Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪૭
.
.
.
જ
"
MAISHLAVA 1 GURU DHARMA KARMA. thak | વિષ્ણવ-ગુરૂ-ધર્મ-કર્મ
શ્રીમદેવકીનંદનાચાર્યજીનો ધર્મબોધતેમના “સકારાદિ ધર્મના વ્યાખ્યાન ઉપર
પતિ શ્રીગલાલજીનું વિવેચનપડિતશ્રીને શતાવધાનના પ્રકારે ઈ. ઈ.
બાબતનું દર્શન.
एक शास्त्रं देवकीपुत्रगीतम् । एको देवो देवकीपुत्र एव ।। मंत्रोप्येकस्तस्य नामानि यानि ।
कर्माप्येकं तस्य देवस्य सेवा ॥१॥ 3 1 (ભાવાર્થ સમજ હોય તો જુવો સમાપ્તિ પૃષ્ટ ૯૪)
પ્રગટ કરનાર સુખસાધક” ક.
મુંબઈ
સુબોધપ્રકાશ” છાપખાનામાં છાપ્યુ. સંવત ૧૮૪૨. સને ૧૮૮૬.
૬ આન,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુસ્તક પ્રસારક મંડળી.
ધમ, નીતિ અને વિદ્યાની વૃદ્ધિ થાય એવાં દેશતિના પુર્ત કાને પ્રસાર કરવા માટે આ મંડળી રથપાઇ છે, તેને મુખ્ય ઉદ્દેશ આ પ્રમાણ :––
(૧) પસંદ પડતા ગ્રંથોના હક વચાતા લઇ તે પ્રગટ કરશે.
(૨ કે સારા સારાં પુસ્તકો વાં માટે રાખશે. બહારગામમાં નિકળતાં ચાંપાયાં, વર્તમાનપત્ર '૦ ની, તેના લવાજમ તથા ગ્રાહકના પ્રમાણમાં કરતા લte: આ દતનું કામ કરશે.
(૩દેશાવરના ગ્રાહકો તથા બુકસારા ભાવને લની ચોકસી કરી અટક અથવા સામટાં પુસ્તકો મુંબઇમાંથી ખરીદી કે પોતાના બહારગામને આડતીઓ મારફત બારોબાર આ મંડળી - કલી આપશે. તેપર મળતો વટાવ પુરપુરા ધણીને મરે આપી સર્વ જાતની ખરજાન જતાં દર રૂપી એ ચાખી 1 આને કસાઈ લેશે. પીઓ મંગાવનાર તેની કિંમત તથા ખરચનાં નાણું આગળથી મોકલવાં પડશે. પતી પડેથી અવશ્ય એબલ પાર્સલ” કરી મોકલશે.
આ સિવાય નવાં પુસ્તકે, સરકાર જગની અરજી (fetitions ! વગેરે કાંઈ પણ છપાવવા, પ્રફ તપાસવાં, ઈ પ્રેસને લગતુ સર્વ કામકાજ યોગ્ય કમિશન લઈને આ મ કરશે. ચાપડીઓની ખરીદી વગેરે કામમાં ઘણી માહિતગાર બારગામની આડતના કામમાં લાંબા વખતના અનુભવી હસ્થ આ મંડળીમાં સામેલ છે ; કેટલાએક છાપખાનાં કરો સંબંધ છે; પુસ્તકે રચવાં છાપવવાં વગેરેનો જાતી હોવાના કારણથી છાપખાનાનું સર્વ કામ કરવાની આ "સ સધવડ છે.
વ્યવહાર પોસ્ટપેડ નીચેને સરનામે કરવા. તારક મંડળીની ઓફીસ | રામદાસ કાશીદાસ મેદ :૦૧ જાનેવારી ૧૮૮૬. |
સેક્રેટર
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪૭
VAISHNAVA GURU DHARMA KARMA.
વૈષ્ણવ-ગુરૂ-ધર્મ-કર્મ.
અર્થાત ગાસ્વામિ શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજી મહારાજની મુંબઇની પધરામણીના પ્રસંગમાં તેમણે કરેલા ધર્મદેશ તથા તસબંધી જાણવાજોગ બનાવાની નોંધ
અને તે ઉપરથી ઉપજતા વિચાર.
एक शास्त्रं देवकीपुत्रगीतम् । एको देवो देवकीपुत्र एव ॥ मंत्रोप्यकस्तस्य नामानि यानि । कर्माप्येकं तस्य देवस्य सेवा ॥ १ ॥
પ્રગટ કરનાર
“સુખસાધક” ના ક. મુંબઈઃ
“ સુએધપ્રકાશ ” છાપખાનામાં છાપ્યું.
સને ૧૮૮૫.
સંવત્ ૧૯૪૨.
કિંમત ૬ આના.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તક સંબંધી સર્વ પ્રકારના હક પ્રગટએ સ્વાધીન રાખ્યા છે.
૫૪૭
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
વિષ્ણ-શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્ય સંપ્રદાયના-ગુરૂઓમહારાજે, તેમના ધર્મ-ફરજે, તથા કર્મ-આચરણે. નીતિ રીતિ, રહેણી કરણી-વિષે કોઈ સવાલ ઉઠાવશે કે હજુ શું છે ? બોલાયું છે કે વૈષ્ણવ-ગુરૂધર્મ-કમનું વળી આ એક નવું ડીંડવાણું ઉભું કર્યું છે! ના, એમ તો કહેવાય જ કેમ? જુદે જુદે પ્રસંગે અને જુદા જુદા લોકો-એજ સંપ્રદાયના સેવકો જેઓ સુધારાવાળાને વાયડે નામે હજુસુધી ઓળખાય છે તેવાતથા પરધર્મીઓ-પારસી ઈત્યાદિ–અરે ! અંગ્રેજો–સર બાટેલ કીઅર મુંબઈના એક ગવર્નર સાહેબ સુદ્ધાંએ-મહારાજે, વૈષ્ણવો તથા તેમના સંપ્રદાયના સંબંધમાં ઘણુંએ લખ્યું કહ્યું છે. ત્યારે આ પુસ્તક પ્રગટ કરવાનો હેતુ પણ શું વૈષ્ણના સંપ્રદાયને નિંદવાનો છે? ના, આ સંપ્રદાયને નિંદાતા જેવાને આ પુસ્તકને પ્રગટ બીલકુલ રાજી નથી; કેમકે, આ બેલેને લખનાર પોતે પણ એજ સંપ્રદાયના અનુયાયી છે. અને આ નીચેનું ભગવદ્વાય તેને સર્વગ માન્ય છે.
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् । स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા અ યાય ૩ લોક ૩૫.) પિતાનો ધર્મ દેખીતે ગુણ વગરને હેય તોપણ, સારા ઠીકઠાક દેખાતા પારકા ધર્મ કરતાં તે ભલે. પિતાના ધર્મમાં ભરવું ઘણું સારૂ (કારણ કે મરણની કારી વેળાએ) પારકા ધર્મમાં ગયેલા માણસને લાગતા ભય અને ધાસ્કાને પાર નથી હતો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળી પંડિત ગલાલજી જેવા સમર્થ આર્યધર્મના સાતા તરફથી “આર્યસુધમદય સભા” ને અંગે એક કરતાં વધારેવાર એટલું તે વિદિત થઈ ચુકયું છે કે, પથ્વી ઉપરના સર્વ ધર્મમાં આર્યધર્મ પ્રાચીન છે; તેમાં વૈષ્ણવ અને રોવ એ બે મુખ્ય ભેદો પણ અનાદિ છે; આ બે મોટા વિભાગના પિટામાં અનેક સંપ્રદાયે આવી જાય છે, અને શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્ય સંપ્રદાય પણ વેદપ્રણીત શુદ્ધાદ્વૈત સિદ્ધાંતવાળે છે,
હવે વર્તમાનકાળમાં અનેક વૈષ્ણવ સંપ્રદાયોમાં બળવત્તર એવો શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્ય સંપ્રદાય છે, એ વાતને પુરાવાની પણ થોડી જ જરૂર છે. આજ આ સંપ્રદાયના ૨૦૦૦૦ ૦૦ કરતાં વધારે સેવ કે કહેવામાં આવે છે. આ સંપ્રદાયના મૂળ પુરૂષ શ્રીમદ વલ્લભાચાર્યજીને થઈ ગયે આ સરે ૪૦૦ વર્ષ થયાં છે. આ મહાભાની મતાનું શક્તિથી, તેમણે ઠેકઠેકાણે કરેલા દિગવિજય, અને તેમના પછી થોડી પેઢી સુધી આ સંપ્રદાયની જોઈએ તેવી વ્યવસ્થા રહેવાના કારણથી આ સંપ્રદાયની ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થઈ અને તેની સાબિતી આપણ આંખ આગળ છે. મહારાજ લાયબલ કેસ પછી આ સંપ્રદાયના ગુરૂઓ-ગાસાંઈના બાલકને કેડીલે નામે પિતાને ઓળખાવનાર મહારાજના વ્યભિચારાદિ નિંઘકે જાહેરમાં આ વ્યાં, લોકોમાં મેટે પિકાર વર્તાઈ રહ્યા, દરબાર દેવડીએ વાત ચઢી અને આ ઉત્તમ શુદ્ધાદ્વૈત સંપ્રદાય વ્યભિચારાદિ દોષોને સહાયભૂત મનાય; તેમ છતાં, ગોસાંઈ બાલકે (!) ની જોહેજલાલી–ખુદ તેમના શત્રુઓની ઈર્ષને ઉદ્દેશ કરે એવી અદ્યાપિ જેવામાં આવે છે. આ શું એટલું સ્પષ્ટપણે નથી બતાવી આપતું કે, આ વલ્લભ સંપ્રદાયને પાયે ઘણે મજબુત હવે જોઈએ-ડગાબે ડગે તે નહીં? અગરજે અત્ય
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત વૈભવ-એશઆરામ–-મોજશોખલેપટપણું–નાં કારણથી આ સંપ્રદાયના કેટલાએક ગુરૂ -મહારાજે એ વિપરીત કર્યું ન હોત -આ શાન સંપ્રદાયની છે તે કરતાં પણ વધારે-ઘણી જ વધારે ચઢતી થઈ હોત. આ વાતના પુરાવાને માટે હાલને એક નજીવા દાખલજ બસ છે. આ જથી માત્ર છ મહિના ઉપર જ સંપ્રદાયના એક મહારાજ કામવાળા શ્રી દેવકીને નાચીયે અત્રે (શ્રી મુંબઈ મુકામે) પધાયા હતા. તેમણે પોતાના ૩ માસના નિવાસથી મુંબઈમાં માટે બેંઘાટ મચાવી મુક હતો. આ મહારાજશ્રી યુવાવસ્થામાં છનાં, લાટપણાદિ અધર્મના દેવને પિકાર જે બીજા મહારાજને માટે ચાલુ છે તેથી મુક્ત હેવાના કારણથી. પ્રથમ તેમણે શુદ્ધ વિચારન. વૈવાનું દિલ પિતાતરફ આકર્યું અને જેમ જેમ ખબર પડતી ગઈ કે મહારાજ શ્રી રત્રીઓને ગરણપ આદિ કરાવવામાં ભાગી નથી; સંપ્રદાયની અસલ ઉત્તમ નત રીતને વિષે ઘણે આગ્રહ રાખે છે; છેલ છબીલા બની નાટક ચટકમાં જવાન શેખને ધિક્કારે છે, કે તુરત આ સંપ્રદાયને વગેવનારા યુસરવાળાઓએ તેમની નોંધો લેવા માંડા. કઈ અનુકૂલ કંઈ પ્રતિકૂલ બેલાયું. ચરણ પશે, નેનબાજી આદિનો લાભ ન મળવાથી તેવી ભાવકડી વૈષ્ણન વડીઓને તેઓ ભાવ્યા હેય વા ભાલા હાય, પણ સુધારાવાળાજેઓ ગે સાંઈના બાલંકા (!) ના કટ્ટા આ, લંપટ મહારાજેનાં મદિરોમાં જતાં પોતાને અભડાઈ જવા જેવું સમજનારા-તેવાઓ પણ આ મહારાજશ્રીની ભેટે જવા લાગ્યા, એટલું જ નહીં પણ પોતાને ત્યાં તેમણે તેમની પધરામ
ઓ કરી. આ સી બીના શુ કહી આપે છે વાર? એજ, એજ કે આ સંપ્રદાયની અસલ નીતિ રીતિઓ હજુ પણ સાંગોપાંગ વળાય, તો આ સંપ્રદાયની છે તેના કરતાં પણ ઘણે દરજજે ચઢતી થવી અસંભવિત નથી.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે દી તેની નિંદા કરવાની તે કોઈની મગદૂરજ શી હતી ? અને ? કારણથી મજકુર શ્રીમદ દેવકીનંદનાચાયત મુંબઈ પરિવાથી આ સંપ્રદાયના હકમાં આવંદે હિતરૂપ થઈ પડે એવા છે જે બા બન્યા છે તેની ક વ આ લધુ પુસ કના આકારમાં આપવાની આ લખનારને ઉકંઠા થઈ, પરંતુ તે બર લાવવામાં અવશ્ય સહાયભૂલ થઈ પડેલા પુરૂષનું નામ આ થળે નોંધવાને આ લખનાર પાતાની ફરજ સમજે છે. આ ગૃહસ્થ રા. વિઠ્ઠલદાસ રાજારામ દલાલ એમણે શ્રીમદ દેવકીનંદનાચાર્યજી મહારાજ એ બરાજતા હતા તે વામાં તેમની સાથે માત્ર વિશે સમાગમ રાખેલે એટલું જ નહીં, પરંતુ, મહારાજશ્રીની પધરામણી–સભા-મલાવડાઓમાં જે જે વ્યાખ્યાનો થયાં. ધમાચાઓ ચાલી તે સર્વની સવિસ્તર નોંધ
જ્યાં જ્યાં એ ભાઈ ગએલા ત્યાંની રાખેલી અને તે નોંધને આધારે આ પુસ્તકની રચના મુખ્ય કરીને છે. વળી પ્રસંગોપાત શાસ્ત્રવચ ને વગેરે આ પુરતમાં સંત જે કંઈ છે તે શુદ્ધાશુદ્ધ તપાસવા કરવાને શ્રેમ મારા બાળ એક સંતના જ્ઞાતા મિત્ર રા. ૨. રતીરામ દુગારામ બી. એ. એમણે લીધા છે. એટલે આ પુ
સ્તકને સંબંધ તેમને અનુગ્રહ પણ કંઈ ઓછો નથી. સબબ, વાંચનારાઓનું દિલ આ પુરતક તરફ ખેંચાય અને તેમને સારું જેવું કંઈ પણ લાગે તો તે વિષે મજકુર ગૃહોને પાડ પણ અવશ્ય માનવો. એજ વિનતિ. બાકી કોઈ ઓછા પાત્ર, જા આ પુસ્તક વાંચીને વગર સમજે કોપાયમાન થવાના હેય તો તેમણે બેલાશિક આ પુસ્તકના પ્રગટ કરનાર સુદ્ધાદ્વૈત શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્ય સંપ્રદાયી-સાચા-નામના નહીં- એવા મુંબઈ સંવત્ ૧૯૪ર ના) વૈષ્ણવોના આધીન– કાર્તિક સુદિ ૧ શનેઉ, સેવક રામદાસ કાશીદાસ મોદીતા૦ ૭ નવેબર૧૮૮૫. )
ઉપર થવું.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪૭
વૈષ્ણવ-ગુરૂ-ધર્મ-કર્મ.
પ્રકરણ ૧. अविश्वासो न कर्तव्यः सर्वथा बाधकर सः । ब्रह्मास्त्रचातको भाव्यौ प्राप्तं सेवेत निर्ममः ||
( શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજીકૃત विवेकधैर्याश्रय श्लोक ११.)
ભગવાન ઉપર અવિશ્વાસ સર્વથા ન કરવા. અવિશ્વાસ એજ સર્વ પ્રકારે બાધ કરનાર છે. અને તે વિષે બ્રહ્માસ્ત્ર અને યાતકનું દ્રષ્ટાંત થાયેાગ્ય છે. બ્રહ્માસ્ત્ર માટે રામાયણમાં વિસ્તારથી કથાપ્રસંગ છે. પરંતુ, ઉપરના શ્લોકને અત્રે એટલુ જ કહેવું ખસ છે કે, જ્યાંસુધી બ્રહ્માસુર નામના મંત્ર ઉપર રાવણુના પૂર્ણ વિશ્વાસ હતા, ત્યાંસુધી હનુમાનજી જેવા અતિપ્રબલ ચેાધા, કેબલ બ્રહ્માસ્ત્ર મંત્રને ચેગેકરીને ધાઇ રહ્યા. તથાપિ રાવણના મનને વિષે રખેને એ નાસી જશે તેા ? એવી શંકા ઉત્પન્ન થઇ અને હનુમાનજીને લેઢાની સાંકળે બાંધ્યા. અર્થાત્ બ્રહ્માસ્ત્ર મંત્ર ઉપરથી એની અહા ઓછી થઇ અને સાંકળપર વધી તેનું પરિણામ એજ થયું કે હનુમાનજી સાંકળ તાડી છુટી ગયા. તેજપ્રમાણે ચાત। અને મેધનું દ્રષ્ટાંતછે. આખી વાઋતુમાં ગમે તેટલા વરસાદ વરસે વા મુળગા ન વરસે, પશુ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે તો नो जाहीको व्है रहे, सो तिहि पूरे आस; स्वाति बिंदु विन संघममे, चातक मरतपियास :
( છંદ સતશહિ. ) સ્વાતિ નક્ષત્રના ચારે છાંટા પણ પડે ત્યારે જ આ પ્રાણી સતો ખાય. એમ છે માટે એ નક્ષત્રમાં મેઘષ્ટિ થાયજ થાય માટે ઈશ્વરેચછાને પ્રબળ માની, તેને યોગે જે કંઈ પ્રાપ્ત થાય તેમાં અહંતા મમતા છોડી નિમગ્ન રહેવું,એજ ધર્મનું તાત્પર્ય છે. - મંગલાચરણમાં ઉપરને બ્લેક મુકવાનું કારણ આ પ્રમાણે બન્યું -
વૈષ્ણવ-ગુરુ-ધર્મ-કર્મ નામ આપી, આ હાથમાં છે તે પુસ્તક પ્રગટ કરવાની એક જાહેરખબર આપતાં તે આપી; પણ, પછી મનને વિષે કંઈક સંક૯પ વિકલ્પ થવા લાગ્યા કે, શ્રીમદ્ દેવકીનંદનાચાર્યજીના અત્રેના પ્રસંગમાં બનેલા બનાવોની લીધેલી નેંધમાંથી વૈષ્ણવ-ગુરૂ-ધર્મ-કર્મએ નામનું સાર્થક થાય એવું પુસ્તક બનશે વા નહીં બને? આ પણે તે એવા ક્યા સમર્થ ધર્મધુરંધર મહાન્ વિદ્વાન કે વૈષ્ણો અને વળી મહારાજને પણ ધર્મ-કર્મ ઉપર એવું એક
સ્વકૃત પુસ્તક બનાવી શકીએ? આના આ વિચારમાં એક બે દિવસ ગુંચવાયા પછી, મેળવેલી સઘળી નેંધ તથા મહારાજશ્રીના જુદા જુદા પ્રસંગો વિષે છાપા ચોપાનિયામાં જે જે આવ્યું હતું તે બધું એકઠું કરીને એકવાર વાંચી ગયો. વાંચતાં વાંચતાં એજ મહારાજશ્રીના પ્રસંગમાં અને સર કરીને એક ચોપાનિયું છપાયું છે તેના મુખપૃષ્ઠને છેવાડે–
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
अविश्वासो न कर्तव्यः सर्वथा बाधकस्तुसः । ब्रह्मास्त्रचातको भाव्या प्राप्त सेवेत निर्ममः ।।
આ એકવાર ઉપર કહેલા ક ઉપર નજર પડી અને મનને વિષે આ પ્રકૃત પુસ્તકના સંબંધમાં જે સંકલ્પ વિક૯ થએલા તે એની મેળે વિસર્જન થઈ ગયા. અત્રે પ્રસંગ નિકળતાં કહેવાની જરૂર પડે છે, કે એ પ્રશ્નોત્તર ચોપાનિયું મજકુર મહારાજશ્રીના કારભારી ભેગીલાલજી કરીને છે તે ભણે છપાવ્યું છે. મહારાજશ્રી દેવકીનંદનાચાર્યજીએ, કોઈની પણ તમા ન રાખતાં સ્વતંત્રપણે ભરી સભાઓમાં વ્યાખ્યાને આપીને જે બંધ કરવા માંડે, તેથી કેવળ મૂઢમતિ એવાઓના પેટમાં દૂણવાટ થયો. તેમણે એ મહારાજશ્રીને “એક વૈષ્ણવ” ની સહીથી હેંડબીલ છપાવી કેટલાક પ્રશ્ન પૂછેલા, એવી મતલબથી કે આમ કરવાથી પણ એ મહારાજ કંઈ શહમાં આવે છે ! ! ! પણ તેમાંના એકે એક પ્રશ્નના વિસ્તારથી જવાબ, અત્રેની ચંદાવાડીવાળા વિશાળ મકાનમાં મહારાજશ્રીના ઉતારામાં એક મોટી સભા ભરી હજારે વૈષ્ણની ઠઠ વચ્ચે દેવામાં આવેલા, તે નમાલા પ્રીને તથા તેના આપવામાં આવેલા ઉત્તરે મજકુર ચોપાનિયાના આકારમાં છપાવી બહાર પાડવામાં આવ્યા છે. તેના મુખપૃષ્ઠભાગમાં આપેલું પ્રયોજન ઇત્યાદિ સિવાય, તેની અંદરના બીજા સમાવેશ સાથે આ લખનારને કંઈ નિસબત નથી.
આટલું જાણે મંગલાચરણસંબંધે કહેવાયું. હવે વૈષ્ણવગુરૂ-ધર્મ-કર્મ એ મુદાના વિષય પર આવીએ -
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદાચાર્યજી મહાપ્રભ જી આદિ આ સંપ્રદાયના પ્રઢપ્રતાપી ગુરૂઓ પિતતાના બનાવેલા ગ્રંથી પ્રતિપાદન કરી ગયા છે કે શાસ્ત્ર છે તેજ ઈશ્વરનાં વાકય છે. આ સંપ્રદાય શ્રતિ સ્મૃતિને અવલંબને છે. શ્રીકૃષ્ણ - ગવાનની પોતાની એવીજ આજ્ઞા છે.
श्रुतिस्मृतीममैवाज्ञा यस्ते उल्लङ्घ्य वर्त्तते । आज्ञाछेदी ममद्वेषी न मद्भक्तोऽपि वैष्णवः ॥
(શ્ચંદ્ર પુરાણ.) શ્રતિ સ્મૃતિ એ મારી આજ્ઞા છે. માટે તેનું ઉલ્લંઘન કરનારે ભલે વૈષ્ણવ સંજ્ઞાથી ઓળખાતો હોય તથાપિ મારી આજ્ઞાનું છેદન કરનારા !!! મારે દેવી ! ! ! તે નથી વૈષ્ણવ કે નથી મારો ભકત. ત્યારે ખર વેષ્ણવ કોણ?
पुष्पिताग्रा वृत्त. न चलति निजवर्णधर्मतोयः सममतिरात्ममुह द्विपक्षपक्षे । न हरात नच हन्ति किंचिदुच्चैः
स्थिरमनसं तमवोहः विष्णुभक्तम् ॥ જે પોતાના વર્ણાશ્રમ ધર્મથી ચલતો નથી, શત્રુ મિત્રમાં સમાનણું રાખે છે, કેઈનું કાંઈ હરતો નથી, કોઈને પણ હણતિ નથી, અને સદાએ સવાસનામાં મન રાખે છે તેને જ વૈષ્ણવ જાણ. અને આ તે સ્પષ્ટ બાના છે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीणां पुंसां च भगवद्वमुख्याद्भक्ति बाधकात्। व्यभिचाराद् दुराचारो नान्योलोकोद्वयापहात् ।।
સ્ત્રી ના પુરૂષને શ્રીહરિથી વિમુખ કરનારો, ભક્તિમાં બાધકારક, આ લેકમાં અપકીર્તિ અને પરલોકમાં અલગતિએ પહોંચાડનાર એવા વ્યભિચારથી બીજું કંઈ વધારે દુખ નથી.
ત્યારે વૈષ્ણવ સંપ્રદાય કોઈ પણ પ્રકારે વ્યભિચારને અંગીકાર કરનારો છે એમ કહેનારનું મુખ બંધ કરવાને ઉપરનું એકજ વચન બસ નથી શું? આવાં પવિત્ર વચને તે આપણું આર્ય ( જેનો અર્થ માન્ય કરીને જ થાય છે તે) ધર્મના, આ સં. પ્રદાયને પૂજ્ય એવા ગ્રંથમાં જગેજ છે પણ પ્રારંભમાંજ આમ લેબાણ કર્યું પાલવે તેમ નથી. આ લખનાર, તેમ કરવા જતાં પિતાના ધારેલા ઉદેશની બહાર જવા માગતો નથી. શ્રીમદ્ દેવકીનંદનાચાર્યજીના પ્રસંગમાં શ્રીમુંબઈમાં બનેલા બનેની નોંધ માત્ર લેવાનું તેનું કામ છે. માટે ચાલતી કલમને આડે જતી અટકાવવાની તેને ફરજ પડે છે. વૈષ્ણવ-ગુરૂધર્મ-કર્મ ઉપર સ્વતંત્ર અને શાસ્ત્રીય નિબંધ લખવાનું કામ આ લખનારની અલ્પ શક્તિની છેલ્લી સીમાથી પણ છેનું છે વાતે, આડા જતાં અકીને, વૈષ્ણવ-ગુરૂ-ધર્મ-કર્મ એ નામનું મહત્વ સાચવવા માટે, હાલ તુરત બધું બાનુપર રાખીને, શ્રીમદ્ દેવકીનંદનાચાર્યજીને પિતાને બેલે, કેવલ મેઢે બેલેલા નહીં, પણ સ્વતઃ સહી કરીને, મુંબઈથી સિધાર્યા બાદ, શ્રી વલસાડ મુકામે પહોતા પછી, સમસ્ત વે
છે જેમાં એ મહારાજશ્રીએ જે પત્ર લખી મેકલ્યા હતા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને જે પત્ર છપાઈ તેની સેંકડો નકલો મુફત વહેંચવામાં આવેલી, તેજ પત્ર અક્ષરસ: આ ઠેકાણે ટાંકી લેવાને દુરસ્ત વિચારીએ છીએ; તે એટલાજ માટે કે, બીજું કંઈ લખવાને ન બન્યું હેત તે આ પુસ્તકના નામનું સાર્થક કરવાને આ લેખ માત્ર બસ યાતઃ
શ્રી ગેકુલૅદુધજયતે.
વલસાડ, તા. ૧૮––૮૫.
સૂચનાપત્ર, શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્ય સંપ્રદાયના વૈષ્ણને સૂચના આપવામાં આવે છે કે, મને મુંબઈ રહ્યાને આસરે ર મહિના થયા. તેમાં અમારા સંપ્રદાયના જનની જે રીતભાતે તથા વર્તણુક “મારા જોવામાં આવી તે વિષે, હાલ મારૂં જવું થયું છે તે પ્રસંગે બે વાત કરી જવાની અગત્ય દીસે છે.”
૧. જેવી રીતેઅમારા પૂર્વ પુરૂષો(આપણા સંપ્રદાયના આ ચા) પોતે આપણા ધર્મનું સત્યસ્વરૂપ તથા શુદ્ધાદ્વૈત “સિદ્ધાંત સંપૂર્ણ રીતે સમજીને વૈષ્ણવ ધર્મને યથાર્થ
ઉપદેશ લોકોને કરતા હતા અને જે વચલા કાળમાં સંપત્તિ “વગેરે કારણેથી અમે ઘણે દરજે છેડી દીધો છે, તેથી ઘણાખરા લોકોને સાધારણ સેવા અને કારી વિત્તજા ભક્તિનુંજ રૂઢી અનુસાર જ્ઞાન રહ્યું છે, કેટલાક વૈષ્ણવ ધર્મ સમજે છે ખરા, પણ તેઓની સંખ્યા ઘણી ઓછી છે અને જેઓ સમજવાની ઇચ્છા રાખે છે તેઓને પણ, જોઈએ તેવાં
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
“સાધને સરળતાથી ન મલવાને લીધે ઘણે શ્રમ કરતાં પણ
બહુજ ડું ધર્મજ્ઞાન મળે છે, માટે ધર્મ સમજવાનાં સાધનો, “જેવાં કે સ્વમાગ ગ્રંથને અભ્યાસ, તેનાં ભાષાંતર " કરાવવાં, નવાં પુસ્તક રચાવવાં-છપાવવાં, સ્વમાર્ગ પાઠશાળા ઉધાડવી,ધર્મગુરૂઓએ વેષ્ણની સભાઓ ભરી તેમાં ભાષણ–વ્યાખ્યાનદ્વારા ધર્મનો બંધ કરે–વગેરેની વૃદ્ધિ કરવા સર્વે મારા જ્ઞાતિબંધુઓ તથા વૈષ્ણવોએ ખંતથી “મંડવું જોઈએ એવી મારી ભલામણ છે.”
૨. આપણે સંપ્રદાય સેત્તમ છે તેમ છતાં હાલ વર્તમાન “પત્રોમાં તેની જાહેર નિંદા જારી છે, એટલું જ નહીં પણ “કેટલાક સ્વધર્મનિષ સમજુ વૈષ્ણવ તથા આસ્તીક સુધારા
વાળા જે સધળા શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજીનાજ અનુયાયી છે, “તેઓ પણ કેટલેક દરજજે સંપ્રદાયના આધુનિક ચાલને વગે“વવા તૈયાર થયા છે, થાય છે અને અમે વિચારીને બરાબર “ધર્માચરણ કરી લોકે પાસે તેમ કરાવવા ઉપદેશ તથા પ્રયત્ન
નહીં કરીશું તે, હજુપણ તેવા લોકે ઉભા થવાનું નક્કી સં. “ભવ છે. પરંતુ, અમે ઉપદેશ કરીએ તો પણ તે સાંભમળીને તે પ્રમાણે નિર્દોષ આચરણ કરવાનું કામ વૈષ્ણનું છે.”
3. આપણા સંપ્રદાયને વગોવનારામાં ઘણે ભાગ અમારા લોકોના દુરાચરણને દોષ દેખાડે છે. પરંતુ ખરી રીતે જોઈએ “તો તે દેશના સંપૂર્ણ ભાગી અમેજ છઈએ એમ નથી. તેમાં વૈષ્ણવોને પણ પુષ્કળ દેશ છે. જે તેઓ અમારી બગડેલી. વૃત્તિને ઉત્તેજન ન આપે તે તથા તેને અટકાવવાનો પ્રયત્ન કરે -
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
તો નક્કી થોડા કાળમાં તે નિર્મળ થયા વગર રહે જ નહીં. “દુરાચારની વૃદ્ધિ તેને ઉત્તેજન મળવાથી જ થાય છે.”
૪. જેણે પોતાના શિષ્ય તેઓ) ની સ્ત્રી જે પિતાની પુત્રી સમાન, તેના પર કુદષ્ટિ કરવી, તેની સાથે એકાંતમાં “ભાષણ કરવું, તેને હાથે મેવા વગેરે ખાવા, મર્યાદારહિત ફાગના ખેલ કરવા, દ્રવ્ય વગેરે માટે વૈષ્ણપેપર બળાત્કાર કરે અને અમેજ સાક્ષાત્ શ્રીકૃષ્ણરૂપછીએ એવું કહેવું, શ્રીકૃષ્ણની માફક અન્નકૂટ આરે“ ગ, મુકુટ ધારણ કર, પારણાં વગેરેમાં સુલવું ઈત્યાદિ • “કેવલ હાલના કુપ્રચારે અમારામાં પઠલા કહેવાય છે, તે
કેવલ શાસ્ત્રમર્યાદા તથા શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજીની આજ્ઞા “વિરૂદ્ધ આચરણ છે. આવાં આચરણમાં કેવલ ધર્મગુરૂએને વાંક નથી, પણ કેટલાએક ભાવકા લેણે એવા આચરણને ઘણે દરજે ઉત્તેજન આપે છે અને કોઈ વખતે “તે એવાં આચરણે કરાવવાં બળાત્કાર પણ કરે છે.”
પ. અમારા લો કે વિદ્યાભ્યાસ કે ભગવસેવા કરે ત્યારે ભાવક લકે કહે કે, “આપ સર્વા છે, આપને ભણીને શું “ કરવું છે? લાલબાવાને શાસ્ત્રી દુ:ખ આપે છે તે અ“મારાથી સહેવાતું નથી. આપના ચરણમાં લક્ષ્મી છે.
આપને કયાં કથા વાંચવી છે? આપણા માર્ગમાં વેદનો કે શાસ્ત્રને કાંઈ વધારે ઉપયોગ નથી ઈત્યાદિ “ઉપદેશ અમને કરે છે. કોઈ પંડિત કે વૈદિક અમારી પાસે
આવતો હોય તે તેને કાળ જેવો દેખી, જેમ બને તેમ તેને “ ખસેડવા અને આવતે અટકાવવા યત્ન કરે છે. બને તેટલો
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
" વિધાનને તથા બ્રાહ્મણને દેપ કરવાને કેટલાક ભાવનાઓ
તે ચુકતા જ નથી. સેવાને માટે પગુ “આપનું શ્રીઅંગ “ઠીક ન હોય તે નહાવાની કાંઈ જરૂર નથી. અમણા “ આપ જરા ખેલ છે તે સંધ્યા આરતીની મુખી આ
જીને આજ્ઞા આપ આપ સેન (શયન) ટાણે પધા“રજે આપજ પ્રભુ છે, આપના વળી પ્રભુ કેણી
પ્રભુ તે આપના કર્યા પ્રભુ થયા છે. આપ કંઈ તેના “ કરેલા નથી” !!! ઈત્યાદિ ઉપદેશ કરી વિદ્યા અને સેવા બંને વાતને ઉછેદ મૂળમાં તો અમારા ભાવકા હિતશત્રુઓએ જ કર્યો છે. જો એ હિતશત્રુઓ આ સંપ્રદાયમાં ઉત્પન્ન ન થયા હે તે હું એમ માનું છું કે આ સવારમ, વેદશાસૂસ “બદ્ધ શ્રીમદ્ વલલભાચાર્ય સંપ્રદાય સમગ્ર ભૂમંડળમાં ફેલાઈ ગયો હતો, કારણ કે શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજીએ નિષ્પક્ષપાત બુદ્ધિથી જે વેદને અર્થ કર્યો છે, ગી‘તાજી, શ્રીમદ્ભાગવત, વ્યાસસવ વગેરેને એક બીજા “ સાથે વિરોધ ન આવતાં જે કાંઈ ખરે અર્થ દેખાડ છે તે બીજાથી દેખાડી શકવો મુશ્કેલ છે. હાલના લેકે મસમગૂઢામે સમથૅકૃમંરને આ વાનર ચરિત્રની માફક કરે છે. પોતે સંપ્રદાયનું કાંઈ પણ ભલું કરી “ શકે નહીં અને બીજો કોઈ પિતાની શક્તિ માફક થોડું ઘણું
સારું કરવા નિકળ્યો હોય, તો તેના પર મસર લાવી જેમ બને “તેમ તેને તોડી પાડવાનેજ ઉગ કરે છે. જે લોકો વિદ્યા
તથા વૈદિક કર્મને નિંદે છે તેમણે આજ સુધી આ સંપ્રદાયનું “શું સારું કર્યું છે? ઉલટા નવા નવા ઉપર ઉઠાવી સંપ્ર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
..
“ દાયમાં કુસંપ કરાવ્યા કરે છે; જેમકે ભટજીના હાથનું ખાવું ‘ પીવું નહીં, તેને સ્પર્શ કરવા નહીં, તે તે બ્રહ્મરાક્ષસ “ છે. ઇત્યાદિ. આપણા સંપ્રદાયમાં શ્રીમહાપ્રભુજી, શ્રી‘ગુંસાઈજી તથા શ્રીગીરધરજી વગેરેના ગ્રંથામાં કોઇ પણ ઠેકાણે એમ લખ્યું નથી કે ભટ્ટજીના હાથનુ ખાય તેને “ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું પડે. હું તે ખાત્રીથી કહું છું કે શાસ્ત્ર ‘ તથા આપણા સંપ્રદાયની રીતે ખરા વિચાર કરી જોતાં એવું માલમ પડે છે કે આ વાત થોડા વર્ષથી લેાકેાએ કેવલ રાગ“ દ્વેષથી પેદા કરી છે.
k
"}
("
૬. ધર્મગુરૂઆમાં-નિરંતર ભગવત્સેવામાં પ્રવૃત્તિ; દ “ ભ,કામ, ક્રોધ ઈત્યાદિથી દૂર રેહેવું; આજીવિકાની બુદ્ધિ “ન રાખતાં શ્રીમદ્ ભાગવત વારંવાર વિચારી તેનું ખરૂ ‘‘ તત્વ જાણી લેવું; એ વગેરે શાસ્ત્ર તથા આચાર્ય પ્રથામાં “ લક્ષણો કહેલાં છે તે હાવાં જોઈએ. તેમજ શિષ્યા (વૈષ્ણવા) “ માં પણ ભગવાન ઉપર શ્રદ્ધા;શાસ્રાઉપર આસ્થામુદ્ધિ, “ ભગવાન્ વેદ અને સદ્ગુરૂને વિષે પૂર્ણ ભક્તિ ; “ઈત્યાદિ અનેક આંતર્ધા તથા ઉર્ષપુ ડૂ તિલક-છાપાં, તુલસી-કાષ્ટની માળા ઈત્યાદિ બાહ્યધમા હૈાવા જોઈએ.”
uk
'
૭. આપણા વૈષ્ણવા જેવા આગ્રહી અને ગુરૂભક્તિવાળા શિષ્યા ખીન્ન સ`પ્રદાયામાં નથી.પરંતુ સમયના બળથી,પ્રથમ કહેલ વાનરચરિત્ર જેવા હિતશત્રુ તે થઇ પડયા છે. માટે
"C
'
તેમ ન કરતાં, પ્રભુ, વેદ, શાસ્ત્ર અને ગુરૂઉપર શ્રદ્ધા ' રાખી. જેમ બને તેમ શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજી તથા શ્રી
“ મદ્ વિઠ્ઠલનાથાચાર્યજીના રચેલા અમૃતમય ગ્રંથા જાતે
€¢
(6
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંભળે, વાંચે, સમજે અને તેમાંથી જે કર્તવ્ય નિકળે તે ગ્રહણ કરે. કેટલીક બાબતેને દુરાગ્રહ પકડી ભગવાથી વિમુખ થવાના સાધનો ન કરે. અને કોઈ પણ પ્રકારે મન શ્રીકૃણચરણમાં લગાડે, એજ મારી સર્વે “વે પ્રત્યે ભલામણ છે.”
देवकीनंदनाचार्य."
આ ઉપર ટકેલો લેખ શ્રીમદ વલ્લભાચાર્ય કુળદીપક મહારાજ શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજીએ સ્વતઃ પોતાના સંપ્રદાયના વૈષ્ણવવર્ગ સમસ્ત જોગ લખી મો લેલે, તે વાંચનારા પિતાની બે આંખો ચોટાડીને વાંચશે, સાંભળનારા તે કાન દઈને સાંભળશે, પણ તેટલાજ માત્રથી વળ્યું શું? જોવાની આંખ અને સાંભળવાના કાનને ઉપગ માત્ર આ અગત્યના લેખના સંબંધમાં બસ નથી. આને માટે, આંખ અને કાન તો ઠીક, પણ તે બેઉ કરતાં સાનની વધારે જરૂર છે. મીઠા મીઠા ઠોર અને રાતા પીળા ઉપરણાની પ્રસાદી, મોટી મોટી ભેટ ધરનાર વૈષ્ણવિને આપનારા મહારાજે બીજા ઘણુએ છે, પણ આવી અંતરશુદ્ધિ કરનારી મહાપ્રસાદી, વગર ભેટે, વૈષ્ણવ માત્ર, જેઓ તેના ભાગી હોય તેમને ત્યાં, ઘેર બેઠે પહોંચતી થાય એવી વેઠ કરનારા સદ્ગુરુ મહારાજ સાંપ્રત વખતમાં કણ અને કયાં છે? હું એમ નથી કહેવા માગતું કે આ મહારાજના જેવા સદાચારી, ભગવત સેવાને વિષે આગ્રહી, શ્રુતિ સ્મૃતિ આદિશાએ અને સ્વમાર્ગના જ્ઞાનની બાબતમાં એમના કરતાં પણ ચઢીઆતા, એવા બીજા મહારાજે છે જ નહીં. કેમકે આમ વિચારવું
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
એ તે આપણા દેશમાં સખત તાપ પડે છે માટે ઇંગ્લાંડ જેવા શીત દેશમાં પણ તેમજ હશે એવું ભુલ ભરેલું અનુમાન કર્યું કહેવાય, તાપણુ એવા એકતરફી કુતર્ક કરનારા પણ ભૂખંડ૭માં યાડા નથી. જ્યાં સુધી ખીજું સાંભળ્યું કે તૈયુ ન હાય ત્યાંસુધી, જે પ્રત્યક્ષ આંખ આગળ હાય તેની છાપ માસ માત્રના મન ઉપર થોડી કે ઘણી પચ્યા વગર રહે નહીં. આચારા મૂઢ અજ્ઞાનીઓને બાળુઉપર મુકીયે, પણ મહારાજ લાય ખલ કેસ પછી, ઉપર મુજબનાંજ ખાટાં અનુમાનેા અને કુતી અંગ્રેજી વિદ્વાનોએ નથી કર્યા શું ? કેટલાએકના દુરાચારાને લીધે,
આ સંપ્રદાયને સાગ વ્યભિચારાદિ દોષોથી ભરેલા માનવાની અને ખાને તેમ મનાવવાનાં પ્રયત્નો કરવાની ભુલ એવા પશ્ચિમ તરફના વિદ્યાના અને આપણા સુધારાવાળાઓએ નથી કરી અને હજુ પણ નથી કરતાં શું? જ્યારે આવા લેકા કેવલ અનુમાનથી સારા કે ભાઠા વિચાર। બાંધવામાં ભુલને પાત્ર ઠરે છે, તેા ખીચારા વિચારશૂન્ય ભલભલેરા ભાળા, તેમને જેમ ભમાવવામાં આવે તેમ ભમે, અમાં શી નવાઇ ? આ મુદ્દાના પ્રસંગમાં, આ પુસ્તક બહાર પાડવાની જાહેરખબર પહાંચતાં, તેના આગળથી થનાર ગ્રાહક દાખલ પોતાનાં નામ નાંધી મેાકલનાર કેટલાક વૈષ્ણવાએ આ પુસ્તકના ગ્રાહક થવાની જે સરત લખી મેાકલી હતી તેની તથા તેના સંબધી બીજી સૂચનાનાં જે લખાણા આવ્યાં છે તેની કંક નોંધ આ ટ્રેકાણે લેવી પડે છે. એવા આગળથી થનાર ગ્રાહકમાંના એક લખે છે કે મહારાજોની નિદા “ ગુજરાતી " નામના છાપામાં આવે છે તેવીજ જો આ ચાપડી બનવાની
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
હાય તે તેના ગ્રાહક દાખલ અમને ન ખવા” બીજો એ જરા વિવેકની સાથે લખી મોકલે છે કે, “ગેસ્વામિ શ્રીદેવકી નદનાચાર્યજીના ભાષણે જે ગુજરાતીન્યુસ પિપરમાં ચાલતા
જુલાઈઓગસ્ટમાસના અંક ૨૮-૨૦-૩૧માં છપાયું છે તે સાંભળી આવી વૈષ્ણવો વિરૂદ્ધ લે છે. * * *તે ભાવી વૈષ્ણવ “તેમજ હાલના મહારાજેના ધ્યાનમાં ઉતરવું ઘણું મુશ્કેલ છે. “જે છે ? ગુરૂ ધર્મમાં, સ્ત્રીઓએ ગુરૂ પાસે નહીં જવું જોઈએ તેમજ ગુરૂ આએ સ્ત્રીઓની સાથે એકાંતમાં ઉભવું નહીં જોઈએ વગેરે બાબત ઉપર એ પુસ્તકમાં શાસ્ત્રના પ્રમાણના કલાકે દાખલ કરવા જોઈએ, કે જેથી મહારાજે પણ કાન પક ! ! સ્ત્રીઓ ચરણ સ્પર્શ કરવા જાય છે તે ચાલ જે બધ થામ તે ઘણે દરજજે મહારામાં સુધારો થાય. શાસ્ત્રમાં આ ચાર્યોના ધર્મ આવા છે એમ પ્રમાણુ બતાવશે તો તે પુરત “ઘણું વજનદાર થશે. * ૦ ઈ” ! ! !
મજકુર મતલબની સૂચનાઓ લખી મોકલનારામના. ભલે જુના વિચારને પણ જેઓ નિર્દોષપણે ભાવિક છે, તેમન ઉપર કટાક્ષ કરવાનું કારણ નથી. પરંતુ, કેટલા એક ભાવકાઓ જેઓ મહારાજના વિરૂદ્ધનું જે કંઇ લખાણ આવે તેને નિંદા” કહીને તેના લખનારાને વગોવે છે, પણ વાતવિક રીતે જોતાં એમ કરીને તેઓ પોતે જ નિંદા કરનાર કરે છે. તેમને માટે બે બેલ કહેવાની જરૂર છે. “નિંદા” શબ્દને ખરે અર્થ આ બીચારા સમજતા નથી, માટે તેમને કેવલ હસી કહાડવા કરતાં અનિંદા” કઈ કહેવાય તે તેમના ધ્યાનમાં ઉતરે તેવી રીતે સમજાવવાની પ્રથમતઃ જરૂર છે. પ્રવાતા.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેષાથ નિંદ્રા-અવાસ્તવિક-ખરા નહીં-એવા દેશોનું કેપર આરેપણ કરવું તેનું જ નામ નિંદા-હેય તેવું સત્ય કહેવું તે નિંદા ન કહેવાય. આપણુમાં કહેવત છે કે, “સાંભળ્યું સંન્યાસી કહે ને દીઠું દેવતા કહે છે તેમ કરનારા દેષિત ઠરતા નથી. આમ કરનાર તે ખરેખરા હિતમિની ગરજ સારે છે. આ લખવાને આથી અધિક સારૂં ટાકણું બીજું આવવું મુશ્કેલ છે. “ગુરૂની નિંદા ન કરવી” એ વાતને અમે તદન સ્વીકારીએ છીએ. પણ ગુરૂ થઈને કુમાર્ગે જતા હોય, તેઓ તેમ કરતા અટકે તેને અર્થ શુદ્ધ ભાવથી પ્રયત્ન કરવો એનેજ જે “નિદા કરી” માની લે છે, તેઓ તે ખાંડ ખાય છે.
“ગુજરાતી” છાપાનાં મહારાજેના સંબંધનાં બીજાં લખાણોની નેંધ લઈ તે ઉપર વિવેચન કરવાનું અમારું કામ નથી, પણ, શ્રીમદેવકીનંદનાચાર્યજી મહારાજનો મજકુર “સૂચનાપત્ર” ગુજરાતી પત્રવાળાએ મેળવીને તે પિતાના પત્રમાં આખાને આખે છાપી તેને એક ઢંઢેરાનું નામ આપ્યું છે તેમાં આ પત્રવાળાનો દોષ કહાડવામાં આવે તો તેવા દેષના કહાડનારને જ તે દેષ છે. એ સાહસને માટે તે, એ પત્રવાળાને પાડ માનવો જોઈએ. આ ઉપરથી તે ઉલટું એમ માલુમ પડે છે કે, વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના ખરા ઉદયની તેને દાઝ છે; તેમ ન હોય તે એ ગૃહસ્થ મહારાજશ્રીને મજકુર ઢઢરે પો
તાના પત્રમાં છાપો તેતો ઠીક, પણ તેજ ઢઢેરાના ગજ ગજ • લાંબાં હેડબીલ વગર દોકડ લેવે દેવે છાપીને મુફત વેહેચ્યાં છે,
તેમ તે શા માટે કરે ત્યારે શું એ ઢઢેરાના લેખનો દોષ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
ભાવકાઓ, મહારાજ શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજીને દેશે? પણ મહારાજે તે વૈષણના ગુરૂ અને આ મહારાજ તે વળી ગુરૂતે, ગમે તેવા પણ ગુરૂની આજ્ઞાને જેઓ ઈશ્વરની આજ્ઞા પ્રભાણે માનવાને જ્યારે ને ત્યારે કહે છે, તેમના ગમે તેવા કામને માટે વાજબીની રાહે કરેલી ટીકાને પણ જ્યારે તેઓ “ નિંદા કરી” કહે છે અને તેવી નિંદા કરનાર શિરવ નર્કમાં પડશે એમ શ્રાપ દે છે–ત્યારે આ મહારાજશ્રીના સદુપદેશને માટે તેઓ એક પણ સુકન શા આધારે બોલી શકશે? તેઓનાથી તે એક બેલ પણ બેલાશે નહીં અને એજ કારણ ઉપરથી આશા રાખવાને બની આવે છે કે બીચારા અજ્ઞાનતારૂપી ગાઢ અંધકારમાં ગોથાં ખાતા વૈષ્ણના માર્ગમાં મજકુર ઢઢેરા રૂપી પ્રભાતારૂણનું અજવાળું જે ગત વર્ષથી પડવા માંડયું છે તે ઉત્તરોત્તર વધતું જશે. આ મહારાજશ્રીના બંધની અસર મારા વૈષ્ણવભાઇઓ ઉપર અવશ્ય થશે એવો જે મને ભરોસે રહે છે તેનું બીજું કારણ આ છે –
ગીતિ, લોકો ગતાનુગત છે, ગૌહત્યારા દિજાણું માને પણ કૂંટણીની શિક્ષા, ધર્મ વિષયમાં ધરે નહિ કાને.
(હિતોપદેશ-મિત્રલાભ.) લે-આપણા અને બીજા–સામાન્ય વર્ગ માત્ર ગાડરીયા પ્રવાહ જેવા હોય છે આને માટે દષ્ટાંત એક નીચ જાતીનું લેઈએ. કસાઈ જેવા નિર્દયે, જે ધર્મ અધર્મ સમજતા હોય તો અનેક પ્રાણીઓની હિંસા કેમ કરે વારે આવો વિચાર તેમને માટે સ્વાભાવિકપણે આવે છે. તેમ છતાં, ધર્મ સંબંધી ક્રિયાકર્મ કરવાનાં
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય છે ત્યારે, એવા છે પણ પોતાના ધર્મગુરૂઓને પૂછતા નાય છે. અને તે કહે તેમજ કરે છે તથા તેમની જ આના તેઓ ભાન્ય રાખે છે. આમ છે ત્યારે, મહારાજ અને વૈષ્ણવાને માટે બીજા લોકો તરફથી ગમે તેટલું બેલવા-લખવામાં આ વ્યું હોય અને તેના પરિણામમાં આ શુદ્ધાત સંપ્રદાય વિના કારણ ગમે તેટલો વગેવાય છે એમ આપણે જાણીએ છિએ તેમ છતાં, તેઓની આંખ પિતાની ભૂલ સુધારવાને ન ઉઘડી હોય તે તેમાં આશ્ચર્ય જેવું કંઈ નથી. પરંતુ, જ્યારે વિષ્ણનાજ એક ધર્મગુરૂ-શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજીનાજ વંશજ મહારાજશ્રી દેવકીનંદનાચાર્યજીએ-આપ આપ જાહેરમાં દેખાવ દઈ હજાર વૈષ્ણની ઠઠ વચે, વૈષ્ણવ-ગુરૂ-ધર્મ-કર્મ એ સર્વ ઉપર નિખાલસપણે બેલવાને દુરસ્ત વિચાર્યું છે અને સંસાની ભુલે તેમને છેડે બંધાવી છે–ત્યારે બીજી બધી વાત તે લાંબે રહી, પણ શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજીના વેદપ્રીત શુદ્ધાત સંપ્રદાયને જ વ્યભિચારાદિ દોષને કારણભૂત ગણવામાં આવે છે અને જે વાત નહીં જાણનારા બીચારાઓ માની લે છે, તેમ થતું કંઈક અટકશે ખરું; અને પિતાના સંપ્રદાયની ખરી દાઝથી મહારાજ શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજીએ વૈષ્ણ, સુધારાવાળાઓ અને પિતાનાજ સાત વર્ગના ધર્મ ગુરૂઓ-મહારાજે-તે માટે સ્વતંત્રતાથી જે કહેવાની હિમ્મત કરી છે. તેથી આશા રાખવાને બની આવે છે કે હવે અમલીકાની આંખે ઉઘડશે. અસ્તુ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨.
પુસ્તકના નામની સાર્થકતા, સંપ્રદાયની ઉત્તમતા. ગોસ્વામિ શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજીએ મુંબઇના વૈષ્ણવ સમસ્ત પ્રત્યે લખી મોકલેલા “સૂચનાપત્ર” ની સટીક નેંધ એ વગેરે પાછલા ભાગમાં આવી ગયું છે. હવે આ બીજા પ્રકરણમાં,
સ્વામિશ્રીનું મુંબઈમાં આગમન. તેઓનું પ્રસિદ્ધિમાં આવવું, તેમને સંબંધે પેપરમાં લેવાયેલી નોંધ, જાહેર સભામાં પધારી ઉપદેશ કરવાની તેમની પહેલ તથા “વૈદિક ધર્મની આવશ્યકતા” વિષે તેમણે આપેલું વ્યાખ્યાન વગેરે બાબતો, આપવામાં આવશે.
ગેસ્વામિ શ્રી દેવકીનંદનાચાર્યજી, સંવત ૧૮૪૧ ના વૈશાખ સુદ ૫ ને વાર ર૧ તા.૧૮મી અપ્રેલ સને ૧૮૮૫ ને દિને, શ્રીમુંબઈમાં પધાર્યા. આ શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજી તે * કામવનવાળા શ્રીગેકુળચંદ્રમા જીની ગાદીને વૈકુંઠવાસી શ્રીમદ્ ગોવિંદલાલજી મહારાજના જોઇ તનુજ છે. એ મહારાજ સદાચરણ, નીતિમાન તથા વિદ્વાન હેઈને ઘણું સાદા હતા. તેમની ધર્મપદેશ કરવાની શક્તિ પણ જેવી તેવી નહોતી. મહારાજ લાયબલ કેસથી જેમનું મન આ સંપ્રદાય પરથી ઉઠી ગએલું એવા એક કાબેલ વકીલસાહેબને એ મહારાજે એક રાત્રના ઉપદેશથી આ સંપ્રદાયના અનુયાયી બનાવી દીધેલા. અને સુરત શહેરનું કાયસ્થમંડળ સમસ્ત જેમને પુરૂષવર્ગ અને ત્રિીવર્ગ બેઉ કેળવણીમાં આખા ગુજરાત પ્રાંતમાં ઊંચી .
* ચંદ્રાવમાં મથુરાથી આસરે ૧૮ કોશ ઉત્તરમાં છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ પદવી ધરાવે છે તે આજ શ્રીમદ્ ગોવિંદલાલજી મહારાજની ગાદીના સેવકે છે. એમનું એક મંદિર સુરત શહેરના ગોપીપુરામાં છે. એમણે “ઉપદેશ સુધા,” “અવતાર નિર્ણય” ઈત્યાદિ ગ્રંથ પણ રચેલા છે. આવા ગુણધર્મ જાણનારા પિતાએ પિતાના પુત્ર દેવકીનંદનજીના હૃદયમાં પ્રથમથી જ ગુરૂ પણું જાળવવાના ગુણોના બીજ રોપેલાં હતાં. જેનાં અંકુરે તેમની આ વેળાની મુંબઈની પધરામણીના મેલાવડામાં પ્રત્યક્ષ જણાયા છે. તે વાજબીજ છેકેમકે “બાપ તેવા બેટા ને વડ તેવા ટેટા.” જેમ બીજા કેટલાએક ગેસાઈના બાલકે !પિતાના લાલજીઓને બાળપણથી ભાવકડી વૈષ્ણવડીઓના કોડ પૂરા કરવાને તેમની ગોદમાં રમાડવા સોંપી બગાડે છે. તેમજ જે શ્રીમદ્ ગોવિંદલાલજીએ પિતાના વહાલા તનુજના સંબંધમાં થવા દીધું હેત તો આ પરિણામ કદી પણ આવત વાર?
બીજા મહારાજના આગમન વખતે જેમ શહેરના વૈષ્ણવે સામા તેડવા જાય છે તેમ આ મહારાજને પણ સામઈએ મુંબઈના જાણીતા ભાટીઆ, વાણીઆ, કાયસ્થ, મારવાડી, મુલતાની વગેરે જ્ઞાતીના આસરે ૫૦૦ગૃહસ્થો બેરબદર સ્ટે. શનપર ગયા હતા.
કોઈ પણ નવા મહારાજ પધારે કે, વૈષ્ણવ સ્ત્રી પુરૂષોના ટોળેટેળાં, તેમનાં દર્શને જ્યાં તેમને મુકામ હોય ત્યાં જાય એ તે સ્વાભાવિક છે. તે મુજબ આ મહારાજને વિષે પણ બનેલું. શામોરારભાઈ વીજભૂખણદાસ નામના વણિક શેઠે બંધાવી અર્પણ કરેલું આ મહારાજશ્રીનું એક મંદિર અત્રે પાંજરાપોળની
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
સામે આવેલુ છે. પણ મહારાજશ્રીની સાથે છત્ર, ચામર, ઢાલ આદિ આડંબર તથા આસરે ૧૦૦ માણસાના માટેા રસાલા હોવાના કારણથી, પેાતાના મંદિરમાં સમાસ થાય તેમ ન હોવાને લીધે, તેમણે પોતાના ઉતારા ચંદાવાડી નામના વિશાળ મકાનમાં રાખ્યા હતા. ખીન્ન મહારાળે કરતાં એમની કેટલીક રીતભાતા જુદા પ્રકારની વ્હેવામાં આવી: જેમકે બન્દ મહારાજ, ગાદી, ખુરસી કે કાચપર બીરાજે છે, ત્યારે આ મહારાજ પોતાની બેઠક સિંહાસનપર રાખેછે; બીન્ત મહારાને જ્યારે સ્ત્રી વા પુષને પાતાના ચરણસ્પર્શ કરવા દેવાના કોડીલા હોય છે, ત્યારે આ મહારાજના માણુસા વૈષ્ણવી તેમ કરતાં અટકાવી તેને બદલે મહારાજની ચાખડી ( પાદુકા ) ના માત્ર પર્શ કરી સંતોષ માનવાની ભલામણૢ કરતા; બીન્ત મહારાજેની આગળ ખમા અન્ન દાતા” શબ્દોથી શૈકી પોકારવામાં આવે છે, ત્યારે આ મહારાજના ચેપદારા “ મ્યતાં વદતરમ્ નિમાન્યતાં ટૂરતરમ્ ” એમ સંસ્કૃતમાં વૈકી પોકારે છે; બીન કેટલાક માહારાજેને ત્યાં દર્શન પછીના વખતમાં જ્યારે ગપા સપા ચાલી રહેલાં માલમ પડે છે, ત્યારે આ મહારાજને ત્યાં ધર્મચર્ચા થતી દીઠામાં આવી. ( આ કામને માટે મહારાજના રસાલામાં પગારદાર શાસ્ત્રીએા હતા. ) આ વગેરે ખીન્ન મહારાજેથી જુદી તેમની વર્તણૂકથી ઘેર ઘેર વૈષ્ણવામાં તયા મહારાજેના મંદિરમાં મેટી ચર્ચા થઈ રહી. તેમાં પાદુકા પૂજનન ચાર જે આ મહારાજને દીામાં આવ્યા તેની ચર્ચા તે બહુજ ચાલી. હારાજોના ચરણસ્પર્શ કરતાં નષ્ટ અને નિર્લજ્જ
ત્યાં
-
સ્ત્રીએ ઉંધા દે
૩
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
છેક તેમના અંગુઠાને દાબે છે અને કોઈકવાર અનીતિ અને અધર્મના સંકેત પણ કરે છે, તેમ થતું અટકાવવાને માટે એ પાદુકા સ્પર્શની રીતિ પસંદ કરવા જેવી છે. પિતાના પહેરવેશમાં પણ આ મહારાજની ઘણી સાદાઈ નજર આવી. જરી કસબના વસ્ત્રો પહેરવાને બીજા મહારાજેન જેવો એમને શેખ નથી. “અમારે આચાર્ય (ધર્મગુરૂઓ) ને છેલછબીલાપણું શા માટે જોઈએ?” એવું એમનું બોલવું હતું. તેઓ કેવલ એક ધોતી અને એક ઉપર ઓઢીને હંમેશ સાદાઈથી રહે છે. બહાર પણ એજ પહેરવેશમાં તેઓ પધારે છે. આ સંપ્રદાયના આચાર્યાની અસલ રીતિ એવી જ હતી એમ શ્રીમદાચાર્યજી મહાપ્રભુજીની છબી જેવાથી સ્પષ્ટ માલમ પડશે એમ આ મહારાજશ્રીનું કહેવું હતું, અર્થાત્ આ મહારાજની રીતભાતથી ઉભી થએલી ચર્ચાવડે હજારો લોકોની આવજા નિત્ય ચંદાવાડીમાં થવા લાગી. જેમ જેમ ખબર પડતી ગઈ તેમ તેમ નવા વિચારના–પતાને સુધારાવાળા કહેવડાવનાર–પણ એમને ત્યાં દીઠામાં આવ્યા.
પિતે થીરઠામ થયા પછી ચંદાવાડીમાં દરરોજ સાંજરે વૈષ્ણવોને ધર્મોપદેશ આપવાનું ચાલું કર્યું એ ધર્મ ધ સાંભળવાને પુષ્કળ લેક ભેગું થતું. એ ઉપદેશ પ્રથમ સંસ્કૃતમાં શાસ્ત્રી વાસુદેવાચાર્ય કરતા હતા અને તેજ બાબત ગુજરાતી ભાષામાં પંડિતશ્રી ગલાલજીના શિષ્ય શ્યામજી વાલજી, જેઓ શ્રીનાથધારના ટીકાયત મહારાજશ્રીના ઉપશાસ્ત્રી છે, તે વિસ્તારથી સંભળાવતા હતા. તેમાં હરિભક્તિ, વૈષ્ણવ સંપ્રદાય, જીવસ્વરૂ૫ ઇત્યાદિ જુદા જુદા વિષયો રાખવામાં આવતા હતા. ત્યાર બાદ કોઈ પણ વૈષ્ણવને ધર્મ સંબંધી કાંઈ પણ બાબતના
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
G
પ્રશ્ન કરવાની છૂટ આપવામાં આવતી અને તેને ખુલાસા ત્યાં બેઠેલા શાસ્ત્રીવર્ગ તરફથી કરવામાં આવતા. મહારાજશ્રી પડે પણ સંપ્રદાય સ ંબંધી પ્રશ્નના ખુલાસા મનમાનતી રીતે કરતા હતા- આમ થવાથી વર્તમાનપત્રાનાં એ મહારાજની નોંધ લેવાવા લાગી અને સાથી પેહેલું નીચેનું ચર્ચાપત્ર તા૦ ૨૬-૪-૮૫ ના મુંબઇ સમાચાર માં ” અમારા વાંચવામાં આવ્યું.
66
‘મુંબઇ સમાચારના અધિપતિ જોગ,
સાહેબ,—હિંદુ સંસાર સુધારા સાથે ધર્મગુરૂઞ અને ધર્મે શા વષે પણ કેટલીક હકીકત હું તમારા પત્રમાં વાંચુ છું અને હાલ તેને લગતી એક બીના જે મારા નતી અનુભવમાં આવેલી છે, તે તમા! ધનારા વાંચનારી આલમ હન્નુર વિદિત કરવા ચાહું છું.
હાલ સુધારાના પ્રસારથી અનીતિ અને અજ્ઞાનનો નાશ થા લાગ્યા છે. સઘળે વિદ્વાન અને ગુણવાનને માન મળે છે, અને તેના ગુણ ગવાય છે. એ ચાલુ સુધારાના સમયની તિહારી છે. ચાલતી યા સદીમાંજ સેંકડો અનાચારી અને અવિચારી ધર્મમૅનાં ભાષાળાં આપણે સાંભળ્યાં છે, વાચીએ છીÀ, અને નજરે નઇએ છીએ. તેવી નકમાં એકપણ સુજ્ઞ શીરામણી, સદ્ધર્મ પ્રવર્તક ખરા આચાર્યના દર્શનની કાને આનદ નહીં થાય ?
ઉપલી હકીકત મારે જે મહારાજના સંબંધમાં જણાવવાની, તેવણ કામવનવાલા વૈષ્ણવ સોંપ્રદાયના સદગુરૂ શ્રી ગોવિંદલાલના જેષ્ઠ પુત્ર થાય છે અને તેમનુ નામ દેવકીનંદનાયાર્ય છે તેવણ બીન કેટલાક મહારાજાના જેવા પ્રમાદી કે પ્રપંચી નથી, પણ સંસ્કૃત ભાષામાં કુશલ, વિવેકી અને વિદ્વાન છે. તે જાડે ઉદાર વૃત્તિ, શુદ્ધ આચરણ અને વિદ્યાના વિલાસી છે. એવણ ગયા રવીવારે સવારે મદ્રાસથી અનરે પધાયા છે, ને માહારકોટ માધવબાગ સામે ચંદાવાડીમાં ઉતર્યા છે આ મહારાજની રહેણીકરણી સ્તુતિપાત્ર છે. તેઓએ પોતાની સાથે સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસી શાસ્રી પડતા રાખેલા છે, તેમની
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
એવુજ નહીં પણ
ધર્મવિવેચન કરે છે. વિદ્વાનોને આમ ત્રણ કરી, સભા
ભરી
સાથે નિત્ય શાસ્ત્રચર્ચા અને પ્રત્યેક શેહેરોવ્હેર ફરી તે કુશલ પુરૂષોને યોગ્ય સત્કાર કરે છે. મુ ંબઇખાતે પણ તૈવણ એક મોટી સભા ભરનાર છે. આ મહારાજ પેતાને ચરણે વૈષ્ણોને વંદન કરવા દેતા નથી, પર ંતુ પોતાના જનકની જે પાદુકાઓ છે. તેનું માત્ર વદન કરાવે છે. ને તે પવિત્ર પાદુકા એક બાનુ ઉપર બીરાજે છે. એમની દૃષ્ટિ નિર્મલ છે, ન તેમને સ્ત્રી પુરૂષે પ્રસ ંગોપાત કાંઇ પ્રશ્ન પુછે તા શિતલતાથી વિવેકસહિત તેનો ઉત્તર આપે છે.
વલ્લભકુલમાં તિલકરૂપ આવા બિંર્મત્સર, મહાત્મા કોઇ ન મળવું આવશે. તેમનાથી વૈષ્ણવના પડી ભાંગેલા શુદ્ધ સપ્રદાયના ઉદય થશે ને ત્યારેજ શાસ્ત્રગ્રંથોમાં આચાર્યોએ લખેલી ખરી ખૂબી લોકી સમાશે. આ મહારાજ તેવા ભાધક ગ્રંથ ગ્રંથવાની કાગેશ પણ કરે છે. ધર્મપદેશક પદ અથવા વિશેષણ કાંઇ આનંદ કતા માજ શેખ ભોગવવાની નેમ ખતાવતું નથી, તેમ તેનુ કર્તવ્ય કે સાર્થક કાંઇ તેમાં નથી. પરંતુ શુદ્ધ ધર્મને ખરે રસ્તે પોતે પ્રવર્તી, ખીનગ્માને ચલાવવાનુ છે. આ ધર્મગ્રથી હિંદુમ`ડલમાં સારા સ તાષ ફેલાયા છે, ને તૈયીજ બીજા મહારાજાને તેવા ધડો લેવા આ હકીકત જણાવી છે. અભકુલને વગેવનાર સુધારાવાલાચ્યા પણ પ્રીતી પુર્વક આ મહારાજને માન આપીશરણ્ યઇ ચરણે પડે છે, ને તેમ કરવું એજ સારાસાર ત્રિચારનારને ધર્મ છે. ક્ષત્રી” એ રીતે મહારાજ શ્રીદેવકીન નાચાર્યજીને સબધે કઇ અનુકૂલ કઇ પ્રતિકૃલ ચર્ચા મુખમાં ચાલીજ રહી હતી તેમાં વળી સમાચારના સદરહુ ચર્ચાપત્રે ઉમેશ કા. અત્રેની આર્યસુધનોદય સભા” જે પંડિત ગટ્ટુલાલજીના ઉપરી પણા હેઠલ ચાલે છે તેમાં પધારવાનું એ મહારાજને આમત્રણુ કરવાની સૂચના વળી એ સભાની કારભારી મ`ડળીને થઇ. આ આર્યસુધમ્મીય સભા' આ ધર્મની ઉન્નતિને માટેજ લગભમ
.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
૧૦ વર્ષ થયાં સ્થાપવામાં આવી છે. સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીએ મૂર્તિપુજા ઉપર ધુજારો ચલાવ્યો; વેદમાં મૂર્તિપુજા નથી - ગેરે ભરી સભાઓમાં કહ્યું; હેડબીલો છપાવી ચાલે જે કરી કે મૂર્તિપૂજા વેદપ્રણીત હેય તો ભલે તેનું પ્રતિપાદન કરે; વગેરે છડેચક કહી વૈષ્ણવધર્મ અને ખુદ વલ્લભ સંપ્રદાય ઉપર તો એમણે સખત હુમલા કર્યા. આ પ્રસંગમાં મજકુર “આર્ય સુધમૌદય સભા” વલ્લભસંપ્રદાયના બચાવમાં પંડિતવર્ય -
અને આશ્રયથી સ્થપાઈ. આમ છતાં ગૌસ્વામિ મહારાજાએ તેમાં કંઈજ ભાગ લીધે નહીં. ઉલટું એ સભામાં જતાં જાણે પતે અભડાઈ જવાનું હોય એવું તેમણે બતાવ્યું. એક વખત એક મહારાજે ત્યાં પધારવાને પ્રથમ મરજી દેખાડેલી પણ પાછળથી વિચાર ફેરવી નાંખે, કદાપિ એવા વિચારથી કે આમ સભાઓમાં જવાથી આપણી પધરામણીઓમાં બેટ આવશે, સભામાં કંઈ ભેટતો ધરાતી નથી અને સેક મનુષ્યોની ઠઠ વએ લોકેને ઉપદેશ કરવા જતાં આપણું પેત જણાઈ આવશે. આવા વિચારથી ભલતાં જ બહાનાં કાઢી વાતને ઉપાડી દીધી. અને એ તે દેખીતું જ છે કે “નાચવું નહીં ત્યારે આંગણું વાંકું.” એ પણ એક બુદ્દો ઉઠાવવામાં આવેલ કે સભામાં સભાસદો તથા શ્રોતાજને બાંક ખુરસી પર બેસે છે તેમ ન કરતાં ભયપર બેસે તે અમે આવીએ. આવાં ખોટાં છિંડા શોધવાને અનુભવ કેટલાક મહારાજે તરફથી ઉપલી સભાને મળેલો તેથી મજ. કુર દેવકીનંદનાચાર્યજી પણ તેવીજ પ્રકૃતિના હશે, એમ માની વિનંતિ કરતાં, તેઓ મુકરર પધારશે એવી ખાત્રી થાય તો તેમને સભામાં પધારવા નિમંત્રણ કરવું એમ ધાર્યું અને તે વાજબી જ હતું.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેમકે, કહેવત છે કે દુધને દાઝે છાસ ફૂંકી ફંકી પીએ.” સભાના આગેવાનો શેઠ ત્રિભવનદાસ વર જીવનદાસ માધવદાસ વગેરે આવા સંકલ્પવિકલ્પમાં હતા,એટલામાં શ્રીમદ્ દેવકીનંદનાચા“જીને એ જતની ખબર પડી.તેમની જાણમાં જ્યારે આવ્યું કે સ્વધર્મના રક્ષણ માટે આર્યધર્મના સ્થંભરૂપ પંડિતવર્ય ગલાલજીના આશ્રય તળે એ સભા ચાલે છે, આર્યધર્મને જ ઉપદેશ તેમાં અપાય છે, ત્યારે તેવી સભામાં અમે લોકો (ધર્મ ગુરૂઓ ) એ શા માટે ન જવું જોઈએ? અરે ! અમારા લોકોની કેવી ઉંધી સમજ છે કે, જે કામને તન, મન અને ધનથી મદદ કરવી જોઈએ એવાં ધર્મવૃદ્ધિ થવાનાં સાધનને તોડી પાડવાને, પ્રયત્ન કરે છે. એવા ઉદ્ગાર કાઢી જે મનુષ્ય એમને કાને ઉપલી વાત નાંખી, તેને જ મહારાજશ્રીએ આજ્ઞા કરી કે “એ સભા જે દિવસે ભરાવાની હેય તે દિવસે મને જાણ કરવી એટલે હું એ સભામાં જરૂર આ વીશ. સભાવાળા મને આમંત્રણ નહીં કરે તો પણ, એક સાધારણ મનુષ્ય તરીકે એવી ધર્મસભામાં આવવાની તે કઈ હરકત નહીં લે? કારભારી મંડળને કાને એ વાત પડતાંજ, તેમને જે વસવસે પ્રથમ થએલો તે એની મેળે દૂર થઈ ગયો. અને એ પછીના એ સભાના પહેલાજ મેળાવડામાં (વૈશાખ વદ ૧૧ ને રવીવાર તા. ૧૦ મી મેને દિને) સભા તરફથી નિમત્રણ મોકલવામાં આવ્યું અને મહારાજશ્રી સભામાં પધાર્યા હતા. શાસ્ત્રી શ્યામજી વાલજીનું તે દિવસે “હરિભક્તિ” વિષે વ્યાખ્યાન હતું. ભાષણ પુરૂ થયા બાદ એ વિષય પર મહારાજ શ્રીએ પિતાના વિચારો ટુંકમાં જણાવ્યા હતા. અમારે જણાવવું જોઇએ કે, એ સભા સ્થાપવાની હીલચાલમાં અત્રેના
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
મહારાજ શ્રી નરસિંહલાલજીએ કંઈક ભાગ લીધો હતો. તેઓ મજકુર સભામાં એકવાર પધાર્યા પણ હતા. પછી બીજા મહારાજના દબાણથી કે ગમે તે કારણથી તેઓ પણ અળસાયા. ત્યારબાદ કોઈ પણ મહારાજે પધારીને એ સભાને ભાન આપ્યું હોય તો આ શ્રીમદ્ દેવકીનંદનાચાર્યજીજ છે. અને
જ્યાં સુધી એ મુંબઈમાં બીરાજતા હતા ત્યાં સુધીમાં “આર્યસુધર્માદય સભા”ના એકેએક મેળાવડામાં પોતે પધાર્યા હતા; એટલું જ નહીં પણ બે વખત તો એ સભાને અંગે પોતે વ્યાખ્યાનો પણ આપ્યાં હતાં. જ્યારે જ્યારે એ મહારાજ સભામાં પધારતા ત્યારે એક હજાર ઉપર તાજનોની હઠથી માધવબાગનો વિશાળ એટલો ચીકાર ભરાઈ જતો અને સર્વે પૂર્ણ ઉકંઠાથી સાંભળતા હતા.
ઉપલી સભાનો દાખલો લઈને અત્રેની “આર્યજ્ઞાન વર્ધક સભાના અગ્રેસરોએ પણ, એ મહારાજને નિમંત્રણ કરી એક જાહેર મેલાવડો અધિક જેઠ સુદ ૪ તા. ૨૨ મી મે ને શુક્રવારને દિને, સર મંગળદાસ નથુભાઈના મંગળ બાગમાં કર્યો. એ મેલાવડામાં આ નગરીના ઘણું સંભાવિત ગૃહસ્થોથી આ ખું દિવાનખાનું ખીચોખીચ ભરાઈ ગયું હતું. પંડિત ગટ્ટલાલજીએ “ધર્મના ત્યાગાત્યાગ વિચાર” ઉપર વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. શ્રુતિ, સ્મૃતિ અને ભગવદ્ ગીતાના વચનો તથા અનેક દૃષ્ટાંતથી આ પંડિતથીએ પોતાના વિચારો એવી સરસ રીતે દર્શાવ્યા હતા કે જૈતાના મન પર તેની સારી છાપ પડી હોય એમ જણાતું હતું. જેમણે એ પંડિતજીનું વ્યાખ્યાન એકવાર પણ શ્રવણ કર્યું હશે તેમને તે કહેવાની જરૂર નથી
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
કે, એ પંડિતથી ગમે તેવા ગહન શાસ્ત્રીય વિષયને એટલે તે સરળ કરીને સંભળાવે છે કે સહેજસાજ જ્ઞાનવાળાને પણ તેને બેધ સત્વર થઈ શકે છે. પંડિતશ્રીના મજકુર ભાપણનો સમાવેશ આ ઠેકાણે કરવાને બની શકતું નથી; કેમકે તેમ કરતાં ઘણાં પાનાં શેકાય (અને ધાર્યા કરતાં સવાયું કદ તો થઈ ચુક્યું છે.) પરંતુ તેમની અદ્દભૂત શતાવધાન આદિ શકિતની સહેજ ોંધ આ ઠેકાણે લીધા વિના રહેવાતું નથી.
પેટા પ્રકરણ.
પંડિત શ્રીગઠ્ઠલાલજી આર્યધર્મના જ્ઞાતા અને પ્રાચીન સંસ્કૃત વિધામાં સર્વ પ્રકારે કુશલ છે–ચારે વેદ, ન્યાય, મી. માંસા, તર્ક, સાં ખ, ગ, વ્યાકરણ, સાહિત્ય. તિવાદિ શાસ્ત્રોમાં તેઓ નિપુણ છે, એટલું જ નહીં, પણ તેઓ શતાવધાની અને શીઘ્રકવિ છે. શતાવધાન એટલે તે બાબત ઉપર એક વેળાએ લક્ષ આપવું તે. શતાવધાનના ઘણા પ્રકાર છે -
(૧) સંસ્કૃત, બ્રીજ, ગુજરાતી, મરાઠી આદિ પંડિતથીને જાણીતીજ માત્ર નહીં, પણ તેમને કેવલ અજાણ એવી અંગ્રેજી, કેચ, લાટીન,ચીક ફારસી, જર્મન ઈત્યાદિ ભાષાન, વખત હોય તે પ્રમાણે પ-૧૦-૧૫ કે તેથી પણ વધારે શબ્દનાં, તેટલાં જ કે તેથી વધારે જુદાં જુદાં વા, પૃચ્છક કાગળ પર લખી રાખે અને પછી પોતપોતાનાં વાક્યને ગમે તે એક શબ્દ પંડિતશ્રીને દરેક પૃચ્છક તરફથી કહેવામાં આવે, એમ જેટલા ગૃહસ્થ જેટલી ભાષાની પૃચ્છા ધારી હોય તે તે ભાષાની પૃચ્છાના
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
33
શબ્દોમાંથી એકેક શબ્દ ગમે તે ક્રમમાં વારા કરતી કહેતાં, દરેક પૃચ્છકે લીધેલ્રા વાક્યના સર્વ શબ્દો પૂરા થાય કે તુરતજ તે તે વાક્ય તથા જ્યારે સર્વ જણાનાં સર્વ વાગ્યે પૂરાં થાય ત્યારે તે બધાં વાક્ય સામટાં, બરાબર ક્રમમાં ગાઠનીતે, પંડિતજી ખેાલી જાય છે. આ યાદ રાખવામાં વળી ખીજે એવેા. ચમત્કાર હોય છે કે, તે દરેક વાક્યના દરેક શબ્દ કષ્ટ વખતે અને કેવા ક્રમભંગથી કહેવામાં આવેલા તે સુદ્ધાં એએ તાબડતેાબ કરી શકે છે, જે તે શબ્દના કહેનારા ગ્રથને પણ ચિત્ બરાબર યાદ રહે છે.
(૨) ઉપરના પ્રયાગ ચાલતા હોય તેની વચમાં સમયે સમયે ઘંટડીના ૫-૧૦-૧૫ કે ગમે તેટલા ટકેારા કરવામાં આવે તે તેની પણ કુલ ખરેખરી સંખ્યા તથા અમુક વખતે આટલા ટંકારા થયા હતા તે પંડિતજી કહી આપે છે.
(૩) વળી શતાવધાનના ચાલતા પ્રસંગમાં શીઘ્રકવિતાના પ્રયાગ। પણ પડિતશ્રી કરે છે. ગમે તે બાબત કે વસ્તુનું વર્ણન કોઈ ગૃહસ્થ પુછે તેને તેજ સમયે કવિતામાં કહી સભળાવવું. તેનું નામ શીઘ્રકવિતા. આ પંડિતની શીઘ્રકવિતામાં વળી વધારે ચમત્કાર એ જોવામાં આવે છે કે, તે કવિતા જે છંદ (વૃત્ત માં કરવાની કહી હાય તેમાંજ તે તત્કાળ કરી આપેછે, એટલુંજ નહીં પણ, તેમાં જે રસ. અલંકાર વા નાયક નાયિકા વર્ણન માગીએ તે પણ લાવી આપે છે. વળી સમસ્યાપૂર્તિ, આધાક્ષરી, અંતરલાપિકા, ગતાનુગતિકા, શ્લેષાર્થી, યમક-પ્રાસાનુપ્રાસ ઈત્યાદિ નીચે જણાવેલા કાવ્યના ચમકારે,તેવી તુરતાતુરત બનાવી આપેલી કવિતામાં આણી આપેછે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪.
બે પ્રકારની સમશ્યાપૂર્તિ- (૧) ત્રિચરણ સમસ્યા અને (૨) એકચરણ સમસ્યા. ગમે તે એક છંદના અનુસંધાનરહિત ત્રણ ચરણો કહ્યાં હોય, તેમાં એક ચરણ નવું ઉમેરીને આખો લેક એવી રીતે પૂરે કરી આપો કે તેમાં માગેલી બાબતનું વર્ણન આવી જાય, તેનું નામ ત્રિચરણસમસ્યા; તેમજ ગમે તે કનું એક ચરણ આપવામાં આવ્યું હોય, તેમાં બીજા ત્રણ ચરણ ઉમેરીને પૃચ્છકનું ઈચ્છિત વર્ણન કવિતામાં જે આ શું આપવું તેનું નામ એકચરણ સમસ્યા.
આદ્યાક્ષરી એટલે જે કવિતાનાં સઘળાં ચરણના આરંભ એકેક અક્ષર વાંચતાં, તેમાંથી પૃચ્છકે માગેલું વાક્ય અથવા કેઈપણ મનુષ્યનું આખું નામ વંચાય તે.
અંતરલાપિકા એટલે બનાવેલા જે લેકની અંદરથી માગેલું વાક્ય વાંચી શકાય અથવા વણવેલી શંકાને ઉત્તર જેમાંથી નિકળી શકે તેવી કવિતા.
ગતાનુગતિકા એટલે એકજ ક ઊંધો અને ચા બે . રીતે વાંચી શકાય અને જેમાંથી એક વા માગેલા જુદાજુદા અથ નિકળે તે.
શ્લેષાર્થી એટલે કે એક જ પણ તેમાં બે અર્થ સમાયેલા હોય અથવા બે આપેલી જુદી જુદી વસ્તુનું વર્ણન તેમાં આણવામાં આવ્યું હોય તેવી દિથી કવિતા.
યમપ્રાસાનુપ્રાસ એટલે તેના તેજ અક્ષરે અથવા - બ્દ એકજ કવિતામાં વારંવાર અર્થચમત્કૃતિ સાથે વાપરવા તે. " એ સિવાય, ઘટિકાશિત એટલે એક ઘડી (૨૪ મીનીટ) માં ૧૦૦ નવા લકે કરી આપવા તે. પંડિતશ્રીની આ શક્તિ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
તેવીછે.
તે ખરેખર કોઈને પણ વિસ્મય પમાડયા વિના રહેજ નહીં આ રીતે થતી કવિતાની ગમે તેવા ચપળ રીપોર્ટ લેનારથી નોંધ પણ કદાચજ લેવાને બની શકે છે.
(૪) વળી પડિતશ્રી એઉ આંખે અપ`ગ છતાં,જુદાં જુદાં કદની અને જુદાં જુદાં અટપટાં નામની પ-૧૦-૧૫ કે તેથી પણ વધારે ચેોપડીએ, તેમના હાથમાં દરેક ચોપડીનું નામ દઇને આપીએ અને પછી તેમાંની ગમે તે ચેપડી આપણે ભાગીએ, તેા તરત પડિતથી તે પૃચ્છકને હવાલે કરેછે, એટલુંજ નહીં પણ, તેમને અગાઉ ન આપેલી એવી નવી ચાપડી જો તેમાં ભેળી દઈ. એ, તે તે પણ તેઓ તરત પકડી આપેછે. આ પ્રયોગ જુદીજુદી કામના સંકડા મનુષ્યા-યુરોપીઅનેા, પારસી, હિં'દુ વગેરેની સમક્ષ-ક્ામજી કાવાજી ઈન્સ્ટીટયુટમાં, આશે। શુદિ ૬ તા ૧૫મી અકટોબર ૧૮૮૫ ને દિને ‘આર્યજ્ઞાનવર્ધક સભા” તરથી મુંબઇની હાઈ કોર્ટના જાણીતા લોક પ્રિય જડજ સર્ વિ. લીયમ વેડર્બનના પ્રમુખપણા હેઠલ કરવામાં આવેલા મેલાવડામાં, ત્તેમદ રીતે કરવામાં આવ્યા હતેા.
(
તેમજ આ પંડિતજીની અન્યથાનયનાકિત પ અદ્ભુત પ્રકારની છે. અન્યથાનયન એટલે કાઈ પણ અસંભવિત વાત કહી હાય તેને સંભવિત જેવી લાગે, એવા આકારમાં ગદ્ય કડવા પદ્યમાં ગેાઠવવી તે.
ઉપર જણાવેલા શતાવધાન તથા શીઘ્રકવિતાના પ્રયાગે મુંબઇમાં હિંદુમેળાવડાઓમાં સેકડા વખત થઈ ચુક્યા છે. એ સિવાય, શતાવધાન તથા શીઘ્રકવિતાના સંબંધમાં, ખીજું શું શું' એ કરી શકે છે, તે આ લખનારની જાણમાં નથી.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
• આવી અભૂત સ્મરણશક્તિના પુરુષે કવચિતજ દીઠામાં આવે છે. આજકાલ, યુરોપ અને અમેરિકા ખંડે વિધ વૃદ્ધિમાં સૌથી આગળ પડતા છે. તેમ છતાં, ત્યાં પણ આવી અસાધારણ શકિતના પુરૂષ જવલેજ કોઈ હશે. આપણા દેશમાં અષ્ટાવધાની (સામટું આઠ કામ પર લક્ષ રાખનારા ) દ્રાવાડ પ્રાંત તરફ ધણ મળી આવે છે. પણ આવા શતાવધાની, સાંપ્રત કાળમાં મળવા મુશ્કેલ છે, તેમાં પણ ગલાલજીની સાથે સરખાવવા જેવા તે કોઈ હોય વા ન પણ હોય. જેઓ હશે, તેઓ ગણિત, શીઘ્રકવિતા વગેરે અષ્ટાવધાનને ચમકારે કરી શકશે, પણ એકઠી વખતે એકસો ઠેકાણુપર ધ્યાન આપનાર અને તે પણ વળી સાધારણ નહીં, પણ કાવ્ય, સાહિત્ય, તત્વજ્ઞાન, અજાણી ભાષાઓ વગેરે ઉપર જણાવેલી જાતની પૃચ્છાઓના જવાબ દેવાની એમના જેવી શકિતવાળા તે કદાચ કોઈકજ મળશે. બીચારા હિંદ હિતેચ્છુ હેનરી ફેસેટ સાહેબ તે ૨૫ વર્ષ સુધી યુનીવરસીટીની ઉંચી કેળવણી સંપાદન કર્યા પછી અંધાપાના દુઃખમાં આવી પડેલા, કવિ મીલટને ઘડપણમાં અંધા ભેગવેલો, પણ ગલાલજી તો બાળપણથી અંધાપાનું અસહ્ય દુઃખ ભોગવે છે! આઠ વર્ષની વયે તો એ પંડિતનું નેત્રસુખ ગએલું ! ! આવો અંધાપે પ્રાપ્ત થયા પછી, વેદ, ન્યાય, મીમાંસા, તર્ક, સાંખ્ય, યોગ, વ્યાકરણ, કાવ્ય, સાહિત્ય, - તિષ વગેરે આર્યવિધામાં કુશળતા, અને સ્મૃતિ, પુરાણ વગેરે ધર્મશાસ્ત્રમાં નિપૂણતા મેળવી છે!!! આમ છતાં, તેમની આજની સ્થિતિ કેવી વિપરીત છે !! આવા ઉત્તમ વિદાનની દુર્દશા આપણુજ દેશમાં અને આપણું બેકદર ગુજરાતીઓમાંજ રહે !!!
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
“ આર્યસુધૌંદય” સભા સ્થપાયા પછી એકવાર એમને માટે એક ક્રૂડ કરી આસરે અરાઢ હજાર રૂપીઆ એકઠા કરેલા; તેમાંથી પંડિતશ્રીનું કરજ વગેરે પતાવતાં ખાકી રૂપીઆ ૮–૯ હજાર સરકારી લેાના લઇ તેમને માટે ટ્રસ્ટ કરેલા હાલ છે. તેના વ્યાજની વાર્ષિક રકમ કૃત રૂ. ૩૦૦ થી ૪૦૦ થાય, તે કરતાં લગભગ બમણેા ખરચ તા, એમણે પેાતાને ત્યાં આવતા વિદ્યાર્થીઓને, વગર ફ્રીએ ભણાવવા માટે સસ્કૃત પાઠશાળા સ્થાપી છે, તેના થતા હશે. સિવાય સંપ્રદાયની રીત પ્રમાણે ઠાકારસેવા આદિ રાખતાં, મદિરના ખરચ કનિષ્ટપણે કરતાં પણુ દર માસે રૂ. ૨૫૦ થી ૩૦૦ ન થાય શું ? અગર જોકે ખીજા મહારાજોની માક નથી તેમને ત્યાં ગાડી કે નથી એકાદું ધાડું, કે નથી તેવા બીજો કાઈ પણ પ્રકારના વૈભવ, પરંતુ ગફૂલાલજીના માતુશ્રી લાડુબેટીજીમહારાજ, જે શ્રી મથુરેશજીની મેટી ગાદીના જુનાગઢવાળા મહારાજ શ્રી મગનલાલજીના બેટીજી થાય અને જેમનું મંદિર મુંબઈમાં હાલ ગટ્ટુલાલજી રહે છે. તે છે, તે મંદિરના નિભાવને માટેએટલા ખરચ રાખ્યા વગર તે તેમને છુટકાજ નહીં. વળી પોતાની ગમે તેવી ગરીબાઇ છતાં, કોઈ વૈદિક, શાસ્ત્રી આદિ અભ્યાગત આવી ચઢે તેને યથાશક્તિ સત્કાર કરવાની જે પેાતાની ફરજ સમજે, તેમને માટે માત્ર રૂ ૮ કે ૯ હજાર ટ્રસ્ટ કરીને ૩૩૦૦ કે ૪૦૦ ની વાર્ષિક પેદાશ કરી આપી તેથી શું આ પંડિતજીનું દળદર ફીટાડયુ કહે વાય ? આટલું કરીને તેા ઉલટા આ પડિતજીને વધારે વિપરીત
૪
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
સ્થિતિમાં આણું મુક્યા છે, એમ કહેવાનો હરકત નથી; કેમકે એમના વિરોધી-અના કેટલાએક લંપટ બળીયલ મહારાજે, જેઓ વૈષ્ણવ પ્રતિ ગદૂલાલજીના યથાર્થ ધર્મબંધથી પિતાની અનીતિની પેદાશમાં પહાણે પડતો માનનારા–તેમને તે ઉપરના કારણથી ઉલટું બીચારા ભોળા વૈષ્ણને સમજાવવાને સહેલ પડી ગયું છે કે, જદૃગી હવે મટાનું ટ્રેલવે कहा फल हे ? वैष्णवनकी तो द्यानत भृष्ट भई हे. लाडो बेटीजी तो अब हे नही, तासो यह भट्टजीको अब कहा लगे? अपरंच उनके लिये तो वैष्णवनने बडो फंड कियो हे!!! છે. આમ બનવાથી જેમ બીજાં મંદિરમાં સામગ્રી ભેટ, આદિ વૈષ્ણવો તરફથી પહોંચે છે તેમ, શ્રીલાડુબેટીજી મહારાજવાલા બીચારા ગટ્ટજીને મંદિરમાં, લાડુ બેટીજી વિધભાન છતાં જેવી રીતે પહોંચતું, તે ઘણું ઓછું થઈ ગયું છે. હા, વૈષ્ણવમાં જેઓ ખરેખરા સમજુ છે, તેઓ તો એમને શકિત અનુસાર સત્કાર કરવાને હજુ પણ ચુકતા નથી, કેમકે સંપ્રદાયને વિષે આ પ્રપંચી નગરીમાં ધર્મ સેવા આદિનીતિથી જોતાં પણ પંડિત ગલાલજી કરતાં વધારે પાત્ર બીજા કોણ છે? પણ આવો વિવેક વિચાર કરનારા તે કેટલા?
આ આસુધર્મદય” સભામાં સેંકડે ધનવાન અને ડાએક વિદ્વાન વૈષ્ણવ સભાસદે છે. તેમ છતાં, પંડિત શ્રીજીની હાલની હાલત જોતાં મારાથી કહ્યા વગર રહેવાતું નથી કે આવી અદ્ભુત શક્તિ છતાં એમના જેવા દુભૌગી કોઈકજ હશે. અગર સ્વામી દયાનંદ જેવા સંગે ઠેકઠેકાણે આર્ય સમાજની
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થાપના-વિદ્વાનોના સંબંધ પંડિત ગદૃલાલજીને મળ્યા હતા અરે હજુ પણ મળે તે–એમની આવી અવસ્થા રહી હતઅરે હજુ રહે ખરી કે?
ત્યારે આ પંડિતરત્ન અવાપિ અંધારામાં અથડાયા કરે છે એ મોટા ખેદની વાત નથી શું ?
“આર્યસુધર્મોદય” સભાને અંગે આજ સુધીમાં એ પંડિતજીના ધર્મ આદિ વિષય ઉપર કંઇ સેકડે-ઘણાં અમુલ્ય વ્યાખ્યાન થઈ ગયાં હશે, પણ તેનું નામ કે નિશાન રાખવાને, તે સભાને અદ્યાપિ સુર્યું છે? થેડા માસ થયાં એ પંડિતત્રીના સમગમમાં આવવાથી આ લખનારના મન ઉપર જે છાપ પડી તેનું વર્ણન કરી શકાય તેવું નથી. બારેક મહિના થયા પંડિતશ્રીને, જાહેરમાં તથા ખાનગી ગૃહસ્થને ત્યાં થએલાં વ્યાખ્યાન, જુદાં જુદાં છાપાં ચે પાનિયામાં આવતાં થયાં છે અને તેની વાંચ નારાઓના મન ઉપર અસર ઠીક થઈ માલમ પડે છે. આ પુસ્તકના કામમાંથી પરવારતાં, કદરદાન ગુજરાતીઓની અપેક્ષા દીઠામાં આવશે તે, ગદૂલાલજીના મજકુર વ્યાખ્યાને સારસંગ્રહ બહાર પાડવાને બનશે. પણ “આડી રાત તેની શી વાત?” ઈશ્વરેચ્છા પ્રબળ છે. આવેશમાં વળી આલું આડા જવાયું, પરંતુ તેનું કારણ ઉઘાડું છે. આ પંડિતશ્રીના વૃત્તાંતની નોંધ કોઈ પુસ્તકમાં અદ્યાપિ સુધી નહીં આવેલી હોવાથી આ સ્થળે તેની ટુંક નેધનું ઉપ-પ્રકરણ દાખલ કર્યા વગર રહેવાયું નહીં. માટે વાંચનારની ક્ષમા ચાહી પ્રકૃત વિષય પર આવીએ.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦.
“ધર્મના ત્યાગાસાગ વિચાર” વિષેનું ભાષણ પુરૂં થયાબાદ, જુદી જુદી ૧૩ ભાષાઓના વાના વ્યતિક્રમથી કહેલા છુટા છુટા શબ્દ તથા ઘંટડીના ટકોરા આદિ શતાવધાનના ચમકારિક પ્રયોગે; તેમજ ગતાનુગતિકા, એકચરણ અને ત્રિચરણ સમસ્યાપૂતિની માગેલા છંદ, રસ અને અલંકારમાં સંસ્કૃત શીઘ્રકવિતા વગેરે પંડિતશ્રી તરફથી તે સભામાં કરવામાં આવ્યું હતું. જે જોઈ સભામાં હાજર આબાળવૃદ્ધ સર્વ-શ્રીમદ્ દેવકીનંદનાચાર્યજી સુદ્ધાં છક થઈ ગયા હતા અને એક બીજા સાથે પંડિતજીની અલૌકિક શક્તિની પ્રસંશા કરતા હતા. તેને સવિસ્તર હેવાલ, લંબાણ થવાથી આ ઠેકાણે દાખલ કરવાને બનતું નથી, તેને માટે અમે ઘણા દલગીર છીએ. પરંતુ સાથી છેલ્લે એક ગૃહસ્થ “અબાડી ઉંટ સીંગડે જન જુઓ રાજે રવી રાતમાં” એ અસંભવિત–શાર્દૂલવિક્રીડિત છંદનું એક ગુજરાતી-ચરણ આપી બીજાં ત્રણ નવાં ચરણે બનાવી તેની પૂર્તિ કરવા તથા તેમાં સભાનું વર્ણન આણવાને જણાવ્યું હતું. તે સમસ્યા પંડિતજીએ તત્કાળ આશ્ચર્યકારક રીતે પુરી કરી આપેલી છે અત્રે ટાંકી લઈ આવિષયાંતર બાબતને સમાપ્ત કરીએ છીએ:
શાર્દૂલવિક્રીડિત. નીચા જે યવને ભણી ગુણ ગણી, ત લહે વેદની, તેથી ચિત્ત ચળે ચમત્કૃતિ ચઢે, મારે ઘણી વેદની; આચાયી બહુ ધર્મ કાર્ય કરવા, આવ્યા અહીં પાંતમાં, “અંબાડી ઉંટ સીંગડે જન જાઓ,રાજે રવી રાતમાં.
૧ શ્રુતિના. ૨ દુઃખ. ૩ વિદ્વાનોની પંક્તિમાં ૪ - (ટને તે વળી શીંગડાં હોય અને તે ઉપર તે વળી હાથી ઉપર હેય છે તેવી અંબાડી સંભવે?
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
એ પછી ગે।સ્વામિ શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજીને બ્રહ્મસમપૈણુ, ગુરૂધર્મ વગેરે સંપ્રદાય સંબંધી બાબતેાપર કેટલાક ભાટીઆ ગૃહસ્થાએ પ્રશ્ના પૂછ્યા હતા, જેના ઉત્તર મહારાજશ્રીએ ઘણી સ્વતંત્રતાથી દઇ પ્રશ્નકાર તથા શ્રેતાએના મનનું સમાધાન કર્યુ હતુ. એ મેલાવડાને ત્રીજે દિવસે એટલે અધિક જ્યેષ્ટ શુદિ ૧૧ તા૦ ૨૪ મી મે ને રવિવારને દિને “ આર્યસુધમાદય ’ સભામાં શ્રીમદ્ દેવકીનંદનાચાર્યજીએ “વૈદિક ધર્મની આવશ્યકતા ” વિષે એક સરસ વ્યાખ્યાન આસરે ૧૫૦૦માણસાની હ વચ્ચે આપ્યું હતું. મહારાજશ્રીના એ ભાષણની મતલબ અત્રે આપી, આ પ્રકરણ સમાપ્ત કરીએ છીએ.
99
શ્રીમદ્ દેવકીન દૈનાચાર્યજી મહારાજનું “ વૈદિકધર્મની આવશ્યકતા'' વિષે
વ્યાખ્યાન.
==dw
" चिन्ता संतानहंतारो यत्पादाम्बुजरेणवः । स्वीया नान्तान्निजाचार्यान् प्रणमामि मुहुर्मुहुः || १ || यदनुग्रहतो जन्तुः सर्वदुःखातिगोभवेत् । तमहं सर्वदा वंदे श्रीमद्वल्लभनंदनम् ॥ २ ॥ *
* સદરહુ એ શ્લાકથી મંગલાચરણ કરીને ભાષણુ શીરૂ કર્યું હતું. એને ભાવાર્થ આપ્રમાણે છે જેના ચરણ કમળની રેણુ ભક્ત જનની વિસ્તાર પામેલી ચિતાને હરેછે, તે શ્રીમદ્વલ્લભાચાર્યજીને હું વારંવાર પ્રણામ કરૂંછું. જેના અનુગ્રહથી પ્રાણી સર્વ દુઃખથી પાર પડે તેવા શ્રીમદ્લભનંદન( શ્રીવિઠ્ઠલનાથજી-ગાસાંઈજી ) ને હું સર્વદા વંદન કરૂંછું.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
“વર્ણાશ્રમ ધર્મને ઉપદેશ કરવાનું ચાલ આપણા વૈષ્ણવ સંપ્રદાયમાં દેખવામાં આવતો નથી. તેનું કારણ એ કે અસલ આ સંપ્રદાયના શિમોને ઘણે ભાગ તિપિતાના વર્ણશ્રમ ધર્મ પ્રમાણે ચાલતો હતો. માટે એ બાબતને ઉપદેશ કરવાની જરૂર નહતી. હાલ કેટલાક લોકો વર્ણાશ્રમ ધર્મથી ભ્રષ્ટ થયા છે. માટે એ બાબતનો ઉપદેશ કરવાની આ કાળમાં ઘણું જરૂર છે. કેમકે તેમ થએથી વેદ શું? વૈદિક ધર્મ શું? તે લોકોના સમજવામાં આવે. વેદ ધર્મની આવશ્યકતા સમજીને, ગર્ભાધાનાદિ ૧૬ સંસ્કારે બરાબર કરવા જેઈએ, જેથી વૈદક શાસ્ત્રમાં તથા ધર્મ શાસ્ત્રમાં કહેલા ફાયદાઓ બરાબર મળી શકે. તે ફાયદાઓ એ કે, ૧૮ વર્ષ પહેલાં પુરૂષનું વીર્ય પડવાથી તે નિસ્તેજ, નબળો અને પ્રતાપ (પરાક્રમ-કીર્તિ) વિનાને થઈ જાય. તેમજ સ્ત્રીને પણ શેભમુહૂર્ત (રજોદર્શન) થયાં પહેલાં, તેની સાથે લાકિક વહેવાર થાય, તે તે સ્ત્રીની પણ શરીર શક્તિ ક્ષીણ થાય છે. અને ગર્ભ પણ નબળો ઉત્પન્ન થાય છે. શાસ્ત્ર પ્રમાણે, બ્રહ્મચર્ય પાળવાથી શરીર સારું રહે, પ્રજા સબલ થાય, ઇત્યાદિ વૈદકશાસ્ત્રના ફાયદાઓ મળે છે, તેમ વળી ધર્મશાસ્ત્રના નિયમો પણ પળાય છે. પ્રથમતઃ તેણે કરીને બાલકને સારે વિદ્યાભ્યાસ કરવાને અવકાશ મળે છે. નાની વયમાં છોકરાને વિવાહ કરી પાડીએ તે તેને ઘર કામકાજમાં જોડાવું પડે, ત્યારે તે આગળ ભણું કેમ શકે? વિવાની સાથે બીજાંપણ પ્રકારનાં,તન, મન તથા ધનનાં નુકસાન થાય છે, એટલું જ નહીં પણ મનુષ્યની સંસારી સ્થિતિ તેથી કેવલ બગડી જઈને તે ધર્મને યથાર્થ સિદ્ધ કરી શકતું નથી. માટે વેદ પ્રમાણે બ્રહ્મચર્ય આદિ આશ્રમે જરૂર પાળવા ઈ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
એ. શ્રીમદ્ભાગવત્તા છઠ્ઠા સ્કંધમાં વિષ્ણુ પ્રતિ યમદૂત
એ કહેલું છે કે,
वेदमणिहितो धर्मोधर्मस्तद्विपर्ययः । वेदो नारायणः साक्षात् स्वयंभूरिति शुश्रुम ॥ જે વેદમાં બતાવ્યુ` હાય તે ધર્મ અને જેવેદથી વિપરીત હાય તે અધર્મ. વેદ સાક્ષાત્ નારાયણ છે. (તે) પાતાની મેળે પ્રગટ થએલા છે.
બ્રહ્મચર્યાશ્રમવાળાએ વેદમાં કહ્યા પ્રમાણે બ્રહ્મચર્ય પાળી ગુરૂને ઘેર રહી વિદ્યાભ્યાસ અવશ્ય કરવા જોઇએ. તે પુરા થએ ગુરૂદક્ષણા દઇ ઘેર આવવું. અને ત્યારપછી ગૃહસ્થાશ્રમ પણ જરૂર કરવા જોઈએ.
ગૃહસ્થાશ્રમ એ બધા આશ્રમેાનું મૂળ છે. બ્રહ્મચારી અને સન્યાસીના મૂળ આધાર પણ ગૃહસ્થાશ્રમી ઉપરજ છે. ગૃહસ્થાને ઘેરથી આણેલી ભિક્ષાથી તે પાતાનું પેટ ભરે છે. માટે ગૃહસ્થાશ્રમ સર્વે કોઇએ કરવા જોઇએ. પણ તે કુતરા ખલાડાની માક કેવલ વિષય ભાગ માટે નહીં. ગૃહસ્થ થઇ અગ્નિહેાત્ર વગેરે વૈદિક કમા અવશ્ય કરવાં જોઈએ. જ્યારે ઈક્રિએ વિષયભાગથી ધરાય ત્યારે ભલે વાનપ્રસ્થાશ્રમ લેવા.
વાનપ્રસ્થાશ્રમના બે પ્રકાર છે. એક તા સ્ત્રીને સાથે તેડીને વનમાં જવું અને ખીજો સ્ત્રી ધેર પુત્રને સાંપીને એકલાજ વનવાસ કરવા. આ બંને પ્રકાર શાસ્ત્રમાં કહેલા છે. સ્ત્રી સાથે હાય તાપણું વાનપ્રસ્થાશ્રમમાં સ્ત્રી સાથે એકાંતના સૈાકિક વહેવાર રાખવાને નિષેધ છે, કારણુકે, એ દંપતિ ( એઉજણ ) મન તથા ક્રિઓના નિગ્રહ કરનારા હોવાં જોઇએ.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
એ દંપતિએ વનમાં એક ખીજાની વચ્ચે માત્ર એક લાકડીને આંતરી રાખીને ઝાડની છાલપર સુવું જોઇએ; એટલુ જ નહીં પણ, ખતેમાંથી એકેના મનમાં કામને લગાર પણ સકલ્પ ઉઠવા ન જોઈએ. મનેાવિકારથી પણ એ આશ્રમના ધર્મના ભંગ થાય છે. આ બાબત પ્રસંગે જણાવવી પડી; બાકી આ કાળમાં તેને ઉપયેાગ નથી. હમણા કળિયુગમાં વાનપ્રસ્થાશ્રમ ગ્રહણ કરવાને શાસ્ત્રમાં મના કરેલી છે.
ચેાથે। . સન્યાસાશ્રમ છે. સ્ત્રીપુરૂષ નજીક નજીકમાં એક પથારીએ સુએ તાપણુ ઈંદ્રિઓને કાઇપણુ જાતને વિકાર ન થાય એવા પદ્મા વિરાગ થાય ત્યારેજ સંન્યાસ લેવાનું કહ્યું છે. હમણા ધણા ખરા ( જોગટા ) માંથુ મુંડાવી જતેાઇ ખાળી હાથમાં એક દંડ તથા કમંડળુ લઇને સંન્યાસી બની જાયછે. પણ વૈરાગ્ય વિના સન્યાસી બનવું એ શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ છે. સંન્યાસના પણ કુઢીચક્ર આદિ ચાર ભેદ છે. તે ભેદના શાસ્ર પ્રમાણે પેાતાના અધિકાર તપાસીને સ્વીકારવા પડેછે. એકજ ગામમાં ધણા દિવસ પડી રહેવું એ સંન્યાસીના ધર્મ નથી. સંન્યાસી પછી એક પરમહંસ દશા છે. એ જુદાજ પ્રકારની છે. એનું વર્ણન અત્રે કરવાની જરૂર નથી.
જેમ ચાર આશ્રમ છે, તેમ
વણું ( જાતિ) પણુ ચાર છે. એ વણી પાછળથી એક બીજાની મતલબથી બ્રાહ્મણાએ ઉભી કરી છે અને પ્રથમ ( સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિના સમયમાં ) એકજ વર્ણ હતી” એવું કેટલાક આધુનિક નવા વિચારવાળાઓનું માનવું છે. પરંતુ, એ વાત ખરી નથી. ચારે વા અનાદિ કાળથી છે. શ્રીકૃષ્ણુ ભગવાન પાતે ગીતાજીમાં જણાવે છે કે,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
चातुर्वर्ण्य मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः
( અ૦ ૪ શ્લોક ૧૩ ). “ગુણકર્મવિભાગે કરીને ચાર વર્ષે મેંજ સજેલી છે.” અને ૧૮ મા અધ્યાયમાં વધારે સ્પષ્ટ રીતે આમ કહ્યું છે –
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप ॥ कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावमभर्गुणैः ॥४१॥ शमो दमस्तपः शौचं शांतिरार्जवमेव च ॥ ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रम्हकर्म स्वभावजम्॥४२॥ शौर्य तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् ॥ दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभाजम् ॥४॥ कृषिगोरक्षवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् ॥ परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ॥४४॥ स्वे स्वे कर्मण्याभिरतः संसिद्धिं लभते नरः॥४५॥
હે પરંતપ! સ્વભાવથીજ ઉત્પન્ન થએલા ગુણેએ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રી, વૈશ્ય અને શૂદ્રના કમો જુદાં જુદાં છે. ૪૧.
શમ, દમ, તપ, શાચ,શાંતિ, આર્જવજ્ઞાન-જાણવું, વિજ્ઞાનઅનભવ અને આસ્તિષ્પ-એ બ્રાહ્મણનાં સ્વાભાવિક કર્મ છે. ૪૨.
શર્ય, તેજ-પ્રતાપ ધેર્ય, ચાતુર્ય, યુદ્ધમાં અપલાયન (પાછા પગલાં ન ભરવાં તે), દાન અને ઇશ્વરભાવ એ ક્ષત્રીએના સ્વાભાવિક કર્મ છે. ૪૩.
ખેતી, ઢેરેનું પાલણ અને વેપાર ધંધે કરે એ વૈશ્યના સ્વાભાવિક કર્મ છે. અને એ ત્રણે વર્ણની) સેવા કરવી એ શકનું સ્વાભાવિક કર્મ છે. ૪૪.
એ પોત પોતાના કર્મમાં એકનિષ્ઠાથી આસક્ત રહેનાર નર સારી રીતે સિદ્ધિને (જ્ઞાનીની દશાને) પામે છે. ૪પ.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ રીતે વર્ણાશ્રમ ધર્મની કેટલીક હકીકત ટૂંકમાં કહી. એમ ચારે વર્ણ પોત પોતાના ધર્મ શાસ્ત્ર પ્રમાણે બરાબર પાળવા જોઈએ. એ વર્ણાશ્રમ ધર્મ વેદ અને સ્મૃતિઆદિમાં વિસ્તારથી નિરૂપણ કરેલા છે. સ્કંદપુરાણમાં એક ઠેકાણે ભગવાને કહ્યું છે કે વેદ અને સ્મૃતિ એ બે મારી આજ્ઞા છે. જે કોઈ એ પ્રમાણે ન ચાલે તે મારી આજ્ઞાનું છેદન કરનાર અને મારે દેશી બને છે. તે મારે ભક્ત હોય તો પણ તેને (ખરે) વૈષ્ણવન જાણુ. શ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજીએ પણ પિતાના બના વેલા “નિબંધ” નામના ગ્રંથમાં કહેલું છે કે –
धर्ममार्ग परिसज्य छलेनाधर्मवर्तिनः । पतंति नरके घोरे पाषंडमतवर्तनात् ॥
ધર્મમાર્ગ છોડી છળે કરીને અધર્મમાં વર્તનાર લેક પાખંડ મતમાં વર્તવાથી ઘેર નરકમાં પડે છે.
પાખંડ (પાખંડ) શબ્દનો અર્થ એ છે. (૧) પી એટલે પાપ અને પંડે એટલે સમૂહ. પાપને સમૂહ તે પાખંડ. (૨) પારાગ્લૅન વે રત: પાનાર મત જગતનું પાલન કરવા ઉપરથી “પા”શબ્દ કરીને ત્રણ વેદ તેનું “ખંડ એટલે ખંડન કરનાર એવો જે મત તે પાખંડમત. છળ એટલે મનમાં કંઈ અને બહારથી આચરણ બીજુ તે, જેમકે,
ચંતા વરિરીવાદા
सभामध्ये तु वैष्णवाः ॥ મનમાં શાક્ત (શક્તિ એટલે દેવીના ઉપાસક), બહારથી (ભસ્મ રૂદ્રાક્ષ ધારણ કરીને) શિવ અને સભામાં ( તુળસીની માળા અને ઉર્ધ્વપુંડ્ર તિલક કરીને) વૈષ્ણવ બને, તેનું નામ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
((
છળ, જેમ પોથીમાંના રીંગણાં '' ની કહેવત છે તેમ, માટે છળ ધર્મ ન કરવા.
ન
ગુરૂ પણ પાતે સદાચરણ કરી ખીજાને ઉપદેશ કરે ત્યારેજ શિષ્યાના મનપર તે ઉપદેશ બરાબર હસે (અસર કરે). ખરાખર આચરણ ન કરે એવા ગુરૂનું કહ્યું કાઈ માનતા નથી. છ કરનાર ગુરૂ માટે એક ઈતિહાસ શ્રીમદ્ વલ્લાભચાર્યજીના ચરિત્રમાં છે કે પેાતે દક્ષિણયાત્રા કરવા પધાર્યા હતા ત્યાં કોઈ એકઠેકાણે રસ્તામાં એક અજગર પડેલા હતા, જેને હુારા કીડા વળગેલા હતા. તેને જોઇ શિષ્યાએ આચાર્યજીને પુછ્યું કે આણે શાં પાપ કર્યા છે કે તેનું આવું દારૂણ કુળ ભાગવે છે? ત્યારે તેમણે કહ્યું કે આ અજગર પૂર્વજન્મમાં એક બ્રાહ્મણ-ગુરૂ હતા. તેણે અનેક ચેલા કર્યા પણ પોતામાં સામર્થ્ય ન હેાવાથી તેમને ઉદ્ધાર કરી શકયા નહીં. તે ગુરૂ આ અજગર છે અને તેના શિષ્યા આ કીડા થયા છે. માટે
લેાભી ગુરૂ લાલચુ ચેલા, દેનું નરકમેં ડેલમઠેલા.
જેવું પરિણામ બને છે. લેાકાએ વેદ ધર્મ અવશ્ય પાળવેા જોઈએ અને ગુરૂ આએ તે પળાવવા જોઇએ. ભગવદ્ભક્તિ કરવી તે પણ વણાશ્રમધર્મયુક્ત કરવી જોઇએ. વૈદિક ધર્મના આગ્રહ આ સપ્રદાયમાં અસલથી છે. હુમારી જ્ઞાતી ( મહારાજે ) માં હાલ ૧૬ સંસ્કારા થાય છે. તેમ ત્રણ સંધ્યા પણ નિત્ય ચાલે છે. શ્રીમદાચાર્યજી પડે અગ્નિહેાત્રી અને સામયાજી હતા. અને તેમની ચાર પાંચ પેઢી સુધી અગ્નિીહાત્ર અને સામયજ્ઞ વગેરે મેાટા મેટા યજ્ઞ કરનારા હતા. એટલામાટે કેટલાક તે આજ સુધી દીક્ષિતજી ના નામથી એળખાય છે. જો વૈદિક
* યજ્ઞાકરી દીક્ષા લેનાર તેને દીક્ષિત કરીને કહે છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
ધર્મ આવશ્યક ન હોય તે આમ કેમ બને? શ્રીગુંસાઈજ જબલપુર પાસે ઘડા ગામમાં ગયા ત્યારે તેમની સાથે કેટલાક નાતિલા તૈલંગે અગ્નિહોત્રી હતા. તેમને ત્યાંની દુર્ગાવતી રાણીએ ભેટ કરેલાં ૧૦૮ ગામ પોતે ન રાખતાં વાંટી આપ્યાં હતા. કારણ, અમારામાં દાન ન લેવાનો રીવાજ અસલથી ચાલ્યો આવે છે. એ દુર્ગાવતી રાણીના આગ્રહથી ૨૨ મહિના શ્રી ગુંસાઈજી ત્યાં બીરાજ્યા હતા અને ત્યાં એક વિષયાગ કર્યો હતો. તેમજ ચારે વર્ણના શિષ્ય પણ પિતાપિતાના વર્ણાશ્રમ ધર્મ પાળતા હતા. તેને નમુને હાલ કાશી વગેરે સ્થળોના ક્ષત્રી વૈોમાં દેખાય છે.
ભક્તિરૂપ ઉત્તમ સ્થાનમાં પહોંચવાને વર્ણાશ્રમ ધર્મરૂપી સીડી છે. તે સીડી પર કમેક્રમે સદ્ધર્મ અને સત્સંગ વૃત્તિથી ચઢી શકાય છે. એકદમ ઠેકડે મારીને કોઈ જવા ઇચછે તે તેના હાથ પગ ભાગી પડે. યજ્ઞ વગેરે વૈદિક ધર્મ ભક્તિનાં મુખ્ય સાધન છે.આ વાત“સર્વોત્તમ સ્તોત્રમાં પણ શ્રી ગુંસાઈજીએ સૂચવેલી છે. વળી આચાર્યજીનું નામ પ્રવર્તતા એવું છે. જે આ સંપ્રદાયમાં કર્મની આવશ્યકતા ન હતા તે આ નામજ ન પડત. વળી યજ્ઞમાં યજ્ઞકર્તા રાતહૈવા તાત્પર્વ એટલે યા ભેગવવાવાળા, યજ્ઞ કરવાવાળા અને રાસ લીલાનું તાત્પર્ય જાણવાવાળા, આવા પણ આયોના નામ છે. માટે લોકો (વૈષ્ણવે) એ અંતઃકરણપૂર્વક ભક્તિમાં નિકા રાખવી. અને ભકિતનું સાધન સમજી વણઝમ વગેરે વૈદિક ધર્મનું આચરણ અવશ્ય કરવું. વૈદિક ધર્મની આવશ્યકતા નિબંધ, સર્વાર્થનિર્ણય વગેરે ગ્રંથોમાં શ્રીમદાચાર્યજીએ ઘણા * લંબાણથી જણાવી છે. તે આજ્ઞા પાળી વર્ણાશ્રમધર્મ સૌ જાણે પાળ એવી મારી ભલામણ છે.”
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
મકરણ ૩.
---
ગયા પ્રકરણને અંતે આપેલા વ્યાખ્યાનની નોંધ મુબઈના રાજીંદા વર્તમાનપત્રમાં આવી અને મુબઈના વૈષ્ણવ વર્ગમાં તેથી મોટા ખળભળાટ થઈ રહ્યા; એ મહારાજના વિચાર કેવા છે, તેનું સહેજ સ્વરૂપ લેાકાના સમજ્યામાં આવ્યું. ઠેકઠેકાણે તેમની પધરામણીએ થવા લાગી. દરરાજ પાંચ પચીસ વૈષ્ણવે એમની કને બ્રહ્મસમર્પણુ તથા જનેાઈ લેવા લાગ્યા. કેટલાક ભાવકા માત્ર તેમની નિ ંદા કરવા લાગ્યા. અધિક જ્યેષ્ઠ (પુરૂષોત્તમ) માસમાં શા રૂધનાથજી તારાચંદ નામના ગૃહસ્થે ગુલાલવાડીમાં શ્રીમદ્ ભાગવતની ૧૦૮ સપ્તાહ બેસાડી હતી, ત્યાં પણુ મહારાજશ્રી નિત્ય સાંજરે પધારતા હતા. મુખ્યત્વેકરીને આ માસમાં તેઓએ પેાતાને મુકામ વાલકેશ્વર રાખેલા હતા; માટે તે સમયમાં વધારે જાણવાજોગ બનાવા બન્યા નથી, પુરૂષાત્તમ માસમાં તેમણે એક પ્રકારનું અનુષ્ઠાન રાખ્યું હતું. એમ પણ, કહેવાય છે.
બીન ચેક શુદ્ધિ ૨ વાર રવેઉ તા૦ ૧૪ મી જુનને દિને “આર્ય સુધમ્મદય” સભામાં “જગતની બ્રહ્મપતા” વિષે પંતિશ્રી ગલાલજીના વ્યાખ્યાન પ્રસંગે મહારાજશ્રી પધાર્યા હતા. ગŻલાલજીનું વ્યાખ્યાન પૂરૂં થયા પછી, એ સભાને અંગે ફરીથી એકવાર ભાષણુ આપવાને મહારાજશ્રીને વિનતિ કરવામાં આવી, અને શુદ્િ‚ ગરેઉ તા૦ ૧૮ મી જુનને દિવસે તેમણે “સ’સ્કારાદિ ધર્મ’’વિષે વ્યાખ્યાન આપવાને કબુલ કર્યું હતું. પરંતુ ખનાવ એવા બન્યા કે, તે દિવસે તેમનું શ્રી`ગ (શરીર)
૫
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
બરાબર ન રહ્યું તેમ છતાં, તેમણે સભામાં પધારી એ વિષય પર એક ટૂંક ભાષણ આપ્યું હતું. જે પછી પંડિતથી ગફ઼લાલજીએ તે ઉપર યથાર્થ વિવેચન કર્યું હતું. એ વિવેચન તથા ગોસ્વામિ શ્રીમદદેવકીનંદનાચાર્યજીના “સંસ્કારાદિ ધર્મ વિષેના ભાષણરૂપી આભૂષણથી આ પ્રકરણને શણગારીએ છીએ, અને તેમાં સૂચવેલી બાબતો પર સંપૂર્ણ લક્ષ આપવાને વાંચનારને વિનવીએ છીએ.
ગોવામિ શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજીનું ભાષણ.
સંસ્કારાદિ ધર્મ.
જીવમાત્ર સુખની ઈચ્છા રાખે છે. દુઃખમાં અપ્રીતિ અને સુખમાં પ્રીતિ એ પ્રાણી માત્રની સ્વાભાવિક વૃત્તિ છે. એક વખતે વ્યાસજી હિમાલય પર્વત પર બેઠા હતા, તેવામાં તેમને પૃથ્વી પરિક્રમા કરવાની ઈચ્છા થઈ. ફરતાં ફરતાં તેઓ કાશીક્ષેત્રમાં પધાર્યા. ત્યાં લોકોએ કહ્યું આપ ભલે પધાર્યા ! હવે અમને વાંછિત સુખ પ્રાપ્ત થશે. તેના ઉત્તરમાં વ્યાસજીએ કહ્યું उद्रबाहु विरोम्येष नहि कश्चिच्छृणोत मे। धर्मादर्थश्च कामश्च स किमर्थ न सेव्यते ॥
હું ઊંચા હાથ કરી કરીને પિકારું છું, પણ મારું સાંભળે છે કોણ? ધર્મથી જ અર્થ અને કામ સિદ્ધ થાય છે. ત્યારે લોકો ધર્મનું સેવન શામાટે કરતા નથી ?
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ વડે જ સર્વ પ્રકારનું સુખ સંપાદન કરાય છે. ત્યારે ધર્મ તે શું? તેને કેમ ઓળખ પૂર્વમીમાંસામાં ધર્મનું લક્ષણ આ પ્રમાણે કહેલું છે. પ્રેરણા અને વિધિ એજ ધર્મનાં મુખ્ય લક્ષણ છે. તે લિંગ, લેટ, લોટ, તથ્થત અને અનિયત
એ પાંચથી જણાય છે, જેમકે મહાલંધ્યામુપાત્ એટલે પ્રતિદિન સંધ્યા કરવી જ જોઈએ; ત્રાહ્મળ નાવાવ બ્રાહ્મણને તિરસ્કાર ન કરો ઈત્યાદિ દ્રષ્ટાંતોથી ધર્મનું સ્વરૂપ સમજી શકાય છે.ત્યારે હવે ધર્મને અધિકારી કોણ? તો તણાધર વર્ગીશ્રમવાનું માત્ર વર્ણાશ્રમવાળા તેના અધિકારી છે. અર્થાત્ ચારે વર્ણના મનુષ્યોએ પિતા પોતાના આશ્રમાદિ ધર્મનું યથાર્થ આચરણ કરવું જોઈએ. વર્ણાશ્રમ ધર્મ પાળવાથી કેટલો લાભછે તે દેખાડવાને કહ્યું છે કે – वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान् । विष्णुराराध्यते धर्मधर्मः सर्वार्थसाधकः॥
વર્ણાશ્રમધર્મવાળો જે પુરૂષ છે તે મહાન પુરૂષ વિષણુનું આરાધન કરે છે, અને ધર્મનું આચરણ કરીને, તે ધર્મ વડેજ પિતાના સર્વે અ સાધી લે છે.
હવે, ચારે વર્ણના મનુષ્યો સંસ્કારના અધિકારી છે, તે કેવી રીતે, તો કેब्रह्मक्षत्रियविट्शूद्रा वर्णास्त्वाधास्त्रयो द्विजाः। . निषकाद्याः स्मशानांतास्तेषां वै मंत्रतः नियाः ॥
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રી, વૈશ્ય અને શુદ્ર એ ચાર વર્ણ છે, તેમાં પહેલા ત્રણ દ્વિજ કહેવાય છે. દિને ગર્ભધાન જે આદિ સસ્કાર છે, ત્યાંથી લઇને મરણ પર્વતના સેને સંસ્કારની સમંત્રક ક્રિયાને અધિકાર છે. તે સંસ્કારો આ પ્રમાણે છેगर्भाधानमृतौ पुंसःसवनं स्यंदनात्पुरा। षष्ठेऽष्टमे वा सीमंतो मास्येते जातकर्मच ॥
ગર્ભધાન તુ પ્રાપ્ત થયા પછી કરવું જોઈએ. હમણું કેટલાક લોકો સ્ત્રીને રૂતુ(રજોદર્શન)પ્રાપ્ત થયાં પહેલાં જ તેની સાથે શરીર સંબંધ કરે છે એ સર્વ અનનું મૂળ છે. સ્ત્રી સાથે લૈકિક વ્યવહાર રૂતુ આવ્યાની પહેલાં નજ થવો જોઈએ. ગર્ભ રહ્યા પછી અને ગર્ભમાં બાલક ફરકતું થાય તે આગમચ પુસવન સંસ્કાર, ગર્ભ રહ્યા પછી ૬ કે ૮ મહિને સીમંત જેને અગ રણી કહે છે તે સંસ્કાર અને ત્યાર બાદ જાતકર્મ સંસ્કાર કરે. અને– अहन्येकादशे नाम, चतुर्थे मासि निष्क्रमः। षष्ठेऽन्नप्राशनं मासि चूडा कार्या यथाकुलम् ॥
બાલક જમ્યા પછી અગીઆરમે દહાડે નામકરણ સંસ્કાર કર; ચોથે મહિને ઘરની બહાર કઢાડીને છોકરાને સૂર્ય દર્શન કરાવવું અને છ મહિને અન્ન પ્રાશન તથા ચૂડા કર્મ (એટલે વાળ ઉતરાવવાને) સંસ્કાર કરે. એ સંસ્કાર
- સંસ્કાર સંબંધી વિશેષ ખુલાસે હવે પછીના પંડિત શ્રીગઠ્ઠલાલજીના વિવેચનમાં વિસ્તારથી આવશે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
પિતપોતાના કુળની રીત પ્રમાણે મોડા વહેલા કરે છે, એ ટલે તેને માટે નક્કી હદ નથી. एवमेनः शमं यात बीजगर्भसमुद्भवम् । तूष्णीमेताः क्रियाः स्त्रीणां विवाहस्तु समंत्रकः ॥
એ સંસ્કાર કરવાથી સ્ત્રીના ઉદરમાં ગર્ભ ધારણ કરવાથી જે અનેક પ્રકારના દોષ થાય છે તે બધા દેષનું નિવારણ થાય છે. એ સંસ્કારક્રિયા દ્વિજ વર્ગના પુરૂષને માટે વેદ મંત્ર સહિત છે અને દ્વિજ વર્ગની સ્ત્રીઓને વિવાહ સિવાયના બીજા સંસ્કારે અત્રિક થાય છે. गर्भाष्टमेष्टमे वाब्दे ब्राह्मणस्योपनायनम् । राज्ञामेकादशे सैके विशामेके यथाकुलम् ॥
તે પછી ઉપનયન સંસ્કાર. તે બ્રાહ્મણને ગર્ભથી અથવા જન્મથી ૮મે વર્ષ, રાજા એટલે ક્ષત્રીઓને ૧૧ મે વર્ષ અને વૈને તે પછી એક વર્ષે એટલે ૧૨ મે વર્ષે થવો જોઈએ. ત્રણે વણમાં કુળની રીત પ્રમાણે ઉપનયન સંસ્કાર કંઈક મેડે વહેલો પણ થઈ શકે છે. उपनीय गुरुः शिष्यं महाव्याहृतिपूर्वकम् । वेदमध्यापयेदेनं शौचाचारांश्च शिक्षयेत् ॥
એ પછી વિદ્યાગુરૂએ ઉપનીત થએલા શિષ્યને વેદનું અધ્યાપન કરાવવું અને શાસ્ત્ર પ્રમાણે શાચ તથા આચાર શિખ-- વવા તથા પળાવવા જોઈએ.
હમણું ગુજરાત તથા આ પ્રાંતના ક્ષત્રી વૈોએ પોત પોતાના આચાર ઘણે અંશે છેડી દીધા છે. બાકી પૂર્વ અને ઉત્તર
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
તરફના ક્ષત્રી અને વૈો પિતાના આચારો હજુ પણ ઠીક ઠીક પાળે છે. આણી તરફના લોકે આશ્રમધમે પોતે પાળતા નથી અને પિતા પોતાના પુત્રે પાસે પળાવતા નથી ! તેમજ તેઓ રૂતુશાંતિ પણ કરતા નથી.! ! ! વિવાહ થયા પછી સ્ત્રી સાથે બીજો બૅવહાર રાખવાને હરકત નથી, પરંતુ એકવાર સ્ત્રી સાથે શરીર સંબંધ થઈ ગયો તો પછી એ રસ, છાશે છુટતો નથી. એ રસથી તે મોટા મોટા ઋષીઓની પણ બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થઈ છે, તે હાલના પામર પ્રાણીઓની થાય એમાં શી નવાઈ ?
આ પ્રસંગે મારે કહેવું જોઈએ કે માબાપજ છોકરાને બગાડે છે. પોતાના બાળકોને સુશિક્ષણ ન આપવાથી તેઓ તેમના શત્રુ બને છે. નીતિશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેमाता वैरी पिता शत्रुः येन वालो न पाठितः। न शोभते सभामध्ये इंसमध्ये बको यथा ॥
જે માબાપે પિતાના બાળકને ભણાવતા નથી તે માતા તેની વેરણ અને પિતા તેને શત્રુ છે, કેમકે પંડિતોની સભામાં અનેક પ્રકારની શાસ્ત્રચર્ચા થતી હોય, ત્યાં અભણ બેઠો હોય. તે તેને બગલાની પેઠે ટગર ટગર જોયાં કરવું પડે. તેથી તે ભૂખે આખરે એમજ કહે કે મુઆ મારા માબાપ! જે વિદ્યા ભણાવી હતી તો પછી શી પીડા હતી ? વાતે લોકોએ પિતાના
૧. પ્રથમ રજોદર્શન જે સમયમાં કે જેવી હાલતમાં થવું હોય તે સમય વગેરેથી થતા દોષ દૂર કરવા દેવતાઓની પૂજા તથા હોમ કરવામાં આવે છે તે. * ૨ દંપતીનું પરસ્પર ભાષણ, કોઈ પણ વસ્તુની આપલે, જમવું જમાડવું વગેરે વ્યવહાર તે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
પુને વિદ્યા ભણાવવી, ધર્મ તથા કુળની રીત પ્રમાણે આચાર પળાવ અને વર્ણાશ્રમ ધમપર અત્યંત આગ્રહ રાખો. પરમેશ્વર પ્રત્યે પણ મારી એજ પ્રાર્થના છે કે, “હે પ્રભો! અમારા લોકો ( ધર્મ ગુરૂ એ છે હમેશાં ધર્મપદેશ કરતા રહે અને લો કે તે સાંભળીને તે પ્રમાણેનું આચરણ કરે એવી આપે (ઈશ્વરે) સર્વનાપર કૃપા કરવી. અને લોકે (વૈષ્ણવ ) એ એમ ન સમજવું કે અમે (મહારાજે) ઉપદેશ કરીએ તે જ માત્ર સાંભળ અને બીજાને ન સાંભળ. જે કોઈ ધર્મને ઉપદેશ કરે તે લક્ષ પૂર્વક સાંભળો તેમાં લાભ છે. બીજાને સદુપદેશ સાંભળવાથી છવાઈ જવાતું નથી ! ! માત્ર તે ઉપદેશને યથાર્થ સમજીને સર્વ લોકોએ ધર્માચરણ કરવું એજ મુખ્ય તાત્પર્યું છે. મને આશા છે કે આ મારૂં બેસવું વૃઘાને બકારે ન થતાં લોકો પિતપોતાના સદ્ધર્મમાં પ્રવર્તશે અને યથાર્થ ધર્માચરણ કરી, વર્ણાશ્રમ ધર્મ બરાબર પાળશે.”
પંડિતશ્રી લાલજીનું વિવેચન ગોસ્વામિત્રીનું ભાષણ પુરૂં થયા બાદ પંડિત શ્રી ગલાલજીએ તે ઉપર પિતાનું વિવેચન કરવા માંડયું. પ્રથમતઃ મંગળાચરણમાં તેમણે નીચેના લોકથી ઈશ્વર સ્તુતિ કરી:
शार्दूलविक्रीडित वृत्त. जन्माद्यस्य यतोन्वयादितरतश्चार्थेष्वाभज्ञः स्वरान तेने ब्रह्म हृदाय आदिकवये मुह्यति यत्सूरयः । तेजोवारिमृदां यथा विनिमयो यत्र निसर्गो मृषा धाम्नास्वन सदा निरस्तकुहकं ससं परं धीमहि ॥. .
(શ્રીમદ્ભાગવત સ્કંધ ૧, ૦ ૧.)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
( અન્વય અને વ્યતિરેક ઉભયરીતે જોતાં ) જે પરમેશ્વરથી આ જગતની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય સિદ્ધ થાય છે; કાર્યરૂપ પ્રપંચને વિષે ધડામાં માટીની પેઠે અને કુંડળ વગેરે ધરેણાંમાં સુવર્ણની પેઠે જે પરમેશ્વર વ્યાપી રહેલા છે; જેમ કુભાર ધડા વગેરેનું અને સાની ધરેણાનું નિમિત્ત કારણ એટલે કતા હાય છે, તેમ આ જગતનું નિમિત્ત કારણ પણ જે પરમેશ્વર છે; જે સર્વ પુરૂષાર્ય તથા પ્રપંચને જાણનાર અને સ્વયંપ્રકાશ છે એટલે જ્ઞાનરૂપ પણ પેાતેજ છે; જે વેદના ખરેદ અર્થ જાણવાને મેટા બુદ્ધિમાન દેવ જેવા પણ અત્યંત મેહુ પામે છે ( મતથી અનેક અર્થની કલ્પના કરે છે.) એવા વેદરૂપ બ્રહ્મસ્વરૂપને જે પરમેશ્વરે અતર્યામીરૂપે, આદિ કવિ બ્રહ્માના હૃદયમાં અભિપ્રાય સહિત અને પુરાણુ સહિત પ્રકાશ કા; જેમ સૂર્યના કિરણાથી મૃગજળ એટલે ઝાંઝવાનું પાણી દેખાય છે તે મિથ્યા છે, સ્થિર પાણીમાં બ્રાંતિથી · આ કાચ છે ’એવી બુદ્ધિ થાય છે, તથા કાચને વિષે આ પાણી છે' એવી બુદ્ધિ થાય છે તે જેમ સાચી નથી, તેજ પ્રમાણે તમેગુણના કાર્યરૂપ પંચભૂતાની સૃષ્ટિ, રજોગુણના કાર્યરૂપ દ્રિની સૃષ્ટિ, અને સત્વગુણના કાર્યરૂપ દેવતાઓની સૃષ્ટિ જે પરમાત્માને વિષે મિથ્યા. છે; જે પરમેશ્વર પેાતાના જ્ઞાનરૂપ પ્રકાશથી નિરંતર અવિ
6
ܕ
* જેમ મનુષ્ય આદિ પ્રાણીઓમાં પુચભૂતનું શરીર, પદ્રીએ અને તેના પ્રેરક દેવતાઓ એ ત્રણે અધિષ્ઠાતા જીવથી જુદાજ હાય છે, તેમ પરમાત્માના સ્વરૂપમાંથી પરમાત્મા મનુખ્યાદિ આકારનું સ્વરૂપ દેખડાવે તેપણ તે સ્વરૂપ સંપૂર્ણ સચ્ચિદાન દરૂપ હોય છે. લૈકિક બુદ્ધિથી તેમાં ભૌતિક શરીરની, ઋદ્ધિઓની અને દેવતાઓની કલ્પના મિથ્યા છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ઘારૂપ કપટ ટાળી રહ્યા છે; અને જે પરમેશ્વરને ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ તથા જાગૃત, સ્વપ્ત અને સુષુપ્તિ એ ત્રણે અવસ્થામાં નાશ નથી ; સર્વ પ્રપંચ અને અક્ષર બ્રહ્મથી પણ જે પર છે; તે પરમેશ્વરનું ધ્યાન ધરીએ છીએ.
... હું ઊંચા હાથ કરીને વારંવાર પેાકારૂં છું પણ મારૂં સાંભળે છે કાણું ? '' એ પ્રમાણે વ્યાસજીએ કાશીના લેાકેા પ્રત્યેકથાની જે ઐતિહાસિક કથા આચાર્યચરણે ( શ્રીદેવીનંદનાચાર્યજીએ ) શ્રવણુ કરાવી, તેનું તાત્પર્ય એજ કે ધર્માચરણ કરવાને વારંવાર ઉપદેશ કરવામાં આવે છે, પરંતુ લોકે બરાબર ધર્માચરણ કરતા નથી ; એ ફરિયાદ આજ નવી નથી. હા, હાલ એ ફરિયાદનું વિશેષ કારણ છે ખરૂં. સુખનું કારણ ધર્માચરણ છે. એ વાત તા નિઃસંદેહ છે. કેટલાક એમ સમજે છે કે, ઉદ્યોગથી દ્રવ્ય અને દ્રવ્યથી સુખ મળે છે. પરંતુ, એકલા ઉધાગથી દ્રવ્યપ્રાપ્તિ થતી નથી. તેમ એકલા દ્રવ્યથી સુખ પણ થતું નથી. જો ઉદ્યોગથીજ દ્રવ્યપ્રાપ્તિ થતી હાય તા
·
ખીચારા
મજુરા ઘણાજ ઉદ્યાગ કરે છે, પણ તેમને તેટલા દ્રવ્યલાભ કેમ નથી થતા ? અને ધણા ધનવંતા અનેક પ્રકારનાં દુ:ખને પાકાર કેમ કરે છે ?
સી કાઇ સુખની પૃચ્છા તેા રાખેજ છે. ત્યારે સર્વને સરખું' સુખ કેમ નથી મળતું ! ' અને સર્વ કાર્ય દ્રવ્યપાત્ર હતા નથી તેનું કારણ પણ શું? હું કહું છું કે સર્વ સુખનું કારણ ધર્મ છે. પછી તે ધર્મ હમણાના વા જન્માંતરને કુવલ ઉદ્યોગથીજ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
સુખ મળતું હોય તે એક ગરીબ મનુષ્યને ત્યાં છોકરો જો હેય ને તેજ વખતે તેને રાજમહેલમાં ઉપાડી જઈ રાજાની રાણીને હવાલે કરવામાં આવે છે અને તે રાણું તેને પિતાને જ પુત્ર માની લે છે. પાછળથી તેજ છોકરાને રાજપાટ મળે છે તેનું કેમ? આવા દાખલા અદ્યાપિ રજવાડામાં બને છે. ત્યારે આ બાલકે જન્મતાં વેત એવો શે ઉદ્યાગ કર્યો કે તેને રાજ્ય પ્રાપ્ત થાય? આ તેના પૂર્વ જન્મને ધમને પ્રતાપ નહીં તો બીજું શું?
ત્યારે શું ઉગ અને તેનું પરિણામ દ્રવ્ય એ સુખનું કારણ નથી? ના, ઉદ્યોગ સુખનું અવાંતર (એટલે સાધનરૂ૫) કારણ તો ખરું– જેમ કડછી રસોઈ કરવામાં છે તે પ્રમાણે-આ દૃષ્ટાંતમાં રસેઇને પદાર્થ જેમ મુખ્ય અને કડછી તેનું સાધનરૂપ કારણ છે, તેમ કડછીને ઠેકાણે ઉઘેગ અને રસોઈને પદાર્થને ઠેકાણે ધર્મ જાણ. અને કડછીને દાંડે પકડીને રાંધવાના પદાર્થને હલાવનાર તેમ ધર્માચરણ કરીને સુખ મેળવનાર પુરૂષ સમજવો.
મજકુર ઐતિહાસિક વાતમાં કાશીના લોકોએ વ્યાસઇને અભિમુખ કરી સત્કાર કર્યો અને કહ્યું આપના આવ્યાથી મેટું સુખ થશે. તેને ઉત્તર વ્યાસજીએ “માત્ર મારા આવવાથી તમને કેમ કરી સુખ થવાનું છે? તમે પોતે જ જે ધર્મચરણ કરશો તે આપોઆપ તમને સુખ મળશે” વગેરે જે આ તે ઠીક જ આપે. મહાપુરૂષના આગમનથી બેશક સુખ થાય છે, પરંતુ તેઓ મોઢેથી તેમ કહેતા નથી. તેઓ એમજ સમજે છે કે લેકે સન્માર્ગમાં પ્રવર્તે તે પિતાની મેળે સુખી થાય.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહ
મહાન પુરૂષના આવવાથી પણ જે સુખ પ્રાપ્ત થતું હોય તો તે ધર્મ દ્વારાજ. વાતે સુખનું મુખ્ય કારણ તો ધર્મ જ છે. મહાત્માના આવ્યા વિના પણ લોકે ધર્મનું સેવન કરે તે તેનું તેમને રૂડું ફળ મળેજ મળે.
આજને વિષય “સંસ્કારાદિ ધર્મ” ને હેવાથી પ્રથમ ધર્મનું લક્ષણ જે પૂર્વમીમાંસામાં કહ્યું છે, તે ભાષણ કે આ ચાર્યજીએ જણાવ્યું છે. એ પૂર્વમીમાંસાના ૧૨ અધ્યાય છે. તેને ૧લા અધ્યાયમાં ધર્મનું લક્ષણ જણાવતાં કહેલું છે કે, વિધિ તથા લક્ષણ છે પ્રમાણ જે તે ધર્મ, એ વિષે લિંગ, લોટ વગેરે જે કહ્યું હતું તે વ્યાકરણને લગતી બાબત છે, જે સર્વને સહેલથી સમજાય તેવી નથી. વિધિ એટલે પ્રેરણા. વિદ આમ બતાવે છે કે પ્રતિદિન સંધ્યા કરવી, બ્રાહ્મણને તર
છોડવો નહીં, એ વગેરે પાંચેથી પ્રેરણાને અર્થ સમજાય છે. વિદે જે બાબતની પ્રેરણા કરી છે તે ધર્મ અને જેના અભાવની પ્રેરણા કરી છે તે અધર્મ. જે વિષે “ઢળતો ધમUS ધસ્તવિપર્યયઃ' એ ક આ સભામાં ઘણીવાર ચર્ચાઈ ગમે છે. એને મુખ્ય સાર એટલો જ છે કે વેદમાં જેનું વિધાન હોય તેજ ધર્મ. પૃથ્વી પર જેટલા ધમ પ્રર્વતે છે તે બધા વેદ. માંથીજ નિકળેલા છે. જે વેદની વિરૂદ્ધના ધમે છે તે વેદ પછી થએલા છે, કેમકે તેમાં વેંદની નિંદા કરેલી હોય છે. જે તે વેદની અગાઉના હેય તો તેમાં વેદ તથા વૈદિક ધર્મની નિંદા કેમ કરવામાં આવી હોય? આમ બોલવામાં મારો વિચાર બીજાના ધર્મની નિંદા કરવાને બીલકુલ ન સમજો. હમણા જે ધર્મમાર્ગે ચાલેલા છે તે કોઈ દ્વારા ઈશ્વરેજ ચલાવ્યા હોય ત્યાં
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે માણસોએ પિતાપિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ચલાવ્યા હોય તે વિષે મારું કાંઈ કહેવું નથી. પરંતુ, વેદ એ ઈશ્વરની વાણું છે એટલું જ નહીં, પણ ઈશ્વરનું શબ્દરૂપ સ્વરૂપ છે એમ કહેવાને હરકત નથી. ફર્મ પુરાણમાં કહ્યું છે કે, વેદ વિના બીજુ કોઈ ખરા ધર્મને કહેનાર નથી. અને જે વેદ વિરૂદ્ધ આચરણ કરે તેને તિજથી બહાર સમજવા. યાજ્ઞવલ્કય સ્મૃતિમાં ધર્મને ઉપદૂધાત કરીને તેના પ્રમાણ, ધર્માચરણ કરવાની જરૂરીઆત વગેરે બાબતો આરંભમાં દર્શાવેલી છે. અને તે પછી સંસ્કારની બાબત લખેલી છે, જેના ૧-૭ લોક ટીકા સહિત ભાષણ ક તરફથી કહેવામાં આવ્યા છે.
આર્ય લોકોમાં જ વર્ણ છે. તેનું વિવેચન ટૂંકમા આ ઠેકણે કરવાની જરૂર છે, કારણ કે સરકારનો અધિકાર એ ચાર વણને છે. હવે વણ વિભાગનું તત્ત્વ જણાવવું જોઈએ, કારણકે હાલમાં કેટલાક લોકો તરફથી એવી આશંકા ઉઠાવવામાં આવે છે કે, બ્રાહ્મણ ક્ષત્રિી છે. જે વર્ણવિભાગો છે તે પાછળથી પડે લા છે. કેમકે પ્રથમથી જ તેમ હોય તે જુદી જુદી જાતે જેતાવેત જ ઓળખાવી જોઈએ, જેમ હાથી, ઘેડા, ગાય વગેરે જુદી જુદી જાતના ચોપગાં પ્રાણી છતાં, તે દરેકને જુદે જુદે નામે ઓળખીએ છીએ તેમ. આ શંકા અસંભવિત નથી, પણ તેને ખુલાસો આમ છે, કે આફ્રિકાના હબસી કે વિલાયતના ગેર લોકોને જોઈને આપણે શું એટલું નહીં પાર
ખી શકીએ કે તેઓ આપણાથી જુદી જાતનાં છે અને તેમાં પણ અમુક હબસી અને અમુક ટોપીવાળ? ત્યારે મનુષ્યમાં અવાંતર જાતિ ઓળખાતી નથી એમ તે કહેવાયજ કેમ? આ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
કૃતિ અને ચામડીના રંગ ઉપરથી જે રીતે જુદા જુદા દેશના મનુષ્યમાં અવાંતર ભેદ છે તે પારખી શકીએ તે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રી, વૈશ્ય વગેરે જાતિ વિષે પણ તેજ પ્રમાણ કેમ ન સંભવ? ત્યારે કઈ કહેશે કે હાલ કેમ એ પ્રમાણે બરાબર નથી ઓળખી શકાતા? પણ તે ન ઓળખાવાનું કારણ આજ વિષયના સંબંધમાં આગળ કહેવામાં આવશે. હાલ તે એટલું જ જણાવવું બસ થશે કે, એ ચારે વણે પોતપોતાના લક્ષણ ઉપરથી એટલે કે, મુખનું તેજ, શરીરને બાંધે ઇત્યાદિ જોતાંજ ઓળખાવી જોઈએ.
વ્યાકરણ મહાભાષ્યના નયન પ્રકરણમાં આ બાબતને વિચાર કરે છે. તેમજ નવા “મારૂતશક્તિ* નામના ગ્રંથમાં પણ આ વિશે કેટલુક લખવામાં આવ્યું છે. ચારે વર્ણ તેમની મુખચર્યા વગેરે પરથી આમ ઓળખી શકાય–બ્રાહ્મણની કાંતિ તેજસ્વી અને તેમનાં શરીરને બાંધે દઢ હોવો જોઈએ; ક્ષત્રીઓનાં શરીરને બાંધો મજબુત અને તેમને બહુ લાંબા હેવા જોઈએ; વૈશ્યનાં શરીરને બાંધે એ બંનેથી જુદાજ પ્રકારને એટલે બ્રાહ્મણોથી સખત અને ક્ષત્રીઓથી પો; અને શુદ્રના શરીરને બાંધે કઠોર, ચામડીને રંગ કાળો અને વિકૃત વેશ એમ વર્ણવેલું છે. આ પ્રમાણે બધાને માટે હોય એમ નહીં, પરંતુ વ્યભિચાર વગેરે દુરાચાર બંધ હતા તે કાળમાં દરેક વર્ણના ગુણે સ્પષ્ટ પરખાતા હતા. વિદ્યા, દયા, ક્ષમા, શમ, દમ, તપ, સહનશક્તિ ઇત્યાદિ ગુણે જેનામાં મુખ્ય જણાય
* કોઇએક સન્યાસીએ “સહસાક્ષ” નામે કરેલા પુતક, શ્રી કનૈયાલાલજી મહારાજે “પ્રાભંજન” નામથી કરેલા ખંડન ઉપર પંડિતશ્રી લાલજીએ કરેલી ટીકા.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
તે બ્રાહ્મણ, તેજસ્વીપણું, શુરવીરતા, લડાઇને પ્રસંગે પાછું ન કરવું, જેને હુકમ કરે તેનાથી તે કામ કરવાની ના ન પડાય એટકા કરપ ઇત્યાદિ ગુણે જેનામાં મુખ્ય હોય તે ક્ષત્રી ; વ્યાપારતી કળા, દ્રવ્ય સંચય કરવાની બુદ્ધિ, દેશેાપયેાગી પદાર્યને સંગ્રહ કરવાની અને સંગ્રહુ કરેલા પદાર્થની ચતુરાઇથી સંભાળ રાખવાની ટેવ, ખેતી, ગાયનું રક્ષણ વગેરે કરવાની કુશળતા ઇત્યાદિ ચણા જેનામાં પ્રધાનપણે હાય તે વૈશ્ય; અને યંત્રકળાની પ્રવૃત્તિ, શિલ્પવિદ્યાનું જ્ઞાન, અનેક પ્રકારની કારીગરી, તથા બધી જાતની કળામાં કુશળતા, ગાવું, નાંચવું અને જિ વર્ગની સેવા કરવી એ વગેરે ગુણે જેનામાં સ્વાભાવિક હેય તે શૂદ્ર—એમ વર્ણન છે. પ્રાચીન ગ્રંથોમાં રાત્રધર્મના પ્રસંગમાં સંચાનું વર્ણન છે. આ મારૂં ખેલવું હાલ જેમ કેટલાક લોકો વેદમાંથી તાર, નળ, આગગાડી વગેરે કહાડી આપે છે તેવું નથી. પણા શાસ્ત્રામાં સંચાઓનું વર્ણન છે, પણ તે હાલ જેવા સંચા અંગ્રેજ વગેરે લેાકેા બનાવે છે, તેવાજ હા કે જુદી જાતના હૈ। તે વિષે મારૂ કહેવું નથી. ત્યારે બધા માણસામાં તે તે વર્ણના શાસ્રાક્ત ગુણો કેમ માલમ પડતા નથી ? આ આશંકાના ઉત્તર મારે દેવાના બાકી રહ્યા નથી, પણ કળિયુગના આરંભમાંજ એ વાતને ઉત્તર દેવાઇ ગયેા છે. મહાભારતના વનપર્વમાં અજગર અને યુધિષ્ઠિરનો સંવાદ છે. તેમાં એવીજ એક શકા ઉડાવવામાં આવી છે કે “ અગાઉ જાતિ ઓળખાતી હતી અને હાલ વર્તાતી નથી તેનું કારણ શું?’ તેના ઉત્તરમાં ભીમે કહ્યું કે:હું મહાશય ! વ્યભિચાર કર્મે વધવાથી જાતિમાં દૂષણુ
-
ઃઃ
=
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
લાગ્યું છે, સર્વ માંહોમાંહે અપત્યઉત્તાન કરે છે પણ .તેથી કર્ણ પદાર્થ છેજ નહીં એમ ન જાણવું.
વળી ચારે વર્ણની ચાર દેવતા છે. મનુષ્યમાં બ્રાહ્મણક્ષત્રી–વૈશ્યપણું બરાબર આવવા માટે તેમને યથાર્થ સંસ્કારો થએલા હૈાવા જોઇએ. તે બન્યું હોય તેજ તેમનામાં તે તે પણું ઉદ્ભૂત થાય છે. કહાણીરૂપે તે હજી પણ કહેવાય છે કે બ્રાહ્મણ ભગવાનના મુખમાંથી, ક્ષત્રી બાહુમાંથી, વૈશ્ય ઉદરમાંથી અને શૂદ્ર પગમાંથી પેદા થયા છે. આ વાત આજના વખતમાં માનશે કાણું ? કયા બ્રાહ્મણને ભગવાનના મેઢામાંથી નિકળી પડેલા કાઈએ જોયા છે ? અને ક્ષત્રી–વૈસ્યાને પણ ભગવાનના શરીરમાંથી નિકળતા કાણે દીઠા છે ? અને જ્યારે એમજ છે, ત્યારે બ્રાહ્મણા ભલે કહે કે અમે ભગવાનના મુખમાંથી નિકળ્યા છીએ પણ તેમનું માનશે કાણું ? જેવી રીતે બીજી વણા માતા ના ગર્ભમાંથી જન્મે છે, તેવીજ રીતે બ્રાહ્મણ વગેરે પણ માતાના ગર્ભમાંથીજ પ્રસવે છે. એ વાતની કાનાથી ના ભણાય તેમ છે? ત્યારે શું લેકાનું ખેલવું કેવલ ખાટું અને નાપાયાદાર છે ? ના, એમ પણ નથી. ત્યારે છે શું ? એજ કે બ્રાહ્મણ નામની દેવતા ભગવાનના મુખમાંથી-ક્ષત્રી નામની દેવતા બાહુમાંથી– વૈશ્ય નામની દેવતા ઉદરમાંથી-અને શૂદ્ર નામની દેવતા પગમાંથી–નિકળેલ છે. અને તે તે દેવતાના અવતારના તે તે વર્ણના શરીરમાં આવિર્ભાવ થાય છે. પરંતુ તે આવિર્ભવ ક્યારે થાય ? યથાર્થ સસ્કાર કરવામાં આવે ત્યારેજ. વળી આ ચારે વર્ષોંાના નામે પણ તે તે દેવતાના નામ ઉપરથીજ પડેલાં છે.
૧ વ્યભિચારથી સંકર પ્રજાની ઉત્પત્તિ. ૨ દેખાવું.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
હાલ તેવી દેવતાઓના આવિભાવ ખુલ્લી રીતે માલમ પડતા નથી, તેનું કારણ એજ કે એક તા કળશુદ્ધિ નથી ! ! અને બીજું સંસ્કારો બરાબર થતા નથી ! ! ! અને થાય છે તે પણ અપૂર્ણ થાય છે. ત્યારે ઢળકા સસ્કારોના આવિર્ભાવ પણ હળકાજ થાય. હાલ જો કોઈ બ્રાહ્મણ મુસલમાનનું ઉચ્છિષ્ટ ખાય તે તેને ન્યાત બહાર કરે છે, કે હવે તે બ્રાહ્મણ પીટીને મુસલમાન થયા, પરંતુ જો તેનામાં ખરેખર બ્રાહ્મણપણાને આવિભાવ હોય તે તે એટલેથીજ મટે કેમ ? જે પ્રત્યક્ષ સુવર્ણ છે તે કદી પણ કથિર થાય વારૂ ? ધેાડા, ગાય ઈત્યાદિ જનાવરને તેની જાતિમાંથી જુદાં કહાડીએ તેા તે જેમ ઘેાડા, ગાય મટીને હાથી કે શિયાળ નજ ખતે, કેમકે જાતિ હોય તે મટવાના સંભવજ નથી, તેજ પ્રમાણે કેવલ ન્યાત બહાર કરવાથી બ્રાહ્મણનું બ્રાહ્મણપણું, જો તે ખરા સંસ્કાર પામેલા બ્રાહ્મણુ હોય, તેા જાયજ નહીં. હા, બ્રાહ્મણનું બ્રાહ્મણપણું તેા ત્યારે મટે, કે જ્યારે તેના શરીરમાં જે વિશેષ દેવતાનું સંનિધાન થાય છે તે દેવતા તિરોહિત થાય, એટલે બ્રાહ્મણનામની દેવતાના તિરાહિત થવાથી તેનું બ્રાહ્મણુપણ... મટી જાય; અને મુસલમાન વગેરેનું ખાવા જેટલે દરજ્જે જો તેની મતી ભ્રષ્ટ થઈ, તા તે દેવતા તિરહિત થાયજ થાય.
ચારે વધુમાં આદિ ત્રણુ વધુ દ્વિજ કહેવાય છે. પરંતુ હાલ કેટલાક ક્ષત્રી, વૈશ્ય જેમણે ઉપનયનાદિ સકારા છોડી દીધાં. તેમને એ સંજ્ઞા યાગ્ય નથી. ક્રેજ સ’જ્ઞાના અર્થ એ વખત જન્મ થવા” એવા થાય છે. માતાના ગર્ભમાંથી જે પ્રત્યક્ષ જન્મ થાયછે તે એક અને યજ્ઞાપવિત ( જનાઈ)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધારણ કરવાથી તે વર્ણની દેવતાને આવિવ થવે તે બીજે. હાલ માત્ર માબાપ ઉપરથી જાતિ ઓળખાય છે. અમુક બ્રાહ્મણ, અમુક ક્ષત્રી, અમુક વૈશ્ય એમ કહેવાનું કારણ હાલ માત્ર તે તે વર્ષના રસ્ત્રીપુરપથી ઉત્પન્ન થયું તે જ રહ્યું છે. પરંતુ ખરી રીતે તો તે જતિનો આવિભૉવ ઉપનયન સંસ્કાર થવાથી થાય છે. માટે તેને બીજો જન્મ ગણે છે.
પિડા સંસ્કાર ચાર બંગના છે. પદના સંસ્કાર મંત્ર રહિત અને ત્રણ વર્ષના વેદ મંત્ર સહિત થાય છે. એ પળસરકારમાં પહેલો સંસ્કાર ગર્ભધાન--સ્ત્રી પર થયા પછી તેને સ્ત્રીધર્મ એટલે રજોદર્શન પ્રાપ્ત થયા પછી કરવામાં આવે છે. આ સંસ્કાર થવાથી સ્ત્રીને પિતાના ઉદરમાં વૃદ્ધ ગર્ભ ધારણ કરવાનો અધિકાર થાય છે.
બીજો પુંસવન સંસ્કાર છે. એ હાલ ગુર્જર પ્રાંતમાં તે નહીં જેવો જ રહેલો છે, એ પુંસવન જે પંચમાસીને નામે હાલ ઓળખાય છે તેજ. આમાં,હમણું ડોશી શાસ્ત્ર પ્રમાણે
* આ ઉપરથી નીચલા લોકની સત્યતા માલમ પડે છે.
जन्मना जायते शूद्रः संस्काराद् द्विज उच्यते। वेदाभ्यासी भवेद्विप्रो ब्रह्मजानाति ब्राह्मणः ॥
જન્મતી વેળા તે સર્વ શુદ્ર જેવાજ સમજવા, સંસ્કાર (જનોઈ આદિ) થયા પછી ડિજ એવી સંજ્ઞાથી ઓળખાય છે, વેદનો અભ્યાસ કર્યાથી વિપ્ર કહેવાય છે અને બ્રહ્મને જાણે અર્થાત્ બ્રહમઝાની થાય ત્યારે જ તે બ્રાહ્મણ પદને પાત્ર ઠરે છે.
પ્ર૦ ક
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાખડી બાંધવા વગેરે પ્રકાર કરવામાં આવે છે, એ સંસ્કાર ગર્ભ રહ્યા પછી પાંચમા મહિનામાં કરવાનું શાસ્ત્રમાં લખેલું છે, તેથી પંચમાસ ઉપરથી પંચમાસી બની ગયું.
ત્રીજે સીમાંતોન્નયન સંસ્કાર જેને સંસ્કૃત અગ્રગ્રહણ ઉપરથી ગુજરાતીમાં અગરણી કહે છે કે, સીમંતોન્નયન એટલે “ ભાથું હેળી સે (સીમંત) પાડે તે વગેરે જેમાં કરવામાં આવે છે તે.
આ ત્રણે સંસ્કાર એકજ જાતના છે. વળી સંસ્કારના બે ભેદ છે. (૧) આધાર સંસ્કાર અને (૨) આધેય સંસ્કાર. કાંઈ વાવવું હોય તો તેના રક્ષણ માટે ખેતરની આસપાસ વાડ કરવી તે આધાર, અને તેમાં બીજવાવવું, પાણી છીંપવું એ વિગેરે કરવું તે આધેય. જેમ વાડ એકવાર બાંધે તે તે બસ છે, પ્રત્યેક વાવેતરે તે બાંધવાની જરૂર નથી, તેમ ઉપલા ત્રણે આ ધાર સંસ્કાર છે, માટે તે પ્રત્યેક ગર્ભ વખતે કરવાની જરૂર પડતી નથી.
ચોથે જાતકર્મ સંસ્કાર, તેમાં પિતા પિતાનું જુનું જોઈ નાળ બાંધવાને માટે આપે છે, તે વગેરે કરવાનું છે.
પાંચમો નામકર્મ સંસ્કાર. તેમાં પિતાએ છોકરાનું અગીઆરમે દહાડે નામ પાડવું તે. હાલ કોઈ પાસે નામ પડાવે છે તે શાસ્ત્ર પ્રમાણે નથી, કેમકે પિતાના ઈષ્ટ દેવ કે કુળદેવતા તેમજ પિતાના વંશના પૂર્વ પુરૂષોના નામને વિચાર કરીને પિતાને - ગ્ય લાગે તે નામ પોતાના બાલકનું પાડવું જોઈએ.
છ નિષ્ક્રમણ સંસ્કાર જેમાં છોકરાને ઘરથી બહાર કહાડવામાં આવે છે તથા સૂર્યદર્શન કરાવવામાં આવે છે તે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમો અન્નપ્રાશન સંસ્કાર એટલે છોકરાને અન્ન ચટતે. ડવુંએ છ મહિને કરવાનું કહેલ છે.
આઠમે ચાલ સંસ્કાર એટલે બાલ મુવાળા ઉતરાવવા તે. આ સંસ્કાર કેટલાક ૧ વ. કેટલાક ૩ વર્ષે અને કેટલાક પ વર્ષે કરે છે. પણ વાસ્તવિક જોતાં ત્રીજે વર્ષે જે જોઈએ. " નવમે ઉપનયન સંસ્કાર એટલે છોકરાને જનોઈ દેવી તે. ઉપરના સર્વ સંસ્કારે અનુક્રમ પ્રમાણે કરવામાં ન આવ્યા હોય, અને ઘણું કરીને તેમજ બને છે માટે, હાલમાં તો જોઈ દેતી વખતે તે બધા સંસ્કારો સાથે કરવામાં આવે છે.
એ પછી ૧૦મે મહાનામની સંસ્કાર. ૧૧મે મહા વત સંસ્કાર. ૧૨મે ઉપનિષદ્રત સંસ્કાર. અને ૧૩ મે ગોદાવ્રત સંસ્કાર. આ ચાર પ્રકારના વ્રતો તો ઘણા ખરાને કાને પણ પડ્યાં નહીં હોય, તો પછી તે કરવાની તો વાત જ શી? એ સંસ્કારે ગુગૃહે. વિદ્યાભ્યાસ કરવા માટે કરો રહે ત્યાં થતા હતા, તેથી લોકોમાં તે અપ્રસિદ્ધ રહ્યા છે.
૧૪ મે સમાવર્તન સંસ્કાર. એમાં ગુરૂને ઘેરથી વેદ ઇત્યાદિ ભણીને ગુદક્ષણા આપીને પાછા આવવું તે પ્રકાર છે. અને ૧૫ મે વિવાહ સંસ્કાર તથા ૧૬ મે એટલે છેલ્લો અંતેષ્ટિ સંસ્કાર. એ રીતે વખત ભરાઈ જવાને લીધે એક સાંકળીઆની પેઠે હું સંસ્કારના નામ માત્ર ગણાવી ગયે. જે એકેક સંસ્કારનું યથાર્થ વર્ણન કરવા બેસીએ તો દરેકને માટે એકેક દિવસ પણ ઓછા છે.
હાલ લોકોમાં સંસ્કાર ઉછિન્ન થએલ છે. જેવું બીજ તેવું ખાતર હેય તોજ ઉત્તમ પાક ઉતરે. હાલ સંસ્કારરૂપી ઉત્તમ રીતિનું ખાતર ન મળવાથી આપણું લેકનું શર્ય, તેજ, સંપત્તિ, સત્તા વગેરે ક્ષીણ થએલ છે અને •
જ છૂટી ગયા છે.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથીજ આપણી આ વિપરીત દશા થઈ છે. બંધના વખતથી ક્ષત્રી, વેની જનોઈ ઉતરાવવામાં આવી–ને પછી મુસલમાની રાજ્યનું જોર વધી પડયું તેથી ધીમે ધીમે લોકોને સંસ્કાર છુટતા ગયા. ક્ષત્રી ધના સંસ્કાર છુટયા છે. એટલું જ નહીં પણ હાલ હમારા બ્રાહ્મણોમાં પણ પૂરા સંરકાર કયાં બને છે !!!
હાલ સ્વધર્મ પાળવાને પહેલાં જે રાજકીય જુલમ નથી એજ આ મહારાણીથીના પરાજયની બલિહારી છે. માટે સિ કોઈએ પિતાના સંસ્કારે જે કંઈ છુટયા હોય તે પાછો શરૂ કરવા જોઈએ તથા શાસ્ત્ર પ્રમાણે યથાર્થ ધર્માચરણ કરવું જોઈએ.”
છેવટે ઈશ્વર પ્રાર્થના કરતાં પણ એમ કહ્યું હતું કે, “હે પ્રત્યે ! આપે ધર્મ પુરૂષાર્થ બનાવ્યું છે અને તેને પાડ્યો જે સંસ્કારે, તે લોકોમાં હાલ બરાબર રહ્યા નથી, તે મજબૂત પાયા વિના ઈમારત કેમ ટકી શકશે? માટે આપ અમને ધર્મમાં પ્રવર્તાવો અને ધર્મનો ઉદય કરો કે જેથી (ધર્મ છુટવાથી) હમારી સત્તા, સંપત્તિ, બળ, યશ ઈત્યાદિ જે જતું રહ્યું છે તે પાછું પૂર્વવત્ પ્રાપ્ત થાય. એજ આપના ચરણમાં પ્રણામ પૂર્વક પ્રાર્થના છે.”
આ પ્રકરણની સમાપ્તિ પંડિતશ્રીના ઉપરના બેલોથી કરતાં, આ પંડિતશ્રીને વિષે બંધાતી કલ્પનાઓ આ ઠેકાણે લખીને પાનાં રેકવાને બનતું નથી તેને માટે ક્ષમા ચાહીએ છીએ. માત્ર
એટલું જ કહેવું બસ છે કે• ગો રોનો વર પારૂપ ન ર સુધ? (૧૦)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
પ્રકરણ ૪.
પાછલા પ્રકરણ ઉપરથી વાંચનારના જોવામાં આવ્યું હશે કે ગોસ્વામિ શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજીએ પોતાના વૈદિકધર્મની આવશ્યકતાના પ્રથમ આપેલા ભાષણમાં ૧૬ સંસ્કારોનું નામેચ્ચારણ માત્ર કરી, તે ષડશ સંસ્કારની કંઈક ધ્વનિ તેમણે આપણું કાન ઉપર નાંખેલી, તેની અસર લો કેપર કેટલી અને કેવી થઈ અને થશે તેનું અનુમાન કરવા અને તે ઉપર લંબાણથી ભવિષ્ય ભાખવાને સમય નથી. જે શાસ્ત્રને આધારે એ ઉપદેશ એમણે આપણને કર્યો, તે શાસ્ત્રના જ્ઞાતા તથા અભ્યાસીઓનો પણ યથાસત્કાર કરવાને આ મહારાજશ્રી ચુક્યા નથી. દ્વિતીય ષ વદ ૨ વાર સામે તારીખ ૨૮ મી જુનને દિને મુંબઈને શાસ્ત્રી પંડિતોને એક મેળાવાડે એમણે પોતાને ઉતારે કર્યો હતું. આ મેળાવડામાં આ સંપ્રદાયના ભૂષણરૂપ પંડિત શ્રી ગદૂલાલજીને મુખ્ય રાખીને, એલફીન્સ્ટન કોલેજને ન્યાયશાસ્ત્રી ભીમાચાર્યજી અને વ્યાકરણશાસ્ત્રી રાજારામ બોડસ, શાસ્ત્ર કાશીનાથ ગેલેલકર, મહારાજશ્રી કનૈયાલાલજીના નારાયણ શાસ્ત્રી, પંડિત ગલાલજીની વિદ્યાલક્ષ્મી પાઠશાળાના અધ્યાપક વાસુદેવાચાર્ય, કૃષ્ણશાસ્ત્રી મહાબળ, ભાળચંદ્રશાસ્ત્રી,શાસ્ત્રી રમેશજી વિગેરે મુંબઈના ઘણું સારા સારા શાસ્ત્રીઓ તેમજ ઘણું એક પુરાણું કે, વ્યાસજીએ, જ્યોતિષીઓ વિગેરે આસરે ૨૦૦ સંસ્કૃત હાજર હતા. તેમાંના પ્રથમ વર્ગના દરેક શાસ્ત્રીને પાંચ પાંચ, બીજા વર્ગનાને બેબે અને સર્વ સાધારણુ શાસ્ત્રી પુરાણુઓને અનેક રૂપીએ દક્ષણ આપી મહારાજશ્રીએ તેમને
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્કાર કર્યો હતો. શાસ્ત્રીઓમાંના બે ચાર જણાએ કયાકરણ, ન્યાય અને વેદાંત ઉપર સંસ્કૃતમાં વાદ વિવાદ કર્યો હતો. આસરે ૫૦૦ ઉપર સંભાવિત અને સાધારણ વૈષ્ણવ શ્રેતાઓ પણ ત્યાં આવેલા હતા. પરંતુ, વિષય અને ભાષા બંનેથી અજાણ્યા ઉપલા સંસ્કૃત વાદમાં તેમને શેને રસ પડે? પ્રાચીન કાળમાં જ્યારે સંસ્કૃત ચાલુ ભાષા હતી અને તે હિંદુસ્થાનમાં ઘેરઘેર બેલાતી હતી, ત્યારે આજે તે અપરિચિત શ્રમસાધ્ય થઈ પડી છે !! આ સંસ્કૃત-અરે! દેવવાણું જાણી લેવાને યુરોપખંડના લોકે જ્યારે ઉમંગથી ઉગ કરે છે, ત્યારે આપણે આર્ય લોકો, જેઓના મન પરથી સંસ્કૃતને સંસ્કાર કંઈક કાળ થયાં આટલા આટલા પ્રતિકૂળ સંયોગ વતિ ગયા છતાં હજુ ખસ્યો નથી–તેના અભ્યાસ માટે ખુદ બ્રાહ્મણ જેઓ પિતે ભગવાનના મુખમાંથી ઉત્પન્ન થયાને દાવો કરે છે, તેઓ પણ જોઈએ તેવો ઉદ્યોગ ન કરતાં આળસુ તથા લાડુભટોમાં ખપે છે, એ શું શેડા ખેદની વાત છે !! પરંતુ એ બાપડા એકલાઓનેજ વાંક નથી. કેટલાક બ્રાહ્મણે શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરે છે ખરા, પણ તેઓને આશ્રય કે ઉત્તેજન કોણ આપે છે? વૈષ્ણવ ધર્મ ગુરૂઓમાં તપાસીએ તો વૈકુંઠવાસી ગોસ્વામી શ્રીમદ્
જીવણલાલજી મહારાજ દરમાસે એવા શાસ્ત્રી પંડિતેના મેળાવડા કરી ધર્મચર્ચા ચલાવતા હતા. ત્યાર બાદ કોઈ પણ મહારાજે મુંબઈમાં આવા મેળાવડા કરી શાસ્ત્રીઓને સત્કાર કર્યો હોય તો, આ શ્રીમદ્દ દેવકીનંદનાચાર્યજીજ છે. તેમણે પોતે એક મેળાવડે કરેલો એટલું જ નહિ, પરંતુ જે સંભાવિત વૈષ્ણો તરફથી એમને પધારામની વિનતિ કરવામાં આવતી, તેમને એઓ સ્પષ્ટ કહેતા હતા કે, તમે લોકો
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
જોઈએ તે મને બીલકુલ ભેટ ના ધરતા, પણ સંપત્તિ પ્રમાણે, બે ચાર શાસ્ત્રીઓને બેલાવી તેમને યથા શ. ક્તિ સત્કાર કરજે. અને તેજ મુજબ તેઓ મુંબઈમાં હતા તે દરમ્યાન કેટલેક ઠેકાણે બનેલું પણ ખરું. તેમાં પહેલ કરનાર ઠકર કુળદાસ કુરજીનું નામ આ ઠેકાણે નેંધવાને ભુલવું જોઇતું નથી. આ શેઠે અત્રેની હાલાઈ ભાટિયા મહાજન વાડીમાં પહેલ વહેલે તે એક મેળાવડ શ્રીમદ્દ દેવકીનંદનાચાર્યજીની સૂચને ઉપરથી પ્રસિદ્ધ પંડિત ગલાલજીના અધ્યક્ષપણા હેઠળ કર્યો હતો. જેની નોંધ લેતાં અમને સાનંદાશ્ચર્ય એટલા માટે થાય છે કે, ત્યાં શાસ્ત્રી પંડિતો સિવાય આ નગરીના ધનવાન વૈષ્ણવો અને તેમાં મુખ્યત્વે કરીને ભાટિયાઓને આમંત્રણ હતું. તેમાં શેઠ મુળજી જેઠાવાળા વિગેરે જુના વિચારના એવા ઘણું ચુસ્ત વૈષ્ણ હાજર હતા તે સમયે સમયે આનંદઉદ્ગાર કહાડતા હતા. આ સગુરૂ સમાગમનું કાંઈ નહાનું પરિણામ ન કહેવાય.
બ્રાહ્મણે સંસ્કૃતનારહસ્યને અભાવ રાખે છે તે અતિ ખેદ કારક છે ખરું, પરંતુ તે ખેદ દૂર કરવાને આ લોકો તન મન ધનથી ઉગ કરે એવી આર્ય બંધુઓને પ્રેરણું કરે એટલી ઈશ્વર પ્રતિ પ્રાર્થના કરી મૂળ વાત પર આવીએ.
એ દિવસે શ્રીમદ્દ દેવકીનંદનાચાર્યજીના શાસ્ત્રી કનૈયાલાલ અને રચેલે “પાદુકા પૂજન” સંબંધી ગ્રંથ મહારાજશ્રીના શાસ્ત્રી પન્નાલાલે વાંચી સંભાળાવ્યો અને તેને સાર શ્રી કનૈયાલાલજી મહારાજના નારાયણ શાસ્ત્રીએ વ્રજ ભાષામાં સર્વને જણાવ્યું હતું. આ બાબત પર ત્યાં આવેલામાંના જે જે ગૃહસ્થ શંકા
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
ઉઠાવી હતી, તેમાંની કેટલીક ખુલાસે તેજ દિને કરવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ વખત ભરાઈ જવાથી બાકીની શંકાઓનું સમાધાન કરવા માટે બીજો દિવસ નિમવામાં આવ્યો હતો. તે પ્રમાણે વદ ૭ને વાર શનેઉ તારીખ ૪ થી જુલાઈને દિવસે ચંદાવાડીમાં મુંબઈ શહેરના વૈષ્ણની એક ખાસ મેટી સભા મજકુર વાડીના વિશાળ દિવાનખાનામાં ભરવામાં આવી હતી. જેમાં શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજીને ત્યાં ચાલતા પાદુકાનાદિ પ્રકારોમાં સર્વ કોઈને જે કાંઈ શંકા કે સંદેહ હેય તે પુછવાને છૂટ આપેલી હતી. તે પ્રમાણે વૈષ્ણએ પુછેલી એકેએક શંકાના ખુલાસા પણ મહારાજશ્રીના શાસ્ત્રીઓએ તથા તેમણે પિત કર્યા હતા. જેમાં શાસ્ત્રને વચને અને પ્રાચીન રીતિના દ્રષ્ટાંતો આપ્યાં હતાં. જે કોઈને કાંઈ પણ પૂછવું હોય તે બેલાશક પૂછો” એમ બે ત્રણ વાર જણાવી, જ્યારે સર્વનો એ બાબતમાં સંદેહ નિવૃત્ત થયો છે એમ જણાયું, ત્યારે સભા બરખાસ્ત કરતાં, પરમ દિવસે ગેસ્વામિશ્રી દેવકીનંદનાચાર્યજી પ્રિતે વૈષ્ણવોને વિદાયગીરીમાં છેલ્લે સારભૂત ધર્મોપદેશ કરવાના છે તે સાંભળવા સર્વ જણે આવવું એવું આમંત્રણ મહારાજશ્રીના કારભારી તરફથી જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું. એ સારભૂત ધૌપદેશ દ્વિતીય વદ ૮ ને ચંદ્રવાર તારીખ ૬ ઠી જુલાઈએ કર્યો હતો. તે અત્રે દાખલ કરીએ છીએ.
એ ઉપદેશ પહેલા પ્રકરણમાં આપેલા સૂચના પત્રના ભાધ્ધ જેવો છે, પરંતુ, એ ઉપદેશ તે પ્રથમ કરવામાં આવેલ અને સૂચના પત્રને ત્યાર પછી લખાયેલું છે માટે એ સૂચના પત્ર, આ ઉપદેશનું દહન છે, એમ આ ઠેકાણે જણાવવું ઉચિત છે. એ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
93
ઉપદેશ વાંચી સાંભળી તેનું મનન કરી તે મુજબ વર્તન કરવું એમાંજ વૈષ્ણવો તથા મહારાજેની શોભા તથા સદ્ધર્મ સચવાય એમ છે. મહારાજશ્રીને એ ઉપદેશ સાંભળવા માટે ત્યાં ૧૫૦૦ કરતાં વધારે વૈષ્ણવો મળ્યા હતા. ચંદાવાડીને આગળ પડતો આખો હલ ખીચોખીચ ભરાઈ ગયો હતો. શ્રીમદ્ દેવકીનંદનાચાર્યજીનો વેષ્ણપ્રત્યે
સારભૂત ધર્મોપદેશ
– –– મને મુંબઈ આવ્યાને બે અઢી મહિના થયા. આ ટૂંક સમયમાં અત્રેના અમારા વર્ગના મહારાજેની તથા વૈષ્ણની જે રીતભાત મારા જેવામાં આવી તે વિષે મારે કેટલીક ભલામણ કરવી જોઈએ. અમારા પૂર્વ આચાર્યો જેવી રીતે આ સંપ્રદાયનું સત્ય સ્વરૂપ સમજીને તથા શુદ્ધાદ્વૈત સિદ્ધાંતનું સંપૂર્ણ સાન મેળવીને પોતે વૈષ્ણવોને તેવો ઉપદેશ કરતા હતા, તેવી જ રીતે અમે લોકો એ જ્ઞાન મેળવીને વૈષ્ણવોને ઉપદેશદ્વારા તે આ પવું જોઈએ. હમણુ કેટલાક સમય થયાં વૈભવ અને દ્રવ્યની લાલસામાં તથા મોજશોખમાં પડવાથી અમે લોકોએ તે છડી દીધું છે એ દુર્ભાગ્યની વાત છે.
હાલ કેટલાંક ન્યૂસપેપરમાં આ સંપ્રદાયની નિંદા અમારા વાંચવામાં આવે છે તથા લેકમાં પણ ઘણુંબેલાય છે. જે તેમાંનું લેશ પણ ન બનતું હોય તે કેઈથી આટલે દરજે આ પિકાર કરી શકાય જ નહીં. આમ થવામાં દોષ કેવલ મહારાજેનો જ છે એમ નહીં, અમ લેકે જે કાંઈ કરીએ છીએ તેને ઉત્તેજન આપનારને પણ પુષ્કળ દેષ છે. વૈષ્ણવોએ અને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારામાં કંઈપણ દોષ દેખાય તેને ઉત્તેજન ન આપતાં તે દૂર કરવાને યત્ન કરી જોઈએ. માણસ માત્ર તેને જેવો સંગ મળે છે તેવા સદગુણ વા દુર્ગુણ શીખે છે. માટે અમે લોકો દુરસંગથી કોઈ દુર્ગુણ શીખ્યા હોઈએ તો તે તજવવા વૈષ્ણવ તરફથી પ્રયન વે જોઈએ. ટકાયત શ્રીગીરધરજી મહારાજની બાળવયમાં જ તેઓના ખિતૃચરણ પરલોક પધારવાથી તેઓ ત્યાંને ગુર લેકના કુસંગમાં રહ્યા અને ભાંગ આદિ વ્યસન તેમને લાગ્યું. તે ગુર્જરોનો ઉપદ્રવ એટલે સુધી વધી પડ્યો કે શ્રીનાથજીની તથા મહારાજશ્રીની અડધી ભટ તેઓએ લખાવી લીધી. જે કાંઈ ભેટ આવે તેમાંથી અડધો અડધ તેઓ વંચી લેતા હતા. એકવાર એવું બન્યું કે કૃષ્ણગઢના રાજ ક. લ્યાણસિંહે રૂપાની એ કમાન મેકલી. તે બેમાંની એક કમાન પણ પેલા ગુર્જર લેકે ઉઠાવી ગયા. તે કમાન રાજાની નજરે કઈ ઠેકાણે પડી, જે જોતાં જ તેમને લાગ્યું કે આ ઠાકોરજીની કમાન આંહીં કયાંથી? અને એકદમ તેની તપાસ કરવા “શ્રીનાથદ્વાર ગયા. તો ત્યાં મહારાજ વગેરેને ભાંગ પી નિશામાં ચકચુર થએલા દીઠા. મારે જણાવવું જોઇએ કરી વરતુ ન લેવાનું આપણા શાસ્ત્રમાં જ કહેવું છે એમ નહીં, પણ મુસલમાન. અંગ્રેજો ઇત્યાદિના શાસ્ત્ર ગ્રંથોમાં પણ તેને નિષેધ કરેલ છે. પછી રાજા કલ્યાણસિંહે તપાસ કરી તે ગુર્જર લોકોને મોટો ત્રાસ તેમના દીઠામાં આવ્યું. આવું જઈને રાજાએ મહારાજના ખવાસને બેલાવી હુકમ ક્યા કે આજ પછી તારે મહારાજને ભાંગ કે બીજી કોઈ પણ કરી વસ્તુ કદી આપવી નહીં; આપશે તો તને ખાસડે મારી કાઢી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુકવામાં આવશે. આમ કહી કલ્યાણસિંહ વિદ્યાનગર ગયા અને ત્યાંના રાજા કૃષ્ણદેવને ઉપલી હકીગત કહી સંભળાવી. તથા પિતાની તરફથી ભલામણ કરી કે આ ગુર્જર લોકોને સ્પર્શ પણુ મહારાજ ન કરે તેવો બંદોબસ્ત રહેવો જોઈએ. કૃષ્ણદેવે ક, પૃથ્વીનાથે, એટલું કામ આપજ કરે. એથી રાજા કલ્યાસિંહ પિતાની રાજધાનીમાં આવ્યા અને પ૦૦ આદમીનું લકર, તરવાર, બંદુક વગેરે લઈ પાછા શ્રીનાથદાર ગયા અને ત્યાં મુકામ કર્યો. ત્યાં મહારાજશ્રીના કેફી મંડળમાં હળીમળી ગયા. એક દહાડે લાલબાગમાં–બીજે દહાડે મોહનબાગમાં–એમ જુદે જુદે ઠેકાણે ઉજાણીઓ થવા લાગી. તેમાં ભાંગ, અફીણ વિના તો ચાલેજ શેનું ? એમ કરતાં મહિને માસ વિત્ય અને મહારાજ તથા તેમના સાથી ગુર્જર લોકોને રાજાપર પક વિશ્વાસ બેઠો. એટલે રાજાએ મહારાજને વિનતિ કરી કે મને અહીં રહ્યાને ઘણું દિવસ થયા, માટે મારા જતાં પહેલાં એટલે આવતી કાલે આપણે એક મોટી ગોઠ કરીએ. તેમાં આપશ્રીને તથા સર્વ ભાઈએને મારે સેનાનાં કડાં સાંકળાં તથા શાલ દુશાલા વંહેચવા છે. માટે જેઓ આપના કૃપાપાત્ર હોય તે સર્વેને નોતરવા. કડાં સાંકળની વાત સાંભળી એટલે કૃપાપાત્ર અને આકૃપાપાત્ર
જણે આવીને અડી ગયા. સર્વ મંડળ એકઠું થયું. રાજા કલ્યાણસિંહ તથા શ્રીગીરધરલાલજી પણ ત્યાં પધાર્યા. સઘળાઓને સારી પેઠે નિશો કરાવ્યો. રાજ કલ્યાણસિંહે આ મોટી મીબનીને દિવસે જોધપુરના રાજા વિસિંહજીને પણ ત્યાં તેડાવ્યા હતા. વિજ્યસિંહજી પિતાની સાથે કડાં, સાંકળ,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
શાલ દુશાલાના ગાંસડા લેતા આવ્યા છે એમ જણાવ્યું હતું. પરંતુ, વિજયસિંહજીએ, કલ્યાણસિંહજીના સંકેત પ્રમાણે માત્ર બેજ ગાંસડામાં એકમાં કડાં સાંકળા તથા બીજામાં શાલ દુશાલા આણે લાં અને બાકીના બધાં ગાંસડામાં દોરડાં આણેલાં હતાં. આ બેઉ રાજાઓએ પિતાપિતામાં એ સંકેત કરી રાખ્યો હતો કે હું ઇસારે કરું કે તરત આ અફીણુઆઓને પછવાડેથી પકડી પાડે એવો તમારી ફેજને હુકમ કરો, અને તમે ઈસારે કરશે એટલે બેસી જઈ મારા તરફની હારના માણસને પાછળથી પકડી લેવાને હું મારા સિપાઈઓને હુકમ કરીશ. પછી પિલા વિદાયગીરી લેવા આવેલા બધાઓને બે પંક્તિ કરી બેસાડી દીધા. તે બંને હારની પછવાડે બંને રાજાઓએ પિતાપિતાના સન્યની પલટન ઉભી રાખી. તેને આગળને નાકે મહારાજ શ્રી બીરાજમાન હતા. અને તેની જોડે બેઉ પાસે બંને રાજા પિતાના સૈન્યની પંકિતને નાકે ઉભા રહ્યા હતા. આ જમવા બેસનાર આસરે ૨૦૦ માણસ હતું અને રાજાઓનું બબે સે માણસ અકેક કારમાં તથા બાકીના છુટા ફરતા હતા. જે રાજાઓએ આંખને અણસાર કર્યો કે બે સિપાઈઓએ મને બી અકેક અફીણીને પકડી લીધે. બીજા ફરતા સિપાઈઓએ દોરડાંનાં ગાંસડી છોડી સરવેને ઝટ બાંધી લીધા. આ પ્રમાણે પિતાના કૃપાપાત્રોની વલે થતી જોઈ શ્રીગીરધરજી મહારાજે રાજાપ્રત્યે કહ્યું, આ તમે શું કરો છો? તેને ઉત્તર કલ્યાણસિંહે એ
દીધો કે, “પાનાથ મંત્ર અને સમય નહિ દે.”અને સર્વ બંધીવાનને કીસનગઢ મોકલી દીધા. શ્રીગીરધરજી મહા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજને મદીરમાં લઈ જઈ બેસાડયા. પિતાના રાજ્યમાંથી ૧૨-૧૩ સારા પંડિતને તેડાવ્યા. ભીતરીયા વગેરેની જગાએ તથા મદીરમાંના દરેક સેવાગ્રહના ઉપરી તરીકે એકેક પંડિતને રાખી દીઘે અને મંદિરમાંથી દુષ્ટ લોકોની જડ ઉખેડી નાં
ખી. આ સરવે પંડિત સંસ્કૃતમાં વાતચીત કરતા, એટલું જ નહીં પણ તેમના હાથ નીચેના માણસો તથા મહારાજને પિતાને પણ સંસ્કૃતમાં બોલવાની ફરજ પાડી. એ રીતે પિતાને સદ્ વિધાનો સંગ થયો, તેથી પ્રથમના કુસંગમાં રહ્યા હોત તે મારી માડી વલે થાત એમ સમજાયું, ત્યારે શ્રીગીરધરજી મહારાજે પિતે રાજા કલ્યાણસિંહજીને લખી મોકલું કે “કલ્યાણસિંહજી, તમારું કલ્યાણ થશે કે તમે મને સન્માર્ગ લગાડે.”
એ પ્રમાણે સેવક પણ ગુરૂના દે દૂર કરતા હતા. તે વખતના શિખે હમણાના ભાવકાઓ જેવા હાજી હા કરનારા કે ખમા ખમા બોલી, બગાસું ખાતાં ચપટી વગાડનારા ન હતા. જુઓ, શ્રીગુંસાઈજી બાળપણમાં ઢીંગલા ઢીંગલી, ખેલતા હતા. તે જોઈને તેમના શિષ્ય દામોદરદાસજીએ શ્રીગુંસાદજી સરખાને પણ કહ્યું કે, આ કાંઈ હાંસી ખેલ કરવાને સંપ્રદાય નથી. તો તમ લોકોએ અમારી ભુલ અમને શા માટે ન જણાવવી જોઈએ ? અલબત, ખરા શિષ્યોએ ગુરૂને પિતાને તે કહેવું જ જોઈએ. માટે અમારામાં જે કંઈ દુર્ગુણ દેખાય તે બેલાશિક કહેવા, પછી માનવું ન માનવું એનો અમારા મન પર આધાર છે. તેમજ ગુરૂ પાસેથી વિદ્યા, ધર્મ, જ્ઞાન વગેરે શિખી લેવું જોઈએ. કદાચિત્ પિતાના ગુરૂને ન આવડતું હોય તે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
જેને આવડતુ હોય તેમની પાસેથી શિખવું. પશુ પોતે અના ની તેા રેહેવુંજ નહીં.
મારાથી મેલ્યાવિના રેહેવાતુ નથી કે જેટલી અમારી (મહારાોની) રીતિ નીતિ બગડી છે તેટલી તમારી વૈષ્ણુવાની બુદ્ધિ બગડી છે, કેમકે અમારામાં કેટલાક દુર્ગુણા જે તમે જુએ છે, તેવા દુરાચારો આપણા પૂર્વાચાર્યામાં શે એમ માની તમે ચાલવા દે છે, એટલુંજ નહીં પણ, દુરાચારઅને ઉલટુ તમે ઉત્તેજન આપે છે. પૂર્વાચાર્યોના ચરિત્ર ગ્રંથો તથા સ્વમાર્ગીય પ્રાચીન પુસ્તકોનો અભ્યાસ કરી, તેમ છે કે નહી તે નવાને બિલકુલ પ્રયાસ તમે કરતા નથી ! પેાતાના સંપ્રદાયના નાતા પાસે મેસવું; તેમની પાસે તે સંબંધી ઉપદેશ સાંભળવા; વિદ્યાયન કરવું; સ્વમાર્ગી ગ્રંથા વાંચી તે સંબધી જ્ઞાન મેળવવું અને તેમાં જણાવ્યા પ્ર માણે ધર્માચરણ કરવું, વિા તે નીચની પાસે હોય તે તે પણ લેવી એવું શાસ્ત્રમાં કહેલ છે, તે આપણા પોતાના સંપ્રદાયના મહાન્ વિદ્વાન અર્થાત્ પતિ ગરૃલાલજી દારા તે લેવામાં શીહરકત છે? આ પ્રસંગે મને મારા પિતૃચરણનું સ્મરણ આત્રે છે. મારા પિતાજી વારંવાર કહેતા કે આપણા સંપ્રદાયનેવિષે ગલાલજીના હૃદયમાં શ્રીમદાચાર્યજીનો અશ ખીરાજે છે. હાલ કેટલાકે એમનાપર દ્વેષ કરે છે તેમ નજ થવું નૈઇએ. આપણા સપ્રદાયનુંજ માત્ર નહીં, પરંતુ આપણા મહાત્ ખુબીવાળા આર્યધર્મનું જેટલુ એએ જાણે છે,તેટલું ખીજો કાઈ નગુતા હોય એમ મારા નામાં નથી. માટે એમની પાસે સત્ય ધર્મ અવસ્ય સમજવા જોઇએ. અમે પોતે પણ કોઇ વાત ખારી
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
કહી તે તે ન માનવી, તે વખતે 'સના જેવા દુધરૂપી સારગ્રાહી સ્વભાવ રાખવા. પણ કાગડાની પેઠે વિટાપર જ બેસવાને વસાવ કદી પણ નહીંજ રાખવા.
માંખીને સ્વભાવ એવા હોય છે કે જ્યાં ચાંદુ હોય ત્યાં જઇને મેસે. જુએ પરમ દિવસની સભામાં જ્યારે રાઘવાચાર્યજીને પુછવામાં આવ્યું કે, તમારા નિબાર્ક સપ્રદાયમાં પાદુકા પૂજનને રીવાજ છે કે નહીં ? ત્યારે તેમણે જણાવ્યું કે રીવાજ તા છે પણ નારા થયા છી’--આટલા શબ્દો તેમના મુખમાંથી નિકથતાંજ પાદુકાપુજનના પ્રતિપક્ષ જે ધાડા લાકો અહીં ખેડેલા હતા તેઓએ વણ્યુ કે અમારા જય થઇ ગયા. તે તરત તાળીઓ પાડી સાબાશી આપવા લાગ્યા એ તાહીકન થયું કે, તે વખતે તેજ સંપ્રદાયના શાસ્ત્રી ભીમાચાર્યજી અહીં
ૐ નીતિશાસ્ત્રમાં પણ કહેલુ છે કેઃ
प्राज्ञः प्रवदतां पुसला वाचः शुभाशुभाः । गुणवद्वाक्यमादत्ते हंसः क्षीरमित्रांभसः ॥
د
અર્થ-હસ જેમ પાણી અને દુધના મિશ્રણમાંથી દુધ માત્ર લે છે, તે પ્રમાણે ડાહ્યા માણસ લોકેાના ભાષણમાંથી ગુયુક્ત વચન હૈાય તેટલાંજ ગ્રહણ કરે છે. અને~~
अज्ञः प्रवदतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः । दोषवद्वाक्यमादत्ते पुरीषमिव सुकरः ॥
અર્થ ––ડુ!કર (ભુંડ) જેમ (સર્વ પદાર્થ છેડીને) વિષ્ટા ગ્રહણ કરે છે, તેમ મૂર્ખ જન ખેલનારના ભાષણમાં દોષયુક્ત હોય તેજ હો છે.
મ. ક.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાજર હતા અને તેમણે દાખલા સહિત જણાવ્યું કે વિદ્યમાન અને અવિધમાન અને આચાર્યોની પાદુકાનું પૂજન અમારા સંપ દાયમાં થાય છે. આ કહેવાનું કારણ એટલું જ છે. જેનો સ્વભાવ ભાંખી જેવો હોય છે તે બીજાના ચાંદા જેવા છિદ્રો શોધીને તપ્ત થાય છે.
આથી એમ ન સમજવું કે મારા કહેવાનો હેતુ એવા છે કે અમારા અવગુણ તમારે નજ કહેવા. હું ફરીફરીને કહું છું કે મારામાં જે દુર્ગણ તમોને જણાય તે બેલાશિક મને કહેવા; કેમકે તેમ છે એથી તમે ને અમે બેજ જાણીશું અને કોઈ ત્રાહિત જોઈ જશે તોતેબહાર જઈને હજારો લોકોને કહેશે. તેથી તમારી અને અમારી બંનેની ફજેતી જાહેરમાં થશે. માટે બહાર હલે કરે એવા મારે, સત્યશાસ્ત્રકારોને, સારા વિધાનને અને સજજન માણસેને અભિપ્રાય નથી. અમે જેમ કરિએ તેમ ન કરવા દેવું, કેમકે સલુણ દુર્ગુણની વૃદ્ધિ તેને ઉત્તેજન મળવાથી જ થાય છે. દુઃસંગમાં પડવાથી ઉપલા શ્રીગીરધર જી મહારાજ શિકાર કરવાને સુદ્ધાં તૈયાર થયા હતા !! અને જે ન્યાતીલાઓએ અટકાવ્યા ન હતા, તે તે પણ કરત. *
અમારા લોકોના આચરણ પસંદ ન પડવાથી કેટલાક લેકે એ અમારો સંગ છેડી દીધો છે, જેથી ભગવસેવાને પણ સંબંધ તેમને છુટા છે અને કેરી વિત્તજા પૈસા સંબંધી સેવા તેઓ કરવા લાગ્યા છે. કેમકે અમારે ત્યાં આવવાથી તેમનું
મન દુખાય તેથી તેઓએ તનુજા (શરીરના શ્રમથી જે સેવા * બની શકે તે) સેવા પણ તજી દીધી. ત્યારે માનસી (ઈશ્વર
સ્વરૂપનું મનમાં ચિંતવનવાળી) સેવાની તો વાત જ શી કરવી?
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
પરંતુ આવી રીતે ન કરતાં અમ લેાકેા જે ન જાણતા હાઇએ, તે
જે કાઇ જાણતું હોય તેની પાસેથી જાણી લેવું. એવીજ આજ્ઞા છે. માટે તેમ લેાકા કરશે અને મેળવશે, તેજ ધર્મના ઉદય થશે.
શાસ્ત્રની પ સ્વધર્મનું જ્ઞાન
હાલ ધર્મને એક પગ રહ્યા છે. તે પણ લંગડા છે. જે બલદના ત્રણ પગ ભાગી ગયા હૈાય તે બાપડા એક લંગડાતે પગે કેવી રીતે ચાલી શકે ? તેને તે બેચાર જણા મળીને ગાડામાં ગેાઠવીને લઇ જાય ત્યારેજ જઈ શકે, લઇ જઇને પણ તેને દાણા ખવડાવે, ચારો ચરાવે અને તેની બરાબર આગતા સ્વાગતા કરે, તેાજ જેટલું આયુષ્ય હોય ત્યાં સુધી જીવે. તેજ પ્રમાણે ધાર્મિક લોકો આપણા ધર્મનું યોગ્ય સેવન કરો તે ઠીક છે, નહીં તેા આપણા ધર્મ મને ભય છે કે ડુબી જશે,
ખીન્ન સંપ્રદાયામાં ઉપદેશ ચાલુ છે. તેમાં ઉપદેશ માટે નિયમ છે. તેમ તે સંપ્રદાયાના શિષ્યા, ગુરૂને જાહેરમાં ગાળે દેવી, તેમના દેષાજ જોવા અને ઠેકઠેકાણે તેમને વગેાવવા એવું કરતા નથી. પણ પેતે કેવી રીતે ધર્માચરણ કરવું એજ ખાળે છે. તેઓ આપણા લોકો કરતાં ધર્મ પણ સારા પાળે છે.
વળી મૂત્યું નાસ્તિ દ્યુત : ગાવા, તેમ પ્રથમતઃ આ વાતમાં અમારીજ કસુર છે. જો ઝાડનું થડીÎ હોય તે તેમાંથી ડાળ ટુરે,તેમ જો અમારામાં ધર્મ હશે તેા તમારામાં આવશે. તેમ તમારે પણુ હમારી પાસે ધર્મશ કાએ પૃથ્વી જોઇએ, કેમકે ભાગ્યા વિના મા પણ ન પીરશે, એમ તેા નક્કી સમજવું. ગુરૂ કેવા કરવા તે વિષે શ્રીમદાચાર્યજી મહાપ્રભુજીની આ પ્રમાણે આના છે:
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
कृष्णसेवापरं वीक्ष्य दंभादिरहितं नरम् । श्री भागवततत्त्वज्ञ भने जिज्ञासुरादरात् ॥
sonહેવાર એટલે સારી પેઠે શ્રીકૃષ્ણની સેવામાં હુશી આર હમણુની માફક નહીં કે મુખમયાજી પુકારે કે સમય થો”તે કહે “આવીએ છીએ.” અને કોઈ વિનતિ કરવા આવે કે “બાપજી નાટકને વખત થયો છે. ગાડી તૈયાર છે. તે કહે (હાથની ચપટી વગાડીને ) “ચાલે.” તેમ ન જોઈએ. શ્રીગુસાઈજીના પાત્રનું લગ્ન હતું તે વખતે બધી વરણાગી તૈયાર થઈ અને તેઓને પણ આવવાને આજ્ઞા કરી. ત્યારે તે તે રડવા લાગ્યા. તેમને સમજાવીને પુછવું કે કેમ રડે છે ? ત્યારે કહે કે “મારી ઉથાપનની સેવા રહી જાય છે.” જુઓ ભગવસેવા આગળ તેને પરણવાની પણ દરકાર ન હતી. તેવું તે રહ્યું, પણ મંગળાથી તે શયન સુધી સેવા તે બરાબર થવી જોઈએ. હમણું મારા ઘરની વાત કરું, કે ઠાકોરજીને ઠિોર એવા તે ધરાવવામાં આવે છે કે કોઈને માથામાં મારીએ તે લેહી નીકળે પણ ઠોર ભાગે નહીં. અને કેટલેક ઠેકાણે તે તે ભાગવા માટે લાકડાનો હથોડે રાખે છે. તે પણ જ્યારે એત્રણ પડે ત્યારે કટકા થાય. મેં એમ કરવાનું કારણ પુછયું હતું, તો એમ જણાવવામાં આવ્યું કે નરમ રાખીએ તો ભાગી પડે અને ભાગી જાય તે ભિતરીઆ લડે. ત્યારે ભિતરીઆના સુખ માટે ઠાકોરજીને દુઃખ થાય તો હરકન નહીં ! એકવાર શ્રીમહાપ્રભુજીના સમયમાં મહાપ્રસાદમાં સળી આવી ગઈ તેથી શ્રીમદાચાર્યજીએ કહ્યું કે “અમે સંન્યાસ લઈએ છીએ, આજે તે સળી આવી અને કાલે તે સેવામાં
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુશળ આવશે. આપણે ગૃહસ્થાશ્રમ છે તે ભગવસેવા માટે છે. ને તે બરાબર ન બને તે અમારૂં રહેવું વ્યર્થ છે.”
શ્રીનાથજીની આરતી જે દહાડે ભટજીએ ઉતારી તે દહાડાથી તેમની સેવા છોડાવી, તે એટલાજ માટે કે આજે આરતી કરી તે કાલે સણગાર સજશે. અને એમ કરતાં અમારી સેવા છેડાવી દેશે. તે વખતે તેઓ એમ નહોતા જાણતા કે આજની માફક સાચોરા ગીરનારા ઠાકોરસેવામાં ઘુસી જાશે. એઓનો ઉદેશ એ જ હતો કે, ભગવત્સવા તે અમેજ હાથે કરીશું અને રસોઈની સેવા અમારી વહુબેટીઓ કરશે. હજુ પણ કાટાવાળા શ્રીકનૈયાલાલજીને ત્યાં રસોઈની સેવા વહુ બેટીઆજ કરે છે.
પ્રાચીન કાળમાં વલ્લભકુળના બાળકે ઠાકોરજીના હાંડી માંજવા સુધીની પણ સેવા કરતા હતા. તેમના હાથ અમારા ગદલાલજીના હાથની પેઠે ઘેડાના ખરેડા જેવા થઈ જતા, મારા પિતાના પૂર્વજોમાં એક દેવકીનંદનજી કરીને હતા. તેઓ એકવાર કેટે પધાર્યા હતા. તે એક વખત ત્યાંના મંદિરમાં જઈ જુએ તો ગુંસાઈ હાંડા માં જતા હતા. દેવકીનંદનજીએ પુછયું કે આ શું થાય છે? ત્યારે મથુરેશજીવાળા મહારાજેએ તેમને કહ્યું, આવો આપ પણ માંજે. ઠાકોરસેવા તે સાવરણીથી લઈને શૃંગાર સુધીની એકજ છે. તેમણે કહ્યું “આપના અહોભાગ્ય છે કે આપ સર્વ સેવા કરે છે. મારા ઠાકોરજી વધારે કમળ છે, તેથી મારે હાથની વધારે સાવધાની રાખવી પડે છે. નહીં તે મુખીઆજી ઠાકોરજીને અડકવા પણ ન દે.” આ દ્રષ્ટાંત આપવાનું કારણ એજ કે એટલે સુધીની સેવાને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
પ્રાચીન આચાર્યને આગ્રહ હતો. હાલ તે આગ્રહ ઘણે દરજે છુટી ગયો છે.
કેટલાક કહે છે કે દેવકીનંદન તો સિંહાસન પર બેસીને જપ કરે છે. એને કંઈ સેવાની ફિકર નથી. પણ તે વાતની પરીક્ષા ( ખબર ) તે કામવનમાં શ્રીચદ્રમાજી પાસે અમે હોઈએ ત્યારે પડે.
હૃમાહિત” એટલે દંભ, કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ, મત્સર ઈત્યાદિથી રહિત એવા ગુરૂને ભજવા જોઈએ. દંભ એટલે પાખંડ અર્થાત્ કહેવું એક અને કરવું બીજું તે. એમ કરનારા ગુરૂનું કોઈ કહ્યું માને નહીં. અને “શેઠની શિખામણ ઝાંપા લગી,” એમ થાય. અમે તમને આચાર વિચાર રાખવાને કહીએ અને અમે પોતે આચાર પાળીએ નહીં, તે તમે બહાર જઈ કહેશે કે ગુંસાઈજી તો ગાંડા થઈ ગયા છે. કામ, ક્રોધ, ઇત્યાદિ તો ગુરૂ માત્રમાં નજ હોવાં જોઈએ.
“બ્રોમાનવતતવજ્ઞ” એટલે શ્રીમદ્ભાગવતના તાવને જાણનાર એવા ગુણવાળા હોય તે ગુરૂને લોકોએ ભજવા. અમારા જેવા નહીં કે જેને ભાગવતને એક લેક પણ બરાબર લગાડતાં આવડે નહીં! હાલ તે કેટલાક ભાવકાઓ કહેશે કે તમારે ભણીને શું કરવું છે? ખરે શ્રીઆચાર્યજી મહાપ્રભજીએ “શિક્ષા ” માં જે આજ્ઞા કરી છે, તે સભય આજને થયે છે
यदा बहिर्मुखा यूयं भविष्यथ कथंचन । तदा कालप्रवाहस्था देहचित्सादयोप्युत ॥ १॥ सर्वथा भक्षयिष्यंति युष्मानिति मतिर्मम-इत्यादि.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
જો તમે કઈ રીતે પશુબહિર્મુખ થશે (અર્થાત્ ઇંદ્રિઐતે એહેકાવશેા) તેા કાળના પ્રવાહમાં પડેલા તમારા દેહ,ચિત્ત, આદિ પદાર્થો પણ તમને સર્વયા ખાઇ જશે, એવું મારૂ માનવું છે ઇત્યાદિ-હાલ આ વાતને અનુભવ પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે.
મે આપણા સંપ્રદાય વિશે એક અડસટા મધ્યેા છે, તે એમ કે શ્રીમદ્ગાપ્રભુ જીથી તે સાત સ્વરૂપે સુધી બ્રહ્મલીલા રહી. એટલે બ્રહ્માનું કામ જેમ સૃષ્ટિ સરવી, તેમ તેએએ સંપ્રદાયને વધારવા, લોકાને ઉપદેશ કરવા, ઇત્યાદિ કામ કર્યું. તે લેાકેા હમણાની પડે કેરટામાં મુકરદમા ચલાવવાની માથાફેડ કરતા નહોતા. મારી પાસે અમારા દેવકીનંદનજી મહારાજના હાથના લખેલા પત્ર છે, તેમાં તેમણે પોતાના પિતાને જણાવેલું છે કે મેં ગુજરાતમાં ૨૩ ગામમાં નવા સેવા કર્યા છે. જેમાંના બાંધણી, મહુધા વગેરે ગામામાં હાલ પણ અમારા સેવા છે. એવી રીતે પુષ્ટિમાર્ગની સૃષ્ટિને વધારતા હતા. ત્યારપછી વચલા કાળમાં શ્રીહરિરાયજી,શ્રીપુરૂષાતમજી આદિ આચાર્યેામાં વિષ્ણુ લીલા રહી. વિષ્ણુનું કામ સૃષ્ટિનું પોષણ કરવું, તેમ તેઓએ લોકાને ધઞાપદેશ કરી કરીને ધમાચરણ કરાવ્યું અને જણાવ્યું કે આવી પરીપાઠી છે તેમ ચાલશે તે તમારૂ` સારૂ થશે. હવે આજકાલ અમારામાંના કેટલાકાએ શિવલીલા પકડી છે. શિવનું કામ એ કે સૃષ્ટ્રિના સદ્ગાર કરવા. તેમ અમ લેાકા સંપ્રદાયના સંહારમાં હાલ પ્રવત્યા છીએ. માટે તેમ કરવા જતાં અમને તમ લોકોએ અટકાવવા જોઇએ. અને વારંવાર ધર્મસબંધી પ્રશ્ન પુછ્યા, સ્વમાર્ગીય ગ્રંથા વાંચવા, સાંભળવા, અમને ન આવડે તે વાત આપણા માર્ગની રીતથી તથા પ્રા
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
e;
ચીન ગ્રંથાને આધારે નાના ઢાંકરા કહે તો તે માનવી, અને તે પરંતુ માર્ગ વિરૂદ્ધ ઉપદેશ કરવા પર્તેમનું ન માનવું. તે વખતે તે
પ્રમાણે ધર્માચરણ કરવું મેશ્વર પોતે આવે તાપણ
તેમને દંડવત માત્ર કરવા.
હમણા આપણા સંપ્રદાયની રાખમાંના અગ્નિ જેવી દુર્દશા થઈ છે. માટે એ અજ્ઞાન અને દુરાચરણુરૂપી રાખાડીને દુર કરી અગ્નિને પ્રકાશ પાડવા યત્ન કરવા. કેટલાક કહે છે કે દેવનદને આ સંપ્રદાયને પાતાળમાં પેસાડવાનું કર્યું છે. પરંતુ મને કહેતા હોય તેા મે' એકલાએજ નહીં પણ, અમારામાંના ઘણાએ તથા ખોટા પ્રેમ લગાડનારા હારા ભાવકાઓએ તેમ કરવા માંડયું છે, કારણ કે મહાસમર્થ શ્રીમહાપ્રભુજીએ એકલાએ સપ્રદાયને ચલાવ્યે ખરા, પણ તેને રસાતાળ કરવા એ એકલાથી બની શકે એમ નથી. એ તે ધણાઓનુંજ કામ છે!!
C
બ્વે વૈષ્ણવ લેાકા ઉદ્યાગ કરવા મડી પડે, તે સંપ્રદાયને સહાર થવા તે એક બાજુએ રહે પણ તેની થોડા વખતમાં ઉન્નતિ થવા માંડેએ ઉદ્યોગ એજ કે, કેટલાક ગુપ્ત ગ્રંથા છે તે સિવાયના બીચ્ન પ્રસિદ્ધ ગ્રથા છપાવે, તેના ભાષાંતરા કરાવે, સ્વમાર્ગી ગ્રંથાનું અધ્યયન કરે, ધર્મ સભાએ સ્થાપે, પાશાળાએ ઉઘાડે ઈત્યાદિ. આ મેટા મુખ શેહેરમાં એક ધર્મસભા (આર્ય સુધમાય) માધવબાગમાં અને એકજ સસ્કૃત (વિદ્યાલકુની) પાઠશાળા ગલાલજીના મદિરમાં મે' જો છે. આ શહેરની વૈષ્ણવાની વસ્તીના પ્રમાણમાં એ તે શી વીસાતમાં ? એમાં આછી ચાર પાંચ ધર્મસભા તથા પાઠશાળાઓ તે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७
કેટ
જોઇએ. આ શેહેરમાં ધણા શ્રીમત સારા ગ્રહસ્થ છે. તેએ જો આ વાત મનપર લે તે એ બનવું કાંઈ અશક્ય નથી. લાક તે એવા શેખીનેા છે કે, તે ૧૦૦-૧૨૫ રૂપીઆને મહિના આપીતે વેશ્યાને રાખે છે, તે તેઓ સારા સારા પતેિને તેટલા રૂપિઆને મહિના આપે તે કેટલી પાઠશાળા ઉભી થાય ? અને એવું બને તેા સંપ્રદાયને ઉદય કેમ ન થાય ? જેમને સંસ્કૃત ન આવડતું હોય તેમણે પોતાના ધરમાં ભાષાના પણ સારા ગ્રંથા રાખવા. અને અવકાશે પોતે વાંચવા તથા ધરના મનુષ્યાને વાંચી સંભળાવવા. એવી રીતે ધર્મ સમજવા તથા સમજાવવા. જો અમ લોકો એકેક ધર્મસભા સ્થાપન કરીએ, તે તેથી આ માર્ગને કેવું ઉત્તેજન મળે તથા તેની કેટલી વૃદ્ધિ થાય; તેમજ દ્રવ્યપાત્ર ગૃહસ્થા અમારા બંગલા, વાડી, ગાડી, ઘેાડા વગેરેના ખરડામાં જેમ દ્રવ્ય ભરે છે તેમ સ્વમા વિદ્વાનને અને ગ્રથાને તેટલાજ દ્રવ્યથી ઉત્તેજન આપતા હપ્ત તે સપ્રદાયને એકદમ ઉદય કેમ ન થાય? કેટલાક એવા `ડાતીઆ ભક્તા આવે છે કે તેઓ લાંબા પડીને દંડવત કરે છે, પણ વિદ્યાના કામમાં મદદ કરવાનું કહીએ છીએ ત્યારે નાસતા કરે છે. તેનું કારણ એટલું જ કે લોકોમાં ખરૂં ધર્માભિમાન તથા મૂળ આચાર્યની ભક્તિ છુટી ગએલી છે.
શ્રીમદ્લભાચાર્યજી વગેરેની ખરી ભક્તિ તે એજ કે તેઓના ગ્રંથેનું અને સંપ્રદાયનું ઉત્તેજન. અમારી વાડી ગાડીથી કંઇ તેની સેવા થતી નથી. ધર્માભિમાન એકલા વૈષ્ણવામાં નહીં પણ ઘણું કરીને આખી હિંદુ કામમાંથી ઘટયુ છે, હિંદુએ કરતાં અન્ય વર્ણને પોતાના ધર્મનું અભિમાન ઘણું
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
સારૂ છે. કાઈ મુસલમાન દીનનેા ઝુડા રાખે, તે એકેએક મુસલમાન તેમાં સામેલ થાય. ઘેડા વરસપર મુંબઈમાં પારસી અને મુસલમાન વચ્ચે જે મોટું બંડ થયું હતું તે પણ કેવલ ધર્મને માટેજ. કાઇ પારસીએ મુસલમાનના ધર્મગુરૂનું કંઈ ખરાબ છાપ્યું હતુ તેજ બાબત ઉપરથી, અને તમારામાં એવી ગુરૂભક્તિ રહેલી છે કે અમને કોઈ ફ્રાંસી લઈ જાય, તેપણુ એકે અક્ષર ખેલે નહીં. અને ઉલટું એવું કહા કે જેવાં કર્મ કરે તેવાં ભાગવે, તેમાં અમે શું કરીએ ? એમ થવાનું કારણ એજ કે તમારી અમારા વિષેની ભિત ઉઠી ગઈ છે. અમારે વિષે તમારે ગુરુબુદ્ધિ નથી પણ સાધારણ મનુષ્યબુદ્ધિ રહી છે. અને તેનું પણ મૂળ કારણ એજ છે કે અમ લોકોએ ગુરૂપણાનું કર્તવ્ય છેડી દીધું છે. કેટલાક પ્રેમલા બની અમારે વિષે ભક્તિ દેખાડે છે તે અમારે વિષે ઇશ્વરપણ જણાવે છે ! ! તમ લોકેા લુગડાં ન પહેરે તે ગાંડામાં ખપે અને અમે ઉભા ઉભા લઘુશંકા ( અર્થાત્ ગમે એવું અઘટિત ) કરીએ તે તે લીલા કરી કહે
1.
વાય !!!
કેમકે જે
હાલ ખરા ધર્મને જાણનારા થોડા મળશે. જાણે છે તેમને કાઇ ઉત્તેજન આપતું નથી. વૈષ્ણવા પણ ધર્મજ્ઞ પુરૂષને સત્સંગ કરતા નથી. મુસલમાની રાજ્યમાં જ્યારે જુલમથી કંઠી તેડી નાંખતા હતા. તે વખતના વૈષ્ણવે ખરાખર ધર્મ સાચવતા હતા. અને માદલી કે ચાટલીમાં કંડી રાખતા હતા. એટલી બધી ધર્મ સાચવવાની તજવીજ કરતા હતા. હુમા મહારાણીના રાજ્યમાં કાને પોતાના ધર્મ પાળ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
વાળે અટકાવ થતા નથી, પણ્ લેકે બરાબર સ્વધર્મ પાળના નથી. પણ તેથી ઉલટા કોઇ કાઇને ક્રિશ્ચિયન થવા કેહેતુ નથી તેપણ કેટલાક હિંદુઓ લીને ક્રિશ્ચિયન થાય છે. તેનું કારણુ એકે આપા લોકોને ધર્મ સબંધી બોધ મળતો નથી,
રામાનુજ સંપ્રદાયમાં જોઈશું. તે ૩૦૦-૪૦૦ વિદ્યા નિકળશે અને આપ સંપ્રદાયમાં શેાધએ તે ત્રણ ચાર માંડ માંડ જડે ! બાકી બધાએ અમારા સરખા નીકળશે. જો અમ લેાકેા એકએક શાસ્ત્રી રાખીએ તે, બાગમાં ૨ માળીને બદલે ૧૦ માળી રખાય, એથી વધારે તે ખોટ જાય એમ નથી ! ! અને સ`પ્રદાયમાં વિદ્યાતા વધે. વળી ધેર શાસ્ત્રી હાય તે અમને પણ કેટલુંક શાસ્ત્રજ્ઞાન મળે અને અમારા બાળકો પણ વિદ્યા શીખે. તેમ ન થાય તે જ્યારે મેટા થાય ત્યારે કહેશે કે અમને અમારા માબાપે મૂર્ખા રાખ્યા, અમે શું કરીએ? માટે વિદ્વાનેને ઉત્તેજન તથા મદદ આપવી જોઇએ. તેને બદલે હમણા તે જે કાઈ કાંઇ ધનાપદેશ કરતા હાય
તેના એકદમ દ્વેષ કરે છે. જુની ગલાલજી કાઇને બ્રહ્મસંબંધ આપતા નથી કે કંઠી બાંધતા નથી, પણ લેાકેાને સમે ઉપદેશ કરે છે અને કાંઈ પણ માગવિરૂદ્ધ કરતા નથી. કેટલાક ગ્રંથોથી તથા લખાણેથી તેમણે માર્ગનું સારૂં કર્યું છે અને પ્રાચીન ગ્રંથામાં ઘણું! શ્રમ કર્યું છે. તેમ છતાં તેમના ઉપર એટલેા બધા કાપ તેઓ કરે છે કે માત્ર દેહાંતદંડ કરવાનું બાકી રાખ્યુ` છે. જેમ કરવું તેમના હાથમાં નથી નહીં તે તે પણ કરવાને ચુકે નહીં. કેવા અનર્થ!!!.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
હું કહું છું કે આપણા કરતાં તે અંગ્રેજ લોકો સારા છે. કે તેઓને એક નાને છોકરો હશે તે પણ એમ બોલશે કે અમારામાં કોઈ પણ મનુષ્ય મૂર્ખ નથી. તેનું કારણ શું? તેમના માં પણ મૂખ પદા તો થાય છે. પણ તે લોકોની વિદ્યાભ્યાસ વગેરે કરાવવાની રીતિ એવી છે કે તેથી ઘણે ભાગે મૂર્ખ રહેતા નથી. પ્રથમ તો તેમનાં છોકરાંનાં રમકડાં હોય તે પર તે રમકડાના નામનો પહેલો અક્ષર એવે તે મોટે લખે કે બાલક છોકરાને પણ રમતમાં મૂળાક્ષર ઓળખવાનું જ્ઞાન થાય. પછી તેનો વિદ્યાભ્યાસ જારી રાખવામાં આવે છે. તેમ છતાં પણ કોઈ ભણ્યો નહીં અને ઠેઠ રચા તો તેને લશ્કરી ખાતામાં રાખવામાં આવે છે. જ્યાં આવું બને છે ત્યાં મૂર્ખ મળવા મુશ્કેલ થાય એમાં શી નવાઇ? હાલ કેટલાક અંગ્રેજોના જાણ્યામાં આવ્યું છે કે રેશમી અબેટીયું હિંદુ લેકે પહેરે છે તે ઘણું ઉત્તમ છે. તે પણ કોઈ અંગ્રેજને અબેટીયું કે સુતરાઉ દેતયું પહેરતાં મેં જોયું નથી. તેનું કારણ એજ કે તેઓનું સ્વદેશાભિમાન–અને આપણું લેકે કેવા સ્વદેશાભિમાની છે કે, કેટ, પાટલુન વગેરે અનેક અંગ્રેજલક જે પહેરવેશ તથા તેમનાં જેવાં આચરણ કરીને અંગ્રેજીમય થઈ પડ્યા છે! તેમ ન કરતાં કંઈ પણ સ્વદેશાભિમાન રાખવાની ઘણી જ જરૂર છે.
આ કળિયુગમાં મનુષ્યની આવરદા ૧૦૦ વર્ષની ગણાય છે. તેમાંથી સુમારે પ૦વર્ષ તે ખાનપાન નિદ્રામાં ગયાં -૧વર્ષ તે બચપણમાં રમત ગમતમાં વિયાં. બાકી રહ્યાં ૪૦–તેમાંથી પણ ગુરુનિંદા, વેદનિંદા, ભગવજનનિંદા, અસત્ય ભાષણ,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૧
વ્યભિચાર વગેરે અનેક પાપથી આયુષ્ય ક્ષીણ થાય છે. જેથી બહુ થોડી ઉમર આપણને આપણું કર્તવ્ય કરવાને મળે છે. તેને જેટલો લાભ લેવાય તેટલે લઈ ધર્મપુરૂષાર્થ સિદ્ધ કરી લે જોઈએ. કારણકે માબાપ, ભાઈભાંડ બૈરી છોકરાં સૈ મતલબનાં સગાં છે. તેમ ન હોય તે કમાઉ પુત્ર વહાલે અને હીણકમાઉ અળખામણે કેમ લાગે? માબાપને મન તે બે સમાન જોઈએ. પણ તેમ કંઈ બનતું નથી. ગમે તેટલી પ્રીતિ હોય છે તો પણ મનુષ્ય મરણ પામે છે કે તેને ઝટ નિકાલોનિકાલ કરીને ઘરમાંથી કહાડવા તૈયાર થાય છે. શારત્રમાં કહ્યું છે કે, માતા જે નાનપણથી ઉછેરીને મેટે કરે છે તથા પુત્ર પર ઘણું હેત રાખે છે તે તથા સ્ત્રી જે પતિ ઉપર ઘણે પ્રેમ રાખે છે અને નિરંતર સાથે રહે છે તે, સ્મશાન સુધી પણ વળાવવા આવતી નથી, પણ આટલેથીજ પાછી ફરે છે. ભાઈ. બાપ, મિત્ર જેઓ ઘણે સ્નેહ રાખનારા તેઓ પણ મસાણ સુધી આવીને પાછા ફરે છે. અને આ દેહ જે જન્મતાં જ આપણી સાથે આવે છે, જેણે કરેલાં સારાં માઠાં બધાં
“મેં કર્યો” એમ આપણે અભિમાન રાખીએ છીએ, તે દેહ પણ ચિતામાં રહી જાય છે. ત્યારે આપણી સાથે શું આવે છે? કેવલ પાપ અને પુન્ય બેજ.
પ્રાચીન કાળમાં એક કરે તો બીજાને પણ તેનું ફળ મળતું હતું. પણ આ કળિકાળમાં તે જે કંઈ કરે તેનું ફળ તેને પિતાને જ જોગવવું પડે છે. કેટલાક લેક કળિયુગને નિંદે છે, પણ હું કહું છું કે ઈશ્વરપ્રાપ્તિ માટે તે આ યુગ સૈથી વધારે સારે છે.' કેમકે હમણું કીર્તન માત્રથી પણ હરિ પ્રસન્ન થાય છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
મૂળમાં અંદગી થોડી. તેમાં કેટલોક વખત રોજગારમાં જાય. રાજગાર તે સ કોઈએ અવશ્ય કરે જોઈએ. તે પછી કેટલાક ચેપારી વગેરે સ્થાનમાં ફરવા નીસરી પડે છે તેમાં, ખાવાપીવામાં, સ્નેહીઓને મળવા મુકવામાં, વળી કેટલાક રાત્રે સ્થાને ઘેર જઈ પુન્ય (મહાપાપ) કરે છે! તેમાં, એમ વિખત વેહેચાઈ જાય છે. લેકોએ બીલકુલ નકામે વખત ના ગાળતાં સદાચરણે રાખીને થોડે ઘણે વખત બચાવાય તેટલો બચાવી ઈશ્વરભક્તિમાં લગાડવો. નિરંતર ભગતનું નામ અને ભગવાનને વિષે શરણભાવના ભુલવી નહીં. સ્ત્રી, ઘર, ધન વગેરે એક જન્મ માત્રના સાથી સાંસારિક પદાથોમાંથી ચિત્ત કહાડી નિરંતરસંબંધી પરમ દયાળુ શ્રીકૃષ્ણના ચરણમાં ચિત્ત ચટાડવું. સારા વિદ્વાનો અને ભગવભકતો પર ટૅપ ન રાખતાં સર્વમાંથી સાર લેવો. કોઈ પણ પ્રાણીનું બુરું ન કરવું. બને તેટલું સર્વનું સારું કરવું. શ્રી ભગવાન, શ્રીમદાચાર્યજી, ભગવદભકતો, વિદ ગીતાજી અને સ્વધર્મ ઉપર શુદ્ધ અંતઃકરણથી સદા ખરી ભક્તિ રાખવી. એજ મારી સર્વ વૈષ્ણો પ્રત્યે ભલામણ છે અને તેને સદ્ધર્મમાં લગાડે એવી પ્રભુ પ્રત્યે પ્રાર્થના છે.”
આ ઉપદેશની અસર સભામાં આવેલા વૈષ્ણવ ઉપરજ માત્ર નહીં, પણ સભામાં નહિ આવેલા એવા બીજા વૈણ ઉપર પણ, તેને હેવાલ વાંચી સાંભળીને ઘણી જ સરસ થઈ હતી. તેની સાબિતીમાં એટલુંજ જણાવવું બસ થશે કે તે ઉપદેશને ત્રીજે દિને અર્થાત્ ક વદ ૧૫ ને બુધવાર તારીખ ૮ મી જુલાઈએ એ મહારાજ પાસે ૨૦૦ કરતાં વધારે વૈષ્ણવોએ બ્રહ્મસમર્પણ લીધું હતું. ત્યાર બાદ એકબે દિવસમાં મુંબઈથી કુચ કરી જવાના ઇરાદાથી સ્વામિશ્રી દેવકીનંદનાચાર્યજીએ પિતાને મુકામ ચાંદડ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાસે આવેલા શેઠ ચતુર્ભુજ મોરારજીને બંગલે રાખ્યો હતો. પરંતુ તેમને રહેવાને માટે અને ઘણું સંભાવિત વૈષ્ણએ વિનતિ કરવાથી એક અઠવાડિયું વધારે અત્રે ભી ગયા હતા. એ અઠવાડિયામાંના છેલ્લા બે ત્રણ દિવસ તે શેઠ ચતુર્ભુજ - રારજીએ અત્યાગ્રહથી મહારાજને રોકી રાખી, મુંબઈના સારા શેઠીઆ વૈષ્ણવોને તથા શાસ્ત્રી વિદ્યાને મેલાવડ પિતાને બંગલે કરાવ્યો હતો. અને મહારાજશ્રીને હાથે શાસ્ત્રીઓને સત્કાર કરાવ્યો તથા તેમના મુખથી વૈષ્ણને સદુપદેશ અપ
વ્યા હતા. વળી એ વખતે મહારાજશ્રીએ વૈષ્ણવ સંપ્રદાયને જે વડે મદદ મળે છે એવી, પંડિતશ્રી ગઠ્ઠલાલજીએ સ્થાપેલી વિધા લક્ષ્મી પાઠશાળાને મદદ કરવા, તથા એક મોટું ફંડ ઉભું કરી નવી પાઠશાળા સ્થાપવા, તથા ધર્મ સંબંધી પુસ્તકો પ્રગટ કરવાને ત્યાં બેઠેલા સર્વે શેકીઆઓને જે સૂચના કરેલી છે તે પર અમે તેમનું અવશ્ય લક્ષ ખેંચીએ છીએ.
આ મહારાજશ્રી સંવત ૧૮૪૧ ને અશાડ શુદિ ૫ વા ગરેઉ તા. ૧૬-૭-૮૫ ને દિવસે વલસાડ તરફ પધાર્યા એમને વિદાય કરવાને આસરે ૨૦૦ ગૃહસ્થ ગ્રાંટરોડના સ્ટેશન ઉપર હાજર થયા હતા. શેઠ ચતુર્ભુજ મોરારજીના બંગલામાંથી નીકળી અને રેલવેની ગાડામાં ચઢતાં સુધી તેમના પર વૈષ્ણવ પુષ્પવૃષ્ટિ કરી વારંવાર ય ઉચ્ચારણ કરતા હતા. ઇશ્વર પાસે પણ અમે એજ માંગીએ છીએ કે ગેસ્વામિશ્રીને જેવાં માન અને યશ મુંબઈમાં મળ્યાં છે તેવાં સવસ્થળે મળો; અને તેમના જ્ઞાનમાં દિનપરદિન વૃદ્ધિ કરી, તે જ્ઞાનને લાભ વૈષ્ણને નિરંતર આપી એ ધર્મ વૃદ્ધિ કરતા રહે એવું એમના હૃદય કમળમાં વસાવે. તથાસ્તુઃ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાપ્તિમાં માત્ર એટલું જ કહેવું બસ છે કે આર્યધર્મ અગાધ છે. તેનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવી તે પ્રમાણે પિતાનું વર્તન રાખવાને ઘણું પ્રાચીન કાળમાં ઋષિ આદિએને કદાચ બનતું હશે પણ તેવું દરેકજણથી બનવાને માટે પ્રવૃત્તિકાળનો આ સમય નથી.” અંગ્રેજી રાજનીતિ જોતાં પણ દેશ કાળ-સ્થિતિ જોઈ,સામ-દામભેદ-દંડથી જ્યાં જેમ અનુકુળ આવે તેમ, મેળવેલા મુલકોને બંદોબસ્ત રાખવામાં આવે છે, તે જ પ્રમાણે આ સંપ્રદાયના પ્રવર્તક શ્રીમદ વલ્લભાચાર્યજી તથા તે પછીના તેમના કુળના કુશળ ધર્માધ્યક્ષેએ, આપણું આર્યશાસ્ત્રના દેહન માત્રને અવલંબીને, ઘણું પ્રાચીન શ્રીવિષમુસ્વામીના વૈષ્ણવ સંપ્રદાયને, વખતને અનુસરી ફેલાવો કર્યો. જે સિદ્ધાંત ઉપર આ સંપ્રદાય અવલંબે છે તે, આ પુસ્તકના મુખપૃષ્ઠ ઉપર ટકેલા નીચેના સ્લેકથી જણાઈ આવશે.
एकं शास्त्रं देवकीपुत्रगीतम् एको देवो देवकीपुत्र एव । मंत्रोप्येकस्तस्य नामान यानि कर्माप्येकं तस्य देवस्यसेवा ।।
વેદ, ઉપનિષદાદિ આર્યધર્મશાસ્ત્રના અનેક ઉત્તમ ગ્રંથ છે, તે સર્વનું દહન-તત્વ દર્શકશાસ્ત્ર-શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતા-એજ આ સંપ્રદાયને પ્રથમતઃ માન્ય ગ્રંથ છે; આર્ય જનોએ તેત્રીસ કોટી દેવતા માનેલા છે, પરંતુ તે સર્વ દેવતાઓમાં એક આ સંપ્રદાયના અધિષ્ઠાતા તે દેવકીપુત્ર-શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન એજ છે; આર્યશાસ્ત્રના અસંખ્ય જપમ છે. પરંતુ ભગવાનના નામરૂપી જે મિત્ર તેજ આ સંપ્રદાયને વિષે સર્વોત્તમ મંત્ર છે અને અનેક પ્રકારના–સકામ વા નિષ્કામ-ક છે તે સર્વમાં શ્રીકૃષ્ણ સ્વરૂપની સેવા એજ સર્વે કર્મ છે. અર્થત એજ આ સંપ્રદાયનું સિદ્ધાંત સ્વરૂપ છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાહેરખબરે.
શ્રીમદ્વલ્લભાચાર્યજી વિરચિત
શ્રી પુરૂષોત્તમ સહસ્ત્રનામ, યમુનાષ્ટકાદિ ષડશ ગ્રંથ, સેવાફળ વિવરણ, પરિવતાષ્ટક, મધુરાષ્ટક અને શિક્ષા ક; શ્રી સાઈજી કૃત વલ્લભાષ્ટક પ્રકૃતિ અષ્ટકો; અને શ્રીહરિરાયજી કૃત કામાખ્ય દેવ વિવરણ વગેરે વૈષ્ણને નિત્ય પાઠ કરવાના
પંડિતશ્રી લાલજીએ તપાસી શુધ્ધ કરેલા નાના નાના ૩૨ ગ્રંથોને સંગ્રહ. કિંમત રૂપે આવૃત્તિ બીજી ટપાલ ખરચ આને ના
વ્રજભાષામાંશ્રીમદ્ વલ્લભાચાર્યજીના વૈષ્ણવ સંપ્રદાય પ્રમાણ ઉસવા તથા તેની વાર્ષિક ટીપણી.
- કર્તપંડિતશ્રીગફુલાલજી ઘનશ્યામભટ્ટજી કિંમત ૧ આને. ટપાલ ખરચ નં૦૧૦ સુધી ના આને.
--
--
કાશીવાળા વૈષ્ણવ વ્રજભૂષણદાસ વ્રજભવનદાસકૃત
શ્રીવલભવિલાસ ભાગ ૧ સંપ્રદાયપ્રકાશ, કિંમત ૧૦ આના
ટપાલખરચ ૧ આને.
ઘણીડી નકલો] પ્રશ્નોત્તર. [બાકી રહી છે.) (ગેસ્વામી શ્રીદેવકીનંદનાચાર્યજીની પધરામણ સમયે “એક વૈષ્ણવની સહીથી બહાર પડેલા પ્રશ્ન તથા તેના ઉત્તરે કિંમત ૧ આને.
પિસ્ટેજ નં૦૮ સુધી આને
* ઉપલા પુસ્તક કાળકાદેવીને રસ્તે-“પુસ્તક પ્રસારક મંડળીની ઓફીસમાંથી રેકડી કિંમતે મળશે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિવપુરાણયાસજીનાં વખણાયેલાં અને તત્વજ્ઞાનથી ભરેલાં અઢાર પુરાણોમાંનું એક છે. તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર સંવત્ ૧૮૪૧ ના કાર્તિક માસથી માસિક પુસ્તકરૂપે બહાર પડે છે–કિંમત વર્ષ ૧ ના રૂ ૩. તેમાં જ્ઞાન સંહિતા. વિશ્વરસંહિતા. સનકુમાર સંહિતા, વાયુસંહિતા, ધમૅસંહિતા, અને કેલાસસંહિતા એવી છ સંહિતા અથવા પ્રકરણે છે નવ અંકમાં જ્ઞાન સંહિતા, અને ૧૦-૧૧-૧૨ અંકમાં વિધેશ્વરસંહિતા આવી ગઇ છે. સંવત ૧૮૪રને કાર્તિકના અંકથી સનસ્કુમાર સંહિતા શરૂ થઈ છે. ભક્તિનાનયુકત ધર્મતત્વને ઉદેશીને તેમાંના ઘણા પ્રસંગે જાણવા જેવા છે. આજકાલા અનેક વિષયવાળા અનેક માસિક બહાર પડે છે. પરંતુ સ્વધર્મવિષયક ગ્રંથો વાંચવાની રૂચિ લોકોમાં પેદા થઈ છે તે આ આર્યાવર્તના ઉદયનાં સુચિન્હ છે. પુરૂષાર્થને પ્રાપ્ત કરાવનારી શ્રીવેદ વ્યાસ ભગવાનની વાણીનું રટન કરવું એ આ ક્ષણભંગુર સંસારમાં અક્ષય આનંદદાતા છે. પુરાણ ભાગમાં આવેલા વિષયો, પામર અને વિષયી જનેને ભાવો વા ન ભાવે, પરંતુ મુમુક્ષુઓને તે તે અમૂલ્ય જવાહિર છે મુંબઈ જુની હનુમાન ગલી ભટ નરોતમ અમરજી દલાલ પ્રેમજી પ્રાગજીનો માળે. શિવપુભાના વ્યવસ્થાપક
ચુનીલાલ બાપુજી મેદીના રચેલાસરકારી કેળવણીખાતાએ ઈનામ તથા લાઈબ્રેરી માટે
પસંદ કીધેલાં પુસ્તકોસિકંદર બાદશાહનું ચરિત્ર કિંમત રૂ. ૧-૪-૦ પીટર ધી ગ્રેટનું ( સચિત્ર) ચરિત્ર રૂ. ૦-૧૪-૦
નીચલે ઠેકાણેથી રોકડી કિંમતે મળશે. મુંબઈ-દામોદર ઈશ્વરદાસ મી જહાંગીરછ બેજનજી, કરાણી
બુકસેલર તથા “પુસ્તકપ્રસાક મંડળીની ઓફીસમાં. સરત-ત્રિભોવનદાસ ગોપાલદાસ બુકસેલર ભાગાતલાવ. અમદાવાદ––ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાઈટી. રાજકેટ-ટ્રેનીંગ કોલેજમાં ક પાસે. ભૂજ--કુમારશ્રી કાલુભાના ટયુટર કવિ શવલાલ ધનેશ્વર પાસે,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગળથી 11
ભાથી સુખસાધક.ના.
ટપાલખી મા આને.
(સુધારા વધારા સાથે બીજી આવૃત્તિ.) આગળથી થનારા ઘરાકેએ આવતા ફેબ્રુઆરી માસની આખર સુધીમાં તેની કિંમતનો રૂમ તથા ટપાલને આનો અરધે નીચેને સરનામે પિતાનું નામ ઠામ ઠેકાણું લખી મોકલવા મેહેરબાની કરવી. પાછળથી થનાર ઘરા પાસે, ઘરકાના પ્રમાણમાં સવાઈ વા દેઢી કિંમત લેવામાં આવશે.
અત્રાળ-કંદમૂળ-શાત્રને ખેરાક તેજ ઉત્તમ ખેરાક અને સ્વચછ જળનું પાન એજ ઉત્તમ પાન, ઈશ્વરીનિયમ જોતાં, મનુષ્યને માટે પ્રભુએ નિર્માણ કર્યું જણાય છે. અર્થાત્ માંસમહિરનું અધમ ખાન પાન વૃષ્ટિ નિયમથી વિરૂદ્ધ છે. આવી નીતિ આપણે આની તે પરાપૂર્વથી ચાલી આવેલી છે, પરંતુ, આપણા રાજ્યક અંગ્રેજો, હુન્નર-ફળા-કૌશલમાં, સાંપ્રત કાળમાં પણ આગળ વધી ગએલા હોવાના કારણથી તથા ભૂતળ ઉપરના ઘણા પ્રદેશોમાં તેમની રાજ્ય સત્તા સ્થપાયાથી અને વિષે કરીને ધનને વિષે તેઓ આજ ને કાલ સવોપરી જેવા થઈ જવાથી “ જુના જનમાજતિ જેવું તેમને માટે થઈ રહ્યું
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. તેમાં આપણા દેશમાં તે તેમની અતિપ્રબળ રાજ્ય સત્તાના કારણથી, તેઓને પગલે ચાલવામાંજ જાણે સર્વ સુધારે આવી ગ હોય તેમ થઈ રહ્યું છે. જ્યારે સર્વ સાધારણ આવી જ સમજ છે ત્યારે “આભ ફાટે ત્યાં થીગડું કયાં દેવું?' આ વાતમાં કેટલું સત્ય છે તે વિચારવંતે જાણે છે દારૂનું વ્યસન હાલ હાવઆપણા દેશમાં ઘણું વધ્યું છે અને તે પણ વળી Educated અટલે કેળવાયેલા–સુધરેલા જેઓ પોતાને કહેવડાવે છે તેમાં બહુધા અંગ્રેજી કેળવણીના સંસર્ગથી બન્યું છે. એમ કહેવાને હરકત નથી. આમ છે માટે, ખુદ અંગ્રેજોમાં ડાવા પુરૂ માંસ મદિરાથી કેમ મુક્ત રહે છે અને બીજાઓને પોતાના અનુયાયી બનાવવાને તન મન અને ધનથી કે પ્રયત્ન કરે છે તથા તેમ કરીને કેવા મોટા સુખને પામે છે. મીસકીપણામાંથી એવો એક સિદ્ધાંતી કેવી ધનવંત સ્થિતિએ પહોંચ્યા-તે ખરેખર બનેલા બનાવની નોંધ આ પુસ્તકમાં છે.
આ પુસ્તકની પ્રથમ આવૃત્તિ સને ૧૮૮૩ ની સાલમાં કહાડેલી તેની ૧૦૦૦ નકલ માત્ર થોડા મહિનામાં ખપી ગઈ. વિધાનુરાગી સગ્ગહરથાને તે ભાવ્યાથી તેમણે ૨૦-૨૫-૧૦અને તેથી એ વધારે નકલો સામટી ખરીદવાથી પરચુરણ વેચાણ માટે તે રહી નહીં. તથાપિ વિવેચન કર્તા તરીકે જેમનું ઘણું મહત્ત્વ એવાં ગુજરાત શાળાપત્ર, બુદ્ધિપ્રકાશ વિજ્ઞાનવિલાસ આદિ ચોપાનિયાં તથા ગુજરાતી, મુંબઈ સમાચાર, આદિ વર્તમાનપાએ પોતપોતાના વિવેચનમાં એ પુસ્તકને વિષે બતાવેલાં પ્રસન્નતાના કારણુથી તેને વિની બીજા વાંચનારાઓની રૂચિને સંતાખવાનું વાપસુધી મુલતવી રહ્યું. હવે તેમની તેવી રૂચિ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
હજુસુધી ટકી રહીછે કે નહીં તે આ પુસ્તકના આગળથી થનારા ધરાકાની સ`ખ્યા નાની મેટી થએ ખબર પડશે,
પહેલી આવૃત્તિના અભિપ્રાયાના ટૂંક સાર
“ ગુજરાતરાજાપત્ર ''...મહા અગત્યનું આ પુસ્તક અમે અમારા સર્વે વાચનારાઓાને ધ્યાન પૂર્વક વાંચવાની ભલામણ કરીએ છીએ. * * * ભાષા શુદ્ધ અને સિક થઈ છે. એ એક વાતા રૂપે છે, પણ તે વાત બનેલીછે અને તે ઉપરથી મઘમાંસ નિષેધ સિવાય બીજી પણ ઘણી વાતને બેધ મળેછે—દુનિયામાં એક કુટુંબ શી રીતે આબાદ થઇ શકે તેની ટૂંકી કુંચી આ વાતમાં સમાયલી છે. માટે એ ચોપડી વાંચવાની અમે ક્રીથી સર્વને ભલામણ કરીએ છીએ.
‘બુદ્ધિપ્રકારા”——માયા ર∞ અને સમાય તેવી છૅ. જે અગ્રેજનું વૃત્તાંત છે તે પ્રથમ નિર્ધન અવસ્થામાં હતા, પણ માંસ મદિરા ત્યાગ કરીને સુવાગે વળગવાયી લક્ષાધિપતિ હતા. તેના બાઇડી હોકરાં, ચાકર ના તથા તેના ઘણા સેબતીએ તેના પ્રસંગ અને એધથી એ નારા લુખથી છૂટા થયા હતા. * * * કત્તાની મતલબ એટલીજ છે કે તે ઉપરથી મછતા ખેધ લક્ષમાં લેઇ એ દુર્વ્યસનના કદમાં પડેલા દેશી તેના ત્યાગ કરે. ખરેખર એ ઉદ્દેશ સ્તુતિપાત્ર છે. પાટી અને દારૂના પ્રચાર દિવસે દિવસે વધવાની મા ચા છે એ આપણા વેિત્ર દેશના લોકોને રારમભરેલું છે, જે લોકોને એ વસ્તુ વગર ચાલતુંજ નથી એમ કહીએ તા ચાલે તે લેાકેામાંથી
.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવા દ્રઢાભા નીકળી આવી તન, મન અને ધનથી સુખી થાય છે, ત્યારે આપણે તેને કેવલ અનાદર કરનાર તેમાંથી એને અહાર કરનાર નીકળે છે એ કેટલું ખેદકારક છે? દરેક દેશીને એ ચોપડી વાંચવાની અમે ભલામણ કરીએ છીએ,
વિજ્ઞાન વિલાસ”આજના સમયમાં દેશીઓમાં માંસમદિરાએ બહેળો છુપો ફેલાવો કર્યો છે. # # # દેખાદેખીથી દેશીએમાં વધતા જતા આ રેગ અટકાવવાને મજબૂત ઉપાય લેવા જરૂરના છે. એ રોગથી થતાં નુક્સાન અને ખુવારી જતાં છતાં દેખીતી આંખે આંધળા થઈ માંસ મદિરાના દુઃખ દરીઆમાં દેશીઓ પડે છે (!) સુખસાધકના પ્રસિદ્ધ કરનારે દેશીએને ઉપર કહેલા દુઃખના દરિઆમાં ડુબતા અટકાવવાને હેતુ રાખે છે * * * ભાષા સહેલી અને અસરકારક છે.
“ગુજરાતમિત્ર” –સુખસાધક # # ખચીત દરેક માણસને વાંચવા લાયક છે. * * * સાર ઘણે કિંમતી છે.
ખ્યા બહુજ અછી રીતે મન પર અસર થાય એવું કરેલું છે. * * * ભાષા ઘણુ જ સારી અને અછી ઢપથી લખેલી છે. એ નાનકડું પુસ્તક દરેક માણસના શિક્ષક તરીકે ઘણુંજ કિંમત છે. વિશેષ કરીને દારૂમાંસના ભક્ષણ કરનારાઓને તે એ બહુજ શિક્ષા આપનારું છે, માટે દરેક જણને એ વાંચવાની અમે ભલામણ કરીએ છીએ. * * *
: “ગુજરાતી”—“સુખસાધક” નામના પુસ્તકની ભેટ રવીકારતાં અમે તેના કર્તાની અતિશય પ્રશંસા કરીએ છીએ.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને જ્યારે ઠામ દામ દારૂ ને સુપ મીટ લેવાને રીવાજ ચાલે છે ત્યારે એ આર્ય રીતિને અનુસરતું પુસ્તક શિક્ષણીય થશે. # # # એમાં મદિરાપાનથી થતી પૈસાની ખુવારી અને બીજા માઠાં પરિણામને ઘણી અસરકારક રીતે ચિતાર આપે છે. ભાષા સારી શુદ્ધ, સરલ અને હાલના “સંસ્કૃતમય ગુજરાતી” લખનારાઓને ધડ લેવા જોગ છે. તેમાં વચ્ચે વચ્ચે સુરસ કહેવત અને યોગ્ય વચને લખી આ નાના પુસ્તકને ઘણું - સિક કીધું છે. હાલ દારૂનું વ્યસન ગુજરાત તેમજ કાઠીઆવાડમાં મુખ્યત્વે કરીને ઊંચી બ્રાહ્મણ વાણીઆની ન્યાતોમાં ભજબૂત પગપેસારો કરતું ગયું છે. ઊંચી કેળવણીવાળા જુવાન વિદ્વાનોને મદિરાના ભોગી થતા અમે આંખે જોઈએ છીએ અને ગુજરાતના આખાં કુટુંબો આ ખુરા વ્યસનથી પાયમાલ થતાં જાય છે. ખચીત આવા વખતમાં આ લઘુ પુસ્તક ઘણું જ વેળાસર બહાર પડયું છે અને દરેક કુટુંબમાં એને બેહળે ફેલાવો થવાની જરૂર છે. આશા રાખીએ છીએ કે રાવ સાહેબ મહીપતરામ સરકારને ભલામણ કરી આ નાનું પુસ્તક ઈનામ ખાતે રખાવશે, કે બચ્ચાંઓના મનપર એની અસર મૂળથી થતી આવે.
મુંબઈ સમાચાર”–“સુખસાધક” યાને આપીને ધ લેવા લાયક માંસમદિરા ત્યાગી એવા એક અંગ્રેજ ગૃહસ્થનું ટૂંક વૃત્તાંત. એ ચોપડી અત્રેની ગુજરાતી સેશીયલ યુનીયન” નામની મંડળીને એક સભાસદ તરફથી પ્રગટ થએલી છે. * * * હાલના જમાનાના સુધરેલાનાં નામથી જણાયલા કેટ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાક હિંદુ જવાનોમાં માંસ તથા દારૂને ઉપયોગ કરવાનો શોખ ફેલા જવાની ફરિયાદ ચાલે છે, તેવા વખતમાં તેમને નસીહત આપવાની નેમથી આ “સુખસાધકને જન્મ આપવામાં આ
વ્યા છે. જે અંગ્રેજોને પગલે ચાલી કેટલાક સુધરેલા કહેવાતા હિંદુઓ માંસમદિરને છુટથી ઉપયોગ કરે છે, તે જ અંગ્રેજો માને
એક એ વસ્તુઓને સદંતર ત્યાગ કરી તેના ફાયદાઓ સમાવે, ને તેથી તેઓના મન ઉપર વધારે સારી અસર થવાની વકી બેશક રાખી શકાય.
આ ચોપડીમાં એક અંગ્રેજની અંદગીનો કે હેવાલ છે તે ધ્યાનમાં રાખવા જોગ છે. તે અંગ્રેજ ગૃહસ્થ પહેલવહેલાં કેવલ નિર્ધન હાલતમાં હતો. જવાન વયમાં દારૂ તથા માંસના ઉપગની વિરુદ્ધમાં લખાયેલાં કેટલાંક નાનાં પુસ્તકો તેના વાંચવામાં આવ્યાંથી તેના મનઉપર તેની સારી અસર થઈ; અને મજબૂત વિચાર રાખી તેણે એ બંને વસ્તુઓનો ત્યાગ કર્યા અને સાદો ખોરાક, કરકસર. ઉદ્યોગ પ્રમાણિકપણું, મિતાહારપણું વગેરે બીજા ગુણો પણ તેણે અખત્યાર કરવાથી તેની સ્થિતિમાં દિનપરદિન સુધારો થતો ગયો. સારે ભાગે તેની પરણેતર પણ તેનાજ જેવા ગુણેની મળી અને બંને જણ - તાના ભગા દાખલાથી પોતાના બાલક, નોકરો, કેટલાક મિત્રો વગેરે ઉપર પણ સારી અસર કરી ક્યા. બંને પિતાના સ ગુણોની મદદથી, ગરીબ સ્થિતિમાંથી વધીને દલિત તથા દરજજવાળાં થયાં. # $
પોતાને અસલી સીધે માર્ગ છેડી આડે રસ્તે જતા આ બંધુઓને તેમની ભુલ બતાવવાની આ પુસ્તક પ્રગટ કરનારની
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેશેશ સ્તુતિપાત્ર છે. આ પુસ્તકમાં કરેલી ભલામણું બંધ બેસ્તી અને માન્ય કરવા જોગ છે. * * માંસ તથા દાના ઉપયોગ સામે આથી વધારે કઠણ વિચારે મળવા અમે મુશ્કેલ ધારીએ છીએ. # # દારૂ તથા બીજી કેરી વસ્તુઓનો ઉપયોગ ગેરરીતે અને બે પરહેજીથી કરનારાઓ માટે પણ એ ચોપડી ઉપયોગી અને ચાનક આપનારી છે. ઉધરતા જવાનોને તે વાંચવાની અમે મજબૂત ભલામણ કરીએ છીએ.
બાળમિત્ર—“સુખસાધક”ની એક પ્રત અને તેને કો રા. રામદાસ કાશીદાસ મોદી તરફથી ભેટ દાખલ મળી છે. સ સ ચાકરી ધંધા વગરના રખડતા ફરતા નિવમી અને અપ્રમાણિક માણસ જે લત દઇને વાંચે તે તે પિતાના હિતનું તેમાંથી ઘણુંજ મેળવી શકે તેમ છે. ચાકર પ્રત્યે શેને ધર્મ અને શેઠ પ્રત્યે ચાકરને ધર્મ પણ એમાં) યથાર્થ બનાવ્યો છે. * ધનની સારી પ્રાપ્તિ થયા પછી પોતાના વૈભવમાં કીધેલું વધારે હાલના લાધિપતિ શેઠીઆ એને લલચાવે તેવો છે. ૯ આવાં બેધકારક પુરત એક કરતાં વધારે નીકળવાં જોઈએ. અને તેને ફેલાવો ૧૦૦૦૦૦ નો જેટલો થવો જોઇએ. આટલી નકલો પણ હિંદુસ્થાનમાં, તંબાકુગાંજે અરણ અને દારૂ વિગેરે વ્યસન જે વિસ્તારમાં ફેલાયાં છે તે બંધ પાડવાને પુરતી ગણાશે નહીં. !!! 2 ક હાલમાં કેટલા પૈસા મેળવવાની લાલચે નિર્માલ્ય પુ. સ્તકે બહાર પાડી લે કોને કંટાળો આપે છે, તે કરતાં અમારી, તપાસનું આ નાનું પણ સેનાના મૂલ્યની નસીઅત આપનારૂ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુસ્તક લોકોને ઘણું જ ઉપગી, સ્ત્રી પુરૂષોને બેધકારક અને હિંદુ ઘરસંસાર સુધરાવટમાં નવું અજવાળું પાડે તેવું છે. માટે તે પુસ્તકની સેંકડે નકલો ખરીદવા એક તરફથી જેમ ગુજરાત વયુલર લીટરેચર કમીટીને અમે મજબૂત ભલામણ કરી
એ છીએ, તેમ બીજી તરફથી દરેક કુટુંબીને ઓછામાં ઓછી તેની એક નકલ પણ ખરીદી રાખવાને અમારી સૂચના છે. આ એક નકલ તેમને કેટલો મૂલ્યવાન સાથે કરશે તે અમારા કહેવા કરતાં તેઓએ પિતાના કુટુંબમાં તેને વંચાવી તેને અનુભવ લેવાથી માલમ પડશે. # # આ પુસ્તક વાંચનારાઓને વધારે ઉપયોગી થઈ પડે તેવી ઢપછપથી લખવામાં આવ્યું છે. તેમાં વાપરેલી ભાવા તે ખરી ગુજરાતી ભાષા છે, કોઈ પણ પુસ્તક તેમજ વિજ્યને રસિક અને બેધદાયક કરવાનું કામ છમ વ્ય વચન અને કહેવતની વધારે જરૂર છે. એ જરૂરીઆત પાને પાને પૂરી પાડેલી અમે જોઈએ છીએ. વળી હાલમાં કેટલાક વિદાને, પિતાની વિદત્તા બતાવવા સારૂ. સંત મિશ્રિત ગુજરાતી શબ્દ શોધી શેધીને મૂકવાની મોટાઈને લીધે, સ્વાભાવિક વિચારોમાં આવતા ગુજરાતી શબ્દોનો અનાદર કરે છે તેમ ભાઈ રામદાસે કર્યું નથી. પણ સ્વાભાવિક રીતે વિચારમાં આવતા ગુજરાતી શબ્દોથી જ લખાવટ કરવાની જે ઉત્તમ રીતે તે તેમણે પસંદ કરેલી અમે જોઈએ છીએ. આથી આ પુસ્તક થોડું પણ ગુજરાતી લખી વાંચી જાણનાર સ્ત્રી પુરૂષ સુદ્ધાં સમજી તેને યથાર્થ ઉપયોગ કરી શકે તેવું છે. જે જજ આ પુસ્તક લખવાને ગાળેલો કાળ કિંમતી છે, લીધેલ શ્રમ સ્તુતિપાત્ર છે અને છપાવવા પાછળ ખરચેલાં નાણાં સાર્થક છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
“જ્ઞાનવર્ધક’--સુખસાધક” એક અચ્છુ વાચવા લાયક ચેાપાનિયુ” છે. * આજને કાલ સુધારા એ શબ્દ હિંદુસ્થાનની દરેક કામમાં એક ખાસ ખાબત થઇ પડી છે અને ખરા ‘“સુધારા”શુ’ છે તથા શા મધ્યે છે તેની ખબર રાખ્યા વગર અંગ્રેજી સુધારાની વાંદર નકલ કરી પારસીએ પેાતાની અસલી રાહ રીતિ તજી અંગ્રેજી ઢપનાં કપડાં પહેરવામાં ખરા સુધારા સમજેછે. તેમજ હિંદુઓ, માંસ-મદિરા અને “કાટ”-પાથુન' માં સુધારા સમાયલા સમજે છે ! તેવા વખતમાં ‘સુખસાધક' જેવાં પુષ્કળ ચોપડી—Àાપાનિયાં નીકલવાં જોઇએ છે. એવા ખરા દ્રષ્ટાંતાપુર પુસ્તકોથી આપણા નકલી સુધારાની સુદ્ધ કાંઇ ખી ખુલશે ખરી (!!! ) * * * વિલાયતમાં એવી ચેાપડીની જ્યારે લાખા નાલા થોડા વખતમાં ખપી જાય ત્યારે અત્રે શુ`. તેની એક હજાર પ્રત પણ નહીં ખપશે ? અમે દરેક ભલા દેશીને ભલામણ કરીએ છીએ કે આ‘સુખ સાધક્રુ’ ની નકલો ખરીદ કરી તેને ફેલાવા કરવા-આ એક ખરૂ જ ધર્મી કામ છે. અને હિંદુ જીવ જંતુને ખાંડ કે આટી નાંખવા માટે તેનાં દાની શોધમાં છે, ત્યારે આતા ક્ષ થતાં મોટાં જનાવરા તથા દારૂની ખરાબીને આધીન થઈ ભરણુ પામતા ભાસાના ખચાવ કરનારૂ એક ખરૂ સાધન છે. અને તે સાધનના ખરે ઉપયોગ કરવા-કરાવવાને જેટલે ખી શ્રમ લેવામાં આવશે તે સધળાના હિસ્સા ધર્મ અનેધર્મ શિવાય બીજા કશામાં જવાને નથી,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
« The Student's Friend." --Sukha Sidhak or The incans of becoming happy. * ** This book ought to be read by all persons, males as well as females, young and old for it inculcates the healthy principles ofothrift and self-help, even if we lay aside the question of abstinence from the use of spirits. The Publication is very opportune at this time, when complaints are heard from almost all parts of India, of the drunkenness and foppery that are gaining ground among the 50 called reformed youths of the land. We shall be glad to see adaptations from it into all the Vernacular dialects of India. (!!!) ** * We hope to see it pass through several editions. * * *
* The Times of Indis” in its icarler on Native Publications, under date the 18th May 1885. observes of " Sukla Sárdhuk” as follows:
A curious translation in Gujarati entitlen “Attainment of happiness or a short autobiography of an English gentleman, who abstained from eating Hesh and drinking spirituous liquors' from which the Indian Aryans can take a lesson.'
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
k
"
આ પ્રમાણે અભિપ્રાયાના સારાંશ માત્ર લેતાં આટલાં પાન ભરાઈ ગયાં, એટલે બીજા ઘણાં છાપાં, ચાપાનિયાં તયા [દીવાન દાદૂર મણિભાઈ જસભાઈ,રાવબહાદૂર ભાળાનાથ સારાભાઇ, રાવસાહેબ દલપતરામ પ્રાણજીવન ખખ્ખરઈઇ]સુનગૃહથા ના અભિપ્રાયે અત્રે દાખલ કરવાનું માંડી વાળવાની ફરજ પડે છે, દુમકે તે સર્વ દાખલ કરવા જતાં તે આવા કરતાં જટા મેટી જેવું થઇ જાય-આટલા લખાણને માટે પણ વિવેકી વાંચનારાએની ક્ષમા માગવી પડે છે. પરંતુ તેમ કરવાનું કારણ ઉઘાડું છે. નાનાં મેટાં કંઇક પુસ્તકો કંઇક લખનારા તરફથી આજ તે કાલ બહાર પડે છે અને સારા સારા પ્રથ કર્તાએ વાજબીની રાહે ફરિયાદ કરે છે કે ગ્રંથો લખવાના શ્રમ લખ્યું વળી ગાંઠના ગોપીચંદન” પણ કરીએ કે ? આવા વખતમાં અગર બેંકે હિંદુ વિવેચન કર્તા નહીં પણ “ સુખસાધકની ઘણી આવૃત્તિ બ્રૂકે લાખો નકલો ખપવી જોઇએ ” ! એવી પારસી સભ્યજના અભિનંદનપૂર્વક બતાવેલી ઇચ્છા પ્રમાણે અમલ થવાને, જ્યાં સુધી આપણા ગુજરાતી ભાઈઓમાં વિલાયતના જેવા વાંચવાના શૈાખ પેદા થયેા નથી ત્યાંસુધી, બીજો શેા રસ્તે? હાથમાં ટીપણુ લઇ માનના ભૂખ્યા બડેજાએ શે આએ આદિની ખુશામત કરવાનું તે જેમનાથી બને તેમનાથીજ બને. ગમે તેવા સારે। ગ્રંથ હોય તેપણુ સરકારી શાળાઓમાં ઈનામ આપવા લાયકના તે ફેરવવા માટે તે પુસ્તકની પાત્રતા સિવાય સરકારી કેળવણીખાતાસાથે પહેાંચતા ચંદ્રમા હોવા જોઇએ. નવા અને નિસ્પૃહી લખનારાઓને ગુજરાતી પુસ્તક પ્રેક્ષક કમીટી કેવા ઇન્સાક આપે છે તે વિષે કડવી કુરીઆદ વારવાર
તરથીજ માત્ર થઈ હજારો
<
T
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ખંડેરમાં આવી છે તેથી કાણુ અાણ્યુ છે ? જ્યારે આમજ છે ત્યારે (૧) ગભૅશ્રીમતા એટલે પાંચ પૈસાની ગાંઠોડવી પડે તે તે શુ જેઓ જોડી શકે તેવા (૨) લાગવગવાળા અને (૩) મોટા લેકાને ઘેર ઘેર રખડીને ખુશામત કરનારા સિવાયના વચલે વાંધેના નવા ગુજરાતી લખનારાઓને બહાર પડવાની ઉમેદ તે ક્યાંથી થાય ? તેમાં પણુ આવા એકાદ છુટા છવાયા નાના પુસ્તકની વેટમાં પડવાને પરવારતા તે કેટલા ?
રામદાસ કાશીદાસ માદી.
મુંબઇ કાળકાદેવી ધર નં ૬૪ ઠા ખીમજી દાણીને માળેા. તા ૩૧ મી નવેમ્બર ૧૮૮૫.
|કચ્છમહેદ્ય.] માત્રનો
પંડિતશ્રી ગઠ્ઠલાલજીના રચેલા સંસ્કૃત કાજ્યનું-ગુજરાતી ભાષાંતર. કચ્છના રાજકુળની ઇતિહાસિક દકિકતરાજા પ્રજાના ધર્મ આદિ વિષયે.
કિંમત
ન
રામવાડી,
વેચનાર-મુબઇ જેારામ મુકુદજી બુકસેલર-મામાદેવી, દામાદર ઇશ્વરદાસ સુરત–ત્રિભાવનદાસ ગેાપાળદાસ, ભાગાતળાવ અમદાવાદ-ગુજરાત વનાક્યુલર સાસાઈટી કીસ.
;
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસિદ્ધ પંડિત ગટ્ટ
આર્ય સમુ. પુસ્તક ૧ અંક ૧, ૨, ૩, ૪, ૫ અને ૬
૨ , ૧, ૨, ૩ અને ૪.
બાબતો –– અપૂર્વ ચમહારવાળી કવિના. કામંદકીય નીતિસારનું ટીકાનુસાર ભાષાનર, રતિર વાની આવશ્યકતા, ધર્મનું એક પણ પગથિયું ચુકવું ને વસંતઋતુનું વર્ણન, કળમાદમાં. ભકતમાગ પણ સંરકત વિધાને હવાલ, વિધાથી થતા લાભ વિ ભડનો ઇતિહાસ, શ્રીકૃષ્ણ, બલભદ્ર ઉદ્ધવ ની ન.
કિમત છુટક અંક | નો આના એ. સામટાં ૧૧ અંકે છુટા લેનારને રૂ” -૧ -૦ બાર ગામના ગ્રાહક , , નાં બાંધેલા પુસ્તકના રૂ૦-૧૮-૦ પર ૮ નાં ર.
દ મુબઈ કાળકાદેવીને રસ્તે પુરક પ્રસારક મંડળ ની ઓફિસમાંથી મળશે. સ્ત્રી પુરૂષ ઉભયને અત્યપાણી ૩ કારમનું માસિક.
પ્રિયવદા.
રાવસાહેબ માણલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદી રામલદાસે કાલે રાતના છે કે –
તરફથી સને ૧૮૮૫ ના ઓગસ્ટ માસની બહાર પાડવામાં આવે છે. ડીસેમ્બર સુધીના પાંચ અંકમાં ધા રારી વિધા (ચાલુ), સાહિત્ય. સ્ત્રીઓનાં આચાર વિષે વિરાર, સ્ત્રીઓને બેસુવાથી હાનિ થાય છે? જુના રિવાજ ખાટા ? ધિક્કાર - વીશી, ગુલાબસિંહ (એક વાર્તા, પતિવ્રત, ભાષા કેવી છે ! ઈ. ઈ. બાબતે આવી છે તથા નવંબરના અંકથી અડાસનને
પેકટેટરની સબ ઉપર આર્યનીતિના આગ્રહી વિકાનની કલમથી સંસાર સુધારા સંબંધી અકેક અમુલ્ય વિષય લખાય છે
ગ્રાહક થવા ઈછનારે લવાજમ પાથે પિતાનું નામ, હામ પ્રિયવદાના તંત્રીને ભાવનગર લખી મેકલાં.
(વૈષ્ણવ-ગુરૂ ધર્મ-કર્મ પ્રગટ કર્તા.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂચના. વૈષ્ણવ-ગુરૂ-ધર્મ કર્મ * નીચે લખેલા બુકને ત્યાથી રાકડી કિંમતે મળશે. 'ઇરામવાડીપાસે દામેાદર ઇશ્વરદાસ. ,, મામાદેવી આગળ જેષ્ઠારામ મુકુંદ ,,~~~કાળકાદેવી પાસે આયન ટ્રેકટ એડબુકડીપા. ..—કાટ—હાળીચકલામાં શેઠ ગોકળદાસ તેજ પાળ ધર્મખાતાના સેક્રેટરીની આફીસમાં રા.રા. મહાસુખરામ હરગોવિં’દ પાસે. સુરત-ભાગાતલાવ ત્રિભોવનદાસ ગોપાલદાસ,
->નાણાવટ કરસનદાસ નારદાસ. અમદાવાદ-ગુજરાત વર્નાકયુલર સેસર્સાઇટી,
વલસાડ-દ્વારકાદાસ પરભુદાસ, કાશી—રંગીલદાસના ક્ાટકમાં વૈષ્ણવ વ્રજમ્મુ
અણુદાસ વ્રજભવનાસ. નડિયાદ-ગનાથજીપાળ,નારણદાસ હીરાચંદ્ર. ભરૂચ-હાજીખાનાના મન્ત્રમાં ચીકાંટા પાસે ગાળવાળા આશારામ નરાબ એ સિવાય ગુજરાત, કચ્છ, દાઢીઆવાસ સિધ ના મુખ્ય મુખ્ય રોહેશના જાણીતા બુકસેલરી પાસેથી, જથાબંધ નકલ ખરીદવા ઇચ્છનારે સુખકાળકાદૈવીને રસ્તે ધરન ૦૬૪ અથવા કાઢમાં મેસર્સ પેન ગીલ અને સયાણી સેાલીસીસની આડમમાં નીચે સહી કરનારને પત્ર લખવા અગર જાતે મળવું. રામદાસ કાસીદાસ માહીં.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
_