Book Title: Veervaan
Author(s): Rani Lakshmikumari Chundavat
Publisher: Rajasthan Prachyavidya Pratishthan Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010752/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka-purAtattvAcArya jinavijaya muni [ sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna mAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura ] granthAGka 33 DhADhI bAdararo varaNAyo mA vIravAMgaNa prakAzaka rAjasthAna-rAjya-saMsthApita rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, JODHPUR "jodhapura ( rAjasthAna ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Trna rAjasthAna purAtana granthamAlA d M rAjasthAna rAjya dvArA prakAzita sAmAnyata : akhila bhAratIya tathA vizepataH rAjasthAnadezIya purAtanakAlIna saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI, hindI aAdi bhApAnibaddha . vividha vAGmayaprakAzinI viziSTa granthAvali pradhAna sampAdaka purAtattvAcArya jinavijaya muni [ oNnareri bhembara oNpha jarmana orienTala sosAiTI, jarmanI ] . sammAnya sadasya bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira, pUnA; gujarAta sAhitya-sabhA, ahamadAbAda; . * vizvezvarAnanda vaidika zodha-saMsthAna, hoziyArapura; nivRtta sammAnya niyAmaka ( prAnareri DAyarekTara )-bhAratIya vidyAbhavana, bambaI anthAGka 33 DhADhI bAdararo varaNAyo vIravANA prakAzaka rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura ( rAjasthAna ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhADho bAdararo baNAyo * vIravAMNa . . . . . sampAdikA zrImatI rAnI lakSmIkumArI cUNDAvata, rAvatasa . prakAzanakartA . . ___ rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saJcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura ( rAjasthAna ) .vikramAbda 2017 (khristAvda 1960 mUlya 4.50 prathamAvRtti 1000 bhAratarASTrIya zakAvda 1882. - mudraka--mUla pATha-jayapura prinTarsa, jayapura; bhUmikA aura pariziSTa Adi ajantA prinTarsa, jayapura; kavhara Adi-sAdhanA presa, jodhapura / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RAJASTHAN PURATANA GRANTHMALA PUBLISHED BY THE GOVERNMENT OF RAJASTHAN A series devoted to the Publication of Sanskrit, Prakrit, Apabhramsa, Old Rajasthani-Gujarati and Old Hindi works pertaining :: to India in general and Rajasthan in particular. . : GENERAL EDITOR ACHARYA JINA VIJAYA MUNI, PURATATTVACHARYA Honorary Member of the German Oriental Society, (Germany); Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona; and Vishveshvrananda Vaidic Research Institute, Hosiyarpur, Punjab; Gujrat Sahitya Sabha, Ahemdabad; Retired Honorary Director, Bharatiya Vidya Bhawan, Bombay; General Editor, Gujarat Puratattva Mandira Granthavali; Bharatiya Vidya Series; Sinhghi Jain Series etc. etc. * * NO. 33 VEERVANA DHADHEE BADAR OF with Introduction, Appendices, etc. Published Under the Orders of the Government of Rajasthan Vu The Director, Rajasthana Prachya Vidya Pratisthana ( Rajasthan Oriental Research Institute ) JODHPUR (RAJASTHAN ) V.S. 2017 ] All Rights Reserved [ 1960 AD. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VEERVANA . OF .. .. DHADHEE BADAR. EDITED With introduction, appendices etc. Shreemati Rani Lakshmi Kumari Choondawat ... . of Rawatsar Published under the orders of the Government of Rajasthan By : . ... RAJASTHAN ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE JODHPUR ( Rajasthan ) . V.S. 2016 ] [ 1960 A.D. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlAke kucha grantha prakAzita grantha saMskRtabhApAgrantha-1. pramANamaMjarI-tArkikacUr3AmaNi sarvadevAcArya, mUlya 600 / 2. yantrarAjaracanA-mahArAjA savAI jayasiMha, mUlya 1.75 / 3. maharSikulavaibhavam-sva0 zrImadhusUdana aojhA, mUlya 10.75 / 4. tarkasaMgraha-paM0 kSmAkalyANa, mUlya 3.00 / 5. kArakasambandhodyota-paM0 rabhasanandi, mUlya 1.75 / 6. vRttidIpikA-paM0 maunikRpaNa, mUlya 2.00 / 7. zabdaratnapradIpa, mUlya 2.00 / 8. kRSNagIti-kavi somanAtha, mUlya 1.75 9. zRGgArahArAvalI-harpakavi, mUlya 2.75 / 10. cakrapANivijayamahAkAvya-paM0 lakSmIdharabhaTTa, mUlya 3.50 / 11. rAjavinoda-kavi udayarAja, mUlya 2.25 / 12. nRtta saMgraha, mUlya 1.75 / 13. nRtyaratnakoza, prathama bhAga-mahArANA kumbhakarNa, mUlya 3.75 / 14. uktiratnAkara-paM0 sAdhusundaragaNi, mUlya 4.75 / 15. durgApuppAJjali-paM0 durgAprasAda dvivedI, . mUlya 4.25 / 16. karNakutUhala tathA kRSNalIlAmRta-bholAnAtha, mUlya 1.50 / 17. IzvaravilAsa mahAkAvya-zrIkRSNa bhaTTa, mUlya 11.50 / 18. padyamuktAvalI-kavikalAnidhi zrIkRSNabhaTTa, mUlya 400 / 16. rasadIpikA-vidyArAma bhaTTa, mUlya 2.00 / 20. kAvya prakAzasaGghata-bhaTTa somezvara, bhAga 1, mUlya 12.00, bhAga 2, mulya 8.25 / 21. vasturatnakoza, ajJAta kartRka, mUlya 4.00 / rAjasthAnI aura hindI bhASA grantha-1. kAnhaDade pravandha kavi padmanAbha, mUlya 12.25 / 2. kyAmakhAMrAsA-kavi jAna, mUlya 4.75 / 3. lAvArAsA-gopAladAna, mUlya 3.75 / 4. vAMkIdAsarI khyAta-mahAkavi vAMkIdAsa, mUlya 5.50 / 5. rAjasthAnI sAhityasaMgraha, bhAga 1, mUlya 2.25 / 6. jugala-vilAsa-kavi pIthala, mUlya 1.75 / 7. kavIndrakalpalatA-kavIndrAcArya. mUlya 2.00 / 8. bhagatamALa-cAraNa brahmadAsajI, mUlya 1.75 / 6. rAjasthAna purAtattvAnvepaNa mandirake hastalikhita granthoMkI sUcI, bhAga 1, mUlya 7.50 / 10. rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna ke hastalikhita granthoM kI sUcI bhAga 2, mUlya 12.00 / 13. muMhatA naiNasIrI khyAta, bhAga 1, mUlya 8.50 na.pa. / 12. raghuvarajasaprakAsa, kisanAjI pAr3hA, mUlya 8-25 n.pN.| 13. rAjasthAnI hastalikhita grantha sUcI, bhAga 1, mUlya 4.50 / 14. vIravAMraNa, DhADhI vAdara kRta, mUlya 4.50 / . presoMmeM chapa rahe grantha saMskRta-bhApA-grantha-1. tripurAbhAratIlaghustava-laghupaMDita / 2. shkunprdiip-laavnnyshrmaa| 3. karuNAmRtaprapA-Thakkura somezvara / 4. bAlazikSA vyAkaraNa-Thakkura saMgrAmasiMha 5. padArtha ratnamaJjUSA-paM0 kRSNa mizra / 6. vasanta-vilAsa phAgu / 7. nRtyaratnakoza bhAga 2 / 8. nandopAkhyAna / 9 cAndravyAkaraNa / 10. svayaMbhUchaMda-svayaMbhU kavi ! 11. prAkRtAnaMda-kavi raghunAtha / 12 nada-kavi raghunAtha / 12. mugdhAvavodha grAdi prIktika-saMgraha / 13. kavikIstubhapaM0 raghunAtha manohara / 14. dazakaNThavadham-paM. durgAprasAda dvivedii| 15. bhuvanezvarIstotra sabhASya-pRthvIvarAcArya, bhA. padmanAbha / 16. indraprasthapravandha / 17. hammIramahAkAvyam-nayacandrasUri / 18 Thapakura pherU racita ratnaparIkSAdi / rAjasthAnI zrIra hindIbhASA granya-1. mahatA naiNasIrI khyAta, bhAga 2-muMhatA narAsI / 2 gorAvAdala padamiNI caUpaI-kavi hemaratana / 3. caMdravaMzAvalI-kavi motiiraam| . 4 sujAna saMvata-kavi udayarAma / 5. rAjasthAnI dUhA saMgraha / 6. rAThor3ArI vNshaavlii| . 7. sacina rAjasthAnI bhApAsAhitya graMtha suucii| 8. devajI bagar3Avata aura anya vAtAeM / 6. vagasIrAma aura anya vaaieN| ina graMthoMke atirikta aneka saMskRta, prAkRta, apabhraMza, prAcIna rAjasthAnI aura hindI bhASAmeM race gaye graMthoMkA saMzodhana aura sampAdana kiyA jA rahA hai / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saJcAlakIya vaktavya rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAnakI sthApanAke sAtha hI hamArI kAmanA rahI hai ki rAjasthAnase sambaddha vividha bhASAnibaddha sAhityika granthoMke saMgraha aura saMrakSaNake sAtha hI mahattvapUrNa granthoMkA prakAzana bhI kiyA jaaye| isI uddezyakI pUrtike liye hamane 'rAjasthAna purAtana granthamAlA' kA kArya prAraMbha kiyA hai jisameM aba taka 35 grantha prakAzita kiye jA cuke haiN| - prastuta kAvya grantha rAjasthAnI bhASAmeM racita hai aura itihAsa-prasiddha rAThoDa vIra vIramajIse sambaddha hai| DhADhI bAdara nAmaka muslima kavikI yaha kRti sAhityika aura aitihAsika dRSTise vizeSa mahattvapUrNa hai| bAdara arthAt bahAdura kavine prastuta kAvyameM vipakSiyoMkA varNana bhI pUrNa niSpakSatA aura udAratAse kiyA hai kintu sAhityika kSetrameM yaha kRti prAyaH upekSita rahI hai| itihAsa-prasiddha cUNDAvata rAjavaMzotpanna viduSI lekhikA zrImatI rAnI lakSmIkumArIjI cUNDAvatane kucha sAhityika kRtiyoMke sAtha prastuta kAvya ''vIravAMNa' hameM batAyA to hamane saharSa isakA prakAzana svIkAra kara liyaa| sAhityika sevAoMke kAraNa zrImatI rAnI cUNDAvatajIko hama dhanyavAda dete haiN| sAtha hI yaha AzA vyakta karate haiM ki rAjasthAnake rAjavaMzoMse sambaddha anya vyakti bhI zrImatI rAnI cUNDAvatajIke vidyAnurAgakA anukaraNa kara apane saMgrahakI sAhityika racanAoMko zIghra hI prakAzameM lAnekA upakrama kreNge| rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura dazaharA, 2017 vi0saM0 muni jinavijaya saMmAnya saJcAlaka Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-tAlikA ++++ ++ viSaya pRSTha saMkhyA saJcAlakIya vaktavya sampAdakIya prastAvanA vIravANa 1-62 pariziSTa 1 1-32 1-26 1-30 pariziSTa 2 pariziSTa 3 pariziSTa 4 pariziSTa 5 1-22 1-5 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhAbhakA gajasthAna bahuta prAcIna kAla se hI susAMskRtika pradeza rahA hai / isa kathana ke pramANa meM zilpa-sthApatya, saMgIta, citrakalA aura sAhitya ke hajAroM hI utkRSTa udAharaNa prastuta kiye jA sakate haiN| sAhitya meM sambandhita deza kI AtmA ke darzana hote haiM aura sAhitya vAstava meM kisI deza kI saMskRti kA pratIka evaM pratinidhi kahA jA sakatA hai / rAjasthAna bhAratIya sAhitya kA bhaNDAra hai / rAjasthAna meM nirmita sAhitya dvArA bhAratIya saMskRti kA uttama aura pUrNa rUpeNa citraNa huA hai| ___ rAjasthAna meM saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI, bRjabhASA aura khar3I bolI Adi meM pracura sAhityika nirmANa kA kArya huA hai / anya bhASAoM meM thor3A bahuta sAhityanirmANa hote rahane para bhI rAjasthAnI bhASA meM sarvotkRSTa sAhitya kI racanAeM prastuta kI gaI haiM / rAjasthAnI bhASA vAstava meM rAjasthAniyoM kI mAtRbhASA hai jisase yaha svAbhAvika hI huA hai ki isa bhASA meM hRdayagat bhAvanAoM kA sajIva aura sarasa nirUpaNa huA hai / rAjasthAnI bhASAM kA sAhitya gadya aura padya donoM meM hI milatA hai / rAjasthAnI sAhitya vAstava meM samudra kI bhAMti gahana hai. jisameM nAnA prakAra ke grantha-ratna chipe hue haiN| rAjasthAnI bhASA meM kaI varSoM se khoja-kArya hote rahane para bhI kaI grantha-ratnoM kI jAnakArI sAhitya-kSetra meM nahIM ke samAna haiM / aise hI grantha-ratnoM meM "vIravAMNa" kI gaNanA bhI ho sakatI hai / "vIravANa" nAmaka kAvya grantha ke apara nAma "nIsANI vIramajIrI," "nisANI vIramANarI", "vIramANa" aura "vIramAyaNa'' Adi bhI kahe jAte / kiMtu prApta hastalikhita prati meM "vIravAMNa" nAma hI milatA hai isaliye prakAzana meM isakA nAma "vIravANa' hI diyA gayA hai| isa kAvya-grantha ke eka se adhika nAma pracalita rahane kA pradhAna kAraNa yahI jJAta hotA hai ki isa kAvya ko abhI taka prakAzana kA suavasara nahIM mila sakA / aisA nahIM kahA jA sakatA ki "vIravANa" ke viSaya meM sambandhita logoM ko jAnakArI nahIM rahI hai / vAstava meM rAjasthAna ke sAhitya-rasikoM aura vidvAnoM meM "vIravANa" kI carcA barAbara rahI hai, jisake pariNAmasvarUpa isa kAvya ke sambandha meM ther3I-thor3I pattiyAM kaI granthoM meM prApta hotI haiM kintu unase kAvya aura kartA ke sambandha meM bahuta hI sImita jAnakArI milatI hai / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI bhASA aura sAhitya ke vikAsa evaM unnayana meM prAyaH sabhI vargoM kA thor3Abahuta sahayoga rahA hai kintu isa kSetra meM pramukha kArya cAraNoM, jaina sAdhuoM, yatiyoM, kSatriyoM, rAvoM, motIsaroM aura r3hAr3hIyoM dvArA sampanna huA hai / aba taka r3hAr3hIyoM dvArA racita sAhitya ko vizeSa mahatva nahIM diyA gayA, isakA mukhya kAraNa jAtigata dveSa aura rUDhinaya vicAroM se DhAr3hIyoM ko nimna koTi kA samajhA jAnA hai / bhAratIya svAdhInatA ke uparAnta aise vicAroM kA svataH unmUlana ho jAtA hai / aba sabhI vargoM ke sAhitya kA anusaMdhAna, sampAdana au prakAzana honA cAhiye tathA sAhityika kSetra meM satrako samAna rUpa meM protsAhita kiyA jAnA caahiye| "vIravAMNa" kA kartA bAdara arthAt bahAdura DhAr3hI thA jaisA ki kAvya se prakaTa hotA hai / rAjasthAna ke suprasiddha vidvAna sva0 paM0 rAmakaraNajI AsoyA ne "vIravANa" ke kartA kA nAma "rAmacandra" batAyA hai kintu binA Thosa pramANoM ke yaha svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| yaha anivArya nahIM hai ki sAhitya racanA kA kArya koI vizeSa varga hI kara sakatA hai / hamArI vargagata upekSA ke kAraNa patA nahIM tathAkathita sAhityakAroM kI kitanI racanAeM naSTa ho cukI haiM aura kitanI racanAeM abhI andhakAra meM par3I haiM ? ___ cAraNoM kI sAhitya-sevA to sarva prasiddha hai hI kintu kavirAvoM, motIsaroM, nagAraciyoM aura DhAr3hayoM kA kArya bhI vIroM ko kAvyamayI vANI se protsAhita karanA aura apane AzrayadAtAoM kA yaza-varNana karanA rahA hai / mAMgalika avasaroM tyauhAroM aura yuddhoM meM suyaza kA. kAvyAtmaka varNana prAyaH uparokta zreNI ke sAhityakAroM dvArA hI hotA rahA hai| Aja bhI . rAjasthAna meM yaha zubha paramparA kisI na kisI prakAra se pracalita hai| ..: r3hAr3hI damAniyoM aura nagAraciyoM kI zreNI meM liye jAte haiM tathA sAraMgI athavA sAraMgI ke prakAra kA eka vAdya rabAba bajAte haiM / 2 kRSNa janmASTamI ke dUsare dina dadhimahotsava athavA nanda mahotsava para vaiSNava mandiroM meM DhAr3hI-DhADhina kA svAMga banAkara loga nAcate haiM jisase DhAr3hiyoM kI prAcInatA kI jAnakArI milatI hai| DhAr3hI nIce diyA huA padya kaha kara ra ma janma ke samaya apanI didya mAnatA siddha karane kA prayatna karate haiM-- . . dazaratha re ghara janamiyAM, haMsa DhAdina mukha bolii| aThArA karor3a le cauka seliyA, kAma karana ko chorI / / madhyakAla meM musalamAna zAsakoM ke davAva se kaI jAtiyoM ke loga musalamAna ho gaye the / "vIravANa" grantha kA kartA bahAdura bho musalamAna r3hAr3hI thA aura isake azraya dAtA joIyA bhI musalamAna the| bAdara DhAr3hI ne musalamAna hote hue bhI apane prAzraya dAtA kI udAratA se prerita hokara zatru pakSa ke rAThaur3a vIra vIramajI kA yaza varNana bhAratIya saMskRti ke anurUpa kiyA hai| -- 1. rAjarUpaka nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI dvArA prakAzita, bhUmikA pRSTha 20 . 2. murdama sumArI riporTa rAna mArabAr3a, san 1815 pR. 368 ! .. . - Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . isa prakAra "vIrakhAMNa" vAstava meM eka musalamAna kavi kI rAjasthAnI bhASA meM * likhita mahatvapUrNa kAvya kRti hai| . . . rAjasthAnI kAvya-graMtha "vIravANa" meM varNita viSaya kA sArAMza sambandhita vizeSa- tAoM sahita isa prakAra hai:-prAraMbha meM kavi ne zAradA aura gaNapati kI vaMdanA karate hue vIramajI aura sambandhita vIroM ke viSaya meM yathAtathya nirUpaNa karane kA apanA abhiprAya prakaTa kiyA hai (1 / 1-3) 3 kavi ne likhA hai - suNI jitI sArI kahu~, lahu na jhUTha lagAra / * mAlajeta jagamAlaro, vIrama judha vicAra // 3 // ___ tatpazcAta kavi ne jodhapura rAva salavAjI (vi0 sa0 1414-1431 aura I0 sa0 . . 1357-1374) ke cAroM putroM kI vIratA kA saMkSipta varNana eka hI nIsANI meM kiyA hai "suta cyArU salapesarA, kula meM kirnnaalaa| . rAjasa baMkA rAThabar3a varavIra bar3AlA / / sAtha liyA dala sAmaThA vIradA rUkhavAlA / bhir3oyA bhArata bhImasA dala pAratha vaalaa| desa dasu dIsa dAbiyA kIyA dhaka caalaa| kevI dhasa gIra kaMdarAM vapa saMka bdd'aalaa||"4 phira jetasiMha jI kI gujarAta para huI lar3AI kA varNana kiyA gayA hai aura "mAla 'devajIro samo" likhA gayA hai / isa yuddha meM gujarAta ke yavana zAsaka muhammada begar3A dvArA kiye gaye tIjaNiyoM ke haraNa ke badale meM jagamAla jI dvArA vyApArI ke veza meM car3hAI kara Ida ke avasara para bAdazAha kI putrI "gIMdolI" ko anya lar3akiyoM sahita lAne kA aura apanI "tInaNiyo" ko mukti dilavAne kA varNana hai / phira "rAvajI mAladevajI ro pelo jhagar3o" likhA gayA hai, jisameM dillI sulatAna aura muhammada vegar3e kI bhIr3agar3ha para sammilita car3hAI aura mAladeva jI kI vijaya kA varNana hai / / .....mAladeva jI ke gIMdolI sambandhI yuddhoM kA varNana karate hue likhA gayA hai 3. pahalA aka pRSTha kA aura dUsarA aMka padya saMkhyA kA sUcaka hai| . . . .. 4. rAva salakhAjI ke mallInAthajI, jetamalajI, vIramajI.aura zobhAsiMhajI nAmaka cAra putra the (jodhapura rAjya kA itihAsa bhAga 1. DA. gorIzaMkarajI hIrAcandajI zrojhA pR. 184 / jodhapura, bIkAnera aura kizanagar3ha ke rAThauDa rAjavaMsa vIramajI.se sambandhita hai / bIkAnera durga ke sUryapola dvArA kI prazasti aura vaizakumAra graMtha patra 4) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "gIMdolIrI lar3AI meM jhagar3A tIna to rAvala mAladejI Aparai lokasu ekalA kiyA / jhagar3o cotho bhATI ghar3asI rAvala jI vIramadejI kaMvara jagamAla jI solaMkhI mAdhosiMha jI / pAMcamo jhagar3o kaMbara jagamAlasiMha jI ekalAM bhUtAre jorasaiM kIiMyAM / pAMcamAM jhagar3A meM tIna lAkha yAdamI kheta par3IyA / aThI rAThorAM rA yAdamI lAkha chA jAMmAsu AdamI hajAra pacIsa kheta mahArAI cakra juddha huyo|" pR015 ____vIravAMNa aura usake kartA ke sambandha meM rAjasthAnI graMtha meM dI gaI TippaNI mahatvapUrNa hai jisameM kahA gayA hai "maiM bAdara r3hAr3hI joIyA kA hI hU~ so maine pUchakara jaisI hakikata sunI vaisI kAvya meM prakaTa kI hai / maiMne apanI ukti athavA sAmarthya ke anusAra rAvalajI, jagamAlajI aura kuMvara jI riDamala jI ke kahane se yaza banAkara sunAyA / isa yuddha ke bIca varSa bAda yaha graMtha banAyA hai / "5 vIramajI aura johIyoM ke sambandha kA varNana dUhA chanda saMkhyA 63 se prAraMbha hotA hai / prAraMbha meM mahAmAyA kA smaraNa karate hue luNarAba ke sAta putroM kI vIratA kA varNana kiyA gayA hai / phira prakaTa kiyA gayA hai ki johIyA mAdhava ne eka bAra muhammada zAha ke azarphiyoM ke UMTa lUTa liye / taba muhammada zAha ne sAre, johiyoM ke siMdha ko davA lene kI dhamakI dI / taba johiye vIramajI se mile "maimaMda nai jagamAla rai, jabara baira ojANa / AyA saraNa johiyAM, siMdha choDai sAhibANa // " dillI sulatAna kI senA ne vIramajI para car3hAI kI kintu ve johiyoM kI rakSA meM . tatpara rahe / yuddha meM vIramajI kI vijaya huI jisake liye likhA hai: vIrama mAla vIravara, ariaNa. diyA uThAya / sarava phauja patasAdarI, pAlI gI pichatAya / / taduparAnta vIramajI aura johiyoM ke saMgharSa kA kAraNa batAyA gayA hai, ki jo heyoM ne javAda nAmaka sundara ghor3I kI bacherI vIramajI ke bhAI malInAtha jI ke mAMga ne para bhI na dii| __5. saMbhava hai ki savandhita paMktiyAM kAvya kI pramANikatA batAne ke liye kSepaka rUpa meM jor3I gaI ho / kAvya kA sambandha mukhyataH hArdika abhivyakti se hotA hai / kavi ke liye zAstrajJa athavA ucca zikSita honA Avazdaka nahIM hotaa| kyoMki vidyAlaya kI zikSA kA sambandha bahudhA bauddhika adhyayana se hI . hotA hai| sAmAnya zikSita vyakti bhI bahuzruta aura apanI kalA ke dhanI hote haiN| kintu ve apanI racanAoM ko kabhI kabhI zuddha likhane meM bhI asamartha hote haiN| aisI avasthA meM kAvya meM samaya samaya para parivartana hote rahate hai / lokapriya hone para kAvya prAyaH mokhika hI pracalita ho jAte haiN| phira ese kAvya meM mUla chandoM kA sulAnA aura navIna chaMdoM kA jur3anA asaMbhava nahIM hotaa| aisA pratita hotA hai ki pIche se kisI ne vIravAMNa ko lipibaddha kara spaSTIkaraNa ke liye gadyAMza jor3a diye haiN| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malInAtha mAMgI mupAM, sAkura mAle smaadh| jakAM na dIdhI johiyAM, uNasuvadhI upAdha // malInAthajI ne madhu johiyA ko rupayoM Adi kA lAlaca diyA sAtha hI dalA ne bhI samajhAyA kintu madhu nahIM mAnA / taba dhokhe se johiyoM ko mArane kI yojanA banI -- mArai lesu mAla, sAkura paNa lesu saraba / joyAM para jagamAla, racai mUka uNa rAva ro // eka bur3hiyA mAlina ne johiyoM ko isa "cUka" kI sUcanA dI jisakA sarasa varNana isa prakAra kiyA gayA hai:-- mAlaNa nai nitarI mohara, dalo dirAto dAna / cUka taNI caracA calI, AI mAlaNa kAna || jada uNa mAlaNa jANIyo, dale diyo bahu dAna / sIlU uNaro sIlaNoM, katha A ghAlUkAna // DigatI DigatI DokarI, pUgI dale pAsa / dalA cUka to para dumala, nAjJa sake to nAsa // talavADai thANA taThe, sAvai baMdava sAta / vIrA thAM para bAjasI, ruka jhar3I adharAta / / rAThaur3oM dvArA hone vAlI "cUka" kA samAcAra jAna kara daloM ne apane parivAroM ko ravAnA kara diyA:-- dalai kavilA desa nai, bAhiraja kIdhA veg| sAthai vaMdava sAta hI, tike urasarI tega / / aba rAThaur3oM aura johiyoM, donoM hI daloM kI ora se yuddha kI taiyArI hone lgii| isI samaya dillI bAdazAha kutabaddIna kI sevA meM jAne vAle tIsa azarphiyoM ke. UMToM ko . vIramajI ne lUTa liyA: UMTo tIsA Uparai asaraphIyAM Avai / so melI patasAha ke. jogaNapura jAvai / / . paisakasI patasAharai patasAha pugAvai / milIyA vIrama mAragAM asa lIdhAM Avai // . sava moharAM patasAharI luTe lIvarAvai / sAMmala huya sArA subhaTa mIyA pharamAyai / / o dhana vIrasa Aparai gharamai naha mAvai / vIrama au bhakha vAgharo poha kema pdd'aavai|| bAdazAhI senA se hue yuddha aura usameM rAThaur3oM kI vijaya kA varNana isa prakAra kiyA gayA hai:-- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caDha ghor3A bhar3a cAlIyA raja geNa DhakAyA / milIyA bhArata jAMgalu adha ratarA AyA / / mIra kei rINa mArIyA madu mana cAyA / . kATa kaTakA kAr3hIyA khala kheMga khapAyA / / / hura apachara harapa ata surAM vara paayaa| grIdhaNa sAkaNa. jogaNI pala pUrA pAyA / / vIrama choDe jAMgalu sAhIyAMNa sidhaayaa| saja judha joyA sAMpalA vIrama vacavAyA // jada pIchA taTha pAtasA dhara apaNI dhAyA / dala jI kosAM doya taka sAme le AyA / saje umaMga sAhivANa maiM vIrama dha vaayaa| dIdha vadhAI rAikAM jada gogA jAyA / / eka mahIno ATha dina thaTha goThAM thaayaa| vairo lapa rahavAsa kuMdalajI daraghAyA / bArA gAma ja bagasIyA citA vIrama cAyA / DAMNa vale ucakA diyA AdhA apaNAyA // dhADai dhana . dhura mAjhIyA mAMjhI vaimAyA / vIramaku devaNa. valai laSa vaire, lAyA // . . . isa yuddha se rAThor3oM kI sthiti sudRr3ha ho gaI aura lapa vaire paidA salapa, saparI Avai sApa / sApAMrA upajai sadA, lepe ripIyA lApa / / rAThaur3a bhAI johiyoM se badalA lene kA upAya karane lge| eka dina vIramajI ne johiyoM kI sAMDhaNiyAM chIna lI: dIThI vIrama heka dina pItI sara pAMNI / vIramarai sava sAMDhIyAM nijarAM ' gujarANI // vIrama cita viTAliyAM UMdhI mata ANI / , sAta hajAru sAMDhIyAM dina heka dagAMNI // Ayara jiNarI aoThIyAM kala kukarAMNI / dasa hajAra caDhIyA dubhala raja gaiNa DhakANI // . mArai vIrama meTasA karasAM turakAMNI / . lapa bare vIrasa liye sAMDhayAM prAMpAMNI // doya kosAM pUgo dalo lAre luNIyAMNI / mAnoM mAnoM mArakAM saco salapANI // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malinAtha jagamAla sutiNa kisar3I tAMNI / Apa taNI ghara chor3ake Ayo ApANI / / ApAM mAraNa uThIyA lapa koTa lagAMNI / kavi ne apane AzrayadAtA dalA joyA kI vizeSa prazaMsA kI hai saraNAyAM sAdhAra, Dhalai jiso naha depiiyo| vIramarA vinapAra, jabara gunA jiNa jArIyo / / dalA ne rATIr3oM se samajhote kA prayatna bhI kiyA dala bheja pradhAna ku e jAya apNde| vIrama tuma gunA karo hama jAya pimaMde // DhAbo DhAbo ThAkarAM dhara pAya dharade / madu na mAneM mAharI kala kAhe karaMde // hekaNa jagA na mAvahI doya sera bkNde| hekaNa myAna na mAvahI doya pAga dhakaMde // tuma hiMdu gunA karo mupa colo mNde| doya ghara DAkaNa parahare gAma vaNIyAM hNde|| vIramajI ne dalA ko uttara bhejate hue likhA-. Apai vIrama rAThavar3a Agala palAvai / DAkaNa kiraNane paraharai jaba bhUpI thAve // guNa bhUlo sArA dalo paradhAna melAvai / Apa pradhAna su apIyo vIrama vaTa pAvai // sUra ugai sAiyAMNa mai nita dhrAha ghalAvai / joyAM haMdI nIpakA pose ne pAvai // dale aru depAla ku. nita dhrAha suNAvai / vIrama nyAya naha lahI anyAva suhAvai // joiyA baDapaNa jANanai katha nIta karAveM / pausai pherU pAjalaM sApharai rApave / / dalA ke samajhaute ke prayatna vyartha hue aura vaha vIramajI kI aniti se bahuta dukhI huzrA jisake lie kahA gayA hai donu taraphAroM dalo, duSa.bhugatai nisa diih| . ___ jhalIyA rahai na joiyA, lopI vIrama lIha // ' eka dina vIramajI ne johiyoM kI dharatI para adhikAra kara apane "dANI" baiThA diye naura 15 johiyoM ko bhI mAra diyA / taba johiyoM ne rAThaur3oM para car3hAI kara dii| . . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI samaya vIramajI ne eka aura cAla calI / jisakA varNana isa prakAra kiyA gayA hai: bukaNarai doya beTIyAM gata eka nIhAle / nAma bar3I kasamIde paraNo depAlai // rAMnala kaMvarI rAjavaNa grabha acharAM gaale| so mAMgI devarAja yu kara jor3a hatAle // rAMnala mujhaku rAjavaNa bhAbhI paraNAle / bhAvaja guNa bhUlA nahIM dhrama por3a vicAlai / / kahIyo jada kasamIra de car3ha krodha acAle / hu paraNAMsu hiMdayAM turakA haraTAle // so kucha hiMdu hasa suNAM jisakuparaNAle / paraNAMsu sagapaNa karai vIrama vigatAlai / / jada pAlo kahIdo jasu Agama apatAlai / mAnai bhAbhI mAharo vAyaka sira mAle / / vaiThI rosai vApanai kara muDe kAlai / vivAha ke avasara para huI mArakATa kA varNana mahatvapUrNa hai jisameM kavi kI anya samAna karmavAlI jAtiyoM ke prati upekSAvatti kI jhalaka milatI hai cAraNa cAraNa kukatAM AraNa jagAMNA / bAmaNa bhurI vAsatA sira Apa dirAMNA / / bhAgA muDA bhAThadAM pula dAMta pirANA / DophA bhAgA Dular3A bhATaka jherAMNA // kaTiyA hAta kamINadA data nega diraaNnnaaN.|| gahaNA gAyaNIyAM taNAM luTe livarANAM / / ketAM pAvaja kaTI hAtAM herAMNA / jAvai guNIyaNa jIva lekara pAMcA tAMNA // ThAMvAM paMtha vica ekaThAM mila ThAka ghatAMNA / phira koI isar3A jyAga mai mata pAva dirAMNA / / salapANI jisar3A supaha vanar3A vrvaaNnnaa| bukaNakA ghara po ke dhana sodha lirAMNA // cukaNa sahatAM belIyAM ika pAr3a dirAMNA / bhaToyANIde bhAgakA kyA cakra phirAMNA // kaha bhATI kasamIra ku kyA phAga pilAMNA // dalA johiyA ne samajhote kA prayatna phira bhI cAla rakkhA aura vIramajI ko apane pradhAna dvArA isa prakAra racita kiyA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa dalaipAna vicAra kara paradhAna ptthaayaa| lapa vara vIrama kanai e jAba kaivAyA // tagar3a taSI Saga jhAra sai bhaMga vIrama aayaa| AyA kuAdara diyA hama lIdha vghaayaa| lakha ro rahavAsa kudalajI drvaayaa| dharatI covI gAMmar3A saba rAja samAyA / usa mAMsu vIrama tanai AdhA vgsaayaa| DAMNa valai ucakA diyA AdA apnnaayaa| cotrI gAsa cabutarA ki kAja baitthaayaa| pose ikasaTha pAjaru sapharai rApAyA / joiyA paga mAMDe jitI dhare nIhI rhaayaa| hAtI rahai na juTiyA kaihara ukarAyA // mIlIyAM ciDIyAM mahalai ahi jANaka AyA / jAMNaka Dokara polaDai vica bAdya vsaayaa| . kyA terA avaguNa kiyA hama lIdha niibhaayaa| pAyarahiM duguNa kiyAM saba jAya bhulAyA // vIrama jI kI rAnI mAMgaliyANI bhI jisane sAtoM johiyoM ko apanA rAkhI bhAI banAyA thA samajhaute kA prayatna karane lagI kintu usakA koI pariNAma na huaa| . yuddha kA mukhya kAraNa yaha huA ki vIramajI ne daragAha ke "pharAsa" per3a ko kATa . . hAlA jisakA varNana karate hue muslima kavi ne apanI zraddhA isa prakAra vyakta kI hai darapata harIpala pIradAM vica daragaha sovai| joiyA desa vIdesa mai jiNa sAMmo jovai // pIra pracAila pragaTa dupa dAlada pauvai / rAma rahima ju eka haiM kabu doya na hovai // vIra pharAsA bAr3ha bAr3ha vapAtI ddhovai| . ke mulAM tAgA karai huba hAkA hovai // farahAsa ke kaTane kA samAcAra suna kara dalA johiyA ko bahuta dukha huA aura usane eka dina jAkara vIramajI kI gAyoM ko ghera liyA jeja na kIdhI joiyAM, gherI jAyara gAya / suNa bIrama gvAlA savada, lAgI ura mailAya / / dasa hajAra joyA dujhala, kaThaTha sArarA kott| 'DhAlA jaMgA cAlaNA, DhAlA karai na ThoTa // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa johiyoM dvArA gAyeM ghera lene para vIramajI ne bhI vilaMba nahIM kiyA aura ve yuddha ke liye calane lage / mAMgaliyANI ne unako samajhAyA maiM bhAI ko samAcAra bhejatI hU~ vaha avazya hI prAtaH kAla gAyeM lauTA degaa| vIramajI ne mAMgaliyANI rANI ko uttara diyA ki lakhavere kI sImA se joIye merI gAyoM ko lekara jIvita nahIM jA sakate aura yadi maiM tumhAre kahane se cupa baiThegA to ve samajheMge ki rAThaur3a kAyara haiM / aisI avasthA meM merA Alasya kara baiThanA asaMbhava hai-- phaNadhara chADai phaNada suna bhAra saMbhAvai / araka pichama disa ugavai vidhi veda vilAvai / / viga ghaTai vIMhaMgesa ko siva dhyAna bhulAvai / gorakha bhUle gyAMna kujata lilamaNa jAvai // sata chADai sItA satI haNamaMta ghbraavai| dhaNIyAM dhADetA taNIkI parAM pAvai // hu~ suka kara veThu ghare jaga ulaTo jAvai / / vIramajI do hajAra savAroM ko sAtha le joiyoM para car3hAI karane ke liye taiyAra ho gye| idhara johIye dasa hajAra savAroM sahita yuddha ke liye taiyAra hue / kAvya meM yuddha ke prAraMbhika vAtAvaraNa ko saphalatA pUrvaka akita kiyA gayA hai / bhUta, preta joginI, giddha Adi kA yuddha bhUmi meM AnA, vIro kI hu~kAra Adi kA varNana vIra rasa ke anurUpa huA hai| vIrama ne sarva prathama talavAra calAkara 65 johiyoM ko mAra giraayaa| phira vIrama aura madu ke bIca bhayaMkara yuddha huyA / donoM ghAyala ho gaye / kavi ne punaH vIramajI kI vIratA kA bakhAna karate hue likhA hai-- lopa bhavara gira laMkaro vuNa jAvai baar| Abha bhujAM kuNa zroDha maiM kuNa sAyara jaarai|| miNadhara de mupa aMgulI miNa karaNa livaarai|| siMha paTA jhara sAMpa ho kuMNa maiMDa paghArai // teru kuNa sAyara tirai jamaku kuNa mArai / vAda karai riNa vIramo nara koNa vakArai // . madu to bina mArako kuNa AsaMga dhaarai| donoM aura ke yuddha kA sajIva varNana karate hue kavi ne batAyA hai ki anta meM vIra aura madu donoM hI yuddha bhUmi meM mara kara so gaye / kavi kahatA hai-- aMga vIramarai opIyA, ghAva eka so doya / aMga madurai uparA, giNatI caDhai na koya / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa . taduparAnta kavi ne donoM daloM kI ora se vIra gati prApta karane vAle yoddhAoM ke nAma diye haiM-- nisAraNI paDIyA vIrama pApatI saMga itarA suraa| solaMpI mAdho subhaTa paDapeta sanurAM / / paDIyo cAyala saiMsamala pala kara bhapa bhUrA / bhIma paDai riNa sAMpalo tana kara caka cUrA / / dolo par3a moyala dujhala patravaTa vaTa pora / hajUrI vanI par3e doyaNa dala dora // paDIyo Aher3I pano jhaDIyo paga jhora / sAMNI par3a pAMNaka subhaTa kIra mara tana kora // mAMgalIyo maMgalo paDai jaga sArau jANe / . sahaMsa doya paDa sUramA pApara haya pANai // vIrama saMga vIThIyA vihada tada UMcI tANai / acharAM vara pohatA itA zraga baiTha bimANe / / .. // dUhA // soDA hADA sisodA, par3ajhAlA aru godd'| cAvar3A tura cabAMNa par3a, riNa par3IyA rAThor3a // johiyoM kI ora se mAre gaye yoddhAoM kA varNana isa prakAra kiyA gayA hai jasa riNa meM jUjhIyoM kara josa hamalA / madu jaila riNa rahe jhaDa tegA jhalA // ghaTa phUTA depAladA dhur3ale vara claa| doya sahaMsa joyA dumala hurAM saMga halA / / caDhIyA DolI * cArasai giraNai galabalA / , saba AyA sAhI bAMNa meM kara alA alA // ... dalo kahai mai varajIyA mAnI nara koii| vIramasu judha bAjanai saba sena karAI / / . mAre vIrama riNa muvA bhar3a cyArU bhaaii| dhUr3a baloiNa dhADanai jo kIdhI so paaii| . Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa vIramajI ke pA~ca putra the, (1) cUDA,. (2) sattA, (3) gogAdeva, (4) devarAja aura (5) vijaya rAja / uparokta yuddha ke pazcAt kavi ne cUNDA ke prasaGga meM likhA hai ki eka samaya cUr3A soyA huA thA / taba usa para sarpa ne apane phaNa kI chAyA kI / taba pAsa hI khar3e bArahaTha AlA ne nAnA ki caNDA vAstava meM koI chatrapati rAjA hai| phira caNDA dvArA ghAsa kI gAr3iyoM meM sainika chipA kara maMDovara gar3ha meM le jAne aura gar3ha para adhikAra karane kA varNana hai| taduparAnta gogAdeva dvArA dl| johiyA se yuddha kara vIramajI kA badalA lene kA varNana hai / cUNDA jI ne gogAdeva se kahA ki "maiM to mAme ko mArUMgA nahIM so tuma hI yuddha kro|" gogA deva ne pAMca sau savAroM ko sAtha lekara dalA johiyA para car3hAI kI aura dalA ko mAra diyaa| dalA ke mAre jAne kA samAcAra pUgala pahuMcAyA gyaa| samAcAra prApta kara luNiyANI johIyoM ne krodhita hokara gogAdeva para car3hAI kii| yuddha me gogAdeva ne vIratA pUrvaka yuddha kiyA aura anta meM vIragati prApta kI jisake liye kavi ne likhA hai-- huya siddha dasamo hAlIyo saMga nAtha jalaMdhara // anta meM kavi ne "citahalola" gIta meM gogAdeva kI prazaMsA karate hue aura kAvya kI chanda-saMkhyA batAte hue apane kAvya ko pUrNa kiyA hai / 2 'vIravANa' meM aitihAsika ghaTanAoM kA yathA tathya citraNa karane kA prayatna kiyA gayA hai jisase ima isako aitihAsika kAvya mAna sakate haiN| prAcIna kAla meM pratyeka viSaya ke liye padya ko pradhAnatA dI gaI hai aura gadya ko prAyaH upekSita kiyA gayA hai| yoM apavAda svarUpa rAjasthAnI bhASA meM gadya bhI pracura mAtrA meM milatA hai| hajAroM hI vArtAeM, khyAta, vigata aura pIr3hiyAM Adi rAjasthAnI gadya ke anUThe udAharaNa haiM / aitihAsika ghaTanAoM ke yathA tathya citraNa kI ora rahatA hai / prAcIna kAla meM kaI kavi itihAsakAra bhI rahe haiN| aisI avasthA meM itihAsa ke Age kAvyatva kI prAyaH upekSA huI hai aura aitihAsika padyoM meM kAnyatva nAma mAtra ko hI milatA hai / kintu "vIravAMNa" ke liye aisA nahIM kahA jA sktaa| "vIravANa" meM aitihAsika ghaTanAoM kA yathA tathya nirUpaNa kiyA gayA hai / sAtha hI mArmika prasaGgoM ke anukUla bhAvanApUrNa kAvyAtmaka abhivyAtti bhI huI hai| kAvya meM varNita pramukha ghaTanAeM nimnalikhita haiM-- (1) muhaNota naiNaso rI khyAta bhAga 2 (kA0 nA0pra0 sabhA) pR087 / kavi rAjA vAMkIdAsajI ne vIramajI ke putra 6 mAne hai-- gogAde 1, devarAja 2, jaisigha 3, vIjo 4, cuNDA 5 va pAcI 6 / dekhiye yAMkIdAsarI khyAta, vArtA saM0 52 pRSTha 6, rAjasthAna purAtatva mandira jayapura / (2) nogAdeva rAThor3a aura sambandhita vipayoM meM prApta Adeza para bAtamva pariziSTa meM diye gaye haiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 vIravANa (1) jaitasiMha ro jhagar3o-jaitasiMha dvArA gujarAta ke paramAroM para AkramaNa kara rAjadhaga para adhikAra karanA / (2) mAladejI ro samo-ahamadAbAda ke muhammada begar3A se yuddha kara gAMdolI kA haraNa karanA / isameM pAMca jhagar3oM arthAt yuddhoM kA varNana haiM / (3) vIrama jI aura johiyoM kA yuddha jisameM vIramajI aura johiyoM ke sambandha, yuddha ke kAraNa, yuddha kA varNana aura yuddha ke pariNAma diye gaye haiN| isI prasaGga meM dillI bAdazAha ke azarphiyoM se lade UMToM kI rAThauDoM dvArA huI lUTa aura yuddha kA varNana bhI diyA gayA hai| . (4) vIramajI ke putra cUNDA dvArA maMDovara para adhikAra karanA / (5) vIramajI ke eka putra gogAdeva dvArA johiyoM se yuddha kara vIramajI kI mRtyu kA badalA lene aura vIra gati prApta karane kA varNana / uparokta pAMcoM hI ghaTanAeM itihAsa-prasiddha haiM aura sambandhita granthoM se pramANita hotI haiM / viSeza pramANoM ke abhAva meM ina ghaTanAoM ko anaitihAsika nahIM ThaharAyA jA sakatA / anya itihAsa granthoM se bhI kisI na kisI rUpa meM sambandhita ghaTanAoM kA samarthana hotA hai / sambandhita viSaya meM pramukha itihAsakAroM ke mata isa prakAra haiM-- sva. DA0 gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA muhaNota naiNasI likhatA hai-'vIrama maheve ke pAsa gur3hA ( ThikAnA ) bAMdha kara rakhatA thA / mahevA meM khUna kara koI aparAdhI vIramadeva ke gur3he meM zaraNa letA to vaha use apane pAsa rakha letA / eka samaya johiyA dallA bhAiyoM se lar3akara gujarAta meM cAkarI karane calA gayA, jahAM rahate samaya usane apanA vivAha kara liyaa| kucha dinoM bAda vaha vahAM se apanI strI sahita svadeza kI tarapha lauttaa| mArga meM maheve pahu~ca kara vaha eka kumhArI ke ghara ThaharA aura eka nAI ko bulavAkara apane bAla banavAye / nAI ne usake pAsa. acchI ghor3I, sundara strI aura bahuta sA dhana dekhA to turanta jAkara isakI khabara jagamAla ko dii| anantara jagamAla kI yAjJAnusAra usake guptacara kumhArI ke ghara jAkara saba kucha dekha bhAla aaye| kumhArI ne isakA patA pA dallA se kahA ki tuma para cUka hone vAlI hai / phira rakSA kA mArga pUche jAne para usane use vIrama ke pAsa jAne kI salAha dii| tadanusAra dallA avilamba strI sahita vIrama ke gur3he meM jA phuNcaa| pAMca - sAta dina taka vIrama ne dallA ko apane pAsa rakhA aura usakI bhale prakAra pahunAhi kii| vidA hote samaya dallA ne kahA ki vIrama, Aja kA zubha divasa mujhe tumhAre pratApa se milA hai / jo tuma bhI kabhI mere yahAM aAyoge to cAkarI meM pahu~cUMgA maiM tumhArA rAjapUta hUM / vIrama ne kurAlatApUrvaka use usake ghara pahuMcavA diyaa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa "mAlA ke putroM aura vIramadeva meM sadA jhagar3A hotA rahatA thA, (ataeva) vaha (vIrama) maheve kA parityAga kara jaisalamera gayA vahAM bhI vaha Thahara na sakA aura pIchA yAyA tathA gAMvoM ko lUTane aura dharatI kA bigAr3a karane lgaa| kucha dinoM bAda vahAM kA rahanA bhI kaThina jAna vaha jAMgalU meM UdA mUlAvata ke pAsa pahuMcA / UdA ne kahA ki vIrama, mujhameM itanI sAmarthya nahIM, ki tumheM apane pAsa rakha sakU, ataeva Age jAyo / tumane nAgaura ko ujAr3a diyA hai, yadi udhara kA khAna zrAvegA to maiM use roka duuNgaa| taba vIramadeva johiyAvATI meM calA gayA / pIche se nAgora ke khAna ne car3hAI kara jAMgalU ko ghera liyA, jisa para gar3ha ke dvAra banda kara UdA bhItara baiTha rhaa| khAna ke kahalAne para UdA usase milane gayA, jahAM vaha candI kara liyA gayA / khAna ne usase vIrama kA patA pUchA, para usane batAne se inkAra kara diyA / isa para usakI mAtA se puchavAyA gayA, para vaha bhI DigI nhiiN| donoM kI dRr3hatA se prasanna hokara khAna ne UdA ko mukta kara diyA aura vIrama kA aparAdha bhI kSamA kara diyA / / ___ 'vIrama ke johiyoM ke pAsa pahuMcane para unhoMne usakA bar3A Adara-satkAra kiyA aura dANa meM usakA visvA ( bhAga) niyata kara diyA / taba vIrama ke kAmadAra kabhI-kabhI sArA kA sArA dANa ugAhane lage / yadi koI nAhara vIrama kI eka bakarI mAre to yaha kaha kara ki nAhara johiyoM kA hai ve badale meM 11 bakariyAM le lete the| eka bAra aisA huA ki grAbho rayA bhATI bukkaNa ko, jo johiyoM kA mAmA va bAdazAha kA sAlA thA aura apane bhAI sahita dillI meM rahatA thA, bAdazAha ne musalamAna banAnA cAhA / isa para vaha bhAga kara johiyoM ke pAsa nA rahA / usake pAsa bAdazAha ke ghara kA bahuta sA mAla aura vastrAbhUSaNa Adi the / goTha jImane ke bahAne usake ghara jAkara vIrama ne use mAra DAlA aura usakA mAla asabAba tathA ghor3e aAdi le liye / isase nauhiyoM ke mana meM usakI tarapha se zaMkA ho gii| isake pAMtra - sAta dina bAda hI vIrama ne Dhola banAne ke lie eka pharAsa kA peDa kaTavA DAlA / isakI pukAra bhI johiyoM ke pAsa pahuMcI para ve cuppI sAdha gaye / eka dina dallA johiye ko hI mArane kA vicAra kara vIrama ne use bulAyA / dallA kharasala (eka prakAra kI choTI halkI baila gAr3I ) para baiTa' kara pAyA, jisake eka ghor3A aura eka baila jutA huyA thaa| vIrama kI strI mAMgaliyAlI ne dallA ko apanA bhAI banAyA thaa| cUka kA patA lagate hI usane dallA ko isakA izArA kara diyaa| isa para jagaz2a jAne kA bahAnA kara dallA kharasala para car3hakara ghara kI tarapha cala diyA / kucha dUra pahu~ca kara kharasala ko to usane chor3a diyA aura ghor3e para savAra hokara ghara phuNcaa| vIrama jaba rAjapUtoM sahita vahAM pahuMcA usa samaya dalA jA cukA thA / dUsare dina hI johiyoM ne ekatra hokara vIrama kI gAyoM ko gherA / isakI khabara milane para vIrama ne jAkara unase lar3AI kI / vIrama aura dayAla' paraspara bhir3e / vIrama ne use mAra to liyA para jItA vaha bhI na bacA aura kheta rahA / vIrama ke sAthI gAMva bar3eraNa se usakI ThakurANI (bhaTiyANI ) ko lekara nikale / dhAya ko apane (1) muhaNauta naiNasI kA pUrNa vaktavya pariziSTa meM diyA gayA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 vIravANa eka varSa ke putra cUNDA ko AlhA cAraNa ke pAsa pahu~cAne kA Adeza de vaha rANI mAMgaliyANI sahita satI ho gii| (jodhapura rAjya kA itihAsa prathama khaNDa; pRSTha 163) zrI vizvezvaranAtha reU "yaha salakhAjI ke putra aura rAvala mallinAthajI ke choTe bhAI the / yadyapi mallinAtha jI ne inheM kher3a kI jAgIra dI thI, tathApi johiyA dalA kI rakSA karane ke kAraNa inake aura mallInAthajI ke bIca jhagar3A uTha khar3A huA / isase inheM kher3a chor3a denA pdd'aa| vahAM se pahale to yaha setarAvA kI tarapha gae aura phira cUMTIsarA meM jAkara kucha dina rahe / parantu vahAM para bhI ghaTanAvaza eka kAphile ko lUTa lene ke kAraNa zAhI phauja ne ina para car3hAI kI / isa para yaha jAMgalU meM sAMkhalA UdA ke pAma cale gaye / isakI sUcanA milane para jaba bAdazAhI senA ne vahAM bhI inakA pIchA kiyA, taba yaha johiyoM ke pAsa jA rahe / johiyoM ke mukhiyA kallA ne bhI inakI pahale dI huI sahAyatA kA smaraNa kara inake satkAra kA pUrA pUrA prabandha kara diyA / parantu kucha hI dinoM meM inake aura johiyoM ke bIca jhagar3A ho gayA / isI meM vi0 saM 1440 (I0 saM0 1383) meM yaha lakhaverA gAMva ke pAsa vIragati ko prApta hue / viramajI ke pAMca putra the: 1. devarAja, 2. cUMDA, 3. jaisiMha, 4. vijA aura 5gogAdeva / (mAravAr3a kA itihAsa prathama khaNDa) . "vIravANa kI pramukha vizeSatA yaha hai ki isameM kavi ne musalamAna hote hue bhI dhArmika udAratA kA paricaya diyA hai / johiyA musalamAnoM kI sahanazIlatA kA paricaya bhI prastuta kAvya dvArA prApta hotA hai / johiyoM ne vAstava meM vIramajI aura unake sAthiyoM kI haThadharmI pUrNa kAmoM aura aparAdhoM se vivaza hokara hI yuddha kiyA thaa| phira vIramajI kI rAnI mAMgaliyANI ne johiyA musalamAnoM ko apanA rAkhIvandha bhAI banAyA to donoM hI pakSoM ne apane ucca sambandhoM kA nirvAha kiyaa| yahAM taka ki cUNDAjI bhI apane mAmA para talavAra calAne ke liye nahIM taiyAra hote haiM aura gogAdevajI ko vIramajI kA badalA lene ke liye bhejate haiN| ___ "vIravANa" meM vIrarasa kA utkRSNa nirUpaNa huA hai / "vIravANa" vAstava meM vIrarasa-pradhAna kAvya hai aura isameM AlaMbana, uddhIpana, sthAI evaM saMcArI bhAvoM kA vistRta varNana huA hai| yuddha ke kAraNa madhya yugIna paristhitiyoM ke sarvathA anurUpa haiM jaise strI haraNa, mArga meM jAte hue dhana kA laTanA, ghor3oM UMToM aura gAyoM ko gheranA, dhArmika bhAvanAoM para .. AghAta karanA Adi / yuddha kA varNana to kavi kalpanA aura aojha se otaprota huA hai / 'vIravANa' kI tIsarI vizeSatA kathA-vastu kA susaMgaThita honA - hai / kAvya sambandhI pratyeka ghaTanA pichalI ghaTanAoM se jur3I huI hai aura vIramajI tathA johiyoM ke yuddha meM saMgharSa carama sImA para pahu~catA hai / saMgharSa kA anta gogAdeva dvArA johiyoM se badalA lene se hotA hai aura yahIM kAvya pUrNa bhI hotA hai / isa prakAra kAvya kI kathA vastu bhI pUrNa saMgaThita hai| - 'vIravANa' kI bhASA rAjasthAnI hai / 'vIravANa' kI bhASA pUrNa rUpeNa parimAjita nahIM hote hue bhI viSaya ke anurUpa ojapUrNa hai / bhASA meM kaI sthaloM para paMjAbI prabhAva bhI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vIravAraNa jhanakanA hai / paMjAbI kI "dA" "dI" vibhaktiyoM kA prayoga "rA" "0" ke sthAna para kaI bAra huA hai / bahAdura r3hAr3hI kA zAstrIya adhyayana nahIM jJAta hotA hai aura isaliye bhASA doSa aura chanda doSa bhI kaI sthAnoM para mila jAte haiN| __'vIravANa' meM rAjasthAnI kAvya ke priya alaMkara "vaiNa sagAI" kA sajhala prayoga bhI kaI.chandoM meM kiyA gayA hai| rAjasthAna meM DhAr3hI kaviyoM ne nIsANI aura dUhA chandoM ko adhika apanAyA hai| itivRttAtmaka varNana ke liye nisANI, caupAI aura dUhA chanda sarvathA upayukta rahate haiM / isaliye 'vIravANa' meM bhI nIsANI aura dUhoM kA prayoga kiyA gayA hai / kavi ke zAstrIya ajJAna athavA pratilipi kartA ke ajJAna se kaI chandoM meM mAtrA doSa bhI vartamAna hai / kAvya ke anta meM eka gIta citahilola hai aura yaha kAvya kalA kA anupama udAharaNa hai| padya ke sAtha gadya kA prayoga kaI rAjasthAnI granthoM meM milatA hai| rAjasthAnI vArtAoM aura khyAtoM meM gadya kI pradhAnatA hotI hai tathA padya kA prayoga nyana hotA hai| isI prakAra kucha.rAjasthAnI kAvyoM meM kahIM-kahIM gadya bhI mila jAtA hai / viSaya ke spaSTa kiraNa ke liye 'vIravANa' meM kahIM kahIM gadya kI kucha paMktiyAM mila jAtI haiM / 'vIravANa' meM prayukta rAjasthAnI gadya pUrNa parimArjita haiM aura isameM padya kI taraha tuka milAne kI pravatti bhI dikhAI detI hai| 'vIravANa' kA kartA sva. paM. rAmakaraNajI pAsopA ke lekhAnusAra rAmacandra nahIM jJAta hotA jaisA ki unhoMne sva0 sampAdita rAjarUpaka bhUmikA meM prakaTa kiyA hai / 'vIravANa' kA kartA bAdara arthAt bahAdura DhAr3hI thA / DhAr3hI bhI hindu nahIM varan musalamAna r3hAr3hI thA jaisA ki hinduoM ke liye kiye gaye usake qAphira zabda-prayoga se jJAta hotA hai| kavi ke Azraya dAtA bhI musalamAna johiye the aura kavi ne apane Azraya dAtA aura islAma dharma ke liye bahuta hI Adara sUcaka prayoga sthAna sthAna para kiye haiN| . vAstava meM 'vIravANa' sambandhita itihAsa ke liye eka AdhAragrantha hai| 'vIrabAMNa' kAvya kA kartA DhAr3hI bAdara sambandhita kaI ghaTanAoM kA pratyakSadarzI, niSpakSa, udAra aura kAvya-kalA nipuNa vyakti jJAta hotA hai / grantha kI aitihAsika aura kAvyAtmaka upayogitA samajha kara hI hamane apanI navIna khoja meM prApta tathA sambandhita ghaTanAoM para AdhArita Ar3hA pAr3akhAna jI ro rUpaka, gogAdeva jI ro, vIramadevajI rI bAta, cUNDAjI rI bAta, gogAdevajIrI vAta Adi aura mahaNota naiNasI kA parA vaktavya pariziSTa meM diye haiN| sAtha hI grantha ke pariziSTa meM devagar3ha se prApta 'vIravANa' kI eka anya prati ke pAThAntara aura kAvya-sambandhI kaThina rAjasthAnI zabdoM ke hindI artha bhI de diye haiN| vIrabAMNa kI eka prati hameM zrI mAMgIlAla vyAsa, jodhapura se dekhane ko milI kintu isakA pATha nitAnta azuddha hone se hama isakA upayoga nahIM kara ske| ___anta meM maiM "rAjasthAna aorinTala risarca insTITya Ta" ke saMmAnya saMcAlaka AdaraNIya muni zrI jina vijayajI mahArAja ke prati apanI kRtajJatA prakaTa karatI hUM jinhoMne prastuta utkRSTa kAvya ke sampAdana aura prakAzana ke liye preraNA dI hai / lakSmI nivAsa kATeja, banI pArka, jayapura lakSmIkumArI cUNDAvata zrAvaNI tIja, saM0 2014 vi0 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhADhI bAdararo vaNAyo vIravANA // zrI gaNezAya namaH / zrI sAradAya namaH / / ||shrii mAtAjI / zrI rAmacandrAya namaH / / atha graMtha vIravANa DhADhI vAdaro vaNAyo lipaMte / rAvajI zrI salapejIrA kaMvarA~ cyArAMrA paravAr3A lipaMte / dRhA sumata samApo sAradA, Apo ukatI aApa / kamaMdhA jasa varanana karUM, tujha mahara paratApa // samarUM gaNapata sarasatI, pANa jor3a laga pAya / gAuMhu salapANIyAM, vidha vidha sujasa baNAya // . 2 suNI jitI sArI kahuM, lahu na jhUTha ligAra / mAlata jagamAlaro, vIrama judha. vicAra // rAja samAlo nagaramai, sobhata jaita samIyAMNa / thAna per3a vIrama thape, jagajAhara ghaNa jAMNa / / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa mAladejI jaitasIMghajIro vIramade jisovatajIro rAja-baranana - nIsANI suta cyArUM salaSesarA kulamai kiraNAlA / rAjasa baMkA rAThavaDa varavIra baDAlA / sAtha liyAM dala sAmaThA vIradA~ ruukhvaalaa| bhir3iyA bhArata bhImasA dala pAratha vALA / / desa dasu dIsa dAviyA kIdA dhakacALA / kevi dhasa gIra kaMdarAM vapasaMka var3ALA / / jaitasIMgharo jhagar3o likhate jaita car3he gujarAtakuM sAmAna sjhaayaa| pamaMga liyA saMga pAMcasai caDa pura claayaa| sAmata car3hiyA sUramA rADadharai aayaa| cita ujala cogAnamai taMbu taNavAyA / aSainaMdai mIlaNakA . manasobhA thAyA // bIsai vidhavidha varajiyA mata jAvo bhAI / desa diSAyA jaitakuM A kubada kamAI / / goyala peDa gamADIyA uMNahuMta svaaii|.. dhara jAsI ghara luTaso kara jeja na kAI // . vIsai varajyA naha reyA thaTa bheLA thAyA / . aSAnaMdA ekaThA uTha Dairai AyA / hukamaja dIyo hajUriyAM laSa dArU laayaa| . caLaM karaMtA cUka hI parI kATa udd'aayaa| jaita kamaMdhaja jeNa dIna dhara zroNa dhpaayaa| paMmArAM dhara pAlaTI dhara jaitala paayaa| . gAMvAM aThacAlIsa sai rAr3adharA AyA / / - 4 - Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa . . dahA rADadharo kAyama kIyo, naranAmI naSa tait| . melI rAvaLa mAlana, jabara badhAI. jaita // . nIsAMNI .. .' laMgara laghu lAra vaiha. daLa pAra na pAI / . . mAlabIyo balarAva hai jaicaMda vIjAI / rAja karai dhUma rItasoM badha krIta savAI / . ghara ghara pANada hai ghaNA thita maMgala thAI // - mahapata rAvala mAlarI praja phUlAM chaaii| . maMDalIkAM jyu mAlade vaMkA baradAI // 5 . iNa rIta rAvala. mAladejI guDai nagara rAja karai jakAM dinA~ samIghAMNaisu rAvala jaitasIjI iDara gujarAtane cddiiyaa| jAya rADadhaDe utriiyaa| jaThe anaMdai do- koTar3IyAM jAya rADarai paMmArAMnai AdamI bAMvanasuM mAranai rADadharau lInau tarI rAr3a saMpUraNa / - mAladejIro samo liSate / . dUhA . bhAyAM paradhAnAM bhaDAM, daLabaLa athaga dujhaal| kIdho uchaba kAMmatI, mINa dhara rAvaLa mAla // 6 rAvala mAlo rAjavI, rAja karai dhuma ruup| .. bArAM. haracaMdarA vahai, sAge saraga sarUpa // vIrama bhAI bAMkaDo, jyUM beTo jagamAla / dattaka bhAva racAvA dunI, sAha urAMrA sAla // tabelai mAlaha taNe, pANI paMthA pamaMga / sAMvata daragaha sUramAM, ve asavAra umaMga // tIkAM dinAM maNIyara tIso, dUjo nAMhI desa / ghara ghara vyAMve ghor3IyAM, vadai vIcherA vesa // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa 12 13 par3a mAMhi nAhIM par3e, ghATa Isai ghor3Aha / bhar3a caDhIyA ata sobha dai, aisa A ghoDAha // naga dhara mINIya nIpajai, kor3Idhara kekANa / maihamaMda levaNa melIyo, maravaNa pAna paThANa // siNalAgara sAgara samai, bharIyA nIra tlaav| kilamAM prAya DerA kiyA, sodAgarAM subhAva // tIjaNiyAM dina tIjarai, saje sAja siNnngaar| hIDe AI hIDavAM, apachararai uNiyAra / / araka taNo paNa prAthamaNa, meha aMdhArI rAta / tIjaNIyAM legA turaka, ghor3AM Upara ghAta / / bole bAMmaNa bANiyAM, mAlahaMta kaha vAta / tIja taNe maga raita dina, suta mama legA sAta / / jiNa kAraNa mele jago, chAne herA cyAra / mAMDaLarI dhara melIyA, vAlaNa vaira vicAra // kaMvarahuMta heru kahai, dhura suNa dhaNIyAMha / mAMDaLapura mahamaMda ghara, baiThI tIjaNIyAMha / / maihama~dasArI DIkarI, gIMdolIre sAtha / maiha jItA Avai mukara, jamairAtarI jAta / / kaMvarajI jagamAlajI mAMDavaisu tIjaNIyAM lAvaNa nai ___ vA gAdolI lAyA vo samo lipaMte nosAMNI katha herukI suNa kaMvara kamarAM ksvaannii| bhaDa caMgA lIdhA bhalA taMga paigAM tANI / / 16 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa bhujaM pAratha krana bhIma sA aihar3A A paannii| pAva dhAva paMSa rAva sA asa paMthA pANI / / subhaTAM vIsI sAtasuM caDhIyo mAlANI / pUgA dinA dasameM prathama mAMDalagaDha ANI / / kahiyo mai baMdagI karAM pAgala ucarANI / Dero kara vero diyo jagamAla mAlANI // tIjaNIyAM saba Avajo pUjaNa pIrAMNI / kala maihamadarai idarau meLo maMDavANI / / Aya huI saba ekaThI katha jema kahANI / veli bA pukAriyAM jagamala mAlAMNI / / ai tIjaNIyAM ekaThI AI ApAMNI / sajo subhaTAM sUramAM kima jeja karAMNI // zrA kahatAM bhar3a UThIyA vIrA davI raaNnnii| jyu mRgaM DAra ja Uparai cItA malaphAMNI / / turaMgA cADhI tIjaNyAM huba kuka huvAMNI / sApUta beTI sAharI jagamAlai jAMNI / / gIMdolI karasuM grahe haya pIThI cddhaaNnnii| lego jyuhIM lAvIyo jagamAla mAlANI / / cAvaLa kamadhAM cADhIyAM jasaDA kava jaaNnnii| kUka gaI mahamaMdake jaga sArai jaaNnnii| iLa mINIyara kara UjaLo tIjaNIyAM prAMNI / / dI chAne jagamAlanai, maiMmadasA faramAsa / dInI gIMdolI deU, jUnAgaDharo vAsa // . hu~ maimadasA vegaDo, gorIsAha dujhAla / 20. ......... / ___ 21 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa rAja gIMdolI rASIyAM, marajAMso mAhArAja / / jago mahA bhar3a joravara, bhIrar3a koTa kuLa bhaaNnn| mahamada gorI sAharI, kaMmadha na mAnI kAMNa / / vaira satAvI vAlIyo, satravAM ura saal| jiNarai uchavaro javara, meLo raciyo mAla / / maile rAvala mAlarai, AyA isar3A pIra / jAMNaka causaTha jogaNI saMga lai bAvana vIra / / aAyA kitAyaka avaliyA, var3A bar3A daravesa / pAcAMhI paMDavAM jisA, umiyAM seta mahesa / / jaisaLa nai tolI jisA, sabai prAvIyA sAtha / aAi taSata vaiThAviyA, nikalaMka huaA sunAtha / / darasaNa pAyA devatA, sidha sAdhaka le saath| . caurAsI pIrAM sahata, navahI AyA nAtha / / rANI rUpAde jisi, sApUtaM jikA sakata / dhAru jisar3A uNa ghare, bhava bhava taNA bhagata / / melai rAvaLa mAlara, racIyau satajuga rAha / vero devaNa bhIrar3a gaDha, car3ha pAyA patasAha / / nIsAMNI dilIsuM caDhI pAyA dujhala gorI sulatANA / mAMDalagaDha maihamaMda caDha, pAMmada purasANA / / sAMtu lopI sAyarA milapA jajalAMNA / iNa vidha maihamaMda aAvIyo sajha dala ghamasAMNA / / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa hajarata behuM bheLA huA pUraba pichmaaNnnaa| hai behuM ghara moTA bohata choTA rahamAMNA // poja gamAvaNa SUnIyAM joDai jamarANA / rIsa karai jyAM roLavai voLe maharAMNA / / kavaNa SUna jAMro karai hIMdu turakANA / . jalala karI jagamAla de karaDI kamarAMNA / / orata ANI ekarI ekaNa dhI ANA / sajha behuM AyA pAtasA ghuratA nIsAMNA / / per3a taNA valA posaNA palaTa laMka pANA / prAraMbha kIdhA aihar3A saja behuM suratAMNA // paMciyA doLA gheDarai taMbU tUrakAMNA / ghero lAgo bhIraDagar3ha DerA darasAMNA / / rAvajI mAladejIro pailo jhagaDo lipaMte : ... dUhA .. ghero lAgo bhIrar3agaDha, uDaNa lAgo sora / chUTaNa lAgI nALIyAM, bolaNa lAgA mora / / . . 31 satagurasuM kahiyo bacana, vidA huvaMtA vAMNa / bhilai nahIM gaDha bhIrar3aro, malInAtharo mAMNa / / 32 nisAMNI iSa ghaDA asurANarI cita rosa caDhAyA / jAgavIyA aha rAvakai jamarAva SijAyA / / dhoma jhalAhaLa dheSamai uThaM bAhara aayaa| mUcha dharai kara mAlade sajha kaMvara savAyA / / jarada kasai bhar3a joravara aMga rosa na mAyA / kamadhaja uThiyo dhUpa kara kekANa kasAyA / / . Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa asura dilI dala Upara asa ema utthaayaa| pAga camakI bIja jyUM ghaNa ghAva lagAyA / / ketA ruMDa maMDa kATa kara riNa jaMga mcaayaa| asura gayA riNa prosake mAle DakarAyA / / kIlama arAvA tyAra kara dUjai dina pAyA / / rAvalajI mAladejIro dUjo jhagar3o bhurajAM bhurajAM bhIrar3a gaDha bar3a nALa gar3akI / sora dhuMvAriNa ghorasuM dhara aMvara DhakI / Ayara vIja acItakI asamAna kdd'kii| bhupa turATAM bheLIyA judha kAraNa jakI / / Alama aAlama aSIyo dhaja neja phrkii| rajavaTa vaMkA rAThavar3a juTA SaLa jakI / / mlecha tar3aphar3a mArakA gIdhANa ghkii| patra bhare rata pUriyA vIrAMNava bhakI // . jai jai jarSe jogaNI AsIsa achkii| apachara Aya utAvaLI hUrAM vara takI / / Asura daLagA aosake yaNa ghAvAM chkii| suNiyAM vAyaka pAtasA senA vehuM saMkI / / 6. daLa mele gorI dujhala, tIjai jhagar3e tair3a / mArAM rAvaLa mAlana, posa levAM gaDha per3a / / 33 / sAMhAM vAyaka ema suNa, de DADhI para hattha / alA alA ucArakai, daLa mele samarattha // ' 34 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa rAvala mAladejIro tIjo jhagar3o nIsAMNI caDha daLa AyA per3a para haidaLa purasAMNo / kAlI dAMmaNa kuMjarAM pAhAr3a pramAMNI // hIMsa huvai airAkIyAM poha kIdha plaaNnnii| caDhIyA dhusai vAjatAM jaMga bhiDIyAM jANI / / rAvaLa mAlA mAhA baLI AgaLa hiNdvaaNnnii| sAdulo kima sAMsavai siragALa sahAMNI / / asamara le kara UThIyA jama ruThA jAMNI / Apa daragaha AvIyA prAyasa phuramAMNI / vIDaMgAM caDhIyA vIravara suNa rAvala bAMNI / mIra char3AlAM mArIyA Saga bADha SIrAMNI / / ketAM arIyaNa kATIyA dhara soNa dhapAMNI / tere tuMgA bhAjIyA mAle salaSAMNI / / dIna dhauLe daLa dATIyA cADhe ura vANI / mIra gajAM ghar3a mArIyAM ketA mugalAMNI // mAle miNIyara desamaiM paMSa cADhayo pAMNI / mAlana bhAgA mugaLAM sAMvata salaSAMNI // 35 . dUhA sAha doUM mana saMkIyA, phoja vidA kI phera / bhiLe nahIM gaDha bhIraDaro, mAla taNo giramera / / rAdhai bAgha rADarA, bhuja jhelA bhurabhAra / cothe judha jur3avA camuM, laMgara lIdhA lAra // rAgho vAgo vIravara, ikA vaihuM avIha / judha juTA iNa vidha jabara, sAMkala chUTA sIha / / 37 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa rAtI vAso daiNa raca, mana judha cothe mAla / vIrama ghar3asI varajIyA, mAdhainai jagamAla // vIrama ghar3asI vIravara, pAla mAla parabhAta / aba yAM arIyAM uparA, racasAM judha adharAta // 36 rAvaLajI vIramadejI kaMvarajI jagamAlajI rAvaLajI ghar3asIjI bhATI javAI jesalamerIyA nai solaMSI mAdhosiMghajI pradhAna vIramadejIrA jhagar3A liSate / nIsAMNI ajaba Upara UrIyAM ghar3asI riNa ghodd'aa| ekaNa ghAva utArIyA jaMgama vaDa jor3A / pAhar3apAna pachAr3iyo vijar3A dujor3A / . tejalaSAM judha . tIsarai cimano cothor3A / / pIrapAna riNa paMcamai sAraMga chttodd'aa| ikAM SaTa hI pUTagA ghara DhahagA ghor3A / . jada Ayo jaitakara jasa pATa bhlodd'aa| mAla vadhAMvAM motIyAM bhara thALa vddodd'aa| ghar3asI bAI garajake bAgeSAM Upara / / guraja dhamor3I bAgar3e ghar3asIke dhu para / / .. ghor3A sahato gur3a gayo luTIyo dharatI para / jAMNa kabUtara chuTa gayo hAtAMbAjIgara / / / 12 jitai pAga jagamAlade pachaTI bAge pr| vagatara sahato voTakai niralaMga kiyo nara // . kIramira vAhI karagasuM dujai ikA para / jANa camaMkI vIjaLI karakALe DaMbara / / . 13 rAdhai phira paga ropIyA ikai aDa paaii| rAdhai Upara rUka rasa vIramade vAI / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa * ghirate phirate kUdatai ThaThara tai ThAI / ThAI ThaThara . Thora bhuja rAdheSAM vAI / bAI jItarai vIramai kara jora kalAI / vIDaMga taNA doya TUka huya rAdhA bhAgAI / / raciyo bhAratha mAdhaDai samasera claaii| jANa miraMgAM DAra para ciMtA malaphAI // rAgho bAgho kaTa paDai riNa mAMjha sipaaii| vIrama ghar3asI mAdhaM. jagai varadAI // patasAhArai sAmanai samasaira calAI / urasa chibaMtAM prAvIyA bhATI aru bhAI / * mAlA vadhAyA motIyAM kara koDa kitAI // rALA boLe rAtarA, paile vaSata padhAra / ikA ghar3asI mArIyA, baiyAM prAMgaLa cyAra / / bhATI AgaLa bhaicakai, nAThA javana nirATha / ghar3asIrai judha joramai, jabarI vAgI jhATa / maimaMdasA nai mAlarA, bhiDIyA behu bhIca / ghar3asI DoLI ghAlIyau, bAgo SADA bIca // caDhIyA DoLI cyAra sai, ghar3asI sAthe ghAya / utai javana kaTa AThasai, SAMpAM diyA SapAya / / 43 rAvaLajI mAladejIrai pAtasAra ikAMrI lar3AI thpii| bhATI ghar3asIjIikA chava mArIyAM / pachai rAgho aura bAgo do hI IkAM AparI phojasuM lar3AI karI / bhATI ghar3asIjI kaMvarajI jagamAla jI rAvaLa jI vIramadejI solaMSI / mAdhosiMghajI pradhAna vIramadejIrA AM cyArAM hI rAghe bAgherI phojasaM lar3AI karI aura bAgho jagamAlajI hAthasaM maariijiiyo| iNa rIta judha hvo| dahA rAgho vAgo riNa raiyo, saMkyA sAha mana soya / .. dhIraja dInI uTha ghara, dUjAM IkA doya / / 44 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vIravAMNa vAra maMDIyA ner3A moracA, turaka lagAvai tApna / mAlai imaM kahiyo muSAM, e kAi diye uThAya / / jagai araja kIdhI jarAM, abhaMga mAlanai aay| kuMpo hai asa kavalIyo, aba dUM phoja uThAya // mAlai ima kahiyo muSAM, sughar3a bAta dila sauja / iNa asa caDha tUM ekalo, phere kiNa vidha phoja / / nIsAMNI pAlaNa kuMpo atha vahai jAtA jaisANe / riNa mAyAM bhUtAM racI, taMvara tejala Ae / / AlaNakuM tejala kayo mAsI suta jAe / maiM riNamaiM avagata gayA dhi bhojana pAe~ / pAlaNa veTI AparI tU riNamai Ae / kaMvara praNAvo kuMpakuM jaga sAro jANe / / dhi caMvarI lAgAM dhuMvoM suraloka payAMe / kuMpaikuM AlaNI kahI agala muSa pAraNe // kamadhaja paraNI kUpasI AlaNa dhi prANai / dIdo bhUtAM dAyajo kavalo kekAraNa / / phatejIta vAjo diyo pAMDo purasANe / akatha kuMpairI isI jaga mAlo jANa / vIrAMrai vacanAM taNo prAyo avasAMga // X . abhaMga nagAro pApIyo, ari gaMja pAga ucett| . kuMpAne asa kavalIyo, bhUtAM kIdo bheTa // . . 48 vIrAM jada dIno vacana, hatalevo chuTavAra / yAda karo jada Aparai, hAjara vIsa hajAra // 46 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 vIravANa kuMpa kaMvara vidA kiyo, pAMNa jor3a kara prIta / donoM bhUtAM dAyajo, kuLameM rASaNa rIta // bhIraDa koTa daLa bheLa sI, haNasI hAtAM huMta / ADA kiNa dina AvasI, bhIDaja kavalIyo bhUta // kuMpAdai asa kavalIyo, muSasu kahiyo mAla / AlaNa vacanAM yAda kara, jur3asI riNa jagamAla // . kUpe dIno kaMvalIyo, jada lIno jagamAla / rAtIvAso rAtarA, devaNa sajyo dujhAla / / abhaMga nagArai baMba par3a, arigaMja pAga uThAya / kavalai AgaLa dhUpa kara, dIyo pAgar3e pAya // kamadhaja caDhIyo kavalIye, vaMdhyo rosa mana mAMya / daLa phiriyA darIyAMva jyUM, aoLA doLA Aya // mujaro kara jagamAlasuM, bhASyo iNa vidha bhUta / kaho jako kAraja karAM, rAja taNAM rajapUta / / jagai hukuma de jhokI [yA], kilamAM para kaikAMNa / bIsa sahasa lagi vahaNa, bhUtAMrI kevAMNa // mIrAMrA mAtha uDai, muSa baka mAro maar| . mAlAvata jagamAlarI, vahana lagI taravAra // varaNa sAhAM ghaDa vInaNI, sajha AI siMNagAra / jiNanai paraNI jaNa jago, kasIyo rAjakavAra / / 54 55 jabara bhUta lai jANIyA, dulahI phoja dujhAla / judha hathalevo jor3iyo, mAlAvata jagamAla / / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa nisAMNI . bhAtIjo vIrama taNo mAlAro betto| judha caDhIyo jagamAla de kara Topa lapeTo / / vagatara kuMThA vIDIyA dhuba porasa dheTo / sirapara vAMdhyo seharo jasa viradA jeTo / caMvarI riNa kAmaNa camu phere de phetto| jhuLalIyAM saMga jAnIyA hataleve peTo / sAvo adha rata sAjIyo bhAratameM bheTo / jhAMpAM bhare kavalIyo rukAM baLa reTo / jiNa vidha bheTe cAlai jo samai bhUtAvaLa bheTo / / kuNa jAegai vAvai kavaNa pAve naha peTo // pADe daLa patasAharA SIme kuNa theTo // 16 baTakA uDagA vagatarAM jhaTakAM kara jhADai / patasAhAM daLa pAdharai rAThaur3a ramADai / / ghor3A AgaLaM gaibakA bAjA bajavAI / tega bahai bhUtAM taNI rAThaur3a agADai / / mArai daLa mugalAMNakA jhATAM Saga jhAMDai / dhar3a luTatA dIsa dharA masataka bhamADai / paga paga naijA pADIyA paga paga Dhala paaii| abakai o moTo parava mahamaMda lIlAI // gIdolI bAMdhI gaLe jagamAla anADai / jako na devai jIvato kuNa mAra le rAI / 17 maihamaMda mAMDaLa pAtasA gujarAta dharAMrA / elai phaujAM avIyA laghu aThalArA / / dIdo ghero doLIyAM vIrama puraaraa| maivai rAvaLa mAlade aopaNa avatArA / / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 . vIravANa parataka pora pacIsa mo covIsa sirArA / kayA vigaDai usakA kaho kAma takarArA / kesa. vaLe muSa kesarI kuNa levaNahArA / miNa levaNa vAsaSa muSAM kara koNa pasArA // gIMdolI jagamAla ghara naha devaNahArA / maimaMda gorI ghara gayA kara kuca savArA // mAla vadhAyA motIyAM bhara thALa sonArA / / dUhA tIna lASa judha mata dina, ghorA javana calAya / judha jItyo jagamAlade, lIdho mAla badhAya / / paga paga nejA pAr3IyA, paga paga pAr3I DhAla / bIbI bujai SAMnane jodha kitA jagamAla // - gIMdolIrI lar3AI meM jhagar3A tIna to rAvaLa mAladejI Aparai lokasaM ekalA kiyA / jhagar3o cotho bhATI ghar3asI rAvaLajI vIramadejI kaMvara jagamAlajI solaMSI mAdhosiMghajI / pAMcamo jhagar3o kaMvara jagamAlasiMghajI ekalAM bhUtAMre jorase kIiMyAM / pAMcAM jhagar3AmeM tIna lASa AdamI Seta par3IyA / aThI rAThor3ArA AdamI lASa chA jAMmAsu AdamI hajAra pacIsa na par3IyA / mAhArAI cakra judha huvo| joIyA rAThor3A kanai AyA jiMNasa~ varasa pAMca pailA o jhagar3o huvo cho / hUM vAdara DhADhI joyAro hI / so mai pUchanai suNI jisI hagIgatasa~ vaNAvaTa krii| mArI ukata pramANa rAvaLajI jagamAla jI vA kaMvarajI rir3amalajIra kaiNasuM jasa vaNAya nai suNAyo / o jhagar3o huvAM pachai varasa bIsa o grantha vnnaayo| joyA varasa pAMca aThaM rAThor3AM kanai raiyaa| jitai hu joyAM sAthe ho so vAta sArIsuM vAkaba huvo aura vIramadejI madhure ApasameM phUTa pdd'ii| jhagar3o hayanai mArI jiyaa| dhIradejI gogAde kI tAMI jitI bAta sArIsaM mAra AMSIyAM Age huI / mai joiyAMra naMgArai mAthai ho| heta baira sAro nijarA~ dessyo| pacha dhIradejI kAma aayaa| jAM pachai tejamAla joyai manai kaiyo ke bAdara siradAra mArIjiyAM jiNa tarai huI the deSI jisI sArI hagIgata varaNa kro| jarAM joiyAM rAThor3AM kanai AyA / dhIradejI mArIjiyA jitA dinAM mai jo jo vAta Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa vA jhagar3o huvo jiso vrnno| tiNarI hAjarI joyAMnai sAhI vANa mai taijalare -Age diinii| rAThor3Anai setarAvai maMDoraketumai cuDejI devarAjajIne hAjarI dInI / pachai caDaijI maMDovara lIvI jiNarI hagIgata manai khii| jiNa rIta jasa vaNAya hAjarI diivii| jA pachai nagara jAya jagamAlajIne vA kaMvara riDamalajIne hAjarI diinii| jada pailA jhagar3A huvA jakAMsuM huM vAkva ho / phera kitIka hagIgata vA~ kahI jiNa mujava parcha baNAya grantharai Adamai varaNa dInI cha / hu tai jhagar3e madhu vIramajIreM vAta haI jakaNa Thaur3a meM ke dIno cha nalA salA nIva. so jANe / alAmeM nijarAM dekhI vA kAMnA suNo jiNa mujava sacI-sacI varaNana karI cha / so mAre granthameM bhUla cUka huve to kavI loka sudhAra lesI / wr dUhA ukata samApo isarI, mAtA suNa mahamAya / gAUM huM luNIyANIyAM, sAMco sujasa vaNAya / / dalo madhU depALa jasU, jaita devati jamAla / suta sAMtU luNarAvarA, patasAhAM ura sAla / / jakAM dinoM e joiyA, lAve dasa disa lUTa / SagadhArAM Upara Simai, tArAM jima hI tUTa / / koDa cyAra rokar3a kImaka, asarapIyArAM UMTa / sAMprata maimaMdasAharA, lAyo mAdava lUTa // dalo madhU depALa de, siMdha gayA sraba jANa / . tuTI maimaMdasuM ta dina, chUTI dhara sAhi vANa // maimaMdadhari sAro samana, jada yUM liSyA jvaab| siMdhAM lesuM sAta hI, dra barai badalai dAba / / siMdha dhaNI kada saMkIyA, maimadarA suNa bol| do moharAM pAchI dalA, tiNa dina rahasI tola // joiyAM badaLe jAvasI, sahara sametI sNdh| dalai samajhAyo dujhala, mAni na madU madaMdha // 6 70 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa 17 tuTi siMdhasuM INa tarai, joiyAM gahiyo jora / siMdha taNI dhara sovanI, madhu uDAyA mora // nIsAMNI jada jhaDapI siMdha joiyAM sAMtU caDha saarii| rayata sArI siMdharI darabAra pukArI // jaMga macAyo joiyAM suNIyo jaga sArI / jiNa para jIvaNaMSAnanai tada kIdha tayArI / madu jIvaNa mArakA bhiDiyA riNa bhArI / / sAra bhalA bhala sAjhIyA bhAlAM bhaLakAyA / sira tuTA phuTA sughaTa rata pAla calAyA / / mAdu bAhAdara mArakai SaLa riNa kessaayaa| ghaTa par3IyA ghaTa ghAyalAM riNa jaMga racAyA / jIvaNa mArai jaitakA tramaMka vjaayaa| luTai siMdha jaMga jIta kara iLa mINIyara AyA / 20 maimaMda nai jagamAlarai, jabara baira o jAMNa / AyA saraga joiyAM, siMdha choDe sAhibANa // malInAtha baMdu mudai, vIrama karai su bAta / aMtahapura vIrama trIyA, mAMgaLIyANI hAta // . nIsAMNI . mAla talai ghara bAra majha vIrama varadAI / sAro vIramaro saraba thita maMgaLa thAI // miliyA vIrama joyA bheLapa darasAI / pAyA . DoDhI Uparai sAmala sArAI / / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa mAMgaliyANIsuM dalo bhalaho dhUma bhAI / sAta posASAM sAtaso moharAM guMjarAI / / besa kisuMmAM suvarNa bhUSA sipvaaii| AyA saraNe Aparai proDI utarAI / / dalai kayo iNa desamai vaisAM mai bAI / vIramarA mai sAMparata saha koya sipAI / / araja karo the ApasuM mo jAe~ bhaaii| rAvalaM saraNai rASasI . vako varadAI // dUhA mAMgalIyANI moDha mana, pAyo joyo pIra / daloM, madu, depAlade, sAMtuM vIra sadhIra // 74 74 75 76 rANIjIrI araja mAro kAko jaitamala, Apa taNI kI Asa / mAMnai to jagamAlaro, muLa nahIM vaisAsa // dasa hajAra joyA dujhala, gharacI ghararI SAya / prADA pAsI Aparai, avaSI virIyAM mAMya // mAMgalIyANI mahalarI, dhIra ma mAnI vAta / jarAM DhavAyA joiyA, suSa pAyo saba sAtha // mujaro rAvala mAlasuM, dIrama diyo karAya / mAla kaiyo iNa mulakamaiM, baso pAna the prAya // dalo. rahai daravAramai, joyo prArUM jAma / jaMgA majha bhiDIyAM javana, kADhe moTA kAma / / talavADai thANau ta,, pamaMga rahai so pAMca / mAla dhaNI ghara mAyana, AvaNa diye na AMca 77 76 0 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa baMdaDai bArA jhUpar3A, kara khetI viNapAra / vIra[ma]derai hukumasuM, hAlai - dasuM hajAraH / / - nIsAMNI .. .. .. ... siMdha dilI suratAMNarI phojAM car3ha aaii| sAMpo daloM jAiyoM bhar3a sAtoM. bhAI / / vIrama 'bolyo 'bIraMvara baMko vrdaaii| dUM mAtho naha dUM dalo vara ghara sira jAI / eNa . jabAnI UparAM * kamara kasavAI / bIDaMgA caDhIyAM vIravara samasera samAI / / ketA dusamaNa kATa kara phojA~ phiravAI / mIra kei riNa mArIyA vIrama varadAI / Ai na joyAM Upara tila eka tavAI / / ... dUhA . vIrama mAlai vIravara, ariaNa diyA uThAya / saraba phoja patasAharI, pAchI gI pichatAya // varasa kitAIka bItiyA, joiyA rahiyA jAya / kIyo ThAMNa asa kALamI, beTI bhaI balAya // joiyA asa lAyA jakI, jiNaroM nAma javAdaH / pragaTI uNarA peTarI, sAkura nAma samAda / / tikA huI brasa tInamai, basudhA huvA vaSANa / muMDA AgaLa mAlarai, kiNIyaka kIdhI prANa // muMDA AgaLa mAlarai, so prAMNI vrhaasH| ke pAburai kAlamI ke, suraja rai sapatAsa // malInAtha mAMgI muMSAM, sAkura mola samAdha / jakAM na dIdhI joiyAM uNasuM vadhI upAdhaM // 84 85 87 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa dasa hajAra ripIyA deU, baiMga deU dasa pola / Adha deU siNalI aSI, madu urI de mola / / dale ghaNohI dASIyo, madu parI de mol| madu na jANe moTa mana, rAjavIyAMrA tola / / jakA bAta jagamAlarai, kIdhI kINIyaka kAMna / Aga valaMtI UparAM, diyo murAr3o dAna / / e vIramarA AvagA, joyA rahe jarUra / prAMpAMnai na giNe ave, mana chAyA magarUra // soraTho mArai laisuM mAla, sAkura paNa lesuM sarava / joyAM para jagamAla, racai cUka uNa rAtaro // dahA mAlaNanai nitarI mohara, dalo dirAto dAna / cUka taNI caracA calI, AI mAlaNa kAMna / jada uNa mAlaNa jANIyo, dale diyo bahu dAna / sIlU uMNaro sIlaNo, katha A ghAlUM kAna // DigatI DigatI DokarI, pUgI dalai pAsa / dalA cUka to. para dujhala, nAsa sake to naas.|| talavADai thANo taThe, sovai baMdava sAta / vIrA thAM para bAjasI, ruka jhar3I adha rAta // nIsAMNI koTa mahevA chaMDIyA sudha le sAhI baaNnnaa| dalai SAna samAdha caDha jhAMphI uparAMNA / / jAMNa laMkA gaDha uparAM hanumAna kudANA / sUtA baMdhava sAtakuM jo saila jagANAM / / 23 3 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa dUhA dalai kabIlA desana, bahira ja kIdhA vega / sAthe baMdava sAta hI, tike urasarI tega / / SeDa milaNanai AvIyo, vIramasuM adharAta / caur3e SolI cUkarI, vIrama AgaLa bAta / / madU na dInI molamai, uNasuM badhI upAdha / vIramanai dIdhI bIDaMga, sAge jakA samAdha // vIramarai uNahIja vaSata, pamaMga huvA palANa / dasaiM sAtha car3hIyo dujhala, jovaNa dhara sAhivANa // kusale Seme kADhIyA, joiyAMne dhaNa jAMNa / joiyA para vIrama jabara, rokIyA avasANa // dalo per3a pUgo dujhala, hama na Avai hAta / jada dhikIyo jagamAlade, bhiDavA kaja bhArAta // . . nIsAMNI . rASyA saraNe rAva bar3a jaga sASa japate / mAMjhI baidaLa mArakA mana bhAra bhAramate // jagar3a SijAyA joiyAM jamarAja viratai / sAMmA vIrama sALalyA asamAna chibaMtai / varadAyI vIrama kamadha juDIyA judha jNgaa| sajha doU daLaM sAMphalA kara tegAM naMgA // vIrama muDai na vIravara jAvai naha jNgaa| ekaNajoyA vAsa tai huya sena viraMgA / mAla vichoDai mAMjhIyAM kIdhA mana caMgA // jada dhikIyo jagamAla mana rosa na mAvai / vIrama kAja vigAr3iyo, so nAMhi suMhAvai / / 102 25 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa yo avaSAMNo yAda kara kiraNALa kahAvai / parata kahai kaNa para dalo doya tega na mAvai / / ekaNa ghara doya rAjavI vakavAda vaDhAvai / iNa ghara rahaNo Aparo thira nAhI thAvai // vIrama mAlo bichar3e bhaDaM donu bhaaii| vIra bharata jyU rAma vina basIyo vana mAI // judha kara lIno joiyAM ihAM aAMca na aaii| sAja... maMDAyA sAkurA vIrama varadAI // paNaM lInoM jala pINaro mAlA ghara maaNii| . naraM car3hIyoM pATaNa navI kI jaija na kAI / / .......... dUhA .. ... mALe kiyo manAvaNo, mAMgalIyAMNI teMDa / yA dhara vIrama AparI Sita vApotI per3aH / / 103 mAlaka yo suSa sAtamoM, poha vIrama paratApa / joyA pohacAvai ja dinAM Aje vegA paap.|| .. 104 .. . .. nIsANI...... vIrama dhIrapa mAlanai caDha pura claayaa| .. sAtha liyA. daLa sAMvaThA thaLavaTI AyA / kamadhaja bhUSA keharI aMta . krodha aghaayaa| gahalotAM Upara garaja racita rosa caDhAyA / / paDiyA paigAM per3asuM . aNa ciMtyA paayaa| . bhaDa.. asAyaca bhomIyAM saja sura savAyA // . paLa bhaSa pAyA paLacarAM acharAM vara pAyA / ... sUrA kaTa par3IyAM samara guNa jogaNa gAyA // .. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa. kUTa asAyaca kAr3hIyA Saga bADa piiraayaa| kamaMdha batIsuM gAMvasai setrAvA. poyA / sevai vIrama sadhU baDa thira thAnaka thAyA // devarAja jaisiMghade, vijai sahata varavIra / saitrAvai rASai sadhara, kaMvara tIra kaMThIra / / 105 ... . . . nIsAMNI . . . joiyAM pohacAvaNa ja dina umaMga mana ANI / deSaNa bhAganera disa poha kIdha palAMNI // kuMDala vIramade kamaMdha paraNe bhaThIyANI / nara gogAde nemIyo jaga sASa japAMNI / / race hagAMmA rAga raMga riNa tura ruudd'aayaa| . dAna hajArAM daraba dai badha rIta savAyA / ima joIyAM ghara aAvIyA bhUpata mana bhAyA / urar3a motIyAM thALa bhara vIrama vdhvaayaa| kara uchaMba ghara ghara kitAM guNa maMgaLaM gAyA // 30 . . . dUhA . pAMnAM phUlAMmaiM prakaTa, dalo pugAvai desa / Ayo 'vorama Aparai, nAhara thAhara nesaM // nIsAMNI vIrama kuraMgAM vaLavai kaikAMNa kudAvai / * jakA SaTaka jagamAlare manamai nahIM mAvai // vIrama bhArata vaMkaDo AgamaNI na Avai / dalai rIja samAda dI saMsAra sarAvai // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. vIravAMNa vIramasuM judha bAjakai kuNa kusaLa jAvai / daLa baLasuM jagamAlade poha bAja na pAvai // DerA samIyAMe dIyA vIrama cetAvai / meLa dilIsu melIyo turakAM teDAvai / / cetavIyor3o siMha thaLa hAta na Avai / vIrama jisar3A vIravara Thahake maTha gAvai // nagara dhaNI liSa nItasuM paTha apara pAMna / mAla kahai baimArakA mujha vAta na mAna / / jotha kerai jagamAlade chaLa ghAtAM chAne / meLa dilIsuM melIyo ter3e kAM turakAMnai // vIrama tosu vAjasI karasI dhara kAna / kADha kabIlA chAMna hai car3ha vIrama chAna / jAya kabIlA jAMgaLu ghor3A ghoDAne / revaMta mAMNa karAvarI kara lIdhI kAneM / jAMNa sIcAMNe jhar3aphIyA hada ThALa hulAne // lIdhA asa phira lADaNu vIrama vIrathe / Aya pohatA DAMvarai saba moyala sathe / vIramako DaMDa pakar3Iyo bhala taragasa bhathe / cADha cimaMThI cauTa dai asavAra ulathe / / kyA nisAMNI tIradI mIrajAdA kathe / jAMNa kabutara chuTa gayA huva latho bathe // . UMTAM tIsAM Uparai asarapIyAM Avai / so melI , patasAhake jogaNapura jAvai / / paisakasI. patasahirai patasAha pugAvai / milIyA vIrama mAragAM asa lIdhAM Avai / saba moharAM patasAharI luTe lIvarAvai / sAMmala huya sArA subhaTa mIyA. pharamAvai / / 32 33 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa o dhana vIrama Aparai gharamai naha mAvai / vIrama au bhaSa vAgharo poha kema par3Avai // maMDovaragA nArakA mila mugalAM mIyAM / vAsai cADho bAharAM DholAM par3a dhrIhAM // tIna sahaMsa car3hIyA tarAM asa lArai dIyAM / jANa na pAvai jIvaMtA asarapIyAM lIyAM // mokaLa kalA bhArabhala putre jiNa jAyA / vIrama vaMkA vIravara udai ghara vyAyA / / iNa kAraNa par3IyA aThe jaMgalapura AyA / sAMmata sArA sAMpalA ata veDha aghAyA // 107 dahA udAu sahara AvIyA, kutamadIna patasAha / SatravaTa kheta bahAraje, rajavaTa haMdA rAha // nIsAMNI udalakuM patasAhajI e hukama aSaMdA / kamadhaja Ada anAdasai khUnI mujha haMdA // lIyA SajAnA sAhadA tujha nAhi jaraMdA / udA gunagAra tu . patasAhAM haMdA // sAha taNAM dala sAmaThA jaMgalapura AyA / juMjAu patasAharA nIsANa vajAyA // sahara bhilyo jada satAM mila lUTI mAyA / vIrama SAtara sAMpalA sira kIdha parAyA // vahAdara udai krodha kara riNatAla rcaayaa| laDa patasAhAM sAMpalA bhujapANa diSAyA / 37 3 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 vIravAMNa zrA kADhe aoThI koTasu bhIma jehA bhAI / salA dirAI sAMpalA joiyAM ghara jAI / / zrIge bhIge DholakI sAhi vANa suNAI / dasa hajAra caDhIyA dujhala mila chava hI bhAI / / caDha ghoDAM bhar3a cAlIyA raja gaiNa DhakAyA / milIyA bhArata jAMgaLa adha ratarA pAyA / / mIra kei riNa mArIyA madu mana caayaa| kATa kaTakAM kAr3hIyA paLa paMga papAyA / / hura apachara harapa ata sUrAM vara paayaa| grIdhaNa sAkaNa jogaNI paLa pUrA pAyA / / vIrama choDe jAMgalu sAhIyAMNa sidhAyA / saja judha joyA sAMpalA vIrama vacavAyA / / jada pIchA caDha pAtasA dhara apaNI dhAyA / dalajI kosAM doya taka sAme le pAyA / / saje umaMga sAhivANamai vIrama vadhavAyA / dIdha badhAI rAikAM jada gogA jAyA / / eka mahIno pATha dina thaTha goThAM thaayaa| vairo laSa rahavAsa kuMdalajI daraghAyA / / vArA gAma ja vagasIyA cita vIrama caayaa| DAMNa vale ucakA diyA AdhA apaNAyA / dhADai dhana dhura mAjhIyA mAMjhI paimAyA / vIramaku devaNa vaLe laSa verai lAyA / / 40 40 . dUhA laSa vaire paidA salaSa, saSarI Avai sASa / sASAMrA upajai sadA, leSe ripIyA lASa / pUjai harIyala pIrakuM, joiyA bhaDa sava sAtha / vIramaro deSa badana, jIvai joyA jAta // 108 106 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 110 vIravAMNa jalamyA tIna javAdarai, jake joDa sapatAsa / pamaMgA sirai paDAhIyo, hIrA lohI hubAsa / haiMsu caDhe par3AhIye, mAdu caDhe .. javAda / hIrA le dhIro caDhe, vIrama caDhe samAdha / / pailai ThANa' samAdharai, jalamI sIMcANIha / vIrama gogene dIvI,.. jaga. sArai jANIha // ... 112 mAlAvata jagamAlarai, uramaiM paMThaka apAra / jada kei kADhyA AdamI, vIrama kana~ vicAraM // 113 ai AyA vIrama kana, racai salA dina rAta / joyAMsu judha juDaNarI, vIrama AgaLa bAta // 114 so paga vagAM sUramA, vIramarA judhavAra / muDavai naha pAchA marada, juDIyAM riNa jodhAra // pIDa lIdhAM surApaNo, vidha iNa vano ujIra / jAmai chala dhaNIyAM jisA, Age isA ujIra / vIra caDhe nita vIramA, dhara leMvaNa cita dhAva / ghaNa moDaNa joyAM ghaDA, vana rUTho vanarAva // 117 nIsAMNI . : . dIThI vIrama heka dina pItI sara pAMNI / .. vIramarai saba sAMDhIyAM nijarAM gujarANI // vIrama cita viTALiyA UMdhI mata, ANI / sAta. hajAru sAMDhIyAM dina heka dagAMNI / / Ayara jiNarI. aoThIyAM kala kukarAMNI // .. dasa hajAra caDhIyA dujhaLa raja gaiNa DhakANI / mAre vIrama . meTasAM karasAM turkaaNnnii|| . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa laSa vairai vIrama liyai sAMDhayAM aAMpAMNI / doya kosAM pUgo dalo lArai luNIyAMNI / / mAnoM mAnoM mArakAM saco slssaannii| malinAtha jagamAlasuM tiNa kisar3I tAMNI / / Apa taNI dhara chor3ake Ayo ApAMNI / ApAM mAraNa uThIyA laSa koTa lagAMNI // . 41 laSa ve raisuM thaTa lIyAM car3ha kamaMdha calAyA / moDhalarai gaDha pASatI ekaNa dina AyA / / saravara bharIyA nIrasuM taravara taTa chAyA / vIrama jeta virAjiyAM jAjama vichavAyA / moTala Avai milaNakuM jahuvAra kaivAyA / jisakI bATAM jovatA o bhI caDha AyA / / kei pakavAna kaDhAviyA vAkara baTakAyA / hariyA mana rAjI huI gItAM gavarAyA / / mohale mahale maMDalI raMgarAga racAyA / muMge atara gulAbakA chir3akAva karAyA / / poLAM toraNa baMdhIyA sAmela sajhAyA / Upara motI vAra vAra bhala thALa bharAyA / / moTala milIyAM vIrame Aphu glvaayaa| Aphu hAta uchALake chaLa coTa claayaa| moTalaku bhI mArIyo belI baphanAyA / dhana luTe lIdhI dharA gaDhakuM apaNAyA // harIyA jhAle hatasuM ratha para cddh'vaayaa| harIrA jevara sutana vIrama saMbhalAyA / / proyata saMga paThAyake sAhivANa pugAyA / so AyA sAhIvAMNamai kUkA kara lAyA / madu aSai mArako ata veDha aghaayaa| jaMgamAM car3havA joiyAM vIra rasa chAyA // . 11.. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 118 vIravANa moTalakA dhana mAMgasAM le vaira svaayaa| SAphara hiMdu kATakai karasAM mana bhAyA / poDAM dhara dhUja par3AhIvai dalajI car3ha AyA / bAtAMsuM bilamAyakai jyAnai jajamAyA // sIhai kahIyA bacana saba nAMhI mana bhaayaa| sugana vicAro suganiyAM e jAba kahAyA / pAMca dihAr3AM pALIyAM mata bAhira jAyA / / sugana bhalA le sAtha saba bharajo paga bhAyA / dahA dale cigAyo desana, isar3o budha aAMbeja / bhAyAMnai bhoLAvatAM, jiNarai kosuM jeja // [soraTho] saraNAyAM sAdhAra, dalai jiso naha dessiiyo| vIramarA vinapAra, jabara gunA jiNa jArIyA / nIsAMNI dala bheja pradhAMnakuM e jAba apaMde / vIrama tuma gunA karo hama jAya SimaMde / / DhAbo DhAbo ThAkarAM dhara pAya dharaMde / madu na mAnai mAharI kala kAhe karaMde // hekaNa jagA na mAvahI doya sera bakaMde / hekaNa myAna na mAvahI doya SAga dhakaMde / / tuma hiMdu gunA karo muSa bolo maMde / doya ghara DAkaNa paraharai gAma dhaNIyAM haMde // ASa vIrama rAThavar3a AgaLa palAvai / DAkaNa kiNanai paraharai jaba bhUSI thAvai / / guNa bhUlo sArA dalo paradhAna melAvai / Aya pradhAMnasuM aSIyo vIrama vaTa pAvai // 116 43 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa sUra ugai sAiyAMNamai nita dhrAha ghalAvai / joyAM haMdI jIvakA Sose ne pAvai / / dale aru depAlakuM nita dhrAha suNAvai / vIrama nyAya naha lahI anyAva suhAvai / / joiyA baDapaNa jANanai katha nIta kahAvai / Sosai phelaM SAjaru sapharai / rASAvai / / 44 120 121 122 jAve bhAgA joiyA, pALe agalI prIta / dhIra na vIramade dharai, nisa dina karai anIta / / dasa hajAra joiyA dujhala, lASa lokarI lATha / jyAM joyAM Upara jabara, vIrama ghAlI bATa / / donuM taraphAroM dalo, duSa bhugatai nisa dIha / jhalIyA rahai na joiyA, lopI vIrama lIha // nisAMNI dina ugai pasarA diyai uTha vIrama AyA / ucakA DAMNI uthapai apaNA baiThAyA / mANasa panara mArIyA joiyANI jAyA / jharatI hatAM joiyA kukAU AyA / / so sArA sAhIyAMNamai thaTa bhaiLA thAyA / adhI uca ApAM daI badhI apaNAyA / / ApAM UbhAM ApaNAM mANasa maravAyA / jamI gamAvai jIvaMtA jAne kima jAyA / jyAMrI jananI janamatA SArA naha pAyA / dasa hajAra car3hIyAM dujhala raja geNa DhakAyA / laSa vaire Upara lahara dariyAva halAyA // . doya kosAM pugo dalo vAtAM vilamAyA / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 vIravANa so pAchA sAhiyANamai aoThA le AyA / dADhe nita avaguNa dalo salaSAMNa svaayaa| yuM depAle aSiyo suNa dalA luNIyAMNI / / vAsa covIsa vasAvIyA vaka jhUThI vANI / to mAre dhara levasI vIrama salaSAMNI / / taDachai. jAsI joiyAM Ayo aapaaNnnii| dUhA 123 124 125 mudai javAi mArIyo, lIdho sAro DAMNa / masataka TopI melana, suMpa parI sAhIyAMNa // dalo kahai depAlade, mAMjhI baMsa maror3a / bhAyA guNa bhUlo matI, pro vIrama rAThaur3a / dusaha vacana kahIyA dalai, joiyAMnai jajamAya / tiNa samIyai pugala taNo, bhATI bUkaNa Aya // nIsAMNI bukaNarai doya beTIyAM gata eka nIhAlai / nAma baDI kasamIrade paraNo depAlai // rAMnala kaMvarI rAjavaNa grabha acharAM gAla / so mAMgI devarAja yuM kara jor3a hatAlai // rAMnala mujhakuM rAjavaNa bhAbhI paraNAlai / bhAvaja guNa bhUlAM nahIM |ma Sor3a vicAlai / / kahIyo jada kasamIra de car3ha krodha acAle / hu~ paraMNAMsu hiMdavAM turakA haraTAlai // . so kuNa hiMdu hama suNAM jisakuM paraNAlai / paraNAMsuM . sagapaNa karai vIrama vigatAlai // . jada pAcho kahIyo jasu Agama aSatAle / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vIravANa mAnai bhAbhI mAharo vAyaka sira mAle / baiThI rosai bApana kara muMDe kAlai // duhA jhaDape bukaNa levasI, dolata dAmo dAma / AsI vA bhI Apane, to sira muMDa tamAma // 126 vIramanai vara mALatAM, miTI akala kasamIra / bukaNaro ghara bUDasI, nadI bahate nIra // 127. goDemai jArai gayA, dhArA * jakai dhaNIha / vehIja mAraNa uThIyA, tevara cUka taNIha // 128 sIMhAMnai salaSAMNIyAM, tyAMrI eka tareha / .. zrA dua patIno dharo, kuNa visavAsa kareha // 126 tiriyA haTha jhAle tiko, mailai nAMhi parata / gama vina vAjai begamAM; jyAMro nAma jagata // 130 mele jAdama modasuM, bIramanai nAlera / Apa paraNavA Avajo, vicai ma karajo vera / sAra chatIsuM saMkai, masataka bAMdhyo modd'| vIramade caDhIyo biDaMga, race cUka rAThor3a // 132 nIsAMNI bukaNade ghara vyAvadAM raMga rAga racAMNA / cAraNa bhATAM cohaTAM garaTA divarAMNA // mana kuMtA bahu mAlarA leSAM livarAMNA / behuM mudAi vAdasI be tyAga karAMNA // sonArAM ghara sAMparata saMcagara divarAMNA / kaMThIyAM kar3A muMdar3A ghaNa ghATa ghaDAMNA // 48 131 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa koDa karai kasamIrade bhara motina thALA / vIrama saMga badhAvasAM mele varamALA // jAduma cUka na jANIyo viyyAha vicALA / kapaTarai kasamIrade payasu raca cALA / / 46 sAvaisuM ika dina avala adha ratarA aayaa| bhATI SAgA bhAjIyA riNa cUka racAyA / / vyAva na kidho vIramai lAlaca mana lAyA / bukaNa veTAM belIyAM SAgA palakAyA / / - 50 cAraNa cAraNa kukatAM pAraNa jgaaNnnaa| 'bAmaNa bhurI vAsatA sira Apa dirAMNA // . bhAgA muMDA bhAThadAM Sula dAMta SirANA / DophA bhAgA Dumar3A jhATaka jherAMNA / kaTiyA hAta kamINadA data nega dirAMNAM / gahaNA gAyaNIyAM taNAM luTe livarANAM / ketAM pAvaja kaTI hAtA~ heraaNnnaa| jAvai guNIyaNa jIva le kara SAMcA tAMNA // ThAMvAM paMtha vica ekaThAM mila ThAka ghatAMNA / phira koi isar3A jyAgamai mata pAva dirAMNA / / salaSAMNI jisar3A supaha vanar3A varavAMNA / bukaNakA ghara Sodakai dhana sodha lirAMNA / / .. bUkaNa sahatAM belIyAM ika SAr3a diraaNnnaa| bhaTIyAMNIdai bhAgakA kyA cakra phirAMNA // kaha bhATI kasamIrakuM kyA phAga SilAMNA // .. . dUhA .. satravAM SAgAM sAjhIyA, ghaNo utAre ghAMNA / . vyAva na kInoM vIramai, aNa bhaga raca ArANA / / 51 133 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa 134 52 Ayo pugalasuM aTha, bAdai SaDIyAM UMTa / . kasIda kaiyo kasamIrade, legA dhana saba lUTa // nisAMNI depAlaka ne kasamIrade bar3a eka troii| . vIrama sAhaMsa tolIyA salaSAMNI soii|| chUTa par3I kiravAMNIyAM vimAMha na hoI / avalaja sujo ASIyo so sacI hoI / / bukaNakA ghara boTiyA sAlA saatuii| botala hAtala baTIyAM vimAha na hoI / / A suNa joiyA AvIyA daleSAM Aga / depALo muSa dASabe lANata laSa lAgai / / mujha ganAyata mArIyA judha chaTI jAgai / vIramasu judha vAjasAM avaguNa laSa lAgai / / ai bala dhAre uThIyA SaLa mAraNa pAgai / Aja vAlAM dhara ApaNI salaSAMNI bhAgai / / laSa verai paidA salaSa vIrama suSa boLe / haiMvara doya hajArIyAM sohaDAM thaTa doLe / / sahaMsa dasuM hI sAMDIyA ToLAyata Tolai / lASa pacAsAM lUTIyA rokar3a dhana roLe / moTala siraSA mArIyA gaDhakI dhaga bolai / joiyAMsu judha juTabA cita ceta na cauLe / / mAvai naha chAtI madhu iNasuM raha prolai / jhalIyA rahai na joiyA taigAM baLa tole / / dou disarA duSa dalo bhugatai mana bhoLe / dila phATA dou e disA ghAtAM mana ghoLa / / dina . ugai bhAyAM dalo paracAya paMcoLe / M Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa aAyo bIrama ApaNo Sita chor3ara Sole / laja sAMkaLa tor3e liyA madapura macoLe / / 54 dahA kaThA lagA katha kur3a, dAr3ha bhar3a bhAyAM dlo| dhamatAM dhamatAM dhUr3a, sono hI hovai sadA // 135 nIsAMNI dalaiSAna vicAra kara paradhAna ptthaayaa| laSa varai vIrama kanai e jAba kaivAyA / / jagar3a taNI Saga jhATa saibhaMga vIrama AyA / AyAkuM Adara diyA hama lIdha baghAyA / laSa vero rahavAsakaM daLajI drvaayaa| dharatI cobI gAMmar3A saba rAja samAyA / usa mAMsuM vIrama tanai AdhA bagasAyA / DAMNa valai . ucakA diyA AdA apaNAyA / cobI gAma cabutarA kiha kAja baiThAyA / Sose ikasaTha SAjaru sapharai . rASAyA / / joiyA paga mAMDe jitI dharanIhI rahAyA / hAtI rahai na juTiyA kehara ukarAyA / mIlIyAM ciDIyAM mahalai ahi jANaka AyA / jAMNaka Dokara SolaDai vica bAgha vasAyA / . kyA terA avaguNa kiyA hama lIdha nIbhAyA / pAyarahiM duguNa kiyAM saba jAya bhulAyA / / hamaho bhAi sAta haiM bhuja A bhaTha bhAI / madhu sIrISA mArakA thor3A jaga mAMhi / / sAkura bhar3abhI sAMtarA dasa 'sahaMsA soii| to. bhI vIramatai vaDe isar3I hama mAMI / / 55. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNaM . . saba veThAM sIhAMNamai joiye kula jAyA / . saTha levaNa sIhAMNakuM hairA lagavAyA / / jAvo jAvo kaha joiyAM ethI mata AyA / paTakI joyAM pAgar3I sira TopI chAyA / / joru choru chor3a kara vanavAsa vsaayaa| deSe saba nijarAM dalo samajhai mana mAyA // dina kitarA TALe dalo aMta virama AyA / meto mArA Aja laga sa vacana nibhAyA / kAMmetI kaha kara isI Atura uTha paayaa| mAMgalIyAMNI moTa mana bhItara bulavAyA / bhojAyAM bhAyA kaMnai mujarA mailaayaa| dalai aru depALakuM ai jAba kaivAyA / / pAlo ruSa na kATavai jo chAMha. achAMhyA / moro pIhara thAM ghare the sAMtu bhAyA / me ghara chADe mAMharA ghara thArai AyA / / 136 dUhA kathana dalAhu tA kayA, pAche Aya pradhAna / bAi samajhAyo bohata, kamaMda na dIno kAna / / nIsANI . * mAMgalIyAMNI sAMSalI paracAvai pIvai / joiyA to jaLa vAratA to dIThAM jIvai / / dhara AdhI dI dharapatI kyuM kAMkala kIvai / haka rAThohaDa halaNA thaTa caMgA thIvai / / suSa chor3e dupa sAparata apajasa kiMma lIvai / / vIrama car3hIyA vIravara kIdhA ghmsaaNnnaa| turaMgAM. voma dhar3aka dhara mele DamarAMNA // 58 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa 37 56 deSa daragaha pIradI AyA salaSAMNA / vIrama nyAva naha lahI anIyAva suhANA // ima muMjAvara bolIyA caDhIyA mata aannaa| patasAhI pALA cale kyA rAvala rAMNA / / hai ve hiMdu samajha mana pharahAsa pIrAMNA / / * daraSata harIyala pIradAM vica daragaha sovai / joiyA desa vIdesamai jiNa sAMmo jovai / / pIra pracAiLa pragaTa duSa dAlada pauvai / rAma rahima ju eka haiM kabu doya na hovai // . vIra pharAsA vAr3ha bAr3ha vaSAtI Dhovai / ke mulAM tAgA karai huba hAkA hovai / / bADha pharAMsAM vIramai ghar3a Dhola mNddaayaa| guNapaMta DholI gerakA caDha koTa bajAyA / vArai kosAM baiMba devo Dhola sunnaayaa| so suNIyA sIhAMNamai Dara icaraja prAyAM // aisA jogI umadA ethI kuNa lAyA / siMdha dilI sulatAna daLa vIrama para pAyA / / dasuM sahaMsAM hutA dalo cita sesa car3hAyA / jAMvA vIrama. jIvatAM to jAMNe AyA / / ima dalo gala. ucarai bhala sajo bhAyA / vagatara kuMThA vIr3atAM muMjAvara AyA / daragAsu muMjAvarAM, kayo dalAnai Aya / vo pharahAsa ja pIraro, vIrama lIyo vaDAya / pharahAsAMrA phAcarA, sabadA ghurai sa tola / . vairai laSa vajAr3IyA dhrIgaiH dhrIgai Dhola // 138 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vIravAMNa nIsAMNI sAkura ara pAMDavana purarA krvaayaa| vApa bApa viradAva de muSa vAga' car3hAyA / / madu sera javAda para pASara pttkaayaa| sApata kara sava sovanI aba vAhira lAyA / / vagatara kuMThA bIDIyA sira Topa suhaayaa| sAra chatIsuM sAjha sava iMma madu prAyA / / pAMDava lAya javAda para asavAraM kraayaa| jaitalasu depAlade sajha subhaTa suhAyA / milIyA ava sArA marada aMsa pIThAM AyA / / caDhIyA sAmata suramA muchAM vala ghalai / / taragasa bhIDai tejamai hAthAM paga jhalai / dhanamai gherA dhAMDamai kara * SavarAM kilai / / caDhatAM haisu dhIranai ghara rASyA dalai // dahA jeja na kIdhI joiyAM, gherI jAyara gAya / suNa bIrama gvAlAM savada, lAgI uramai lAya / / dasa hajAra joyA dujhala, kaThaTha sArarA koTa / DhALAM jaMgA cAlaNA, ThAlA karai na ThoTa / . 145 146 nIsAMNI Apa gavAlAM pApIyo gAyAM gheraaNnnii.| aNa bhaMga kope UThIyo papa cADhaNa pAMNI // Dhola vadhAI vAjIyA . vIrAM rasavAMNI / pAyA saja bhaDa ekaThA naha jeja kraaNnnii.|| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 vIravAMNa mAMgalIyAMNI sAMpalI dhaNa ubhI plai| rahajA nAra varajIyo suNa merI galai // Aja paDa paNa Aparai dhana lIdho dalai / jo pharahAsana bADato kalakI thuhalai // . phIra vIramakuM ASIyo kahI mAMgalIyANI / je tuM ThAkara. salaSIyAMNa e bhI luNIyAMNI / / dalo avaguNa dATavai guNa Adu jaaNnnii| duSa pAyo. dhAyo dalo tada itarI tAMNI / kahIyo kamadhaja rIsa kara rahajA aba rAMNI / paNa nema jaba dIyo pIvaNa muSa pAMNI // rAvata sArA rIsamai jama rUThA jAMNI / dhana naha jAsI ghADamai UbhAM salaSAMNI // usa vIrama uTha kara hokAra draaii| sAja maMDAyA . sAkurAM kamarAM baMdavAI / / kamadhaja sasatara bhIDa kara samasera saMbhAI / sAMNIkuM kahIyo sarasa hai barasa jhavAI // A phule umaMdA aMgA addpaaii| boha taba thITe belIyAM manavAra karAI / / vidha vidha kara mana veThIyo Sima Suna kitAI / bhAratamai rahajo bhalA katha raSAM kAI / / mAMgalIyANI pAlabA itarai phira aaii| gunA. anekAM jArIyA dalai sipavAI / / eka guno dina Ajaro bagaso varadAI / . mujha taNI kaMtha. mAnakai Thaharo tthukraaii| e saba gAyAM AparI bigar3e naha kAI / dalo * savAre devasI laSa verai lAI / / hu paNaM kAgadaM mokaluM hai mahAro bhAI / / 7 72 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 vIravAMNa laSa veroro vANIyo, ure paNa miliyo Aya / vAgA DholAMrI vigata, sArI kahI suNAyaH // . 136 madu suNa paga mAMDIyA, haNIyA chAtI hAta / jada sajIyA bhaDa joyA, saMhaMsa dasuM ika sAtha / / sajhatAM bhar3a madu kayo, karai muMjAvara kUka / pINI deSa ra pIvatA, jako kaTAyo rUSa // de TopI hAte dalA, baNAM phakIrI vesa / .. mAMge pAsAM mulakameM, naha~ prAsAM iNa desa / / __nIsAMNI . pIrAM karavA paTa kIyA, Aya AgaLa dala / jINa karai madu javana muMchAM baLa ghalai // hIrA lai SaMdha thALe asa Aya alalai / kara puraro lagAMma de jara pASara ghalai / / A jokA joyA isA dharatI uthalai / dalo hakAlai dATavai bhar3a ogaNa bhUlai / vIramasuM judha bAjabA cita ceta na calai / / mAlai aru jagamAla mila kyA goTha rcaaii| jAMro saraNo tAkIyo dhaNiyA padharAI // ve hIja mAraNa UThIyA sohIz2a siihaaii| mAMgaLIyAMNI moTako guNa kIno bAI // apAM kusaLe kADhIyA vIrama varadAI / siMdha dilI doU phoja saja prAMpA para AI / / vIrama badalai aApaNe samasera claaii| prAMpA. dharatI ApaNI pAchI jada pAI // madu vai dina mArakAM bhUlo mata bhAI / / : Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa kucha vIramakuM naha kaiyA ucabhI apnnaaii| bArai gAMva ja bagasIyA bhele huya bhAI / / sAta hajArAM sAMDhIyA dina hekaNa dgaaii| moTala siraSA mArIyA jINa sakaDa javAI / / pAdhA pose SAjaru saMka lopa svaaii| ApAM UbhAM ApaNI ghara lAja gamAI / / / madhu aSai mArako saMca.... ........... || 64 gunA anekAM jArIyA dalai luNIyANI / kara darasaNa pharahAsako pItA meM pANI / / so pharahAsa kaTAvIyA asa mAna giraaNnnii| SAphara mAla kurAMNakuM laSa vera lagAMNI / / dujhala madu depAlade bhASai A vAMNI / Aja parA jo AlasAM joiyA mana jAMNI / / apaNAM bAMdhara aApaNIke dedAM pANI / jAve gharasu joiyA ke khuTai salaSAMNI / / Aja barAcha karI samai aNacityA jAsAM / jANa halI ghaNa kaMThalI varasAla macAsAM / / haraSata mana surA huvA badhate gAMvAsAM / juDasAM vIrama sAMjarAM baTakA uDavAsAM // ... . dUhA kahIyA bhaDa bhAyAM dalai, baDapaNa kathana vicAra / vIramasuM jAso viDaNa, hai jItAM hI hAra / / 143 . bAI kI mana jAMNasI, bhAI pAyA bhAya / .: . laSa berai jAjo matI, ghero jAyara gAya // 144 . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 vIravAMNa mAMgalIyAMNI mAharI gAyAM bhir3akAvai / lapavairairI sIvamai kusalai phira jAvai / / joiyA manamai jANasI vIrama saMka pAvai / hu Alasa baiThasuM hamai thita itarA thAvai / / phaNadhara chAMDai phaNadasuM na bhAra saMbhAvai / araka pichama disa ugavai vidhi veda vilAvai / / viga ghaTai vIhaMgesako siva dhyAna bhulAvai / goraSa bhUlai gyAMnakuM jata lichamaNa jAvai / / sata chADai sItA satI haNamaMta ghavarAvai / dhaNIyAM dhADetA taNIkI pabarAM pAvai / / hu~ suMka kara beThu ghare jaga ulaTo jAvai / / ai rAThohar3a AjarA uThIyA avatArI / haDa haDa nArada hasIyo bhairava brada bhArI / / mAMgalIyANI syAmanai pAlai ghaNa pyaarii| ghuDa baloiNa Dholarai laSa dho bAlArI // uMdhI kiNa dIdhI akala viNatai idhkaarii| vADhaNa vAta pharahAsakI mupa keNa ucArI / / meTaNa rAja samAharI devaNa duSa bhArI / rAMNI pANI rAlIyo AMSAM aNapArI / / varaje caDhatAM vIramo grahacAla plaarii| raha raha ThAkura samajha mana suNIye gala mArI / / jo pharahAsa na vADhAtA Tala jAtI saarii| sAMNI karI samAMdhakuM tada vaiga tayArI / / pAva rakebAM para Thakai kIdhI asavArI / / doya sahaMsa caDhIyA dujhala pamaMgAM paparALA / . vIrama samAMdha kudADavai. jhala sAbala jhALA / / Aja na choDAM eka hI vica peta vaDALA / 74 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ voravAMNa 75 76 77 trAye trAye AvIyA moyala matavALA / / mAMgalIyAM aru sAMpalA saja sAthe sALA / / mANaka harIyo dolIyo baDa thATa brvaaNnnii| trIhUM hajUrI teNa dina AyA agavAMNI // levaNa jhAMka laMgura jyu musakaNa kekANI / Thaharo Thaharo ThAkarAM prAyo salaSAMNI // madhu Upara * vIramai jhokI kevAMNI // dasa sahaMsuM caDhIyA dujhala dhAre mana dhaMkI / dala SAgAM dATha de pure bhaSa paMSI / acharAM .Aya utAvalI hu aivara takI / jogaNa cosaTha ghetamai bole bakabakI / / sAmaMta tega saMbhAyake ima bhAratha maMDe / vIta na choDAM vIramA paDa pAdhara pIDe / / sIha sapekhai kuMjarAM bana ghera vIhaMDe / madu jhokI kAlamI kara porasa jaDe / / deva vinAyaka kyA karai UlaLIye gaDai / / vara bAsurAM sAMvatAM apachara utraaNnnii| gIdhaNa AmaSa gIlaNakuM pAMSAM bajavANI / / Secara bhUcara palakIyA kei koDa karAMNI / judha suNa causaTha jogaNI uchava mana ANI / / joiyo SaDai 'javAdakuM paSa cADhaNa pAMNI / jhAMphI sera javAdakuM aMga prAtasa prAMNI / / sitara bhAlai sAjIyAM madu luNIyAMNI / / bADha gaNA sira bairiyA riNa gADhA rahaNAM / sAkura eNa 'javAdakuM ketA raMga kaNA / / 'muchA raMga thArAM madu raja vaThadA gahaNA / 78 76 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa 80 82 vohata taba kAra hai belIyAM riNa gADhA rahaNA // jAtA uNa mAraga vuhA AtA uNa baihaNA / / vIrama bAga saMbhAyaka toSAra jhapaTI / chupa miyAnAM nIsarI purasAMNa cohaTI / / paisaTa joiyA pADIyA jaMga vIrama juttii| vIrama madu vAjIyA pala pha~gAM puTI / / vIrama madu bAjIyA riNa mAMjha samathai / Agala rahasI prAMpaNI ila bhArata ithai / / ghAga jhADa phaDa peliyA riNa phAga ramaMthai / lala bhaSa sAbala levatAM huya latho bathai / / sAjai hAta kaTArIyAM nara vAhai Sathai / / vIrama madu bakabakai ghaNa ghAvAM ghaayaa| asa SaDa joyAM Upara DAcaka DakarAyA / / jada mila sArA joiyA madupai aayaa| asa. vIramakI ucakai ghaNa dala ghabarAyA / ghaTa kusalai jAvA gharai laSa dhAr3o lAyA // dahA . ita javAda samAda uta, dApai dou dala deSa / vIrama madu thAM binA, asa bhaDa bacai na eka // - nIsAMNI , balavaMta madu bolIyA 'vidha cuka btaayaa| Dhama Dhama bAjI DholakI SogIra bajAyA / tAlI tAsa katovarA sapharA ssddkaayaa| dhirI dhirI dhIrapai bhASa muSa bhAyA / jovai cosaTha jogaNI achurAM ratha AyA / vApA bApA bola de vIrama viradAyA / / 147 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa susatI karaNa samAdhakuM bAjA bjvaayaa| U~cI. U~cI Uchale taMga pArSa - AyA / * nAcaNa lAgI nAca para raMbha nAca rcaayaa| tAjaNa maTakI topa sAlaSatAMna lagAyA // vIrama badalI bIDaMga laSa jada cAvaka baayaa| bhAMNa tamAso bhAlabA ratha DhAba raSAyA / / dhIba pa. taravArIyAM , ke bhAgai kAyA / bhAlA bhalakai sIsa para sira grIdhAM chAyA / vIrama hAMka vIDaMkakuM palaTa naha pAyA / / jada vIrama mana jANIyAM aba maraNA AyA / jada vIramarai joiyA cahuM phera phirAyA / alA alA ucArakai caDha paiMgA claa| 'juDiyA teMgA joiyA huya vIrAM halA // . . vIrama malAM vITIyA bAjI galabalA / .: bhaDa bIrama maduH bhir3e jAe z2ama TIlA // vIramade joyAM vice bhAsai riNa bhlaa| siMha acAnaka sAMkaDai ghar3a kuMjara ghalA / kehara jANaka kopa kara uThIyA gIra TIlA / madhu vIramakuM kahA suNa sAMcI salA // palA vichAtA pAlatA dina kar3hatA dlaa| so dalA alagA rahA karatA rivamalA / / milIyA dalamai dAnamai mAMjhI : kr----slaa| sAmA vIrama sArakA baNa baiThA * balA / / kahAM kavIlA kuTama ghara kahAM bhAI bhalA / bAdura DhADhI bolIyA nIsAMNI galA / / nalA. "salA nIvagai so . jANauM alA // - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa . madu aSai vIramA dhIraja naha dhaarii| lASa gunA mai jArIyA joya jaraNA mArI / / vAta kahI muSa vIramai suNa madu maarii| the naha gunA jArIyA jaraNA dalArI / / dalA vinAM tuM jArato thira jaraNA thaarii| madu ASai vIramA kyA marajI thArI // vIrama kahIyA bAdamai pASara upagArI / vAMNa baMdUka kavAMNakI tada coTa palArI / / bhaDa sArA mAMsu bhiDo tole taravArI / . jada madu huM jAMNasuM thira jaraNA thArI || kahIyo madu kaTakakuM suMNajo bhaDa sArI / vIramasu judha juTajo to le taravArI / / vA~Na baMduka kavAMNakuM durI kara DArI / / - dahA . .. dASe muSa depAlade, sAMbhala madu soya / vIramasuM judha vAjabA, kadama na dharasI koya // itarI bAtAM AgamaiM, mAnava kuNa jaga mAMya / vakArai kuNa vIramo, sAMmI pAga saMbhAya / 148 146 nIsAMNI lopa bhavara gira laMkaro kuNa jAvai bArai / aAbha bhujAM kuNa aoDhamai kuNa sAyara jArai / / miNadhara de muSa aMgulI miNa kavaNa livaarai| siMha paTA jhara sAMpa ho kuMNa maiMDa padhArai / / "teru kuNa sAyara tirai jamakuM kuNa mArai / "bAda karai riNa vIramo nara koNa vakArai / / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.7. - 87 - vIravAMNa madu to bina mArako . kuMNa prAsaMga dhArai / ai rAThohaDa aAjarA porasa vina pArai / / dasA hajArAM doThasI haya doya hajArai / mata dhaDako dAyu madu hai sAhiba sArai / / rAThor3AM riNa rIThasA de dhITha akAreM / jala cADhAM kula joiyA~ katha raSAM lArai / / vAtha ghalAM asamAMNasuM laja hAta alArai / / sajai doU dala sAMmaTA vica ghUmara vgii| rAThoDAM aru joiyAM asamANa silgii| vAhe paga depAlaMde phira pIchI dgii| jAMNaka nAcata apacharA ghumAvaNa lgii| jaitala vAhI jora kara vica muThAM lgii| poDa cahuM jaba kapaDA paga hoya apagI / papara rAMNI cIra jima ghosAMTaNa lgii| utarIyA vIrama * kamaMdha samAdha kaTAI / bhAI bhAI bhASIyo pura Dhola badhAI / / DhAla liyAM hana vAhamai samasera saMbhAI / .. paiMsaTha asa caDha pADIyA vIrama varadAI / / vIrama pAlA peta vica UbhA ar3a pAI / / rAThoDAM aru joiyAM bherAM ghamakArA / bAjI hAMka bahAdarAM huya vara hokArA / / bhala bhala vAMDa bhalakIyA purasANa dudhArA / jhavaraka selA Aga jhaDa ura phuTa aphArA / / paDIyA asaphaDa pASatI dhaDa nyArA nyaaraa| jANaka Apa cogAname r3halIyA viNajArA / / pAlai panarai pADIyA saja vIrama saaraa| uNa pula moyala riNa bhiDA paga jhalai pArA / / . Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 vIravAMNa , mAMgalIyA aru sAMSaMlA bhiDiyA judha bhaaraa| solaMSI. cAyala * saraba: baoNna taba rArA / / nAyaka vidara nagAracI kara samara karArA / vIramarA judha bIcamai tuTA jima tArA // bIrama bAhI bIjaLA madu ara mathai / sAmI madu sAjadI Saga jhATaka Sathai // phera ThaMThArA phAcarA ghaNa jANa ghaDathai / jAMNa ramai riNu gerIyA DaMDe haDa hathai / / madu vIrama mAcIyA sajha, AMmA sAMmA / hAthI jANaka hucakai madupura amAMmA / / sAkala chuTAsA parata nara nAhara nAmA / madu vIrama mArakA hadapurai hAmA / parapAvasa merasA uNa * vera amaaNmaa| rImA SaMDa vIhaMDa kara kidA hada kAmA / moTA dusamaNa mArIyA nara madu nAmA // madu Upara mAdhaDai vala muchA vALI / ekaNa ghAva utArIyA trajaDAM vaha tALI // madu poDhe mArako riNa peta vicALI / jetala jasu moThIyA bhaMDa kulavaTa bhALI / / aNa bhaMga lUNa ujAlIyo cAla kala cALI / paradhAMmairI pAganai iNa * vidha ujavALI / / vIrama aMga vihaMDIyA 'muMchA bala ghalai / deSa itai depAla disa kara" krodha acaleM / bhIlaiparne ku bhASIyo jhaTa taraMgasa jhalai / pAva hAta saba kaTa paDe kiMdhA varSa lalai / / dhAnaSa sAmA pAva saradAMtA jhalai / . 62 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa 46 chuTA tIra acitakA dhar3a phuTA Dhalai / / cukA vaiga pilAMNate ulaTA kara calai // dhanaMSa caDhAyA punIya purasAMNa cauhttii| tana phoDe taragasa gayA jyUM bIja jhapaTI // Dhaha par3Iyo depAlade dharalaNI cottii| paragaTa kIdhI panIye rajapUtAM roTI / / rAThoDAM aru joiyAM kalamA cakarArI / vIrama madu poDhIyA sajha pAga dudhArI / / cyAra sahasa paDa suramA bhuja ciradAM bhArI / sASAM sArI soha caDha sASo dhara sArI // 65 dahA aMga vIramarai aopIyA, ghAva eka so doya / aMga madurai uparA, giNatI caDhe na koya / / 146 nIsAMNI joiyA dor3A desarA juTA so vAre / ai mAlaka navakoTadA 'lASAM daLa lArai / / vIramasuM judha vAjana mAnava kuNa mArai / vIrama dAhaka AyagA so sAhiba sArai / / 67 dahA viDa rahIyA riNa Seta bica, sahaMsa doya smraath| . rahe ujAgara cUMDa raja, nava kottii............|| 147 nIsAMNI . paDIyA vIrama pASatI saMgaH itarA suraa| solaMSI mAdho subhaMTa paDaSeta . sanurAM / / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa par3Iyo cAyala saiMsamala SaLa kara bhaSa bhuuraa| bhIma paDai riNa sAMSalo tana kara caka cUrA / / 18 66 100 doLo par3a moyala dujhaLa patravaTa vaTa pATe / ' hajUrI vanI par3e doyaga daLa dATe / paDIyo Aher3I pano jhar3Iyo Saga jhATe / sAMgI par3a pAeka subhaTa kIra mara tana kATe / mAMgalIyo maMgalau pa. jaga sArau jaae| sahaMsa doya paDa sUramA pASara haya pANai // vIrama saMga vIThIyA vihada tada UMcI tANa / acharAM vara pohatA itA zraga baiTha vimAMga // dUhA soDA hAr3A sisodA, par3ajhALA aru gor3a / .. cAvar3A tura cavAe par3a, riNa par3IyA rAThor3a nIsAMNI . jasu riemeM jUjhIyo kara josa hmlaa| madu jaita riNa rahe jhaDa tegA jhalA // ghaTa phUTA depAladA ghur3ale : vara ghalA / doya sahaMsa joyA dujhala hurAM saMga halA / / car3hIyA DolI cyArasai giraNe glblaa| * saba AyA sAhI bAMNamai kara alI alA // 148 101 dalo kahai mai varajIyA mAnI naha kAI / vIramasuM judha vAjanai sava sena kaTAI // mAre vIrama riNa . muvA bhar3a. cyArU bhAI / dhUr3a valoiNa dhAr3anai jo kIdhI so paaii| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa . dalai bigar3I dekhane kI jeja na kAI / tejala saMga de melIyA cuMDo aru bAI / doya dIhAr3A paMtha buhI thaLavaTI AI / kAkA lAu ghara pAlara tejala pohacAI // TAbara cArai Togar3A jAM sAthe jAvai / vAlA bAMdai bAchar3A taka ghor3A lAve / / bALaka tohI na bIsarai ghara rIta jaNAvai / vAraTa Alo bAchar3A jovaNa kaja jAvai // 102 103 146 . 150 sUto cUMDo nIMda suSa, sira ahi kIdho chatra / jada Ale mana jANIyau, hai koI chatrapata // ahI phaNa kIdho uparA, bhupata tapa bhArIha / pAla mana jada jANIyo, pro koI avatArIha / / nisAMNI Alo cUMDo aoLaSai, mana haraSa na mAvai / car3hIyA pAlo cUMDaraja, milavA kaja jAvai // mAlAsuM cUMDo milai keI koDa karAvai / muradhara cUMDo mahapatI mAlo pharamAvai / / tora baMdhasI tAharo caMDI vara pAvai / asa to caMDo ApasI mana cintA miTAvai / ... .... dahA .. ugamasI nai ASIyo, muSAM ja lAvaNa mAla / cUDAnai saMga le caDho, DhAbo the huya DhAla / / vIramaderA veTharI, : ghar3e jaMgoM mana ghAta / nAhara bhelAH rai nahIM, basudhA jAhara bAta // 104 151 152 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa 105 nIsAMNI vara le cUMDo mAla se ugama saMga aavai.| miNadhara sUtA~ nIMdamai cAmaMDa pharamAvai / / vAr3o karavaTa jevar3A ghara ghor3A Avai / ugamasI iMdota. potI paraNAvai / maMDovaramaiM dI kara mahara mAtA pharamAvai // sUtAM uTha cUMDesadhara vAr3A chpvaayaa| uNa dina sagapaNa vAsatai ugama pharamAyA / / cAMmaMDarai barasuM karai asa aojhaka AyA / asa raMga badalyo IsarI dUjA darasAyA / tada cUMDe cAmaMDakA paracA saca paayaa| caMDI vara huya cuMDakuM sAmAMna sajAyA / ugama ghAsa maMgAvaNA mugalAM phrmaayaa| saja bhaDa ugama pAMcaveM saMga cuMDA lAyA / chaLa kIMdhA baLa dApIyA dhara kAraNa dhaayaa| hara vaLa idA rAMNa huya gAr3A garaNAyA // . aima taLeThI AvIyA cUMDe mana bhAyA / / UmAM sovAyata aTA nijarAM gujarAyA // so gADA ugama sara vagar3a bhitara laayaa| cAmaMDa cAmaMDa mupa cave jaikAra japAyA / usarA thAMNA uthape thira thAnaka thaayaa| mugalA doya hajArakuM ghora ghalavAyA / rAja maMDovara cUMDaku cAmaMDa vagasAyA // 106 dUhA prAsura kATe aMbakA, kiyo kama sidha kAja / cAMmaMDa dIdho cUMDana, righu maMDovara rAja // 153 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa 5 3 nIsAMNI ugama cUMDe AgalA rajavATa baNAI / muradhara lIdhI mahaipatI dhara phera dabAI / / kIlamAM thAMNA kATIyA pAchI dhara paaii| rANe potI rAvanai peSe paraNAI / / dIdha maMDovara dAyaje mila sArAM bhAI / haraSasa mana rAjI huye Ugama pharamAI // dugara caurAsI gAMva de thira rAjasa thaaii| rAva kahai suNa rAMNanai kara cita na kAI / / sASI sUraja caMda hai ApAM bica aaii| rAMNa na badalai rAThavaDa juga cyArAM tAI // 107 154 156 idAMjI ma karajo avara, pAdhara. mugala pachAr3a / dIvI maMDovara dAyaje, cuMDo caMbarI cAr3a / setrAvaisubhrAta saba, milaNa car3he mAhArAja / maMDovara AyA marada, jaso gogadeva rAja // kAyalAe~ rAjasa karai, dharai kanakI mana dhIra / maMDovararo bhomIyo, bala mAMgai varavIra / / agalA bhomyA prAMpaNe, mAMgai kI mAhArAja / vaLa devaNanai vIravara, sajIyo goga sakAja || .. . nIsAMNI ramai sikArAM gogaraja kAyalAMNe DUMgara / uThIyo daitaja kAlIyo ehI gala ucara / / duthaNI jAyo ko nahI maMsu jor3e kr| . kara pakar3e pADyo kamada bheLo kIno ghara / / 157 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 vIravAMNa abakai choDai goga raja meLu jALa ghara / baha naha mAMgU phera vaLa ai saccA prApara / / vIra milAyo gogaraja nijanAtha jalaMdhara / / mahara huI sIra kara mayA siSarALa taNI dharaH / . vapa gogai vaLa vAdIyo uNavera, uvaMbara / / rIjai sama pIraLa, taLI. sidharAva jogesara / pITha phure naha tAharI japIyo , jAlaMdhara // . dUhA . : .. vyAva thape jada dhIraro, dalajI karai uchAha / eka dhamaLa gadha ekarI, to sASA nai cAha / / 108 nIsAMNI .. . ... baLa hAlI kaLa jATasu ve nIta vadhArI / jaTa kaha vAyaka jorarA naha . bAta vicArI / / ghaghale ghamaLA jATadA tada kIdha tyaarii| . jAMna caDhaMtAM joiyAM kara uchaba . bhArI / / sugana palAU huya sabai vaLa vAta vicaarii| uTha dalo ghara AvIyo huve hovaNahArI // .. udala dhIrai jAMna saMga pugaLa pAghArI // 106 ..... o jATa dhorIyo vIradejIro cho so sIMhANamai paraNoyo cho / pachai siradAra to mArIja geyA nai o uTha hI vasa reyo / dhIrarI jAnamai iNarA uMTha 1, baLada 1, 'binAM dInAM javarIsa le lInA / jada jATa maMDora setrAva jAya nai rAThoDAMnai hero diyo / jATa kaTAvaNa thATa saba sudha mAraga dhAyo / muradhara SaTa poharAM madhe po hero Ayo / / cavai milatAM . cUDanai saba . bheda suNAyo / dalo: akelo. ghara * rayo 'hUM deSara. Ayo / pAga. saMbhAvo ThAkarAM lo vaira savAyo / yA // 110 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 55 156 __voravAMNa . . dahA cUDo :heru : sucavai, pAchau. vacana priiyog| huM mAmo mAru nahI, tu saMga lejA * goga // dhara cita jA tu dhIrIyAM, goge kane calAya / vATAM jovai vIravara, karasI jejaM na kAya / / dhIrapa de mila dhIrasu, samape viDaMga sadhIra / sugana lera caDhIyo sarasa, vera levaNa varavIra // 160 161 / . nIsAMNI tada sIMcAMNI tyAra kara sAta sjvaayaa| saja. bhar3a gogai pAMcasai caDha Sura calAyA / gaDa gaDa baMka gAjIyA asamAna giraayaa| asa SaDIyA ubAM barai raja gaiNa DhakAyA / / baiDA ujaDa vATate gira jhaMgara chaayaa| jeNa same. miLa jogaNI vaLa DAka baMjAyA / bhAlA Abha ThahakIyA sira grIdhAM chAyA / urasa tau~ maga uttare ima gogA AyA // . kALA karahana kara bhara nIra calAyA / sIho suganaM na saMbhavai karasAM mana cAyA // suMtAM phohI sabada suNa dalajI uTha paayaa| sugana bhayAnaka samajakai mana thAha na thAyA // uThe pAna aMcItakA sIharA jaba lAyA / aradala dIsai AvatA ata rosa aghAyA / aMba. gaLa sIho ucarai hai nIra parAyA // aLagAsu asa kher3IyA ara sIsa asaMgai / uTha bedalA joIyA sUto . kana : z2age // UbhA , gogA, .rAThavaDa pita vaira ja maMgai // 111 112 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 vIravANa nisa AdhI bala nemIyo, vAjI hAka vikaTa / rosa na mAvai rAvatAM, ghaNa sira phuTai ghaTa // 162 163 pAMNAM kiramara pakaDe, ride jAlaMdhara rtt| riNa tatI vArala taLI, levaNaM vIjaMLa vaTa // gogai vIrama vaira kaja, purA hI bala haTa / aodha vigADo varata kaTa, IsAM pilaMga gharaTa / / 164 113 dujhala dhana to pita dalo, nava gaDhapaMta naresa / uNa aMge tUM upanI, deu dhima udesa / nIsAMNI deu saSIyAM sAtha le saja bArai aayaa| vadhAve goge kamadha gItAM gavarAyA / vaira pitAro vAlIyo bhala kIdhI bhaayaa| tilaka kIyo iNa kAraNe laisuM mana cAyA // kahIyo jada goge kamadha mAMgo muSa baaii| sira du mAro kATa kara vica thAla dharAI / o sira dhaDa rahajo aSI pAsIsa darAI / haisu pamaMga par3AhIyo mAne de bhAI / / pavarAM melaM dhIrapai pugala pohocaaii| pUMgAM dhaDa sira vAMTajo bhiDa vena bhAI // . dahA deU dalArI DIkarI, veThAM huta savAya / tilaka kare gogA taNe, haisu liyo bacAya // 114 166 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa nIsAMNI haisu rovaNa haka nahI saMja hoya sdhiiraa| tuM jAyA dala rAjadA nASa caSa nIrA / / pamaMga car3he par3AhIye pugala jA vIrA / gogA kusala na jAvasI dhaTa UbhA dhIrA // 167 168 170 kara puraro lagAma de, piTha ja maMDe palAMNa / pugala jAiye par3AIyA, ekaNa pohara uDAMNa // gogai dalo mArIyo, jIto muradhara jAya / dhAje bAhara dhIra de, kIjai jeja na kAya / / rAga miTAMNA raMgaralI, suNe acItI dhrAMha / vidha kaha haisuM veDharI, dANe dhIra dubAha / kAhaLIyo keharakaLI, kaTakAM ukaTa kATa / dhIra car3he ara dhUMsabA, bIDe gAMu jar3a vATa / nIsAMNI kAha kaTakAM dhrAha suNa sajIyAM bhar3a sArA / dhIra car3he ari *sabA laga gogA lArA / uDe raja asamAnamaiM . iLa hoya aMdhArA / sela camake vica aNI nisa kAlI tArA / / beDhaMgI SaDIyA bIDaMga paMtha pAra na pArA // heka manA huya hAlIyA saja senA saarii| asI kosa aphALIyA kyA lagai kArI // vaNIyA dulahA vAharu bapa vera vicaarii| eka mile aNa ciMtako riNa mAMjha rebArI // 116 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa 117 . goga lachu sira utarai mujha bakarA maarii| dhIra suNai ari dhudhar3e laMga saSar3a lArI // jalamyA peTa javAdarai asa doya ApAMNI / car3hIyA udala dhIra de dharatI dhujAMNI // hIrALo na par3AhIyo jaMgama jaga jaannii| Ujo Ayo dhIra de kara tega ubAMNI // Aya lachusara utarA gahameM bhriiyodd'aa| urasa taNai maga utarai dala vAdala dor3A / / dUra acANaka deSIyA caMcaLa cara todd'aa| asa pakar3e kara AparA riNa baje ror3A // bhuSA tirasA AparA vAMdhIje sodd'aa| DhalIyA hAta na AvasI gogAde ghor3A // 119 asa saha hAtAM utare thahIyA daLa pALA / kALa jyUM hI karavA kalaha uThe aLasALA / / bhUSA siMha jima bhUTakai rosai laraDhALA / kaMpai chAtI kAyarAM dhuba jhALo jhALA / / surA siMghaNa theha jyUM dhubiyA paMSALA // sAMvata tega saMbhAyake saja sAyara sAyA / lar3atAM kAMno dhIra le tada hoya tisAyA / kur3A rAMNa kasuMsa kara jAdama jala paayaa| abhaMga luNANI uThiyA bala dASa savAyA // 121 dUhA . pANI pIdhAM joiyAM, poha dhara. muchAM pAMNa / disa gogAre malaphIyA, DAkI bharatA DAMNa / / 171 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa :: nIsAMNI rajavaTa joiyA rAThavar3a juTA SaLa jake / sela bhacar3akA yuM sahai kiramALa kar3ake / / jaradALA para josamai kaimara khrlkai| dhar3a par3iyA sira dhAMpharai muSa mArasa bakai / / tega dhar3AM bhar3a bichar3e par3a lotha dar3akai / bhaMr3a ghamasAMNa pramANa bhala jamarAMNa jaUkai / / aSADai asamAMnamai ratha bhANa Thahakai / esA gogA dhIra de prAMNa car3hIyA cakai / guNIyaNa UbhA bAdamai vohaLA jasa bakaiH / baravA hurAM acharAM behuM hakabakai / / donuM pror3AM pega de lohI dhakadhakai / jAMNaka bharIya paSAladA muSa polyA sike / dharatI par3IyA dhIrade vAyaka muSa bakai / jAMNa na pAvai jIvatA nara gogA jakai // 122 dhIra pohaDe gheta vica sira bichaDe dhar3a / udala hesu pAhaDai baDa josa bar3a bar3a / / kaMvara bhiDavA kAraNa asamAna bhujA ar3a / jodha veha riNa juTIyA SaLa pAga Sar3A Sar3a / / par3IyA asa bhar3a pASatI riNasu kaima char3a / kALa taNI gata kopiyA bhiDIyALa mahA bhar3a // paMSaNIyAM bhaSa pUrIyA riNa raiNA ratar3a / ca. vimAMNAM cAlIyA laMkALa behaM lar3a // udala haisu dhIra de riNa Seta vicA par3a / 123 caDa: vaDa dhAnaMSa cADhIyA guNa kidha bhaNaMkA / tIra chachohA. chuTagA naha su jtnNkaa||.. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa ketA bagatara tana kaTA jujhA bhar3a baMkA / joiyA kamadhaja juTIyA adha jIta asaMkA / / jhilamAM vIjaLa vADa jhar3a Saga bAja SaNaMkA / aisA gogA dhIrade bhir3IyA bhar3a vaMkA // 124 goga vahaTA Seta vica rajavATa ujALI / Ayo jAdama etalai bhUpata paga bhALI // sagA ruka samApa dai kara rIjha vaDALI / rAMNaka vaLatAM gogaraja samasera saMbhALI / / 125. vaiga vuhI kara vIjaLA jaMgA doya DALI / kahIyo gogai hAsa kara de sagA tALI // ghaNa toDaNa joiyAM ghar3A jite kara samara / kaThIye paga goge kiyo nija sAda naresura / darasaNa sidha Apai diyo mAthai kara maihara / pAva ulaTA . sAMdhIyA olaSANa taNIyara / / iLa aMvara gogAdatai to kAyA amara / huya sidha dasamo hAlIyo saMga nAtha jalaMdhara // gIta citailoLa . ai vIraLa taLI ArAMNa unI paLAM taMDaLa pAya / vIjalA jyuM vahai vAdyai ghar3A ekaNa ghAya / / to ghaNa ghAya jI ghaNa dhAya dhApI raLa taLI ghaNa ghaay| 126 . . 1 vaira vIrama taNa vAhI nisaMSa jodha / nIDA rahAta gogAdeva huMtA dhapAI ita dhAra // . rata dhAra jI ratadhAra dhApI raLa taLI rata dhAra / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa kaTe udala dalo kaTiyo dhIra haisu vaira vaira / vIrama taNo vAle bAlaje ima vaira // ima vaira jI ima vaira goge vAlIyo ima baira / kaTa dhara rahai sutA salA kara ubhai vaTakA isa / chuTatI ghara jAya chuTI kIse savAlai sisa / / dhara sIsa jI dhara sIsa jAtI vAjavI dhara sIsa / vIjaDa gamIya arAMvALa joiyAM jar3amUla / vApa kaz2a vairIyA veTo ghaDaca bhelA dhUla / e dhUla jI ye dhUlajI arIyA kATIyA kATiyA ai dhuul| 5 bhAja rAMNaka deva bhATI savalaDo para sAtha / kamaMdha gogo amara kIdho namo jalaMdhara nAtha / / navanAthajI navanAtha nAthAM UparI navanAtha / dahA sAta vIsa nIsAMNIyA, Upara pAMca savAya / eka gIta itarA dUhA, bhaNIyA guNa subha bhAya / / 172 / / navaguNa pUNA tIna sai, vIravAMNa jasavAra / sudha vAcIjo sakavIyAM, vAdhara kahI vicAra // 173 savAse nIsANIyAM, duhA puNa sata doya / gIta eka iNa graMthamai, samajahu vAcaka soya // 174 iNa pothIme vIramANa grantharA duhA puNI doyase hai / gIta eka citaiLola chai aura nIsAMNIyA ekaso pacIsa to AMkAM meM chai aura eka nIsAMNIro bhUlasaM AMka nahIM darIjIyo? / aura vAdararai kaiNaimai nIsAMNIyAM eka sau paiMtAlIsa cha / so ugaNIsa nIsANIyAM milI nhiiN| jaitamAlajI mArIjIyA jako samo iNamai nahIM cha / durajaNasAlajI DAbhI aura dalerA dhAyabhAI mArIjIyA jakA vAratA nahIM / iNa mudairI nIsAMNIyA mila nahIM / iso judha AkArITha mahAbhArata 1 nIsAraNI chaMda-saMkhyA 117 dekara Age kI chaMda saMkhyAoM meM sudhAra kara diyA gayA hai| -saMpAdikA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa mAla salapANI, vIrama salapANI, jagamAla mAlAMNI, mAdhosiMgha solaMpI, vA ghar3asI bhATI, vA madu, jasu, jaitala, depAla, ai cyArU bhAI lunniyaaNnnii| joyA tathA gogo vIramAMNI rAThor3a dhIra madhu vANI udala hesudlaannii| joyAai athavA iyAMrA bhAI rajapUta AdamI hIja karai / suNIyAMsuM sUramArI bhujA asamAna add'e| kAyarAMrA hIyA pdd'e| doThAM to sAparata bAMvana vIra cosaTha jogaNI tALI de haMsa haMsa par3e / sAMparata hara aphacharAM ratha pAthA ssdd'e| dale joyero bharapImApaNo bheLapa avasAMNIrI jANato keNahAro kaThA taka kaivai| ve idai ugamasIro dAyajo hI lApa sAvAsI leve| iti Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 pariziSTa ? aADhA pAr3aSAMnajIro kIyor3o rUpaga gogAdejIro // zrI gaNezAya namaH / zrI sarasvatIjI namaH . atha rUpaga gogAdejIro ADhA pAr3aSAnajIro kIyor3o liSate / gAthA cosara ata mata kAyaba subala UkattI, suprasana huya dIjai surasattI / poha rAThor3a acala chatrapattI, kahUM ima gogo kIrattI / / 1 ila ajarAmara vAta ubArA, cAya chADAM tIDA jala cADhaNa / vaira vairAha pitAro bAlaNa, dApU ima gogAde DAraNa / / 2 . .. .. . dUhA suta chADo salaSo sakaja, dhuhar3a jagata saadhaar| ghaNa jANaga salaSA ghare, vIramade - vaDavAra // 3 ... chaMda motIdAma vaDavAra udAra saMsAra vaSAMNa, jodhAra jujhAra dAtAra sujANa / 'dalA thaMbha vIrama teja darAja, sAjai dina rAjai ai sUra samAja || Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa bhar3AM daragAha halohala, bhAla, tabailai ai bAja var3A tejAla / satrAM jar3a kADhaNa sUra sadhIra, naresura cADharaNa bai paSa nIra // sadhUvar3a vIramade subhiyAMNa, taNo salaSesa tapai tur3a tAMNa / gAhe dhara haimara per3a giraMda, nar3e bhar3a annar3a SAga narIda // dIya laSa sAMsaNa kuMjara dAna, suSatriya cita so Indra samAna / karai thaha baiThoya sUra sakAja, goDho gura siMha jyuhI anAja / SeDe cAMai vaMsa upAvaNa SAra, joiyAai AyAya bhIca jaivAra / dalai dhara gUjara lor3a dugAMma, mahaivaiya kIdhoya prANa mukAma // . dago kara choDeya sAha ibAra, core laSa kor3a jamora ciyAra / amolaSa Ujala gAta asAdha, sAlotara ghor3Iai eka samAdha // itI maihamaMda taraNI leya Atha, rodAM sira nIsariyo adharAta / prathIpata sAMbhala tAMma pukAra, manaMchiya ter3ava rAja maMjhAra // disA jagamAla SatrI daivAMNa, maMDe misalata liSe phrmaann| vegAvaiga meliya doya vajIra, vegar3aha kopa kiyo naravIra // dalAroya melaiha sIsa dujhAla, jANU jada mUjha hitU jagamAla / suNai gala hAla jagA subhiyAMNa, joilArai Deraiya jodha javANa // vicatriya Adara dASa nameSaM, Ape doya tega ane asa eka / ibai asa sudraba tega apAla, mAlAvata lobha dhare jagamAla // var3A paradhAnAMya bUjiya vAta, ghar3I deyapAla dalA sira ghAta / pramesura aMka taNai paramANa, maMDe dhara chAr3Aya vedha maMDANa // vesAsaiya dAya kola vacanna, mAru rAva dhroha dharai vica manna / jagai draba lor3aNa jaita jiyAra, tAtA Saga bAvAya' kIdha tayAra // AI naha Ava taNe upagAra, joMiyAMya lAdhoya cUka jaivAra / iSai mana soca aror3a apAra, huvo laSavero e kosa hajAra // AI toya gata alaSa adesa, doSI najadIka duraMtara desa / puNe ima pAna savai paravAra, hamaiya kuraNa . hai. raSaNahAraH / / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa 3 vica triya dA soca varAMma, taThe ika rAvata boliyo tAma / ubAraga raMkAe cita udAra, vasai aoya vIrama jUha viDAra / / mAru salaSAvata bhAyAMya mor3a, ThAvo proya baiThoya ThAviya tthodd'| rimAM par3agoha SatrI raTha rAMNa, tapai bhar3a vIrama UMcIya tAMNa / / uThe thAM meluya jetha apAla, jaTha naha gaMja sakai jagamAla / vicatriyasAMbhala vaiNa vicAra, tyArI karaMjINa Sar3e tovaSAra // joiyAMya kUca kilo viNa jAMNa, utAroya kIdha daragaha AMNa / dalo mila vIrama hUMta dubAha, Ape kara jor3a samAdha athAha / / huvo jada dhUhar3a jUha viDAra, dhaMjAya baMdha saraNAyAM saadhaar| puNe ima vIramadeva puMcAla, aThe thAM SAMna karai kuraNa pAla // jite mo sIsa SavAM para jAMNa, itai kuNa gaMja sakai to AMNa / prathIpata ter3a vaDA paradhAna, solaMSiya modhoya pAtha samAMna / dusAsaNa DAbhI durajaNasAla, kAMnAM jagamAla suNI kiraNAla / dhuNe paga dhUhar3a lAga dhrIlAga, ur3a par3a jANa SaMDI vana Aga / vaha vaha vAhara vAja tramAla, pamaMgAM e pITha maMDe paSarAla / ope siva jehA e gAta athAha, sUrA bhar3a bhIr3a ya Topa sanAha. / / bhujA DaMDa sAvala. toleye bhUpa, rakebAMya pAva diyA jama rUpa / dalA kara AraMbha bhIca dujhAla, mAlAvatasAla liyo jagamAla / / Ser3ecoM e chAta Sar3e kara SIja, bhir3evAya kAkAya hUta..bhatIjeM / mile paMtha sAlala pha~ga maradda, gamAgama umaTa ghora garadda // nihaMseya rAga siMdhU nIyasAMNa, valovala chAyAya raMbha vivANa / pugA asa per3eya bhica vebhIta, jaMgAMthaha vIramarI jaga jIta // 4 daho bar3o . kope kabara karUra, jalAmala mele. jago / Ayo vIrama Uparai, joiyAM vedha jarUra // 5 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhorayANa .. . poha mele paradhAna, kAkasu dApai katana / do kADhe bArai dalo, sAho judha sAMmAMna // 6 vIramade jiNa vAra, paradhAMnAM hUMtA puNe / dU mAtho naha dU daloM, sAhau jAvo sAra || salaSA taNo savAla, kamaMdhAM gura vIrama kahai / jor3e Saga thAre joDai, jur3I jyU jagamAla // kAko jaita sakAja, te pAgala sajiyo taI / mAlAvata bhUle matI, jiNa bhole jagarAja // kAkai taNo kaMThIra, sabala bhatIjesU subada / huve mohara halakAriyA, sakkaja bhir3e sadhIra // 10 trahake tUratramATa, gIdhaNa jogaNa gahagahe / kAko bhAtrIjo kalaha, miliyA loha murATa // 11... . chaMda motIdAma.. mile judha behuMye loha murATha, prathIpata behuMye aopama pATha / kamaMdhaja behuya joma kaMThora, vIrArasa sAlaliyA nara vIra // jur3e mAya mAhiya mAha jodhAra, ar3Ilaya vihuye citta udAra / ar3IlAya behuya lAga dhriyAga, ruMDa dala douva sIMdhava rAga / bahu bhar3a kaMdala mAMDa dugAMma, miTe sanamanna sagappaNa mAma / jaru aSata vaihu jagajIta, siMdhAM hiMdavAMNa behusupravIta / / Ser3e coMyaThAta vaihu cita Sodha, jur3e raTha rAMvaraNa behuya jodha / behu jaradaita behuM vIradaita, bIThe dhana vedha bahu baSaleta / / ghaTa rovasaila bahu ghara thaMbha, kher3ecAe SAra paMdhA gaja Sabha / vahai veyadhAra urAbAMyavAra, dhajAM sira grodha sarAM dhuvakAra // ' / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa sajai ruDamAla siMbhU siratAja, vicaidala sUra hololaiha bAja / taI jhar3a jhUla satrAM taravAra, bhar3AM ghar3a DADara ghAva vaMbhAra / lar3a rasa lIdhAMya grIdha laMkAla, kamaMdhaja kAhaliyA kiraNAla. / baraghala ghAva thar3AM gaja bAMha, chuTai guNa dhAnaMSa tIra chachAMha // karAM Saga pogara dhUNa karura, paTAjhara Ahar3iyA mada pUra / huvai judha sUra bhatIjoye hadda, mur3e naha kAkoya heka maradda / / ghar3A maca dhoma chake riNa dhAMma, jujhAuai vAja naMgAraai jAma / tar3aphphar3a hIjara sAkura tuMDa, rar3avvar3a kuMDa gar3A jima ruMDa / / har3abar3a jogaNa ghetala hoya, sar3avvar3a kAyara paMtha sajoya / tar3avvar3a sAyaka pAtra satAr3a, bala bala kAlAM jAMyAva bNbaal.|| car3avar3a jogaNi rudra jocosa, jur3e bhar3a dhUhar3a bAdhesa josa / * bhir3e asatAIai loha bhir3Ala, gola rasa grIdharaNa gudgiiddaal.|| pAchA jagamAla dharai naha pAva, dIye naha vorama hINoya dAva / narAM bhAyatrIja muIM vAyanema, kAko judha bhAjaai dASuya kema // tar3obar3a tola SatrI tapa teja, mila siradAra douM muha meja / itai bica vAlAai sUra apAla, mINaMdhara prAyoya rAvala. mAla / / sapereya vAtAM vAgAesAya, judA dala behuMe kIdhAya jAya / putAreya vAlIe rAr3a pravIta, jagAnaiya kujara jyU jagajIta // rAThor3AMai syAma car3e ya kuraMga, ubhA salaSAvata mAla abhaMga / saMpeSeya sAva vale siradAra, dharo jovadhAra karo Saga dhAra / / 12 duhA dADhe mAla. dumAla, rAr3a vIramanai rASI / uThI bAta ubAMbare, meTI naha jagamAla // 13 / te vAje riNa tAla, dhar3a par3a grIdhaNiyA~ dhape / bahiMdui ubAM hAM - barA, bAhar3iyA bAhAla // 14 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa aNa bhaMga kara prArAMNa, kAraja aNacItA kvr| jaMgama car3a pugo jago, talavADai tur3atANaM // 15 Ayo thaha ujavAla, kaMvarAM gura misalataM krii| jada liSiyo kAgada jagai, vIrama disa vedhAla // 16 saja o nyAva saMsAra, vIramade sAMbhala vacana / par3e na ekaraNa par3adalI, toSI hoya taravAra // 17 o proSAMNo yAda, jANe cha sArI jagata / naviNe dAva nidAMnarai, vIrama vAsara vAda // 18.. kAgada suNe sakAja, dASe vIramade dujhala / paNa pANI na pINaro, mAlArI dhara mAMjha // sAjhe bhar3AM sadhIra, dhara jUnI hU~tA dhamala / . nara caDhiyo pATaNa navI, vIramade nara vIra // 20 DAragha Sar3e darAja, salaSavita joyAM sahata / mAru thaMbhA mAMDiyA, setrAve siratAja // 21 dala bala. hala. daivAMNa, kekANAM hUkala kala la / . rAjai vIrama rAThavar3a, indra taNe ahanAMNa // 22 vIrama setrAM vAsa, sImAr3AM mele sarada / suta supasAM jAMyAM sahata, mAru rahe cha mAsa // .. 23 * uNa samIya * udAra, kara joDa lAgo kadama / DAraNa bhaDa mAMgI dala, joiyAM sISa jaivAra / kara misalata kiraNAla, setrAvai rASa sathara / devarAja jaisiMghade, udabhai kavara ujavAla // 24 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. vIravANa vIramade tiNa vAra, kahiyA nirabhAvaNa kathana / pIhacAvaraNa caDhiyo pahaba, joiyAM jaita juhAra // salaSAvata supraSAla, suta supahAM melAM sahata / hiMdU deSaNa hAlIyo, laSaverai la'kAla // 27 uDai raja asamAMNa, Adho phara chAyo araka / Sar3iyA asa vIrama SatrI, disa utara dai vAMga / / 28 paMtha vahatA pravIta, kuDala vIramade kamadha / ........, paraNIyA caMdaNa pahava // 26 ............ / 'nijagogAde nemiyo, varadAi jiNavAra // 30* kuDala. sU kula bhANa, paMtha Atura Sar3a pamaMga / paSa ekaNa Ayo pahava, joisAM utana javAMNa // 31 ucha raMga rAga apAra, ANa ghara ghara aartii| kamadha joiyAMrai kuTama, vAdhAvai jiNa vAra // dalo anai depAla, bhASai ima siSara bhaSara / zrA vIrama thArI ilA, salaSAvata su praSAla // uNa dinaro upagAra, deSa anai dAre dalo / dhara laSaverai tu dhaNI vIramade vaDavAra // 34 rimAM deyaNa Sagaresa, sUrA bhaDa lIyAM sakaja / vIrama talaDANAM vahai, dUsara jyu paradesa // 35 Aher3e ujavAla, salaSAvata ramatAM sakaja / jada gogAde janamiyo, suraNa voramasu praSAla // 36 * naM0 26 aura 30 dUhe mUla pustaka meM caraNa astavyasta hone se nahIM banate / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa ghurai naMgArAM ghAva, huya uchaba ghara ghara haraSa / kula dIpaka janame kavara, gAlaNa adavA grAva // 37 Uca naSata ujavAla, vaira sanAhAM vAlavA / . jada gogAde janamiyo, kula joiyAM paigAla // 38 saMka nahIM saMdhIra, dina ugai pasarA diyai / veDhI gAro rAThabaDa, vahai aroDAM vIra // 36 joiyAM hUMta jaivANa, vIramade vIjai varasa / mAru SeTA mADiyA, poha aMka veha pramANa // 40 saka bhaDa caDhe sikAra, sajhe chalAsaMbura suvara / kamadhaja pIrAMrI kabara, dhrama pairu dUdhAra // 41 tAgA karai tivAra, hIka dhIka letA hIyo / AyA phiriyAdU asura, dalA taNe darabAra // saka Saga SAna saMbhAya, makai hAla chor3A mulaka / vIrama sUra vIhaMDiyA, maihajItArai mAya // sUNa phariyAda sakAja, usasiyA joiyA avara / DAraNa ceha na doSiyo, daliya joma darAja / / dUjai dina daivAMNa, dalA putrico varadayo / laSaverai vIrama liyo, DAraNa prAdho DAMNa // sAro kuTama sa dhIra, dANe to lANata dlaa| sakuja vAhI sAhiyo, vale agrAjai vIra // dalo cavai daivANa, sAca vAca bhAyAM sunno| ....... vIrama sU cUkU vacana, bho yaNa ugai na bhAMNa // . 47 42 44 45 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 vIravANa jaga tapa teja * juhAra, talavAr3a tTo tarAM / uNa dina vIrama ubAriyA, vaMsa joyAM jiNa vAra // SimyA karai jima SAna, bIrama tima aMbalo vahai / jur3asI Seta javAna mai, mAMjhI dinaM doya cyAraM // 46 . chaMda jAta ce aparI dalai SimaMtI jima jima ata dAre, rAva kamadha jima jima aMta rASai / parajA bhAr3a garne ra pajAvai, Ugai dina phariyAdAM prAvai // ari ghara gaMjai SAga uvAMNI, samahara ro bhUSo salaSAMNI / lASa bhica tila mAtara lAgai, ekaraNa jora oNparAM prAgai / / para ghara satru duchara. jima pAlai, hIMda Apasa deNo hAlai / dhUhar3a * eka samai chatradhArI, grAher3e car3hiyo avatArI / / saja pIrAM daragAha savAyo, ika pharahAsa nijara tada Ayo / Apa rahaMNa riNa bAta ubAraNa, udara UpanI bAta aMkAraNa // kATa pharahAsa Dhola karIjai, sola kosAM seMbada sugIjai / pUcha tAma bhar3AM pUcAlAM, DAraNa Apa jisAM dUThAlAM / / 6. kaihai supahaM pharahAsa kaTAvo, gharaNI sagoDho Dhola ghar3Avo / Sita ai vacana suNe ata pArA, pAMNa jor3a bole pUjArA / hai pharavAsa SudAya hamAre, thAMna rAma jima dhUhar3a thAre / suNa vacana dhika vIra sighAla, jANaka jeTha sAlalI jvAla // . bADha pharAsa vIra varadAI, Apa taNa sirayAta upAI / jar3a SiNa ThA, vRcha jaga jAhara, mAriyo eka vala mujAvara // tethI naphara karai kei tAgA, bhaya par3a kei jIva le bhAgA ! karatA kUka rudaraM tana kAyAM, dalai taNI daragA darasAyA / / sArAM pArA vacana suNAyA, vIramade pharahAsa vddaayaa| * : saja depAla kahai paga sAhai, mahajo dalA. joiyA mAhai // 50 - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa 54 karatA kUka kurAla, AyA phariyAdU asura / vIra pharAsa baDAviyA, suNajo dalA sighAla // 51 joiyAM mile jai vAra, kathana. dalA hUMtAM kahai / veDIgAro rAThavar3a, mArai sai kAya mAra // 52 mur3iyAM hI naha mosa, mosa na vIrama maariyaaN| kAma dalo kaha mai kiyAM, dojai kiNa nai dosa // 53 bai paradhAna bulAya, disa vIrama dApai dlo| amAM rIsa na upajai, Sita aMta vaira SudAya // nAkI chile nirATa, dASa kula nAyaka dlo| nara to nei niyAparI, vIrama sU jIvATa // 55 dalai kathana mukha dIna, kamadhaja hAta khaadd'iyaa| Apa baMTa cothAM amAM, tU lai vATA tIna // 56 joiyAM rupa jivAra, dASa kula nAyaka dlo| vIrama tAMsU vAjiyAM, hai jItAM hI hAra // . 57 vIrama sU tiNa vAra, kahiyA paradhAMnAM kthn| AdhI vAMTe lei ila, nara vakavAda nivAra // 58 sUro kathana suNeha, kAhaliyo kehara klii| Ayara jAMNa agrAjiyo, mayaMda taraNo sira meha // 56 mana dhAre abhamAMNa, Ape sAMmo aolbhaa| .. dIsai tU bhUlo dalA, uNa dina ro avasAMga // ... 60 jagapata joma jihAja, kula joiyAM katalata krt| deSata naha melata dalA, e visaTAlA Aja // 61 . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa ai tole aurAka, bolaNa ghar3a uvaabro| mela vacana naha mAniyo, vIramade vaiDAka // 62 pAchA Aya pradhAna, kathana dalA hUMtAM kahai / marasI kA toya mArasI, jAlaNa haro javAna // kara jhAle kevAMNa, nara vIrama sahaje nahIM / deSe naha jur3asI dalA, iNa bhava o avasAMNa // kIdhA pUna aneka, bhrUhar3a laSaverai dhaNI / DAraNa mar3a SimiyA dalai, ana nara Sime na eka // 65 kavita chapai poha jiha hIja prabhAta, pahala sikAra padhAre / har3avar3a bhar3a haivarAM, nihasa vAjate naMgArai // DAraNa vIrama dehu, duraMga vahatAM tada dIThe / peSa suraga piMjaro, urahi parajale aMgITho // Sar3a Atura toSAra, pragaTa najadIka padhAre / gaDhapata kuNa iNa gAMma, citahi rAThor3a ucAre // pUcha nakIba prasIdha, syAMma sU araja suNAI / dalA taNo daivANa, vasai dhAvar3a varadAI // taNa salaSesa tivAra, dhroha vIrama mama dhAre / vasudhA rAkhaNa vAta, ve hada boliyo vakArai / / jayacaMda haro jayacaMda jima, hiMdU kaMvara vajara hiyo / sAtahU~ putra dhAvar3a haNe, kamadhaja kilo kAyama kiyo / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poraMvAMga vIrama SAga vajAya, kala cAle lodho kilo / dor3I bhADaganera disa, dhrAhAM detI dhAya // 67 68 aoi nIyAva aghAta, soha bhAI bhar3a sAMbhalo / vIrama SAga vihaMDiyA, saka dhAvar3a suta sAta // kUkI taNo kathana, dAMNava suNI depAlade / joiyo paNa, lIdho jarU, iNa bhava SANo anna / / 66 hiMda deSe heta, pAMca dinAM mai pAmaNA / saka dhAvar3a paMca sAjiyA, Sala kIyA riNa Seta // 70 / 71 dujar3AM hata depAla, dANe bala depAla. de| dIsai tU jAyo dalA, kula. joyAM paigAla // sIsa na vAdhai sUta, vAdha dalA teM vIMTiyo / abahI rosa na upajai, kAyara phoTa kapUta // 72 bola kola aru bApa, doya na .cai depAla de / jAvAM mai vegA jur3A, vai vIrama vai Apa // sUrai kathana suNeha, dala taNA depAla de / aMbara chibaMto UThiyo, kehara jyU karaNaNeha // 74 pamaMgAM huvA pilAMga, hU~kala. dala taha maha huai| aMga bhir3e ubAMbaro, jaradAM kar3I jaivAMNa / / rur3a damAMmA rAga, hUra apachara mana haraSiyA / jaMga maiM car3iyA joiyA, dhare sIsa dhrIyAga / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vIravAMga chaMda motIdAsa dhare jada rAvata sIsa dhriyAga, viDhe kAhi Dhola vathor3e vAga / Simai phala sAbala Upar3a beha, chachohAe pAra lahai kuraNa cheha // ar3Isala vIrama hatahAM Aja, savyAjAe lesiya pUna sakAja / dhur3abaya SehAMya kATha dhriyAga, nAgAM asa dhUja rasAtala nAga / / viDhabAya hAla dalo dharavaMda, ulaTAMya jAMNa asADhya ida / narAM muSa vAdheya sUrAMyanUra, hale dala. sAtheya jogaNa hUra // umaMgeya sAMbhala rAr3a agAMma, tamAsoye deSeta nArada tAMma / aAyA car3ha sAMDa umAMpata Isa, saje vAya mAla sUrAM bhar3a sIsa / / uDe raja Damara vyoma athAha, mile nisa jANaka bhAdava mAha / dala kara vIrama hUMtAya dAya, urAMtAM sura vitalIyoya prAya / / dhube par3a rosa ararAkA dhAka, hubohuba hoya cahUM bala hAka / DhamaMkaiya vAhara bAhara Dhola, gAM jar3a jINa duvAgAya Sola / / kope ar3a avara josa karUra, saNA vita lIdhAya vIrama sUra / saje vaTa sUthaNa jAMmiyasAra, jar3e chakar3Ala. kar3I joya dhAra // prope sira gUdhara Topa athAha, viNa dasa-tAMnAMya hAtha javAha / joiyAMya sAjaNa jaita juhAra, surA bhar3a bhIr3a chatIsuyasAra / duvAhAMya bhIcaka ter3a dubhalla, amarogeya gAleya nesa amalla / amalAya vAtheya josa ugamma, huvo bhar3a sArAMye jINa hukamma / amolakha ujala gAta asAdha, saje hava sASata vaiga samAdha / ala valla letiya jhaMpa apAra, tAMNe taMga hAjara kIdha tayAra // caDhaMtAMya vIrama devaDa ciMta, palA guhaH pApa rAMNI supravIta / * tavaigala mAMgaliyAMgiai trAsa, ubhe kara joDa karI aradAsa // raco koI dAva patrI raDha rANa, dala vita prAz2a liyo daivANa / kijai naha aAja caDhe kiraNAla., satrAM cAya cIMtaviya supraSAla / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa isA theya khUna kiyAya aneka, Ave jada pUMna kiyo iNa eka / maikubiya Aja karo mahArAja, savAraiya yalIjoya vaira sakAja // tavaigala rAMNila pahUMtAya tAMma, dalAM thaMbha vIrama kopa dugAMma / jAvai vita ubhAMya mUjha jarUra, sanaseya sesa na ugaiya sUra // gajAM pala Aja nadpala grAsa, daSai muSa hU~ta alA daravAsa / projo hu~ya Aja cukU avasAMNa, vakai naha veda muSAM brahamANa // jAvai vita mUjha ubhAM jaiya vAra, dharA naha chola diyai idUdhAra / khalA sira Aja na vAuya SAga, jalo jala sAyara lAga jlaag|| tai havatA kuye aoloyatanna, karai data devaNa uttara krana / tor3a naha siMga satrAM taravAra, sUrAM kuNa sASa bharai saMnasAra // ANU tila mAtara jIva adesa, sanasaya mUjha pitA sala Sesa / Aunaha Aja navanAMya Isa, divAkara ugaiya pichama disa // DhahU~ naha Aja gayaMdAya DhAla, mahevaiya lAjaiya baMdava mAla / rASu naha Aja SatrI dhrama rIta, sato sata choDeye kutAya sIta / / vadovada dhUhar3a dASa vacanna, mele naha cAla rANI var3a manna / dAyu tada vIrama kopa dapaTa, hamai suraNa rANiya choDoya haTa / uchaTaiya cAla chatrI ujavAla , cavai gala paMDava sUkala cAla / yopai tana sAja jhalAhala Aba, sajo taMma AMNa samAdha satAva // alovala letiya jhaMpha aDola, muNai citarAMma samaDha amola / rakevAMye pAva diyA raDha rAMga, huvo asavAra sidhA hiMdavANa // tAlI mila Secara bhUcara tAMma, apacchara hUra dharai AyarAma / kahakeya vIra vaitAla karUra, bahakeya rAga siMdhU riNatUra // babhakaiya sAra dhadhakeya vAya, gaihakeya grIdha cahakaiya mAya / vhakeya zrIha tramAgala. Thora, apacchara rathya hakai cahUM ora / / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa Sala kaya SAga hala keya SApa, ucakee chakeya sAkUra Apa / Dahakeya DAyaNa vAya vaiDAka, bahakeya raMka huvA haka bAka // cahakeya cIla paMSI kala cAla, kahakeya raMbha gala caMpa mAla / raivaMtAMya vAjeya por3a raDakka, dharA pur3a dhUjaya goma dhar3akka / vaNe manu dAMmaNa dIha vIcAla , mile nisa bhAdrava meghAya mAla / ghamaMkeya gUghara pASara ghora, ilA vica bhaMga par3e cahUM ora / / satrAM disa vIramade subhiyAMNa, kamaMdhaja DhIlaviyA keyakANa / dhAr3Ayata bAharavAM riMNa ThANa, dalAM muha meja huvo dai vANa / / ar3e sira vyoma sajoma aror3a, rimAsuya Apar3iyo rAyaThor3a / mAMDo paga dhIra dharo mana mAya, joiyAMya Aja sako naha jAya // Simai phala sAbala nAgiya SAga, rur3a dala kAvala. siMdhava rAga / cavai haka grIdha vIrAMvAMcela., mile dala doya iNI muhamela // gamAgama zrAvaTa ruka garITha, rimAM par3a sAbala. selAya rITha / satrAM disa vIrama vAheya sAra, AjuraNoya kAla taNo uNiyAra // dhako koi sAja sakai nahIM dhIMga, tai muSa dAkheya dAda trasIMga / cor3a pala dhuhar3a lASai cAka, vIrola ya lASa SalAM vaiyaDAka / / SatrI gura vIrama dhuNaie SAga, vichuToya jAMNaka sAMkala vAgha / cAMpe nara koNa viyo juga cAla , karai kuraNa deSata TAloya kAla / chADAhara jAhara vAdhaiya choha, lASAM suai zrAvaNa jAyoya loh| kaThai kei sUrAya Avaiya kAma, take kei kAyara aolAya tAMma // par3atAya deSeya bhIcakaMcAra, joiyAMya dAva kIyo jiNavAra / tAlI muSa dAkha hokAriya tAma, ghure jada kAvala gehara ghAma // suraNe jada gohara Dhola samAdha, Ai jada mAtheya puna asAdha / asalliya tAjaNa gota uDAMNa, jacI chiba nAca apacchara jANa // rAgAM bala. cAMpiya dhuhaDa rAva, ghAle jada vIrama cAvaka ghAva / . bhalatiya ubhiya SAMdhoya jhADa, rahI paga ropa vicAla ya rAr3a // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa chADAhara sAjharaNa hiMduya chAta, ghaNA dala nITha darasiya ghAta / saMbhAiye pAMNava nAgAya sAra, huvA huva dolAya ATha hajAra // vAgA jama rUpI SatrI babAha, dalo bhar3a vIrama hUMta duvAha / jAreya saiMtIsa satrAM jama jAla , pAr3e riNa vIramadeva pucAla / jIte judha jAhara pAratha jema, ubho deyapAla agrAya ema / praphulata deSa Sar3o deyapAla , lohAM chaka vIrama bola laMkAla / Sar3o kohI mUjha taNo riNa Seta, sAje oya aAMsura putra sameta / dharaNI rAya sAMbhala vaiNa sadhIra, pAlI koya boleya tAMma adhIra / / bhaSU deyapAla deU pala bhaSa, dhaNI kuNa Apaiya mUja dhanaMkaM / solaSiya mAdhoya aopama sASa, panA disa nAMSa dIsaMnyo paiyadAka / sAMmA pagaM dhANaSa ropa sadhIra, taNa daMta hUMta hilolaya tora / ghAta deyapAla taNai tana ghAta, pAhair3Iya kI, prathI aSiyAtaM / / panIyaiya kIdha parAkrabha pAta, huvo niralaMga Ubhe kara hAtha / ujAle ya la ga dhaNI roya Apa, Aher3iya pugoya thAna udyApa // mAre riNa tAla depAla amIra, vare raMbha sugga pohatoya vIra // 77 dahI sAje palA sadhIra, pATo ghara vIrama pdd'e| rahe ujAgara cUDaraja, nija vaMsa cADhaNa nIra // 78 76 sUga pitu geyo sakAja, varasa vIsa kADhe vissoN| lohA chaila. cUDe liyo, ridhu maMDovara rAja // dhajavar3a hatA sadhIra, devarAja jaisIMgade / - setrAvai rAjesa sadhara, vijai sahata nara vIra // 80 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ vIravANa chADA tIDA chAta; vepaSa sudha ubaaNbraa| varadAI dina dina vadhai, gogAdevaDa gAta // jAhara pAratha joma, bALa dhamaLa chilasai vr| bhar3a gogo thogai bhujAM, vAhata Digato vyoma // 83 asa bhar3a jhULa asaMSa, salaSAhara meLe skj| vIramade rai vairarI, dharI gogAde ghaMSa // ana jaLa pAna ahor3a, lIdho aMga lAge nhiiN| vApa vaira kima vIsarai, gogAde rAThor3a // paraNaMta parajAva, iLa sira SATaNa amara pada / darasaNa gogA nai diyo, agaTha jaLadhara pAva / / 84 85 pUrI dASe prIta, daNava racAvaraNanai dlo| rIjha samApI raLataLI, sidha moTe supravota / / aMga baLa dhare aror3a, sAca vAca mAMge sakaja / 'aMbara chibaMtA Aviyo, gogAde rAThor3a / / gogAde gaja gAha, nara nAhara cita nemiyo / bhar3a uNa samai bhatIjaro, mAMDe dale vivAha / / jadama coka jevAMNa, samapaNa visa pATaNa sujasa / joyAM aopama . jAnarA, sAje dala saimAMna / / . soha jAMnI siradAra, ida jyudo sajiyA alala / - . par3I garaja ika puraNarI, tosASAMne tyAra || vidha cita dASavameSa, prAya sevaga kInI araja / dITho maiTayarai dalA, eka dhamaLa gagha eka // 61 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa. zrImuSa dala satola, kahiyA jada hUMtA kathaina / Apa dhamaLa thAro amAM, muSa mAMgyo la mola // vacana suNe tiNa vAra, te dhorI mAMgaNa taNo / jhATaka kAMdho jATar3a, nara kIdho nAkAra // 62 64 65 . . 66 Apa rahaNa ArAMNa, keviyAM rA cItyA karaNa / . dujhala dhamaLa lIdho dala, jorIvArai javANa // trahake tra tramALa, dhorA siMdhurA dhuvai / jAMna dalo caDhiyo jarAM, pauha chAvaNa pUcALa // vahatAM paMtha vicALa, saja tItara dIdhA svd| jar3a kADhaNa SiNa joiyAM, gogAde aragAla // tItara taNA tivAra, dANava sUNa vAyaka dala / sISa kare soha jAnasa, vaLiyo jUha viDAra // dalo samaja daivAMraNa, ghaNa jAMNaga Ayo ghare / cUDA disa bhaTa cAliyo, AMTai dhamaLa uDAMNa // marada vepArAM mAya, asI kosa kATe ilA / Ayo jATa uvAMbaro, cUDai pAsa calAya // dalo sakaja daivAMNa, pitA vaira mArai pahuba / vera ma karamo kAra vau, kasa cUDA kekANa // suta vIrama. samarAtha, uttara cUDe pApiyo / dIThA vAyaka dAkhiyA, herU paTake hAta // 97 68 ... 100 101 : re cUDA suNa rAva, kara sAMjata caDha kAchiyAM / jIvasI jyAM jur3asI nahIM, poha isar3o parajAMva // 102 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhauravANa aga kara rosa aghAta, cUDe su. herU cvai| ... .. vapa mo ghamaLa na vIsarai, nakima bhUlo tAta // 103 nara kamaMdhAM co nAtha, cUMDo herU suucvai| .. dANava saMghAre daLo, poho gogo pArAtha // ... 104 sAMbhaLa vacana sadhIra, sArAM rAva cUDai tnnaa| .:: kramiyo gogAde kanai, dhiSata pAra sadhIra // .:: 105 . paMtha kATe. aNa pAra, milatAMhI dAeM marada / dAMNava saMghAre - dalI;. sAhe gogA "sAra // .. 106 / sAMbhaLa vacana sadhora, herU sU rAjI huvoN| ... karai maihara samapai kar3A, vIrama rai nara vora // : 107 - poha dhara mUchAM pANa, pUtAre paragaha pahava / ' "saka gogo mAMge samaraNa, jALaNa SaLAM javAMga // 108 karaNa kamaMdha sidha kAja, jar3a kADhaNa SiNa joiyAM / dila ciMta mIyA sodiyA, samalai vaiNasa kAja // 106 sUro kathana suNeha, sAMmaNa rA sAcA sabada / . kevA kADhaNa kopiyo, DAraNa gogA deha // . .. 110 chaMda troTaka : ... . bhar3a kevAya kADhaNa brada bhalai, daivAMraNa jujhAuai meLa daLe / ghaNa bola ghaisAhara josa ghaNo, teMhUMya hagAMmoya kUca taNo // haka hoya hiMsAraSa sAda hubai, dhUsA chaka kAvaLa vaira dhUbai / kara silaha gogAya vaira kajai, siva jAMNa sidhAMtara bheSa sajai // jamajALa kar3I jaradALa jar3e, utabaMga bhujA jAma voma ar3e / dasatAMna sarabata baMda diyA, proyaNe doya mojAya opaviyA // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa jamadaDha bAMmai aMga bhIr3a jar3I, saja peTiya Upara saaNbrdd'ii| ghaNa vajjara kALa luhAra ghar3I, guNa bhAra aThAra kabAMNa gahai / / nara nAhara sAja taMDI vana hai, prata vADha aNI char3a opviyo| laMyaMkALa karALa selALa liyo, tati attiya jerava hoMya ttisI // karavatiya tatiya jAMNa kasI, lar3avA suta vIrama. bheda lahai / dIya rUka acUka rakeba Dahai, teyatheTa asaliya Seta taraNI // vapavAha alI baMdha DhAla viNI, moharAM dasa tIna ubhai murro| taiya Upara sIsa ta? turarI, bhar3anALa caSAM saiyacoLa bhar3e // jamarUpiya sAra chatIsa jar3e, bolA jar3a kADhaNa ubbro| kaikoMNIya paMDava jINa karo, suja vAyaka paMDava saMbhaLiyA // . vapa vAdheya josa vilakuliyA, kaMdha thApala raSata dUra kiyo / dANe muSa brada lagAMma diyo, ha bhaTaka pITha kiyo puraro / saka gAta kiyo sudha sAkura ro, dhrata gUgaLa aggara Seva ghajo / tana bhIDiyo sAja jar3Ava taNo, pesUja variNaya hada gAta parI // keyakAriNa siMcAriNa naipa tyAra karI, Soyale jada paMDava lersslii| karatI ima taMDava mora kalI, catrasAla acappaLa teja caSAM // rasa laga lagAMNa uDAMNa ruSAM, vadha teja samAMNa vimAMNa vhai| . guraNa vAMNa kavAraNa jIvANa brahai, aMgarAga vINIyoye gAta isau / tathathaye karaMtIya raMbha ttiso, gahapUra tramALa siMdhu gaDaDDa / cakravatta siMcariNaya pITha car3e, asa per3eya dhUhar3a utavaLo / te koya caNe cauLa cADhe trasaLo, caka cyAruya desa caLa cliyaa| soya pAMca isA bhar3a sAlaLiyA, suta vIrama goga pravIta sahAM // dipaiya muSa sUraja caMda dahAM, joiyAM jar3a kADhaNa kALa jisA / daLa haleya bhADAnera disA, gaiga DhALa jaTALa vaitALa gajai / / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa vikarALa vaMbALa mALa baje, duvaThALa Sar3e dhamacALa dalai / mujavAM sira ghora aMdhAra mila, opeya asavAra toSAra isA / / juga jeThiya vuDa ya pAla jisA, kaLa cALa SaLAM sira cUka kiiyo| urasAM hu~ta jAMgaka utariyo, ghaNa dhrAha dirAvaNa satru ghare // kamadhajja Sar3e asa vaiga kare, mAMjhiya daLa dou kaTe marasI / hada Aja cakAboya rAr3a husI, dhupa UDha dharasa turA dhamasAM / / duSatAya dahalAMya deza dasAM, mila sAlaLa gogoya sUdha mugAM / teya kADhaNa prAMToya bApa taNAM, dhajarAja nagAM dharatI dhamamai // bhAlAya sira grIdhaNa jhULa bhamai, sakavai rapu grAhaNa saalliyo| aMdha ghora Seha riva aMbariyo, Dahake paMthavA sira ddNbriyuu|| kara koDa vaitALa kaha krahiyA, rudra jogaNa bhUta chake rahiyAM / kei Secara bhUcara saMga kiya , doliya phira sAda cuDela diyai / / paTeya gora bhAra aThAra par3e pusiyAla huI ratha raMbha ssdd'e| DAkiyaM bhar3a dhUhar3a boma Dahai, baiDAya asa ujar3a vADha vahai / riva dhUdhaLa maMDaLa pUra rajI, vaMsarI jima nAsa brahAsa vajI / paMtha sAlaLa jutha dalAM phabaLa , miTa teja bhAsaMkara ghora miLe / / jar3a Avadha josa mai pAtha jisA, daLa per3a SatrI utarAda disaa| . graha pura tramALa siMdhu gaDa., par3a tALa turai aha bhAra par3a // : Damaru ghaNa DAkaraNa DAka Dahai, tetAliya tALiya vaitALa hai / lAgoya sira aMbara rIsa badhai, Sar3iyA asa gogeya SAra Sadhe / / ima sAtha sabai bhar3a opaviyo, deGgaya chiva ThALoya kALa diyai / hada sura mAMjhI salakhaisa haro, Ayoya asa per3a ya ubNbro|| samaNI tada sAlaai sIva viyA, karahA bhara nIra agraya kiyA / .. kamadhaja Sar3e alaMgAra kiyAM, laSavere ro sAha bamida liyAM / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghoravANa doya sAda phohI viparIta diyA, sutaiya sutala Naka saaNbhliyaa| suNa sAda bhayaMkara sAMvaraNaro, jAgyo daLa nAyaka jaaNmnnro|| daivAMNa jujhAuya Dhola diyo, suganI aba ter3a hu~ vaiga siyo / dA ima sIgrAya hU~ta dalo, bhaNa Aja sunagga bhUDo ka bhalo / lar3a kADhaNa vaira parata liyo, kamavaja gharAM sUya kuca kIyo / kara jor3a sIyo aradAsa karai, paNa goga aju tIhai nIra parai / / suganIrAya vaiNa dalai saMbhaLe, kiraNALa suto suSa noMda karai / asa per3a kamaMdha jarAi itai, prAyoya bhar3a kALaje ukaLate // . vairIya jar3a kADha SatrI viSamo, supravIta dhube adharAMta sme| supai asa jeLaya bhar3AM sagharAM, kevAMNiya SApAMya cheka karAM / / rima sIsa pAso cita dhAra raLI, kamadhApata bhUSeya bAva kaLI / cita desa disA naha cetaviyo, kamadhaja daLe sira lohakiyoM / / kaTa aodha ari trIya isa kaDhI, ghaNahaiM suSa thALa kaTI ghrttii| prisaNAM ghara dhrAha devAr3a par3e, cakravata mahevaya nIra car3e // kara jaita savaira kaThai kaliyoM, veha sAtrava goga gharAM valiyo / dUhA . .. riNa gegi kara rIsa, dallA sira jhokI dujhala / gharaTI ekaNa ghAva su, vaDa huya vaTakA vIsa // 112 teM gogA riNa tALa, rima sira jhAr3I raLa tlii| ... kaTa aoSaNa ari triya i sakaTa, sATha sonA rA thALa // 113 je dina doyaNa jIta, vaLiyo kADhaNa vaira nai / dANava caDhiyojeNa disa, pAya iyo supravIta // 114 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vorANa dujhala pitA dhina vesa nava gaDha hAM, chAta naresa / dujhala pita dhina dalo uNa, deva dhino udesa // kara puraro lagAmade, pIThaja mAMDa pilAMNa / pugaLa jAi par3AiyA, ekaja * pohara uDAMga // 115 116 masataka bAdho mor3a, phera diyaletAM phajara / dANava surigayA dhIrade, panarA kosAM por3a // 117 118 116 120 aNa bhaMga vAMha ubhoya, madu taNo dASe marada / asa por3AM dhuje dharA, kAkai kusaLana koya / / pohara pula paitIsa, kukAu 'joyA~ kanai / : pohato car3e par3Ahiyai, haisu kosa chavIsa // vidhahai sukahavAta, soha jAnI mAMDI suNo / dujar3AM muha SAmo dalo, ghAta rimAM araghAta // riNa kAko agareha, vahiyo suNa caMvarI vicaa| dhIra dharake uThiyo, choDe dulahaNa cheha // dASe . dhora. duvAha, kAhaLiyo kehara kaLI / valavaMta susaro boliyo, rAMNakade rima rAha // joiyA rupa jaivAra, pUrA le pherA pahana / karavA gogesU kaLaha, jaMga miLa mAMDo jAMva // - 121 122 123 124 paraNe bhar3a pUcALa, suSale nimaka saMsAra ro| .. dANava caDhiyo dhIrade, vedha karaNa vedhALa // dhara aMvara dhar3ar3eha, hura achara siva har3ahar3a / asa SaDiyA ubAMbare, joiyA jarada jar3e // 125 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa Upar3a raja aNapAra, gidhiraNa jogaNa gaha gahai / haLa hale go gAdisI, saje chatIsu mAra // 126 chaMda trIThaka vapa teja haLAhaLa vAda vahai, saka sUra chatIsuye sAra sahai / pailAM pata laiNa baLI samatha, hUba hoyaka hUkaLa vIra hathA // te beThaka bhUSAya bAgha tisA, DADhALa kaThaThaya goga disaa| bohALa Sar3aya asa mor3a vaMdho, kavalI bhar3a dhIroe nAha kaMdho // vapa vAhara nAhara, joma dhake, judha mAMhi bhir3e nara jodha jake / dala pAyala thATha halai dujhala, huba jANaka sAMmada sAta hale / / . DAkiya bhuja aMbara dhIra Dahai, vaha pUra vimANa kabA grahai / bhurA maNa tIna pulAba baSai, caDhiyA Sala SAvaNa cola caSai / / prathamI dasa desAMya bhaMga par3e, te bhAra dalAM ahidhuha atdd'e| ghaNa ghora aADaMmara Seha ghaNI, propeya jima naSatra sela karaNI // kAko judha mAMgaNa goga kanA, milAya huya mAraga heka manA / Sidha lAgeya bAja gharaNa Sar3iyA, arajIta geyA nahI Apar3iyA / vapa soca vale. taja mAMNa vahai, rAyaThor3a age adha kosa rahai / dala nAtha halai paMtha desa disI, asadhIra aphAliyA kosa asii|| vakavAva vadhAraNa veda bhaLe, vaha paMtha vicAriyAMma mile / pucheya mila jainuya vAta yahAM, sigha goga taNo saka sAda sahAM // suNatAMya marAike galahI, kara jor3a hakIkata sAca khii| bhar3a Sosa chalA mada gaibhariyoM, pro gogala chusira utariyo / sUtraNe ara neDoya saMbhaliyo, gala cALaNa dhIra viLakuLiyo / bhuja porasa mUcha bhuhAra bhir3au, Sethe car3a Atura bAja Sar3e // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vIravANa saja rAga siMdhuya nIsAMNa sahAM, trabaLI tada tUra traMbALa thaaN| . ghaNa veDhaka goga disI bhidhi riyA, piMDa sAMmata pUNya paakhriyaa|| kirabAMNa vimANa graha ahiyA, rivA DhAMNa masAMNa chake rhiyaa| gata ghora aragaja hai gaharai, maga paga amUjaya mAMya marai / aLagAMsuya deSeya thATa arI, taiyadhIra hiyai vica dhkNdhrii| paiya kADhaNa vaira patrI pragaTA, ghaNa sAlaLa sAMvaNa megha ghaTA / Sar3a bAja najIka AyA Sar3atA, tISAya bhar3a kALajai UkaLatA / laMkALa Ayoya ghamacALa liyAM, chaLa cALa dhIro jamarUpa kiyAM // sutAya daLa goga taNA sadharA, asa prAMNa acAMNaka lIdhai ddraa| suNa deSa SaLAM bhar3a goga sahI, jAge riNa sutAya kALa juhI / viSar3I riNa cAMmaMDa temaM viNI, tiNa vArasI bIbhar3a goga tnniiN| viDhavA kaja vIrama aopama vIramaro, joiyAM daLa sosa jAga jmro|| SaLa phoja kamaMdhaja deSa Sar3I, cavaLApata jAMNaka paMSa caDhI / baLa nAhara gogAye deva varai, kava SAMna kisuya bASAna karai / / kasa prAvadha sAja baMdhe kar3iyU, dhuba sAlaLa sAMmoya dhuuhddiyuu| keviyAM sira goge kopa kiyo, iLa mAyaNa bAvana usasiyo / caSSa coLa muMchA bhuyahAra bhir3e, UtabaMga bhujA brahamaMDa ar3e / huba rosa caDho soha rAva haNo, teya nIra saje dariyAva taNo // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa vidha tIra guNAMya dhukAra bajai, graha jANa vaSA ruta megha ghuraijai / saMka kurama sesa saLasaLiyA, ata vedha dahU~ daLa AphaLiyA / / uvalAM bhuja yUSaga vyoma ar3e paiyalAM sira mAra apAra pdd'e| joiyAM jada bhAratha vAja juvo, haka hoya traSAvaMta sAtha huvo // jhiliyAM muMha ghAvAMya hu~ta jhare, piMDa vedala vyAkula nIra paSai / lar3atAM jada kAnoya dhIra liyo, kUDa jada rAMNaka dAva kiyo / ura dAdara ghAyaka oLaviyo, kala melaNa goga kanai krmiyo| bhar3a rAMNaka gogAya hUMta bharaNI, taiyavAta haLAhaLa meLa taNI // vadha vIrama pAga dalo vahiyo, soi bhiMca dalo taii saMgrahiyo / ghara doya milo kara heta ghaNo, tila soca raiyo nahIM vaira trnno|| kara jor3a ubhai kuranasa karai, dhubavA phira dhIrade hU~sa dharai / haka hoyakadAdara phUTa hiyo, poha nIra jIte z2oiyoM jupiyo // soSeya jaLa sAyara ro sadharo, baLa dASa virovara uvNvro| kramiyo jada rAMNaka kUr3a karai, dhuvavA phira dhIroya hU~sa dharai / / japiyo jada rodAMya ghAta juvo, huvA sura gogo husiyAra huvo / husiyAra saMsAra sAdhAra juvo, dAyatAra jUjhAra salaSa duvo // satru cura karuraha : goga sahI, gaha pura karAM samasera shii| saha jIta pUrvIta daLAM sabaLAM, douM vedha darasiya doya daLAM // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa riSa nArada jogaNa raMbha raLe, baiyavAra ar3I sala loha miLe / gaja sAra apAra toSAra guDai, raNakAra apAra naMgAra rUr3a / / baiyavAra urAM taravAra vahai, koyavAra caMDI jaiyakAra kahai / bhaya Ayara kAyara Seta bhajai, sajahAra gaLe jaTadhAra sajai / / vaiyavAra jujhAra gajAM muraDa, jiNa vAra gogoya joyAra jur3e / bhuja dhAra baMbhAra durAra bhar3AM, chaNakAra SagAM raNakAra char3AM // riNa rAra surAM ayagAra rUDa, bhuya bhAra utAraNa kAja bhir3a / Saga dhAra gajAM asavAra Sapai, jaikAra jaTa dhAra jaikAra japai // ghuba tALa dhuvALa karALa dhubai, baitALa dhuvALa paMSALa vajai / seyalALa dhar3ALa bhar3ALa silai, hada SALa nadI lohALa halai // . jaradALa ghaMTALa daMtALa jaI, bhurajALa ghar3I vikarALa bhaI / * vaiyamALa kapALa dharALa vahai, baiMgALa daTALa bhopALa Saihai // praLe kALa selALa dhar3ALa paDai, kar3iyALa cunALa tai kar3ar3e / baMbALa viyo rAyapALa barai, SimanALa purALa hai nALa purI // . dhama cALa acALa tramALa ghurI, dhUvahALa marALa daMtALa dhuSai / bhoyapALa paMkhAya gUdALa bhaSai, coTIyALa liyA ata voma car3ha / . paranALa ghar3A lohALa par3a, ghar3iyALa vajai kiramALa ghdd'ii| SetapALa rajai vaiyatALa Sar3I, ghara vyoma patALa dhar3ahar3iyA // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 vIravANa ura donUya mAjiya Ahar3iyA, joiyA aru dhUhar3arAva juvo| hara hUra rathAM udamAda huvI, bhUkhIya thaTaM grIdharaNa mAMsa bhaSai // par3a sUra dhadhakaiya sIsa pare, gaja thaTTa garaTTa UchaTTa gRhaaN| araNa thaTTa bhir3e umaMgeM asahAM, SagajhaTa vikaTTa kuvaTTa pirai|| caTa paTTa prAMmaMSaye grodha carai, tadaM rata vikaTTa upaTTa tarai / ghaNa maTTa phuTa para riTTa dhirai, ghama cakka bhabhakka thara tharaka dhuvo|| huba Thaka arakka tharakka huvo, kaMdhar3aka bar3aka bar3akka kdd'ii| sajar3aka jar3aka vaihai sajar3I, sabar3aka bar3aka bhaSai saMvaLA // guDaLaka gaLakka gIghANa gALa, rahI Dhakka viThakka dhadhakkara jii| virahakka kaTakka lalakka vajI, phipharakka pharakka pharakka phurai / / ghaNa Dakka trakka trakka ghurai, vapa zroNa dhadhakka dhadhakka vahai / ratha raMbha arakka tharakka rahai, jaga Topa kar3I jaDaLakka jar3e // piDa lotha dar3akka dar3akka par3e, huya hakka achakka kar3hakka huvai / nidharaNakka gahakAM caMDI gurabai, ghar3a doya akAraNa hoya // ghar3I pita sUra varai raMbha hUra par3I, ima josa douM daLa aaphliyuu| taTIya iLa aMta raLataLiyu, pita sUraja rAha nivAja Sar3e // lapavero ane navakoTa lar3e, veyabhITha arITha garITha bhidd'e| pAMDIsAMya roTha notrITha par3e, kALa kITha vaTTi sadI? kiye // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa douM vAMma jhakoyana pITha diyai, jhilamAM sira vIjaLa vAr3ha jar3e / ghaMNa jAMNa kAMsI ThaThiyAra ghar3a, par3eya chaka lohAye sIsa pare / / thur3abai viTIyA riNatALa . dhakai, dhArai sira aMbara dhuhdd'iyuu| ariyAM sue gogoya Ahar3iyU, riNa jaMga turaMga suraMga ruLe // par3a kAyara bhaMga vibhaMga puLe, phula DADara caMga sucaMga SagAM / . . utavaMga baraMga baraMga aMgAM, dhajaraMga pataMga niDhaMga ghar3AM / / . bhuja lAga umaMga nihaMga bhaMDA, guNa bAMNa kabAMga juvAMNa grahau / . vapa DhAMNa vedhAraNa saMdhAMNa vahai, ata sAMNa vASAMNa ArAMNa aSai / / par3a sura dhadhakaiya sesa saMGga, dhuba ghAMNa mathAMNa masAMNa dharA / gira bAMNa vimANa Sar3e gaiharA, kirabAMNa jivAMNa kekANa kaTai // jamarAMNa gogo avasAMga juTai, asamAMNa suAMNa vimAMga add'e| ". jamarAMNa juANa ArAMga jur3e, keyavAMNa vahai tanatrANa kaTai // . jamarAMNa dohu~ avasANa juTai, dhuSavedha daLAM niya sAMNa dhubai / .: hiMdavAraNa ana turakAraNa hubai, paiya jogaNa surAMya zroNa piyai / / : deya chiba luhara raMbha diyai, viDatAM suta vIrama deva vakai / zatru koya dhako naha sAja saka, bhar3a dhIra sadhIraha brada bhaLe // muha meja kasaMdhaja hU~ta miLe, gaja Dhalla acalla hamalla grahAM / bahaballa siMdhU babarai mala trahAM, baraghalla kagalla kar3I bar3a. // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vIravAraNa judhdhamala behu~ ar3iyalla jur3a, bhar3aThalla acalla vahai jhaTakAM / huya halla uthalla pathalla hakAM, kasamassa kagassa turassa kaTai / / char3a aMtasa prAtasa tIra chaMTa, dhasamassa dhamassa turassa dharA / ' bahu Aphala sagaMsa UbaMbarA, dhajaM ghAyaka vAyaka pUra gahUM // daLa nAtha paThAika bhIca dahU~, guNa sAyaka dAyaka saura gajai / riSa raMbha vinAyaka sUra rajai, SaLa khAyaka dAyaka kUta Sage // varadAyaka gogoya dhIra vagai, saja dhUhar3a dhUhar3a rAva shii| vadha dhIra taNI taravAra vahI, ara sAnaNa. mAruya usa sIyoM / / te toDiya pAMNa ralataliyo, paDiyA, paga gogauye kApa pahAM / daha dhIra anai satra doya dahAM, baiThoya satra jAraiya ubaMbarAM // huya loha chako salaSesa haro, DhiMya cAla, SatrI dala doya dahai / riNa rAMNaka eka niloha rahai, dhikato riNa dIThoya Ser3a dhaNI // tiha cAha huI taravAra taNI katha gA rANaka gogAya hU~ta kahI / saja prAya amAM samasera sahI, joiyo koi lesIye Aya jare // kyUya rIjha sagA neha mUjha kare, suNa deSa, kamaMdhaja teNa samai / Ave loya rANaka rUka hamai, nara dhuhar3a to mana dhroha nahIM // saja proDava mo disa mUTha sahI, cita kAhaLa mUcha brahAM ar3iye / dhara mUTha arI disa dhUhar3iya, sAMmI jada rANaka sAlaLiyo / / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arran vapa gogai taimai vilakuviyo, satra sAjaNa rUka patrI samarI / kala jANaka naTTa kulaTTa karI, gheSe kara vega gogaiya dhari // tada rANaka bhAgoyo deSaya, viyamoha hutAM SaMga vaiga vuhI / hRda jaMdha ubhai niralaMga huI, UbhI raha kama bhAjai mubhi agga || , saja tAliya tAliya Ava sagA, kaharAMNaka tAliya hAsa kiso" / juga kI dhoya goya Apa jiso, caka cyAruya nAmIya caMdavaDau // pADeya pala har3a Seta par3e, ghara sUMghaTa gogAya kApa ghaNo / tehAM jAMpa japyo nava nAtha tarago, kaTiye paga sevaga sAda kiye // darasAva itai siddha rAva diyo, subharIjha jalaMdhara pAva sahI / jaga kIdhoya ammara Apa jyuM hIM, huya siddha gogo huya grApa mA~ // ila aMbara sUraja caMda itai, saja bAga balAM salaSesa duvo / hada sUra dasamo nAtha huvo, sudha vAyaka pAhar3a SAn sahI // " kava krita ukata para mANakahI laSa kor3a karI asa putra hai | ridha sidha sadA aNaSuTTa rahai, momuja sAtrava dAlada roga miTe // piMDa prANada josa kalAya gardai, kara dhUpa prabhAteya pATha kareM / huya jaita SagAM satra doSa harai, dhina dhina gogA kanavajja dharaNI || taiya puriya prAsa kavida taraNI, kava prIta hu~tA tava krIta kahai / riva caMda jitai toya nAMma rahe,, siSaiya guNa bhASeya krIta su // 1 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa tana vAdheya dolata tAsa taNe, bhava matta sArU kavi SAMna bhnnoN| teya kIrata gogaiya rAya taNI,ghaNa sajjana mAta pitra bhrAta gharai // karar3e duSa pApa sihAya karai // . saMpUraNa rUpaga gogAdejI ro / AThA pAr3a pAnajI rovaNAyor3o / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 atha vIramade salapAyatarI vArtA likhIyai chai / rAva salaSAjIro beTo vIramade vaDo rajapUta / parabhoma pacAyaNa / vaDo ASAr3asidha rajapUta | mahevai TIkai rAvala malInAthajI tapai / so vIramade nipaTa onaadd'| malInAthajIrA kathanamai nahI / so vIramade ATha pohara adhUlA rahai / aDhaMgA dAMna dIjai / tiko vIramadejIro jasa sArA rajapUta bole / tiko vAta jagamAla mAlAvatanai suhAvai nhiiN| itarAmeM suhAMNA gaDhasu depAla joIyau kiNa heka AMTai nagara mahevai Ayau / vAsa kIyo / ghaNo mAla vita lenai ghaNA amolaka ghor3A lenai mahevai Ayau / depAlajIrai nai vIramadejI jIvAM caina ghaNo baMdhyo / depAla nai vIramadejI melA rahai / varasa 2 tathA 3 vItA | itarAmai malInAthajI nai jagamAla depAlarai ghaNo mAla vita deSa nai mAraNo tevaDyau / ghAvaDyA vidA kIyA / tarai zrA vAta vIramade sAMbhalI / tarai vIramadejI depAla joIyAsu ANa bhelA huvA / vIramadejI depAlajI baiThA bAta karai chai| itarAmai ghAvaDyA AyA / Agai debai to vIramadejI baiThA cha / tarai kAI sUjhI nahIM / tarai pAchA vali gyaa| jAya nai rAvala malInAthajI nai jagamAlajIne kahyau / Agai vIramadejI baiThA chA / tarai kAI sami nAI / mAlojI jagamAla jI, vIramadejI sU ghaNA rIsAyA kahyo / vIramade ghaNI karaDI tANai chai / itarAmai vIramadejI manamai vicAriyo / depAlajIrai nai mAMharai heta mAlojI krai| mAraNo tevar3ayo to depAlanai kusale kADhAM / to rajapUtI paNo rahai / tarai depAlajIna khyau| depAlajI aba mahevAsu parA nIkalau / thAM uparai mAlaiz2I nai jagamAla cUka tevar3ayo cha tare depAla prAparo mAla-vita, ghoDA, raSata-baghata lenai nIkalyau / tarai rAThor3a vIramade salakhAvata depAla joIyArai sAthe hoya kitareka dUra puha~cAya zrAyA / tarai valatAM nai vIramadejI nai depAla joIyai samAdhi bacherI dI / tikA le nai pAchA mahavai pAyA / tarai mAlaijI bAta sAMbhalI / vIramade samAdhi bacherI le Ayau / tarai mAle rAvala Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa ghaNero buro mAnyau / tiNa samIyArI sASa - nIsAMNI pavara huI hai vIramai mana dhIra baMdhAI / / jAyai saba hI lUNIyAMNa rANe saraNAMI / kusalI vara no DAIyAM saMga jAya siSAI / / samAdhi AMNa salapIyAMNa tai asamAdhi upAI // 1 vArtA abai mAlaijI nai vIramajI sAsataH cita prAMti paDatI jAya / malInAthajI dharatIrA dhaNI . tiko vIramadejInai kyu hI de nahIM / vIramade daataar-jhjhaar| saMsAra upara vahai sAsatA dhAr3A prANai / tiko iNa bhAMti kAma claavai| garIbarI pratapAlaNA kare / tiko sa koI cAraNa-bhATa sa koI jasa bheTa tyAvai / malAM bolai tiko mAlAjInai suhAvai nhiiN| AparA rajapUtAMnai varajai / vIramade kanai matI jAvau / baiso matI / dhADA sAthe mati jAvo / so ekarasu vIramade salaSAvata eka zrApa amavAra nai eka sAthe pAlau le nai taThInai mohilAMrA gAMva vaThai bIkAnera parAnai taTI hero ghoDIyAro varAya nai uThInai caDhIyA / varasAlArA dina thA / so uThai mahilAro desa bAparAvaTI kahIjai chai / taThe ghoDIyAM nipaTa ghaNI chai| amolaka huvai chai / tike chUTI moklA tAlara mAhe carai cha / so uThai mAchara DAMsa ghaNA ch| uThe vIramade jAya nai dhUI kInI / ghor3IyAM sagalI mAcharAMrI saMtAI dhUI upari AI / tiko vIramade pAMDavAM nai mArinai ghoDIyAM le nIsayau / tada mehilArI baDI vAra vahai chai / so sAta vIsI kavara pASatI talAva jhalatA thA / ghoDA asavArIrA . kAyajai kIyA ubhA thA / ta, kiNaheka jAya nai bAhara ghAlI / tarai kahyo sAMhaNa, rAvalo lIyAM jAya chai / tarai kavarAM kahyo sAtha pailo kitaroyaka cha / tarai uNa kahyo eka asavAra nai eka. pAlau lIyAM jAya cha / tarai sagalAM mohilArAM kavarAM vAta mAMnI nhiiN| isar3o. kuNa che? iNa Thor3asu ekala asaMvAra eka pAlo rAvalo sAMhaNa lyai / yu kahanai vAhara caDhIyA / Agai ghor3I -lIyAM. jAya chai| dina ghaNoM cddhiiyo.ch| vIramadejI amala ghaNoM SAdhau thau| tigarI garI ghaNI huI ch| titarai mAraga. vicai eka gUjegaro vAr3o aayau| tarai vIramadejI mAhe gyaa| Agai gUjara vaDo baSa zrAvara ? chai / Agai 'gUjarI garaDhI pIDhI mAthai baiTI una karai chai| keyaka mAyA dahIrA bharIyA chai / keyaka mATA dUdharA bharIyA chai| keika mATA cAcharA bharIyA cha / taThe vIramadejI :nair3A prAya nai kahyo mAtA DokarI thoDI sI to cAla pAya / tara DokarI vIramadejIna, kahyau: beTA dUdha dahI to paramezvarajI.ghaNo hI dIyo chai / tonai mAvai jikyu: heTho utari nai. pI:tarai Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa vIramadejI ghor3AsU heThA utarIyA nai kaToradAMna kADhIyau / mATA uparA prAya nai mATo 1 to dahIro pI gayA / mATo 1 dUdha ropI gayA / ubhA thakA hona hAtha potyAsulu yA / kuraz2A viNa kIdhAM ca Dhi nai aAghA hIja ssddiiyaa| nai lArAsu sAtabIsI kavara vAhara doDIyA chai / tiko ThaNa gUjarI rai vADai SojArA ghojAM AyA / gUjarI nai kayo mAtA gorasa pAya / tara DokarI mAtA kahyo ai mAya dahI dUdharA bharIyA chai / mokalo cAcha mATA bharIyA chai / thArI dAya Avai so pIvau / tarai kaMvarAMge sAtha ghor3AsU utari nai hAtha paga dhovaNa lAgA / aAMdhyAM chAMTaNa lAMgA / cAkarAMnai kahyo pANI pIvaNarA vATakA kADhi lyAvau / tarai paisA 5 bharata chAcha bharI choTI vATako lyaayaa| so sAtavomI kabarA bArakyAM kari nai mATo 1 dahIro pIdho / tarai uNa gujarI kavarAMne pUchIyau-beTA the sidha jAvo cho / tarai kaMbarAM kahyo mAtA DokarI eka asavAra ne eka pAlo mahirI ghor3ayAM lIyAM jAya chai / tigarI bAhara AyA chAM / tai dITho hoya to batAya / tarai gujarI kahyo meM dITho / aThai Ayo thI / ghor3AsU utarinai mATA 2 dahIrA pI nai gayo chai / tiko vIrA the abai uNa vAMsa matI jAvo / tarai kaMvarAM kahyo mAtA DokarI 5 mhAMnai kisai vAstai barajai chai / tarai DokarI kahyo veTAM uNarI isaDI phurata dIThI cha / thAharI piNa dIThI cha / the mata jAvo / tarai kaMvarAM kahyo bAI iNa bAtamai samajha nahI / kAMI huvo kiNa hI ghaNo pAdho to / pAdhAM to bala huvai nahI / tarai DokarIrA to varajIyA kaMvara lAgA nahI / kaMvarAM ghor3A AgA paDIyA kosa 7 tathA 8 gayA / vIramadejI nai kaMvarAMrai sAtha nijara deThAlo huvI / tarai vIramadejI cAkara nai kahyo / yUM ghor3I lenai hAlato hoya / vIramadejI vAiyAMro sAMkaDo serayo tho taThe ubhA rahyA / so uThe mohilAMrA kaMvara utAvalA AyA / tiko vIramadejI vaDA tIraMdAja chai / tiko kAraNa jhAlI / so katrAMNa dInI / tiko kaMvara 5 tathA 7 tIraMsu mAri lIyA / jiNarai tIra lAgai tigarai duvAsu nIkala jAya / yu karatAM pAMca sAta siradAra kAju mArIyA / tarai mohilAMro sAtha bhAgo / tarai vIramadejI vAMsa ghAtIyA / ghoDAnai ghurI karAya nai uparai nAya / pASatIsu tIrAMsu mArai / vIramadejI hAtharo tIra pAMvaDA 500 pAMca se uparai jAto paDai / tarai mohilArA kaMvarAM dITho / nAThAMhI chUTAM nahI / tarai kaMvarAM utarinai dAMtAM tiNA lIyA nai kahyo mAMne jIvatA jAMNa dyo / tarai vIramadejI kahyau hathIyAra parA nAMSo / tarai uNoM hathIyAra parA nAMSIyA / ' tarai vIramadejI sagalArA hathIyAra bhelA karAya nai bhArA baMdhAyA / bhArA karA.mAthai denai mu~hadA Agai kari lIyA / uNAMrA ghoDA thA tiNArI Dora ugAe~ hIja hAye dInI nai mu~haDhA prAgai karinai mohilAMrA kaMvarAMnai mahevai le AyA / so iNaM vAtaro saMgalAMhIne icaraja hutro naiM vIramadejIrai atavara mAMgalIyAMNIjI thI / so nipaTa samajhavAra chai / tiNa vIramadejInai kahyo aApane isar3I bAta kInI na joIjai / eka to Apa iNAMro vita lIyo / phera iNAM rI gata gamAI Ijata gamAI / tiko iNa bhAMti zrI paramezvarajI ati sAMsavai na chai / tarai vIramadejI mAMgalIyAMNIjInai kahyau / abai mAMgalIyAM pIjI the kaho jyu karAM / tarai mAMgalIyAMNIjI kahyau jike gAMva mAhe cyAra miradAra huvai tiNAMrI beTI, thAMharai bhAI baMdhArI beTI iNAMnai paraNAvo / iNAMrA hAthIyAra parA dirAvI / iNAMrA ghor3A vita lyAyA tiko dana DAyajAmai paro dirAvau / tarai vIramadejI bhAI baMdhArI beTI, ruDAM rajapUtAMrI beTI paraNAya data DAyajo sejhavAlA denai sISa .. dIvI / tike Aparai ThikANI gayA / taThA parcha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoravANa kitareka dine vIramadejI thaTArai paiDai pAtisAhI ghor3ArI sobata zrAvatI thI tikA vIramadejI mAri lIdhI / ghoDA lene maheva pAyA / ___ itarAmai ghor3ArI pukAra pAtisAhajIrI hari gaI / tara malInAthajI vIramadejIne teDinai kahyau / vIramade mAMharI kitareka ThakurAI ch| je pAtisAhI sosta mAra tiNanai mhe rApAM / savArai pAtisAhI phojAM yAvatI tarai mhA kta thAro upara koI hosI nahIM / the thAMharo sUla depane raho / tarai vIramadejI rIsAyanai kayau / mAharo phADyo mhe hIja sIvAM / itarAma vIramadejI uparai pAtitAhI phojAM vidA huI / tikA mahevA najIka AI / tarai pAtisAhI phojArA pradhAna malInAthajI kanai yAyAM / kAyo / thAharai bhAI vIramade pAtisAhI sorata mArI tiko kise vAsate ? kaito the ghor3Aro mana manAyo / nahI tara mhe yAMharo desa parAva karasAM / tarai malInAthajI ukIla pradhAnAMne kAyau / mhe to pAtisAharA hukamI chAM / yo vIramade nai ai the / thAMhI dAya vi jyu karo / igagarA gAMva piga judA cha: mAharA kathanameM zrI na ch| thAharI gatA gama pAvai jyu karo / titara pAtisAhI phojAM mahevAsu nipaTa najIka AI / mAlaijI utara dIyo tigarI pari vIramadejIna huI / tarai aAparA sAtharAM rajapUtAne kahyau / Ape pAtimAhI phojAsuvedi kIyAM par3apa nAvAM / mAlejI nai jagamAlajI to pota kAdi dipAlyo / aAparI vasIro loka hato tiNane thalIna vidA kIyo / baDo beTo devarAja lokarai mAthe dIyo tiko vasI lokanai lenai thalavaTa mAhe gayo / zrApa. asavAra 200 sAye lene semavAlo 1 mAMgalIyAMNIjIro sAthe lenai TAlo de gayA / tiko jAMgalunai paDIyA / vAMsa pAtisAhI phojA huI / Agai vIramade nai pAche pAtisAhI phojAM / atrai vIramade salaSAvata nai bAhAdara dADhI nIsANI khe| nIsAraNI mohara vIrama bAMsa paMdhAra jAgiru AyA / / vIsala momala bhAramala bar3a haTha racAyA / jigaTai hatha kaTAreM mala putra muMje jAyA / vIrama kAraNa sAMpale sira kIyA parAyA // 21 vArtA . ajai vIramadejI pAtisAhI phojA lIyAM jAMgala AyA / jasai udo majAvaMta sAMSalo ThAkura rAja karai / so jAMgalusu kosa 1 nair3A AyA / tarai AdamI 2 mAtabara vIramadejI melanai * yaha nI sAMNI vIravAMNa kI nIsAMNI saM0 38 kA parivartita rUpa hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa sAMpalA udA mUjAvatanai kahAr3Iyau je mAMharai vAsai pAtisAhI phojAM chai / so thA vatai mAMnu rASIyA jAya to mhe mAhe AvAM / tarai udai mujAvata uThinai AparI mAMne pUchIyau / mAjI sAhiba jo jAMgalurai ole Aja mahevo aAvai to. prAMNIjai kai na prAMNIjai / tarai mAM kahyo beTA udA A dehI kAramI chai / rajapUtarI vaTa chai / kiNaheka aAMTha AvasI jiku hoNahAra chai so hosI / o osara Aya vaNyau chai to cUkajyau matI / / tarai udo mujAvata sImo jAyanai vIramadesu muMjaro kIyau / ghaNau Adara bhAva manuhAri karinai vIramadejInai koTa mAhe ANIyA / itarAmai prabhAte hI lAMrA lagI pAtisAhI phojAM AI / tiNasu udo mUjAvata jAyanai sAmo milIyo / tarai pAMtisAhI phojAM mAhe jiMke rur3A mANasa umarAMva thA tyAM kahyo / mhe itarI dUra vIramadenai muDhA Agai kIyAM AyAM chAM so vIramade thAMharA koTa mAhe chai / tiko vIramadene uro sUpo / tarai udai mujAvata saSile ThAkura kahyau / je kyu sUraja chAbaDai DhakIyo rahai nahI / tiko vIramade mArA gharamai samAvai nhii| Apa Dero karAvo / savArai mhe samajhaneM jAba desAM / tarai pAtisAhI phoja Dero kIyo / ghAsa pANIro jAbato karAyau / turaka piNaM ThaMDhA paDIyA / mana mAhe jANIyo savArai mAnai vIramadenai suupsii| udo mujAvata kalavikala karinai koTa mAhe Ayo / vIramadejInai rahyo je pAtisAhI phojAM nipaTa sabalI AI / je jAMgaluga koTasudhako sahaNI Avai nahI / udai majAvata vIramadejInai kahyo je zrApa hukama karo to rAjarA muDhA prAgai laDinai kAma AvAM / je rAjarI dAya A~cai to ghor3A UMTa'ra rajapUta lenai AvAM tarai vIramadejI manamai vicAryo / jAMgalurA koTamai to raha sakA nahIM / tarai vIramadeMjI ghoDA UMTa baladaM gharacI udAjI kanAsu lenai depAla joIyArI deMsanai rAtUM rAta SaDIyAM / vIramadejI to depAla joIyoM kanai gayo / turakarI phoja uThe hIjeM rahIM / tarai prabhAte hI nitrAcaM phojarai nAyaba udA maMjAvatanai bulAyau / tarai udai Ayanai mujaro kIyo / udaijI AparA sAthanai koTaro jAbato de AyA thA / koTarI pola saiThI jar3a melajyo / itaro jAbato kari nai udojI turakAM kaMnai AyA / tarai turakAM kahyau udAjI vIramadenai uro lyAva / tarai udai mUjAvata kahyo / vIramade mArA gharamai samAvai nahIM / the thAharI Sabari karalyau / koTa joyalyau / vIramade tau depAla joIyArai desa gaDha suhAMNAnu SaDIyA / tarai mugalAM udA mujAvata nai pakaDIyau / tiko udArI paga sUSAla pADaNI mAMDI / tarai udArI mA jAMgalurA koTa uparA car3hanai jovatI thI / so udArI pAla pADatAM diitthii| tarai udArI mA mugalAMnai kahyau helo Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa pADinai / vIramade to udArI ghoparImai chai / pagArI SAla mAhe na chai| so the udArI SoparI pADau / jyu vIramade nIkalai / tarai turakAM kahyo vA kuNa chai / tarai kiNa heka kahyau. yA DokarI udA mUjAvatarI mAM chai / tarai turakA DokarIro vacana suNanai udAnai paro chor3Iyau / tiko udo jAMgalurA koTamai Ayo / vIramade to suhANA nai gayo / zrAgai joyAMro mAmalo karAro-doThau / tarai pAtisAhI phoja aThAsu pAchI vlii| vIramadejI joIyAMrai desa depAla kanai gayA / Agai joIyau depAla bIjAI-joyA siradAra dAMNa ugarai tho taThe dAMNI cotarai pAyA thA / tiNa dina voramade sohAMNArai talAva ANi utarIyA thA / saSarI chAMha dekhanai depAla joIyo dAMNI cotarai baiTho * 'yo / vIramadejIro sAtha depAlarI nijara aAyau / tarai prAparA bhAI baMdhAMna depAla khyo-| jisar3o rAThoDaro sAtha huvai jisaDA dIsai chai / taraiH depAla AparA beTA jaitasInai kahyau tu Sabari le Ava / zro sAtha kaThAro chai? tarai jaitasI Aparai ghor3a caDhinai Savari karaNanai aAyau / / ___ zrAgai vIramadejI baiThA thA / uThe jaitasI Aya juhAra kIyau / vIramadejI pUchIyo. Apo kuNa ThAkura cho / tara jaitasI kahyau / hu depAla joIyAro beTo chu / tarai vIramadejI jaitasInai . Ayo bulAyo / milIyA / mijhamAMnI kiinii| AparA mAthArI pAgha jaitasIrai mAthai melI / jaitasIrI pAva vIramadejI melInai khyo| jaitAjI depAlajInai vIramade salaSAvataro juhAra kahajyau / vIramadejI pAgha jaitArai mAthai melI / . .. tarai sAMvaNI kanai ubho tho nai DhADhI. bahAdara hajUri ubho tho| tarai sAMvaNI mAtha dhuNIyo naiM kahyo / je vIramadero mAthI iNa dharatIre jAsI / itare jaitasI sISa kari depAlajI nai patrari dInI / jUhAra kahyo cha / vIramade salapAvata cha / mahevAsujhAyA chai| ......... tarai depAla jI uNa sAyata: grAmaro sAtha lene vIramadrejI...kunai aAyA.. bAMha pasAva karinai milIyA / vIramadejIro ghaNo Adara bhAva kIyau nai suhAMNAgar3ha * mAhe.- vIramadejAna le AyA sAtha sAMmAMna sUdhA / vIramadejI rai pradhAna dolo gahalota chai / sagharI jAyagA Dero dirAyau / ghAsa pANI ghor3Anai dAMNAro jAvato karAyo / bhalI bhAMti mahamAMnI kari nai vala karAI / ghaNA jatana kIyA / itarAmai vIramadejI dolA gahalotanai depAlajI kanai melinai bAta kara.I ! mAMharo cyAra mahInA par3apAva karo to mheM aTa rahA / tarai depAlajI manamai vicAra karinai dolA gahalotanai kanyo / mhe mahevai pAyA jadi vIramadejI mAMsu baDho upagAra kIyo chai| aThai ghor3A rajapata Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa gAMva goThaHcha so:vIramadejIrA cha / dasa bhAI mhe lUNA, joIyArai DIkarA karecha / tyAMrA gaDha suhANA. mAhe dasa haisA cha / tyu igyAramo haisau vIramadejIro cha / vasIrA lokanai ghara batAyA igyAramo haino dAMNamai kari dIyo / tiko rojInA dAma DhAla bharIyA aavai| AparI rahavAsanai vasIrA lokanai gAMva baDeraNo batAyau / jatrai vIramadejI jAya rahavAsa kIyau ! ..... ... vasIrAM lokAM piNa jAya vAsa kIyau / vIramade vaDo rajapUta huvo / pAkatIrA gAMvAMrA rajapUta Aya nai 'vIramadejIrai vAsi gAMva baDeraNe vasIyA / dina 2 ThakurAI vadhatI jAya / dAMNarA gaIsA nipaTaM ghaNA Avai / tike rupIyA DhAlA bharinai vahacIjai / vIramadejIrI ThakurAI nipaTa jorai 'caDhI, tarai depAlajIna vala khaadd'iiyau| itagamai to paDa pAvaM na huvai / tarI depAlajI TAlimA bIsa pacIsa 'gAMva dirAyA / vIramadeMjInai vIramade ghaNAM rajapUtamai jaMDAMNo sAta sai asavArAMrI jamIta huii| ThakurAI jorai caDhI / tiNa smiiyaa| nIsAMNI / nIsAMNI aihaja vIra marATha. vaDa salapANe jAyA / / kADhi : kaTakAM leMghIyA depAla ThabhAyA / / .. vIra manatu sArai ApaNai ghara mAMhi parAyA / : jhalara paparIyA vatAM vIramade AyA / 1. nepa thIyAM anipAIyAM pepi pAvatra bade / -: cIhala mo halA sApale niva kaDhana bade / laai maroTaha paTagu. nita dharama vaMhade / desa sama. parAMNIyA sahavIra vaMsadeM / baDe deM. . pana dhalIyA parihasa . pavaMde / . ..... bahAdara ucabhi dAMNIyAM baDe rAyasala pahaMde // . . . . vArtA : . vale vIramadejI dolA gahalota sAthe depAlajI ne kahAr3Iyau / iNA rojagArAM uparAiNAM gAMvAM uparA mhAro paDa pAva nahIM / a paradesaro maamlo| ghor3A rajapUta rASIyA joIja / cAraNa bhATaM Avai timanai cyAra ekA vidArA dIyA joIjai-1. ghaTadarasaNa nai sera bATo dIyo cAhIjai / aAyA gayA rajapUtanai.roTI khavAGI joIjai / so the kyu dANa mAhe idhako hai so karAya dyo| ... ... . .... ... .. . .. ---- tarai.depAlajI suNinai. AparA bhAyAMne kahyo / vIramade. vaDo rajapUta chai| ApAMsu bar3o .upag2Ara kIyo.cha / zApAM kanai vIramade kaThA pigA vAyarI mArI koyala Avai jyu Ayo chai| so the iNAMnu dAMNa mAhe haiso pAMcamo kara dyauN| tara devAlajIrA bhAyA bhatIzaM khyauH| Apa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa vaDerA chau / Aparo kIyo kachU lAyaka chai / tarai vIramadejIna haiso pAMcamau kara diiyau| . tarai vIramadenI par3eraNai rAjasthAMna ghaNA rajapUtAMsu suSai rAja karai chai / vaDeraNo gAMva suhAMNAsu sAtAM kosAM uparA cha / __ abai kitarAika dina vitIta huvA / tarai vIramadejIrA loka rajapUta joyArI dharatIro vigADa ghaNo karai / tarai depAla nai sagalA qahaNa lAgA / zrA the kisI upAdhi ghATI / vIramadejIrA loka dIThe dAvadhara / tIro vigADa nipaTa ghaNo karai / tarai depAla joIyo gADI jotari nai gAMva vaDeraNai vIramadejInai olabho deNanai AyA / Agai vIramadejI mAMce baiThA dAr3I saMvarAtA thA / so depAlajI Ayanai juhAra kIyau / so vIramadejI mAMce baiThAM hoja juhAra kIyo / sAMmo mAMco paDIyo tho| taThe depAlajIne kahyo the braiso| so depAlaz2I mana mAMhi aTaka lIyo / je dharatI mAMharI mAMhi rahai nai mo AyAM uThi ubho na huvai / tarai depAla bolIyo / vIramadejI mheto thAsu kAI bhuMDI na kIdhI chai so the mAMharI dharatIro vigADa karAvo / tiNarI sApa / nIsAMNI vIrama asI to sAjhi kai kite gunaha jAya khavaMde / muNe salaSa vanIDaM kIyA huratAMNa phuraMde // haikaNa theka na mAvahI duya khaga lohaMde / hekaNa jhala na mAvahI duhu~ sIha mukaMde // joIyAM bhAla pahaDIyai kAma cAlai made / / duya ghara DAyaNa paraharai gAMvai viDhahaMde // vArtA depAla vIramadejInai kyau| the mAMharI dharatI mAhe rahinai mAMhaga hIja desaro vigADa karAvI cho| so bhalI vAta / eka ghara to DAkaNi huvai jikA I paraharai ch| tarai vIramade kayo depAlajI the kaho tikA vAta sAcI / jo DAkaNi bhUSI huvai bAhiralo na mile tarai ghararA nai pAyaka na pAya / to bIjArI kisI vAta / nIsAMgI tiNa smiiyaarii| nIsAMNI vaDA dalai depAlade hara pAla sarovai / mado lUNe haMdIya savala jAMdhovai // muha apai vIra marATha vaDae nalahana rovai / DAyaNa kiNa hI na paraharai jo bhUpI hoya // * * yaha nIsAMNI yAM cIkhANa meM prakAzita nIsAMgaNI saM0 43 aura 44 parivartita rUpa haiM / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa ... vArtA . tarai vIramadenI depAla, nai nAhara ro jabAva dIyo / je thAMharA desaro nAhara mAMharI vasIrA drAva sagalA mArIyA so the maravAyA / tarai depAla vIramadejI nai kahyo / bar3A ThAkura isar3I vAta. anAkarI kAMI karai / nAhara kiNahIrA bharamAyA lAgai / thAharai jo kiNa hI vAta disA upAva karaNo huvai to the jANo / tiraNa samIyArI / nIsAMgI dalA ku lAjai tasI lo jhAra. jUvArA / .. cohila sAMji apaNAM vIra caDai savArA // tu. lepo lapivAIyai revaMta satArA / vIrama desa dipAvIyA sira devaNa hArA // .. vIrama nyAva. na bhAva hI anIyAtra pIyArA / seI roje bhista nAya tyAM nyAva pIyArA // * vArtA depAlajI vIramadejI nai kahyo thAharai nai mahirai vAta vigADI cha / abai laukanai varajanau / vigAr3a karaNa dejyo mato / vigAr3a kIyo to abai vigalI / tiNa samIyArI / nIsAMNI * rAThoDAM nai joIyAM kAlAI na kaMpai / ajakalha ka AbhramaNa paga bahi sejaMpai // na~Do gheha na lambhahI vIramAM mana dape / saraNAgati tuma aAvIyA jala nAvaka nape // sai nara vIrama diThIyAM kiraNAlA kaMpe / mIjAM sisiraM chatrAlIyAM devaMgAM caSe // sacA dhariyA vIra. nAma jiNa putra salape / - ... vIrama jAMNa ajANa hoi bhai devaNa sape / / vArtA depAlajI to vIramadejI nai bholabho denai ghare Ayo / tiNa samai bhATI bUkaNa vaira sIyAMNa nAle Ayau / tarai depAlajI bUkaNa bhATI rai paraNIyau / tarai dolai gahalauta rAva vIramadejI nai.. . . Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 poravANa kahyau / rAvajI joIyA to Age hI covIsa hajAra ghor3ArA dhaNI chai| ThaThA bhakhara ro pAtIsAha mRgatamAyacI jiNarai paradhAna bUkaNa bhATI chai| tiNarai depAla paraNIyau / abai aApaNe hAtha aAMvaNasu rahyA / tarai vIramadejI bUkaNa bhATIne mAraNaro upAva mAMDIyo / bhATI bUkaNanai nAlera melIyau / sAta beTI cha / tiko zrApanai valethAharAM bhAI bhatIjAMnai paraNAvasAM / nAlora jhelajyo nai rAja paraNIjaNa padhArayo / so uNa vIramadejIrI vAta sAMbhalI thii| so bhATI bUkaraNa nAlara jhAle nahIM / bhATI bUkaNa kayau pahalA vIramadejI mAMharai paraNIjai to pachai mhe thAMharai paraNIjasAM / tarai bhATIyAro nAle ra vIramadejInu lyAyA / so vIramadejI nAla ra jhelIyo / mana mAhe cUka tevar3a nai / A vAta jase lUNIyAMNa depAlajIra bhAI sAMbhalI / vIramadejI bhATIyAro nAla ra jhAlIyau / tiko cUkaro mato dIsai chai / tarai jasai lUNIyAMNa depAlajIne kahyau / voramadejI cUkaro nAle ra jhAlIyo / tiko bhATIyAMnu mArasI / tarai depAlajI kahyau jasA bhAI thA / vAta havAM nahI lAhorasu sAta kosa talavaDI chai| mAri sakai nhiiN| dharatI ubhI chai! atrai vIramadejI nAle ra jhelanai bhATIyAMne kahyau mhArai vaira ghaNI jAyagA cha ! the jAhara karo mtii| asavAra pacAsa sAThisu chano sikArai misa aAuchu / the kaThai hI jaNAvajo matI / itaro kahina bhATIyAMrA yAdamIyAMne sIkha dInI / . pAchai vIramadejI sAtasai pakharaita asavArAMsu caDhIyA so majalAM majalArA vIramadejI bhATIyAMrI talavar3I gyaa| jAyanai eka AdamI vadhAIdAra talavar3I melIyau / jAya nai goravai utriiyaa| AdamI jAya nai vadhAI dInI / tarai sAteI kavara bhATIyArA sAmA aaayaa| prAMNanai juhAra kIyau nai Uparai taravAri pdd'ii| kaMvarAM ... nai mAri lIyA nai vAgAM upar3I / zrAgai sAMmelo Avato thau / so bUkaNa bhATInai sAmelA mAhe mAra lIyo / gAMva mAri lUTi rosa kari nai vIramadejI pAchA AyA / lArai depAla joIyA kanai bhATIyAMrI phirayAda AI / talavar3I mArI / tarai jasai laNIyAMNa depAlajI nai kayau / thAne mhe pahalA hIja hyau na thau tigarI saabrii|| nIsAMgI depAlai kasamIra de gala bhaNe na roI / vIrama haisa tolIyA salakhANe soI // kUTI pITI talavar3I vivAha na hoI / jase jehI jApa dI tevI hI hoI // vArtA vIramadejI pAchA AyA tarai dolai gahalota kahyau / abai aThai aApAM nai rahyAM bhalAI nahIM / savArai yApAM uparai joIyA AvasI / tarai vIramadejI gAMva vaDeraNo chAMDi nai rAto rAti gAr3AM bhAra ghAli kAgAsara nai kavalAsaramai vAsArI vAMkI jAyagA cha taThe AyaM nai Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa vIramadejI bhAga phATatI samA gADA choDIyA / tarai vIramadejI dolA gahalotanai khyo| joIyAMne mAraNaro upAya karo / iso vicAra kari nai vIramadejI kAgAsaranai kavalAsara rahe hai / itarAmai kAsamIrade bhaTIyAMNI depAlajInai kayau mAMharA pIhararo vIramade nAsa kiiyo| zrA upAdhi the kyu rAkhI thI tiNaro phala a deSau vale deghasau / kAlaMdAra sarapanai ghara meM ghAlyau tiko Apa ghaNI dudha pAvasau / tarai depAla manamai vicAryo hu jAya nai mohilAnai teDa lyAvu chu| mohilArai nai vIramaderai zrAgai hI vaira chai / uNAMrI ghoDI prAMNI thii| uNArA sAta ATha veTA mArIyA chai tiko uThIsuto mohi Avai aThIsu mhe jAvAM to vicai bhiraDAmai denai vIramade nai mAri lesAM / iso vicAra kari nai depAlajI vahala 1 jotarAya nai mAhe baisa nai aAdamI pAMca tathA sAthe lenai rAto rAti mohilArA desanai SaDIyAM jAya ch| so kAgAsaranai kavalAsararai gaurave pAya nIkalyA / so depAlajI na nANe Aga vIramadejI rA gADA chai so ajANa thakA aaayaa| Agai vIramade samAdhi vacherI kudAvai chai| hokArA karai chai / tike depAlajI sAthIyAMnu kahyau the monai kaThI lyAyA / zrAgai to vIramade hokAra karai cha / sAtharAM kahyau vaDA ThAkurAM bIyau matI / aThai vIramade kaThAsu / titarai vIramadejI nair3A Ayanai hokAra kIyA / tarai depAlajI aDAyaro aoDhi mAMdaro misa kari nai suya rahyo / titarai vIramadejI ghoDI dor3Aya nai vahala kanai pAyA / tarai vIramadejI depAlanai dITho / tarai kahyau aAja yusai kaThInai / tara depAlajI sUtAM hIjarAma rAma kIyo nai kahyo mausu bhAyAM cUka tevar3Iyau yu kahe chai| depAlanai vIramadejI eka huvA sohuM zrApa kanai Ayo chu / tai mohilAMne ter3aNanai nAu chu so Aye bhelA hoya nai bhAyAM nai mArasAM / ApAra dharatI Adho aAdha ch| tarai vIramadejI depAlajIna ghare lyAyA / kumArarai ghare Dero dirAyo / vIramadejI mAMgalIyAMNIjIne kahyau / mhe aAja ekalau depAlajIne ter3a lyAyA chAM nai dolA gahalotanai vulAyo chai / tiko ghara baiThA hI sikAra AI ch| tarai mAMgalIyAMNIjI vIramadejI nai kahyau / depAlajI to thAMru kAI vurI na kIdhI / bhalA thoka jike depAlanIrA kIyA chai / the isI vicAro / tiNa samIyArI nIsAMNI . . . . . . mAMgalIyAMNI vIramA ika sIpa suNIyai / . 'hekaNa hathai joIyAM to sAma ThaMbhIyai / / kAleM rupa na kaTIyai jo chAMha ajIyai / madhI' padhI nAM marai paramala kAjIyai // jo bohalAMNI tAMNa hoya to aMga rosa jarIyai / vArtA mAMgalIyAMNIjI depAla kanai aaayaa| vIramadejI to amalAM mai cAka huvA poDhyA chai| - dolo gahalota piNa Ayo na chai| mAMgalIyAMNIjI depAlajInai kahyau / depAlajI isar3I Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAsa velA paDai ti belA the pigNa mAM mu upagAra karajyo / yo vacana yAda rApaccI / the parA uTI / vahala jotaro / the nIkalI / rAvajI sRtA cha / dolo gahalota aAyAM yAM uparai taravAra vAjasI / tare. depAla bahala joti ne rAto rAti nIkalyau / itara dolo gahalota pAyo / vIramadelI kI dolA vadhAI dekhyo / depAla ekaloM yAMpAra hAtha Ayo cha / tara dole gahalota ko mArIyoM kanA nahI / vIramadejI kayo avai mArilyo / tara dolo ghAvaDyA . sAthe lejAya kumAra ghare khabari kInI / aAga dekheM to depAla nahIM / kumAranaM puuciiyo| ... depAla kaTho gayo / tara kumAra kayau aThAmu to podara 1 rAta se bahala jotinai niikNlyo| tiko pavari kAI nahIM / kaTI hI gayau / kosa 5 tathA 7 doDyA piNa depAla to jAto rahyo / doDine pAchA urA pAyA / depAla to kusala ghare puhto| aThaM vIramadenIna dole gahalota pichatAyo ghaNo kIyo je depAla ghare Ayo kusale jAya / tare. mAMgalIyAMgIjI ko rAvanI depAla pApAM muM to taparI kInI thI nai zrApa uNAMrI ramika pAyana ugAne hIna mAraNa tevaDo chau tiko nArAyaNanI sAMsavai na ch| pachai to yApa jAMgo / vigA vIramadejI re mana mani nahI / mana mai mAragaro DAva ghaNo hI kara cha / hara bhAMti karine boIyA mArinaM dharatI dhAbIjai / isI vIramadenIrA mana meM karate hai| itare holI bAI nai gehara vAjagA lAgI / suhAMNe gaDha gehara vAje tiko dona nipaTa saravo vA cha / tare vIramadezI kAyA jo yAM TAkurAMro Dhola bohata samvo vAjai cha / tarai cAkarA kahI mahArAna auyAra Dhola yAMbAro cha / aAMpanI Dhola loharo ch| tiko madhuro cAjai cha / sohAMgI ne kAgAsara kosa 12 ro aAMtaro ch| ThaMDhI gatiro Dhola nipaTa nair3o mugNIje / tara vIramadejI kamyo aAMpagaNe piNa Dhola aAvAMro karAyAM to praayo| tare kArIgarAne bulAya ne vIramadenI karo kaTaka yAMvo vaDhAya ne Dhola karAvo / tereM kArIgarI araja kIvI mahArAja thalavaTa meM gAMva meM pharAsa kaThakai lAme / tara dolai gahalota kamI joIyAM meM mAra-guro upAya karo cho to grAMpA hAline vIra dhavala nAMmA pharAsa vADhAM ne Dhola karAvAM ne pharAsa joyAre pUjanIka hai| tiNa uparA joIyA pApAMsu veDha karaMsI tara grAMpe depAlanai mAri ne sAM / tarai dolo gatalota pharAsa vADhaNa nai gayau / tara vIramadenIrai bahu mAMgalIyAMNInI chatikA nipaTa samajhagI cha / tikaNa suNIyo dolA gahalotanai vIramadejI joyAMro vIra dhavala nAmA pharAsa vADhaNane melIyo cha / tarai mAMgalIyAMNInI vIramadenIna kahe / - nIsAMgI , uhIja zrAvai rataDI sira lApai lovai / .. dhotrI dhokapar3e moTIyArI - dhove // ciNeja cavai sAra vepa bahaMdI hovai / mAMgalIyAMNIne sAMpalI . ekAyaja rovai // je pharAsana vaDhIye to kalikethI ho / .... Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vIravANa vArtA vIra dhavana nAmAM pharAsa vaDhAya nai Dhola karAyo / tarai Tole gahalota kahyo / avai husIyAra hojyau / savArai ApAM upari joIyA pAvasI / itarai pharAsa vADhIyAMrI patrara gaI / tarai sArAM hI joIyAM mila nai depAla prAgai pAghaDI paTakI / kahyo depAjajI gharamai pisAdi ghAli nai joyAro mAtho jhukAyo pAghaDIyAM mai dhUla par3I / joyAMrai pUjanIka pharAsa vAr3hIyo tiko vIramade avai peTa mai kyu kara smaavai| tarai sagalA joIyA bhelA hoya nai ghor3o hajAra 24 su caDhIyA / tiNa mAhe dalo depAlAMNI mohara vadhIyau / AparA sAtha su vadhanai vIramadejIrI gAyAM lIdhI nai gohara zrAMNinai vAhara ghANI / tarai vIramadejI caDhaNa lAgA / tarai mAMgalIyAMNI varajyA / vaDA rajapUta the iNAMrA itarA khUna kIyA chai to eka dhUna iNAMne hI bgsauH| piNa vIramadejI to mAMna nahI / tiNa samIyArI / . . nIsAMNI jo phArasa na vaDhahI to kalikethI calai / mAMgalIyAMNI vIramA dhAya lagI palai // kiNaheka paDa paNa ApaNe dhaNa lIyA dalai / hAkAM suNi vIrama cI joIyA dahalai / / aTha vIsa puDaa kaMpIyA tike uthala pathalai / gaha bhari vIrama garajIyA ari tihI salaiH / / kali akatha kIdhI salapa suta joIyA mila kile / 'chADAvata chila tema chara kehari gaja pilai / / barI . apacara vIra vara mANiga mahalai. / kavitA DhADhI vIra kahi joIyA para jalai // ...... . ... ... vArtA . .:. mAMgalIyAMNIjI to ghaNA hI 'pAlyA' piNa vIramadejI na'mAMnI / sAtasai sova . paparaita asavArAMsu caDhIyA / tiNa samairI / nIsAraNI 'vIramade pIDAIyAMtA . jiNa pacavANI / 'samAdhi nacai piDa paparI caMgA kekANI / / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vIravAraNa vIrama paharai kapar3e dhoe sAraka tAMNI / rAga raMgAvali aMga jiraha jhamajhapasa prAMNI // vIrama caDhIyAM saba caDhe saveM salapANI / mANika harIyA dolIyA baDa thaTa pharAMNI // pAUM thahai lUjhaNA jasadI karavANI / . vIramanu kehA kahai kahai mAMgalIyAMNI // jotu vIrama salapIyAMNa zrAgai lUNIyAMNI / dhIre dhIre joIyAM AyA salapANI // . mado Aya vilaMba sI vagaje hI pAMNI / vArtA vIramadejI to vAhara caDhIyA / sagalA sAthasu joIyAMsu jAya naide ThAlai huvA / nIsAMgI vIramasa mAdhi kudAIyAM jehA mAlAlA / bhApe bhApe prAvIyo .mohila mUchAlA // pAhu thaTa salUjhaNA bhAlA * lUbAlA / sA jyA tonai joIyAM salapAMNa raDhAlA // ekai kAMnI dolIyau ke vIrama chatrAlA / mado tejA uthakyA . dala do chai hIrA // procaka DhAhe dADhIyAM toha . upara bIrA / vahAdara mado badhIyAdri mAyaM gahIrA .. / / - vArtA .. vIramadejI ghor3I SamasAya nai Apar3IyA / mado sagalA kaTaka Agai chai / tarai madAne vIramadejI dITho / tagai madA upari vIramadejo nAMSIyA nai Aya nai madAnai taravAri vaahii| sotaravAri tUTi gaI / tiNarI sAkha / ' nIsAMNI cAvaSa lAyo salapIyAMNa chiDatA jiNa dhuTI / the kulaI yAM na misarI purasANa cihuTI // . Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 . - vIravANa mado de siravAlIyA na sIsa bIca cimuDhI / Tepe ekatI phIyu jANa cAMca bahuTI // tuTe hovai misarI vAca vahAdara phUTI / jhamade tega salapIyAMNa kiravANI tuTI // tara mepe lAsa lapoyAMNa cheDa turaMga ugAhI / vIrama duhI misarI sAramAMtAMhI // tuTI hoya misarI bahAdara sarAMhI / vAhaNa hArA kyA karai jaba phavai nAMhI // . vArtA vIramade taravAri vAhinai AparA sAthamai pAlo jAya. ubho rahyau / vIramadejI pichatAvo karai chai / je mAMharI vAhI mado jIvato rahai tiko Aja dIsai chai| yAM rai hAtha Seta zrAvasI / jaitasI depAlAMNI ko dITho jikA kara gayo chai| Aja ApAM sagalAMna maarsii| tarai joIyAM vicAra dITho samAdhi vacherI jaitA the pherI cha / so tonai iNarI kImata chai| tiko tuM igatAlI DAkai Dhola vajAya / jyu samAdhi vacherI nA to vIrama depAlo huvai / to ape bhelA hoya nai vIramade ne maaraa| itarai vIramadejI vAga uThAI / vIramade nai AMvato deSa jaitasI igatAlI Dhola vajAyau nai hokAra kIyA / tarai samAdhi to nAcaNa lAgI jyu Dhola vAjai jyu ghoDI nAcai / Adho paga nacAtarai / tarai dolai gahalota kahyo / vaDA ThAkura uro Ava / abai paro marAvai chai / tarai vIramade ghor3I pAchI vAlI / tarai jaitaso pAcha zrAyanai ghoDIrA pAchalAM pagArai jhaTakA rI dIdhI nai ghor3I to heThI pddii| tarai vIramadejI lArAne utarIyA / tiNarI sAdharI / nIsAMNI AMbadIyA hIgha tIya na choha chohI dagI sai| * jaitala jhADI karAcalI Apa kehI vagI // * samAdhi dIyai kyu nAM rahI triganAli vilgii| ujhakai detA jiNa karai nihu hoya pagI // vIrama samAdhi kUda hI hokAra deI / dhAI dhAI akhIya Dhola vajaighAI jaitalaghuI // misarI so vana jaDAI utarIyA karmadha jai pagavaDAI / vIrama samAdhi gujhAya ke asamAdhi upAI // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vIravANa vArtA aThai madonai vIramade donu latho bathI huvA / mAho mAMhi kaTAAM . vahI / vIramadejI kaTArI vAhai tikau mado TAla jAya chai / vIramadejIrai kaTArI lAgI maramarI mado vIramadejIrI coTa phabaNade nahI / tarai vIramadejI dAMtAM sukaTArI jhAlI madAnai bAthAMmai jhAli vIramade .. dAMtAM sukaTArI calAI / so madonai vIramade donu riNa gheta rahyA / tiNarI sAkha / nIsAMNI mado nai vIramade dala majha sameta / u joyo u rAThavar3a rAjai chatra pate // . .. duhu ghatI galavathIyAM duhu ahatha ghate / jANai chAjAM vajIyAM kiramAla ulate // . mado nai vIramade riNa ro hai phavai / . u joyo u rAThavar3a mana duhu~ garavai / / vahAdara lUNai salapIyAMNa vahigae salacha / sake hatha kaTArIyAM matavAle pachai / / vArtA vIramadevaja kAma AyA / tarai dolai gahalota pAgar3au chADIyau / tarai sagala sAtha pAgar3o choDyau nai Amo sAmA taravArayAM bhilyA / tiNarIsASa / nIsAMgI rAThoDa nai joIyAM terI dhuhakArA / mANika harIyA dolIyA yar3a thATa kagarA // rAyAhu thaTAM lUjhaNA khAMDA do dhArA / vIrama pAsai dolIyai bhalakIyA utArA // vArtA dolai gahilota mANikadenai kahyo / mANikade madAMNI madAjI pravADai to vIramade / vIramadejIrai pravADaimado / var3A rajapUta sA~mai muhaDai Ava / tarai mANikade madAMNI dolo gahilota donu lathovathI huvA taravAra vAji nai behu riNa kheta rahayA / tiNarI saakhrii| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vIravANa ..... ... .tImAMgoM .. . . . :: .. rAThoDAM nai joIyAM bAjI nikarArI / dolai dhIhi misarI purasAMNa palArI // mANikade bala chaMDIyau . vaDanarI karArI / mANika lar3IyA dolIyA hu~ Isa hArI // vArtA mANikade ne doloM donu lar3i nai kAma pAyA ! kalau mohila nai jaso lUNIyAMNa donu laDinai kAma AyA / tiNarI sAkha / . nIsAMNI.... . : trApe trApe AdhIyA - mohila : udaMDA. / __.. khavai khaiDA citrakoTa jharala jhoraMdA // . vahAdara * DhADhI akhIyA nIsAMNI chaMdA / cAkahi jAMNa utArIyA sira je sohaMdA / / vArtA . .aTha, veDha niivddii| depAla pAchau jAya utarIyo / bagatara utAri nai depAla joIyo apUTho riNa jovaNa nai aAvai chai / nisaMka thako punar3A AheDIrA hAtha paDi gayA hai| piNa sAvaceta chai / tarai punaDai AheDI depAla nai aAvaMto dekha nai dolA gahilota nai kahyau / dolAjI depAla nai aAMvato dekhau chau / thAharo hAtha sAvatA chai nai mArai DAMgaDai tIra caDhAyadyo to depAla nai pAGi rASuH / tarai dolai gahalota visanai DAMgar3o caDhAya da yau / punaDai aAher3I pagAMsu DAMgaDo jhAla nai tIra dAMtAMsu jhAlinai depAla rai bagala mai jhATakI / tiko tIra duvAsu phUTi bagavala mai jAya lAgo / depAlajI to riNa kheta rahyA / jo yAM mAjhI mAri rAkhyau / tiNarI sAkha / .... nIsAMNI dhaNa haya jhUtI punaDai je paTa. paloTI / . cuNa taraga sahu~ kaDhIyA ce bharI ka poTI // depAlai tana lAIyAM bAta karI na khoTI / .. coguNI kInI punaDai rAvatAM dI roTI // . vArtA ' rAThor3a vIramadejI ro sAtha sagalo kAma Ayau / jo yAro sAtha sADhI tIna hajAra loka 'kaoNma aAyo / depAla jo yAsu mAMgalIyAMNIjI upagAra kIyo thau tiNa sugAMva vasI lUTI gaI / tarai mAMgalIyAMNIjI nai se jhavAle chai sAMNa nai AdamI 4 sAthedena mAravADi nai puhacatA kiiyaaH| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vIravANa mAla vita to lUTi mai gayau so thalavaTa mAhe cAraNAro kAlA ugAMva chai tamAMgalIyAMNIjI Apa chonoM rahyA / cUDojI nAMnA varasa 5 tathA 7 mai ch| saMvata 1440 vIramade jI kAma AyA / kAtI vadi 5 rAThoDa vIramade kAma Ayo / tiNa samIyA ro gIta hara sUM bAraTa kahai- . gIta vaTAU vAta kaho vIra mAyaNa, joSama dIha taNe jaDIyA / / porasa aAyasa koI pUche, pailA ketA riNa paDIyA / / viDhaNa vAravAMNa kaho vaTAu, aitA kyu maiM AvaDIyA / saihatha Apa mahevA sAMmI, pADe mAjhI riNa paDIyA // vIramasu depAla viDhaMta, aNI caDhe naha uvarIyA / rAva joyAM anai kamadhana rAva, rAvavihu bhelA rahIyA / / rAvadhUrA bhaI vIsalade, kare kATa bhraSa sAtha kiiyaa| . aMtevarAM na mu kyA, ekala paNa para suMya sAjhaNa hAra pIyA / / vArtA ta . .. vIramade putra rAva cUDo 1, devarAja 2, gogAde 3, jesiMgha 4, vijo 5, devarAja vIramota baDo beTo tiNa nai vIramajI mahevAsu nIsarIyA / tarai mahAjana loka vasI sagalI de nai thalI mAhe melIyA thA / so loka lenai devarAja thalI nu gyau| tiko devarAjajI kAlAu soma sira vicai pUgalIyo ko hara chai / tarAja thAna mAMDi nai rahyA / jeThAMNIyAM kanai ta, rahai chai / pamArAMrI ThakurAI tada sahaja mai bhAgI thI so thalavaTa mAhe gAMva huraDAvai aAsAya cAMke ika phuTakara rajapUta rahatA / tiNa kAlAu gAMva mAhe devarAja zrAya rahyo thau| so zro rajapUta dina 2 galatA gayA aiM dharatIga dhaNI hotA gayA / devarAjarI ThakurAI baMdhI tike devarAjau tauThArA uThe hIja rahyA / devarAja putra rAvatarAjo 1, durajana sala 2, mahirAja 3, pUno 4, cAhaDade 5, gogo 6, rAMNo 7, khImakaraNa 8 / iti rAThor3a vIramade salakhAvatarI vArtA / atha gogAde vIra motarI vArtA-- gogAde vIramota vaDo rajapUta / sevAlai rAjathAMna vaDo ASADasidha / gogAdenu mAMNakI taravAri jalaMdharI nAtha dIdhI / vaDeraNe raihatA vIramadejI thakAM ekai dina rAvala mAlAjIta nu jagamAlajI nu dasarAvA upara gogAde mujaro karaNa nai mahevai AyA thA / so rAvalajI uThai hI rASIyau tho| eka dina jagamAlajI gogAdejI kanA bhaisA nai jhaTakau buhADIyau so gogAderA bhaTakA su bhaisA ro mAthau alago jAya paDayau / tarai sagale sAtha jhaTako aSAMNIyau / tiko gogA derA vapAMNa jagamAla nai suhAvai nahIM / tarai jagamAla zrokara vacana bolIyau / bhaisAnai Agai pArcha Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boravANa bAMdhinai mAtho cATa tiNarA kisA baSAMNa / rajapUtI paNau gogAdejIro jada. jAMNA dalA joIyAro mAtho iNa bhAMti pA. to vAparo vaira leto / iso vacana jagamAla, gogAdenai suNAya ne kahyo / tiko gogAderA manamai husAra vahI / gogAde varasa 35 rI umara chai / itarai gogAdejI jAsUsa melIyA / tikAM jAsUsI pajoya dalA joIyArI nigai lenai gogAdejInai prANa kahyau / dalo joIyo DhAMNIyAM rahai chai| prAMmo sAMmA gADA ubhA karinai heTha DholIyo vichAyanai dhaNI dhaNIyAMNI suvai chai / phalANA thala her3ha dalA joIyArA gADA chai / itarI pari jAsUsA ANa diidhii| __ itarA mai dhIrade joIyo dalA joIyAro bhatIja jiNa jesalamera paraNIjaNa jAtAM kA kInai kahyo thau je Aja kAlhi sAMvaNa zrAkarA bolai chai / tiko aNa cItIyA vairIyAM sudha ko hoya tiNa sumo zrAyAM pahalI mosara deSo to vegI pabari melajau / isokahina jAMna cddho| aThai gogAdejI 300 rajapUtAMsu caDhIyA / tiko rAtI vAho dIyau / dalaunai dalArI bahu rathAMrA aodhaNAM he? sUtA chai| ta, Aya gogAdejI mANakInAM mA taravAri melii| tiko doya rathAMrA aodhaNa nIce dhaNI dhaNIyAMNI sIraSa patharaNo dovaDa mAMco nIce gharaTI ekaNa jhaTakAsu itarA vADhIyA / tiNa samairA / duhA sami gogAde sATa, vAhI. vairAM vAlavA / aoghaTa gharaTa nirATa, doya rathaM aodhaNa varabhIyA // 1 // gogai vIrama vaira chala, e vAhI kulavaTTaH / doya ratha aodhaNa varatrIyA, sIrapai sagharaTTa // 2 // gaugai vIrama vaira chala, bhalI ja vAlI rIsa / mAr2yA dalA joIyA, baTakA kIyA batIsa // 3 // vArtA itarAmai vitale nai pAchA valIyA / dalA joIyA ro ghor3o asavArI ro nAma pAvaTau tiko bhUharAmAMhi bAdho ch| tiNanai 'madA joIyArI bahu kahyau / thArA asavAranai mArayo lUNa rItA sIra * vaho to A velA ch| jesalamera jAyanai dhIra dene vAhara ghAli ghoDAne choDIyo / tiko jesalamero mAraga lIyau / tiko jesalamerarai goridai jAMtI hIsa kodhI / tikA dhIra de kAnAM sunnii| . tarai tIjo phero letA thA / tarai ghoDai vale hIsa kInI / tarai dhIrade joyo ithalevo chuDAya nai cotho phero viNa lIdhAM caDhIyau / sAthe rAMNaMgade bhAvI huvau / sAtasai asavArAMsu Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boravAraNaH iNAM piNa pAdharA yo sAMTIyA gogAdejI rA sAthasu deThAlo huvo| tarai gogAdejI sAtha talAva rokIyau / behu sAtha taravArayAM vAgI / tiNa samai joIyAM bhATIyArA sAthanai tisa lAgI tarai rAMNaMgade bhAgI gogAdejI nai kahyau tu mAravaDiro chatra mAMharo sAtha trisI yo pAMNI viNa pIdhA marasI tau agata jAsI / tiNasumAnai talAva pANI pAvau / mhe pANI pInai talAva thAMnai pAchau sUpadesAM thAM vicai mAM vicai kaTArI uparA hAtha de kahyau A chai / kiNa hI vAtaro apasosa jANajyo mtii| rAMNAMgade bhATI rAma namai dhago tiko kaTArIrI paDadar3I mAMhi tItara rAkhIyo chai / tarai gogAde sAca mAMna AparA sAthasu alagA jAya ubhA rahyA / joIyAM bhATIyAM pANI pInai phera talAva uparA veDha kIdhI / gogAdelI ro sAtha sAro kAma aAyau nai gogAdejI lohAMsudhApanai paDIyA / gogAdejI rA hAtha ro khaDaga vijainAMmA nava hAtha vadhai / tiko gaNaMgade nai kahyau / vaDA sagA bho mAMharo khaDaga vijainAMmA thAharA hAthamai rAghau / tarai rAMNaMgade bolyo / the rAThoDa bhAI chau / thAharo vesAsa kisau| tarai gogAdejI zrApa disI aNI kIdhI / mUThi rAMNaMgade bhATI disA karinai hAtha pasArayo / tarai bhATI SAMDo leNa nai salabau Ayo diitthe| tiNa samai gogAdejI churIsu uchAla mUTha hAthamai jhAla rAMNaMgade nai vaahii| tiko jAMNe sAvalamai tAMta vahI / goDAM uparA paDI / tiko rANaMgade pUdA huvANA paTade dharatI pddyau| tarai gogAdejI hasIyA / dAMta cokArA moTA chA / tiko deSanai bhATI rAMNaMgade kahyo / valyA dAMtAro ghosa / tada gogAdejI kahyo mAMharo koI keDAMyata hoya / tiko pAMce pacAse dine vaira le / tiko bhATI ThAkurAM kanA lejyau / taTAsu gogAdero paira bhATIyAM rai mAthai TAharIyo / saMvat 1447 rA jeTha vadi 13 bhuNIyAraDA gAMvarI pAvatI talAva uparA kAma AyA / . kavitta cuDo caruM.. su gAla rAva guru rAva maNIjai, vijo vIra vIrAdhi lApa mai eka giNI jai| gogA degira mera jiko narapati nArAyaNa, jesigha de jagapati aAheta paNa dAMna parAyaNa / deva rAja dAMnai . lau parai, saraNAI suhaDAM jaNA / . ' kahIyA pragaTa mahi maMDale, . . . . . sAta putra vIrama taNA // 1 // vArtA .. sAta siradAra joIyAMrA kAma zrAyA / gogAdejIrA tIna siradAra kAma pAyA / gogAde putra karamatI 1. sahasamahala 2. kelA 3. saisA 4. udekaraNa 5. sahasamalarAM veTAM potarAnai TIvarI gAMva paTai cha / phelArAM beTA potarAMnai piraja gAMva paTai cha / udaikaraNa gogAdejI sAthe .. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANakAma aAyau / jesigha putraH sUro 1, alho 2, naro 3, tejo 4, vairo 5, iNairA beTA potrA nine gAMva chai|, . . . . . . . " itigogAde vIramottarI vArtA / - bhATI rAMNaMgade gogAdejI re hAtha kAma Ayau / tiNaro beTau tiNa araDakamala cuDAvatanai mArayau / tiNaro vaira rAva cuDaijI kADhIyau / pachai tiNa aAMTai kelaNa bhATI mulatAMnarI phoja lyAyanai nAgora marAI / pachai tiNa aAMTa rAva riDamalajI yAsaNI koTa jAya nai bhATI __. devarAja sAtalota mArIyo / pachai vaira bhAgau / tarai rAva riDamala ro beTA saha hutA.piNa eka nA tho| riDamalajI ro beTo vaira bhAMjaNarI vekA na tho / tarai sArAM rAThoDAM kahyoM bhATI ThAkurAM nAtho nahIM pAyo ch| tarai kelaNa bhATI kahyoM rAThoDa ThAkurAM mAMharai hI isaDA nathar3a bhathaDa ghaNAhI cha / tarai sArAM rAThoDA kahyo ThAkurAM nAtho riDamalauta. bArai chai / tarai sagalA bhATI ThAkurAM kahyo iNa vAtaro viso soca chai / nathaDa bhathaDa keI chai / iNa vacanarA zrAMTA upari nAthai ako kelaNata mArIyo / pachai nAtharAM veTA kelaNa bhATIrAM beTAM yaNA dinatAI vaira dhaSIyo / pachai rAjA rAyasiMgha bIkAneraro dhaNI jesalamera paraNIyo tarai rAjA rAyasiMgha rAvala bhImanai nAtharAM beTAM potarAMnai akA kelaNau tarAM beTA potarAMnai bhailA baisANIyA / tada pUroM vaira bhAgau / .. rAThoDa vIramadejI gar3ha sohANai joyAMrai mAmalai kAma AyA tarai mAMgalIyANIjI cuDAnai lenai mArivADi mAhe aAyA chaaN| nAtha kAthalavaTa mAhe kAlAu gAMva ke cAraNAMro taThe rahyA / zrApo prakAsIyo nahIM / mola majurI karinai peTa bharai nai cuDojI varasa 7 tathA .8 mai chai / tiko gAMvarA TogaDA carAvai / eka dina cuDo TogaDA carAvato SejaDI he? sUto chai| itarAmai eka kAlaMdAra sarapa cuDArA mAthA upari phaNa karinai baiTho ch| tiNa samai aAlho cAraNa jAti rohaDIyau gheta deSaNa nai prAMvato thau / Agai dekheM to cuDo mAragamai jaDI heThe sUto chai| uparI nijari Ayau vAsiga rAjA / tarai cAraNa manamai vicAriyau vAta ulyADI nhiiN| itarA dinAMmai . iNaDA vaDArI ThIka na pddii| kiNaro. veTo / kiNaro potaro / jAti kisI / tarai soca vicArinai rAjA vAsiga nai kahyau goga dharamI vaDA cahuvAMNa oM tAki huvo to. bhalI vAta...! tarai soga dharamI: to payAla-dASala. huvo..! tarai cur3A.ne jagAyane pUchIyo.bAbA tu kuNa 2. / sAca kahi / ghaNo haTha karine pUchIyau / tarai cuDaijI kahyo hu vIramade: salaSAvataro beTo chu / tare cAraNa mana mai jANyau aAvAta jugata chai / aThai cAraNa subharAja dIyo / kahyo bAbA tu mAharo dhaNI chai / thArai mAthai chatra bego maMDasI / tuMdharatIro dhaNI husI / tarai tu mAnai kAMhu desI / tarai cuDai kahyo bAraTajI rAja huM dharatIro dhaNI huvau to rAja mAMgaso tiku dekheN| .. tarai cuDAnai lenai cAraNa mAMgalIyAMNIjI kanai aayo| mAMgalIyAMNIjI nai aolabho doyo / mAMta lichamI rAja mAMharA dhaNI itarA dina vAta pala mai rASI / tarai cAraNa mA beTAM nai kapar3A karAya dIyA nai kahyo rAvata mAlAjI rai nAI bhIvo pradhAna cha / taTai cAlo to rAjarI jamIta tthraavaaN| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa tarai cAraNa mAMgala yAMNojInai cuDAnai mAthe lenai mahevai chAMnA aayaa| mAMgalIyAMNIjI to gAMva mai chAMnA o tAki rASIyA / cuDInai lenai bhIvA SavAsa kanai gyaa| rAma 2 kIyau / heThA baiThA / tarai bhIvai SavAsa pUchayo / bAraTajI rAja o moTIyAra kuNa chai ? tarai bAraTajI bhIvArA kAna mai vAta kahI / vIramadejIro beTo cuDau chai| mAMgalIyAMNIjI gAMva mAhe phalANI jAyagA cha / bhIvAjI rAja cuMDo Aparai Solai chai| varadAsata karAvajyau / itarI bhalAvaNi denai bAraTajI sISa kInI / pachai bhIvo SavAsa mAMgalIyAMNIjI re pagAM lAgA nai gharacI dirAI / kitarAyaka dina to iNa tarai gudarAMna kIyau / cuDojI bhIvA SavAsa kanai rahai sAdo rajapUta rahai jiNa tre| eka dina mAlojI darabAra baiThA thA / bhovo SavAsa cuDAnai lenai daravAra gyau| mujaro kari nai heThA baiThA / itarAmai rAvalajI nADAloDa karaNa nai uThIyA / tarai cuDai uThinai jor3I zrAdhI kInI / tarai rAvalajI sAMmI nijari denai joyo / nADA choDa karinai pAchA padhArayA / tarai bhIvAne pUchoyo / bhIvA ! zro moTIyAra to kanai kuNa cha / tarai bhIvai hAtha joDa nai * araja kInI prathInAtha takasIra mApha huvai to rAvalajI mu mAlima karu / tarai rAvalajI kahyau huvai tikA parI kaho / thAro kahyau koI lopAM nhiiN| tarai bhIvai kahyau mahArAjaro ghAMnA nAda choru chai / vIramadejIro beTo cuDo chai / tarai rAvalajI vatai bhIvAnai kyu kahaNIbAyo nhiiN| tarai bhIvArA kahyAsu sAloDI gAMva thAMNa melIyau / tiko cuDo rojigAra pAvai / abai cuDAro dina valIyau / jikA te vaDe tiko pAdharI pddai| cuDhArI ThakurAI bdhii| cuDovaja vajIyau / sAtha sAMmAMna rASaNa lAgau / so mAlai rAvala suNIyau / tarai bhIvA SavAsa nai aolaMbho dIyau / bhIvA tai pA kisI upAdhi ghATI / vIrama virAghIrA choru vadhArayA / tarai bhIvai kahyau / rAvalajI silAmata Apa aAgai jiNa ThAkura kahI chai tiko SarIja hu sI / piNa mai to ghaNo badhIyo kyuhI dITho nhii| yu kahi nai bhIve vAta TalAya dInI / pachai tINa dina su cuDai bhujAI mAMDI / lokAM mAhe ghaNo jasa havau / tiko rAvalajI ghaNo duSa pAvai / tarai rAvalajI sAlavaDI jAMNaro vicAra kIyau / tarai bhIvai cuDAne kavADi melIyau je rAvala mAlojI sAla vaDI padhArasI / the sAdai sailavesa mAhe rahajyau / titarai mAlojI piNa sAlavaDI AyA / tarai . cuDAro lavesa sAdI salai dIThau / tarai rAvalajI kahyau / mAM prAgai jiNAM ThAkurAM kahyo tiNAM rai muhadai dhUla paDasI / sarai rAvalajI pAchA mahevai AyA / vAMsa cuDo iNaM hIja bhAMti vaja vajIyauM / itarAmai cuDAnai mAtA nAgaNecI / tUThI pratakSa hoya nai cuDAsu vAtAM karai / jaThai cuDo jaThai cAMmaMDa / so eka dina cAMmaMDa aAdhI rAtirI Aya nai kahaNa laagii| cuDA jAgai chai? . tarai cuDai kahyau mAtAjI jAgu chu / tarai mAtAjI kahyo / savArai jAlora disale mAraga vyApArIyAMga poThyA 4 luNasu bharIyA chai / mAhe sonArI ITa chai| uparA lUNa chai / tu sono urole / tarai cuDo pAMca sAta aAdamI mAtabara lene jAlorarA mAragamai jAya baittho| prabhAte hI poThIyA lIyAM vyApArI Aya nIsarI yA / cuDo vyApArIyAMnai pakaDi nai paThIyA le aayo| mAMhasu sono kAdinai paracI kInI / bAkIro sono gAMvarI sIva mai dharatI mai gADi dIyau / poThIyA pAchA lUNa su bharinai mahevai puhacatA kiiyaa| pachai vyApArIyAM nai choDa dIyA / tike rAvala Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAsa / malInAthajI kanai pAdharA phirAdu gayA / tarai rAvalajI cuDAnai bulAya nai hakIgati buujii| iNAMro mAla kyu luTAMNo / tarai cuDaijI araja kIvI mahArAja rAhagIrI dAMNa mAMgatAM bolAcAlI huI / tara yAM vyopArayAM darabArarAM cAkarAM nai gotA dIyA / tiNa uparA dina 1 tathA 2 roka vasAMNIyA / ai samAcAra cha / tarai rAvalajI vAta sAMcI.mAnanai cuDA nai sISadInI / vyApArIyAMna parA dhurakAra dIyA / jhaSamAro chau / kuDI phirIyAda kyu karaNI paDai / tarai vyopArI phITA paDinai parA gayA / rAvalajI dITho laNa mai mAla kuNa ghAlasI / kUDo tophAMna karai chai| aba cuDAjIra hAtha mAla Ayau / kharacIrI bohatAja huI / Ni samai maMDovararI dharatImai turakANI hu~tI / dharatI mAhe phuTakara sA rajapUta hutA ne koTe cAIdA mAMgalIyA / sidha laiNArI corArI hutI nai maMDovara turakAro thAMNau rahatau / tiko TecA aAsAyaca mAMgalIyA sIdhalAM kanA ghAsarI SaraharI maMgAI so iNAM saMgalAM hI prANI / tarai mugalAM IdAMnai kahADIyau ghAsarI para harI the piNa lyaavjyau| tarai IdAM manamai vicAri dIThau / dharatImai loka koI na chai nai zrA vAtaM bhalI na lAgai / savArai vale mhAMnai hIja vegAra pkdd'sii| tarai IdAM mAhe vaDero hara dhavala goDAvata udo goDAvata e donu bhAI baDA rajapUta chai / so iNAM mugalAMsu jabAva kIyo / mhe SaraharI aannsaaN| gharAMne sISa kiivii| - zrathamaNarA bhAI baMdha bulAya nai aAloca kIyau je mugala to jorai caDhIyA / Apa iNaH bhAMti paDapa sakasA nahI / je the kyubala bAMdho to Ape mugalAMna mArAM / tarai sagalA hI bhAI baMdhAM kahyau mahirai the baDerA ThAkura chau / jikA the karaso tiNa bAta mAhe sagalA ThAkura chaaN| tarai IdAM gADA SaDarA eka sau 100 ghAsasubharIyA / gADAM mAhe pAMca 2 jaNA kaTa rajapUta besAMNIyA nai gADyAM jotara nai maMDovara gaDharI talahaTI jAya utarIyA / hara dhavala goDA De tau do goDA uta gaDha upara gayA / vaDerA mugala hutA tiNAMne kahyau mhe SaDarA gADA ANIyA ch| tarai mugala pAMca sAta siradAra hu~tA tike SavAsa pAsavAna lenai gADA jovaNa nai talahaTI AyA / mugala ghAta mAhe AyA dIThA / tarai ekaNa samacai gADArA baMdha SolIyA nai loha uDAyo / mugalAMnai to. mAri lIyA / mugalAMrA AdamI 200 maraNa gayA / iNArA piNa AdamI pAMca sAta kAma AyA / turakAMrA. mAjhI maraNa gayA / mAdalIyo mArayau nai phITI goTa gaDha maMDovara IdA urolIyau / gaDha lenai Idai haradhavala udai manamai vicaariiyau| bhAI baMdhA nai kahyo / gaDha ApaNe pAMce pacAse dine pacha hI rahasI nahI / tiNasu gAMva sAlavaDI rAvala mAlA ro bhatIja vIramadejIro beTo cuDo chai / tiNanai gaDha dIjai / tarai sArAM hI IdAM milane kahyau / rAja mAMharai vaDerA chau / rAvalIdAya Avai jyu kro| __ tarai Ido rAyadhavala sAlavaDI Ayau / prAyanai cuDAjInai kahyo mhe maMDovaragaDha liino| chai / rAja gaDha padhArina TIko kaDhAvo / tarai cuDaujI zrA vAta mAnai nahI / je gaDha lene mAMnai kuNa desI / tarai rAya dhavala Idai AparI beTIro nAlera dIyau / tarai rAva cuDo IdArai paraNIyo / TIko kADhinai gaDha maMDovara hathalevA mAMhi dIyau / rAva cuDoM maMDovararo dhaNI huvo| IdA rajapUta huvA so Age dharatI mAhe sIdhalakai koTecA mAMgalIyA rajapUta hutA / tiNAMnai rAva cuMDe kADhIyA nhiiN| dharatI mAhe AparA thakA rajapUta rASIyA / mAMgalIyAMNIjI AparI mA rAva cuDaijI mahevAsu bulAyaM lIyA / maMDovara ThakurAI cuDAjIrI vadhatI gii| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa - duho .: . . . iMdoro upagAra, kadeya bhUlo * kamadhanAM / . . . . sahu jANe saMsAra, maMDovara hathalevai dIvI // 1 // ... : taThA pachai rAva cuDau nAgora uparAM gayau / tarai nAgora mAMsu tuMraka nAThA / nAgora rAva cuDai lIdhI / pachai rAva cuDo nAgora hIja rahyo / ThakurAI nipaTa jorai caDhI / rAva cuDArA pavADA ghaNA cha / itarAmai aAlo rohaDIyo kAlAu gAMvasu cuDAnai dharatIro dhaNI huvo suNIyau tarai nAgora rAva cuDA kanai aAyau / dina pAMca sAta rahyo / piNa aola nahI / tarai cAraNa samajhAvaNI kInI / duho UkAlA ukAha, tonai cIta na Avai cuDarA / phATo phuTo jAha, DIDavAMNo DaMDIyA pachai // 1 // .... itarA mai rAva cuDai duMho suNanai turata zraulaSyau / rAvajI ubhA hoyanai milIyA / ghaNau zrAdara sanamAna dIyo / mAsa cha mAsa rASanai cAraNanai lASa pasAva dIyau / dhiraja gAMva sAMsaNamai dIyau / bAraTa jI sISa kInI / tiNa smiiyaarii| . nIsAMNI .. ... .... rAva cuDAbaDa rAva na rANA, Dagara uThIyA vIrAMNA / vahai maMDovara kIyA dhIgANA, lIyA pATanai DIDavANA / DhADhI vAce kAgada patra, cuDai rAva uThAyA chatra / pachai rAva cuDai mohilArI dharatIsu nipaTa jora puhacAyo / tarai rAva cuDAnai mohilA lADaNurai dhaNI dhuNapurarai dhaNI AparI veTI paraNAI / so rAva cuDo mohalAMNIrai vasi huvo| jagatamai rAva cuDo prasidha huvau / vaDo dAtAra paTa darasaNaro. aAdhAra huvo| rajapUtArA mUlarA kanai rahai / hara hamesa mAja roja dIjai / bhujAI nipaTa ghaNI huI / rojIno ghrita 12 'maNa lAgai / iNa mAphaka bIjoI sarAjAMma huvai / tarai bhujAI mohilAMNIrai havAle huI / zrApa dAru pInai matavAlA thakA rahai / mohilAMNI bhujAI dina 2 ghaTovatI gaI / cuDAjIrai gharacI bhujAImai nipaTa sAMkaDI prAMgI / tarai rajapUta thA so to parA gayA / ghrata sera ar3hAI mai bhujAI prAMNa rApI / mohalAMNI eka dina rAva cuDAjInai kahyau / rAvajI mhe thAMharai kisaDeka savAra kIdhI chai / bArai maNa ghata lAgato tiko aDhAImai aAMNIyau cha / tarai rAva cuDai kahyau / rajapUtAMNI te to vAta vigADI / mAthA upari dusamaNa ghaNA cha / tarai rAva cuDai cArai Aya nai dIThauM / de so rajapUtAMro sAtha koI nahI / .. .. . Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vIravANa so cuDe pahalA sagalAMsu dusamaNIgIrI kInI thii| titarai kelhaNa bhATI mulatAna su sAlamakhA~nanu le Ayo / sAMSalo devarAjamulatAMna jAyanai phoja le Ayo / phojarA muSI hoyanai rAva cuDA upari AyA / tarai cuDAnai AparAM rajapUtAM kahyau / rAvajI silAmati sAtha thor3o chai / Apa nIsaro to bhalo kAma karo / tarai rAvajI kahyo / vaDA rajapUtAM nIsarinai jAvAM kaThI / tarai aApa cuDojI maraNa rupI hoya chai ThA nai kavarAMnai kADhaNaro mato kIyau tarai kavara riDamalanai bulAyanai cuDaijI kahyau / mhe to aThai maraNa rupI huvA chAM piNa mAMharo mana ThoDa na cha / tarai kavara riDamalajI. kahyauH rAvajI silAMmati rAjarA mana mAMhi huvai sau phuramAvai / Apa phuramAvaso tikyumhe karisAM / tarai rAva cuDai riDamalajona kahyau mAMharo jIva "maratAM soro jo nIsare jo mohiloNIrA veTA kAnAnai TIko dyo tau / / ..., tarai riDamalajI kahyau rAjaro jIva so haro karo / mhe konAnai TIko desA / jaThAsudhI kAMno dharatIro dhaNI rahasI taThA sUdho U kAnArI dharatImai ubho rahinai pANI na pIyAM / kahina kavarAM itaro so sAtha nIsarIyo nai rAva cuDojI 12 AsAmIyAMsu vAjinai nAgora kAma AyA lArai satIyAM nAgora huI saMvat 1465 rA baisAkha vadi 14 | rAva cuDA putra riDamala 1, bhIma 2, riNadhIra 3, araDakamAla 4, pacAyaNa, 5sato 6, kAMno 7, rAmo 8, pUno, 6, sivarAja 10, lubho 11, vijo 12, bhopata 13, rAjiga 14 / / ....... riDamala rAjagarAva. satohara caMda paTatara, ....... rAvata guru riNadhIra bhujAM bala bhIma samaMgala / .... kAMno aMraDakamAla puno pohavI ariMgaMjaNa, ... sahasamAla ara vijo laSe dala' laMdo maMjaNa : ... siva rAja rAma gopAla kahi bhopati senA savalI, . cavadai hI rAva cuDA taNA heka hekasu agalA / vArtA saMvat 1432 rAva riDamalajIro janama saMvat 1465 / rAva riDamalajI cuDAjI TIkai baiThA / mugala selamaSAMna multaanro| sovAyata rAva cuDA nai mArinai ajamera rai pIrarI jAta Ayau / so jAta karinai pAcho valyau / tarai rAva riDamalajI sAtha bhelo karinai rAva cuDArA vairamai selamatrAMnanai kuTa mArayau / . .. iti rAva cuDArI vArtA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya TippaNI pariziSTa saMkhyA 2 ke rUpa meM vIravANa sambandhI tIna rAjasthAnI vArtAyeM dI gaI haiN| unake nAma isa prakAra haiM 1 vIramade salakhAvatarI vaartaa| . . . . . 2 gogAde vIramotarI vArtA ! . . 3 rAva cUNDArI vArtA / vIravANa kA viSaya itihAsa kI dRSTi se bahuta ulajhA huA hai / ava taka hamAre itihAsakAroM ne hajAroM kI saMkhyA meM prApta hone vAlI aisI vArtAnoM ko kapolakalpita mAna kara inako mahatva nahIM diyA hai / vAstava meM aisI vArtAoM kA aitihAsika dRSTi se bahuta mahatva haiN| "vIravANa" kAvya ke aneka aMza bhI ina vArtAmoM meM milate haiM, jinase kAvya kI lokapriyatA aura sambandhita viSaya kA aitihAsika mahatva prakaTa hotA hai / sAtha hI prasiddha aitihAsika granthoM se bhI ina vArtAoM kI puSTi hotI hai| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 pAThAntara d lh . dUhA 11 2 lh mh r mh nIsANI 1 mh . m s nIsAMNI 1 * 1. tUjha mahara paratApa 2. . gAuMhU~ salakhANiyAM 3. . suNI jitI sArI kahU~ lahU~ na jhaTha lagAra 4. vIrama juddha vicAra 5. soma jaita samiyAMNa 6. kula meM kiraNAlA 7. varavIra baDAnA 8. sAthaliyAM dala sAmaTA viradA rukhavAlA 6. dala pAratha vAlA 10. deza dasU disa dAviyA , kIdhA dhakacAlA 11. kevI dhasa gira kaMdarA 12. * jaita car3he gujarAta kU 13. caDa pUra calAyA 14. cita ujala cogAna maiM taMbU taNavAyA / 15. aSainaMde mIlANakA 16. desa disAyA jaita kU 17. goyala peDa gamADiyA gahU~ta savAI `r m m m " " >> `r bh . nIsANI 3 .. s Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa nIsAMNI 3 >> bh s . mh nIsANI 5 mh bh s >> m b m h m mh 18. dharajAsI ghara luTTasI 16. aSAnaMdA ekaThA 20. hukama'ja diyo hajUriyAM 21. cala karaMtAM cUka vhI ari kATa ur3AyA 22. rAidharo kAyama kiyo 23. laMgara laSU lAra vahai 24. mAla biyo valarAva hai 25. rAja karai dhrama rIta so 26. thita maMgala thAI 27. maMDalIkAM nyU mAlade 28. miNadhara rAvala mAla 26. rAvala mAlo rAjavI rAja karai dhrama rUpa 30. dattaka bhAva racaSA dunI 31. tavelai mAlahA tauN| 32. tikAM dinAM maNiyara timro 33. ghara ghara vyAvai ghor3iyAM badhai bacherA vesa 34. pa. mAMhi nAhIM par3e ghATa ise ghor3Aha 35. aisA Aghor3Aha 36. . naga ghara mINiyaM nIpajai 37. tIja taNai magarai ta dina sutA'ja legA sAta 38. mAMDala rI dhara meliyA 36. kaMvara hU~ta herU kahe dhruvai ja suNa dhaNiyAMha 40, katha herUkI suNa kaMvara 41. aihar3A pApANI 42. caDhiyo mAlANI 43. tIjaNiyAM saba Avajo - 44. kala maihamada rai Ida se 45.. e vIjaNiyAM ekaThI bh mh bh mh bh s : m m nIsANI 6 s t m @ h Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANaM nIsAMNI 6 " " dUhA 20 46. vIrAda vIrANI 47. huba kUka huvAMNI 48. gIMdolI kara grahe haya pITha car3hANI 46. lego jyuhIM lAviyo 50. cAMvala kamadhAM car3hiyAM 51. ila mINiyara kara Ujalo 52. dInoM gAMdolI deU 53. hU~ maimadasA begar3o 54. rAja gAMdolI rASiyAM 55. bhirar3a koTa kula bhANa 56. baira satAbI bAliyo satravAM rai ura sAla 57. sabai AviyA sAtha 58. rANI rUpAde jisI - sAMprata jikA sakatta 56. dhArU jisar3A uNa ghare bhava bhava taNA bhaganta 60. raciyo satajuga rAha 61. ghero devaNa mirar3a gar3ha 62. dilI sUcaDhi aAyA dujhala 63. mAMDalagar3ha maihamaMda car3he 64. sAMta lopI sAyarA mila pAjejalAMNA 65.. iNa vidha mahamaMda Aviyo 66. hajarata bahu bhelA huA 67, poja gamAvaNa pUniyAM 68. hIndU turakANA 66. per3a taNA vala posaNA 70. tabUturakANAM 71. chUTaNa lAgI nAliyAM 72. sataguras kahiyo vacana 73. ISa ghar3A asurANa rI ___74. jAgaviyA aharAva ke nIsANI 7 dUhA 31 nIsANI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ coravANe paMki nIsANI 8 75. mUcha dharai kara mAlade 76. kilama arAbA tyAra kara 77. bhurajAM bhurajAM bhirar3agar3ha bar3a nAla gar3akI sora dhuvA riNa ghora sU dhara aMbara TaMkI 76. asamAna kar3akkI bhUpa turATAM bheliyA judha kAraNa jakkI aAlama aAlama aSiyo dhaja neja pharakkI 82. jUTA Sala jakkI 83. mlaicha tar3aphar3e mArakA gIdhANa gahakkI 84. vIrAMNa vabhakkI 85. AsIsa achakkI 86. hUrAM vara takkI 87. yaNa ghAvAM chakkI senA behu~ saMkkI hIMsa huvai airAkiyAM caDhiyA dhUse vAjatA jaMga bhir3iyA jAMNI sAdulo kisa sAMsavai asamara lekara uTiyA zrApa daragaha AtriyA viDaMgAM caDhiyA vIravara mIra chaDAMlAM mAriyAH khaga bAga khirANI ketAM ariyaNa kaTiyA terai tuMgA bhAMjiyA mIra gajAM ghar3a mAriyAM mAle miNiyara desa meM mAla na bhAgA mugalAM / * sAha doU mana saMkiyA nIsANI 10 . . Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa pRSTha paMkti dUhA 36 nIsANI11 ar m d cothe judha jur3avAM camU ikkA vihU~ UbIha. judha jUTA iNa vidha jabara vIrama pAr3asI varajiyA abayAM ariyAM UparAM aja Upara UriyAM ekaNa dhAva utAriyA ikkA SaTa hI chUTagA mAla badhAvAM motiyAM luTiyo dharatI para kiramira vAhI karaga sU dUje ikkA para rAdhai phira paga ropiyA ikke ar3a pAI ThaThUra te ThAI vAhI jitera vIramai biDaMga taNA doya TUka huya cItA malaphAI jago varadAI urasa chivaMtAM AviyA mAla vadhAyA motiyAM ikkA pAr3asI mAriyA miDiyA dhehU~ bhIca ghar3asI DolI bAliyo car3hiyA DolI cyAra sai dUjAM ikkAM doya . maMDiyA ner3A moracA kUpo hai asa kavaliyo AlaNa kUpo atha vahai AlaNa kUtejala kayo dhI bhojana khANe kaMvara paraNAvo kUpa AlaNa dhI ANe w is a s m n or in or in or r nIsANI on in x w w Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANe * nIsANI 15 , 12 / dUhA 48 " " ,, 50 13 1 . " . " . 1 . . 2 52 55 dIdho bhUtAM dAyajo akatha kUpai rI asI abhaMga naMgAro Apiyo kUpA nai asa kavaliyo bhUtAM kIdho bheMTa kUpa kaMvara vidA kiyo bhirar3a koTa dala bhelasI haNasI hAthAM huuN| bhir3aja kavaliyo bhUta kUpA de asa kavaliyA mukha sU kahiyo mAla kUpai dIno kavaliyo kavale Agai dhUpa kara diyo pAgar3e pAya kamadhaja caDhiyo kavaliye dala phiriyA dariyAva jyU mujaro kara jagamAla sU jagai hukama de jhokiyA mIrAM rA mAthA uDai kasiyo rAjakaMvAra jabara bhUta lai jANiyA judha car3hiyo jagamAla de vagatara kuMThA vIDiyA caMvarI riNa kAmaNa camU jhulalIyAM saMga jAniyA jhApA bhare kavaliyo jiNa vidha cAlai jo sanai paga paga nejA pAr3iyA kuNa mArai rA. e lai phaujAM aviyA la aThTha lArAM dIdho ghero doliyAM vI-ma pUrA rA CC, orr . annr ran arrormatur ... nIsANI 16 " " " 58 , 18 . " " " Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa - nIsANI 18 Eur o kaho kAmAta karArA kara kUtta savArA mAla vadhAyA motiyAM tIna lAkha judha meM ta dina paga paga nejA pADiyA bIbI bUjhe khAna ne .... m ukata samApo IsarI : " " 66 66 r or or orrrrrrrrrm orr motor 71 gAU hU~ luNiyANiyAM jasarapiyAM rA UMTa tUTI maimada sUta dina jada yU likhA jabAba siMdhAM lesU sAta hI siMdha dhaNI kada saMkiyA tUTi siMdha sUiNa tarai madhU uDAyA mora suNiyo jaga sArI sAra bhalA bhala sajhiyA . sira tUTA phUTA sughaTa * mAdu bahAdara mAra ke * ghaTa par3iyA ghaTa ghAyaloM trAmaka bajAyA lUTai siMgha jaMga jIta kara ila mirNiyara AyA . malInAtha baMdU mudai aMtahapura vIrama triyA mAMgaliyANI hAta miliyA vIrama joiyA mAMgaliyANI sUdalo besa kisUmA sUvarNa araja karo thai zrApa sU mAMgaliyANI moda mana dalo, madu, depAlade sAtU vIra sadhIra mUla nahIM vaisAsa nIsANI 16 " " nIsANI 21 " mr dUhA 74 or or Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa nIsANI 22 [63 S8 avakhI viriyAM mAya mAMgaliyANI mahala rI vIrama mAnI bAta jaMgA maMjha bhir3iyA javana vIramade re hukama sU hAlai dasU hajAra sAMpo dalo joiyo viDaMgA caDhiyA vIravara mIra keI riNa mAriyA varasa ka kitAika bItiyA kiyo ThANa asa kAlamI mUDA pAgala mAla rai kiNi yaka kIdhI prANa mUMDA Agala mAla rai kai pAbU rai kAlamI kai sUraja rai sapatAsa uNa tUM vadhI Adha dasa hajAra ripiyA deU madu UrI de mola dale ghaNo hI dAkhiyo * rAjaviyAM rA tola kIdhI kiNi yaka kAma mArai lesU mAla sAkura paNa lesU saraba jada uNa mAlaNa jANi yo pUgI dalai rai pAsa rUka jhar3I adha rAta sudha le sAhibANA dalai khAna sAmAdha sUtA baMdhava sAta ka jausela jagAyA kher3a milaNa ne prAviyo uNa sUbadhI upAdha vIrama nai dIdhI viDaMga 60 . Wwww MEW U nIsANI 23 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa paMkti 21 vIrama rai uNahija va khata - pamaMgA huA palAMNa dahA 100 dalai sAtha caDhiyo dujhala kurule kheme kADhiyA . . , 101 * jada vikiyo jagamAlade .. , 102 'mana bhAra ramaMte nIsANI 24 * jamarAja viraMtai jur3iyA judha jaMgA ekaNa joiyA vAsate mAla vichor3e mAMjhiyAM jada dhikiyo jagamAla paratakha hekaNa paradalo vIrama mAlo bIchar3e . bhar3a donU bhAI basiyo vana mAI nara caDhiyo pATaNa navI " " mAMgaliyAMNI ter3a . dUhA 103 joyA poha cAvai na dina , 104 'car3ha dhUra calAyA / nIsANI 28 thalavaTTI yA . raci rosa car3hAyA SaDiyA SegAM SeDusU .bhar3a pAsAyaca bhomiyAM saja sUra savAyA sUrA kaTa par3iyA samara kUTa asAcaya kaDhiyA __ Saga bAr3ha SirAyA kamaMdha batIsU gAMva se sevai vIrama saMghu bar3a UmaMga mana ANI paraNe bhaThiyANI nara gogAde nemiyo riNatUra rUr3AyA ima joIyAM ghara AviyA rr war orm or tr" - rrrr" " " 23. " urs arrm or Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa pRSTha 23 : paMkti .4 . . 24 . ... ...5 FK... WOMMG mFKw urar3a motiyAM thAlabhara nIsANI 30 vIrama kuraMgAM vAlavai jakA SaTaka jagamAla re AgamaNI na zrAvai - " " dalai rIjha sAmAda dI vIrama sU judha bAja ke dala balasU jagamAlade " " DerA samiyAMNe diyA mela dilIsU meliyo .. . " , cetaviyor3oM siMha thala nagara dhaNI liSa nIta sU par3ha pASara pani .. , 32 mAla kahai vai mArakA jetha karai jagamAlade . nIsANI, * mela dilI sU.meliyo ter3e turakA ne. vIrama to sUvAjasI jAya kabIlA jAgaMla jAMNa sicAMNe jhar3aphiyA...., 'lIdhA asala phira lADaNU . . . pIrama bIraththe * saba moyala saththe vIrama koDaMDa pakaDiyo 'bhala taragasa maththe asavAra Dalaththe kyA nIsANI tIradI mIrajAdA kaththe jAMNa kabUtara chuTa gayA huna latho bathye asarapiyAM pAvai miliyA vIrama mAragAM tIna sahasa car3hiyA tarAM .. zrasarapiyAM lIyAM mokala kallA bhAramala MG :: . 0 0 20 < Kn< Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caurANa pRSTha 25 paMkti , t m m sm >> m m . mr 26 . : m h - m bh s >> iNa kAraNa paMDiyA aThe . jaMgalapura aAyAM nIsANI 36 udA u sahara AviyA * dUhA 107 udala kU patasAhajI nIsANI 37 liyA pajAnA sAhadA UdA gunai hagAra tU jaMgalapura AyA jhajhAU patatAharA ... riNatAla racAyA .. kADhe boTI koTara . dasa hajAra car3hiyA dujhala .. ..car3ha ghoDAM bhar3a cAliyAM . miliyA bhArata jAgaMla. mIra kei riNa mAriyA . nIsANI, .. kATa kaTakAM kADhiyA , " .. hara apachachara haraSa ata . " 'vIrama ghor3e jAMgala sAhiyAMNa sidhAyA vairolaSa rahavA kudalajI daravAyA : bArA gAma nabagasiyA / DAMNa vale ucakA diyA dhADai dhana dhura mAjhiyA * vIrama kUdevaNa vale laSavaire paidA sajaSa dUhA 108 lekhe ripiyA lApa - pUjai hariyala pIra ku pamaMgA sirai par3Ahiyo / hIralohi hubAsa , 110 'mAdU car3he javAda , 111 , hIrAle dhIro car3ha : joyAMsU judha jur3aNarI .... .: so Saga vAgAM sUramA 115... `r m h m m w m h mh 106 bh mh bh 114 .. bh - , 115 m . Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIsANI ___" " vIravANa pRSTha paMkti juDiyAM riNa jodhAra dUhA 115 , .. 2 piMDa lIdhA~ surApaNo " 116 jAmai chala dhaNiyAM jisA vIrama rai saba sAMDhiyAM vIrama citta viTAliyA sAta hajArUM sAMDhiyAM Ayara jiNarI aoThiyAM kala kUka karANI dasa hajAra caDhiyA dujhala lArai luNiyAMNI sAco salASANI malInAtha jagamAlasU __" " prAMpAM mAraNa uThiyA lapaverai yU~ thaTaliyAM : saravara bhariyA.nIratUM moDhala zrAvai milaNa . . . nIsANI , mUMchai atara gulAba kA polAM toraNa baMdhiyA moTala miliyAM vIrame AphU galavAyA AphU hAtha uchAla ke moTala . bhI mAriyo " . . . : dhana lUTe lIdhI dharA gar3ha . apaNAyA hariyA jhAle hAtha sU ., . . . .17 madU apa mArako vIra rasa chAyA' pAphara hiMdU kATakai 26... 24 vAtA sUvilamAya ke sIhai kahiyA vacana satra : " " . pAMca dihAr3oM pAliyAM " " " . . . .26 . jigarai kAra jeja dUhA 118 . , . 2 daleM jiso naha dekhiyo soraTho 116 .. " jara gunA jiga jAriyA . 2. , , . . " __ " z dy , . ". .. 22 .. " . 26 " ... 27 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa SIG Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa pRSTha nIsANI 47 dUhA 126 . 127 .. " 128 , 126 : 1 h , 132 nIsANI 48 h s m h ` ` >> " " kara mUDai kAleM jhar3ape vUkaNa levasI to sira bhUDa tamAma bUkaNaro ghara vUDasI vehIja mAraNa uThiyA sIhAMnai salapANiyAM yAdU apatI aodharo mele jAdama moda sU vIrama de caDhiyo viDaMga vUkaNAde ghara vyAvadAM mana kutAM bahu mAlarA jAduma cUka na jANiyo kapara karai kasamIra de bhATI SAgA bhAjiyA vyAva na kIdho vIramai bUkaNa beTAM beliyA cAraNa cAraNa kukatA sbaar'aany bhaassaa bAmaNa bhRrI vAMsatAM bhAgA mUDAM bhAMThadAM DophA bhAmA DUMmar3A gagA gAyariNayAM taNAM lUTe livarANAM vRkaNa kA ghara podakai vRkaNa sahatAM veliyAM bhaTiyANI dai bhAgakA kaha bhATI kasamIra pu sabhrayAM pAgAM sAjhiyA gho utAre ghAMga agA bhaga raca yArAnA Ayo pRgala meM aTai bAda paDiyAMUTa dapAlaka. kAmAmArade nIsANI 51 mh bh " " s >> hm . " " bh .. . " " ..... :-13 . ... .14 __dUhA 133 " " " .. " . 1 2 34 . 1 dRhA 134 nisANI 52 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. vIrAMga nIsANI 52 m vIrama sAhasa toliyA chUTa par3I kiravANiyAM vImAhaM na hoI avalaja sUjo prASiyo so sAMcI hoI : bUkaNakA ghara boTiyA sAlA sAtUI botala hAtala beTiyAM vImAha na hoI zrAviyA dalleSAM zrAgai mUjha ganAyata mAriyA judha chaTThI jAge vIrama sU judha vAjasA ai bala dhAre UThiyA ujavAMlA ghara aApaNI hevara doya hajAriyAM sahaMsa dasUhI sAMDiyA lAkha pacAsAM lUTiyA moTala siraSA mAriyA joiyAM sUjudha jUTabA mAvai na chAtI madhU jhaliyA rahai na joiyA doU disarA duSa dalo madapUra macola kaThA lagA katha kUr3a laSa vArai vIrama kanai : pAyA Adara diyA laSa vero rahavAsa kU usamAMsU vIrama tanai :. cotrI gAma cabUtarA ghose ikasaTha SAjarU dharanIhi rahAyA . hAtI rahai na jUTiyA .. miliyA cir3iyAM mahalai nisANI , ur or murrm Xwr 9Uw mrrial..AM soraThA 135 nIsANI 55 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa E nIsANI 55 " " uru292f.orr rmy r" dUhA 136 hama lodha nibhAyA pAyara hiMdU guNa kiyA thoDA jaga mAhI satra traiTAM sIhAMNamai saba levaNa sIhANa jorU chorU chor3akara aMta vIrama AyA laga se vacana nibhAyA mAMgaliyAMNI moTa mana dalai aru depAla kU pAlo rUSa na kATabai the sAMtU bhAyA kathana dalAItA kayA bAI samajhAyo bohata mAMgaliyAMNI sAMpalI kya kAMkala kI haka rATohaDa hallaNa vIrama caDhiyA vIravara vIrama nyAva na halavI aniya sa muhANA ima mulAvara boliyA caDhiyA mata prAMNa hai ve hindU samajha mana pharahAsa pirANAM darakhata hagyila pIradAM noiyA desa videsa mai pIra paracA ila pragaTa rAma rahima ju eka hai vIra pharAsA baDhavA dabakhAtI Dhovai ke mallAM tAgA kare bAra kosA vaide yo dola mugaNAyA mo mugiyA nIhAM maiM nIsANI 58 " , nImANI , " m. >> - w .." . . Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : vIravANa paMkti ___ pRSTha 38 9 rm >> " ". 36 . a orr m " . vIrama sUjudha bAjanA cita ceta na callai nIsANI 62 jAro saraNo tAkiyo dhaNiyApa dharAI vehija mAraNa UThiyA sohIja sahAI : mAMgaliyAMNI moTako .. ApAM kusala kADhiyA : madu vai vai dina mArakAM / .: kucha vIrama kanaha kaiyA / / bArai gAMva ja bagasiyA sAta hajArAM sAMdiyA dina heka dagAi moTala siraSA mAriyA jiNa sakaDa javAI SAdhA Sose SAjarU madhU aSSe mArako saMca . , . , " gunA anekAM jAriyA dallai luNiyANI so pharahAsa kaTAviyA SAphara mAla kurAMNa kU. dujhajhala madu depAlade , aparA bAMdhara aApaNI kedehAM pANI jAve gharasU joIyA ke khUTe salaSANI haraSata mana sUrA huvA " ,66 kahiyA bhar3a bhAyAM dalai .. ' dUhA 143 vIrama sUjAso viDaNa " laSaverai jAjo matI .. ,,144 sAkura arapA pAMDavanai nIsAMNa 67 madU sera javAda para .. jagatara kuThA bIDiyA : " " - 'sAra chatIsU sAjha rAba ima maduve AyA 3; jaitalasU depAladai sajha .:.:. .. " 9 ar>> . .. " " 9 morror arm " .. s Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa h nIsANI 67 40 m .. " .....2 mh. bh sy >> mh bh s mh bh s >> miliyA aba sArA marada caDhIyA sAmaMta sUramA muchAM bala ghallai hAthAM khaga jhallai kara pavarAM kille ghara rAkhyA dalle yApa gavAlA Apiyo zraNa bhaMga kope UThiyo Dhola badhAI bAgiyA mAMgaliyAMNI sAMpalI dhaNa ubhI palle rahanA nAra varajiyo suNa merI galle Ana paDappaNa. zrAparai dhana lIdho dallai * kalakI yahallai phira vIrama kazrASiyo kahI mAMgaliyANI je tU ThAkara salapiyAMNa . e bhI luNiyANI dallo avaguNa dATavai guNa AdU nANI kahiyo kamadhana rIsakara sAMNI kahiyo sarasa hai zrAphU le umaMdA bohatavathITe veliyAM vidha vidhakara mana veThiyo pima pUna kitAI mAMgaliyAMNI pAlabA gunA zranekA nAriyA dallai sipavAI maga tagI kaMtha mAnakai lapavere lAI hU~ paNa kAgada mokalU mh . bh s mr * `r m w m Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauravANa nIsANI 73 0 Gine div < mAMgaliyANI mAharI hU Alasa baiThasUH araka pichama disa Ugavai vega ghaTai vIhaMgesako goraSa bhUle gyAnaka dhaNiyA dhADetA taNI hUM sukha kara veThU gharai uThiyA avatArI har3a har3a nArada hasiyo mAMgaliyAMNI syAmanai dhUr3a balo iNa Dhola re laSa dhotrAM lArI rAMNI pANI rAliyo "suNiye gala mArI 'sAMNI karI samAMdhakU 'doya sahasa caDhiyA dujhala bhAye bhAye AviyA 'mAMgaliyAM arUM sAMpalA 'mANaka hariyo doliyo baDa thATa baravANI trie hajUrI teNe dina levaNa jhAMka laMgUra jyU dasa sahasucaDhiyA huai vara takkI. bole bakabakkI. paDa pAdhara pir3e sIhasa pekhai kujarAM bana ghera vihaMDe. kara porasa jaDDe ulaliye gaDDe varabA sUrAM sAMvatAM gIdhaNa AmaSa gilaNakU Secara bhUcara pala kiyA joiyo SaDai javAda k ___" " .. , 76 Ftuan mp Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauravANa pRSTha paMkti nIsANI 76 . . " 80 u. 44: .. .. < 4 sira bhAlai sAjiyAM madu lugIyAMgI 'vADha ghaNA sira vairiyA sAkura eNa javAda . phetA raMga kaiNa mUchA raMga thArAM madu rajavaTa dA gahaNA bohata bakAre velIyAM topAra jhapaTTI chupI miyAnAM nIsarI purasAMNa cohaTTI paisaTa joDyA pADiyA .jaMga vIrama juTTI pala paMgAM puTTI rigaNa mAMjha samathrya ila bhArata haththe pAgAM jhaDa phaDaM peliyA ri phAga ramaMtha huya latho baththe sAne hAtha kaTAriyAM * nara vAhe vaya asa vIrama kI uccake "ite javAda samAda uta balavaMta maduboliyA vidha cUka batAyA tAlI tAsaka tovarA dhIrI dhIrI dhIrape acharAM ratha yAyA musatI pharagA samAdha kR UMcI UMcI Urala tAjaga maTakI topamA lapatAna lagAyA vIrama badalI vihaMga lapa dhAra pataravAriyAM .. vIrama hAka bITaka : " " GK in KKR - Ku ,, 83 duhA 147 nIgaNI 84 . 3 ... Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauravANa pRSTha paMkti jada vIrama mana jANiyAM nIsANI 84 alA alA UMcAra ke * caDha beMgA callA ___... , 85 huya vIrAM hallA vIrama mallAM vITiyA bAjI galaballA bhar3a vIrama madupai bhir3e 'jANe jama TillA bhAsai riNa bhallA - , , 'ghar3a kuMjara ghallA 'uThiyA gira TillA suNa sAMcI sallA .dina kar3hatA dallA karatA rivamallA miliyA dala maidAna meM mAMjhI kara sallA 'baNa baiThA ballA kahAM bhAI bhallA bAdura DhADhI boliyA nIsAMNI gallA nallA sallA nIvagai * so jANoM allA. * maduH aSSe vIramA 'lASa gunA maiM jAriyA theM naha gunA jAriyAM dalA vinAM tUMjArato / ' vIrama kahiyA bAda meM 'bhaDa sArA mAMsU bhiDo . jada madu hU~ jANavU kahiyo madU kaTaka kU " , / vIrama sUjudha jUTajo : tole taravArI. bANa baMduka kamANa dUrI kara DArI : sAMbhala mada soya , . . . 11 ... .. .. 12 " 13 dUhA 148 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa pRSTha pakti dUhA 148 " 146 nIsANI 87 - - ww vIrama sUjudha bAjanA bakkArai kuNa vIramo siMha paTAjhara sAMpa ho terU kuNa sAyara tirai jama kU kuNa mAre madU to cina mArako mata dhar3ako dAyai madU katha rASAM lArai vAtha ghalAM asamAMNasU saja doU dala sAMmaTA vica ghUmara vaggI . asamANa silaggI phira pIchI daggI ghUmAvaNa laggI vica mUThA laggI poDa cahu~ jaba kaMpaDA paga hoya apaggI utariyA vIrama kamaMdha bhAI bhAI bhASiyo paiMsaTha asa car3ha pADiyA bhala bhalavADa bhalakiyA jhaDa ura phUTa aphArA paDiyA asaphaDa pApatI daliyA viNajAga pAlai panarai pADiyA bhir3a paga jhallai pAga mAMgaliyA zraya sAMpalA banita bagarA tyA jima tArA madapai ara madhthai gAmI madu pai sAjadI paga jhATaka pathye ghaNa jAga ghAthai U MMGmFK WWWm Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa pRSTha ,, 62 yor orm >>ur prr >> or jAMNa ramai riNu geriyA DaMDe haDa haththai nisANI 61 madupai vIrama mAciyA hAthI jANaka hU~cakai sAkala chUTA sapirata hadapUrai hAmA .. . " kIdA hada kAmAM moTA dusamaNa mAriyA vala mUchA vAlI ekaNa ghAva utAriyA , " jetala jasU moThiyA aNU bhaMga lUNa ujAliyo cAle vIrama aMga vihaMDiyA mUMchA bala ghallai kara krodha acallai bhIlapanai bhAkhiyo jhaTa taragasa jhallai kIdhA caSa lallai dhAnaSa sAmA pAva de sara dAMtAM jhallai chUTA tIra aciMtakA dhar3a phUTA Dhalle * cUkA vaiga piloNate ulaTA kara callai : dhanaMSa caDhAyA paniyai Dhaha par3iyo depAlade dharalaiNI coTI . paragara kIdhI :paniye . vIrama madurai poDhIyA . pyAra sahasa par3e sUramA aMga vIramarai aopiyA dUhA146 jUdA so vAre nisANI 67 vIramasU judha bAjaNe viDa rahiyA riNa gheta bica .. .. dUhA 147 java koTI rA nAtha . .. " ur , r rrrorm wor Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa m nIsANI 68 h h s s >> mh __... " " dUhA148 sh lh nIsANI101 m nh sh . " " >> `r paDiyA vIrama pASatI saMga itarA sUrA paDaSeta sanUrAM paDiyo cAyala saiMsamala paDiyo Aher3I pano jhar3iyo Saga jhATe kira mara tana kATe mAMgaliyo maMgalau paDai vIrama saMga vIThiyA riNa par3iyA rAThor3a jasU riNa meM jUjhiyo kara josa hamallA jhaDa tegA jhallA ghuDale vara ghallA hUrAM saMga hallA caDhiyA DolI cyAra giraNe gala ballA kara allA allA dalo kahai mai varajiyA vIrama sUjudha bAjanai dhUr3a lo iNa dhAr3a nai jo kIdhI (so) pAI dalai trIgar3I dekha ne tejala saMga de meliyA cUMDo aru bAI doya dihAr3A paMtha buhI thalavaTThI AI taka ghor3A lAvai vAlaka tohi na cIsare . nada zrAle mana nANiyo grahI phaNa kIdho UparA bhUpata tapa bhArIha zrAle mana jada nANiyo aura koI avatArIha cadiyA pAlo cUMDaraja m m bh / >> `r m .. . ,103 m m s . / dUhA 146 m 150 m h h nIsAraNI104 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa 25 pRSTha nIsANI 104 dUhA 151 nIsANI 105 Emr_wr ort Mr ur bae. ,106 " " mAlA sU cUDo milai mana cinta miTAvai ugamasI nai prASiyo maMDovara (maiM) dI kara mahara cAMmaMDarai barasU karai caMDI vara huya cuMDakU saMga cUMDA lAyA chala vIMdhA bala dASiyA hara bala IdA rAMNa huya aima taleThI AviyA so gADA ugama saratra gaDa bhitara lAyA . 'mugalA doya hajAra rAja maMDAvara cUMDa . righU maMDovara rAja Ugama cUDe aAgalA kilamAM thAMNI kATiyA idAMjima karajo avara divI maMDovara dAyaje cUMDo caMvarI cAr3a setrAvaisU bhrAta saba jaso goga devarAja __" " dUhA 153 nIsaNI 107 dUhA 154 dUhA 155 m.2r or m rrrrrrrr saarur dUhA 156 dUhA 157 nIsANI 108 maMDovara ro bhomiyo sajiyo goga-sakAja uThido daitaja kAliyo ehI gala Ucara mahara huI sirakara mayA vapa gogai vala vAdiyo .. japiyo jAla dhara bala hAlI kala jATa sU . . . . UTha dalo ghara Aviyo . Udala dhIrai jAna saMga pUgala pAghArI nIsANI 106 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 26 vIravAraNa " " Error arrrr>> . ___" , mh lh cUDo herUsU cavai pAcho vacana priyoga dUhA 156 . hU~ mAmo mArU nahIM dhara cita jA tU dhIriyAM dUhA 160 dhIrapa de mila dhIrasa dUhA 161 sugana leTa caDhiyo sarasa vera leNa varavIra " " caDha ghara calAyA nIsANI 111 gaDa gaDa cabaMka gAjiyA asa SaDiyA unAM varai baiDA UjaDa vATate bhAlA pAtra ThahakiyA '. sUtAM phohI sabada suNa zrava gala sIho Ucarai alagAsa asa gher3iyA nIsANI 112 UTha vedalA joiyA sUto kana jaMge nisa AdhI pala nemiyo dUhA 162 ghaNa sira phaTai ghaTa pAMgAM kiramara pAkar3e ride jAladhara raTTa dUhA 163 . levaNa vIjala vaTTa pUrAM hI bala haT dUhA 164 ImAM pilaMga gharaTa " , navagaDha patta naresa dUhA 165 deu sapiyAM sAtha le nIsANI 113 vAdhAve goge kamadha vaira pitAro vAliyo tilaka kiyo iNa kAraNa .. kahiyo jada goge kama nIsANI 114 sira dUM mAro kATakara hemu pamaMga par3Ahiyo pavarAM melU dhIrapai bhiTa na mAI " " m h h h h h h h h h h m h >> m` mm Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa " " mr d beThAM hUta savAya . . . dUhA 166 / hesU liyo bacAya . tUM jAyA dala rAjadA . nIsANI 115 - pamaMga car3he par3Ahiye .. kara pUraro lagAma de picha na maMDe palAMNa . dUhA 167 pugala jAiye par3AiyA . gogai dallo mArIyo dUhA 168 kAhaliyo keharakalI dUhA 170 viDe gAMu jar3a vATa ". " kAha kaTTakA dhrAha suNa * sajiyAM bhar3a sArA nIsANI 116 . UDai raja asamAna maiM beDhaMgI SaDiyA viDaMga patha / heka manA huya hAliyA nIsANI 117 asI kosa aphAliyA kyA laggai kArI vaNiyA dulahA vAharU vapa vaira vicArI goga lachu sira Utarai dhIra suNai ari dhUdhar3e laMga saSar3e lArI car3hiyA udala dhIra de dharatI dhUjANI nIsANI 118 hIrAlo na par3Ahiyo Aya lachUsara utarA gahameM bhariyor3A nIsANI 116 dUra acANaka deSiyA. riNa bajje ror3A / :: bhUSA tirasA AparA daliyA hAtha na AvasI- " " thahiyA dala pAlA nIsANI 120 . rosaila rar3hAlA " " lh s@ `r m . lh sh m s >> `r m mh s . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIraairy nIsAga 120 "121 , dUhA 171 " " nImAgI 122 " " 5 mRga siMcagA yaha nyU mahA gaMgA kasa kara abhaMga gAgA kaTiyA pAda ghara malA pAMgA diya gogA malaphiyA nATA pala bakke sela mancalakA yUgI kimmAla, kalakya kamara vAlI guNa gArasa barSa taMga ghamA maha dhIre paraTa lIya dara mala jamarAMgA jalaya 5.ya bhAgA TA zrAMgaNa caniyA ke guNiyagA mA bAda bAdalA jama yama gyA hAyanakA va ekatra TolI paMgada nAhI varSa sAMgAka mariya papAladA gupa pAlyA mitra pagnI pariyA dhArada yAyakA mApa yaH nara gogA jA dAna ra zrA haMgara bhIgayA kAragI A~dha badra giTiyA paliyA zrama mAra, pApI gidiyAna mahAsa infinity pariyA fm " " nImAgaNI 123 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa E is dd dd caI vimANAM cAliyA nIsANI 123 car3a var3a dhAnaMSa cADhiyA guNa kIdha bhaNaMkA 124 tIra chachohA chUTagA naha sUja tanaMkA jUjhA bhar3a baMkA joiyA kamadhana juTiyA miDiyA bhar3a baMkA . saggA ruka samApa dai . nIsANI 125 kahiyo ge.gai hAsa kara de saggA tAlI - jIte kara sammara. .. nIsANI 126 kAThaye paga goge kiyo. . . . , " . 'pAva ulaTA sAMdhIyA . . . , , / . to kAyA ajhara huya sidha dasamo hAliyo sAta bIsa nIsAMNiyA dUhA 172 mANiyA guNa suma bhAya sudha vAcIjo sakaviyAM dUhA 173 a sm x wm. w or rx 5 w arr ... . Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya TippaNI vIravAMraNa kA kartA DhADhI bAdara vizeSa zikSita nahIM jJAta hotA / sAtha hI ekA DhADhI ko kRti hone se isako kAvya zAstra kI dRSTi se zuddha karane aura pratiyAM likhane yo prayatna bhI bahuta kama hue / mUla pATha meM kisI taraha kA parivartana karanA hamane vaijJAnika dRSTi se ThIka nahIM . samajhA hai / pariziSTa 3 ke antargata hamane devagar3ha prati ke pAThAntara diye haiM jinase artha samajhane meM suvidhA rahatI hai| vIravAMNa meM kAvya-zAstra kI dRSTi se aneka bhUleM dikhAI detI haiM kintu isa pAvya kI pUrI zuddha pratiyAM nahIM upalabdha ho jAtI taba taka mUla pATha meM phera-badala karanA ucita nahIM jJAta hotaa| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4. muhaNota naiNasI kA vaktavya "bIrama maheve ke pAsa gur3hA bAMdhakara rahatA thA / maheve . meM khUna kara koI aparAdhI vIramadeva ke gUr3he meM A zaraNa le letA to vaha use rakha letA aura koI usako pakar3ane na pAtA / eka samaya joiyA dallA bhAIyoM se lar3akara gujarAta meM cAkarI karane calA gayA; bahuta dinoM taka vahAM rahA aura vivAha bhI kara liyaa| aba usakI icchA huI ki svadeza meM jAnA cAhiye, apanI strI ko lekara calA, mArga meM maheve pahu~cakara eka kumhArI ke ghara DerA kiyA / kumhArI se kahA ki vAla banAne ke vAste kisI nAI ko bulA de / vaha nAI ko lai AI, bAla banavAye ! nAI kI jAta cakora hotI hai, cAroM ora nigAha phailAI, acchI ghor3I, sundara strI dekhI aura yaha bhI bhAMpa liyA ki dravya bhI bahuta hai, turanta jAkara rAva jagamAla se kahA ki Aja koI eka dhAr3etI yaha! Akara amuka kumhAra ke ghara utarA hai, usake pAsa eka acchI ghor3I hai aura strI bhI usakI nipaTa sundara mAnoM padmanI hI hai / jagamAla ne apane AdamI. bheje ki jAkara khabara lAvo ki vaha kauna hai / guptacara kumhAra ke ghara Akara saba dekha-bhAla kara gaye / taba kumhArI ne dallA ko kahA ki ThAkura ! tumhAre para cUka hogA / dallA usakA abhiprAya na samajhA, pUchA kyA hogA ? bolI, bAbA tumheM mArakara tumhArI ghonI aura gRhiNI ko chIna leNge| dallA-kauna ? kumhArI-isa gAMva ko ThAkura / dallA-kisI taraha bacAva bhI ho sakatA hai ? kumhArI-yadi bIramajI ke pAsa cale jAo, to baca jaao| usane caTa ghor3I para palANa rakhA aura strI ko lekara cala diyA, vIrama ke gur3he meM jA pahu~cA / jagamAla ke AdamI Aye, parantu usako vahAM na pAra lauTa gaye aura kaha diyA . Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa ki vaha to gur3he ko calA gyaa| pAMca-sAta dina taka bIrama ne dallA ko rakkhA, usakI bhale prakAra pahunaI kI, vidA hote vakta usane kahA ki bIrama ! aAja kA zubha divasa mujhe aApake pratApa se milA hai, jo tuma bhI kabhI mere yahAM aAyoge to cAkarI pahu~cUMgA maiM tumhArA rajapUta hUM / bIrama ne kuzalatApUrvaka use apane ghara pahuMcA diyA / mAlAjI ke pautroM aura bIramadeva se sadA khaTAkhaTa hotI rahatI thI, isalie maheve kA vAsa chor3akara vIrama jaisalamera gayA; vahAM bhI Thahara na sakA aura pIchA nAgora pAyA, jahAM yaha lagA gAMvoM ko lUTane aura dharatI meM vigAr3a karane, parantu jaba dekhA ki aba yahAM rahanA kaThina hai to jAMgalU meM UdA mUlAvata ke pAsa pahuMcA / UdA ne kahA ki vIramajI! mujhameM itanI sAmarthya nahIM ki maiM tumako rakha sakU, tuma Age jAyo, tumane nAgora meM ujAr3a kiyA . hai so yadi vahAM kA khAna bAhara lekara grAvegA to usako maiM roka dUgA / taba bIrama johiyAvATI meM calA gayA / pIche se nAgora kA khAna car3hakara bhAyA, jAMgalU ke gherA lagAyA, UdA gar3ha ke kapATa mUda bhItara baiTa rahA / khAna ne use kahalAyA ki mAlava aura bIrama ko hAjira kara / taba UdA khAna se milane ke vAste gayA aura vahAM kaida meM par3A / usase vIramaM "ko mAMgA to kahA ki "bIrama mere peTa meM hai, nikAla lo|" khAna ne UdA kI mAM ko "bulavAyA aura usase kahA ki yA to vIrama ko batA nahIM to UdA kI khAla khiMcavAkara "usameM bhusA bharavAUMgA / UdA kI mAtA ne bhI vahI uttara diyA ki "vIrama adA kI khAla meM nahIM hai, usake peTe meM hai so peTa cIra kara nikAla lo|" usake aise uttara se khAna khuza ho gayA, apane sAtha vAloM se kahane lagA-"yAro ! dekhA rAjapUtAniyoM kA bala, kaisI nidhar3aka hotI haiN|" UdA ko kaida se chor3A aura vIrama kA aparAdha bhI kSamA kara diyA / / vIrama johiyoM ke pAsa jo rahA / johiyoM ne usakA bahuta Adara kiyA, jAnA ki yaha Aphata kA mArA yahAM AyA hai| pAsa kharca na hogA so dANa meM usakA visvA (bhAga) kara diyA aura bar3A sneha daramAyA / vIrama ke kAmadAra dANaM jagAheM tatra kabhI kabhI to sArA kA sArA ' le zrAve aura johiyoM ko kaha de ki kala saba tuma le lenA / yadi koI nAhara vIrama kI bakarI "mAra DAle to eka ke badale 11 bakariyA~ le leveM aura kahe ki nAhara johiyoM kA hai / eka bAra aisA huyA ki grAbhoriyA bhATI, bukkA ko jo johiyoM kA mAmA va bAdazAha kA zAlA thA aura apane bhAI sahita dillI senA meM rahatA thA, bAdazAha ne musalamAna banAnA cAhA, vaha bhAga kara johiyoM ke pAsa yA rahA / usake pAsa bAdazAha ke ghara kA bahuta mAla, taraha taraha ke gadele galIce aura bar3hiyA bar3hiyA vastrAbhUSaNa the / ve vIrama ne dekhe aura unako . lene kA vicAra kiyaa| apane AdamiyoM ko kahA ki apana bukkaNaM ko goTa jImane ke bahAne usake ghara jAkara mAra DAleM aura mAla le leveM / rAjapUta bhI sahamata ho gaye / taba vIrama ne budhANa ko kahA ki kabhI hameM goTha to jiMmAyo / bukkaNa ne svIkArA, taiyArI kI aura vIrama ko bulAyA / vahA~ pahu~cate hI vaha bukagA. ko mAra usakA mAla asatrAtra aura ghor3e apane Dere para .le zrAyA / taba to johiyoM ke mana meM vicAra utpanna huyA ki yaha jorAvara aAdamI ghara meM A ghusA so acchA nahIM hai| pAMca sAta dina pIche vIrama ne Dhola banAne ke lie eka pharAta kA per3a kaTavA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boravANa ddaalaa| usakI pukAra bhI johiyoM ke pAsa pahu~cI, parantu ve cuppI sAdha gaye / kahAM hama vIrama se jhagar3A karanA nahIM cAhate haiM / eka dina bIrama ne dallA johiyoM hI ko mArane kA vicAra kara use bulAyA / dallA kharasala (eka choTI halakI gAr3I) para baiThakara pAyA jisake eka tarapha ghor3A aura dUsarI tarapha baila jusA huA thaa| bIrama kI strI mAMgaliyANI ne dallA ko apanA bhAI banAyA thaa| usane jAna liyA ki cUka hai. so jala ke loTe meM dAtane DAlaM kara vaha loTA dallA ke pAsa bhejA / vaha samajha gayA ki dagA hai / cAkara se kahA ki merA peTa kaMsakatA hai so jaMgala jAUMgA, phira kharasala para dhaiTha ghara kI tarapha claa| thor3I dUra pahU~ca baila va kharamala ko to vahAM chor3A aura yApa ghor3e savAra ho ghara pahuMca gayA / ghor3e ke sthAna para eka rAThI jutakara kharasala khIMcane lagA, bIrama apane rAjapUtoM ko ikaTThe kara rahA thA / jaba ve salAha kara Aye aura dallA ko vahAM na dekhA taba pUchA vaha kahAM gayA hai ? cAkara ne kahA jI ! usakA peTa kasakatA thA so jaMgala gayA hai taba to daliyA gahalota bola uThA ki dallA * gayA / vIrama ne kahA ki kharasala car3hA kitanI dUra gayA hogA, calo abhI pakar3a lete haiM / rAjapUta ne kahA kharasala chor3a ghor3e para car3ha gayA / inhoMne eka savAra khabara ke lie bhejaa| usane pahuMcakara dekhA to sacamuca eka tarapha baila aura dUsarI tarapha AdamI jutA kharamala khIMca liye jAte haiM / usane lauTakara khabara dI ki TallA to gayA / saba kahane lage ki bheda * khula gayA, aba johiye jarUra car3hakara yAveMge / dUsare hI dina johiyoM ne ikaThe hokara vIrama kI gAyoM ko gherA / gvAla yAkara pukArA, vIrama car3ha pAyA / parasparaM yuddha ThanA, bIrama aura dayAla joiyA bhir3e bIrama ne use mAra to liyA parantu jItA vaha bhI na bacA aura vahIM kheta rahA .. vIrama ke sAthI rAjapUta gAMva bar3eraNa se vIrama kI ThakurANI ko lekara nikale / mArga meM jahAM Thahare vahAM dhAya ne eka Aka ke jhAr3a ke nIce bIrama. ke eka varSa ke bAlaka putra ...cUMDA ko sulAyA, parantu calate vakta usako uThAnA bhUla gayI / jaba eka kosa. nikale. gaye, taba bAlaka yAda AyA, turanta eka savAra harIdAsa - dallAvata pIchA daur3A / isa sthAna para pahuMcakara kyA dekhatA hai ki eka sarpa cUNDA para chatra kI bhAMti phaNa: phailAye ,pAsa baiThA hai / .. yaha dekha pahale to haridAsa ko bhaya huA ki kahIM bAlaka para Apatti to nahIM prA. gaI. hai. / jaba thor3A nikaTa pahuMcA to sarpa vahAM se haTakara bAMcI meM ghusa gayA aura savAra caNDA: ko uThAkara le AyAM, mAtA kI goda meM diyA aura sArI racanA kaha sunaaii| aAge jAte hue . : mArga meM eka rAThI milA / usako saba hakIkata kaha isakA phala puuchaa| rAThI ne kahA yaha . bAlaka chatradhArI rAjA hogA / ve loga par3oliyAM meM Aye / vahAM rAjA : loga ikaTaThe hue| .. cUNDA kI mAtA ne kahA ki mere pati se dUrI par3atI hai, mujhe to usI se kAma hai, isalie .maiM satI hoUgI / phira cUNDA ko dhAya ke supurda kara kahA ki:"pRthvI mAtA aura sUryadeva : isakI rakSA kareM / tU ise lekara AlhA cAraNa ke pAsa calI jaanaa|" : phira. cUNDA kI -mAtA aura mAMgaliyANI donoM satI huI aura sAtha. saba bikhara gayA | cUNDAjI ke dUsare tIna bhAI gogAdeva, devarAja, aura jaisiMha ko unake mAmA unakI nanihAla ko le gaye aura Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boravANa mAyA cUNDA, ko. pAlhA cAraNa ke pAsa bheja diyA ! jahAM dhAya cUNDA ko sadA gupta rakhatI aura bhalIbhAMti usakA pAlana poSaNa karatI thii| rAva vIramadeva ke cAra rANiyAM thI ? bhaTiyANI jasahar3a rANA de, jisakA putra rAva cUNDA; 2-lAlAM mAMgaliyANI kAnha kelaNota kI beTI, jisakA putra sattA; 3-candana yAsarAva riNamalota kI. veTI, jisakA putra gogAdeva; 4-idI lAchAM, agamasI sikharAvata kI . beTI, jisake putra devarAja aura vijpraaj| . rAva cUNDA-jaba dhAya cUNDA ko lekara kAlAU gAMva meM AlhA cAraNa ke pAsa pahu~cI, to usase kahA ki bAI jasahar3a ne satI hone ke samaya tumako zrAzISa ke sAtha yaha kahalAyA ... haiM ki isa bAlaka ko acchI taraha rakhanA, isakA bheda kisI para prakaTa mata karanA maiMne. isako tumhArI goda meM diyA hai / cUNDA vahAM dhAya ke. pAsa rahane lgaa| koI pUchatA to cAraNa kahatA ki yaha isa rajapUtAnI kA bAlaka hai. / isa prakAra cUNDA aATha nava varSa kA ho gyaa| eka dina barsAta ke dinoM meM gvAla gAMva ke bachar3oM ko lekara jaldI hI.. jaMgala meM carAne ko ... calA gayA thA aura cAraNa ke bachar3e ghara para raha gaye, taba aAlhA kI mAtA ne kahA "veTA ... cUNDA ! nA, ina bachar3oM ko jaMgala meM dUsare bachar3oM ke zAmila to kara yA / " cUNDA unako lekara vana. meM gayA, parantu dUsare bachar3e usako kahIM najara na Aye, taba to rone lgaa| pIche se cAraNa ghara meM pAyA cUNDA ko na dekhakara mAtA ko pUchA ki cUNDA kahAM hai ?. kahA bachar3e chor3ane vana meM gayA hai / cAraNa kahane lagA, mAtA tUne acchA nahIM kiyA, cUNDA ko nahIM bhejanA cAhie thA / jaba dUsare bachar3e na mile.. to apane bachar3oM ko vahIM khar3e kara cUNDA eka vRkSa kI chAyA meM so gayA / pIche se AlhA bhI hU~DhatA hU~DhatA vahAM pahuMcA to dekhA ki bachar3e khar3e haiM, cUNDA sotA hai aura eka sarpa usa para chatra kiye baiThA hai / manuSya ke pAMva kI zrAhaTa pA nAga bila meM bhAga gayA, cAraNa ne jA. cUNDA ko jagAyA, kahA bAbA tu jaMgala meM kyoM aAyA, ghara para cala / ghara Akara mAM ko kahA ki aba kabhI. isako bAhara mata bhejanA / phira cAraNa ne eka acchA ghor3A liyA, kapar3e kA uttama jor3A banavAyA, zastra lAyA aura cUNDA ko sajA sajU kara mahave rAvala mallinAtha ke pAsa le gayA / mAlAjI kA pradhAna aura kRpApAtra eka nAI thA / pAlhA usase jAkara milA, bahuta kucha kahA sunI kI, to nAI bolA, rAvalajI ke pAvoM lagAyo / zubha divasa dekha cAraNa cUNDA ko rAva mAlAjI ke pAsa le gayA aura usane bahuta kucha dhairya baMdhAkara apane pAsa rakkhA / cUNDA bhI khUba cAkarI karatA thA / eka dina rAvala ke paMlaga ke nIce so rahA aura nIMda yA gii| jaba mAlAjI sone ko aAye to palaMga tale eka AdamI sotA pAyA / jagAyA, cUNDA ko dekha rAvalajI rAjI hue / avasara pAkara nAI ne bhI vinatI kI ki. cUNDA acchA rajapUta hai isako kucha sevA sauMpiye / mAlA ne cUNDA ko gujarAta kI tarapha apanI sImA kI caukasI ke vAste niyata . kiyA aura apane bhale rAjapUtoM ko sAtha meM diyA / taba sikharA ne kahA ki rAvalajI mujhako samajhakara sAtha denaa| rAvalajI ne kahA ki jo hamArI yAjJA hai / ghor3A siropAva dekara cUNDA ko Ide rAjapUtoM ke sAtha vidA kiyA / vaha kAche ke thAne para jA : Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa baThA aura acchA prabandha kiyA / eka bAra saudAgara ghor3e lekara udhara se nikale |cuunnddaa ne unake saba ghor3e chIna liye aura apane rAjapUtoM ko bAMTa diye, eka ghor3A apanI savArI ko rakkhA / saudAgaroM ne dillI jAkara pukAra macAI, taba vahAM se bAdazAha ne apane ahadI ko bhejA ki ghor3e. vApasa dilavAdo / usane tAkIda kI, mAlA para dabAva DAlA, taba usane cUNDA ke pAsa dUta bhejA ghor3e maMgavAye / cUNDA bolA ki ghor3e to maiMne bAMTa diye, kevala yaha eka ghor3A apanI savArI ke liye rakkhA hai so le jAyo / lAcAra mAlA ko una ghor3oM kA mola denA par3A aura sAtha hI cUNDA ko bhI apane rAjya meM se nikAla diyA / vaha IdAvATI meM IdoM ke pAsa Akara ThaharA aura vahAM sAthI ikaTThe karane lgaa| kucha dinoM pIche DIDaNA gAMva lUTa lAyA / turkoM ke paDihAroM se maMDovara chIna lI thI aura vahAM ke saradAra ne saba gAMvoM se dhAsa kI do do gA~DiyAM maMgavAne kA hukma diyA thaa| IdoM ko bhI ghAsa bhijavAne kI tAkIda AI taba unhoMne cUNDA se maMDAvara lene kI salAha kI / ghAsa kI gAMDiyA~ bharavAI aura hareka gAr3I meM cAra cAra hathiyAra baMda rAjapUtoM ko chipAyA / eka hAMkane vAle aura eka pIche pIche calane vAlA rakkhA / pichale pahara ko inakI gAMDiyAM maMDovara ke gar3ha ke bAhara pahuMcI / gar3ha ke daravAje para eka musalamAna dvArapAla bhAlA pakar3e khar3A thA / jaba ye * gAr3iyAM bhItara ghusane lagI to dvArapAla ne eka gAMr3I meM barchA, yaha dekhane ko DAlA ki vAsa ke nIce kucha aura kapaTa to nahIM hai / barkhe kI noka eka rAjapUta ke jA lagI, parantu usane turanta kapar3e se use poMcha DAlA, kyoMki yadi usa para lohU kA cinha raha jAve. to sArA. bheda khula, par3e, darbAna ne pUchA-kyoM ThAkuroM, ! saba meM aisA hI ghAsa hai ? kahA hAM jI, aura gAr3iyAM DagaDagAtI huI bhItara calI gaI / itane meM saMdhyA ho gayI; aMdherA pdd'aa| jo rajapUta chipe baiThe the, bAhara nikale., daravAjA baMda kara diyA aura turkoM para TUTa pdd'e| sabako kATa kara cUNDA kI; dohAI. phera dI, maMDovara liyA aura ilAke se bhI tuoM ko khader3a khader3akara nikAla diyaa| . - jaba rAvala mAlA ne sunA ki cUNDA ne maMDovara para adhikAra kara liyA - hai taba vaha bhI vahA~ aAyA / cUNDA se milakara kahA-zAbAza rAjaputra ! cUNDA ne goTha dI, kAkA bhatIje zAmila jIme / usI dina jyotiSiyoM ne cUNDA kA paTTAbhiSeka kara diyA aura vaha maMDovara. kA rAva kahalAne lgaa| cUNDA ne dasa vivAha kiye the, jinase usake 14. putra utpanna hura- raNamala, sattA, arar3akamala, raNadhIra, sahasamala, ajamala, bhIma, pUnA, kAnhA, rAma, lUbhA, lAlA suratANa aura vAyA / (kahIM lAlA aura suratANa ke sthAna meM bInA aura zivarAja nAma diye haiN|) eka putrI haMsavAI huI, jisakA vivAha citaur3a ke rANA lAkhA ke sAtha huA jisase mokala utpanna huaA thA / pAMca rANiyoM aura unake putroM ke nAma nice diye haiM rANI sAkhaloM sUramade, bIsala kI beTI, putra raNamala | tArAde gahalotANI, sohar3a sAMka sUdAvata kI beTI, putra sttaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNaM bhaTiyANI lADAM kutala kelaNota kI veTI, putra arar3akamala ... - sonA, mohila IsaradAsa kI beTI, putra kAnhA / / IdoM kesara gogAde ugANotarI beTI, putra-bhIma, sahasamala . varajAMga, rUdA, cAMdA, Uju / ____ maMDovara hAtha thAne para rAva cUNDA ne aura bahuta sI dharatI lI aura usakA pratApa.... dina ba dina bar3hatA gayA / usa vakta nAgora meM khokhara rAja karatA thA aura usake ghara meM rAva cUNDA kI sAlI thii| usane rAMva ko goTha dene ke lie. nAgora ke gar3ha, meM bulaayaa| vaha cAra-pAMca dina taka vahAM rahA aura vahAM kI vyavasthA dekhakara apane rAjapUtoM se kahA ki calo nAgora leveM, rAjapUta bhI isase sahamata ho gaye | eka dina vaha rAjapUtoM ko sAtha le nAgora meM jA ghusA, khokhara ko mArA, dUsare saba loga bhAga gaye aura nAgaura meM rAva ko duhAI phirI / vaha vahAM rahane lagA aura apane putra sattA ko maMDovara rakkhA / nAgora nagara saM0 1512 (saM0 1215 hoMge / ) kaimAsa dAhime ne basAyA thA / eka dina rAva cUNDA darabAra meM baiThA thA ki eka kisAna ne Akara kahA ki mahArAja maiM cane bone ko kheta meM hala calA rahA thA ki kueM ke pAsa eka khaDDA dIkha pdd'aa| sambhava hai, usameM kucha dravya ho / yaha vicAra kara ki vaha dhana dharatI ke dhaniyoM kA hai maiM Apako ittalA karane AyA hU~ / rAva ne apane AdabhI usake sAtha dravya nikAlane ko bheje| unhoMne jAkara vaha bhUmi khodo, parantu mAla vahuta gaharAI para thA, so hAtha na AyA / unhoMne Akara rAva cUNDA se kahA to rAva svayaM vahAM gayA aura bahuta se veladAra lagAkara pRthvI ko bahuta gaharI khudavAI, to usameM se rasoI ke bartana nikale arthAt-carave, deMge, kUDiyAM, thAliyAM Adi / rAva ne unako dekha, Upara gachAvar3e kA nAma thA aura aisA lekha bhI thA / ki jo isa bhAMti rasoI kara sake vaha ina bartanoM ko nikAle / rAva ne kahA ki inako yahIM DAlado / taba saradAroM ne kahA ki inameM se eka aAdha cIja to lenI cAhiye, taba eka palI ( tela yA ghI nikAlane kI )-lii| nAgora Akara usako tulavAI to 15 paise bhara kI utarI / rAva'cUNDA ne AjJA dI ki yAge ko mere rasovar3e meM isa palI se ghI parosA jAve, sabako eka eka pUrI palI mile, yadi AdhI deve to rasor3adAra ko daMDa diyA jaavegaa| eka dina arar3akamala cUNDAvata ne bhaiMse para loha kiyA / eka hI hAtha meM bhaise ..ke do TUka ho gaye, taba s| saradAroM ne prazaMsA kara kahA ki vAha vAha ! acchA loha huaa| rAva cUNDA bolA ki kyA acchA huyA, acchA to jaba kahA jAve ki aisA ghAva rAva rAmagade athavA kuMvara sAdA (nAdUla) para kare / mujhako bhATI (rANagade) khaTakatA hai usane gogAdeva ko jo viSThAkArI (beijjatI) dI vaha nirantara mere hRdaya kA sAla ho rahI hai| arapakamala ne pitA ke isa kathana ko mana meM dhara liyA, usa vakta to kucha na bolA, parantu kucha kAla bItane para sAde kubara ko avasara pAkara maaraa| isake badale rAva rANagadeva ne Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.. vIravAraNa . saMkhalA mahArAja ko mAra DAlA / mahArAja ke bhAMje rAkhasiyA somA ne rAva cUNDA ke pAsa jAkara pukAra kI aura kahA jo Apa bhATI se mere mAmA kA vaira leve to Apako kanyA vyAha kara eka sau ghor3e daheja meM dUMgA ! rAta cUNDA car3ha calA aura pUgala ke pAsa jAkara rANagade ko mArA aura usakA mAla lUTakara nAgora lAyA, rAva cUNDA ke pradhAna sa.vadU bhATI aura UnA rAThauraM the| .. rAva cUNDA kI eka rANI mohIla ke putra janmA, nAma kAnhA rakkhA / mohilANI ne bAlaka ko ghUTI na.dI, yaha khabara gava ko huI / usane jAkara rAnI se pUchA ki kuvara ko ghUTI na dene kA kyA kAraNa hai / vaha bolI ki jo raNamala ko rAja se nikAlo to ghUTI duuN| rAva ne raNamala ko bulAkara kahA beTA tU to sagRta hai, pitA kI AjJA mAnanA putra kA dharma hai / raNamala bolA-pitAjI, yaha rAja kAnhA ko dIjie / mujhe isase kucha kAma nahIM / aisA kaha pitA ke caraNa chUkara vahAM se cala nikalA aura sojata jA rahA / (raNamala ko :, nikAlane kA dUsarA kAraNa vahIM para aisA likhA hai ) bhATI rAva rANagade ko jaba rAva cUNDA * ne mArA to rANagade ke putra ne bhATiyoM ko ikaTThA kiyA aura phira sulatAna ke bAdazAhI / sUbedAra ke pAsa. gayA, apane bApa kA baira lene ke vAste vaha musalamAna ho gayA, aura apanI sahAyatA para mulatAna turka senA le nAgora AyA / usa vakta rAva cUNDA ne apane beTe raNamala ko kahAM ki tU bAhara kahIM calA jA, kyoMki tU tejasvI hai so merA baira lene meM samartha hogA / jo rAjapUta tere sAtha jAte haiM unako sadA prasanna rakhanA, unakA dila kabhI mata du:kha.nA / jeThI ghor3A siravarA ugamaNota ko denA / maiMne kAnhA ko TIkA denA kahA hai jo isako (kAhUgAMva) khejar3e le jAkara tilaka diyA jaavegaa|.. ..... rAva kI rANI mohilANI ne eka dina ghata kI bharI huI eka gAr3I pAtI dekhI, apanI dAsI bheja.khabara maMgavAI ki kyA rAvajI ke koI vivAha hai jo roja itanA ghata AtA hai / dAsI ne Akara kahA bAIjI vivAha to koI nahIM yaha ghata to rAvajI ke rasoDeM ke kharca ke lie hai jahAM bAraha maNa roja kharca hotA hai / mohilANI bolI yaha ta lUTatA hai / rAvajI se kahA ki rasor3e kA prabandha mujhako sauMpie / rAva ne svIkAga, rANI pAMca sera ghRta . meM roja kAma calAne lagI aura gavajI ko kahA ki maiMne ApakA bahuta phAyadA kiyA hai, parantu isa kAryavAhI se saba rAjapUta aprasanna ho gaye the isalie bahuta se raNamala ke . sAtha cala diye| ... ...... . .. jaba nAgora para bhATI va turka car3ha Aye to rAva cUNDA bhI sajakara mukAbale ke vAste . gar3ha ke bAhara nikalA, yuddha huA aura sAta AdamiyoM sahita rAva yUNDA kheta rahA / bhATiyoM ne rAva kA sira kATakara barcha kI noka para dhaga aura usa carca ko bhUmi meM gAr3akara . . rAva ke mastaka ko Upara rakkhA aura masakharI ke taura para bhATI aA aAkara usake sAmane / yaha kahate hae sira jhukAne lage ki "rAva cUNDAjI juhaar|" taba rAva kailaNa vahAM AyA / , vaha bar3A zakunI thA, kahane lagA-ThAkuro, suno aAge ko bhATI rAThaur3oM ke cAkara hoMge aura unheM tasalIma kreNge| . .. - Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa . . rAva cUNDA ke saradAra raNamala ko DhaDhANa kI tarapha le gaye / raNamala ne pitA ke AjJAnusAra sAtha ke saba rAjapUtoM ko rAjI kara liyaa| kelaNa bhATI raNamala ke pIche lgaa| raNamala eka gAMva meM pahu~cA, ekaM panaghaTa ke kUai ke pAsa ThaharA / vahAM panihAriyAM jala bharane AI / unameM se eka bolI "bAI ! Aja koI aisA yahAM. zrAyA hai ki jisane apane bApa ko maravAyA, dharatI khoI, usake pIche kaTaka AtA hai so aisA na ho ki apane ko bhI maravAve / " panihArI ke ye vacana raNamala ke kAna meM par3e / vaha bolA Age nahIM jAUMgA, pIchA karane vAlI senA se laDUMgA saba pIche phire, zastra saMbhAle, yuddha huA, sikharA ne bAdazAhI nizAna chIna liyA / mugala aura bhATI bhAge aura raNamala nAgora meM Akara pATa baitthaa| gogAdeva thalavaTa meM rahatA thaa| vahAM jaba duSkAla par3A to maU (loga yA prajA). calI, kevala thor3e manuSya vahAM raha gaye / ASAr3ha AyA taba loga gAMvoM meM Akara base / unameM bAnara tejA nAma kA eka rAjapUta gogAdeva kA cAkara thA, vaha bhI maU ke sAtha gayA thaa| pIche lauTatA huA vaha apane putra putrI aura eka baila sa.heta gAMva mItAsara meM rAtri ko ThaharA / prabhAta ke samaya jaba vaha snAna ko gayA aura pAnI meM baiThakara nahAne lagA. taba usa gA~va ke svAmI mohila ne usako beTI kI gAlI dI aura kahA "are pApI, loga to yahAM jala pIte haiM aura tU usameM baiThakara nahAtA hai / " itanA kahakara usake parANI (ghaha lakar3I jisake eka sire para lohe kI tIkSaNa kIla lagI rahatI hai) mArI; jisase usakI pITha cIra gaI / logoM ne kahA ki yaha gogAdeva kA rAjapUta hai to mohila bolA ki "gogAdeva jo karegA so maiM dekha lUgA / " tejA vahAM se apane gAMva AyA / usake gharameM prakAza dekhakara gogAdeva ne apane AdamI ko khabara ke lie bhejA aura phira usako bulaayaa| dUsare dina jaba gogAdeva tAlAba para snAna karane gayA to tejA bhI usake sAtha gayA thaa| jaba nahAne lage to gogAdeva ne tejA kI pITha meM ghAva dekhakara pUchA ki yaha kaise huA ? usane uttara diyA ki mItAsara ke rANA mANakarAva mohila ne merI pITha meM pAra lagAI aura aisA kahA hai / isa para gogAdeva sAtha iva TaThA karake mohilI para cddh'aa| usa dina vahAM bahuta sI barAteM AI thiiN| logoM ne samajhA ki yaha bhI koI barAta hai / dvAdasI ke dina prAtaHkAla hI gogAdeva car3ha daur3A, lar3AI huI, rANA bhAga gayA, dUsare kaI mohila mAre gaye, gAMva lUTA, aura 27 barAtoM ko bhI lUTakara apane rAjapUtoM kA baira liyaa| gogAdeva jaba javAna huA, taba apane pitA kA baira lene ke lie usane sAtha ikaTaThA kiyA aura johiyoM para car3ha calA / isa bAta kI sUcanA johiMdhoM ko hote hI ve bhI yuddha ke lie upasthita ho gaye / ( zatru ko dhokhA dene ne lie) gogAdeva usa vakta pIchA mur3a gayA aura 20 kosa Akara ThaharA / apane guptacara ko bairI kI khabara dene ke lie . chor3a zrApa usakI ghAta meM baiTA avasara dekhane lagA / johiyoM ne jAnA ki gogAdeva calA gayA hai to phira apane sthAna ko lauTa Aye / guptacara ne pAkara khabara dI ki maiMne dallA johiyA aura usake putra dhoradeva kA patA lagA liza hai aura jahAM ve sote haiM vaha Thaura Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa nikalA / dhIradeva isa ameM meM pUMgala ke rAva rANagade bhATI ke yahAM vivAha karane gayA thA / aura usake vichone para usakI beTI sotI thI, dhIradeva ke bharose talavAra jhaadd'ii| usakI kRpANa usa bAlA ko kATa, bichaune ko cIra, palaMga ko kATatI huI ghaTTI se jA khttkii| isI se vaha talavAra 'ralatalI' prasiddha huI / jatra dallA mArA gayA to usakA bhatIjA hAMsU ' paDAIye nAma ke ghor3e para car3ha dhIradeva ko yaha samAcAra pahuMcAne ke lie pUgala ko daur3A / dhIradeva vivAhottara apanI patnI ke pAsa soyA huA thA, kaMkana DoraDe aba taka na the| pahara bhara rAtri zeSa rahI hogI ki ghor3A par3AiyA hina hinAyA. / dhIradeva-kI. akhi khula gaI, kahane lagA ki par3AiyA hina hinAyA / sAtha ke naukara cAkara bole, jI!. isa vakta yahAM par3AiyA kahAM ? itanA kahate to dera lagI ki hAMsU sanmukha A khar3A huaa|dhiirdev ne pUchA kuzala to hai ? uttara diyA ki kuzala kaisI, gogAdeva bIramota ne Akara tumhAre pitA dallA ko mArA, aba vaha vApasa jAtA hai| dhIradeva tatkAla uThA, vastra pahane, hathiyAra bAMdhe, ghor3e jIna karAyA, savAra hone hI ko thA ki rAva gaNagadeva bhI vahAM AgayA, kahane lagA ki kaMkanaDore kholakara savAra hoo| dhIradeva ne uttara diyA ki aba pIche- . zrAkara kholeMge / tatra to rAva rANagadeva bhI sAtha ho liyA aura donoM car3ha dhAye |,aage gogAdeva padarolA ke pAsa ThaharA huA thA, ghor3oM ko carane ke lie chor3a diyA thA, sAtha saba jala ke kinAre TikA huA thA / bhATI aura joiye . nikaTa pahuMce / ghor3e carate hue dekhe to jAna liyA ki yaha ghor3e gogAdeva ke haiM, taba unako lekara pIche phire aura padarolA zraye / kaTaka pyAsA huA taba kahane lage ki jala pIkara cleN| jalapAna kiyA, ghor3oM ko bhI pilAkara tAjA kara liyA aura phira do Tukar3I ho donoM tarapha se bar3he / inheM dekhakara gogAdeva ne pukArA-are ghor3e lAyo ! taba DhIDhI ( koI nAma ) bolA-"are ! gogAdeva ke ghor3e nahIM milate haiM, johiye le gaye, chuddaayo|' yuddha zurU huA / bhATI johiyA rAThauDoM se bhir3e / gogAdeva ghAvoM se pUra hokara par3A, usakI donoM jaMghA kaTa gaI, usakA putra UdA bhI . pAsa hI girA / ghAyala gogAdeva apanI mANa kI talavAra ko Teke baiThA ghUma rahA thA ki rAva rANagade ghor3e car3hA huA usake pAsa se nikalA to gogAdeva kahane lagA "rAva rANagade kA bar3A sAMkA (sAtha) hai / hamArA pAravADA (juhAra ? ) le leve|" rANagade ne uttara diyA ki "tere jaisI viSThA kA pAravADA hama lete phire" itanA kahakara vaha to calA gayA aura dhIradeva AyA / taba phira gogAdeva ne kahA "dhIradeva tU vIra johiyA hai, terA kAkA mere. peTa meM tar3apa rahA hai, tU merA pAravADA le " yaha suna dhIradeva phirA, gogA ke nikaTa prA. ghor3e se utarA / taba gogA ne talavAra calAI aura vaha pAsa A par3A / gogA tAlI dekara haMsA, taba dhIradeva ne kahA- 'apanA baira TUTA, hamane tujhe mArA aura tUne dhIradeva ko, isase maheve kI hAni miTa gii|" dhIradeva ke prANa mukta hue taba gogAdeva bolA "koI ho to suna lenaa| gogAdeva kahatA hai ki.rAThoDoM aura johiyoM kA baira to barAbara ho gayA, paranta jo koI jItA jAgatA ho to maheve jAkara kahe ki rAva rANagade ne gogAdeva ko "viSTAgAlI" dI hai so baira bhATiyoM se hai / '' yaha bAta jhIpAM ne sunI aura maheve jAkara sArA hAla kahA / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 vIravANa idhara raNakheta meM jogI gorazvanAthajI AM nikale / gogAdeva ko isa tarahaM baiThA dekhA, unhoMne usakI jaMghA jor3a dI aura apanA ziSya banA kara le gaye, so gogAdevaM aMba taka ciraMjIva hai| . . . . . . . . . . . . . .' aDakamala yA araDakamala caNDAvata ( rAThaur3a rAva caNDA kA putra)-jaisA ki. Upara likha AyeM haiM ki aDakamala ko bhaiMsa. kA loha karane para usake pitA ne bola. mArA, (ki bhaiMsa kA loha kiyA to kyA, maiM to prazaMsA jatra karu, ki aisA- hI loha rAva gaNageda. yA usake beTe sAdA para kiga jAve / ) pitA kA vaha bola putra ke dila meM khaTaMkatA thA ! usane sthala sthala para apane bhediye yaha jAnane ko biThA rakkhe the ki kahIM rANagardai yA. . sAdula kuvara hAtha Ave to unako mArU / tabhI merA jIvana saphala ho aura pitA ke bola ko satya kara btaauuN| chApara droNapura meM mohila ( cauhAna ) rAja karate the vahAM ke rAva . ne apanI kanyA ke sambandha ke nAriyala pUgalaM meM kuvara sAdala rANagade bota ke pAsa bheje / brAhmaNa pUgala pAyA aura bhATI rAva se kahA ki mohilA ne ku~vara sAdala ke lie yaha nAriyala bheje haiM / rAva rANagade ne uttara diyA ki hamArA rAThauDoM se baira hai, ataeva kuvara vyAha karane ko nahIM A sakatA aura brAhmaNa ko rukasata kara diyA / yaha samAcAra saMdUla ko mile ki rAvajI ne mohiloM ke nAriyala lauTA diye haiM to apanA AdamI bhejakara / brAhmaNa ko vApasa bulAyA, nAriyala liye aura use dravya dekara vidA kiyA / pratiSThita. saradAroM ke hAtha pitA ko kahalAyA ki nAriyala phera dene meM hama apayaza aura lokaniMdA ke bhAgI hote haiM, rAThoDoM se Darakara kaba taka ghara meM ghuse baiThe raheMge, maiM to mohilANI ko vyAha kara lAUMgA / vaha TIkAvata putra aura javAna thaa| rAva ne bhI vizeSa kahanA ucitaM naM smjhaa| isane apane rAjapata ikaTThe kara calane kI taiyArI karalo aura pitA ke pAsa moraM nAMmI azva saMvArI ke lie maaNgaa| rAva ne kahA ki tU isa ghor3e ko rakhanA nahIM jAnatA; yA to hAtha se kho degA yA kisI ko de shraavegaa| veTA kahatA hai pitAjI ! maiM isa ghor3e kI apane proNa ke samAna rakkhUgA / aba pitA kyA kahe, ghor3A diyA, kuvara kesariye kara vyAhane caDhA, chApara pahacA aura mANakadevI ke sAtha vivAha kiyA / rAva kalaNa kA putrA mAgaNuka bhATiyANI jabardasta thI / usane gaDha droNapura meM vivAha na karane diyA, taba rAva mANaka sevA ne apanI kanyA aura rANA khetA kI dohitI ko aorITha gAMva meM le jAkara sAdUla ke sAtha vyAhI thii| mohiloM ne sadUla ko salAha dI ki tuma apane kisI bar3e bharose vAle saradAra ko chor3a jAo / vaha dulahana kA ratha lekara pUgala pahuMcA jAvegA, tuma turanta car3ha calo, kyoMki duzmana kahIM pAsa hI ghAta meM lagA huyAM hai / sAdUla ne kahA ki maiM tyAga bAMTakara pIche car3hegA / rAThoDoM ke bhediye ne jAkara araDakamala ko khabara dI ki sAdula mohiloM ke yahAM byAhane AyA hai, vaha turanta nAgaura se cddh'aa| isa vakta eka zrazubha zakuna huA / mahArAja sAtha thA, usako zakuna kA phala pUchA to usane kahA ki aMpana kAlU gohila ke yahAM caleMge, jaba vaha ApakI jImane kI manuhAra kare to usako apane zAmila bhojana ke lie baiThA lenA / pahalA grAsa zrApa mata lenA, gohila ko lene . Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vIravANa denA / jaba vaha grAsa bhare taba usase pUchanA ki hamane aisA zakuna dekhA hai usakA phala kho| . vaha vicAra kara kaha degA / ye gohila ke ghara jAkara utare, usane goTha taiyAra karAI, jImane baiThe, pahalA grAsa kAlU ne liyA taba araDakamala kahane lagA-kAlUjI hama sAdUla bhATI para car3he haiM, hamako aisA zakuna huA usakA phala kaho / kAlU kucha vicAra kara bolA "tuma jisa kAma ko jAte ho vaha siddha hogA, tumhArI jaya hogI aura kala prabhAta ko zatra mArA jaayegaa|" jIma caThakaraH car3he, mahArAja sAMkhala ke beTe aAllaNasI ko rAva rANagade ne mArA ... thA isalie apane beTe kA vaira lene ko ' mahArAja Age hokara rAThoDoM ke kaTaka ko sAdala para le calA / sArdUla bhATI tyAga bAMTa, Dhola bajavAkara apanI ThakurANI kA ratha sAtha le ' ravAnA huA thA ki lAyAM ke magare (pahADI) ke pAsa aMraDakamala ne use jA liyA aura lalakAra kara kahA-"bar3e saradAra jAve mataM / maiM bar3I dUra se tere vAste AyA huuN|" taba DhAr3hI bAlA-- "uDe maura kare palAI more jAI para sAdo na jAI," / mora (ghor3A) ujkara bhAga jAve parantu sAdA nahIM jAvegA / rAjapUtoM ne apane apane zastra saMbhAle, yuddha huA, kaI AdamI mAre .. gaye, araDakamala ne ghor3e se utara mora para eka hAtha aimA mArA ki usake jAroM pavi kaMTa gaye aura sAtha hI sAdUla kA kAma bhI tamAma kiyA / usake sAtha rAjapUta mara miTe taba mohilANI ne apanA eka hAtha kATakara sAdUla ke sAtha jalAyA aura Apa pUgala pahucI, sAsU sasUra ke paMga pakar3e aura kahA "maiM Apa hI - ke darzana ke lie yahAM AI thI, aba pati ke sAtha jAtI huuN|' aisA kahakara vaha satI ho gayI / araDakamala ne bhI nAgaura kara * pitA ke caraNoM meM sira navAyA; rAva cUNDA huA aura use paTTe meM diyA / (Upara kaha Aye haiM ki rAva cUNDA ne apanI rANI mohila ke kahane se apane putra raNamala ko apanA uttarAdhikArI na banAkara use. nirvAsita kiyA aura mohila ke putra kAnhA ko maMDovara kA rAja diyA thA / ) jaba raNamala vidA huA to acche acche rAjapata arthAt sikharA ugamaNota, iMdA, UdA tribhuvana siMhota, rAThor3a kAjoTivANo usake sAtha .. ho liye / Age jAkara eka rahaTa calatA dekhA, vahAM ghor3oM ko pAnI pilAyA / unake muha chAMTe, hAtha muha dhokara amala pAnI kiyaa| vahIM sikhare ne eka dohA kahA-"kAlo kAle hiraNa jima, gayo TivANoM kUda / Ayo paravata. sAdhiyoM tribhuvana bAlai Uda / ' taba UdA aura kAlA ne kahA ki hama sikharA ke sAtha nahIM jAyeMge, yaha niMdA karatA hai ataH pIche lauTa jAyeMge / itane meM dallA gohilota kA putra pUnA uThakara AyA, jisako sikhare ne kahA ki pIche phiro / vaha bolA "maiM nahIM lauTUMgA, aisA avasara mujhe katra mile / " taba kalA aura UdA ne kahA ki hama panA ke sAtha pIche jAveMge / sikharA ne kahA tuma jAo, maiM nahIM. - AUMgA / eka dohA mujhe bhI kaho ghumaDaleha sirAvaNI, kahiyo ugaha vihANa / . UgamaNAvata kUdiyo,. baTa vaMge kekANa // .. ... phira panA, rAva (cUNDA ) ke pAsa calA gayA / 500 savAroM sahita nADola ke gAMva. dhaNale meM Akara ThaharAH / nADola meM usa vakta. sonagire ( cahuvANa ) rAja karate the| . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANarAva raNamala ke yahAM tIna bAra rasoI car3hatI aura vaha apane dina saira zikhAra meM bitAtA thaa| jaba sonagiroM ne usakA vahAM prA utaranA sunA. aura usake ThATa Thasse ke samAcAra unake kAnoM meM pahuMce taba unhoMne apane eka cAraNa ko bhejA ki jAkara khabara lAve ki raNamala . ke sAtha kitaneka AdamI hai / cAraNa ne rAva ke pAsa Akara AzISa par3hI, rAva ne usako pAsa biThAkara sonagiroM kA hAla pUchA / itane meM naukara ne zrAkara arja kI ki jImaNa taiyAra hai / cAraNa ko sAtha liye nAnA prakAra kI taiyArI kA svAda liyA, phira cAraNa ko kahA ki tujhe kala vidA milegii| dUsare dina prabhAta hI zikAriyoM ne Akara khavara do ki amuka parvata meM 5 varAhoM ko roke haiM / raNa mala turanta savAra huA aura una pAMcoM zUkaroM kA zikAra kara lAyA / rasoI taiyAra thI, jImane baiThe, bhojana parosA gayA, sAtha ke loga nImane . lage ki eka zikArI ne Akara kahA ki panote ke bAdale (bahane vAlI barsAtI jaladhArA yA choTI nadI ) para eka bar3A varAha zrAyA hai / sunate hI raNa mala uTha khar3A huA aura ghor3A kasavAkara savAra ho calA / cAraNa bhI sAtha ho liyA / savAra hote samaya johiyoM ko aAjJA dI ki panaute ke bAhale para jImaNa taiyAra rahe / jaba varAha ko mArakara pIche phire to rasoI taiyAra thI / jImane baiThe, AdhAka bhojana kiyA hogA ki khabara AI ki kolara ke .. tAlAba para eka nAhara aura nAharI Aye haiM / usI taraha bhojana chor3aphara vaha uTha khar3A huA aura vahAM pahuMcA jahAM bAgha thA / jAte vakta hukma diyA ki jImaNa tAlAba para taiyAra rhe| cAraNa bhI sAtha hI gayA / jaba siMhoM kA zikAra kara lauTe to rasoI taiyAra thI-saba ne. sIrA . parI Adi bhojana kiyA / usa cAraNa ko mArga meM se. hI vidA kara diyA aura kahA ki nADola yahAM se pAsa hai / cAraNa ne ghor3A haTAyA, nADola vahAM se eka kosa hI raha gayA thaa| .. cAraNa ne pukAra macAI "daur3o daur3o" / bAhara AI hai gAMva meM rAjapUta savAra ho hokara Aye / cAraNa ko pUchA ki tujhe kisane khosA ? kahA-mujhe to kisI ne nahIM khosA hai / parantu tumhArI dharatI luTa gii| pUchA kaise ? bolA-yaha raNamala pAsa A rahA hai aura itanA kharca karatA hai, bApa ne to nikAla diyA, phira isake pAsa itanA dravya Ave kahAM se ? yaha kahIM na kahIM chApA mAregA yA to sonagiroM se nADola legA, hUloM se sojata legA / isa kAna se suno yA usa kAna se, maiMne to pukAra kara kaha diyA hai| kitaneka dina vahAM Thaharakara raNamala cittaur3a ke rANA lAkhA ke pAsa gayA jahAM chattIsa hI rAjakula cAkarI karate the / bar3A rAjasthAna, raNamala bhI vahAM jAkara cAkara huyA / . (zrAge rANA lAkhA aura cUNDA kI bAta, rANA kA raNamala kI bahana se vivAha karanA aura mokala ke janma Adi kA hAla pahale sisodiyoM ke varNana meM rANA lAkhA ke hAla meM likha diyA hai-dekho bhAga prathama pRSTha 24 ) / eka bAra raNamala thor3e se sAtha se yAtrA ke vAste gayA thA, pIchA lauTate DhaDhADa meM pAyA / vahAM pUraNamala kachavAha rAja karatA thA ( yaha rAjA pRthvIrAja kA putra aura sAMbhara kA rAjA thaa)| usane raNamala ko pUchA ki hamAre yahAM naukara rahoge / uttara diyA-raheMge / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa eka dina jodhA kAMdhala aura pUraNamala caugAna khela rahe the / jodhA ( raNamala kA putra ) jeThI ghor3e para savAra thA / pUraNamala ne vaha ghor3A dekhA, kahA hameM de do| kAMdhala bolA ki raNamalajI ko pache binA maiM nahIM de sakatA / pUraNamala ne kahA, maiM chIna lgaa| phira jodhA kAMdhala ne Dere para Akara ghor3e kI kathA raNamala ko sunAI / raNamala apane bhAI beTe va rAjapUtoM sahita darabAra meM aayaa| pUraNamala jahAM baiThA thA vahAM usakA ghor3A dabAkara baiTha gayA / usakI kamara meM hAtha DAla pakar3akara khar3A kara diyA aura apane sAtha bAhara le AyA, ghor3e para savAra karAyA aura usake ghor3e ke barAbara apanA ghor3A rakha kara le cale / pUraNamala ke rAjapUta inheM mArane ko Aye to raNamala kaTAra khIMcakara pUraNamala ko mArane ko taiyAra ho gayA / tatra to vaha apane AdamiyoM ko jhagar3A karane se rokakara unake sAtha sAtha ho liyA / bahuta dUra le jAkara raNamala ne use AdarapUrvaka vaha ghor3A de itanA kaha lauTA diyA ki "hamAre pAsa se ghor3A yUliyA jAtA hai, jisa taraha tuma lenA cAhate the vaise nhiiN|" :. apane pitA ke mAre jAne para raNamala nAgaura AyA aura apane pitA ke AjJAnusAra kAnhA ko rAjagaddI para biThAkara Apa sojata meM rahane lgaa| bhATiyoM se baira thA so daur3adaur3akara unakA ilAkA laTane lagA / taba unhoMne cAraNa bhujjA saMDhApaca ko usake pAsa bhejA / cAraNa ne yaza par3hA, jisase prasanna hokara raNamala ne kahA ki aba maiM bhATiyoM kA bigAr3a na karUMgA / unhoMne apanI kanyA use byAha dI jisake peTa se rAva jodhA utpanna huA thaa| apane putra sattA ko pahera kI jAgIra rAva cUNDA ne pahale hI se de dI thI, (dUsarI khyAteM se:) saM0.1465 meM kAnhA kA maMDovara gaddI baiThanA pAyA jAtA hai parantu . vaha adhika rAja na kara sakA / usake bhAI sattA ne rAja chIna liyA, aura rAja prabandha apane bhAI raNadhIra ko sauMpA / sattA ke putra narbada aura raNadhIra ke paraspara anabana ho jAne se raNadhIra cittaur3a gayA aura raNamala ko lAyA. / rANA mokala ne raNamala kI sahAyatA kara saM0 1474 ke lagabhaga use maMDovara kI gaddI para biThAyA / raNamala aura usake putra jodhA ne narbada se yuddha kiyA, vaha ghAyala hokara girA, tIra lagane se usakI eka aAMkha phaTa gaI aura usake bahuta se rAjapata mAre gaye / rAva raNamala ne maMDovara lii| rAva sattA ko-aAMkhoM - se dikhatA nahIM thA isalie rAva raNamala ne usako gar3ha meM rahane diyA aura jaba vaha usase . milane gayA, apane putroM ko umake pAMvoM lagAyA / jaba jodhA jiraha vaktara pahane zastra saje usake caraNa chUne ko gayA / sattA ne pUchA ki "raNamala yaha kauna hai ?" kahA "ApakA dAsa jodhA hai / " sattA bolA ki TIkA ise denA, yaha dharatI rkkhegaa| raNamala ne bhI usI ko apanA TIkAyata banAyA aura maMDovara meM use rakkhA aura Apa nAgaura calA gyaa| . eka dina rAva raNamala sabhA meM baiThA apane saradAroM se yaha kaha rahA thA ki bahuta .. dina se cittaur3a kI tarapha se koI khabara nahIM AI hai / usakA kyA kAraNa ? thor3e hI dina ... pIche eka AdamI cittaur3a se patra lekara AyA aura kahA ki mokala mArA gyaa| rAva . Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vIravANa vismita aura zokAtura ho bolA haiM ! mokala ko.. mAra DAlA ?" patra vaMcavAyA, mokala ko jalAMjali dI aura cittaur3a jAnA vicArA / pahale 21 pAMvar3e (kadama) bhare aura phira khar3e hokara kahA ki "mokala kA baira lekara pIche aura kAma kruuNgaa|" "sisodiyoM kI beTiyAM vaira meM rAva cUNDA kI saMtAna ko paraNAU to merA nAma raNamala / ' kaTaka saja citrakUTa phuNce| sIsodiye ( mokala ke ghAtaka) bhAgakara paI ke pahAr3oM meM jA car3he aura vahAM ghATA bAMdha rahane lage / raNamala ne vaha pahAr3a gherA aura chaH mahIne taka vahAM rahakara use sara karane ke kaI upAya kiye, parantuH pahAr3a hAtha na aayaa| vahAM mera loga rahate the / sisodiyoM ne unako vahAM se nikAla diyA thA unameM se eka .mera rAva raNamala se Akara milA aura kahA ki jo dIvANa kI khAtarI kA parvAnA mila. jAve to yaha pahAr3a meM sara: karA duu| rAva raNamala ne parvAnA karA diyA aura use sAtha le 500 hariyAra banda: rAjapUtoM ko liye pahAr3a para car3hane ko taiyAra ho gayA / mera bolA, zrApa eka mAsa taka aura dhairya rakkheM / pUchAkisalie ? nivedana kiyA ki mArga meM eka siMhanI ne bacce diye haiM / raNamala bolA ki siMhanI. se to hama samajha leMge tU to cala / mera ko lie Age bddh'e| jisa sthAna para siMhanI thI vahAM pahuMcakara mera khar3A raha gayA aura kahane lagA ki Age nAharI baiThI hai| raNamala ne apane putra araDa kamala se kahA ki veTA, nAharI ko lalakAra / usane vaisA hI kiyA / zeranI jhapaTakara usa para AI / isakA kaTAra pahale hI usake lie taiyAra thA, ghUsa ghUsakara usakA peMTa cIra DAlA / jaba aguve ne unako pahAr3oM meM le jAkara cAcA merA ke gharoM para khar3A kara diyA / raNamala ke kaI sAthI to cAcA ke ghara para car3ha aura rAva Apa mahapA para car3hakara gayA / usakI yaha pratijJA thI ki jahAM strI puruSa donoM ghara meM hoM usa ghara ke bhItara na jAnA, isalie bAhara hI se pukArA ki "mahapA bAhara nikala va to yaha zabda sunate hI aisA bhayabhIta huA ki strI ke kapar3e pahana jhaTa se nikalakara saTaka gayA; raNamala ne thor3I dera pIche phira pukArA to usa strI ne uttara diyA ki rAja ! ThAkara to mere kar3e pahanakara nikala gaye haiM, aura maiM yahAM naMge badana baiThI huuN| raNamala vahAM se lauTa gayA, cAcA merA ko mArA aura dUsare bhI kaI sIsodiyoM ko kheta rakkhA / prabhAta hote una sabake mastaka kATa * kara unakI cavaMtarI (. caMvarI ) cunI, bachoM kI bahe banAI aura vahAM sIsodiyoM kI beTiyoM ko rAThauDI ke sAtha paraNAI / sAre dina vivAha karAye, mevAsA tor3A aura vaha sthAna meroM ko dekara rAva raNamala pIchA cittaur3a gayA, rANA kubhA ko pATa baitthaayaa| dUsare bhI. kaI bAgI saradAroM ko mevAr3a se nikAlA aura deza meM sukha zAMti sthApita kii| (cittaur3a meM rANA kuMbhA ke zurU jamAne meM rAva raNamala para hI rAjaprabandha kA dAramadAra ho gayA thA aura usane rANA ke kAkA rAva cUNDA lAkhAvata ko bhI vahAM se vidA karavA diyA jo mAMDU ke sultAna ke pAsa jA rahA thA / ) eka dina rANA kuMbhA soyA huA thA aura ekA cAcAvata. pagacaMpI kara rahA thA ki usakI AMkhoM meM se AMsU nikalakara rANA ke paga para bUde girI / rANA kI AMkha khulI, ekA ko.rotA huA dekha kAraNa pUchA to usane arja kI : ki maiM rotA isalie hai ki aba deza sIsodiyoM ke adhikAra meM se nikala Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa bAyagA aura use rAThor3a leMge / rANA ne pUchA, kyA tuma raNamala ko mAra sakate ho? arna . .. kI ki jo dIvANa ke hAtha hamAre sira para rahe to mAra sakate haiM / rANA ne zrIjJA dI / rANA, ekA cAcAvata aura mahapA paMvAra ne yahaM mata dRr3ha kiyA tathA rAtri ke samaya sote hue rAva raNamala para cUka kara use mArA / isakA savistAra hAla mevAr3a kI khyAta meM rANA ke varNana meM likha diyA hai / rAva raNamala ne bhI marate marate rAjapatoM ke prANa liye / eka ko kaTAra se mArA, dUsare kA sira loTe se tor3a diyA aura tIsare kA prANa lAtoM se liyA / rANA kI eka chokarI 'mahala car3ha pukArI "rATor3oM! tumhArA raNamala mArA gayA / " taba raNamala ke putra jodhA kAMdhala aAdi vahAM se ghor3oM para car3hakara bhAge / rANA ne unake pakar3ane ko phauja bhejI, lar3AI huI aura usameM kaI saradAra. mAre gaye / barar3A candrAvata zivarAja, pUnA, IdA Adi / carar3A ne pukArA "bar3A bIjA!" to eka dUsarA bIjA bola uThA ki galA phAr3akara Apa maratA huA dUsaroM ko bhI le maratA hai / carar3A ne kahA ki maiM tujhako nahIM pukAratA hU~ / bhImA barasala, varajAMga bhImAvata mAre gaye aura bhIga cUNDAvata pakar3A gyaa| mAMDala ne tAlAba meM apane apane ghor3oM ko pAnI pilAyA / usa vakta eka ora to jodhA aura sattA donoM savAra apane ghor3oM ko pilAte the, aura dUsarI tarapha kAMdhala apane aMzva ko jalapAna karAtA thaa| kAMdhala ne una donoM savAroM se pUchA ( tuma kauna ho Adi ) / jodhA ne kA~dhala kI AvAja pahacAnI, usase bAta kI, donoM mile aura vahIM jodhA ne use rAvatAI kA TIkA diyA / donoM bhAI mAravAr3e meM Aye / . . . dohA--pAge sUrana kAr3hiyA tuMgama kAr3hI Aya / / . ... ... .. je misagaNo sejaDI, laDa riNamala rAya || . . . . . rAMva riNamala nIMdA bharai zrAvaya lauha ghaNe ubArai, kaTArI kAr3ha maraghaNI tiya Agai surana tuMgakiNI / to dina mevAr3e to vipakhya kI pApaM sAMsannI tarapaNaM vahI jai vaisA saka bhakaraNaM . kRtaghaM / chaMda azuddha se haiM artha ThIka nahIM lgtaa)| jai riNamala hovata dala atAra kubha karaNa bahanta kisI para / mAthA sUla sahI suratANAM, aosa mudrAvata ANAM / jai varatI vI ANAM / ve hUM siMghAvI cIlo hindU anaiM hamIra mIra jai luliyA bhAMjai / jai bhaggo pIroja, khetrA jAha khar3e jai mArai / mahamada gajagamArai saMbheDo riNamala rAva visarAmiye / ku.bhA kI mana vIkasai chalAyo chadama te kUr3a kaDakara, jema sIha. Agai sase / ... ... ( isameM rAva raNamala ke vIrakRtyoM kA varNana hai jo usane rANA ke hita kiye, aura aMta meM kahA hai ki rANA ne chale chAkara raNamala ko aisA mArA jaise siMha ko sasA ne .mArA. thaa| (chaMda zuddha na hone se sahI artha nahIM kiyA jA sakatA hai / ).. .. .....mahapA paramAre paI ke pahAr3oM se bhAgakara mAMDU ke bAdazAha mahamUda ke pAsa jA rahA thA / jaba rANA kuMbhA ne bAdazAha para car3hAI kI taba rAva raNamala rANA ke sAtha thaa| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoravAMraNa : sImA para yuddha huaA usa vakta mahamada hAthI para lohe ke koThe meM baiThA huA thA, rAva raNamala' ne cAhA ki apane ghor3e ko ur3Akara bAdazAha ko barchA mAre, parantu kisI prakAra bAdazAha ko rAva kA yaha vicAra mAlama ho gayA / usane turanta apane khavAsa ko jo pIche baiThA huA thA, . apanI jagaha biThA diyA aura Apa usakI jagaha jA baiThA / itane meM raNamala ne ghor3A ur3Akara bachI calAI, vaha koThA tor3akara khavAsa kI chAtI ke pAra nikala gii| usane cillA kara kahA "hajarata maiM to marA / " yaha zabda raNamala ke kAna para par3e aura usane jAnA ki bAdazAha baca gayA hai| bAdazAha hAthI kI pITha para pIche kI ora baiThA thA aura rAva kI yaha pratijJA thI ki vaha pITha para talavAra kabhI na calAtA thaa| usane phira ghor3A ur3AyA, bAdazAha ke barAbara pAkara usako uThAyA aura eka zIlA para de paTakA jisase usake prANa nikala gaye / mahapA ko bAdazAha mAMDU ke gar3ha meM chor3a pAyA thA / natra rANA mAMDU pahuMcA to gar3havAloM ne mahapA ko kahA ki aba hama tumako nahIM rakha sakate haiM / rAva raNamala ne use mAMgA taba vaha ghor3e para car3hakara gar3ha ke daravAje AyA aura vahAM se nIce kUda pdd'aa| jisa Taura se mahapA kudA usako pAkhaMDa kahate haiM / pIche mahapA ko sikotarI kA varadAna huyA / ( dUsarI bAta isa taraha para likhI hai )-rAva cUNDA kAma AyA taba TIkA rAva ragamala ko dete the ki raNadhIra cUNDAvata darabAra meM pAyA / sattA vahAM baiThA huyA thA / raNadhIra ne usako kahA ki "mattA kucha deve to TIkA tumheM deve|" sattA ne kahA ki "TIkA raNamala kA hai, jo mujhe dilAyo to bhUmi kA AdhA bhAga tujhe deuu|" taba raNadhIra ne ghoDe se utara darabAra meM jAkara sattA ko gaddI para biThA diyA aura raNamala ko kahA ki tuma * paTTA lo / usane maMjUra na kiyA aura vahAM se cala diyA, rANA mokala ke pAsa jA rhaa| rANA ne usakI sahAyatA kI aura maMDora para car3ha pAyA / sattA bhI saMmukha lar3ane ko paayaa| gaNadhIra nAgaura jAkara vahAM ke khAna ko sahAyatArtha lAyA / ( usa vakta nAgora meM zamsakhAM gujarAta ke bAdazAha ahamadazAha kI tarapha se thaa| ) sImA para yuddha huA, raNamala to khAna se bhir3A aura sattA va raNadhIra rANA ke saMmukha hue ! rANA bhAgA aura nAgaurI khAna ko ragAmala ne parAjita kara bhagAyA / muttA aura raNamala donoM kI phaujavAloM ne kahA ki vijaya raNamala kI huI hai, donoM bhAI mile, paraspara rAma rAma hayA, bAta-cIte kI, raNamala pIchA rANA ke pAsa gayA aura sattA maMDovara gayA / sattA ke putra kA nAma narbada aura raNadhIra ke putra kA nAma nApA thA / ( sattA aAMkhoM se bekAra ho gayA thA isalie ) rAja-kAja usakA putra narvada karatA thA / ekabAra narbada ne mana meM vicArA ki raNadhIra dharatI meM aAdhA bhAga kyoM letA hai, maiM usako nikAla duuNgaa| thor3e hI dinoM pIche 400) rupaye kahIM se yAye, unakA AdhA bhAga narbada ne diyA nahIM, . dUsarI bAra nApA ne eka kamAna nikalavAkara khIMcakara car3hAI aura tor3a DAlI / narbada ne kahA bhAI toDhI kyoM? Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vIravANa . .. * nApA bolA dharatI kA hAsala Ave usameM se prAdhA mAMgU, kala thailI AI thI usameM se mujhe kyoM na diyA ? narvada ne Adhe rupaye de diye ! vaha pAlI ke sonagiroM kA bhAMjA aura nApA sonagiroM kA jamAI * thA / eka dina narbada ne apane mAmA se pUchA "mAmAjI, tumako maiM pyArA yA nApA ? "kahA-mere to tuma donoM hI barAbara ho, parantu vizeSa pyArA tU hai, kyoMki tere pAsa rahate haiN| narbada ne kahA ki jo aisA hai to nApA ko viSa de do / mAmA ne kahA "bhAI mujha se aisA nahIM ho sakatA' / narbada ne eka dAsI ko lobha dekara milAyA aura nApA ko viSa dilavAyA jisase vaha mara gyaa| aba raNadhIra ne apane aAdamI meja kAmadAra mRtamaddhiyoM se pUchAyA ki yaha senA kisa kArya ke lie ikaTThI kI jAtI hai parantu unhoMne yahI uttara diyA ki "hama nahIM jaante|" ve AdamI pAkara dayAla modI kI dUkAna para baiTha gaye / narvada isa dayAla se salAha kiyA karatA thA, jaba bAlaka thA taba se raNadhIra ne usako pAlanA kI thii| raNadhIra ke manuSyoM ne modI se sAmAna liyA / usane aura to saba cIjeM de dI, para tu vRtta na diyA / jaba unhoMne ghI mAMgA to uttara diyA ki "kAle ke pIlA hai.|" aura phira ghata diyA / raNadhIra ke manuSyoM ne pIche Akara kahA-rAjA, yaha patA nahIM lagatA ki kaTaka (kasa para taiyAra ho rahA hai / usane pUchA-dayAla modI ne tumako kucha kahA ? uttara-aura to kucha bhI nahIM kahA, parantu ghRta dete |smy yaha zabda kahe the ki "kAle ke pIla bahuta hai / " raNadhIra bolA-dayAliyA aura kyA kahatA, kAlA maiM aura pIlA merA suvarNa so vaha kaTaka mere hI para hai / taba usane bhI senA sajI, phira Apa rANA ke pAsa gayA / rANA ne pachA-mAmAjI, kaime Aye ?" raNamala ne bhI uttara diyA ki tujhe maMDova dene ke lie aAe haiM rANA ne sahAyatA denI kahI / ye rANA ko lekara sattA para car3he / sattA ne apane putra narbada se kahA ki tU bhI nAgorI khAna ko le bA / narbada kosa tIneka to gayA, parantu jaba tApa par3I to pIchA phira AyA aura chipakara mAtA-pitA kI bAtacIta sunane lagA / sattA ( apanI strI sonagirI se kahatA hai-"sonagirI ! narbada jAnatA hai ki merA pitA kapUta hai jo raNadhIra ko AdhA bhAga detA hai, parantu raNadhIra ke binA maMDovara raha nahIM sktaa| aba narvada nAgaurI khAna ko lene gayA hai so khAna pAne kA nahIM, kyoM ki vaha raNamala ke hAtha dekha cukA hai| yaha bhI acchA huA, mai lar3a mruuNgaa|" (pitA ke aise vacana sunakara ) narbada bola uThA--"mujhe nAgorI khAna ke pAsa kisalie bhejA, maiM bhI yuddha karUMgA aura kAma aauugaa|" sattA bolA--"maiM bhI yahI kahatA thaa|" narmada ne nArA banavAyA, yuddha kiyA aura kheta par3A / itane rajapUta usake sAtha mAre gaye-- IdA cohatha, IdA jIvA aadi|| navaMda nipaTa ghAyala hayA thA aura usakI eka AMkha phUTa gaI thii| rANAjI usako uThavAkara apane sAtha le gaye aura raNamala ko rANA ne maMDovara kI gaddI para biThAkara TIkA diyA / sattA bhI rANA ke pAsa jA rahA aura vahIM usakA dehAMta huaa| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vIravAraNa ( dUsare sthAna meM aisA bhI likhA hai)-"jaba rAva cUNDA mArA gayA to rAjatilaka . raNamala ko dete the, itane meM raNadhIra cUNDAvata dAra meM AyA / sattA cUNDAvata vahAM baiThA hRyA thA, usako raNadhIra ne kahA ki sattA ! kucha deve to tujhe gaddI dilA duu|" sattA bolA ki "TIkA raNamala kA hai / " raNadhIra ne apane vacana kI satyatA ke lie zapatha khAI, taba sattA ne kahA ki zrAdhA rAja tujhe dUgA / raNadhIra turanta ghor3e se utara par3A aura sattA ke lalATa para tilaka kara diyA / raNamala ko kahA ki kucha paTTA le lo, vaha usane maMjUra na kiyA aura rANA mokala ke pAsa gayA / rANAne sahAyatA kI, sattA bhI sammukha huA aura raNadhIra rANa nAgorI khAna ko lAyA / sImA para lar3AI huI, raNamala to khAna ke mukAbale ko gayA aura raNadhIra ne basanA ke rANAjI se yuddha kiyA / rANAjI hAra khAkara bhAge, parantu khAna ko raNamala ne bhagA diyA / sattA va raNamala donoM ke sAthiyoM ne jaya dhvani kI, raNamala apane donoM bhAIyoM se milA, bAtacIta kI, pIchA mokala jI ke pAsa calA gayA / sattA gaddI vaiThA aura rAna karane lagA / kAlAMtara meM sattA va raNadhIra ke putra hue, sattA ke putra kA nAma narbada aura raNadhIra ke putra kA nAma nApA thaa| raNamala nita goTeM karatA thA isatira sonagiroM ke bhale aAdanI dekhane ko Aye the| unhoMne pIche nADola jAkara kahA ki mAToDa kAma kA nahIM hai, yaha tuma se na cUkegA, tumako mAregA, isalie tumako ucita hai ki apane yahAM isakA nivAha karado / tatra lAlA sonagirA kI beTI kA vivAha usake sAtha kara diyaa| phira bhI sonagiroM ne dekhA ki yaha yAdamI acchA nahIM hai, taba unhoMne raNamala para cUka karanA vicArA / eka di| rAmala soyA huA thA taba lAlA sonagira ne yAkara apanI strI se kahA ki "rAmI bAI rAMDa ho jAyagI ?" strI bolI "bhale hI ho Ave, yadi eka lar3akI mara gaI to kyA / " ThakurANI ne apane pati ko mantra kA pyAlA pilAvara mulAyA aura baMTI se kahA ki raNamala se cUka hai, unako nikAla de ! zamI ne yAkara pati ko sUcanA dI ki bhAgo ! cUka hai / ghAtaka use mArane ko yAye, parantu vaha pahale hI nikala gayA aura ghara jAkara sonagirI se zatrutA calAI, parantu ve vAra para na car3hate the / unakA niyama thA ki somavAra ke dina aAzApurI ke dehare jAkara goTha karate, amala vAgagI lete aura masta ho jAte the / eka dina jaba ve khA pIkara masta par3e hue the to zrAcAnaka rAmala una para car3ha yAyA aura usane rAtrako mAra kara akhAye ke ca meM DAla diyaa| Upara lage sAle kI ddaalaa| kahA, maiMne sArAjI se vacana dhaagh| unamA lAnA liyA, rAgA mokala se milane ke bArale gayA aura vahIM rahane lagA / tatra cAcA mIdiyA zrI mAtA paMvAra ne moDala ko mArA tA raNamala ko una bhUka kA bheda mAnuma ho gayA thA, panyu samApo sukha pacara na huii| eka dina mA zrIra cAnA mahatI . moriye meraH gojImA kA kAma thA ! raNamala ne yo Asana sAtha lagA diye the kinameM nayA karane vAlA madA ne malesI ko apane meM milAne kA bahuta prayAna aai, mAyA nn| Agana ne mAkara mAra gunA rAbatAne yadA zrIra ugane FREE, I manAma para vizvAsana kiyaa| mAna maMTora gayA aura Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa poche se rANA para cUka huaa| usane acaladAsa khIMcI kI madada ke vAste gar3ha se nIce aAkara DerA kiyA thA taba mahapA ne cAcA ko kahA ki Aja acchA avasara hai, phira hAtha aAne kA nahIM ; taba cAcA merA aura mahapA bahuta sA sAtha lekara Aye / rANAjI ne kahA ki "ye. khAtaNavAle zrAte haiM so acchA nahIM hai / jau gehU~ meM na Ane cAhiye, yaha mardAnA ke viruddha hai / " usa vakta malesI DoDiyA ne arja kI ki Apako rAva raNamala ne citAyA thA ki ye Apase cUka karanA cAhate haiM / rANA bolA ki ye harAmakhora abhI kyoM Aye ? malesI ne arja kI ki dItraNa ! pahale to maiMne na kahA, parantu aba to Apa dekhate hI haiM / (cAcA merA aAna pahu~ce) ghora saMgrAma huaA, nau AdamiyoM ko rANA ne mArA aura pAMca ko hAr3I rANI ne yamaloka meM pahu~cAyA, pAMca kA kAma malesI ne tamAma kiyA, anta meM rANA mArA gyaa| cAcA va mahapA ke bhI halake se ghAva lage, kuMvara kuMbhA bacakara nikala gayA / ye usake pIche lage, kumA paTela ke ghara pahu~cA / paTela ke do ghor3iyAM thii| usane kahA ki eka ghor3I para car3hakara cale jAo aura dUsarI ko kATa DAlo, nahIM to ve loga - aisA samajhege ki isane ghor3I para car3hAkara nikAla diyA hai / kubhA ne vaisA ho kiyA / jo loga khojane Aye the ve pIche phira gaye / mokala ko mArakara cAcA to rANA banA aura mahapA pradhAna huzrA / kubhA zrAphata kA mArA phiratA rahA / jaba yaha samAcAra raNamala ko lage to vaha senA sAtha lekara AyA, cAcA se yuddha huA aura vaha bhAga kara paI ke pahAr3oM para car3ha gayA / raNamala ne kubhA ko pATa baiThAyA aura zrApa una pahAr3oM meM gayA, bahuta daur3a dhUpa kI, parantu kucha dAla na galI, kyoMki bIca meM eka bhIla rahatA thA, jisake bApa ko raNamala ne mArA thA / vaha bhIla cAcA va mahapA kA sahAyaka banA / eka dina raNamala akelA ghor3e para savAra usa bhIla ke ghara jA nikalA / bhIla ghara meM nahIM the, unakI mAM vahAM baThI thii| usako bahana kahake pukArA aura baDhakara usase bAteM karane lgaa| bhIlanI bolI * ki vIra ! taine bahuta burA kiyA, parantu tuma mere ghara A gaye aba kyA kara sakatI huuN| acchA zraya ghara meM jAkara so raho / rAva ne vaisA hI kiyaa| thor3I dera pIche ve pAMcoM bhAI bhIla pAye unakI mAM ne unase pUchA ki veTA ! abhI raNamala yahAM yAve to tuma kyA karo? kahA, kara kyA, mAre; parantu bar3e beTe ne kahA-" mAM! jo ghara para Ave to raNamala ko na maareN|" mA ne kahA-zAvAza beTA ! ghara para Aye hue to vairI ko bhI mAranA ucita nhiiN|" raNamala ko pukArA ki vIra bAhara yA jAvo / vaha zrAkara bhIloM se milA / unhoMne usakI yahA sevA manuhAra kI aura pUchA ki tuma marane ke lie yahAM kaise lAye ? kahA ki bhAnajo! . mana pratijJA kI hai ki cacA ko mAra taya anna khAU parantu karU kyA tumhAre pAge kucha yasa nahIM calatA hai| bhIlI ne kahA, aba hama tumako kucha bhI IjAna pahuMcAyeMge / phira rAmala apane yoddhAoM ko lekara pahAr3a tale AyA; bhIloM ne kahA ki pahAr3a ke mArga meM eka siMhanI ramatI re so manuSya ko dekha kara garjanA kregii| ragamana to pagaDaMDI nakSatA duga dinI ke sasapanA panA, yaha gaI usI, turanA makAna (adrakamala ) ne talavAra mInI usa para vAra kiyA aura vahAM kATa para usake do Tubo kara diye| niMdanI kA zabda sunakara para rahane vAloM ne sahA ki sAvadhAna ! paragAvA eka do bAra bonane pAI thI isalie Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vIravANa ( dUsare sthAna meM aisA bhI likhA hai )-"jaba rAva cUNDA mArA gayA to rAjatilaka . raNamala ko dete the, itane meM raNadhIra cUNDAvata darvAra meM AyA / sattA cUNDAvata vahAM baiThA huyA thA, usako raNadhIra ne kahA ki sattA ! kucha deve to tujhe gaddI dilA dU" sattA bolA. ki "TIkA raNamala kA hai / " raNadhIra ne apane vacana kI satyatA ke lie zapatha khAI, tatra sattA ne kahA ki prAdhA rAja tujhe dUgA / raNadhIra turanta ghor3e se utara par3A aura sattA ke lalATa para tilaka kara diyA / raNamala ko kahA ki kucha paTTA le lo, vaha usane maMjUra na kiyA aura rANA mokala ke pAsa gayA / rANAne sahAyatA kI, sattA bhI sammukha huA aura raNadhIra rANa nAgorI khAna ko lAyA / sImA para lar3AI huI, raNamala to khAna ke mukAbale ko gayA aura raNadhIra ne basanA ke rANAjI se yuddha kiyA / rANAjI hAra khAkara bhAge, parantu khAna ko raNamala ne bhagA diyA / sattA va raNamala donoM ke sAthiyoM ne jaya dhvani kI, raNamala apane donoM bhAIyoM se milA, bAtacIta kI, pIchA mokala jI ke pAsa calA gayA / sattA gaddI baiThA aura rAja karane lagA / kAlAMtara meM sattA va raNadhIra ke putra hue, sattA ke putra kA nAma narvada aura raNadhIra ke putra kA nAma nApA thaa| raNamala nita goTeM karatA thA isalie sonagiroM ke bhale AdanI dekhane ko Aye the| unhoMne pIche nADola jAkara kahA ki nAThoDa kAma kA nahIM hai, yaha tuma se na cUkegA, tumako mAregA, isalie tumako ucita hai ki apane yahAM isakA vivAha karado / tatra lAlA sonagirA kI beTI kA vivAha usake sAtha kara diyA / phira bhI sonagiroM ne dekhA ki yaha AdamI acchA nahIM hai, taba unhoMne raNamala para cUMka karanA vicArA / eka di / ragAmala soyA huyA thA taba lAlA sonagire ne Akara apanI strI se kahA ki "rAmI bAI rAMDa ho jAyagI ?" strI bolI "bhale hI ho ave, yadi eka lar3akI mara gaI to kyA / ". ThakurANI ne apane pati ko madya kA pyAlA pilAkara sulAyA aura beTI se kahA ki raNamala se cUka hai, unako nikAla de ! rAmI ne Akara pati ko sUcanA dI ki bhAgo ! cUka haiM / ghAtaka use mArane ko Aye, parantu vaha pahale hI nikala gayA aura ghara jAkara sonagiroM se zatrutA calAI, parantu ve vAra . para na car3hate the| unakA niyama thA ki somavAra ke dina AzApurI ke dehare jAkara goTha karate, amala vAruNI lete aura masta ho jAte the / eka dina jaba ve khA pIkara masta par3e hue the to acAnaka raNamala una paraM car3ha pAyA aura usane sabako . mAra kara akhAve ke kuMe meM DAla diyA / Upara sage sAle ko DAlA | kahA, maiMne sAsUjI se vacana dhArA hai| unakA ilAkA liyA, rANA mokala se milane ke vAste gayA aura vahIM rahane lagA / taba cAcA sIsodiyA aura mahapA paMvArane mokala ko mArA tava raNamala ko usa cUka kA bheda mAlUma ho gayA thA, parantu rANA.ko kucha khabara na huI / eka dina mahapA aura cAcA mahegI / DoDiye ke ghara gaye jo rANA kA khavAsa thA / raNamala ne apane jAsUsa sAtha lagA diye the . ki dekheM ye kyA bAteM karate haiM / cAcA mahapA ne malesI ko apane meM milAne kA bahuta prayatna kiyA, parantu vaha na milA / jAsUsa ne jAkara sArA vRtAMta raNamala se kahA aura usane rANA ko sunAyA, parantu mokala ne isa para vizvAsa na kiyaa| raNamala maMDovara gayA aura Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAraNa . pIche se rANAM para cUka huA / usane acaladAsa khIMcI kI madada ke vAste gar3ha se nIce Akara DerA kiyA thA taba mahapA ne cAcA ko kahA ki Aja acchA avasara hai, phira hAtha aAne kA nahIM ; tatra cAcA merA aura mahapA bahuta sA sAtha lekara Aye / rANAjI ne kahA ki "ye khAtaNavAle Ate haiM so acchA nahIM hai / jau gehU~ meM na Ane cAhiye, yaha mardAnA ke viruddha hai|" usa vakta malesI DoDiyA ne arja kI ki Apako rAva raNamala ne citAyA thA ki ye Apase cUka karanA cAhate haiM / rANA bolA ki ye harAmakhora abhI kyoM Aye ? malesI ne arja kI ki dItraNa ! pahale to maiMne na kahA, parantu aba to Apa dekhate hI haiN| (cAcA merA Ana pahu~ce ) ghora saMgrAma huA, nau AdamiyoM ko rANA ne mArA aura pAMca ko hAr3I rANI ne yamaloka meM pahu~cAyA, pAMca kA kAma malesI ne tamAma kiyA, anta meM rANA mArA gyaa| cAcA va mahapA ke bhI halake se ghAva lage, kuvara kubhA bacakara nikala gayA / ye usake pIche lage, kubhA paTela ke ghara phuNcaa| paTela ke do ghor3iyAM thii| usane kahA ki eka ghor3I para car3hakara cale jAo aura dUsarI ko kATa DAlo, nahIM to ve loga aiMsA samajhege ki isane ghor3I para car3hAkara nikAla diyA hai / kubhA ne vaimA ho kiyA / jo loga khojane Aye the ve pIche phira gye| mokala ko mArakara cAcA to rANA banA aura mahapA pradhAna huA / kuMbhA aAphata kA mArA phiratA rahA / jaba yaha samAcAra raNamala ko lage to vaha senA sAtha lekara AyA, cAcA se yuddha huA aura vaha bhAga kara paI ke pahAr3oM para car3ha gayA / raNamala ne kubhA ko pATa baiThAyA aura Apa una pahAr3oM meM gayA, bahuta daur3a dhUpa kI, parantu kucha dAla na galI, kyoMki bIca meM eka bhIla rahatA thA, jisake bApa ko raNamala ne mArA thA / vaha bhIla cAcA va mahapA kA sahAyaka banA / eka dina raNamala akelA ghor3e para savAra usa bhIla ke ghara jA nikalA / bhIla ghara meM nahIM the, unakI mAM vahAM baiThI thI / usako bahana kahake pukArA aura bar3hakara usase bAteM karane lagA / bhIlanI bolI - ki vIra ! taine bahuta burA kiyA, parantu tuma mere ghara A gaye aba kyA kara sakatI huuN| acchA aba ghara meM jAkara so raho / rAva ne vaisA hI kiyaa| thor3I dera pIche ve pAMcoM bhAI bhIla Aye unakI mAM ne unase pUchA ki veTA! abhI raNamala yahAM Ave to tuma kyA karo? kahA. kareM kyA, mAra; parantu bar3e beTe ne kahA-" mAM! jo ghara para Ave to raNamala ko na maareN| mA ne kahA-zAvAza veTA ! ghara para Aye hue to vairI ko bhI mAranA ucita nhiiN|" raNamala ko pukArA ki vIra bAhara A jAvo / vaha kara bhIloM se milA / unhoMne usakI bar3I sevA manuhAra kI aura pUchA ki tuma marane ke lie yahAM kaise Aye ? kahA ki bhAnajo ! maiMne pratijJA kI hai ki cacA ko mArU taba anna khAU parantu karU kyA tumhAre Age kala basa nahIM calatA hai / bhIloM ne kahA, aba hama tumako kucha bhI IjA na pahuMcAveMge / phira raNamala apane yoddhAoM ko lekara pahAr3a tale AyA; bhIloM ne kahA ki pahAr3a ke mArga meM eka siMhanI rahatI hai so manuSya ko dekha kara garjanA kregii| raNamala to pagaDaMDI car3hatA huA siMhanI ke samIpa jA pahuMcA, vaha garja uThI, turanta aDavAla (aDakamala ) ne talavAra khIMcI usa para vAra kiyA aura vahIM kATa kara usake do Tukar3e kara diye / siMhanI kA zabda sunakara Upara rahane vAloM ne kahA ki sAvadhAna ! parantu vaha eka hI bAra bolane pAI thI isalie Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa unhoMne socA ki kisI pazu ko dekhakara bolI hogii| itane meM to raNamala ghor3e ko nIce chor3a kara pahAr3a para car3ha gayA aura darvAje para jAkara bI maaraa| bhItara jo manuSya the, cauka par3e aura kahA, raNamala AyA / cAcA merA se lar3AI huI, sIsodiyoM ko mAra kara pAMvoM tale paTakA cAcA mArA gayA aura mahapA strI ke kapar3e pahana kara pahAr3a ke nIce kUda bhAga gayA / raNamala ne cAcA kI beTI ke sAtha vivAha kiyA, manuSyoM ke gharoM ke bAjoTa aura .. varchiyoM kI caMvarI banA kara vahAM sIsodiyoM kI kaI kanyAe raNamala ne apane bhAiyoM ko vivAha dI aura pIchA lauTA / mahapA bhAga kara mAMDU ke bAdazAhI kI zaraNa gayA / jaba yaha khabara rANAjI ko huI taba unhoMne bAdazAha para dabAva DhAla kara kahalAyA ki hamAre cora ko bheja do| bAdazAha ne mahapA ko kaha diyA ki aba hama tumako nahIM rakha sakate haiM / mahapA ne .. uttara diyA ki mujhako kaida karake zatru ko mata sauMpira aura Apa ghor3e savAra ho gar3ha ke dvAra para A ghor3e sameta nIce kUda par3A / ghor3A to pRthvI para par3ate hI mara gayA aura mahapA bhAga kara gujarAta ke bAdazAha ke pAsa pahu~cA / jaba usane vahAM bhI bacAva kI koI sUrata na dekhI to cittaur3a hI kI tarapha calA / vahAM rAjya to rANAjI karate the, parantu rAja kA satra kAma raNamala ke hAtha meM thA / mahapA rAtri ke samaya lakar3iyoM kA bhAra sira para ghara kara nagara meM paitthaa| usakI eka strI apane putra sahita vahAM rahatI thI, jisako usare suhAgana kara rakkhA thA / usake ghara AyA, patnI ne apane pati ko pahacAna kara bhItara liyA / ava vaha ghara meM baiThA rahe aura sUta ke mohare va rasse banAve / eka dina eka moharI apane putra ko dekara kahA ki jAkara dIvANa ke najara karane aura jo dIvANa kucha prazna kare to arja karanA ki mahapA hAjira hai / veTe ne hajUra meM jAkara moharI najara kI aura dIvANa ne pUchA to arja kara dI ki mahapA hAjira hai / rANA ne use bulAyA / usane arja kI ki mevAr3a kI dharatI rAThor3oM ne lI / yaha bAta sunate hI dIvANa ke mana meM yaha bhaya utpanna ho gayA ki aisA na ho ki raNamala mujhe mAra kara rAja lele / rANA ne senA ekatrita kI aura ve raNamala ko cUka se mAra DAlane kA vicAra karane lage / raNamala ke Doma ne kisI prakAra vaha bheda pA liyA aura rAva se kahA ki dIvANa zrApa para cUka karanA cAhate haiM, parantu rAva ko usakI bAta kA vizvAsa na AyA to bhI apane saba putroM ko vaha talahaTI hI meM rakhane lagA / (avasara pAkara ) eka dika cUka huaa| 25 gaja pachevar3I rAva ke palaMga se lapeTa dI, jisapara rAva soyA huyA thA / satraha manuSya rAva ko mArane ke liye Aye, jinameM se 16 ko to rAva ne mAra DAlA / aura mahapA bhAga kara baca gayA / raNamala bhI mArA gayA / yahAM raNadhIra cUNDAvata, sattA bhATI lUNakaraNota, raNadhIra, surAvata aura dUsare bhI kaI kAma Aye / (raNamala ke putra) jodhA, sIhA, nApA talahaTI meM the bhAga nikale / unake pakar3ane ko phauja . bhejI gaI, jisane ADAvalA ( arvalI) pahAr3a ke pAsa unheM jA liyA aura vahAM yuddha huA, . jahAM carar3A, cAMdarAya, araDakamalota, pRthvIrAja, tejasiMha Adi aura bhI rAThaur3oM ke sardAra mAre gaye parantu jodhA kuzalatApUrvaka maMDovara pahu~ca gayA / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAra . narvada satAvata ne rANAjI ko aAMkha dI jisakI bAta-jaba rANA mokala aura rAva . raNamala maMDovara para car3ha Aye ( sattA ke putra ) narvada ne yuddha kiyA aura ghAyala huyA / usa vakta usakI bAI aAMkha para talavAra bahI, jisase vaha aAMkha phUTa gaI / rANA narbada ko uThA kara apane sAtha lAyA, ghAva baMdhavAye aura marahamapaTTI karavAye usako caMgA kiyA / lAkha rupaye kI vArSika Aya kA kAyalANe kA ThikAnA use jAgIra meM diyA / rANA mokala cAcA merA ke hAtha se mArA gayA aura rANA kumbhA pATa baiThA, usane rAva raNamala ko cUka kara maravAyA / narvada taba bhI dIvANa hI ke pAsa rahatA thaa| eka dina dIvANa darbAra meM baiThe the tatra kisI ne kahA ki "Aja narbada jaisA rAjapUta dUsarA nahIM hai" rANA ne pUchA ki usameM kyA guNa hai jo itanI prazaMsA kI jAtI hai ? uttara diyA ki dobANa umase koI bhI cIja mAMgI jAve vaha turanta de detA hai / rANA ne kahA hama usase eka cIja mAMgate haiM , kyA yaha daMgA ? arja huI ki degA / namada usa dina mujare ko hI nahIM pAyA thaa| dIvANa ne apane eka khavAsa ko usake pAsa bheja kahalAyA ki "dIvANa ne tumase aAMkha mAMgI hai|" narbada ...bolA- dUMgA / khavAsa kI najara bacA pAsa hI bhalakA par3A huA thA, jisase AMkha nikAla rUgAla meM lapeTa usake havAle kI / yaha dekha khavAsa kA raMga pharka ho gayA kyoMki dIvANa ne khavAsa ko pahale samajhA diyA thA ki yadi narvada tere kahane para AMkha nikAlane lage to nikAlane mata denA, parantu narbada ne to akhi nikAla hAtha meM de dii| khavAsa ne vaha rUmAla dIvANa ke najara kiyA aura dIvANa ne aAMkha dekhakara bahuta hI pazcAtApa kiyaa| Apa narbada ke Dere padhAre, usako bahuta azvAsana dekara usakI jAgIra Dyor3hI krdii| .. ___ muhaNota naiNa sI rI khyAta bhAga 1 anuvAdaka zrI rAma nArAyaNa dUgar3a, kAzI nAgarI pracAriNI sabhA dvArA prakAzita Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya TippaNI muhaNota neNasI ne apane prasiddha grantha "muhaNotaneNasIrI khyAta' meM rAjasthAna ke itihAsa para vistAra se likhA hai / mUla grantha rAjasthAnI bhASA meM hai jisakA prakAzana "rAjasthAna purAtana granya mAlA" meM kiyA jA rahA hai / isa khyAta kA hindI rUpAntara nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI dvArA prakAzita ho cukA hai| ___ "vIravANa" sambandhI kaI ghaTanAoM ke viSaya meM bhI muhaNota neNasI ne apanI khyAta meM likhA hai / muhaNota neNasI ke vaktavya se kAvya ke aitihAsika pakSa ko samajhane meM bahuta sahAyatA milatI hai / sAtha hI vIramajI, gogAjI Adi kAvyagata caritroM ke sambandha meM kaI navIna sUcanAyeM prApta hotI haiM / isaliye muhaNota neNasIro khyAta ke sambandhita aMzoM ko yahAM prakAzita kiyA gayA hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 zabdArtha akhA = sauMpakara / akhaMdA = khaa| acharAM = apsraaeN| achakkI = atRpta / aNaciMtyA = acAnaka / zraNI = phauja / apatI = avizvasanIya / avakhI = du:kha ke samaya / avIha = niddr| araka = sUrya / arigaMja khAga uThAya = zatru ko naSTa karane vAlI talavAra uThAkara / avaliyA = auliyaa| asa = ashv| asamara = talavAra / asaphar3a = ghor3oM kA cIrA huA bhaag| . aharAva = soM kA raajaa| ahi = sarpa / yAsaMga-zakti / aArAMNa = yuddh| prAyasa = aAjJA / - AmaSa = Amikha / AphU-aphIma / Apo = devo| zrApAMNI = purussaarthii| zrAdU = AraMbha se / AjokA = jisako naka ( caina) hI na pdd'e| ila = pRthvI / . . Ikha = dekhakara / ukatI-sUjha / ujIra = vajIra / uthapai = httaanaa| upAdha = bkhedd'aa| umiyAM = umaa| UdhI = ulttii| ubAMNI = naMgI talavAra ! ulaliye gaDDe = gAr3I ulaTane pr| urasa = AkAza / UriyA = ghor3e se hamalA krnaa| aizakiyAM = ghodd'e| zroDAM = tarapha / aodha = khAnadAna / aolAdIlA = AsapAsa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMraNa aosake = pAMva pIche haTA diye| kattha = baat| kamINa = vivAha meM nega lene vAle vyakti jaise nAI, kumhAra, bar3haI yAdi / kamaMdhA = rAThaur3a jAti ke rAjapUta / karaga = hAtha / karalAyA = krandana kiyA / kara tegAM naMgA = naMgI talavAre hAtha meM lekr| kalaha - yuddha / kava = kvi| kAMga = maryAdA / kAmetI = krmcaarii| kiramira = talavAra / kiraNAlA = tejsvii| kilamA = musalamAna / kUka - phariyAda, zora / kUka karANI %= pukAra kii| kRkAU = pukaaruu| kur3a = jhaTa / kekAMNa = ghodd'aa| kevAMNa = talavAra / kevi = kii| kor3Idhara = karor3oM ke mUlya vAle / khagavAr3ha khirANI = talavAroM kI dhAre khira gii| khar3iyA = calA khathye = tejI se khala - zatru / khAMgAM khalakAyAM = talavAroM se kATa . ddaale| trAMcA tAMNAM = khIMca tAna kr| khAjarU - bkre| khApAM = talavAra ! khAphara - kAphira / khAmaMda = khAviMda / khima khUna = kitane hii| khitAI = aparAdhoM ko kSamA kiyaa| khimaMde = sahana kreNge| khUniyoM = apraadhiyoN| khUra calAyA = ghor3e bddh'aaye| khecara = aAkAza para vicarane vAle / vega = ghodd'aa| khaMgAM = ghor3e khoja - cinha / kholar3a = jhopdd'ii| prabha = garva / gala = bAta gavarAye :- gItoM me gAye gaye / gaha meM bhariyor3A = bamaMDa meM bharA huyaa| gAyaNiyA = gAne vAlI striyAM / / gilaNaka = girane ko| guNiyA = gunI jana / gairiyA = holIpara DaMDoM se khelane vaalaa| .. gaigA = gayaNa,yAkAza / gaitra = adRpya / ghar3A = senaa| ghamor3I = jora se maarii| . ghorAM ghalavAyA = katroM meM mulaadiyaa| cakhalalle = lAla aAMkhe / ..cave = khnaa| . cigAyo %= bahakAyA / citta viTAliyA = buddhi bigar3a gaI / cUka = dhokhe se maarnaa| . cohaTAM = bjaar| . caMcala = ghodd'aa| chAMnai = chipakara / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa chivaMtA - sparza karate hue| chorU - bacce / jyAga - yjny| jaraMdA - paca skegaa| jarAM - tava / jaLa cADhAM - pAva cddh'aayeN| jahuvAMra - juhAra, mujarA jAva - javAva / jAriyA - sahana kiyaa| jINa kare - jIna ksnaa| jeja - der| jevar3A - rsse| ToLA - U~ToM kA jhuNDa / TillA -dhbkaa| ThAlA - vekAra / .. Thahake - Thahara jaanaa| DaMvara - bAdala / . DAMgI-kara vasUla karane vAlA ahalakAra / DUmar3A - ddholii| Dokara - buddhiyaa| DophA - vevkuuph| DoLI - DolI jisameM ghAyaloM ko uThAyA . jAtA hai| .. taravArI - tlvaar| 'tavAI - Apatti kI jAMca / tAgA-marane ko taiyAra honaa| tAjaNa - ghodd'ii| terU - tairAka / tere tugAM - phojoM kA samuha / tirasAM - pyAse / . tokhAra - ghodd'aa| thaTa - samUha / thapai- sthApita karanA / thAna - sthAna / . daattiyaa-rokaa| dATha - rokatA hai / dina ghoLe - dina dhaadd'e| dihADAM - dina / dujhAla - yoddhA / duthaNI - do stanoM vAlI se utpanna manuSya mAtra / doyaNa - zatru / dhakacALA - yuddha / ghaja - dhvaja / dhana - gaudhana / dhariNayApa - svAmItva / dhrAha - aaatNk| dhArU - eka prasiddha bhakta / dhIva - jhdd'ii| dhU - mastaka / . dhUr3a - dhUli / dhUpa - khaaNddaa| dhUMsavA - dhvaMsa karane ko| dhUMsa - raNa ke nkkaar| . ghekha - vair| ghovA - aMjali bharakara / ' ghoma - krodhita / nakhateta - acche nakSatroM vAlA / naMgAre baMbApar3a - nakkAre para cova pdd'ii| nAThA - bhge| nAlera - nAriyala / nALiyAM - bnduukeN| nejA - bhaalaa| nema -niyama / pakha -pkss| pakharALA - pAkhara se yukt| . par3appaNa-bUtA / par3e - citr| paNa - prtijnyaa| pamaMga - ghodd'aa| paradalo - kamara meM bAMdhane kA paTTA - jisameM talava Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravANa parata - vilakula / pala - mAMsa / palacara - mAMsa bhkssii| palANI - ghor3oM para jIna kase / pAkhatI- paav| pAkhara - ghor3e ke loha ke kavaca / pAraNAM-hAtha / pADava - caravAdAra / pAr3iyA - bhAre / pANI rALiyo - prAMsU bahAye / pAlavA - manA karane ko| pALA - paidala / pAliyA - manA kiyaa| piMDa -- zarIra / peTo - bhed| pohara - eka phr| pohatA - phuNce| poha - upA kAla / pakhariNagA - mAMsAhArI pkssii| paMkharAva - gruudd'| , paMcola -paMcAyata / pharaNavara - shepnaag| pharahAsa -- eka prakAra kA vRkSa / phAcarA - lakar3I ke ttukdd'e| .. vagatara kuThAM vIr3iyA - bakhtara kI kaDiyAM kskr| . vakAre - lalakAranA / baTakA - ttukdd'e| var3anALa - eka prakAra kI bnduuk| . vaDAlA - bar3hAI yukta / vakke - kahate haiN| vadhAyA - svAgata kiyaa| vapasaka baDhALA - jisase bar3e-bar3e bhI __ bhayabhIta ho jaaveN| s-vrp| vAkara -bkre| . vAmaNa - brAhmaNa Adi / . vAraTha - bArahaTha, cAraNa / vaaraa-smy| vAgI jhATa - jora se talavAreM clii| vAhara - choTI phauja / vIjaLa - tlvaar| bIjAI - duusraa| viradA rUkha vALA - yaza ke rakSaka / vUDasI - DUba jaaygaa| velI - saathii| bhathye - tUNIra / bhANa - sUryya / bhAjiyA - bhaga gye| bhArAta - yuddha / bhALavA - dekhane ko| bhir3aja - ghodd'aa| bhujapAraNa - bhujbl| bhaMDa - bdnaamii| bhUtAvaLa - bhUtoM se| ma - mata / mana veThiyo - mana rakhA / malaphANI - zera kI uchala / mahala - strii| mAMge khAsAM - mAMgakara khaayeNge| mAraNasa - manuSya / miNadhArI - mnnidhaarii| miyAnAM - myAMnoM se| guMjAvara - majAphara / mujha haMdA - meraa| musakaraNa - muzkI ghor3A / mokalU- bhejuu| maMgara - melA / maMDalIka - bar3A raaj| rakevAM- rkaav| ragatUra - raNa ke baaje| . rt-rtt| . Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravAMNa rAikA - raibArI jAti jo UMTa carAtI hai| rAr3adharA - mAravAr3a ke gAMva kA nAma hai / rAvata - bahAdura / rImA - zatru / . rUka - talavAra / lAgata - lAnata / ligAra - bilakula / liyo vaDAya - kaTA liyaa| lIha - lkiir| lUNa ujALiyo - namaka halAlI kI / / laMgara - yoddhaa| vanarAva - siNh| varamAlatAM - vivAha karate samaya / .. vaLa - khAdya saamgrii| vAsakha - vAsuki nAga / . . . vAgAM DholAMrI vigata - Dhola bajAne kA vRttAnta / vALiyo - vaira liyaa| vAsa - sahAyaka / viDaMgAM - ghodd'e| vimAha - vivaah| viyyAha - vivAha / . vIMTiyA - ghera liyaa| vIrAda vIrAMNI - vIroM meM bhI uttama viir| vIhagesa - gruudd'| vIhaDai - maarnaa| sakharI - acche / zraga - svrg| satAbI - jaldI ke| sapatAsa - sUrya kA sapatAzva ghodd'aa| samasera saMbhAI - talavAra utthaaii| samApo - devo| samIyAMNa - sajjana / salakhANayAM - salakhejI ke putra / sallA - slaah| sAkaraNa - eka prakAra kI DAkina / sAkura - ghodd'aa| sAkha - phsl| sAkhata - ghor3e kA sAja / sAMNI - tabele kA drogaa| sAdulo - shaarduul| sAdhiyA - jor3a diye| sAbaLa - bhaalaa| sAmaThA - bahuta / sAmeLa - svAgata / sAyara - saagr| sAvaMta - yoddhaa| siragaLa - shRgaal| siMlaggI - sulgii| sIMcAMNe - bAja pkssii| soNa - shronnit| sobAyata - suubedaar| sohaDAM - yoddhaa| haNasI - maaregaa| herU - talAsa karane vAle / : hai - haya, ghodd'aa| haikaraNa - eka / haivara - ghodd'aa| . hokAra - huuNkaar| trAmaMka - nkkaaraaN| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka-purAtatvAcArya muni zrI jinavijayajI . prakAzita rAjasthAnI aura hindI grantha 1. kAnhar3ade pravandha, mahAkavi padmanAbha racita / sampAdaka-pro. ke. bI. vyAsa, ema. e.| mUlya 12.25 2. kyAmakhAM rAsA, kavivara jAna racita / sampAdaka-DaoN. dazaratha zarmA aura zrI agaracanda, bhaMvaralAla naahttaa| mUlya 4.75 3. lAvArAsA, cAraNa kaviyA gopAladAna viracita / sampAdaka-zrI mahatAvacanda khaardd'| . mUlya 3.75 4. vA~kIdAsarI khyAta, kavivara vA~kIdAsa / sampAdaka-zrI narottamadAsa svAmI, ema. e. / mUlya 5.50 5. rAjasthAnI sAhitya saMgraha, bhAga 1, sampAdaka-zrI narottamadAsa svAmI, ema. e.| mUlya 2.25 6. jugalavilAsa, mahArAjA pRthvIsiMha kRta / sampAdikA-zrImatI rAnI lakSmIkumArI cUMDAvata / mUlya 1.75 7 kavIndrakalpalatA, kavIndrAcArya kRta / sampAdikA-zrImatI rAnI lakSmIkumArI . ____ cUMDAvata: _ mUlya 2.00 8. bhagatamALa, brahmadAsajI cAraNa kRta / sampAdaka-zrI udarAja ujjvala / mUlya 1.75 6. rAjasthAna purAtattva mandira ke hastalikhita granthoM kI sUcI, bhAga 1 / / mUlya 7.50 10. rAjasthAna purAtattva mandira ke hastalikhita granthoM kI sUcI, bhAga 2 / mUlya 12.00 11. muMhatA naiNasIrI khyAta, bhAga 1. muMhatA naiNasI kRta / sampAdaka-zrI badarIprasAda ___ saakriyaa| mUlya 8.50 12. raghuvarajasaprakAza, kisanAjI Ar3hA kRta / sampAdaka-zrI sItArAma laals|| mUlya 8.25 13. rAjasthAnI hastalikhita grantha sUcI, bhAga 1 / mUlya 4.50 14. vIravANa, DhADhI vAdara kRta / sampAdikA-zrImatI rAnI lakSmIkumArI cUMDAvata / - / mUlya 4.50 rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura / Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur. .: Page #205 -------------------------------------------------------------------------- _