Book Title: Vibhaktarthanirnaya
Author(s): Giridhar Upadhyay, Jivnath Mishr
Publisher: Babu Haridas Gupta
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009651/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caukhambA-saMskRta-granthamAlA ! (granthasaMkhyA 12) vibhaktArthanirNayaH / / nyAyAnusAriprathamAdisaptavibhaktivistRtavicArarUpaH / naiyAyikAgraNImahAmahopAdhyAyajhopAkhyaH 110. __zrIgiridharopAdhyAyaviracitaH / ........ AmrewariciswwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwULa * tarkatIrthanyAyaratnazrIjIvanAthamizreNa parizodhitaH indrasAgara kAzyAm vidyAvilAsanAmni yantrAlaye zrIyuta vAvU . haridAsaguptena mudrayitvA prakAzitaH / san 1902 IsvI vaikramasaMvat 1958 zubham / Rap Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuumikaa| viditamastvetatkhalu sarveSAmevAtrabhavatAM kArakArthAnadhijigamiSUNAM vyutpitsatAM ca tatra, tatrApi nyAyadhoraNIpariSkRtamanasA prekSAvatAM sNmdaavhkaarym| ___yatkila jAgarUkeSvapi prathamAdinikhilavibhaktivyutpAdanaca yogyatAkeSu naiyAyikamatAnusAriSu vyutpattivAdazabdazaktiprakAzikApavAkyaratnAkarazabdArtharatnAdiSu bahuSu nibandheSu yathA'yaM mudrayitvA prakAzanAyopakrAntaH purAtano'pyadhunaiva prakAzanAnnavyatAmiva dadhAno'nvarthAmAkhyAM bibhrada vibhaktyarthanirNayanAmA natidurUhatayA, vistRtatayA, paripUrNapratipAdyaviSayatayA, paroktinirAkRtisadyuktyAdigarbhitatayA cedAnIntanapracArazAlIdRzagranthApekSayA 5vazyaM khakIyaviSayabubhutsujanamAnasebhyo 'dhikaM rociSyate nibandho na tathA nibandhAntaram iti saMbhAvyate / atra ca krameNa prathamAdisaptaviMbhaktivicAro bhagavatpANinikRtasuvibhaktividhAyakasUtravivaraNavyAjAnnyAyamatamanurundhAnena granthaka; vihitaH / asya praNetA mithilAdezIyo magarolIgrAmavAstavyaH phaNadahakulajanmA jhopAkhyo giridharopAdhyAyaH / ayaM ca mahopAdhyAyavAgIzazarmato jayantIdevyA'lambhi, padavAkyaratnAkarAmRtodayAdivividhanibandhanibandhurazeSazAstrAmbudhipAradRzvanaH zrInagaranRpAlaphatehasAguroH khakIyapaitRvyabhrAtuH zrIgokulanAthopAdhyAyAtU samadhigatavidyazca sNpnnH| gokulanAthopAdhyAyaH paJcadazAdhikaSoDazazatatamazakAbde mithilAmabhUSayaditi tadIyagranthAdito nizcIyate'to'rthAttacchiSyasyAsya granthakarsarapi tatsamakAlateti nirvicikitsam / tacchiSyatA tu khayamevAnena vibhaktyarthanirNaye tatra tatra " iti padadvAkyaratnAkare'smadUgurucaraNA" ityAdilekhena prkaashitaa| pavAkyaratnAkarasya gokulanAthopAdhyAyakartRtve ca tatkRtagranthAntimalekha eva prAmANyapadavImadhirohati / asya ca vibhaktyarthanirNayasyaikameva pustakamadhigataM tadevAzritya zrIyutabAbUharidAsaguptavikSaptyanurodhAdetadgrantharatnaM saM. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodhya tadIyavidyAvilAsanAmake yantrAlaye prAcIkazam / etadgranthakartRsamayAdyavadhAraNe mAmakaH zramastu darabhaGgAbhUpAzritamahAmahopAdhyAyacitradharamitraiH khayameva tatsUcayitvA parihata iti bhRzametadIyopakAraM kalayAmi, asya ca kRte'pi zramapurassare zodhane zarIrimAtrasAdhAraNabhrAntyAdijanitaM doSaM saujanyadhurINaiH sAraspRhayAlabhiH parizIlitamarAlacAturIkai vipazcidvarairupekSyamANamAzAsAnaH, sakalAdhyetradhyApakAdisaukaryametadgranthAtsaMbhAvayan nibandhurapi tAdRzabudhaikajanavedanIyazramasAphalyamadhunaivAvadhArayan zodhanaprakAzanAdInAM cApi guNihakpathagAmitayaiva sArthakatAM manyamAno guNijanAvibhUtimevaitadvyApArAtprIyamANaH paramezvaro viddhAtviti kaamyte| . 1959 varSAnte } . tarkatIrthanyAyaratnopAdhikaH zrIjIvanAthamiznaH shubhm| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram / mmsvvv pR0 paM0 azuddham 38 yatkicidU 3 23 anavacchadakatva 1 rUpAntarasya / 5 rambhasaMgaccha 20 vacchinatvaM 14 nvayenAmArtha 24 tirthasya 84 syatItyAdI 21 yogitbenA 24 tadUbAraNa 25 khArthakasav . 7 karaNatvenA'vyA 19 dvitIyAthatA . 20 mavachinnA 18 dvAnutpatyAnvaya 19 unyaratvasyai / 6 nibhAdizakala 9 svArthaprasidhyA 30 6 bahuja ghaTita 30 16 vizeSaNayA .. 32 23 nAgakAlayo / 34 17 tAvacchadaka 39 3 pravazanIya 39 9 dhikaraNya 47 14 pAtpartha . 48 24 vacanAbahuza 51 10 siAdhyapunarvasU zuddham yatkicid anavacchedakatva rUpAntarasya rambhaHsaMgaccha vacchinnatvaM nvaye nAmArtha tirthasya syatItyAdau yogittvenA tadvAraNa khArthakasub karaNatve nA'vyA dvitIyArthatA. mavacchinnA dvAnutpattyAnvaya Ganyataratvasyai nibhAdisakala khArthAprasidhyA bahughaTita vizeSaNatayA nAgatakAlayo tAvacchedaka, pravezanIya dhikaraNya tAtparya vacanAdU vahuzaH sidhyapunarvasU Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka 55 56 61 71 71 19 ta 71 22 papa 72 10 pyati 72 11 phavya 23 viroga 3 iyaM 72 76 77 78 12 sarga 15 dhikara -79 3 pArAsyA 80 16 rekyaM 81 22 dheyava0 82 17 pavatyapi AAAA2262 2 2 0 0 82 83 10 sabodhanam 12 mamupapannam 1 sambodhasya 10 cchandasyanyatrA 12 kriya 84 86 87 88 88 88 88 90 22 karmaNAM karmatA 10 pratayo 15 myAd 1 ditI 87 11 prakRtyArthI 87 13 yAcchinna 17 7 13 ramatyA 19 kartRvaM ditI syaiva 8 mamave 10 tatrabodha 25 yatattro 6 svando 4 dati ( 2 ) sambodhanam manupapannam sambodhyasya cchndasyAnyatrA kriyA tU nupapa Syati phalavya viyoga iyAM saMsarga dhikaraNa pArasyA raikyaM dheyatva0 pacatyapi karmaNAM zarANAM karmatA pratiyo namatyA kartR myAdi dvitI prakRtyarthA yAvacchinna dvitI sthaiva samave naJA bodha yatazcaitro syando diti Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FINERTSOT 93 5 dhavAt 93 6 niSadha 93. 24 mallA 94 13 zyena 95 23 miyatra 96 8 ka 97 13 pa 97 10 bhesya 99 18 khyAta 102 6 kaNTaH 102 17 mi 102 19 ya 103 17 vo 109 24 krivA 113 20 nAyA 1914 10 vizeSa 114 17 khyAvA 118 21 batayA 123 2 tyatti 115 13 kriyA nA 123 jJAnasvarUpa 127 2 tyatti 138 24 pakSa 139 13 payA 142 3 tvarthaH 142 7 iyA 142 18 viSata 143 12 patta 144 12 vyArA (3) dhatvAt niSedha mallo tsyena mityatra kA pra bhedasya khyArtha kaNThaH bhi seo yo kriyA nAmA niveza khyAtavA SayatayA tpatti kriyA yasya kriyA nA jJAnasvarUpa kriyAprayojyatvAbhAvAt kriyate ghaTaH svayame vetyatra tu tiGpratyayArthasyotpapteH kRtisvarUpakriyA tpatti pazca payo tvamarthaH ityA viSayata pati vyApArA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khalpa cidA no taNDulA tAdRza 145 18 khalya 146 20 bhidA 147 10 to 150 2 taNDalAM . 150 15 tAdaza 151 17 yaj 157 11 dogdhA 159 20 tvAta 163 3 yAttA rAyantA 168 8 tyadha 183 23 phalavA 186 25 pArtha 184 2 vAka 184 8 dvitIyayozca dvayaM paj dogdhI tvAtU yAntA NyantA tyadha phalAvA yArtha vAcaka dvitIyayozca paratvAnvayisamavetatvamavadhizca dvayaM panthaM tathA devaMde jJApha , sUtre sUtraM 186.17 pantha 187 11 tatha 187 16 devade 187 25 zAphA 188 2 sUtra 188 4 sUtra 189 19 NecA 190 18 vdana 190 25 kAyAM 191 23 vacchedaka 192 10 mAmA 196 12 pratidhAta 186 14 dIpyate rartha 204 17 dvitIyavA 211 21 prakatyA 212 1 dveNaiH NecchAcA bdena kAM ghacchedakatA'vacchedaka mAnA pratighAta dIpyaterartha dvitIyAvA prakRtyA - droNaiH . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 5 mardhyAdinA 212 9 matuvarthatA 7 dazita 218 8 pattyAmaha 221: 222 98 cchedakasavandhA 222 21 vizaSyatayA 222 21 vizeSaNatayA 222 22 cAdhayatva 223 5 kanyAbhinna 223 12 vizeSye'vAdhe 224 24 sahArthaH evaM (5) 224 24 divasavRttervA 225 1 stadvataH 228 22 kAlikatvavize 231 25 nigamakAle 232 8. vidhayA'ryastena 237 24 yatra dvitIyAM 243 12 yuktapradhAne 243 25 cAzuprayoja 249 2 kAryabhAva 253 6 vyAvRttaH pratIte 253 24 bhAvadyAvarta 260 15 dhamapadaM 263 5 padesya 266 18 pratiyogitA 268 4 tRtIyAtha 268 14 karmatiDyogAta 271 2 kAmanayA gavi mardhyAdinA matuvarthatA darzita palyA saha cchedaka saMbandhA vizeSyatayA vizeSaNatayA cAdheyatva kanyA'bhinna vizeSye bodha sahArthaH samAnakAlikatvaM sahArthe kAlikaM vizeSaNatayA daizikaM vizeSyatayA dIrghatvamanveti zvAsadaNDA ityasya daNDasaDazAH zvAsA ityarthaH evaM divasavRtternizAvRttervA stadvantaH kAlikatve vizeSa nirgamakAle vidhayA'rthastena yatra tu paya iti dvitIyA sahayukte'pradhAne cAkSuSa prayoja kAryAbhAva vyAvRtteH pratIte bhAvavadyAvata dhUmapadaM padasya pratiyogitA tRtIyArtha karmatiyogAt kAmanayA dIyamAnAyAM gavi Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 1 tvatrAhanyamAnaH tyatrAhanyamAnaH 275 17 saMbhavevA saMbhavena 279 12 nhutistiSThatiH nhuvistiSThatiH 280 1 bhAve vA phale / bhAve jJAnasAmAnyaviSayatvA bhAve vA phale 280 20 tatrecchAyAMutkarSa tatrecchAyAM caturthyarthe utkarSa 281 1 nirUpitAvacchedakatAyAH ... ... ... ... ..... pratiyogitvenasamvandhenacA ... ... ... ... ... 289 6 dheyatvaM vA bhAryAkarma dheyatvaM vA bhAryAvizeSitama nveti bhAryAkarma 290 18 prayogAnupapateH . prayoge caturthIprayogAnupapateH 312 19 sambandhasya ghaTake sambandhasya saMyogasamavAya- .. kharUpasya ghaTake 322 9 patrAtpatapitaGge patrAtpatati pataGge 323 2 zrAntA-racanA zrAntAHsaMsargaracanA 325 15 bandhasyapratiyogi bandhena patrAntaraniSThabhedasyA pi patane sattvAtU vRttyaniyA makasaMbandhasya pratiyogi 339 11 prayojakonizcayastvarthA- prayojako nizcayAbhAva iti kartavyatvapra vAkyArthaH nizcayastvarthAtka tevyatvapra. 352 23 jJAnasyacaraNA jJAnamandhasya caraNa 354 11 nvayovAdhyaH nvayobodhyaH 354 12 zeSeSaSThayava zeSe SaSThayeva 354 15 nvayabAdhaH nvayabodhaH 364 18 papattaHtyagA papattiH tyAgA 354 20 yavezyA yavezyo 355 22 zabdanA zabdenA 360 1 trINi pitRta . trINimAtRtaH trINi pitRtaH 360 2 maMjAnaH iti majAnaH pitRta iti 363 9 darzitaH prabhavatyartha darzitaH prakAzaHprabhavatyarthaH 363 12 nasyacAkSuSasyavA nasya laukikasya cAkSuSasya pratyakSasya vA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 9 zAdezyasyavAabhAva 379 22 bhedasyAprasiddhAvapi 402 1 traprAti 4061 pratiyogika 406 25 ThatvaM 4086 nirUpakatvA 408 20 dhAtvatha 409 23 naMdIkUlAni 418 3 candramasaH 421 17 pakkapUrvI vedA sAdezyasyasaMyogasya vA abhAvazca bhedasyA'vyAvartakatvepi tadva sAmAnyAbhedasya prasiddhAvapi tra vibhaktyarthAdheyatvadvAraivAnvayaH yatra tunAnvayastatra prAti pratiyogitAka rUpyatvaM nirUpakakhAmitvA dhAtvartha nadI kUlAni candramaH pakkapUrvI sUpAn adhItapUrvI vedAn miti kRtapUrvIkaTamityatra kRta pramANatvasya karnu kaTa vArANasI 'tasyati vATTaindhana tvazabdena titvasya' nti 429 damiti kRta 42717 pramANa vasya 427 25 tarka 429 7 kaTa 4298 vArANAsI 43120 tasyati 44111 vArdandhana 446 14 svazadena 451 10 tivasya 45418 ntiDa 454 19 ratA karaNata 459 12 bhadasya 459 13 rAtara 45924 tvAtUnaca 461 9 pattaH 467 24 tve'bhyu 4696 tAdi 469 24 narANAM madhye rayA karaNatA bhedasyarottara tvAt na yuktametad naca patteH tvAbhyu tyAdi narANAM madhye kSatriyaH zUra ityAdI madhye saptamI 475 5 paJcamI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissysuucii| pU0 paM0 4 granthArambhaH 11 vibhaktyarthadvaividhyama 12 kArakatvAnugamapUrvapakSaH 23 kArakatvAnugamapariSkAraH 3 kArakalakSaNapadakRtyam 20 9 vibhaktitvAnugamapUrvapakSaH 22 23 vibhaktilakSaNam 5 pratyayatvAnugamapUrvakSaH 26 8 pratyayalakSaNasiddhAntaH 15 pratyayalakSaNapadakRtyam 31 4 tipratyayazaktyAdivicAraH 34 1 subarthanirUpaNArambhaH 2 prAtipadikArthetisUtrArtha: 37 19 uktasUtrArthe padvAkyaratnAkarakRnmatam 11 22 bhAvAkhyAtasthalIyabahuvacane phaNibhASyakRnmatam 547 saMbodhanetaraprathamA'rthavicArasamAptiH . " 9 saMbodhanaprathamA'rthArambhaH "10 saMbodhane cetisUtrArthaH 56 24 atraiva padavAkyaratnAkarakRnmatama 587 saMbodhanaprathamA'rthaH 63 23 dArzanikarItito'cetanasaMbodhyatvAsaMgatinirAkaraNam 644 AlaMkArikagItatastannirAkRtiH 15 vArtikakUnmatena vAkyalakSaNam 67 14 mahAbhASyamatena tallakSaNam 17. padavAkyapramANavidAM nayairdhAtvarthatiGantArthaprathamAntArtha prAdhAnyabodhanam 683 saMbodhanaprathamA'rthavicArasamAptiH.. 69 2 dvitIyArthArambhaH / " 9 karturIpsitetisUtrArthaH: 138 1 tathAyuktamitisUtrArthaH " 12 akathitaM cetisUtrArthaH 153 21 akarmakadhAtubhiritivArtikArthaH 155 4 gatibuddhiritisUtrArthaH Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 25 jalpatizrugrahetivArtikArthaH 168 21 dRzezcetivArtikArthaH 169 25 abhivAdihazoritivArtikArthaH 17124 hakroritisUtrArthaH 173 19 nIvahyoritivArttikArthaH " 22 vaheraniyantRkartRkotivArtikArthaH 174 2 AdikhAdyoritivArtikArthaH .6 bhanerahiMsetivArtikArthaH / " 15 zabdAyateritivArtikArthaH " 18 adhizIGitisUtrArthaH / 175 6 abhinivizazcetisUtrArthaH 176 7 upAnvetisUtrArthaH " 12 abhuktyarthetivArtikArthaH 177 1 krudruhorupetisUtrArthaH " 11 kArakadvitIyA'rthavicArasamApti " 13 kAraketaradvitIyA'rthArambhaH 180 18 ubhasarvatasorityasyArthaH 183 9 abhita ityasyArthaH / 184 5 antarAntareNetisUtrArthaH 185 10 anurlakSaNa itisUtrArthaH . 11 karmapravacanIyayukta itisUtrArthaH " 19 tRtIyA'rtha itisUtrArthaH " 22 hIna itisUtrArtha:" ". 25 upo'dhike cetisUtrArtha: 186 5 lakSaNetthamitisUtrArthaH .... 187 16 abhirabhAga itisUtrArthaH " 23 adhiparI itisUtrArthaH 1884 suH pUjetisUtrArthaH "7 atiratItisUtrArthaH " 24 apiH padetisUtrArthaH 191 4 kAlAdhvanoritisUtrArthaH 193 3 kAraketaradvitIyA'rthavicArasamAtie 194 1 tRtIyA'rthavicArArambhaH " 6 kartRkaraNayoritisUtrArthaH Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 14 svatantraH kataitisUtrArthaH 200 13 sAdhakatamamitisUtrArthaH 203 8 divaH karma cautisUtrArthaH 204 17 saMjJo'nyataretisUtrArthaH 205 11 tRtIyA ca hozchandasItisUtrArthaH " 18 aziSTavyavahAra itivArtikArthaH 206 9 apavarga itisUtrArthaH / 207 14 kArakatRtIyA'rthavicArasamAptiH " 16 akArakatRtIyA'rthavicArArambhaH " 18 prakRtyAdizya itivArtikArthaH 220 14 sahayukta pretisUtrArthaH / 243 16 yenAGgetisUtrArthaH 250 15 itthaMbhUtetisUtrArthaH 260 6 hetAvitisUtrArthaH 263 11 SaSThI hetvitisUtrArthaH " 25 sarvanAsnastRtIyA cetisUtrArthaH 264 18 nimittetivArtikArthaH "25 prasitetisUtvArthaH 265 12 nakSatre cetisUtrArtha: 266 11 tulyArtharitisUtrArthaH 268 20 tRtIyAvicArasamAptiH 269 2 caturthIvicArArambhaH 7 caturthI saMpradAna itisUtrArtha: " 10 karmaNA yamabhItisUtrArthaH / 4315 kriyAgrahaNamitivArtikArthaH 27810 rucyarthetisUtrArthaH 279 12 zlAghanhuGitisUtrArthaH 283 14 dhAreruttamatisUtrArthaH 285 3 spRhoritisUtrArthaH 287 8 krudhaduherpAtisUtrArthaH 291 17 rAdhIkSyoritisUtrArthaH 292 23 pratyAjhyAmitisUtrArthaH 295 25 anupratIptisUtrArthaH / 297 14 parikrayaNa itisUtrArthaH Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 14 karmaNaH karaNasaMkSetivArttikArthaH 300 13 gatyarthakarmaNItisUtrArthaH 301 8 kriyArthopapadasyetisUtrArthaH 302 20. tumarthAccetisUtrArthaH 304 15 manyakarmetisUtrArthaH 307 5. kArakacaturthIvicArasamAptiH 7 akArakacaturthIvicArArambhaH ". 9 tAdarthya itivArtikArthaH 308 6 kvipi saMpativArtikArthaH 309 2 utpAtenetivArtikArthaH " 17 hitayoge cetivArtikArthaH 310 5 caturthI cAziSyetisUtrArthaH " 9 namaHkhastItisUtrArthaH 318 8 caturthI vicArasamAptiH 319 2 paJcamIvibhaktivicArArambhaH " 7 apAdAne paJcetisUtrAthaH " 12 dhruvamapotasUtrArthaH 337 17 jugupsAvirAmetivArttikArtha: 339 18 bhItisUtrArthaH 345 24 parAjeritisUtrArthaH 347 17 vAraNArthetisUtrArthaH 355 8 antardhAvitisUtrArthaH 357 5. AkhyAtopetisUtnArthaH 359 6 janika ritisUtrArthaH 361 25 bhuva itisUtrArthaH 364 25 karaNe cetisUtrArthaH 365 14 lyablopa itivArttikArthaH 366 14 kArakapaJcamIvicArasamAptiH " 16 akArakapaJcamIvicArArambhaH " 19 yatazcAdhvetivArtikArthaH 368 14 anyArAdItisUtrArthaH / 376 25 ) apparI itisUtrArthaH . 377 3 AGmaryAdetisUtrArthaH " 10 paJcamyapetisUtrArthaH / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 25 pratiH pratItisUtrArthaH 388 3 pratinidhItisUtrArthaH / 389 20 akarjetisUtrArthaH 390 1 vibhASA guNa itisUtrArthaH 399 16 pRthagitisUtrArthaH 401 3 dUrAntikAritisUtrArthaH " 14 dUrAntikArthebhya itisUtrArthaH 402 5 paJcamI vibhakta itisUtrArthaH 404 24 akArakapaJcamIvicArasamApti 405 2 SaSThIvibhaktivicArArambhaH " 7 SaSThI zeSa itisUtrArthaH 407. 2 jJo'videtisUtrArthaH " 18 adhIgetisUtrArthaH / 408 9 kRJaH pratItisUtrArthaH 409 14 rujAtisUtrArthaH 410 2 ajvarItivArtikArthaH "8 AziSi nAtha itisUtrArtha: " 17 jAsinipratisUtrArthaH 411 7 vyavahRpaNoritisUtrArthaH 412 4 kRtvo'thaitisUtrArthaH 416 3 divastadetisUtrArthaH 12 vibhASopetisUtrArthaH " 20 dvitIyA brAhmaNaitisUtrArthaH 417 4 preSyanuvAritisUtrArthaH 24 caturthyartha itisUtrArthaH 418 9 yajezcetisUtrArthaH " 20 kartRkarmetisUtrArthaH / 425 18 ubhayaprAptAvitisUtrArthaH 426 5 akakArayoritivArtikArthaH 427 12 ktasya cetisUtrArthaH 428 5 adhikaraNetisUtrArthaH " 16 na loketisUtrArthaH 429 10 kameraniSedha itivArtikArthaH 430 1 dviSaH zetivArtikArthaH Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 7 akenoritisUtrArthaH . 432 8 kRtyAnAmitisUtrArthaH " 19 guNakarmaNItivArtikArthaH / ... " 21 kArakaSaSTIvicArasamAptiH 433 1 akArakaSaSThIvicArArambhaH " 8 caturthI cetisUtrArthaH " 24 SaSThyarthe caturthItivArtikArthaH 434 5 SaSThyatasetisUtrArthaH " 20 .enapetisUtrArthaH 435 5 SaSThIvicArasamAptiH 436 2 saptamIvibhaktivicArArambha " 7 saptamyadhItisUtrArthaH " 12 AdhAro'dhItisUtrArthaH 439 17 ktasyenitivArtikArthaH 440 4 kArakasaptamIvicArasamAptiH " 6 akArakasaptamIvicArArambha 447 10 sAdhvasAdhvitivArttikArthaH " 22 arhANAmitivArtikArthaH 448 21 nimittAditivArtikArthaH 450 23 yasya ca bhAvanetisUtrArthaH 455 1 SaSThI cAnetisUtrArthaH / 456 9 svAmIzvaretisUtrArtha .. 457 10 AyuktetisUtrArthaH 458 2 yatazcetisUtrArthaH 470 11 sAdhunipuNetisUtrArtha: 471 12 apratyetivArttikArthaH " 17 saptamIpaJcamyAvitisUtnArthaH 475 2 adhirItisUtrArthaH " 6 yasmAdadhikamitisUtrArthaH 476 7 vibhASA kRtrItisUtrArthaH 477 12 akArakasaptamIvicArasamAptiH " 15 granthasamAptiH 16 granthakRtpitrAdyullekhaH . iti / zubham / .. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI pustaGgalAra tanapoLa vAkhAnA sAsa felhAsa vibhaktayarthanirNayaH / candrasA kramAMka 170 nazIla e zrIgaNezAya nmH|-? mA bahuvidharUpaparigraha jagada bhinATana mahAkAGkSan / svayamapi naTati sukutuko yastasmai zaMbhave'stu namaH // 1 // dhruvo'pAye karmetiphalahitaH sAdhakatamaH sadAdhAro'bhISTaH paraphalakabhAvena jagatAm // svatantraH kartAsi sphuTavalayazeSaH prathamayA suliGgakhyAtastvaM vizadaya vibhaktau giriza tAH ||2|| iha khalu sarveSAM vibhaktyarthAnAM bhagavatyanvaya iti vibhaktyartho nirUpyate / tatra kArakAkArakabhedAtsa dvevA / nanu kArakatvasyAnugatatvAbhAvena na tena rUpeNa vibha ktyarthatA kArakANAM prAtikhikarUpeNa tadarthatve dvedhA vibhAgo 'nupapannaH / na ca kriyAnvayitvarUpaM kArakatva' nAnanugatamiti vAcyam / kumArya iva kAntasya trasyanti sTahayanti cetyAdau SaSyartha zeSasyApi kriyAnvayitvAttatvAtivyApteH / na ca SaSTyarthabhinnatvamapi vizeSaNamiti vAcyam / tathA sati taNDulasya pAka ityAdI SaSyarthasyAkArakatvApatteH / atha kartRkarmaNoH kRtIti sUtravihitaSaSThyAH kArakArthakatvena taNDulasya pAka ityAdau SaTyarthasya kAra paM. zrI caMdrasAgarajI gaNivara / . Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArakasAmAnya villAraH katve'pi nAvyAptiH kRtAnyaSaSyarthabhinnatve mati kriyA: nvayitvasvarUpasya kArakatvasya kArakalakSaNatvenAbhyupagamAddarzitaSayAH kRAktatvena tadarthasya niruktakArakatvAnapAyAditi cenna / surANAM pAtAsAvityAdau - tatheSaSaSThayA arthe 'tivyAptestatra niruktakArakatvasya satvAt / na ca dhAtvarthetarAnvayAyogyatvamastu vizeSaNaM tathA ca zeSaSaSThArthasya dhAtvarthetarasmin rAjaH puruSa ityAdau puruSAdAvanvayAnAtivyAptiriti vAcyam / evaM sati hitIyAdyarthakArake'vyApteH / daNDaM dadhAtItyAdau yAdRzo'dhikaraNAdiditauyArtho dhAraNAnvayI tAdRzasyaivAdhikaraNAdehitIyArthasyAnudaNDaM jAtirityAdau jAtyanva yaat| kiJca dhAtvarthetarAnvayAyogyatvaM dhAtvarthatarAnvayayogyatvamavijJAya dugrahaM tacca kArakAnyatvameva tathA satyanyonyAzrayaH syAt tAdRzAnvayAyogyatvasvarUpakArakatvajJAnasya tAdRzAnvayayogyatvarUpakArakAnyatvajJAnasya ca parasparAdhaunatvAt / etena dhAtvarthAnvayAyogyatvaM zeSatvaM zeSabhinnatvaM kArakatvamityapi parAstam / dhAtvarthAnvayAyogyatvasya kArakatvasvarUpAgrahe durgraha tvenAnyonyAzrayaprasaGgAt / kiM ca zeSatvamapi nedRzaM bhavati mama pratibhAti kAntasya trasyatItyAdau zeSasya dhAtvarthAnvayitvAt / etena dhAtvaryAnvitabarthatvaM kArakatvaM vibhaktyarthasya vibhaktyarthadvAraka kriyAnvayitvaM kArakatvaM vibhakti prakRtyarthasyetyapi parAstam / dArzataSaSThayA arthe prakRtyarthaM caativyaaptH| yattvapodAnAdyanyatamatvaM kArakatvaM nAta: kApyavyAsyativyAptau iti tanna apAdAnatvAderapi kvacitSaSThArthatvAt / kiM cApAdAnatvAdikamapi naikaM dhruvatvAsoDhatvAdibhedena bahuvidhatvAt iti Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktavarthanirNaye kathamuktAnyatamatvaM kArakatvamiti / na ca dhUvAdyanyatamatvenApAdAnAdiM nirucya tAvadanyatamatvaM kArakatvaM nirvAcyamiti vAcyam / katipayApAdAnAdikaM jAnatAM sakalApAdAnAdikamajAnatAM dhravAdI kArakattvagrahAnApateH / pratiyogitjJAnaM vinA yAvadapAdAnAdibhedasyaiva durgahatvena tadanyatamatvasya nitarAM durga hatvAt / na ca tAvadapAdAnAdittigaganAbhAvAdivyaktirevAnyatamatvaM tasya yatkiMcidapAdAnAdigrahe'pi grahasaMbhavAditi vAcyam / gaganAbhAvAdivyatestAvadapAdAnAdittitvavaiziSTyotaubaujAbhAvAt sarveSAmeva kadA citta citkArakatvena tAvahuttigaganAbhAvAderavyAvartakatvAt vyAghrAdibhetItyAdau yAdRzasya hetutvAderapAdAnatvaM tAdRzahetutvAdervyAghrasya bhayamityAdau SaSThArthatvAt / etena tAvadanyatamatvaM kArakapadapravRttinimittamiti kArakapadavAcyatvameva kArakatvamiti nirastam tAvadanyatamatvasya nirvahanAsahatvAditi cet / ucyate / nAmArthAnvayaprayojakatAnavacchedakIbhUtakriyAnvayitAvacchedakadharmavatve sati padontarAsamabhivyAhRtamubarthatvaM kArakatvaM kAntasya basyataulyAdau SaSThayartha vAraNAya bhUtAntaM dharmavizeSaNam / na ca nAmArthAnvayAprayojakatvameva taddAraNArthamastu kimanavacchedakatvavivacayeti vAcyam vyAdhAvibhetItyAdau hetutAdeH kArakasyAvyApanAt vyAghrasya bhayamityAdau nAmArthAnvayivAt anavacchedakatvavivakSaNe tu tAdRzasya hetutAtvAdeH satvAnnAvyAptiH tAvatApi darzita SaSThavarthe 'tivyAptiH tatva hetutAdeH saMbandhatvena rUpeNAnvayAt saMbandhatvasya nirutAnavacchedakatvavirahe'pi tAdRzasya rUpAntarasya satvA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarksaamaanyvicaarH| dityavacchedakAntaM vizeSaNaM tena bhayahetutAtvAderUpAntaH rasya prakate kriyAnvayitAnavacchedakatvAt zeSatvena bhayahetutAdeH kArakasyAnvayepi hetutAtvAdinA 'nanvayAt ata eva kartRtvAdikArakasya kRdantAya karTa tvatvAdinA 'nvayArtha karTa karmaNoHkRtItyAdiSTathaksabArambhasaMgacchate anyathA zeSatvena kArakasya sarvasyAnvayasaMbhave pRthakasUtrapraNayanasya vaiyApatte: zeSatvaM tu saMbandhatvaM sapratiyogikatvaM vetyanyadetadityAdikaM SaSThIvivaraNe vyatIbhaviSyati karmAdipadopAttAnAM karmAdaunAM kArakatvavAraNAya subarthatvamuktam tatrApi daNDaM dadhAtItyAdau daNDattitvAdisvarUpakarmatvasyAnudaNDaM jAtirityAdau nAmArthajAtAvanvayAt karmakArake 'vyAptiH syAttahAraNAya padAntarAsamabhivyAhRtatvaM supo vizeSaNam darzitakamatvAdernAmArthAnvaye karmapravacanauyAnvAdipadasamabhivyAhArasya tatra satvAt anyathA daNDaM jAtirityAdAvapi tAhazAnvayabodhaprasaGgAt / namvevamapi gehe pacatautyAdI gehavRttitvasya pAkAnvayitvena kArakatvaM tasya gehe ghaTa dUtyAdau ghaTAdinAmArthe 'nvayAnniruktakArakattvavirahAtmasamyarthakArake 'vyAptiH / na ca karTa karmAnyataraghaTitaparaparAsaMsargAvacchinnattitvasyaiva saptamyarthatayA kArakatvaM tAdRzattitvasya nAmArthe'nvayAsaMbhavAt kathamavyAptiriti vAcyam saptamyadhikaraNa ceti sUbeNA''dheyatvasAmAnyasyaiva saptamyarthatvena pratipAdanAddarzitaparaMparAghaTitattitvasya sAtamyarthatvena pratipAdane gehe ghaTa ityAhAvAdheyatvasAmAnyasyAnAnuzAsanikatvApattariti ced |maivm| darzitasUtreNAdheyatvasAmAnyasya darzitaparaMparAsaMsargAva Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye chinnAdheyatvasya ca yoryogavibhAgena saptamyarthatvapratipAdanAt / yahA yAdRzasaMsargeNa kriyAyAmanvayastAdRzasaMsagaMNaiva nAmArthe 'nvayo vivakSita: evamAdheyatvasAmAnyasya saptamyarthatve'pi na kSatistasya darzitaparamparAghaThitAdheyatvIyasvarUpasambandhena kriyAyAmanvayAt nAmArthe tu saMyogAdyavacchinAdheyatvIyasvarUpasambandheneti dazitaparamparAghaTitAdheyatvIyasvarUpasambandhenAnvayasambhavAtmaptamyarthAdheyatvakArake nAvyAptiH / nAmArthAnvayastu nAmArthavizeSyakazAbdabodhe bodhyaH anyathA supA liGgasayAtiriktasvArthe prakRtibhUtanAmArthavizaSaNakazAbdajanakatvaniyamAdasambhavApatteH / tathApi gaganaM na pazyatotyAdo dvitIyAdeH svArthavizeSaNakanaJarthavizayakabodhajanakatvAvyAptiriti nAmni nipAtAtiriktatva vizeSaNam / yadi tirthakarTa karmaNorapi kArakatva tadA nyAyamate tatrAvyAptiH tiGaH prathamAntArthavizeSyakazAbdaprayojakatvAditi vibhAvyate tadA nAmAnvayaprayojakatAvacchedake tirthatAnavacchedakatva vizeSaNam / suppadasthAne vibhaktipadaM ca bodhyam / zAbdikamate ca nAvyAptirato na taddiza SaNam / nanu yadi kriyAyAM nAmArthe cAnvaye ekasaMbandhAvacchinalaM vizeSaNam tadA saptamyarthakArake 'vyAptirdarzitaparaMparAghaTitAdheyatvIyasaMsargeNAdheyatvaviSayakanAmArthavizeSyakazabdAprasiddheH tAdRzasaMsargakAdhayatvaviSayakazAbdabodhIpayikAkAGgAyA nAni virahAt tathA ca todRzazAbdaprayojakatAnavacchedakatvaghaTitalakSaNAprasiyA sarvavaivAsaMbhavaH / SaSThauM vinA padAntarAsamabhivyAhRtavibhaktonAmarthasya kriyAnva Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarksaamaanyvicaarH| yaghaTakasaMbadhena nAmArthe'nanvayAditi cenna / hividhAdheyatvasya saptamyarthatvAnyupagamena saMbandhavizeSAnavacchinnAnvayasya lakSaNe'pravezAt / ekasaMbandhAvacchinnA vayavivakSaNe tu kriyAnirUpitasaMbandhAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya nAmArthaniThasya zAbdAbhAvasya prayojakatAvacchedakatvameva nAmArthAsvayaprayojakatAnavacchedakatvaM bodhyam / tAdRzazAbdAbhAvaprayojakatAvacchedakatvaM vibhaktyarthatAvacchedakApAdAnatvavAdI saMbhavati / tathA hi / kriyAnirUpitatvopalakSitatatsaMbandhAvacchinnavibhaktyarthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdaM prati nAmajanyopasthite vizeSyatAsaMbandhana pratibandhakatvaM vaktavyam / na ca vRkSAtyatatItyAdau vibhAgAsamavAyijanakatvasya paJcamyarthasya patana kriyAnvayino'nvayenAmArthasyAyogyatvAdeva kSAtparNamityAdau zAbdabodho na bhavati nAmajanyopasthiteH pratibandhakatvamayuktAmiti vAcyam / kacidayogyatve'pi nAmArthasya sarvatra tathAtvavirahAt vRkSAkarmetyAdau yogyatAyAH satvAcchAbdApattivAraNAya darzitapratibadhyapratibandhakabhAvAvazayakatvAt / evaM kriyAnvitApAdAnatvAdyarthakatattavibhatarnAmnA mamamanAkAGgatvena todRzazAbdAbhAvaprayojakanAmanirAkAGgatvAzrayavibhaktijanyopasthitiprakArakatvAtmakatAdRzazAbdAbhAvaprayojakatAvacchedakatvakharUpanAmArthAnvayaprayojakatAnavacchedakatvaM vibhaktyarthatAvacchedakespaSTam / evaM dhAtusAkAkavibhaktijanyopasthitiprakAratvasvarUpaM kriyAnvayitAvacchedakatvamapi spaSTam / tAdRzasaMbandhAvacchinnavibhaktyarthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaya bandhena zAndaM prati dhAtujanyopasthitervizeSyatAsaMbandhena haitutvAt / IduzahetuhetumadbhAvagrahArthameva nAmArthopasthiteH pratibandhakatvaM pradarzitam na tu vAstavam dhAtujanyopasthiterhetutayaivAtiprasaGgavAraNasaMbhavAt / ata eva tagaDalastha pAka ityAdau nAmajanyopasthitisatve'pi dhAtujanyopasthitibalAttaNDulakarmatAka: pAka iti zAbdabodha upapadyate / nyAyamate darzitahetuhetumadbhAve vibhaktau tiDanyatvamapi vizeSaNam / evaM dhAtubhinnanirAkAGgatAprayojakArthavabhinnA tiGanyA yA vibhakti staGginAyAH padAntarAsamabhivyAhatAyA vibhaktarartha: kArakam / atra padAntarAsamabhivyAhAro'pi vibhaktisvarUpazabdadharmatayAdhAtubhinnanirAkAGgatAprayojako bodhyaH / avArthasya nirAkAkatAprayojakatvaM vibhaktyarthatAvacchedakarUpeNa kriyAnvayanirUpakasaMbandhapratiyogitvena ca bodhyamato na pUrvoktovyAghasya daram bhUtale ghaTa ityAdI nomasAkAsatve'pi doghaH yadi patatItivinAkRtAyA kSAditi paJcamyA arthIna kArakamiti manyate tadA dhAtusamabhivyAhRtatvacaramavibhaktau vizeSaNaM bodhyam / evaM kAntasya trasyatItyAdI SaSprarthaza Sasya nAmanirAkAGgatvaprayojakatvAnna tatra karmatve'vyAptiH tiGanyatvavizeSaNAttirthakaTa tvAdI nAvyAptiH padAntarAsamabhivyAhRtatvavizeSaNAhaNDamanujAtirityAdau dvitIyArthAdheyatva nAtivyAptiH / evamaudRzasuptivibhaktyarthadvArA nAmArthasyApi kArakatva mntvym| yadi ca tirthasya na kArakatvaM manyate tadA dhAtubhinnanirAkAsatvaprayojakaH padAntarAsamabhivyAhRtasya dhAtusamabhivyAhRtasupo'rthaH kArakam / atra dhAtubhinnanirAkA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ kaarksaamaanyvicaarH| yatvaprayojakatva dhAtubhinnapadavyatirekaprayuktavyatirekApratiyogisvaprakArakazAndasAmAnyakatva tathAbhUtasuvarthasya bodhyam / sAmAnyapadopAdAnAtkAntasya vasyatItyAdI SaSThArthasya za Sasya tAdRzazAndaprakAratve'pi na tanAtivyAptiH / zaSaprakArakazAbdasAmAnye tAdRzakyatirekApratiyogitvavirahAt / kAntasya keza ityAdI dhAtubhinna padenApi zeSaprakArakazAndajananAt / tagaDalasya pAka ityAdau SaSThayarthakarmatvAdau nAvyAptiH / karmatvaprakArakazAbdasAmAnyasya tAdRzavyatirekApratiyogitvAt / dhAtubhinnapadenakamatvaprakArakazAbdAjananAt evaM svaprakAratA svArtha kasuvartha tAvacchedakarUpeNa kriyAnirUpitasaMbandhena cAvacchinnA bodhyA tena vyAghrAhimetItyAdau paJcamyartha hetutvasya gehe pacatautyAdau saptamyarthAdheyatvasya vyAghrasya daramityAdI bhUtale ghaTa ityAdau zaSatvena kriyAnirUpakAyasambandhena zAbdaprakAratvApi nAvyAptiH paJcamyarthatAvacchedakahetutAtvana kriyAnirUpakakarTa karmAnyataraghaTitaparamparAsaMbandhena ca dazitasthale zAbdaprakAratAyA anavacchinnatvAt / eva sati tagaDalaM pacatItyAdau taNDulIyA karmatetyavAntaravAkyorthabodhasya hitIyAprakRtibhUtadhAtubhinnataNDulAdipadavyatirekaprayaktavyatirekapratiyogitvenAsambhavaH syAt tahAraNArtha supAttagya svaprakArakatyatra prakArakatvasya nivezo niSprayojana eva svaviSayatAkatvaniveza nApi tabAraNasambhavAt viSayatAyAH kriyAnirUpakatvopalakSitatattatsaMbandhAvacchinnatvavizeSaNAt / taNDulauyA karmatetyatra karmatAyA viza Syatve'pi tasya darzitasambandhAnava. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktvayaMnirNaye / / cchinnatvAt / na caivaM pazya mRgI dhAvatItyAdau dRzikithAyAM zAbdikamate dhAvanakriyAvA nyAthamate dhAvanakarTa magAdervAkyArthasya karmatAsaMsargeNAnvayAt tAdRzavAkyArthabodhasya niruktavyatirekApratiyogitvena tadviSayasaMsargIbhUtakarmatve'tivyAptiriti vAcyam / saMsargIbhUtakarmatvasya subarthatvAbhAvAt / yadi ca kAmatvAdikaM na hitIyArthaH kamatvAdisaMsargakazAgde hitoyAdisamamivyAhArastanvamiti matamAzrIyate tadA pazya mRgo dhAvatItyana karmatvasya kArakatvamiSTameva / yadi tu neSyate tadA svaviSayatAkazAndesupsamabhivyAhAraprayojyatvaM vizeSaNamityanyadetat / evaM padAntarAsamabhivyAkRtatvaM nirarthakapadAsamabhivyAhatatvaM bodhyam / daNDamanu jAtirityAdAvanvAdipadasya nirarthakatAyA vaccamANatvAt / suvarthayovacchedakatvamapi subjanyopasthitiprakAratvaM bodhyam / tathA ca nirarthakapadasamabhinyAhArajAnAbhAvaviziSTasubjAnajanyopasthitiprakArobhavaddharmAvacchinnadarzitasambandhAvacchinna prakAratAkazAbdasAmAnye niruktAvyatirekApratiyogitvopapattaye padAntarAsamabhivyAhatasubarthatvamapAnam / evaM ca dhAtuvinAkRtasuSarthasya kArakatvavAraNAya dhAtusamabhivyAhRtatvaM sAkAhatvArthakamupAtam / itthaM ca dhAtupadavyatirekaprayuktAvyatirekapratiyogitvameva niruktAzAbdasAmAnye vizeSaNaM bodhyam / etAvataiva SayarthazeSAtiprasaGgavAraNasammavAt / tadayaM samudAyArthaH dhAtupadavyatirekaprayuktavyatirekapratiyoginirarthakapadasamabhivyAhArajJAnAbhAvaviziSTakhArthakasa banAnajanyopakhitiprakA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarksaamaanyvicaarH| rIbhavadharmAvacchinnakriyAnirUpakattvopalakSitasambandhAbacchinnasvaprakAratAkazAbdasAmAnyanirUpaka mubarthatvaM kArakatvamiti / kAntasya veza ityAdau SazyarthazeSe'tivyApti vAraNAya pratiyogyantaM zAbdavizeSaNam / tAvatApi kAntasya trasyatotyAdau SaSyarthazeSa tivyAptitAdavasthyamiti sAmAnyapadam / zAbdasAmAnya nirutApatiyogitvAsambhavassyAditi zAnde svaprakAratAkatvaM vizeSaNaM tAvatApi vyAghrAhimetItyAdau paJcamyarthabhayahetutvAdervyAghrasya daramityAdau SaSyarthazeSatvena zAbdaprakAratayA'vyAptirasambhavo vA syAditi dharmAvacchinnAntaM prkaartaavishessnnm|taaptaapi zeSatvasya subjanyopasthitiprakAratayA taddoSatAdavasthyamiti svArthakatvaM sapo vizeSagAm / tatrApi tAhazopasthitiprakArakaraNatvasya zatya ityAdau zAbdaprakAratAvacchedakatayA karaNatve'tivyAptiriti prakArapaTaM vihAya prakArIbhavadityuktam / tadarthastu subanyajJAnajanyopasthitiprakAratvAbhAvaviziSTaM tAdRzopasthitiprakAratvamApanno vodhyastAdRzaprakAratyAbhAvastu sAmAnAdhikaraNyakAlikavizeSagAtAbhyAmavacchinnapratiyogitAkobodhya stenazatya ityAdI karaNatAtvAkAratAyAH suvanyatadvitajAnajanyopasthitiprakoratvena gvenaiva darzitobhayasambandhena viziSTatvAt tadabhAvavaiziSTya virhaagnaavyaaptiriti| na ca subjAnajanyopasthitiprakAravAvacchinna eka prakArobhavaditvantenocyatAM tAvataiva zalya ityAdI zAbdasambave'pi karaNatve nAvyAptistava karaNatAtvaprakAratAbAstavitaprayojyatvAt kiM tAdRzaprakAratAyAM nirutaprakAratvA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| bhAvavaiziSTayanivezeneti vAvyam / yatra zatya ityAdI zateneti nirAkAzaM kena ciduktaM tava tauyAjamyopasthitiprakAratvApanna karaNatAtvasya zAbdaprakAratAvacchedakatvenAvyAptitAdayasthyAnikataprakAratvAbhAvavaiziSTayaniveze tu TatoyAprayojyaprakAratAyAstaddhitaprayojyaprakAratvena darzitobhayamaMbandhaviziSTatvAt nirutaprakAratvAbhAvavaiziSTAvirahAddarzitasthale zAndasambhave'pi karaNatvenAvyAptiriti nirutaprakAratvAbhAvapratiyogitAyAH sAmAnAdhikAraNayamAvAvacchinnatvoktau zatena kroNAtItyAdau karaNatvevyAptistava karaNatAtvaprakAratAyAH sAmAnAdhikaraNyena tahitaprayojyaprakAratAviziSTatvAt pataH kAlikavizeSaNatAvacchinnatvamapi tavyatiyogitAyAmuktAmetAvanmAtrokto prakRtyarthatAvacchedakaprakAratayA kAlika saMbandhena viziSTAyAH supprayojyatAyAH sarvavaiva karagatAttvAdI matvAnnisaktaprakAratvAbhAvaviziSTa prakAratAvira hAdasambhavaH syAditi sAmAnAdhikaraNyAkarichannatvamapi pratiyogitAyAM nivezitamiti / daNDaM dadhAtItyAdI dRSTasya dagaDakamatvasyAnudaNDaM jAtirityAdau hitothAthatAvacchedakAdheyatAtvena zAvdaprakAratvena tavAvyAptiriti viziSTAntaM subattAnasya vizeSaNam / na ca nirarthakapadAsamabhivyAhRtatayA subizeSyatAM tAvataiva darzitAvyA / ptivAraNasambhavAt kiM tAzasamabhivyAhArajJAnAmA- . vasya mabajAne vaiziSTAnivezaneneti vAcyam / daNDaM jA. tirityAdau tAdRzasamabhivyAhArajJAnabalAt zAbdamambhavenoktAvyAsyanuddhArAt / na caivamapi tAdRzasamabhi Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarksaamaanyvicaarH| vyAhArajJAnAviSayatvaM supo vizaSaNamastu / darzitasthala hitIyAyAstAdRzasamabhinyAhArajJAnaviSayatvAt / zAbdasambhava'SyavyAptisambhavAt kiM suba jAne tAdRzajJAnAbhAvavaiziSTapanivezaveneti vAcyam / yatva daNDo jAtirityAdau prathamAyAM tAdRzasamamivyAhRtadvitIyAtvabhamastana zAbdasambhava noktA'byAptisambhavAttatra prathamAyAstAdRzastramabhivyAhArajJAnAviSayatvAt / subjAne tu tAdRzasamabhibyAhArajJAnAbhAvavaiziSTayanivezane'vyApti naM bhavati khabiSayatAvachedakaprakArakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya tAdRzasamabhivyAhArattAnAbhAvasya subacAne vaiziSTyanivezAt / dagaDI jAtirityAdau prathamAnAne todRzasamabhivyAhArajJAnasya svaviSayatAvacchedakahitIyAtvaprakArakatvena sambandhena tatva tadabhAvavaiziSTyavirahAt / evaM sati dagaDaM dodhAtItyAdau dvitIyAjJAne svaviSayatAvacchedakaprakArakatvasabandhena kAlAtarIyasya puruSAntarauyasya tAdRzasamabhivyAhArajJAnAbhAvasya satvena tAdRzajAnAbhAvAviziSTasvArthakasubajAnAprasidhyA daNDakarmatve'jyAptiH syAditi tAdRzasamabhivyAhArajJAnAbhAvapratiyogitA kAlikavizeSaNatAsAmAnAdhikaraNyAcyA sambandhAmyAmavachinnA bodhyaa| ata eva zatya ityAdI zAbdasambhavanAvyAptervAraNArtha subanyajJAnajanyopasthitiprakAravAbhAvaviziSTatvaM dharme vizeSaNamastu tAvatevAvyAptivAraNasambhavAt svArthakatyAdi prakorIbhavadityantaM vyarthamiti parAstam / svArthakatyAdyanuttau tAdRzasasabhivyAhArajJAnAbhAvasya mulAnaM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 13 vinA nivezayitumazakyatvAt / anudaNDaM jAtirityAdau zAbdaprakAratayA daNDaka rmatve'vyAtyanuhArAt / na cAstu svArthaketyAdikaM dharmavizeSaNaM tathApi subanyajanyopasthitiprakAratvAbhAvasya vaiziSTya dharme dharmavizeSaNIbhUtatAdRzopasthitiprakAratne vA nivezanIyamityakSa vinigamakAbhAva iti vAcyam / puruSAntarIyatadvitajanyopasthiteH sArvadikatvasambhavanena zatakaraNatve'vyAptisambhAvanAt mubanyajanyopasthitau zAbde ca tatpuruSIyatvaM nivezyAvyAptisambhAvananirAse'pi puruSabhedena kA rakabhedApatteH tAdRzopasthitiprakAratAyAM tu mutranya janyopasthitiprakAratvAbhAvasya vaiziSTyaniveze tatpratiyogitAyAM sva nirUpaka jJAnasamAnAdhikara NajJAnauyatva sambandhenApyavacchinnatvapravezAt puruSAntarIyatahitajanyopasthite: sAvaidikatvasambhAvane'pyavyApti sambhAvananirAsAt tatpuruSIyatvAnivezena vinigamakasambhavAt / evaM gehe pacatItyAdI saptamyarthAdheyatvasya gehe ghaTa ityAdau zAbdaprakAratayA tattrAvyAptiH syAttaddAraNAya kriyAnirUpakatvopalakSitasambandhAvacchinnatvaM svaprakAratAvizeSaNam / tena gehe ghaTa ityAdau saptamyarthAdheyatvasyAdheyatvIya svarUpasamvandhena zAbdaprakAratve'pi kriyAnirUpa ke kartRkarmAnyataraghaTitaparamparAsamvandhAvacchinnAdheyatvIya svarUpa saMbandhena tatra zAbdaprakAratvavirahAnnAvyAptiriti / tatra hi kriyAnirUpakatvaviziSTa sambandhAvacchinnatvoktau kAntasya vasyatItyAdau paSTArthazeSasya vAsanirUpakatva viziSTasvarUpasambandhena kAntasya ceSTA ityAdau ceSTAnvayaviSayakazAbdaprakAratvavi Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kAraka sAmAnyavicAraH / rahAt SaSThyarthazeSe'tivyAptiH syAditi kriyAnirUpakatvApalacitatvena sambandhI vivacitastena tathopalakSitena - rUpasambandhena SaSTArthazeSasya ceSTAnvayaviSayakazAbdaprakAratvAnna tatvAtivyAptiH / yadi ca saptamyA vividhamAdheyatvamarthastadA tagar3alanna pacatItyAdAviva taNDulaM netyAdau taNDala karmatvasya naJarthAnvayaviSayakazAvdaprakAra karmatvAdAvavyAptirasambhavo vA syAt taddAraNAya nimaktasamvandhAvacchinnatvaM svaprakAratAvizeSaNAM bodhyam / yadi ca dhAtuvinAkRtAt taNDulaM netyAdivAkyAtkarmatvAdernaJarthAnvayaviSayakazAbdabodho nAbhyupeyate naJarthe karmatvAderanvayabodhe natro dhAtusamabhivyAhArasya tantrasvAditi / tadA niruktasambandhAvacchinnatvaM na svapakAra tAvizeSaNaM taNDulaM na pacatItyAdI karmatvasya natraafaviSaya kazAgdaprakAratve'pi tAdRzazAbdasya dhA tupadvyatirekama yuktavyatireka pratiyogitvAnna tacAvyAptiriti / evaM niruktazAbdasAmAnyabhya lacaNatve zrotari niruktazAbdasAmAnyasya samavAyena satvAttavAtivyAptiH syAdanirUpakatvamuktaM nirUpakatvaM prakAratvaM bodhyam / tAvatApi dhAtvarthatAvacchedakAdAvativyAptiriti suvarthatvamuktaM suvarthatvaM tu subjanyopasthitiprakAdeasi bodhyamiti / ayamupapatirnirarthakapadAsamabhivyAhRtadditauyArtha karma tvaprakAratA nirUpita vizeSyatAsambandhena zAbdaM prati bhAvapratyayAnya pratyaya prakRtidhAtujanyopasthitervizeSyatAsambandhena hetutvaM tena ghaTAdipadena lakSaNayA pAkopasthito yogyatAsatve'pi taNDula Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| ghaTa ityAdau na tathA zAbdabodhaH / bhAvAkhyAtasthale hitauyAntapadatve'pi taNDulaM pacyata ityAdau na zAbdabodha ityanvayavyabhicAravAraNAya prakRtyantaM dhAtuvizeSaNam / na coktavyabhicAravAraNAya bhAvapratyayAprakRtitvameva dhAtuvizeSaNamastu kiM hitoyapratyayapadaprava zeneti vAcyam / * tathA sati taNDulaM pac ityAdau zAbdApatteH / itthameva nirvi bhaktikasya zabdasya zAbdAprayojakatvarUpamasAdhutvamupapadyate / idamevAsAdhutva"laH karmaNi ca bhAva cAkarmakamya" iti so'karmakebhya iti padaM bhAvapratyayAntadhAtoH karmatyaprakArakazAbadAprayojakalalakSa jJApayati / evaM SaSThArthasya karmatvasya kartRtvasya ca prakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdaM prati kRdantadhAtujanyopasthite vizeSyatAsambandhena hetutvantena taNDulasya pAkaH pAcako maitrasya pAkaH pAcyo va tyAdau tagaDulakarmatvamaitrakaTatvaprakArakapA kaviza SyakazAbdabodhasya nAnupapattiriti SaSyarthayoH karmatvakarTa layona kArakatvAnupapattiH / eva lAdezAdiyoge"na loke" tisUtreNa SaSTyA niSedhenAsAdhutathA taNDulasya pacanaM maitrasya pacyamAno va tyAdau karmatvakadRtvaprakArakazAbdAnutpatyA'nvayavyabhicAraH syAt / tahAraNAya lAdezAdibhinnatva kRti vizeSaNaM deyamiti / yadi tagaDalaM pAcaka ityAdau hitIyArthakamtvasya dhAtva. rthenAnvayaH "karTa karmaNoH kRtI"ti saveNa SaSThIvidhAyakena dvitIyAyA apavAdAditi / tadA lAdezAdibhinnakadanyattvamapi bhAvapratyayAnyapratyaye vizeSaNaM deyamiti / evaM pacyata ityAdI karmAkhyAtasthale dvitIyarthikarmatvasya na Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kArakasAmAnyavicAraH / dhAtvarthe'nvaya iti karmapratyayAnyatvamapi tava vizeSaNAMvodhyam / zratha karmakarmatAnyatarabodhaka zabdAsamabhivyAhRtatvaM dhAtoreva vizeSaNaM bodhyam / tena chettuM sAMprataM - ca ityAdI nArada ityabodhi sa ityAdau nipAtena karmakaraatadhane dhAtvarthe dvitIyArthasya nAnvaya iti idame vAsAdhutvaM karmapratyayanipAtasamabhivyAhRtadhAtorarthe khArthAnvayabodhAprayojakatvalakSaNaM dvitIyAyA " manabhihite" iti sarvaM jJApayati / evaM tRtIyArthakatvakaraNatvaprakAratAnirUpita vizeSyatAsambandhena zAbdaM prati kartR bodhakapAsa mabhitryAta karaNabodhakapadAsamabhivyAhRtasapratyayadhAtujanyopasthitervizeSyatAsaMbandhena yathAyogyaM hetutva tena ghaTAdipadena lakSaNayA pAkopasthitAvapi caiveNa ghaTaH caitreNa kASTha ena ghaTa ityAdau na tathA zAbdabodhaH / na vA pacanaM pacati vA ityAdau caitreNeti TatauyArthakartRtvasya dhAtvarthe'nvayabodhaH / na vA pacanamityAdau kA neti tRtIyArthakaraNatvasya dhAtvarthe'nvayabodha iti / nyAyamateeva N kAryakAraNabhAvAH zAbdikamate'pyete kAryakA raNabhAvAH / paraM tu karmatvaka svakaraNatvAni na vibhatInAmarthAH kiM tu karmakarTa karaNAni / te karmarandtvaratvAnyanivezyakAryakAraNabhAvA yathoktA bodhyAH / eva paJcamyarthavibhAgajanakatvAdyapAdAnatvAdiprakAratAnirUpita vizeSyatA saMbandhena zAba daM prati pratyayAntadhAtujanyopasthivize SyatAsaMbandhena hetutva' tena ghaTAdipadena lacaNayA patanopasthitAvapi na tathA vRcAhaTa dUtyAdau zAbdabodhaH / dRcAtpatati patyate patanamityAdI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / tu tathA shaabdbodhH| corAdvibhetItyAdau hetutAsAmAnyavilakSaNasya bhaya hetuttvasya paJcamyarthasya bibhetyAdyartha evAnvayAt / caurAdhanalAbha ityAdAvananvayAt na bhayahetutve'vyAptizaGkA "bhauvArthAnAM bhayaheturi ti sUbe bhayapadopAdAnametadarthamevetyAdikaM vacyate / ava kRttaddhitayorapAdAnabodhakatvaM na dRzyate samAse tu caurabhIta ityAdau caurapadasya caurabhaute lakSaNA bhautazabdasya tAtparyagrAhakatvam / tathA ca dhAtujanyopasthitivirahAtpaJcamyAnvayasambhavAdapAdAnabodhakapadAsamabhivyAhRtatvam dhAtona vizeSaNaM nyAyamate prayojanavirahAditi / zAbdikamate kRttacitasamAseSu ttikhaukArAt dhAtujanyopasthitisambhavAcca tavizeSaNameva / yadi ca vyAghra iti bibheti bhettuM sAMprataM vyAghra ityAdiprayogAnurodhAt nipAtobhayApAdAnamabhidhatte tadA nyAyamate'pi tavizeSaNaM bodhyamiti / evaM caturthyarthakhatvanirUpakatvAdiprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdaM prati saMpradAnabodhakapadAsamabhivyAhRtamapratyayadhAtujanyopasthitevizeSyatAsaMba-- ndhena hetutvaM tena ghaTAdipadena lakSaNayA dAnopasthitAvapi na tathAzobdabodha: / na vA dAnIyo brAhmaNAyetyAdau caturthyarthasaMpradAnatvasya dhAtvarthe'nvayabodhaH / bhavati ca brAhmagAya dadAti dIyate dAnamityAdau tathAzAbdabodhaH / evaM saptamyarthasya kartRkarmAnyataraghaTitaparamparAsaMbandhAvacchinAdheyatvasya prakAratayA ''dheyatvasAmAnyasya niruktasaMbanvAvacchinnaprakAratayA vA nirUpitaM yahizeSyatvaM tena saMbandhena zAbdaM prati vizeSyatAsaMbandhenAdhikaraNabodhakapa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarksaamaanyvicaarH| dAsamabhivyAhRtadhAtujanyopasthitehetutvam / tena ghaTAdipadena pAkopasthitAvapi na tathAzAbdabodhaH / na vA pacanau sthAlyAmityAdI saptamyarthAdheyatvasya dhAtvartha'nvayabIdhaH / bhavati ca sthAlyAM pacati pacyate pAka ityAdau tathAzAbdabodhaH / evaM kArakalakSaNe samupapanne kartRtvAdaunAM dhAtvarthavizeSyakaniruktasubjAnajanyopasthitiprakAraubhavaddharmAvacchinvaprakAratAkazAbdakAlAvacchedenaiva kArakatvaM yathA dhUmAdInAM vyAptipakSadharmatAjJAnakAlAvacchedanaiva vanigamakatvasvarUpaM vahviliGgatvamiti / ityaM ca kriyAnvayitvamityapi prAcInalakSaNaM saMgacchate / tathA hi / anvayitvamAtrokto nAmArthAnvayini SaSyarthazeSAdAvativyAptistadAraNArthamupAttepi kriyApade kAntasya tvasyatItyAdau sA tadavasthaiveti kriyAmAnAnvayitvaM ta- / dvAcyam / tadarthastu dhAtuM vinA svavizeSaNatAkAnvayabo-/ dhAjanakasubarthatvamiti tiGarthasya kArakatvamate suppadasthAne vibhaktipadaM bodhyamiti vibhaktinAnajanyopasthitiviSayo vibhaktyarthastatra tAdRzopasthitau niruktAnvayabodhasyAjanakatvamanupadhAnaM bodhyamiti / evaM dhAtuM vinA ska vizeSaNatAkAnvayabodhAnupahitasya vibhaktijJAnajanyopasthitisAmAnyasya viSayaH nAmArthAnvaya yogyaH kArakaiti / atra svavizeSaNatAyAM supapadasthAne vibhaktiparda prakSipya pUrvoktaM vizeSaNaM bodhyamiti SaTyarthazeSa'tivyAptivAraNAyAnupahitasyetyantaM sAmAnya vizeSaNaM tavAgyasambhavavAraNAya dhAtuM vinatyukta kAntasya vasyato tyAdI SaSThAzeSAtivyAptivAraNAya sAmAnyapadamiti / iSTasA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I vibhaktyarthanirNaye / 19 dhanatvAdAvativyAptivAraNAya nAmArthAnvayayogyatvaM vizeSaNaM svavizeSaNatAvize SaNakRtyaM pUrvoktaM bodhyamiti yAstu vizeSaH / prathamAnArthavize SyatA katiGakaTakarmavattiprakAratayA zAbdaM prati dhAtusamabhivyAhRtatiGajagdhopasthitervizeSyatayA hetutvamiti zAbdikamate'pyayaM hetuhetumaGgAvaH / paraM tu prathamAntArthavizeSaNatAkaka karmavizeSyatayA zAbdaM pratIti vizeSaH / tena ti devadattaityAdau na tathAzAbdabodha iti / evaM nirarthakapadasamabhivyAhArajJAnAbhAvadiziSTa dditIyAdijJAnanayopasthitivizeyatApannaM karmatvam / taddibhaktijanyopasthitivizeSyatApannaM kartRtvaM karaNatvaM saMpradAnatvamapAdAnatvamadhikaraNatvaM nAnAvidhaM kArakapadasya zakAm / nAnArthameva kArakapadaM tathA ca karmatvAdisakala mAdhAraNaM kArakapadavAcyatvameva kArakatvamiti / yathA goSTathivyAdisakalasAdhAraNaM gopadavAcyatvaM gotvamiti / nanu mAnArthatvAbhyupagame'pi kArakapadasya kArakapadavAcyatvaM kArakatvaM na bhavati kArakapadAdhunika saGketaviSaye dravyAdAvativyApteH / na ca nityasaMketena kArakapadavatvaM tat AdhunikasaMketaviSaye dravyAdau nityasaMketAbhAvAnAtivyAptiriti vAcyam / tathA sati karmatvAdaunAmatathAtvAdasaMbhavApatteH teSAM zAbdikasaMketena kArakapadavatvAditi cenna / karmatvAdau kArakapadasya nityasaGketAt / vyAkaraNe kutrApi kArakasaMjJAyA abhAvAt zAbdika saGketAprasakteH / zrata evaM "kAraka" ityadhikArasUtramukkA vyAkaraNe "bhuvamapAye'pAdAnamityAdinA kA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kArakasAmAnyavicAraH / rakagaNAbhidhAnaM saGgacchate / kArakapadasthAnityasaGketabhAve kArakasaMjJAgrAhakasUtraM vinA'dhikArasUtrAbhidhAnasyAsagatyApatteriti kArakapadavAcyatvamapi niSpratyUhamivyAstAM vistaraH // IdRzakArakatvasya vibhaktyarthatAvacchedakatvavira he'paudRzakArakatvAvaloDhasya rUpAntaregA vibhaktyarthatvamakSatameva / evamIdRzakArakatvazUnyo'kArako'syApi tathaivavibhaktyarthatvamiti // nanu kArakA'kArako kathaM vibhaktyarthau syAtAM vibhatitvasyaiva dunirUpatvAt / tathA hi / vibhaktitvaM na subirAkAGkSapratyayatvam pAcayati pipakSatotyAdau NicsanorativyApteH na ca suptiGoranyataranirAkAsalaM pravezanIyamiti Nicsano tivyAptistayostikAkAtvAditi vAcyam / caitraH pacati phUtkAravizeSAdityAdau paJcamautipoH parasparasAkAGgatvenobhayoravyAptaH / tArtIyauka ityAdI tauyAditaddhite'tivyAptezca / IkakprakRtestauyasya suptiGgirAkAGgatvAt / ata eva suptiGoraprakRtitvaM tannirAkAsamiti darzitayoH paJcamautipo vyAptiriti parAstam / suptiGanyaratvasyaiva samyakve tadanyatarAprakRtitve vyarthavizeSyatvAcca / yattu pra. kRtyarthavidhayatAnirUpitakhIyoddezyatAkazAbdajanakazabdatvam suptiGariva tathAbhUtazAbdajanakatvamiti lakSaNasaMgamaH kRttadvitAderartha prakRtyarthasya na vidheyatayAnvaya iti na tanAtivyAptiriti / tadasat / suptiDorarthe pratyarthasya vidheyatvenAnvaye nanubhavAt mAnAbhAvAcca / kiM ca Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| taNDalaM pacatItyAdau taNDulIyA karmatetyavAntaravAkyArthabodhe taNDalasya vidheyatvaM karmavasyoddezyatvaM yadi bhavati tadA taNDulamodanIyatvAditi dvitIyArthakamatApakSakanyAyaprayogaH syAt / yadi prakRtyarthavizeSaNatAnirUpitasvArthavizeSyatA kabodhajanakatvamevAbhyupeyate tadA pratyayAntarasAdhAraNyAnnaTaM lakSaNam / api ca dAkSirityAdau taddhitA? patye dakSAdeH prakRtyarthasya tulyayuktyA didheyatayA'nvaye bAdhakAbhAvAttaddhite'tivyAptiH / evaM pipanetyAdau sano'rthe icchAyAM pAkasya tathAnvayAtmanpratyaye kartetyAdau kadatheM Azraye kRtestathAnvayAtkRtpratyaye cAtivyAptiH / na ca darzitasthaleSu prakatyarthasya vidheyatayA na pratyayArthe svayastathAsatyapatyaM dakSasya caitrasya ca icchA pAkasya bhojanasya ca AzrayaH kRtAnasya cetyAdau dakSacaitrayoH pAkabhojanayoH kRtijJAnayoryugapavidheyatAhayazAlyanvayabodha iba dAkSizcaitrasya pipakSA bhojanasya kartA jJAnasyetyAdau dakSacaivayoH pAkabhojanayoH kRtijJAnayoyaMgapavidheyatAiyazAlyanvayabodhassyAditi vAcyam / pratyayArthe prakAnvayamya vyuptannatvena prakRtyarthAnyasya caivAdestaddhitAdyarthe vidheyatayAnvayabodhasyAnupapatteH / anyathA tavApi taNDulamodanasyetyAdI tagar3alaudanobhayavidheyatAkAnvayabodha: syAt na ceyamiSTApattistathAsati sarvadarzanasiddhAntavirodhamadUSaNamanyupagacchato bhavataH pradarzitasthale tahitAdyarthe caitrAderanvaye kuto neSTApattiH / na caivaM dAkSiH sundara ityAdI sundaratAdAtmyasya prakRtyanyasya tahitArthonvayo na syAditi vAcyam / dacApa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarksaamaanyvicaarH| tyasvarUpaviziSTasya taditAntavAkyArthasyApratyayArthatayA tatva sundaratAdAtmyAtvayasya niSpratyUhatvAt / taddhitArtha kevalApatye sundaratAdAtmyAnvayasya kenApyanabhyupagamAt na caivaM tagaDulamodanasye tyAdau taNDulakarmatve vAkyArthe zrodanAderanvayaH syAditi vAcyam / prakRtyarthavizeSitapratyathArthasvarUpavAkyArthasya vizeSyatathA'nvaye kRttaddhitAntarthasyaiva prayojakatvAt / taNDulakarmatvAdirUpavAkyArtha sya vizeSatayA'nvaye dhAtvarthasya prayojakatvAttaNDulamodanasyetyA dAvodanAderanvayAsambhavAt / yatra prakRtyarthasya pratyayArthe nAnvayayogyatA pArimANDalyAdau tatra naJasamabhivyAhAre'nvayabodhasya prAmANikatve tu tavaiva prakatyarthavizeSitanaJarthasyAprakRtyarthasya prakRtilakSyasya vAnvaya. / iti vacyate / etena prathamoktapadArthasyaivoddezya tvaM bhavati"yacchabdayogaH prAthamyaM bhaveduddezya lakSaNamiti vyutpaterata eva'nyakkAro dyayameva me"ityAdAbavimRSTavidheyAMzakatvaM doSamAcakSate kAvyavidaH / tathA ca tagaDulamityAdau tagaDalIyA kamateti bodhe tagaDalasya vidheyatvaM na bhavati / kiM tu parvate badbhirityAdau vizeSaNIbhUtaparvatA deriva taNDulasyoddezyatvameva / tathA ca prakRtyarthoddezyatAnirUpitasubarthavidheyatAkazAbadajanakazabadatvaM vibhatitvamiti parAstam / taddhitAdiprakRtyarthasyoddezyatayA 'nvaye bAdhakAbhAvAt / taddhitAdAvativyAptiriti cet|| ucyate / maMkhyAvAcakapratyayatvaM vibhaktitvamiti pratyayatvamAtrokto kuttahitAdAvativyAptiriti saMkhyAvAcakatvamuktam / yadyapi saMkhyAtvaviziSTasya vAcakatvaM na vibha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAtha mA rthasya / vimktyrthnirnnye|| tathA nInAM kiMtu ekatvatvaviziSTasya hitvatvaviziSTasya tArtha bahutvatvaviziSTasya caiti saMkhyAtvavyApyajAtiviziSTamAt vAcakatvaM vaktumucitaM tathApi lAghavena saMkhyAmAvavicArthe zeSyatAkabodhoddezya kasaMketavatvaM nivezanIyaM tAvataiva Si- samauhitasiddheH pArthivamityAditaddhitasya sambandhitA- tvena saMkhyAbodhakatvopagame tavAtivyAptivAraNAya mAvapadasatam / tadarthastu saMkhyetarASTattitvaM tathA ca saMkhya tarArattivizeSyatAkabodhoddezya kasaGketavatvaM saM khAvAcakatvaM bodhyamiti / nanu caitro maivazca pacataja- ityAdau hitvasya caitro maitrI jaitrazca pacantItyAdau bakR- hutvasya bodhAdi vacanabahuvacanatikoH saMkhyAvAcakatvavaya. pastu tiGkavacanasya saMkhyAvAcakatve na mAnamastIbhava- tikavacane'vyAptiriti cenna / tathA sati pugutpa- Sau pacatIti prayogaprasaGgAt / mama tu tiDupasthApyaiyAM-tatvasya dvitva viziSTapuruSa'nvayAyogyatvamiti vahinAtyA- siJcatItivat na tAdRzaprayogaH sambhavati / na ca hivacananaprathamAnte dvivacanatiGantasya samabhivyAhArastayoH paravatA sparAnvayAnubhave tanvamiti na tathAprayogaH sambhavatIti zya- vAcyam / puruSau sau ca pacantItyAdau bahuvacanatiGantabha- samabhivyAhAre'pi tathAprathamAntArthe'nvayadarzanena tathA tiGantasamabhivyAhArasyAtantratvAt / na ca tathAprathamA ntabahuvacanatiGantasyApi samabhivyAhArastantramiti na jya- dazitasamabhivyAhArasyAtanvatvamiti vAcyam / tathApi ki tathAprathamAnte bahuvacanAntasyeva ekavacanAntasya tiGabha- ntasya samabhivyAhAraH kuto na tanvamiti baujAnuyoge yA, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kaarksaamaanyvicaarH| saMkhyAnvayAyogyatvasyaiva bojatvena pradarzanIyatvAt / ata eva pacatotyAdau TatIyAprasaGgavAraNAya karTa saMkhyAnabhiH dhAnaM hatIyAprayojakamityAkhyAtavAde dIdhitikaniH pramANIkRtamiti / itthaM ca saMkhyAvAcakatvaM zatAdizabde'tivyAptamiti pratyayatvamupAtam / nanu pratyayatvaM durnirUpamiti vibhaktitvaM durnirUpameva / tathA hi / pratyayatvaM na tAvatpadArthAnvitasvArthakatvaM nAmadhAtvAdAvativyApteH / nApi pUrvapadArthAnvitasvArthakatvam / rAjapuruSa ityAdisamAse'tivyApte: ata eva pUrvapadArthAnvitapradhAnIbhUtasvArthakatvamiti parAstam / yatta zabdAntarArthAvizeSite yAdRze svArtha dharmiNi viGarthasyAnvayabodhane svarUpAyogyaH sa nibhatulyasadRzapratiyogyanuyogyadhikaraNAdheyAdizabdezyo nipAtebhyazca bhinnaH zabdastAdRzAthai pratyaya iti kataddhitAdInAM svArthe tirthAnvayasvarUpayogyatvAtteSvavyAptiriti zabdAntarArthAvizeSitatvaM svArthasya vizeSaNaM tasyA aGgakamityAdI kAdipratyayasya kamastItyAdau ziraHprabhRtisvArtha tirthAnvayasvarUpayogyatvAt tatrAvyAptiriti yAdRzatvaM vizeSaNam / tena kAdipratyayasyAlpAdisvarUpasvArthe tirthAnvayasvarUpayogyatvAnna tavAtivyAptiriti / astIndrANItyAdAvindra zabdArthAvizeSite Dovarthe striyAM tirthAnvayasvarUpAyogye zrAnugAgame'tivyAptiriti svArtha ityatam / pratyayamAvasya svArtha prakRtyarthAnvayasvarUpayogyAdasambhavaH syAditi tirthaH syetyuktam / candranibho'stItyAdau nibhAdizabdAnAM pUrvapadArthacandrAdyavizeSite svArthe sadRzAdI tirthAnvayasva Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 vibhktyrthnirnnye|apaayogytvaattvaativyaaptiriti nibhAdibhinnatvaM zabdasya bhi vizeSaNam / samuccayavikalpArthakAnAM cavAdinipAtApra-nAM svArthe tirthAnvayasvarUpAyogyatvAttavAtivyAptiriti bda-nipAtabhinnatvaM vizeSaNAm / kAdizabdasya ziraHprabhRtyarthe hapa-pratyayatvavAraNAya tAdRzAthai ityuktamiti matam / tadapi nana samyak / nimAdizakalazabdasya pratiyogino'vagama / khAzakyatayA tAvadbhinnatvasya durgrahatvAt / kiM ca saMbadi- dhotyAdAvinpratyayArthasya saMbandhinaH zabdAntarasaMbandhena vi zeSitatvAttadavizeSitasvArthaprasidhyA tatrAvyAptiH / yadi Site cAvizeSitatvamananvitatvamityucyate tadA'pi khale kapo'yo- tanyAyena zAbdamate dAkSirasti pAcako'stotyAdau prakRdi- parthena samaM tirthasya tadvitakRtpratyayArthe yugapadanvayena iti tayoravyAptiH / api ca saMbodhanAntasya nivibhaktikasya Sva- ca caitrAdiprAtipadikasya svArthe tirthAnvayAyogyatvASaNaM tAdRzatAdRzacaitrAdipade'tivyAptiH / na ca caitro'stau dau tyAdAbasvayadarzanena caitrAdipadAnAM na tirthAnvayAyo'vA- gyatvamiti darzitasthaleSu saMbandhItaraprathamAsamabhivyAhAyA- rasya sahakAriNo virahAnnAnvayabodha iti vAcyam / vA- evaM sati hi kattadvitasthale'pi prakRtisamabhivyAhArasya vi- sahakAritvAnna tirthAnvayAyogyatvamiti tatvAvyAptiH / gA- na ca kRttadvitasthale prakRtisamabhivyAhAro na tirthAnvaye tantraM kiM tu prakRtyarthAnvaya eveti vAcyam / pratyaye prakRirtha-tisamabhivyAhArasya pratyayArthAnvayamAve tantratvAtprakRtiprava- vinAkRtasya kutrApyananubhAvakatvAt / evaM va pAko'stIsva-tyAdau ghajapratyaye 'vyAptizca padAntarArthAnanvite dhAtugha mArthatanna / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarksaamaanyvicaarH| jabhayopasthApite pAke tirthAnvayasya sarvajanasiddhataya ghAstirthAnvayayogyatvAditi tadapi zabdAntarArthI vizeSitasya svArthasya vizeSaNatayA 'nvayabodhanAyogya zabdaH pratyaya iti tadapi tAdRzayorliGgasaMkhyayorvizeSa NatayA invayayogye supi pAkamityAdau tAdRzasya pAka sya karmatve vizeSaNatayA invayayogye ghaJpratyaye cAvyA tyA nAdaraNIyamiti / tasmAtpratyayatvaM durvacamiti ce ducyate / mArya kazabdottaratvajJAnAviSayo yaH zabdaH zAbda bodhaM nArjayati sa pratyayaH prakRtInAM nAmadhAtUnAM sArtha kazabdottaratvajJAnAviSayAgAAmapi zAbdabodhArjakatvaM pratyayAnAM tu mArthakazabdottaratvajJAnaviSayANAmeva tathA- | tvamiti tathA ca svArthaviSayakazAbdasAmAnyoyAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogisArthakazabdottaratvajJAnIyottaratvaprakAratAnirUpita vizeSyatAvatmArthakazabdatvaM pratyayatvamiti / rAjaH puruSa ityAdI puruSapade rAjapadottaratvaprakArakajJAnaviSayatAyAH satvAdativyAptiriti pratiyogyantaM jJAnavizeSaNam / puruSapade SaDyantarAjapadottaravattAnasya nirutapratiyogitvavirahAt puruSo rAkSa ityato'pi zAndodayAnnAtivyAptiriti asaMbhavavAraNA svArthaviSayakatvaM zAbdavizeSaNaM rAjapuruSa ityAdisamA se puruSapade rAja padottaratvajJAnaM rAjapadArthavizeSaNata kapuruSapadArthavizeSyatAkazAbdabodhasya janakamata: puruSa rAja ityAdau na tathA zAbdabodhaH / puruSo rAjetyAda rAjapadAthocitavibhaktyarthatAdAtmyasya puruSapadArthe ki zeSaNatayA 'nvayAt / rAjapadArthasyAnanvayAnna vyabhicA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| . taya iti rAjapadArthavizeSaNatAkapuruSavizeSyatAkazAbdAbhAthopiyojakAbhAvapratiyogino rAjapadottaratvajJAnasya viSa gTi meM puruSapade 'tivyAptiriti tahAraNAya tAdRzazAbda sA mAnyIyatvenAbhAvo vizeSitastena puruSapadArthaviSayakazAki bdasAmAnya prati rAjapadottarajJAnaM na janakaM puruSastiSTha tItyAdau vyabhicArAt na tAdRzazAbdasAmAnyIyAbhAvaprayoja kAbhAvapratiyogirAjapadottaratvajJAnamiti taddiSa ya puruSa pade nAtivyAptiriti saMyogAdyuttaratvajJAnasya tAtha- tAdRzapratiyogitvAdasaMbhava: syAditi zabdapadasupAttam / pra-adhyuttaratveneDo jAnamadhyayanazAbdaM prati heturiti tAthiA- dRzAbhAvapratiyogino'dhyuttaratvajJAnasyaviSaye idhAtAmAva- tivyAptistadAraNAya sArthakatvaM zAbdavizeSaNam / atara- yAdizabdasya nirarthakatvAnna tavAtivyAptiH / sArthakazayatha- dottaratvajJAnasya prakRtitAvacchedakaprakAratAnirUpitattara- vizeSyatAvati prakatizabde 'tivyAptiriti vizeSyatApati- yAmuttaratva prakAratAnirUpitatvaM vizeSaNam / na ca sArthattara- kazabadottaratvaprakAratAnirUpitajJAnavizeSyatAvatvaM pra tya- vezyatAM tAvataiva samohitasiddhestAdRzottaratvajJAnauyatvaNAya syottaratvaprakAratAyAM nivezo vyartha iti vAcyam / yatna mA indrANItyAdau pacatItyAdau indrottarAnuguttaratvena DIgatA po jAnaM pajattarazabuttaratvena tiGo jAnaM zAbdajanaka 'ruSaH tatra sArthakazandottaratvaprakAratAnirUpitavizeSyatAyA gAda DIpi tiGi cAsatvAttayoravyAptiprasaGgAt / tAdRzotta vi ratvajJAnIyottaratvapra kAratAyA niveze tu tAdRzAgamo[cA ttaratvaprakAratAnirUpitavizeSyatAyA Daupi tiDi ca Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 kAraka sAmAnyavicAraH / I satvAnna tayoravyAptiriti / evaM zabAnugAdyAgame 'ti vyAptivAraNAya sArthakapadaM zrAgamasya nirarthakatvAnna tavA tivyAptivAraNAya sArthakapaTaM AgamasyanirarthakatvAnna tatrAtivyAptiH " khaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJe" ti zavAdyA gamAnAM kharUpArthakatvAdativyAptitAdavasthyamiti za badapadaM vRttimadarthakaM tena sArthakapadaM vRttyA svarUpetararA smArakaparamiti / atra vizeSyatA tAdRzAbhAvapratiyo gitAvacchedikA bodhyA / tenAstighaTa ityAdAvasuttarati buttaraM ghaTapadamityAkArakA suttaratvajJAnIyottaratvapraka.. ratA nirUpitavizeSyatAyA ghaTapade satve 'pi nAtivyAptiH / ghaTapadaniSThatA dRzavizeSyatAyAstAdRzAbhAvaprati / yogitAnavacchedakatvAt / tAdRzottaratvena ghaTapadajJAnasya zAbdA hetutvAt / asuttarastip ghaTapadaM cetyAkArakajJAnAdapi tathA zAbdodayAt / patra caivo'stItyAdau cevapadArthavizeSyaka subarthaliGgasaMkhyA prakAra kazAbda prati prAtipadikottaraH subiti caivapadottaraH subiti vA jJAnaM hetuH / arthasattAvizeSavizeSaNa katiGarthAzrayatva vizeSyakazAbdaM, prati dhAtUttarastiG iti asuttarastim iti vA jJAnaM hetu' evamindrANItyAdAvindrapadArtha prakAra kasvasvAmibhAva saM sargakavartha strIvizeSyakazAbdaM prati indrapadottarAnura ttaro Gauviti jJAnaM hetuH pacatItyAdau pajarthavizeSaNa va tirthayatnavizeSyakazAbdaM prati pajuttaraNa buttarasti vivi jJAnaM hetuH tena svacaicetyAdau asityAdau zranoi tyAdau tipacetyAdau na tathA zAbdabodhaH uttaratvaM dhvaMsaH taddiziSTa uttaraH tathA ca caitra ityAdau caitrapada Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| tiviziSTaM supadamiti jJAnasya caitrapadatvAvacchinna prakAratavA mAnirUpitadhvaMsattvAvacchinnavizeSyatvAvacchinnaprakAratA' vAnarUpitasakAratvAvacchinnavizeSyatAkajJAnatvena astIgAdyA vyAdAvuttaratvajJAnasya astvAvacchinnaprakAratAnirUpitazadhvaMsatvAvacchinnavizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitatarA tittvAvacchinnavizeSyatAkajJAnatvena indrANItyAdAvuteyo ttaratvajJAnasya indratvAvacchinnaprakAratAnirUpitadhvaMsaratitvAvacchinnavizeSyattvAvacchinnaprakAratAnirUpitANatvAprakavacchinnavizeSyatvAvacchinna prakAratAnirUpita dhvaMsatvAvanavyA-cchinnaviza SAtvAvacchinnaprakAratAnirUpite kArakaprati-vAvacchinnavizaSyatokajAnatvena pacatotyAdAvuttaratvadattA- tAnasya pactvAvacchinnaprakAratAnirUpitadhvaMsatvAvacchikAra- vizeSayatvAvacchinnaprakAratAnirUpitakArakatvAvachihau cai- vizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitadhvaMsatvAvacchi prA- avizeSAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitatvAvacchinnavihitaH zaSyatAkajJAnatvena hetutvamevamanyavApyUdyam / zabAnu gAbada tipAmanubandhAnAmAnupUrvI najAnahetu sAyAM nivizate vyaheturthatvAt gauravaprayojakAcca prayogavyutpAdanArthameva te sUtravasa- kAraNa nirdiSTA: evamAnupUrvotAnahetutve siddhe tatra padA. vyavadhAnasya nivaza namaphalaM nitarAntannirvacanAyAsAsAdanamiti vyavahite'pIdRza viziSTavaiziSTyajJAnAt zAbda bodho niSpatyUha eva / evaM yatpadadhvaMsa vaiziSTyajJAnaM zAindra bde hetustatmArthakaM bahujanyat padaM prakRtiriti vizeSavagA kRtyaM darzitaprAyamiti / yadi bahujapi pratyayatvena dhya saMgrAhya stadA pratyaya lakSaNe tAdRzaniruktazabdabahujanya biti Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaarksaamaanyvicaarH| taratvaM nivezanIyamiti / vastutasta nipAtAdivajhedAnya yayogyaM zabdAntarameva bahuca bhanyathA taddhitatve bahugu ityAdI bahuzabdAnantaraM subutpattiprasaGgAt kRttaddhita tisUtra taddhitAntasyaivopAdAnAt anyathA pacataki bhava takotyAdI subutpattiprasaGgAt / taddhitamUtrasahacaritaM ba hucamaI bahujaghaTitasamudAyasya taddhitasAmyaM jJApayati tena prAtipadikatvaM taddhitamubAdikaM ca bhavatIti / ara eva yadi bahucapratyaya: syAttadA pratyaya: parazcetyananta na bahujiti muniH savayet / bahucamace purastAditya kSayA mAvAlAghavAt tAvataiva bahucaH prakRtipUrvatvalAbhamambhavAditi parAstam / evaM nibhazabdo'pi sannibhazabdavat na padottaratvena jAta: zAbdahetustAdRza hetutAgrAhakAbhAvAt / pratyayasya tathA hetutve pratyayaH parazcetyanuzAsanasyaiva grAhakatvAt / tathA ca nibhaM kamalasya mukha mityAdau zAbdodayo'bhISTa eva / evaM zAbadahetoH paTa dhvaMsaviziSTa padattAnasya dhvaMsaviza SaNayA bhAtaM sArtha padaM prakRtiH dhvaMsavizeSAtayA bhAtaM sArthakaM padaM pratyayaH taduktaM vAkyapadIye bhrtRhrinnaa|| .:. yaH svetarasya yasyArthe svaarthsyaanvybodhne| / ... yadapekSastayoH pUrvA prakRtiH pratyayaH paraH / / - apekSA pUrvAparabhAvApannatvena jJAnaM / tatra prakRteH 8 vatayA jJAnaM zabadAGgamityatra na pramAgAm / uttaratve pratyayajJAnasya vAcakatAvacchedakatvavirahe'pi vibhakti tvAvalauDhasya rUpAntareNa vocakatvamakSatameva / vibhaktira pi vidhA / sutibhedAt / liGgavAcikA vibhaktiH mA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 31 nyaliGgAcikA vibhaktistiGa Gaupratyaye kadAdau cAtiguptivAraNAyobhayatra vibhaktipadam / supo'pi prathamAhitayitRtIyA caturthI paJcamo SaSThI saptamobhedAtsaptavidhAH / bhavatiGo'pi prathamamadhyamottama puruSabhedAttrayaH / vidhyAdayastitaM baGarthAH / kusumAJjaliprabhUtimUlagranye vistRtAH prasaGgenAyati trApi vyaktobhaviSyanti / tatra vidhyAdyarthe'pi tiGA ti| vAdinA tetvAdinA zaktiH na tvAdezIbhUtatattallakArAnantarayAM tiGi lAdezatvajJAnavirahiNo'pi puMsastattadarthAvaityape - gamAt / pacatItyAdau vidhyAdyarthavaM dho na bhavati yogyalAbha- rAyAstAtparyasya vA virahAt / tAtparyagrAhakastu pacedi - zabda- tiGo vikAra eveti mantavyam / evaM varttamAnAtIgayAnAgateSu kAleSu tiGAM titvAdinA tetyAdinaiva zastavApi tattadvikArAvikArasamabhivyAhArANAM tAtpakatvAtpacedityAdau tAtparyayA hakavirahAt vartamA : pada- nAde naM bodhaH vartamAnAdikAlastu tirthakRta vanvetIti thakana yuktam / taNDulaH pacyate ityAdikarmAkhyAte'nanvayaprasaGgAt / na ca tatra tirthakarmatra evAnyetIti vAcyam tathApi phalasyotpatteH pUrvaM prayukta pacyate zra na ityAdAvutpattisvarUpaphalAdheyatve vartamAnastrasyAnvetuma yogyatvenA'nanvayaprasaGgAt / zrodanasyAvidyamAnatayA vartamAnote pa- tpayAdheyatvA'nirUpakatvAt / ataH parizeSAGkhAvAkhyAratvena tasthale kriyAnvayasyAvazyakatvAcca tiGarthaH kAlaH kriyA bhakti- nvayoti tava tiGprayogAdhikaraNaM lavaH kASTA vA vatira rtamAnaH kAlaH IdRzavartamAnakAlavRttidhvaMsapratiyogI: kAlo' tItakAlaH tAdRzavartamAnakAlavRttiprAgabhAvama tyanu mukha yayaH su Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 kAraka sAmAnyavicAraH / 9966 tiyogI tAdRzavartamAnakAladhvaMsAdhikaraNaM vA kAlI'nAgataH kAlaH atra vayaH kAlA svasvAdheyatvena kriyAyAmanviyanti kvacit vyApAre kvacitphale tatra pacati apavat pacyatItyAdau vyApAre kAlasyAkhayaH / na ca pacatotyatra vartamAnakAla AdheyatvenAnvetu apacadityava vidyamAna nAzapratiyogitvamatItatvamabhveti na tvatItakAlavRttitvaM pacyatautyatra vidyamAnaprAgabhAvapratiyogitvAdirUpamanAgatatvamanveti na tvanAgatakAlavRttitvamiti vAcyam / "sadeva saumyedamagra AsIt " " ekamevAdditIyaM brahma'' tadaicata ekohaM bahu syAmi " tyAdizrutivAko bhagavatsattAyA bhagavadicchAyA atItatvasya bAdhenAnanvayaprasa - GgAt / evaM bhagavAn pralayaM kariSyatItyAdau bhagavatkRtebhavitvasya bAdhenAnanvayaprasaGgAt / atItakAlavRttitvasya bhagavadicchAyAM bhAvikAlavRttitvastha bhagavatkRtau niSNutyUhatayA'nvayasambhavAt / evaM vartamAnakAlo'nAgatakA - lazca kacitsvavRttidhvaMsapratiyogyavRttitvena svAdheyatvena cobhAbhyAM saMbandhAbhyAmanveti yathA viyujyate viyocyate saMyujyate saMyocyate ityAdau tena kRSNona triyajyate vi yocyate vratramaNDalaH govardhanena saMyujyate saMyocyate vA iti nAdhunika prayogaH / anyathA kRSNa viyogagovardhana saMyogayo vartamAnAnAgatakAlavRttitvena tathAprayogoM durvAraH syAt / evaM naSTa anazyaddA ityAdAvatItakAlavRttitvaM nAzenveti nazyati naGgayatItyAdauvartamAnAnAgakAlayodarzitAbhyAM saMbandhAbhyAM nAze nvayaH itthameva prayogAMtiprasaGge vArite nAtinazyati naSTa ityAdau pratyayasyAnAgatava Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 33 tamAnAtItAnAmutpattInAM krameNa pratyAyaka va kalpanamaphalameveti mantavyam / phaleM tu Aste ityAdau riphambhUsaMyogAnukUlavyApAra AsyarthaH / tatra vyApArasyAvidyAmAnatve'pi sphigbhUsaMyogaphalasya vidyamAnatAyAmAstaiti prayogAddartamAnakAla Adheyatvena sphigbhUtasaMyoge phaleveti / evaM jAgartItyAdau middAmanovibhAgAnukUlovyApAro dhAtvaryastavApi mihAmanovibhAgarUpaphale vartamAnakAlasthAnvayaH / evaM daNDaM dadhAtItyAdau dhAraNAsthasaMyogAnukUlavyApArI dhAtvarthaH tatrApi vartamAnakAlasya dhAraNAkhyasaMyogarUpaphale'nvayaH / atrAsiSyate jAgariSyati daNDaM dhAsyatItyAdAvanAgatakAlaH khadRttidhvaMpratiyogyattitvena khAdheyatvena cobhAbhyAM saMbandhAbhyAM phale'nvetIti phalasya vidyamAnatAyAM na tathAprayogaH / evamAsta ajAgarat daNDamadhAdityAdAvatItakAlaH khadhvaMmAdhikaraNavattitvena svAdheyatvena cobhAbhyAM saMbandhAbhyAM phale'nvetIti phalasya vidyamAnatAyAM na tathAprayogaH / yadi cAseH sphigbhUsaMyoga evArtha upavizeH sa tadanukUlavyApArazcArtha upavizatItyatra vartamAnakAlasya vyApAra evAnvayaH / zraste ityatra sphigbha saMyogasvarUpavyApAra eva vartamAnakAlasyAnvayaH / evaM nAgatairapi middAmanovibhAgasvarUpavyApAra evArthaH tacaiva kAlasyAnvaya iti vibhAvyate tadApi daNDaM dadhAtItyAdau phale kAlasyAnvayoniSpratyUha eveti dik // kartRtvAdayastiGarthAH subarthA apIti na pRthak tanyante / subastu supAM krameNaiva nirUpaNIyA iti krameNa supastadarthAzca nirUpyante / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| tatra suaujasiti tvayaH pratyayAH prathamA / tadarthA anuzAsanasiddhA anuzAsanaM tu "prAtipadikArthaliGga parimoNavacanamAce prathame"ti prAtipadikArthaH sattA vyaktiriti yAvat liGga pumAn khau lauvaM ca parimANaM gu tvaM parimitizca vacanamekatvaM hitvaM bahutvaM caiti / mAvagrahaNAM dvitIyAdyarthakarmatvAdivyavacchedArthamiti / nanu rAmo rAjetyAdau vyaktoH prAtipadikAprakRtita eva lAbhAt kathaM prathamArthatvam / na caikadAnekaTattirAmatvAdijAtivAcino rAmAdizabdAnna vyaktilAbha iti vyaktimAnArthaM prathamAyAstadarthakatvamiti vAcyam / jAtizaktivAdinAmapi mate jAtyA vyaktyAkSepasambhavena vyakteranyaladhyatayA pratyayArthatvAprasaktaH / ata eva teSAM tiDo bhAvanAvAcitve bhAvanayA''kSepeNa karturbodhane pacatItyAdAvanabhihitAdhikArIyaTatIyAyA na prasaktiriti / yattu ghaTAdyartheSu supA zaktiH ghaTAdipadAnAmanantAnAM zatale zatatAvacchedakAnantyasambhavana supAmekaviMzatisaMkhyAkAnAM zaktatAvacchaha kalA ghavasanbhavena tathAtvaucityAditi / tadapi na samyak / ghaTAdipadAnAM nirarthakatve prAtipadikasaMjJAvirahe tadanantaraM subutpattera prasaktaH dadhi bhavatItyAdau supo lopAttana dadhyAdi padArthAnavagamaprasaGgAt / na ca tatrAnusandhIyate vibhaktiriti sAMpratam / tathApi rAjapuruSa ityAdisamAse rAjapadArthAvagamasyAzakyatvAt / na cAnApyanusandhIyate SaSThauti vAcyam / tathA sati Rvasya rAz2a ityAdAviva sasya rAjapuruSa ityatrApi - dvAde rAjAnvayaprasaGgAt / darzitasamAse naiyAyikAnAM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 35 rAjapadalakSagAyAH zAbdikAnAM kRtezca vaiyadhyenAkalpanApattezca / kiM ca caitra ityAdI suvarthacailavyaktI subarthayo liGgasaMkhyayo bhedAnvayo'vazyamabhyupeyastathAsati rUpaM ghaTa ityAdau tantupaTAvityAdI rUpaghaTayostantupaTayo. bheMdAnvayabodha: syAt / atha prAtipadikAnAM ghaTAdipadAnAM ghaTatvena sakala ghaTavAcakatve'pi ghaTo'stItyAdAvastitvAnvitatahaTavyaktibodhaH prathamayeti cet na / ghaTapadena ghaTopasthitAvastipadenAstitvopasthitAvabAdhitatvAtahaTavyaktIrghaTatvena zAbdabhAnamanbhavAt tadyaktitvena bhAnasyAprAmANikatvAditi prAtipadikArthasya na kathamapi prathamArthatvaM sambhavatIti cet / avAhuH / ghaTo nIla ityAdau vizeSaNavibhakto nrnIlapadottaraprathamAyA abhedo'rthaH sa ghaTAdI vizeSaNIbhUyAnvetIti / tabAbhedo yadi bhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvenarUpaNAdhastadA'prasiddhiH / bhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvA'prasiddheH / yadi ca bhedapratiyogikAbhAvatvena tadA naulabhedagaganobhayatvAvacchinnAbhAvavati paute naulAbhedAvagamaprasaGgaH / yadi ca naulapratiyogikabhedattvAvacchinnAbhAvatvena tadA yatkiMcinnolabhedavati naule nIlAbhedAnavagamaprasaGgaH / yadi ca naulatvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnAbhAvatvena tadA zatyAnantyam / naulAdeH padArthaikadeze naulatvAvacchinvapratiyogitAkabhede 'nanvayaprasaGgaH naulapaTatAtparyaNa prayuktasya ghaTo nIla iti vAkyasya prAmANyaprasaMgazca / tamAjhedo 'tyanlAbhAvazca vayamarthastatva bhede nIlavyatiH strarUpAtmikayA pratiyogitayA bhedastu tavedavyaktiI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| svarUpAvacchinnayA pratiyogitayA atyantAbhAvanveiti / yadi niravacchinnapratiyogitayA nIlAdeH pratiyogino bhedAdau bhAnaM bhedavizeSaNatayA bhAsamAnasya naulAde davyaktisvarUpaniSThapratiyogitAvacchedakatAyA anavacchedakatvaM ca na sAMpradAyikamityucyate tadA tUbhayAttitvopalakSiladharmAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAve'tyantAbhAve ca khaNDazazaktistadAdipadavat smaraNaM khUpalakSaNobhayAvRttitvAMzaparauhAregA prAtipadikopasthApitatattAtitvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvena bhedaviSayakamatyantobhAvatvenAtyantAbhAvaviSayakaM ca bhavati taba naulAdipadArthasya tattayaktitve'nvayaH naulAnvitatAdRzabhedatvAvacchinnapratiyogitayA bhedo'tyantAbhAve 'nveti tAdRzAtyantAbhAvaH samAnavibhaktikaghaTAdipadArthe'nveti / yadi naulAdestadyaktitve padArthaikadezAnvayo na vyutpattisiddha ityucyate / tadA ubhayAttitvopalakSitadharmAvacchinnapratiyogitAyAM bhede'tyantAbhAve ca viSu suvibhaktoH zaktistatobhayAttitvAMzamapahAyaprAtipadikopasthApitavyaktIyatadyaktitvAvacchinnapratiyogitAyAH smaraNam / tAdRzapratiyogitAyAM naulAdeH prakRtyarthasyAnvayaH naulAdyanvitatAdRzapratiyogitAyA bhede'nvayaH tathAvidhAnvitabhedatvAvacchinnapratiyogitAsaMsageMNa bhedasyAtyantAbhAve'nvayastathAvidhAnvitAtyantAbhAvasya samAnavibhaktikadhAdipadArthe'nvayaH / evamIdRzabhedAtyantAbhAvaH pratiyogisvarUpa eva yatna pratiyogyananugatastacaiva sAmAnyadharmAvacchinnabhedasyAtyantAbhAvaH Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 37 pratiyogitAvacchedakasvarUpa iti svarUpabhedAbhAvastannIlAdivyaktisvarUpI naulapadAdiprAtipadikArtho darzitarautyA bhavati prathamArtha iti / na ca bhedasyAbhAvaH pratiyogI na sambhavati tena samamavirodhAt / kiM tu pratiyogitAvacchedakamiti vAcyam / pratiyogitAvacchedakasaMbandhenaiva pratiyogino'bhAvavirodhitvAt / tasyAvApyavikalatvAttadyaktitvasvarUpatAdAtmyena saMbandhena tahAtIH pratiyoginyA virodhitvAt / na ca tadyaktitvasya dharmavidhayA pratiyogitAyA avacchedakatvaM saMsargavidhayeti kathaM tena saMbandhena virodhilamiti vAvyam / bheTe saMsargavidhayA pratiyogitAyA avacchedakasyaiva dharmavidhayA avacchedakatvAt / tAdRzasyaivAvacchedakasyAbhedAbhAvatvopagamAt / tadabhisandhAnena yogyAnupalabdhihetutAvAde pratyakSAloke mithai na hi yathA tAdAtmyamanyonyAbhAvasthAbhAvastathAnyonyAbhAvo'pi tadabhAvarUpa: ghaTApratiyogitvAdityuktabhedapratiyogitAyAH saMsargavidhayAvacchedakasya tAdAtmyasya dharmavidhayAvacchedakAtmakAnyonyAbhAvavirahasvarUpapradazanaM saMsargIbhUtAvAchedakadharmIbhUtAvacchedakayoraikyaM vinA nopapadyata iti / gurucaraNAstu bhavatu svarUpabhedAbhAvastayaktisvarUpastathApi sa na prathamArthI mAnAbhAvAta / ghaTo naula ityAdau svarUpabhedAbhAvAtmakatAdAtmyasaMsageMgauva zAbdabodhIpapatteH / na cAbhedasya saMsargatvopagame svantanaulapadena svantaghaTapadasya paurvApayarUpAthAstAGgyAyA AkAGkSAyAH zAbdaprayojakatve gauravamadhikavarNaghaTitatvAt / abhedasya padArthatve naulavizeSaNakAmedavizeSya Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| kabuddhau naulapadasya sunA sahAkAhAyA bhedaprakArakaghaTavizeSyakabuddhau tenaiva sunA saha svantaMghaTapadasthAkAGkSAyAH svaprayojakatvasvIkAre lAghavaM nIlaghaTapadayorekanAkAGkSAyAmapravezana tayorvizeSyavizeSaNabhAvavyatvAsaprayukasyAkAkSAdhIhetutAbhedasya gurutarasthAprasatariti vAcyam / nIlAbhedavidheyakapaToddezyakabuddhau naulaghaTapadayoH paurvAparyasvarUpAkAGgAyAH prayojakatvasya tavApyAvazyakakhAt / anyathA naulo ghaTa ityAdito nIlAbhedavidheyakabodhApatta: / na ca naulo ghaTo jalapUrNa ityAdau nalapUgAvavidheyatvabodhasthale'bhedasya prathamArthatvapakSe ghaTe naulAbhedavizeSaNakAnvayabodho darzitarItyA'kAsAhayasya prayojakatvenaivopapadyate / bhedasya saMsargatApace svantanIlaghaTapadayorekalAkAGkSApraveze vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsaprayuktaM gauravaM duSpariharamiti vAcyam / yato'bhedasya subarthatvapakSe'pi svantaghaTapadasya padottaratvAdyavizeSitena sunA sahAkAGkSA na tathAvidhAyayopayoginI tathAsati naulaH paTaH ghaTo daNDa ityAdI svantaghaTapadastha daNDottarasanA sahAkAvAgrahe ghaTe naulAbhedAnvayabodha: sthAdityavazyaM nIlapadottarasunA sahAkAGkSA vaktavyA / tathAcaikasyAmAkAjJAyAM naulaghaTapadayoH praveze vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsaprayuktaM gauravaM tavApi dussyrihrmiti| na ca prathamAntanIla padaprathamAntaghaTapadayorAkAGkSAjJAnasya naulavizeSaNakatAdRzatAdAmyasaMsargakaghaTavizeSTakazAbda prati hetutve naulaghaTa ityAdikarmadhArayasthale vyabhicArastatra svantanaulapadaghaTitAkAGkSAjJAnavirahA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vibhttyrthnirnnye| 39 diti vAcyam / kalaza: kRSNa ityAdau vyabhicAravAragAthamavyavahitottarotyattikatvaM janyatAvacchedake'vazyaM pravazanIyamata eva karmadhArayasthale vyabhicArAprasaktoH / na ca zikhau vinaSTaH kSudupahantu zakyA surabhicandanamAmAtamityAdau vinaSTazakyAghAtAnAM tAdAtmyasaMsargeNa zikhini kSudhi surabhicandane cAnvayo bAdhita iti sAmAnAdhikaNyAnupapattirabhedasya subarthatvapakSe tasya svAzrayazikhAvatvena svAzrayopahananavatvena svAzrayasaurabhavatvena saMsargegAnvayasambhavAdbhavati sAmAnAdhikaraNya miti vAcyam / tataH paramparAsaMsargAvacchinnazaktikarmatAvato'bhidhAnAt / kSudho na hitIyA tAhazasya karmaNastAdAvyasaMsarguNAnvayaH kSudhi niSpatyUha eva / zikhAviziSTe vinaSTasya saurabhaviziSTecandane AghAtasya ca tAdAtmyasaMsargaNAnvayaH / zikhAsaurabhaM vizeSaNamAdAya paryavasthati / avaivArthe "savizeSaNe hi vidhiniSedhI sati vizeSyabAdhe vizeSaNamupasaMkrAmata" iti pramANayanti tAntrikAH / evaM yuktyA'bhedasya vibhaktyarthe pratihate anuzAsanamapi vibhaktInAM sAdhutva mA jJApayati / tathA hi / "lupi yuktavAktivacane ityekaM sUtraM lupte pratyaye prakRtiliGgavacane prayoktavye na tu lavaNA yavAgUrityAdau lavaNAdipadava vizeSyanighnatayA liGgavacanAntaraprayogaH / yathA paJcAlA nAma kSatriyAH niyatabahuvacanAntapulliGgapaJcAlazabdaviSayAsteSAM nivAse janapade pravRttasya taddhitANo lughi sati paJcAlA janapada iti tathA videhA. kuravo magadhA malyA aGgA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 prthmaavibhktivicaarH| baGgAH kaliGgAH sumAH puGgA ityAdautyarthaka"vizeSaNAnAM cAjAte ri"tyaparaM sarva tahizeSaNavAcinAM padAnA tahalliGgavacane syAtAM jAtivAcipadaM varjayitvA tathA paJcAlA ramaNIyA: jAtau tu paJcAlA janapada evaM godayonivAsagrAme godau bahucauravRtau jAtau tu godau grAma ityarthakaM tadetatsUtrahayaM pUrvAcAryANAmanUdya"tadaziSyaM saMjJApramANatvAdi"ti pANinimunirasavayat / tatprakRtiniyataliGgavacanatvaM luptatahitakAnAM paJcAlAdizabdAnAM tavizeSaNapadAnAM ca vizeSyatulya yogakSemaM niyataliGgavacanatvaM na ziSyaM na vaktavyam | saMjJA niyatavyavahArastatpramANakatvAditi sUtrArthastathA ca yathA kSatriyavizeSa pravartamAnAnAM paJcAlAdizabdAnAM niyatapulliGgabahuvacanatvaM vyavahAreNaiva tathA luptataddhite'pi vyavahArastu liGgavacanAdiniyato'pi na liGgavacanArthaka: kiM tu sAdhutvArthaH / ata eva niyatastrIliGgabahuvacanatvenApazabdasya tavizeSaNapadasya ca niyata pulliGgabahuvacanatvena dArazabdasya tavizeSaNapadasya vyavahAro liGgavacanasvarUpamathaM vizeSye vizeSaNe vA na tu kApi bodhayati yathA'po rasamayyaH rAmasya dArAH puNyamayA iti vizeSaNavibhaktInAM sAdhulArthatayopapattau nirarthakatve tadanupapattina bhavatIti paMdavAkyaratnA kare prAhuH / yujyate cA.. yamarthaH / svarUpabhedAbhAvasya tadvyaktisvarUpasya prathamArthatve naule'pi yatkiJcinnaulavyaktibhedasatvAnnIlo na naula iti prayogaH syAt / na ca tavApi tAdRzAbhedasaMsargAvacchinnapratiyogitAkabhedasya naule satvAtkathaM na tathApra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bibhktyrthnirnnye| yoga iti vAcyam / nasyale'nvayitAvacchedakAvacchinapratiyogitAkattvasyaiva bhede bhAnopagamAt / naulatvAvachinnapratiyogitAkabhedasya naule'satvAt bhavatu svarUpabhedAbhAvatvasya padArthatAvacchedakatayA tadavacchinnapratiyogitAkabhedasya naule satvAttathA prayogo durvAra eveti / yatta tinipAtAbhihitakArakaH prathamArthazcaitraH pacati taNDulaH pacyate chattuM sAMprataM vRkSa ityAdau kartRtvaM karmatvaM prthmyaa'pybhidhiiyte| ata eva prAtipadikArthavizeSyakatirthAnvayabodhe prAtipadikasya prathamAntatAniyamaH / tena brAhmaNasya paktatvasaMpradAnatvobhayavivakSAyAM pacati brAhmaNAya dehoti na prayoga: tiGA prathamayA ca karTatAtvenaikAkarTa tA pratipAdyate / ekatvenaikatvasaMkhyeva / evaM prAtipadikArthavizeSyakatirthaprakArakAnvayabodheti janyAyA iva mumjanyAyA api upasthite: sahakAritvamata eva caivaH pacata iti na prayogaH na vA pacati brAkSaNAya dehI tyasya zaTazAnajApatyA vAraNe'pi pakSyati devadattAya dehItyAdi prayogo durvAraH / caturthyAstiGarthakArakAnabhidhAyikhAt / na ca caitraH sundara ityAdauna kArakArthopapattiriti vAcyam / tatrApyadhyAhRtAsti kriyAkaTa tvasya prathamayA 'midhAnAt / "astibhavatiparaH prathamapuruSo'prayujyamAno'stI"ti kAtyAyanasmaraNAt / na ca rAmo rAvaNasya kalko mlecchasya hantetyAdau kathaM kriyApadAdhyAhAraH astItyarthasyAnvetumayogyattvAditi vAcyam / atra vAkyabhedasyAvazyakatve Asauditi rAmobhaviSyatIti kalkinyadhyAhArasambhavAt bhavatipara itya Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAvibhaktivicAraH / syopalakSaNavAt / na ca bhagavato dazAvatArAH / matsyaH kUmarmI vArAho narasiMho vAmano rAmo balabhadro buddhaH kalkI cetyAdivibhAgavAkye Asodasti bhaviSyatItyekatamasyAdhyAhArAsambhavAt keSAM cidavatArANAmatItatvAt kasya cividyamAnatvAt kasya cidbhAvitvAditi vAcyam / uddezavAkyAthai vibhAgavAkyArthasyAnvayavivakSaNe santIdhyAhAramambhavAt / vibhAgavAkyArthe uddezavAkyArthasyAnvayavivakSago tu astisantItyevAdhyAhArasambhavAt tavaikavacanAntabahuvacantayostiGantayorubhayorapi saadhutvaat| na cAtotAnAgatayoH kathaM vartamAnasattAyA madhyAhRtatiGantArthasyAnvaya iti vAcyam / vartamAnatvAvivakSaNe'pi dhAtvarthe'sya sambandhe vivakSite laTaprayogasya sAdhutvAt / "vAridaH sukhamApnoti sukhamakSayyamannada"ityAdidarzanAt / na ca "haMsIva dhavalA kauti rityAdI dhavalapadAkotipadAdadhyAhRtAstipadArtha svarUpabhavanakartRtvArthikA prathamotpadyatAM haMsIpadAlkathaM seti vAcyam / tanApauvanipAtArthabhavanakatatvArthakatayA prathamAyA upapatteH / na cevanipAtasya kartatvArthakatvopagame karaNakamatvArthakatvopagamaH syAt / tathA ca "zarairurivodIcyAnucariSyavasAnive"tyAdA vivanipAtena karaNa karmatvA bhidhAnAt - toyAditauyAnupapattiriti vAcyam / darzitasthale iva nipAtasya sAdRzyamAnArthakatvAt karaNakarmatvAdyarthakale mAnAbhAvAt / usai rasAnityAdau samAnaliGgavacanatvena sAdhutvArthikA tRtIyA hitIyA / tena usasadRzaiHzarai rasasadRzAnudIcyAniti prAthamiko bodhaH / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| pata evevapada ayaM saGgacchate / tato ravikarTa kocakaragaNakarasakarma koddharaNa sadRzazarakaraNa kodIcyakarmakoDaragaNakartA raghuriti viziSTavAkyArthabodhastana hatIyAditauyArthayoH karagAvakarmattvayo tvarthenAnayAt / tIyAhitIyayo nupapattiriti kAlApairuktam / tadasat / ghaTo nAstotyAdau ghaTAtyantAbhAvazAbde prathamayA karTa vAbhidhAnAsambhavAt / yadi ca tanAstidhAtvarthAnvitatiGa tyantAbhAvavizeSyatayA ghaTaH pratIyate tadA'pi prathamayA kartatvAbhidhAnamasambhavi prathamoktakartatvasya najarthAnvayAsambhavAt / na ca tiprathamAbhyAmekamevakartRtvamupasthApyate / tat nArthe saMvaTe vizeSaNa tayA'nvetIti prathamayA kaTa tvAbhidhAnaM nirAbodhamiti vaacym| prathamArthAbhAvasya prAtipadikArthe'nvayAsambhavA. t| prakRtyarthe pratyayArthAbhAvAnvayasyAvyutpannatvAt / na ca tavAzrayatvakharUpakaTa tvAbhAva eva viprathamayorarthastasya ghaTe'nvayaH naJpadaM tAtparya grAhakamata eva tiGarthAnvayini prathamAntArthe tirthasaMkhyAnvayasya vyutpannavADhU ghaTI ghaTA vA nAstauti na prayoga iti vAcyam / tathAsati kaTa tvasyaikadezatayA tatra dhAtvarthAnanvaya prasaGgAt / dhAtvaryAnvita karTa tvAbhAvasya tirthatvAbyupagame taNDulaM pracati netyAdau dhAtvarthasyaikadezatayA tatra taNDulakarmatvAnanvayaprasaGgAt / dhAtvarthAvitatinviyini tAdRzatirthAnvitanaJarthAnvayini ca prathamAntArthe tiGarthasaMkhyAnvayasya vyutpannavAnna ghaTI ghaTA vA nAstauti prayoga iti / vastutastu kaTa tvasya tiGarthatvamAvazyaka Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktipicaarH| meva pacatItyAdau prathamAM vinA tiDA pratIyamAnatvAt / prathamArthatvaM tu na yujyate tiGa vinA prathamayA kuvApyapratIyamAnatvAdanyalaNyatvAcca / paTo na vaTa ityAdau paTaghaTabhedAnvayabuddhau jAyamAnAyAM ghaTapadottaraprathamAyAH kathamapi kaTatvapratyAyakatvaM na mambhavatIti na karTa tvaM prathamArtha iti pacatItyAdau tRtIyAyA asAdhutvAt SadhyA asAdhutvAtSayarthasyAvivakSaNAdA dvitIyAderarthasyAyogyatvAt prayogabAdhe"na kevalA prakRti: prayoktavye"ti sAdhutvArthaM prathamopAttA prathamA caitrAdipadAnantaraM prayujyata iti / liGgaM puMstvaM strItvaM lobatvaM ca tatra zoNitAdhikazukrasamavetaprANitvaM puMstvam / zukrAdhikazoNitasamavetaprANitvaM strautvam / samazukrazoNitobhayasamavetaprANitvaM klIbatvam / tathA ca niruktam / zukrAtireke pumAn bhavati zoNitAtireke strI bhavati hAmyAM samana parADho bhavatIti / caturbhajo halAyudho makaradhvaja ityAdau puM. stvam aditiH zrIdhenurityAdI strItvam mArdaGgika kuNDali gAyanaM hanna lamityAdau lauvatvaM prathamA'bhidhattaiti liGgaM prathamArtho'nanyalabhyatvAt / ghaTAdizabde tu pu. stvavAcakasupaprakRtitvaM pustvamaupacArikamiti / evaM taTotyAdau taTazabde Itvena srautvavAcakasya GIpratyayasya prakRtitvaM strautvam / bhujetyAdau bhujazabde pAtvena strItvavAcakasya TApratyasya prakRtitvaM strautvaM dadhItyAdau dadhizabde napuMsakatvavAcakasya lopasmAritasupaH prakRtitvaM napuMsakatvaM kuNDamityAdau kuNDazabde napuMsakatvavA_ cakasyAmasmAritasupaH prakRtitvaM napuMsakatvaM sarvatra zabde. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| dhvaupacArikamiti / parimANaM gurutvaM parimitizca droNo brohirityAdau gurutvavizeSavAcino droNa zabdAvyathamA guruttvamabhidhatte / prathamArthagurutve droNapadArthasyAbhedenAnvayastAdRzagurutvaM brauhAvanveti / evaM droNAbhinnagurutvavAn brIhiriti vAkyArthabodha: / vitastiH zaGkha ityAdI hAdazAGgalaparimANavAcino vitastizabdAt prathamA parimANamabhidhatte / prathamArthaparimANe vitastizabdArthasyAbhedenAnvayastAdRzaparimANasya zo'nvayaH evaM vitastyabhinnaparimANavAn zaGkha iti vAkyArthabodha ityananyaladhyattvAd gurutvatvena gurutvaM parimANatvena parimANaM ca prathamArtha iti ava gurutvavizeSaviziSTabAcino droNazabdamyArthaH brIhI parimANavizeSaviziSTavAcino vitastizabda mthArthaH zaGkha tAdAtmyenAnveti / tAvataiva bauhau gurutvavizeSavaiziSTyasya zaGkha parimANavizeSavaiziSTyasyAvagamasambhavAt / gurutvatvena guruttvasya 'parimANatvena parimANasya bhAnamaprAmANikameveti gurutvaM parimANaM ca na prathamArtha iti padavAkyaratnAkare gurucaraNAH / yujyate cAyamarthaH / tathA hi / yadi parimANaM prathamArthastasya pra. kRtyarthavizeSitasya prAtipadikAntarArtho'nvaya stadA rAja: puruSa ityAdAviva droNo brauhirityAdau samAnavibhaktikatAniyamo na syAt / tathA ca droNo brIhiM brauhiNAbauhe jhaihI vetyAdiprayogaH syAditi / yadi ca droNo bauhiH vitastiH zaGkha ityAdI gurutvatvena gurutvaM parimAgatvena parimANaM pratIyata eva tadA gurutvaM parimANa ca prathamArtha evAnanyalamyatvAt / yadi ca praka tyavize. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| SitayostayoH prathamArthayoH samAnavibhaktikapadAntarArthaevAnvayastadA tAdAlyAnvaya iva gurutva parimANAnva ye pi samAnavibhaktitvaM tantramabhyupeyamiti / / vacanamekatvaM hitvaM vahutvaM ca tatraikatvaM kvacitmaka tyarthatAvacchedakavyApakasaMsargeNa praka syarthe'nveti yathA paramezvara DUtyAdau samavaryapraka tyarthatAvacchedakavyApakasamavAyenaikatvaM paramezvara'nveti / kacitpadAntarArthavyaktivizeSaghaTitena praka tyarthatAvacchedakavyApakena saMsargeNa praka tyAnveti yathA pazunA rudra yajata ityAdau tadyAgavyaktikarmapazutvavyApakasamavAyanaikatvaM pazAvanveti / IdRzamaMmageM katvavaiziSTayameva sajAtIya hitoyarAhityaM jJApayati / evaM hitvamapi aAkhineyAvityAdAvazvinaupuvatvaprakatyarthatAvacchedakavyApakasaMsargeNa hitvamAzvineyayoranveti / sArakhatau meSau bhavata ityAdI meSaka kamAvanAciplAya yAgabhAvanAyAM yasyAM marasvata devatayormeSayoH karmatayAnvaya stadbhAvanAkarmameSaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavachedakaparyAptisaMsargeNa hitvaM messyornveti| IdRzasaMsageMgaNa hitvavaiziSTyameva sajAtIyatRtIyarAhityaM jJApayati / itthaM saMsargavaicicyaNaikatva hitvayoranvayasambhavena nAvyAvartakatvaM na vA vipazuko rudrayAgaH na ca nimeSaka: sarasvatIyAgaH yAgasvargayohetuhetumagAve ekatvahi vayoryAge karmatAyAM vA vaiziSTya pravezanauyamityAdikaM sudhImirUdyamiti / bahutvaM tu nehazasaMsagaNAnvati sajAtIyarAhityasya jJApayitumazakyatvAt bahutvasya sakalasaMkhyAvyApakatvAt / kapiJjalAnAlabhete tyAdI. bahutvatvena vitvasya Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| bodhastAtparyagauva saMsargavaicitryaNa tritvabodhanAsambhavAt / evaM yatna prakRtyarthatAvacchedakamekaM tatra pratyarthatAvacche - dakavyApyasaMsargeNa hitvavahutvayoranvayasteta ghaTAkAzayodi tvasya ghaTapaTAkAzAnAM bahutvasya ca gagane satvAdAkAzAvAkAzA iti na prayogaH yatra pratyarthatAvacchedakaM nAnA dhavakhadirAvityAdau tatra dvandUskhale vya tyattivaicicyaNa dhavatvakhadirattvaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnabacchedakaparyAptyA hitvaM tayoH prakRtyarthatAvacchedakayoraveti tAdRzaparyAsyA svAzraya prakRtyarthatAvacchedakavatvasambandhena prakRtyarthayorvA'nveti / evaM bahutvamapi dhavakhadirapalAzA ityAdI prakRtyarthatAvaccheda keSu prakatyartheSu vA darzitarItyA'nveti / evaM vAme bahanU kuzAn kRtvA dakSiNe tu kuzavayamityAdAvapi tAtparyavizeSaNa bahuzabdArthatAvaccheda ke vikhe pAtparyavizeSaNa bahuvacanArthavitvasyAnvayaH kiM vA vacanArthabahutvAtmakavisvaviziSTeSu kuzeSu bahuzabdArthavitvaviziSTasya tAdAvyena nirAkAGgatvamiti bahuzabdaprayogamArthakyAya kuzavizeSaNaM vittve tathAnvayavizeSya yogyatAyA iva nirAkAratAyA api vizeSaNAcayaprayojakatvAt / evaM vAme nava kuzadhAragAM sAMpradAyikaM yujyate viziSTAnAmiti / evaM yadA''dizanti pUjyapAdA ityAdau pAdavizeSaNa pUjAyAmanirdhAritavizeSamya bahutvasya vivakSitasya bahuvacanArthasya savizeSaNe hotinyAyAdanvayaH / evaM godau grA. ma ityAdau hitvasya godayornivAsagrAmavizeSagIbhUtayoranvayo nirAAdha eva / godazabdo'pi nAsatyazabda Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| vannitya dvivacanAnto'pi na hitvaviziSTavAcakaH yena nirAkAztayA nAnvayaH pramajyeta / nanu gaganapadasya zabdaviziSTavAcakatayA gaganapadArthaMkadeze zabde vahutvAnvayavivakSAyAM gaganAnauti prayogaH syAt / ekadeze:vayAnabhyupagameM pUjyapAdA ityavaikadeze pUjAyAM bahutvAnvayo na syAt / evaM vedAH pramANamityava pramANAtvenaikatvAnvayaH syAditi cet / vyutpattivaicitraNAnvayopagamena samauhitasiddhau naikadezA'nbayo'bhyupeyate pUjyapAdA ityatra pUjAviziSTapAde bahutvAnvayaH pAde bAdhAtpUjAyAM paryavasthati zikhau vinaSTa ityAdivat / evaM pramANamityatra pramAvizeSitalyuDarthakaraNe ekatvAnvayaH karaNe bAdhAmamAyAM paryavasyati / tatvApi svAzrayazAbdatvavatvasambandhena pramAyAmanveti savizeSaNe hautinyAyAt tadeva vizeSaNaM yatsAmAnyadharmavataH vyAvartayati yathA ghaTe naulAdiH naulAnyaghaTAt svAzrayaghaTaM vyAvatayati / zabdastu nedRzaM yena gaganAnauti prayogaH syAt prajA pramA cedRzameva vizeSaNamiti savizeSaNe hautinyAyasya vizeSye yogyatAyA va AkAGkAyA api bAdhaH prApaka eva sati vizeSyabAdhe ityasya vizeSyAnvayAbhAve satItyartha: / evaM vAme bahanakuzAnityatra bahutvaviziSTakuze bahuzabdArtha sya bahutvaviziSTasya tAdAtmyenAnva. yo nirAkAsa iti kuzavizeSaNabahutvAnvayaH paryavasyati / bahuzavadottarabahuvacanaM sAdhutvArtha meva kuzazabdottarabahuvacanAbahuzabdAcca vitvopasthitistAtparyavizeSaNaiveti / kvacidekatvasyApyevaM rItyA'nvayaH / yathA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| . vedAH pramANamityAdau prakRtyarthatAvacchedakapramANatve tadadvArA pramANe vA ekatvasyAnvayaH / yatra tu "viMzatyAdyA: sadaikatve sarvAH saMkhye yasaMkhyayori"ti kozenAnuziSTasyaikavacanasyArtha ekatvaM viNshtitvaadisNkhyaayaamnveti| yathA viMzati brAhmaNAH zataM dhArtarASTrAH sahavaM bhAnoH karA ityAdau viMzatitvAdI bahutvAnvayavivakSo tu bahuvacanamapi pramANaM yathA "asaMkhyAtAH sahasrANi ye saTrA adhibhUgyAmi"ti zrutau tikhaH kolyo 'dhakoThI ca tIrthAnAM vAyurabravIdi"ti purANe / maga kimekayaiva viMzatyA bAhubhistvaM viktthse| pazya rAvaNa nArAcaichinani kati viMzatI: // - ityAdI loke ca tathA prayogadarzanAt / te zatAni vayaM paJcetyatra bahuvacanAntatacchabdavizeSaNAt / saMkhya yavAcina: zatazabdAbahuvacana bahuvacanAntAsmacchabdavizeSaNAtyaJcazabdAbahuvacanaJca sAdhutvArthameva / evaM dazazatAnyambhojasaMvartikA 'ityAdau saMkhye yavAcino dazazabdasyArthaH saMkhya yavAcizatazabdArthe tAdAmyenAnveti / zikhI vinaSTa ityAdAviva savizeSaNehIti nyAyena zatattvasaMkhyAmAdAya paryavasAnaM zatatve dazavaviziSTatAdAtmyAvagame sahakhatvasaMkhyAlAma iti / jAtigataikavavivakSAyAmekavacanaM bahuvacanaM ca pramANam / "jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanamanyatarasyAmi"tyanuzAsanAt / jAtirUpe ekasminnatheM bahuvacanamekavacanaM ca syAditi matrArthaH / yathA sampanno brIhiH sampannA brIhaya ityAdau vohitvanAtAvakatvamekavacanabahuvacanAbhyAM pra Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| tyAyyate / tatrApyekajAtivivakSitA tatraivAyaM vacanavyavasthA ekajAtivivakSagAt sampannau bIhiyavAvityAdI naikavacanabahuvacane / eko vrIhirityAdau na bahuvacanaM "saMkhyAyoge pratiSedho vaktavya" itivArtikena niSedhAt / evaM brAhmaNena hataH patatItyAdau brAhANatvajAtAvekatvamanveti brAhmaNatvakharUpaikajAtimata: sAmAnyena hananAnvayavivakSaNAt brAhmaNasAmAnyakartakasyaiva hananasya pAtityaprayojakatvaM na tu brAhmaNavizeSakata kasya / evaM gRhaM saMmASTotyAdau gahatva evaikatvamanveti gRhasAmAnyakarmatvasyaiva saMsarge'nvayAnna tu gahavizeSakarmatvasyeti / "asmado iyozce" tyanuzAsanenAhaM bravImi AvAM brUva ityartha nyatarasyAM vayaM brUma iti bahuvacanamasmadaryAnvitamekatvaM hitvaM caabhidhtte| "savizeSaNasya pratiSedho vaktavya"iti vArtikena vizeSaNa yoga bahuvacanasya niSedhaH yathA devadatto'haM bImItyAdau / yuSmadi gurAvekeSAmityanuzAsanena tvaM gururAvAM gurU ityarthe'nyatarasyAM bahuvacanaM yUyaM gurava ityAdau yuSmadarthAnvitamekatvaM hitvaM cAbhidhatte / "phalgunI proSThapadAnAM ca nakSatre" ityanuzAsanena phalgunIproSTha padAbhyAM zabdAbhyAmuttaramanyatarasyAM bahuvacanaM phalgunI nakSatragataM proSTha padAnakSatragataM ca hitvamabhidhatte / nakSatragahaNena phalgunyau mANavika ityAdau na bahuvacanam / "chandami punarvasvorakavacanam" ityanuzAsanena "vizAkhayoca" ityanuzAsanena ca punarvamuzabdAhizAkhAzabdAccottaramanyatarasyA mekavacanaM punarvasunakSatvagataM vizAkhAnavigataM ca hila mabhidhatte cha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 51 ndasi yathA punarvasunakSatramaditirdevatA punarvasU nacabamaditirdevatA yathA vA vizAkhA nakSavamindrAgnau devatA vizAkha nakSatramindrAgnI devatA / loke tu punarvasa vizAkhAzabdau nityadvivacanAntau nAsatyazabdavat / tiSyapunarvakhornakSatrahandU . bahuvacanasya divacanaM nityam" ityanuzAsanena tiSyazca punarvasU ceti vigrahasamAnArthakAt tiSyapunarvasU iti indrAduttara diva canaM tiSye punarvasvozca vartamAnaM bahutvamabhidhatte / phalagunaumUvAnnakSatragrahaNe'nuvartamAne'sminsUbe punanakSatraiNaM paryAyeNApi indamUcayati / tena puSyapunarvasU siAM dhyapunarvasa ityAdibande'pi hivacanaM tathA nityagRhaNaM bahuvacanaM niSedhati / bahuvacanasyeti vizeSopAdAnaM tidhyapunarvasviti lIvaikavacanAntahandU sUcayati jJApayati ca sarvo indro vibhASaikavadbhavatIti lauvaikavacanAntajApanena laubahivacanAntahandasya nissedho'vgmyte| tenatiSyapunarvasu nau iti na indaH / jAtyAkhyAyAmityAditiSyapanarvasvIrityantamUtrANAM tAtparyAH kAzikAsamatA: pradarzitAH / evaM tirthAnAme katvAdInAM prathamAntArthe'nvayaH bhAvAkhyAtasthale tirthabhAvanAyA virahAt tadanvayiprathamAntArthAsambhavAnna tirthasaMkhyAnvada sambhava iti caitreNa sthIyate iti sAdhutvArthamekavacanaM bhAvAkhyAtasthale na tu dvivacanavahuvacane / phaNibhASyakRtastu uSTrAsikA pAsyante itazAyikAH zayyante iti bhAvAkhyAtabahuvacanaM darzayanti sma / teSAmayamAzayaH / bhAvAkhyAtasthale ekatvAdisaMkhyA dhAtvarthe'nveti / na ca pacyate Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 prathamA vibhaktivicAraH / caitreNetyAdau dhAtvarthavyApArANAM bahutvAtkathamekatvAnvaya iti vAcyam / vyApArANAM bahutve'pi pUrvAparIbhUtAnAM teSAmekabuddhiviSayatayaikyasambhavAt / buddhigataikatvasya svAzrayaviSayatvasaMbandhena vyApAreSvanvayasambhavAt / taduktam / guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAM / buddhyA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate // iti pUrvAparIbhUtaM bhAvAkhyAtamAcaSTe / yathA pacati vrajatItyupakrama prabhRtyapavargaparyantamiti niruktamapyamumarthaM saMvadati / na caikabuddiviSayatayA vyApArANAmaikye bhAvAkhyAte kathaM ddivacana bahuvacanopapattiriti vAcyam / tAdRzavyApArANAM punaH sambhave budhyantaraviSayatayA tathA hitvAnvayasambhavAt dvivacanasya punaH punaH sambhave punarbudhyantaraviSayatayA tathA bahutvAgvayasambhavAt bahuvacanasya copapatteH / evamAsyante ityAdI upavezanavyApArANAM muharantarotthAne vicatuH kRtvo jAtAnAM bahutayA bahuvacanopapattiH / zayyante ityavApi zayanavyApArANAM muhurantarAjAgaraNe vicatuH kRtvo jAtAnAM bahutayA bahuvacanopapattiH / itthaM copavezanakriyAvizeSaNasya uSTrAsikAzabdasya zayanakriyAvizeSaNasya hatazAyikA zabdasya bahuvacanAntatvaM bahutvaviziSTavyApAre bahutvAnyasaMkhyAviziSTasya tAdAtmyenAnvayAyogAtma mAnavacanatvaM tantram / uSTrAsanasadRza uSTrAsikA'rthaH / hatazayana sadRzo hatazAyikArtha iti uSTrAsanasadRzAni vartamAnAsanAni hatazayanasadRzAni vartamAnazayanAnIti vAkyArthabodha: / navevaM dhAtvarthe saMkhyAnyayopagame liGgasaMkhyAnvayAyogyatva Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 53 masatvaM vyAhanyeta / tavApi liGgAnvayAyogyatvasyaM ghaTapaTAdiprAtipadikAdisAdhAraNatayA saMkhyAnvayAyogyatvasyaivAsatvazabdArthatvAditi cet / sAcAtsaMkhyAnvayAyogyatvamasatvaM dhAtvarthasya buddhihArA saMkhyAvayitve'pi niruktAsatvamavyAhatameva / na caivaM vedAH pramANamityAdau saMprAyAH pramitikaraNe sAkSAdanantrayAdasatvaM syAditi vAcyam / pramANAnItyAdau pramANe sAcAtsaMkhAnvayAdayogyatAyA virahAt / ayogyatAparyantadhAvanena kvacitsaMkhAyA ananvaye'pi nAsatvamiti / yahA prAtipadikAryatvaM satvaM tadabhAvo'satvaM tacca dhAtvarthe nirAbAdhameva / ata eva prAtipadikArthaH sattA iti kAzikA - ttistava prAtipadikArtha iti bhAvapradhAno nirdezastena prAtipadika pratipAdyatA sattetyavagamyate / prAtipadikArthodAharaNamuccairnIcairityapi tava vRttau dRzyate / anyathAliGgasaMkhAnvaya yogyatvarUpa satvasyodAharaNamavyayasthale - lagnaM syAditi / tathA ca sUtre prAtipadikArthoktiryatra liGgAdyanvayayogyo nArthastatvApi sAdhutvArthaM prAtipadikasaMjJAbalAtprathamA bhavatIti jJApanArthamiti / evaM sUcIjas dUtyatva ukArajakArAvanubandhau na vAcakatA kucipraviSTau zrIkRSNastrAtA ityava zrUyamANasya kRSNaH pAlatityAdI visargabhAvaM prAptasyApi sakArasya katvena - peNa puMstvaikatvavAcakatvaM sArasvatau meSau bhavata ityAdau zrUyamANasyAvovAdI daurghekArabhAvaM prAptasyApyaukArayatvena cauTaH sAdhAraNena rUpeNa puMstvadditvavAcakatvam / evaM sumanasastridive ityAdI khUyamANamya sumanaso nA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| ke ityAdAvokArabhAva prAptasyApi asa pastvana zasasAdhAraNena rUpeNa puMstvabahutvavAcakatvaM liGgavAcakatA tu asaH jaszasGasiGassAdhAraNenAstvena rUpeNa bodhyA / evaM subantasyApi liGgasaMkhagrAvAcakatAvacchedaka sAdhAraNaM rUpaM sudhIbhirUdyamiti dvitIyAdaunAM liGgasaMkhArthakatvam / sUtre mAvagrahaNa prathamAyAM karmatvAdyarthakatvavyavacche hamukhena prathamArthasya sarvasuvarthatvaM jJApayatscayati / iti vibhaktyarthanirNaye sambodhanetaraprathamArthanirNayaH / sambodhanamapi prathamArthastathA cAnuzAsanam // . "sambodhane ce"ti| sabodhanaM bodhoddezyakacchA tatra jJAnamicchA ca khaNDazaH prathamArthaH |ttv prAtipadikArtha: samavetatvasambandhena jJAne'nveti / prAtipadikAryAnvite jAne uddezyatAsambandhenecchA 'nveti jJAnaM ca viziSTaviSayatAsambandhena vAkyAthai inveti / evaM prAtipadikAthasamavetajJAnasyoddezyatayA jJAnasamavAyitayoddezyatvasvarUpaM sambodhyatvamarthataH prAtipadikArthasya pratIyate etadeva sambodhyatvaM kAzikAyAmAbhimukhyapaTenoktam / evaM sati brahman pAlayetyAdau brahmasamaveteSTajJAnaviSayaekatvakartRkamAzaMsAviSayapAlanamiti zAbdikasya brajhasamaveteSTajJAnaviSaya AzaMsAviSayapAlanakataikastvamiti tArkikasya zAbdabodhaH / evaM yAdRzarUpAvacchedena sambodhyatvaM prathamayA pratyAyyate tAdRzarUpaviziSTameva yaSmadA parAmaNyate sambodhyatAvacchedakopalacitadharmaviziSTa eva yussmtpdshktH| deva tvaM puruSottamo'sItyAdI pu sattva katvaviziSTadevatvAvacchedena sambodhyatvamekavacanapra Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| thamathA pratyAyyate / tvaMzabdenApi puratva katvaviziSTadevatvaviziSTa ucyate / ata eva sarva liGge'pi yuSmadasmadoH samAnarUpatA / itthaM ca he brAhmaNAstva prasaudeta na prayogaH sambodhyatAvacchedakatayopalacitena bahutvaviziSTabrAhmaNatva na viziSTasya yuSmadA parAmarthe ttraikvcnsyaannvitaarthktvaadsaadhutvaacc| he caNDa he muNDa balai bahubhiH privaaritau| tatra gacchata gatvA ca sA samAnauyatAM laghu / ityAdAbakatvaviziSTacaNDatvakatvaviziSTamuNDatvakharUpadharmahayAvacchedena prathamayA saMbodhyatvabodhane'pi tAha- . zacagaDatvaviziSTasya tAdRzamuNDatvaviziSTasya ca yuSmadAparAmarzAttato na dvivacanamamupapannam / ekapaTakapaTAvityAdiddantasthale iva hitvAnvayasammavAt / he saumitra sakhA yasta nivizeSastvayA guhaH / / yuvAM gatvA nadImenAM zIghramAnayataM payaH // ityAdau yacchabdAkAGkSApUraNAkSamena tacchabdena yuSmada ekazeSa smRtatacchabdena zaktyA yuSmadA lakSaNayA vopasthApitaM guhamAdAya dvitvAnvayasambhavAt yuSmaduttaraM hivacanopapattiriti rItiriyaM bhavacchande'pi bodhyA / tena he brAhmaNA bhavAn prasaudatvityAdiko na prayogaH / yatra arjunArjuna sAtyake sAtyake / lAmAkA kRtamanumataM dRSTa vA yairidaM gurupAtakaM / tara manujapazubhi nimaryAdairbhavadbhidAyudhaiH // narakaripuNA sAdha teSAM sbhaumkiriittinaa-| sayamahamasRGmedomAMsaH karomi dizAM balim // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| __ ityAdau sambodhsyaya hitve bhavacchando bahuvacanAntastatra na sambodhyArthako bhavacchabdaH kiM tu zavantaH tena manujapazubhavanaviziSTa riti yairityasya vizeSaNam / yatta nAtha pAlayetyAdau pAlanakarTa tvasya sambodhanaprathamAntArthaevAnvaya iti / tadasat / guNIbhUte prathamAntArthe AkhyAtArthAnvayAyogAt / sambodhanaprathamAntArthasya sambodhyatve gaNIbhUtatvAt / anyathA nArAyaNa iva naro gacchatItyAdau nArAyaNe'pi gamanakaTa tvAnvayaprasaGgAt / kiM ca yuSmado'mAmAnAdhikaraNye madhyamapuruSo na syAt / * na ca yuSmatparyAyo yaH sambodhana prathamAnta iti madhyamapuruSopapattiriti vAcyam / tathA sati bhavacchabdasAmAnAdhikaraNye'pi madhyamapuruSaprasaGgAt / nanvevam / akANDazaktinirbhinne vatse jahati cetanAM // hatAza rAma kasyArthe dagdhaM jIvitamicchasi / ityAdI rAmasya vaktaH sambodhyatvamanupapannam / tadA hi tasya vAkyArthajJAnAsatve vAkyaprayogo'nupapannaH / vAkyArthajJAnasya satve tu tasya siddhatayA tavecchAvirahavAkyArthasiddhau zAbdabodho na bhavatIti cenna / mAnAntarajanyavAkyArthajJAnasatve'pi vAkyArthagocarazAbdatvAvacchedenecchAsambhavAt / zravaNasiddhau mananecchAvat siddheH zAbda pratyapratibandhakatvAt / pratibandhakatve vA zAbdecchA virahaviziSTAyAstasyAstathAtvAcceti vakturapi svavAkyajanyAbhISTavAkyArthabuddhisamavAyitayA sambodhyatvamavAdhitamiti saMpradAyaH / nanu samvodhyapuruSavRttivAkyArthajJAnasya siddhatvanizcaye karaNApATavena prayuktasya caitra tvaM gaccheti vA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 57 kAsya prAmANyApattiH / bhAvibhUtAyAH purutrAntarIyAyA - icchAyA viSayatvasya caivIyavAkyArthajJAne'vAdhitatvAt / evaM sambodhyapuruSaTattivAkyArthajJAnasya vAkyAjanyatve'pi TahotapadasataM mleccha muddizyAcAryaiH prayujyamAnasya zRGgAparetyAdivAkyasya prAmANyasambhavAt upahAsyatvAbhAvaprasaGgazca mlecche mAnAntarajanyavAkyArthajJAnasya neccha vAkyArthajJAne cAyeMcchAviSayatvasyAbAdhitatvAt mnecchasya mambodhyatvopapattau darzitavAkyaprAmANyasya niSpatyahatvAt / tattatkAlInatvena tattatpuruSIyatvena cecchAyA~tattaddAkya janyatvena jJAnasya ca sambodhanaprathamArthatve zaktyAMnantyamiti cenna / yataH svaghaTitavAkya prayogopadhAyakatvopalakSitecchAyAM svaghaTitavAkyajanyatvopalacite jJAne ca sambodhanaprathamAyAH zaktiH / yathA tadAdipadAnAM svaprayogopadhAyaka buddhiprakAratvopalakSitadharmaviziSTa zaktiH zaktigrahasta sAmAnyopalakSitavizeSAvagAhI sarvopasaMhAreNa / tathA hi / tatyadatvAvAntaratattA tvo palacitAstattatpadattvavyaktIrdharmitAvacchedako tya tatpadprayogopadhAyaka buddhiprakAracvAvAntaratattA tvo palakSitadharmaviziSTabodhakalAvagAhI vRttigrahaH / phalatastatpadatvAvacchedena tattadharmaviziSTavAcakatAmevAvagAhate / tathA sambuddhiprathamAyA api prathamAtvAvAntaratattAtvo palakSitatattatprathamAtvAvacchedena sambodhanaprathamAprayogopadhAyakatvAvAntaratattAtvopalakSitadharmaviziSTa cchAvAcakatvaM gRhyate / icchAyAM tAizopalakSitadharmastadyaktitvameva / na ca tadyaktitve necchA - vagame vAcatAyAmi cchApravezo vyartha iti vAvyam / i 8 8 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAvibhaktivicAraH / cchAttitadyaktitvalAbhArthamicchApravezAt / atha vaicchAha ttitvopalacitatvenApi dharmo vivakSaNIya icchA vAcakatAyAM na praveza noyeti / evaM svaghaTitavAkyajanyatvenopalakSitaM jJAnamapi darzitarItyA sambuddhiprathamAvAcyamiti yathA tadAdipadAnAM na zaktyAnantyaM tathA sambodhanaprathamAyA apauti padavAkyaratnAkare gurucaraNAH / atredaM tatvam / jJAnecchA sambodhanaprathamArthaH sA cecchA caitrasya maibIyagamana kartRtvajJAnaM bhavattvityAdivizeSAkArA sarvatra sambodhanasthale / evaM caitra maitro gacchataulyAdau caitrazcaitra-- prAtipadikAnmatra yagamanakaTa tvaM maitrI gacchatauti vAkyAtpratIyate 'nanyalabhyatayA jJAnecchA sambodhanaprathamArthaH / tatrecchAyAM caitrAdiprAtipadikASTasya samavetatvasaMsargAvacchinnasya prakAratAnirUpitajJAnatvAvacchinnavizeSyatvAvacchinnoddezyatApratiyogitvena sambandhenAnvayaH icchA tu khoddezyatvAvacchinatAnatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitraviSayitAsaMsagovacchinaprakAratAsaMbandhena vAkyArthe maitrIyagamanakaTa tvAdAvanveti / evaM caitra maitrI gacchatotyAdau caitrasya vyAsaGgavazAhAkyArthajJAnAnutpAde'pi na sambodhyatva hAniH darzitasaMsargeNa caitracchAyAmicchAyAzca vAkyArthe'nvayasya niSpatyUhatvAt / uddezyatA tu vAkyaprayogaprayojakatattadicchoyoddezyatAlvena saMmargamadhye nivizate / evamevAzaurliGloTorarthasthecchAyA apyu he zyatApra. yIkatattadicchoyoddezyatAtvena saMsargamadhye nivizate |bhvtu vA svaprayoktAvacchedakatvo palanidharmaviziSTa prayo kari sambodhana prathamAyAH AzauliGloTocca zaktistava Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 59 devadattAdeH prayoktastattatkAlAvacchinna samavetatvena saMbandhenecchAyAmanvayaH / tena caivasya kAlAntare devadattasambodhyasya maitrIyagamanakartRtvAdisvarUpavAkyArthajJAne sihatvanizcayadazAyAM puruSAntaramya tAdRzacaitrIyavAkyArthajJAnecchAyAM yajJadattaM sambodhayatA devadatana karaNApATavena prayukte caiva mailo gacchatItyAdau caitrasya sambodhAtvavirahAdaprAmANyaM kAlAntarIya puruSAntarIyecchayostadvAkAprayojakatvAttayoricchayostattadicchoyo zyatA ghaTitasaMbandhamadhye pravezAbhAvAt / prayogajanaka yajJadatta viSayakasambodhanecchAyAM tadicchauyodda zyatva ghaTitena darzita saMsargeNa caitrasyAnvayAsambhavAt / prayoktaH prathamArthatvapakSe devadattasamavetatattatkAlikecchAyAM darzita saMsargeNa caivamyAnvayAsambhavAcca / evaM prayokta puruSeNopalacitAyA jJAnecchAyA uddezyatayA'nupalacitAyAstattadicchauyoda zyatayA vA'vacchinnaM yajjJAnatvAvacchinna vizeSya tvaM tannirUpitasamavetatyasaMsargAcchanna prakAratAvacchedakatva saMbandhena jJAnecchopalakSitadharmaviziSTe yuSmatpadasya zaktiH ta tadicchA dezyatAvyaktaruddazyatAtvenaiva saMbandhamadhye praveza: / yathA svargakAmo yajetetyAdau dRSTasAdhanatvaM vidhArthastavAvyavahitapUrvakAlaH adhikaraNaM zrabhAvaH pratiyogitAvacchedakatvaM dhamazca khaNDayo viprarthastaveSTatvenopasthitaH svargo'vyavahitapUrvakAle so'dhikaraNe tadabhAve sapratiyogitAyAM sAva cchedakatve tadabhAve sadharme'nveti tatra svargAvyavahitapU kAlasyAnanugame'pi tattatkSaNAvacchinnAdhikaraNatayA' bhAvasya svargAdikAryAdhikaraNe'nvayastena tattatkSaNAva Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| cchedena svargAdhikaraNavRttio'bhAvastatpratiyogitAvacchedakattvAbhAvavAn dharma iti liGarthabodhastatva yathA na zakyAnantya tathAvApi yadi cAvyavahitapUrvakAlo liGaya na nivizate kiM tvadhikaraNamabhAvaH pratiyogitAvacchedakatvaM dharmazceti paJca liGA: tatra svargo'dhikaraNe'dhikaraNaM tattatsvargAvyavahitapUrvakSaNavichinnAdheyatAsaMbandhenAbhAve pratiyogitAyAM sAvacchedakatve tadabhAve sadharme'nveti / evaM yAgA vAvacchedena svargAdhikaraganiSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvavadharmavattAjJAnameva yAgaprattI hetuH sadharmastu yAgatvameva darzitadharmatvena rUpeNa yAgatvAvacchedena gRdyate / evamevAnyanApauSTasAdhanatAjAnasya pravartakatvaM saMsagaMghaTitavizeSaM sAmAnyenAvagAhamAnamiSTasAdhanatAjAnaM sAmAnyena vyabhicAragrahaH pratiroddhaM neSTa'taH svagatvAvacchedena sAmAnyato vyabhicAragrahe'pi na kSatiH / na caivaM vyabhicAragrahepi daNDa vizeSatvAdinA ghaTakAragAtAgrahaH syAt ghaTatvAvacchedena sAmAnyato vyabhicAragrahasya sAmAnyavizeSAvagAhi kAraNatAgraha pratyavirodhitvAditi vAcyam / mAmAnyato vyabhicAragrahasya sAmAnyataH kAraNatAyA grahavirodhitve niSpatya - hatyAt / prakRte'pi svargatvAvacchedena sAmAnyatA na yAgakAraNatAgrahaH daNDavizeSatvAdinA sAmAnyato vizeSAvagAhI kAraNatAgrahastu na sambhavati / ghaTatvAvacchinnaM prati dagaDatvAdinA sAmAnyata: kAraNatvasyAvazyakatve vizeSavaMTita kAraNatAyA evApramiddeH / prakate tu svargatvAvAntarabaijAtyAvacchinna prati yAgatvena kAraNatAyAH Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. vibhktyrthnirnnye| satvAt sAmAnya na tadavagAhI kAraNatAgraha: sambhavatye veti liGo na zaktyAnantyam / yuSmacchabdasya tu tattadicchoyoddezyatAyA: maMsargavidhayA'pi saGketa praveze kuto na zaktyAnantyamini vibhAvyate tadA yu macchabdasya svaprayogopadhAyakacchIyoddezyatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitasamavetatvasaMsargAvacchinnaprakoratAvacchedakatvasambandhena svopalakSitadharma viziSTa zaktiH / yuSmacchandaparasya svazabdasyobhayatra paricAyakatayA kathanamiti kaalaantrauypurussaantrauyecch|ghttitsmbndhn vidyamAnasyaitatpuruSapraya ktasya ya macchabdasya nytraastvaannaatiprsnggH| tattadyuSamacchabdasya tattatkAlInatAnecachAviSaye'rthataH zaktiparyavasAne'pi na zaktyAnantyaM yuSmacchabdasya sAmAnyarUpeNaiva saGketagraha pravezAt / yadi ca ya macchabdAccaivatvAdinA caitrAdina pratIyate tathA sati tvaM caitra ityAdau caitrazcaitra ityAdAviva nirAkAztayA'nantraya: syAditi tadA jJAnecchAprakAra eva ya macchabdakya zaktistatra jJAnecchAyAH svaprayojyavAkya prayogopadhAyakecchoyoddezyatvAvacchinnajJAnatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitasamavetatva saMsargatAnirUpitatvasaMbandhena vaiziSTyaM prakAratve viziSTaprakAratvasya vaiziSTaM dharmiNi svarUpasaMbandhena bodhyamiti jJAnecchAviziSTaprakAratvaviziSTo yuemacchabdArthaH / svaprayojyetyAdyupAdAnAtkAlAntaroyAyAH svattAnecchAyAH prakAre nAtiprasaGgaH svazabdasya jJAnecchAparicAyakatvAnna zaktyAnantyamiti / evaM jJAnecchAyAH svaprayojyavAkAprayogopadhAyakecchoyasamavAyena vaiziSTya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 - prathamAvibhaktivicAraH / vAna mAcchabdArtha iti / evaM caitra tve pazyetyAdau caitra prakArakajAnecchAprakAraH AzaMsAviSayadarzanakartA jJAnecchAprakAra itizAbdabodhasya vizeSaNa viziSTayoruhe zyatAvaccheda kavidheyayorvizeSaNabhedAIdenopapattiH kanaka kuNDalavAn maNikuNTalavAnitivat eva mlecchamuddizyAcAyaiH prayujyamAnasya zuGgApasaretyAdivA kAsya mlecche sambodhyatvaya madarthatvayonnirAbAdhata yA zaktizcamAjanyasvasambhave'pyagRhItasaGketakoddezya katayopahAsyatvaM sambhavatya va zaktibamajanyatvasthopahAsyatvAprayojakatvAt tathAsatyapabhraMze'pyupa hAsyatvApatteH / icchAviSayajJAnasya sambodhanArthatve tatsamavAyitAvacchedakatvopalakSitadharmasya vA yuSmatpadapratinimittatve'myupate'pi zaktibamajanyatvaM nopahAsaprayojakamanyathA bhagavauttAnasya siddhatayA / tatrecchAvirahAt bhagavatsadodhAkasya bhagavatparaya Sma' cchabdaghaTitasya khakarmaphalanirdiSTAM yAM yAM yoni bajAmyahaM / tasyAM tasyAM hRSau keza tvapi bhaktirdRDhA'stu me // ityAdivAkyasya zaktibamajanyatayopahAsyattvApatteH / agRhautapada saMketakoddezyakavAkyatvasyopahAsaprayojakatve bhagavato gRhautapadasaMketakatvAt / taduddezyakavAkyasya nopahAsyatvamiti jJAnecchAyAH sambodhanaprathamArthatve bhagavata: saMbodhyatvaM nirAbAdhameva / bhagavatpratyakSasya siitve'pi bhagavataH zAbdattAnaM jAyatAmitaucchAyAH sambhavAt / na ca bhagavataH zAbdabAdhe kathaM tAdRzaucchA sambhavediti vAcyam / bAdhitaviSaye'paucchAsambhavAta / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| / navapallavasaMstaropita mRdu TUyeta yadaGgamarpitaM / tadidaM vihiSyate kathaM vada vAmIka citAdhirohaNam // ityAdI mRtendumatIvacanazuzrUSAderdarzanAt / svakamaphalelyATuktavAkye / vizvarUpakRtavizva kiyatte vaibhavAmRtamaNau hRdi kurve / hema na yati kiyannijacaure kAJcanAdimadhigatya dridrH|| ityAdau bhagavataH saMbodhyatvaM niSpatyUhameva / evaM "jAnIhi nAtha dono'nmau"tyAdI dInAbhinnamatkaTa kabhavanaviSayake AzaMsAviSayatvatkarTa kalAne atha vA bhabanakaTa tvAnvitadInAbhinnamahiSaya kasyAzaMmAviSayattAnasya karTa tvAnvite tvaMpadArtha nAthaprakArakajJAnecchAprakAratvasya saMbuddhiprathamAntArthasyAnvayaH nAthasya madIyadInabhAvaviSayajJAnaviSayakaM jJAnaM jAyatAmitIcchAsambhavAt / icchAviSayatvasya jAnaviSayakajJAnattitvaparyantadhAvanaM madIyadaunabhAvatAnasyApikSAtmakatvArthamupekSAjJAnAnuvyavasAyaviSayatvAniyamAditi / yatra saMbodhanapadaghaTitavAkyaM "nArAyaNi namo'stu te ityAdisvarUpaM muhuH zrayate tatra jJAnAntarecchayA saMbodhyatva nirvAhaH / eva"makANDazaktinirmina"ityAdivAkye jJAnAntarecchayA vakta rapi saMbodhyatvanirvAhaH / evaM zocanIyA'si vasudhe yA tvaM dshrthcyutaa| HE rAmahastamanuprApya kaSTAtkaSTataraM gtaa| ityAdAbacetanasya vasudhAderbAdhitaviSayepocchAsambhavena jAnecchA prakAratayA saMbodhyAtmayuSmatpadapratipAdyatvaTonirvAhe'pi kaSTataragatatAdAtmyAnvayabAdhAsudhAvA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| . siloke lakSaNA tatprayojanaM tu rAmavarAgatvarUpavasudhAdharmasya loke pratipattiriti / evaM sati gRhItapadasaketakozyakatayA nAsya vAkyAsyopahAsyatvamiti dArzani kasiddhAntaH / cetanatAdAtmyAropaNa vasudhAyAH saMbodhyatvaM yuSmatyatipAdyatvaM kaSTataragatatAdAtmyAnvayazca sambhavatIti / ata eva tulye prastute tulyasyAbhidhAnamitya prastutaprazaMsAlaMkAra IdRzasthale sphurati putrazokasantaptasya vaktubrAhmaNasya prastutasya tAdAtmyAropaNa yumatpratipAdyatvasaMbodhyatvayorvasudhAyAmupapattau yuSmadarthe sambodhanAntArthe vasudhAtAdAtmyenAdhyavasita: prastuto'rtho'nveti vyaJjanayopasthitaiti rasavidyAvidaH / yuSmadekavacanAdivyavasthA pUrvoktA'nusandheyA / zrIsvAhotyAdI sambodhanaikavacanasya saH zrUyamANatvAt stvenaiva vAcakatvaM hare viSNo rAmetyAdau lopaH sa smAraka iti / tadidaM sambodhyatvaM kriyAyAM vizeSaNam "ekatiGvAkyamiti kAtyAyanavAkyAt / tatra bhASyakAreNa brUhi devadatteti vAkyamuktam / tasyAyamabhisandhiH / "Amantritasya ceti sUtreNAmantraNArthakapratyayAntapadAnAM padAtparANAmeva nidhAtA nAma sarvAnudAttaH svaro vidhIyate sa ca devadattapade tadA syAt yadi devadattapadabrUhipadayovyaM pekSA syAt / padayonya'pekSArUpasAmarthya virahe samartha: padavidhiriti vyavasthApanAt padasambandhino nighAtavidherapratteH devadattapade nighAto na syAt / tathA ca vArtika / "samAnavAye nighAtayanmadamadAdezA" iti samAnavAkyaM samarthavAkAmeva brUhi padadevadatta padayovyapekSA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / / ladaiva bhavati yadi devadattasambodhyatvaM vacanakriyAyAmanveti / na ca brUhItyatra tirthakartari sambodhanaprathamAntArthasya devadattasya tAdAtmya na sambodhanArthasya vA samavAyanAnvayo'stu tAvatA'pyekavAkyatvarUpasAmarthyamupapadyata iti vAcyam / madhyamapuruSArtha kartari yuSmadarthAtiritasya tAdAtmyenAnvayAyogAt / vrajAni devadattetyatra tiGarthakartari sambodhanaprathamAntArthasya tAdAtmyena saMbodhanArthasya ca samavAyenA'yogyatayAnvayAsambhavAcca / tathAcoktaM hrinnaa| sambodhanapadaM yacca tat kriyAyA vizeSaNaM / bajAni devadattati nighAtotra tathA sati // tasmAtyAtipadikavizeSitaM sambodhyatvaM kriyAyAM vizeSaNaM tiGantavinAkRtaM vAkyameva nAstIti kAtyAyanAnusAriNo vaiyAkaraNAH / phaNibhASyakRtastu ekatiGvAkyamiti nAnumanyante / pazya mRgo dhAvati, jAnauhi jagajjagannAthAjjAyate, asti sAdhavaH saudanti, bhavati dujanA modante, ityAdyanekatiGantamapyeka vAkyaM manyante tatra mRgakartRkadhAvanasya dhAvanakaTa mRgasya vA karmatayA darzane, jagatkarTa kanAthahetukajananasya nAthahetukajananakaTa jagato vA karmatayA jAne, sAdhukarI kasaudanasya saudanakarTa sAdhovI karTa tathA sattAyAM, durjanakarTa kamodasya modakarTa durjanasya vA karTa tayA saMsargeNa bhavane, yathAdarzanamanvayo pagamAdevAkyatAnirvAhaH / tathoktaM ca / / mubantaM hi yathA'nekaM subantasya vizeSaNaM / tathA tiGantamadhyAhustiGansya vizeSaNam // .. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 prathamAvibhaktivicAraH / ata eva " tiGkRtiGa" iti sUtramatiGantAtparaM tiGantaM nihanyata ityarthakam agniM dUtaM vRNImahe ityAdau tiGante dRNImahe zabde nighAtakharaM vidadhAti tatra sUtre pacati bhavatItyAdau bhavatItyAditiGante nighAtavAraNAyAtiGa iti padaM sArthakam / anyathA tiGantayorekavAkyatAvirahe sAmarthyAzrita nighAtavidhestiGantapare tiGante prasaktirna bhavatIti vyarthamevAtipadaM syAt / na caikativAkyamityanena nAneka tiGantavAkyasya niSedhaH kiM tu vAkyaM satiGantameveti niyama iti vAcyam / kaSTA vedhavyathA kaSTaM nityamuddahanaklamaH / zravaNaH nAmalaGkAraH kapolasya tu bhUSaNam // ityAdestiGantazUnyavAkyasya darzanAt / na cAstibhavatiparaH prathamapuruSo prayujyamAno'pyastIti kAtyAyanavacanAt tiGantazUnyavAkye'stItyadhyAhAra iti vAcyam / adhyAhAre mAnAbhAvAt / tiGantavinAkRtaM vAkya nnAnubhAvakamiti vyutpattirapi na sambhavati / tathA hi / - prathamAntatiGantaghaTitavAkyasthale prathamAntArthasya tiGante'nvayo'bhyupeyate bhRtale na ghaTa ityAdAvastItyadhyAhAre tiGarthe naJarthavizeSaNaghaTasyAnyayAsambhavAt na ca bhUtalavRttitvAbhAvo ghaTe'nvetIti vAcyam / kArakasya kAkAntirthasya vA kriyAtirikte'strayasyA vyutpannatvAt na ca bhUtalAdheyatvA bhAvo'stI yatra dhAtvartha evAnveti dhAtvarthavizeSaNe tiGarthakartari ghaTasya tAdAtmye nAnvayaiti vAcyam / ghaTapadasyAtItaghaTaparatAyAM ghaTasya tiGarthakartari yogyatAMvirahAt tAdAtmyenAnvayAsambhavA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| t / na ca bhUtalAdhayatvamadhyAhRtAstidhAtvarthaM sattAyAmanveti tavizeSaNe tirthakartari ghaTavizaSito naarthabhedo'nvetIti vAcyam / tathA sati ghaTavapi bhUtale ghaTAnyo'stautivat ghaTo nAstItiprayogApatteH / na ca bhUtalAdheyatvAnvitenAdhyAhRtAstidhAtvaryana sattayA vizeSitasya tirthakatu natrabhede 'nvayastathAnvito bhedo ghaTe 'nvetauti vA vyam / tathA sati kriyAyAH prAdhAnyaniyamabhaGgApatteH / evaM sati zAbdasya kriyAmukhyavizeSyakatvaniyamarakSArthamastotyadhyAhAro vyathaM eva tAdRzaniyamabhaGgasya svayameva vahastitatvAditi / ata eva bhUtale na ghaTa ityAdI pratiyogitAsaMvandhena prAtipadikArthavizeSitasya svArthAtyantAbhAvasyAnvayabodhane najanuyogivAcakapade saptamyapakSyate nApecyate vibhaktyarthavizeSitasyeti sarvatAntrikamiddhA vyavasthitiriti / evaM subantasamudAyastiGantasamudAyaH subantatiGantobhayasamadAyazca vividhaM vAkyaM tava pradhAnArthe sambodhyatvAnvaya dU. ti mahAbhASyAnusAriNaH / evaM caitraH pacatItyAdau dhAtvarthaH pradhAnabhiti zAbdikAH / tirtho bhAvanA pradhAnamiti bhATTAH / prathamAntArthaH pradhAnamiti taarkikaaH| tadanusAriNo'nye'pi dArzanikAH / teSAM teSAM tatra tatra pradhAnArthe sambodhyatvAnvaya iti / ata eva devadatta yanadattaH samAgata ityAdau samAgatAbhinnayatjadatte devadattasambodhyatvAnvayaH / evaM sambodhanAntapadaM tiGantamAnamAkAsamiti bhramaH / evaM prathamArtha: sambodhyatvaM liGgaMsayA ca naJarthe'bhAve nAnveti / tena yajJadattaH samAgato Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmaavibhktivicaarH| devadattenetyAdau samAgatayajJadatte devadattasambodhyatvAbhAvasya na pratItiH na vA ghaTo netyAdau liGgasaGkhyAbhAvapratItiriti / iti vibhaktyarthanirNaye sambodhanaprathamArthanirNayaH / iti prathamAvivaraNaM samAptam / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| atha ditiiyaa| am auTa zasiti vayaH pratyayAH / tatra sumanasamarcayati sumanasau sumanaso vetyAdau zrUyamANatvAdasamastatvena aukArasya autvena asaH astvena vAcakatvaM TazAvanubandhau kacidapyazrUyamANatvAnna vAcakatAkukSipraviSTAviti / anuzAsanasiddhastu dvitIyAyA artha: anuzAsanaM ca "karmaNi dvitIye"ti tatra karma karmatvaM vA tiauyArtha ityAdikamagre sphuTIbhaviSyati karmapadasaGketagrAhaka pUoktamanuzAsanam / "karturopsitatamaM karma"ti tatrAnote: sannantatayA niSpanno'popsAzabdo runyA iccha mAtramabhidhatte / na tvAptIcchAmiti sannantasyApnotericchavArthaH / evaM bIpsA zabdo rUDhyA vyAptimabhidhatte na tu vyAplaucchAmiti sannantasya vyApnoteAptiravArthaH / evaM sanna tApnoteH karmapratyayena tena viSayo viSayatA''zrayo vaa'bhidhiiyte| evaM "ktasya ca vartamAne" iti vizeSAnuzAsanena niSThAyoge siddhA SaSThI karTa tvamAdheyatvakharUpamabhidhate / tamampratyayastu pratyarthatAvacchedakAnvitamatizayaM prakarSamabhidhatte / karmapadavAcyaM karmazabdArthaH / dhAtvarthasya tiGayasya vA vyApArasyAzrayaH karTa zabdArthaH / evaM vyApArAzrayaniSThecchAprakRSTaviSayaH karmapadavAcya iti satrArthaH / icchA tu vyApArajanikA bodhyA grAmasaMyogo bhavatvitIcchAyAM grAmasaMyogasAdhanaM spanda iti jJAnAtpravRtyAgamanotpatyAgamanaprayojakecchAviSayatvaM grAme karmatvaM vyApAraprayojakatvasyecchAyAM lAbhArthaM kartariti padaM tena Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH mASeSvavaM badhnAtItyAdAvazvabhojanecchAviSayatve'pi mASasya na karmatvaM turagabhojanecchAyA bandhanAprayojakatvAt / tamapagrahaNaM prAdhAnyena viSayalalAbhArtham / tacca kriyAjanyaphale sAnAvizeSaNatvaM tena bhojanavyApArasya payasmahitaudanakaNThasaMyogo bhavavitIcchAprayojyatve'pi payaso na karmatvaM payasaH kaNThasaMyoga phale sAkSAhizeSaNatayA dUcchAviSayatvAbhAvAt / tena payasA sahodanaM bhuGkte ityAdau payaHpadAnna hitauyA / sarvametahAlopalAlanaM na tu hitoyArthopavarNanam / dvitIyAto darzitecchAviSayatvasya kenApyapratIyamAnatvAt / evaM"kArake ityadhikAraH / kArakazabdArthaH pUrvamuktaH / saptamau nirdhAraNArthA / tena IpsitAdibhinna kArakaM na karmepsitAdikArakaM karmetyanvayabodhastena karmazabdasaGketo'tra kArake pradarzito na tu sarvatra / tena karmapadArthasyotkSepaNAderapradarzanena na nyUnatvamiti / evaM kArake iti saptamI prathamAsthAne iti namaH / evaM karmaNi hitIyetyAdau anabhihite ityadhikArasUtreNAbhihite karmaNi dvitIyA niSidhyate / abhidhAnaM tiGghattaddhitasamAsairanyenApi ataH pacyate pakko vA taNDula dUtyAdI tiGA kRtA karmAbhidhAnAt taNDulapadAnna hitIyA / naiyAyika: paNDitaH zatyo'zva ityAdau tahitena karmAbhidhAnAt nyAyapadAdazavapadAhA na dvitIyA prAsAnandaH puruSa ityAdau samAsena karmAbhidhAnAtpuruSapadAnna dvitIyA samAsasyAbhidhAyakatvaM zAbdikamate nyAyamate tvAnandakaTa,kaprAptikarmaNyAnandapadasya lakSaNA prAptazabdasya tAtparyagrAhakatvamiti Anandapadenaiva karmapra Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 71 tipAdanAtpuruSapadAntra dvitIyA evaM viSavRkSo'pi samba svayaM chettumasAMpratamityAdau nipAtena karmAbhidhAnAhUcapadAnna dvitIyA / uktArthAnAmaprayoga iti nyAyamevAnuvadatodaM sUtram / ata eva dhAtvarthAntarbhUtakarmaka dhAtuyoge na dvitIyA / yathA udayagirisaMyogAnukUlavyApAravAcina udayateryoge udayagirimudetauti na dvitIyAprayogaH / evamanabhihite iti kartAdau sarvatra sambadhyate tenAbhihite kartari karaNe ca na tRtIyA / saMpradAne na caturthI tathA 'pAdAne na paJcamI tathA'dhikaraNe na saptamI kartrAdyabhidhAnaM tu kArakalakSaNe darzitamiti / nanvabhihite karmaNi dvitIyAniSedhe ekamodanaM bhuGkte ityAdau kRtA karmAbhidhAnAdodanapadAd dvitIyA na syAt / na ca bhojanakarmaNo'nabhidhAnAda dvitauyopapattiriti vAcyam / evamapi caitreNa gamyamAnaM grAmaM maitrI gacchatItyAdau gamikarmaNaH kRtAbhidhAnAt dvitIyA'nupapatta eH / na ca caitraka kagamanakarmaNo'bhidhAne'pi maitraka kagamanaka meo'nabhidhAnAt na dvitIyA'nupapattiriti vAcyam / evamapi dRSTamapi kAntaM mujaH pazyatItyAdI kartabhedenApi kriya bhedavirahAta dRzikriyAkarmaNaH kRtAbhidhAnAt dditIyAnupapattaM / evaM dRzyaM pazyati kayaM ka roti ityAdau yatpratyayena karmaNA'bhidhAnAt dvitIyApapattazceti cenna / yato 'nabhihite" iti sUtrasyAnya evaM tAtparyArthaH / tathA hi / anabhihite iti sati saptamI tena karmaNyanabhihite sati dvitIyA bhavatItyarthaH zrata evAbhidhAnAbhAvaH karmaniSTho dvitIyAvAcyatAyAM na nivi Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitiiyaavibhktivicaarH| zate / evaM dvitIyArthavizeSaNa kAnvayayogyArthakapade karmabodhakazabdAsamabhivyAhRte sati dvitIyA bhavatItyarthaH / huzyaM pazyati kRtyaM karotItyAdau pazyati karotItipadayoH karmabodhakapadAsamabhivyAhRtatvAttadarthayohitIyArthAnvayayogyatvAcca dRzyakatyazabdAbhyAM na dvitIyA'nupapattiriti vizeSaH korakalakSaNoktarItyAvaseya iti sakarmakadhAtvartho hitoyAnvayayogyaH sakarmakatvaM tu nyAyamate'dhikaraNavizeSitaphalAghacchinnavyApArasya tAdRzaphala vyApArobhayasya vA vAcakatvamityAdikaM siddhAnte sphuTIbhaviSyati / zAbdikamate tacca phalAdhikaraNAvAcakatve sati svArthaphavyadhikaraNavyApAravAcitvam / tena zabdotpattaranukUlavyApAre zaktena zabdAyatinA zabdasya, sphigbhUsaMyogAnukUlavyApArthakenopavizatinA sphigbhUdayasya, adhaH saMyogonukUlavyApAravAcinA patatinA'dhaH padArthasya, sarvAvayavAdhassaMyogAnukUlavyApAravAcinA zayatinA'dhassarvAvayavadayasya,udayagirisaMyogAnukUlavyApArArthakenodetinA udayagireH, middhAmanovibhAgAnukUla vyApArAdhakena jAgartinA midhAmanodayasya,mihAmanaH saMyogAnukUlavyApArArthakena nidrAtinA middhAmanodayasyAvayavAyacayAnukUlavyApArArthakena kSIyatinA'vayavasyAvayavopacayAnukUlavyApArArthakena vardhatinA'vayavastha,prANazarIramaMyogAnukUlavyApArArthakena jovatinA prANazarIrahayasya, prAgAzarIrAtyantavirogaphala kavyApArArthana miyatinA prANazarIradayasya, ca, phalAdhikaraNasyAbhidhAnAt zabdAyatyupavizatipatatizayatyudetijAgartinidrAtikSIyati Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| vardhatijIvatimiyatInAM na sakarmaka tvamiti teSAM vAraNAya satyantam / anucitakarmA'nutpAdaphala kavyApArIlajjerarthaH anucitakarma yahetukaM tataH paJcamI svato lajjate parato lajjata iti darzanAt / anutpAdarUpaphalAdhikaraNasyAnucitakarmaNo'bhidhAnAdeva lajjatirakarmakaH / evaM svagatAniSTacintanaM bibhaterathaH / cintanaviSayatArUpasya phalAdhikaraNasya cintanasamAnAdhikaraNasya phalasya vA'niSTa sthAbhidhAnAdibhetirakarmakaH / zrAtmadhAraNAnukUlavyApArArthakasya bhavaterAtmadhAraNasvarUpaphalasamAnAdhikaraNabyApAravAcakatvam evaM sukhasya phalasya samAnAdhikaraNaM vyApAramabhidadhato ramateH gatirUpaphalasamAnAdhikaraNanittimabhidadhatastiSThatezca phalasamAnAdhikaraNabyApAravAcakatvamiti bhavatiramatitichatyAdInAM vAraNAya phalavyadhikaraNatvaM vyApAre vizeSaNam / tacca phalAdhikaraNaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM tena gamyAdeH phalAdhikaraNabattivyApAravAcitve'pi na sakarmakatvahAniH gamyAderdhAtvantarArthaphalAvyadhikaraNavyApArArthakatve'pi sakarmakatvArtha phale svArthatvaM vizeSaNam / tena spandamabhidadhataH spandateH yatnamabhidadhato yate macimabhidadhato rocateH duHkhamabhidadhatobAdhate: nAzamabhidadhato nazyateH dauptimabhidadhato dIpyatezca vyApAramAnArthakatayA spandatiyatirocatibAdhatinayatidIpyatInAM svArthaphalAbhAvAnna sakarmakatvamiti / akarmakaparyAyo'karmaka eva yathA zabdAyatiparyAyaH ghaTapaTAyatiprabhRtiH lajjatiparyAyasvapati: ramiparyAyo do Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 dvitIyAvibhaktivicAraH / 1 yatyAdiH vibhetiparyAya svasyatiH bAdhatiparyAyI vyatiH rotiparyAyasvadatiH / evamanye'pi bodhyAH / phalatvaM tu na vAryavyApArajanyatve sati dhAtvarthatvaM janyatApravezena gaurAt kiM tu dhAtvarthavyApAra vizeSaNatayA bhAsamAnatve sati dhAtvarthatvam / evaM viSayatA jJAnaM ca jAnAte: uddezyatvamicchA cecchateH / sAdhyatvAkhyaviSayatvaM yatnazca utyattistadanukUlavyApArazca vA karoteH bAdhyatvAkhyaviSathatvaM dveSazca dviSeH laukikaviSayatA pratyakSaM ca sAcAtkaroteH sA ghrANajaM ca jighrateH so rAsanaM ca rasayateH / sA cAkSuSaM ca pazyateH sA spArzanaM ca spRzateH sA zrAvaNaM ca viSayatA zabda ca zRNoteH vidheyatA'numitizca tRtIyAntavidheyabodhakazabdayoge uddezyatA'numitizcAnumAteH vidheyatA tarkazca tRtIyAntatAdRzazabdayoge uddezyatA tarkacApAdyatezcArthaH / viSayatAdInAM jJAnAdau vizeSaNatayA'nvayitvAnniruktaphalatvaM nirAbAdhamiti "jAnAtyAdInAM nirukta sakarmakatvaM niSpratyUhamiti / sukhavantamAtmAnamicchati surabhi candanaM jighrati dhvanantaM zaGkha zRNotItyAdau savizeSaNe hauti nyAyena sukhasaurabhanisarnAnAM dvitIyArthe 'nvayastasya ca dhAtvarthaphale'nvayaH / evamevedRzasthale karmalakAropapattirata eva " dadhAno nidhvAnamazrUyata prAJcajanya" iti mAghaH / puSpaM jighratItyAdau prANajAnuguNaprANasannikarSastadanukUlavyApArazca zakyA bhaktyA vA jiterartha ityupapattiH / evaM dhAtvarthaphalazAlitvaM karmatvamiti / atra zAbdikAH / AzrayaH kamahitIyArthaH / tathAhi / dhAtUnAM phale vyApAre ca za Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| ktiH / ekapadopAttayorapi parasparamanvayo bhavati yathA tirthAnAM sAdhanatAghaTakAnAmadhikaraNAbhAvAdInAM yathA vA tirthaka saGkhyayostatra phalaM villittisaMyogAdi tATUpyeNa pavigamyAdinA'bhidhIyate vahniH pacatItyaloz2a jvalanatvena caitraH pacatItyanAdhizraya ga va tAragAphakArAstAdrUpyeNa vyApArA: pAcaka: pacatItva va prayatnatvena vyApArAH pacinA'bhidhIyante ratho gacchatItyatra spandatvena turago gacchatautyatra prayatnatvena vyApArA gaminA'bhidhIyante / tatra sakalavyApArAnugatasya dharmasyAsatvAt satve vA tena dharmeNa vyApArANAmapratauternAnugataM pratinimittamiti buddhivizeSaviSayatvopalakSitadharmaviziSTe sarvanAmnAbhivAtha vA phalajanakatAvacchedakatvopalakSitadharmaviziSTe dhAvUnAM zaktiH ata eva villittijanakatAvacchedakatayA yo dharmo gRhItastaddharmaviziSTameva pacinopasthApyate dhAtvarthavyApAra eva bhAvanotpAdanA kriyA ceti vyapadizyate tatra pradhAnatayA bhAsamAne vyApArI dhizrayaNAdau phalasya viklityAderanukUlatvAdinA saMsargeNa tirthasya vartamAnakAlasya katuzca tattatsaMsargAvacchinnAdheyatayA'nvayaH kartari tikupAttA saGkhyA samavAyAdinA prathamAntArthazca tAdAtmyenAnveti prathamAntArthe suvarthasayA'nveti phale dvitIyArthasyAzrayasthAdheyatayA''zraye prAtipadikArthasya tAdAtmyena prAtipadikArthe subarthasaGkhyAyAH samavAyAdinA'nvayaH / evaM caitrastaNDula pacatItyAdI ekataNDalAbhinnAzayattiviklityanukUlAdhizrayaNAdikriyAvartamAnakAla ttira kacaitrAbhinnaikAzrayattizcetyanvaya bodha Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktividyAraH / stana phalasya viklitte AMtunA taNDulasya prAtipadikena ca lAbhAdananyalabhyastaNDulAbhedAnvayayogya Azrayo hitauyA'rthaH / evaM karmAkhyAtasyApi Azrayo'rthaH iyastu vizeSaH / karmAkhyAte caitreNa taNDulaH pacyate ityAdau taNDulAbhinnAzraye tirthasaMkhyAyA anvayaH tRtIyA'rthaH Azraye caitrAbhedasyAnvayo na tu saMkhyAyAH caitraH taNDulaM pacatItyAdau kAkhyAte ti rthAzraye tirthasaMkhyA'nvayaH dvitIyA'rthAzraye na saMkhyA - vaya iti saMkhyA'tirikta viSaya ubhayavidhavAkyAtsamAnAkAra eva zAbdabodhaH yujyate ca kriyAyAH prAdhAnya "bhAvaprAdhAnamAMkhyAtami"ti nirutAt / tiGantaghaTitavAkye bhAvasya kriyAyAH prAdhAnyamiti tadarthAt / "dhAtvarthaH kevalaH zuddho bhAva ityabhidhIyate iti paribhASayA kriyAyA bhAvapadArthatvAt / kevalaH kArakAdyanavacchinnaH zuddho dhAtvarthatAvacchedakAnavachinna iti / ata eva pacantikalpaM puruSA ityAdau pradhAnIbhUtakriyAyAM kalpabarthasya vizeSaNatvAd vizeSyaubhUtakriyAyAM liGgasaMkhyA'nvayAyogyatvAt kalpazabdasya sAmAnye napuMsakamiti taubatvaM tatasmAdhutvArthamekavacanam / yadi ca kalpabarthasya kartari prathamAntArthe'nvayo'bhyupeyate tadA vizeSyasya liGgasaMkhyAnvayayogyatayA kalpazabdasya puMsalaM tato bahuvacanaM ca syAt zrAcAryakalyA: hijA iti vat pacantikalpA ityapi syAt / evaM ca tiGatiGa" iti sUtre ti grahaNAM saMgacchate / tathA hi / atiGkuntAtparasya tiGantasya nighAtakharo bhavati tatrAtiGa iti padasya prayojanaM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 77 mahAbhASyeNa pazya dhAvati mRga ityava pradarzitaM tena tiGantapare dhAtratipade nighAtakharo niSidhyate / tatra padavidhernighAtasya sAmarthyAzritatayA tiGantayorvyapekSAyAmevedaM prayojanaM bhavati tiGantayorvyapekSA tu tadaiva sambhavati yadi kriyAyAH prAdhAnyaM syAt / tena mRgakartRkadhAvanakriyAyAH karmatAsaMsargeNa dRzikriyAyAmanvayaH sambhavati kriyAyA dhAtvarthatvAt dhAtoradhAturitiparyudAsAtprAtipadikasaMjJA virahAntra dvitIyAprasaGgaH / dhAvanakartRmmRgasya pradhAnasya dRzikriyAyAM karmatayA'nvaye mRgadAda dvitIyA syAt / dvitIyAyAM laTo'prathamAsAmAnAdhikaraNye zatruzAnajApatyA darzitavAkyaprayoga eva na syAditi / evamAzrayasya dvitIyArthatve tattatsasargAvacchinnAdheyatvena sambandhena tasya phale'nvaya iti vyutpattivaicicca saMsargavizeSalAbhasambhavAt na saMsargavizeSAvacchinavamAzraye vizeSaNamiti saMsargabhedena bhinnaM na zaktyAnatyamiti adhikaraNatAyA AdheyatAyA vA dvitIyA'rthatApakSo na yujyate 'dhikaraNatAtvasya zakyatAvacchedakatve gauravAt kAlaM pacatIti prayogaprasaGgAcca / kAlatyadhikaraNatAnirUpakatvasya viktittAvabAdhitvAt / tattatsaMgavicchinnAdhikaraNatvAdestattaddAtu sAkAGkSadditIyAzakyatve zaktyAnantyamiti / zradhikaraNasya dvitIyArthatve tu adhikaraNatvaM jAtivatsvarUpeNaiva dvitIyApravRttinimittaM taJcAkhaNDopAdhirgaganAbhAvasvarUpo'tirikto vetyanyadetat / adhikaraNasya saMsargavizeSa lAbho vyutpattivaicicya Netyuktamiti na zaktyAnantyamiti taNDulaM pacatItyAdau taNDulAtma Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / dhikaraNasyAvayavazithilasaMyogasvarUpAyAM vilittau vAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyena tadavacchinnAdheyatvena sambandhenAnvayaH grAmaM gacchato tyatra grAmAtmakAdhigAsya dhAtvarthaphale saMyoge samavAyAvacchinnAdheyatvena ndhenAnvayaH ghaTaM jAnAtItyAdau ghaTAdyAtmakAdhikasya dhAtvarthaphale viSayatve svruupsmbndhaavcchijaadhey| sambandhenAnvayaH / barhi hotI tyatra vanhisaMyaM gAduko vyApAro juhoterarthaH / vanherdhAtu noktatvAt vahninna dvitIyA barhisvarUpAdhikaraNasya dhArthaphale dayoge samavAyAvacchinnAdheyatvasambandhenAnvayaH / paHTravyapratiyogikaNThasaMyogAnukUlovyApAro bhujerarthaH / hanaM bhuGkte ityAdau dhAtvayaMphale pArthivadravyapratiyogiNTha saMyoge odanasvarUpAdhikaraNasya samavAyAvacchiveyatvasambandhanAntrayaH / na ca pArthivaTravyasya phalAdhisya dhAtunotatvAdodanapadAtkathaM hitoyeti vAcyam / sunA phalasya saMyogasya pratiyogitve vizeSaNatayA'dhi. NasyAbhidhAne'pi phale'dhikaraNasyaudheyatayA vizeNatvenabhidhAnAdodanapadAd dvitIyopapatteH / upavizatinA phale sphigbhuvoradhikaraNayorAdheyatayA vizeSaNatvenA pAnAt sphigbhUpadAbhyAM na hitoyA sambhavati / evaM TrakapratiyogikasaMyogastadanukUlavyApArapraca siJcaterarthaH / dhikaraNasya jalAderAdheyatvAnvayavivakSAyAM jalamaSeJcatItyatra jalapadAd hitoyopapattiH / jalAdivyAjanyatvasya phale vivakSAyAM jalenAbhiSiJcati rotirumityAdau jalapadAt tRtIyopapattiH / enamanyatvA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / pi dhAtvarthaphale saMsargavizeSAvacchinnAdheyatvena sambandhenAzrayatvasyAntrayaH sudhaubhirUhanIyaH / evaM kartRkarmaNorAzrayatvenAvizeSe'pi dhAtvarthasya vyApArAsyAzrayaH kartA phalasyAzrayaH karmeti vizeSaH sambhavati / nanvevaM gamyarthasya spandasyAzrayatvena kartRtvamiva todRzasya saMyoga ghyAzrayatvena karmatvamapi caitrasya syAt tathA ca caitro gamikativyavahArazcaiva zvaitraM gacchatIti dvitIyA tice ni cet na parayA RrTasaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAtkarmavyavahArAprasaktaH / karmasaMjJAyA eva dvitIyAprayojakatvAtkarmasaMjJAvirahe dvitIyAyA aprasaktezca na ca kartR saMjJayA kathaM karmasaMjJAbAdha iti vAvyam / yA parA'navakAzA ceti paribhASaNAt zrata eva apAdAnasaM pradAna karaNAdhAraNakarmaNAM kartu zvobhayasaMprAptau parameva pravartate iti paThanti / evaM karmagatasya phalasya vivakSAyAM pradhAnIbhUtadhAtvarthAzrayatvena karmaNa: kartRtvameva yathA pacyate ta gaDulaH svayameva evamapAdAnatvasya vibhAgAderdhAtunA prAdhAnyena bodhane'pAdAnasya kartatvameva yathA girirapasaratAdau / evaM saMpradAna karaNAdhikaraNAnAmapi kartatvamAkalanIyamityAjaH / tArkikAstu zrAzrayo na dvitIyAvAcyaH / AzrayatAtvaviziSTasyAzrayasya zakyatAvacchedakatve gauravAt tena rUpeNa vAcyatvAsambhavAt / na cAzrayatvamakhaNDa GgaganAbhAvAdyAtmakaM tasya niravacchinnazakyatAvacchedakaM sambhavatIti vAcyam / jAtItarasya niravacchinnAvacchedakatvAsaMbhavAt / anyathA pRthivaprAdicatuSTayAnyatamatvasvarUpasyAkhaNDopAdhedravyArambhakatAyA 79 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / mavacchedakatvasambhave guruNaH sparzavatvasyAnavacchedakatvaM syAt / yadyanyatamatvasya pRthyAdibhinnapratiyogighaTitasya bhedasya nAkhaNDatvaM tadA gaganAdipratiyogighaTitasya gaganAbhAvAderapi nAkhaNDatvaM tulyatvAt / niravacchinnaviSayatayA gaganAbhAvAderapratIteH / gaganAbhAva iti pratIto gaganapratiyogikastra dravyAdiSaTkAnyonyAbhAvaviziSTasya viSayatvAt / na cAtiriktamevAzrayatva' dvitIyApravRttinimittamiti vAcyam / zabdapravRttinimittAnurodhenAtiriktavastu kalpanAyA anyAyyatvAt / anyathA samAsapravRttivAdinAM khapuSpAdizabdapravRttinimittatayA'tiriktavastu kalpanAprasaGgaH / atha khapuSpAdikamatiriktaM klRptameveti cet tarhi atiriktakhapuSpAdisadRzasyAtiriktavastuno dvitauyArthatvakalpanA'pekSayA kha- / puSpaM pazyetyAdau karmatvena kla ptamya khapuSpasya lAghavAt dvitIyArthatvaM syAt / athAdhikaraNatvAdheyattrayorAtirekyaM daudhitikRdbhiryuktyA vayavasthApitamiti khapuSye na kApi tAdRzI yuktiriti cet tatrApyadhikaraNatA'' - dheyatvayorAtiraikyaM dodhitikRtiraGgIkRtam / anyathA'dhikaraNatA ityAkArakapratItyanupapatteH prakAratvAnirUpita vizeSyatAyAH prakAra vinA prakAratAyAzcAsiddha: / darzitapratItAvadhikaraNAtvaM vinA'nyasya prakAratvAyogAta / agatyA'dhikaraNatatvaviziSTasya hitayA pravRttinimittatramiti cenna / lAghavAdadhikara tAtvasyaiva dvitIyApravRttinimittatvAdgatisambhavAt / na cAdhikaraNatAnAM tattatsaMsargAvacchinnAnAM dvitIyArthatve 80 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| zatyAnantyamadhikaraNatAsAmAnyasya tathAtva kAlaM pacatIti prayogaprasaGga iti pUrvamevoktamiti vAcyam / adhikaraNatAsAmAnyasyaiva hitIyArthatvAt / adhikaraNatAyA: khanirUpitatattatsaMsargAvacchinnAdheyatvasambandhena phale'nvayopagamAt / kAlikavizeSaNatAsambandhAvacchintrAdheyatvasya viklittisambandhatvAnabhyupagamAt / na ca taNDulaM pacatItyatra taNDalAdhikaraNatAyAH khanirUpitena taNDula sAmAnAdhikaraNyAvacchinnAdhayatvena sambadhena phale viklittAvanvayena sambandhasya khanirUpitalavizeSaNaM gauravamAvahatyAzrayasya tAdRzAdhayatvasambandhenAnvaye svanirUpitatvApravezAnna sambandhagauravamityAzayasyaiva hitIyArthatvaM yuktamiti vAcyam / sambandhagauravasyAkiMcitkaratvAt / vAcyatAvacchedakagauravasya lakSagAjAne hetutAgauravApAdakatvAt dvitIyAzakyAdhikaragA sambandhItilakSaNAjJAnasyAdhikaraNAtAtvaviziSTAdhikaraNatvAvacchinnAdhikaraNaviSayatAnirUpitasambandhaviSayatAkatvena hetutvaM vAcyaM tadapekSayA hitauyAzakyAdhikaraNatAsambandhItijJAnasyAdhikaraNatAtvAvacchinnAdhikaraNatAviSayatAnirUpitasambandhaviSayatAkalvena hetutvaM laghubhUtamiti sambhavati laghau gurau na zakyatAvacchedakatvaM manyante tAntrikA: / nanvAzrayasyAdhikaraNatAyA vA''dhaya casambandhena phale'nvayopagame prAtipadikAthasvAdheyatvena karmatvAkhyasambandhena dhAtvarthaphale'nvayo'stu tatra dvitIyAsamabhivyAhArastanvamityevAstu kimadhikaragAsyAdhikaraNatAyA vA dvitIyArthatvakalpanayA pra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 dvitIyAvibhaktivicAraH / tyuta hitauyAntatiGantavAkyAkAGgAjAnaghaTitazAbdasAmagrayAM dvitIyAjanyAyA aAtha zepasthiteH pravezena gauravamAdhIyate ityanayA rautyA sarvA vibhaktinirarthikaiva / na ca taNDulaM pacati na jalamityAdau jalakarmakapAkasyAprasiddhestatkartRtvAbhAvo na pratyetuM zakyate kiM tu pAke jalakarmakatvAbhAvaH tatra hitIyAyA nirarthakatve karmaNo'nupasthitena jalakarmatvAbhAvapratItiH sambhavatIti vAcyam / tatra karmatvAkhyAdheyatvasambandhenAvacchinnapratiyogitAkasya jalAbhAvasyaiva pAke pratIte: Adheyatvasambandhasya satyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatve tvAzrayasya dvitIyArthatAvAde'pi tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAzrayAbhAvAprasiddelakarmakatvAbhAvapratItyanupapatteH / na cAzayasya hitIyArthatve jalaM na pacatItyatra jalabheda Azraye tasya pAkenvayastathA ca jalAnyakarmakAvaM pAke pratIyata iti nAnupapattiriti vAcyam / prakRtyarthAbhAvasya pratyayArthe pratyayArthAbhAvasya prakRtyarthe cAnvaya syAvyutpannatvAt mASataNDulobhayaM pavityapi taNDalaM na pacatItiprayogApattezca taNDulAnya karmakatvAtya mASakarmakapAke satvAt / atha hinauyAyA nirarthakatvaM na yujyate / tathA hi / karmatApsargakodhe hitIyAsamabhivyA hAro na hetuH "devAkarNaya saMgrAme cApinAmAditAzarA" ityAdau cApakartakAsAda na karmagAAM karmatAsaMsageMgaNAkarNa ne'nvayabodhasya vinA dvitIyAM drshnaat| na cAtra vAkyArthasya kamatayo'nvaye'pi zabdAntarArthAvizeSitaprAtipadikArthasya karmatAsaMsargaNa baMdhe dvitIyAsamabhinyAhAro hetuH prakRte AsA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / ditazabdArthavizeSitAnAM zarANAmAkarNAne karmatayA'nvaye'pi na vyabhicAra iti vAcyam / nIlaM ghaTaM pazyetyAdau nIlapadArthavizeSitasya ghaTasya karmatayA darzane'nvayabodhAdanvayavyabhicArAditi dvitIyA yA Azrayo'rthaH tena vAkyArthasya karmatAsaMsargeNAnvayabodhe hitoyArthasya na vizeSatayA na prakAratayA bhAnamiti dvitIyAjJAnasya tajjanyopasthitervA na vyabhicAra iti jalaM na paztotyatra jalAzayAbhAvaH pAke pratIyate tyaniyAmakasambandhasya pratigegitAnavacchedakatve baujAbhAvAditi cenna / yato tya niyAmakasambandho na pratiyogimattAbuddhijanakaH / gaganAdisaMyogasya mRrte satve'pi mRta gaganAdimat gaganAdi mUrtabaheti pratItyanudayAt tathA ca pratiyogimattA. buyajanakatvena vyadhikaraNasambandhatulyo satyaniyAmakasaMbandha iti vyadhikaragAsaMbandhAvacchinna pratiyogitAkasyeva kRtyaniyAmakasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasyAyabhAvasya kevalAnvayitvamityeva vRtyaniyAmakasaMvandhasya pratyArthAbhAvapratiyogitAnavacchedakatve baujamiti nA tatsaMbandhAvacchinna pratyayArthAbhAvo na bodhyate / yadi bodhyeta tadA tyaniyAmakarmabandhena pratiyogisaMbandhini yathA mUrte na gaganAdi gaganAdau na mUrtamityAdi prayogastathA taNDulaM pacatyapi taNDulaM na pacatauti prayoga: syAt / na caivaM hitauyAyA nirarthakatve'pi jalaM na pacati taNDulaM na pacatotyAdAvanvaya bodhAnupapattistadavastheti vAcyam / AzrayasyAdhikaraNatAyA vA dvitIyArthatvavAde dvitIyAyA nirarthakatvavAde ca Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / sarvapace'nupapatterAdheyatvasya dvitIyArthatvaM yujyata iti cet evamevaitat zrata eva parasamavetadhAtvarthaphala zAlitvaM karmatvamiti tAntrikA vadanti / teSAmayamAzayaH / dvitIyAkAGkSAprayojakatAvacchedakadharmavatvaM sakarmakatvaM tAdRzo dharmoM nAnAvidhaH / pacigamyAdInAmadhikaraNAvizeSitaphala vyApArobhayavAcakatvaM tathA zabdAyatyAderadhikaraNavizeSitaphalavAcakatvAnna dvitIyA''kAGkSA ramatyAderdvitIyArthabhedAnvayayogyArthakatva birahAntra dvitIyAsskAGkSA yatyAdInAM vyApAramAvavAcakatayA phalAvAcakatvAnna dditIyA''kAGkSA zausyAsAmadhipUrvakatvaM tathA vasastu upAnvadhyAGanyatamapUrvakatvaM tathA adhikaraNavizeSitaphalabAcakAnAM zabdAyatyA donAM hitauyArthabhedAnvayAyogya rthakAnAM ramatyAdInAM phalAvAcakAnAM yatyAdInAM ca kAlAdivAcaka zabdottara dvitIyAbhinnahitoyAnirAkAGgatvakharUpAkarmakatvena vyavakriyamANAnAM - jantatvaM tathA na tu zAbdikoktaM sakarmakatvamadhizIGAdAvakarmakaNijante cAvyApteH / evaM dhAkAGkSadditauyArthatvaM karmatvaM tadapi nAnAvidhaM adhizothAsAdInAmAdhAratvam akarmaka NijantAnAmaNijantakhakarTa - vaM pacigamyAdInAM parasamaveta dhAtvarthaphalazAlitvam idaM kaTa tvaM ca gatibudhyazanArthakAnAM zabdakarmakANAM ca NijantAnAM tatra dhAtvarthaphalasya dhAtunA lAbhAt parasamatatvaM dvitIyArthaH taMtrApi paratvaM bhedaH samavetatvamAyatvaM khaNDazo dvitIyArthaH tatra prAtipadikArtha Adheyatve nirUpitatvasaMsargeNa bhede ca tattadyaktitvAvacchinna - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / pratiyogitAsaMbandhenAnveti AdheyatvaM phale svarUpeNa bhedo vyApAre sAmAnAdhikaraNyenAnveti / evaM grAmaM gacchati caitra ityAdAvekagrAmaTattisaMyogAnukUlAyA ekagrAmavRttezca kriyAyA anukUla katimAneka: caitra iti zAbdabodha: / tattadyaktitvAvacchinna pratiyogitAyA bhedasaMbavopagamAnmallo mallaM gacchatotyAdau nAnvayabodhAnumapattiranyathA mallatvAvacchinnapratiyogitAkabhadasamonAdhikaraNAyA mallagamanakriyAyA apramiddheH zAbdAnudayaH syAt / na ca zabdArthe bhedenviyitAvacchedakAvacchinnaprati. yogitaiva saMbandho vyutpanna iti vAcyam / nArthabheda eva tathAvyutpatteH / atha vA bhede prAtipadikArtha prAdheyatvasabandhenAnveti bhedaH pratiyogitAvacchedakatAsaMbandhena vyApAronveti / darzitasthale gamyamallattibhedasya ganTamallagamane pratiyogitAvacchedakatAyAH satvAt ganTabhedasya gamye satvAt nAnupapattiriti / nanu bhedAMza hitoyAzaktikalpanamaprAmANika bhedAnubhavasya vivAdagrastatvAt / karTa saMjayA karmasaMjJAyA bAdhAt caivazcaivaM gacchatauti prayogaprasatyabhAvAdityuktatvAditi cenna / niSedhapratItyanyathA'nupapatterAkhyAtavAde dIdhiti kRbhiH pramAgatvenotatvAt / tathA hi khago bhUmiM gacchati na tu svamiti sarvajanInaH prayogastatra bhUmikarmakagamanakartRtvaM svakarmakagamanakartRtvAbhAvazcetyubhayamatha vA svakarmakatvAbhAvavato bhUkarmakagamanasya kaTa tvaM khage pratIyate / tatra sva. padottarahitauyA''dheyatvamAtramabhidhatte yadi tadA gamiphale saMyoga strAdheyatvasya satvAnna tasya niSedhaH / na vA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / gama ne svAdheyasaMyogajanakatvasya satvAttasya niSedhaH / na vA svAdhe yasaMyogajanakagamanakaTa tvasya khage satvAttasya niSedho naJA bodhayituM zakya iti niSedhapratItyanupapattiH bhedasya bitauyArthatve tu svapadArthavihagattibhedastha pratiyogitAvacchedakatAyA vihagakarTa kagamane virahA - ttasya niSedho naJA bodhyata iti niSedhapratItyupapattiH / evaM rUpaM na gacchatotyAdau rUpattitvAbhAva eva gamiphale saMyoge najA bodhyate rUpasamavetasaMyogasyA prasiddha : . rUpakarmakagamana kaTa tvobhAvasya bodhayitumazakyatvAt / na ca gamyAdisamabhivya hRtahitIyAyAH samavAyAdyavacchinnAdheyatvaM yadyarthastadA zaktyAnantyaM jAtimabhAvaM vA na gacchatItyAdau niSedhapratItyasambhavaJca jAtinirUpitasyAbhAvanirUpitasya ca samavAyAvacchinnAdheyatvasyAprasiddheriti vAcyam / Adhe yatAtvenAdheyatAsAmAnyaiva hitauyArthatvena zaktyAnantyavirahAt gamyA dasama bhitryAhAre tu samavAyAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMbandhena phale saMyogAdAvAdheyatvasyAnvayopagamAt darzitasthale jAtinirUpitasyAbhAvanirUpitasya cAdheyatvasya mamavAyAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargAvacchinnapratiyogitA kamabhAva saMyoge bodhayatA naJA niSedhapratItisambhavAcca / kAli kavizeSaNatAsaMbandhAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargasya dvitIyArthAdheyatAyA ananvayoprayojakatvAt kA laM pacatItyAdiko na prayogaH ata eva kAlikavizeSaNatAdighaTitavyApakatvArtha pRthaganuzAsanamityAdikaM vakSyate / evaM svAvayavAvacchedyAdhikaraNatAnirUpitatvasaMbandhe na Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimarathathAnaNaya / prakRtyarthasya dvitIyArthAdheyatva na gamyAdiphalasaMyogAdyanvayayogyAnvayo vaktavyaH / svapadaM paricAyakamavayavaH samavAyo tana gaganaM kSevataM kAlaM dizaM vA gacchatIti na prayogaH / na ca mana: paramANuM gacchatautiprayogo'nupapanna iti vAcyam / iSTatvAt / paramAgumanasomithaH saMyogasatve'pi gaganaghaTayoriva gmygnttbhaavaanbhyupgmaat| gaganaM gacchatItyAdI gaganapadaM darzitasambandhAvacchinnapratiyogitAkAkAzAbhAvaparaM tAdRzAkAzAbhAvasya vizeSaNa tayA dvitIyArthAdheyatve'nvaya iti yadi ca vRkSAdau saMyogo vyApyattirna tu tadadhikaraNatA tadA dvitIyArthAdhe yatvasya svanirUpakaprakRtyArthAtmakAdhikaraNAvayava niSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAsamAnAdhikaraNena samavAyAcchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargeNa gamiphale saMyoge tyajiphale vibhAge cAnvayastena gaganAdikaM gacchati tyajati veti na prayogaH / darzitasaMsargeNa dvitIyArthAdheyatvasya saMyoge vibhAge ca bAdhAt / gaganAdikaM gacchati tyajati vA ityAdau ditIyArthAdheyatvasya darzitasaMsargAvacchinnapratiyogitAko bhAvaH saMyoge vibhAge cAnvetIti tatprayogopapattiH / prAcauM gacchatotyAdau digupAdhimata udayagirisaMnihitadezasya prAcaupadena pratipAdanAnnAnupapattiH / evaM zakuni: khaM gacchatItyAdau khazandena vAyumaNDalasya pratipAdanAnnAnupapattiH / evaM prayokta puruSAdhiSThitadezAvadhikagamanakarTa dezamamavAta paratvanirUpitAparatvasya samAnAdhikaraNaH saMyoga ApUrvasya gameH phalaM tAdRzAparatvasthAsamAnAdhi Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / karaNa: saMyogaH prAvarjitasya gameH phalamiti tena prayAgAlkAzImAgacchati zakrapraskhaM gacchatIti prayogaH prayAgAt zakraprasthamAgacachati kAzauM gacchatauti na prayogaH pATaliputrasthA nAmiti / nanu bhedasya dvitIyArthatAbhyupagamena vihago bhUmi gacchati na tu svamityAdau niSadhapratItyupapAdane'pi caitro grAmaM gacchati na tu manuSyamityAdau niSedhapratItyanupapattistadavasyaiva gamyarthasaMyoge caitrAtmakamanuSya mamavetatvamya vyApAra ca manuSyAntarattibhedasya pratiyogitAvacchedakatAyAsmatvAt / ditauthArthayorAdheyatvabhedayoniSedhasya tatra bodhayitumazakyatvAt caitro manuSyaM gacchatautiprayogApattizca / na ca tattanmanudhyanichAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakaM tattanmanuSyaSTattisaMyogajanakatvaviziSTaM yAvat tAvadabhAbakUTa eva naJA pratipAdyate / tathA ca caitrAtmakamanuSyattisaMyogajanakatvaviziSTaM yat caitrAtmakamanuSyavattibhedapratiyogitAvacchekatvaM caitrakarmakAnyadIyagamane'sti tadabhAvasya nA bodhanAt manuSyAntarakarmakacaivakaTa kagamane yatkiMcinmanuSyattisaMyogajanakatvaviziSTasya yatkiMcinmanuSyaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvasya virahe'pi caitro manuSyaM na gacchato una prayogaH tAdRzatAvadabhAvakUTasya tAdRzacaitragamane'sat diti bAcyam / bhedasyaiva ditIyArthatayA tAbadavacchedakatvasyAnupasthityA tadabhAvagrahAsambhavAt tAvadabhAva kUTasya yugasahasreNApi grahItumazakyatvAcca / tasmAd dvitIyAyA bhedArthakatve'pi niSedhaprayogopapattina sambhavatIti cenna / yata Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktatvanirNaye / zrI grAmaM gacchati na tu manuSyamityAdau svasamavetasaMyogajanakatvakha pravRttibhedapratiyogitAvacchedakatvobhaya saMbandhAvacchinna pratiyogitAko manuSyasAmAnyAbhAvo gamane majA bodhyate / saMyogena ghaTo nAstItyava tRtIyAntasaMyogapadamiva dvitIyA pratiyogitAvacchedakasaMsargAnuvAdakatayopayujyate ato na kA'pyanupapattiH / na ca darzitasaMbandhobhayasya nRtyaniyAmakatvAtkathaM pratiyogitAvacchedakatvamiti vAcyam / yataH sa eva hatyaniyAmaka: khAvacchinna pratiyogitAkatayA'bhAvasya jagaddattitvaprayojako yaH saMbandhaH pratiyogivaiziSTyabuddhiM na janayati yathA gaga'nAdisaMyogo gaganAdivaiziSTyabuddhiM na janayati tadavacchinnapratiyogitA ko'bhAvo jagaha, ttiH prakRte darzitasaMbandhena yasya gamane manuSyAtmaka pratiyogivaiziSTyabuddhijanakatvAnna tadavacchinnapratiyogitAko jagaha tiriti - chinnapratiyogitA kA bhAvasya kevalAnvayittva prayoja katvarUpasya tvaniyAmaka saMbandhapratiyogitAnavacchedakatvavaujasya darzitobhayasaMbandhe virahAnnAnupapattiriti / na caivamadhikaraNaM dvitIyArtho'stu tasyaiva darzitobhayasaMbanvAvacchinnapratiyogitAko'bhAvaH prakRte pratIyeteti vAyama / adhikaraNasya dvitIyArthatve zakyatAvacchedakagauravara, darzitatvAt / na caivaM darzitasthale saMsargAnuvAdakatayaH pAdhuve dvitIyA sarvaca sAdhutvArthamevAstu kimAdheyatvAdau tasyAH zaktikalpanena grAmaM gacchataulava darzitobhayasaMbandhena gamyarthe vyApAre prAtipadikArthasya grAmasthAnvayaH tAdRzasaMsargeya prAtipadikArthaprakAraka zAbda 12 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / buddI dditIyAntaprAtipadikajanyA padArthopasthitiH ga myAdidhAtujanyA vyApAropaHsthitizca kAraNaM tena grAmogrAmAt grAmeNa vA gacchatItyAdau na tathA zAbdabuddhi: grAmopasthiterdditauyAntapadAjanyatvAd na vA ghaTapadena lakSaNayA syandopasthitAvapi grAmaM ghaTa ityAdau tathAzAbdabodhaH syandopasthiterdhAtujanyatvAbhAvAt / evaM sarvacaiva khaTattiphalasaMbandhitvasvavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasaMbandhena prAtipadikArthaprakAra kazAbdabuddhau dvitIyAntapadajanyopasthiti sAmAnyataH kAraNaM dhAtujanyopasthitistu vizeSataH kAraNaM tena spandijanyopasthite rahetutvAda grAmaM spandate ityAdau na tathA zAbdabodhaH / na ca darzitobhayasaMbandhasya karmatvAtmakatvAtkarmatA saMsargeNa prAtipadikArthaprakArakathAde dvitIyAntapadajanyopasthite vyabhicAraH "devAkarNaya saMgrAme cApenAsAditAH zarA" ityAdI. pUrvameva darzita iti kathamIdRzaH kAryakAraNabhAva iti vAcyam / AsAdanakarmazarANAM vAkyArthatvA vyAtipadikArthatvavirahAt vyabhicArAprasakteH / kadantatadvitAntasamAsAnAM vAkyAnAM prAtipadikasaMjJA vidhAnAddAkyArthasyApi teSAmarthasya prAtipadikArthatvamacatameveti karmatAsaMsargeNa kRdantAdivAkyArthaprakArikA zAbdadhau: prAtipadikArthaprakArikaibeti pAcakamAnaya dAkSiM bhojaya sveSTadevaM pUjayetyAdau na dvitIyAntapadajanyopasthiteranvayavyabhicAraH / evaM khago bhuvaM gacchati na tu svamityatrApi darzitobhayasaMbandhAtmaka karmatvasaMsargeNa bhUprakArikAyAstathAvidhasaMsargAvacchinnapratiyogitA kasvAbhAvaprakArikA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / yAstathAvidhasaMsargAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvaprakArikAyA eva zAbdadhiyaH samabhyupagamaH / vRttya niyAmakasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakatAyAstvayaivAbhyupagamAdati cenna / tyaniyAmakasambandhasya pratiyogitAvacchedakatve'pi hitauyAyAH sArthakatvasyAvazyakatvAt caino grAmaM gacchati na tu manuSyamityAdau kvacimAdhutvArthatve'pi sarvatra sAdhutvamAvArthatayA hitauyAyAH karmatvAdyanarthakatve mAnAbhAvAt / na ca karmatvAdyarthakatve mAnAbhAvAt dvitIyAyA nirarthakatvamiti vAcyam / vinauyA na karmalavAciketi jJAnApi grAmaM gacchataulyatra karmatAsaMsargeNa grAmasya gamane'nvanyaprasaGgAt / grAmIyaM na karmatvamiti bAdhagrahepi karmatAsaMsargegA grAmasya gamane'nvayabodhaprasaGgAcca / tAdRzabAdhasya karmatAsaMsargakagrAmAnvayabuddhAvavirodhitvAt / evaM gamanaM na grAmakarmatAkamiti bAdhakAle'pi karmatAsaMsargeNa grAmasyAnvayabodha: syAt / tatsaMsargAbhAvavattAjJAnasya tatsaMsargakabuddhAvavirodhitvAt / kiM ca hitIyAyA nirarthakatve karma gaccatautiprayogaH syAt / karmaga karmatAsaMsargeNa grAme'nvayabodhe niSpatyUhatvAt / sArthakatve tu na tathAprayogaH sambhavati / karmetyatra hitauyAyA nirAkAnatvAt / zAbdikamate karmaNo dvitIyArthatvAtkarma karmatyabhedAnvayabodho na bhavati uddezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakayobhedasya tathAnvayabodha tantrasya virahAnna tathAprayogaH nyAyamate tu dvitIyAyA AdheyatvamarthaH / nirUpakatayA aAdheyatAvAn karmazabdArthaH / tathA ca katihitIyAntaprayoge Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / dvitIyArthAceyatvasyoddezyatve karmazabdArthasyAdheyatAvatastana vidheyatvaM na sambhavati zrabhedAtirikta sambandhanoddezyavidheyabhAvena prakRtipratyayArthayoranvaye prakRtyarthatAvacchedakapratyayArthayoranyonyAbhAvasya na karma gacchatIti prayogaH / evamadhikaraNamAzrayaM vA gacchatIti na prayogaH / adhikara NAzrayazabdayornirUpakatayA ''dheyatAvadarthakatvAt / adhikaraNatAvadarthakatve tu AzrayaM zrayantItivat cadhikaraNamAthayaM vA gacchatItiprayogo bhavatyeva / natu bhavatu hitIyAyA AdheyatvamarthaH / khago bhuvaM gacchati na sukhamityAdau niSedhapratotyanurodhena bhedo'dhyarthaH syAt / tathA'pi yanmate nRtyaniyAmaka: sambandhaH pratiyogitAbacchedako bhavati tanmate khago bhuvamityAdau darzitasthale caitro grAmaM gacchati na tu manuSyamityAdau ca kathaM niSedhapratautiH pratiyogitAvacchedakatvasambandhasya ha tyaniyAmakatayA tatsaMsargAvacchinna pratiyogitAkasya - vRttibhedAbhAvasyAprasidhyA khagakartRkagamane tatpratIterasambhavAt / evaM manuSyavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasambandhasya vRttya niyAmakatayA tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkamanuSyasAmAnyAbhAvasyApramidhyA caitrakartRkagamane tavyatIterasambhavAditi cenna tanmate'pi niSedhapratItiH sambhavati dvitIyArthabhedasya svasamAnAdhikaraNaphalasambandhitvapratiyogitAva "chedakatvobhaya sambandhAvacchinnavizeSaNatA sambandhena sarvatra vyApAre'nvayaH / evaM khayo bhuvaM gacchati na tu svamityava svaSTattibhedasya svasamAnAdhikaraNasaMyogajanakatvasambandhenAvacchinnayA vizeSa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimaarthnirnnye| NatayA khagakartake gamyarthavyApAra sale'pi pratiyogitAbacchedakatvasambandhenAvacchinnayA vizeSaNatayA'satvAt sAdRzasaMyogajanakatvapratiyogitAvacchedakatvobhayasambabAvacchinnavizeSaNatAsaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya svarattibhedAbhAvasya gamyarthavyApAra nirAbAdhA vAvaTattibhedaniSedhapratItyupapattiH / caitrI grAmaM gacchati na tu manuSyamityatna caitrAtmakamanuSyattibhedasya pratiyogitAvacchedakatvasambandhenAvacchinnayA manuSyAntaravartibhadasya tAdRzasaMyogajanakakatvasambandhenAvacchinnayA vizeSaNatathA caitrakartRke gamyarthavyApArIsatvAt tAdRzasaMyogajanakasvapratiyogitAvacchedakatvomayasambandhAvacchinnavizeSaNatAsaMsargAvacchinna pratiyogitAkasya manuSyavRttibhedasAmAnyAbhAvasya tathAvidhagamyarthavyApAra nirAbAdhatvAva manuSyattibhedaniSedhapratItyupapattiH darzitobhayasambadhAvacchinnavizeSaNatayA bhUvRttibhedasya khagakarTa kagamane grAmattibhedasya caitrakarTa kagamane satvAt tadanvayopapattiH vizeSaNatA tu tattadadhikaraNasvarUpAtiriktA vetyanyadetat / ubhayathApi tasyA vRttiniyAmakatvamakSatameva / yattu grAmaM gacchatotyAdau parasamavatatve bhedasAmAnAdhikaraNyAtmake hitoyoyA lakSaNA na tu bhedAdau bhaktihitIyAntArthavizeSitabhedasAmAnAdhikaraNapaM vyApArephale vA'nvetIti zAbdikairuktaM tantra vicAramahaM tathA hi dvitIyA'ntArthaH pratiyogitayA bhede tatmAmAnAdhikaraNyaMvyApArarAnvetautyayaM pakSo na sambhavati mallA mallaM gacchatojyAdAvanvayitAvacchedakobhUtamabatvAvacchindra pratiyogi Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / tAkamallabhedasya mallattivyApAre sAmAnAdhikaraNyAsammavAt zabdArthAbhAve'nvayitAvacchedakataradharmAvacchinnapratiyogitayA padArthAnvayasyAvyutpannatvAt / na vA dvitIyAntArtha prAdheyatayA vyApAravAn pratiyogitayA bhede tatyAmAnAdhikaraNyaM phale'nvetItyapi sambhavati gAmaM gacchatautyatra vyApAravatastATUpye NAnupasthiteH / tava mate tvAzrayatvena tiDopasthApitasya tasya dhAtvarthavizeSaNatayA anvitatvAt hitauyAlakSyapraviSTabhede'nvayAsambhavAta vizeSaNatayA'ndhitasyApi padAntarArthAnvayIpagame tu mRgo dhAvati pazyetyatrApi mRge vizeSaNatayA'nvitamya dhAvanasya dRzyarthAnvayaprasaGgAt / bhedasya lakSyaikadezatayA tattra padArthAnvayasya sarvamate'pyavyutpannatvAcca / na ca dvitIyAyA Azrayo vAcyaH bhedo lakSyaH prakRtyarthasya tAdAtmyenAzraye AdheyatayA bhede Azraya AdheyatayA phale bhedaH pratiyogitayA vyApArIntIti vAcyam / yugapaddattiyavirodhAt bhedasya laghutayA zakyatvopapattau gurutayA''zrayasyaiva lakSyatvApattezca / yadapi bhede dvitIyAyA na zaktiH kiM tu hitIyArthAdhikaraNavizeSitaphalaprakAratAnirUpitavizepyatAsaMbandhena zAvdaM prati hitauyAntArthatyanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakavyApAropasthitivizeSyatAsaMbandhena kAraNamatazcaivacaitraM gacchatItyatra na zAndabodhaH / tAdRza-'. vyApAropasthitivirahAditi navyazAbdikairuktam / tadasyasat / dvitIyAntaM vinApi gacchatotyAdau phalaprakAratAnirUpitavyApAravizeSyatAkazAbdabodhodayAt / tatva klasAmagavAM dvitIyAntasamabhivyAhAro'pi phalaprakArakazA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / bdasambhavAdaudRzakAryakAraNabhAva mAnAbhAvAt / hitIyAntasamabhivyAhArAt prakRtyarthavizeSita dvitIyArthasya vizeSaNatayA phale'nvayasambhavA darzita kAryatAvacchedakasyAsamAjastatvAcca / kiM ca darzita kAryakAraNabhAvena cearcaivaM gacchatItyatra zAbdavAraNe'pi khago bhuvaM gacchati na tu svamityata niSedhapratItyupapattirna bhavati / svakarmakatvAbhAvasya vinA bhedaM pratyetumazakyatvAditi bhedasya dvitIyArthatvAvazyakatve tAvataiva caitrazcaivaM gacchatItyaca caicakarmakatvazAbdAsambhavAnniSprAmANikataro darzito'yaM kAryakAraNabhAvaH / yadi ca pacatItyAdau bhedapratItiniSedhamukhenApi na bhavatigamyAdau tu bhuvaM gacchati na tu svamiti niSedhapratItyanyathA'nupapatyA bhedapratItiTarant tatra bhedaH phalaviSayA dhAtvarthaH tatra hi - tArthasyAtvasyA'nvayaH tasya ca pratiyogitAvacchedakatayA vyApAre'nvayaH saMyoga iva bhedo'pi phalavidhayA dhAtvartha eva tAvatA'pi na tu svamiti ni pratItyupapattiriti bhedo dhAtodvitIyAyA vA zakya ityatra vinigamanAvirahaH / na ca bhedasya phalavidhayA gamyarthatve bhedarUpaphalatvAt grAmatvasya karmatvaM syAt tathA ca grAmatvaM gacchatauti prayogApattiriti vAcyam / saMyogabhedAMbhayaphalavato gamikarmatvAt tadubhayaviraheNa gAmatvasya karmatvAyogAttathA prayogAnApatteH / na ca caitro grAmaM gacchati na tu manuSyamityatra niSedhapratItyanupapattiH / saMyoge caitrAtmakasya bhede caitrAnyamanuSyasyAveyatAyAH satvAt tadabhAvapratItyasambhavAditi vAcyam / 1 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitiiyaavibhktivicaar| hitIyArthAdheyatvasya saMyogasamAnAdhikaraNavizeSayatAsambandhAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasambandhena bhedenbayopagamAddarzitasthale manuSyanirUpitAdheyatvasya dvitIyAntAthasya darzitamamnagdhAvacchinnapratiyogitAkamabhAvaM bodhayatA no niSedhapratIteniSpatyUhatvAt kiM ca bhedasya hitIyArthatvopagame dvitIyAntapadaghaTita zabdamAmagAMbhedopasthiteH sarvatra praveza na bhinnaviSayakapratyakSAdiprati. bandhakatAyAM gauravaM vinigamaka bhAvAdAnantya ca sAhivi saMyogAdivyAsajyaTattiphalakagamyAdidhAto dAryakatve tu gamyAdighaTitazAbdasAmagAmeva bhedopasthiteH pravezena sarvatrApraveza na lAghavaM syAditi vibhAvyate tadA bhedo na hitIyAyA na vA dhAtoratha : kiM tu gamyAdiphale saMyoge tyajyAdiphale vibhAge dvitIyAdhyatvasya vyApAravajhedasamAnAdhikaraNa tvaviziSTasamavAyAvacchinAdheyatvIyasvarUpasaMbandhenAnvayo'bhyupaiyate tata eva caivazcaivaM gacchatautyatra na zAbdabodha: caitrAdheyatvasya darzitasaMsargeNa saMyoge'yogyatvAt caitro gAmaM gacchati na tu vaM na vA manuSyamityAdau svAdheyatvasya manuSyAdheyatvasya ca darzitasaMbandhAvacchinna pratiyogitAko bhAvo naz2A saMyoge bodhyate ghato niSedhapratItirupapadyate / evameva caitrazcaivaM tya jataulyatra na zAbdabodhaH / na vA caitro gAmaM tyajati na tu svaM na vA manuSyamityatra niSedhapratItyanupapattiritIyamabhinavA rautiH sudhIbhirAkalanIyeti / / evaM karmAkhyAtasya phalAnvitamadhikaraNa tvamarthaH / na ca hi. tIyAparyAyatvAnupapattiriti vAcyam / adhikaraNatvA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / dheyatvayoH samAnasaMvisaMvedyatayA karmatvazabdapratipAdyatvAt karmatvArthakatayA hitauyAkarmAkhyAtayoH paryAyatvasambhavAt / na caivaM karmAkhyAte phalAnvitA dhaiyatvasyAnabhidhAnAT dvitIyAprasaGga iti vAcyam / phalAnvitAdhikaraNatvatahatoranyatarAnabhidhAnasyaiva hitauyAprayojakatvAt tayoranyatarabodhakazabdAsamabhivyAhRte dvitIyArthAnvayayogyArthaka pade sati dvitIyA bhavatItyasyoktatvAt / evaM caitreNa grAmo gamyate ityAdAvekacaitrakarTa kavyApArajanyasa~yogAdhikaraNatAvAnekagrAma ityanvayanodhaH / karmAkhyAtasthale TatauyArthakatavaM vyApAra vyApAra: phale phalaM tirthAdhikaraNatve tiGarthaH prathamAntArthe'nvetIti / atrApi caitreNa grAmo gamyate na tu svAtmA na vA manuSya iti niSedhapratItyanurodhena karmAkhyAtasya bhedo'pyarthaH / khAvacchinna pratiyogitAkatvasaMbandhena vyApAro bhede bhedovizeSaNatayA prathamAnto'nveti / tathA ca tAdRzasaMyogAdhikaraNatAvAn vyApArAvacchinna pratiyogitAkabhedavAnekagrAma dUtyanvayabodhaH / saMyogaviziSTavizeSaNatA bhedasya saMsargaH tAdRzavizeSaNatAsaMsargAvacchinna pratiyogitAkasya vyApArAvacchinnapratiyogitAkadAbhAvasya khAtmani manuSye ca stvaannissedhprtiitiruppdyte| abhinavarautau tu saMyogaphalakagamyAdinA vibhAgaphalaka tyajyAdinA ca samabhivyAhRtasya karmAkhyAtasthArtho'dhikaraNatvaM vyApAravadbhedasamAnAdhikaraNatvaviziSTasamavAyAvacchinnAdhikaraNatvIyasvarUpasaMbandhena prathamAntArthe'nveti / caitreNa grAmo gamyate na tu svAtmA na vA manuSya ityatva Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / gamyarthaphalasaMyogAnvitaM tirthAdhikaraNatvaM darzitasaMsargeNa grAme nirAbAdhamiti tasya grAme'nvayo bhavati tasya tu darzitasaMsargAvacchinnapratiyogitAko'bhAvaH svAtmani manuSye ca nirAbAdha eva svAtmani darzitasaMsargeNa manudhyAntare svarUpasaMbandhenApi caitrakartakavyApArajanyasaMyogAdhikaragAvasthAsatvAditi niSedhapratItyupapattiriti / etena tila juhoti na tu vanhimityAdI bhedasya hitIyArthalAbhyapagame'pi niSedhapratItyanupapatti: vanhisaMyogaphalakavihitavyApArArthakasya juhoteH phale vanhisaMyoge vanhisamavetatvasya vanhI vyApAravaDesya ca satvAt na ca vanhI juhotikarmatvamiSTamevAta eva "yathAvidhihutAgnaunAmi"syatra hutazabdArthasya havanakarmaNastAdAtmyamagnau pratIyate evaM"jaTAdharasman juhudhIha pAvakami tyatra hitauyAntArthasya vanhikarmatvasya juhotyarthe'nvaya iti vanhikarmasvasya niSedho havane'yogyatayA na pratyetuM yogya iti vAcyam / hutAgnaunAmityatra pAvakaM judhautyatra ca saMyogaphala kasvAhAkaraNa ka prakSepArthakatayA juhoteH karmapratyayanihitIyopapatteH / na ca juhoteH saMyoga eva phalaM na tu vanhisaMyoga iti vAcyam / tathAsati vanhi hataM juhotIti prayogApatteH evaM pArthivadravyapratiyogikakagaThasaMyogaphala kavyA pArArthakasya bhujoMge iva dravyapratiyogikakaNThasaMyogaphala kavyApArArthakasya piboMge zrIdanaM bhute na tu kaNThaM payaH pibatti na tu kaNTamityatrApi niSedhapratItyanupapattiH bhujipibatiphalayoApAravahvedasya ca kaNThe mutvAt / evaM prANaviyogaphalakavyApArA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| rthakasya hanteoge zag hanti na tu prANamityatrApi niSedhapratItyanupapattiH prANavibhAgasvarUpaphalasya vyApAravahadasya ca prANe satvAt / evaM yavo iyate na tu vanhiH zrIdano bhujyate na tu kaNThaH payaH pIyate na tu kaNThaH zavarhanyate na tu prANa dUtyAdikarmAkhyAte'pi niSedhapratItyanupapattiriti parAstam / abhinavarItyA juhotyarthaphale banihasaMyoga vanhibhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaM margeNa bhujyarthe pibatyarthe ca phale kaNThabhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdhe yattvIyasvarUpasaM sageMgA hantyartha phale prANabhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargeNa hitIyArthAdheyatvasyAnvayopagamAt / tattatsaMsargAvacchinnapratiyogitAkA bandhAdheyatvasyAbhAvo juhotyarthaphale nirAbAdha iti niSedhapratItyupapattaH dazitasaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya kaNThAdheyatvAbhAvastha bhujyarthe pibatyarthe ca phale satvAt darzitasaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya prANAdheiyatvAbhAvasya hantyarthaphale satvAnniSedhapratItyupapatteH / evaM darzitasaMsarge zrAdhetvasthAne'dhikaraNatvaM nivezyaM karmAkhyAtarthAdhikaraNAtvasya phalAnvitasya tena saMsargeNa prathamAntArthe'nvayopagamAt tatsaMsargAvacchinnapratiyogitAkaH phavAnvitasyAdhikaragaNatvasyAbhAvo nA prathamAntArtha bodhyata iti niSedhapratItyupapattirityAdikaM sudhIbhiH svayamUhanIyamiti dhAto: phalavyApArobhayavAcitAvAdinAM mtnisskrssH| prAJcastu dhAtorvyApAra evArthaH phalaM hitIyArthaH karmAkhyAtasyApi phalamarthaH evaM dvitIyAkarmAkhyAtayoH paryA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / yatA'pi spaSTA anabhihite ityanena phalAnabhidhAnasyaiva hitoyAprayojakatvamAvedyate sakarmakatvaM tu pUrvavat hitIyAsAkAztvameva tatra dvitIyA''kAmAprayojako dharmaH gamityajipacyAdInAM phalAnvitavyApArAnAditAtparyakatvaM tahirahAdeva vyApAramAnArthakAnAM syandiyatiprabhutInAM na dvitIyA''kAlA ato grAmaM syandate sukhaM yatata iti na prayogaH zauGAderadhipUrvakatvaM vasaJcopAdipUrvakatvaM tathA / tattrAdhikaraNatvamAdheyatvaM vA hitoyArthaH pUrvoktAkarmakatvena vyabaGgiyamANAnAM NijantatvaM tathA tatrANijantadhAtvarthakaTa tvaM hitIyArthaH gatibudhyazanArthakAnAM zabdakarmakANAM ca NijantAnAM ca phalamaNijantadhAttrarthakartatvaM ca hitIyArtha: adhikaraNavizeSitaphala viziSTavyApAravAcakAH zandAyatyAdayaH phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakA ramatyAdayazcAnApi mate tathaiva tatra phalasya dhAtunotatvAdutArthAnAmaprayoga iti nyAyAnna phalArtha kahitIyAprasaGgaH / nana gamityajyorvyApAramAtrArtha - katve paryAyatvaM syAt na ca tadarthArthakatvaM tatparyAyatvaM svArtha vyApArArthakatvaM tyajigamyoH parasparaM tadiSTameti vAcyam / tathA sati tyAge vaktavye gamanamiti gamane vaktavye tyAga iti ca prayogaprasaGgAditi cenna / gameH saMyogAvitavyApArAnAditAtparyakatvAt tyajevibhAgAvitavyApArAnAditAtparyakatvAttathAprayogaprasaGgavirahAt / na caivaM tyajigamyostathAtAtparyAvadhAraNe tyajatigacchatItyAdau tyajanaM gamanamityAdau ca dhAtovaLapAramAnabodhane tAtparyaviraheNa kampratyayAbhAvena phalavo Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 vibhaktyarthanirNaye / dhAsambhavAnmakatvaM syAditi vAcyam / karmapratyayAsama bhigrAhArasthale nirUDhalakSaNayA vibhAgAvacchinnasya tyajinA saMyogAvacchinnasya gaminA grApArasya bodhanasambhavAt evaM caitrastaNDulaM pacatotyava viktittirdvitIyAtha: / tatra tattatsaMsargAvacchinnAdheyatvena saMbandhena prakRtyarthasya taNDulAderanvayaH ekataNDulAdheyaviktityanukUlavyApArAnukUla yatnavAnekacaiva ityanvayabodhaH / evaM grAmaM gacchatItyatra saMyogo dvitIyArthaH grAmaM tyajatautyava vibhAgo hitauyArthaH / evamanyatrApi phalaM dvitIyArthIbodhyaH tatra dvitauyArthasya saMyogasya vyApAre'nvaye gamyAdisamabhivyAhArasya tathA vibhAgasya vyApAre'nvaye tyajAdisamabhivyAhArasya ca hetutvAt grAmaM syandate ityAdau hitauyArthasaMyogavibhAgayoH syandenAnvaya ityAhuH / atra hitauyArthe vyAsajyavRttisaMyogavibhAgAdi ke phale vyApAravadAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyatvasambandhena prakRtyarthasyAnvayaH tena caiva zcaivaM gacchatItyatra na zAbdabodhaH / darzita samba ndhena phale saMyogAdau caivamyAnvayAyogyatvAt caivo grAmaMgacchati na tu svaM na vA manuSyamityava darzitasambandhAvacchinnapratiyogitAkaH khasya manuSyasya vA bhAvo naJA phale saMyoge bodhyate asminmate prakRtyarthAbhAvaH pratyayArthe naJA bodhyate / evaM taNDulaM pacati na tu gaganamityatra niSedhapratauteranyathA'nupapatteH grAmo gamyate tyajyate ityAdI kamakhyAte darzitasaMsarge zradheyatvasthAne'dhikaraNatvaM yojanauyaM tena saMsargeNa karmAkhyAtArthasya phalasya saMyogavibhAgAdeH grAmAdau prathamAntArthe'nvayaH tena caitazca treNa A pustaka zrI jaina munI 1 1 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dvitIyA vibhktivicaarH| gamyate ityatva na zAbdabodhaH caitreNa grAmo gamyate na tu svAtmA na vA manuSya ityAdau tatsaMsargAvacchinnapratiyogitAkastirthasaMyogasyAbhAvaH svAtmani manuSye ca najA bodhyate iti niSedhapratItyupapattiH ghRtaM juhoti na tu banhimodanaM bhuGkte na tu kaNThaM zarcha hanti na tu prANamityAdau yavA iyante na tu vahnirodanobhu jyate na tu kaNTaH zavahanyate na tu prANa ityAdau hitoyAkarmAkhyAtayovanhisaMyogaH pArthivadravyapratiyogakakaNThaThasaMyogaH prANAtyantavibhAgaH phalamaryaH tatra hitIyArthe vanhibhedena kaNThabhe. dena prANabhedenAvacchinnasamavAyAcchinnAdheyatvena sambandhena prakRtyarthasya yathAkramamanvayaH tattatsaMmargAvacchinnapratiyogitAko vayAdyabhAvo vahnisaMyogAdau naJAbodhyate kamAkhyAtArthasya vahibhadAdyavacchinnasamavAyAvacchinnAdhikaraNatvena mamvandhena prathamAntA'nvayaH tatsaMsargAvacchinna pratiyogitAka: karmAkhAtArthasyAbhAvaH prathamAntArthe naJA bodhyate ityAdikaM sudhIbhirUhanauyamiti / yadA tu dhAtunA phalamevAmidhIyate tadoktArthAnAmitinyAyAd dvitIyA na bhavati karmasthabhAvako dhAturbhavati tatra tiGA phalAnvitamAzrayatvayabhidhIyate phalAnvitAzrayatvavataH karmaNaH kaTa tvameva tatra nirvayavikAryayoH karmaNoH kaTa tve karmavadbhAvo yathA odanaH pacyate svayameva vaMzazchidyate svayamevetyAdau prApyakarmaNaH karTa tve tu na karmavadbhAvo yathA grAmo gacchatItyAdau adhikamupariSTAdyaktIbhaviSyatIti prAcInamatamapyanavadyamiti / bhAravyAtArthabhAvanAyAM pradhAnIbhUtAyAmevakA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 vibhktyrthnirnnye| rakANAmanyayo na tu dhAtvarthe dhAtvarthasyApi kArakatayA bhAvanAyAmevAnvayAt kArakANAM pagarthatayA parasparamanvayAyogAt guNAnAM ca parArthatvAdasambandhaH samatvAdityuktatvAtkArakaM tu karmatvakaTa tvAdikamakhaNDapadArtha: ata evAdhvayaM yajamAnayoH saMyamanabhAvanAkarma vaM dampanyorAdhAnabhAvanAkarTa tvaM ca vyAsaktamityupapadyata iti bhADAH / nanvAkhaghAtasya phalavyApArobhayavAcitvAbhAvAdAkhAtArtha bhAvanAyAM sakarmakatvamanupapannamiti kathaM tava karmakArakAnvaya iti cenna / yato vivaraNenAkhAtasya phalavyApArobhayavAcitvamavadhAryate pacaMtItyatra pAkaM karotyutpAdayati janayati veti utpatyanukUlavyApArArtha kena karotyAdinA tiko vivaraNanAkhavAtasyotyatyanukUlavyApAravAcitvAvagamAt utpatyanukUlavyApAra eva bhAvanAzabdArtha : tatrAnukUlatvaM sambandhavidhayA tijanyabodha bhAsate utpattivyApArau tiGo'rtha : ekapadopAttayorapi dhAtvarthayoH phalavyApArayoriva tirtha vorapyutpattivyApArayoH parasparAmbayo nirAbAdha eva tatra tirtha bhAvanAphalotpatyanvitaM karma vidhA kvacidAttraya: kacitprAtipadikArthaH dhAtvartho yathA pacatotyAdau tirtha bhAvanAphalotpattAvAdhArAvyabhAvasaMsargeNa dhAtvarthaH pAkAdiragveti ata eva pacatI sya pAkaM karotItivivaraNe pAkapadAlka mAnavAdikA dvitIyA / prAtipadikArtho yathA odanaM pacatautyAdI hitIyArtha odanAnvitamAdheyatvaM tiGa bhAvanA phalotpattAvanveti odanArthI pacatItyAdAvodanasyAdheyatva Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dvitIyAvibhaktivicAraH / saMsargeNa bhAvanAphalotpattAvanmayaH yaca prAtipadikArthenAnvitasya karmatAsaMsargeNa tasyaiva vA bhAvanAyAmanvayastava dhAtvarthasya karaNatayA'nvayaH ata eva tAdRzasthale pAkenaudanaM bhAvayatauti vivaraNe pAkapadAtkaraNatvAnuvAdikA tRtIyA evaM yatra nityasthale phalaM na bhAvatvA yogyaM tava nityatayA prAptakartavAtAko dhAtvartha eva bhAvapratayA bhAvanAkarma / tatra dhAtvarthavizeSaNavAcipadAdditIyA bhavati yathA'gnihotraM juhotItyAdau karmanAmadheyAgnihotrapadAt dvitIyA nIlaM ghaTamAnayatItyatvAnayanakarmaSaTavizeSaNanIlapadAdivopapadyate yatra tu tiGartha bhAvanAyA svargAdibhAvyaM vinA niSphalatayA tirtha - pravartanAyA nAnvayaH kAmyasthale dhAtvaryasya kaSTatayA bhAvAtvAyogAt tatra svargAdibhAvAnAnvitAyAM bhAvanAyAM pravartanA'nvayaH yathA svargakAmo yajeta vizvajitA yajetetyAdau svargakAmazabdopAttenAciptena vA svargeNa mAbAna sakarmikAyAM bhAvanAyAM tatra dhAtvarthasya na karma - tayA'nvayaH ekakarmAvikaDe karmAntarasyAnAkAGkSitatvAt kiM tu karaNatayA ata eva yajetetyasya yAgena svargaM bhAvayediti vivaraNam evaM sati yAgakaraNikAyAH svargotpateranukUlo vApAraH pravartanAgocara iti vAkyArthabodha: tatra pravartanA zabdadharmaH sa ca samaveto'tiriktapadArtha: pravRttitAtparya tvaM vetyanyadetat / ata eva karaNatayA'nvi tasya yAgasya vizeSaNavAcipadAtta tauyA yathA jyoti - STomena yajeta vAjapeyena yajetetyAdI karmanAmadheyAt jyotiSTomapadAddAjapeyapadAcca tRtauyA kuTilena daNDena 8 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Raw vibhattyarthanirNaye / gAM kAlayetyatra kAlanakaraNadaNDavizeSaNakuTilapadAdivopapadyate / nanvevaM godohena praNayetyazukAmasya danendriyakAmasya sujayAdityAdI praNayanahavanAderdhAtvarthasya kathaM bhAvanAyAmanvayaH na tAvatkaraNatayA godohadadhyAdinA karaNenAvaruddhAyAM bhAvanAyAM karaNAntarAkAnAvirahAt / nApi karmatayA pakhindriyAdinA bhAvyena karmatayA'varuddhAyAM karmAntarAkAhAvirahAt karaNalakamatvAnyasaMsargeNa dhAtvarthasya bhAvanAyAmanvayAyogoditi cet darzitasthale'nanvita eva dhAtvarthaH kiM tu prakaraNavazAdupasthitasyArthasyAnuvAdako dhAtuH kevalasya pratyayasyAsAdhutathA''khyAtaprayogaprayojanakatayopayujyate na tu tadartho vAkyArthe nivizate ata eva darzitasthale praNayatiranarthaka iti teSAM pravAdasmaGgacchate / athaivaM somena yajetetyAdau dhAtvarthasya bhAvanAyAmanvayo durghaTa: somena karaNenAvaruddhAyAM karaNatayA'nvayAyogAt pravartanA'nvayAnurodhAt khageMNa bhAvyena karmatayA'varuddhAyAM karmatayA'pyanvayAyogAditi cenna / dhAtvarthasya yAgasya karaNatayA'nvayAt somAdizabdasya matvarthalakSaNA'bhyupagamena somavadarthakatayA karaNIbhUtathAgavizeSaNavAcitvAttatastutIyopapatteH / na ca kimarthaM somAdizabde lakSNA'nanvita eva dhAtvarthayAgo'stviti vAcyam / tathA sati yAgasya paraMparayA'pi pravartanAgocaratvavirahAttatra prattyanupapatteH / nanvevaM bauhaunavahantaulyAdau vraudyAdInAM siddhatvAhAvanAphalotpattAvanvayAyogAtkathaM braudyAdaunAM karmatvamiti kathaM vA baudyAdipadAd dvitIyeti cetsaMskAryatvameva brI 14 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dvitiiyaavibhktivicaarH| hyAdaunAM karmatvaM saMskAradvArA vahananakaraNakabhAvanAphalotpattAvanvayaH evamavahananena brIhIna bhAvayedityarthaH / na caivaM maktUn juhotItyAdau saktanAM siddhatvAdbhUtabhAvyupayogaviraheNa saMskAryatvAbhAvAcca karmatvavirahAtmanupadAdvitIyA'nupapattiriti vAcyam / karaNArthakatayA hitoyopapatteH / homasya bhAvyatayA saktakaraNakatvasya bhAvanAyAmanvayAt / evaM saktubhiaumaM bhAvayedityarthaH / homasya bhAvyatvaM phalAntarasAdhanatayA pacatItyAdI pAkasyeva / taduktaM bhaSAdaiH / bhUtabhAvyupayogaM hi saMskArya dravyamiSyate / saktavo nopayokSyante nopayuktAzca te kvacit // prAdhAnyameva tatrApi hitIyA vadati khataH / " virodhAttena sambandhI guNAbhAvastu lacyate // asthArthaH / bhUtopayogasya saMskAryatayA bhAvyatvaM yathA vahirju hotItyAdau paristaraNopayuktAnAM vahiSAM saMskAyaMtayoM bhAvyatvam evaM homena bahirbhAvayedityarthaH / bhAvyupayogasya saMskAryatayA bhAvyatvaM yathA bauhInavahantItyAdI bhAvipuroDAzAhupayogavatAM brohINAM saMskAryatayA bhAvyatvamityukta saktUMnA tu bhUtabhAvyupayogavirahAtsaMskAryatayA bhAvyatvaM na sambhavati tathAbhAvyattvamaGgAnAmeva mavati tathAbhAvyatvavirahe'GgattvavirahAtmaktUnAM prAdhAnya pradhAnatayA bhAvyatvaM hitoyA badati tacca na sambhavati svato virodhAsiddhAnAM saktUnAM bhAvyatvavirodhAttena sandhI karaNAdilakSyate sa guNAbhAvaH bhUtabhAvyupayoganya ityarthaH / evamagnihotraM juhuyAtvargakAma ityAdau Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 107 svargabhAvyakatvAvarudAyAM karaNatayA'nvitasya homasya vizeSaNIbhUtanAmadheyAgnihotrapadAdvitIyA karaNAnuvAdikA , nanu karaNamadhyastu dvitIyA'rthaH tathA'pi hitoyAyA Adheyatvameva mukhyArthaH evaM TatIyAyA: karaNatvaM karTatvaM cAryaH kimarthamatiriktAkhaNDakarmatvakarTa tvakalpanamiti cadbhavatu dvitIyArthaH AdheyatvaM tathApi karmatvamakhaNDameva saMskAyeM vohI bhAvya ca karmAnugatabudhyo kamaMpadavyavahAreNa cAkhaNDakarmatvasiddhiH sAdhAraNadharma vinA 'nugatabuddhivyavahArayorabhAvAtsaMskAryabhAvyayoratiriktakama tvaM vinA'nugata kama tvasyAbhAvAdityatiriktAkhaNDakama tvasiddhiH " ata evAdhvayu yajamAnau vAcaM saMyacchata" ityAdau vAco bhAvyatvasaMskArArthatvayoranupapattiH saMyamakaraNa kabhAvanayA bhAvyatvAsambhavAtsaMyamasya saMskArakatvAsambhavena saMskAryatvAsambhavAt vAcamityatra sabandhitvaM saMbandhI vA hitIyA'rthaH tathA ca vAksaMbandhisaMyamasya bhAvyatayA bhAvanA'nvayAtkarmatvam ityaM ca vAsaMyamanabhAvanAzrayatayA karTa tve'pi vAksaMyamena saMskAryatayA kamatvamadhvaryuyajamAnayorupapadyate / evaM caume vasAnAvagnInAdadhautAmityAdAvAdhAnabhAvanAthayatayA patyureva karTa tve'pi patnyA adhyAdhAnakarTatvaM tadapyatiriktakarTa tvaM vinA nopapadyata ityatirikta kaTa lasiddhiH / evamatirikta karmatvamadhvayaM yajamAnayoksaktamatiriktakartRtvaM ca dampatyoAmaktamiti evaM kArakAntaramaSyAmiti bhATTamatavivekaH / ' tadatra tiGarthabhAvanAphalotpattyanvitasyAdheyatvasya hi Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dvitiiyaavibhktivicaarH| tauyArthatve prodanaM pacatautivat khageM yajetetyAdiprayogaprasaGgaH taNDulaM, pacati grAmaM gacchatotyAdau taNDulagrAmayorbhAvyatvaviraheNa taNDulagrAmapadAbhyAM hitIyA'nupapattizca na cAtra sambandhaH sambandhadhaurvA dvitIyA'rthaH tathA ca taNDulasambandhipAkagrAmasambandhigamanayorevAna pratItiriti vAcyam / tathA'pi grAmo gamikarmeti pratautivyavahArayoranupapattaH / bhAvyatvataMskAryatvAbhyAM vinA tadabhivyaGgyasyAtiriktakarmatvasyApyabhAvena karmatvapratItivyavahArayorupapattyasaMbhavAdikaM cintanIyamiti / evaM pacati caitro gacchati maitra ityAdau prathamAntArthapradhAnakazAbdabodha upapattisiddhaH / nanu prathamAntArthaprAdhAnyaM na yujyate tathA sati pazya mRgo dhaa-| vatItyatra mRgasya dhAvanakriyAM prati prAdhAnye tasya hazikriyAyAM karmatayA'nvayopagameM mugapadAda dvitIyA syAt mugapadasya prAtipadikatvAd dvitIyAprasatI zaTazAnajApalyA darzitaprayoga eva vA na syAt mRgastha prAdhAnye guNIbhUtadhAvanakriyAyA dRzikriyAyAM karmatayA:nvayo na sambhavati ekatra vAkyAthai pradhAnasyAparavokyArthe vizeSaNatayA'nvayAdarzanAt / na ca dRzikriyAyAM na magasya na vA dhAvanasyAnvaya iti vAcyam / tathA sati pazya dhAvati mRga ityAdau mahAbhASyAbhyupetasyaikavAkyatvasyAnupapattiprasaGgAt / tathA hi "tiDatiGa"iti sUcaM tiGantabhinnaparatiGante nighAtakharaM vidadhAti tat pazya dhAvati maga ityAdau dhAvatipade nighAtavAraNamatiGa itipadasya prayojanaM mahAbhASyeNoktam / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 vibhktyrthnirnnye| tacca pazyadhAvatipadayorekavAkyatAvirahe na sambhavati pa. davidhenighAtasya sAmAzritatvAt "samarthaH padavidhiri"ti vyavasthApanAt ekavAkyatAsvarUpasAmarthya birahAdeva dhAvatipade nighAtAprasaktarityatiGa iti padasya mahAbhASyoktaprayojanopapattaye pazya dhAvati mRga ityAdAvekavAkyatvamAvazyaka taraca prathamAntArthasya mRgasya prAdhAnye na sambhavatItyuktaM dhAvanakriyAyAH prAdhAnye tu tasyAdRzikriyAyAM karmatayA'nvayopapatradhAturiti paryu dAsAdvAttaraM dvitIyAprasaktivirahAt darzitasthale ekavAkAtvaM niSpatyUhamiti / evaM pacantikalpaM caitramaitrayajadattA ityAdI prathamAntArthasya kata: prAdhAnye tasya liGgasaMkhyA'nvayAyogyatvAdAcAya kalpA binA itivat pacantikalpAste iti prayogaprasaGgaH kriyAyAH prAdhAnye tu tasyA liGgasaMkhyAvayAthogyatvAtsAdhutvArtha klIvaikavacanamiti na tathAprayogaH / evaM bhAvapradhAnamAkhyAtamiti nirutamapi bhAvasya kriyAyAH prAdhAnyamAdizatIti tiGantasthale kriyApradhAnaka eva zAbdabodha iti zAbdikamatamevaya ktamiti cet / ucyate / pazya dhAvati maga ityAdau dhAvanakarTa magasya bAkyArthasya karmatayA dRzikriyAyAmanvayopagamAdekavAkyatvamupapadyate vAkyasya - tyA'rthavatvAbhAvAtyAtipadikasaMjJAviraheNa tato dvitIkAprasatyabhAvAt ata eva "devAkarNayasaMgrAme cApanAsAditA: zarA" ityAdau cApakarTa kAsAdanakarmaNAM karmatayA''karNanakriyAyAmanvaye'pi na dvitIyA evaM "pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH paramadhArmika" ityAdau pamyAvRtti Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dvitiiyaavibhktivicaarH| dhArmikavakamya karmatayA duzikriyAyAmanvaya'pi na dvitIyA kAlaya pariplavante gAva ityAdau pariplavanakarTagavAM karmatayA kAlanenviye'pi na dvitIyA darzi tasthaleSvekavAkyatvaM tu sphuTameva ataH prathamAntArthasya pradhAnatAyAM naikavAkyatAhAniriti / yadapi pacantikalpamityAdau kalpabuttaraM bahuvacanApattirityuktaM tadapi na sundaram / kalpabantArthasya nAmAthasAmAnAdhikaraNye hi samAnaliGgavacanatvaM tanvaM prakRte tu nyAyamate kalpavantArthasya sAmAnAdhikaraNyavirahAtmAdhutvArthamekavacanameva yu ktam / pratyu ta katu rAkhyAtArthavAdinAM zAbdikAnAM kalpabantArthasya prathamA ntArthe sAmAnAdhikaraNyenAnvayAt bRhaspatikalpAH paNDitA itivat pacantikalpAste iti prayogaprasaGgaH / yattu bhAvapradhAnamAkhyAtamiti niruktaM tadapyAkhyAtArtheSu saMkhyAkAlabhAvanAsu bhAvo bhAvanA dhAtvathaM prati pradhAnamitya tadarthakamanyathA nAmo'pi vyaktisvarUpasatvapradhAnakazAbdabodhArthakatAyA bhAvapradhAnamAkhyAtaM satvapradhAnAni nAmAnauti nirutenaiva pratipAdanAdekatara paricchedasya katu mazakyatvAditi padavAyaratnAkara gurucaraNAH / vastutastu pazya dhAvati maga ityAdau prathamAntArthamRgavizeSaNatirthakRtivizeSaNatayA zAbdaviSayasya dhAvanakriyAyAH karmatAsaMsargeNa dRzikriyAyAM vizeSaNatayA'nvayopagamAdapyekavAkyatvaM nirvahati / na caikatra vAkyArthe pradhAnasyaparavAkyAthai vizeSaNatayA'nvaya iti niyama iti vAcyam / pAcaka edhodakasyopaskurute ityAdau kR. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 vibhttyrthnirnnye| dantArthe vizeSaNatayA'nvitasya pAkasya guNAdhAnarUpIpaskAra vizeSaNatayA'nvayadarzanAt parvato vanhimAn dhamAdityAdau pratijJA'rthe vizeSaNatA'nvitasya sAdhyavanhe--mAdityantahetvatheM dhUmajJApyatve vizeSyatayA'nvayadarzanena vAkyArtha vizeSaNasyAparavAkyArthe vizeSyatayeva vizeSaNatayA'pyanvaye vAdhakAbhAvAt vizeSyavizeSaNabhAvenAnvaya vya tyattivaicicasya tantratvAt / kiM ca yorekamiti nyAya na zAbdopagame tu sphuTamekavAkyatvaM sambhavati mRga vizeSaNatirthakRtI dRzyarthe darzane dhAvane kriyAyA ekadaikavizeSaNatvopagamAt dhAvanakriyAyAH kartA mago draSTA tvamityAkArakazAbdasambhavAditi / nanu prathamAntArthasya pradhAnatayA nirdoSatve'pi prathamAntArthaH pradhAna kriyA vA pradhAnamityava vinigamakAbhAva iti cenna / caitraH potyAdau prathamAntArthacaitrAdiprAdhAnyasya laptatvAcaitraH pacatItyAdau prathamAntArthacaitrAdiprAdhAnyasyocitatvAt / na ca pacatItyAdau prathamAntAsamabhivyAhate kriyAyAH prAdhAnyaM kRtamiti caitraH pacatItyAdAvapi kriyAyAH prAdhAnyamucitamiti vAcyam / pacatItyAdAvapi tirthayatnasyaiva prAdhAnyAt kriyAyAH prAdhAnya virahAt / kiM ca dhAtvarthamukhyavizeSyakazAbdabodhIpragame pacanpacatauti prayogaprasaGgaH vidyamAnapAkaka karTa ko vidyamAnapAka ityanvayabodhasya nirapavAdatvAt / na ca pacannityanena vidyamAnapAkaka ravagamAdavagatArthasya punaH kathaM zAbdabodha iti vAcyam , vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsenAvagatArthasyApi punaH zobdavodhodayAt jJAna Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dvitIyAvibhaktivicAraH / vatAM jJAnamityAdau jJAnasaMbandhisaMbandhavanjJAnamityanyayabodhadarzanAt, prathamAntArtha mukhya vizeSya kazAbdavodhopagame tu nedRzaH prayogaH sambhavati uddezyatAvacchedavidheyayoraikana ghaTe ghaTa itivannirAkAGgatvAditi api ca pAcako na pacatItyAdau dhAtvarthamukhya vizeSyakaH zAbdabodhaH kathamapi na sambhavati yadi naJo bhedo'rthastavapratiyogitayA pAcakasyAnvayastadA pAcakabhedasya tiGarthakartaryanvaye tAdRzakartuH pAke'nvayo na sambhavatyayogyatvAtpAcakAnyakarTa ko vidyamAnapAka ityanvayabodhAsambhavAt pAkasya pAcakakarTa katvaniyamAt / yadi ca naJo'tyantAbhAvo'rthaH tatra pAcakavizeSitasya tiGarthaka : pratiyogitayA'nvayastadA'pi tasya pAke nAnvayo'yogyatvAt pAcakAbhinnakarcabhAvavAn vidyamAnapAka ityazvayabodhAsambhavAt kartR' vinAkRtAyAH kriyAyAH kadA'pyasatvAt / na ca naJarthAtyantAbhAve pAcakAbhinna katurAdhAratayA'nvayastacaivAbhAve laDarthavartamAnatvAnvayaH so'tyantAbhAvaH pratiyogitAsaMbandhena pAke vizeSaNatayA'nveti tathA ca pAcakAbhinnakaTa dRttividyamAnAtyantAbhAvapra tiyogI pAka ityanvayabodhasambhavAnna zAbdabodhasya dhAtvarthasukhyavizeSyakatvahAniriti vAcyam / laDarthavartamAnatvasya naJarthAnvaye vyutpattivirahAt vidyamAnapAke tAdRzAbhAvapratiyogitvAsambhavAt darzitAnvayabodhasyApyasambhavAt naJarthAbhAvasya pratiyogini vizeSaNAbhAvenAnvayasyAvya tpattezca tathA sati pAkena raktaMtAdazAyAM ghaTe rakto neti pratItivyavahArApatteH / ghaTaTacyatyantAbhAvapra 9 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 113 tiyogitvasya rakte nirAbAdhatvAt abhAvAvyApyattitvasyAvazyakatve pratiyogitvasyAvyApyattitvAnabhyupagamAdityasyAnyatra vistarAt / vastutastu naJarthasya pratiyogini vizeSaNabhAvenAnvayopagame'pi na sarvatra zAbdabodhasya dhAtvarthamukhyavizeSyakatvaM sambhavati jalaM gaganaM vA na pacatItyAdau jalAdikarmakapAkAprasiddha: pAkavRttyatyantAbhAvasya jalAdikamatve pratiyogini vizeSaNabhAvenAnvayopagame darzitasthale jalakarmatvaM pAkasattyatyantAbhAvavaditi zAbdabodhopagame zAbdabodhasya jalakarmatvamukhyavizedhyakatayA dhAtvayaMpAkamukhya vizeSyakatvahAneH sphuTatvAt prathamAntArthamukhyavizeSyakazAbdabodhopagame tu pAcako na pacatotyAdI naJarthAtyantAbhAve vidyamAnapAkAdikRte(stiGantArthasya pratiyogyanuyogibhAvasambandhenAnvayastAhazAtyantAbhAvasya vizeSaNatayA prathamAntArtha pAcakAdAvanvayastathA ca vidyamAnapAkakRtyatyantAbhAvavAnpAcaka ityanvayabodho niSpatyUhaH pAcakazabdArthe pAkakatimati viziSTapAkakRtyatyantAbhAvasyAnvayabodha bAdhakAbhAvAt daNDimAn ratadaNDavadabhAvavAnitivat / etena bhAvanApradhAnakaH zAbdabodha ityapi nirastam / na pacatItyAdAvanupapatteH na cAtra tirthabhAvanAyA pAkAbhAvaH pratIyata iti vAcyam / bhAvanAsAmAnyazUnye suptAdau nAyaM pacatItyAdiprayogAnupapatteH bhAvanAyA virahAttatra pAkAbhAvapratItyanupapatteH mRto na pacatautyatva mRte bhAvanAsAmAnyasya virahAttatra pAkAbhAvapratIteH kathamapyupapattyasambhavAdityAdikaM sudhIbhiH sva Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dvitIyAvibhaktivicAraH / yamUhanauyamiti / evaM sati pacyate taNDala ityAdI karmAkhyAte'pi prathamAntArthamukhya vizeSyaka eva zAbdabodhaH phUtkArAdivyopArajanyaviklityadhikaraNatAvAnekataNDala ityAdyAkArakaH sambhavati / nanu vyApArasya villityAdiphalavizeSaNatayA bhAnopagame phalatvApattiH dhAtvarthavizeSaNatayA bhAsamAnasya dhAtvarthasya phalatvAbhyupagamAt na ca nedaM phalasya lakSaNaM kiM tu dhAtvarthasvarUpakriyAjanyatve sati dhAtvarthatvaM tathA sati vyApArasya viklityajanyatayA na phalatvaM kiM tu villi tereva tathAtvamiti vAcyam / kriyAjanyatvasya phala lakSaNe vizeSayitumazakyatvAt jAnAtItyodau viSayatAdiphale jAnAjanye'vyAsyApatteH na ca viSayatA na dhAtvarthaphalamiti tavAvyAptina doSAya jAnAte namAnArthakatvAt ata eva ghaTaM jAnAtIcchati kurute caitro maitreNa jJAyate iSyate kriyate ghaTa ityAdau saviSayakArthakadhAtuyoge karmapratyayena yathAyathaM viSayitvaM viSayatvaM vA bodhyate bhAktastu jAnAtyAdeH sakarmakatvavyavahAra ityAkhyAvAde dIdhitikRzirutamiti bAcyam / phalavyApArobhayaM dhAtvarthamabhyupagacchatAM naye hitIyArthasya phalAnvayaniyamAtmaviSayakArthakadhAtuyoge dvitIyA'nupapatteH dvitIyArthasya vyApArAnvayopagame prAcInamatapravezena phalasya hitIyArthatApattyAdhAtvaryatAvirahaprasaGgAt / na ca karmAkhyAte vyApArasya phalatvamiSTamiti vAcyam / vyApArasya phalatve tahataH karmatvApattyA tahAcakapadAd dvitIyApatteH / tathA ca caivaM pacyate taNDula ityAdiprayogaprasaGga iti cet / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 115 ucyate / karmAkhyAte vyApArasya phalavizeSaNatayA bhAne'pi na phalatvaM bhAvAkhyAte dhAtvarthavizeSaNatayA bhAsamAnasya dhAtvarthasya sarvAkhyAte phalatvAt darzitalakSaNasya karmAkhyAte'pi vyApAre virahAt IdRzaphalavataH karmavAttahAcakapadAdeva dvitIyA bhavatIti na darzitaprayogaprasaGgaH / evaM sati phalasya dhAtunA prAdhAnyena vivakSAyAM phalavataH karmaNaH karTa tve'pi vyApAravato na karmatvaM vyApArasya niruktaphalatvAyogAt ato vyApAravacca vAdyarthakAccaitrA. dipadAnna hitoyA taNDulaH pacyate svayamevetyAdI kamakAkhyAtena vA taNDulasya phalavattayo karmatve'pi tagaDalapadA hitIyArthabhedasyAnvayAyogyatvAt karmAkhyAta dUva karmakAkhyAte'dhikaraNatvasyAbhidhAnAdanabhihita iti niSedhAcca / nanu karmagataphalasyeva karaNAdikArakagatavyApArANAmapi dhAtunA prAdhAnyenAbhidhAnasambhavA. karaNAdInAmapi karTa tvaM syAditi cediSTameva karaNAdInAM kaTa tvaM sAdhvasichinatti mahiSamityAdAvavayavArambhakasaMyogapratiindau vibhAgaH phalaM tadanukUlavyApArazca chinatterarthaH sa ca vyApAraH khaDgAdInAmabhidhAtAdikharUpaH puruSAdInAM khagAAdyamanAdisvarUpaH tatra vyApAraphalayorjanyajanakabhAvasaMsargeNAnvayaH phale tathAbhUte vibhAge dvitIyA'rthaH sAmAnAdhikaraNyaM sAmAnAdhikaraNyasaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM vA mahiSAdivizeSitamanveti na tvatra sAmAnAdhikaraNyonavacchinnamAdheyatvaM hitoyA'rthaH tathA sati hi TaNaM chinattIti prayogo na syAt sthAca dalaiyaM chinattauti prayogaH khaDgAdigatAbhidhAtA. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dvitIyAvibhaktivicAraH / derdhAtunA'bhidhAne khaDgAdikaraNAnAM kartatvameva evaM sthAlau pacatotyAdau viklityanukUlavyApArasya santApanAderadhikaraNagatasya dhAtunA'bhidhAne sthAlyAyadhikaraNAnAM kartRtvameva evaM girirapasaratItyAdau vimAgastadanukUlavyApArazcApasaraterarthaH sa ca vyApAraH karmAbhimukhyAdistadyaktitvAdisvarUpopAdAnagato yadi vivakSitastadAupAdAnasya kaTa tvameva vibhAgasvarUpaphalavattayA puruSastha karmatvameveti puruSamapasarati girirityapi pramANam / yadi ca svajanyavibhAgavabhinnadezasaMyogAnukUlo vyApAro'pasaraterarthaH sa ca vyApAraH puruSagata: spandAdiryadi vivakSitastadA puruSasya kaTa tvaM kriyAjanyavibhAgavattayA'vadhitayA vA girerapAdAnatvaM sambhavati yadi ca karmAbhimukhattivibhAgaH parvatAdigato vivakSitastadA gireH karTa tvamavadhitayA puruSasyApAdAnatvaM sambhavati tena gireH puruSo'pasarati puruSAgirirapasaratauti vividho'pi prayogaH pramANaM dhAtvarthAntabhutakarmakatvAddarzitArthako'pasaratirakarmaka iti naitadyoge hitauyAdikarmapratyayaprayogaH / evaM vipro dadAtItyAdau svatvadhvaMsasya taddArA svatvAntarasya vA'nukUlo vyApAro dadAterarthaH sa ca vyApAro'numatyAdivipragato yadi vivakSitastadA viprasya kaTa tvameveti vivakSAvazAtsarvasya kArakasya karTatvamiti ata eva vivakSAta: kArakANi bhavantauti prvaadH| na ca pradhAnaubhUtadhAtvarthavyApAravatvaM karTa tvaM zAbdikasya saMmataM na tu larkikasya tatkathaM nyAyamate darzitasthaleSu karTa tvopapattiriti vAcyam / pradhAnobhUtadhA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| tvanvitatirthavatvasvarUpakarTa tvasya tArkikasaMmatasya darzitasthaleSvanapAyAt / vastutastu dhAtunA tiGA vA yasya vyApArI bodhyate sa kartA yathA vanhiH pacatItyatra karaNagatI_jalanasvarUpavyApArasya dhAtunA bodhanAinhe: karTa tvamevaM cakSuH pazyatItyatra karaNasaMnikarSavyApArasya tiGA bodhanAccakSuSaH karTa tvamevaM pradhAnaubhUtadhAtvarthavatvaM pradhAnIbhUtadhAtvarthAnvitatirthavatvaM cobhayavidhamapi kArTa tvaM naiyAyikasematameva ata eva "pramANato'rthapratipatto pravRttisAmarthyAdarthavatpramANami"tyupakrame 'rthavati ca pramANe pramAtA prameyaM pramitirityarthavantI"ti vAlyAyanabhASyaM tatra pramAtA svatantaH kiM punaH svAtantryaM kArakaphalopabhoktatvaM yasmAtkArakANAM phalenAyamabhisaMbadhyate tatsamavAyo vA iti vArtikam / atra tAtparyaTokAyAM mizrAH / kArakAbhidhAnasaMnidhApitAM kriyAM taditi sarvanAmnA parAmazati yasya hi vyApAra prAdhAnyena dhAturAkhyAtapratyayo vA'bhidhatte saH svatantraH kartA tathA hi viklidyantItyatra taNDulAdayaH kartAraH pacantItyatra devadattAdayaH tatkasya hetorakana taNDulAApAra upAtto'nyatra devadattAderiti prAhuH / nanu karmagatasyArthasya dhAtunA prAdhAnyenAbhidhAne karmaNaH karTa tvaM syAt tathA ca grAmo gacchati ghaTo jAnAtIti prayogaH syAditi cet iSTa evAyaM prayogaH karmasthabhAvake dhAtau karmaNaH kaTatvAdata "evAdhigacchati zAstrArtha : smarati zraddadhAtice"tyAdayaH prayogAH abAdhigamaviSayatvaM smaraNaviSayatvaM zraddhAviSayatvaM vyApAraphalayovizeSyavizeSaNabhAvavyatyA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dvitiiyaavibhktivicaarH| sena dhAtunA pratyAyyate prAdhAnyavazAkriyAmA prAptasya phalasthAdhikaraNAtayA bhavati zAstrArtho'dhigamAdikateti prAJcaH / nanvevamadhigamAdeviSayatAvizeSaNa tathA bhAmamAnatvena phalatvaM syAt dhAtvarthavizeSaNatayA bhAsamAnasya dhAtvarthasya tathAtvopagamAt tathA adhigamAdyAtmakaphalavataH ziSyAdeH karmatvApattyA ziSyamadhigacchati zAstrArtha ityAdiprayogaH syAt na ca bubhukSitaM na prati bhAti kiciditi darzanAdiyamiSTApattiriti vAcyam / atra pratiyoge dvitIyAyA akarmaNi sAdhutvAt yattu / ekadeze samUha vA vyApArANAM pacAdayaH / svabhAvataH pravatante tulyaM rUpaM samAsthitAH / / iti vAkyapadIyavAkyasya ekadeze phalamAtra samUha vyApAramAtra vA dhAtavaH pravartante tena vyApArAvivacAyAM phalamAce dhAtuprayogaH yathA pacyate odanaH svayameva phalAvivakSAyAM vyApAramAve dhAtuprayogaH yathA pacati caitra ityAdAvityarthaM vyAkurvANauradhigacchati zAsvArtha ityAdau viSayatAsvarUpaM phalamA dhAtvarthaH tacca pradhAnatayA kriyA bhavati vizeSaNIbhUtadhAtvarthasya phalasyAbhAvAt phalAvAcakatvAdakarmakaH karmasthabhAvako dhAturiti naitadyoge hitoyAprasaGaga iti kaizciTuktam / tanna vicArasaham / viSatayA svarUpaphalamAtrArthakatayA adhigacchatismaratizraddadhAtInAM paryAyatAprasaGa gAt / yadapi smarati zAstrArtha ityAdau viSayatayA phalamuDodhakAdissaraNIyattiApArazca dhAtvarthaH phalavyApA yovaidhikaraNyAbhAvAdakarmakaH karmasvabhAvako / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 119 riti naitadyoge dvitIyAprasaGaga iti zAbdikairuktam / tadapi na sundaram / tathA hi udbodhakAdistatvena smaraNajanakatvena vA smadhAtunA vAcyaH / nAdyaH / prakRte smaraNAvagamasya sarvajanasiddhasyApalApaprasaGa gAt / na dvitIyaH / smaraNajanakasaMskArAde: ziSyAdigatatvenakarmasthabhAvakatvAbhAvaprasaGa gAt tasmAdadhigamAdiviSayatayovizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsena dhAtunA pratipAdAtve dhigacchati zAstrArtha ityAdau dvitIyAprasaGago durvAra iti cet / atra gurucaraNAH / adhigacchati zAstrArtha ityAdAvadhigamaviSayatAyA viziSTAyA dhAtorlakSaNAsvarUpA dRttiH na tu vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsamAveNa laptAbhyAM khaNDazaktibhyAM ni'haH khaNDazakti janitapadArthopasthiteH phalavizeSaNakavyApAravizeSyakazAbdabodhasya prayojikAyAmadhigamidhAtutvAvacchedena tAdRzazAbdabodhAbhAvaprayojakobhUtAmAvapratiyogitvasvarUpAkAkA buvAveva sahakAritvAlyupagamAt vyApAravizeSaNakaphalavizeSyakazAbdopayogivyavyatyantarasya natra khaNDa zaktijanita padArthopasthiteH sahakoritvasya ca kalpanamapekSya viziSTe vRttireva kalpayitumucitA / tathA cAdhigamAdiviSayatAyAM viziSTA dhAtvarthe vizeSaNIbhUtAdhigamAdI padArthaikadezatayA na TvitIyA'rthAtraya iti karmasthabhAvakAnAM prAyeNAkarmakatvamanyava bhAvadezakAlAdhvabhya iti padavAkyaratnAkare prAhuH / tadidaM zAbdikamatameva pariSkaroti nyAyamate va karmAkhyAte vyApAravizeSaNakaphalavizeSyakazAbdabodha Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sthAmyupagamAttAdRzazAbdabodhApayogivyatyatyantarasya tatra khaNDazaktijanitapadArthopasthite: sahakAritvasya kalpanamAvazyakameva / na cAvApi viziSTattisvIkArAnnihi iti vA vyama / tathA sati phalAvAcakatvAddhAtoH karmapratyayasyAkhyAtAderanupapatteH / na ca phalAbacchinnavyApAravAcakasyeva vyApAravizeSita phalArthakasyApi phalavAcakatvamastyeveti na dhAtoH karmapratyayAnapapattiriti vAcyam / tathA mati phalAvacchinnavyApAravAcakatAvAdinAmiva vyApAravizeSitaphalArtha katAvAdinastavApyekadezAnvayasyAbhauSTatayA karmasthabhAve'pyeka deza hitauyArthAnvayasambhavena dhAtoviziSTe vRttisvIkAro'pi dvitIyAprasa - Ga gasya duvIratA''pattaH / tasmAtkarmAkhyAta iva karmasthabhAvaka'pi vyApAraphalayovizeSyavizeSagabhAvavyatyAsenAnvaye'pi vyApAramya pUrvoktaphalalakSaNasyAsatvAnna tahataH karmatvamityadhigamAdimataH ziSyAdeH karmatAvirahAdadhigacchati zAstrArtha ityAdau ziSyAdipadAnna dvitIyAprasaGaga iti / vastutastu karmasthabhAvake dhAtorvyApAramAcamartha : phalaM tu tiGo'rtha : ayameva karmAkhyAtAtkarmakAkhyAtasya vizeSaH karmAkhyAte vyApAravizeSite phale tiGartha syAzrayatvasyA'nvayaH karmakAkhyAte tu vyApAra tiGayasya phalasyAnvaya ityadhigacchati zAstrArtha ityAdau dhAtoryApAramAnArthakatayA phalAvAcakatvAdakarmakatvamiti karmasthabhAvakadhAtuyogena dvitIyAprasaGa gaH ziSyAdigatAdhigamAdisamavAyittvasvarUpa kaTara sya saMbanyatvena vivakSAyAM zeSa SaSTI bhavatIti ziSya' Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 121 dhigacchati zAstrArtha iti pramANamiyamabhinavA rautiriti / kAladezabhAvAdhvanAmakarmakakarmatvamanuziSTamiti kAlAdivAcakapadezyo dvitIyA karmasthabhAvakayoge bhavatItyapi cintyameva tathA sati mAsa zrAsyate ziSyeraNativat zAstrArthena mAso'dhigamyate iti karmAkhyAtaprayogaprasaGga iti yasya dhAto: kacidapi na kAlAdibhinnagatakarmatvabodhakapratyayAkAkSA so'karmaka: tatkarmatvamevAnuziSTha kAlAdaunAmiti karmakhabhAvako dhAtustu nedRzAkarmakaH ziSyaH zAstrArthamadhigacchati ziSyeNAdhigamyate zAstrArtha ityAdAvadhigamyAdeH karmapratyayasAkAzatvAditi / dhAtorvyApAramAnArthakatAM karmapratyayasya phalArthakatAM manvAnAnAM prAcAM mate karmasthabhAvakadhAtoApAravizeSitaM phalamarthaH AzrayatvaM tiGarthaH na ca vyApAra eva dhAtvarthaH phalaM tirtho'stviti vAcyam / tathA sati karmAkhyAtAvizeSaprasaGgAt / na ca phalamA dhAvartho'stviti vAcyam / tathA satyadhigacchatismaratizraddadhAtInAM paryAyatA''patteradhigamAdyavagamasya sarvasitasyApalApaprasaGgAcca tasmAdiziSTameva phalaM dhAtvarthaH phalasyAna dhAtunotatvAduktArthAnAmaprayoga iti nyAyAnna dvitIyAprasaGga ityasya prAgevoktatvAditi / yattu sakarmakadhAtUnAM pacyAdInAM viklityAdirUpaM phalamevArtha: tiGAdipratyayAnAM vyApAro'rtha iti manyante teSAM maNDanamizrANAM mate sakarmakadhAvUnAM karmasthabhAvakatvaM spaSTameva / nanvidamayuktaM vilityAdeH pUrvottasya phalalakSaNasthAsatvAddhAtophalamAvavAcakatvAnupapattirata eva phalAvAcakatvAtma sA 16 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rara. dvitIyAvibhaktivicAraH / karmakatvamapyanupapannamiti cenna / pratyayArthavyadhikaraNadhAtvarthatvakharUpaphalatvasya viklityAdAvanapAyAt pratyayAvyApAravyadhikaraNArthakatvasvarUpasakarmakatvasya pcyaadidhaatuunaamupptteshc| evaM ca pratyayAvyApAravyadhikaraNadhAtvarthavatvaM karmatvamiti ghaTaM bhAvayatItyAdau NijathavyApAravyAdhikaraNadhAtvarthavatvAt ghaTAdeH karmatvamupapannaM yatnANyante NijarthAntarbhAvaH tatra zambhaghaMTaM bhavatItyAdau tiGpratyayasya NijarthavyApAra lakSaNayA Nico'nusaMdhAnena vA karmatvopapattisambhavAt / evaM pratyayArthavyApAravatvaM kaTavaM caitraH pacatItyAdau tirthavatvaM caitrAdeH karTa tvaM caivaH pAcayatItyAdau NijarthavatvaM kaTa tvaM caitrAderiti evaM tiDAM vyApArAnvitakAlabodhakatvamiti na tirthakAlAnvayAnupapattiH bhAvapratyayAnAM ghanAdInAM vyApAravAcitvAbhyupagamAdeva grAmo gamanavAnityAdiprayogAnApattiH evaM tiGayasamavAyitvakharUpavyApArasya phalatovacchedakaviSayatAsambandhena vyadhikaraNAnAM jJAnecchAkRtInAM vAcakatayA jAnAtIcchati karotayaH sakarmakAH phalatAvacchedakasambandhenaiva vyApAravaiyadhikaraNyasya vivakSitatvAt anyathA kAlikasambandhena phalasamAnAdhikaraNabyApAravAcitvAtsakarmakANAmapyakarmakatvApattirataH eva dyarthaH paciriti mahAbhASyamutpatti viklittisvarUpaphalayaM pacyarthatayA pratipAdayati vyApArasya dhAtvarthatve tu vyartha: paciriti syAditi maNDanamizramatam / atra zAbdikAH / kajaH kRtimAtraphalArthakatve kriyate ghaTa: svayamevetiprayogAnupapattiH dhAtvarthavyApAraprayojyadhAtvarthavizeSavatva Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 123 sya karmaka prayoganimittasyAbhAvAt / na ca vizeSe dhAtvarthatvaM na nivizate tathA ca kRtiprayojyo tyattisvarUpavizeSasya ghaTe satvAddarzitaprayogopapattiriti vAcyam / tathA sati kulolajJAnecchA prayojyotpattisvarUpavizeSasya ghaTe satvot jJAyate ghaTaH svayamevetiprayogApatteH / nanu pratyayArthobhUtakriyAkRtavizeSasya karmakartR prayoganimittatvAt jJAyate ghaTaH svayameveti prayogo na bhavati tatra tiGpratyayArthasya viSayatvasya jJAnasvarUpa kriyAprayoSayatvAditi kRJaH karmakartari prayogo nAnupapanna iti cet tathApi pacati pacyati pakvAnityAdau phUtkArAdivyApArapratautaye'nekapratyayAnAM tatra zaktikalpane zaktatAvacchedakAnantyaM mama tu pacidhAtorekasya phUtkArAdau zaktikalpane zaktatAvacchedaka lAghavamiti dhAtorvyApAravAcitvaM yutaM na ca dyarthaH paciriti bhASyavirodha iti vAcyam tasya phalamAlagata hitvabodhakatvAt na ca paciparyAyANAM bhUyasAM dhAtUnAM phUtkArAdI zaktikalpane tavApi na lAghavaM kiM ca pacigamiprabhRtInAM bhUyasAM dhAtUnAM vyApAreSu zaktikalpanamapecyAlpasaMkhyakAnAM pratyayAnAM zaktikalpane zaktatAvacchedakalAghavamiti dhAtorvyApAravAcitvaM na yuktamiti vAcyam / vyApArasya pratyayArthatvavAde gacchatItyAdau phUtkArAderapratItyA todhaM prati pacisamabhivyAhArasya hetutAyAH svIkAre tadapekSayA tatra pA~cadhAtoH zaktikalpanAyA eva yuktatvAditi sarvadhAtUnAM vyApAravAcitvamevocitamiti / nanu sthAlI pacatItyava pacisamabhivyAhAre'pi yathA'vivacAvazAdyogyatAvirahA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dvitiiyaavibhktivicaarH| hA phUlkArAde pratItistathA gacchatItyAdAvapi na tapratItiriti samabhivyAhArajJAnasya na hetutvamiti cet tathApi dhAnorvyApArAvAcitvaM na yujyate tathA sati guruH / ziSyeNa vAcayatItyAdau Nijarthasya prayojakavyApArasya tirthaprayojyavyApAra prati prakRtyarthatvAdaprAdhAnyApattirAkhyAtorthavyApArAnanvayini gurau saMkhyAnvayAsammavAdanabhidhAnena gurupadAttRtIyA''patti: ziSyavyApArasya tiGabhidhAnAt ziSyapadAcca prathamApattizceti vadanti / tacintyaM NijarthasyAprAdhAnye'pi NijayaMvatvaM kartatvaM gurAvakSatameva / vastutastuNicaprakRtikatiGa eva prayojakavyApAro'rthaH saca dhAtvarthaphale paramparAsaMbandhanAnveti hatIyArthaprayojyavyApAraHsAkSAdanveti tathA ca guruH zidhyeNa vAcayato tyatra gurau prayojakavyApArarUpakartRtvasya karTa saMkhyAyAzca tiGA'bhidhAnAgururityatra ne tRtIyAprasaktiH ziSye pra-- yojyavyApArarUpakarTa tvasya kaTa saMkhyAyAzca tiGA'nabhidhAnAnna DhatIyA'nupapatiriti maNDanamizramate zAbdikokto yadyapi na doSastathApi dhAtorvyApArAvAcakatvaM na yujyate tathA mati prasRtaM gacchati tiryak gacchatItyAdI prastAdipadArthAnAM karmavizeSANAM dhAtvarthavizeSakhAtvAnupapattiprasaGgaH phale saMyogAdI tAdAtmyenAnvayAyogyatvAt / na cotra prastAdInAM tiGarthavyApAre tAdAtmyenAnvayAvizeSaNatvamiti vAcyam tathApi prasRtaM gamyate grAma ityAdau saMyogAtmakaphalAnvite ti zriyatvebhedAnvayAyogyatvAdanupapattitAdavasthyAt kiM ca vRkSAtalaM gamyate ityAdau paJcamyarthavibhAgasya ja Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 125 makatAsambandhena saMyogAtmakaphale tadanvitAzrayatvasvarUpatiGarthe vA anvayAyogyatvAt paJcamyanupapattiH na cAva vibhAgasya svajanakakriyAjanyatvasvarUpaparamparAsaM. mbandhena saMyogAnvayopagamAnnAnupapattiriti vAcyam tathA sati vRkSAsaMyujyate ityAdau paJcamauprayogApatte. paJcamyarthavibhAgasya darzitasaMsargeNa saMyoge'nvayasambhavAt evaM karmasthabhAvake karmAkhyAtAvizeSaprasaGgo'pi karmAkhyAtakarmaka khyAtayorubhayacaiva phalAnvayatvabodhasambhavAditi / nanvevaM pacatyodana iti prayogaH syAt karmagatavyApArasya dhAtunA tiGA vA pratipAdane karmaNa odanAdeH karTa topapattiriti cenna karmavaddhAvasyAnuzAsanasiddhatvAt tathA ca sUtraM karmavatkarmaNA tulyakriya" iti karmaNA'dhikaraNena tulyA kriyA nAma pradhAnobhUtadhAtvarthastadanvitatirthoM veti sa karmavadbhavatIti tadarthaH karmAtmakAdhikaraNena tulyatvoktyA kriyAyAH karmattitvaM pratIyate karmatikriyAzrayaH karmaiva bhavatIti karTa tvaM karmaNaH sphuTamiti tatra karmabadbhAvotyA karmakarTa katisamabhivyAhAre dhAtIyaciNAtmanepadAdIni karmAkhyAtavihitAni bhavanti tena pacyate apAci vA modanaH svayamevetyeva pramANaM na tu pacatyapAkSIditi / zAbdikAstu yatra bhAve la korastana karmakArya dvitIyA syAditi taNDalaM pacyate iti prayogapraGgaH tadAraNArtha liyA ziSyAGa"tisave saMyuktalakArahayanirdeza: kalpyaH tatrAdyaM lakAramanuvayaM karmavadityanuzAsanaM lakArAbhihitaH kartA karmatikriyaH karmavajhavatItyarthaka tathA ca lakAraNa karturanabhidhAne ka Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dvitiiyaavibhktivicaarH| maMkAyaM na prasajyate iti tAtparyAthaH kalpya: tena bhAvAkhyAte lakAreNa karturanabhidhAnAnna hitauyAprasaGgaH zrata eva kutyaktakhalarthapratyayA api karmakartari na bhavanti khayameva bhettavyaM bhinnaM subhidaM vA kusUlenetyAdI bhAvArthakAnAM teSAM yoge kartari toyaiva pramANamiti vadanti / tadAkarasiddhAntAnamittAnavijRmbhitam / tathA hi / bhAve cAkamakezya ityanuzAsane akarmakapadasya karmapratyayanirAkAzaparatvamAvazyakamanyathA sakarmakapacyAdito bhAvapratyayAnupapattestathA ca karmapratyayanirAkAsabhyo dhAtubhyo bhAvapratyayasya vidhAnena karmapratyayasyAsAdhutvAdeva bhAvAkhyAte na hitIyAdikarmaprasaGgaH evaM bhAvakamaNorvihitAnAM kRtyaktakhalarthAnAM kartari vidharabhAvAdevAprasaGgaH ata eva "tayoreva katyaktakhalarthA" itice tacchabdena bhAbakarmaNo: parAmarza evakAraNa karTa vyavaccheda iti saMyuktalakArahayanirdezakalpanayA munivacanaviparyasanapAtakenAlamiti evaM ca lakAreNa katuranabhidhAne karmakAya na prasajyata iti tAtparyArtho'pi na yuktastathA sati karmAkhyAte karturanabhidhAnAdyaciNAtmanepadAdikarmakAyasyAprasaGgAditi / nanvevamadhigacchati zAstrArtha ityAdau prApyakarmaNi kartari karmavadbhAvaH syAditi cenna nirvayavikAryayoH karmaNoH kartRtve karmavaddhAvasyAbhyupagamena propyasya karmaNastathAtve tanniSedhAt nanu prApyasya tathAtve kathaM taniSedha iti cedana AcAryopadeza eva zaraNamiti / nanu kimidaM nivatyai vikArya prApyaM ca kamati cet / atra gurucaraNAH / kriyAjanyaphalotpattisvarU Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / vibhktyrthnirnnye| 127 peNa dhAtvarthana saMsRjyate yattannityaM nAma yathA kaTaM karotItyatva utpAdanArthakakarotyarthaphalIbhUtotyattisaMsmRSTaH kaTaH / yattu vikArairdhAtvarthaphalaiH saMsRjyate tahikArya vikArastu kacinnAzasvarUpaH / yathA zag hinastItyatva nAzanArthakahiMsyarthaphalIbhUtanAzasaMsRSTaH zatruH kvacinnAzAnukUlo'vayava vighaTanAdiH yathA tRNaM chinatti kusUlaM bhinattItyAdau dhAtvarthaphalenAvayavavighaTanena paramparayA saMsRSTastuNakusUlAdiH utpattivikArabhinnena phalena saMsRSTaM tu prApyaM karma yathA grAmaM gacchati rUpaM pazyatItyAdau saMyogaviSayatvAdiphalena saMsRSTaM grAmarUpAdi / vAkyapadIye haristu nirvAdilakSaNamAha yathA vA / satau vA'vidyamAnA vA prakRti: prinnaaminii| yasya nAzrIyate tasya nirvayatvaM pracakSate / / " prakRtestu vivakSAyAM vikArya kaipicadanyathA / yasya karmaNaH prakRti: samavAyikAraNaM pariNAmitayA upAdAnatayA nopAdIyate tat kriyAjanyaphalotyattimannirvayaM karma yathA karotItyatra kaTaH nahyatra sadapi kaTopAdAnaM vIraNaM tathAtvena vivakSyate yatra ca prakatirupAdIyate tadvikArya yathA kanakaM kuNDalaM karotItyatra kuNDalam atropAdAnatvaviSayatayA kanakasya sAdhyatvaviSayatayA saMsargeNa phalena vA kuNDalasya kRarthayatnenvayaH vikAyeM karmaNi prakatidividhA kacidupAdeyatulyakAliko satI yathA vaurAM kaTaM karoti kanakaM kuNDalaM karoti veNudalaM vakra karototyAdI vIragakanakaveNudalAdikAH kvacidavidyamAnA kAryAsahattistadasamAna Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 dvitIyAvibhaktivicAraH / lako yathA kATha bhasma karoti taNDulAnodanaM pacayAdau kASThatagaDa lAdikA atra hi dhvaMsa utpattizca T: viklittirutpattizca paceH phalavidhayA'rtha: kASThasya bhasmotpattezcAnukUlatayA kRmo'rthe vyApAre talaviklitterodanotpattazcAnukUlatayA pacyarthe vyApAsvayaH praka titvaM tu kASThAdeH paramparayA vyAvahArisati kArikArthaH / pakSAntaramapyAha harireva kaiditi| nirvatthaM ca vikAyaM ca karma zAstre pradarzitam / / yadasajjAyate yahA janmanA yatprakAzate // tannivatya vikArya tu dedhA karma vyavasthitam / prakRtyucchedasaMbhUtaM kiMcitkASTAdibhasmavat / / kiMcidguNAntarItyatyA suvarNAdivikAravat / urvamamataH sattvaM svAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNayasambandha utpattiriti tArkikavaizeSikAdayaH / kAvizeSaNatAsAmAnyena na ko'pi kutrApi samaye saM daizikasaMsargabhedena kAlikavizeSaNatAyAM bhedAvatviAt ata eva gavAvayavAvacchedena saMyogasaMsargAvahantakAlikasamargeNAvacchinnapratiyogitAko gvaa| gomatyapi kAle vidyate na tu samavAyAvacchinnalakasaMsargeNa idAnImavayaveSu samavAyena gauna tu geneti pratItyA kAle'vayavAvacchedena gavAbhAvasya dhIkaraNAt avayaveSu saMyogena gavAbhAvasya vyAttitayA kAlAvacchinnatvAsambhavAt ata eva cirAtasyApyanubhavayAgAderbhAvanAsukRtAdisaMsargAvacchi Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 129 nakAli kavizeSaNatayA smaraNavargAdyavyavahitapUrvakSaNavRttitvena tattakAraNatvaM sUpapAdaM tathA ca dhvaMsaprAgabhAvakharUpadaizikasaMsargAvacchinnakolikena pUrvasminneva kAle pratyAsIdati sarvo bhAva dUti nAbhAvo vidyate sata: janmanA tu prakAza evaM prakAzastu samavAyatAdAtyAdyava*cchinnakAlikavizeSaNatayA prathamaH samavAyasaMbandha iti kApilAH / tadAha harireva / utpatteH prAgasadbhAvo budhyavasthA nibandhanaH / aviziSTaH satA'nyena kartA bhavati janmanaH // kAraNaM kAryabhAvena yadA vA vyavatiSThate / koyaM zabdaM tadA labdhvA kAryatvenopajAyate // yathAhe: kuTilobhAvo vyagrANAM vA samagratA / __ tathaiva janmarUpatvaM satAmeke pracakSate // . iti evaM cAsataH sattvaM sataH prakAzo vA bhavatyutmatirdhAtvarthaphalIbhUtotpattimannivatya karma yathA ghaTaM karotyodanaM pacatItyAdau ghaTaudanAdi yathA vA kanakaM kupaDalaM karotItyAdau kuNDalAdi dhAtvarthaphalIbhUta vikArasaMsRSTaM vikArya karma yathA zag hinasti kASThaM chinattItyAdau zatrukASThAdi yathA vA kanakaM kuNDalaM karoti tagaDalAnodanaM pacatotyAdI kanakakuNDa lAdi prakRtyucchedetyAdikArikA tu prakRtyucchedena saMbhUtaM karma nivatyai sA prakRtivikArya karma yathA kAThIcchedasaMbhUtaM bhasma nirvatyamityataH kASThaM vikAyaM satyAmeva yasyAM prakRtau guNo ttiH dhAtunA pratyAyyate sA'pi prakRtihitIyaM vikArya vamaM yathA sadeva zalAkAkharUpaM kanakamavayavAnAmanAra Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dvitiiyaavibhktivicaarH| bhakasaMyogamAcavirodhinA karmagA bhugnatvaguNotpattyA vikArya kuNDalapadasya hi bhugnaM dravyamarthaH dhAtvarthotpattistu bhugnatva evArthato'nveti ityarthikA / prApyalakSaNamapyAha harirava / kriyAkRtavizeSANAM miDiyaMtra na gamyate / / darzanAdanumAnAhA tatyApyamiti kthyte|| tatra kriyAkRtavizeSA utpattikSayopacayAdayo bhAvavikArA eva gaNa nauyA iti padavAkyaratnAkare prAhuH / evaM sakalakarmagataphalonvayi AdheyatvaM hitoyA'rthaH / nanu bhedasya hitIyArthatAvAde AtmAnamAtmanA vetsotyAdI kathaM bhedAnvayaH kartakarmaNoryapnadAtmazabdArthayoraikyAta zAbdikamate parayA kartRsaMjayA karmasaMjJAyA bAdhAddarzitasthale dvitIyAyo evAnupapattiH na ca yuSmadAtmazabdArthayoravacchedakabhedena bhedopagamAdaikye'pi kartRtvakarmalopapattiriti vAcyam / avacchedakabhedena bhedopagamasya bAdyamanapravezaprasaJjakalAt tathA sati caitrazcaitraM gacchatauti prayogaprasaGgAcca tathAcIbhayamate prakRtAnupapattiriti ceta anAhuH puSyavantapadavat hitoyAyA bhedAdheyatvayorekazatikhIkAreNa darzitasthale bhedabAdhe AdheyatvamAvalakSaNAbhyupagamAvidheH zyenodau balavadaniSTAnanubandhitvabAdhe dRSTasAdhanatvamAnArthakatvAdiva vAkyArthabodhopapattiriti tArkikamatamutkarSamAvahati / nanu laukikavAkye vibhake lakSaNA tathA hi vArtikam / / supA karmAdayo'pyarthAH saMkhyA caiva tathA tiGAm / prasiddho niyamastana niyamaH prakRteSu vA // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 131 iti supAM tiGA ca yathAnuzAsanaM tatrAnuzAsanAni niyamaparyavasAyauni sa ca niyama ekavacanamevaikatvaM dvivacanameva hitvaM dvitIyaiva karmatvaM bodhayatItyAkArakastena dvitIyAbhinne karmatvabodhakatvAbhAvaH payavasyati / nanvevaM dvitIyA karmatvamapahAya kvacigaganAdikamapi bodhayettAvatA'pyaktaniyamabhaGgAdityataH pakSAntaramAha niyama: prakateSu veti tathA ca dvitIyA karmatvameva bodhayatIti niyamaH sa ca yAvanto'nuzAsanasiddhA dvitIyArthAstebhyaH prakatebhyo'nyamartha hitoyA na pratipAdayatItyarthata: paryavasita iti tasya vArtikasya vivaraNam ataH kathamananuziSTe AdheyatvamAtre dvitIyA sAdhuriti cenna / vibhaktiH prakRteSveveti niyamazarorasyAsambhavaTuktikatvAt tatra hi vibhaktittvAvacchedena prakRtabhinnApratipAdakatvaM ca pratIyate / nanu vibhaktitvasAmAnAdhikaraNyena uddezyatAvacchedakAvacchedenobhayabhAgAnvayayogyatva evaivakArasya sAdhutvAdanyathA vibhaktiH karmaNyeva zabdo vAcaka eveti prayogaprasaGgAt / na ca vibhaktitvAvacchedena prakatapratipAdakatvamasti vizeSaNavAcakasamabhivyAhRtAnAmavyayanipAtasamabhivyAhRtAnAM ca supAM nirarthakatvadarzanAt prAtipadikArthaH sattA supAmartha ityasya prAgeva nirAkRtatvAt / nanu bhavatu tarhi vibhaktiH prakRteSviti parisaMkhyA vibhakti: prakRtetaranna pratipAdayatItyevaMrUpA tasya eva cchandasi pratiprasavaH supAM subiti tena svargakAmo yajetetyatna bhaTamate prathamA yAgabhAbanAkarmatvaM lakSaNayA svargasya pratipAdayantI nAnanuziSTaviSayA evaM sampannA brIya Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dvitIyAvibhaktivicAraH / ityAdI jAtigataikatvabodhakatvaM bahuvacanasya jAtyAkhyAyAmityanuzAsanapratiprabhUtameveti nAstyananuziSTe vibhaktaunAM lakSaNA'pauti cet tarhi nAnArthavad dvitIyAyA Adheyatve bhede ca zaktitryu tpattivaicitrya kapadIpAttayo - bhedayogapadyenAnvayabudhyanupraveza autsargikaH yatra kaTa karmagorbhinnayoH phalaM kartR bhinne vA phalaM na bhedAdheyatvayorvyApAraphalAnvaya buddhirditauyayA janyate yatra tu phalasya vyApArAdhikaraNamAcagatatvaM tava bhedAnvayabAdhAdAdheyatvamAtraM dvitIyA zaktyA pratipoda'yati na cAnuzAsanavyatyaya iti bAdhasApecadRttitvenAzrAbhidhAyAmeva lakSaNAvyapadezaH bAdhazcAtra phalAdhikaraNayatkiMcidyaktibhinne vyApAro na vartata iti sAmAna yAkAreNopatiSThate / tena vyAsajyavRttisaMyogAdiphalahaira bhedAdheyatvayorubhayorniyamenAnvaya iti caivacaiva gacchatIti na prayoga iti vadanti / idamava cintyaMyathA hi bhedasya bAdhe AdheyatvamAtraM dvitIyA thakyA pratipAdayati tathA Adheyatvasya bAdhe bhedamAvamapi bodhayettathA ca gaganaM pacati pazyati veti prayogaprasaGgaH viktittau laukika viSayatAyAM ca phale gaganAdheyatvasya bAdhe'pi gaganadRttibhedasya pratiyogitAvacchedakatAyAH phUtkArAdau cAkSuSe ca vyApAre niSpratpUhaM vidyamAnatvAt tasmAtpuSpavantapadavat featyAyA bhedAdheyatvayoH zaktirAdheyatvamAtre lakSaNetya- yameva pakSaH sAdhIyAn na ca darzitavArttikavirodha iti vAcyaM niyamaH prakRteSu veti vAkAreNAnAsthAyAH svaya 9 1 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| meva vArtikena sUcanAt anyathA tiGAmapi lakSaNA na syAt na ceSTApattiriti vAcyaM ghaTo nazyatItyAdau zAbdikamate Azrayasya dArzanikamate yatnAdestiGarthasya bAdhena pratiyogini pratiyogitve vA tiGo lakSaNAM vinA' nvayAnupapattipramaGgAt / nanu bhavatu tiGo lakSaNA supoinanuziSTe'rthe lakSaNAyAH kvApyadarzanAd dvitIyAyA nAdheyatvamAtra lakSaNA yujyate ata eva sumvibhaktau na lakSaNeti pravAdaH na ca viSayatve hitauyAyA lakSaNAdarzanAnnedaM yuktam ata eva ghaTaM jAnAtautyAdAvanvayabodhopapattiriti vAcyaM viSayatve hitauyAyA lakSaNAbhyupagamasya nirAkariSyamANatvAt ghaTaM jAnAtItyAdAvanvayabodhopapattervakSyamANatvAcceti cenna hitIyAyA lakSaNAbhyupagasthAvazyakatvAt tathA hi zAtravAn hinasti hanti puNyaM purAkRtamityAdau nAzAnukUlavyApArArthakasya hiMsahantezca phale nAze zAbavAdheyatvasya puNyAdheyatvasya ca bAdhAt dvitIyAyAH pratiyogini pratiyogitve vA yathAda zanaM lakSaNAbhyu pagama AvazyakaH anyathA'nvayabodhAnupapatteriti / yadi ca darzitasthale pratiyogitA nAzazca vayaM dhAtvarthaH tirtho vyApAraH zAnavAdheyatvasya puNyAdheyatvasya ca phale pratiyogitAyAM sA nAze so'nukUlatayA tiGarthe vyApAra vizeSaNIbhUyAnvetItyanyatrApi dhAtoH zabdAntarasya vA'rthakalpanayopapattI dvitIyAyA lakSaNA na kApyabhyupayate iti tadA pUrvoktAbhinavarItyA AdheyakhamAcaM dvitIyArthastAvataiva svaM jAnAtItyAdAvanvayabodhopapattiH vyAsajyavRttisaMyogAdI gamyAdiphale hito Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dvitIyAvibhaktivicAraH / yArthAdheyatvasya vyutpattivaicicyeNa vyApAravadbhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyatvauyasvarUpasaMbandhenAnvayopagamAdeva caitrazcaivaM gacchatItyAdipayogavAraNaM sambhavatItyAdikaM pUrvoktaM artavyamiti / kecittu jJAdhAtorbuddhi: phalaM tadanukUlo manoyogAdivyApArazcArthaH budhyanvayini viSayatve dvitIyA lAkSaNiko viSaye na karmasaMjJAmapekSate iti svaM jAnAtItyatva kartari viSaye dvitIyA nAnupapannA niyamaH prakRteSu veti vArtikaM tu niruTalakSaNAmeva niyamayati iyaM tu svArasikau vibhakterviSayatvAdI lakSaNA evaM svaM hinastautyava dvitIyA pratiyo gitvaM dhvaMsAtmakaphalAnvitaM lacayati na cApecate pratiyogini karmasaMjJAmA kaDArAditi parayA ka saMjJayA tadapavAdAt abhidheyamAtraM na dvitIyA pratipAdayati bhedamAdAyaiva tasyA khAbhidheyapratipAdakatvAdatazcaila gacchatauti na prayogaH nacaitraM svArasikalakSaNAyA ani* yamyatve dvitIyA lakSaNayA gaganamapi bodhayediti vAcyam / svArasikalakSaNAyAmapyaprayogasya bAdhakatvAt / yadAhuH / nirUDhA lakSaNAH kAzcitprasiddhA abhidhAnavat / kriyante sAMprataM kAzcitkazcinnaiva tvazaktitaH // iti azaktiraprayogaH prayojana rAhityaM ca udAharanti rUpaM vastramiti nethArthatApauyameva yadaprayoga pratitalakSaNAtvaM prayojana rAhityamapi prayojanapratipatiprayojakatAvacchedakavallakSaNAtvaviraha iti tatra tatrAvagantavyamiti vadanti / tadapi na sundara tathA hi prayo-janavatve sati prayogarAhityaM svArasikalakSaNAyAM na r Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 135, doSaH jAnhavyAdizabda lakSaNAprayogavirahApi jAnhavyAM ghoSa ityAdyAdhunikaprayoge jAnhavyAdizabde lakSaNAyAH sarvasaMmatatvAt / kiM cApUrvacaitrAdizabdasya ziSTatvaM prAcatvAdicaitrAdidharmapratipattaye caitrAdisambandhini lakSaNA na syAt prayogavirahAt prayojanarAhityasyAvazyakatayA doSatve sati prayogarAhityasya doSatve mAnAbhAvazca rUpaM vastramityAdI lakSaNAyAH prayojanarAhityenaiva duSTatvAt / ata eva kAvyaprakAze prayojanarAhityaM nethArthateti vyavasthApitam / evaM jJAdhAtorbuddhiH phalaM tadanukUlo manoyogAdikpArazcArtha ityapi na vicArasaha tathA sati bhagavAn sarva jAnAtItyAdAvanambayApatteH bhagavajJAnasya nityasyAnukUlatAsaMsargeNa vyApAronyathAyogAt manoyogAdivyApArasya bhagavati bAdhitatvAcca etenAkathitaM ceti sUtreNa viSaye karmasaMjJA jJApyate iti viSayatvamanuzAsanasiddhameva dvitIyArthaH viSayatvasvarUpakarmatvaM na bhedaghaTitamiti svaM jAnAtItyAdau nAnapapattirityapi nirastam / ava viSayatvaM phalAnvathi vyApArAnvayi vA Adye buddheH phalatvAsambhavasyoktatvAt jAnAtyAdiyoge dvitIyA'nupapattiH antye yatnamvarUpavyApArAnvaya sambhavAt yoge'pi duitauyAprasaGgaH yadapi kamasthabhAvaka nirvayavikAryayoH karmavatAvasyAtidezena hitIyAniSedhaH prApya karmaNi tadatidezaviraheNa na hitIyAniSedha iti karmasthabhAvake svaM jAnAtItyAdAvAdheyatvamAnArthikA dvitIyA nAnupapanneti tadapi cintyaM yava hi phalaM dhAtunA tiGA vA prAdhAnyena pratyAyyate tatra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / jJApakAdevamavadhAryate jJApakaM tu " tathA yuktaM cAnIpsitamiti sUtraM tathA Ipsitatamavad yuktaM dhAtvartha: phaleneti zeSaH yaddA tathA dhAtvarthaphalena yuktamityarthavo'pyarthaH IdRzamanIpsitamapi karmasaMjJakamityarthakam / anIpsitaM dvedhA IpsAyA aviSayo dveSasya viSayazca / zrAdAM yathA grAmaM gacchaMstayAM spRzatotyava tRNamapsAyA viSayaH dvitIyaM yathA rathyA gacchaMzcANDAlaM spRzatItyava sparzavattayA dveSasya viSayazcANDAlaH itthaM cApyarthakena cakAreNepsitatamAnIpsitayovivakSaNAttathA yuktaM karmeti jJApyate iti dhAtvarthaphalavatvaM sUtrAdevAvadhAritamiti / gAM dogdhi dugdhamityAdau gavAdeH karmatvopapattaye "akathitaM ca" ityanuzAsanaM apAdAnAdibhirakathitaM kArakaM karmasaMjJa bhavatItyarthakam / aba kecit duheH syandanaM tadanukUlo vyApArazcArthaH syandanatvaM dravatvajanyatAvacchedikA caurAdikriyAvRttirjAtiH gopadottaradvitIyAyA vibhAgo'rthaH dugdhapadottara dvitIyAyA AdheyatvamarthaH hitauyArthavibhAgasyAnukUlatayA syandane'sya tathaiva vyApAre'nvayaH evaM govibhAgAnukUla dugdhavRttisyandanAnukUlavyApArAnukUlakRtimAngopAla ityAkArako gAM dogdhi dugdhaM gopAla ityatra zAbdabodhaH na ca vibhAgaH paJcamyarthatvAdapAdAnatvameva taddivacAyAmapAdAnAdyakathanAsambhavAt karmatvAnupapattyA dvitIyA'nupapattiriti vAcyam / pradhAnIbhUtadhAtvarvAnvayino vibhAgasyApAdAnatvarUpatvAva vRkSAtparNa patatotyAdau pradhAne spande patatyarthe paJcavibhAgasyAnvayAt prakRte syandanAnukUlavyApAra vi 138 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| bhAgasyAnvayAprasakarapAdAnattvAsambhavAddarzitAnuzAmanena hitIyopapatteH hiyoyAvibhAgasya syandanAdirUpa phale 'nvayasambhavAt / yahA vibhAga: syandanaM vyApArazca trayo duherarthAH tatra phala vizeSaNa phalavato'pi karmatvamiti tApayitumakathitaM cetyanuzAsanaM tena pradhAnobhUtadhAtvarthe sAcAvizeSaNasya dhAtvarthavizeSaNIbhUtadhAtvarya vizeSaNasthApi dhAtvarthasya phalatvamavasauyate dhAtvarthavizeSaNIbhUta jatvarthatvameva phalatvaM na tu prathamadhAtvarthe pradhAnobhUtatvaM pravezanIyaM prayojanavirahAditi syandanAdivizeSaNIbhUtavibhAgAderapi phalatayA tahato gavAde: karmatvaM spaSTamityatrApi gvaadipdottrhitiiyaay| Adheyatvamarthastacca syandanavizeSaNe vibhAge'nveti anApi parasamavetatvaM hi(tIyAthastena payoniSThavibhAgajanakasyandanasya payAniSThatve'pi yayaH payo dogdhauti na prayoga ityAhuH / vibhAga: syandanaM vyApArazca vayo duherAstatra vibhAgaM prati pradhAnatayA syandanaM vyApArastahattayA dugdhAdeH kartRtvAkartRsaMjJApavAdArtham atha vA vibhAgAvacchinnasyandanaM vyApArazca duherarthastatra phalaikadezavibhAgAdimatvaM karmatvaM jJApayitumakathitaM cetyanuzAsanaM vizeSAnuzAsanena phalaikadeze vibhAgAdI hitIyArthAdheyatvasyAnvaya ityapi vadanti / zAbdikAstu gavAdaH sambandhavivakSAyAM zeSa SaSThau prasaktA rajakasya vastraM dadAtItivat tadapavAdAyAkathitaM caityanuzAsanaM tathA ca gavAdipadottarahitIyAyAH sambandho'rthaH sa vibhAga sa caurattisyandane tacca gopAlavyApAra'nveti evaM gAM dogdhi dugdhaM gopAla dU Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 dvitIyAvibhaktivicAraH / / bhavatIti kazcit / gurucaraNAstu vibhAgAnutpAdaH karmAnutpAdo vyApArazca madherAH brajaM gAM ruNaddhi gopAla: ityAdau dvitIyayorAdheyatyarthaH vibhAgAnutpAdaH karmAna pAde sa vyApAra yogakSemasAdhAraNyA janakatayA inveti evaM vrajattivibhAgAnutpAdasya prayojako yo gottikarmAnutpAdastatprayojakavyApArAnukUla kRtimAn gopAla dU yAkAraka: zAbdabodha: vrajapadottarahitIyAyA bhedo'pyarthaH tena gAM gAM ruNaddhi iti na prayoga iti ra davAkyaratnAkare prAhuH / yujyate caitat vibhAgAnutpAdasvarUpaguNa phalavattayA brajasya gauNakarmatvopapatteriti / vyApAraprayojyavizeSa jJAnecchA pRcchaterathastatra vyApArI vizeSajJAnamicchA ceti triSu khaNDazaktiH jAnapadaM panyAnaM pRcchati pAntha ityAdau pathipadottarAyA viSayatA-1 sambandhAvacchinnaM jAnapadIttarAyA vyApArIyatatsaMsargAvacchinnaM dvitIyAyA AdheyatvamarthaH jAnapadavizeSitaMvyApAre pathi vizeSitaM vizeSattAne Adheyatvamanveti vyApArasya prayojyatayA vizeSajJAne tasyodyezyitayA dUchAyAmanvayaH evaM jAnapadattivyApAraprayojyasya viSatayA pathi vRttevizeSajJAnasyoddezyinI yA icchA tadAzrayaH pAntha ityA kAraka: zAbdabodhaH icchAyAM jApyamAnatvaM vizeSaNaM tena prativAdino vizeSAM tena prativAdino vizeSaNa zAstrArtha jJAtumicchati jijJAsAbodhakakiMzabdaghaTitabAkyAdivyApAramaprayuJjAne jane'yaM prativAdinaM zAstrArtha pRcchatauti na prayogaH prayogastu prati. vAdino'pRSTaM zAstrArtha jJAtumicchatyayamityupapadyate / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 143 yattu jijJAsAbodhakazabda, pRcchaterartha: jijJAsAvirSAyatayA bodhe bodho'nukUlatayA zabdo nveti guru dharma Tacchati ziSya ityAdau gurusamavetatvaM dvitIyAntArtho bodhe dharmaviSayitvaM hitauyAntArtho jijJAsAyAmantIti tacintyaM bodhasya jijJAsAvizeSyatayA anvayopagame pradhAnaphalatvApattyA tahato guroH pradhAnakarmatvApattestathA sati gururdhameM pRcchyata ityAdiprayogAnupapattervakSyamANatvAt na ca zabdatvena zabdaH pRcchatyartho na nivizate tathA satyabhinayAdinA jijJAsA jJApayati jo 'yaM pRcchatIti prayogAnupapatteH zAbdikAstu uttaramanuzAsyatvamanayogazca pRcchaterarthaH vizeSabodhakavacanamuttara jijJAsitatvena pratipattaranuzAsyatA kiMzabdaghaTitavAkyAdibharanuyogaH jAnapada panyAnaM pRcchati pathika ityatna paramparayA jAnapadAzritamuttaraM pathiviSayiNyAM jijJAsitatvapratipattI mA ca kaH panthA iti vAkyAdisvarUpa pathikAnuyoge janakatayA'nvetItyAhuH / anye tu uttaramanayogazca pRcchaterarthaH uttaraM kRtihArAdhikaraNena jJAnahArA viSayeNa cobhayavidhena karmaNA'nvitamiti vadanti / tabomayamate jAnapadaM panthAnaM pRcchati pathika: jAnapadaH pathikAya na kiMciduttarayatItyAdau gatizcintyA / raktAzoka kRzodarI ka nu gatA tyakttvA'nuraktaM janamityAdyanayogadarzanAdratAzokaM kazodarIgatadezaM pRcchati kAmuka ityAdau raktAzokavyApArasya prayojyatvasvarUpavyadhikaraNasaMsargasya kRzodarogatadezIyavizeSajJAne icchayA' vagAhanasambhavAt pRcchaterdazitavyApArAdivitArthaka Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dvitIyAvibhaktivicAraH / tvenAnvayAnupapattiriti / bhikSatirapi dvikarmaka: na ca bhikSateryAvati samAnArthakatvAdeva hikarmakatve siddhe duhiyAcirudhipacchibhikSiciJA mityatra pRthagupAdAnamanarthakamiti vAcyam / paryAyagahaNArthameva pRthagupAdAnAt tena rAjAnaM kanakaM prArthayate bhikSarityAdiprayogo'pi sAdhu'riti / yatta bhikSateqhanecchAsvarUpayAcatyarthArthakatve'pi yAcaterantaropi dikarmakatvajJApanArtha pRthagupAdAnaM tathA hi yAcamAnaHzivaM surAnityAdau vyApArajanyatvaprakArikecchA yAcaterarthaH icchAyAM pradhAnakarmakalyANAvitahitIyArthaviSayitAyA anvayaH vyApAre ca surAdheyatvasya surAniti dvitIyAntArthasyAnvayaH tathA ca surattiyArArajanyatvaprakArakalyANaviyitAkecchAzraya ityanvayabodha iti / taccintya bhikSaterapya ryAntare dvikarmakatvAttatsamAnArthatvasya yAcatAvakSatvAt pRthagupAdAnasamarthanAnupapatteH bhikSitA zatamakhI na sukRtaM yadityAdAvarthAntare bhikSateIi karmakatvadarzanAt yatkatakaM dAnaprasiddha tatra kRpaNaM kanakaM yAcate ityAdiprayogaH daNDakAvanatarUn sautAM yAcate rAmabhaTra ityAdiprayogeNa tulyayogakSemaH atra vyApAra: prAptiricchA ca yAcaterarthaH tena tarUvattivyApAraprayojyAyAH sautAvRttiprAptekaddezyinau yA icchA tadAzrayo rAmabhadra dUtyanvayabodhaH evaM yAcamAna: zivaM surAnityAdAvapi suraSTattivyApAraprayojyAyAH kalyANattiprAptesaddezyinI yA icchA tadAzraya ityanvayabodhaH / nanvevaM sarvavaiva vyApAraprAptIcchAnAM trayANAM yAcacatiparyAyadhAvUnAmarthatvamastu rAjAnaM kanaka Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhattyarthanirNaye / 145 yAcate ityAdAvasyetAvataiva caritArthatvAt vyApArastukvaciddAnaM kacidanyAdRzaH prAptistu saMbandhaH prakRte rAjasamavetaM dAnaM prayojyatayA kanakattikhakhatvarUpe sambandha sa uddezyitayA icchAyAmanveti yAcamAna: zivamityatra surattiH kRpAvyApAra: kalyANa rattikhasamavetatvaM prAptistayoranvayaH pUrvavat bhikSitA zatamakhautyatra sakalAGgasAhityaM zatamakhauvyApArastadAzrayaH karmapratyayattasyArtha: sukRtavRttikhasamavetatvaM prAptiricchAyA uddezyatayA suzatattibasamavetave tasya prayojakatayA sakalA jansAhityasvarUpa vyApAre tasyAzrayaikadeze dhAzrayatve Azraye vA vizeSaNatayA anvayaH AzrayasyAbhedena zatamakhyAmanvaya iti kRpaNaM kanakaM yAcate dagaDakAvanatarUn sItAM yAcate ityAdau kapaNaSTattivyApArasya kanakaTattisvasvarUpa prAptau daNDakAtAttivyApArasya sautAttisvasaMnidhAnasvarUpaprAptI prayojyatvabAdhe'pi bAdhitasya prayojyatvasambandhasyecchathA avagAhanasambhavAn nAnvayAnupapattiH icchAyA bAdhitArthaviSayakatvasya sambuddhiprathamAvivaraNe darzitatvAt sannidhAnaM tu saMyogaH svalyatarasaMyogaghaTitaparamparAsambandhAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vA na caivaM daNDavyApAraprayojyAyA ghaTaprAptaricchA kulAle'stauti daNDaM ghaTaM yAcate kulAla iti prayogaH syAditi vAcyam icchAyAM jApyamAnatvavizeSaNena tavyayogavAraNAt na ca jJApyamAnatvaM jJAnaviSayatvaM tasya vizeSaNatvaM na sambhavati avyAvartakatvAt bhagavauttAnaviSayatvasya sarvatra satvAt yAcatyarthavyApArAza Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 dvitIyAvibhaktivicAraH / yajJAnaviSayatvasya tattve daNDakAtarUna yAcate iti prayogAnupapattiH vyApArAzrayadaNDakAtarutAnApasiddheriti vAcyaM vyApArAzrayajJAnecchAsvarUpajijApayiSAviSayatvasyecchAvizeSaNatvopagamAt icchAyA bAdhitArthaviSayakatvasambhavena tarajJAnAprasiddhAvapi tarujijJApayiSAvi. Sayatvasya svasambandhecchAyAM sambhavAnnAnupapattiH ghanaM jalaM yAcante sasthAnautyAdAvacetanasasyAdikartakayAcanaprayoge yAcatericchAsthAne puSTirartha: tatva ghanattivyApArasya prayojyatayA jalavRttisvasambandhe sa prayojyatayA puSTau sa nirUpakatayA tiGarthe svarUpayogyatve'nvetItyeyamanyavApyUmiti cedastu vyApArAdivikaM yAcatestatparyAyasya bhikSatyA devArtha: astu jijJApayiSAviSayatvamicchAyAM vizeSaNam astu cecchAsthAne puSTayAdikaM yAca-) tyAdarayastAvatApi na naH kAghi hAniriti / pratiyo. gyutpattidvitIya kSaNotyanasaMyogasya pratihandI vibhAgaH kamavyApArazca cinotararthAH avayavayogajasaMyogasya pratiyogyatpattihitIyakSaNe'pyutpattisambhavAnnAnupapattiH tasaMpuSyaM cinoti mAlAkAra ityatra tattitA dRza vibhAgaH puSpattikarmaNi tanmAlAkAravyApAra prayojakatayA anveti zAbdabodhAkArastu svayamUhanauyaH / yatU bhidA hetuvighaTanaJcinotarartha: bhidA saMyogadhvaMsaH vighaTanakarmAnukUlo vyApAra: tara puSpaJcinotItyatra taruvRttisaMyogadhvaMsaH puSpavRttikamaNi tahApAre prayojakatathA anvetauti taccintyaM tathA sati ghaTAjjalamAdadAne janAthaM ghaTaM jalaM cinotauti prayogaprasaGgAt Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhttyrthnirnnye| ghaTattisaMyogadhvaMsAnukUlajalarAttikarmAnukUlavyApArasya tatra jane sattvAt na codAkarSaNarUpaM karma vivakSitamiti vAcyam / tathAsati kUpacalaM cinotItiprayogApatteH pu. dhyasvAdharAkaNe tasaM puSyaJcinItItiprayogAnupapattezca prakRte tu jalIyakUpasaMyogasya jalotpattihitoyakSaNotyAde pramANAbhAvAna tathAprayogaH vRttatamasaMyogAnantaramutpadyamAnasya puSpasya svAvayavattatAsa yogAdhInatAsaMyoga pughyonyattihitIyakSaNotyAdaniyamAta puSyavinotIti prayoga upapadyate yadi ca khalaM ne vA dhAnyaM cinoti vana kaccha vA zuSkagomayAni citItItiprayogo'pi manyate tadAvibhAgakarma grahaNavyApArazca cinotararthaH vibhAgaH prayojakatayA karmaNi tat grahaNavyApAra anveti karmaNi dravatvAsAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNaM tena jala cinotIti na prayogaH na ca darzitaprayogavAraNArtha kamaNi pRthivITattitvaM vizeSaNamastu tAvataiva samohitasiddheriti vAcyam / tathAsati bhANDaM tailaM cinotItiprayogApatteH ayamapi kharayoSita karNakASAyamauSahisamaratimirorgojarjaraM zoNamarciH / madakalakalapikokAkunAndaukarebhyaH / kSitimahazikharegyo bhAnumAnucinoti // ityatra bhAnumAn kSitimahazikharebhyo'ciH cinotItiprayogAnupapattezca arciSastejastvAt tatkarmaNAH pRthivyavRttitvAt vibhAgasvarUpaguNaphalasyAvadhitvavivakSAyAmavApi gobhyaH payo dogdhotyaveva pancamIprayogo'pyupapadyate. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dvitIyAvibhaktivicAraH / / pata eva saMyoganAzo na cinoterguNaphalaM tathAsati dazitapaJcamIprayogAnupapatteriti / yadi ca dRSTakAJcinototiprayogastadA sajAtIyasaMyogI vyApArazca cinoterayaH iSTakAttisajAtIyapratiyogikasaMyogo vyApAre prayojakatayA'nveti yadi ca iSTakAbhittiM cinotItiprayogastadAsajAtIyapratiyogikasaMyoga utpattiApAro'pi cinorathaH iSTakAttitAdRzasaMyogasya prayojyatayA bhittiratyutpattau sA prayojakatayA vyApAranavetIti cinotararthAntaro'pi hikarmakatvamiti / saMskAraH zAbdabodhaH vAkyAnuguNecchA ca bruverartha. nRpahitaM bravItItyatra nRpasamavetasaMskAro viSayatayA hitattau zAbdabodhe prayojakatayA sa coddezyitayA vAkyAnuguNecchAyAmanveti yadi cAbhinayAdinA bodhane'pi bruviprayogastadA zAbdabodhasthAne jJAnasAmAnyaM vAkyasthAne vyApAramA bruverartheSu nivizate'nvayastu pUrvavat yattu jJAnAnukUla: zabdo bruverarthaH ziSyaM dharma brautItyatra jJAnarUpaphale zipyasamavetatvaM dharmaviSayatvaM ca hitIyAntArthahayamagvetIti tadasat jJAnasyaikasyaiva phalatayA guNaphalAbhAvena zidhyAdegauNakarmatvAnupapatteH ziSyaM dharma bravIti ziSyastu na zRNotIti prayogAnupapattezca viparyAyavadatyAdayo'pi hikarmakA iti vadanti / kRtirupadezo vyApArAnuguNecchA ca zAsteradhaH kRtiH pratinittizca upadeza iSThasAdhanatvenAniSTasAdhanatvena vA jAnaM vodhyaM ziSyaM dhamamadharma vA zAsti gururityatra ziSyasamavetA prattinivattirvA viSayatayA dharmavattAvadharmavattI vA dRSTasA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / dhanatvenAniSTasAdhanatvena vA jAne prayojakatayA tabohezyitayA'nveti icchAyA dhAtvarthe nivezAt ziSya dharma zAsti ziSyo dharma na pravartate na vA tamiSTasAdhanatvena jAnAtItyAdi prayogasya nAnupapattiH / bhajAtyAgo grahaNavyApArazca jayaterartha: bhaGgo dAtAdau samohitApadAyAdyanupahitecchA yuddhAdI palAyanAdiH pAkSikazataM jayatItyatnAkSikasamavetAbhadAyAdyanupahitecchAviSayatayA zatavRttau tyAga sa cagrahaNavyApAre prayojyatayA'nveti za- mahauM jayatItyatra tipalAyanAdikaM viSayatathA mahIrattI tyAgesa cagrahaNavyApAre prayojyatayA'nvetIti / svatvaniSThAniSTasAdhanatAjJAnaprayojyadeSamtyAgo graiNavyApArazca daNDayaterathaH gagaM zataM daNDayatItyatra gargavRttistAdRzadeSo viSayatayA zatavattau tyAge sa ca grahagAvyApAre prayojyatayA'nveti zatAnapaMNadaNDatADanAdi sambhAvanayA zatasvatve dveSaH tataH zatasvatvanAzecchAsvarUpastyAga ityupapattiriti / avayavasaMyoganAza ugamanakamavyApArazca manAterartha: dadhi ghRtaM manAtItyatra sAmAnAdhikaraNyena dadhivRttiravayavasaMyoganAzo tasamavetIhumanakarmaNi prayojyatayA ugamanakarma tu prayojakatayA viloDa navyApAra anveti tasya dadhinAzajanyatvAdhyavayavasaM yoganAzasya takarmaprayojakalvAGgavatyupapattiH / evaM kSIrasAgara kaustubhaM mathAtItyatrApi kSIrasAgarAvayavakaustubhasaMyogAnAM kaustubhogamanapratibandhakAnAM nAze sati mandarAdisaMyogajaM kaustubhogamanaM bhavatIti tAhuzasaMyoganAzaprayojyatvaM kaustubhojamane sambhavatIti nA-- Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150. dvitIyAvibhaktivicAraH / nupapattiriti / viktittirutpattirvyApArazca pacerarthaH tabaDalAnodanAn pacatotyava taNDulavRttiviktittirodanavattAvatpattI sA ca prayojakatayA vyApAre'nvetauti / svAmitve sati viniyogAnutpAdo'svAmisambandho vyApArazca muSNAterarthaH vaNijaM hiraNyaM muSNAtItyava svAvivittirviniyogAnutpAdI hiraNyavattAvasvAmisvasaMbandhe sa ca taskaravyApAra prayojakatayA'nveti viniyogo dAnavikrayAdiH saMbandhaH saMyogasAmAnAdhikaraNyAdiriti / prerakapuruSa dezAvadhika prerya deza vRttiparatva nikhapitAparatvAsamAnAdhikaraNasaMyogaH karma vyApArI nayatervahatezacArthaH vahaterarthe preraka praryayoH sthAne vor3havoDhavyau vodhyau tAdRzAparatvasamAnAdhikaraNaH saMyoga Avasya nayaterarthe nivizate vyApArastu nayateH preraNAdiH vahaterAdheyakarmAnukUlAdhArakarmAdiH grAmamajAM nayatautyava grAmavRttistAdazasaMyogo'jAvRttikarmaNi tacca puruSapraraNAsvarUpe vyApAre prayojakatayA'nveti grAmaM bhAraM vahati puruSo daupaM sAMyAtrikaM vahati naurityAdau grAmavRttisaMyogo bhAravRttikarmaNi tacca puruSavyApAre karmaNi prayojakatayA'nveti vahatestu kvacitsaMbandhapratiyogitve apyarthI yathA vahati yaH paritaH kanakasthalIrityAdau patra hi kanakasthalauvRttiH saMyogassvarUpeNa pratiyogitve tacca nirupakatayA tiGarthAzrayatva'nveti evamanyatrApi sAcAtparamparAsvarUpaH sambandho bodhyaH paramparAsambandhastu gadhaM vahati vAyurityAdau bodhyaH / karSakadezAvadhikakarSaNIya dezavRttiparatva nirUpitAparatvasamAnAdhikaraNasaMyo Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 vibhattyarthanirNaye / gaH karmavyApArazca vaSerarthaH bhUmi zAkhAM karSati phalArthItyAdI bhUmivattitAdRzasaMyogaH zAkhAvRttikamaNi tacca phalArthivyApAre prayojakatayA'nveti / saMyogaH karmavyApArazca haraterarthaH svagRhaM paradhanaM harati taskara ityAdI svagRhattisaMyogaH paradhanattikamaNi taca taskaravyApAra prayojakatayA'nveti upAdAnavyApAra utpattiApArazca karoterArtha: upAdAnavyApArastu ka citsaMyogaH yathA boragAM kaTaM karotItyatra vIraNattisaMyoga: kaTavattAvutpattI prayojyatayA sA puruSavyApAra prayojakatayA'nveti kacit kriyA yathA kanakaM kuNDalaM karotItyatra kanakavRttikriyA kuNDalotpattAvanveti kacidavayavasaMyoganAzaH yathA kASThaM bhasma karototyatra paramparayA kASThavRttiravayavasaMyoganAzo bhasmotyattAvanvati / dvAdaza duhAdayaH paJca NyAdayaH ete saptadaza dhAtavo hikarmakAH / gahirapi hikarmaka iti ke cit tannirmUlamityanye tadutAm I MFeed sadudyAcyadhiSTacchicibUzAsi jimanyimuSAm / / kA karma yuk syAdakathitaM tathA sthAnIkRSva hAm // ma yuka dvitIyamityarthaH tthaa| 4 duhiyAcikadhipracchicibrUzAsi jidagaDayaH / / manthiH pacizca muSNAtirdhAtavo mau duhaadyH|| nayativahatikarSatIn karovinayatigaNeSu vadanti pANinIyAH / duhAdibhyo bAdazalyaH karmapratyayena pradhAnakarmaNo vivakSaNe avivakSaNe'pi gauNakarmAbhidhIyade yathA gauH payAMsi dudyate dugdhA bA pradhAnAvivakSaNa 20 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dvitIyAvibhaktivicAraH / yathA gaurduhyate dugdhA vA gauNakarmAvivakSaNe tu pradhAnakarmAbhidhIyate yathA payAMsi duhyante dugdhAni vA nyAdibhyaH paJcabhyaH karmapratyayena guNakarmaNo vivakSaNe vA pradhAnaka maivAbhidhIyate yathA zrajA grAmaM nIyate avivakSaNe tu yathA ajA nIyate evaM rAjA kanakaM yA cyate yAcito vA ata eva rAjA sutaM yAcita iti yathA vA kanakaM yAcyate yAcitaM vA evaM vrajo gAmavaruhyate avaruDo vA yathA vA gauravarudhyate zravaruddhA vAevaM jAnapadaH panthAnaM yate pRSTo vA pracchi paryAyazcadivadhyaH ata evAhamapIdamacodadyaM codo iti / evaM taruH puSpamavacIyate zravacito vA yathA vA puSyamavacIyate avacitaM vA ata eva avacitakusumA vihAya vallariti evaM ziSyo dharmamucyate ukto vA evaM ziSyo dharmamanuzAsyate anuzAsito vA yathA vA dharmo' nuzAsyate anuzAsito vA evamAcikaH zataM jauyate jito vA yathA vA zataM jIyate jitaM vA ata eva kRtapraNAmasya mahIM mahIbhuje jitAM sapatnena nivedayiSyata iti evaM gargaH zataM daNDyate daNDitaM vA evaM cauranidhi: kaustubhaM madhyate mathito vA ata eva devAsurairamRtamambunidhi rmamanthe iti yathA vA kaustuto madhyate mathito vA evaM tagaDula zrodanaM pacyate pakko vA yathA vA codanaH pacyate pakko vA evaM vaNigviraNyaM muSyate muSito vA ata eva ratnAni muSito vaNigiti yathA vA kanakaM muSyate muSitaM vA evaM bhAro grAmamudyate UDho vA evaM paradhanaM svagRhaM kriyate hRtaM vA yathA vA paradhanaM jayate Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ROID vibhktyrthnirnnye| taM vA evaM zAkhA bhUmi kuSyate kaSTA vA yathA pA zAkhA kRSyate kRSTA vA evaM kaTo voraNaM kriyate kRto vA yathA vA kaTaH kriyate kRto vA taduttAm / pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInAhi karmaNAm / apradhAne duhAdInAM Nyante kartuzca karmaNaH // iti pradhAnaphalavat pradhAnakarmaguNaphalavadapradhAnakarma bodhyam / tadidaM karma vAkyapadIye proktam / nirvatyai ca vikAyaM ca prApyaM ceti vidhA matam / taccepsitatamaM karma caturdhA'nyattu kalpitam // audAsInyena yatprApyaM yacca katuranIpsitam / / saMtAntarairanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvakam // nirvayavikAryaprApyalakSaNaM hariNotaM pUrvamevapradarzitama audAsInyena prApyaM grAma gacchaMstuNaM spRzatItyAdau TagAdi anIpsitaM tu rathyAM gacchan cANDAlaM iSTazatItyAdI cANDAlAdi saMjJAntarairanAkhyAtaM tu gAM payo dogdhi ityAdAvakathitamityanena karma gavAdi anyapUvakaM tu karamabhidhyatItyAdau saMpradAnasaMjJAbAdhakAnuzAsanena karma kra rAdi tadanuzAsanaM tu vakSyate mAsamAste ityAdI mAsAdeH karmatvopapattaye "akarmakadhAtubhiryoge deza: kAlo bhAvo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJakaiti vAcyami"ti vArtikam / avA karmakadhAtavastu sakarmakalakSaNe proktAH deza: dezatvAvAntaradharmavAn kurupacAlAdiH na tu sAmAnyato deza: na vA grAmavAdinA grAmAdiH tena kurUn khapiti tiSThati veti prayogaH na tu dezaM grAmaM vA khapiti tiSThati veti prayogaH / kAlaH Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dvitIyAvibhAktavicAraH / kAlavAvAntaradharmavAn mAsasambatsarAdiH na ta sAmAnyataH kAlaH tena mAsaM sambatsaraM vA''ste iti prayogaH na tu kAlamAste iti prayogaH / bhAvo godohAdiH tena godohaM tiSThatauti prayogaH / yadyapi godohAdizabdasya kAlArthakatayA kAlagrahaNonaiva darzitaprayoga siddheH bhAvagrahaNamanarthakaM tathApi ghaJantena pratipAdyamAno'pi kAlaH karma bhavatIti prapaJcArthameva bhAvagrahaNam / gantavyo'dhvA 'dhvatvAvAntaradharmavAn krozayojanAdi na tu sAmAnyato'dhyA sAmAnyavyavacchedArtha gantavyapadaM tena krozaM yojanaM vA ramate sAMyAtrika iti prayogaH na tu adhvAnaM ramata iti prayogaH / na ca "kAlAdhvanoratyantasaMyoge" hitoyAityanuzAsanenaiva mAsamAste kozaM ramate ityAdiprayogopapatteH prakRtavAttike kAlAdhvagrahaNamanarthakamiti vAcyaM prakRtavArttikaina karmasaMjJAnApanena karmAkhyAtaprayogopapAdanAt tena kurava: suSyante mAma aAsyate krozo ramyate godohaH sthIyate ityAdi prayoga: ava kurUne khapiti krozaM ramata ityAdau daizikena karTa ghaTitaparamparayA sAkSAdA saMsargeNAvacchinnamAdheyatvaM hitIyArthaH sa ca khApAdipradhAnIbhUtadhAtvarthAnvayau evaM mAsamAste godohaM tiSThatItyAdau kAlikasambandhAvacchinnamAdhaiyatva hitIyAtha: so'pi pradhAnobhUtAsanAdidhAtvarthAnvayau evaM kuravaH suSyante krozo ragyate ityAdau daizikatAdRzasaM margAvacchinnamadhikaraNatvaM karmAkhyAtArthaH evaM mAsa Asthata godohaH sthIyate ityAdau kAlikatAdRzasaMsargAvachinnamadhikaraNatvaM karmAkhyAtArthaH / evaM kurUn svapi Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| ti kuravaH supyante ityAdI zAbdabodhaH svayamUdya iti / gamayati digantamarAtInityAdAvarAtyAdeH karmattvopapattaye"gatibuddhipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakANAmaNi kartA sa NAvi"tyanuzAnam / gatyarthA gamivrajyAdayaH budhyarthAH budhyatijAnAtyAdayaH / pratyavamAnaM bhojanaM tadarthA azibhujyAdayaH zabdakarmANaH zabdAbhinnakarmakArakopalakSitakriyAvocino vadatyadhyetyAdayaH akarmakA dezakAlabhAvagantavyAdhvabhinnakarmAnvayAyogyArthA siramyAdayaH atra "sanAdyantAdhAtava" ityanena Nijantasya dhAtu NiprakRtidhAtvarthasya phalatayA tadvato'rAtyAdeH karmatvaM spaSTamiti katurIpsitatamAnIpsitAbhyAM karmasaMjJAsiddhI gatyAdisarva niyamArthaM tena gamayati digantamarAtInijyAdAvarAsyAdInAmiva pAcayatyannaM yajJadattaM devadatta ityAdau yattadattAdInAM karmatvaM neSTamiti pAcayatyAdiyoge na karmasaMjJA bhavatIti niyamArthamidaM satram / evaM pAcayatyannaM yattadattena devadatta ityeva pramANaM tadAhuH / 29 guNakriyAyAM svAtantryAtpreraNe karmatAM gataH / niyamAtkarmasaMjJAyAH svadharmeNAbhidhIyate // . iti guNakriyAyAM NicprakRtidhAtvayaM pradhAne svAtanyAtmAkSAdAzrayatvAt svadharmeNa svadharmasvAtantryasyAbhidhAyakena Tatoyayeti yAvat preraNe gijatheM karmatAM gato'pIti zeSaH niyamAt gatyAdikarmaNyeva karmasaMjJAjJApanAditi prAcInA: / navaunAstu gatyAdisarva vidhAyakamevAnyathA parayA kaTaM saMjayA karmasaMjJAyA vAdhAt gatyAyaNijantakartarNijante'pi karmatvAprasaGgAt prayojye Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 dvitiiyaavibhktivicaarH| kaTa saMjJAM vinA Nica evAnutpatta: hetumati hiNividhIyate katu: prayojako heturiti kaTa saMjJA sApekSatayA karmasaMjJAyAmupajIvyatvAt kaTa saMkSAbalavatI / evaM svakArakaviziSTA kriyA Nija'nvetauti guNakriyAkArakasaMjJA'ntaraGgatayA balavatI / taduktamabhiyuktaH / paratvAdantaraGgatvAdupajIvyatayA tthaa| prayojyasyAstu kaTa tvaM gatyAdevidhitocitA // karTa tvamastu tathApi gatyAdeH gatyAdisUtrasya vidhitA vidhAyakatetyarthaH tathA ca gatyAdisUtreNa kaTa saMjAyA apavAdAt karmasaMjJAvidhAnamiti / nanvevamarAtyAdeH kaH karmasaMnayA karTa saMcAbAdhe digantasya kamaipsitatayA katuropsitatamatvAbhAvAtkarmasaMjJAvirahAta gamaryAta digantamarAtInityAdau digantamiti hitoyAnupapattiriti cenna / "karturIpsitatamaM kameM"ti sUtre karTa zabdasya karTa saMjJAviziSTArthakatvAbhAvAt dhAtUpAttavyApArAzraya khatantramAvArthakatvAt / evaM darzitasvAtantryasyArAtyAdAvanapAyAt karturIpsitatamatvaM digantamiti dvitIyoyA nAnupapattiriti vadanti / vastutastu prAcInamate'pi parayA kartasaMjayA na karmasaMjJAyA bAdha: gamayati digantamarAtInityAdAvarAtyAdeH gAM payo dogdhotyAdau payasa iva na ca du. hAdeH pradhAnavyApArasya gopAle satvAt dugdhe asavAt payaso na kartRsaMjJAprasaktiriti vAcyaM tathA sati Nijantasya dhAtutvavAdinAM prAcAmapi mate pradhAnavyApArasyArAlyAdAvasatvAt Nijathasyaiva prAdhAnyAt / evaM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 157 gatyA disUle kartRzabdo na kartRsaMjJAviziSTArthakaH kiM tu darzita svatantrArthaka iti karmasaMjJA na kartasaMjJAmupajauvati evaM hetumati giji "tisUtrasya karTa prayojako heturiti vyAkhyAne'pi kartR zabdaH svatantrArthaka eveti NijutyattAvapi na kartR saMjJApekSeti na karmasaMjJA kartR saMjJAmupajIvati evaM guNakriyAkArakaM na pradhAna kriyAkArakaM bhavatoti nAntaraGgatayA'pi kartRsaMjJA balavatIti na caivamarAtyAdeH pradhAnavyApArAnAzrayatve digantasya kartupsitatamatvAbhAvAt karmasaMjJAnupapattiriti vAcyam / pijantasya dhAtutvavAdinAM guNaphalavato digantasya gAM prayo dogdhAtyAdau pathasa ivAkathitamityanena karmasaMjJAsambhavAt ata evAkathitasUtrAvyavadhAnena gatyAdisUtramuktaM nanvevaM pAcayati caitreNa maitra ityAdau tRtIyAnupapattiH caivasya pradhAnavyApArAnAzrayatayA kartRtvAprasaktariti cenna nalenAbhiSiJcatItyAdAviva kamaNaH karaNatayA caitreNa pAcayatItyatrApi karaNArthakatRtauyopapataH caitravyApArajanyatvasvarUpazcetreNeti tRtauyAntArthaH pacyarthe'nveti tatra phale vyApAre cAnvaya ityanyadetat / bha vatu vA pradhAnIbhUtasya dhAtvarthasya nadanvitatirthasya vA'' zrayaH kartA sa ca dhAturbhUvAdiraNijanto vijAdyantazca evamaNijantadhAtvarthaka tathA prayojyasya cetreNa pAcayatotyava tadarthakatRtauyopapattiH NijantArthakatRtiyA prayojakasya maitreNa pAcyate ityava tadarthakatRtauyopapattiH evaM''kartR' karaNayostRtIye" ti sUce kartRzabdI darzitArthaka eva na tu kartR saMjJAviziSTArthakaH / nanvevaM gamayati diga Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 dvitiiyaavibhktivicaarH| ntamarAtInityAdAvapyarAtyAdau darzitakatatvasyAnapAyAt arAtipadAttRtIyAprasaGgaH na ca gatyAdi kartu: kamatvAtkathaM tRtIyAprasaGga iti vAcyam / gatyAdisatvastha niyamArthatvAtkamasaMjJAvidhAyakatvAbhAvAt NijantArthakarmatvasyANijantArthakartRtvasya cobhayasyArAtyAdau satvAt dvitIyAtatIyayorekoSasya kartu mazakyatvAdumayavidhaprayogasya sAdhutvaprasaGgAditi cenmaivaM gatyAdimUtrasya vividhaniyamArthakatvAt / niyamastu gatyAdInAmeva kartA kati gatyAdInAM kartA karmaiveti / kamaivetyeva kAraNa karmakAryAtiriktaM tatauyAdikaM vyvcchidyte| eva"mAkaDArAdekA saMjJA yA parA navakAzA cetyanApi parakAryAtiriktasyAnavakAzakAryAtiriktasya ca kAryasya vyavacchedaH pratIyate iti na kApyanupapattiriti / gamayati digantamarAtInityAdAvarAtipadottaradvitIyAnyAH kartRtvamarthaH gatyAdisace karteti bhAvapradhAno nirdezaH katatvaM tu gamayatyarAtInityAdau kRtiH / bodhayati dharma mANavakamityAdI mANavAkapadottarahitIyAyA: samavetatvalakSaNaM tadarthaH bhojayati miSTamatithInityAdAvatithipadottaradvitIyAyoH katilakSaNaM tadarthaH gatyAdisUtre bhojanagrahaNaM pAnamapyupalakSayati tena pAyayantyaH zizan paya ityAdiprayogo'pyupapadyate atrApi zizupadottarahitauyAyAH kRtirevArthaH / brahmainaM vyAhArayatotyAdAvetatpadottaradvitIyAyAH kRtilakSaNaM tadarthaH / mAsamAsayatyatithaunityAdAvatithipadottarahitIyAyA:katilakSaNaM tadarthaH dvitIyArtho nAnAvidhakartutvaM Nicana Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 159 kRtidhAtvarthe pradhAnena tatsaMsargeNAnveti / ke cittu NijantasamudAyasya dhAtutayA NijarthavizeSaNadhAtvarthasya phalatayA tahataH kartuH karmatvaM spaSTameva hetumati ce"tyanuzAsanAt NicI hetu kartutvaM kata prayojakatvamarthaH kartRtvaM ca NicaprakatidhAtvarthavatvaM tadanvitatirthavatvaM vA tadapi kacitprayatnaH kvacidAzrayatvAdikaM yodRzadhAtUttarAkhyAtena yAdRzaM ka tvaM vodhyate Nicapratyayena tAdRzakartatvanirvAhakavyApArI bodhyate sa ca pAcayatItyAdau pAkakRtinirvAhaka: jJApayatItyAdau jJAnAzrayatvanirvAhakaH nAzayatItyAdau nAzapratiyogitvanirvAhakaH vyApAraH pratIyate nirvAhakatvaM ca svarUpasaMbandhavizeSaH na tu janakatvamato jJApayatItyAdau nAnupapattiH evaM ca NicaprakatidhAtvarthakalasya phalatayA tahataH svatantrasya katu: kamatvAttAdRzaphalavizeSaNatayA svatantrakatattitva vivakSAyAM pAcayatyodanaM sahAyamityAdayaH prayogA: yadA tu pAkAdivizeSaNatayA sahAyAdikata tvaM vivakSitaM tadA pAcayatyodanaM sahAyenetyAdayaH / atha yatra caitramaitrobhayakartRkaH pAkastatra caitramA prayojayati yajadatte maiveNAyaM pAcayatIti prayogApattiH maitrakartRkapAkaprayojakavyApArasya darzitasthale yattadatta satvAte tAdRzaprayogavAraNArtha gijarthavyApAravizeSagAdhAtvarthakatatve prAtipadikAryAnvitAdheyatvasya tRtIyAntArthasyAnvayo vAcyaH evaM maitraM pAcayatItyAdivAkyajavodhAvailakSaNyAd dvitIyAtRtIyayorannayatAtparyabhedena vyavasthA na yuktati cenna agatyA pAkAdivizeSaNatAnvitAyAstatI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / yArthakateH pAratancyeNa jivizeSaNakata tve'bhedAnvayopagamena darzitaprayogavAraNamambhavAta anvayabhedena tRtauyAhitIyayorvyavasthAsambhavAt / dhAtvarthakartutvaM nirvAhakavyApArazca khaNDazo NijathaM iti naikadezAnvayazaGkati vadanti / taccintyaM caivaM pAcayatItyAdiprayogAbhyupagame gatyAdisUtrapraNAyanavaiyarthyaprasaGgAt niyamArthatApakSe sUtraNa gatyAdikAnAmeva kartu: karmatvajJApanAt na ca gatyAdikartA kamaveti niyamasya sUtreNa jJApanAt devadattena grAmaM gamayatItyAdiko na prayogaH prayogazca ayAcitAraM na hi devadevamadriH sutAM grAhayituM zazAketyAdika upapadyata iti vAcyam / gatyAdikAnAmeva kartA karmeti gatyAdikAnAM kartA kama veti vividhaniyamasya sUtreNa jApanAt devadattena gamayatotyAdiprayogAnupapatta: ayAcitAramityAderanyathopapattezca tathA hi sutAM grAhayituM devamayAcitAraM na zaMzAka na kRtavAnityarthe devadevasya grAhyarthena hyanvaya: ata eva jAyAprati grAhitagandhamAlyAmityatna karmapratyayasya tasya gauNakamaNi sAdhutvamavasIyate anyathA Nyanta katuM zca karmaNa ityanuzAsanena dhAtvarthakartari karmaNyeva tasya sAdhutayA gauNakarmaNyasAdhutvaprasaGga ityAdika vacyate / evaM sanantasya dhAtutvAt sannatheMcchAviSayasya karmatvaM bhavati / yathA pAkaM cikaurSatyodanaM bubhukSata ityAdau pAkaudanayoH kRtibhojanayordhAtvarthayoH sannarthecchAyAM vizeSyatAsamAnakata katvAbhyAM saMvandhAbhyAmanvayaH tenAnyadIyakatibhojanaviSakecchAsatva cikIrSati bubhukSate vA iti na Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| prayogaH samAnakartakatvabAdhAt na vA putradhanecchAyAM vidyamAnAyAM cikorSatautiprayogaH kativizeSyatvabAdhAditi vadanti tadava viSayatAmAtreNa karmatvaM na sambhabati pAkatvaM cikIrSatautiprayogApatteH uddezyatayA tathAtve tu odanaM bubhukSata ityAdAvodanasyAnuddezyatvAt karmatvAnupapattirityAdikaM cintanIyam / maNikRtastu cikIrSAkRtisAdhyatvaprakArikA kRtisAdhyakriyAviSayecchA pAka kRtyA sAdhayAmIti tadanubhavAt kRtimAdhyatvaprakArakaphalecchAvAraNAya kriyAviSayakatvaM vizeSaNaM kRtisAdhyatvabamajanyAyAH kRtyasAdhyakriyAviSayiNyA icchAyA vAraNAya kRtisAdhyatvaM vAstavaM vizeSaNam anubhavastu katisodhyatvena pAkamicchAmItyAkAraka eva pAkaM cikorSatItyatra prAdhAnyena pAkasyecchAviSayatvamanubhUyate na tu kRteH prAdhAnyamudde zyatvaM dhAtozca sanpratyayAbhidheyecchAprakAravAcitvaM tena kRJa: kRtisAdhyatvaM tatyakArakatvaM vArthastaca prakAritayA svarUpeNa vA saMsargeNecchAyAM sannathe'nveti / odanaM bubhukSata ityatra bhojanavizeSyatayaudanasyAnubhavAt bhojanasya karmatAsaMsargeNaudane'nvayaH tasya ca viSayatayA sannarthecchAyAmanyayaH atra kRtisAdhyatvasya khanirUpakakRtisAmAnAdhikaraNyenaudanasya svakarmakabhojanajanakakRtisAmAnAdhikaraNyenApi sannarthecchAyAmanvayaH tenAnyadIyakRti sAdhyatvabhojanIyakarmatvaviSayakecchAyAM vidyamAnAyAM na tathA prayoga: darzitalakSaNacikorSAyAH pravRttihetutvAt cikorSatItyavatthandhAtvarthanirvacanAditi vadanti / sohaNDopAdhyAyAstu pAkaM cikIrSa Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitiiyaavibhaaktvicaarH| totyAdau sana icchAmAbamartha: tatra dhAtvaryasya katyAdarahezyitvasamAnakatatvAbhyAM saMbandhAbhyAmanvayaH dhAtvarthakatyAdau tAphale sAdhyatvaviSayatve vA pAkakarmatvasya viSayitvasyAdheiyatvasya vA anvayaH samAnakartRkatvanivezAdanyadIyakRtIcchAyAM cikotIti na prayogaH uddezyatvanivezAtkRtijJAnecchAyAM na tathA prayoga iti vadanti / yujyate caitat tathA hi sannarthacchAyAM pAkAdiviSayatvasya nAnvayaH dhAtvarthasyaivoddezyitayA'nvayAt na tu viSayatvasAmAnyasya hitIyArthatayA'nvayastathA sati pAkatvaM cikIrSatauti prayogaprasaGgAd uddezyatA tu prAtipadikArthe sannarthecchAyA na vyatyattisiDA taNDalaM pipakSatotyAdau taNDalasya siddhatayA'sambhavAt na ca pAkIyastaNDulo bhavatvitIcchAyAmapi taNDulaM pipakSatIti prayogAt prAtipadikArthasya viSayatayA tattrAnvaya iti vAcyaM tathA sati pAkIyaM jJAnaM bhavatvitaucchAyAM jJAnaM pipakSatIti prayogopapateH viSayatAmAtreNAnvayoyagametiprasaGgasya darzitatvAcca na caudanaM bubhukSata ityatra bhojanavizeSyatayaudanasyAnubhavAditi maNivirodha iti vAcyam / bhojanavizeSyatayetyatva bahubrIhiNA vizeSagAvAnubhavasya bodhitatvAt / nanu katha tarhi pAka cikorSatItyatra prAdhAnyena pAkasyecchAviSayatvamanubhUyate na tu kateriti maNaH saGga tariti cet pravRttihetubhUtAyAcikaurSAyAH kRtisAdhyatvaprakArakatayA pAkasyoddezyatvasambhavAttathaiva tannirvacanamuktaM sAmAnyatazcikIrSA zabdArtha: dhAtupratyayArthayoranvayana katIcchava / na ca tatra viSayitAmAvaNa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| pAkasyAnvaye'tiprasaGgasya darzitatvAd uzyitayA dhAtvarthakratereva tavAnvayaH pipakSatItyAdau tathAdarzanAd evaM dhAtvarthaphale hitIyA ttArthasyAnvayaH na tu sannatheM ata eka gRhaM tiSThAsatauti na prayogaH anyathA gRhe sthitiH syA, ditaucchAyA gRhaviSayatvAt tathAprayogaprasaGgAt / nanvevaM pAkazvikoya'te taNDulaH pipakSyate odano bubhucyate iyAdI pAkataNDulAdestiGIkarmatvasyAnvayAnupapattiH sannIkarmatvAt sannarthAvizeSitasya dhAtvarthavizeSitasya tasyAnvetumazakyatvAt / prakRtyarthavizeSitasyaiva pratyayArthasyAnyavAnbetuM yogyatvAt / evaM dhAtvarthakarmatvAnabhidhAnAdIdRzakarmAkhyAtasthale pAkatagaDulAdipadAd hitoyAprasaGgazca tasmAtyAkataNDulAdiprAtipadikArthasya dhAtvarthakarmatvaM na yujyate yujyate ca sannarthakarmatvamiti na darzitahitIyAprasaGgaH karmatAsaMbandhena dhAtvaviziSTaprAtipadikArthasya sannarthakarmatvopagamAt tiSThAsaniyoge na hitIyAprasaGgaH tiSThaterakarmakatvAt tatva tAdRzaprAtipadikArthasyAsambhavAt taNDulAdesmiddhatvApi karmatayA pAkaviziSTataNDulasyecchoddazyatvaM nAnupapannaM mukhavantamAmAnamicchatotyAdI sukhaviziSTAtmanastathAdarzanAt ata evaudanaM bubhukSata ityAdau bhojanavizeSyatayaudanasyAnubhavAdityuktaM viziSTataNDulAdeH sannarthakarmatvasambhavAttaNDulaM pipakSatItyAdiprayogopapattiH pAkajJAnecchAyAM tu jJAnaM pipakSatIti na prayogaH tatra karmatayA pAkavaiziSTya sya jJAne virahAt ki tu jJAnavaiziSTAsya pAke matvAtyAkaM jijJAsatauti prayogopapattiriti cettathAsati guDapAkasya Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dvitiiyaavibhktivicaarH| kamatayA taNDule vaiziSTayamavagAhamAnAyAM guDapAMkIyastagaDallo bhavatvitaucchAyAM guDaM taNDalaH pipacyate ityAdikarmAkhyAtaprogaprasaGgaH sannarthakamatvasya tagaDalagatasyAkhyAtenAbhidhAne'pi guDagatasya dhAtvarthapAkakarmatvasyAnabhidhAnAt guDapadAd hitauyAprasaGgasya durvAratvAt / nanu dhAtoraprakRtitvAt manprakRtikana karmAkhyAtena kathaM dhAtvartha karmatvaM taNDulAdigataM taNDulaH pipacyate ityAdau bodhanIyamiti cet karmakhyAtasthale prathamAntArthasya mukhyavizeSyakatvAnurodhena sannarthasya dhAtvarthavizeSaNatayA'nvayAvazyakatve mannarthavizeSitadhAtvathaM karmatvasyaiva karmAkhyAtena pratipAdanasambhavAt iSTapAkakarmatvasya tagaDule'nvayavodha upapadyate yathA guruNA zijyega pAcyate taNDula ityAdI giprakRtikana karmAkhyAtena gijarthaprayojakavyApAreNa prayojyatAsaMbandhena vizeSitamya pAkasya karmatvaM tagar3alAnvayi pratyAyyate na hi tatra Nijatha prayojakavyApArakarmatvaM pratyAyayituM zakyata iti / evaM dvitIyAkarmAkhyAtAyoH karmatvayoH vizeSaNatvavizeSyatvAbhyAM sanprakRtidhAtvartha evAnvayopagamAta gRhAMstiSThAsati gRhAstiSThAsyante vA iti na prayogaH ata eva"pUrvavatsana" iti sUtreNa sannantasyAtmanepadAdivyavasthAyAM pUrvasya prakRtibhUtadhAtoH sAmya tApanena sakarmakAkarmakatvayorapi prakRtibhUtadhAtusAmyaM jJApyate icchAbhinnArthakasya sana: prayogastatra tatra draSTavya iti dik / evaM "jalpazrugrahadRzAmupasaMkhyAnamiti"vArttikena jalyaniprabhRtikartari karmasaMjJA jJApyate tena punamakSarANi ja Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhttyrthnirnnye| lyayatIti prayogaH tatra varNetarAyattitvena vizeSitotyattiApArazca japateratha: na ca varNotpattiH phalavidhayA'rtha iti vAcyaM tathA sati dhAtvarthAntarbhUtakarmakatvAt zabdAyativaj jalpaterakarmakatvApatteH varNAn pardai vo jalpatItiprayogAnApatteH atha vA utpattiH phalatayA vikRtaspRSTeSatspRSTAH prayatnAstAdrUpyeNa vyApAratayA jalpaterartha: jalpativat bru vivacivadidiprabhRtayo bodhyAH putrama narANi jalpayati pitetyatra putrapadottarahitIyAyA vistAdivyApArAnvayisamavetatvamarthaH Nica: zikSaNAjAdiH prayojakavyApAro'rthaH evamakSaraniSThotpatyanukUlasya puttrasamavetavitAdivyApArasyAnukUlo yaH zikSaNAdistadAtrayaH piteti vAkyArthadodhaH atra zabdakarmakatayA jalpateH kartari karmasaMjJAsiddhau vArttike jalpatigrahaNamanarthakamiti dhyeyam / evaM yajamAnaM sUktamanuvAkaM vA zrAvayatItyatva yajamAnapadottarahitIyAyA: zrAvaNapratyakSAnvayisamavetatvamartha: atrApi zRNote: zabdakarmakatayA pRthagyahaNamanarthakamiti dhyeyam / na ca zRNote: zrAvaNatvamiva zabdatvamapi pratinimittaM tathA ca ziSyaM dharma thAvayatoti prayogopapattaye vaH pRthaggrahaNamiti vAcyam / zabdakarmetyatra karmapadastha kArakaparatayA zabdakArakakArthavAcidhAtorupagrahAt zAbdabodhasya zabdakaragakatayA zRNotestathAtvAt zAbdabodhArthakasya zRNoterbudhyarthakatayopagrahasambhavAcca na ca sUtre buddhipadena jAnasAmAnyavAcinAmevopagraho na tu jJAnavizeSavAcinAM dRzezceti pRthaganuzAsanavirodhAditi vAcyam / jJAnAtiritArthe'pi pra Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . . ... .... . 166 dvitiiyaavibhktivicaarH| vartamAnasya dRzaH kartari karmatvajJApanArtha pRthaganuzAsanasambhavAt / yatpathAvadhiraNuH paramaH sA - yogidhaurapi na pazyati yasmAt / bAlayA nijamanaH paramANI hraudarauzayaharokRtamenam // / nAka kI pAilA / dUtyAdI dRzairavagAhanArthakatvasya darzanot tena yogidhiyaM paramANuM darzayati yogAbhyAsa iti prayogopapattirdazezcetyanuzAsanaphalam ata eva smArayAyenaM vanagulmaH khayamevatyAdau idaMpadAda dvitIyopapattiH smarate - nArthakatayA smaraNakartari gatyAdisUtreNaiva karmatvattApanAt anyathA karmatve'nuzAsanadaulaNyApatte: nanu smArayatyenamityAdiH ka prayogaH yadartha sUtre buddhipadasya jJAnasAmAnyavizeSobhayavAcitvamupayata iti cet NeraNAvitisUtre bhASyodAharaNamidaM tathA hi " peraNI yatkarmaNau cetsakartAnAdhyAne"ti sUtrasyAyamarthaH rApantAhAtorAtmanepadaM bhavati aNyantadhAtoryatkarma NijantadhAtoH sa kartA cedyathA hastinamArohatItyavANyantasyArohateIsto karma tatvArohaNaprayojako nyagabhAvAdi ApAro NicA hastigataH pratyAyyate cettadA Arohayate hastI svayameva evaM pazyati zivamityatra darzananakarmazivastava darzanaprayojaka: karuNAdikpArazivagato NicA pratyAyyate cet tadA darzayate zivaH svayameveti IdRzArthasyAdhyAnArthakaprakRtikaNyantasamudAyena bodhane'pi AtmanepadaM na bhavati tatredamadAharaNaM smaraya Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 167 syenaM vanagulmaH svayameveti atra smaraNakarmavanagulmagata urodhakasambadhAdiNicA pratyAyyata evamUrdhvadigavacchinasaMyogAnukUla vyApArArthakasyArIhatergatyarthakatvamakSatamevordhvasyAdhikasya niveze'pi gatyarthakatvahAnerayogAt kareNurArohayate niSAdinamityanArohaNa kartari karmatvaM gatyA dimatreNaiva jApyate evaM zivo darzayate bhaktAnityatra dRzerjAnAthai katayA gatyAdimatreNa dRzezceti vArtikena ca darzanakartari karmatvaM jJApyate nanvatArohatiphalIrvasaMyogAdhikaraNatayA hastino darzanaphala viSayatvAdhikaraNatayA zivasya karmatvasambhave hastI svamArohayate niSAdinamiti zivaH svaM darzayate bhatAniti ca prayogaH syAditi cediSyata evAyaM prayoga: yadi neSyate tadA dhAtvarthaphalAnvayini karmaNi NijarthavyApAravavedo'pi kamatve tan sa bhedaH pUrvoktarItyA Nijanviyiphale karmatvAnvayasaMsargaghaTako vetyanyadet / yattu pazyati bhava iti karmasthabhAvake dhAtvarthaphalastha NicA pratipAdane darzayate bhava iti tatra karmasthabhAvakadhAtorakarmakatvAnnaitadyoge hitIyAprasaGga iti zAbdikairuktaM tatsUtrArthAnabhijJAnavijambhitaM tathA hi hetumaticeti sUtreNa prayojakavyApAre Ni co vidhAnAhAtvarthavyApArasyAprayojakaM phalaM pratipAdayitumasAmarthyameva kiM ca karmasthabhAvake karmaNaH kartatvAdaNau karmavAyogAt NyantasyAtmanepadamapi na sambhavatautyanyatra vistaro'nusandhayaH / dharmamartha vA grAhayati zithamityatra gRhNAte nArthakatve ziSyapadottarahitoyAyAH samavetatvamartha: saMyogAdilakSaNa ma bandhAnukUlavyA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dvitIyAvibhaktivicAraH / 8 pArArthakatve tu ka tirarthaH tatra grahikartari karmatvaM na prayogasAdhutvaM saMpAdayati tathA hi jAyApratigrAhitagandhamAlyAmityatra samAsAnupapattiH nAva jAyayA prapratigrAhite gandhamAlye yAmiti bahuvrIhiH sambhavati / Nyante kartucca karmaNa ityanuzAsanenANyantadhAtukartari karmaNya va karmapratyayasya sAdhutvajJApanAt dhAtvarthakarmagandhamAlyAdisAmAnAdhikaraNyena karmakkasyAsAdhutvAt na vA jAyayA gandhamAlya pratigrAhitAmityardha pipalyAdirasau tatpuruSaH tathA sati tatpuruSasyottarapadaliGgatAniyamena TApo'nutpAdaprasaGgAt / itthaM grahi karturNyante'pi na karmatvaM kiM tu grahikarmaNa evAto jAyayA pratigrAhite gandhamAlya yayaM ti bahuvrIhiH vigrahavAkyAta jAyAprayojita yatkarTa ka pratigrahakarmaNo gandhamAlya iti zAbdabodhaH samAse tu jAyApadasya jAyAprayojakagandhamAlyakarmaka pratigrahakartari lakSaNA pratigrAhitAdizabdAnAM tAtparyagrAhakatvamiti evaM gRhigrahaNamapyanarthakamiti dhyeyaM mANAvaka N sarvaM darzayatyAcArya ityAdI mANavakapadottaradvitIyAyA darzanAnvayisamavetatvamartha : acApi dRzaM zcetyanuzAsanena darzanakartari karmatvajJApanAt dRzeH pRthagagRhaNamapyanarthaka miti dhyeyam / dRza zcetyanuzAsanaM darzanakara karmatvaM jJApayati na ca dRzenArtha ka tathA tatkartari gatyAdisUtreNaiva karmatvasiddheH pRthaganuzAsanaM vyarthamiti vAcyam / jJAnabhinnArthaM kasyApi dRza: katari karmatvajJApanArthatayA avaiyarthyAt yathA darza yenamapi kevalAnvayinaH saraNimityAdo jAtimatvasAdhya Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| kasattvahatoridaMpadArthatayA tasya darzanakartRtvaM bAdhitamiti dRzaH prAptau lakSaNA tathA ca darzayetyasya prApayetyartha. dRzyarthaprAptikartari sattvAdau karmatvajJApanaM dRzezcetyanuzAsana phalam / na ca prAptergatitvAt tadarthakasya dRzaH kartari gatyAdisUtreNaiva karmatvasiddheH pRthaganuzAsanavaiyarthyamititi vAcyam / gatyAdisUtre gativAcakAnAmevopAdAnAt na tu gatilakSakAnAM anyathA pacergatilAkSaNikatve pAcayati devadattaM yajJadatta iti prayogApatteH / evamayaskAntamayo darzayatItyatrAvyavahitAvasthAnaM dRzarathaH tatrAyaHkarmatvamavyavadhAne phale'nveti bhayakAntaniSThakatatvalakSaNaM karmatvamavasthAne'nveti evaM paramANuM yogidhiyaMdarzayatItyatra viSayatApratiyogitvaM dRzerarthastatra paramANuvizaSitamAdhayatvaM viSayatve phale'nveti dhauvizeSitaM kaTatvamAdheyatvalakSaNa pratiyogitve'nveti / tAdRzapratiyogitvaM tu prayojakatayA NijatheM yogajadharmalakSaNAtizayavizeSe yogAbhyAsAdivyApAre'nvetauti / yattu dRzazceti pRthaganuzAsanena gatyAdisUbe buddhipadena jJAnatvaviziSTavAcinAmeva grahaNaM na tu jAnatvavyApyaviziSTavAcinAM smaratijighratyAdaunAmiti jJAyate anyathA pRthaganuzAsanavaiyaryaprasaGgAditi zAbdikairuktaM tanna pRthaganuzAsanasArthakyasya darzitatvAt smaratiyoge smArayatyenamitibhASyaprayogasya darzitatvAcca / jighratiyoge'pi prApayatyoSadhIgandhaM vAhAnsataH sparzayati kanyAM varaM paricAriketyAdiprayoga iSTa eva "abhivAdihazorAtmanepade veti bAcya"miti vArtikenAbhivAdihazoH kartari karmavavikalpa Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / AtmanepadamamabhivyAhAre jJApyate tatrAbhivAderAtmanepaditvAda dRza: paramaipaditve tu na vikalpaH kiM tu dRza: katara karmatvameva abhivAdayate vizvAmitraM rAmeNa rAmaM -- vA dazaratha ityAdAvabhivAdernamaskAro'rthaH sa cotkarSavatathA jJApana kharUpastavotkarSaprakArakajJAnaM vyApArazca kha zo'rthaH tavAbhivAdyavizvAmitrAdivizeSitamAdheyatva 170 mutkarSaviziSTasamAyAvacchinnAdheyatvIya svarUpasaM sarge gA jJAne'nveti jJAnaM tu prayojakatayA vyApAre tvatto'hamapakRSTa iti vAkyAdisvarUpe'nveti utkarSastu vyApArAthayAbhivAdakAvadhiko vodhyaH rAmapadottaratRtIyAdvitIyayorvyApArAnvayino kRtirarthaH vyApArastu prayojakatayA jitheM dazaratha vyApAre'nveti dvitIyArthAdheyatvasya darzitasaMsargeNa jJAne'nvayopagamAt abhivAdyAnyasyAbhivAdyagatotkarSajJAne'pi tamabhivAdayate iti na prayoga: yadi co prakArakajJAnaM namo'pi dhAtvarthastadA utkarSaprakAratAnirUpita vizeSyatayA samavAyena ca dvAbhyAM saMbandhAbhyAmavacchinnamAdheyatvamabhivAdyavAcipadottaradvitIyAyA - rtha iti na kA'pyanupapattiH / yadi cAbhitrAdyasya vyAsaGgavazAdutkarSAjJAne'pi abhivAdiprayogastadA utkarSavattAjijJApayiSA dhAtvarthaH phalaM vyApArastu pUrvokta eva tatrItkarSa prakArakajJAnaniSThoddezyatAvacchedako bhUtayorutkarSaprakAratA nirUpita vizeSyatA katvasamavetattvayorvartamAnAgyAmavacchedakatvAbhyAM nirUpitayA'vacchedakatayA saba-venAvacchinnamAdheyatvamabhivAdyavAcipadottaradditIyAyA artha: utkarSanijJApayiSAyAM phalIbhUtAyAmanveti / sA 1 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 171 ca prayojyatayA darzitavyApAre'nveti zeSaM tu pUrvavat ava vizvAmitra samaveta mutkarSaprakAratAnirUpita vizvAmitravizeSyatAmutkarSaprakAraka jJAnaM bhavatvitIcchAyA uddezyatAvacchedakaiyaM samavetatvaM darzitavizeSyatvaM ca tadavacchadakatA vizvAmitre spaSTA sA caikA dayau vetyanyadetat vizvAmitrasya va vizeSyatayA nirUpitotkarSa prakAratA kaMjJAnaM bhavatvitIcchA tatrApi vizeSyatAnirUpitaprakAratAkatvAvagAhane prakAratAnirUpitavizeSyatAkatvAvagAhana niyamAddizeSyatvasyoddezyatAvacchedakatvamiti na vizvAmitrasyoddezyatAvacchedakatAvacchedatvahAniriti / bha vatu vA prakAritvasyoddezyatAvacchedakatA tathApi tannirUpakAvacchedakatAghaTita paramparAvizeSyatvavizeSaNatayA AsamAnAbhivAdyaniSThA'pi sambandhastathA cAnyatarasambanvAvacchinnamAdheyatvamabhivAdyavAcipadottaradvitIyAyA artha: tena gAlavasamavetasya vizvAmitrasamavetasya vizvAmitrotkarSajJAnasya vizvAmitrasamavetasya zivotkarSajJAnasya vizvAmitravizeSyaka guNaprakArakazivotkarSa prakArakasamUhAlambanajJAnasya becchAyAM vizvAmitramabhivAdayata iti na prayogaH dvitIyArthasya niruktAdheyatvasyAnvetumayogyatvAt evamevAbhivAdiparyAyA namaskarItyAdayo bodhyAH / evaM maryaM darzayate mANavakena mANavakaM vA''cAryaityAdI mANavakapadottaratRtauyA dvitIyayA darzanAnvayisabhavetvartha ityuktaprAyam / "hRkroranyatarasyAmi tvanuzA'sanena karmatvavikalpajJApakena karmakAryadvitIyAvikalpAbodhyate ata eva gatyAdimRdasya gatyAdikartA karmaiveti Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / niyamamAtvArthakatA na yujyate gatyAdisUtreNaiva gatyAdyarthaka bhinnAnAM kartari karmatvavikalpAvagamena hakrorityanuzAsanasya vaiyarthyaprasaGgAt / tasmAt gatyAdInAmeva karte - tiniyame gatyAdyarthakAnyadhAtukarttari vyavacchinnasya pratiprasavArthaM vidhAnArthaM vA hRkrorityasya pRthagArambhaH NyantayorhRkroraNyanta hRkRkartari karmatvaM vikalpena jJApayati yathA hArayati bhAraM bhRtyena bhRtyaM vA prabhurityava nRtyapadottaratRtIyAdditauyayoH kRtilacaNaM kartRtvamartho harayo'nveti gatyarthakatayA hRJaH kartari karmatvasya nityatAprAptau vikalpArthaM grahaNaM setuM kArayati vAnarairvAnarAnvA rAma dUtyava kRJo yatnArthatve vAnarapadottaratRtIyAhitIyayoH samavetatvamarthaH utpAdanArthatve tu kRtirartha iti mantavyam / atra dhAtvartha karmaNaH prayoge'prayoge vA dhAtvakartari jirthakarmaNi tiGAdayaH karmapratyayA bhavanti yathA digantaM gamyate gamito vA ripurgamyate gamito vA ripuH, dharmaM bodhyate bodhito vA mANavakaH bodhyate bodhito vA mANavakaH, miSTaM bhojyate bhoMjito vA'tithiH bhojyate bhojito vA'tithiH payaH pAvyate pAyito vA zizuH pAvyate pAyito vA zizaH, brahma vyAhAryate vyAhArito vA mANavakaH vyAhAryate vyAhArito vA mANavakaH, mAmamAsyate cAsito vaa'tithiH| Asyate Asito vA'tithiH, taduktam / 172 pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdaunA hurdikarmaNAm / capradhAne duhAdInAM syante kartuzca karmaNaH // iti yaba yA karTa evaM dvitIyArthastava tAdRzakaTaM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 173 9 tvaM karmAkhyAtArthastaddAn karmakRdarthaM iti mantavyaM yattra dhAtvarthaka jirtha karmago na prayogastatva dhAtvartha karmaNyapi karmapratyayAH bhavanti yathA gamitaH prApitI vA giriH, vodhito dharmaH, pAyasaM bhojitaM, payaH pAyitaM, bedI vyAhArito, mAsa AsitaH, evaM sUryaM darzyate darzitoM vA mAgAvakaH, kevalAnvayinaH saraNiM darzyatAM darzanIyo vA'yaM darzanIyo vA'yaM, yadvAttrarthakartari NijarthakarmatvaM vaikalpikaM tatrApi jirthakarmaNyeva karmapratyayaH vizvAmitramabhivAdyate abhivAdito vA rAmaH, abhivAdyate 'bhivAdito vA rAmaH bhAra hAyete hArito vA bhRtyaH hA hArito vA bhRtyaH setuM kAryante kAritA vAvAnarAH kAryante kAritA vA vAnarAH, evaM saryo darzitaH, zrata eva vistaro darzitaH zabdakaustubhe" ityapapadyate vizvAmivo'bhivAditaH, mAro hAritaH, setuH kAritaH, ityAdayaH prayogA anusandheyAH gamanAnukUlavyApAravAca kasya nayatervahatezcAdhikasya vyApArasya vAcakatve'pi gatyarthakatvasya na hAniriti gatyarthakatayA nayatervahatezca katari prasakta jirthakarmatvaM niSedhati "novayoH pratiSedho vaktavya" ityanuzAsanaM tena nAyayati vAhayati vA bhAraMbhRtyeneti pramANaM na tu nAyayati vAhayati vA bhAraM bhRtyamiti "vaheraniyantRkarTa kasyeti vaktavyam / iti vArttikena vaheH kartari niyantraka kajartha karmatvasyApratibedho jJApyate niyantA tu pazuzikSakaH tena vAhayati rathaM vAhAnsUtaH vAhayati goNIM balIvardAn vaNik iyAdyupapatti: / bhojanArthatayA''dikhAdayatyoH kartari 66 C w Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dvitIyAvibhaktivicAraH / prasakta NijayakarmatvaM niSedhati "AdikhAdyoH pratiSedhovaktavya" ityanuzAsanaM tena Nijanta yorAdikhAdyoraNijantAdikhAdatikartari kamatvaniSedho jApyate tenAdayati khAdayati vA'nnaM vaTuneti pramANaM na tu aodayati khAdayati vA'nnaM vaTamiti / "bhakSarahiMsArthasya pratiSedho vaktavya"ityanuzAsanaM bhane: kartari NijathaMkarmatvaM niSedhati tena bhakSa yatyannaM vaTuneti pramANaM na tu bhakSayatyannaM vaTumiti hiMsArthasya kartari na NijarthakarmatvaniSedha: hiMsArthatvaM tu hiMsAnuguNIbhUtArtha katvaM na tu hiMsAvAcakatvaMbhakSiNA maraNAnukUlavyApArasya vA'pyavodhanAt tena bhakSayati balauvardAn sasyamiti prayoga upapadyate kSetrastha sasyAnAM prANitvAt sasyabhojanasya sasyamaraNAnuguNatvAt / akarmakatayA zabdAyate: kartari prasaktaM NijathakarmatvaM niSedhati "zabdAyateH pratiSedho vaktavya"ityanuzAsanaM tena zabdAyayati sainikairiti pramANaM na tu zabdAyayati sainikAniti / vaikuNThamadhizete harirityAdau vaikuNThAdeH karmatvopapattaye"adhizauGasthAsAM karma" ityanuzAsanam / adhipUrvakANAM zausthAsAM kaTa karmAdhAraH karmasaMna ityarthakaM yadyapyadhizayatyAderakarmakasya karmatvaM vaikuNThAdidezasya mAsAdikAlasya ca vArtikenaivopapAditaMdezakAlayoravAdhAratvAdanuzAsanavaiyaryam / tathApi vArttike dezaH kurutvapaJcAlatvAdinA kAlo'pi tadavAntaradharmeNa jJApitaH na tu dezatvena kAlatvena prakRtasUtreNa dezatvena kAlatvenApi dezAnyo'pi gRhazayyAdistathAktaiti na vaiyadhyamiti / evaM vaikuNThamadhizete'dhyAste'dhi Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 175 tiSThati vA harirityAdau karTa ghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthI dhAtvarthavyApArI zayanAdAvaveti zausthAsAmarthAH pUrvamevoktA adhistu karmapratyayAkAGkSAyAmupayukno nirarthaka eva / abhinivizaterAdhAra karmatvaM jJApayati / "abhinivizazca" ityanuzAsanam / abhinipUrvakasya vizaterAdhAraH karmasaMjaka ityarthakam abhinivizate sanmArgamityanAbhinivizo dhArApannajJAnaM tajjanmA dRDhatarasaMskAro vA'rthaH yativatphalAvAcakatvAdakarmakatvaM sanmArgAdivizeSitaM viSayatAsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthastAdRze jAne saMskAra vA dhAtvarthainveti yadi ca sAkSAtsaMbandhAvacchinnAdhe yatvasya saptamyathasyeva saptamyarthAnuziSTahitIyArthasyApi dhAtvarthAnvayonAmyapeyate tadA vyApArAnubandhiviSayatAsvakarTa saMbandhaghaTitaparamparAsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM hitauyArtha iti vizatestu antaravayavAvacchinnasaMyogAnukUlo vyApAro' rtho 'ta evAyaM sakarmaka: antaravayavAstu vijAtIyArambhakasaMyogavadavayavAH ArabaikAvayavibhinnAvayavyArambhakasaMyogAnadhikaraNAvayavA vA gRhAdibahiravayavAnAmalindAdInAM gRhAnyAGganAyavayavyArambhakasaMyogavatvAnnAntarava yavatvamiti antarvizatItyAdAvantariti luptasasamIkamavyayaM na tu luptahitIyAntamadhaH patatItyatrAdhaHpadavadato nAnupapatiriti mantavyam / nivizatestu tathAvidhaH saMyoga evArtho ta evAyamakarmaka iti / yatna tu kAraNatAyAM pravizati nivizate vA iti prayogastatra praparvasya vA vizaterghaTakatvalakSaNasaMvandho'rthastatra kAraNatA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 dvitiiyaavibhktivicaarH| vizeSitasya saptamyarthasya nirUpakatvena nirUpakanirUpakatvena vA saMbandhenAvacchinnasyAdheyatvasyAnvaya iti eSvatheMdhvabhiniviSTAnAmiti phaNibhASyaprayogadarzanAt so cakAro'dhikatayA kacilkamasaMjJAniSedhaM sUcayati yathA pApe'bhinivizata iti / upavasati vaikuNThamityAdau vaikuNThAdeH karmatvopapattaye "upAnvadhyAGsa" ityanuzAsanamupAdipUrvakasya vasaterAdhAraH karmasaMta ityarthakam / upavasati anuvasati adhivasati Avasati vA vaikuNThaM harirityatra bhUyaHkAlAvacchinnasatvaM vaserarthastattra karTa saMbavaghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArtho dhAtvarthe'nveti yatnAbhojanamupavasararthastatra karmasaMjJAniSedhaka"mabhuktyarthasya tu ne"ti vArtikam / tena vanetUpavasatautyeva pramANam / ekAdazausupavasevAdazaumathavA punaH / ityAdAvupavasarabhojanaM nArthaH kiM tu doSAdupAttasya gugauH saha vAsaH / upAttasya doSebhyo yastu vAso guNaiH saha / upavAsaH sa vijJeyaH sarvabhogavivarjitaH // ityArSaparibhASaNAdato na hitauyAnupapattiriti vadanti / vastutastUpavaserabhojanArthakatveSyakarmakatvamakSatameveti dezakAlAdInAmakarmakakarmatvaM vArtikena jJApitamiti na dvitIyAnupapattiH kAlikAdheyatvasya dvitIyAdheyatvaM na tu karTa sambandhaghaTitaparamparAvacchinnAdheyatvasyeti / zauGAdInAM vasyantAnAmanupasRSTAnAmAdhArasthAdhikaraNasaMjJA upasRSTAnoM tu karmasaMnjetyanyapUrvakaM karma visheymiti| "krudhadruhorupasRSTayoH kameM"tyanuzAsanam / kru Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| dhahorupasRSTayorya prati kopastatkArakaM karmasaMjJakamityayaka karamabhika dhyatItyatra krare karmatvaM jJApayati / kadhadveSo'rthaH ka ravizeSitaM viSTatAsvarUpaM viSayatvaM vitauyArthaH kra ramabhidruhyatItyatra herdiSTAcaraNamarthastatra dveSo vyApArazca iyamarthastava kra rAdivizeSitaM samavetatvaMhaSAnvati / yadi ca vyApAramAtramaniSTAnukUlavyApArIdrahararthastadA deSo dvitIyArtha: karAdivizeSito viSayatAvizeSeNa vyApAramAve'niSTe vA'nveti ityAdikaM vacyate tatrApi kra.dhad horupasargavinAkRtayoH Sasya viSaye samavAyini ca saMpradAnasaMjJA sopasargayostu karmasaMjJetyanyapUrvaka krmeti| iti vibhaktyarthanirNaye kArakahitIyArthanirNayaH // nAmAnviyino hitIyArthI prakArakatayA saMjJAyante yathA ubhayataH subhaTrAM saMkarSaNavAsudevAvityatrobhayazabdasya pArkhayamarthaH prakRte paJjarAsthanAM samUho na pAvaH kiMtu tatsaMnihito dezI digvA tasilo vRttimatvamartha: ditauyAyAH pArkhAnvayisaMbandhitvamarthaH tathA ca subhadrAsaMbandhipArzvayavRttau saMkarSaNavAsudevAvityanvayabodhaH tadutI nAmo vidhaiva saMbandhaH sarvavAkye vyvsthitH| sAmAnAdhikaraNyena SazyA vA'pi kacidbhavet // iti SaSThaupadamasamAnavibhaktInAmupalakSakam / pArzvapadena pAvasannihitadizo vivakSaNAdagrapRSThayostulyAntarayorubhayazabdaprayoge na dvitIyA / sarvataH kRSNaM gopA. ityatra sarvapadaM sarvadikaparantasahitauyAyAzca pUrvokta evArthastathA ca kRSNasaMbandhisarvadittiyo gopA ityanva Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 dvitIyAvibhaktivicAraH / yabodhaH dhikzAkyAnityatra ninditAcAro jugupsA vA dhikzabdArtha: jugupsA tu deSavizeSa: hitauyAyA AdheyatvaM ninditAcArAnvayijugupsAnvayiviSayitvaM bA'rthastathA ca zAkyaratininditAcAra iti zAkyaviSayiNI jugupseti vA zAbdabodha: "dhigastu tRSNAtaralaM bhavanmana" ityatra mana iti hitIyAntaM dhigityastikriyAyAM karttatayA'nveti atha vA dhigityasti kriyAyAmevAnveti tathA ca jugupsitasattAvanmana ityanvayabodha: / dhiGamUkhaityatra jugupsAyAM mUrkhasambodhyatvasyAnvayaH vyatyattivaicicyeA vi. SayitAsaMsargeNA mUrkha syApi jugupsAyAmanvayaH tenAnyaviSayakajugupsAyAM mUrkhasambodhyatvAnvayavivakSAyAM na tathAprayogaH / pAkSiptabhavasipadArtha sambodhyatvasyAnvayo dhigitikriyAyAM bhavane vetIti kazcit / yadi ca svaviSayakadveSo na bhavatIti dhimAmityAdau naiSA gatiriti vibhAvyate tadA guNAbhAvadoSAnyatarasvarUpopakarSoM dhikzabdArtha: hitIyAyAH saMbandhoI: mAM dhigityatrApakarSoM matsaMbandhItyanbayabodhaH / guNA: pANDityakAruNyAdirdoSa: krodhalobhAdiH / evaM dhiGamUrkhetyA zAstrAnabhittasya mUrkhapadArthasya mamvodhyatvaM vastuvivekarAhityasvarUpApakarSe'nveti darzitApakarSe sUkhasyAnanvaye'pi na kSatirasya mUrkhasAdhAraNatvAt yatva tu samvodhyasAdhAraNonApakarSastatra hitauyAntapadApekSAvazyako yathA "kRSNa tvatsavakA dhanyA dhiganyAn prAkRtAn janAni"tyAdau etena dhigarthe prAtipadikArthasya sAcAdanvayopagame dhikcetrazcaivegA vetyAdikaH prayoga: syAditi samAhitaM sA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 vibhktyrthnirnnye| kSAdanvayAnupagamAt / evaM dhigadhyayana honaM janamityatra pANDityAbhAvaH dhigavyAdhamityatra kAruNyAjhAva: akSAntaMdhigityatra krodhaH dhik svastivAcanikAnityatra lobhaH dhikapadArthastatra hitIyArthasambandhasyAnvaya iti / akaruNaM dhigityatra parakaura sya sukhasya duHkhahAnervA deSa: dhik Rddhamityatra hantvaM dhik lubdhamityatra parastrApahAritvaM vikapadArthaH evamanyatrApyUhanAmiti / dhikkRSNAbhaktamityatra bhaktimayojyagatevirahaH abhaktiprayojyAdhogatirvA dhikpadArtha iti / sarvanAmnAmiva buvivizaSaprakAratvopalakSitadharmavati dhikpadasya zaktiriti nAnugama: uparyuparilokaM ravirityatra dhruvAvadhikaparatvanirUpitAparatvAdhikaraNadeza uparipadArthastamya cAdhayatayA prAtipadikArthe'nvayaH paratvAnvayisamavetatvaM hitauyArthaH tathA ca lokasamavetavavAvadhikaparattvanirUpitAparalAdhikaraNadezattI ravirityanvayabodha: adho'dhazcandramasaM ravirityatva zeSAvadhikaparatvanirUpitAparatvAdhikaraNaM dezo'dha:padArtha: zeSaM pUrvavat tathA ca zeSAvadhikacandramasmamavetaparatvanirUpitAparatvAdhikaraNadezatto ravirityanvayadAdha adhyadhigaganaM ravirityA madhyabhAgo'dhizabdArthastasyAnvayaH pUrvavat dvitIyAthaH sambandhaH gaganazabdo vAyumaNDalArthakastathA ca vAyumaNDalasambandhimadhyabhAgavRtti ravirityanvayabodhaH / vAyumaNDalamadhyabhAgastUdayAstAcalAntarAbhUtadezAvadhikaparatvanirUpitAparatvAzraya: sAmAnyatastu avayavAvadhikAvayavasamavetaparatvanirUpitAparatvAzrayo madhyabhAgo Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 dvitiiyaavibhktivicaarH| vodhyaH / dirvacanaM sAmaupyamabhidhatte dyotayati vA "uparyadhyadha: sAmIpye" ityanuzAsanAt atra uparidezasAmIpyasaparideze budhyate / evamadho'dhidezayorapi sAmIpyaM tu saMyuktasaMyogAdiparamparAghaTakasaMyogAnAmalpatvaM bodhyamiti yadi ca dvitIyAprakRtyarthanirUpitasAmaupyaM pratIyate tadoparyu paripadmAn namarAzcapalAH padmAnadho'dhonaurANi kAmAramadhyadhi padmAH ityudAharaNaM kAmAranirUpitaM madhyabhAge sAmopyaM tu svasaMyuktasaMyogAdiparamparAghaTakasaMyogAnAM caturdigavacchinnInAM tulyatvaM bodhyamiti ata eva / navAnadhodho hataH payodharAn / samUDhakapUraparAgapANDuram / gh biighimaalni raphuTopamaM bhUtisitena zambhunA // - ityatra navameghasamopAdharasthitanArade utkSiptagajakattizambhUpamA pratIyate dUrAvasthitI tu na viziSTopamA sambhavatIti tadetaduktaM vaakypdiiye| ubhasarvataso: kAyo dhiguparyAdiSu triSu / dvitIyAme DitAnteSu tato'nyatrApi dRshyte|| dhigiti luptasaptamIkamavyayamAmaMDitamiha sAmIpyabodhakaM vivakSitaM vaupsAhivacane tu na dvitIyAniyamaH ata evoparyu paribuddhaunAM carantIzvarabuddhayaH ityatra SaSThIti badanti uparivudhdhaunAmuttAnabuddhInAmuparautyanvayopagamAduparizabdasya nAboDitatvamiti na hitoyeti kazcit vastutastu zeSe SayA na kApyapavAda iti dvitIyASayo Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 181 rubhayoH samabhivyAhAraH prAmANika iti vacyate / anyatrApi dRzyate dvitIyA yathA caitraM yAvacchautamityAdau yAvadyoge / yAvannipAtasyottarAvadhikaparatvamarthaH tadanvayinirUpakatvaM dvitauyArthaH atha vA uttarAvadhikaparatvaM khaNDazo'rthaH avadhyanvayitAdAmyaM dvitauyArtha iti yathAvA" va karmapradhvastaM phalati puruSArAdhanamTate" ityAdau Rte yoge ata eva Rte dvitIyA ceti cAndraM sUtram RtezavdArtho vacyate "kriyAvizeSaNAnAM karmatvaM napuMsakaliGgatvaM ce" ti paribhASaNAt stokaM pacatItyAdau hitauyA napuMsakatvamajahalliGgetara zabdAnAM bodhyaM tena sukhahetuM pazyatItyatra na klIvatvaM na ca kriyAvizeSaNasya karmatve karmalakArApatyA stokaH pazyate iti prayogaH syAditi vAcyaM yato'nuzAsanena kriyAvizeSaNavAciprAtipadikAnAM karmatvavAciditauyAprakRtitvaM pratyAyyate ata eva zabdadharmaklIvatvasyApyanvaya iti tatra yadi vizoSaNa vibhaktestAdAtmyamarthastadA dvitIyAyA api yadi ca tAdAtmyaM saMsargaH vizeSaNavibhaktiH sAdhutvArthikA tadA dvitIyApi sAdhutvArthikA tavAdye tAdAtmyasya phalAnvayespi na karmatvaM phalAmbayina Adheyatvasyaiva tathAtvAt anyathA jalaM na pacatotyatra jalAdheyatvAbhAvasya viktityanvaye jalAdheyatvAbhAvaH pacyata iti prayogaprasaGgAt - dvitIyapace'pi tAdAtmyena phalAvayino na karmatvaM na hi dhAveNa phalAnvayikarma bhavati kAlopAdheH sakakamAtra karmatvApatteH kiM tu tattatsaMsargavizeSeNa phalASara ra saMsargavizeSe tAdAtmyaM nAntarbhavati yena Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 dvitIyAvibhaktivicAraH / kriyAvizeSaNastokAdau karmalakAra: prasajyeta ata evaM kriyAvizeSaNasya phalAnvaye karmatvamiti tatva hitoyAvyApArAnvaye kartRtvamiti tatra prathamA atha vA jyotiSTomena yajetetyaveva karaNAnuvAdikA tauyA iva evamagnihotraM juhotItyaveva stokaM pacatItyatrApi bhAvanAkarmapAkaviza SagAstIkAdipadAt karmAnuvAdikA vitauyA / na ca kriyAvizeSaNasya karmatvapakSe taba karmalakAraH syAditi vAcyam / astItyutpannasyAtmadhAragAmukyata iti nirutasmRtyA'tmadhAraNAnukUlavyApArArthakasthAsterapyAtmani kaNi karmalakAraprasatyA vyutpattivaicitryAbhyupagamAt / tathA hi yena karmaNA sakarmako dhAtuH tavaiva kamaNi karmapratyayasya sAdhutvaM. Atmana: karmaNo dhAtvarthAntarbhUtatvAt dhAtunA'bhidhAnAt na tena karmaNAsteH sakarmakatvamiti na tala karmala kArapramaGgaH tathA phalAtmakastokasya dhAtunA'bhidhAnAnna tena karmaNA sakarmakatvamiti nAtra karmalakAraprasaktiH hitIyA tu na tena karmaNA sakarmakatvamapekSate yatastAraM zabdAya ti dIrghamastotyAdau dhAtvarthAntabhUtakarmaNaH za dAtmAde vizeSaNe karmAnuvAdikA dRzyate ityameva kriyAvizeSaNapadottaradvitIyAyAH karmAnuvAdakatvapakSo'bhyapiyate evaM phalAnvayikriyAvizeSaNAnAMkarmAnuvAdikA hitIyA phalavyApArayoH saMsargIbhUtakamatvasya prApikA yathA dhAtvontabhUtakarmaphalayoH saMsagIbhUtakamatvasya tAdRzakarmavizeSaNAnAM karmAnuvAdiketi zAbdikamatamapi parAstam / stokaM syandate ityAdI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 183 vyApAravizeSaNapadottaradvitIyA: karmAnuvAdakattvasyApyasambhavAt na cAtra vyApAraviza SaNe napuMsakaprathameti vAcyaM prathamAyo ananuziSTatayA asAdhunvAt vyApAravizeSaNasya kartatvapakSe tiGA tahatakatatvAnabhidhAnAt, tIyApattedAgtvAt sukhaheta ceSTate caitate yatate vetyatra prathamAprasaktarasambhavena dvitIyopapatteH kathamappasambhavAcca tasmAddarzitaparibhASaNAt phalavyApArobhayavizeSaNavAcipadAda ditIyaiva sAdhuriti "abhitaHparitaH samayAnikaSAhApratiyoge'pi" abhitaHparitaHzabdau savataHparyAyau samayAnikaSAzabdI sAmIpyArthako eteSAM zabdAnAM yoge ditIyA sambandhArthikA abhitaH parito vA kRSNaM gopAH laGkAM nikaSA samayA vA haniSyati ityAdI zAbdabodhAkAraH svayamUhanIyaH hA sAdhanityatra hAzabdArtha: zokaH sa ca vipahocaro dveSavizeSastacAlambanatvena viSayitvaM ditIyAthaiH tathA ca sAdhuviSayitAko vipaddeSa dUtyanvayabodhaH ho rAma hA devara tAta mAtarityatra sautAyAH khavipaDhSe rAmAdeviSayitayA nAnvayaH kiM tu tatsambodhyatvasyeti vadanti vipaveSo na zokaH tathA sati kapayo rAmaM zocantItiprayogopatteH kiM tu anirvacanIyastatvena jAto vA khedaH zokastatva ditIyArthaH samaveta tvamanvetItyapare pratiyoge ditIyA mANavakaM prati bhAnti vedA ityatra jJAnaviSayatvaM dhAtvartha: viziSTa zaktasya dhAto: khaNDazaH phalavAcakatvAdakamakatvaM tatra jAne padArthe kadeza dvitIyArthasamavetatvAnvayArtha pratarihopAdAnaM tathA ca mANavakasama Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ma dvitIyAvibhaktivicAraH / vetajJAnaviSayA vedA ityanvayabodha iti vadanti pratibhAte namAnamarthaH viSayatvamAkhyAtArthaH phalAvAkatvAdayamakarmaka iti pradhAnadhAtvarthe dvitIyAnvayArthamupasagaMpraterihopAdAnamityanye antarA zabdayoge dvitIyAM. jJApayati "antarAntareNAyukta"ityanuzAsanamAbhyAM yoge dvitIyA svAdityarthaka magadhAn videhAnantarAgaGgA ityatra paratvadayanirUpitAparatvaiyaM tadadhikaraNadezo vA antarAzabdArthaH dvitIyayozca iyaM pratyekamarthastathA ca magadhasamavetana videhAvadhikena videhamavetena magadhAvadhikena paratvena pratyeka nirUpitaM yadaparatvahayantahatau tahaddezavRttirvA gaGgetyanvayabodhaH kacidaprAptirantarAzabdArthaH tayoge'pi hitoyaiva pramANaM prAptiApanaM gamanaM ceti hidhA tathA hi| anurAgamayena bhUyasA madhureNApi rasena ko guNaH / priyasaGgamabhUmimantarA yadi vicchinnapadA sarasvatI // ityatra bhAratyA anurAgaprakRtikenApi bhUyasA zRGgArarasena ko gugo yadi priyayoH saGgamaparyantamattApayitvA madhye vicchinnaprabandhA citrAGgAdakathAsarasvatautiprakRtaMatha sarasvatyA nadauvizeSasya lauhityabahulena bhUyasA miSTena jalena ko guNo yadi priyasya samudrasya saGgamamahomaprApyaiva vilInagatirasAvitya prAkaraNikamanayorupamAdhvanaye pratIyate iti padavAkyaratnAkare gurucaraNAH / antareNazabdasyAbhAvo'rthaH pratiyogyanuyogibhAvastu dvitIyArthaH dhanamantareNa na sukhamityatra hitIyArtha: pratiyogikhe dhanasya khattidhanatvAvacchinnatvAdheyatvAbhyAM sambandhA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhttyrthnirnnye| bhyAM vyutpattivaicitryaNAnvayopagamAd dhanasAmAnyAbhAvalAbha: abhAvayoH prayojyaprayojakabhAvo yogakSemasAdhIraNa: saMsargastathA ca dhanasAmAnyAbhAvaprayuktaH sukhasAmAnyAbhAva ityanvayabodhaH gItazravaNajanmana aihikasya japAdiprayojyasyAmuSmikasya ca sukhasya dhanaM vinA'pi sambhava iti kathaM sukhasAmAnyAbhAvo dhanasAmAnyAbhAvaprayukta iti yadi tadA dhanamantareNa na dAnaM yAgo vetyudAharaNaM bodhyamiti ka cidantarAzabdasyApyabhAvo'rthaH yathA adhyayanamantarA na pANDityamiti / "anurlakSaNe" iti sUtraM lakSaNe dyotye anuH karmapravacanIyasaMjJaH syAdityarthakaM"karmapravacanauyayukta dvitIyA" ityanuzAsanaM karmapravacanIya yoge dvitIyA bhavatItyarthaka lakSaNaM hetutvaM tathA ca japamanu prAvarSadityatra hitIyAyA hetutvaM janyatvamarthaH pravarSago'nveti anuzabdastu samabhivyAhArasvarUpAkAhAprayojakI nirarthaka eva na cAnuzabdasyaiva hetutvamartho dvitIyA nirathikA tathA viti vAcyam / dvitIyAyA nirarthakatvasya kApyadRSTatvAt darzitAnuzAsanahayasya japena prAvarSaditi hetuTatIyAbAdhakatvAcca / "tIyArthe" ityanuzAsanaM tRtIyAthai sAhitye dyotye anuH karmapravacanauyasaMtaH sthAdityarthaka tathA ca nadImanvavasitA senetyatva hitIyArthaH sAhityamanvavasitArye'nveti evaM nadyA saha saMbaddhetyanvayabodhaH / "hone" iti sUtraM hone dyotye anuH prAkasaMta: syAdityarthaka tathA cAnu hariM surA ityatra honatvaM dvitIyArthaH sureSvanvati honatvamapakarSo'vandhyecchatvAdivirahakharUpo bodhyaH / "upo'dhikeca" / iti sUtra Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dvitIyAvibhaktivicAraH / madhike hone ca dyotye upeti prAksaM syAdityarthaka tathA copahariM surA ityatrApi hitauyAyA honatvamartha: zeSaM pUrvavat adhikArthe karmapravacanauyayoge saptamI vkssyte| "lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu pratiparyanavaH" iti sUrva bhAgAnteSvartheSu dyotyeSu vIpsAprayoge ca pratyAdayaH prAksaMjJakAH syurityarthaka tathA ca vRkSaM prati pari anu vA dyotate vidyudityava lakSaNaM dvitIyArthastacca dhAtvarthena nirUpitaM janakatvaM taniSThajanyatvaM vA dyotanaM ca tejoviSayakaM cAkSuSaM tAdRzaH sAkSAtkAro vA tatra vRkSahetukatvamanveti tatra vRkSAdehetutvaM cakSurAdisannikarSANAMsAnnidhyena vidyudAdyAbhimukhyahArA kathaM citprayojakatvasvarUpaM bodhyaM tirtho viSayatvaM tathA ca vRkSaprayojyasya tejoviSayakasya cAkSuSasya sAkSAtkArasya vA viSayo vidyudityanvayabodhaH dhAtvarthanirUpitahetutAvizeSasya prakate pratipAdanAt hetutAsAmAnyapratipAdakasya anurlakSaNe - tyanuzAsanasya na vaiyarthyamato daNDamanu ghaTa ityAdI daNDAdihetukatvaM ghaTAdau pratIyate ata eva paripanya ca tiSThatautinirdezastatra paripanthazabdamya nipAtyamAnatve'pi pariyogAvaikalyAd dvitIyA tadartho hetutvavizeSo dhAtvarthasthitAvantIti / itthaMbhAvo vAstavasaMbandho dvitIyArthaH ma ca kva cihiSayiviSayabhAvaH yathA viSNuM prati pari anu vA bhakta ityatra dRSTatvena iSTasAdhanatvena pUjyatvena vA jJAnaM bhaktiH dRSTamAsubhikaM bodhyaM tatra dvitIyArthI viSayitvamanveti tathA ca viSNuviSayakaSTasAdhanatvAdiprakArakajJAnavAnityanvayavodhaH ka ciduddezyoha zyibhAva Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| yathAyaM zatrUn prati dhAvatItyatra dvitIyArtha uddezyatvatacca kriyAprayojakaphalecchAviSayatvaM tathA ca zatrupadottarahitIyAyA zatrunAzAdisvarUpaphalecchArthastava zatroviSayitvena saMbandhenAnvayaH sA cecchA prayojyatvena kriyAyAmanveti / evaM zatruviSayakanAzAdIcchAprayojyadhAbanAnukUlakRtimAnayamityanvayabodha: ka citmamavAthisamavetabhAvaH yathA daNDamanujAtirityatra samavetatvaM hitoyArtha: jAtAvanveti ka citsaMbogisaMyuktabhAvaH yathA puruSamanudaNDa ityatra saMyuktatvaM hitoyArtho daNDe'nvetauti bhAgo'sAdhAraNasvatvAzrayaH tasmin dyotye hitIyA yathA lakSmIhariM prati pari anu vetyAdauhitIyAyA asAdhAraNakhalamartho lakSmyAdAvanveti tathaca lakSmIharerasAdhAraNasvamityanvayabodhaH vausAprayoga yathA vRkSarakSaM prati pari anu vA siJcatotyAdau zAbdabodhastu vRkSakSa siJcatItyaveva bodhyaH / " abhirabhAge" bhAgAtiritArthe pUrvokta abhiruta saMjakaH syAdityarthakaMtathA ca harimabhi vartate ityatra lakSaNaM bhakto harimabhautya |tyNbhaavH bhAge tu yadatra mamAbhiSyAttadarpayetyatra SaSya va pramANaM na tu dvitIyA bopsAprayoge tu devadevamabhistautautyatra dvivacanena vaupsAyA dvitIyAyA karmatvasyA bhidhAt pratiparyanvabhaunAM karmapravacanIyasaMjJA gatyupasargasaMpavAdAya tenopasargaparatvaprayuktaSatvAdyabhAvaH phalaM paryavasyati / "adhiparI anarthako" iti sUtraM nirarthakAvatI prAvataMjakAvityarthaka tathA cAnApi vizeSaNa vibhaktibhinnanirarthakahitIyAyAmanuzAsanavirahAnna dvitIyA saMjJAphA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 dvitiiyaavibhktivicaarH| laM tu kuto'dhyAgacchati kutaH paryAgacchati ityatra gatirgatAvitisUtraNa vihitasya gatAvAGAdI parato gateradhyAdenighAtasvarasthAbhAvo gatisaMjJAbAdhAditi / "suH pUjAyAm" iti sUtra pUjAyAM dhAtvarthe suruktasaMjJaH syAdityarthakamavApi nirarthakatvAnna dvitIyA saMjJAphalaM tu susitaM zamorityatra SatvAbhAva upasargasaMjJAbAdhAditi atiratikramaNe ca" iti sUtramatikramaNe pUjAyAM cArthe dyotye'tiraktasaMcamsyAdityarthaka tatsaMyogAsamAnAdhikaraNatatsaMyogadhvaMso'tikramaNaM sAmAnAdhikaraNyamekakAlAvacchinnabodhyaM pUjA prauNanaM tacca prautIcchA tathA cAtiparvataMsArtha: atidevAn kRSNa ityatvAtikramaNaM prauNanaM ca dvitIyArthastava tattatmamargAvacchinnAdheyatvena sambandhana prakRtyarthasyAnbayo'tikramaNaM sAthaM praugAne kaSNe'nveti evaM parvatattiryaH parvatasaMyogAsamAnAdhikaraNaH parvatasaMyogadhvaMsastahAn sArtha iti devasamavetA yA prautaucchA taviSayaH kRSNa iti cAnvayavodha: kAzikAyAM tu nipanne'pi vastuni kriyAprattiratikramaNam atisikameva bhavatA pratistutaM bhavatA pUjAyAm atisiddhaM bhavatA atistutaM bhavatA zobhanaM kRtaM bhavatetyuktaM tadRzamadhyatikramaNaMtadyotakasya pUjAdyotakasya cAteH karmapravacanIyatayA tadyoge dvitIyAvinAkRtadarzitaprayoge SatvAbhAva ityeva hRdayaM na tu pUrvapradarzitodAharaNe dvitIyAyAm asaadhutvprtvmiti| "apiH padArthasambhAvanA'nvavasargagardAsamuccayedhu iti sarva padArthAdiSu dyotyeSu apiraktasaMjJaH syaudivyarthaka padArtha yathA sarpiSo'pi syAt ityatra tirthasa Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 189 mbhAvanAviSayatvasya dhAtvarthabhavane upapAdakaM durbale katvaM dyotayantrapizabdaH syAdityanena sAkAGkSaH SaSTyA evAvayavAvayavibhAvasambandhavAn vindurUpaM / 'rthaH sa ca vindutvAdeva durbalaH alpasya dabhyAderviloDane bindutpatterapi saMdigdhatvAt tatra vindustatvena sambandhatvena vA SaSThyartha ityAdikaM vacyate SaSTyarthavindu dyotayan paDhArthadyotako'pizabdaH sarpiHzabdena sAkAGaGkSaH dhAtusamabhivyAhRtasyaivApizabdasya padArthadyotakatvAt ityapiyogAbhAvAt sapiHzabdAnna dvitIyA ata evoktaM sarpiSo vindunA yogo na tvapineti vastutastu padAsatvena padArthadyotakatvaM padasaveriti na dvitIyA SaSThyarthavindostiGarthakartRtAyAM vizeSAtayA'nvayaH tathA ca sambhAvanAviSayabha Trader sarpirvindyayetyanvayabodhaH sambhAvane yathA apistuyAdviSNumityatra sambhAvanaM liDarthastacca sandeha Apatti dhAva taveti dhAtusamabhivyAhRto'pizabdo lisambhAvanasya dyotakaH zranvavasarge yathA api stuhi ityava dhAtusamabhivyAhRto'pizabdo loDadhAnyavasa dyotayati sa ca kAmacArAnujJA kAmacAraH prakArAvivakSaNamanujJA icchA tathA ca yena kena cana prakAreNe cAnvavasarga: prakArI bhedakadharmaH anvavasargo viSayatayA dhAtvarthe' gayAM yathA api stoti zAkyAn dhigityatra tAertsfuroat farrthaM gahIM dyotayati sA dhAtvarthe'nveti dyotakatvaM nAnArthazabdasya ekavArthe tAtparyajJAnaM vikando'ya karSasya garhAyAzca vAcakatvAnnAnArthaH sasucaye yathA sakhe api siJca zrapi tuhi zambhumityatra ta Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvibhaktivicAraH / thAbhUto'pizabdaH samuccayamekaka katvAdika vAkyArthIbhUtaM dyotayati ekasya sambodhyasya dvayoH kriyayoH katRtvAnvaye ekaka tkatvaM zambhorekasya karmatvAnvayaekakarmakatvaM vAkyArthatayA'vagamyate saMbhAvanAnvavasargAkapratyayasya prakRtidhAtozca prAtipadikatvavirahAt gahaviSayadhAtoH samuccayArthaka vAkyasya ca paryudAsena - tyA'rthavatvAbhAvena ca prAtipadikatvavirahAnna tato dvitauyA vastutastu nirarthakatvAdeva na dvitIyA sambhAvanAdyarthasya padAntareNa lAbhe nirarthakatvasaMbhavAt yadi ca samuccaya ekakAlikatvaM tacca na vAkyArthaH darzitasthale kAlavAcakazabdAbhAvAt ata eva vibhinnakAliko gamanatyAgAvAdAya kAzIM vraja tyajApIti na prayoga iti saMmaccaye kuto na hitoyA nirarthakatvaprasakterasaMbhavAditi vibhAvyate tadA'pi samuccayAnvayi kriyayorvA cakadhAtoraprAtipadikatvAnna tato dvitIyA vastutastu ekakAlikasvasya samuccayasya na dyotako'pizabdastasya padAntareNAlAbhe dyotanAsambhavAt kiM tu vAcaka eva tathA cApizabdana samuccayasyAbhidhAnAt nirarthakatvAdeva na hitayA ata eva raso gandho'pi manohara: panase ityaca rasAdizabdAnna dvitIyA'pizabdena samuccaya bodhane nirakatvasambhavAt zrata evaM karmapravacanIyA dyotakAditIyA vAciketi na ca vaiparItyamevAstviti vAcyaM tathA sati nirarthaka dvitIyA'bhyupagame susiktaM zambhorityava dvitIyApatteH zrata evArthAdyotakAdhiyoge nirarthakadvitIyAyAH sAdhutAyAM bAdhikAyAmadhivacanajJAtamityaca vivadante taddidaH 190 tsu Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 191 nacApoge ditIyAvirahe saMjJAvaiyarthyamiti vAcyaM saMjJAyA darzitasthale SatvAbhAvaphalakatvAt upasargasaMjJApavAdakatvAditi / "kAlAvanoratyantasaMyoge" iti sUtrakAlAvayavAdhvAvayavavAcizabdAbhyAmatyanta yoge'rtha ditIyA syAdityarthakam atyantasaM yogo'vacchinnatvaM tavAvacchedako dezavidhayA kAlavidhayA dividho dividhamapi tayApakatvaparyavasitaM vyApakatvamabhAvApratiyogitvaM tanAbhAvaH pratiyogitvaM khaNDazo dvitIyArtha: yadi cAvacchedakatvaM vinA vyApakatvamatiprasaktamiti manyate tadAvacchedakatvamapi ditIyA) nivizate ekapadArthAnAmapi vyu tyattivaicicyaNa parasparAnvayo'bhyupeyate vyApakatAvakedakaH saMvandho daizika: saMyogAdiH kAlikastu vizeSaNatAvizeSaH tayA cAyaM mAsamadhIta ityatra mAsasyAdheyatvena saMvandhenAbhAve tasya pratiyogitAyAM tasyAH kAlikasaMbandhAvacchinnapratiyogitvIyanirUpitatvasaMbandhenAvacchedakatve tasyAnvayitAvacchedakatAvacchedakasaMsargAvacchinnAvacchedakatvIya svarUpasaMsavicchinna pratiyogitayAsaMbandhanAbhAve tasya dharme tasyAnvayitAvacchedakIyenAdhyayanatvasaMbandhenAdhyayanAnvayaH evaM mAsavyApakAdhyayanakartRtvavAnayamityanvayabodhaH pratiyogitAyA nirUpitatva saMsarge kAlikasaMvandhAnupravezAt saMyogena mAsavRtyabhAvapratiyogitvasyodhyayane satve'pi nAnvayavodhAnupapattiH / avacchedakatvasya pratiyogitAsaMsarge'nvayitAvacchedakasaMsargasyAnupravezAt saMyogena jyotsnAvataH prAsAdAdesatyabhAvapratiyogitAyAH saMyogasaMsargAvacchedaka Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 dvitiiyaavibhktivicaarH| tvasya jyotnAniSThasyAdhyayanatve virahe'pi hinadinAdhya.. yanasthale na darzitaprayogaH dharmasyAnvayitAvacchedakapratiyogika sambandhenAnbayopagamAttAdRzasya mAsaTatyabhAvapratiyogitAbacchedakatvasya satve virahAt satvavato dvitvadinAdhyayanasya sattAyAM na darzitaprayoga: evaM krozaM kuTilA nadItyatra krozavatyabhAvapratiyogitvasya saMyogAvacchinnapratiyogitvIyanirUpitatvasambandhenAvacchedakatvenvayaH avacchedatvAdestu pradarzitarItyA'nvayo vodhyaH kuTilatvaM tu tiyagamanajanyAvayavasaMyogasAmAmAdhikaraNyaM tadabhAvaH saralatvaM na ca tiryaggamanavadavayavasamavetatvaM tat tathA sati kuTiladaNDAdau kauTilyAnupapatteH tadavayave tadA tiryaggamanasyAbhAvAt sAmAnAdhikaraNyamekakAlAvacchinnaM bodhyaM tena pUrvaM kuTile'nantaraM sarale daNDe na kauTilyapratItivyavahArau rUpAdau kauTilyapratItivyavahArayorabhAvAt sAmAnAdhikaraNyaMTravyatvaviziSTaM bodhyamiti vastutastu mAsamadhIte ityatra mAsAtmakakAlikavizeSaNatAvacchinnamAdhayatvaM ditIyArthaH tanmAsanirUpitamadhyayane nveti hivadinAdhyayanena niruktamA dheyatvamiti na tatra darzitaprayogaH evaM krozaM kuTilA nadItyatra krozatvamadhvaparimANavizeSaH tadvAn krozaH krozatvavyApakasaMyogAvacchinnamAdheyatvaM ditauyArthaH tat krozanirUpitaM kuTilenveiti kuTilasya tAdAmyena nadyAmanvaya iti mAsaM kalpaNautyatra kalyAgajanakaH kalyANazabdArtha: kalyANajanakatvaviziSTe mAsauyasya vyApakatvasya nirutAdheyatvasya vA'nvayopagamA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / vibhktyrthnirnnye| 193 vizeSaNe'pyanvayaH vyApakatvasya nirutAdheyatvasya vA vivakSAyAM na dvitIyA kiM tu sambandhamAce SaSThI yathA mAsasya hiradhaute krozasyaikadeze parvata iti / iti vibhaktyarthanirNaya kArakahitIyArthanirNayaH / iti dvitIyAvivaraNaM samAptam / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 padAvara tRtiiyaavibhktivicaarH| atha tRtIyA / TAbhyAMbhisiti vayaH pratyayAstatra sumanasA stUyata ityAdau zrayamANatvAdAkArasyAtvena cyAmiH tyasya bhyAMtvena bhiso bhistvena vAcakatvaM TakAro'nubandhaH kacidamyazrayamANatvAnna vAcakatAkukSipraviSTa iti anuzAsanasiddhastutauyArtha: anuzAsanaM ca"kartakaraNayostatIyeti tana kartA karaNaM cAtha vA katatvaM karaNatvaM ca tauyArtha iti vakSyate / atrA"pyanabhihite" ityadhikArastena pacatItyatra tiGA kaTa tvasya paktotyatna kRtA pakkapUrvItyatra taddhitena pakkaudana ityatna samAsena karturabhidhAne sati na hatIyA evamakSA dIvyante ityatra karmAkhyAtena phalataH karaNatvasyAbhidhAne pacanaM kASThamityatra katA snAnauyaM cUrNamityatra taddhitena pakkaudana kASThamityatra samAsena karaNasyAbhidhAne sati na dRtIyeti karTa padasaGketagrAhakamanuzAsanaM "svatantraH karte"ti svAtantra ca kArakAntarAnapakSatayA kriyAsambandhavatvaM kArakAntarANAM ka sApekSatayaiva kriyAsaMbandhitvaM karTa ghaTitamUrtikatvAt ata eva samastakArakopahitaM rUpaM karturityuktamAtmatattvaviveke upahitaM vyApakaM tavaiva vivaraNa apAdAnAdaunAMlakSaNaM karTa ghaTitaM vitaM dIdhitikadbhiriti / kriyA kApi na kartRvinAkRteti kArakAntarANAM katasApekSatvaniyamaH kartuzcApAdAnAdivinAkRtAyA api kriyAyAH saMbandha iti na kArakAntarApekSAniyamaH / yadyapi jAnAtItyAdAvapAdAnaM vinA smandata ityAdau karma vinA darzitobhayasthale saMpradAnaM vinA'pi kriyAyA darzanAnopAdAnasaMpradAnakarmabhiH sApa Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 195 kSatvaniyamaH karaNAdhikaraNayostu sakalakriyAniyatatvAt kathaM na tatmApekSatvamiti tathApi karaNasya karTavyApAryatayA karTa sApekSatvenaiva kriyAyAM na tu kartuH karaNasApekSatathA saMbandhaH karaNAvyApAryatvAt adhikara sya karTa karmAnyatarahArakakriyAdhAratvenaiva kArakAntarasApekSatayA kriyAyAM saMbandhaH na tu kartu tathA sAkSAtsaMbandhAditi yahA ya: pradhAnIbhUto dhAtvarthastadavitatirtho vA vyApArastahattvaM vAtantryamiti TokAkadabhimatamiti prAgevoktam / sarvametadvAlopalAlanaM na tu tRtIyArthopavarNanaM darzitasvAtantryasya TatauyayA kubApApratyAyanAt / atra zAbdikAH caitreNa pacyate taNDula ityatva biklittiH prayatnasvarUpo vyApArazca pacerI: AzrayastRtIyAyA pAzraye tAdAtmyena caitra AzrayaH samavetatvena prayatne vyApAre'nveti vyApAra pradhAne tagaDu. lAbhinnAyikA viklittiranveti tatra dhAvapAttavyApArAzrayaH svatantraH dhAvUpAttatvaM na zAbdabodhaviSaya: vatrApAro dhAtulabhya evAnanyalaNyatayA''zrayamA hatIyArthaiti vadanti / tadavAparAzrayatvasyokhaNDasyAbhAvenAzrayasya gauravAnna zakAtvamiti prAgevAveditaM kiM tvAzrayatvamAdheyatvaM vA lAghavAttatauyArthaH yadi ca caitreNa pacyate ityAdau pacinA phalkArAdivyApAra eva prasthAyyate tadA''khyAtasyeva lAghavAtprayatna eva tRtIyAyAH zakAiti tArkikAH / caitreNa gamyate smanyate ityAdI prayatnastutIyArthaH sa ca samavetatvena caivavizeSita: sAdhyatayA gamanAdI vizeSaNIbhUyAnveti rathena gamyate caiveNa jJA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ra tRtIyAvibhaktivicAraH / yate ityAdau tauyAyA AdheyatvamarthaH tacca nirUpitatvena saMbandhena prakRtyarthavizeSitaM svarUpasaMsargeNa dhAtvartha vizeSaNatayA'nveti zobhayA pratibhAyate prakAzyate vA modakena svadyate rucyate vetyAdau viSayatvaM tauyArthastaJcAdheyatvasaMsargeNa prakRtyarthavizeSitaM pratiyogitAsaMsargeNa dhAtvarthaM jAne icchAyAM ca vizeSaNatayA'nveti jAnamAvArthakayo: pratibhAtiprakAzatyoricchAmAvArthakayoH svadatirocatyoviSayatvArthakakarTa pratyayenaiva saha sokAztvAt / pratibimbata ityAdau pratibimbo dhAtvarthaH sa ca svaviSayAsaMbaddhatticakSuHsaMyogaprayojyacakSuH saMyogajanyacAkSuSapratyakSaM tAdRzacakSuHsaMyogaH ka citpratIghAtatayA prayojakaH pratidhAtastu dezAntarasaMyogajanikAyAH kriyAyA janakaH saMyogaH yathA sukhacakSuHsaMyogajanakriyAjanako darpaNacakSuHsaMyogaH ka cinmArgasaMyogatayA gantavyasaMyogaprayojaka: yathA sphaTikAdhasthitapadmarAgacakSuHsaMyogaprayojakaH sphaTikacakSuHsaMyogaH etena pratihatacakSuHsaMyogajanyatvamA na cAkSuSavizeSaNamiti tatra tantucakSuHsaMyogAdhInapaTacakSuHsaMyogajanyagATacAkSuSavyudAsAya svaviSayAsaMbattitvaM prathamacakSuH saMyoge vizeSaNaM svaviSayAsaMbaddhastu svaviSayasaMbandhitvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvavAn bodhyaH tena tantuSu tattantubhedasatve'pi na kSatiH IdRzaM cAkSa SamAdarzAdyaviSayakamidaM mukhamityAkArakamapi pratibimba eva Ihazameva mukhAvagAhittAnaM prathamato jAyate tata evAda" mukhamiti mukhavAnAdarza iti viziSTavaiziSTyAvagAhi Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / vibhktyrthnirnnye| jJAnasambhavAt prAthamikajJAnaM prativimbaH taviSayatvamAkhyAtArtho mukha eva na tvAdazaiM ata eva mukhaM prativimbate na tu darpaNa iti prayogopapattiH yadi cAdarzajAnaM vinApi darzitaviziSTavaiziSTyabodhayorasambhava eveti prAthamika jJAne 'pyAdarzo viSaya eveti idaM mukhamayamAdarzazceti mamUhAlambanacAkSuSameva prathamato jAyate tatkathamuktaprayogopapattiriti vibhAvyate tadA svaviSayetyatra khaviSayayatkiJcidyaktAsaMbandhitvaM vaktavyaM tenAdarzasya svaviSayatve'pi tadRtticakSuHsaMyogasya prayojakatve mukhapratibimvasya na tathAvahAniH evaM prativimbate ityatra prayojakacakSaHsaMyogasaMbandhittibhinnaviSayatvamAkhyAtArtho vAcyastata eva darzitaprayogopapattiH AdarzAdarzatvAdiviSayatAnAM tAdRzabhinnatvAbhAvAnmukhamukhatvAdiviSayatAnAM tAdRzabhinnatvAt evaM mukhaM pratibimbate ityatra tirthaviSayatvaM tAdRzabhedena viziSTamupalakSitaMvetyanyadetat / evaM dhAtvarthacAkSuSamapi tAdRzacakSaHsaMyogajanyatvena viziSTamupalakSitaM vetyanyadetat upalakSaNatApakSe'pi viSayatvatvena cAkSuSatvena tAdRzau vyaktiH pratIyata iti nAtiprasaGgaH buddhau caitanyaM prativimbate ityatra pratibimbo bhramo dhAtvarthaH prakAratvaM tu tirthaH buddhipadottarasaptamau tu buddhigataM prayojakavyApAraM vAcchyamabhidhatte tasya prayojakatAsaMvandhena dhAtvathaivame'nvayaH evaM budikhAcchyaprayojyabhramaprakArazcaitanyamiti zAbdabodhaH yathA ca vyApArassaptamyarthastathA saptamIvivaraNe vakSyate / evaM mukhena pratibimvyate ityatra prayojakacakSuHsaMyogasaMbandhe Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ra tRtiiyaavibhktivicaar| ttibhinnaviSayatvaM tiGa iva tRtIyAyA arthaH tasya pratibimba tathAvidhacAkSuSe dhAtvarthe vizeSaNatayA pratiyogitAsaMsargeNAnvayaH evaM mukhaviSayatA pratiyogitathAvidhacAkSa SamityanvayabodhaH caitanyena pratibimbyata ityatra 'prakAratvaM tRtIyArtha: tasya pratiyogitAsaMsargeNa dhAtvarthabhame vizeSaNatayA'nvayaH evaM caitanyaprakAratApratiyogI bhrama ityanvayavodhaH / ghaTena nazyata ityatra ghaTo nazyatItyAdau tiGa iva tRtIyAyAH pratiyogitvamarthastasya nirUpitAnuyogitAsaMbandhena dhAtvarthe nAze vizeSaNatayA'nvayaH evaM ghaTapratiyogitAko nAza ityanvayabodhaH vaGginA dIpyata ityatra bhAkhararUpaM bhAsvararUpavatejasaMyoganiyatAjyavasaMyogo vA dIpyaterarthaH maNinA dIpyata ityava bhAsvararUpavattejaHsaMyoganiyatAvayavasaMyogo dIpyate rathastadanvayisamavAyAvacchinnasamavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyAvacchinnamAdheyatvaM vA tRtIyArthaH caitreNa zathyata ityatrAdhaHsvAvayavAvacchinnasaMyogAnukUlavyApAraH zayaterathastadanukUlaprayatnaH hatIyArthaH yadi ca tAdRzasaMyoga eva zayaterarthaH vyApArI nArtha: ata eva vyApAra naSTe'pi tAdRzasaMyoge vidyamAne zayyata iti laTprayogastadA tathAvidhamAdheyatvaM tauyArtha AdheyatvenAdheyatvasya zakyatve'pi saMsargavizeSAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargeNa dhAtvarthe'nvayopagamAnnAnupapattiriti / atra prayatnatvasya jAtitayA tadiziSTe tatauyAyAH zaktirAdheyatvAdau lakSaNA yadi cAdheyatvatvaviSayatvatvaprakAralatvapratiyogitvatvAnyakhaNDopAdhayastadA tattaviziSTe'pi ta Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 199 tauyAyA: zaktireva / nRpeNa gamyate gamito vA digantaMzatrurityana tRtIyArthaH prayANAdivyApAraH nRpavizeSita: prayojyatAsaMsargeNa zatrukartRkagamane'nveti / AcAryeNa bodhyate bodhito vA dharmaM mANavaka ityatra tRtauyArthI'dhyApanAdivyApAra AcAryAdivizeSito mANavakartRkabodhe tathA'nveti / yajamAnena bhojyate bhojito vA pAyasaM brAhmaNa ityatva tRtIyArtho nimantraNAdivyApArIyajamAnavizeSito brAhmaNakartA kabhojane tathA'nveti / guruNA vyAhAryate vyAhArito vA brahmaSa ityava tRtIyAthe: zikSaNAdivyApAro guruvizeSita etatkartA kavyAhAre tathA'nveti / guruNA zrAvyate zrAvito vA dharmaM ziSyaitya tRtIyArthI vAkyAdivyApAro guruvizeSitaH ziSyakartRkathAbdabodhe tathA'nveti / gRhasthena mAsamAsyate asito vA'tithirityarthaH zayanAsanabhojanAdidAnavyApAroM gRhasyavizeSito'tithikartR kAsane tathA'nveti / muhareNa nAzyate ghaTa ityava tRtIyArtho 'bhighAtavyApAro sugaravizeSito ghaTapratiyogitAkanAze tathA'nveti yadi ca prayANAdivyApAro vijartha eva sa kathaM tRtIyArtho'nyalabhyatvAditi vibhAvyate tadA prayatna AdheyatvAdikaM ca tRtIyArtho NijarthaprayANAdivyApAre tattatsaMsargeNa yathAyogya manveti / na ca prayANAdivyApAraH prayanAdirvA kathaM tatauyArthI jJApakasyAnuzAsanasya virahAt svatantraH karttavyaca dhAtvarthasya tiGarthasya vA pradhAnavyApArasyAzrayatAyAH kartRtAtvena jJApanAnna tu jirthavyApArasyeti vAcyaM " gatibuddhipratyaksAnArtha zabdakarmAkarmakANA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tRtiiyaavibhktivicaarH| maNi kartA sa NAvi"tyatrANautyasya jJApakasya sattvAt yadi ca svatantra eva kata zabdArthastadA sUtreNItyasya vaiyayaM syAt NijathavyApArAzrayasyAsvatantratvAdeva tatra katatvAprasaktaH tathA ca prayojako'pi kartA bhavati tatra kamaMtvaniSedhakatayA'gautyasya sArthakyaM tena gamayati devadattena yajJadattaM viSNumitra ityatra devadattapadAnna hitIyeti / evaM prayojakasya NijathavyApArAzrayasya kartRtve'vagate kata karaNayorityanenaiva prayojakavAcipadAttatIyeti / ata eva tatra paJcavidhaH kartetyatra prayojakasvatantrakarmakataNAmeva grahaNamiti vividha eva kartA'bhihitatvAnabhihitalve svantraprayojakayoravAntaradharmI na vimAjakopAdhau iti kauNDabhadde saktam / karaNapadasaMketagrAhakamanuzAsanaM "sAdhakatamaM karaNami"ti sAdhakatamatvaM ca phalAyogavyavacchinnavyApAravatvaM sAdhakasya vyApArasya sAdhakaM karaNamiti jJApayan tamapapratyayaH phalAyogavyavacchittiM vyApAre jApapati tathA ca phalopahitavyApArahArA kriyAyA janakaM karaNamiti tatra phalopahitavyApArastutauyArthaH phalopadhAnaM bizeSaNamupalakSaNaM vetyanyadetat / tatra sAkSAjjanakana karaNamiti taNDulaviklittyaudanaM pacatIti na prayogaH taNDalaviklittarodanotpatti prati sAkSAjjanakatvAt phalAnupahitavyApArakamapi na karaNamiti zUrpaNa taNDulaM pacatauti na prayogaH sUpavyApArasya taNDalaviklittyanupadhAyakatvAt vyApArastu kriyAjanakatAvacchedakatvena dharmaNopalakSaNenAnugataukRtatattaddha Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 201 maMvAn tRtIyApratyayenopasthApyaH etena sakalavyApAramAdhAraNa karUpAbhAvena na zaktyaikya tattadrUpeNa zaktikhokAre nAnArthatA yugasahasreNApyagrahazceti nirastam / yadyAdhArAdivyApAro dhAtunA'nabhidhIyamAnaH kriyAjanakatayA vivakSitastadA'dhArAdikArakagaNaH karaNameva / tadAhuH / kriyAyAH pariniSpattiyaMdyApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra karaNaM tattadA matam // .. vastutastanirdezyaM na hi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yataH // vastuvyavasthitiviraheNAnirdezyatvAdeva vivakSAdhInatvaM karaNAsyeti kArakAnta pauyameva gatiriti vivacA'dhaunatvamapAdAnAdaunAmata eva vivakSAtaH kArakANi bhavantIti pravAdaH / atra vyApArAzrayaH karaNaTatauyArtha iti zAbdikAH / tanna vicArasahaM vyApArasya zakAve lAghavAt tadAzrayasya tathAtve gauravAt kiM ca vyApArasya dhAtvarthe janyatvena saMsargeNa sAkSAdanvayastadAzrayasya tu khavyApArajanyatvasaMsargeNa paramparA'nvaya iti vahninA pacatItyatra TatauyArtha UrdhvajvalanavyApAro janyatvasaMsargeNa pAka'nveti vacUrvajvalanajanyapAkakRtirityanvayabodhaH / anubhavena smarati yogena vagacchati cakSuSA pazayatItyAdI dRtIyArtheSu saMskAgapUrvasaMnikarSeSu prakRtyarthAnAMjanyatvasaMsargeNAnvayaH zrotreNa zRNotItyatra tRtIyA zabdAvacchinnasamavAya savizeSaNe hotinyAya na zrobasya janyatAsaMsargeNa zabdonvayaH paryavasyati yathA rUpaM cakSaSA pazyatItyatra saMyoge kvacijjanyatvAtiriktasaMsargeNApiTa A pustaka zrI jaina munI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tRtIyAvibhaktivicAraH / tIyAthai prakRtyarthasthAnvayaH yathA cikaurSayA pravartate parAmarzanAnumimaute ityAdau tIyArtha samavAya cikIrSAparAmarzayoH svapratiyogitAkatvasaMsargeNAnvayaH yadi ca zRNIteH pratyakSArthakatve'pi zabdena zRNotItiprayogastahA zabdasyApUrvavatsamavAya'nvaya iti vadanti / anye tu sarvaca karaNaTatauyArthe prakRtyarthasya janyajanakabhAvasaMsargegovAnvayaH parAmarzanAnumimauta ityAdau daNDena ghaTa DUtyaveva hetau tauyA na tu karaNe ityAhuH / atra vadanti / anumAnauyaH parAmarza ityatra karaNe chapratyayasya darzanAtparAmarzanAnumimauta ityatna karaNe hatIyA na tu hetau karaNatvaM tu phalopadhAyakatvaM tatropahitatvaM karaNaTatauyArthaH hetuTatIyAyAstu svarUpayogyatvamartha iti / taccintyaM paTIyAstantava odanauya: pAka ityAdAviva hetutvArthakena saMvadhArthakena vA chapratyaya na darzitaprayogopapAdanasambhavAt upahitatvasya kAryAvyavahitapUrvakSaNavRttitvasvarUpasya kArya vizeSANAmanyalabhAnAmajJAne dugrahasya kArya vizeSANAmananugamena tattatkArya vyaktInAmananugatatayA'vyavahitapUrvakSaNasyAnanugamena cAtyananugatatvAttRtIyArthatvAsambhavAcca vyApArasya tRtIyArthatve tu prakatyarthamya vyApAre tasya ca. dhAlatheM janyatvasaMsargeNAnvayAnnAnanugamazaGgA'pauti / ata eva savyApArakakAraNaM karaNamiti. karaNasya svajanyaH san svajanyajanako vyApAra iti vyApArasya ca lakSaNaM sNgchte| nanu ghaTAdau daNDAdeyApArahArA hetutvamataeva zabdAlA ke mizcaidaNDa kASThAdezca cakranAmiviklityA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / vibhaktyarthanirNaye / dijanakatvaM svaniSThaspandajvalanahAratyuktaM tathA ca daNDena ghaTa ityatra savyApArakahetutvasya tRtIyArthatayA tasya ca nAmArthAnvayena karagA tvasya kArakatvahAniriti cenna vyApArasya karaNaTatIyArthatayA tasya ca janyatvasaMsargegA dhAtvartha evAnvayena kArakatvAnapAyAt hetutvamarthastaca sAkSAtparamparAsAdhAraNamityAdikaM vakSyate / dvitIyArtho'pi vyApAro divo'nvetauti jJApayituM"divaH karma ceti sUtra" divaH sAdhakatamaM karma karaNaM ca bhavatItyetadarthakaM cakAraH saMjJAhayArthaka: ata eva manasAdeva ityatna karaNasaMjJAprayuktA tRtIyA karmasaMjJAbalAtkarmopapadaprayukto'NapratyayaH"manasaH saMjJAyAmi"tyanuzAsanena tRtIyAyA aluka evamakSarakSAnvA dIvyatItyu bhayavidhaprayogaH sAdhuH ke cittu divaH sAdhakatame karaNasaMtAprayuktakAyeM devanA akSA ityatra lyuTa karmasaMjJAprayuktaM tu akSAdIvyanta ityatra laH devanauyA ityAdAvanIyarAdiH pratyayaH ardIvyantItyatra ca saMjJAhayaprasaktau parayA tRtIyayA hitauyAyA bAdha ityakSAndovyatIti na pramANamiti vadanti / tanna vicArasahaM tRtIyAyA dvitIyAbAdhakatve baujaubhUtAnuzAsanavira hAt pratyuta parayA karmasaMjJayA tatprayuktadvitIyAdikAyaNa vA karaNasaMjJAyAstatpraya - taTatIyAdikAryasya vA bAdhApatteH na caivamevAstu akSAndIvyatItyeva pramANaM na cArdIvyatIti dIvyatiyoge tRtIyAhitIyobhayaprayogo'sAdhureveti vAcyaM tathA sati "divaH karma ce"ti sUce ckaarvaiyrthyprsnggaat| na ca kkAcitkasaMjJAhayaprayuktasya lpuTakarmAkhyAtAdikAyasyopa Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 tRtIyAvibhaktivicAraH / pAdakatayA cakAraH sArthaka iti vAcyaM kvAcitkakAryopapAdakatve bIjaviraheNa vizeSeNa kAryayopapAdakataye vaicchika vikalpArthakasya cazabdasya sArthakatvasambhavAt / evamakSairacAnvA dIvyati matsya ityatra dIvyate: krIDA sAM tu sukhavyApArobhayaM sukhameva vA'rthaH tRtIyAhitIyayoH pAtasvarUpo vyApAro'rthaH tathA cAcajanyapAtajanyasya sukhAnukUlavyApArasya sukhasya vA'nukUlakRtimAnmatsya iti zAbdabodhaH / na cAva dhAtvarthaphale sukhe AdheyatvasvarUpaM karmatvaM dvitIyA bodhayitumauSTha sukhAdAvacAdheyatvasya bAdhAditi dvitIyAyA api vyApAro'rthaH ata eva devanA atA ityatra vyApArAzrayasya karaNasya lyuTA'bhidhAnAnna vyApArArthikA dvitIyA / evamakSA dauvyante devanauyA vetyatra tiGA vyApArasya tadAzrayasyAnIyarA'bhidhAnAnna vyApArArthikA karaNatRtIyA " anabhihita iti niSedhAditi / dvitIyAyAH karaNatvamiva tRtIyAyA api karmatvamartha ityA vedayituM " saMjJo'nyatarasyAM karmaNau " ti sUtram / sampUrvasya jAnAteH karmaNi tRtIyA dvitIya vA syAdityarthakaM pitA pitaraM vA saMjAnIta ityatra saMjAnAteH saMjJAnamasAdhAraNadharmeNa jJAnamarthastRtIyAdditauyayorviSayatAsvarUpaM karmatvamarthaH atha vA''dheyatvasvarUprameva karmatvamihApyarthaH viSayatAyAH pUrvoktaya uktyA dhAtvarthaphalatvAvazyakatvAt tathA ca pitRviSayatAkaM pitRvRttiviSayatAkaM vA jJAnaM vAkyArthaH saJjJAnIta ityava "saMpratibhAmanAdhyAne" ityanuzAsanena saMpUrvakAt pratipUkAca AtmanepadaM bhavati yadyAdhyAnaM kAraNaM nArtha i 99 jJa Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 205 tyarthakena siddhamAtmanepadam / zrAdhyAne tu mAtrA mAtaraMvA saMjAnAtItyeva pramANam / ke citu AdhyAne mAtaraMmAturvA saJjAnAtItyeva sAdhu"adhIgarthe"ti sUtreNa vihitayA SaSTyA tRtIyAyA bAdhAt ata eva kRdyogaSaTyA tRtIyAyA bAdha: pituH saMjJAnamityAdAvityAhuH / tanna vicArasahaM SaSTayA tatIyAyA bAdhe hitauyAyA api bAdhApatteryuktestaulyAt pituH saMjJAnaM saMjJA vetyatra ttikAramate kRdyoge karmArthakaSaSTyA karmapratyayasya vitauyAtRtIyAderbAdha iti nAva tRtIyAdeH prasaktiriti / huvikarmaNyapi tRtIyAM jopayati"tRtIyA ca hozchandasau" ti sUtra chandasi hortuveH karmaNi tRtIyA syAJcakArAddvitIyA'pautyarthakaM yavAgvA juhoti yavAgaM juhototyAdaujuha tervanhisaMyogaphalakakhAhAkaraNakaprakSepo'rthastana vanhi saMyogAnvayyAdheyatvasvarUpaM karmatvaM tRtIyAhitIyayorartha: tathA ca yavAgUttivanhisaMyogaphalakakhAhAkaraNakaprakSepakartatvaM vAkyArthaH loke tu taM juhotIlyAdau na tRtIyeti / "aziSTavyavahAre dANaH prayoge caturthyarthe tatIyA syAditi dAsyA saMyacchate kAmuka ityatra tRtIyA aziSTo vedaniSiddhakartA, vyavahAra iti nimittasaptamI tathA ca vedaniSivyavahAraprayojakaJcedANo'rthastadA caturthyarthe tRtIyA bhavati ata eva dANazca sA ceJcaturthyatheM" ityanuzAmanena sampUrvakAdANa AtmanepadaM bhavati yadi caturthyarthikayA tRtIyayA yogo bhavatItyarthakenAtmanepadaM sAdhayatA saMpradAnatvArthikA tRtIyA'pi sAdhyate / atra vedaniSiddhavyavahAraprayojakatvaM vedaniSiddhatvaM vA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tRtIyAvibhaktivicAraH / pApAnuguNatvaM na dhAtonaM vA tRtIyAyA artha iti na zAbdabuddhiviSayaH kiM tu zAbdAnantaraM mAnAntaragamyaM dAH vAstu dAnamarthaH tasvarUpasatyApAnuguNamihApekSitamabaivAtmanepadaM sAdhu tRtIyAyAH saMpradAnatvamartha: dAnasaMpradAnatvayoH svarUpaM caturthIvivaraNe vakSyate evaM dAsIsaMpradAnakadAnakartA kAmuka iti zAbdabodha: pApAnanugaNadAnetu bhAryAya saMyacchatIti caturthoparaupadayoriva sAdhutvamiti / phalopahitArthakadhAtuyoge kAlAdhvazabdAttatIyeti jJApayitum / "apavargetRtIye"tyanuzAsanam / apavarge phalaprAptau satyAM kAlAdhvazabdAbhyAmatyanta saMyoge'rthe tatoyA bhavatItyarthaka apavarga: phalaM yadicchAprayojyAcAraviSayaH kriyA tatphalaM prAptistadupadhAnaM tathA ca yatra phalopahitI dhAtvarthastatvAtyantasaMyogArthikA tRtIyA atyantasaMyogaH kAlikaM daizikaM vA vyApakatvaM dvitIyA vivaraNoktaM smartavyam / evamanhA krozena vA'nuvAko 'dhIta ityatrAdhyayanamuccAraNamanusaMdhAnaM vA dhAtvarthaH dRDhasaMskAropahitamadhyayanamiha dhAtunopasthApyate tatra dhAtvarthe tatauyArtho'tyantasaMyogo 'nveti tathA cAhApakasya krozavyApakasya vA dRDhasaMskAropahitAdhyayanasya karmAnuvAka iti zAbdabodhaH / daizikavyApakatvaM kartRghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnamiha bodhyamiti / yatra phalopahitA na kriyA tatra mAsamadhIto'pi nAmyasto 'nuvAka iti hitoyaiva pramANam / atra phalAnupahitamevAdhyayanAdikaM dhAtvarthaH atyantasaMyogamAvaM tRtIyArtha: apavargastu vyaJjanAgamyaH divasena bhavAnayuddhe Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 vibhaktyarthanirNaye / tyatra divasAbhivyApaka bhavatkata kamatautayuddhamiti prathamabodha: vijayaphalakaM tathAvidhayuddhamiti vaiyacanikobodha ityAlaGkArikA: / tanna sundaraM tava zatruvimamayuddha na tu divasenetyavAnvayavodhAnupapatteH phalAnupahitakriyAmAtvasya dhAtvarthatve yuddhe divasAdivyApakatvazavakartRkatvayoravagamena tadekatarasyApi niSedhapratIterasammavAt tasmAlkAlAdizabdottaratRtIyAH samabhivyAhAra phalopahitakriyAyAM dhAtuAkSaNika iti na tu divasenetyatra vijayaphala kayuddhaM dhAtvarthaH tathA ca vijayaphalakadivasAbhivyApakayuve zatrukata katvAbhAvasya zatrau tathAvidhayuddhakata tvAbhovasya vA pratItisambhavAnniSedhapratItyupapatiH divasobhivyApakayuddhe zatrakata katvapratIte: zatrau tathAvidhayuddhakatatvapratote vA virodhAbhAvAt ghaTavAn naulaghaTAbhAvavAniti vaditi padavAkyaratnAkara gurucaraNAH / va iti kArakatRtIyArthanirNayaH / nAmArthAnvayinastutauyArthA akArakatayA saMjAyante tatra nAnArthikAM tRtIyAM jJApayati / "prakRtyAdigya upasaMkhyAnamiti vortikaM prakRtyA cAvityatra sukhajanakasya sAkSAtkArasya jJAnasAmAnyastha vA viSayeNA dharmeNa viziSTazcArupadArtha: cArupothA abhirAmahRdyasundaramaJjalAdayaH / manaso 'bhirAma ityatra SaSyartho janyatvaMtathAvidhe sAkSAtkAra jAnasAmAnye vA'nveti mano'bhirAma ityatrAbhirAmazabdasya sukhajanakamAnasaviSayadharmaviziSTe lakSaNA manaHpadaM tAtparyagrAhakam / pratipadArthastu svAzrayaniSThAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharma Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tRtiiyaavibhktivicaarH| nasAdhAraNo dharmaH bhavati ca sato jAtiH prakatiriyAdI jAtyAdistathA asAdhAraNyavizeSaNAt ghaTasya guNo jAtirvA prakatiriti na prayogaH prayogastu kambupauvAdimatvaM prakRtiriti / jalassa zaityaM pRthivyA gandhatejasa auSNyaM prakRtirityAdau zaityagandhauSNyAnAM saMgrahAya sthUlakAlAvacchinnatvaM svAzrayaniSThAtyantAbhAve vigeSaNaM deyamiti / yadi ca saMyogo dravyasya matsaraH khalasya caitanyamAtmanaH prakRtirityAdiprayogastadA dezAnavacchinnavizeSaNatayA svAzraye sthUlakAlAvacchedena vartamAnasyAtyantAbhAvasya pratiyogitAnavacchedakadharmavAnasAdhAraNo dharmaH prakatiriti Travye vRkSAdau mUlAdhavacchedena saMyogasya khale matsarasya Atmani jJAnasya ghaTAdyavacchedena sthUlakAlAvacchedena vartamAno'pya tyantAbhAvo na dezAnavacchinnavizeSaNatayA'stauti nAsaMgrahaH / vastutastu bhUyaHkAlikasvAzrayanirUpyasattAvAMstAdRzo dharma: prakatistAvataiva sarvasAmaJjasyAt yadi ca pRthivatrA gandhaprAgamAvo raktaprAgabhAvo vA gandhanAzo raktanAzo vA prakatiriti na prayogastadA svasaMvandhini pratiyogijAtIyAsamAnakAlikasya vidyamAnasya nAzasya prAgabhAvasya cApratiyogI tAdRzo dharmaH prakRtiriti tathAvidhanAzaprAgabhAvapratiyoginau prAgabhAvanAzau na tathAsa yogamasaratAnAnAM nAzaprAgabhAve svasaMvandhini vidyamAnau na pratiyogijAtIyAsamAnakAlikAviti na teSAmasaMgrahaH / yahA svasaMbandhitAvacchedakasamaniyato dharmaH prakRtiH samaniyamaghaTakavAApakatvaye pratiyogivaiyadhika Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 209 raNyaM nivezanauyaM tacca pratiyogikAlAvacchedena pratiyogyadhikaraNe vartamAnebhyo'nyatvaM tena dravyasya saMyogaH saMyogavato vyatvaM prakRtirityapapadyate pratiyogikAlAvacchinnatvasya nivezAt prAgabhAvanAzayona prakRtitvaMprAgabhAvanAzayoratyantAbhAvastatkAlAvacchedena tadadhikaraNe na vartamAna iti tayona saMbandhitAvacchedakatvavyApakatvaM citrarUpAdyanabhyupagamAdezikAvyApyattergandhAderatyantAbhAvasya pratiyogikAle'pi satvAnna vyApakatvahAniriti citrAbhyupagame tu vastuta: kalpo'nusaraNIya iti prakRtipadottaratatauyAyAstAdAtmyamarthastaccAparapadArthatAbacchedakAnvayitAvacchedake vAnveti ityaM ca prakRtyabhibacArutvavoniti vAkyArthabodha: / evaM nAmA sutIcyAcaritena dAnta ityatrApi tRtIyAyAstAdAtmyamartha : sutaukSNapadasya sutIkSNapadapratipAdye lakSaNA nAma vAcakacaritamAcArasya prayatnasya viSayaH dama indriyanigrahAdiH tathA ca nAmAbhinnasutIkSNapadapratipAdyaH caritAbhinnadamazaula ityanvayabodhaH suratho nAma rAjA'bhUdityAdau nAmeti tAdAtmyArthakaluptatRtIyAntaM sambhAvanArthakaM vA'vyayaM gotreNa gArgya ityAdI tRtIyAyAstAdAtyamartha: gotrazabdArthastu vaMzapravartaka puruSo brahmaRSiH vaMzapadArtha stu pravartakasyApravartakasya vA puruSasyottarakAlika: vArambhakazuklaparamANubhiH paramparayA'rasyamANaH uttarakAlikatvanivezAtparAzarasya vaMzo vasiSTha iti na prayogaH kiM tu vasiSThasya parAzara iti pravartakazabdArthastu darzitavaMzatvakharUpazakyasaMbandhena khasaMjJAzabdasya ni 27 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tRtiiyaavibhktivicaarH| ruDhopacArakaH tathA nirUDhopacArakA yathA gautamA gargA: zANDilyA ityAdI gautamAdayaH puruSAH vavaMze svasaMjopacArakAH brahmaRSizabdArthastu RSisvarUpo brAhmaNAH evaM vaMzamAtrArthakatve tu caitramaitragotrI ete iti prayogastahAraNArthamupAtte'pi pravartakatve vizeSaNe ete raghavo yadavaH kuravo raghuyadukurugotrA ete iti prayogavAraNAya brahmarSitvaM vizeSaNaM na ca darzitaprayogavAraNAya brAhmaNatvameva vizeSaNamastu kiSitvanivezeneni vAcyaM darzitopacArakatve'pi na brAhmaNatvamA tanvaM tathAti prabhAkarAH kumArilA udayanA eta iti prayogaprasaGgaH ki tu RSitvaM tadarthamevAtna tatpradarzanaM vastuto gotralakSaNe na tanniveza iti patnyAM patisAgocyavyapadezo gauNa - dharmazAstrAtidezAt piTasAgocyavyapadezanittirapi tataeva ata eva kanyAdAnavAkyaM piTagovaghaTitameva gAyamityatra taddhitArtho'patyaM tacca vaMza eva evaM TatIyArthA. bhedasya gargapadArthenvayaH tathA sati gotrAbhinnagargApatyamiti zAbdabodhaH / dhAnyena dhanItyAdau dhanapadArthe toyArthAbhedAnvayaH jAsyA brAhmaNa ityatra jAtyabhedI brAhAgaNe'nvIyamAnaH savizeSaNa hotinyAyena brAhmaNatvamAdAya paryavasyati na ca hatIyArtho'bhedaH parArthaikadeza evAnvetauti niyama iti vAcyam / IdRzaniyama mAnAbhAvAt yatva padArtha savizeSaNe hotinyAyenApi prathamaTatIyArthIbhedo nAnvetumarhati tacaiva padArthasyAnvayino'nvayitAbacchedakasya vaikadeze'nveti yatra tu padArthe'nvatumarhati tatra padArtha evAnveti yathA pRthivyAdaunAM navAnAM dravyatvena Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 211 guNavatvena vA sAdharmyamityatna dravyatvAdAbhedastatauyAntArthaH mAdharmyazabdArthe samAnadharme 'nveti yathA vA vAjapeyena yaje. te tyAdau vAjapeyAcabhedastatauyAntA'rtho dhAtvarthayAgAdAvanvati evamarghAdikayA saparyathA paryapUpujadityAdau vizeSaNAntaravizeSitasaparyAditAdAtmyaM dhAtvartha zuddhasaparyAdItIyA vodhayati avazeSitasyaikadharmAvacchinnasya tAdAtyasaMsargegAnvayo nirAkAGgatvavAdhito na tu tAdAtyavizeSaNa ko nitarAM vizeSaNAntaravizaSitasyeti nanu dhAtvavizeSaNe tRtIyA'pi hitIyeva mAdhutvArthA tatauyAntA sya dvitIyAntArthasyeva tAdAtmyasaMsargeNaiva dhAtvarthe'nvayona tu tAdAtmyavizeSeNa iti cettahi kathaM saparyayA paryapRpuja dityavAnvayopapattiH na ca vizeSaNAntaravizeSitasyaikadhavicchinnasyApi tAdAmyenAndhayo bhavatyeva yathA pramA'nabhava ityatra pramA zabdArthasya yathArthAnubhavaNyAnubhave yathA vA bhUsaverA dezo rAjanyAnityatna sarvasamyavajhUme vi surAjadezasya deza tAdAtmyAnvayastathA prakRte'pi arghyadAnAdimaparyAyAH saparyAyAM vAjayepena yajetetyAdau vAjapayAderdhAtvarthayAgAdau tAdAtyAnvaya iti vAcyaM dhAkhavizeSaNe dvitIyAyA eva sAdhutvajJApakAnuzAsanasya satvena TatauyAyAstathAnuzAsanavirahAt prakatAnuzA. sanasya tathAtvopagame prakatyA cArvityAdegnanvayApatteH nAmArthayostAdAtmyasaMsargeNAnvaye samAnavibhaktikatvasya tantratvAt tRtIyAyAstAdAlyArthakatve tu prakRte tAdAtmyaprakArakAnvayabodhasambhavAt tathA'nvayavodhe samAnavibhaktikatvasthAtantratvAt ata eva dravyatvena sA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra62 tRtIyAvibhaktivicAraH / dharmyamityatra dravyatvasya samAnadharme TreNaiH SoDazabhiH khArItyatra SoDazAnAM droNAnAM khAropadavAcye tAdAtmyaprakArako'nvayavodhaH / nanvevaM ku Tilena daNDa iti kathaM na prayoga iti cetkuTilAdizabdAnAM prakRtyAdigaNapaThitazabdAparyAyatvAdevApayoga iti / evamAdinA paryapUpujadityetAvataiva sAmaJjasye saparyayetyAdikamapuSTArthaM na tu nirAkAGkSamiti / samavAyena lauhityavajjapApuSpaM samavAyirmayogena sphaTikazaka lamityatra toyArthastAdAtmyaM matuvarthatAvacchedake saMbandhe'nveti tejasA sUryo dAnena kalpatarUrayamityAdau sUryAdipadasya sUryAdisadRze lakSaNA sUryasAdRzye tejasaH kalpatarumAdRzya dAnasya tAdAtmyaM tauyArtho'nveti atha vA samavAyena naula: paTaH kAlikana spanda ityAdI tauyAntasamabhivyAhAraH samavAyakAlikAdisaMsargakanaulaviziSTazAbdadhiyaM janayati yathA tathA paka te'pi tejasatyAdi tRtIyAntasamabhivyAhArastejodAnAdisvarUpatAdAtmyasaMsargakasUryakalpapAdapAdiviziSTazAbda janayati ataH saMsargAnuvAdikA tRtIya ti abacchedakatvamapi ka cittatauyArtha: yathA vahatvena banhejanakatvaM janyatvaM patiyo gitvaM pukAratvaM vizaSyatvaM vetyAdau TatIyAyo ava cchedakatvamarthaH taJcAdheyatAsaMbandhena prAtipadikArthenAnvitaM nirUpakatvasaMsargeNa janakatvAdAvanveti / samavAyena dhvaMso nAstItyAdIvavacchedakatAnirUpakatvakharUpamavacchinnatvaM tauyArthastacce naJa'tyantAbhAve svAzrayapratiyogitAkatvasaMvandhenAnveti vyutpattivaicitryeNa tRtI Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 213 yArthasya saMsargIbhRtA pratiyogitaiva pratiyogino dhvaMsapadArthasya naJarthe saMsargIbhavati atha vA avacchinnapratiyogitAkatvaM tatauyArthaH tacca svarUpeNa saMbandhena naJarthe'nveti vyutpattivaicitya pratiyogino'pi saMsargIbhavatauti vadanti / tRtauyArtho'vacchinnatvaM saMsargIbhUta pratiyogitA vizeSaNatayA bhAsata iti svatantrAH / vastutastu samavAyenetyAditRtIyAnta samabhivyAhAraH samavAyAdyavacchinnapratiyogitA katvasaMsargeNa pratiyogino dhvaMsAdizabdArthasya naJarthAnvayabodhe heturityeva ramaNIyamiti / iyameva gati: paTatvena ghaTo nAsti zazauyatvena zRGgaM nAstItyAdAvapi bodhyA / ka cinnirUpakatvamapi tRtIyArthaH yathA dhamasya dhamatvena vahnivyAptirityana nirUpakatvaMtRtIyArthaH taccAdheyatayA prakRtyarthavizeSitaM vahnivyAptAvanveti nirUpakatvaM tu vyApakatvalakSaNaM ghaTakatvamiti saMpradAya: / atiriktamityanye / evamaGkareNAnekAnta ityava vahnAvayaH piNDena dhUmavyabhicAra ityatra ca ghaTitatvaM vyApyatvalacaNamatirikta vA nirUpakatvaM tRtIyArthaH taccAnekAntapadArthe vyabhicAre dhUmavyabhicAre ca prakRtyarthavizeSitamanveti / kva ciddezika saMsargAvacchinna mAdheyatvaM tRtIyArthaH yathA sameti viSameotItyAdau yadIyasa kalAvayavAnAM pratyekaM svasaMyukta saMyogAdiparamparANAmUrdhva digavacchinnAnAM tulyatvaM sa bhUbhAgaH samo dezastaditaroviSamastathA ca karTa ghaTita daizikaparamparA saMsargAvacchinnamAdheyatva' tRtIyArthaH tacca prakRtyarthena samena viSameNa ca dezena vizeSitaM dhAtvarthagamane'nvati na cAtra samAdi Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tRtIyAvibhaktivicAraH / dezavyApArasya janyatvena saMsargeNa dhAtvarthagamane'nvayAkaraNe tRtIyeti vAcyaM karaNatvavivakSAyAmiSTatvAt avivakSaNe tu AdhArasyAdhikaraNasaMjayA tatkAryeNa vA karaNasaMjJAyAstatkAryasya vA vAdhAt karaNAdhArakameNAmiti bhASyAt / na caivaM tatIyArthAdhikaraNatvasya dhAtvathe'nvayopagamAt kArakatvApattiriti vAcyaM sarvatra dhAtvarthAnvayavirahAt nAmArtha nApyanvayAt / ata eva zAkhayA kapisaMyogI vRkSa ityatra zvetaH khuraviSAgANyAmityatra ca tatIyAdhiyatvasya zAkhAvizeSitasya kapisaMyoge khuraviSANavizeSitasya zvetarUpe savizeSaNe hauti nyAyenAnvayAt / rajatatvena purovartinaM jAnAtaucchati karoti dveSTi vetyAdau prakAratvaM tRtIyAthaH tacca dhAvathaMphale hitIyArthe vA vizeSyatve nirUpakatAsaMsargeNAnvetauti vdnti| tatra ghaTa iti ghaTaghaTatvasamavAyAn jAnAtItyAdiprayogeNa vizeSyatvasya na dhAtvarthatvaM na vA hitauyArthatva sambhavati ghaTa iti niyatArthasya dhAtvarthejJAne'bhedAnvayena tAdRzajJAnavizeSyatvasya ghaTatvasamavAyayorasambhavAt viSayatvaM phalatayA dhAtvartho na tu hitIyArtho bhagavAn jAnAtItyAdAvanupapatterityasya prAgAveditatvAt tathA ca tatauyArtha: prakAratva rajatatvAdiprakRtyartha vizeSitaM dhAtvarthe phale viSayatva vyApAra tAnAdau vA nirUpakatvaM na pratiyogitvena vA saMsargeNAnveti rajatatvaprakAratAnirUpitapurovartivizeSyatAkatvamAkSepeNa pariza SeNa manasA vA mAnAntareNAvagamya. te vizeSyatvasya hitoyA tApakSe'pi tatra tatIyArthapra Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 vibhktyrthnirnnye| kAratvasya nirUpakatAsaMsargeNAnvayo na sambhavati subarthayoH parasparAndayasthAvyutpannatvAt tRtIyArthaprakAratvasya dhAtvarthe jJAnAdAvevAnvayAt prakAratAnirUpitavizedhyatAkatvasya mAnAntarAdevalAbha iti / evaM lakSaNasvarUpaprAmANyAdibhiranumAne nirUpaNauye ityAdau zAbdabodhastadanukUlavyApArazca nirUperathaH karmakRtastu viza - pyo viSayo vA'rthaH karmapratyayasthale vyApArasya vizeSaNatayA karmapratyayArtho'nvayaH prakRte karmakadarthaMka deza'pi vizeSyatve viSayatva vA zAbdabodhasya phalasya vizeSaNatayAnvayo vyutpattivaivilyAt tathA cAna tRtIyArthaprakAratvasya lakSaNAdiviza Sitasya zAbdabodhenvayaH prakAratAnirUpitavizeSyatAkatva lAbha: pUrvavadeva kRdathai kadeza vizaSyatva viSayatve vA tRtIyArtha prakAratvasya nirUpakatvena saMsargeNAnvaya iti vadanti / tatra kadathaikadeza dhAtvatiriktArtha syAnvayo na vyutpattisiddha ityAdika cintanIyam / ke citta phalaviziSTaM karma kadarthaH phalasya dedhA zAbdabodhaviSayatva tRtIyArtha prakAratvasya karmakadaka deza phale'nvayastathA cAtra zAbdabodhAnukUlavyApAraprayojyasya lakSaNAdiprakArakazAbdabodhasya vizeSye'numAna iti zAndavodha iti vadanti / tada pi cintya phalasya vedhA zAbdabodhaviSayatvasyAprAmANikatvAt vyutpatti cilya Naiva vyApAravizeSaNakaphalavizeSyakazAbdabodhasambhavenAnvayopapattisambhavAt phalAdeH karmapratyayArthatvAsambhavAt kRdathaikadeza dhAtvatiriktArthAnvayasthAvyutpannatvAcca / paricchinnatvamapi ka cittatI Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| yArtha : yathA vidroNena dhAnyaM kroNAtItyAdau droNo gahatvatvAvAntarajAtimAn parimANavizeSaH vidroNa iti pAtrAditvAnna strItva viTroNatvamapi TroNatvAvAntarajAtiviza So drogAhitva vA paricchinnatva tatauthArthaH krayakarmatva dhAtvarthaphale 'nvati paricchinnatvaM tu viTroNasya svasamavAyina ekaTravyasyobhayadravyasya bA''rambhakaparamANutvamamaniyatasaMkhyAsajAtIyasaMkhyAdhyApakatva krayajanitasvatvasya sakaleSa dhAnyatadAraMmbhakeSvekasyAbhyupagamAt paramANuttitvasambhava na svarUpeNa samavAyena vA saMbandhena tAdRzasaMkhyAM prati sAkSAdeva vyApakatva yadi ca svatvasya dhAnyattitvamupeyate na tu tadArambhakattitvaM tadA svAzrayArambhajananaparamparAsaMvandhena tAvatparamANu vizrAntena vyApakatva bodhyam / evaM vidroNa samavAyiTravyArambhakaparamANusamaniyatasaMkhyAsajAtIyasaMkhyAvyApakasya svatvasthAnukUlA krayakriyetyanvayavodha iti garucaraNA: / vidroNo gurutvAntaraM samavAyitvaM tRtIyArthIdhAnyapadArthe dhAnyarAzAvanvati dhAnyarAzaratirikatvAt eko mahAn dhAnyarAziriti pratIteranyathA'vayavimA. nAsiddhiprasaGgAdityekadezinaH / taccintyaM yavadhAnyobhayaghaTitarAzau yavatvadhAnyatvayoH svIkAre sAMkaryApatteH na ca tatva yavadhAnyobhayatvajAtiratiriva svIkriyate na tu dhAnyatva yavatvavati na sAMkAryamiti vAcyaM yavAdyarthi nAmapratiprasaGgAt na ca rudhirAsthimAMsAdaunAMzarIrAvayavatvavat yavAdaunAmapi tadavayavatvAdbhavati pravRtyapapattiriti vAcyaM tathApyanantAnAM yavadhAnyobhayatvA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhttyrthnirnnye| dijAtInAM rAzitavyAgabhAvadhvaMsAnAM ca kalpanApatteranatiriktatvAbhyupagamena pratyAdyapapattereko mahAniti pratItiraupAdhikotyanyatra vistaraH / ke cittu ekajAtauyamavanamanaM prati bidroNakharUpagurutvavizeSasya tadAnayArambhakaparamANusamasaMkhyakaparamANugurutvAnAM ca vaikalpiko kAraNatA tathA ca tAvatparamANugurut vidroNapadArthaH tRtIyArtho vaiziSTya sAmAnAdhikaraNyaM vA vaiziTyaM tu svAzrayArabhyatvaghaTitaraparamparAkharUpaM dhAnyeSu sAmAnAdhikaraNyaM tu darzitaparamparAsaMbandhAvacchinnaM satveinvetauti vadanti / tadapi na vicArasaham / paramANugurutvAnAmevAvanamanaM prati hetutvAt avayavigurutvasya hetutve palamitasarSapaprayuktAvanamanataH tathAvidhalohapiNDaprayuktAvanamanasya prakarSa prasaGgAt patanaprakarSaprayojakatvenAvayavigurutvasyAbhyupagamAt kAraNotkarSasya kAryotkarSaprayojakatvAdityanyatra vistaraH / vastutastu / / jAlAntaragate bhAnau sUkSmaM yadRzyate rajaH / kA prathamaM tatpramANAnAM trasareNuM prcksste|| ityAdinA casarevAdighaTitaM mASasuvarNaniSkAdimAnaM manunItaM niSkAdighaTitaM ca droNAdimAnamevamADhakamitadravyacatuSTayasyArambhakaparamANusamasaMkhyakaparamANugurutvAni droNastadviguNagurutvAni hidroNasteSAM gurukhAnA khAzrayaparamANubhi: paramparayA''rayamANatvaM saMbayo dhAnyAdau na ca tAvatsaMkhyakA: paramANavaH paramANuttistAdRzau saMkhyA vA droNapadArtho'stu dhAnyAdAvubhayasya paramparAsaMbandho bhavatIti vAcyaM tAvatparamANunAM para Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAvibhaktivicAraH / mANusaMkhyAyAzca paramparA saMbandhasya taijasAvayavinyapi sabhavAt tatra droNAdivyavahAraprasaGgAt na ca dhAnyAdau tulitatvasyaivAtra vyaJjakasyAbhAvAnna droNAdivyavahAra iti vAcyam / kSetrAdipUraNasya dhAnyAdAvivAtrApi vyajhukasya sambhavAt tasmAttathAvidhagurutvAni droNapadasyArthaH yaddazAd droNo brauhi: droNaH pASANa ityubhayapratauterekaviSayatvaM tairgurutvairdazitaparamparayA viziSTo nirUDhalakSaNaH yaddazAt drogA mASaM bhuGkte bhoma iti prayogaH na ca tairgurutvaiH saMsRSTaSu dhAnyeSu vizakaliteSvapi droNAdivyavahAraprasaGga iti vAcyam / vyaJjakAbhAvAdaprasasaGgAd vyaJjakasatve tviSTatvAd zrata eva droNaH kAzyAM hidrogAH prayAge'yodhyAyAM ceti paJcadroNo mama brauhiriti pratItivyavahArau evaM tRtIyArtho'nyavyavacchedaH zranyasya vidroNavyApya gurutvatvAvacchinnapratiyogitA saMsargeNa vyavacchede'tyantabhAve 'nvayaH vyavacchedasya dhAnye'nvayaH evakArasthala iva vyavacchedAnvayini dhAnye vidroNasyApyanvayaH tatrAnyavyavaccheda iva saMbandho'pi tRtauyArthaH vidro 13 vizeSitasya saMbandhasya dhAnye'nvayAt hidroNasthAnvayovoSya iti zrataH paJcadroNena krauyamANe dhAnye hidroNena dhAnyaM kroNAtIti na prayogaH na vA droNena krIyamANe hiTona krauNAtauti prayogaH krauNAtestu phalatayA pratigrahaH vyApAratayA dAnaM cArthaH vikrauNAterapi phalavyApArayorvaiparItyena tadubhayamarthaH pratigrahaH satvecchA dAnaM svatvasvatvanAzobhayecchA phalasya svatvecchAyAH prayojyatayA dAne phalasya dAnasya prayojakatayA saMbandhena 218 " Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 219 svatvecchAyAmanvayaH ata eva bhAvidhAnyAdigrahaNArthadhanaM prayuJjAne vidroNena viTroNena vA dhAnya kroNAtyayamiti prayogaH bhAvini svatvAnupagame'pi svatvecchAyAH sambhavAt evaM mUlyasyAgrimakAlalabhyatvavyavasthAyAM niSkazatenAvaM krauNIta iti prayogaH kraye dhAnyAdeH karmaNa: stratvaprakAratAnirUpitavizeSyatayA svatvaviSayatAnirUpitAdhAratvasaMsargAvacchinnaviSayatayA vA saMbandhenAvacchinnAdheyatve dvitIyArthe'nvayaH vikraye tu svatvanAzIyaviSayatAghaTitAnyataramaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM hitoyArthaH zatena krauNAtItyatva khatvaM vyApAraH karaNaTatIyArtha: khatvasya janyatvena saMvandhena svatvanAzecchAyAM dAne'nvayaH khatve satyeva tyAgo bhavati na hi parakIye tyAga iti svatvajanyatvaM dAne sphuTamiti zatena vikrauNItaityatra svatvanAzasTatauyArthastasya janyatayA svatvecchAyAmanvayaH svatvopahitacchAyAM svatvanAzasya hetutvAtparakoyadhane tAdRzecchAvirahAditi svatvanauza: svatvecchAjanaka iti evaM hiTroNena dhAnyaM svarNa mASaNa kroNAtyayamityatra vidroNAnyahidroNavyApya gurutvAbhAvavaddidroNadhAnyattisvatvecchAprayojyAyAH suvarNamASasvatvajanyAyA: svatvasvatvanAzobhayaviSayakecchAyA Azrayo'yamiti shaabdbodhH| akataryasya svatvanAzaH tataH paJcamau dhruvamapAya ati sUbeneti vakSyate / vaipaNikAnmItika kroNAtItyatra svatvanAzaH paJcamyarthastasya janakatayA phale svatvecchAyAmanvayaH phale'pyapAdAnatvAnvaya ityAdikaM vakSyate / evaM vikrayakarmaNaH svAmitvaM yatra tatra saptamI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tRtIyAvibhaktivicAraH / mauktikaM vikrINote rAti nAgarike vetyAdau "saptamyadhikaraNe ce"ti sUtreNetyAdikaM vakSyate droNaparicchittimuktAsaMkhyAparicchitti: kAzikAyattAvudAhRtA paJcakena pazan kroNAti sAhasreNa pazun kroNAtItyAdi paJcakaMpaJcatvasaMkhyA sAhasaM sahasratvasaMkhyA avApi anyavyavachedaH saMvandhazca dRtIyArthaH paccatvasya sahasratvasya vA vyApyasaMkhyAtvenAvacchrinnayA pratiyogitayA vyavacchedenAsyAnvayaH vyavacchedasya paJcatvAdisaMbandhasya ca pazuSvanvayastena SaTakana vikena vA krIyamANeSu pazuSu paJcakena pazUn kroNAtIti na prayoga: ka cikrayakaraNaM TatIyArthaH yathA vibhiH pArAvatAH paJcetyAdi atra vyApAraH krayastauyArthaH vApArasya janyatvena krayasya karmatvena se bandhena pArAvateSvanvayaH / sahazabdayogApi nAnArthikAMTatIyAM jJApayati / "saha yukta pradhAne" iti sUtra sahArthena yukta hatIyA bhavati sahayoge'pradhAna pradhAnakriyAkArake pradhAna kArakasajAtIye bhavatItyarthaka sahArthaH sAmAnAdhikaraNyaM tacca daizikena kAlikena daizikakAlikobhayena ca saMbandhena ghaTitatvAt trividhaM vahinA saha dhUmo bhasma vetyatra saMyogisaMyuktatvaM sahArthaH TatIyAyAH pratiyogitvamarthaH AdyasaMyoge'nveti evaM baGgipratiyogitAkasaMyogabatsaMyukto dhUma ityanvayabodhaH / rUpeNa saha rasa ityatva samavAyisamavetatvaM sahAtha: tIthArthasya pratiyogitvasyAdyasamavAye'nvayaH / dravyatvena saha dhUma ityatra samavAyisaMyuktatvaM sahAthaH pratiyogitvasya samavAyeAnvayaH vahinA saha dhUmasaMyoga ityatra saMyogi Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 vibhktyrthnirnnye| samavetatvaM sahAthaH pratiyogitvaM saMyoge'nveti / kAlikena yathA jAtopuSyeNa saha nIpapuSpamityatra kAlasvarUpaNa kAli kavizeSaNa tAsaMbandhenAdhikaraNo tena saMbandhenAdheyatvaM sahAtha: kAlikavizeSaNa tayA'nvayipratiyogitvaMdvatIyArtha: atha vA kAla eva sahArtha: kAlikAdhikaraNatvasya tauyArthasya kAla kAlasya kAlikAdheyatAsaMbandhena nIpapuSye'nvayaH / daizikakAlikobhayena yathA patyA saha yajamAna ityatra saMyogasaMyuktatvaM kAlazcobhayaMsahArtha: pratiyogitvaM kAlikAdhikaraNatvaM cobhayaM ratoyArthaH pratiyogitvasyAdyasaMyogenvayaH kAlikAdhikaraNatvasya kAle kAlasya kAlikAdheyatayA yajamAne'nvayaH evaM bhAramanuhahatsu saha gacchatsu putreSu sahaiva dazabhiH putrairbhAra vahati gardabhautyatrApi darzitobhayaM sahArthaH DhatauyArtho'pi pratiyogitvakAlikAdhikaraNatvobhayameva pUvaivadanvayo bodhyaH / sahayoge kozikAyAmudAharabhAAni / yathA putreNa saha sthUla ityatra sthUlatve tauyArthaH tatra pucasyAdheyatayAnvayastRtauyArthasya sthUlatvasya kAlikAdhikaraNatayA sahArthe kAle kAlasyadheiyatayA padArthaikadeze sthUlatve'nvayaH evaM putra sthUlatvasamAnakAlikasthUlatvavAn pitetyanvayabodhaH putreNa saha gomAn pitetyatra svAmitvaM tRtIyAyaH tasya nirUpakatAsaMbandhAvacchinnasAmAnAdhikaraNye sahAthai pratiyogitayAnvayaH sahArthasya matubathaikadeze govizeSite svAmitve'nvayaH evaM putrasvAmitva. samAnAdhikaraNagosvAmitvavAn pitetyanvayabodhaH apradhAnA zreSThe vastabhUte pratyarthe satItyarthaH tenAcAryeNa sa Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarara tRtiiyaavibhktivicaarH| heti na pramANaM pramANaM ca ziSyeNa sahAcAryasya gau: atra tRtIyArthaH svatvaM sahArthaH sAmAnAdhikaraNyaM SaSyarthaH svatvaM tRtIyAthaisya sahAthai tasya ca Sadhyarthe tasya gavyanvayaH evaM ziSyasvatvasamAnAdhikaraNAcAryasvatvavatI gaurityanvayabodhaH kva citmabandhamA hatIyArthaH yathA vajegA sahendra ityatra saMyogaH sahArthaH pratiyogitvaM tRtIyArthaH evaM vajapratiyogitAkasaMyogavAnindra ityanvayabodhaH gadhena saha pRthivautyatva sahArtha: samavAyaH zeSaM pUrvavat / evaM dakSiNAbhiH sahetyahamityatva sahAtha: saMbandha iti nAparAmRSTe yaje dakSiNApratiyogitAko'nveti yajasthAhaMpadArthe prayoktari bhagavati tAdAtmyAnvayaH dakSiNAyA yajJe saMvandhastu vihitakAlikasvaviSayakatyAgaprayojyapratiSThAvatvaM pratiSThA tu phalajanakatvamiti evaM muTrayA saha kuNDalI devadatta ityatra TatIyArthaH saMbandhaH sa cAva saMyogaH sahArthaH samAnakAlikatvaM tacca kAla eva tasya inpratyayArthaikadeze saMbandhenvayaH itthaM mudrAsaMyogasamAnakAlikakuNDalasaMyogavAn devadatta ityanvayabodhaH yadi ca tirthavizeSaNadhAtvarthasyeva taddhitArthavizeSaNatadarthatAvacchedakasaMbandhAdeH putreNa saha sthUla: pitetyAdau nAmArthatAvacchedakasya vizeSaNasya sthUlatvAdeH sahAthai vizeSyatayA vizaSaNatayA vA'nvayo'bhyupeyate tadA TatIyAyAH saMvandhAnvayi sthUlatvAnvayi cAdheyatvamarthaH tRtIyAtArthavizeSitayoH saMbandhasthUlatvayoH sahArthe vizeSaNatvamiti / nanu sahapadasya tRtIyAyAzcArthasya padArthaMkadezAnvayo na yujyate'vyutpatteH kiM tu putreNa saha sthala: Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarara vibhattyarthanirNaye / pitA, kanyayA saha ramaNIyo vara ityatra padArthayoH sTAlaramaNIyayostAdAtmyena pitRvarAnvayinoH mahArthe vizeNatayA vizeSyatayA vA'nvayaH vizeSaNatvApannayostayostatauyArtho'bhedo'nveti evaM putrAbhinnasthalasamAnakAlikasthala: piteti kanyAbhinnaramaNIyasamAnakAlikaramaNoyo vara iti cAnvayabodho bhavati sthUlayo ramaNIyayozca samAnakAlikatve bhAsamAne sthUlatbayo ramaNIyatvayozca samAna kAlikatvaM bhAsate viziSTAnvayavodhasAmagrIbalAditi cet evamanvayopagame'pi nAbhimata nirvAha: sahArthavizeSaNatAvacchedakayoH sthUlatvaramaNIyatvayoH "samAnakAlikatvabhAnAyogAt viziSTAnvayasthale hi yadharmaviziSTa vizeSaNasyAnvayastatra vizeSye'vAdhe'bAdhepi vA sati taddharmavizeSaNasyAnvayo bhavati yathA zikhau vinaSTa ityatra vinaSTatAdAtmyaM zikhAyAM yathA vA bhUvAdirdhAturityatra tAdAtmyaM bhuvyapyanveti na tu vizeSaNatAvacchedake vizeSyasya kvApyanvayaH vyutpattivirahAt na ca mAstu vizeSaNatAvacchedake sthalatve samAnakAlikatvAnvaya iti vAcyam / tathA sati kAlAntareNa sthUle'pi putra tathAvidhaprayogaprasaGgAt yadapi sahArthatatauyArthayorekadezAnvayo na vyutpanna iti / tadapi na sundaram / ekadezAnvayasyAvazyakatvAt tathA hi putreNa saha gomAn pitetyatra putrAbhinnagomataH samAnakAlikatvaM gomati bhAsate cettahi putrasya gavAntarasvAmitvApi tathA prayogaprasaGgaH darzitAnvayasya tAvatApi sambhavAt tasmAtsahAthavizeSaNatvApanne matubarthatAvacchedake svAmitve'nvayitA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raraka tRtiiyaavibhktivicaarH| vacchedake gosvAmitve caikadeze tRtIyArthAdheyatvasyAnvayaH / gosvAmitve ekadeze sahArthasya vizeSaNatayA'nvayaH sahArtha: nirUpakatAsaMbandhaghaTitasAmAnAdhikaNyaM pratiyogitvasaMbandhena svAmitvasya sAmAnAdhikaraNye tasya svarUpaNa gosvAmitve'nvayitAvacchedake tahiziSTasya tAdAtmyena pitaryanvayaH na cAna bhavatvekadezAnvayastAvatA sarvatra na tatsambhava: putreNa saha sthala ityatra ,putrAbhinnasya sthalatvaviziSTasya samAnakAlikatve vizeNatayA'nvayAt sthUlatvasyA yanvayaH vizeSaNAnvaye satyeva viziSTAnvayasya bhAvAdityetAvatA sAmaJjasyAnnAcaikadezAnvayaiti vAcyaM yatra hi sthUlatvopalakSitaH sthUlapadena pratipAditastatra viziSTAnvayabalAdapi na sthalatvasamAnakAlikatvalAbha dUtyekadezAnvaya Avazyaka iti / evaM ziSyaiH saha jaTAvanto sunayaH, yajJadattagrahaiH saha kAkavanto devadattamahA ityAdAvekadezAnvayaM vinA nAbhimatanirvAha iti evaM saha divasanizAbhyAM dIrghA: vAsadaNDA ityatra dIrghatvaM kAlikaM daizikaM ca bahutarakAlasaMbandhaH kAlikaM yahazAhIrghamAyuriti prayogaH bahutaradezasaMbandho daizika yahazAd dIrghaH panyA iti prayogaH dIrghatvaM svajAtIyApekSayA bodhya divaso grISme dIrghaH nizA hemante dIrghA virahivAso bahutaravAyumaNDalagAmitayA dIrghaH evaM dIrghapadopasthApitayoH dIrghatvayoH kAlike tRtIyArthAdhayatvasya daizike vizeSyatayA vAsasyAnvayo yogyatAvalAtsahArtha: evaM divasaSTattervA bahutarakAlasaMbandhasya samAnakAliko yo bahutaradezasaMbandhastaha Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| ta: zvAsadagaDA ityanvayabodhaH / atra daNDasya ghaTikAyA divasadIyatvasamAnakA likaM dIrghatvaM viruddhamiti daNDasya caturhastadezasaMbandhavata: divasa ghaTakakSaNasamasaMkhyakaparamANusaMbandharUpaM dIrghatvaM viruddhamiti virodhAlaGkAraH / ekAnupUrvokazabdapratipAdyayobhinnayorathayorapi sahAthai vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnvayaH / yathA doSAyogamahasthitisphuTarasazrIkAyahRdyaH samaM / candreNaiSa nRpo budhodayaguruprItaH kaviH prItimAn // putro'syApi samaM budhana satataM mitrAntikAsAdanaH / protaH prAptakarAgutodayaguNo'tyuccaH zritaH saumytaam|| atra rAniyogena yA teja:sthitistatra sphuTarasA yA zrIH tahatA kAyena hRdyatvamekaM doSarAhityenotsavasthityA ca sphuTA rasA pRthivI yadRzalakSmIko yo' yaH zubhAvaho vidhistena hRdyattvamaparamevaM dalAntare 'pyarthayaM bodhyamiti / darzitayohAtvayoH sahArthe samAnakAlikave vizeSaNavizeSyabhAvenAnvayaH tatra vizeSaNe hRdyatve toyantArthasya candrAdheyatvasyAnvayaH vizaSyahRdyatvasya vizeSaNatayA nRpe'nvaya iti purvaNa sahAgata Agacchati vetyAdau kartRtvaM kAraka ta pratyayArthatAvacchedakamAkhyAtasya vA zakyaM tRtIyA 'bhidhatte dhAtvartha AgamanaM kAlikatve vizeSaNatayA viza SyatayA cAnveti vizeSaNe dhAtvarthe tauyArthakArakasyAnvayaH vizeSyadhAtvarthasya kRdathai kadeze tiGarthe vA kaTa tve viza SaNatayA'nvayaH / evaM putrakarTa tAkAgamanasamAnakAlikAtautAgamanakRtimadabhinnaH tathAvidhavidyamAnAgamanakRtimAnvA pite tyanvayabodhaH Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAvibhaktivicAraH / 1 pradhAne'tItatvAnvite'tItAyA vidyamAnatvAnvite vidyamAnAyA guNakriyAyAH samAnakAlikatvaM bhAsata iti na kA'pyanupapattiH / pradhAnakriyAkArakasajAtIyaM kArakaM tRtIyarthaH katvAdikaM tatra kartRtvamudAhRtamanyadudAhiyate karmatvaM yathA hiraNyena saha gAM labhate ityatra labhataiH khatvaM vyApArazcArthaH dvitIyAtRtIyayorAdheyatvaM kamatvamarthaH sahArthaH samAnakAlikatvamevaM higgayaSTattiva tvAnukUlavyApArasamakAlikagovRttikhatvAnukUlavyApArAzrayatvaM vAkyArthaH / karagAtvaM yathA tRNena saha kASThena pacatayava tRtIyayoH karaNatvamarthaH tathA ca TakarAtAkapAka samakAlikaMkASTha karatAkapAkakRtirvAkyArthaH RtvigbhiH saha gurave dadAtItyava caturthoTatauyayoH saMpradAnatvamarthaH tathA ca RtviksaMpradAnatAkadAnasamakAliMkagurusaMpradAnatAkadAnAzrayatvaM vAkyArthaH / koTaregA saha taroH patatautyava koTarApAdAnatAkapatanasamakAliktarvapAdAnatAkapatanakRtirvAkyArthaH / sapatnIbhiH saha kAntasya vasyatItyatra sapatnIsaMbandhivAsasamakAlikakAntasaMbandhicA sAzrayatvaM vAkyArthaH / pauThena saha gRhe Aste ityatra pIThAdhikaraNatA kA sanamamakAlikagRhAdhikaraNatA kAsanAzrayatvaM vAkyArthaH / sahArthavizeSaNavizeSyayoH dhAtvarthayorubhayostRtauyAbhinna vibhaktyantArthaH savanveti tRtIyAntArtho vizeSaNe tena putrasya grAmagamane piturnagaragamane putreNa saha nagaraM gacchati piteti na prayogaH / yattra karmatvAdikArakasya tRtIyArthasya guNAkriyAyAmanvayo na kartRtvasya tava pradhAnakriyAkartureva 226 - Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| rara7 kaTa tvamavamIyate gaNakriyAkArakAnabhidhAne pradhAnakArakasya pratyayAbhihitasya guNakriyAyAmanyayAt / taduktam / pradhAnetarayoyaMtra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktizRNAzrayA tattra pradhAnamanurudhyate // pradhAnaviSayA zaktiH prtyyenaabhidhiiyte| guNe yadA tadA tahadanuktA'pi pratIyate // iti hiraNyena saha gAM labhata ityAdI golabdha katakatvaM hiraNyalAbhe pratIyate ato na caivegA hiragaye maitreNa gavi laNyamAnAyAM hiraNyena saha gAM labhate maitra iti prayogaH ata eva samAnakata katvAdikaM sahArtha iti nirastam / darzitarotyA'tiprasaGganirAsAt samAnakatukatvAdau ca zaktyantarakalpanAyA anyAyyatvAcca pa. lyA saha yajata ityatra patipadasyAdhyAhAre panausAhityaM patyuvizeSaNaM yadi ca nAdhyAhArastadA'pi sAhityadvArakaM katatvaM patnyA mantavyaM patnIsAhityasya zaucanadadhikAratvAt yatkarttavyaM tadanayA sahetyabhidhAnAt / atrApi patyetyadhyAhAraH / yadi ca mAdhyAhArastado'pi kartavyatve kRtiviSayatve dhAtvarthakRtau sAhityadvArakaM katatvaM patnyA iti evamanvayabodhopapAdane'pi patyaityadhyAhAraM vinA mukhyakartavyatAkAGkSAyA anivattiH / bhATTAnAM mate katatvAdikamakhaNDamatiriktamiti patnyA api katatvaM nirAbAdhamiti / ke cittu putreNa sahAgata Agacchati vetyAdau AgamanasamAnakAlikAgamana kartatAsaMvandhena viziSTastathAvidhAgamanaM ca sahazabdasyArtha: viziSTasya tAdAtmyena tathA vidhAgamanasya katatayA saMba Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAvibhaktivicAraH / prathamAntArthe pitaryanvayasta caivAgata zabdArthasyAgamanakarturabhedenAgacchatIti tiGantArtha zrAgamanakartRtvasya yathA yogamanvayaH / na caivaM sahazabdArthAnvayA devAgamanalAbhe Agata AgacchatItizabdaprayogo vyartha iti vAcyam / tattavyatyayAntadhAtusamabhivyAhAreNaiva sahazabdasya kriyAziSTopasthApakatvAt / evaM tRtIyArthaH kaTaM tvaM samAnakA tvavizeSaNaubhUtadhAtvarthe sahArthaikadeze'nveti sahazabdasya nipAtatvAttadarthasya bhedAnvayo nAmArthe'pi na viruddha na ca yazasA saha mUrcchatauha zatrurityana tiGantena mohakavasyopasthApanAt sahazabdena mohasamAnakAlikamohAbhidhAne mohe yazaH kaTa katvabAdhAdanvayAnupapattiriti vAcyam / tiGarthAnvitamohopasthitAvapi mUrcchatiyoge sahazabdo hi putraiH saha mUrcchati zatrurityatra mohasamAnakAlika mohaH yazasA saha mUrcchati zrauriyala TaDisamAnakAlikavRddhi: ripuNA saha mRcchati yaza ityatra moisamAnakAlika vRddhiH prakRte vRddhisamAnakAlika moha ete sahArthAstathA ca sahArthaikadeze vRddhau yazaHkarTa katvasyAbAdhanAt nAnvayAnupapattiriti vadanti / tanna vicArasaham / sahazabdasya samAnakAlikatvazaktyaiva nirvAhe dhAtubhedena tadarthabhedena tattatpratyayabhedenAnantazakti kalpanAyA anyAyyatvAt yaca dhAtornAnArthastava samAnakAlikatvaM vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnvaye yogyatA tantrasiti vacyate / yava ca na nAnArthaH zabdaH tRtIyAbhinnaprakatistaca tRtIyArthabhinnakArakAntritA nAmArthavyaktirekaiva kArakaddArA kriyAnvayinI tena pitari nandigrAmaM ga - 228 Sans - Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| rara. chati grAmAntaraM ca puce putreNa saha grAmaM gacchatauti na prayogaH ata eva putreNa saha gAM labhata ityatra ekasyAmeva gavi pituH putrasya ca khatvaM pratIyate evaM hiraNyena saha gAM putreNa saha labhate pitetyatra sahArthahayathArthabodha: tatra hiraNyakarmakalAbhasamAnakAlikagokarmaka lAbhaH hitauyasahAthai vizeSaNatayA vizeSyatayA vA'nveti tatra putvakartakatvaM hiraNyalAbhe prathamasahArthasya vizeSaNe vizeSye golAbhe cA'nveti dvitIyasahArthasya vizeSye golAbhe vizeSyatAvacchedakAMze hiraNyalAbhe ca pitakartatAkatvamanveti vyutpattivaicittyAt / nanu hiraNyena sahetyatra sahAthakarmatvaM tadanvayinirUpitatvaM tRtIyA'rthaH putreNa sahetyatra sahArthaH katatvaM taccAdheyatvaM tadanvayinirUpitatvameva tatauyA'rthaH sUtreNApi karmatvakata tvAdiyoge tutIyA'nuziSyate apradhAne iti prakRtyarthasya tathAtvaM sUcayati evaM lAbhe hiraNyakarmatvagokarmatvaputrakartatvAnAmanvayaH tathA ca putrakata tAkahiraNyakarmatAkagokarmatA kalAbhakA piteti zAbdavodha: etAvatA sarvasAmaJjasye sahasya samAna kAlikatvAdI zaktina kalapyate mAnAbhAvAt na vA dhAtvarthasya sahAthai vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnvayaH vyatpattyantarakalpanAgauravAditi cenna sahasya karmatvAdizaktikalpanAyAM chatreNa sahopAnahI dadhAtItyakamyAM dhAraNakriyAyAmupAnacchatrayoH karmatvAsambhavenAnanvayApatteH putreNa sahAgacchatautyatra pitAputrakata tvayorekatvAsambhavenAnanvayAttezca tasmAtsahasya samAnakAlikatvazaktaH klaptatayA vyutpattyantarakalpanaM na nyAyyaM na ca ka samAna Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| kAlikatve zaktiH slapteti vAcyam / garjitena saha vaSTiH zyAmAka maJjaraubhiH saha kaGgamaJjarItyatra sahasya samAnakAlikatvArthatvaM vinA'vayasya durupapAdatvAditi evaM yatra bhinnakata kayoH kriyayorezavyaktikarmakatvaM na sambhavati yogyatAvirahAt tatraikarUpeNa nAnAvyaktInAM kamatvaM yathA putreNa sahodanaM bhute ityatva putrakartR kapitakata kayobhaijanayorekodanavyatikarmakatvaM na sambhavati odanatvena nAnaudanAnAmeva taba karmatvamiti bhinnarUpaNa nAnArUpakarmatvasaMbhave'pi pRthukaM putra odanaM pitari bhuJjAne putreNa saha pRthakamodanaM tadubhayaM vA bhuGkte iti na / prayogaH dUtyekarUpeNetyuktam / evaM putreNa saha bhuGkte ityatra sahArthaH samAnakAlikatvaM sAmAnAdhikaraNyasvarUpaM samAnadezatvaM cobhayasminneva sahAthai bhojanastha vizeSaNatathA vizeSyatayA cAnvaya: vizeSaNe bhojane putrakata kasyAnvayastena vibhinne kAle deze ca kAlAntaraNakagRhe ekakAle gRhAntare ca bhoktari puce pitari vA na tathA prayogaH / evaM patitaiH saha na bhuJjautetyatra yokakAlAvacchedenaikagRhe patitApatitayo jane patitabhojanamapatitaM na dUSayati tadaikapAtra - kapatyadhikaraNa katvasvarUpaM samAnadezatvaM prakRte vodhyamiti paGktistu paratvavizeSAparatvaviza SanirUpakasajAtauyAdhikaraNaM deza: saMyogaghaTitaH paramparayA ghaTakena khalpena svalpatamena saMyogenAbhivyaGgyaparatvavizeSo'paratvavizeSaH yadi ca puruSAkRtikASThaniveze'pi pativyavahArastadA sAjAtyaM samAnAkAratayA vodhyamiti evaM putraNa Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 vibhktyrthnirnnye| maha pacatItyatrApi samAnadezatvaM samAna kAlikatvaM ca sahAtha lena dezakAlayorveSagye na tathAprayogaH / sUpena sahodanaM putreNa saha pacati pitetyatra dvedhA sahArthAnvayastena putrakata kasUpakamatAkapAkasamAnadezakAlikodanakamatAkapAkasamAnadeza kAlikasUpakarmatAkapAkamamAnadezakAlikodanakarma nAkAkakRtimAn pitetyAvayavIdhaH / nanu "prAsoSTa zatrughnasudAraceSTameMkA sumitrA sahala mago ne"tyatra lakSmaNaprasavasamAnakAlikatvaM zatrughnaprasave bAdhitamiti kathaM sahAvayaH na cAtra sthalakAlaprathamajAto lakSmaNAdireva grAhya iti na samAnakAlikotvAnvayAnupapattiriti vAcyam / tathAsati "prAsoSTa bIbhatsamudAraceSTamekA pRthA vAyusutena sAkami"tyA dinayogaprasaGgAt / prathamajAtabhaumAdisvarUpakAlamAdAya samAnakAlikatvAnvayasambhavAditi cet prakArAntareNAna samAna kAlikatvasambhavastathA hi sUtimAruto'tra kAlo bodhyaH eka eva sUtimAruto'yamajaprasabahetuH sUtimArutasya prasavaprayojakatvamuktaM yAjJavalkyena / / navame dazame mAsi pravalaiH sUtimArutaiH / nisvAyate bogA iva yanvacchidreNa sa jvaraH // iti na ca bahuvacanena bhUyasAM sUtimArUtAnAM prasava prayojakatvamuktaM kathamekasUtimArutaH kAlatvenopAdIyata iti vAcyam / ekakAlavartitayA hi mArutAnAmekatvamiSyate ya eva sUtimArutA lakSmaNaprasave ta eva za. trughnaprasave prayojakA na tu bhinnAH kalpanAgauravAt lakSmaNanigamakAle lakSmaNasya pratibandhakatayA na zavaghna Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tRtIyAvibhaktivicAraH / nirgama: yathA ekena puruSavyApAreNa kamalapatrANAM sa.. cibhedane prathamapatrabhedanakAle na dvitIyapatrabhedanaM prathamapatrasya prativandhakatvAditi jarAyujazarIrasya zarIrAntare'ntaravayavAvacchedena ya: saMyogastatpratidvandvI vibhAgo vyApArazca pUDo'rthaH pratiindritvaM tu nAzakatAvacchedakavaijAtyaM sUtimArutasaMyogajakriyAvizeSajanyatA. vacchedakatayA siddhaM tadvaijAtyavAn vibhAga: phalavidhayA:yastena jarAyujazarIrasya dhAtunA'nabhidhAnAtSaGo na sakarmakatvahAni: vaijA tyaparicayArtha jarAyujazarIrAdikathanaM tena vyAdhivazAjhedakAdiprasave prasUta iti prayogavAraNAya jarAyujazarIropAdAnaM bAlasya kroDAt kroDAntaragamane prasata iti prayogavAraNAya zarIre'ntaravayavAvacchedenetyuktaM taruH phalAni sate vasudhA bhaTAn sUte sahasrapAt zaniM prAsUtetyAdau ghUGa utpattistadanukUlavyApArazcArtha iti tadupapattiH evaM prakRte lakSmaNavRttivijAtIyavibhAgAnukUla vyApArAdhikaraNasUtimArutakAlikasyAtItasya zatrughaTattivijAtIyavibhAgAnukUlavyApArasyAzrayaH sumitratyanvayabodhaH / vaizampAyanena saha vedaM jaiminiradhota ityatrAghauGo'yayamuccAraNaM tadanukUlazrAvaNaM cetyeko'rthaH uccAraNaM tu varNotpattyanukUlatayopalakSito vivRtAdiH prayatnaH ma tu vitattvAdinaiva dhAtvarthe nivizate'to na sakarmakaravahAni: lipyAdinA varNajJAnAduccAraNo'dhIta iti prayogavAraNAya zrAvaNamuktaM zrAvagAsya phalatAnavidhayA vivatAdiprayojakatvaM varNasya phalasya sAdhanatayA kaNThatAlvAdisaMyoga tatmA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 233 dhanatayA kaNThAdikriyAyAmicchA vistAdiprayatnazcetIyaM rotirvotpAde bodhyA adhauGo dhAtorodRzArthavazAvyayogo yathA paJcAbdiko brahmavaTurvedamadhIta ityavAnupUvauvizeSaviziSTo varNakalApo vedaH dvitIyArthaH sAdhyatvAkhyaM viSayatvaM sAdhyatvaviSayatvasaMvandhAvacchinnamAdheyatvaM vA vivRtAvanveti evaM vedaviSayatAkasya vedAdheyasya vA vistAderanukUlazrAvaNAzrayaH paJcAbdiko brahmavaTurityanvayabodhaH / evamupAdhyAyaprativezI bAlo vA zuko vA'dhauta iti prayoga: sUpapAdaH / arthapratipAdakatvena jJAnaM pratipAdakatAsaMbandhanArthavattayA jJAnaM vA phalaM tadanukUlazrAvaNaM cetyaparo'dhoGorthaH bhavati hi vivaraNavAkyazravaNAnantaraM vidriyamANa vAkye vivaraNArthakatvabuddhiH sA zAbdabodha: jJAnasAmAnyaM vA zAbdabodhapakSe iti zUnyavAkye pacati pAkaM karotItyAdau pacatautyatra tiGa: pacatipadamarthaH dhAtuprayoga: sAdhutvArtha: praNayeditivat vivaraNavAkyasya pAkakRtirarthaH pratipAdakatAsaMsargeNa patipadonveti yatra cetisahitaM vAkyaM pacatIti pAkaM karotItyartha ityAdAvityupasthApitasya pacatipadasya pAkakRtarityupasthApitAyAstAdAtmyenAnvite'rthapadArthe pratipAdyatAsaMsargeNAnvayaH evamarthe zabdapratipAdyatAgrahakAle zabde'pyarthapratipAdakatvaM gRdyate jJAnamAmAnyapakSe tu zAbdAnantaraM pratipAdakatvamAnasasamma-'. vAnnAnupapattiriti / arthavattAyA: zAbdabodhasyAnukUlatvaM ca padAthasmRtidvArA jAnasAmAnyasyAnukUlatvaM smatizAbdAdidvArA zrAvaNasyeti / evaM zAstramadhIta ityatra Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| dvitIyAyA vizeSyatvaM tatsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM vA'rthaH zAsraSTatyarthavattvaprakArakajAnAnukUlazAbdAzrayatvaM vAkyArthaH bedamadhIte jaiminiritya va dvividhAdhyayanaM dhAtvarthaH vedakarmakAdhyayanAzrayo jaiminiriti vAkyArthabodha: evaM dvividhodhyayane zrAvaNAnvayyAkhyAnamupayogaH paJcamyartha iti jJApayati "zrAkhyAtopayoge" iti sUtramityAdikaM vakSyate / vyAmAdvedamadhIta itya va paJcamyartho vAkya vyAsavizeSitaM zrAvaNe'nveti sahAdhIta ityatra mamAnagurukatvamapi sahAtha: tacca sajAtIyavAkyaviSayakatvaM sAjAtyaM ca puruSaprayojyatAvacchedikayA katvAdivyApyajAtyA vodhyaM tena gurubhedenaikakAle ekavedAdhyayane tathA na prayogaH evaM pradarzitasthale vaizampAyanakata tAkasya vedaviSaya kavitAdyanukUlasya vedaviSayakAryavatvaprakArakajJAnAnukUlasya vA zrAvagAsya samAnakAlikaM viSayasajAtIyavAkyaviSayakaM ca yad vedaviSayakaviTatAdyanukUlaM vedaviSaya kArthavattvaprakArakattAnAnukUlaM vA zrAvaNaM tadAzrayo jaiminirityanvayabodhaH / "AhAro hi manuSyANAM janmanA saha jAyate" ityatra kata ghaTitaM sAmAnAdhikaragayaM sahArthaH kriyayoranveti garbhAzayavibhAgastadanukUlavyApArI vA janmazabdArtha: pArthivadravyapratiyogikakaNThasaMyogastadanukUlavyApAro bA''hArazabdArtha: janmAhArayoH kArakazarIravartitvAdbhavatikriyayoH sAmAnAdhikaraNyaM tathA ca janmakartRtAkotyattisamAnAdhikaraNotpattyAzraya AhAra ityanvayabodhaH janidhAtorutpattirartha iti na cAtra samAna kAlikatvaM sahAtha iti vAcyam / ananvayA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / patteH janmotyatteranantaramevAhArotyatteH sambhavAt na cottarakAlikatvaM sahArtho'stviti vAcyaM tathAsati putvAgamanottaramAgate pitari putreNa sahAgata iti prayogApatteH sAmAnAdhikaraNyasya sahArthatve tu yatra kriyayoH sAmAnAdhikaraNyaM tatra sahaprayoga iSTa eva evaM sahArthe ekAnupUrvIkatiGantapratipAdyo nAnAvidho dhAtvartho vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnveti vizeSaNe tRtIyAntAthazca yathA yazasA saha mUcrchatoha zatrurityatra moha ucchAyazca dhAtorartha: yazaHkartRtAkatvamuchAye tat samAnakAlikatve tanmohe sa tirtha Azrayatve tacchutrau vizeSaNanayA inveti yogyatAbalAt vyutpattivaicitryAcca / yazaHkatakasamucchrAya samAna kAlikamohAzrayaH zacurityanvayavodhaH / nAnAvidhe'pi dhAtvarthe ekAnupUrvIkazabdapratipAdyo nAnAvidho'rthastatauyAbhinna vibhaktyarthaMnveti tatra yogyatAvazAt ekavidhAryAnvito vibhaktyartho vizeSaNe'paravidhAryAnvito vizeSye dhAtvarthe'nveti vya tyattivaicilyAt yathA kairavaM hatavAn rAjA bhRGgaNa saha salarami"tyatra dhAtvartho gamanaM hananaM ca kairavazabdAryaH kumudaM zatruzca kumadakarmatvaM gamane zavakarmatvaM hanane'nveti evaM bhRGgakatatAkakumudakarmatAkagamanasamAnakAlikazatrukarmatAkahananAthayo rAjetyanvayabodhaH / tathAvidhanAnAvidhArthAvitastutIyAbhinnavibhaktyarthaH ekavidhAryAnvita: sahArthasya vizeSaNe'paravidhAryAnvito vizeSye ekavidhe'pi dhAtvarthe 'nveti yathA"devAdhinAthana saha kSitIzo bhRzaM dhagaprotimasau vidhatte ityatna dharAprautizabdArtha : parvatAprItiH Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tRtiiyaavibhktivicaarH| pRthivIratizca tadubhayakarmatvamekavidhe dhAtvarthe vidhAneinveti tathA ca devAdhinAthakata tAkaparvatAprItikarmatAkavidhAnasamAnakAlikapRthivIratikarmatAkavidhAnAnukala kRtimAn kSitIza ityancayabodhaH / tathAvidhanAnAryAnvitatathAvidhavibhaktyartha syaikaikaM sahArtha sva vizeSaNe vizeSye samAnAnupUrvIkatiGantanAnAvidhadhAtupratipAdye nAnAvidherthe'pyanvayaH yathA "zizuH payo dhAsyati sAgaraismaha" ityatra dhAsyatipadena dhayatyarthasya pAnasya dadhAtya- . thasya dhAraNasya bhAvitvasya kRtezca smRtirjanyate payaHpadena nauranaurayohitIyayA kamatvasya tRtIyayA kartRtvasyeti / sAgarakatatvaM nIrakarmatvaM ca dhAraNe kSaurakarmatvaM pAne yogyatAbalAhA tpattivaicilyAccAnveti evaM sAgarakatatAkanaurakarmatAkadhAraNasamAnakAlikakSaurakarmatAkabhAvipAnAnukUlakRtimAn zizurityanvayabodha: mahArthAnvite vizeSaNe vizeSye vA dhAtvarthe ekatra karmavAdyanvayayogyopasthApakapadasya na tiGantena sahAkAGkSA ata eva payaHpadena vIramAnopasthitau na tathA zAbdabodha: na vA kSaura zizurdhAsyati sAgaraiH sahe"ti prayogaH / nanu zizuH kSIraM dhAsyati payo vetyatra dhAsyatipadena saha hitIyAntasya kSaurapadasya cauramAtrIpasthApakapayaHpadasya vA AkAGkSAyA dRSTatvAtprakRte kuto nAkAGkSA na ca prakRte tiGantena dhAraNasyApyupasthApanena dhAraNe kSIrakarmatvAnvayayogyatAyA virahAt pAne'pi na kSaurakarmasvAnvayAkAGkSati vAcyaM tAvatA'pyarthabhede'pyabhinnAyAH zabdadharmavarUpAkAGkSAyA avaikalyAt yogyatAvirahasya Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 vibhktyrthnirnnye| vaktamucitatvAt nAnArtha sthaikatra yogyatAvirahe'pyaparavAnvayasya darzanAcca yathA saindhavo nIla ityAdau tatkuto na darzitaprayogaH pAne kSaurakarmatvAnvayasambhavAditi cet maivaM nAnArthazabdasyApi hi nAnAvidhArthatAtparyanAnAvidhArthAnvayayogyArthakenaiva padena sahAkAGkSA ata eva lavaNAzvatAtparye sati saindhavau naulAviti na prayogaH naulAvayAsambhavAt na ca lavaNe'yogyatvAnna naulAnvayaH AkAGkSA tu vartata eveti vAcyaM tathA satyazve naulAnvayabuddhiprasaGgAt tasmAt tAtparyaviSayIbhUtadhAsyatipadArtha khArthAnvayabudhyabhAvaprayojakAbhAvapratiyogitvasvarUpAkAGkSA dvitIyAntakSaurapade nAsti kSIramitipade satyapyanvayabuddherabhAvAt na caivamagninA siJcatItyatrApyAkAsAvirahAnna zAbdavodha iti vAkyam / agnipadasya TravadravyaparatAyAmAkAsAsambhavAdarthabhedenAkAGkAbhedAbhAvAt vakiparatAyAmapyakAGgAsalvAt tAtparyaviSayatvasyAparapadArthavizeSaNatvAt AkAzAgrahadharmipadasthArthaM tavizeSaNatvAvivakSaNAt agnineti padasya dharmitve nAkAsAvirahaH kiM tu yogyatAviraha: pAkalAkSaNikasiJcatipadasya dharmile'pyagnitAtparyakasyAgninetipadena sahAkAGkSA sambhavatyeveti / yatra kSauramitipadasya kSauranaurayorubhayorupasthApakatvaM tatrobhayA kasya paya iti padasyevAkAGkSAyA avaikalyAt kSaurakarmatvasya pAne naurakarmatvasya dhAraNegvabodho bhavatyeveti / yatra dvitIyAntapadaM vinaiva sAgaraiH sahazizurdhAsyatauti prayogaH tatra karmatvAnvayavo Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tRtiiyaavibhktivicaarH| dhaM vinaiva zAbdabodhaH pAnadhAraNobhayakarmatvAnvayogyArthakasya paya ityAdihitIyAntapadasya tahaTitAkAGkSAyAzca virahAnna karmatvAnvayabodha iti gurucaraNadarzitA rItiriti / darziteSu zleSasthalIyasahotyalaGkAreSu ekAnupUrvIkazabdapratipAdyayoratha yossarvatra tAdAtmyaM vyaJcanayA pratIyate vaiyacanikavIdhe bAdho na virodhau ata eva "sakalakalaM purametajjAtaM saMprati sudhAMzubimbamive"tyatra kalakalasAhityakalAsAkalyayorabhedAdhyavasAye sAdhAraNadharmopapattyopamApratIti: tathA ca pAnadhAraNayostAdomyAdhyavasAyanaikye sahAvizeSaNavizeSyayorekajAtIyakriyayoH kSauranaurayostAdAmyAdhyavasAyAdeka jAtIyakakarmatvAnvayaH sAgarakatatvasya vizeSaNe vizeSye tiGathaM kartuH tatra zizoranvaya iti rasavidyAvidaH / payaHpadavAcca lakSaNA payaHpadvAcyaM karmatvaM pAnadhAraNayoranavetIti vyaJjanAviheSiNaH / "pumAn striye"ti sUtrasya khiyA sahoto pumAn ziSyata iti vyAkhyAne ukto karma go'nabhidhAnAt kRdyogaprayukta karmatvArthakaSaSTyantaM puMsa iti padamadhyAhAryamatha vA pradhAne ziSdhAtva zaktimata: puMso guNe vacdhAtvarthe uktau zaktiranuktA'pi pratIyate yathA Aiya brAhmaNAya dadAtItyavAnuktamapi brAhmaNakarmatvamAvahAne pratIyate / taduktam / pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / guNe yadA tadA tadanuktA'pi pratIyate // iti tathA ca anuktamapi karmatva padAdhyAhAre prakAratayA aparathA puMso'nvaye saMsargatayoktau bhAsata iti na Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 vibhktyrthnirnnye| kA'pyanupapattiH / zAndikAstu sahapadaM vyaJjakameva kriyayoH samAnakAlikatvAdiH saMsargamaryAdayaiva bhAsate "vRddho yUne ti nirdezAt ataH putragogacchatIti vAkyaM pramANamiti vadanti / tanna sundaram / "sahayukto 'pradhAne" ityatra sahayuktapadasya vaiyarthyAMpatteH sahazataHsya nirarthakatve yogAsambhavAt na cAva sahazabdasamabhivyAhAra eva yoga iti vAcyaM sahAtha na yoge iti kAzikotteranupapatte: sAkaMsAIsamaMzandaioge tRtIyAnupapatteH do yUnetyatra "prakRtyAdibhya iti vArtikena siddhA tatauyA tasyAH samabhivyAhAro'rthastathA ca putra rAbdasamabhivyA hAravAn - zabda ekavibhaktau ziSyata iti sUbavAkyArtham itinirdezasya nirarthakasahazabdaniSThavyaJjakatvAjApakatvAcca / darzitAtirikto'pi va citmahArtha: yathA samavAyena saha ghaTatvaM pratiyogitAmavacchinattItyatva nirUpyatvamavacchedakatA cAvacchido dhAtorartha: nirUpyatvaM ca jJAnajanyajJAnaviSayatvaM tatra jJAnamAvaM phalavidhayA'rtho dvitIyAntArthasya pratiyogitvAdheyatvasya viSayatAsaMbandhAvacchinnasya phale jAne tasya svajanyajJAnaviSayatvena saMbandhenAvacche, dakatve'nvayaH sahArtha: samAnanirUpakatvaM tatrApi nirUpakamAvaM sahArtha: nirUpakaM ca jJAnajanakajJAnaviSayaH tanApi jJAnaM viSayasya mahArtha: jJAnaviSayayogekapadArthayorapi parasparamanvaya: AdheyatvalakSaNakartatvArthakatatIyAntArthasya samavAyAdheyatvasya pratiyogitA kakarmake dhAtvarthe tasya svaviSayakajJAnajanakatvena saMbandhena jJAnasya viSayatayA viSaye tasya svaviSayakattAnajanyajJAna Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tRtiiyaavibhktivicaarH| viSayatvena tathAvidhe dhAtvarthe tasya tirthAzrayatve tasya ghaTatve'nvayaH / evaM samavAyatteH pratiyogitAttijJAnajJApyAvacchedakatvasya jJApakatAnaviSayo yastahiSayakajJAnajJApyAyAH pratiyogitAttijJAnajJApyAvacchedaka tAyA Azrayo ghaTatvamiti zAbdabodhaH / abhAvanirUpakaH pratiyogitAvacchedakaviziSTaH pratiyogyeva pratiyogitvatadavacchedakatvanirUpakaH sa tu nirUpakatvena sahArthe nivizate na tu tattvena iti na cAtrApi samAnakAlikatvaM sahArthastacaiva pratiyogitAkarmakAvacchedakasya vize. SaNatayA vizeSyatayA cAnvaya iti vAcyam / tathAsati paTatvena saha ghaTatvamacchinattauti prayogaprasaGgAt paTaghaTAbhAvapratiyogitAvacchedakatayoH samAnakAlikatvabAdhAt / nanu yathA putreNa saha grAma gacchatItyatra padyatikarmakasyaiva dhAtvarthasya vizeSyatve saha prayogaH sAdhustathAnApi samavAyena sahetyatva pratiyogitAvyaktarekasyobhayakarmatvAbhavatyupapattiH paTatvena saha ghaTatvamityavaikapratiyogitvavyakterubhaya karmatvAsambhavAnnopapattiriti cet na mahAnasauyatvena saha vahnitvamavacchinattItyavekapratiyogitvavyakterubhayakarmatvAsambhavAdasAdhutvaprasaGgAt avacchedakadharmabhedena pratiyogitAbhedAt / evaM cakSaHpratiyogikatvena saMyoge cAkSuSakAraNatAmavacchinattItyatrApi samAnanirUpakatvaM sahAtha: na tu samAnakAlikatvaM tathAsatyadbhUtarUpatvena saha saMyogatvamavacchinattIti prayogaprasaGgAt na cAva kavyaktikarmakatvasambhavaH karmaNaH kAraNatAyA avacchedakadharmabhedena bhedAdavacchedakatAyA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 241 vyAsajyattitvasyAnyatra dUSitatvAditi kAraNatAyA nirUpakAvanvayavyatirekI tadavacchedakatvanirUpakAviti bodhyam / ka cidabhedo'pi sahArthaH yathA paTena saha ghaTaM sAkSAtkarotItyatra hatIyAhitIyayoH karmatvamarthaH taccAdheyatvaM sahArthasyAbhedasya vizeSaNe hatIyArthavizeSa dhAtvathe dvitiiyaartho'nveti| evaM ghaTavattilaukikaviSayatAkasAkSAtkArAbhinnaghaTattilaukikaviSayatAkasAkSAtkArAzrayatvaM vAkyArthaH na cAtra samAnakAlikatvaM sahArthaH tathAsatyavyavahitajJAnabhedena tathAprayogaprasaGgAt na ceSTApattiH tathAsati rUpeNa saha gandhaM sAkSAtkarotIti prayogaprasaGgAditi / jAtyA saha vyaktiM ghaTatvena saha ghaTaM vA jAnAtItyatra sAmagrIghaTakasAmagrIkatvaM sahAtha: jAtittiviSayatAkatAnasAmagrIghaTakavyaktiSTattiviSayatAkajJAnAzrayatvaM ghaTatvattiviSayatAkattAnasAmagrIkaghaTaSTattiviSayatAkajJAnAzrayatvaM ca vAkyArtha: na cAna samAnakAlikatvamabhedo vA sahArthastathAsati jAtyA sahAbhAvaM ghaTatvena sahe paTaM vA jAnAtautiprayogaprasaGgAt jAtyabhAvayoghaMTapaTayozca samUhAlambanasambhavAt pratyakSe vyatIndriyasannikarSo jAtIndriyasannikarSaghaTaka: anumitau vyApakatAyA jAnaM tadavacchedakatvajJAnaghaTaka zAbdabodhe padArthasyopasthitistadavacchedakopasthitighaTikAprayojiketi ghaTakatvaM vyApakatvamiti pramAyAmodRzasAmagrI sambhavati na tu came ata eva bhramasthale ghaTatvena saha paTaM jAnAtIti sahapadaghaTito na prayoga: kiM tu sahapadazUnya eveti / jAtyA saha vyakti bhAsate ityatra bhAsate Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tRtiiyaavibhktivicaarH| tIyA viSayatvamarthaH tiGa AzrayatvamarthaH icchAyAM bhAsate sukhamityatra saptamyarthasyAdheyatvasya yathA'nvayaH tathA saptamauvivajo vakSyate evaM cAla sahAtha: pratiyogisAmagrIghaTakasAmagrIkapratiyogitvaM na tu samAnakAlikatvaM tathAsatijAnabhedai necchAjAnAbhyAM vA jAtivya tyoravabhAse tathA- . prayogagrasaGgAt TatIyAyAH kata valakSaNAmAdheyatvamartha: tathA ca jAtittiviSayatvapratiyogisAmagrIkapratiyogikaviSayatvAzrayo vyakrirityanvayabodha: / jAtivyaktiviSayatvayoH pratiyogittAnamicchA vA tatva jAtiviSayatvapratiyogikatAnasAmagraughaTakalvaM vyaktiviSayatvapratiyogijJAnasAmagyA darzitameva icchAviSayatAyA jJAna. viSayatvAdhInatvAt jAtiviSayakecchosAmagyo vyaktiviSayakecchAsAmagrITitatvamapyupapannameva na cAvAbhintrapratiyogikatvaM sahArtho lAghavAditi vAcyaM tathAsati jAtivyaktyoH samUhAlambane tathAprayogaprasaGgAditi jAtyA saha vyaktimavagAhate buddhirityatvAvagAhateviSayatAphalakapratiyogitvavyApAro'rtha: tIyAhitIyayoH karmatvalakSamAdheyatvamartha: tiGa AzrayatvamarthaH prayojakasAmagrISaTakasAmagrIprayojAttvaM sahArthaH pradhAnakriyAka- buddhergaNakriyAyAmapi kaTa tvenAnvayaH evaM buddhikaTaM kajAtittiviSayatApratiyogitvaprayojaka sAmagrIghaTakasAmagrauprayojyasya vyaktittiviSayatApratiyogitvasyAzrayo buddhirityanvayabodhaH / jAtiviSayakajJAnasAmagyava jAtiviSayatvapratiyogitvaprayojikA evaM vyaktiviSayakajAnasAmagya va vyakti viSayatvapratiyogitvaprayojike Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 243 ti tayozca ghaTitaghaTakabhAvo darzita eveti zevAlena saha jalena saMyujyata bakaH vAmataTena saha dakSiNa taTena saMyujyate nadotyAdau tauyayojanyatva lakSaNaM hetutvamartha: na tu pratiyogitvamartho bAdhAt na vA'AdheyatvaM sAkSAtsaMsargAvacchinnAdheyatvasya dhAtvarthAnvayAvyutpatteH ekakriyAprayojyatvaM sahAtha: evaM zaivAlajanyasaMyogaprayojakakriyAprayojyajalajanyasaMyogAzrayo baka iti zAbdabodhaH / na cAna samAnakAlikatvaM sahArthaH tathAsati vAyunA saha zaivAlena saha saMyujyate baka iti prayogaprasaGgAt sahAthai prayojyatvapravezAt zAkhayA saha kSeNa saMyujyate kapirityatrApyupapattiH / evamanyAdRzo'pi sahArthaH sudhaubhirUhyaH / itthaM ca "sahayukta pradhAne"iti sUtrasya sahAthayoge pradhAnakriyAnvayivibhaktyarthasajAtIye guNakriyAnvayinyarthe tRtIyA bhavatItyarthaH sahazavadatulyArthAH sAkaMsAdhasamaMzabadA bodhyAH / aGgavikArArthikAMTatIyAM jnyaapyti| yenA gavikAra"iti sUtram / asyArthaH kAzikArattau aGgazabdo aGgasamudAyini zarIre vartate yeneti tadavayavo hetutvena nirdizyate yenAGgana vikRtenAGgino vikAro lakSyate tatastutIyovibhaktirbhavati iti lakSyatvaM prayojyatve ki. kRtasya prayojakatvaM vizeSye bAdhe vikAra vizeSaNe paryavasyati tathA cAvayavasya prakRtyA lAbhAttatIyAyA vikAro'rthaH yathA akSaNA kANa ityatra cAkSuSaprayojakagolakaddayAbhAvavAn tathAvidhagolakavAn kANapadArtha: golakasya skhacchidradvArA cakSuSo nigameNa saMnikarSasampAdanena cAkSuprayojakatvaM cakSuSo golakAntarvatitvAt na tu Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tRtiiyaavibhktivicaarH| tasya kRSNatArakAvartitvaM kRSNatArakAcAkSuSApatteH AlokavirahAnna golakAntazcAkSuSamiti evaM sati kANapadArthakadeza tathAvidhagolakadayAbhAve ratIyArthavikArasya prayojyatvenAnvaya akSipadaM golakaparaM tatho ca golakavikAraprayojyatathAvidhagolakadayAbhAvavAn tathAvidhagolakavAnityanvayavodhaH aGgavikAra iti zabdasya prayojanaM hatIyArthavikArasyAvayavizarIrabhinnemvayo neti tenAkSi kAgAmasyetyatra na tRtIyA tadarthAnvayayogyasya zarIrasya zabdenAlAbhAt nanu tathApyaNA caitra iti prayogaH syAt caitrapadena zaroropasthApanAt na ca caitre tattve vA tauyArthavikArasya prayojyattvAnvayAsambhavAt na tathA prayoga iti vAcyam / tathAsati kANamityatra kANapadasya vikAravadarthakatayA akSipadArthe golake'bhedAnvayayogyatayA hatIyArthavikAraprayojyatvAnvayAyogyatvAdeva toyAprasaktivirahAdabhedena prayojyaprayojakamAvAsambhavAdityaGgavikArazabdo niSprayojana eveti cenna kANamityatra kANapadasya cAkSuSAprayojakArthakayA tadarthatAvacchedake tauyArthavikAraprayojyatvAnvayasambhavAt TatIyAprasaktaH taniSedhaphalakatvenAGgavikArazabadasya saprayojanakatvasambhavAt nanu tathAsati cAkSuSAprayojaka golakaM kANapadasyArthaH tahatyavayavini zarIre niruDhalakSaNA'stu kiM kANapadasya nAnArthatayeti cet na hi kANapadasya nAnArthatvAbhyupagamaH kiM tu tathAvidhagolakameva zakyaM lakSyo'vayavI lacyatAvacchedakaM tu na tathAvidhagolakavattvamutkhAtekagolake kANApadAprayogaprasaGgAtkiM tu Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 vibhaktyarthanirNaye / pUrvottobhayadharmavatvamiti / nanu cAkSa SaprayojakatvaM yadi cAkSuSopadhAnaprayojakatvaM tadA nimaulitaikalocane kANapadaprayogApatteH yadi cAkSuSasya yogyaprayojakatvaM tabApi prayojakatvamupadhAyakatvaM tadApi pUrvotto doSaH nimaulane mati sannikarSAogyasyAnupadhAnAt yadi yogyayogyatvaM tadA puSpakAdinA golakacchidramudraNa kANapadAprayogaprasaGgaH tatra gola ke nirgamahArakasaMnikarSayogyatAyAH sattvAtpuSpakAdyapanaye cAkSuSasaMnikarSayoH sambhavAditi nirUDhalakSyatAvacchedakamadhyekaM na sambhavatIti cet na avikRtagolakatvasyaiva yogyatAtvAt sapuSpakagolake tahirahAdeva kANapadaprayogasambhavAt vikArAstu golakaniSTha pratyAsatyA cAkSuSapratibandhakatAvacchedakatayA'nugamanIyAH atha vA golakahayaprayojya cAkSaSAbhAvacAkSaSobhayavattvamavacchedakatAsaMbandhena kANa padasya lakSyatAvacchedaka nimaulitaikalocane'tiprasaGagabAraNAyAhaSTAhArakaprayatnAvaruddhagolakavadanyatvena tavizeSaNIyaM golakavikArAdeIradRSTajanakaprayatnasAdhyasvAt kANe prasagavAraNAyAdRSTAhArakattvaM prayatne vizeSaNaM pUrva nimIlitaikalocanasya kAlAntaraNa golakavikAre sati tathAbidhagolakavadanyatvasya vikRtagolake zarIre sattvAt AhArapariNAmAnAdinA zaraurabhedAditi na kANapadAprasaGagaH yadi ca kANasyAvikRtAMkSinimaulane tathAvidhagolakavadanyatvavirahAt khApa cobhayaghaTakacAkSaSasya virahAtkANapadAprasaGga iti vibhAvyate tadA tathAvidhAtathAvidhagolakahayavadanyatvavizeSaNamubhaya ghaTaka Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tRtiiyaavibhktivicaarH| tvaM ca cAkSuSaprAgabhAvasya bodhyamiti / yahA tathAvidhaprayatnAprayojyatvaM cAkSuSAbhAve vizeSaNaM tata eva nimaulitakalocane nAtiprasaGgaH yadi ca rogavizeSa kupathyabhojanAdinA puSpakAdyutpattistadA golakavikArAprayojyatvaM prayatne vizeSaNamato nAprasaGgaH ubhayaghaTa. katvaM ca cAkSuSaprAgabhAvasya cAkSuSayogyatvasya vA yogyatvaM ca cakSanirgamAvarodhakazUnyacchi dravatve sati cakSaH saMyogigolakatvaM golake tathAvidhagolakasamavetatvaM zarIre bodhyamavacchedakatAsaMvandhana zarIre jJAnAdehatyAdAnna cAkSuSaprArabhAvahAnirataH supte kANe na kANapadAprayogaH yogyatvasya ghaTakatve tu mRte 'pi kANe zarIrasya thAvanna sophaH zoSo bA tAvatkANa padaprayogo niSpratyUha eva tadgolakavyaktaH sattvAt sophazoSayoranantaraM tatra / kANazabdo gauNa iti evaM golakavikArAprayojakayatnAprayojyagolakadayaprayojyacAkSuSAbhAvavattve sati cacarnirgamAvarodhakazunyacchidravaJcakSuHsaMyogigolakasamavetaH kANapadArtha: evaM tRtIyArthI vikAra: prayojyatvena darzitacAkSuSAbhAve'nveti sa ca vikAraH ka cihnolakanAza: yahalAdutkhAtaikagolake ka ciccacarnAza: yadalAtprasannaikacAkSaSAprayojakagolake mAMsayitaikagolake ca ka cityutSmakAdiH yadalAtpuSpakAdimadekagolake kANa padasya prayogaH na ca puSpakAdino cakSa rnAza eveti vAcyaM puSpakAdyapanaye cAkSu SAnutpattiprasaGgAt na ca tava puSpakAdyapanAyakena cakSu rantarotpAda iti vAcyaM ca ca rnAzacakSu rantaratadutpattiprAgabhAvanAzAnAM ka Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 vibhktyrthnirnnye| lpanApekSayA puSpakAdezcakSunigamaprativandhakatvakalpanAyA eva laghutvAt yatra tu puSpakAdyapanaye'pi na cAkSuSaM tatra cakSurantarotpAdakalpanA'pi na sambhavati kiM tu puSpakAdiprayojakavyaktivizeSasya cakSa zakatvakalpanaiva anyathAnupapatteH vikArAstu cAkSa pratibandhakatAvacchedakatvopalakSitadharmavattayA'nugatIkatA ato nAnanugamaH evaM kAkasya zApena golakahayaprayojya cAkSuSAbhAvana zataprayojyena na kANatvamata evAvikatagolake kAke na kANa vyavahAraH na ca zApasyAtItatayA AdhunikakAkInAM kathamekanevatvamiti vAcyam / kAkatvamAmAnyalakSaNayA sakalakAkopasthitau zApasya sakalakAkaviSayatvAt zApaviSayatA svasaMvandhamAvegokanetratvaM prayojayati / atha vA zApakAlikaikanetrakAkajAtIyaprayojyatvenAdhunikakAkAnAmekanetratvaM yathA hinetrajAtIyamanuSyAdiprayojyatvena manudhyAdaunAM hinevatvaM na"caiSIkamastrasudapAsyadathai namakSaNA kANaucakAra caramo raghurAjaputra"iti katha prayoga iti vAcyam / eSIkAstraprayuktagolakopaghAtasyApi tathAvidhacAkSuSAbhAvaprayojakatvAt vikArasya svasaMvandhigolakaprayojya cAkSu SaM prati pratibandhakatvAt tAdRzacAkSu SAbhAvo'pi cAkSa SasyaikadA golakahayaprayojyatvAbhAva iva golakaya prayojyacAcAkSa SAbhAvaM prayojayati tathA cAtra TatIyArtha aiSaukAsvaprayuktopaghAtastatprayojyatvaM golakahayaprayojAcAkSa - SAbhAve kAkaniSThe'bAdhitamiti / ata eva kANamaiSIkeNAhanaditi noktamukta ca kANaucakAreti ata eva Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAvibhaktivicAraH / golakavikArAprayojakatvaM prayatnavizeSaNamarthavat anyathA'tra kANatvAnupapatteH zApastu na gAlakavikAragrayAjaka: golakacakSa :saMyogasyA nutpAdo na vikAra: vikAragaNApaThitatvAt nAzastu gaNitatvAdbhavati vikAra iti yadi cAnutpAdApi vikArastadA vikAraprayAjakatvAt zApA'pi vikArastutauyArtha: prayojAtvena tathAvidhacAkSa SAbhAvanveiti sarve kAkAH kANA iti prayogo'poSyata eveti / evaM pAdena khaJca ityatra pAdahayaprayojAplutAnyagatyabhAvavave sati plutAnyagatiyogyapAdavAn khajapadArtha : khaJjasyApi plutagatimattvAdaprasaGgavAraNAya satyantamupAttaM vikRtobhayapAdavatpatiprasaGga vAraNAya vizeSyadalaM pAdasya plutAnyagatiyogyatvaM ca vijAtIyasaMyogavadavayavAraNyatvaM plutAnya prayojakamArammakasaMyogagataM vaijAtyamevAvazyakatvAdyahirahAjjAtamAnabAlasyApi visadRzapAdAdyavayavattvamAlakSyate / evaM tRtIyArthI tikAraH sa cAtra ka cidAmavAtasaMyogaH kva cidArambhakasaMyoganAzakakhaNDAdiprahAraH ka ciTudhirAsthimAMsAdyavayavanAzaprayojako rogavizeSa IdRza AhArAbhAvazca ka cidArambhakasaMyoganAzakavAyuprayojakaH khalyAdyAhAraH hatIyArthaH prayojAtvena tathAvidhagatyabhAva'nvati / evaM pAdavikAraprayuktapAdahayaprayojAglutAnyagatyabhAvavAn plutAnyagatiyogyapAdabAnityanvadhabodha: / vikArAstu tathAvidhagatipratibandhakatAvacchedakatvopalakSitadharmavattayA'nugamanIyAH ka cit zApApi vikAraH ata eva sauriH pAdena khaJja iti vyavahAraH Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 249 evaM pANinA kuNirityatra kuNipadArthaH kukaratvaM tacca karahayaprayojyakAryabhAvavatve sati tathAvidhakAryayogyapANimattvaM tathAvidhakArya tu dhanuHpraharaNAditAntrikamudrAdiyogyatvaM ca pANaH pAdavabodhyam / hatIyArthI vikAraH sa cAGgalaugalanAdiH evaM prANivikAraprayojya karahayaprayojyakAryAbhAvavAn tathAvidhakAryayogyapANimAnityanvayabodhaH yadi ca pANibhyAM kuNiriti prayogastadA karahayaprayojyakAryAbhAvavattvameva kuNitvaM bodhyamiti / evaM kAryAbhAvasthAGgivikAratvopagame tAnyakSNAvadhirANi pannagakulAnyaSTAvi"ti prayogastatra badhiratvaM zrAvaNa pratyakSAbhAvaH pannagasyAkSigolakaM zravaNendriyAdhiSThAnaM tatra gola kAvacchinne zroce zabdAnutpAdo golakasya vikArastRtIyArthaH tasya prayojyatvena zrAvaNAbhAve'nvayaH evaM netrAbhyAmandha iti prayogo'poSTa eva cAkSaSAbhAve andhave netradayavikArasya prayojyatayA'nvayaH / evaM nAsikayA nAtetyatra nAsikAyA vikAraH prANasannikarSaprayojakanirgamapratibandhakaH kaphAdiH ka ciT ghrANanAzazca tasya prayojyatvena brANajAbhAveghATatvAnvayaH / evaM jivhayA rasavitetyatra rasananigamapratibandhako rogAdiH ka cidrasananAzaH kva cit khanAzazca jivhAyA vikArasa ca rAsanAbhAvArasayiTatve'nveti evaM tvacA'sTazakaityatra tvacazcarmaNo vikAra: sparzanendriyanigamapratibandhako gajacarmAdirogaH ka citsparzananAzazca sa ca prayojyatvena spArzanAbhAve'spRzakatve'nveti / evaM zrovega vadhira ityatra zrIcaM karNazaSkulau tasyAH khAvacchinne na 32 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tRtiiyaavibhktivicaarH| bhasi zabdAnutpAdaH pUrvokta eva sa ca rogavizeSaNAdRSTavizeSaviraheNa vA yathAyogyaM prayujyata iti / avayavasya nAthasvarUpA'pacaya dUbopacayo'pi vikAra: ata eva "sa vAla aAsauhapuSA caturbhujo mukhena pUrNendumukhastrilocana" ityatra tIyayorupacayo'rthaH sa ca prayojyatvena bhujacatuSTayasaMbandhenveti vapuHpadaM pUrvakAyaparamiti vadanti / tatra jAnubhyAmUIjuH saMturveti udareNa picaNDila iti ca prayoge'bhyupagamavAdaH tauyArthopacayasyAnvayasammavAt yadi copacayo'rtho nAbhyupeyate tadA caturbhujazabdasya catusaMkhyakabhujasamaveto'rthastana hatIyArtho'bhedo vapurvizeSito'nveti varNena lohita itivat sukhavizeSitamAdhayatvaM TatauyArtho locanatrayAnveti abayavasyApyavayavittitvaM vRkSe zAkhetipratIte: vapuSA mukhenetyubhayana tRtIyA "prakRtyAdibhya" itivAti kena sidhyati / upalakSaNe TatIyAM jJApayati / "ityaMbhUtalakSaNe" iti sUtram / asyArtha: kaM citprakAraM prAptaH itthaMbhUtaH tasya lakSaNamitthaMbhUtalakSaNaM taba toyAvibhaktirbhavatIti kAzikA prakAro vividhaH vizeSaNamupalakSaNaM ca svasamAnakAlikabuddhiprakAro vizeSaNaM svAsamAnakAlikabuddhiprakAra upalakSaNaM yathA guruNA TokA kuruNA kSetramityatra kuru guruH tathA cAtra vidyamAnakAlaniSThasya dhvaMsasya kAdAcitkAbhAvasya vA pratiyogitvaM saMbandhazca TatIyArthaH pratiyogitva prakRtyarthe vizeSaNatayA saMbandhI vizeSyatayA'nvetIti evamavidyamAnasya garoSTIkA kuroH kSetramityanvayabodha iti ke cit / / / ata eva sUtre itthaMbhUtetyanA'tItArthako niSThApratyayo'tI. . Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 vibhaktyarthanirNaye / tasya lakSaNe saMbandhe tauyA bhavatItisUtrArthAbhiprAyeNa pratyakSAlokAtItArthAnyapratyayenAsattvabodhanAditi mithairetanmatottambhakatayoktaH / anye tu vidyamAnasyopari mAnyata: kAkAderupalakSaNatvamityanyathAvizeSaNopalakSaNalakSaNaM tathA hi yasyAM buddhau yo yatra prakAra: sa tatra vizeSaNaM vizeSaNopasthApakamavizeSaNamupalakSaNaM yathA kAkenopasthApita: saMsthAnavizeSaH devadattagRhe vizeSaNIbhUya bhAsate tatpratItAvupalakSaNaM kAka: evaM jaTayopasthApito viSayabhogAbhAvaH tApasavizeSaNam evaM kAkena devadattagRhA ityatra kAkattAnajanyajJAnaviSayA devadattagRhA iti jaTAbhistApasa ityatra jaTAjJAnajanyajJAnaviSayastApasa iti cAnvayabodha iti vadanti tadatra mate jJAnajanyattAnaM TatauyArtha iti tatra pratiyoginA ghaTenAbhAva ityatra - tIyo'nupapattiH pratiyogino'bhAvavizeSaNAnusthApakatvAt taduktaM pratyakSamaNau pratiyoginA'bhAve dharmAntarAnupanayanAcceti" / zivAdityamizrAstu sAkSAtsaMvaI vizeSaNaM paramparAsaMbaddhamupalakSaNaM taduktam / vyAvartanIyamadhitiSThati yadi sAkSAdetahizeSaNamato viparItamanyat / daNDau pumAniti vizeSaNamana daNDaH puMso na jAtiranudaNDamasau ca tasyeti / anudaNDaM daNDamanugatA jAtinaM puMso vizeSaNaM kiM tvasau tasya daNDasyetyarthaH uparicamatkAkAdikaM paramparAsaMbaddhamupalakSaNamityAhuH / tatra jaTAbhistApaso daNDena puruSa ityatra jaTAdaNDayoH sAcAtsaMbaddhayorupalakSaNatvAnupapattirata eva maNau sAkSAtsaMbandhe'pyupalakSaNatvAdi Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tRtIyAvibhaktivicAraH / tyuktam / maNikadanuyAyinastu vizeSaNamupalacaNamanyAdRzameva tathA hi yatraikasyAvyAvRtteranuyogitA pratiyogitA caikadharmAvacchinnA tava vyAvRtteranuyogitAvacchedakatvena pratiyogitAvacchedakIbhUtAbhAvapratiyogitvena pratIyamAnatvaM vizeSaNapadapravRttinimittaM yathA daNDau puruSa itinizcayAnantarama daNDa puruSavyAvRtto daNDI puruSa iti nizcayo jAyate tatra puruSatvenaikenAvacchinnA pratiyogitA'nuyogitA caikasyAvyAvRtteH tadanuyogitA daNDenApyavacchidyate tatpratiyogitAvacchedakaubhUtadaNDAbhAvapratiyogitvaM ca daNDe pratIyate daNDI puruSa ityAdau daNDaH puruSavizeSaNaM yatra tu pratiyogitvAnuyogitvayornekadharmAvacchinnatvaM tava padmatvAvacchedena kusumAnyapavAdivyAvRtteH pratyaye'pi kusumatvaM na vizeSaNaM pa syeti / idaM tu vizeSaNatvamekadharmaviziSTe'paravizegAsya bodhyaM sAmAnyato vizeSaNatvaM tu vyAvRttyadhikaraNatAvacchedakatayA vyAvRttipratiyogitAvacchedakaubhUtAbhAvapratiyogitayA ca pratIyamAnatvaM yathA daNDItyakasyA eva vyAvRtteH pratiyogitAvacchedakAbhAvapratiyo gitathA'dhikaraNatAvacchedakatayA ca daNDo vyAvRttibuddI bhAsate sAmAnyato vizeSaNatvamapi daNDasya daNDI puruSa ityatra sambhavati ata eva maNau daNDI puruSa iti jJAnAnantaraM daNDavatyadaNDa vyAptiravagamyata iti pratyAyya vyAvRttyadhikaraNatA puruSasya daNDenAvacchidyate na puruSatvenAtivyApterityukta sAmAnyato vizeSaNatvaM vyatirekidharmamAvasya sambhavati kevalAnvayini dharme vyAvRttera Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 253 prasiddhyA vizeSaNatvasAmAnyAbhAva iti / pratIyamAnatvagarbha vizeSaNatvaM vyAhattabuddhau na viSayaH kiM tu tadanuvyavasAyAdau kAkavanto devadattagRhA ityatra devadattakhatvazUnya gRhavyAvRttiH saMsthAnavizeSavattvAvacchedena pratIyate na tu kAkavattvaM tadavacchedakatvaM tadasattvakAle'pi darzitavyAttaH pratItezca sattvAnnyUnavRttitvAditi kAko na vizeSaNamapi tu vyAvRttibuddhiprakoratayA vyAratyavacchedakIpasthApakatayA vA vyAvata katayopalakSaNaM tathA ca vyAvRttyadhikaraNatAnavacchedakatve sati vyAvartakatvamupalakSaNatvamata eva maNau pratyAyya vyATatyadhikaraNatAvacchedakatve sati vyAvartakaM vizeSaNaM tadanyadyAvartakamupalakSaNamityuktaM vyArattyadhikaraNatAyA avacchedakatvaM svarUpasaMbandhaviza SaH ata eva tadavacchedakatvaM saMyogAdAviva tena samaM svarUpasaMbandhavizaSa iti mizraruktaM vyAvartakatvaM vyAttibuddhiprayojakabuddhiviSayatvaM vyAvRttyabodhakAle'pi vizeSaNatvabuddhiprasaGgavAraNArthamupAttam / ata eva maNau vyAyattyullekhAnantarameva vizeSaNatvabuddhirityaktaM na ca vyAhatterabodhakAle tadavacchedakatvAgrahasambhavenaiva vizeSaNatvabuddhena prasaGga iti vAcyam / zabdAdinA tadavacchedakatvagrahasambhavAt / ata evAdaNDavyAttyadhikaraNatAvacchedako daNDa iti zabdAdavagame'pi tahalyadaNDavyAttyapratIteH sarvasiddhatvAdindriyAsaMnikarSAdinA pratyakSAdisAmagrAbhAvAditi mizraruta evamIdRzavizeSaNatvAbhAvadyAvataMkamupalakSaNaM vastu satyupalakSaNe prAtipadikenopasthApite saMbandhamAvaM tRtIyArthaH kAkena devada Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tRtIyAvibhaktivicAraH / tagRhA ityatra kAkasaMbandhino devadattagRhA ityanvayabodhaH prameyatvAderavyAvartakatvAdupalakSaNatvamapi na sambhavatIti prameyatvena ghaTa iti na prayogaH ata eva prakAro vividha ityava prakArapadaM vyAvartakaparatayA mizravryAkhyAtaM yattu pazunA rudraM yajetetyatra pazugata mekatvaM vizeSaNAM grahaM saMmAtyava grahagata mekatvamupalakSaNamiti chAndasAnAM vyavahAraH sa ca viziSTAnvayanibandhana: pazunetyAdau tRtIyArtha karmatve pazorekatvaviziSTasyAnvayaH yathA caikatvavaiziSTyaM pazau tathopapAditaM vacanArthavivaraNe grahamityAdAvekatvaviziSTasya grahasya saMmArgakarmatvenAnvaya iti viziSTAnvaye pazorekatvAvacchinnapratiyogitAkaH saMsargo bhAmata ityekaH pacaH / ekatve pazauca prakAratA paryApteti dvitIyaH / ekatvAvacchinnA pazu prakAratA'tha vA pazuvizeSyatayA karmatAdivize SyatayA ca sAcAtparamparAsaMbandha hayAvacchinna meka me vaikatvaprakAratvaM nirUpyata iti tRtIyaH / tathA cedRzaviziSTaviSayatAmApanno vizeSaNamanApanna upalakSaNamiti / ata eva maNAvuddezyAnvayapratiyogo dharmo vizeSaNaM tadanyadupalakSaNamiti siddhAntaparyavasAnaM kAkavanto devadattagrahA dUtyatra uddezyAyA devadattasvatvazUnya gRhagrAvRtta ranvayitAvacchedakatvaM kAkasya na sambhavatIti kAko na vizeSaNaM yadi cAkAkavanAvRttiruddezyA tadA vizeSaNameva / evaM grahamityAdAvekatvaviziSTagraha karmatvasya saMmArge'nvayo noddezyaH kiM tu prastuta sakalagraha karmatvasyetye katvaM na vizeSaNam / evamuktavizeSaNaM kacitprameyatvasyApi prameya Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 255 bUti prameyaM jAnAtItyatra prameyatvaviziSTakarmatvasya jJAne'nvayAdanyathA prameya iti jJAnAbhedAnvayAnupapatterata eva na hi prameyatvaviziSTaM prameyapadazakayamityava prameyatvaM na vizeSaNaM prameyatvasyA zakyatvApattariti mizramaktam / yadA daNDaviziSTapuruvasyAnvayo na vivakSitastadA daNDo na vizeSaNaM kiM tUpalakSaNamata eva daNDena puruSamAnayetyAdiH prayoga itIdRzopalakSaNe vastubhUte prakRtyarthe sati saMbandhamAtrArthikA tRtIyA bhavatItyAhuH / nanu tRtIyAyAH saMbandhamAvArthakatve prameyatvena dravAtvena vA puruSamAnayetyAdikaH kuto na prayoga iti cenna saeva hi saMbandhastRtIyArthI ya uddezyAnvayapratiyogI bha vati anyathA upalakSayatRtIyAntaprayogasya vaiyarthyApatteH prameyatvAdestu na tAdRzaH saMbandhaH puruSAdAviti tava prameyatvAdikaM nopalakSaNamiti kAkena devadattagRhA ityava kAkasya svaprayojya saMsthAnavizeSa uttatvaM saMbandhastRtauyArthastasya devadattatvazUnyagRha vAvRtte radda - zyA yA anvayitAvacchedakatvAt ata eva kAkapadenopasthApyaH kAka iva tatsaMbandhastu matupA bodhitaH kAkakArita saMsthAnavizeSa iti mizrairuktaM jaTAbhistApasa ityaMtra jaTAnAM svaprayojaka kezA saMyamaprayojakavratavatvaM saMbandhastRtIyArthaH vratasya kezAsaMyama prayojakatvaM tu kezasaMyamasya niSiddhatayA kezasaMyamena kartavyajapAdikarmaNaH kAlAtipAtazaGkayA yadi ca saMyatakezo'pi tApasastadA kezasaMyamAdistasya na kartavyajapAdivirodhoti tadA svaprayojakobhUtAbhAvapratiyogi kezasaMyamAprayojitAve Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 tRtiiyaavibhktivicaarH| gaNyakavrataM saMbandhastutauyArthaH avaigaNyamaniSiddhatvaM kartavyajapAdilopaviraho vA kezasaMyamaprayuktajapAdilopasya viSayAsakta kezini sambhavAnnAprasiddhiH kezasaMyamaprayuktAjapAdilopavirahasya saMyatAsaMyatakezayAtrate samAnatvAditi dazitavratatvameva tApasavyAtta kaha zyAyA anvayitAvacchedakaM tasya jaTAyAH sattvAsatvadazAyAmapyavikalatvAt / ata eva saMsthAnavize SavattvAdineti mUle vratavizeSavattvAdirAdipadArtha iti darpaNe ThakurAH / vrate vizeSo jaTAsaMbandhatAvacchedako dazita eva guruNA TIketyatra vivaraNavAkyaM TokAzabdArthaH guruprayojitA tatsajotIyA vA'nuparvI saMbandhastatIyArthaH sa ca TIkAntaravyAvRtte rudde zyAyA anvayitAvacchedako bhavatyeveti kuruNA kSetramityatna kuroH svakaSTakSetraparamANubhirArabhyatvaM saMbandha statIyArthaH sa ca kSetrAntaravyAhattaruddezyAyA anvayitAvacchedako bhavatyeveti daNDena puruSamAnaya dUtyatra daNDasya svasaMyogaprAgabhAvanAzassaMbandhastutauyArtha: sa ca dagaThasattvAsattvadazAyAmapyavikala iti gRhItadaNDapuruSavyATatte ruddezyAyA anvayitAvacchedako bhavati na cAcopalakSaNaTatIyAyA atyantAbhAvasaMbandhazcAthastathA ca puruSe daNDAtyantAbhAvo daNDasaMbandhazca pratIyata iti vAcya darzitavyApakAnantaraM daNDasahitapuruSAnayane darzitavAkyasyApramANyaprasaGgAtpuruSa daNDadaNDAtyantAbhIvAsattvAt jaTAbhistApasa ityatra jaTAyA vidyamAnatayA tadatyantAbhAvasya tApase bodhayitumazakyatvAcca / evaM kAzikAyAmudAhRtamapi bhavAn kamaNDa Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 257 lunA chAtmadrAkSIt chAneNopAdhyAyaM zikSayA parivrAjakamiti tatvAdhyayanazIlaH chAnazabdArthaH kamaNDalo: svaprayojyAcamanasajAtIyamadhyayanapUrvAGgAcamanaM saMbandhastatIyArtha:"pautvA'po'dhyeSyamANace"ti smaterAcamanamadhyayanapUrvAGgaM bhavati tathAvidhAcamanamacchAcavyAvRtteranvayitAvacchedakaM bhavatyeva na hi saMbandhasya tauyArthatAvacchedakarUpeNaivAnvayitAvacchedakaM kiM tu yadeva laghubhUtamanatiprasaktaM tena rUpeNa ata eva kAkaprayojyottuNatvatvenottaNatvasya tRtIyArthatve'pyutta NatvatvenaivAnvayitAvacchedakatvaM chAtrasya / khAdhyayanaprayojakamadhyApanaM saMbandhastRtIyArthaH adhyApanaM vAkyavizeSaH upAdhyAyo'dhyApanayogyaH yogyatvaM tu adhamApanavAkyatadarthagocaradRDhasaMskAravattve sati vatatvaM vaktAtvopAdAnAdavagatazAstrAthasya mUkasya vyudAsaH evamadhyApanamupAdhyAyAnyavyAhatteranvayitAvacchedakaM bhavatyeva zikhAyAstatsaMyogasya vA vihito dhvaMsaH saMbandhastutIyArthaH vihitazikhAdhvaMsaH parivrAjakAccaturthAzramiNo'nyasya vyAyatteranvayitAvacchedako bhavati vihitatvopAdAnAdyavane zikhAdhvaMsasya sattve'pi nAvacchedakatvahAniH / yadi ca saugataparivrAjako lakSyastadAvihitabhikSAzIlaH parivrAjakazabdArthaH vihitatvaM tu kAlAntarabhAviphalasAdhanatAbodhakavidhivAkya viSayatvaM tAdRzavidhivAkyaM vedaH saugatAgamaJca tathAsati vihitazikhAdhvaMsaH mazikhasya vihita bhikSAzIlasya brahmacaryAdeAhattaranvayitAvacchedako bhavatIti prAcInamatAnusAro panthAH vastutastu guruNA kuruNA zikhayetyatna darzita evArtha: kA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tRtIyAvibhaktivicAraH / 0 kena devadattagRhA ityatra samAsena gRhe devadattakhatvasya bodhane tacchUnyagRhavyAvRttipratItestata eva sambhavAt TatIyAntasya vaiyarthyameva kAkena ehA devadattasyetyava kAkasya gRhe zrantaHpravezaprAgabhAvanAzaH saMbandhastRtauyArthaH sa ca kAke praviSTe'nyatra gate cAvikala iti antarapraviSTakAkasya gRhasya vyAvRtteranvayitAvacchedako bhavati sA vyAvRttiH samaniyatAbhAvAnAmaiko svarUpabhede'pi liGgatayA devadattakhatvazUnya gRhavyAvRttiM gamayati kamaNDalu - nA jaTAbhirityaca khasaMyogaprAgabhAvanAthaH saMbandhastatoyArthaH sa ca tayoH sattvAsattvadazAyAmavikala iti / adhRtaka maNDalozchAvasyAdhRtajaTasya tApasasya vyAvRtteryathAyogya manvayitAvacchedako bhavati ata eva iha na bhavati kamaNDalupANizchAtra iti lakSaNasya samAsAntatatvAditi kAzikA samAse tRtauyA niSedhikA saMgacchate lakSaNaM saMbandhaH sa ca nAcamanarUpaH pANau kamaNDaloH sambhavatIti na samAsena bodhayituM zakya iti tRtIyA niSedhAnupapattiH darzitasaMbandhastu kamaNDalo : pAgau sambhavatIti samAsena bodhita iti tRtIyAniSedho-papattiruktArthAnAmaprayoga iti nyAyAditi / chAtreNetyava - chAvasya svAdhyayane chAtraprayojyanivAsaprAgabhAvanAzAdhi-karaNadezAdhiSThAtRtvamupAdhyAye saMbandhastRtIyArthaH ca ca chAtranivAsasattvAsattvadazAyAmavikala iti acchAvasya -chAtrAkRtanivAsa dezAviSTAturupAdhyAyasya vyAvRtteranvayitAvacchedako bhavati evamanayA rItyA'nyatrApi sudhaubhihRhyaH saMbandha iti / yattu vaiziSTaya tRtIyArthaH yasya vai Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 vibhktyrthnirnnye| . ziSTaya vidyamAnatayA pratIyate tavizeSaNaM yasyAvidyamAnatayA tattU palakSaNamiti tanna avidyamAnasya vaiziSTayasya tRtIyAsahasreNApi bodhayitumazakyatvAt yogyatAvirahAt zyAmena ghaTa vUtyatva vaiziSTayasya mamavAyasya raktatAdazAyAmapi vidyamAnatvAt zyAmasyopalakSaNatvAnupapatte: jaTAbhistApasa ityatra tatsaMbandhasya vidyamAnatvAdupalakSaNatvAnupapattaH yadapi saMbandhamA tauyA'rthaH saMbandho yasya vidyamAnasya pratIyatai tavizeSaNaM yasyAvidyamAnastha tatra matubAdervAdhAtta tauyaiveti tadupalakSaNamiti tadapi na sundaraM ghaTo vinAzotyanAvidyamAnasya nAzasyepratyayena maMbandhabodhanAt na cAtra pratyayasmAdhutvArtha: dhAtvartho nAza: jAnAtauyAdAviva prathamAntArthe sAkSAdevAnvayoti vAcyaM tathAsati vinAzau na sthAsyatosatrAnvayabodhAnupapatta:bhAvisthitikatatvAbhAvasya vinAze bodhayitumazakyatvAt kiM cotpattikAliko ghaTo gandhavAnityanAvidyamAnasya gandhasya saMbandho matupA bodhyate tadanupapattiH jaTAbhistApasa ityatra vidyamAnAyA jaTAyAstatauyayA saMbandhabodhane upalakSaNatvAnupapattizca zyAmena ghaTa ityatra zyAmasya svaprAgabhAvanAza: saMbandhaH sa cAjAtazyAmaghaTavyAtta ranvayitAvacchedako bhavati ghaTenAbhAva dUtyatra ghaTasya svapratiyogitAnirUpitAnuyogitvaM saMbandhastRtauyArthaH sa ca ghaTApratiyogikAbhAvavyATatta ranvayitAvacchedako bhavati / na cAna darzitasaMbandhena ghaTa evAnvayitAvacchedako'stviti vAcyaM ghaTasyAtIta tve'pi vyA- . vRttibujherudayAditi / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| kalakkaNitagarbhaNa kaNThenApUrNitekSaNaH / pArAvataH parikramya riraMsuzzumbati priyAm / / - ityatra tRtIyArtha AdheyatvaM tathAvidhakaNThe samavete pArAvate paribhramaNottarapriyAcumbanakaTa tvAnvaya iti Adheyatve TatIyA prakRtyAdibhya iti vAti kasiddheti haitutvArthikAM tRtIyAM jJApayati "heto"iti sUtraM hetAvarthe tRtIyA sthAdityarthaka haitAviti bhAvapradhAno nirdezaH tathA ca hetutvaM tRtIyArthastaJca vividha kAraNatvaM jJApakatvaM ca kAraNatvaM ca sAkSAtparamparAsaMbandhAvacchinna hividhaM tatva sAkSAdyathA tantubhistantanAM milanena vA paTaH pAkena saurabhaM mAdhurya ratimA vA kSaurasyeti paramparayA yathA daNDena ghaTaH bahinA dharmaH odanena tRptiH yAgena svarga: anubhavena smaraNaM ceti atra prakRtyarthamyAdheyatayA tatauyArthe hetutve tasya nirUpakatayA kAyeM paTAdAvanvayaH tathA ca tantuttikAraNatAnirUpako ghaTa ityAkArako'nvayabodhaH yadaca nirvyApArasAdhanaM hetustRtIyArthastasyodAharaNaM daNDena ghaTa iti zAbdikamataM tallaukikapadArthAnAmapyanabhijJAnaM sUcayati cakrabhramihAraiva dagaDo ghaTotpAdaka iti sakalalokAvadhAraNavirodhAditi / jJApakatvaM yathA dhUmena vahnirityAdi atrApi prakRtyarthasyAdheyatayA tRtIyArthe cApakatve tasya nirUpakatayA jJApye banadyAdAvanvayaH tathA ca dhUmattijJA pakatAnirUpako vadbhirityanvayabodhaH / maNikRtastu jJApakatvaM na tatauyArtha: tathAsati cakSuSA rUmamiti prayogaprasaGgAt kiM tu dhamena vadbhirityatna dhamapadaM dhUmanAne vasipadaM vahnittAne jJAya Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 vibhktyrthnirnnye| mAnavahnau vA lAkSaNika tatoyArtho hetutvaM tasya nirUpakatayo lakSyaikadeze jAyamAnavizeSaNe jJAne'nvayaH tathA ca dhamattAnattihetutAnirUpakajJAnaviSayo vahirityanvayabodhaH ceSTAvizeSaNa pacatautyatra vizeSazabdasya ceSTAvizeSajJAne tiDo jJAyamAnato lakSaNA tathA ca ceSTAvizeSajJAnattihetutAnirUpakajJAnaviSayaH pAkakRtirinyanvayabodhaH / vibhatyarthayoH parasparaM nAnvaya ityaprAmANikameva prAmANikaM cetsubarthayoreva tathAtvaM evamanyavApi jJAne lakSaNA yathA pratyakSopajIvakatvena nirUpyate ityAdau tvapratyayasya pratyakSopajIvakatvajJAne lakSaNA lacyamAdheyatvena tatauyortha hetutve tacca nirUpakatayA nirUpaNe'nveti pratyakSopajIvakatvasaGgateniM tajjijJAsAyA jijJApayiSAyA vA prayojakatayA nirUpaNajanakam evaM vedena pravartate ityatra vedapadasya vedajJAne lakSaNA vedanAnasya vedArthe iSTasAdhanatvagocarajJAnaprayojakatayA pravattijanakatvamityAhuH / ekadezinastu na janakatvaM na vA jApakatvaM tRtIyArthastathAsati ghaTo na rAsabhegativat ghaTo na daNDeneti prayogaprasaGgAt kharUpasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya daNDahetutvAbhAvasya ghaTepi sattvAt nirUpakatAsaMbandhasya hatyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatvAditi janyatvaM jJApyatvaM ca TatIyA) ityAhuH taccintyaM ttiniyAmakasaMvandhasya pratiyogitAnavacchedakatve yuktahitIyAvivaraNa darzitatvAt anyathA prakRte 'pi ghaTo na pArimANDalyanetyavAnvayabodhAnupapatta: pArimANDalyajanyatvasyA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tRtiiyaavibhktivicaarH| prasiddhatayA tadabhAvabodhAsambhavAt vRttiniyAmakasya tathAtve tu tRtIyArthe hetutve AdheyatayA janyatve nirUpakatayA saMvandhena prakRtyarthAbhAvasya naJA vodhanasammavAdanvayavodhopapattiH gaganaM na pArimANDalyenetyAdivAkyamayogyameva yogyaM cettadA najA dedhA 'bhAvo bodhyate ata: prakRtyarthAbhAvaviziSTajanya tvasyAbhAvo gagane pratIyate gaganamandho na pazyatItyatra dvedhA najathabodhavat vastutastu hetAviti sUtra hetupadena hetutvasya pratipAdanAd hetusvaM tRtIyA'rthaH na hi hetupadasya jApyaM jJApakaM vA zakyaM yena tattvaM pratIyeta sUtra lakSaNAkalpane prayojanavirahaH kozAdijJApakAbhAvena rUDhivirahazca paripanyo dhUmena vaniharityAdiprayogo na dRttigranthAdau dRSTacara iti kAzikAyAM dhanena kulaM kanyayA zokaH vidyayA yaza ityudAhRtaM tatra kulasya santAnasya hetutvaM dhanasya dAraparigrahAdiprayojakatayA kanyAyoH zokahetutvaM vizleSaprayojakadAnaprayojakatayA vidyAyA yazohetutvamadhApanAdiprayojakatayA bodhyamiti phalamapoha hetuH phalaM kArya tathA ca tatauyArtha hetutve yathA''dheyatayA tathA nirUpakatathA 'pi prakRtyarthasyAnvayaH kAryasya hetutAnirUpakatvAt atha vA tRtIyArthe janyatve yathA nirUpakatayA tathA'dheiyatayA'pi prakRtyarthamyAnvaya: kAryasyAdhikaraNatvAt phalaM heturyathA'dhyayanena vasatItyanAdhyayananirUpitahetutAko'dhAyanajanyatAnirUpako vA bAso vAkyArthaH / "alaM mahIpAla tava zrameNe" tyatve phaloddezyakakRtiviSayaH phalAjanako'laMpadArthaH niSphalasya kRtiviSayasya zramajanakatvaM Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| nirAbAdhamiti zramajanyatAnirUpakatvamalaMpadArthe'nveti ataH phalahetutAthA nAmArthAnvayAnna kArakatvamiti evaM duHkhanAdhItaM du.khenArjitaM duHkhena vidyA duHkhana dhanaM zrameNa yadupArjitamityatra phalahetutvAnbayo nayA rItyA bodhAH nirvANena sugatamupAste jAlma ityatva nirvANapadesya lyuTpratyayasya vA nirvANajJAne lakSaNA tasya phalecchAcikIrSApratiprayojakatathA sugatopAsanajanakatvaM pratyakSopajIvakatvajJAnasya nirUpaNa janakatvavaditi nAtra phalahetutvamiti / phalavAcakasya hetupadasAmAnAdhikaraNye SaSThauM jJApayati / "SaSThIhetuprayoge" iti sUtra hetupadaprayoge SaSThIvibhaktirbhavatItyarthakaM TatIyA'pavAdaH hetuzabdasya hetutAnirUpako ja yatA''zrayo vA'rthaH SaSyA hetutvaM janyatvaM vA'rthaH hetuzabdaprayoge SaSThau yathA'dhyayanasya hetorvasati aba hetostAdAtmyanAdhyayana tasya SaSTArthe tasya vAse'nvayaH tathA ca hetutAnirUpakAbhinnAdhyayananirUpitahetutAzrayo hetutAnirUpakAdhyayananiSThajanyatAnirUpako vA vAso vAkyArthaH evamannasya heto tasya hetorvA vasatItyAdAvaSyanvayo bodhyaH hetupadasAmAnAdhikaraNyaM karmadhArayopi bhavati sUtra prayogazabdasya sAmAnAdhikaraNyArthakatvAt tathA cAdhyayana hetovasatItyapi pramANam avAdhyayanasya tAdAtmyena hetupadArthe hetutAnirUpake tasya nirUpyatayA SaSTayarthe hetutve vizeSyavizeSaNabhAvavaicilyaNAnvayo jJAnavatAM jJAnamityaveva niSpratyUhaH hetuzabdasamAnAdhikaraNasarvanAmnastutIyAM pratiprasate / "savanAmnastRtIyA ce"ti sUtram / hetuzabdaprayoge sarvanAma Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tRtiiyaavibhktivicaarH| statIyA bhavati cakArAtSadhapItyarthakam / tRtIyASaSThayohetutvamevArtha: hayau vibhaktiryathA kena hetunA vasati kasya hetorvasati atra kimaH jijJAsAprakAratyopalakSitadharmavAnartha: jijJAsA tu avagatadharmAvAntaradharmaprakArakajJAnecchA bodhyA yena hetunA yasya heto; vasati nadasyAtiramaNIyamadhyayanaM aba yacchabdasya mamabhivyAhRtadharmAvAntaradharmavAnarthaH samabhivyAhRto dharmaH hetutvaM tadavAntaro dharmaH adhyayanaM ata eva tacchandasyAdhyayanasAmAnAdhikaraNyaM yena vamatotyAdau samabhivyAhRto dhAtureva samabhivyAhAraH subantatiGantapade bodhyaH dhAtvarthe hatIyArthI hetutvaM vizeSaNatayA dharma eveti nAnupapattiH yadadhIte tena hetunA tazya hetorvA vasati anAdhautestena hetunA tasya hetorvA vasati vetyAdau tacchabdasya yacchabdArthAnvitapadAntarArthatAvacchedakatvopalakSitadharmavAnarthaH pUrvabuddhiprakAratvopalakSitadharmavAnvA'rthaH evaM hetuzabdArthasya sarvanAmArthe tasya tRtIyA SaSTA vA hetutve tasya dhAtvarthe'nvayaH pUrvottarItyA bodhyaH / nimittakAraNahetuSu sarvAsAM prAyadarzanamiti vAttikam / nimittAdizabdaprayoge sarvanAmnaH sarvA vibhaktayo bhavantItyartha kaM tena kiM nimittaM kena nimitta na kammai nimittAya kamya nimittasya kasmin nimitta vA vasatItyatra vibhaktInAM haitutvamartho'nvayaH pUrvavat evaM kAraNAdizabdaprayoge bodhA kAraNApAdAnaM paryAyagrahaNAtheM tena kiM prayojanaM kena prayojanena vA vasatItyAdi bodhyam / arthAntare tatIyAM jJApayati / "prasitotsukAbhyAM tRtIyA ca"iti Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 265 sUtram / prasitotsukAbhA yoge tRtIyA bhavati cakArAtsaptamyapautyarthakam / prasita usako vA hariNA prasita utsuko vA 'harau prasitaH prasakta AsaktaH layavAniti yAvat layo dhArApannaM jJAnaM tAdRgicchA vo utsuka utkaNThAbAn utkaNThA utkaTecchA evaM tRtIyAsapramyorviSayatvamarthastasya pratiyogitayA laye utkaNThAyAM cAnvayastathA ca hariviSayatApratiyogilayavAn hariviSayatApratiyogyutkaNThAvAniti cAnvayabodha: evaM kezaiH kezeSu vA prasitaH kezaiH kezeSu vA utsukaH iti kAzikodAharaNe anayA rotyA'nvayo bodhAH / punararthAntare tRtIyAM jJApayati / " nacace ca lupi" iti sUtram luptaditAntArthe vartamAnAt nakSatravizeSArthakazabdAtIyAsaptamyau bhavata ityartha vizeSArthakA dakhinyAdizabdAt tatAyo yuktaH kAlo'rthaH tadvitasya lope'nusandhAnenAzvinyAdizabdasya nirUDhalakSaNayA vA'zvinauyuktaH kAlaH pratIyate / evaM puSyeNa puSye vA pAyasamaznIyAt pudhye puSye vA cauramasya ityatra puSyapadasya puSyayuktaH kAlo'rthaH tRtauyAsaptamyorutpattirarthaH puSyayuktakAlavyattikatvaM pAyasabhojane caure cAnveti / evaM "mUlenAvAhayaheva zravaNena visarjayedi "tyatrAvAhanamadhiSThAnaphalako vyApAraH, adhiSThAnaM saMbandhaH sa ca saMyogAdistadbuddhirvA saMbandhAbhAvastaduddhirvAnadhiSThAnaM tatphalako vyApArI visarjanaM mUlayuktakA lotpattikatvam AvAhane zravaNayuktakA - lotpattikatvaM visarjane'sveti zratra sAdhunipuNeti sUtrAdanuvartamAnatayA saptabhyA adhikaraNArthakatvaM niyuktika 34 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtiiyaavibhktivicaarH| na ca tathAsati sAdhunipuNasUtrapratipAditA'rcA saptamItatIyayorartho'sviti vAcyam / tathAsati keza: kezaSu vA puSyeNa puNye veti darzitodAharaNe'rcAvAdhAtsaptamyAdyarthAnanvayaprasaGgAt tasmAdantarAantareNayukto iti sUtramiva prakRtasatradyamapi vibhaktarvidhAyakaM na tu tadarthapratipAdakamiti na bAdhikaraNArthakatvaM saptamyA: sambhavati tathAsati kRttikAdikate daure'pi puSyeNa puSya vA cauramasyeti prayogaprasaGgAt kSaurasya kSurajanyakezanAzasya kattikAkatasya puSyapi pravRttariti / sadRzazabdAdiyoge tRtIyAM jJApayati / "tulyAthai ratulopamAbhyAM tRtIyA'nyatarasyAm" iti sUrya tulyArthaiH zabdoge tRtIyA SaSThI ca . bhavatItyarthakaM candreNa candrasya vA tulyaM mukhamityAdausAdRzyAzrayaH tulyazabdArtha: sAdRzyAnvayipratiyogitvaM tatauyASadhorathastatva yadi sAdRzyatiriktaH padAthasta..dA tatpratiyogitvamapi tatheti candra pratiyogitAkasA dRzyAzrayo mukhamityanvayavodhaH yadi ca vRttimadharmo bhedazca iyaM sAdRzyaM tadA vRttyanvayinirUpakatvakharUpaM pratiyogitvaM pratiyogitAnirUpitA'nuyogitA ca hayaM - tIyASaSyorathaH tathA ca candrapratiyogitAnirUpitA'nuyogitAkabhedAzrayaH candranirUpakaTattimaddharmAzrayazca mukhamityanvayabodhaH / pratiyogyanuyogibhAve tRtIyA prakRtyAdivArttika siddhA'nyatvApi dRzyate ghaTena honaM zunya rahitaM vA bhUtala mityAdau honArthapadAthai ka deza bhAve - tauyA'rthaH pratiyogyanuyogibhAvo'nveti yatna bhedAghaTitasAdRzyAzrayastulyAdipadArthaH mukhena tulyaM mukhaM tasyA dU Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / tyAdau tatrApi vRttyanvayinirUpakatvArthikA vRtIyA mukhanirUpakaTattimadharmAzrayo mukhamityanvayabodha: tulyapadasya bhedAMzaparIhAregA sadharmamAtre lakSaNAyA: prayojanaM mukhaM nirupamamitibodhaH / sa mAnasaH vaiyaJjanikaH zAbdo vetyanyadetat / sUtre atulopamAjyAmiti tulopamAzabdAmyAM yoge tIyA na bhavatItyarthakaM tena candragA tulopamA veti na prayogaH nanu tulAM padA'rohati dantavAsase"ti sphuTopamaM bhUtibhitena zaMbhune"ti ca kathaM tarhi prayoga iti cet dantavAsaseti karaNatIyA tulAyAmArohaNaM tulAprakArakajAnameva tatra dantavAsaso jJAnaM vyApArI janyatayA'nveti pratiyogijJAnaM vinA sAhazayabuverasambhavAt dantavAsaso jJAnajanyatulAprakArakajJAnaM vAkyAya: zambhuneti hetutIyA sphuTazabdArtho'bhivyaktastavAbhivyaktau zambhuhetukatvamanveti tathA ca zambhuhetukAbhivyaktimadabhinnopamA''zrayAbhinnaM nAradamityanvayabodhaH zambhoH pratiyogino jJAnahAropamA'bhivyakti hetutvaM sacetuletyAdinA pratiyogitvArthakaTatauyAyA eva niSedhaH tulyazabdaparyAyAH sadRzamaMnibhasamAnAdayaH za: bdAH eSAM yoge TatIyAM tApayituM sace'rthagrahaNama / ke cittu candreNa sahopamIyate tulyate ityAdau sahArthastadIyatvAdiH samAnakAlikatvAderasammavAt ata eva"taduttamAGgajaiH samaM camaryeva tulAbhilASiNa" iti zrIharSaH evaM caitreNa saha saMyujyate samavaiti vetyatra nirUpakavaM sahArthaH nirvaireNa saha vairAyate nirmatsareNa saha spardhata ityAdau viSayaviSayibhAvaH sahArthaH sahayukta TatauyAsA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raddata tRtiiyaavibhktivicaarH| dhutvArthikatyAhuH / tanna vicAramahaM sahayaktaTatIyAyA nirarthakatve putreNa sahAgacchatautyatra putrakata tvAnavagamaprasaGgAt na ca darzisthale tRtIyA nirarthiketi vAcyaM tavApi sArthakatvAt tathA hi candreNa sahetyatva tRtIyArtha zrAdheyatvaM sahArtho'bhedazcaiveNetyatrApi tathaiva nirvairegotyana tauyA'rtha eva viSayaviSayibhAvaH sahArtho 'bheda eva sahapadaM vinA kriyAyAM yatkArakArthikavibhaktiyatpadAsajyate saha yoge tatkArakArthikA vA TatoyA tatpadAbhavati sahArthavizeSaNakriyA sAkAGketi sahayuktasUtrasyAthaM iti nirvairAya vairAyata iti sahazUnyaprayoge caturthyA viSayaviSayibhAvo'tha iti sahayuktaTatIyAyoH sa evAthaH evaM grAmeNa saha gRhaM gacchatItyatra sahapadaM vinA grAmapadAd dvitIyaivetyataH sahayukta karmatvArthikAt tRtIyeti candreNatyanAdhayatvaM karmatva pradhAne karmatiDyogAt caiveNo tyatra katatvaM karTatiyogAt viSayatva saMpradAnatvamiti darzisthale'nvayaH svayamUhanIyaH / mAsena yajate darzana paurNamAsena vetyAdau mAsadasya mAsanAzo'rthaH tasya kAlavidhayA'Ggatvena prayojakatayA yAgahetutvamiti mAseneti hetuTatauyA athavA prakRtyAdivArtikenAdheyatvArthikATatIyeti / iti vibhaktyarthanirNaya kArakaTatIyA'rthanirNayaH / / iti tRtIyAvivaraNaM samAptam / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / atha cturthii| DevyAMbhyasiti traya: pratyayAH / tatra sumanase dadAtotyAdau zrUyamANatvA dekArasya tattvena jyAmityasya bhyAmtvena byaso bhyastvena vAcakatvam / GakAro'nubandhaH ka cidapyazU yamANatvAnna vAcakatAkukSipraviSTa iti anuzAsanasiddhAzcaturthyA arthA: anuzAsanaM ca "caturthI saMpradAna" iti / tatra saMpradAnaM saMpradAnatvaM vA'rtha iti vakSyate / atrApyanabhihite ityadhikArastena dAnIyo brAhmaNa ityAdau na caturthI / saMpradAnapadasaMketagrAhaka sUtram / "karmaNA yamabhipreti sa saMpradAnamiti / karmaNA karaNabhUtena kartA yamarthamabhipreti tatkArakaM saMpradAnasataM bhavatItyarthakama / karmaNA dhAtvarthaphalavatA gavAdinA svAmitvenopAdhyAyAderabhiprAyaviSayaukaraNAt upAdhyAyAde: saMpradAnatvaM nirapavAdamityudhyAyAya gAM dadAtItyupapadyate / "kriyAgrahaNamapi kartavyamiti vArtikama / kriyayA 'pi yamabhipreti sa saMpradAnamityarthaka kriyApada cAtra kriyAprayojyaphalaparaM phalaM ca dhAtvarthabhinnaM bodhyam ata eva zrAddhAya nigahate yuddhAya saMnahyate ityupapadyate / aba nigahatargarhAmAnamartha: prayojya phalaM viSayatvaM saMnadyate: saMnAha: sajjIbhAva evArtha: prayojyaphalaM yuddhe pravRttiH vi. rahAviSayatvaM zrAddhe saMnahanAnantarapratiyu ve iti zrAddhayaddhayoH saMpradAnatvamiti sUbe dhAtvarthaphalavataH karmagaNaH maMbandhitayA saMpradAnatvaM vArttike dhAtvarthAnyaphalasaMbandhitayA saMpradAnatvamiti sUtravAti kayo kataravaiyayaM vastutastu sUtre karmapadaM kriyAparaM kriyA ca Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 caturthIvibhAktivicAraH / phalavyApArobhayarUpA vyApAramAtrarUpA ca bodhyA / tatra dhAtvarthaphalasaMbandhibayA dhAtvarthAnyaphalena saMbandhana vyApArasaMbandhitayA cAbhiprAyaviSayatvaM saMpradAnatvamiti / ata eva patye zete prauDhavadharityatra patiprItiH zayanaphalaM protyA saMbandhena zayanasaMbandhitathA'bhiprAyaviSayatvaM patyuH saMpradAnatvamiti tadRzaM saMpradAnatvaM na caturthyartha: vyApArAdaunAmanyalabhyatvAt kiM tvanyodRzameva tathA hi viprAya gAM dadAtItyatra dadAteH svatvadhva sAnukUlo vyApAro'rthaH utsarge'pi dadAtimukhya eva ata eva gomithunamAdAya kanyAM dadAti piteti dInAramAdAya mauktika dadAti vaNigiti vikriye pi dadAti prayoga: vyApArastyAgaH sa ca na mametyAkAra upekSAsAdhAraNena rUpeNa svatvanAzaM prati janako na svatvaM prati pramANAbhAvAt / sapta vittAgamA dhA lAbho dAyaH krayo jayaH / prayogaH karmayogazca satpranigraha evaca // ityatra "yAjanAdhyApanapratigrahaiAhmaNau dhanamarjayedi" tyatra ca pratigrahasyaiva svatvopAyatvenAbhidhAnAt pratigraho'podaM mamesyAkAro'numitisvarUpaH samikuzAdyupAdAnasAdhAragona rUpeNa svatvaM prati janakastatpuruSoyatvaM prati tatpuruSasvIkArasya vizeSyatayA hetutvAt tathA ca svatvamA caturthyarthastatra prakRtyathasya nirUpakatayA svatvasya janakatayA svatvadhvaMse'nvayAhiprAya gAM dadAti rAjatyatra vipranirUpitasyatvajanakagoniSThasvatvadhvasajanakatyAgAzrayo rAjatyanvayabodhaH vyadhikaraNa svatvaM prati goniSThasvatvava sasyAjanaka Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 vibhaktyarthanirNaye / tvAt svatve gottitvamarthAllamyata tena putrasya rAjyakAmanayA gavi putrAya gAM dadAtauti na prayogaH iti vadanti / tanna vicArasahaM svatvadhvaM sAnukUlavyApArasya dadAtyarthatve upekSAyAmapi dadAti prayogApatteH pratigrahasya samitkazAyupAdAnasAdhAragona rUpeNa svatvajanakatvenyoddezena tyakte'nyasyopAdAne svatvotpattiprasaGgAt upAdAnamAtrasya svatvajanakatve nASTikahiraNyAdAvapyapAdAnamAce svatvotyattiprasaGgAt tasmAddAnameva svatvakAraNam / ata evAnyoddezana tyato'nyasyopAdAne na svatvaprasaGgaH vacane pratigrahasya gaganaM dAnopalakSakameva upAdAnena svatve jananIye samitkuzAdaunAM tAdAtmyamiva dAnamapi vizeSasahakAri tathA ca tatpuruSoyasvatvaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMsargeNa tyAgastatpuruSasvatvaM prati kAraNaM svatvadhvaMso vyApAraH svatvajanakastyAgo dadAtyarthastana brAhmaNAya gAM dadAtItyatra nirUpakatvaM svAmitvaM vA catuyartha: brAhmaNanirUpitasya brAhmaNa niSThasvAmitvanirUpitasya vA svatvasya svatvadhvaMsavyApAreNa janakastyAgo vAkyArtha: atha vA svatvoddezyakastyAge dadAtyarthaH caturthyAH pUrvokta evArthaH ata eva saMpradAnAsvaukatasyApyutmarge svatvAnupahite ca dadAtiprayogo'pyupapadyate yattu utsargeNa samanantarameva saMpradAnasvatvaM janyate na caivamasvIkRte'pi saMpradAnasvatvApattiriti vaacym| dAnena svatvajanane baimatyasya pratibandhaka vAt asvIkRte tatsattvAt ata eva taduddezenotsRSTe tasminpratigRhmaiva mRte tatputrAdInAM svatvotpattirupapadyate tadyaktimaraNajanyasva Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '272 cturthiivibhktivicaarH| tvadhvaMsahAreNa tadyaktimaraNasya vA tatputrasvatvaM prati janakatvAt evamaputravyaktimaraNajanyasvatvadhva sasya tatpanausvatvaM prati janakatvam "apatvasya dhanaM patnyabhigAmau"ti viSNusmaraNAt / Rtumavecya mRte pitari jAtamapi strIsvatvaM putrotpattyA nAzyate svajanmajanitamATasvatvanAza: mAtRsvatvanAzahAreNu svajanma vA svasvatvaM prati kAraNaM putrotpattipUrva mAvA vikrIte na putrasvattvaM janmajanitamAtasvatvanAzavirahAdityavazyamutsageMNAvyavadhAnena puMso vyavahitasthApi svatvaM janyata iti mataM tantra evamapi mRtaM proSitaM boddizya tyate tatputrasya svatvAnutyAdaprasaGgAt utsarge vyavasthAntarasyAvazyamAzrayaNIyatvAt / anyathA brAhmaNamAtramuddizya tyakte tulApuruSAdau brAhmaNasAmAnyasvatva prasaGgAt parasva dAtuvibhajya vitaraNe'nadhikAraprasaGagAcca tasmAdutsargeNa svatve jananIye pratipAdanaM sahakAroti nAvyavahitameva svatvotpattiriti itthaM ca svatvanirUpakatvaM saMpradAnatvaM tatra svatvaM dadAtyarthAntargataM nirUpakatvaM caturthyartha ityevaM saMpradAnamityanvarthasaMjJA ata eva saMpradAnamityanvarthasaMjAbalAhAnasya kamaNeti vijJAyata iti kAzikAttiriti prAJcaH / vastutastu svatvadhvaMsajanakaH svatvoddezyakastyAgo dadAtyarthaH sa ca tyAgo nedaM mama kiM tvasya syAdityAkArastAdvazatyAgarUpecchAviSayatvaM saMpradAnatvamata eva saveabhipretItyatra dAnasya karmaNetizeSapUraNaM viSayatvamuddezyatAvacchedakatvaM tadeva caturthyartha icchAnvayibrAhmaNasya syAdityatra SaSyarthasvatvaniSThoddezyatAthA avaccheda OG Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| katvasya brAhmaNe sattvAt tatroddezyatAvacchedakatAyAH khanirUpitavatvaniSThoddezyatApratiyogilvena saMbandhana tyAgarUpecchAyAmanvaya stana lAghavAdavacchedakatvamA catuthyarthastacca darzitasaMbandhena tyAgenveti / evaM brAhmaNAya gAM dadAti rAjatyatna brAhmaNa niSThAvacchedakatAkagovattisvatvaniSThodezayatAkasvatvadhvaMsajanakatyAgAzrayo rAjetyanvayabodhaH vAtti kena tu dhAtvarthAnyaphalasaMbandhitayA abhipretatvaM saMpradAnatvaM jJApitaM tatra rakSAyodakaM siJcatItyatra puSTIcchAprayojyo'pi vRkSe sekaH tatra dhAtvarthe puSTiviSayatvamanveti na vicchAyAmityabhiprAyo na catuWrtho 'bhipretIti svarUpakIrtanamA yadi ca jJAnecche vyApAratayA na dhAtvarthaH kiM tu tatprayojyaH prayatnastadA vRkSAyetyatra catuyarthapuSTirudda prayatayA dhAtvarthe TravadravyapratiyogikasaMyogAnukUlavyApAra prayatne'nveti puSTirupacayaH sa . ca vRhadavayavaniSThArambha kasaMyogasAmAnAdhikaraNyaM tathA ca vRkSasaMvandhipuSTuAhezyaka: jalattiTravadravyapratiyogikasaMyogAnukUla: prayatno vAkyArthaH evaM yadagnaye ca prajApataye ca sAyamagnihocaM juhotItyatra juhotyarthe vanhisaMyogAnukUlaprakSepasya samAnakAlike tyAge'nukUlaprayatne vA catuyarthasyAnvayaH tathAvacchedakatvasya catuyarthasya yatpadArtha niSThasvatvoha zyatAhArA tyAge'nvayaH prItevA catuyartha syoha zyatayA prayatne prayatnatyAgakatarAnvayaH viprAthAnnaM nirvapatausyatra dhAtvarthe'dhizritapAnaprakSepAnukUle prayatne vipraviSitasya caturyathasya bhojanasyoddezyanayA'nvayaH khaNDikopAdhyAyaH ziSyAya capaTAM dadAtI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthIvibhaktivicAraH / tvavAhanyamAnaH karazcapeTArthaH abhighAta phalakaprayatno dAtyarthaH tatra prayatna caturthyarthasya vyathAyAH ziSyavizeSitAyA anvayaH itthaM darzitAnAM caturthyarthAnAM sandarzitena saMsargeNa dhAtvartha evAnvaya iti kArakatvaM niSpratyUhamiti zAbdikAstu dadAteH svatvadhvaMsaH svatvaM ca phalavidhayA - 'rthaH tyAgo vyApAravidhayA phalaiyamekena karmaNA sAkA 274 miti gavAdeH karmaNastatrAnvaya: tena putrarAjyakA manayA dIyamAnAyAM gavi rAjyaM dadAtIti na prayogaH catu tu dhAtvarthaphalAnvayi prautyAdiphalAntaramabhidhate tena brAmhaNAya gAM dadAtItyava goSTatteH brAhmaNaprItijanakasvatvasya svadhva Msasya cAnukUlastyAgo vAkyArthaH prautimajanayatyapi svatve yadi dadAtIti prayogastadA prItIcchA caturthaH sA svodezya mautijanakatvena saMbandhena dhAtvathaMphale svatve'nveti protaucchAyAM prakRtyarthasya brAhmaNAdeH prautiniSThavizeSyatAnirUpitasamavetatvaniSTha prakAratAvacchedakatayA prautiniSThoddezyatAvacchedakatayA saMbandhenAnvayaH ata eva karmaNA yamabhipretIti sUtreNa karmaphalagocarAbhiprAya eva caturthyarthatayA sUcitaH caturthyarthasya prItyAderjanakatvena tadicchAyA vA svoddezya janakatvena saMbandhena ka cihnAtvartha phale'nvayaH yathA brAhmaNAya gAM da'dAtItya yathA vA yadagnaye juhotItyava agnimItestadicchAyA vA homaphale vahnisaMyoge vRkSAyodakaM si tatva vRcapuTestadicchAyA vA jalasya saMyoge viprA'yAnaM nirvapatItyatra viprabhojanasya tadicchAyA vA'nnavikittau khaNDikopAdhyAyaH ziSyAya capeTAM dadAtItyava 0 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 275 ghighaacchiaay' baalighn lnil dltayA saMyogAvivakSAyAM karmAnukUlavyApAre'bhihite ajAM grAmAya nayatItyatva grAmasaMyogasya tadicchAyA vA karmANa yatra tu saMyogo'pi phalatayA vivakSitastala parayA karmasaMjJayA saMpradAnasaMjJAbAdhAt zrajAM grAmaM nayatItyeva pramANamevaM gamanajanyasaMyogasya gamikatari satve'pi parayA kartRsaMjayA saMpradAnasaMjJAbAdhAnna kartari caturthIti ka ciccaturthya rthaH pradhAnakriyAyAmanveti yathAtmane vai putraH priyo bhavatItyatna caturthyarthamyAtmaprautestadicchAyA vA putvapriyabhAve patye zete prauDhavadharityatva patiprautestadichAyA vA zayane game; spandarUpavyApAramAnArthakatve grAmAya gacchatotyA gAmasaMyogasya tadicchAyo vA janakatvena svoddezyajanakatvena vA'nvayaH ato gatyarthakarmaNi vibhASA caturtho vidhiH pratyAkhyeya: zuddhassandArthakagameoge saMyogasya catuyaM ya'tayA gAmAya gacchatItiprayogasyApyupapannatvAt yatrApi dhAtorvyApAramAtramarthaH phalAvivakSA vA tatva saMpradAnatAsambhave vA gAmAya calati spandate vA taNDulAyaudanAya vA pacatautiprayogo'poSTa evaM saMyogasya vilityAdeH phalasya caturthyA pratipAdanAditi vadanti / tanna vicArasahaM tathA hi dadAtiyoge prautina caturthya : potyajanake'pi dAne caturthopayogAt nApi pautaucchA gauravAt darzitasaMbandhena tasyApyananvayAt na ca pautijanakatvecchA caturthya yastasyAH pautiviSayatAni rUpitajanakatvaviSayatAnirUpita viSayatayA dadAtiphale khatve'nvaya iti vAcyam / atigauravAt patnIprItija Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 cturthiivibhktivicaarH| nake zvazurAya dAne patnyai dadAtautiprayogApattezca evaM juhotiyoge kRttikAdevatAkahome vahniprItijanake vakaye juhotItiprayogApatte: viSNuprItyartha kriyamANe dAne home ca viSNave dadAti juhoti veti prayogApattezca na ca tavApi juhotyarthaprayatne viSNuprIteruddezyatvAjjuhotiyoge viSNave juhotItiprayogApattiriti vAcyam / yato yadevatAko homastatyautireva juhotyarthaprayatnasyoddezyati viSNuprItistu homadevatAprauteH phalamiti viSNuprItIcchAyA darzitaviSayatAsaMbadhena dadAtiphale goniSThaviprakhatve juhotiphale havinimuvaGgisaMyoge sattvAt darzitaprayogo durbAra iti na ca saMbandhaghaTakaviSayatAdhikaraNaM janakatvaM sAkSAjjanakatvaM vivakSitamiti na darzitaprayoga iti vAcyam / tathAsati goniSThaviprasvatvamapi viprauyasya prItipadArthasya sukhasya na sAkSAjjanakamiti biprAya gAM dadAtoti prayogAnApatteH goniSThasvatvasya dugdhAdAnAdihArA viprasukhajanakatvAt / evaM vRkSAyodakamityatrApi puSTaucchA na caturthyartha: gauravAt vRkSapuSTIcchayA kriyamANe kUpakhanane jalotpAdanena vA vRkSAya kUpaM khanati jalamutpAdayati vetiprayogApattazca Atmane vai puvaH priyo bhavatItyanAtmaprItIcchA na caturthyarthaH pubapriyabhAvasyAtmaprItIcchA'prayojyatvAt nApyAtmaprautibhaMvatyarthAnanvayAt tasmAdyathAtmane vai putvaH priya dUtyatra kriyAzunyavAkye tAdarthya caturthyA upakArakatvamarthaH priya putravati tathA darzitavAkye'pi patye zete ityatra patiprItIcchA na catuyartha: gauravAt patiprItIcchayA kri Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 vibhktyrthnirnnye| thamANe zayanAnukUlapalyavasthApane patye palyata sthApayatauti prayogApattaH tasmAdyathA vRkSapuSTiH secanaprayatne tathA patiprotirapi zayanaprayatne uddezyitvenAnveti ata: puSTiprautyorajanakayo: secanazayanayona darzitaprayogAnupapattiH ajAM grAmAya nayatItyatra grAmasaMyogo na catuyarthaH grAmasaMyogAjanake nayatyarthe darzitaprayogAnupapatteH nApi tadicchA grAmasaMyogecchayA ajAgahaNe ajAM grAmAya gRhNAtIti prayogApattergauravAcca gameH zuddhasyandArthakatve saMyogastadicchA vA caturthyartha stata eva grAmAya gacchatauti prayogopapatiriti gatyarthakarmaNi catuthIvidhiH pratyAkhyeya ityapi na yuktaM phalasya saMyogasya dhAtulabhyasya caturthyA pratipAdanAsaMbhavAt na ca phalAvivakSAyAM pratipAdanasambhava iti vAcyam / tathA sati dhAraNasaMyogAvivakSAyAM daNDAya dadhAtItiprayogApatteH grAmAya calati spandate cetyatra calatispandayoH spandamocArthakatayA saMyogarUpaphalAvAcakatvAt caturthyA saMyogasvarUpaphalapratipodanasambhava iti grAmasya dhAtvarthAnyaphalasaMbandhitayA'bhipretatayA sambhavatyeva saMpradAnatvaM taNDalAyodanAya vA pacatautyapaprayoga eva yadi ca prayogastadA taNDulopakArakatvasthodanajanakatvasya caturthyA pratipAdaneneyaM tAdAcaturthIti yadi ca daNDAya dadhAtotyAdibahutarApaprayogobhyupagamAt dhAto: phalAvivakSAyAM karmaNi saMpradAnacaturthIti manyate tadApi gatyarthakarmaNi caturthIvidhena pratyakhyAnaM yataH caturthI hitoyayA saha vaikalpiko grAmAdiprakatyarthavizeSitamA yatvaM saM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 . cturthiivibhaaktivicaarH| yogasvarUpaphalatvAnvayyabhidhatta saMpradAnacaturthoM tu phalamevAbhidhatte na tu phalAnvayyAdheyatvamiti gatyarthakamaNItisUtravyAkhyAne vakSyate nApi saMyogecchA caturthyarthastathA sati grAmasaM yogecchayA yAnArohayo grAmAya gachatotiprayogApatteH kiM ca saMyogecchArthakatve'pi caturthyA na karmatvArthakatvaM yena pratyAkhyAnaM syAdata eva gatyarthakarmaNItisUce karmaNItyuktamityagre vyaktIbhaviSyatIti / devadattAya rocate modaka ityAdI devadattAdeH saMpradAnatvaM jJApayati / "rucyarthAnAM prIyamANa" iti sUtram / rucyarthAnAM yoge prIyamANo yo'rthastatkArakaM saMpradAnasaMtakaM bhavatItyarthakaM viSayakarTa ko'bhilASI ruciH tadarthAH bhavyarthAH ata evAnyakarTa ko'bhilASo ruciriti kAzikA prIyamANaH rucikartaviSayaprotimAn bhavati hi rocate modaka ityatra rucikartA viSayo modakastayautimAn devadatta iti tasya saMpradAnatvaM prautizcAta sukhatvena sukhajanakatve na vA abhilASastahAn tatsamavAyo tathA cAyamevAbhilASo rucistatmamavAyitvaM samavetatvaM vA caturthyartha: devadattAya rocate modaka dUtyatra devadattasamavetAbhilASaviSayo modaka ityanvayabodha iti saMpradAyaH / vastutastu sacirutkaTecchA utkaTatvaM ca iSapatibandhakatAvacchedako jAtivizeSa ityanyatra vistaraH / rucyarthAH rocatyAdayaH tadarthakatatvaM viSayasyeti rocate ityAdAvAkhyAtasya viSayatvamartha iti pIyamA zabdArthaH pautimAn pautiH sukhaM tathA ca catuthA rthaH mukhaM tasya sAmAnAdhikaraNyoddezyitvAbhyAM saMbandhA Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 279 bhyAM sacAvanvaya: sAmAnAdhikaraNyanivezAt devadattasyAnyadIyasukhacchAviSaya modake na tathApayogaH / evaM devadattAya rocate modaka ityatra devadattasukhasya samAnAdhikaraNoddezvinau yotkaTecchA tahiSayo modaka DUtyanvayabodhaH / ata eva sUtre poyamANazabdopAdAnama. yaMvadanyathA rucyarthAnAM rucimAnityeva muni: sUtrayettAvataiva samavAyitvasya samevatatvasya vA caturthatA sambhavAditi poyamANagRhaNaM tu devadattAya rocate modakaH pathi dUtyatra patha: saMpadAnatAniSedhArthamiti / katipayadhAtuyoge jIpsyamAnasya saMpadAnatA jApayati / "zlAghanhusthAzapAM causyamAnaH" dUti sUtraM plAghi tistiSThati: zapizcAmauSAM dhAtUnAM yoge caupsyamAnI yo'rthastatkArakasaMkhaM bhavatItyarthaka jJopsyamAno jJApayitumabhipata iti kAzikA jaupyamAnagrahaNaM devadattAya zalAghate pathi dUtyava pathaH saMpadAnatAniSedhArthamiti atra zlAghesatkarzaprakArakapatipattyanukUlo vyApAraH zabdo vA'rtha: huteradarzanAnukUlo vyApArI,rthastitestaGantasya prakAzAnukUlo vyApAraH saMmukhAvasthAnAdirarthaH zaperapakarSapatipattyanukUlo vyApAraH zabdo vA'rthaH narapataye zlAghate dUtyatrotkarSa prakArakapatipattisvarUpe phale vizeSyatvasvarUpe phale vizeSyatvasvarUpaM vizeSyatAsaMbandhAvacchinnAdheyattvasvarUpaM vA karmatvaM vA catuyartho'nveti jArAya ninhate ityatnAdarzane viSayatAsaMbandhAvacchinnapatiyogitAke cAkSuSapatiyogike jJAnasAmAnyapatiyogike vA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 * caturthIvibhaktivicAraH / 1 abhAve cAkSuSaviSayatvAbhAve vA phale vizeSaNatA saMbandhAafennAdheyatvasvarUpaM karmatvamanveti jambhAraye kastiSThate ityatra prakAze jJAnasvarUpe phale samavetatvasvarUpaM karmatvamanveti zakrAya zapate ityatrApakarSaprakArakapratipatau phale vizeSyatvaM vizeSyatA saMbandhAvacchinnAdheyatvaM vA karmatvamanveti iti karmasaMjJApavAdArthaM saMpradAnasaMjJAtridhAnamiti vadanti / vastutastu sUtre jJaupsyamAnagRhaNAt jJAnecchA caturthyartho jJAyate tatra jJAnasya dhAtunA lAbhasatIcchAmA caturthArthaH anyathA "saMpradAne caturthI" ti sUtrAnantaraM zalAdyahuGkhyAzapAM karmaNotyeva muniH sUtraye - t jJaupsyamAnazabdavaiyarthaM ca syAt kiM ca karmasaMjJApavAdAbhyupagame apanhuvAnasya janAya yanninAmadhauratAmasya kRtaM smareNa yadau"tyAdau karmapratyayadditIyAderanupapattiprasaGgaH devadattAya zlAghata ityAdau devadattAdeH zlAghatikarmatve'pi niravakAzayA saMpradAnasaMjJayA karmasaMjJAbAdhAt jIpsyamAnabhedasya dvitIyArthasyAnanvayAt vA zlAghatiyoge na dvitauyAdikarmapratyayaH kiM tu jJaupsyamAnArthikA caturthI tatrecchA caturthArthaH zrata eva devadattAya zlAghate devadattaM zlAghamAnastAM zlAghAM tameva jJApayitumicchatItyarthaM iti kAzikA / tacecchAyAM utkarSapakArakajJAnarUpaphalasyoddezyatayA devadattAdeH prakRtyartha 4 sya samavetatvasaMsargAvacchinnAyAstAdRzajJAnarUpaphalaniSThoddezyatAvacchedakatAyAH pratiyogitvena saMbandhena tAdRzajJAnaniSThavizeSyitAniSThoddezyatAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAyAH pratiyogitvena saMbandhena cA - Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 281 nipitAvacchedakatAyAH pratiyogitvena saMbandhena cAnvayaH devadattasya devadattavizeSyatAkotkarSaprakArakajJAnaM bhavavitIcchAyAM jJAnaniSThoddezyatAnirUpitasamavetatvasaMsargAvacchinnadevadattaniSThAvacchedakatApratiyogitvaM tathAvidhoddezyatAnirUpitavizeSyatAniSThAvacchedakatAnirUpitadevadattaniSThAvacchedakatApratiyogitvaM ceti saMbandhaiyaM nirAbAdhamiti / anya vizeSyakolkarSaprakArakadevadatajJAnasya devadattavizeSyakotkarSaprakArakAnyadIyajJAnasya cecchAyAM na tathAprayogaH saMbandhahayenecchAyAmanvayAbhAvAt yatra ca zlAghati: sakarmakastena paNDitAya narapatiH zlAghata iti prayogastatra samavetatvasaMsargAvacchinnatAdRzajJAnoddezyatAvacchedakatApratiyogitvena saMvandhenaiva caturthyardhecchoyAM prakatyarthasya tAdRzajJAnarUpaphale prakRtyarthavizeSitasya hitoyArthasya vizeSyatvasya vizeSyatvasaMbandhAvacchinnAdhayatvasya vA'nvaya iti evaM devadattAya ninhute ityAdau kutiphale darzane caturthyarthasyecchAyA icchAyAM tu vizeSaNatAsaMbandhAbacchinnAdheyatvasaMsargAvacchinnAyA adarzananiSThoddezyatAvacchedakatAyAH pratiyogitvena saMbadhena prakRtyarthasyAnvayaH adhIratAM janAya ninhuta ityabAdarzanapratiyogini darzane phalaikadeze ninhave darzanamabhAvazcetyubhayArthakatve phale darzane hitoyArthasya vizeSyatvasya tatsaMbandhAvacchinnAtheyatvasya vA'nvayaH vastutaH sato'sattvena pratipAdanaM ninhutirato gaganaM nirahuta iti na prayogaH tathA ca sattvaprakArakapratipattyanukUlo vyApAro nhuterarthaH ata eva jIpsyamAnatA caturthIprakRtyarthasya saMpAte eva Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raTara caturthIvibhaktivicAraH / masattvaprakArakapratipattau pUrvavat caturyasya hitIyArthasya cAnvayaH aniSTavattApratipattyanukUlo vyApAraH zapirarthastanAniSTavataH pratipAdyasya pratipattIcchAyAM saMpradAnasaMjayA ka saMtAbAdhAt jaupsyamAnabhedasya hitIyArthasyAnanvayAhA na dvitIyA yathA zakrAya zapate durvAsA ityatra caturthyartha syecchAyA aniSTa pratipattAvicchAyAM prakRtyarthasya ca pUrvavadanvayaH yatra ca zApakartuH zApakamaMNi na jIpsA tatra dvitIyA yathA matprasUtimanArAdhya prajati tvAM zazApa se"ti karmaNasya jaupsyamAnatAyAM caturthIprayogo'poSTa eva yathA pitve puvaM zapate gurabe ziSyaM zapata iti yatra ca zuyazuddhijJAnaM zaparerthastatra na caturthI na vA dvitIyA zuyazuddhikarmAvarodho hitauyAbAdhakaH aniSTapratimattyarthakasyaiva jISmyamAnatA yAmeva caturthyA: sAdhutvamiti kiM tu hetutvArthikA TatIyA yathA putreNa dArairvA zapatIti ata eva / Acamya cAmbu TaSita: karakozapeyaM bhAvAnuraktalalanAsurataiH zapeyam / joyeya yena kavinA yamakaiH pareNa tammai baheyamudaka ghaTakhapareNa // .. iti ghaTakharparaH / zuddhAzuddhI satyAsatyapratije bodhye taGantasya tiSThateH khaprakAzAnukUlo'vyavahitAvasthAnAdirayaH prakAza: cAkSuSaM jJAnasAmAnyaM vetyanya detat / tatra jIpsyamAnasya caturthIprakRtitA yathA kRSNAya tiite gopItyAdAvana caturtha icchAyAM samavetatvasaMsargAvacchinnAyAM prakAzaniSThoddezyatAnirUpitAvacchedakatAyAM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 28 pratiyogitvena saMbandhenAnvaya: icchAyA uddezyatayA prakAze tasyAnukUlatayA avyavahitAvasthAnAdau tasya tiGathai Azrayatve'nvaya iti yatra taGantasyApi tiSThate: stheyavinivedanamarthaH sthayoM madhyastho nirNAyaka iti yAvat / tatra jIpsya mAne'pi na caturthoM ata evaM " saMzayya karNAdiSu tiSThate yaH" iti bhAraviratna samAnadezatva saMbandhAvacchinnAdheyatvaM yatpadAthai kartari vidyamAnatvaM kartaghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnaM saptamyartho vinivedane vyApArAro'nveti tathA ca saMzayAnantaritasya karNAdyadhikaraNasya nirNAyakavinivedanasya kartA ya ityanvayabodha: karNAdenirNAyakatvaM vinivedyatvaM ca mAnAntaravedyamiti / dhArayatoMge uttama sya saMpradAnatAM jJApayati / "dhAreruttamarNa" iti sUtra dhArayateoMge uttamarNI yo'rthaH tatkArakaM saMpradAnasaMjJa bhavatItyarthakam uttamamRNaM yasya sa uttamarNaH yadIyaM dhanaM sa svAmI prayoktA uttamarNa iti kAzikA devadattAya zataM dhArayatautyava RNatvanirUpitAdhamarNatvaM dhArayaterarthaH uttamarNatvaM svAmitvavizeSa: caturthyarthaH phalIbhUtaRNatvAzrayatAzatasya karmatvamevaM devadattaniSThottamagatvanirUpitazatavRttigApratiyogikAdhamarNatvAzrayatvaM vAkyArthaH - gatvAdhamatve svatvasvAmitvavadatiriktapadArthAvevAnugatapratItivyavahArayoravizeSAtsvatvAbhAva eva RNatvAmati cet RgatvAbhAva eva svatvamityapi kinna syAt / yadi coddhAranAzyapApavizeSasya sAdhanaM biniyoga RNAtvaM tadA pApAsAdhanaviniyoga eva svatvamiti syAt Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cturthiivibhktivicaarH| aviniyogakAle svavyavahoraRNavyavahAregA tulya yogakSemaH zAsvamapi RNatve svatve ca tulyaM zAstrasyAnanugatapravRttitimittakaNa padaghaTitatvamiva tAdRzasvapadaghaTitatvamapi tadetadanyatra vistutamiti vadanti / vastuta. stu uddAranAzyapApajanakagrahaNAhitavyApAge dhArayaterathaH phalIbhUtagahaNaviSayatayA zatAdInAM karmatvamuttamAH prayoktA prayogaH kalAjiSTakSA tajjanakajJAnajanyasaMskAra: upakArakatA kottijanakaH puNyavizeSo vA sa ca caturthyarthaH tathAvidhapApabAnadhamaNaH evaM devadattaniSTha kalAjighRkSAdeH prayojyaM yattathAvidhaM zatakamakagrahaNaM tatprayojyavyApAro bhojanAdistadAzrayatvaM vAkyArthaH RNAmapi tathAvidhagRhaNakarmabodhyam NAM dhArayatItyatra gAdya gRhNAtItyavevAnvayo bodhyaH evamarthAntare'pi dhArayate: prayoge caturthoM dRzyate ythaa| sevanavetanamRNamiha . mahya dInAya dhArayasi / aticaNDi caNDakhaNDini vadAmyapaNe 'tibhautito bhavatIm // .. ityatra dhArayaterabhISTaphaladAnAnukUlavyApAro'rthaH - gApadalacyamavazya deyaM vetanapadalakSyaM sAdhyam evaM sevanasAdhyAvazyadeya karmako yo'bhISTaprayojakadAnAnukUlI vyApArastadAzrayastvamityanvayabodha: madyamityatra catuyartha: puNyavizeSaH sa prayojyatvena vyApAre 'nveti evaM grAhyaM gahNAtautivat uttamarNAya dhArayati adhamarNo dhArayatautyAdau vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsenAnvayo bodhyaH sUtre Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 285 uttamagrahaNaM devadattAya zataM dhArayati grAme ityava grAmastha saMpradAnatAniSedhArthamiti spRheryoge caturthI jJApayati / "spRherauzitaH" iti sUtraM spRheyoMge Isito yo'rthastatkArakaM saMpradAnasaMttaM bhavatautyarthakam / Izita ityavAbhipreta ucyata iti kAzikA puSpebhyaH spRhayati rasika ityava spRherabhilASo'rthaH caturthyAM viSayatvamarthaH evaM puSpaviSayatAkAbhilASAzraya ityanvayabodhaH / strISu pravIrajananI jananI tavaiva devI svayaM bhagavatI girijA'pi yasye / tvahorvazIkRtavizAkhamukhAvalokavrIDA vidauhRdayA spRhayAMbabhUva // ityatra reNukAsadRzau bhaveyamityabhilASastatra reNukAviSayatvasyAnapAyAnna caturthyA anupapattiH yadi ca viSayatvamAcaM na caturthyarthaH tathAsati puSpatvaM spRhayatauti prayogApatteH kiM tu zyatvaM tacca darzitAbhilASe na reNukAyA: kiM tu tatsAdRzyasyeti yasyai bhagavatau sTahayatItyatra caturthI nopapadyata iti vibhAvyate tadA khIkriyatAM tAdAmyenoddazya prakArako'bhilASaH brAhmaNo'haM svAmitaucchAkAradarzanAt brAhmaNa iSTasAdhanaM brAhmaNo'hamiti jJAnaiyena viziSTatjJAnena vA tathAvidhecchA jananasambhavAt tathA ca reNukA bhaveyamityabhilASa evaM spRhA tava reNukAyA uddezyatvaM nirAbAdhamiti caturthyAM nAnupapattiriti saMpradAyaH / vastutastu puSpebhyaH spRhayatItyava puSpAdInAM siDatvAduddezyatvaM na sambhavatIti nodezyatvaM caturthyarthaH kiM tu sUtre IzitazabdopAdAnAt I 99 - Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 caturthIvibhaktivicAraH / zAviSayaH pratIyate IzA AptIcchA AptiH saMbandhastathA cAtizcaturthyarthaH sa ca saMbandha: puSpebhya ityaca khatvaM saMyogazca reNukAyai ityatra tAdAtmyasaMbandhastUddezyitayA spRhAyAmanveti tathA ca puSpasaMyogaspRhAzrayaH reNukAtAdAtmyasTahAzraya ityanvayabodhaH kAntasya sTahe ityava zeSaSaSyA viSayatvamarthaH spRhAyAmanveti yathA ghaTajJAna ghaTatvasya yathA vA ghaTecchA ghaTatvasyetyAdAviti / nanu spRha IpsAyAmityanena sTahericchArthaka vaM tatrecchAmAtrArthakatve phalAvAcakatvAdakarmakatvaM viSayatArUpaphalavAcakatve'pi viSaye niravakAzayA saMpradAnasaMjJayA kasaMjJAbAdhAt Ipsitabhedasya karmapratyayArthasyAnanvayAhA karmapratyayAnupapatteH spRhaNIyaguNairityAdiprayogo anupapanna iti cet dAnoyo brAhmaNa ityAdiprayogadarzanAt saMpradAne'dhyanIyaraH pravRtteH spRhaNIya ityatva kRtyapratyayasya saMpradAnArthakatvaM na tu karmArthakatvaM etena " parasparegA spRhaNIyazobhaM na cedidaM dvandramayojayiSyat" ityapi samAhitaM haradattastu yavecchAmAtrArthakatvAt phalAvAcaka: sTahistava viSayatvamuddezyatvaM vA caturthyAbhidhante yatra ca viSayatAsvarUpaphalavAcakastatra karmapratyayo nirapavAda eva ata eva "spRhayanti guNAnmanISiNaH parivAdaM tu parasya durjanA " iti evaM spRhaNIya iti karmaNyeva kRtyapratyayaH yatra ca viSayatA zeSatvena vivakSitA tava zeSaSaSTyeva yathA " kumArya iva kAntasya vasyanti spRhayanti cetItyAha vastutastu yatra spRherukaTecchArthastacaivAptizcaturthyarthaH yatra ce - Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 287 chAsAmAnyamarthaH tatra caturthyA aprasaktIna karmapratyayAnupapatti: utkaTecchArthakatayA rUcyarthakatve'pi spRheoge Imite caturthIvidhAnaM prIyamANe niSedhamapi sUcayati atazcaitrAya puSpebhyaH sTaiyatIti na prayoga iti IzitagRhaNaM tu prIyamANe adhikaraNe ca saMpradAnatAniSedhAthamataH puSpebhyo vane spRhayatItyana vanasya na saMpradAnateti / krudhAdyarthakAnAM yoge caturthI jJApayati / "kradhagRheAsUyA'rthAnAM yaM prati kopa iti sUtraM krodhAdyathakAnAM yoge yaM prati kopastatkArakaM saMpradAna saMbhavatItyarthaka yatra yena vetyapahAya sUtra yaM pratItyuktyA catu jhaM nAnAvidho'rtho jJApyate ata eva krodhastAvat kopaH eva drohAdayo'pi kopaprabhavA eva gudyante tasmAtmAmAnyena vizeSaNaM yaM prati kopa iti kAzikA / kopaprabhavAnAM drohAdaunAM gahaNAllobhAdiprabhavaTrohAdyarthakadhAtuyoge na caturthoti jApyate krodhamAnArthakA: phalAvAcakatvAt akarmakAH RdhikupyAdayaH krodho'marSa: deSa iti yAvat / devadattAya krudhyati kupyati vetyAdau caturthyA diSTatAlakSaNaM viSayatvamarthaH tathA ca devadattaviSayatAkahaSAzrayatvaM vAkyArthaH / viSistu hiSTatAlakSaNaphalaM he SaM cAbhidhatta iti na kra dhiparyAyastadyoge na caturthI kintu dvitIyA ata eva zarbu Thotyeva pramANaM TruheddiSTAcaraNamarthaH devadattAya gRhyatItyatra caturthyA deSAnvayisamavetatvamarthastathA ca devadattasamavetadveSaviSayAcArAzrayatvaM vAyArthaH Iyate: parakriyAgocaro dveSo'rthaH caturthyAH kriyAnvayisamavetatvamarthaH devadattAya Iya'te ityatra de. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasTa cturthiivibhktivicaarH| vadattasamavetakriyAgocarahe SAzrayatvaM vAkyArthaH yatra tu kriyA phalavidhayeyaMtinocyate tatra kriyAviSaye karmaNi dvitIyaiva pramANaM yathA bhAryAmauyati mainAmanyo drAkSauditi bhAryAviSayakamanyakatakadarzanaM na sa. hata iti tadarthaH asUyaterasayA'tha: sA ca paraguNe dopAropaH devadattIyAsayatItyatra catuthyoH saMbandhitvaM mamavetatvaM vA'rthaH tathA ca devadattasaMbandhiguNaM doSatvenAropayatItyarthaH vAdine asUyatItyatra vAdisamavetajJAnaM bhamatvena khyApayatItyartha iti saMpradAyaH / vastutastu adhyatyAdeH krodho'rthaH sa cAmarSa staccAsahiSNutvam ata eva krodho'marSaH iti kAzikA kopakrodhAmarSaroSetyAdyamaro'pi asahiSNutvaM ca svAniSTAnukUlaparakriyAgocaro dveSaH caturthyAstu kriyAnvayyAdheyatvamartha: devadattAya Rdhyati yajadatta ityatra svAniSTAnukUladevadattattikriyAgocara. haSAzrayo yajJadatta ityanvayabodhaH / aniSTAnukUlAyAziSyagatAyA putvagatAyAzca kriyAyA iSasambhavAt ani STAnukUlavyApAro druhararthaH ata eva droho'pakAra iti kAzikA caturthyAstvaniSTAnvayyAdheyatvamarthaH aniSTaM ca duHkhaM sukhAbhAvazca devadattAya drudyati yajJadatta ityava devadattattiduHkhAnukUlavyApArAnukUlakRtimAn yajadatta ityanvayabodhaH sapatyai ddhati strItyatra sapatnIttisukhAbhAvAnukUlavyApArAnukUlakRtimatI strInyanvayabodhaH utkarSagocaro haSa Iya'terarthazcaturthyAH utkarSAnvayyAdheyatvamarthaH karNAyayati phAlguna ityatra karNara. tyutkarSagocaradveSAzrayaH phAlguna ityanvayabodhaH / yatra tu / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / phalatayA kiyA tocarI he So vyApAratayeyaMtinA pralyAyyate phalIbhUtakriyAnvayini bhAryAdau na kopaH khAniSTAnukUlavyApAravirahAt tatra phalAnvayini hitoyaiva pramANaM yathA bhAryAmoya taulyavAnyakartakadarzanaM phala dveSo vyApAra Iya'terarthaH darzane hitIyArtho viSayatvaM tatsaMbadhAvacchinnAdheyatvaM vA bhAryAkarmakAnyakartakadarzanagocaraveSAzrayatvaM vAkyArthaH etadarthameva yaM prati kopa ityuktamata eva yaM prati kopa iti kiM bhAryA mauya'ti mainAmanyo drAkSauditi kAzikA evaM yatra kriyAntaradveSo'pauya'tinA pratyAyyate tatrApi hitoyaiya yathA ziSyamaurNyati mainamanyo'dhyApayediti anyakartakakriyAdveSasya dhAtvarthatve tu utArthAnAmaprayogAt anyammai draSTre'dhyAyakAya beyatIti na prayogaH phalIbhUtakriyAnvayini karmaNi svAniSTAnukUla kriyAvirahAyogAt na kopa viSayatvamiti na tatva caturthoti evaM guNe doSAropo'sUyA asUyateratha: caturthyA guNAnvayyAdheyatvamarthaH devadattAyAsUyati yajJadatta- ityatra devadattattidhairyAdiguNadharmikacauyatvAropakartA yajJadatta ityanvayabodhaH evaM sapatnyai asUyatotyatra sapatnIttipatisevanAdikaM kAmaNatvenAropayatItyarthaH vAdine'sUyatItyatra vAdittipramANavAkyamapramANatvenAropayatItyarthaH guNA doSAzca prAtikhikarUpeNa prakaraNAdivazAdasUyatinopasthApyanta gugAstu nindAprayojakAnye padArthAste ca vaizeSikasiddho TravyagaNakriyAsAmAnyAdayaH pratyetavyAH yacca kAvyaprakAza bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRta" ityatna vidhiM pratya Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 caturthIvibhaktivicAraH / sUyA vyajyata ityuktaM taba vidhenaisargika nidrAdaridraukarayo gaNe zAThya hetukatvasvarUpa doSatvaM svapnasamAgamavicchedena vihastena kAminA samAropitamiti guNe doSArAmarUpo'sUyA bhAvo'bhivyajyata iti saMpradAyaH / vastutastu nividhau vidhitve vA zaThatAdAtmyasya zaThatva - tAdAtmyasya vA''ropastAdRzena kAminA kRta ityanindo doSAroparUpA'sUyA vyajyata iti doSAstu nindAprayojakA bodhyA: / etena duHkhAya narakAya vA kupyatIti prayogApattiH duHkhaviSaya kaddeSasya sattvAt bRhaspatiradhyA* payan daityebhyo druhyatauti prayogAnApattiH adhyayanasya daityasamavetadda SAviSayatvAt kUpe patate'ndhAyerNyatIti prayogApattirandhaka rtaka kUpapatanagocaradveSasya nivArake sasvAditi parAstam / kupyAdidhAtUnAM caturthyAzca dazitArthakatayA atiprasaGgAprasaGgayorabhAvAt kupyAdInAM darzi- tArthakatve karmaNi dvitIyA prasaktA niravakAzayA saMpradAnasaMjJayA asAdhutvajJApikayA bAdhyate sUtre yaM prati kopa ityatra kopopAdAnaM na caturthyarthatA sUcanAya tathA sati kupyAdiprayogAnupapatteH dhAtvarthe kope caturthyarthako pAmanvayAt kiM tu svarUpakathanaM bhavatu vA pratItyupAdAnAt viSayatvaM kopasya catuthyo artha: devadattAya kudhyatItyatra kopArthaka dhAtuyoge viSayitvaM caturthyarthaH aniSTAnukUlavyApAragocaradda Se kope'nveti devadattAderyajJadattAniSTAnukUlavyApAraka tvamarthAdavagamyate svaviSaya kayajJadatauyaI Sa prayojakatvAt devadattAya dukhatotyava caturthyA dveSamAcaM kopo'rthastava viSayitayA prakRtyarthasyAnvaya: a * Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / niSTAnukUlabyApAra drohe kopaH prayojyatayAnveti devadattAderaniSTaM pUrvavadagamyate devadattAyeSyatItyatra pUrvavat kopazcaturthyatha: utkarSagocarahe Se dhAtvarthe prayojyatayA'nveti devadattAderutkarSaH pUrvavadevAvagamyate devadattAyAmayatItyava pUrvavatkopazcaturyartha: guNe doSaropasvarUpa dhAtvarthe pUrvabadanveti devadattAdarguNaH pUrvavat avagamyate ammin kalye nadarzitAtiprasaGgAprasaGgau na vA dhaniniSThAniSTAmukUlavyApArakarTa katve'pi caurasya dhanine duyati caura iti prayogaH dhanina: kopAviSayatvAt saMpradAnatvAprasatoH yadi kopamUlakamapi cauyaM tadA tAdRzaprayogo'poSTa eva sopasagayoH RdhaTrahoryoge kopaviSayasya na saMpradAnasaMjJA niravakAzayA karmasaMnayA bAdhAt kadhahorupasRSTayo: karmetyanuzAsanena karmasaMjJAvidhAnAt hitoyaiva pramANaM kra ramabhika dhyati abhidruhyati vetyatra viSayatvaM kopasya yathAyogyaM dvitIyA'rtha: devadattAya kradhyati yati vaiti vadanvayabodha iti prAgevottam / rAdhIcyoryoge caturthI jJApayati / " rAdhIcyoryasya vipraznaH" iti sUtra rAdheraukSezca yoge yasya vipraznastakArakaM saMpradAnasaMkhaM bhavatItyarthakaM viprazno vividhaH praznaH vividho vividhaviSayaka ityaya: ata eva yasya viprazno vividhaH praznaH sa yasya bhavati yatsaMvandhizubhAzubhaM pRThyate iti kAzikA rAdheraukSezca daivaparyAlocanamarthaH devaM zubhAzubhaM caturthyA: samavetatvamarthaH kRSNAya rAdhyati IkSate vA garga ityatra kRSNasamavetazubhAzubhaparyAcocanAzrayo garga ityanvayabAMdha: kaSaNasya kIdRzaM zubhamazabhaM veti praznastha gocaratA tu sAgara Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 caturthIvibhaktivicAraH / kRSNapadena na pratipAdyate kiM tu vyaJjanayA'tha vA vipraznAnantarita zubhAzubhaparyAlocanaM rAdhIcyorartha iti dhAtunaiva vipraznagocaratApratyAyyate iti saMpradAya: / vastutastu vipraznaH zubhAzubhaprazna: zubhAzubhajitAsAprayojyakimAdizabdaghaTitavAkyamiti yAvat tatra vipranastaayojikA jijJAsA vA caturthyarthaH daivaparyAlocane rAdhaucyorathai prayojyatayA'nveti catuyathai jijJAsAyAM viSayitayA prakRtyarthasyAnvayaH yatsaMbandhitvena zubhAzubhajijJAsA tasyaiva zubhAzubhaviSayatAnirUpitaviSayitayA jijJAsAyAmanvayaH IdRzaviSayitayaiva prakRtyarthasyAnvayaH tena maivaputvasya kiM zubhamazubhaM veti prazne maitrAya rAdhyatIti na prayogaH / evaM kRSNAya rAdhyataukSate vA garga ityatra kRSNaviSayazubhAzabhajijJAsAprayojya zubhAzubhaparyAlocanAzrayo garga ityanvayabodhaH / dhAtvarthaghaTakazubhAzubhe kRSNasamavetatvamarthAtpratIyate dhAtvartho tAdRjijJAsAprayojyatvAnvayabalAt ata eva devadattIya rAdhyatIkSate vA naimittikaH pRSTaH san devadattasya daivaM paryAlocayatItyartha iti kAzikA vipraznavAkyaM ma dhAtvarthe ghaTate na vA catuyarthaH kiM tu zubhAzubhajijJAsaiva yatra na praznavAkyaM svasyaiva zubhAzubhajijJAsA tatrApi varAya kanyAyai bA rAdhyati naimittika iti prAmANikaH prayoga iti / pratyA purvasya zuvo yoge caturthoM jJApayati / " pratyAbhyAM zruvaH pUrvasya kartA" iti sUtraM pratipUrvakasyApUrvakasya ca zRNoteH pUrvasya kartA tadarthaprayojakakriyAkartA'sya dhAtoryoge saMpradAnasaMto bhavatItyarthaka pratizRNoterA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 293 zRNotezca yAJcApUrvakaH svIkAro deyatvenAbhyupagamo'rthaH yAJcAnvayikarTa tvaM caturthyarthaH dvijAya gAM pratizRNotyAzRNoti vetyatra gokarmatvaM yAcanasvIkArayorubhayoranveti tathA ca hijakarTa kagIkarmakayAcanapUrvako gokarmakaH deyatvenAbhyupagamo vAkyArthaH yattu / / ... saMvidAgUH pratijJAnaM niyamAzravasaMzravAH / - aGgIkAro'bhyupagamapratizravasamAdhayaH // iti nAmaliGgAnuzAsanamabhyupagamamAtrArthakasaMzravapayatvena pratizravAzavI papATha tahizeSyasvarUpaikadezapayitAM jJApayatauti saMpradAyaH / vastutastu pratizRNoterAzRNotecAbhyupagamo'rthaH sa ca kriyAgocarakartavyatvAdhyavasAyaH kriyA ca ka cihAnarUpA kvacidanyAdRzI ata eva nAmaliGgAnuzAsanasaMmatA saMzavapratijJAnaparyAyatA pratizravAzravayorupapadyate caturthyAH prayojakatayopalakSito vyApAro'rthaH sa ca ka cit yAJcAsvarUpaH yatra pratizaNoterdAnagocarakartavyatvAdhyavasAyo'rthaH ka cidanyAdRzaH yatra darzitadhAtoranyAdRzo'rthaH ata eva pratipUrva ApUrvazca zRNotirabhyupagame pratijJAne vartate sa cAbhyupagamaH pareNa prayuktasya sato bhavati tatra prayokto pUvasyAH kriyAyAH kartA saMpradAna saMtro bhavatIti kAzikA evaM viprAya gAM pratizRNoti AzRNoti vA rAjatyatra pratizRNoterdAnakartavyatvAdhyavasAyo'rthaH caturthyA yAJcArUpo vyApAro'tha: dAnaM parasvatvAnukUla: svatvadhvaMsa. yAcA lipsA pratigraha iti yAvat prakRtyarthasya yAJcAyAM kaTa tayA'nvayaH yAJcAyAH prayojyatayA dAne tahoca Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cturthiivibhktivicaarH| rakartavyatvajJAne vAnvayaH DhAnaM kartavyAcaprakArakaM jAna khaNDazI dhAtvartha: dAnaM vizeSyitayA kartavyatAjJAnenveiti pratigraha: svatvamicchA caiti khaNDazazcaturthyartha: svatvamudde zyitayecchAyAmanveti kaTa tvamAdheyatvaM saMsarga icchAnvaya ghaTako bodhyaH gokarmakatvaM dAne'nveti tathA ca viprasamaveta svatvoha zyatAkecchAprayojyagotti vatvAnukUlasvatvadhvaMsavizeSyatAka kartavyatvaprakArakajJAnAzrayo rAjetyanvayabodhaH pratigrahasya yAJcAyA goviSayakatvamarthAdavagamyate na ghanyayAJcAprayojyaM godAnaM bhavati katavyatvaprakAratAnirUpitavizeSyatA svatvadhvaMse arthAdavagamyate tata eva kartavyatvaM svatvadhvaM se'vasIyate pratijAnaM tatho'dhyavasAya eva ata eva devadatAya gAM pratizaNoti pratijAnauta ityartha iti kAzikA | anyAhazakriyAgocarakartavyatvAdhyavamAya: pratizaba: caturthyAstvanyAdRzo vyApAro'rtho yathA brahmacAriNe zatapathabrAhmaNaM pratizRNo yupAdhyAya ityavAnupUrvI vizeSaprakArakajJAnasya pratipAdakatAsaMsargaNArthavattvaprakArakajJAnasya vA'nukUlo vyApArI'dhyApanaM tahocarakartavyatvAdhyavasAya: pratizaNAterarthazcaturthyA AnupUrvI vizeSeNArthavattvena vA jijJAsA'rtha: zatapathabrAhmaNavizeSitaM vizeSyitvaM tatsaMbandhAvacchinAdheyatvaM vA hitauyArthaH phalIbhUte jJAne'nveti tAnasyAdhyApanaphalasyAbhyupagamaphalabAnapAyAt jijJAH / sAyA prayojyatayA agyupagame'nvaya stathA ca zatapathavA hmaNavizeSyatAkasyAnupUrvI vizeSa prakArakasyArthavattvaprakArakasya vA tAnasyAnukUlo yo vyApAraH tahocaro Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / yo brahmacArisamaveta jijJAsAprayojyaH kartavyatvAdhyavavAyastadAzrayaH upAdhyAya ityanvayabodhaH | abhyupagame phale jJAne brahmacAriMsamavetatvamarthAtpratIyate yathA'bhyupagamaphale svatve vipranirUpitatvamiti na canyadIyajijJAsAprayojyo'bhyupagamo'nyadIyajJAnaphalakaH yathA viprathAJcAprayoyo'bhupagamaH na caviyAdisvatva phalaka iti / kvacitkartavyatvAdhyavasAya eva pratizRNoterarthaH yatra taddiSayo dhAtunA padAntareNa vA pratyAyyate yathA'numAnanirUpaNaM ziSyAya putizRNotItyaca nirUpaNaM lyuDanta - vAtvarthastatra puyojyatayA ziSyajijJAsAyA anvaya iti / zatamAgAMsi soDhA he sUnosta iti yattvayA / pratIcyaM tatprataukSyAyai pitRSvastre pratizrutam // ityava tvatsUnuprayojyAgaH zatakarmakabhAvisahanakartRtvamiti zabdArtho yaccha vdArthAbhinna pratizravakarmaNyabhede - nAgveti pratizravo'tra kataivyatvAdhyavasAya stadvizeSAstatkarma sahana kartRtva kartavyatvAdhyavasAyaH sahanamAdAya paryavasyati Ago'niSTAcaraNAsahanaM tajjanyaphalopabhogastaddiSayakaddoSAbhAvo vA dveSAbhAve kartavyatvaM kSemasAdhAraNaM bodhyaM yathA maumAMsakAnAM kalaJjabhacagAbhAva iti caturthyAstu putragatAniSTasyAcaraNe ha - SastathAvidhAcaraNAbha ve icchA vA'rthaH pitRSvasRvizeSitaH kartavyatvAdhyavasAye prayojyatayA'nve tautyevamagyatrApyUDa nauyamiti / anupratipUrvasya guNAta yoMge caturthI jJApayati / anupratigRNazca " iti sUtram / anupUrvakasya pati pUrvakasya ca gRNAteryoge tadartha - 66 295 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 caturthIvibhaktivicAraH / parvavartinyA kriyAyAH kartu bhUtaM kArakaM saMpadAnasaMgaM bhavatItyarthakam / anugRNAteH pratigRNAtazca zaMsanapUrvaka potsAhanamarthaH zaMsanaM kathanaM potsAhanaM harSAnukUlo vyApAraH ho| pratigRNAtyanugRNAti vA adhvaryurityatra catuAH zaMsane harSe cAnvitA vRttirarthastathA ca hovRttizaMsanapUrvakasya hoTattiharSAnukUlasya vyApArasya kartA'dhvayaM rityanvayabodha iti saMpadAya: / vastutastu zaMsanapUrvakatayopalakSitaM protsAhanamanugaNAterartha: zaMsanapUrvakatvaM tu zasanatAnasApekSatAnaviSayatvaM tadupalakSitaM svarUpasa ttatsaMbandhItyartha: yacca kAzikAyAM honugaNAti hotA prathamaM zasati tamanyaH protsAhayatItyuktaM tatra zasane prathamatvaM na pUrvattitvaM kiM tu pUrvajJAnaviSayatvamata evAgre kAzikAyAmanugaNa iti pratigaNa iti hi zasituH protsAhane vartata ityuktaM zasiturityuktaM na tu prAkaza situriti protsAhanayuktameva harSaNAmatha vA protsAhanAnukUlo vyApAraH utsAho'dhyavamAyastatra prakarSaH kartavyatvagocaratvaM tena kartavyatA'dhyavasAyAnukUlo vyApAra iti niSkarSaH / pratizaNotestathA'dhyavasAyo vyApAratayA'sya phalatayA'rtha iti pUrvasUtrArthasyaiva tatsatrArthe prasaGgasaMgatirapyAyAti caturthyAH za sanamarthastasya svajJAnAdidvArakaprayojyatayA harSaNe vizaSitayA kartavyatvAdhyavasAye vA'nvayaH zasane prakRtyarthasyAdheyatvalakSaNa karTatayAnvayaH / evaM honugaNAti pratigaNAti vA'dhvayarityatra hoSTattiza sanaprayojyaharSaNAzrayo'dhvaryuriyanvayabodhaH atha vA kartavyatvAdhyavasAye zasanasya sAmA / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / nAdhikaraNyenAdhyanvayaH sAmAnAdhikaraNyameM kakAlAvacchedenaikatra vartamAnatvaM tathA ca hoTaTattizaMsanasya samA nAdhikaraNa stavizeSyatAkazca yaH kartatryatvaprakArakAdhya vasAyastadanukUlavya pArAzrayo'dhvaryurityanvayabodhaH / paramparayA zaMsanaphalakasya harSaNasyApekSayA sAcAt zaMsa - naphalakasya kartavyatvAdhyavasAyasya dhAtvarthatvamucitaM na ca harSaNaM na zaMsanaphalakamiti vAcyaM tathAsati harSakakha vyarthavyApAratayA pramattatvApatteH / evaM hotre'nugRNAti hotAraM zaMsantaM protsAhayatItyarthaM iti kAzikA lar3adaya| prayogaM darzayantI kAlaghaTita sAmAnAdhikaraNyenAnvayaM sUcayati evaM nindakAyAnugRNAti khala ityAdAvanyavApauyaM rautirbodhyeti / parikrayArthakadhAtuyoge caturthI jJApayati / "parikrayaNe saMpradAnamanyatarasyAma " iti sUtraM parikrayaNe sAdhakatamaM saMpradAnasaMjJaM bhavatItyarthakamanyatarasyAmityanena karaNasaMjJakamapi tadbodhyate vetanadAnAdipUrvako niyatakAlAvacchedyakhatvAnukUlo vyApAra: parikraya ityucyate tatra karaNatvArthikA tRtIyA caturthI ca bhavati zatAya zatena vA parikrIto vRSabha ityatra caturthItRtauyayoH karaNatvaM vyApAro'rthaH sa ca vyApAro dAnaM janyatayA parikrayaphale khatve'nveti tathA ca zatadAnajanyasya parikraya prayojya khatvasyAzrayAbhinno vRSabha ityanvayabodhaH / parikrayajanyaM ca svatvaM tatraiva vastuni vyavasthitakAlamavasthAya nazyati vyavasthitakAlAnantaraM tu svatvAntaramutpadyate 'tha vA vyavasthAvazAdekameva svatvaM kAlAntaravyApakaM bhavatIti saMpradAyaH / svatantrAstu bhU 38 297 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cturthiivibhktivicaarH| tidAnajanya niyatakAla kasvatvajanakaH parigrahaH parikraya ityucyate tatra bhRtau tAdAtmyena zatasyAnvayaH saMsagaMtayA labdhakaraNatvasyAnuvAdikA dRtIyA caturthI ca jyotiSThomena yajetetyatna TatIyAvadityAhuH / vastutastu bhogajanakaniyatakAlakasvatvaphalako vyApAraH parikrayaH sa ca vyApAra iccheva bhRtiH zatAdikA mAsAdibhogavyavasthayA gRhautA mAsAdivyApakaM parakIyasvatvaM janayati bhRtidAnajanitasvatvaM bhogaM janayati na tu vikrayadAnAdikaM parileTakkatavikrayadAnAderasiddheH bhogasya vikrayo dAnaM ca parikraturapi sambhavati / evaM zatAya zatena vA parikrIto vRSabha ityatna caturthITatauyayoH karaNatvaM vyApAro'rthaH sa ca vyApAraH parasvatvopahitaM dAnaM zatattisvatvaM prati tAhAlyena zatasya janakatvAt svatvopahite dAne svatvahArakaM zatasya janyatvamiti zatavyApAratvamakSataM yadi ca bhAvidAnena parikrayavyavahArI na gauNastadA zatasya svajJAnahArakaM dAne janyatvamiti tadyApAratvaM bomiti zatasya janyatayA karmatayA ca vyApAre dAne tasya parikrayaphale tathAvidhasvatve 'nvayastavaiva svatve parikrayavyApArasyecchAyA uddezyatvenA'nvayastasya svatvasya karmaktapratyayArtha Azraye'nvayaH yadi ca parikrayakarmaNo vidyamAnatAyAmapi parikrayavyavahArastadA ktapratyayArthI nirUpakaM tavaiva tasya svatvasyAnvayastathA ca zatajanyatatkarmakadAnajanyasyecchoha zyasya bhogajanakaniyatakAlakasvatvasyAzrayo nirUpako vA vRSabha i. tyanvaya bodhaH / yatna vyavasthitakAlakaM na svatvaM bhRtize Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 299 Sasya pratyarpaNena parikreyasyApacAreNa vA tatra parikrayavyavahArArtha tathAvidhasvatvoddezyikecchA parikroNAterabhidheyatvenoktA niyatakAla kasvatvaM prati tu mRtidAnaM kAraNamata eva parikrAyaNaM niyatakAlaM vetanAdinA skhaukaraNaM nAtyantikaH kaya eveti kAzikA na cAtra betanadAnAdijanyaniyatakAla kasvatvAnukUla vyApAraH parikoNAterarthaH parikaya iti vAcyaM tathAsati niyatakAlamityupAdAnavaiyApatteH vetanadAnAdijanya svatvasyAvazyaM niyatakAlakatvAt vetanAya zatAya vetanena zatenavA parikIta ityAdAvananvayaprasaGgAcca bhRtestaccheSasya vA pratyarpaNaM vyavasthitakAlanAzI vA vetanadAnajasvatvanAzaM prati heturityanyava vistaraH / yajatiyoge saMpradAnasya kamatvaM bodhayati / "karmaNaH karagasaMjJA vaktavyA saMpradAnasya karmasaMnjeti"vArtikaM karmaNi hitauyAyAH saMpradAne caturthyAzcApavAdaH yajatiyoge karaNasaMjJA karmasaMjJAvidhAnAt / evaM pazunA rudraM yajata ityatna yajatemantrakaraNAkaH svatva dhvasaphalakastyA go'rthaH / yacca kAzikAyAM pazunA rudraM yajate pazuM rudrAya dadotItyartha iti svatvaphalakalyAgArthakadadAtinA yajativivaraNaM tattyAgarUpaikadezArthAbhiprAyeNa yathopekSAvAraNoya dadAtyarthe svatvaphalakatvaM tathA yajatyartha mantrakaraNakatvaM vizeSaNaM prakRte dadAtiryajatiparyAya eva devAnAM viniyogAbhAvAt svatvAprasaktaH devasvamityAdau devaprautyuddezyakatyAgakamaitvaM devasvatvaM pratIyata ityanyatra vistaraH / tRtIyAyAH karmatvamAdhayatvaM svatvadhva sAnvayyarthaH caturthyAH prItira Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cturthiivibhktivicaarH| yastasyA uddezyitayA tyAge'nvayaH prItau prakRtyarthasya samavatatvena tadabacchinnAvacchedakatAnirUpakatayA vA'nvayaH tathA ca zivasamavetaprItyuddeziyaka: pazuniSThasvatvadhvaMsaphalako mantrakaraNakastyAgo vAkyArthaH yadi ca zivasamavetA prItiraprasiddhA tadA zivasya samavetatvasaMsargAvacchinnastraniSThAvacchedakatAnirUpaka jJAnaviSayatvasaMbandhena protAvanvaya: zivaprItiriSTasAdhanamiti jJAnasya prautiniSThaviSayatAyAH zivaniSThAvacchedakatAnirUpitatvAditi evaM zivaniSThAvacchedakatAnirUpakajJAnaviSayaprautyuhezyakastathAvidhastyAgI vAkyArtha iti / gatyarthakarmaNi vaikalpikoM caturtho jJApayati " gatyarthakarmaNi hitauyAcaturthI ceSThAyAmanadhvani " iti sUtra gatyarthadhAtuyoge tadarthakarmaNi ceSTAyAM tadarthe sati adhvavarjite dvitIyAcatuthyau~ bhavata ityarthakam aodanaM pacatItyatra karmaNi caturthIvAraNAya gatyarthagrahaNaM azvena gacchatItyatra karaNe caturthIvAraNAya karmaNItyuktaM manasA hari bajatItyatra karmaNi caturthIvAraNaya ceSTAyAmityuktaM caiSTA'tra parispandarUpA bodhyA tena grAmAtha ratho gacchatItyatna na caturthyanupapattiH ata eva kAzikAyAM ceSTAkriyANAM parispandanakriyANAM karmaNItyuktam / adhvAnaM gacchatItyava karmaNyadhvani caturthIvAraNAyAnadhvanItyuktam / AsthitapratiSedhazcAyaM vijeyaH prAsthitaH saMprApta AkrAnta ucyata iti kAzikA ata AkrAnte adhvani caturthI niSidhyate yadA tu panthAnamAkrAntumicchati tadA caturthI bhavatyeva yathA 'yasatpathAtpathe'dhvane vA gacchanauti / evaM Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 301 grAmaM grAmAya vA gacchatItyatra dvitIyAcaturthyo rAdheyatvalakSaNaM karmatvamarthastaca gatyarthaphalasaMyoge'nveti / tathA ca grAmavRttisaMyogAnukUlaH spando vAkyArthaH ata eva saMpradAna caturthyA gatyarthakarmaNi caturthIvidherna pratyAkhyAnamiti pragevoktam / iti saMpradAnasaMjJakarmasaMjJaka kAra kAryaka caturthI vivaraNam / anyAdRzArthikAM caturthI jJApayati / "kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAnina " iti sUtram / kriyA kriyArthI upapadaM yasya sa kriyArthopapadastasya sthAnino'prayujyamAnasya tumunaH karmaNi caturthI vibhaktibhavatautyarthakaM"tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAmiti streNa kriyAyAH kriyArthatve tumuno vidhAnAt tadupapadatvaM vyaktaM kriyAyAH kriyArthatvaM phalavidhayA kriyAprayojakatvaM yathAnnaM bhoktuM vrajatotyatvAnna bhojanaphalasya gamanaprayojakatvaM tumunaH phalajJAnaddArakaprayojyatvamarthastathA cAnnakarmakabhojana prayojyaM gamanamiti vAkyArthastusuna zArthakatve gamane bhojanAsaMpattAvapi na darzitaprayogasyAprAmANyam evaM bhoktamiti sunnantasyAprayoge bhojanakarmAnnavAcakazabdAt caturthI bhavati tathA cAnnAyodanAya vA vrajatoyaca caturthyA bhojanaM jJAnaddArakarmicchAhArakaM vA prayojyatvaM cArthaH prakRtyarthasyAnnasya karmatAsaMsargeNa bhojane tasya nirUpakatayA prayojyatve tasya svarUpeNa gamane'gvaya ityannabhojana prayojyagamane vAkyArtha iti / evaM phalAnyAhartuM vanaM yAtotyava phalebhyo vanaM yAtItiprayogastava phalAharaNaprayojyaM vanakarmakagamanaM A pustaka zrI jaina munI zrIrA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 caturthIvibhaktivicAraH / vAkyArthaH / nRsiMhaM prauNayitaM namaskurma ityatra namaskurmo nRsiMhAyetiprayogastatra nRsiMhaprauNanaprayojyo namaskAro vAkyArthaH paTamutyAdayituM yatate ityatra paTAya yatata iti prayogastatva paTotpAdaprayojyo yatno vAkyArtha: na cAttra viSayatvaM caturthyathaH paTaviSayatAko yatno vAkyArtha iti vAcyaM caturthyA viSayatvArthakatve anuzAsanavirahAt viSayatvasAmAnyasya tadarthatve paTatvAya yatata itiprayogApatte: sAdhyatvasya tathAtve paTArthatantusadhine paTAya yatata iti prayogAnupapatta : uddezyatvasya tathAtve svagaMkAmo gaGgAsnAnAya yatata itiprayogAnupapatteH na cAtra tAdayavidhAnAt caturthyA janakatvamarthaH paTajanako yatno vAcyArtha iti vAcyaM tathAsati tantusAdhane paTAnutpAde paTAya yatata itiprayogasyAprAmANyApattaH kiyArthopapadasyetyuktyA praviza piNDaumityatra na caturthIbhakSerattra sthAnitvAt karmagautyuktyA phalebhyo gacchati zakaTanetyatna karaNe na caturthoM phalebhyo gacchatautyanAhamityadhyAhRtaM tatrAharaNAnbayikarmatvaM caturthyartha: phalakarmakAharaNArthaka gamanaM vAkyArtha ityapi vadanti / bhAva kRdantAt prAtipadikAt caturthoM jJApayati / "tumarthAcca bhAvavacanAdi"ti sUtraM tumarthAH kiyArthakiyArthakA ye bhAvavacanA bhAvapratyayA ghaJAdayastadantAtyAtipadikAt catauM bhavatItyarthakaM pAkAya gacchatautyatra caturthyAstumartho'rthastumarthastu paktuM gacchatautyatra samAnakartRkatva muddezyatvaM ca tathA ca samAnakartakaM pAkoddezyaka gamanaM vAvayArtha iti vadanti / zAbdikAstu Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 vibhaktyarthanirNaye / bhAvavacanAzceti sUtreNa ghAdaunAM bhAvapratyayAnAM kiyArthatvaM pratyAyyate tacca pUrvavat phalasya jJAnenecchayA vA hArA prayojakatvaM tathA ca ghaJaH prayojyatvamartha stacca gamanAnveti tatra pAkAdizabdAt hitoyAdiprasaktiviraheNa prathamaprAptatayA prathamA prAptA tadapavAdAya sAdhuttvArthA caturyanuziSyate pAkAya gacchratItyatra pAkaprayojyaM gamanaM vAkamArtha etena bhAvaghaJantAttAdarthya catarye pAkAya brajatItiprayogopapattyA tumarthAditi bhAvavacanAce ti cAnuzAsanahayaM vyarthamiti nirastam / kiyAyAH kiyAntarArthatve vizeSatastumuno vidhAnena ghajo'prahatterbhAvabacanAzcetyasyAta eva kriyAyAH kiyAntarArthatvasya tAdarthyatvaviraheNa tAdayacaturyaprasatyA prathamApavAdakacatuthI vidhAyakasya tumarthAdityasya ca sArthakyasaMbhavAdityAhuH / vastutastu bhAvavacanAzceti sarva tumurthAditisUtreNa caturthIvidhAnArthameva caturthI vinA kiyA thaMbhAvavacana prayogasya kvApyadarzanAt tathA ca kiyAyAH kiyAntarArthatvasvarUpastumarthazcatA arthastatra kiyAiyasya dhAtulabhyatayA prayojyatvamA tumuna ivAsyA apyartha: bhAvavacanAzceti sUtraM tumarthAdityatra bhAvavacanAdigrahaNAM cecchAdisvarUpe tamarthaM caturthIprasaktivAraNArthameva pAkAyetyatra subvibhakteH prAtipadikaprakRtikatayA ghAdivira he cataya'nupapattariti bhAvaH evaM ghanAdiprayojyatvaM ca phalajJAnAdihArakaM pUrvavodhyam / evaM pAkAya vrajati bhojanAya pravizati muktaye 'dhIta ityatra pAkaprayojyaM gamanaM bhojanaprayojyaH pravezo muktiprayojya Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 cturthiivibhktivicaarH| madhyayanaM ca vAkyArthaH bhAve vihitA ghaJlyatinprabhRtipratyayAsta dantebhyazcaturthIvidhAyakaM bhAvavacanAditigahaNaM pAcako bajatItyatva kiyArthaNvulaprayoge catarthoM niSedhati caturthyAH kiyArthatvasUcanArthaM tumaryAditi gahagAM catAstathArtha katvArthakameva ghajAdaunAM tathArtha kasvatApakaM bhAvavacanAzceti sUtraM na ghanAdaunAM bhAvavacanAnAM kiyArthatvasaMketagAhakaM kiyArthopapadasyeti sUtreNa catAH kiyo tvasaMketakalpanAyA Avazyakatve tata evAnopapattau ghAdibhAvavacanAnAM tathAsaGketakalpanAyA vyartha tvAditi aGgA kozena vA'nuvAko'dhIta dUtyatra adhikaraNasya TatIyAtyantasaMyogasyeva kriyAmAnAnvayitayA catuyakriyArtha tvasya karaNasya kArakatvamiti / manyatiyoge karmasAkAGkSapadAt caturtho jJApayati / " manyakarmaNyanAdare vibhASA'prANiSu" iti sUtram / manyatikanviyini prANivarjite tahAcakapadAt dvitIyA catathau ca bhavatyanAdare gamyamAna ityarthaka zyanvikaraNasya manyatenirdezAttanAdemaneyaMdAsaH tena na tvAM TaNaM manmahe ityatra na catuthauM anAdaragrahaNAt / / azmAnaM dRSadaM manye manye kASThamulakhalam / andhAyAstaM sutaM manye yasya mAtA na pazyati // ityatra na catauM evaM na tvAM TaNaM tuNAya vA manye ityatra naJaH sAdRzyamaprAzastyarUpo'pakarSoM vA'rtha: taNapadottarA dvitIyA caturthoM ca pratiyogitvArthA 'tha vA nAnuyAjeSvityatra saptamauvat sAdhutvArthA tathA ca tRNapratiyogikena sAdRzyenAprakarSeNa vA tvAM jA nAmI Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 305 tizAbdo nvayabodhaH tato'nAhutastvamiti vaiyaJjaniko bodha: yatra tu nAnAdaro vyaJcanayA pratIyate tatra vRSalaM na vijaM manye ityAdau na caturthI sAdhuH / dRzyate ca vaiyaJjanikabodhasApekSA padAnAM sAdhutA yathA "badavada jita: sa zatruna hato jalpastavatavAsmoM"tyAdau harSabhayAdau dhotye divacanaM sAdhu netarathA na cAla harSAdiH zAbdapratautiviSayaH tahAcakapadAbhAvAt bhavatu bA DhaNasahazatadapakRSTAdI lakSaNA lakSyArthasya tAdAmyena tvatpadAthai invayaH naJpadamanAtavAci vaNavadanA hRtaM tvAM manye dUtyanvayabodhaH / yadi ca / / manyate: karmaNo ysmaadnuktsyaapksstttaa| nabodhyA syAd dvitIyAvaccaturthoM prANivarjitAt // itizAbdika smRtena bhaya manuktasya karmaNa iti tu na svaM kIro mama mata ityatra caturthIvAraNAyAtra karmaNaH tapratyayenAbhihitattvAditi saMpradAya: / pare tu ayuktIvApakRSTateti paThitvA vRSalaM na vijaM manye ityAdau yuktApakarSavAcino'nena vyudAsaH naapadopAdAnAt gAdapakRSTaM tvAM manye ityanvayabodha iti vadanti / anye tu na tvAM vRNAya manya" ityAdau TaNapadasya DhaNasadRzo'rthaH tasya tvatpadArthe bhedAnvayopapAdikA karmAnubAdikA hitauyAvaccatudhyanuziSyate karmavizeSaNe na tu mukhya kAmaNi sUbenAdara ityanena karmaNI tyanena cAnAdaranimittasA. dRzya pratiyoginaH karmavizeSaNasya vAcakAtpadAt caturthI vidhIyate naJo'nAdaro'rthaH anAdarI nAmeSTAniSTasAdhanatvena pratisaMdhAnaM tadbhedazca bhedo hi tvatkarmakamananatvA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cturthiivibhktivicaarH| vacchedenAnveti tatastvatpadArthasya hitAhitAnya tarasAdhanatvamarthataH pratIyata ityAhuH / atra caturthyAH sAhabhyamartha: naJpadaM tAtparyagrAhakaM va cinnajapadaM vinA'pi prayogaH yathA"TaNAya matvA raghunandanastadrakSaH pradhAnaM pradhanAnnirAsthat iti TTaH / yathA vA / "TaNAbhyAM manyate kAmakrodhau yaH paJca kArayan" iti zrIharSa iti vadanti / yujyate caitat / sahazatvaM gAdaunAmanukte manyakarmaNi / dvitIyAvaccaturthyA'pi bodhyate bAdhitaM yadi // ityApizalismaraNAt bAdhitamiti ayukta sAdRzyavodhakaM tena mukhaM panaM manye ityatra yuktasAdRzye na caturthI evaM na tvAM gAya manye ityAdau naJA sahite zUnye vA prayoge caturthyAH sAdRzyamarthastacca manyakarmaNi tvatyadAnveti tathA ca vRNasadRzatvatkarmatAkamananAzrayo 'hamityanvayabodhaH tato'nAhatastvamiti bodhaH sa zAbda AnumAniko mAnaso vetyanya detat prAthamikanvayavodhe'nAdarI na mArate ata eva kAzikAyAmanAdare gamyamAne ityuktaM na tvanAdarerthe 'nAdarabodhakanAdipadasace vetyuktam / manya karmaNi sAdRzyAnvayabodhane caturthyA hitIyAsamAnavacanatvaM tantramatastaNAbhyAmiti darzitaprayoga upapadyate nApapadyate ca taNAbhyAM na tvAM tRNAya na yuvAM vA manye iti prayogaH / sUbe prANivityatra naukA kAnnazRgAlavarjevi tivaktavyamiti vArtikena prAgiNana: paribhASitAstena na tvAM nAvaM kAkamannaM zRgAlaM bA manye ityatra na caturthI prANitve'pi na tvAM zune ko- . Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / TAya vA manye ityAdau caturthI copapadyate / atra paramparA manana karmaNaH caturthyarthasAdRzyasya nAmArthAnvaye'pi jalaM na pacatItyatra najAnvayihitIyArthakamatvasyeva dhAtusamabhivyAhArova skhavizeSagAkazAbdabodhaviSayatvAt prAgukta kArakalakSaNavattvAt kArakatvamiti / iti vibhaktyarthanirNaye kArakacaturthIvivaraNam / nAmArthAnvayina: caturthyarthAH akArakatayA saMjAyante tatra vidhAne "tAdathya upasaMkhyAnamiti vAttikaM catu yAstAdarthyamartha jJApayati tAdayaM ca nAnAvidhaM mo'rtho yasyeti tasyArtho yasyeti ca vigraheNa pratIyata natra so'rtha ityanena janakatvaM tasyArtha ityenopakArakatvamapakArakatvaM ca yathA yUpAya dAru kuNDalAya hiraNyamityAdau caturthyA janakatvamarthaH yUpasya khaNDadAruNo nAzahArAmahAdArajanyatvAt bhugnasaMyogavataH kuNDalapadArthasya hiraNyajanyatvaM savizeSaNe hoti nyAyena bhugnasaMyogamAdAya paryavasthati yUpajanaka dAru kuNDala janaka hiraNyamityanvayavodhaH / evaM paTAya tantavo ghaTAya daNDo randhanAya sthAlItyAdAvapi janakatvaM catuyarthaH / upakArakatvaM vividha supacAyakatvaM sukhajanakatvaM cAdyaM yathA azvAya yavaghAsa: kAnanAya dRSTirityAdAvupacAyakatvaM catuthyarthaH / hitoyaM yathA brAhmaNAya dadhi kAmine yuvatirityAdau sukhajanakatvaM caturthyarthaH / apakArakatvaM caturvidhamapacAyakatvamanutpAdakatvaM nAzakatvaM duHkhajanakatvaM caiti tatvAdyaM yathA danti ne navabandhaH jalAzayebhyaH uSNopagama ityAdAvapacAyakatvaM ctuyrthH| dvitIyaM yathA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthIvibhaktivicAraH / dAhAya maNi: narakAya dIpadAnamityAdAvanutpAdakatvaM catudhyarthaH / tatIyaM. yathA tApAyozaura viSAya sudhA mohAya tattvajJAnamityAdau nAzakatvaM caturdhyarthaH / caturtha yathA mazakebhyo dhUmI hariNebhyo vAgurA ityAdau du.khajanakatvaM caturthyarthaH / klipi sampadyamAne ca caturthoM va tAnyA" / iti vArtikaM lipiyoge sampadyamAne'rtha caturtho bhavatItyarthaka saMpadyamAna iti bhAve zAnac bhaktijAnAya kalpate ityatra caturthyAH sampattirartha: sA cAna dhikya svarUpA prayojyatayA bhaktiviSaya ke kalpyate tadarthakatvAdhyavasAyasvarUpAnveti / bhaktyanantaraM jAnAdhikyadazanena bhakto nArthakatvAdhyavasAyo bhavatIti / yadi ca kalpanaM kRtakasatvaM sampattiradhikasatvaM tadA jJAnavizeSitasyAdhikasattvasya catubhyarthasya prayojakatayA bhaktittikatakamatve'nvayaH / ata eva sattvarUpaikadezArthakatayA sampaderasataH sattvArthakajanezca klipiparyAyatA tathA ca bhati nAya sampadyata ityatva bhaktisampattau bhakti nAya jAyata ityatra bhaktyutpattau jJAnAdhika sattvasya tathA'nvaya: ata eba klipautyarthanirdezaH mUtrAya kalpale sampadyate jAyate vA yavAgUriti kAzikA / kalpanAdau dhAtvarthe caturthyayasya na kArakatvaM mUvebhyo yavAgarityatra sUtrAdhikasattvaprayojakatvaM yavAgvAM dhAtuM vinA'pi pratIyata iti klipautivAttikaM tu bahubacanaM vinA'pi tathA'rthaH pratIyata iti jJApanArthameva / vastutastu klipautivArtikaM vyarthameva tAdathyacaturyeva darzitaprayogopapatteH mUtvAya yavAgarityatra viSayakhabhAvAdeva mRbAdhikyaprayojakatvaM yavAgvAM Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 309 pratIyate yato mUtrAyaudana miti na prayogaH / "utyA. tana jJApyamAna" iti vArtikam utpAtavAcipadena yoge jApyamAnArthaM caturthI bhavatItyarthaka jJApyamAna iti bhAve laTa utpAtAstu mayUracitrakAdau vidyudai katAdayo darzitA: vAtAya kapilA vidyudityatra jJApanaM jJAnajananaM catuyathastacca prayojakatayA kapilavidyutyanveti / vAtAya kapilA vidyudAtapAyAtilohinau / __ pautA barSAya vijJeyA durbhikSAya sitA bhavet / / - atra potA'dhikapautA bodhyA anyathA notpAtatvamiti / utpAtatvaM tu nAva zabdaviSayaH nabo'nugatamekamata utpAtattijJApakatvaM catuyartha iti nAzano. yamata utpAto vAtAyetyapi na prayogaH utpAtaparibhApAviSayatAvacchedako yo yo dharmastataviziSTapratipAdakazabdayoga caturtho jJApanArthi ketyeva vArti kArthaH / evaM ratoparAgo yuddhAya maholkAsaMplavo rASTrabhaGgAyetyAdAvapi jApanArthikA caturthI bodhyeti / "hitayoge ca" iti bArtikaM hitazabdayoge caturthIbhavatItyarthaka kAlAntarabhAvi iSTasya sukhaduHkhAbhAvAdaH sAdhanaM hitazabdArtha: yadhiSThirAya hita: kRSNa ityatra caturthyAH sambandho'rthaH sa ca saMbandhaH sukhAdAvAdheyatvaM sAdhane svAdheyasukhAdi'nirUpyatvamevaM yudhiSThiravRttisukhAdinirUpyaM kAlAntarabhAvisukhA disAdhanaM kRSNa ityanvayabodhaH yadhiSThiravRttimukhAdinirUpitatvasya sukhAdisAdhane vagame yadhiSThiravRttimukhAdisAdhanatvamarthata evaavsiiyte| ekamAmayAvine hitaM bheSajyamityatra duHkhAbhAvasAdhanaM Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cturthiivibhktivicaarH| hitazabdArthaH svattiduHkhAbhAvanihapyatvaM sAdhanAnvayyAmayAvinaH saMbandhazcatuyarthaH pUrvavadanvayabodha: AmathAvittiduHkhAbhAvasAdhanatvasya hite'vagamazca "caturthI cAziSyAyadhyamaTrabhadra kuzala sukhArthahite"riti suveNAzaMsAviSayahitayoge SayA saha vaikalpikyAzcaturthyA vidhAne'pi AzaMsAvirahe'pi caturthIvidhAyakatayA hitayoge cetivAti kasya na vaiyAmiti / nama:zabdAdiyoge caturthoM jJApayati / " namaHsvastisvAhAsvadhA'laMvaSaDyogAcca" iti sUrya nama:svastisvAhAsvadhA'laMbaSaDityetaiH zabdayoge caturthI bhavatItyarthakaM puSyaM zivAya namaH ityatna dAnakarma namaHpadArthaH caturthyAH saMpradAnatva. martha: saMpradAnatvaM tu prItireva prItistu janakatayA dAneinveti zivaprItijanakadAnakarma puSyamityanvayabodhaH / brAhmaNAya gaunama iti vAkyaM pramANamapi vihitavAkyasvAbhAvena na pryujyte| nAmagotre samuccArya samyakzatAvito dadat / saMkIyaM dezakAlAdi tumthaM maMpradade iti // ityApravacanena saMpradada ityattasyaiva vAkyasya dAnavAkyakhena vidhAnAt / nanu brAhmaNAdisaMpradAnake dAne namaityantavAkyasya vihitatvAbhAvenA prayoge'pi protyAdinA dAne mitrAya gaunama ityAdivAkyaprayogaH syAditi cenna / mantrakaraNa katyAgakarmaNo namaHpadArthatvAt prautyAdinA dAne mantrakaraNa katvAbhAvAt vaidhe hi karmaNi mantrANAM karaNAtvaM tacca tyAgAdivaidhakarmajanyaM paramApUrva pradhAnApUrva vA pratyaGgApUrvahArA janakatvamata eva juhuyAhAra Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 311 yo berityAdau mantrANAM karAtvArthikA tRtIyA tathA ca namaH padArthakadeze mantrakaraNakatyAge uddezyakatvaM saMpradAnatvaM prautiriti yAvat catuthIrtho janakatayA'nveti zivaprautijanaka mantra karaka tyAgakarma puSpamityayanvayabo - dhaH / bhavati ca zivAya nama iti vAkyaM mantraH caturtha - ntapadaghaTitanamo'ntavAkyasya mantratva paribhASaNAt IdRzavAkyarUpamantrasya devatAddezya tyAga eva darzitakaraNatvaM na tu brAhmaNAdyuddezyatyAga iti brAhmaNAya gaurnama iti vAkyamapramANameva yatra tu brAhmaNasya daivatatvavivakSA tatra dAnAGgabrAhmaNapUjanAdau puSpaM brAhmaNAya nama iti vAkyaM pramANameva prayujyate mantravAkye zivAdInAM devatAtvaM punararthagamyaM na tu zrautaM zrautaM tu aindraM dadhautyAdI tahitena hi caturthyantakaraNakatyAga karmAbhidhIyate taddadhani tAdAtmyenAgveti tadekadeze caturthyantapade prakRtyarthasya zvarUpaparendrapadArthendra zabdasya tAdAtmyenAnvayaH yadi punarindrazcetano devatA tadendrapadArtha indraH pratipAdya patitipAdakabhAva saMsargeNa caturthante'nveti bhavatu vendrapratipAdakamindrapadamevendrapadArthatAdAtmyameva caturthaprante pade bhAsate ata eva zakrAya svAhetyAdiprakSepavAkyamazrautaM yadagnaye ca prajApataye juhotItyAdAvagniSTattya ddezyatAko hAmazca zrautastatra caturthIntAgnipadakaraNakatvaM nyAyAvagamyamata evaM tahitApekSayA caturthI durbalA sAcAddevatAzrutyabhAvAt / yadAhuH / tahitena catvA mantraliGgena vA punaH / devatAtvazzrutistava durbalaM tu paramparam // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 caturthIvibhaktivicAraH / iti yathA tathA prakRte zivAya nama iti mantravAkye'pi atrApi zivattyuddezya tAka tyAgakarma zrutamiti caturthantazivapadakarAkaravaM tyAge nyAyAvagamyamiti namaHpadArthaikadeze tyAge'nvitasuI zyatvaM caturthI pratipAdayati / zyatvaM taniSThA prautireva tena zivaprautijanakatyAgakarma vAkyArthaH paramAtmani zive protestajjana karavasya ca bAdhitatve tu prautyudde ziyakeccheva caturthArthastathA lamba nazvena zivasthAnvayaH zivaH prIyatAmiti bAdhitaviSayecchAsambhavAt tAdRzecchA tu prayojyatayA tyAge'nveti phalecchAyA upAyecchAprayojakatvAditi padavAkyaratnAkare garucaraNAH / vastutastu puSSaM zivAya namaH ityAdau mantrakarakatyAgo namaH padArthaH tyAgastu svazvanAthaprakArikecchA tasyAstu svatvanAzaprakAratA nirUpittavizeSyatAsvarUpeNa viSayatvena puSpe'nvayaH catathaH saMbandho'rthaH saMbandhastu prItIcchAprayojyatvaM tacca svarUpeNa svatvanAze'nveti paramparAsaMbandhaghaTakatadekadeze motIcchAyAM prakRtyartha sva prautiprakAratAnirUpita vizeSyatA svarUpeNa viSayitvenAbhvayaH yathA jalasya karpUragandhaH sphaTikasya javAlauhityamityAdau SaSThyarthasya paramparAsaMbandhasya ghaTake tadekadeze saMyoge prakRtyarthasya jalAderanvayaH paramparAsaMbandhasya vibhaktyarthaM tve tadekadeze prakRtyarthAnvayasya sarvasaMmatatvAt / bhavatu vA prItIcchA prayojyatvaM ca khaNDazazcatutha tha 'nvayastu pUrvavadeva tathA ca protiprakAratAnirUpitazivizeSyatAkapratIcchA prayojya mantra karaNa kasvaravanAthaprakArakecchAyAH svatvanAzaprakAratAnirUpita vizeSyatA - Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| vat puSpamityanvayabodhaH / viSayatAyA icchAdisamAnakAlikatvAt tyate puSpAdau na nama:padaprayogaH / nama:khAhAdipadAnAM prayokta puruSoyatyAgArthakA tvAdanyadIyatyAge'nyasya na namaHkhAhAdipadaprayogaH prItIcchAprayojyatvaM khattvanAzAnvayyevopapadyate yataH prautIcchAprayojyasvatvanAza eva devatAnAM svatvaM saMbandhaH zivasya puSpamityAdau SayarthatayA pratauyate tatra hi prItIcchAprayojyatvasya tyAgavizeSaNatve viziSTatyAgasya prayojyatayA svatvanAzaghaTakatve paramparAsaMbandhagauravaM syAt tasya svatvanAzavizeSaNatayA paramparAsaMbandhaghaTakarave darzitasaMbavasya lAghavameva na vA prItIcchAyAssatyayojyatvasya vA caturthyarthasya namaHpadArthe tyAge'nvayo yujyate tathAsati mautekaddezyatayA tyAge'nvayenaiva tAdRzaprayogasambhavAt zivAdeH prautibAdhe'pi baadhitoheshytaakecchaasmbhvaat| agnaye juhotI tyAdau saMpradAnatvasya prItenamaHpadArthAnvayopagame dhAtuM vinA svavizeSaNakazAbdaviSayatvAtkArakatvahAniprasaGgAt zivAya nama iti mantravAkye zivAdInAM devatAtvaM mantraliGgenAvagamyate yathA trAtAramindramavitAramindramitimantreNa prakAzyamAnasyendrasya devatAtvaM tacca tyAgArthakanamaHsvAhAdipadasamabhivyAhRtacaturthyantapadapratipAdyatvamatha vA namaHsvAhAdipadapratipAdyasya tyAga prakArasvatvanAzasya prayojikAyAH prautaucchAyA viSayatvaM prAguktavizeSyatvasvarUpaM bodhyamiti yatra pde| na vRttyopasthApite'rthe padAntarArthasyAnvayena vAkyArthatayA devatAtvaM pratIyate tatra zrotaM taducyate yathA aindraM dadhi Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthIvibhaktivicAraH / bhavatyamAvAsthAyAmityAdau taddhitenANapratyayena protIcchAprayojyasya mantrakaraNa katyAgaprakArasya svatvanAzasthAzrayo 'bhidhIyate tatra prAgatavizeSyitayA prautaucchAyAmindrapadArthasyendrasyAnvayastathA ca vizeSyitayA tAduzaprautIcchAyAmanvaye tAdRzaprautIcchAyA api prAgutavizeSyatayendranvaya itaundrasya devatAtvaM vAkyArthatayA pratIyate evaM yathA zrutivIhArA ityanena tyAgavAkyasya zrutapadaghaTitatvaniyamanena zakrAya svAhetyAdiko na prayogaH / yadagnaye ca prajApataye ca juhototyAdau caturthyathaMgrautedezyitayA homAnvaye homajanyasvatvanAzaprayojakaprItIcchAviSayatvaM vanhI nyAya gamyaM yatprotyuddezyakatyAgajanyaH svatvanAzaH sa svatvanAzaprayojakaprItIcchAviSaya ityeva nyAya: bAkyArthavidhayA'pyatva prautIchAviSayatvaM na pratIyata iti na zrautaM devatAtvamitiacetanadevatApakSe gurucaraNadarzitA rotiranusandheyA / tasmai purabhide nama ityatra namaHpadasya namaskAro'rthaH sa cotkarSapratipattyanukUlo vyApAraH talotkarSaprakArakapratipattyanvayivizeSyitvaM samavetatvaM ca iyaM saMbandhazcaturthya /stathA ca zivasamavetazivavizeSyatAkotkarSaprakArakapratipattyanukUlo vyApAro vAkyAthaiH vyApArastu namaHpadaprayoktureva bodhyaH yadi cAbhivAdyasya notkarSapratItistadotkarSapratipattIcchava namaskAro bodhyaH / ataH zivasamavetapratipattenityatathA vyApArasya tadanukUlatvavirahe'pi na kSatiH zivasya janyapratipattivirahe'pi taddezyakacchAsambhavAt utkarSapratipattekaddezyatayecchAyAmanvayAt / dU Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / chA'pi vyApAravatprayokta reva bodhyA svasti prajAbhya ityatva saMbandhazcaturthya rthaH sa cAdheyatvameva svastipadArthaH kuzalaM taccAniSTasAdhanAbhAvastathA ca prajAttiraniSTasAdhanAbhAva ityanvayabodhazcaturthI cAzighyAyuSyamadrabhadrItisUtre kuzalagrahagona tatparyAyasya svaste ho nAzaMsAyAM caturthIsambhave'pyAzaMsAvirahe'pi caturthIvidhAnArtha prakRte namAsvastItisUtre svastigrahaNam agnaye kRttikAbhyo vA haviH svAhetyatra vahisaMyogajanakaprakSepottarAGgakavihitatyAgaH svAhApadArthaH vihitatvavizeSaNAt vahniprakSepaphalakayAdRcchikatyAgo na svAhApadArtha: tyAgastu stratvanAzaprakArikecchaiva caturthyarthaH saMbandhaH prItIcchAprayojyatvaM tasya svatvanAze'nvayaH prItIcchAyAM tu prItiprakAratAnirUpitavizeSyatAkatvena prakRtyarthasyAnvayaH tyAgasya svatvanAzaprakAratAnirUpitavizeSyatayA haviSyasvayaH puSpaM zivAya namaH ityavAnvayabodhaH / anagnikartakabrAhANapANyAdyadhikaraNakaprakSepottarAGgake tyAge agnIkaraNahome svohAprayogo gauNa iti / dUdamanna pitRbhyaH svadhetyatra pitrudde zayakatyAgaH svadhApadArthaH piTatvaM tu caivarNikasapiNDitatvaM pArazavasya pitA na caivarNikena sapiNDitaH kintu daivatamAtramiti na tava svadhAzabdaprayogaH caivarNikena sapiNDitasya pArazavena kriyamANe punarobdikAdau na svadhAzabdaprayogaH tasya svadhAzabdaprayoganiSedhAt pratyavAyasahena porazavena prayuktaH svadhAzandaH zAbdabuddhi janayatyeva bAdhakAbhAvAt bhavatu vA svadhAkaraNakatyAgaH svadhAzabdArthaH zudrakaTa ka Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cturthiivibhktivicaarH| styAMgo na khadhAkaraNaka iti na tatra khadhAprayoga iti saMpradAyaH / vastutastu vihitastyAgaH svadhAzabdArtha: catuyarthaH pUrvokta eva saMbandhastasya svatvanAza tyAgasthAnne pUvavadantrayaH puSpaM zivAya namaH haviragnaye svAhetyavevAnvayabodhaH namaHsvAhAmvadhAzabdAnAM vihitastyAga evArthaH tyAgastu prayoktareva tatra prajAdau namaH padassa homeM svAhA padasya zrAddhe svadhApadasya prayoge vizeSavidhAnAt zUdrasya na svAhAsvadhAprayogo niSedhAt pratyavAyasahasya svAhAsvadhoprayoge'pi sa tyAgI na tathAvihita iti na svAhAdizabdArtha iti na zAbdabodhaH ata eva zUdreNa kriyamANe zrAddhAdau namaHpadaprayogaH yatra svadhAprayoganiSedhastatva caivarNi kenApi kriyamANe raddhizrADAdau namaHsvAhApadayorekataraprayogaH vizeSavidhAnAdevAnAgnikatuke'gnaukaraNe svAhApadaprayogaH / alaM jagate ityatrAlamitiparyAptyarthakAnAM grahaNaM paryAptirapi svAmyaM ni. grAhakatvaM ca ata evAlamitiparyAptyarthagrahaNamiti kAzikA | caturthyA nirUpitatvamarthaH paryAptAvanveti tathA ca jagannirUpitasvAmyavAn jagannirUpitanigrAhakatvavAn vaityanvayabodha: jagate prabhubhaMgavAnityatva prabhutvamapi svAmyaM nigrAhakatvaM ca pUrvavadanvaya: jagate samarthaH zakto vA bhagavAnityatra sAmayaM zaktatvaM ca nigrAhakatvameva pUrvavadanvayaH mallAya prabhuH samarthaH zaktI vA malla ityatra prabhutvAdikaM nigrAhakatvameva pUrvavadanvayaH ghaTAyAlaM samartha: zakto vA kulAla ityatra svarUpayogyatvamupahitatvaM vA sAmAdikaM pUrvavadanvayaH / pravAdizabdayoge SaSyapi Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 317 sAdhuH "sa eSAM grAmaNI"ritinirdezAt ata eva prabhubabhUSu vanalayasya ya iti mAgho'pyupapadyate / vaSaDindrAya vaSaDagnaye ityatrApi vihitastyAgo vaSaTpadArthaH caturthyAH prItIcchAprayojyatvamarthaH namaHsvAhAyogavadanvayaH vizeSavidhAnAt vaSaTpadaprayogaH namaHsvAhAdizabdAnAM pa yANAM grahaNena paryAyasya hantAdizabdasya yoge'pi caturthI jJApyate yathA dUdamannaM sanakAdimanuSyebhyo hanta ityatra vihitastyAgo hantazabdArthaH caturthyAH prautIcchAprayojyatvamarthaH namaHsvAhAdiyogavadanvayaH vizeSavidhAnAdantazabdaprayogaH baSaDAhaNaM phaTvauSaDAdizabdAnAmapyupalakSake tena netratrayAya vauSaT astrAya phaT isyatra caturyupapadyate etadarthameva sUtre cakAraH / kAzikAkRtastu cakAraH punarasyaiva samuccayArthaH tenAzIvivakSAyAmapi SaSThauM bAdhitvA caturyeva bhavati svasti gobhyo bhUyAt svasti brAhmaNebhyo bhUyAdityAhuH / hRdayAya nama ityAdI namaHsvAhAvaSaTvauSaTphaTazabdAH kuzalArthakAH caturthyAAdhayatvaM saMbandhaH caturthyarthaH kuzale nveti / huMzando'pi vaSaTzadhdasya tadupalakSakatayA''zauvivakSayA vA caturthIti / nanu devAn namasyatItyatra namoyoge caturthoM syAt "namovarivazcitraGa: kyaji"ti sUtreNa namaHzabdAt karaNe kyavidhAnena namasyatautisiddheH namasyatenamaskarItezca namaskArAnukUla prayatnArthakatayA phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcitvAdakarmakatayA tadyoge hitIyA'nupapattizca yadi ca namasyatinamaskarItau dhAtU namaskAra rUDhau vyAkaraNavyutpAdanamuNAdivahAlopalAlanaM tadA phalasyo Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 . cturthiivibhaaktivicaarH| tkarSaprakArakapratipatteya'dhikaraNavyApAravAcitvAt sakarmakatayA dvitIyopapattAvapi namoyoge caturthIvidhAnena dvitIyAcatuovikalpaH syAditi cenna upapada vibhakta: kAraka vibhaktirbalIyasauti nyAyAt devAn namasyati namakaroti vetyatra dvitIyAyA eva sAdhutvAditi / svayaMbhuve namaskRtyetyatra namoyoge na caturthI kiM tu krithArthopapadetisaveNa kriyArthakriyAyAM tathA ca svayaMbhuvaM prINayituM namaskRtyetyartha ityuktaprAyam / __ itykaarkcturthyrthnirnnyH| iti vibhaktyarthanirNaye caturthIvivaraNaM samAptam / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / atha paJcamI / GasibhyAMbhyasa iti trayaH pratyayAstava sarasaH samupaiti sumanasaH samadhauta ityAdau zrUyamANatvAdasastatvena bhyAmityasya bhyAMtvena bhyaso bhyastvena vAcakatvaM GakAra ikArazcAnubandhaH ka cidapyazrUyamANatvAnna tau vAcakatAkucipraviSTAviti anuzAsana siddhAH paJcamyA arthAH / anuzAsanaM ca "apAdAne paJcamI" iti / tatvApAdAnarmapAdAnatvaM vA'rtha iti vacyate / atrApyanabhihite hUtyadhikArastena caurabhauta ityatra samAsena vyAghra iti bibhetItyaa nipAtenApAdAnAbhidhAne na paJcamI / apAdAnapada saGketagrAhakaM sUtraM "dhruvamapAye' pAdAnam " iti / dhuvaM yadapAyayuktamapAye sAdhye yadavadhibhUtaM tabkArakamapAdAnasaMjJaM bhavatItyarthakam / apAyo vizleSaH saMbavApagama iti yAvat / vizleSasya sAdhyatvaM kriyAjanyatvaM tena svataH siddhavizleSavato dhruvasya nApAdAnatvamato merorayamAyAtIti na prayogaH taroH patraM patatautyatra vizleSasya saMyoganAzasya prayojako vibhAgopAyastadvattvamapAyitvaM kriyAnadhikaraNatvaM dhuvatvaM tatra vibhAgI bhedazca paJcamyarthaH lAghavAtkriyAvadanyo vibhAgavAnna paJcamyarthI gauravAn vibhAgasya janakatayA bhedasya pratiyogitAvacchedakatayA kriyAyAmanvayaH vRkSasya patanakriyAvadanyatvAddibhAgavatvAccApAdAnatvaM kriyAvadanyatvaM tu tatkriyAvadanyatvaM bodhyaM tena kuDyAtpatato'khAtpatatautyavAzvasya patanakriyAvatve'pi naraka kapatanakriyApAdAnatvasya na hAnistaduktaM hariNA / 319 * - Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 pnycmiivibhktivicaarH| apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA cilaM / dhruvmevaatdaaveshaattdpaadaanmucyte|| .. patato dhruva evAzvo yasmAdazvAtyatatyasau / tasyApyazvasya patane kuDyAdi dhruvamucyate // ubhAvapyadhruvo meSau yadyapyubhayakarmaje / vibhAge pravibhakta tu kriye tatra vivakSite // meSAntarakriyApakSamavadhitvaM pRthak pRthak / meSayoH svakriyA'pekSaM kaTa tvaM ca pRthak pRthak // iti tatra apAye vibhAge satauti zeSaH / udAsInaM karma kAdibhinna kArakaM calaM dhAvadazvAdi avalaM tarUparvatAhi atadAvezAkriyAyanyatvAt / nanu parasparasmAnmeSAvapasarata ityAdAvubhayakarmajanyavibhAgavattayA vibhAgajanakakriyAvadanyatvaM na kasyApi meSasya tatkathaM meSayorapAdAnatvamityAzaGkate / ubhAvapItyAdi / nanvapAdAnasaMjJAyAM kriyA kriyAtvena vibhAgajanakatvena vA na pravezanIyA kiM tu tATUpyeNeti nAnupapattiriti samAdhatte / pravibhakta vityAdi / tustathApiparyAyaH pravibhakta bhinne kriye vivakSite tadrUpeNetizeSaH / nanu kaTa saMjJAsvarudayomaSayoH kathamapAdAnasaMjJA "AkaDArAdekA saMje"ti saMjJApratiniyamanAdityAzaya bhinnabhinna kriyAnirUpitasaMjJAhayasamAvezo na viruddha iti samAdhatte / messaantriityaadi| avadhitvaM vibhAgajanakatakriyAvadanyatve sati takriyAjanyavibhAgavatvaM yadyatirikta zaktisvarUpamavadhitvaM tadA'pyetadabhivyaGgya meva tat kaTa tvaM kriyAzayatvamatrApi kriyA tadrUpeNaiva nivizata iti bhAvaH sa Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 321 vaimidaM bAlopalAlanaM na tu paJcamyarthavivecanaM kriyAderanyalabhyatvAttattatkriyAderananugamena paJcamyartha pravezAnupapateH tasmAdvedo vibhAgaJca paJcamyarthastaca prakRtyarthasyAdheyatayA anvayaH vibhAgasya janakatayA bhedasya pratiyogitAvacchedakatayA patanAdikriyAyAmanvayaH / taroH pa patatautyatra tarusamaveta vibhAgajanakasya taruvRttibhedapratiyogitAvacchedakasya patanasyAzrayaH patramityanvayabodhaH / zAbdikaikadezinastu vibhAga eva paJcamyartho na tu bhedaH na caivaM patrAtpavaM patanautiprayogaprasaGga iti vAcyaM parayA kartasaMjJayA'pAdAnasaMjJAbAdhAt paJcamyanupapatteH saMjJAyA eva vibhaktiniSpAdakatvAditi vadanti / tanna evaM sati vRkSAtparNaM patati na patrAdityatra niSedhapratItyanupapatteH patane patrasamavetavibhAgajanakatvAbhAvasya naJA bodhanAsambhavAdayogyatvAt guNAnna patatautyAdAviva prakRtyartha - samavetatvAbhAvasya paJcamyarthaM vibhAge bodhanasyApyasambhavAt vibhAgasya pavasamavetatayA ayogyatvAt bhedasya pacamyarthatAvAde tu paaniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasya patane naJA bodhanasambhavAnniSedhapratotyupapattiH nanvevamapi patrasamavetavibhAgajanakatvasya pavAntaraniSTha - bhedapratiyogitAvacchedakatvasya ca dvayoH patane sattvAnniSedhapratItyanupapattiH patrAtpatraM patatItiprayogaprasaGgazca na ca tattatpavaniSTha bhedapratiyogitAvacchedakatvasya samudAyo naJA niSidhyata iti niSedhapratItyupapattistathAvidhasamudAya eva paJcamyAH sAdhutvAnna darzitaprayogazcetyAdipUrvoktaprAyaM sAMpratamiti vAcyaM yugasahasreNApi grahItu 41 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharara pnycmiivibhktivicaarH| mazakyatvAt na ca khaTattivibhAgajanakatvavattibhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasaMsargAvacchinnapratiyogitokaH patrasAmAnyabhAva eva patane nA bodhyate paJcamau tu pratiyogitAvacchedakasaMsargAnuvAdikatyapi pUrvoktaprAyaM yujyata iti vAcyaM vRttyaniyAmakasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakatayA'nabhyupagamAt abhyupagame tu vibhAgapratiyogitvaviziSThajanakatvasvarUpa sAkSAtsaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya patrasAmAnyabhAvasya patvApAdAnakapatane'pi satvena patrAtpatapi pataka patnAnnAyaM patatautiprayogaprasaGgAt na ca paramparAmudrayA tAdRzasaMsargAvacchinnapratiyogitAka eva patrasAmAnyAbhAvaH paJcamyantapatnapadapatyAdidhAtusamabhitryAhRtanA bodhyate paramparA hi vibhAganirUpakatvajanakatvAni bhedAnuyogitvapratiyogitvAvacchedakatvAni ca parasparavizRGkhalitAnyeva saMsargastatra prathamaparamparAsthale patratvAvacchinnapratiyogitAnihapitA vibhAgasaMsargatA tayA nirUpito nirUpakatve tayA nirUpitA janakatve ca saMsargatA tannirUpitAnuyogitA naja bhAve bhAsate dvitIya paramparAyAmapyanayA rautyA saMsargatA bodhyA vibhAgapratiyogitvaviziSTajanakatAkharUpasAkSAtsaMsarge tu viziSTadharmAvacchinnajanakatAvRttirekaiva saMsargatA pratiyogitvAnuyogitvAbhyAM nirUpyata iti paramparAviziSTasaMsargayoH saMsargatAviveka iti na darzitaprayogaprasaGga iti vAcyaM paramparAsaMsargatAsu prathamA pratiyogitayA ,caramA punaranayogitayA prathamaivAnayogitayA caramaiva pratiyogitayA nirUpyata ityatra Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 323. vinigamakAbhAvAt dRzyate ca prAcAM nibandheSu pratiyo 'givizrAntAH racanA: na cobhayathA 'pi paramparAto viziSTasya saMvargatAviveka upapadyata iti vAcyaM vilo - mAnulomaparamparA saMsargAvacchinna pratiyogitAkAbhAvayoravizeSaprasaGgAditi paramparAyAH saMsargatvasya nitarAM 'pratiyogitAvacchedakatvasya cAnupapatyA patraM na patrAtpatatItyatra niSedhapratItyanupapattiriti cet / atra gurucaraNAH puSpavantau jetyatra vibhaktyupasthApyadditvaviziSTayoH sUryAcandramasornaarthAnvaye sUryacandrobhayatvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvo budhyatAM yatra tu niSpuSpavantamityavyayIbhAvastava dditvopasthApakAbhAvAt hitvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvavodhanAsambhavAt nyanavRttibhyAM sUryatvacandratvAbhyAmavacchinnavyAsaktapratiyogitAkaH sUryAcandramasoratyantAbhAvaH pratIyate yathA tathA na patrAdityAdau vibhAgajanakatvabhedapratiyogitAvacchedakatvaparyApta pratiyogitAko'pyabhAva iti yadi ca puSpavantapadAdeH sUryacandrobhayamarthaH / tadA paJcamyA api vibhAganirUpaka janakatvabhedapratiyogitAvacchedakatvobhayamarthaH tathA cobhayatvAvacchinnA pratiyogitA janakatAtvaniSThayA'vacchedakatvaniSThayA cAvacchedakatayA nirudhyate atha vobhayatvaniSThAbacchedakatA sAmAnAdhikaraNyena janakatAtvAvacchedaka vAbhyAmavacchidyate tatra janakatatvaniSThAvacchedakatA ni rUpakatvaTacyA sA ca vibhAgaTacyA avacchedakatvatvaniSThA tu pratiyogitAcyA sA ca bhedaniSThayAvacchedakatayA nirUpyate srotoya sukhabhUtaM tu vibhAgabhedayoravacchedakatva 1 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 paJcamIvibhaktivicAraH / - iyamekameva pacatvAvacchinnayA'vacchedakatayA nirUpyataiti amumevAbhAvaM patrapatanakartRpace vibhAgajanakatvataniSTabheda pratiyogitAvacchedakatvaM patane nAstItivAkyena prAmANikA vyavaharanti / etAdRzAbhAvabodhaH pavatvAyavacchinnaikaprakAratAnirUpita vibhAgabhedobhayavizeSyatAkaH sambhavati prakAratAddayanirUpitaikavizeSyatA kasya saMzayAdevi vizeSyatAdvayanirUpiteka prakAratA kabodhasyAmyupeyatvAt ata eva saMzayAvyavahitottaraM pratyakSamiti vAkya ena mAnAntareNa vA yasmAtsaMzayAdavyavahitaM tasmAduttaraM pratyakSamiti pratyAyyate saMzayatvAvacchinnayeka prakAratayA'vyavadhAnottaratvaviSayatayostAbhyAM ca pratyacavizeSyatAyA nirUpaNena phalata ekatamasaMzayAvyaaferpUrvasya cirAtotasaMzayAntarottarapratyakSasyAnavagAhanAt / evameva dhUmatvAdisAmAnyadharmamantarbhAvya vanhyAdeH kAraNatvamapi sugrahaM tattaDUmAvyavahitapUrvacagAvacchedena tattava mAdhikaraNe vidyamAnasyAbhAvasya pratiyogitA sAmAnyAbhAvo vahnau dhamakAraNatA sa caika evAbhAvaH na tu dhUmavyaktighaTita kUTAtmakaH yugasahasre - NApi durgrahatvAtsambhavati caikayaiva dhUmatvAvacchinnAvacchedakatayA nirUpitamavyavahitapUrvakSaNAvacchinnatve - dhikaraNatve cAvacchedakatAhayaM tAbhyAM nirUpitaM vidya mAnatve tena cAbhAve'vacchedakatvamekaikameva parasparanirUpitamabhAvaniSThAvacchedakatvena nirUpitA pratiyogitAtvAvacchinna pratiyogiteti tannirUpako'nugataH sAmAnyAbhAva: taduddhiM prati dhUmatvAvacchinnaikaprakAratAnirU Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 vibhaktyarthanirNaye / pitAvyavahitapUrvakSaNAvacchinnatvAdhikaraNAttivizeSyatAiyanirUpitavidyamAnatvAdiniSTha kaviSayatAko vyabhicAragraha eva virodhI na tu dhamAntarAvyavahitapUrvakSaNAvacchedena dhUmAntarAdhikaraNa vidyamAnaM vanyabhAvamabagAhamAna ityanyatra vistaro'nusandheya iti padavAkyaratnAkare prAhu: / vastutastu vibhAgo bhedazca paJcamyarthaH vibhAgasya janakatvena bhedasya svasamAnAdhikaraNavibhAgajanakatvaviziSTena pratiyogitAbacchedakatvena saMbandhena patanAdikriyAyAmanvayaH taroH parva patati na patrAdityatra patravRttibhedasya darzitena viziSTa pratiyogitAvacchedakatvena saMbandhanAvacchinnapratiyogitAko'bhAvo naJA patane bodhyate 'to bhedasya patrAntaraniSThasya pratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena patane sattve'pi na niSedhapratautyanupapattiH darzitaviziSTapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakatAyA yuktisahatvAt yo hi vRttyaniyAmakaH saMbandha: pratiyogiviziSTa buddhiM nAjayati sa na pratiyogitAvacchedakaH yo hi viziSTavuddhimarjayati ma pratiyogitAvacchedaka eva tadaiziSTaMdha prati tatsaMbandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvasya virodhitvAdityAdiyuktarditIyAvivaraNe darzitatvAt yadi ca vRttyaniyAmaka: saMbandho na pratiyogitAvacchedaka iti mantra pAThamaNyAdivat pratiyogitAvacchedakatvabuddhi viruNadi tadA bhedasya darzitaviziSTa pratiyogitAvacchedakatvaviziSTA vizeSaNa taiva saMbandhaH patanAdikriyAyAmanvaya ghaTako na patrAdityatra naarthAbhIvasya pratiyogitAvacchedakazcAbhya Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 paJcamIvibhaktivicAraH / peyate yadava paramparAsaMbandhasya na saMsargatvaM na vA pratiyogitAvacchedakasaMsargatvamiti bAdhakamuktaM tadapyakiMcikaraM surabhi jalaM lohitaH sphaTika ityatra samavAyisaMyogasya saMsargatAyAH karparagandho na taDAgajale kiMtu kumbhodake maJjiSThArAgo na maitravastre kiM tu caitrapaTa ityatra pratiyogitAvacchedakatAyAH sarvAnubhavasiddhatvAtprakRte'pi vibhAgabhedayo: paJcamyarthayoH janakatvapratiyogitAvacchedakatvAbhyAM paramparAbhyAM patanAdikriyAyAmanvayAt na pattrAdityAdau paramparAyAH pratiyogitAvacchedakasaMsargatayA niSedhapratItyupapattiH navinirmuktavAkye , yena saMbandhena yasya yatrAnvayaH tatra namasamabhivyAhAre tasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkastasyAbhAvastatrAnvetItivyutpatta: na ca surabhi jalamityAdipratyakSAdibuddhau parasyarAyA; saMsargatve'pi zAbde kApi saMsargatvAbhAvAt prakRte'pi na saMsargatvaM na vA pratiyogitAvacchedakasaMsargatvamiti vAcyaM pacatotyAdau viklicyAdiphalakasya janakatayA prayojakatayA vA phUtkArAdivyApAre tasya prayojakatayA tiGarthe prayatnAnvayadarzanAt evaM caitreNa na pacyata ityAdI tRtIyArthaprayatnasya prayojyatayA saMbandhenAvacchinnapratiyogitAko'bhAvaH pAkAvetauti sarvAnubhavAnna hi janakatA janyavA prayojakatA prayojyatA vA sAkSAtsaMbandhaH na ca janakatvasatiriktapadArthastasya sAkSAtsaMbandhatvamiti vAcyaM janakatvasya tathAtve tu janyatvasyApi tathAtvAvazayakatvAt prati janakaM janyaM ca janyatvajanakatvayotiriktayoranantakalpanA'pekSayA kAryAdhikaraNahattya Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 327 bhAvapratiyogitAvacchedakasya klaptasya tathAtvaucityAt janyatvasyA tiriktatvapakSe'pi prayojakatvasya sAkSAtsaMbandhatvAbhAvAt prayojakatayA prayojyatayA bA'nvaye paramparAyAstathAtvAvazyakatvamiti na ca phalasya vyApAra tasya prayatne janakatayA'nvayo na tu prayojakatayeti vAcyam / adhizrayaNAdyavatAraNAntAnAM vyApArANAM viklityAdijanakatvavirahAt madhyamavyApArANAM janakatve'pi prathamavyApAreSu prayojakatayaiva viklityAderanvayasambhavAt pacatItyatrApi vyApArasya tathaivAnvayAt na cAtra sAdhyitvAkhyaviSayitvasaMbandhenAnvaya iti vAcyaM prathamavyApArasya caramavyApArAnukUlaprayatne tathA'nvayAsambhavAt / evaM caitreNa pacyata ityatra tRtIyA'rthaprayatnasyApi na sAdhyatvAkhyaviSayatvena vyApAronvayaH prathamavyApArasAdhyakaprayatnasya madhyamacaramavyApAreSu sAdhyatvavirahAditi prayojyatayaivAnvaya iti caitreNa na pacyata ityatra prayojyatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaH prayatnAbhAvo vyApAra pratIyata iti paramparAyA: saMsargatvaM pratiyogitAvacchedakarmasargatvaM ca sarvasaMmatamiti / yadi ca bhedo'pi patyAdidhAtorevArtha: sarvatra paJcamaughaTitazAbdasAmAgrayAM bhedopasthitenivezanApekSayA patyAdidhAtughaTita katipayazabdasAmagrayAM tannivezanasyaivaucityAt na ca patyAdidhAtvathasya bhedasya dhAtvarthe vizeSaNatayA anvayitvAt phalatayA tadanvayino'pAdAnasya karmatvAd dvitIyA''pattiriti vAcyam / apAyavato dhruvasya niravakAzayA'pAdAnasaMcayA kamasaMjAbodhAtsaMyogabhedobhayaphalavata eva patyAdikarmatvA Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 pnycmiivibhktivicaarH| dityasya hitIyAvivaraNe darzitatvAcca dhAtvarSabhede'pAdAnasyAnvaye paJcamyarthasya kriyAjanyavibhAgAdirUpApAyasyAnvayasAmagrI prayojikA'taH kevalaM bhedAnvayApattyA merorayamAyAtIti na prayoga iti vibhAvyate tadA bhedo na patyAdidhAtorna vA paJcamyA arthaH kiM tu vibhAgAdirUpe paJcamyarthe vyApAravad bhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdhayatayA prakatyarthasyAnvayastata eva pattrAtpavaM patatoti na prayogaH vRkSAtpavaM patati na tu patrAdityapi darzitAdheyatvasaMbanvAvacchinnapratiyogitAkaH patnAbhAvo vibhAge pratIyata iti niSedhapratItyupapattiH darzitAdheyatvasya vRttyaniyAmakatve'pi pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvaM sarvasaMmatameva anyathA guNAnna patatAtyatra niSedhapratIteH kathamapyanupapattaH darzitAdheyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko gu. NAbhAvo vibhAge pratIyata iti niSedhapratItirityameva sambhavatIti samavAyAdabhAvAhA na patatItyatra darzitAdheyatvaM samavAyAdevyadhikaraNaH saMbandhastatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkaH samavAyAderabhAvo vibhAge pratIyata iti niSedhapratItyupapatti: / nanu yata: patanAdikaM prasiddha tasyaiva niSedho naJA pratyAyyate ata eva navinirmuktazabdaprayoge yahaiziSTaM yatra pratIyate naJi samabhivyAhRte tanniSedhastatva pratIyata iti vyutpatti: / itthaM guNAdyapAdAnakapatanAprasiddhyA guNAtsamavAyAdabhAvAhA patatautiprayogavirahAt guNAtsamavAyAdabhAvAhA na patatItivAkyamayogyameva tatkathaM darzitAdheyatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko guNAderabhAvo vibhAge pratIyate yena tya Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 329 niyAmakasaMbandhasya pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvaM syAditi cet tahi na patrAtpatatIvyatra darzitAdheyatvena saMbandhena patra viziSTasya vibhAgasya janakaM yatpatanaM tatkaTatvasya pataGgAdiniSThasya prasiddhasyAbhAvo najA patre bodhyata iti niSedhapratItyupapattiH kSAtyatanaM patrasya na tu patrAdityatra tathApanaviziSTasya vibhAgasya janakatAsaMbandhAvacchinna pratiyogitAko bhAvo nA patane bodhyate yadi ca janakatvasya vRttyaniyAmakatayA na pratiyogitAvacchedakasaMbandhatvaM tadA pUrvavatyatanasya patrAdityatrAnuSaNa tathApatra viziSTasya vibhAgasya janakaM yatpatanaM pataGgAdikaTa kaM prasiddhaM tadanyatvaM naJA vRkSApAdAnakapatane bodhyata iti niSedhapratItyupapattiratha vA patnApAdAnakapatane khagAdika ke prasiddha patrasyetiSaSyantArthasya pattrakarTa tvasyAbhAvo najA bodhyata iti niSedhapratautyupapattiH evaM yanmUrtApAdAnakaM patanamaprasiddhaM tahAcakapadAt nasamabhivyAhAra'pi na paJcamI ata eva guNAnna patatautivat bhUtalAtpAtAlAhA na patatauti na prayogaH samavAye vyApAravaGgedasyeva mUttitvasthApi vaiziSTaya vizeSaNaM tena vyApAravajhedAvacchinnamRtavartitvAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyatvasaMbandhena prakRtyarthasya paJcamyarthe vibhAge'nvayo'bhyupatavyaH ato - kSAdiva gaganAjjauvAhA patatIti na prayogaH anyathA vyApAravadbhinnagaganAdiniSThavibhAgajanakatvasya patane satvAd darzitaprayogasya duritA'patteH guNAnna patatI tyaveva gaganAjjIvAdA na patatItyatrApi niSedhagati Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmiivibhktivicaarH| ravase yetIyamabhinavA rItirihAnusaMdhayA / nanvevamavivRkSApate spandate vetyAdiH prayogo dara eva paJcamyartha vibhAgasya dhAtvarthe kampAdau janakatayA anvayasambhavAt / na ca phalavyApArIbhayavAcakadhAtujanyopasthitiH paJca myarthavibhAgAnvayabodhe heturiti vaipatispandatyoApAramAvavAcakatayA phalAvAcakatvAttajjanyopasthitevibhAgAnvayabodhAhetutvAnna darzitaprayoga iti vA. cyaM tathA satyAsanAcalita iti prayogAnupapatte : calaterapi phalAvAcakatvAnna ca calate: saMnihita dezasaMyogaphalaka vyApAravAcitvAt phalavAcakatvameva tathA tve'pi dhAtvarthAntarbhatakarmakatvAnna sakarmakatvaM phalavAcakasyApi dhAtoryoge paJcamIprayogo bhavatyeva yathA palyAt pauThe samupavizatItyAdau tathA''sanAccalita ityatrApi paJcamIprayogo niSpratyUha eveti vAcyam / tathApi tarostyajatIti prayogApattestyajeH phalavyApArobhayavAcakatayA tajjanyopasthiteH paJcamyarthavibhAgAnvayabodhahetutve bAdhaka bhAvAditi cet atra kecit phalavyApArobhayaviSayakajJAnoddezyatAkasaGketIyajJAnaniSThaviSayatAyAM vibhAgaviSayakatvAnavacchinna tvasya phala viSayakatvAvacchinnatvavyApAraviSayakatvAvacchinnatvayozca nivezastathA sati tAdRza jJAnaniSThatAdRzaviSayatAkasaGketattAnajanyasaMskArasahakRtadhAtujanyopasthitiH paJcamyarthavibhAgAnvathabodhe heturiti tyajijanyopasthitirna tathA tyaje: saGkatIyajJAnaniSThaviSayatAyA vibhAgaviSayakatvAvacchinnatvAt saGketasya vibhAgaspandobhayaviSayakajJAnode Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 331 zyakatvAditi tyajyarthe paJcamyarthasya nAnvaya iti vadanti taccityaM tyajeH saMyogaspandobhayavAcakatAnnamadazAyAM tAdRzazAbdaprasaktyA tAdRzaprayogApatta: na ca saDetanAne namAnyatvaM vizeSaNamato na tAdRzazAbdaprasaktiriti vAcyaM tathApi yatna pacinA'vatAraNa vyApAro'bhihitastatva culyAH pacatauti prayogApatteH kiM ca vibhAgArthakavibhajatiyoge vRkSAdibhajata ityaveva tarostyajataulyavadhisvArthakapaJcamIprayogApattiriti / zAbdikAstu tyajatiphala vibhAgabattayA vRkSasya karmatvotparayA karmasaMjayA'pAdAnasaMtAbAdhAt tarotyajatoti na prayoga dUtyAhustadapi na sundaraM gobhyaH payAMsi dogdhotyabevAvadhitvavivakSayA tathAprayogApatta: na ca vibhAgaH spandanaM vyApAra etattritayArthakasyApi duhavibhAgAvivakSAyAmapAdAnorthakapaJcamyantasya govya ityasya prayoga iti vAcyaM tathAsati tyajerapi vibhAgAvivakSAyAM spandamAtra pratipAdane taroratyajatItiprayogApatteH / tasmAdidamatra tattvam / vibhAgAnuyogitvakharUpamavadhitvaM tava vibhAgasya dhAtunA alAbhe paJcamyA vibhAgo'rthaH paJcamyarthavibhAgAnvaye saMyogavyApArobhayavAcakadhAtujanyA vyApAropasthitistanvaM vibhAgasya dhAtulabhyatve tu paJcamyA anuyogitvamarthaH paJcamyarthAnuyogitvAnvaye tu pradhAnIbhUtadhAtvarthavyApAre sAkSAvizeSaNatA'nApanna vibhAgopasthitirdhAtujanyA tanvaM vRkSAvibhajata ityatva vibhAgasya pradhAnanyApAre sAkSAvizeSaNatvAnApantasyaiva dhAtujanyopasthiti: gobhyaH payAMsi dogdhotyatra sma Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamIvibhaktivicAraH / ndanavizeSaNatayopasthitasyApi vibhAgasya pradhAnavyApAre sAcAddizeSaNatvAt duvhijanyA vibhAgopasthitistanva mitthaM ca tyajeH saMyogAvAcakatayA tadarthaM na paJcamyarthavibhAgasyAnvaya iti pradhAnavyApAreM sAkSAdvizeSaNataiva vibhAgasya vyajinopasthApanAnna tatra paJcamyarthAnuyogitvasyAnvaya iti tarostyajatauti na prayogaH pradhAnavyApAre sAkSAda vizeSaNaubhUta vibhAgavAcakadhAtujanyopasthitiH pacamyarthAnuyogitvAnvaye tantramiti tu phalitArtha: atastaroH tyajyata iti karmAkhyAtaprayogo'pi nirastaH kamakhyAte vibhAgasya vyApArAvizeSaNatayA bhAne'pi tvajervizeSaNaubhUtavibhAgavAcakatvAt prAcAM mate dhAtoH phalAvacchinnavyApArArthakatayA navyAnAM phalavyApArIbhayavAcakatayA vibhAgasya gamanAdivyAvarttakatvarUpaM vi zeSaNatvaM tyajyartha vyApAre sarvathaivopeyamiti / nanvevaM vibhAgavyApArobhayavAcakasyApasaratyAderyoge sadaso'pasaratautiprayogo na syAt dhAtorvizeSaNaubhUtavibhAgavAcakatayA tadarthe vibhAge paJcamyarthAnuyogitvAnvayAprasakteriti cenna / dhAtora pasaratyA devibhAgAvAcakatvAt kiM tu apapUrvakasya saratyAdeH pUrvadezAnyadeza saMyogaphalakaspandavAcakatvamiti dhAtvarthAntarbhUta karmakatvAdakarmakatvamiti tadarthe spande paJcamyarthavibhAgAnvayasambhavAt bhavati sadaso'pasaratautyAdikaH prayogaH saMyogaphalakadhAtuyoge paJcamau yathA vRcAtpatati gacchati vA patnamityAdau pateradhodigavacchinnasaMyogaphalako gamestu saMyogaphalako vyApAro'rthaH upatyakAbhyo girimadhirohatyA 332 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 333 rohati vetyAdAvadhipUrvakasyAGpUrvakasya ca rohaterUrdhvadigavacchinnasaMyogaphalako vyApAro'rthaH jalAdudgacchati unamajjati vA padmamityAdAvutpUrvakasya gacchate maMjja tezca jvardhvadezasaMyogaphalako vyApAro'rthaH / palpaGgAdupavizati pauThe ityAdAvupavizateH sphigbhUmaMyogasya sphiGamRrtasaMyogasya vA'nukUlo vyApAro'rthaH yadi jaleSUpaviSTo yogI na nimajjatIti prayogastadA sphiGmUrtasaMyogaH phalatayA bodhyaH Urdhva dezAdikarmaNo dhAtvarthAntarbhAvAt dhAtvarthAntarbhUtakarmakatvAdaGgacchatyAdInAmakarmakatvamiti paJcamaunAM darziteSu prayogeSu vibhAgo'rthaH sa ca janakatayA vyApAre'nveti grAmAdajAM vanaM nayati vipaNeH paNyabhAraM gRhaM vahatItyAdau nayateH prerakadezAvadhika preryadezattiparatvanirUpitAparatvasamAnAdhikaraNaH saMyogaH karmavyApArazcArthaH AGpUrvakasya nayaterarthe tAdRzAparasvasamAnAdhikaraNaM eva saMyogo nivizatervahatezca saMyoga zradheyakarma AdhArakarmakharUpo vyApArazcArthaH vaNiggRhAt kanakaM svagRhaM harati taskara ityatra harateH saMyogaH 'karma vyApArazcArthaH vRkSAcchAkhAM bhUmiM karSatautyatva kRSaH karSaka dezAvadhikakarSaNauya dezaSTattiparatva nirUpitAparavAsamAnAdhikaraNaH saMyogaH karmavyApArazcArthastAdRzAparatva samAnAdhikaraNaH saMyoga AGapUrvakasya kRSerarthe nivizate paJcamInAM vibhAgo'rthaH sa ca janakatayA saMyoga-janake ajAkarmaNi bhArakarmaNi kanakakamaiNi zAkhA karmaNyanveti na tu kartR vyApAre grAmavartinA'pi tADanAdinA zranAdana nayanAditi nagarAhanaM gamayatva Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmiivibhktivicaarH| rAtonityAdAvapi paJcamyartho vibhAgo janakatayA arAtikarmaNyevAnveti sthAlyA aodanamuddharatItyAdAvuddharatadhvaMdezasaMyogAnukUla karmAnukUlo vyApAro'rthaH Udhvadezasya karmaNo dhAtunA'bhidhAnAt nAsya hikarmakattvamiti paJcamyA vibhAgo'rthaH sa cordhva dezasaMyogajanake odanakarmaNyanveti mandurAbhyo hayAvathe yunatItyatra pArthivadravyasaMyogAnukUla karmAnukUlavayApAro yujerartha: pArthivasya karmaNo dhAtunA 'bhidhAnAt nAsya hikarmakatvamiti atrApi paJcamyartho vibhAgo janakatayA pArthivasaMyogajanake hayakarmaNyanveti vibhAgArthakadhAtuyoge paJcamau yathA rakSAt vibhajate parva vAyurastho vibhajate mAMsaM kauNapa ityatra vibhajateH parthivadravyavibhAgAnukUlakarmAnukUlavyApAro'rthaH vibhAgaphalavataH pArthivasya kamaNo dhAtunA'bhidhAnAnnAsya hikarmakatvamiti pArthivavizeSaNAt jale jalAhA vibhajata iti na prayogaH pArthivavibhAgAnukUla karmasvarUpaphalavattvAt patramAMsayoH kamaMtvamiti atra paJcamyartho'nuyogitvasvarUpamavadhitvaM nirUpakatayA'nuyogitAnirUpakatvasvarUpamavadhimattvaM vA kharUpeNa saMbandhena pArthivavibhAga'nveti vRkSAtpuSpaM ci. notItyatra pratiyogyutpattihitIyakSaNotpannasaMyogapratiindrI vibhAgaH karmavadyApArazcinotararthaH gobhyaH payAMsi dogdhotyatra duheruta evArtha: atrApi paJcamyartho'vadhitvamavadhimattvaM vA vibhAge'nveti / na ca cinote heca vibhAgAvivakSAyAmatra vibhAgArthikA paJcamautivAcyam / saMyogArthakadhAtuyoga eva paJcacyA vibhAgArthakatvAdanya Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / thA'tiprasaGgAdityuktatvAditi / yadi vA'pasaratyAderdezAntarasaMyogaphalako vyApArI nArthaH tathAsati vilAdardhamAyAte sarpa vilAso'pasRta iti prayogaprasaGgAt ta smAtsarvAvayavAvacchinnapUrvadeza vibhAgaphala kakarmaphalako vyApAro'papUrvakasya ni:pUrvakasya ca gamanArthakadhAtorartha: vibhAgaphalavataH pUrvadezasya dhAtunA abhidhAnAt kamaphalavato vyApArabattayA kartRtvAcca nApasaratyAdeH sakarmakatvamiti vibhAvyate tadA sadaso'pasaratItyAdau paJcamyA avadhitvamavadhimattvaM vA arthoM vibhAga'nveti / yadi ca sarvAvayavAvacchinnapUrvadezAnyasaMyogaphalako vyApAro'pasaratyAdera rthastadA sadaso'pasarati niHsaratyapagacchati nirgacchatyapaiti nireti vetyAdau paJcamyA vibhAgo'rtho janakatayA vayApAro'nveti / ka cidanyAdRzo'pyapAyaH yathA vaipaNi kAna mautika kroNAti nRpAhAM pratigRhNAtItyAdau svasvAmibhAvasaMbandhavigamo'pAya: paJcavyartha: kraye pratigrahe prayojakatayA'nveti krayastu svatvecchAprayojyaM dAnaM pratigraha; svatvoddezyakecchetiTatIyAvivaraNoktaM smartavyaM paJcamyAH svatvanAzobhayaM khaNDazo vA'rthastatra prakRtyarthasya nirUpitatvena saMbandhena svatve tasya pratiyogitAnirUpitA'nuyogitayA nAze'nvayastathAvidhanAzasya janakatayA krayavApAre dAne pratigrahavApAre svatvecchAyAM cAnvayaH narakAtyApAhA pitanuharatIyatrova lokaprAptiphalakAdRSTa phalakaH zrAddhAdivAApAra uddharaterartha: adRSTaphalavatA piTakarmaNA'sya sakarmakatvaM prAptiphalabata avaM lokasya dhAtunA'bhidhAnAnna Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamIvibhaktivicAraH / tena karmaNA sakarmakatvamiti na hikarmakatvamiti paJcamyartho'tra nAzaH prakRtyarthavizeSita avaM lokaprAptijanake piTagate adRSTe janakatayA'nveti / zatAd viyujyante zuDyanti vA dazamitA ityatna dhAtorapakSAbuddhiviSayatvAbhAvo'rtha: zatapadasya zatatvaM saMkhyA'rthaH paJcamyA anutpAdo'rthaH prayojakatayA dhAtvartha nveti tathA ca zatatvasaMkhyAnutpAdaprayojakasyApekSAbuddhiviSayatvAmAvasyAzrayA dazamitA ityanvayabodhaH narakAtyApAhA mucyata ityatra devAdikasya mucyatedu:khAtyantavimokSAnukUlastattvajJAnAdivApArA'rthaH phalasamAnAdhikaraNabadyApArArthakatayA'sya na sakarmakatvamiti paJcamyA anutpAdo nAzazca prayojakatattvajJAnAdau vayApAre'nveti narakAnutpAdasya pApanAzasya vA prayAjakA mokSAnukUlastattvajJAnAdivApAge vAkyArtha iti sarvapApaiH sa mucyata ityatra muJcateH saMbandhAbhAvaprayojakA nAzAdivatrApAro'rthaH tIyArthaH pratiyogitAkatvaM karTa tvaM nAze nveti vyutpattivaicilyeNa pApamya saMbandhe'pyanvayaH saMbandhAbhAvasvarUpaphalavattayA tacchabdArthasya karmatvamiti tathA ca pApapratiyogitAkanAzaprayojyasya pApasaMbandhAbhAvasyAzrayaH sa dU* tyanvayabodhaH / bandhanAnnigaDAhA mucyata ityatra mucyateva vanAkhyasaMyoganAzakavibhAgo'rthaH paJcanyA avadhitvamartho vibhAge'nveti vibhAgasya dhAtunA prAdhAnyenopasthApanAt pradhAnabavApAre sAkSAvizeSaNatayopasthityaviSayatvAt saMbandhanAzazabdasya karaNalyuTA rajjunigaDAdiparatayA dhAtunA'nabhidhAnAnna tataH paJcamyanupapattiriti / nanu pa Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| camyA nAnAvidhApAyArthakatAmapaccaika vidhAtiriktAvadhitvArthakatvamevocitaM lAghavAt darziteSu sakalasthaleSu ekavidhasyAvadhitvasya dhAtvarthe'nvayopagamAdabhISTasiddheriti cen maivaM nAnAvidhApAyasya pratIyamAnasyApalApApatteH ayamasmAttAra ityAdAvavadhitvasyaikavidhatayA nAmArthAnvayena kArakatvahAnyApattezca kiM ca paJcamyA ekavidhAvadhitvArthakatvaM na sambhavati tathA hi vRkSAtpacatItyatra pAke vRkSAvadhitvAnvayavAraNAya tadanvayabodhaM prati gamanArthakadhAtujanyopasthiteH kAraNatvamupeyaM tathA ca vRkSAd vibhajata ityatnAnanvayApatteH na ca yadyaddhAtuyoge paJcamI dRzyate tattaddhAtujyanyopasthiti: paJcamyarthAvadhitvAnvayabodhe heturiti vAcyam / ananugamAt vRkSAt kroNAtautiprayogApattezcatyalaM vistareNa / "praznAkhyAnayozca paJcamI vaktavye" tivArtikena siddhA kuto bhavAniti prazne pratichAnanagarAdityuttare cAgata iti padAdhyA hAreNa paJcamau vibhAgArthikA bodhyeti / "jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaMkhyAnamiti" vArtikaM jugupsAdiviSaye 'pAdAnatvaM jJApayati / pApAjjugupsate viramati vettyatra gupagaMhI nAma deSavizeSaH viramatenivRttiyatno'rthaH dharmAtpramAdyatItyatra pramAderanudvasaMskAro'rthaH sarvatra paJcamyA viSayatvamarthastathAca pApaviSayakago'zrayatvaM pApaviSayakanittyAzrayatvaM dharmaviSayakAnuhusaMskArAzrayatvaM vAkyArtha dUti saMpradAyaH / kecittu gupagahAprayuktaH prattyabhAvo'rthaH viramataH karaNAnantaramakaraNamarthaH pramAdyateH kartavyatAsmaraNAbhAvaprayuktaH pratyabhAvo'rthaH paJcamyartho viSayatvaM ga Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 . paJcamIvibhaktivicAraH / hakiraNayorabhAva pratiyogiSu cAnveti pApaviSayakagahIMprayuktaH pApaviSayakapratyabhAvaH pApaviSayakakaraNAdanantarastadabhAvaH dharmaviSayakakartavyatAsmaraNAbhAvaprayukto dharmaviSayakapravRttyabhAvo vAyArtha ityAhuH / vastutastu budhyAdivigamasvarUpApAyavato jugupsAdyapAdAnatvajJApanArthaM dhra vasUcakavAkyatayA bArtikArambhaH na tu paJcamyA viSayatvArthakatvajJApanArtha tathAsati apAdAne paJcamautisUbaikavAkyatayA tadArambhaH syAditi tathA ca kartavyatvaprakArakattAnavizeSyatvAbhAvaH paJcamyA arthaH sa ca prayo. jakatayA jugupsAyAmanveti paJcamyarthe tAdRzAbhAve prakatyarthasyAdheyatayA'nvayaH jugupsA tu deSavizeSaH yahA apakarSapratipattyanukUlavyApAra ata eva jugupsati: sakarmakastana karmaNo'pAdAnatvavivakSAyAM paJcamautarathA tu pApakarmANi jugupsata iti dvitIyaiva pramANam evaM pApAjjugupsata ityatra pApapadasya pApakarmaparatAyAM duritananakatvamapakarSaH duritaparatAyAM tu duHkhajanakatvaM tathA ca pApattaH kartavyacaprakArakabuddhivizeSyatvAbhAbasya prayojako'pakarSapratipattyanukUlo vyApArI vAkyArthaH pApasyApakrarSapratipattivizeSyatvamarthAtpratIyate na canyaniSThasya kartavyatA buddhivizeSyatvAbhAvasya prayojako'nyaniSThApakarSapratipAdaka: sambhavati devadattAjjujupsata ityatra paJcamyA guNAbhAvo'rthaH guNo dhairyAdiH apakarSazcAttra krodhalobhAdiH pUrvavadanvayaH etena jugasArUpaDheSaviSayasya kriyAphalena viSayatvenAmipretatayA saMpradAnatyameva yathA zrAddhAya nigarhata iti tathA cAtrApadiAnatvAbhAvAt paJca Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___- vibhktyrthnirnnye| 339 myaprasaktaH pApAjjugapsata iti prayogo na syAdityapi samAhitaM kriyAphalenApakarSapratipattyA anabhipretattvAtsaMpradAnatvAprasaktariti / pApAviramati nivartate vetyatra dhAtonivRttiyatna evArthaH paJcamyAH kAmyatvAbhAvArtha: pApatteH kAmyatvAbhAvasya prayojikA nittirvAkyArtha: pApa nivRttiviSayatvaM pUrvavadarthAtpratIyate karaNAnantaramakaraNaM tu na viramatyAderarthastathA sati rAmaH parasaugamanAhirato niratto veti prayogAnupapatteH / dharmAtpramAdyatItyatra pramAdyatenizcayAbhAvo'rthaH paJcamyAH prattiviSayatvAbhAvo'rthaH dharmataH prattiviSatvAbhAvasya prayojako nizcayastvarthAtkata vyatvaprakAraka: nizcaya vizeSyavaM dharme pUrvavadarthAtpratIyate tIrthAtpramAdyataulyatna tauthapadasya tauyaMgamane dhAtorvA gamananizcayAbhAve lakSaNA smaraNaM tu na pramAdyarthaM nivizate tathA satya navagatAndhaputrI 'dazarathondhaputvarakSaNAtyAmAdyadityatrApUrvAndhapunarakSaNavizeSyakasmaraNAprasiyA'nanvayApatte riti / bibhetyAdiyoge paJcamauM jJApayati / "bhaubArthAnAM bhayaheturi"tisUtra bhayArthAnAM trANArthAnAM ca dhAtUnAM yoge bhaya heturyastakArakamapAdAnasaMgai syAdityarthakaM vyAghrAdibheti vAyate vetyAdau pakSamyA bhaya hetutvamartho bhaye'nveti / gauDAstu parato'niSTasambhAvanAsvarUpaM bhayaM tadarthakA bibhetyAdayaH aniSTAnutpatyanukUlavyApArasvarUpaM nANaM tadathakAH trAyatyAdayaH eteSAM dhAvUnAM yoge'niSTaprayojakamapAdAnasaMkhaM bhavatIti sUtrAthaH ityaM ca paJcanyAH prayojakatvamartho dhAtvarthaghaTaka niSTenveti yadi ca yasya puMso vyAghrA. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 pnycmiivibhktivicaarH| dhInamaniSTamaprasiddha vyAghAdhInatvena maraNamasau sambhAvayati tatpuruSaparo vyAghrAdayaM bibhetItiprayogastadA paJcamyarthaH prayojyatvaprakArakatvaM dhAtvarthe'niSTasambhAvanAyAmagveti darzitasthale tasya puMso vyAghaprayojyattvaprakArikAyA aniSTasambhAvanAyAH sattvAt nAnupapattiH evaM ca zabanameNa mitrAvibhetItiprayoga upapadyate itthaM ca bhayArthakadhAtuyoge bhaya hetutvena sambhAvitamityekaH bANArthakadhAtuyoge'niSTaprayojakamapAdAnamityaparaH sUtrArthaH / aniSTaM ca duHkhameva sarvatrAnugataM bodhyamiti yatprayojyaM du.khaM na kasyApi prasiddha tAdRza syAhi kaNTakAyadyapAdAnatvamiSyate tadA duHkhopadhAyakavyApAravirahasyAnukUlo vyApArastrANAM tatra duHkhavataH karmatvaM tathAvidhavyApAravirahAdhikaraNa sthApAdAnatvaM tathA ca tAdRzAhikaNTakAdyapAdAnakaM mvakarmakavANameva prasiddhamiti yatrAcetanasya ghaTAdeH karmatvaM tannAzopadhAyakavyApAravirahAnukUlavyApArasvarUpaM cANaM tatra nAzavataH karmatvamiti / evaM tatsat vAyata ityAdau paJcamyA Adhayatvamartha iti vadanti taccintyaM narakAdvibhetItyAdau narakajanyAniSTAntaramyAbhAvAdananvayApatta: prayojyatvaprakArakatvasya paJcamyarthasyAniSTasambhAvanAyAmanvayogame'pi prayojyatvasyAniSTAnvayAnupagame vyAghraprayojyo ekanAza: hakaprayojyo bAlanAzaH bAlazca mama putraH sambhAvyata iti jJAnadazAyAM bAla putro'yaM vyAghrAhimetItiprayogApatta: aniSTAnvaye tu doSasya svayameva darzitatvAt na ca pra- : yojyatvaprakAratvasya svanirUpitAniSTaniSThavizeSyatA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 341 pratiyogitvena saMmbandhena sambhAvanAyAmanvayopagamAnnoktadoSa iti vAcyaM tathAsati sambhAvanAmAvasya bibhetyarthatvApatta: vyAghraprayojyaM caitrasya duHkhaM sambhAvyata iti jJAnadazAyAM maitrI vyAghrAvibhetItiprayogApatte: tattatpurUSIyaduHkhaviSayakatattatpuruSIya sambhAvanAyA dhAtvarthatve 'nanugamAd duhatvApattaH samAnAdhikaraNaduHkhaviSayakasambhAvanAyAstathAtve tu yatra duHkhatvena zarIranAzAdiH sambhAvitastatra bibhetItiprayogAnApatta: narakAt cAyata ityAdAvapi narakaprayojyAniSTAntarasthAbhAvAdananvayaprasaGga iti / bhayatvaM SatvAvAntarajAtiH saiva bibhete: pratinimittaM phalAvAcakatvAdevAsau yatibada karmakaH tatra duHkhagocare bhaye svamiganbhAvitvapratisandhAnameva kAraNamatra he SastatsAmagrI vA sahakAritayA'pecyatAto rAgAndhAnAmAstikAnAM narakAt yiyataNAM yAgazramAnmukSUNAM kuto'pi klezAhA na bhayamityAdayaH prayogA upapadyante upAyaviSaye bhaye bhayApAdAnasyAniSTasAdhanatvamAsannatvaM ca jAyamAnaM janaka caurebhyo hi bhavatyAsannatayA pratisaMhitebhya eva bhayamAsattiprakarSAca bhayaprakarSa Asattirapi kAliko daiziko yathA'nubhavamUhanIyA evaM ca viSayaviSayibhAvalakSaNa hetutaiva paJcamyarthazcaurabho bibhetIyana cauragocarabhayaM vAkyArthaH bANamapi bhayAbhAvAnukUlo vyApArastana bhayAbhAvasvarUpaphalavAn bAtavyaH karma bhayAbhAvastu kAraNavighaTanahArA vATavyApAraprayojyaH vyAghrAjJAM vAyata ityatra goratAviSayakabhaya pratiyogikAmAvasya Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 paJcamIvibhaktivicAraH / prayojako vyApArastalkartRtvaM vAkyArtha: nanvevaM "svalpamapyasya dharmasya vAyate mahato bhayAdi tyatra bhayAt nAtuM dAtumityatra cAnanvayApattiH bhayasya dveSatayA vAgaNasya tadabhAvAnukUlavyApAratayA haSaviSayakaSAprasatyA bhayahetukavANAprasiddheH bhayasyAniSTasambhAvanAsvarUpatve tu trANasyAniSTAnutpAdakavyApArasvarUpatayA' niSTamambhAvanAhetukAniSTAntarasya sambhavAnnAnvayAnupapattiriti cainmaivaM tathA hi bhayasya veSavizeSasvarUpasya duHkhavizeSasAdhanatvamanubhavasiddhamiti bhAvibhayagocarabhayasambhavAt bhayagocarabhayAnutpAdanasvarUpatrANasya nAprasiddhiriti ata eva hitoyAdhi bhayamiti zrutyA svasyApi bhayamiti parisaMkhyAyate deSasya viSayasvAbhAvyena viSayatayA iSaM prati dveSasamavAyibhedasya hetutvAkhaviSayakabhayAprasiddheH bhayasyAniSTasambhAvanAsvarUpatve tu svahetukAniSTasammA- .. banAyA: sambhavAnna parisaMkhyAnasambhava iti gurucrnnaaH| vastutastu aniSTotpattisambhAvanAjanyaduHkhaM bhayamaniSTaM ca duHkhaprayojakatAvacchedakadharmaviziSTaM maraNAdi tatva- . yadharmAvacchinnasya yena saMbandhena maraNAdisAdhanatvamavagataM svasmin tadarmAvacchinnasya tatsaMbandhajJAnaM maraNAdyaniSTotpattisambhAvanAyA janakaM sA tu duHkhaM janayati tathA maraNAdisAdhanatayA'vagatasya vyAghasya svasminsannidhisaMbandhanAnaM maraNAdyutpatti sambhAvayati sambhAvanA tu duHkhaM janayati aniSTasAdhanatAjAnAdisahakRtasaMbandhajJAnaprayojyatvakharUpaM bhaya hetukatvamIdRzaprayojyatAvizeSalAbhArthameva sUce bhayapadamaudRza Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 343 prayojyatAvizeSasya hetutAsAmAnyavilakSaNasya dhAra va bhaya evAnvayAt na kArakatvahAniriti / vyAvAda bibhetItyatra paJcamyarthe darzitaprayojyatve nirUpakatathA prakRtyarthasyAnvayaH tathAvidhaprayojyatvasyAniSTasabhAvanAjanyaduHkhe bhaye'nvayaH tathA ca vyAghraprayojyaM bhayaM vAkyArthaH vyAghrAdeH svavizeSya kA niSTasAdhanatAjJAnAdimahatasaMbandhajJAnaddArA niSTotpatti sambhAvanAjanyaduHkhaprayojakatvaM sannidhikharUpasya saMbandhasyAtizayasvarUpaprakarSeNa jJAnaM sambhAvanA koTeraniSTotpatta rutkaTaevaM prayojayati / atha vA 'niSTotpatte ravadhAraNameva janayatautyubhayathA duHkhamutkaTaM prayojayatIti sannidhiprakaSaNa bhayaprakarSaH itthaM ca dvitauyAdi bhayamiti zrutiH bhaye dvitIyahetukatva parisaMkhyAM bodhayatotarathA dvitIyAdityasya vyarthatApatteH parisaMkhyA tu prakRte dvitIyA'nyahetukatvasya svahetukatva paryavasannasya vyavacchedaH bhayasya svatukatvaM na sambhavati svasaMnidhijJAnasyAniSTotpattisambhAvanAM pratyaprayojakatvAt anyathA so'hamAtmanA saMbaddha hUtyA karake sakaladuHkhocchedaprayojake jJAne vidyamAne bha yApatteH evaM narakAddibhetItyAdau narakapadasya kumbhIpAkAdisaMbandhajJAnaM zarIratApAdyaniSTotpatti sambhAvayati sambhAvanA tu du:khaM janayatIti nAnupapattiH narakapadasya sukhAsambhinnaduHkhaparatA na yujyate tathAsati duHkhAdavyathAya vA vibhetautiprayogApatteH bhayAtavyamityAdau bhayapadasya bhayajanake vyAghracaurAdo lakSaNeti nAnupapattiH yadi ca duHkhAdvibhetautiprayogo'bhyupeyate Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 pnycmiivibhktivicaarH| tadA duHkhasya bhogasvarUpAniSTasAdhanasya saMbandhajJAnaM bhogasvarUpAniSTasyotpatti sambhAvayati sambhAvanA tu du.kha mitiAnAnupapattiH evaM bhayAT bibhetItyAdAvapauyamevagatirbodhyA etena vyAghAjhyAvibhetItyatrApAdAnasya bhayasya viSayitvaM dhAtvarthe bhaye'nveti vyAghaviSayitvamapAdAnabhaye'nveti bhayaM tu he SavizeSa iti tu na yujyate yato hi vyAghraviSayakaveSaviSayako dveSo na sambhavati tathA hi vyAghaviSayakaddaSasyAniSTasAdhanatvajJAnaM vinA tahiSayakaI SAnutpAdAttacca jJAnaM tadaiva sambhavati yadi vyAghasya balavadaniSTAnanubandhauSTasAdhanatvaM syAt tattvabAdhitamiti na tajjJAnaM saMbhavati na cAniSTasAdhanatvavamATU deSaviSayaka SasaMbhavAt nAnupapattiriti vAcyaM tathA sati vyAghAjhayAd bibheSi vetyatnAnAntasya vaktuH sambodhyasya vA zabdAnudayaprasaGgAdityapi parAstaM bhayAdipadArthasya darzitatvAt vyAghraprayojAbhayaprayojAsya bhogasvarUpAniSTotpattisaMbhAvanAjanyaduHkhasvarUpasya bhayasya kartari saMbodhye anyatra ca saMbhavAt evaM caurebhyo bibhatyuhijatevetyatva coraprayojAmaniSTaM dhanaharaNAdi tadutpattisaMbhAvanayA duHkhamiti udde go'pi bhayameva yatra darzitabhayaprayojAtvasya tattvena na vivakSA kiM tu zeSatvena tatra SapTeyava pramANamata eva'kasya bibhyati devAzca jAtaroSasya saMyuge"iti"kumArya dUba kAntasya trasyanti spRhayanti ca" iti ca prayoga upapadyate / evaM vyAghAnAM tvAyate rakSati cetyatva bhayasvarUpaduHkhapratiyogikAbhAvaprayojako vyApAro dhAtvarthastatra bhayAbhAvasvarUpaphalavattayA gavAdeH Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| karmalaM paJcamyAstathAvidhaprayojyatvamarthaH phalaikadeze bhaye vyutpattivaicityeNAnveti atha vA bhayamabhAvazca khaNDazaH phalatayA dhAtvarthastatva paJcamyakasya bhaye tasya pratiyogitayA abhAve tasya prayojakatayA vyApAra'nvaya iti / yasyA ahikaNTakAdizyataH kApi ma bhayaprayojakatvaM tasyAstadyaktitvena na vANApAdAnatvamapi tahAnesvAyata dUtyaprayogAtmapatvAdinA'pAdAnatvamiSyata eva yaddharmAvacchinnasya saMbandhajJAnamaniSTotpatti sambhAvayati taddharmavatastathAtvopagamAditi / bhayAt bAyata ityatra bhayaprayojyasya bhayasyAbhAvaprayojakavyApAraH pratIyate bhavaprayojyaM yathA bhayaM tathA pradarzitameva bhayaM tu du:khaM pratyakSasiddhameva bhayamati duHkhamitibhayenAtiduHkhito'smIti cAnubhavAt bibhetyAdyarthe bhayaM duHkhameva cetanakarTa kavaniyamAt yatra cetanakarmakaM rakSaNaM tatra duHkhasvarUpabhayAbhAvaprayojako vyApAra eva dhAtvarthaH yatvAcetanakarmakaM rakSaNaM tatra vanheH paTaM rakSati kAmyo dadhi rakSatotyAdI nAzAnutpAdaprayojako vyApAro rakSaterathastaSa nAzAnvayiprayojyatvasAmAnyaM paJcamyartha iti / ghAtapAlkusumaM rakSatyavati vaityatrApakArAnutpAdaprayojako vyApArI dhAtvarthaH prakRte puSpApakAra: zoSa eva paJcamyarthaH prayojyatvasAmAnyama. pakAronveti nAzAdyanvayinaH paJcamyarthasya prayojyatvasAmAnyasya phalahAraNa vyApArenvayopagamAt tathA nAmAthInanvayAnna kArakatvahAniriti / parAjayoge paJcamI jJApayati / "parAjarasoDha" iti sUcaM parAjoge asoDhaH soDhumaNakyo yo'rthasvatkArakamamAdAnasaMkhaM syA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 pnycmiivibhktipicaarH| dityarthaka raNAtparAjayate ityAdiprayogaH / atra gauDAH / parAjaryanittirarthaH paJcamyA dveSo'rthaH tatra prakRtyarthasya viSayitvenAnvayaH veSastu janyatayA yuddhanittAvanveti ta'thA ca raNagocaradveSajanyayuvanittirvAkyArtha iti vadanti tadasat / yuddhanivRtterdhAtvarthatve'dhyayanAtparAjayata ityAdAvananvayApatte na ca nittimA dhAtvarthastatra vyutpattivaicitryeNa paJcamIprakRtyarthamya viSayitvenAnvaya iti vAcyaM tathApi viSAtparAjayata iti prayogApattestasmAdidamabAkUtaM parAjayaterbhaGgaphalakavyApAro'rthaH sa ca bhaGgaH ka gatazcettadA phalasamAnAdhikaraNavyApArArthakatayA nAsya sakarmakatvamiti tatra yahiSayakadveSaprayojyaH parAjayavyApArastahAcakapadAtpaJcamI bhavati pUrvasUce bhayahetuzabdenAniSTasAdhanatAjJAnAdiddAraka prayojyatvaM paJcamyarthatayA jApitaM prakRte'soDhazabdena iSahArakaprayojyatvaM tathA tatra paJcamyA deSo'rthaH prayojyatayA vyApArI'nveti / atha vA khaviSayakadveSahArakaprayojyatvaM paJcamyarthaH svarUpaNa vyApArInveti adhyayanAtyarAjayata ityatra vAdivAkyArthadoSapratipAdakottaravAzyaprayoktRtvaM bhaGgaH phalaM zAstrArthAnabhijJAnaM vyApAro dhAtvarthastatra viSayitayA prakRtyarthavizeSitaH paJcamyartho dveSaH prayojyatayA'tha vA nirUpinatvena prakRtyarthavizeSitaM svaviSayakoSahArakaprayojyatvaM svarUpeNAnveti anadhyayanaviSayaka SasAdhyaIghasyAdhyayane prattyanutpAdahArA adhyayanAbhAvaprayojakatvamadhyayanAbhAvaprayojyaM zAstrArthAnabhittAnamiti tathA cAdhyayanaviSayakaISaprayojyaM darzitabhaGgaphalakazAstrA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 347 nibhijJAnaM vAkyArthaH / evaM raNAtparAjayata ityatra pa'lAyananilayanAdirbhaGgaH phalaM zauryAbhAvo vyApAro - dhAtvartha: zaurya tu parakarmakapraharaNakartRtvaM prakRte bodhyaM 'raNastu parasparapraharaNaM raNagocaradda Sasya ra pravRttyanutyAdadvArA raNAbhAvaprayojakatvaM raNAbhAvaprayojyo darzi zauryasyAbhAva iti / evaM vivAdAtparAjayata ityatra parodAvita doSAnudaraNaM bhaGgaH phalaM pratijJAtArthopapAdakaparasparavAkya' tagocaradda Sastu sAcAdeva darzitavyApAraprayojaka iti / avidyamAno dveSyo'soDhaH vidyamAnastu soDha evAtaH zatroH parAjayata iti na prayoga: za"vovidyamAnatayA soDhatvAt ata evAsoDha iti kiM zatru parAjayata iti kAzikA saGgacchate anyathA dveSyatvakharUpAsoDhalasyAna pAyAdasaGgavyApatteH itthaM ca parAjerbhaGgaphalakavyApArArthakatvameva nivRttyAdyarthaMkarave tu kAzikodAharaNAsaGgatirapi draSTavyA / vArayatyAdiyoge paJcama jJApayati / " vAraNArthAnA mauzitaH " iti sUtraM vAraNArthAnAM dhAtUnAM yoge Ipsito yo'rthastatkArakamapAdAnasaMjJaM bhavatItyarthaM ke yavebhyo gAM vArayati kUpAdandhaM vArayatIti prayogaH / atra gauDAH / vAraNaM kriyApratiSepratiyoginI kriyA bhakSaNagamanAdirUpA tAtparyavathAkka citkasyAzcitpratiSedho vArayatyAdinA bodhyate pratividhastu kartRtvAbhAvAnukUlo vyApAraH kartRtvAbhAvasvarUpaphalavattayA gavAndhAdeH karmatA paJcamyAstu dezAdigatavanecchAviSayatvamarthaH matatvaM tu AdheyatvaM tathA cAdhe-yatvaprakArikecchAviSayatvaM paJcamyartho bhakSaNagamanAdipha 0 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 pnycmiivibhktivicaarH| le galAdha:saMyogottaradezasaMyogAdAvanveti prakRtyarthasya nirUpakatayA Adheyaravonvaya: icchA tu bhakSaNAdi kartabaudhyA evaM ca yathAdheyatvaprakArikecchAviSayagalAdha:saMyogaphala kabhakSaNakaTa tvAbhAvasya govRtteranukUlavyApAraH kUpadheiyatvaprakArikecchAviSayottarasaMyogaphalakagamanakaTa tvAbhAvasyAndhavRtteranukUlavyApArazca vAkyArtha: yadyapyandhAdeH kUpAdheyatvaprakArikA necchA tathApyabhimukhadezAdheyatvaprakArikecchA vidyata evAbhimukhatvena kUpAdistala bhAsata eveni nAnupapattiH na ca paJcamyA Adheyasvamartho makSagAdiphale galAdha:saMyogAdAvanviyAt kiM paJcamyarthe icchAnta veNeti vAcyaM yatrAnnapihitaviSabhojanapratiSedhavyApArastatva viSAhArayatIti na prayogaH kiM tu sa viSAnnAhArayatItiprayogastatra pUrvaprayogavAraNecchAyAH tadantarbhAvAt thasya yavAdena kenApi bhakSaNaM tatparAyavAjJAM vArayatautiprayogasyAnupattezca ichAyAstadantarbhAve tu tadyavAdheyatvaprakArikecchAviSayaphalakabhakSaNakaTa vAbhAvAnukUkhavyApArabodhasya sambhavAt bhavati tathAvidhaprayogaH evaM ca darzitasthale bhakSaNAdau tadyavAdheyatvasya gokarTa katvasya cobhayAbhAvaH pratIyate tadarthaM vyutpattyantarakalpanaM ca na yuktaM gauravAt / na ca sarvacaiva ubhayAbhAvabodhAnna vyutpattyantarakalpana miti vAcyam / tathAsatiH gagamAGgAM vArayatItiprayogApatteH gaganAdheyatvagokaTa kasvobhayAbhAvasya bhakSaNe sattvAt tasmAdicchAyAstathAtvamevocitametadarthameva sUtre paumitapadamityAhustaccintyaM tathAsati kSetrAinyAM vAra Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / yati nRpAdAtapaM choNa vArayatItyAdAvacetanasya vanyAdagamanakarturicchAvirahAt nevAdyAdhera svaprakArikecchAviSayatvasya gamanaphale saMyogAdau virahAdananvathApatteriti / gurucaraNAstu vArayatyAdidhAturdhAtuprati-. nimittatvopalakSitapatanatvAdyavacchinnapratiyogitAkamabhAvaM phala vidhayA'bhidhatte tatprayojakamapi mA patetivAkyAdivyApAraH pradhAnatayA tajjanitA tu padArthopasthitirupalakSaNadharmamoSaNa patanAbhAvatvAdinA phalamavagAhate tavAbhAvasvarUpaphalAdhikaraNatayA vivakSite karmasaMjJA balauyasIti tato dvitIyAphalabhUtAbhAvapratiyogikriyAkArakANi punarapAdAnasaMjJakAnauti tatvatyA paJcamI tAni kArakANyabhidhatte kUpAdandhaM vAraya tItyatra kUpAdhikaraNAkapatanapratiyogikasyAnvatteH yavebhyo gAM dhArayatItyatra yavakarmakabhakSaNapratiyogikasya goratta: parakhebhyaH pANiM vArayatItyatra parakhakarmakopAdAnapratiyogikasya pANitteH parebhyaH zarIraM vArayataulyatra zarIrakaraNakabAdhapratiyogikasya zaroratta: puSpebhya: AtapaM vArayatItyatra puSpakarmakazoSaNapratiyogikassAtaparatta: zvapacebhyo dAtAraM vArayatItyatra vapacasaMpradAnakadAnapra. tiyogikasya dAttirabhAvasyAnukUlo vyApAro vA kyAtha iti prAhuH / ke cittu kUpAdandhaM vArayatItyAdaudhAtvarthatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnakriyAgocara. nittyanukUlo vyApAro vArayaterarthastava nivRttyanvitaM samavetatvaM dvitIyA'rthaH paJcamyAstu prakAritvamartha: kUpe mI pateyamityAkArakanihattaH kUpaprakArakatvAt tathA ca Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamIvibhaktivicAraH / kUpaprakArikAyA andhasamavetAyA: patananivRtteranukUlo vyApArI vAkyArtha iti vadanti tantra puSyebhyaH zrAtapaM vArayatItyAdAvananvayApatte rAtapAderacetanasya nivRttyarsabhavAt kUpAdandhaM vArayati na punarandho nivRtta iti prayogAnupapattezca kiM ca prakAritvamapi na paJcamyarthaH saMbhavati tathAsati kSetre khale vA yavebhyo gAM vArayatI'tyava devAdipadAtpaJcamyApantaH kSetre yatraM mA bhakSayamiti nivRttI kSetrAdeH prakAritvAditi / vastutastu tathopalacitadharmAvacchinnakriyAgocarapraSTattyabhAvaprayojakajJAnA . 350 -nukUlavyApArI vArayaterarthastathAvidhajJAnasvarUpaphalavattayA gavAnvAdeH karmatvaM tathAvidhaM jJAnaM tu pravRttiviSayakriyAniSThasyAniSTasAdhanatvasya kRtyasAdhyatvasya vADavagAhibodhyaM tadanukUlo daNDodyamanAdirvArayiturvyApAratADanAdyaniSTaphalako gavAderyavabhacaNapravRttiM vighaTayati yavabhakSaNaM tu vArayituraniSTasAdhanamiti paramparayA 'tADanAdyaniSTasAdhanamiti bandhanAdirvArayiturvyApArI yavabhakSaNe kRtyasAdhyatAbuddhiM gavAderjanayatIti na yabhakSaNe pravRttiH agre kUpa iti kUpe mA pateti vAkyaM tu kUpapatananiSThAniSTasAdhanatvasya smArakamiti nAndhasya kUpapatanapravRttiriti evaM yavebhyo gAM vArayatItyatra paJcamyAH karmatvamarthaH pravRttiviSayakriyAyAmanveti tathA ca yavakarmakabhakSaNaviSayakapravRttyabhAvaprayojakajJAnasya goSTatta ranukUlavyApAro vAkyArthaH yatra ca gavAderya bhakSaNAdAvutkaTo rAgastADanAdau na tathA 'haSo vA tatra daNDinA vAritA api gAvo yavabhakSI Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 351 pravartante na nivartante veti prayogaH daNDikarTa kavyApAraprayouyasya yavabhakSaNa pratyabhAvaprayojakajJAnasyAzrayA iti vAritA ityantasyArthaH vArayaterdathitArthakatva evobhayavidhaprayoga: saMgacchate ata eva pravRttivighAtI vAraNa miti kAzikA sUtrIyamaumitapadaM paJcamyAH kamitvamartha sUcayati yasya yavAdena kenApi bhakSaNaM tatparayavebhyo vArayatIti na prayogaH yadi prayogastadA yavakarmatvasya svAvacchinnayA bhakSaNaprakAritayA pravRttAvanvaya iti nAnupapattiH evameva kUpAdandhaM vArayati kAruNika iti kAruNikena vArito'pyandho na nivartata iti prayoge'pyanvayaH iyAMstu vizeSaH yadava kapakarmakagamanasya prasattAvanvaya iti puSmezya AtapaM vArayatItyAdAvacetane karmaNi vArayate: kriyA'bhAvaprayojakavyApAro'rthaH kriyA'bhAvasvarUpaphalavataH karmatvAttahAcakapadAt hitoyA paJcamyAH karmatvamarthaH phalaikadezakriyAyAmanve: ti tathA ca puSpakarmakagamanAbhovasya zoSaNAbhAvasya vA''taparatta ranukalo byApArI vAkyArthaH na caivaM kriyAbhAvaprayojakavyApAra eva sarvatra vArayaterartho'stviti vAcyaM vAritA api gAvo yavaM bhuJjate iti vArito'pyandhaH kUpaM gata iti prayogasyAnupapatte : bhakSaNAdikriyAbhAvasvarUpaphalAzrayasya vAragAkarmaNo bhakSaNAdikriyAkarTa tvAnupapatte riti / nanu vArayate nAvidhArthakatvAbhyupagame yavebho gAM vArayatItyAdau cetane karmaNi kriyA'bhAve cchAprayojyavyApAra evArtho'stu kiM pravRttyabhAvaprayojakajJAnanivezanena tAvataiva vAryamANA gAvo bhuJjata ityA. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 paJcamIvibhaktivicAraH / diprayogopapatta: phalIbhUtAyAH kriyAbhAvecchAyA vika Sayasya gavAdervAraNa karmatve'pi bhakSaNakaTa tvAvirodhAditi cet syAdevaM yadi yavabhakSaNAbhAvecchayA vidhIyamAne kSetrasya kaNTakAdyAvaraNe'pi vArayatautiprayogaH yadi ca vArayate nArthakatve'nugatapratinimittAbhAve prayogAtipusaGgaH kriyAbhAvaprayojakavyApArArthakatve tu yavakarmakatyAgAbhovaprayojakavyApArI 'pi yavebhyo gAM vArayatautiprayogaprasaGga iti vibhAvyate tadA saMbandhAbhAvaprayojakakAryAnukUlo vyApAro vArayaterayastathAvidhakAryasya phalatayA tahato gavAdeH karmatvaM yadIyasaMvandhasyAbhAvastavAcakapadAtpaJcamausUce 'pI. psitazabdenAptaucchAviSayapratipAdanaM bAlopalAlanaM katu ropsitetisUtravadAptimata evApAdAnavavivakSagAt zrAptistu prAptiH sA ca saMbandha eva tadabhAvaprayojakaM ka cidaniSTasAdhanatAjJAnasvarUpaM kArya yA gavAdeyavabhakSaNatvAvacchedena daNDatADanAdyaniSTasAdhana- . tAttAnaM kaNThAvacchedena yavasaMbandhasya yavasaMyogasyAbhAvaM prayojayati yasya yavAdena kenApi bhakSaNaM tatsaMyogAbhAvamapi sAmAnyato yavamakSagatvAvacchedenAniSTasAdhanatAjJAnameva prayojayati anyathA tadyaktibhakSaNasyAnapasthityA taGgatAniSTasAdhanatAjJAnAsambhavAt kuto'pi yavAhAraNAmambhavAt evaM kapagamanatvAvacchedena zarauropaghAtakapatanAniSTasAdhanatAtAnasya caraNAvacchedena kapasaMyogasyAbhAvaM prayojayati ka cidacetane ka"maNi jAnAtirikta kArya yathA''tapAdeH chatrAdyAvara Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimatyarthanirNaye / 353 NasaMyogaH pasaMyogAbhAvaM puSpasaMyogAbhAvaM vA prayojayati / evaM vanyAderAdisaMyogaH kSetrasaMyogAbhAvaM prayojayati evaM paJcamyA AdheyatvaM nirUpakatvaM vA'rtha stacca dhAtvarthe kadeze saMvandhe'nveti tathA ca yavebhyo gAM vArayati daNDolyana yavanirUpitasaMyogAbhAvaprayojakakAryasya gohatteranukUlo yo vyApArastadanukUlakRtimAn daNDotyanvayaH evaM kUpAdandhaM vArayati puSpAnapAhAtapaM vArayati kSetrAdunyAM vArayatItyAdAvapyanvayo bodhyaH / evaM cANDAlAtkanakaM vArayati dAtetyatra cANDAlasaMpradAnakakanakadAnaniSThoniSTasAdhanatAjJAnaviSayatvakharUpakAyasya kanakaniSThasya prayojaka tathAvidhAgamasmaraNaM dAtuH tathAvidhaviSayatvaM tu kanake cANDAlakhatvAbhAvaM prayojayati itthaM ca vArayatena nAnArthatA na vA vAryamANA gAvo tharva bhu bata ityAdiprayogAnAmanupapattiH saMbandhastu prayojyo bodhyaH tena ghaTasamavetatvAbhAvaprayojakasyAgnisaMyogavizeSasAmAnAdhikaraNyasya zyAmarUpaniSThasyAnukUle pAcakavyApAre satyapi ghaTAt zyAmaM rUpaM vArayati pAcaka iti na prayogaH / yatna tu vAraNAntarbhUtasya- saMbandhAbhAvasyaiva vArayatyAdinA vivakSaNaM tatra saMbandhasyAbhAve vizeSaNatayA phalatvAt tahataH karmatvamiti tatra paratvAda dvitIyaiva pramANaM yathA kUpaM vArayati pAnyaH mAMsa, vArayati muniriti atra kUpattisaMbandhAbhAvaprayojakakRtimAn pAnya ityAdiranvayabodhaH yatra cAbhAvaprayojakavyApArasyaiva vAraNAntarbhatasya vivakSaNaM tatra saMbavasya vAraNAnantabhUtatvAt tahato nApAdAnatvamiti Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmiivibhktivicaarH| tatra na paJcamI vAraNArthakadhAtvarthAntabhUtasaMbandhavata evApAdAnavavidhAnAt pratiyogyavizeSitasya phalIbhUtasyAbhAvasya pratiyogyeva karma na tvadhikaraNaM yathA ghaTa rahayatItyAdau ghaTAdiH pratiyogI tathA'nApauti pratiyoginyeva hitIyA yathA kUpagamanaM kUpasaMyogaM vA vArayati pAnya ityAdau atra dvitIyAyA: pratiyogitvamadhastaca phalebhAve'nveti tathA ca kUpagamana pratiyogitAkasya kUpasaM yogapratiyogitAkasya vA'bhAvasya prayojako vyApArastadanukUla kRtimAn pAntha ityanvayabodhaH / evaM mAMsabhojanaM mAMsakaNThasaMyogaM vA vArayati munirityAdAvayanvayo bodhya: / yatrAAve'dhikara gAsya saMbandho vivakSitastatra zeSe SaSThaya va pramANaM yathA'ndhasya kUpagamanaM kUpasaMyogaM vA vArayati dayAluH mAMsabhojanaM putvasya vArayati muni: pApakarma svasya vArayati vihAniti abAnvayabodhaH pUrvavadeva vizeSastu pratiyogyanvite prayojakavyApAravizeSa bhAve SaSyarthasaMbandhamAnamiti / evaM vArayatyAderdarzitArthakatAyAmeva darzitanikhila prayogopapattiH syAgAmAvaprayojakavyApArI vArayatiprayogAnutpattizcati / vArayatiparyAyA varjayatinivartayatiprabhUtayo bodhyAstena yavebhayo gAM varjayatItyAdiH prayoga ata eva yavebhamA gAM vArayati nivartayatIti kaashikaa| yattu sUtrauyapsitazabdenAnaumita syApi grahaNaM tenAgnermANa vakaM vArayatItiprayoga iti zAbdikairuktaM tatsUtrArthAnabhijJAnavijambhitam Ibhitazabdena saMbandhavato'pAdAnasvAbhidhAnAdityuktatvAt darzitakAyasvarUpaphalavataH Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vibhaktyarthanirNaye / karmatve saMvandhaprayojakakriyAdimazvaM tantramata: sAnnidhyAbhAvasvarUpamya saMbandhAbhAvaprayojakasya phalasya prayojyasya satve'pi vahnikUpAdena karmatvamiti mANavakAdagniM kUpamanvAhA vArayatIti na prayogaH saMbandhaprayojakakriyAdermANavakandhe vidyamAnasyAgnau kUpa ca virahAditi mANavakAdestaSthAtvAtkarmatvameveti / nilIyatyAdiyoga paJcamauM jJApayati / annadhauM yenAdarzanamicchati iti sUtram / antaIi nimittaM yenAdarzanamAtmanastatkArakamapAdAnasaMjJakaM bhavatItyarthaka mAtunilIyate bAla iti prayogaH / aba svakarmakadarzanAbhAvaprayojako vyApAro niloyaterarthaH paJcamyAstu dRttimattvaprakArakecchAviSayatvamarthaH svakarmakAdarzane'nveti / prakRtyarthasya nirUpakatA vRttimattve'nvayastathA ca mATanirUpita vRttimattvaprakArakecchAviSayasya svakarmakadarzanAbhAvasyAnukUlo vyApArI vAkyArtha: iSyate hi bAlena mAtA mAM mA drAkSauditi mAttitvena svakarmakadarzAnAbhAvaH ata eva mAturnilauyate bAla: mAtA punarenaM pazyatyevetyAdayaH prayogA: sUpyetadarthamicchatigrahagA miti zAbdikasaMmata: panthAH / vastutastu dazanAbhAvaprayojakavyApAro nAntardhistathAsati santardhAbityasya vaiyApatte: ki ca svakarmakAdarzanecchayA yena zatrucakSu zitaM tatra so'rtha 'zatronilIyata iti prayogaprasaGgaH tasmAccakSuHsaMyogapratibandhakadezasaMyogo'ntardhizabdArtha: sa eva niloyaterartha: pratibandhakastu vyavahitadezasaMyogaH ata eva vyavadhAnamantahiriti kAzikA / yadi ca tamasi nilIyata dUti Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 pnycmiivibhktivicaarH| prayogastadA cAkSuSajanakasaMyogapratibandhakadezasaMyogastathA paJcamyAstu darzanAbhAvecchArthastatra prakRtyarthasya karTatayA darzane'nvayaH darzanAbhovecchAyAH prayojyatayA'ntavinvaya: mAtunilauyate bAla ityatra mArakartRkadarzanAbhAvecchAprayojyatathAvidhasaMyogAnukUla kRtimAn bAla ityanvayabodha: / vyavadhAnAdyapanayena mAturdazane'pi sati tathAprayogAthaM sUtre icchatItyuktam ata evaicchatigrahaNaM kim adarzaneyAM satyAM satyapi darzane yathA syAditi kAzikA / vastutastu cAkSuSAbhAvecchAprayojyavyavahitAdidezasaMyogo'ntadhi: paJcamyAH katatvamarthaH cAkSuSe'nveti cAkSaSAbhAvastu cAkSuSaviSayatvAbhAvaH khattirantau nivizate khAnyatticAkSuSaviSayatvAbhAvecchAyAM na paJcamI ata evAnta viti kiM caurAnna didRkSata iti kAzikA / atra cauratticAkSuSaviSayavAbhAvecchAprayojyavyApArasya sattve'pi nAntaIiriti tathA ca yatra svakarmakacaurakarttakadarzanAbhAvecchayA caurakarmakasvakaTa kadarzanAbhAvecchA tatra corebhyo'yaM nilIyata iti na prayoga iti evaM mAturanta Itte nilIyate vA dAla ityatra mATakaTa kacAkSuSaviSayatvAbhAvasya svarateraha ziyanI yecchA tatprayojyasya vyavahitAdidezasaMyogasvarUpavyApArasyAzrayo bAla ityanvayabodhaH ityaM ca nilaunamapi bAlaM mAtA pazyatIti prayogopapattiH darzi-' tAntaIrAzrayasya nilonazabdArthatayA tatra darzanakamatvasyAvirodhAt ata eva upAdhyAyAdantardhatte upAdhyAyAnilIyate mA mAsapAdhyAyo drAkSauditi nilIyate iti Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 357 kAzikA | zratyantaM paJcamyartha sahitasya dhAtvarthasya prayojyAntasya vivaragAM nilIyata iti vyavahitAdidezasaMyogasya dhAtvarthasya pradhAnasya vivaraNamiti / adhoDAdiyoge paJcama jJApayati / cAkhyAtopayoge iti sUtram / zrAkhyAtA vaktA AkhyAphale upayoge sati apAdAnasaMjJaH syAdityarthakam / AkhyAnaphalaM tu ziSyasthoccAraNamarthajJAnaM vA zrotustu puNyamadharmadhvaMso vA upAdhyAyAdadhIta ityavAdhyayanaM dvividhamapi pUrvoktaM paJcamyA AkhyAnaM vAkAmarthastaccAdhyayanaphale uccAraNe arthapratipAdakatAjJAne vA prayojyatayA'nveti uccAraNaphalakaM thAvaNamartha pratipAdakatA jJAnaphalakaM zrAvaNaM ceti dvividhamadhyayanamadhauGo'rthaH uccAraNaM tu varNotpAdakatayopalakSito vikRtAdiH prayatna iti AkhyAne tu prakRtyarthasya kartR tayA'nvayaH evamupAdhyAyaka kavA kA prayojyasyoccAraNasyArthapratipA dakatAjJAnasya vA'nukUlaM yacchrAvaNaM tadAzrayatvaM vAkyAtheH / garalAhaDavAnalAhA dAhavadAnyatAM zikSata ityAdau yadi na hetuTatoyAprayogaH tadA ''khyAnajJApanaM tacca kriyAkartavyatAjJAnAnukUlavyApAraH paJcamyarthaH prayojyatayA zikSaNAdiphale pravRttAvanveti zikSatestu pravRttiphalakaM parakaTa kakriyAyA darzanaM jJAna sAmAnyaM bA'rthaH vaDAnalAdestu dAhakarTa tvameva dAhakartavyatAjJAnaprayojakamiti nAnupapattiriti paJcamyarthe tathAvidhavyApAre prakRtyarthasyArdhayatayA'nvayaH evaM pAcakAtyAkaM zikSate naTAnnAcaM zikSate ityAdI itthaM ca paktavyamiti pAkAGgasya cullIprajvAlanAdikarmaNaH: Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 pnycmiivibhktivicaarH| pradarzanasvarUpa: pAcakavyApAra: pAkakartavyatAjAnaM janayati tathAvidhatAnaM tu pAkaprattiprayojakamiti dUtthaM naTanIyamiti nATyAGgasyAGguliceSTAdikarmagA: pradarzanasvarUpo naTavyApAro nAya kartavya tAjAnaM tacca pravRttiM janayatItyevamanyatrApya dyamiti tathA ca pAcakavRttiH kartavyatAjJApanasvarUpo yo vyApArastatprayojyAyA: pAkasAdhyikAyA pratteranukUlaM yatparaka kapAkastha darzana jJAnasAmAnyaM vA tadAzrayatvaM vAkyArtha: / evaM naTavattitathAvidhavyApAraprayojyAyAH nAyasAdhyikAyA: pratteranukUlaM yadanyakartakanATyadarzanaM tadAzrayatvaM vAkyArtha iti evaM paNDitAtpurANaM zUgotItyAdau lakSaNapaJca kopetamArSavAkyaM purANaM paJcamyA AkhyAnavAkyamarthaH prayojyatayA dhAtvarthe zroSaNe'nveti tathA ca paNDitakarTa kabAkya prayojyaM yatpurANakamaikazravaNaM tadAzrayatvaM vAkyArtha: anopayogaH puNyajanakatvamadharmadhvaMsajanakatvaM vA zravaNe svarUpasadapekSitaM tasya tu bodhaH paJcamausAdhunvArtha mAnAntareNauveti yatra nehaza upayogastava na paJcamI yathA naTasya zRNototyAdau ata eva upayoga iti kiM naTasya zRNotIti kAziko / pikAbane zRgavatItyAdau hetau paJcamauti nAnupatti: ata eva hetu paJcamyA gatArthatA sambhavati puNyajanakatvAzupayogapratItiprayojanakatayA sArthakAtvAt etena paNDitAtyurANaM zRNoti upAdhyAyAidamadhIte ityAdAvuccAraNAdhonatvaM paJcamyarthaH prakRtyarthasya karTa tayoccAraNe'nvayaH / uccAraNAdhInatvaM zravaNe uccAraNe'rthaparatvajJA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vibhktyrthnirnnye| ne vA'dhyayane'tItyapi nirastaM naTamya zRNotItyava paJcamyApatta: naToccAraNAdhInatvasya zravaNe sapvAt evamupAdhyAyAveda zRNotItyatta zravaNasyoccAraNajanakattvamapi ziSyopayoga: puNya janakatvameva zi. dhyAnyopayoga iti / janyAdidhAtuyoge paJcamI jApayati / jani katu : prakRtiriti mUtram / janika rUtya tyAzrayasya prakRtiH samavAyi kAraNamapAdAnasaMta bha. vatItyarthakam / atra zRGgAccharo jAyata itiprayogaH bhava gauDAH / prakRtitvaM na vikAritvaM prakRtivikRtibhAvavi. rahe'pi raghorajo jAyatetyAdau paJcamI na ca sutavapuSaH pitroH zarIravikRtitvamapi tadIyazukrazoNitavikRtitvameva zukrazoNitAdeH zarIratve'pi malamUtrAderiva zarIrAvayavatvAbhAvAt tadava yavArabhyatvasyaiva tahikAratArUpatvAt / na cAna hetau paJcamI na tvapAdAna iti vAvyam / RNAguNAtirikta hetau paJcamyanuzAsanavirahAt anyathA hetu paJcamyaivopapattau janikarturitisUtrasya vaiya*patte: tasmAtkAraNatvameva prakRtitvaM daNDAt ghaTo jAyata ityAdiprayogA iSyanta eva ata evezvarasya kAryAprakRtitve'pi yato TravyaM guNA: karmetyAdau paJcamI na cAtra kriyAyogAbhAvAt kathamapAdAnapaJcamIti vAcyam / agatyA jAyata ityAdikriyAdhyAhAraNa paJcamyA upapAdanauyatvAditi nirUpyatvaM paJcamyarthaH za GgAdivizaSitaM dhAtvartha janyAdAvanbetItyAhuH / tanna sundara pubasya piTavikRtitvAt na hi malamUtrAdisa hazazukrazoNitAdi pitrorArambhakatvAt ata eva SATa kauzika Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 pnycmiivibhktivicaarH| zarauraM trINi piTatastvamAMsarudhirANi mArataH pasthisnAyumajjAnaH iti / yadapi paTaNAguNAtirito hetau na paJcamyanuzAsanavirahAditi tadapi dAho dahanAnna tu jalAdityAdenijaziromaNivacanasya viruddhaM darzayithyamANa paJcamyanuzAsanatayA akiMcitkarameva / ata eva yato dravyaM guNA: karma tathA jAtiH parA'paretyatra jAyata ityadhyAhAreNa paJcamyupapAdanamadhyayukta jAyata dU. tyadhyAhAreNa jAtirityAdAvasambhavAt hetupaJcamyaivopapattaH ata evotpAdakatvaM jJApakatvaM caiti vividhamatra hetutvaM yathAyogyamiti prakAze mahAmahopAdhyAyacaraNAH / tanmAt prakRtitvaM samavAyihetutvaM tathA ca paJcamyAH samavAyAvacchinnatvamarthaH / tatra prakRtyarthasya samavAye nirUpakatayA'nvayaH samavAyAvacchinnatvasya janyAdidhAtvartha janyatve'nvayaH / evaM tantubhAH paTaH kapAlebho ghaTaH zRGgAccharo vA jAyata ityAdI tantunirUpitasamavAyAvacchinajanyatvAzrayaH paTa ityAdiranvayabodha: / yadi ca vikAritvameva prakattitvaM tacca vidyamAna nAzapratiyogitvamanyathA rUpasya ghaTa. prakRtiritivyavahArApatteH / na ca tathA'pi mahApaTaH khaNDapaTasya prakRtiriti vyavahArApattiriti vAcyam / samavAya hetoSTajAtIyatvasya tathAtvAt / na hi mahApaTaH samavAyi heturiti evaM tantubhA: paTa iti nApAdAnapaJcamI ki tu tpiNDAt ghaTA jAyata ityAdau naSTapiNDajAtoyamdo ghaTArambhakatvAt / yena' rupaNa praka titvaM tena rUpeNa sAjAtyaM bodhyamato davyatvAdinA tanvAdeSTamahApaTAdisAjA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . vibhaktyarthanirNaye / tye'pi na praka titvaM TravyatvAdeH praka,titA'navacchedakatvAt / punasya zukrazoNitanAzajanyatvApi pitarau na prakRtiH pitrAdigatacaitratvAdijAteravayabimAttitayA zukrodyattitvAt / evaM danaH dugdhaM zarasya zRGga bhasmanaH kASThaM prakRtirityAdau dugdhaparamANUnAM dugdhatvena naSTadugvasAjAtyaM zRGgAvayavastha zRGgatvena naSTazRGgasAjAtyaM kASThaparamANU nA kASThatvena naSTakASTa sAjAtyaM dugdhatvAdijAteravayavAvayavivRttivAt bhavatyupapattiriti vibhAvyate tadA pakSamyA: svaprakRtyarthatAvacchedakatvopalakSitajAtimatpratiyogiko nAzo'rthastatra prakRtyarthasyAdhe yatayA'nvayaH tathAnidhanAzastu prayojyatayA janyAdidhAtvartha utpattAvanveti evaM dugdhAdhi bhavati kASThAsamma bhavati zRGgAccharo jAyate gomayAT vRzcika utpadyate pASANAd bheko bhavatItyAdau dugdhattidugdhanAzaprayojyotyalyAzrayo dadhItyAdiranvayabodhaH / ata eva hetupaJcamyA nAsya sUtrasya gatArthatvaM nAzaprayojyatvasvarUpavilakSaNArthapratipattiphalakatvAt etena yadatra brahmaNaH prajA: prajAyata ityAAdAharaNaM hetupaJcamyAH sUrya pratyAkhyAtamiti nirastamudAharaNasya darzitatvAt brahmaNa ityAdiranodAharaNaprayogaH sUtrArthAnabhijJAnaviz2ambhita eveti| . aGgAdaGgAtsaMbhavasi hRdyaadbhijaayse| AtmA vai putranAmA'si tvaM jauvaM zaradaH shtmiti|| zrutau tu nApAdAnapaJcamI / kiM tu hetupaJcamauti nAnupapattiriti / prabhavatiyoge paJcamI jJApayati / bhuvaH prabhava iti sUtram / bhavanaM bhUH bhuvaH kartuH prabhavo Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamIvibhaktivicAraH / yo'rthastatkArakamapAdAnasaMjJa' bhavatItyarthakam / prabhavaH prakAzanAdhikaragAM bhavanaM prathamaH prakAza: himavato gaGgA prabhaktautyatra paJcamyA adhikaraNatvamAdheyatvaM vA'rthaH prabhavatyarthe prathamaprakAze 'nveti himavadRttiprathamaprakAzavatI gagetyanvayabodha iti vadanti / sabandhAdhInatvaM paJcamyarthaH dhAtvarthe prathamaprakAze'nvatotyanye / darzanayogyatvAbhAvAvacchedakadezAvyavahitadezAvacchedena darzanayogyatvaM prakAzaH prabhavatyarthaH dvitIyadezAnvayitAdAtmyaM pamyarthastathA ca himavadabhinno yo darzanayogyatvAbhAbAvacchedakadezAvyavahita deza ptadavacchinna darzanayogyatAbatau gaGa geti vAkyArtha iti gurucaraNAH / vastutastu prathamaprakAzaH prabhavatyartho na sambhavati prakAze darzanakharUpe jJAnasAmAnyakharUpe vA prathamatvasyAsambhavAt / tathA ' hi tatprAgabhAvAdhikaraNasamayavartitvaM tatprathamatvaM tacca prakRte na sambhavati himavadanyadeze prakAzasyApi prakAzAntaraprAgbhAvAdhikaraNasamayavartitvAt na cAtra sajAtauyAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNasamaya vartitvaM 362 pratha matvaM tacca prathamaprakAza eva dvitIyAdiprakAzasya prathamaprakAzAdhikaraNasamayadhvaM sAdhikaraNasamaya vartitvAnna tatvamiti vAcyaM darzanasvarUpANAM jJAnasvarUpANAM vA prakAzAnAmanAdau saMsAre darzanAdhikaraNasamaya dhvaMsAdhikaraNasamayavarttitvAtprathamatvAprasiddheH / na ca gaGagAviSayakatvena prakAzasya sojAtyaM vivakSaNIyamato nAprasiddhiriti vAcyaM himavadgaGa gAsaMbandhAtprAgvartinAM janAnAM gaGgopanItabhAnAdisambhavAdaprasidditAdava Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye 1 sthyAt prakAzasthAnanugamApattezca / tasmAtprathamAvaya bAvacchedena laukikaM cAcuSaM pratyakSaM vA prakAza: prathamatvamavayavAnAM tu svArasyArambhakAvayavAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaragA samayavatitvamidameva mUlatvaM haimavatazca gaGgAvayavasya svotpAdakasamayavartitayA tathAkhaM dezAntarauyasya tu haimavatAdhikaraNasamayadhva' sAdhikarasamayavartitayA na tathAtvamiti / evaM vRcamUlasyApi madhyathAkhAdyapecayA prathamatvamiti evaM himavato gaGgA prabhavatItyatra darzitaH prabhavatyarthaH viSayatvasvarUpaM kartRtvaM tiGarthaH paJcamyAH prakAzAnvadhikartRghaTitasaMbandhAvacchinnamAdheyatvamarthastathA ca himavataH prathamAvayavAvacchinnasya cAkSuSasya vA viSayo gagecyanvayabodhaH darzite prabhavatyarthe prathamatvamavayava eva vivakSitamato himavato gaGgA prabhavati kAzmorebhyo vitastA prabhavati prathamata upalabhyata ityartha iti kAzikA a prathamatvasya dhAtvarthavizeSaNatve prathamamiti syAnna tu tasyantaprayogasta seravacchinnatvamarthaH pRSTato garuDadhvaja iti darzanAt avacchinnatvaM tu prakRte svarUpasaMbandhavizeSaH vi. SayitvaM vetyanyadetat / atha vA paJcamyA hetutvamarthaH zrata eva prabhavatyasmAditi prabhava iti kAzikA / haitutvaM ca daizikaM bodhyaM prathamAvayavAdhInasya darzitaprakAzamya prayojakatA prathamAvayavasattAprayojakasya himavata iti ata eva kSetrAcchAliH vRkSAtpuSpaM vA prabhavatIti na prayoga: zAlipuSpayormalaTantayoH prathamAvayavayoH kSetravRkSAbhyAmanyatrApi paraMNAnayane sati saMyogasambhavAt 363 0 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamIvibhaktivicAraH / kSetrakSayoH mUlantasattAprayojakatvavirahAt prayojakatvaM tu prakRte niyAmakatvaM vyApakatvamiti yAvat / evaM "valmIkAgrAtprabhavati dhanuHkhaNDamAkhaNDalasye"tyanApi zakradhanuHkhaNDasya prathamAvayavasattAniyAmakaM valmokAgraM zakradhanuHkhaNDasya darzitaprakAze hetuH meghAhidAprabhavatitarAmityAdau vidyadAdiprathamAvayavasattAniyAmako meghAdidarzitaprakAze heturiti atra prabhavatiparyAyasyAvibhavatyAyoge na paJcamI kintu saptamI yathA valmoM kAgre zakradhanu:khaNDamAvirbhavatIti kecit / vastutastu sUce bhuva ityupAdAnAddarzitaprakAzArthakasya bhUdhAtoryoga paJcamauti jJAyate / anyathA prabhuvo bhava ityeva muniH sUtrayet prabhava ityatra prazabdopAdAnaM bhuvo darzitaprakAzArthakatvajJApanArthamiti valmIkAdAvirbhavati prAdurbhavati vA zakradhanurityAdiprayogo'poSTa eveti / atra bhaucA'rthAnAmityAdisaptasUtrI pratyAkhyAtA phaNibhASyakRnistatra caurebhyo bibheti bhayAnnivartate trAyate rakSaNena nivrtyti| parAjayate glAnyA nivartate / vArayati pravRttiM pratibanan nivartayati / nilauyata nilayanena nivartate / adhote upAdhyAyAnniHsarantaM zabdaM gRhNAti / brahmaNaH prapaJco jAyate tato nirgacchati / prabhavati bhUtvAni:sarati iti dhAvUnAM svecchayA'rthakalpanena zAbdikAnAM pratyAkhyAnopapAdanaM zAstramaryAdAlaGghanaphalakaM svAtanyameva / karaNe paJcamauM jJApayati / karaNe ca stokAlpakRcchakatipayasyAsattvavacanasya iti sarva stokAlpakacchakatipayaityetebhyaH zabdebhyo'sattvavacanebhyaHkara Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 365 Ne'rthe paJcamI vibhaktirbhavatItyarthaka kacchazabdasya duH-- khamarthaH katipayazadasya saMkhyAtvAbAntarajAtimatI saMkhyA'rtha: / asattvavacanatvaM dravyavAcipadAsAmAnA-- dhikaraNyaM bodhyaM cakArAttRtIyA'pi bhavati stokena stokAhA alpena alpAhA kRcchraNa kacchAhA katipayena katipayAdA mukto mucyate vA ityAdI DhatIyApaJcamyoH karaNavyApAro'rthaH / sa ca prayojyatayA dhAtvanveti vyApAra prakRtyarthasya prayojyatayA'nvayastathA ca stoka. prayojyavyApArajanyamocanakarmetyAdiranvayabodhaH bahutaradAne deSAdalpasaMkhyAyA dveSAnutpAdadvArA svAzrayajJAne prayojakatvamiti dAnaM vyApAra: kacchrasya svaviSayako deSo vyApAro bodhyaH / dravyapadasAmAnAdhikaraNyena paJcamI yathA stokena viSeNa hata iti / lyap lopa karmaNyupasaMkhyAnamiti vArtikaM lyabantadhAtulope sati karmavAcakapadAtpaJcamI vidhatte yathA prAsAdAtprekSate iti atra lopaH lyabantasyAruhyetyAdeH smArakaH paJcamyA karmatvamathaH / atha vA paJcamyAH karmatAviziSTArohaNasya sAmAnAdhikaraNyAvacchinnamuttarakAlikatvamarthaH prekSaNAdAvanveti tathA ca prAsAdakarmakArohagAsya samAnAdhikaraNamuttarakAlikaM yatprekSaNaM tatkartRtvaM vAkyArthaH karmaNI- . tyupalakSaNaM kArakAntaravAcakapadAdapi paJcamI jeyaa| yathA'sanAtprekSata iti anAdhikaraNavAcakAtyaJcamI upavizyeti lyabantasya lopa: smArakaH paJcamyA adhikaraNatvamarthaH atha vA''dhe yatAviziSTopavezanasya tathAvidhamuttarakAlikatvaM paJcamyarthaH evaM yatkArakArthakavi Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pnycmiivibhktivicaarH| bhaktisamabhivyAhRtasya lpabantasya lopastatkArakArthikA tatra paJcamI ghanAnniHsRtya vidyotate ityatrApAdAnArthakapaJcamausamabhivyAhRtasya lyabantasya lope apAdAnAthikaiva paJcamau yathA valAhakAvidyotate vidyadityatra pavamyA apAdAnatyamartha: lopo niHsRtyeti lpabantasya smArako'tha vA ghanApAdAnakaniHmaraNasya tathAvidhamuttarakAlikatvaM paJcamyarthaH vidyotane'nveti pUrvavadanvayabodha iti nAtvApi yAdRcchika: ni:mRtyetyanyAhAraH kiM tvAnuzAsanikati / yadi cAsanAtprekSata ityatrApyadhyAsyAdhiSThAya vetyAdeya'vantasya lope karmaNyeva paJcamau na tu kArakAntara iti karmaNoti nopalakSaNamiti vibhAvyate tadA valAhakAvidyotate taDidityatrApi vibhidya vidaurya vetyAdipabantasya lope karmaNyeva paJcamI na tu niHsRtyetyadhyAhAra iti / - iti vibhaktyarthanirNaye kArakapaJcamyarthanirNayaH / nAmArthAnvayinaH paJcamyarthA akArakatayA saMjJAyante / tatra yatazcAdhvakAlanirmANaM tataH paJcamI tAnAdadhvana: prathamAsaptamyau kAlAtmaptamau vaktavyeti vAtikaM yato yadavadhika adhvakAlayonirmANaM nirgataM mAnaM parimANaM tahAcakAtpaJcamI bhavati tathAvidhapacamIyuktAdadhvAvayavavAcakapadAtpathamAsaptamyau tathAkAlAvayavavAcakAtsaptamaumAtraM bhavatItyarthakaM kAlasya parimANaM svAvayavakAlasaMkhyA bodhyA paJcagyAnvayaM nAmArthayoradhvakAlavizeSayopiyati yathA grAmodyonane yojanaM vA vanamityAdau ava paJcamyA avadhitva Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marthaH tacca yojanazabdArthasya yojanaparimANaviziSTasthaikadeze yojanaparimANe vyutpattivaicityAdanveti zravadhimatvaM tu ghaTitatvaM bodhyaM grAmAvadhighaTitatvaM tu grAmAdhikaraNa dezaparimANaghaTitatvaM yojana parimANe taTitatvaM tadArabhyatvamatha vA tajjJAnasApekSajJAnaviSayatvaM saMyukta deza saMyogaH samAnAvayavAvacchinnaH saptamyAH prathamAyAzcArthaH / evaM grAmAvadhika yojanaparimAgAvaddeza saMyukta deza saMyogavaddanamityanvayabodhaH samAnAvayavAvacchinnatva nivezAdayapRSThAdibhinnabhinnAvacchedena yojanavanayoH saMyoge tathA na prayogaH / evaM kArtikyA mAse zrAgrahAyaNo ityatra paJcamyA zravadhitvamevArthaH / tacca viMzaddinavartino mAsazabdArthasyaikadeze viMzaddine'nveti / saptamyAstu viMzahinanAzotpattikAlikotpattikatvamarthaH tathA ca kArtikyadhikaM viMzaddinavartamAnIyaviMzaddinanAzotpattikAlotpattimatau AgrahAyaNotyanvayabodhaH / evaM kurukSetrAcJcatvAri yojanAni caturSu yojaneSu vA pRthUdakamityava caturyojana parimANa vizeSaviziSTaH caturyojanazabdayoH prathamAntayo: saptamyantayozcArthaH tAdRyaparimANavizeSe paJcamyarthAvadhitvasyAnvayaH / evaM kArti - kyAstrimAse triSu mAseSu vA mAghItyatra mAsavayavartI vimAsazabdArthaH tava paJca yarthAvadhitvasyAnvayaH pUrvavaditarAntraya iti / gurucaraNAstu yojanAdizabdA mukhyayA vRttyA paratvavizeSamabhivati gauSyA tu tada bhitryaJjakasaMyuktasaMyogaghaTakAn paratvapratiyogi kAparatvAdhikaraNadezAnmAsAdipadamapi tAvadAdityaparisya - sAgara vibhaktyarthanirNaye / zrI 367 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 pnycmiivibhktivicaarH| "ndAntaritajanmanovastunoH sAmayikamaparatvavizeSamabhidadhattasaMsargaguNena tadantarAlakAlAvayavAnabhidhatte svIkriyate ca saMkhyAyA va paratvAdarapi samavAnyAkhyena yena kenApi saMsargaNa guNAkarmaNorapi vyavahArAvaiziSTaya tathA ca gAmAdyojanaM yojane vA vanamityAdau paJcamyA abadhimattvaM prathamAyAH saptamyA vA adhikaraNatvamartha iti grAmAvadhikayojanAtmakaparatvAdhikaraNAM vanamityanvayabodha: kArtikyA AgrahAyaNI mAse ityAdau tu kAtizyAdipadaM tadutpannasthiradravye lAkSaNika tathA ca kArtikyutpannasthiraTravyAvadhikamAsasvarUpaparatvAdhikaraNAgrahAyaNyutpannasthiradravyamityanvayabodha iti pAhuH / anyAdizabdayoge nAnAvidhAthi kAM paJcamauM jJApayati / anyArAditaratedikzabdAJcUttarapadAjAhiyukte iti sUtram / anyaH zrArAt itara: tetisvarUpataH zabdAH dika zabdA digbhedArtha kazabdAH pUrvAdayaH na tu dikasAmAnyArtha kA digAdayaH aJcUttarapadA: zabdAH dikabhedArthakAH prAgAdayaH 'na tu sadhpaGa devavyaGAdayaH / Accha tyaya Ahipratyayazca etaiH zabdoge paJcamau bhavatItyarthakam / anyetarayorubhayorupAdAnaM paryAyagrahaNArtha tena parabhinnAdizabdayoge'pi paJcamI sAdhuH / anyazabdasya bhedaviziSTo'rtha: bhedaviziSTArtha kapAtipadikazabdaH paryAyaH tAdRzaH zabdo rUDha itaraparAdiH kuttahitAntAdibhibhinnabhedavadAdiH zakrAdanyo nahuSa ityatra paJcamyAH svapakratyatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnaputiyogitvamatha stacca vyutpa Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 365.. ttivaiciyeNAnyapadArthaMkadeze bheTe svanirUpitAnuyogi. tvena saMbandhenAnveti praka tyartha syAdheyatayA tathAvidhapatiyogitve'nvayaH tathA ca zakratizakratvAvacchinnapatiyogitAkabhedavadabhinno nahuSa dUtyanvabodhaH / na ca patiyogitvamA paJcamyartho'stu kimavacchinnAntanivezeneti vAcyaM tathAsati ghaTAdanyo ghaTa iti prayogaprasaGgAt / ghaTaniSThapratiyogitAkasya naulaghaTabhedasya pautaghaTa sattvAt / nanu prakRtyarthasya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnatvenAdheyatvena cobhAmyAM saMbandhAbhyAM paJcamyarthe pratiyogitvAnvayopagamAnnoktadoSa iti cetsatyaM tathAsati paJcamI sodhutvArthikaiva prakRtyartha syAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvena saMbandhenAnyatve'nvaya ityeva jyAyaH ata evAnvayitAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkatvamiha vyutpattibalalabhyaM na hi bhavati naulo ghaTo ghaTAdanya dUtyanumAnadaudhitAvuktam / samAnavibhaktikanAmArthayoreva bhedAnvayo na vyutpattisiddhaH ata eva vibhaktanirarthakatAvAdinAM mate rAjJaH puruSa ityAdau khakhAmibhAvasaMbandhena rAjapadArthasya puruSapadArthe'nvaya iti yadi ca viruddhavibhaktikanAmArthayorapi na bhedAnvayo'bhyapeyate / tadA pratiyogitvamA paJcamyarthastasya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnapratiyogitvIya nirUpitAnuyogitayAbhede'nvayo'tha vA darzitobhayasaMbandhana prakRtyarthasya pratiyogitve tasya svanirUpitAnuyogitayA bhedenvayaH anvayabodhastu pUrvavadeva evaM zakrAditara: paro bhinno bhedavAnvejyAdAvanvayo bodhyaH / iyAMstu vishessH| bhinna dUtyatra bhedA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370. paJcamIvibhaktivicAraH / zrayaH bhedavAnityaca bhedasaMbandhI pratIyate / naapadaM na bhedaviziSTArthakamiti tadyoge na paJcamI kiM ca prathamopAttA prathamaiva na caivaM guNAido dravyasyetyAdau bhedazabdasya viziSTArthavattvAbhAvAt bhedamAvArthakatathA paJcamyanupapattiriti vAcyaM guNAdvaidharmyamityatreva guNAda ityAdAvapi vibhaktapaJcamIsambhavAdityasya vakSyamANatvAt / bhavatu vA'nyazabdasya bhedArthakaH zabdaH paryAyastathApi sUtre nipAtAtiriktaparyAyasya grahaNAt naJpadayoge na paJcamauti / yantu anyapadasya pRthaktvaguNaviziSTo'rtha : - thakatvArthaka zabda eva paryAya: bhididhAtorapi pRthaktvamevArthaH naJpadaM tu na pRthaktvArthakamiti tadyoge pa mau na bhavatIti ata eva pRthakvaguNa siDiriti tazuccham / anyAdizabdasya pRthaka tvArthakatvAsambhavAt / dAdanyo guNa ityAdiprayogAnupapatteH / bhiderapi pRthaktvamarthaH / dravyAtkarmAdibhyazca bhidyate guNa ityAdipra yogAt guNe guNAnaGgIkArAt pRthaktvAnvayAsambhavAt bhedasyAnvayasambhavAt bhedArthakatvAvazyakatvAt bhedatvasyAkhaNDopAdhitayA zakyatAvacchedaka gauravavirahAt prakRte lakSaNAnupapatteH pRthaktvasiddistu mallAnmallo'payAti meSAnmeSopasaratItyAdau pRthaktvasyApi paJcamyarthatayA taba prakRtyarthasyAdhitayA'nvayastathAvidhasya pRthaktvasya kriyAyAM sAmAnAdhikaraNyenAnvayaH / na cAtra bhedaH paJcamyarthastasya pratiyogitAvacchedakatayA kriyAyAmantraya iti vAcyam / parasparasmAnmallau meSau vA apasarata ityAdAvapAdAnakartrIrubhayoH kriyAvattvAdvedAnvayAsambhavA Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "vibhttyrthnirnnye| 371 n / na ca takriyA bhedapratiyogitAvacchedikati bA'yaM tattakriyAdebhaMdapratiyogitAvacchedakatve'pi dhAtunA tAdrUpye NAnupasthApanot tatrAnvayAsambhavAt bhedapratiyogitAvacchedakamapasaraNamiti sAmAnyato bodhasya svasmAdapasarata ityAdAvapi sambhAvitatvAdityAdiyuktargagAgranthAdau yuktyantarasya pRthakatvasAdhakasyAnusandhAnena pR. thaktvaM sAdhanauyamiti / prakRte tu pRthaktvAnupapattiH sUtre zabdasya pRthaktvArthakatvakalpane yujyate naiva yato hi siddhamaya zabdo'bhidhate nahi zabdenArthasiddhiranyathA khapuSyAdizabdAdatiriktavastusiDyApatteriti najo'bhAvatva pratinimitaM na tu bhedatva manuyogivAcakapade prathamAnte sati prathamAntArthasya tAdAtmyAvacchinnapratiyogitayA naJarthe'bhAve a. mbayopagamAhaTo na paTa ityAdau ghaTAdiSu ghaTAdibhedasyArthataH prtiitismbhvaaditi| nayoge paJcamya prasaktaH ghaTo na ghaTAdityAdiko na prayoga ityapi vadanti / ghaTaH paTAtpRthagityAdau tu paJcamau sUtvAntaraNati vakSyate Tateyoge yathA kRSNAhate vrajo virasa ityAdau atra pacamyA: pratiyogitvamarthaH tatra prakatyarthasya pUrvavadanvayaH Tate zabdArtho'tyantAbhAvastatra pratiyogitvasya pUrvavadanvayaH virasastu protyajanaka tathA ca kRSNattikapaNatvAvacchinapratiyogitAkAtyantAbhAvavAn vajaH protyajanakAbhinna ityanvayabodhaH / RtezabdArtho bhedo'pi yathA kRSNADhate jano govardhanAsaha ityAdI va cidatyantAbhAvavAn bhedavAMzca RtezabdArtha: yathA rAmAdRte na lakSmaNa ityatrAtyantAbhAvavAn romAite bhaktiH protirvA na lakSmaNasthe Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU72 pnycmiivibhktivicaarH| tyatra bhedavAn pratIyate / ArAdyoge yathA yAmAdArAttaTAkaH taTakAdArAhanamityAdau ArAcchabdo dUrasamIpayorvatate sAmopyaJca sAmAnyataH saMyuktasaMyogitvaM vizeSataH svalyetarasaMyogaghaTitaparamparAsaMbandhavattvamitarApevaM tadanyatsAmAnyata: samIpAnyatvaM dUratvaM bahutarasaMyogaghaTitaparamparAvatvaM paramparAghaTakaprathamasaMyogAndhavipratiyogitvaM tu paJcamyartha: sAmIpyadUratvaghaTakacaramasaMyogayostaTAkavanAdAvanvayaH tathA ca grAmapratiyogitAkasaMyogavaddezasaMyogavAMstaTAkaH taTAkapratiyogitAkasaMyogavaddeza saMyuktabahataradezasaMyogaparamparAghaTakasaMyogavahanamityanvayabodhaH / vanAdArAdityatra vanAvadhikaM paratvamaparatvaM cArtha iti gurucaraNAH / dikazabdayoge yathA grAmAtpUrvo dakSiNaH pazcima uttaro vA rAma ityAdAvanodayAcalasaMnihita: pUrvapadArthaH baDavAnalasaMnihito dakSiNapadArtha: astAcalasaMnihita: pazcimapadArthaH kailAsasaMnihita uttarapadArthaH padArthaikadezatattatsAMnidhyAnvayyavadhitvaM paJcamyarthastacca tattatsAMnidhyakharUpaparamparAghaTakasaMyogAnvayiparamparAntaraghaTakasaMyogasaMkhyAnyUnasaMkhyAvatvaM tatra prakRtyarthasya svasaMyogaghaTitatvasaMbandhena paramparAntare 'nvayaH tathA ca grAmasaMyogavaTitodayAcalaparamparAghaTakasaMyoganyUnasaMkhyAkasaMyogaghaTitodayAcalaparamparAghaTakasaMyogavAn rAma ityanvayavodhaH / evaM baDavAnalAdisAnnidhyamAdAyAnvayabodha UhanIyaH / vastutastu tatsAnidhyaM tu tatsaMyogaghaTitaparamparAntaraghaTakatatsaMyogaghaTita paramparAghaTakasaMyogavatvaM bhavati hi Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| gamavizrAntodayAcalasaMyogavaTitapamparAyA ghaTikodayasaMyogaghaTitArAmavizrAntA parampareti grAmApekSayodayasyAntika ArAma iti / evaM paramparAbayisaMyogaghaTitatvaM paJcamyarthaH prakRtyarthasya saMyoga AdheyatayA'nvayaH e. vamanvayabodha jahanIyaH ghaTakatvaM tu taviSayatAvyApakabiSayatAvattva ghaTitatvaM tu tahiSayatAvyApyaviSayatAbattvaM bodhyamiti / pare tu udayAcalAdyavadhikAparatvaviziSTaH pUrvAdipadArthaH paJcamyAH paratvamarthaH tatva prakRtyarthasyAdheyatayA paratve'nvayastathA ca grAmattiparatvanirUpaka mudayAcalAvadhikaM yadaparatvaM tadAzrayastaTAkaH ityanvayabodho grAmatyUrvastaTAka ityAdau jAyate evameva prAgAdizabdayoge'pyanvayabodha iti vadanti / pUrvAdizabdasya diganyAtheM vartamAnatAyAM paJcamI yathA mAdhavAtpUrvo madhuH kaSNAtpUrvI halAyudha dulyAdau aba kAlikasaMbandhena prAgabhAvavAn pUrvapadArthaH prAgabhAvAnvayipratiyogitvaM paJcamyarthastava praka tyarthasyAdheyatayA'nvayastathA ca mAdhavattipratiyogitAkapAgabhAvavAnmadhurityAdiranvayabodhaH prAgabhAvakAlotpattimattvaM na pUrvapadArthatAvacchedaka prAgabhAvApekSayA gurutvAditi / anye tu kAlikaparatvavAn pUrvapadArthaH paratvAnvayyaparatvanirUpakatve paJcamyarthastaca praka,tyarthasyAdheyatayA'paratve'nnayastathA ca ka SaNattiparatvanirUpakAparatvavAn halAyudha ityanvayabodha ityAhuH / yadi ca zabdAtpUrva gaganaM janyattAnAtpUrvo jIvaH kAyamAnAtpUrvo bhagavAnityAdiH prayogastadA prAMgabhAvAdhikaraNakAlavartitvaM pUrvatvamatha vA'dhikaraNasamayadhva sAnadhi Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 pnycmiivibhktivicaarH| karaNatvaviziSTasyAdhikaragAbhedasya viziSTe samaye vartamAnatvaM tathA ca hitauyAdikSaNAmAtravartinyatiprasaGgavAraNAya viziSThasyetyantaM bhedasya vizeSaNaM AdyakSaNaSTattini svasmiparvatvavoraNAyAdhikaraNAbhedasya vaiziSTaya samayavizeSaNaM kAlikasaMbandhana vastumA vAnadhikaraNe jIvAdI vartamAnasya jJAnasukhAdeghaTAdipUrvatvavAraNAya samaya iti pade tena kAli kasaMbandhAvacchinnAdheyatvaM tathAvidhAnadhikara. zAnirUpitaM pUrvatvaM tacca jIvAdI kAlikena vartamAne jJAnasukhAdau nAtiprasaktamiti adhikaraNatvaM dhvasAdhikaraNatvaM ca kAlikenaiva bodhyaM tena kapAlAdisvarUpAdhikaraNAvasAdhikaraNa kapAlikAdibhinne tantusamudAye vartamAnasya paTasya na ghaTAdipUrvatvamiti vizeSaNAntara* prayojanamapyanayA rautyA bodhyaM tathAvidhadhvaMsAnadhikara NatvavaiziSTyamadhikaraNabhedasya vizeSaNatAghaTita sAmAnAdhikaraNyena bodhyamata: khottaravartini nAtiprasaGgaH / evaM paJcamyA nirUpitatvamathaH tacca bhedapratiyoginyadhikaraNe dhvaMsapratiyoginyadhikaraNasamaye cAnveti tathA ca zabdanirUpitAdhikaragAsamayadhvaMsAna dhikaraNe zabdanirUpitAdhikaraNabhinne samaye vartamAnaM gaganamityAdiranvayabodhaH / evameva mAdhavAtpUrvo madhuH kRSNAtpUrvo halAyudha ityAdAbapyanvayo bodhyaH / aJcattarapadayoge yathA nagarAtyAka avAka pratyagudag vA krIDAparvata ityAdI avApyudayAcalAdisaM nihita: prAgAdizabdArtha: pUrvoktatattatsAnnidhyAnvayipUrvoktamavadhimattvaM paJcamyarthaH grAmA tyUrva pArAma ityAdAvivAnvayo bodhyH| evaM mAdhavAtyAka Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 375 madhuH kRSNAtprAk halAyudha ityAdAnapyanbayo bodhyaH / prAgAdizabdAnAM dikazabdatve'pi grAmasya dakSigata - . tyAdA vivAtasartha pratya yayoge prasaktAyAH SaSyA niSedhAyapRthak grahaNaM tena nagarAyA cIna ArAma ityAdAvatamadhasya khapratyayasya yoge SaSThI na bhavatIti / Acyoge Ahiyoge ca yathA nagarAikSiNA dakSiNAhi vA parvataH nagarAduttarA uttarAhi vA kAsAra ityAdau / aba dakSiNottarazabdayorarthaH pUrvota evaM paJca pyAH pUrvoktamavadhimattvamarthaH tacca pUrvoktatattatsAnnidhye'nveti bhAjAhipratyayayoradhikaraNArthakayorAdheyatvamarthastathA ca nagarAvadhikavaDavAnalasaMnihitadezattiH parvata ityAdiranvayabodhaH / anayoH pratyayayoratasarthatayA prasaktaSaSThIniSedhArthamevIpAdAnamiti / avayavavAcipUrvAdizabdayoga SaSThaya va pramANaM tasya paramAmaMDitamitinirdezAttena pUrva kAyasya zarIrasya dakSiNAhi tilaH ityAdau kAyazarIrAdipadAnna paJcamau pUrvapadasya pUrva kAyasvarUpavAcakatvAt / dakSiNapadasya dakSiNabhAgasvarUpazarIrAvayavavAcakatvAditi / apAdAne paJcamautisUtravivecane kArtikyA: prabhRtautibhASyaprayogAt prabhRtizabdayoge paJcamI tadetadbhASyaM vigavatA kaiyyaTena tata prArabhyetyartha ityukta tenArabhyeti lpabantayogApi paJcamI sAdhuriti jAyate / kArtikyA: prabhRti Arabhya vA sevyate gaGagetyAdau pratizabdasyAdhikaraNa kAladhvaMsAdhikaraNasamayo'rtha: ArabhyetizabdasyAdhyayamevArtha : paJcamyAstu adhikaraNAnvayinirUpakatvamartha : prabhRtyarthaH sevane vyApakatayA Adhe Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 paJcamIvibhaktivicAraH / yatayA vA'nveti tathA ca kArtikyadhikaraNa samayadhva sAdhikaraNaM yaH samayastadyApakasya taddRttervA sevanasya karma gaGgetyantrayabodhaH evameva bhavAtprabhRti bhavAdArabhya vA sevyo harirityAdAvanvayo bodhyaH / tataH prabhRti saMkrAntAvuparAgAdiparvasu / tripiNDamAharecchrAime koddiSTaM mRtAni // - ityAdau yadi prabhRtyarthasya nipAtArtha tayA saMkrAntyAdikAle bhedAnvayo na yujyate tadA saMkrAntyAdiSTattizrAhaprabhRtyartha sthAdheya tayaivAnvaya iti / apaparivahiraJcavaH paJcamyA iti sUtreNa samAsavidhAnAt jJApakAt bahi:zabdayoge'pi paJcamau sAdhuriti jJAyate / nagarAihirArAma ityAdAvayavasaMyukto'nyAvayavasaMyukto bahiH padArtha : paJcabhyA avayavAnvayi samavAyitvamanyatvAnvayi pratiyogitvaM cArtha : vahi: padArtha syAdheyatayA rAmAdAvanvayaH / tathA ca nagarasamavAvyavayavasaMyukto yo nagarapratiyogitAkabhedavatsaMbandhyavayava saMyukta tadvRttirArAma ityanvayabodhaH kAzyA bahirmithiletiprayogavAraNAyAvayavasaMyuktatvamanyAvayavasaMyukta vizeSaNam / ata evAnadhikaraNaM hi padArtha ityapi pratyaktaM ghaTasya ghaTAnadhikaragatayA "ghaTe jalaM ghaTAhiri "tiprayogaprasaGgAcca jJApakasiddhaM na sarvatreti karasya karabho bahirityAdau paThau atra pRSThAvayavamukto'vayavo bahirarthaH tatra SaSTyarthasaMbandhasyAnvaya iti paJcamIvidhAyaka yogArtha keSu cicchavdeSu karmapravacanIyasaMjJAM vidhatte / apaparI varjane iti sUtram / apaparizabdau varjane'the karmapravacanIyasaMjJau bhavata itya - Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyaryanirNaye / rthaka varjanAdyartha virahe na karmapravacanIyatA yathA odanaM pariSiJcatItyAdau / caG maryAdAvacane iti sUtram / caG ityeSa zabdo maryAdAvacane khArtha maryAdApratipAdane sati karmapravacanIyasaMjJo bhavatItyarthaka ma ryAdAyAmetAvanmAtroktyaiva samAhitasihau vacanagrahagrAma bhitridhAvapi karmapravacanIyatAM jJApayati tathA hi kAzikA vacanagrahaNAdabhividhirapi gRdyata iti / maryA dAvacana iti ISadarthaM kriyAyoge uktasaMjJA niSedhArtha miti / karmapravacanIyayoge paJcama jJApayati / paJcamyapAparibhiriti sUtram / apAGparityetaiH karmapravacanIyairyoge paJcamau bhavatItyarthakam apacigartebhyaH paricigatebhyo vA dRSTo deva ityAdAvapaparizabdayovarjanamatyantAbhAvo'rthaH paJcamyA Adheyatvamartho'tyantAbhAve'nyeti sa pratiyogitayA aparapadArthe dRSTyAdAvanveti tathA ca ciMgatattvatyantAbhAvapratiyogidRSTikartA deva ityanvayabodhaH evametrApahareH parihareva saMsAra ityAdAvapyanvayo bodhya iti saMpradAyaH / atra samAnakAlikatva saMbandhenAdhyactyantAbhAvasya samabhitryAhRtArthaM dRSTyAdAvanvayastena kAlAntarAvacchedena trigarttavRtteratyantAbhAvasya pratiyoginyapi trigartavarSaNe tathA na prayogaH / vastutastu samabhivyAhRtArthasyAnvayitAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkatvena saMbandhenAtyantAbhAve'nvayaH tathAvidhAtyantAbhAvasya samAnakAlikatayA samAbhivyAhRtArthe'nvayastathA ca trigartavRtteSTAtyantAbhAvasya samAnakAlikau yA dRSTistatkartA deva hUtyanvayabodhastena trigartaSTattervRSTigaganAdyubhayAbhAvasya prati 48 300 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamIvibhaktivicAraH / yogini samAnakAlike'pi vigatavarSaNe tathA na prayogaH / ADo maryAdA'rthaH sA ca vyavadhAnasaMsargayorabhAvau tavAvyavadhAnaM ka citkAlikaM ka ciddezika ka cityAThika ka cidanyathA'pi saMsargastha tAdAtmyasaMyogasAdizyasamAnakAlikatvAderabhAvo'pi yathAyathaM tAtparyavazATupatichate AmuktaH saMsAra ityatra saMsAra muktinirUpitaM kAlikamavyavadhAnaM muktisamAnakAlikatvAbhAvazca pAsamudrAnmada ityatra mRdAM samudranirupitaM daizikamavyavadhAnaM tAdAtmyasya sAdezyasya vA abhAvazca prAkaDArAdekA saMjJA ityatra ekasaMjJAkazabdavidhInAM kaDArasUtranirUpitaM pAThikamavyavadhAnaM tatpaThitatvAbhAvazcAvagamyata iti / abhividhau vartamAnasyAGo vyApakatvamitarasaMbandhazcArthasmaca vyApakatAghaTaka itaranirUpitazcaika eba saMsargaH pratIyate AparamANoH pRthivautvasAmAnAdhikaraNyena tAdAtmyasaMsargAvacchinnA pacyamAnaparamANuvyApakatA taditaratAdAtmyaM ca bhAsate AsamudAdyaza ityAdau yazasi samudrAbhivyApakatvaM samudretarasaMbandho bhAsata itIyaM rItiranyatrApi jayeti padavAkyaratnAkare gurucaraNAH / ke citta yAvacchandatulyArthakasyADo maryAdA abhividhivArthaH maryAdA tu saumA kAlarUpA dezarUpA ca kAlarUpA yathA tasyAmArabhya tAM devImAdazamyAH prapUjayedityAdau kAlaniSThaM saumatvaM tu samabhivyAhRtakAlaprAgabhAvAnadhikaraNasvaprAgabhAvAdhikaraNasvasajAtIyayAvatkAlattisamabhivyAhRtakriyA'nadhikaraNatvaM darzitasthale punArUpakriyAyAH zakla dazamauniSThasaumatvanirUpakatvamA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 379 zabdena pratyAyyate tAvataivArthataH zukkadazagyA maryAdAtvaM labhyate tanniSThasaumatvanirUpakatvaM ca tadRttitve sati kRSNAnava moprAgabhAvAnadhikaraNatat prAgabhAvAdhikaraNatithikUTavyApakatvaM tAvatA SoDazatithyadhikaraNAkaSoDaza pUjA rUpasyaikakarmaNo vidheyatayA lAbhaH vyApyakAla samudAye sajAtIyatvavizeSaNAtpUjAyA uktavizeSagAiyAkrAntadaNDAdisamudAyAvyApakatve'pi na bAdhaH anvayitAvacchedakaghaTakarUpeNa sAjAtyasya vivakSaNAdatasthale ca titherityadhyAhAreNa dazamopadArthatAvacchedakasya tithitvaghaTitatvena vA''GzabdArthAnvayitAvacchedakatayA tithitvalAbhAt tena rUpeNa daNDAderdazamausajAtauyatvAbhAvAt tithiH sakhaNDa kAla vizeSarUpaH / nanu candramaNDalakalA'vasthApya zukriyApracayarUpA pUjAyAstAvatkriyAvRttitvAsambhavAt tatra ca prAgabhAva evAGo'rthaH pratiyogitvamanugogitvaM vA tatva prakRtyarthasya dazamyA - nvayaH tAvatA ca daza maupratiyogika prAgabhAvalAbhastasya svapratiyogyadRttitvaviziSTavyApakatAsaMbandhena pUjArUpasamabhivyAhRta kriyAyAmanvayaH vyApakatvaM ca khAdhikara gAtithiniSThAbhAvapratiyogitA'navacchedakapUjA vizeSatva 1 svAdhikaraNakRSNa navamau pratiyogika prAgabhAvA cchinnAbhedaviziSTakAlika vizeSata / saMbandhana bodhyaM tena kRSNa navamopratiyogika prAgabhAvavatpratiyogikabhedasyAprasiddhAvapi na catiH taddazamoprAgabhAvAdhikaraNakAlasya svAdhikaraNa kRSNanavamaraiprAgabhAvAvacchinnabhedavactva saMbandhena tatprAgabhAvAdhikaraNatvAcateH / na caivaM vyavahitakRSNanava Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmiivibhktipicaarH| mopratiyogikaprAgabhAvAvacchinnabhedaghaTitasaMbandhena prakRtakRSNanavamIpUrvatithInAmapi tattadRzamIprAgabhAvabatvAt tadadhikaraNatithivyApakatvaM pUjAvizeSe'pi na sambhavatIti vAcyaM khAvacchinnakRSNa navamIprAgabhAvAdhikaraNatvasaMbandhena khAvacchinnabhedasya saMbandhaghaTakatvopagamAttena saMbandhena prakRtanavamIpUrvatithInAM tattaddazamIprAgabhAvAnadhikaraNatvAtpUjA vizeSasya vyApakatvAkSateriti dezarUpA ca yathA kAzIta AkauzikyA vrajatItyatra kauzikyAgamanasaumatvaM pratIyate taca kAzIpUrvakauzikaupazcimadezavyApakagamanAnadhikaraNatvaM Azabdena kauzikAnadhikaraNakatve sati kAzIpUrvakauzikIpazcimadezavyApakatvaM gamane pratyAyyate tabAGa zabdArthaH pazcimadezastadanvayyavadhimattvaM paJcamyarthastava prakRtyarthasya kozikA anvayastAvatA kauzikAvadhikapazcimadezalAbhaH tasya khAvadhIbhUtakozikAttitvaviziSTavyApakatAsaMbandhena gamane'nvayaH vyApakatvaM ca kAzIpUrvAbhinnakhaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakagamanavizeSatvavattvamiti / abhividhirapi kAlarUpo dezarUpazca kAlarUpo yathA kArtikamArabhyAcaitrAcchotaM bhavati ityAdau dezahapo yathA kAzIta ApATaliputvAt dRSTo deva ityAdI prathame kAtikapUrvakAlottaracaivottarakAlapUrvakAlavyApakatvaM cainottarakAlAvRttitvasahitaM zItabhavane hitoye kAzIpazcima dezapUSapATaliputrapUbadezapazcimadezavyApakatvaM pATaliyuvapUrvadezAttinasahitaM dRSTAvAzabdena pratyAyyate zeSaH parvadizA'vaseya ityAhuH / taccintyaM maryAdAyAM Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __381 vibhttyrthnirnnye| vyApakatAbhAne mAnAbhAvAt AkaDArAdekA saMjJetyatva vyApakatAbhAnasthAsambhavAcca tathAhyeSa saMjAvidhina kaDArasUtrapUrvasUbavyApaka: / iko guNadhI na dhAtulopa ArdhadhAtuke ityAdiparva sUtra tahirahAnnApyavyavahitapUrvasUvavyApakaH vA''hitAgnyAdiSu ityavyavahitapUrvasUce tahirahAt evaM prabhAsata AgaGgAsAgarAt mRda ityAdI prabhAsapUrvabhUtagaGgAsAgarapazcimadezAnAM saritkAsAradevakhAtAnAM mRdanyatvAt mRdAM tAdRzadezAvyApakatvAttajhAbAyogAcca ebamAparamezvarAdAtmanAM karmabandha ityAdau pUrvottarAdidezakAlAnyatarasvarUpasauno'pyayogAditi / evamabhividhAvapi vyApakatvasya saumnazcAnupapattihahanIyA tasmAnmaryAdAthAmAGaH saMbandhAbhAvaH saMbandhisaMbandhazvArthaH AkaDArAdekA saMjJA ityatna kaDArasUtramaMbandhasyAbhAvaH saMbandhastu pratipAdyatvaM kaDArasaMvandhinastatpUrvasya sUtrasya saMbandhaH pratipAdyatvamekasaMjAvidhI pratIyate tatra paJcamyA nirUpitatvamarthastathA ca kaDArasUtranirUpitapratipAdyatvAbhAvavAn kaDArapUrvasUtrapratipAdya eka saMjJAvidhirityanvayabodhaH / abhAvapratiyogI saMbandhinirUpitazcaika eva saMbandho bodhyaH tena samudratodAtmyAbhAvasamudrasamakAlikatvasaMbandhayozca gagane sattve'pi trAsamudrAgaganamiti na prayogaH yadi ca kaDArasavottarasUpyekasaMjJAvidhiviraho 'bhisaMhitastadA prAgabhAvAnadhikaraNasUtrapratipAdyatvAbhAva eva prakRte maryAdA tatra prAgabhAvAnadhikaraNasaMbandhAbhAva AGo'rthaH paJcamyAH pratiyogitvamarthaH prAgabhAvAnveti kaDArasatramatiyogitAka Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 pnycmiivibhktivicaarH| prAgabhAvAnadhikaraNaM kaDAramatraM taduttarasU bakadambakaM ca zrAnuparvo vizeSaviziSTavarNakalApasvarUpasya hirAdaijityATeraa ityantasyASTAdhyAyIgranthasya vAhitAgnyAdiSu iti sUbAntabhAgaH kaDArasUtrAnupUrvIviziSTavarNaprAgabhAvasyAdhikaraNAmanadhikaraNaM cAnabhihite ityAdimatrabhAga iti tatra tathAvidhasyAdhikaraNAsya svAbhinna sUtranirUpita pratipAdyatvaM saMbandhaH tathAvidhAnadhikaraNasya tu svAbhinnasUtranirUpitapratipAdyatvasaMbandhAbhAvazcaikasaMjAvidhau pratIyate / kaDArasatrapUrvatvamAprayogottaratvaviziSTaM bodhyaM yatra cAGmayoge dvitIyo'vadhina dRzyate tatrAprayogAdhikaraNamAnupUrvI vA kAlo vA dezo vaavadhistatvAnupUrvI prakRte prAkaDArAdekA saMjJeti sUtrAtuparSoM tathAvidhAvadhistathAvidhAnupUrvyattaratvaviziSTasya darzitasUtraprAgabhAvAdhikaraNAsya darzitasaMbandhaH pratIyate ata eva kAzikAyAmAkaDArAditisUtravyAkhyAne kaDArAH karmadhAraye iti vakSyati A etasmAtsUtrAdavadheyadita UrdhvamanukramiSyAmastakasaMjJAbhavatIti veditavyamityuktaM tathAvidhakAlo yathA AmaraNAhitamabhisandhatte dhaura ityAdau atra hitAmisandhAnagya marAkAlAdheyatvAbhAva AGa prayogottagmaraNaprAgabhAvAdhikaraNa kAlAdheyatvaM ca pratIyate atrApi na vyApakatvasya bhAnaM maraNa prAgabhAvAdhikaraNasuSuptyAdikAle'bhisandhAnavirahAt / atra saMbandhAdheyatvaM kAlikasaMbandhAvacchinnaM bodhyamato nAnupapattistathAvidhadezo yathA zrAsamudrAkSitirityAdau ava tAdAtmyAbhAvaH saMyuktade Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 vibhktyrthnirnnye| zatAdAtmyaM cADo'rthastatra saMyuktadeze AprayogAdhikarayA pArthivAvadhika pUrvatvaM dakSiNatvaM pazcimatvamuttaratve samuditaM pratyekaM vA tAtparyavazAdavagamyate ataH samudravartinAM na darzitaprayogastathA ca samudrabhinnA tAdRzapArthivAvadhika pUrveNa samudrasaMyuktavelAdidezenAbhinnA kSitirityanvayabodha: / ka citsajAtIyo'pyavadhiH yathA mithyAjJAnamA paramAtmana ityAdau atra samavetatvAbhAvo bhoktamamavetatvaM cADo'rthaH bhoktA tu sAjAtyasaMbandhavAniti nAnupapattiH bhoktApakatAsaMbandhana samavAye'nvayastathAvidhasamavAyAvacchinnAdheyatvamavadhi vinA mithyAjJAnAnupapannamiti sthAvarajIvanmuktA dirbhoktA'vadhistasyAbadhitvaM paramAtmana dUva bodhya tathA ca sthAvarajIvanmutAsamavetatvaviziSTaM tathAvidhabhoktasamavetatvamatha vA sthAvarajIvanmuktabhinnabhUtA eva bhoktatayA bhAsante tathA ca paramAtmAsamavetaM mthAvarajIvanmukta bhinnabhoktavyApakasamavAyAvacchinnAdheyatvavanmithyAjJAnamityanvayabodha: / ka cinna hitoyo 'vadhiryathA AmukteH saMsAra dUyAdau atra muktikAlAttitvaM muktiprAgabhAvakA lavattitvaM ca pUrvAvadhirahite saMsAre pratIyate ka cid hitoyAvadhiyogaH yathA tata bAramya tAM devImAdazamyA: prapajayedityAdI ana pUrvakAlATattitvamuttarakAlattitvam Arabhya zabdasyArthaH tatra pUrvatvaghaTakaprAgabhAvAnvayipratiyogitvamuttaratvaSaTakAdhikaraNAnvayinirUpakatvaM ca paJcamyA arthaH / AGastu samAnakAlikatvAbhAvaH prAgabhAvakAlikatvaM cArthaH kAlAnvayini Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 paJcamIvibhaktivicAraH / rUpakatvaM prAgabhAvAnvayipratiyogitvaM ca paJcamyarthastathA ca kRSNanatra maupratiyogitA kaprAgabhAvakA lAvRttiH kRSNanavamInipitAdhikaraNakAla dhvaMzAdhikaraNakAlasvarUpottarakAlavRttiH dazamIpratiyogitAkaprAgabhAvakAlikau devaukarmikapUjA vAkyArthaH kRSNanavamyAdisakalatithivRttitvaM tu pUjAyA pratitithipUjAGghavizeSopadezAdavagamyate navamyAditithistu tattaJcandrakAlAnukriyApracayAdhikaraNakAlasvarUpA tathAvidhakriyA'pacayamA vAvasthAyajanya padArthasvarUpA vetyanyadetat dezasvarUpIbhayAvadhiyogo yathA kAzikAyAm ApATaliputrAdRSTo deva mathurAyA ityAdau cava dezika saMsargAvacchinnAdheyatvasyAbhAvastathAvivaM pazcima dezAdheyatvaM ca prathamasyAGa'rthaH paJcamyAstu zrAdheyatvAnvayinirUpitatvaM pazcimatvAaaradhimattvaM cArthaH / evaM dvitIyasyAGastathAvidhAveyatvAbhAvastathAvidhaM pUrvadezAdheyatvaM paJcamyAstu nirUpita micArthastathA ca pATaliputrAvRteH pATalipu vAvadhika pazcimavRtteH matharAnirUpitAdheyatvAbhAvavatyA mathurAvadhika pUrvadezaSTatteSTa STeH kartA deva ityanvayabodhaH zrIkRSNa navamau pUrvatithi Azukkadazami devauM pUjayediti ApATaliputramAmatha dRSTI deva iti cAvyayaubhAvasamAse tvAGo nipAtatayA tadarthe bhedAnvaye bAdhakAbhAvAdarzita evAnvayabodhaH / iyAMstu vizeSaH / samAse vi bhakte lRptatayA paJcamyarthayornirUpitatvapratiyogitvAdyoH saMsargItayA bhAnamiti / AGo 'bhividhirapyarthaH sa ca tatsaMbandhataditarasaMbandhAvAparamANoH pRthivItyAdau pR - Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 385 thivautvasAmAnAdhikaragayena paramANostadanyasya ca tAdAtmyaM pratIyata iti ke cit parai tu tadyApakatvaM taditarasaMbandhazcAbhividhiH vyApakatAghaTaka dUtaranirUpitapracaika eva bodhyastena saMbandhAntaraNa vyApakatve nAtiprasaGgaH zrAparamANoH pRthivItyAdau pRthivItvasAmAnAdhikaragayena pacyamAnaparamANuvyApakatvaM paramANubhinnatAdAtmyaM ca pratIyata ityAhuH / tadubhayamapi cintyam / bhAguNAjjAtiritiprayogaprasaGgAt / anya tu kArtikamAraNyAcaitrAcchItamityanAGa uttarakAlo'rthastasya skhapUrvakAlavyApakatvena svAttitvena cAparapadAnvayaH paJcamyA uttaratvAmvayinirUpakatvamarthaH bhArabhyazabdasya pUrvakAlottarakAlo'rthaH pUrvatvAnvayi pratiyogitvaM hitoyA'rthastAvatA kArtikapUrvakAlottarakAlalAbhaH sa cAyaM kAla: saMsargIbhUtavyApakatAghaTakavapUrvakAlasya vizeSaNaM na tu kApyanveti pUrvavadeva kArtikapUrvakAlotsarasvapUrvakAlanichAbhAvapratiyogitA'navacchedakadharmavattvaM vyApakatvaM saMsargaH ArabhyAntavAkyaM darzitavyApakatAsaMsargakAnbayatAtparya grAhaka tathA ca caitrottarakAlAvRttikArtikapUrvakAlottarIbhUta caitrottarakAlapUrvakAlavyApakaM ca zItamityanvayabodhaH / evaM kAzIta ApATaliputvAdRSTo deva ityAdau pUrvadeza AGo'rthaH pUrvatvAnvayyavadhimattvaM paJcamyarthastAvatA pATaliputrapUrvadezI lagyate tasya tu kAzIpazcimadezAvadhikapUrvIbhUlakhapazcimadezavyApakatvena khAvRttitvena cAparazabdArthe'nvaya stathA ca pATaliputtrapUrvadezAttitvaM kAzIpazcimadezAvadhikapUrvabhUtapATaliputrapU Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmiivibhktivicaarH| vidhikapazcimadezavyApakatvaM ca pRSThau pratIyate pArabhyAntavAkya pUrvavattAtparyagrAhakameveti badanti / tadapi cintyam / AzaizavAdadhautamAyauvanAdityAdI yovanottarakAlapUrvIbhUtazezavapUrvakAlottarakAlavyApakatvasyAdhyayane virahAt tAdRzAnadhyAyarogAdikAle'dhyayanabirahAditi tasmAtsaMbandhisaMvandhAbhAvaH saMbandhaitarasaMbandhazcAbhividhirADo'rthaH saMbandhyanvayinirUpitavamitarAnvayipratiyogitvaM ca paJcamyartha AparamANoH pRthivItyAdau paramANutAdAtmyavato jalAdiparamANostAdAmyAbhAva: pArthiva paramANutAdAmyaM pArthivaparamAbhinnaghaNukAditAdAtmyaM ca pRthivyAM pratIyate yAhazasaMbandhasyAbhAvo bhAsate tAdRza eva saMbandha itarasaMbandhazca bhAsate ataH samudrasaMyuktazaivAlatAdAtmyAbhAvasamudrasamakAlikanvasamudretarazadavattAdAtyAnAM gagane sattve'pi prAsamudrAgaganamiti na prayogaH na vA gaganamamavetazabdatAdAtmyAbhAvagaganatAdAtmyagaganetaraTathivyAdisamakAlikatvAnAM gagane satyApi AgaganAgaganamitiprayogaH / AcaitrAcchotaM bhavatItyatra uttarakAlAdhayatvasyAbhAva AdhayatvamitarAdheyatvaM cAGo'rthaH uttaratvaM dhvaMsAdhikaraNatvaM bodhyaM paJcamyAH pratiyogitvaM nirUpitatvaM cArtha: pratiyogitvadhvaMsataratvayonirUpitatvamAdhayatve'nveti prAdheyatvaM tu kAlikavizeSaNatAvacchinnaM bodhyaM tathA ca caitrapratiyogitAkottarakAlAhatticaitravRtticaivetarakAlatti zItaM tasavanaM vA vAkyArthaH / zAprayAgAdantarvedirityAdI pUrvadezatAdAtmyAbhAvastA Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhattyarthanirNaye / dAtmyamitaradezatAdAlayaM cADo'rthaH paJcamyAH pUrvatvAnvayyavadhimattvaM tAdAtmyAnvayinirUpitatvamitaratvAnvayipratiyogitvaM cArthastathA ca prayAgapUrvadezabhinnA prayAgapratiyogitAketarapazcimAdidezAbhinnA cAntarvedirityanvayabodhaH / zrAkoTAdAkaiTabhArerabhISTalAbhaprayuktakatakRkhatetyAdau kaiTabhAryavadhikotkRSTa paramAtmArazivamAdheyatvamitarAtmavRttitvaM hitIyasyADo'rthaH prathamasya tu koTAvadhikApakRSTanArakikAtmAttidarzitobhayaM cArthaH paJcamyA utkarSApakarSAnvavyavadhimacvaM nirUpitatvaM pratibogitvaM ca pUrvavadarthastathA ca kaiTabhAyaMvadhikokaSTaparamAtmAttiH kaiTabhAritti: kaiTabhAribhinnattiH koTAvadhikApakRSTanArakikAtmAvRtti: kauTavattiH koTapratiyogitAketarAtmabattizca kRtakRtyatetyanvayabodha: hitIyo'vadhistu pUrvavadihApi bodhyaH / evamAzoTamAkaiTabhavairitulyaH khAbhISTalAbhArakRtakalyabhAva ityAdyavyayIbhAvasamAse'pi darzita evAnvayabodhaH paJcamyarthasya tu saMsargatvaM vizeSaH / evaM kauTataditarAdheyatvayoH kaiTabhAritaditarAdheyatvayozcAvizeSaNa pratItyA kITakaiTabhAriSTattikatakRtyabhAvasya nArakiketarIbhUtaparamAtosarasakalAtmavyApakatvamarthataH pratIyate / evaM maryAdAyAmapi kRSNanavamIprabhRtitithivRttitvasya dazamopUrvakAlattitvatvena lAbhAtpUjAyAM navamIprabhRtiSoDazatithivyApakatvamarthataH, pratIyate bAdhakavirahAt / paJcamauMvidhAnAthaM prateravizeSa karmapravacanauyatAM jJApayati / pratiH pratinidhipratidAnayoriti sUrya pratinidhI Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamIvibhaktivicAraH / pratidAne cAthai pratiH karmapravacanIyasaMjJaH syAdityarthakam / karmapravacanIyayoge pacamoM nApayati / pratinidhipratidAne ca yasyAditi sUtraM yasmAtpratinidhiH yatazca pratidAnaM tatra karmapravacanIyapratiyoge paJcamI vibhaktibhavatItyarthakam / pratinidhau yathA abhimanyurajanAvyati pradyumnaH kRSNAvyatItyAdau aba pratinidhau vartamAnastha praterbhedastakAryakAritvaM cArthaH paJcamyA bhedAvayipratiyogitvaM kAryAnvayinirUpitatvaM cArthastathA cArjunapra'tiyogitAkabhedavAnarjunanirUpita kAryakadabhimanyurivyAdiragvayavodhaH / pratidAne yathA mASAnI tilezvaH pratiyacchatotyAdau patra pratidAne vartamAnasya prate: - gatvadhvaMsajanakatvamarthaH paJcamyAstu RgAtvAnvayyAdAnajanyatvamarthaH RNAtvaM tu svatvamiva padArthAntaraM pApavizeSo vetyanyadetat tathA caitatsaMpradAnakaM tilAdAnajanyagatvadhvaMsajanakaM maSikarmakadAnaM yattatkartRtvaM vAkyArtha iti saMpradAyaH / vastutastu sadRza eva pratinidhizabdArthaH ata eva candrasya pratinidhimukhamitiprayomastathA ca praterapi sadRza evArthaH sAdRzyAnvayipratiyogitvaM paJcavyarthaH / yattu mukhyasya sadRzaH pratinidhiriti kAzikAyAmuktaM tatra mukhyatotrayA kAryasadRzakAryakAryo pratinidhiriti nApyate tava paJcamyAH prathamakAryAnvayijanyasvamarthaH kArya tu kAryatAvacchedakatvopalakSitatattaddharmaviziSTa bodhyaM yaddharmaviziSTe paJcamyarthAnvayastaharmaviziSTa eva sAdRzyAnvayaH / abhimanyurajju nApatItyAdAvajunajanyayuddhasadRzayuddhako abhimanyurityAdiranvayabo Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 389 dhaH / yadi nipAtArthasthAbhedAnvayo na manyate tadA prateH kAryasadRzakAryakAritvamevArtha iti / evamazvo rathAtpratItyAdI rathajanyagamanasadRzagamanakato'zva ityanvayabodhaH / pratidAnaM dvitIyadAnaM sadRzadAnamiti yAvat mASAnamai tilabhyaH pratiyacchatotyAdau paJcamyartha hetutvasya mASadAne'nvayaH mASANAM zyAmatvAdinA tilasAdRzyAt / yattu kAzikAyAM pratidAnaM dattasya pratiyAtanamityuktam tatra pratiyAtanaM pratiyatnaphalakaM pratiprayojanakaM pratyupakAramiti yAvat tathA caitatsaMpradAna katilahetuka mASakarmakapratyapakArakadAnakarTa tvaM vAkyArthaH / yattu RNApAkAraNaM pratidAnamiti tacca sUvattiviruddhaM tathA hi sUtre pratidAnagrahaNaM na hi RNaprayoga uddhAro vA dAnamiti - cau dattasya pratiyAtanamityuktaM na hi RNaM dattaM bhavatauti / evaM valabau mitrAya kuNDalAbhyAM pratiyacchatItyAdau nalo'zvahRdayatuparNAyAcahRdayAtpratiyacchatItyAdau ca darzitarItyA'nvayo bodhyaH / sUce vRttau ca yasmAditi paJcamI hetutvArthikaivAnyathA'nupapatteriti / - Ne hetau paJcamI jJApayati / akartayaNe paJcamI iti sUtraM karTa varjite RNe hetau paJcamI vibhaktirbhavatItyarthakam / zatAd baddhaH sahasrAiva ityadau paJcamyA hetutvamarthaH RNAtmakazatahetukabandhanakamatyanvayabodhaH ka. tari RNe hetau na pacamI kiM tu tRtIyaiva yathA zatena bandhita ityAdau atra prayojakatvAhaNaM karTa bhUtamiti / guNe hetI vaikalpikauM paJcamoM jJApayati / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 pnycmiivibhktivicaarH|| vibhASA guNe'striyAmiti sUtraM guNa hetau vibhASA paJcamI bhavati na tu sroliGga ityarthakam / jAdyAjjADona vA badda ityAdau paJcamauTatauyayohetutvamarthoM jyAyahetukabandhanakarmetyanvayabodha: / atra jAdhaM moho mithyAjJAnamiti yAvat tasya guNatvaM sphuTameva guNa ityupAdAnAt dhanena kula mityAdau na paJcamI guNo'pi striyAM na paJcamI yathA buDyA mukta ityAdau atra sUtre vibhASopadezAhaNe kartari hetau paJcamyeva tauyA'pavA- . dazca pratIyata iti / atra vibhASati yogavibhAgAdagago gaNe'pi striyAM ca ka citau paJcamI yathA dhUmAdagnimAn nAsti ghaTo 'nupalaberityAdAviti shaabdikaaH| tacca na zobhanaM tAvatA'pi ghaTo daNDAhAho dahanAdityAdI paJcamyanupapatte: dhUmAdityAdI jJApakatvasvarUpahetutvasya sUvAdalAbhAt jJApakatve paJcamyanupapattezca / tasmAGgaNe'pradhAne'kartaroti yAvat RNasya pUrvasaveNopAdAnAt RNAnyasminnakartari hetI vibhASA paJcamI' bhavatItisUtrArtha iti ava eva pratinidhipratidAne ca yasmAditi hetupaJcamInirdezo'pi saMgacchate / evaM ghaTo daNDAdityAdI paJcamyA janakatvamarthaH tacca nirUpakatayA ghaTAdAvaparapadArthe'nveti prakRtyarthasyadheiyatayA paJcamyarthajanakatvAnvayastathA ca daNDattijanakatAnirUpako ghaTa ityanvayabodha iti prAJcaH / ekadezinastu nirUpakatvAdisaMbandhasya vRttyaniyAmakasya pratiyogitA'navacchedakatvAt dAho dahanAt na tu jalAdityAdau janakatvAbhAvapratItyasambhavAt nirUpakatvAnyasaMbandhAvacchinnaprati Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 391 yogitAkasya janakatvAbhAvasya dAhe 'pi sattvAt dAho na dahanAdityAdiprayogApateH janakatvaM na paJcamyartha: kiM tu janyatvaM tasya svarUpasaMbandhAvacchinna pratiyogitAko'bhAvo naJA pratyAyyate janyatve prakRtyarthasya nirUpi tatvenAnvayastathA ca jalanirUpitajanyatvAbhAvavAn dA ityanvayabodha iti vadanti tadava vRttyaniyAmakasaMandhasya pratiyogitA'vacchedakatve yukterdvitIyAvivaraNe darzitatvAt na kiJcidetat pratiyogivaiziSTayabudhajanakasya nRtyaniyAmakasya pratiyogitA'navacchedakatvAt gaganAdisaMyogasya vRttyaniyAmakasya pratiyogiva ziSTAbu*DAjanakatvAdeva tathAtvamanyathA ghaTo na pArimANDalyAdivyatva janyatvAbhAvasyApi naJA bodhayitumazakyatvAt janyatvasyApi paJcabhyatha tvAnupapattestasmAjjanakatva ja nyatva vA paJcamyartha ubhayathA'pi vRttyaniyAmaka saMbandhasya pratiyogitA'vacchedakatvamiti ghaTo na pArimANDalyAdityava prakRtyarthasya paJcamyarthe janakatve AdheyatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAko janyatva nirUpakatA saMbandhAnacchinnapratiyogitAko bhAvo naJA pratyAyyate gagarna na pArimANDalyAdityava gaganamandho na pazyatautyadeva dvidhA na naJarthasya bhAnamiti tRtIyAvivaraNe prAgevoktamiti yadi ca vRttyaniyAmakasya pratiyogitASvacchedakatve brahmazApo na pArimANDalyA dityAdivAkAmayogyaM cAbhyupeyate tadA bhavatu janyatvaM paJcamyarthaM iti jJApakatvamapi paJcamyartha" stadaziSyaM saMjJApramANatvA-t" "luvyogAprakhyAnAt" ityAdinirdezAtparvato vahni - Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 pnycmiivibhktivicaarH| mAn dhUmAdityatra paJcamyartho jopavItva nirUpaka tayA banadhAdipadArtha nveti prakRtyarthasyAdheyatayA jJApakatve'nvayastathA ca dhUmaTattijJApakatAnirUpakavanhimAn parvata ityanvayabodha: / maNikutastu pratitAsamabhivyAhRtapaJcamyantadhUmAdipadasya jJAne lakSaNA hetvavayavasamabhivyAhRtapratijJAghaTakamAdhyavAcivandyAdipadasthApi jJAne jJAyamAna vanhI vA lakSaNA paJcamyA janakatva janyatva vA klaptamevArtha: tacca jJAne lakSye lakSyatAvacchedakaghaTake vAnviti tathA ca ghamajJAna hetu kavagitAmaviSayaH parvata iti dhamajJAnahetukattAnaviSayavahnimAn parvata iti vA'nvayabodha iti vadanti / yattu pratijJAghaTakasAdhyavAcipadasya jAne lakSaNA'bhyupagame pratijJAyA vipratipattisamAnazabdArthakatva pradarzanaparasyArattau saiva pratijeti vAkyasya virodha: vipratipattivAkye sAdhyavAcipadasya jAne lakSaNAvirahAt parvato vahnimAnityukta kuta iti jijJAsAyAM dhUmAdityuttaravAkye'pi dhUmapadasya dhamajJAnena lakSaNAprayojanavirahAt kozAdittApitarUDhivirahAcca tasmAjjJApakatva paJcamyartha stata eva pratijJAhatvorakavAkyatAsambhava: tavApi jalaM sparzavapAt na gandhAnApi zabdAdityAdau nirUpakatvAdivRttyaniyAmaka saMbandhasya pratiyogitA'navacchedakatayA jJApakatvAbhAvasya nA bodhayitumazakyatvAt naJarthAnvayAnurodhAt jJApyatva jAnatApyatva vA paJcamyartha iti navyairuktaM tacca na zobhanaM tathA hi vipratipattisamAnArthakatvaM pratijJAthA hetvavayavAsaMvalitAyA akSatameva kevalapratijJAyAH Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| sAdhyavAcipadasya jAne lakSaNAvirahAt yadapi rUDhiprayojanAnyatarAbhAvo lakSaNAbAdhakaityuktaM tatra darzitanirdezADhUDhereva jAgarUkatvamanyathA jJApakatve paJcamyA api lakSaNAvirahaprasaGgAt / nanu sAdhyahetupadayo ne lakSANA'bhyupagame'pi jalaM sparzavat rUpAnna gandhAdityAdau niSedhapratItyanupapattistathA hi naJA na tAvajjale gandhajApyasparzasyAtyantAbhAvastahadanyonyAbhAvo vA bodhayituM zakyate jalapakSakanamAtmakagandhaparAmarzAnumeyasparzasya sattvAt ata eva sparzajJAne gandhajJAnajanyatvAbhAvo'pi na bodhayituM zakya iti na vA gandhapramA'numeyasparzasyAtyantAbhAvAdistathA pRthivIpakSakagandhapramA'numitividheyatA'vacchedakasparzatvAvacchinnasya jale sattvAt na ca sparzatvAvacchinnasya jale sattvApi gandhapramA'numeyasparzavyaktaH pRthivIttaratyantAbhAvo'vikala eveti niSedhapratItyupapattiriti vAcyaM tathA'pi jalaM dravyatvavat sparzAnna gadhAdityatra gandhapramA'numeyaTravyavavyaktarjale sattvAnniSadhapratItyanupapatteH ata eva dravyatvajJAne gandhapramAhetukavAbhAvo na tathA pRthivIpakSakadravyattvAnumito gandhapramAhetukatvasya satvAt / na ca kasyAzcidravyatvAnumiterga. ndhapramAhetukatve'pi sarvasyA na tathAtvamiti niSedhapratItyupapattiriti vAcyaM tathAsati pRthivI dravyatvavatI sparzAnna gavAdityAdiprayogaprasaGgAt sparzaliGgakadravyatvAnumitergandhapramAhatukatvAbhAvAt niSedhapravItyApatterata eva dravyatve gandhajJAnattApyatvAbhAvo'pi na pratIyate bAdhAditi cet / atra gurucaraNAH gurumata pratijJAdihetvantabhAgAta . Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmiivibhktivicaarH| itI pakSasaMbandho'pi pratIyate para evodAharaNAnta eva nyAya tathA ca prakRte jalasaMbandhAbhAva eva najA pravyAyyata iti matAntare tu vizeSyatAhayAsaMvalitameva prakAratAnirUpitavizaSyatvaM tatpratiyogitvena liGgaviziSTaM camasAmAnyabhinnaM jJAnaM yat tasyaiva liGgapadalacyatvAt tAdRzajJAnasya paJcamyarthahetutAyAM tasyAH prakRtapakSakaprakRtasAdhya kAnumititvAvacchinnanirUpakatayAsaMsargeNa sAdhyapadalakSyArthe sAdhyajJAne'nvaya iti vyutpatyA jalaM Travyatvavat sparzAnna ganyAMdityana darzitaviSayatAkanamasAmAnya bhinnasparzajJAnaniSTha hetutAyA jalapakSakadravyatvasAdhyakAnumititvAvacchinnanirUpakatAsaMsarga: TravyatvajJAne bhAsate tatsaMrgAvacchinna pratiyogitAko dathitaviSayatAkajhamasAmAnyabhinnagandhajJAnaniSTha hetutvasyAbhAvo'pi pratIyata iti vizeSyatAiyAsaMvalananivezAjalaM dravyatvAtsparzAtpRthivI dravyatvavatI gandhAdityAdinyAyajasamUhAlambanaparAmarzajanyatvasya jalapakSakadrabyatvAnumitau savApi na prakRtavAkyArthabAdhaH samUhAlambanaviSayatAyA vizeSyatAiyasaMvalanAditi prAhuH / vastutastu sAdhyavAcivandyAdipadasya jJAna vidheyavandyAdau lakSaNAjJAnavidheyavanhestu khaniSThavidheyatAnirUpitohIzyatayA khavidheyakakSAnIyayA'pi saMbandhena pakSe parvatAdAvanvayaH ata eva parvate ekatra hayamiti rotyA vanhiguNayoH sodhyatAyAM parvato vanhimAn guNavAn dhamAda dravyatvAditinyAyajasya vahnivyApyadhUmavAn guNavaprAdhya dravAttvavAn parvata ityAkArakasya ekala iyamiti Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| rItyA dhUmavyatvobhayaprakArakaikavizeSyatAkasya parAmarzamya janyatve'pi parvatau vahnimAna guNavAna ityAkArakAnumiteH parvato vahnimAn dhUmAnna TravyatvAdityAdau na niSedhapratItyanupapattiH vanhividheyatAke jJAnatvAvacchinnaM prati dravyatvapramAyA ajanakatvAt vaDividheyatAvizeSaNatAne dravyatvapramAhetukatvAbhAvapratItisambhavAt / evaM jalaM dravyatvavatsparzAnna gandhAdityAdI sparzapramAyA dravyatvavidheyatAkatAnaM prati janakatvAt dravyatvavidheyakajJAnoddezyatAyA jale sattvAt sparzapramAjanyajJAnavidheyasya dravyatvadarzitoha zyatayA jale'nvayaH sambhavati gandhapramAyA Travyatva vidheyatAkatAnatvAvacchinnaM prati janakatve'pi gandhapramAjanyettAnoddezayatAyA jale virahAt pakSanichoddezyatAkattAnaM prati pakSasaMbandhaviSakaliGgaviSayakajJAnasya hetutvAt gandhapramAyA jalasaMbandhAviSayakatvAt gandhapramAjanyajJAne jaloddezyatAkatva virahAT darzitoddezyatAsaMsargeNa gandhapramAjanyajJAnavidheyatvApannasya dravyatvasya jale vaiziSTyavirahAnnAnvayaH' darzitoddezyatAsaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya gandhapramAjanyajJAnavidheyadravyatvAbhAvasya nA bodhanasambhavAnniSedhapratItyupapattiH / nanu darzita parvato vahimAn gaNavAndha mAT dravyatvAdityAdI vahividheyatAkajJAnatvAvacchinnaM prati dravyatvapramAyA ajanakatve'pi vahigaNobhayasamUhAlambanajanakatvasyAcatatvAt dravyatvAnna himAnityAdau kathaM vahijAne dravyatvapramAhetuka Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmiivibhktivicaarH| svAbhAvasya naJA bodhanasambhava iti cenmaivaM yato ma. mAjanyatvaviziSTaviSayitAsaMsargeNa liGgaviziSTajJAnasya liGgapadalakSyasyArthato liGgaviSayakajJAnatvAvacchinnasya jJAnavidheyatAvizeSeNa jJAne'nvaya iti dravyatvapramAniThahetutAyA nirUpitavahividheyatAkajJAnatvAvacchinnajanyattvasya vyadhikaraNasaMbandhatayA tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo vahiguNobhayAnumito vahivi. dheyakatvAvacchedena nA bodhyate bAdhakAbhAvAt / vastutastu paJcamyA janyatvamartho'stu liGgapramAyA liGgaviSayakajJAnatvAvacchinnanirUpitatvena saMbandhe nAnvayastAdRzajanyatvasya svarUpeNa lakSye sAdhyajAnesvayo vya tyattivaicitryeNa vidhayitAsaMbandhAvacchinnajanyatAvacchedakatayA sAdhye'nvetauti jJAnavidhe yasAdhyasya lakSyatve tu tAdRzajanyatvasya svarUpeNa jJAne'vacchedakatayA sAdhye tadidheyatAyAM vA'nvaya iti dravyatvapramAjanya tvAvacchedakatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAko'tyantAbhAvo nA sAdhye tavidha yatAyAM vA bodhyata iti darzitoddezyatAsaMbandhaH sAdhyajJAnasya jJAnavidhe yasAdhyasya ca tulya iti tadanvaya jahanIya iti darzitasaMsargeNa liGgapramAniSThahetutAyAH sAdhyavidha yatAvizeSaNajJAnenvayopagame tu dha - mAdagnimAnityAdipakSavAcakapadAsamabhivyAhRtavAkye'pi nAnvayabodhAnupapattiH na vA gandhAcchabdAhA na snehavAnityAdipakSAsamabhivyAhRtavAkye niSedhapratItyanupapattiH / atha vA sAdhvapadasya sAdhyajJAne lakSaNA tatra lipramAniSThahetutAyA darzitasaMsargeNaivAnvayaH sAdhyajJAnasya Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| sAdhyatAvacchedakAvacchinnavidheyatAnirUpitohezyatayA tAdRzoddezyatAkharUpasaMbandhavato matvarthasya tAdAtmyena vA pakSatAvacchedakaviziSTe pakSe'nvayaH parvato vanihamAn dhUmAditihettvantavAkye dhUmapramAhetutAkavanhijJAnIyavanhittvAvacchinnavidheyatAnirUpitoddezyatAvadabhinnaH pavaMta ityanvayabodhaH / jalaM Travyattvavat na gandhAdityatva ganadhapramAhetukaM yahaTo dravyatvavAnityAdidravyatvajJAnaM tadIyadravyatvaniSThavidheyatAnirUpitoha zyatAyAM jale virahAt tAdRzodde zyatvasyAtyantAbhAvastabadanyonyAbhAvo vA jale nA bodhyata iti niSedhapratItyupapatti: na ca dravyatvavyApyagandhavAn ghaTaH dravyattvavyApyasparzavajjalamiti samUhAlambanagandhapramAtmakaparAmarzajanyAnumityuddezyatAyA jale sattvAt kathaM tAdRzoddezyatvavadanyonyAbhAvasya pratItiriti vAcyaM mukhyavizeSyatAhayApratiyogitvena liGgapramAyA vizeSaNIyatvAttathA ca mukhyavizeSyatAhayApratiyoginI ghaTo dravyatvavyASyagandhavAnityAkArikaikamAvavizeSyikA yA gandhapramA tajjanyAnumityuddezyatAyA jale virahAniSedhapratItyupapatteH mukhyavizeSyatAiyapratiyogidarzitasamUhAlambanasvarUpagandhapramAjanyAnumityudda zyatAyA jale sattve'pyakiJcitkaratvAditi prAcInapathapariSkAraH satyaniyAmakasaMvandhasya pratiyogitAvacchedakatve brahmazApaM manvAnAnAM nabAnAM mate parvato vanhimAn dhUmAnna tu dravyatvAdilyAdau vahnijJAne dravyatvapramAhetutvasyAbhAvo naJA na bodhayituM zakyate darzitasaMsargasya vRttya niyAmakatayA tada Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 pnycmiivibhktivicaarH| bacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddheH svarUpAdisaMsargAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya dravyatvapramAjanye guNAdijAne'pi sattvAditi paJcamyA jJAnajAdhyatvamarthastadekadeza jJAne prAtipadikArtho viSayitvenAnveti kartRkadarthaMkadeza katI dhAtvarthavadAkAGkSAvaicilyAt viSayitvaM bhramasAmAnyabhinnatvaviziSTamanvayaghaTakaM bodhyaM tathA ca dravyatvapramAjanyajJAnaviSayatvasya guNAdau prasiddhasya svarUpasaMsargAvacchinnapratiyogitAko bhAvo vahnau nA bodhyata iti niSedhapratItyupapattiH jalaM dravyatvavat sparzAnna tu gandhAdityAdau gandhapramAjanyajJAnaviSayatvasyAbhAvo Travyatve jalAvacchedena nA pratyAyyate iti niSedhapratItenAnupapattiH dhamAdagnimAnityAdau pakSapadAsamabhivyAhRtavAkye'pi nAnvayabodhAnupapattiH dhUmapramAjanyajJAnaviSayabanhimAnityA kArakAnvayabodhasya niSpratyahatvAditi / navyamate punaridaM cintyaM tathA hi jJAnatApyatvasya paJcamyarthatA'bhyupagame gandhAd dravyattvavAnityAdau nAnvayabodha: syAjjalAvacchedena dravyatve gandhapramAjanyajJAnaviSatvAbhAvasya sattvAt na ca pRthivyavacchedena dravyatve gandhapramAnApyatvasya sattvAdanvayabodhopapattiriti vAcyaM tathAsati jalAvacchedena tadabhAvasya satvAt gandhAnna dravyatvavaditi vAkyaprayogaprasaGgAt dravyatvaM gandhAnagandhAcceti prayogaprasaGgAcca na ca jalaM Travyatvavat gandhAdisyatra gandhapramAtApyadravyatvasyAtyantAbhAvastahadanyonyAbhAvo vA najA jale pratyAyyata iti vAcyaM ghaTo dravAtvavAn gandhAjjalaM dravAtvavat na ga Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / / ndhAdityatra gandhapramAjApyatvaviziSTasya dravyatvasya ghaTa dUva jale'pi sattvAt niSedhapratItyanupapatteH yadi ca gandhapramAjApyadravAtvasya khatAnIyasvaniSThavidheyatAnirUpitoddezyatayA ghaTAdAvanvayaH tAdRzoddezyatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAko'tyantAbhAvastAdRzoddezyatvAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkastahadanyonyAbhAvo vA jale nA pratyAyyata ityabhyapeyate tadA - tyaniyAmakasaMbandhasya tAdRzoddezyatvasyAtyantAbhAvIya pratiyogitAyA avacchedakatvaM bheda patiyogitAvacchedakatAyAzcAbacchedakatva svayamevAbhya patamiti sAdhyapadasya sAdhyattAne lakSaNAyA yuktatvAt sAdhyajJAnasya tAdRzodezyatvasaMsargeNa pakSe'nvayasya samucitatvAdityasyoktatvAditi pAcaunamatameva zreyaH paJcamyA jJAnajApyatve lakSaNAkalpanaM tathaiveti / pRthagAdizabdayoge pacamoM jJApayati pRthagvinAnAnAbhistutIyA'nyatarasyAm iti sUtram pRthagvinAnAnAityetaiH zabdoge tRtIyAvibhaktirbhavati anyatarasyAM paJcamItyarthakam anyatarasyAmityanena dvitIyA'pi samuccIyate pRthagvinAnAnAzabdAnAM varjanamatyantAbhAvastahAnanyonyAbhAvastahAMzcArya: na ca pRthagAdizabdAnAM paryAyatve sUce vinArityeva payajyatetivAcya hisagdevadattasyaityatra vinAparyAyasya hirukzabdasya yoge ratIyAdipasaGgAttahAraNAya pRthagAdizabdagrahaNAt hirukzabdasyApi varjanamarthaH hirUGa nAnA ca varjane ityamarasiMhAt / vaniha nA vanhevanhiM vA vinA jalamityatrAtyantAbhAvo vinA'rthaH savizeSaNa Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 paJcamIvibhaktivicAraH / tayA jalAdAvanveti tauyApaJcamauhitIyAnAM patiyogitvamarthastatra pakatyarthasya svattiprakRtyarthatAvaccheda kAdyanvayitAvacchedakAvacchinnatvena saMsargeNAnvayastathA ca vahitvAvacchinnavahipatiyogitAkAtyantAbhAvavajjalamityanvayabodhaH prakRtyarthatAvacchedakAda: saMsargamadhye nivezAt parvatIyavanhe virahepi vahi vino mahAnasamiti na puyogaH na vA parvatIyaM bahi vinA mahAnasamiti payo gAnupapattiH ka cihinA'rthAtyantAbhAvasya vApyavAApakabhAvena saMbandhenAnvayaH yathA vahinA banhevahi vA vinA na dhUma ityAdI ka citpuyojyapayojakabhAvasaMvandhenAnvayaH yathA dagaDAd daNDena daNDaM vA vinA na ghaTa ityAdau pRthagAdiyoge yathA vahinA vanahehi vA pRthak vahinA vaha hiM vA nAnA jalamityAdau pRthakzabdasya svarUpeNa vivakSaNAt pRthakttvaguNaviziSTavAcipRthakzabdayoge'pyeto vibhaktayaH ghaTena ghaTAt ghaTaM vA pRthak paTa ityAdau atra dRtIyAdInomavadhimattvamarthaH pRthakpadArthatAvaccheda ke pRthaktve'nyeti avadhimattvaM svarUpasaMbandhavizeSo'tiriktapadArtho vetyanyadetat vinA'rtho'tyantAbhAvavAn yathA rUpeNa rUpAt rUpaM vA vinA sparza ityAdau anAtyantAbhAvavata AdheyatayA sparzainvayaH vinArtho'nyobhAvo yathA anju nenArjunAdajunaM vA vinA pANDavAH saindhavena vAritA ityAdI anAnyonyAbhAvo vizeSaNa tayA pANDaveSvandhati vinArtho'nyonyAbhAvavAn yathA pANDavaiH pANDa vabhyaH pAgaDavAnvA vinA potirduryodhanasyetyAdI avAnyo Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / / 401 nyAbhAvata AdheyatayA potAvanvayaH / dUrAnti kArthakazabdayoge paJcamauM jJApayati / "dUrAntikAthaiH SaSyanya tarasyAmiti matvam / dUrAntikArthakaiH zabdoge SaSThI bhavatyanyatarasyAM paJcamI bhavatItyarthaka grAmasya grAmAhA dUraM biprakRSTaM vA ityatra dUrAdizabdasya daizikaparatvaviziSTaH tAdRzaparatvavyaJjakabahutarasaMyogaghaTitaparamparAzayo vA'rthaH SaSThIpaJcamyoravadhittvamarthaH paratve bahutarasaMyoge vAnveiti tathA ca grAmAvadhikaparatvavAnityanvabodhaH / grAmasya grAmAhAntikaM savidhaM vA ityatrAntikazabdasya daizikAparatvaviziSTastAdRzAparatvavyaJjakakhalpatarasaMyogaghaTitaparamparAzrayo vA'rthaH grAmAvadhikAparatvavAnityAdiranvayabodhaH / dUrAntikazabdathyo vaikalpikauM paJcamauM jJApayati / "dUrAntikArthebhyo dvitIyA ce"ti sUtraM dUrAntikArthakazabdebhyo dvitIyA bhavati cakArAtatauyA paJcamI ca samuccIyata ityarthaka grAmasya grAmAhA antikantikenAntikAhA savidha savidhana savidhAhA ityAdau darzita evAnvayabodha: dUrA-'. nti kazabdebhyaH saptamyapi bhavati tatrAnuzAsanaM darzayiSyate tena grAmasya gAmAhA dUre viprakRSTa vA savidhe anti ke vA iti prayogaH atra dUrAntikArthakazabdaprakRtikAnAM dvitIyAdatIyApaJcamausaptamInAM prAtipadikArthamAce vidhAnamiti zAbdikAH / "dUreNa taM pariharanti sadaiva rogA" ityatra darAdAvasathAnmRtramityatra ca TatIyApaJcamyoradhikaraNArthakatvaM dRzyate tasmAdidamavagamyate yatra dUrAdipadArthAnAmitarasmin vizeSaNatayA'nvayasta A pustaka zrI jaina munI nemal Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycmiivibhktivicaarH| tra prAtipadikArthamAce hitIyAdayo vibhaktaya iti / atrApyamattvavacanasyetyanuvartate tena zabdAntarasamAnAdhikaragATUrAdizabdAhizeSaNavibhaktirbhavati yathA dRraH panthA dUrAya pathe spRhayati / vaidhArthayoge paJcamauM jApayati / "paJcamau vibhakte" iti mUtram / nirdhAraNAzraye vibhakta mati yato vibhAgastataH paJcamI bhavatItyarthaka SaSThI saptamyorapatAdaH vibhAgo vaidhamyaM tacca sajAtIyAvadhikotkarSApakarSamvarUpaM nirdhAraNaM tu sAmAnyadharmAvalauDhayatkiJcivyaktivaidhayaM vibhAgamvanvayitAvacchedakAvacchinnavaidhaya'miti vizeSa: pATaliputrebhya AyatarA mAthA ityatrAyataratvamadhikasaMkhyakavanavatvaM paJcamyAstu bhedapratiyogitAvacchedakatvamarthamtaccAparazabdArthatAvacchedakenviyitAvacchedakAnveti bhede ca prakRtyarthamya dhanAvacchinnAdhikaraNa tAnirUpitAdheyatayA'bayastathA ca dhanavatpATaliputravRttibheda pratiyogitAvacchedakAvyataratvavabhinnA mAthurA ityanvayabodha: yAdRzadharmenvayitAvacchedake bhedapratiyogitAvacchedakatvasyAnvayastatmajAtIyadharmAvacchinnAdhikaraNatAnirUpitAdheyatayA prakRtyarthasya bhedenbayo vivakSita: mAjAtyaM cAnvayitAvacchedakaghaTakatAvacchedakarUpeNa bodhyaM prakRte tu tAdRzaM rUpaM dhanavatvameva ato vRkSebhyo daridrebhyo vA aAThyatarA mAthurA, iti na prayogaH / yattu vaizayezyaH kSatriyAH zUrAH sadrebhyo dhanino viza"ityAdau zauryasaMkhyAniSThabhedapratiyogitAvacchedakajAtimatsaMkhyAvatvaM dhanasaMkhyAniSThabhedapratiyogitAvacchedajAtimatsaMkhyAva tvaM ca paJcamyarthaH sarapadA Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / rthatAvacchedake zaurye dhanizabdArthatAvacchedake dhane yathAyogyamanvati paJcamyarthaikadeze zaurya dhane prakRtyarthasyAnvayastathA ca vaigyazauryamaMkhyAniSThabhedapratiyogitAvacchedakajAti matsaMkhyAvacchauryavadabhinnAH kSatriyA ityAdiranvayabodha iti tanna zobhanaM zauryadhanATa: paJcamyarthe'nupraveze paJcamyarthasthAnanugamApatteH yabaikaikameva dhanamutkRSTApakRSTaM tatrAsmAdamau dhanika ityAdiprayogAnupapatteca dhanikattvamatizayinadhanavatvamatizayo bahumUlyatA ca ubhayathA'pyatizayitadhanavattvaM dhaniniSThabhedapratiyogitAvacchedaka miti darzitapakSa na kA'pyanupapattiriti / asAvasmAddaurgha ityatra doghatvaM parimANavizeSaH tamya ikhaparimANa vadidaMpadArthaniSThabhadapratiyogitAvacchedakatvamacatameva evamasmAiva ityatra humvatva parimANavizeSastasyApi dIrghAvadhikatvaM darzitaprAyamiti / ayamasmAttAro mandro tyatra sajAtIyamAkSAtkArasya pratibandhakatAvacchedakajAtimattvaM tAratvaM pratibadhyatAvacchedakajAtimatvaM mandratvamityanyatra vista ramtAratvaM mandraniSThasya mandratvaM tAraniSThasya pratiyAgitAvacchedakamiti nAnupapattiH zvapAkAdyavano nauca ityatra naucatvaM vedaniSidhyatAvacchedakatvopalakSitadharmaviziSTa kamaMkaTa tvaM tAdRzadharmaviziSTasya gohananAderatizayitanarakaprayojakasya kaTa tvaM yavananiSThaM tAdRzadharmaviziTazvapacAdinarakaprayojakakarmakarTa zvapAkattyanyonyAnAvapratiyogitAvacchedakamiti nIcaparyAya itarazabdI'dhamazabdazceti / tasmAdayamadhika ityatrAdhikatvamadhikasaMkhyAvatvaM nyUnasaMkhya katattibhedapratiyogitAvacchedakami Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 paJcamIvibhaktivicAraH / ti saMkhyAyA AdhikyaM khAnyasaMkhyA vyApyatvaM nyUnatvaM tu svAnyasaMkhyA vyApakatvaM dazatvavyApyaM zatatvaM na tu dvazatvaM tadyApyaM dazamAce vyabhicArAditi zatatvamadhikaM zatatvavyApakaM dazatvamiti tannyUnamiti adhikasaMkhyA ka cidavayavagatA yathA guJjAyA adhiko yavaH kva cinmUlyagatA yathA rajatAdadhikaM hiraNyaM kva citpuNyagatA yathA pituradhiko yudhiSThiraH kaciddidyAgatA yathA vaizampAyanAdadhiko vyAsaH ka cihnaNagatA yathA tenaso'dhike citipAthasau evamanyatrApyUhanIyam / tasmAtsthUlaH art area dIrghatvavattvavadanvayo bodhyaH evamanyatrApi vibhaktapaJcamyarthAnvayo bodhyaH / kecittu tasmAdayaM dIrgha ityAdau paJcamyarthasyAvadhimattvasyApAdAnarUpasya dIrghAdinAmArthe'nvayAvyutpatteH bhavatItikriyAdhyAhAra iti vadami / tadasat kArake'pAdAnatvasvarUpasya darzitatvAt vibhaktapaJcamyAH tadarthakatvavirahAt bhavatotyadhyAhAre'pi bhavatyarthayorutpattimattayorniravadhitvenAnanvayApatezca / kiM dAvadhitvamapi naikaM yataH vibhAganirUpo'vadhinaM paratvaSTathakvA dinirUpaka ityAstAM vistaraH / kAzikAvRttau nirdhAraNAzraye yasmin vibhaktamasti tataH paJcamo bhavatauti vyAkhyAtaM tadanurodhena prakRte'pi tathA vyAkhyAtaM nirdhAraNaM tu vizeSeNa vakSyate / yadi ca nAgarikeSu pA'Taliputrebhya zrAvyatarA mAthurA iti nareSu catriyA vaizyeyaH zUrA iti ca prayogastadA vRttau nirdhAraNAzraya ityupAdAnaM yuktameveti / * ityakAraka paJcagyarthanirNayaH / iti vibhaktArthanirNaye paJcamIvivaraNaM samAptam / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 vibhktyrthnirnnye| ka . // atha sssstthii| .. istrosvAmiti vaya: pratyayAptatra DakAro'nubandhaH kva cidapyazrUyamAgatvAnna vAcakatAkukSipraviSTa iti sumanamaH saukumAyeM sumanaso: saurabhyaM sumanasAM mArdavamityAdI zrUyamANatvAdasastatvena aosa ostvena Ama Antvena vAcakatvamanuzAsanasiddhaH SazyarthaH / anuzAsanaM ca "SaSThI zeSe" iti uktabhyaH karmAdibhyaH prAtipadikArthAdibhyazca bhinna: zeSaH / kAzikAkRtastu yaccApradhAnaM taccheSazabdenocyate tadubhayatra paryAyeNa vA SaSThI bhavatItyAhuH / tatra zeSastAvadbhinnatvena apradhAnamapi tattvena na SaSThIvAcyaM kiM tu zeSatvena zeSatvaM sambandhatvaM sapratiyogikatve sati sAnuyogikatvaM pratiyogitvAnuyogitvanirUpakatAvacchedakadharmavaiziSTyamiti yAvat ekazataM SaSTayarthA iti mahAbhASyaparigaNitamapi na pravRttinimittAnAmanekavidhatvaM jJApayati kiM tu zeSavyaktaunAM sambhavati zaktyaikye ananta zaktikalpanAyA anyAyyatvAt darzitadharmavAn zeSa: saMyogasamavAyavatvakarTa tvAdikArakaviSayatvAdibhedAdanekavidhaH himAnAM giriH gajassAlAnaM valikAyA stambha ityAdau SaSThayarthaH saMyogastatra prakRtyarthasya pratiyogitayA'nvayaH puruSasya daNDaH karNasyAvataMsa: hRdayasya hAra ityAdau SaSThyarthasaMyoge prakRtyarthamyAnuyogitayA'nvaya: / himapratiyogikama yogavAn girirityA diranvayabodha: / puruSAnuyogikasaMyogavAn daNDa ityAdiranvayadodhaH / vRkSasya zAkhetyAdau samavAyaH SaSyarthastatra prakRtyarthasya prtiyogityaa'nvyH| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sssstthiivibhktivicaarH| . vakSapratiyogikasamavAyavatI zAkhetyanvayabodhaH / paTasya nIlimetyAdau samavetatvaM SaSTayarthastava prakRtya sya nirUpitatvenAnvaya: paTanirUpitasamavetatvavAnnIlimetyanvayabodhaH / rAtaH puruSa ityAdau svatvaM SaSTArthastava nirUpitatvenAnvayaH rAjanirUpita khatvavAn puruSa ityanyayabodhaH / puruSANAM rAjA citrANAM gavAmayaM nakSatrANAM zazotyAdau svAmitvaM SaSThyartha statva nirUpitatvena prakatyarthasyAnvayaH puruSanirUpitasvAmitvavAvAjatyAdiranvayavodhaH satAM gatamityAdau karTa tvaM SaSThaparthastatvAdheya. tathA prakRtyarthamyAnvayaH / odanasya paktatyatra karmatvaM SaThArthastatra nirUpitatvena prakRtyarthasyAnvaya: phalAnAM dRptaH payamAmabhiSeka ityAdau karaNatvaM vyApAraH SaSThArthastatva prayojyatayA prakRtyarthasyAnvayaH brAhmaNasya dAnamityAdau saMpradAnatvaM svattvohezyatAyA avacchedakatvasvarUpaM ghaThArthastatrAdhe yatayA prakRtyayasyAnvayaH kAntasya vasyatAtyAdau darzitabhaya hetutvasvarUpamapAdAnatvaM SaSThayarthastatvAdheyatayA nirUpakatayA vA prtyrthsyaanvyH| pAkasya gRhamityAdAvadhikaraNatvaM pauThasyopavezanamityAda vAdheyatvasvarUpamadhikaraNatvaM SaSTArthastatra nirUpakatayA prakatyarthayAnvayaH zAkhasya jAtatyAdI viSayatvaM SaSTArtha: namasya rajatamityAdI viSayatvaM SaSTArthastava nirUpakatayA prakRtyarthasyAnvayaH asya pitA asya putra ityAdI janakatvaM janyatvaM SaSTayarthastatva prakRtyarthasya nirUpakatayAinvayaH yadi ca piTatvAdikaM janakatvAdighaTitaM tadA ni. chatvaM SaSTayarthastatra prakRtyarthasya prtiyogityaanvyH| e Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 vibhaktyarthanirNaye / vamanyADazo pi zeSo bodhyaH / karaNe'rthe SaSThauM jJApayati / "jo'vidarthasya karaNe" iti sUtram / jAnAtera vidarthasya karaNa kArake SaSThI vibhatibhavatItyarthakam / avidattAnabhinnamatha vA'jJAnaM moho mithya jJAnamiti yAvat jJAnabhinna pravRttirUpo'rtho bodhyaH / tathA hi kAzikA pravattivacano jAnAtiravidartho bhavati atha vA mithyAjJAnavacana iti marpiSo jAnIta ityatra SaSTayAH svajanyaM svaviSayaka pratyakSaM vyApAraH karaNa tvamarthaH prayojyatayA pravRttirUpa dhAtvarthe veti / mithyAjJAnarUpe dhAtvarthe tu SaSTayA layo vyApArI'rthaH layastu tathAvidhaM dhAgA'pannaM pratyakSaM tajjanyadRDhasaMskArajanyaM smaraNaM vA tathA ca sapiHpratyakSaprayojyapravattyAzrayavaM vAkyArthaH / atha vA sarpila ya prayojyaM sarpistAdAtmyAvagAhisakalavastuviSayakaM yanmithyAjAnaM tadAzrayatvaM vAkyArtha: / yo yahiSayakala yaM vAnma tanmayaM jagatpazyatoti / evaM madhuno jAnauta ityAdAvayanayA rautyAnvayo bodhyaH / adhaugAdikarmaNi SaThauM jJApayati / "adhaugargadayezAM karmaNi" iti mUtram / adhipUrvakasyagdhAtoH smaraNamarthastadarthI ye dhAtavasteSAM dayadhAtorauzadhAtozca karmaNi SaSThI vibhatirbhavatItyarthakaM mAturadhyeti smarati cintayati vetyAdau SaSTyA AdheyatvakharUpaM karmatvamarthaH phale viSayavevati / mATavattiviSayatApratiyogismaraNAzrayatvaM vAkyArtha: / daya dAnagatirakSaNeSu iti dayate strayo'rthAH teSAM karmaNi SaSThI tatra dAne yathA sarpiSo madhuno vA dayate ityatra sarpiSkarmakaM madhukarmakaM vA yahAnaM tadAzraya Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 SaSThIvibhaktivicAraH / 1 66 tvaM vAkyArthaH / gatau yathA tIrthasya dayate ityava tIrthakamakagamanAzrayatvaM vAkyArthaH / racaNe yathA daunasya jayate ityatra daunakarmakarakSaNAzravatvaM vAkyArthaH / Iza aizvarye itozadhAtoraizvaryamarthamtaJca svatvaphalanirUpakaM svAmitvamaizvaryakarmaNi SaSTho yathA sarpiSa ISTa ityava sarpivRttisvatvanirUpakatvAzraya va vAkyArthaH / evaM grAmasya dezasya nagarasya paurasya vA ISTe isa dAvapyanayA rotyA yo bodhyaH / kRJaH karmaNi SaSThIM jJApayati / "kRJaH pra tiyatne" iti sUtram / kRJaH karmaNi SaSTho vibhaktirbhavati pratiyatne gamyamAne ityarthakaM sato guNAntarAdhAnampratiyatnaiti kAzikA | edhodakasyopaskurute pAcaka ityava SaSyAH karmatvamartho dhAtvartha upakaraNe'nveti upakaraNaM saMnnidhApanaM tathA caidhodakakarma saMnidhApanaprayatnAzrayaH pAcaka ityanvayabodha: / tadanantaraM sataH pAkasya ciprasampattirUpaguNAdhAyakamedhodakasannidhApanamiti vaiyaniko bAMdha iti vRtti kharasAdavagamyate / vastutastu pratiyatno dvitIyayatnaH sa copakArasvarUpa upapUrvakasya karote 1 tatkarmaNi SaSThI vibhaktirbhavatIti svArthaH / ata eva upAtpratiyatneti sUtreNa vihitasya suTa AgamatvAnnirarthakasya dhAtvapratiyatna dyotakatvamuktam / upakArazca dvividhaH upa samIpe karAM sthApanaM sannidhApanamiti yAvat / ityeka etasyaiva pratiyatnasya dyotakaH suDAgamaH / dvitIyastu duHkhanAzasukhAnyatarAnukUlavyApArasvarUpa eti pratiyatne vivakSitena suDAgamaH Adyo yathA edhodakasyopaskurute pAcakaH ityavAnvayabodhaH pUrvavadeva / dvivI Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 409 yo yathA donamyopakurute kAruNika ityAdI SaSThyA AdhayatvasvarUpaM karmatvaM duHkhanAzAdau phalenveti tathA ca donattiduHkhanAzAnukUlaprayatnAzrayaH kAruNika ityagvayabodhaH kva civyatikriyA'pi pratiyatnaH pratikriyA ca kriyAvighAtaka kriyA sA ca pratipUrvakasya karoterathaH / tatkarmaNyapi SaSThI yathA "guruvipratapasviTugatAnAM pratikurvIta bhiSakaskhabheSajaiH" ityAdau pratikriyA kriyA'bhighAtakakriyA dhAtvarthastatra gurvAdikamanvasya SaSThayantArthasyAnvaya iti kriyAvizeSaNasya karmatvAdupakriyAvizeSaNe'pi SaSThau yathA sa hi tattvato jJAtaH svAtmasAkSAtkArasyopakarItotyAdau atra svAtmasAkSAtkArAbhinnopakAraprayatnAzrayaH sa ityanvayadodhaH / rujArthAnAM karmaNi SaSThauM jJApayati / " rujArthAnAM bhAvavacanAnAmajvare: " iti sUtraM bhAvavacanAnAM bhAvakaTa kANAM rujArthAnAM jvarivarjitAnAM karmaNi SaSThI vibhaktirbhavatItyarthaka caurasya rujati roga ityAdau rujedakhAmukUlavyApAro'rthaH tiGa: prayojakatvamarthaH SaSThayA AdhayatvasvarUpaM karmatvamarthaH pittAdivikAro roga: tathA ca caurattiduHkhAnukUladhAtuvikArasvarUpavyApAraprayojakaH pittAdivikAra ityanvabodhaH / evaM caurasyAmayasthAmaya ityAdAvasyanvayo bodhyaH rujArthAnAmityupAdAnAt "eti jIvinamonando naraM varSazatAdapi ityAdau karmaNi na SaSThI bhAvavacanAnAmityupAdAnAt nadIkUlAni rujatotyAdau karmaNi na SaSThI atra maje zAnukUlo vyApAro'rthaH ajvarerityupAdAnAt cauraM jvarayati roga ityAdI Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 sssstthiivibhktivicaarH| / karmaNi na SaSThI "ajvarisaMtApyoriti vaktavyamiti vArtikAt cauraM santApayati santApa ityAdau karmaNi na SaSThI atna dhAtoHkhAnukUla auSNyAnubhavArtha: santApazabdasyodbhUtasparzavattejaHsaMyogo'yaM iti / evaM bhota rujati bahubhojanaM kAmukasya kSayiSyatyanavarataratamityAdiko bhAvakatakarujayaprayogo'poSTa eveti / nAthateH karmaNi SaSThauM jJApayati "AziSi nAtha" iti sUtram / AzIrarthe vartamAnasya nAthateH karmaNi SaSThI vibhaktirbhavatItyarthakam / prAzIrAzaMsA lipsati yAvat sarpiSo nAthate ityAdau SaSThayA AdheyatvasvarUpaM karmatvamarthaH tacca dhAtvarthecchAphale viSayatva uddhezvalve vA'nveti tathA va sarpittiviSayatAkecchAzrayatvaM vAkyArthaH / AziSotyupAdAnAt mANavakasupanAthatItyAdau karmaNi na SaSThI atra nAthatarupatApo'rthaH nAtha nAtha yAjApatApaizvaryAzo:vityabhidhAnAt / hiMsArthakAnAM katipayadhAtUnAM kamaMNi SaSThauM jJApayati / "nAsiniprahaNa nATakAthapiSAM hiMsAyAm" iti sUtram / jAsinigrahaNAnATakAthapiSa ityeteSAM dhAtUnAM hiMsArthakAnAM kamaNi SaSThI bhavatItyarthakaM prANAtyantaviyogaphala kavyApArI hiMsA tadarthakA ete.dhAtavastathA hi utpUrvakasya praNipUrvakasya nipUrvakasya prapUrvakasya ca hanterutyUrvakasya nATe: kAthateH piSazca hiMsA'rthaH / caurasyojjAsayati niprahanti pragihanti nihanti prahanti unnATayati utkrAthayati pinaSTi vetyAdI SaSThayA zrAdheyatvasvarUpaM karmatvamarthastacca hiMsAphale prAkAtyanta viyoge'nveti tathA ca caurattimANAtyantavi Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / yogaphalakavyApArAzrayatvaM vAkyArthaH hiMsAyAmityupAdAnAt / dhAnAH pinaSTotyatra karmaNi na SaSThau ArambhakasaMyoganAzaphalikA''rambha saMyogaphalikA va pArthivakriyA vijAtIyA pinaSTerarthastavAdadyaM phalamAdAya mArSa pinaSTautiprayogaH dvitIyaM phalamAdAya dhAnAH pinaSTItiprayogaH / vyavahRpaNoH karmaNi SaSThIM jJApayati / "vyahRpaNaH samarthayoH" iti sUtram / vyavahRpaNa dUtyetayordhAtvoH samarthayoH samAnArthayoH karmaNi SaSThI bhavatautyarthakaM dyUte krayavikrayavyavahAre cAnayordhAtvoH tulyArthatA zatasya vyavaharate paNate vA ityAdau dyUtaM kraya vikrayazca vyavaharate paNatezcArthaH tyAgalAbhAnyataraphalakAcapAtanAdivyApAro dyUtaM tyAge svatvanAzaprakAratAnirUpita vizeSyatvasya tatsaMbandhAvacchinnAdheyatvasya vA karmatvasyAntrayaH lAbhaH khatvecchA tatra svatvaprakAratAnirUpitavizeSyatvasya tatsaMbandhAvacchinnAdheyatva - sya vA karmatvasyAnvayastathA ca zatakarmatA katyAgasya zatakarmatA kasya lAbhasya vA phalakaM yadakSapAtanAdika tadanukUlakRtiJcArthaH krayo vikrayazca prAgeva nirutastava karmatvAnvayo 'pi darzita eveti zatakarmatAkakrayakartRtvaM zatakarmatA kavikrayakaTa tvaM ca vAkyArthaH samarthayorityupAdAnAt / zalAkAM vyavaharatItyAdI karmaNi na SaTTo vyavaharategaMgAnArthakatvAt / ca zalAkA karmAkaparigaNanakartRtvaM vAkyArthaH / evaM brAhmaNaM paNAyatautyAdAvapi karmaNi na SaSThI paNate stutyarthakatvAt ata evAvAya pratyayaH " stutyarthasya pa tathA S 411 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 sssstthiivibhktivicaarH| NaterAyapratyaya dRSyata iti vAtikAt tathA ca vAhyAkarmatAkastutikaTa tvaM vAkyArtha iti / adhikaraNa kAle SaSThauM jApayati / "kRtvo'rthaprayoge kAle'dhikaraNe" iti sUtraM kRtvo'rthAnAM pratyayAnAM prayoge sati kAlarUpa'dhikaraNarthe SaSThI vibhaktirbhavatItyarthaka kAle ityasya kAlavAcizabdAdityarthastathA ca kAlavizeSavAcizabdAdadhikaraNe'rthe SaSThI bhavatItisUtrArthaH / paJcakatvo'Ggo bhuke. ityAdI kriyAbhyAttigaNane vihitasya kRtvasucapratyayasyAbhyAttimAtramartho'nanyalabhyatvAt kriyAyA dhAtunA gaNanasya saMkhyArthakazabdena lAbhAt adhyAttiH paunaHpunyamutpattiriti yAvat / ata eva kAzikAyAmekakarTa kANAM tulya jAtIyAnAM kriyANAM janma saMkhyAnaM kriyAbhyAttigaNanamiti vyAkhyAtaM tatrotpattau taddhitArthe paJcazabdArthasya paJcatvasaMkhyAviziSTasya hizabdArthasya hitvaviziSTasya pratiyogitayA'nvayaH paJcAnvitotpatteH dhAtvarthatA'vacchedakaikadharmAvacchinnasamAnAdhikaraNabhUte dhAtvarthaM pratiyogitayA'nvayaH tata eva kriyAjanmasaMkhyAnalAbhaH dhAtvarthatA'vacchedakaikadharmAvacchinnatvanivezAt caivasya vibhojne hirgamane sati caitraH paJcakRtvo bhaGkagacchati veti na prayogaH sAmAnAdhikaraNyanivezAt caivasya nirbhojane maitrasya hi jane sati caitro maitrI vA paJcakRtvo bhuta iti na prayoga iti prakRtyarthavizeSitena kRtvorthapratyayArthena vizeSite dhAtvarthe prakRtyarthakAlavizeSavizeSitasya SadhyarthasyAdhayatvasyAnvayaH tathA ca pacapratiyogitAnirUpakotpattipratiyogyaharTattibhojanaka Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 413 tvaM vAkyArthaH / vyutpattivaicitryeNa samAnAdhikaraNe ekadharmAvacchinne dhAlvarthe kRtvo'rthapratyayArthasyotpatteranvayaH kRtvo'rthapratyayArthaviziSTa dhAtvartha SaSyarthayAdhayaTa syApi vyutpattivaicicyaNAnvayaH / ata eva kRvo'rthaprayogopAdAnaM saMgacchate tadupAdAnaphalaM tu kRtvo'rthapratyayaprayogazUnye anhi bhuGkte zete vetyAdau kAle'dhikaraNa na SaSThI / zAbdikAstu jo'vidarthasyetisUtreNa karaNe'dhaugatyAdinA vyavahRpaNorityantena sUtraSaTakena karmaNi kRtvo'TetisUtreNAdhikaraNa kArake yatSaSThIvidhAnaM taccheSatvena vivakSite bodhyaM "SaSThI zeSa" ityataH zeSa ityasyAnutte rjAgarUkatvAt na caivaM"SaSThI zeSe" ityanena SaSyAM siddhAyAM darzitASTasUtrIpraNayanaM vyarthamiti vAcyam / sarpiSo jJAnamityAdau samAsaniSedhaphala katayA tatmArthakyAt / na ca darzitASTasUyA na samAsa nittiphalakalaM kiM tu samAse SaSThauluganivRttiphalakatvaM tata eva sArthakya saMbhavAditi vAcyam / aluksamAse pramANAbhAvAt samAsaniSedhaphalakatvasyAnuzAsanikasyaucityAt tathA ca vArtika "pratipadavidhAnA SaSThI na samasyata" iti / harirapyAha / kArakaivya'padiSTe ca zrUyamANakriye pun:| proktA pratipadaM SaSThI samAsasya nivRttaye // iti pratipadamityatra pratiyoge itthaMbhAvAkhyAne vitIyA saMbandhamabhidhatte tathA ca padasaMbandhinI SaSThI kArakavyapadezavatau zrUyamoNa kriye sUtre protA samAsanivRttyarthetyanvayabodhaH / padasaMvandhastu kArakavizeSasaMvandhena dhAtuvizeSasaMbandhI bodhyaH / ityaM ca sarpiSo jJAnaM mA Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 sssstthiivibhktivicaarH| tuH smaraNamityAdikaH prayogaH zeSatvavivakSAyAmasamasta eva sAdhuH / harismaraNamityAdisamAsastu zeSatvAvivakSAyAM kRdyogaSaSTyA bodhyastava kArakapUrvakatvAt / gatikAraketyAdinA vihitaH kaduttarapadaprakRtikharo madhyodAtto bhavati zeSaSaSThyA samAsopagame tvantodAttastatpuruSasvaraH syAditi svarArtheyamaSTasUtrIti nirgalitAthaH / kiM ca mAtuH smRtamityAdau samAsAMbhAvo'STasalyA jJApyate kRdyogaprayuktakarmaSaSTyA niSThAyAM niSedhAt kamaviSayA SaSThI niSThAyAM pratiSidhyata ityuktoH zeSaSadhA samAsastu darzitASTasUtrIjJApyaniSedhasya viSaya eveti vadanti / avedaM cintyaM harismaraNamityAdau kaduttarapadaprakvatisvarI madhyodAtto nAntodAttaH zeSaSaSThItatyuruSasvara iti nAyaM zeSaSaSThItatpuruSa iti tu tadaiva saMgacchate yadi ca sugandhiM puSTivarddhanamityAdivede kArakasya zeSatvavivakSAyAM puSTivaI nazabdasya zeSaSaSThItatpuruSasamAsopagame'ntodAttasvara upalabhyeta nAyaM haSTacara iti na kiJcidetat mAtaH smRtamityAdAvapi na zeSaSaSThayA niSedhaH na loketiniSedhasya "napuMsake bhAve upasaMkhyAnamitivArtikena pratiprasavAt / na ca karmaSaSThyA niSThAyAM niSedha iti vAcyaM niSThAyAM niSedhasyAprAmANikatvAt prAmANikatve tu ktavatumAtraviSayatvAt / ata eva grAmasya gatamodanasya bhuktamityAdiko bhAvAdhikaraNakAnte karmaviSayaSaSThIprayogaH prAmANikAnAM sNgcchte| kiM ca darzitASTasalyAH zeSaSaSThIsamAsaniSedhaphalakatvAbhyupagame surezitA janezitA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhtyrthnirnnye| 415 nadIzitetyAdika: SaSThIsamAso na syAt karmaSadhAH - Ni na lokatyanena niSedhAt darzitASTasalyA zeSaSaSThIsamAsaniSedhastha jJApanAditi tasmAkaraNe karmaNi adhikaraNe tatvena vivakSite'STasUyA SaSThI vidhIyate na caivaM kArakavibhakto pakaM vinA svArthakavibhaktyantarabAdhakatvaniyamAt darzitodAharaNeSu TatauyAdvitIyAsaptamaunA bAdhaprasaGga iti vAcyam / IdRniyame mAnAbhAvAt pudhyebhyaH puSyaM vA sTahararthabhedena caturthohitoyayorupapattiriti vAcya prakRte'pyarthabhedasaMbhavAt / atizayitasya hi vidhAvidarthasya karaNe'tizayitasyAdhyAnasya dayaMtyarthavinayasyaizvaryasya pratiyatnAdezca tattatsUtrapradarzitadhAtvarthasya karmaNi SaSThIvidhAnAt / anatizayitasya tu karaNe karmaNi sAmAnyatastatIyAhitIyayo vidhAnAtkRtvo'rthaprayoge'dhikaraNe kAlikasaMbandhAvacchinnAdheyatvasya vivakSAyAM SaSThI vidhAnAdAdheyatvamAtravivakSAyAM sAmAnyataH saptamauvidhAnAddarzitatattaddhAtuprayoge TatIyAhitIyAsaptamInAmapi nAnupapattiH / na caivaM darzitayorvArtikaharikArikayorvi rodhAt naiSA rotiyuteti vAcyaM sUtravirodhApekSayA tayovirodhasyAkiMcitkaratvAt yadi ca tayorapi virodho na yuktaH tadA tayoH kArakaSaSThayAH samAsaniSedhaparatvamamyupeyam ata eva harikArikAyAM kArakaivyapadiSTa ityAdisArthakaM harismaraNamityAdikaH zeSaSaSThayAH samAsaH ata eva janezitetyAdiprayogopapattiH na caivaM svaraviparyayApattiriti vAcyam / dattottaratvAt kArakasya kArakatvazeSatvobhayavivakSAyAM Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 SaSThIvibhaktivicAraH / SaSThIsamAsayoH svaravaicilyasyAdRSTacaratvAdityalaM vistareNa / divaH karmaNi SaSThauM jJApayati / "divastadarthastha" iti sUtram / vyavahRpagisamAnArthakasya dovyateH karmaNi SaSThI vibhaktirbhavatItyarthakam / zatasya dovyatItyAdau SaDyAH karmatvamarthastathA ca zatakamatAkAtaka tvaM pUrvavat vAkyArthaH / yadi ca kraya vikrayAvapi divo'rthAviti tadA zatakarmatAkakrayAdikaTa tvaM vAkyArthaH / yadyapi pUrvasUce divaH kathane pRthaksanapraNayanaM na bhavatauti loghavaM saMbhavati tathApyagrimasanuvRttyartha pRthaksUtrArambha iti / sopasargasya divaH karmaNi vaikalpikoM SaSThoM jJApayati / "vibhASopasarge" iti sutram / upasameM sati divastadarthasya karmaNi vibhASA SaSThI vibhaktibhaMvatItyarthakaM zatasya zataM vA pratidIvyatItyAdau SaSThIhitoyayoH karmatvamarthaH / vAkyArthastu darzita eveti upasarge vibhASopadezAt nirupasargasya divo'rthasya dAtAderatizayitasyApi karmaNi na dvitIyA kintu SaSThaya veti pratIyate dyUtAdibhinnArthakasya divaH sopasagasyApi karmaNi vitIyaiva na tu SaSThau yathA zalAkA pratidovyatotyAdau / nirupasargasya divaH karmaNi kva citSapThyapavAdaM jApayati / hitIyA brAhmaNe iti marva brAhmaNaviSaye prayoge divastadarthasya karmaNi dvitIyA vibhaktirbhavatI tyarthakaM brAhmaNaH saMhitetaravedabhAgo viprazca Adya gAmasya tadahaH sabhAyAM dIvyeyuriti ana nirupasargasya divastadarthasya karmaNi dvitIyAprayogo vrAhmaNabhAgAntarbhata eva atha brAhmaNabhAgasya samyaguccAraNe na devane goH ka Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| matvaM pratIyate hitIye viprasya gAM dIvyati vipro gAM dovyatItyatra hitauyayA SaSThyapavAda iti / tiGantavizeSasya karmaNi SauM jJApayati / "preSyabruvohaviSo devatAsaMpradAne" iti sUtram / iSyaterdaivAdi kasya logamadhyamapuruSaikavacanaM preSya iti tatsAhacaryAGgavirapi tathAbhUta eva gRhyate iti praSyabrUhiityetayoH tiGantayoH karmaNi haviSaH SaSThI bhavati devatAyAM saMpradAne satautyarthakaM haviSo havirvAcaka zabdAdityarthaH / agnaye chAgasya haviSo vapAyA medaso vA prathya agnaye chAgasya haviSo vapAyA medaso vA'nuhotyAdau prapUrvakasyeSyataramupUrvakasya bruvezca dAnamarthaH SaSyAstu karmatvamarthastathA cAgnisaMpradAnatAkacchAgakarmatAkAzaMsAviSayadAnakartatvavAMstvamityAdiranvaya bodha: preSyaborityupAdAnAt agnaye chAgaM havirvapAM medo vA juhudhItyAdau dhAtvantarakarmaNi na SaSThI / haviSa ityupAdAnAdagnaye gomayAni preSyetyAdau karmaNi na SaSThI / devatAsaMpradAna ityupAdAnAt mANa kAya puroDAzaM predhyetyAdau karmaNi na SaSThau / "haviSaH prasthita stha pratiSedho vaktavya"iti vArtikam prasthitazabdasamAnAdhikaraNahavi:zabdAtSaSThauM niSedhati / yathA indrAgnibhyAM chAgaM havirvapAM bhedaH prasthitaM preSyetyAdau prasthitaM prakarSaNa sthitaM prakarSastu prokSaNAbhimantraNayathokta sthAnakatvaM bodhyamiti / saMpradAna% SaSThauM jJApayati / caturthyarthe bahulaM chandasi iti sUtra chandasi caturthyarthe saMpradAnatvAdau SaSThau vibhaktibhavati bahulamityupAdAnAt caturthoM va ci-' Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sssstthiivibhktivicaarH| - kriyA saMbadhyate tahat ka tapUrvyAdiSu sthitA / kA karTa maMcakena kriyA bhAvanA tahatA yogaH tahadekadezabhAvanAyAmanvayaH avigrahA pradhAnakArakAnvayinIti tadartha iti vadanti / taccina-yaM ka tazabdArthasya karaNakarmaNAstahitArthabhAvanAyAmantraye kaTamiti hitIyAntArthasyAnanyayApatte: ekAviruddhAyAM karmAntarAnyayasyAnAkAzitatvAt / ki ca bhAvanAyAmeva kArakAnvaya iti na sambhavati odanasya pAkaH ityAdau sssstthaarthkrmnno'nnvyprsnggaat| bhAvaka tAM bhAvanAbodhakatvavirahAt / tathAtvAbhyugame tu karmakartRbhAvanAbhyAM karmakaurAkSepa'na bhihitAdhikArauyayoH karmakartaSaSyoranupapattiprasaGgAt / na caudanasya pAkaH caitrAya pAka ityAdI zeSaSaSThIva kRdyogaSaSThau karmaka kRtsu copayata iti vAcyam / "umaya prAptau karmaNI"ti sUtrasya nirviSayakasvAyatteH na ca karaNAdikRt tahiSaya iti vAcyam / karaNAdikato'pi bhAvanAbodhakatvasya virahAt karTa kamaNoranvayAprasaktyA nirviSayatvatAdavasthAt karaNAdibhAvanAyA atiriktAyA apyabhyupagame tatvApi kartakamaMgoranvayAsaMbhavAt nirviSakatvatAdavasthyAt yadi ca guNAnAM cetinyAyena bhAvanAyAM kArakatvenAnvite dhAtvatheM na kArakAnvaya ityevAbhyupeyate na tu ghanAdyantena pradhAnavadupasthApite tasminniti tadA bhavatu bhAvakUdatArtha SaSyarthakArakAnvayaH tAvatA na na: kApi kSatirati / nanu kRtapUrvokaTamityAdau kRtazabdArthasya karaNAkarmaNastahitArthabhAvanAyAmananvaye sAmArthyATTa vRttyanu Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 421 papattiranvaye tu tenaiva karmAkAsAvicchitteH kaTAdeH karmanayA tatrAcayAsaMbhavaH sUbe katautivyartha SaSyapramato. karmaNo'bhidhAnAt / avApi kaTamiti hitIyA'nupapattizceti cet / atra zAbdikAH / kRtamiti bhAvatAntamavivakSitakarmakaM pUrvazabdena samAsamAsAdya kartRtaddhitasya prakRtirbhavatIti kRtapUrvIzabdasmiddha: prAkkAlikakaraNakataitizAbdabodhamarjayati tatra bhAvatAntakArthe kaTakarmatvasyAnvaya iti vadanti / atra gurucaraNAH / bhAvatAnte karmAnvayo na yujyate / avivakSitakarmaNa eva bhAvapratyayAd anyathA gataM gamyate vetyAdau bhAvapratyayAnte grAmamiti hitoyAntArthasya grAmakarmakatvasyAnvaya prasaGgAt / karmaNo vivakSAyAM bhAva pratyayasya vivakSAyAM karmAnvayasthAvyutpannatvAt kiM ca kRtapUrvItyatra kRJathai karmAnvayopagame kRtItyanena kathaM karmaSaSThIvAraNaM niSThAparyadAmAnusaraNe tu kiM kRtItyupAdAnena tasmAtkRtapUrvotyatra kRtAdipadArthaparityAgena tadvitasya prAkkAlikabhIvanAvAnarthaH / yadi ca pakkapUrvI vedAnityAdaH paryAyatvamAzayate tadA pAkAdibhAvanAvAneva taddhitArthaH / taddhitArthaikadeze pAkAdau SaThyarthakarmatvAnvayavAraNAya sUtre kRtItyupAdAnam / nanu vigrahe samAse ca vivakSitasyApi niSThArthasya karTa tahitotpattau satyAM niSThAyA avivakSAyA nirarthakatvaM yujyate na tu dhAtorato dhAtvarthe tadupahitata hitArthabhAvanAyAM vA karmAnvayaH sambhavati tAvataiva kRtItyupAdAnasArthakyaM kiM tahitAnAM pAkAdinAnAbhAvanAvadarthakatayA nAnArthatA'bhyupagameneti Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaze sssstthiivibhktivicaarH| caita / maivaM yato niSThAyA nirarthakattvAmya pagameM 'pi dhAtoH kadantatvamakSatamiti SaSThIprasaktardarvAratayA sUtre kRtItyupAdAnamanarthakamiti kRtItyapAdAnasAmarthyAdeva tAntaM nirarthakamavasIyata iti tahitenipratyayasya nAnAthakatvamananyagatikatayA'bhya peyate tAntantu prakAraNAdivat tattadbhAvanAvantamupasthApayati pakkapUrvotyatra pAkAnukUlabhAvanAvAn kRtapUrvotyatra karaNabhAvanAvAn pratauyate tatva taddhitAthaikadeze pAke bhAvanAyA vaudanakarmatvasya karaNe bhAvanAyAM vA kaTakarmatvasya vivakSAyAmodanapadAtkaTapadAtSaSThauM vArayati sUbe kRtauti dvitIyA tu sAmAnyato vihitA bhavatyeveti pakkapUrvI prodanaM katapUrvI kaTamityAdau karmaNi na SaSThI kiM tu dvitIyaveti padavAkyaratnAkara prAhuH / zAbdikanavyAstu kRtaM pUrvamaneneti vigrahe vivakSitakarmatayA bhAve kta pratyaye kate karmasApekSavAbhAvAtmamAsataddhitI bhavata eva tathA ca katapUrvItyayampUrva kRtavAnityanena samAnArthakaH saMpadyate taddhite sati vRttibhedAt karmavivakSAyAM guNabhUtayA'pi kriyayA kArakANAM saMbandhasya kaTaM kutabA nityAdau darzanAdavApi kaTakarmatvAnvayaH tatra karmaNi SaSThIvAraNAya sUtre kRtItyupAttaM na ca tasya kRttvAt kRdupAdAne'pi SaSThIprasatirdAraiveti vAcyam sUce kRtyadasya pratyayAntarAprakRtibhUtasyaivopAdAnAt kRtapUrvazabdasya tadvitapratitayA tAntakRtazabdasya taddhitaprakRtitvAt / taNDalasya pAcakatama ityAdI SaSThyA asAdhutvamiSTameva ata eva taNDulaM pAcakatama ityAdiprayoga sAdhu kAlApA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| chararU manyanta ityAhuH / taccintya vigrahavAkye vivakSitakarmakasya rattivAvaye sakarmatayA'dRSTacaratvAdanyathA zobhanaM pacanamavetivigrahAvivakSitakarmatayA bhAve lyaTpratyaye vacanazabdasya samAsataddhitayoH karmavivakSAyAMtaNDulaM zobhanapacanavadgRhamiti prayogApattiH / yadapi pratyayAntarAprakRtitvaM kRto vizeSaNaM tadapi na sundaraM taNDulaM pAkataraH taNDulaM pAkavadgRhamitiprayogApatteca vastutastu bhAvapratyayamAtrasyAkarma kebhyo na vidhAnamodanasya bhuktaM tagaDulasya pAka ityAdI SaSThyarthakarmatvasyAnanvayaprasaGgAt / ki tu bhAve lakArasyaiva bhAve cAkarmakebhya ityanuzAsanena tadvidhAvakArmakebhya ityapAdAnAt / na caivamodanaM bhuktaM taNDulaM pAka ityAdikaH karmahitIyAsamabhivyAhRtaH prayogaH syAditi vAcyaM kRtiSaNyA hitIthA'pavAdAt / etadarthameva mUce kRtIlyupAdAnamanyathA sAmAnyataH karmaNi dvitIyASaSThyorubhayo vidhAne vaikalpikatA''patteH / nanvevaM kRtapUrvokaTamityAdau niSThAvarUpaka dyogasyAvaikalyAt / karmaNi SachIprasaGgo dvitIyA'pavAdaprasaGgazca na ca "na loke tisUtreNa niSThAyoge SaSThauniSedhAnnaivamiti vAcyaM "nasake bhAve upasaMkhyAnamiti vArtikena bhAve ktasyayoge SaSThIpratiprasavAditi cenmaivaM sUbe ka tItyatra ka tpadasya vizeSaparatvAt / tathA hi katyakRtikatvena vihitasya pratyayasya praka tibhUto yaH kat tadyoga eva kaTa karmaNe SaSThIvidhAnaM "sapUrvAcce tisUtreNenipratyayavidhAne pUrvazabdasya sapUrvakatvaM ktAntazabdapUrvakatvamevAnyathA kuDyapUrvItyAdi Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThIvibhaktivicAraH / bhayaSaSThIprayoge kartari SaSThI na mAdhuriti jJApyate tena nalasya pAko bhImasya pAka ityAdiprayogANAM nAnu papattiH gopasya doha ityAdiprayogo'poSTa eva akakArayoH straupratyayayo: prayoge"na zeSe vibhASeti vaktavyamiti vArtikaM strIpratyaye'pratyayAnte prakArapratyayAnte ca na kartaryApa SaSThauniSedhaH zeSe uktobhaya pratyayAntabhinne strIpratyaye kartari vibhASA SaSThIbhavatItyarthakaM tena valapratyayAnte straupratyayAnte kartakarmaNorubhayo: SaSThI yathA rudrasya bhedikA jagataH / rudrakarTa ke jagatkarmakaM bhedanaM vAkyArthaH bhAve NvuvidhAnAt bhedanamartha : / akArapratyayAnte strI pratyAnte tadubhayoH SaSThI yathA rudrasya bibhitmA jagata ityAdau rudrakarTa kA jagatkarmakabhedanecchA vAkyArthaH / apratyAdityanena bhAve'kAravidhAnAt bhedanecchArthaH / evaM bhadikA devadattasya kASThAnAM citrIrSA yajJadattasya kaTasyetyAdau darzitarotyA vAkyArthI bodhyaH / zeSe kartari vibhANa SaSThI yathA vicitrA sUtrasya kRtiH pANineH pANininA vetyAdI ana matrapadottaraSayAH karmatvamartha: pANinipadottaraSaSThauTatIyayoH kadRtvamarthaH kRtAvasvati / kAzikAvRttau suTatithoritimatravyAkhyAne sauyuTo liGavAgamau tena bhinnaviSayatvAt suTA bAdho na bhavatItyuktaM tatra bAdhazabdaH pumAneva yadi bAdhAzabdaH saupratyayAntastadA sauyuTaiti zeSe SaSThI liGAgamino'nvayAnurodhAt / SaSThyarthasaMbandhasyAnuSaGgeNa bAdhAyAmanvayastava suThetukatvAbhAvaH pratIyate / suTetihetau na tu karaNe tRtIyA ! kartarAkAGkSAyA Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhtrynirnnye| ra7. anivRtteriti / ke cidavizeSeNa vibhASAmicchanti / avizeSeNa strIpratyayAkakArapratyayayovivakSAM vinetyarthaH vibhASAmityatra katariSaSTyA ityAdi yathA zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNAcAryasya vetyAdau zabdapadottaraSaSThyAH karmatvamAcAryapadottaratISaSThyo: kaTa tvamatho'nuzAsane'nveti / guNakarmaNi veSyate itauSTayA netA 'zvasya sudyumnasya sudyumnaM vetyAdI sudyumnAdau guNakarmabhiA vaikalpikauM SaSThayauM zAbdikA udAharanti / taveyamiSTina yujyate gavAM doha ityAdau guNa karmaNi gavAdI hitauyAyA aprayogAt / yadi yajyate tadA nayatyAdigaNaguNakarmaNyeveti niSThAyoge niSedhasyApavAdArtha SaSThauM jApayati / " tasya vartamAne " iti sUtraM / vartamAnakAlArthakasya tasya yoge SaSThI bhavatItyayaka"matibuddhipUjArthebhyazce"ti sUtreNa vartamAnadhAtvarthakarmaNi tasya vidhAnAt vartamAnArthatvamuktaM rAjJA mato buddhaH pUjito vetyAdau matiricchA buddhirjJAnaM tapratyayasya viSayo dhAtvarthaphalasya viSaya vasyAzrayo vA'thaiH pUjA prauNanaM prItyanukUlo vyApAra iti tAsya samavAyyarthaH SaSThayA matyAdya nvayikaTa tvamarthastathA ca rAjakarTa kAyA matebaddervA viSayo viSayatvAzrayo vA rAjakata kavyApAraprayojyaprItisamavAyau ca vAkyArthaH / "namakabhAve upasaMkhyAnami"ti vArtika napuMsake bhAva ta iti sUtreNa vihitasya tasya yoge kata karmagoH SaSThI bhavatItyarthaka tena kRSNasya zayitaM chAtrasya hasitaM caitrasya gamanamityAdau SayA: takatvamarthaH zayanAdau bhAve kArthe'nveti / zAstrasyayAdhI Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Thera ___sssstthiivibhktivicaarH| taM zabdAnityatAyA matamaudanasya mukta grAmasya gatamityAdau SaSThayA: karmatvamarthaH tArthe dhyayanAdau bhAnveti / karmaviSayaSaSThayA niSThAyAM niSedho'prAmANika evetyuktam / punarapavAdArtha SaSThauM jJApayati / " adhikaraNavAcinazca" iti sUtram / adhikaraNArthakasya tasya yoge katakarmagrI: SaSThI bhavatItyarthakam / "todhikaraNe ce"tisatraiNa vidhAnAt tasyAdhikaraNavAcitvamuktam / idameSAmAzitaM zayitaM vetyAdau SaSThyAH katatvamarthaH zayanAdau dhAtvartha nveti tasyAdhikaraNamarthastathA cedaMkartRtAkazayanAdhikaraNabhinna midamityAdiranvayabodhaH / dUdameSAmodanasya bhuktaM grAmasya gataM vetyAdau daMpadotaraSaSThyAH kartavamodanagrAmapadottarayoH SaSThayoH ka. matvamarthastathA caiTaMkartatAkodanakarmatAkabhojanAdhikaraNAbhinnamityAdiranvayabodhaH / "kata karmaNoH kRtI"ti prAptaSaSThayAH keSu citkutsu niSedhenAsAdhutAM jnyaapyti| "na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAmi"ti sUtram / ukAvyayaniSThAkhalarthatanaityeteSAM yoge karta karmaNoH SaSThI na bhavatItyarthakam / la ityanena zatazAnacau kAnaca vasuH kikinau ca gRdynte| shtR| zrodanaM pacamAnaH / kAnac / modanaM pecAnaH / kasuH / podanaM pacivAn / kikinau / papiH somaM dadirgAH / "Agamahanajana: kikinI liTce"tyanuzAsanena taccholAdiSvartheSu pAdantAhRdantAhamihantijanibhyazca liTkAryakAriNau kikinau pratyayau vidhIyate liTkArya virbhAvAdi At / papidadiH / t| banibaja / gami / jagmiryavA / ina / jadhi Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 vibhtyrthnirnnye| vanam / jani / jajirjIjam / etadvidhAnaM chandasi bodhyam / "bhASAyAM tu dhAja kRmRgamijaninamiya" ityanuzAsanena loke pRthagavidhAnAt / dadhidaNDaM cakriH kaTaM sacirantikaM jagmi: grAmamevaM jatinemiH pAparityAdeH pAnazIlAdirarthastathA ca somakarmakapAnazaula ityAdiranvayabodhaH somaM papirityAdau bodhyaH / u|cikiirssuH kaTa bubhukSurodanam / palaGkariSSaNaH kanyAma / uka / daityAn dhAtukaH / vArANAsauM gAmukaH / upratyayasya ukapratyayasya ca tacchaulAdirarthaH / "ukapratiSadha kame - pAyAmapratiSedha" iti laNyAH kAmuka ityAdI loke SaSThI / avyaye / karTa kRtvA prodanaM bhoktuM / "avyayapratiSedha tosunukasunorapratiSedha" iti purAvatmAnAmapAkartArAste ityAdI tosunpratyaye SaSThI vatmAnapAkartumAsta iti vAkyArthaH / purA krUramya visRSI virapsinnityAdI kasunpratyaye SaSThI krUrAn visarpituM virazAzIla ityatha: / viramA virodhaH / atha vA virapmin virAdhyetvarthaH / tosunkasunau chAndasau tumartho bodhyau| niSThAyAM viSNunA itA daityAH zrodanaM bhuktavAn grAmaM gata dutyAdau / khalatheM ISatkaraH prapaJco hariNA / harikArTakeSatkaraNakarma prapaJco bAkyArtha: / arthagrahaNAt yucapratyaye'pi ISatvAnaH somo bhavatetyAdau bhavatkarTa keSatvAnakama vAkyArtha: / TannitipratyAhAraH / sa ca "laTa: zaTa" iti sUce tazabdamArabhya"Tanni"timUce nazabdaM yAvat bodhyastena zAnancAnazzanduNAmapi grahaNam / shaann| somaM pavamAnaH / cAnaz / AtmAnaM maNDayamAnaH / zaTa baida Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 psstthiivibhktivicaarH| madhauyan / tun / kartA lokAn / "hiSaH zaturvA vacanam" iti surasya muraM bA viSan ityAdau vaikalpikI SaSThau / zAnanaH kartArthaH somakarmakapavanakartA vAkyArthaH / cAnazAdInAM tAccholyAdikamartho vAkyArthaH khayamUhyaH sudhiyeti / kadantarApi kRdyogaSaSThyA asAdhutAM jJApayati / "akenorbhaviSyadAdhamaryayo" riti satvam / akasya bhaviSyati kAle gamyamAne dUnastu bhaviSyadAdhamayeyoryoge SaSThI na bhavatItyarthakam / sajjanAnpAlako'vatarati / zrodanaM bhojako brajati ityAdau kriyArthakriyAyAM gavulo vidhAnAt pAlanAdikriyAyA bhaviSyatvamadivagamyate "bhaviSyati gamyAdaya" ityadhikArI vidhAnAt tumanNvalobhaviSyatkAlArthakatvamityanyadetaccintyam / gamyAdizabdAnAM nipAtanAt bhaviSyagamanakarTa vAcakatvaM gamyAdau prakRtipratyayavyutpAdanaM rUDhagavAdizabda vAcAyasAmarthyameva gamyAdAvinpratyayasyaiva vA bhaviSyakAlArthakatvaM na tu Nvula iti| kriyArthakriyAyAM gavulo bhaviSyadadhikAre vidhAnasya niSprayojanatvAt na yatItAyA vartamAnAyA vA kriyAyAH kriyArthakavaM sambhavatIti / evaM sajjanaM pAlako'vatariSyati bhaviSyati vetyAdau katari NvulvidhAna'pi pAlane'rthAdbhaviSyattvAvagame karmaNi na sssstthii| vrajaM gamau gAmo vA ityAdau bhaviSyattvAvagamAdino yoge karmaNi na SaSThI / zataM dAyI dAyo vetyatrAdhamAMvagamAdinAdiyoge karmaNi na SaSThI / sarvo'yaM niSedhaH kArakaSaSTyA na tu zeSe SaSyA ata eva brAhmaNasya kurvan uttamargasya dAyItyAdau sssstthii| ikhA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta vibhaktyarthanirNaye / 431 kUNAM durApArthaM tvadadhaunA hi siddhaya" ityaca"api vAgadhipasya durvacaM vacanaM tadvidadhIta vismayam" ityatra ca khalarthayoge kartari na SaSThI kiM tu zeSe / sa ca duropa siddhau vA durvace vismaye vA'nveti / vizvasya goptA bhuvanasya kartetyAdau dRco yoge karmaNi SaSThI sAdhureva / "gavultacAviti sUtreNa sAmAnyata: kartari khulatacovidhAnAt / tacaH tanpratyAhArAntarbhAvavirahAt na caivaM "na loka"tisUtre tano grahaNaM vyathaM sarvatra tacaiva SaSThApapatteriti vAcyam / tacazatatanAM svare bhedAt chandasi zatatunoH prayoge SaSThIniSedhArthatvAt / zAbdikAstu kartakarmaNoH kRtI"ti SaSThIvidhiranitya eva / "tadahamiti nirdezAt / ata eva dhAyairAmodamuttamami"ti bhaTTikAvyaM sNgcchte| ataeva niSedho'pyanityaH ikSvAkUNAmityAdidarzitaprayogAdityAhuH / tanmandam "tadahami"tinirdeza tadityavyayasya luptaSaSThayantatvAttathaiva sAhacaryAt "tatra tasyeve"ti pUrvasatraNa maptamyantaSaSThayantAbhyAmivArthe vatevihitatvAt / kAzikAttau tu taditihitIyAsamarthAdahatItyetasminnartha vatipratyayo bhavatItivyAkhyAtaM tatrAhatItitiGantAnurodhena hitauyAsamarthAdityuktam / vastutastasyatiSaSThIsamarthAdahamityarthe vatiH pratyayo bhavatautivyAkhyAnamucitamiti dhAyairAmodamityAdau prakaraNAdinA bhaviSyattvAvagamAt / NapratyayasthAkAreNa yogena SaSThau na cAkArayoge kuta: SaSThIniSedha iti vAcyam akenoriti sUtre 'kArasyApi grahaNAt / akazca azca akAH akAca dUn ca akenau tayorityAkAragrahaNAt / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 SaSThIvibhaktivicAraH / kA iti" sarvo indo vibhASaikavaGgavatI"tyekavacanam etadarthameva bhaviSyadASa magaryayorgamyamAnayoriti vyAkhyAtaM gamyamAnatvaM tu prakRtipratyayAbhyAmanyena jJApyamAnavaM zataM dAyItyAdAvapi Ninipratyayasya kartavArthaH / AdhamaryaM tu mAnAntaragamyameva ikSvAkUNAmityAdau Sa papattiderzitaivetyalaM vistareNa / kRtyapratyayayoge vai kalpika SaSThoM jJApayati / " kRtyAnAM kartariveti sUvaM kRtyAnAM pratyayAnAM yoge kartari vA SaSThau bhavatItyarthakam / mayA mama vA sevyo hari ityAdau tRtIyASaSThayoH kartR tvamarthaH sevane dhAtvarthe'nveti yathA ca matkatR kasevana karma harirvAkyArthaH / evaM bhavatA bhavato vA kaTaH kartavya ityAdAvapi vAkyArthI bodhyaH / kartarItyupAdAnAt karmaNi na SaSTyA vikalpaH yathA geyo mANavakaH sAnAmityAdau / zrava" bhavya geye" ti sUtreNa kartari bhavyageyAdizabdAnAM nipAtanAt / zranabhihite karmaNi kR'dyoge SaSThau / pacelimA mASA ityAdau karmakartari kelimarAdau karmakarubhayorabhidhAnAt / kRdyoge na SaSThoti / " ubhayaprAptI kRtye SaSThyAH pratiSedho vaktavya" iti guNakarmaNi SaSThA niSedhaH / yathA netavyAH vraje gAvaH 'kRSNena kRSNasya vetyAdau / atra vrajAdau guNakarmaNina SaSThoti / iti vibhaktyarthanirNaye kArakaSaSThA nirNayaH / - Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 433 nAmArthAvidhinaH SaSThayoM akArakatayA saMjAyante taba zeSaH "SaSThI zeSa" iti sUtravivecane prAgeva darzitaH / zeSatvena pratiyogilvAdikaM na SaSThaprarthaH kiM tu pratiyogitvavAdineti jJApayituM tulyA!ratulopamAbhyAM tRtIyA'nyatarasyAmi mi sUtraM tadetat tRtIzavivaraNe vyAkhyAtam / caturthyA saha vaikalpikoM SaSThauM jJApayati / "caturthI cAzidhyAyuSya madrabhaTrakuzalamukhAhitaiH" iti suutrm| AziSi gamyamAnAyAM zrAyuSyamadrabhadrukuzalasukhArthahitaityeteH zabdoMge caturthI vibhaktibhavati cakArAtSahau bhavatItyarthakam / madrabhadra zabdayoH paryAyayohaNAt darzitazabdAnAM paryAyazabdena yoge'pi caturthI bhavati / AyuSyaM cirajIvitaM vA kRSNAya kRSNasya vA bhUyAt ityatra caturthISayoH saMbandho'rtha zrAyuSye'nvati / AyaSyaM daurghajIvitaM tathA ca kRSNasaMbandhi dIrghajIvitamAzaMsAviSayabhavanakartR ityanvayabodhaH / ma, bhadra vA brAhmagAya brAhmaNAsya vA bhUyAd ityatra madramamajalanittiH kuzalamArogyaM sukhamAnando vA ziSyAya ziSyasya kA bhUyAt / sukhaM svataH kAmbo guNavizeSaH / artha: prayojanaM vA ziSyAya ziSyasya vA bhUyAt / praSTasyuddezyaM prayoanaM hitaM pathyaM vA zidhyAya ziSyastha vA bhUyAt / hitaM kAlAntarabhAvina dRSTasya sAdhanaM tAdRzamiSTasAdhanaM vA boyAmiti darzitarItyA sarvatrAnvayo vodhya iti / AziSItyuSAdAnAt mAgaDeyasyAyuSyamastotyAdau na caturthoti / "Sadhyarthe caturthoM vaktavyati" vArtika SaDyartha zeSa caturthImapi vidhatte chandasi / yathA yA nakhAni ka 55 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karNa SaSThIvibhaktivicAraH / ntate tasyai kunakhaM jAyate yathA vA ahalyAyai jAra ityAdI atra caturthyAH saMbandho'rthaH kunakhAdAvanveti / loke tu tasyAH kunakham ahalyAyA jAra ityAdau Sadhyadeva sAdhuriti / atasarthapratyayayoge SaSTha vidhattaM " SaSyatasartha - pratyayeneti sUcaM dakSiNottarAbhyAmatasujityanenAtasuj vidhauyate ata evAtasajardhA ye pratyayAstairyoge SaSThau bhavatItyarthakam / grAmasya dakSiNata uttarato vA nachara SaSThyAH pUrvoktamavadhimatvamartho dakSiNAdAvanveti / saptamyantAdibhyo vidhAnAdatasarthapratyayAnAmAdheyatvamartho nadyAdAvanveti / tathA ca grAmAvadhika dakSiNadezavindhyavRttirnadotyAdiranvayabodhaH / vindhyAhRciNata ityAdau vindhyamArabhyetilyabantalope paJcamI bodhyA pura adha ityatrAsipratyayaH / purastAt adhastAdityatvAstAtipratyayaH / nagarasya puraH purastAddA ArAmaH parvatasyAdho adhastAhA kAnanam upari upariSTAditinipAtayoryoge parvatasyoparyupariSTAdA meghaH / paJcAditinipAtayoge'pi nTapasvapacAdupavizAmaH / tataH pazcAtsaMsyata" iti bhASyaprayogAt pazcAcchandayoge paJcaSyapi darzitarItyA sarvavAnvayo bodhyaH / enabantayoge dvitIyAM jJApayati / "ena - pA dvitIyA" iti sUtram / enampratyayayoge dvitIyA vibhaktirbhavatautyartha kaM'' SaSThya poSyate" itoTyA SaSThyapyenapA yoge bhavati / grAmaM grAmasya vA dakSiNena nadIM grAmaM grAmasya vottareNa nadItyAdau dvitIyASaSThayoravadhimatvamarthaH / enampratyayasyAdheyattvamarthaH pUrvavadantrayaH "tacAgAraM dhanapatigRhAduttareNAsmadIyaM dUrAllabhyaM surapatidhanuzcA L Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / ruNA toraNena" ityAdAvuttareNeti naimadantaM kiM tu - tauyAntaM toraNenetyasya vizeSaNamityAhu: / vastutastu dakSiNona yAhItyAdAviva "prakRtyAdi" vArtikenAdheyatvArthikA prakRte pyuttareNeti tRtIyetyato dhanapatigRhAditi paJcamyA nAnupapattiriti / iti vibhaktyarthanirNaya kArakaSaSThyarthanirNayaH / iti vibhaktyarthanirNaya SaSThIvivaraNaM samAptam / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 sptmiivibhktivicaarH| atha sptmau| yossupa dUti vayaH pratyayAH / atra ukAraH pakArazcAnubandhaH ka cidapyazrUyamAsAtvAnna vAcakatAkukSipraviSTa iti / sarasi sarasoH saraHsu vA saJcaratItyAdau zrUyamANatvAdikArasyevena osastatvena so: sulvena vAcakatvama / anuzAmanasiddhazca saptamyA arthaH / anuzAsanaM "saptamyadhikaraNe ce ti cakArAt dUrAntikAthaMkazabdenyo'pi saptamau bhavati yathA dUre viprakRSTe savidhe pantike ityAdau tabAdhikaraNamadhikaraNatvamAdheyatvaM bA saptamyA artha iti vakSyate / adhikaraNApadasaGketagrAhakaM pUrvamuktam / "AdhAro'dhikaraNa"miti satraM ka. takarmadvArA kriyAyA prAdhAro adhikaraNasaMtaH syAdityarthakam / anabhihite'dhikaraNe saptamI bhavati pa.. canI sthAlItyAdau na saptamI / pradhikaraNAdeH saptamyathasya kartRkarmAnyatarahArakasyaiva kriyAyAmanvayAt kArakatvaM na tu kArakAntarahArakAdhikaraNasya kriyAyAmavayo'bhyupeyate / yadAhuH / / kartRkarmavyavahitAmasAkSAcArayatkriyAm / upakurvakviyAsiddhI zAstrAdhikaraNaM smRtam // iti upakurvakyiAsahakAri niradhikaraNayoH kaDhaM karmaNoH kriyAsiDyanupArjakatvAdadhikaraNasya kriyAsiddhisahakAritvaM na ca gaganamasti gaganaM jAnAtotyAdau niradhikaraNasya kartuH karmaNazca kriyAsiyupayogitvAnnedaM yuktamiti vAcyam / kAlAdhikaraNasya gaganAdeH sattAdikriyAkartRtvakamAyogitvAd idAnoM Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| maganama staudAnauM gaganaM jAnAtItipratyayAt / na caivaM kAzIsthI rAjA mathurAyAM brAhmaNebhyo dadAti girau vRkSAtyAmadho gacchatotyAdau saMpradAnApAdAnAdhikaraNayoH kriyAviSayaka pratItiviSayatvAt kriyAyAM kuto nAnvaya iti vAcyam / nirvayaMvikAryayoreva karmaNoH kaTa tvavivakSAyAM karmavajJAvasyeva kaTa karmAdhikaraNayoreva kriyAyAmanvayasthAcAryairavyapaMgamAt takhAtkaTa - karmAnyatarahArAdhikaraNa kriyAnvayitvAt kArakamiti / evaM kaTe prAste caitra: gehe pati maitra ityAdI karTaghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthastacca prakRtyarthavizeSitaM vyApArInveti sthAlyAmodanaM pacati cainaH tarau phalaM gacchati zakuniH ityAdau karmaghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnadheiyatvaM saptamyarthastacca prakRtyarthavizeSitaM phale'nveti / nanu darzitatattatsaMsargAvacchinnanAnAvidhAdheyatvasya saptamyarthatve gauravAd adhikaraNameva saptamyartho lAghavAt pradhikaraNasya khanirupitena tattasaMsargAvacchinnAdheyatvena saMbandhena phalavyApArayoranvayAnyupagamAnnAnupapattiriti zAbdikamatameva samyagiti cenmaivam / adhikaraNatAviziSTasyAdhikaraNasya tathAtve gauravAdAdheyatvasya tathAtve lAghavAdisyAdehitIyAvivaraNe darzitatvAt na cAdhikaraNatAtvasyAkhagaDopAdhitayA zakyatAvacchedakalAghavAdadhikaraNatvasya tathAtvamastviti vAcyam / paramparAnvayino'dhikaraNatvasyApekSayA sAkSAdanvayina zrAdheyatvasyaiva tathotvaucityAt / na ca nAnAsaMsargAvacchinnasvasyAdheiyatve pravezAdvauravamiti vA Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmiivibhktivicaarH| cyam / adhikaraNatvAdAvapi tulyatvAt yadi cAdhikaraNatvAdernAnAsaMsargAvacchinnAdheyatvena saMbandhenAnvaya iti manyate tadA''dheyatvameva saptamyarthastasya karTa ghaTitaparamparAvacchinnAdheyatvIya svarUpeNa saMbandhenAnvaya iti nAnupapattiH vRttya niyAmakasaMbandhasya pratiyogitA'navakedakatvamate'dhikaraNatvAdeH saptamyarthatvaM na yujyate gehe na pacati pattA vetyAdau niSedhapratItyanupapattarityAdikaM hitIyovivaraNe darzitama / phalavyApArayoH khAzrayasaMbandhAvacchinnAdheyatvasya saptamyarthasyAnvayo'bhyupeyate khAzrayasaMbandhastu va citsaMyogaH yathA kaTa pAste caiva ityAdau ka saMyogaH svAlyAmodanaM pacatItyAdau karmasaMyogaH ka citmamavAyaH yathA ghaTe rUpamastotyAdau kaTaM samavAyaH asumin gAM vikrINIta ityAdau karmago go: svAmitvaM tathA ghaTe naularUpaM karotItyAdau karmasamavAyaH ka citkAlikaSizeSaNatA yathA paurNamAsyAM candra grasate rAhurityAdau kaTa karmaNoH kAlikavizeSaNatA yathA ka cid viSayatA icchA mokSe'stItyAdau karTa viSayatA ghaTe cAkSuSaM janayati sUte vA cakSuSmAnityAdau karmaviSayatA ka cidanyAdRzo'pi svAzrayasaMbandhaH prayogAnusArAbodhya: / apAdAnAdeH phalavyApArayoranadhikaraNatvAttadadhikaraNanirUpitasya darzitasaM. bandhAvacchinnAdheyatvasyAprasiddha rapAdAnAdyadhikaraNasya ma kArakatvamityataH ka karmaNorevAdhikaraNayoH kArakatvamAcAryA manyante / gurucaraNAstu kaTe Aste caitra ityAdI saMyogAvacchinnamAdheyatvaM kaTa niSTha sthAlyA Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vibhaktyarthanirNaye / modanaM pacatItyAdI saMyogAvacchinnamAdheyatvaM karmaniThaM saptamyarthaH karTa karmaniSThayorAdhe yatvayoH sAmAnAdhikaraNyena saMbandhena vyApAraphalayoranvama dUtyapAdAnAdiniSThAdheyatvasya sAmAnAdhikaraNayena dhAtvarthe'nvayAsambhavAnnApAdAnAdyadhikaraNasya kArakatvamiti evamAdheyatvaM ka cidAkhyAtopasthApita kAlAvacchinnaM saptamyA pratyAyyate yato gehAnnigatya prAGgaNe pacamAne caive gehe caitraH pacatauti na prayogaH va cidanyakAlAvacchinnamapyAdheyatvaM tathA yathA bhAvinauM caitrAdhikaraNa tAmabhimandhAya caivo grAme gacchatauti pryujyte| bhAtape tichatautyAdau ghAtapapadamAtapasaMyuktadezaparamato nAnupapattiH saviSayakArthadhAtuyAMga vizeSyatAnirUpita prakAratvasvarUpaM vaijJAnikamAdheyatvaM saptamyarthaH yathA zuktI rajatatvaM jAnAtItyAdau zaktiniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratvaM rajatatvAdyAtmakakarmaghaTitaparamparayA jJAnAdAvantauti padavAkyaratnAkare prAhuH / saptamau vidhAne "tasyeviSayasya karmaNyupasakhyAnamiti vArtikaM tAntaprakatina pratyayayoge karmaNi saptamI vidhatte / karmaNi maptamI vidhAnaM nityamityeke / vaikalpikamityanye / padhautI vedeSu vedAnbetyAdau "dRSTAdibhyazce"ti sUtreNa vihitasya tadvinipratyayasya kartA'rthaH saptamaudvitIyayoH kamatvamarthastathA ca vedakarmatAkAdhyayanakartetyanvayabodhaH / evamiSTI sureSu surAnvetyAdau saMpradAnatvasvarUpaM karmatvaM saptamauhitIyayorarthastathA ca surasaMpradAnatAkayajanakartatyanvayabodhaH / parigaNito yAjJika yAjJikaM ve Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 saptamIvibhaktivicAraH / tyAdau yAcikakarmatAkaparigamanakartA vAkyArtha: / pAnAtI chandasi chando vetvAdAbapya nayA rItyA'mbayo bodhyA / bhAmnAnaM kathanam / iSTAdigaNa: kAzikArattau draSTavya iti| iti vibhattavardhanirNaye kArakasaptamyarthanirNayaH / nAmArthAnbayinaH darzitAnye kriyAnvayinazca saptamyarthA akArakatayA saMjAyante tatra sAtamyadhikaraNe ce"ti sUbe cakAraH dUrAntikAryakazabdezya iva karTa karmAghaTitenApi saMbandhenAdhikaraNe'vacchinnAdheyatve vA saptamI vidhatte ata eva bhUtale ghaTa ityAdau na sptmynuppttiH|| yattu bhUtale ghaTa ityAdAvastItikriyAdhyA hAreNa saptasyupapattiriti zAbdikairuktaM tadasat girau vRkSAmi gacchati viga ityAdAvadhyAhArasya kartubhazakyatvAt paJcamyantArthasya tijatheM kaTa tve'nvayasthAvyutpannatvAt / zrata eva"vaidarbhI kelizaile marakata zikharAdutthitairaMzudabhairi"tyAdau na saptamyanupapatti: na cotthAnaka radhikaraNaM zaila iti zAma / mata utthAnAdhikaraNamUI deza eva na hi zaila: zikharAdUI bhavatIti saMbandhamAbAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthaH mo'dhikaraNapadopAdAnAttava svAzrayasaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM kriyAnvayikArakatayopiyata iti tu paramArthaH / evaM bhUtale ghaTa dU- ' khAdau saMyogAvacchinnamAdheyatvaM saptamyau~ ghaTAdAvamvati tathA ca bhUtalativaTa ityAdiraviyabodha: / ghaTe rUpamityAdau samabAyAvacchinnaM sphaTike javAlauhityamityAdau paramparAsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM saptagyarthaH / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bibhaktyarthanirNaye / dhanaM duradhikAriNi ityAdI svAmitvAvacchindrAdheyatvaM saptamyarthaH / goSu prabhuH magadheSu rAjatyAdau svatvasaMbandhAvacchinnAdheyatvaM saptamyarthaH / sphaTike lauhitye japAkusumamupAdhirityAdau svetaravizeSyatA kasvadharmaprakAratAkajJAnajanaka upAdhizabdArthastava lauhityAdheyatvaM prakAratAyAM sphaTikAdheyatvaM vizeSyatAyAmanveti sphaTikalauhityeyamupAdhirityatra svaprakAratAkattAnavizeSyatAsaMbandhAvacchinnAdheyatvAtmakasphaTikapadalakSyastAdAtmyena lauhitye'nveti tAdRzalauhityAdheyatvasyopAdhizabdAthai kadeze prakAratve pUrvabadanvayo vyutpattivaicilyAditi / dhUme sAdhye vanhI hetaavaadendhnsupaadhiritytr sAdhyavyApaka upAdhizabdArthastAdAtmya nATrendhanAnveti tAdRzArdaindhane vyApyatvasaMbandhAvacchinnaM dhUmAdhayatvamanveti / ata eva vyApyatvavyabhicAritvasaMbandhau vRttyaniyAmakAviti tAntrikAH / sAdhyazabdArthastu sisAdhayiSoddezyasi vividhayatA' vacchedakadharmavAnbodhya iti / prabhAte goSThe madhyAnhe kacche gaurityAdau kAlikasaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthaH / yadi ca kAlikAdhe yatvaM goSThAdidezAvizeSaNatayA bhAsate tadA'vacchedakatAtvena vyapadizyate ata evApacchedakatvArthikA saptamIti manyante tAntrikAH / na hi svarUpasaMbandhavizeSo'tiriktaM vA'vacchedakatvaM saptamyarthaH sambhavati anuzAsanavirahAt / evaM goSThAdidezAdheyatvaM yadi prabhAtAdikAla vizeSaNatayA pratIyate tadA tadapi daizikAvacchedakatAtvena vya padizyate / na ca dezAdheyatvena prabhAtAdikAlavizeSaNaM sambhavati avyAvartakatvAditi api Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmiivibhkvivicaarH| vAcyam / hopAntaraprabhAtavyAvartakaitahIpattitvasyeva gauchAdittitvasyApi vyAvartakatvasambhavAt yatna tu daizikAlikAdheyatvayoH kAladezayona vizeSaNa tvamavyAvartakalAt tatra nAvacchedyAvacchedakabhAva upayate thathA, idAnauM guNe sattetyAdau atra guNAdheyatvaM na pratyakSakAle pratyakSa kAlavRttitvaM vA guNe vizeSaNamavyAvartakatvAt kiM tu pratyakSakAlAdheyatvaM guNAdheyatvaM ca svAtantryeNa sattAyAmeva pratIyate'nyathAnupapatteriti / evaM vRkSa zAkhAyAM kapisaMyoga ityAdau zAkhAdheyatvaM vRkSavizeSagAmiti zAkhA'vacchedakatvena vyapadizyata iti / "yasimanagnau pacedannaM tatra homo vidhIyate" ityAdI prayojanakavyApArasvarUpa: saMbandho vRttiniyAmaka statsaMvandhAvacchinAmAdheyatvaM saptavyartho vanhivizeSitaH pAkenveti ata eva vyApArastatprayojyatvaM vA saptamyartha iti tAntrikavAkye darzitAdheyatvameva vyApArAdizabdena vyapadizyata iti / ka cidyApakatAsaMbandho'pi vRttiniyAmakaH yathA kAratAyAmananyathosiddhirniyatapUrvavartitvaM , vetyAdI atra vyApakatAsaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthI anyathAsiddhivirahe niyatapUrvavartitve cAnveti vyApakavArthikA saptamauti tAntrikavAkye vyApakatvazabdena vyApakatvasaMbandhAvacchinnamAdheyatvaM pratyAyyate ato vyApakatvasya na saptamyarthatvamanuzAsanavirahAditi pratyuktam / sAdhuzabdasya majhetasaMbandho'pi vRttiniyAmakaH yathA kartari kRt bhU sattAyAmityAdAvanuzAsane "vinAyake vigharAjadvaimAvaragaNAdhipA"ityAdau koze atra saGketasaMbandhA Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 443 vacchinnAdheyatvaM saptamyarthaH kRcchabdArthe tiGanyapratyaye bhUdhAtau vighurAjAdizabde cAnveti / nanu bhUsattAyAmityana bhUzande kathaM saptamyarthasyAnvayabodhaH svarupaparazabdasya supra. kRtereva sAdhutvAt na ca svarUpaparasyApi dhAtuzabdasyAdhAturitiparyadAsAtprAtipadikasaMjJAvirahAtsaprakRtitvavirahe'pi sAdhutvAnnAnupapattiriti zAbdikamataM yuktamiti vAcyaM tathA sati bhuvo vugi"tyatra "bhASAyAM sadavasazruva" ityatra ca nirdeze dhAtuzabdasya supaprakRtitvavirahaprasaGgAt / na ca zrInopasthite bhUzabde saptamyarthasyAnvayabodha iti vAcyam / vRttyA zandenopasthApita evArthe tathAbhUtasyArthasyAnvayabuddhevyutpattisiddhatvAd vRttyanupasthApite'rthe'nvayabodhasthAprAmANikatvAd anyathA zrotrIpasthite mRdaGgazande guNapadopasthApitaguNastha tAdAtmyenAnvayabodhasAmagrI sattvAt mRdaGgazabdo guNa ityanvayabodhaprasaGgAditi cet / atra guNa caraNAH / yadarthazayA~ dhAtutvaM nipAtatvaM vA zabdAnAM tadartha saMbandhasvarUpalakSaNAyAmapi teSAM zabdAnAM dhAtutvaM nipAtatvaM vA'kSatameveti yathA vAzabdasya gatyAtyarthakatve dhAtutvaM vikalyAdyarthakatve nipAtatvaM tattadarthasaMvandhasvarUpalakSaNAyAM dhAtutvaM nipAtatvaM ceti bhUzabdasya svavAcyavAcakatvasvarUpalakSaNAyAM dhotutvaM nirAbAdhamiti bhUzabdasya na suppakRtitvamiti bhUdhAtvarthe svavAcyavAcakatvena lakSye bhUzabde saptamyarthasthAnvaya iti na kA'pyanupapattiriti prAhuH / ke cittu anukaraNa zabdA: sAdhaba iti sAmAnyata eva bhUsattAyAmityanena jAyate ata eva gavivAha matinAnaute pra Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamIvibhaktivicAraH / tyakSavilyAdautyAdiSvanukaraNa nirarthaka zabdAntargatasyaicI'vAdeza: helayo helaya iti vadanto'surAH parAbabhUvariti zrutApanazAnukaraNAlayazabdAntargatasyAkArasya pUrvarUpatvaM saGgacchate anyathA'vAdividhInAM sAdhuzabdamAtraviSayatayA goAloka laJjibaIityAdI bhASAyAmiva 4saktina svAditi anukaraNasAdhubhUte bhUzabde zrovopapasthite saptamyarthasyAnvayaH ata evathotropasthite pacatItizabde pAka karotIti vivaraNavAkyArthasya pAkakartatvasya pratipAdakatayA maMsameMNAnvayaH viragAvAkya tiGaH sAdhutvArtha prayogaH / atha vA vivaraNavAkyaM pAkakarmatvamika karaNAzrayatvamadhikaM pratipAdayadapi pAkakaTa tvamarthataH pratipAdaya tauti yAkakaTa vanya pratipAdakatayA viviyamANe pacatItivAkyanvayaH na hi vivaraNaviniyamANavAkyayoranyUnAnatiriktA katAniyamaH / evaM cAnvAcayasamAhAra itaretarasamuccaya ityAdAvapyanvayo bodhya ityAhuH / tanna sundaram / anukaraNazabdasya vibhaktivinAkRtasya thotvopasthitasyAnvayopagameM zabdo goityAdAvaSyanvayabodhaprasaGgAt / anukaraNazabdasyAnvayopagame'pyanukAryazabdasyAnvayAnupapattezcAnukAyasya sAdhutAyAH kenApyatApanAt pacatIlyAdau tu pace: pacatipade tiGaH pratipAdyattva lakSaNA pacatipratipAdyatvavivaraNavAkyAthai pAkakarTa tve'nveti tirthasya prathamAntArtha' va tiGantArtho'pyanvayopagamAt ata eva pacatibhavatItyAdAvanvayopapattiriti cAnbAcaya ityAdau cazabdasya nipAtatayA tadarthavAcakavalakSaNAyAmapi nipAtatayA bhU sattAyAmi Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 445 tyA dAvivAnvayopapattiH sambhavatIti gurucaragAdarzitarotiH / vastutastu zabdenA duvArthenApi zabdaH smAryate zabdArthayorubhayo: saGketasaMbandhena saMbandhitvAd ata evArtha jJAtvA arthena tahAcakazabdaM smRtvA vAkyaM prayuJjate prayoktAraH tathA ca yathA kiM pacatibhavatItiprazne vadhapadarzita kalAyAdau kalAyAdidarzanena kalAyAdivAcaka kalAyAdipadaM dvitIyAntaM smRtavata: praSTuH kalAyaM bhavatopacatausyanvayabodho bhavati tathA bhUzabda svarUpaNArthana svarUpaparo bhUzabdaH prathamAtaH smAryate tena tu bhUzabdasvarUpo'rthaH mmAyate tatra bhUzabde saGketasaMbandhAvacchinnasya sattA''dheyatvasyAnvaya iti na kA'pyanupapattiriti yadi ca vadha padarzitakalAyAdau kalAyaM pacatauti mAnasopanItabhAnameva tadA sattA'dheyatvasya bhUzabde mAnasopanItabhAnameveti iyameva rIti: cAnvAcaya ityAdI - cati pAkaM karotItyAdivivaraNe ca bodhyeti / evaM vAcakatvArthI saptamIti tAntri kavAkye vAcakatvazabdena saGketasaMbandhAvacchinnAdheyatvameva vyapadizyate ato vAcakatvasya saptamyarthatve anuzAsanavira he'pi na kSatiH / drAne valiH kAvye kAlidAsastapasi dharjaTirayamityAdI baliprabhRtipadAnAM valyAdisadRze lakSaNA katAnilapakasaMbandhAvacchinnaM dAnAdyAdheyatvam idaMpadArthe puMsyanveti viziSTAnvayabalAhAnavaiziSTyamapi puMsi pratIyate tathA . ca valyAdisAdRzyaM dAnAdikaM pratIyate atha vA saptamyanta dAnAdizabdasamabhivyAhArabalAhAnAdimvarUpatAdAtmyena valyAdipadArthAnAmidaMpadArthe puMsyanvayaH yathA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 saptamIvibhaktivicAraH / lA Asate / bhojanakartRtvasvarUpakArakatvasyAhatA R-" ddhAnAM taraNa kartRtvasyAhatA sadAhmaNAnAM ca praptibaiva / saptamyA: samAna kAlikatvamartha zrAsane dhAtvarthe nveti / taba bhuJjAna RviziSTasamAnakAlikatvaM vizeSaNabhojanasamAna kAlikatvamapyAdAya paryavasyati viziSTAnvaya balAt tathA ca bhuJjAma RddhasamAna kAlikAsanaka pro dariTrA ityAdiranvayabodhaH / brAhmaNeSu pujyamAneSu saTrAstirakriyante ityAdAvarhANAM karmatve saptamI bodhyA anahIMNAmakArakatve yathA daridra SvAsoneSu brAhmaNAstaranti taraNaM tu satyanukUla vaidika karma taviparyaye yathA RDveSvAsoneSu daridrA bhuJjate brAhmaNepravAsIneSu vRSalAstarannItyAdau darzitarItyA''sanabhoja nayorAsanataraNa yo: samAna kAlikatvaM pratIyate / atra "yasya ca bhAvene tisUtreNaiva kriyavo: samAnakAlikatvaM jApyate ato vyarthamevedaM vArtikamiti / yadi ca kaTaveSa bhuJjAneSu daridrA aAsata ityAdau RbhuJjAjasamAnadezatvaM samAne pratIyamAnaM viziSTAnvayabalAd.bhojanasamAnadezatvamapi Asane pratyAyayati tadA kriyayoH samAnadeza va pratauti phalakatayA nAsya vArtikasya vaiyarthyamiti / "nimittAtkarmayoge saptamI vaktavya"ti vAtika karmayoge sati nimillavAcakapadAtsaptamI bhavatItyarthakaM nimitta saptamauM vidadhAti / karma dhAtvarthaphalavat tasya yogaH ka citsamavAyaH ka citsaMyogaH haupina: karmaNA: carmaNi samavAyaH / kuJjarasya karmaNAH dantayoH saMyoga iti zAbdikAH / yasya prAptiH kriyAphalaM ta Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / nimittaM tava saptamau bhavatIti yathA / 449 carmaNi hopinaM hanti dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarauM hanti somni puSkalako hataH // ityAdau saptamyAH prAptiH khakhAmibhAvAdisaMbandho'rthaH sa tu dhAtvarthe hananAdAvanukUlatayA'nveti tathA ca carmaprAptiphalakaM ddaupinanamityAdirvAkyArthaH / saumA'NDakozaH / puSkalako gandhammRgaH / saumAghATasthita kSetreSvaNDa ko zeSu ca khiyAm / atha puSkalako gandhammRge kSapaNakaulayoH // iti medinIkAraH / sImAghATastajjJAnArthaM puSkalakaH zaGkarnihato nikhAta ityartha iti haradattaH / nimittaM phalaM tatra hetu tRtIyAvat tAdayaMcaturthItma pramo bhavatauti zAbdikAH / tatt cintyam / na hi carma daupihananaphalaM hananAtprAgeva dIpicarmaNaH siddhatvAt / adhyayanena vasati yUpAya dAru cetyAdau vAsAtmAgadhyayanasya dArutaH prAk yUpasya ca siddatvAt bhavati vAsasyAdhyayanaphalakatvaM dAruNo yUpArthakatvaM ceti yadi ca hopinaM hantu carmaprAptiH kiM tu balAdAharturanyasya tatrApi dazitaprayogo'bhyupeyate tadA saptamyAH prAptIccaivArthastasyAH prayojyatayA dhAtvarthe hanane'nvayaH / zrata eva / hanteH karmaNyupaSTabdhAt prAptumarthe tu saptamI / caturthI bAdhikAmAja: zilibhAgurivAgbhaTAH // iti harirapyAha / upaSTambhaH saMyogavizeSaH sa ca kuJjare hananakarmaNi dantayoratidRDhaH daupini hananakamaNyavayave ArambhakasaMyoga kharUpaH gotvAdivat haupi 57 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 saptamIvibhaktivicAraH tvAdijAteravayavAvayavivRttitvAdavayavasyApi haupitvaM "kriyArthopapadasyeti sUtreNa prasaktAyAH caturSyAH hantikarmopaSTadevAdhikA saptamI na tu sarvatra tathAsati "kriyArthopapadasye" ti sUtravaiyarthyApatteH / dArzanikAstu karma kriyA tasyA yoge saMbandhe nimitta vAcakAtsaptamau bhavatauti vArtikArthaH nimittaM tu yatprAptIcchA prayojyA yatprayojikA kriyA tadubhayaM tatrAdye carmaNi hopinamityAdau saptamI ante'vidyArajanocaye yadudeto tyA do saptamau tathA ca carmaNotyatra saptamyAH prAptIccaivArthaH avidyArajanau cchAye ityAdau tAdarthyamanukUlatvaM saptamyA artha: anukUlatve caturthI tRtIyA saptamI bhavatIti na parasparaM tAsAM bAdhyabAdhakabhAva iti evaM sahakAritvaM janakatvaM ca nimittatvaM tatrAdadyaM yathA uparAge snAnaM vivAhe zrAddhamityAdau atra saptamyAH svajanyeSTavizeSa janakatvamarthaH snAnAdAvanveti / evaM gRhasthAdAvAre bhagne indrabAhurbaddhavyaH pAyasaM brAhmaNo bhojayitavya ityAdAvapi svajanyeSTajanakatvaM saptamyartha indrabAhu - ndhanAdAvanveti / dvitIyaM yathA govadhe prAyazcittamityAdI va haritanAzakatvaM prAyazcittazabdArthaH saptamyA nanyatvamarthaH prAyazcittaikadeze durite'nyeti / evamanyavApi nimittatvaM bodhyamityAhuH / kriyAntara samabhivyAhAre sati kAlArthakakadantAtsaptamIM jJApayati / " yasya ca bhAvana bhAvalakSaNamiti sUtram / bhAvaH kriyA yasya ca bhAvena kriyA'ntaraM lakSyate tato bhAvavataH saptamI bhavatItyarthakam / ava bhAvavAn kAlArthaka kadantArtho Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktArthanirNaye / 459 bodhyaH / kAlArtha ketyupAdAnAt puruSeSu pAcakeSu vrajatoti na prayogaH / kRdupAdAnAt puruSeSu dRSTacareSu gacchatIti na prayogaH / evaM goSu duhyamAnAsu gata ityAdau saptamyAH kAlavRttitvamarthaH kAle prakRtyarthasya katra saMbandhibhAvasyAdhikaraNatayA tatprAgabhAvAdhikaraNatayA tannAzAdhikaraNatayA vA yathAyogyamanvaya: vidya mAnadohana karmaNAM dudyamAnazabdArthAnAM goSu tAdAtmyenAnvayaH tathAbhUtAnAM gavA saptamyarthaikadeze kAle vaka rmaka dohanAdhikaraNatayA 'nvayaH tathAbhUtasya saptamyarthasya kAlavRtti vasyAgamanAdau kriyAntare'nvayaH tathA ca vidyamAna dohana karmAbhinnAnAM gavAM svakarmakadoha nAdhikaraNaM yaH kAlastadvatyatItaM yadAgamanaM tatkartetyanvayabodha: karmapAratantryeNa bhAsamAnAyA dohanakriyAyA Agamane'pi kAlaghaTita paramparayA'nvayaH viziSTAnvayasAmagrIbalAt kriyAyAM paramparayA vizeSaNatvamevopa- lacakatvamiti / evaM goSu dhokSyamANAsu dugdhAsu vAgata ityAdau saptamyarthaikadeze kAle gavAdeH svakarmakadIhanasya prAgabhAvAdhikaraNatayA nAzAdhikaraNatayA vA'nyaH pUrvavadanvayabodhaH / prakRte dohanAdInAM vidyamA'natvabhAvatvAtItatvAni kriyA'ntarakAlavartamAnasvata-thAvidhakAlavRttiprAgabhAvapratiyogi kAlavarttittathAvi kAlavRttinAzapratiyogi kAlavarttikhAni boSyAni na tu prayogAdhikaraNa kAlaghaTitAni vartamAnatvAdoni tathAsati cAgata ityatra niSThArthAtItatvAderananvayapra. saGgAt / evaM "naSTeSu dhArtarASTreSu drauNiH suptAna - Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara saptamIvibhaktibicAraH / ghAne"tyAdau saptamyarthai kadeze kAle svakaTakanAzAdhikaraNatayA prakatyarthasya dhArtarASTrAderanvaya: niSThArthAtItavaM vidyamAna nAzapratiyogikAlattitvasvarUpaM nAzeinveti tathA ca vidyamAna nAzapratiyogikAlattinAzapratiyogyabhinnAnAM dhArtarASTrAgaNAM svakarTa kanAzAdhikaraNaM yaH kAlastatkAlattisuptakarmaka yadatItaM hananaM tatkartA drauNirityanvayabodha: kAlArthakakadantArthaviziSTaprakRtyAnvitaH pradarzitasaptamyarthoM bhAve evAnveti na tu nAmArthe'to goSu dudyamAnAsu ghaTa ityAdau nAnvayabodhaH / yatta goSu dudyamAnAsvAgata ityAdI gopadottaramAtamyA: karmatvamartho dohanAdau dhAtva nveti kadantottarasaptamyA: kAlavRttitvamarthaH zAnajAdikRtAM bhAvavihitatvAvartamAnatvamarthastathA ca gokarmakavartamAnadohana kAlatyAgamanavAnityanvayabodha iti tanna sundaram / gavAdau dudyamAnAbhedAnvayabodhasyApalA. . paprasaGgAt bhAvazAnajAdikRdantasya napuMsakatvaniya-' mAt goSu dudyamAne samAgata ityAdiprayogaprasagAt goSu dudyamAnAsvAgata ityAdiprayogasyAsAdhuttvapramagAtsaptamyAH karmatvArthakatvamapi na yujyate 'nuzAsanavirahAt geSu yAntISu gacchatotyAdI . kattuM kRdante'pi saptamIprayogAditi / evaM "bhuktAvatsu ca vipreSu piNDAndarbheSu nirvapadi"tyAdau sasamyartheka deze kAle'tItabhojana kartuH svakarTa kabhaMjananAzAdhikaraNa tayA'nvayaH bhojanasya tu svanAzasamAna kAlikatayA nirvApe'nvayaH viziSTAnvayabalAditi / ka ci Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / samAnakAlikatayA kriyayoranvaye va citkhanAzakAlikatayA kriyayoranvaye prayojyaprayojakabhAvenApyanvayaH yathA " paThatsu teSu pratibhUpatInalaM vinidraromA'jani - khatau nalamityAdau pratibhUpatipAThana lazravaNayoH samAnakAlikatayA'nvaye'pi prayojyaprayojakabhAvenApyanvayaH yathA vA" govinde matharAM yAte vyathante gopayoSita" dUtyAdau govindagamanasya khanAzakAlikatayA gopautryathAyAmanvaye'pi prayojyaprayojakabhAve nAdhyanvayaH / evaM sUtre bhAvalakSaNamityava bhAva: svabhAva: svarUpamiti yAvat tathA ca svarUpasya lacaNaM viziSTatayA jJApanamityapi sUvArtha: ata eva guNAnyatve sati jAteH sattvAddetyAdI na saptamyanupapattiH guNAnyatvasAmAnAdhikaraNyena vi zeSaNena jAteH sattAyA vA viziSTatayA jJApanamiti saptamI sAdhureva / atra zacantAsadhAtvaryasya vartamAnakAlavRttisattAviziSTasya tAdAtmyena guNAnyatvAdAvanvayAd guNAnyatvAdizabdAnantara saptamyA adhikaraNavRttittvamevArthastacca jAtau sattAdau vA'nveti vartamAnakAlavRttisattAviziSTasya tAdAtmyAnvayabalAdeva guNAnyatvAdikAvartitvasyAta eva lAbhAt na kAlavRttitvaM saptamyartha ityadhikaraNavRttitva svarUpa saptamyarthalAbhArthameva satItizavantopAdAnaM na tu tadarthasya hetutAvacchedake'nu pravezaH sAmAnAdhikaraNyena guNAnyatvaviziSTajAtitvAdeva tathAtvAditi darzitaprayoge'pi saptamyupapattiriti / yattu zaradi puSyanti saptacchadA ityAdAvutpattirUpasya jJApanArthamatha vA puSpotpattimattva viziSTasaptacchadatvA 453 * Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmiivibhktivicaarH| vacchedena zaradAdittitvasyAnvayArtha kAlabhAvayoriti kumArasavega kAle saptamyA vidhyantaramanyathA zaradi puSyanti palAzA ityAdiprayogaprasaGgaH zarattitva sya palAze puSpe vA sattvAditi kAlApaisaktam / tadasat / puSyatyarthe puSpotpattau zarattitvasyAnvayopagamAdeva daziMtaprayogavAraNasambhavAt kArakAnyasaptamyarthasya kriyAyAM sAkSAdanvayopagamAt zuktau rajatatvaM jAnAtItyAdau vizeSyatAsaMsargAvacchinnasya zaktyAdheyatvAdariva jJAnAdau tathA ca na kA'pyanupapattiriti kAle saptamauvidhyantaraM niSprAmANikameva zaradi puSyanti saptacchadA ityatra puSyateH puSpotpattirarthastiGaH puSpaghaTitaparamparAmaMsargAvacchinnAzrayatvamarthaH saptamyA: kAlikasaMvadhAvacchinnAdheyatvamarthaH tathA ca zaratteH puSpotpatterevAzrayAH sAtacchadA ityanvayabodhaH / evaM zaradi puSyanti padminya ityAdAvasyanayA zaityAnvayo bodhya iti na ca puSyate: puSpamarthastiGa Azrayatvamata eva saptamyA u. tpattirartha iti vAcyam / tathA sati mAlyauM guNo vA puSya tauti prayogApatteH na ca puSyate: puSpantiDa utpattirartha utpatta: paramparatA prathamAntArthe saptamyarthasthAdheyatvasyotpattAvanvaya iti vAcyam / subarthatiyathoH parasparAnvayasya sarvavAnabhyupetatvAt tirthasya prathamAntArthe sAkSAdevAnvayasya vyutpannatvAd anyathA jJAnaM sukhaM dveSo vA pacatItiprayogapraGa gAt tiGarthakRteH sAmAnAdhikaraNyena jJAnAderanvayasambhavAditi pUrvoktarautiH zreyasauti / SazyA saha vaikalpikI saptamauM jApayati / "SaSThI Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| cAnAre" iti sUtram / anAdare adhika bhAvalakSakabhAvavata: SaSThI bhavati cakArAtmaptamI bhavatItyarthakam / rudato rudati vA prAvAjI dilyAdau SaSThIsaptamyoH pUrvokta kAlattitvamanAdaro'dhikazvArtha: so'pi samAnakAlikatayA kriyAntareveti anAdaro'vahelA sA ca samohinAsiddhi svarUpA rudata: samIhitaM tatpuruSamya gArhasthyaM pravrajyAviraho vA tadasiddhiH pravrajane sati bhavatyeva tathA ca rudatkAla ttirudatsamauhitasya gArhasthyAdezaptiddhikAliko yA'tItakAlayattipravrajyA tatkaTa tvaM vAkyArthaH / anAdarasya nottarakAlikatayA'nvayaH samauhitasya pravajyAvirahasyAbhAvaH pravrajyA tatsvarUpaM kriyA'ntaraM na tadu tarakAlikaM bhavatItyanupapattiprasaGgAt / yatta krozantamanAdRtya prAvAjauditi kAzikAvRttAvuktaM tatta mukhaM vyAdAya svapitauyAdAviva lyapaH samAna kAlika- / katvArthakatvAbhiprAyeNa / evaM pazyato vA suvarNa haratItyAdau haraNAbhAva eva draSTuH samohitaH / evaM yatamAnAnAM yatamAneSu vA jayadrathamavadhItphAlguna ityAdau yatamAnAnAM jayadrathasya rakSagAM vadhAbhAvo vA samAhitaH / yadahe gyakecchAprayojyA kriyA kriyAntaraM lakSayati tasvecchoddezyasyAsiddhiH samohitAsiddhiodhyA tena sucAnamya bhucAne vA svaNaM haratIti na prayogaH yataH svagaharaNAbhAvoddezya ke chAprayojyA na bhojana kriyeti tathAbhUtecchAprayojyA darzanakriyeti pazyati pazyato vA haratIti prayoge rodanAdikriyAyAH karuNotpAdanahArA pravrajyAvirahAnuguNatvAvagamAt pravrajyAdivirahohe Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamIvibhaktivicAraH zyakecchAprayojyatvaM rodanakriyAyA iti / atha vA tathAbhUtecchoddezyasya virodhinI kriyADanAdarastatra kriyA dhAtUNacaiva tathAbhUtecchoddezyavirodha eva SaSThamaptamyorarthaH / virodhastu ekakAlAvacchedenaikavAvartamAnatva tathA ca icchoddezyo yaH pravrajyAvirahAdi: taruiddamaaautakAlavRtti pravrajyAdikaM vAkyArtha iti / katipayazabdayoge SaSThIsamAnArthikAM saptama jJApapati / " svAmauzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprabhUtaizca" iti sUtram / - 456 khAminIzvara adhipatidAyAdasAcinpratibhUprasUtaityeteprazabderyogeSu SaThosaptamyau vibhaktau bhavata ityarthakam / gavAM goSu vA svAmau ityAdau SaSThau saptamyoH svAmitvAnavayinirUpitatvamarthaH gavAM goSu vA Izvara ityAdAvapi tayoraizvaryAnvayitadevArthaM aizyayaM svAmitvameva / atha vA aizyayaM sAmarthyaM svatvotpAdakatvaM tatra svatvAnavayyAdheyatvaM tayorarthaH gavAM goSu vA'dhipatirityA - dAvadhipatizabdaH svAmiparyAyastatva svAmizabdayogava-. drotiH / gavAM goSu vA dAyAda ityAdI dAyAdazabdasya dhanagrAhako'rthastava dhanAnvayitAdAmyaM tayorartha iti / gavAM goSu vA sAkSItyAdau vRtta nizcayapramAvAn sAcizabdArthastava vRttAnvayisaMbandhastayorarthaM iti / gavAM goSu vA pratibhUrityAdAvanyakarTa kAvadhikAlikadhanadAnAbhAvaprayogyadhanadAnakartA pratibhUzabdArthastava hitoyadhanAnvayitAdAtmyaM tayorarthaM iti / vAdino vA dini vA pratibhUrityAdAvavadhikA lika darzanakartA pratibhUzabdArthaH tatra darzanAnvayiviSayatvaM tayorartha iti 1 1 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhattyarthanirNaye / 457. gavAM gISu vA prasUtaityAdau prasavakarmaprasUtazabdArthastava prasavAnvayivijJAnAnuguNatvaM tayorartha iti ata eva gavAM goSu vA prasUtaDUtyatra gA evAnubhavituM jAta ityartha iti zAbdikA: / vastutastu prasavAnvayidharmopArjakatvaM tayorarthastathA ca godharmopArjakaprasavakarmatyanvayabodhaH godharmo jADyAdiH ata eva tadanvaye zuddhimati prasUta: zuddhimattara"ityAdau tadanvayadharmaH zuddhimatvaM prasUte dilopa yuktamiti / kriyAprayojakatvArthikAM SaTyA saha . saptamau jJApayati / "Ayukta kuzalAbhyAM cAsevAyAmi"ti sUcam Ayukta iti kuzala ityetAmyAM zabdAbhyAM yoge SaSThIsaptamyau vimatI bhavata zAsavAyAM gavyamAnAyAmityarthakam / AsevA tAtparyam AyuktaH kRSNapUjanasya kaSNapUjane vA ityAdI vyApta Ayukta zabdArthastana vyApArAnvayiprayojakatvaM SaSThIsaptamyorathastathA ca kRSNapUjanaprayojakavyApArAzraya dUtyanvayabodhaH / kuzalaH kRSNapUjanasya kRSNapUjane vA ityAdI kuzalazabdArtho dakSaH sa ca puna:punaH kartA vApi punaH punaH karaNAnvayiprayojakatvameva tayorathaM iti tathA ca kRSNapujanaprayojakapuna:puna:karaNAzraya ityanvayabodhaH evameva mAyuktaH paTakaraNasya paTakaraNe vA kuzalaH paTakaraNasya paTakaraNe , vA iti kAzikodAharaNe'pyanvayo bodhyaH / yatra kriyAntaratAtparya nAsti tatra na SaSThI yathA Ayukto gauH zakaTe ityAdau patra na SaSThau sAdhuH zrAyukta ityasya ISadyuto 'rthastathA ca yatra vyApRtAdirAyuktAdizabdArthastatva kriyAntaratAtparya sati SaSThau sAdhuriti / nirdhAraNA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamIvibhaktivicAraH thikAM SaSyA saha saptamauM jJApayati / "yatazca nirdhAraNa" iti sUrya yato nirdhAraNaM tataH SaSThosaptamyau vibhaktI bhavata ityarthaka nirdhAraNaM tu ekadezasya pRthagbhAva: ata eva samudAyAdekadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNamiti kAzikAyA muktaM gavAM goSu vA kRSNA sampannakSauratamA narANAM nareSu vA kSatriyaH zUratama ityAdau SaSThIsaptamyonirdhAraNamartha iti / patra kecit / narANAM nareSu vA kSatriyaH za ratama ityAdau vizeSAnyatvaM vyAratatvaM tAdAtmyaM ceti vayaH SaSThosaptamyorarthAH / vizeSastu samabhivyAhRtakSatriyAdiviziSya gAdyaH vyAhattatvaM ca bhedapratiyogitvaM tathA ca kSatriyasya naravizeSatayA caviyAnyatvasvarUpaM vizeSAnyatvaM narenveti tathAnvitasya narasya kSatriyAnyanaratvAvacchinnAdhikaraNatanirUpitAdheyatayA bhede pratiyogitvavizeSaNIbhUte svayastathAnvitasya bhedapratiyogitvasya zUratamanvayaH zUratamasya tAdAmyena kSatriye'nvayaH pratyarthanaravizeSitasya tAdAtmyasya kSatriyAnvayaH tathA ca kSatriyAnyanaratvAvacchinnatti kabhedapratiyogitvavatzaratamAbhinno narAbhinnaH kSatriya ityanvayabodhaH / vizeSAnyatvopAdAnAt narAgAM nareSu vA kSatriyo hijAtiriti na prayogaH kSatriyAnyaravRttibhadapratiyogitvasya hijAtau virahAt hijAtibhedasya kSatriyAnyacANDAlAdittitve'pi kSatriyAnyanaratvAvacchinnattikatvavirahAt bhedapratiyogitvasyAnupAdAne darzitavAkyasyAyogyatvaprasaGgaH kSatriyAnyanaratAdAtmyasya bharatame kSatriye ca bAdhAt na ca vizeSAnyatvabheda Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ vibhktyrthnirnnye| pratiyogitvayorubhayorapi nopAdAnaM vyarthatvAt tAdAtmyasyaivopAdAnamiti vAcyam / tathA sati narANAM kSatriyaH prANautiprayogaprasaGagAnnaratAdAtmyasya prANini caliye 'pi sattvAt tAdAtmyasthAnupAdAne ghaTAnAM kSatriyaH zUratama ityAdiprayogaprasaGgaH kSatriyAnya ghaTarattibhedasya kSatriye sattvAt na ca saMkhyAnyasubarthasya prakatyarthavizeSyavaniyamAt kSatriyAnyatvAdisvarUpasya SayAdyArthasya prakalvarthaprakAravAyoga iti vAcyam / saMbodhyavAdeH prathamArthasya prakRtyarthe prakAratvopagamena darzitaniyame vyabhicArAddarzitaniyamasya prAyikatvAt / na ca narANAM kSatriyo dravyamiti prayogaH syAt kSatriyAnyanaratvAvacchedena hitvAdyavacchinna pratiyogitAkadravyabhadasya sattvAditi vAcyam / dravyatvAdiviziSTe dharmiNi dravyatvAdyavacchinnasyaiva bhedapratiyogitvasya bodhane nirdhAraNavibhaktaH samarthatvAt yadyapi bhedaH pratiyogitvaM ca iyameva nirdhAraNavibhataroM yujyate tAvataivAbhimatanirvAhAt pratiyogitayA kSatriyAnvitasya. vizeSaNatayA naro'nvayAttathAnvitasya narasya punarbhede pratiyogitayA'nvayAttathAnvitasya bhedasya nirUpakatayA pratiyogitve tathAnvitasya pratiyogitvasya zaratame'nvayasaMbhavAt tathApi kSatriyAde mArthasya svArthakanAmottaravibhaktyarthaM eva prakAratayA bhedAnvayasya vyutpannatvAt narAdinAmAntarottaravibhaktyarthe tathA tadanvayasyAvyutyannatvAt na ca narasya kSatriyaH zaratama ityAdi nirdhAraNavibhaktyekavacanaprayogaH syAditi vAcyam / pANi Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmiivibhktivicaarH| pAdasya pANiH pavitra ityAdIkavacanavadanyacApi nidhardhAraNa vibhaktyekavacanaprayoge kSativirahAt ata eva "vandaH sAmAsikasya ce"ti gautAvAkyamapi snggcchte| nanu pAthaHpTathivyorjalaM snehavadityAdau jalabhinnayoH pAtha:pRthivyoraprasiddhyA pAthAthivya bhayattibhedapratiyogitvasya snehabati bAdhena ca jalAnyapAtha:pRthivya - bhayatvAvacchinnattibhedaprayoginaH snehavato bodhAsaMbhavaH na ca hipadahandrottaranirdhAraNavibhakta randhatarattibhedapratiyogitvamevArthastanniviSTe cAnyatarasminnevaikapadopAttatvena jalAnyatvAdeH SaSTyarthAntarasyAnvayastathA ca jalAnyo yaH pAtha:pRthivyoranyatarastanniSThabhedapratiyogitvaM snehavati vartata eveti vAcyam / tAvatA'pi pAthaHpRthivyubhayatAdAtmyasya jale bAdhenokAvAkyasyAyogyavatAdavasthyAt pAthaHpRthivyosteja uSAmityAdyaprayogeNa nirdhAraNavibhaktaH tAdAtmyavAcitAdhauvyAt ghaTatabhinnayoghaMTaH kambugrIvAdimAnityAdI ghavibhinnAnyatarAprasiddhyA tAdRzetarabhedabhya bodhayitumazakyatvAditi cenna indottaranirdhAraNa SaSyAH paryAptasaMkhyAzraye'pi zaktatvena tasminnevaikapadopAttatvena SaSTyarthasya jalAnyatvarUpanirdhAyabhedasyAnvayena sarvasAmaJjasyAtyAthaHpRthivyorjalaM nehavadityAdI jalabhinno yaH pAthaH pRthibIparyAptasaMkhyAzraya stattvAvacchinnattikabhedasya pratiyogisnehAbhinnaM pAthaHpRthivIparyAptasaMkhyAzrayo jalamityanvaye bAdhakAbhAvAt yatra tUddezyavidheyayona tAdAtmyenAsvayabodhasAmagrI kiM tu saMbandhAntareNa tatra nirdhAraNa Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 vibhaktyarthanirNaye / vibhaktazeratyantAbhAvapratiyogitvamarthaH yathA narANAM triye zauryamityAdau aba catriyAnyanaratvAvacchinnavRttikArayantAbhAvasya pratiyogitvaM zaurye pratIyate na tu tAdRzabhedasya tathAsati narANAM kSatriye rUpamityAdiprayogApateH narANAM madhye kSatriyaH zUratama ityAdau nibharaNavAcino madhya ityavyayasya nirdhAraNa vibhaktyA saha sambhede he vaicetyAdAviva nAnyataravaiyarthyAmiti vadanti / taccintyam / caviyAnyatvAdernirdhAraNe'nupraveze niravibhakternAnArthatA''pattaH yatra cApUrvI vAkyArthastava mitrAtanayAnAM mAdhava: paNDita ityAdI mAdhavAnyatvasyApUrvatayA tatra nirdhAraNa vibhaktivAcyatvasyAgraheNA#vayavo dhAnupapattiprasaGgAt droNaikalavya kAlayavanAdyavRtteH zUratamabhedasya catriyAnyanaratvAvacchinnavRttikatvabAdhAddarzitavAkyasyAyogyatvaprasaGgAcca kiM ca paryAptasaMkhyAzraye vibhaktivAcyatvAbhyupagame'pi tatra vizeSAnyatvAnnayo na yuktastathAsati dhavakhadirayordhavakhadirI kedyAvityAdiprayogApatteH paryApta saMkhyAzraye dhavAnyatvakhadirAnyatvayoranvayasambhavAt / na ca indrasthale nirdhAra vibhakteriva nirdhAryapadottaravibhakterapi paryApta saMkhyAMzraaise stacaiva nirdhAraNAdhvaya iti vAcyam / tathAsati pANDavAnAM yudhiSThirabhImAjjanAH kaunteyA ityAdI nidhayudhiSThirAdau nirdhAraNAnanvayaprasaGgAt bhinnabhi nasubarthayoH parasparAnvayasyAvyutpannatvAcca / yatta, narAyAM caviyaH zUratama ityAdI rAhoH zira ityacevAbheda evaM SadhyarthaH sa ca catriyAdAvanveti tadanvitatadanvayi - . Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 sptmiivibhktivicaarH| tAvacchedakakSatriyatvAdyavacchedena zUratamasya tAdAtmyenAnvayastathA ca narAbhinna kSatriyatvAvacchedena saratamasyAbhedo vAkyArthastena narANAM kSatriyo'rjuna ityAdiko na prayogaH / na vA narANAM kauza: pazurityAdikazca prayogaH koze mAnuSAbhedasya virahAditi tattuccha narANAM kSatriyaH prANI kSatriyANAM naraH zUra ityAdiprayogApatteH / yadapi narANAM kSatriyaH zUra ityAdau bhedo'bhedazca ni'rdhAraNavibhaktararthaH prakRtyarthe vizeSaNIbhUya bhedo bhede vizeSaNIbhUya pratiyogI kSatriyAdiraveti vyutpattivaicitya gA bhede punaH pratiyogitayA vizeSaNAntarasyaH sarAdaranvayaH zurAdyanvitabhedastu kSatriyAdibhedAnvita prakRtyarthatAvaccheda kAvacchedena vidheyatayA'nveti prakRtyarthavizeSitobhadaH kSatriyAdAvanveti prakRtyobhedAnvite kSaliye zUrasya tAdAtmyenAnvayastathA ca kSatriyAnyo naraH surabhinnaH narAbhinnaH kSatriyaH zUra iti mukhya vizeyitAiyazAlI samUhAlambanAkAro hividho vA'nvayabodha iti| tdst| nAmArthamukhya vizeSyakAnvayabodhe nAmArthasya prathamAntArthatAniyamaparityAgAyatta: saMkhyAnyasudarthavizeSamA kaprAtipadikArthavizeSyakAnvayabodhasyA vyutpannatvAt ekapadopasthApyastha bhedasyoddezyatAvacchedakavidheyabhAvena kathamapyamvaye vyutpattivirahAcca itthaM ca nirdhAraNamanyAdRzaM bodhyaM tathA hi bhedapratiyogitA'vacchedakadharmavattvaM praka tyarthatAvacchedakatbopalakSitadharmasAmAnAdhikaraNyaM ca iyameva SaSThIsaptamyorartha: darzitasAmAnAdhikaraNyaM tu pratiyogitAvacchedakAnveti ekapadopA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visktyrthnirnnye| tayorapi tiGarthaka nivartamAnatvayoriva liDathai balavadaniSTAnanubandhitveSTasAdhanatvayoriva parasparAnvayasya vyutpattimiddhatvAt evaM narANAM nareSu vA kSatriyaH zuratama ityAdau bhedapratiyogitAvacchedakadharmaH praka tyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyaM ca SaSThIsaptamyorartha: tatva darzitasAmAnAdhikaraNyaM bhedapratiyogitovacchedakadharmanveti tathAnvitaH sa dharmaH kSatriyAdAvaparapadA nveti bhede prakRtyarthatAvacchedakanaratvAdau ca vibhaktyarthekadeze prakRtyarthasyAdheyatayA'nvayaH kSatriyAdau vizeSaNapadArthasya . varatamAdeH tAdAtmyenAnvaya: zauryAdidharmasvarUsya vi-. ' zeSaNasya saMbandhAntareNa tathA ca naravRttinaratvasamAnA'dhikaraNo narattibhedapratiyogitAvacchedako yastahAn kSatriyaH zUratamma ityanvayabodhaH / narANAM nareSu vA kSaliye zauyaM kSatriyamyAyadhajIvanamityAdau darzitani rdhAraNAnvitasya kSatriyasyAdheyatvaM zauyeM saMbandha prAyudhajIvane ceti patra bhedapratiyogitAvacchedako'nvayitAvacchedakIbhUtayadharmAvacchedena bhAsate bhedapratiyogitAvapachedakatvena sa eva dharmo bhAsate yathA sattAvanti sarvANi nikhilajAtivyApakajAtimanti sakalajAtivyApakajAtimanti sattAvanti vetyAdau sakalajAtivyApakajAtitvena sakleva bhAsate tathA prakRte kSatriyatvAdi ranvayitAvacchedaka eva bhedapratiyogitAvacchedakatvena bhAsata iti vyutpattirata eva kSatriyasya kSatriyaniSThabhadapratiyogitAvacchedakIbhUta kSatriyavaizyobhayatvavattve'pi kSabiyANAM kSatriyaH zUra ityAdiko na prayogaH na vA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 saptamIvibhaktivicAraH dravyasya tathAbhUtatAdRzobhayatvavattve'pi narANAM dravya zauyavadityAhikaprayogaH pratiyogitAvacchedakatvaM pratiyogitAvacchedakadharmasamaniyatatvaM bodhyam ata: pArthicapAtrANAM kambugauvAdimajjalAharaNamityAdiprayogasya : nAnupapattiH kambagovAdimattvAderavayitAvacchedakasya pratiyogitAvacchedakatvavirahe'pi pratiyogitAvacchedakobhUtaghaTatvAdisamaniyatatvAt tathA cAnvayitAvacchedakasamaniyato dharma eva bhedapratiyogitAvacchedakatvena prakRte bhAsata iti vya tpattiretadarthameva bheda pratiyogitvamapahAya bhedapratiyogitAvacchedako nirdhAraNe'nupravezitaH yadi ca pratiyogitvamatiriktapadArthastavApi vizeSapratiyogitAto'tiriktaM sAmAnya dharmAvacchinnapratiyogisvamiti manyate tadApi anvayitAvacchedakasamaniyatadharmAvacchinnapratiyogitvalAbhArthaM pratiyogitAvacchedakasyAnupravezastathA ca bhedapratiyogitvameva nirdhAraNavi- / bhaktararthaH bhedapratiyogitAtvenAnvayitAvacchedakasamaniyatadharmAvacchinnA pratiyogitAbyaktireva bhAsata iti vya - tpattiH bhedapratiyogitve tadavacchedake vA praka tyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyasyAnvayopagamAt brAhmaNAnAM kSatriyaH zUra ityAdiko na prayogaH brAhmaNatvasamAnAdhikaraNasya brAhmaNattibhedapratiyogitvasya kSatriya virahAt / na ca darzitaprayogavAraNArtha nirdhAraNavibhaktostAdAtmyamartho'stu tAdAmyasya kSatriyAdAvanvaya iti na kA'pyanupapattiriti vAcyam / tathAsati narAbhedaviziSTa kSatriye zU rasya tAdAtmyena vidheyatvopagamena Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| rAbhedesya kSatriyavizeSaNatve vaiyarthya prasaGgAt / evaM nirdhAryatAvacchedakadharmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmavAn nirdhAryatAvacchedakavyApyanAnAdharmasamAnAdhikaraNazca yo dharmastahAn tAdAlyena sa ca dharmaH saMbandhAntareNa nirdhAyanvetItivyutpattiH dharmavadi tyantopAdAnAt narANAM kSatriyo hijAtiH prANI vetyAdiko na prayogaH dijAtitvAdeH kSaviyatyatyantAbhAvapratiyogitAvacchedakatvavirahAtmamAnAdhikaraNa i. tyantopAdAnAt narANaM nareSu vA kSatriyo'rjuna ityAdiko na prayogaH arjunatvasya kSatriyatvavyApyanAnAdharmasAmAnAdhikaraNya virahAt nAnAdharmo'pi parasparaviruddho grAdyastenArjanatvasya kSatriyatvavyApyaguNakarmAdinAnAdharmasamAnAdhikaraNAtve'pi na darzitaprayogaH na ca ni rdhAryatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayopagamAdeva na dazitaprayogaH arjunatvAdevidheyasya nirdharmitAvacchedakakSatriyatvAvacchedenAnvayA sambhavAditi samAnAdhikaraNAntopAdAnaM vyathameveti vAcyam / tathAsati narANAM nareSu vA kSatriyaH saratama ityAdiprayogAnupapattiprasaGgAt zuratamAdevidheyasya kSatriyatvAvacchedenAnvayAsambhavAt raNabhautakSatriyAdau zuratamatAdAtmyaviraheNAyogyatvAt tAdRzadharmasAmAnAdhikaraNyaM tu vidheye tatvAvacchedake vA taveva tanvaM yatra parasparaviruddha nAnAdharmasamAnAdhikaraNa muddezyatAvacchedakaM bhavati tena pANDavAnAM dhanaJjayo'haM gANDauvI vetyAdau dhanaJjayatvavyApyaparasparaviruddhanAnAdharmasyAprasiddhyA ahaMtvasya gA pUTa Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 sptmiivibhktivicaarH| gaDIvitvasya tAdRzadharmasAmAnAdhikaraNyAprasidyA'pi nAnvayAnupapattiH na caivaM kSatriyANAM dhanaJjayo gANDauvItyAdiprayogaH syAditi vAcyam iSTatvAt yadi ca dravyANAM kSatriyaH zara ityAdika: prayogo neSyate tadA nirdhAyaMtA'vacchedake nirdhAraNa vibhaktiprakRtyarthatAvacchedakasya sAkSAdyApyatvaM tatra tantramiti mantavyaM na hi kSatriyatvAdikaM dravyatvasAkSAdyApyaM dravyatvavyApyapRthivautvAdivyApyatvAt bhavati ca naratvasAkSAdyApyamiti darzitaprayoga iSyate na ca naratvavyApyatvAt kSatriyatvasya na naratvasAkSAdyApyatvamiti kathaM darzitaprayoga iti vAcyaM kSatriyatvasya hijAtitvAvyApyatvAt saMskAravizeSarUpasya hijAtitvasyAkRtasaMskAraka mRtakSatriye virahAt na ca vijAtInAM kSatriyaH zUra ityAdikaH prayogo na syAditi vAcyam / iSTatvAt ata eva kSatriyAdipadasamabhivyAhAra vijAtInAmiti nirdhAraNa vibhaktina kintu narANAmityeva yadi ca hijAtitvavyApyatve'pi naratvavyApya jAtyavyApyatvAt jAtighaTitaM naratvasAkSAyApyatvaM kSatriyatve nAnupapannamiti narANAmityAdidarzitaprayogI nAnupapannastadA dvijAtInAmityAdidarzitanayogo'poSTa evAtra vyApyatA na tantramiti vakSyate / nanu pAthaHethivyoH pRthivI gandhavatItyAdAvanvayAnupapattiH pRthivIkRttibheda pratiyogitvasya pRthivItvasamaniyatadharmAvacchinnasya pRthivyAmasattvAt jalaniSThabhedapratiyogitvasya tAdRzasya pRthivyAM sattve'pi tAdRza pratiyogitve jalatva sAmAnAdhikaraNyavirahAt yadarmAvacchinnaniSThabhedaprati Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| '467 yogitvaM nirdhAraNaM tatra taddharmasAmAnAdhikaraNyAnvayasyaiva vyutpattisiddhatvAt anyathA jalAnAM pRthivI gandhavatItyAdiprayogaH syAditi cenna bhedapratiyogitve prakAtyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNayAnvayasya vivakSitatvAt chanda sthale prakRtyarthatAvacchedakasya nAnAtvAdanvayopapatteH tathA hi prakRte jalatvaM pRthivautvaM ca iyaM prakasyarthatAvacchedakaM tatra jalatvAvacchinnasyAdhayatayA bhede pRthivItvasAmAnAdhikaraNyasya bhedapratiyogilve'nvayo nirA- / bAdha iti / jalAnAM pRthivItyAdau tu jalatvasyaikasya prakRtyarthatAchedakatvAt jalaniSThabhedasya pratiyogilve pRthivItvasamaniyatadharmAvacchinne jalatvasAmAnAdhikaraNyavirahAt nAnvayopapattiriti / nanu jalaSTathivyoH STathivI gandhavatItyatra pRthivItve jalatvavyApyatvavirahAt pRthivItvasya vyApyatAyAH sattve'pi tatmAkSAyApyatvavirahAt tadanyatve sati tadyApyatvaviziSTasya tadyApyatvastha tatmAcAghApyatvasya tadanyatvavirahegA viziTAbhAvasambhabAditi kathaM pRthivautvasya jalaniSThabhedapratiyogitvAnvayitAvacchedakatvamiti cenna yatastadnyasya tadyApyasyAvyApyatve - sati tadanyatayApyarata sAkSAghApyatvaM tatra vizeSyadale tadanyatvaM prakRte na pravezanIyaM tathA ca pRthivItvasAkSAyAtvaM pRthivItve nirAbAdhamiti nAnvayitAvacchedakatvahAniriti / nanvevaM nirdhAraNavibhaktimatvarthatAvaccheda kasAkSAyApyatvasya nirdhAraNAnvayitAvacchedakatve tantratve'bhyupagame tata eva brAhmaNAnAM kSatviyaH zUraH jalAnAM pRthivI gandhava Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmiivibhktivicaarH| vatItyAdiprayogavAraNaM kSatriyatvAdAvanvayitAvacchedake brAhmaNatvAdiprakRtyarthatAvacchedakavyApyatvavirahAddUtthaM ca nirdhAraNe prakRtyarthatAvacchedakamAmAnAdhikaraNyapravezo vyartha iti cenna yato yatra prakRtyarthatAvacchedakAnvayitAvacchedakayoH sAjAtyaM tavaiva sAkSAdyApyatvaM tantraM na tu tayo(jAtye sAjAtyaM tu jAtitvAdinA bo- , dhyamiti dravyANAM kSatriya ityAdiko na prayogaH vaijAtye tu na sAkSAyAptatA tanvaM yathA gavAM goSu vA kRSNA saMpannakSIratametyAdI aba prakRtyarthatAvacchedakasya gotvasyAnvayitAvaccheda ke kRSNaguNe sAjAtyavirahAt na sAkSAgrapyatAviraheNAnvayaviraha iti / evaM ca hUMsAnAM kRSNaH suceSTaH narANAM catuSpAdo madotkaTa ityAdiprayogavAraNArthaM prakRtyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyasya nirdhAraNe pravezaH anyathA haMsAdittibhedapratiyogitvasya kRSNaguNAdimati sattvAdarzitaprayogasya duvIratA''patteH tadidaM nirdhAraNaM jAtyA guNena kriyayA'nyenApi dharmeNa bhavati tatra jAtyA narANAM nareSu bA kSatriya ityAdikaM guNena gavAM goSu kRSNetyAdika kriyayA gavAM goSu vA vatsaM dhAvantI dugdhavatItyAdikaM atra vatmakarmakadhAvanakriyAvattvamanvayitAvacchedaka goniSThabhedapratiyogitAvacchedakamiti anyena prANinAM prANiSu vA catuSpAdaH pazurityAdikamudAharaNaM bodhyaM jAtikiyAguNabhinnamatra catuHsaMkhyakapAdasamavetatvamanvayitovacchedaka prAginiSThabhedasya pratiyogitAvacchedakamiti / ata eva kAzikAyAM jAtiguNakriyAbhi Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthavirNaye / 469 riti pRthakkaraNasya karaNAbhidhAnaM kharUpakathanaM na ca parisaMkhyAnamiti / yattra prakRtyarthatAvacchedaka nirdhAryatAbaccha dakayoH vaijAtyaM tava parasparavyabhicAritaivAnvayitAvacchedakatve tantramato dravyANAM kRSNA sampannacIratametyAdiko na prayogaH prayogastu kRSNAnAM gauH sampanacauratamA dvijAtInAM catriyaH zUratama ityadika upapadyate / harINAM hariSu vA zatruH surazreSTha ityAdI ha ripadArthatAvacchedaka sUryatvaviSNutvendratvAdikaM nAnAvidhameva prakRtyarthatAvacchedaka' tatra zakAnyaprakRtyartha - niSThabhedasya pratiyogitve'nvayitAvacchedako bhUtazakRtvA - vacchinne zakutva sAmAdhikaraNyAnvayasambhavAt indrasthale vaikazeSe'pi nAnupapattiriti / indaH sAmAsikasya cetyatra samAsatvasyAnugatadharmatayA jAtitvAt jAtigataikatvavivacAyAmekavacanamiti nAnupapattiH " jAtyAkhyAyAmi ti sUtre anugatadharmasyaiva jAtitvenopAdAnamata eva" zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanami" ti saGgaccha yataH zarIratvaM na vaizeSikasaMmatA jAtirna vaikamAtrazarIra sAdhanametyanugata dharmakharUpajAtigataikatvavivakSAyA- * canopapattiH / " nakSatrANAM zazyahamityAdau nacavapadasya zaziyukta nakSatrasamudAye lakSaNAyAM nirdhAraNe anyathA zeSe khakhAmibhAve SaSThau / evaM "vittezo yacaracasAmityava yadi dhanezo yatastadA jalapRthivo gandhavatI tyAdAviva nirdhAraNe'nyathA zeSe svasvAmibhAve SaSThoti evamanyacApi bodhyam / evaM narANAM madhye ityavyayasya bhedapratiyogitvaM samabhivyAhRta zabdArthatAvacchedakasA Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmiivibhktivicaarH| mAdhikaraNapaM cArthaH SaSyA bhedAnvayau. samabhivyAvRtazabdArthatAvacche dakAnvayau ca saMbandho'rthaH saMbandhastu prakRte prAdheyatvameva bhedapratiyogitvamanvayitAvacche dakasamaniyatadharmAvacchinnaM pUrvavodhyam itthaM madhyezabdayoge SaSThI na nirdhAraNArthikA kiM tu zeSArthikA ata eva "lokezalokezayalokamadhye tiryaJcamapyaJca sraSAnabhittarasatatopattasamatamajami"tyAdau samAsa upapadyate anyathA nirdhAraNapazyantena saha samAsasya niSedhAttadanupapattiprasaGgaH evaM naramadhye kSatriyaH zUra ityAdiprayogAnupapattiprasaGga iti / aArthikAM saptamauM darzayati / "sAdhunipuNa" ityetAbhyAM yoge arkayAmarthe saptamI vibhaktirbhavati prateyoge na bhavatItyarthaka mAtari sAdhunipuNo vetyAdau samarthaH sAdhuzabdArthaH sAmarthya janakatAvacchedakadharmavattvaM tadeva svarUpayogyatvamiti sAvahitakRtau nipuNazabdArthaH sAvahitakatRtvamapramattakartRtvaM tadapi karttavyatAgocarapunaHpunaHsmaraNAdhInakRtimattvaM tatra saptamyartho'rcA sAmadhyaikadeze janakatve nirUpakatayA nipuNapadArthaMkadeze tAdRzasmaraNAMdhaunaka tau viSayitayA'nveti / arcA . tu prItyanukUlo vyApArastana prautI praka tyarthasya samavetatvenAnvayaH prItiH sukhaM sukhasAdhanaM vA tathA ca mATasamavetaprItyanukUlavyApAranirUpitajanakatAvacchedakadhamavAn mAsamavetaprItyanukUlavyApAraviSayiNo katavyatAgocarapunaHpunaHsmaraNAdhInA yA kRtistahAniti bA zAbdabodha: arcAyAM gamyamAnAyAmiti kAzikAyAmuktam / atra sUce arcA saptamyarthatvenaiva vi Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthanirNaye / 471 vakSitA na tu mAnAntaragamyatvena tathAsati "sAdhvasAdhuprayoge saptamI vaktavye"ti vArtike sAdhuzabdopAdanasya vaiyarthyAMpatteH mAtari sAdhurityatra mATapriyakAritvAvagame mAvarcAyA avazya gamyamAnatvAtsaptamyA arthikatve tu vArtike sAdhuzabdopAdAnasya na vaiyayamiti prAgatam arcAyA avivakSaNe saptamau na sAdhaH yathA sAdhuH bhRtyo rAta ityAdI atra tattvakathane saptamI . na bhavati / atra mRtyasya sAdhutvamAJaptArthakaTa tvaM arcArthikA'pi saptamI pratiyoge na bhavati yathA mAtara prati sAdharityAdau atra karmapravacanIyadyotyaM samavetatvaM hitauyArtha: priyakArI sAdhuzabdArthaH pUrvavadanvayaH / "apratyAderiti vaktavyamiti bArtikaM yeSAM karmapravacanIyAnAM yoge saptamI vihitA tadanyakarmapravacanauyayoge saptamI na bhavatItyarthakaM tena mAtara prati pari anu abhi vA sAdharityAdau na saptamau bhavatIti / paJcamyA saha vaikalpikoM saptamauM darzayati / "saptamIpaJcamyau kArakamadhye" iti sUtra kArakayomadhye yau kAlAdhvAnau tAmyAM saptamaupaca nyau vibhaktau bhavata ityarthakam / adya bhuktvA he . hAhAhA bhoktA ityAdI saptamIpaJcamyoH paratvanirUpitAparatvAdhikaraNakAlavartitvamarthastatra paratve samavetatvena praka tyasyAnvayaH tArtho'nantaratvaM hAhaveti tathA cAdyattibhojanAnantarAttiparatvanirUpitAparatvAdhikaraNakAlattibhojanakateMti zAbdabodhaH / atra bhojanakarTa tAsvarUpakArakazaktyormadhye kAla: dRhastho'yaM dhAnuSkaH koze kozAbA lakSyaM vidhyati ityAdau dai Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmiivibhktivicaarH| zikAparatvanirUpitaparatvAdhikaraNadezavartitvaM saptamaupaJcamyorarthaH tacca karmahArA dhAtvarthaphalenveti vidhyateravayava vibhAgAnukUlI vApAro'rthaH chidestu prArambhakasaMyogAnajakAvayavavibhAgAnukUlo vanApAro'rtha iti na chidiparyAyatA tathA ca krozattyaparatvanirUpitaparatvAdhikaraNadezattiryo lakSyattiravayava vibhAgastadanukUlavApArakartA dUhasthadhAnuSko'yamityanvayabodha: / atra kaTa karmazaktyomadhye adhvA / vastutastu kArakayomadhye'rthe saptamIpaJcamyau vibhaktI bhavata ityeva suutraarthH| tatra madhyatvaM kAlikamaparatvasamAnAdhikaraNaparatvaM daizikamaparatvameva tatrAparatve praka tyarthayoH kAladezayoH samavetatvenAnvaya: avadhita yA kArakasya kArakAdhikaraNasya cAnvayaH kAlikamadhyatvaghaTakaparatvasya nirUpakatayA daizikAparatvasya svanirUpitaparatvasamavAyena kArakAkSikaraNa paramparayA vA kArakAnvayaH tacca kAraka yogyatAvazAt kaTa karmAdika bodhyam / adya iviSyaM bhoktA ghahe hAhAhA nirAmiSaM bhoktA atra haviSyakarmakabhojanakartA tadadhikaraNenAdya kAlena vAvadhimad ghahatti yadaparatvaM tatsamAnAdhikaraNa paratvasya nirUpako nirUpakakAlavRttirvA nirAmiSakarmakabhojanakartAdyAdhikaraNakahaviSya karmakabhojanakartetyanvayabodhaH / ihastho'yaM koze kozAdA lakSya vidhyatItyAdau vedhakena tadadhikaraNadezena vA'vadhimadyatparatvaM tannirUpakakozatyaparatvasya nirUpaka tadadhikaraNaM tAdRzadezatti vA yallacyaM tatkarmakavedhakartA ihstho'ymitynvybodhH| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 473 ihAyazabdArthayordezakAlayoradhikaraNayoravadhitvArtha ihAdyazabdayorupAdAnam avadhimattvasya avadhimatparatvanirUpakattvasyAdhikaraNakAlattitvamya collekhaH saMsargamaryAdayA bodhyaH / atha vA madhyazabdo'ntarAlavAcau tathA cAntarAlatve'the saptamIpaJcamyau bhavata iti sUtrArthastava kAlikamantarAlatvaM parasparanirUpitakAlikaparatvAparatvAdhikaraNayoranadhikaraNatvamatyantAbhAvavatvamiti yA vat / daizikaM tu daizikaparatvasyAvadhisamavAyinoranadhikaraNatvamatyantAbhAvavattvamiti yAvat tathA ca kaalikprtvaaprtvyordhikrnnkaarkyordhikrnnkaalttikaarkshktyosttttkaarkbhaavsvruupyoH| evaM daizikaparatvasyAdhisamavAyino: kArakayoravadhisamavAdhidezattikArakazaktyorvA suptiDAdito lAbhAt kAlAdhvavAcakapadottarayoH saptamIpaJcamyoratyantAbhAvapratiyogitvamarthastatra kAlaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM kArake cedanveti svanirUpitakriyAvattvasaMbandhAvacchinnaM kArakazaktI cedanveti kAlikavizeSaNatAsaMbandhAvacchinnameva dezaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM tu kArakIyadaizikasaMsargAvacchinnaM kArake kArakazaktau tu svanirUpakakArakaghaTitapamparAsaMbandhAvacchinnamanveti itthaM ca saMbandhAntarAvacchinna pratiyogitvamAdAya na prayogAtiprasaGgaH pratiyogitvamanvayitAvacchedakadharmAvacchinnameva bhAsate vyutpattivaicilyAt ato hitvAvacchinnAbhAvapratiyogitvamAdAya na prayogAtiprasaGgaH / atyantAbhAve pra. latyarthasya khAvacchedakadharmavyApakAdhikaraNatAnirUpitA Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamIvibhaktivicAraH / dheyatayA'nvayaH / evamadya bhoktA cAhe grahAcA bhoktetyAdI havyApaka rattyatyantAbhAvapratiyogibhokabhinno'dya bhoktA atha vA tathAvidhAtyantAbhAvapratiyogi bhoktRtvavadabhinno'dya bhoktA ityanvayabodhaH / evaM ihastho'yaM kroze ko - zAhA lacyaM vidhyatItyAdau kozavyA pakaTacyatyantAbhAvapratiyogi yalacyA bhinnamadhikaraNaM lacya nirUpitamAdheyatvaM vA taddattistadvAnvA yo'vayavavibhAga tadanukUlavyApArakartA'yamityanvayabodhaH / itthaM ca pratidinaM bhujAne hA vAhAddA bhokteti na prayogaH na vA ekapra hAreNa pAdakozArzve ca lacyaM vidhyati puruSe kozAddA lakSyaM vidhyatIti prayogaH / atyantAbhAve vyApakavRttitve prakRtyarthasyAnyayopagamAt snAnAdikAlAvacchedena hAhaniSThAtyantAbhAvapratiyogibhoktRtvasya pratidinaM bhuJjAne sattvAnna darzitaprayogaH / kartRzaktimadhya eva kAlaH | gireH koze kozAdA vanaM gacchati vihaga ityAdI kamapAdanayormadhye dezaH pATaliputrezvaraH viMzatI yojaneSu viMzateryojanebhyo vA kAzIsthAya dadAtItyAdau kartR saMpradAnayormadhye dezaH / zikharAdupatyakAyAM koze kozAcA patati ziletyAdAvapAdAnAdhikaraNAyormadhye dezaH karaNakArakAntarayormadhye dezo'pi na bhavati / evamanyatrApi kArakayormadhye dezaH kAlazca bodhya iti / zAbdikAstu " tadasminnadhikamiti" yasmAdadhikami"tisUtranirdezAdadhikazabdayoge saptamIpaJcamyau viziSyete ato loke lokAddA'dhiko harirityAdau saptamI paJcamI ca sAdhurityAGgaH / taccintyaM loke'dhiko harirityAdau nirdhAraNe saptabhyupapatteH lokAdadhiko harirityAdau " pa 474. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 vibhaktyarthanirNaye / mauvibhakta" itisUtreNa paJcabhyupapatterityasya prAguktatvAditi / "adhirozvare" iti sUtram / Izvare'rthe dyotye'dhiH karmapravacanIyasaMjJaH syAdityarthakam adhautyavyayazabdasya karmapravacanIyasaMjJAM vizvante / karmapravacanIya yukto paJcama jJApayati " yasmAdadhikaM yasya cekharavacanaM tava saptamo" iti sUtraM yadavadhikasyAdhika svarUpArthasya dyotakaH yannirUpitasyezvarArthasya dyotakaH karmapravacanIyastaca karmapravacanIyayukte saptamo bhavatautyarthakam / upathabdasyAdhikA dyotakatve'pi karmapravacanIyasaMjJA vidhAyaka "upo'dhike ce" ti sUtraM dvitIyAvivaraNe pradarzitam / upasureSu harirityAdAvupazabdadyotyaM saptamyA adhikayamarthastava prakRtyarthasyAdhimatva saMbandhenAnvayastathAvidhasyAdhikArasya harAvandhayastathA ca surAvadhikAdhikyavAn harirityasvayabodhaH / zradhikyaM tu prakRte niravadhidayAvattvamatha vA bahutvavyApyasaMkhyA vizeSavaddgAvacvaM bodhyam / upAcAyeMSu droNa ityAdAvapi kAzikIdAharaNe'nayA royAunvayo bodhyaH upaniSke kArSApaNamityAdAvapi mUlyagatAvayavagatA vA bahutvavyApyasaMkhyevAdhikAmiti pa mauvivaraNe proktamiti / yasya cezvara ityetAvanmAtreNa svAmidyotakAdhiyoge saptamausiddhau yasya cezvaravacanamityabhidhAnaM svasvAminorubhayodyatakasyAdhizabdasya yoge saptama jJApayati zrata eva yasya cezvaravacanamiti svasvAmino yorapi paryAyeNa saptamau bhavatIti kAzikA | adhibhuvi rAma ityAdAvadhizabdadyotyaM sasayyAH svAmitvamarthastava bhuvo nirUpakatayA'nvayaH tathAvidhasvAmitvasya rAme'nvayaH tathA ca bhUnirUpi - Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmiivibhktivicaarH| dheyatayA'nvayaH / evamadya bhoktA hAhe hAhAhA bhoktatyAdI hAhavyApakaTatyatyantAbhAvapratiyogibhokra bhinno'dya bhotaa| atha vA tathAvidhAtyantAbhAvapratiyogibhoktatvavadabhino'dha bhoktA ityanvayabodhaH / evaM ihastho'yaM kroze kozAhA lakSyaM vidhyatItyAdau kozavyApakattyatyantAbhAvapratiyogi yallacyA bhinnamadhikaraNaM lakSya nirUpitamAdheyatvaM vA taha,ttistahAnvA yo'vayava vibhAgastadanukUlavyApArakartA'yamityanvayabodha: / dUtyaM ca pratidinaM bhujhAne he hAhAhA bhokteti na prayogaH na vA ekaprahAreNu pAdakozAdhaM ca lakSyaM vidhyati puruSa kozAhA lakSyaM vidhyatIti prayogaH / atyantAbhAve vyApaka vRttitve prakRtyarthasyAnvayopagamAt snAnAdikAlAvacchedena hAhaniSThAtyantAbhAvapratiyogibhoktatvasya pratidinaM bhuJjAne sattvAnna darzitaprayogaH / kartRzaktimadhya eva kAlaH / gireH koza kozAhA vanaM gacchati vihaga ityAdau kamAMpAdanayormavye dezaH pATalipuvezvaraH viMzato yojaneSu viMzateojanebhyo vA kAzIsthAya dadAtItyA dau kaTa saMpradAnayormadhye deza: / zikharAdupatyakAyAM koze kozAhA patati zilatyAdAvapAdAnAdhikaraNAyomadhye deza: karAkArakAntarayormadhye dezo'pi na bhavati / evamanyatnApi kArakayomadhye dezaH kAlazca bodhya iti / zAbdikAstu "tadasminnadhika mi"ti "yasmAdadhikami"tisUvanirdezAdadhikazabdayoge saptamIpaJcamyA viziSyete ato loke lokAhA'dhiko harirityAdau saptamau paJcamI ca sAdhurityAhuH / taccintyaM loke'dhiko harirityAdau nirdhAraNa saptamthupapatteH lokAdadhiko harirityAdI "pa Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhktyrthnirnnye| 475 kSamo vibhakta" itisUcegA paJcamyupapatterityasya prAguktatvAditi / 'adhirIzvare" iti sUtram / Izvare'rthe dyotye'dhi: karmapravacanIyasaMjJaH syAdityarthakam adhautyavyayazabdasya karmapravacanIyasaMjJAM vidhatte / karmapravacanauyayukto paJcamI tApayati "yasmAdadhikaM yasya cezvaravacanaM tava saptamau" iti sUtraM yadavadhikasyAdhika svarUpArthasya dyotakaH yannirUpitasyezvarArthasya dyotaka: karmapravacanauyastatra karmapravacanIyayukta saptamau bhavatItyarthakam / upazabdasyAdhikArthadyotakatve'pi karmapravacanauyasaMjAvidhAyaka "upo'dhike ce" ti mUrva hitIyAvivaraNe prdrshitm| upasureSu harirityAdAvupazabdadyotyaM saptamyA Adhikyamarthastatra prakRtyarthasyAvadhimatvasaMbandhenAnvayastathAvidhasyAdhikArasya harAvandhayastathA ca surAvadhikAdhikyavAn harirityasvayabodhaH / prAdhikyaM tu prakRte niravadhidayAvatvamatha vA bahutvavyApyasaMkhyAvizeSavaguNavatvaM bodhyam / upAcAryeSu droNa ityAdAvapi kAzikodAharaNo'nayA rItyAinvayo bodhyA upaniSke kArSApaNamityA dAvapi mUlyagatAvayavagatA vA bahutvavyApyasaMkhyevAdhikAmiti pancamIvivaraNe proktamiti / yasya cezvara ityetAvanmAveNa svAmidyotakAdhiyoge saptamausiddhI yasya cezvaravacanamityabhidhAnaM svasvAminorubhayoryotakasyAdhizabdasyayoge saptamauM jJApayatiH ata eva yasya cezvaravacanamiti savasvAminoha yorapi paryAyeNa saptamau bhavatIti kAzikA | adhibhuvi rAma ityAdAvadhizabdadyotyaM sadhanyAH svAmitvamarthastava bhuvo nirUpakatayA'nvayaH tathAvidhavAmitvasya rAme'nvayaH tathA ca bhUnirUpi Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sptmiivibhktivicaarH| tasvAmitvavAn rAma ityanvayabodhaH / adhirAme bhUrityAdAvadhizabdadyotyaM saptamyAH svatvamarthastava nirUpakata yA prakRtyartha syAnvayastathA ca rAmanirUpitasvatvavatI bhUrityanvayabodhaH / adhibrahmadatte paJcAlA: adhipaJcAleSu brahmadatta ityAdI kAzikodAharaNe'pyanayA rotyA'nvayo bodhyaH / brahmadattaH paJcAlarAjaH / "vibhASA kRSi" iti sUtvam adhiH karotI karmapravaca- . nIyasaMto vA syAdityarthakam / atra pravarAdyotakasyadhiyoge saptamau na bhavati yathA yadava mAmadhikariSyatI. tyAdau ava dhAtokiniyogo'rthaH saptamyA Adezavala: karmaghaTitasaMbandhAvacchinnamAdheyatvamarthaH idaMpadArthaH kamavizeSastathA cedaMkarmavizeSattimatkarmakayadabhinnabhAviniyogakarTa tvaM vAkyArtha: karotiyogadheH karmapravanIyasaMjJA vidhAnaM darzita karotiprayoge gatisaMjJAprayuktasya "tiGi codAttavatI"tisUtreNa prasaktasya nighAtasya niSedhArthamiti / karmapravacanIyayoge dvitIyApaJcamIsaptamIvidhAnaM zeSaSaSThIbAdhakaM sarvA dya papadavibhaktayaH zeSaSaSThApavAdikA ityuktariti zAbdikAH / taccintyam apavAde pramANAbhAvAtsUbabhASyavArtikakRtigranthAdAvapavAdakatvasyAnabhidhAnAt mama pratibhAtItyAdau zeSe SaSThamA darzanAcca karmapravacanIyastha svarUpasato vA prateoge hitIyAvidhAnAd ata eva bubhukSitaM na pratibhAti kiJcidityAdau dvitIyopapadyate / evaM ca tasya te paripanthina ityAdAvapi zeSe SaSThA papadyate anyathA paripanthi ghaTakaparizabdayoge'pi karmapravacanauyayoge dvitIyAdarzanAt"paripanthaM ca tiSThatI"tinirdezAdupapadavibhaktaH zeSaSaSThApapaM.zrI caMdrasAgarajI gaNivara / -- ..- * * Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhttyrthvirnnye| - vAdakatve darzitaSaThyA prasAdhuttvaprasaGgAtAnanUpapadavibhaktaH zeSaSaSTyapavAdakatvavirahe pUrva pradarzitaM sarpiSo bindunA yogo na svapinetyabhiyuktavAkyamanarthakaM syAt apinA yoge'pi zeSe SaSThayAH sAdhutvAdupapadavibhakta rapavAdakatvavirahAditi cenna / sapirapi syAdityAdiprayoge hitauyAyA asAdhuttvajJApanena darzitasyAbhiyuktavAkyasya sArthakatvAt yeSAM karmapravacanIyasya dyotyAnAM vAcyAnAM vA hInatvAdhikyavarjanamaryAdAdInAM na zeSatvaM tatrAogyatvAdeva karmapravacanauyayoge na SaSThI yathA'nuhariM surA upasureSu harirapatrigatamyo dRSTo deva zrAkaDArAde kA saMjJe tyAdau yatra tu yogyatA tatva SaSThI bhavatyeva ata evoparyapari buddhaunAM carantIzvarabuddhaya ityAdau zeSe SaSThI saGgacchata iti / iti vibhaktyarthanirNaye kArakasaptamyarthanirNayaH / iti saptamIvivaraNaM samAptam / samAptazcAyaM vibhaktyarthanirNayaH / anvIkSAnalinIpramodanaravistrayyAdi vidyA''pagApAthodhiH prathito'rthikalpAvaTapau vAgauzanAmA sudhauH| gaurItulyaguNA videhaviSaye devI jayantI ca yaM prAsUta prahatainasaM giridharaM tasye ghamAsItkRtiH // 1 // takeMtha jaiminigiri sphuTazabdavidyA'bhyAse visRtvaraciyaH zucizAntarUpAH / / dhaurA mAM mama kRtiM karuNArasaina / pUNe manasyavirataM paricintayantu // 2 // iMti / zubhama Page #488 -------------------------------------------------------------------------- _