, દેવ અને દાનવા તેમાં ફસાય છે.
વિશેષાથ :—નિખિલ જગતના પ્રાણીઓ સાથે વિધાતાને શું ચે વેર હશે? આત્માની અવનતિ આણવા સમગ્ર જગતમાં તેણે જાળ બિછાવી. સૌ તેમાં લલચાયા. સુખ મેળવવા તિય ચા અને માનવેા, ઢવા અને દાનવા તેની તરફ દોડ્યા અને તેમાં સામે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
મલિનતાથી ઝરતા નારીદેહના સગ સુખદ ભાસ્યા, દારૂથી મત્ત બનેલા માનવી અનુભવે છે તેવુ સુખ તેમણે અનુભવ્યું. દારૂડિયાની જેમ તેમાં તેમણે સુખ કેન્ગ્યુ.. પરિણામે જાળમાં વધુ અને વધુ તે સપડાયા.
સામાન્ય જાળ કરતાં આ જાળ કંઇક જુદી. સામાન્ય જાળ તા સપડાયા પહેલાં જ સારી લાગે, પછી તે અકારી થઈ પડે. પરંતુ આ જાળ તૈા સપડાયા પછી પણ મીઠી લાગે. મીઠા ઝેરની જેમ આત્માના તે સત્યાનાશ આછું.
સામાન્ય જાળ તા અમુક જ જગ્યા ઉપર પથરાયેલ હાય. ચેતીને ચાલનાર તેનાથી ખચી શકે. પરંતુ શ્રી રૂપી જાળ તે વિધિએ આખા જગતમાં પાથરી. જ્યાં જુએ ત્યાં નજરે ચડે. સરેજ ભૂલ્યા કે ફસાયા. મારના મ્હમાં સપડાયેલ મૂષક જેવી માનવીની સ્થિતિ થાય. ફેક એટલા કે મૃષક છૂટવા મથે જ્યારે માનવી પેાતાની જાતને કૃતકૃત્ય માને. વિધાતાએ બિછાવેલી જાળ અજબ છે.
विसमा विसयअंगा, जेहिं डंसिआ जिआ भववणंमि । નીમંતિ દુગ્ગીર્દિ, જીરુનીનોળિઋવલેનુ । ૧૦ ।।
ગાથા :——વિષય ભુજગે
વિષમ છે. તેનાથી લક્ષચેાનિ
ચારાશી
ડેંસ પામેલા જીવા ભવનમાં ચેારાશી વિષે દુઃખાગ્નિથી ક્લેશ અનુભવે છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
વિશેષાર્થ – સામાન્ય સર્પનું વિષ પ્રગથી ઉતારી શકાય છે. વળી તેની અસર મૃત્યુ સુધી એટલે થોડા કલાકે સુધી જ રહે છે. વિના વિષે પણ જે જીવનને અંત આવનાર જ છે તે જીવનના અંતમાં સર્પનું વિષ નિમિત્ત બને છે. એથી વધુ નુકશાન સર્ષના વિષથી ન થાય.
વિષયરૂપી સર્પનું ભયંકર વિષ આત્માને અનંત કાળ. સુધી રિબાવે છે. તે વિષને પરિણામે અનેક દેહનું ગ્રહણ અને વિસર્જન શરૂ થાય છે. શરીર ગ્રહણ કરતાં દુ:ખ, ટકાવતાં દુઃખ અને વિસર્જન કરતાં પણ દુઃખ. દિવ્યદેહ કે માનવદેહ, પશુદેહ કે પંખીદેહ, વિકલૈ દ્રિયદેહ કે સ્થાવરદેહ, કેઈપણ દેહ ધારણ કરતાં અને મૂકતાં દુ:ખ તે ખરું જ;અને તે પણ ઓછું નહિ.
અથાગ શક્તિ ફેરવી. સંયમની સાધના કર્યા વિના વિષય ભુજંગનું વિષ ઊતરે તેમ નથી.
संसारचारगिम्हे, विसयकुवाएण लुकिआ जीवा। हिअमहिअं अमुणंता अणुहवं ति अणंतदुखाई ॥९१॥
ગાથાથ – સંસારભ્રમણ રૂ૫ ગ્રીષ્મ ઋતુમાં વિષય રૂપી ખરાબ પવનથી લુક પામેલા જીવ હિતા- હિતને નહિ જાણવાથી અનંત દુ:ખને અનુભવ કરે છે.
વિશેષાર્થ–પ્રચંડ સૂર્ય તપી રોય, ધરતી ધખી રહી હોય, ઊકળતે પવન ફૂંકાઈ રહ્યો હોય અને વનરાજિને
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ht
વિલય થઈ ગયા હૈાય એવે સમયે રણમાં રખડતા માનવી જે વેદના અનુભવે તેથી કંઇગુણી વેદના, સંસાર રૂપી ગ્રીષ્મ ઋતુના તાપમાં વિષયરૂપી અનિષ્ટ પવનથી તપ્ત થયેલા આત્માએ અનુભવે છે. વેદના એટલી તીવ્ર હાય છે કે તે અનુભવતાં સારાસારના વિવેક આત્મા ભૂલી જાય છે. हा हा दुरंत दुट्ठा, विसयतुरंगा कुसिक्खिआ लोए । મીતળમવાવીણ્, વા ત્તિ નિબાળ મુદ્ઘાળું ॥ ૧૨ ॥
ગાથાથ :— હા ! હા ! લેાકમાં વિષયરૂપી અત્યંત દુષ્ટ અને કુશિક્ષિત અશ્વો મુગ્ધજીવાને ભીષણ ભવાટવીમાં પાડે છે.
વિશેષાથ ઃ—દુષ્ટ અશ્વ ઉપર આરૂઢ થયેલા બાળકને અશ્ર્વ ભયકર અટવીમાં ખેંચી જઈને જ્યારે પટકે છે ત્યારે તેની જે અવદશા થાય છે તેવી અવદશા વિષય રૂપી દુષ્ટ અવે મુગ્ધ આત્માની કરે છે. ભયંકર ભવાટવીમાં ભટકાવીને તે પટકે છે. ત્યાં કોઇ રાહુ માનવીને સૂક્ષ્મતા નથી, તેની બુદ્ધિ વિકળ ખની જાય છે અને શક્તિ ક્ષીણ થઈ જાય છે. અપાર આકુળતા ત્યાં અનુભવાય છે. विसयपिवासातत्ता, रत्ता नारीसु पंकिलसर मि । दुहिआ दीणा खीणा, रुलंति जीवा भववण मि ॥ ९३॥ ગાથા — : વિષયપિપાસાથી તખ્ત, નારી રૂપી કાદવના સરાવરમાં રક્ત, દુઃખિત, ટ્વીન આત્માએ ભવવનમાં કુલે છે.
અને ક્ષીણુ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ –રણમાં તુષાથી પીડાતે આમા તૃષા છિપાવવા આખુંચે રણ ફરી વળે છે પરંતુ તેની તષા. છિપતી નથી. તેમ વિષયતૃષાથી પીડાતે આત્મા ભવાટવીમાં. ભટક્યા જ કરે છે પરંતુ તૃપ્તિ કદિ નથી અનુભવતે.
કાદવયુકત સરોવરમાં ખેંચી ગયેલે આત્મા જે નિતા અનુભવે છે તેવી દીનતા નારી પી કાદવયુકત સાવરમાં. રકત રહેનાર આત્મા અનુભવે છે. '
વિષયપિપાસાથી દુખ પ્રાપ્ત થાય છે, આત્મશક્તિ. ઓસરી જાય છે અને દીનતા અનુભવાય છે. गुणकारिआई धणि, विहरज्जुनिय तिआई तुह जीव । निअयाई इंदिआई, वल्लिनिअत्ता तुरंगुब्व ॥ ९४ ॥
ગાથા – આત્મન ! લગામથી નિયંત્રિત અશ્વની જેમ સંતેષરજજુથી નિયંત્રિત થયેલી તારી ઈદ્રિ તને ખૂબ જ ગુણકારી બનશે.
આ વિશેષાર્થ –વિધ વિષને અમૃત બનાવે છે. ખેડૂત શૂળને સોય બનાવે છે. તેમ ઉત્તમ આત્મા, કુમાગે ઘસડાતી. ઇદ્રિને, સન્માર્ગમાં ઉપયોગી બનાવે છે.
સ્ત્રી સોંદર્યમાં લંપટ બનતી ચક્ષુઓને ત્યાંથી ખેંચીને જનમુખ તરફ પ્રેમપૂર્વક જી શકાય છે. સમવસરણના સુંદર દશ્ય નિહાળી, બાર૫ર્ષદાના દર્શન કરી, અષ્ટ પ્રાતિહાર્ય અને ચેત્રીશ અતિશયને નિરખી, આત્મા જે આહલાદ. અનુભવે છે તે પરમપદની પ્રાપ્તિમાં પરમ સહાયક છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
ભૌતિક સામગ્રી પ્રત્યેથી દષ્ટિ ખેંચી ધર્મસાધક સામગ્રી પ્રત્યે દષ્ટિ થાય ત્યારે અપૂર્વ પ્રગતિ સધાય.
સંગીત અને વાઘના સૂરમાં મધુરતા અનુભવવાને બદલે જનગુણ શ્રવણ અને જીનવાણી શ્રવણમાં જ્યારે મધુરતા અને ચિત્તપ્રસન્નતા અનુભવાય છે ત્યારે કર્ણ ધન્ય બને છે. જીનવાણી રૂપી પુણ્યપિયૂષનું પાન કરનારને યંત્રો દ્વારા વિકૃત થતા સૂરે બેસૂરા લાગે.
રસવિહિન વસ્તુના સ્વાદમાં રસના પરેવાય ત્યારે સ્વાદિષ્ટ વસ્તુઓનો અભાવ જાગે. રસકસ વિહેણે ખોરાક આત્માની અને ખી પ્રગતિ સાધે.
પ્રભુપૂજનમાં અને મુનિવયેની ભક્તિમાં ઉપયોગમાં આવતી સામગ્રીઓની સુગંધ પારખવા નાસિકા ઉપયુક્ત બનશે ત્યારે આત્મપ્રગતિમાં તે સહાયક થશે.
જનવર અને મુનિવરના પદપદ્મની પૂજનાથી સ્પર્શના સાર્થક થાય. મેહક પશેથી સ્પર્શનાને અભડાવવામાં આત્માને કલંક લાગે.
આમ ઇદ્ધિયે જ્યારે સન્માર્ગે જાશે ત્યારે વિરતાભય કાર્યો સધાશે, સાચી મહત્તા વરશે અને વા બંધનેથી આત્મા મુક્ત બનશે.
લગામરહિત અશ્વ માણસને રખડાવે અને પટકે, જ્યારે લગામ યુક્ત અશ્વ ધાર્યું કાર્ય સિદ્ધ કરી આપે. તેમ અનિયંત્રિત ઇંદ્ધિ આત્માને ભવવનમાં ભમાવે અને ઊંડી
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ સુખ ગુણલામી
ચનયોગ અને
૧૧ ખીણમાં પટકે, જ્યારે સુનિયંત્રિત ઈદ્રિયો અનંત અને અનુપમેય સુખ અપાવે.
જ્યારે સંતેષ ગુણ જન્મશે, પરપદાર્થની અભિલાષાને અંત આવશે, ઇન્દ્રિયની ગુલામીના ખતરનાક પરિણામે ખટકશે ત્યારે ઈન્દ્રિયે આત્માને આધીન બનશે અને આત્મા સ્વતંત્ર થશે. સ્વતંત્ર આત્માના સુખની શી વાત?
આત્મન ! સ્વતંત્ર બન, સ્વતંત્ર અન! मणवयणकायजोगा, सुनिअत्ता तेवि गुणकरा हुति।। अनिअत्ता पुण भजति मत्तकरिणुब सीलवणं ॥ ९५ ॥
ગાથાથ–મને યાગ, વચનયોગ અને કાયાગ – તે પણ સુનિયંત્રિત હોય તે – ગુjકર છે, પરંતુ અનિયંત્રિત થયેલા તે શીલ રૂપી વનને, મત્ત હાથીની જેમ ભાંગી ફેડી નાંખે છે.
વિશેષાર્થ:-મદેન્મત્ત હસ્તિ સુંદર ખીલેલા ઉદ્યાનને જેમ ઘડીમાં ઉખેડી નાખે છે તેમ જ્યાં ત્યાં ભટકતું ચિત્ત, જેમ તેમ બોલતી જીભ અને ફાવે તેમ વર્તતી કાયા આત્માના શીલ રૂપી બાગને, ઘડીમાં વેરવિખેર કરી નાંખે છે અને ચારિત્રરત્નને ધૂળમાં મેળવે છે.
વિચાર, વાણું અને વર્તનના સંયમથી આત્મા સિદ્ધત્વની સન્મુખ આવે છે. સુપ્રયુકત ઈન્દ્રિયે જેમ ગુણકર છે તેમ સુપ્રયુક્ત મન વચન કાયા ગુણકર છે. जह जह दोसा विरमइ, जह जह विसएहिं होइ वेरग्गं । . तह तह विन्नायव्व, आसन्न से अ परमपयं ॥९६॥ ..
અનિય. નિયંત્રિત હે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથાશે–જેમ જેમ દે વિરામ પામે અને જેમ જેમ વિષયથી વિરાગ થાય તેમ તેમ તેનું પરમપદ નજીક જાણવું.
વિશેષાથ–એવું એક સ્થાન છે, જે સૌથી ઉત્તમ છે, સૌથી પરમ છે. ત્યાં નથી આકુળતા અને વ્યાકૂળતા. ત્યાં નથી આધિ અને વ્યાધિ. ત્યાં નથી સુધા અને તૃષા. ત્યાં નથી બંધન અને ગુલામી. માન અને અપમાન. ત્યાં નથી. રાગ અને રાષ ત્યાં નથી. છે ત્યાં અનંત સુખ અને અનંત શક્તિ છે ત્યાં અનંત જ્ઞાન અને દર્શન. ત્યાં છે અવ્યાબાધ આનંદમાં રમણતા. ત્યાં છે અનોખી તિને જળહળાટ. ત્યાં છે પરમોત્તમ આત્માઓને વસવાટ. ત્યાં છે. પરમસુખી આત્માઓનું અને એય.
વાસના અને વિષયોને જ્યાં અભાવ છે, તે સ્થાનની પ્રાપ્તિ, દેથી વિરામ પામનાર આત્મા કરી શકે. દેષ ત્યાગ અને વિષયવિમુખતાથી સિદ્ધિસ્થાનની સમીપ આત્મા આવે છે. दुक्कर मेएहिं कयं, जेहिं समत्थेहिं जुन्वणत्थेहि। भग्ग इंडिअसिन्न, धिह पायारं विलग्गेहि ॥ ९७ ॥
ગાથાર્થ –પ્રતિ રૂપી કેટને આશ્રયે રહોને જે સમર્થ યુવાન આત્માઓથી ઈદ્રિય સન્ય ભગ્ન થયું છે, તેમણે હુક્કર કાર્ય કર્યું છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩ .
વિશેષાર્થ –માંધાતા બની ધરતીને પૂજાવવી મુશ્કેલ નથી, જગતને આકર્ષવું મુશ્કેલ નથી, ભૂમિપતિ અને લક્ષ્મીપતિ બનવું મુશ્કેલ નથી. મુશ્કેલ છે નયનને ભટકતા અટકાવવા. મુશ્કેલ છે રસનાને રસવિહેણી વસ્તુને આસ્વાદ કરતી કરવી. મુશ્કેલ છે, સંગીતમાં લટુ બનતાં કોંને ખેંચી લેવા. મુશ્કેલ છે સુવાસિત પુની પરાગ અનુભવતી નાસિકાને પરાગથી વંચિત રાખવી. મુશ્કેલ છે સુકેમલ સ્પર્શને ત્યાગ. કપરું છે ઇદ્રિ ઉપર સંયમ મેળવવાનું કામ.
ચક્રવતિઓ તે નથી કરી શક્યા. ભૂમિપતિએ તે નથી કરી શકયા. વિશ્વ વિજેતાઓ તે નથી કરી શક્યા. સેવકે જેમના ચરણે ચૂમે છે, યશગાન જેમના દિગંતમાં ગવાય છે, શક્તિ જેમના શબ્દોમાંથી ઝરે છે, તેઓ પણ વાસનાની ગુલામી નથી ટાળી શકયા.
અથાગ જેમણે કેળવ્યું છે, યૌવનની અખૂટ શક્તિ જેમણે સન્માર્ગે વહાવી છે, આત્મ પ્રગતિની નિરંતર ચિંતા જેમણે સેવી છે તેમણે ઇંદ્રિય સૈન્યને વેરવિખેર કરી નાખ્યું છે. મહાન કાર્ય તે મહાનુભાવોએ કર્યું છે. શક્તિશાળી માનથી જે નથી થઈ શકયું, અભિમાનમાં અકડાઈથી ફરતાં પુરુષોથી જે નથી થઈ શકયું, સમર્થ વિદ્વાનેથી જે નથી થઈ શકયું તે ધૈર્યશાળી યુવાનેથી થયું છે.
યુવાન અવસ્થામાં જ્યારે ઇંદ્રિય મદમાતી બને છે, વિ. પ્ર. ૮
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
જ્યારે શક્તિ છલકાવા માંડે છે, જ્યારે દિલ થનગન થાય છે, ત્યારે આત્મસંયમ કેળવી, વિષયોથી વિરામ પામી, અને સાધનામાં દિલને પરાવી, મેહ સેનાને પરાજિત કરવા જેવું કપરું કાર્ય બીજું શું હોઈ શકે ? તે દુષ્કર કાર્યને સિદ્ધ કરનારને કેટિશઃ વંદન હો ! ते धन्ना ताण नमो, दासो ह ताण संजमधराणं । अद्धच्छीपिच्छरिओ, जाण न हिअए खडकति ॥९८ ॥
ગાથાથ :–“ અર્ધ ચક્ષુએ દષ્ટિ ફેંકનારી જેમના હૃદયમાં વસતી નથી, તેમને ધન્ય છે, તેમને નમસ્કાર હે ! તે સંયમધને હું દાસ છું.
વિશેષાર્થ –નારીના નયનશર જેમને ઘાયલ નથી કરતાં તે સાચે જ શક્તિવંત છે. તેમનું જીવન ધન્ય છે. તે સંયમધર મુનિઓની જેટલી સેવા થાય તેટલી ઓછી. મહાભાગ્ય હોય તે એમના ચરણમાં લેવાનું મળે. અપૂર્વ પુર્યોદય હોય ત્યારે તે મહાત્માઓના દર્શને શિર ઝૂકે. એમના દાસ બનવામાં અને ખી મહત્તા છે. સૌ કોઈ એ મહત્તાને વરો એ અભિલાષા. किं बहुणा जइ छसि, जीव तुम सासय सुहं अरु। ता पिअसु विसयविमुहो, संवेगरसायणं निच्च ॥ ९९ ॥
ગાથાર્થ-કિ બહુના! રે આત્મન ! રોગરહિત શાશ્વત સુખ માટે જે તું તલસે છે, તે વિષયવિમુખ બનીને સંવેગ રસાયણનું નિત્ય પાન કર.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
વિશેષાર્થ –આત્મન ! ખૂબ કહેવાથી શું ? સદા કાળ જે તારે સુખ જોઈએ, દુઃખના અંશ રહિત સુખને જે તું ઈછે, નિરાબાધ આનંદને જો તું અભિષે તે તને તે મળશે. માત્ર વિષયવિમુખતા તારે કેળવવી જોઇશે અને સંવેગ રસાયણનું પાન સદા કરવું જોઈશે.
વિષે પ્રત્યે ઘડી ઘડી આકર્ષતી તારી દષ્ટિને તું ખેંચી લે. સંસાર સુખથી તું ઉભગ બન. તુચ્છ વિષયસુખે તીવ્ર વેદનાનું સાધન છે એમ માન. ભેગસુખે તારી અવનતિ આણશે–એમ જાણ. વિરાગની ચિરાગને પ્રગટાવ અને સદા પ્રદિપ્ત રાખ.
એ વિરાગ દીવડામાં વિષય વિમુખતા રૂપી તેલને રોજ પૂરજે. સંયમ રૂપી વાટ અખંડ રાખજે. વિરાગ દીવડાને અનિમેષ નયણે જોયા જ કરજે.
વિરાગ રૂપી પુણ્યપિયૂષનું પાન તને અમર બનાવશે. તારી જળહળતી રેત ઝગમગાવશે. આનંદની અનેરી લહરિઓ તને આપશે.
અરજ બનજે અજર બનજે, અમર બનજે ! અલખ બનજે, અહી બનજે, અહી બનજે !
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રત્નશેખર સૂરિ વિરચિત
શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ 'सिरिवीरजिणं पणमिश्र, सुआउ साहेमि किमवि
सड्ढविहिं। રાથાિ , કમષિ સમયg I ? ”
ગાથાર્થ -રાજગૃહ નગરને વિષે શ્રી અભયકુમારના પૂછવાથી, જગદ્ગુરુ શ્રી વીર પ્રભુએ શ્રાદ્ધવિધિ--શ્રાવક સામાચારી–જે પ્રમાણે કહી, તે હું, શ્રી વીર જિનેશ્વરને પ્રણામ કરીને, શ્રુતાનુસારે કિંચિત્ કહું છું. 'दिणरतिपव्वचउमाससंवच्छरजम्मकिच्चदाराई। सहढाणणुग्गहट्ठा, सड्ढविहीए भणिज्जति । २॥'
ગાથાર્થ – દિનકૃત્ય, રાત્રિકૃત્ય, પર્વકૃત્ય, ચાતુર્માસિક કૃત્ય, સાંવત્સરિક કૃત્ય અને જન્મ કૃત્ય એ છ દ્વારે શ્રાવકના અનુગ્રહ માટે શ્રાદ્ધવિધિમાં આલેખાયા છે. 'सड्ढत्तणस्सजुग्गो, भद्दगपगई विसेस निउणमई। नयमग्गरई तह दढनियवयणठिई विणिद्दिट्ठो ॥ ३॥'
ગાથાર્થ -સરલ સ્વભાવી, વિશેષ નિપુણમતિ, ન્યાય માર્ગમાં પ્રીતિ ધશ્નાર અને પ્રતિજ્ઞાપાલનમાં દઢ આત્મા શ્રાવકપણાને યોગ્ય કહ્યો છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
'नामाई चउभेओ, सड्ढो भावेण इत्थ अहिगारो। तिविहा अभावसड्ढो, सणवयउत्तरगुणेहि ॥४॥'
ગાથાથ-નામાદિ ચાર પ્રકારના શ્રાવક છે. તેમાં અહીં ભાવશ્રાવકને અધિકાર છે. દર્શન, વ્રત અને ઉત્તર ગુણે વડે ભાવશ્રાવકના ત્રણ ભેદ છે. • नवकारेण विबुद्धो, सरेइ सो सकुल धम्म नियमाई । पडिकमिअसुइपूइअ, गिहे जिणं कुणइ संवरणं ॥ ५॥'
ગાથાર્થ –નવકાર સહિત જાગૃત થયેલે તે પિતાના કુલ, ધર્મ અને નિયમ વિગેરેનું સ્મરણ કરે. પ્રતિક્રમણ કરી, પવિત્ર થઈ અને ગૃહમંદિરમાં જિનેશ્વરની પૂજા કરી તે પ્રત્યાખ્યાન કરે. 'विहिणा जिणं जिणगिहे, गंतु अच्चेइ उचिअचिंतरओं। उच्चरइ पच्चक्खाणं, दढपंचाचारगुरुवासे ॥ ६॥'
ગાથા – ઉચિતચિંતામાં રક્ત એ શ્રાવક જિનમંદિરે જઈને વિધિપૂર્વક જિનપૂજા કરે. ત્યારબાદ દઢ પંચાચારને પાલનાર ગુરુની પાસે તે પચ્ચક્ખાણ ઉચ્ચરે. 'ववहारसुद्धि देसाइविरुद्धच्चाय उचियचरणेहि । तो कुणइ अत्थचित, निव्वाहितो नि धम्मं ॥ ७ ॥
ગાથાર્થ –વ્યવહારશુદ્ધિ, લેકવિરુદ્ધને ત્યાગ અને
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ ઔચિત્ય-એના પાલનપૂર્વક સ્વધર્મને સાચવતે તે અર્થચિંતા કરે. 'मज्झण्हे जिणपूआ, सुपत्तदाणाइजुत्ति भुंजित्ता। पच्चक्खाइ अ गीअत्थअंतिए कुणइ सज्झायं ॥ ८॥'
ગાથાર્થ –મધ્યાહું શ્રાવક જિનપૂજા કરે અને સુપાત્ર દાન વિગેરેની વ્યવસ્થા કરે. ભેજન પછી પ્રત્યાખ્યાન લે અને ગીતાર્થની સાંનિધ્યમાં સ્વાધ્યાય કરે. 'संझाइ जिणं पुणरवि, पूअइ पडिकमइ कुणइ तह विहिणा। विस्समणं सज्झायं, गिह गओ तो कहइ धम्मं ।। ९॥'
ગાથાથ-સંધ્યા સમયે ફરી પણ જિનપૂજન, પ્રતિક્રમણ, વિધિપૂર્વક મુનિવરોની ભક્તિ અને સ્વાધ્યાય કરે. ત્યારબાદ ઘેર ગયેલે તે વજનેને ધર્મોપદેશ આપે. 'पाय अबभविरओ, समए अप्पं करेइ तो नि । નિજોવો થતyayત્તા વિચિંતિજ્ઞા છે ? ”
ગાથાથ-પ્રાયઃ અબ્રહ્મથી વિરત એ તે, અવસરે અલ્પનિદ્રા લે. નિદ્રાને અંત આવતાં સ્ત્રી શરીરની અશુચિ આદિનું તે ચિંત્વન કરે. 'पव्वेसु पोसहाई बंभ अणारंभ तव विसेसाई । आसोअचित्त अट्ठाहि अ पमुहेसु विसेसेणं ॥ ११ ॥ ગાથાથ:-પર્વ દિવસોમાં તથા આશ્વિન અને ચૈત્ર
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯ માસની અઠ્ઠાઈ વિગેરેમાં સવિશેષપણે પૌષધ, બ્રહ્મચર્ય, આરંભવર્જન અને તપ વિગેરે શ્રાવક વિશેષે કરે. 'पइचउमासे समुचिअनियमगहो पाउसे विसेसेण । વફર્યારિસ સંઘવી સાહભિગમત્તિ નતિi | ૨૨ છે” 'जिणगिहिण्हनणं जिणधणवुड्ढी महपूअ धम्मजागरिआ । સુગપૂગા ૩ ઝવ, ત૬ તિસ્થામાવળા સો છે શરૂ | ’
ગાથાર્થ –પ્રત્યેક ચાતુર્માસમાં તથા વર્ષાઋતુમાં સવિ. શેષપણે સમુચિત નિયમો તે ગ્રહણ કરે, તેમજ પ્રતિવર્ષે શ્રી સંઘ પૂજા, શ્રી સાધર્મિક ભક્તિ, યાત્રાત્રિક, સ્નાત્રમહત્સવ, જિનદ્રવ્યવૃદ્ધિ, મહાપૂજા, ધર્મ જાગરિકા, કૃતપૂજા ઉઘાપન, શાસનની પ્રભાવના અને આલોચના કરે. 'जम्मंमि वासठाणं, तिवग्गसिद्धीइ कारणं उचिअं। उचिअं विज्जागहणं, पाणिग्गहणं च मित्ताइ ॥ १४ ॥" 'चेइय पडिम पइट्ठा, सुआइपव्वावणाय पयठवणा । TWયાવાયા, પોદારાવ . ૫ . ” 'आजम्मं सम्मत्तं, जहसत्ति वयाइदिक्खगह अहवा । आर भचाउ बंभ, पडिमाई अंतिआराहणा ॥ १६ ॥'
ગાથાથ-ત્રિવર્ગની સિદ્ધિ માટેના જન્મ કુ - ઉચિત નિવાસ સ્થાન, ઉચિત વિદ્યાગ્રહણ, પાણિગ્રહણ મિત્રે વિ. કરવા, ચિત્ય કરાવવું, પ્રતિમા ભરાવવી, પ્રતિષ્ઠા
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
કરવી, પુત્રાદિની પ્રત્રજ્યાની ઉજવણી, પદપ્રદાનના મહેાત્સવ, પુસ્તક લખાવવુ તથા વંચાવવુ', પૌષધશાળા વિ. કરાવવું, આજન્મ સફ્વનું પાલન, યથાશક્તિ વ્રતનું પાલન અથવા દીક્ષાના સ્વીકાર, આરંભના ત્યાગ, પ્રાચય નુ સેવન, શ્રાવકની પ્રતિમાનું વહન અને અતિમ આરાધના. * બંનિધિમ્મવિધિ, બિ. નિમ્નત્તિને નિદ્વિજ્ઞા इ भवि परभवी निव्वुइसुहं लहु ते लहति धुवं ॥ १७॥"
'
માયા :-જે ગૃહસ્થા ગૃહસ્થધર્મની આ વિધિનુ પ્રતિદિન પાલન કરે છે, તેએ, ખરે જ આ ભવમાં, પર ભવમાં અને સિદ્ધિસ્થાનમાં સહેલાઈથી સુખ પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી
વૈરાગ્ય શતક
संसार मि असारे, नत्थि सुहं वाहिवेअणापउरे | जाणतो इह जीवो, न कुणइ जिणदेसियं धम्मं १०
ગાથા :-વ્યાધિ અને વેદનાથી ભરેલા આ અસાર સંસારમાં સુખ નથી તેમ જાણુતાં છતાં આ જીવ જિનકથિત ધર્મને સેવતા નથી.
अज्जं कल्लं परं परारिं, पुरिसा चिंतंति अत्थसंपतिं । अंजलिगयं व तोयं, गलंत माउं न पिच्छंति ॥ २ ॥
ગાથાથ :-અર્થની પ્રાપ્તિ આજે થશે, કાલે થશે, પાર થશે અને પરાર થશે એમ પુરુષા ચિંતવે છે પરંતુ અંજલિમાંના નિગ ળતા પાણીની જેમ રાજ અલ્પ થતાં આયુષ્ય તરફ તેઓ જોતાં નથી.
जं कल्ले कायव्वं, तं अज्जं चिय करेह तुरमाणा । -बहुविग्घो हु मुहुत्तो, मा अवरहं पडिक्वेह || ३ ॥
}
ગાથા :-જે કાલે કતન્ય છે તે આજે વરાથી કરા. એક મુહૂત્ત પણ અનેક વિઘ્ન વાળુ છે; પાછલા પહેરની રાહુ ન જુએ.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
ही संसारसहावं, चरियं नेहाणुरायरत्ता वि । जे पुव्वण्हे दिट्ठा, ते अवरण्हे न दीसंति ॥ ४॥
ગાથા :-પ્રેમાળ સ્નેહી જા, જેમનું પ્રભાતે દન થયું છે તેએ પણ સાંજે અદૃશ્ય હૈાય છે. હા! સંસાર સ્વભાવનું આચરણ કેવુ' ખેદજનક છે !
मा सुअह जग्गअव्वे, पलाइअव्वंमि कीस वीसमेह । तिन्नि जणा अणुलग्गा, रोगो अ जरा अ मच्चू अ ॥ ५ ॥
ગાથા :-જાગવાની જગ્યાએ સૂઈ ન રહેા. પલાયન કરવાની જગ્યાએ વિશ્રામ શાને યા ? કારણ કે ત્રણ જણા પાછળ પડેલા છે—વ્યાધિ, વૃધ્ધાવસ્થા અને મૃત્યુ. दिवसनिसाघडिमालं, आउसलिलं जिआण घित्तणं । સંવારવા, વ્હાઇટ મમાઽત્તિ / ક્।
ગાથા :–દિવાકર અને નિશાકર રૂપી ખેલ નિરાત રૂપી ઘટની માળાથી જીવાનું આયુષ્ય રૂપી જળ ગ્રહીને કાળ રેટને ફેરવ્યા કરે છે.
सा नत्थि कला तं नत्थि, उसहं तं नत्थि किंपि विन्नाणं । जेण घरिज्जइ काया, खजंती कालसप्पेणं ॥ ७ ॥
ગાથા :–તેવી કોઇ કલા નથી, તેવુ' કાઈ ઔષધ નથી અને તેવુ... કોઈ પણ વિજ્ઞાન નથી કે જે વડે કાળસથી આરેાગાતી કાયાને ઉગારી શકાય.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૨૩ दीहरफणिदनाले, महिअरकेसरदिसामहदलिल्ले । उ पीअइ कालभमरो, जणमयरंदं पुह विपउमे ॥८॥
ગાથાર્થ :-દીર્ઘ સર્ષ જેની નાળ છે, પર્વત જેની કેસરા છે અને દિશાઓ જેના પત્રો છે તે પૃવિ પદ્મના. માનવ મકરંદને કાળભ્રમર પીએ છે. छायामिसेण कालो, सयल जिआणं छलं गवसंतो। पासं कहवि न मुचह, ता धम्मे उजम कुणह ॥९॥
ગાથાર્થ –સકલ ઇવેનું છિદ્ર શોધતે કાળ, પડછાયાની જેમ કઈ રીતે પીછો છોડતું નથી. માટે ધર્મમાં ઉદ્યમ કરે. कालंमि अणाईए, जीवाणं बिविहकम्मवसगाणं । तं नथि संविहाणं, संसारे जं न संभवइ ॥ १०॥ - માથાર્થ –એવું કઈ સંવિધાન (એકેંદ્રિયાદિક ભેદ) નથી કે જે અનાદિકાલીન સંસારમાં, વિવિધ કર્મવશ જેને પ્રાપ્ત થયું ન હોય. बंधवा सुहिको सव्वे, पिअ माया पुत्त मारिया। पेअवणाउ निअत्तंति, दाऊणं सलिलंजलिं ॥ ११॥
ગાથાથ-બંધુઓ, મિત્ર, માતા, પિતા, પુત્ર અને. પત્નિ, તે સૌ જળની અંજલિ આપીને શ્મશાનથી પાછા. ફરે છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
विहति सुआ विहडंति, बंधवा वल्लहा य बिहडंति । इक्का कहवि न विहडइ, धम्मो रे जीव जिणभणिओ ॥१२॥
ગાથાર્થ -પુત્ર છૂટા પડે છે, બંધુઓ છૂટા પડે છે અને વલસા પણ વેગળી થાય છે. જે આત્મન ! એક જિનકથિત ધર્મ કદિ પણ વેગળ નથી થતું. अडकम्मपासबद्धो, जीवो संसारचारए ठाइ। अडकम्मपासमुक्का आया सिवमंदिरे ठाइ ।। १३ ॥
ગાથાર્થ –અષ્ટ કર્મ રૂપી પાશથી બંધાયેલે આત્મા સંસાર રૂપી કારાગૃહમાં વસે છે, અષ્ટ કર્મના પાશથી મુક્ત આત્મા શિવમંદિરમાં વસે છે. विहवो सज्जणसंगो, विसयसुहाई विलासललिआई। नलिणीदलग्गघोलिर, जललव परिचंचल सव्वं ॥१४॥
ગાથાથ -ધન, સ્વજન સંબંધ અને વિલાસભર્યા સુંદર વિષયસુખે, તે સર્વ કમલપત્રના અગ્રભાગ ઉપર ઘૂમરાતા જલબિંદુની જેમ અતિશય ચંચળ છે. तं कत्थ बलं तं कत्थ, जुन्धणं अंगचं गिमा कत्थ । सवमणिच्चं पिच्छह, दिनलु कयतेण ॥१५॥
ગાથાથે -તે બળ કયાં? તે યૌવન ક્યાં? તે દેહસૌષ્ઠવ કયાં? નિરખેલું તે બધું યમદેવથી નષ્ટ થયું. જુઓ, બધુંયે અનિત્ય છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
घणकम्मवासबरो, भवनघरचउपहेसु विविहाओ। पावइ विडंषणाओ, जीवा को इस्थ सरणं से ॥ १६॥
ગાથાર્થ –નિબિડ કર્મના પાશથી બંધાયેલે આત્મા ભાવનગરના ચૌટામાં વિવિધ વિટંબણાઓ પામે છે. તેને શરણભૂત કણ છે? घोरामि गम्भवासे, कलमलजंबालअसुइबीभच्छे । वसिओ अणंतखुत्तो, जीवो कम्माणुभावेण ॥ १७॥
ગાથાર્થ -કલમલના સમૂહ રૂપ કાદવની અશુચિથી બીભત્સતા યુક્ત ઘેર ગર્ભાવાસમાં કર્મના પ્રભાવથી આત્મા અનંત વાર વસેલો છે.
चुलसीइ किर लाए, जाणीणं पमुहसयसहस्साई। इकिक्कं मिअ जीवा, अणंतखुत्तो समुप्पन्ना ॥१८॥
ગાથાર્થ લેકમાં ચોરાશી લાખ છવાની છે અને પ્રત્યેકમાં જીવ અનંતવાર ઉત્પન્ન થયેલ છે. मायपियबंधूहि, संसारत्थेहिं पूरिओ लाओ। बहुजाणीनिवासीहि, न य ते ताणं च सरणं च ॥ १९ ॥
ગાથાર્થ –સંસારમાં બહુ જવાનિમાં નિવાસ કરીને રહેલા માતા, પિતા અને સ્નેહી જનોથી સમગ્ર લેક ભરેલે છે. નથી તેઓ રક્ષક કે આશ્રયદાતા.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
जीवा वाहिविलुत्तो, सफरो इव निजले तडफडइ । सयला विजणा पिच्छइ, को सक्का वेअणाविगमे ॥२०॥
ગાથાર્થ :-જળ વિના તરફડતાં માછલાની જેમ, વ્યાધિથી ત્રાસી ગયેલે જીવ તરફડે છે. સૌ એને જુએ છે પરંતુ એની વેદના ટાળવા કેણ સમર્થ છે? मा जाणसि जीव तुम, पुत्तकलत्ताइ मज्झ सुहहेऊ । निउणं बंधणमेय, संसारे संसरंताणं ॥ २१ ॥
ગાથાર્થ આત્મન ! “પુત્ર, પતિન, વિગેરે મારા સુખના હેતુ છે.” એમ તું જાણતો નહિ. ઊલટું સંસારમાં જમણ કરનારને તે અતિશય બંધન રૂપ છે. जणणी जायइ जाया, जाया माया पियाय पुत्तोय । सअणवत्था संसारे, कम्मवसा सव्वजीवाणं ॥ २२ ॥
ગાથાર્થ –માતા પત્નિ રૂપે બને છે, પત્નિ માતા રૂપે બને છે, પિતા પુત્ર રૂપે બને છે અને પુત્ર પિતા રૂપે બને છે. સંસારમાં કર્માધીનતાને કારણે સર્વ જીવોની સ્થિતિ અનેક પ્રકારની હોય છે. न सा जाई न सा जाणी, न त ठाणं न त कुल। न जाया न मूआ जत्थ, सव्वे जीवा अणंतसे ॥ २३ ॥
ગાથાર્થ નથી એવી કઈ જાતિ, નથી એવી કઈ નિ, નથી એવું કોઈ સ્થાન અને નથી એવું કઈ કુલ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
કે જ્યાં સર્વ જીવા અન`તવાર ઉત્પન્ન ન થયા હાય તથા મૃત્યુ ન પામ્યા હાય.
तं किंपि नत्थि ठाणं, लाए बालग्गक डिमित्तंपि । નસ્ય ન નીવા વક્રુષા, સુદ્દતુવર પર વત્તા ॥ ૨૪ ॥
ગાથા :-લેાકમાં વાળના અગ્રભાગના માત્ર છેડા જેવડુ' પણ સ્થાન એવું નથી કે જ્યાં જીવાએ અનેકવાર સુખ દુ:ખની પર’પરાને પ્રાપ્ત કરી ન હોય. सव्वाओ रिद्धीओ, पत्ता सव्वेवि सयणसंवधा । संसारे ता विरमसु तत्तेो जह मुणसि अप्पाणं ॥ २५ ॥ ગાથા :-સર્વ ઋદ્ધિએ સ’સારમાં પ્રાપ્ત થઈ છે. સર્વ સ્વજનસંબંધ મળી ચૂકયા છે. માટે જો તું આત્માને જાણે છે તેા તેનાથી વિરમ.
एगो बंध कम्मं, एगो वहब धमरणवसणाई | विसह भवं मि भडइ, एगुच्चि कम्मवेलविओ ॥ २६ ॥
ગાથા :-જીવ એકલેાજ ક`બધ કરે છે; એકલેાજ વધ, બંધન, મરણુ અને આપત્તિઓને સહન કરે છે; ક થી ઠગાયેલેા તે એકલેાજ ભવમાં ભમે છે.
अन्ना न कुण अहिय, हियपि अप्पा करेइ न हु अन्ना । अप्पक सुहदुक्ख, भुंजसि ता कीस दोमुहेा ॥ २७ ॥
ગાથા -અન્ય કોઈ અહિત નથી કરતું હિત પણ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
આત્મા કરે છે, અન્ય કેાઈ નહિ. આત્મકૃત્ સુખદુઃખ તુ ભાગવે છે, માટે શાને દીનતાભયું મ્હાં રાખે ? बहुआर भवित्तं, वित्तं विलसति जीव सयणगणा । નાળિયાનમ, અશુદ્ધત્તિ પુળા તુમ ચૈવ ॥૨૮॥
'
ગાથા :-૨ આત્મન્ ! બહુ આરંભથી તે. ઉપાર્જન કરેલ ધનના ઉપભેગ સ્વજન સમૂહ કરે છે. પરંતુ તે આરંભથી થયેલ પાપકમ તુ' એકલેાજ અનુભવે છે. अह दुखिआइ तह, भुक्खड़ जह चिंतिआइडि भाइ । तह थपिन अप्पा, विचितिओ जीव किं भणिमो ॥२९॥ ગાથા :-આત્મન્ ! “હવે દુઃખી છે તથા ભૂખ્યા છે,” એમ ખાળકોની ચિંતા જેમ તેં કરી તેમ થેડી પણ આત્મચિંતા તે ન કરી. માટે તને અમે શુ કહીએ ? खणभंगुर सरीरं, जीवा अन्ना अ सासय सरूवा । कम्मवसा संबंध निब्बध इत्थ का तुज्झ ॥ ३० ॥
ગાથા :-દેહ ક્ષણભંગુર છે; આત્મા તેનાથી ભિન્ન છે અને શાશ્વત સ્વરૂપ છે. દેહના સમૈગ કર્માધીન છે. તેમાં તને રાગ શાને ?
कह आय कह चलिये, तुमपि कह आगओ कहं गमिही । अन्नुन्नपि न याणह, जीव कुडुंब कओ तुज्झ ॥ ३१ ॥
ગાથા :-આત્મન્ ! કુટુંબ કેમ આવ્યુ. અને કેમ ગયું ? તુ પણ કેમ આવ્યે અને કેમ જઈશ ? જ્યારે એકબીજાને જાણતાં નથી ત્યારે કુટુંબ તારું કયાંથી ?
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
खणभंगुरे सरीरे, मणुअमवे अब्भपडलसारिच्छे । સારં રિત્તિ, i fજ સૌો ઘા રૂરા
ગાથાથ :–વાદળના સમૂહ સમાન મનુષ્યમાં, ક્ષણભંગુર દેહે જે સુંદર ધર્મ કરાય છે તેટલેજ માત્ર સાર છે. जम्मदुक्ख जरादुक्ख, रोगाय मरणाणि य अहो दुक्खा हु संसारो, जत्थ कीसति जंतुणो ॥३३॥
ગાથાર્થ :-જન્મનું દુઃખ, જરાનું દુઃખ, રોગો અને મરણે ! અહે! સંસાર જ દુઃખરૂપ છે કે જ્યાં જ પીડા અનુભવે છે. जाव न इंदियहाणी, जाव न जररक्खसी परिप्फुरद । जाव न रोगविआरा, जाव न मच्चू समुल्लिअइ ॥३४॥
ગાથાર્થ-જ્યાં સુધી ઇન્દ્રિયની ક્ષીણતા નથી, જ્યાં સુધી વૃદ્ધાવસ્થા રૂપી રાક્ષસી વ્યાપતી નથી, જ્યાં સુધી રેગના વિકારો નથી અને જ્યાં સુધી મૃત્યુ ભેટતું નથી, ત્યાં સુધીમાં હે આત્મન ! ધર્મનું સેવન કરી લે. जह गेहमि पलिते, कूवं खणिउंन सक्कए कोइ। तह संपत्ते मरणे, धम्मो कह कीरए जीव ॥ ३५॥ ..
ગાથાર્થ –જેમ ઘર બળતું હોય ત્યારે કૂવો ખેદવાને કઈ શક્તિવંત ન હોય તેમ મૃત્યુ નજીક આવતાં ધર્મ શી રીતે કરી શકાય? વિ. પ્ર. ૯
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
रूव मसासय मेयं, विज्जुलयाचंचलं नए जी। संझाणुराग सरिसं, खणरमणीअंच तारुणं ॥ ३६॥
ગાથાર્થ -આ રૂપ અશાશ્વત છે. જગતમાં જીવિત વિદ્યુલ્લતા જેવું ચપલ છે. અને યૌવન સંધ્યારંગની જેમ ક્ષણમાત્ર રમણીય છે. गयकन्नचंचलाओ, लच्छीओतिअसचावसारिच्छे । विसयसुहं जीवाणं, बुज्झसु रे जीव मा मुज्झ ॥ ३७ ॥
ગાથાર્થ :-લક્ષમી હાથીના કાન જેવી ચંચળ છે. જનું વિષયસુખ ઇદ્રધનુષ જેવું છે. રે જીવ! તું સમજ અને મેહ ન પામ. जह संझाए सउणाण, संगमो जह पहे अ पहिआणं । सयणाणं संजोगो, तहेव खणभंगुरो जीवो ॥ ३८ ॥
ગાથાર્થ :-આત્મન ! સંધ્યા સમયે પંખીઓને સંગમ અને માર્ગમાં જેમ પથિકને સમાગમ ક્ષણિક છે તેમ સ્વજનેને સંગ ક્ષણભંગુર છે. निसाविरामे परिभावयामि, गेहे पलित्ते किमहसुयामि । डझंत मप्पाण मुक्कखयामि, जं धम्मरहिओ दिअहा
ગાથાથ:-રાત્રિના અંતે ફરી ફરીને વિચારું છું કે, “બળતા ઘરમાં હું કેમ સૂઈ રહ્યો છું? બાકી રહેલા
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
આત્માને હું ઉપેક્ષી રહ્યો છું, અને ધર્મ રહિત દિવસો પસાર કરૂં છું” जा जा वच्चइ रयणी, न य सा पडिनियत्तइ । अहम्मं कुणमाणस्स, अहला जति राइओ ॥ ४०॥
ગાથાર્થ –જે જે રાત્રિ જાય છે તે ફરી આવતી નથી. અધર્મ કરનારની રાત્રિએ અફળ જાય છે. जस्स ऽस्थि मच्चुणा सक्खं, जस्स व ऽत्थि पलायणं । जो जाणे न मरिस्सामि, सो हु कंखे सुए सिया ॥४१॥
ગાથાર્થ : જેને મૃત્યુ સાથે મિત્રતા છે અથવા જેને એનાથી નાસવાનું છે અથવા મરીશ નહિ” એમ જે જાણે છે તે “આવતી કાલે ધર્મ થશે” એવી ઈચ્છા કદાચિત્ કરે તે ભલે. दंडकलिअंकरित्ता, बच्चंति हु राइओ य दिवसाय । आउस स विल्लता, गयावि न पुणो नियत्तंति ॥ ४२ ॥
ગાથાથ-દંડથી ઉખેળાતા સૂત્રની જેમ રાત્રિદિવસે આયુષ્યને ઉખેળી રહ્યા છે. પરંતુ ગયેલા તે ફરી પાછા આવતા નથી. जहेह सीहो व मियं गहाय, मच्चू नरं णेइ हु अंशकाले । न तस्स माया न पिया न भाया, कालंमि मि सहा
મતિ ના કરૂ છે
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
ગાથા :-આ લાકમાં જેમ સિંહુ મૃગને પકડીને લઈ જાય છે તેમ અંતસમયે મૃત્યુ માણસને પકડીને લઇ જાય છે. તે સમયે માતા, પિતા કે ભાઈ સહાયક બનતા નથી.
जीअ जलबिंदु म, संपत्तीओ तरंग लोलाओ । सुमिणयसमं च पिम्म, जं जाणसु तं करिजासु ॥ ४४ ॥
ગાથા :-જીવિત જલબિંદુ જેવુ' છે; સ'પત્તિએ જળના તર`ગની જેમ ચંચળ છે અને સ્નેહ સ્વપ્ન સમાન છે. જે જાણ તે કર.
"
संझरागजलबुब्बुओ मे जीविए अ जलबिन्दुच चले | जुव्वणे य नइवेगस निमे, पावजीव ! कि मियं न बुज्झसे ॥
ગાથા :-સધ્યાના રંગ અને પાણીના પરપેાટા સમાન જીવિત જળબિંદુ જેવુ' ચંચળ હેાવા છતાં અને યૌવન નદીના પૂર જેવુ' હાવા છતાં, હું પાપાત્મન્ ! તું આધ કેમ પામતા નથી ?
अन्नत्थ सुआ अन्नत्थ, गेहिणी परिअणोवि अन्नत्थ । भूअब लिब्बकुटुंब, पक्खित्तं हथकय तेण ॥४६॥
ગાથા :–ઢા! ભૂતને ફેંકાતા અલિની જેમ યમદેવે કુટુ અને છૂટુ છવાયું. ફેકયુ છે; પુત્રને અન્યત્ર, પત્નિને અન્યત્ર અને સ્વજનાને પણ અન્યત્ર.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
जीवेण भवे भवे, मिलियाइ देहाइ जाइ संसारे। ताण न सागरेहि, कीरइ संखाअण तेहिं ॥४७ ॥
ગાથાથ સંસારમાં ભવે ભવે જે શરીરે જીવે પ્રાપ્ત કર્યા છે તેની સંખ્યા અનંત સાગરોથી નથી કરી શકાતી. नयणोदय पि तासिं, सागरसलिलाओ बहुयर होइ । गलिय रुअमाणीणं, माऊणं अन्नमन्नाणं ॥४८॥
ગાથાર્થ –ભિન ભિન્ન જન્મોમાં મળેલી માતાઓના નયનમાંથી રડતી સમયે વહેતું જળ પણ સાગરના જળથી અધિક હોય છે. जं नरए नेरइया, दुहाइ पावंति घोरण ताइ । तत्तो अणतगुणिय, निगोअमज्झे दुहं होइ ॥ ४९॥ तमि वि निगोअमज्झे, वसिओ रे जीव विविहकम्मवसा । विसह तो तिक्खदुह, अणतपुग्गलपरावत्ते ॥५०॥
ગાથાર્થ -નરકમાં નારકે જે ઘર અને અનંત દુઃખ પામે છે તેથી અનંતગણું દુઃખ નિગોદમાં હોય છે.
રે આત્મન ! વિવિધ કર્મની આધીનતાથી તે નિગાદમાં પણ અનંત પુદ્ગલપરાવર્તા સુધી તીકણું દુઃખ સહન કરતો તું રહ્યો. निहरीअ कहवि तत्तो, पत्तो मणुअत्तणपि रे जीव । तत्थवि जिणवरधम्मो, पत्तो चिंतामणिसरिच्छो ॥५१॥
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
ગાથાર્થ : જીવ, ત્યાંથી કઈ પણ રીતે નિકળીને મનુષ્યપણું પણ તું પાગ્યે; તેમાં પણ ચિંતામણી સદશ જિન ધર્મ તને પ્રાપ્ત થયે. पत्तेवि तमि रे जीव, कुणसि पमाय तुम तय चेव । जेणं भवंधकूवे पुणावि पडिओ दुहं लहसि ॥ ५२॥
ગાથાર્થ –તે પ્રાપ્ત થયાં છતાં પણ, રે જવ, તે જ પ્રમાદ તું કરે છે કે જે પ્રમાદથી ભવાંધકૃપમાં ફરી વાર પણ પડીને તું દુખ પામે. उबलद्धो जिणधम्मो, न य अणुचिण्णा पमायदासेणं । . हा जीव अप्पवेरि अ, सुबहु परओ विसूरिहिसि ॥ ५३॥
ગાથાર્થ – આત્મન ! જિન ધર્મ મળે પરંતુ પ્રમાદ દેષથી તેનું સેવન ન થયું. અરે આત્મવેરી, પરલેકમાં તું ખૂબ ખેદ પામીશ. सोअंति ते वराया, पच्छा समुवटिय मि मरणं मि। पावपमायवसेणं, न संचियो जेहि जिणधम्मा ॥ ५४॥
ગાથાથ–પાપરૂપ પ્રમાદને આધીન થઈને જેઓએ જિનધર્મને સંચય નથી કર્યો તે રંકજને પછી મરણ ઉપસ્થિત થતાં શેક કરે છે. धी धी धी संसार, देवो मरिऊण जं तिरी होइ । मरिऊण रायराया, परिपच्चइ निरयजालाए ॥ ५५॥
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ
ગાથા ઃ—જે સંસારમાં દેવે મૃત્યુ પામીને તિચ્ચ અને છે અને રાજાધિરાજ મરણ પામીને નરકની જ્વાલાથી અતિશય પકાય છે તે સંસારને ધિક્કાર હા ! ધિક્કાર હૈ ! धिार हो !
जाइ अणाही जीवा, दुमस्स पुष्पं व कम्मवायहओ । धणधन्ना हरणाई घरसयणकुडुंब मिल्लेवि ॥ ५६ ॥
"
ગાથા :—કમરૂપી પવનથી હણાયેલે આત્મા ધન, धान्य, ग्यालरष्णु, ध२, स्व४न अने हुटुमने भूमीने, थवનથી પડી ગયેલા વૃક્ષના પુષ્પની જેમ અનાથ બનીને જાય છે. वसिय गिरीसु वसिय, दरीसु वसिय समुह मज्झमि | रुक्खग्गे यवसिय संसारे संसरणं ॥ ५७ ॥
"
देवेा नेरइओत्तिय, कीड पयंगु त्ति माणुसो एसेो । रुवस्सी य विरुवा, सुहभागी दुक्खभागीय ॥ ५८ ॥
उत्ति य दमगुत्तिय, एस सवागुत्ति एस वेयविऊ । सामी दासा पुज्जा, खलत्ति अघणो धणवइति ॥ ५९ ॥ नव इत्थ का नियम, सकम्मविणिविसरिसकयचिट्ठा । अन्नुन्नख्ववेसेा, नडुव्व परिअत्तए जीवा ॥ ६० ॥
ગાથા :-સંસારમાં પર્યટન કરતાં તારે નિવાસ ગિરિમાં થયા છે, ગુફામાં થયા છે, મધ્ય સમુદ્રમાં થયે છે અને વૃક્ષની ટોચે પણ થયેલા છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
તું દેવ બન્યા છે અને નારક બન્યું છે; કડે અને પતંગ થયે છે, અને મનુષ્ય પણ થયેલ છે. તે જ તું સેહામણે અને કુરૂપ બન્યા છે; સુખી બન્યું છે અને દુ:ખી બન્યા છે. - તું રાજા અને ભિખારી બને છે. તે જ તું ચંડાળ
અને વેદપાઠી, સ્વામિ અને દાસ, પૂજ્ય અને દુર્જન, નિર્ધન અને ધનવાન થયે છે.
એમાં કેઈ નિયમ નથી. સ્વકૃત કર્મની રચના પ્રમાણે ચેષ્ટા કરતે જીવ નટની જેમ ભિન્ન ભિન્ન રૂપ અને વેષ ધારણ કરીને પરાવર્તન પામે છે. नरएसु वेअणाओ, अणावमाओ असायबहुलाओ। रे जीव तएपत्ता, अणंतखुत्तो बहुविहाओ॥ ६१ ॥ देवत्ते मणुअत्ते, पराभिओगत्तणं उवगएणं । भीसणदुह बहुविह, अणंतखुत्तो समणुभू॥६२॥ तिरियगई अणुपत्तो, भीममहावेअणा अणेगविहा । जम्मणमरणरहहे, अणंतखुत्तो परिभमिओ॥ ६३॥
ગાથાર્થ –રે જીવ ! દુઃખથી ભરપૂર અને ઉપમારહિત બહુવિધ વેદનાઓ નારકીમાં અનંતીવાર તે પ્રાપ્ત કરી છે.
દેવભવમાં અને માનવભવમાં, પરાધીનતાને પામીને, અનેક પ્રકારનું ભીષણ દુઃખ અનુભવ્યું છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
અનેક પ્રકારની મહાભયંકર વેદનાયુક્ત તિર્યંચગતિને પામીને ત્યાં જન્મ મરણ રૂપ રંટમાં અનંતી વાર પરિભ્રમણ તેં કર્યું છે. जावंति केवि दुक्खा, सारीरा माणसा व संसारे । पत्तो अणंतखुत्तो, जीवा संसारकंतारे ॥६४॥
ગાથાથ–સંસારમાં જેટલાં શારીરિક અને માનસિક દુખે છે તે સર્વ જીવે ભવાટવીમાં અનંતીવાર પ્રાપ્ત કર્યા છે. तण्हा अणंतखत्तो, संसारे तारिसी तुमं आसी। जं पसमे सव्वादहीणमुदयं न तीरिजा ।। ६५ ।।
ગાથાર્થ –સંસારમાં અનંતવાર તને એવી તૃષા થઈ હતી કે જેને શમાવવાને સકલ સાગરનું પાણી અસમર્થ થાય. आसी अणंतखुत्तो, संसारे ते छुहावि तारिसिया । जं पसमे सव्वा, पुग्गलकाओवि न तीरिजा ॥६६॥
ગાથાથ-સંસારમાં અનંતીવાર તારી ભૂખ પણ એવા પ્રકારની હતી કે જે શમાવવાને સર્વ પદ્દગળે અસમર્થ થાય. काऊण मणेगाई, जम्मणमरण परिअट्टणसयाई। दुक्खेण माणुसतं, जइ लहइ जहिच्छियं जीवो ॥ ६७ ॥ तं तह दुल्लहलंभ, विज्जुलयाचंचलं च मणुअत्तं । धम्ममि जो विसीयइ, सो काउरिसो न सप्पुरिसो ॥ ६८॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
ગાથાર્થ :–અનેક જન્મ મરણેના સેંકડો પરાવતેને કરીને મહા કટે જ્યારે જીવ મનુષ્યપણું પામે છે ત્યારે તેનું યથેચ્છિત તે પ્રાપ્ત કરે છે.
પરંતુ તે દુર્લભ અને વિદ્યુલતા જેવું ચપળ મનુષ્યપણું પામીને જે ધર્મકાર્યમાં ખેદ કરે છે તે ક્ષુદ્ર પુરૂષ છે, સપુરૂષ નહિ. माणुस्स जम्मे तडि लद्धय मि, जिणिंदधम्मो न कओ य जेणं । तुट्टे गुणे जह धाणुक्कएणं, हत्था मलेब्वा य अवस्स तेणं ॥६९॥
ગાથાર્થ –જેમ ધનુર્ધારીની દેરી તૂટી ગયા પછી તેને અવશ્ય હાથ ઘસવા પડે છે તેમ સંસારસાગરના કિનારા રૂપી માનવજન્મને પામીને જેણે જિનેંદ્રિધર્મનું સેવન નથી કર્યું તેને અવશ્ય હાથ ઘસવાનું રહેશે. रे जीव निसुणि चंचलसहाव, मिल्हे विणु सयल वि बज्झभाव । नवभेयपरिग्गहविविहजाल, संसारि अस्थि सहु इंदयाल ।
ગાથાથ-રે આત્મન ! સાંભળ, ચંચળ સ્વભાવ વાળા સકલ બાહ્ય ભાવને અને નવવિધ પરિગ્રહની વિવિધ જાળને મૂકીને જવાનું છે. માટે સંસારમાં સઘળું ઈંદ્રજાળ જેવું છે. पियपुत्तमित्तघरघरणीजाय, इहलाइय सव्व नियसुहसहाय । न वि अस्थि काई तुह सरणि मुक्ख, इक्कल्लु सहसि तिरि
निरयदुक्ख ॥ ७१॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
ગાથાથ –હે મૂર્ખ ! આ લેકમાં પિતા, પુત્ર, મિત્ર, ગૃહિણી વિગેરેનો સમૂહ પિતાનું સુખ શોધવાના. સ્વભાવવાળે છે. કોઈ તને શરણરૂપ નથી. તિર્યય અને નરકના દુઃખે તું એકલેજ સહન કરીશ. कुसग्गे जह ओस बिंदुए, थोव चिट्ठह लंबमाणए । एवं मणुआण जीविय, समय गोयम मा पमायए ॥७२॥
ગાથાર્થ –જેમ ડાભના અગ્રભાગે ગુલતું જળબિંદુ ડીજ વાર ટકે છે, તેમ મનુષ્યનું જીવિત થેડી જ વાર. ટકે છે. હે ગૌતમ ! એક સમય પણ પ્રમાદ ન કર. संबुज्झह किं न बुज्झह, सबाही खलु पिच्च दुल्लहा। नो हु उवणमंति राइओ, नो सुलहं पुणरवि जीवियं ॥७३॥
ગાથાર્થ –તમે બેધ પામે. તમે શાને બંધ નથી પામતા? ખરેખર, મૃત્યુ પામ્યા પછી અન્ય ભવમાં બેધિબીજ દુર્લભ છે. જેમ ગયેલા રાત્રિદિવસો નિચે પાછા આવતા નથી તેમ જીવિત ફરીફરી સુલભ નથી. डहरा बुड्ढा य पासह, गम्भत्था वि चयंति माणवा । सेणे जह वट्टयं हरे, एव माउक्खयंमि तुट्टइ ॥ ७४ ॥
ગાથાર્થ –જુઓ ! બાળકે, વૃધે અને ગર્ભમાં રહેલા મનુષ્ય પણ મૃત્યુ પામે છે. બાજ પક્ષી જેમ તેતરનું હરણ કરે છે તેમ આયુષ્યને ક્ષય થતાં યમદેવ જીવિતને હરે છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
तिहुयणजणं मरतं, दळूण नयंति जे न अप्पाणं । विरमंति न पावाओ, धी धी धीढतणं ताणं ॥ ७५ ॥
ગાથાર્થ –ત્રણ ભુવનનાં જનેને મરતાં જોઈને જેઓ આત્માને ધર્મમાર્ગે દેરતાં નથી અને પાપથી અટકતાં નથી તેમની ધષ્ટતાને ધિક્કાર થાઓ. ' मा मा जंपह बहुयं जे बद्धा चिक्कणेहि कम्मे हिं। । सव्वेसि तेसि जायइ, हिओवएसो महादासा ॥ ७६ ॥
ગાથાર્થ –ચિકણું કર્મથી જે બંધાયેલા છે, તેમને બહુ ધ ન આપો. તે સૌને હિતોપદેશ મહાષામાં પરિણમે છે. कुणसि ममत्तं धणसयणविहवपमुहेसु अणंतदुक्खेसु । सिढिलेसि आयरं पुण, अणंतसुक्खमि मुक्खमि । ७७॥
ગાથાર્થ –અનંતદુઃખના કારણરૂપ એવા ધન, સ્વજન અને વૈભવ વિગેરેમાં તું મમત્વ કરે છે પરંતુ અનંતસુખરૂપ મેક્ષમાં તું આદરને શિથિલ કરે છે. संसारो दुहहेउ, दुक्खफला दुसहदुक्खरूवा य । न चयति तपि जीवा, अइबद्धा नेहनिअलेहिं ॥ ७८ ॥
ગાથાર્થ –દુઃખનું જ કારણ છે, દુઃખનું જે ફલ છે અને જે અસહ્ય દુઃખ રૂ૫ છે તે સંસારને પણ સનેહની સાંકળથી અતિશય બંધાયેલા છે ત્યજતા નથી.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
नियकम्मपवणचलिओ, जीवा संसारकाणणे घेारे ।
का का विडंबनाओ, न पावए दुसहदुक्खाओ ॥ ७९ ॥
=
ગાથા: ઘાર સંસાર અટવીમાં સ્વકમ રૂપી પવનથી ચલિત થયેલા જીવ અસહ્ય વેદના યુક્ત ઈ કઈ વિટ”અણુાએ પામતા નથી ?
सिसिमि सीयलानिललहरिसहस्सेहि भिन्नघणदेहे। । તિયિત્તળમિ ડરો, અનંતમા ના મળ્યુત્તો ॥ ૮૦ ॥ गिम्हायवसंतत्तो, sरणे छुहिओ पिवासिओ बहुसा । संपत्ती तिरिय भवे, मरणदुहं बहु बिसूर तो ॥ ८१ ॥ वासासु रण्णमज्ज्ञे, गिरिनिज्झरणोदगेहि वज्झता । સીયાનિતવિકો, મોત્તિ ત્તિસ્થિત્તળે વહુ। ।। ૮૨ II एवं तिरियभवेसु, की संता दुक्ख सयसहस्सेहिं । મિત્રો ગળતત્તા, લીયા મીસળમવાળો ॥ ૮૩ ॥
ગાથા :—તિય ચભવે અરણ્યમાં, શશીર ઋતુના શીતલપવનના હજારે સુસવાટાથી તારા પુષ્ટ દેહ ના ભેદાયેા છે અને અનંતવાર તુ' મૃત્યુને પ્રાપ્ત થયા છે.
તિય ચભવે અરણ્યમાં ગ્રીષ્મ ઋતુના તાપથી અત્યંત તપેલા અનેકવાર ક્ષુધા તથા તૃષા વાળા તુ' ઘણેાજ ખેદ પામતે મરણુદુઃખ પામ્યા છે.
તિય ચભવે અટવીમાં વર્ષા ઋતુમાં ગિરિનિ રણાના
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
જળથી તણુતે અને શીતળ વાયુથી દાઝેલે તું અનેકવાર મૃત્યુ પામે છે.
ભીષણ ભવનને વિષે તિર્યંચભવમાં જીવ એવી રીતે લાખે દુઃખથી પીડાતે, અનંતીવાર વસેલે છે. दुट्ठट्ठकम्मपलयानिलपेरिउ भीसणंमि भवरण्णे । हिंडतो नरएसु वि, अणंतसे जीव पत्तासि ॥ ८४ ॥ सत्तसु नरयमहीसु, वज्जानलदाहसीय वियणासु। वसियो अणंतखुत्ता, विलवंता करूणसद्देहि ॥ ८५॥
ગાથાથ –રે જીવ! દુષ્ટ અષ્ટ કર્મરૂપી પ્રલયના પવનથી પ્રેરાઈને ભીષણ ભવાટવીમાં ભટક્તાં નારકીમાં પણ તું જઈ ચૂક્યું છે.
જ્યાં વજીના અગ્નિ જે દાહ છે અને અતિશય ઠંડી છે તે સાત નરકપૃથ્વી વિષે કરુણ શબ્દથી વિલાપ કરતે તું અનંતીવાર વસેલે છે. पियमायसयणरहिओ, दुरंतवाहीहि पीडिओ बहुसेो। मणुअभवे निस्सारे, विलाविओ किं न त सरसि ॥ ८६ ॥
ગાથાર્થ –નિસાર માનવભવમાં, પિતા, માતા અને સ્વજનવિહેણે તથા દુરંત વ્યાધિથી અનેકવાર પીડાતે તું વિલાપ કરતે હતું તે તું કેમ યાદ કરતું નથી ? पवणुव्व गयणमग्गे, अलक्खिओ भमइ भववणे जीवो । ठाणट्ठाणंमि समुज्झिरुण धणसयणसंघाए ॥ ८७ ॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
ગાથાથ–સ્થાને સ્થાને ધન અને સ્વજનના સમૂહને મૂકીને ભવવનમાં જીવ, ગગનમાર્ગમાંના પવનની જેમ અદશ્ય રહીને, ભમે છે. विद्धिजंता असय, जम्मजरामरणतिक्रवकुतेहिं । दुहमणुहवंति घोरं, संसारे संसरंत जिआ ॥ ८८ ॥ तहवि खणंति कयावि हु, अन्नाणभुयं गड किया जीवा । संसारचारगाओ, नय उबिज्जति मूढमणा ।। ८९ ॥
ગાથાર્થ –સંસારમાં ભટકતા જ જન્મ, જરા અને મૃત્યુરૂપ તીણ ભાલાએથી અનેકવાર વીંધાતાં ઘેર દુઃખ અનુભવે છે.
તે પણ અજ્ઞાનસપેથી ડસાયેલા મૂઢમનમાળા જ સંસારકારાગૃહથી ખરેજ, કદિ પણ ક્ષણમાત્ર ઉદ્વેગ અનુભવતાં નથી. कीलसि किय तवेलं, सरीरवावीइ जत्थ पइसमय। कालरहट्ट घडीहिं, सोसिज्जइ जीविअंभोह ॥ ९० ॥
ગાથાર્થ –જે દેહ વાવડીમાં પ્રતિસમય કાળરૂપી રંટના ઘડાઓ વડે વિતરૂપી જળસમૂહ શેષાઈ જાય છે ત્યાં તું કેટલે સમય ક્રીડા કરીશ? रे जीव बुज्झ मा मुज्झ मा पमायं करेसि रे पात्र । किं पस्लेनए गुरुदुक्समायणं होहिसि अयाच ॥११॥
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
ગાથાથ–રે આત્મન ! બેધ પામ. મેહ ન કર. રે પાપ! પ્રમાદ ન કર. રે અજાણ! પરલેકમાં ભારે દુઃખનું ભાજન શામાટે થાય છે? बुज्झसु रे जीव तुम, मा मुज्झसु जिणमय मि नाऊणं । जम्हा पुणरवि एसा, सामग्गी दुल्लहा जीव ॥ ९२ ॥
ગાથાથે–રે જીવ, બેધ પામ, જિનમત જાણીને મેહ ન પામ, કારણ કે હે જીવ, આ સામગ્રી ફરીને મળવી દુર્લભ છે. दुलहा पुण जिणधम्मा, तुम पमायायरो सुहेसीय । दुसहं च नरयदुक्ख, कह होहिसि तं न याणामो ॥ ९३ ॥
ગાથા –જિનધર્મની પુનઃ પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે તું પ્રમાદી અને સુખને અભિલાષી છે; નરક દુઃખ દુસહ છે. તારું શું થશે તે અમે નથી જાણતા. अथिरेण थिरो समलेण, निम्मला परवसेण साहीणा। देहेण जइ विढप्पइ, धम्मा ता किं न पजत्तं ॥ ९४ ॥
ગાથાર્થ અસ્થિર, મલિન અને પરાધીન દેહથી જે સ્થિર, નિર્મળ અને સ્વાધીન ધર્મ ઉપાર્જન થઈ શકે છે તે તને શું પ્રાપ્ત નથી થયું? जह चिंतामणिरयणं, सुलहं न हु होइ तुच्छविहवाणं। गुणविहववजियाणं, जियाण तह धम्मरयणपि ॥ ९५॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથાર્થ –તુચ્છ વિભાવવાળાઓને જેમ ચિંતામણિ રત્ન સુલભ નથી હતું તેમ ગુણ રૂપી વિભાવથી રહિત જીને ધર્મરત્ન પણ સુલભ નથી હોતું. जह दिट्ठीसंजोगो, न हाइ जच्चंधयाण जीवाणं । तह जिणमयसंजोगो, न होइ मिच्छंधजीवाणं ॥९६ ॥
ગાથાથે--જન્માંધ છને જેમ ચક્ષુને ચોગ ન હેય તેમ મિથ્યાત્વથી અંધજીવોને જિનધર્મને એગ ન હેય. पच्चक्ष मणंतगुणे, जिणिंदधम्मे न दोसलेसो वि । तहवि हु अन्नाणंधा, न रमंति कयावि तमि जिया ॥९७॥
ગાથાર્થ-જિનેન્દ્રધર્મમાં પ્રત્યક્ષ અનંતગુણે છે અને દેષ લેશમાત્ર નથી તે પણ અજ્ઞાનથી અંધજી, ખરેજ, તેમાં રમણ કરતાં નથી. मिच्छे अणंत दोसा, पयडा दीसंति न वि य गुणलेसो। तहबि य तं चेव जिया, ही मोहंधा निसेवंति ॥९८॥
ગાથાર્થ –મિથ્યાત્વમાં અનંતદેષ પ્રગટ દેખાય છે અને તેમાં ગુણ લવલેશ પણ નથી. છતાં મેહાંધછો તેનેજ સેવે છે. હા ખેદે! घिद्धि ताण नराण, विन्नाणे तह गुणेसु कुसलत्तं । सुहसच्चधम्मरयणे सुपरिक्वं जे न जाणंति ॥ ९९॥
ગાથાર્થ-જેઓ સુખદ સત્યધર્મરૂપ રત્નની અરી વિ. પ્ર. ૧૦
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીતે પરીક્ષા નથી કરી શકતા તે પુરૂષની વિજ્ઞાનની અને ગુણની કુશળતાને ધિકાર હે ! ધિકાર હે ! जिणधम्मो ऽयं जीवाणं, अपुवा कप्पपायो। सग्गापवग्गसुक्खाणं, फलाणं दायगो इम। ॥ १००॥ - ગાથાર્થ –આ જિન ધર્મ જીવોને માટે અપૂર્વ કલ્પતરુ છે; વર્ગ અને મુક્તિના સુખરૂપ ફલને તે આપનાર છે. धम्मो बंधु सुमित्ता य, धम्मो परमा गुरु। मुक्खमग्गपयट्टाणं, धम्मो परमसंदणी ॥ १०१॥
ગાથાર્થ –-ધર્મ બંધુ અને સુમિત્ર છે, ધર્મ પરમગુરૂ છે. મેક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયેલાએને ધર્મ પરમ રથ સમાન છે.
चउगइणंतदुहानलपलित्तभवकाणणे महाभीमे। सेवसु रे जीव तुम, जिणवयणं अमियकुंडसम ॥ १०२॥ - માથાર્થી—ચતુર્ગતિ રૂપ અનંત દુખાગ્નિથી જળતાં મહાભયંકર ભવનમાં અમૃતકુંડ સમાન જિનવાણીને, રે જીવ, તું સેવ. विसमे भवमरुदेसे अणंतदुहगिम्हतावसंतत्ते । जिणधम्मकप्परुक्ख, सरसु तुम जीव सिवसुहृदं ॥१३॥
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
ગાથા:-૨ જીવ, અને તદુઃખરૂપ ગ્રીષ્મૠતુના તાપથી સ'તપ્ત અને વિષમ એવા . સંસારરૂપ મરુદેશમાં શિવસુખને આપનાર જિનધમ રૂપી કલ્પવૃક્ષને તુ' આશ્રય કર किं बहुना जिणधम्मे, जहयन्वं जह भवादहिं घोरं । लहु तरिय मतसुह, लहइ जिओ सासयं ठाणं ॥ १०४ ॥
ગાથા:- કિ બહુના ! ઘાર ભવાધિને સહેલા ઈથી તરીને અન’તસુખનુ શાશ્વત સ્થાન જે રીતે જીવ પ્રાપ્ત કરે તે રીતે જિનધર્મમાં યત્ન કરવા જોઈએ.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રો સંબંધ સિત્તરિ
नमिऊण तिलोअगुरु, लोआलोअप्पयासयं वीरं । संबोहसत्तरि मह, रएमि उद्धार गाहाहि ॥ १ ॥
ગાથાર્થ –ત્રિકના ગુરુ તથા લોકાલેકપ્રકાશક શ્રી વીરપ્રભુને નમસ્કાર કરીને, ઉદ્ભૂત ગાથાઓ વડે હું સંબોધસપ્તતિકાને રચું છું. તે सेयं बरो य आसंबरो य, बुद्धो अ अहव अन्नो वा । समभाव भाविअप्पा, लहेइ मुक्खं न संदेहो ॥२॥
ગાથાર્થ –વેતાંબર છે કે દિગંબર, બૌદ્ધ હો કે અન્ય કેઈ, જે સમભાવથી ભાવિત આત્મા છે તે નિસં. દેહ મોક્ષ મેળવે છે. अदसदोसरहिओ, देवा धम्मो वि निउणदयसहिओ। सुगुरू विबभयारी, आरंभपरिग्गहा विरओ ॥३॥
ગાથાર્થ –અઢાર દેષથી રહિત તે દેવ છે, નિપુણ દયાથી યુક્ત તે ધર્મ છે, તથા બ્રહ્મચારી અને આરંભ પરૂિ ગ્રહથી વિરક્ત તે સદ્ગુરુ છે. अन्नाण कोह मयमाण, लोह माया रइ य अरइ य । निद्दा सोअ अलियवयण, चोरिआ मच्छर भयाय ॥ ४॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
पाणिवह पेम कीलापसंग, हासाय जस्स ए दोसा । अठारस वि पणठा, नमामि देवाहिदेवत॥५॥
ગાથાર્થ –અજ્ઞાન, ક્રોધ, મદ, માન, લેભ, માયા, રતિ અને અરતિ, નિદ્રા, શેક, અસત્યભાષણ, ચેરી, મત્સર અને ભય; પ્રાણિવધ, પ્રેમ, ક્રીડાપ્રસંગ અને હાસ્ય તે અઢારે ય દેષો જેમના સદંતર નાશ થયા છે તે દેવાધિદેવને હું નમું છું. . सबाओ वि नईओ, कमेण जह सायरंमि निवडति । तह भगवइ अहिंस, सव्वे धम्मा संमिल्लति ॥ ६ ॥
ગાથાથ – બધીજ સરિતાએ ક્રમથી જેમ સાગરમાં પડે છે તેમ સર્વ ધર્મો ભગવતિ અહિંસામાં સમ્મિલિત થાય છે. ससरीरे वि निरीहा, बज्झभितरपरिग्गह विमुक्का । धम्मोवगरणमित्तं, धरति चारित्तरक्खट्ठा ॥ ७ ॥ पंचिंदियदमणपरा, जिणुत्तसिद्धतगहियपरमत्था । पंचसमिया तिगुत्ता, सरण मह एरिसा गुरुणो ॥८॥
ગાથાર્થ –સ્વશરીરમાં નિરી, બાહ્યાભ્યતર પરિ ગ્રહથી વિમુક્ત, ચારિત્રની રક્ષા માટે ધર્મોપકરણમાત્ર ધારનાર, પાંચ ઈક્રિએનું દમન કરનાર, જિનેક્ત સિદ્ધાંતના પરમાર્થના જાણકાર, પાંચ સમિતિથી સહિત અને ત્રણગુપ્તિથી યુક્ત એવા ગુરુઓ મારૂં શરણ છે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
पासत्था ओसन्नो, होइ कुसीलो तहेव संसत्तो । अहछंदो वि य एए, अवंदणिज्जा जिणमय मि ॥ ९॥
ગાથાર્થ –પાશ્વસ્થ, અવસગ્ન, કુશીલ તેમજ સંસક્ત અને યથાઈદી-એ જિનમતમાં અવંદનીય છે. पासत्थाई वदमाणस्स, नेव कित्ती न निज्जरा होइ। जायइ कायकिलेसो, बंधो कम्मस्स आणाई ॥ १० ॥
ગાથાર્થ –પાશ્વસ્થ વિગેરેને વંદન કરતાં, નથી , થતી કીર્તિ કે નથી થતી નિર્જરા થાય છે કાયલેશ, કર્મબંધ અને આજ્ઞાભંગ. जे बंभचेरभट्ठा, पाए पाति बंभयारीण। ते हुति टुटमुंटा, बोहि बि सुदुल्लहा तेसि ॥११॥
ગાથાર્થ –જે બ્રહ્મચર્યવ્ર બ્રહ્મચારીઓ પાસે વંદન કરાવે છે, તેઓ પાંગળા બને છે, બોધિબીજ પણ તેમને અત્યંત દુર્લભ હોય છે. दंसण भठो भट्टठो, दंसणभठस्स नत्थि निव्वाणं । सिज्झति चरणरहिआ, दंसणरहिआ न सिन्झति ॥१२॥
ગાથાર્થ :–દર્શનથી ભ્રષ્ટ આત્મા શ્રેષ્ઠ છે. દર્શનથી ભ્રષ્ટ આત્માની મુક્તિ નથી. ચારિત્રથી રહિત આત્માએ સિદ્ધિપદ પામે છે પરંતુ દર્શનથી રહિત આત્માઓ સિદ્ધિ પામતા નથી.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
तित्थयर समो सूरी, सम्मं जो जिणमयं पयासेई । आणाइ अइकंतो, सो कापुरिसो न सप्पुरिसेो ॥ १३ ॥
ગાથા :—જિનેશ્વરદેવના સિદ્ધાંતને જે આચાય સમ્યક્ સ્વરૂપે પ્રકાશે છે તે તીર્થંકરની સમાન છે. જિનાજ્ઞાને જે ઓળંગે છે, તે સત્પુરૂષ નથી કિંતુ કુત્સિત પુરૂષ છે.
जहाहसिला. अप्पपि, बोलए तह विलग्ग पुरिसपि | इय सारं भाय गुरू, परमप्पाणं च बोलेई ॥ १४ ॥
:
ગાથાથ :—લાખડની શિલા જેમ પેાતાની જાતને તથા તેના આશ્રિત પુરૂષને ડુબાડે છે. તેમ આરંભથી યુકત ગુરુ સ્વ અને પરને ડુખાડે છે.
किइकम्मं च पसंसा, सुहसीलजण मि कम्मब धाय । ને ને પમાયઢાળા, તે તે વવૃત્તિયા ક્રુત્તિ । ખ एवं णाऊण संसग्गिं दंसणलावसं थवं । સવાસ ન દિયાળી, તેનો વારૢિ વજ્ઞદ્ II {૬ ॥
ગાથા ઃ—સુખશીલીઆને વન અને પ્રશંસા ક્રમ અધ માટે થાય છે; જે જે પ્રમાદસ્થાને છે તે તે તેથી વૃદ્ધિ પામે છે.
એમ જાણીને હિતના ઈચ્છુક આત્મા તેવાઓને સંસગ તથા સહવાસ, તેમના દર્શન અને સ્તુતિ તથા તેમની સાથે આલાપ વ` ઉપાયે વડે ત્યજી દે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
अहिगिलह गलइ उअर, अहवा पच्चुग्गलं ति नयणाई | हाविसमा कज्जगई, अहिणा छच्छुदरि गहिज्जा ॥ १७॥ ગાથા :—હા ! કાયની ગતિ એવી વિષમ થઈ કે સપે છછુંદરીને પકડી છે; છછુંદરને તે ગળી જાય તે। તેનુ' ઉદર ગળી જાય અને જો મહાર કાઢી નાખે તે તેના નેત્રો નાશ પામે.
का चकवट्टिरिद्धि, च दासत्तणं समभिलसई । શૈશવથળા મુત્તું, નિન્દર સવજવંદાર્ફ ॥ ૨૮ ॥
ગાથાથ !— ચક્રવતીની ઋદ્ધિ ત્યજીને ગુલામીને કાણ ઈચ્છે? વળી રત્ના મૂકીને પત્થરના ટુકડાઓ કાણુ ગ્રહણુ કરે ?
नेरइयाण वि दुक्खं, जिजइ कालेण किं पुण नराणं । ता न चिरं तुह होई, दुक्ख मिणं मा समुच्चियसु ॥ १९ ॥
ગાથાથ :—નારકાનું' પણ દુ:ખ કાળ વિત્યે ક્ષય થઈ જાય છે તેા પછી મનુષ્યેાના દુઃખનું શું? માટે તારું આ દુઃખ લાંબુ નથી; તુ ખેતુ ન કર.
वर अग्मिम्मि पवेसेा, वरं विसुद्वेण कम्मणा मरणं । માનયિયયમા, મા લીગ સહિતીÆ ॥ ૨૦ ॥
ગાથા ;—ગ્રહણ કરેલ વ્રતના ભંગ કરતાં અને સ્ખલિત શીલ વાળાના જીવન કરતાં અગ્નિમાં પ્રવેશ સાર તથા વિશુદ્ધ કર્મથી મૃત્યુ સારૂં.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩ अरिहं देवो गुरुणा, सुसाहुणो जिणमयं महपमाणं । इच्चाइ सुहा भावा, सम्मत्तं विति जगगुरुणा ॥२१॥
ગાથાર્થ :–“અરિહંત તે દેવ, સુસાધુ તે ગુરૂ અને જિનમત તે મારે પ્રમાણભૂત,” વિગેરે શુભભાવને જગગુરુઓ સમ્યકત્વ કહે છે. लब्भइ सुरसामित्तं, लब्भइ पहुअत्तणं न संदेहो। a વવરિન રમણ, દુરથi ૨ સમજે છે ૨૨ .
ગાથાર્થ – ઈંદ્રિપણું મળે છે અને પ્રભુત્વ મળે છે તેમાં સંદેહ નથી. નથી મળતું એકમાત્ર દુર્લભ એવું સમ્યકત્વ રતન. सम्मत्तं मि उ लद्धे, विमाणवज्जं न बंधए आउं । जइवि न सम्मत्त बढा, जहवन बध्याउओ पुचि ॥२३॥
ગાથાર્થ –જેણે પૂર્વ આયુષ્યને બંધ કર્યો નથી અને જે સભ્યફવથી ચુત થયેલ નથી તે આત્મા સમફત્વ પ્રાપ્ત કર્યા પછી વિમાનિક દેવ સિવાયનું આયુષ્ય ન બાંધે. दिवसे दिवसे लक्खं, देइ सुवण्णस्स खंडियं एगो। एगो पुण सामाइयं, करेइ न पहुप्पए तस्स ॥२४॥
ગાથાર્થ –પ્રતિદિન લાખખડીનું દાન કરનાર એક વ્યક્તિ, સામાયિક કરનાર એક વ્યકિત ઉપર પ્રભુત્વ ન મેળવી શકે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
निंदपसंसासु समा, समा अ माणावमाणकारीसु। समसयणपरयणमणा, सामाइयसंगओ जीवा ॥ २५ ॥ सामाइयं तु काउं, गिहिकज्जं जो विचितए सड्ढो। अवसट्टोवगओ, निरत्थयं तस्स सामाइयं ॥ २६ ॥
ગાથાર્થ –નિંદા અને સ્તુતિમાં જે સમભાવી છે માન અને અપમાન કરનાર ઉપર જે સમાનતા રાખે છે અને સ્વજન તથા પરજન જેને મન સરખા છે તે આત્મા सीमाविमा स्थित छे.
પરંતુ સામાયિક કરીને જે શ્રાવક ગૃહકાર્યનું ચિંત્વન કરે છે. તે આત્ત અને રૌદ્રધ્યાનને આધીન થાય છે અને તેનું સામાયિક નિરર્થક જાય છે. पडिरूवाइ चउद्दस, खतीमाई य दसविही धम्मो । बारस य भावणाओ, सूरिगुणा हुति छत्तीस ॥ २७ ॥ - गाथाथ :-"प्रति३५” विगैरे यौह, "क्षमा" माह દશ પ્રકારને ધર્મ અને બાર ભાવનાઓ, તે છત્રીસ આચાર્યને ગુણે છે. छव्वय छकायरक्खा, पंचिंदिय लोहनिग्गहा खंती। भावविसुद्धि पडिलेहणाइकरणे विसुद्धी य ॥ २८॥ संजमजोए जुत्तो, अकुसलमणवयणकायसराहो । सीयाइपीडसहणं, मरणं उवसग्गसहणं च ॥ २९॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
સ્થામાં વિશુદ્ધિ
:
પીડાનું સહન
થી જે સાધુ
सत्तावीसगुणेहि, एएहिं जो विभूसिओ साहू। त पणमिज्जइ भत्तिब्भरेण हियएण रे जीव ॥ ३०॥
ગાથાર્થ –છ વ્રત, છકાયની રક્ષા, પાંચ ઇન્દ્રિય તથા લેભને નિગ્રહ, ક્ષમા, ભાવવિશુધિ, પ્રતિલેખનની ક્રિયામાં વિશુદ્ધિ, સંયમયેગથી યુકત, અકુશલ મનવચનકાયાને સંધ, શીતાદિ પીડાનું સહન કરવું અને મરણત ઉપસર્ગનું સહન કરવું–એ સત્તાવીશ ગુણોથી જે સાધુ વિભૂષિત છે તેમને, રે આત્મન ! ભકિતભર્યા હૈયે નમન કરીએ... धम्मरयणस्स जुग्गो, अक्खुद्दो रूववं पगइसोमा। ...
વિગો , મી સદી સુવિરવા રૂ? || लज्जालू अ दयालू , मज्झत्थो सोमदिट्ठी गुणरागी। .. सक्कह सुपक्खजुत्तो, सुदीहदंसी विसेसन्नू ॥ ३२॥ વાળા જિ. तहचेव लद्धलक्खा , इगवीसगुणा हवइ सढ्ढो ॥ ३३॥
માથાર્થ –ધર્મરનને ચોગ્ય શ્રાવક એકવીસ ગુણ સહિત હોય તે–અશુદ્ર, રૂપવાન, સૌમ્યપ્રકૃતિવાળે,
કપ્રિય, અર, પાપભીરુ, અશઠ, સુદાક્ષિણ્યવાન, લજજાળું, દયાળુ, મધ્યસ્થ, સૌમ્યદષ્ટિ, ગુણરાગી, સત્યભાષી, સુપક્ષયુક્ત, સુદીર્ઘદશ, વિશેષજ્ઞ, વૃધ્ધાનુસારી, વિનીત, કૃતજ્ઞ, પરહિતકારી, લબ્ધલશ્ય.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
कत्थ अम्हारिसा पाणी, इसमादासदसिआ। हा अणाहा कह हुता, न हुतो जइ जिणागमा ॥ ३४ ॥
ગાથાર્થ – જિનાગમ ન હતા તે અમારા જેવા અનાથ અને દૂષમ કાળના દૃષથી દૂષિત આત્માઓ ક્યાં અને કઈ દિશામાં હેત ? आगमं आयरतेणं, अत्तण हियकंखियो । तित्थनाहा गुरू धम्मा, सव्वे ते बहुमन्निया ॥ ३५ ॥
ગાથાર્થ –આત્મહિત સાધવાના અભિલાષીને આગમના આદરની સાથે, તીર્થપતિ, ગુરુ અને ધર્મ તે બધા બહુમાનનીય છે. सुहसीलाओ सच्छंदचारिणी, वेरिणा सिपहस्स । आणाभट्ठाओ बहुजणाओ, मा भणह संघुत्ति ॥ ३६॥
ગાથાર્થ –સુખશીલીયા સ્વછંદાચારી, મુક્તિમાર્ગના વરી અને આજ્ઞાભ્રષ્ટ એવા બહુ માણસેના સમુ દાયને સંઘ ન ગણ एगो साहू एगा, य साहुणी सावओ य सढी य । કાળા કુત્તો સા, સેસ પુરિસંવાળો છે. રૂ૭ છે.
ગાથાર્થ :-આણાયુક્ત એક સાધુ, એક સાધી, એક શ્રાવક અને એક શ્રાવિકા તે સંઘ છે; બાકીને સમુદાય અસ્થિને સમૂહ છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
निम्मलनाणपहाणा, दंसणजुत्तो चरित्तगुणवंतो। तित्थयराण य पुज्जा, वुच्चइ एयारिसा संघो ॥ ३८ ॥
ગાથાર્થ નિર્મલ જ્ઞાનની પ્રધાનતાયુક્ત, દર્શનગુણયુકત, ચારિત્રગુણ યુકત અને તીર્થકરને પણ પૂજ્ય એવા સમાજને સંઘ કહેવાય છે. जहतुसखंडण मयमंडणाइ रुग्णाइ सुन्नरन्नंमि। विहलाई तह जाणसु, आणारहियं अणुठूठाणं ॥ ३९॥
ગાથાથફેતરાંનું ખંડન, શબને શણગાર અને શૂન્ય અરણ્યમાં રુદન જેમ નિષ્ફળ છે તેમ આજ્ઞાવિનાનું અનુષ્ઠાન નિષ્ફળ જાણું. आणाइ तवा आणाइ संजमा तहय दाणमाणाए । आणारहिओ धम्मा, पलाल पूलव्व पडिहाई ॥ ४० ॥
ગાથાર્થ – આજ્ઞામુજબ તપ, આજ્ઞા મુજબ સંયમ તથા આજ્ઞા મુજબ દાન શોભે છે. આજ્ઞા વિનાના ધર્મની શોભા તૃણનાં સમૂહ જેવી છે. आणाखंडणकारी, जइवि तिकालं महाविभूईए। . पूएइ वीयरायं, सव्वंपि निरत्थयं तस्स ॥४१॥
ગાથાર્થ –આજ્ઞાનું ખંડન કરનાર આત્મા શ્રી વીતરાગ દેવનું મહાન વિભૂતિઓ વડે ત્રિકાળપૂજન કરે તે પણ તેની તે બધી ક્રિયા નિરર્થક છે.
,
ગાથા જંs
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
रन्नो आणाभंगे इक्कुच्चि य हाइ निग्गहा लाए।.. सव्वन्नुआणभंगे, अणंतसो निग्गहा हाई ॥ ४२ ॥ .
ગાથાર્થ –લેકમાં રાજાની આજ્ઞાન ભંગથી એક જ વાર દંડ થાય છે, સર્વદેવની આજ્ઞાના ભંગથી અનંતવાર દંડ થાય છે. जह भायण मविहिकयं, विणासए विहिकयं जियावेइ । तह अविहिकओ धम्मो, देइ भवंविहिकओ मुक्खं ॥४३॥
ગાથાર્થ –જેમ અવિધિથી કરેલું ભેજન વિનાશ કરે છે અને વિધિથી કરેલું જીવન આપે છે તેમ અવિધિથી કરેલ ધર્મ સંસાર અને વિધિથી કરેલ ધર્મમેક્ષ આપે છે. मेरुस्स सरिसवस्स य, जत्तियमित्तं तु अंतर होई। . दव्वत्थयभावत्थयाण, अंतरं तत्तिय नेयं ॥ ४४ ॥ ..
ગાથાર્થ –મેરૂ અને સરસવનું જેટલું અંતર છે તેટલું અંતર અહીં દ્રવ્યતવ અને ભાવતવનું જાણવું. उक्कास दव्वत्थयं आराहिय जाइ अच्चुयं जाव । भावत्थएण पावइ, अंतमुहुत्तेण निव्वाणं ॥ ४५ ॥
ગાથાર્થ–ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્યતવનું આરાધન કરીને, આત્મા અશ્રુત દેવલેક સુધી જાય છે, જ્યારે ભાવસ્તવથી તે અન્તમુહૂર્તમાં નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરે છે
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
- १५८
जत्थय मुणिणों कयविकयाह कुव्वंति निच्चपन्भट्ठा । તું ખરું. મુળતાય, વિર્સ વ્યૂનું રિજ્ઞા ॥ ૪૬ ॥ .
ગાથાઃ—જ્યાં નિત્ય ભ્રષ્ટાચારી મુનિએ કય વિક્રય વિગેરે કરે છે, તે ગચ્છને, હૈ ગુણસાયર, વિષની જેમ દૂર પહિર.
त्थ य अज्जालद्ध पडिग्गह माइय विविह मुवगरणं । पडिभुज्जइ साहूहिं, तं गोयम केरिसं गच्छ ॥ ४७ ॥
ગાથા:—હૈ ગૌતમ, જ્યાં સાધ્વીએ મેળવેલ પાત્રાદિ વિવિધ ઉપકરણા સાધુઓ વાપરે છે તે કઈ જાતના ગચ્છ ?
जहि न सारणा वारणा, य पडिचेायणा य गच्छमि । સ ા ા છે. ા, સંનમામી‚િ મુત્તા ॥ ૪૮ ||
ચાથાઃ—જે ગચ્છમાં સારણા, વારણા, ચાયણા અને ડિચાયલુા નથી, તે ગચ્છ ગચ્છ નથી; સંયમના અથી એએ તે ગચ્છ ત્યજવા ચેાગ્ય છે.
गच्छं तु उवेहंता, कुव्वह दीहं भवे विहीएओ ।
पालता पुण सिज्झइ, तहय भवे भगवई सिद्ध ॥ ४९ ॥
-
ગાથા ગચ્છની ઉપેક્ષા કરીને આત્મા અનેક શવેા કરે છે; જ્યારે એનું વિધિપૂર્વક પાલન કરવાથી ત્રીજે ભવે તે મુક્તિ પામે છે એમ શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં સિધ્ધ છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬o
जत्थ हिरन्नसुकन्नं, हत्येण पराणगंपि नो छिप्पइ । कारणसमिप्पयं * पि हु, गोयम गच्छंतयं भणियं ॥५०॥
ગાથાર્થ–પારકું એવું હિરણ્ય અને સુવર્ણ સકારણ અર્પિત થયા છતાં, જ્યાં મુનિઓ હસ્તથી તેને સ્પર્શ પણ કરતાં નથી તે ગચછ કહેવામાં આવ્યું છે. पुढविदग अगणिमारुअवणस्सइ तह तसाण विविहाणं । मरणंते वि न पीडा, कीरइ मणसा तयं गच्छं ॥५१ ॥
ગાથાર્થ –તે ગચ્છે છે કે જેમાં પૃથ્વીના, પાણીને, અગ્નિના, વાયુના અને વનસ્પતિના છને તથા વિવિધ પ્રકારના ત્રસ જીવેને મરણાને પણ મનથી પીડા કરવામાં નથી આવતી. मूलगुणेहिं विमुकं, बहुगुणकलिय पि लद्धिसंपन्न । ઉત્તમ વિ લાવે, નિદ્રાવિકા તાં કરું . પર I - - ગાથાર્થ –અનેક ગુણોથી અલંકૃત, લબ્ધિસંપન્ન અને ઉત્તમ કુળમાં જન્મ પામેલ હોવા છતાં મૂળ ગુણોથી રહિત મુનિને, જ્યાં બહાર કાઢવામાં આવે છે તે ગ૭ છે. દ્ધ નોંધા--પાઠાંતર--સર્જિરિા ગાથાર્થ –પાર; એવું હિરણ્ય અને સુવર્ણ, કારણ પ્રાપ્ત થયા છતાં, જ્યાં મુનિઓ હસ્તથી તેને સ્પર્શ પણ કરતાં નથી તે ગચ્છ કહેવામાં આવ્યું છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
जत्थ. उसहादीणं, तित्थयराणं सुरिंद महियाणं । कम्मट्ठविमुक्काणं, आणं न खलिज्जइ स गच्छेा ॥ ५३ ॥
ગાથા—દેવા અને ઈદ્રોથી પૂજિત અને અષ્ટ ક્રમથી રહિત ઋષભાદિ તીર્થંકરાની આજ્ઞા જ્યાં સ્ખલના પામતી નથી તે ગચ્છ છે.
जत्थ य अज्जाहिं समं, थेरावि न उल्लवंति गयदसणा । ન ય જ્ઞાતિસ્થીળ, અનેાવનારૂં તે મજ્જ ॥ ૧૪ ||
ગાથાઃ—જેમના દાંત ગયેલા છે એવા સ્થવિરા પણ જે ગચ્છમાં સાધ્વીએ સાથે સંભાષણ કરતાં નથી તથા સ્ત્રીઓના અંગેાપાંગનું ધ્યાન કરતાં નથી તે ગચ્છ છે.. वज्जेइ अप्पमत्तो, अज्जासंसग्गि अग्गिविसस रिसी । अजाणुचरो साहू, लहइ अकित्ति खु अचिरेण ।। ५५ ।।
',
ગાથા ;–– અગ્નિ અને વિષ જેવા સાધ્વીના સ ંસ અપ્રમત્ત મુનિ ત્યજે છે. સાધ્વીની પાછળ ફરનાર સાધુ. ખરેજ, અલ્પકાળમાં અપકીર્તિ પામે છે.
',
जो देह कणय कार्डि, अहवा कारेह कणयजिणभवणं । तस्स न तत्तिय पुन्न, जत्तिय बंभव्वए धरिए ॥ ५६ ॥
ગાથાઃ—જે કાટિ સુવણુંનું દાન કરે છે કે સુવ'નું જિનમ ંદિર બનાવે છે,તેનુ' પુણ્ય તેટલુ નથી કે જેટલુ બ્રહ્મચય વ્રતના પાલનમાં હાય છે.
વિ. પ્ર. ૧૧
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
K
सीलं कुलआहरणं, सीलं रूवं च उत्तमं होइ । सीलं चिय पंडित, चिय निरुवमं धम्मं ॥ ५७ ॥
ગાથા :--શીલ એ કુળનું આભૂષણ છે, શીલ એ ઉત્તમ રૂપ છે, શીલ એજ પાંડિત્ય છે અને શીલ એજ 'અનુપમ ધમ છે.
वरं वाही वरं मच्चू, वरं दारिद्दसंगमा । ઘર બળવામાં આ, મા કુમિત્તાળ સંગમાં ॥ ૧૮ના
ગાથાથ :--કૃમિત્રોની સ`ગતિ ન હ।. તેવી સંગતિ કરતાં તે વ્યાધિ સારે, મૃત્યુ સારુ, દારિઘ્ર સારુ અને અરણ્યવાસ પણ સારે.
अगीयत्थ कुसीलेहि, संगं तिविहेण वासिरे । मुखमगम्मीमे विग्धं, पहुंमि तेणगो जहा ॥ ५९ ॥
ગાથાથ ઃ—અગીતા
સંગતિ મનથી, વચનથી અને કાયાથી ત્યજી દેવી; મામાંના ચારની જેમ તે વિઘ્ન રૂપ છે.
અને કુશીલીયા સાથેની એમ ત્રણે પ્રકારે મેાક્ષમાગ માં
उम्मग्ग देसणार, चरणं नासंति जिणवरिंदाणं । વાવનનુંમળા વજી, નદુ જન્મા તારi (સ) વટ્ટુ ||૬||
ગાથાથ :--જેઆ મિથ્યાત્વ પામેલા છે, તે ઉન્મા ગના ઉપદેશથી જિનેશ્વર ભગવ'તના માર્ગનું' ચારિત્ર નાશ કરે છે. તેવાઓને જોવાનુ' પણ ચેગ્ય નથી.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
परिवारपूअहेऊ, ओसन्नाणं च आणुवित्तीए । चरणकरण निगूहई, तं दुलहबोहिअं जाण ॥ ६१ ॥
ગાથા --પરિવાર વડે પૂજાવાના હેતુથી જે અવસન્ન સાધુને અનુસરે છે અને ચરણસિત્તરિ તથા કરણસિત્તરિને ગેાપવે છે તે દુર્લભમેધી જાણ્યુ.
बस्स निवस य, दुण्हपि समागयाई मूलाई । સંમળેળ વળો, બ નિવત્તળવો ॥ ૬ ॥
ગાથા :-આમ્રવૃક્ષના અને લીમડાના, અનૈના, મૂળા એકત્ર થયા અને તે સ`સ થી લીમડાપણાને પામેલ આંખે વિનષ્ટ થયે.
पक्कणकुले वसंता, सउणीपारो वि गरहिओ होई । ચ સળસુવિદ્દિા, મલ્શિ વસંતા સીહાળ || ૬૩ ||
ગાથાઃ—શુકનશાસ્ત્રને પારંગત પણ ચાંડાળકુળમાં વસીને નિ'દિત થાય છે; તેમ સમ્યક્ત્વથી સુવિહિત મુનિ કુશીલાની વચ્ચે રહીને નિતિ અને છે. उत्तमजण संसग्गो सील दरिद्दपि कुणइ सीलड्ढ । जहाँ मेरुगिरि विलग्गं, तणंपि कणगत्तणमुवे ॥ ६४ ॥
ગાથાઃ—જેમ મેરૂ પર્વતને વળગેલું ઘાસ પણ સુવણ પણું પામે છે તેમ ઉત્તમજનનેા સંસગ શીલથી રહિત પુરુષને પણ શીલ ગુણુથી વિભૂષિત કરે છે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
न वितं करेइ अग्गी, नेव विसं नेव किण्ह सप्पो अ। जं कुणइ महादास, तिव्वं जीवस्स मिच्छत्तं ॥६५॥
ગાથાર્થ –આત્માનું તીવ્ર મિથ્યાત્વ જે મહાન નુકશાન કરે છે તેવું નુકશાન અગ્નિ, વિષ અને કાળે સપ પણ નથી કરી શકતાં. कळं करेसि अप्प, दमेसि अत्थं चयंसि धम्मत्थ । इक्क न चयसि मिच्छत्तविसलव जेण बुडि हिसि ॥६६॥
ગાથાર્થ –આત્મન ! તું કટ કરે છે, દેહદમન કરે છે અને ધર્મ માટે ધનને છેડે છે, પરંતુ એક મિથ્યાત્વ રૂપી વિષના બિંદુને તું પરિહરતો નથી, જેથી તું ભવસાગરમાં ડૂબીશ.
ય ઘમગાળા, ગયા ધમસ પી જેવા तववुढिकरी जयणा, एगत सुहावहा जयणा ॥ ६७ ॥
ગાથાર્થ –યતના એ ધર્મની માતા છે, યતના એ ધર્મની પાલનહાર છે. યતન તપની વૃદ્ધિ કરનારી છે અને યતના એકાંત સુખાવહ છે. जं अज्जि चरित्त, देसुणाए वि पुचकोडीए । तं पुण कसायमित्तो, हारेइ नरो मुहुत्तेणं ॥ ६८ ॥
ગાથાર્થ –કાંઈક ન્યૂન એવા પૂર્વ કોડ વયે જે ચારિત્રરત્ન પ્રાપ્ત કરેલું છે તે પણ અલ્પ કષાય કરવા માત્રથી એક મુહૂર્તમાં માણસ હારી જાય છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
काहो पाईपणासेई, माणा विणयनासणा। माया मित्ताणि नासेई, लोहा सव्वविणासणा ॥ ६९ ॥
ગાથાર્થ – ક્રોધ પ્રીતિનો નાશ કરે છે, માન વિનયનો નાશ કરે છે, માયા મિત્રને નાશ કરે છે અને લેભ સર્વને વિનાશ કરે છે. खंती सुहाण मूल, मूलं धम्मस्स उत्तमा खती। हरइ महाविजा इव, खंती दुरियाई सव्वाई ॥७॥
ગાથાથ–સુખનું મૂળ ક્ષમા છે; ધર્મનું મૂળ પણ ઉત્તમ ક્ષમા છે. મહાવિદ્યાની જેમ ક્ષમા સર્વ દુરિતેને હરે છે. सय गेह परिच्चज्ज, परगेहमि वावडे ।। निमित्तेण य ववहरइ, पावसमणु त्ति वुच्चई ॥ ७१ ॥ - ગાથાથ–સ્વગૃહને ત્યજીને પરગૃહે જે વ્યાપાર કરે છે અને જે નિમિત્તશાસ્ત્ર વડે વ્યવહાર કરે છે તે પાપ શ્રમણ કહેવાય છે. दुद्ध दही विगईओ, आहारेई अभिक्खणं । न करेइ तवोकम्म, पावसमणु त्ति वुच्चई ॥ ७२ ॥
ગાથાર્થ –દુધ અને દહીં વિગઈઓનું જે નિરન્તર સેવન કરે છે અને જે તપશ્ચરણ નથી કરતે તે પાપભ્રમણ કહેવાય છે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
म विसय कसाया, निद्दा विकहा य पंचमी भणिया । ए ए पंच पमाया, जीव पाडति संसारे ॥ ७३ ॥
ગાથાઃ—મદ, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને પાંચમી વિકથા, એ પાંચ પ્રમાદા જીવને સૌંસારમાં પાડે છે. जह चउदस पुन्वधरा, वसई निगासुर्णतयंकाल | निधापमायवसगोता हो हिसि कह तुम जीव ॥ ७४ ॥
ગાથા—નિદ્રા અને પ્રમાદને આધીન અનીને ચૌદ પૂર્વધર પણ જો અનત કાળ સુધી નિગેાદમાં રહે છે તા હૈ આત્મન્ તારું શું થશે ?
हयं नाणं कियाहीणं, या अन्नाणओ किया । પાસતો પશુદ્ધે વડ્ડો, ધાવમાળો બાંધો ।। ૭પ્ || संजोग सिद्धि फलं वयति, नहु एग चक्केण रहो पयाइ । अंधा य पंगुवणे समिच्चा, ते संपणट्ठा नगरं पविट्ठा ।।
ગાથા: દેખતે પશુ દાઝયા અને ઢાડતા આંધળા દાઝયે। તેમ ક્રિયા વિનાનુ જ્ઞાન હણાયું અને અજ્ઞાનથી ક્રિયા હણાઈ.
બન્નેના સચેાગની સિધ્ધિથી ફળની પ્રાપ્તિ છે તેમ પ્રાણ પુરૂષા કહે છે. એક ચક્રથી રથ ગતિમાન નથી થતા. અંધ અને પંગુ વનમાં મળ્યા અને પરસ્પર મળેલા તે નગરમાં પ્રવેશ્યા.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
सुबहु पि सुअमहीअं, कि काही चरणविप्पहीणस्स । अंधस्स जह पलित्ता, दीवसयसहस्सकोडी वि ॥ ७७ ।। अप्प पि सुअमहीअं, पयासगं हाइ चरणजुत्तस्स । इको वि जह पईवा, स चक्खुअस्सा पयासेइ ।। ७८ ॥
ગાથાથ–પ્રજવલિત એવા લાખ અને કોડે પણ દીપકે જેમ અંધને નિરર્થક છે તેમ ચારિત્રવિહિન આત્માને ઘણે પણ શ્રુતનો અભ્યાસ શું કરશે ?
જેમ એક દીપક પણ ચક્ષુવંતને પ્રકાશ આપે છે તેમ શ્રતને અલ્પ પણ અભ્યાસ ચારિત્રવંતને પ્રકાશ આપે છે. दंसण वय सामाइय, पोसेहपडिमा अबभ सच्चित्ते । आरंभ पेस उद्दिट्ठ, वजए समणभूएअ ॥ ७९ ॥
ગાથાથ-શ્રાવકની અગીયાર પ્રતિમા–સમકિત, વ્રત, સામાયિક, પૌષધ, અબ્રહ્મપરિહાર, સચિત્તપરિહાર, આરંભપરિહાર, પ્રેષણ પરિહાર, ઉષ્ટિ પરિવાર અને શ્રમણભૂતसंपत्तदंसणाई, पईदियह जइ जणाओ निसुणेइ। सामायारिं परम, जो खलु त सावगं बिति ॥ ८० ॥
ગાથાર્થ –દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રને સારી રીતે પ્રાપ્ત કરીને મુનિવરે પાસેથી પ્રતિદિન શ્રેષ્ઠ સામાચારી જે જને સાંભળે છે તેને નિચે શ્રાવક કહેવામાં આવે છે. जहा खरो चंदणभारवाही, भारस्स भागी न हु चंदणस्स । एवं खुनाणी चरणेण हीणो, भारस्स भागी न हु सुग्गईए ।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
ગાથાર્થ –ચંદનને ભાર વહન કરનાર ગર્દભ જેમ ભારને ભાગી છે પરંતુ ચંદનને ભાગી નથી તેમ ચારિત્રથી રહિત જ્ઞાની ભારને ભાગી છે પરંતુ સદ્ગતિને ભાગી નથી. तहिं पंचिंदिआ जीवा, इत्थी जोणी निवासिणी । मणुआणं नवलक्खा, सव्वे पासेई केवली ॥ ८२॥
ગાથાથ–સ્ત્રીની નિમાં નિવાસ કરનાર પંચિંદ્રિય જીમાં નવલાખ મનુષ્યો છે, તે સર્વને સર્વજ્ઞ જુએ છે. इत्थीणं जाणीसु, हवं ति बेइं दिया य जे जीवा। इको य दुन्नि तिन्नि वि, लक्खपहुत्ततु उक्कोसं ॥ ८३॥
ગાથાર્થ –સ્ત્રીઓની નિ વિષે જે બેઈદ્રિય જીવે છે તે એક લાખ, બે લાખ, ત્રણ લાખ અને વધીને લાખ પૃથત્વ (નવ લાખ) સુધીની સંખ્યામાં છે. पुरिसेण सहगयाए, तेसि जीवाण हाइ उद्दवणं । वेणुअ दिहतेण, तत्ताइ सिलागनाएणं ॥ ८४ ॥
ગાથાર્થ –તપાવેલી સળી દાખલ કરેલી ભૂંગળીના દષ્ટાંત મુજબ પુરૂષના સમાગમથી તે જીનું મૃત્યુ થાય છે. इत्थीण जोणि मज्ज्ञे, गभगयाई हवं ति जे जीवा । उप्पजंति चयंति य, समुच्छिमा असंखया भणिया ॥८५॥
ગાથાથ–સ્ત્રીઓની નિ વિષે ગર્ભગત જે જીવે
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯
છે તે ઉપજે છે અને ચ્યવે છે. સમૂર્ચ્છિમ જીવે તે અસખ્ય કહ્યા છે.
मेहुणसन्नारूढो, नवलक्ख होइ सुहुम जीवाणं । તિસ્થયનેળે મળિયં, સદ્દષ્ટિથ્ય યત્તળ ॥ ૮૬ ॥
ગાથા—મૈથુન સંજ્ઞામાં આરૂઢ થયેલ માણુસ નવલાખ સૂક્ષ્મ જીવાને હણે છે એમ તીર્થંકર ભગવાને કહ્યું છે, તે પ્રયત્નપૂર્વક સદ્ભવું. असंख्या थी नर मेहुणाओ, मुच्छ ति पंचिदिय माणुसाओ । निसेस अंगाण विभत्ति चंगे, भणइ जिणो पन्नवणा उवंगे ॥ ८७ ॥
ગાથાઃ—જીવાજીવાદિકના વિવરણ વડે સવ અંગાને વિષે મનેાહર એવા પ્રજ્ઞાપના ઉપાંગમાં શ્રી જિનેશ્વર ભગવાન કહે છે કે સ્ત્રી પુરુષના મૈથુનથી અસભ્ય સંસૂર્ચ્છિમ પ`ચિ'દ્રિય મનુષ્યા ઉત્પન્ન થાય છે.
मज्जे महु मि मंस मि, नवणीयंमि चउत्थए । ૩૫ત્તિ ગત વા, તન્વના સત્ય તંતુળો ॥ ૮૮
ગાથા:-મધમાં, મદ્યમાં, માંસમાં, અને ચેાથુ' માખણમાં, તે જ રંગના અસખ્ય જીવેા ઉત્પન્ન થાય છે.
आमासु अ पक्कासु अ, विपच्चमाणासु मंसपेसीसु ।
सययं चिय उववाओ, भणिओ अ निगोअ जीवाणं ॥ ८९ ॥
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
ગાથાર્થ –કહ્યું છે કે અપકવ, પકવ અને પકાવતી માંસની પેશીમાં નિમેદના છે નિરંતર ઉત્પન્ન થાય છે. आजम्मजं पावं, बंधइ मिच्छत्त संजुओ कोइ । वयभंग काउमणा, बंधइ त चेव अगुणं ।। ९० ॥
ગાથાર્થ –મિથ્યાત્વથી યુક્ત કોઈ પ્રાણ જન્મથી માંડીને જે પાપ બાંધે છે તેથી આઠગણું પાપ વ્રતભંગ કરવાનો વિચાર કરનાર બાંધે છે. सयसहस्साण नारीणं पिट्ट फाडेइ निग्धिको । सत्तठमासिए गन्भे, तफड ते निकत्तइ ॥ ९१॥ तं तस्स जत्तिय पाव, तनवगुणिय मेलियं हुज्जा। एगित्थि य जोगणं, साहु बंधिज मेहुणओ ॥ ९२ ॥
ગાથાર્થ –જે ઘાતકી માણસ લાખ સ્ત્રીઓનાં ઉદરને ફાડીને સાત આઠ મ પના તરફડતા ગર્ભને કાપી નાંખે છે, તેનું તેને જેટલું ૫ લાગે છે તેથી નવગુણું પાપ એક સ્ત્રીના પેગ વડે મથુનથી સાધુ બાંધે. अखंडीय चारित्तो, वयधारी जो व होइ गीहत्थो । तरस सगासे दंसणवयगहणं सेाहिकरणं च ॥ ९३ ॥
ગાથાથ—અખંડિત ચારિત્રવંત પાસે અથવા જે ગૃહસ્થ વ્રતધારી છે તેની પાસે સમ્યકત્વગ્રહણ, વ્રતગ્રહણ તથા તેનું શુદ્ધિકરણ કરવું.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७१
अद्दामलय पमाणे, पुढवीकाए हवं ति जे जीवा । त पारेव य मित्ता, जंबूदोवे न मायति ॥ ९४ ॥ एंग मि उदगबिंदु मि, जे जीवा जिणवरेहिं पन्नत्ता । ते जइ सरिसवमित्ता, जंबूदीवे न मायति ।। ९५ ।। बरंट तंदुलमित्ता, तेउकाए हवं ति जे जीवा ।। ते जइ खसखसमित्ता, जंबूदीवे न मायति ॥ ९६ ॥ जे लिंबपत्तमित्ता, वाऊकाए हवं ति जे जीवा । त मत्थयलिक्खमित्ता, जंबूदीवे न मायति ॥ ९७ ॥
ગાથાર્થ –લીલા આમળા પ્રમાણે પૃવિકાયમાં જે જીવે છે તે પારેવાના કદના હોય તે જબૂદ્વીપમાં ન समाय.
પાણીના એક બિંદુમાં જે જીવ જિનેશ્વરોએ પ્રરૂપ્યા. છે તે જ સરસવપ્રમાણ હેય તે બુદ્વીપમાં ન. समाय.
બંટી અને ચેખાના દાણા જેટલી જગ્યામાં તેઉકાયના. જે જીવો છે તે જે ખસખસ પ્રમાણ હોય તો જબૂદ્વીપમાં ન સમાય.
લીમડાના પાન જેટલી જગ્યામાં જે વાયુકાય જ છે. તે મસ્તકની લીખના કદના હોય જબૂદ્વીપમાં ન સમાય. असुइठाणे पडिआ, चंपकमाला न कीरइ सीसे । पासस्थाई ठाणे, सुवट्टमाणो तह अपुज्जे ॥ ९८॥
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ગાથા—અશુચિસ્થાનમાં પડેલી ચ'પકમાળા જેમ મસ્તક ઉપર ધારણ કરાય નહિ તેમ પાર્શ્વ સ્થાક્રિકના સ્થાનકમાં રહેનાર અપૂજનીય છે.
छट्ठट्ठम दसम दुवालसेहि, मासद्धमासखमणेहिं । इताउ अणेगगुणा, सोहा जिमियस्स नाणिस्स ॥ ९९॥
ગાથા:—, અઠ્ઠમ, દશમ, દુવાલસ, અધ માસ ખમણ અને માસખમણુ વડે જે શેાભા છે એથી અનેકગુણી શેલા જમતા એવા જ્ઞાનીની છે.
,
ज' अन्नाणी कम्मं, खवेइ बहुआ वासकोडीहिं । तन्नाणी तिहिंगुत्तो. खवेइ उस्सास मित्तेणं ॥ १०० ॥
ગાથાઃ—જે કમના ક્ષય અજ્ઞાની બહુ ક્રોડ વાંચે કરે છે તે કર્માંના ક્ષય ત્રણ ગુપ્તિથી યુક્ત જ્ઞાની એક •ઉચ્છવાસ માત્રમાં કરે છે.
जिणपवयण वुद्दिकरं, पभावगं नाणदंसणगुणाणं । વતા નિવ્ય', 'ત્તિસ્થયન્ન દ્દરૂ નીવા ?? ||
ગાથાઃ—જિનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાનદર્શીન ગુણનુ' પ્રભાવક એવા જિનદ્રવ્યનું રક્ષણ કરનાર આત્મા તી'કરપણું' પામે છે.
जिणपवयण बुद्दिकर, पभावगं नाणदांसणगुणाणं । भक्ता जिणदव्व, अनंतस सारिओ हेोई ॥ १०२ ॥
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
ગાથા –જિનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાનદર્શનગુણનું પ્રભાવક એવું જિનદ્રવ્ય ભક્ષણ કરનાર અનંત સંસારી થાય છે. भक्खेई जो उवेक्खेइ, जिणदव्वं तु सावओ। पन्नाहीणी भवे जीवा, लिप्पइ पाव कम्मुणा ॥ १०३ ॥
ગાથાર્થ –જે શ્રાવક જિનદ્રવ્યનું ભક્ષણ કરે અથવા તેની ઉપેક્ષા કરે છે તે પ્રજ્ઞાહીન બને છે અને પાપકર્મથી લેપાય છે. चेअदबविणासे, रिसिघाए पवयणस्स उड्डाहे । संजइचउत्थभंगे, मूलग्गी बोहिलाभस्स ॥ १०४ ॥
ગાથાર્થ –ત્યદ્રવ્યના વિનાશમાં, ઋષિઘાતમાં પ્રવચનના ઉડ્ડાહમાં અને સાધ્વીના ચતુર્થવતને ભંગ કરવામાં બેધિબીજના લાભ રૂ૫ વૃક્ષના મૂળમાં અગ્નિ મૂકાય છે. सुबइ दुग्गयनारी, जगगुरुणा सिंदुवारकुसुमे हिं। पूआ पणिहाणेणं, उप्पन्ना तियसलेोगमि ॥ १०५ ॥
ગાથાથ–સંભળાય છે કે એક ગરીબ સ્ત્રી સિંહુ. વારના પુખેથી જગદ્દગુરૂની પૂજા કરવાના ચિત્વનથી દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ तित्थयरत्त सम्मत्तखाइयं सत्तमीइ तइयाए । साहुण वंदणएणं, बद्धं च दसारसीहेणं ॥ १०६ ।।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
ગાથા ઃ—મુનિઓને વંદનથી શ્રી કૃષ્ણે તીથંકરપણું, ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ અને સાતમીનારકીના આયુષ્યમાંથી ત્રીજી નારકીના આયુષ્યમંધ, પ્રાપ્ત કર્યા. अक सिणपवत्तगाणं, विरया विरयाण एस खलु जुत्तो । સસાવયશુળ, વ્વત્થણ (વિક॥ ૨૦૭ ||
ગાથા—સ પૂર્ણ રીતે નહિ પ્રવર્ત્તમાન અવિ અવિ રિત સમ્યગ્દષ્ટ અને દેશવિરતિ શ્રાવકાને, સંસાર પાતળા કરવા માટે, દ્રવ્યસ્તવ ઉપર કૂવાનુ દૃષ્ટાંત છે. अणथोव वणथोव, अग्गीथोव कसायथेोव च ।
'
थेब पि हु तं बहू होई ॥ १०८ ॥
"
नहु ते विससिअ ગાથા—અલ્પઋણુ, અશ્પત્રણ, અલ્પ અગ્નિ અને અલ્પ કષાય પણ, ખરેજ, વિશ્વાસ કરવા ચેગ્ય નથી; થાતું પણ તે ઘણું થઈ જાય છે.
जं दुक्कड तिमिच्छा, तं भुज्जो कारण अपूर तो । तिविहेण पडिकंतो, तस्स खलु दुक्कड मिच्छा ॥ १०९ ॥
''
ગાથા :—દુષ્કૃતને જે મિથ્યા કરે છે અને તે દુષ્કૃતનું કારણ ફી નહિં સેવીને, મન, વચન અને કાયાથી ત્રણે પ્રકારે જે પ્રતિક્રમણ કરે છે તેનુ દુષ્કૃત સાચેજ મિથ્યા થાય છે.
जं दुक्कड तिमिच्छा, तं चैव निसुणइ पुणे पात्र । રવવમુતાવારે, માયનિયહિવ્વયંનો ગ્ ॥ ૨૬૦ ॥
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથાર્થ –જે દુષ્કતને મિયા કરીને તે જ પાપનું ફરીને જે સેવન કરે છે, તે પ્રત્યક્ષમૃષાવાદી અને માયાકપટના પ્રસંગવાળો છે. मिति मिउ मदवत्ते, छत्ती देसाण छायणे हाई। मित्तिअ मेराइडिओ, दुत्ति दुगंछामि अप्पाणं ॥ १११ ॥ कत्ति कर्ड मे पावं, डत्तिय देवेमि त उवसमेण । एसो मिच्छा दुक्कड, पयक्खरत्था समासेणं ॥ ११२॥
ગાથાથ:–“મિચ્છામિ દુકકડ” પદના અક્ષરને સંક્ષિપ્ત અર્થ નીચે મુજબ છે –
મિ-મૃદુ-માર્દવતા વિષે. ૨૭–આચ્છાદન-દોષના આચ્છાદન માટે. મિ–મર્યાદામાં સ્થિત. દુ–દુગંછા-જાતની ગંછા કરું છું. ક્ટ–કરેલું-મારુ કરેલું પાપ
ડે–દહન-ઉપશમથી તેને બાળું છું. नाम ठवणातित्थं दव्वं तित्थं च भावतित्थं च । इक्किकमि य इत्तो, ऽणेगविहं होई नायव्वं ॥ १२३॥
ગાથાર્થ –નામતીર્થ, સ્થાપનાતીર્થ, દ્રવ્યતીર્થ અને ભાવતીર્થ તે દરકેના અનેક પ્રકાર જાણવા. दाहोवसमं तहाई छेयणं मलपिवाहणं चेव। तिहिं अत्थेहिं निउत्तं, तम्हा तं दव्वओ तित्थं ॥ ११४ ॥
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૭૬
ગાથાર્થ :– દ્રવ્યતીર્થ –દાહની શાંતિ, તૃષ્ણા વિશેરેને છે અને મળને ત્યાગ, એ ત્રણે અર્થો વડે તે નિયુક્ત છે તેથી તે દ્રવ્ય તીર્થ છે. काहं मिउ निग्गहिए, दाहस्स उवसमणं हवइ तित्थं । लाहं मिउ निग्गहिए, तण्हाए छेयणं होई ॥ ११५ ॥ अहविहं कम्मरय, बहुएहिं, भवेहिं संचियं जम्हा । तवसंजमेण धोवइ, तम्हा तंभावओ तित्थं ॥ ११६॥
ગાથાર્થ –ભાવતીર્થ – ક્રોધના નિગ્રહથી દાહની શાંતિ થાય છે, તેમના નિગ્રહથી તૃષ્ણાને છેદ થાય છે અને બહુ ભવેથી સંચિત કરેલી અષ્ટકર્મરૂપી રજ તપ અને સંયમથી દેવાય છે, તેથી તે ભાવતીર્થ છે. दसणनाणचरित्तेसु निउत्तं जिणवरेहिं सव्वेहि। एएण होइ तित्थं, एसो अन्नो वि पज्जाओ ॥११७॥
ગાથાર્થ –સર્વ જિનેશ્વરોએ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં તીર્થની નિજના કરી છે, તેથી તે મુજબ તીર્થને અન્ય પર્યાય પણ થાય છે. सव्वा वि पुवकयाणं, कम्माणं पावए फलविवाय । अवराहेसु गुणेसु अ, निमित्तमित्तं परो होइ ॥ ११८ ॥
ગાથાર્થ –પૂર્વકૃત કર્મના ફળવિપાકને સર્વે પામે છે. અપરાધ અને ઉપકારમાં અન્ય તે નિમિત્ત માત્ર છે. धरिज्जह इत्तो जलनिही, विकल्लोलभिन्नकुलसेलो । न हु अन्नजम्मनिम्मिय, सुहासुहा कम्मपरिणामा ॥११९॥
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
ગાથાથ–મેજથી મેટા પર્વતને ભેદી નાંખનાર સાગરને પણ રોકી શકાય, પરંતુ અન્યજન્મમાં કરેલ શુભાશુભ કર્મના પરિણામને ન રોકી શકાય. अकयं को परिभुंजइ, सकयं नासिज्ज कस्स किर कम्मं । सकय मणुभुंजमाणो, कीस जणो दुम्भणो होई ॥१२०॥
ગાથાર્થ –નહિ કરેલું કર્મ કણ ભેગવે છે ? સ્વકૃત કર્મ કોનું નાશ પામે છે? પિતાનું જ કરેલું ભેગવતાં માણસ શાને દુઃખી થાય છે ? - पोसेइ सुहभावे असुहाइ खवेइ नत्थि संदेहो । छिदइ नरयतिरिगइ, पोसह विहिअप्पमत्तो य ॥१२१॥
ગાથાર્થ –પૌષધવિધિમાં અપ્રમત્ત રહેનાર શુભ ભાવનું પોષણ કરે છે, અશુભનો ય કરે છે અને નરક તથા તિર્યંચગતિને છેદ કરે છે, તેમાં સંદેહ નથી. वरगंध पुप्फ अक्खय पईवफलधूवनीरपत्तेहिं । नेविज्जविहाणेण य, जिणपूआ अहा भणिया ॥१२२॥
ગાથાર્થ –ઉત્તમ એવા ગબ્ધ, પુષ્પ, અક્ષત, પ્રદીપ, ફેલ, ધૂપ, જળપાત્ર અને નૈવેદ્યના વિધાન વડે અષ્ટપ્રકારની શ્રી જિનેશ્વરની પૂજા કહી છે. उवसमइ दुरियवग्गं, हरइ दुई कुणइ सयलसुक्खाई । चिंताईयं पि फलं, साहइ पूआ जिणिंदाणं ॥१२३।।
ગાથાર્થ – જિદ્રોની પૂજા દુતિના સમૂહને શાંત કરે છે, દુઃખનું હરણ કરે છે, સકલ સુખને આપે છે અને અચિંત્ય ફળને પણ સાધી આપે છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
धन्नाणं विहिजोगो विहिपक्खाराहगा सया धन्ना । विहिबहुमाणा धन्ना, विपिक्ख अदूसगा धन्ना ॥ १२४॥
ગાથાથ :—વિધિને યાગ ધન્ય પુરુષાને થાય છે. વિધિપક્ષના આરાધકો સદા ધન્ય છે. વિધિનું બહુમાન કરનાર ધન્ય છે અને વિધિપક્ષમાં દૂષણ નહિ લગાડનાર ધન્ય છે. संवेगमणो संबोsसत्तरिं, जो पढेइ भव्वजिओ ।
सिरिज सेहरठाणं, सो लहई नत्थि संदेहो ॥ १२५ ॥ ગાથાથ ઃ—જે ભવ્યજીવ સંવેગયુક્ત મનથી સત્તરિને ભણે તે શ્રી જયશેખરસ્થાનને પામે છે સદેહુ નથી.
સ બેધ
એમાં
श्रीमन्नागपुरीयाह, तपोगणकजारुणाः । ज्ञानपीयूषपूर्णांगाः, सूरीन्द्रा जयशेखराः ॥ १ ॥ तेषां पत्कजमधुपाः, सूरयोरत्नशेखराः ।
सारं सुत्रात् समुध्धृत्य चक्रुः संबोधसप्ततिम् ||२|| ગાથા :—શ્રી નાગપુરીય નામના તપગચ્છરૂપી કમળ માટે સૂર્ય સમાન અને જ્ઞાનામૃતથી પૂર્ણ એવા શ્રી જયશેખર રીન્દ્રના પદપ કજને વિષે ભ્રમર સમાન શ્રી રત્નશેખર સૂરીશ્વરજીએ સૂત્રોમાંથી સાર સમુધૃત કરીને સંબોધસત્તરની રચના કરી.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનદ્રવ્ય
चैत्यस्य निश्रितं द्रव्यम् देवद्रव्यम् ।
- સતિ
અર્થ –ચત્યની નિશ્રાનું દ્રવ્ય તે દેવદ્રવ્ય.
-દ્રવ્યસપ્તતિકા.
जिणदत्वं-किमित्याह.. जिनस्य स्थापनाहतो द्रव्यं पूजार्थ निर्माल्याक्षयनिधिવર્ષ !
– શુદ્ધિ ટીશા
અર્થ-જિનદ્રવ્ય શું છે? કહ્યું છે કે જિનેશ્વરની પ્રતિમાનું દ્રવ્ય તે જિનદ્રવ્ય છે. તે પૂજાથે, નિર્માલ્ય અને અક્ષય નિધિ સ્વરૂપ છે.
–-દર્શનશુદ્ધિ ટીકા.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
ओहारण- बुद्धिए देवा - ईणं पकप्पियं च जया । जं धणधन्नपमुहं, तद्-दव्वं तं इहं णेयं ॥
-- द्रव्यसप्ततिका - गाथा २
અર્થ :-અવધારણ બુદ્ધિ વડે ધનધાન્ય વગેરે જે દ્રવ્ય, જ્યારે દેવ વગેરે માટે પ્રકલ્પિત કરાય, ત્યારે તે દ્રવ્ય દેવાઢિ દ્રવ્ય જાણવું.
દ્રવ્યસસતિકા—ગાથા ૨
पवरगुणहरिसजणियं, पहाणपुरिसेहिं जं तयाइण्णं गाणेहिं कयं तं धीरा बिंति जिणदव्वं ॥
- संबोधप्रकरण - गाथा ९५
અર્થ :–ઉત્તમ ગુણુ અને હર્ષને ઉત્પન્ન કરનાર જે દ્રવ્ય, એક અથવા અનેક પ્રધાન પુરુષો વડે એકત્ર કરાયુ છે, તેને ધીર પુરુષા દેવદ્રવ્ય કહે છે.
–સમાધપ્રકરણ—ગાથા ૯૫
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
न हु देवाण वि दन्वं, संगविमुक्काण जुज्जए किमपि । नियसेवगबुद्धिए, कप्पियं देवदव्वं तं ॥१०॥
-संबोधप्रकरण
ગાથાર્થ –સંગથી વિમુકત એવા દેવને દ્રવ્ય હેવાનું કેઈ પણ રીતે યુક્ત નથી; પરન્તુ નિજ સેવક બુદ્ધિથી જે કલ્પિત કરેલ છે, તે દેવદ્રવ્ય છે.
-સ બેધપ્રકરણ
चैत्यद्रव्यं हिरण्यसुवर्णनाणकादि तथा काष्ठेष्टिकापाषाणलेप्यतद्गतपीठफलकचन्द्रोदयभाजनसमुद्गत दीपादिकं उपकरणं अपि सर्व चैत्यादि द्रव्यमुच्यते ।
-द्रव्यसप्ततिका
અર્થ –ચૈત્ય દ્રવ્ય તે ચાંદી, સુવર્ણ, ધન વગેરે તથા કાષ્ટ, ઈટ, પાષાણ, લેપ, તેની પીઠ, ફલક (બાજોઠ, પાટીયું વિ.), ચંદરવા, વાસણ, પેટી, દીપ વગેરે સર્વ ઉપકરણ ચૈત્ય દ્રવ્ય કહેવાય છે.
-દ્રવ્યસપ્તતિકા
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
चेइअदव्वं दुविहं, पूआ निम्मलभेअओ इत्थ । आयाणाइ दव्वं पूआरिथ्थं मुणेयव्वं ॥ अक्खय फल बलि वत्थाइ सपियं जं पुणो दविणजायं । तं निम्मलं वुच्चइ, जिणगिहकर्ममंमि उवओगो ॥
-विचारसार प्रकरण
અર્થ -ચૈત્ય દ્રવ્ય બે પ્રકારનું છે, એમાં પૂજા અને નિર્માલ્ય એ બે ભેદ છે. આદાનાદિ દ્રવ્ય પૂજા માટેનું જાણવું, તથા અક્ષત, ફલ, બલિ, વસ્ત્ર વગેરે સંબંધી જે દ્રવ્ય છે તે નિર્માલ્ય કહેવાય છે. તે જિનચૈત્યના કાર્યમાં ઉપયોગી છે.
–વિચારસાર પ્રકરણ
चेइयदव्वं दुविहं, पूआनिम्मल्लभेयओ तत्थ । आयाणाइ दवपूआरित्थं मुणेयन्वम् ॥
નાથા
રૂા .
અર્થ : ચૈત્યદ્રવ્ય બે પ્રકારનું છે, એમાં પૂજા અને નિર્માલ્ય, તે બે ભેદ છે. આદાન વગેરે દ્રવ્ય પૂજા માટે જાણવું.
--ગાથાસાહસી-૩૦૧
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩ चेइअदव्वं तिविहं, पूयानिम्मल्लकप्पिअं तत्थ । आयाणमाइ पूयावं, जिणदेह परिभोगं ॥ . अक्खयफलबलिवत्थाइ, सतियं (च) जं पुणो दविणजायं । तं निम्मल्लं धुच्चई, जिणगिहकम्ममि. उवओगं ॥ दव्वंतरनिम्मविअं निम्मल्लंपि हु विभूसणाईहिं । तं पुण जिणंगसंगि हविज णण्णत्थ तं भयणा । इढिजुअ संमएहिं सहिं, अहवा अप्पणा चेव । जिणभत्तिइनिमित्तं जं चरियं (आयरियं) सव्वमुवओगि॥
-સંવષપ્રા જાથા દ્દરૂ-૨૬દ્દા
અર્થ –ચૈત્ય દ્રવ્ય ત્રણ પ્રકારનું છે; પૂજા, નિર્માલ્ય અને કલ્પિત. તેમાં આદાન વગેરે પૂજાદ્રવ્ય જિનેશ્વરના દેહના પરિભેગવાળું છે. અક્ષત, ફળ, બલિ, વસ્ત્ર વગેરે સંબંધી જે કંઈ દ્રવ્યસંચય થયું હોય તે નિર્માલ્ય કહેવાય છે. તે જિનચૈત્યના કાર્યમાં ઉપયોગી છે. નિર્માલ્ય પણ જે વિભૂષણે દ્વારા દ્રવ્યાંતરમાં નિર્મિત થાય તે જિનપ્રતિમા માટે વાપરી શકાય છે. પરંતુ અન્ય નિર્માલ્ય જિનઅંગી નથી બની શકતું, માટે નિર્માલ્યમાં ભજના છે. (એટલે કે અમુક નિર્માલ્ય જિન પ્રતિમા માટે ઉપયોગી છે અને અમુક નથી.)
ઋદ્ધિયુક્ત શ્રાવકેએ એકત્ર મળીને અથવા સ્વયં પિતે જિન ભક્તિ નિમિત્તે જે દ્રવ્ય આચરેલ છે તે (આચરિત) દ્રવ્ય સર્વોપયોગી છે.
-સંબધપ્રકરણ–ગાથા ૧૬૩–૧૬૬.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
यत्र च ग्रामादौ आदानादिद्रव्यागमोपायो नास्ति, तत्र अक्षतबलिआदिद्रव्येणैव प्रतिमाः पूज्यमानाः सन्ति ॥
--શ્રાવિધિટીવ અર્થ-જ્યાં ગામ વગેરેમાં આદાન વગેરે દ્રવ્યની આવક માટે ઉપાય નથી, ત્યાં અક્ષત, બલિ વગેરે દ્રવ્યથી. જ પ્રતિમાઓની પૂજા થાય છે.
--શ્રાદ્ધવિધિ ટીકા. प्रश्न:-जिनालये धौतिढौकनं करोति तत्कस्मिन् सूत्रे प्रकरणे वाऽस्ति ? तथा कुमतिन इत्थं कथयन्ति धौतिढौकन देवनिर्माल्यं जायते, तस्य पुष्पादि लात्वा कथं चटापयन्तीति प्रश्नोऽत्रोत्तरम् ।
उत्तरः-धौतिढौकनमिति परम्परा ज्ञायते, तथा तन्निर्माल्यं न कथ्यते, यतो ‘भोगविण दवं निम्मल्लं विति गीयत्था' इति श्राद्धविधिवृत्तायुक्तत्वात् इति ।
-सेनप्रश्न અર્થ :-પ્રશ્ન ––જિનાલયમાં ધતી ધરે છે તે ક્યા સૂત્ર કે પ્રકરણમાં છે? તથા કુમતિઓ એમ કહે છે કે ધરવામાં આવેલું છેતી દેવનિર્માલ્ય બને છે તે તેનાં ફૂલ વગેરે લાવી કેમ ચડાવે છે? આ પ્રશ્ન છે. તેને ઉત્તર :
ઉત્તર –ધતી ધરવાની પરંપરા જણાય છે તથા તે નિર્માલ્ય નથી કહેવાતું; કારણ કે શ્રાદ્ધવિધિ ટીકામાં કહ્યું છે કે ભોગથી વિનષ્ટ થયેલ દ્રવ્યને ગીતા નિર્માલ્ય કહે છે.
–સેનપ્રશ્ન
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
मंगलदव्वं निहिदव्वं सासयदव्वं च सन्वमेगट्ठा । आसायणपरिहारा जयणाए तं तु ठायव्वं ॥
संबोधप्रकरण गाथा ॥१६॥
અર્થ:– મંગલ દ્રવ્ય, નિધિ દ્રવ્ય અને શાશ્વત દ્રવ્ય એ સર્વ શબ્દો એકાWવાચી છે તે દ્રવ્ય, આશાતનાના ત્યાગપૂર્વક, યતના વડે, સ્થાપવું.
-સંબધપ્રકરણુ–ગાથા ૯૬
चैत्यद्रव्यस्य जिनभवनबिम्बयात्रास्नानादिप्रवृत्तिहेतोहिरण्यादिरूपस्य वृद्धिरूपचयरूपोचिता कर्तुमिति ॥
--उपदेशपद અર્થ-જિન ભવન, જિન ખિઓ, જિન યાત્રા તથા જિનેશ્વરના સ્નાત્ર વગેરે પ્રવૃત્તિના હેતુરૂપ, હિરણ્ય વગેરે રૂપ ચૈત્ય દ્રવ્યની વૃદ્ધિ એટલે કે ઉપચય કરવાનું ઉચિત છે.
––ઉપદેશપદ
पंचदशकर्मादानकुन्यापारवर्ज सद्व्यवहारादिविधिनैव च तवृद्धिः कार्या ।
–ાવિધિ. અર્થ -પંદર કમાન તથા કુવ્યાપાર વજીને સદુવ્યવહારથી વિધિ મુજબ જ તેની વૃદ્ધિ કરવી..
-શ્રાદ્ધવિધિ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ जिणवरआणारहियं वड्ढारता वि के वि जिणदव्वं । बुडुन्ति भवसमुद्दे मूढा मोहेण अन्नाणी ॥
-द्रव्यसप्ततिका
" અર્થ –જે અજ્ઞાની અને મેહમૂઢ મનુષ્ય શ્રી જિનેશ્વરની આણ રહિતપણે જિનદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરે છે તે ભવસમુદ્રમાં ડૂબે છે.
जिणपवयणवुडिढकर, पभावगं नाणदंसणगुणाणं । वड्ढन्तो जिणव्वं, तित्थयरत्तं लहइ जीवो ॥ जिणपवयणबुढिकरं, पभावगं नाणदसणगुणाणं । रक्खंतो जिणदव्वं परित्तसंसारिओ होइ ॥
––ચતિવા જાથા રરૂ-રકા
અર્થ-જિનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાન-દર્શન ગુણેના પ્રભાવક એવા દેવદ્રવ્યને વધારનાર આત્મા તીર્થંકરપણું પામે છે.
જિનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાન-દર્શન ગુણના પ્રભાવક એવા દેવદ્રવ્યનું રક્ષણ કરનાર પરિમિત સંસારી બને છે.
-દ્રવ્યસપ્તતિકા ગાથા ૨૩-૨૪
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
" न खलु जिनप्रवचनवृद्धिजिनवेश्मविरहेण भवति, न च तद् द्रव्यव्यतिरेकेण प्रतिदिन प्रतिजागयितुम् । जीर्ण विशीर्ण वा पुनरुद्धर्तुम् पार्यते, तथा तेन पूजामहोत्सवादिषु श्रावकैः क्रियमाणेषु ज्ञानदर्शनचारित्रगुणाश्च दीप्यंते, यस्माद् अज्ञानिनो अपि ' अहो तत्त्वानुगामिनी बुद्धिरेतेषां,' इति उपबृह्यतः क्रमेण શાનનraછામમiા મયંતિ !”
-दर्शनशुद्धि टीका
અર્થ –ખરે જ, જિનમંદિર વિના જિન પ્રવચનની વૃદ્ધિ નથી થતી; અને દ્રવ્ય વગર તે મંદિરની પ્રતિદિન સંભાળ કરી શકાતી નથી; તેમજ જીર્ણ, વિશીર્ણ થયેથી પુનરુદ્ધાર કરી શકાતું નથી, તથા તેના વડે શ્રાવકેથી કરાતાં પૂજા, મહોત્સવ વગેરેમાં જ્ઞાનદર્શન અને ચારિત્ર ગુણે દીપ્યમાન થાય છે, કારણ કે અજ્ઞાનીઓ પણ પ્રશંસા કરે છે કે, “અહો, આ લેકેની બુદ્ધિ તત્વાનુસારી છે.” પરિણામે તેઓ ક્રમે કરીને, જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર ગુણના લાભને મેળવનારા બને છે.
-દર્શનશુદ્ધિ ટીકા
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
सति हि देवद्रव्ये प्रत्यहं चैत्यसमारचन्महापूजा सत्कारसंभवः । तत्र च प्रायो यतिजनसंपातः, तदुव्याख्यानश्रवणादेव जिनप्रवचनवृद्धिः । एवं ज्ञानादिगुणानां प्रभावना चेत्यर्थः ।
-श्राद्धविधि
અર્થ –દેવદ્રવ્ય હોય તે પ્રતિદિન ચૈત્યનું સમારચન, મહાપૂજા તથા સત્કાર સંભવે છે અને ત્યાં પ્રાયઃ યતિજનેનું આગમન થાય છે તેમના વ્યાખ્યાન શ્રવણ વગેરેથી જિનપ્રવચનની વૃદ્ધિ થાય છે. અને એ રીતે જ્ઞાન વગેરે ગુણેની પ્રભાવના થાય છે તે તાત્પર્ય.
-શ્રાદ્ધવિધિ.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
सति देवादिद्रव्ये प्रत्यहं चैत्यादि समारचन्महापूजा सत्कारसन्मानावष्टंभादिसंभवात् तत्र च प्रायो यतिजनसंपातः ।।
– સપ્તતિ |
અર્થ –દેવાદિ દ્રવ્ય હોય તે પ્રતિદિન ચૈત્ય વગેરેનું સમારચન, મહાપૂજા, સત્કાર, સન્માન, અવછંભ વગેરે સંભવે છે અને ત્યાં પ્રાયઃ યતિજનેનું આગમન હોય છે.
—દ્રવ્યસમંતિકા.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯o
सति हि देवद्रव्ये प्रत्यहं जिनायतने पूजासत्कारसंभवः तत्र प्रायो यतिजनसंपातः ॥
પ્રતિશય, માથા પરા અર્થ –દેવદ્રવ્ય હોય તે જિન મંદિરમાં પ્રતિદિન પૂજા અને સત્કારને સંભવ છે. ત્યાં પ્રાયઃ યતિજનોનું આગમન હોય છે.
-શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય ગાથા ૧૪૨ उदायनो मूलप्रतिमायै द्वादशग्रामसहस्राणि पूजार्थ प्रददौ ततः प्रभावती देवाशया तां नूतनां मूर्तिमपूजयत् ॥
श्री पर्युषणाऽष्टाह्निका व्याख्यानम्
श्रीमद् विजयलक्ष्मी सूरि અથ –ઉદાયને મૂલપ્રતિમાજીની પૂજા માટે બાર હજાર ગામ આપ્યાં, ત્યાર પછી તેણે પ્રભાવતી દેવીની આજ્ઞાથી નૂતન પ્રતિમાજીની પૂજા કરી.
શ્રી પર્યુષણ અષ્ટાહુનિક વ્યાખ્યાન.
–શ્રી વિજયલક્ષમી સૂરિ. भक्खेइ जो उविक्खेइ जिणदव्वं तु सावओ । पण्णाहीणो भवे जीबो, लिप्पई पावकम्मुणा ॥
-સપ્તતિ જાથા રૂા અર્થ-જે શ્રાવક જિનદ્રવ્યનું રક્ષણ કરે છે અથવા તેની ઉપેક્ષા કરે છે તે પ્રજ્ઞાહીન બને છે અને પાપકર્મથી લેવાય છે.
-દ્રવ્યસપ્તતિકા-ગાથા ૧૩.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
तविनाशे कृते सति बोधिवृक्षमूलेऽनिर्दत्तः । तथा सति पुनर्नवाऽसौ न भवति इत्यर्थः । अत्र इदं हार्दम्, चैत्यादिद्रव्यविनाशे पूजादिलोपः । ततस्तद्हेतुकप्रमोदप्रभावनाप्रवचनवृद्धेरभावः, ततो वर्धमानगुणशुद्धशेधः ततो मोक्षमार्गव्याघातः । कारणाभावे कार्यानुदयात् ॥
- --એપ્નતિit
તેને (ત્યદ્રવ્યને) વિનાશ કરવાથી બોધિવૃક્ષના મૂળમાં અગ્નિ મુકાય છે. તેમ થવાથી પાછું તે નવું નથી બનતું એમ અર્થ છે. અહીં રહસ્ય આ છેઃ ચૈત્યાદિ દ્રવ્યને વિનાશ થતાં પૂજા વિ.ને લેપ થાય છે. પરિણામે તેનાથી થતાં પ્રમદ, પ્રભાવના તથા પ્રવચન–વૃદ્ધિને અભાવ થાય છે, તેથી ગુણશુદ્ધિ વધતી અટકે છે. તેથી મોક્ષમાર્ગને વ્યાઘાત થાય છે, કેમ કે કારણના અભાવમાં કાર્ય ન થઈ શકે.
-દ્રવ્યસપ્તતિકા
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ર जेण चेइअदवं विणासियं, जिणबिंबपूआईसणाणंदित 'हियआणं भवसिद्धिआणं सम्मदसणसुअओहिमणपज्जव केवलनाणनिव्वाणलाभा पडिसिद्धा ।
--वसुदेवहिडि
અર્થ –જેના વડે ચિત્ય દ્રવ્યને વિનાશ થયો છે, તેને વડે જિનબિમ્બની પૂજા અને દર્શનથી આનંદિત થતાં ભવ સિદ્ધિઆત્માઓના સમ્યગદર્શન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મનપર્યવજ્ઞાન, કેવલજ્ઞાન તથા નિર્વાણના લાભને પ્રતિષેધ કરાયો.
--વસુદેવહિંડી
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
- प्रश्नः-सानाद्रव्यं देवकार्ये उपयोगि स्यान्नवा । यदि स्यात् तदा देवपूजायां प्रासादादौ वा इति ।
૩: સ્થાન સેવ, હત્રિદ્રય તુ શનિरिक्तम् । सप्तक्षेत्र्याम् एव तु स्थापनीयं (साधारण) श्री सिद्धान्तो जैन एवं ब्रवीति ॥२॥ एतत् काव्य उपदेशसप्ततिकाप्रान्तेऽस्ति, एतद् अनुसारेण ज्ञानद्रव्यं देवपूजायां प्रासादादौचोपयोगि भवतीति ।
- સેનાના (वृद्धपण्डितकनकविजयगणिकृत प्रश्न)
અર્થ–પ્રશ્ન જ્ઞાનદ્રવ્ય દેવકાર્યમાં ઉપયોગી હોઈ શકે કે નહિ? જે હોઈ શકે તે દેવપૂજામાં કે દેવમંદિર વગેરેમાં?
ઉત્તર–દેવદ્રવ્ય એક જ ક્ષેત્રમાં, જ્ઞાનદ્રવ્ય બે જ ક્ષેત્રમાં અને સાધારણ) દ્રવ્ય સાત ક્ષેત્રમાં જ વાપરી શકાય એમ શ્રી જૈન સિદ્ધાંત છે. એ મુજબનું કથન કરતે કલેક ઉપદેશ સપ્તતિકાના અંતભાગમાં છે. તે અનુસાર જ્ઞાનદ્રવ્ય દેવપૂજામાં અને દેવમંદિરમાં ઉપયોગી થાય છે.
:
સેનપ્રશ્ન
.
(વૃદ્ધ પણ્ડિત કનકવિજ્યગણિ કૃત પ્રશ્ન.)
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
જિનેશ્વર દેવના સ્થાપના નિક્ષેપાને માનનારને જિન ચૈત્યની, તેની પૂજાની, તે માટે જરૂરી ઉપકરણાની અને તેમાં ખામી ન આવે તે ખાતર, દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિની અને તેના સંરક્ષણની અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે.”
–વિચારસમીક્ષા, પૃ. ૯૭
લેખક: મુનિ શ્રી રામવિજય (હાલ—પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી.)
વમાન સંચાગેામાં સરકારી ભયને કારણે દેવદ્રવ્યના સુયાગ્ય રીતે વ્યય કરી દેવા માટે ઉપદેશ આપતાં પૂ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ નીચે મુજબ જણાવે છે ——
“કેટલાકો કહે છે કે--‘પછી અહીં પૂજા વગેરેની વ્યવસ્થા શી રીતે કરવી ? શું એવા સારા શ્રાવકે ખૂટી ગયા છે કે દેવદ્રવ્યમાંથી જ વ્યવસ્થા કરવી પડે ? અથવા, સાધારણની રકમેા કોઇ મંદિરના ઉપયેગ માટે મૂકી ગયું હાય, તા ય શું તેના વિના નહિ જ ચાલે ? શ્રાવકો જો નક્કી કરે કે– અમારે શ્રી જિનની ભક્તિ કરવી છે' તે આમાં કાંઈ ચિંતા કરવા જેવું છે જ નહિ અવસર જોગવતાં આવડવુ જોઈ એ.’-- (ચાર ગતિનાં કારણેા પહેલા ભાગ, પ્રથમ આવૃત્તિ, પૃષ્ઠ ૨૫૯.)
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરણ સમાધિ વિચાર પરમાણુંદ પરમપ્રભુ, પ્રણમું પાસ નિણંદ : વંદુ વીર આજે સહુ, ચઉવીશે જિનચંદ. ૧ ઈદ્ર ભૂતિ આદે નમું, ગણધર મુનિ પરિવાર; જિન વાણી હૈડે ધરી, ગુણવંત ગુરૂ નમું સાર. ૨ , આ સંસાર અસારમાં, ભમતાં કાળ અનંત; અસમાધે કરી આતમા, કીમહી ન પામ્ય અંત. ૩ ચઉગતિમાં ભમતાં થકાં, દુઃખ અનંતાનંત; ભેગવીયાં એણે જીવડે, તે જાણે ભગવંત. ૪ કેઈ અપૂરવ પુન્યથી, પાપે નર અવતાર; ઉત્તમકુળ ઉત્પન્ન થયે, સામગ્રી લહી સાર. ૫ જિન વાણી શ્રવણે સુણી, પ્રણમી તે શુભ ભાવ; તિણુથી અશુભ ટળ્યાં ઘણાં, કાંઈક લહી પ્રસ્તાવ. ૬ વિરૂ ભવ દુઃખ ભાખીયાં, સુખ તે સહજ સમાધક તેહ ઉપાધિ મિટે હુએ, વિષય કષાય અગાધ. ૭ વિષય કષાય ટયા થકી, હેય સમાધિ સાર; તેણ કારણ વિવરી કહું, મરણસમાધિ વિચાર. ૮ મરણ સમાધિ વરણવું, તે નિસુણો ભવી સાર; અંત સમાધિ આદરે, તસ લક્ષણ ચિત્ત ધાર. ૯ જે પરિણામ કષાયના, તે ઉપશમ જબ થાય; તેહ સરૂપ સમાધિનું, એ છે પરમ ઉપાય. ૧૦
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
સમ્યગૃદ્રષ્ટિ જીવને, તેહને સહજ સ્વભાવ મરણસમાધિ વછે સદા, થિર કરી આતમ ભાવ. ૧૧ રૂચિ ભઈ અસમાધિકી, સહજ સમાધિસું પ્રીત; દિન દિન તેહની ચાહના, વર્તે એહીજ રીત. ૧૨ કાળ અનાદિ અભ્યાસથી, પરિણતિ વિષયકષાય; તેહની શાંતિ જબ હુએ, તે સમાધિ કહાય. ૧૩ અવસર નિકટ મરણતણે, જબ જાણે મતિવંત; તવ વિશેષ સાધન ભણી, ઉલસિત ચિત્ત અત્યંત. ૧૪ જેસે શાલ સિંહકું, પુરૂષ કહે કઈ જાય; સૂતે કયું નિર્ભય હુંઈ ખબર કહું સુખદાય. ૧૫ શત્રુકી ફેજાં ઘણી, આવે છે અતિજેર; તુમ ઘેરણકે કારણે, કરતી અતિ ઘણેશર૧૬ કિન્તક તુમ સે દૂર , તે વૈરીકી ફેજ; ગુફા થકી નિકો તુરત, કર સંગ્રામકી મોજ. ૧૭ તુમ આગે સબ રંક હે, શત્રુકો પરિવાર પ્રાક્રમ દાખે આપણું, તુમ બળ શક્તિ અપાર. ૧૮ મહંત પુરૂષકી રીત એ, શત્રુ આવે જાંહી; તવ તતખીણ સન્મુખ હંઈ છત લીયે ખીણમાંહી. ૧૯ વચન સુણી તે પુરૂષના, ઉઠ શાર્દુલ સિંહ નિક બાહિર તતખણે, માનું અકલ અબીહ ૨૦ ગરવ કરે એહવે, મહા ભયંકર ઘેર; માનું માસ અષાડ કે ઇંદ્ર ધનુષકે જેર. ૨૧ શબ્દ સુણી કેસરી તણે, શત્રુ કે સમુદાય; હસ્તિ તુરંગમ પાય દળ, ત્રાસ લો કપાય. ૨૨
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુ હૃદયમાં સંકેમ્પો, સિંહ તણે આકાર તેણે ભયભીત થયા સહું, ડગ ના ભરે લગાર.. ૨૩ સિંહ પરાક્રમ સહન, સમરથ નહિ તિલ માત્ર જીતણુકી આશાગઈ, શિથિલ ભયા સૌ ગાત્ર. ૨૪ સમ્યગદ્રષ્ટિ સિંહ છે, શત્રુ મેહાદિક આઠ; અષ્ટ કર્મકી વર્ગણા, તે સેનાને ઠાઠ. ૨૫ દુઃખદાયક એ સર્વદા, મરણ સમય સુવિશેષ; જોર કરે અતિ જાલમી, શુદ્ધિ ન રહે લવલેશ. ૨૬ કરમેંકે અનુસાર એમ, જાણું સમકિતવંત; કાયરતા દૂર કરે, ધીરજ ધરે અતિ સંત. ૨૭ સમકિતદ્રષ્ટિ જીવકું, સદા સરૂપક ભાસ; જડ પુદ્ગલ પરિચય થકી, ત્યારે સદા સુખવાસ. ૨૮ નિદ્ઘ દ્રષ્ટિ નિહાળતાં, કર્મકલંક ના કોય; ગુણઅનંતકે પિંડ એ, પરમાણંદમય હાય. ૨૯ અમૂર્તિક ચેતન દ્રવ્યએ, લખે આપકું આપ; જ્ઞાનદશા પ્રગટભઈ, મિટયો ભરમકો તાપ. ૩૦ આતમજ્ઞાનકી મગનતા, તિનમેં હોય લયલીન, રંજ નહીં પર દ્રવ્યમેં, નિજ ગુણમેં હોય પીન. ૩૧ વિનાશિક પુગલ દશા, ખીણ ભંગુર સ્વભાવ; મેં અવિનાશી અનંત હું; શુદ્ધ સદા થિર ભાવ. ૩૨ નિજ સરૂપ જાણે ઇસો, સમકિત દ્રષ્ટિ જીવ; *
મરણું તણો ભય નહિં મને, સાધ્ય સદા છે શિવ. ૩૩ અિસે જ્ઞાની પુરૂષકે, મરણ નિકટ જબ હોય; તવ વિચાર અંતરંગમેં, કરે તે લખિયે સય. ૩૪
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
થિરતા ચિતમેં લાયકે, ભાવના ભાવે એમ; અથિર સંસાર એ કારમે, ઈણશું મુજ નહિં પ્રેમ. ૩પ એહ શરીર શિથિલ હુઆ, શક્તિ હુઈ સબ ખીણ મરણ નજીક અબ જાણીએ, તેણે નહિ હેણ દીન. ૩૬ સાવધાન સબ વાતમેં હુઈ કરૂં આતમ કાજ; કાલ કૃતાંતકું છતકે, વેગે લહું શિવરાજ. ૩૭ રણ ભંભા શ્રવણે સુણી, સુભટવીર જે હેય, તે તતખણ રણમેં ચડે, શત્રુ તે સય. ૩૮ એમ વિચાર હઈડ ધરી, મૂકી સબ જંજાળ, પ્રથમ કુટુંબ પરિવારમું, સમજાવે સુરસાલ. ૩૯ સુણો કુટુંબ પરિવાર સહુ, તુમકું કહું વિચિત્ર એહ શરીર પુદ્ગલ તણો, કેસો ભયે ચરિત્ર. ૪૦. દેખતહી ઉત્પન્ન મયા, દેખત વિલય તે હેય; તિણે કારણે એ શરીરકા, મમત ન કરણ કેય. ૪૧ એહ સંસાર અસારમેં, ભમતાં વાર અનંત; નવ નવ ભવ ધારણ કર્યા, શરીર અનંતાનંત. ૪૨ જન્મ મરણ દેય સાથ છે, છિણ છિણ મરણ તે હોય, મેહ વિકળ એ જીવને, માલમ ના પડે કેય. ૪૩ મેં તે જ્ઞાનદ્રષ્ટિ કરી, જાણું સલ સરૂપ; પાડોશી મેં એહકા, નહીં મારૂં એ રૂપ. ૪૪ મેં તે ચેતન દ્રવ્ય હં, ચિદાનંદ મુજ રૂપ, એ તો પુદ્ગલ પિંડ હે, ભરમ જાલ અંધકૂપ. ૪૫ સડણ પડણ વિદ્ધસણે, એહ પુદ્ગલકે ધર્મ, થિતી પાકે ખિણ નવી રહે, જાણે એહિજ મર્મ. ૪૬
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
કહ્યું નેહ, ૪૮
અન ત પરમાણુ મિલી કરી, ભયા શરીર પરજાય; વરણાદિક બહુવિધ મિલ્યા, કાળે વિખરી જાય. ૪૭ પુદ્ગલ માહિત જીવકું, અનુપમ ભાસે એહ; પણ જે તત્ત્વવેઢી હાયે, તિનકુ` નહિ ઉપની વસ્તુ કારમી, ન રહે તે થિર વાસ; એમ જાણી ઉત્તમ જના, ધરે ન પુદ્ગલ આશ. ૪૯ માહે તજી સમતા ભજી, જાણા વસ્તુ સ્વરૂપ; પુદ્ગલ રાગ ન કીજીએ, વિ પિડએ ભવરૂપ. ૫૦ વસ્તુ સ્વભાવે નીપજે, કાળે વિષ્ણુસી જાય; કરતા ભાક્તા નહિ, ઉપચારે કહેવાય. ૫૧ તેહ કારણ એ શરીરસુ, સંબંધ ન માહરે કાય; અમે ન્યારા એહુથી સદા, એ પણ ન્યારે જોય. પર
કા
એહ જગતમાં પ્રાણિઆ, ભરમે ભૂલ્યા જેહ; જાણી કાયા આપણી, મમત ધરે અતિ તેહ. ૫૩
જખ થિતિ એહુ શરીરકી, કાળ પાંચે હાય ખીણુ; ત્તવ ઝૂરે અતિ દુઃખ ભરે, કરે વિલાપ એમ દીન. ૫૪ હા હા પુત્ર તું કયાં ગયા, મુકી એ સહુસાથ; હાહા પતિ તુમ કાં ગયા, મુજ મૂકી અનાથ. ૫૫ હા પિતા તુમ કિહાં ગયા, અમ કુણુ કરશે સાર; હા ખંધવ તુમ કિહાં ગયા, શૂન્ય તુમ વિષ્ણુ સ ́સાર. ૫૬
હા માતા તું કહાં ગઈ, અમ ઘરની રખવાલ; હા ખેની તું કિહાં ગઈ, રાવત મૂકી ખાલ. ૫૭
માહ વિકલ એમ જીવડા, અજ્ઞાને કરી અધ; સમતાવશ ગણી માહરા, કરે લેશના ધધ ૫૮
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
અધ. ૬૧
ઈવિધ શાક સંતાપ કરી, અતિશે ક્લેશ પરિણામ; કરમબંધ બહુવિધ કરે, ના લડ઼ે ખણુ વિશરામ. પ જ્ઞાનવત ઉત્તમ જના, ઉનકા એહ વિચાર; જગમાં કાઈ કીસીકા નહિ, સોગિક સહુ ધાર. ૬૦ ભવમાં ભમતાં પ્રાણિ, કરે અનેક સબધ; રાગદ્વેષપરિણતિથકી, અડુવિધ બાંધે વૈર વિરાધ અહુવિધ કરે, તિમ પ્રીત પરસ્પર હાય; સબંધે આવી મળે, ભવ ભવકે ખિચ સાય. દર વનકે ખીચ એક તરૂ વિષે, સંધ્યા સમય જબ હોય; દર્દેિશથી આવી મળે, પ`ખી અનેક તે જોય. ૬૩ રાત્રે તિહાં વાસે વસે, સિવ પંખી સમુદાય; પ્રાતઃકાળ ઉડી ચલે, શેર્દિશે તેવુ જાય. ૬૪ ઇવિધ એહ સંસારમેં, સવિકુટુબ પરિવાર સંબંધે સહુ આવી મળે, થિતી પાકે રહે ન કેવાર. ૬૫ કીસકા બેટા ખાપ હૈ, કીસકા માત ને ભ્રાત; કીસકા પતિ કીસકી પ્રિયા, કીસકી ન્યાત ને જાત. ૬૬ કીસકા મંદિર માળીયા, રાજ્ય રીદ્ધિ પરિવાર; ક્ષણવિનાશી એ સહુ, એમ નિશ્ચે ચિત્તધાર. ૬૭ ઇંદ્રજાળ સમ એ સહુ, જેસેા સુપનક રાજ; જેસી માયા ભૂતકી, તેસેા સકળ એ સાથ. ૬૮ મેાહ દ્વિરાના પાનથી, વિકળ ભયા જે જીવ; તિનકુ` અતિરમણિક લગે, મગનરહે મિથ્યામતિના જોરથી, નવી સમજે ચિતમાંય; ક્રોડ જતન કરે માપડા, એ રહેવે કે। નાંહી. ૭૦
સદેવ. ૬૯
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
20R
ન્ય
ચિદ્યાન
સુખક ૭૨
એમ જાણી ત્રણ લેમાં, જે પુગલ પોચા તિનકી. હું મમતા તજી, પર્સમા ચિત્ત લાયમાં ૭૧ એહ શરીર નહી. માહરૂ, એતે પુદ્ગલ ખોંધ; હુતા ચેતન એહુ શરીરકા નાશથી, મુજ્જુ નહિ કાંઇ ખેટ્ઠ; હું તે અવિનાશી સા, અવિચળ અકલ અભેદ. ૭૩ દેખા મેાહ સ્વભાવથી, પ્રત્યક્ષ જૂઠો જેહ; અતિ મમતા ધરી ચિત્તમાં, રાખણ ચાહે તેહ. ૭૪ પણ તે રાખી નિવ સ્યું, સંચળ જેહ સ્વભાવ; દુ:ખદાયી એ ભવ વિશે, પરભવ અતિ દુઃખદાય. ૭૫ એસા સ્વભાવ જાણી કરી, મુજકુ નહિ' છુ ખે*; શરીર એહુ અસારકા, ઇણુવિધ લહે સહુ ભેદ. ૭૬ સડા પડો વિધ્વંસ હા, જલા ગલા હુઆ છાર; અથવા થિર થઈને રહે, પશુ મુજકું નહી' પ્યાર. ૭૭ જ્ઞાનદ્રષ્ટિ પ્રગટ ભઇ, મીટ ગયા મેહ અંધાર; સરૂપી ચિદાન નિજ સરૂપ નિરધારકે, મેં ભયા ઇનમે' લીન; કાળકા ભય મુજ ચિત નહીં, કયા કર સકે એ દ્વીન. ૭૯ ઈનકા ખળ પુદ્ગલ વિશે, મેાપર ચલે ન કાંય; મૈં સા થિર શાશ્ર્વતા, અક્ષય આતમ આત્મજ્ઞાન વિચારતાં, પ્રગટયા સહજ સ્વભાવ; રમણુકરૂ લહી અનુભવઅમૃતકુ ડમે, આત્મઅનુભવજ્ઞાનમાં, મગન ભયા અંતર ગ; વિકલ્પ સવિ દરે ગયા, નિવિકલ્પ
જ્ઞાન
આતમા,
સુખકાર. ૭૮
ાય. ૮૦
ઢાવ. ૮૧
સરગ. ૮૨
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
આતમ સત્તા એકતા, પ્રગટયો સહજ સરૂપ; તે સુખ ત્રણ જગમેં નહિં, ચિદાનંદ ચિદરૂપ ૮૩ સહજાનંદ સહજ સુખ, મગન રહે નિશદિશ; પુદ્ગલ પરિચય ત્યાગકે, મેં ભયા નિજ ગુણ ઈશ. ૮૪ દેખે મહિમા એહકે, અદ્ભુત અગમ અનૂપ, તીન લેકકી વસ્તુકા, ભાસે સકલ સરૂપ. ૮૫ સેય વસ્તુ જાણે સહ, જ્ઞાન ગુણે કરી તેહ; આપ રહે નિજ ભાવમેં, નહીં વિકલ્પકી રેહ. ૮૬ એસા આતમ રૂપમેં, મેં ભયા ઈસુવિધ લણ સ્વાધિન એ સુખ છેડકે, વંછુ ન પર આધિન. ૮૭ એમ જાણે નિજરૂપમેં, રહું સદા હશિયાર; બાધા પીડા નહીં કછુ, આતમ અનુભવ સાર. ૮૮ જ્ઞાન રસાયણ પાયકે, મીટગઈ પુદ્ગલ આશ; અચળ અખંડ સુખમેં રમું, પુરણાનંદ પ્રકાશ. ૮૯ ભવ ઉદધિ મહા ભયકરૂ, દુઃખ જળ અગમ અપાર; મેહે મુતિ પ્રાણીકું, સુખ ભાસે અતિ સાર. ૯૦ અસંખ્ય પ્રદેશી આતમા, નિચે લેક પ્રમાણે, વ્યવહારે દેહ માત્ર છે, સંકેચ થકી મન આણે ૯૧ સુખ વીરજ જ્ઞાનાદિ ગુણ, સર્વાગે પ્રતિપૂર જેસે લુણ સાકર ભલી, સર્વાગે રસભૂર. ૨ જેસે કંચુક ત્યાગથી, વિણસત નાહીં ભુજંગ; દેહ ત્યાગથી જીવ પણ, તૈસે રહત અભંગ. ૯૩ એમ વિવેક હૃદયે ધરી, જાણે શાશ્વત રૂપ, થિર કરી હુએ નિજરૂપમેં, તજ વિકલ્પ બ્રમકૂપ. ૯૪
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
સુખમય ચેતન પિંડ છે, સુખમેં રહે સદેવ; નિર્મલતા નિજ રૂપકી, નિરખે ખીણુ ખીણ જીવ. ૫ નિર્મલ જેમ આકાશકું, લગે ન કણવિધ રંગ; છેદ ભેદ હુએ નહીં, સદા રહે તે અભંગ. ૯ તેસે ચેતન દ્રવ્ય હે, ઈનકે કબહુ ન નાશ; ચેતન જ્ઞાનાનંદમય, જડભાવી આકાશ. ૯૭ દર્પણ નિર્મલકે વિશે, સબ વસ્તુ પ્રતિભાસ; તિમ નિર્મલ ચેતન વિશે, સબ વસ્તુ પરકાશ. ૯૮ એણુ અવસર એમ જાણકે, મેં ભયા અતિ સાવધાન; પુદ્ગલ મમતા છાંડકે, ધરૂં શુદ્ધ આતમ ધ્યાન. ૯ આતમ જ્ઞાનકી મગનતા, એહીજ સાધન મૂલ; એમ જાણી નિજ રૂપમેં, કરૂં રમણ અનકૂલ. ૧૦૦ નિર્મલતા નિજ રૂપકી, કીમહીં કહી ન જાય; તીન લોકકા ભાવ સબ, ઝલકે જીનમેં આય. ૧૦૧ એસા મેરા સહજ રૂપ, જિન વાણી અનુસાર, આતમ જ્ઞાને પાયકે, અનુભવમેં એકતાર, ૧૦૨ આતમ અનુભવ જ્ઞાન છે, તેહીજ મેક્ષ સરૂપ; તે ઝંડી પુદ્ગલ દશા, કુણ ગ્રહે ભવકૂપ. ૧૦૩ આતમ અનુભવ જ્ઞાન તે, દુવિધા ગઈ સબદ્ર; તબ થિર થઈ નિજ રૂપકી, મહિમા કહું ભરપૂર. ૧૦૪ શાંતસુધારસ કુંડ એ, ગુણ રત્નકી ખાણ; અનંત રિદ્ધિ આવાસ એ, શિવ મંદિર પાન. ૧૦૫ પરમ દેવ પણ એહ છે, પરમ ગુરૂ પણ એહ; પરમ ધર્મ પ્રકાશકે, પરમતત્વ ગુણ ગેહ. ૧૦૬
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
ભગવાન;
એસા ચેતન આપને, ગુણ. અનંત ભંડાર; અપની મહિમા ખીરાજતા, સા સંરૂપ આધાર. ૧૦૭ ચિદ્રરૂપી ચિન્મય સા, ચિદાન દ્ય શિવૃશ કર સ્વયંભૂ નમું, પરમ બ્રહ્મ વિજ્ઞાન. ૧૦૮ એવીધ આપ સરૂપકી, લખી મહિમા અતિ સાર; મગન ભયા નિજ રૂપમેં, સખ પુદ્દગલ પરિહાર. ૧૦૯
ઉદધિ અનંત ગુણે ભર્યાં, જ્ઞાન તરંગ અનેક; મર્યાદા મૂકે નહીં, નિજ સરૂપ કી ટેક. ૧૧૦
અપની પરિણતિ આદરી, નિમલ જ્ઞાન તર’ગ; રમણ કરૂ' નિજ રૂપમે’, અબ નહી. પુદ્ગલ રંગ. ૧૧૧ પુદ્દગલ પિંડ શરીર એ, મૈં હું ચેતનરાય; મેં અવિનાશી એહું તે, ક્ષીણુમે' વિષ્ણુસી જાય. ૧૧૨ અન્ય સભાવે પરિણમે, વિસતાં નહી' વાર; તિસુ મુજ મમતા કીસી, પાડોશી વ્યવહાર. ૧૧૩ ઋણુકી થિતી પૂરણ ભઈ, રહેણેકી નહી. આા; વરણુ રસ ગધ ક્રસ સહુ, ગલન લગા ચિહું પાસ. ૧૧૪ એહ શરીરકી ઉપરે, રાગ દ્વેષ મુજ નાંહી; રાગ દ્વેષકી પરિણતે, ભમિએ ચિહું ગતિ માંહી. ૧૧૫ રાગ દ્વેષ પરિણામથી, કરમ અંધ બહુ હોય; પરભવ દુઃખદાયક ઘણા, નરકાકિ ગતિ જાય. ૧૧૬ માહે મુર્ચ્છિત પ્રાણી, રાગ દ્વેષ અતિ થાય; અહંકાર મમકાર પણુ, તિથી શુદ્ધ બુધ જાય. ૧૧૭ મહિમા મા અજ્ઞાનથી, વિકલ ભયા સવિજીવ; પુગલિક વસ્તુ વિષે, મમતા ધરે સદેવ. ૧૧૮
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
પરમે’ નિજપણું માનકે, નિવિડ મમત ચિત ધાર; વિકલ દશા વરતે સદા, વિકલ્પના નહીં પાર. ૧૯૧૯ મેં મેરા એ ભાવથી, ાિં અન ંતા કાળ; જિનવાણી ચિત પરિણમે, છુટે માહ જ જાળ. ૧૨૦ માહ વિકલ એહ જીવકું, પુર્દૂગલ મેહ અપાર; પણ છતની સમજે નહીં, ઈનમે કછુ નહિં સાર. ૧૨૧ ઈચ્છાથી નવી સોંપજે, ક૨ે વિપત ના જાય; પશુ અજ્ઞાની જીવકું, વિકલ્પ
અતિશય થાય, ૧૨૨ એમ વિકલ્પ કરે ઘણા, મમતા અંધ અજાણુ; મેતા જિન વચને કરી, પરથમ થકી હુએ જાણુ. ૧૨૩ મેં શુદ્ધાતમ દ્રવ્ય હુ, એ સખ પુદ્દગલ ભાવ; સડન પડન વિધ્વંસણા, ઈસકા એહુ સ્વભાવ. ૧૨૪ પુદ્ગલ રચના કારમી, વિષ્ણુસતાં નહીંવાર; એમ જાણી મમતા તજી, સમતાથું મુજ પ્યાર. ૧૨૫ જનની મેાડુ અંધારકી, માયા રજની ક્રૂર; ભવ દુઃખકી એ ખાણુ હૈ, ઇસુ રહીએ દૂર. ૨૨૬
એમ જાણી નિજ રૂપમે’, રહું સંદા સુખવાસ; એર સખ એ ભવાલહે, ઇસુ ભયા ઉદાસ. ૧૨૭
એણ અવસર કોઈ આયકે, મુજકુ' કહે વિચાર; કાયાસું તુમ કછુ નહિં, એહ વાત નિરધાર. ૧૨૮ પણ એહુ શરીર નિમિત્તù, મનુષ્ય ગતિકે માંહ; શુદ્ધઉપયેગકી સાધના, એણસુ બને ઉછાંહ ૧૨૯
એહ ઉપગાર ચિત્ત આણુકે, ઈનકા રક્ષણ કાજ; ઉદ્યમ કરનાં ઉચિતહે, એડ શરીર કે સાજ, ૧૩૦
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६ ઈનમેં ટેટા નહિ કછું, એહ કેકી બાત, તિનસુ ઉત્તર અબ કહું, સુણે સજજન ભલી ભાત. ૧૩૧ તમને જે બાત કહી, અમ ભી જાણું સર્વ; એહ મનુષ્ય પરજાય સે, ગુણ બહુ હેત નિગર્વ. ૧૩૨ શુદ્ધ ઉપગ સાધન બને, એર જ્ઞાન અભ્યાસ જ્ઞાન વૈરાગ્યની વૃદ્ધિકે, એહી નિમિત્ત હે ખાસ. ૧૩૩ ઇત્યાદિક અનેક ગુણ, પ્રાપ્તિ ઈણથી હોય; અન્ય પરજાય એહવા, ગુણ બહુ દુર્લભ જોય. ૧૩૪ પણ એહ વિચારમેં, કહેશે કે એ મર્મ એહ શરીર રહો સુખે, જે રહે સંજમ ધર્મ. ૧૩૫ અપના સંજમાદિક ગુણ, રખણું એવીજ સાર; તે સંયુક્ત કાયા રહે, તીનમેં કે ન અસાર. ૧૩૬ મેકું એહ શરીરસું, વેર ભાવતે નાંહી; એમ કરતાં જે નવી રહે, ગુણ રખણું તે ઉછાહી ૧૩૭ વિઘન રહિત ગુણ રાખવા, તિણ કારણ સુણ મિત્ત, સ્નેહ શરીરકે છાંડીએ, એહ વિચાર પવિત્ત. ૧૩૮ એહ શરીર કે કારણે, જે હોય ગુણકા નાશ; એહ કદાપી ના કીજીએ, તુમકું કહુ શુભ ભાષ. ૧૩૯ એહ સંબંધક ઉપરે, સુણે સુગુણ દૃષ્ટાંત; જીણથી તુમ મનકે વિશે, ગુણ બહુમાન હેય સંત. ૧૪૦ કેઈ વિદેશી વણિક સુત, ફરતાં ભૂતલ માંહી; રત્નદ્વિપ આવી ચડે, નીરખી હરખે તાંહી. ૧૪૧ જાણ્યું રત્ન દ્વીપ એહ છે, રત્ન તો નહીં પાર; કરૂં વ્યવસાય ઈહાં કણે, મેળવું રત્ન અપાર ૧૪૨
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
તૃણુ કાષ્ટાદિક મેળવી, કૂટિ કરી મનેાહાર; તિણુમે... તે વાસેા વસે, કરે વણુજ વ્યાપાર. ૧૪૩ રતન કમાવે અતિ ઘણાં, કૂટિમ થાપે તેહ;
એમ કરતાં કઈ દિન ગયાં, એક દિન ચિંતા અચ્છેહ. ૧૪૪ કુટી પાસ અગ્નિ લગી, મનમે' ચિંતે એમ;
ખુઝવુ. અગ્નિ ઉદ્યમ કરી, કુટિરતન રહે જેમ. ૧૪૫ કીવિધ અગ્નિ સમી નહીં, તવ તે કરે વિચાર; ગાફેલ રહેણાં અખ નહીં, તરત હુઆ હુશીયાર. ૧૪૬ એ તરણાકી ઝુંપડી, અગ્નિ તણે સજોગ, ખીણમેં એ જલી જાયગી, અમ કહા ઇસકા ભાગ ૧૪૭ રતન સંભાળું આપણાં, એમ ચિંતી સવિ રત્ન; લેઇ નિજપુર આવીએ, કરતા બહુવિધ જન. ૧૪૮ રતન વિક્રિય તેણે પુરે, લક્ષ્મી લહી અપાર; મદિર મહેલ બનાવીયા, માગ અગીચા સાર. ૧૪૯ સુખ વિલસે સખ જાતકા, કીસી ઉણુમ નહી' તાંસ; દેવલાક પરે માનતા, સદા પ્રસન્ન સુખ વાસ. ૧૫૦
ભેદ્ય વિજ્ઞાની પુરૂષ જો, એહ શરીર કે કાજ; દુષણુ કાઈ સેવે નહીં, અતિચાર ભી ત્યાજ. ૧૫૧ આત્મ ગુણ રક્ષણ ભણી, દઢતા ધરે અપાર; દેહાર્દિક મૂર્છા તજી, સેવે શુદ્ધે વ્યવહાર. ૧૫૨ સંજમ ગુણ પરભાવથી ભાવી સજોગ મહાવિદેહ ખેત્રાંવિશે, જન્મ હાવે શુભ જોગ. ૧૫૩ છઠ્ઠાં સીમંધર સ્વામીજી, આદે વીશ જિષ્ણુ ; ત્રિભુવન નાયક સેહતા, નિરખુ તસ મુખચંદ્રુ. ૧૫૪
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
-ર૦૮ કેવળજ્ઞાન દિવાય, બહુ કેવળી ભગવાન વળી મુનિવર મહા સંજમી, શુદ્ધ ચરણ ગુણવાન ૧૫૫ એહવા ઉત્તમ ક્ષેત્રમાં, જે હોય માહો વાસ; તે પ્રભુ ચરણ કમલ વિશે, નિશદિન કરૂં નિવાસ. ૧૫૬ અતિ ભક્તિ બહુમાનથી, પૂછ પદ અરવિંદ શ્રવણ કરૂં જિનવર ગિરા, સાવધાન ગત તંદ. ૧૫૭ સમવસરણ સુરવર રચે, રતન સિંહાસન સાર; બેઠા પ્રભુ તસ ઉપરે, ચોત્રીશ અતિશય ધાર. ૧૫૮ વાણુ ગુણ પાંત્રીશ કરી, વરસે અમૃત ધાર; તે નિસુણી હૃદયે ધરી, પામું ભવજલપાર. ૧૫૯ નિવિડ કર્મ મહાગ જે, તિણુકું ફેડણહાર; પરમ રસાયણ જિન ગિરા, પાન કરૂં અતિ પ્યાર. ૧૬૦ લાયક સમકિત શુદ્ધતા, કરવાને પ્રારંભ પ્રભુ ચરણ સુરસાયથી, સફળ હવે સારંભ. ૧૬૧ એમ અનેક પ્રકારકે, પ્રશસ્ત ભાવ સુવિચાર કરકે ચિત્ત પ્રસન્નતા આણંદ લહું અપાર. ૧૬૨ એર અનેક પ્રકારકે, પ્રશ્ન કરૂં પ્રભુ પાય; ઉત્તર નિસણું તેહના, સંશય સવિ દુર જાય. ૧૬૩ નિઃસંદેહ ચિત્ત હેયકે, તત્ત્વાતત્વ સરૂપ; ૧૬૪ રાગદ્વેષ દેય દોષ એ, અષ્ટ કરમ જડ એહ, હેતુ એહ સંસારકા, તિનકે કરે છે. ૧૬૫ શીધ્ર પણે જડમૂળથી, રાગદ્વેષકે નાશ કરકે શ્રીજિનચંદ્રકું, નિરખું શુદ્ધ વિલાસ. ૧૬૬ પરમ દયાલ આણંદમય, કેવલ શ્રી સંયુક્ત; ત્રિભુવનમેં સૂરજપરં, મિથ્યાતિમિર હરંત. ૧૬૭
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
એહવા પ્રભુકું દેખકે, રામ રામ ઉલસંત, -વચન સુધારસ શ્રવણ તે, રૂદય વિવેક વધંત. ૧૬૮
શ્રી જિન દરિશન જેગથી, વાણી ગંગપ્રવાહ; તિથી પાતિક મળ સવે, ધોઈશ અતિ ઉછાહ. ૧૬૯ પવિત્ર થઈ જિન દેવકે, પાસે લેશું દીખ; દુધર તપ અંગીકરૂં, ગ્રહણ આસેવન શીખ. ૧૭૦ ચરણ ધરમ પ્રભાવથી હેશે શુદ્ધ ઉપગ; શુદ્ધાતમકી રમણતા, અદ્દભુત અનુભવ જગ. ૧૭૧ અનુભવ અમૃત પાનમેં, આતમ ભયે લયલીન; ક્ષપક શ્રેણકે સનમુખે, ચઢણ પ્રયાણ તે કીન. ૧૭૨ આરહણ કરી શ્રેણકું, ઘાતી કરમકે નાશ; ઘનઘાતી છેદી કરી, કેવળ જ્ઞાન પ્રકાશ. ૧૭૩ એક સમય ઘણુ કાલકે, સકળ પદારથ જેહ; જાણે દેખે તવથી, સાદિ અનંત અછે. ૧૭૪ એહી પરમ પદ જાણીએ, સો પરમાતમ રૂપ; શાશ્વત પદ થિર એહ છે, ફીર નહીં ભવજળ પ. ૧૭૫ અવિચળ લક્ષમીકે ધણું, એહ શરીર અસાર; તિનકી મમતા કીસ કરે, જ્ઞાનવંત નિરધાર ૧૭૬ સમ્યક્દ્રષ્ટિ આતમા, એણવિધ કરી વિચાર; થિરતા નીજ સ્વભાવમેં, પર૫રિણતિ પરિહાર. ૧૭૭ મુજ કું દેશનું પક્ષમેં, વરતે આણંદ ભાય; જે કદી એહ શરીર, રહેણે કાંઉક થાય ૧૭૮ તે નિજ શુદ્ધ ઉપચાગકે, આરાધન કરૂં સાર; તિન મેં વિઘન દીસે નહીં, સંકલેશકે ચાર. ૧૭૯ જે કદી થિતી પૂરણભઈ, હેયે શરીર કે નાશ; તે પરલોક વિષે કરૂં, શુદ્ધ ઉપયોગ અભ્યાસ. ૧૮૦
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
માંહી; ૧૮૪
ખાણું. ૧૮૫
મેરે શુદ્ધ ઉપયેગમે, વિઘન ન દીસે કાય; તા. મેરે પરિણામે, હલચલ કાંહસુ હોય; ૧૮૧ મેરે પરિણામ કે વિષે, શુદ્ધ સરૂપકી ચાહ; અતિ આસક્તપણે રહે, નિસદિન એહીજ રાહ. ૧૮૨ એ આસક્તિ મિટાવવા, બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશ; આફ્રિ કાઇ સમરથ નહીં, તેણે કરી ભય નહી લેશ. ૧૮૩ ઈંદ્રે ધરણેદ્ર, નરેન્દ્ર કા મુજકુ` ભય કછુ નાંહી; યા વિધ શુદ્ધ સરૂપમેં, મગન રહું. ચિત્ત સમરથ એક મહાબળી, માહ સુભટ જગ જાણ; સવી સ ંસારી જીવકું, પાકે ચિડું ગતિ દુષ્ટ માહ ચંડાલકી, પરિણતિ વિષય વિરૂપ; સ ંજમધર મુનિ શ્રેણીગત, ટકે ભવજળ કૂપ. ૧૮૬ મેહ કરમ મહાદુષ્ટક, પ્રથમ થકી પહીછાણુ; જિન વાણી મહા મેગરે, અતિશય કીધ હેરાન. ૧૮૭ જરજરી ભૂત હુઈ ગયા, નાઠા મજસુ દુર; અખ નજીક આવે નહી, દુપે મુજસુ ભૂર. ૧૮૮ તેણે કરી મેં નચિંત હું, અબ મુજ ભય નહી કાય; લેાક પ્રાણી વિશે, મિત્રભાવ મુજ હૈય. ૧૮૯ સુણા સજ્જન પિરવાર તુમ, સભા લેાક સુણા વાત; મરણેકા ભય મુજ નહિ, એહ નિશ્ચે અવદ્યાત. ૧૯૦ અવસરલડી અમ મેં ભયા, નિલય સર્વ પ્રકાર;
ત્રણ
નિઃસ દેહ નિરધાર. ૧૯૧
આત્મ સાધન અમ કરૂ, શુદ્ધ ઉપયાગી પુરૂષ, ભાસે મરણ નજીક; તવ જંજાળ સખ પરિહરી, આપ હાવે નિરભીક. ૧૯૨ એણીવિધ ભાવ વિચારકે, આણુંદમય રહે સાય; આકુળતા કીવિધ નહી, નિરાકુલ થિર હોય. ૧૯૩
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
આકુળતા ભવ ખીજ હૈ, ઇણુથી વધે .સંસાર; જાણી આકુળતા તજે, એ ઉત્તમ ચાર. ૧૯૪ સજમ ધમ અંગીકરે, કિસ્યિા કષ્ટ અપાર;
તપ જપ અહુ વરસાં લગે, કરી કૂળ સંચ અસાર. ૧૯૫ આકુળતા પરિણામથી, ખીણુમે... હાય સહુ નાશ; સક્તિવંત એમ જાણીને, આકુળતા તુજે ખાસ. ૧૯૬ નિરાકુળ થિર હાયકે, જ્ઞાનવત ગુણ જાણુ; હિત શિખ રૂયે ધરી, તજે આકુળતા દુઃખ ખાણુ. ૧૯૭ આકુળતા કાઈ કારણે, કરવી નહીં લગાર; એ સંસાર દુઃખ કારણેા, ઈકુ દૂર નિવાર. ૧૯૮
નિશ્ચે શુદ્ધ સરૂપકી, ચિંતન વારંવાર; નિજ સરૂપ વિચારણા, કરવી ચિત્ત માર. ૧૯૯ નિજ સરૂપકો દેખવા, અવલેાકન પણ તાસ; શુદ્ધ સરૂપ વિચારવા, અંતર અનુભવ અતિ થિરતા ઉપયાગકી, શુદ્ધસરૂપકે માંહી; કરતાં ભવ દુઃખ સિવ ટળે, નિર્મળતા લહે તાંહી. ૨૦૧ જેમ નિલ નિજ ચેતના, અમલ અખંડ અનૂપ; ગુણુ અનંતના પિંડ એહ, સહજાનંદ સ્વરૂપ ૨૦૨ એહુ ઉપયેાગે વરતતાં, થિરભાવે લયલીન; નિવિકલ્પ રસ અનુભવે, નિજ ગુણમાં હાય પીન. ૨૦૩ જબ લગે શુદ્ધ સરૂપમે, વરતે થિર ઉપયોગ; તમ લગે આતમ જ્ઞાનમાં, રમણુ કરણુકા જોગ. ૨૦૪ જખ નિજ જોગ ચલિત હાવે, તમ કરે એહ વિચાર; એ સ`સાર અનિત્ય છે, 'ણુમે' નહી કહ્યુ સાર. ૨૦૫
ભાસ. ૨૦૦
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
દુખ અનંતકી ખાણ એહ, જનમ મરણ ભય જેર; વિષમ વ્યાધિ પૂરિત સદા, ભવ સાયર ચહું ઓર ૨૦૬ એહ સરૂપ સંસારકે, જાણી ત્રિભુવન નાથ; રાજ ઋદ્ધિ સબ છોડકે, ચલવે શિવપુર સાથ. ૨૦૭ નિચે દ્રષ્ટિ નીહાલતાં, ચિદાનંદ સરૂપ, ચેતન દ્રવ્ય સાધર્મતા, પુરણાનંદ સરૂપ. ૨૦૮ પ્રગટ સિધ્ધતા જેહની, આલંબન લહી તાસ; શરણ કરૂં મહા પુરૂષક, જેમ હાય વિકલ્પ નાશ. ૨૦૯ અથવા પંચપરમેષ્ટી એ, પરમ શરણુ મુજ એહ; વળી જિન વાણું શરણ છે, પરમ અમૃત રસ મેહ. ૨૧૦ જ્ઞાનાદિક આતમગુણ, રત્નત્રયી અભિરામ; એહ શરણ મુજ અતિ ભલું, જેહથી લહું શિવધામ. ૨૧૧ એમ શરણું દ્રઢ ધારકે, થિર કરે પરિણામ જબ થિરતા હેયે ચિત્તમાં, તબ નિજ રૂપ વિસરામ. ૨૧૨ આતમ રૂપ નિહાળતાં, કરતાં ચિંતન તાસ, પરમાણુંદ પદ પામીએ, સકલ કર્મ હાય નાશ. ૨૧૩ પરમજ્ઞાન જગ એહ છે, પરમધ્યાન પણ એહ; પરમ બ્રહ્મ પરગટ, પરમ જ્યોતિ ગુણ ગેહ. ૨૧૪ તિણ કારણ નિજ રૂપમાં, ફિરી ફિરી ઉપયોગ ચિહું ગતિ ભ્રમણ મિટાવવા, એહ સમ નહીં કેઈજોગ.૨૧૫ નિજસરૂપ ઉપગથી, ફિરી ચલિત જે થાય; તે અરિહંત પરમાત્મા, સિધ્ધ પ્રભુ સુખદાય. ૨૧૬ તિનકા આતમ સરૂપકા, અવકન કરે સાર; દ્રવ્ય ગુણ પજવ તેહના, ચિંત ચિત્ત મઝાર. ૨૧૭
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩
નિર્મલ ગુણ ચિંતન કરત, નિમલ હોય ઉપગ; તવ ફિરી નિજ સરૂપકા, ધ્યાન કરો થિર જેગ. ૨૧૮ જે સરૂપ અરિહંતક, સિધ્ધસરૂપ વળી જેહ, તેહ આતમ રૂપ છે, તિણ નહીં સંદેહ ૨૧૯ ચેતન દ્રવ્ય સાધર્મતા, તેણે કરી એક સરૂ૫; ભેદ ભાવ ઈણમેં નહીં, એહ ચેતન ભૂપ. ૨૨૦ ધન્ય જગતમેં તે નર, જે રમે આત્મ સરૂપ, નિજ સરૂપ જેણે નવિ લહ્યું, તે પડીયા ભવ ફૂપ. ૨૨૧ ચેતન દ્રવ્ય સભાવથી, આતમ સિધ્ધ સમાન; પરજાયે કરી ફેર છે, તે સવી કમ વિધાન. ૨૨૨ તેણે કારણ અરિહંતકા, દ્રવ્ય ગુણ પરજાય; ધ્યાન કરતાં તેહનું, આતમ નિર્મલ થાય. ૨૨૩ પરમ ગુણ પરમાતમા, તેહના ધ્યાન પસાય; ભેદ ભાવ દરે ટળે, એમ કહે ત્રિભુવન રાય. ૨૨૪ જેહ ધ્યાન અરિહંતકે, સહી આતમ ધ્યાન; ફેર કછુ ઇણમેં નહીં, એહીજ પરમ નિધાન. ૨૨૫ એમ વિચાર હીરદે ધરી, સમ્યક દ્રષ્ટી જેહ, સાવધાન રૂપમેં, મગન રહે નીત્ય તેહ. ૨૨૬ આતમ હિત સાધક પુરૂષ, સમ્યકૂવંત સુજાણ; કહા વિચાર મનમેં કરે, વરણવું સુણ ગુણ ખાણ. ૨૨૭ જેહ કુટુંબ પરિવાર સહ, બેઠે હે નિજ પાસ; તિનકે મેહ છેડવા, એણી પરે બોલે ભાસ. ૨૨૮ એહ શરીર આશ્રિત છે, તુમ મુજ માતને તાત; તેણે કારણ તુમકું કહું, અબ નિસુણે એક વાત. ૨૨૯
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
એતા ટ્વિન શરીર એડ, હાત તુમારા જેહ;
અમ તુમારા નાંહી હૈ, ભલી પરે જાણા તેહ. ૨૩૦
અખ એહ શરીરકા, આયુઅલ થિતિ જેહ; પુરણુ ભઈ અમ નવી રહે, કીવિધ રાખી તેહ. ૨૩૧
થિતિ પરમાણે તે રહે, અધિક ન રહે કેણીભાત; તેા તસ મમતા છેાડવી, એ સમજણુકી ખાત. ૨૩૨ જો અમ એહુ શરીર કી, મમતા કરીયે ભાય; પ્રિતિ રાખીએ તેહસું, દુઃખદાયક બહુ થાય. ૨૩૩ સુર અસુરાં કર્યા દેહુએ, ઇંદ્રાદિક કો જેહ, સખહી વિનાશિક એહ છે, તેા કયુ કરવા નેહ. ૨૩૪ ઇંદ્રાદિક સુર મહાખળી, અતિશય શક્તિ ધર ત; થિતિ પુરણ થયે તે પણુ, ખીણુ એક કાઉ ન રહ’ત. ૨૩૫ ઈંદ્રાદિક સુર જેહ છે, તિકી ઋદ્ધિ અપાર; ખત્રીશ લાખ વિમાનકે, સવી સુર આણુાકાર. ૨૩૬ તિન લખ છત્રીશ સહસ છે, મહા મળવંત નુજાર; આતમ રક્ષક જેહના, અનિમેષ રહે હુશીયાર. ૨૩૭ સાત કટક બળના ધણી, ૠધ્ધિ તણા નહી’ પાર; સામાનિક સુરવર પ્રમુખ, છઠ્ઠાં છે બહુ વિસ્તાર. ૨૩૮ એહવા પરાક્રમ કા ધણી, જખ થિતિ પૂરણ હોય; કાળ પિશાચ જખ સંગ્રહે, રાખી ન શકે કાય. ૨૩૯ કાંળ કૃતાંત કે આગળે, કીસકા ચલે ન જોર; માહે મુંઝયા પ્રાણિયા, ટલવળતા કરે તેણે કારણ માવિત્ર તુમ, તો મેાહકુ દૂર; સમતા ભાવ અંગીકરી, ધમ કરેા થઈ શૂર. ૨૪૧
સેર. ૨૪૦
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
પુદ્ગલ રચના કારમી, વિષ્ણુસતાં નહી' વાર; તે ઉપર મમતા કીસી, ધર્મ કરે
જગસાર. ૨૪૨
જૂઠા એહ સંસાર છે, તિકુ જાણા સાચ; ભૂલ અનાઢિ અજ્ઞાનકી, માહ કરાવે નાચ. ૨૪૩ કરમ સંજોગ આવી મળે, થિતિ પાકે સહુજાય; ક્રોડ જતન કરીએ કદા, પણ ખીણુ એક ન રહાય. ૨૪૪ સ્વપ્ન સરીખા ભાગ છે, ઋદ્ધિ ચપળા ઝમકાર; ડાભ અણી જળ બિંદુસમ, આયુ અસ્થિર સંસાર. ૨૪૫ તે જાણે! તમે શુભપરે, છડા મમતા જાળ; આતમહિત
અંગીકરી, પાપ કરે। વિસરાલ. ૨૪૬
રખાય. ૨૪૮
રાગ દશાથી જીવકું, નિવિડ કરમ હેાય મંધ; વળી ક્રુતિમાં જઈ પડે, જીતુાં દુ:ખના ખહું ૪. ૨૪૭ મુજ ઉપર બહુ મેહુથી. તુમકુ અતિ દુ:ખ થાય; પણુ આયુ પૂરણુ થયે, કીસીશું તે ન અપ કાળ આયુ તુમ, દેખેા દ્રષ્ટિ નિહાલ; સંબંધ નહી' તુમ મુજબીચે, મેં ફિરતા સંસાર, ૨૪૯ ભાવી ભાવ સબંધથી, મે' ભયા તુમકા પુત્ર; પંથી મેલાપ તેણી પરે, એ સંસારહ સૂત્ર. ૨૫૦ એણીવિધ સવિ સંસારી જીવ, ભટકે ચિહું ગતિ માંહી; ક સબંધે આવી મલે, પણ ન રહે થિર કયાંહી. ૨૫૧ એહ સરૂપ સંસારકા, પ્રત્યક્ષ તુમ દેખાય; તેણુ કારણુ મમતા તજી, ધમ કરી ચિત્ત લાય. ૨૫૨ પુન્ય સંજોગે પામિયા, નરભવ અતિ સુખકાર; ધમ સામગ્રી વિ મળી, સલ કરે।
અવતાર. ૨૫૩
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
કાળ આહેડી જગતમેં, ભમતે દિવસ ને રાત; તુમકું પણ ગ્રહશે કદા, એ સાચે અવદાત. ૨૫૪ એમ જાણ સંસારકી, મમતા કીજે દર; સમતા ભાવ અંગીકરે, જેમ લહે સુખ ભરપૂર. ૨૫૫ ધરમ ધરમ જગ સહુ કરે, પણ તસ ન લહે મરમ; શુદ્ધ ધરમ સમજ્યા વિના, નવિ મીટે તસ ભરમ. ૨૫૬ ફટિક મણિ નિરમલ જશે, ચેતનકે જે સ્વભાવ ધર્મ વસ્તુગત તેહ છે, અવર સવે પરભાવ. ૨૫૭ રાગ દ્વેષકી પરિણતિ, વિષય કષાય સંજોગ; મલીન ભયા કરમે કરી, જનમ મરણ આભેગ. ર૫૮ મેહ કરમકી ગેહલતા, મિથ્યાદ્રષ્ટિ અંધ; મમતા શું માચે સદા, ન લહે નિજ ગુણ સંગ. ૨૫૯ તીને કારણે તુમકું કહું, સુણે એક ચિત લગાય; મમતા છોડે મૂલથી, જેમ તુમકું સુખ થાય. ૨૬૦ પરમ પંચ પરમેષ્ટિકે, સમરણ અતિ સુખદાય; અતિ આદરથી કીજીએ, જેહથી ભવદુઃખ જાય. ૨૬૧ અરિહંત સિદ્ધ પરમાત્મા શુદ્ધ સરૂપી જેહ; તેહના ધ્યાન પ્રભાવથી, પ્રગટે નિજ ગુણ રેહ. ૨૬૨ શ્રી જિન ધરમ પસાયથી, હુઈ મુજ નિર્મલ બુદ્ધ; આતમ ભલી પરે ઓળખી, અબ કરૂં તેહની શુદ્ધ. ૨૬૩ તુમ પણએહ અંગીકર, શ્રી જિનવરકે ધર્મ, નિજ આતમકું ભલીપરે, જાણી લો સવિ મર્મ. ૨૬૪ એર સવે ભ્રમ જાળ છે, દુઃખદાયક સવી સાજ; તિનકી મમતા ત્યાગકે, અબ સાધે નિજ કાજ. ૨૬૫
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
ભવ ભવ મેલી મૂકીયા, ધન કુટુંબ સંગ; વાર અનંતા અનુભવ્યા, સવિ સંજોગ વિજેગ. ૨૬૬ અજ્ઞાની એ આતમા, જીસ છસ ગતિમેં જાય; મમતાવશ ત્યાં તેહવે, હુઈ રહી બહુ દુખ પાય. ૨૬૭ મહાતમ એ સવી મેહકે, કિશુવિધ કહયે ન જાય; અનંતકાલ એણીપરે ભમે, જન્મ મરણ દુઃખદાય. ૨૬૮ એમ પુદ્ગલ પરજાય જેહ, સર્વવિનાશીજાણુક ચેતન અવિનાશી સદા, એ ના લખે અજાણ. ૨૬૯ મિથ્યા મોહને વશ થઈ જૂઠેકુ ભી સાચ કહે તિહાં અચરજ કીશ, ભવ મંડપ કે નાચ. ૨૭૦ જીનકે મોહ ગલી ગયે, ભેદ જ્ઞાન લહીસાર; પુદ્ગલકી પરિણતિ વિશે, નવિ રાચે નિરધાર. ૨૭૧ ભિન્ન લખે આતમ થકી, પુદ્ગલ કી પરજાય; કિમહી ચળા નવિ ચળે, કિસીપરે તે ન ઠગાય. ર૭૨ ભયા યથારથ જ્ઞાન જબ, જાણે નિજ પરભાવ; થિરતા ભઈ નિજ રૂપમેં, નવી ચે તસ પરભાવ. ૨૭૩ માતતાત તુમકું કહી, એ સબ સાચી બાત; તે ચિતમેં ધરો સદા, સફલ કરે અવદાત. ૨૭૪ મુજકું તુમ સાથે હતે, એતા દિન સંબંધ અબ તે સવી પૂરણ હુઓ, ભાવી ભાવ પ્રબંધ. ર૭૫ વિકલ્પ કઈ તમે મત કરે, ધર્મ કરે થઈ ધીર; મેં પણ આતમ સાધના, કરું નિજ મન કરી થીર. ૨૭૬ આતમ કારજ સાધ, તુમકું ઉચિત હે સાર; મેહ ન કરો કીસી કારણે, જિણથી દુઃખ અપાર. ૨૭૭
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
સહજ સ્વરુપ જે આપણે તે છે આપણી પાસ; નહીં કીસીસું જાચનાં, નહીં પરકી કીસી આશ. ૨૭૮ અપના ઘરમાંહી અછે, મહા અમૂલ્ય નિધાન; તે સંભાળે શુભ પરે, ચિંતન કરે સુવિધાન. ર૭૯ જન્મમરણ કા દુઃખ ટળે, જબ નિરખે નિજરૂપ; અનુક્રમે અવિચળ પદ લહે, પ્રગટે સિદ્ધ સરુપ. ૨૮૦ નિજ સરુ૫ જાણ્યા વિના, જીવ ભમે સંસાર; જબ નિજ રુપ પિછાણુઓ, તબ લહે ભવ પાર. ૨૮૧ સકલ પદારથ જગતને, જાણુણ દેખણ હાર; પ્રત્યક્ષ ભિન્ન શરીર શું, જ્ઞાયક ચેતન સાર. ૨૮૨ દ્રષ્ટાંત એક સુણે ઈહાં, બારમા સ્વર્ગ કે દેવ; કૌતુક મિશ મધ્ય લેકમેં, આવી વશિ હેવ. ૨૮૩ કેઈક રંક પુરુષ તણી, શરીર પરજાયમેં સેય; પિસી ખેલ કરે કીશા, તે દેખે સહુ કય. ૨૮૪ કબીક રાનમેં જાય છે, કાષ્ટકી ભારી લેય; નગરમેં વેચન ચાલી, મસ્તકે ધરીને તેહ. ૨૮૫ કરે મજુરી કઈ દિન, કહીક માંગે ભીખ, કબહિક પર સેવા વિષે, દક્ષ થઈ ધરે શીખ. ૨૮૬ કબહીક નાટકી હુઈ રીઝવે નગરકે વૃદ, કબડીક વણિક બની ઇસે, કરે વેપાર અમંદ. ૨૮૭ કબહીક માલ ગુમાય કે, રૂદન કરે બહુ તેહ, કબીક નફા પાયકે હાસ્ય વિનેદ અ છે. ૨૮૮ એણવિધ ખેલ કરે ઘણા, પુત્ર પુત્રી પરિવાર સી આદિક સાથે રહે, નગર માંહી તેણીવાર. ૨૮૯
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
વૈરી કટક :આવ્યુ. ઘણું, નાસંણુ લાગ્યા લાક; તવ તે સુર એમ ચિંતવે, ઇહાં હાથે ખડું શેક. ૨૯૦
એમ વિચાર કરી સવે, ચાલે આધી રાત;
એક પુત્રકુ કાંધ પર, બીજાકુ ગ્રહે હાથ. ૨૯૧ ઘરવાખરકા પાટલા, સ્ત્રી લહે શિર પરી તેહ; પુત્રીકુ આગળ કરી, એણી પેરે ચાલે તેહ. ૨૯૨ કાટે જે ગાડાં, તીકી આંધી ગાંઠ, શીર ધરી તે આપણે, એણીવિધ તીહાંથી નાઠ. ૨૯૩ મારગ ચાલતાં તેહને, વાટ ખટાઉ મળે જે;
પુછે કીાં ચાલ્યા તુમે, તવ એમ ભાંખે તેહ. ૨૪ નગર અમારૂં ઘેરિયું, વયી લશ્કર આય; તીણુ કારણ અમે નાશીયા, લહી કુટુંબ સમવાય. ૨૯૫ કાઈક ગામમે જાયકે, જીમ તીમ કરું ગુજરાન; કરમ વિપાક અને ઇસા, તેણે કરી ભયા હૈરાન. ૨૯૬ એમ અનેક પ્રકારકા, ખેલ કરે જગમાંહી; પણ ચિત્તમે જાણે ઇશ્યુ', મેં સદા સુખ માંહી. ૨૯૭ મે... તે ખારમા કપડા, દેવ મહાઋદ્ધિવત; અનાપમ સુખ વિલચું સદા, અદભૂત એ વિતત. ૨૯૮ એ ચેષ્ટા જે મેં કરી, તે સવિ કૌતુક કાજ;
૨ક પરજાય ધારણ, કરી, તીણુકો એ સવી સાજ. ૨૯૯ જેમ સુર એઠુ ચરિત્રને, નવી ધરે મમતા ભાવ; ટ્વીન ભાવ પણ નવી કરે, ચિંતવે નિજ સુરભાવ. ૩૦૦ એણીવીધ પરજાયમેં, મે' જે ચેષ્ટા કરત;
પણ નિજ શુદ્ધ સરુપ, બહુ નહી. વિસર’ત. ૩૦૧
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
શુદ્ધ હમારા રુપ હે, શાલિત સિદ્ધ સમાન; કેવલ લક્ષ્મી કે ધણી, ગુણ અનંત નિધાન. ૩૦૨ એણી પરે એહ સરુપા, અનુભવ કા મહુવાર; અખ કિવિધ મુજ ભય નહીં, એ જાણા નિરધાર. ૩૦૩.
અબ આગે નિજ નારીકુ, સમજાવે શુભ રીત; મમતા ન કરે। એહુકી, ન કરો પુદ્ગલ પ્રીત. ૩૦૪
થિતિ પૂરણ ભઇ એહુકી, અમ રહેણુકા નાંહી; તેા કયું માઠુ ધરા ઘણેા, દુઃખ કરણા દિલ માંહી ૩૦૫
મેરા તેરા સબંધ જે, એતા દિનકા હાય;
નાશ. ૩૦૮
વધઘટ કે। ન કરી શકે, એણીવિધ જાણેા સેાય. ૩૦૬ એહ શરીર અસાર છે, વિષ્ણુસતાં નહી. વાર; થિતિ અલ સવિ પૂરણ હુઆ, ખીણમે હેાયગી છાર. ૩૦૭ તી કારણ તુમકુ કહુ, મ ધરા ધૃણુકી આશ; ગરજ સરે નહીં તાહરી, ઇનકા હાયે અખ એમ જાણી મમતા તજી, ધરમ કરો ધરી પ્રીત; જેમ આતમ સુખ સંપજે, એ ઉત્તમ કી રીત. ૩૦૯ કાળ જગતમે સહુ શીરે, ગાફેલ રહેણાં નાંહી; કખહીક તુજકુ પણ ગ્રહે, સંશય ઋણમે નાંહી. ૩૧૦ તું મુજ પ્યારી નારી છે, એ સવી મેહ વિલાસ; ભાગ વિટંખના જાણીએ, આતમગુણુકા નાશ. ૩૧૧ સ્ત્રી ભરથાર સોંગ જે, ભવ નાટક એહુ જાણુ; ચેતન તુજ મુજ સારીખેા, કમ વિચિત્ર વખાણુ. ૩૧૨ એમ વિચારી ચિત્તમેં ધરી, મમતા કૈા દૂર; નિજ સ્વારથ સાધન ભણી, ધરમ કરો. થઈ શૂર. ૩૧૩
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧
જે મુજ ઉપર રાગ છે, તે કરો ધરમમેં સહાજ; ઈણે અવસર તુજ ઉચિતહે, એ સમે અવર ન કાજ. ૩૧૪ ધરમ ઉપદેશ એણપરે, તેરા હીતકે કાજ; મેં કહ્યો કરુણ લાયકે, તેણે સાધે શિવરાજ. ૩૧૫ ફોગટ ખેદ ના કીજીએ, કર્મ બંધ બહુ થાય; જાણે એમ મમતા તજી, ધર્મ કરે સુખદાય. ૩૧૬ હવે નીજ કુટુંબ ભણી કહે, હિત શિક્ષા સુવિચાર, મમતા મોહ છોડાવવા, એણવીધ કરે ઉપગાર. ૩૧૭ સુણે કુટુંબ પરિવાર સહુ કહું તુમકું હિત લાય; આઉ થિતિ પૂરણ ભઈ, એહ શરીરકી ભાય. ૩૧૮ તેણે કારણુ મુજ ઉપરે, રાગ ન ધરણાં કેય; રાગ કર્યા દુખ ઉપજે, ગરજ ન સરણી જેય. ૩૧૯ એહ થિતિ સંસારક, પંખીકા મેલાપ; ખીણુ ખીણમેં ઊડી ચલે, કહા કરણ સંતાપ. ૩૨૦ કેણ રહ્યા ઈહાં થીર થઈ, રેહણહાર નહીં કેય; પ્રત્યક્ષ દીસે ઈણીપ, તમે પણ જાણે સેય. ૩૨૧ મેરે તુમ સહુ સાથશું, ક્ષમાભાવ છે સાર; આણંદમાં તુમ સહુ રહો, ધર્મ ઉપર ધરે પ્યાર. ૩૨૨ ભવ સાયરમાં બૂડતા, ના કેઈ રાખણહાર, ધર્મ એક પ્રવહણ સમે, કેવલી ભાખિત સાર. ૩૨૩ એ સે તુમ ચિત ધરી, જેમ પામ સુખ સાર; દુરગતિ સાવિ દૂરે ટળે, અનુકમે ભવ નિસ્તાર. ૩ર૪ એમ કુટુંબ પરિવારમું, સમજાવી અવદાત; પછી પુત્ર બોલાયકે, ભાંખે એણપરે વાત. ૩૨૫
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
સુણે પુત્ર શાણું તમે, કેહણેકો એ સાર; મેહ ન કરે માહરે, એહ અથિર સંસાર. ૩૨૬ શ્રી જિન ધરમ અંગીકરે, સેવ ધરી બહ રાગ; તુમકું સુખદાયક ઘણે, લહેશે મહાસભાગ. ૩૨૭ વ્યવહારિક સંબંધથી આણું માને સાર; તેણે કારણ તમને કહું, ધારે ચિત્ત મોઝાર. ૩૨૮ પ્રથમ દેવ ગુરુ ધમકી, કરે અતિ ગાઢ પ્રતીત; મિત્રાઈ કરો સુજનકી, ધમી ધરો પ્રીત. ૩૨૯ દાન શિયલ તપ ભાવના, ધર્મ એ ચાર પ્રકાર; રાગ ધરે નિત્ય એહશું, કર શકિત અનુસાર. ૩૩૦ સજન તથા પરજન વિષે, ભેદ વિજ્ઞાન જેમ હોય; એહ ઉપાય કરે સદા, શિવ સુખ દાયક સોય. ૩૩૧ જે સંસારી પ્રાણીઆ, મગન રહે સંસાર; પ્રીત ન કીજીએ તે હકી, મમતા દૂર નીવાર. ૩૩૨ રાગી જીવકી સંગતે, એહ સંસાર મઝાર; કાળ અનાદિ ભટકતાં, કીમહી ન લહીએ પાર. ૩૩૩ રાગે રાગ દશા વધે, તેમ વળી વિષય વિકાર, મમતા મૂછ બહુ વધે, એ દુર્ગતિ દાતાર. ૩૩૪ તેણે સંસારી જીવકી. તજી સંગત દિલધાર; જ્ઞાનવંત પુરુષા તણું કરે સંગતિ સુવિચાર. ૩૩૫ ધર્માત્મા પુરુષ તણી, સંગતે બહુ ગુણ થાય; જશ કીર્તિ વધે ઘણી, પરિણતિ સુધરે ભાય. ૩૩૬ એમ અનેક ગુણ સંપજે, એહ લેકમેં સુખકાર; વળી પરલેકમેં પામીયે, સ્વર્ગાદિક સુખ સાર. ૩૩૭
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
વળી ઉત્તમ પુરુષતણી, સંગતે કહીએ ધર્મ, ધરમ આરાધી અનુક્રમે, પામીએ શિવપુર શર્મ. ૩૩૮ ધરમી ઉત્તમ પુરુષકી, સંગતિ સુખની ખાણ; દેષ સકળ દરે ટળે, અનુક્રમે પદ નિર્વાણ. ૩૩૯
એણીવિધ તુમકું હિતભણી, વચન કહ્યા સુરસાલ; જે તુમકુ સચ્ચા લગે, તે કીજે ચિત્ત વિશાલ. ૩૪, દયા ભાવ ચિત્ત આણકે, મેં કહ્યા ધરમ વિચાર; જે તુમ રૂદયમાં ધારશે, તે લેશે સુખ અપાર. ૩૪૧ એમ સબકું સમજાયકે, સબસે અલગ હોય; અવસર દેખી આપણુ, ચિત્તમેં ચિંતે સોય. ૩૪૨ આયુ અલ્પ નિજ જાણ, સમકિત દ્રષ્ટિવંત; દાન પુન્ય કરણી છેકે, નિજ હાથે કરે સંત. ૩૪૩ મહાવ્રતધારી મુનિવરા, સમ્યફ જ્ઞાન સંયુક્ત; ધારક દશવિધ ધર્મના, પંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્ત. ૩૪૪ બાહ્ય અત્યંતર ગ્રંથિ જે, તેહથી ન્યારા જેહ, બહુશ્રુત આગમ અર્થના, મર્મ લહે સહુ તેહ. ૩૪૫ એહવા ઉત્તમ ગુરૂ તણો, પુન્યથી જગ જે હોય; અંતર ખુલી એકાંતમેં નિઃશલ્યભાવ હોય સોય. ૩૪૬ એહવા ઉત્તમ પુરુષને, જગ કદી નવી હોય; તે સમક્તિ દ્રષ્ટિ પુરુષ, મહાગંભીર તે જોય. ૩૪૭ એહવા ઉત્તમ પુરુષકે, આગે અપની બાત; રૂદય ખેલકે કીજીએ, મરમ સકલ અવદાત. ૩૪૮ જોગ જીવ ઉત્તમ કે, ભવભીરૂ મહાભાગ; એહવે જોગ ન હોય કદા, કહેશે કે નહીં લાગે. ૩૪૯
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
અપના મનમેં ચિંતવે, દુષ્ટ કરમ વશ જેઠુ; પાપ કરમ જે હાઈ ગયું, બહુવિધ નિદ્રે તેહ. ૩૫૦ શ્રી અરિહંત પરમાતમા, વળી શ્રી સિદ્ધ ભગવત; જ્ઞાનવંત મુનિરાજની, વલી સુર સમક્તિ વંત. ૩૫૧ ઇત્યાદિક મહા પુરુષકી, સાખ કરી સુવિશાલ; વળી નિજ આતમ સાખશુ, દુરિત સવે અશરાલ. ૩૫૨
મિથ્યા દુષ્કૃત ભલી પરે. દીજે ત્રિકરણ શુદ્ધ, એણીવિધ પવિત્ર થઈ પળે, કીજે નિ`લ બુદ્ધ. ૩૫૩ અવશ્ય મરણ નિજ મન વિશે, ભાસન હુવે જામ; સર્વ પરિગ્રહ ત્યાગકે, આહાર ચાર તજે તામ. ૩૫૪ જો કઢી નિર્ણય નવી તુવે, મરણ તણા મન માંહી; તેા મરજાદા કીજીએ, ઇતર કાલકી તાંહી. ૩૫૫ સર્વાં આરંભ પરિગ્રહ સહુ, તીનક કીજે ત્યાગ; ચારે આહાર વલી પખિએ, ઇણુવિધ કરી મહાભાગ. ૩૫૬ હવે તે સમકિત દ્રષ્ટિવંત, થિર કરી મન વચ કાય; ખાટથી નીચે ઉતરી, સાવધાન અતિ થાય. ૩૫૭ સિહપરે નિ`ચ થઈ, કરે નિજ આતમ કાજ; મેક્ષ લક્ષ્મી વરવાભણી, લેવા શિવપુર રાજ. ૩૫૮ જીણુ મહા સુભટ સ'ગ્રામમાં, વૈરી જીતન કાજ; રણ ભૂમી મેં સંચરે, કરતા અતી દીગાજ. ૩૫૯ ઇણીવિધ સમક્રિતવંત જે, કરી થિરતા પરિણામ; આકુળતા અંશે નહી, ધીરજ તણું તે ધામ. ૩૬૦ શુદ્ધ ઉપયાગમાં વતતા, આતમણુ અનુરાગ, પરમાતમકે ધ્યાનમે’, લીન આર સમ ત્યાગ. ૩૬૧
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫
ધ્યાતા ધ્યેયની એકતા, ધ્યાન કરતા હોય; આતમ હોય પરમાતમા, એમ જાણે તે સય. ૩૬૨ સમ્યકુદ્રષ્ટિ શુભ મતિ, શિવસુખ ચાહે તેહ રાગાદિ પરીણામમેં, ખિણ નવી વરતે તેહ. ૩૬૩ કણહી પદાર્થકી નહીં, વંછા તસ ચિત માંહ; મોક્ષ લીમી વરવા ભણી, ધરતો અતિ ઉછાંહ. ૩૬૪ એણવીધ ભાવ વિચારતાં. કાળ પુરણ કરે સેય; આકુલતા કવિધ નહીં, નિરાકુળ થિર હેય. ૩૬૫ આતમ સુખ આણંદમય, શાંત સુધારસ કુંડ; તા મેં તે ઝીલી રહે, આતમ વીરજ ઉદંડ. ૩૬૬ આત્મ સુખ સ્વાધીન છે, ઓર ન એહ સમાન એમ જાણી નિજરૂપમેં, વરતે ધરી ભહુ માન. ૩૬૭ એમ આણંદમાં વરતતાં, શાંત પરિણામ સંયુક્ત આયુ નિજ પૂરણ કરી, મરણ લહે મતિવંત. ૩૬૮
એહ સમાધિ પ્રભાવથી, ઇંદ્રાદિક કી ત્રાદ્ધ, ‘ઉત્તમ પદવી તે લહે, સર્વ કારજ કો સિદ્ધ. ૩૬૯ મહા વિભૂતિ પાયકે, વિચરતા ભગવાન; વળી કેવળ મુનિ રાજને, વંદે સ્તવે બહુમાન. ૩૭૦ સુરલેકે શાશ્વત પ્રભુ, નિત્ય ભક્તિ કરે તાસ; કલ્યાણક જિનરાજના, ઓચ્છવ કરત ઉલાસ. ૩૭૧ નંદીસર આદે ઘણાં, તીરથ વંદે સાર; સમકિત નિર્મલ તે કરે, સફલ કરે અવતાર. ૩૭૨ સુર આયુ પૂરણ કરી, તિહાંથી ચવીને તે મનુષ્ય ગતી ઉત્તમ કુલે, જનમ લહે ભવી તેહ. ૩૭૩
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
રાજ્ય ઋદ્ધિ સુખ ભાગવી, સદ્ગુરૂ પાસે તેહ; સજમ ધર્મ અંગીકરી, શુરૂ સેવે ધરી સ્નેહ. ૩૭૪ શુદ્ધ ચરણ પરીણામથી, અતી વિશુદ્ધતા થાય; પક શ્રેણી આરોહીને, ઘાતી કરમ ખપાય. ૩૭૫ કેવળ જ્ઞાન પ્રગટ ભયેા, કેવળ દરશન ભાસ; એક સમય ત્રણ કાલકી, સરવ વસ્તુ પરકાશ. ૩૭૬ સાદિ અનંત થિતિ કરી, અવિચલ સુખ નિરધાર; વચન અગેાચર એહ છે, કીવિવિધ લડીએ ન પાર. ૩૭૭ મહિમા મરણ સમાધિના, જાણેા અતિ ગુણ ગેહ; તીણુ કારણ ભવી પ્રાણીયા, ઉદ્યમ કરીએ તેહ. ૩૭૮ એણીવિધ મરણુ સમાધિકો, સ ંક્ષેપે સુવિચાર;
દુહા ભાસ રચના, કરી નિજ પરને ઉપગાર. ૩૭૯ મરણુ સમાધિ વિચારની, પ્રતિ મળી મુજ એક, તિમે સમાધિ મરણકો, વવ કીચે અતિ છેક, ૩૮૦ પણ ભાષા મરૂદેશકી, તિણમેં લખીયા તેહ; તિ કારણુ સુગમ કરી, દુહા અંધકીયા એડ. ૩૮૧ અલ્પ મતિ અનુસારથી, બિન ઉપયાગે જે; વિરુદ્ધ ભાવ લખીયે। જીકે, મિથ્યા દુષ્કૃત તેહ. ૩૮૨
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનહર્ષ સૂરી કૃત શીયલની નવ વાડની સઝાય
દુહા . શ્રીનેમિસર ચરણ યુગ, પ્રણમું ઊઠી પ્રભાત, બાવીશમો જિન જગતગુરુ, બ્રહ્મચારી વિખ્યાત.–૧ સુંદરી અપછરા સારિખી, રતિ સમય રાજકુમાર. ભર યૌવનમેં જુગતિસું, છોડી રાજુલ નાર.—૨ બ્રહ્મચર્ય જેણે પાલિ, ધારક દુક્કર જે; તેહ તણું ગુણ વરણવું, જિમ હોય પાવન દેહ-૩ સુરગુરુ પિતે કહે, રસના સહસ બનાઈ બ્રહ્મચર્યના ગુણ ઘણા, તે પણ કહ્યા ન જઈ–૪ ગલિત પલિત કાયા થઈ, તેહી ન મૂકે આશ; તરુણપણે જે વ્રત ધરઈ હું બલિહારી તાસ.–૫ જીવ વિમાસી જેય તું, વિષય માં રાચ ગમાર : છેડા સુખનઈ કારણે, મૂરખ ઘણે ન હાર.-૬ દેશ-દષ્ટાંતે દોહિલે, લા નરભવ સાર; પાલી શીયલ નવ વાડશું, સફલ કરે અવતાર -૭
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
ઢાળ પહેલી
શીયલ સુરંગી ચુંદડી–એ રાગ. શીયલ સુર તરુવર સેવઈ વ્રતમાંહિ ગિરૂઓ જેહ રે; દંભ કરાગ્રહ છોડીને, ધરીએ તિસું નેહ રે. શીયલ૦–૧ જૈન શાસન વન અતિ ભલે, નંદનવન અનુહાર રે; જિનવર વનપાલક તિહાં, કરુણા રસ ભંડાર છે. શીયલ -૨ મન થાણે તરુ રેપિયે, બીજ ભાવના ખંભ રે; સરધા સારણ તિહાં વહે, વિમલ-વિવેક તે અંભરે. શીયલ૦-૩ મુલ સુદઢ સમકિત ભલે, બંધે નવતત્વ દાખી રે; શાખા મહાવત તેહની, અણુવ્રત લઘુ સાખી રે. શીયલ -૪ શ્રાવક સાધુ તણું ઘણા, ગુણગણ પત્ર અનેક રે મહેર કરમ શુભ બંધને, પરિમલ ગુણ અનેક રે. શીયલ-૦૫ ઉત્તમ સુર સુખ ફૂલડાં, શિવ સુખ તે ફલ જાણે રે જતન કરી વૃક્ષ રાખવે, હીયડે અતિ ઘણેરંગ રે. શીયલ-૦૬ ઉત્તરાધ્યયને સેલમેં, બંભમાહી ઠાણ રે, કીધી તિણે તરૂ પાખતી, એ નવ વાડ સુજાણ રે. શિયલ –૭
હવે પ્રાણી જાણી. કરી, રાખ પ્રથમ એ વાડ; } . જે એ ભાજી પેસસી, પ્રમદા કેરી ધાડ – જે હડને હડ ખલકતી, અમદા, ગય મહંત; } શીયલ વૃક્ષ ઉપાડશી, વાડી વિતાડી તુરંત
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ ધરી નિત પાલી,
ગિરૂ બ્રહ્મવ્રત સાર હા, ભવિયણ.
જેથી શિવ સુખ પામી ઈં,
સુ ંદર તનુ શિણગાર હો. ભવિય—૧
૨૨૯
ઢાળ ખીજી
નારદની દેશી
શ્રી પશુ પડંગ જિહાં વસે,
તિહાં રહેવા નહી. વાસહેા; ભવિયણુ,
એની સંગતિ નિવારીએ,
વ્રતના કરે વિનાશ હા.
મજારી સંગતિ રમે,
કુકડ મૂસ ગમાર હા, ભવિયણ,
કુશલ કિહાંથી તેહને,
‘અગનિકુંડ પાસે રહ્યો.
પામઈ દુઃખ અઘાર હા. ભવિયણ—૩
પ્રજલે ધૃતના કુલ હા. ભવિયણ.
નારી સંગતે પુરુષને,
ભવિયણ—૨
સિંહગુહાવાસી યતિ,
રહે . કિસી પરે ખંભ હા, ભવિયણ—૪
ઘો કેસા ચિત્રસાલ હેા, ભવિષણુ,
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
તુરત પડે વસ તેહને,
ગયે દેશ નેપાલ હૈ, ભવિયણ–પ વિકલ અકકલ વિણ બાપડા,
પંખી કરતા કેલિ હો, ભવિયણું દેખી લમણુ મહાસતી,
રૂલી ઘણું ઈણ મેલ હો, ભવિયણ–૬ ચિત્ત ચંચલ પંડળ નરા, વરતે ત્રીજે વેદ છે,
ભવિયણ. તજે સંગત નિત તેહની, કહે જિનહર્ષ ઉમેદ છે, ભવિયણ–.
દુહા અથવા નારી એકલી, ભલી ન સંગતિ તાસ; ધર્મકથા પણ ન કહેવી, બેસી તેહને પાસ–૧ તેહથી અનર્થ હવે ઘણા, શંકા પામે લેક, આવે અછતે આળ શિર, બીજી વાડ વિલેક–૨ ઢાળ ત્રીજી
દેશી ઝતિના જે જે જાતિ રૂપ કુલ દેશની રે, રમણ કથા કહે જેવું; તેહનો બ્રહ્મત કિમ રહે છે, કેમ રહે વ્રત સું નેહરે. પ્રાણ ! નારી કથા નિવાર,
તું તે બીજી વાડ સંભાળ રે.–પ્રાણી -૧
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
ચંદ્રમુખી મૃગલેચની રે, વેણી જઈ ભુજંગ; દિપ શિખા સમ નાસિકા રે,
અધર પ્રવાસી રંગ રે–પ્રાણી-૨ વાણી કોયલ જેહવી રે, વારણ કુંભ સરોજ; હંસગમની કુશ હરિ કેટી રે,
કરયુગ ચરણ સરોજ રે–પ્રાણી –૩ રમણ રૂપ ઈમ વરણવે રે, આ વિષય મનરંગ; મુગ્ધ લેકને રીઝવે રે, : - વાધઈ અંગ અનંગ રે–પ્રાણી -૪ અપવિત્ર મલની કેથળી રે, કલહ કાજલનો ઠામ, બાર સ્રોત વહે સદા રે, ચરમ દીવડી નામ રે–પ્રાણી –પ કે દેહ ઔઢારિક કામો રે, ક્ષણમેં ભંગુર થાય, સપ્ત ધાતુ રેગ કેથળી રે, જતન કરતાં જાય --પ્રાણી – ચકી ચોથે જાણીએ રે, દેવે દીઠો આયા તે પણ ખીણમાં વિણસી રે,
- રૂપ અનિત્ય કહેવાય રે–પ્રાણી –૭ નારી કથા વિકથા કહી રે, જિનવર બીજે અંગ, અનર્થ દંડ અંગ સાતમે રે,
કહે જિનહર્ષ પ્રસંગ રે. –પ્રાણી –૮ -
દુહા બ્રહ્મચારી જોગી જતિ, ન કરે નારી પ્રસંગ : એકણ આસન બેસતાં, થાયે વતને ભંગ.—-૧
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાવક ગાલે લેહને, જે સહે પાવક સંગ; ઈમ જાણી રે પ્રાણીયા, તજી આસન દિયા -- ઢાળ જેથી
મેં સેદાગર લાલચણ–-એ રાગ. ત્રીજી વાડ હવે ચિત્ત વિચાર,
નારી સહ બેસશે નિવારે હો લાલ, એકે આસન કામ દીપાવે, - ચેથા વ્રતને દેષ લગાવે છે. લાલ. ત્રીજી-૧ ઈમ બેસતા આસંગ થાય,
આસંગે ફરસાવે હે લાલ; કાયા ફરસે વિષય રસ જાગે,
તેહથી અવગુણ થાએ આગે હો લાલ. ત્રીજી-૨ જુઓ શ્રીસંભુત પ્રસિદ્ધો, | તનુ ફરસે નિયણે કીધે હે લાલ; દશમે ચકી અવતરી, • - ચિને પ્રતિબંધ તેહને દીધે હે લાલ. ત્રીજી –૩ તેને તિહાં ઉપદેશ નવિ લાગે,
વિરતિને કાયર થઈ ભાગે છે લાલ, સાતમી નરક તણાં દુખ સહીયા,
સ્ત્રી ફરસે ઈમ અવગુણ કહ્યો છે લાલ. ત્રીજી-૪ કામ વિરામ વધઈ દુખ ખાણી, - નરક તણી સાચી સહિ વાણી હે લાલ,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
283
એમઈ આસન દૂષણ ઋણી,
પરિહર નિજ આતમ હિત આણી લાલ, ત્રીજી—પૂ
માય મહેન જો બેટી થાય,
તે એશીન ઊઠી જાય હા લાલ;
કલપઈ એક મુહૂરત પઈં હા લાલ. ત્રીજી-૬
દુહા
ચિત્ર આલેખિત જે પુખ્તલી, તે પણ જોવી નહીં;
જે
કેવલજ્ઞાની ઈમ કહે, દશવૈકાલિક માંહિ−૧
નારી વેઢ નતિ થયેા, ચક્ષુ કુશીલ કહાય;
લખ ભવ -ચેાથી વાડ તજી, રૂલીયા ઋષી રમ્ય ૨ ઢાળ પાંચમી
મેાહન મુદ્દરી લે ગયા.એ રાગ.
મનોહર રૂપ નારી તણાં, દીઠાં વાઈ વિકાર;
વાગુર કામી મૃગ ભણી હા, પાશ રÄા કિરતાર૦-૧
સુગુણ રે નારી રૂપ ન જોઈએ,
જોઈ એ નહી. ધરી રાગ, સુગુણુ. આંકણી
નારી રૂઈ દીવડો, કામી પુરૂષ પતંગ, અખઈ" સુખનઈ કારણે હા, દાઝઇં અ ંગ સુરંગ. સુગુણ ૦–૨
મન ગમતી મણી હાઈ, ઉર કુચ વજ્રન સુરંગ;
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
નર હર ભાગી ડસ્યા હા, જોવતા વ્રતના ભંગ, સુગુણ ૩ કામણગારી કામિની રે, જિત્યા સયલ સંસાર; આખી અણીકો ન રહ્યો હા,
સુરનર ગયા સહુ હાર. સુગુણ-૪
હાથ પાવ છેદ્યા હુવઈ, કાન નાક વિષ્ણુ જેહં, તેપિ સે વરસાં તણી હા, બ્રહ્મચારી તજે તેહ. સુગુણ૦-૫
રૂપ” રંભા સારીખી, મીઠા બેલી નાર; તા કિમ જોવઈ એહુવી હા,
ભર યૌવન વ્રત ધાર. સુગુણ−
અમલા ઈંદ્રી જોવતાં, મન થાયે વશ .કેમ; રાજિમિત દેખી કરી હા,
તુરત ડગ્યા રહનેમ. સુગુણ૦-૭
રૂપ કૃપ દેખી કરી, માંહી પડે. કામાંધ. મૂરખ મન જાણુંઇ નહીં કે,
કઈ જિનહ પ્રશ્ન ધ. સુગુણ૦૮
દુહા
સંજોગી પાસઈ રહેઇ, બ્રહ્મચારી નિશિઢીસ;
કુશલ નહીં તેહના વ્રત ભણી, ભાંજઈ વસવાવીસ.-૧
વસઇ નહીં. કુટ અંતરઈ, શીલ તણી હોવઇ હાણ; મન વચન વશ રાખવા, હીયઈ ધરા. જિનવાણુ,ધર
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨પ
ઢાળે છઠ્ઠી
એને શી કહેવી એ રાગ. વાડ હવાઈ સુણ પંચમી રે, શીલભણી રખવાલ રે, ચૂર પડી તે સહી રે, વ્રત થાશી વિસરાલ રે. વાડ૦-૧ પરિચય ભિંતનઈ અંતરે રે, નારી રહઈ તિહાં રાત્રિ રે, કેલિ કરઈ નિજ કંત સું રે, વિરહ મરોડઈ ગાત્ર રે. વાડ –ર કેયલ જિમ ટહુકઈ લવે રે, ગાવઈ મધુરે સાદ રે; મદમાતી રતી થકી રે, સુરત સરસ ઉનામા રે. વાડ -૩ રેવઈ વિરહાકુલ થઈ રે, દાધી દુખ દવ ઝાળ રે, દીન હીન બેલડઈ રે, કામ જગાવે બાળ રે. વાડ૦-૪ કામ વશે ખડખડ હસે રે પ્રિય મેટો તન તાપ રે; વાહ કરઈ તન મન હરે રે, વિરહિણું કરે વિલાપ રે. વાડ -૫ રાગ વિષમ સુણિ હસે રે, હાસ્ય અનરથ હોય રે, રામ ઘરણી હાંસી થકી રે, રાવણ વધ થયો જોય રે. વાડ૦-૬ વ્રતધારી નવિ સાંભળઈ રે, એહવા વિરહી વયણ રે, કહંઈ જિનહર્ષ ધીર મ લઈ રે, ચિત્ત ચલઈ સુણિ સેણ રે.
વાડ૦–૭
દુહા
છઠ્ઠી વાડ ઈમ કહી, ચંચલ મન મનાઈ - ખાધે પીધે. વિલસી, તિણ સુ ચિત્ત મ લાઈ–૧
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
કામ ભેગ સુખ પ્રાચ્ય, આપઈ નરક નિદ પરતક્ષને કહેવો કિસું, વિલસે જેહ વિદ. -૨
ઢાળ સાતમી આજ નિહેજે રે દીસે નાહલ. એ રાગ. ભરયૌવન ધન સામગ્રી લહી, પામી અનુપમ ભેગેજી; પચે ઈદ્રયનઈ વશે સુખ ભેગવ્યાં,
પાંચે ભેગ સંજોગોજી.ભર.૦-૧ તે ચિંતવઈ બ્રહ્મચારી નહીં, ધુરી ભેગવીયા સુજી. આસી વિષ સમી છે ઉપમા,
ચિંતવ્યા ઘે દુઃખજી. ભર૦-૨ શેઠ માર્કદી અંગજ જાણીએ, જિનરક્ષિત ઈણ નામજી; યક્ષ તણી શિક્ષા સહુ વિસરી,
વ્યામોહિત વસી કાજી. ભર૦–૩ ચણાદેવી સનમુખ જોઈ , પૂરવ પ્રીતિ સંભારીજી; તે તીખી તરવાલંઈ વિધીયે,
નાખે જલધિ મઝારેજી, ભર૦-૪. જુવો જિન પાલિત તે પંડિત થયો, ન કી તાસ વિશ્વાસેજી; મૂલગી પણ પ્રીતિ મન ન ધરી,
સુખ સગી વિલાસજી. ભર૦-પ. સેલા યક્ષઈ તતક્ષણ ઉધ, મિલિયે નિજ પરિવારેજી, કહઈ જિનહર્ષ, પૂરવ કેલિયા,
ન સંભાઈ નર નારજી. ભર--૦૬
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭
ઉહા.
ખાટા ખારા ચરરસ, મીઠા ભેજન જેહ, મધુરા મિલ કસાયલા, રસના સહુ રસ લેહ. -૧ જેહની રસના વશ નઈ, ચાહઈ સરસ આહાર; તે પામઈ દુઃખ પ્રાણીયા, ચઉગતિ રૂલે સંસાર–૨.
ઢાળ આઠમી ચરણલી ચામુંડ રે ચઢઈએ દેશી. બ્રહ્મચારી સાંભળી વાતડી, નિજ આતમરું હિત જાણી રે; વાડ મ ભાંજઈ સાતમી,
સુણ જિનવરની વાણી રે.-બ્રહ્મ. -–૧. કવલ કરંઈ ઉપાડતાં, વૃત બિંદુ સરસ આહારે રે, તે આહાર નિવારીએ,
જિણથી વધઈ વિકારો રે.-બ્રહ્મ–૨ સરસ રસવતી આહારઈ, દૂધ દહીં પકવાનો રે; પાપ શ્રમણ તેહનઈ કહ્યો,
ઉત્તરાધ્યયને માને છે.-બ્રહ્મ ––૩. ચકવતિની રસવંતી, રસિક થયે ભૂદેવે રે; કામ વિટંબણા તિણે લહી,
વરજ વરજ નિત્ય મેવ રે –બ્રહ્મ –-૪ રસનાના અતિ લુપી, લંપટ ઈણ સંવાદો રે, મંગુ આચારજની પરંઈ.
પામઈ કુગતિ વિષાદો રે--બ્રહ્મ –પ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ચારિત્ર છડી પ્રમાદીયા, નિજ સુતની રાજધાની રે; રાજ રસવતી વશે પડ્યા,
જોઈ સેલગ મદ્રે પાની રે.-બ્રહ્મ॰—૬.
સબલ આહારઈ ખલ વઈ, ખલ ઉપશમઈ ન વેદો રે; વેદ્યઈ બ્રહ્મવ્રત ખંડિત હુઇ,
કહઈ જિનહષ ઉમેદો રે.--બ્રહ્મ॰--૭
દુહા
અતિ મહારથી દુઃખ હાયઈ, ગલઈ, રૂપ બલ ગાત્ર; આલસન પ્રમાદી ઘણા, દોષ અનેક કડુાંત. -૧.
ઘણઈ આહારઈ વિષ ચઢે, ઘણુઈ જ ફાટે પેટ;
20
ધાન અમાંમે। આરતાં, હાંડી ફાટ નેટ-૨ ઢાળ નવમી
જંબુદ્વિપ મેઝાર એ રાગ,
પુરુષ કવલ ખત્રીશ, ભોજન વિધિ કડી, અડ્ડાવીશ નારી ભણીએ; પડગ વલ ચાવીશ, અધિકે દૂષણ હાઈ,
અશાતા અતિ ઘણીએ.-૧.
બ્રહ્મવત ધરે નરનારી,
થાઈ તેહનઇ ઉણાદરીઇ, ગુણ ઘણાએ, જીમઈ જાસક જેહ, તેહનઈ" ગુણ નહીં;
અતિચાર બ્રહ્મવ્રત તણાએ.-૨.
જોઈ કુંડરીક મુણ્િ દ્ર,
સહસ વરસ લગઈ તપ, કરી કરી કાયા દહીએ;
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેણે ભાગે ચારિત્ર, આપાછો રાજમઈ,
અતિ માત્રા રસવંતી લહીએ-૩, મેવાનંઈ મિષ્ટાન્ન, ભેજન નવનવા, સાલાલિ ધૃત ચૂરમાએક ભેજન કરી ભરપૂર, સૂતો નિશિ સમાઈ
હે ઈ તાસ વિશુચિકાઓ –૪. વેદના સહી અપાર, આરતિ રૂદ્રમઈ મરી, ગયે તે સાતમીએ; કહઈ જિન હર્ષ પ્રમાણ, ઓછો જિમીઈ, વાડ કહી આઠમીએ.
–૫.. દેહા નવમી વાડ વિચારીને, પાલે સદા નિર્દોષ પામીશ તતક્ષણ પ્રાણીયા, અવચિલ પદવી મોક્ષ–૧. અંગે વિભૂષણ તે કરઈ. જે સંજોગી હોય; બ્રહ્મચારી તન શભા નહીં, તે કારણ નવિ કેય.—૨. . . ઢાળ દશમી વીરા બાહુબલી વીર તુહે ગજ થકી હેઠા ઊતરે–એ રાગ.. શેભા ન કરવી દેહની, ન કરઈ તન શિણગાર; ઉગટણ ઊપીઠી વલી, ન કરઈ કિણહી વાર.—૧. સુણ ચેતન સુણ તું તો મારી વિનતી,
તેનઈ શીખ કહું હિતકારી–સુણo ઉન્ડા તાઢા નરશું, ન કરે અંગ અઘેલ, કેસર ચંદન કુમકુમઈ ખાતે ન કરે ખેલ, સુણ—૨.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
ઘણાં મેલાનઈ ઉજલાં, ન કરઈ વસ્ર વણાવ; ઘાત કામ મહાબલી, વ્રતન’ઇ ઘાવ,—સુણ૦-૩
કણુ કું ડલ મુદ્રડી, માલા મેાતી હાર;
પહેરઇ નહીં શે।ભામણી, જે થાઇ વ્રતધાર—સુણ ૦-૪. = = કામેાદ્દીપન જિનવરે કહ્યા, ભૂષણ દૂષણ એહ; * અંગવિભૂષા ટાળવી, હુઈ જિનહષ સનેહ-સુણ૦-૬. ઢાળે અગિયારમી
આપ સવારથ જગ સહુ રે—એ રાગ.
- વીરે હા માર પરષદામ, ઉપદેશ્યા ઇમ શીલ; જે પાલશે નવ વાડશું,
તે લહે શિવ સ ંપન્નુ શીલ.-૧.
શીલ સદા તુમ્હઈ સેવજો,
લ જેહનાં હા અતિ સરસ અક્ષીણ;
આઠે કરમ અયિણ હણી, તે પામ્યા હૈ। તતક્ષણ સુપ્રવીણ.
શીલ-૨
જલ જલણ સર કિર કેસરી, ભય જાવે સઘલાં ભાગ; સુર અસુર નર સેવા કરે,
મનવાંછિત હા સીએ સહુ કાજ-શીલ૦-૩. જિનભુવન નિપાવઈ નવા, કનક તણેા નર કોઈ; સેાવન તણી કોડી દાન થઈ,
શીલ સમેાવડ હા તેહી પુન્ય ન હેાઈ. શીલ-૪ નારીન” દૂષણ નર થકી, તિમ નારીથી નર દોષ;
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ વાડ બિહુનઈં સારિખી,
૨૪૩
પાળવી હેા મન ધરીય સતાષ, શીલ-૫
નિધિ નયન સુર શશિ ભાદ્રપદ્મ, દ્ઘિ બીજ આલસ છાંડી; જિનહુ દૃઢવ્રત પાલો,
વ્રતધારી હા જીગતે નવ વાડ. શીલ॰--૬
લેખકની પ્રશસ્તિઃ–
મેારખી મધ્યે લિખિતં ઋષી નાંનજી, સંવત ૧૮૪૦ વસે મિતી ફાગુણ વિદે તેરસ શુક્રવારે, પારેખ અમરચંદ પઢનાર
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ
રે
૧૨
૧૫
૬૭
૬૭
૭૩
૧૧૨
૧૪૦
૧૫૯
૧૬૩
૧૬૪
૧૭૦
૧૭૦
૧૭૦
૧૭૪
૧૮૬
૧૮૭ ૧૯૦
૧૯૧
૧૯૨
૧૯૩
૨૦૫
લીટી
પ
૧૯
૧૪
૧૧
૧૧
૨૧
૨
૧૧
૧૭
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
60–3
~^
૧૨
ع
૧
૧
૧૬
શુદ્ધિ પત્રક
અશુદ્ધે
ખજવાળાવાની
चिरुसया
एआणग
भीसं
सिंघाण
પરંતુ
સન્ય
धीgaण
नत्सि
जहं
घम्म जणणी
મસ
जीबो
શેષઃ
शुद्ध ખજવાળવાની विसया
एआण
मोसं
सिंघाण
दसाणानंदित
ज्ञानाद्रव्य
૨૨૬
પરંતુ
સૈન્ય
जह
धम्म जणणी
માસ
૫
પાપ
મથુનથી અવિ અવિરતિ
મૈથુનથી અવિરતિ
पभाबगं
पभावगं
प्रतिजागयितुम् प्रतिजागरयितुम्
धीवृत्तणं
नत्थि
जीवो
रोधः
दंसणादित
ज्ञानद्रव्य
૧૨૬
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 208 19 164 164 208 લીટી 19 પછી ઉમેરે ભેદ યથાર્થ પાય કે, પ્રગટ કરું નિજરૂપ. 227 13 દેશ–દષ્ટાંતે દશ દૃષ્ટાંતે 238 શ્વત્રત બ્રહ્મત