Book Title: Vastu Vigyansar
Author(s): Harilal Jain, Devendrakumar Jain
Publisher: Tirthdham Mangalayatan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007138/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH siddhebhyaH - vastuvijJAnasAra parama upakArI pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ke vastusvabhAva kI maryAdA darzAnevAle viziSTa pravacanoM kA saGkalana - gujarAtI saGkalana : brahmacArI harilAla jaina sonagar3ha (saurASTra) sampAdana : paNDita devendrakumAra jaina tIrthadhAma maGgalAyatana. - - - prakAzana sahayoga : prajJA jaina, kalyANI jaina suputrI zrImatI sunItA zAntilAla jaina puNe (mahArASTra) - prakAzaka: tIrthadhAma maGgalAyatana zrI AdinAtha-kundakunda-kahAna digambara jaina TrasTa alIgar3ha-AgarA mArga, sAsanI - 204216 (u0pra0) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama tIna AvRttiyA~ : zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa sonagar3ha dvArA prakAzita caturthAvRtti, prati 2000 (sampAdita saMskaraNa) tIrthadhAma maGgalAyatana. paJcamAvRtti, prati 1000 (dazalakSaNa mahAparva 2009 ke pAvana avasara para) ISBN - 978-81-906776-7-7 nyauchAvara - 15 rupaye mAtra Available At - - TEERTHDHAM MANGALAYATAN, Aligarh-Agra Road, Sasni-204216, Hathras (U.P.) Website : www.mangalayatan.com; e-mail : info@mangalayatan.com - Pandit Todarmal Smarak Bhawan, A-4, Bapu Nagar, Jaipur-302015 (Raj.) SHRI HITEN A. SHETH, Shree Kundkund-kahan Parmarthik Trust 302, Krishna-Kunj, Plot No. 30, Navyug CHS Ltd., V.L. Mehta Marg, Vile Parle (W), Mumbai - 400056 e-mail : vitragva@vsnl.com / shethhiten@rediffmail.com Shri Kundkund Kahan Jain Sahitya Kendra. Songarh (Guj.) lejara TAipa seTiMga : viveka lez2ara grAphiksa, alIgar3ha-202001 (u.pra.) phona : (0571) 2415707 mudraka :-dezanA kampyUTarsa, jayapura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya (paJcamAvRtti) zrI samayasAra Adi paramAgamoM ke gambhIra rahasya ko svAnubhavagata karake, zrI tIrthaGkara bhagavAna ke zuddhAtmAnubhavapradhAna adhyAtmazAsana ko jIvanta rakhanevAle, AdhyAtmika santa parama kRpAlu pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ne sarala tathA sugama pravacanoM dvArA unake anamola rahasya mumukSu samAja ko samajhAye haiM aura isa prakAra isa kAla meM adhyAtma ruci kA navayuga pravartAkara Apane asAdhAraNa mahAna upakAra kiyA hai| isa viSama bhautika yuga meM sampUrNa bhAratavarSa tathA videzoM meM bhI jJAna, vairAgya aura bhaktipUrNa adhyAtmavidyA ke pracAra kA jo Andolana pravartita hai, vaha pUjya gurudevazrI ke camatkArI prabhAvanA yoga kA adbhuta phala hai| aise paramopakArI pUjya gurudevazrI ke adhyAtmarasa bharapUra pravacanoM ke prakA! karane kA avasara prApta honA bhI apanA parama saubhAgya hai| tadnusAra 'vastuvijJAnasAra' nAmaka pUjya gurudevazrI ke pravacanoM kA saGkalana prakAzita karate hue, kalyANI guruvANI ke prati atibhaktipUrNa prasannatA kA anubhava karate haiN| isa 'vastuvijJAnasAra' ke pravacanakAra paramopakArI pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI zuddhAtmadRSTivanta, svarUpAnubhavI, vItarAgI deva-guru ke paramabhakta, kumAra brahmacArI, samayasAra Adi aneka gahana adhyAtma zAstroM ke pAragAmI, svAnubhavI, bhAvazrutalabdhi ke dhanI, satata jJAnopayogI, vairAgyamUrti, nayAdhirAja zuddhanaya kI mukhyatAsaha samyak anekAntarUpa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAtma tattva ke asAdhAraNa uttama vyAkhyAnakAra aura AzcaryakArI prabhAvanA udaya ke dhAraka adhyAtma yugasRSTA mahApuruSa the| unake ina pravacanoM kA avagAhana karate hI adhyetA ko unake gAr3ha adhyAtma prema, zuddhAtma anubhava, svarUpasanmukha Dhala rahI pariNati, vItarAga-bhakti ke raGga se raGgA huA citta, jJAyakadeva ke tala ko sparzatA agAdha zrutajJAna aura sAtizaya parama kalyANakArI adbhuta vacanayoga kA khyAla A jAtA hai| ___pUjya gurudeva ne adhyAtma navanIta pUrNa isa vastuvijJAna ke sAra ko sarva ora se chAnakara, virATa arthoM ko ina pravacanoM meM kholA hai| atizaya sacoTa, para sugama aise aneka nyAyoM dvArA aura prakRta viSayasaGgata aneka yathocita dRSTAntoM dvArA pUjya gurudeva ne vastuvijJAna ke artha gambhIra sUkSmabhAvoM ko atizaya spaSTa aura sarala banAyA hai| jIva ko kaise bhAva sahaja raheM, taba jIva pudgala kA svatantra pariNamana samajhA kahA jAe, kaise bhAva raheM, taba AtmA kA yathArtha svarUpa samajhA ginA jAe, bhUtArtha jJAyaka nija dhruvatatva kA (anekAnta susaGgata) kaisA Azraya ho to dravyadRSTi yathArtha pariNamI mAnI jAe, kaise-kaise bhAva rahe, taba svAvalambI puruSArtha kA Adara, 'samyagdarzana-jJAna-cAritra -tapa-vIryAdi kI prApti huI kahalAye - ityAdi mokSamArga ke prayojanabhUta viSayoM ko, manuSyajIvana meM banate aneka prasaGgoM ke sacoTa dRSTAntoM se aise spaSTa kiye haiM ki AtmArthI ko usa-usa viSaya kA spaSTa bhAvabhAsana hokara apUrva gambhIra artha dRSTigocara hote haiM aura vaha zubhabhAvarUpa bandhamArga meM, mokSamArga kI mithyAkalpanA chor3akara, zuddhabhAvarUpa yathArtha mokSamArga ko samajhakara samyak puruSArtha meM jur3atA hai| isa prakAra 'vastuvijJAnasAra' ke svAnubhUtidAyaka gambhIra bhAva hRdaya meM sIdhe utara jAe~ - aisI asarakAraka bhASA meM atyanta spaSTarUpa se samajhAkara gurudeva ne AtmArthI jagata para anahada upakAra kiyA hai| yaha parama punIta pravacana, svAnubhUti ke pantha ko atyanta spaSTarUpa se prakAzita karate haiM, itanA hI nahIM, parantu sAtha-sAtha mumukSujIvoM ke Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) hRdaya meM svAnubhava kI ruci aura puruSArtha jAgRta karake kucha aMzoM meM satpuruSa ke pratyakSa upadeza jaisA camatkArika kArya karate haiM - aisI apUrva camatkArika zakti pustakArUr3ha pravacana vANI meM kadAcit hI dRSTigocara hotI hai| isa prakAra adhyAtma tatvavijJAna ke gahana rahasya, amRta jharatI vANI meM samajhAkara, sAtha hI zuddhAtmaruci jAgRta karake, puruSArtha preraka, pratyakSa satsamAgama kI jhA~kI khar3I karAnevAle ye pravacana jaina sAhitya meM ajor3a haiN| pratyakSa samAgama ke viyoga meM ye pravacana mumukSuoM ko ananya AdhArabhUta haiN| nirAvalambana puruSArtha samajhAnA aura prerita karanA hI uddezya hone ke sAtha vastuvijJAna ke sarvAGga spaSTIkaraNarUpa ina pravacanoM meM samasta zAstroM ke samasta prayojanabhUta tatvoM kA talasparzI darzana A gayA hai| mAno zrutAmRta kA sukha siMdhu hI ina pravacanoM meM hilore le rahA hai| yaha pravacana grantha zuddhAtmatatva kI ruci utpanna karake, para ke prati ruci naSTa karanevAlA parama auSadha hai, svAnubhUti kA sugama patha hai aura bhinna-bhinna koTi ke sabhI AtmArthiyoM kA atyanta upakAraka hai| parama pUjya gurudeva ne yaha amRtasAgara samAna pravacanoM kI bheMTa dekara deza-videza meM sthita mumukSuoM ko nihAla kara diyA hai| . svarUpasudhA prApti ke abhilASI jIvoM ko ina parama pavitra pravacanoM kA bArambAra manana karanA yogya hai| yaha saMsArarUpI viSavRkSa ko chedane ke lie amogha zastra hai; jo DAlI aura pannoM ko chue binA mUla para hI sIdhA prahAra karatA hai| isa alpAyuvAle manuSyabhava meM jIva kA prathama meM prathama kartavya eka nija zuddhAtmA kA bahumAna, pratIti aura anubhava hai; una bahumAnAdi karAne meM ye pravacana parama nimittabhUta haiN| ina pravacanoM kA prakAzana pUjya gurudevazrI kI upasthiti meM sonagar3ha TrasTa dvArA bahuta varSoM pUrva huA thaa| jinakA saGkalana brahmacArI haribhAI jaina, sonagar3ha ne kiyA thaa| unhIM pravacanoM ko bhASA ityAdi kI dRSTi se paNDita Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (6) devendrakumAra jaina (bijauliyA~ vAle) tIrthadhAma maGgalAyatana dvArA sampAdita kiyA gayA hai| hama donoM mahAnubhAvoM ke prati hArdika AbhAra vyakta karate haiN| prastuta grantha ke prakAzana sahayoga ke rUpa meM prajJA jaina, kalyANI jaina suputrI zrImatI sunItA zAntilAla jaina, puNe (mahArASTra) dvArA prApta sahayoga ke lie kRtajJatA jJApita karate haiN| anta meM yahI bhAvanA hai ki mumukSu atizaya ullAsapUrvaka ina pravacanoM kA gahana abhyAsa karake, ugra puruSArtha se, inameM kathita bhAvoM ko sampUrNa rIti se hRdaya meM utArakara nija zuddhAtmA kI ruci, pratIti tathA anubhava karake zAzvata paramAnanda ko paayeN| dinAGka - 28 agasta 2009 pavana jaina tIrthadhAma maGgalAyatana Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yathArtha vastuvijJAna kA rahasya prApta kiye binA cAhe jitanA prayatna kiyA jAe, cAhe jitanA vrata, niyama, tapa, tyAga, vairAgya, bhakti aura zAstrAbhyAsa kiyA jAe~ to bhI jIva kA eka bhI bhava kama nahIM hotA; isalie isa manuSyabhava meM jIva kA mukhya kartavya yathArthatayA vastuvijJAna prApta kara lenA hai| vItarAga sarvajJa ke dvArA svayaM pratyakSa jAnakara upadiSTa vastuvijJAna vizAla hai aura vaha aneka AgamoM meM vistarita hai| usa vizAla vastuvijJAna kA rahasyabhUta sAra isa pustaka meM diyA gayA hai| : isa pustaka meM nimnalikhita viSayoM ko spaSTa kiyA gayA hai - vizva kA pratyeka padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka hai| padArtha svayaM hI apane vizeSarUpa se pariNamita hotA hai| vizeSarUpa se pariNamita hone meM anya kisI bhI padArtha kI use vAstava meM kiJcitmAtra bhI sahAyatA nahIM hotI, kyoMki pratyeka padArtha svatantra hai| isa prakAra pratyeka padArtha svatantra hone para bhI vizva meM andhakAra nahIM, prakAza hai; akasmAt nahIM, nyAya hai; isalie 'puNyabhAvarUpa vizeSa meM pariNamita honevAle jIvadravya ko amuka arthAt anukUla kahI jAnevAlI sAmagrI kA hI saMyoga prApta hotA hai, pApabhAvarUpa vizeSa meM pariNamita honevAle jIvadravya ko amuka arthAt pratikUla kahI jAnevAlI sAmagrI kA hI saMyoga hotA hai, zuddhabhAvarUpa vizeSa meM pariNamita honevAle jIvadravya ke karmAdika saMyoga kA abhAva hI hotA hai' - ityAdi anekAneka prakAra kA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) sahaja nimitta-naimittika-sambandha vizva ke padArthoM meM pAyA jAtA hai| nimitta -naimittikarUpa se pravartamAna padArthoM meM lezamAtra bhI paratantratA nahIM hai, saba apane apane vizeSarUpa se hI svatantratayA evaM nyAsasaGgatarUpa se pariNamita hote rahate haiN| aisA hone se jIvadravya dehAdi kI kriyA to kara hI nahIM sakatA, vaha mAtra apane vizeSa ko hI kara sakatA hai| saGkalpa-vikalparUpa vizeSa duHkhamArga hai, viparIta puruSArtha hai| jagat ke svarUpa ko nyAyasaGgata aura svatantra jAnakara tathA yaha nirNaya karake ki para meM apanA koI kartRtva nahIM hai, para se bhinna nijadravya kI zraddhArUpa se pariNamita hokara, usameM lIna ho jAne rUpa jo vizeSa hai, vahI sukhapantha hai, vahI parama puruSArtha hai| . ajJAniyoM ko parapadArtha kA parivartana kara sakane meM hI puruSArtha bhAsita hotA hai, saGkalpa-vikalpoM kI taraGgoM meM hI puruSArtha pratIta hotA hai, parantu jisameM vizva ke sarva bhAvoM kI niyatatA kA nirNaya garbhita hai - aisI jJAna-svabhAvI AtmA kI zraddhA karake usameM DUba jAne kA jo yathArtha parama puruSArtha hai, vaha usake dhyAna meM hI nahIM aataa| jIvoM ne AgamoM meM se uparokta bAtoM kI dhAraNA bhI anantabAra kara lI hai, parantu sarva AgamoM ke sArabhUta jJAnasvabhAvI svadravya kA yathArtha nirNaya karake usakI rucirUpa pariNamana nahIM kiyaa| yadi usarUpa pariNamana kiyA hotA to saMsAra paribhramaNa nahIM rahA hotaa| vastuvijJAna kI aisI aneka parama hitakAraka, rahasyabhUta, sArabhUta bAteM isa pustaka meM samajhAyI gayI haiM, isalie isa pustaka kA nAma vastuvijJAnasAra rakhA gayA hai| pUjya zrI kAnajIsvAmI sonagar3ha meM mumukSuoM ke samakSa sadA jo AdhyAtmika pravacana karate haiM, unameM se vastuvijJAna ke sArabhUta kucha pravacana isa pustaka meM prakAzita kiye gaye haiN| jo mumukSu inameM kathita vastuvijJAnasAra kA abhyAsa karake, cintana karake, nirvAdha yuktirUpa prayoga se siddha karake, nirNIta karake caitanya svabhAva kI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rucirUpa pariNamita hokara usameM lIna hoMge, ve avazya zAzvat paramAnandadazA ko prApta hoNge| jo jIva zArIrika kriyAkANDa meM yA bAhyapravRttiyoM meM dharma kA aMza bhI mAnate hoM, jo zubhabhAvoM meM dharma mAnate hoM, zubhabhAva ko dharma kA kiJcitmAtra kAraNa mAnate hoM aura jo jIva nirNaya ke binA hI mAtra zAstroM kI dhAraNA se dharma mAnate hoM, ve sabhI prakAra ke jIva isa pustaka meM kahe gaye parama prayojanabhUta bhAvoM ko jijJAsubhAva se zAntipUrvaka gambhIratayA vicAra kareM aura anantakAla se calI AnevAlI mUlabhUta bhUla ko vastusvabhAva ke apUrva samyak puruSArtha se dUra kara nijakalyANa kareM, isI meM mAnavajIvana kI saphalatA hai| rAmajI mANekacanda dozI mArgazIrSa zuklA pUrNimA adhyakSa vIra saMvat 2474 zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa. sonagar3ha (saurASTra) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya parama pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI ke adhyAtmarasapUrNa maGgala pravacanoM kA yaha sampAdita saMskaraNa 'vastuvijJAnasAra' saddharmapremI sAdharmIjanoM ko samarpita karate hue atyanta harSa ho rahA hai| pUjya gurudeva zrI ne ina pravacanoM meM vastuvijJAna ke adbhuta rahasya kramabaddhaparyAya, nimittopAdAna kI svatantratA, kArya ke niyAmaka kAraNarUpa tatsamaya kI yogyatA, kriyA ke prakAra, ajJAnI ke jIvana meM pAye jAnevAle vyavahAra ke sUkSma pakSa aura usake abhAva ke upAya kA tathA vastu ke sAmAnya vizeSarUpa aMzoM kI svatantratA kA vizad pratipAdana kiyA hai| yaha to sarva vidita hai ki pUjya gurudevazrI ne apane paiMtAlIsa varSIya AdhyAtmika jIvana meM jina pramukha siddhAntoM kA pratipAdana kiyA, unameM se kramabaddhaparyAya aura nimittopAdAna kI svatantratA sarvAdhika carcita rahe haiN| Aja sampUrNa digambara jaina samAja meM ina viSayoM kI gaharI tattvacarcA kA ekamAtra zreya pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI ko hI jAtA hai / mujhe ina pravacanoM ke prati vizeSa bahumAna isa kAraNa bhI hai kyoMki kramabaddhaparyAya para hue pravacana 'jJAnasvabhAva - jJeyasvabhAva' se hI mere jIvana meM AdhyAtmika mor3a AyA hai| yadyapi ina pravacanoM kA prakAzana sonagar3ha TrasTa se hindI evaM gujarAtI bhASA meM aneka bAra huA hai, parantu vartamAna meM kAphI samaya se hindI meM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) inakI anupalabdhatA ke kAraNa inheM sampAdita kara prakAzita kiyA jA rahA hai| inake sampAdana meM jo-jo kArya kiyA gayA hai, vaha isa prakAra hai - * sampUrNa pravacanoM ko gujarAtI ke sAtha anuvAda kI dRSTi se milAkara, Avazyaka saMzodhana kiye gaye haiN| * lambe-lambe gadyAMzoM ko choTA kiyA gayA hai| * bhASA ko sarala-pravAhamayI banAne kA yathAsambhava prayAsa kiyA gayA hai| * pUrva saMskaraNa ke heDiMga meM kucha parivartana kiyA gayA hai| jaise - kriyA ke tIna prakAra, jabaki isakA pUrva heMDiga thA 'kriyA, jar3a kI saMsAra kI va mokSa kI' - isI prakAra anyatra samajha lenA caahie| ___ina sabhI kAryoM ke zaktipradAtA parama upakArI pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI hI haiM, unakA hI sabakucha isa grantha meM hai| sAtha hI mujhe pUjya gurudevazrI ke prati bhakti utpanna karAne meM nimittabhUta mere vidyAguru evaM pUjya gurudevazrI ke ananyabhakta paNDita zrI kailAzacandajI, alIgar3ha haiM, jinake pAvana caraNoM meM rahakara, mujhe tattvajJAna sIkhane kA avasara prApta huA hai| mere jIvanazilpI ina donoM mahApuruSoM ke prati apanI hArdika kRtajJatA vyakta karatA huuN| isa grantha ke sampAdana kArya kA avasara pradAna karane hetu tIrthadhAma maGgalAyatana ke prati apanI hArdika kRtajJatA jJApita karatA huuN| sabhI AtmArthIjana gurudevazrI kI isa mahA maGgalavANI kA avagAhana karake ananta sukhI hoM - isa pAvana bhAvanA ke saath| tIrthadhAma maGgalAyatana devendrakumAra jaina dinAGka 09 navambara 2007 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - 1 prakaraNa - 2 - prakaraNa - 3 prakaraNa - 4 prakaraNa - 5 prakaraNa - 6 prakaraNa - 7 anukramaNikA sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha vItarAgI santoM kA upadeza upAdAna - nimitta kI svatantratA kriyA ke tIna prakAra ajJAnI ke abhiprAya meM vyavahAra kA sUkSma pakSa aura usake abhAva kA upAya vastu ke sAmAnya- vizeSarUpa aMzoM kI svAdhInatA jIva kA karttavya : dravyadRSTi kA abhyAsa 01 41 44 84 90 106 121 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM paramAtmane namaH vastuvijJAnasAra prakaraNa 1 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha [ kArtikeyAnuprekSA gAthA 321-22-23 para pravacana ] (vIra samvat 2471 mArgazIrSa zuklA 12 ) vastu kI paryAya kramabaddha hI hotI hai, tathApi sarvajJa kA nirNaya karanevAle ko hI isakA yathArtha nirNaya hotA hai aura sarvajJa kA nirNaya karanevAle ko jJAnasvabhAva kI sanmukhatA se nirmala paryAyeM hotI haiM; isake binA na to kramabaddhaparyAya kA nirNaya hotA hai aura na zuddhaparyAya hI hotI hai| isa prakAra isameM samyak puruSArtha hai / isa mahattvapUrNa siddhAnta ko samajhAne ke lie yaha pravacana hai / isa pravacana meM nimnalikhita 20 viSayoM kA spaSTIkaraNa A jAtA hai - - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha 1. samyagdRSTi kI dharmabhAvanA 2. sarvajJa ke nirNaya meM puruSArtha 3. sarvajJa kI yathArtha zraddhA kA phala 4. dravyadRSTi 5. jar3a aura cetana padArthoM kI kramabaddhaparyAya 6. upAdAna - nimitta kI svatantratA 7. dravya-guNa- paryAya 8. samyagdarzana 9. kartRtva aura jJAtRtva 10. sAdhakadazA kA svarUpa 11. karma meM udIraNA ityAdi prakAra 12. mukti kI niHsandeha pratidhvani 13. samyagdRSTi aura mithyAdRSTi kI mAnyatA meM antara 14. anekAnta aura ekAnta 15. pA~ca samavAya 16. asti - nAsti . 17. nimitta - naimittika sambandha 18. nizcaya - vyavahAra 19. sarvajJa aura AtmajJa 20. nimitta kI upasthiti rahane para bhI usake binA kArya kA honA / sarvajJa ke nirNaya meM ina sabakA nirNaya A jAtA hai| isameM aneka taraha se bArambAra puruSArtha kI svatantratA siddha kI hai aura isa prakAra sva-sanmukhatA karAkara AtmA kI pahacAna karAyI hai / jijJAsu jana isa pravacana ke rahasya ko samajhakara, sarvajJa kA nirNaya kara, jJAnasvabhAvI AtmA ke sanmukha hokara mokSa kA satya puruSArtha pragaTa kareM - yahI bhAvanA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra zrI kArtikeyasvAmI ne samyagdRSTi kI dharmAnuprekSA ke varNana meM yaha batAyA hai ki samyagdRSTi jIva, vastusvarUpa kA kaisA cintana karatA hai tathA usameM mokSamArga kA samyak puruSArtha bhI kisa prakAra A jAtA hai - yaha vizeSa jJAtavya hai| isalie yahA~ mUla gAthAe~ lekara inakA vivecana kiyA jA rahA hai| mUla gAthAe~ isa prakAra haiM - jaM jassa jammi dese jeNa vihANeNa jammi kaalmmi| NAdaM jiNeNa NiyadaM jammaM vA ahava maraNaM vaa|| 321 // taM tassa tammi dese jeNa vihANeNa tammi kaalmmi| ko sakkadi vAreduM iMdo vA taha jiNiMdo vA // 322 // artha-jisa jIva ko, jisa deza meM, jisa kAla meM, jisa vidhi se janma-maraNa, sukha-duHkha tathA roga aura dAridraya ityAdi jaise sarvajJadeva ne jAne haiM, usI prakAra ve saba niyama se hoNge| sarvajJadeva ne jisa prakAra jAnA hai, usI prakAra usa jIva ke, usI deza meM, usI kAla meM aura usI vidhi se niyamapUrvaka saba hotA hai; usake nivAraNa karane ke lie indra yA jinendra tIrthaGkaradeva koI bhI samartha nahIM hai| bhAvArtha - sarvajJadeva samasta dravya, kSetra, kAla, bhAva kI avasthAoM ko jAnate haiN| sarvajJa ke jJAna meM jo kucha pratibhAsita huA hai, vaha saba nizcaya se hotA hai; usameM hInAdhika kucha bhI nahIM hotaa| isa prakAra samyagdRSTi vicAra karatA hai| - ina gAthAoM meM yaha batAyA hai ki samyagdRSTi kI dharmAnuprekSA kaisI hotI hai? samyagdRSTi jIva, vastu ke svarUpa kA kisa prakAra cintana karatA hai? - yaha bAta yahA~ batAI hai| samyagdRSTi kI yaha bhAvanA jhUThA AzvAsana dene ke lie nahIM hai kintu jinendradeva ke dvArA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha dekhA gayA vastusvarUpa jisa prakAra hai, usI prakAra svayaM cintavana karatA hai| vastusvarUpa aisA hI hai; yaha koI kalpanA nahIM hai, yaha dharma kI bAta hai| jisa kAla meM jo honevAlI avasthA sarvajJa bhagavAna ne dekhI hai, usa kAla meM vahI avasthA hotI hai, dUsarI nahIM hotii|' isa nirNaya meM ekAntavAda yA niyatavAda nahIM hai, kintu sarvajJa kI pratItipUrvaka saccA anekAntavAda aura jJAnasvabhAva kI bhAvanA tathA jJAna kA ananta puruSArtha nihita hai|| AtmA, sAmAnya-vizeSasvarUpa vastu hai, vaha anAdi-ananta jJAnasvarUpa hai| dravya sAmAnya hai aura prati samaya honevAlI paryAya vizeSa hai| sAmAnyarUpa meM dhruva rahakara, vastu kA vizeSarUpa pariNamana hotA hai; usa vizeSa paryAya meM yadi svarUpa kI ruci kare to prati samaya vizeSa meM zuddhatA hotI hai aura yadi usa vizeSa paryAya meM aisI viparIta ruci kare ki 'jo rAgAdi va dehAdi hai, vaha maiM hU~' to vizeSa meM azuddhatA hotI hai| jise svarUpa kI ruci hai, use zuddhaparyAya kramabaddha pragaTa hotI hai aura jise vikAra kI-para kI ruci hai, use azuddhaparyAya kramabaddha pragaTa hotI hai| caitanya kI kramabaddhaparyAya meM antara nahIM par3atA, kintu kramabaddha kA aisA niyama hai ki jIva jisa ora kI ruci karatA hai, usa ora kI kramabaddha dazA hotI hai|| __ jise jJAnasvabhAva kI zraddhA va ruci hotI hai, usakI paryAya zuddha hotI hai; sarvajJa bhagavAna ke jJAna ke anusAra kramabaddhaparyAya hotI hai, usameM koI antara nahIM pdd'taa| itanA nizcaya karane meM to jJAnasvabhAvI dravya kI ora kA ananta puruSArtha A jAtA hai| yahA~ paryAya kA krama nahIM badalanA hai, kintu apanI ora ruci karanI hai| ruci ke anusAra paryAya hotI hai| . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra prazna - jagata ke padArthoM kI avasthA kramaniyamita hotI hai / jar3a athavA cetana ityAdi meM eka ke bAda dUsarI avasthA jaisI zrI sarvajJadeva ne dekhI hai, usI ke anusAra hotI hai, taba phira isameM puruSArtha karane kI bAta hI kahA~ rahI ? S uttara jaba AtmA ke jJAnasvabhAva kI ora kA puruSArtha kiyA jAtA hai, taba hI sarvajJa kI aura kramabaddhaparyAya kI zraddhA hotI hai / jisane apane AtmA meM kramabaddhaparyAya kA nirNaya kiyA ki aho ! jar3a aura caitanya sabhI kI avasthA kramabaddha svayaM huA karatI hai, maiM para meM kyA kara sakatA hU~? merA aisA svarUpa hai ki padArtha meM jaisA hotA hai, maiM vaisA hI jAnatA hU~; aise nirNaya meM usa para kI avasthA meM acchA-burA mAnanA nahIM rahatA; isa prakAra kartRtva chUTa kara jJAtRtva hI rahatA hai| jJAnasvabhAva kI sanmukhatA se viparIta mAnyatA kA aura anantAnubandhI kaSAya kA nAza ho jAtA hai / ananta paradravya ke kartRtva kA mahA mithyAtvabhAva dUra hokara, apane jJAtAsvabhAva kI ananta dRr3hatA ho jAtI hai| isa prakAra apanI ora kA aisA ananta puruSArtha sarvajJa kI pratIti meM A jAtA hai| hai / samasta dravyoM kI avasthA kramabaddha hotI hai| maiM use jAnatA hU~, kintu kisI kA kucha nahIM karatA - aisI mAnyatA ke dvArA jIva, mithyAtva kA nAza karake, para se haTakara apanI ora jhukatA sarvajJadeva ke jJAna meM jo pratibhAsita huA hai, usameM koI antara nahIM par3atA; samasta padArthoM kI samaya-samaya para kramaniyamita avasthA hotI hai, vahI hotA hai - aise nirNaya meM samyak puruSArtha kisa prakAra AyA ? - yaha batalAte haiM / para kI avasthA usake kramAnusAra hotI hI rahatI hai, maiM para kA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha kucha nahIM karatA, yaha nizcaya karate hI sabhI paradravyoM ke pariNamana ke karttatva kA abhimAna dUra ho jAtA hai, sva-para kI bhinnatA kA bhAva hotA hai aura merI avasthA para ke kAraNa nahIM hotI, isalie parAzrayabuddhi miTa jAtI hai| pahale viparIta mAnyatA ke kAraNa para kI avasthA meM acchA -burA mAnakara jo anantAnubandhI rAgadveSa karatA thA, vaha dUra ho gyaa| isa prakAra kramabaddhaparyAya kI zraddhA karane para paradravya ke kartRtva se haTakara, svayaM rAga-dveSarahita apane jJAtAsvabhAva ke sanmukha A gayA arthAt apane hita ke lie parasahAya kI buddhi chUTa gayI aura jJAna apanI ora pravRtta ho gyaa| apane dravya meM bhI eka ke bAda dUsarI avasthA kramabaddha hotI hai| maiM to jJAnasvabhAva kA piNDarUpa dravya hU~; vastu to jJAtA hI hai; vikArI avasthA jitanI vastu nahIM hai| avasthA meM jo rAga-dveSa hotA hai, vaha paravastu ke kAraNa nahIM kintu vartamAna avasthA kI durbalatA se hotA hai; isa durbalatA kI bhI pradhAnatA nahIM rahI, kintu svabhAvasanmukha puruSArtha se paripUrNa jJAtAsvarUpa meM hI dRSTi rhii| usa svarUpa ke lakSya se puruSArtha kI durbalatA kA alpakAla meM abhAva ho jaaegaa| merI paryAya mere dravya meM se AtI hai, parapadArtha meM se nahIM tathA eka paryAya meM se dUsarI paryAya pragaTa nahIM hotI; isalie apanI paryAya ke lie paradravya kI ora athavA paryAya kI ora dekhanA nahIM rahA, kintu jJAtAsvarUpI akhaNDa dravya kI ora dekhanA rhaa| jaba aisI dazA ho jAtI hai, taba samajhanA cAhie ki usane sarvajJa kA aura sarvajJa ke jJAna ke anusAra kramabaddhaparyAya kA nirNaya kara liyA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra prazna - sarvajJa bhagavAna ne dekhA ho, tabhI to AtmA kI ruci hotI hai na? uttara - yaha kisane nizcaya kiyA ki sarvajJa bhagavAna saba kucha jAnate haiM? jisane apanI paryAya meM sarvajJa bhagavAna kI jJAnazakti kA nirNaya kiyA hai, usakI paryAya, saMsAra se aura rAga se haTakara, apane jJAtasvabhAva kI ora jhuka gayI hai, tabhI sarvajJa kA nirNaya saccA hotA hai| jisakI paryAya jJAnasvabhAva kI ora ho gayI hai, use AtmA kI hI ruci hotI hai| jisane yaha yathArtharUpa se nizcaya kiyA ki 'aho! kevalI bhagavAna tIna kAla aura tIna loka ke jJAtA haiM, ve apane jJAna se sabakucha jAnate haiM kintu kisI kA kucha nahIM karate', usane apane AtmA ko jJAtAsvabhAva ke rUpa meM jAna liyA aura usako tIna kAla aura tIna loka ke samasta padArthoM kI karttatvabuddhi dUra ho gayI hai arthAt abhiprAya kI apekSA se vaha sarvajJa ho gayA hai| svabhAva kA aisA ananta puruSArtha, kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM AtA hai| kramabaddhaparyAya kI zraddhA niyatavAda nahIM hai kintu samyak puruSArthavAda hai, sarvajJavAda hai| pratyeka dravya kI eka ke bAda dUsarI jo avasthA hotI hai, usakA kartA svayaM vahI dravya hotA hai, kintu maiM usakA kartA nahIM hU~ aura na merI avasthA kA koI anya kartA hai| kisI nimittakAraNa se rAga-dveSa nahIM hote; isa prakAra nimitta aura rAga-dveSa ko mAtra jAnanevAlI jJAna kI avasthA raha jAtI hai| vaha avasthA jJAtAsvarUpa ko jAnatI hai, rAga ko jAnatI hai aura para ko bhI jAnatI hai; mAtra jAnanA hI jJAna kA svarUpa hai| jo rAga hotA hai, vaha jJAna kA jJeya hai, kintu rAga usa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha jJAna kA svarUpa nahIM hai - aisI zraddhA meM jJAna kA ananta puruSArtha samAviSTa rahatA hai| AcAryadeva ne yahA~ para ina do gAthAoM meM vastusvarUpa batAyA hai| samyagdRSTi ko abhI kevalajJAna nahIM huA, isake pahale kevalajJAna ko pratIti meM lekara, apane kevalajJAna kI bhAvanA karatA huA vastu svarUpa kA vicAra karatA hai| sarvajJa ne kaisA vastusvarUpa dekhA hai? isakA cintana karatA hai| vastu kI avasthA kramabaddha hotI hai| vastu kI jo avasthA hotI hai, usa avasthA ke lie anukUla nimittarUpa paravastu svayaM upasthita rahatI hai| AtmA kI kramabaddhaparyAya kI jo yogyatA hotI ho, usake anusAra yadi nimitta na Aye to vaha paryAya ruka jAegI - aisI bAta nahIM hai| yaha prazna hI nahIM rahatA ki yadi nimitta nahIM AyegA to paryAya kaise hogI? upAdAnasvarUpa kI dRSTivAle ko yaha prazna hI nahIM rhtaa| vastu meM apane krama se jaba jo avasthA hotI hai, taba usakA nimitta bhI hotA hI hai - aisA niyama hai| dhUpa, paramANuoM kI prakAzarUpa dazA hai aura chAyA bhI paramANuoM kI dazA hai| paramANuoM meM jisa samaya kAlI avasthA hotI hai, usa samaya kAlI avasthA unake dvArA svayaM hotI hai aura usa samaya dUsarI vastu nimittarUpa upasthita rahatI hai| paramANuoM kI kAlI dazA ke krama ko badalane ke lie koI samartha nahIM hai| dhUpa ke bIca meM hAtha rakhane para nIce parachAI par3atI hai, vaha hAtha ke kAraNa nahIM par3atI, kintu vahA~ ke paramANuoM kI hI usa samaya kAlI avasthA huI hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra prazna - amuka paramANuoM meM dopahara ko tIna baje kAlI avasthA honI hai - aisA sarvajJadeva ne dekhA ho aura yadi usa samaya hAtha bIca meM na Aye to kyA una paramANuoM kI tIna baje honevAlI kAlI dazA ruka jAyegI? uttara - nahIM; aisA hotA hI nhiiN| paramANuoM meM ThIka tIna baje kAlI avasthA honI ho to ThIka usI samaya hAtha ityAdi nimitta svayaM upasthita rahate hI haiN| sarvajJadeva ne apane jJAna meM yaha dekhA ho ki tIna baje amuka paramANuoM kI kAlI avasthA honI hai aura yadi nimitta kA abhAva hone se athavA nimitta ke vilamba se Ane ke kAraNa vaha avasthA vilamba se ho to sarvajJa kA jJAna galata ThaharegA, kintu yaha asambhava hai| jisa samaya vastu kI jo avasthA honI hotI hai, usa samaya nimitta kI upasthiti na ho, yaha ho hI nahIM sktaa| nimitta hotA to hai kintu para meM vaha kucha karatA nahIM hai| jisa prakAra yahA~ pudgala kI paryAya kA dRSTAnta diyA gayA hai; isI prakAra aba jIva kI paryAya kA dRSTAnta dekara samajhAte haiN| kisI jIva ke kevalajJAna pragaTa honA ho aura zarIra meM vajravRSabhanArAca saMhanana ke na hone se kevalajJAna ruka jAe, aisI mAnyatA asatya evaM parAdhInadRSTivAloM kI hai| jIva, kevalajJAna prApta karane kI taiyArI meM ho aura zarIra meM vajravRSabhanArAca saMhanana na ho - aisA kadApi nahIM ho sktaa| jahA~ upAdAna svayaM sannaddha ho, vahA~ nimitta bhI hotA hI hai| jisa samaya upAdAna kAryarUpa meM pariNata hotA hai, usI samaya dUsarI vastu nimittarUpa upasthita rahatI hai - aisA hone para bhI nimitta, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha upAdAna ke kArya meM kisI bhI prakAra kI sahAyatA, asara, prabhAva athavA parivartana nahIM krtaa| yaha nahIM ho sakatA ki nimitta na ho, aura nimitta se kArya ho - aisA bhI nahIM ho sktaa| cetana athavA jar3a dravya meM usakI apanI jo kramabaddha avasthA, jaba honI hotI hai, taba anukUla nimitta upasthita hote haiM - aisA svAdhIna dRSTi kA viSaya hai, use samyagdRSTi hI jAnatA hai, mithyAdRSTiyoM ko vastu kI svatantratA kI pratIti nahIM hotI; isalie unakI dRSTi nimitta para hI rahatI hai| ajJAnI ko vastusvarUpa kA yathArtha jJAna nahIM hai, isalie vaha vastu ke dharma meM zaGkA karatA hai ki yaha aisA kaise ho gayA hai ? use sarvajJa ke jJAna kI aura vastu kI svatantratA kI pratIti nahIM hai| jJAnI ko vastusvarUpa meM zaGkA nahIM hotii| vaha jAnatA hai ki jisa kAla meM, jisa vastu kI, jo paryAya hotI hai, vaha usakI kramabaddha avasthA hai; maiM to mAtra jJAyaka huuN| isa prakAra jJAnI ko apane jJAtRtva svabhAva kI pratIti hotI hai; isalie vaha sarvajJa bhagavAna ke dvArA jAne gae vastusvarUpa kA cintana karake, apane jJAna kI bhAvanA ko bar3hAtA hai ki maiM jJAyaka hI hU~; apane jJAyakasvarUpa kI bhAvanA karate-karate mujhe kevalajJAna pragaTa ho jaaegaa| aisI bhAvanA kevalI bhagavAna ke nahIM hotI kintu jise abhI alpa rAgadveSa hotA hai - aise cauthe, pA~caveM aura chaThe guNasthAnavAle jJAnI kI dharmabhAvanA kA yaha vicAra hai| isameM yathArtha vastusvarUpa kI bhAvanA hai| yaha koI mithyA kalpanA yA jhUThe AzvAsana ke lie nahIM hai| samyagdRSTi kisI bhI saMyoga-viyoga ko Apatti kA kAraNa nahIM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra mAnate, kintu jJAna kI apUrNadazA ke kAraNa apanI durbalatA se use alpa rAgadveSa hotA hai, usa samaya sampUrNa jJAnadazA kisa prakAra kI hotI hai, isakA ve isa taraha cintavana karate haiM / yaha dharmabhAvanA hai arthAt vastusvarUpa kA cintavana hai| 11 jisa kAla meM jisa vastu kI jo avasthA sarvajJadeva ke jJAna meM jJAta huI hai, usI prakAra kramabaddha avasthA hogii| bhagavAna tIrthaGkaradeva bhI use badalane meM samartha nahIM haiN| dekhie, isameM samyagdRSTi kI bhAvanA kI ni:zaGkatA kA kitanA bala hai ! 'bhagavAna bhI use badalane meM samartha nahIM hai' - yaha kahane meM vAstava meM apane jJAna kI niH : zaGkatA hI haiM / sarvajJadeva mAtra jJAtA hai kintu ve kisI bhI taraha kA parivartana karane meM samartha nahIM haiM, taba phira maiM to kara hI kyA sakatA hU~? maiM bhI mAtra jJAtA hI hU~ / isa prakAra use apane jJAna kI pUrNatA kI bhAvanA kA bala hai; para meM karttatva kI buddhi chUTa gaI hai| I jisa kSetra meM, jisa zarIra ke jIvana yA maraNa; sukha yA duHkha; saMyoga yA viyoga; jisa vidhi se honA hai, usameM kiJcitmAtra bhI antara nahIM par3a sktaa| sA~pa kA kATanA, pAnI meM DUbanA, agni meM jalanA ityAdi jo saMyoga honA hai, use badalane ko koI bhI tIna kAla- tIna loka meM samartha nahIM hai| isameM mahAnatama siddhAnta nihita hai jo ki jJAnabhAva kA puruSArtha siddha karatA hai 1 svAmI kArtikeya AcArya mahA santa-muni the, ve do hajAra varSa pUrva ho gaye haiN| unhoMne vastusvarUpa ko dRSTi meM rakhakara isa zAstra meM bAraha bhAvanAoM ke svarUpa kA varNana kiyA hai / yaha zAstra sanAtana jaina paramparA meM bahuta prAcIna mAnA jAtA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha svAmI kArtikeya munirAja ke sambandha meM zrImadrAjacandra ne likhA hai ki 'svAmIkArtikeyAnuprekSA vairAgya kA uttama grantha hai / usameM dravya / vastu ko yathAvat lakSya meM rakhakara, vairAgya kA nirUpaNa kiyA hai| gata varSa madrAsa taka jAnA huA thA, usa bhUmi meM kArtikeyasvAmI ne bahuta vicaraNa kiyA hai| isa ora ke nagna, bhavya, U~ce aDola vRtti se sthita pahAr3a dekhakara svAmI kArtikeyAdi kI aDola vairAgyamaya digambaravRtti bahuta yAda AtI thI / namaskAra ho una svAmI kArtikeyAdi ko / isa mahA santa-muni ke kathana meM bahuta gahana rahasya bharA huA hai / ' 122 'jisa jIva ke' arthAt sabhI jIvoM ke lie yahI niyama hai ki jisa jIva ko, jisa kAla meM, jIvana maraNa ityAdi kA koI bhI saMyoga, sukha-duHkha kA nimitta AnevAlA hai, vaha AegA hI, usameM parivartana karane ke lie devendra, narendra athavA jinendra ityAdi koI bhI samartha nahIM hai / yaha samyagdRSTi jIva kA yathArtha vastusvarUpa kA vicAra hai| vastu kA svarUpa hI aisA hai, use apane jJAna meM lene yogya hai| yahA~ sukha-duHkha ke saMyoga kI bAta kI gayI hai| saMyoga ke samaya bhItara jo zubha yA azubhabhAva hotA hai, vaha AtmA ke vIrya kA kArya hai / puruSArtha kI durbalatA se rAga-dveSa hote haiM / samyagdRSTi apanI paryAya kI hInatA ko sva-lakSya se jAnatA hai; vaha yaha nahIM mAnatA ki saMyoga ke kAraNa se rAga-dveSa hote haiM, kintu vaha yaha mAnatA hai ki jaisA sarvajJadeva ne dekhA hai, vaisA hI saMyoga-viyoga kramazaH hotA hai / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra mithyAdRSTi jIva yaha mAnatA hai ki parasaMyoga ke kAraNa rAga - dveSa hote haiM; isalie vaha saMyoga ko badalanA cAhatA hai; use vItarAga-zAsana ke prati zraddhA nahIM hai aura na use sarvajJa ke jJAna kI zraddhA hai| jo kucha hotA hai, vaha saba sarvajJadeva ke jJAna ke anusAra hotA hai / jise sarvajJa kI zraddhA ho, use yaha nizcaya karanA cAhie ki jo kucha sarvajJadeva ne dekhA hai, usI ke anusAra sabakucha hotA hai aura aisA hone se yaha mAnyatA bhI dUra ho jAtI hai ki saMyoga ke kAraNa apane meM rAga-dveSa hote haiM aura yaha mAnyatA bhI dUra ho jAtI hai ki maiM saMyoga ko badala sakatA huuN| jo isa sambandha meM thor3A sA bhI anyathA mAnatA hai, to samajhanA cAhie ki use vItarAga sarvajJa kI zraddhA nahIM hai| 13 'jaisA sarvajJa bhagavAna ne dekhA hai, vaisA hI hotA hai, isameM kiJcit mAtra bhI parivartana nahIM hotA' - aisI sarvajJa kI dRr3ha pratIti ko niyatavAda nahIM kaha sakate; yaha to samyagdRSTi dharmAtmA kA puruSArthavAda hai / samyagdarzana ke binA yaha bAta nahIM jamatI / jisakI dRSTi mAtra parapadArtha para hI hai, use bhrama se aisA lagatA hai ki yaha to niyatavAda hai kintu yadi sva-vastu kI ora se dekhe to isameM jJAnasvabhAva kI svAdhIna tattvadRSTi kA puruSArtha bharA huA hai / vastu kA pariNamana sarvajJa ke jJAna ke anusAra kramabaddha hotA hai aisA nizcaya karane para, jIva samasta paradravyoM se udAsa ho jAtA hai aura svadravya ke sanmukha ho jAtA hai; usI meM samyaktvAdi kA puruSArtha A jAtA hai / isa puruSArtha meM mokSa ke pA~coM samavAya samAviSTa ho jAte haiM / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha isa kramabaddhaparyAya kI zraddhA ke bhAva sarvajJa bhagavAna ke jJAna kA avalambana karanevAle haiM; yaha bhAva tIna kAla aura tIna loka meM badalanevAle nahIM haiN| yadi sarvajJa kA kevalajJAna galata ho jAe to yaha bhAva badale, jo ki sarvathA asakya hai / jagata, jagata meM rahe, yadi jagata ke kucha jIvoM ko sarvajJatA kI yaha bAta nahIM baiThatI to isase kyA ? jo vastusvarUpa sarvajJadeva ne dekhA hai, vaha kabhI nahIM badala sktaa| jaisA sarvajJadeva ne dekhA hai, vaisA hI hotA hai| jo isameM zaGkA karatA hai, vaha mithyAdRSTi hai| maiM nimitta aura saMyoga meM parivartana kara sakatA hU~ - aisA mAnanevAlA, sarvajJa ke jJAna meM zaGkA - karatA hai aura isalie vaha pragaTarUpa se mithyAdRSTi - ajJAnI hai / 14 aho! isa jJAnasvabhAva ko samajha lene para jagata ke samasta dravyoM ke prati kitanA udAsInabhAva ho jAtA hai ! zarIra kA aura para kA kartRtva chUTakara jJAnasvabhAva kI pratIti ho jAtI hai / isameM ananta - vIrya apanI ora kArya karatA hai / koI jIva antaraGga meM para kA kartRtva mAnatA ho, para meM sukhabuddhi ho aura kahe ki jo honA hai so hogA - yaha to zuSkatA hai; yaha bAta aisI nahIM hai| jaba jIva ananta paradravyoM se pRthak hokara, mAtra svabhAva meM santoSa mAnatA hai, taba yaha bAta yathArtha baiThatI hai; isakI svIkRti meM to sabhI parapadArthoM se haTakara jJAna, jJAna meM hI lagatA hai arthAt mAtra vItarAgabhAva ko hI karatA hai| jisako aisI pratIti hai ki narendra, devendra athavA jinendra, tIna kAla aura tIna loka meM eka paramANu ko badalane meM samartha nahIM hai, vaha jJAna kI ora sanmukha huA hai aura use samyagdarzana prApta hai, vaha kramazaH jJAna kI dRr3hatA ke bala se rAga kA nAza karake alpakAla meM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra 15 hI kevalajJAna ko prApta kara legA, kyoMki yaha nizcaya kiyA huA hai ki sabakucha kramabaddha hI hotA hai; isalie vaha aba jJAtAbhAva se jAnatA hI hai| jJAna kI ekAgratA kI kamI ke kAraNa vartamAna meM kucha apUrNa jAnatA hai aura alpa rAga-dveSa bhI hotA hai, parantu 'maiM to jJAna hI hU~' - aisI zraddhA ke bala se puruSArtha kI pUrNatA karake kevalajJAna prApta kara legA; isalie maiM to jJAtAsvarUpa hU~, parapadArthoM kI kriyA svatantra hotI hai, usakA kartA maiM nahIM hU~, maiM to jJAtA hI hU~,' isa prakAra kI yathArtha zraddhA hI kevalajJAna ko pragaTa karane kA ekamAtra apUrva aura aphara (apratihata) upAya hai| __vastu meM jo kucha huA, hotA hai aura hogA; vaha saba kevalI bhagavAna jAnate haiM aura jo kucha kevalI bhagavAna ne jAnA hai, vaha saba vastu meM hotA hai; isa prakAra jJeya aura jJAyaka kA paraspara mela/ sambandha hai| yadi jJeya-jJAyaka kA mela nahIM mAne aura kiJcitmAtra bhI kartA-karmapanA mAne to vaha jIva mithyAdRSTi hai| - kevalajJAnI sampUrNa jJAyaka haiM, unako kisI bhI padArtha ke prati karttatva yA rAga-dveSabhAva nahIM hotaa| samyagdRSTi ke bhI aisI zraddhA hotI hai ki kevalajJAnI kI taraha maiM bhI jJAtA hI huuN| maiM kisI bhI vastu kA kucha nahIM kara sakatA tathA kisI vastu ke kAraNa mujhameM kucha parivartana nahIM hotaa| yadi asthiratA se rAga ho jAe to vaha merA svarUpa nahIM hai| isa prakAra zraddhA kI apekSA se samyagdRSTi bhI jJAyaka hI hai| jisane yaha mAnA ki niyamapUrvaka vastu kI kramabaddha dazA hotI hai, maiM usakA jJAtA hU~; vaha vastusvarUpa kA jJAtA huaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha he bhAI! yaha (kramabaddhaparyAya) niyatavAda nahIM hai, apitu apane jJAna kA va samasta padArthoM ke niyati (kramabaddha avasthAoM) kA nirNaya karanevAlA puruSArthavAda hai| jaba ki samasta padArthoM kI avasthA kramabaddha hotI hai to maiM usake lie kyA karU~? maiM kisI kI avasthA kA krama badalane ke lie samartha nahIM huuN| merI kramabaddha avasthA mere dravyasvabhAva meM se pragaTa hotI hai, isalie maiM apane dravyasvabhAva meM ekAgra rahakara sabakA jJAtA hI hU~ - aisI svabhAvadRSTi (dravyadRSTi) meM ananta puruSArtha A jAtA hai| prazna - jaba sabhI kramabaddha haiM aura usameM jIva koI bhI parivartana nahIM kara sakatA to phira jIva kA puruSArtha parimita ho gayA? uttara - nahIM; saba kucha kramabaddha hai, maiM usakA akartA hU~, . jJAtA hU~, kartA nahIM - isa nirNaya meM hI jIva kA ananta puruSArtha samAviSTa hai, kintu usameM koI parivartana karanA AtmA ke puruSArtha kA kArya nahIM hai| jaise bhagavAna jagata kA sabakucha mAtra jAnate hI haiM, kintu ve bhI usameM koI parivartana nahIM kara sakate, taba kyA isase bhagavAna kA puruSArtha parimita ho gayA? nahIM; bhagavAna kA ananta aparimita puruSArtha apane jJAna meM samAviSTa hai| bhagavAna kA puruSArtha nija meM hai, para meM nhiiN| puruSArtha, jIva dravya kI paryAya hai; isalie usakA kArya jIva kI hI paryAya meM hotA hai kintu jIva ke puruSArtha kA kArya para meM nahIM hotaa| jo yaha mAnatA hai ki samyagdarzana aura kevalajJAnadazA, AtmA ke puruSArtha ke binA hotI hai, vaha mithyAdRSTi hai| jJAnI pratikSaNa svabhAva kI pUrNatA ke puruSArtha kI bhAvanA karatA hai| aho! jinako Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vastuvijJAnasAra pUrNa jJAyakasvabhAva pragaTa ho gayA hai, ve kevalajJAnI haiM; unake jJAna meM sabakucha eka hI sAtha jJAta hotA hai - aisI pratIti karane para svayaM bhI svasanmukhadRSTi se jJAnabhAvarUpa pariNamana karane lagA / jJAna ke atirikta para kA karttatva athavA rAgAdika, sabakucha abhiprAya meM se dUra ho gayA / jJAnI isa jJAnadRSTi ke bala se aura jJAna kI pUrNatA kI bhAvanA se vastusvarUpa kA cintavana karatA hai / yaha bhAvanA jJAnI kI hai, ajJAnI mithyAdRSTi kI nahIM hai kyoMki mithyAdRSTi jIva para kA karttatva mAnatA aura para - karttatva kI mAnyatAvAlA jIva jJAtRtva kI yathArtha bhAvanA nahIM kara sakatA kyoMki kartRtva aura jJAtRtva me paraspara virodha hai / 17 'sarvajJa bhagavAna ne apane kevalajJAna meM jo dekhA hai, vahI hotA hai / yadi hama usameM koI parivartana nahIM kara sakate - to phira usameM puruSArtha nahIM rahatA, 'isa prakAra jo mAnate haiM, ve ajJAnI haiM / he bhAI! tU kisake jJAna se bAta karatA hai? apane jJAna se yA dUsare ke jJAna se ? yadi tU apane jJAna se hI bAta karatA hai to phira jisa jJAna ne sarvajJa kA aura sabhI dravyoM kI avasthA kA nirNaya kara liyA, usa jJAna meM svadravya kA nirNaya na ho yaha ho hI kaise sakatA hai ? svadravya kA nirNaya karanevAle jJAna meM ananta puruSArtha hai / tUne apane tarka meM kahA hai ki 'sarvajJa bhagavAna ne apane kevalajJAna meM jaisA dekhA ho vaisA hotA hai' to vaha mAtra bAta karane ke lie kahA hai athavA tujhe sarvajJa ke kevalajJAna kA nirNaya hai ? pahale to yadi tujhe kevalajJAna kA nirNaya na ho to sarvaprathama vaha nirNaya kara aura yadi tU sarvajJa ke nirNayapUrvaka yaha kahatA ho to sarvajJa bhagavAna ke kevalajJAna Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha kA nirNaya karanevAle jJAna meM samyak puruSArtha A hI jAtA hai| sarvajJa kA nirNaya karane meM jJAna kA ananta vIrya kArya karatA hai, tathApi usakA inkAra karake tU kahatA hai ki isameM puruSArtha nahIM rahA! saca to yaha hai ki tujhe pUrNa kevalajJAna ke svarUpa kI zraddhA hI nahIM hai aura kevalajJAna ko svIkAra karane kA ananta puruSArtha tujhameM pragaTa nahIM huA hai| kevalajJAna ko svIkAra karane meM ananta puruSArtha kA astitva A jAtA hai, tathApi yadi use svIkAra nahIM karatA to kahanA hogA ki tU mAtra bAteM hI karatA hai kintu tujhe sarvajJa kA nirNaya nahIM huA hai| yadi sarvajJa kA nirNaya ho to puruSArtha kI aura mokSa kI zaGkA nahIM raha sktii| yathArtha nirNaya kare aura mokSa kA puruSArtha na Aye - yaha ho hI nahIM sktaa| jisa jJAna ne ananta padArthoM ko jAnanevAle, ananta sAmarthya se paripUrNa aura bhavarahita kevalajJAna kA nirNaya kiyA, usa jJAna ne apane puruSArtha ke dvArA nirNaya kiyA hai yA binA hI puruSArtha ke? jisane bhavarahita kevalajJAna ko pratIti meM liyA hai, usane rAga meM lipta hokara pratIti nahIM kI, kintu rAga se pRthak hokara, apane jJAnasvabhAva meM sthira hokara bhavarahita kevalajJAna kI pratIti kI hai| jisa jJAna ne jJAna meM sthira hokara bhavarahita kevalajJAna kI pratIti kI hai, vaha jJAna svayaM bhavarahita hai aura isalie usa jJAna meM bhava kI zaGkA nahIM hai| jaba pahale jJAna meM kevalajJAna kI pratIti nahIM thI, taba vaha ananta bhava kI zaGkA meM jhUlatA rahatA thA aura aba pratIti hone para ananta bhava kI zaGkA dUra ho gayI hai tathA ekAdha bhava meM mokSa ke lie Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra 19 jJAna ni:zaGka ho gayA hai, usa jJAna meM ananta puruSArtha nihita hai| isa prakAra 'sarvajJa bhagavAna ne apane kevalajJAna meM jaisA dekhA ho vaisA hI hotA hai', aisI rvajJa kI yathArtha zraddhA meM apanI bhavarahitatA kA nirNaya samAviSTa ho jAtA hai arthAt usameM mokSa kA puruSArtha A jAtA hai| sarvajJa ke yathArtha nirNaya ke bala se mokSamArga prArambha ho jAtA hai| sabhI dravyoM kI taraha apane dravya kI avasthA bhI kramabaddha hI hai| jaise anya dravyoM kI kramabaddhaparyAya isa jIva se nahIM hotI, vaise hI isa jIva kI kramabaddhaparyAya bhI anya dravyoM se nahIM hotii| apanI kramabaddhaparyAya ke nirNaya ke lie apane dravyasvabhAva meM hI dekhA jAtA hai ki aho! merI paryAyarUpa to merA dravya hI hotA hai| dravya meM rAga-dveSa nahIM hai, koI paradravya mujhe rAga-dveSa nahIM karAtA; paryAya meM jo alpa rAga-dveSa hai, vaha merI kamajorI ke kAraNa se hai, vaha kamajorI bhI mere dravya meM nahIM hai| isa prakAra para meM na dekhakara, apane svabhAva meM hI dekhanA raha jAtA hai| vaha jIva svabhAva ke bala se alpa kAla meM rAga ko dUra karake kevalajJAna ko avazya pragaTa kregaa| basa, usI ko kramabaddhaparyAya kI zraddhA hai, usa jIva ne hI sarvajJa ko yathArthatayA jAnA hai aura vahI jIva svabhAvadRSTi se sAdhaka huA hai, jisakA phala sarvajJadazA hai| dravya meM pratisamaya jo vizeSa avasthA hotI hai, vaha vastu meM se hI AtI hai| vastu meM vizeSa pragaTa hotA hai; isameM kevalajJAna bharA huA hai| sAmAnya-vizeSarUpa vastu kI yaha bAta jaina ko chor3akara anyatra kahIM bhI nahIM hai aura samyagdRSTi ke atirikta anya loga use yathArthatayA samajha nahIM skte| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha - sAmAnya meM se vizeSa hotA hai - itanA siddhAnta nizcita karane para, usakA pariNamana nija kI ora Dhala jAtA hai| para se merI paryAya nahIM hotI, nimitta se bhI nahIM hotI, vikalpa se bhI zuddhaparyAya nahIM . hotI aura eka paryAya meM se bhI dUsarI paryAya hotI; isa prakAra sabase lakSya haTAkara, jo jIva apane dravya kI ora jhukA hai, usa jIva ko aisI pratIti ho gayI hai ki sAmAnya meM se hI vizeSa hotA hai| ajJAnI ko aisI svAdhInatA kI pratIti nahIM hotii| ___ bhagavAna ne jaisA dekhA hai, vaisA hI hotA hai - yaha nizcaya karanevAle kI buddhi parakartRtva se haTakara, nija meM stambhita ho gayI hai| jJAna ne nija meM sthira hokara sarvajJa kI jJAnazakti kA aura samasta dravyoM kA nirNaya kiyA hai| vaha nirNayarUpa paryAya na to kisI para meM se AI hai aura na vikalpa meM se AI hai, kintu vaha nirNaya kI zakti dravya meM se pragaTa huI hai arthAt nirNaya karanevAle ne dravya ko pratIti meM lekara nirNaya kiyA hai| aisA nirNaya karanevAlA jIva hI sarvajJa kA saccA bhakta hai| usakA jhukAva apane sarvajJasvabhAva kI ora huA hai| ataH vaha kahIM bhI na rukakara, alpakAla meM hI sarvajJa ho jaaegaa| isase viruddha arthAt koI dravya anya dravya kA kucha kara sakatA hai - aisA mAnanevAlA vAstava meM apane AtmA ko, sarvajJa ke jJAna ko, nyAya ko, tathA dravya-paryAya kI svatantratA ko nahIM maantaa| apanA AtmA para se bhinna hai, tathApi vaha para kA kucha karatA hai; isa prakAra mAnanA, AtmA ko pararUpa mAnanA hai athavA AtmA ko nahIM mAnanA hI hai| vastu kI avasthA sarvajJadeva ke dekhe hue anusAra hotI hai, Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra 21 usake badale yaha mAnanA ki maiM use badala sakatA hU~, vaha sarvajJa ke jJAna ko yathArtha na mAnane ke samAna hai| vastu kI hI kramabaddha avasthA hotI hai, taba nimitta use karatA hai athavA nimitta usameM koI parivartana kara DAlatA hai, yaha bAta kahA~ rahI? nimitta, para kA kucha bhI nahIM karatA, tathApi jo yaha mAnatA hai ki mere se para meM koI parivartana hotA hai, vaha sacce nyAya ko nahIM maantaa| dravya kI paryAya dravya meM se hI AtI hai, usake badale jo yaha mAnatA hai ki para meM se dravya kI paryAya AtI hai arthAt jo yaha mAnatA hai ki maiM para kI paryAya kA kartA hU~, vaha dravya-paryAya ke svarUpa ko hI nahIM maantaa| isa prakAra viparIta mAnyatA meM asat kA sevana A jAtA hai| vastu kramabaddhaparyAyarUpa pariNamati hai, usakA kartA dUsarA nahIM hai| jaise jJAna samasta vastuoM ko mAtra jAnatA hai kintu kisI kA kucha karatA nahIM hai; isI prakAra paradravya nimittamAtra hotA hai, vaha upAdAna meM kucha karatA nahIM hai| jisa samaya svalakSyI puruSArtha ke dvArA AtmA kI samyagdarzana paryAya pragaTa hotI hai, usa samaya sacce deva-guru-zAstra Adi nimitta hote haiN| prazna - jIva ko samyagdarzana pragaTa hone kI taiyArI ho aura sacce deva-guru-zAstra Adi nimitta na mileM to samyagdarzana nahIM hotA hai na? uttara - yaha ho hI nahIM sakatA ki jIva ko samyagdarzana Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha pragaTa hone kI taiyArI ho aura sacce deva-guru Adi nimitta na hoN| jaba upAdAnakAraNa taiyAra hotA hai, taba nimittakAraNa svayameva A jAtA hai, kintu koI kisI kA kartA nahIM hotaa| upAdAna ke kAraNa na to nimitta AtA hai aura na nimitta ke kAraNa upAdAna kA kArya hotA hai| donoM svatantrarUpa se apane-apane kArya ke kartA haiN| aho! vastu kitanI svatantra hai! samasta vastuoM meM kramavartitva cala hI rahA hai| jo paryAya honI hai, vaha hotI hI rahatI hai| jJAnI jIva jJAta ke rUpa meM jAnatA rahatA hai aura ajJAnI jIva kartRtva kA mithyAbhimAna karatA hai| jo para ke kartRtva kA abhimAna karatA hai, usakI paryAya ajJAnamaya hotI hai aura jo jJAtA rahatA hai, usakI jJAnaparyAya kramazaH vikasita hokara kevalajJAna ko prApta ho jAtI hai| ___ sarvajJadeva ne vastu kI anAdi-ananta samaya kI paryAyeM jaisI jAnI haiM, unakA krama nahIM bdltaa| anAdi-ananta kAla kA jitanA samaya hai, utanI hI pratyeka vastu kI paryAyeM haiN| vastu svayaM apane utpAda-vyaya-dhrauvya se pratyeka samaya kI paryAyarUpa pariNamana karatI haiM, isa krama se jitane samaya haiM utanI hI paryAyeM haiN| yadi koI yaha kahe ki maiM para kI paryAya kara dUM to isakA matalaba yaha huA ki vaha vastu ke svatantra pariNamana ko nahIM mAnatA hai| paryAya ke krama meM parivartana karane ke lie koI bhI samartha nahIM hai| isa kramabaddhaparyAya ke siddhAnta meM kevalajJAna kA svIkAra hai| isameM zraddhA-jJAna kA ananta puruSArtha hai| jaba anAdi-ananta akhaNDa dravya ko pratIti meM lete haiM, taba kramabaddhaparyAya kI zraddhA hotI hai kyoMki kramabaddhaparyAya kA mUla to vahI hai| jo jIva, svasanmukha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra 23 hokara jJAnasvabhAva kI zraddhA karatA hai aura caitanya ke kevalajJAna kI pratIti karake, jJAnabhAvarUpa pariNata hotA hai, use hI kramabaddhaparyAya kA saccA svarUpa khyAla meM AtA hai| merI paryAyarUpa merA dravya pariNamatA hai; isa prakAra dravya kI ora jhukane se sAdhaka paryAya kA prArambha huA, use aba svadravya kI ora hI dekhanA rahA aura usI dravya ke bala para pUrNatA ho jaaegii| vastu kA satyasvarUpa to aisA hI hai, ise samajhe binA chuTakArA nahIM hai; vastu kA svAdhIna paripUrNa svarUpa dhyAna meM lie binA paryAya meM zAnti kahA~ se AyegI? yadi sukha-dazA cAhate ho to yaha vastusvarUpa jAnanA par3egA; jisase sukha-dazA pragaTa ho ske| aho! merI paryAyarUpa merA AtmA hI pariNamatA hai, isa prakAra jisane nizcaya kiyA, use apane meM jJAnasvabhAva kI sanmukhatA se samabhAva-jJAtAbhAva ho jAtA hai, use paryAya ko badalane kI AkulatA nahIM rahatI kintu jo-jo paryAyeM hotI haiM, vaha unakA jJAtA ke rUpa meM jAnanevAlA hotA hai| jo jJAtA ke rUpa meM jAnanevAlA hotA hai, use kevalajJAna hone meM vilamba kaisA? jJAtRtva kA virodha karake jo paryAya hotI hai, vaha viSamabhAvarUpa hai arthAt vikArI hai aura nija meM dRSTi karake jJAtRtva ke rUpa meM rahane para jo paryAya hotI hai, vaha samabhAva se vizeSa zuddha hotI jAtI hai| jIva kA sabakucha apanI paryAya meM hI samAviSTa hotA jAtA hai| yadi apanI paryAya ko svadRSTi se kare to zuddha ho aura yadi paradRSTi se kare to azuddha ho| zuddhatA-azuddhatA kA para ke sAtha sambandha nahIM hai, kintu dRSTi kisa ora jAtI hai, isa para zuddha Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha -azuddha paryAya kA AdhAra hai| koI jIva zubhabhAva karane se paravastu . (deva, zAstra, guru athavA mandira ityAdi) ko prApta nahIM kara sakatA aura azubhabhAva karane se (koI rupayA-paisA ityAdi) paravastu ko prApta nahIM kara sktaa| jo paravastu, jisa kAla meM aura jisa kSetra meM AnI hotI hai, vahI vastu usa kAla aura usa kSetra meM svayaM A jAtI hai, vaha AtmA ke bhAva ke kAraNa nahIM aatii| . vastu kI samasta paryAyeM apane kramabaddha niyamAnusAra hI hotI hai, unameM koI antara nahIM pdd'taa| isa samajha meM vastu kI pratIti aura jJAnasvabhAva kI sanmukhatArUpa vIrya pragaTa hotA hai| ise mAnane para jIva ananta paradravyoM ke kartRtva ko chedakara mAtra jJAtA ho jAtA hai| isameM samyagdarzana kA aisA apUrva puruSArtha bharA huA hai ki jaisA ananta kAla meM kabhI bhI nahIM kiyA thaa| ___jaise AtmA apanI kramabaddhaparyAyarUpa hotA hai, usI prakAra jar3a bhI apanI-apanI kramabaddhaparyAyarUpa hotA hai| karma kI jo-jo avasthA hotI hai, use AtmA nahIM karatA, kintu ve paramANu hI usa paryAyarUpa hote haiN| karma ke paramANuoM meM udaya, udIraNA ityAdi jo daza avasthAe~ (karaNa) haiM, ve bhI paramANu kI kramabaddhadazA hai| AtmA ke zubhapariNAma ke kAraNa karma ke paramANuoM kI dazA badala nahIM gayI hai, kintu una paramANuoM meM hI usa samaya vaha dazA hone kI yogyatA thI; isalie vaha dazA huI hai| jIva apanI dazA meM puruSArtha karatA hai aura usa samaya karma ke paramANuoM kI kramabaddhadazA upazama, udIraNAdirUpa svayaM hotI hai| paramANu meM usakI avasthA usakI yogyatA se, usake kAraNa se hotI hai kintu AtmA usakA kucha nahIM krtaa| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra 25 . prazna - karma yadi paramANu kI kramabaddhaparyAya hI hai to phira jainoM meM to karmasiddhAnta ke vipula zAstra bhare par3e haiM, unake sambandha meM kyA samajhA jAe? uttara- he bhAI! yaha sabhI zAstra AtmA ke pariNAma ko hI batAnevAle haiN| karma kA jitanA varNana hai, usakA AtmA ke pariNAma ke sAtha nimitta-naimittika sambandha hai| AtmA ke pariNAma kisa -kisa prakAra ke hote haiM, yaha samajhAne ke lie upacAra se karma meM bheda karake samajhAyA hai| nimitta-naimittika sambandha kA jJAna karAne ke lie karma kA varNana kiyA hai kintu jar3akarma ke sAtha AtmA kA kartA-karma sambandha nahIM hai| prazna - bandha, udaya, udIraNA, upazama, apakarSaNa, utkarSaNa, saMkramaNa, sattA, niddhatta aura nikAcita - aise daza prakAra ke karaNa (karma kI avasthA ke prakAra) kyoM kahe gaye haiM? / uttara- isameM bhI vAstava meM to caitanya kI hI pahacAna karAyI gayI hai| karma ke jo daza prakAra batAye haiM, ve AtmA ke pariNAmoM ke prakAra batAne ke lie hI haiN| AtmA kA puruSArtha vaise daza prakAra se ho sakatA hai - yaha batAne ke lie karma ke bheda karake samajhAyA hai| AtmA ke puruSArtha ke anurUpa paramANu bhI usakI yogyatA se svayaM pariNamana karate haiM, isameM donoM ke nimitta-naimittika sambandha kA jJAna karAyA hai, parantu yaha bAta nahIM hai ki karma, AtmA kA kucha karate haiN| karma kA pratyeka paramANu bhI dravya hai, vaha dravya apanI tIna kAla kI paryAyarUpa se svayaM pariNamana karatA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha prazna - zAstra meM to yaha kahA hai ki karma kI udIraNA hotI hai? uttara - udIraNA kA artha yaha nahIM hai ki bAda meM honevAlI avasthA ko udIraNA karake jaldI lAyA gayA ho; paramANu kI kramabaddha avasthA hI usa taraha kI hai| jIva ne apane meM puruSArtha kiyA - yaha batAne ke lie upacAra se aisA kahA hai ki karma meM udIraNA huI hai| udIraNA meM bhI karma kI avasthA kA krama badala nahIM gayA hai| jahA~ yaha kahA jAtA hai ki jIva adhika puruSArtha kare to adhika karma khira jAte haiM, vahA~ bhI vAstava meM jIva ne karmoM ko khirAne kA puruSArtha nahIM kiyA hai, kintu apane svabhAva meM rahane kA puruSArtha kiyA hai| jIva ke vizeSa puruSArtha kA jJAna karAne ke lie upacAra se aisA kahA jAtA hai ki bahuta samaya ke karmaparamANuoM ko alpakAla meM hI naSTa kara diyA hai| isa Aropita kathana meM yathArtha vastusvarUpa to yaha hai ki jIva ne svabhAva meM rahane kA puruSArtha kiyA aura usa samaya jina karmoM kI avasthA svayaM khiranerUpa thI, ve karma khira gye| paramANu kI avasthA ke krama meM bhaGga nahIM pdd'taa| bahuta kAla ke karma kSaNabhara meM naSTa kara diye' - isa kathana kA tAtparya itanA hI samajhanA cAhie ki jIva ne apanI paryAya meM bahuta-sA puruSArtha kiyA hai| chahoM dravya pariNamanasvabhAvI haiM aura ve apanI-apanI kramabaddhaparyAya meM pariNamita hote haiN| chahoM dravya para kI sahAyatA ke binA svayaM pariNamita hote haiM, yaha zraddhA karane meM hI para ke akartRtva kA ananta puruSArtha hai| puruSArtha ke binA jIva kI eka bhI paryAya nahIM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra hotI / ajJAnI puruSArtha kI sanmukhatA apanI ora karane ke badale para kI ora karatA hai / yadi vaha svabhAva kI ruci kare to svabhAva kI ora Dhale aura paryAya kramazaH zuddha hotI jaae| 27 isa bAta kI samajha meM AtmA ke mokSa kA upAya nihita hai; isalie isa bAta ko bahuta vizleSaNa karake samajhanA cAhie, sarvajJa ke nirNayapUrvaka spaSTa karake jAnanA caahie| parama sat ko Dha~kanA nahIM cAhie, kintu UhApoha karake barAbara nizcaya karanA cAhie / satya meM kisI kI lajjA nahIM hotI, yaha to vastusvarUpa hai / samyagdRSTi dharmAtmA apane samyagjJAna se yaha jAnatA hai ki sarvajJa bhagavAna ne apane jJAna meM jo jAnA hai, usI prakAra pratyeka vastu kramabaddha pariNamita hotI hai| dUsarA usakA kartA nahIM hai| merI kevalajJAna paryAya, mere svadravya meM se hI pragaTa hogI aisI samyak bhAvanA se usakA jJAna, svasanmukha hokara svabhAva meM ekAgra hotA hai aura jJAtAzakti prati paryAya meM nirmala hotI jAtI hai tathA vikArIparyAya kramazaH dUra hotI jAtI hai| kauna kahatA hai ki isameM puruSArtha nahIM hai ? jo aise svabhAva meM niHzaGka hai, vaha samyagdRSTi hai aura isa svabhAva meM jo tanika bhI sandeha kA vedana karatA hai, vaha mithyAdRSTi hai, use sarvajJa ke jJAna kI aura apane jJAtAsvabhAva kI zraddhA nahIM hai / -- aho ! isa samyagdRSTi jIva kI bhAvanA to dekho ! vaha svabhAva ke Azraya se hI sAdhakadazA kA prArambha karatA hai aura svabhAva meM hI lAkara pUrNa karatA hai / kevalajJAna sampUrNatayA nija meM hI samAviSTa ho jAtA hai| sAdhaka dharmAtmA apane meM hI samAviSTa honA cAhatA hai / usane bAhara se na to kahIM se prArambha kiyA hai aura na bAhya meM kahIM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha rukanevAlA hai / AtmA kA mArga AtmA meM se nikalakara AtmA meM hI samAviSTa ho jAtA hai / 28 yahA~ mAtra jIva kI hI bAta nahIM hai, apitu sabhI padArthoM kI avasthA kramabaddha hotI hai| yaha nizcaya karane meM jJAna kA ananta vIrya hai / yaha nizcaya karane para, pahale ananta padArthoM ko acchA-burA mAnakara jo rAga-dveSa hotA thA, vaha saba dUra ho gayA; para kA svAmitva mAnakara jo vIrya para meM ruka rahA thA, vaha aba apane AtmasvabhAva kI ora laga gayA hai; rAga - nimitta ityAdi ke ora kI dRSTi chUTa gayI aura svabhAva meM dRSTi ho gayI / svabhAvadRSTi meM apanI paryAya kI svAdhInatA kI kaisI pratIti hotI hai, isakI yaha bAta hai / svabhAvadRSTi ko samajhe binA vrata, tapa Adi saba binA ikAI ke zUnya ke samAna haiN| mithyAdRSTi jIva ke yaha koI sacce nahIM hote, unase puNya hogA; dharma nahIM, mokSamArga nahIM / he jIva ! terI vastu meM bhagavAna jitanI hI paripUrNa zakti hai, paramezvaratA apanI vastu meM se hI pragaTa hotI hai| yadi aise avasara para yathArtha vastu ko dRSTi meM na le to vastu ke svarUpa ko jAne binA janma-maraNa kA anta nahIM ho sakatA / vastu ke jAnane para ananta saMsAra dUra ho jAtA hai| vastu meM saMsAra nahIM hai aura vastu kI pratIti hone para mokSaparyAya kI taiyArI kI pratidhvani hone lagatI hai / bhagavan! yaha tere svabhAva kI bAta hai, eka bAra hA~ to kaha ! tere svabhAva kI svIkRti meM se svabhAvadazA kI asti AyegI; svabhAvasAmarthya kA inkAra mata kara! saba prakAra se avasara A cukA hai, apane dravya meM dRSTi karake dekha !! jisa dravya meM se sAdi - ananta Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra 29 mokSadazA pragaTa hotI hai, usa dravya kI pratIti ke bala se mokSamArga prArambha ho jAtA hai| jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ye chahoM dravya apanI-apanI kramabaddhaparyAyarUpa pariNamate haiN| jisa vastu meM se apanI avasthA AtI hai, usa vastu para dRSTi rakhane se mokSa hotA hai| paradravya merI avasthA ko kara degA - aisI parAdhInadRSTi ke TUTa jAne se aura nijadravya meM dRSTi rakhane se rAga kI utpatti nahIM hotI, apitu jIva, akartA hokara svayaM jJAtA-dRSTA ho jAtA hai aura jJAtA -dRSTA ke bala se asthiratA ko tor3akara, sampUrNa sthira hokara alpakAla meM hI mukti ko prApta kara letA hai, isameM ananta puruSArtha A jAtA hai| puruSArtha ke dvArA svarUpa kI dRSTi karane se aura usa dRSTi ke bala se svarUpa meM ramaNatA karane se caitanya meM zuddha kramabaddhaparyAya hotI hai| caitanya kI zuddha kramabaddhaparyAya prayatna ke binA nahIM hotii| mokSamArga ke prArambha se mokSa kI pUrNatA taka sarvatra, samyak puruSArtha aura jJAna kA hI kArya hai| bAhya vastu kA jo honA ho so ho, isa prakAra kramabaddhatA kA nizcaya vAstava meM taba saccA kahalAtA hai, jaba bAhya vastu se udAsa hokara, sabakA jJAtAmAtra raha jaae| jo jIva apane ko para kA kartA mAnatA hai aura yaha mAnatA hai ki para se apane ko sukha -duHkha hotA hai, use kramabaddhaparyAya kI saccI pratIti nahIM hai| jJAnasvabhAva ke sanmukha dekhanevAle ko hI kramabaddhaparyAya kA saccA jJAna hotA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *30 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha maiM dravya hU~ aura mere ananta guNa haiN| ve guNa palaTakara samaya -samaya para eka ke bAda eka avasthA hotI hai| koI bhI samaya avasthA ke binA khAlI nahIM jaataa| kevalajJAna aura mokSadazA bhI mere guNa meM se kramabaddha pragaTa hotI hai, isameM koI bhI paracIja aMzamAtra bhI kAraNa nahIM hai| isa prakAra kramabaddhaparyAya kI zraddhA hone para, apanI paryAya pragaTa hone ke lie kisI paravastu para lakSya nahIM rahegA aura isalie kisI paravastu ke prati rAga-dveSa karane kA kAraNa nahIM rhegaa| isakA artha yaha huA ki vaha jIva samasta parapadArthoM meM iSTa -aniSTabuddhi chor3akara, AtmanirIkSaNa meM hI laga jAtA hai; aisA hone para apane meM bhI aisA saMzayarUpa vikalpa nahIM rahatA ki 'merI pUrNa zuddhaparyAya kaba pragaTa hogI?' kyoMki tIna kAla kI kramabaddhaparyAya se bharA huA dravya usakI pratIti meM A gayA hai aura mokSamArga pratikSaNa sadha hI rahA hai| tAtparya yaha hai ki jo svasanmukha hokara kramabaddhaparyAya kI zraddhA karatA hai, vaha jIva avazya hI Asanna muktigAmI hotA hai, kyoMki jisa samaya jisa vastu kI jo avasthA hotI jAtI hai, usakA vaha mAtra jJAna hI karatA hai| basa, vaha jJAtA ho gayA; jJAtArUpa se rahakara vaha alpakAla meM hI kevalajJAna prApta karake mukti ko prApta kregaa| yaha kramabaddhaparyAya kI zraddhA kA arthAt jJAnasvabhAva kI zraddhA kA phala hai| kramabaddhaparyAya ke nirNaya meM jJAyakabhAva kA arthAt vItarAga -svabhAva kA nirNaya hai aura vaha nirNaya svasanmukha puruSArtha se ho sakatA hai| samyak puruSArtha ko svIkAra kiye binA mokSamArga kI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra 31 kramabaddhaparyAya nahIM hotii| jisake jJAna meM puruSArtha kA svIkAra nahIM hotA, vaha apane puruSArtha ko prArambha nahIM karatA; isalie puruSArtha ke binA use samyagdarzana aura kevalajJAna nahIM hotaa| jJAna ke puruSArtha ko svIkAra nahIM karanevAle kI kramabaddhaparyAya nirmala nahIM hogI, kintu vikArI hogii| cAhe kramabaddha avasthA kA nirNaya kaho yA puruSArthavAda kaho, vaha yahI hai| prazna - yadi kramabaddhaparyAya jaba jo honI ho, taba vahI hotI hai to phira vikArIbhAva bhI jaba honA hoM, tabhI to hote haiM? uttara - are bhAI! terA prazna viparItatA ko lekara upasthita huA hai| vikAra ko jAnanevAle ko jJAna kI ruci hai yA vikAra kI? vikAra ko yathArthatayA jAnane kA kAma karanevAlA vIrya / puruSArtha to apane jJAna kA hai aura usa jJAna kA vIrya, vikAra se haTakara svabhAva kI ora jA rahA hai; svabhAvasanmukha jJAna, vikAra kI yA para kI ruci meM kadApi nahIM aTakatA, apitu svabhAva ke bala se alpakAla meM hI viMkAra kA kSaya karatA hai| jise vikAra kI ruci hai, usakI dRSTi kA bala vikAra kI ora jAtA hai| jo honI hotI hai vahI hotI hai, maiM jJAtA hU~' isa prakAra kisakA vIrya svIkAra karatA hai ? yaha svIkAra karanevAle ke vIrya meM, para meM sukhabuddhi nahIM hotI kintu svabhAva meM hI santoSa hotA hai, jJAna kI pratIti hotI hai| jaise kisI bar3e AdamI ke yahA~ zAdI kA avasara ho aura vaha saba ko AcUla nimantraNa dekara vividha prakAra ke miSThAnna jimAye, isI prakAra yahA~ sarvajJadeva ke ghara meM AcUla nimantraNa hai; 'mukti ke maNDapa meM' sabako AmantraNa hai, samasta vizva ko AmantraNa hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha muktimaNDapa ke prItibhoja meM sarvajJa bhagavAna ke dvArA divyadhvani meM ucca prakAra ke nyAya parose jAte haiM, jinheM pacAne se AtmA puSTa hotA hai| 32 yadi tujhe sarvajJa bhagavAna honA ho to tU bhI isa bAta ko mAna ! jo isa bAta ko svIkAra karatA hai, usakI mukti nizcita hai / lIjiye ! yaha hai muktimaNDapa kA prItibhoja !! aba, gAthA 321-322 meM jo vastusvarUpa batAyA hai, usakI vizeSa dRr3hatA ke lie 323 vIM gAthA meM kahate haiM ki jo jIva pUrva gAthA meM kahe gaye vastusvarUpa ko jAnatA hai, vaha samyagdRSTi hai aura jo usameM saMzaya karatA hai, vaha mithyAdRSTi hai - evaM jo Nicchayado jANadi davvANi savvapajjAe / so saddiTTI suddho jo saMkadi so hu kuddiTThI // 323 // artha - isa prakAra nizcaya se sarvadravyoM (jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla) tathA una dravyoM kI samasta paryAyoM ko jo sarvajJa ke AgamAnusAra jAnatA hai, zraddhA karatA hai, vaha zuddha samyagdRSTi hai aura jo aisI zraddhA nahIM karatA, zaGkA - sandeha karatA hai, vaha sarvajJa ke Agama ke pratikUla hai - pragaTarUpa meM mithyAdRSTi hai / sarvajJadeva ne kevalajJAna ke dvArA jAnakara, jina dravyoM aura unakI anAdi-ananta kAla kI samasta paryAyoM ko Agama meM kahA hai, ve saba jisake jJAna meM aura pratIti meM jama gaye haiM, ve 'saddiTTI suddho' arthAt zuddha samyagdRSTi haiN| pahalI bAta asti kI apekSA se kahI aura phira nAsti kI apekSA se kahate haiM ki 'jo saMkadi so Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra hu kuddiTThI' arthAt jo usameM zaGkA karatA hai, vaha pragaTarUpa meM mithyAdRSTi hai arthAt sarvajJa ko nahIM mAnanevAlA hai| 33 svAmI kArtikeya AcArya ne ina 321-322-323 vIM gAthAoM meM jainadharma kA gUr3ha rahasya khola diyA hai / samyagdRSTi jIva bhalIbhA~ti jAnatA hai ki traikAlika samasta padArthoM kI avasthA kramabaddha hai sarvajJadeva aura samyagdRSTi meM itanA hI antara hai ki sarvajJadeva samasta dravyoM kI kramabaddhaparyAya ko pratyakSajJAna se jAnate haiM aura samyagdRSTi dharmAtmA samasta dravyoM kI kramabaddhaparyAyoM ko Agama pramANa se pratIti meM letA hai arthAt parokSajJAna se nizcaya karatA hai / sarvajJa ke vartamAna rAga-dveSa sarvathA dUra ho gaye haiM, samyagdRSTi ke abhiprAya meM bhI rAga-dveSa sarvathA dUra ho gaye haiM / sarvajJa bhagavAna kevalajJAna se trikAla ko jAnate haiM, samyagdRSTi jIva yadyapi kevalajJAna se nahIM jAnate, tathApi ve zrutajJAna ke dvArA trikAla ke padArthoM kI pratIti karate haiM; unakA jJAna bhI niHzaGka hai / paryAya, pratyeka vastu kA dharma hai / vastu svatantratayA apanI paryAyarUpa hotI hai| jisa samaya jo paryAya hotI hai, usako mAtra jAnanA hI jJAna kA kartavya hai / jAnane ke uparAnta 'yaha paryAya yoM kaise huI?' aisI zaGkA karanevAle ko vastu ke svatantra 'paryAyadharma' kA aura jJAna ke kArya kA patA nahIM hai| jJAna kA kArya mAtra jAnanA hai / jAnane meM 'yaha kaise huA ?' isa prakAra kI zaGkA ko sthAna hI kahA~ hai ? zaGkA karanA jJAna kA svarUpa hI nahIM hai kintu 'jo paryAya hotI hai, vaha vastu ke dharmAnusAra hI hotI hai, 'isalie jaisI hotI hai, usI prakAra use jAnanA jJAna kA svabhAva hai / isa prakAra jJAnasvabhAva kA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha nirNaya karake jJAnI sabako niHzaGkarUpa se jAnatA hai| aise jJAna ke bala se vaha kevalajJAna aura apanI paryAya ke bIca ke antara ko tor3akara alpakAla meM hI kevalajJAna pragaTa kara legaa| jo jIva, vastu kI svatantra kramabaddhaparyAya ko nahIM mAnatA aura yaha mAnatA hai ki maiM para kA kucha kara sakatA hU~, usameM parivartana kara sakatA hU~, aura yaha para mujhe rAga-dveSa karAtA hai', use sarvajJa ke jJAna kI zraddhA nahIM hai tathA vaha sarvajJa ke Agama se pratikUla pragaTa mithyAdaSTi hai| jo yaha mAnatA hai ki jo sarvajJa ke jJAna meM pratibhAsita huA hai, usameM maiM parivartana kara dU~, vaha sarvajJa ke jJAna ko nahIM maantaa| jo sarvajJa ke jJAna ko aura unakI zrImukhavANI ke/ divyadhvani ke nyAyoM ko nahIM mAnatA, vaha avazya mithyAdRSTi hai| sarvajJadeva, tIna kAla aura tIna loka ke samasta dravyoM kI samasta paryAyoM ko jAnate haiM aura sabhI vastu kI paryAyeM pragaTarUpa meM usI meM svayaM hotI haiM, tathApi jo usase viruddha mAnatA hai arthAt sarvajJa ke jJAna se aura vastu ke svarUpa se viruddha mAnatA hai, vaha sarvajJa kA aura apane AtmA kA virodhI hai, mithyAdRSTi hai| ___ yadyapi paryAya kramabaddha hotI hai kintu vaha binA puruSArtha ke nahIM hotii| (jIva) jisa ora kA puruSArtha karatA hai, usa ora kI kramabaddhaparyAya hotI hai| yadi koI kahe ki isameM to niyata A gayA, to usake uttara meM kahate haiM ki he bhAI! trikAla kI niyata paryAya kA nirNaya karanevAlA kauna hai ? jo trikAla kI paryAyoM ko nizcita karatA hai, vaha apane sarvajJasvabhAva ko hI nizcita karatA hai| jo ekAnta para ke lakSya se niyata kI bAta karatA hai, vaha ekAntavAdI, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra 35 bAtUnI hai aura jo apane svabhAva ke lakSya se svonmukha hokara, svabhAva kI ekatA karake, rAga se bhinna jJAyaka ho gayA hai, usake apane svabhAva ke puruSArtha meM niyata bhI samAviSTa ho jAtA hai| jahA~ svabhAva kA puruSArtha hai, vahA~ niyama se mokSa hai arthAt puruSArtha meM niyata bhI A jAtA hai| jahA~ samyak puruSArtha nahIM hai, vahA~ mokSa -paryAya kA niyata bhI nahIM hai| aho! mahAsanta munizvaroM ne jaGgala meM rahakara AtmasvabhAva kA amRta bahAyA hai| AcAryadeva dharma ke stambha haiM, unhoMne pavitra dharma ko sahArA dekara sthira rakhA hai| eka-eka AcAryadeva ne adbhuta kArya kiye haiN| sAdhakadazA meM svarUpa kI zAnti kA vedana karate hue, parISahoM ko jItakara parama satya ko jIvita rakhA hai| AcAryadeva ke kathana meM kevalajJAna kI pratidhvani gUMja rahI hai| aise mahAna zAstroM kI racanA karake AcAryoM ne anekAneka jIvoM para apAra upakAra kiyA hai| unakI racanAe~ dekho, kitane gambhIra rahasya bhare haiM unameM! yaha to satya kI ghoSaNA hai| isake saMskAra apUrva vastu hai aura ise samajhanA mAnoM mukti ko varaNa karane kA zrIphala hai| jo ise samajha letA hai, usakA mokSa nizcita hai| prazna - jo honA hotA hai, so hotA hai, aisA mAnane meM anekAntasvarUpa kahA~ AyA? uttara- jo honA hotA hai, vaha vaisA hotA hai arthAt para kA para se hotA hai aura merA mujha se hotA hai - yaha jAnakara, para se haTakara, sva-sanmukha hone kA hai, usameM anekAnta svarUpa hai| merI paryAya mere dravya meM se AtI hai, merI paryAya para meM se nahIM AtI' - isa prakAra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha anekAnta hai| tathA para kI paryAya para ke dravya se hotI hai, maiM usakI paryAya ko nahIM karatA' - isa prakAra anekAnta hai| 'jo honA hotA hai, vahI hotA hai' - yaha jAnakara, apane dravya ke sanmukha honA cAhie parantu 'jo honA hotA hai so hotA hai isa prakAra jo mAtra parasanmukha dekhatA hai, apane dravya kI paryAya jahA~ se AtI hai, usakI ora nahIM dekhatA; paralakSya ko chor3akara svalakSya nahIM karatA, vaha ekAntavAdI hai| prazna - bhagavAna ne to mokSamArga ke pA~ca samavAya kahe haiM aura . Apa mAtra puruSArtha... puruSArtha hI raTA karate ho to phira usameM anya cAra samavAya kisa prakAra Ate haiM ? uttara - jahA~ jIva saccA puruSArtha karatA hai, vahA~ svayaM anya cAroM samavAya avazya hote haiN| pA~ca samavAyoM kA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai - 1. maiM para kA kucha karanevAlA nahIM hU~, maiM to jJAyaka hU~, merI paryAya mere dravya meM se AtI hai; isa prakAra svabhAvadRSTi karake para kI dRSTi ko tor3anA, vaha puruSArtha hai| ___2. svabhAvadRSTi kA puruSArtha karate hue jo nirmaladazA pragaTa hotI hai, vaha svabhAva meM thI, vahI pragaTa huI, arthAt jo zuddhatA pragaTa hotI hai, vaha svabhAva hai| 3. svabhAvadRSTi ke puruSArtha se svabhAva meM se jo kramabaddhaparyAya usa samaya pragaTa honI thI, vahI zuddhaparyAya usa samaya pragaTa huI, vaha niyati hai| svabhAva kI dRSTi ke bala se svabhAva meM jo paryAya pragaTa hone kI zakti thI, vahI paryAya pragaTa huI hai| basa, svabhAva meM se jisa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra .37 samaya jo dazA pragaTa huI, vahI paryAya usakI niyati hai| puruSArtha karanevAle jIva ke svabhAva meM jo niyati hai, vahI pragaTa hotI hai, bAhara se nahIM aatii| 4. svadRSTi ke puruSArtha ke samaya jo dazA pragaTa huI, vahI usa vastu kA svakAla hai| pahale para kI ora jhukatA thA, usakI jagaha svonmukha huA, yahI svakAla hai| 5. jaba svabhAvadRSTi se yaha cAra samavAya pragaTa hue, taba nimittarUpa karma usakI apanI yogyatA se svayaM haTa gaye, yaha karma hai| isameM puruSArtha, svabhAva, niyati aura kAla yaha cAra samavAya astirUpa haiM arthAt ve cAroM upAdAna kI paryAya se sambaddha haiM aura pA~cavA~ samavAya nAstirUpa hai, vaha nimitta se sambaddha hai| yadi pA~cavA~ samavAya AtmA meM lAgU karanA ho to vaha isa prakAra hai ki paronmukhatA se haTakara, svabhAva kI ora jhukane para, prathama cAroM kA astirUpa meM aura karma kA nAstirUpa meM; isa prakAra AtmA meM pA~coM samavAyoM kA pariNamana ho gayA hai arthAt svasanmukha puruSArtha meM pA~coM samavAya apanI paryAya meM samAviSTa ho jAte haiN| - jaba jIva ne samyak puruSArtha nahIM kiyA, taba vikArIbhAva ke lie karma nimitta kahalAyA aura jaba samyak puruSArtha kiyA, taba karma kA abhAva nimitta khlaayaa| jIva apane meM puruSArtha ke dvArA cAra samavAyoM ko pragaTa kare aura prastuta karma kI dazA badalanI na ho, aisA ho hI nahIM sktaa| jaba jIva nijalakSya karake cAra samavAyarUpa pariNamita hotA hai aura karma kI ora lakSya karake pariNamita nahIM hotA arthAt udaya meM yukta nahIM hotA, taba karma kI nirjarA ho jAtI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 . sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha hai| jaba jIva, svasanmukha pariNamita hotA hai, taba bhale hI karma udaya meM ho, kintu jIva ke usa samaya ke zuddhapariNamana meM karma ke nimitta kI nAsti hai| svayaM apane meM ekameka huA aura karma kI ora nahIM gayA, yahI karma kI nAsti arthAt udaya kA abhAva hai| AtmA meM eka samaya kI svasanmukhadazA meM pA~coM samavAya A jAte haiN| jIva jaba puruSArtha karatA hai, taba usake pA~coM hI samavAya eka hI samaya meM hote haiN| sva kI pratIti meM para kI pratIti A hI jAtI hai| aise vastusvarUpa kI pratIti meM kevalajJAna-sanmukha kA puruSArtha A gayA hai| prazna - jIva, kevalajJAna ko pragaTa karane kA puruSArtha kare kintu usa samaya karma kI kramabaddha avasthA adhika samaya taka rahanI ho to jIva ko kevalajJAna kaise pragaTa hogA? uttara - are, terI zaGkA bar3I viparIta hai ! tujhe apane puruSArtha kA hI vizvAsa nahIM hai; isalie terI dRSTi karma kI ora DhalI huI hai| jo aisI zaGkA karatA hai ki 'sUrya kA udaya hogA aura phira bhI yadi andhakAra naSTa nahIM huA to?' vaha mUrkha hai| isI prakAra 'maiM mokSa kA puruSArtha karU~ aura karma kI sthiti adhika samaya taka rahanI ho to?' jo aisI zaGkA karatA hai, use puruSArtha kI pratIti nahIM hai, vaha mithyAdRSTi hai| - karma kI kramabaddhaparyAya aisI hI hai ki jaba jIva puruSArtha karatA hai, taba vaha svayaM hI dUra ho jAtI hai| karma adhika kAla taka rahanA ho to?' yaha dRSTi to para kI ora pralambita huI hai aura aisI zaGkA karanevAle ne apane puruSArtha ko parAdhIna mAnA hai| tujhe apane Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra 39 AtmA ke puruSArtha kI pratIti hai yA nahIM? meM apane svabhAva ke puruSArtha se kevalajJAna pragaTa karatA hU~ aura jaba apanI kevalajJAna dazA pragaTa karatA hU~, taba ghAtiyAkarma rahate hI nahIM - aisA niyama hai| jise upAdAna kI zraddhA ho, use nimitta kI zaGkA nahIM hotI aura jo nimitta kI zaGkA meM aTaka gayA hai, usane upAdAna kA puruSArtha hI nahIM kiyaa| upAdAna, nizcaya hai aura nimitta, vyavahAra hai, donoM kI sandhi hai| nizcayanaya sampUrNa dravya ko lakSya meM letA hai| sampUrNa dravya kI zraddhA meM kevalajJAna se kama kI svIkRti hI kahA~ hai ? kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM dravya kI zraddhA hai aura dravya kI zraddhA meM kevalajJAna kI pratIti hai; isalie kramabaddhaparyAya kI zraddhA kA phala kevalajJAna hI hai| nizcaya se to kevalajJAnI sampUrNa AtmajJa hai; vyavahAra se sarvajJa hai| sampUrNa AtmajJa hokara sabake jAnane se sarvajJa kahalAte haiM AtmajJatA ke binA sarvajJatA ho hI nahIM sktii| sarvajJa sabhI vastuoM kI paryAyoM ke krama ko jAnate haiM, isalie jo sAdhaka yaha pratIti meM lAtA hai ki sabhI vastuoM kI kramabaddhaparyAya hai' vaha jIva sarvajJatA ko svIkAra karatA hai aura jo sarvajJatA ko svIkAra karatA hai, vaha AtmajJa hI hai kyoMki sarvajJatA kabhI bhI AtmajJatA ke binA nahIM hotii| jo jIva, vastu kI sampUrNa kramabaddhaparyAyoM ko nahIM mAnatA, vaha sarvajJatA ko nahIM mAnatA aura jo sarvajJatA ko nahIM mAnatA, vaha AtmajJa nahIM ho sktaa| AtmA kI sampUrNa jJAnazakti meM sabhI vastuoM kI tInoM kAla kI paryAyeM jaisI honI hotI haiM, vaisI hI jJAta hotI haiM aura jaisI jJAta Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sarvajJa ke nirNaya meM ananta puruSArtha haiM, usI prakAra hotI haiN| jise aisI pratIti ho jAtI hai, use kramabaddha paryAya kI aura sarvajJazakti kI pratIti ho jAtI hai aura vaha AtmajJa ho jAtA hai; AtmajJa jIva, sarvajJa avazya hotA hai| vastu ke pratyeka guNa kI paryAya pravAhabaddha calatI hI rahatI hai| eka ora sarvajJa kA kevalajJAna pariNamita ho rahA hai, dUsarI ora jagata ke sarvadravyoM kI paryAya apane-apane meM kramabaddha pariNamita ho rahI hai| are! isameM eka-dUsare kA kyA kara sakatA hai ? samasta dravya apane Apa meM hI pariNamita ho rahe haiN| basa! aisI pratIti karane para jJAna para ke kartRtva se alaga hI raha gayA; saba ke prati rAga-dveSa ur3a gayA aura mAtra jJAna raha gayA, yahI dharma hai| paramArtha se nimitta ke binA hI kArya hotA hai| vikArarUpa meM yA zuddharUpa meM jIva svayaM hI nijaparyAya se pariNamita hotA hai aura usa pariNamana meM nimitta kI to nAsti hai| karma aura AtmA kA sammilita pariNamana hokara vikAra nahIM hotaa| eka vastu ke pariNamana ke samaya paravastu kI upasthiti ho to isase kyA? paravastu kA aura nija vastu kA pariNamana bilkula bhinna hI hai; isalie jIva kI paryAya nimitta ke binA apane Apa se hI hotI hai, nimitta kahIM jIva kI rAga-dveSAdi paryAya meM ghusa nahIM jAtA; isalie nimitta ke binA hI rAga-dveSa hotA hai| nimitta kI upasthiti hotI hai, vaha to jJAna karane ke lie hai; jJAna kI sAmarthya hone se jIva, nimitta ko jAnatA bhI hai, parantu nimitta ke kAraNa upAdAna meM kucha bhI nahIM hotaa| upAdAna kI kriyA meM nimitta kA abhAva hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - 2 vItarAgI santoM kA upadeza AtmasvarUpa kI yathArtha samajha sulabha apanA AtmasvarUpa samajhanA sugama hai, kintu anAdi se svarUpa ke anAbhyAsa ke kAraNa kaThina mAlUma hotA hai| yadi koI yathArtha rucipUrvaka samajhanA cAhe to vaha sarala hai| 7 koI kitanA hI catura kArIgara ho, tathApi vaha do ghar3I meM makAna taiyAra nahIM kara sakatA kintu yadi AtmasvarUpa kI pahacAna karanA cAhe to vaha do ghar3I meM bhI ho sakatI hai / ATha varSa kA bAlaka aneka mana kA bojha nahIM uThA sakatA, kintu yathArtha samajha ke dvArA AtmA kI pratIti karake kevalajJAna prApta kara sakatA hai| sva -pariNamana meM AtmA sampUrNa svatantra hai kintu para meM kucha bhI karane ke lie AtmA meM kiJcitmAtra sAmarthya nahIM hai / AtmA meM itanA apAra svAdhIna puruSArtha vidyamAna hai ki yadi vaha ulTA cale to do ghar3I meM sAtaveM naraka jA sakatA hai aura yadi sIdhA cale to do ghar3I meM kevalajJAna prApta karake siddha ho sakatA hai / paramAgama zrIsamayasArajI meM kahA hai ki - 'yadi yaha AtmA do ghar3I ke lie apane zuddha AtmasvarUpa ko pudgaladravya se bhinna anubhava kare arthAt usameM lIna ho jAe; parISahoM ke Ane para bhI nahIM Dige to cAra ghAtiyA karmoM kA nAza karake, kevalajJAna ko prApta Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgI santoM kA upadeza karake, mokSadazA kI prApti kara sakatA hai| jaba AtmAnubhava kI aisI mahimA hai to mithyAbhAva kA nAza karake samyagdarzana kI prApti honA sulabha hI hai; isalie zrI paramaguruoM ne isI kA upadeza pradhAnatA se diyA hai|' zrI samayasAra-pravacanoM meM AtmA kI pahacAna karane ke lie bArambAra preraNA kI gaI hai, yathA - * caitanya ke vilAsarUpa Ananda ko bhItara meM dekha! antara meM usa Ananda ke dekhate hI tU zarIrAdi ke moha ko tatkAla chor3a skegaa| 'jhagiti' arthAt jhaTa se chor3a skegaa| yaha bAta sarala hai kyoMki yaha tere svabhAva kI bAta hai| .sAtaveM naraka kI ananta vedanA meM par3e hue jIvoM ne bhI AtmAnubhava prApta kiyA hai, yahA~ para sAtaveM naraka jaisI to pIr3A nahIM hai na? re jIva! manuSyabhava prApta karake ronA kyoM royA karatA hai? aba satsamAgama se AtmA kI pahacAna karake AtmAnubhava kara! isa prakAra samayasAra-pravacanoM meM bArambAra-hajAroM bAra AtmAnubhava karane kI preraNA kI hai| jainazAstroM kA dhyeya bindu hI AtmasvarUpa kI pahicAna karAnA hI hai| 'anubhavaprakAza' grantha meM AtmAnubhava kI preraNA karate hue kahA hai ki koI yaha jAne ki Aja ke samaya meM svarUpa kI prApti kaThina hai to samajhanA cAhie ki vaha svarUpa kI cAha ko miTAnevAlA bahirAtmA hai...| jaba phurasata hotI hai, taba vikathA karane lagatA hai, usa samaya yadi vaha svarUpa kI carcA-anubhava kare to use kauna rokatA hai ? yaha kitane Azcarya kI bAta hai ki vaha parapariNAma Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra .. 43 ko to sugama aura nijapariNAma ko viSama samajhatA hai ! svayaM dekhatA hai, jAnatA hai; tathApi yaha kahate hue lajjA bhI nahIM AtI ki AtmA dekhA nahIM jAtA, jAnA nahIM jAtA...! jisakA jayagAna bhavya jIva gAte haiM, jisakI apAra mahimA ko jAnane se mahA bhava-bhramaNa dUra ho jAtA hai aura parama Ananda hotA haiM - aisA yaha samayasAra avikAra (zuddha AtmasvarUpa) jAna lenA caahie| yaha jIva anAdi kAla se ajJAna ke kAraNa paradravya ko apanA karane ke lie prayatna kara rahA hai aura zarIrAdi ko apanA banAkara rakhanA cAhatA hai, parantu kisI bhI paradravya kA pariNamana jIva ke AdhIna nahIM hai; isalie anAdi se jIva ke parizrama arthAt ajJAnabhAva ke phala meM, eka paramANu bhI jIva kA nahIM huaa|anaadi kAla se dehadRSTipUrvaka zarIra ko apanA mAna rakhA hai kintu abhI taka eka bhI rajakaNa na to jIva kA huA hai aura na honevAlA hai; donoM dravya trikAla bhinna haiN| jIva yadi apane svarUpa ko yathArtha samajhanA cAhe to vaha svonmukhI puruSArtha ke dvArA alpakAla meM samajha sakatA hai| jIva apane svarUpa ko jaba samajhanA cAhe, taba samajha sakatA hai| svarUpa ke samajhane meM ananta kAla nahIM lagatA aura na isameM dUsaroM kI AvazyakatA rahatI hai; isalie yathArtha samajha sulabha hai| ___yathArtha jJAna prApta karane kI ruci ke abhAva meM hI jIva anAdi kAla se apane svarUpa ko nahIM samajha pAyA hai; isalie AtmasvarUpa samajhane kI ruci karo aura jJAna karo, aisA vItarAgI santoM kA upadeza hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - 3 upAdAna-nimitta kI svatantratA upAdAna hai; nimitta hai; donoM kA astitva hote hue bhI donoM svatantra haiM, apanA-apanA kArya svayaM karate haiM - yaha bAta isa pravacana meM aneka udAharaNoM ke dvArA samajhAyI hai| upAdAna-nimitta upAdAna kise kahanA cAhie aura nimitta kise kahanA cAhie? AtmA kI zakti ko upAdAna kahate haiM aura paryAya kI vartamAna yogyatA ko bhI upAdAna kahate haiN| jisa avasthA meM kArya hotA hai, usa samaya kI vaha avasthA svayaM hI upAdAnakAraNa hai; aura usa samaya use anukUla paradravya nimitta hai| nimitta ke kAraNa upAdAna meM kucha nahIM hotaa| yahA~ upAdAna-nimitta sambandhI vividha prakAra kI mithyAmAnyatAoM ko dUra karane ke lie aneka dRSTAntoM ke dvArA upAdAna-nimitta kI svatantratA kA siddhAnta samajhAyA jA rahA hai| guru ke nimitta se jJAna nahIM hotA AtmA meM jo jJAna hotA hai, vaha jJAna AtmA kI paryAya kI zakti se hotA hai yA zAstra ke nimitta se hotA hai? AtmA kI paryAya kI yogyatA se hI jJAna hotA hai, nimitta se jJAna nahIM hotaa| jisa samaya AtmA kI paryAya meM puruSArtha ke dvArA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA samyagjJAna pragaTa karane kI yogyatA hotI hai aura AtmA samyagjJAna pragaTa karatA hai, usa samaya guru ko nimitta kahA jAtA hai kintu vaha jJAna, guru se nahIM huA hai| isa prakAra donoM kI svatantratA hai| jaba jIva meM prathama samyagjJAna kA puruSArtha hotA hai, taba guru kI dezanA kA yoga hotA hI hai; kintu jaba taka jIva kA lakSya vANI kI ora hai, taba taka rAga hai aura jaba jIva, vANI kA lakSya chor3akara svabhAva kA nirNaya karatA hai, taba samyagjJAna hotA hai aura guru ko usakA nimitta kahA jAtA hai| guru ke bahumAna se ziSya yaha bhI kahatA hai ki mujhe guru se jJAna huaa| guru ne bar3A upakAra kiyA / 45 yaha kahanA ki mujhe 'guru se jJAna huA hai, vinaya kA vyavahAra hai| prazna - jJAna to svayaM se hI huA hai, guru se nahIM huA, yaha jAnate hue bhI yoM kahanA ki guru se jJAna huA hai, kyA kapaTa nahIM kahalAyegA ? uttara vyavahAra meM aisA hI kahA jAtA hai, yaha kapaTa nahIM kintu yathArtha siddhAnta hai / guru ke bahumAna kA zubhavikalpa utpanna huA hai, isalie nimitta meM Aropa kiyA jAtA hai| - prazna guru ke bahumAna kA vikalpa uThatA hai, vaha to ThIka hai kintu yaha kyoM kahA jAtA hai ki 'guru se jJAna huA hai ?' - uttara - bahumAna kA vikalpa uThA hai, isalie nimitta meM Aropa karake vyavahAra se vaisA kahA jAtA hai| Aropa kI bhASA aisI hI hotI hai kintu vAstava meM guru se jJAna nahIM huA hai| yadi guru se jJAna hove to sabhI ko jJAna ho jaataa| jo svayaM puruSArtha se jJAna karatA hai, usI ke lie guru ko nimittarUpa meM mAnA jAtA hai yahI siddhAnta hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 vastuvijJAnasAra miTTI meM ghaTarUpa paryAya hone kI yogyatA sadA kI nahIM, usI samaya kI hai| miTTI se ghar3A banatA hai, vaha usakI vartamAna paryAya kI usa samaya kI yogyatA se hI banA hai, vaha kumhAra ke kAraNa nahIM banA hai| koI yaha kahe ki miTTI meM ghar3A banane kI yogyatA to sadA vidyamAna hai kintu jaba kumhAra ne banAyA, taba ghar3A banA, to usakI yaha mAnyatA mithyA hai| miTTI meM ghar3ArUpa hone kI yogyatA sadA nahIM hai kintu vartamAna usI samaya kI paryAya meM yaha yogyatA hai aura jisa samaya paryAya meM yogyatA hotI hai, usa samaya hI apane upAdAna se ghar3A hotA hai| anya padArthoM se miTTI ko alaga pahacAnane ke lie dravyArthikanaya se yaha kahA jAtA hai ki 'miTTI meM ghar3A hone kI yogyatA hai' kintu vAstava meM to jaba ghar3A hotA hai, usI samaya usameM ghar3A hone kI yogyatA thI, usase pUrva usameM ghar3A hone kI yogyatA nahIM thI kintu dUsarI paryAyeM hone kI yogyatA thI / ziSya kI zraddhA aura guru kI svatantratA AtmA puruSArtha se saccI zraddhA karatA hai, yaha usakI paryAya kI vartamAna yogyatA hai aura guru apane kAraNa se upasthita hai| aisA nahIM hai ki jIva ne zraddhA kI, isalie guru ko AnA par3A aura aisA bhI nahIM hai ki guru Aye, isalie unake kAraNa jIva ko zraddhA huI; donoM apane kAraNa se haiM / yadi aisA mAne ki guru Aye, isalie zraddhA huI, to guru kartA aura ziSya kI zraddhA - paryAya unakA kArya; isa prakAra do bhinna dravyoM meM kartA-karmapanA ho jaaegaa| athavA aisA mAne ki jIva ne zraddhA kI, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA isalie guru A gaye, to zraddhA karanA kAraNa aura guru kA AnA usakA kArya kahalAyegA; isa prakAra do dravyoM meM kartA-karmapanA ho jAegA, jo ki siddhAnta viruddha hai / jo zraddhA huI, vaha zraddhA kI paryAya ke kAraNa huI aura jo guru Aye, vaha guru kI paryAya ke kAraNa se Aye / isa prakAra donoM svatantra haiM / zAstra aura jJAna kI svatantratA zAstra ke sAmane A jAne se jJAna ho gayA ho| aisI bAta nahIM hai kintu usa samaya jJAna kI apanI yogyatA hai / usa kSaNa jIva apanI zakti se jJAnarUpa pariNamana karatA hai aura zAstra, nimitta ke rUpa meM vidyamAna hai| jJAna honA ho, isalie zAstra ko AnA hI par3e - aisI bAta nahIM hai aura aisA bhI nahIM hai ki zAstra AyA, isalie jJAna huA hai| 47. AtmA ke sAmAnya jJAnasvabhAva kA vizeSarUpa pariNamana hokara hI jJAna hotA hai / vaha jJAna, nimitta ke avalambana ke binA aura rAga ke Azraya ke binA sAmAnya jJAnasvabhAva ke Azraya se hI hotA hai| kumhAra aura ghar3A donoM kI svatantratA miTTI kI jisa samaya kI paryAya meM ghar3A banane kI yogyatA hai, usI samaya vaha apane upAdAna se hI ghar3e ke rUpa meM pariNamatI hai, aura usa samaya kumhAra kI upasthiti svayaM usake kAraNa se rahatI hai athavA nahIM bhI rahatI, kyoMki bAda meM kumhAra kI upasthiti nahIM hote hue bhI miTTI meM ghar3ArUpa pariNamana calatA hI rahatA hai| - jaba ghar3A banatA hai, taba usa samaya kumhAra Adi nahIM hoM aisA nahIM ho sakatA kintu kumhAra AyA, isalie miTTI kI avasthA J Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 48 . vastuvijJAnasAra ghar3ArUpa ho gaI - yaha bAta bhI nahIM hai aura aisA bhI nahIM hai ki ghar3A bananA thA, isalie kumhAra ko AnA pdd'aa| vastutaH miTTI meM usa samaya kI svatantra paryAya kI yogyatA se ghar3A banA hai aura usa samaya kumhAra apanI paryAya kI svatantra yogyatA se upasthita thA kintu kumhAra ne ghar3A nahIM banAyA; kumhAra aura ghar3A donoM ke pariNamana svatantra haiN| eka paryAya meM do prakAra kI bhinna-bhinna yogyatA nahIM hotI prazna - jaba taka kumhArarUpa nimitta nahIM thA, taba taka miTTI meM se ghar3A kyoM nahIM banA? uttara- yahA~ yaha vizeSa vicAraNIya hai ki jisa samaya miTTI meM se ghar3A nahIM banA, usa samaya kyA usameM ghar3A banane kI yogyatA thI? athavA usameM ghar3A banane kI yogyatA hI nahIM thI? . . yadi aisA mAnA jAe ki jaba 'miTTI meM se ghar3A nahIM banA thA taba usa samaya bhI miTTI meM ghar3A banane kI yogyatA thI, parantu nimitta nahIM milA, isalie ghar3A nahIM banA, ' to yaha mAnyatA ThIka nahIM hai; kyoMki jaba miTTI meM ghar3ArUpa avasthA nahIM huI, taba usameM piNDarUpa avasthA hai aura usa samaya vaha avasthA hone kI hI usakI yogyatA hai| jisa samaya miTTI kI paryAya meM piNDarUpa avasthA kI yogyatA hotI hai, usI samaya usameM ghar3ArUpa avasthA kI yogyatA nahIM ho sakatI kyoMki eka hI paryAya meM eka sAtha bhinna-bhinna do prakAra kI yogyatAe~ kadApi nahIM ho sktii| yaha siddhAnta atyanta mahatva kA hai; ata: ise pratyeka jagaha lAgU karanA caahie| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 49 isa siddhAnta se yaha nizcita huA ki miTTI meM jisa samaya piNDarUpa avasthA thI, usa samaya usameM ghar3ArUpa avasthA kI yogyatA hI nahIM thI; isalie usase ghar3A nahIM banA, parantu yaha bAta mithyA hai ki miTTI meM ghar3ArUpa hone kI yogyatA to thI, parantu kumhAra nahIM thA, isalie ghar3A nahIM bnaa| jIva nimittoM ko milA yA haTA nahIM sakatA ... mAtra apanA lakSya badala sakatA hai| jIva apane meM zubhabhAva kara sakatA hai kintu zubhabhAva karane se vaha bAhara ke zubha nimittoM ko prApta kara sake athavA azubha nimittoM ko dUra kara sake - yaha bAta nahIM hai / jIva svayaM azubha nimittoM se apanA lakSya haTAkara zubha nimittoM kA lakSya kara sakatA hai kintu nimittoM ko nikaTa lAne athavA dUra karane meM vaha samartha nahIM hai| kisI jIva ne jinamandira athavA kisI anya dharmasthAna kA zilAnyAsa karane kA zubhabhAva kiyA; isalie jIva ke bhAva ke kAraNa bAhya meM zilAnyAsa kI kriyA huI - aisA nahIM hai| jIva nimitta kA lakSya kara sakatA hai athavA lakSya chor3a sakatA hai, kintu vaha nimittarUpa parapadArthoM meM koI parivartana nahIM kara sktaa| vastu kA aisA hI svabhAva hai, ise samajhanA hI bhedajJAna hai| paJca mahAvrata ke rAga aura zuddhacAritradazA kI bhinnatA evaM ___cAritra va vastratyAga donoM kI svatantratA jise AtmA kI nirmala, vItarAgacAritradazA hotI hai, usake vaha dazA hone se pUrva cAritra aGgIkAra karane kA vikalpa utpanna hotA hai| jo vikalpa utpanna huA, vaha to rAga hai, usake kAraNa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 vastuvijJAnasAra - - vItarAgabhAvarUpa cAritra pragaTa nahIM hotA; cAritra to usI samaya svarUpa kI lInatA se pragaTa huA hai| cAritradazA meM muni ke zarIra kI nagnadazA hI hotI hai| AtmA ko cAritra aGgIkAra karane kA vikalpa utpanna huA usake kAraNa, athavA cAritradazA pragaTa kI isalie zarIra se vastra haTa gaye - aisI bAta nahIM hai, kintu usa samaya vastroM ke paramANuoM kI avasthA vaisI hI yogyatAvAlI thI; isalie ve haTa gaye haiN| AtmA ne vikalpa kiyA, isalie usa vikalpa ke AdhIna hokara vastra chUTa gaye, yadi aisA ho to vikalpa kartA huA aura vastra chUTanA usakA karma huA arthAt cetana va jar3a donoM dravya eka ho gye| tathA aisA bhI nahIM hai ki vastra chUTanA thA, isalie jIva ko vikalpa uThA kyoMki yadi aisA ho to vastra kI paryAya kartA aura vikalpa usakA karma kahalAyegA aura isa prakAra do dravya eka ho jaaeNge| ___vAstavikatA yaha hai ki jaba svabhAva ke bhAnapUrvaka cAritra kA vikalpa utpanna hotA hai aura jIva, cAritra grahaNa karatA hai, taba .. vastra chUTane kA prasaGga sahaja hI usake kAraNa se hotA hai kintu 'maiMne vastroM kA tyAga kiyA' athavA 'mere vikalpa se vastra chUTa gaye' - aisI karttatvabuddhi dharmI ke nahIM hai| cAritradazA meM paJca mahAvratAdi kA vikalpa hotA hai kintu usa vikalpa ke Azraya se cAritradazA nahIM hotii| cAritra meM paJca mahAvrata ke vikalpa ko nimitta kahA jAtA hai| vAstava meM vikalpa to rAga hai, usase svabhAvonmukha nahIM huA jAtA, kintu jaba jIva, vikalpa ko chor3akara svabhAvasanmukha hotA hai, taba pahA haataa| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 51 yaha mAtra vikalpa ko nimitta kahA jAtA hai| paJca mahAvratAdi ke vikalpa ko cAritra kA nimitta kaba kahA jAtA hai ? yadi svabhAva meM lInatA kA puruSArtha karake cAritradazA pragaTa kare to vikalpa ko usakA nimitta kahA jA sakatA hai| yaha mAnyatA mithyA hai ki paJca mahAvrata ke vikalpa ke Azraya se cAritra pragaTa hotA hai tathA maiM vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahArasamyak cAritra ke pariNAma karU~, to usase nizcayasamyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritra pragaTa hote haiM - yaha mAnyatA bhI mithyAtva hai| samaya-samaya kI svatantratA aura bhedajJAna yaha pratyeka vastu ke svatantra svabhAva kI bAta hai| svabhAva kI svatantratA ko na samajhe aura yaha mAne ki 'nimitta se kArya hotA hai' to vahA~ samyakzraddhA-jJAna nahIM hai aura samyakzraddhA-jJAna ke binA zAstra kA paThana-pAThana saccA nahIM hai, vrata sacce nahIM haiM, tyAga saccA nahIM hai| pratyeka vastu meM samaya-samaya kI paryAya kI svatantratA hai| pratyeka padArtha meM usI ke kAraNa se arthAt samaya-samaya kI usakI paryAya kI yogyatA se kArya hotA hai| paryAya kI yogyatA upAdAnakAraNa hai aura usa samaya, usa kArya ke lie anukUlatA kA Aropa jisa para A sakatA hai - aisI yogyatAvAlI dUsarI vastu ko nimitta kahA jAtA hai; kintu usa nimitta ke kAraNa vastu meM kucha parivartana nahIM hotA - aisI upAdAna-nimitta kI bhinnatA kI yathArtha pratIti hI bhedajJAna hai| AtmA aura jar3a saba kI paryAya svatantra hai| jIva ko par3hane kA vikalpa huA, isalie pustaka hAtha meM A gayI - aisI bAta nahIM hai Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra athavA pustaka A gaI, isalie vikalpa utpanna huA - aisA bhI nahIM hai| isI prakAra jJAna honA thA, isalie par3hane kA vikalpa uThA aisA bhI nahIM hai aura par3hane kA vikalpa uThA, isalie jJAna huA - aisA bhI nahIM hai| jJAna, pustaka aura vikalpa tInoM ne apanAapanA kArya kiyA hai| 52 - vItarAgI bhedavijJAna yaha batAtA hai ki pratyeka padArtha, pratisamaya apane svatantra upAdAna se hI kArya karatA hai / vastusvarUpa aisA parAdhIna nahIM hai ki nimitta Aye to upAdAna kA kArya ho; upAdAna kA kArya svatantra apanI hI sAmarthya se hI hotA hai| sUrya kA udaya aura chAyA se dhUpa - donoM kI svatantratA jisa samaya paramANu kI avasthA meM chAyA se dhUpa hone kI yogyatA hotI hai, usI samaya dhUpa hotI hai aura usa samaya sUrya ityAdi nimittarUpa haiM / yaha bAta mithyA hai ki sUrya kA udaya huA, isalie chAyA se dhUpa ho gayI athavA chAyA meM se dhUpa avasthA honI thI, isalie sUrya ityAdi ko AnA par3A - yaha bAta bhI mithyA hai| sUrya kA udaya huA - yaha usakI usa samaya kI yogyatA hai aura jo paramANu chAyA se dhUpa ke rUpa meM hue haiM - yaha unakI usa samaya kI vaisI hI yogyatA hai / kevalajJAna aura vajravRSabhanArAcasaMhanana kI svatantratA jaba kevalajJAna hotA hai, taba vajravRSabhanArAcasaMhanana hI nimitta hotA hai, anya saMhanana nahIM hote, kintu aisA nahIM hai ki vajravRSabha .- nArAcasaMhanana nimittarUpa hai, isalie kevalajJAna huA aura aisA bhI nahIM hai ki kevalajJAna ke kAraNa paramANuoM ko vajravRSabha Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 53 -nArAcasaMhananarUpa honA pdd'aa| jahA~ jIva kI paryAya meM kevalajJAna ke puruSArtha kI jAgRti hotI hai, vahA~ zarIra ke paramANuoM meM vajravRSabha -nArAcasaMhananarUpa avasthA unakI hI yogyatA se hotI hai; donoM kI yogyatAe~ svatantra haiM, kisI ke kAraNa koI nahIM hai| jaba jIva ke kevalajJAna prApta karane kI yogyatA hotI hai, taba zarIra ke paramANuoM meM vajravRSabhanArAcasaMhananarUpa avasthA kI hI yogyatA hotI hai - aisA sumela svabhAva se hI hai, koI eka dUsare ke kAraNa nahIM hai| peTrola aura moTara - donoM kI svatantratA koI moTara calI jA rahI ho aura usakI peTrola kI TaGkI ke phUTa jAne se usameM se peTrola nikala jAe aura calatI huI moTara ruka jAe, to vahA~ yaha nahIM samajhanA cAhie ki peTrola nikala gayA hai, isalie moTara ruka gayI hai| jisa samaya moTara ke paramANuoM meM gatirUpa avasthA kI yogyatA hotI hai, usa samaya vaha gati karatI hai| moTara kA pratyeka paramANu apanI svatantra kriyAvatIzakti kI yogyatA se gamana karatA hai; isalie yaha bAta ThIka nahIM hai ki peTrola nikala gayA, isalie moTara kI gati ruka gii| jisa kSetra meM jisa samaya usake rukane kI yogyatA thI, usI kSetra meM aura usI samaya moTara rukI hai| jIva, vANI kA kartA nahIM jIva ko bolane kA vikalpa-rAga huA, isalie vANI bolI gayI - aisA nahIM hai aura vANI bolI jAnevAlI thI, isalie vikalpa huA - aisA bhI nahIM hai| yadi jIva ke rAga ke kAraNa vANI bolI . jAtI ho to rAga kartA aura vANI usakA karma kahalAyegA aura yadi Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra aisA ho ki vANI bolI jAnevAlI thI, isalie rAga huA to vANI ke paramANu kartA aura rAga usakA karma kahalAyegA, parantu rAga to jIva kI paryAya hai aura vANI paramANu kI paryAya hai, unameM kartA-karma bhAva kaise hogA? yadi jIva kI paryAya kI yogyatA ho to rAga hotA hai aura vANI una paramANuoM kA usa samaya kA sahaja pariNAma hai| jaba paramANu svatantratayA vANIrUpa pariNamita hote haiM, taba jIva ke rAga ho to use nimitta kahA jAtA hai| kevalI bhagavAna ke vANI hotI hai, tathApi rAga nahIM hotaa| (isalie rAga vANI kA niyamarUpa nimitta bhI nahIM hai / ) 54 zarIra kA gamana aura jIva kI icchA - donoM kI svatantratA jIvaM icchA karatA hai, isalie zarIra calatA hai - yaha bAta nahIM hai aura zarIra calatA hai, isalie jIva ko icchA hotI hai - aisA bhI nahIM hai| jaba zarIra ke paramANuoM meM kriyAvatIzakti kI yogyatA se gati hotI hai, taba kisI jIva ke apanI avasthA kI yogyatA se icchA hotI hai aura kisI ke nahIM bhI hotI hai / kevalI ke zarIra kI gati hone para bhI icchA nahIM hotii| ata: donoM svatantra haiM / vikalpa aura dhyAna - donoM kI svatantratA caitanya ke dhyAna kA vikalpa uThatA hai, vaha rAga hai / usa vikalparUpI nimitta ke kAraNa dhyAna jamatA ho- aisI bAta nahIM hai, kintu jahA~ dhyAna jamatA ho, vahA~ pahale vikalpa hotA hai / vikalpa ke kAraNa dhyAna nahIM hotA aura dhyAna ke kAraNa vikalpa nahIM hotA / jisa paryAya meM vikalpa thA, vaha usa paryAya kI svatantra yogyatA se thA aura jisa paryAya meM dhyAna jamA hai, vaha usa paryAya kI svatantra yogyatA se jamA hai / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA samyaniyativAda arthAt sarvajJavAda aura usakA phala prazna yaha to niyativAda ho gayA ? uttara - yaha samyakniyativAda hai, mithyAniyativAda nahIM hai| samyakniyativAda kA kyA artha hai ? yahI ki jisa padArtha meM, jisa samaya, jisa kSetra meM, jisa nimitta se, jaisA honA hai, vaisA hotA hI hai, usameM kiJcitmAtra bhI parivartana karane ke lie koI samartha nahIM hai aisA jJAna meM nirNaya karanA, samyakniyativAda hai aura usa nirNaya meM jJAnasvabhAva kI ora kA ananta puruSArtha A jAtA hai| jisa jJAna ne yaha nirNaya kiyA ki sabhI niyati hai, usa jJAna meM yaha bhI nirNaya ho gayA ki kisI bhI dravya meM kucha bhI parivartana karanA yA rAga-dveSa karanA merA kArya nahIM hai / isa prakAra niyata kA nirNaya karane para 'maiM para kA kucha kara sakatA hU~' - aisA ahaMkAra dUra ho gayA aura jJAna, para se udAsIna hokara, svabhAvasanmukha ho gayA / aba, rAga ke hone para bhI usakA niSedha karake, jJAna, dravyasvabhAva kI ora sanmukha hotA hai| jaba paryAya ko jAnatA hai, taba jJAna meM aisA vicAra karatA hai ki merI kramabaddhaparyAyeM mere dravya meM se pragaTa hotI haiN| trikAla dravya hI eka ke bAda eka paryAya ko dravita karatA hai / vaha trikAla dravya, rAgasvarUpa nahIM hai; isalie jo rAga huA hai, vaha bhI merA svarUpa nahIM hai aura maiM usakA kartA nahIM hU~ / isa prakAra jisane apane jJAna meM dravyasvabhAva kA nirNaya kiyA, usa jIva kA jJAna apane zuddha svabhAva ke sanmukha hotA hai aura usako samyak zraddhAjJAna pragaTa hote haiM; vaha para se udAsIna huA hai / rAga kA akartA hokara, para se tathA vikAra se haTakara, usakI buddhi jJAnasvabhAva meM hI jhuka gayI hai; yaha samyak niyativAda kA aura sarvajJa ke nirNaya kA - 55 - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra phala hai| isameM jJAna aura puruSArtha kI svIkRtI hai, kintu jo jIva ekAntaniyativAda ko mAnatA hai arthAt niyati ke nirNaya meM apanA jo jJAna aura puruSArtha AtA hai, usakA svIkAra nahIM karatA aura svabhAvasanmukha nahIM hotA, vaha mithyAdRSTi hai aura usakA niyativAda gRhItamithyAtva kA bheda hai, isalie vaha gRhItamithyAdRSTi hai / 56 * samyakniyativAda meM pA~coM samavAya ajJAnI yathArtha nirNaya nahIM kara sakate, unheM aisA lagatA hai ki yaha to ekAnta niyativAda hai kintu isa niyativAda kA yathArtha nirNaya karane para apane kevalajJAna kA nirNaya ho jAtA hai / asthiratA kA jo vikalpa uThatA hai, usakA kartA AtmA nahIM hai; isa prakAra rAga kA karttatva ur3a jAtA hai| aise samyakniyativAda kI zraddhA meM pA~coM samavAya eka sAtha A jAte haiM / pahale to svabhAva kA jJAna aura zraddhA kI, vaha puruSArtha; usI samaya jo nirmalaparyAya pragaTa honI niyata thI, vahI paryAya pragaTI hai, yaha niyata; usa samaya jo paryAya pragaTa huI, vahI svakAla; jo paryAya pragaTa huI, vaha svabhAva meM thI, vahI pragaTa huI, isalie vaha svabhAva; usa samaya pudgalakarma kA svayaM abhAva hotA hai, vaha abhAvarUpa nimitta evaM sadguru ityAdi hoM, ve sadbhAvarUpa nimitta haiM / paryAya kramabaddha hI hotI hai, isakI zraddhA karane para athavA jJAnasvabhAva kA nirNaya karane para jIva, jagat kA sAkSI ho jAtA hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA isameM svabhAva kA ananta puruSArtha A jAtA hai - yaha jainadarzana kA mUlabhUta rahasya hai / 57 samyakniyativAda aura mithyAniyativAda gommaTasAra karmakANDa kI 882 vIM gAthA meM jisa niyativAdI jIva kI gRhItamithyAdRSTi kahA hai, vaha jIva to niyativAda kI bAta karatA hai, kintu vaha na to sarvajJa ko mAnatA hai aura na apane jJAna meM jJAtA-dRSTApane kA puruSArtha karatA hai / yadi samyakniyativAda kA yathArtha nirNaya kare to usameM sarvajJa kA nirNaya aura svabhAva ke jJAtAdRSTApane kA puruSArtha A hI jAtA hai aura yaha samyaknirNaya gRhIta evaM agRhItamithyAtva kA nAza karanevAlA hai / samyakniyativAda kaho yA svabhAva kaho; usameM pratyeka samaya kI paryAya kI svatantratA siddha ho jAtI hai / yadi isa nyAya ko jIva bhalIbhA~ti samajhe to upAdAna-nimitta sambandhI sabhI gar3abar3a dUra ho jAe, kyoMki jisa vastu meM jisa samaya jo paryAya hotI hai, vahI hotI hai, to phira 'nimitta usako kare yA nimitta ke binA vaha na ho' - isa bAta ko avakAza hI kahA~ hai ? jo jIva sarvajJa ko jAnakara, niyativAda ko mAnakara, para ke aura rAga ke karttatva kA abhAva karatA hai tathA jJAtA-dRSTApanerUpa sAkSIbhAva pragaTa karatA hai, vaha jIva ananta puruSArthI samyagdRSTi hai / kauna kahatA hai ki samyakniyativAda gRhItamithyAtva hai ? samyakniyativAda, gRhItamithyAtva nahIM kintu vItarAgatA kA kAraNa hai| jo sarvajJa ke svIkArarUpa aise samyakniyativAda ko ekAntamithyAtva kahate haiM, unhoMne isa bAta ko yathArthatayA samajhA to nahIM, bhalIbhA~ti sunA taka nahIM hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 vastuvijJAnasAra samyaniyativAda ke nirNaya meM to vastu kI svatantratA kI pratIti hai aura kevalajJAna kI pratIti hai| apanI avasthA kA AdhAra dravya hai aura dravyasvabhAva zuddha hai - aisI pratIti ke sAtha jo honA ho so hotA hai' isa prakAra jo mAnatA hai, vaha jIva vItarAgadRSTi hai| usakA nirNaya vItarAgatA kA kAraNa hai| ... niyativAda ke do prakAra hai - eka samyaniyativAda aura dUsarA mithyaaniytivaad| samyaniyativAda, vItarAgatA kA kAraNa hai, usakA svarUpa Upara batAyA hai| koI jIva isa prakAra niyativAda ko mAnatA to hai ki jaisA honA ho vaisA hI hotA hai kintu para kA lakSya aura paryAyadRSTi chor3akara svabhAvasanmukha nahIM hotA athavA niyati kA nizcaya karanevAle apane jJAna aura puruSArtha kI svatantratA ko jo svIkAra nahIM karatA; para aura vikAra ke karttatvarUpa abhimAna ko nahIM chor3atA; isa prakAra puruSArtha kA niSedha karake svacchandatA se pravRtti karatA hai, use gRhItamithyAdRSTi kahA hai, usakA niyata ekAnta niyativAda hai| 'jo honA ho so hotA hai isa prakAra mAtra paralakSya se mAnanA yathArtha nahIM hai| honA ho so hotA hai yadi aisA yathArtha nirNaya ho to jIva kA jJAna, para ke prati udAsIna hokara, apane svabhAva kI ora jhuka jAe aura usa jJAna meM yathArtha zAnti va para kA akarttatva ho jaae| usa jJAna ke sAtha hI puruSArtha, niyati, kAla, svabhAva aura karma, yaha pA~coM samavAya A jAte haiN| prazna - mithyAniyativAdI jIva bhI, jaba paravastu bigar3a jAtI hai athavA naSTa ho jAtI hai, taba yaha mAnakara zAnti to rakhatA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 59 hI hai ki jaisA honA thA so ho gayA' taba phira usake niyativAda ko saccA kyoM nahIM mAnA jAe? uttara - vaha jIva jo zAnti rakhatA hai, vaha yathArtha zAnti nahIM hai kintu mandakaSAyarUpa zAnti hai| yadi niyativAda kA yathArtha nirNaya ho to, jisa prakAra usa eka padArtha kA jaisA honA thA vaisA huA, usI prakAra samasta padArthoM kA jaisA honA ho vaisA hI hotA hai - aisA bhI nirNaya honA cAhie aura yadi aisA nirNaya ho to phira yaha saba mAnyatAe~ dUra ho jAtI hai ki 'maiM paradravya kA nimitta hokara usakA kArya kruuN|' jisa kArya meM, jisa samaya, jisa nimitta kI upasthiti rahanI ho, usa kArya meM, usa sayama, vaha nimitta svayameva hotA hI hai, taba phira aisI mAnyatAoM ko avakAza hI kahA~ rahegA ki 'nimitta milAnA cAhie' athavA nimitta kI upekSA nahIM kI jA sakatI, athavA nimitta na ho to kArya nahIM hotaa| yadi samyaniyativAda kA nirNaya ho to nimittAdhInadRSTi dUra ho jAtI hai| prazna - mithyAniyativAda ko gRhItamithyAtva kyoM kahA hai ? uttara- nimitta se dharma hotA hai, rAga se dharma hotA hai, zarIrAdi kA AtmA kucha kara sakatA hai - aisI mAnyatA ke rUpa meM agRhIta -mithyAtva anAdikAla se vidyamAna thA aura janma ke bAda zAstroM ko par3hakara athavA kuguru ityAdi ke nimitta se mithyAniyativAda kA navIna kadAgraha grahaNa kiyA; isalie use gRhItamithyAtva kahA jAtA hai| pahale jise anAdikAlIna agRhItamithyAtva hotA hai; usI ko gRhItamithyAtva hotA hai| jIva, indriya-viSayoM kI puSTi ke lie jo honA hogA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 vastuvijJAnasAra so hogA' aisA kahakara sAtA meM raJjita hone kI Adata se svacchandatA kA mArga DhU~r3ha nikAlate haiM, usakA nAma gRhIta -mithyAtva hai| vaha jIva na to sarvajJa ko pahacAnatA hai aura na vastu ke svarUpa ko hI jAnatA hai| samyaniyativAda to svabhAvabhAva hai, svatantratA hai, vItarAgatA hai, usameM sarvajJa kI aura vastusvabhAva kI pahacAna hai| samyaniyativAda ke nirNaya se nimittAdhInadRSTi __ aura sva-para kI ekatvabuddhi kA abhAva jisa vastu meM, jisa samaya, jaisI paryAya honI ho aura jisa nimitta kI upasthiti meM honI ho; usa vastu meM, usa samaya, vaisI paryAya hotI hI hai aura ve nimitta hI usa samaya hote haiM - isa niyama meM tIna loka aura tIna kAla meM koI parivartana nahIM hotaa| yahI yathArtha niyati kA nirNaya hai| isameM AtmasvabhAva ke zraddhA, jJAna, cAritra A jAte haiM aura nimitta kI dRSTi dUra ho jAtI hai| jisakI aisI mAnyatA hai ki 'maiM para kA kartA to nahIM hU~ kintu maiM nimitta banakara usakI paryAya meM Age-pIche kara dU~', vaha mithyAdRSTi hai| yaha nimitta hai, isalie para kA kArya hotA hai - aisI bAta nahIM hai, kintu prastuta vastu meM usakI yogyatA se jo kArya hotA hai, usameM anya vastu kI nimitta kahA jAtA hai| vastu meM kArya nahIM honA thA, kintu maiM nimitta huA, taba usameM kArya huA - aisI mAnyatA meM to sva-para kI ekatvabuddhi hI huii| lakar3I apane Apa U~cI hotI hai 'yaha lakar3I hai, isameM Upara uThane kI yogyatA hai, kintu jaba Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 61 merA hAtha use sparza karatA hai, taba vaha uThatI hai arthAt jaba merA hAtha usake lie nimitta hotA hai, taba vaha uThatI hai' - aisA mAnanevAlA vastu kI paryAya ko svatantra nahIM mAnatA arthAt usakI saMyogIdRSTi hai| vaha vastu ke svabhAva ko hI nahIM mAnatA; isalie mithyAdRSTi hai| jaba lakar3I Upara nahIM uThatI, taba usameM Upara uThane kI yogyatA hI nahIM hai aura jaba usameM yogyatA hotI hai, taba vaha svayaM Upara uThatI hai, use hAtha ne nahIM uThAyA, kintu jaba vaha Upara uThatI hai, taba hAtha ityAdi nimitta svayameva hote hI haiN| isa prakAra upAdAna-nimitta kA mela svabhAva se hI hotA hai| nimitta kA jJAna karAne ke lie aisA kathana mAtra vyavahAra hI hai ki hAtha ke nimitta se lakar3I Upara uThI hai|' loha cumbaka suI kI kriyA nahIM karatA loha cumbaka kI ora lohe kI suI khiMcatI hai, vahA~ loha cumbaka, suI ko nahIM khIMcatI kintu suI apanI yogyatA se hI gamana karatI hai| prazna - yadi suI apanI yogyatA se hI gamana karatI ho to jaba loha cumbaka usake pAsa nahIM thI, taba usane gamana kyoM nahIM kiyA? aura jaba loha cumbaka nikaTa AyA, tabhI kyoM gamana kiyA? uttara - pahale suI meM gamana karane kI yogyatA hI nahIM thI, isalie usa samaya loha cumbaka usake pAsa (suI ko khIMcane yogya kSetra meM) ho hI nahIM sakatI aura jaba suI meM kSetrAntara karane kI yogyatA hotI hai, taba loha cumbaka Adi koI nimitta hotA hai| upAdAna-nimitta kA aisA hI sambandha hai ki donoM kA mela hotA hai, tathApi eka-dUsare ke kAraNa kisI kI kriyA nahIM hotii| suI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra kI gamana karane kI yogyatA huI, isalie loha cumbaka nikaTa AyI yaha bAta nahIM hai aura loha cumbaka nikaTa AyI, isalie suI khiMca gaI - aisA bhI nahIM hai kintu jaba suI kI kSetrAntara hone kI yogyatA hotI hai, usI samaya loha cumbaka ke usa kSetra meM hI rahane kI yogyatA hotI hai, isI kA nAma nimitta - naimittika sambandha hai; kintu haiM donoM svtntr| 62 nimittapane kI yogyatA prazna - jaba loha cumbaka suI meM kucha bhI nahIM karatI to phira usI ko nimitta kyoM kahA hai ? anya sAmAnya patthara ko nimitta kyoM nahIM kahA? jaise loha cumbaka suI meM kucha nahIM karatI, tathApi vaha nimitta kahalAtI hai, taba phira loha cumbaka kI bhA~ti anya patthara bhI suI meM kucha nahIM karate; tathApi unheM nimitta kyoM nahIM kahA jAtA ? uttara - usa samaya, usa kArya ke lie loha cumbaka meM hI nimittapana kI yogyatA hai arthAt upAdAna ke kArya ke lie anukUlatA kA Aropa kI jAne yogya yogyatA loha cumbaka kI usa samaya kI paryAya meM hai, dUsare patthara meM vaisI yogyatA usa samaya nahIM hai| jaise suI meM upAdAna kI yogyatA hai, isalie vaha khiMcatI hai; isI prakAra usI samaya loha cumbaka meM nimittapane kI yogyatA hai, isalie use nimitta kahA jAtA hai / eka samaya kI upAdAna kI yogyatA upAdAna meM hai aura eka samaya kI nimitta kI yogyatA nimitta meM hai kintu donoM kI yogyatA kA mela hai; isalie anukUla nimitta kahalAtA hai| loha cumbaka meM nimittapane kI jo yogyatA hai, use anya samasta padArthoM se pRthak karake pahacAnane ke lie 'nimitta' kahA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA jAtA hai, kintu usake kAraNa suI meM vilakSaNatA nahIM hotI / jaba upAdAna meM kArya hotA hai, taba vyavahAra se- Aropa se dUsare padArtha ko nimitta kahA jAtA hai| jJAna kA svabhAva sva-paraprakAzaka hai, isalie vaha upAdAna aura nimitta donoM ko jAnatA hai / sabhI nimitta dharmAstikAyavat iSTopadeza gAthA 35 meM kahA hai ki sabhI nimitta 'dharmAstikAyavat' hai| dharmAstikAyapadArtha loka meM sarvatra hai, jaba jIva aura pudgala apanI yogyatA se gamana karate haiM, taba dharmAstikAya ko nimitta kahA jAtA hai aura jaba ve gamana nahIM karate to use nimitta nahIM kahA jAtA / dharmAstikAya kI bhA~ti hI samasta nimittoM kA svarUpa samajhanA caahie| dharmAstikAya meM nimittapane kI aisI yogyatA hai ki jaba jIva- pudgala gati karate haiM, taba unhIM meM use nimitta kahA jAtA hai, kintu sthiti meM use nimitta nahIM kahA jAtA; sthiti kA nimitta kahalAne kI yogyatA adharmAstikAya meM hai / siddhabhagavAna aloka meM kyoM nahIM jAte ? 63 siddhabhagavAna apanI kSetrAntara kI yogyatA se jaba eka samaya meM lokAgra meM gamana karate haiM, taba dharmAstikAya ko nimitta kahA jAtA hai parantu dharmAstikAya ke abhAva ke kAraNa unakA aloka meM gamana nahIM hotA - yaha kathana nimittasApekSa hai| vAstava meM ve lokAgra meM sthita hote haiM, yaha bhI unakI hI vaisI yogyatA ke kAraNa se hai, usa samaya adharmAstikAya nimitta hai| prazna - siddhabhagavAna lokAkAza ke bAhara gamana kyoM nahIM karate ? Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 vastuvijJAnasAra uttara - unakI yogyatA hI aisI hai kyoMki vaha loka kA dravya hai aura usakI yogyatA loka ke anta taka hI jAne kI hai; lokAkAza se bAhara jAne kI unameM yogyatA hI nahIM hai| aloka meM dharmAstikAya kA abhAva hai, isalie siddha vahA~ gamana nahIM karate', isa prakAra dharmAstikAyAbhAvAt yaha vyavahAranaya kA kathana hai| tAtparya yaha hai ki upAdAna meM svayaM alokAkAza meM jAne kI yogyatA nahIM hotI, taba nimitta bhI nahIM hotA - aisA upAdAna-nimitta kA mela batAne ke lie hI yaha kathana hai| nimitta ke kAraNa upAdAna meM vilakSaNadazA nahIM hotI prazna - upAdAna meM nimitta kucha nahIM karatA, yaha bAta saca hai kintu jaba nimitta hotA hai, taba upAdAna meM vilakSaNa avasthA to hotI hI hai? jaise agnirUpI nimitta ke Ane para pAnI to uSNa hotA hI hai? uttara - jisa pAnI kI paryAya kA svabhAva, usI samaya garma hone kA thA, vahI pAnI, usI agni ke saMyoga meM AyA hai aura apanI yogyatA se svayaM hI garma huA hai; agni ke kAraNa use vilakSaNa honA par3A ho - aisI bAta nahIM hai aura agni ne pAnI ko garma nahIM kiyA hai| mithyAdRSTi saMyoga aura samyagdRSTi svabhAva ko dekhatA hai 'agni se pAnI garma huA hai' - aisI mAnyatA saMyogAdhInaparAdhInadRSTi hai aura pAnI apanI yogyatA se hI garma huA hai - aisI mAnyatA svatantra svabhAvadRSTi hai| saMyogAdhInadRSTivanta jIva mithyAdRSTi hai aura svabhAvadRSTivanta jIva samyagdRSTi hai| pratyeka kArya vastu ke svabhAva kI samaya-samaya kI yogyatA se Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 65 hotA hai| mithyAdRSTi jIva usa svabhAva ko nahIM dekhatA, kintu nimitta ke saMyoga ko dekhatA hai - yahI usakI parAdhInadRSTi hai| usa dRSTi se kabhI bhI sva-para kI ekatvabuddhi dUra nahIM hotii| samyagdRSTi jIva, svatantra vastusvabhAva ko dekhatA hai ki pratyeka vastu kI samayasamaya kI yogyatA se hI usakA kArya svatantratA se hotA hai aura usa samaya jisa nimitta kI yogyatA hotI hai, vahI nimitta hotA hai; dUsarA ho hI nahIM sktaa| sabameM apane kAraNa se apanI avasthA ho rahI hai| vahA~ ajJAnI yaha mAnatA hai ki yaha kArya nimitta se huA hai athavA nimitta ne kiyA hai|' upAdAna aura nimitta kI svatantra yogyatA jaba AtmA apanI paryAya meM rAga-dveSa-moha karatA hai, taba karma ke jina paramANuoM kI yogyatA hotI hai, ve udayarUpa hote haiM, karma na ho aisA nahIM ho sakatA kintu karma udaya meM AyA, isalie jIva ke rAga-dveSa huA - aisA nahIM hai aura jIva ne rAga-dveSa kiyA, isalie karma udaya meM AyA - aisA bhI nahIM hai| jIva ke apane puruSArtha kI azakti se rAga-dveSa hone kI yogyatA thI; isIlie rAga-dveSa hue haiM aura usa samaya jina karmoM meM yogyatA thI, ve karma udaya meM Aye haiM aura unhIM ko nimitta kahA jAtA hai kintu koI kisI kA kartA nahIM hai| jaba jJAna kI paryAya apUrNa ho, taba jJAnAvaraNakarma meM hI nimittapane kI yogyatA hai| jaba jIva apanI paryAya meM moha karatA hai, taba mohakarma ko hI nimitta kahA jAtA hai - aisI una karmaparamANuoM kI yogyatA hai| jaise upAdAna meM prati samaya svatantra yogyatA hai, usI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra prakAra nimittarUpa karma ke pratyeka paramANuoM meM bhI samaya-samaya kI svatantra yogyatA hai| 66 prazna - kyA yaha saca nahIM hai ki jIva ne rAga-dveSa kiye, isalie paramANuoM meM karmarUpa avasthA huI ? uttara - yaha kathana nimitta kA hai| amuka paramANu hI karmarUpa hue aura jagat ke dUsare ananta paramANu karmarUpa kyoM nahIM hue? - isalie jina-jina paramANuoM meM yogyatA thI, vahI paramANu karmarUpa pariNata hue haiN| ve apanI yogyatA se hI karmarUpa hue haiM, jIva ke rAga-dveSa ke kAraNa nahIM / prazna - jaba paramANuoM meM karmarUpa hone kI yogyatA hotI hai, taba AtmA ko rAga-dveSa karanA hI cAhie kyoMki paramANuoM meM karmarUpa hone kA upAdAna hai, isalie vahA~ jIva ke vikArarUpa nimitta honA hI cAhie; kyA yaha bAta ThIka hai ? uttara - yaha dRSTi ajJAnI kI hai| bhAI ! tujhe apane svabhAva meM dekhane kA kAma hai yA paramANu meM dekhane kA ? jisakI dRSTi svatantra ho gayI hai, vaha AtmA kI ora dekhatA hai aura jisakI dRSTi nimittAdhIna hai, vaha paramukhApekSI rahatA hai| jisane yaha yathArtha nirNaya kiyA hai ki 'jaba jisa vastu kI jo avasthA honI ho, vahI hotI hai;' usake dravyadRSTi hotI hai, svabhAvadRSTi hotI hai; usakI svabhAvadRSTi meM tIvra rAgAdi to hote hI nahIM aura usa jIva ke nimitta se tIvrakarmarUpa pariNamita hone kI yogyatAvAle paramANu hI isa jagata meM nahIM hote / jaba jIva ne apane svabhAva ke puruSArtha se samyagdarzana pragaTa kiyA vahA~ usa jIva ke lie mithyAtvAdi karmarUpa se pariNamita Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna - nimitta kI svatantratA hone kI yogyatA vizva ke kisI paramANu meM hotI hI nahIM hai / samyagdRSTi ke jo alpa rAga-dveSa hai, vaha apanI vartamAna paryAya kI yogyatA se hai, usa samaya alpa karmarUpa se ba~dhane kI yogyatA paramANu kI paryAya meM hai / isa prakAra svalakSya se prArambha karanA hai| 67 'jagat ke paramANuoM meM mithyAtvAdi karmarUpa hone kI yogyatA hai; isalie jIva ke mithyAtvAdi bhAva honA hI cAhie' - jisakI aisI mAnyatA hai, vaha jIva svadravya ke svabhAva ko nahIM jAnatA aura isalie usa jIva ke nimitta se mithyAtvAdirUpa pariNamita hone yogya paramANu isa jagat meM vidyamAna haiM - aisA jAnanA cAhie kintu svabhAvadRSTi se dekhanevAle jIva ke mithyAtva hotA hI nahIM aura usa jIva ke nimitta se mithyAtvAdirUpa pariNamita hone kI yogyatA hI jagat ke kisI paramANu meM nahIM hotI / svabhAvadRSTi se jJAnI vikAra ke akartA ho gaye haiM, isalie yaha bAta hI mithyA hai ki 'jJAnI ko para ke kAraNa vikAra karanA par3atA hai|' jo alpa vikAra hotA hai, vaha bhI svabhAvadRSTi ke bala arthAt puruSArtha ke dvArA dUra hotA jAtA hai| aisI svatantra svabhAvadRSTi (samyak zraddhA) kiye binA jIva jo kucha zubhabhAvarUpa vrata, tapa, tyAga karatA hai, ve saba ' araNyarodana' ke samAna niSphala hai / phU~ka se parvata ko ur3Ane kI bAta ! zaGkA - 'vastu meM jaba jo paryAya honI hotI hai, vaha hotI hai aura taba nimitta avazya hotA hai kintu nimitta kucha nahIM karatA aura nimitta ke dvArA koI kArya nahIM hotA' - yaha to phU~ka se parvata ko ur3Ane jaisI bAta hai ? Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 vastuvijJAnasAra samAdhAna - nahIM, yahA~ phUMka se bhI parvata ko ur3Ane kI bAta nahIM hai| parvata ke ananta paramANuoM meM ur3ane yogyatA ho to parvata apane Apa ur3atA hai, parvata ko ur3Ane ke lie phUMka kI bhI AvazyakatA nahIM hotii| yahA~ kisI ke mana meM yaha ho sakatA hai ki are yaha kaisI bAta hai ! kyA parvata bhI apane Apa ur3ate hoMge?' kintu bhAI! vastu meM jo kAma hotA hai arthAt jo paryAya hotI hai, vaha usakI apanI hI zakti se, yogyatA se hotI hai| vastu kI zaktiyA~ anya kI apekSA nahIM rkhtii| paravastu kA usameM abhAva hai to vaha kyA kare? udAsIna nimitta aura preraka nimitta prazna - nimitta ke do prakAra haiM - eka udAsIna, dUsarA prerk| inameM se udAsIna nimitta kucha nahIM karatA parantu preraka nimitta to udAsIna ko kucha preraNA karatA hai? uttara - nimitta ke bhinna-bhinna prakAra batAne ke lie yaha do bheda haiM kintu unameM se koI bhI nimitta, upAdAna meM kucha bhI nahIM karatA athavA nimitta ke kAraNa upAdAna meM koI vilakSaNatA nahIM aatii| preraka nimitta bhI para meM kucha nahIM krtaa| sabhI nimitta 'dharmAstikAyavat' hai| prazna - preraka nimitta aura udAsIna nimitta kI kyA paribhASA hai? uttara - upAdAna kI apekSA se to donoM para haiM, donoM akiJcitkara haiM; isalie donoM samAna haiM / nimitta kI apekSA se yaha do bheda haiM / jo nimitta svayaM icchAvAna yA gativAna hotA hai, vaha preraka nimitta kahalAtA hai aura jo nimitta svayaM sthira yA icchArahita Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 69 hotA hai, vaha udAsIna nimitta kahalAtA hai| icchAvAna jIva aura gativAna ajIva preraka nimitta haiM aura icchArahita jIva tathA gatihIna ajIva udAsIna nimitta haiM parantu donoM prakAra ke nimitta para meM bilkula kArya nahIM krte| jaba ghar3A banatA hai, taba usameM kumhAra aura cAka preraka nimitta haiM tathA dharmAstikAya ityAdi udAsIna nimitta haiM kintu haiM to saba akinycitkr| yaha bAta nimitta kI hai ki bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM gautamagaNadhara ke Ane se divyadhvani khirI aura pahale chiyAsaTha dina taka unake na Ane se bhagavAna kI dhvani khirane se rukI rhii| vANI ke paramANuoM meM jisa samaya vANIrUpa se pariNamita hone kI yogyatA thI, usa samaya hI ve vANIrUpa meM pariNamita hue aura usa samaya vahA~ gaNadharadeva kI avazya upasthiti rahatI hai| gaNadhara Aye isalie vANI chUTI - aisI bAta nahIM hai| gaNadhara jisa samaya Aye, usI samaya unakI Ane kI yogyatA thI - aisA hI sahaja nimittanaimittika sambandha hai; isalie isa tarka ko avakAza hI nahIM hai ki yadi gautamagaNadhara na Aye hote to vANI kaise chUTatI? nimitta na ho to...? 'kArya honA ho aura nimitta na ho to...?' aisI zaGkA karanevAle se jJAnI pUchate haiM ki 'he bhAI! isa jagat meM tU jIva hI na hotA to? athavA tU ajIva hotA to?' taba zaGkAkAra uttara detA hai ki 'maiM jIva hI hU~' isalie dUsare tarka ko sthAna nahIM hai| taba jJAnI kahate haiM ki jaise, tU svabhAva se hI jIva hai, isalie usameM dUsare tarka ko sthAna nahIM hai; isI prakAra 'jaba upAdAna meM kArya Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra hotA hai, taba nimitta upasthita hI hai' - aisA hI upAdAna - nimitta kA svabhAva hai, isalie isameM dUsare tarka ko avakAza nahIM hai / 70 kamala meM vikasita hone kI yogyatA ho kintu yadi sUryodaya na ho to ? kamala ke khilane aura sUrya ke udaya hone meM sahaja nimitta naimittika sambandha hai kintu sUrya kA udaya huA, isalie kamala khilA aisA nahIM, vaha to apanI usa paryAya kI yogyatA se khilA hai / prazna yadi sUryodaya na ho taba to kamala nahIM khilegA ? uttara - 'kArya honA ho kintu nimitta na ho to ?' aisA hI yaha prazna hai, isakA samAdhAna uparokta yukti ke anusAra samajha lenA cAhie / jaba kamala meM khilane kI yogyatA hotI hai, taba sUrya meM bhI apane hI kAraNa se udita hone kI yogyatA hotI hai - aisA svabhAva hai / kamala meM vikasita hone kI yogyatA ho aura sUrya meM udita hone kI yogyatA na ho - aisA kabhI ho hI nahIM sakatA / tathApi sUrya ke kAraNa kamala nahIM khilatA aura kamala ko khilanA hai; isalie sUrya udaya hotA hai - aisA bhI nahIM hai| - prazna - yadi sUrya ke kAraNa kamala nahIM khilatA ho to aisA kyoM hotA hai ki jaba sUryodaya chaha baje hotA hai, taba kamala bhI chaha baje khilatA hai aura jaba sUryodaya sAta baje hotA hai, taba kamala bhI sAta baje khilatA hai ? uttara usI samaya kamala meM khilane kI yogyatA hai, isIlie vaha tabhI khilatA hai| pahale usameM apane meM hI khilane kI yogyatA nahIM thI aura usakI yogyatA banda rahane kI hI thI / - Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 71 vastu meM eka samaya meM do viruddha prakAra kI paryAyoM kI yogyatA nahIM ho sktii| jainadarzana kA mUla rhsy| vastusvabhAva svatantra, nirapekSa hai| jaba taka sva-para kI bhinnatArUpa isa svabhAva ko na jAna le, taba taka jIva ko para se saccI udAsInatA nahIM hotI, vikAra kA svAmitva nahIM miTatA aura apanI paryAya kA svAmI (AdhAra) jo AtmasvabhAva hai, usakI dRSTi nahIM hotii| yaha svatantratA jainadarzana kA mUla rahasya hai| eka paramANu kI svatantra zakti pratyeka jIva tathA ajIva dravyoM kI paryAya svatantratayA apane se hI hotI hai| eka paramANu bhI apanI hI zakti se pariNamita hotA hai; usameM nimitta kyA karatA hai? eka paramANu pahale samaya meM kAlA hotA hai aura dUsare samaya meM sapheda ho jAtA hai tathA pahale samaya meM eka aMza kAlA aura dUsare samaya meM ananta gunA kAlA ho jAtA hai, isameM nimitta ne kyA kiyA? vaha to apanI yogyatA se pariNamita hotA hai| indriyoM aura jJAna kA svatantra pariNamana yaha bAta mithyA hai ki jar3a indriyA~ haiM, isalie AtmA ko jJAna hotA hai| AtmA kA trikAla sAmAnya jJAnasvabhAva apane kAraNa se pratisamaya pariNamita hotA hai aura jisa paryAya meM jaisI yogyatA hotI hai, utanA hI jJAna kA vikAsa hotA hai| paJcendriya sambandhI jJAna kA vikAsa hai, isalie pA~ca bAhya indriyA~ haiM - aisI bAta nahIM hai, aura pA~ca indriyA~ haiM, isalie jJAna kA vikAsa hai - aisA bhI nahIM hai| jJAna kI paryAya meM jitanI yogyatA thI, utanA vikAsa huA hai aura jina Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 vastuvijJAnasAra paramANuoM meM indriyarUpa hone kI yogyatA thI, ve svayaM indriyarUpa meM pariNamita hue haiM; tathApi donoM kA nimitta-naimittika mela hai| jisa jIva ke eka hI indriya-sambandhI jJAna kA vikAsa hotA hai, usake eka hI indriya hotI hai; dovAle ke do; tInavAle ke tIna; cAravAle ke cAra aura paJcendriya sambandhI vikAsavAle ke pA~coM hI indriyA~ hotI haiN| vahA~ donoM kA svatantra pariNamana hai| eka ke kAraNa dUsare meM kucha nahIM huA hai, isI ko nimitta-naimittika sambandha kahate haiN| rAga-dveSa kA kAraNa kauna hai ? samyagdRSTi ke bhI rAga-dveSa kyoM hotA hai? . prazna - yadi karma AtmA ko vikAra nahIM karAte hoM to AtmA meM vikAra hone kA kAraNa kauna hai ? samyagdRSTi jIvoM ke vikAra karane kI bhAvanA nahIM hotI, tathApi unake bhI vikAra hotA hai, isalie karma vikAra karAte haiM na? uttara - karma AtmA ko vikAra karAtA hai - yaha bAta mithyA hai| AtmA ko apanI paryAya ke doSa se hI vikAra hotA hai, karma, vikAra nahIM kraataa| samyagdRSTi ke rAga-dveSa karane kI bhAvanA nahIM hone para bhI rAga-dveSa hotA hai, isakA kAraNa cAritraguNa kI vaisI paryAya kI yogyatA hai| rAga-dveSa kI bhAvanA nahIM hai, vaha to zraddhAguNa kI paryAya hai aura rAga-dveSa hotA hai, yaha cAritraguNa kI paryAya hai| ata: isa rAga-dveSa kA kAraNa na to paradravya hai aura na AtmasvabhAva hI usakA kAraNa hai; tatkAlIna paryAya hI kAraNa hai| samyak nirNaya kA bala aura phala prazna - jo vikAra hotA hai, vaha cAritraguNa kI paryAya kI hI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 73 yogyatA hai, taba phira jahA~ taka cAritraguNa kI paryAya meM vikAra hone kI yogyatA hogI, vahA~ taka vikAra hotA hI rahegA? aisA hone para vikAra ko dUra karanA jIva ke AdhIna kaise rahA? uttara - pratyeka samaya kI svatantra yogyatA hai - aisA nirNaya kisa jJAna meM kiyA hai ? trikAlI svabhAva ke sanmukha hue binA, jJAna meM eka-eka samaya kI paryAya kI svatantratA kA nirNaya nahIM ho sakatA aura jahA~ jJAna, trikAlI svabhAva ke sanmukha huA, vahA~ svabhAva kI pratIti ke bala se paryAya meM se rAga-dveSa hone kI yogyatA pratikSaNa ghaTatI hI jAtI hai| jisane svabhAva kA nirNaya kiyA, usakI paryAya meM adhika samaya taka rAga-dveSa raheM, yA anantAnubandhI rAgadveSa raheM; aisI yogyatA kadApi nahIM hotI - aisA hI samyak nirNaya kA bala hai aura mokSa isakA phala hai| ... kArya meM nimitta kucha nahIM karatA tathApi use 'kAraNa' kyoM kahA gayA hai? kArya ke do kAraNa kahe gaye haiN| inameM eka upAdAnakAraNa hI yathArtha kAraNa hai, dUsarA nimittakAraNa to Aropita kAraNa hai| upAdAna aura nimitta, ina do kAraNoM ke kahane kA Azaya aisA nahIM hai ki donoM ekatrita hokara kArya karate haiN| jaba upAdAnakAraNa svayaM kArya karatA hai, taba dUsarI vastu para Aropa karake use nimittakAraNa kahA jAtA hai kintu vAstava meM do kAraNa nahIM haiM, eka hI kAraNa hai / jaise mokSamArga do nahIM, eka hI hai| prazna - jaba nimitta vAstava meM kAraNa nahIM hai, taba phira use kAraNa kyoM kahA? Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 vastuvijJAnasAra uttara - jise nimitta kahA jAtA hai, usa padArtha meM usa prakAra kI arthAt nimittarUpa hone kI yogyatA hai; isalie anya padArthoM se pRthak pahicAnane ke lie use 'nimittakAraNa' kI saMjJA dI gayI hai| jJAna kA svabhAva sva-paraprakAzaka hai, isalie vaha para ko bhI jAnatA hai aura para meM jo nimittapane kI yogyatA hai, use bhI jAnatA hai| karmodaya ke kAraNa jIva ko vikAra nahIM hotA . jaba jIva kI paryAya meM vikAra hotA hai, taba karma nimittarUpa avazya hotA hai kintu jIva kI paryAya aura karma donoM milakara vikAra nahIM krte| karmodaya ke kAraNa vikAra nahIM hotA aura vikAra kiyA isalie karma udaya meM Aye, aisA bhI nahIM hai tathA jIva vikAra na kare taba karma khira jAte haiM, use nimitta kahate haiM, usa samaya una paramANuoM kI yogyatA hI aisI thii| jisa dravya kI, jisa samaya, jisa kSetra meM, jisa saMyoga meM aura jisa prakAra, jaisI avasthA honI ho, vaisI usI prakAra avazya hotI hai, usameM antara ho hI nahIM sakatA - isa zraddhA meM to vItarAgI dRSTi ho jAtI hai| isameM svabhAva kI dRr3hatA aura sthiratA kI ekatA hai tathA vikAra se udAsIna aura para se bhinnatA hai; isa prakAra isameM prati samaya bhedavijJAna kA vItarAgI kArya hai| naimittika kI vyAkhyA prazna - naimittika kA artha vyAkaraNa ke anusAra to aisA hotA hai ki jo nimitta se hotA hai so naimittika hai|' jabaki yahA~ to yaha kahA hai ki nimitta se naimittika meM kucha nahIM hotA; isakA kyA / kAraNa hai? Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA uttara - 'jo nimitta se hotA hai so naimittika hai, arthAt nimitta janaka aura naimittika janya hai' yaha paribhASA vyavahAra se kI gayI hai| vAstava meM nimitta se naimittika nahIM hotA kintu upAdAna kA jo kArya hai, vaha naimittika hai aura jaba naimittika arthAt kArya hotA hai, taba nimitta bhI hotA hai; isalie upacAra se usa nimitta ko janaka bhI kahA jAtA hai| naimittika kA artha aisA bhI hotA hai ki 'jisameM nimitta kA sambandha ho, vaha naimittika hai' arthAt jaba naimittika hotA hai, taba nimitta bhI avazya hI hotA hai, itanA sambandha hai kintu yadi nimitta, naimittika meM kucha bhI kare to unameM nimitta-naimittika sambandha na rahakara kartA-karma sambandha ho jAegA kintu do bhinna dravyoM ke bIca meM kartA-karma sambandha kabhI nahIM ho sktaa| prazna - nimitta ke dvArA upAdAna kA kArya hotA hai, ata: hameM nimitta milAnA cAhie; hameM nimitta kI upekSA nahIM karanI cAhie, kyA yaha bAta ThIka hai? uttara - yaha bAta mithyA hai| maiM nimitta milAU~, isa mAnyatA meM para kI kartRtvabuddhi aura parAdhInadRSTi hai| nimitta nahIM thA, isalie kArya ruka gayA aura nimitta milAU~ to kArya ho, yaha bAta saca nahIM hai, kintu jaba kArya honA hI nahIM thA, isalie taba nimitta bhI nahIM thA aura jaba kArya hotA hai, taba nimitta bhI avazya hotA hai - yaha abAdhita niyama hai| para nimittoM ko AtmA prApta kara sakatA hai - aisA mAnanA ThIka nahIM hai| isa prakAra AtmA ko apane kArya meM para kI apekSA nahIM hai| koI yaha mAne ki hameM nimitta kI upekSA nahIM karanI cAhie' Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 vastuvijJAnasAra to vaha jIva sadA nimitta kI ora hI dekhA karegA arthAt usakI dRSTi bAhara meM hI rahA karegI aura vaha para kI upekSA karake svabhAvadRSTi kA nirmala kArya pragaTa nahIM kara skegaa| nimitta ke mArga se upAdAna kA kArya kabhI nahIM hotA, kintu upAdAna kI yogyatA se hI (upAdAna ke mArga se hI) usakA kArya hotA hai| jinazAsana kA upadeza :- nimitta kI upekSA karake svasanmukha hoo nimitta kI upekSA nahIM karanA arthAt paradravya ke sAtha kA sambandha nahIM toDanA - aisI mAnyatA jainazAsana ke viruddha hai| jainazAsana kA prayojana dUsare ke sAtha sambandha karAnA nahIM, kintu dUsare ke sAtha kA sambandha chur3Akara vItarAgabhAva karAnA hai| samasta satzAstroM kA tAtparya vItarAgabhAva hai aura vaha vItarAgabhAva, svabhAva ke lakSya dvArA samasta parapadArthoM se udAsInatA hone para hI hotA hai| kisI bhI paralakSya meM rukanA zAstra kA prayojana nahIM hai kyoMki para ke lakSya se rAga hotA hai| nimitta bhI paradravya hai, isalie nimitta kI apekSA chor3akara arthAt usakI upekSA karake, apane svabhAva ke sanmukha honA hI prayojana hai| nimitta kI upekSA karane yogya nahIM hai, arthAt nimitta kA lakSya chor3ane yogya nahIM hai' - aisA abhiprAya mithyAtva hai aura usa mithyAabhiprAya ko chor3ane ke bAda bhI asthiratA ke kAraNa nimitta para lakSya jAtA hai, vaha rAga kA kAraNa hai; isalie apane svabhAva ke Azraya se nimitta ityAdi paradravyoM kI upekSA karanA hI yathArtha hai| mumukSu jIvoM ko avazya samajhane yogya yaha upAdAna-nimitta sambandhI bAta vizeSa prayojanabhUta hai| ise Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA - 7 samajhe binA jIva kI do dravyoM meM ekatA kI buddhi kadApi dUra nahIM ho sakatI aura svabhAva kI zraddhA nahIM ho sktii| svabhAva kI zraddhA hue binA svabhAva meM abhedatA nahIM hotI arthAt jIva kA kalyANa nahIM hotaa| aisA hI vastusvabhAva kevalajJAniyoM ne dekhA hai aura santa muniyoM ne kahA hai| yadi jIva ko kalyANa karanA ho to use yaha samajhanA hogaa| prazna - samartha kAraNa kise kahate haiM ? uttara - jaba upAdAna meM kArya hotA hai, taba upAdAna aura nimitta donoM ekasAtha hote haiM; isalie una donoM ko eka hI sAtha samarthakAraNa kahA jAtA hai aura vahA~ pratipakSI kAraNoM kA abhAva hI rahatA hai| isase yaha nahIM samajhanA cAhie ki upAdAna ke kArya meM nimitta kucha karatA hai| vastutaH to jaba upAdAna kI yogyatA hotI hai, taba nimitta avazya hotA hai| prazna - samartha kAraNa dravya hai, guNa hai yA paryAya? uttara - vartamAna paryAya hI samartha kAraNa hai| pUrva paryAya ko vartamAna paryAya kA upAdAnakAraNa kahanA vyavahAra hai| nizcaya se to vartamAna paryAya svayaM hI kAraNa-kArya hai aura isase bhI Age bar3hakara kaheM to eka padArtha meM kAraNa aura kArya aise do bheda karanA bhI vyavahAra hai| vAstava meM to pratyeka samaya kI paryAya ahetuka hai| prazna - miTTI ko ghar3e kA upAdAnakAraNa kahA jAtA hai, yaha kaise? uttara - vAstava meM ghar3e kA upAdAnakAraNa sabhI miTTI nahIM hai, kintu jisa samaya ghar3A banatA hai, usa samaya kI avasthA hI svayaM upAdAnakAraNa hai| miTTI ko ghar3e kA upAdAnakAraNa kahane kA hetu Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 vastuvijJAnasAra yaha hai ki ghar3A banane ke lie miTTI meM jaisI sAmAnya yogyatA hai, vaisI yogyatA anya padArthoM meM nahIM hai| miTTI meM ghar3A banane kI vizeSa yogyatA to jisa samaya ghar3A banatA hai, usI samaya hai; usase pUrva usameM ghar3A banane kI vizeSa yogyatA nahIM hai; isalie vizeSa yogyatA hI saccA upAdAnakAraNa hai, jo ki kArya kA utpAdaka hai| isa viSaya ko adhika spaSTa karane ke lie use jIva meM lAgU karate haiM - samyagdarzana pragaTa hone kI sAmAnya yogyatA to pratyeka jIva meM hai, jIva se atirikta anya kisI meM vaisI sAmAnya yogyatA nahIM hai| samyagdarzana kI sAmAnya yogyatA (zakti) samasta jIvoM meM hai kintu vizeSa yogyatA bhavyajIvoM meM hI hotI hai; abhavyajIvoM ke tathA bhavyajIva jaba taka mithyAdRSTi rahatA hai, taba taka usake bhI samyagdarzana kI vizeSa yogyatA nahIM hotii| vizeSa yogyatA to usI samaya hai, jisa samaya jIva, puruSArtha se samyagdarzana pragaTa karatA hai| sAmAnya yogyatA dravyarUpa hai aura vizeSa yogyatA pragaTarUpa hai; sAmAnya yogyatA kArya ke pragaTa hone kA upAdAnakAraNa nahIM kintu vizeSa yogyatA hI upAdAnakAraNa hai| prazna - 'cAritradazA pragaTa hotI hai, isalie vastra nahIM chUTa jAte kintu vastra ke paramANuoM kI yogyatA se hI ve chUTate haiM' - aisA Apane kahA hai kintu kisI jIva ke cAritradazA pragaTa hotI ho aura vastra meM chUTane kI yogyatA na ho to kyA savastra mukti ho jAegI? .. uttara - savastra mukti hone kI to bAta hI nahIM hai| cAritradazA kA svarUpa hI aisA hai ki use vastra ke sAtha nimitta-naimittika sambandha rahatA hI nahIM; isalie cAritradazA meM sahaja hI vastra kA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 79 tyAga hotA hai to bhI vastra kA tyAga una paramANuoM kI avasthA kI yogyatA hai, usakA kartA AtmA nahIM hai| prazna - yadi kisI munirAja ke zarIra para koI vyakti vastra DAla jAe to usa samaya unake cAritra kA kyA hogA? . uttara - kisI dUsare jIva ke dvArA vastra DAlA jAe yaha to upasarga hai; isase muni ke cAritra meM koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki usa vastra ke sAtha unake cAritra kA nimitta-naimittika sambandha nahIM hai; vastuta: vahA~ to vastra jJAna kA jJeya hai arthAt jJeya-jJAyakapane kA nimitta-naimittika sambandha hai| samyak niyatavAda kyA hai? vastu kI paryAya kramabaddha jisa samaya jo honI ho, vahI hotI hai - aisA 'samyak niyativAda' jainadarzana kA vAstavika svabhAva hai - yahI vastusvabhAva hai| 'niyata' zabda zAstroM meM aneka jagaha AtA hai kintu niyata kA artha hai nizcita-niyamabaddha; vaha ekAntavAda nahIM kintu vastu kA yathArtha svabhAva hai, yahI anekAntavAda hai| samyaniyatavAda kA nirNaya karate samaya, bAhya meM rAjapATa kA saMyoga ho to vaha chUTa hI jAnA cAhie - aisA niyama nahIM hai kintu usake prati yathArtha udAsabhAva avazya ho jAtA hai| bAhya saMyoga meM antara par3e yA na par3e kintu antara ke nirNaya meM antara par3a jAtA hai| ajJAnI jIva niyatavAda kI bAteM karatA hai kintu jJAna aura puruSArtha ko svabhAvasanmukha karake nirNaya nahIM krtaa| niyatavAda kA nirNaya karane meM jo jJAna aura puruSArtha AtA hai, use yadi jIva pahicAne to svabhAvAzrita vItarAgabhAva pragaTa ho aura para se udAsa ho Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 vastuvijJAnasAra jAe kyoMki samyaka niyatavAda kA nirNaya kiyA ki svayaM sabakA mAtra jJAnabhAva se jJAtA-dRSTA raha gayA aura para kA yA rAga kA kartA nahIM rhaa| jaba svacatuSTaya meM paracatuSTaya kI nAsti hI hai to phira usameM para kyA kareM? jaba upAdAna-nimitta kA yathArtha nirNaya ho jAtA hai, taba para kA karttatvabhAva ur3a jAtA hai aura vItarAgadRSTipUrvaka vItarAgI sthiratA kA prArambha ho jAtA hai| ajJAnIjana isa niyatavAda ko ekAntavAda aura gRhItamithyAtva kahate haiM kintu jJAnIjana kahate haiM ki yaha samyak niyatavAda hI anekAntavAda hai aura isake nirNaya meM jainadarzana kA sAra A jAtA hai tathA yaha kevalajJAna kA kAraNa hai| kucha akasmAt hai hI nahIM prazna - samyagdRSTi ke akasmAt bhaya nahIM hotA, isakA kyA kAraNa hai? uttara - samyagdRSTi ko yathArtha niyatavAda kA nirNaya hai ki jagat ke samasta padArthoM kI avasthA unakI yogyatAnusAra hI hotI hai| jo na honA ho - aisA kucha hotA hI nahIM; isalie kucha akasmAt hai hI nahIM, isa niHzaGka zraddhA ke kAraNa samyagdRSTi ko akasmAt bhaya nahIM hotaa| vastu kI paryAyeM kramazaH hI hotI haiM, ajJAnI ko isakI pratIti nahIM hai; isalie use akasmAt bhaya rahatA hai aura karttatvabuddhi rahatI hai| nimitta kisakA? aura kaba? yadi nimitta ke yathArtha svarUpa ko samajhe to yaha mAnyatA dUra ho jAe ki nimitta, upAdAna meM kucha karatA hai, kyoMki jaba kArya hai, taba Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 81 to para ko usakA nimitta kahA gayA hai, kArya ke binA kisI ko usakA nimitta nahIM kahA jaataa| jo kArya ho cukA hai, usameM nimitta kyA karegA? aura kArya ke binA nimitta kisakA? kumhAra kisakA nimitta hai ? yadi ghar3ArUpI kArya ho to kumhAra usakA nimitta ho aura yadi kArya hI na ho to kisI ko ghar3e kA nimitta' kahA hI nahIM jA sktaa| jaba ghar3A banatA hai, tabhI kumhAra ko nimitta kahA jAtA hai, to phira kumhAra ne ghar3e meM kucha bhI kiyA - yaha bAta svayameva asatya siddha ho jAtI hai| prazna - upAdAna meM kArya na ho to paradravya ko nimitta nahIM kahA jAtA, yaha bAta Upara kahI gaI hai parantu isa jIva ko ananta bAra dharma kA nimitta milA, tathApi jIva svayaM dharma ko nahIM samajha pAyA' - aisA kahA jAtA hai aura usameM jIva ke dharmarUpI kArya nahIM huA to bhI paradravyoM ko dharma kA nimitta to kahA hai ? / uttara - 'isa jIva ko ananta bAra dharma kA nimitta milA kintu svayaM dharma ko nahIM samajhA' - aisA kahA jAtA hai, yahA~ yadyapi upAdAna meM (jIva meM) dharmarUpI kArya nahIM huA; isalie vAstava meM usake lie to ve padArtha dharma ke nimitta bhI nahIM haiM parantu jo jIva dharma pragaTa karate haiM, una jIvoM ko isa prakAra ke hI nimitta hote haiM - aisA jJAna karAne ke lie use sAmAnyarUpa se nimitta kahA jAtA hai| anukUla nimitta amuka padArthoM ko anukUla nimitta kahA hai; isalie yaha nahIM samajhanA cAhie ki usake atirikta anya padArtha pratikUla haiN| eka dravya dUsare dravya ke lie anukUla yA pratikUla hai hI nhiiN| nimitta Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra . ko anukUla kahane kA artha itanA hI hai ki kArya ke hote samaya usa padArtha meM nimittarUpa hone kI yogyatA hai; isalie usa para anukUlatA kA Aropa A sakatA hai| do paryAyoM kI yogyatA eka samaya meM nahIM hotI eka samaya meM do paryAya kI yogyatAe~ kadApi nahIM hotii| jisa samaya jaisI yogyatA hai, vaisI paryAya pragaTa hotI hai aura usI samaya yadi dUsarI yogyatA bhI ho to eka hI sAtha do paryAyeM ho jAe~, parantu aisA kabhI nahIM ho sktaa| jisa samaya jo paryAya pragaTa hotI hai, usa samaya dUsarI paryAya kI yogyatA nahIM hotii| ATArUpa paryAya kI yogyatA ke samaya roTIrUpa paryAya kI yogyatA nahIM hotI, taba phira isa bAta ko avakAza hI kahA~ hai ki nimitta nahIM milA isalie roTI nahIM banI? aura jaba roTI banatI hai, taba usase pUrva kI ATArUpa paryAya kA abhAva karake hI banatI hai, taba phira dUsare ko usakA kAraNa kaise kahA jA sakatA hai? hA~, jo paramANu ATArUpa paryAya se vyaya huA, use roTIrUpa paryAya kA kAraNa kahA jA sakatA hai| 'jIva parAdhIna hai' isakA kyA artha hai ? prazna - samayasAra nATaka meM syAdvAda adhikAra ke 9 veM . kAvya meM jIva ko parAdhIna kahA hai| ziSya pUchatA hai ki he bhagavan ! jIva parAdhIna hai yA svAdhIna? taba zrIguru uttara dete haiM ki dravyadRSTi se jIva svAdhIna hai aura paryAyadRSTi se parAdhIna hai| vahA~ jIva ko parAdhIna kyoM kahA hai ? uttara - paryAyadRSTi se jIva parAdhIna hai arthAt jIva svayaM apane svabhAva kA Azraya chor3akara paralakSya dvArA svayaM svatantrarUpa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdAna-nimitta kI svatantratA 83 se parAdhIna hotA hai parantu paradravya jIva para balajorI karake use parAdhIna nahIM krte| parAdhIna arthAt svayaM svatantrarUpa se para ke AdhIna hotA hai, parAdhInatA mAnatA hai; na ki parapadArtha usako AdhIna karate haiN| dravyAnuyoga aura caraNAnuyoga kA krama prazna- yaha upAdAna-nimitta kI bAta to dravyAnuyoga kI hai| parantu pahale to jIva caraNAnuyoga ke anusAra zraddhAnI ho aura usa caraNAnuyoga ke anusAra vrata-pratimA ityAdi ko aGgIkAra kare aura phira dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAnI hokara samyagdarzana pragaTa kare - aisI jainadharma kI paripATI kitane hI jIva mAnate haiM, kyA yaha ThIka hai? uttara - nahIM, jainamata kI aisI paripATI nahIM hai| jainamata meM to aisI paripATI hai ki pahale samyaktva hotA hai, pIche vrata hote haiN| samyaktva, sva-para kA zraddhAna hone para hotA hai tathA vaha zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa karane para hotA hai; isalie pahale dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAna karake samyagdRSTi ho aura phira caraNAnuyoga ke anusAra vratAdika dhAraNa karake vratI hotA hai| isa prakAra mukhyarUpa se to nicalIdazA meM hI dravyAnuyoga kAryakArI hai tathA gauNarUpa se, jise mokSamArga kI prApti hotI na jAne, use pahale kisI vratAdi kA upadeza diyA jAtA hai; isalie samasta jIvoM ko mukhyarUpa se dravyAnuyoga ke anusAra adhyAtma-upadeza kA abhyAsa karanA caahie| yaha jAnakara nicalIdazAvAloM ko bhI dravyAnuyoga ke abhyAsa se parAGgamukha honA yogya nahIM hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa -4 kriyA ke tIna prakAra kriyA kI sAmAnya paribhASA aura usakI svatantratA vastu kI paryAya kA parivartana honA, vaha kriyA hai| pratyeka dravya kI paryAya pratisamaya badalatI rahatI hai| pratyeka dravya kA pariNamana hI usakI kriyA hai| pratyeka dravya kI paryAya apane meM hI hotI hai, eka dravya kI paryAya dUsare dravya meM nahIM hotI; isalie eka dravya kI kriyA bhI dUsare dravya meM nahIM hotI tathA eka dravya kI kriyA dUsarA dravya nahIM krtaa| kriyA ke tIna prakAra isa saMsAra meM jar3a aura cetana do prakAra ke dravya haiN| dravya kI paryAya hI kriyA hai, isalie kriyA bhI jar3a aura cetana do prakAra kI hai| jar3adravya kI avasthA, jar3a kI kriyA hai aura cetanadravya kI arthAt jIva kI avasthA, cetana kI kriyA hai arthAt jIva kI kriyA hai| .jIva kI kriyA do prakAra kI hai - (1) rAgAdibhAvarUpa vikArI kriyA aura (2) rAgAdibhAvarahita samyagdarzana-jJAna -cAritrarUpa avikArI kriyaa| vikArI kriyA bandha kA kAraNa hai, isalie use bandha kI kriyA bhI kahate haiM aura avikArI kriyA mokSa kA kAraNa hai, isalie use mokSa kI kriyA bhI kahate haiN| isa prakAra kriyAe~ tIna prakAra kI hotI haiM - Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA ke tIna prakAra | (1) jar3a kI kriyA, jo ki jIva se bhinna hai / (2) jIva kI vikArI kriyA, jo ki saMsAra kA kAraNa hai (3) jIva kI avikArI kriyA, jo ki mokSa kA kAraNa hai| jar3a kI kriyA 85 zarIra jar3a hai, isalie usakI pratyeka kriyA, jar3a kI kriyA hai / zarIra kA hilanA-DulanA yA sthira rahanA jar3a kI kriyA hai, usake kartA jar3a paramANu haiM; AtmA usakA kartA nahIM hai| jar3a kI kriyA ke sAtha bandha athavA mokSa kA sambandha nahIM hai / zarIra kI halana-calanarUpa avasthA meM athavA sthiratArUpa avasthA meM bandha yA mokSa kI kriyA nahIM hai / tAtparya yaha hai ki zarIra kI kisI bhI kriyA se AtmA ko bandha yA mokSa, lAbha yA hAni, athavA sukha-duHkha nahIM hotA kyoMki zarIra kI kriyA jar3a kI kriyA hai / pahale zarIra kI avasthA ghara meM rahane kI hotI hai aura usameM halana calana hotA hai, phira zarIra kI avasthA badalakara vahA~ se dharmasthAna meM jAkara sthira hone kI hotI hai| isa parivartana se ajJAnI jIva dharma mAnatA hai parantu jar3a kI kriyA badala jAne se AtmA ko dharma, puNya yA pApa nahIM hotaa| zarIra kI bhA~ti hI rupayA, paisA, vastra, AhArAdi kA saMyoga-viyoga bhI jar3a kI kriyA hai, usase dharma athavA puNya-pApa nahIM hotaa| inameM se kisI bhI kriyA kA kartA AtmA nahIM hai| jar3a kI kriyA kA kartA jar3a hai / vikArI kriyA arthAt saMsAra kI kriyA jIva kI paryAya meM jo rAga-dveSa ajJAnarUpa bhAva hote haiM, vaha jIva kI vikArI kriyA hai, isa kriyA ko bandha kI kriyA kahate haiM / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 vastuvijJAnasAra zarIrAdi jar3a kI kriyA se vikArI kriyA nahIM hotI aura jIva kI vikArI kriyA se zarIrAdi jar3a kI kriyA nahIM hotii| rAga-dveSa ajJAnarUpa bhAva, AtmA kI paryAya meM hote haiM; isalie AtmA kI paryAya meM hI vaha vikArI kriyA karane kI yogyatA hai| zarIra kI kriyA se puNya-pApa nahIM hote| puNya-pAparUpa vikArI kriyA bandhana kI kriyA hai, usa kriyA ke dvArA saMsAra milatA hai, mokSa nahIM milatA; arthAt isa kriyA se dharma nahIM hotaa| prazna - jar3a kI kriyA karane para hI to dharma hotA hai ? jaise pahale zarIra ko ghara se dharmasthAna taka le jAe~, phira vahA~ dharma sune, aura yathArtha samajha kare, isa prakAra jar3a kI kriyA se dharma hone kI bAta huI yA nahIM? uttara - jar3a kI kriyA ke dvArA dharma nahIM hotaa| AtmA, jar3a kI kriyA karatA hI nahIM; isalie usa kriyA ke sAtha AtmA kA koI sambandha nahIM hai| uparokta dRSTAnta meM zarIra kI kriyA badalane se dharma nahIM huA hai kintu 'tattva samajhane ko jAnA hai' aisA zubhabhAva huA hai aura ghara se dharmasthAna para gayA hai, isameM nimna prakAra kI kriyAe~ huI haiM - (1) zubhabhAva honA puNya hai, vaha vikArI kriyA hai| (2) zarIra kA kSetra parivartana honA, vaha jar3a kI kriyA hai| (3) AtmapradezoM kA kSetraparivartana honA, vaha AtmA kI vikArI kriyA hai| (4) sat sunane ke prati lakSya honA, vaha zubhabhAvarUpa vikArI kriyA hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA ke tIna prakAra isa prakAra yaha cAra kriyAe~ huI, taba taka to dharma nahIM huA hai| jaba dharma sunane ke lakSya se bhI haTakara, svalakSya kI ora unmukha ho aura apane zuddha AtmasvabhAva kA mahimApUrvaka nirNaya kare to vaha avikArI kriyA hai aura vahI dharma hai| jar3a kI kriyA, AtmapradezoM kI kSetraparivartanarUpa kriyA aura zubharAgarUpa vikArI kriyA se dharmakriyA bhinna hai| isI prakAra kisI jIva ke rupayA-paisA kamAne ityAdi kI azubhabhAvanA huI aura zarIra kI kriyA una kAryoM meM huI, to vahA~ bhI zarIra kI kriyA, jar3a kI svatantra kriyA hai, usase jIva ko lAbha -hAni nahIM hotI aura jo azubhabhAva hue, vaha jIva kI vikArI kriyA hai, usase jIva ko pApa hotA hai| azubhabhAvoM ke kAraNa bhI jar3a kI kriyA nahIM hotii| azubhapariNAma se pApa aura zubhapariNAma se puNya, ina donoM kA samAveza vikArI kriyA meM hotA hai aura donoM samaya honevAlI zarIra kI kriyA, vaha svatantra jar3a kI kriyA hai| mere pariNAmoM ke kAraNa jar3a kI kriyA huI hai - aisA mAnanA mithyA hai aura puNya pariNAmoM ke kAraNa dharma kI kriyA huI hai - aisA mAnanA bhI mithyA hai| kisI jagaha zarIra do ghar3I sthira hokara baiThA, vaha to jar3a kI kriyA hai| yadi usa samaya zubhapariNAma ho to vaha puNya hai aura yadi dharmasthAna meM baiThakara bhI ghara ityAdi ke azubha vikAra karatA ho to pApa hai| puNya aura pApa donoM vikAra haiM, unase dharma nahIM hotA; yadi usa samaya zuddha AtmapratIti vidyamAna ho to utane aMza meM avikArI dharmakriyA hai, vaha mokSa kI utpAdaka kriyA hai aura puNya-pApa donoM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra bandha kI kriyA haiM, jo ki saMsAra kI utpAdaka kriyA hai| kisI jIva ne azubha pariNAma chor3a diye aura jinendradeva, nirgranthaguru evaM satzAstra ke lakSya se zubharAga kiyA tathA usameM dharma mAnA to vaha jIva bhI bandhana kI hI kriyA kara rahA hai| avikArI kriyA arthAt mokSa kI kriyA / dharmakriyA / avikArI kriyA kA artha hai dharma kI kriyA athavA mukti kI kriyaa| loga kahate haiM ki kriyA se dharma hotA hai, yaha saca hai, kintu vaha kriyA kisakI aura kaisI? kyA vaha jar3a kI kriyA hai? yA cetana kI vikArI kriyA hai yA avikArI? jise jar3a, vikArI aura avikArI - aisA bhinna-bhinna tInoM kriyA ke svarUpa kA hI patA nahIM hai, vaha dharma kI kriyA kahA~ se karegA? mukti kI kriyA meM para ke sAtha koI sambandha nahIM hai aura para kI ora ke jhukAva se jo bhAva hotA hai, usake sAtha bhI sambandha nahIM hai| mukti kI kriyA meM parapadArtha para yA vikAra para dRSTi nahIM hotI, apitu para se aura vikAra se bhinna apane asaMyogI, avikArI, trikAla svabhAva para dRSTi hotI hai| vikArI kriyA bhI AtmA kI vartamAna dazA hai aura avikArI kriyA bhI AtmA kI vartamAna dazA hai| - AtmA kI jo vartamAna dazA, svabhAva ke sAtha kA ekatva chor3akara paralakSya meM aura puNya-pApa meM aTaka jAtI hai, vaha vikArI kriyA hai, saMsAra hai, mokSa kI ghAtaka hai, sukha ko dUra karanevAlI aura duHkha denevAlI hai tathA AtmA kI jo vartamAna dazA paralakSya se haTakara svalakSya se apane kAlika svabhAva kI zraddhA-jJAna aura sthiratA meM TikI huI hai, vaha avikArI kriyA hai, dharma hai, mokSa kI utpAdaka hai, Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA ke tIna prakAra 89 saMsAra kI ghAtaka hai, sukha denevAlI aura du:kha dUra karanevAlI hai| vikArI kriyA yA avikArI kriyA donoM eka samayamAtra kI jIva kI avasthA haiM kintu una donoM ke lakSya meM antara hai| avikArI kriyA kA lakSya trikAlI zuddhasvabhAva hai aura vikArI kriyA kA lakSya para meM tathA puNya-pApa meM hai| jar3a kA kArya karane kI bAta donoM meM se eka bhI kriyA meM nahIM hai; jar3a kI kriyA ina donoM se alaga svatantra hai, usase na to bandha hotA hai aura na mukti|| mokSa kisake lakSya se hotA hai ? tIna prakAra kI kriyAoM meM se kisa kriyA se mokSa hotA hai? kyA jar3a ke lakSya se mokSa hotA hai? nhiiN| puNya-pApa ke lakSya se? nhiiN| AtmA meM paradravya kA tyAga yA grahaNa nahIM hotA, isalie usake lakSya se mokSa nahIM hotaa| jo puNya -pApa hote haiM, ve bhI paralakSya se hote haiM; isalie vikAra haiM, unake lakSya se mokSa nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki jar3a kI kriyA se aura vikArI kriyA se mokSa nahIM hotaa| jar3a kI kriyA kA bAhya saMyoga hone para bhI aura paryAya meM kSaNika rAga-dveSa hone para bhI, maiM isa jar3a se bhinna hU~ aura mere zuddha jJAnabhAva meM rAga-dveSa nahIM haiM - aisA bhedajJAna honA dharma kI prArambhika kriyA hai; pazcAt zuddha jJAtAbhAva meM sthiratA karane para rAga-dveSa dUra hote jAte haiM; vaha cAritra kI kriyA hai| isa prakAra dharma kI kriyA se bala se vikAra kI kriyA kA nAza hotA hai| .. dharma kI kriyA zarIra meM hotI hai yA AtmA meM? jisakI bhUmikA meM dharma kI kriyA hotI hai - aise AtmasvabhAva kA jise patA nahIM hai, vaha dharma kI kriyA kahA~ karegA? isalie sarva prathama AtmasvarUpa ko samajhanA caahie| yahI prArambhika dharma kI kriyA hai, isake binA dharma kI koI kriyA nahIM hotii| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - 5 ajJAnI ke abhiprAya meM vyavahAra kA sUkSma pakSa aura usake abhAva kA upAya isa jagata meM ananta prANiyoM ko, anAdikAla se apane nizcayasvabhAva kI mahimA kA jJAna na hone se rAga aura vikalpa kA sUkSma pakSa raha jAtA hai| yahA~ vyavahAra ke usa sUkSma pakSa kA svarUpa batAyA jA rahA hai, jisako chor3akara paramArtha ke Azraya se dharma kI sAdhanA ho sakatI hai| jIva ko paravastu, vikalpa tathA AtmA kA svabhAva bhI zravaNa meM AtA hai, usake khyAla meM yaha AtA hai ki Atmavastu, rAga athavA paravastu jaisI nahIM hai, yaha khyAla meM Ane para bhI yadi rAga meM AtmA kA vIrya / bala ruka jAe to vyavahAra kA pakSa raha jAtA hai| yadi AtmA ke vIrya ko para kI ora ke jhukAva se pRthak karake, svabhAva ke jJAna se vIrya ko zubhabhAva meM bhI na lagAkara, zubha se bhI bhinna AtmasvabhAva kI ora pravRtta kare to samajhanA cAhie ki jIva ne nizcaya ke Azraya se vyavahAra kA niSedha kiyA hai aura use hI dharmasAdhanA arthAt samyaktvAdi haiN| - AtmA, vartamAna meM hI jJAnAdi ananta svabhAva / guNa kA piNDa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnI ko vyavahAra kA sUkSma..... hai, usakI avasthA meM jo vartamAna azubha avasthA hotI hai, use chor3ane ko jIva kA mana hotA hai kyoMki azubha se zubha meM vIrya ko yukta karanA, vaha sthUla kArya hai| nagna digambara jaina sAdhu hokara paJca mahAvrata kA zubharAga tathA deva-guru-zAstra kI paralakSyI zraddhA karake, unakI kahI huI bAta sthUlarUpa se dhyAna meM lAne para bhI, jIva ke sUkSmarUpa meM vyavahAra kI pakar3a raha gayI hai, isalie use samyaktva nahIM huA hai / 91 jJAna meM zubha aura azubha donoM ko hI lakSya meM lekara, jIva apane bhAva ko azubha meM se zubha meM badala detA hai, parantu yadi zubharAga se bhI pAra nija svabhAva kI ora Dhale to vyavahAra kA pakSa chUTa jAe aura samyaktva ho jaae| (parantu yaha kArya nahIM karatA / ) 'rAga merA svarUpa nahIM hai ' - yaha vikalpa bhI rAga hai| maiM jIva hU~, vikAra merA svarUpa nahIM hai; isa prakAra nava tattvAdika ke vikalpa meM vIrya kA bala rukA rahe parantu svabhAva meM jhukane ke lie vIrya kI unmukhatA kAma na kare to kahanA hogA ki vaha vyavahAra kI ruci meM aTaka rahA hai; usakA jhukAva nizcayasvabhAva kI ora nahIM hai| jisa vIrya kA jhukAva nizcayasvabhAva kI ora DhalatA hai, usa vIrya meM vyavahAra kA pakSa avazya chUTa jAtA hai; isalie ananta tIrthaGkaroM ne nizcaya ke dvArA vyavahAra kA niSedha kiyA hai| svabhAvadRSTi ke binA mithyAdRSTi jIva yadi bahuta kare to azubhabhAva ko chor3akara zubhabhAva taka AtA hai aura zubhabhAva meM hI usake jJAna kA lakSya sthira huA hai; vahA~ se haTakara trikAlI svabhAva para jJAna kA lakSya sthira nahIM karatA; isa prakAra jaba taka svabhAva kI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra . ora vIrya kA bala na ho, taba taka nizcaya kA Azraya nahIM hotA aura nizcaya ke Azraya ke binA vyavahAra kA pakSa nahIM chuutttaa| vyavahAra kA Azraya to, jisakI kabhI mukti honevAlI nahIM hai| - aisA abhavya jIva bhI karatA hai| tAtparya yaha hai ki nizcaya ke Azraya se hI mukti hotI hai; ata: nizcayanaya se vyavahAranaya niSedha karane yogya hI hai| sacce deva-guru-zAstra kyA kahate haiM ? isakA vicAra jJAna meM AtA hai, tathA paJca mahAvratAdika ke vikalparUpa jo vyavahAra hai, use bhI jJAna jAnatA hai, kintu jaba taka usa rAgarUpa vyavahAra se nizcayasvabhAva kI adhikatA (pRthaktva) dRSTi meM nahIM AtI, taba taka nizcayasvabhAva meM vIrya kA bala sthira nahIM hotA aura nizcayasvabhAva ke Azraya binA nizcayasamyaktva nahIM hotaa| nizcayasamyaktva ke binA vyavahAra kA niSedha nahIM hotaa| isa prakAra jIva ko vyavahAra kA sUkSma pakSa raha jAtA hai| ___'rAga pratyeka avasthA meM badalatA jAtA hai aura usa vikAra ke pIche nirvikAra svabhAva ko dhAraNa karanevAlA dravya dhruva hai,' isa prakAra vikalpa ke dvArA jIva dhyAna meM letA hai, kintu jaba taka traikAlika svabhAva meM vIrya ko lagAkara, arAgI nizcayasvabhAva kA bala nahIM AtA, taba taka vyavahAra kA niSedha nahIM hotA aura vyavahAra ke niSedha ke binA samyagdarzana nahIM hotaa| ajJAnI ko vyavahAra ke pakSa kA sUkSma abhiprAya raha jAtA hai, vaha kevalIgamya hai; vaha chadmastha ko dRSTigocara nahIM hotaa| vaha abhiprAya kaise raha jAtA hai? - isa sambandha meM yahA~ kathana cala rahA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnI ko vyavahAra kA sUkSma.... - AtmA jJAnasvabhAvI, eka, zAntasvarUpI hai - aisA vikalpa meM lekara bhI, jaba taka svabhAva sanmukha hokara anubhava na kare, taba taka samyaktva nahIM hotaa| antaraGga meM yaha bAta jama jAe ki bahirmukha bhAva, maiM nahIM hU~, to usakA vIrya vikAra se alaga hokara nizcayasvabhAva meM Dhala jAtA hai aura nizcayasvabhAva meM vIrya Dhalate hI vyavahAra kA niSedha ho jAtA hai arthAt samyagdarzanAdi ho jAte haiN| __ abhavya jIvoM ko tathA mithyAdRSTi bhavya jIvoM ko svabhAva kA khyAla Ane para bhI svabhAva kI mahimA nahIM aatii| khyAla meM AtA hai, isakA artha yahA~ para samyagjJAna meM Ane kI bAta nahIM hai kintu jJAnAvaraNa ke kSayopazama kI pragaTatA meM isa bAta kA dhyAna AtA hai| gyAraha aGga ke jJAna meM saba bAta A jAtI hai ki AtmA kA svabhAva trikAla hai, rAga kSaNika hai kintu ajJAnI kI ruci kA.bala zubha kI ora se nahIM htttaa| bahuta gambhIra svabhAva kI mAhAtmyadazA meM bala ko lagAnA cAhie, vaha yaha nahIM karatA; isalie use vyavahAra kA pakSa raha jAtA hai| yahA~ para abhavya kI bAta to mAtra dRSTAnta ke rUpa meM kahI hai kintu sabhI mithyAdRSTi jIva kahIM na kahIM vyavahAra ke pakSa meM aTaka rahe haiM; isIlie unheM nizcayasamyagdarzana nahIM hotaa| sacce deva-zAstra-guru ko mAnakara, ve kyA kahate haiM - yaha dhyAna meM bhI liyA, bAhya meM sAdhu bhI huA, kintu ruci ko vikAra se haTAkara trikAlI -svabhAva kI ora nahIM lgaataa| vartamAna paryAya ko vikAra se haTAkara traikAlika svabhAva kI ora lagAye binA samyagdarzana nahIM hotA; isalie sarvajJa bhagavAna ne sadA nizcaya ke Azraya se vyavahAra kA niSedha kiyA hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra jIva ko zubharAgarUpa vyavahAra kA pakSa hai, usakI jagaha yadi traikAlika svabhAva kI ora vIrya kA bala lagAyA jAe arthAt nizcaya kA Azraya kare to samyaktvAdi dharma hotA hai| zubharAga kI pravRtti para samyagdarzana avalambita nahIM hai kintu vaha nizcayasvabhAva ke Azrita hai| yadi jIva, apane svabhAva kI ora ruci nahIM lagAtA to usake vyavahAra kA pakSa nahIM chUTatA aura samyagdarzana nahIM hotA kyoMki samyagdarzana antaraGga svabhAva kI vastu hai| kAlika aura vartamAna ina donoM pahaluoM ke dhyAna meM Ane para bhI jIva traikAlika svabhAva kI ruci kI ora nahIM jhukatA, kintu vartamAna paryAya kI ruci kI ora unmukha hotA hai| yaha svabhAva hai, yaha svabhAva hai' isa prakAra yadi ruci svabhAva kI ora jhuke to kSaNika paryAya kI dRSTi kA abhAva ho jAe, kintu trikAlI svabhAva kI ruci meM lene ke badale vartamAna zubharAga ko hI dekhatA hai; isalie trikAlI jJAyakasvabhAva meM vIrya kA jhukAva nahIM hotA arthAt nizcaya kA Azraya nahIM hotA aura vyavahAra pakSa nahIM chUTatA - yahI mithyAtva hai| ___ AtmA ke vartamAna vIrya ko vartamAna ke hI lakSya para (avasthA -dRSTi meM) sthira kare aura traikAlika antaraGga svabhAva kI ora vIrya ko prerita nahIM kare to vikalpa kA abhAva nahIM hotA aura samyagdarzana nahIM hotaa| pratyeka jIva ke vartamAna avasthA meM vIrya kA kArya to hotA hI rahatA hai, kintu usa vIrya ko kahA~ sthApita karanA cAhie - yaha bhAna nahIM hone se jIva ke vyavahAra kA pakSa nahIM chuutttaa| 'maiM eka Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnI ko vyavahAra kA sUkSma.... - 95 jJAyakabhAva hU~, maiM vartamAna rAga jitanA hI nahIM hU~, kintu rAga se adhika trikAla zakti kA piNDa hU~' isa prakAra apane nizcayasvabhAva kI ruci ke bala meM vIrya ko sthApita karanA cAhie - ekAgra karanA caahie| yadi nizcayasvabhAva kI ora ke bala meM aura ruci meM vIrya ko na jor3e to vaha vIrya vyavahAra ke pakSa meM jur3a jAtA hai aura usake vyavahAra kA sUkSma pakSa rahatA hai| jaba vyavahAra ke pakSa se haTakara vIrya ko jJAyakasvabhAva meM sthApita kiyA jAtA hai, taba bhI vyavahAra kA jJAna to (gauNarUpa meM) rahatA hI hai, kahIM jJAna chUTa nahIM jAtA, kyoMki vaha to samyagjJAna kA aMza hai| vyavahAra kA jJAna chUTakara nizcaya kI dRSTi nahIM hotii| samyagdarzana hone para vyavahAra kA jJAna to rahatA hai, kintu usakA Azraya chUTakara svabhAva kI ora jhukAva ho jAtA hai| isa prakAra nizcaya ke Azraya ke samaya vyavahAra kA pakSa chUTa jAne para bhI jJAna to donoM kA hI rahatA hai, kintu jaba jJAna sarvathA vyavahAra kI ora DhalatA hai, taba nizcayanaya kA Azraya kiJcitmAtra bhI na hone se vaha vyavahAra kA pakSavAlA jJAna mithyArUpa ekAnta hai| samyagdarzana hone ke bAda nizcaya kA Azraya hone para bhI, jaba taka apUrNa bhUmikA hai, taba taka vyavahAra rahatA hai, kintu nizcayanayAzrita jIva ko usa ora Asakti nahIM hotI, usake vIrya kA bala vyavahAra kI ora nahIM ddhltaa| sacce deva-zAstra-guru kI pahicAna, nava tattva kA jJAna, brahmacarya kA pAlana tathA jina-pUjA, vrata, tapa aura bhakti ityAdi karane para bhI jIva ke mithyAtva kyoM raha jAtA hai? kyoMki 'yaha vartamAna zubha Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra pariNAma hI maiM hU~ aura isI se mujhe lAbha hai', isa prakAra vartamAna rAga para hI lakSya ko sthira karake usameM aTaka rahA hai aura traikAlika ekarUpa nirapekSa svabhAva kI ora nahIM DhalatA; isIlie mithyAtva raha jAtA hai / 96 yadi jIva vartamAna rAga kA lakSya chor3akara, traikAlika zuddha svabhAva ko lakSya meM le to samyagdRSTi hotA hai, kyoMki samyagdarzana kA AdhAra (AzrayabhUtavastu) traikAlika svabhAva hai, vartamAna paryAya ke Azraya se samyagdarzana pragaTa nahIM hotA / nizcaya - akhaNDa abheda svabhAva kI ora jAte hue bIca meM jo vikalpAdirUpa vyavahAra AtA hai, usake liye kheda (arthAt heyabuddhi) honA cAhie - aisA na karake jo usake prati utsAhita hotA hai, use svabhAva ke prati Adara nahIM rahatA arthAt vaha mithyAtvI hI rahatA hai / nizcayasvabhAva kI ora ke vIrya kA ullAsa hone ke badale vyavahAra meM jisakA vIrya ullasita hotA hai, usakA bhAva parAvalambI rahatA hai; isalie usake vyavahAra kA pakSa dUra nahIM hotA / vyavahAra kI rucivAlA vaha jIva, bhagavAna kI divyadhvani kA upadeza sunakara bhI vyavahAra kI ruci ko hI puSTa karatA hai / nizcaya ke Azraya kA ullAsa na hone se vyavahAra kI ruci karatA hai ki 'vyavahAra to bIca meM AyegA hii|' isa prakAra mithyadRSTi ke vyavahAra kI gaharI, sUkSma miThAsa vidyamAna rahatI hai; isalie vaha apane svabhAva meM ullasita hokara samyagdRSTi nahIM ho sakatA / prazna- vyavahAra kA niSedha karane se ekAnta nizcaya nahIM ho jAegI kyA ? Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnI ko vyavahAra kA sUkSma.... 97 uttara - nahIM, isI meM saccA anekAnta hai| nizcayasvabhAva aura rAga - donoM ko jAnakara, jaba vIrya ke bala ko nizcayasvabhAva meM lAtA hai, taba jJAna meM gauNarUpa se yaha dhyAna to hotA hI hai ki avasthA meM vikAra bhI hai| svabhAva kI ora DhalanevAlA jIva, paryAya kI apekSA se apane ko kevalajJAnI nahIM maantaa| isa prakAra usane jJAna meM nizcaya aura vyavahAra donoM ko jAnakara, nizcaya kA Azraya aura vyavahAra kA niSedha kiyA hai aura yahI anekAnta hai| donoM pakSoM ko jAnakara eka meM ArUr3ha aura dUsare meM anArUr3ha huA arthAt nizcaya ko grahaNa kiyA aura vyavahAra ko chor3A, basa yahI anekAnta hai, kintu nizcaya aura vyavahAra donoM ko Azraya karane yogya mAnanA to ekAnta hai| do naya paraspara virodharUpa haiM, isalie donoM kA Azraya nahIM ho sktaa| jaba jIva nizcaya kA Azraya karatA hai, taba usake vyavahAra kA Azraya chUTa jAtA hai aura jaba vyavahAra ke Azraya meM aTaka jAtA hai, taba usake nizcaya kA Azraya nahIM hotA - aisA hone para bhI jo donoM nayoM ko Azraya karane yogya mAnate haiM, ve donoM nayoM ko ekameka mAnane ke kAraNa ekAntavAdI haiN| rAga to samyagdarzana meM sahAyatA nahIM karatA, kintu 'rAga mujhe sahAyatA nahIM karatA' aisA vikalpa bhI sahAyatA nahIM krtaa| jaba jIva, rAga se mukta hokara svabhAva kI ora DhalatA hai, taba mukhya svabhAva kI (nizcaya kI) dRSTi hotI hai aura avasthA gauNa hotI hai| isa prakAra nizcaya ko mukhya aura vyavahAra ko gauNa karane se hI anekAnta kA phala AtA hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 - ...... vastuvijJAnasAra jise vyavahAra kA pakSa hai, vaha jIva ekAnta vyavahAra kI ora Dhala jAtA hai; isalie vaha nizcayasvabhAva kA tiraskAra karatA hai| mAtra vartamAna kI arthAt paryAya kI ora kI unmukhatA meM itanA adhika bala nahIM hai ki vaha vikalpa ko tor3akara svabhAva kA darzana karA de| yadi dRSTi meM nizcayasvabhAva para vajana nahIM de to vyavahAra ko gauNa karake svabhAva kI ora nahIM jhuka sakatA aura samyagdarzana nahIM ho sktaa| yadi jIva, vartamAna meM honevAle vikArabhAva kI dRSTi chor3akara svabhAva kI ora bala ko lagAye to avasthA meM svabhAvarUpa kArya hotA hai| jaba jJAna aura vIrya, svabhAva kI ora Dhalate haiM, taba usameM nizcaya kI mukhyatA huI aura rAgAdi vikalpa ko jAnakara bhI use mukhya nahIM kiyA; yahI vyavahAranaya kA niSedha hai| vahA~ bhI vyavahAra kA jJAna hai kintu Adara nahIM hai| jJAna aura vIrya ke bala se svabhAva kI jo mukhyatA hotI hai, usa mukhyatA kA bala vItarAgatA aura kevalajJAna hone taka banA rahatA hai; bIca meM bhale hI vyavahAra Aye, kintu kabhI bhI usakI mukhyatA nahIM hotii| chaThaveM guNasthAna taka rAga rahegA, tathApi dRSTi meM kabhI bhI rAga kI mukhyatA nahIM hogii| traikAlika svabhAva hI mukhya hai arthAt dRSTi ke bala se vaha nizcayasvabhAva kI ora Dhalate-Dhalate aura rAgarUpa vyavahAra ko tor3ate-tor3ate sampUrNa vItarAgatA aura kevalajJAna ho jaaegaa| kevalajJAna hone ke bAda sampUrNa nayapakSa kA jJAtA hone se aura rAga na hone se vahA~ na koI mukhya rahatA hai aura na gauNa; aura na koI vikalpa hI rahatA hai| vahA~ to sAdhya kI siddhi ho cukI hai| nava tattvoM kI vyavahAra zraddhA aura gyAraha aGga kA jJAna hone para Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnI ko vyavahAra kA sUkSma... 99 bhI jIva ko samyagdarzana kyoM nahIM huA? traikAlika aura vartamAna ina donoM ko lakSya meM to liyA kintu traikAlika svabhAva kI ora jhukA nahIM; ataH samyaktva nahIM huaa| traikAlika svabhAva kI ora unmukha honevAlA prathama donoM kA vicAra karake svabhAvasanmukha hotA hai| jo svabhAva kI dRr3hatA prApta kara letA hai, vaha vyavahAra ko phIkA kara detA hai| yadyapi abhI vyavahAra kA sarvathA abhAva nahIM huA, kintu jaise-jaise svabhAva kI ora DhalatA jAtA hai, vaise-vaise vyavahAra kA abhAva hotA jAtA hai| ___ vastu ko mAtra dhAraNA meM lene se hI samyagdarzana nahIM ho jAtA, kintu jJAna ko svabhAva kI ora le jAne kI AvazyakatA hai| yahA~ jJAna aura zraddhA donoM ke bala ko svabhAvasanmukha karane kI bAta hai| zubharAga se merA svabhAva bhinna hai, isa prakAra kA jo jJAna hai, usa ora vIrya ko DhAlate hI tatkAla samyagdarzana ho jAtA hai| yadi svabhAva kI ruci kare to vIrya bhI svabhAva kI ora Dhale, kintu jisake rAga kI puSTi aura rucibhAva hai, usakA vyavahAra kI ora kA jhukAva dUra nahIM hotaa| jahA~ taka mAnyatA aura ruci ke vIrya meM nirapekSasvabhAva nahIM rucatA aura rAga rucatA hai, vahA~ taka mithyAtva hai| ___ jIva azubhabhAva ko dUra karake zubhabhAva to karatA hai; parantu vaha zubhabhAva meM dharma mAnatA hai, yaha sthUla mithyAtva hai| jIva azubhabhAva ko dUra karake zubhabhAva karatA hai aura zAstrAdi ke jJAna se yaha bhI samajhatA hai ki zubharAga se dharma nahIM hotA, tathApi caitanyasvabhAva kI ora kA vIrya na hone se usake mithyAtva raha jAtA hai| caitanyasvabhAva kI ora ke bala se vartamAna kI ora se haTanA hI darzanavizuddhi hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 vastuvijJAnasAra yahA~ jJAna kA paralakSyI kSayopazama athavA kaSAya kI mandatA para vajana nahIM hai kintu darzanavizuddhi para hI sampUrNa vajana hai| . jisa prakAra kisI se salAha pUchI aura usake kathana ko dhyAna meM bhI rakhA, parantu usake anusAra pariNamana nahIM kiyA; isI prakAra zAstra ke kathana se yaha to jAna liyA ki nizcaya ke Azraya se mukti aura vyavahAra ke Azraya se bandha hotA hai, isa prakAra usa salAha ko dhyAna meM lekara bhI usarUpa pariNamana nahIM kiyA; zAstrakathita donoM pahaluoM ko dhyAna meM to liyA parantu ruci to rAga meM hI rakhI, taba samyagdarzana kahA~ se hogA? use divyadhvani kA kathana to dhyAna meM A jAtA hai ki bhagavAna aisA kahate haiM kintu usa ora vaha ruci nahIM krtaa| kSayopazamabhAva se mAtra dhAraNA karatA hai, parantu vaha yathArthataH ruci se nahIM smjhtaa| yadi yathArthataH ruci se samajhe to samyagdarzana hue binA nahIM rhe| svabhAva kI bAta rAga se bhinna hotI hai| jo jIva, svabhAva kI ruci ke sAtha svabhAva kI bAta sunatA hai, vaha usa samaya rAga se AMzika bhinna hokara sunatA hai| yadi svabhAva kI bAta sunate-sunate ukatA jAe athavA yaha vicAra Aye ki yaha to kaThina mArga hai, isa prakAra svabhAva kI ora aruci ho to samajhanA cAhie ki use svabhAva kI aruci aura rAga kI ruci hai, kyoMki vaha yaha mAnatA hai ki rAga meM merA vIrya kAma kara sakatA hai; rAgarahita svabhAva meM nahIM kara sakatA - yaha bhI vyavahAra kA hI pakSa hai| svabhAva kI bAta sunakara, usakI mahimA lAkara, svabhAva kI ora vIrya kA ullAsa isa prakAra honA cAhie ki 'aho! yaha to Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnI ko vyavahAra kA sUkSma.... 101 merA hI svarUpa batalA rahe haiM kintu yadi aisA mAne ki 'yaha kAma mujhase nahIM hogA' to samajhanA cAhie ki vaha rAga ke cakkara meM par3a gayA hai, rAga se pRthak nahIM huA hai| he bhAI! yadi tUne yaha mAnA ki tujhase rAga kA kArya ho sakatA hai, kintu rAga se alaga hokara rAgarahita jJAna kA kArya, jo ki terA svabhAva hI hai, tujhase nahIM ho sakatA to samajhanA cAhie ki traikAlika svabhAva kI aruci hone se tujhe sUkSmarUpa meM rAga ke prati miThAsa hai; vyavahAra kI pakar3a hai aura yahI kAraNa hai ki samyagdarzana nahIM hotaa| jahA~ rAgarahita jJAyakasvabhAva kI bAta Aye, vahA~ yadi jIva ko aisA lage ki yaha kAma kaise hogA?' to samajhanA cAhie ki usakA vIrya vyavahAra meM aTaka gayA hai, use svabhAva kI dRSTi nahIM hai| jJAnasvabhAva sUkSma hai, usakI miThAsa chUTI ki rAga kI miThAsa A gyii| vaha jIva abhI nizcayasvabhAva kI apUrva bAta ko nahIM samajhA aura use kisI na kisI prakAra se vyavahAra kI ruci raha gayI hai| paNDita jayacandrajI zrI samayaprAbhRta meM kahate haiM ki 'prANiyoM ko bhedarUpa vyavahAra kA pakSa to anAdikAla se hI vidyamAna hai aura isakA upadeza bhI bahudhA sabhI prANI paraspara karate haiM tathA jinavANI meM zuddhanaya kA hastAvalambana samajha kara vyavahAra kA upadeza bahuta kiyA hai, kintu isakA phala saMsAra hI hai| zuddhanaya kA pakSa kabhI nahIM AyA aura isakA upadeza bhI virala hai, kvacit-kvacit hai; isalie upakArI zrIguru ne zuddhanaya ke grahaNa kA phala mokSa jAnakara usakA upadeza pradhAnatA se diyA hai ki 'zuddhanaya bhUtArtha hai, satyArtha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuvijJAnasAra hai, isakA Azraya lene se samyagdRSTi huA jA sakatA hai / ise jAne binA jIva jaba taka vyavahAra meM magna hai, taba taka AtmA ke jJAnazraddhArUpa nizcayasamyaktva nahIM ho sktaa|' 102 AtmA ke nizcayasvabhAva kI dRSTi karane para vyavahAra gauNa ho jAtA hai| vahA~ yadi svabhAva ke kArya ke lie vIrya nakAra kare aura vyavahAra ke lie ruci kare to samajhanA cAhie ki use svabhAva kI ruci nahIM hai aura svabhAva kI ruci ke binA vIrya svabhAva meM kAma nahIM kara sakatA arthAt usakI vyavahAra kI ruci dUra nahIM hotI / jJAniyoM ne yaha bAta bArambAra kahI hai ki yaha nizcayanaya, vyavahAra kA niSedha karatA hai / usameM vyavahAra ke svarUpa kA jJAna bhI usI ke sAtha A jAtA hai| nizcayanaya jisa vyavahAra kA niSedha karatA hai, vaha vyavahAra kauna sA hai ? kudeva Adi kI mAnyatArUpa jo jJAna hai, vaha to mithyAtva poSaka hai, usakA to niSedha hI hai kyoMki usameM to vyavahAratva bhI nahIM hai / kudeva Adi kI mAnyatA ko chor3akara, sacce deva-guru-zAstroM ne jo kahA hai, usake jJAna ko vyavahAra kahA gayA hai aura vaha bhI nizcayasamyagdarzana kA mUlakAraNa nahIM hai, isalie nizcayasvabhAva ke bala se vyavahAra kA niSedha kiyA gayA hai 1 jo sacce deva - zAstra - guru ke atirikta anya kisI kudeva Adi ko satyArtharUpa meM mAnatA hai, vaha jJAna to vyavahAra se bhI bhraSTa arthAt dUra hai / jina nimittoM kI ora se vRtti ko uThAkara svabhAva meM DhalanA hotA hai, ve nimitta kyA haiM, isakA jise viveka nahIM hai, use svabhAva kA viveka to ho hI nahIM sakatA aura yaha bhI niyama nahIM hai Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnI ko vyavahAra kA sUkSma.... 103 ki jo sacce nimittoM kI ora jhukatA hai, use svabhAva kA viveka hotA hI hai; niyama to yaha hai ki jo nizcayasvabhAva kA Azraya letA hai, use samyagdarzana avazya hotA hai; isIlie nizcayanaya se Azraya se vyavahAranaya kA niSedha hai| . zAstra kI ora ke vikalpa se jo jJAna hai, vaha vyavahAra hai| usa jJAna kI ora se vIrya ko haTAkara, use svabhAva kI ora mor3A jAtA hai| sat nimitta kI ora ke bhAva se jaisA puNyabandha hotA hai, vaisA puNya anya nimittoM kI ora ke jhukAva se nahIM bNdhtaa| tAtparya yaha hai ki yadyapi lokottara puNya bhI sacce deva-guru-zAstra ke vikalpa se hotA hai kintu vaha bhI para kI ora sanmukha hai, nizcayasvabhAva kI ora sanmukha nahIM hai; isalie usakA niSedha hai| jaise pAgala manuSya kA jJAna / nirNaya hIna hotA hai, isalie usakA mAtA ko mAtA kahanA bhI ayathArtha hai; isI prakAra ajJAnI kA svabhAva kI ora kA nirNayarahita jJAna doSita hue binA nahIM raha sktaa| sarvajJa bhagavAna ke kathana kI ora jo jhukAva hai, vaha bhI vyavahAra kI ora kA jhukAva hai| vItarAga zAsana meM kathita jIvAdi nava tattvoM kI vikalpa se jo zraddhA hai, vaha bhI puNya kA kAraNa hai kyoMki usameM bheda kA aura para kA lakSya hai aura paralakSya dharma kA kAraNa nahIM hai| jisa jIva ke nimitta to aviruddha hai kintu nimitta kI ora se haTakara abhI svabhAva kI ora nahIM jhukA hai, use bhI nizcaya samyagdarzana nahIM hai| AcArAGga ityAdi sacce zAstra, jIvAjIvAdika nava tattvoM kA svarUpa aura ekendriya Adi chaha jIvanikAyoM kA pratipAdana vItarAga Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 vastuvijJAnasAra jinazAsana ke atirikta anya kisI meM to hai hI nahIM, parantu vItarAga jinazAsana meM kahe anusAra zAstroM kA jJAna kare, jIvAdika navatattvoM kI zraddhA kare aura chaha jIvanikAyoM ko mAnakara unakI dayA kare to vaha bhI puNya kA kAraNa hai aura use vyavahAradarzana-jJAna-cAritra kahA jAtA hai kintu paramArthadRSTi use darzana-jJAna-cAritra ke rUpa meM svIkAra nahIM karatI, kyoMki jinazAsana ke vyavahAra taka AyA, itane mAtra se dharma nahIM hai| yadi nizcaya AtmasvabhAva kI ora Dhalakara usa vyavahAra kA niSedha kare to dharma hai| isa prakAra nizcayanaya, vyavahAra kA niSedha karatA hai| isa prakAra yahA~ yaha batAyA hai ki ajJAnI ko vyavahAra kI sUkSma pakar3a kahA~ raha jAtI hai? tathA nizcayanaya kA Azraya kaise hotA hai ? arthAt mithyAdRSTi jIvoM ko mithyAtva kyoM raha jAtA hai tathA samyagdarzana kaise pragaTa hotA hai? - yaha batalAyA hai| isa viSaya se sambandhita kathana mokSamArgaprakAzaka meM bhI AtA hai, vaha isa prakAra hai - 'satya ko jAnatA hai, tathApi usake dvArA apanA ayathArtha prayojana hI siddha karatA hai; isalie vaha samyagjJAna nahIM khlaataa|' yadyapi jJAna ke kSayopazama meM nizcaya-vyavahAra donoM kA khyAla hotA hai, tathApi apane bala ko nizcaya kI ora DhAlanA cAhie, usakI jagaha vyavahAra kI ora DhAlatA hai; isalie vyavahAra kA pakSa raha jAtA hai| ajJAnI vyavahAra-vyavahAra karatA hai aura jJAnI nizcaya ke Azraya se vyavahAra kA niSedha hI niSedha karatA hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnI ko vyavahAra kA sUkSma..... zrI pravacanasArajI meM kahA hai ki - 'jise aisA AgamajJAna ho gayA hai ki jisake dvArA samasta padArthoM ko hastakamalakavat jAnatA hai, aura yaha bhI jAnatA hai ki isakA jAnanevAlA maiM hU~, parantu maiM jJAnasvarUpa hU~, isa prakAra apane ko paradravya se bhinna kevala caitanya - dravyarUpa anubhava nahIM karatA' arthAt sva-para ko jAnatA huA bhI apane nizcayasvabhAva kI ora nahIM jhukatA, kintu vyavahAra kI pakar3a maiM aTaka jAtA hai, isalie vaha kAryakArI nahIM hai; kyoMki vaha nizcaya kA Azraya nahIM letA / atIndriya Ananda kI mauja meM munirAja munirAja to bhItara atIndriya Ananda meM mauja karate haiM; ve karmaprakrama arthAt ziSyoM ko par3hAnA, pAThazAlA calAnA yA lekha likhanA Adi kisI bhI bAhya kArya kA bojha sira para nahIM rkhte| bhagavAna ke samavasaraNa meM jAkara vANI sunane, dharmopadeza dene vratAdi pAlane yA zruta-cintana kA vikalpa AtA hai, parantu dRSTi ke AzrayabhUta zuddha caitanya vijJAnaghana ke rasAsvAdana ke samakSa vaha saba bojharUpa lagatA hai / ahA ! aisI adbhuta bAta hai / (- vacanAmRta pravacana, pRSTha 351 ) 105 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - 6 vastu ke sAmAnya- vizeSarUpa aMzoM kI svAdhInatA vastu sAmAnya- vizeSa svarUpa hai| jaise vastu kA sAmAnya aMza sva se hai, para nahIM hai; vaise vastu kA vizeSa aMza bhI sva se hai, para se nahIM hai / AtmA jJAnasvabhAvI hai, vaha jJAna abhI bhI indriyoM ke avalambana se jAnatA hai yA indriyoM ke binA hI ? yadi vartamAna jJAna indriyoM se hotA hai to sAmAnya jJAnasvabhAva ke vartamAna vizeSa kA abhAva hogaa| yadi jJAna, indriyoM se jAnatA ho to usa samaya jo sAmAnya jJAna hai usakA vizeSa kArya kyA huA ? AtmA kA jJAna, indriyoM se nahIM, kintu sAmAnya jJAna kI vizeSa avasthA se jAnatA hai| yadi vartamAna meM jIva vizeSa jJAna se nahIM jAnatA ho aura indriya se jAnatA ho to vizeSa jJAna ne kauna sA kArya kiyA ? AtmA, indriya se jAnane kA kArya karatA hI nahIM hai| jJAna svayameva vizeSarUpa hokara jAnane kA kArya karatA hai / nimnadazA meM bhI jar3a - indriya aura jJAna ekatrita hokara jAnane kA kArya nahIM karate, parantu sAmAnyajJAna, jo AtmA kA trikAlasvabhAva hai, usI kA vizeSarUpa jJAna vartamAna jAnane kA kArya karatA hai| prazna - yadi jJAna kA vizeSa hI jAnane kA kArya karatA hai to indriyoM ke binA jAnane kA kArya kyoM nahIM hotA ? Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu ke sAmAnya-vizeSarUpa... 107 uttara - jaba jJAna kI usa prakAra kI vizeSatA kI yogyatA nahIM hotI, taba jJAna nahIM hotA aura jaba indriyA~ hotI haiM, taba bhI jJAna jAnane kA kArya to apane Apa hI karatA hai| mokSamArgaprakAzaka meM kahA hai ki 'nimitta-naimittika sambandha kA jJAna karanA cAhie' - yaha usI kA vivaraNa cala rahA hai| indriyoM ke hote hue bhI jJAna svatantrarUpa se apanI avasthA se jAnatA hai| yadi yaha mAnA jAegA ki jJAna indriya se jAnatA hai to isakA artha yaha hogA ki jJAna kA vizeSa kucha kArya nahIM karatA aura aisA hone para binA vizeSa ke sAmAnyajJAna kA hI abhAva ho jAegA; isalie yaha siddha huA ki jJAna, indriyoM se nahIM jaantaa| alpajJAna jaba apane dvArA jAnatA hai, taba anukUla indriyA~ upasthita rahatI haiM kintu jJAna unakI sahAyatA se nahIM jaantaa| isakA hI nAma nimitta-naimittika sambandha hai, kintu yadi yaha mAnA jAegA ki jJAna indriyoM se jAnatA hai to vaha mAnyatA mithyA hogI kyoMki isa mAnyatA meM nimitta aura upAdAna eka ho jAte haiN| jIva kA jJAnasvabhAva siddha karane ko AcAryadeva ziSya se pUchate haiM ki yadi jIva ne indriyoM ke dvArA jJAna prApta kiyA to vizeSa jJAna ne kauna sA kArya kiyA? usa samaya to usakA abhAva hI mAnanA hogA na? ziSya ne uttara dete hue kahA ki bhale hI jJAnavizeSa nahIM ho to bhI jJAnasAmAnya to trikAla meM rahegA hI? aura jAnane kA kAma indriyoM se hogA - aisA hone se jJAna kA nAza nahIM hogA, abhAva nahIM hogaa| taba AcAryadeva usase kahate haiM ki bhAI! terA nirvizeSa sAmAnya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 vastuvijJAnasAra to 'kharagoza ke sIMga' jaisA arthAt abhAvarUpa hai| binA vizeSa ke sAmAnya ho hI nahIM sakatA; isalie nirvizeSa sAmAnyajJAna mAnane se sAmAnyajJAna kA bhI nAza yA abhAva ho jAegA; isalie yadi yaha mAnA jAe ki vizeSajJAna se hI jAnanerUpa kArya hotA hai to hI sAmAnyajJAna kA astitva raha skegaa| jJAnasvabhAva, rAga aura nimitta ke avalambana se rahita hai aura vizeSajJAna, sAmAnyajJAna se hI AtA hai - aisA jAnakara usakI zraddhA, jJAna aura sthiratA karanA hI dharma hai| ___ yadi AtmA, indriyoM se jAnatA hai to phira usake jJAna kA vartamAna kArya kahA~ gayA? yadi indriyoM kI upasthiti meM jJAna indriyoM ke kAraNa jAnatA hai to usa samaya sAmAnyajJAna, vizeSaparyAyarahita huA, kintu binA vizeSa ke sAmAnya to hotA nahIM hai| jahA~ sAmAnya hogA, vahA~ usakA vizeSa hogA hii| aba prazna yaha hotA hai ki vaha vizeSa, sAmAnyajJAna se hotA hai yA nimitta se? vizeSajJAna, nimitta ke kAraNa to huA nahIM hai, kintu sAmAnya svabhAva se huA hai| vizeSa kA kAraNa sAmAnya hai, nimitta usakA kAraNa nahIM hai| yadi use aMzataH bhI nimitta kA kArya mAnA jAe to nimitta, jo paradravya hai, usarUpa jJAna ho jaaegaa|aatmaa kA jJAnasvabhAva sthira hai, vaha sAmAnya aura jo vartamAna kAryarUpa hai, vaha jJAna kA vizeSa hai| sAmAnyajJAna kA vizeSa kaho, sthira jJAnasvabhAva kA pariNamana kaho yA jJAna kI vartamAna dazA (paryAya) kaho, kucha bhI kaho, vaha saba eka hI hai aura svayaM apane se svatantra hai| AtmA kA svabhAva jJAna hai| vaha kevala jAnane kA hI kAma Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu ke sAmAnya-vizeSarUpa... 109 karatA hai| zabda ko, rUpa ko yA kisI ko bhI jAnane ke lie jJAna eka hI hai, jJAna meM koI antara nahIM ho jaataa| AtmA kA jJAnasvabhAva svayameva hai, vaha kisI ke nimitta se nahIM hai| AtmA kA jo traikAlika jJAnasvabhAva hai, vaha apane Apa hI vizeSarUpa kArya karatA hai| AtmA indriyoM se jAnatA hI nahIM, vaha apane jJAna kI vizeSa avasthA se hI jAnatA hai| sAmAnyajJAna svayaM pariNamana karake vizeSarUpa hotA hai, vaha jAnane kA kArya karatA hai| yaha mAnanA adharma hai ki jJAna dUsare ke avalambana se jAnatA hai| jJAna, svabhAvAlambana se jAnatA hai - aisI zraddhA, jJAna aura sthiratA dharma hai| ___ yahA~, parAvalambanarahita jJAna kI svAdhInatA batAI gayI hai, yaha jayadhavalA zAstra kI vizeSatA hai| isameM aura bhI aneka bAteM haiM, jisameM se yaha eka vizeSa hai| mere jJAna kA pariNAmarUpa / vizeSa vyApAra (upayoga) mere dvArA hotA hai, use kisI dUsare nimitta kI yA paradravya kI AvazyakatA nahIM hai; isalie vaha jJAna svayaM samAdhAna aura sukhasvarUpa hai| jJAna, svAdhIna svabhAva hone se hI nigoda se lekara siddha jIvoM taka sabako jJAna hotA hai parantu jaisA ho rahA hai, vaisA ajJAnI nahIM mAnatA aura apanA jJAna para se mAnatA hai; isalie usakI mAnyatA meM virodha AtA hai| - sabhI jIvoM kA jJAnasvabhAva hai, usa jJAna kA vizeSa kArya apane svabhAva ke avalambana se hI hotA hai; isalie jJAna, rAga yA para nimitta ke avalambana ke binA hI kArya karatA hai; ata: jJAna, rAga yA saMyoga se rahita hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 vastuvijJAnasAra Aja zrutapaJcamI hai| karIba 1900 varSa pahale sAtaveM-chaThe guNasthAna meM jhulate hue mahAn santa-muniyoM - AcArya puSpadanta aura bhUtabali ne jJAna-prabhAvanA kA vikalya hone se mahAn paramAgama zAstroM / (SaT khaNDAgama) kI racanA kI aura aGkalezvara meM utsAhapUrvaka zruta-pUjA kI thii| usa zrutapUjA kA mAGgalika dina jyeSTha zukla paJcamI hai| merA jJAnasvabhAva sadA sthira rahe, mere jJAna kI aTUTadhArA bahatI rahe arthAt kevalajJAna utpanna ho; isa prakAra vAstava meM antaraGga meM pUrNatA kI bhAvanA utpanna hone para, unheM bAhara aisA vikalpa uThA ki zrutajJAna-Agama sthira banA rahe; aise zruta ke vikalpa se mahAna paramAgama zAstroM kI racanA huI aura saMgha ne unakI zrutapUjA kI; vahI maGgala dina Aja (jyeSTha zukla paJcamI) hai| vAstava meM yaha bhAvanA dUsare ke lie nahIM hai, kintu apane jJAna kI aTUTadhArA bahane kI bhAvanA hai| vItarAgI santoM ke dvArA ina zAstroM kI racanA huI hai| ina zAstroM meM aneka apUrva bAteM haiM; unameM se Aja do vizeSa bAteM kahanI haiN| ___ jJAna, indriyoM se nahIM jaantaa| yadi jJAna, vizeSa ke binA rahe, to vartamAna vizeSa ke binA jJAna kaise jAnegA? yadi vizeSa na ho to sAmAnyajJAna hI kahA~ rahA? yadi vartamAna paryAyarUpa vizeSa ko nahIM mAneMge to 'sAmAnyajJAna hai' isakA nirNaya bhI kauna karegA? nirNaya to vizeSajJAna karatA hai| vartamAna vizeSajJAna (paryAya) ko antarmukha karake parAvalambanarahita sAmAnya jJAnasvabhAva jaisA hai, vaisA jAnanA, isI meM dharma kA samAveza ho jAtA hai| jJAna, rAga ko jAnatA hai, para ko jAnatA hai, indriyoM ko jAnatA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu ke sAmAnya-vizeSarUpa..... 111 hai parantu vaha kisI ko apanA nahIM mAnatA; jJAna kA aisA svabhAva hai| jo vikAra ko athavA para ko apanA nahIM mAnatA, use duHkha nahIM hotaa| mere jJAna ko koI parAvalambana nahIM hai - aise svAdhIna svabhAva kI zraddhA, jJAna aura sthiratA kare to usa svabhAva meM zaGkA yA duHkha ho hI nahIM sktaa| isakA kAraNa yaha hai ki jJAnasvabhAva svayaM sukharUpa hai| koI bhI jIva, indriyoM se nahIM jaantaa| jise sabase alpajJAna hai - aisA nigodiyA jIva bhI sparzana indriya se nahIM jAnatA, kintu vaha apane sAmAnyajJAna ke pariNamana se honevAle vizeSajJAna ke dvArA jAnatA hai kintu vaha aisA mAnatA hai ki mujhe indriya se jJAna huA hai| jaba jIva ko sAmAnya jJAnasvabhAva ke avalambana se arthAt sAmAnya kI ora ekAgratA hone se vizeSajJAna hotA hai, taba vaha samyak matirUpa hotA hai aura usa matijJAnarUpa aMza meM binA parAvalambana jJAnasvabhAva kI pUrNatA kI pratIti AtI hai| AtmA kA jJAnasvabhAva kisI saMyoga ke kAraNa se nahIM hai; yadi aise svAdhIna jJAnasvabhAva ko na jAne to dharma nahIM hotaa| dharma kahIM bAhya meM nahIM hai kintu apanA jJAnAnandasvabhAva hI dharma hai; isameM to samasta zAstroM kA rahasya A jAtA hai| yaha bAta bhI isameM A gayI ki koI kisI kA kucha bhI karane ko samartha nahIM hai| jar3a-indriyA~, AtmA ke jJAna kI avasthA nahIM karatI aura AtmA kA jJAna, para kA kucha nahIM karatA, isa prakAra jJAnasvabhAva kI svatantratA siddha ho gii| sabhI samyak matijJAniyoM kA jJAna, nimitta ke avalambana binA sAmAnya svabhAva ke avalambana se kArya karatA hai, isalie sarva nimittoM ke abhAva meM, sampUrNa asahAya hokara, sAmAnyasvabhAva ke Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 vastuvijJAnasAra avalambana se vizeSarUpa jo kevalajJAna pUrNa pratyakSa hai, usakA nirNaya vartamAna matijJAna ke aMza dvArA use ho sakatA hai| yadi pUrNa asahAya jJAnasvabhAva, matijJAna ke nirNaya meM nahIM Aye to vartamAna vizeSaaMzarUpa jJAna (matijJAna) para ke avalambana ke binA pratyakSarUpa hai - yaha nirNaya bhI nahIM ho sktaa| sAmAnyasvabhAva ke Azraya se jo vizeSarUpa matijJAna pragaTa huA hai, usa matijJAna meM kevalajJAna pratyakSa hai| jo aMza pragaTa huA hai, vaha aMzI ke AdhAra ke binA pragaTa nahIM huA hai; isalie aMzI ke nirNaya ke binA aMza kA nirNaya nahIM hotaa| aho! Aja zrutapaJcamI hai| isa jayadhavalA meM jo kevalajJAna kA rahasya bharA gayA hai, usakI mukhya do vizeSatAe~ haiM, jinakI spaSTatA hotI hai - (1) apane jJAna kI vizeSarUpa avasthA parAvalambana ke binA svAdhIna bhAva se hai| (2) usa svAdhIna aMza meM samasta kevalajJAna pratyakSa hai - yaha do mukhya vizeSatAe~ haiN| sAmAnyasvabhAva kI pratIti karatA huA, jo vartamAna nirmala svAvalambI jJAna pragaTa huA, vaha sAdhaka hai aura vaha pUrNa sAdhyarUpa kevalajJAna ko pratyakSa jAnatA huA pragaTa hotA hai| vaha sAdhakajJAna svAdhInabhAva se apane kAraNa se, bhItara ke sAmAnyajJAna kI zakti ke lakSya se pariNamana karatA huA sAdhya kevalajJAnarUpa hotA hai, usameM koI bAhyAvalambana nahIM hai kintu sAmAnya jJAnasvabhAva kA hI avalambana hai| AtmA kA dharma AtmA ke hI pAsa hai| azubhabhAva se bacane ke lie zubhabhAva hotA hai, use jJAna jAna letA hai kintu usakA. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu ke sAmAnya-vizeSarUpa... 113 avalambana jJAna nahIM mAnatA arthAt sarva nimitta ke binA pUrNa svAdhIna kevalajJAna kA nirNaya karatA huA aura pratIti meM letA huA svAzrita mati-zrutajJAna, sAmAnyasvabhAva ke avalambana se pragaTa hotA hai; isa prakAra jJAna kA kArya parAvalambana se nahIM hotA kintu svAdhIna svabhAva ke avalambana se hotA hai, isameM jJAna kI svatantratA batAyI hai| jJAna kI bhA~ti zraddhA kI svatantratA AtmA meM zraddhAguNa trikAla hai| sAmAnya zraddhAguNa kA jo svAzrita vizeSa hai, vaha samyagdarzana hai| zraddhAguNa kA vartamAna yadi deva-zAstra -guru ityAdi para ke Azraya se pariNamana kare to usa samaya zraddhAguNa ne kauna sA vizeSa kArya kiyA? zraddhA sAmAnyaguNa hai, usakA vizeSa, sAmAnya ke avalambana se hI hotA hai| samyagdarzanarUpa vizeSa para ke avalambana se kArya nahIM karatA kintu sAmAnyazraddhA ke avalambana se hI usakA vizeSa pragaTa hotA hai| samyagdarzana usa zraddhAguNa kI vizeSa dazA hai| zraddhAguNa trikAla hai aura samyagdarzana usakI paryAya hai| zraddhAguNa ke avalambana se samyagdarzanarUpa vizeSa dazA pragaTa hotI hai| yadi deva, zAstra, guru ityAdi para ke avalambana se zraddhA kA vizeSa kArya hotA ho to usa samaya sAmAnya zraddhA kA vizeSa kyA hai ? vizeSa ke binA sAmAnya kadApi nahIM hotaa| AtmA kI zraddhA kI vartamAna avasthArUpa jo kArya hotA hai, vaha traikAlika zraddhAguNa kA hai, vaha kArya kisI para ke avalambana se nahIM, kintu sAmAnya ke avalambana se pragaTa huA hai| vizeSa ke binA sAmAnya ho hI nahIM sktaa| Ananda kI bhI svAdhInatA jJAna aura zraddhAguNa ke anusAra AnandaguNa ke sambandha meM bhI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 - vastuvijJAnasAra yahI bAta hai; AtmA kA vaha vartamAna Ananda yadi paisA ityAdi para ke kAraNa se pariNamana kare to usa samaya AnandaguNa ne svayaM vartamAna meM kauna sA kArya kiyA? yadi para se Ananda pragaTa huA to usa samaya AnandaguNa kA vizeSa kArya kahA~ gayA? ajJAnI ne para meM Ananda mAnA, usa samaya bhI usakA Ananda guNa svAdhInatApUrvaka kArya karatA hai| ajJAnI ne Ananda kA vartamAna kArya para se mAnA; ataH Ananda guNa kA vizeSa use duHkharUpa pariNamita hotA hai| Ananda para se pragaTa nahIM hotA, kintu saMyoga aura nimitta ke binA Ananda nAma ke sAmAnyaguNa ke avalambana se vartamAna Ananda pragaTa hotA hai, ise samajha lene para svabhAva ke prati lakSya jAtA hai aura usake avalambana se vizeSarUpa AnandadazA pragaTa hotI hai| sAmAnya AnandasvabhAva ke avalambana se pragaTa huA Ananda kA aMza, pUrNa Ananda kI pratIti ko lekara pragaTa hotA hai| yadi Ananda ke aMza meM pUrNa Ananda kI pratIti nahIM ho to vaha aMza kisakA? cAritra, vIrya ityAdi sarva guNoM kI svAdhInatA isI prakAra cAritra, vIrya ityAdi samasta guNoM kA vizeSa / kArya sAmAnya ke avalambana se hI hotA hai| AtmA kA puruSArtha yadi nimitta ke avalambana se kArya karatA ho to antaraGga ke sAmAnya puruSArtha svabhAva ne kyA kiyA? kyA sAmAnyasvabhAva, vizeSa ke binA hI rahA? vizeSa ke binA sAmAnya nahIM raha sktaa| pratyeka guNa kA vartamAna arthAt vizeSaavasthArUpa kArya, sAmAnyasvabhAva ke Azraya se pragaTa hotA hai| ataH karma puruSArtha rokatA hai, yaha bAta mithyA hone se khaNDita ho gyii| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu ke sAmAnya-vizeSarUpa... 115 sabhI guNa trikAla haiM, unakA kArya kisI nimitta athavA rAga ke avalambana se jJAniyoM ke nahIM hotA kintu apane hI sAmAnya ke avalambana se hotA hai| yaha svAdhIna svarUpa jisake antara meM jama gayA, use pUrNa kI pratItipUrvaka guNa kA aMza pragaTa hotA hai| jisake pUrNa kI pratItisahita jJAna pragaTa hotA hai, usakI alpakAla meM mukti avazya ho jAtI hai| jisa sAmAnya ke bala se eka aMza pragaTa huA, usI sAmAnya ke bala se pUrNadazA pragaTa hotI hai| vikalpa ke kAraNa sAmAnya kI vizeSa avasthA nahIM hotii| yadi vikalpa ke kAraNa vizeSa hotA ho to vikalpa kA abhAva hone para vizeSa kA bhI abhAva ho jaaegaa| vartamAna vizeSa, sAmAnya se hI pragaTa hotA hai, vikalpa se nahIM; ise samajhanA hI dharma hai| yaha pratyeka dravya kI svAdhInatA kI spaSTa bAta hai, do aura do cAra jaisI sIdhI sarala bAta hai; ise na samajhakara, isakI jagaha yadi jIva isa prakAra parAzrayatA mAne ki sabakucha nimitta se hotA hai aura eka dUsare kA kArya karatA hai to yaha saba mithyA hai, yaha usakI mUla bhUla hai| yadi pahale hI do aura do tIna mAnane kI bhUla ho gayI ho to usake bAda sabhI bhUla hotI jaaeNgii| isa prakAra jisakI mUla vastusvabhAva kI mAnyatA meM bhUla ho, usakA saba mithyA hai| svAdhInatA se pragaTa huA aMza pUrNa ko pratyakSa karatA hai. jagata meM paradravya bhale hoM, paranimitta bhale hoM; jagata meM to sarva vastuoM kA astitva hai, kintu vaha koI vastu merI vizeSa avasthA . karane ke lie samartha nahIM hai| mere AtmA ke sAmAnyasvabhAva kA avalambana karake merI vizeSa avasthA hotI hai, vaha svAdhIna hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 vastuvijJAnasAra aura yaha svAdhInatA se pragaTa honevAlA vizeSa hI pUrNa vizeSarUpa kevalajJAna kA kAraNa hai| jo vizeSa pragaTa hotA hai, vaha pUrNa ko pratyakSa karatA huA pragaTa hotA hai| prazna - vartamAna aMza meM pUrNa' pratyakSa kaise hotA hai? uttara - jahA~ vizeSa ko para kA avalambana nahIM rahatA aura apane sAmAnyasvabhAva kA avalambana rahatA hai, vahA~ 'pUrNa' pratyakSa hotA hai| jahA~ nimitta athavA vikArarahita mAtra sAmAnyasvabhAva kA avalambana hai, vahA~ vizeSa pratyakSa hI hotA hai, aMza meM pUrNa pratyakSa hotA hai| yadi aMza meM pUrNa pratyakSa na ho to aMza hI siddha na ho| 'yaha isakA aMza hai' yaha tabhI nizcaya ho sakatA hai, jaba aMzI pratyakSa ho / yadi aMzI arthAt 'pUrNa pratyakSa na ho to aMza bhI siddha nahIM ho sktaa| matijJAna aura zrutajJAna bhI jaba svasanmukha hote haiM, taba pratyakSa haiM / matijJAna aura zrutajJAna ko parokSa to 'para ko jAnate samaya indriya kA nimitta hai' isa apekSA se kahA hai| isa prakAra nimitta-naimittika sambandha kA jJAna karane ke lie vaha kathana kiyA hai kintu sva ko jAnate samaya to vaha jJAna bhI pratyakSa hI hai| parAvalambanarahita sAmAnya ke avalambana se merA vizeSa jJAna hotA hai, isa prakAra jisake sAmAnyasvabhAva kI pratIti jama gayI, usakA vizeSajJAna, dUsare ko jAnate samaya bhI svAdhInatA kI pratItisahita jAnatA hai| para ko jAnate hue bhI para kA avalambana nahIM maantaa| jisa jJAna meM yaha nizcaya kiyA ki yaha kha bhe kA eka chora hai' usa jJAna meM sArA kha bhA dhyAna meM A hI gayA hai; jahA~ yaha nizcaya Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu ke sAmAnya-vizeSarUpa... 117 kiyA ki yaha pRSTha samayasAra kA hai vahA~ isa prakAra jJAna ke nirNaya meM pUrNa aura aMza donoM A gye| jisa prakAra yaha samayasAra kA pRSTha hai' yaha kahane para yaha bhI nizcaya ho gayA ki usake Age-pIche ke sabhI pRSTha kisI anya grantha ke nahIM haiM, kintu samayasAra ke hI haiM; isa prakAra sArA grantha dhyAna meM A jAtA hai| sAre grantha ko dhyAna meM liye binA yaha nizcaya nahIM ho sakatA ki 'yaha pRSTha usa grantha kA hai|' isI prakAra 'yaha matijJAna usa kevalajJAna kA aMza hai' isa prakAra kevalajJAna lakSya meM Aye binA nizcita nahIM ho sktaa| __yadi koI kahe ki jJAna ke apragaTa anya aMza to abhI zeSa haiM na? usakA samAdhAna yaha hai ki yahA~ sAre avayavI-pUrNa kI bAta hai, dUsare aMzoM kI bAta nahIM hai| yahA~ para aMza ke sAtha aMzI kA abheda batAyA hai| pUrNa jJAna lakSya meM na ho to 'yaha jJAna kA aMza hai' aisA kahA~ se nizcaya kiyA? vartamAna aMza ke sAtha aMzI abhinna hai, vartamAna aMza meM sArA aMzI abhedarUpa meM lakSya meM A gayA hai, isalie jIva yaha pratIti karatA hai ki yaha aMza, isa aMzI kA hai| ___ vartamAna aMza aura pUrNa aMzI kA abhedabhAva hai| yahA~ para dUsare aMza ke bhedabhAva kI bAta nahIM lI gayI hai| aMzI meM saba aMza A gaye haiN| yahA~ para matijJAna aura kevalajJAna kA abhedabhAva batAyA hai| matijJAna aMza hai aura kevalajJAna aMzI hai| aMza-aMzI abhinna haiM; isalie yaha samajhanA cAhie ki matijJAna meM kevalajJAna pratyakSa A jAtA hai| svAdhInatA kI pratIti meM kevalajJAna AcArya bhagavAna ne AtmA kA svAdhIna pUrNa svabhAva batAyA hai| tU AtmA hai, terA jJAnasvabhAva hai, usa jJAnasvabhAva kI vizeSa avasthA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 vastuvijJAnasAra tere sAmAnyasvabhAva ke avalambana se hotI hai; sAmAnyasvabhAva ke avalambana se vizeSarUpa jo matijJAna pragaTa huA hai; vaha pUrNa kevalajJAna ke sAtha abhedasvabhAvavAlA hai| nimitta aura rAga ke avalambana se rahita sAmAnya ke avalambanavAlA jJAna, svAdhIna svabhAvavAlA hai| jisake antara meM yaha bAta jama jAtI hai, use kevalajJAna ke bIca koI vighna nahIM A sktaa| yaha tIrthaGkara kevalajJAnI kI vANI kevalajJAna kI ghoSaNA karatI AyI hai| sAmAnyasvabhAva ke lakSya se jo aMza pragaTa huA hai, usa aMza ke sAtha hI kevalajJAna abheda hai; isa prakAra kevalajJAna kI bAta kI gayI hai| kevalajJAnI kI vANI kevalajJAna kA ghoSaNa karatI huI AyI hai aura kevalajJAna ke sAdhaka AcAryoM ne yaha bAta paramAgama-zAstroM meM saMgraha kI hai| tU bhI kevalajJAna ko prApta karane kI taiyArI meM hai, tU apane svabhAva ke bala para hA~ kaha! apane svabhAva kI pratIti ke binA pUrNa-pratyakSa kA vizvAsa jAgRta nahIM hotaa| AtmA kA jJAnasvabhAva svAdhIna hai, kabhI bhI binA vizeSa ke jJAna nahIM hotaa| jisa samaya vizeSa meM thor3A jJAna thA, vaha apane se hI thA aura jo vizeSa meM pUrA hotA hai, vaha bhI apane se hI hotA hai; usameM kisI para kA kAraNa nahIM hai| isa prakAra jIva yadi jJAnasavabhAva kI svAdhInatA ko jAna le to vaha para meM na dekhakara, apane meM hI lakSya karake pUrNa kA puruSArtha karane lge| sAmAnya kisI bhI samaya nirvizeSa nahIM hotA, pratyeka samaya sAmAnya kA vizeSa kArya to hotA hI hai| cAhe jitanA choTA kArya ho to bhI vaha sAmAnya ke pariNamana se hotA hai| nigoda se lekara Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu ke sAmAnya-vizeSarUpa... 119 kevalajJAna taka AtmA kI sarva pariNati apane se hI hai; isa prakAra jahA~ svatantratA apanI pratIti meM AtI hai, vahA~ parAvalambana dUra ho jAtA hai| merI pariNati mujhase hI kArya kara rahI hai, isa prakAra kI pratIti meM AvaraNa aura nimitta ke avalambana kA cUrA ho jAtA hai| AtmA ke ananta guNa svAdhInatayA kArya karate haiN| kartA, bhoktA, grAhakatA, svAmitva ityAdi ananta guNoM kI vartamAna pariNati nimitta aura vikalpa ke Azraya ke binA apane Apa hI pragaTa hotI hai| mere jJAna ke mati-zruta aMza svatantra haiM, unheM kisI para kA avalambana nahIM hai - aisI pratIti hone para kisI nimitta kA athavA para kA lakSya nahIM rahatA; sAmAnyasvabhAva kI ora hI lakSya rahatA hai| isa sAmAnyasvabhAva ke bala se jIva ko pUrNatA kA puruSArtha hotA hai| pahale para ke nimitta se jJAna kA honA mAnA thA, taba vaha jJAna para lakSya meM aTaka jAtA thA kintu svAdhIna svabhAva se jJAna hotA hai - aisI pratIti hone para jJAna ko kahIM bhI rukane kA nahIM rhtaa| ___ mere jJAna meM para kA avalambana nahIM hai, asAdhAraNa jJAna kA hI avalambana hai| isa prakAra sAmAnyasvabhAva ke kAraNa jo jJAna pariNamita hotA hai, usa jJAnadhArA ko tor3anevAlA koI hai hI nahIM arthAt svAzraya se jo jJAna pragaTa huA hai, vaha kevalajJAna kI hI pukAra karatA huA pragaTa huA hai| vaha jJAna, alpakAla meM hI kevalajJAna ko avazya prApta kregaa| jJAna ke avalambana se jJAna kArya karatA hai - aisI pratIti meM kevalajJAna samA jAtA hai| pahale jJAna kI avasthA alpa thI, pazcAt jaba vANI sunI taba jJAna bar3hA kintu vaha vANI ke sunane se bar3hA hai - yaha bAta nahIM hai; Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 , vastuvijJAnasAra lekina jahA~ jJAna kI avasthA bar3hI, vahA~ jJAna hI apane puruSArtha se kaSAya ko kama karake vizeSarUpa meM huA hai arthAt apane kAraNa se hI jJAna huA hai - aisI pratIti hone para svatantra jJAnasvabhAva ke bala se pUrNajJAna kA puruSArtha hotA hai| - jJAniyoM ko svatantra jJAnasvabhAva kI pratIti ke bala se vartamAna alpadazA meM bhI kevalajJAna pratyakSa hai, kevalajJAna pratIti meM A gayA hai| ___ajJAnI ko svatantra jJAnasvabhAva kI pratIti nahIM hotI; isalie use yaha jJAna nahIM hotA ki pUrI avasthA kaisI hotI hai tathA use pUrNa zakti kI bhI pratIti nahIM hotii| aneka prakAra ke nimitta badalate jAte haiM aura usane nimitta kA avalambana mAnA hai, isalie usake nimitta kA lakSya banA rahatA hai tathA svatantra jJAna kI pratyakSatA kI zraddhA usake nahIM jmtii| merA vartamAna mujhase hotA hai, merI zakti pUrNa hai aura isa pUrNa zakti ke AzrayarUpa puruSArtha ke dvArA pUrNa jJAna pragaTa hotA hai|' jJAnI ko isa prakAra kI pratIti hai| jisa jJAna ke aMza se jJAnasvabhAva kI pratIti kI, vaha jJAna kevalajJAna ko pratyakSa karatA huA pragaTa huA hai, isa prakAra sAmAnya jJAnasvabhAva kI pratIti karane para pUrNa ko lakSya meM letA huA jo vizeSa jJAna pragaTa huA hai, vaha bIca ke bheda ko (mati aura kevalajJAna ke bIca ke bheda ko) ur3AtA huA pUrNa ke sAtha hI abhedabhAva ko karatA huA pragaTa huA hai| bIca meM eka bhI bhava nahIM hai| jJAna meM avatAra kaisA? kevalajJAna kI pratIti meM bhava kA niSedha hai| AcAryadeva ne avicchinna dhArA se kevalajJAna kI bAta kahI hai| yaha bAta jisake antara meM jama jAtI hai, use bhava kA anta hokara kevalajJAna hotA hai| . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 jIva kA karttavya --- dravyadRSTi kA abhyAsa 'pratyeka dravya pRthak-pRthak hai, eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha vAstava meM koI sambandha nahIM hai;' isa prakAra yathArthatayA jAnanevAle ko svadravya kI dRSTi hotI hai aura dravyadRSTi hone para samyagdarzana hotA hai / jise samyagdarzana hotA hai, use mokSa hue binA nahIM rahatA; isalie mokSArthI ko sarvaprathama vastu kA svarUpa jAnanA Avazyaka hai| pratyeka dravya pRthak-pRthak hai, eka dravya dUsare dravya kA kucha bhI nahIM karatA - aisA mAnane para vastusvabhAva kA isa prakAra jJAna ho jAtA hai ki AtmA sarva paradravyoM se bhinna hai tathA pratyeka pudgala paramANu bhinna hai, do paramANu milakara ekarUpa hokara kabhI kArya nahIM karate kyoMki pratyeka paramANu bhinna hI hai| jIva ke vikArabhAva hone meM vikArI paramANu arthAt skandha nimittarUpa ho sakate haiM parantu dravya kI apekSA se dekhane para pratyeka paramANu pRthak hI hai; do paramANu kabhI bhI nahIM milate aura eka pRthak paramANu jIva ko kabhI bhI vikAra kA nimitta nahIM ho sakatA / tAtparya yaha hai ki pratyeka dravya bhinna hai - aisI svabhAvadRSTi se koI dravya anya dravya ke vikAra kA nimitta bhI nahIM hai| isa prakAra arthAt Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva kA karttavya dravyadRSTi kA abhyAsa dravyadRSTi se kisI dravya meM vikAra hai hI nahIM, jIvadravya meM bhI dravyadRSTi se vikAra nahIM hai / 122 paryAyadRSTi se jIva kI avasthA meM rAga-dveSa hotA hai aura usameM karma nimittarUpa hotA hai, kintu paryAya ko gauNa karake dravyadRSTi se dekhA jAe to karma koI vastu hI nahIM rahA kyoMki vaha to skandha hai; isalie dravyadRSTi se jIva ke vikAra kA nimitta koI dravya na rahA, arthAt apanI ora se liyA jAe to jIvadravya meM vikAra hI nahIM rhaa| isa prakAra pratyeka dravya bhinna hai - aisI dRSTi arthAt dravyadRSTi hone para rAga-dveSa kI utpatti kA kAraNa hI nahIM rahA; ata: dravyadRSTi meM vItarAgabhAva kI hI utpatti rahI / avasthAdRSTi meM / paryAyadRSTi meM athavA do dravyoM ke saMyogI kArya kI dRSTi meM rAga-dveSAdi bhAva hote haiM / 'karma' ananta pudgaloM kA saMyoga hai, usa saMyoga para yA saMyogIbhAva kA lakSya kiyA to rAga -dveSa hote haiM kintu apane asaMyogI AtmasvabhAva kI dRSTi karane se rAga-dveSa nahIM hote, apitu usa dRSTi ke bala se mokSa hI hotA hai| isalie mumukSu ko dravyadRSTi kA abhyAsa parama kartavya hai / * Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthadhAma maGgalAyatana. granthamAlA ke sammAnanIya sadasya parama saMrakSaka - (1) paNDita zrI kailAzacandra pavanakumAra jaina, alIgar3ha; (2) zrImatI suzIlAdevI, dharmapatnI zrI ajitaprasAda jaina, dillI; (3) zrImatI mamatA jaina, dharmapatnI zrI mukeza jaina parivAra, alIgar3ha; (4) zrImatI tArAbena dAhyAlAla zAha, mumbaI haste zrI hasamukhabhAI zAha, mumbaI; (5) zrI girIzapravINa zAha, yU.esa.e.; (6) zrI guNavanta je. himAnI, mumbaI; (7) zrImatI kamalAdevI dharmapatnI zrI nemIcanda pANDayA, kolakAtA; (8) zrI mahezacandra parivAra, kannauja; (9) zrImatI saralAdevI jaina mAtUzrI AlokakumAra jaina, parivAra, kAnapura; (10) zrI pI. ke. jaina, parivAra, rur3akI; (11) zrI campAlAla bhaNDArI, baMgalaura; (12) zrI mahAcanda jaina candakalA jaina siMghaI, bhIlavAr3A; (13) zrImatI zItala bI. zAha, landana; (14) zrImatI bInA jaina dharmapatnI zrI rAjendrakumAra jaina, deharAdUna; (15) zrI premacanda bajAja, koTA; (16) zrI RSabha suputra zrI jaina bahAdura jaina, snehalatA, kAnapura; (17) zrImatI puSpalatA jaina dharmapatnI zrI ajitakumAra jaina, chindabAr3A; (18) zrI ramaNalAla nemIcanda zAha, mumbaI; (19) zrImatI amitA dharmapatnI zrI bhAnendrakumAra bagar3A, nairobI; (20) zrI gaMbhIramala prakAzacandra jaina, ahamadAbAda; (21) zrI bAbUlAla rAjezakumAra manojakumAra pATaudI, gohATI (dillI); (22) jaina senTara oNpha greTara phiniksa, airijonA; (23) zrImatI trizalAdevI vIrendrakumAra jaina, naI dillI; (24) zrImatI kokilAbena zAha c/o zrI pravIna zAha kalpanA zAha, amerikA; (25) zrImatI raMbhAbena popaTalAla borA cairiTebila TrasTa, mumbii| saMrakSaka - (1) ahiMsA ceriTebila TrasTa, jayapura haste dilIpabhAI; (2) zrI prakAzacandra jaina chAbar3A, sUrata ; (3) DaoN0 sanatakumAra jaina parivAra, sihora; (4) zrI kapUracanda chAbar3A parivAra, sUrata; (5) zrI kailAzacanda chAbar3A parivAra, sUrata; (6) zrImatI trizalAdevI jaina, sUrata; (7) jJAyaka pAramArthika TrasTa, bA~sabAr3A; (8) zrImatI mInA jaina dharmapatnI zrI kezavadeva jaina, kAnapura; (9) zrI nihAlacanda jaina, dhevaracanda jaina, jayapura; (10) zrImatI kamalaprabhA jaina mAtuzrI zrI azoka bar3ajAtyA, indaur| parama sahAyaka - ___ (1) paNDita kailAzacanda jaina, parivAra, alIgar3ha; (2) zrI kailAzacandrajI jaina, parivAra, ThAkuragaMja; (3) zrI azokakumAra jaina, parivAra, cilakAnA; (4) zrI bosakumAra jaina, parivAra, cilakAnA; (5) zrI rAjIkumAra jaina, cilakAnA; (6) zrI saMjayakumAra jaina, cilakAnA; (7) zrI balIzakumAra jaina, parivAra, gAjiyAbAda; (8) zrI kailAzacandrajI jaina, parivAra, bhIlavAr3A; (9) zrI .. digambara jaina kunda kunda kahAna smRti sabhAgRha TrasTa, AgarA; (10) zrI prazAntabhAI dozI, puNe; (11) zrI rAjendrabhAna bArauliyA, AgarA; (12) zrI zAntilAla kusumalatA pATanI, chindabAr3A; (13) zrI ravindrakumAra jaina snehalatA jaina, navI mumbaI; (14) zrI kapUracanda akSayakumAra batsala, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaniyAMdhAnA; (15) zrI ema.pI. jaina cairiTebala TrasTa, viveka vihAra, dillI; (16) zrI jIvarAja, kailAza, prakAza saMcetI, ajamera; (17) zrImatI indirAbena navInabhAI zAha jobAliyA, mumbaI; (18) zrI prakAzacanda jaina, suurt| sahAyaka (1) zrImatI kAntIdevI jaina, dharmapatnI zrI motIcandra jaina (zaharI), cilakAnA; (2) zrImatI sImA seThI dharmapatnI zrI dilIpa seThI, jhAlAvAr3a; (3) zrI zIlacandra jaina 'sarrApha', parivAra, bInA; (4) zrI digambara jaina mumukSu maNDala, AgarA; (5) zrI digambara jaina mumukSu maNDala, karelI; (6) zrI umezacanda saMjIvakumAra, bhopAla; (7) zrI kannUbhAI dozI, parivAra, mumbaI; (8) zrI khuzAlacandra rAkezakumAra sarrApha, khimalasA; (9) zrI dhanakumAra sunIlakumAra jaina, sUrata; (10) zrI vIreza ciraMjIlAla kAsalIvAla parivAra, sUrata; (11) zrImatI sva0 zobhAbena, dharmapatnI sva0 motIlAla kIkAvata, lUNadA; (12) zrImatI prakAzavatI dharmapatnI gaMbhIracandrajI vaidya, alIgaMja haste DaoN0 yogeza jaina; (13) zrI mahezacanda jaina, AgarA; (14) zrImatI ravikAntA jaina, rAdhogar3ha; (15) zrI kIrtiJjaya aNNAsA gore, hiMgolI (phAlegA~va); (16) vandanA prakAzana, alavara; (17) zrI rAjakumAra jaina, razmi jaina, ujjaina; (18) zrI ajita 'acala' gvAliyara; (19) zrI koTaDiyA campakalAla nAthAlAla zAha, ahamadAbAda; (20) zrI sI.esa. jaina, deharAdUna; (21) zrI sAgaramala mAdhavalAla seThI, burahAnapura (ema.pI.); (22) zrImatI zakuntalAdevI dharmapatnI zrI javAharalAla jaina, jayapura; (23) zrI manu jaina suputra zrI aridamana jaina, meraTha; (24) zrI ajitakumAra jaina, eDa. sIkara; (25) zrI vIrendrakumAra pArasakumAra, manojakumAra harasaurA, koTA; (26) DaoN. rAMkA jaina, prisiMpala, deharAdUna; (27) zrImatI varSA bena pIyUSa zAha, airijonA amerikA; (28) zrI vijaya kikAvata, basaMta vihAra, naI dillI; (29) pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI smAraka TrasTa, mumbaI; (30) zrI ajaya jaina (sI.e.), koTA; (31) zrI cAndamala hemantakumAra veda, bhIlavAr3A; (32) zrI suzIlakumAra jaina samakita pahAr3iyA, kizanagar3ha (33) zrI samaya gA~dhI suputra zrI raNajIta bhAU sAheba gA~dhI, solApura; (34) zrI kamala boharA, koTA; (35) zrI anUpakumAra jaina, AgarA; (36) zrImatI nehala dharmapatnI zrI rAjendrakumAra koThArI, dAhoda; (37) zrImatI nIlamabena ramaNIkabhAI ghar3iyAlI, morabI; (38) sva. zrI cAndamala luhAr3iyA parivAra, bijauliyA; (39) zrI mahAvIra prasAda jaina, AgarA; (40) zrI subhASacanda goyala, AgarA; (41) zrI vaMzIdhara jaina, AgarA; (42) zrImatI satyA jaina dharmapatnI zrI mahendrakumAra jaina, naI dillI; (43) zrImatI prakAzadevI seThI, gohATI; (44) zrI dhanakumAra jaina, pArle pAinTa, sUrata; (45) zrI mahAvIra kundakunda digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, durg| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata meM uttarapradeza prAnta kI hRdayasthalI alIgar3ha meM nirmita 21vIM zatI kA vizuddha jinAyatana saGkala evaM samAjasevA kA utkRSTa saMsthAna tIrthadhAma maGgalAyatana pramukha darzanIya sthala 1. kRtrima kailAzaparvata para bhagavAna AdinAtha mandira evaM caubIsa tIrthaGkaroM kI nirvANasthaliyA~ kailAzaparvata, sammedazikhara, giranAragira, campApurI, pAvApurI evaM sonAgirI va svarNapurI sonagar3ha kI vidhipUrvaka sthApanAoM ke darzana 2. bhagavAna mahAvIra mandira 3. bhagavAna bAhubalI mandira 4. paNDita daulatarAma jinavANI mandira evaM jinavANI saMrakSaNa kendra 5. AcArya samantabhadra Atmacintana kendra 6. dhanya munidazA (digambara munirAjoM kI dazA evaM caryA ) 7. AcArya kundakunda pravacana maNDapa evaM zodha saMsthAna 8. bhagavAna zrI AdinAtha vidyAniketana zrI AdinAtha-kundakunda-kahAna digambara jaina TrasTa alIgar3ha-AgarA mArga, sAsanI-204216 (hAtharasa) uttarapradeza email : pawanjain@mangalayatan.com; info@mangalayatan.com website : www.mangalayatan.com vastuvijJAnasAra