Urmi ane Udadhi

Author(s): Chitrabhanu
Publisher: Divyagyan Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005917/1

Page #1

T . ઉદધિ
#ત્રભાનું
|
0
0 0
.

Page #2

ઊર્મિ અને ઉદધિ
લેખક પૂ. મુનિ શ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી મહારાજ
ચિત્રભાનુ”

Page #3

પ્રકાશક : દિવ્યજ્ઞાન સંઘ ૧૩૭, નેતાજી સુભાષ રેડ, મુંબઈ-૧
પ્રથમ આવૃત્તિ નકલ: ૫૦ ૦ ૦ મૂલ્ય: બે રૂપિયા
વિ. સં. ૨૦૨૨ શ્રાવણ સુદિ ૨ તા. ૧૮-૮-'૬૬
મુદ્રક : જિતેન્દ્ર ઠાકરલાલ દેસાઈ કિશોર પ્રિન્ટરી” કેસન્ટ ચેમ્બર્સ, ટમેરીને લેઈન, કોટ, મુંબઈ-૧.

Page #4

પુરોવચન છે ઉર એક ઉદધિ છે. એમાં ભરતી ને એટ થયા જ કરે છે. ભરતી વખતે ઊછળી ઊછળીને ઉપર આવતી ઊર્મિની છે, કેટલીક વખત, કલ્પના પણ ન કરી હોય એવાં ચિન્તનના ઉમદા ને પાણીદાર મતી લઈ આવે છે, ને કિનારે ઠાલવે છે. કિનારે એથી સમૃદ્ધ બને છે.
આજથી નવ વર્ષ પહેલાં, મારા પૂજય પિતાશ્રી મુનિ ચંદ્રકાન્તસાગરજીની પવિત્ર અને હૂંફાળી છાયામાં વિહાર કરતાં કરતાં, પ્રકૃતિના લાડીલા સંતાનસમા આબુ અને રાણકપુરની યાત્રા કરવાનું સૌભાગ્ય મને સાંપડેલું. મારા જીવનના એ અનુપમ દિવસે હતા. પ્રકૃતિના સાજે ત્યારે, મારા અંતરના ઊંડાણમાંથી આવી પડેલાં ગીત સાથે સુંદર સાથ આપી, એક અપૂર્વ સંવાદિતા સઈ દીધી હતી.

Page #5

રાણકપુર જેવી પ્રકૃતિરમ્ય ભૂમિ હોય, સુંદર શિલ્પ મઢયાં એનાં મંદિરમાં રૂપેરી ઘંટીઓ બજતી હોય, બાજુમાં જ ખળખળ નિનાદે વહેતું ઝરણું ચિત્તને પ્રફુલ્લિત બનાવી દેતું હોય, અને તેમાં હરિનાં ટેળાં નતમસ્તકે અને અધખૂલી આંખે પાણી પીતાં હોય, કાંઠા પરની મીઠી હરિયાળી આંખમાં ઠંડક ભરી દેતી હોય, વૃક્ષની ડાળીઓ પર બેઠેલાં પક્ષીઓ મીઠા સાદે ટહૂકી રહ્યાં હેય–આવું બધું હોય ત્યારે મન પરનું આવરણ એની મેળે જ હટી જાય છે ને હૈયું હસી ઊઠે છે. ત્યારે કાવ્ય લખવાં નથી પડતાં, એની મેળે જ લખાઈ જાય છે.
આવા આ ઉમદા દિવસની ઉમદા પળમાં મારા જીવનમાં ઊર્મિઓની ભરતી જ ભરતી હતી. આ ભરતીને સહારે પાણીદાર મોતીઓની કેટલી ય સેર જીવનકિનારે ખેંચાઈ આવી. કિનારાને એણે સમૃદ્ધ બનાવી દીધો.
-પણ મને સાંપડેલી આ અનુપમ સમૃદ્ધિ મારા એકલાથી થોડી જ ભગવાય છે? એટલે મારા પ્રિયજન એવા તમ સૌને એની લાણી કરતાં હું અપાર આનંદ અનુભવું છું. એનાથી મને બે લાભ છે: એક તો, જે પવિત્ર ભૂમિમાં વિહાર કરતાં આ ઊર્મિઓ જાગી એનું સ્મરણ તાજુ થાય છે; બીજુ, એ મરણની ચાદે શબ્દથી વર્ણવી શકાય નહિ એવી જે પરમ ચેતના મારા અંતરમાં જાગે છે એથી હું આનંદવિભેર બની જાઉં છું. ૧૮: ૮: '૬૬
– ચિરભાનું

Page #6

કોઈને સાદ
આજ હદય આનંદનાં અમીથી છલકાઈ રહ્યું છે. અને તેમાંથી જાણે કેાઈને સાદ આવી રહ્યો છે –ઝીણે છતાં મધુર, શાનત છતાં સ્પષ્ટ. અનુભવી શકાય, માણી શકાય, પણ વર્ણવી કે વ્યકત ન કરી શકાય એ આ અગમ્ય સાદ છે. આ અવાજમાં સ્નેહીનું સૌહાર્દ છે, પ્રિયાને પ્રેમ છે, માતાનું વાત્સલ્ય છે, મિત્રની હૂંફ છે અને વિભુની કરુણા છે. આટઆટલા દિવ્ય અને સુંદર ભાવોને વહન કરતો આ સાદ કોને હશે ? સાદ સંભળાય છે, પણ આ સાદ કરનાર દેખાતે કેમ નથી? આ સાદ સાંભળું છું ત્યારે દિવ્ય ભૂમિનાં સ્વપ્નમાં આવે છે. જાણે ત્યાં નિત્ય વસંત છે. પત્રકતુનાં પુછપનો પરિમલ છે. પાણીને બદલે પ્રકાશના પુવારા છે. ભૂમિને બદલે મરકતમણિની ભેચ છે. કેવળ પ્રકાશ જ જ્યાં વિલસી રહ્યો છે. આત્માઓ આપણા સ્થળ દેહને બદલે રંગભરી વાદળીમાંથી બનેલા તવમાંવિહરી રહ્યા છે. કમળની સુરભિના શ્વાસોચ્છવાસ છે, હવામાં પુપ કીડા કરતાં હોય તેમ સમગ્ર ચેતનાસૃષ્ટિ જ્યાં આનંદમગ્ન છે. આહ! આવું બધું આ સાદમાં હું અનુભવું છું. આ સાદ કોનો હશે ! આ તે બુદ્ધિને જૅમ છે કે પરબ્રહ્મને સંસ્પર્શ છે? ખરેખર, વીતરાગ એવા પરબ્રહ્મનો આ સાદ હોય તે આ નિમત્રણ શાને ન સ્વીકારું !

Page #7

દિવ્ય પ્રકાશ
પ્રકાશની પૂણિમા છે, પ્રભાતનો પ્રથમ પ્રહર છે, સૌ તારા પ્રકાશને વધાવી રહ્યા છે, પણ હું તો તારી પાસે, જે અપરાધ નથી તેની ક્ષમા માગવા આવ્યો છું.
તારા તેજોમય દર્શનથી મારા જીવનના શાંત સાગરમાં ચાંચલ્યભર્યો ઉલાસની એક પ્રકાશમય પળ આવી ગઈ. શું એ મારે અપરાધ છે?
ચંદ્રના કાવ્યમય દશનથી સાગરના તરંગે અધીર થઈ ઊછળી પડે તે શું ઉન્માદભરી વિકૃતિ છે?
મારા નાથ! આભ જેટલો તું દૂર હોવા છતાં અહીંથી મારો આત્મા તને–એક તને જ–પામવા ઊછળી રહ્યો છે. આ ભાવના એ વિકૃતિ ન હોઈ શકે, એ તે મારા પ્રાણની પ્રકૃતિ છે.
ઈન્દુ-સિંધુના સનાતન ભાવોમાંથી પ્રગટેલે એ અખંડ ઉલ્લાસ છે.
ઉલ્લાસના આ તોફાન પાછળ પણ તારી શાશ્વત સ્મૃતિનું શાંત અને સુમધુર સંગીત જ વહી રહ્યું છે. એ સંગીતને ઇવનિ કહે છેઃ તું દૂર છે, પ્રકાશની પેલી પાર છે; છતાં મારા પારદર્શક હદયમાં તો તું અહીં પણ સંકાન્ત છે.
હું તારી પાસે જ્યારે આ પ્રાર્થના કરી રહ્યો છું ત્યારે પણ મારા આંતરવિભવની વિપુલતાનું મને ભાન છે. એટલે જ હું વૈભવ નથી માગત, માગું છું માત્ર પ્રકાશ!–મારા આંતરિક વૈભવને અજવાળે એ દિવ્ય પ્રકાશ !

Page #8

illi
વિરહ
ભગવાન ! તારું દર્શન આજ સુધી નહોતું થયું તે પણ ઠીક જ થયું. વહાલા! તારું દર્શન જે મને વહેલું થયું હોત તે આજ સુધી તારા મિલન કાજે જે ઝંખના જાગી તે જાગત? જે પ્યાસથી હું આકુળવ્યાકુળ થઈ ગયે તે આકુળતાને આનંદ મળત? જે સુધાથી હું વિવશ બની ગયે તે સુધાની વેદના જાણવા મળતી
આહ! એ પળ યાદ આવે છે અને કંઈનું કંઈ થઈ જાય છે ! તારા મિલન માટે હું કે તરફડ્યો છું? કેવી તીવ્ર આતુરતાથી તારી પ્રતીક્ષા મેં કરી છે? કેવાં તપ મેં કર્યો છે? અને તે વખતે ઊમિઓની છોળો ઉછાળતી ભાવનાઓ ની જે છાલક વાગતી, કલપનાઓની જે સરિતાએ વહેતી, તે તું મળ્યું હોત તો બનત? તું નથી મળે એટલે જ તો આ ભાન્માદ જાગે ! આટઆટલા કવિઓની વેદનામય વાણી વાંચી; અને તારાં ન વર્ણવી શકે એવાં રૂપો કયાં, એવા આકાર સર્યો, અને એવી મૂતિઓ સ્વમમાં આણી, કારણ કે મેં તને નહેાતે જે.
ભ્રમર ત્યાં સુધી જ ગુંજન કરે છે, જયાં સુધી એ સમગ્ર બનતો થી. રસનું દર્શન થયા પછી ભ્રમરનાદ કોઈએ સાંભળ્યું છે? ભ્રમરને મીઠી વેદનાનું દર્શન તો રસદર્શન પૂર્વે જ થાય છે. રસ મળતાં તે એ મૌનમાં મગ્ન બની જાય છે.

Page #9

આનંદસમાધિ
આજ જ્યારે તને જોઉં છું ત્યારે લાગે છે કે જે ગીતન મધુર સ્વમોમાં મેં તને પોઢેલે જે યે હતા, તે તે તું છે જ નહિ! તું તો તેથી સાવ જ ન્યારો છે! હૈયાના ફૂલ! તારું સાચું રૂપ આજ સુધી કોઈએ કેમ નહિ કયું હોય? પણ તને જે પામે છે, સમજે છે, તે પછી શબ્દ ની જટિલતામાં શું કરવા પ્રવેશે ? જે માનસરોવરમાં વિહર્યો હોય તે ગંધાતા ખાબોચિયામાં કેમ પ્રવેશે? જેણે મત્ત કમળની સુરભિ માણી હોય તે કાંઈ લસણને ઇછે? | તારા મિલનની મત્ત મધુરતા પછી શબ્દોની લીલા કેવી શુષ્ક લાગે! ઓહ! શું તારું દશન! શું તારું રૂપ! એને વળી શબ્દમાં પુરાય? ના રે ના, એમ તે બને ! તું મુકત છે ને મુકત જ રહેશે. વિશ્વનો એ કઈ મહાકવિ નથી, જે તને શબ્દોમાં વર્ણવી શકે ! એ બહુ તો કહેશેઃ નેતિ નેતિ! એ પાછળ જશે, આગળ નહિ, કારણ કે આગળ તે તું બિરાજે છે. તારા પદ્માસન સુધી કવિના શબ્દ કઈ રીતે આવી શકે ? અહીં શબ્દ વિરામ પામે છે. દેવ! ચેતનાની તીવ્રતાથી મારી બધી ઇન્દ્રિયે તારું સંવેદન કરી રહી છે. તારા દર્શનથી નયને આનંદવિભેર છે. તારા શ્રવણથી કાન સમાધિમગ્ન છે. તારા સ્પર્શથી પ્રેમપ્રકાશનો સંગ થયેલ છે. અને આત્મા? આત્મા તે શાંત સુધારસમાં નિમગ્ન જ બની ગયે છે.

Page #10

પ્રીતની રીત
નાથ! તારી અને મારી વચ્ચે પ્રીતનેા જે અખડ દાર છે, તે કાઇનેય જાણે ગમતા નથી ! સૌ એને ખંડિત કરવા કટિબદ્ધ થયા છે. મા કહે છે: ' બેટા, મારાથી અધિક વાત્સલ્ય તે કયાં દીઠુ ?” પિતા કહે છે: ‘ મારા લાલ ! મારાથી અધિક તારે કોણ ?’ ભિગની અને ભ્રાતા સ્નેહભીનાં હૈયે ગળે બાઝાચાં છે. સખી તે ચરણેામાં પડી આંસુથી પગનુ પ્રક્ષાલન કરતાં કહે છે: ‘ મારા દેવ! મને મૂકીને કયાં જાવ છે ? મેં તે તમારા પાવન પગલે મારું જીવન ચૈાછાવર કર્યુ છે ! ’ તારા વિના મારું કાણુ ?' આખું જગત આમ પ્રલેાભન ધરી કહે છે: ‘તું એને મૂકી આવ. અમે તારા સત્કાર કરીશું, પૂજા કરીશુ, તારા ચરણે અમે અમારું' સર્વસ્વ ધરીશું.'
જગત આઠેય પ્રહર જુદા જુદા રવરૂપે, આવી આવી વાતા કરી મને મેલાવી રહ્યું છે, ફેાસલાવી રહ્યું છે. મને તારાથી વેગળા થયેલા જોવા આ વિશ્વ કેટલુ ઝંખી રહ્યું છે!
બીજી બાજુ તું માત્ર એક કેવા પ્રશાન્ત !
છે; અને તુંય પાછે
મેાલાવું તેા ખેલે ના, હસાવુ' તે તે આવે ના. આ તે તારી કેવી રીત ! માટે તે આખા જગતને મે' તરછેડયુ' ઉપર એક કરુણ નજર પણ કરે ના?
હસે ના, સત્કારું મારા મિત્ર! તારે તે ચ તું મારી

Page #11

એક તણખા
નાથ મારે આત્મા જ્યારે તારા નાદથી મત્ત બન્ય ત્યારે જગત મને ભોજન માટે નિમંત્રવા આવ્યું છે. ભગવાન ! જગત આ નથી જાણતું, પણ તું તે જાણે છે કે હું ભોજનના ટુકડાઓનો ભૂખે નહિ, પણ તારા પ્રેમરસનો તરસ્ય છું; અને એ રસના જામ જ્યારે તારી પાસેથી ભરીભરીને મળતા હોય ત્યારે એ રસભર પ્રસંગને હું કેમ તજી શકું?
દેવ! તું મને કહીશ કે હું સ્વાથ છુંપણ પ્રત્યે ! આ વિવમાં કોણ સ્વાથી નથી? સ્વનો અથ જ–આત્માનો અથ જ–તારા પ્રેમરસને પાત્ર બની શકે છે. સિંહણનું દૂધ જેમ સુવર્ણ પાત્રમાં જ ટકે છે તેમ તારા પ્રેમરસને પણ આ સ્વ-અર્થનું પાત્ર જ ઝીલી શકે છે! આજ તે હું તારા દર્શનથી મત્ત બની રસલહાણ લઈ રહ્યો છું; મારે હવે જગતના નિમંત્રણની શી જરૂર ? મને તે જગતનાં નિમંત્રણ કરતાં તારા ઉપાલંભ જ વધારે ગમે છે; જગતની પૂજા કરતાં તારી મધયસ્થતા મને વધુ પ્રિય લાગે છે! પ્રભો ! મારે રાખની ઢગલી ન ખપે, અગ્નિને એક તણખો જ બસ છે!

Page #12

એ કર્યું ગીત
પ્રભાતનાં દ્વાર ઊઘડે છે ત્યારે ઉષાના વિવિધ રંગો દેખાય છે. વાતાવરણમાં પંખીઓને કિલકિલાટ અને જીવનને તરવરાટ દેખાય છે.
કલાકે વીતે છે અને ધીમે ધીમે એ રંગે અદશ્ય થાય છે, અને તેને બદલે ત્યાં મધ્યાહૂની પ્રખરતા અને ધમ તાપ છવાઈ જાય છે. માણસના ચિત્ત પર શૂન્યતા આવવાની ક્ષણે જ સંધ્યાના નમણા વૈભવની આભા વિસ્તરી જાય છે. જીવન પુનઃ આલાદને એક ઊંડે નિઃશ્વાસ લે છે, આંખ બંધ કરી એ આનંદનું પાન કરે છે, ત્યાં તે અંધકારનો થર વિશ્વ પર ફરી વળે છે. નિસર્ગ અને જીવનનું આ કેવું નિર્માણ છે?
આ દશ્ય જોઈ કવિને પણ વિચાર આવે છે. નિસર્ગ શું છે? ઉષાનું આનંદગીત કે તમિસાનું વિષાદગીત?

Page #13

પ્રેમપરાગ
મને અહીં મેકલતાં પહેલાં તેં કહ્યું હતું : ‘માગી લે. પ્રેમ જોઈએ છે કે સૌન્દર્યાં? એક મળશે, એ નહિ.'
મે મારા અંતરના આદેશ પ્રમાણે પ્રેમ માગ્યે. તે... તે વેળા સ્મિત કર્યું અને હું દ્વિધામાં પડયા: રખે મારી માગણી મૂર્ખાઈભરી રે.
પણ હવે આજ હું મારી જાતને ધન્યવાદથી વધાવું છું, કારણ કે મેં સહજભાવે માગ્યું હતું તે જ સત્ય નીવડયુ'. અત્યારે મારા દ્વારે સૌન્દર્યાં આંટા મારી રહ્યું છે.
હું દ્વાર ખેાલવા ઊભેા થયા ત્યાં પ્રેમે કહ્યું: જરા ધીરા થા. દ્વાર ખેાલવાની કંઈ જ જરૂર નથી. એ તે મારું બાહ્ય અગ છે અને તે દ્વારપાળ બનીને ઊભુ` રહેશે જ.’
એહ ! હવે સમજાયુ. સૌન્દ` એ તે પ્રેમપુષ્પને જ
પરાગ છે.
પ્રેમની નજર જ વસ્તુને વિશિષ્ટ અને સૌન્દ મય અનાવે છે. ભૂલીશ નહિ: સૌન્દ પ્રેમને જ દ્વારપાલ છે,
.

Page #14

-
a.
પ્રકાશને દ્વારે
જ
E
વર્ષની વિદાય વેળાએ પ્રકાશ સામે ઊભું છું, અને વિચાર આવે છે: દિવસે મહિનામાં અને મહિનાઓ વર્ષમાં ફેરવાઈ ગયા. આજે હવે વર્ષ પણ વિદાય લઈ રહ્યું છે. કાળચક કેવું અવિરત ફરી રહ્યું છે. આ મહાકાળની ભયંકરતાને પ્રછન્ન રાખવા નિસગે એના પર હતુઓના વિવિધ પ્રકારનાં ફૂલની અને ફળોની રમણીયતા મૂકી. માનવી આ ઉપરનો દેખાવને, હતુઓની આ રંગલીલાને જોવામાં એટલે તો તલીન અને મગ્ન થઈ જાય છે કે કાળચક્રની વિકરાળ ગતિને ય એ જોઈ શકતા નથી. પણ માનવી જુએ કે ન જુએ, એ તો જીવનના દિવસે કાપી જ રહ્યું છે.
એક વર્ષ પૂર્ણ ધૂઈ ગયું ! હા, ત્રણસેં ને સાઠ દિવસ વીતી ગયા! પણ પ્રગતિ શી કરી? સ્થળને વિકાસ સિવાય બીજે શે વિકાસ સાથે ? પ્રકાશ સામે મૌનભાવે મીટ માંડી નમ્રભાવે ઊભું છું –એટલા માટે કે કાંઈક ઉત્તર મળે, કાંઈક માગ મળે, કાંઈક નૂતન દષ્ટિ મળે. ઊંડાણમાંથી ઉત્તર આવે છે: “જીવન એ માત્ર સ્વપન નથી, જાગૃતિ છે; એ માત્ર ધમાલ નથી, વ્યવસ્થા છે; એ કલહભયો કટુ શબ્દ નથી, લયભર્યું સંગીત છે. આ જાગૃતિને, આ વ્યવસ્થાને, આ સંગીતને જીવનમાં પ્રગટાવવા જીવનદરબારના દ્વારે આશાભર્યા નયને ઊભો છું. જોઉં છુંઃ સંવાદમય સંગીતમાં જાગૃતિનું પરોઢ કયારે પ્રગટે છે !

Page #15

વાત્સલ્યની ભરતી
આ ગાય આટલી ઉતાવળી કેમ ચાલી જાય છે? એની આંખમાં આ શાનું તેજ છે? એના તનમાં આ ઉત્સાહ શાનેા છે? કેવા આહ્લાદમય ઉત્સાહથી એ ચાલી જાય છે!
હા, એ પેાતાના વાછરડાને કંઈક પાવા જઈ રહી છે. એનાં આંચળ દૂધના ભારથી નમેલાં અને પુષ્ટ છે. આ તાજુ દૂધ એ પોતાના ભૂખ્યા-તરસ્યા વાછરડાને પાશે. વાત્સલ્ય અને અણુનું તેજ એનાં નયનમાં છે, સત્ત્વદાનનેા ઉત્સાહ એના તનમાં છે.
પ્રભુ!! આવું તેજ અને આવે! ઉત્સાહ મારામાં ન આવે ? પ્રાણીમાત્ર પ્રતિ આવેા માતૃભાવ તું મારામાં ન જગાડે? હુંય મા બની મારી આ સચિત જ્ઞાનસુધા જગતને પાઉં એવું ન બને ? આ અમીપાન કરાવવા વિશ્વનાં ગામેગામ, શેરીએ શેરીએ અને ઘરેઘર ઉત્સાહ અને ઉલ્લાસભેર ફરી વળુ' તે કેવું સારું! ગૌમાતાની આ ગતિનાં દર્શનથી ચિત્ત વાત્સલ્યથી ભરાઈ ગયું છે. આજ તે। તન અને મનના અણુએ અણુમાં આ વાત્સલ્યની
મધુરતા છવાઇ છે.
૧૦

Page #16

સંધ્યાનું હાસ્ય
શું હસમુખા માણસેા બધા જ સુખી હાય છે? ના, ના. આ વાત સત્ર સત્ય નથી. એવાં હૃદયે પણ અહીં છે, જે હસે છે, ખૂબ હસે છે, કારણ કે એમનાં એકાન્તનાં રુદન હવે ખૂટી ગયાં છે, આંસુએ સુકાઈ ગયાં છે, વેદના થીજીને પથ્થર બની છે, નિશ્વાસ સ્થંભી ગયા છે. પેાતાની વ્યથાને બહાર કાઢવા હવે એમની પાસે હાસ્ય સિવાચ કાંઈ જ રહ્યું નથી.
હારીને મરવું હેાય તા મૌન અને ગભીરતા છે; પણ ના, હારવું ય નથી, મરવુ'ય નથી, જીવવુ' છે—વિધિની કઠારતા સામે પૂરેપૂરું જીવવું છે, દુ:ખના દાવાનળ વચ્ચે પણ કઈં ખપાવવા જીવવુ છે.
તે હવે એક જ માગ છે: હસવુ’—એટલું હસવું કે એને જોનાર પણ ચાક્કસ રીતે માની લે કે આ કેટલે સુખી છે! વાહ, કેવે! આનંદી છે! કેવુ' મીઠું હસે છે!
આથમવાની પળે સડયા ર`ગના કેવે! સિગાર સજે છે! એના હૈયામાં શાકના અંધકાર છે, પેાતાના પ્રિયજન સૂર્ય ને ગુમાવ્યાને ગહન શેક છે, છતાં આખી સૃષ્ટિને એ ર'ગના કેવા હાસ્યથી ભરી દે છે !
લેાકેા કહે છે: ‘શી સુંદર સ`ચા ખીલી છે!’ પણ કેને ખબર છે કે એના હૃદયમાં શું છે?
એવું જ કંઈક આ હાસ્યના ધ્વનિ પાછળથી મને સ’ભળાય છે.
૧૧

Page #17

ચિત્તની ચાવી
એક કલાકથી હું કબાટની ચાવી શોધી રહ્યો હતો. એકેએક સ્થાન ધી વજે, પણ કચાંય ન મળી. થયું, મકાન મૂકીને ચાવી જાય ક્યાં?
ત્યાં બાપુજી આવ્યા. મેં પૂ છયું: “આપે ચાવી જેઈ? સર્વત્ર શોધી વજે, પણ ચાવી જડતી નથી.”
એમણે કહ્યું: “આ તારા હાથમાં શું છે? ”
કેવું આશ્ચર્ય! ચાવી તો મારા હાથમાં જ હતી; અને હું નાહકનો બધે શોધી રહ્યો હતે !
જીવનમાં પણ આમ જ બને છે. આપણા અંતરના કબાટની ચાવી આપણા હાથમાં જ છે, પણ આ કલાહલમાં આપણે ભૂલી જઈએ છીએ, અને એની શોધમાં સર્વત્ર ભટકીએ છીએ. આખો જન્મારો આખા જગતમાં ફરવામાં ગાળીએ છીએ. આવા સંયેગોમાં કોઈ પ્રાજ્ઞા પુરુષ આપણને આપણા હદયમાં બિરાજતા ચૈતન્ય સામે આંગળી ચીંધી એમ કહેઃ “અરે, ત્યારે આ તમારી પાસે શું છે?” તે આપણને કેવું લાગે?

Page #18

ધ્યેય એ માનવજીવનનો અર્થ છે. જેની પાસે પિતાના યેયનું સ્પષ્ટ ચિત્ર છે તે જ જીવનના રહસ્યને સાચા અર્થમાં પામ્યા છે.
પણ, આજે માણસ પાસે એના જીવનનું ધ્યેયચિત્ર સ્પષ્ટ નથી એટલે એને જીવન એક બાજરૂપ લાગે છે. એ જીવે છે પિતાની ઈચ્છા વિરુદ્ધ, પિતાનાં સ્વમોવિરુદ્ધ, પિતાના આત્માના પ્રકાશની વિરુદ્ધ
જગતના સંગેએ એને વાસનાની સાંકળે બાંધી લીધે હોય છે. એના દિલમાં મુક્તિનું ગીત છે ખરું, પણ પગમાં તે પારસ્તંયની વજનદાર સાંકળ પડી છે. અને આમ હેયા પછી એનામાં ગીત ગાવાને ઉલ્લાસ ક્યાંથી પ્રગટે ? બંધનને કારણે એ દોડી પણ શાને શકે?
પિંજરામાં પુરાયેલા પંખીની જેમ માનવી ગૂાય છે અને ખાય છે; પણ ખાય છે તે આ દેહ દ્વારા દયેયને શિખરે પહોંચવા નહિ, પણ યહીન દેહને ટકાવવા માટે; અને ગાય છે તે આત્માના આનંદને ઉલ્લાસથી લલકારવા માટે નહિ, પણ દેહને ટકાવવા માટે જોઈતા ખોરાકને મેળવવા માટે.
એના દિલમાં રહેલી સાચી ભાવનાનું ગીત, એ એક મુક્ત પંખીની જેમ છે રી જ શક્તો નથી.
હા, એ કોઈક વાર ગાય છે, પણ એમાં આત્માના પરાજયનું કેન્દન અને યથાના કરુણ સૂરે સિવાય બીજુ હોય છે પણ શું?

Page #19

પ્રયત્ન
I
''5'
૬
હા, જાણ્યું કે વિપત્તિઓથી તમે ઘેરાઈ ગયા છે, પણ હવે શું? શું મૂંઝાઈને એમાં જ પડ્યા રહેશે? મૂંઝાવાથી વિપત્તિ ટળી જશે?
ધારો કે અંધકાર ખૂબ છે, તે તમે શું કરશો? મૂંઝાઈને બેસી રહેશે ? એથી અંધકાર ટળી જશે? ના, ઊભા થાઓ, દીપક શોધી કાઢે, પ્રગટાવે; અને પછી જોઈ લે ડી જ વારમાં પ્રકાશ! પ્રકાશ !
થોડાક શ્રમ, ડીક બુદ્ધિ અંધકારને પ્રકાશથી રંગી શકે છે. તે જીવનમાં આવતી વિપત્તિઓ પણ થોડાક આ હિમ્મતભર્યો શ્રમ માગે છે. હારે નહિ, પ્રયત્ન કરે.
પાણી કેવું નાજુક છે! નાજુક આંખને ય આનંદ આપે છે. આવું નાજુક પાણી પણ પ્રયત્ન કરીને પથ્થરમાંથી માર્ગ કાઢે છે; તે માણસ તો ચેતનવંત છે, જીવંત છે, શું એ વિપત્તિમાંથી માર્ગ નહિ કાઢી શકે?
અભ્યાસ સ્વસ્થતાથી કરે. ગભરાવું નહિ, તેમ પ્રમાદ પણ ન કર. માનવજીવનનું સરવૈયું એના જીવનનાં બેચાર કાર્યોથી નથી નીકળતું એનું સરવૈયું એના જીવનને અંત છે; અને તે દીઈ અંતને છેડે આનંદપૂર્વક પહોંચવા માટે સ્વસ્થતાથી પ્રયત્ન કરવો જ રડ્યો.
૧૪

Page #20

શુદ્ધ સાધના
કેટલાક માણસે, જીવનભર માત્ર સ્વપ્ના જ સેવતા હાય છે. કોઈ સુંદર બગીચામાં કે કેાઈ સિરતાને કિનારે એસી, આવા યુવાને, કલ્પનાનાં સામ્રાજ્યે જ રચતા હાય છે; પણ એમનાં સ્વગ્ન એટલેથી સાકાર નથી થતાં.
સ્વપ્ન સિદ્ધ કરવા ઇચ્છનાર, સર્વપ્રથમ, પેાતાની શક્તિને વિવેકથી પિછાને છે, પેાતાને કયાં જવાનુ છે તેના નિણય કરે છે, પછી નિીત લક્ષ્યબિંદુ ભણી મક્કમતાથી પગલાં ભરે છે અને ધ્યેયના શિખરે પહેાંચે છે.
હું કબૂલ કરું છું કે સ્વપ્ન એ માનવીના મનની સર્જનસૃષ્ટિ છે અને ઇચ્છા એ મનની ઉમદા ભાવનાનું ખીજ છે; પણ એકલા ખીજથી પાક ઊતરતા નથી. ખીજ કયારે ઊગે? ખેડાણ થાય, પાણી મળે તે ને ?
પુરુષાર્થ ની ખેતી કરા, ઇચ્છાનુ ખીજ રેાા, શ્રદ્ધાનુ જળ સીચા. પછી જોઇ લેા: જીવનક્ષેત્ર પાકથી કેવુ' હયુ ભર્યુ... અની જાય છે!
બીજની સ્વપ્નની સિદ્ધિ સાધનાથી થાય છે, અને સાધના શુદ્ધિ માગે છે.
૧૫

Page #21

-
4:*,*
પંથ
જીવનને અંધકારથી ઢાંકી દેતી નિરાશા તારી આસપાસ છવાઈ ગઈ છે? જીવન કટુ અને ભારરૂપ લાગે છે? પણ એ વાત કદી ન ભૂલીશ કે પતનના પાયામાં પણ ઉત્થાન છે, પરાજયમાંથી જ જયનું બળ પ્રગટે છે, અને આપણી નબળાઈઓ અને ત્રુટિઓ કપરા પ્રસંગ દ્વારા દૂર થાય છે –માણસ ફરીથી ઊભે થઈને હિંમતભેર આગળ વધે છે.
હિંમત ન હારીશ, હૈયે રાખજે. જીવન શું આપવા માગે છે તે આપણે જાણતા નથી. એને રહસ્યભંડાર કઈ અદ્ભુત છે. એ કાંઈ ક્ષણિક પ્રકાશને ચમકાર નથી, પણ અંધકારમાંથી પ્રગટતા સૂર્યની એક યાતનામય યાત્રા છે. તું આ જ માર્ગમાં હાયો વિના આગળ વધજે.
જીવન અને જગતને મીઠું બનાવવા માટે તારે વાદળની જેમ કડવા ઘૂંટડા પીવા પડશે, અને વધારામાં તારે વિશ્વને શાનિતનું અમૃત પાવું પડશે.

Page #22

સહાનુભૂતિ (
સહાનુભૂતિ એ તે દીપક છે. ત્રાસના અંધકારમાં અથડાતા હદયનો એ આધાર છે. વાસનાના તિમિરમાં જીવનકેડી ખોઈ બેઠેલા માનવીને એ પથદર્શક છે. આવા એ દીપની માવજત કરો. જોતા રહે છે. એની ચીમની કાળી ન થઈ જાય, એના પર મેશના થર બાઝી ન જાય. રોજ એને માં જતા રહેજો કે જેથી કરી એની સ્વચ્છતા દ્વારા એનો પવિત્ર પ્રકાશ સૌને મળે.
પ્રભાત થાય ત્યારે બીજા દીપકો ભલે બુઝાઈ જાય, પણ સહાનુભૂતિને દીપક કદી ન બુઝાય એની ખેવના રાખજે. 1 લાખ રૂપિયાનાં દાન કરતાં પણ અંતરના ઊંડાણમાંથી નીકળેલા સહાનુભૂતિના–આશ્વાસનના બે શબ્દ. કેટલા મેંઘા છે!
સહાનુભૂતિમાંથી પ્રગટેલ લાગણીઓનો પ્રવાહ, ધનને પ્રવાહ સુકાઈ જવા છતાં, સુકાવાનો છે ખરે? એ પ્રવાહ તે સતત રીતે વહ્યા જ કરવાનું અને કેટલાંચ ઉજેડ બનેલાં હૈયાંને નવપલ્લવિત કરતે અનંતમાં ભળી જવાનો. એટલે જ હૈયાના અતળ ઊંડાણમાંથી પ્રગટેલ સહાનુભૂતિનું મૂલ્યાંકન કરવા જગતના ભલભલા ધનપતિઓ પણ સમર્થ નથી.

Page #23

ર
(
વિદાય
જ સંધ્યાના દ્વારને ઊંબરે ઊભેલે સૂર્ય અસ્તાચલ પરથી સૃષ્ટિ પર છેલી નજર નાખવા થંભી ગયેલ છે. એને હૈયે જાણે વિષાદ છે! ચારચાર પ્રહર સુધી જગત સાથે સહચારનો આનંદ માણ્યા પછી તે વિષાદ વિના સૃષ્ટિને કેમ તજી શકે ? આંગળી ઉપરથી કોઈ જીવતે નખ ઉતારતું હાય અને જેવી વેદના થાય એવી તીવ્ર વેદનાથી એનું મુખ રક્તવાણુ થઈ ગયું છે!
માત્ર ચાર પ્રહરના સૃષ્ટિ સાથેના સંબંધથી જે એને આટલે રાગ છે, એને તજતાં એના મુખ પર આટલે ઘેરે વિષાદ છે; તે મારે તો આ જગત સાથે વર્ષોનો ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે; શું હું મારા સંયાકાળે, લેશ માત્ર પણ વિષાદ વિના, આ જગતથી વિખૂટા પડી શકીશ ખરે? શું તે પળે વિષાદનાં વાદળે મારા આત્માના પ્રકાશને ઘેરી નહિ વળે?
શું જ્ઞાનની એટલી મૂડી મારી પાસે છે ખરી, કે મૃત્યુને હું એક ચિરનિદ્રા માનું, મરણને હું એક લાંબા અને શ્રમ ભરેલા પ્રવાસ પછીનો આરામ માનું? | મારા પુરોગામી એવા સૂર્યને વિષાદગ્રસ્ત બની અસ્તાચલ પરથી સરી જતે જોઉં છું ને મારી જીવનસંદયાની શાન્ત પળ મને સાંભરી આવે છે.

Page #24

Tw
:
પ્રગતિ
આ ટોળું જે ગતિએ આવે છે એ ગતિએ ચાલવામાં તમારી શી વિશિષ્ટતા છે? આ ટોળાથી વધારે ઝડપથી અને વધારે જાગૃતિથી તમારે ચાલવાનું છે.
આ માલગાડી જુઓ. એનું એન્જિન પિતાને લાગેલા ડબાઓને ઉત્સાહપૂર્વક અને ઝડપથી ખેંચતું આગળ ને આગળ વધી રહ્યું છે. ડબાઓ પણ કેવા એની પાછળ-પાછળ ખેંચાઈ રહ્યા છે!
જીવનમાં પણ એમ જ છે. ઘરમાં એક જ પુરુષાર્થ પુરુષ એ હોય છે જે સૌને દોરતો હોય છે, ખેંચતો હોય છે, સૌને આગળ ધપાવતે હોય છે.
સંસારમાં ડબા જેવા માણસે ઘણાય હોય છે. તેમને આગળ ધકેલે તે આગળ જાય, પાછળ ધક્કો મારે તે પાછળ જાય; તેમને પિતાની કેાઈ ગતિ હોતી નથી, તેમ કેઈ સ્પષ્ટ દયેય હેતું નથી. તેમને એક જોરદાર ધક્કાની જ જરૂર હોય છે.
આ ડબાઓ માટે તમે ઍન્જિન ન બનો?

Page #25

વ્યક્તિ એ સમાજનું એક અંગ છે, અને સમાજ એ વિશ્વનું અંગ છે. વિશ્વ એ પૂર્ણ ની જ એક ચાત્રા છે.
વિશ્વનું દર્શન
અગ પર જાય છે; દાષને શેાધવાનુ મન થાય છે; અને કનિષ્ઠ નથી, કોઈ વિશિષ્ટ
અંગ છે.
વ્યક્તિમાં દોષનું દર્શન થાય છે ત્યારે નજર આખા પ્રાર'ભ કયાંથી થયે ત તેથી જ મારે મન કાઈ નથી; સૌ વિશ્વનાં
કનિષ્ઠતા કે શ્રેષ્ઠતાનેા જે ર્ગ ચઢ્યો છે તે એ પ્રસંગ અને સયેાગ પૂરતા જ છે. આ પ્રકાશ મળતાં આપણી ષ્ટિ સહાનુભૂતિ અને કરુણાથી પૂર્ણ બની જાય છે; ને એ પછી જ આપણુ' અવલેાકન તલસ્પશી અને જીવનસ્પશી અને છે.
૨૦
સહાનુભૂતિના આ પ્રકાશે આપણે આગળ વધીએ તા જ આપણા પથ આપણને જડે અને વિશ્વમાં રહેલા માંગલ્યનું દર્શીન થાય.

Page #26

અવાજ
માણસ કઈ પણ અનુચિત કાર્ય તરફ ઢળે છે ત્યારે એના અંતરનો અવાજ તેનો વિરોધ કરે છે– અંદરથી પોકાર ઉઠાવે છે :
આ અનુચિત છે!'
છતાં માણસ એને સાંભળ્યા વગર કામ કરે છે તે, તપૂરતું એ ચૂપ રહી જાય છે, પણ અવસરે એ વ્યક્ત થયા વિના રહેતો નથી. માણસ જયારે કોઈ ગુનાહિત કાર્ય કરતાં પકડાઈ જાય છે ત્યારે એના મેં પર અનુચિતતાને ભાવ પ્રગટે છે. આ ભાવને આંખમાં અને મુખ ઉપર લાવનાર કેણ? અંતરનો એ અવાજ જ, જે એક વખત રૂંધાઈ ગયે હતે; જેને વૃત્તિઓની ધષ્ટતાએ દબાવી દીધો હતો. તે વખતે એનું કંઈ ન ચાલ્યું એટલે એ ચૂપ રહ્યો હતો, પણ હવે એને તક મળી છે અને એ પિતાનું કાર્ય કરે છે.
આપણે ગુનો કરનારનું મુખ જોઈશું તે ખબર પડશે કે એનું મુખ કેવું પડી ગયું છે, એની આંખોમાં કેવો ક્ષેભ છે, એના હૈયામાં કેવો છૂપે અંધકાર છે અને વાણીમાં કેવા અશ્રદ્ધાભર્યા શબ્દો છે.
અંતરનો અવાજ આ રીતે કામ કરે છે!
S

Page #27

* * *
શકે,
મારા મિ! હું જાણું છું કે ત્યાગના વેશમાં રહેલા કેટલાક ભેગીઓને જોઈ તમારાં હૈયાં ભાંગી ગયાં છે, ત્યાગ પ્રત્યે તમને અનાદર જાગે છે. એક વખત હું પણ તમારા જેવી માનસિક ભૂમિકામાં હતું, પણ ફૂલમાં જયારે મેં કીડે જે ત્યારથી મારી ભૂમિકા બદલાઈ છે. સારામાં પણ ખરાબ હોય છે; પણ એ શેડા ખરાબને કારણે જે ઘણું સારું છે તે કેમ છોડાય, એમ ત્યારથી સમજાયું.
આ વિશ્વમાં કેવળ સારું નહિ મળે, તેમ માત્ર ખરાબ પણ નહિ મળે. સારામાં ખરાબ અને ખરાબમાં સારું એમ બન્યા જ કરવાનું. અંધારી રાતમાં તારાને પ્રકાશ અને પ્રકાશની પાછળ તિમિરની પગલી આવે જ.
કાચ પણ હીરા જે ચમકે છે એમ કહી હીરાની અવહેલના ન કરો. હજારો કાચમાં છુપાયેલા હીરાને ધી કાઢે એટલી મારી પ્રાર્થના છે.

Page #28

અતૃપ્તિ
પ્રિય વસ્તુની પ્રાપ્તિની પળે હસતું મન, એના વિયેાગકાળમાં, એ તૃપ્તિની અનુભૂતિ કરવાને બદલે ડ્યૂરે છે શા માટે ? જે અમૃતના દર્શને હૃદય પુલક્તિ બન્યું છે તે પછી કરમાય છે શાને?
વિચારતાં એમ નથી લાગતુ કે સ યમ દ્વારા પ્રાપ્તિના આનંદને અનુભવ કરવાનુ સૂક્ષ્મ કલાવિજ્ઞાન માણસ ભૂલી ગયા છે ?
એ સતત ભરવામાં જ સમજે છે, પચાવવામાં નહિ; અને તેથી જ તનની જેમ મનને પણ અપચાના રોગ લાગ્યા છે. આટઆટલી પ્રાપ્તિ છતાં એ સ્વસ્થ અને મસ્ત નથી; બીમાર અને ઉદાસ છે.
માણસના મનની આ દશા જોઈ કહેવાનું મન થાય છે: વીણાના તારની જેમ મનને પણ વ્યવસ્થિત રીતે બાંધી નહિ રાખે। તે એમાંથી શાન્ત મધુર સ્વરલહરીભયું` સ’ગીત પ્રગટવાને બદલે જીવનને શિથિલ કરતી વિરસતા જ જન્મશે.
૨૩

Page #29

જ્ઞાન અને ગુપ્તિ
એમણે પૂછ્યું: “જ્ઞાન એટલે શું?”
મન, વચન અને કાયાની ગુપ્તિ લાવે તે જ્ઞાન.
જ્ઞાનના પ્રકાશથી માણસ જાણી શકે છે કે મનને કાં મેકલવું અને કયાં ન મેાકલવું. જરૂર પડે ત્યાં મનને ઉપયેગ થાય અને અનાવશ્યક લાગે ત્યારે મનને ગેાપવી રાખે તે જ્ઞાન.
જ્ઞાનનાં અજવાળાંથી જ સમજાય કે વચનને વ્યાપાર કાં કરવા. લાભ હૈાય ત્યાં વિવેકપૂર્ણાંક બેલે અને નુકસાન જણાતાં વચનને ગેાપવી રાખે તે જ્ઞાન.
૨૪
જ્ઞાનના તેજમાં જ કાચાની કરામત સમજાય છે. શ્રેયની સાધના માટે કાયા દ્વારા પ્રવૃત્તિ કરે અને કોઈને પીડા કે અંતરાયરૂપ થવાય છે એમ જણાતાં કાયાને નિવૃત્તિમાં ગેપવી રાખવાની પ્રેરણા આપે તે જ્ઞાન. મન, વચન અને કાચાની ગુપ્તિનું વિજ્ઞાન તે જ્ઞાન.

Page #30

મૃત્યુનું રહસ્ય
ઇચ્છું કે કરુણાની વાત આવે ત્યારે તમારું હૃદય કુસુમ કરતાં ય કામળ અને માખણથી ય મૃદુ હેાય; પણ મૃત્યુના વિચારે તે તમારુ દિલ ખડક—જેવું અડગ, વજ્ર જેવું કઠાર હાય.
મૃત્યુના વિચારને વીરતાથી ભેટા—હા, ભેટા જ. ત્યાં નમવાનું નથી, હારવાનુ નથી. એમ કરવાથી કાઈ કઈ છેડી દેતું નથી. માટે તમારી વીરતા જોઈ મૃત્યુ પણ તમને વદે એવું ન કરી ?
સાચું પૂછે તે મૃત્યુ કાયાનું છે, આત્મા' નહિ. મૃત્યુને મારી અમરતા માણતા આત્માનુ તે વળી મૃત્યુ કેવું? જ્ઞાનના પ્રકાશમાં તે મૃત્યુ એ મૃત્યુ જ રહેતુ
નથી.
આત્મજ્ઞાનીને મન મૃત્યુ એ દીપકની આસપાસ રહેલ ચીમનીનુ' ફૂટવું અને જ્યાતની મુક્તિ છે.
૨૫

Page #31

અભ્યર્થના
યુગની સંદયાએ આથમ્યા પછી આજે ચૈતન્યદેવ સ્વમંદિર પધાર્યા છે. શાન્ત સ્થળ છે. પ્રશાન્ત પળ છે. ચૈતન્ય-મંદિરની પૂજારણ સ્વત્વના સંસ્પશે સભર છે. એનું મૌન પ્રવાહિત થઈ રહ્યું છે. પ્રગાઢ મૌનમાં છુપચેલો ભાવ વાણીમાં વહી રહ્યો છે?
આવ, આ જીવનમંદિરના અધિષ્ઠાતા! આવ, તારું સ્વાગત કરું છું. જીવનના સર્જનકાળથી તારી પ્રતીક્ષા કરતી આ મંદિરના દ્વારે હું ઊભી છું. આવી કે શાન્ત પળમાં તને જીવનનિધિનું દર્શન કરાવવું એ જ એક માત્ર અભિલાષા છે.
“શાન્ત થા, સ્વચ્છ થા, ભુલાયેલી દુનિયાને ભૂલી જા અને તારા આ આન્તરવૈભવને નીરખ.
“સતુના પાત્રમાં ચમકતાં આ જ્ઞાનનાં રત્નો અને ચિત્તના કુંભમાં ભરેલ આ આનંદની સુધા, કે જે તારાં છે, જેને તું સ્વામી છે એ ભૂલી ન જા.
૨૬

Page #32

“સંદયાના રંગ જેવા બાહ્ય રંગેના આકર્ષણે આજ સુધી તને ખૂબ , પણ ભુલાઈ ગયું કે આ રંગેની પાછળ અંધકારની અનંત ઘટાઓ આવી રહી છે. થોડા સમય પછી તે જીવનના પશ્ચિમાકાશમાં અનંતતિમિરની શ્યામલતાનું સામ્રાજય વ્યાપી ગયું હશે; અને ત્યારે આ રંગભરી સૌન્દર્ય સંદયાના અસ્તિત્વનું સ્મૃતિચિહ્ન પણ નહિ હોય.
એવે સમયે પણ તારો આ આન્તરવૈભવ તેજની પિચકારીઓ મારતે પ્રકાશ હશે. આ જ એક એવો વૈભવ છે, જે તિમિરને પણ પ્રકાશથી રંગી શકે છે.
“દેવ! સહજ અને પ્રશાન્ત એવી અવસ્થામાં જ અનુભવાતા આ આત્મવૈભવનું તું દર્શન કર એ જ મારી એકમાત્ર અભ્યર્થના છે.”

Page #33

રાગની આગ
ખબર છે આજ શું થયું ? આજ તે તારા નામ ખાતર જગત સાથે જામી પડી; અને એમાંથી જાગ્યું યુદ્ધ. આખુંય વૃન્દ યુદ્ધમાં ઊતર્યું. પણ હું કરું ? મારી શાન્ત વીરતા સૌ જોઈ જ રહ્યા– ઝંઝાવાત વચ્ચે જલતી અકંપ અખંડ શાન્તિની દીપશિખાને જોઈ સૌ નમી પડયા.
સાંભળું છું કે તું મટે છે, પણ અનુભવે તો એટલું જાણું છું કે તું મટે હોવા છતાં તારા હૈયામાં તું મને સમાવી શકતા નથી; જ્યારે હું તને મારા નાના શા યામાં સમાવી બેઠે છું.
મારા હૈયામાં તું છે એટલે જ તે આ જંગ જામ્ય; અને એ જંગ પણ કેવો? પ્રત્યેક અંગમાંથી લેહી ઝરે એવાં વેણ આવી રહ્યાં. પણ હું શાન્ત હત–પૂર્ણ

Page #34

પ્રશાન્ત હતા. શાન્તિથી પરાજય પામેલા એવા સૌ આ શાન્ત વીરતા સમક્ષ ઝૂકી રહ્યા.
વિજયનું સ્મિત ફરકયું.
તા
પણ ફૈ, આ વિજય તેા તારા નામના સુધાપાનને છે, મધુરતાની મસ્તીનેા છે. ભલે. પણ દેવ! ઘા તે મે' ખાધા ને ? એ ઘા પર તારા કરુણાભર્યાં કરસ્પ થાય તે કેવી શાતા વળે? મારું કચ્ મેં અાવ્યુ, તારું કન્ય શું મારે ચીંધવું પડશે? પણ તને શું ચીંધું? તું તેા વીતરાગ છે, રાગની આગ તે તે ખૂઝવી
નાખી !
૨૯

Page #35

| : f/Filt:
$ 1
0
ખંડેરનું દર્દ
t,
:
Illi
is, tv,
.
૬
દર
w
હું ખંડેરોમાં ભમી રહ્યો હતો. એમાં કોતરેલી બારીક કોતરણી સૂક્ષ્મ રીતે હું જેઈર વો હતે. કેવી નાજુક હતી એની કોતરણી ! અને કેવું અદ્ભુત હતું એનું શિલ્પ! આવું અદ્ ભુત શિલ્પ જોતાં તે ભાવનાને ચરણે મસ્તક નમી જાય.
પણ એટલામાં પાછળથી એક ઘેરો અવાજ આવ્યો. મેં પાછા ફરી જોયું તો કઈ જ ન મળે. હું આગળ વો, ત્યાં ફરી અવાજ આવતો સંભળાવે. હું થંભ્યો, કઈ કાંઈ કહેવા માગતું હતું. કોણ હતું, ક્યાં હતું— કાંઈ ખબર ન પડી; પણ એ ઘેરે અવાજ હજુ પણ આવી જ રહ્યો હતો. પ્રત્યેક યાત્રીને જાણે પિતાના જીવનની દર્દકથા કહેવા ન માગતો હોય એવો એ દોરે અવાજ હતો.
એ અવાજ કહેતે હતું :
હે માનવ, તું જાણે છે, એક દિવસ આ સ્થાન કેવું ભવ્ય અને સુંદર હતું એ ?
“અહીં–આ નમેલા ઝરૂખામાં આશાભરેલા હૈયાવાળી મદમસ્ત રાજકન્યાઓ બેસતી અને સ્નેહભરી નજરથી નગરને નિહાળતી. નગરવાસીઓ ત્યારે કહેતાઃ ઝરૂખામાં શરદ પૂનમનો ચાંદ ખીચે છે !
૩૦

Page #36

અહીં–આ બારીક અને નાજુક શિલ્પવાળા સિંહાસન ઉપર રાજકુમારો બેસતા અને પ્રતાપ તેમજ પરાકમથી સૂર્યની સામે પણ છાતી કાઢતા. પૌરજનો એમના પૌરુષને જોઈને કહેતાઃ “ગગનનો સૂય તે રાત્રે આથમી જાય છે, પણ આ તે જ્યારે જુઓ ત્યારે પ્રતાપથી પ્રકાશે છે.”
અહીં, તું ઊભે છે ત્યાં તો માનવ-ઉત્સવ જામત. દેશદેશના સોદાગરો આવતા; તેજસ્વી રત્ન, પ્રકાશઝરતા હીરા, પાણીદાર મતી, અને ચીનાંશુક વસ્ત્ર લાવતા ને અમારા ખેાળામાં પાથરતા.
તે દિવસે અમે અમારી જાતને ધન્ય ધન્ય માનતા અને ગર્વ તેમ જ ગૌરવથી અમે ફૂલ્યા ન સમાતા.
આજ પણ એ અમે જ છીએ—જયાં કાગડા પણ માળા બાંધતાં ગભરાય છે અને શિયાળે પણ અંદર આવતાં ભય પામે છે.
કાળની વિકરાળ થપાટે અમને ખંડેરમાં ફેરવી નાખ્યાં. અમારા વૂિવો હવે આથમી રહ્યા છે. હવે અમને સૌ મહેલ નહિ, પણ ખંડેર કહે છે. અમારી જીવનસંદયાનો આ છેલ્લે પ્રકાશ છે. એટલે અમારે તને એક અનુભવવાણી કહેવી છે.
આ રીતે પથ્થર પર કતરેલું શિલ્પ નાશ પામે છે, પણ માનવહૃદય પર કોતરેલું સંયમ અને મૈત્રીનું અમર શિપ કદી નાશ પામે ખરું ? કાળના અનંત થર પર પણ એ કા શાશ્વત રહે છે. ભગવાન મહાવીરે માનવહદમ પર કરેલું શિ૯૫ આજ પણ નૂતન નથી લાગતું ?
તે મારા ભાઈ! તું પણ સ્થ લિભદ્ર જેવું એવું કાંઈક કરજે કે જેને કાળ ન ખાય પણ એ કાળને ખાય !'

Page #37

સરિતા
સરિતા તો મેં ઘણીય દીઠી છે, પણ આ તો કઈ અલૌકિક છે ! મને તૃષા તો જરાય નહોતી, પણ આ નદીને જોતાં જ તૃષા જાગી, હેઠ સુકાવા લાગ્યા અને જનમજનમની તૃષા જાગી હોય તેમ સરિતા ભણી દેટ મૂકી.
જે જીભ આજ સુધી કહેતી હતી કે મારે કંઈ આસ્વાદ કર નથી તે જ જિવા આજે મત્ત બનીને જલપાનની મહેફિલ માણી રહી છે !
રે, રે! મારી આંખને તે આ શું થયું ! કંઈ પણ જોવાની ના પાડનારી આ આંખ, આ સરિતાનાં નીર જોઈ આજે કેમ વિહ્વળ બની ગઈ છે ! યુગયુગના દર્શનની વ્યાસ જાણે ચિરનિદ્રામાંથી આળસ મરડીને જાગી ઊઠી ન હોય !
ઘણનું તે કહેવું હતું કે સુરભિ જેવું આ જગતમાં કંઈ રહ્યું જ નથી; એ જ ઘાણને સરિતાના નીરની સુરભિ નંદનવનની કુસુમ-સુરભિથી પણ અદ્ભુત લાગે છે !
કાન કહેતા હતા કે ઘણું સાંભળ્યું, હવે સાંભળવાનું શું બાકી રહ્યું છે ? પણ અત્યારે એ જ કાન કેવા સમાધિસ્થ બની ગયા છે! સરિતામાં ઊછળતી એકેએક
૩૨

Page #38

તરંગસૂરાવલિને આત્મનાદ સાંભળે તેમ સાંભળી રહ્યા છે!
આ વૃદ્ધ ને અનુભવી કાયાને તે મારે શું કહેવું? પરેલેકમાં પ્રયાણ કરવા શય્યા પર શયન કર્યું છે, પણ આ સરિતાના સંગ પછી તો એ કોઈ નવયૌવના યુવતીની છટાથી આ મહાસરિતામાં જલક્રીડા કરવા ઊતરી પડી છે, એના અંગેઅંગમાંથી જાણે આનંદની છે ઊછળી રહી છે !
હું માનતો હતો કે મારું મન તે હવે વૃદ્ધ થયું છે. એને કોઈ સ્પૃહા નથી; પણ આજની વાત કહેતાં તે હું લાજી મરું છું. આજ સવારથી હું એને હૂં છું, પણ એ ક્યાંય દેખાતું નથી. સરિતાના કયા ભાગમાં નિમગ્ન બન્યું હશે એ !
રે, રે! કઈ તો બતાવો. આજ તો હું મારું સર્વસ્વ આ સરિતાને કિનારે ખોઈ બેઠે છુંઃ ઇદ્રિ અને મન-સૌ આ સરિતાને જોતાં પાગલ બની ગયાં છે!
શૂન્યમનસ્ક એવા મેં પૂછ્યું: “રે, કોઈ તે બતાવેઃ આ સરિતાનું નામ શું છે?
ત્યાં તે ભગવાન મહાવીરનો નાદ સંભળાઃ “આ સરિતાનું નામ છે તૃણ!”
( ૩૩

Page #39

પથિક
આ આકાશ સામે મીટ માંડીને તું ક્યાં સુધી બેસી રહીશ? આ વિશાળ આકાશના અસંખ્ય તારાઓને ગણવામાં તું સમય વ્યતીત ન કર; કારણ કે તારું દિલ જ આ વિશાળ આકાશ છે, તારા ઉજજવળ કાર્યો જ આ અસંખ્ય તારા રૂપે છે; અને પેલે શરદ પૂર્ણિમાના રૂપાળે ચંદ્ર તે તારા આત્માનું નિર્મળ પ્રતિબિંબ છે. તારા પવિત્ર જીવનમાં જે છે તે જ આ પ્રકૃતિમાં પ્રતિબિબિત થઈ રહ્યું છે. તું અંતરમાં નજર કરતે નથી એટલે તેને બહારની વસ્તુઓમાં જ અદ્ ભુતતા ને અપૂર્વતા લાગે છે.
મુસાફર! તું જરાય વિલંબ ન કર. તારે પંથ લાંબે છે, મંજિલ દૂર છે, તારે તે હજુ ઘણું ઘણું ચાલવાનું છે, મોડું કર્યું નહિ પાલવે.
રાત્રિ શાંત છે, મીઠી હવા મંદમંદ વહી રહી છે, નિર્જન માર્ગની બંને બાજુ ઊભેલાં વૃક્ષે નમી નમીને તને આમંત્રી રહ્યાં છે, અને ચાંદનીએ તે માગને ધોઈને ૩૪

Page #40

પ્રજજવળ બનાવ્યો છે. અને એથી જ પ્રસન્નતાનું પાથેય લઈને આવા ટાણે જ પ્રવાસે ઊપડી જવું એમાં જ તારું શ્રેય છે. તડકે તપ્યા પછી પ્રવાસે જવામાં આનંદ કરતાં અકળામણ વધારે હોય છે? અને પ્રવાસે ગયા વિના તે તારે છૂટકો જ નથી. તો પછી તાપમાં જવા કરતાં અત્યારે ટાઢા પ્રહરે શા માટે ન ચાલવું? ધોમ ધખતા તાપ કરતાં શીતળ ચાંદનીમાં કેવો આહૂલાદ આવે!
મારા મિત્ર! આકાશ સામેની મીટ હટાવી પંથ પર મીટ માંડ; અને ગગનમાં ઊડવા લાગેલી તારી કલપનાને યામાં ગેપવીને દયેય ભણું કદમ ઉઠાવ. પંથ કલ્પનાથી નહિ, ચાલવાથી કપાશે. તે હવે લઠ! જ્ઞાનના આભૂષણથી શુભતા એ મારા પ્રવાસી મિત્ર! વિલંબ ન કર.
–કારણ કે તું અહીંના રહેવાસી નથી, પણ પ્રવાસી છે. પિતાનો સમય પૂર્ણ થયા છતાં જે પ્રવાસી અહીં રહેવાસી થવા પ્રયત્ન કરે છે તે અંતે વાસી બને છે.
૩૫

Page #41

waw
ચેાવતના સારથિ
ચાવનના એ સારિથ! તુ' વિચારી તે જો તારી પાસે યૌવનને કેવા મસ્ત સાગર છે. આ સાગરને તળિયે જીવનનાં જે અનત મેાતી ઝળહળી રહ્યાં છે એને શેાધવા તુ` ડૂબકી કાં ન મારે? આમ કિનારે બેસી બગાસાં ખાયે અને ચેનચાળા કચેર માતી નહિ લાધે. માતીને પામવા અતળ ઊંડાણમાં ડૂબકી મારવી પડશે, અનંત વારિને વીંધવાં પડશે તે જે તે અમૂલ્ય મેાતી તને લાધશે. અત્યારે તારી પાસે શક્તિ છે, શૌય છે ને સામર્થ્ય પણ છે; શક્તિ ક્ષીણ થતાં તું પ્રયત્ન કરીશ તેા ચે કાંઈ નહિ પામી શકે. સામર્થ્ય હીનનાં સ્વપ્ના કદી ફળતાં જ નથી. તારી પાસે સામર્થ્ય છે એટલે જ તા તને વીનવું છું. આ પળ——આવી પળ ફરી નહિ આવે. આજનુ' ચૌવનપુષ્પ કાલે કરમાઇ જશે. આજનુ ઊછળતુ ચૌવન આવતી કાલે સ્વપ્ન બની જશે. માટે મારા યુવાન મિત્ર!આજ—ના, અત્યારે જ— ઊભા થા! જીવનના કોઈ ઉદાત્ત હેતુ માટેના આ કામાં અવિરત લાગી જા!વિલાસ એ કાચ નથી, પણ વિકૃતિ છે; વૈભવ એ સુખ નથી, વાસના છે. સંયમનું સામર્થ્ય જ ઉન્નતિનું શિખર છે.
——
જીવન તા સદા કા માગે છે—એવું કાય કે જેમાંથી સમાજને ઉદ્ધાર થાય અને અમર બની જવાય.
૩૬

Page #42

આવાં કાર્યો માટે, હે યુવાન! તારા કરતાં કોણ વધારે અધિકારી છે? આવાં ઉત્સાહભર્યા કાર્ય માટે તારાથી વધુ ઉત્સાહ કોની પાસે છે? અને તારાથી વધારે સામર્થ્ય પણ કોની પાસે છે? વૃદ્ધ પાસે અનુભવ છે, પણ ઉત્સાહ નથી; મન છે, પણ મદોનગી નથી; ભાવના છે, પણ ભવ્યતા નથી. તારી પાસે તો ઉત્સાહ છે, મદનગી છે તેમ ભવ્યતા પણ છે. ભૂતકાળના જીવન પાસેથી તું અનુભવ લઈ ઉત્સાહી બન, મન લઈ મર્દ બન અને ભાવના લઈ ભવ્ય બન !
આજનો દિવસ, મારા મિત્ર, તારે દિવસ છે. આવતી કાલ એ તારી નથી. “આજ' જ તારી છે. આવતી કાલનું પ્રભાત કેવું ઊગશે તે તું જાણ નથી. એ સુવર્ણ પ્રભાતને જેવા તું જીવતા હોઈશે કે નહિ એનો વિશ્વાસ નથી. પણ “આજ’ તો તારા હાથમાં જ છે. એ આજનો તું ઉપગ કરે !
પણ તું તે વિલાસનાં નૃત્ય જોવામાં મગ્ન બન્યું છે, વિલાસ તને વહાલો લાગે છે, પણ જીવનને મામ આ બે ઘડીના વિલાસની ક્ષુદ્રતામાં નથી; જીવનને મમ સંયમના ગૌરવમાં છે. તું ક્ષુદ્ર હાસ્યમાં અને સુંવાળી વાતોમાં તારી ભવ્યતાને ન ગુમાવ! યૌવનના ચાહક ! યૌવનને દિપાવ. કવિઓ પણ તારા યૌવનનાં કાવ્યો – થે એવું તારા યૌવનને ભવ્ય બનાવ! . કેવું તારું સૌભાગ્ય છે! તને એવું યૌવન મળ્યું છે, જેને પામવા વૃદ્ધો પોતાની સઘળી સંપત્તિ અપવાં તૈયાર છે; પણ તેમને તે ક્યાંથી મળે ! એ તો ગયું, હજારે પ્રયને પણ હવે તેમના હાથમાં એ ન આવે જયારે તારા હાથમાં તો એ મેજૂદ છે. તું એને તારા અકાયથી નષ્ટ કાં કરે? માટે હે મિત્ર! યૌવનના ફૂલને સંયમ ને શિસ્તથી એવું વિકસાવ કે જેની સુવાસ ને સુંદરતા માનવહૈયામાં અવિસ્મરણીય બની રહે.
૩૭

Page #43

પૂર્ણતા કેશુન્યતા?
નમતી સાંજના આથમતા વાતાવરણમાં સૂરીલા મધુર શબ્દોમાં એ ભાઈ કહી રહ્યા હતા “..મનને શૂન્ય કરે, સતત એ જ વિચાર કરે કે હું શૂન્યમાં જઈ રહ્યો છું. હું શૂન્ય છું. વિચારવિહેણ બનવા માટે વિચારે કે હું શૂન્યમાં જઈ રહ્યો છું....”
પ્રથમ શ્રવણે ગમી જાય એવી આ વાત છે. શૂન્ય થાઓ એટલે અંદર કંઈક ભરી શકાય. પણ ચેતન્યના જ્ઞાનપ્રકાશમાં આ ચિતનપદ્ધતિ કેવી નકારાત્મક લાગે છે? આમાં વિવેક ન રહે તે આ પદ્ધતિ કેવી આત્મઘાતક બની શકે તે વિચારીએ.
આત્મા જે પૂર્ણ છે, જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ છે, આનંદથી સભર છે, શાશ્વત છે, તેમાં શૂન્યતાની વિચારણા લાવવી? જે સત, ચિત્ ને આનંદમય છે એની અનુભૂતિ કરવાને બદલે શૂન્યતાનો વિચાર કરો ?
સ્વના પ્રકાશમાં સ્વસંવેદન કરવાને બદલે વિચારના વંટેળિયા દ્વારા ઊભા કરેલા ધુમ્મસમાં હું ખાલી છું એ આભાસ સજવે ? જીવન જે હકારાત્મક છે તેને શું નકારાત્મક જેવું ?

Page #44

એક પ્યાલામાં ઘેાડું પાણી છે. શૂન્યતાદર્શી કહેશેઃ ચાલે અર્ધી ખાલી છે; પણ તાદર્શી કહેશે: ચાલે) અર્ધો ભરેલા છે.’
શૂન્યતાને જે ખાલી દેખાય છે તે જ વસ્તુ પૂર્ણતા પૂત દૃષ્ટિને ભરેલ જણાય છે. વસ્તુને કેવા દૃષ્ટિકાણથી જોવામાં આવે છે એના પર બધા આધાર છે, તે પરથી પદાર્થને પરિચય પૂર્ણ યા અપૂર્ણ થાય છે.
ક્રાઇસ્ટે પણ કદાચ આ જ વાત ધ્યાનમાં લઈને કહ્યું હશે: “As a man thinketh in his heart so is he”. માણસનાં ચિન્તન, વિચાર ને લાગણીએ એના કાર્ય અને જીવનને આકાર આપતાં હાય છે; અને અતે માણસ એવેા થઈ જાય છે.
સિંહનું બચ્ચું પણ અકરાંના ટેાળામાં વસી વિચારે કે હું અકરું છું; તા કાળે કરી એ સિંહબાળ જેવુ સિડુબાળ પોતાના આત્મવીને ગુમાવી ઘેટા જેવી ચેષ્ટા કરતું થઈ જાય છે—ડરી ડરીને ભાગતુ થઈ જાય છે.
માણસ વિચારે કે હું ખાલી છું, શૂન્ય છું, શૂન્ય થાઉ છું; તે વર્ષો જતાં આ વિચારના ધુમ્મસમાં શૂન્ય જેવે મૂઢ તે થઇ જાય તાય નવાઈ નહિ. કારણ કે એના વિચારે જ એને ક્યો છે, એને આકાર આપ્યા છે; એના વિચાર એ જ એનુ સર્જન છે.
૩૯

Page #45

|
તું તને અનુભવ
શરીરમાં કોઈને કોઈ વ્યાધિ થયેલ હોય અને કોઈ કહેઃ “આ વ્યાધિ નહિ જોઈએ. આને દૂર કરે, આને ભગાડે....” પણ એમ ભાષણ કરવાથી વ્યાધિ મટતોય નથી ને ભાગતોય નથી; કારણ કે જ્યાં સુધી એ વ્યાધિનું કારણ શરીરમાં છે ત્યાં સુધી એ નહિ જ જાય. યાધિને દૂર કરવાનો ઉપાય એક જ છે: વ્યાધિનું નિદાન કરી એના કારણને દૂર કરવું.
તેવી જ રીતે કોધ, માન, માયા, લાભ ન જોઈએ; એને દૂર કરે, એને નાશ કરે..એમ કહેવા માત્રથી એ દૂર ન થાય.
કોધ શા કારણથી થાય છે અને એ કઈ વસ્તુને નુકસાન કરે છે તે જાણવું જોઈએ. માન શાથી ઉત્પન્ન થાય છે અને એ કોને હણે છે તે સમજવું જોઈએ. માયા કેમ જન્મે છે અને એ કઈ વસ્તુને પિતાના રંગે રંગે છે તે વિચારવું જોઈએ. લોભનું કારણ શું અને એ શાન સર્વનાશ કરે છે તેનું રહસ્ય પામવું જોઈએ.
કોઇ પ્રીતિ અને શાંતિનો નાશ કરે છે; માન વિનય અને નમ્રતાને વિનાશ કરે છે; માયા મૈત્રી

Page #46

અને સરળતાને મારે છે; લેભ જીવનની સમગ્ર સુખદ શાંતિને લુંટી લે છે.
પણ આ ચારે ઉત્પન્ન કેમ થાય છે તે વિચારવાનું છે. આ ચારેને જનક છે મોહ. આ ચાર કષા મેહનાં જ સંતાન છે અને મોહ કમમાં રાજા છે.
મોહનીય કર્મના ઉદયકાળ આત્મા સ્વસ્થતાથી સ્વના સ્વરૂપમાં ઠરી શકતું નથી. પોતાના સ્વભાવસ્વસ્થતા ગુમાવી બેસે છે, પરદ્રમાં પરિભ્રમણ કરે છે.
મદિરાપાનથી મનુષ્ય પાગલ થઈ ગમે તે ચેષ્ટા કરે, ઉન્માદભર્યું જીવન જીવે અને ન કરવાનું કરી બેસે; તેમ મોહની મૂછના પણ ચેતનને સ્વભાવમાંથી પરભાવમાં લઈ જાય છે. આ પરભાવ એટલે જ કે, માન, માયા અને લેભ.
આ રીતે જોતાં જણાશે કે કષાય એ મોહને જ વિકાર છે. આ વિકારના મૂળ કારણ એવા મોહને સ્વથી ભિન્ન જાણો એ જ આવશ્યક કર્તાય છે.
સુંવાળા અને સુંદર આકારમાં આવતા મેહની ભયંકરતાનું જ્ઞાન ચેતનને સ્વસ્વરૂપના દર્શનથી જ થાય છે.
આ દશન કરાવવા જ આચારાંગ સૂત્રમાં પ્રભુએ કહ્યું : એગં જાણે સે સવં જાણે તું પહેલાં તને જાણ, તું તારી શુદ્ધ નિર્મળતાને જાણ પારદર્શક સફટિક પણ જેની આગળ મલિન લાગે એવા હે શુદ્ધ ચેતના તું તને જાણ. તને તું જાણતાં બીજું જાણવાનું વગર જાયે જણાઈ જશે. સેનું શુદ્ધ રૂપે પ્રગટ થતાં શેષ મલિનતામાં જાણવાપણું પણ શું હોય ?
૪૧

Page #47

શાન્તિની ચન્દ્રિકા
જ્ઞાન તે વિશ્વમાં હતું જ. એ જેમ માનવામાં હતું તેમ પશુ અને પંખીમાં હતું. એના આધારે જ માણસ અને પશુ પિતાનું જીવન ધારણ અને પિષણ કરતાં આવ્યાં છે.
આહાર, નિદ્રા, ભય, મૈથુન અને સંગ્રહની વ્યવસ્થા પણ એ જ્ઞાનના આધારે જ કરાય છે, પણ માણસ પાસે સમ્યક્ જ્ઞાન ન હતું–દિવ્ય જ્ઞાન ન હતું, જે માનવને ઉપર ઉઠાવે. પ્રકૃતિનાં પ્રાકૃત તત્ત્વનું પ્રમાર્જન કરી એને ઊર્વગામી કરે એવા દિવ્ય જ્ઞાન વિના માનવ લગભગ પશુની સમાન ભૂમિકા પર જીવી રહ્યો હતો. ત્યાં, રાત પછી સૂર્ય આવે તેમ, પ્રભુ મહાવીર આવ્યા; અને એમણે એ જ્ઞાન પર દિયતાને પ્રકાશ પાથર્યો. પાણીમાં સાકર અને લીંબુને રસ મળતાં એ શરબત બની તૃષા છિપાવે તેમ, આ જ્ઞાનમાં દિવ્યતા મળતાં એ દિવ્ય જ્ઞાન બની ગયું. એણે માનવ આત્માને જગા. એ દિવ્ય જ્ઞાનના અંજનથી માનવ પિતાને અને પરને

Page #48

જેતે થયે. એને પિતાના દયેયનું સ્મરણ થયું અને એ તરફ એ આગળ વધવા લાગ્યો. મુક્તિની એ વણજાર વર્ષો સુધી ચાલતી રહી. કાળબળે વચ્ચે વચ્ચે અંતરા આવ્યા, જડતાનું જોર વધ્યું, મિથ્યાત્વનો પ્રચાર વદ અને પ્રલેભનોએ માનવને પાછ ભુલાવામાં નાખી દીધો. આજે માનવ ભૂલે પડે છે. એ કંઈ સાંભળવા તૈયાર નથી. દિવ્ય જ્ઞાનને અવગણી સંપત્તિ અને સત્તાની પાછળ એ દોડી રહ્યો છે !
આ પંથભૂલેલા માનવને આ દિવ્ય જ્ઞાન નહિ મળે અને એ દેડે છે એ જ રીતે દેડશે તો સંસારમાં આજે પણ જે ડી શાંતિ દેખાય છે તે વિલીન થશે અને માનવ માનવને શત્રુ બની ઊભું રહેશે. આવા માનવને ફરી એ દિવ્ય જ્ઞાનનો પ્રકાશ મળે તે કેવું સારું !
ચાલે, આપણે એ દિવ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા નમ્ર પ્રયત્ન કરીએ, જેથી યુદ્ધ અને કલહનાં વાદળે નીચે ઘેરાયેલી માનવજાતને શાંતિની ચન્દ્રિકા મળે !
૪૩

Page #49

પૂર્ણતાની ઝંખના
ગતિ અને પ્રગતિમાં ફેર છે : ગતિ વર્તુળમાં હોય છે, પ્રગતિ ચક્કસ દિશા તરફ હોય છે.
ઘાણીનો બળદ ગતિ કરે છે, માત્ર એ વર્તુળમાં જ ફરે છે કયાં પહોંચે નહિ–રગતિ ન કરે; જ્યારે પ્રગતિ કેઈ નિશ્ચિત દિશા પ્રતિનું પ્રયાણ સૂચવે છે. એ પ્રયાણમાં કોઈક લક્ષ્યબિન્દનું સ્વમ હોય છે.
ચૈતન્યમાં આ પ્રગતિ છે, વિકાસ છે; અને તેથી જ ગઈકાલનું વૃક્ષબીજ આજે માનવ બન્યા છે અને આજને માનવ આવતી કાલે પરમાત્મા બનવાને છે.
વૃક્ષ બીજમાં ચિતન્ય છે એવું જ માનવમાં પણ ચૈતન્ય જ છે; અને પૂર્ણ પરમાત્મા પણ એ જ ચિંતન્ય છે. પહેલું અણવિકસિત છે, બીજું અવિકસિત છે, ત્રીજું પૂર્ણવિકસિત છે. આ ત્રણે ભૂમિકામાં મૂળે તો ચેતન્ય જ છે.
પણ આ અણવિકસિત ચેતના પૂર્ણ વિકસિત કેમ બને છે એ પ્રશ્ન છે. - કારણ કે ચૈતન્યના મૂળમાં પૂર્ણતાની ઝંખના પોઢી છે. આ ઝંખના જીવનને સતત વિકાસ તરફ દોરે છે. આ જ ઝંખના માણસને–જીવમાત્રને–આગળ વધવા વેગ આપે છે.

Page #50

અલબત્ત, ભૌતિક વસ્તુએ એને ક્ષણભર ગમે છે, પણ એથી એને સંતેષ તેા નથી જ. બીજાને ભલે એમ લાગતું હાય કે આ માણસ પેાતામાં અને પેાતાને મળેલાં સાધતેમાં તૃપ્ત છે, મગ્ન છે; પણ ના એમ નથી, એનુ હૃદય તે અતૃપ્ત જ છે. જે છે એનાથી એને કઈક શ્રેષ્ઠ જોઇએ છે. ધન, વૈભવ, રૂપ, બળ, ઐશ્વર્યં ગમે તે આપે; એ એથી સુખી નથી, શાન્ત નથી, તૃપ્ત નથી. એ કહેશેઃ આથી કઈક શ્રેષ્ઠ જોઇએ છે !
આ શ્રેષ્ઠ એટલે શું? એનું નામ એ જાણતા નથી, કારણ કે એ અનામી છે. એને આકાર પણ એ જાણતે નથી, કારણ કે એ આકારહીન-અરૂપી છે.
ખેલતાં નથી આવડતુ' એવું બાળક ભૂખ લાગતાં રડયા કરે છે. એને કાંઈક જોઇએ છે, પણ શું જોઇએ છે એ એ કહી શકતું નથી. આજે ચૈતન્ય પણ એ જ અવસ્થા ભાગવે છે. એને જે જોઇએ છે તેની નિશાની તે આપી શકતુ' નથી, કારણ કે તે અગમ છે—અગેાચર છે.
પ્રત્યેક ભવ્ય આત્માની જીવનયાત્રા આ પૂર્ણતા તરફનું પ્રયાણ છે. એ પૂર્ણ છે અને વધારે પૃ તાને પામવા ઝખે છે.
પ્રત્યેક જન્તુ સપ્રમાણ પૂ છે. એક અનન્ત પૂર્ણ જળબિન્દુઓ સરિતામાં છે. સરિતા એટલે અનન્ત પૂ`તાને સ્રોત. આ સરિતાને પણ પૂર્ણતાની એક સ્વસઝંખના છે; અને તે સાગર.
પ્રત્યેક ચેતનમાં આ પૂ`તા છે. પૂ`તાની આ ઝંખનાએ એને વૃક્ષબીજમાંથી માનવની ભૂમિકાએ પહેોંચાડ્યો છે. અને આ જ ઝંખના માનવમાં રહેલ ચૈતનાને હવે પૂર્ણ પરમાત્માની પરમ ભૂમિકાએ પહેંચાડશે.
Ху

Page #51

દોવાદાંડીનાં અજવાળાં
જીવન એક મહાસાગર છે. આ મહાસાગરમાં જેમ મૂલ્યવાન રત્નો તથા પાણીદાર માતી રહેલાં છે તેમ ભચ`કર જળચરા અને મોટા ખડકા પણ છે. આવા અપાર સાગરમાં મુસાફરી કરતા મુસાફરને દીવાદાંડીનાં અજવાળાં વિના કેમ ચાલે ? એ વિના તેા એની જીવનનૈયા કાઈ ખડક સાથે અથડાઈ પડે, અને નૌકાના ચૂરેચૂરા થઇ જાય.
દીવાદાંડી અજવાળાં પાથરી ભયસ્થાન સૂચવે છે. માણસ આગળ વધી રહ્યો છે. એનો ઉત્સાહ અને વેગ અપૂર્વ છે. આજ એ ચાલતા નથી, ઢાડી રહ્યો છે; ન વણવી શકાય એવી પ્રવૃત્તિઓમાં એ રાકાયા છે. એની પાસે સમય નથી એટલે એણે ગિત વધારી છે. એને
ઉતાવળ છે!
પણ પ્રશ્ન થાય છે: એ કયાં જવા માગે છે ! એનુ ચેચ શું છે? એના છેલ્લા મુકામની મજિલ કઈ છે ?
વેગ એટલેા છે કે ધ્યેયનો વિચાર કરવા અવકાશ નથી; પણ ચિન્તકાને એથી ચિન્તા થાય છે: એ કયાંય
૪૬

Page #52

અથડાઈ ન પડે–નિયંત્રણ વિનાનો વેગ માણસાઈના અસ્તિત્વનું કારણ ન બને ! "
પદાર્થવિજ્ઞાનને એક નિયમ છેઃ જેટલા વેગથી આઘાત થાય એટલા જ તીવ્ર વેગથી એને પ્રત્યાઘાત થાય.
આ વેગ માણસમાં આવેગ ને આવેશ લાવી એના અસ્તિત્વને ન ભુલાવી દે, ન ભૂંસાવી દે એ જોવું રહ્યું; અને એથી જ માનવીના મનને કંઈક ઉચ્ચતમ એવું મળતું રહે એ માટે ચિન્તકે પોતાના ચિન્તનમાંથી તારેલા નવનીતને જગત સમક્ષ ધરતા રહે છે.
વેગ, આવેશ ને આવેગથી દોડતા માણસને આ ચિન્તનનું નવનીત ક્ષણભર વિચાર કરવા તથા સાવધાનીથી આગળ ડગ ભરવા પ્રેરણા આપે છે.
દીવાદાંડીનાં આ અજવાળાં છે.

Page #53

નિમ ત્રણ
તારા જીવનસરેાવરમાં પાણી છે કે નહિ તે તું પહેલાં જોઈ લે; માછલાઓને વિચાર તું શા માટે કરે છે? સરોવરમાં પાણી હશે તેા માછલાં આવ્યાં વિના રહેશે ખરાં?
તારા જીવન-પુષ્પમાં સુગન્ધ મહેકે છે કે નહિ તે તું જરા જોઈ લે; મધુકરને તું શા માટે એલાવે છે? તારા જીવન-પુષ્પમાં પરિમલ હશે તેા મધુકરે આકર્ષાયા વિના રહેશે ખરા?
તારા જીવન-તરુવર પર મીઠાં ફળે ઝૂલે છે કે નહિં તે તું મને કહે; મીઠાં ફળે ઝૂલતા હશે તે પુખીઓ આવ્યાં વિના રહેશે ખરાં ?
તારા જીવન-ઉપવનમાં વૃક્ષે ઊગ્યાં છે કે નહિ એ તું તપાસી જો; પિથકાની પ્રતીક્ષા તું શા માટે કરે છે? વૃક્ષાની શીળી છાયા હશે તે પથિકો વિસામે લેવા માટે આવ્યા વગર રહેશે ખરા ?
તારા જીવનની આમ્રઘટામાં કાયલ ટહુકે છે કે નહિ એ તું જરા સાંભળી લે; સગીતરસિકાને તુ
૪૮

Page #54

શા માટે નિમ`ત્રે છે ? કેાયલા પાંચમ સૂર વાતાવરણને સગીતથી ભરશે ત્યારે સાંભળનારની ખેાટ દેખાશે ખરી ?
તારા જીવન-આકાશમાં ચ'દ્રોદય થયા છે કે નહિ તે તું જરા નિહાળી જો; સાગરને તું શા માટે વીનવે છે ? ચક્રના ઉદય થશે ત્યારે સાગર ભરતીની છોળેા ઉછાળ્યા વિના રહેશે ખરા ?
તારા જીવન-ગગનમાં મેઘ ગજે છે કે નહિ તે તું વિચારી જો; મારલાઓને પ્રાના તું શા માટે કરે છે ? મ’જુલ મેઘવનિ ગુજશે ત્યારે મેરલા નાચ્યા વિના રહેશે ખરા ?
તારા જીવન-દીપકમાં પ્રકાશ છે કે નહિ તે તું પહેલાં નીરખી લે; પતંગિયાને તુ ઈશારા શા માટે કરે છે? પ્રકાશ હશે તેા પતંગિયા અપલાખ્યા વિના રહેશે ખરાં?
તારા જીવન-મ`દિરમાં સાચા દેવ બિરાજે છે કે નહિ તે તું પહેલાં ખાતરી કરી લે; ભક્તોને તુ શા માટે નિમત્રે છે? દેવ જો સાચા હશે તેા પ્રાથના ટાણે ભક્તો ઊભરાયા વિના રહેશે ખરા ?
૪૯

Page #55

©©લ)
છે , પૂર્ણ કલા
પરમામા પૂર્ણ કલા ગીરાજ આનંદઘનનું આ કથન ખૂબ ગહન ભાવથી ભરેલું છે : કલા એ આત્માનું અવિભાજ્ય અંગ છે: કલા પ્રમોદજનક નથી, પણ પ્રમોદમય છે! કલા એ વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ કારણ નથી, પણ કાર્ય છે. છતાં, એ કારણ નથી જ એમ પણ ન કહેવાય; કારણ કે કલાની સંસિદ્ધિ બે પ્રકારે થાય છે. એક સ્કૂલ રૂપમાં ને બીજી સૂક્ષ્મ રૂપમાં; અથવા એક કારણરૂપમાં ને બીજી કાયરૂપમાં !
સ્થૂલ કલા પૂણિમા જેવી છે. એ પ્રત્યેક પ્રાણીનેમાનવને આહલાદ, સ્કૃતિ, તેજસ્વિતા, કલપનાશક્તિ ને રસાનુભવની આછી લહાણ પીરસે છે, કારણ કે પૂણિમા પણ બીજના ચંદ્રની પૂર્ણ બનેલી અભિવ્યકત કલા જ છે ને! અલબત્ત, એ સ્થૂલ છે, છતાં એ સુષુપ્ત હૈયાને જાગરૂક કરી શકે છે, જાગરૂક હૈયાને ઊર્મિલ બનાવે છે અને ઊમિલ હૈયાને મંથનનાં દ્વાર સુધી લઈ જઈ શકે છે. અહીં સ્થૂલ કલાની મર્યાદા આવી જાય છે. - હવે સૂક્ષ્મ કલાનો પ્રારંભ થાય છે. મંથનની ભૂમિકામાં અટકેલી કલા અહીં પિતાનું સ્થૂલ સ્વરૂપ મૂકી, સર્જન દ્વારા પિતાની સૂક્ષમતા પ્રદશિત કરે છે;
પ૦

Page #56

વિચાર-ભૂમિકા ત્યજી કાર્ય-ભૂમિકામાં આવે છે; સાધન મટી સાધ્યનું રૂપ પકડે છે. કલાની સૂફમતા જેમ જેમ વધતી જાય છે તેમ તેમ સજન વધુ તીવ્ર ને તીક્ષણ બને છે. માનવીની ભાવના હવે મર્યાદા મૂકે છે–પ્રવાહ મટી પિંડ બને છે. માનવીની રસિકતા જગતના વિલાસી પદાર્થોથી ઘટી, વાસ્તવિક દર્શનની શુદ્ધિ પ્રત્યે વધતી જાય છે. એનું દર્શન પ્રકૃતિની નક્કરતા ભણી વળે છે. વિશ્વના વૈવિધ્યમાં એક એવં અખંડ રીતે વિલસતા. સમન્વયને અનુભવે છે. બાહ્ય સૌન્દર્ય કરતાં અત્યંતર સૌન્દર્યને વિપુલ વૈભવ એ નિહાળે છે. અને આંતરિક સૌન્દર્યનો માત્ર એક અંશ જ આ બાહ્ય સૌન્દર્યમાં છે એવી સત્ય પ્રતીતિ એને પ્રકૃતિ-મૂતિના દર્શનથી થાય છે. - આ રીતે આ પૂર્ણ કલાના કલાધરને અનેકમાં વિશ્વયનો સાક્ષાત્કાર થાય છે. વિસંવાદમાં સંવાદ કેળવવાની મહાન સિદ્ધિ અને પ્રાપ્ત થાય છે. નિજાનંદમાં સચિદાનંદની એને ઝાંખી થાય છે. આ ઝાંખી અ૫ કાલ પછી નૈસર્ગિક પ્રકાશમાં ફેરવાઈ જતાં, કૈવલ્યનો આવિષ્કાર થાય છે. નિરતિશય અખૂટ અનંત આનંદનો પ્રાદુર્ભાવ છે. આનું જ નામ પૂર્ણ કલા!
આ કલા અગમ્યને ગમ્ય, અબુદ્ધને બુદ્ધ, અવ્યક્તને વ્યક્ત તથા અપૂર્ણને પૂર્ણ બનાવે છે. આ કલા જ શાશ્વત સુખની અનુભૂતિ કરાવે છે. આ કલાને કલાધર સુખ તથા દુઃખને જલકમલની સ્વસ્થતાથી સંવેદ હોય છે. માટે જ હું એને ઝંખું છું. આ પૂર્ણ કલા એ મારા જીવનની સહચારિણી છે!
૫૧

Page #57

* જીવન કું ધા
શરીરને ભૂખ લાગે તે માણસ ભજન કરે, મનને ભૂખ લાગે તે આનંદ-પ્રમોદનાં સાધને ભેગાં કરે; પણ ચેતનાને ભૂખ લાગે તે માણસ પાસે શું છે? જાણે એ માટે માણસ પાસે કઈ નથી–કંઈ જ નથી.
આજ માણસની ચેતના ભૂખી ને તરસી છે. એ તરફડી રહી છે. એને ચેન નથી એટલે એ પણ માણસને ચેન પડવા દેતી નથી.
માણસ વ્યાકુળ બની અહીં દોડે છે, તહીં દોડે છે; આ લાવે છે, તે લાવે છે; આ જુએ છે, તે જુએ છે; આ ખાય છે, તે ખાય છે; આને મળે છે, તેને મળે છે. આ બધું કરે છે છતાં, એને ચેન નથી. કારણ કે માણસની અંદર રહેલ ચેતના સ્વસ્થ ને શાંત નથી. આ ચેતનાને એનો ખોરાક મળે તો જ એ શાંત ને સ્વસ્થ થાય તથા તૃપ્તિની મધુર ક્ષણે અનુભવી શકે.
ચેતનાની ભૂખ છે દિવ્ય જ્ઞાન. કારણ, જ્ઞાન એ આત્માનો સ્વભાવ છે.
ખાણના ખડબચડા હીરામાં જેમ તેજ છે તેમ આત્મામાં જ્ઞાન છે.
પર

Page #58

આ જ્ઞાન પ્રાગટ્ય માગે છે. એ પ્રગટે તે હીરે ઝળહળી ઊઠે તેમ, અંદરનું દિવ્ય જ્ઞાન પ્રગટતાં જીવન-ચેતના પણ ઝળહળી ઊઠે.
ખાણના એ પથ્થરને કુશળ કારીગરના કાળજીભર્યા હાથની જરૂર છે. એ હાથ એ પથરને ઘસીને પાસા પાડે અને એ તેજભર્યો હીરામાં ફેરવાઈ જાય તેમ, આ ચેતનાને પણ પ્રભુના કરુણામય હાથની જરૂર છે. એના દિવ્યતાભર્યા પશે ચેતનામાં રહેલ મૈત્રી, પ્રમોદ, કારુણ્ય ને મધ્યસ્થ જેવા દિય ભાવનાં કિરણો પ્રગટી જાય તો આ સામાન્ય લાગતું માનવ જીવન અસામાન્યતામાં ફેરવાઈ જાય.

Page #59

મ હા મૃત્યુ
માણસ આજે ભાગ તરફ દોડી રહ્યો છે. પણ એ ગમે તેટલા ભાગ ભોગવે તે ચ એને શાંતિ કે તૃપ્તિ મળે છે ખરી ? માણસનું મન તે સદાય અતૃપ્ત જ રહેવાનું. આ ભાગોને પામવા પણ જીવનને તે ભેગ જ આપવો પડે છે.
આ જીવનને, પુણ્યના, કાયાના, આત્માને ભેગ આપવા છતાં મેળવેલા ભેાગા સદાય ટકી રહેશે એમ કાણુ કહી શકે ? એને પામીએ ત્યારથી જ, રખે એને વિચેગ ન થાય એની ચિંતા ઊભી થાય છે. આ ચિ'તા ખેાટી પણ નથી.
૫૪

Page #60

ભાગમાં રોગના તે સ‘યેાગમાં વિચાગતા ભય છે જ. તે કયારે આવશે તે માણસ જાણતા નથી; પણ તે આવશે, જરૂર આવશે જ, એ તે સૌનાં હૃદય જાણતાં હાય છે.
ભેાગની પ્રાપ્તિ ટાણે પણ માણસના હૈયામાં રોગની જે શંકા ઉદ્દભવે છે તે ખેાટી નથી. એની પાછળ આત્માના અનુભવને પ્રકાશ છે. એણે અનેક ભાગીઓને અતિમ વેળાએ રાગમાં ટળવળતા ને વિચેગમાં ઝૂરતા જોયા છે; અને એ દૃશ્યનુ કદી ન ભુલાય તેવું પ્રતિબિં બ આ હૃદય પર પડયું હોય છે તેથી જ, માણસનું હૃદય ભાગના ઉપભાગ વખતે પણ કપે છે. આ કપ સૂક્ષ્મ હાય એટલે એને માણસ નિળ મનની શકા' કહી ભૂલી જાય છે, પણ ખરી રીતે તે એ કપ આત્માને
6
સાક્ષાત્કાર છે.
આ અનુભવના ઉપયાગકરે, તે એ જરૂર ભાગના ઉપયેાગની વેળાએ વિવેક રાખી શકે, એ ભાગમાં રહેલી અતૃપ્તિ જોઈ શકે, ભાગમાં રહેલા રાગે સાવધ થઈ નિહાળી શકે તેમ જ ભાગના પાપથી પણ બચી શકે. પણ ભેાગની વીજળી ચમકે છે ત્યારે માણસ અ’જાઈ જાય છે, ગાલ અને છે, એનાં ચક્ષુએ મીંચાઈ જાય છે અને એ અંધકારમાં ડૂબી જાય છે. આવા પ્રસંગે જે કાઈ, ક્ષણ માટે પણ, સદ્વિચારના દ્વારે થંભી જાય છે એના માટે ભય નથી. આંખમાં ચમકેલી વીજળી અદૃશ્ય થતાં માણસને મૂળ સ્થિતિએ આવતાં વાર લાગતી નથી. એ અનુભવચક્ષુ ખૂલે તેા તરત સમજાઈ જાય કે ભાગની પાછળ પાછળ વિષેગ છે, વિયેાગની પાછળ રોગ છે, રાગની પાછળ શેશક છે, શેાકની પાછળ જ મહામૃત્યુ છે!
૫૫

Page #61

પ્રકાશનું પર્વ
હૃદય, તું ન દેમાં મગ્ન છે. તારી આસપાસ દીપકની હારમાળા છે. તારા થાળમાં ઘીથી મહેકતી મીઠાઈઓ છે. ફટાકડા ફૂટી રહ્યા છે. શરણાઈઓમાંથી જીવનમસ્તીનાં ગીત રેલાઈ રહ્યાં છે. પરમાનંદની વાંસળીના સૂરોથી વાતાવરણ મત્ત છે. તું એ આનંદમાં મગ્ન છે.
પણ આમ જે : આ આનંદની દાદીએ જ, તારાથી થોડે દૂર, માનવહૃદય રડી રહ્યું છે એ તરફ તારી નજરે જાય છે ? એની પાસે નથી ભેજનના થાળ કે નથી દીપમાળ; નથી ફટાકડા કે નથી આનંદના ઉલાસ, માત્ર આંસુએ ની ધારથી એનું ભોજન પાત્ર છલકાઈ રહ્યું છે. અકય વેદનાથી એને માનવદેહ સળગી રહ્યો છે. વેદનાની ભઠ્ઠીમાં સળગતા એના આત્માને હૂંફાળું આશ્વાસન આપનાર કઈ જ નથી. રણની એકલતામાં રુદન કરતા એ અસહાય હૃદયને સહાય કરવી એ શું તારે ધર્મ નથી ? માનવ આત્માઓએ સજેલી વિપત્તિમાંથી આવા દુઃખી હૃદયને ઉગારવું એ શું તારું કર્તવ્ય નથી ?

Page #62

ઓ હદય ! તું વિચારી જે. વિશ્વની સર્વશ્રેષ્ઠ ભેટ એટલે માનવહૃદય ! માનવહૃદય જ આ નહિ કરે તો કેણ કરશે?
હું તને વિનવું છું
દિપકની આ હારમાળા જેઈને પ્રકાશના ભ્રમમાં ન પડત. બહાર પ્રકાશ છે, પણ અંતરમાં?... અંતરમાં તિમિરની ઘટા તે નથી ને? જાગ, ઊઠ જાગ; અને તારા અંતરના ઓરડામાં એક કેડિયું પ્રગટાવ. એ નાનકડા કોડિયાના પ્રકાશે દુઃખથી નંદવાયેલા વ્યથિત હદયને શોધી કાઢ.”

Page #63

અમૃત કાં સુરા
આપણું અંતરના રંગમહેલમાં બે વ્યક્તિઓ શાસન ચલાવી રહી છે : એક છેઆત્મા ને બીજુ છે મન. બંને પિતાનું પ્રભુત્વ સ્થાપવા યુગયુગથી અવિશાન્ત પ્રયત્ન કરતાં આવ્યાં છે.
આત્મા જેને સજે છે તેનું વિસર્જન કરવા મન સતત પ્રયત્નશીલ રહે છે અને સમય મળતાં એ વિસજન કરે પણ છે. જો કે આત્માની પસંદગી સામે મનને અણગમો હોવા છતાં એ નિભાવી લે છે, કારણ, મન આત્માનું સહભાગી હોવા છતાં, પિતાની નીતિનો અમલ કરવામાં એ કુશળ તેમજ કુનેહબાજ છે.
આત્મા ને મના પિતાના કુટુંબ સાથે એક જ રંગમહેલમાં વસે છે; પણ બંનેના પંથે ન્યારા છે: એકના પંથ મુક્તિ છે, બીજાનો પંથે બંધન છે.
સુમતિ એ આત્માની પત્ની છે; કુમતિ એ મનની પ્રેયસી છે. જીવનના રંગમહેલમાં સુમતિનું સંગીત ચાલતું હોય છે ત્યારે આમા ડેલ હોય છે, ને એની સુમધુર સૂરાવલિમાં મગ્ન બની સ્વગીય આનંદ અનુભવતો હોય છે. આ દશ્ય મનથી જોયું જતું નથી, ઈર્ષોથી એ સળગી
૫૮

Page #64

:
ઊઠે છે. પેાતાની પ્રેયસી કુમતિને જગાડીને એ કહે છે “ સખી! મને ચેન નથી. આત્માને આનદ જોઈ હું અગનમાં જલી રહ્યો છું. તુ' તારુ' વિલાસી સ’ગીત છેડ, કે જેથી કરીને આત્માના આનંદમાં અગન પ્રગટે.”
કુમતિ પેાતાના પ્રિયના આદેશથી કડમાં તે શરીરમાં માદકતાને મૂકી ઉત્તેજક સૂર છેડે છે. એક જ રગમહેલમાં એ ગાનારી : તેના સૂર જુદા; એક વિકાસપ્રધાન, શ્રીજી વિકારપ્રધાન! સુમતિ નિજાનંદના તાર પૂર સંયમનું ગીત છેડતી હોય છે, ત્યારે કુમતિ અહિર્ભાવના વિલાસી તાર પર વિકારનું ગીત ઝકે છે.
આ રીતે વિરોધી સૂર ને ગીતા સામસામાં અથડાતાં સંગીતના લચની મજા બગડી જાય છે. એમાંથી કશતા– પૂર્ણ કોલાહલને ઘાર ધ્વનિ પ્રગટે છે. આ અવ્યવસ્થાથી આત્મા મન ને કંટાળી જાય છે. એકને દુ:ખ આપવા જતાં તેને દુ:ખ મળે છે. એકેયને સુખ નહિ. આત્મા ક’ટાળીને દેવસાંનિધ્યમાં જવા પ્રયત્ન કરે છે, ત્યારે મન થાકીને વિલાસગૃહમાં જવા પ્રયત્ન કરે છે. અહીં આત્મા તે મન ખેંચતાણમાં ઊતરે છે.
આ પ્રસગે જ જીવનનું વિભાજન થાય છે. માણુસના જીવનમાં મથનની આ પળ અતિસૂચક છે. આ પળ એવી છે કે જેમાં એમાંથી એકને પસંદગી આપવાની હોય છે: વૈરાગ્ય કાં વિલાસ; ત્યાગ કાં ભેગ; અમૃત માં સુરા! અનેને એક જ સાથે મેળવવા પ્રયત્ન કરનારનુ` આવી પળે વિચારમૃત્યુ થાય છે!
૫૯

Page #65

થી 40 વીતરાગ
આજ સૌને છેડી, એકલે બની, તારે દ્વારે આવ્યો; પણ તારું દ્વાર તે બંધ છે હૈયાના દેવ! શું આ જ તારી શોભા ? હવે મારે કયાં જવું? મુજ અનાથનો આધાર તારું દ્વાર છે, મારા જીવનનો અંતિમ વિસામો તું જ છે, પણ આજે તે તું ય બદલાયે. રંગમહેલમાં આરામથી બેઠે બેઠે તું તે મળવાની પણ હા નથી કહેતો.
એ અંતરના આધાર ભગવંત ! તારે દ્વારે ન આવું તે કોને દ્વારે જાઉં?
ગભરુ શિશુ માતાની સોડમાં ન સંતાય તો ક્યાં જાય ? મા ભલે બાળકને તર છેડે, કારણ કે એને તે બાળક અનેક છે—એને તો એકાદ કદરૂપા બાળક વિના ચાલે, પણ બાળકને જનેતા વિના કેમ ચાલે? મા તે પિતાના કોઈ એક શિશુને ચૂમી કરી માતૃત્વને સંતોષશે; પણ શિશુ માતાને મૂકી કોની પાસે જાય ? પોતાના હંયાની કૂણી લાગણીઓ કાલી કાલી ભાષામાં કોની આગળ વ્યક્ત કરે ? એ તે દોડીને માની પાસે જ જવાનું અને નેહાદ્રા નયને કહેવાનું :
“મા, એ મા! ભલે તું મને તરછોડે, માર મારે, પણ હું તને નહિ છોડું. મારને બહાને પણ તારો હાથે મારાં અંગોને સ્પર્શે છે ને ! મને તો એ રીતે પણ વાત્સલ્યનું અમૃત જ મળે છે !'

Page #66

આ સાંભળી મા હેતથી બચ્ચાને ભેટી પડે છે, અચ્ચીએથી સ્નાન કરાવે છે; વાત્સલ્યના ચમત્કારથી માતાનુ લેાહી દૂધમાં ફેરવાઈ જાય છે, અને સ્તનમાંથી દૂધની ધારા વહેવા લાગે છે.... વાત્સલ્યના અમૃતથી છલકાતું માતા અને શિશુનું આ દૃશ્ય કેટલું ભાવમનેાહર છે.
ભગવાન ! આભલા ભગવાન! સંસારનું આ પવિત્ર દૃચ શું તારી નજર બહાર છે ? આ દૃશ્યનુ સંવેદન તેં નથી કર્યુ ? કે સ ંવેદન કરવા છતાં સિદ્ધિના રંગમહેલમાં બેસી આંખમીંચામણા કરે છે ?
એ કેમ
ભલે તું આ દૃશ્યને ભૂલી જા, પણ હું વીસરું? મેં તે એ પાવનકારી વાત્સલ્યભીનું... ચિત્ર જોયું છે, તે એ સાહામણા ચિત્રને યાદ કરીને જ તારે દ્વારે એ। છું. સ`સારના વૈભવના એઠવાડથી કંટાળીને, મમત્વના કીચડમાંથી મહાપ્રયત્ને નીકળીને, વાસનાનાં વસ્રા ઉતારીને, વસ્ત્રવિહોણા તારે દ્વારે બેઠા છું.
તું શું દ્વાર નહિ ઉઘાડે ? તારી શાશ્વત જ્ઞાનયાતની હૂં મને નહિ આપે? હું ય જોઉં કે તું મને આમ ને આમ કયાં સુધી બેસાડે છે! પણ અનંત આનંદના એરડામાં બેઠેલા એ પ્રભુ! આટલું સાંભળી લેજે: તારી પરીક્ષા કરવાની શકિત કરતાં મારી પ્રતીક્ષા કરવાની શિકત ઘણી વધારે છે. અ'િચન એવા મારી પાસે બીજું તેા કંઈ જ નથી, પણ અખૂટ ધીરજની મૂડી તે છે જ ! શું તારા હૈયાને પીગળાવવા આટલી મૂડી ઓછી પડશે ! પણ ભૂલ્યા, અરેરે! તારી પાસે હૈયું જ કાં છે, જે પીગળે !.... તું તે વીતરાગ !
?
૬૧

Page #67

રંગાયેલા વિચાર
સવારના પહોર હતો. હમણાં જ એ પ્રાર્થના પૂર્ણ કરી બહારના ખંડમાં આવ્યા હતા. બાજુમાં ફોન હતો. ઘંટડી વાગી રહી હતી. એમણે રિસીવર ઉપાડયું. સામેથી કેાઈ બેલી રહ્યું હતું. બાલનાર ઉશ્કેરાયેલા હતો, ને કલ્પના તીવ્ર આવેશમાં બોલી રહ્યો હતો. એ ખૂબ ત. ખબ બાલ્યા. ઘાંટા કાઢીને બોલાય એટલું છે. અંતે ચિડાઈને એણે પૂછયું : “આટલું કહું છું છતાં સામેથી તમે એક શબ્દ પણ બકતા કેમ નથી ?”
સજજને હસીને રિસીવર મૂકતાં કહ્યું : “ભાઈ: આ રેગ (Wrong) નંબર છે !”
જીવન માં આવું ઘણી વાર બને છે. ઘણા લેકે આપણા વિશે બોલતા હોય છે; કોઈ વળી લખવા પણ બેસી જતા હોય છે. એમના મનમાં આગળ-પાછળ ભરાયેલા વિચારો, આપણા નામે, કલમ દ્વારા અને વાણી દ્વારા સમાજ સમક્ષ મૂકતા હોય છે અને વાતાવરણને ઉશ્કેરાટ ને ગરમીથી ભરી દેતા હોય છે. જીવનપ્રભાતના મધુર પ્રહરને એ કલુષિત કરવા બેઠા હોય છે. માધુર્યના પ્યાલામાં એ વિષબિન્દુ છાંટવા માગતો હોય છે.
પણ જે શાણો છે, સજજન છે, તે આ અનિચ્છનીય પ્રસંગને ચિત્તના અંદરના ખંડમાં પ્રવેશવા નથી દેતે;

Page #68

સામાની વાતમાં કઈ સત્યનો અંશ હોય તે સુધારી લે છે, પણ ભળતી જ વાત હોય તો રેગ (Wrong) નંબર માની એ વાતને ત્યાં જ પડતી મૂકે છે. શાણપણે ને સૌજન્ય એવી વ્યકિતને જીવનનું એક દર્શન આપ્યું હોય છે, જેના પ્રતાપે એ સમજી શકે છે કે સામે માણસ પિતાના વિચારે પ્રમાણે, પિતાની માન્યતા પ્રમાણે અને પિતાના બદ્ધ મત પ્રમાણે જ કરતા હોય છે પોતાનાં વિચાર, માન્યતા અને બદ્ધ મતને જ ચાલુ વાતાવરણ સાથે બુદ્ધિથી જોડી દેતો હોય છે, જેથી સત્યનો ભ્રમ ઊભો થઈ શકે ! આ માણસ પાછો પિતે સ્વતંત્ર વિચારક છે એમ માનતા પણ હોય, છતાં એ બદ્ધ મતની આcરસ્થિવાળો હોય છે. એની ગ્રથિ એટલી તો ઊંડાણમાં હોય છે કે એ પિતે પણ ત્યાં સુધી પહોંચી શક્યો નથી હોતું. આથી આવો માણસ જેના વિશે કંઈક કહેવા નીક હોય છે તેના વિશે સાચું તો કંઈ કહી શકતો જ નથી. માન્યતા અને બદ્ધ મતને રંગ એની દૃષ્ટિ પર હોવાથી એનું દર્શન ઉજજવળ ને સ્પષ્ટ નથી—એ નિષ્પક્ષપાતિ નથી. ( રાગદ્વેષનો રંગ અતિસૂક્ષ્મ છે. એ વ્યકિતના વિચારના મૂળને જ પોતાના રંગથી રંગી દે છે. જેનું મૂળ જ રંગાયેલ હોય તેના ફળફૂલ તથા પાનમાં રંગ આવે તે સહજ છે. - પ્રાગ માણસો એટલા માટે જ દુનિયાના માણસોનાં વિચાર, ઉચાર, આચાર તથા લખાણ પર શ્રદ્ધા મૂક તાં પહેલાં એ વિચાર, ઉચાર, આચાર તથા લખાણને રાગદ્વેષવિહેણ વીતરાગનાં અનેકાન્તના પ્રકાશમાં લક્ષ્ય જોઈ લે છે.

Page #69

સુખની ચા
ચાવી:સંકલ્પ
કે તે
સુખી થવું કે દુખી થવું એ માણસના હાથની વાત છે કારણ કે એ પિતે જ પિતાના કર્મને સ્વામી છે. માણસ નબળા વિચારો અને નિર્બળ કાર્યો કરતા રહેશે તે દુઃખી જ થવાનો, અને સબળ વિચારો અને શ્રેષ્ઠ કાર્યો કરતા રહેશે તે સુખી થવાનો. જીવનસિદ્ધાન્ત એ છે કે માણસ ધારે એટલે જ સુખી કે દુઃખી બની શકે છે.
આમ તે બધાં જ ઊઘડતાં પ્રભાત સુંદર હોય છે, પણ આજનું પ્રભાત કાંઈક વધુ સુંદર લાગે છે. આજે ઊઘડતા પ્રભાતથી જ અભિનંદનની આપ-લે શરૂ થઈ ગઈ છે. નર-નારીઓનાં મુખ પર આનંદની સુરખી છાઈ રહી છે. વદન પર સ્મિત રેલાઈ રહ્યું છે. સારા થવાની અને સારું કરવાની ઉદાત્ત ભાવનાથી સર્વનાં હૃદય સભર છે.
આપણે સુખી થવું હોય, પ્રગતિ કરવી હોય તે આજથી જ–આવા શુભ દિનથી જ એની શરૂઆત કાં

Page #70

ન કરીએ ? કારણ કે આવા શુભ સંકલ્પ માટે આજનુ વાતાવરણ અને વિચાર ખૂબ જ અનુકૂળ છે. મન પણ શુભેચ્છાના ધબકાર સાથે કહી રહ્યું છે કાંઈક—હા કાંઈક તા થવું જ જોઈએ.
-તા શું કરીએ? માટા ને ખાટા સ’કલ્પે અને વાતે કરી આજના પ્રભાતને દૂષિત ન કરીએ. સુખની હવાને એક જ—માત્ર એક જ સ’કલ્પ કરીએ. આ સ`કલ્પ છે મૈત્રીને જીવનમત્ર બનાવવાના.
સામાન્ય છતાં સાત્ત્વિક એક જ વાત : મનથી કે તનથી, શકય તેટલું સ`કાઈનું ભલું કરવું —ભલુ કરવા સદા તત્પર રહેવુ.

Page #71

વિવેચકા
રડું' છુ, કારણકે ઉષાનાં જેમણે દર્શન પણ કર્યાં નથી તે આજે પ્રકાશનું વિવેચન કરી રહ્યા છે!
ચરણરજ
દેવ! મારે લાખ અને કરેાડ નથી જોઈતા; માંત્ર તમારા ચરણકમળમાં બેસી શકું તે મારે મન ઘણું છે.
દયામધુરી
જેવા
પ્રભુ ! તારી દયામાધુરી વિના તેા આ જીવન પણ શૂન્ય લાગે છે. આવા પ્રેમવિહાણા સૂકા રણુ જીવન કરતાં તે મૃત્યુ મધુર લાગશે !
૬

Page #72

આંમા અને થાર
આંબાને વાવે! તે એને ઊગતાં વાર લાગે; પણ થારને ઊગતાં કેટલી વાર? એને પાણી કે ખાતરની પણ જરૂર નહિ. એ તે વગર ખાતરેને વગર પાણીએ વચ્ચે જ જાય. સદ્ગુણાનું પણ તેમ જ છે. સદ્ગુણને આવતાં વાર લાગે; પણ દુગુ ણા તે પ્રત્યેક પળે આપણી આસપાસ આંટા મારતા જ હાય છે; એને આવતાં કેટલી વાર ? છતાં, બગીચાની મધ્યમાં સ્થાન મળે છે આંબાને, થારને નહિ! થારને તેા કિનારે જ તપવાનું, વળી, પથિકાને શાંતિ પણ આમ્રથી જ મળશે, થારથી નહિ.
શાન્તિની ચાવી
તમે શું એમ માને છે કે આળસુ બનીને પડચા રહેવાથી તમને શાંતિ મળશે ? શાંતિ ા તમારા પુરુષાર્થ માં છે—તમારા શાંત, બુદ્ધિપૂર્વકનાં ચિત કાર્યોમાં છે. કર્તવ્ય વિના શાંતિના જાપ જપનારને તે શાંતિને બદલે અશાન્તિ જ મળે છે.
६७
હૈ

Page #73

- આ જ ધર્મ ને મર્મ
ધર્મ એટલે મિત્રી–જીવમાત્ર પ્રત્યે પ્રેમ કરે. ધર્મ એટલે પ્રમોદ-સપુરુષને સત્કાર કરે.
ધર્મ એટલે કારુણ્ય–દુઃખી અને વિમાગી પ્રત્યે હમદદ બતાવો.
ધર્મ એટલે માધ્યસ્થ હૈયામાં પ્રેમને દીપક લઈ માર્ગ ભૂલેલાઓને સુધારવાનો પ્રયત્ન કરવા છતાંય ન સુધરે તેય એના પ્રત્યે સમભાવ ધરો.
ઉપકાર જેણે આપણને કેળવ્યા, જેણે આપણને દષ્ટિ આપી તેના ઉપકારનો બદલે કઈ રીતે વાળી શકશું? હૈયાને પ્રેમ અને સેવાની સુવાસથી જ ને?
કત વ્ય સત્કૃત્યે તમે જાગતાં કર્યા હોય કે ઊંઘમાં, જાણતાં કર્યો હોય કે અજાણતાં, તે સફળ થવાનાં જ અંધારામાં ગોળ ખાધો હોય તે પણ ગળે લાગે તેમ.

Page #74

1.!
પુષ્પ અને પથ્થર
દુનિયાના અભિપ્રાય પર તમે ક્યાં સુધી નાચશે ? થોડીવાર પહેલાં જ પૂજન કરતી દુનિયા પથ્થર ફેંકવા માંડે તે નવાઈ નહિ. કાર્ય કરતી વખતે દુનિયાને સંભળાવી દે: “તારી નિંદા અને સ્તુતિની મને ધૂળ જેટલીય કિંમત નથી; હું તે મારાં કાર્યોમાં મશગૂલ છું, મારા આત્માના ગીતમાં લીન છું, અને એ ગીતના સૂરે જ કાર્ય કર્યું જાઉં છું.”
કાર્યને સ્માત આપણે કંઈક કામ કરીશું તે લેકે જાત જાતનું બોલશે. થોડા નિંદા - અવહેલના કરશે, તે છેડા
સ્તુતિ-પ્રશંસા કરશે, પણ તેમાં આપણે ઊંચાનીચા થવાની શી જરૂર? જે કંઈ કરવાનું છે તે આત્માના ઉલાસ માટે છે, જગતના અભિપ્રાય માટે નહિ.

Page #75

ઈર્ષ
ઇર્ષાળુની આંખ બીજાને તે બાળતાં બાળશે, પણ તે પહેલાં તે તે પોતે જ બળીને ખાખ થઈ જશે. : એ તે ઈચછે કે બીજાનું નાશ પામે અને એનું સલામત રહે; પણ તે કદી બનનાર જ નથી. દીવાસળી બીજાને સળગાવતાં પહેલાં પોતે જ સળગી ઊઠે છે એ ભૂલી જવું ન જોઈએ.
સુખ
હાથમાં છે લઈ સુખની શોધમાં ભલે તું આખા જગતમાં ફરી વળ; ઠેકાણે ઠેકાણે સુખ મેળવવા બાચકાં ભર; પણ તને એ કયાંયે નહિ મળે. પણ જ્યારે તું નિરાશ થઈને પાછા ફરીશ; અને થાક્યો પાક્યો એકલે પડી આંખમાં શાનિતનું અંજન આંજીશ ત્યારે તને લાગશે કે, અરે! સુખ તે અહીં જ છે–અહીં, મારા શુદ્ધ ચારિત્ર્યમાં જ.

Page #76

માં
||
તમે જેમ માનવી છે તેમ તે પણ માનવી છે. તમને હદય છે, તમારા હૈયામાં ભાવનાઓ ને લાગણીઓ છે, તે શું સામા માણસની અંદર તે નહિ હોય? તમારાથી જેમ ભૂલ થઈ જાય તેમ સામા માણસથી ભૂલ ન થાય? તમારી જેમ તે પણ શું ક્ષમાની યાચના ન કરી શકે? ભૂલ કર્યા પછી તમને કોઈ દિવસ ક્ષમાની ઝંખના નથી થઈ? તે સામાને તે કેમ નહિ થતી હોય ' અમાસની અંધારી રાત્રિમાં પણ તારલા હોઈ શકે; તે પાપી હદયમાં થોડો પણ પ્રકાશ કેમ ન સંભવે?
સાચા કેટલા? દુનિયામાં ધર્મની છાપ મેળવનારા તે ઘણા પણ ખરેખરું ધાર્મિક જીવન જીવનારા કેટલા? આકાશમાં તારા તે ઘણાય છે, પણ ધ્રુવતારક કેટલા?
૭૧

Page #77

*
*
...
T',
Twith Mr. Naging
- = જ્ઞાન
-
Hu
- મ
નના
:
",
અનુભવે અંતરને કહ્યું : “જ્ઞાન પણ બે જાતનાં હોય છેઃ એક દીપજત જેવું અને બીજુ રત્નાત સમું. જીવન કે જગતમાં વિપત્તિ કે પ્રલેભન આવતાં જે જ્ઞાનીનું મન શૂન્ય થઈ જાય છે, મૂંઝાઈને કેકડું વળી બેસી જાય છે તેનું જ્ઞાન દીપકની જેત જેવું છે. ઘરમાં ભલે એનાથી પ્રકાશ પથરાતે હોય, પણ વંટેળિયે આવતાં તે બુઝાઈ જાય છે.
પણ જે જ્ઞાનીનું મન સંકટમાં સમર્થ બને છે, વિપત્તિમાં અણનમ રહે છે અને લેભન સામે અડાલ રહે છે તે જ્ઞાનીનું જ્ઞાન રત્નત જેવું છે, બળવાન વોળિયા વચ્ચે પણ તે પિતાનું કાર્ય કર્યું જ જાય છે.
આ જ્ઞાન એ જ જીવનશિખર છે; બાકી પુસ્તક વાચીને કે શ્લોકો ગોખીને તો ઘણાય જ્ઞાની બની ફરે છે. આવાઓ બહારથી જ્ઞાની, પણ અંદર નિમય હોય છે.”

Page #78

શૂરવીર
જગતમાં શૂરવીર કોણ? બેચારને પછાડી મારી નાખે તે નહિ, પણ મનને આવેશના વમળમાં જતું અટકાવે તે જ સાચો શૂરવીર.
અસંગ
જે કોઈને નથી તે જ બધાને બની શકે છે. જગતના મહાપુરુષે કોઈને નથી; તેઓ બધાના જ છે.
સત્યનિષ્ઠ
જે મનુષ્ય જીવનભર સત્યનિષ્ઠ રહે છે તેને જીવનમાં શી શી સિદ્ધિઓ નથી મળતી? દુટો પણ એના ઉપર વિશ્વાસ રાખે એ શું ઓછી સિદ્ધિ છે?
શાતિ
જે તમે શાંતિની સમશેર લઈને ફરશે તે તમારે વિજય નક્કી જ છે; તમને કોઈ જ પરાજિત નહિ કરી શકે.

Page #79

સંધ્યા ટાણે
એ ચિત્રકાર! જેનારના દિલને ય રંગ લાગી જાય એવા નાજુક રંગથી તે વિશ્વને આલેખ્યું, પણ તારા દિલનું દીવાનખાનું તો શુન્ય લાગે છે. હા, તારા હદયખંડને અલંકૃત કરવા તે એક કાવ્યમય ચિત્ર ટાંગ્યું હતું ખરું, પણ આજ તે તે ય ઝાંખું થવા આવ્યું છે. આ સંજયા નમે તે પહેલાં તારા પ્રાણમાં ચૂંટાયેલા ભાના રંગની એક પીંછી તું એના પર ન ફેરવી શકે ? – જેથી અંધારી રજનિમાં પણ, સુવાસિત તેલના દીપકેના પ્રકાશમાં એ ફરી ઝળહળી શકે !
લય
જે હદય પોતાની ચેતનાને વસ્તુ સાથે એકાકાર કરી શકે છે, પ્રાપ્તિની વસ્તુમાં નિષ્ઠાભરી તન્મયતા કેળવી શકે છે, તે આ વિશ્વમાં એવું શું છે જે મેળવી ન શકે ?
७४

Page #80

માણસ
માણસ તેનું નામ, જે પિતાના નિયમો પ્રત્યે વજાથી પણ કઠોર રહે અને બીજાની વેદના વખતે ફૂલથી પણ કોમળ બને.
આશિષ અંતરની આશિષ તે કઈ ગજબની હોય છે. પાણીમાંથી ઉત્પન્ન થતી વીજળી કેવી ગજબની હોય છે! અંધકારના અનંત થરને પણ એ બાળી મૂકે છે ને !
જીવનરથ કર્તવય પૂર્ણ કરવાની ઈચ્છા છે, સેવા કરવાની ઝંખને છે, ઉપાડેલાં કાર્યોના અંત સુધી જવાની શ્રદ્ધા છે, તજીને ખાવાની ભાવના છે, અને નિંદા – સ્તુતિ પ્રસંગે કાન બંધ કરી ચાલ્યા જવાની ટેવ છે. આજ સુધી તે આ રીતે જીવનરથ ચાલ્યા જાય છે, અને હવે મુકામ પણ ક્યાં દૂર છે!

Page #81

એ કરાર
પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરનાર, પતાની ભૂલોનો એકરાર કરનાર દુનિયાના મહાનેમાં મહાન છે; દુનિયાના શક્તિશાળીઓમાં શક્તિશાળી છે. કપટરહિત ભૂલેના એકરારમાં જ જીવનની મહત્તા, શક્તિ ને પવિત્રતા છે.
પીછેહઠ પવિત્રતાના પથે એક ડગલું પણ ભર્યા પછી પીછેહઠ કરવી એ જીવનનું મોટામાં મોટું પાપ છે. જે તમારામાં આગળ ધપવાની શક્તિ ન હોય તે ત્યાં ને ત્યાં જ ઊભા રહો, ને શક્તિ મેળવીને મકકમતાપૂર્વક આગળ વધે, પણ આગળ જઈને પાછા તો ન જ વળો.
તારલી ભલે એ પાપીમાં પાપી હદય હશે, તે હૃદયમાં ભલે ગમે તેટલું અંધારું હશે, તે પણ એક એવી નાની તારલી, છૂપી છૂપી પશે, તે હદયાકાશમાં ટમટમતી જ હશે, જે એને કેક વાર જરૂર પ્રકાશ આપશે.
૭૨

Page #82

મિથ્યા અભિમાન
કોઇ એમ સમજતુ' હોય કે મારાથી જ દુનિયા ચાલે છે, તે તે ખેાટુ' છે, તે તેનેા ભ્રમ છે. દુનિયા તા એમ કહે છે કે, તારી મારે જરાય જરૂર નથી, પણ તારે મારી જરૂર હૈાય તે અહીં રહે. અહીં સૌ પેાતાની શક્તિથી જ જીવે છે; દરેક મનુષ્ય પેાતાના જ કચ્ ઉપર, પેાતાના જ મળ ઉપર ને પેાતાના જ ભાગ્ય ઉપર ઊભા હૈાય છે. અમારાથી જ બીજા ટકેલા છે એમ તમે માનતા હા તે તે નયુ અજ્ઞાન છે, અને મિથ્યા અભિમાન પણ છે.
ઊંડાણુ
¿
વિશ્વની આટલી બધી વાર્તાને સમાવવા તમારું હૃદય કેટલું ઊંડું હાવુ' જોઈ એ ! જયારે તમારા હૃદયનુ ઊંડાણ ---ગાંભીર્ય માપવા કેાઇ શકિતશાળી પણ સમ નહિ અને ત્યારે જ એ હૃદય જગતની કામચ વસ્તુએ જીરવી શકવા સમર્થ ખનશે.
७७

Page #83

--
ના
જ
!
કે તે પ્રાણ સીંચો
તમે મોટાં મોટાં કાર્યો કરી થાકી ગયા છે, શુષ્ક થઈ ગયા છે તે હવે નાનાં કાર્યોનો પ્રારંભ કરો, જે એની મેળે જ મેટાં બની જાય. પણ શરત એક છેઃ તમે તમારાં એ કાર્યમાં તમારા પ્રાણ સીએ; તમારું સ્વાર્પણ કરી દે; પછી જુઓ કે એ નાનાં કાર્ય કેવાં મોટાં થાય છે અને તમારા શુષ્ક જીવનને કેવું સરસ અને સુમધુર બનાવે છે!
સ્વાર્પણના નાના બીજમાં જ કાર્યને વડલો સંતાયેલે છે.
પ્રેમ પ્રેમ એટલે સ્વાર્પણ પ્રેમ એટલે બદલાની અપેક્ષા વિના સાકરની જેમ ઓગળી જવું અને મીઠાશ પ્રસરાવવી. પ્રેમની આવી ધારા જે હદયમાં વહ્યા કરતી હોય એ હદય કેટલું મધુર હોય! આદ્રતા અને પરમ શાન્તિની એ પળે પણ કેટલી મધુર અને પ્રેરણાદાયી હોય !
७८

Page #84

શું ક જીવન
જેના જીવનમાં પ્રભુપ્રેમ કે પ્રેમભરી નિષ્ઠા નથી તેનું જીવન શુષ્ક છે, લૂખું છે. એ બહાર ગમે તેટલે હસશે પણ એને આત્મા તે આનંદ જ કરત હોય છે, એનાં આંસુ લૂછનાર પણ કોઈ નથી હોતું.
સહાનુભૂતિ સહાનુભૂતિ વિનાનાં હજારેનાં દાનથી જે ભાવ ન લાવી શકાય તે ભાવ સહદય હૈયાની માત્ર સહાનુભૂતિથી આવી જાય છે. મીઠાસ સુવર્ણના પુંજથી પણ શાન્તિ ન મેળવી શકે ત્યારે એણે પુત્રીની સહાનુભૂતિ માગતાં કહ્યું : Sympathy is greater than gold !
આમ સહાનુભૂતિની આખથી જયારે માણસ હદય અને જીવનનો વૈભવ જુએ છે ત્યારે એને એ વૈભવ આગળ સહાનુભૂતિથી વિહોણો સમ્રાટને વૈભવ પણ લુખે અને ઝાંખે લાગે છે.
196

Page #85

કે આ ભૂષણ
ગરવા નથી
વાહ! આજે તો આભૂષણ ઘણાં બધાં પહેરીને આવ્યાં છે શું! પણ એ તો દેહનાં આભૂષણ છે, આત્માનાં કયાં? આ બાહ્ય આભૂષણને તમે નહિ ઉતારે તે એક દિવસ તમારાં સગાંવહાલાં ભેગાં થઈને ઉતારશે. પણ કદી કોઈ ઉતારી ન શકે એવું આત્માનું આભૂષણ–શિયળ–તે તમારા તન કે મન પર ક્યાંય દેખાતું નથી !
આ બાહ્ય આભૂષણે સાથે પેલા આન્તર આભૂષણને પણ તમે ધારણ કરે, કારણ કે એ જ સાચું આભૂષણ છે.
પિઠિ ખાંડના કોથળાને ભાર ઉપાડીને ફરે પણ એને એની મીઠાશ થેડી જ મળવાની છે. તમે માત્ર આ આભૂષણોને ભાર ઉપાડીને ફરે, પણ મન ખાલી ખાલી હોય તે એથી શાન્તિ શેડી જ મળવાની છે?

Page #86

પડઘો
જ્યારે તે એમ બોલેઃ “હું દુનિયામાં કાંઈ જ નથી.” ત્યારે ચારે તરફથી પડઘા સંભળાય છે: “તું જ અમારું સર્વસ્વ છે.” પણ જ્યારે તે એમ કહેઃ હું કાંઈક છું.” ત્યારે સંભળાય છે કે “તું કંઈ જ
નથી ! "
શ્રધ્ધા
શ્રદ્ધા એ જીવનનાં ઊંડાણમાંથી વહેતું એક એવું પ્રશાંત છતાં બળવાન ઝરણું છે કે મુશ્કેલીઓની ગમે તેવી કઠિન શિલાઓને પણ તે ભેદી શકે છે!
સ્વ
દુનિયાને પલટાવવાની આપણામાં શકિત ભલે ન હોય, પણ આપણી જાતને તે આપણે પલટાવી શકીએ ને? આપણે શું આપણું સ્વામી પણ ન બની શકીએ ?

Page #87

કાર્યની મમ્રતા
મારા કાર્યોમાં હું તલ્લીન બન્યા હોઉં તે વખતે મને મારું જ ભાન નથી હેતુ ; હું કાણુ છું એને મને ખ્યાલ પણ નથી આવતા. મારી ષ્ટિ મારા કાર્યોની આરપાર ઊતરી ગયેલી હાય છે, મારું હૃદય મારાં કાર્યોમાં સૌન્દ` પૂરતું હોય છે, મારું મન ઊમિ એના ઉછાળા–વિહોણા પ્રશાન્ત ગભીર સાગર જેવું હોય છે અને તેથી મારું` કા` જ મારે। આનંદ મની જાય છે.
‘સ્વ’ની શેાધ
હુ' બીજાના દેાષા જોઉં તેના કરતાં મારા જ દેખે। જોઉં તે શું ખાવુ? બીજાના દોષો જોઈ મિલન થવા કરતાં મારા દોષા જોઈ નિળ કાં ન થાઉં ?
તણખા
નાથ! મારા શબ્દો—જેને કવિએ કાવ્ય કહી સોધે છે—તે શું તારા વિરહની વેદનામાંથી પ્રગટેલ માત્ર તણખા જ નથી ?
૨

Page #88

તપ
તપ એટલે અનેક પ્રકારની સહનશીલતા, સુખડને જેમ જેમ ઘસીએ તેમ તેમ તેમાંથી શીતળતા અને સૌરભ મળે. એવી જ રીતે આપણા દેહને, આપણી જાતને, કેાઈ શુભ હેતુ માટે ઘસી નાખીએ અને તેમાંથી જે સૌરભ પ્રસરે એ જ સાચું તપ.
ત પ સ્વી
ચારે બાજુ કષાયના અગ્નિની જવાળાએ ભભૂકતી હોય છતાં તેની વચ્ચે પણ આત્માને સતત શીતલ રાખી શકે તે જ ખરા તપસ્વી.
ધ મ
ધર્મ કેાઈ માત્ર પુસ્તકમાં નથી, પણ હૃદયમાં છે. આપણા જ જીવનમાં એ સમાયેલે છે અને આપણા જ આચરણમાં એ વંચાય છે.
૩

Page #89

વિજય
વિજયના બે જ માર્ગ છેઃ કાં શકિત કાં ભકિત. આ બેમાંથી એકેય જેની પાસે નથી તેને ત્રીજો માર્ગ છે વિનકિત—વિનાશ.
જીવનને જાણકાર મનુષ્ય એ કઈ જંગલમાં ફરનારું રેઝ જેવું પ્રાણી નથી; એ સમાજ વચ્ચે રહેનાર પ્રાણી છે. એ સહકારથી ટકે છે અને સંગેને આધીન રહી જીવે છે. બધું જ કંઈ એ પિતાની જ ઈચ્છા પ્રમાણે કરી શકતો નથી. એનેય સાગરૂપી ઘાણીએ જોડાઈ આંટા મારવા પડે છે; અને છતાં આવા ગૂંચવણભર્યો સંગના ચક્કરમાં પણ પિતાની જાતને જે જાળવી શકે અને મન ઉપર કાબૂ રાખી પિતાના દયેય પ્રતિ ગતિ ચાલુ રાખી શકે તે જ જીવનને જાણકાર.
૮૪

Page #90

વાસના
જ્યાં વાસના છે ત્યાં ભય છે; જયાં ભય છે ત્યાં પરતંત્રતા છે. જે માણસને પિતાના મન ઉપર કાબુ નથી તે માણસ ગમે તેટલી સ્વતંત્રતાની વાત કરે, છતાં તે પરતંત્ર જ છે. જે મનુષ્ય વાસનાના વમળમાં પિતાના આત્માને ભૂલી ગયા છે તેને સ્વતંત્ર કઈ રીતે કહી શકાય ?
સં ક ૯૫ સંકલ્પ એ તો જીવનનો પાયે છે. કોઈ પણ દૃઢ કાય સંક૯પ સિવાય જીવનમાં ટકી શકતું નથી. સંકલ્પબળ વિના બહુ ઊંચે ચડેલો મનુષ્ય પણ નીચે પડે છે. અને એ પડે છે ત્યારે તેના ચૂરેચૂરા થઈ જાય છે. ઊંચે ચડેલાને ટકાવનાર સંકલ્પ છે. જેમ જેમ ઊંચે જાઓ તેમ તેમ સંકલ્પનું ભાથું સાથે લેતા જજો.

Page #91

ધન અને માણસ
આજ તે જાણે પૈસા એ જ મનુષ્યનું નૂર બની ગયુ છે. માણસના હાથમાંથી પૈસે જાય એટલે માણસના મુખનું નૂર અને રાશની પણ જતાં રહે છે. આ ! માણસ ધનને સ્વામી ગણાતા તેને બદલે ધન માણસના સ્વામીપદે સ્થપાયું !
પૈસા
પૈસા એ એવી જાદુઈ ગાળી બની બેઠા છે કે ભલભલાની બુદ્ધિને એ વીંધી નાખે છે. પણ એ ભૂલવુ જોઈએ નહિ કે પૈસાનાં પ્રલેાભને સામે અડગ રહેનારને તે કાળ પણ નમન કરે છે.
પૈસાના ઉપયોગ
પૈસા સંસાર ચલાવી પણ શકે અને જલાવી પણ શકે. પૈસા તે અંગારા જેવા છે. તેની સાથે સીધીસાદી રીતે રહેશે! તે તે સાંસાર ચલાવવામાં સહાચરૂપ થશે. અડપલાં કરશે તે જલાવશે.
૬

Page #92

લાયકાત
આપણુમાં ગ્યતા હોય તે કઈ વસ્તુની ઈચછા પણ કરવી પડતી નથી; આપોઆપ આપણી પાસે દોડી આવે છે. સરોવરમાં પાણી આવે છે ત્યારે માછલાં કેવાં ઊભરાઈ જાય છે !
માનવછાયા
વસંતઋતુ સાથે જ જેમ મંજરી અને કેયલને ટહુકે આવે છે તેમ પિસાની સાથે જ પાપ ને પતન આવે છે કારણ કે, પાપ એ પિસાનો પડછાય છે. પૈસો આવ્યો એટલે એને પડછા એક યા બીજી રીતે આવવાનો જ. તેમ છતાં કઈ પણ વસ્તુ છાયામાં જાય છે ત્યારે તેને પડછાયો અદશ્ય થઈ જાય છે, તેમ લક્ષમી પણ માનવધર્મની છાયામાં જાય છે એ પિતાના પડછાયાને જરૂર અદશ્ય કરી શકે !
2'

Page #93

વિપત્તિ
જિંદગીમાં અણધારી આવેલી નિરાશાઓ અને મેઘઘટાની જેમ તૂટી પડેલી વિપત્તિઓ કેકવાર આવનનું અજબ પરિવર્તન કરી નાખે છે. ખાટી આશાઓ જયારે લુપ્ત થાય છે ત્યારે જીવનમાં કાંતિ જમે છે. આ ક્રાંતિકાળના મંથનમાંથી માનવને કઈકવાર એવો માર્ગ મળી આવે છે કે જે હજારે ગ્રંથના વાચને પણ નથી મળતો.
પુરુષાર્થ
તમારી મુશ્કેલીઓ વચ્ચે, તમારી વિપત્તિઓ વચ્ચે તમે “અરેરે' કહીને બેસી જશો એટલે શું તે બધી આપત્તિઓ ટળી જશે? આવા વખતે તમારી દીનતાને છેડી પુરુષાર્થ અજમાવો. પવન તે વીંઝણામાં છે જ, પણ તેને વીંઝયા વિના તે કેમ મળે?

Page #94

સ્વનિ
એવું પ્રભાત જેવા મન સ્વમ સેવે જેમાં માણસ દેહુ માટે નહિ, પણ દિલ માટે જીવતો હોય, ધન માટે નહિ, પણ ધર્મ માટે ઉપાર્જન કરતે હોય; પશુતા માટે નહિ, પણ પ્રેમ માટે સંબન્ધ બાંધતા ; જીવનનિર્વાહ માટે નહિ, પણ નિર્વાણ માટે પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ કરતા હોય.
બહુરૂપી શું કરવું? બહુરૂપીઓનો ત્રાસ વધી ગયો છે. આત્માની પ્રેમ સૌરભને ગુંગળાવવા આજે જડતા સંયમને નામે અને વિલાસ કલાના વેશે આવી રહ્યાં છે.
પ્રજ્ઞાચક્ષુ એ અંધ હતા. યાત્રાએ જઈ રહ્યા હતા. મેં પૂછયું: “ભગવાનને તો તમે જોઈ શકવાના નથી, પછી યાત્રાએ જઈને શું કરશે ?”
એમણે એટલી જ નમ્રતાથી કહ્યું: “હું ભગવાનને નહિ જોઈ શકુ પણ ભગવાન તો મને જોશે ને ? પ્રભુની પ્રકાશપૂત દષ્ટિ મને અવશ્ય પાવન કરશે.”
ત્યારે મને લાગ્યું. આનું નામ પ્રજ્ઞાચક્ષુ.

Page #95

-
તે
છે
||
પ્રેમ સંવેદન
પ્રેમ જ
પ્રેમીનું હૃદય આરસી જેવું હોય છે; પ્રિયજનનું પ્રતિબિંબ ઝીલ્યા વિના એ રહી શકે જ નહિ. બિબની આંખમાં આંસુ વહે તે પ્રતિબિમ્બમાં પણ વહેવું જ જોઈએ; અને હાસ્ય ફ઼રે તે એને ઉત્તર પણ આરસીમાં મળી જ રહ્યો. પ્રેમ એટલે ઉરતંત્રની પરમ ઐકયતા.
પ્રેમરસ શુદ્ધ પ્રેમ શેરડીના સાંઠા જેવો હોય છે. પ્રારંભમાં એને ઉપરનો ભાગ જરા ફિક્કો લાગે પણ જેમ જેમ ચૈતન્યના મૂળ તરફ આગળ વધે તેમ તેમ રસની મધુરતા વધવા સાથે તેનો સ્વાદ અવર્ણનીય બનતો જાય છે !
પ્રેમપ્રકાશ વીજળીના ગોળામાં વીજળીનો તાર કે ફિકકે અને શ્યામ લાગે છે, પણ એમાંથી વિદ્યુત પસાર થતાં એ જ તાર સુવર્ણરેખાની જેમ ઝળહળી ઊઠે છે ! પહેલાં જે પોતે જ પ્રકાશહીન હતો તે પ્રકાશવંત બની સૌને પ્રકાશિત કરે છે.
આમ પ્રેમપ્રકાશનો સ્પર્શ થતાં સામાન્ય માનવી પણ અસામાન્ય બની પ્રકાશી ઊઠે છે.
o

Page #96

જીવનકવિતાઓ
સમજીએ તે જીવન જ એક કવિતા છે. અપદ્યાગદ્ય નહિ, પણ પદ્યબદ્ધ કવિતા છે. એમાં છંદ છે, માત્રા છે, પ્રાસ છે અને ભાવોનું સંવાદમય સંગીત પણ છે.
આ જીવન-કવિતા સ્વનિયંત્રિત સંયમના છંદથી બદ્ધ છે. વળી, વિચારમાધુર્યથી જનમેલા લયયુક્ત લાલિત્યથી પરિપૂર્ણ છે.
એમાં મન, વચન અને કાયાના સંવાદમય સંગીતની સૂરીલતા છે, તેમ અનેક ઉદાત્ત ભાવોને આરોહઅવરહ પણ છે; નેહને પ્રાસ છે અને મૈત્રીની માત્રા પણ છે.
સાધકે પોતાના જીવનને જ એક શ્રેષ્ઠ કવિતા બનાવી ગયા છે, જેને માણસ હર્ષ અને વિષાદની શાત અને ઘેરી પળમાં ગળામાં ઘૂંટી ઘૂંટીને ગાય છે.
નિર્લેપતા કમળને મેં પૂછ્યું: “તારા જીવનનું રહસ્ય શું?”
કીચડમાં જન્મવા છતાં સ્વચ્છ સૌન્દર્યથી હસી રહેલા કમળ કહ્યું: “નિલે પતા"

Page #97

ધન્યપળ
મન, વચન અને કાચાનુ સ’વાદમય સૌમિલન એટલે ચેાગ, એમ કયાંક વાચેલું. પણ આજ તે આ ચેગ સહજ બની ગયા. જાગૃતિની શાન્તપળમાં ચાન લાગી ગયું. ઊ`ગામી બનેલી ચેતના પરમ તત્ત્વને સ્પશી એકતાનતા અનુભવી રહી. તેાફાને સમી ગયાં. મૌન મધુરતામાં પરિણમ્યું.. વૃત્તિએ શાન્ત બની. અગાધ ઊંડાણમાંથી અનાહતના અશબ્દ નાદ ગુંજી રહ્યો. અહુકાર અને અધકારના સ્થાને આનંદ અને ઉજાસને આહ્લાદ સ્પશી ગયા.
મિત્ર, ચેાગની આ પરમ ધન્ય અનુભૂતિ વર્ણવી શકાતી નથી. વધુ ન નહિ, અનુભવ-સાકરનેા કઠણ ગાંગડા દૂધમાં ગળી જતાં જે મધુર એકતા પ્રગટે છે તે....
મનન
મનને વશ કરવું હેાય તે! એને મનનું જ કામ આપે. ચિન્તનથી ઊંડાણને પામવા દે, મનને એનાં ઊંડાણમાં રહેલાં તત્ત્વાનુ વલેણુ કરવા દે, અને જીએ; એ પેાતામાં જ પાતે કેવુ સ્થિર બની જામી જાય છે!
૯૨

Page #98

આત્મતેજ
સિંહને સિંહ, રાજાઓને રાજા, બાદશાહોનો બાદશાહ-એ આપણે આત્મા છે. એ આત્મા માત્ર પિસે અને વૈભવ મેળવવા પાછળ કંગાલ બની જાય તે તેના જેવી બીજી હીનતા કઈ ?
સ્થલ નહિ, સૂક્ષ્મ મંદિરમાં દેવ છે તે જ લેકે દર્શને આવે છે. પૂજારી! મંદિરને શણગારવામાં દેવને ન ભૂલત!
| દોષદષ્ટિ ચાંદા શોધવાનું કામ તો કાગડે પણ કુશળતાથી કરે છે, માણસ પણ એ જ કામ કરશે તો પછી દુનિયામાં કાગડા કોને કહીશું!
પવિત્રતાનો પ્રભાવ કાગડા તો રેજ ઊઠીને શાપ દેતા હોય છે કે બધી ધોળી વસ્તુઓ બળીને કાળા કોલસા થઈ જા; પણ એ શાપ એટલે કાળે છે કે પેળી વસ્તુઓ પાસે જતાં પણ શરમાય છે!

Page #99

ભણતરને ચણતર
પ્રશ્ન પૂછેઃ “શા માટે ભણે છે?” અનુભવે પરિપકવ થયેલા વૃદ્ધ શિક્ષકના આ પ્રશ્ન પર વિદ્યાર્થીઓ ત્યારે હસી પડયાઃ રે, કેવો વિચિત્ર પ્રશ્ન! શા માટે ભણે છે? ભણીએ નહિ તો કરીએ શું ? એટલે ભણીએ છીએ.
પણ આજ લાગે છે કે એ પ્રશ્ન નાનો હતો પણ ઘણો ગહન અને મહત્વને હતે. ભણતર અને ચણતર બંને મહત્વનાં જીવન અંગ છે. ભણતરથી જેમ મનને વિશ્રામ મળે છે તેમ ચણતરથી તનને.
ચણતર જેમ પલટાતી હતુઓમાં તનને રક્ષણ આપે છે તેમ ભણતર સુખદુ:ખથી પલટાતી જીવનઋતુઓમાં મનને રક્ષણ આપે છે.
સાચી વાત છે. સાચું ભણતર જ તે છે જે માણસને સ્થિતપ્રજ્ઞ અને સ્થિરપ્રજ્ઞ બનાવે.
પરિપકવ અનેક પ્રલેભન વચ્ચે પણ તમારી ઈનિંદ્ર શાંત રહે, એ તરફ પ્રલેભાય નહિ તો જાણજો કે તમારું જ્ઞાન પરિપકવ છે.

Page #100

પ્રેમ
:
:
:
કે
તારથી મોકલાતે સંદેશે હજારો માઈલ દૂર રહેલ વ્યકિતને પણ મળે છે, તે પ્રેમીહદયને શુદ્ધ વિચાર દૂર રહેલા પોતાના નેહીને કેમ ન પહોંચે ? તાર જડ છે છતાં એમાં આ શક્તિ છે, તો હદય તે ચૈતન્યના જીવંત ધબકારથી ધબકતું જીવન છે. એનો વેગવંત સંદેશે તે સૌથી પહેલે પહોંચે.
પરમ પ્રેમ પંથ અને સંપ્રદાયની વાત તે ખૂબ કરી; હવે આત્માને પરમાત્મા સાથે જોડતા પરમ પ્રેમની વાત કરો તે સારું, ખોખાં તો ઘણાંય જોયાં, હવે વસ્તુનું દર્શન થાય તે સારું.
જ્ઞાન અનુભવના આનંદ વિના માત્ર જ્ઞાનનો ભાર ઉપાડનાર જ જે જ્ઞાની કહેવાતો હોત તો પુસ્તકોથી ભરેલ કપાટ પણ જ્ઞાનીમાં ખપી જાત !

Page #101

* ભૂલ અને આંસુ
ભૂલ તે થઈ જાય, પણ થયેલી ભૂલને ભૂલ રૂપે સમજી, એને ધોવા માટે જે આંખ આંસુ વહાવે છે તે જ અંતે આનંદનાં અંજન પામે છે. પણ ભૂલ કરવા છતાંય જે આંખ આનંદથી હસે છે તે તો છેવટે આંસુનાં જ અંજન પામે ને?
| ગુદ્ધિ અને સિદ્ધિ જીવનની સર્વશ્રેષ્ઠ સિદ્ધિ શબ્દોથી નહિ, પણ સાધના અને શુદ્ધિથી જ પામી શકાય છે. સુવર્ણ જેવા સુવર્ણને પણ શુદ્ધ થવા માટે તેજાબમાંથી પસાર થવાની કઠિન સાધના કરવી પડે છે.
પ્રાયશ્ચિત જીવનને પવિત્ર કરવાની જેને આકાંક્ષા હોય, ચારિત્ર્યને કાંચન જેવું ઉજજવળ કરવાનો જેને તલસાટ હોય, હૃદયને સફટિક જેવું પારદર્શક બનાવવાની જેને ઉત્કંઠા હોય તે જ માણસ પોતાની મલિનતાને ધોવા પ્રાયશ્ચિતની ધારાઓ વહાવે છે. એને મન પ્રાયશ્ચિતનાં આંસુ એ જીવનના મળને ધનાર પવિત્ર ગંગાજળ છે.
८६

Page #102
| પૃઢ મુનિશ્રી ચિત્રભાનુ ના - 5 વ ગ્રંથા 1. સૌરુભ | સુંદર ને સચિત્ર ૬ઠ્ઠી આવૃત્તિ ] 2-00 જીવનના બાગમાં નવીનવિચારણાની બહાર લાવે તેવા એમના રસભરપૂર ગદ્ય-મીકિતકોનો સંગ્રહ, સારા પ્રસ ગેએ ભેટ માટે | સર્વોત્તમ, 2. હવે તો જાગી [ પાંચમી આવૃત્તિ ] આ પ્રવચનમાં જીવનના પ્રત્યેક વર્તમાન પ્રવાહનું સુરેખ વિશ્લેષણ છે. ધર્મ અને સમાજની સમસ્યાનાં ઘણાં મને એ ઊંધે છે. હ, જીવન માગટય | છઠ્ઠી આવૃત્તિ ] 150 | જીવન અને શિક્ષણના ઉચ્ચતમ સંસ્કાર જગાવતાં પ્રવચનો. 4 ચાર સાધન [ નવું સંસ્કરણ ત્રીજી આવૃત્તિ ] 1-50 | જ્ઞાન–ધ્યાન-તપ-વચન-આ ચાર વિષયો પર પ્રકાશ પાથરતાં જ પ્રવચનો. પ. ધ મ રતનનાં અજવાળું દૈનિક જીવનના પ્રત્યેક પ્રસંગ પર અને વહોરેમાં ધર્મ કેમ પાળવે એનું સ્પષ્ટ માર્ગદર્શન આપતાં પ્રવચનો છે 6 ભવનું ભાતુ | ચોથી આવૃત્તિા | 1 - 2 5 જીવનને ઊર્ધ્વગામી બનાવે તેવી સુંદર બોધપ્રદ વાર્તાઓ, 7, કથા- દીપ જનું વાર્તાસુવણ નવા અલંકારમાં. ખીલતા શૈશવને પ્રેરણા | આપે એવી રોચક વાર્તાઓ. | 8 બિદુમા સિંધુ | પાંચમી આવૃત્તિા | : સાદી આંખે સામાન્ય લાગતી મહાન પુરુષોનાં જીવનની નાની | | ઘટનાઓમાં રહેલાં જીવનક્રાંતિનાં બીજનું તેજસ્વી આલેખન, ૯બુધને અને મુક્તિ 0-60 સાબરમતીની જેલના બારસો કેદીઓને આપેલ પ્રેરણાદાયી પ્રવચન, 1. શિરણાની પરબ પ્રતિ પ્રભાતે પ્રેરક એવાં સુવિચારનો સંગ્રહ. ન જ 1-2 |