Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ || vande zrI guru tAraNam || AcArya pravara zrImad jina tAraNa taraNa maNDalAcArya mahArAja dvArA racita zrI tribhaMgIsAra jI adhyAtma prabodha - TIkA Dy D:y svAmI jJAnAnaMda
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya pravara zrI mada jina tAraNa svAmI viracita tribhaMgIsAra (adhyAtma prabodha - TIkA) TIkAkAra svAmI jJAnAnanda OM sampAdaka bra. basanta prakAzaka zrI tAraNa taraNa adhyAtma pracAra yojanA kendra 61, maMgalavArA, bhopAla (ma. pra. ) 1 2 3 zrI tribhaMgIsAra jI graMtha (adhyAtma prabodha TIkA ) TIkAkAra - AdhyAtmika saMta pUjya zrI jJAnAnaMda jI mahArAja saMta tAraNa jayaMtI - 3 disaMbara, san 2000 prathama saMskaraNa- 3550 * prakAzaka saMkSepa- jJAnadAna prabhAvanA hetu * tAraNa taraNa jaina samAja siroMja - sva. zrI ThAkurasIlAla vinaya kumAra jaina, dharmArtha TrasTa, hozaMgAbAda - 0 zrI vijaya bahAdura jI jaina lalitapura - 1000 prati 1000 prati 1000 prati * sazulka pracAra-prasAra prabhAvanA hetu * [] zrI tAraNa taraNa adhyAtma pracAra yojanA kendra bhopAla - 550 prati mUlya-tIsa rupaye prApti sthala brahmAnanda Azrama, saMta tAraNa taraNa mArga pipariyA, jilA hozaMgAbAda (ma.pra.) 461775 phona : (07576) 22530 zrI tAraNa taraNa adhyAtma pracAra yojanA kendra 61, maMgalavArA, bhopAla (ma.pra.) 462001 phona : (0755) 705801, 741586 zrI tAraNa taraNa graMthAlaya, tAraNa bhavana, choTI bAjAra, chindavAr3A (ma.pra.) 480001 phona : (07262) 45081 :: akSara saMyojana evaM abhikalpana saMdIpa jaina, supara kampyUTarsa, cAra phATaka, narasiMhapura roDa, chindavAr3A (ma.pra.) pina - 480002, phona 47247 mudraka jayabhArata priMTiMga presa, baisTa rohatAza nagara, zAhadarA, dillI- 32, phona : 2295013
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya adhyAtmavAda satya dharma kI alakha jagAne vAle zrI gurudeva tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja parama vItarAgI zuddhAtmavAdI saMta the| unake dvArA racita caudaha graMtha yugoM yugoM taka janamAnasa ke liye mArgadarzana karate rheNge| zrI guru tAraNa svAmI kI pAvana vANI jagata ke liye kalyANakArI hai, yaha bAta abhI taka samajha se pare thI; kintu AvazyakatA AviSkAra kI jananI hotI hai, isa ukti kI siddhi huI aura vartamAna sAmAjika dhArmika vAtAvaraNa meM apanI bhASA meM guruvANI ko samajhane kI jijJAsA kI tRpti hetu dazamI pratimAdhArI AtmaniSTha sAdhaka pUjya zrI jJAnAnaMda jI mahArAja ne gurudeva tAraNa svAmI dvArA racita tIna battIsI, zrAvakAcAra, upadeza zuddhasAra, tribhaMgIsAra jI graMthoM kI TIkAyeM likhiiN| inameM se tIna battIsI (zrI mAlArohaNa, paMDita pUjA, kamala battIsI jI) kA prakAzana pUrNa ho gayA hai / isake sAtha hI adhyAtma amRta, adhyAtma kiraNa tathA bAla bra. zrI basaMta jI mahArAja dvArA likhita adhyAtma ArAdhanA devaguru zAstra pUjA aura adhyAtma bhAvanA kA prakAzana bhI huA hai / yaha sAhitya vizeSa rUpa se dharma prabhAvanA meM nimitta banA hai| bhopAla tAraNa samAja ko guruvANI pracAra-prasAra karane kA saubhAgya milA hai aura yahAM zrI tAraNa taraNa adhyAtma pracAra yojanA kendra kI sthApanA 31 mArca 1999 ko huI aura alpa samaya meM hI jJAna dAna sAhitya pracAra meM gatizIlatA aaii| isa kArya se pUre deza meM mahatI prabhAvanA ho rahI hai| pUjya zrI jJAnAnaMda jI mahArAja ne ina TIkAoM meM guruvANI ke yathArtha bhAvoM ko apanI bhASA meM pragaTa kara hameM Atma hita kA mArga batAkara mahAna upakAra kiyA hai| adhyAtma ratna bAla bra. zrI basaMta jI mahArAja ne bar3I lagana aura athaka parizrama karake ina TIkAoM kA saMpAdana kiyA hai jo anukaraNIya aura abhinaMdanIya hai, hama hRdaya se unake AbhArI sAhitya prakAzana ke isa kArya ko Age bar3hAne meM bhopAla evaM anya sthAnoM ke aneka samAja baMdhuoM ne apanA amUlya sahayoga dekara isa durlabha sAhitya ko deza ke kone kone meM pahuMcAne meM yogadAna diyA hai, jo jJAnadAna kA mahAna kArya hai etadartha, hama sabhI kA hArdika abhinaMdana karate haiN| ___ prastuta zrI tribhaMgIsAra jI graMtha kI adhyAtma prabodha TIkA kI eka-eka hajAra pratiyoM kA prakAzana kramaza: tAraNa taraNa jaina samAja siroMja,zrI subhASacaMda jI, prabhAta jI digambara parivAra hozaMgAbAda evaM pA~ca sau prati zrI vijaya bahAdura jI iMjIniyara lalitapura kI ora se jJAnadAna kI prabhAvanA hetu tathA pA~ca sau pratiyoM kA prakAzana zrI tAraNa taraNa adhyAtma pracAra yojanA kendra bhopAla dvArA sazulka pracAra-prasAra prabhAvanA hetu karAyA gayA hai / udAramanA tInoM dAnadAtAoM ke hama AbhArI haiN| brahmAnaMda Azrama pipariyA, mahAtmA gokulacaMda samaiyA tAraNa sAhitya prakAzana samiti jabalapura evaM zrI tAraNa taraNa adhyAtma pracAra yojanA kendra bhopAla zrI guruvANI pracAra-prasAra ke lie niraMtara prayatnazIla hai| __ prasannatA hai ki adhyAtma pracAra yojanA kendra kI gatividhiyoM meM bhopAla nagara sthita tInoM caityAlayoM ke padAdhikArI, tAraNa taraNa jAgRti maNDala evaM yuvA pariSad kA vizeSa sahayoga rahatA hai| vartamAna samaya kI anivArya AvazyakatA thI sAhitya sRjana kI, isa dizA meM yaha eka sArthaka pahala huI hai, jo sabhI ko prasannatA aura gaurava kA viSaya hai| Atma niSTha sAdhaka pUjya zrI jJAnAnaMda jI mahArAja, adhyAtma ratna bAla bra. pU. zrI basaMta jI mahArAja evaM zrI saMgha ke prati kRtajJatA arpita karate hue AzA karate haiM ki guruvANI aura satya dharma kI prabhAvanA hetu pUjyajano kA maMgalamaya mArgadarzana aura AzIrvAda milatA rahegA, yahI pavitra bhAvanA hai| choTelAla jaina evaM samasta padAdhikArI gaNa dIpAvalI parva zrI tAraNa taraNa adhyAtma pracAra yojanA dinAMka 27.10.2000 kendra bhopAla (ma.pra.) haiN| 2
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya bhAratIya saMskRti ke AdhyAtmika kSitija para vikrama saMvat 1505 kI miti agahana sudI saptamI ko eka mahAna krAMtikArI jJAna ravi ke rUpa meM AdhyAtmika zuddhAtmavAdI saMta zrImad jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja kA udaya huaa| bacapana se hI pUrva saMskAra saMyukta hone se vilakSaNa pratibhA saMpanna zrI jina tAraNa taraNa puNya saMpRkta apanI bAla sulabha ceSTAoM ke dvArA sabhI ko sukhada anubhava karAte hue dUja ke candramA kI bhA~ti vRddhi ko prApta hone lge| ve jaba pA~ca varSa ke the taba rAjya meM krAMti, koSAlaya meM Aga laganA tathA tAraNa svAmI dvArA puna: kAgajAta taiyAra karavA denA unake bAlyakAlAdati prAjhaM" hone kA bodha karAtA hai| kAgajAta taiyAra karAne kA kAraNa yaha ki unake pitA zrI gar3hAzAha jI puSpAvatI nagarI ke rAjA ke yahA~ koSAdhIza pada para kAryarata the| " mithyAvilI varSa gyAraha" zrI chamastha vANI jI graMtha ke isa sUtrAnusAra (1/17 ) unheM gyAraha varSa kI bAlavaya meM Atma svarUpa ke anubhava pramANa bodha pUrvaka mithyAtva kA vilaya aura samyaktva kI pragaTatA huI, jaisA ki samyaktva kA mahAtmya AcArya praNIta graMthoM meM upalabdha hotA hai ki samyaktva rUpI anubhava saMpanna sUrya ke udaya hone para mithyAdarzana rUpI rAtri vilaya ko prApta hotI hai, samyaktva ke prakAza meM mithyAtva Adi vikAra Tikate nahIM haiN| Atma anubhava ke jAgrata hone para anAdi kAlIna ajJAna aMdhakAra kA abhAva ho jAtA hai tathA saMsAra, zarIra, bhogoM se sahaja vairAgya hotA hai| yaha saba zrI tAraNa svAmI ke jIvana meM huA aura Atmabala kI vRddhi hone ke sAtha-sAtha vairAgya bhAva kI vRddhi bhI hone lagI isI ke pariNAma svarUpa unhone ikkIsa varSa kI kizorAvasthA meM bAla brahmacarya brata pAlana karane kA saMkalpa kara liyA aura semarakher3I vana, jo vidizA jile meM siroMja ke nikaTa sthita hai, kI guphAoM meM Atma sAdhanA karane lge| ___ mA~ kI mamatA aura pitA kA pyAra bhI unakI AdhyAtmika gati ko bAdhA nahIM pahu~cA sakA aura niraMtara vRddhigata hote hue vairAgya ke pariNAma svarUpa zrI tAraNa svAmI ne tIsa varSa kI yuvAvasthA meM saptama brahmacarya pratimA ke vratoM ko pAlana karane kI dIkSA grahaNa kii| zrI guru tAraNa svAmI kI saMyama sAdhanA aura AdhyAtmika krAnti ke bAre meM ullekha karate hue siddhAMtazAstrI sva. paM. zrI phUlacaMda jI ne jJAna samuccaya sAra graMtha kI bhUmikA meM likhA hai ki "jaisA ki hama pahale batalA Ae haiM apane janma samaya se lekara pichale tIsa varSa svAmI jI ko zikSA aura dUsare prakAra apanI Avazyaka taiyArI meM lage / isa bIca unhoMne yaha bhI acchI taraha jAna liyA ki mUla saMgha kuMda-kuMda AmnAya ke bhaTTAraka bhI kisa galata mArga se samAja para apanA varcasva sthApita karate haiM / usameM unheM mArga viruddha kriyAkANDa kI bhI pratIti huI ata: unhoMne aise mArga para calane kA nirNaya liyA jisa para calakara bhaTTArakoM ke pUjA Adi saMbaMdhI kriyAkANDa kI ayathArthatA ko samAja hRdayaMgama kara sake; kintu isake lie unakI aba taka jitanI taiyArI huI thI use unhoMne paryApta nahIM samajhA / unhoMne anubhava kiyA ki jaba taka maiM apane vartamAna jIvana ko saMyama se puSTa nahIM karatA, taba taka samAja ko dizAdAna karanA saMbhava nahIM hai| yahI kAraNa hai ki tIsa varSa kI umra meM sarvaprathama ve svayaM ko vratI banAne ke lie agrasara hue|" unakI Atma sAdhanA pUrvaka niraMtara vRddhigata hotI huI vItarAgatA, semarakher3I ke nirjana vana kI paMcaguphAoM meM mamala svabhAva kI sAdhanA unheM eka ora apane AtmakalyANa aura mukta hone ke lakSya kI ora agrasara hone meM prabala sAdhana bana rahI thI, vahIM dUsarI ora unake sAtizaya puNya ke yoga se satya dharma, adhyAtma mArga kI prabhAvanA ho rahI thI aura lAkhoM jijJAsu Apake anuyAyI bana rahe the jisameM jAti-pAMti kA koI bhedabhAva nahIM thaa| isa mArga ko svIkAra karane kA AdhAra thA-sAta vyasana kA tyAga aura aTrAraha kriyAoM kA pAlana krnaa| aneka bhavya jIvoM kA jAgaraNa, niSpakSa bhAva se ho rahI dharma prabhAvanA, AdhyAtmika krAMti kA rUpa dhAraNa kara rahI thii| yaha saba, bhaTTAraka aura dharma ke ThekedAroM ko rucikara nahIM lagA phalata: yojanAbaddha DhaMga se zrI tAraNa svAmI ko jahara pilAyA gayA aura betavA nadI meM DubAyA gayA kintu ina ghaTanAoM se bhI ve vicalita nahIM hue balki yaha saba hone ke pazcAt tAraNa paMtha kA astitva pUrNa rUpeNa vyakta aura vyavasthita ho gayA tathA vaTa vRkSa kI taraha virAT svarUpa dhAraNa kara liyA / prabhAvanA Adi kA vizeSa yoga hote hue bhI zrI gurU tAraNa svAmI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA bAhya rAga aura prapaMcoM se koI saMbaMdha nahIM thaa| unakI vItarAga bhAvanA itanI utkRSTa hotI gaI ki sATha varSa kI umra meM unhoMne nirgrantha digambara jina dIkSA dhAraNa kara lii| zrI gurudeva 151 maNDaloM ke pramukha AcArya hone se maNDalAcArya pada se alaMkRta hue| unake zrI saMgha meM 7 nirgrantha munirAja (sAdhu), 36 AryikAyeM, 231 brahmacAriNI (suvanI) bahaneM tathA 60 brahmacArI vratI zrAvaka evaM 18 kriyAoM kA pAlana karane vAle sadgrahastha zrAvaka lAkhoM kI saMkhyA meM the| unake ziSyoM kI kula saMkhyA 4345331 thI, jisakA saMpUrNa vivaraNa zrI nAmamAlA grantha meM upalabdha hai| zrI gurudeva tAraNa svAmI sAdhu pada para 6 varSa, 5 mAha, 15 dina taka pratiSThita rahe, pazcAt vikrama saMvat 1572 kI jyeSTha vadI chaTha ko samAdhi dhAraNa kara sarvArtha siddhi ko prApta hue| unhoMne pA~ca matoM meM caudaha graMthoM kI racanA kI jo isa prakAra haiM - vicAra mata meM - zrI mAlArohaNa, paNDitapUjA, kamalabattIsI jI / AcAra mata meM- zrI zrAvakAcAra jii| sAra mata meM - zrI jJAna samuccaya sAra, upadeza zuddha sAra, tribhaMgI sAra jii| mamalamata meM - zrI caubIsa ThANA, mamala pAhur3a jI / kevala mata meM- zrI khAtikA vizeSa, siddha svabhAva, sunna svabhAva, chadmasthavANI tathA nAmamAlA graMtha haiN| ina pA~ca matoM meM vicAra mata meM-sAdhya, AcAra mata meM-sAdhana, sAra mata meM-sAdhanA, mamalamata meM-samhAla (sAvadhAnI) aura kevala mata meM-siddhi kA mArga prazasta kiyA hai / isake lie AdhAra diyA hai kramaza: bhedajJAna, tatvanirNaya, vastusvarUpa, dravya dRSTi aura mamalasvabhAva kA, jinase uparokta sAdhya Adi kI siddhi hotI hai| yaha adhyAtma jJAna mArga apane zuddhAtma svarUpa ke Azraya se hI prazasta hotA hai| isameM para paryAya, karmAdi saMyoga, zarIra yA bAhya kriyAkANDa yahA~ taka ki paramAtmA bhI para haiM, inakI tarapha dRSTi bhI isa mArga meM bAdhA hai, isaliye zrI jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja para kI samasta parAdhInatA ke liye vajrapAta the| ve samasta baMdhanoM se pare hokara cale tathA vItarAga jina dharma ke anAdyananta siddhAMta vastu svAtaMtrya aura puruSArtha se mukti kI prApti kA, svayaM paramAtmA hone ke vidhAna kA zaMkhanAda kiyA / unakA jIvana gauravapUrNa thA, ve chala-prapaMca se bahuta dUra satya niSTha the, bhaya kA unake jIvana meM kahIM nAma-nizAna bhI nahIM thaa| unake dvArA kI gaI adhyAtma krAMti unakI vItarAgatA, nispRhatA, nirbhayatA aura jana-jana ko dharma aura pUjA ke nAma para phaila rahe ADambara, jar3avAda, pAkhaNDavAda se mukta kara satya adhyAtma dharma meM sthira kara dene kI bhAvanA kA pariNAma thii| unakI vizuddha AdhyAtmika paraMparA meM jJAna mArga para niraMtara agraNI, Atma sAdhanA ke satat praharI, AdhyAtmika saMta, adhyAtma ziromaNI pUjya zrI jJAnAnanda jI mahArAja aharniza apane Atma ciMtana sAdhanA meM rata rahate hue hama sabhI bhavyAtmAoM ke Atma kalyANa kA mArga prazasta kara rahe haiM, yaha hamArA mahAna saubhAgya hai| zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja dvArA viracita caudaha graMthoM meM se pUjya zrI dvArA anUdita zrI mAlArohaNa graMtha kI adhyAtma darzana TIkA, zrI paNDita pUjA graMtha kI adhyAtma sUrya TIkA aura zrI kamalabattIsI graMtha kI adhyAtma kamala TIkA kA prakAzana huA, sAtha hI adhyAtma amRta (caudaha graMtha jayamAla evaM bhajana), adhyAtma ArAdhanA, adhyAtma bhAvanA tathA caupar3A (mahArASTra) se adhyAtma dharma (dhamma Ayarana phUlanA-sArtha ) kA prakAzana huA, jisase samAja meM svAdhyAya kI ruci aura bhAvanAyeM jAgrata huI haiN| svAdhyAya kA eka vyavasthita krama banA hai / isake sAtha hI deza ke kone-kone meM digambara-zvetAmbara jaina tathA jainetara baMdhu bhI lagana pUrvaka ina graMthoM kA svAdhyAya manana kara apane Apako saubhAgyazAlI samajha rahe haiN| isa sAhitya se deza ke logoM meM zrI gurudeva ko aura unakI vANI ko jAnane kI jijJAsAyeM prabala huIM haiM jo hamAre lie prasannatA aura gaurava kA viSaya hai| pUjya zrI mahArAja jI ne san 1991-92 meM mauna sAdhanA kara vizeSa anubhava ratna upalabdha kiye the, yaha TIkAyeM bhI usI sAdhanA ke aMtargata sahaja hI lipibaddha ho gaIM, jo Aja hamAre liye mArgadarzaka siddha ho rahIM haiN| sahasrAbdi varSa 2000 meM tIna battIsI jI ke prakAzana ke pazcAt naI zatAbdi varSa 2001 ke navaprabhAta ke prArambha meM pUjya zrI jJAnAnanda jI mahArAja dvArA anUdita zrI tribhaMgIsAra jI graMtha kI adhyAtma prabodha TIkA Apako svAdhyAya hetu upalabdha karAte hue atyaMta prasannatA kA anubhava ho rahA hai| prastuta zrI tribhaMgIsAra jI graMtha, sAramata kA graMtha hai / isa graMtha meM zrI guru
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAraNa svAmI ne kula 71 gAthAeM likhIM haiM, jo do adhyAyoM meM vibhAjita haiN| apane satsvarUpa kI sAdhanA,ArAdhanA karane ke lie apane pariNAmoM kI samhAla karanA, lezyA ke anusAra AyubaMdha kA vidhAna, Asrava aura saMbara ke bheda-prabhedoM kA kathana, yahI graMtha kA pratipAdya viSaya hai / samyakadraSTi jJAnI sAdhaka saMsAra ke du:khoM se mukta honA cAhatA hai aura yaha nirNaya hai ki jIva kA vaibhAvika pariNamana Asava aura baMdha meM kAraNa hai / Asrava baMdha, saMsAra ke hetubhUta tatva haiM aura saMvara nirjarA, mokSa ke hetubhUta tatva haiN| jJAnamaya AtmasvarUpa kA samyak svAdhIna anAkula sahaja zuddha paripUrNa vikAsa prApta karane ke lie, avikAra pUrNa sahajAnaMda maya aMtastatva meM Atmatva kI bhAvanA ko dRr3ha banAne ke puruSArtha pUrvaka saMvara nirjarA sahita mokSa kA mArga prazasta karane meM hI isa manuSya janma kI sahI arthoM meM sArthakatA hai / cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM meM paribhramaNa karate hue anAdikAla bIta gayA, manuSya janma meM isa saMsAra cakra se mukta hone kA suavasara prApta huA hai, isalie baMdha nivRtti ke lie bhedajJAna pUrvaka rAgAdi vikAroM ko para bhAva jAnakara unase upekSA karake avikAra jJAna svarUpa meM Atmatva kA anubhava karane kA aMta: pauruSa karanA cAhie, Asrava baMdha se bacane kA yahI upAya hai| zrI gurudeva tAraNa svAmI ne tribhaMgIsAra jI graMtha ke prathama adhyAya meM jIva ke vibhAva pariNAmoM se hone vAle Asrava ke 36 tribhaMgoM dvArA 108 bhedoM kA ullekha kiyA hai / zrI tatvArtha sUtra graMtha ke "kAyavAMGga mana: karma yoga:, sa Asava:"(6/1-2) isa sUtrAnusAra mana-vacana-kAya yoga haiM aura vahI Asava hai| vastuta: karma vargaNAoM ke Asava kA mUla kAraNa yoga hai / AtmA kI eka svAbhAvika zakti parispaMdana rUpa yoga jo karma evaM nokarma vargaNAoM ko AkarSita karane meM kAraNa hai, yahI Asava kA mUla hai / jisa samaya mana,vacana,kAya ke dvArA koI kArya hotA hai usa samaya AtmA ke pradeza sakampa hote haiM tathA usI samaya pudgala kArmANa vargaNAyeM Asravita hotI haiM, aura bandha ho jAtA hai vastuta: Atma pradezoM meM parispaMdana honA hI yoga hai isI se Asrava hotA hai / mana-vacana-kAya usameM nimitta mAtra haiN| yoga ke mukhya rUpa se do bheda haiM-bhAva yoga aura dravya yoga / AtmA kI parispaMdana rUpa zakti bhAva yoga hai, yaha bhAva yoga vIryAntarAya karma ke kSayopazama evaM zarIra nAma karma ke udaya ke nimitta se kArya karatA hai / karaNAnuyoga ke graMthoM ke anusAra AtmA ke pradezoM kA parispaMdana honA, halana-calana yaha dravya yoga hai / manavacana-kAya kA halana-calana Atma pradezoM ke parispaMdana meM nimitta kAraNa hai| isa prakAra Asrava aura Asava bhUta pariNAmoM kA varNana zrI guru mahArAja ne prathama adhyAya meM tathA Asrava nirodhaka saMvara rUpa pariNAmoM kA vivecana dusare adhyAya meM kiyA hai| yaha hamArA mahAna saubhAgya hai ki zrI tribhaMgIsAra jI graMtha kI gAthAoM ke hArda ko pUjya zrI jJAnAnanda jI mahArAja ne apanI sarala, sahaja, subodha bhASA meM adhyAtma prabodha TIkA karake ati duruha kArya jo guru graMthoM ko samajhane kA thA, use bilkula sahaja, sarala kara diyA hai / pUjya zrI ne TIkA meM Asava aura saMvara saMbaMdhI anekoM rahasya spaSTa kie haiN| pariNAmoM kI samhAla apanI aMtaraMga sAdhanA hai ise bAhara se kahanA yA batAyA jAnA saMbhava nahIM hai, yaha aMtara kI bAta aMtara meM hI hotI hai / isI sAdhanA aura samhAla kA graMtha hai yaha tribhaMgIsAra aura pUjyazrI dvArA kI gaI yathA nAma tathA guNa ko cAritArtha karane vAlI adhyAtma prabodha TIkA / vastuta: rAgAdi AsravabhUta bhAvoM se bhinna apane svabhAva kI yathArtha pahicAna jAgRti bodha honA hI adhyAtma prabodha hai / rAgAdi vikArI bhAva aura apane caitanya svabhAva meM lakSaNa bheda se bhinnatA hai| ise jAnanA aura tadanurUpa rahanA hI tribhaMgIsAra kA sAra hai / isa TIkA kI vizeSatA yaha hai ki isameM dravyAnuyoga arthAt apane dhruva svabhAva ke Azraya se karaNAnuyoga kI sAdhanA, apane pariNAmoM kI samhAla kA mArga spaSTa huA hai| pUjya zrI mahArAja jI ne isa TIkA graMtha meM anekoM sUtra jinavANI ke sAra svarUpa spaSTa kiye haiM, AtmaciMtana hetu katipaya anubhava ratna prastuta haiM - jitane aMza meM zuddhatA pragaTa hotI hai utane aMza meM dharma hai yahI mukti mArga hai / zubha-azubha bhAva se karmAsrava, karmabandha hotA hai, aisA vicAra bhavyajIva ko karanA cAhie aura karmAsava ke kAraNoM se bacakara apane zuddhAtmA ke parama zuddha svabhAva meM rahanA cAhie, isI se karmAsrava aura Ayubandha se bacA jA sakatA hai| (gAthAMza-5) mithyAdarzana sahita sabhI bhAva saMsAra ke kAraNa karma baMdha ke kArakahaiM; isalie mithyAtva sahita sarva bhAvoM kA nirodha karake samyakdarzana kI bhAvanA karanA cAhie / jahA~ nija zuddhAtmA kA anubhava hogA, vahIM nizcaya yA uttama
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakdarzana hai, samyakdarzana kA honA hI karmAsrava ke nirodha kA mUla hai / (gAthAMza-7) __zuddhopayoga meM ramaNa karanA hI AtmA kA svahita hai, saMvara kA kAraNa hai| isake viparIta azuddhopayoga hai, cAhe zubha ho yA azubha ho, isI se karmAsrava baMdha hotA hai| (gAthAMza-10) jo koI AtmA, jar3a karma kI avasthA aura zarIrAdi kI avasthA kA kartA nahIM hai, use apanA kartavya nahIM mAnatA hai, tanmaya buddhipUrvaka pariNamana nahIM karatA hai kintu mAtra jJAtA hai arthAt taTastha rahatA huA sAkSI rUpa se jJAtA hai, vaha AtmA jJAnI hai| (gAthAMza-14) yadi kisI se kiMcit bhI rAga hai to dveSa hogA hii| rAga meM miThAsa hotI hai vaha puNya rUpa hai, dveSa meM khaTAsa hotI hai vaha pApa rUpa hai| inhIM donoM se puNya-pApa kA baMdha hotA hai| jaba taka puNya-pApa kA lagAva nahIM chUTatA, taba taka dharma nahIM ho sakatA / dharma sAdhanA meM zubha bhAva, rAga bhAva, puNya kA lagAva sabase bar3I bAdhA hai / pApa ke udaya, pApa ke saMyoga yA pApa ko karate hue dharma sAdhanA saMbhava nahIM hai| (gAthAMza-24) kaMcana, kAminI, kIrti mAyA kA gherA hai / putra-parivAra moha kA gherA hai / dhana-vaibhava, viSayAsakti, mamatva kA phai lAva hai / jaba taka apanatvapanA, kartApanA, ahaMkAra aura cAha hai, taba taka tanAva azAMti nahIM miTa sakatI / AvazyakatA se AkulatA hotI hai, samasyA se vikalpa hote haiM aura jimmedArI se ciMtA hotI hai| (gAthAMza-38) yadi sAdhaka kA yaha dRr3ha nizcaya ho jAye ki mujhe ekamAtra paramAtma pada prApti ke atirikta kucha nahIM karanA hai to vaha vartamAna meM hI mukta ho sakatA hai; paraMtu yadi vastuoM ke sukha bhoga aura jIne kI icchA rahegI to icchA kabhI pUrI nahIM ho sakatI tathA mRtyu ke bhaya aura krodha se bhI chuTakArA nahIM milegA ata: mukta hone ke lie icchA rahita honA Avazyaka hai| (gAthAMza-43) samyakdRSTi jJAnI jIva jaba apanA upayoga svAtmAnubhava meM nahIM jor3a pAte haiM taba zuddhAtmA kI stuti, usakI mahimA kA varNana karate haiM tathA ciMtana-manana dvArA baMdanA karake upayoga ko zuddha bhAva meM le jAne kI ceSTA karate haiM, isase samasta karmAsrava kA nirodha ho jAtA hai| (gAthAMza-64) isa prakAra ke anekoM rahasya pUjya zrI ne isa TIkA graMtha meM spaSTa kiye haiN| anvayArtha, vizeSArtha aura sAdhaka, jijJAsu ke mana meM sahaja hI uThane vAle praznoM kA apanI bhASA meM samAdhAna karake gUDha rahasyoM ko saralatA pUrvaka samajhAyA hai / isa prakAra kI racanAaiM, TIkAeM svAdhyAyI mumukSu bhavya AtmAoM ke lie vizeSa upalabdhi hai / ina TIkA graMthoM meM kyA hai ? yaha to inake svAdhyAya ciMtana-manana se hI jAnA jA sakatA hai / siddhAMta, satya kisI mata pakSa se baMdhA nahIM hotA hai, vaha traikAlika satya, ekarUpa sArvabhauma hotA hai, jisakA niSpakSa dRSTi se ciMtana anivArya hai / ina graMthoM kA sadupayoga tabhI hai jaba sAmUhika rUpa se inakA svAdhyAya manana ho aura apanI dRSTi AtmonmukhI ho, yahI ina TIkAoM kA yathArtha sadupayoga hai| pUjya zrI dvArA anUdita yaha TIkAe~ AtmArthI jIvoM ke lie vizeSa dena hai aura unakA parama upakAra hai ki isa viSama paMcama kAla meM hama sabhI bhavyAtmAoM ke lie satya vastu svarUpa samajhane aura Atma kalyANa karane kA mArga prazasta kiyA hai| zrI tribhaMgIsAra jI graMtha kI prastuta " adhyAtma prabodha TIkA" kA svAdhyAya ciMtana-manana kara sabhI jIva zarIrAdi karma saMyoga aura rAgAdi vibhAva pariNAmoM se bhinna apane mahimAmaya caitanya jJAna svabhAvI zuddhAtmA kA vizeSa bodha jAgrata kara adhyAtma prabodha ko prApta hokara apane manuSya jIvana ko saphala sArthaka banAyeM yahI maMgala bhAvanA hai| brahmAnanda Azrama, pipariyA 7. basanta saMta tAraNa jayaMtI , dinAMka-3.12.2000
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma sAdhanA kA sopAna zrImad jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne caudaha graMthoM kI racanA kI, yaha graMtha AdhyAtmika graMtha haiN| lagabhaga pAMca sau varSoM taka isa amUlya adhyAtmavANI ko hamAre pUrvajoM ne surakSita rakhA / bIsavIM sadI meM jaba vidvAnoM ne ina AdhyAtmika graMthoM kI TIkAyeM kI, taba adhyAtma kA rahasya hamAre sAmane ujAgara huA / pUjya zrI jJAnAnanda jI mahArAja ne zrI jina tAraNa svAmI dvArA racita caudaha graMthoM meM se chaha graMthoM kI TIkAyeM kI haiN| jinameM se tIna graMthoM kI TIkAyeM prakAzita hokara svAdhyAya hetu upalabdha ho gaI haiN| zrI tribhaMgIsAra jI graMtha kI TIkA bhI prakAzita kI jA rahI haiM yaha sabhI ke liye vizeSa upalabdhi hai / pUjya bAla bra. basanta jI mahArAja dvArA ina TIkA graMthoM kA saMpAdana kArya kuzalatApUrvaka kiyA gayA hai jo hamAre liye atyanta prasannatA kA viSaya hai / adhyAtma kI durgama dhArA ko pUjya zrI jJAnAnanda jI mahArAja ne itanA sahaja sarala karake pravAhita kara diyA hai ki pratyeka mumukSu baMdhu ko sahajatA se adhyAtma kA darzana ho jAtA hai| zrI tAraNa taraNa adhyAtma pracAra yojanA ke aMtargata ina graMthoM kI TIkA kA prakAzana svAdhyAya premI jijJAsu jIvoM ke liye atyanta lAbhadAyaka siddha hogaa| pichale kucha varSoM se tAraNa taraNa zrI saMgha ke satprayAsoM se samAja meM dhArmika cetanA evaM jAgrati AI hai, guruvANI kA pracAra-prasAra bhI ho rahA hai jo hamAre liye gaurava kA viSaya hai / prastuta zrI tribhaMgIsAra jI graMtha meM 79 gAthAyeM haiM jinameM Azrava evaM saMvara saMbaMdhI aneka AdhyAtmika gUr3ha rahasyoM kA sahaja sarala bhASA meM prAyogika vivecana kiyA gayA hai| sabhI AtmArthI bhavya jIva isa graMtha kA svAdhyAya kara mukti patha kA anusaraNa kareM inhIM maMgala bhAvanAoM ke sAtha bhopAla dinAMka 1 janavarI 2009 11 DaoN. dIpaka jaina saMpAdaka - tAraNa bandhu (mAsika) karaNAnuyoga : zrI tribhaMgIsAra Atma jAgrati aura satarkatA kA saMdeza zrImad jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja kA solahavIM zatAbdI ke tatvaciMtaka, jaina darzana ke mUla siddhAMta sUtroM ke sahaja vyAkhyAtA aura pAkhaMDavAda ke unmUlaka krAMtikArI jaina AcArya ke rUpa meM ullekha kiyA jAtA hai / Apa jainadarzana ke sampradAyavAda ke ghere se sarvathA mukti ke prabala pakSadhara the yahI kAraNa hai ki Apa jAti-pAMti ke baMdhanoM se pare mAnavamAtra ke tAraNahAra bne| zrI ThikANAsAra graMtha meM prApta tathyoM ke anusAra Apane pUrvApara pracArita SaTdarzana tathA tatkAlIna pracalita adhyAtma aura yoga saMbaMdhI vicAroM tathA sAhitya kA vistRta adhyayana kiyA thaa| Atma sAdhanA ke mArga meM sarvopari rahate hue bhI jainAgama ke mUlAdhAra cAra anuyogoM ke Apa kuzala jJAtA aura ciMtaka the / Apake dvArA upadiSTa caturdaza graMthoM meM Apake anubhava siddha saiddhAMtika ciMtana aura gahana sAdhanA kA paryApta paricaya prApta hotA hai| sAramata ke tRtIya graMtha zrI tribhaMgIsAra meM karaNAnuyoga ke gatibaMdha viSaya se saMbaMdhita mahatvapUrNa sUtroM para gaMbhIratA pUrvaka vicAra kiyA gayA hai, jIva kI vartamAna gati (bhava) meM nizcita bhogakAla ke tribhAgoM meM hone vAle gatibaMdha aura usake kAraNa, AyubaMdha aura usase surakSA ke upAyoM kI carcA prastuta meM vistArapUrvaka kI gaI hai / graMtha kI sarasa aura sahaja TIkA-svanAma dhanya, adhyAtma ziromaNI, zrI guruvANI ke sUkSma adhyetA svAmI zrI jJAnAnanda jI mahArAja ke aneka varSoM ke niraMtara svAdhyAya aura ciMtana ke suphala ke rUpa meM samAja ko prApta huI hai / zrI tAraNa sAhitya ke sRjana meM unakA yaha yogadAna sadaiva smaraNIya aura anukaraNIya rhegaa| graMtha ke saMpAdana meM adhyAtma ratna bAla ba. zrI basanta jI kA yogadAna AdaraNIya ke sAtha-sAtha prazaMsanIya hai / siMgor3I (chindavAr3A ) ma.pra. dinAMka - 39.12.2000 12 rAjendra sumana saMpAdaka- tAraNa jyoti (mAsika)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma prabodha zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja kI AtmAnubhUti pUrNa sAdhanA caudaha graMthoM meM zrI garu mahArAja ne svayaM hI spaSTa kara hama sabhI jIvoM para mahAna upakAra kiyA hai| manuSya bhava Atma kalyANa karane ke lie milA hai, isameM puruSArtha pUrvaka apane kalyANa kA mArga banAne meM hI isa jIvana kI sArthakatA hai| apane zuddhAtma svarUpa kA zraddhAna jJAna cAritra yahI mokSamArga hai, isI mArga para calakara ananta jIva siddha siddhAlaya ko prApta ho rahe haiM, hue haiM aura bhaviSya meM hoNge| ratnatraya kI ekatA hI zAzvata anAdyanidhana mokSamArga hai, samyakdRSTi jJAnI AtmArthI sAdhaka isI mArga para calakara mukti ko prApta karatA hai jabaki ajJAnI jIva apane svarUpa se aparicita rahatA hai aura nAnA prakAra se karmoM kA Asrava bandha karake saMsAra paramparA ko bar3hAtA hai| zrI gurudeva tAraNa svAmI ne upadeza zuddha sAra jI graMtha meM likhA hai ki anyAna bhAva sahiyaM, kammaM uvavanna nanta nantAi / aneya kAla bhramanaM, nyAna sahAva kamma SipanaM ca / / anyAnaM pajjAvaM, sahiyaM uvavanna kamma vivihaM ca / nyAna sahAvaM dihu~, kamma galiyaM ca aMtarmuhUrtasya / (gAthA 579-580) ajJAna bhAva sahita hone para arthAt moha,rAga-dveSa Adi bhAvoM meM jur3ane para anantAnanta karma utpanna hote haiM arthAt Amrava pUrvaka karma baMdhate haiM,jinake kAraNa aneka kAla taka jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, jJAna svabhAva meM rahane se karma kSaya hote haiN| ajJAna bhAva ke kAraNa paryAya meM yukta hone se vividha prakAra ke karmoM kA Asrava baMdha hotA hai| jJAna svabhAva kI dRSTi aura apane svabhAva meM lIna rahane para antarmuhUrta meM saMpUrNa karma gala jAte haiM, nirjarita kSaya ho jAte haiN| ajJAna bhAva se karmoM kA Asrava aura jJAna bhAva se karmoM se mukti hotI hai| yahI siddhAnta zrI tribhaMgIsAra jI graMtha kI prastuta adhyAtma prabodha TIkA meM pUjya zrI svAmI jJAnAnanda jI mahArAja ne apanI bhASA meM spaSTa kiyA hai| zrI saMgha kA uddezya ni:svArtha bhAva se Atma sAdhanA karanA evaM dharma prabhAvanA karanA hai isameM kisI se koI svArtha pUrNa sambandha nahIM haiN| ina TIkA graMthoM ke mAdhyama se saMpUrNa bhArata varSa meM guruvANI pracAra-prasAra kI mahatvapUrNa bhUmikA banI hai| isakA svAdhyAya kara sabhI bhavya jIva Asrava bhAva se chUTakara mukti kA mArga prazasta kareM isI maMgala bhAvanA sahita - jJAnamayabhAva:mokSamArga jo yogana kI capalAI, tAteM hai Asava bhaaii| Asava dukhakAra ghanere, budhivanta tinheM nivere|| anAdikAla se jIva apane ajJAna moha rAgAdi vikArI pariNAmoM ke kAraNa nAnA prakArasekoM kA baMdhakarake saMsArameM bhaTaka rahA hai, janma -maraNa ke duHkha bhoga rahA hai| ina duHkhoM se chUTane kA ekamAtra upAya hai apane AtmasvarUpake anubhava pramANa bodhakojAgrata karanA arthAtsamyakadarzana ko aMtara meM hI prgttaanaa| samyakdarzana hone parajIva kA saMsAra se mukta hone kA mArga prazasta ho jAtA hai| jisa prakAra sUrya kA udaya hone para rAtri vilIyamAna hojAtI hai, isIprakArasamyaktvaravikeuditahotehI mithyAtva, ajJAna aMdhakAravilaya arthAta kSaya ho jAtA hai| apane AtmasvarUpakA bodha na hone ke kAraNa jIvavikArI bhAvoM meM ulajhakara karmAsava baMdha kara rahA hai| ajJAna dazA meM udayAgata karma ke nimita se jIva aneka karma paramANuoM kA AgAmI samaya ke lie baMdha kara letA hai, jabaki karmoM kA svabhAva hI kSaya hone kA hai; kintu ajJAnI jIva Atma bodha se rahita hotA hai isalie use saMvara pUrvaka nirjarA nahIM hotii| isake viparIta samyakDhuSTi jJAnI sAdhaka ko sva-para kA bodha jAgata ho gayA hai, vaha udayAgata koM kA mAtra jJAtA hotA hai.kartA nhiiN| jisa prakAra pakA huA phala eka bAra DaMThala se gira jAne ke bAda puna: usake saMbaMdha ko prApta nahIM hotA, isIprakArakarmodaya se utpanna honevAlA bhAva, jIvabhAva se eka bAraalaga hone para phirajIvabhAva ko prApta nahIM hotaa| isa prakAra rAgAdikesAtha na milA huAjJAnamayabhAvasamyakadraSTijJAnIko utpanna hotA hai, yahIsaMvararUpamokSamArga hai| zrIgurutAraNa taraNa maNDalAcAryajI mahArAja ne zrI tribhaMgIsArajI gaMtha meM jisa vidhi vidhAna se Asava aura saMvara ke kAraNabhUta bhAvoM kA vivecana kiyA hai, vaha aisA pratIta hotA hai ki zrI murumahArAja ne Asava aura saMvararUpa antara ke sAre rahasyoM ko pratyakSa spaSTa kara diyA hai| zrIguru mahArAja ke dvArA batAye gaye jJAnamArga ke patha para satat amaNI adhyAtma ziromaNi pUjya zrIsvAmIjJAnAnandajImahArAja ne isagaMtha kIadhyAtma prabodha TIkA karake sabhI bhavya jIvoM para mahAna upakAra kiyA hai| sabhI sAdhakajana evaM AtmA jijJAsusamastabhavyajIva isagaMthakAsvAdhyAya cintana-manana kara apane AtmakalyANakApatha prazastakarasakate haiM, pUjya zrIneaisIadhyAtmataraMgahameM pradAna kI hai| sabhIbhavyajIva ajJAna timirase muktahoM evaM samyakajJAnasUryakA prakAzasabhI ke antara meM prakAzita hoyahIzubha bhAvanA hai| bInA dIpAvalI parva dinAMka-27.10.2000 bra. uSA jaina saMyojikA tAraNa taraNa zrI saMgha dIpAvalI parva dinAMka-27.10.2000 ba. zAntAnanda copar3A (mahArASTra)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. zrI tribhaMgIsAra jI jayamAla Amrava baMdha tatva kA honA, apanA svayaM vibhAva hai| saMvara-nirjara tatva kA honA, apanA zuddha svabhAva hai| samyagdarzana jJAna caraNa hI, tIna loka meM sAra hai| pApa viSaya kaSAya se haTanA, yahI tribhaMgIsAra hai| * tatva maMgala * devako namaskAra tatvaM ca naMda AnaMda mau, ceyana naMda sahAu / parama tatva pada viMda pau, namiyo siddha subhAu / guruko namaskAra guru uvaesiu gupita rui, gupita nyAna sahakAra / tArana tarana samartha muni, guru saMsAra nivAra / dharma ko namaskAra dhammu ju uttau jinavarahiM, arthati arthaha jou / bhaya vinAsa bhavu ju munahu ,mamala nyAna paralou / devako, guruko, dharma ko nmskaarho| maMgalAcaraNa maiM dhruvatatva zuddhAtama hU~, maiM dhruva tatva zuddhAtama huuN|| maiM azarIrI avikArI hU~, maiM anaMta catuSTayadhArI huuN| maiM sahajAnaMda bihArI hU~, maiM zivasattA adhikArI hU~ / maiM parama brahma paramAtama hai, maiM dhruva tatva zuddhAtama hU~ ... Asrava baMdha kA rukanA hI to, mokSamArga kahalAtA hai| samyagdarzana hone para hI, nija svabhAva dikhalAtA hai| jJAnI samyak dRSTi ko hI, saba saMsAra asAra hai| pApa viSaya kaSAya se haTanA, yahI tribhaMgIsAra hai| 3. moha ajJAna ke kAraNa prANI, kAla anAdi bhaTaka rhaa| bhAva zubhAzubha kara karake hI, cAroM gati meM laTaka rhaa| apanA zuddha svabhAva na jAnA, bhaTaka rahA saMsAra hai| pApa viSaya kaSAya se haTanA, yahI tribhaMgIsAra hai| 4. zubha bhAvoM se puNya baMdha ho, azubha bhAva se pApa ho| bhAva karma se dravya karma ho, dravya karma se bhAva ho / isameM hI to pha~sA ajJAnI, karatA hA-hAkAra hai| pApa viSaya kaSAya se haTanA. yahI tribhaMgIsAra hai|| maiM jJeya mAtra se bhinna sadA, maiM jJAyaka jJAna svabhAvI huuN| maiM alakha niraMjana parama tatva, maiM mamalaha mamala svabhAvI huuN| maiM parama tatva paramAtama hU~, maiM dhruva tatva zuddhAtama hU~... bhedajJAna tatva nirNaya dvArA, jisane nija ko jAna liyaa| bhAva zubhAzubha chor3akara usane, zuddhabhAva rasa pAna kiyaa|| nija sattA zakti ko dekhA, macatI jaya jayakAra hai| pApa viSaya kaSAya se haTanA. yahI tribhaMgIsAra hai| maiM nirAvaraNa caitanya jyoti, maiM zAzvata siddha svarUpI huuN| maiM eka akhaNDa abheda zuddha, maiM kevalajJAna arUpI hU~ // maiM jJAnAnaMda siddhAtama hai, maiM dhruva tatva zuddhAtama hU~... eka sau ATha bhAva Asrava jo, karma baMdha ke kAraNa haiN| inase hI baca karake rahanA, samajhAte guru tAraNa haiN|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 8. 9. dhruva dhAma meM DaTe raho basa, isameM hI aba sAra hai / pApa viSaya kaSAya se haTanA, yahI tribhaMgIsAra hai / mithyAtva avirata pramAdakaSAya yaha, jIvaajIva ke nyAre haiN| karma rUpa pudgala paramANu, bhAva ajJAnI ke sAre haiM / bhedajJAna se bhinna jAnanA, dvAdazAMga kA sAra hai / pApa viSaya kaSAya se haTanA, yahI tribhaMgIsAra hai / / nimitta naimittika saMbaMdha donoM kA, banA huA saMsAra hai| isI bAta kA jJAna karAne, nizcaya va vyavahAra hai / ekAMtavAdI mithyAdRSTi, anekAMta bhava pAra hai / pApa viSaya kaSAya se haTanA, yahI tribhaMgIsAra hai / / pApa, viSaya, kaSAya se haTanA, vrata saMyama tapa kahalAtA / nizcaya pUrvaka inakA pAlaka, mukti mArga para bar3ha jAtA // jaba taka donoM sAtha na hoveM, taba taka na uddhAra hai / pApa viSaya kaSAya se haTanA, yahI tribhaMgIsAra hai / 10. mahAvIra kA mArga yahI hai, vItarAga banane vAlA / tAraNapaMthI vahI kahAtA, jo isa para calane vAlA // jJAnAnanda calo aba jaldI, aba kyoM dera dAra hai / pApa viSaya kaSAya se haTanA, yahI tribhaMgIsAra hai / / dohA tribhaMgI saMsAra ke, janma-maraNa ke mUla / ratnatraya ko dhAra lo, miTa jAye saba bhUla // bhAva zubhAzubha jIva ko, bharamAte saMsAra / zuddha svabhAva kI sAdhanA, karatI bhava se pAra // 17 zrI guru tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja dvArA viracita caudaha graMtha pA~ca matoM meM vibhAjita haiM / 1. 2. zrI tribhaMgIsAra jI bhUmikA 3. 8. vicAra mata AcAra mata sAra mata mamala mata kevala mata zrI mAlArohaNa, paMDitapUjA, kamalabattIsI jI zrI zrAvakAcAra jI zrI jJAnasamuccaya sAra, upadeza zuddha sAra, tribhaMgIsAra jI zrI caubIsaThANA, mamalapAhur3a jI zrI khAtikA vizeSa, siddha svabhAva, sunna svabhAva, chadmasthavANI, nAmamAlA jI pA~ca matoM kA artha, abhiprAya - buddhipUrvaka apanA nirNaya karanA / vivekapUrvaka vrata niyama saMyama kA pAlana karanA / apane lie iSTa, upAdeya, hitakArI, kyA hai isakA yathArtha nirNaya karanA samyakjJAna honA / apane mamala svabhAva meM rahanA, zuddhopayoga kI sAdhanA karanA / kevalajJAna svabhAva kA Azraya rakhanA / vicAra mata AcAra mata sAra mata mamala mata kevala mata - - - - jaba jIva buddhipUrvaka apanA nirNaya karatA hai taba yaha vidita hotA hai ki yaha saMsAra duHkharUpa hai, jahA~ cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM meM janma-maraNa kA cakra 18
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ calatA hai, dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhava, parivartana hotA rahatA hai| anAdi ajJAna mithyAtva ke kAraNa jIva ko na apane svarUpa kA patA hai, na saMsAra ke janma-maraNa ke duHkhoM kA patA hai aura na hI inase chUTane kA upAya hI mAlUma hai| jaba jIva apanI buddhi kA sadupayoga karatA hai, sadgurUoM kA satsaMga, jinavANI kA svAdhyAya, cintana, manana karatA hai taba use apane svarUpa kA bodha hotA hai aura saMsAra kA svarUpa bhI jAnane meM AtA hai| bhedajJAna dvArA nija zuddhAtmAnubhUti yuta samyagdarzana hone se vaha mukti mArga para calatA hai| isake lie pApa-viSaya-kaSAya se chUTane-bacane ke lie vrata, niyama, saMyama kA pAlana karatA hai / sArabhUta bAta kyA hai? isake lie sva-para kA yathArtha nirNaya karatA hai / apane lie iSTa-upAdeya-hitakArI kyA hai ? isakA sahI pakkA nirNaya karatA hai, yahI samyagjJAna hai| jisake hone para mukti mArga aura saMsAra kA svarUpa spaSTa pratyakSa dikhatA hai| bhedajJAna, tatva nirNaya pUrvaka, vastu svarUpa ko jAnane vAlA samyagjJAnI hotA hai, taba samyagcAritra kI sAdhanA kara mukti paramAnaMda, paramAtma pada kI prApti hotI hai / bhedajJAna - isa zarIrAdi (kriyA aura bhAva ) se bhinna maiM eka akhaNDa, avinAzI, caitanyatatva bhagavAna AtmA hU~, yaha zarIrAdi maiM nahIM aura yaha mere nahIM / aisA anubhava pramANa siddha honA hI samyagdarzana kahalAtA hai / tatvanirNaya- jisa samaya, jisa jIva kA, jisa dravya kA, jaisA jo kucha honA hai vaha apanI tatsamaya kI yogyatAnusAra ho rahA hai aura hogA use koI TAla, phera badala sakatA nhiiN| isase jIvana meM samatA zAMti AtI hai aura vivekapUrvaka saMyama kA pAlana hotA hai| vastusvarUpa maiM dhruva tatva zuddhAtmA hU~, yaha eka - eka samaya kI calane vAlI paryAya aura jagata kA trikAlavartI pariNamana kramabaddha, nizcita, aTala hai, isase merA koI saMbaMdha nahIM hai| aisA anubhUtiyata nirNaya svIkAra hone para samyagjJAna pragaTa hotA hai aura sAdhaka, jJAyaka dazA meM rahane lagatA hai / 19 sAramata kA prayojana hI samyagjJAnI honA hai| yaha sAramata kA tIsarA grantha zrI tribhaMgIsAra hai / isake pUrva jJAna samuccaya sAra aura upadeza zuddha sAra meM jinendra kathita dvAdazAMga vANI kA pUrA sAra, Agama, adhyAtma aura apane anubhava pramANa sadgurU ne varNana kiyA hai| zrI tribhaMgIsAra kA prayojana sAdhaka ko sAvadhAna karanA hai; kyoMki jJAna kA mArga bahuta sUkSma hotA hai| yadi nizcaya samyagdarzana, anubhava pramANa samyagjJAna ho gayA to phira koI bAdhA hI nahIM hai, mukti honA nizcita hai; paraMtu yadi nizcaya samyagdarzana nija zuddhAtmAnubhUti nahIM huI aura deva-guru-zAstra ke zraddhAnapUrvaka Agama kA adhyayana kiyA aura apane ko samyakadRSTi, jJAnI mAna liyA to bahuta bar3A ahita ho jAtA hai| karmAsrava kA rukanA hI mokSamArga hai / karmAsrava kA honA hI saMsAra hai, isake lie sadgurU tAraNa svAmI ne isa tribhaMgIsAra jI grantha meM una bhAvoM kA varNana kiyA hai jinase karmAsrava hotA hai aura jIva ko naraka - nigodAdi meM jAnA par3atA hai| cAhate haiM mukti aura milatA hai nigoda, isalie sAdhaka ko vizeSa sAvadhAna rahanA Avazyaka hai; kyoMki Agama meM kahA hai ki jJAnI akartA, abhoktA, abandha hotA hai; parantu vaha jJAnI kauna aura kaisA hotA hai ? tathA hama kyA aura kaise haiM ? yaha svayaM ko svayaM meM dekhanA aura samajhanA ati Avazyaka hai, yadi jarA sI bhI saMdhi rahI to mukti kI prApti nahIM hogI balki durgati jAnA par3egA / apane aMtara ke sUkSma pariNAma moha-rAga-dveSAdi bhAva dekhanA Avazyaka hai kyoMki vartamAna meM karmodaya nimitta saMyoga sAmane hai| jaisA nimitta, saMyoga, vAtAvaraNa hotA hai vaise bhAva apane Apa hote haiN| yadi usa samaya svayaM kA hoza nahIM hai to artha kA anartha, ananta karmoM kA Anava bandha eka samaya meM ho jAtA hai| kina nimitta kAraNoM se kaise bhAva hote haiM aura una bhAvoM meM jur3ane- bahane para kaise karmoM kA bandha hotA hai tathA kahA~ jAnA par3atA hai ? ina saba bAtoM kA nirUpaNa isa tribhaMgIsAra jI grantha meM kiyA gayA hai, jo sAdhaka ke lie jAnanA nitAnta Avazyaka hai, yaha karaNAnuyoga kA viSaya hai / dravyAnuyoga ke sAtha karaNAnuyoga, caraNAnuyoga kA jJAna aura apanI samhAla honA Avazyaka hai| Agama meM 108 jIvAdhikaraNa-bhAvAsrava, samaraMbha-samAraMbha - Arambha, 20
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRta-kArita-anumodanA, mana-vacana-kAya, krodha-mAna-mAyA-lobha, 3 x 3 x 341 - 108 batAye haiN| 57 Asrava bhAva aura 57 saMvara bhAva bhI spaSTa kiye haiN| Agama ko anubhava se siddha karane vAlA hI jJAnI hotA hai| sAdhaka ke jIvana meM yaha kisa rUpa meM kaise hote haiM ? sadgurU ne isake 36 tribhaMga karake batAe haiN| ina 108 prakAra se karmAsava hokara durgati meM jAnA par3atA hai tathA 36 tribhaMga saMvara rUpa bhAva batAe haiM jinase karmAsrava kA nirodha hokara mukti kI prApti hotI hai| jJAna kA mArga antarazodhana kA hai| vyavahAra AcaraNa to tatsamaya kI yogyatA, bhUmikA, paryAya kI pAtratAnusAra svayameva hotA hai| isameM svacchaMdatA na ho isake lie yaha tribhaMgIsAra kI racanA kI gaI hai| nizcayAbhAsI, vyavahArAbhAsI, ubhayAbhAsI, ina tInoM se bacakara jo svAnubhUti pUrvaka apanA mArga zodhana karatA hai, vaha mukti ko prApta karatA hai| karmAsava kA mUla kAraNa Atma pradezoM kA sakaMpa-parispaMdana rUpa honA hai, jise yoga va kriyA kahate haiN| isameM mana-vacana-kAya kA nimitta sahakArIpanA hai jisake pandraha bheda hote haiN| yaha mana-vacana-kAya ke nimitta se Atma pradezoM kA parispaMdana rUpa sakaMpa honA karmAsava hai aura sakaSAya rUpa honA bandha hai jo dasaveM guNasthAna taka hotA hai; ata: apane ko abandha, abhoktA, nirAsava mAnane vAle jJAnI ko bhI sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hai| jaba taka karmAsava hogA, mokSa nahIM ho sakatA, yahI jaina darzana meM mahAvIra kA mArga hai| jAgaraNa gIta jAgo he bhagavAna AtmA, jAgo he bhagavAna / / moha nIMda meM kyoM so rahe ho / apanI sattA kyoM kho rahe ho / tuma ho siddha samAna AtmA, jAgo he bhagavAna // 1 // nara bhava meM yaha maukA milA hai| saba zubha yoga saubhAgya khilA hai| kyoM ho rahe hairAna AtmA, jAgo he bhagavAna // 2 // isa zarIra se tuma ho nyAre / cetana ananta catuSTaya dhAre // tor3o moha ajJAna AtmA, jAgo he bhagavAna / / 3 / / para ke pIche tuma mara rahe ho / pApa parigraha saba kara rahe ho / bhugato naraka nidAna AtmA, jAgo he bhagavAna // 4 // tuma ho zuddha buddha avinAzI / cetana amala sahaja sukharAzI // kara lo bheda vijJAna AtmA, jAgo he bhagavAna / / 5 / / Ayu taka kA saba nAtA hai / moha yaha tumako bharamAtA hai / dekha losaba jaga chAna AtmA, jAgo hebhgvaan||6|| karma pradhAna vizva kari rAkhA / jo jasa karahiM so tasa phala caakhaa| karodharama puNya dAna AtmA, jAgo he bhagavAna // 7 // tAraNa taraNa haiM tumheM jagA rahe / mukti mArga para tumheM lagA rahe // pAo pada nirvANa AtmA, jAgo he bhagavAna // 8 // jJAnAnanda barelI dinAMka 1.7.1992 zuddhabhAva se karmAsava nahIM hotA hai| samyakadarzana jJAna cAritra ratnatraya dharma, Asava baMdha kA kAraNa nahIM hai yaha bhAva to saMvara nirjarA kAhI upAya hai; ataeva ratnatraya dharma kI bhAvanA karake rAga-dveSa, moha kA tyAga karanA cAhie, yahI Atma kalyANa kA sopAna hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 12 6 kra. viSaya 19. AsA, sneha, lobha-tIna bhAva 20. lAja, bhaya, gArava-tIna bhAva 21. gama, agama, pramAna-tIna bhAva 22. anita, steya, kAma-tIna bhAva 23. anyAna ,rati, mina-tIna bhAva 24. karmAdi, asamAdhi, asthiti-tIna bhAva 25. hAsya, rati, Arta-tIna bhAva 26. strI, puruSa, napuMsaka-tIna bhAva 27. manuSyanI, tiryaMcanI, devAMganA-tIna bhAva 28. kAsTa citra, pASAna citra, lepa citra-tIna bhAva 29. rUpa, arUpa, lAvaNya-tIna bhAva 30. mAyA, moha, mamatva-tIna bhAva 31. kaSAya, rAga, misra-tIna bhAva 32. kArana, kArya, ducitta-tIna bhAva 33. AlApa, lokaraMjana, soka-tIna bhAva 34. rasanA, sparsana, ghrAna-tIna bhAva 35. caSyu, srotra, uchAha-tIna bhAva 36. AhAra, nidrA, bhaya-tIna bhAva * anukramaNikA * kra. viSaya pRSTha gAthA - zrI tribhaMgIsAra jI : mUla gAthA sUtra 26-33 1. maMgalAcaraNa Ayubandha kaba aura kaise hotA hai ? 3. Ayu kA tribhAga aura ATha apakarSaNa kAla kA kyA vidhAna hai ? Ayu bandha se bacane kA upAya 5. karmAsrava kaise hotA hai ? karmAsrava nirodha kA upAya prathama adhyAya:tribhaMgI praveza bhAva 1. subha, asubha, misra-tIna bhAva 158 2. mana, vacana ,kAya-tIna bhAva 3. krita, kArita, anumati-tIna bhAva kumati, kusUti, kuavadhi-tIna bhAva 21 11,12 Arta, raudra, misra-tIna bhAva mithyAta, samaya mithyAta, samaya prakRti mithyA -tIna bhAva mithyA deva, mithyA guru, mithyA dharma-tIna bhAva mithyA darsana, mithyA jJAna, mithyA cAritra-tIna bhAva mithyA saMjama, mithyA tapa, mithyA parinai-tIna bhAva 31 17 mAyA, mithyA, nidAna-tIna bhAva 11. rAga, dveSa, nidAna-tIna bhAva 12. mada, mAna, mAyA-tIna bhAva 13. kudeva, kuguru, kusAstra-tIna bhAva 14. kula, akula, kusaMga-tIna bhAva 15. anita, aceta, parinAma-tIna bhAva 16. asuddha, abhAva, misra-tIna bhAva 41 24 17. Alasa, prapaMca, vinAsa disTi-tIna bhAva 18. saMga, kusaMga, misra-tIna bhAva 6. kamAlavA * 50 dvitIya adhyAya:tribhaMgI Asava dalabhAva nirodhana bhAva kra. viSaya pRSTha gAthA - pratijJA 1. deva, guru, dharma (sAstra)-tIna bhAva 82 46 2. vyavahAra darsana, nyAna, cAritra-tIna bhAva 85 47 nizcaya saMmikdarsana,saMmiknyAna,saMmikcAritra-tIna bhAva 86 4. saMmika saMjama, saMmik tapa, saMmik parinai-tIna bhAva 88 bhAva suddha, zraddhAna, pramAna-tIna bhAva Atma ciMtana, upAdeya, sAsvata-tIna bhAva
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kra. viSaya pRSTha gAthA 7. mati, suta, avadhinyAna-tIna bhAva 93 52-54 riju vipula, manaparyaya, kevala svarUpa-tIna bhAva 104 55,56 9. svasvarUpa-mUla, anyA, vedaka,-tIna bhAva 106 57 10. upasama, pyAika, sudha-tIna bhAva 106 57 11. padastha, piNDastha, rUpastha-tIna bhAva 109 58-60 12. rUpAtIta, anyA, apAya-tIna bhAva 109 58-60 13. vipAka, saMsthAna, zukladhyAna-tIna bhAva 109 58-60 14. dravya, bhAva, suddha-tIna bhAva 15. tatva, nitya, prakAsakaM-tIna bhAva 11361 16. tatva, dravya, kAya -tIna bhAva 115 62 17. samaya, suddha, sAdha-tIna bhAva 117 63 18. samaya, sArdhaM, dhruva-tIna bhAva 19. saMmatta, vaMdanA, stuti-tIna bhAva 118 64 20. padArtha, vyaMjana, svarUpa-tIna bhAva 12065 21. nanda, Ananda, sahajAnanda-tIna bhAva 121 66 22. vivahAra, niscaya, suddha-tIna bhAva 122 67,68 23. darsanAcAra, nyAnAcAra, tapAcAra-tIna bhAva 122 67,68 24. cAritrAcAra, vIryAcAra ityAdi bheda (24 se 36 paryaMta) 124 69.70 gAthA kra.67 se 71 taka meM vyavahAra- niscaya rUpa se varNana kiye gae haiM, jo 36 x 3 = 108 bheda nirodha arthAt 108 Amrava ke liye saMvara rUpa haiN| 25. aMtima prazasti 126 71 26. zrI tribhaMgIsAra : siddhAMta sUtra 129-132 27. AdhyAtmika bhajana 133-152 zrI tribhaMgIsAra jI : mUla gAthA sUtra maMgalAcaraNa namaskRtaM mahAvIraM, bhavodbhaya vinaasnN| tribhaMgI dalaM proktaM ca, Asrava nirodha kAranaM // 1 // tribhaMgI dala asmUha, jina uktaM jinAgamaM / Ayu tribhAgaM kRtvA, tribhaMgI triti astitaM // 2 // AyuyaM jinaM uktaM, varSa SaSTAni niscayaM / bhavyAtmA hRdaye ciMte, tribhaMgI dala smRtaM // 3 // tasyAsti trividhikritvA,dasAsti tritiya ucyte| muhUrta jinaM proktaM, samayAdi tritiya stitaM // 4 // tribhaMgI pravesaM proktaM, samayAdi tritiya stitN| bhavyAtmA ciMtanaM bhAvaM, suddhAtmA suddhaM paraM // 5 // 900 jIvAdhikaraNa - tribhaMgI pravesaM proktaM, bhAvaM saya aThottaraM / mithyAta maya sampUrna, rAgAdi mala pUritaM // 6 // samyak darzana kI bhAvanA Asrava nirodhaka hai. tribhaMgI nirodhanaM kritvA, saMmikta suddhbhaavnaa| bhavyAtmA cetanA rUpaM, saMmik darsanamuttamaM // 7 // prathama adhyAya tribhaMgI pravesa bhAva 1. subha, asubha, misra : tIna bhAva suhasya bhAvanaM kritvA, asuhaM bhAva tisttte| misra bhAvaM ca mithyAtvaM, tribhaMgI dala saMjuttaM // 8 // 2. mana,vacana,kAya : tIna bhAva manasya ciMtanaM kritvA, vacanaM viparIta ucyte| karmanaM krita mithyAtvaM, tribhaMgI dala smRtaM // 9 // 26 jI mana,vacana, kAya ko rokakara AtmajJAna dene vAle zuddha nizcayanayakA Alambana lekara svasvarUpa meM ekAgra ho jAte haiM, ve niraMtara rAgAdibhAvoM se rahita hote haebandha rahita zuddha samayasArasvarUpazuddhAtmA kA anubhava karate haiM, yahI saMvara mArga hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. kita, kArita, anumati : tIna bhAva kritaM asuddha karmasya, kAritaM tasya ucyate / anumati tasya utpAdyaMte, tribhaMgI dala ucyate // 10 // 4. kumati, kusruti, kuavadhi : tIna bhAva kunyAnaM trividhiM proktaM, jihvA agrena tisTate / chAyA tri uvaMkAraM, mithyA disTi tatparA // 11 // kumatiM kritvA mithyAtvaM, kuzrutaM tasya pasyate / kuavadhi tasya disTaMte, mithyA mAyA vimohitaM // 12 // 5. Ata, raudra, mizra : tIna bhAva Arta dhyAna rato bhAvaM, raudra dhyAna samaM jutaM / misrasya rAga mayaM mithyA, tribhaMgI narayaM pataM // 13 // 6. mithyAta, samaya mithyAta, samaya prakRti mithyA : tIna bhAva mithyA samayaM ca saMpUrna, samaya mithyA prkaase| anitaM nitaM jAnaMti, prakRti mithyA nigodayaM // 14 / / 7. mithyAdeva, mithyAguru, mithyA dharma : tIna bhAva mithyAdeva gurUM dharma, anitaM nita ucyate / asatyaM asAsvataM proktaM, tribhaMgI nigoyaM dalaM // 15 // 8. mithyAdarsana, mithyAnyAna, mithyAcAritra : tIna bhAva mithyA darsanaM nyAnaM, caranaM mithyA disTate / alahanto jinaM uktaM, nigoyaM dala pasyate // 16 // 9.mithyA saMjama, mithyA tapa, mithyA parine : tIna bhAva mithyA saMjamaM kritvA, tava parinai mithyA saMjutaM / suddha tatvaM na pasyaMte, mithyA dala nigodayaM // 17 // 10. mAyA, mithyA, nidAna : tIna bhAva mAyA anitaM rAgaM, mithyAta maya saMjutaM / asatyaM nidAna bandhaM, tribhaMgI narayaM dalaM // 18 // 99. rAga, dveSa, nidAna : tIna bhAva rAgAdi bhAvanaM kritvA, doSaM nidAna vidhate / anitaM utsAhaM bhAvaM, tribhaMgI thAvaraM dalaM // 19 // 27 12. mada, mAna, mAyA : tIna bhAva madasTaM mAna sambandhaM, mAyA anitaM kritaM / bhAvaM asuddha sampUna, tribhaMgI thAvaraM dalaM // 20 // 93. kudeva, kuguru, kuzAstra : tIna bhAva kudevaM kuguruM vande, kusAstraM ciMtanaM sadA / vikahA anita sadbhAvaM, tribhaMgI narayaM dalaM // 21 // 14. kula, akula, kusaMga : tIna bhAva kula bhAvaM sadA rusTaM, akulaM kusaMga saMgate / abhAvaM tatra anyAnI, tribhaMgI dala saMjutaM // 22 // 15. anita, aceta, parinAma : tIna bhAva anita aceta disTaMte,parinAmaM jatra tisTate / anyAnI mUDha disTI ca,mithyA tribhaMgI dalaM // 23 // 16. asuddha, abhAva, mina : tIna bhAva asuddha bhAva saMjuttaM, mimra bhAva sadA rto| saMsAra bhramanaM bIjaM, tribhaMgI asuha ucyate // 24 // 17. Alasa, prapaMca, vinAsadisTi : tIna bhAva AlasaMprapaMcaM kritvA,vinAsa disttirtosdaa| suddha disTi na hRdaye ciMte, tribhaMgI thAvaraM pataM // 25 // 18. saMga, kusaMga, misra : tIna bhAva saMga mUr3ha mayaM disTA, kusaMgaM misra pasyate / alahaMto nyAna rUpena, mithyAta rati tatparA // 26 // 19. AsA, sneha, lobha : tIna bhAva AsA sneha AraktaM , lobhaM saMsAra bandhanaM / alahanto nyAna rUpena, mithyA mAyA vimohitN||27|| 20. lAja, bhaya, gArava : tIna bhAva lAjaM bhayaM hRdayaM ciMte, gArava rAga mohitaM / saMmiktaM suddha tiktaMti, mithyA mAyA tribhaMgayaM // 28 // 28
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. gama, agama, pramAna : tIna bhAva gamasya agamaM kritvA, pramAnaM mithyA ucyate / bhavasya bhaya duSyAnaM, bhAjanaM tribhaMgI astitaM // 29 // 22. anita, steya, kAma : tIna bhAva anitaM nitaM mAne, steyaM pada lopanaM / karmanA asuha bhAvasya, tribhaMgI narayaM pataM // 30 // 23. anyAna, rati, misra: tIna bhAva anyAnI mithyA bhAvasya, rati mUr3ha mayaM sadA / misrasya disTi mohaMdhaM,tribhaMgI durgati kAranam // 31 // 24. karmAdi, asamAdhi, asthiti : tIna bhAva karmAdi karma karatAni, asamAdhi mithyA mayaM jutaM / asthiti asuddha parinAmaM, tribhaMgI saMsAra kAranaM // 32 // 25. hAsya, rati, Arta : tIna bhAva hAsya rAga vidhate, rati mithyAta bhAvanA / Arta raudra saMjuttaM, tribhaMgI dala pasyate // 33 / / 26. strI, puruSa, napuMsaka : tIna bhAva striyaM kAma vidhaMte, puMsaM mithyAta saMjutaM / napuMsaka vrata paMDasya, tribhaMgI dala tisTate // 34 / / 27. manuSyanI, tiryaMcanI, devAMganA : tIna bhAva manaSyanI vrata hInasya, tiryaMcanI asaha bhaavnaa| devAMganI miccha disTI ca, tribhaMgI patitaM dalaM // 35 // 28. kAsTacitra, pASAna citra, lepa citra : tIna bhAva kAsTa pASAna disTaM ca, lepaM disTi anurAgataH / pApa karma ca vidhaMti, tribhaMgI asuhaM dalaM // 36 / / 29.rUpa, arUpa, lAvaNya : tIna bhAva rUpaM arUpa lAvaNyaM, disTitaM asuha bhAvanA / te narA duSya sAhaM ti, tribhaMgI dala mohinaM // 37 // 30. mAyA, moha, mamatva : tIna bhAva mAyA moha mamattasya, pramAnaM asuha ciMtanaM / mamataM mithyA saMjuttaM, tribhaMgI narayaM pataM // 38 / / 39. kaSAya, rAga, misra : tIna bhAva anantAnu kaSAyaM ca, rAgAdi misra bhAvanA / duSya karma vidhaMte tatra, tribhaMgI durgati kAranaM // 39 / / 32. kArana, kArya, ducitta : tIna bhAva kAranaM mithyA mayaM proktaM, kAryaM durgati bandhanaM / ducittaM anitaM vande, tribhaMgI naraya stitaM // 40 / / 33. AlApa, lokaraMjana, soka : tIna bhAva AlApaM asuhaM vAkyaM,mithyA maya lokaraMjanaM / sokaM anitaM disTA, tribhaMgI narayaM pataM // 41 // 4. rasanA, sparsana, ghrAna: tIna bhAva rasanaM sparsanaM bhAvaM, ghrAnaM ghrAna saMjutaM / asuhaM karma saMproktaM,tribhaMgI dala pasyate // 42 / / 34. caSya, srotra, uchAha : tIna bhAva caSyu anitaM disTA, zrutaM vikaha rAgayaM / ucchAha miccha mayaM proktaM,trividhaM tribhaMgI dalaM // 43 / / 3E. AhAra, nidrA, bhaya : tIna bhAva AhAraM asuddhaM bhAvaM, nidrA mithyAta bhUtayaM / bhAvaM suddha tiktaM ca, tribhaMgI saMsAra bhAjanaM // 44 // ||iti prthmodhyaayH|| dvitIya adhyAya tribhaMgI Asava dala nirodhana bhAva pratijJA tribhaMgI pravesaM proktaM, bhavyAtmA hridayaM ciMtanaM / tenA'haM nirodhanaM kRtvA,jina uktaM suddha disTitaM // 45 // 30
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. deva, guru, dharma (sAstra): tIna bhAva deva devAdhi devaM ca, guru granthasya muktayaM / dharma ahiMsA utpAdyaM, tribhaMgI dala nirodhanaM // 46 // 2. vyavahAra darsana, nyAna, cAritra : tIna bhAva darsanaM tatva sardhAnaM, nyAnaM tatvAni vedanaM / sthiraM tatva cAritraM, tritiyaM suddhAtmA gunaM // 47 // 3. niscaya samyakadarzana, samyakRjJAna, samyakRcAritra : tIna bhAva saMmika darsanaM nyAnaM, cAritraM suddhAtmanaM / sva svarUpaM ca ArAdhyaM,tribhaMgI samaya SaNDanaM // 48 // 4. saMmik saMjama, saMmik tapa, saMmika parine : tIna bhAva saMmik saMjamaM tavaM ciMte, saMmik parinai taM dhuvaM / suddhAtmA cetanA rUvaM, jina uktaM suddha disTitaM // 49 // 5. bhAva suddha, zraddhAna, pramAna : tIna bhAva bhAvae bhAva suddhaM ca, paramAnaM svAtma ciMtanaM / jina uktaM hRdayaM sAdhu, tribhaMgI dala paMDitaM // 50 // E. AtmaciMtana, upAdeya, sAsvata : tIna bhAva ciMtanaM cetanA rUpaM, upAdeya sAsvataM dhuvaM / jina uktaM suddha caitanyaM,tribhaMgI dala nirodhanaM // 51 // 7. mati, suta, avadhi nyAna : tIna bhAva mati kamalAsanaM kaMThaM, jina uktaM svAtma ciMtanaM / uvaMkAraM ca viMdaMte, suddha mati sAsvataM dhuvaM // 52 // zrutasya hRidayaM cinte, acaSyu darsana disTitaM / uvaMkAraM hiyaMkAraM ca, sArdhaM nyAna mayaM dhuvaM // 53 // mati zrutaM ca utpAdyaMte, avadhaM cAritra saMjuttaM / SaT kamalaM tri uvaMkAraM,udayaM avadhi nyAnayaM // 54 // 8. riju vipula, manaparjaya, kevala svarUpa : tIna bhAva mati zruta avadhiM ciMte,riju vipulaM ca jAnu stitN| svAtma darsanaM nyAnaM, sucaranaM mana parjayaM // 55 // catru nyAnaM ca ekatvaM, kevalaM padamaM dhuvaM / anantAnanta disTaMte, suddhaM saMmik darsanaM // 56 / / 9. svasvarUpa -mUla, anyA, vedaka : tIna bhAva 10. upasama, jyAika, sudha : tIna bhAva svasvarUpaM suddha darvArthaM, anyA vedaka uvasamaM / SyAikaM suddha dhuvaM ciMte, karmAdi mala muktayaM // 57 // 11. padastha, piNDastha, rUpastha : tIna bhAva 12. rUpAtIta, anyA, apAya : tIna bhAva 93. vipAka,saMsthAna, zukladhyAna : tIna bhAva padasthaM suddha padaM sArdhaM, suddha tatva prkaaskN| piNDastha nyAna piNDastha, svAtma ciMtA sadA budhai||58|| rUpasthaM sarva cidrUpaM, rUpAtItaM vikta ruupyN| sva svarUpaM ca ArAdhyaM, dharma cakraM nyAna rUpayaM // 59 // dharma dhyAnaM ca saMjuktaM, aukAsa dAna samarthayaM / anyA pAya vicaya dharma,sukla dhyAnaM svAtma darsanaM // 60 // 9& dravya,bhAva, suddha : tIna bhAva 15. tatva, nitya, prakAsakaM : tIna bhAva darvasya bhAva suddhasya, tatva nitya prakAsakaM / suddhAtmA bhAvae nityaM, tribhaMgI dala paMDitaM // 61 // 16. tatva, dravya,kAya : tIna bhAva tatvAdi sapta tatvAnAM, darva kAya padArthakaM / sArdhaM karoti suddhAtmAnaM, tribhaMgI samaya kiM karoti // 6 // 17. samaya ,suddha ,sArdhaM : tIna bhAva 18. samaya, sArdhaM, dhuva : tIna bhAva samayaM darsanaM nyAnaM, caranaM suddha bhAvanA / sAdhaM suddha cidrUpaM, tasya samaya sAdhaM dhuvaM / / 63 / / 19. saMmatta, vaMdanA, stuti : tIna bhAva saMmatta suddha disTiM ca, vaMdanA nitya sAsvataM / astutiM suddha darvasya, tribhaMgI dala nirodhanaM // 64 / / 32
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. padArtha ,vyaMjana ,svarUpa : tIna bhAva padArtha pada vindaMte, viMjanaM nyAna disTitaM / svarUpaM suddha cidrUpaM, viMjanaM pada viMdakaM // 65 // 21 . nanda, Ananda,sahajAnanda : tIna bhAva Ananda nanda rUvena, sahajAnaMda jinAtmanaM / suddha svarUpa tatvAnaM, nanta catusTaya saMjuttaM // 66 / / 22. vivahAra, niscaya, suddha : tIna bhAva 23. darsanAcAra ,nyAnAcAra ,tapAcAra : tIna bhAva 24. cAritrAcAra, vIryAcAra ityAdi bheda (24 se 38 paryanta) gAthA naM.67 se71 taka meM vyavahAra - nizcaya rUpa se varNana kiye gaye haiN| jo 3EX 3 = 108 bheda nirodha arthAt 108 Amrava ke lie saMvara rUpa haiN| vivahAraM darsanaM nyAnaM, cAritraM suddha disTitaM / niscaye suddha buddhasya, drisyate svAtma darsanaM // 67 / / AcaranaM darsanAcAraM, nyAnaM caranasya vIrjayaM / tapAcAra cAritraM ca, darsanaM suddhAtmanaM // 68 // etat bhAvanAM kritvA, tribhaMgI dala nirodhanaM / suddhAtmA sva svarUpena, uktaM ca kevalaM jinaM // 69 / / jinavANI hRidayaM ciMte, jina uktaM jinAgamaM / bhavyAtmA bhAvaye nityaM, paMthaM mukti zriyaM dhuvaM // 7 // antima prazasti jina uttaM suddha tatvArthaM, suddhaM saMmik drsnN| kiMcit mAtra uvaesaMca,jina tAraNa mukti kAranaM // 7 // OM OMnamaH siddha AcArya pravara zrImada jina tAraNa taraNa svAmI viracita zrI tribhaMgIsArajI (adhyAtma prabodha -TIkA) maMgalAcaraNa mahAvIra kI dezanA, jinavANI anusAra / nija anubhava se siddha kara, darasAI guru tAra | mukti mArga ke pathika ko, kyA hotI bhrama bhUla / sUkSma mArga hai jJAna kA, bana jAtI vaha zUla || saMyama tapa vrata dhAra kara, chor3e viSaya kaSAya / bhAva bhAsanA na huI, jaga meM cakkara khAya || tribhaMgI saMsAra kI, karatI jIva kA ghAta // tribhaMgI ho mokSa kI, bana jAtA paramAtma || jJAnAnanda svabhAva kA, anubhava pramANa ho lakSa / kabhI lauTa dekho nahIM, para paryAya samakSa // gAthA-1 namaskRtaM mahAvIraM, bhavodaya vinAsanaM / tribhaMgI dalaM proktaMca,Asrava nirodha kAranaM / / vizeSArtha- (namaskRtaM mahAvIraM) zrI bhagavAna mahAvIra ko namaskAra karatA hU~ (bhavodbhaya vinAsana) jinhoMne saMsAra ke bhaya kA nAza kara diyA hai, yA nAza karane vAle haiM (tribhaMgI dalaM proktaM ca ) tIna-tIna bhaMgoM ke samUha padoM ko kahatA hU~ (Asrava nirodha kAranaM ) karmoM ke Asava ke nirodha ke lie arthAt jisase karmoM kA AnA banda ho jaaye| vizeSArtha- zrI jina tAraNa svAmI antima tIrthaMkara zrI bhagavAna mahAvIra svAmI ko namaskAra karate haiM jinhoMne saMsAra ke janma-maraNa kA nAza kara diyA hai; arthAt jinhoMne zAzvata siddha pada prApta kara liyA hai, jahA~ se puna: saMsAra meM AnA nahIM hotaa| isa prakAra zrI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-1 zrI tribhaMgIsAra jI guru namaskAra karake kahate haiM ki - saMsAra cakra karmAsava se hI calatA hai| ina karmoM ke Asava kA nirodha karane ke lie, saMsAra ke janma-maraNa ke cakrase chUTane ke lie maiM yaha tribhaMgIsAra grantha kahatA huuN| isameM tIna-tIna padoM ke samUha se karmAsrava aura saMvara- nirjarA kA svarUpa batAyA gayA hai| prazna -yahA~ bhagavAna mahAvIra svAmI ko namaskAra kiyA, jinhoMne saMsAra ke bhaya kA nAza kara diyA, to yaha saMsAra kA bhaya hai kyA ? samAdhAna - vastuta: mRtyu kA bhaya jise hama kahate haiM, vaha mRtyu kA na hokara jIvana ke khone kA Dara hai jo jJAta hai usake khone kA bhaya hai| jo jJAta hai usase hamArA tAdAtmya hai, vahI hamArA honA bana gayA hai; vahI hamArI sattA bana gaI hai| merA zarIra, merI saMpatti, merI pratiSThA, mere saMbaMdha, mere saMskAra, mere vizvAsa, mere vicAra yahI mere'-maiM ke kAraNa bana gaye haiM, yahI maiM ho gayA huuN| mRtyu isa 'maiM' ko chIna legI, yahI bhaya hai| prazna -isa bhaya se chUTane kA upAya kyA hai? samAdhAna - sva-para kA bhedajJAna hI isa bhaya se chUTane kA ekamAtra upAya hai| isa satya ko jAnane ke lie koI kriyA, koI upAya nahIM karanA hai, kevala una tathyoM ko jAnanA hai, unake prati jAganA hai jinheM maiM apanA samajhatA hU~ ki-yaha "maiM" hU~ jinase merA tAdAtmya hai| bheda vijJAna kA jAgaraNa, tAdAtmya tor3a detA hai, sva aura para ko pRthak kara detA hai| jahA~ yaha bodha jAga jAtA hai ki "isa zarIrAdi se bhinna maiM eka akhaNDa avinAzI caitanya tatva bhagavAna AtmA hU~, yaha zarIrAdi maiM nahIM aura yaha mere nahIM haiN|" vahIM sArA bhaya samApta ho jAtA hai| sva-para kA tAdAtmya bhaya hai, sva-para pRthak bodha bhaya mukti hai, abhayapanA hai| prazna- mRtyu kyA hai? samAdhAna- mRtyu kevala deha parivartana hai / vartamAna jIvana meM prApta saMyoga kA chUTa jAnA hI mRtyu hai / martya deha meM jo baiThA hai, vaha martya nahIM hai| mRtyu kI paridhi hai parantu kendra para mRtyu nahIM hai| vaha jo dekha rahA hai, deha aura mana kA dRSTA-cetanatatva, vaha jAnatA hai ki maiM deha aura mana se pRthak huuN| vaha jAna rahA hai ki merI mRtyu nahIM hai| satya to yaha hai ki mRtyu kevala deha parivartana hai| maiM nitya hU~, sabhI mRtyu ko pAra karake bhI maiM amRta, akSaya, avinAzI, azeSa raha jAtA hU~; para yaha bodha acetana hai, ise cetanA banA lenA, anubhava meM le lenA hI mukta ho jAnA hai| yahI samyakdarzana, muktimArga hai| prazna-saMsAra meM janma-maraNa kA kAraNa kyA hai? samAdhAna- jIva kA ajJAna bhAva arthAt apane svarUpa ko na jAnanA aura yaha zarIra hI maiM hU~, yaha zarIrAdi mere haiM, maiM ina sabakA kartA haiN| isI ajJAna bhAva se para meM moha, rAga-dveSa hotA hai jisase karmoM kA Asava bandha hotA hai aura saMsAra meM janma-maraNa kA cakra calatA hai| prazna-isa janma-maraNa ke cakra se chUTane kA upAya kyA hai? samAdhAna - satya vastu svarUpa ko jAna lenA tathA usa rUpa hI rahanA, janma-maraNa ke cakra se chUTane kA upAya hai| vastu svarUpa-maiM dhruva tatva zuddhAtmA huuN| yaha eka-eka samaya kI calane vAlI paryAya aura jagata kA trikAlavartI pariNamana kramabaddha nizcita aTala hai, isase merA koI saMbaMdha nahIM hai| aisA anubhUti yuta nirNaya svIkAra karane vAlA jJAnI-jJAyaka hai| aba usa rUpa rahane ke lie pApa-viSaya-kaSAyoM se haTanA Avazyaka hai| bhagavAna mahAvIra kI divya dezanA meM jo vastu svarUpa AyA hai vaha nizcaya vyavahAra se samanvita hai| dharma kA svarUpa anekAntamayI hai, isa tathya ko yathArtha jAnane vAlA aura sahI pAlana karane vAlA hI jinendra kA anuyAyI, samyagdRSTi, jJAnI, muktimArga kA pathika hai| prazna - jaba bastu svarUpa jAna liyA, jJAnI bAyaka ho gayA phira pApa viSaya-kaSAyoM se haTane kI kyA AvazyakatA hai, yaha to paryAyI pariNamana hai jo kramabaddha nizcita hai? samAdhAna - jaina darzana kI yahI vizeSatA hai jo nizcayAbhAsI, vyavahArAbhAsI, ubhayAbhAsI hone se bacAtI hai| abhI vastu svarUpa jaisA jAnA hai vaisA huA nahIM hai| dravya svabhAva se to vastu vaisI hI hai para abhI paryAya meM azuddhi hai| vartamAna meM jIva kA aura pudgala karmoM kA nimitta-naimittika saMbaMdha hai / donoM dravya eka kSetrAvagAha mile hue haiN| jIva aura pudgala kA apane-apane svarUpa meM paripUrNa zuddha ho jAnA hI mokSa hai| isake lie bhedajJAna Avazyaka hai; tathA pApa-viSaya-kaSAya se haTane para hI svarUpa kI sAdhanA ho sakatI hai| jaba taka viSayoM meM rata raheMge taba taka para-paryAya para hI dRSTi rahegI jisase karmoM kA Asava-bandha hotA hai| pApoM meM rata rahane vAlA abratI, viSayoM meM rata rahane vAlA asaMyamI aura kaSAyoM meM rata rahane vAlA rAgI hotA hai, isalie vrata-saMyama-tapa Avazyaka haiN| vItarAgI hone para hI karmoM se chuTakArA hotA hai| prazna -yaha karmAsava kA nirodha kaba aura kaise hotA hai?
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI samAdhAna - karmAsrava kA nirodha kaba aura kaise hotA hai ? yaha jAnane se pUrva yaha jAnanA Avazyaka hai ki karmAsrava kahA~ taka aura kaise hotA hai ? vastuta: mithyAtva guNasthAna meM saMsArI jIva ko niraMtara karmAsrava aura bandha hotA hai / jIva kI para paryAya kI taraphadRSTi honA hI karmAsava hai| AtmA ke ananta guNoM meM se eka guNa yoga hai yaha anujIvI guNa hai| isa guNa kI paryAya meM do bheda hote haiM - 1. parispaMdana rUpa arthAt Atma pradezoM ke kaMpana ruup| 2. Atma pradezoM kI nizcalatA rUpa-niSkaMpa ruup| prathama, yoga guNa kI paryAya azuddha hotI hai aura dUsarI, yoga guNa kI zuddha paryAya hotI hai| yoga guNa kI azuddha paryAya ko yoga kahA hai jisase karmAsrava hotA hai| isameM mana, vacana, kAya kA nimitta sahakArIpanA hone se yoga ke 15 bheda ho jAte haiN| inameM jIva kA rata rahanA athavA rAga-dveSa rUpa rahanA kaSAya hai| yoga se karmAsrava hotA hai aura kaSAya se karmoM kA bandha hotA hai| cauthe guNasthAna se dasaveM guNasthAna taka karmAsrava aura baMdha hotA hai, jise sAmparAyika Asrava kahate haiN| gyArahaveM guNasthAna se terahaveM guNasthAna taka ryApatha Asrava hotA hai, vahA~ kaSAya na hone se sthiti aura anubhAga baMdha nahIM hotA, zeSa prakRti aura pradeza baMdha, kaSAya kA abhAva hone se sahaja nikalate cale jAte haiN| ___jaba taka jIva saMsAra meM zarIrAdi saMyoga meM hai taba taka karmodaya kA aura jIva ke bhAva kA nimitta-naimittika sambaMdha hai| ajJAna-mithyAtva dazA meM to vaha eka rUpa hI rahatA hai, karmAdi se bhinnatva kA bodha hI nahIM hai| bhedajJAna pUrvaka samyagdarzana hone para bhinnatva bhAsita hotA hai| cauthe guNasthAna se dasaveM guNasthAna taka yoga aura kaSAya ke udayAnusAra karmAsrava baMdha hotA gAthA-2 ceyana rUba saMjuttaM, galiyaM vilayaM ti kamma baMdhAnaM // ||shrii kamala battIsI gaathaa-6|| karmoM kA svabhAva nAzavAna kSaya hone kA hai| dRSTi ke sadbhAva para karmoM kA Asava aura kSaya hotA hai arthAt dRSTi(upayoga) bAhara, para paryAya kI tarapha ho to karmoM kA Asava hotA hai aura dRSTi svabhAva para hai to karmoM kA kSaya hotA hai| apane caitanya svabhAva meM lIna hone para saMpUrNa karma gala jAte haiN| karmAsava kA nirodha apane zuddha svabhAva meM lIna rahane para hotA hai| vizeSa-Ayukarma ke atirikta anya sAta karmoM kA Asrava baMdha prati samaya huA karatA hai / Ayu karma kA bandha lezyA ke anusAra hotA hai| prazna -yaha karmoM kA Asava bandha dasaveM guNasthAna taka kisa prakAra hotA hai ? samAdhAna - AtmA ke pradezoM kA parispaMdana rUpa jo yoga hai vaha kriyA hai| isameM mana, vacana, kAya nimitta hote haiM, yaha kriyA sakaSAya yoga se dasaveM guNasthAna taka hotI hai| paudgalika mana, vacana, kAya kI koI bhI kriyA AtmA kI nahIM hai aura na hI AtmA ko lAbhadAyaka yA hAnikAraka hai| jaba AtmA sakaSAya yoga rUpa se pariName aura navIna karmoM kA Asrava ho taba AtmA kA sakaSAya yoga una pudgala Asrava meM nimitta hai aura pudgala svayaM usa Asava kA upAdAna kAraNa hai / bhAvAsava kA upAdAna kAraNa AtmA kI usa avasthA kI yogyatA hai aura nimitta pUrvabaddha karmoM kA udaya hai| prazna -yaha Ayubandha kaba aura kaise hotA hai ? samAdhAna - isa prazna ke samAdhAna meM zrI guru tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja Age gAthA kahate haiM - gAthA-2 tribhaMgI dala asamUha, jina uktaM jinAgamaM / Ayu tribhAgaM kRtvA, tribhaMgI triti astitaM / anvavArya- (tribhaMgI dala asamUha) tribhaMgI arthAt tIna-tIna bheda (bhaMgoM )ke aneka samUha haiM (jina uktaM jinAgama) jinendra kathita jinavANI meM kahe haiM (Ayu tribhAgaM kRtvA) Ayu kA tribhAga kiyA jAtA hai arthAt Ayu kA baMdha Ayu ke tribhAga meM hotA hai (tribhaMgI no inase Upara uThane para hI karmAsava kA nirodha aura saMsAra se mukti hotI hai| mithyAdRSTi saMsArI jIva ko to niraMtara karmoM kA Asava-bandha hotA hai| samyagdarzana hone para cauthe guNasthAna se dasaveM guNasthAna taka jitane aMza meM vItarAgatA hotI hai utane aMza meM Asrava aura bandha nahIM hote tathA jitane aMza meM rAga-dveSa hotA hai, utane aMza meM Asrava aura bandha hotA hai| kamma sahAvaM vipanaM, utpatti Sipiya disTi sabhAvaM /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI triti astitaM) usa tribhAga ke bhI tIna-tIna bheda kie jAte haiN| vizeSArtha - jinendra kathita jinavANI meM tribhaMgI arthAt tIna-tIna bAtoM kI bar3I vizeSatA hai aura aise aneka tribhAga samUha haiN| usa tribhAga meM yaha Ayu kA tribhAga bhI kiyA jAtA hai jisase Ayu bandha hotA hai| yaha ATha tribhAga meM hotA hai jisakA spaSTIkaraNa agalI gAthA meM kiyA gayA hai / isa Ayu ke tribhAga meM Ayu kA bandha usa samaya kI lezyA ke anusAra hotA hai / kaSAya se anuraMjita yoga pravRtti ko lezyA kahate haiN| isake chaha bheda hote haiM-kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla / 1. kRSNa lezyA - tIvra krodhI, baira na chor3e, lar3anA jisakA svabhAva ho, dharma aura dayA se rahita ho, duSTa ho, kisI ke vaza meM na AtA ho, aise pariNAmoM vAlA jIva kRSNa lezyA vAlA hotA hai| 2. nIla lezyA - jo kArya karane meM maMda ho, viveka rahita ho, ajJAnI ho, viSayoM meM rata ho, bhIru, ati sone vAlA ho, dUsaroM ko Thagane meM catura ho, dhana-dhAnya ke viSaya meM tIvra lAlasA ho, aise pariNAmoM vAlA jIva nIla lezyA vAlA hotA hai| 3. kApota lezyA - jo dUsaroM para krodha karatA hai, dUsaroM kI niMdA karatA hai, dUsaroM para doSa lagAtA hai, zoka aura bhaya se vyApta rahatA hai, apanI bahuta prazaMsA karatA hai, dUsaroM kA vizvAsa nahIM karatA, apane samAna hI dUsaroM ko mAnatA hai, stuti karane vAle para prasanna hotA hai / stuti karane vAle ko bahuta dhana de DAlatA hai| yuddha meM marane ke lie taiyAra rahatA hai / apane hAni-lAbha kI paravAha nahIM karatA aura kArya-akArya ko nahIM ginatA, aise pariNAmoM vAlA jIva kApota lezyA vAlA hotA hai| 4. pIta lezyA - jo kArya - akArya ko jAnatA hai, sevya - asevya kA viveka rakhatA hai, sabako samAna rUpa se dekhatA hai, dAna aura dayA meM tatpara rahatA hai aura komala pariNAmI hotA hai, aise pariNAmoM vAlA jIva pIta lezyA vAlA hotA hai| 5. padma lezyA - jo tyAgI hai, bhadra pariNAmI hai, nirantara kArya karane meM tatpara rahatA hai, aneka aparAdhoM ko kSamA kara detA hai, sAdhuoM aura gurujanoM kI pUjA meM rata rahatA hai, aise pariNAmoM vAlA jIva padma lezyA vAlA hotA hai| 6. zukla lezyA-jo pakSapAta nahIM karatA, nidAna nahIM bAMdhatA, sabake sAtha samAna vyavahAra karatA hai, iSTa aura aniSTa viSayoM meM rAga-dveSa nahIM karatA tathA putra- mitrAdi meM jo sneha rahita gAthA- 2 7 hai, aise pariNAmoM vAlA jIva zukla lezyA vAlA hotA hai / kRSNa lezyA vAlA jIva niyama se naraka jAtA hai| kRSNa-nIla bAlA jIva bhI naraka jAtA hai| nIla aura nIla- kApota vAlA tiryaca gati jAtA hai / kApota-pIta bAlA jIva manuSya hotA hai| pIta- padma vAlA deva hotA hai / padma aura zukla lezyA bAlA niyama se devagati jAtA hai| (noTa : vizeSa jAnakArI ke lie SaT khaNDAgama tathA jIvakAMDa gommaTasAra Adi grantha dekheM ) kaSAya sahita yoga Asava kA kAraNa hai, ise sAmparAyika Asrava kahate haiM / kaSAya zabda meM mithyAtva, avirati aura pramAda ina tInoM kA samAveza ho jAtA hai; isalie adhyAtma zAstroM meM mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda tathA yoga ko Asrava kA bheda ginA jAtA hai| yadi una bhedoM ko bAhya rUpa meM svIkAra kare aura antaraMga meM una bhAvoM kI jAti kI yathArtha pahicAna na kare to vaha midhyAdRSTi hai / yadi mAtra bAhya krodha ko kaSAya samajheM tathA abhiprAya meM rahane vAle rAga-dveSa jo mUla krodha hai, ko na samajheM to mithyA mAnyatA dUra nahIM hotI / bAhya ceSTA mana-vacana-kAya kI pravRtti ko yoga samajheM aura zaktibhUta AtmapradezoM ke parispaMdana rUpa yoga ko na jAneM to mithyA mAnyatA dUra nahIM hotI isalie apane aMtaraMga bhAva pahicAna kara usa sambandhI mAnyatA dUra karanA caahie| Ayubandha vivecana - apanI bhujyamAna Ayu ke adhika se adhika chaha mAha zeSa rahane para deva aura nArakI - manuSyAyu athavA tiryaMcAyu kA hI bandha karate haiM / manuSya aura tiryaMca apanI Ayu ke tIsare bhAga ke zeSa rahane para cAroM Ayu meM se yogyatAnusAra kisI bhI eka Ayu ko bAMdhate haiN| bhoga bhUmi ke jIva apanI Ayu ke chaha mAha zeSa rahane para devAyu kA hI bandha karate haiN| ekendriya aura vikalatraya jIva manuSyAyu va tiryaMcAyu meM se kisI eka ko bAMdhate haiM paraMtu tejakAyika, vAyukAyika jIva aura sAtavIM pRthvI ke nArakI tiryaMcAyu kA hI bandha karate haiN| eka jIva ke eka bhava meM eka hI Ayu baMdha rUpa hotI hai| taba bhI yogya kAla meM Ayu ATha tribhAga meM hI baMdhatI hai tathA vahA~ para bhI vaha saba jagaha Ayu kA tIsarA- tIsarA bhAga zeSa rahane para lezyA ke anusAra hI baMdhatI hai / ATha apakarSaNoM (tribhAgoM) meM pahalI bAra ke binA dvitIyAdi bAra meM jo pahale Ayu bAMdhI thI, usI kI sthiti kI vRddhi va hAni athavA avasthiti
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI hotI hai| Ayu baMdha badalatA nahIM hai| Ayu ke bandha karane para jIvoM ke pariNAmoM ke nimitta se udaya * prApta Ayu kA apavartana ghAta bhI hotA hai| prazna - Ayubandha aura gati bandha meM kyA bheda hai ? samAdhAna - Ayubandha - ATha dravya karma ke bheda meM Ayu karma hai; isaliye yaha Ayukarma kA hI bandha hotA hai| Ayukarma ke bhI cAra bheda haiM-naraka, tiryaMca, deva, manuSya / gati dravya karma ke eka bheda, nAmakarma kI gati nAma kI prakRti hai isake bhI cAra bheda haiM-naraka, tiryaMca, deva, manuSya; paraMtu yaha prakRti hai jisake anusAra zarIrAdi kI racanA hotI hai| yaha pariNAmoM ke anusAra badalatI bhI rahatI hai / Ayukarma badalatA nahIM hai / prazna - Ayu karma kA baMdha lezyA se hI kyoM hotA hai ? zArIrika kriyA bhAva Adi ke anusAra kyoM nahIM hotA hai ? samAdhAna zArIrika kriyA bhAva Adi ke anusAra zeSa sAta karmoM kA Amrava baMdha hotA hai / Ayu karma kI vizeSatA yaha hai ki Ayubandha hue binA jIva eka Ayu pUrNa hone ke pazcAt kahA~ jAegA ? dUsare bhava meM jAne ke pUrva usakA AyubaMdha honA Avazyaka hai / yaha lezyA ke AdhAra para isalie hotA hai kyoMki naraka - nigodAdi ke jIvoM kI kriyA aura bhAva to avatavya haiM, vahA~ to lezyA ke AdhAra para hI Ayubandha hotA hai; isalie Ayubandha kA saMbaMdha lezyA se hI hai / prazna - Ayu kA tribhAga aura ATha apakarSaNa kAla kA kyA vidhAna hai? samAdhAna - isa prazna ke samAdhAna meM zrI guru mahArAja Age kI gAthA kahate haiM - gAthA - 3, 4 AyuyaM jinaM uktaM varSa SaSTAni niscayaM / bhavyAtmA hRdaye ciMte, tribhaMgI dala smRtaM // tasyAsti trividhiM kritvA, dasAsti tritiya ucyate / muhUrtaM jinaM proktaM, samayAdi tritiya stitaM // anvayArtha - (AyuyaM jinaM uktaM ) jinendra bhagavAna ne AyubaMdha kA jo kAla kahA hai (varSa SaSTAni niscayaM) yadi kisI kI Ayu sATha varSoM kI nizcaya kI jAve (bhavyAtmA hRdaye ciMte) bhavyajIva isake saMbaMdha meM mana meM vicAra kareM (tribhaMgI dala smRtaM) isake tribhAga kA samaya apanI smRti meM rkheN| (tasyAsti trividhiM kritvA ) isa prakAra tribhAga karake (dasAsti tritiya 9 gAthA-3, 4 ucyate) isako ATha apakarSaNa kAla kI tribhaMgI kahate haiM (muhUrtaM jinaM proktaM) aura jinendra paramAtmA ne kahA hai ki ina tribhAgoM meM AyubaMdha na hove to Ayu pUrNa hone ke antarmuhUrta pahale avazya hI Ayubandha hotA hai (samayAdi tritiya stitaM ) isalie AtmA ko hamezA sAvadhAna, apane ratnatraya svarUpa kI sAdhanA meM rata rahanA caahie| vizeSArtha - Ayubandha kA vidhAna jinendra paramAtmA ke kahe anusAra hotA hai / karmabhUmi ke manuSya evaM tiryaMca kI Ayu ke bandha kI rIti yaha hai ki jitanI Ayu ho usakA tIsarA bhAga zeSa rahane para eka antarmuhUrta ke lie AgAmI Ayu ke bandha kA kAla AtA hai / yadi usameM Ayubandha na huA ho to zeSa Ayu ke tribhAga para phira Ayubandha kA samaya AtA hai aura isa prakAra ATha bAra aisA tribhAga kAla AtA hai| isameM Ayubandha ho gayA to ThIka varanA mRtyu ke antarmuhUrta pahale Ayubandha avazya hotA hai, taba hI yaha jIva dUsarI paryAya meM jAtA hai| jo mokSagAmI jIva hote haiM unakA Ayubandha nahIM hotA, Ayubandha hone se saMsAra meM janma-maraNa karanA par3atA hai; isalie jinendra paramAtmA kahate haiM ki hamezA apane zuddhAtma svarUpa kA smaraNa rakhanA cAhie / Ayu sATha varSa hone para ATha apakarSaNa kAla kA vidhAna nimna prakAra se AyegA pahalA tribhAga dUsarA tribhAga tIsarA tribhAga cauthA tribhAga pAMcavA~ tribhAga chaThavA~ tribhAga 20 varSa zeSa rahane para 6 varSa 8 mAha zeSa rahane para 2 varSa 2 mAha 20 dina zeSa rahane para sAtavA~ tribhAga AThavA~ tribhAga 8 mAha 26 dina 16 ghaNTe zeSa rahane para 2 mAha 28 dina 21 ghaNTe 20 miniTa zeSa rahane para 29 dina 15 ghaNTe 6 miniTa 40 sekeNDa zeSa rahane para 9 dina 21 ghaNTe 2 miniTa 13 sekeNDa zeSa rahane para 3 dina 7 ghaNTe 44 sekeNDa zeSa rahane para / yadi AThoM tribhAga kAla meM Ayu karma na baMdhe to maraNa ke antarmuhUrta pahale avazya hI Ayu karma baMdhatA hai| eka tribhAga meM Ayu baMdha ho jAne para Age ke bhAgoM Ayu baMdha to vahI rahegA parantu sthiti kama yA adhika ho sakatI hai| meM Ayu karma mImAMsA - bhujyamAna (bhogI jAne vAlI) Ayu karma ke rajakaNa do prakAra ke
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 gAthA-5 zrI tribhaMgIsAra jI 10 hote haiM-nirUpakrama aura sopkrm| nirUpakrama - Ayu ke pramANa meM bhujyamAna Ayu meM se prati samaya samAna niSeka nirita hote haiM, isa prakAra kI Ayu nirUpakrama hai arthAt apavartana rahita hai| sopakrama- jisa Ayukarma ke bhogane meM pahale to samaya-samaya meM samAna niSeka nirjarita hote haiM kintu usake antima (samaya) bhAga meM bahuta se niSeka eka sAtha nirita ho jAyeM isa prakAra kI Ayu sopakrama kahalAtI hai| Ayukarma ke bandha meM aisI vicitratA hai ki jisake nirUpakrama Ayu kA udaya ho usake samaya-samaya para samAna nirjarA hotI hai isalie vaha udaya kahalAtA hai| sopakrama Ayu vAle ke pahale amuka samaya to uparyukta prakAra se hI nirjarA hotI hai taba use udaya kahate haiM; paraMtu antimama samaya antarmuharta meM sabhI niSeka eka sAtha nirjarita hote haiM isalie use udIraNA kahate haiN| vAstava meM kisI kI Ayu bar3hatI yA ghaTatI nahIM hai parantu nirUpakrama Ayu kA sopakrama Ayu se antara batAne ke lie sopakrama Ayu vAle jIva kI akAlamRtyu huI, aisA vyavahAra meM kahA jAtA hai| sopakrama kadalIghAta arthAt vartamAna ke lie apavartana hone vAlI Ayu vAle ke bAhya meM viSa, vedanA, raktakSaya ,bhaya, zastrAghAta, zvAsAvarodha, agni, jala, sarpa, ajIrNa bhojana, vajrapAta, sUlI, hiMsaka jIva, tIvra bhUkha yA pyAsa Adi nimitta hote haiN| Ayu kA ghAta do prakAra se hotA hai-apavartana aura kdliighaat| apavartana ghAta - badhyamAna Ayu kA ghaTanA, jaise- kisI manuSya ne apane zubha pariNAmoM se adhika samaya kI deva Ayu bAMdha lI, isake pazcAt usI bhava meM saMkleza pariNAma se usa Ayu kI sthiti kA ghAta kiyA, to kama samaya kI deva Ayu milI; athavA rAjA zreNika ne sAtaveM naraka kI Ayu kA bandha kiyA thA usa bhava meM bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa meM pariNAmoM kI vizuddhi se vaha pahale naraka kI Ayu raha gaI ,yaha AyubaMdha jIva ghAtAyuSka apavartana ghAta kahalAtA hai| kadalIghAta-bhujyamAna (bhogane meM Ane vAlI) Ayu kA ghaTanA kadalIghAta hai jaise akAla mRtyu Adi / deva aura naraka Ayu meM kadalIghAta nahIM hotaa| sabhI karmoM kA rAjA mohanIya karma hai, isakI sattA ke AdhAra para hI samasta karmoM kA pariNamana hotA hai; parantu jIva ko saMsAra meM rokane vAlA pramukha Ayukarma hai| tIrthaMkaroM ko bhI eka samaya pUrva mokSa nahIM jAne detA / Ayukarma jIva ke AMtarika pariNAma lezyA se baMdhatA hai| prazna-hameM yaha kaise patA lagegA ki hamArI Ayu kitanI hai aura Ayubandha kA tribhAga kaba AyegA? samAdhAna - yaha avadhijJAnI yA kevalajJAnI ke jJAna kA viSaya hai| isakA jIva ko na to patA lagatA hai aura na hI lagAnA caahie| yadi dRSTi kA parivartana huA hai, mukti kI bhAvanA hai to karmAsava kA nirodha karanA cAhie aura hamezA svastha sAvadhAna apane meM lIna rahanA caahie| AyubaMdha to saMsAra kA hI kAraNa hai| prazna -Ayubandha se bacane ke lie kyA kareM? samAdhAna- isake samAdhAna meM zrI guru tAraNa svAmI Age kI gAthA kahate haiM gAthA-5 tribhaMgI pravesaM proktaM,samayAdi tritiya stitaM / bhavyAtmA ciMtanaM bhAvaM, suddhAtmA suddhaM paraM / anvayArtha-(tribhaMgI pravesaM proktaM )tribhaMgI dvArA Ayubandha kA svarUpa kahA gayA hai (samayAdi tritiya stitaM ) samayAdi kA artha donoM pakSa se hai, usa samaya ke tribhAga meM sthita rahanA, Ayubandha kA kAraNa hai aura apane AtmasvarUpa ke samyagdarzana, jJAna, cAritra meM sthita rahanA, Ayubandha se mukta honA hai (bhavyAtmA ciMtanaM bhAvaM)bhavya jIva ko isa bAta kA svayaM vicAra karanA cAhie (suddhAtmA suddhaM paraM) apanA zuddhAtma svarUpa to parama zuddha hai| vizeSArtha- zubhabhAva aura azubhabhAva donoM kaSAya haiM, jinase karmabandha hotA hai isalie yaha saMsAra ke hI kAraNa haiM, zubha bhAva bar3hate-bar3hate usase zuddha bhAva nahIM ho sktaa| zuddha ke abheda Alambana pUrvaka arthAt "maiM dhruva tatva zuddhAtmA hU~ parama pAriNAmika mAtra parama zuddha cetana sattA huuN|" isa sthiti meM rahane para saba karmAsava Ayubandha Adi se bacA jA sakatA hai| jitane aMza meM zuddhatA pragaTa hotI hai utane aMza meM dharma hai, yahI mukti mArga hai| zubha-azubha bhAva se karmAsava,karmabandha hotA hai, aisA vicAra bhavya jIva ko karanA cAhie aura karmAsava ke kAraNoM se bacakara apane zuddhAtmA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zrI tribhaMgIsAra jI ke parama zuddha svabhAva meM rahanA cAhie, isI se karmAsava, Ayubandha se bacA jA sakatA hai| Amava bandha meM vizeSatA kA kAraNa-tIvrabhAva, maMdabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, adhikaraNa vizeSa aura vIrya vizeSa se karmAsrava meM vizeSatA, hInAdhikatA hotI hai| Ayukarma ke atirikta anya sAtakarmoM kA Asava prati samaya huA karatA hai| karmAsava se bacane kA upAya- sva zuddhAtmA ke parama zuddha svabhAva meM rahanA,samyakdarzana, samyakjJAna ,samyakcAritra meM rata rahanA hI karmAsrava se bacane kA upAya hai| prazna -yaha karmAsava kaise hotA hai ? samAdhAna-isa prazna ke samAdhAna meM zrIguru Age kI gAthA kahate haiM108 jIvAdhikaraNa gAthA-6 tribhaMgI pravesaM proktaM, bhAvaM saya aThottaraM / mithyAta maya sampUna, rAgAdi mala pUritaM / / anvayArtha-(tribhaMgI pravesaM proktaM) karmAsrava kI tribhaMgI praveza kahate haiM (bhAvaM saya aThottaraM) eka sau ATha bhAva jIvAdhikaraNa se karmAsava hotA hai (mithyAta maya sampUna) mithyAtva se paripUrNa aura (rAgAdi mala pUritaM) rAgAdi mala se bhare hue hone se tIvra karmabandha hotA hai| vizeSArtha-AtmA meM jo karmAsava hotA hai, usameM do prakAra kA nimitta hotA hai| eka jIva nimitta aura dUsarA ajIva nimitta / jIva-ajIva kA paryAyI nimitta-naimittika sambaMdha hotA hai| jIva-ajIva kA sAmAnya adhikaraNa (nimitta) nahIM kintu jIvaajIva ke vizeSa (paryAya) adhikaraNa hote haiN| 1. jIvAdhikaraNa Asava-samarambha- samArambha-Arambha, mana-vacana-kAya, kRta kArita-anumodanA tathA cAra kaSAya krodha-mAna- mAyA -lobha kI vizeSatA se 3xax 3x108 bheda rUpa haiN| samarambhAdi tIna bheda haiN| pratyeka meM mana-vacana-kAya yaha tIna bheda lagAne se nau bheda hue| ina pratyeka bheda meM kRta-kArita-anumodanA tIna bheda lagAne se 27 gAthA-6 bheda hae aura ina pratyeka meM krodha-mAna-mAyA-lobha yaha cAra bheda lagAne se 108 bheda hote haiN| yaha saba bheda jIvAdhikaraNa Asrava haiN| ____ ananta saMsAra kA kAraNa hone se mithyAtva ko ananta kahA jAtA hai| usake sAtha jisa kaSAya kA bandha hotA hai use anantAnubaMdhI kaSAya kahate haiN| kaSAya ke cAra bheda hote haiM-anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna, saMjvalana / anaMtAnubaMdhI kaSAya-jisa kaSAya se jIva, svarUpAcaraNa cAritra pragaTa na kara sake use anantAnubaMdhI kaSAya kahate haiN| apratyAkhyAna kaSAya-jisa kaSAya se jIva ekadeza rUpa saMyama (samyagdRSTi zrAvaka ke vrata) kiMcit mAtra bhI dhAraNa na kara sake use apratyAkhyAna kaSAya kahate haiN| pratyAkhyAna kaSAya-jisa kaSAya se jIva samyagdarzana pUrvaka sakala saMyama ko grahaNa na kara sake use pratyAkhyAna kaSAya kahate haiN| saMjvalana kaSAya-jisa kaSAya se jIva kA saMyama to banA rahe parantu zuddha svabhAva meM, zuddhopayoga meM pUrNarUpa se lIna na ho sake use saMjvalana kaSAya kahate haiN| samarambha-kisI bhI vikArI kArya ke karane ke saMkalpa karane ko samarambha kahA jAtA hai| saMkalpa do taraha kA hotA hai- 1. mithyAtva rUpa saMkalpa 2. asthiratA rUpa saMkalpa samArambha-ukta nirNaya (saMkalpa) ke anusAra sAdhana milAne ke bhAva ko samArambha kahA jAtA Arambha-usa kArya ke prArambha karane ko Arambha kahate haiN| kRta-svayaM karane ke bhAva ko kRta kahate haiN| kArita-dUsare se karAne ke bhAva ko kArita kahate haiN| anumodanA-jo dUsare kareM use bhalA samajhanA hI anumodanA karanA hai| mithyAtva rAgAdi bhAva sahita 108 prakAra se karmoM kA Asrava hotA hai| yaha saMsAra vardhaka ghora pApa bandha kA kAraNa hai / jIva kA ajJAna mithyAtva hI karmAsava kA mUla kAraNa hai jisase vaha anAdi se saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai| prazna -jIva kA ajJAna mithyAtva karmAsava kA kAraNa hai to karmAsava ke nirodha kA upAya kyA hai? samAdhAna-isake samAdhAna meM zrI guru tAraNa svAmI Age kI gAthA kahate haiM
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 15 gAthA-8 zrI tribhaMgIsAra jI samyagdarzana kI bhAvanA Asrava nirodhaka hai| gAthA-7 tribhaMgI nirodhanaM kritvA, saMmikta suddha bhaavnaa| bhavyAtmA cetanA rUpaM, saMmik darsanamuttamaM // anvayArtha- (tribhaMgI nirodhanaM kritvA) karmAsava kI tribhaMgI kA nirodha karane ke lie (saMmikta suddha bhAvanA ) zuddha samyagdarzana kI bhAvanA karanA cAhie (bhavyAtmA cetanA rUpaM) bhavyajIva ko apane caitanya svarUpa kI anubhUti honA (saMmik darsanamuttamaM) yahI uttama yA nizcaya samyagdarzana hai jisase karmAsrava kA nirodha hotA hai| vizeSArtha- mithyAdarzana sahita sabhI bhAva saMsAra ke kAraNa karmabandha ke kAraka haiM, isalie mithyAtva sahita sarva bhAvoM kA nirodha karake samyagdarzana kI bhAvanA karanA caahie| jahA~ nija zuddhAtmA kA anubhava huA vahI nizcaya yA uttama samyagdarzana hai| samyagdarzana kA honA hI karmAsava ke nirodha kA mUla hai| puNya-pApa rahita nija zuddhAtmA, bhUtArtha jJAyaka svabhAva kI antardRSTi hone para svAnubhUti pragaTa hotI hai, yahI samyagdarzana aura samyagjJAna hai / AtmA ko cetanA guNamaya batalAyA hai kyoMki jJAna kI paryAya kA aMza pragaTa hai ata: cetanA guNamaya trikAla hai / AnaMda kA aMza to taba pragaTa ho jaba svabhAva kA Azraya ho, parantu cetanA kI vartamAna paryAya to ajJAnI kA bhI vikasita aMza hai| antara dRSTi DAlate hI cetanA svabhAva, ananta aparimita svabhAva dikhatA hai yahI samyagdarzana, karmAsava kA nirodhaka hai| ___ sva- para kA zraddhAna hone para apane ko para se bhinna jAne to svayaM ke Azraya se saMvara-nirjarArUpa samyagdarzana-jJAna-cAritra kA udaya hotA hai tathA para dravyoM ko apane se bhinna rUpa zraddhAna hone para, para ke lakSya se hone vAle puNya- pApa va Asava baMdha ko chor3ane kA zraddhAna hotA hai| svayaM ko para se bhinna jAnane para nija hitArthapravartana hotA hai tathA para ko apane se bhinna jAnane para unake prati udAsInatA hotI hai aura rAgAdika chor3ane kA zraddhAna jJAna hotA hai| isa prakAra sAmAnya rUpa se jIva-ajIva donoM kA svarUpa jAnakara sva kI anubhUti se mokSa kI prApti hotI hai| akhaNDa dravya dhruva svabhAva aura paryAya donoM kA jJAna rahate hue bhI akhaDadhuva svabhAva kI ora lakSya rakhanA, upayoga kA pravAha akhaNDa dravya kI ora le jAnA antara meM samabhAva ko pragaTa karatA hai| svAzraya bArAbaMdha kA abhAva karate hue jo nirmala paryAya pragaTa ho use dharma yA mokSamArga kahate haiN| ____anAdi-anaMta nija zuddha caitanya svarUpa hai, aisA sva-sammukha ArAdhana karanA hI karmAsrava ke nirodha kA saccA upAya hai| prazna-itanA saba jAnate hue bhI karmAsava kyoM hotA hai? samAdhAna-isake samAdhAna meM prathama adhyAya meM 36 tribhaMga dvArA karmAsrava ke kAraNa batAye haiM jinameM jur3ane para, una bhAvoM meM bahane para karmAsava hotA hai| prathama adhyAya tribhaMgI pravesa bhAva 1. subha, asubha, misa:tIna bhAva gAthA-8 suhasya bhAvanaM kritvA, asuhaM bhAva tisttte| misra bhAvaMca mithyAtvaM, tribhaMgI dala saMjuttaM // annapArtha-(suhasya bhAvanaM kritvA) zubha kI bhAvanA karane se zubha bhAva puNya bandha hotA hai (asuhaM bhAva tisTate) azubha bhAva meM Thaharane se azubha bhAva pApa bandha hotA hai (misra bhAvaM ca mithyAtvaM) mithyAtva va samyaktva se milA huA mizra bhAva hotA hai (tribhaMgI dala saMjuttaM) aise tIna prakAra ke bhAva kAsava ke kAraNa haiN| vizeSArtha-zubha-azubha aura mizra yaha tIna bhAva karmAsrava ke kAraNa haiM / ina bhAvoM dvArA AtmapradezoM kA sakampa honA hI Asava hai| yoga (AtmapradezoM ke parispaMdana ) meM zubha yA azubha aisA bheda nahIM hai; kintu AcaraNa rUpa upayoga meM (cAritra guNa kI paryAya meM ) zubhopayoga aura azubhopayoga aisA bheda hotA hai| samyaktva pUrvaka jo maMda kaSAya rUpa bhAva hote haiM unako zubha bhAva kahate haiM, ve zuddhAtmA kI bhAvanA sahita haiM, zuddha svarUpa meM ruci rUpa haiM, vebhAva yadyapi puNya baMdha ke kAraka haiM tathApi mokSamArga meM sAdhaka na hokara bAdhaka haiN| mithyAdRSTi ke bhI mandakaSAya rUpa zubha bhAva hote haiM ve ina zubha bhAvoM se itanA puNya bAMdhate haiM ki dravyaliMgI muni nava graiveyaka taka jAkara ahamindra ho jAte haiM tathApi vaha puna: sAdhAraNa manuSya hokara bhava bhramaNakArI bhAvoM meM pha~sa jAte haiM isalie vaha vAstava meM azubha bhAva hI haiN|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-9 zrI tribhaMgIsAra jI mithyAdRSTi pApAnubaMdhI puNyakarma bAMdhatA hai jo paramparA se pApa kA kAraNa hai| sarAga samyagdRSTi puNyAnubaMdhI puNya karma bAMdhatA hai jo ki paramparA se puNya baMdhI hone ke kAraNa mokSa meM sahakArI hai| ___ mithyAtva karma ke udaya sahita jitane bhAva haiM ve saba vAstava meM azubha haiN| sarAga samyakdRSTi ke bhI nicalI zreNI meM kabhI azubha lezyA se pApa karma kA baMdha hotA hai, azubhopayoga ho jAtA hai| tIvra kaSAya kI apekSA azubha hai parantu samyaktva sahita hone se zubha tIsarA mizrabhAva, mizraguNasthAna meM hotA hai jahA~ samyaktva mithyAtva mizra mohanIya karma kA udaya hotA hai, jo antarmuharta se adhika nahIM ThaharatA hai; phira vaha jIva ina bhAvoM se yA to mithyAtva meM AtA hai yA phira samyaktva meM calA jAtA hai| mithyAtva va sAsAdana guNasthAna ke sarva bhAva mithyAtva va anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya sahita hone se azubhabhAva haiN| tIsare mizra guNasthAna ke bhAva mizra haiM, cauthe avirata guNasthAna se lekara dasaveM sUkSma lobha guNasthAna taka zubha bhAvoM kA sadbhAva hai jinase karmoM kA Asava, baMdha hotA hai| isa prakAra zubhabhAva, azubhabhAva, mizrabhAva ina tInoM se karmAsava hotA hai| karmoM ke Asava va baMdha meM yoga va moha kAraNa haiN| zuddhabhAva se karmAsava nahIM hotA hai| samyagdarzana,jJAna,cAritra ratnatraya dharma, Asava va pandha ke kAraNa nahIM hai| yaha bhAva to saMvara nirjarA ke hI kAraNa hai; ataeva ratnatraya dharma kI bhAvanA karake rAga-deSa,moha kA tyAga karanA caahie| prazna -yaha zubha-azubha misabhAva se karmAsava, samyagdRSTi kI apekSA se hai yA miyAdRSTi kI apekSA se hai? samAdhAna- karma siddhAnta meM samyagdRSTi-mithyAdRSTi kI apekSA nahIM hotii| jahA~ yoga aura kaSAya rUpa pravartana hogA vahA~ karmAsava aura bandha hogaa| mithyAdRSTi ko to nirantara hI karmabandha hotA hai| samyagdRSTi ko bhI cauthe guNasthAna se dasaveM guNasthAna taka bhUmikA pAtratAnusAra karmAsava bandha hotA hai ata: use bhI sAvadhAna rahanA caahie| ____sAra rUpa se jaba taka karmoM kA Asava-bandha hogA taba taka jIva ko saMsAra meM janma-maraNa karanA par3egA, vaha samyagdRSTi ho yA mithyAdRSTi ho| isalie bhavya jIvoM ko isa tathya ko jAna samajhakara zubha-azubha-mizra bhAvoM se bacakara apane zuddha svabhAva kI sAdhanA karanA caahie| 2. mana,vacana,kAya: tIna bhAva gAthA-9 manasya ciMtanaM kritvA, vacana viparIta ucyte| karmanaM krita mithyAtvaM, tribhaMgI dala smRtaM // anvayArtha- (manasya ciMtanaM kritvA) mana se viparIta ciMtana karanA (vacanaM viparIta ucyate) vANI se viparIta vacana bolanA (karmanaM krita mithyAtvaM) mithyAtva sambandhI AcaraNa kAya se karanA (tribhaMgI dala smRta)yaha tIna mana,vacana, kAya kA tribhaMgI dala kAsava kA kAraNa hai| vizeSArtha- karma vargaNAoM ke Asava kA mUla kAraNa yoga hai| yoga ke do bheda haiM - bhAvayoga aura drvyyog| AtmA kI eka svAbhAvika zakti parispaMdana rUpa yoga jo karma evaM nokarma pudgala vargaNAoM ko AkarSita karatI hai, usako bhAvayoga kahate haiN| yaha bhAvayoga vIryAntarAya karma ke kSayopazama evaM zarIra nAmakarma ke udaya se kAma karatA hai| AtmA ke pradezoM kA parispaMdana yA hilanA, dravya yoga hai| mana,vacana, kAya kA halana-calana, AtmA ke pradeza parispaMdana kA nimitta kAraNa hai| jisa samaya mana,vacana,kAya ke dvArA kucha kArya hotA hai usI samaya AtmA ke pradeza sakampa hote haiM tathA usI samaya pudgala karma vargaNAe~ Asavita hotI hai jisase karmabandha ho jAtA hai| yadi kaSAya bhAva hotA hai to sAMparAyika Asrava hotA hai tathA sthiti anubhAga bandha ho jAtA hai| kaSAya sahita yoga ko hI lezyA kahate haiN| mana,vacana,kAya tInoM se eka sAtha kArya nahIM hote| eka samaya meM eka yoga kArya karatA hai| yogoM kA palaTanA bhI zIghra ho jAtA hai| ina tInoM yogoM ke 15 bheda haiM : cAra manoyoga, cAra vacana yoga, sAta kAya yog| satya, asatya, ubhaya, anubhaya-cAra manoyoga haiN| satya, asatya, ubhaya, anubhaya-cAra vcnyoghaiN| audArika kAya, audArika mizra kAya, vaikriyaka kAya, vaikriyaka mizra kAya, AhAraka kAya, AhAraka mizra kAya aura kArmANa kAya-yaha sAta kAya yoga haiN| yadyapi bhAva yoga eka hI prakAra kA hai tathApi nimitta kI apekSA se usake 15bheda hote haiN| jaba yoga mana kI ora jhukatA hai taba usameM mana nimitta hone se yoga aura mana kA nimitta-naimittika saMbaMdha darzana ke lie usa yoga ko manoyoga kahA jAtA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-10 zubha hoM to puNya baMdha kAraka haiM tathApi anantAnubaMdhI kaSAya ke abhAva meM saMsAravarddhaka nahIM haiN| prayojana yaha hai ki mithyAtva ko ugalakara pheMka denA caahie| samyaktvapUrvaka bhI mana, vacana,kAya kA pravartana jahA~ taka hogA vahA~ taka karmAsava hogA; ataeva inakA nirodha karake tIna gupti pAlakara apane zuddhAtmA kI guphA meM baiThakara svAnubhava karanA yogya hai / vItarAgatA jitanI adhika hogI Asrava utanA kama hogaa| jo mana, vacana, kAya ko rokakara AtmajJAna dene vAle zuddha nizcayanaya kA Alambana lekara svasvarUpa meM ekAgra ho jAte haiM, ve niraMtara rAgAdi bhAvoM se rahita hote hue bandha rahita zuddha samayasAra (zuddhAtmA) kA anubhava karate haiM zrI tribhaMgIsAra jI 18 isI prakAra jaba vacana kI ora jhukAva hotA hai taba vacana yoga kahA jAtA hai aura jaba kAya kI ora jhukAva ho taba kAya yoga kahA jAtA hai| satya ko mana se vicAranA va satya hI kahanA, satya mana va vacana haiN| asatya hI vicAranA va asatya hI kahanA, asatya mana va vacana haiN| satya va asatya mizrita ko vicAranA va kahanA, ubhaya mana va vacana haiN| jisa bAta ko satya yA asatya kucha bhI nahIM kahA jA sakatA, vaha anubhaya mana va vacana haiN| jaise-" usane kyA kahA thA ?" manuSya aura tiryaMca ko paryApta dazA meM audArika va aparyApta dazA meM audArika kAya yoga hotA hai| kArmANa va audArika ke mizra ko audArika mizra kahate haiN| deva aura nArakI ko paryApta dazA meM vaikriyaka va aparyApta dazA meM vaikriyaka mizra kAya yoga hotA hai / AhAraka samudghAta ke samaya chaThaveM guNasthAnavartI muni ke AhAraka zarIra jaba banatA hai taba paryApta dazA meM AhAraka kAyayoga va aparyApta dazA meM AhAraka mizra kAya yoga hotA hai| audArika ke sAtha AhAraka mizra hotA hai| vigrahagati meM evaM kevalI samudghAta meM prataradvaya va loka pUrNa meM kArmANa yoga hotA hai, jaba taka yaha jIva caudahaveM guNasthAna meM na pahu~ce arthAt siddha gati ke nikaTa na pahu~ce taba taka hara eka jAgrata va supta dazA meM koI na koI yoga hotA hai jisase karma yA nokarma kA Asrava huA karatA hai / vigraha gati meM kevala kArmANa va taijasa vargaNAoM kA hI grahaNa hotA hai| ekendriya ko kevala kAya yoga hotA hai| do indriya se asainI paMcendriya taka kAya aura vacana yoga hotA hai| sainI paMcendriyoM ke kAya,vacana,mana tInoM yoga hote haiN| janma lene para eka antarmuharta taka jIva aparyApta rahatA hai, zarIra paryApti pUrNa karane para paryApta ho jAtA hai| ___ hameM yaha nizcaya karanA cAhie ki mana, vacana, kAya kA halana- calana karmoM ke Asava va bandha kA mUla kAraNa hai| maMda kaSAya sahita mana,vacana ,kAya kA pariNamana, zubha yoga kahalAtA hai tathA tIvra kaSAya sahita mana,vacana,kAya kA pariNamana azubha yoga kahalAtA hai| mithyAtva sahita mana, vacana, kAya kI sabhI zubha-azubha kriyAeM viparIta haiM, saMsAravarddhaka haiN| samyaktva sahita mana, vacana, kAya kI kriyA yadi azubha hoM to pApa aura prazna -jaba AtmA niraMjana, nirvikAra, zuddha mamala svabhAvI hai to ina bhAvoM aura karmoM se kyA sambandha hai ? samAdhAna - anAdi se moha yukta hone se upayoga (jIva) ke anAdi se lekara tIna pariNAma haiM, ve mithyAtva, ajJAna aura avirati bhAva haiM, aisA jAnanA caahie| anAdi se yaha tIna prakAra ke pariNAma vikAra hone se, AtmA kA upayoga yadyapi zuddhanaya se zuddha niraMjana ekabhAva hai tathApi tIna prakAra kA hotA huA vaha upayoga jisa vikArI bhAva ko svayaM karatA hai usa bhAva kA vaha kartA hotA hai| usake kartA hone para pudgala dravya apane Apa karma rUpa pariNamita hotA hai| jo para ko apane rUpa karatA hai aura apane ko para rUpa karatA hai vaha ajJAna maya jIva karmoM kA kartA hotA hai| jaba AtmA rAga-dveSa, sukha-duHkhAdi avasthA ko jJAna se bhinna jAnatA hai arthAt zIta USNatA pudgala kI avasthA hai usI prakAra rAga-dveSAdi bhI pudgala kI avasthA hai, taba vaha apane ko jJAtA aura rAgAdi rUpa ko pudgala jAnatA hai| aisA hone para rAgAdi kA kartA AtmA nahIM hotA, vaha to jJAtA hI rahatA hai| 3. krita, kArita, anumati : tIna bhAva gAthA-10 kritaM asuddha karmasya, kAritaM tasya ucyte| anumati tasya utpAdyaMte, tribhaMgI dala ucyte||
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-11,12 zrI tribhaMgIsAra jI 20 anvayArtha-(kritaM asuddha karmasya) azuddha arthAt zubhAzubha karma ko karanA (kAritaM tasya ucyate) azuddha kArya ko dUsare se karAnA kArita hai (anumati tasya utpAdyaMte) azuddha kArya meM sammati denA yA sarAhanA karanA anumodanA hai (tribhaMgI dala ucyate) isako Asrava kA tribhaMgI samUha kahA jAtA hai| vizeSArtha-zuddhopayoga meM ramaNa karanA hI AtmA kA svahita hai, saMvara kA kAraNa hai| isake viparIta azuddhopayoga hai, cAhe zubha ho yA azubha ho isI se karmAsrava bandha hotA hai| krodha, mAna, mAyA, lobha ke vazIbhUta hokara yaha jIva bahuta sAre kAryoM ko svayaM karatA hai, dUsaroM se karavAtA hai tathA dUsaroM ke dvArA kie gae kAryoM kI prazaMsA karate hue sammati detA hai| tInoM prakAra se karmoM kA Azrava hotA hai| yaha nahIM samajhanA cAhie ki koI kArya svayaM karane se adhika bandha hogA aura karavAne va anumodanA karane se kama bandha hogA, aisA koI niyama nahIM hai| kRta,kArita,anumodanA meM jahA~ kaSAya bhAva adhika hogA vahA~ adhika Asrava tathA kaSAya bhAva kama hone para kama Amrava hogA ata: kaSAya kI tIvratA, maMdatA para karmAsrava kI tIvratA maMdatA nirbhara hai| ___eka rAjA svayaM rAjamahala meM baiThakara yuddha kI AjJA detA hai| rAjA svayaM yuddha nahIM karatA kintu usakI AjJA se hI yuddha ho rahA hai isalie vaha yuddha karane vAloM se adhika pApa kA bandha kregaa| dUsarI taraphayuddha karane vAle yadi yaha bhAva rakheM ki hamArI svayaM kI icchA isa yuddha ko karane kI nahIM thI kintu rAjAjJA kA pAlana karanA par3a rahA hai, to karane vAle yoddhAoM ko rAjA kI apekSA kama bandha hogaa| tIsarI tarapha eka sAdhAraNa manuSya isa yuddha kI bAta sunakara bar3A hI raMjAyamAna hotA hai to yuddha karAne vAle rAjA va yuddha karane vAle sainikoM se jyAdA kaSAya kI tIvratA hone ke kAraNa vaha adhika pApa kA bandha kregaa| __hiMsA karane vAlA, karAne vAlA aura sammati dene vAlA tInoM hiMsaka haiN| yadi tInoM kI kaSAya samAna hogI to samAna bandha va kama yA adhika hogI to kama yA adhika bandha hogA; isalie azubha kAryoM ko na to karanA cAhie, na karavAnA cAhie aura na hI unakI sarAhanA karanA caahie| isI prakAra zubha kAryoM ko na to karanA cAhie,na karavAnA cAhie aura na hI unakI anumodanA karanA cAhie taba hI karmAsrava se bacA jA sakatA hai| jahA~ kRta, kArita va anumati kA koI vikalpa nahIM hai kevala nirvikalpa svAnubhava hai vahA~ Asava kA abhAva hai, athavA guNasthAna apekSA alpabandha hai| "maiMkRta, kArita, anumodanA se mana-vacana-kAya kedvArA sampAdita bhUta bhaviSya-vartamAna sambandhI sarva karmoM ko tyAga kara arthAt sabase nAtA tor3akara karma karane ke vikalpa se rahita parama zuddha caitanya svabhAva kA Alambana letA hU~"yahI jJAnI kA karttavya hai| prazna -zubha-azubha donoM karmoM kA kRta-kArita-anumati se tyAga kA abhiprAya kyA hai ? azubha to heya hai paraMtu zubha to karanA cAhie? samAdhAna - hiMsAdi azubha karma pApAsava haiM, ahiMsAdi zubha karma puNyAsava haiM kintu donoM hI Asava hone se bandha ke kAraNa haiM, ata: unameM upAdeyatva mAnanA hI mithyAdarzana hai| yaha ajJAnamaya adhyAvasAna hI bandha kA kAraNa hai ki maiM kisI ko jilAtA hU~, sukhI karatA hU~ aise zubha ahaMkAra se bharA huA vaha zubha adhyavasAya hai aura maiM mAratA hU~, du:khI karatA hU~ aise azubha ahaMkAra se bharA huA vaha azubha adhyavasAya hai| ahaMkAra rUpa mithyAbhAva donoM meM hai ata: yaha nahIM mAnanA cAhie ki puNya kA kAraNa dUsarA hai aura pApa kA kAraNa koI anya hai| ajJAna maya adhyAvasAna hI donoM kA kAraNa hai isalie donoM heya haiN| adhyAvasAna ke niSedha ke lie bAhya vastu kriyA Adi kA niSedha kiyA jAtA hai| adhyAvasAna ko bAhya vastu AzrayabhUta hai kyoMki bAhyavastu kA Azraya kiye binA adhyAvasAna utpanna nahIM hotaa| adhyAvasAna hI karmabandha kA kAraNa hai, ajJAna dazA meM jIva para padArthoM kA Azraya karake nirantara karmoM kA Asrava bandha karatA rahatA hai| svAzraya hI karmabandha se chUTane kA upAya hai| ..kumati, kusuti, kuavadhi: tIna bhAva gAthA-11-12 kunyAnaM trividhi proktaM, jihavA agrena tisttte| chAyA tri uvaMkAraM, mithyA disTi tatparA // kumatiM kritvA mithyAtvaM, kuzrutaM tasya psyte| kuavadhi tasya disTaMte, mithyA mAyA vimohitaM // annavArya-(kunyAnaM trividhi proktaM ) kujJAna tIna prakAra kA kahA gayA hai (jihvA agrena
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 23 zrI tribhaMgIsAra jI tisTate) jo jihvA ke agrabhAga para ThaharA rahatA hai arthAt mAtra carcA rUpa UparI jJAna hotA hai usameM apane svarUpa kI bhAvabhAsanA yA vastu svarUpa kA jJAna nahIM hotA hai| (chAyAtri ubaMkAra) jJAna AtmA kA guNa hai, yaha tInoM kujJAna usake chAyA rUpa AvaraNa haiM (mithyA disTi tatparA) jo mithyAdRSTi meM hI samAye rahate haiN| (kumatiM kritvA mithyAtvaM) pahalA kujJAna mithyAtva sahita kumati jJAna hai (kuzrutaM tasya pasyate ) vahA~ kuzruta jJAna bhI dekhA jAtA hai arthAt kumati ke sAtha kuzruta jJAna hotA hai (kuavadhi tasya disTaMte) mithyAdRSTi ke hI kuavadhijJAna dekhA jAtA hai (mithyA mAyA vimohitaM) yaha tInoM jJAna mithyAtva bhAva aura mAyAcAra se mohita haiN| vizeSArtha-pA~ca indriya aura mana ke dvArA apanI zaktike anusAra jo jJAna hotA hai use matijJAna kahate haiN| matijJAna ke dvArA jAne hue padArthoM ko vizeSa rUpa se jAnanA vaha zrutajJAna gAthA-11,12 samyagdRSTi kA suavadhi jJAna kahalAtA hai| kAraNa yahI hai ki mithyAdRSTi ke jJAna kA phala viparIta hotA hai| ina tInoM kujJAnoM ke hote hue mithyAtva va anantAnubaMdhI kaSAyoM ke udaya ke kAraNa isa jIva ko karmoM kA Asava vizeSa hotA hai| jJAna to AtmA ke guNa kA vikAsa hai isalie vaha bandha kA kAraNa nahIM hai; kintu jJAna ke sAtha mithyAtva moha kA mizraNa usI taraha hai jaise nirmala jala ke sAtha viSa milA diyA jaae| mati aura zrutajJAna meM saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya, yaha tIna doSa haiN| avadhijJAna meM saMzaya nahIM hotA kintu anadhyavasAya athavA viparyaya donoM doSa hote haiM, isalie inako kumati, kuavadhi jJAna kahate haiN| __ mithyAdRSTi jIva sat-asat ke bIca kA bheda (viveka) nahIM jAnatA; isase siddha huA ki pratyeka jIva ko pahale sat kyA hai ? asat kyA hai isakA yathArtha jJAna prApta karake mithyAjJAna ko dUra karanA caahie| viparyaya-viparItatA tIna prakAra kI hotI hai-1. kAraNa viparItatA, 2. svarUpa viparItatA, 3. bhedAbheda viparItatA 1.kAraNa viparItatA - mUla kAraNa ko na pahicAnakara anyathA kAraNa ko mAnanA / 2. svarUpa viparItatA-mUla vastubhUta svarUpa ko na pahicAnakara anyathA svarUpa ko maannaa| 3. bhedAbheda viparItatA-jise jAnatA hai, use yaha isase bhinna hai aura isase abhinna hai, aisI yathArtha pahicAna na karake anyathA bhinnatva-abhinnatva ko mAnanA hI bhedAbheda viparItatA jo dravya-kSetra-kAla aura bhAva kI maryAdA sahita indriya yA mana ke nimitta binA rUpI padArthoM ko pratyakSa jAnatA hai use avadhijJAna kahate haiN| jJAna,AtmA kA vizeSa guNa hai kintu mithyAtva sahita hone se yaha kumati, ku zruta aura kuavadhi jJAna kahA jAtA hai| mithyAdRSTi kA mUla abhiprAya saMsAra vAsanA hai usake anubhava meM AtmAnanda rasa kA svAda nahIM hai, vaha saMsAra meM lipta hai ataeva matijJAna se padArthoM ko jAnakara iSTa padArthoM meM rAga va aniSTa padArthoM meM dveSa karatA hai| strI putrAdi dhana-dhAnya meM tanmaya rahatA hai, iSTa padArthoM ke lAbha ke lie nyAya-anyAya ko nahIM ginatA hai, para padArthoM meM ahaMkAra mamakAra rakhatA hai, jabaki samyagdRSTi kI ahaMbuddhi apane zuddha AtmA ke svarUpa meM hI hotI hai vaha kisI bhI para padArtha ko apanA nahIM mAnatA hai, bhItara se saccA vairAgI hotA hai| AtmAnubhava kI zakti mithyAdRSTi ko nahIM hotI isalie usakA sabhI mati zruta jJAna kumati tathA kuzruta jJAna kahA jAtA hai / yaha jJAna mAtra jivhA ke agrabhAga para ThaharatA hai arthAt mAtra carcA karatA hai| use apane AtmasvarUpa aura vastusvarUpa kA jJAna nahIM hotA hai| avadhijJAna nArakiyoM aura devoM ko janma se hotA hai| tiryaMca yA manuSyoM ko, kisI-kisI ko tapAdi ke dvArA ho jAtA hai| avadhijJAna se apane va dUsaroM ke pichale va agale janma kI bAtoM kA jJAna ho sakatA hai| mithyAdRSTi kA kuavadhi jJAna kahalAtA hai| vahIM ina viparItatAoM ko dUra karane kA upAya - 1. eka dravya usake guNa yA paryAya; dUsare dravya, usake guNa yA paryAya meM kucha bhI nahIM kara sakate / pratyeka dravya apane-apane kAraNa se apanI paryAya dhAraNa karatA hai| vikArI avasthA ke samaya para dravya nimitta rUpa arthAt upasthita to hotA hai kintu vaha kisI anya dravya meM kucha bhI nahIM kara sktaa| pratyeka dravya meM agurulaghutva nAmaka guNa hai isalie vaha dravya anya rUpa nahIM hotA, eka guNa dUsare rUpa nahIM hotA aura eka paryAya dusare rUpa nahIM hotii| eka dravya ke
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 24 guNa yA paryAya usa dravya se pRthak nahIM ho skte| isa prakAra jo apane kSetra meM alaga nahIM ho sakate aura para dravya meM nahIM jA sakate to ve usakA kyA kara sakate haiM? kucha bhI nhiiN| eka dravya, guNa yA paryAya dUsare dravya kI paryAya meM kAraNa nahIM hote isI prakAra ve dUsare kA kArya bhI nahIM krte| aisI akAraNa kAryatva zakti pratyeka dravya meM vidyamAna hai aisI samajha hone para kAraNa viparItatA dUra ho jAtI hai| 2. pratyeka dravya svatantra hai, jIvadravya cetanA guNa svarUpa hai| pudgala dravya sparza, rasa, gandha aura varNa svarUpa hai / maiM para kA kucha kara sakatA hU~ aura para merA kucha kara sakatA hai, tathA zubha vikalpa se lAbha hotA hai / jaba taka jIva aisI viparIta mAnyatA meM rahatA hai taba taka usakI ajJAna rUpa paryAya banI rahatI hai| jaba jIva yathArtha ko samajhatA hai yA sat ko samajhatA hai taba yathArtha mAnyatApUrvaka use saccA jJAna hotA hai| usake pariNAma svarUpa kramazaH zuddhatA bar3hakara sampUrNa vItarAgatA pragaTa hotI hai| anya cAra dravya - dharma, adharma, AkAza aura kAla arUpI haiM, unakI kabhI azuddha paryAya nahIM hotI / isa prakAra samajha lene para svarUpa viparItatA dUra ho jAtI hai / 3. para dravya, jar3akarma aura zarIra se jIva trikAla bhinna hai| jaba ve eka kSetrAvagAha saMbaMdha se rahate haiM taba bhI jIva ke sAtha eka nahIM ho skte| eka dravya ke dravya, kSetra, kAla, bhAva dUsare dravya meM nAsti rUpa haiM kyoMki dUsare dravya se vaha dravya cAroM prakAroM se bhinna hai pratyeka dravya svayaM apane guNa se abhinna hai kyoMki usase vaha dravya kabhI pRthak nahIM ho sakatA / isa prakAra samajha lene para bhedAbheda viparItatA dUra ho jAtI hai| ajJAnI jIva isa asat kSaNika bhAva ko apanA mAna rahA hai arthAt vaha asat ko sat mAna rahA hai / isa bheda ko jAna kara jo asat ko gauNa karake sat svarUpa para dRSTi dekara apane jJAyaka svabhAva kI ora unmukha hotA hai vaha mithyAjJAna ko dUra karake samyagjJAna pragaTa karatA hai / samyagjJAna pragaTa hone para hI kujJAna kA abhAva hotA hai tabhI karmAnava se bacA jA sakatA hai| 5. Arta, raudra, mizra : tIna bhAva gAthA - 13 Arta dhyAna rato bhAvaM, raudra dhyAna samaM jutaM / misrasya rAga mayaM mithyA, tribhaMgI narayaM pataM // gAthA-13 anvayArtha - (Arta dhyAna rato bhAvaM) ArtadhyAna meM lIna bhAva (raudra dhyAna samaM jutaM ) raudra dhyAna sahita bhAva meM jur3e rahanA (misrasya rAga mayaM mithyA) ArtadhyAna evaM raudra dhyAna donoM kA mizrita bhAva hai (tribhaMgI narayaM pataM) yaha tInoM bhAva naraka meM girAne vAle haiN| vizeSArtha - Arta, raudra, mizra yaha tIna bhAva bhI karmAsrava ke kAraNa haiN| mithyAtva sahita to yaha naraka le jAne vAle hote haiN| samyakdarzana sahita chaThaveM guNasthAna taka Arta dhyAna aura pA~cave guNasthAna taka raudra dhyAna hotA hai, vahA~ taka karmAsrava aura bandha hai jo saMsAra kA hI kAraNa hai| 25 prathama ArtadhyAna - jahA~ du:khita, Akulita, kSobhita, zokArta pariNAma hoM usako ArtadhyAna kahate haiN| bahuta samaya taka eka viSaya kI cintA, cintana karanA, usameM ekAgra honA hI dhyAna hai / yaha ArtadhyAna cAra kAraNoM se hotA hai ata: isake cAra bheda haiM : 1. iSTa viyogaja-mana ko priya strI, putra, mitra, bhojana vastra Adi kA viyoga ho jAne para unake saMyoga kI kAmanA karake ciMtA karate hue duHkhita honA / 2. aniSTa saMyogaja-mana ko apriya sthAna, vastra, bhojana, strI, putra, naukara, AbhUSaNa, zatru Adi kA saMyoga hone para usase chuTakArA pAne kI cintA meM dukhita honA / 3. pIr3A cintavana- vedanA janita rogoM ke hone para pIr3A ke kAraNa cintAtura honA / 4. nidAnaja - AgAmI bhogoM ke milane kI AzA tRSNA se Akula bhAva rakhanA / yaha cAroM ArtadhyAna mithyAdRSTi ke bhItara bahuta tIvra hote haiN| usase midhyAtvI jIva kabhI naraka Ayu bAMdha kara nArakI ho jAtA hai| yadi kaSAya kI tIvratA kama hotI hai to tiryaMca Ayu bAMdhakara tiryaMca ho jAtA hai / iSTa viyoga ArtadhyAna ke kAraNa dUsare svarga ke deva ekendriya tiryaMca va bArahaveM svarga taka ke deva paMcendriya tiryaMca ho jAte haiN| jJAnI ko vastu svarUpa vicAra kara karmoM ke udaya ko samajhakara santoSa rakhanA cAhie / cauthe-pA~caveM guNasthAna meM saMyoga ke kAraNa to yaha hote hI haiM, chaTaveM guNasthAna meM sAdhu ko bhI nidAna ke sivAya tIna ArtadhyAna kA sadbhAva rahatA hai / dUsarA raudra dhyAna- rUdra, krUra, duSTa Azaya se jahA~ cintA kisI eka duSTa abhiprAya meM pravarte usako raudra dhyAna kahate haiN| yaha dhyAna cAra kAraNoM kI apekSA se hotA hai isalie isake bhI cAra bheda haiM-hiMsAnaMdI, mRSAnandI, cauryAnandI, parigrahAnandI / 1. hiMsAnandI-hiMsA karane karAne meM va sammati dene meM Anandita honA / mithyAdRSTi jIva
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 zrI tribhaMgIsAra jI svArtha siddha karanA cAhatA hai isalie kRSNAdi tIna lezyA se para kI hAni karane kA duSTa vicAra karatA rahatA hai| 2. mRSAnandI-asatya bolakara, bulavAkara va sammati dekara prasanna honA, mithyAdRSTi mana,vacana,kAya kI kuTilatA pUrvaka apane svArtha ko sAdhya banA karake jhUTha kA jAla bichAkara para prANiyoM ko phA~sa letA hai aura apanI isa caturAI se bar3A prasanna hotA hai| 3.pauryAnandI-corI karake, corI karavAkara va sammati dekara Ananda mAnatA hai| mithyAdRSTi dhana kA lolupI vizvAsaghAta karatA hai| jisa taraha bane para kI sampatti ko hara lene meM saMtoSa mAnatA hai| 1.parigrahAnandI-parigraha bar3hAne meM, bar3havAne meM, tathA bar3hate hue parigraha ko dekhakara Ananda mAnatA hai| mithyAdRSTi dhanAdi parigraha kA tIvra mUrchAvAna hotA hai; ataeva parigraha saMgraha meM evaM parigraha kI rakSA meM itanA magna rahatA hai ki dharma, paropakAra, dAnAdi karma ko bhUlakara kevala parigraha kI vRddhi meM hI unmatta rahatA hai| isa prakAra cAra raudra dhyAna ko karane vAlA mithyAdRSTi tIvra azubha bhAvoM se naraka Ayu bAMdhakara naraka gati calA jAtA hai| mithyAtva kA abhAva hone para bhI cauthe guNasthAna meM tathA pA~caveM guNasthAna meM raudra dhyAna kabhI-kabhI ho jAtA hai isalie hamezA sAvadhAna rahanA gAthA-14 cAroM kaSAyoM ko jItane se Arta raudra dhyAna nahIM hote haiN| jo tatvajJAnI hokara caraNAnuyoga kA abhyAsa karatA hai usako samasta AcaraNa apane vItarAga bhAva anusAra bhAvita hote haiN| 6. mithyAta, samaya mithyAta, samaya prakRti mithyA : tIna bhAva gAthA-14 mithyA samayaM ca saMpUna, samaya mithyA prkaase| atritaM britaM jAnaMti, prakRti mithyA nigodayaM // anvavArya-(mithyA samayaM ca saMpUrpha ) mithyAtva se AtmA kA paripUrNa honA (samaya mithyA prakAsae) samaya ke mithyAtva kA sadbhAva honA (anitaM nitaM jAnaMti) kSaNabhaMgura ko zAzvata jAnanA (prakRti mithyA nigodayaM ) yaha prakRti mithyAtva hai, yaha tInoM bhAva nigoda ke kAraNa haiN| vizeSArtha- mithyAtva- viparIta mAnyatA, zarIrAdi meM Atmabuddhi karanA, jIva anAdi kAla se aneka zarIra dhAraNa karatA hai, pUrva kA chor3akara navIna zarIra dhAraNa karatA hai| AtmA, jIva aura anaMta pudgala paramANumaya zarIra, ina donoM ke piNDa bandhana rUpa yaha avasthA hotI hai, ina sabameM yaha aisI ahaM buddhi karatA hai ki-" yaha maiM huuN"| jIva to jJAnasvarUpa cetana lakSaNa mayI hai aura pudgala paramANuoM kA svabhAva varNa ,rasa ,gaMdha ,sparzAdi hai jo acetana jar3a hai| ina sabako apanA svarUpa mAnakara aisI buddhi karatA hai ki -"yaha mere haiN"| halana-calana Adi kriyA zarIra karatA hai, use jIva aisA mAnatA hai ki -"maiM kartA huuN|" anAdi se indriya jJAna hai, bAhya kI ora draSTi hai isalie svayaM amUrtika to apane ko patA nahIM hotA aura mUrtika zarIra hI patA hotA hai, isI kAraNa jIva anya ko apanA svarUpa jAnakara usameM ahaM buddhi dhAraNa karatA hai| isameM AtmA aura zarIra kA nimittanaimittika sambandha kyA hai ? yaha nahIM jAnane se yathArtha rUpa se zarIra se sva kI bhinnatA mAlUma nahIM hotI, yahI mithyAtva bhAva hai| mithyAdarzana kI kucha mAnyatAeM 1. sva para ekatva darzana ,2. para kI kartRtva buddhi, 3. paryAyabuddhi, 4. vyavahAra vimUDha, 5. atatva zraddhAna, 6. sva svarUpa kI bhAMti, 7. rAga va zubha bhAva se AtmalAbha ho aisI buddhi, 8. bahirdRSTi, 9. viparIta ruci, 10. jaisA vastu svarUpa ho vaisA na mAnanA aura caahie| tIsarA mizradhyAna-Arta-raudra kA milA huA rUpa tIsarA mizradhyAna hotA hai| udAharaNata: koI kisI kI hiMsA karanA cAhatA thA, hiMsA kA prayatna karane para bhI vaha sAmane vAlA baca jAe aura apanI hiMsA ho jAe taba hiMsAnaMdI raudradhyAna ke sAtha aniSTa saMyogaja ArtadhyAna ho jAtA hai| isI taraha jhUTha bolakara kArya sampanna karanA cAhatA thA va corI karake dhana lenA cAhatA thA athavA parigraha vRddhi karanA cAhatA thA parantu asaphala hone para zoka karatA hai, yaha raudradhyAna mizrita ArtadhyAna hai| parigraha bar3hAne kI tIvra abhilASA se hI donoM dhyAna mizrita hote haiN| isa taraha yaha Arta-raudra-mizra bhAva tInoM hI saMsAra bhramaNa karavAne vAle tIvra Asava ke kAraNa bhAva haiM, hiMsA ke mUla kAraNa haiN| para ko tathA apane ko du:khakArI haiM, isase tIvra asAtA vedanIya karma kA bandha hotA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 28 jaisA na ho vaisA mAnanA, 11. para se lAbha-hAni hotI hai aisI mAnyatA, 12. viparIta abhiprAya, 13. aisI mAnyatA ki jIva zarIra kI kriyA kara sakatA hai, 14. nimittAdhIna dRSTi, 15. zubhAzubha bhAva kA svAmitva / mithyAtva ke do bheda haiM- agrahIta mithyAtva aura grahIta midhyAtva / agrahIta mithyAtva anAdi kAlIna hai| aisI mAnyatA rakhanA ki - "zarIra hI maiM hU~ tathA maiM para dravya kA kucha kara sakatA hU~ yA zubha vikalpa se AtmA ko lAbha hai, yaha anAdi kA mithyAtva hai| " saMjJI paMcendriya manuSyAdi paryAya meM janma lene ke bAda para upadeza ke nimitta se jo atatva zraddhAna karatA hai arthAt loka mUDhatA meM pha~satA hai, vaha grahIta mithyAtva hai / grahIta mithyAtva ke pA~ca bheda haiM- ekAMta mithyAtva, viparIta mithyAtva, saMzaya midhyAtva, vinaya mithyAtva, ajJAna mithyAtva / samya midhyAtva - jisa karma ke udaya se jIva ke na to kevala samyaktva rUpa pariNAma hoM aura na hI kevala mithyAtva rUpa pariNAma hoM, donoM mile hue hoM, usako samyakmithyAtva kahate haiM / anya sarvaghAti prakRtiyoM se vilakSaNa jAtyaMtara sarvaghAtI samyakmithyAtva prakRti ke udaya se kevala samyakrUpa yA mithyAtva rUpa pariNAma na hokara jo mizra rUpa pariNAma hotA hai usako tIsarA mizra guNasthAna kahate haiN| samyak prakRti mithyAtva-jisa karma ke udaya se AtmA ke samyakdarzana meM cala, malina, agAr3ha doSa utpanna hoN| isa karma ke udaya se samyagdarzana kA ghAta nahIM hotA / yaha cala, malina, agAda doSa bhI atyaMta sUkSma rUpa doSa haiN| yaha sAtaveM guNasthAna taka hote haiN| mithyAtva mahApApa hai / isa mithyAtva maya bhAva se jIva nigoda calA jAtA hai; ataeva karmoM ke Asava se bacane ke lie ina tInoM mithyA bhAvoM kA tyAga kara yathArtha tatva kA zraddhAna karanA caahie| saMsAra kA mUla midhyAtva hai aura mithyAtva kA abhAva kie binA anya aneka upAya karane para bhI mokSa yA mokSamArga nahIM hotA; isalie sabase pahale yathArtha upayoga ke dvArA sarva prakAra se udyama karake isa mithyAtva kA sarvathA nAza karanA hI yogya hai / gAthA - 15 koI AtmA jar3akarma kI avasthA aura zarIrAdi kI avasthA ko kartA nahIM hai, use apanA karttavya nahIM mAnatA hai, tanmaya buddhipUrvaka pariNamana nahIM karatA hai kintu mAtra jJAtA hai arthAt taTastha rahatA huA, sAkSI rUpa se jJAtA hai; vaha AtmA jJAnI hai / 7. mithyAdeva, mithyAguru, mithyA dharma: tIna bhAva gAthA - 15 mithyAdeva guruM dharma, anritaM vrita ucyate / asatyaM asAsvataM proktaM, tribhaMgI nigoyaM dalaM // anvayArtha - (mithyAdeva guruM dharmaM ) mithyAdeva ko, mithyAguru ko, mithyA dharma ko (ani vrita ucyate) jo asatya haiM unako satya kahatA hai (asatyaM asAsvataM proktaM ) jinheM jhUThe, kSaNabhaMgura aura nAzavAna kahA gayA hai (tribhaMgI nigoyaM dalaM) ina tInoM ko mAnane vAlA nigoda kA pAtra hotA hai| 29 vizeSArtha - mithyAdeva, guru, dharma ve haiM jinameM devapanA, gurUpanA, dharmapanA hotA hI nahIM hai| jaise - jala, vAyu, agni, samudra, parvata, nadI, vRkSa, citralepa, miTTI-pASANa Adi dhAtuoM dvArA nirmita ADambara yukta mUrti ko deva mAna lenaa| aise mithyAdevoM kI pUjA karane kI preraNA dene vAle mithyAguru hote haiM jo pApa prapaMca meM rata rahate haiM, aise mithyAguruoM dvArA banAye yA batAe jA rahe mArga para calakara mithyAdevoM ko mAnanA, unakI pUjA-arcanA karanA mithyA dharma hai / satya to yaha hai ki aisI mithyA mAnyatA saMsAra meM vyApta hai / jagata meM mithyAtva ajJAna aisA hI hai ki jala ko pUjeMge to jalavarSA hogI, agni ko pUjeMge to bhalA hogA, vRkSa ko pUjeMge to saubhAgya hogA, putrAdi kI prApti hogI / saMsArI prANiyoM ko sAMsArika sukha kI kAmanA hotI hai tathA ve roga-viyogAdi duHkhoM se bacanA cAhate haiM, mithyAguru apane svArtha sAdhana ke lie dhana Adi ke lobha se bhaktoM ko upadeza dete haiM ki yadi inako pUjoge to duHkhoM se chUTa jAoge / bhayabhIta prANI unake upadezoM ko mAna kara aise mithyA devoM kI ArAdhanA karake apanI zakti, dhana va jIvana kA durupayoga karate haiN| mithyAdeva, guru, dharma kI zraddhA karane se sacce deva-guru, dharma kA zraddhAna
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 30 gAthA-17 nahIM ho paataa| vaha na to AtmA ko pahicAnatA haina puNya-pApa ko samajhatA hai| vaha saMsArAsakta rahatA hai tathA apanA anartha karatA hai| mithyAdeva, guru, dharma kI mAnyatA devamUr3hatA, guru mUDhatA, loka mUDhatA meM garbhita hai| mithyA deva, guru, dharma kI mAnyatA ke bhAva ananta saMsAra ke bandhana meM pha~sAne vAle haiM evaM nigoda kA pAtra banAte haiN| jJAna to vaha hai jisase bAhya vRttiyA~ ruka jAtI haiM, saMsAra se prIti ghaTa jAtI hai| vaha vastu svarUpa ko jAna letA hai jisase AtmA meM jJAna guNa pragaTa hotA hai| 8. mithyAvarsana, mithyAtyAna, mithyAcAritra: tIna bhAva gAthA-16 mithyA darsanaM nyAnaM, caranaM mithyA disttte| alahanto jinaM uktaM,nigoyaM dala psyte|| annapArya-(mithyA darsanaM nyAnaM) mithyAdarzana, mithyAjJAna (caranaM mithyA disTate)sahita cAritra bhI mithyA dekhA jAtA hai (alahanto jinaM ukta) jinendra kathita samyagdarzana, jJAna,cAritra mayI ratnatraya mArga se vicalita hokara (nigoyaM dala pasyate) nigoda kA pAtra hotA hai, aisA dekhA gayA hai| vizeSArya- samyagdarzana, jJAna, cAritra kI ekatA mokSamArga hai, AtmA ko karmabandha se chur3Ane vAlA hai| mithyAdarzana ,mithyAjJAna ,mithyAcAritra saMsAra bhramaNa kA kAraNa hai| jinendra kathita mArga ke viparIta calane vAle nigodAdi durgati ke pAtra hote haiN| ajJAna dazA meM jIva karmoM kA Asava bandha karatA hai jisase saMsAra paribhramaNa rUpa duHkha bhogatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ajJAnI jIva ko apane svarUpa ke sambandha meM bhrama hai jise mithyAdarzana kahA jAtA hai| darzana kA eka artha mAnyatA bhI hai isalie mithyAdarzana kA artha mithyA mAnyatA hai / jahA~ apane svarUpa kI mithyA mAnyatA hotI hai vahA~ jIva ko apane svarUpa kA mithyAjJAna hotA hai aura jahA~ mithyAjJAna hotA hai vahA~ cAritra bhI mithyA hI hotA hai, isa mithyA yA khoTe cAritra ko mithyAcAritra kahA jAtA hai / yadi ahiMsA,satya, acaurya ,brahmacarya aura parigraha tyAga, mithyA darzana sahita hoM to vaha saMsAra meM dIrghakAla taka paribhramaNakArI doSoM ko utpanna karate haiM, jaise-viSayukta auSadhi se lAbha nahIM hAni hI hotI hai| vizeSa yaha hai ki dharmapariNata jIva ko zubhopayoga bhI heya hai, tyAjya hai kyoMki vaha bandha kA kAraNa hai| aisA zraddhAna prAraMbha se hI na hone para Asrava baMdha tatva kI satya zraddhA nahIM hotI; ata: ajJAnI jIva baMdha ko saMvara rUpa mAnate haiM, zubhabhAva ko hitakara mAnate haiN| jo guNasthAna ke anusAra yathAyogya sAdhakabhAva, bAdhakabhAva, aura nimittoM ko yathArthatayA na jAne, use mithyAjJAna hotA hai jise nigodagAmI kahA hai| jinavANI meM naya apekSA kathana karate hue vyavahAra naya ko nizcaya naya kA sahAyaka (hastAvalaMbana rUpa) kahA hai kintu zubhopayoga bandha kA hI kAraNa hai ata: usakA phala saMsAra hI hai| nizcaya naya bhUtArtha hai satyArtha hai jisake AcaraNa se samyagdarzana kI upalabdhi hotI hai; ata: yahA~ nizcaya naya kI pradhAnatA se kathana kiyA gayA hai| nizcaya naya ke jJAnAbhAva meM jIva jaba taka vyavahAra meM magna rahatA hai taba taka AtmA kA jJAna,zraddhAna rUpa nizcaya samyaktva nahIM ho sktaa| mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra kebhAva jIva ko nigodakA pAtra banAte haiN| isa duHkha svarUpa saMsAra kA mUla kAraNa mithyAdarzana hai / jo koI mokSa ke sukha ko cAhatA hai use mithyAtva kA tyAga karanA caahie| mithyAjJAna ke ahaMkArI vyakti mithyA mUDha bhAva se mohita hokara AtmA ke satsvarUpa taka nahIM pahuMca pAte haiN| 9. mithyA saMjama, mithyAtapa, mithyAparine : tIna bhAva gAthA-17 mithyA saMjamaM kritvA,tava parinai mithyA saMjutaM / suddha tatvaM na pasyaMte, mithyA dala nigodayaM // anvayArtha- (mithyA saMjamaM kritvA) mithyAtva sahita saMyama kA pAlana karatA hai (taba parinai mithyA saMjutaM ) tathA mithyA tapa aura mithyA pariNamana meM lIna rahatA hai (suddha tatvaM na pasyaMte) zuddha Atmatatva kA jo anubhava nahIM karate haiM (mithyA dala nigodayaM) yaha tInoM mithyA saMjama, mithyA tapa, mithyA pariNamana nigoda le jAne vAle haiN|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zrI tribhaMgIsAra jI vizeSArtha- samyagdarzana sahita saMyama, tapa aura pariNamana yA cAritra mokSamArga hai| jahA~ zuddhAtma tatva kA anubhava hai vahIM saccA samyakdarzana hai, saccA saMyama, saccA tapa aura Atma pariNamana rUpa cAritra hai| mithyAdarzana sahita kaThina saMyama, tapa va cAritra bhI mithyA hai aura saMsAra kA kAraNa hai; kyoMki mithyAdRSTi na to zuddhAtma tatva ko pahicAnatA hai aura na hI mokSatatva ko jAnatA hai / mithyAdRSTi ko koI na koI kaSAya-vAsanA rahatI hI hai, jo bAhya vyavahAra meM dRSTigocara nahIM hotii| bAhya vyavahAra meM vaha saMyama, tapa, cAritra kA pAlana karatA hai aura aMtara meM vAsanA, icchA, mAyAcArI se grasita hotA hai; ata: aise jo saMsArI kAmanA vAsanA ko lekara bAhya saMyama, tapa aura cAritra kA pAlana karate haiM kintu aMtaraMga meM zuddhAtma tatva kA anubhavana nahIM karate ve dravyaliMgI sAdhu bhI mithyA saMyama, tapa, cAritra ke kAraNa nigoda ke hI pAtra hote haiN| paramArthabhUta AtmajJAna se zUnya jo tapa va vrata dhAraNa karate haiM vaha sarvajJadeva ke kathanAnusAra ajJAna tapa aura ajJAna vrata ke kartA haiN| zuddhAtma anubhava ke binA ajJAna tapa karane vAle puNya rUpa zubha bhAva karate haiM kintu mokSa va mokSa ke sAdhana ko nahIM jAnatejo vastuta: saMsAra kA hI kAraNa hai| ___ jahA~ mithyAtva kA aMza hai, ajJAnabhAva, viparIta mAnyatA hai vahA~ bAhya meM kitanA hI saMyama ,tapa, cAritra kA pAlana kiyA jAye,vaha saba Asava bandha kA hI kAraNa hai| isase bhale hI puNyabandha hogA kintu mukti nahIM ho sktii| AtmajJAna rahita jitanI bhI kriyAe~ haiM ve saba bandha kI hI kAraNa haiM aura nigoda meM le jAne vAlI haiN| prazna-kyA saMsArI jIva ko brata-saMyama-tapa kA pAlana nahIM karanA cAhie ? samAdhAna -jahA~ janma-maraNa ke bandhana se chUTakara saMvara-nirjarA pUrvaka mokSa prApta karane kI bAta cala rahI ho vahA~ sabhI viparIta bhAva saMsAra ke kAraNa haiN| viparIta mAnyatA rUpa pariNamana to saMsAra kA kAraNa hI hai, yahA~ taka ki samyaktva sahita saMyama-tapa bhI puNya bhAva hone se bandha ke hI kAraNa haiM ata: mokSAbhilASI inase bhI bacane kA bhAva rakhate haiM; kintu saMsArI jIva ko pApa viSaya-kaSAya se bacane ke lie vrata, saMyama, tapa kA sAdhana batAyA hai, jisakA pAlana karane se pApabandha se bacakara vaha durgatiyoM se baca sakatA hai; to bhI isase use mukti nahIM mila sktii| prazna-parantu yahA~ mithyA saMyama, tapa se nigoda kA pAtra honA batAyA hai, isakA kyA abhiprAya hai? samAdhAna- mithyAtva sabase bar3A pApa hai| jIva ke bhAva apekSA ajJAna mithyAtva sahita 33 gAthA-18 jIva kisa bhAva se kyA karatA hai ? usakA abhiprAya kyA hai ? yaha bahuta sUkSma viSaya hai| vastuta: mUla abhiprAya meM jaba jaisA bhAva ho usI ke anusAra vaha gati pAtA hai| jaise koI sAdhu sanyAsI hokara maTha banavAte haiM, dhana ekatrita karate haiM, ziSya samudAya bar3hAte haiM, paira pujavAte haiM, mAna-sammAna cAhate haiM, adharma anyAya anIti karate haiN| koI puNya prApti kA, paraloka meM indra pada yA rAjA-mahArAjA ke aizvarya kA bhoga karane kI abhilASA rakhakara cAritra pAlate haiN| aise hiMsAkArI-rAgavardhaka karma karate hue apane ko saMyamI -tapasvI va cAritravAna mAna lete haiM, jo mahAna bandha kA kAraNa hai| isa bandha ke kAraNa jIva nIca gotra, ekendriya nigoda Adi meM janma lete haiN| 10.mAyA, mithyA, nidAna : tIna bhAva gAthA-18 mAyA anitaM rAgaM, mithyAta maya saMjutaM / asatyaM nidAna bandhaM, tribhaMgI narayaM dlN|| anvavArtha-(mAyA anitaM rAgaM) mithyA kriyA, jhUThA rAga bhAva mAyA hai (mithyAta maya saMjutaM) mithyAtva meM lIna rahanA, mithyAbhAva hai (asatyaM nidAna bandhaM) asat padArtha kI tRSNA nidAna baMdha hai (tribhaMgI narayaM dalaM) yaha tInoM bhAva naraka meM patana karAne vAle haiN| vizeSArtha- mAyA, mithyA, nidAna yaha tInoM bhAva mahAna karmAsava ke kAraNa haiM kyoMki tInoM meM tIvra lobha, rAga kI bhUmikA hai| lobha ke sadbhAva meM, lobha ke vazIbhUta hokara mAyAcArI karatA hai, mithyAtva kA sevana karatA hai tathA nidAna bhAva karatA hai| mAyA ,mithyA, nidAna yaha tIna zalya bhI haiN| jaba taka mAyA,mithyA ,nidAna ke bhAva rahate haiM taba taka jIva nirAkula, ni:zalya, nizciMta nahIM ho sakatA hai| ___ mAyAcAra sva- para donoM ko bahuta du:khadAyI hai / yaha jIva lobha ke vazIbhUta hokara dUsaroM ko Thagane ke lie mithyAbhAvoM ko vicAratA hai, mithyAvacana kahatA hai, mithyA vyavahAra karatA hai, kuTilatAI se mana-vacana-kAya dvArA apane pariNAmoM ko mahAna hiMsaka banA letA hai| mAyAcAra, hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha pA~coM pApoM kA mUla hai| "aisA nahIM aisA hotA", yaha mAyA zalya kA bhAva hai jo jIva ko samatA-zAMti se nahIM rahane detaa| vaha parigraha meM mUrchAvAna hone se narakAyu bAMdha letA hai| aisA na ho jAye" yaha
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-20 zrI tribhaMgIsAra jI 34 bhAva mithyA zalya hai| mithyAtva sahita dharma kI kriyA viparIta hotI hai, isameM pApa-puNya kA bhI viveka nahIM rahatA, dharma-adharma kA vicAra nahIM hotA, apane mana kI tRpti ke lie arthaanartha nyAya-anyAya kucha bhI karatA rahatA hai| kudeva, kuguru, kudharma kA sevana karatA hai| ina mithyA bhAvoM se ghora hiMsAdi pApa hote haiM, taba hiMsAnandI bhAva se narakAyu kA bandha hotA hai| nidAna bhAva ke kAraNa jIva AgAmI bhoga sAmagrI kI gahana tRSNA rakhatA "aisA nahIM, aisA karU~gA aisA karanA hai, aisA honA hai" yaha nidAna zalya hai, jisakI kabhI pUrti va tRpti nahIM hotii| mana kI sakriyatA se yaha tInoM mAyA-mithyA-nidAna bhAva hote haiM, jo jIva ko naraka meM patana karAne vAle hote haiN| jo bhogArthI, ajJAnI, mohI hokara nidAna bhAva karake dharma kA sAdhana karatA hai, vaha cintAmaNi ratna ko kAga ur3Ane meM pheMka detA hai / cAritra sAdhanA meM kAma aura krodha yaha durguNa ghora bAdhaka haiM / indriya, mana aura buddhi, yaha tInoM kAma ke AdhAra haiM; ata: inakA niyamana bhI cAritra kI sampannatA ke lie parama Avazyaka hai anyathA jJAna aura vijJAna donoM naSTa ho jaayeNge| cAritra kI nIMva para hI adhyAtma kA bhavya bhavana khar3A kiyA jA sakatA hai| cAritrahIna vyakti adhyAtma kA rasAsvAdana kabhI nahIM kara sktaa| yaha bhoga mithyA haiM, asAra haiM, kSaNabhaMgura, nAzavAna atRptikArI haiM kintu inakI kAmanA, vAsanA, tIvra utsAha pariNAmoM meM rahatA hai| inameM bAdhaka kAraNoM se dveSa hotA hai tathA sAdhaka kAraNoM ke Ane kI tIvra abhilASA hone ke kAraNa nidAna bhAva hotA hai| inhIM bhAvoM se nirantara karmoM kA bandha hotA hai jo sthAvara kAya meM le jAte haiN| bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSI, kalpavAsI, dUsare svarga taka ke mithyAdRSTi deva viSayoM ke atyaMta rAgI hote haiN| jaba mAlA murajhAne lagatI hai taba bar3A zoka bhAva paidA ho jAtA hai| viyoga hone vAlA hai, usameM dveSa paidA ho jAtA hai, sAtha meM nidAna bhI hotA hai| deva yoni se jAne ke bAda bhI bhoga mileM, usa samaya aise Arta pariNAmoM se yaha jIva tiryaMca Ayu, sthAvara nAmakarma bAMdha letA hai aura deva marakara vRkSAdi sthAvara kAya meM paidA ho jAte haiN| sUkSma dRSTi se vicAra kiyA jAve to sabhI mithyAdRSTi jIva ina tIna bhAvoM meM rAta dina grasita rahate haiN| jo sAdhaka ina pA~coM indriyoM ke rAga meM pha~sA huA hai, kSaNabhaMgura viSaya bhogoM kA tIvra utsAha rakhatA hai, vaha ina kAryoM meM jo bAdhaka hotA hai usase dveSabhAva rakhatA hai; usako naSTa karane, mArane, haTAne ke bhAva meM niraMtara lagA rahatA hai| rAgabhAva kI pUrti kaba aura kaise hogI, isakA nidAna bhAva karatA rahatA hai; jisase nikRSTa karmAsrava kara sthAvara kAya meM calA jAtA hai| prazna -jo sAdhaka pA~coM indriyoM ke viSayoM kA tyAgakara saMyama kA pAlana karatA huA dharma sAdhanA kara rahA hai, vaha ina bhAvoM meM lagakara sthAvara kAya hogA, isakA prayojana kyA hai? samAdhAna- bAhara se pA~ca indriyoM ke viSayoM kA tyAga kara denA, saMyama kA pAlana karanA sahaja hai paraMtu viSayoM kI rasabuddhi,rAgabuddhi yahI kAsava bandha kA kAraNa hai| yaha antaraMga pariNati sUkSma hai, jo sAdhaka ko apane jJAna-dhyAna-sAdhanA se vicalita bhraSTa karatI rahatI hai / viSayoM ke prati rAga-bhAva va rasabuddhi sthAvara kAya kA bandha karAtI hai| mAnasika vyabhicAra mahAna pApa bandha kA kAraNa hai isalie sAdhaka ko antara meM atyadhika sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hai, yaha sAvadhAnI hI kalyANa kA mArga hai| 11. rAga, dveSa, nidAna : tIna bhAva gAthA-19 rAgAdi bhAvanaM kritvA,doSaM nidAna vidhte| atritaM utsAhaM bhAvaM, tribhaMgI thAvaraM dlN|| anvayArtha-(rAgAdi bhAvanaM kritvA) rAgAdi kI bhAvanA karane se (doSaM nidAna vidhate) doSa aura nidAna bhAva bar3hate haiM (anitaM utsAhaM bhAvaM) kSaNabhaMgura, nAzavAna bhogoM meM utsAha aura unake bhAva (tribhaMgI thAvaraM dala) yaha tIna bhAva sthAvara kAya meM le jAne vAle haiN| vizeSArtha- pA~coM indriyoM ke bhogoM kA rAgabhAva saMsAra kA mUla kAraNa hai, isI se dveSa va nidAna bhAva bar3hatA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 37 gAthA-21 12. mada, mAna, mAyA: tIna bhAva gAthA-20 madasTaM mAna sambandha,mAyA atritaM kritaM / bhAvaM asukha sampUna, tribhaMgI thAvaraM dlN|| anvayArtha-(madasTaM mAna sambandhaM ) mada ATha prakAra kA hotA hai jo mAna se sambandha rakhatA hai (mAyA anitaM kritaM) jhUThI mAyAcArI karanA (bhAvaM asuddha sampUna) yaha tInoM bhAva sarvathA azuddha bhAva haiM (tribhaMgI thAvaraM dalaM) ina tInoM bhAvoM meM phaMsA jIva sthAvara kAya kA pAtra hotA vizeSArtha- jagata meM puNya ke udaya se manuSya ko ATha prakAra kI zaktiyA~ prApta hotI haiM uttama jAti, uttama kula, dhana, rUpa, bala, adhikAra, vidyA, tp| ina AThoM zaktiyoM meM se kucha vizeSatAeM hone para ajJAnI jIva abhimAnI ho jAtA hai, mada karane lagatA hai, isalie yaha ATha mada kahalAte haiN| jaise koI nazA karane se manuSya madamatta ho jAtA hai usI prakAra isa mada meM jIva madahoza ho jAtA hai| inameM jJAna aura tapa kA mada karane se tiryaMca Ayu nIca gotra bA~dhakara ekendriya sthAvara meM janmatA hai| mAna kaSAya sira para car3hakara bolatI hai| mAnI, krodhI hotA hai / apane ahaMkAra ke naze meM DUbA rahatA hai, hamezA dveSabhAva hI calatA rahatA hai| apanA bar3appana pragaTa karane ke lie mAna-bar3AI meM dhana kharca karatA hai arthAt dharma bhI abhimAna kI puSTi ke lie karatA hai| mana meM kaThora bhAva hone se dayA nahIM hotI, usakA eka dhyeya abhimAna poSaNa ho jAtA hai| yadi koI jarA sA bhI apamAna kare to vaha zatru bana jAtA hai aura zatru kA kisI bhI taraha se apamAna aura nAza karane kI koziza karatA hai|maayaacaarii bhI inhIM saba kArya-kAraNoM se hotI hai, mana meM kucha rahatA hai, vacanoM se kucha kahatA hai aura zarIra se kucha karatA hai / hamezA apane bhAvoM meM kuTilatA rahatI hai| ina tInoM bhAvoM se azubha Ayubandha hotA hai jisase sthAvara Adi meM jAnA par3atA hai| apane una guNoM ko kahanA jo svayaM meM nahIM haiM, dUsaroM ke una guNoM ko DhA~kanA jo unameM haiN| svaprazaMsA, paraniMdA, nIca gotra ke Asrava bhAva haiN| ajJAnI jIva zAstroM kA rahasya nahIM samajhatA ata: usakA samasta jJAna, kujJAna hai / mithyAdRSTi, gyAraha aMga nau pUrva kA pAThI ho to bhI vaha ajJAnI hI hai| dravyaliMgI viSaya sevana chor3akara, tapazcaraNa kare to bhI vaha asaMyamI hI hai| dravyaliMgI digambara sAdhu nau koTi bAr3ha brahmacarya pAlana kare, manda kaSAya kare parantu AtmA kA bhAna na hone se use caturtha va paMcama guNasthAna vAle jJAnI se hIna batalAyA hai| 13.kudeva, kuguru, kuzAstra: tIna bhAva gAthA-21 kudevaM kuguruM vande, kusAstraM ciMtanaM sdaa| vikahA atrita sadbhAvaM, tribhaMgI narayaM dalaM // anvayArtha -(kudevaM kuguruM vande) jo kudevoM, kuguruoM kI vandanA bhakti karatA hai (kusAstraM ciMtanaM sadA) hamezA kuzAstroM ko par3hA karatA hai, unakA ciMtana karatA hai (vikahA anita sadbhAva) khoTI kathA, vyartha carcA meM lagA rahatA hai (tribhaMgI narayaM dalaM)ina tInoM ke ArAdhana se naraka gati kA pAtra ho jAtA hai| vizeSArtha- rAga-dveSa, moha saMsAra hai, jo deva ina rAga-dveSa, moha ke vazIbhUta haiM, ajJAnI haiM ve saba kudeva haiN| vyaMtara, bhavanavAsI, jyotiSI, vaimAnika devoM ko apanA iSTa karane vAle iSTadeva mAnanA, unakI pUjA vandanA, bhakti karanA kudeva kI mAnyatA hai; kyoMki sacce deva vItarAgI, sarvajJa, hitopadezI paramAtmA arihanta-siddha hote haiM jo mokSagAmI haiM, jinhoMne sabhI jIvoM ko AtmasvarUpa kA bodha karAyA aura saMsAra ke du:khoM se chUTane kA upAya batalAyA hai| ajJAnI jIva putra-dhanAdi sAMsArika prayojana kA lobhI hokara kuguru dvArA batAye hue rAgI-dveSI devoM kI ArAdhanA kiyA karatA hai| una devoM ko prasanna karane ke lie hiMsaka kArya pazubali taka de detA hai, unase sadA bhayabhIta rahatA hai, unakI avamAnanA meM apanA nAza mAnatA hai| devagatidhArI indra, dharaNendra, padmAvatI, devI, cakrezvarI, rAkSasa, bhUta, pizAca, Adi saba saMsArI rAgI, dveSI kudeva haiN| inakI mAnyatA vandanA karanA ghora mithyAtva hai jo narakAdi durgati meM le jAne vAlA hai| parigrahadhArI, AraMbhAsakta kudevoM ko pujavAne vAle dhanalobhI aneka prakAra ke kuguru haiM, jo nAnA veza meM mithyAtva kA jAla phailAte haiN| unake upadeza se hI kudevoM kI bhakti paraMparA cala rahI hai| kuzAstra ve haiM, jinameM mithyAdharma kA upadeza ho, ekAMta kathana ho, hiMsA meM dharma batAyA gayA ho, pApabandha ke kAraNoM aura puNya ko dharma kahA ho / strIkathA ,bhojanakathA, rAjakathA, corakathA Adi sAMsArika prapaMcoM meM ulajhAne vAlI vyartha carcA, rAga-dveSa ko bar3hAne vAlI kathAaiM bhI kuzAstra haiN| svArthI prANI lobha ke vazIbhUta kudharma poSaka mithyA zAstroM ko mAnatA hai,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI par3hatA- par3hAtA hai va upanyAsa, kahAnI par3hakara mana ko rAgI va kAmI banAtA hai| tIvra sAMsArika mamatva ke kAraNa aisA kudeva, kuguru, kuzAstra kA bhakta devamUDhatA, pAkhaNDa mUDhatA meM pha~sA rahatA hai aura narakAyu bAMdhakara naraka gati meM calA jAtA 38 kisI phala kI icchA karake AzAvAna hokara rAga-dveSa se malIna devatAoM kI mAnyatA bhakti karanA deva mUr3hatA hai| Arambha-parigraha va hiMsAdi karma meM lIna saMsAra kI vAsanAoM se grasita guruoM kI bhakti karanA guru mUr3hatA hai| jo aise kudeva, kuguru, kuzAstra ke prati zraddhA bhakti rakhate haiM unake prati rAga bhAva rahatA hai, yaha tribhaMgI dala naraka le jAne vAlA hai| jise kudeva, kuguru, kuzAstra kI mAnyatA hotI hai, use grahIta midhyAtva hotA hI hai| prazna-jo sAdhaka jJAna-dhyAna-sAdhanA meM rata saMsArI pApa parigraha chor3akara mukti mArga para cala rahA hai use yaha kudevAdi ke bhAvoM se kyA prayojana hai ? samAdhAna- mokSamArga kI sAdhanA meM aneka bAdhAyeM haiN| anantakAla se isa mArga meM jIva kahIM na kahIM bhaTaka hI jAtA hai / dravyaliMgI sAdhu hokara bhI jIva zubhabhAva kI miThAsa meM bhramita ho jAtA hai, anya saMsArI jIvoM ko sampradAya vikAsa, vyavahAra dharma pracAra ke lie maMtrataMtra, gaNDA- tAbIja dene lagatA hai, kudevAdi kI pUjA ArAdhanA karane lagatA hai / mithyA mAnyatAoM ke lie kathA-purANa Adi kuzAstra likhatA hai, kudevAdi kI pUjA, bhakti- vidhAna racakara saMsArI jIvoM ko pha~sAtA hai aura usake phalasvarUpa svayaM narakagati meM calA jAtA hai / jaba taka nizcaya samyakdarzana, samyakjJAna nahIM hotA, taba taka jIva aneka taraha se bhramita hotA hai; ata: aise kArya-kAraNoM se bacane ke lie sAdhaka ko bahuta satarka rahanA Avazyaka hai| sadgurU ne sUkSma aMtaraMga tribhaMga rUpa bhAvoM kA varNana kiyA hai jinase sAvadhAna na rahane para mukti ke bajAya naraka jAnA par3atA hai / 14. kula, akula, kusaMga : tIna bhAva gAthA - 22 kula bhAvaM sadA rusTaM, akulaM kusaMga saMgate / abhAvaM tatra anyAnI, tribhaMgI dala saMjutaM // gAthA- 23 anvayArtha - (kula bhAvaM sadA rusTaM) maiM ucca kula kA hU~, isa bhAvanA meM sadA raMjAyamAna rahatA hai (akulaM kusaMga saMgate) nIca kula vAloM kI evaM bhraSTa, vyasanI jIvoM kI saMgati karatA hai (abhAvaM tatra anyAnI) usa saMgati se ajJAnI hokara kubhAva meM magna rahatA hai (tribhaMgI dala saMjutaM) yaha tInoM taraha ke bhAva pApa Amrava ke kAraNa haiN| vizeSArtha - yahA~ kahA hai ki kula kA garva, nIca kula sevA aura kusaMgati yaha tInoM bhAva ajJAna, rAga-dveSa, moha vibhAvoM meM pha~sane tathA karmabandha ke kAraNa haiN| kula kA garva karate hue yaha jIva aisA mAnatA hai ki hama ucca kula ke haiM, brAhmaNa, kSatriya yA jaina haiM, hamArA dharma zreSTha hai, hamAre bhagavAna zreSTha haiM, jagatapUjya haiM, hama saba kucha jAnate haiN| ucca kula ke garva se unmatta hokara, kaThora pariNAma rakha kara apanI prazaMsA tathA dUsaroM kI niMdA karatA hai / ucca kula ke garva meM, vinaya sahita zAstroM kA adhyayana nahIM karatA, sacce sAdhu-saMtoM kI saMgati va unakI vinaya bhakti nahIM karatA / tatva jJAna na hone se rAgI-dveSI banA rahatA hai, lobhI aura ahaMkArI bana jAtA hai| 39 nIca kula vAle ve haiM jo lokaniMdya kAma kiyA karate haiM, jaise-madirApAna, abhakSya bhakSaNa Adi / snAna-zauca, vAkya- kuvAkya, kRta-akRtya kA aviveka aura mUDhapanA rahatA hai| aise nIca kula vAloM kI saMgati se jIva bhI avivekI aura mUDha ho jAtA hai, jisakA AcaraNa bhI loka niMdya hotA hai| kusaMgati,jIva ko mahApApI banA detI hai| juA~ khelanA, mA~sa bhakSaNa, madirApAna, corI karanA, zikAra khelanA, vezyAsevana karanA aura parastrI gamana yaha sAtoM vyasana kusaMgati se hI sIkhane meM Ate haiN| bhAMga pInA, tambAkU khAnA, caupar3a, zataraMja, tAza khelanA, bakavAda karanA, paraniMdA, AtmaprazaMsA karanA, vikathAoM meM rata rahanA yaha saba kusaMgati se hI hotA hai| yaha tInoM bhAva mahAna anarthakArI karmAsrava ke kAraNa haiN| isalie karmoM ke Asrava bandha se bacane ke lie kula kA garva, nIca kula sevA aura kusaMgati se apane ko hamezA bacAkara rakhanA cAhie / ataeva sAdhakoM ke lie yaha ucita hai ki ve ekAMta sevana, mauna dhAraNa, zAstra svAdhyAya aura sacce sAdhu-mahAtmAoM kA satsaMga kareM, taba hI ina bhAvoM se baca sakate haiN| kulahIna jIva bhI satsaMgati se sace guNoM ko pAkara mahAna
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI dazA ko prApta kara sakatA hai tathA yadi guNahIna kI saMgati ho to U~ce kula kA mAnava bhI kSaNamAtra meM laghutA ko pA jAtA hai; ata: jagata meM guNa hI pUjya haiN| 15.adrita, aceta, parinAma:vIna bhAva gAthA-23 anita aceta disTaMte, parinAmaM jana tisttte| anyAnI mUha disTIca, mithyA tribhaMgI dlN|| annavArya-(anita aceta disTaMte ) kSaNabhaMgura, nAzavAna, acetana padArthoM kI ora dekhatA hai (parinAma jatra tisTate) jahA~ yahI pariNAma rahate haiM (anyAnI mUDha disTI ca ) aise ajJAnI mUDha dRSTi jIva (mithyA tribhaMgI dalaM) mithyA maya ina tIna bhAvoM se karmAsrava karate haiN| vizeSArtha- kSaNabhaMgura, nAzavAna padArthoM ko dekhanA, acetana, jar3a pudgala ko dekhanA aura unhIM ke bhAvoM meM pariNAma kA ThaharanA, yaha tInoM bhAva karmAsrava ke kAraNa haiN| ajJAnI, mUDha dRSTi jIva ina mithyA bhAvoM se karma kA Azrava baMdha karatA rahatA hai| para meM dRSTi honA tathA vaisA hI bhAva rakhanA unake pariNAmoM meM hI Thahara jAnA karmAsrava hai| saMsAra kSaNabhaMgura, nAzavAna padArthoM se bharA par3A hai| dhana, vaibhava, mahala, makAna, maMdira, dukAna zarIrAdi jar3a, acetana, nAzavAna haiN| ajJAnI mithyAdRSTi jIva viSayoM ke dAsa bane rahate haiN| dhana prApti ke lie anyAya, anAcAra,hiMsA Adi pApa karate haiN| dUsaroM ke mahala makAna, dhana, vaibhava Adi dekhakara hamezA unakA hI vicAra karate rahate haiN| unhIM bhAvoM meM rata rahate haiM aura vyartha meM karmabandha karate haiN| sAdhaka bhI ina kSaNabhaMgura,acetana padArthoM ko dekhakara, unakA pariNAma karake karmAsrava karatA hai| dhana-parivAra kI ora dekhane se moha-mAyA-lobha ke bhAva hote haiN| zarIra kI taraphadekhane se viSaya-vikAra ke bhAva hote haiN| dhana-vaibhava kI mUrchA tathA usa ora dekhane se pApa parigraha, karane-dharane ke bhAva hote haiN| samAja kI tarapha dekhane se rAga-dveSa ke bhAva hote haiM, saMsAra deza kI tarapha dekhane se rAjanIti, lar3ane-marane ke bhAva hote haiN| para kA vicAra, para kI cintA, mana kI kalpanA, vikalpa Adi AkulatA, azAMti aura du:kha ke kAraNa haiN| jahA~ upayoga rahatA hai, vahA~ iSTa buddhi ho to sukha kA vedana tathA jahA~ aniSTa buddhi ho to du:kha kA vedana hotA hai| jahA~ jIva kI ruci-dRSTi hotI hai, upayoga vahIM gAthA-24 jAtA hai| moha, rAga-dveSa ke vazIbhUta aisA jIva du:kha pAtA hai; ata: ina sabase bacane ke lie apanI dRSTi, apanI ruci apanI ora lagAnA caahie| vikalpa karane vAlA mUrkha, ajJAnI hotA hai| jo jIva ajJAnI mithyAdRSTi hai, usakA sArA pariNamana mana ke Azrita hotA hai, jisase sukha-du:kha, AkulatA-vyAkulatA, bhaya-cintA, puNya-pApa, janma-maraNa, Adi karmabandha hotA rahatA hai| mana ke lie do mArga haiM -1. indriyoM ke viSaya bhoga 2. mAyA kI cAha ina donoM ke na hone para mana mara jAtA hai| apanI AtmA kA vicAra, Atma ciMtana-manana, AtmasmaraNa dhyAna hI nirAkulatA, zAMti aura Ananda kA kAraNa hai| 16. asuddha, abhAva, misa: vIna bhAva gAthA-24 asuddhabhAva saMjuttaM, misra bhAva sadA rto| saMsAra bhramanaM bIjaM, tribhaMgI asuha ucyte|| anvayArtha-(asuddha bhAva saMjuttaM) azuddha bhAva arthAt zubhAzubha bhAva meM lIna honA (misra bhAva sadA rato) mizrabhAva arthAt zubhAzubha mizrita bhAva meM sadaiva rata rahanA (saMsAra bhramanaM bIja) yaha saMsAra bhramaNa ke bIja haiM (tribhaMgI asuha ucyate) ina tInoM bhAvoM ko azubha kahA gayA hai| vizeSArtha- zubha-azubha aura mizra, yaha tInoM bhAva saMsAra bhramaNa ke bIja haiM, ina tInoM bhAvoM ko azubha kahA gayA hai| maMda kaSAya se hone vAle zubhabhAva- dayA, dAna, paropakAra, saMyama, tapa, pUjA, bhakti, karuNA, maitrI, pramodabhAva yaha saba zubha bhAva kahe jAte haiN| tIvra kaSAya se hone vAle azubha bhAva-hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha, anyAya, anIti, atyAcAra, vyabhicAra, baira-virodha, nindA Adi yaha saba azubha bhAva kahe gaye haiN| yaha zubha aura azubha donoM azuddha bhAva kahe jAte haiN| zubha aura azubha donoM mile hue bhAva mizrabhAva kahalAte haiN| yadi kisI se jarA sA bhI rAga hai to dveSa hogA hii| rAga meM miThAsa hotI hai, vaha puNya rUpa hai; dveSa meM khaTAsa hotI hai, vaha pApa rUpa hai| inhIM donoM se puNya -pApa bandha hotA hai| saMsArI kArya-kAraNa, nimitta-saMyoga meM rahane se zubhabhAva aura zubha kriyA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 42 hotI hai, vaise hI karma bandha hote haiN| zubhabhAva se puNyabandha, azubhabhAva se pApabandha, mizrabhAva se puNya-pApabandha hotA hai| zuddha svabhAva se mukti hotI hai| zubhabhAva puNyabandha kI jaba taka paka DarahegI taba taka pApa azubha bhAva bhI nahIM chUTa skte| zubhabhAva, puNya ke sAtha dhana kA saMbaMdha rahatA hai tathA dhana ke bIca meM hone se pApa hotA hI hai| jaba taka puNya-pApa kA lagAva nahIM chUTatA, taba taka dharma nahIM ho sktaa| dharma sAdhanA meM zubhabhAva, rAgabhAva, puNya kA lagAva sabase bar3I pApA hai| pApa ke udaya, pApa ke saMyoga yA pApa ko karate hue dharma sAdhanA saMbhava nahIM hai| pAhase cintA, mohase bhaya, aura rAga se saMkalpa-vikalpa hote haiN| jisa karmodaya, nimitta, saMyoga, vAtAvaraNa meM raheMge, vaise hI bhAva aura kriyA hogI tathA unameM liptatA se vaisA hI karmabandha bhI hogaa| zubha-azubha, mizra tInoM bhAvoM se karmAsrava hotA hai jo saMsAra bhramaNa kA bIja hai| nirbandha, mukta hone ke lie zuddha svabhAva, zuddhAtmA kA anubhava hI ekamAtra hitakArI hai| mokSamArga ke sAdhaka ko zubha pariNAma bhI Akulita karate haiM, vaha unase bacane kA prayatna karatA hai| aise bhAva Ate haiM to bhI vaha svarUpa meM sthiratA kA udyama karatA hai| kisI na kisI samaya buddhipUrvaka jaba sabhI vikalpa chUTa jAte haiM taba vaha sahaja meM svarUpa meM sthira ho jAtA hai aura siddhatva ke AnaMda kA anubhava karatA hai, yahI zuddhAtmAnubhUti mukti kA mArga hai| 17. Alasa, prapaMca, vinAsadisTi: tIna bhAva gAthA-25 AlasaM prapaMcaM kritvA,vinAsa disTi rato sdaa| sukha disTi na hRdaye ciMte, tribhaMgI thAvaraM ptN|| anvayArtha-(AlasaM prapaMcaM kritvA ) Alasa aura prapaMca karake yA karatA huA (vinAsa disTi rato sadA) vinAza dRSTi meM sadA rata rahatA hai arthAt hamezA dUsaroM kA burA vicAra karatA rahatA hai (suddha disTi na hRdaye ciMte) apane hRdaya meM kabhI bhI zuddhAtmA kA, zuddha samyakdarzana kA vicAra nahIM karatA hai (tribhaMgI thAvara pataM) ina tInoM bhAvoM se sthAvara yoni kA pAtra hotA gAthA-26 vizeSArtha- jo sAdhaka apane zuddhAtma svarUpa kA hRdaya meM ciMtana nahIM karatA tathA Alasa aura prapaMca karatA huA vinAza dRSTi meM hamezA rata rahatA hai, vaha sthAvara yoni kA pAtra ho jAtA hai| Alasa-pramAda ko Alasa kahate haiN| isake 15 bheda hote haiM : pA~ca indriya viSaya, cAra kaSAya, cAra vikathA, nidrA aura sneha se apane svarUpa kI vismRti rUpa pramAda hotA hai| ina pandraha pramAda meM rata jIva kabhI apanA Atmahita nahIM kara sakatA balki durgati kA hI pAtra hotA hai| pA~coM indriya ke viSaya bhoga va vyartha carcA meM lage rahane se jIvana kA amUlya samaya vyartha jAtA hai| kaSAyoM kI pravRtti aura para kA sneha viveka zUnya karake dharma se bhraSTa karatA hai| nidrA to mRtyu hI hai, jahA~ koI hoza nahIM rhtaa| AlasI manuSya kA vartamAna jIvana bhI du:khadAyaka ho jAtA hai| prapaMca-svayaM ke aura dUsaroM ke nAza karane vAle kapaTa jAla ko prapaMca kahate haiN| kapaTI kI bhAvanA apane viSayoM ke lobhavaza dUsaroM ko vizvAsa dilAkara unako Thagane kI rahatI hai| saMsArI prapaMca, baira-virodha, IrSyA-deSa meM pha~sAnA, artha kA anartha karake batAnA, Apasa meM jhagar3A karAnA, isa taraha anyAyapUrvaka svArtha sAdhana ke lie kapaTa jAla kA vicAra karanA, kapaTarUpa vacana kahanA tathA kapaTa bharI kriyA karanA prapaMca hai| isase hamezA pariNAmoM meM kuTilatA rahatI hai, jo ekendriya sthAvara kAya kA bandha karAtI hai| vinAzadisTi-dUsaroM kA ahita karane kI bhAvanA meM lage rahanA vinAzadRSTi hai| jhUThA kAgaja likhanA, corI karanA,dUsaroM kA vadha karane ke lie kapaTa karanA, kapaTa se zikAra karanA, nirantara vicAra karanA ki kisa taraha dUsaroM ko hAni ho, vinAza kA bhAva rkhnaa| ina bhAvoM meM jo jIva rAta-dina pha~se rahate haiM, ve kabhI bhI AtmA ke patana kI cintA nahIM krte| ina tInoM prakAra ke bhAvoM se ghora pApa kA bandha karate haiM jisase sthAvara kAya se dIrghakAla meM bhI nikalanA kaThina ho jAtA hai| 18.saMga, kusaMga, misa:tIna bhAva gAthA-26 saMga mUDha mayaM disTA, kusaMga misra psyte| alahaMto nyAna rUpena,mithyAta rati ttpraa|| anvavArtha-(saMga mUDha mayaM disTA) saMga-saMyoga saMbaMdha sAtha ko kahate haiM, isameM mUDhamati se dekhanA (kusaMgaM misra pasyate) kusaMga aura mizra rUpa bhAva se mohita honA (alahaMto nyAna rUpena ) apane jJAna svarUpa se bhraSTa viparIta dRSTi se (mithyAta rati tatparA ) mithyAdarzana kI prIti meM tatpara rahane se karmAsrava hotA hai| hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 gAthA-27 zrI tribhaMgIsAra jI vizeSArtha- saMga-milana, saMyoga, sambandha, prIti bhAva ko kahate haiN| jahA~ Atma svarUpa kI pratIti, jJAna kI carcA, sAdhu-mahAtmAoM kA milana hotA hai vaha satsaMga kahalAtA hai / jisase pariNAmoM meM vItarAgatA aura AnaMda kI vRddhi ho vaha satsaMga hai| jahA~ samatA bhAva rahe vaha saMga hai aura jahA~ pariNAmoM meM nikRSTatA Ave, rAga-dveSa-moha kI vRddhi ho vaha kusaMga hai| saMga-kusaMga rUpa mizra bhAva hai| saMga meM dhana, vaibhava, parivAra, parigraha bhI AtA hai, inako mithyA buddhi se dekhanA, mUrchA bhAva honA yaha bhI kusaMga aura mizrabhAva kA kAraNa hai| apane jJAna svarUpa se bhraSTa arthAt apane dhruvatatva zuddhAtmA kA yathArtha zraddhAna-jJAna karate hue, mithyAtva kI prIti meM tatpara rahanA, yaha pApAsava kA kAraNa hai| mithyAtva bhAva ke dvArA bhI tIna prakAra se parigraha kA grahaNa hotA hainyAyapUrvaka, anyAyapUrvaka, donoM rUpase / sabhI parigraha bandha meM nimitta kAraNa haiN| parigraha 24 prakAra kA hai, bAhya parigraha ke dasa aura aMtaraMga parigraha ke caudaha bheda haiN| 10 bAhya parigraha jamIna, ghara, sonA, cA~dI, pazu, dhAnya, dAsa, dAsI, vastra, brtn|14 antaraMga parigraha- mithyAtva,krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, strIveda, puruSaveda, npuNskved| ghara-parivAra, strI-putrAdi kA saMga hone se parigraha meM lolupatA hotI hai| lolupatA hone se ati parigraha kA saMcaya cAhatA hai| parigraha ke adhika saMcaya se lobha bar3hatA hai, lobha se paraMparA duHkha hotA hai| dhana sabhI anarthoM kA mUla hai mokSa meM bAdhaka hai, kaSAyoM ko paidA karane vAlA hai, du:khoM ko janma dene vAlA hai| dhana kI tRSNA se jo andhe ve sva-para hita yA ahita ko nahIM dekhate haiN| puNya- pApa, nyAya-anyAya kA bhI vicAra nahIM rahatA hai| jo jIva parivAra ke moha meM andhe haiM, ve to parigraha kI mUrchA meM hI rata rahate haiM parantu jo jIva dharma ke nAma para celA-celI pAlate haiM, maTha-maMdira banavAte haiM, dhana-saMgraha, pApa-parigraha karate haiM; vaha mUDha buddhi, saMga-kusaMga-mizra bhAva meM rata rahate hue pApa kA baMdha kara durgati meM jAte haiN| 19. AsA, sneha, lobha: tIna bhAva gAthA-27 AsA sneha AraktaM, lobhaM saMsAra bandhanaM / alahanto nyAna rUpena,mithyA mAyA vimohitaM // anvayArtha-(AsA sneha AraktaM ) AzA-viSayoM kI cAha, sneha-viSayabhoga ke sAdhana; nimitta meM Asakta rahanA (lobhaM saMsAra bandhana) loma-dhanAdi kI tRSNA saMsAra kA bandhana hai (alahanto nyAna rUpena) apane jJAna svarUpa se bhraSTa hokara arthAt AtmajJAna ko na pAkara (mithyA mAyA vimohitaM) mithyA-mAyA meM vimohita rahanA karmAsava bandha kA kAraNa hai| vizeSArtha- indriya viSaya bhogoM kI bhAvanA ko AzA kahate haiM tathA isameM nimitta sAdhana dhana, strI, parivAra ke prati apAra sneha honA hai| kisI prakAra kI icchA-cAhanA hI lobha hai jo saMsAra bandhana kA kAraNa hai| apane jJAna svarUpa ko bhUlA huA mAnava isa mithyA mAyA meM vimohita rahatA hai jisase anaMta karmoM kA bandha kara durgati meM jAtA hai| saMsArI jIva ko yaha AzA, sneha, lobha kI tIvratA rahatI hI hai; paraMtu jo dharma mArga para calate haiM ve sAdhaka hokara bhI apane nAma kI prabhAvanA, prasiddhi kI AzA rakhate haiM, ziSyoM se, samAja se sneha rakhate haiN| maTha-maMdira banavAte, dhana-saMgraha kA lobha karate haiN| sAmradAyika bhAvanA se mithyA-mAyA meM mohita rahate haiM ve apane jJAna svarUpa AtmA kA ghAta kara naraka ke pAtra banate haiN| pratyeka prANI meM AzA rUpI gaDDhA itanA gaharA hai ki jagata kI sarvasampadA usameM eka paramANu ke barAbara hai| AzA kI dAha se pIr3ita hokara indriyoM ke viSayoM kI prApti ke lie Akulita hotA hai| sAMsArika padArthoM meM dhanAdi meM tIvra moha rakhatA hai| jinase kucha bhI svArtha sadhatA jAnatA hai, unase sneha karatA hai| jaise-jaise sampadA milatI hai va icchita padArtha prApta hote haiM, vaise-vaise lobha bar3hatA jAtA hai| tIvra lobha ke vazIbhUta hokara nyAyaanyAya kA vicAra chor3a baiThatA hai| ahaMkAra-mamakAra meM phaMsA rahatA hai, apane AtmA kA kucha bhI vicAra nahIM karatA hai| usakI viSaya lolupatA tathA nAma, dAma, kAma kI cAha nirantara bar3hatI jAtI hai, santoSa calA jAtA hai, viveka bhI bhAga jAtA hai| sAdhaka ke aMtaraMga meM jaba taka AzA-sneha-lobha ke bhAva haiM taba taka vaha apane AtmasvarUpa kI sAdhanA nahIM kara sakatA; ataeva AzA, sneha, lobha ke bhAva tyAgane yogya haiN| yaha mahAna Asava ke kAraNa haiN| mAyA kA sUkSma rUpa hI yaha AzA, sneha, lobha haiM jaba taka isase dRSTi nahIM haTegI, antaraMga meM ina bhAvoM kA unmUlana nahIM hogA taba taka brahmasvarUpa kI upalabdhi nahIM hogii|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 20. lAja, bhaya, gArava: tIna bhAva gAthA-28 lAjaM bhayaM hRdayaM ciMte,gArava rAga mohitaM / saMmiktaM suddha tiktaMti,mithyA mAyA tribhNgye|| anvayArtha-(lAjaM bhayaM hRdayaM ciMte) jo jIva mana meM lokalAja kI yA kisI prakAra ke bhaya kI cintA karate haiM (gArava rAga mohitaM) tathA apane gaurava yA abhimAna ke rAga meM mohita rahate haiM (saMmiktaM suddha tiktaMti) unakA samyaktva chUTa jAtA hai athavA kabhI apane zuddha svabhAva ko nahIM pAte haiM (mithyA mAyA tribhaMgayaM) ve mithyAdarzana mAyAcAra meM magna hokara ina tIna bhAvoM meM grasita rahate haiN| vizeSArtha- Asrava bhAvoM meM lAja, bhaya, gArava bhI saMsAra paribhramaNa karAne vAle haiN| ina bhAvoM ke kAraNa jIva apane Atma kalyANa ke mArga para nahIM bar3ha paataa| lAja-"loga kyA kaheMge?" lokalAja, zarma yaha saba para kI apekSA sAMsArika vyavahAra ke kAraNa hotI hai| isa loka lAja meM jIva karane yogya, na karane yogya kAryoM ko bhI karatA hai, yaha lokamUDhatA meM bhI pha~sAtI hai, isameM mAyAcArI bhI hotI hai| yaha lokalAja AtmA ke patana kA kAraNa hotI hai| jahA~ saMsAra meM zubha-azubha kArya karanA par3ate haiM vahA~ dharma mArga para calane meM bhI yaha bar3I bAdhA hai| saMyama, tapa karake sAdhu pada dhAraNa karane meM yaha lAjabhAva bar3A bAdhaka kAraNa hai| isase mana sabala aura AtmA durbala banA rahatA hai aura bhAvoM meM dInatA-hInatA rahatI hai| bhaya-saMsArI jIva ko sAta bhaya lage rahate haiM-1. isalokabhaya, 2. paralokabhaya , 3. maraNabhaya ,4. vedanAbhaya, 5. arakSAbhaya, 6. aguptibhaya, 7. akasmAt bhy| hamezA bhayabhIta bane rahane, Darate rahane se bhAvoM meM nikRSTatA AtI hai| dharma mArga para calane meM bhayabhIta rahanA, aisA na ho jAe, aba kyA hogA ? Age kaisA hogA ? koI azubha karma kA udaya na A jAve, parAzraya-parAdhInapane kebhAva bhaya kekAraNa hote haiN| gArava-abhimAna, gaurava yA mada ko gArava kahate haiN| saMsArI jIva ATha mada meM pha~sA rahatA hai-jAtimada, kulamada, rUpamada, balamada, dhanamada, tapamada, vidyAmada, Rddhi mada / inake kAraNa pariNAmoM meM kaThoratA aura duSTatA rahatI hai| apanA mAna-sammAna na hone para dUsaroM kA ahita karatA hai, saba kAryoM meM bAdhA DAlatA hai| saMsArI yA dhArmika kArya kA bhI viveka nahIM rahatA, manamAnI karatA hai| 47 gAthA-29 dharma mArga para calane vAle sAdhaka ko bhI yaha gArava bhAva bar3A aniSTakArI hai| apanI prazaMsA, prabhAvanA, prasiddhi nAma ke lie mAyAcArI karanA par3atI hai| zubha-azubha kA viveka nahIM rahatA hai, jisake kAraNa samAja, ziSya, dhanAdi tathA dhanavAloM ke Azrita rahanA par3atA hai| apane zuddhAtmA, zuddhabhAvanA kI sAdhanA ArAdhanA nahIM hotI, isa mithyA mAyA meM jo rata rahatA hai use tInoM bhAvoM se azubha pApAsava hotA hai| para kI tarapha dekhane para, apekSA rakhane para jarA sI bhI cAha hogI to lokalAja, bhaya, gArava lagA rhegaa| isa taraha jo jIva lAja, bhaya-gArava ke bhAvoM meM lagA rahatA hai vaha AtmAnubhava rUpa zuddha samyagdarzana ko nahIM pA sakatA hai| mAyAcAra va mithyAbhAva meM rahakara pApAsrava karatA hai| 21. gama, agama, pramAna: tIna bhAva gAthA-29 gamasya agamaM kritvA, pramAnaM mithyA ucyate / bhavasya bhaya duvyAnaM, bhAjanaM tribhaMgI astitaM // anvayArtha-(gamasya agamaM kritvA) jo gama kA aura agama kA vicAra karatA rahatA hai arthAt jo vartamAna meM pratyakSa jAnane meM AtA hai vaha gamya hai aura jo vartamAna meM pratyakSa jAnane meM nahIM AtA vaha agamya hai (pramAnaM mithyA ucyate) jisase jAnA jAve, usa vyakti, vastu, Agama ko pramANa kahate haiN| aise pramANa ko mithyA kahakara bhramabuddhi karatA hai (bhavasya bhaya duSyAnaM) vaha saMsAra ke du:khoM kA, bhaya kA (bhAjanaM tribhaMgI astitaM ) pAtra hotA hai, ina tInoM bhAvoM meM rata rahane se| vizeSArtha- jinakA jAnanA sugama hai, aise indriya gocara sthUla padArtha gamya haiN| indriyoM se agocara sUkSma padArtha agamya haiN| anumAna jJAna, Agama jJAna ko pramANa kahate haiN| ina tInoM ke saMbaMdha meM mithyA buddhi, viparIta dhAraNA, bhrama honA, kisane dekhA hai ? kahA~ hai ? aisA bhAva rakhanA / svarga , naraka, paramAtmA keviSaya meM mithyA kalpanA karanA aura kahanA, yaha saba saMsAra ke du:khoM kA va bhaya kA pAtra banAne vAle bhAva haiN| sarvajJa vItarAga bhagavAna ne jaisA vastu svarUpa batAyA hai vaisA satzraddhAna karane kI AvazyakatA hai| jisase yaha yathArtha nirNaya ho ki yaha AtmA apane ajJAnarUpa moharAgAdibhAvoM se pApa-puNya rUpa karma bAMdhatA hai tathA Apa hI apane jJAna svabhAva rUpa zuddha bhAvoM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 zrI tribhaMgIsAra jI se karmoM se chUTa sakatA hai| yaha AtmA svabhAva se paramAtmA rUpa hai| zuddha jJAna, darzana, vIrya, AnaMda Adi guNoM kA samudAya hai| isI ke zuddha svarUpa ke zraddhAna, jJAna va cAritra ko ratnatraya dharma kahate haiN| yaha dharma svAnubhava svarUpa hai| saccA sukha atIndriya hai jo svAnubhava se prApta hotA hai| saMsAra asAra hai, zarIra jar3a-acetana nAzavAna hai, roga bhoga ke samAna haiN| svAdhInatA hI grahaNa karane yogya hai, parAdhInatA tyAgane yogya hai / aisA saccA zraddhAna jinavANI ke dvArA tatvanirNaya, vastusvarUpa jAnane se hotA hai| jJAna pramANa hai, jJeya prameya hai| jo AtmA ko, saMsAra va mokSa ko, saMsAra mArgava mokSa mArga ko ThIka-ThIka nahIM jAnatA hai, unmatta kI taraha kabhI satya ko satya; kabhI asatya ko satya mAna letA hai| kabhI vaha kahatA hai - "Izvara kI marjI se saba kucha hotA hai, kabhI kahatA hai ki-apane karmoM ke phala se bhalA-burA hotA hai|" aise vyakti ko satya kI gaharI pratIti nahIM hai| vaha kevala pratyakSa pramANa ko mAnatA hai, anumAna yA Agama ko nahIM mAnatA / isa taraha bhinna-bhinna prakAra ke matoM ko rakhate hue gamya-agamya, sthUla-sUkSma padArtha kA yathArtha jJAna nahIM hotA, usako saccA bhedavijJAna va Atmika sukha kI pratIti nahIM hotI, vaha saMsAra ke bhavabhramaNa meM bhaya aura duHkha kA pAtra banatA hai| jo koI syAdvAda ke jJAna meM kuzala hai aura saMyama meM nizcala hai, vaha samyakjJAna va samyacAritra ke sAtha nirantara upayoga lagAkara apane AtmA kI Apa hI bhAvanA karatA hai| vaha jJAna va cAritra kI bhinnatA rakhakara isa mokSamArga para calane kA pAtra hotA hai| ___ jinheM AtmA ke svarUpa kI ruci huI hai, unheM zubharAga AtA hai; parantu unheM rAga se virakti rUpa vairAgya hotA hai aura AtmA kI asti kA zAMta upazama rasa hotA hai| jinheM AtmA kI saccI ruci nahIM hai unake bhAva zuSka aura caMcala hote haiN| jinheM nija svabhAva kI dRDha zraddhA, ruci aura jJAna nahIM hotA unheM anya padArtha kA bhI yathArtha nirNaya nahIM hotA, unakI bhramabuddhi rahatI hai jisase karmAsrava hotA hai| 22. advita, steya, kAma : tIna bhAva gAthA-30 anitaM britaM mAne, steyaM pada lopanaM / karmanA asuha bhAvasya,tribhaMgI narayaM pataM // anvayArtha-(anitaM nitaM mAne) kSaNabhaMgura, nAzavAna padArtha ko zAzvata mAnatA hai (steyaM 48 gAthA-30 pada lopanaM ) apane pada tathA Agama ke pada kA artha chipAkara corI karatA hai (karmanA asuha bhAvasya) azubha bhAvoM meM rata rahakara kuzIla Adi kAma bhAva karatA hai (tribhaMgI narayaM pataM) ina tInoM anRta, steya va kAma bhAvoM meM rata prANI naraka kA pAtra hotA hai| vizeSArtha- asat, kSaNabhaMgura, nAzavAna paryAyI pariNamana ko sat, zAzvata mAnanA anita bhAva hai| vastu kA jo mUla svabhAva hai, vahI satya hai, nitya hai, amiTa hai, usako kucha aura jAnanA asat bhAva hai| ___ saMsAra-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla ina chaha dravyoM kA samudAya hai| inameM dharma, adharma, AkAza dravya eka-eka haiM, kAlANu asaMkhyAta haiM, jIva ananta aura pudgala anantAnanta haiN| pratyeka jIva, pratyeka dravya kI sattA sadA bhinna-bhinna hI rahatI hai| jIva kA mUla svabhAva zuddha, jJAtA-dRSTA, vItarAga, Anandamaya hai| vaha svabhAva se paramAtmasvarUpa hai| aisA jAnane para bhI jIva ko rAgI-dveSI, ajJAnI, pApa-puNya kA kartA, karma phala kA bhoktA mAnanA jIva tatva kA asatya jJAna hai| paryAya kI apekSA azuddha hai tathA dravya kI apekSA zuddha hai, aisA jAnane meM Aye to yaha jJAna asatya nahIM hai| isI taraha zubhakArya, japa-tapa, vyavahAra cAritra puNya bandha kA kAraNa hai, usako mokSa kA kAraNa jAnanA asatya hai / viSaya-kaSAya poSaka sarva kriyA dharma nahIM hai, ise dharma mAna lenA kaSAya hai| jinendra kI AjJApramANa vastu svarUpa ko na kahakara anyathA kahanA tathA jinavANI ke pada-artha, bhAva ko chipAnA dharma kI corI hai| brahmacarya kA ghAta karake kuzIla sevana karanA kAma bhAva hai| sabhI iMdriyoM ke viSayoM kI kAmanA karanA bhI kAma hai| yaha azubha bhAva pApa bandha kA kAraNa hai| jo jIva jagata meM asatya bolate haiM, corI karate haiM, parastrI gamana karake kuzIla sevana karate haiM, anya viSayoM kA rucipUrvaka sevana karate haiM, ve tIvra rAga va parigraha bhAva se narakAyu bA~dhakara naraka cale jAte haiN| jo isa asatya saMsAra ko satya jAnakara dharma kA lopa karate haiM, apane Atmahita kA sAdhana nahIM karate va rAta-dina viSaya bhogoM kI kAmanA kiyA karate haiM ve bhI naraka ke pAtra banate haiN| jo jinendra kI AjJA kA lopa karake manamAnA dharma calAkara apane ko guru banAkara dhana saMgraha karate haiM tathA svacchaMda hokara viSayasevana karate haiM, aise dharma ke ThekedAra Adi durgati ke pAtra hote haiN| jagata meM jhUTha, corI, kuzIla bar3e bhArI pApa haiM jinase isa loka
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 zrI tribhaMgIsAra jI meM bhI apayaza hotA hai aura durgati bhI milatI hai| jaba taka kAma kI Aga mana meM jalatI rahatI hai taba taka isa jIva ko nirantara karmoM kA Asrava hotA hai| sparzana indriya meM cAra karmendriya (hAtha, pAMva, gudA, liMga) aura eka jJAnendriya (rasanA) hai| jaba taka cAroM karmendriya aura jJAnendriya para vijaya nahIM hotI taba taka sahI brahmacarya nahIM hotaa| jo yaha jAnatA hai ki merA svarUpa jJAna mAtra hai, rAga merA svarUpa nahIM hai, unakA dhanAdi para padArthoM ke prati mamatva sahaja hI ghaTa jAtA hai, aura dharma prabhAvanA Adi kA bhAva ullasita hotA hai| ve yaha bhI jAnate haiM ki yaha rAga hai, dharma nahIM hai| antara zuddha cidAnanda svarUpa ko jAnakara use pragaTa kiye binA janma -maraNa Talane vAlA nahIM hai| 27. anyAna, rati, misra: tIna bhAva gAthA-31 anyAnI mithyA bhAvasya, rati mUha mayaM sadA / misrasya disTi mohaMdhaM, tribhaMgI durgati kaarnm|| anvayArtha-(anyAnI mithyA bhAvasya) mithyA bhAva kA karane vAlA ajJAnI hai, (rati mUDha mayaM sadA ) vaha sadA mUDha mati meM rati karatA hai (misrasya disTi mohaMdha) mizra kI dRSTi moha meM andhI hotI hai (tribhaMgI durgati kAranam ) yaha tInoM bhAva durgati ke kAraNa haiN| vizeSArtha- ajJAna va avidyA saMsAra kA mUla hai| AtmA aura anAtmA kA bhedajJAna na honA hI ajJAna hai / ajJAnI mithyAbhAva kA kartA hai| ajJAna ke kAraNa jIva mRga-marIcikA meM pha~sa jAtA hai aura camakatI huI bAlU ko pAnI samajhatA hai, isI ajJAna ke kAraNa jIva aMdhakAra meM rassI ko sarpa mAna letA hai aura bhayabhIta hotA hai| isI taraha ajJAnavaza rAta-dina AtmA ko rAga-dveSa mayI mAnakara ajJAnI jIva nAnA prakAra ke vikalpa karate haiN| jisa taraha samudra pavana ke yoga se kSobhita hotA hai usI prakAra ajJAnI jIva Akulita hote haiN| jisakA mana mithyAbhAva se malina hokara viSaya-kaSAyoM ke AdhIna hai vaha sadA mUDhamati meM rati karatA hai| pratyeka manuSya meM eka to indriyoM kA jJAna hotA hai aura eka buddhi kA jJAna / ina donoM ke bIca mana kI caMcalatA hai| iMdriyoM ke jJAna meM "saMyoga" kA prabhAva par3atA hai aura buddhi ke jJAna meM "pariNAma" kA bodha hotA hai| jinake mana meM indriya jJAna kA prabhAva hai vaha gAthA-31 viSaya sukha bhoga meM lage rahate haiN| jinake mana para buddhijJAna kA prabhAva hotA hai vaha pariNAma kI ora dRSTi rahane se viSaya sukha bhoga kA tyAga karane meM samartha ho jAte haiN| svarUpa kA jJAna svayaM ke dvArA svayaM ko hI hotA hai, isameM jJAtA-jJeya kA bhAva nahIM rhtaa| jisa mahApuruSa ko aise kAraNa nirapekSa jJAna kA anubhava ho gayA hai ,use kabhI vikalpa, saMdeha, viparIta bhAvanA, asaMbhAvanA Adi hotI hI nahIM hai, use sthira buddhi vAlA kahA gayA hai| ____ apane ko karmoM kA kartA mAna lenA tathA karma phala meM hetu banakara sukhIdu:khI honA hI ajJAna se mohita honA hai| puNya-pApa hameM karanA par3ate haiM, inase hama kaise chuTakArA pA sakate haiM ? sukhI-du:khI honA hamAre karmoM kA phala hai inase hama kaise chUTa sakate haiM ? isa prakAra kI dhAraNA banA lenA hI ajJAna se mohita honA hai| jIva svarUpa se akartA tathA sukha-du:kha se rahita hai| vaha mAtra apanI mUDhatA se kartA bana jAtA hai aura karma phala ke sAtha sambandha jor3akara sukhI du:khI hotA hai| apanI sattA aura zarIrAdi ko alaga-alaga mAnanA jJAna hai aura inheM eka mAnanA ajJAna hai| kAmanA se viveka TaiMka jAtA hai| svArthabuddhi, bhogabuddhi, saMgrahabuddhi rakhane se manuSya apane kartavya kA ThIka-ThIka nirNaya nahIM kara pAtA / vaha vartamAna paristhiti ko badalane kA udyoga hI karatA hai; paraMtu paristhiti ko badalanA apane vaza kI bAta nahIM hai| bAhya paristhiti karmoM ke anusAra banatI haiM arthAt vaha karmoM kA hI phala hai| dhanavattA-nirdhanatA, nindA-stuti, Adara-nirAdara, yaza-apayaza, hAni-lAbha, janma-maraNa,svasthatA- rugNatA Adi sabhI paristhitiyA~ karmoM ke AdhIna haiN| zubha aura azubha karmoM ke phalasvarUpa sukhadAyI aura du:khadAyI paristhiti sAmane AtI rahatI haiM; parantu usa paristhiti se sambandha jor3akara use apanA mAnakara sukhI-duHkhI honA ajJAnatA hai| ___ jahA~ ajJAna tathA viSaya rati donoM hI haiM vahA~ mizrabhAva hotA hai arthAt jJAnAvaraNa kA udaya aura darzana moha kA udaya sAtha hokara ajJAna ke sAtha mithyAtva bhAva hotA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrI tribhaMgIsAra jI isa prakAra darzana moha se andha hokara jIva bhava-bhava meM janma-maraNa ke duHkha sahate haiN| jJAnI ko yathArtha dravya dRSTi hotI hai, vaha dravya ke svabhAva Alambana dvArA aMtara svarUpa sthiratA meM vRddhi karatA jAtA hai; paraMtu jaba taka apUrNa dazA hai, puruSArtha maMda hai, pUrNa rUpa se zuddha svarUpa meM sthira nahIM ho sakatA taba taka vaha zubha pariNAma meM saMyukta hotA hai parantu vaha unheM AdaraNIya nahIM mAnatA hai| 24.karmAdi, asamAdhi, asthiti: tIna bhAva gAthA-32 karmAdi karma karatAni,asamAdhi mithyA mayaM jutaM / asthiti asuddha parinAmaM, tribhaMgI saMsAra kAranaM // anvapArva-(karmAdi karma karatAni) karmAdi karma kA maiM kartA hU~ (asamAdhi mithyA mayaM jutaM) mithyAtva meM lIna rahanA asamAdhi hai (asthiti asuddha parinAma) azuddha bhAva arthAt zubha-azubha pariNAmoM meM lage rahanA asthiti hai (tribhaMgI saMsAra kAranaM) yaha tInoM hI bhAva saMsAra bhramaNa ke kAraNa haiN| vizeSArtha- jahA~ taka mana-vacana-kAya kI buddhi pUrvaka zubha yA azubha kriyA hotI rahatI hai va usa kriyA para Asakta bhAva hai, rucipUrvaka kriyA kA kartApanA hai, vahA~ taka saMsAra kA pravAha calatA hI rahatA hai| karmAdi-jJAnAvaraNAdi dravyakarma, moha rAga dveSAdi bhAva karma,zarIrAdi no karma, yaha mere haiM, maiM inakA kartA huuN| yaha ajJAna bhAva hI saMsAra karmabandha kA kAraNa hai| karma kI utpatti aura karma ke kSaya meM apanI dRSTi hI mukhya kAraNa hai / jIva aura pudgala ke saMyoga se karma paidA hote haiN| karma pudgala jar3a haiM, jinakA svabhAva kSaya hone kA hai| yaha tInoM hI karma utpanna aura naSTa hone vAle haiN| karma prakRti ke sAtha jIva kA eka kSetrAvagAha nimitta-naimittika saMbaMdha hone ke kAraNa manuSya mAtra meM karma karane kA vega rahatA hai, vaha kSaNa mAtra bhI karma kiye binA nahIM rahatA / saMsAra meM vaha dekhatA hai ki karma karane se hI vastu kI prApti hotI hai parantu yaha usakI bhUla hai kyoMki nAzavAna karmoM ke dvArA nAzavAna vastuoM kI hI prApti hotI hai, avinAzI vastu kI prApti nahIM hotii| apane avinAzI svarUpa kI prApti to karmoM ke saMbaMdha viccheda hone para hI hotI hai| gAthA-32 vAstava meM karma bandhana kAraka nahIM hote, manuSya kI kAmanA se baMdhana hotA hai| kAmanA kI pUrti ke lie rAgapUrvaka apane lie karma karane se hI manuSya karmoM se ba~dha jAtA hai| jaise-jaise kAmanA bar3hatI hai vaise-vaise vaha pApoM meM pravRtta hotA jAtA hai| svayaM kA bodha rahate hue, sampUrNa karmoM ke karate hue bhI unake sAtha apanA saMbaMdha hai hI nahIM-aisA anubhava kare to usake karmakSaya ho jAte haiN| __sAdhaka ko bhAva, kriyA ,paryAya rUpa tInoM se hI sambandha viccheda karanA hotA hai| inase sambandha viccheda taba hI hogA jaba sAdhaka apane liye kucha nahIM karegA, kucha nahIM cAhegA aura apanA kucha nahIM hai aisA maanegaa| asamAdhi-zarIrAdi vastue~ janma se pahale bhI hamAre sAtha nahIM thIM aura marane ke bAda bhI nahIM raheMgI tathA isa samaya bhI pratikSaNa hamase saMbaMdha viccheda ho rahA hai| ina prApta vastuoM kA sadupayoga karane kA hameM adhikAra mAtra hai, inheM hama apanA nahIM mAna sakate / inheM apanA mAnanA hI vAstava meM bandhana yA asamAdhi hai| asthiti-karma karane ke lie para padArtha yathA-zarIra,indriyA~, mana,buddhi, padArtha,vyakti, deza-kAla Adi parivartanazIla vastuoM kI sahAyatA lenA par3atI hai| para kI sahAyatA lenA paratanmayatA hai,yahI asthiti hai jo zubhAzubha bhAvoM meM ulajhAtI hai| svarUpa jyoM kA tyoM hai, usameM kabhI koI parivartana nahIM hotA, isalie usakI anubhUti meM para kahe jAne vAle zarIrAdi padArthoM ke sahayoga kI lezamAtra bhI apekSA AvazyakatA nahIM hai| para se mAne hue saMbaMdha kA tyAga hone se svarUpa meM svata: siddha sthiti kA anubhava ho jAtA karma karane se saMsAra meM aura karma na karane se AtmasvarUpa meM pravRtti nahIM hotI hai| aisA mAnate hue saMsAra se nivRtta hokara ekAnta meM dhyAna aura samAdhi lagAnA bhI karma karanA hI hai / ekAnta meM dhyAna aura samAdhi lagAne se tatva sAkSAtkAra hogA isa prakAra bhaviSya meM paramAtma tatva kI prApti karane kA bhAva bhI karma kA sUkSma rUpa hai; kAraNa ki karane ke AdhAra para hI bhaviSya meM tatva prApti kI AzA hotI hai; kintu paramAtma tatva
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI karma karane va na karane se atIta hai / mokSamArga svAnubhava rUpa hai jahA~ mana, vacana, kAya tInoM kA kArya banda hai, zarIra sthira hai, vANI kA pracAra nahIM hotA hai, mana ke vicAroM kA pravAha bhI baMda hai, jaba AtmA,AtmA se hI AtmA meM sthira hotA hai, vaha samAdhibhAva hai, ise svAnubhava kahate haiM / yahA~ ratnatraya kI ekatA hai, apane zuddhAtma svabhAva kA zraddhAna bhI hai, jJAna bhI hai tathA svarUpa meM sthiratA rUpa cAritra bhI hai| isI svAnubhava se navIna karmoM kA saMvara hotA hai aura purAtana karma vizeSa jhar3ate haiN| 25. hAsya, rati, Arta : tIna bhAva gAthA - 33 hAsya rAga vridhaMte, rati mithyAta bhAvanA / Arta raudra saMjuttaM, tribhaMgI dala pasyate // anvayArtha (hAsya rAga bridhaMte) hAsya- ha~sI majAka yA kisI vizeSa paristhiti, kArya-kAraNa se ha~sanA, isa hAsya bhAva se rAga bar3hatA hai ( rati mithyAta bhAvanA) rati-prItibhAva, viSayAsakti, isameM mithyAtva bhAvanA rahatI hai (Arta raudra saMjuttaM) Arta-raudrabhAva meM lIna rahanA (tribhaMgI dala pasyate) isa taraha ke yaha tIna bhAva dekhe jAte haiMjo Asrava ke kAraNa haiN| vizeSArtha - hAsya se rAga bar3hatA hai, rati se mithyAbhAva hote haiM, ArtabhAva se raudra bhAva meM lInatA hotI hai / yaha tInoM bhAva karmAsrava, saMsAra ke kAraNa haiM / hAsya, rati, arati, no kaSAya ke bheda haiM / hAsyabhAva kisI paristhiti, ghaTanA, vyakti aura kArya kenimitta se hotA hai / jaba kisI taraha kA svArtha sadhatA hai to khuzI hotI hai| kisI vyakti ko kisI kArya meM asamartha dekhane se ha~sI AtI hai, para kI nindA va apanI prazaMsA hone se rAga bhAva bar3hatA hai, mana meM bar3I saMtuSTi hotI hai; yaha saba hAsya bhAva hai| vyartha carcA karake mana ko raMjAyamAna karanA hAsya bhAva hai jisase rAga bar3hatA hai aura karmabaMdha hotA hai / indriyoM ke viSayoM meM utsukatA ko rati bhAva kahate haiN| isase strI, putra, kuTumba, dhana, dhAnya,vastrAlaMkAra,makAnAdi, bhojana, gAnA bajAnA, sugandhAdi pA~coM indriyoM ke viSayoM 54 55 gAthA-33 kI anukUlatA meM vizeSa anurAga hotA hai, svarUpa kI vismRti pUrvaka zarIra ke rAga meM rata rahanA mithyAtva bhAva hai jo saMsAra kA kAraNa hai| iSTa padArthoM ke viyoga meM du:khI honA ArtabhAva hai| isameM jIva aniSTa saMyoga se pIr3ita hotA hai, rogAdi hone para saMkleza pariNAmI hotA hai, AgAmI saMyoga ke lie Atura hokara ghabarAtA hai / svArtha sAdhana ke lie bAdhaka kAraNoM ko haTAne ke lie hiMsAdi raudra pariNAma karatA hai| mithyAdRSTi ko kabhI sukha, kabhI du:kha, kabhI hAsyabhAva rahatA hI hai / vaha nirantara hAsya-rati-ArtabhAva meM ulajhA rahatA hai| isa taraha rAga-dveSa-moha meM pha~sA huA ajJAnI saMsAra meM bhramaNa karAne vAle karma bA~dha letA hai| naraka, tiryaMca Ayu kA bandha ina tInoM bhAva se hotA hai / jJAnI hamezA yaha vicAra karatA hai ki jIva ko sukha aura duHkha pUrva meM kiye hue zubhAzubha karmoM se hotA hai isalie maiM sukha hone para rAga aura duHkha hone para de bhAva kyoM karU~ ? isa taraha svarUpa kA vicAra kara jo samabhAva rakhatA hai vaha buddhimAna, pUrva karmoM kI nirjarA karatA hai tathA navIna karmoM kA bandha bhI nahIM karatA / vAstava meM karmAsava bandha kA svarUpa yahI hai ki rAgI jIva karmoM ko bA~dhatA hai aura rAga rahita jIva karmoM se chUTa jAtA hai| sAdhanA ke prArambha meM sAdhaka ke anta:karaNa meM dvanda rahatA hai| satsaMga, svAdhyAya, vicAra Adi karane se vaha paramAtma prApti ko apanA dhyeya to mAna letA hai para usake apane kahalAne vAle mana aura indriyoM Adi kI ruci svAbhAvika hI bhoga bhogane aura saMgraha karane meM rata rahatI hai / isalie sAdhaka kabhI paramAtma tatva ko prApta karanA cAhatA hai aura kabhI bhoga evaM saMgraha ko / use jaisA saMga milatA hai vaise usake bhAvoM meM parivartana hotA rahatA hai / isa taraha sAdhaka ke anta:karaNa meM dvanda - "bhoga bhogU~ yA sAdhanA karUM ?" calatA rahatA hai / isa danda para hI ahaM bhAva TikA huA hai, isI se rAga-dveSa hotA hai| hameM sAMsArika bhoga aura saMgraha meM laganA hI nahIM hai! hai pratyuta eka mAtra paramAtma tatva ko hI prApta karanA hai - aisA dRDha nizcaya hone para dvanda nahIM rahatA /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 zrI tribhaMgIsAra jI rAga-dveSa ko miTAne ke lie yaha vicAra karanA cAhie ki apane na cAhane para bhI anukUlatA aura pratikUlatA AtI hI hai| ___ anukUlatA-pratikUlatA to prArabdha ke phalasvarUpa AtI jAtI rahatI hai phira isake Ane athavA jAne kI cAhanA hI kyoM kareM ? aura ise acchA-burA bhI kyoM mAneM? yaha nirNaya karanA hI rAga-dveSa ko miTAnA hai, yahI sAdhaka kA pramukha kartavya hai| AtmasattA svataMtra hai, apane meM para kA kartRtva-bhoktRtva hai hI nahIM, isa vicAra se bhI rAga-dveSa miTa jAte haiN| 26. strI, puruSa, napuMsaka : tIna bhAva gAthA-34 striyaM kAma vidhate, puMsaM mithyAta saMjutaM / napuMsaka vrata paMDasya, tribhaMgI dala tisttte|| anvayArtha-(striyaM kAma vidhaMte ) strI saMbaMdhI bhAvoM ke hone para kAmabhAva kI vRddhi hotI hai (puMsaM mithyAta saMjutaM ) puruSa veda se mithyAtva meM lInatA hotI hai (napuMsaka vrata SaMDasya) napuMsaka veda ke bhAva meM sabhI vrata saMyama khaNDita ho jAtA hai (tribhaMgI dala tisTate ) yaha tInoM kAma bhAva vizeSa karmAsava aura saMsAra baMdhana ke kAraNa haiN| vizeSArtha-jo jIva kAmabhAva meM rata rahatA hai vaha kabhI strI saMbaMdhI bhAva karake puruSa se bhoga kI cAha karatA hai, kabhI puruSa saMbaMdhI bhAva karake strI ke sAtha bhoga karanA cAhatA hai| yaha kAmabhAva mahAna anarthakArI hai / kAma ke vaza hokara mithyAtva kA sevana karanA par3atA hai| napuMsaka veda ke bhAva se sabhI vrata-saMyama khaNDita ho jAte haiN| kAmabhAva eka bar3A roga hai, isase saMsAra kI vRddhi hotI hai, sadA hI du:kha milatA hai| jaba taka jIva ke mana meM kAma kI Aga jalatI rahatI hai taba taka nirantara karmoM kA Asava huA karatA hai| kAmabhAva se buddhi bhraSTa hotI hai, AtmA kA patana hotA hai| kAmabhAva meM rata jIva, vezyAgamana karate haiM, parastrI sevana karate haiM, kAmakathA karate haiM, kAmabhAva bar3hAne vAle nATaka dekhate haiM; zrRMgAra rasa ke zAstra par3hate haiN| kAmI jIva ina pA~ca khoTI bhAvanAoM meM vartate haiM1. kAma se rAga bar3hAne vAlI kathAaiM par3hanA va sunanA 2. kAma ke vaza hokara manohara rUpoM ko dekhane ke lie Atura rahanA va dekhate phiranA 3. kAma bhogoM kI carcA karanA 4. pauSTika gAthA-34 kAmoddIpaka rasoM ko khAnA 5 . zarIrAdi ko zrRMgAra se sajAkara manohara rkhnaa| kAmavikAra se pIr3ita prANI pAgala ho jAtA hai, tIvra rAga-dveSa meM pha~sa jAtA hai| manojJa strI-puruSa se milane ko lAlAyita rahatA hai / nAnA taraha ke mAyAjAla racatA hai, mithyAtva kA sevana karatA hai| liye hue vrata, niyama, saMyama bhI khaNDita kara detA hai, hitaahita kA use koI viveka nahIM rahatA / kAmabhAva ke kAraNa rAvaNa rAjyabhraSTa hokara naraka gyaa| kAmabhAva se bacane ke lie vRddha va sAdhu sevA, samaya kA sadupayoga, satsaMga, zAstrasvAdhyAya, sAmAyika, AtmaciMtana, ekAMta sevana karanA caahie| kAmabhAva uddIpaka nimittoM se bacanA caahie| jaise-dhI Aga kA nimitta pAkara pighala jAtA hai vaise kAmI kA mana kAmavarddhaka strI puruSa ke nimitta se kAmI ho jAtA hai| duzcaritra manuSya kI durgati avazya hotI hai, cAhe vaha kitanA hI bar3A AdamI yA sAdhu mahAtmA kyoM na ho| durAcArI ke sAtha rahane kI apekSA naraka meM rahanA acchA hai| bur3hApA rUpa kA duzmana hai| utkaTa AzA se dhairya naSTa hotA hai / mRtyu prANoM kI grAhaka hai| nirlajja ko dharma kI cintA nahIM rahatI, krodha zrIhIna kara detA hai| nIca kI sevA se zIla naSTa hotA hai, kAmukatA lajjA kI duzmana hai aura akelA abhimAna ina sabhI guNoM ko naSTa kara detA hai| dravyaliMgI viSaya sevana chor3akara, tapazcaraNa kare to bhI vaha asaMyamI hai| dravyaliMgI ko vairAgya bhI hotA hai paraMtu abhyaMtara dRSTi rAga, kaSAya bhAva meM hI hotI hai| rAga ke teraha bheda hote haiM-anantAnubaMdhI Adi cAra mAyA, anantAnubaMdhI Adi cAra lobha, hAsya, rati, strI, puruSa, napuMsaka veda / jaba taka rAga kA sadbhAva hai taba taka yaha bhAva hote haiN| cAritra sAdhanA meM kAma aura kroSa durguNa ghora bAdhaka haiN| indriyA~, mana aura buddhi, kAma ke AdhAra haiM; ata: inakA niyamana bhI cAritra kI sampannatA ke lie paramAvazyaka hai; anyathA jJAna aura vijJAna donoM naSTa ho jaayeNge| jisakA mana kisI strI puruSa ne hara liyA ho, usakI vidyA vyartha hai| use tapasyA, tyAga aura zAstrAbhyAsa se bhI koI lAbha nahIM hai tathA usakA ekAMta sevana aura mauna bhI niSphala hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 gAthA-35 isa taraha tIna prakAra cetana striyoM ke nimitta se mana meM vikAra kA honA, vacanoM se hAsyAdi karanA, zarIra se kuceSTA karanA, pApabandha kA kAraNa hai / ekAMta meM svamAtA, bahina, putrI se bhI sambandha nahIM rakhanA cAhie aura na hI milanA caahie| rAgabhAva se karmAsrava aura bandha hotA hai| prazna-dharma mArga para calane vAle sAdhu-sAdhaka kA ina kAma bhAvoM se kyA sambandha hai? zrI tribhaMgIsAra jI 27. manuSyanI, tiryacanI, devAMganA: tIna bhAva gAthA-35 manuSyanI vrata hInasya,tiryacanI asuha bhaavnaa| devAMganI miccha disTIca,tribhaMgI patitaM dalaM // annavArya-(manuSyanI vrata hInasya) jisako brahmacarya kA koI ekadeza va sarvadeza vrata nahIM hai vaha strI ke saMbaMdha meM kAma bhAva karatA hai (tiryaMcanI asuha bhAvanA) kAma bhAva kI azubha bhAvanA se kabhI kisI pazu ko dekhakara kAma vikAra karatA hai yA pazuoM kI kAmakrIr3A dekhakara AnaMda mAnatA hai (devAMganI miccha disTI ca ) mithyAdRSTi viSaya sukha kA rAgI puNya ke phala se devAMganA kA bhoga cAhatA hai (tribhaMgI patitaM dalaM) yaha tInoM prakAra kI striyoM ke bhAva durgati meM le jAne vAle haiN| vizeSArtha-strI, dharma ko vidhna karane vAlI hai, mokSamArga meM calane se rokane vAlI hai, du:khoM kA kAraNa hai va sukhoM ko nAza karane vAlI hai| kAma vikAra utpanna karane meM kAraNa striyoM ke tIna prakAra yahA~ batAye gaye haiM jinameM rAgabhAva karane se karmAsava hotA hai| rAgI jIva kAmabhAva se niraMtara mahilAoM ke rUpa ko dekhatA hai, mohita hokara unake sAtha hAsya, kautUhala, vArtAlApa karatA hai| kisI taraha unako vaza meM karake unase kAmarati karatA hai, vratahIna, nirargala hokara manamAnI karatA hai| vratI sabhI striyoM ko mAtA,bhaginI, putrI ke samAna dekhatA hai| eka deza vratI sva-strI ke sivAya anya striyoM meM vikAra rahita buddhi rakhatA hai| avratI mithyAtvI ko viveka nahIM hotA; vaha kAmabhAva meM pha~sakara sva-strI, para-strI, vezyA, kanyA Adi kA bheda na karake unase rAga bar3hA letA hai| tiryaMcanI pazu ke zarIroM ko dekhakara bhI kAmI ke mana meM kAmavikAra utpanna ho jAtA hai; koI-koI nindita mAnava kabhI kAma ceSTA bhI kara letA hai| isI taraha mithyAtvI kAma bhoga kA Atura svargAdi meM deviyoM kA rUpa-lAvaNya, hAvabhAva, vilAsa, vikriyA sunakara yaha lAlasA mana meM bA~dha letA hai ki maiM devagati meM paidA hokara manohara rUpavAna deviyoM ke sAtha krIr3A karU~ / vaha devI devatAoM ke rAgabhAva kI kathA sunakara usameM rasa letA hai, anumodanA karatA hai| samAdhAna-kAmavAsanA manuSya kI prAthamika bhUmikA hai kyoMki manuSya kA janma kAmavAsanA se hI hotA hai| kAma, kAmavAsanA aura kAmanA jIva kI AMtarika vRtti hai| jaba taka yaha samUla naSTa nahIM hotI taba taka inakA aMkuraNa-vRddhi hotI hI rahatI hai| jo jIva kAma, kAmavAsanA aura kAmanA kA zamana karake, use samUla naSTa karake dharma mArga para calatA hai, vaha apane jIvana meM zreSThatA ko upalabdha hotA hai| usakA brahmacarya hI saccA hai jo brahma svarUpa ko upalabdha karAtA hai| jo jIva inakA damana karake, dharma mArga para calate haiM unakA jIvana bar3A viSama aura patita ho jAtA hai kyoMki dabI huI vAsanAaiM jahara ho jAtI haiN| dabA huA citta burI taraha kAmuka ho jAtA hai| sAdhu-sAdhaka koI bhI ho jisane kAma, kAmavAsanA aura kAmanA ko dabAyA hai usako upavAsa karate-karate, sAmAyika karate, zAstra par3hate, adhyayana-manana, svAdhyAya karate hue bhI kAma bhAva peratA rahatA hai| kAmavAsanA ko jitanA vaha dabAtA hai, vAsanA utanA hI nayA rUpa dhAraNa karatI hai aura yaha naye rUpa vikRta hote cale jAte haiN| vAsanA bar3I gaharI hai aura usakI gaharAI ko binA samajhe jo usake sAtha kucha bhI karane meM laga jAtA hai, vrata saMyama Adi le letA hai vaha jhaMjhaTa meM par3a jAtA hai| sabhI siddhAMta Upara raha jAte haiM, kAmavAsanA gaharI paiTha rakhatI hai| Apa Upara se prabhAvita hote haiM, nirNaya aura saMkalpa le sakate haiM, ve sabhI nirNaya kAgaja ke lebila kI taraha Ara cipake raha jAte haiN| isIlie jJAnapUrvaka apanA antara zodhana karanA Avazyaka hai taba hI karmAsrava se bacakara mukti ho sakatI hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 28.kAsTacitra, pAdhAna citra, lepacitra: tIna bhAva gAthA-36 kAsTa pASAna disTaM ca,lepaM disTi anuraagtH| pApa karma ca vidhati, tribhaMgI asuI dalaM // anvayArtha -(kAsTa pASAna disTaM ca ) kASTha aura pASANa kI banI striyoM kI mUrti dekhanA (lepaM disTi anurAgata:) tathA rAga bhAva se citroM ko dekhanA (pApakarma ca vidhaMti) yaha saba pApa karma kAma bhAva ko bar3hAne vAle haiM (tribhaMgI asuhaM dalaM ) yaha tInoM azubha bhAvoM kA samUha hai| vizeSArtha- pUrvagAthA meM cetana striyoM ke tIna bheda batAye haiN| isa gAthA meM acetana strI ke tIna bheda batAye haiN| kASTha kI strI-mUrti, pASANa kI strI-mUrti, citra meM banI strii| striyoM ke zrRMgArita AkAra dekhane se rAgI puruSoM ke mana meM rAga bhAva, kAma bhAva bar3hatA hai jo pApakarma kI vRddhi karatA hai, yaha tInoM azubha bhAvoM kA samUha hai| jisa taraha cetana strI ke zarIrAzrita jar3a bAhya aMgoM ko dekhakara bhAvoM meM vikAra A jAtA hai usI taraha kASTha, pASANa, lepa ke jar3a pudgala AkAroM ko dekhane se bhI vikAra ho sakatA hai; isalie brahmacarya kI rakSA ke lie aisI rAgabhAva utpanna karane meM kAraNabhUta kisI bhI kASTha-pASANa kI mUrti va citra ko dekhanA nahIM cAhie, na hI unakA nimitta milAnA caahie| apane baiThane va zayana ke sthAna meM aisI koI rAgavardhaka strI Adi kI mUrti va citra nahIM rakhanA caahie| aise khela-tamAze, sinemA, TI.vI. Adi nahIM dekhanA cAhie jinameM citroM ke dvArA kAmabhAvoM kA pradarzana dikhAyA jAtA ho kyoMki pariNAma nimittAdhIna hote haiN| jaba taka ucca vItarAga dazA prApta na ho taba taka AhAra, vihAra, nidrA kA AkramaNa hai jo chaTaveM pramatta virata guNasthAna taka sambhava hai, taba taka rAgavardhaka mUrti va citroM ke nimittoM se bacanA caahiye| ___ azubha bhAva utpanna karane vAle citroM va mUrtiyoM se kAmabhAva vikAra utpanna honA sambhava hai jisase pApakarma kA bandha hotA hai; ata: Asrava se bacane ke lie rAgavarddhaka mUrti va citroM kA avalokana tyAganA caahiye| sAdhu avasthA meM gRha tyAga kara vana meM ekAntavAsa isIlie kiyA jAtA hai kyoMki vahA~ rAga-dveSa varddhaka nimitta nahIM haiN| bAhya parigraha aMtaraMga meM mUrchA utpanna karane meM kAraNabhUta haiM isIlie parigraha kA tyAga, bhAvoM meM nirmamatva kI utpatti kA upAya hai| pApa bhAva 61 gAthA-37 paidA hone meM bAhya padArtha nimitta ho jAte haiN| AhAra, bhaya, maithuna, parigraha yaha cAra saMjJAyeM bAharI nimitta saMyoga se utpanna ho jAtI haiN| jaise sugaMdhita bhojana ko dekhakara AhAra kA bhAva, bhayaprada siMhAdi ke citroM ko athavA ghaTanAoM ko dekhane para bhaya kA bhAva, kAmabhAva utpAdaka strI puruSa va kASTha-pASANa-citra Adi dekhane se maithuna bhAva, sundara makAna, dhana, vaibhava dekhane se parigraha meM mUrchA bhAva utpanna ho jAtA hai; ataeva bhAvoM meM rAgabhAva kI utpatti kA kAraNa bAhya padArthoM kA nimitta-saMyoga hotA hai, aisA jAnakara inase bacanA cAhie tabhI karmAsava se baca sakate haiN| samyakdRSTi jIva kI dRSTi svabhAva para hone se vaha pudgala zarIrAdi paryAya se dRSTi haTAkara mokSa calA jAtA hai tathA mithyAdRSTi jIva para se, puNya se lAbha mAnatA hai, zarIrAdi paryAya meM rata hone se pApa pariNAma kara saMsAra durgati meM calA jAtA hai| 29.rUpa, arUpa, lAvaNya : tIna bhAva gAthA-37 rUpaM arUpa lAvaNyaM,disTitaM asuha bhAvanA / te narA duSya sAhaMti, tribhaMgI dala mohinaM // anvayArtha -(rUpaM arUpa lAvaNyaM) surUpa, kurUpa, lAvaNya ko (disTitaM asuha bhAvanA) dekhane se azubha bhAvanA hotI hai (tenarA duSya sAhaMti ) jo mAnava aise surUpa, kurUpa va lAvaNya, sundaratA ko dekhane meM upayoga jor3ate haiM, ve pApa bA~dhakara du:kha sahate haiM (tribhaMgI dala mohinaM) yaha tInoM bhAva mUrchita mohita karane vAle haiN| vizeSArtha- A~khoM meM bahuta zakti hotI hai, usa zakti kA durupayoga karanA hI pApa aura sadupayoga karanA hI puNya hai| saMsArI strI puruSoM ke rUpa, kurUpa, sundaratA ko rAgabhAva se dekhanA hI pApa hai| sadgranthoM kA svAdhyAya karanA, par3hanA, satpuruSoM kA satsaMga, darzana karanA, ahiMsA kI bhAvanA se dekhakara calanA puNyabandha kA kAraNa hai| jagata ke strI-puruSoM ke rUpa-lAvaNya ko kAmabhAva se dekhane vAlA kisI ko tanika bhI nahIM suhAtA / vaha azubha bhAvoM meM rata rahatA, duHkha sahatA huA naraka meM jAtA hai| ___ manojJa va iSTa vastu meM rAga, aniSTa-amanojJa vastuoM meM dveSabhAva hotA hai| sundara strI puruSoM ko dekhakara mohita honA karmAsrava pApabandha kA kAraNa hai| lAvaNya rUpa dekhakara mohI jIva unmatta hokara aneka prakAra se kuceSTA karatA hai| kisI strI kI sundaratA para mohita
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-38 bhAva se mithyAtva meM lInatA hotI hai (tribhaMgI narayaM pataM) yaha tInoM bhAva naraka meM patana ke kAraNa zrI tribhaMgIsAra jI hokara usakI prApti ke lie aneka prakAra ke mAyAcAra racatA hai aura prApti na hone para zoka karatA hai| jaba taka sabhI indriyoM kA saMtulita evaM saMtoSajanaka saMyama na ho taba taka kAma saMyama nahIM rakhA jA sakatA; kyoMki sabhI indriyA~ anyonyAzrita haiN| mana se vikRta manuSya brahmacarya kA pAlana nahIM kara sakatA kyoMki vAsanAoM evaM vikAroM kA mana meM udaya hone para kAma saMyama atyaMta kaThina ho jAtA hai| jisa manuSya ke hRdaya para parakIya nArI ke nayanavANa nahIM lagate, jo krodha rUpI andhakAra se bharI rAtri meM jAgatA rahatA hai tathA jisake gale meM lobha kI rassI nahIM baMdhI hai vahI saccA sAdhaka mahAtmA hai| duzcaritra se virata na hone vAlA, mana aura indriyoM ko saMyama meM na rakhane vAlA, citta kI sthiratA kA abhyAsa na karane vAlA evaM vikSipta mana vAlA kevala buddhibala se AtmA ko prApta nahIM kara sakatA / kadAcAra, bhraSTAcAra, anaitikatA ko samApta kiye binA na to laukika abhyudaya ho sakatA hai aura na hI pAramArSika kalyANa / zuddha citta yogI jisakA darzana karate haiM vaha jyotirmaya zuddha AtmA hI apanA satsvarUpa hai| jisakA nirantara satya, tapasyA, samyagjJAna evaM brahmacarya bArA lAbha hotA hai| kriyA to varNa aura bhUmikA ke anusAra bhinna-bhinna prakAra kI hotI hai| jo pApapanA, tIkSNapanA, malinatA, patana karane kI bAta hai, vaha kAmanA ke kAraNa hotI hai / ghora tapasyA yA gaharI pUjA pATha athavA japa-dhyAna karane vAle kintu cAritrahIna logoM kI kyA gati hotI hai ? isake aneka dRSTAMta dharmagraMthoM meM milate haiN| rUpa, arUpa, lAvaNya yaha tInoM bhAva, kAmabhAva se sambandhita hone se ghora patana ke kAraNa haiM, inase pApAsava hotA hai| 30.mAyA, moha, mamatva : tIna bhAva gAthA-38 mAyA moha mamattasya,pramAnaM asuha ciMtanaM / mamataM mithyA saMjuttaM, tribhaMgI narayaM pataM // anvayArtha-(mAyA moha mamattasya) saMsAra kI mAyA meM moha-mamatva karane se (pramAnaM asuha ciMtanaM ) buddhipUrvaka azubha ciMtana karane se ciMtA aura bhaya hotA hai (mamataM mithyA saMjuttaM) mamatva vizeSArtha- saMsAra kI kSaNabhaMgura svapna sama avasthAoM ko mAyA kahA gayA hai| mAyA ke tIna rUpa hote haiM-kaMcana, kAminI, kIrti-inameM moha karanA, apanA mAnanA, sneha karanA Adi se azubha ciMtana hotA hai, jisase bhaya aura cintA paidA hotI hai| mamatva bhAva mithyAtva meM lIna karatA hai, jisase jIva naraka kA pAtra banatA hai| yaha jIvana to bijalI kI camaka ke samAna kSaNabhaMgura hai| kuTumyAdi kA saMyoga svapna ke samAna hai| jagata ke prANiyoM ke sAtha sneha sandhyA kI lAlimA ke samAna hai aura tRNa para par3I duI bUMda ke samAna zarIra kA kSaNabhara meM patana ho jAtA hai| indriyoM ke bhoga indradhanuSa ke samAna dekhate-dekhate naSTa ho jAte haiM, meghoM ke vighaTana ke samAna lakSmI vilA jAtI hai| pAnI meM khIMcI huI rekhA ke samAna javAnI miTa jAtI hai arthAt jagata kI sabhI paryAyeM kSaNabhaMgura nAzavAna haiN| isa mAyA meM moha-mamatva hone se azubha cintana aura mithyAtva meM lInatA hotI hai jisase jIva pA~coM pApoM meM pha~sa jAtA hai, raudradhyAnI ho jAtA hai / iSTa vastu ke viyoga tathA aniSTa saMyoga meM du:khI mana hokara ArtadhyAna kara letA hai jisase naraka Ayu bA~dhakara narakagati meM calA jAtA hai| indriyoM ke viSayoM meM Asakta jIva hI ghora pApa karate haiN| strI ke pIche bar3e-bar3e yuddha chir3a jAte haiN| dhana ke pIche aneka prapaMca racAkara dUsaroM ko Thaga lete haiN| jIva isa sAMsArika mAyA-moha meM pha~sakara apanA AtmaghAta karatA hai| kaMcana, kAminI, kIrti, mAyA kA gherA hai| putra, parivAra moha kA gherA hai| dhana, vaibhava, viSayAsakti mamatva kA phailAva hai| jaba taka apanatvapanA, kartApanA, ahaMkAra aura cAha hai taba taka tanAva, azAMti nahIM miTa sktii| AvazyakatA se AkulatA hotI hai, samasyA se vikalpa hote haiM, jimmedArI se ciMtA hotI hai| eka tarapha mAyA-kaMcana, kAminI, kIrti kA cakkara hai, indriya viSaya bhoga mana kI cAha hai| inameM mamatva bhAva hone se AkulatA-vyAkulatA, bhaya, cintA, du:kha hai, janma-maraNa saMsAra hai| dUsarI tarapha mukti-AtmAnubhUti, samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra se sAdhu pada aura arihanta siddha pada kI prApti hotI hai / isa ora kA ruci pUrvaka puruSArtha karane
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zrI tribhaMgIsAra jI se atIndriya Ananda, janma-maraNa se chuTakArA, bhaya-cintA, du:khoM se mukti, tIna loka meM jayajayakAra, paramAnaMda paramAtmapada kI prApti hotI hai| aba kisa ora jAnA hai? yaha nirNaya kara lo, jisa tarapha kI ruci hogI udhara kA vaisA phala milegA, donoM meM atyaMta virodha hai| AtmAnubhUti se atIndriya AnaMda anubhava meM AtA hai| AtmAnanda kA prabhAva buddhi ko sukhamaya svastha evaM saMtRpta kara detA hai| sAdhaka ko AtmadhyAna kA abhyAsa karane se moha se mukti milatI hai| mAyA kA cakkara chUTa jAtA hai| dhyAnajanita AnaMda kI anubhUti hone para vyakti ko bhautika jagata meM kuTilatA, ghRNA, svArtha, parigraha, viSaya bhoga Adi nIrasa evaM nirarthaka pratIta hone lagate haiN| 39. kaSAya, rAga, misa : tIna bhAva gAthA-39 anantAnu kaSAyaM ca,rAgAdi misra bhaavnaa| duNya karma vidhate tatra, tribhaMgI durgati kAranaM // annavArya-(anantAnu kaSAyaM ca)anaMtAnubaMdhI kaSAya aura (rAgAdi misra bhAvanA ) rAgAdi sahita mizra bhAvanA (duSya karma vidhaMte tatra) jahA~ yaha kaSAya rAga aura mizrabhAva hote haiM vahA~ du:kha rUpa karmoM kI vRddhi hotI hai arthAt pApakarma kA bandha hotA hai (tribhaMgI durgati kAranaM ) yaha tInoM bhAva durgati ke kAraNa haiN| vizeSArtha-azuddha pariNAmoM se bandha hotA hai, ve pariNAma rAga-dveSa-moha haiN| unameM se moha aura dveSa to azubha bhAva haiN| rAga bhAva zubha aura azubha ke bheda se do prakAra kA hotA hai| saMsAra ke prati ruci honA moha bhAva hai, yaha azubha bhAva hai| krodha, mAna va arati, bhaya, zoka, jugupsA ke udaya se para meM dveSabhAva hotA hai, yaha bhI azubha bhAva hai| dveSa se pariNAma saMkleza rUpa rahate haiM, moha se malina rahate haiN| moha aura dveSa to pApa bandha ke hI kAraNa haiN| lobha, mAyA kaSAya tathA hAsya ,rati, strIveda, puruSaveda, napuMsaka veda ke udaya se rAgabhAva hotA hai| yaha rAgabhAva jaba viSaya-kaSAyoM kI puSTi ke liye hotA hai taba vaha azubha rAga hai aura pApa bandha kA kAraNa hai| jaba kaSAyoM kA manda udaya hotA hai taba paMca parameSThI kI bhakti, pUjA-dAna, paropakAra, japa, svAdhyAya, saMyama Adi zubha kAryoM ko karane kI AkAMkSA hotI hai, ise zubha rAgabhAva kahate haiM isase puNya kA bandha hotA hai| zubha bhAva, azubhabhAva donoM hI bandha ke gAthA-39 kAraNa haiN| yahI rAga-dveSa-moha bhAva jaba anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya sahita hote haiM taba unako mizra bhAva kahate haiM / sAdhAraNa rUpa se mithyAdRSTi, ajJAnI mizra bhAvoM meM pha~sA rahatA hai| azubha rAga, AkulatA aura vikalpa paidA karatA hai| zubharAga saMsAra kI vRddhi karatA hai, jIva ko besudha karatA hai| jahA~ jisase jitanA rAga hogA vahA~ utanA hI deSa bhAva kisI na kisI se hogaa| rAgabhAva- ahaMkAra, cAha aura vikalpa paidA karatA hai| dveSabhAvakrodha, IrSyA virodha paidA karatA hai| mohabhAva- bhaya, zaMkA, cintA paidA karatA hai| moha ke sadbhAva meM jIva mUrcchita rahatA hai| rAga ke sadbhAva meM madahoza, pAgala rahatA hai / dveSa ke sadbhAva meM andhA rahatA hai| pApa ke sadbhAva meM bhayabhIta rahatA hai / yaha tInoM bhAva kaSAya, rAga aura mizrabhAva du:kha, durgati aura saMsAra ke kAraNa haiN| prazna-anantAnubaMdhI kaSAya to mithyAdRSTi ko hotI hai phira yahA~ sAdhaka ko anantAnubaMdhI kaSAya sahita rAga aura mizrabhAva hone kA kyA prayojana hai? samAdhAna-mithyAdRSTi ko anantAnubaMdhI kaSAya mUla meM hai tathA isake sAtha hI apratyAkhyAna, pratyAkhyAna, saMjvalana kA bhI udaya hai| use chahoM lezyA kA sadbhAva hai isalie mithyAdRSTi dravyaliMgI sAdhu navame grevaiyaka taka calA jAtA hai| sAdhaka ko upazama samyaktva meM anaMtAnubaMdhI kA bhI udaya AtA hai| usa dazA meM rAgAdi mizra bhAva sahita karmAsrava hotA hai| yahA~ isI abhiprAya se sAvadhAna kiyA hai ki koI sAdhaka jJAnI hokara yaha na mAna le ki mujhe karmAsava-bandha hotA hI nahIM hai| jaba taka ina bhAvoM meM bahAva hai taba taka kAsava bandha hotA hai| yadi yaha jJAna nahIM hai to vaha samyakdRSTi jJAnI hI nahIM hai| jo AtmA rAga-dveSAdi sabhI doSoM ko chor3akara apane AtmA ke svabhAva meM lIna hotA hai vahI saMsAra sAgara se taratA hai, yahI dharma hai| jJAna svabhAva meM upayoga lagAkara svabhAva sanmukha rahanA bar3e hI viveka puruSArtha kI bAta hai, jo sAdhupada prApta hone para hI ho sakatA hai; kintu aisA upayoga na lagane para bhAva-vibhAva, kriyA, karma hote haiM jinakA jimmedAra, kartA, bhoktA svayaM hai tathA isase hI karmabandha hotA hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI jJAnI ko bhagavAna AtmA AnaMda svarUpa aura rAga AkulatA svarUpa donoM bhinna pratIta hote haiM / trikAlI nityAnaMda caitanya prabhu para dRSTi par3ate hI jo jJAna hotA hai vaha caitanya va rAga ko atyaMta bhinna jAnatA hai| jise tatva dRSTi kI prApti huI hai vahI samyakjJAnI hai| jise tatvadRSTi prApta nahIM hai usameM caitanya va rAga ko bhinna jAnane kI kSamatA bhI nahIM hai / 32. kAna, kArya, ducitta : tIna bhAva gAthA -40 kAranaM mithyA mayaM proktaM, kAryaM durgati bandhanaM / ducitaM anitaM vande, tribhaMgI naraya stitaM // anvayArtha - (kAranaM mithyA mayaM proktaM) mithyAdarzana sahita pariNAma saMsAra kA kAraNa kahA gayA hai (kAryaM durgati bandhanaM ) usakA kArya durgati kA bandha hai (ducittaM anritaM vande ) jo nAzavAna padArtha athavA kudeva kuguru Adi kI vandanA bhakti karatA hai usakA ducitta arthAt vaha hamezA cintita rahatA hai (tribhaMgI naraya stitaM) yaha tInoM bhAva naraka meM le jAne vAle haiM / vizeSArtha - jaisA kAraNa hotA hai vaisA kArya hotA hai tathA jaisA kArya hotA hai vaisA citta (cintana) hotA hai / mithyAtva ke tIna bheda haiM- 1. tatva meM aruci, 2. atatva abhiniveza aura, 3 . tatva meM saMzaya / sAdhaka kI prAraMbhika avasthA meM bAdhaka kAraNa- 1. svayaM kI Antarika durbalatA, 2. bhogAsakti Alasya (pramAda) aura 3. zarIra - indriya Adi meM sukha buddhi hai / sAdhaka prathama bhUmikA meM zarIrAdi ko to apane se bhinna mAna letA hai kintu zarIra aura indriyoM dvArA hone vAlI khAnA, pInA, sonA, sunanA, bolanA, karanA Adi kriyAoM ko tathA mana se hone vAle cintana aura buddhi se hone vAle nizcaya ko apanI kriyA mAnatA rahatA hai| idhara dhyAna hI nahIM detA ki jaba zarIrAdi saba bhinna haiM to phira hone vAlI kriyAyeM bhI to bhinna haiM, svayaM meM kahA~ haiM ? yaha mithyAdarzana sahita pariNAma saMsAra kA kAraNa kahA gayA hai / "zarIra maiM hU~ " aisA saMbaMdha jor3ane para zarIrAdi ke nAza kA bhaya apane hI nAza kA bhaya ho jAtA hai| " zarIra merA hai " aisA mAnane para zarIra ke lie khAdya evaM paridhArya vastuoM kI AvazyakatA apane liye hI pratIta hone lagatI hai| ina AvazyakatAoM kI pUrti ke kArya meM laganA durgati kA bandhana hai / 66 67 gAthA 40 sAdhakoM se prAya: yaha bar3I bhUla hotI hai ki sunate par3hate aura vicAra karate samaya ve jisa bAta ko ThIka samajhate haiM usa para dRr3hatA se sthira nahIM rahate tathA use mahatva nahIM dete haiM / isase citta aneka saMkalpa - vikalpa aura cintAoM meM pha~sA rahatA hai / Upara se kucha karate haiM aura antaraMga pariNati kucha aura hI calatI hai| yaha ducitta viSama paristhitiyoM meM DA~vADola ho jAtA hai, jisase nAzavAna, jar3a padArtha athavA kudevAdi kI mAnyatA karane lagatA hai| jisa prANI, padArtha, ghaTanA, kriyA aura paristhiti ko apane duHkha kA hetu yA sukha meM bAdhaka mAnatA hai, usake prati anta:karaNa meM durbhAva, asahiSNutA aura use naSTa karane ke bhAva karatA hai, isa prakAra ke bhAva naraka meM le jAte haiN| anukUla yA pratikUla prANI, padArtha, paristhiti aura ghaTanA Adi ke saMyoga viyoga meM sAdhaka ke anta:karaNa meM halacala kA honA ducitta hai aura halacala kA na honA hI usakI samacittatA hai / isa viSaya meM bahuta hI mArmika evaM samajhane kI bAta yaha hai ki vinAzI evaM vikAra vAlI vastuoM kA mahatva hone se sAdhaka kA citta hI viSama hotA hai, svarUpa nhiiN| vaha to sadaiva ekarasa rahatA hai usameM kabhI viSamatA A hI nahIM sktii| sAdhaka ko cAhie ki vaha apanI parivartanazIla dazA (paryAya) meM apanI (svarUpa kI ) sthiti na mAne aura na dekhe, apitu apane svarUpa ko hI dekhe / vartamAna sthiti se lekara nirvikalpa sthiti taka dazA arthAt avasthA, paryAya hai jo ki parivartanazIla hai / svarUpa avasthA nahIM apitu avasthA kA prakAzaka hai| jisakA koI Adi na ho use anAdi kahA jAtA hai| jIva aura ajIva donoM anAdi hone se samAna haiM kintu jIva, ajIva se vilakSaNa hai / jIva, cetana jJAna svabhAvI paramAtma svarUpa hai aura ajIva, acetana jar3a pudgala hai / jaba taka jIva kA azuddha pariNamana hai taba taka jIva kA vibhAva rUpa pariNamana hai / usa vibhAva pariNamana kA antaraMga nimitta jIva kI vibhAva pariNamana rUpa zakti hai aura bahiraMga nimitta mohanIya karma kA udaya hai| mohanIya karma do prakAra kA hai - darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / jIva kA samyaktvaguNa vibhAvarUpa hokara midhyAtva rUpa pariNamatA hai tathA eka cAritra guNa hai jo vibhAva rUpa hokara kaSAya rUpa pariNamatA hai| isa prakAra jaisA kAraNa hotA hai vaisA kArya hotA hai aura vaisA hI cintana calatA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 69 zrI tribhaMgIsAra jI saMsAra kA pariNamana kAla ke anusAra hai| kArya kA honA tatsamaya kI yogyatAnusAra hai| jIvoM kA pariNamana apanI-apanI pAtratAnusAra; isalie jo honA hotA hai vaha hotA hI hai, jo nahIM honA hotA vaha nahIM hI hotA hai usa kArya (kriyA ) sambaMdhI bhAva-paryAya calane para usameM apanatva aura lagAva honA hI apane liye vikalpa aura vivAda kA kAraNa hai| parcA karanA rAga-deSa kA kAraNa hai| kriyA honA karmabandha duHkha aura durgati kA kAraNa hai| prazna-jaba sAdhaka dharma sAdhanA meM rata hai to usako yaha karmAsava kyoM hotA hai ? samAdhAna-jaba taka viparIta abhiprAya rahita hokara sat-asat kA bhedajJAna nahIM hai, taba taka jIva samyakdRSTi nahIM ho sktaa| bAhara se zubhAcaraNa karanA mAtra hI dharma nahIM hai| sat kA abhiprAya-"maiM jIva tatva trikAla zuddha caitanya svarUpa huuN|" asat kA abhiprAya-"paryAya meM hone vAle vikAra aura para padArtha sabhI para haiN| para padArtha aura AtmA bhinna hone se koI para kA kucha nahIM kara sktaa| AtmA kI apekSA se para padArtha asat haiM-nAsti rUpa haiN|" jaba aisA yathArtha svarUpa samajhate haiM tabhI jIva ko sat-asat ke vizeSa kA yathArtha jJAna hotA hai| jIva ko jaba taka aisA jJAna nahIM hotA taba taka Asrava dUra nahIM hote; aura jaba taka jIva apanA aura Asava kA bheda nahIM jAnatA taba taka usake vikAra dUra nahIM hote| jagata ke jIva Asrava tatva kI ajJAnatA ke kAraNa aisA mAnate haiM ki "puNya se dharma hotA hai|" kitane hI loga zubha yoga ko saMvara mAnate haiM tathA aisA mAnate haiM ki aNuvrata, mahAvrata maitrI ityAdi bhAvanA aura karuNA buddhi se dharma hotA hai kintu yaha mAnyatA ajJAnatA pUrNa hai| samyakdRSTi jIva ke hone vAle vrata, dayA, dAna, karuNA, maitrI ityAdi bhAvanA bhI zubha Asrava haiM isalie ve bandha ke hI kAraNa haiM; to phira mithyAdRSTi jIva ke zubhabhAva saMvara, nirjarA aura dharma ke kAraNa kaise ho sakate haiM ? ajJAnI ke zubha bhAva ko paraMparA anarthakA kAraNa kahA hai| ajJAnI to zubha bhAva ko dharma yA dharma kA kAraNa mAnatA hai aura use vaha bhalA jAnatA hai aisA karake vaha svayaM azubha rUpa pariNamatA hai| isa taraha ajJAnI kA zubha bhAva to paramparA pApa kA kAraNa kahA hai| jJAnI zubha bhAva ko dharma yA dharma kA kAraNa nahIM mAnate balki use Asava jAnakara dUra karanA cAhate haiM kyoMki zuddha bhAva hI mukti kA kAraNa hai| yaha bhUmikA gAthA-41 lakSya meM rakhakara isa adhyAya ke sUtroM meM Aye hue bhAva samajhane se vastu svarUpa saMbaMdhI bhUla dUra ho jAtI hai| 33. AlApa, lokaraMjana, soka : tIna bhAva gAthA-41 AlApaM asuhaM vAkyaM,mithyA maya loka raMjanaM / sokaM atritaM disTA, tribhaMgI naravaM pataM // anvayArtha-(AlApaM asuhaM vAkyaM) azubha vacanoM ko kahanA AlApa hai (mithyA maya loka raMjana) mithyA va mAyAcAra sahita kathana karake logoM ko prasanna karanA lokaraMjana hai (sokaM anitaM disTA) ahitakArI ghaTanA, paristhiti ko dekhakara zoka hotA hai (tribhaMgI narayaM pataM) yaha tIna bhAva naraka ke pAtra banAte haiN| vizeSArtha-vyartha bolanA, azubha vacana bolanA, niSprayojana bolanA AlApa hai| mithyA mAyAcArI karanA, vikathA Adi se logoM ko raMjAyamAna karanA loka raMjana hai| para kI tarapha dRSTi, nAzavAna vastuoM ko dekhanA, ahitakArI mAnanA, iSTa-viyoga, aniSTa saMyoga Adi se zoka hotA hai| yaha tInoM bhAva naraka Ayu ke bandha ke kAraNa haiN| zreSThajanoM ke dvArA kartavya kI upekSA, apanA dAyitva nibhAne meM pramAda tathA cAritra skhalana kI choTI sI bhUla loka samudAya ke patana aura vinAza ke kAraNa bana jAte haiN| kevala apane sukhopabhoga ke liye jIne vAlA vyakti pApa kI jindagI jItA hai tathA nindanIya hotA hai| kAma, krodha, lobha yaha tInoM naraka ke dvAra haiN| kAma, krodha aura moha ke AdhIna hokara hI manuSya pApakarma karake duHkha pAtA hai evaM saMsAra bandhana meM pha~satA hai| cAritra aura naitika mUlyoM kI upekSA, vANI, bAhu aura udara ko saMyata na rakhane ke kAraNa hotI hai| hiMsA, corI, kuzIla yaha tIna kAyA ke nica karma / paraniMdA, kaThora, marmasparzI vacana, jhUTha aura kalaha mUlaka bhASaNa, yaha cAra bacana nica karma haiN| para kA burA vicAranA, dUsaroM kA dhanAdi haraNa karane kI icchA aura viparIta mAnyatA yaha tIna mAnasika nica kreN| jinase jIva naraka kA pAtra banatA hai| krodha se prIti naSTa hotI hai, abhimAna se vinayazIlatA jAtI rahatI hai| mAyA meM par3A to mitratA naSTa huI aura loma saba kucha naSTa kara detA hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI deha, prANa, indriya, mana aura buddhi ina upAdhiyoM meM se jisa-jisa ke sAtha yogI kI citta vRtti kA saMyoga hotA hai usI usI bhAva kI prApti hotI hai| jagata meM aneka kuguru, bhaktoM ke mana ko prasanna karane vAlI kathAaiM kahakara, lokaraMjana karake unase dhana saMgraha karate haiM aura viSayAdi meM kharca karate haiN| bhaktoM ko AtmasvarUpa na batAkara unheM rAgavarddhaka, hiMsAvarddhaka kriyAoM meM lagA dete haiM / putralAbha va dhanalAbha hone kA lobha dete haiM, jisase prANI adharma ko dharma mAna lete haiN| aise AlApoM se sva-para ko kumArga meM DAlane vAle jIva narakAyu bA~dhakara durgati ke pAtra bana jAte haiM / zoka ke aneka kAraNa hote haiN| jaba kabhI mithyA va mAyAcAra se logoM ko raMjAyamAna karate hue iSTa kA lAbha nahIM hotA athavA aniSTa kA saMyoga ho jAtA hai, icchita vastu kI cintA karate hue bhI vaha nahIM milatI taba bhArI zoka hotA hai / iSTa viyoga meM ajJAnI ko mahAdu:kha hotA hai| vaha zokArta hokara AtmaghAta kara letA hai jisase naraka gati meM jAtA hai / jise sacamuca bhava-bhramaNa se chUTanA ho, use sva ko, para dravya se bhinna padArtha nizcita karake apane dhruva jJAyaka svabhAva kI mahimA aMtaraMga meM anubhava karake samyagdarzana pragaTa karane kA prayAsa karanA caahie| 34. rasanA, sparsana, dhAna : tIna bhAva gAthA-42 rasanaM sparsanaM bhAvaM, ghrAnaM ghrAna saMjutaM / asuhaM karma saMproktaM, tribhaMgI dala pasyate // anvayArtha-(rasanaM sparsanaM bhAvaM ) rasanA indriya va sparzana indriya kA bhAva ( ghrAnaM ghrAna saMjutaM ) nAsikA indriya se sU~ghane ke bhAva meM jur3anA (asuhaM karma saMproktaM ) azubha karma kahA gayA hai (tribhaMgI dala pasyate ) yaha tIna bhAva Asava ke kAraNa jAnanA caahie| vizeSArtha - buddhimAna manuSyoM ko yaha smaraNa rakhanA cAhie ki AtmA ko isa viziSTa mAnava yoni kI prApti karor3oM varSoM taka dehAntara karane ke bAda huI hai| yaha prAkRta jagata jaise ki eka bar3A samudra hai aura bhavasAgara meM mAnava yoni eka naukA ke samAna hai| jisakI racanA isa sAgara ko pAra karane ke lie huI hai / dharmazAstra aura sadgurU kuzala nAvika haiM aura mAnava deha tathA prApta suvidhAyeM anukUla vAyu hai jo sahI dizA meM le jA sakatI hai| yadi ina suvidhAoM ke rahate bhI koI 70 71 gAthA- 42 manuSya apanI mAnava yoni kA sadupayoga-svarUpa sAkSAtkAra, Atmadarzana ke liye nahIM karatA to use AtmahantA samajhanA caahie| isa mAnava zarIra kI vizeSatA usakI pA~ca indriyA~ aura mana hai / pratyeka manuSya meM eka to indriyoM kA jJAna hotA hai aura eka buddhi kA jJAna / indriyA~ aura buddhi donoM ke bIca mana kA nivAsa hai / indriyoM ke jJAna meM saMyoga kA prabhAva par3atA hai aura buddhi ke jJAna meM pariNAma kaa| jinake mana para indriya jJAna kA prabhAva hai vaha sukha bhoga meM lage rahate haiN| jinake mana para buddhi jJAna kA prabhAva hai ve pariNAma kI ora dRSTi rahane se sukha bhoga kA tyAga karane meM samartha ho jAte haiN| eka-eka indriya kI viSaya vAsanA se jIva ko apane prANa ga~vAnA par3ate haiM / sparzana indriya ke vazIbhUta hAthI, rasanA indriya ke vazIbhUta machalI, ghrANa indriya ke vazIbhUta bhauMrA, cakSu indriya ke vazIbhUta pataMgA, karNa indriya ke vazIbhUta hiraNa apane prANa gaMvAtA hai phira jo jIva pA~coM indriyoM ke viSaya bhoga meM lagA ho usakI kyA durdazA hogI ? manuSya ko rasanA indriya kI vizeSatA prApta hai, isake do kArya haiM - khAnA aura bolanA / rasanA indriya jJAnendriya aura karmendriya donoM rUpa kAma karatI hai| khAne se zeSa indriyA~ sakriya hotI haiN| khAne ke lie pApa - parigraha, kriyA-karma karanA par3ate haiN| bolane se saMsAra evaM para jIvoM se sambaMdha jur3atA hai jisase rAga-dveSa rUpa karmabandha hotA hai| sparzana indriya kI vAsanA saMsAra kA mUla hai| kAma bhAva se strI-puruSa, parivAra kA sambandha hotA hai / sparzana indriya kI viSaya pUrti parAdhIna banAtI hai / isake pIche hiMsAdi pApa hote haiM jo saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai / prANa indriya viSayAdhIna hita-ahita, heya upAdeya kA viveka nahIM rahatA / ina tInoM indriyoM ke bhAva se nirantara karmAsrava azubha karma kA bandha hotA hai / vAstava meM pratyeka prANI, svarUpa se indriyAtIta asaMga hI hai | zarIrAdi para vastu meM apanatva mAnakara sukha kI icchA se unameM Abaddha ho jAtA hai| mana meM cAha paidA hone lagatI hai, yaha honA, vaha nahIM honA, isase rAga-dveSa paidA hone lagate haiN| ina bhAvoM ke hone se saMsAra rAga bar3hatA hai| kAmanAoM kI utpatti saMkalpa se hotI hai / utpatti-vinAza vastuoM kI smRti, sphuraNA kahalAtI hai| jisakI smRti AI, usa vastu meM sattA aura priyatA honA saMkalpa hai| aisA honA cAhie aisA nahIM honA cAhie, yaha kAmanA hai isase karma bandha rUpa saMsAra
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-43 zrI tribhaMgIsAra jI paribhramaNa hotA hai| ghara, parivAra, samAja sambandhI karmoM se nyAre hone para nirAkulatA hotI hai| puNya-pApAdi kriyA se nyAre hone para nirbhayatA hotI hai| zubhAzubha bhAvoM se nyAre hone para nizcintatA hotI hai| zarIrAdi azuddha paryAya se nyAre hone para nirvikalpatA hotI hai, taba hI AtmasvarUpa kI nijAnaMda, niIndatA, mastI AtI indriyoM ke viSayoM kI cAha hI saMsAra meM bhramaNa kA kAraNa hai| indriya bhogoM se kabhI kisI ko tRpti nahIM hotii| mAnava jIvana AtmakalyANa ke liye milA hai ata: indriyoM kA nirodha Avazyaka hai / sAdhaka ko pUrNa indriya vijayI honA caahie| 34. caSyu, srotra, uchAha:vIna bhAva gAthA-43 cavyaM atritaM disTA, zrutaM vikaha rAgayaM / ucchAha miccha mayaM proktaM,trividhaM tribhaMgI dlN|| anvavArya-(caSyu anitaM disTA ) A~khoM se jo dikhAI detA hai arthAt paudgalika jagata kSaNabhaMgura, nAzavAna hai, isako dekhanA, dekhakara rAga karanA bandhana hai (zrutaM vikaha rAgaya) kAnoM se vikathAoM ko sunakara rAga karanA (ucchAha miccha mayaM proktaM) mithyAtva meM saMlagna rahanA mithyA utsAha kahA gayA hai (trividhaM tribhaMgI dalaM) isa taraha tInoM prakAra se tribhaMgI dala meM 73 aura inameM utsAha honA, yaha saba mithyAtva kahA gayA hai| jo jIva inameM rata rahatA hai vaha karmoM kA bandha karake saMsAra kA pAtra banatA hai / kartRtva-bhoktRtva hI saMsAra hai / jo jIva apanI samajha, sAmagrI, samaya, sAmarthya, paravastu zarIrAdi ke viSaya bhoga meM lagAtA hai, usameM utsAhita rahatA hai vaha saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| yadi sAdhaka kA yaha dRDha nizcaya ho jAye ki mujhe eka mAtra paramAtma pada prApti ke atirikta kucha nahIM karanA hai to vaha vartamAna meM hI mukta ho sakatA hai; parantu yadi vastuoM ke sukha bhoga aura jIne kI icchA rahegI to icchA kabhI pUrI nahIM ho sakatI tathA mRtyu ke bhaya aura krodha se bhI chuTakArA nahIM milegA; ata: mukta hone ke lie icchA rahita honA Avazyaka hai| jo saMsAra mAtra kA kAraNa hai, usa karma prakRti ke dvArA sabhI kriyAyeM hotI haiM paraMtu jaba una kriyAoM ke sAtha apanA saMbaMdha mAna lene se apane meM kartutva A jAtA hai yahI ajJAna aura aviveka hai / jJAna taba hotA hai jaba karma prakRti ke bArA hone vAlI kriyAoM ke sAtha apanA kiMcit mAtra bhI sambandha na rakhakara apane svarUpa meM sthita ho jaayeN| ve puruSa zreSTha haiM jo paranindA ke samaya gUMge, para strI darzana ke samaya andhe aura dUsaroM ke rahasya kI bAteM sunate samaya bahare bana jAte haiN| jo dUsaroM kA upahAsa na ur3Aye, nindA na kare, nIcA na dikhAye, jhUThI bAteM na bole aura dUsaroM para AkSepa na lagAe vahI zreSTha, kulIna hai| saMsAra, zarIra, viSayAdi kI cAha prANa letI hai, bhayabhIta rakhatI hai, paribhramaNa karAtI hai| nAma, yaza, prabhAvanA, prasiddhi kI cAha madahoza karatI hai, parAdhIna banAtI hai| cAha yadi khatma ho jAye to koI bhaya-ciMtA, saMkalpa-vikalpa, rAga-dveSa nahIM rhte| AkAMkSA kA nAma vedya bhAva hai| AkAMkSA ko bhogane vAlA bhAva vedaka bhAva kahA gayA hai| jaba vedya bhAva hotA hai taba vedaka bhAva kI utpatti nahIM hotI aura jaba vedaka bhAva hotA hai taba taka vedya bhAva samApta ho jAtA hai / saMsArI jana vastuta: apane meM rAga-dveSa bhAva hI karate haiM aura vaha jina padArthoM kA avalambana lekara karate haiM una padArthoM kA bhoktA apane ko mAnate haiM, yaha satya nahIM hai| pratyeka padArtha to apanI sattA meM apane dravya-guNa-paryAya meM rahatA hai| pha~satA hai| vizeSArya-cakSu se aneka prakAra ke padArthoM ko dekhakara rAga bhAva hotA hai| A~khoM se jo bhI dikhAI detA hai vaha saba paudgalika jagata kSaNabhaMgura nAzavAna hai; paraMtu rAgI mithyAdRSTi jIva sundara zarIra ke rUpa ko, AbhUSaNoM, vastroM, makAna, nagara, khela tamAze ko dekhakara rAga bhAva bar3hAtA hai| cakSu indriya dUra se hI dekhakara viSaya kA bhoga karatI hai| karNa indriya se aneka prakAra kI vikathAyeM, surIle rAga varddhaka gAne, hAsyapUrNa vArtAlApa Adi ko sunakara rAga karatA hai| mAna-apamAna, azubha zabda sunakara dveSa karatA hai| karNa indriya bhI dUra se zabdoM ko sunakara viSaya bhoga karatI hai; jabaki sparzana, rasanA aura ghrANa indriyA~ padArtha se milane para viSayabhoga karatI haiN| ina viSaya bhogoM kI cAha lagana
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI usakA eka dezAMza yA guNAMza bhI jIva apanI sattA meM milA nahIM sakatA ata: unheM bhogatA nahIM hai / vaha to apane rAgabhAva ko hI bhogatA hai / vaha padArtha kA jJAtA ho sakatA hai kintu jJAtA hone para aura unake prati rAgI hone para bhI vaha una padArthoM se trikAla bhinna hai; phira vaha unakA bhoktA kaise ho sakatA hai ? yaha mithyA kalpanA hI ajJAnI ko saMsAra meM bhaTakAtI hai, isI kAraNa vaha zarIrAdi indriya viSayoM ke liye daur3A-daur3A phiratA hai / samyakdRSTi jJAnI vastu svabhAva ko jAnatA hai ata: vaha bhaTakatA nahIM hai, samatA, zAMti, ni: kAMkSita bhAva rakhatA hai; isaliye rAga-dveSa-moha ke abhAva meM use karmabandha nahIM hotA / prazna- jo sAdhaka pA~coM indriyoM kA saMyamI hai usako ina bhAvoM se kyA prayojana hai ? samAdhAna- jo sAdhaka bAhya meM pA~coM indriyoM kA saMyamI hai paraMtu usakI rasabuddhi nahIM chUTI hai, lagAva banA huA hai to Upara se tyAga hone para bhI ina bhAvoM meM bahatA rahatA hai, jisase karmAsrava bandha hotA hai / jaba taka zarIra kA mamatva rAga nahIM chUTatA taba taka yaha sAre bhAva rahate haiM / prazna- kisa-kisa bhAva se kauna-kauna se karmoM kA Asava baMdha hotA hai ? samAdhAna- dravya karma ke ATha bheda haiM- 1. jJAnAvaraNIya, 2. darzanAvaraNIya, 3. vedanIya, 4. mohanIya, 5. Ayu, 6. nAma, 7. gotra, 8. antarAya / jIva ke kisa bhAva se kauna sA karmAsrava hotA hai yaha saMkSepa meM nimna prakAra se hai: jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya karma ke Asava bhAva - 1. pradoSa - prazaMsA yogya kathanI-karanI sunakara dUSita vRtti va IrSyA bhAva se mauna rahanA, prazaMsA na karanA / 2. ninhava-vastu svarUpa ko jAnate hue bhI jJAna ko chipAnA, aisA kahanA ki maiM nahIM jAnatA / 3. mAtsarya-vastu svarUpa ko jAnate hue bhI yaha vicAra kara kisI ko na par3hAnA, na batAnA ki yadi maiM ise kahU~gA to yaha paMDita ho jAyegA / 4. antarAya - yathArtha darzana - jJAna kI prApti meM vighna bAdhA DAlanA / 5. AsAdana- jJAna, darzana ke kArya, prakAza hone meM roka lagAnA / 6. upaghAta yathArtha darzana- jJAna meM doSa lagAkara ghAta karanA / 74 75 vedanIya karma Asava ke kAraNa - vedanIya karma- isake do bheda haiM- sAtA, asAtA / sAtAvedanIya Asava ke kAraNabhUta pariNAma - 1. bhUtAnukampA - samasta jIvoM meM dayA bhAva - anukampA / 2. vratI anukampA - vratI saMyamI jIvoM ke prati vizeSa dayAbhAva / 3. dAna - cAra prakAra kA pAtra dAna denA aura hamezA dene ke bhAva honA / 4. sarAga saMyama-muni dharma, sAdhu pada hone ke bhAva rahanA / 5. saMyamAsaMyama - zrAvaka dharma, pratimAdhArI vratI hone ke bhAva rahanA / gAthA- 43 6. akAma nirjarA-samatA, zAMti se karmodaya ko sahanA, tapa- vratAdi pAlana karanA / 7. bAla tapa-ajJAnatA pUrvaka saMyama - tapa ke pAlana meM dRr3ha rahanA / 8. kSAnti kSamA, zAMti rUpa pariNAma / 9. zauca - kaSAyoM kI maMdatA honA, sarala, sahaja pariNAma rakhanA / asAtAvedanIya Asava ke kAraNabhUta pariNAma - 1. du:kha-pIr3A rUpa pariNAma, niraMtara duHkhI rahanA yA kisI ko duHkhI karanA / 2. zoka-iSTa viyoga meM kheda, khinnatA, vikalatA, zokamaya rahanA (sva-para meM) 3. tApa - para ke dvArA apanI nindA hone para saMtApa rUpa bhAva tathA para kI nindA karanA / 4. Akrandana-pazcAttApa se azrupAta karake ronA, vilApa karanA / 5. vadha - hAtha paira paTakanA, prANoM kA viyoga karanA / 6. paridevana - saMkleza pariNAmoM se karuNA janaka vilApa karanA / svayaM ko tathA para ko yA eka sAtha donoM ko duHkha zokAdi utpanna karanA so asAtAvedanIya karma ke Asava kA kAraNa hotA hai / mohanIya karma (do bheda - darzana mohanIya, cAritra mohanIya ) ke Asava bhAva - 1. darzana mohanIya- kevalI kA avarNavAda, zruta kA avarNavAda, saMgha kA avarNavAda, dharma kA avarNavAda aura deva kA avarNavAda karanA arthAt jisameM jo doSa na hoM usameM usa doSa kA AropaNa karanA, mithyA doSa lagAnA, mithyA abhiprAya, dveSa buddhi rakhanA / isase darzana mohanIya, mithyAtva karma kA Asava bandha hotA hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 gAthA-44 zrI tribhaMgIsAra jI 2. cAritra mohanIya-25 kaSAyodaya vaza paccIsa prakAra ke tIvra saMkleza bhAva honaa| Ayukarma ke Asava bhAva - 1. narakAyu- bahu Arambha-pracura pApapUrNa kriyAoM meM tIvra pravRtti honaa| ___ bahuparigraha-ati tIvra mUrchApUrNa pApa bahula pariNAma meM lobha krnaa| 2.tiryaMcAyu- mAyAcArI, tIvra chala kapaTapUrNa vizvAsaghAta, kuTila svabhAva / 3. manuSyAyu- alpAraMbha-Avazyaka kriyA meM bhI thor3A Arambha karanA / alpaparigraha-saMtoSapUrNa vRtti, thor3I mUrchA honaa| mRdu svabhAva-sarala, komala, zAnta, sahaja svabhAva honaa| 4. devAyu- sarAga saMyama-munidharma ke saMyama meM vizeSa ruci, sAdhu honaa| saMyamAsaMyama-zrAvaka dharma ke cAritra meM ruci; vrata, pratimAdi pAlana krnaa| akAma nirjarA-parAzrita,kaSTapUrNa jIvana meM bhI samatA zAMti rkhnaa| bAla tapa-ajJAnatA pUrNa vrata, tapa AcaraNa krnaa| samyaktva-nirdoSa samyagdarzana kA pAlana krnaa| nAmakarma ke Amrava bhAva1. azubha nAma-yogavakratA, mana-vacana-kAya kI kuTilatA aura anyathA pravRtti krnaa| visaMvAdana -mithyAcAra pUrvaka vyartha carcA, uThA-paTaka krnaa| 2. zubha nAma-sarala supravRtti, mana-vacana-kAya kI sarala pravRtti zubha yoga honA / tIrthaMkara prakRti ke bandha kA kAraNa-solaha kAraNa bhAvanA bhAne se tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA antarAya karma ke Asava bhAva dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighna karanA so antarAya karma ke Asava kA kAraNa hai| ajJAnI jIva ko jo moha, rAga, dveSa rUpa Asava bhAva haiM vaha unheM naSTa karane kI ciMtA nahIM karatA balki bAhya kriyA tathA bAhya nimitta ko dUra karane kA upAya karatA hai; kintu inake miTane se hI Asrava nahIM miTate / dravyaliMgI muni, anya kudevAdi kI sevA nahIM karatA, hiMsA tathA viSayoM meM pravRtti nahIM karatA, krodhAdi nahIM karatA tathA manavacana-kAya ko rokane kA bhAva karatA hai to bhI usako mithyAtvAdi cAra Asrava hote haiN| isase yaha siddha hotA hai ki jo bAhya zarIrAdi kI kriyA hai, vaha Asrava nahIM hai apitu antaraMga abhiprAya meM jo mithyAtvAdi rAgAdika bhAva haiM vahI Asrava hai| jo jIva use nahIM pahicAnatA use Asrava tatva kA yathArtha zraddhAna nahIM hai| samyagdarzana hue binA Asava tatva kiMcit mAtra bhI dUra nahIM hotA isalie jIvoM ko prathama samyagdarzana prApta karane kA yathArtha upAya karanA cAhie / sampadarzana, samyakjhAna ke binA kisI bhI jIva ke Asava dUra nahIM hote aura na hI dharma hotA hai| 3. AhAra, nidrA, bhaya : tIna bhAva gAthA-44 AhAraM asuddhaM bhAvaM, nidrA mithyAta bhUtayaM / bhAvaM suddha tiktaM ca, tribhaMgI saMsAra bhAjanaM // anvayArtha-(AhAraM asuddhaM bhAvaM ) AhAra karane ke bhAva azuddha bhAva haiM (nidrA mithyAta bhUtayaM) nidrA, sone kA bhAva pramAda, yaha mithyAtva kA bhUta hai (bhAvaM suddha tiktaMca)bhAvoM kI zuddhi ko chor3akara karmodaya se bhayabhIta rahanA (tribhaMgI saMsAra bhAjanaM ) yaha tInoM bhAva saMsAra ke pAtra banAne vAle karmAsrava ke kAraNa haiN| vizeSArtha- jaba taka jIva ko AhAra, nidrA aura bhaya ke bhAva hote haiM taba taka karmAsava hotA hai aura yaha tInoM bhAva saMsAra kA pAtra banAne vAle haiN| AtmA ke jisa pariNAma se karma Ate haiM use bhAvAsava jAnoM tathA karmoM kA AnA dravyAsrava kahalAtA hai| jisakA rAga prazasta hai arthAt jo paMca parameSThI ke guNoM meM ,uttama dharma meM gotra karma ke Asava bhAva1. nIca gotra-paraniMdA, nindaka pravRtti, AtmaprazaMsA- apane mu~ha apanI bar3AI karanA / sadguNocchAdana-dUsaroM ke uttama guNoM ko DhAMkanA, kabhI kisI kI prazaMsA nahIM krnaa| asadodbhAvana-dUsaroM kI burAI nindA karanA unake avaguNoM ko pragaTa krnaa| 2. uccagotra-AtmanindA-apanI galtiyoM kA dhyAna rakhanA, apane doSa na chipAnA / para prazaMsA-dUsaroM ke guNoM ko grahaNa karanA, prazaMsA krnaa| apane guNa DhAMkanA-kabhI apane mukha se apanI prazaMsA na krnaa| paraguNa prakAza-dUsaroM ke guNoM kI sadaiva prabhAvanA, prazaMsA krnaa| vinIta vRtti-svAbhAvika vinaya bhAva honA / anutseka-guNI hokara bhI nirabhimAnI, vinamra honaa|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI anurAga karatA hai / jisake pariNAma dayA yukta haiM aura mana meM krodhAdi rUpa kaluSatA nahIM hai usa jIva ke puNya karma kA Asava hotA hai / tIvra moha ke udaya se hone vAlI AhAra, nidrA, bhayarUpa saMjJA meM jIva azuddha bhAva tathA mithyAtva bhAva meM mUrcchita rahatA hai, pUrva karmabaMdha ke udaya kA bhaya lagA rahatA hai, jisase niraMtara azubha karmAsrava hotA hai / indriyoM meM rasanA indriya, karmoM meM mohanIya karma, vratoM meM brahmacarya vrata, guptiyoM meM manoguSTi / yaha cAra bahuta sAdhanA aura abhyAsa se vaza meM hote haiM / rasanA indriya se AhAra ke bhAva, mohanIya karma se duHkha aura mana se bhaya kI utpatti hotI hai| mohanIya karma ke udaya se hone vAle mamatva pariNAma ko mUrcchA kahate haiN| cetana parigraha manuSya ke mana ko jaisA kaSTa detA hai, bhayabhIta karatA hai vaisA kaSTa aura bhaya acetana parigraha nahIM detA / acetana parigraha dhana, vaibhava, makAna, jamIna, jAyadAda ke sAtha to manuSya kA kevala svAmitva sambandha rahatA hai; kintu cetana parigraha bhAI-bahina, pitA-putra, pati-patni kA sambaMdha antaraMga moha ke kAraNa adhika kaSTadAyaka, bhayayukta hotA hai / saMsAra meM strI aura dhana kA rAga bahuta prabala hai / strI ke tyAgI bhI dhana ke rAga se baca nahIM pAte / isa dhana kI tRSNA ke cakra meM par3akara manuSya dharma-karma bhI bhulA baiThatA hai aura AvazyakatA nahIM hone para bhI dhana ke saMcaya meM lagA rahatA hai| jaise-jaise dhana prApta hotA hai vaise-vaise lobha bar3hatA jAtA hai| asalI parigraha to zarIra hI hai, isase bhI jo mamatva nahIM karatA vahI parama nirgratha hai / zarIra hI bAhya parigraha hai aura indriyoM kI viSayAbhilASA antaraMga parigraha hai / zarIra kA mamatva hone se hI AhAra, nidrA aura bhaya ke bhAva hote haiN| inako tyAgane para hI kSapaka paramArtha se nirgrantha hote haiM / bhedajJAna se donoM ko pRthak-pRthak nizcaya karake mana meM hone vAle rAga-dveSa mUlaka sabhI vikalpoM ko dUra karake, nirvikalpa sthiti meM zuddhAtmA kI upalabdhi yA anubhUti hotI hai| gRha tyAga kiye binA mokSamArga kI nirantara ArAdhanA saMbhava nahIM hai; kiMtu ghara chor3akara sAdhu banane ke pahale usakI taiyArI, usase bhI adhika Avazyaka hai| yaha taiyArI hai saMsAra zarIra aura bhogoM se Antarika virakti / vaha virakti kisI laukika lAbha se prerita yA zmazAna vairAgya jaisI kSaNika nahIM honI caahie| 78 79 gAthA -44 sAta tatvoM ke samyak parijJAnapUrvaka Atmatatva kI upalabdhi rUpa samyakdRSTi prApta honI cAhiye / binA AtmajJAnake ghara chor3akara muni bananA ucita nahIM hai / antardRSTi itanI prabuddha honA cAhiye ki Atmahita yA ahita karane vAle padArthoM, bhAva, nimittoM ko parakhakara tatkAla hita meM laga sakeM aura ahita se baca sakeM, taba ghara chor3anA / kamAne yA gharelU parezAniyoM ke kAraNa ghara na chodd'eN| ekamAtra pApakarma bandha ke bhaya se ghara chor3eM aura chor3akara pachatAaiM nahIM / sAdhu mArga ke kaSToM ko sahana karane meM samartha honA caahie| mAyAcAra, mithyAtva aura AgAmI bhogoM kI bhAvanA nahIM honA cAhie, tabhI mokSamArga kI sahI ArAdhanA ho sakatI hai| prazna- AtmA kA karmAsrava aura bandha se kaba aura kaise chuTakArA hotA hai ? samAdhAna- jIva aura karmoM ke sambandha kI paramparA anAdi hai / pUrvabaddha karma ke udaya kA nimitta pAkara jIva rAga-dveSa rUpa pariNamana svata: karatA hai / jIva ke rAga-dveSa rUpa pariNAmoM kA nimitta pAkara kArmANa vargaNAyeM svayaM jJAnAvaraNAdi rUpa se pariNamana karatI haiN| isase bacane ke lie karmajanya rAgAdi bhAvoM se AtmA kI bhinnatA ko jAnakara AtmA ke yathArtha svarUpa kA zraddhAna aura jJAna tathA rAgAdi rUpa se pariNamana na karake rAga aura dveSa kI nivRtti rUpa sAmyabhAva ko dhAraNa karanA cAhie, isI kA nAma cAritra hai| aisA karane para hI AtmA se karmAsrava bandha kA chuTakArA hotA hai / prazna- isameM bAhya tyAga-saMyama-tapa Avazyaka haiM yA nahIM ? samAdhAna- iSTa viSayoM se rAga aura aniSTa viSayoM se dveSa kA tyAga kie binA parigraha tyAga paripUrNa nahIM hotA / rAga-dveSa kA nAma pravRtti hai aura unake abhAva kA nAma nivRtti hai / bAhya padArthoM kA tyAga mUla vastu nahIM hai, mUla vastu hai rAga-dveSa kA tyAga; kintu rAga-dveSa bAhya padArthoM ko lekara hI hote haiM; isalie rAga-dveSa kA AlaMbana hone se bAhya padArthoM ko bhI chor3anA cAhie / nizcaya se cAritra hI dharma hai| moha aura kSobha se rahita AtmA kA pariNAma sAmya hai aura sAmyabhAva hI cAritra, dharma hai| isI se karmAsrava bandha se chuTakArA hotA hai / nIce kI bhUmikA arthAt grahastha dazA meM prANIrakSA, satya bhASaNa, dI huI vastu kA grahaNa, brahmacarya aura yogya parigraha ke svIkAra meM jo pravRtti hotI hai, ura kI bhUmikA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI meM usakI bhI nivRtti ho jAtI hai| abatI, vrata grahaNa karake aura vratI jJAnAbhyAsa karake, jJAnatatpara paramAtma buddhi se sampanna hokara svayaM paramAtmA ho jAtA hai| jJeya aura jJAtA meM athavA jJeya se yukta jJAtA meM sarvajJa bhagavAna ke bArA jaisA kahA gayA hai aura jaisA unakA yathArtha svarUpa hai, tadanusAra pratIti honA samyagdarzana hai aura anubhUti honA samyakjhAna hai| jo sAMsArika sukha se virakta hotA hai vahI cAritra meM prayatnazIla hotA hai| jisakA citta sAMsArika sukhoM meM Asakta hai vaha cAritra kyoM dhAraNa karegA ? cAritra kA Azaya hai svarUpa meM AcaraNa / indriya janya sukha se Asakti haTe binA svarUpa meM ruci hI nahIM hotI, pravRtti to dUra kI bAta hai; ata: jinavANI ke kathanAnusAra nizcaya-vyavahAra kA yathArtha svarUpa samajhakara samyak AcaraNa karanA hI mukti kA mArga hai| bAhya viSayoM kA tyAga, dravya tyAga hai auraantarvartI viSaya sambandhI vikalpoM kA tyAga,bhAva tyAga hai| donoM prakAra se tyAga karane vAle vizva pUjya hote haiN| isa prakAra mana-vacana-kAya tInoM yoga kI pravRtti se AtmapradezoM kA parispaMdana, halana- calana honA karmAsrava hai| jinakA 108 prakAra ke bhAvoM dvArA Asrava bhAva kA nirUpaNa kiyA hai| inase bacane ke lie sAdhaka ko sAvadhAna rahate hue apanA antara zodhana karanA cAhie; taba hI vaha karmAsrava se baca sakatA hai| moha rUpa saMkalpa tathA rAga-dveSa rUpa vikalpa yaha saba jIva ke ajJAna bhAva haiN| yaha jIva apanI isa bhUla ke kAraNa hI karma bandha karatA hai, yadi vaha apane svarUpa kA sahI bodha kara le aura kisI bhI padArtha meM rAga-deSa kI bhAvanA na kare to, ajJAna cetanA rahita, jJAna cetanA sahita vaha jJAnI hai| usa samaya usakI yaha pariNati jJAnamaya pariNati hai, isa jJAnamaya pariNati ke hone para jIva donoM prakAra ke Amrava abhAva kara nirAmravadazA ko prApta karatA hai| karmAsrava kA nirodha honA hI mokSamArga hai| ya adhyAya tribhaMgI Asava dala nirodhana bhAva pratijJA gAthA-45 tribhaMgI pravesaM proktaM,bhavyAtmA hidayaM ciMtanaM / tenA'haM nirodhanaM kRtvA,jina uktaM suddha disTitaM // anvavArtha-(tribhaMgI pravesaM proktaM ) tIna-tIna bhAvoM ke samUha jo karmAsava ke kAraNa haiM unako kahA hai (bhavyAtmA hridayaM ciMtanaM ) unako samajha kara bhavya jIva hRdaya meM vicAra karate haiM (tenA'haM nirodhanaM kRtvA) maiM una Asava bhAvoM kA nirodha karU~gA athavA jo una bhAvoM kA nirodha karate haiM (jina uktaM suddha disTitaM) jinendra kahate haiM ki ve zuddha dRSTi haiN| vizeSArtha- pUrva kathita chattIsa tribhaMgI daloM meM karmoM ke Asrava va bandha meM hetubhUta bhAvoM ko batAyA gayA hai| unako samajhakara bhavya jIva hRdaya meM vicAra karate haiM ki- jaba taka karmAsava hogA, taba taka mukti nahIM ho sktii| jaise nAva meM pAnI Ane kI saMdhiyA~ hoM to unako DaoNTa lagAkara banda karate haiM, tabhI nadI pAra kara sakate haiN| isI prakAra ina Asava bhAvoM kA nirodha karane para hI mukti hotI hai| jinendra dvArA batAI gaI nija zuddhAtmA kI anubhUti meM jo DUbate haiM vahI zuddha dRSTi ina Asava bhAvoM kA nirodha karate haiN| vana meM rahane vAle nigraMtha vItarAgI sAdhu AtmA ke amRta kuNDa meM magna hokara chaTaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate haiM, taba hI karmAsrava kA nirodha hotA hai| jJAnI ko yathArtha dRSTi pragaTa huI hai| vaha dravya svabhAva ke Alambana dvArA antara svarUpa sthiratA meM vRddhi karatA jAtA hai; paraMtu jaba taka apUrNa dazA hai, puruSArtha manda hai, pUrNarUpa se zuddha svarUpa meM sthira nahIM hai taba taka vaha zubhAzubha pariNAmoM meM saMyukta hotA hai| jJAnI ko hara samaya yahI bhAvanA vartatI hai ki isI kSaNa pUrNa vItarAgatA pragaTa ho to mujhe yaha zubhAzubha pariNAma bhI nahIM caahie| ___ Atma pradezoM kA niSkaMpa honA hI kAsava kA nirodha hai| jo bhavya jIva itanA pravala puruSArtha karate haiM; triyoga kI sAdhanA karate haiM ve hI zuddha dRSTi muktimArga ke * iti prathamodhyAyaH *
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 gAthA-46 jise karmAsava bandha se chUTanA hai use Atmahita meM sAdhaka, sacce deva, guru, zAstra kI mahimA AtI hai| koI bhI kArya karate hue use niraMtara zuddha svabhAva prApta karane kA bhAva banA rahatA hai| zrI tribhaMgIsAra jI pathika haiN| vItarAgatA hone se unheM jJAna kI agAdha adbhuta zakti pragaTa hotI hai; aura Asava kA nirodha hotA hai| prazna-jaba Atma pradezoM ke niSkaMpa hone, apane mamala svabhAva meM rahane se karmAsava kA nirodha hotA hai, to yaha Asava nirodha bhAva kyoM kahe jAte haiN| samAdhAna-jJAnI kI sAdhaka dazA meM sArA khela bhAvoM kA hI hai| yahA~ abhI Asava ke sAtha karmabandha bhI hotA hai, isalie unase bacanA Avazyaka hai| sAdhaka dazA meM sAdhaka ke yogya aneka pariNAma vartate haiN| muni tathA samyakhRSTi zrAvaka ko jo bhAva Ate haiM ve jJAtRtva pariNati se viruddha svabhAva vAle hone ke kAraNa unakA AkulatA rUpa se du:kha rUpa se vedana hotA hai, heyarUpa jJAta hote haiM tathApi usa bhUmikA meM Aye binA nahIM rhte| ina bhAvoM kI dhArA ko badalanA hI vartamAna meM sAdhaka kA puruSArtha hai| isase jo karmAsrava bandha hotA hai usase chuTakArA ho jAtA hai| taba hI Age bar3hane kA mArga banatA hai| jaise Agama meM 2 mithyAtva, 12 avirati, 15 pramAda, 25 kaSAya aura 3 yoga; yaha karma Asrava aura bandha ke kAraNa kahe haiM, vaise hI-3 gupti, 5 samiti, 10 dharma, 12 anuprekSA, 22 parISaha jaya aura 5 cAritra yaha saMvara ke kAraNa kahe haiN| - isI abhiprAya se 108 bhAva se Asrava rUpa pariNAmoM kA varNana kiyA aura 108 bhAva se Asrava ke nirodha rUpa saMvara bhAva kahe jAte haiN| 1.deva, guru, dharma (sAkha): vIna bhAva gAthA-46 deva devAdhidevaM ca,guru granthasya muktayaM / dharma ahiMsA utpAdhaM,tribhaMgI dala nirodhanaM // anvayArtha-diva devAdhi devaM ca ) devoM ke adhipati parama deva paramAtmA to sacce deva haiM (guru granthasya muktayaM ) samasta pApa parigraha ke tyAgI, sarvabandhanoM se mukta nirgrantha vItarAgI sAdhu sacce guru haiM (dharma ahiMsA utpAdyaM) dharma ahiMsA mayI hai aura isakA pratipAdana karane vAle zAstra haiM (tribhaMgI dala nirodhanaM ) aise sacce deva, sacce guru, sacce dharma (zAstra) kI ArAdhanA, bhakti, karmabandha ko rokane vAlI hai| vizeSArtha- jise mokSa kI bhAvanA jAgI hai, jo apanA AtmakalyANa karanA cAhatA hai, purUSArtha kI nirbalatA ke kAraNa asthiratA rUpa vibhAva pariNati meM zubhAzubha pariNAma hote haiN| isa vibhAva pariNati ko rokane kA upAya sacce deva, gurU, dharma, nija zuddhAtma svarUpa kA ciMtana, manana, zAstra svAdhyAya karanA hai| jisase yaha zubhAzubha bhAvoM kI dhArA ruka jAtI hai| yaha tInoM bhAva Asrava kA nirodha karane vAle haiN| AtmA kI mukhyatApUrvaka sacce deva, gurU, zAstra kA Alambana sAdhaka ko AtA hai| "maiM dravya se paripUrNa mahAprabhu hU~ , bhagavAna hU~, kRta-kRtya hU~"- aisA mAnate hue bhI - "paryAya meM to abhI pAmaratA hai" aisA jJAnI jAnate haiN| sacce deva - devAdhipati indroM dvArA vandanIya, parama deva - paramAtmA jo arihanta aura siddha pada ko prApta ho gaye haiN| jinake sAre karmabandhana aura janma-maraNa kA cakra chUTa gayA hai, jo vItarAgI , sarvajJa, hitopadezI, apane AnaMda paramAnaMda pada meM virAjamAna haiN| jinake ghAtiyA karma kSaya ho gaye haiM, ananta catuSTaya pragaTa ho gaye haiN| jo nau kSAyika labdhi ke dhanI kevalajJAnI arihaMta paramAtmA haiM , aisA hI mere AtmA kA zuddha svabhAva hai| maiM bhI dravya svabhAva se AtmA-zuddhAtmA paramAtmA huuN| aisA paramAtmA aura AtmasvarUpa kA vicAra karanA, yahI sacce deva kI ArAdhanA hai, isase AsavabhAva kA nirodha hotA hai| jisa samaya arihanta paramAtmA Ayu ke aMta meM zeSa cAra aghAtiyA karmoM kA kSayakara pUrNa mukta , zarIra rahita paramazuddha ho jAte haiM, usa samaya unheM siddha kahate haiN| aisA hI "siddha samAna sadA pada mero" arthAt maiM bhI siddha ke samAna zuddha azarIrI, avikArI, zuddhAtmA paramAtmA huuN| isa taraha siddha svarUpa kA cintana karate hue apane svarUpa kA vicAra karanA- yahI bhAva Asrava kA nirodha karane vAle haiN| sacce gurU- jo sampUrNa bandhanoM se rahita, nirgrantha, vItarAgI, mahAvratI sAdhu haiN| jo apane AtmajJAna-AtmadhyAna meM lIna rahate haiN| jo aMtaraMga-bahiraMga parigraha ke tyAgI, jitendriya, sarala svabhAva ke dhArI hote haiN| jinake satsaMga aura upadeza se saMsArI jIva kA ajJAna bhAva dUra hotA hai| jo svayaM mokSamArga ke pathika haiM tathA mokSamArga batAte haiM aise sadgurU
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI kA satsaMga tathA aise hI nirgrantha- vItarAgI sAdhu hone kI bhAvanA karanA; kyoMki apane svarUpa kI sAdhanA se sAdhupada pragaTa hotA hai| nizcaya se apanA antarAtmA hI sadgurU hai| aise sadgurU ke satsaMga aura svarUpa kA ciMtana karane se Asrava bhAva kA nirodha hotA hai| sacce zAstra- apanA zuddha svabhAva hI dharma hai| aise satsvarUpa ko batAne vAle, ahiMsA kA pratipAdana karane vAle sacce zAstra hote haiN| jinakA svAdhyAya, cintana, manana karane se Atma svarUpa kA bodha jAgatA hai, saMsAra ke duHkhoM se chUTane ke bhAva hote haiM, ina bhAvoM se karmAsrava kA nirodha hotA hai| sAdhaka jIva ko bhUmikAnusAra zubhAzubha vikalpa Ate hI haiN| inase bacane ke liye sAdhaka ko deva gurU zAstra ke svarUpa kA cintana manana karane se apane AtmasvarUpa kA bodha jAgrata hotA hai jisase Amrava bhAva kA nirodha hotA hai / prazna- deva gurU - zAstra (dharma) ke bhAva, cintana bhI zubha vikalpa haiM, taba inase Asava kA nirodha kaise hogA ? samAdhAna- cauthe guNasthAna meM upAdeya rUpa zuddha bhAva alpa haiM tathA yaha bhAva pA~caveM chaTaveM guNasthAna meM vikasita hotA jAtA hai aura heya rUpa vikAra cauthe guNasthAna kI apekSA pA~caveM -chaTaveM guNasthAna meM maMda hotA jAtA hai / jaise-jaise zuddhatA bar3hatI hai vaise-vaise guNasthAna krama bhI Age bar3hatA jAtA hai / guNasthAna anusAra svajJeya ko grahaNa karane kI zakti bhI vikasita hotI jAtI hai / guNasthAna anusAra hI jJAna va usI ke anusAra kriyA hotI hai / zuddha nizcaya rUpa zuddhopayoga meM sAdhaka ke liye zuddha-buddha eka svabhAva AtmA dhyeya (dhyAna karane yogya ) hotA hai / isa prakAra zuddha dhyeya hone se, zuddha kA avalambana hone se, zuddha AtmasvarUpa kA anubhava hone se zuddhopayoga sahita hotA hai, usI ko saMvara kahate haiN| Asrava nirodhana bhAva saMvara rUpa yaha zuddhopayoga saMsAra ke kAraNa mithyAtva rAga Adi azuddha paryAya kI taraha azuddha nahIM hotA, aura na hI zuddhopayoga ke phalasvarUpa kevalajJAna lakSaNa zuddha paryAya kI taraha zuddha hI hotA hai; kintu una zuddha aura azuddha paryAyoM se vilakSaNa eka tIsarI avasthA kahI jAtI hai jo zuddhAtmA kI anubhUti rUpa nizcaya ratnatrayAtmaka hone se mokSa kA kAraNa hotI hai, tathA yaha eka deza vyakti (pragaTatA) rUpa aura ekadeza nirAvaraNa hotI hai; ata: jahA~ jitane aMza meM vizuddhi hai utane aMza meM saMvara hotA hai| 84 gAthA-47 85 2. vyavahAra darsana, nyAna, cAritra : tIna bhAva gAthA-47 darsanaM tatva sardhAnaM, nyAnaM tatvAni vedanaM / sthiraM tatva cAritraM, tritiyaM suddhAtmA gunaM // anvayArtha - (darsanaM tatva sardhAnaM) sAta tatvoM kA yA Atma tatva kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai (nyAnaM tatvAni vedanaM ) tatvoM ko anubhavapUrvaka jAnanA samyagjJAna hai (sthiraM tatva cAritraM) Atmatatva meM sthira honA samyakcAritra hai (tritiyaM suddhAtmA gunaM ) yaha tInoM hI ratnatraya, zuddhAtmA ke guNa haiM / vizeSArtha- jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa- ina sAta tatvoM kA zraddhAna karanA vyavahAra samyakdarzana hai| sAta tatvoM ke yathArtha svarUpa ko jAnanA vyavahAra samyakjJAna hai / inameM se baMdha ke kAraNoM se bacakara saMvara va nirjarA ke kAraNoM meM pravRtti karane ke liye sAdhu kA mahAvrata rUpa va grahastha kA aNuvrata rUpa AcaraNa pAlana karanA vyavahAra cAritra hai / mokSa kA mArga yA prApti kA upAya vyavahAra naya se to samyakdarzana, samyakjJAna aura samyak cAritra hai kintu nizcaya naya se ratnatrayamayI svAtmA hI mokSa kA mArga hai / jinendra bhagavAna ke dvArA apane dharmopadeza meM kahA gayA hai ki deva, gurU, zAstrakA zraddhAna, pUjA-bhakti Adi ke sAtha vratAcaraNa karanA puNya hai; aura moha, kSobha se rahita AtmA ke pariNAma ko dharma kahate haiM, zAstroM meM upacAra vyavahAra se puNya ko dharma zabda se kahA gayA hai / dharma kA prArambha vastuta: samyagdarzana se hotA hai / sAta tatvoM kA yathArtha zraddhAna karake nija zuddhAtmA hI iSTa upAdeya hai, isa prakAra kI rucipUrvaka anubhUti kA nAma samyagdarzana hai / samyakdRSTi puNya aura pApa donoM ko hI heya mAnatA hai phira bhI puNyabandha se bacatA nahIM hai / jIva kI samyak darzana, samyakjJAna, samyak cAritra rUpa vizuddhi ko dharma kahate haiN| mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra rUpa saMkleza pariNAma ko adharma kahate haiN| samyagdarzana ke zaMkAdi doSa haiN| jJAna ke saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 zrI tribhaMgIsAra jI doSa haiN| cAritra ke pratyeka vrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAoM kA pAlana na karanA doSa hai| jIva ke pariNAma nizcaya naya ke zraddhAna se vimukha hokara zarIrAdi para dravyoM ke sAtha ekatva zraddhAna rUpa hokara jo pravRtti karate haiM, usI kA nAma saMsAra hai| ajJAnI, caitanya svarUpa AtmA kahane se samajhatA hai ki yaha koI alaga paramezvara hai| nizcaya se to AtmA hI caitanya svarUpa paramAtmA hai| loga zuddha naya ko nahIM jAnate kyoMki zuddha naya kA viSaya abheda eka rUpa vastu hai kintu ve vyavahAra ke dvArA hI paramArtha ko samajhate haiM; isalie vyavahAra ke dvArA paramArtha kA lakSya banAnA, sAdhaka kI sAdhanA kI siddhI hai| isa prakAra vyavahAra darzana-jJAna-cAritra dvArA apane zuddhAtmA ke guNoM ko jAnane se Asrava bhAva kA nirodha hotA hai| samyagdarzana jJAna cAritra mayI apanA AtmasvarUpa hai yahI zaraNabhUta hai isake Azraya se hI karma baMdha se mukti kA mArga prazasta hotA hai / svAzraya hI karmAsava se bacane kA upAya hai| 3.nizcaya samyakadarzana, samyakjJAna, samyakcAritra: tIna bhAva gAthA-48 saMmik darsanaM nyAnaM, cAritraM suddhAtmanaM / sva svarUpaMca ArAdhya, tribhaMgI samaya paNDanaM / anvayArtha- (saMmik darsanaM nyAna) samyagdarzana, samyagjJAna (cAritraM suddhAtmana) samyagcAritra zuddhAtmA hI hai (sva svarUpaM ca ArAdhyaM) aise apane svarUpa kI ArAdhanA karane se (tribhaMgI samaya SaNDana) nizcaya ratnatraya svarUpa AtmA hI Asrava bhAvoM kA khaNDana karane vAlA hai| vizeSArtha. nizcaya ratnatraya AtmAnubhava rUpa hai| yahI yathArtha meM karmAsrava ko dUra karane vAlA hai| samyagdarzana svarUpa paramasukha AtmA kA svabhAva hai. samyagjJAna svarUpa parama zAMti AtmA kA svabhAva hai, samyakcAritra svarUpa parama AnaMda AtmA kA svabhAva hai| tInoM hI akhaNDa AtmA meM isa taraha vyApaka svabhAva hai, jaise svarNa meM pItapanA, bhArIpanA aura cikanApanA vyApaka hai yA agni meM dAhakapanA, pAcakapanA, prakAzakapanA vyApaka hai| __ AtmA kA AtmA rUpa, jaisA kA taisA anubhava pramANa zraddhAna samyaktva hai / aisA hI sandeha rahita jJAna samyakjJAna hai / isI jJAna-zraddhAna meM sthira honA samyakcAritra hai| gAthA-48 AtmA svabhAva se, dravya dRSTi se sadAkAla eka svabhAva hai, amUrtika hai, jJAna darzana maya hai, vItarAga, paramAnaMdamaya hai, siddha bhagavAna ke samAna hai, aisA zraddhAna-jJAna va usI bhAva meM lavalIna honA nizcaya ratnatraya hai, yaha AtmA kA svarUpa sva samaya rUpa hai| mana-vacana-kAya ke agocara eka avaktavya svasaMvedanajJAna hai, atIndriya AnaMda hai, yahI AtmadhyAna kI agni hai, isI se saMvara hotA hai, nirjarA hotI hai, yahI mokSamArga hai| jJAnI sadaiva aisA hI svAnubhava ArAdhana karate haiN| trikAlI dhruva Atma dravya ko pakar3ane para hI samyagdarzana, jJAna hotA hai, use pakar3ane para hI cAritra hotA hai, use pakar3ane para hI kevalajJAna hotA hai| jo jIva darzana-jJAna-cAritra meM sthita ho rahA hai use nizcaya se svasamaya tathA jo jIva pudgala karma ke pradezoM meM sthita hai use parasamaya jaano| jJAnI ke darzana-jJAna-cAritra yaha tIna bhAva vyavahAra se kahe jAte haiN| nizcaya se darzana bhI nahIM hai, jJAna bhI nahIM hai,cAritra bhI nahIM hai; zAnI to eka zuddha jJAyaka hI hai| jo vItarAgI AtmA, apane hI AtmA ke bArA, apane hI AtmA meM apane hI AtmA ko nizcala hokara dekhatA jAnatA hai, vahI nizcaya ratnatraya svarUpa mokSamArga hai, isI se karmAsava kA nirodha hotA hai| antara zuddha dravya, ekarUpa, niSkriya, dhruva cidAnanda so nizcaya tathA usake avalambana se pragaTa huI nirvikalpa mokSamArga dazA vyavahAra hai| adhyAtma kA aisA nizcaya-vyavahAra jJAnI hI jAnatA hai, ajJAnI nhiiN| prazna - nizcaya mokSamArga kI prAti kisase hotI hai? samAdhAna- apane samyakdarzana, samyakjJAna, samyakcAritra aura tapa ke doSoM ko dUra karake unheM nirmala karanA, unameM sadA apane ko ekameka rUpa se vartana karanA lAbha, pUjA, khyAti Adi kI apekSA na karake nispRha bhAva se una samyagdarzana Adi ko nirAkulatA pUrvaka vahana karanA, saMsAra se bhayabhIta apanI AtmA meM ina samyagdarzanAdi ko pUrNa krnaa| parISaha-upasarga Ane para bhI sthira hokara samAdhipUrvaka maraNa karane para hI mokSamArga kI prApti hotI hai| prazna- jaba " samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSamArga:" kahA hai to ise vyavahAra-nizcaya kA bheda karake kyoM kahA gayA hai ? samAdhAna- sabase prathama samyagdarzana pragaTa hotA hai| jaba kAlalabdhi Adi ke yoga se
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI bhavyatva zakti kI pragaTatA hotI hai, taba yaha jIva sahaja zuddha pAriNAmika bhAvarUpa nija paramAtma dravya ke samyak zraddhAna, samyakjJAna aura samyak anucaraNa rUpa paryAya se pariNata hotA hai / isa pariNamana ko Agama kI bhASA meM aupazamika bhAva, kSAyopazamika bhAva yA kSAyika bhAva kahate haiM; kiMtu adhyAtma kI bhASA meM use zuddhAtmA ke abhimukha pariNAma zuddhopayoga Adi kahate haiN| nizcaya naya se to AtmA para dravya se bhinna aura svabhAva se abhinna svayaM siddha vastu hai / jise bhedajJAna pUrvaka aise apane zuddhAtma svarUpa kA anubhava pramANa zraddhAna- jJAna ho jAtA hai vahA~ nizcaya samyagdarzana-jJAna- cAritra pUrvaka mokSamArga Arambha ho jAtA hai tathA jise apanI AtmAnubhUti nahIM huI, AtmA kA zraddhAna- jJAna nahIM huA use vyavahAra ratnatraya sacce deva-gurU-dharma kI zraddhA, sAta tatvoM kA jJAna aura saMsAra ke duHkhoM se bhayabhItapane rUpa pApa viSaya kaSAyoM se nivRttipUrvaka apane Atma svarUpa kI anubhUti kA upAya batAyA jAtA hai / donoM kA abhiprAya apane AtmaguNa pragaTa karake paramAtmA banane kA hai, isameM koI virodha nahIM hai, lakSya aura abhiprAya sahI hoM to donoM kAryakArI haiN| mUla meM AtmA kI bhAvanA se hI karmAsrava kA nirodha hotA hai, aura yaha tInoM samyagdarzana- samyagjJAna- samyagcAritra AtmA ke guNa haiM, ina tInoM bhAva se karmAsrava kA nirodha hotA hai| 4. saMmik saMjama, saMmik tapa, saMmika parineM : tIna bhAva gAthA-49 saMmik saMjamaM tavaM ciMte, saMmik parinai taM dhuvaM / suddhAtmA cetanA rUvaM, jina uktaM suddha disTitaM // anvayArtha - (saMmik saMjamaM tavaM ciMte ) samyagdarzana sahita saMyama kI bhAvanA karanA, samyakdarzana sahita tapa kI bhAvanA karanA, (samik parinai taM dhruvaM ) samyakdarzana sahita pAriNAmika bhAva jo apanA dhruva svabhAva hai, usameM pariNamana karanA (suddhAtmA cetanA rUvaM) yaha tInoM zuddhAtmA kA caitanya svarUpa hai ( jina uktaM suddha disTitaM ) ina tInoM bhAvoM kA sAdhaka zuddha dRSTi hai - aisA jinendra ne kahA hai / 88 89 gAthA- 49 vizeSArtha - saMyama kA svarUpa isa prakAra kahA hai- vratoM kA dhAraNa, samitiyoM kA pAlana, kaSAyoM kA nigraha, mana-vacana-kAya kI pravRtti kA tyAga aura pA~coM indriya tathA mana para vijaya, ise saMyama kahA gayA hai| apane svarUpa meM sthira hokara AtmAnubhava karanA samyak saMyama hai; kyoMki samyakdarzana ke binA svarUpa meM bhale prakAra sthira bhAva nahIM rahatA / jo vrata va saMyama sahita apane nirmala AtmA kA anubhava karatA hai vaha zIghra hI siddha sukha ko pAtA hai aisA jinendra paramAtmA ne kahA hai / mokSamArga meM nitya udyogazIla sAdhuoM ko zArIrika, vAcanika, mAnasika tApa kI zAMti ke lie athavA sahaja zArIrika aura Agantuka duHkhoM ke vinAza ke lie tapa rUpI samudra meM snAna aura avagAhana karanA caahie| anazana (upavAsa), Unodara, vRtti parisaMkhyAna, rasa parityAga, vivikta zayyAsana, kAyakleza yaha chaha bAhya tapa haiM tathA prAyazcita, vinaya, vaiyyAvratya, svAdhyAya, vyutsarga, dhyAna yaha chaha antaraMga tapa haiM / ina bAraha tapoM ke dvArA mana-vacana-kAya ko sthira karake samyagdarzana sahita apane hI AtmasvarUpa meM ekatAna hokara tapanA so samyak tapa hai / icchA nirodha rUpa amRta hI tapa kA zarIra hai| tapa kA mUla samyagdarzana hai, tanA dasa dharma hai; zAkhA bAraha bhAvanA hai; patra paMca mahAvrata- paMca samitiyA~, tIna guptiyA~ haiM; puSpa kevalajJAna hai, havAeM bAIsa parISaha jaya haiM, phala ghAti-aghAti karma kA kSaya siddha pada hai / samyagdarzana sahita zuddha jIva tatva nAma ke pAriNAmika bhAva meM pariNamana karanA ramaNa karanA samyak parinai hai / AtmA ke dvArA AtmA meM AtmA kA para ke AkAra se rahita rUpa se saMvedana hotA hai use hI svasaMvedana kahate haiM; jo svasaMvedana se siddha hai use anubhava siddha kahate haiN| kahane ko to yaha tIna bhAva haiM parantu vAstava meM yaha tInoM hI zuddhAtmA kA eka caitanyamayI svAnubhava rUpa bhAva hai| AtmA meM lIna honA hI saMyama hai, vahI tapa hai, vahI sva pariNamana hai, isI se karmAsrava kA nirodha hotA hai| isakI sAdhanA karane vAlA zuddha dRSTi hai aisA jinendra deva ne kahA hai / saccA dharma vahI hai jo rAga-dveSa se rahita pUrNa jJAnI sarvajJa paramAtmA dvArA kahA gayA hai / nizcaya se vastu kA jo svabhAva hai vahI dharma hai| jaise AtmA kA caitanya
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI svabhAva hI usakA dharma hai; kintu saMsAra avasthA meM vaha caitanya svabhAva tirohita hokara gati, indriya aura caudaha mArgaNAoM meM caudaha guNasthAna ke dvArA vibhAjita hokara nAnA rUpa ho gayA hai / yadyapi dravya dRSTi se vaha eka hI hai, isI se bhagavAna jinendra deva ne jo dharmopadeza diyA hai vaha vyavahAra aura nizcaya se vyavasthApita hai| jo sAdhu apanI indriyoM aura mana ke prasAra ko rokatA hai tathA AtmA ke dvArA AtmA meM AtmA kA anubhavana karake kRtakRtya avasthA ko prApta karatA hai usako prathama jIvanamukti, pazcAt parama mukti prApta hotI hai| rAga aura dveSa se kI gaI pravRtti aura nivRtti se jIva ko bandha hotA hai aura tatvajJAna pUrvaka kI gaI usI pravRtti aura nivRtti se mokSa hotA hai / Atma svarUpa hI eka mAtra Azraya karane yogya hai, nija svabhAva ke Azraya aura svarUpa meM ramaNatA se hI Asrava baMdha se mukti hotI hai, vItarAgI jinendra bhagavaMtoM kI dezanA kA yahI sAra hai / 5. bhAva suddha, zraddhAna, pramAna tIna bhAva gAthA - 50 bhAvae bhAva suddhaM ca, paramAnaM svAtma ciMtanaM / jina uktaM hRdayaM sArdhaM, tribhaMgI dala paMDitaM // anvayArtha - (bhAvae bhAva suddhaM ca ) bhAva se bhAva kI zuddhi hotI hai (paramAnaM svAtma ciMtanaM ) svAtma cintana se bhAva zruta jJAna pramANa hotA hai (jina uktaM hRdayaM sArdhaM) jinendra kathita paramArtha tatva kA hRdaya meM zraddhAna hotA hai (tribhaMgI dala paMDitaM ) ina tIna bhAvoM se karmoM kA kSaya hotA hai / vizeSArtha - svAtmAnubhava rUpa zuddha bhAva, zuddhAtmA kI bhAvanA se hotA hai / bhedavijJAna kI bArambAra bhAvanA ke abhyAsa se zuddha Atmatatva kA lAbha hokara svAnubhava hotA hai| usase rAga bhAva vilA jAtA hai, karmoM kA saMvara hotA hai| isI svAnubhava rUpa zrutajJAna ke dvArA avinAzI prakAza rUpa nirmala, utkRSTa, nirAkula eka kevalajJAna jhalaka jAtA hai / AtmA nizcaya naya se parama zuddha padArtha hai / dravyakarma, bhAvakarma, no karma se bhinna hai / AtmA sarva paradravyoM se, parabhAvoM se, paraparyAyoM se bhinna hai, siddha ke samAna zuddha hai, yahI jJAna pramANa hai, jisako bhAva zrutajJAna kahate haiN| 90 91 gAthA - 51 jinavara kathita vANI kA svAdhyAya karane se apane zuddhAtma svarUpa kA zraddhAna ho jAtA hai, yahI zuddha samyagdarzana hai / samyagdarzana ke pratApa se svAtmAnubhava hotA hai / svAtmAnubhava hI jina kavita paramArtha dharma kA prakAza hai, isI se karmoM kA saMvara va pUrva karma kI nirjarA hotI hai - yahI bhAva zrutajJAna kevalajJAna kA kAraNa hai / AtmA ko AtmA ke dvArA puNya-pApa rUpa zubhAzubha yogoM se rokakara darzana jJAna meM sthita hotA huA aura anya vastu kI icchA se virakta hokara, jo AtmA sarvasaMga se rahita nijAtmA ko AtmA ke dvArA dhyAtA hai, karma aura akarma ko nahIM dhyAtA, cetayitA hone se ekatva kA hI cintavana karatA hai, vicAratA hai, anubhava karatA hai| yaha AtmA, AtmA kA dhyAtA, darzana jJAnamaya huA alpakAla meM hI karma se rahita AtmA ko prApta karatA hai / AtmA kA jo bhAva jJAna darzana rUpa upayoga ko prApta kara zubhAzubha yogoM kI kriyA se virakta hotA hai aura navIna karma ke Asava ko rokatA hai vahI saMvara tatva hai| isa prakAra bhAvazuddha, zraddhAna, pramANa yaha tIna bhAva karmAsrava kA nirodha karate haiN| ina bhAvoM se sAdhaka jIva ko apane aneka guNoM kI paryAyeM nirmala hotI haiM, khilatI haiM / samyakdRSTi jIva apane svarUpa ko jAnakara usakI pratIti kara, svarUpAcaraNa kara aisA anubhava karatA hai ki- "maiM to caitanya mAtra jyoti hU~ dhruvatatva zuddhAtmA hU~, yaha koI bhI bhAva kriyA paryAya rUpa maiM nahIM hU~ aura na hI yaha mere haiN| maiM to TaMkotkIrNa appA-mamala svabhAvI jJAyaka mAtra hU~ / 33 6. AtmaciMtana, upAdeya, sAsvata : tIna bhAva gAthA - 51 ciMtanaM cetanA rUpaM, upAdeya sAsvataM dhuvaM / jina uktaM suddha caitanyaM, tribhaMgI dala nirodhanaM // anvayArtha - (ciMtanaM cetanA rUpaM ) caitanya svarUpa kA cintana, AtmaciMtana hai (upAdeya sAsvataM dhruvaM ) upAdeya, zAzvata dhruva tatva zuddhAtmA hai (jina uktaM suddha caitanyaM) jinendra paramAtmA ne kahA hai ki caitanya svarUpa zuddha, trikAlI, zAzvata dhruva pada hai (tribhaMgI dala nirodhanaM ) yaha tIna bhAva sarva karma samUha ke nivAraka haiN|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI vizeSArtha- jaba AtmA zuddha nizcaya naya kA Azraya letA hai taba jo AtmA hai vahI jJAna hai,vahI darzana hai, vahI cAritra hai, vahI zuddha jJAna cetanA hai, mana ke sabhI vicAra pravAha banda ho jAne se zAzvata AtmA kA svabhAva pragaTa hotA hai / yahI svabhAva kA anubhava mokSa kA kAraNa hai; isalie pahale moha karma kA kSaya hotA hai| jisa taraha rAjA ke marane para rAjA kI senA prabhAva rahita hokara svayaM bhAga jAtI hai, usI taraha moha-rAga ke kSaya hone para zeSa tIna ghAtiyA karma bhI kSaya ho jAte haiN| taba tIna loka meM pUjya, arihanta pada pragaTa ho jAtA hai , yahI upAdeya hai; phira aghAtiyA karma kA kSaya hone se siddha pada pragaTa hotA hai, jo zAzvata, trikAlI dhruva svabhAva hai| aise apane dhruva, zAzvata, caitanya svarUpa kA cintana karane se karmAsava kA nirodha hotA gAthA-52,53,54 jisane AtmA ko pahicAnA hai, anubhava kiyA hai, usako AtmA hI sadA samIpa vartatA hai| pratyeka paryAya meM zuddhAtmA hI mukhya rahatA hai| vividha zubha bhAva AyeM taba kahIM zuddhAtmA vismRta nahIM ho jAtA, apanA zAzvata dhruva svabhAva hI upAdeya rahatA hai, isI se karmAsrava kA nirodha hotA hai| mokSa kevala eka apane AtmA kI, para ke saMyoga rahita zuddha avasthA kA nAma hai| usakA upAya bhI nizcaya naya se ekamAtra yahI hai ki apane zuddhAtmA kA anubhava kiyA jAve tathA siddha paramAtmA ke samAna apane ko mAnA jAve jaba aisA bAra-bAra abhyAsa aura sAdhanA kI jAye,apane zuddhAtma svarUpa ke Azraya aura anubhava se hI Azrava ke abhAva pUrvaka mokSa kA mArga prazasta hotA hai| chaTaveM guNasthAna vAle jIva ko antarmuhUrta meM apanA dhyAna (nirvikalpa anubhUti ) na Aye to vaha chaTavA~-sAtavA~ guNasthAnavartI nahIM rahatA; cauthe pA~caveM guNasthAna meM lambe samaya ke bAda nirvikalpa anubhava hotA hai parantu jJAna labdha rUpa se to sadA hI vartatA hai / "maiM jJAnAnanda svabhAvI hU~ " aisA bhAna hone para jaba anubhava karatA hai taba siddha samAna hI AtmA kA anubhava karatA hai| siddha jitanA pUrNa anubhava to nahIM kintu siddha kI jAti kA hI anubhava hotA hai| nija svabhAva meM sthira hotA hai tabhI Atmatatva kI anubhUti hotI hai| arihanta siddhoM ko jaisA anubhava hotA hai vaisA dharmI jAna letA hai| AtmA svayaM zuddha Ananda-kanda hai, aisI zraddhA sahita anubhava pUjya hai, vahI parama hai, dharma hai, jinavANI kA sAra hai| Atmazakti meM jJAna va AnaMda bharA huA hai| zakti ke vyakta rUpa anubhava se hI cidAnanda meM nikhAra AtA hai| anubhava hI bhava se pAra lagAtA hai, yahI saba doSoM kA nAza karatA hai| sabhI vibhAvoM se udAsIna aura atyaMta zuddha nija paryAya kA sahajarUpa se AtmA sevana kare, use zrI jinendra bhagavAna ne tIvra jJAna dazA kahA hai| jisa dazA ke Aye binA koI bhI jIva bandhanamukta nahIM hotaa| satya kA jJAna hone ke bAda mithyA pravRtti dUra na ho aisA nahIM hotA; kyoMki jitane aMza meM satya kA jJAna ho utane aMza meM mithyA bhAva vRtti dUra ho, aisA jinendra paramAtmA kA nizcaya hai| 7. mati, suta, avadhi nyAna: vIna bhAva gAthA- 52,53,54 mati kamalAsanaM kaMThaM,jina uktaM svAtmaciMtanaM / urvakAraM ca vidaMte, sukha mati sAsvata dhuvaM / zrutasya hRidayaM cinte, acaSyu darsana disTitaM / urvakAraM hiyaMkAraM ca, sArtha nyAna mayaM dhuvaM / mati zrutaM ca utpAdhaMte, avadha cAritra saMjuttaM / SaT kamalaM tri uvaMkAraM, udayaM avadhi nyaanyN|| annavArya-(mati kamalAsanaM kaMThaM) kaMTha meM kamalAsana para matijJAna subuddhi rUpI sarasvatI se (jina uktaM svAtma ciMtanaM ) jinendra paramAtmA dvArA kahe gaye nija zuddhAtma svarUpa kA ciMtana anubhava karanA (urvakAraM ca viMdaMte ) aura paramAtma svarUpa ko anubhUti meM lenA (suddha mati sAsvataMdhuvaM ) yahI zuddha avinAzI nizcala matijJAna hai| (zrutasya hridayaM cinte ) zrutajJAna kA hRdaya meM cintana karanA (acaSyu darsana disTitaM ) acakSu darzana meM apane zuddhAtma svarUpa ko dekhanA (urvakAraM hriyaMkAraM ca) yahI paramAtma svarUpa aura arihaMta sarvajJa svarUpa hai (sArdhaMnyAna mayaM dhuvaM ) aise apane jJAna mayI dhruva svabhAva ko sAdhanA, anubhUti meM lenaa|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 95 gAthA-52,53,54 (mati zrutaM ca utpAdyaMte) mati aura zruta jJAna paripUrNa zuddha pragaTa hone para (avadhaM cAritra saMjuttaM ) samyakcAritra meM lInatA rUpa avadhijJAna pragaTa hotA hai (SaT kamalaM tri urvakAraM ) SaTkamala ke dvArA OM hIM zrIM kI sAdhanA karane se (udayaM avadhi nyAnayaM) avadhijJAna pragaTa hotA hai| vizeSArtha- yahA~ Asava ke nirodhaka mati-zruta-avadhijJAna rUpa tIna bhAvoM ko svAtmAnubhava rUpa batalAyA hai| isakA jJAnapUrvaka-dhyAnapUrvaka yoga sAdhanA ke mAdhyama se vivecana kiyA hai| matijJAna- pA~ca indriyoM aura mana ke dvArA apanI zakti anusAra jo jJAna hotA hai use matijJAna kahate haiN| zrutajJAna- matijJAna ke dvArA jAne hue padArtha ko vizeSa rUpa se jAnanA zrutajJAna hai| avadhijJAna-jo dravya-kSetra-kAla aura bhAva kI maryAdA sahita indriya yA mana ke nimitta binA rUpI padArthoM ko pratyakSa jAnatA hai use avadhijJAna kahate haiM / sampajJAna- samyakdarzana pUrvaka samyaktAna hotA hai| samyakdarzana kAraNa aura samyakjJAna kArya hai| jaba samyakdRSTi jIva apane upayoga meM yukta hotA hai taba matijJAna aura zrutajJAna pratyakSa hote haiM, yaha dazA cauthe guNasthAna se hotI hai| nizcaya bhAva zrutajJAna, zuddhAtmA ke sanmukha hone se sukha saMvitti jJAna svarUpa hai / yadyapi yaha jJAna nija ko jAnatA hai tathApi indriya tathA mana se utpanna hone vAle vikalpoM ke samUha rahita hone se nirvikalpa hai use AtmajJAna kahate haiN| dhyAna karane vAle ko ucita hai ki pahale AtmA ke va paradravya ke svarUpa ko yathArtha jaisA kA taisA jAne va zraddhAna kare, phira paradravya ko aprayojanabhUta jAnakara chor3a de| apane meM hI apane ko sthApita kre| pahale zAstrAbhyAsa se apane svarUpa kA bhAva apane meM sthApita kare aura jaba ekAgra ho jAve taba kucha cintavana na kre| gurU mahArAja zrImad jina tAraNa svAmI ne apane pratyeka graMtha meM SaT kamala kA varNana kiyA hai| dhyAna aura yoga karake SaT kamala sAdhanA dvArA yogI samAdhistha hotA hai| prazna -yaha yogI kI sthiti kyA hai? samAdhAna -yoga kI sAdhanA karanA, arthAt mana-vacana-kAya kI ekAgratA pUrvaka upayoga kA inase bhinna rhnaa| isake lie zrI gurU mahArAja ne SaT kamala ke mAdhyama se chattIsa arka kI sAdhanA kI hai| prazna - zrI gurU mahArAja ne yogI kI SaT kamala kI bAta apane graMthoM meM likhI hai para isakI sAdhanA kaise kI jAtI hai ise khulAsA karake btaaiye| samAdhAna- AtmA aura zarIra kA eka kSetrAvagAha sambandha hai, dudha pAnIvat eka ho rahA hai| aba isameM mana kI vizeSatA hai, mana kI gati caMcala aura bahumukhI hotI hai| vaha hara ghar3I caMcalatA mana aura uchala kUda meM vyasta rahatA hai, isa uthala-puthala ke kAraNa manuSya kA jIvana yoM hI naSTa asta-vyasta hotA rahatA hai, yadi usa zakti kA ekatrIkaraNa ho jAtA hai, use eka sthAna para saMcita kara diyA jAtA hai to AtizI zIze jaisI agni prajvalita ho sakatI hai| dhyAna eka aisA sUkSma vijJAna hai, jisake dvArA mana kI bikharI huI bahumukhI zaktiyA~ eka sthAna para ekatrita hokara eka kArya meM lagatI haiM, jisase asAdhAraNa zakti kA srota pravAhita ho jAtA hai| dhyAna dvArA mana ko ekAgra kara Atma svabhAva kI sAdhanA kI jAtI hai, jisase saMpUrNa karma kSaya hokara kevalajJAna paramAtma pada pragaTa hotA hai| isakI zrI gurU mahArAja ne SaT kamala ke mAdhyama se yoga sAdhanA kI hai| sabhI jJAnI saMtoM ne apane-apane krama se yoga dhyAna-sAdhanA vividha prakAra kI hai| adhyAtma kI dRSTi se yaha gurU mahArAja kI yoga dhyAna sAdhanA-vizeSa mahatvapUrNa hai| prazna- isakI vizeSatA aura sAdhanA paddhati kyA hai? samAdhAna- zrI gurU mahArAja ne SaT kamala-zarIra ke vizeSa mahatvapUrNa saMvedana zIla sthAnoM ko yoga-dhyAna-sAdhanA se khilAyA hai| yaha SaT kamala- gupta kamala, nAbhi kamala, hRdaya kamala, kaMTha kamala, mukha kamala aura vinda kamala haiN| inhIM ko yoga vaidika darzana meM SaTcakra kahA hai mUlAdhAra cakra, svAdhiSThAna cakra, maNipUraka cakra, anAhada cakra, vizuddhAkhyeya cakra ,AjJA cakra / yoga vAsiSTha meM ,aSTAMga yoga batAyA hai- yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra,dhAraNA, dhyAna aura samAdhi, aura bhI zArIrika kriyA ke dvArA nAnA prakAra se yoga sAdhanA kI jAtI hai; parantu adhyAtma dRSTi se aura sabakA sAra tathA sabase zreSTha sabase zreSTha Atma svarUpa ke lakSya se zrI gurU mahArAja ne SaT kamala kI sAdhanA kI hai jo vizeSa mahatvapUrNa hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 97 zrI tribhaMgIsAra jI prazna- SaT kamala kI sAdhanA kA svarUpa kyA hai, unheM kaise khilAyA jAtA hai? samAdhAna - yaha sAdhanA-OM yA OM namaH siddha ke maMtra jApa se kI jAtI hai, isameM vizeSa bAta yaha hai ki yaha pUrNa brahmacarya aura AhAra-vihAra kI zuddhipUrvaka honA caahie| yahA~ koI zArIrika kriyA nahIM hotI, isalie peya padArtha yA halkA bhojana lenA cAhie, varanA sAdhanA meM vyavadhAna par3a sakatA hai| prAta:kAla brahma muhUrta meM zuddha pavitra hokara, siddhAsana yA padmAsana lagAkara merUdaNDa ko sIdhA karake baittheN| nAsAgra dRSTi rakheM, OM yA OM nama: siddhaM kA mAnasika japa kreN| japa kI itanI tanmayatA ho jAye ki bAhara-bhItara kA koI patA na rahe / apanA paramAtma svarUpa siddha svarUpa zuddhaM prakAzaM zuddhAtva tatva hI dikhatA rahe yaha sthiti banane para usameM kitane samaya raha sakate haiM, yaha sAdhaka ko hoza rahanA caahie| jahA~ mana sakriya ho, vahA~ ina kamaloM para dhyAna kro| 1.gupta kamala-liMga aura gudA ke bIca sthAna para chaha paMkhur3I kA kamala banAkarachaha arka sthApita karo-1. kamala sI arka 2. carana sI arka 3. karana sI arka 4. suvana sI arka 5. haMsa sI arka 6. avayAsa sI arkaaura inakA bAra-bAra ciMtana manana kro| prazna- yaha arka kyA hai aura inakA abhiprAya kyA hai? samAdhAna-arka kA artha prakAza yA sUrya hai, sI kA abhiprAya zrI yA zreSTha hai aura nAma ke anurUpa anubhUti karanA jaise - 1.kamala sI arka- nija zuddhAtma svarUpa ko kamala ke samAna prakAzita suvAsita khilA huA dekhanA aura usI ke AnaMda meM DUbanA yaha kamala sI arka hai| 2. parana sI arka- svarUpAcaraNa ke prakAza se AtmA ko prakAzita karane vAlA, carana sI arka hai| 3. karana sI arka- AtmA ke parama puruSArtha ko pragaTa karane vAlA karana sI arka hai| isameM SaTkAraka ke mAdhyama se dhyAna hotA hai| 4.suvana sI arka-AtmasvarUpa ko utpanna karane vAlA AtmA hI hai, aisA zAzvata anubhava karanA suvana sI arka hai| gAthA-52,53,54 5.Isa sI arka- para dravyoM se apane svarUpa ko bhinna anubhava karane vAlA svAnubhava sampanna haMsa sI arka hai| 6. avayAsa sI arka- apane svarUpa ke ananta guNoM meM avagAhana karanA aura isI kA bAra-bAra abhyAsa karanA, avayAsa sI arka hai| prazna- gupta kamala ke khilane se kyA upalabdhi hotI hai ? samAdhAna- gupta kamala meM Asana kI dRr3hatA aura brahmacarya kI vizeSatA hai / jaba yaha kamala khila jAtA hai to usake cehare para brahmateja camakane lagatA hai, vaktApanA A jAtA hai| manuSyoM meM zreSTha, sarva vidyAoM meM pAraMgata, prasanna citta, Arogya aura kavi bana jAtA hai| mAyA dhanAdi caraNoM meM loTatA hai| isI ko vaidika darzana meM kuNDalinI jAgaraNa kahA hai| isameM eka khatarA hai ki isameM kAma kI prabalatA aura mAyA bAdhA banatI hai| yadi AtmaniSTha jJAnI hai to apane mArga se Age bar3hatA calA jaayegaa| vizeSa bAta yaha hai ki yoga, dhyAna, sAdhanA meM siddhiyA~ sahaja hI pragaTa hotI haiN| isameM sAvadhAnI rakhanA, sAdhaka ke lie vizeSa Avazyaka hai| prazna- yaha siddhiyA~ kaisI aura kauna sI hotI hai? samAdhAna - jo saMyama pUrvaka yoga sAdhanA,dhyAna samAdhi lagAtA hai, use prAraMbhika nimna siddhiyA~ hotI haiN| vizeSa aura sthiti bar3hane para hotI jAtI haiM, jaise aMtardhyAna ho jAnA , mRtyu jJAna , ajeya bala , bhUta bhaviSya kA jJAna , jyotiSa Adi kA jJAna , zubhAzubha phala Adi jAnane meM AnA , ukta siddhiyA~ sAdhaka ko apane svarUpa sAdhanA meM bAdhA haiN| inase virakta hokara jJAna mArga pragaTa hotA hai / yaha siddhiyA~ saMsAra cakra meM pha~sAne vAlI bar3I bAdhAe~ aniSTakArI haiN| inameM sAdhaka ko sAvadhAna rahanA caahie| prazna - nAbhi kamala kA svarUpa kyA hai? samAdhAna- isameM sAdhanA to vahI maMtra japa aura dhyAna kI ekAgratA karanA hai| vizeSatA yaha hotI hai ki gupta kamala ke khilane se usakA prakAza Upara uThane lagatA hai| nAbhi kamala ko gudagudAne lagatA hai / sAdhaka isa nAbhi kamala para bhI usI prakAra chaha paMkhur3I banAkara 1. dIpti sI arka 2. sudipti sI arka 3. abhaya sI arka 4. surka sI arka 5. artha sI arka 6. vinda sI arka kA jAgaraNa karatA hai| prazna- ina chaha arka kA svarUpa kyA hai ? samAdhAna -1.dipti sI arka - apane arka svabhAva ko trikAla prakAzita karake dekhanA dipti sI arka hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-52,53,54 zrI tribhaMgIsAra jI 2. sudipti sI arka - apane daidIpyamAna svarUpa kI zobhA meM magna abheda anubhUti kA prakAza karanA sudipti sI arka hai| 3. abhaya sI arka - pUrNa abhaya svarUpa kA anubhava karAne vAlA abhaya sI arka hai| 1. surka sI arka - apane prakAza ko apane meM apane dvArA prakAzita karanA surka sI arka 5. artha sI arka- apanI nidhi apane meM pragaTa karanA artha sI arka hai| 6.vinda sI arka - nirvikalpa samAdhi meM zobhAyamAna AtmA kA bhAna rakhanA vinda sI arka hai| nAbhi kamala ke khilane para apane Apa gudagudI jaisI lagane lagatI hai| mIThA-mIThA rasa sA Ane lagatA hai , isase ahaMkArAdi vikAroM kA nAza, zreSTha zubha yoga aura moha se nivRtti hotI hai| isameM bAdhaka kAraNa moha aura maMdAgni hai / pAcana zakti kI gar3abar3I yA moha kI prabalatA se ulTA ho jAtA hai| prazna - yaha sAdhanA kitane dina karanI par3atI hai? samAdhAna - yaha to sAdhaka kI ruci , lagana , puruSArtha ke Upara AdhArita hai, vaise sAmAnya satat prayAsa kiyA jAye to eka mahine meM eka kamala kI sAdhanA siddha ho jAtI hai| prazna - kyA sAdhanA siddha ho jAne ke bAda bhI koI vyavadhAna bAdhA AtI hai| samAdhAna - hA~, koI vizeSa azubha karma kA udaya ho, to vyavadhAna bAdhA ho sakatI hai| jJAnI samyagdRSTi sAdhaka ko vizeSa koI bAdhA nahIM AtI, balki aura bAdhAyeM dUra ho jAtI haiN| prazna - aba tIsare hadaya kamala kI sAdhanA -vizeSatA batalAIye ? samAdhAna - sAdhanA to vahI maMtra japa kI vizeSatA , Asana kI dRr3hatA aura adhika se adhika samaya lagAne kI bAta hai| saMsArI prapaMca meM phaMsA jIva yaha sAdhanA nahIM kara sakatA, aba tIsare hRdaya kamala ke khilane meM donoM kamala sahakArI banate haiN| prakAza kI sphUraNAyeM uThatI haiM aura vaha hRdaya kamala ko chUtI haiN| isa kamala kI ATha paMkhur3iyA hotI haiM una para kramaza: - nanda sI arka, agama sI arka, sahakAra sI arka, ramana sI arka , AnaMda sI arka , samaya sI arka, hiyaramana sI arka, alakha sI arka inakA abhyAsa karane se hRdaya kamala khila jAtA hai aura AnaMda kA srota bahane lagatA hai, apane ApameM prasannatA, hRdaya meM bar3A AnaMda, ullAsa aura khilakhilA kara haMsanA, muktizrI se ramaNatA kA atIndriya Ananda AtA hai aura hamezA mastI sI rahatI hai| prazna - yaha arka kA svarUpa aura spaSTa kIjiye ? samAdhAna - 1. nanda sI arka - svayaM nanda svarUpa AtmA kI abheda anubhUti kA anubhava karanA nanda sI arka hai| 2. Ananda sI arka - apane nanda ke Ananda kI zrI ko prakAzita karane vAlA pratyakSa anubhava meM AnA Ananda sI arka hai| 3. samaya sI arka - samyakdarzana, jJAna , cAritrAdi se zobhAyamAna sva samaya kI vikalpa rahita , svAnubhUti karanA samaya sI arka hai| 1.hiya ramana sI arka- apane hRdaya meM AtmIka Ananda meM ramaNa karanA hiya ramana sI arka hai| 5. alakha sI arka- carma cakSu se agocara svarUpa ko jJAna dRSTi meM lakhAne vAlA alakha sI arka hai| 6. agama sI arka- jar3a aura para padArthoM se pare apane Apako apanI sAmarthya se yukta pAnA agama sI arka hai| 7. sahayAra sI arka- sahRdayatA se apane rasa kA rasika apane meM Anandita masta rahanA sahayAra sI arka hai| 8. ramana sI arka- apane dhruva tatva, mamala svabhAva meM mukti zrI se ramaNa karanA ramana sI arka hai| isake khilane para to Ananda hI Ananda hai, isase bar3A utsAha bar3hatA hai| apanA svAmitva, svAbhimAna jAgatA hai| isameM mana aura rAga bAdhaka hai kyoMki mana, hRdaya aura kaMTha ke bIca meM rahatA hai, jo hRdaya ko khilane khulane nahIM detA, koI bAta hRdaya meM isalie nahIM baiThatI tathA kaMTha se satya ko bolane svIkAra karane nahIM detA aura yaha sAdhaka kI rAga kI bhUmikA hotI hai isalie isameM rAga bhI bar3I bAdhA DAlatA hai, zAnta sthira nahIM rahane detA, yahA~ bar3I zakti lagAnA par3atI hai| prazna- caudhe kaMTha kamala kA svarUpa btlaaiiye| samAdhAna-kaNTha kamala cAra paMkhur3iyoM kA hotA hai, ina para-suiraMja sI arka, sui uvana sI arka, Sipana sI arka, aura mamala sI arka kI sAdhanA, abhyAsa kiyA jAtA hai| isake siddha
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 101 gAthA-52,53,54 zrI tribhaMgIsAra jI hone para to AnaMda hI AnaMda barasatA hai| kaMTha kamala khilane para vacana siddhi, svAmitva yoga siddhi, jJAna jAgaraNa aura indriya jaya hotA hai| prazna- yaha cAra arka kA svarUpa batAIye ? samAdhAna-1.suiraMja sI arka - atIndriya svabhAva meM raMjAyamAna karane vAlA, apane jJAyaka bhAva kA svayaM pragaTa rahanA, suI raMja sI arka hai| 2. sui uvana sI arka - apane svarUpa kI anabhUti meM rata rahanA, ajJAna aMdhakAra kA vilaya honA, jJAna sUrya kI pragaTatA, sui uvana sI arka hai| 3.vipana sI arka - apane kSAyika bhAva kI sAmarthya ko pragaTa karane vAlA, dRr3hatA aura abhayapanA AnA Sipana sI arka hai| 1. mamala sI arka- apane mamala svabhAva kA darzana honA aura usI ke prakAza meM Anandita rahanA, mamala sI arka hai| isa sAdhanA kI siddhi hone para kaNTha kamala khila jAtA hai| isameM zubha rAga, dharma prabhAvanA, prasiddhi Adi bAdhaka hote haiN| prazna- aba Age ke pA~caveM kamala kA svarUpa bhI batAIye ? samAdhAna- pA~cavAM mukha kamala hai| isakI sAdhanA bhI usI prakAra yoga-dhyAna sAdhanA se kI jAtI hai| isakI chaha paMkhur3I hotI haiM, una para- vikta sI arka, sui samai sI arka, sunaMda sI arka, hiyayAra sI arka, jAna sI arka aura jaina sI arka kI sAdhanA abhyAsa kiyA jAtA hai| mukha kamala khilane para to gajaba kA Ananda AtA hai| jo sAdhaka vartamAna meM hozapUrvaka jIne lagA, usakA hI mukha kamala khilatA hai| isakI sAdhanA kA abhyAsakrama gurU mahArAja ne caubIsa ThANA se zurU kiyA thaa| mukha kamala khilanA arthAt sAdhu dazA, zAnta prasanna Ananda meM rahanA, phira ise koI saMkalpa-vikalpa, bhaya-cintA hote hI nahIM haiN| hamezA ha~samukha prasanna rahatA hai| isakI vizeSatAyeM haiM - citta zAnti, avadhijJAna kA jAgaraNa,tejasvitA, sarva hita parAyaNatA, Anandamaya jIvana / isakA bAdhaka kAraNa eka hI hai -prabhAvanA prasiddhi, jahA~ isameM pha~se ki bAdhA utpanna huI kyoMki itanI siddhiyA~ hone para yaha apane Apa hotI hai| prazna- Asana kI dur3hatA se kyA hotA hai? samAdhAna-Asana kI dRr3hatA se hI mana-vacana-kAya ekAgra hote haiN| Asana kI siddhi hone para zarIra meM sardI-garmI Adi dvandoM kA prabhAva nahIM par3atA isI se saMyama kI sahI sthiti banatI prazna- aba ina chaha arko kA svarUpa batAIye? samAdhAna-1.vikta sI arka- apane zuddha svarUpa ko vyakta pragaTa pratyakSa dekhanA vikta sI arka hai| 2. sui samai sI arka- ajJAna ke aMdhere se bacAne vAlA, prakAza svarUpa sva samaya zuddhAtmA kI anubhUti sui samai sI arka hai| 3. sunaMda sI arka- sahaja svabhAva meM hI sahajAnanda hai| usakI sahaja anubhUti sahajAnanda meM rahanA sunaMda sI arka hai| 1. hiyayAra sI arka- AtmAnubhUti se prakAzita hRdaya kamala kA AnaMda mukha kamala para jhalakanA hiyayAra sI arka hai| 5. jAna sI arka- jina pada se suzobhita AtmA kA jJAna pUrvaka anubhava karanA jAna sI arka hai| 6.jaina sI arka- (jina sI arka) jJAna lakSmI se zobhAyamAna zuddhAtma svarUpa jina svabhAva kA prakAza honA jaina sI arka hai / inakI sAdhanA aura abhyAsa se mukha kamala khilatA hai to jaya jayakAra macatI hai; phira use saMsAra se koI prayojana hI nahIM rahatA, yaha paryAyAvaraNa se Upara uThane kI sthiti hai| prazna- yaha saba to sAdhu pada kI anubhUtiyA~ hai,yaha sAdhaka dazA meM kaise hoMgI? samAdhAna- jaba sAdhaka ko yaha anubhUtiyA~ hotI haiM tabhI vaha sAdhu aura siddha hotA hai| yaha jJAna pUrvaka savikalpa dhyAna sAdhanA hai,jaba nirvikalpa sthiti bane vahI sAdhu hai| prazna- isa sAdhanA meM abhyAsa kA kyA abhiprAya hai? samAdhAna-abhyAsa aura vairAgya se cittavRttiyoM kA nirodha hotA hai| jo svabhAva se caMcala hai, aise mana ko kisI eka dhyeya, lakSya para sthira karane ke lie bArambAra ceSTA karate rahane kA nAma abhyAsa hai| jaise tatva kA abhyAsa, maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyastha bhAvanA kA abhyAsa, nija svarUpa kI anubhUti kA abhyAsa, vItarAgatA kI bhAvanA kA abhyAsa, inakA nirantara abhyAsa karane se lakSya kI prApti hotI hai| jaba taka abhyAsa hai vaha sAdhaka dazA hai, sthAyI hone para sAdhu aura siddha hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zrI tribhaMgIsAra jI prazna- aba chaTaveM vinda kamala kA svarUpa batAIye ? samAdhAna-chaTaveM vinda kamala kI apUrva vizeSatA mahA mahimA hai / yaha donoM A~khoM ke bIca,bhUmadhya para jahA~ tilaka lagAte haiM,yaha vinda kamala hai / isameM sAdhaka kI ekAgratA, nirAkulatA , ni:zalyatA , nizcintatA honA Avazyaka hai / koI bhI zalya vikalpa na ho, Asana kI aura dRSTi kI ekAgratA dRr3hatA Avazyaka hai| isameM bhI vahI maMtra japa ke mAdhyama se mana ko ekAgra karanA aura vinda kamala meM pratiSThita karanA, isakI bhI chaha paMkhur3I hotI haiN| jisameM - lakhana sI arka, lIna sI arka, bhadra sI arka, mai uvana sI arka, sahaja sI arka aura pai uvana sI arka kI sAdhanA kI jAtI hai , isa vinda kamala kI sAdhanA siddha hone para jaya jayakAra maca jAtI hai| sAdhaka parama zAnti ke sAgara meM nimagna ho jAtA hai| isakI vizeSatAe~ apUrva haiM,jaise bhauMha madhya hamezA zAnta aura zItala rahatA hai| isa kamala meM sadaiva olA, barpha jaisI zAnta zItala lahareM nikalatI rahatI haiN| jisase sAdhaka hamezA zAnta Ananda meM prasanna rahatA hai, sarvArthasiddhi ho jAtI hai| yaha sAdhaka jisa bhAva se jisakI tarapha dRSTi uThAkara dekha le, vaisA hI saba ho jAtA hai| jaise bhAva karatA hai vaisA hI saba hotA hai| isake netroM meM saMmohana jaisI sthiti ho jAtI hai| isameM bAdhaka kAraNa siddhiyA~ haiM, siddhiyoM meM pha~sane para sthiti bigar3a jAtI hai| prazna- yaha chaha arka kA svarUpa batAIye? samAdhAna-1. lakhana sI arka - apane AtmA ke asAdhAraNa guNoM ko pragaTa pratyakSa dekhanA, anubhava karanA lakhana sI arka hai| 2.lIna sI arka- para dravya aura para bhAvoM se apane upayoga ko haTAkara apane dhruva svabhAva meM sthira karanA lIna sI arka hai| 2. bhadra sI arka- bhadratA, bhavyatA mokSamArga kI yogyatA se yukta svAnubhUti kA prakAza bhadra sI arka hai| 1.mai uvana sI arka - nirvikalpa samAdhi kI sthiti honA mai uvana sI arka 103 gAthA-52,53,54 usameM pratiSThita honA pai uvana sI arka hai| basa yahI sAdhu pada kI sthiti hai, isake bAda brahma kamala kI sAdhanA karake siddha, mukta, nirvANa ho jAtA hai| sAdhanA kI apekSA matijJAna ko kaMThakamala meM aura zrutajJAna ko hRdaya kamala meM batAyA gayA hai| matijJAna kI bhAvanA- kaNTha meM kamala cintavana kreN| usa kamala ke madhya meM OM maMtra ko camakatA huA virAjamAna kareM va usake dvArA zuddhAtmA ke svarUpa kI bhAvanA bhaayeN| svAtmAnubhava kA prakAza honA samyagdarzana sahita yathArtha matijJAna hai| yahA~ mati nAma manana ke lie hai| zrutajJAna kI bhAvanA- hRdaya kamala meM OM hrIM maMtra kI sthApanA karake usake dvArA jJAnamayI zuddhAtmA kI bhAvanA bhAyeM, jisase atIndriya AtmA meM sthiratA ho jAe svasaMvedana ho jAe, yahI zrutajJAna hai / dvAdazAMga zrutajJAna kA bhAva yahI hai ki zuddhAtmA kA anubhava ho jaave| zruta kA abhiprAya anubhava jJAna hai| avadhijJAna kI bhAvanA- samyakcAritrase avadhijJAna kA bhAva hotA hai| SaTkamala meM OM hrIM zrIM svarUpa zuddhAtmA kA cintavana karate hue jaba apane AtmasvarUpa meM sthiratA ho jAe taba avadhijJAna kA prakAza hotA hai| SaTkamala kA jAgaraNadhyAna zakti ke dvArA kiyA jAtA hai, yaha sabhI jAnate haiM ki hamArA mastiSka eka prakAra kA bijalIghara hai aura usa bijalI kI pramukha dhArA kA nAma 'mana' hai| mana kI gati caMcala aura bahumukhI hotI hai| vaha hara ghar3I caMcala aura uchala-kUda meM vyasta rahatA hai / isa uthala-puthala ke kAraNa usa vidyuta puMja kA eka sthAna para kendrIkaraNa nahIM hotA, jisase koI mahatvapUrNa kArya sampAdana hoM / isake abhAva meM jIvana ke kSaNa aise hI naSTa hote rahate haiN| yadi usa zakti kA ekatrIkaraNa ho jAtA hai, use eka sthAna para saMcita kara diyA jAtA hai to AtizI zIze dvArA Aga kI lapaTeM uThane laganA, jaise dRzya upasthita ho jAte haiN| dhyAna eka aisA sUkSma vijJAna hai jisake dvArA mana kI bikharI huI bahumukhI zaktiyA~ eka sthAna para ekatrita hokara eka kArya meM lagatI hai| phala svarUpa yahA~ asAdhAraNa zakti kA srota pravAhita hotA hai| dhyAna bArA mana: kSetra kI kendrIbhUta isa vijalI se, sAdhaka SaTcakroM kA vedhana kara sakatA hai| isa prakAra jJAna, dhyAna, yoga, sAdhanA dvArA sAdhaka ina bhAvoM se karmAsava kA nirodha karatA hai| 5. sahaja sI arka - apane paripUrNa sahaja svabhAva kI svAnubhUti se suzobhita honA sahaja sI arka hai| 6.pai uvana sI arka-apane paripUrNa satya dhruva pramANa svarUpa kA anubhava karake
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 8. riju vipula, manaparjaya, kevala svarUpa : tIna bhAva gAthA - 55-56 , mati zruta avadhiM ciMte, riju vipulaM ca jAnu stitaM / svAtma darsanaM nyAnaM, sucaranaM mana parjayaM // catru nyAnaM ca ekatvaM kevalaM padamaM dhuvaM / anantAnanta disTaMte, suddhaM saMmik darsanaM // anvayArtha - (mati zruta avadhiM ciMte ) Upara kahe pramANa adhyAtma dRSTi se mati, zruta va avadhijJAna kA cintana karate hue (riju vipulaM ca jAnu stitaM ) sAdhaka rijumati aura vipula mati meM sthita bhAvanA bhAtA hai (svAtma darsanaM nyAnaM ) jaba apane hI AtmA kA samyakdarzana, samyakjJAna ho (sucaranaM mana parjayaM ) samyakcAritra ho, aisA svAtmAnubhava ho, vahIM mana: paryaya jJAna hai| ( catru nyAnaM ca ekatvaM ) cAra jJAna taka eka sAtha hote haiM (kevalaM padamaM dhuvaM) kevalajJAna eka hI hotA hai jo parama dhruva svabhAva hai (anantAnanta disTaMte) kevalajJAna meM anantAnanta padArtha, lokAloka jhalakatA hai (suddhaM saMmidarsanaM ) taba hI zuddha pratyakSa paramAvagAr3ha samyakdarzana hotA hai, jo AtmA kA svarUpa hai / vizeSArtha - AtmA, svabhAva se Rju hai, sarala hai, zAMta-sahaja svabhAvI vizAla gambhIra hai / anantAnanta jJAna, darzana, vIrya, sukhAdi guNoM kA dhArI hai / jahA~ ratnatraya kI ekatA rUpa nirvikalpa dhyAna hotA hai, vaha vacana agocara, svasaMvedana pratyakSa ekaaisA mokSa sAdhaka bhAva hai jo kevalajJAna kA sAdhaka hai / jisameM mati, zruta, avadhi, mana: paryaya jJAna samA gaye haiM, aisA jJAna Asava kA nirodhaka hai| svAnubhava se prApta kevalajJAna bhI Amrava nirodhaka hai kyoMki vahA~ sabhI vizva ko jAnate hue bhI vItarAgatA hai / kevalajJAna ke hone para samyagdarzana zuddha va paramAvagAr3ha ho jAtA hai| mana: paryaya jJAna - jo dravya, kSetra, kAla, bhAva, kI maryAdA sahita indriya athavA mana kI sahAyatA ke binA hI dUsare puruSa ke mana meM sthita rUpI padArthoM ko pratyakSa jAnatA hai use mana: paryaya jJAna kahate haiM / yaha Rjumati aura vipulamati ke bheda se do prakAra kA hai| Rjumati- mana meM ciMtita padArtha ko jAnatA hai, acintita padArtha ko nahIM aura vaha bhI sarala rUpa se ciMtita padArtha ko jAnatA hai| 104 gAthA - 55, 56 vipulamati - ciMtita aura aciMtita padArtha ko tathA vakra ciMtita aura avakra ciMtita padArtha ko bhI jAnatA hai / 105 mana: paryaya jJAna viziSTa saMyamadhArI ko hotA hai| vipula kA artha vistIrNa vizAla gaMbhIra hotA hai / kevalajJAna - samasta dravya aura unakI sabhI paryAyoM ko akrama se eka hI kAla meM jAnatA hai / kevalajJAna meM aisI zakti hai ki anantAnanta loka aloka hoM to bhI unheM jAnane meM kevalajJAna samartha hai| eka jIva ko eka sAtha eka se lekara cAra jJAna taka ho sakate haiN| yadi eka jJAna ho to kevalajJAna hotA hai, do hoM to mati aura zrutajJAna hote haiM, tIna hoM to mati zruta aura avadhi athavA mana: paryaya jJAna hote haiM, cAra hoM to mati, zruta, avadhi, mana:paryaya jJAna hote haiN| eka hI sAtha pA~ca jJAna kisI ko nahIM hote aura eka hI jJAna eka samaya meM upayoga rUpa hotA hai / kevalajJAna ke pragaTa hone para vaha sadA ke lie banA rahatA hai, dUsare jJAnoM kA upayoga adhika se adhika antarmuhUrta hotA hai, usase adhika nahIM hotA, usake bAda jJAna ke upayoga kA viSaya badala hI jAtA hai / kevalI ke atirikta sabhI saMsArI jIvoM ke kama se kama do arthAt mati aura zrutajJAna avazya hote haiM / kSAyopazamika jJAna kramavartI hai| eka kAla meM eka hI pravartita hotA hai kintu yahA~ jo cAra jJAna eka hI sAtha kaheM haiM so cAra kA vikAsa eka hI samaya meM hone se cAra jJAnoM kI jAnane rUpa labdhi eka kAla meM hotI hai yahI kahane kA tAtparya hai / upayoga to eka kAla meM eka hI svarUpa hotA hai| AtmA vAstava meM paramArtha hai aura vaha jJAna hai| AtmA svayaM eka hI padArtha hai isalie jJAna bhI eka hI pada hai| yaha jJAna nAmaka eka pada, paramArtha svarUpa sAkSAt mokSa kA upAya hai| ina sUtroM meM jJAna ke jo bheda kahe haiM ve isa eka pada kA abhinandana karate haiM, zuddhAtmA kI mahimA ko prazasta karate haiN| jJAna ke hInAdhika rUpa bheda usake sAmAnya jJAna svabhAva ko nahIM bhedate kintu abhinandana karate haiM; isalie jisameM samasta bhedoM kA abhAva hai aise AtmasvabhAva bhUta jJAna kA hI Alambana karanA cAhie arthAt jJAna svarUpa AtmA kA hI Alambana karanA cAhie, jJAnasvarUpa AtmA ke avalambana se hI nimna prakAra kI prAptiyA~ hotI haiM 1. nija pada kI prApti hotI hai, 2. bhrAMti kA nAza hotA hai, 3. AtmA kA lAbha hotA hai, 4. AtmA kA parihAra siddha hotA hai, 5. bhAvakarma balavAna nahIM ho sakatA, 6. rAga
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zrI tribhaMgIsAra jI dveSa-moha utpanna nahIM hote, 7. puna: karma kA Asrava nahIM hotA, 8. puna: karma nahIM baMdhatA,9. pUrvabaddha karma bhogA jAne para nirjarita ho jAtA hai, 10. samasta karmoM kA abhAva hone se sAkSAt mokSa hotA hai, jJAna svarUpa AtmA ke Alambana kI aisI mahimA hai| jJAnI ko yathArtha dravya dRSTi pragaTa huI hai| vaha dravya svabhAva ke Alambana dvArA antara svarUpa sthiratA meM vRddhi karatA jAtA hai; parantu jaba taka apUrNa dazA hai, puruSArtha manda hai, pUrNarUpa se zuddha svarUpa meM sthira nahIM ho sakatA taba taka vaha zubha pariNAma meM saMyukta hotA hai kintu vaha unheM AdaraNIya nahIM mAnatA hai, unakI svabhAva meM nAsti hai; ataeva dRSTi unakA niSedha karatI hai| jJAnI puruSa ko jo jJAna bhAva vartatA hai, vaha nija svabhAva meM sthiti kA hotA hai isI se karmAsrava kA nirodha hotA hai| jJAnI honA hI saMsAra ke du:khoM se chUTanA aura mukti prApta karane kA upAya hai, ajJAna dazA meM hI anAdi se cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM kA bhava bhramaNa kiyA hai| yaha avasara samyakjJAna pUrvaka karmoM kI nirjarA kara mukti ko prApta karane ke liye milA hai| 1.svasvarUpa-mUla, anyA, vedaka :vIna bhAva 10. upasama, myAika, sudha: vIna bhAva gAthA-57 svasvarUpaM suddha darvArtha, anyA vedaka uvasamaM / vyAikaM sukha dhuvaM ciMte, karmAdi mala muktayaM // anvayArtha-(svasvarUpaM suddha darvArthaM ) apanA svarUpa zuddha dravya, siddha ke samAna zuddha paramAtma svarUpa hai aisA anubhUti meM AnA mUla samyaktva hai (anyA vedaka uvasamaM ) yahI AjJA vedaka upazama samyaktva hai (SyAikaM suddha dhuvaM ciMte) dhruva svabhAva kA dRDha zraddhAna kSAyika samyaktva aura zuddha samyaktva hai aisA cintana karane se (karmAdi mala muktayaM ) karmAdi mala se mukta ho jAtA hai| vizeSArtha- samyagdarzana AtmA kA eka aisA guNa hai jo kevala anubhava gamya hai| svAnubhUti ke sAtha isakA avinAbhAvI sambandha hai| apane AtmA ke atIndriya Ananda kA svAda binA samyaktva ke nahIM A sktaa| samyagdarzana ke antaraMga kAraNa- nikaTa bhavyatA, samyaktva ke pratibandhaka mithyAtva Adi karmoM kA yathAyogya upazama, kSaya, kSayopazama, upadeza Adi ko grahaNa kara sakane kI 107 gAthA-57 yogyatA, saMjJitva aura pariNAmoM kI shuddhtaa| samyagdarzana kA bahiraMga kAraNa- sadgurUoM kA upadeza aadi| sabase prathama samyagdarzana pragaTa hotA hai- jaba kAla labdhi Adi ke yoga se bhavyatva zakti kI pragaTatA hotI hai, taba yaha jIva sahaja zuddha pAriNAmika bhAva rUpa nija paramAtma dravya ke samyakzraddhAna, samyakjJAna aura samyak anucaraNa rUpa paryAya se pariNata hotA hai| isa pariNamana ko Agama kI bhASA meM aupazamika bhAva yA kSAyopazamika bhAva yA kSAyika bhAva kahate haiN| bhavya jIva kSayopazama labdhi, vizuddhi labdhi, dezanA labdhi aura prAyogya labdhi ko prApta karake tIna karaNa dvArA karaNa labdhi karatA hai| karaNa labdhi hone para samyaktva niyama se hotA hai| karmoM se baddha bhavya jIva ardhapudgala parAvartana pramANa kAla zeSa rahane para prathama samyaktva ke yogya hotA hai kyoMki eka bAra samyaktva hone para jIva isase adhika samaya taka saMsAra meM nahIM rahatA, ise hI kAla labdhi kahate haiN| bhedajJAna dvArA zarIrAdi se bhinna apane AtmasvarUpa kI anubhUti yuta yathArtha pratIti honA samyagdarzana hai| yahA~ samyaktva ke chaha bheda rUpa bhAva kahe gaye haiM : 1. mUla samyaktva- cAroM gatiyoM meM se kisI bhI gati vAlA bhavya, saMjJI, paryAptaka, mandakaSAyI, jJAnopayogayukta, jAgatA huA, zubha lezyA vAlA tathA karaNa labdhi se sampanna jIva samyaktva ko prApta karatA hai| nija zuddhAtmAnubhUti honA mUla samyaktva hai| jisa jIva meM mokSa prApti kI yogyatA hai use bhavya kahate haiM aura samyaktva grahaNa karane kI yogyatA ko labdhi kahate haiN| 2. AjJA samyaktva-jinavANI kI AjJAnusAra AtmA va anAtmA ke tatvoM kA nizcaya honA tathA darzana moha ke upazama meM jina vacana para zraddhAna honA AjJA samyaktva hai| 3. vedaka samyaktva- samyakadarzana kA ekadeza ghAta karane vAlI dezaghAtI samyaktva prakRti ke udaya se tathA udaya prApta mithyAtva Adi chaha prakRtiyoM ke udaya kI nivRtti hone para aura AgAmI kAla meM udaya hone vAlI unhIM chaha prakRtiyoM kA sadavasthA rUpa upazama hone para vedaka arthAt kSAyopazamika samyaktva hotA hai| isa samyaktva meM cala, malina aura agAdapanA hotA hai| 1. upazama samyaktva-AtmA, paramAtmA kA bheda vicArate hue pariNAma aise nirmala ho jAte
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI haiM ki usake pratApa se anantAnubaMdhI kaSAya aura mithyAtva kI prakRtiyoM kA eka samaya ke lie upazama ho jAtA hai taba upazama samyaktva utpanna hotA hai| 5. kSAyika samyaktva-kSAyika samyaktva pragaTa hokara puna: lupta nahIM hotA sadA rahatA hai kyoMki usake pratibandhaka mithyAtva Adi karmoM kA kSaya ho jAtA hai| isI se zaMkA Adi doSa nahIM hone se vaha aupazamika samyagdarzana se atizuddha hotA hai| kabhI bhI, kisI kAraNa se usameM kSobha paidA nahIM hotA / bhayaMkara rUpa se, hetu aura dRSTAnta pUrvaka vacana vinyAsa se kSAyika samyaktva kabhI DagamagAtA nahIM hai, nizcala rahatA hai / anubhUti yuta dRDha zraddhAna ko kSAyika samyaktva kahate haiN| 6. zuddha samyaktva-nija zuddhAtmAnubhUti kI nizcaya pratIti zuddha samyaktva hai / jo samyagdarzana ko acchI taraha se siddha kara cuke haiM, unheM hI zuddha samyaktva hotA hai| unakI vipatti bhI sampatti ho jAtI hai| isI ke prasAda se mukti kI prApti hotI hai| samyagdarzana kAraNa hai, samyakjJAna kArya hai| ___ adhika kahane se kyA ? atIta meM jo narazreSTha mukta hue haiM aura bhaviSya meM jo mukta hoMge, vaha saba samyaktva kA hI mAhAtmya jaano| samyaktva rUpI ratna, mukti rUpI lakSmI ko AkRSTa karane vAlA hai kyoMki samyakadRSTi hI mukti lakSmI kA varaNa karatA hai| zuddha Atma dravya meM vizrAnti hI paramArtha se siddha bhakti hai usI se nirvANa pada prApta hotA hai| tatvoM ko bhale prakAra se jAnane vAlA va apane AtmA ke yathArtha svarUpa kA zraddhAna karane vAlA samyakdRSTi jIva indriyoM ke bhogoM se prApta sukha meM va indriyajanya jJAna meM rAga-dveSa nahIM karatA, samabhAva rakhatA hai, atIndriya jJAna va atIndriya Ananda kA premI ho jAtA hai| sambagdarzana ke hone para hI apane AtmA kA anubhava rUpa vizeSa AtmajJAna hotA hai / samyaktva ke hone para hI AtmAnubhUti hotI hai| samyakadRSTi ko yaha zraddhA rahatI hai ki samyagdarzana hI saccA dharma hai yA zuddhAtmA kA anubhava saccA dharma hai / usa dharma kA phala ghAtiyA karmoM ke nAza se hone vAlA kSAyika atIndriya ananta sukha kA lAbha hai / jJAnI jAnatA hai ki dehAdi rUpa maiM nahIM hU~ yahI jJAna mokSa kA bIja hai| 108 109 gAthA-58,59,60 jaba aMtaraMga meM jJAna aura rAgAdi kA bheda karane kA tIvra abhyAsa karane se bhedajJAna pragaTa hotA hai taba yaha jJAna hotA hai ki bAna kA svabhAva to mAtra jAnane kA hI hai, jJAna meM jo rAgAdi kI kaluSatA saMkalpavikalpa bhAsita hote haiM ve saba pudgala vikAra haiN| moha rUpa saMkalpa tathA rAga-dveSa rUpa vikalpa yaha saba jIva ke ajJAna bhAva haiN| yaha jIva apanI isa bhUla ke kAraNa hI karma bandha karatA hai yadi vaha apane svarUpa kA sahI bodha kara le aura kisI bhI padArtha meM rAga-dveSa kI bhAvanA na kare to , ajJAna cetanA rahita jJAna cetanA sahita vaha jJAnI hai / usa samaya usakI yaha pariNati jJAnamaya pariNati hai isa jJAnamaya pariNati ke hone para jIva donoM prakAra ke Asrava abhAva kara nirAmravadazA ko prApta karatA hai| 11. padastha , piNDastha, rUpastha : tIna bhAva 12. rUpAtIta, anyA, apAya: tIna bhAva 13.vipAka,saMsthAna, zukladhyAna: tIna bhAva gAthA-58,59,60 padasthaM suddha padaM sArtha, suddha tatva prakAsakaM / piNDastha nyAna piNDastha, svAtma ciMtA sadA budh| rUpasthaM sarva cidrUpaM, rUpAtItaM vikta rUpayaM / sva svarUpaM ca ArAdhya, dharma cakra nyAna rUpayaM / dharma dhyAnaM ca saMjuktaM, aukAsa dAna samarthayaM / anyA pAya vicaya dharma, sukla dhyAnaM svAtma drsnN| anvayArtha-(padasthaM suddha padaM sAdhaM)zuddha pada arthAt siddha pada kA zraddhAna aura sAdhanA hI padastha dhyAna hai (suddha tatva prakAsakaM) isase zuddha tatva arthAt zuddhAtmA kA prakAza hotA hai (piNDastha nyAna piNDastha) maiM jJAna kA piNDa apane jJAna svabhAva meM sthita hU~ yaha piNDastha dhyAna hai (svAtma ciMtA sadA budhai) jJAnIjana hamezA aise apane AtmasvarUpa kA cintana karate haiN| (rUpasthaM sarva cidrUpaM) apanA svarUpa sarva caitanyamayI cidrUpa hai, aisA dhyAna
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zrI tribhaMgIsAra jI rUpastha dhyAna hai (rUpAtItaM vikta rUpayaM) rUpI padArtha pudgala se bhinna " maiM arUpI siddha svarUpI zuddhAtmA hU~" aisA dhyAna rUpAtIta dhyAna hai (sva svarUpaM ca ArAdhya) aise apane Atma svarUpa kI ArAdhanA karanA (dharma cakraM nyAna rUpayaM) yahI jJAna rUpI dharma cakra hai jisase karmoM kA vidhvaMsa hotA hai| (dharmadhyAnaM ca saMjuktaM) aise dharma dhyAna meM lIna hone se (aukAsa dAna samarthayaM) AtmA, AtmA ko AtmA kA dAna dene meM samartha hotA hai arthAt Atma zakti kA jAgaraNa hotA hai (anyA pAya vicaya dharma) AjJA vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya, saMsthAna vicaya yaha dharmadhyAna ke cAra bheda hote haiM (sukla dhyAnaM svAtma darsana) svAtmA kA darzana nija zuddhAtmAnubhUti zukla dhyAna hai| vizeSArtha-AtmadhyAna kI agni se hI karmoM ko bhasma kiyA jAtA hai| yahA~ dharma dhyAna ke antargata padastha ,piNDastha,rUpastha, rUpAtIta dhyAna tathA AjJA vicaya, apAya vicaya , vipAka vicaya, saMsthAna vicaya dvArA svasvarUpa kA cintana karane kI preraNA dI gaI hai, isase Atmazakti jAgrata hotI hai| pUrvabaddha karmoM kI nirjarA hotI hai, karmAsava kA nirodha hotA hai tathA zukla dhyAna se karma kSaya hokara kevalajJAna paramAtma pada kI prApti hotI hai / dharmadhyAna savikalpa dazA hai, isameM svarUpa kA smaraNa dhyAna aura AMzika sthiratA hotI hai / zukla dhyAna nirvikalpa dazA hai, isameM svAtma darzana aura svarUpa sthiratA hotI hai jisase kevalajJAna pragaTa hotA hai| dharmadhyAna ke cAra bheda haiM - 1 .AtA vicaka Agama kI pramANatA se artha kA vicAra karanA / jinendra bhagavAna kI AjJAnusAra jIvAdi tatvoM ko jAnakara, para se bhinna AtmA ke svarUpa kA vicAra karanA / sAdhaka dazA kA vicAra-" maiM vartamAna Atmazuddhi kI jisa bhUmikA meM vartatA hU~", usI kA svasanmukhatA pUrvaka vicAra karanA AjJAvicaya dharma dhyAna hai| 2. apAya viSaya-saMsArI jIvoM ke du:kha aura usase bacane ke upAya kA vicAra karanA tathA apanI kamajorI, karmabandha ke kAraNoM kA vicAra karanA / abhI apane meM kitane aMza meM sarAgatA ,kaSAya kaNa vidyamAna haiM ? merI kamajorI hI vighna rUpa hai, rAgAdi hI du:kha ke kAraNa haiM, aise bhAvakarma rUpa, bAdhaka bhAvoM kA vicAra karanA apAyavicaya dharma dhyAna hai| 3. vipAka viSaya-apanI va dUsare prANiyoM kI acchI yA burI avasthAoM ko dekhakara 111 gAthA-58.59.60 karmoM ke udaya ko vicAranA / dravya, kSetra, kAla, bhAva ke kAraNa jo karmoM ke phala kA anubhava hotA hai, usakA cintavana karanA / dravyakarma ke vipAka kA vicAra tathA apanI bhUla rUpa malina bhAvoM meM karmoM kA nimitta mAtra rUpa sambandha jAnakara svasanmukhatA ke bala ko saMbhAlanA, aura jar3a karma kisI ko lAbha-hAni karane vAlA nahIM hai, aisA vicAra vipAka vicaya dharma dhyAna hai| 1. saMsthAna viSaya-tIna loka kA AkAra vicAranA / jIvoM ke sthAna va siddha kSetra ko vicaarnaa| mere zuddhAtma dravya kA pragaTa nirAvaraNa saMsthAna AkAra purUSArtha se kaise pragaTa ho? zuddhopayoga kI pUrNatA sahita, svabhAva vyaMjana paryAya kA, svayaM sthira zuddha AkAra kaba pragaTa hogA aisA vicAra karanA tathA svasanmukhatA ke bala se jitanI Atma pariNAmoM kI zuddhatA ho,use saMsthAna vicaya dharma dhyAna kahate haiN| apane zuddha svabhAva meM jo ekAgratA hai vahI nizcaya dharma dhyAna hai| jisameM kriyAkANDa ke sarva ADambaroM kA tyAga hai| aisI antaraMga kriyA ke AdhAra rUpa jo AtmA hai use maryAdA rahita, tInoM kAla ke karmoM kI upAdhi rahita nija svarUpa se jAnatA hai| vaha jJAna kI vizeSa pariNati yA jisameM AtmA svAzraya se sthira hotA hai so nizcaya dharma dhyAna hai aura yahI saMvara-nirjarA kA kAraNa hai| isameM cAra prakAra kA dhyAna hotA hai - 1. padastha dhyAna-vyavahAra se citta kI ekAgratA, mana ko zAnta karane ke liye eka kamala hRdaya meM vicaareN| usakI ATha paMkhur3iyoM para krama se- Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AiriyANaM,Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM, samyagdarzanAya nama:, samyagjJAnAya nama:, samyagcAritrAya nama: aise ATha pada vicAra kara dhyaaveN| candramA ke samAna camakate hue OM ko nAsikA ke agrabhAga, mastaka yA hRdaya meM sthApita kara dhyAveM, yaha saba padastha dhyAna hai| nizcaya se apanA zAzvata siddha pada jo zuddha svabhAva hai usakA dhyAna karanA, yaha padasthadhyAna hai isase zuddha tatva kA prakAza hotA hai| 2. piNDasthadhyAna-zarIra meM virAjita apane zuddhAtmA kA dhyAna karanA ki maiM mAtra jJAna piNDa zuddha caitanya zuddhAtmA hU~, yaha piNDastha dhyAna hai / vyavahAra meM pRthvI dhAraNA, agni dhAraNA, vAyu dhAraNA ,jala dhAraNA, tatvarUpavatI dhAraNA ke mAdhyama se svarUpa kA cintana karanA ki- merA AtmA pUrNa zuddha hai, sarva pudgala se rahita hai, sphaTika maNitulya hai, yahI siddha
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 113 gAthA-61 kucha bandha kA hetu hai kyoMki vaha svayaM bhI bandha svarUpa hai isalie jJAna svarUpa AtmAnubhUti hI dharma dhyAna rUpa mokSamArga hai| dhyAna kA prayojana hI parama udAsIna bhAva hai| jisa yogI kA citta dhyAna meM usI taraha lIna ho jAtA hai jaise pAnI meM namaka laya ho jAtA hai taba usake zubha aura azubha karmoM ko jalA DAlane vAlI AtmadhyAna rUpa agni pragaTa hotI hai| dhyAna aisA amogha astra hai jisase eka muhurta meM saMpUrNa karma kSaya ko prApta hote haiN| dhyAna hI mukti ko prApta karane kA eka mAtra parama sAdhana zrI tribhaMgIsAra jI hai, aisA zuddhAtmA kA dhyAna karanA piNDastha dhyAna hai| 3.rUpastha dhyAna-vyavahAra meM samavazaraNa meM sthita cauMtIsa atizaya ,ATha prAtihArya va cAra ananta catuSTaya sahita arihanta ke svarUpa kA dhyAna karanA, apane Apako usa rUpa dhyAnA, rUpasthadhyAna hai| nizcaya se zuddha cidrUpa paripUrNa zuddha paramAtmA hU~, aisA apane svarUpa kA dhyAna karanA, rUpastha dhyAna hai| ..rUpAtIta dhyAna-vyavahAra se siddha ke svarUpa ko dhyAnA, jo janma,jarA,maraNa se rahita hai ,ATha karma rahita hai, kriyArahita hai, cAra gati meM gamanAgamana rahita hai, rAgAdi mala rahita hai, anupama hai| siddha ke svarUpa ko apane AtmA meM AropaNa karake dhyAveM / nizcaya se apane arUpI siddhasvarUpa kA dhyAna karanA rUpAtIta dhyAna hai| yahI jJAnamayI dharma cakra hai jisase karmoM kA vidhvaMsa hotA hai| jJAnI hamezA aise dharma dhyAna kI sAdhanA-ArAdhanA karatA hai jisase karmAsrava kA nirodha hotA hai| zukla dhyAna- svAtmadarzana nirvikalpa zAnta zUnya dhyAna samAdhi hai / jIva ke nizcaya svarUpAzrita mAtra ATha pravacana mAtA kA samyagjJAna ho to vaha puruSArtha bar3hAkara nija svarUpa meM sthira hokara zukla dhyAna pragaTa hotA hai| zUnya dhyAna meM lIna yogI kA sarva vyApAra baMda ho jAtA hai, citta kA prasAra ruka jAtA hai, isa zUnya dhyAna se paramasthAna jo mokSa pada hai,vaha prApta ho jAtA hai| prazna-dharma dhyAna vikalpa rUpa hai, isase karmAsava kA nirodha kaise hotA hai? samAdhAna-samyagdRSTi jJAnI ko usa vikalpa kA svAmitva nahIM hai aura samyakdarzana kI dRDhatA hokara azubha rAga dUra ho jAtA hai| cauthe guNasthAna se dharmadhyAna hotA hai, pA~caveM-chaTaveM guNasthAna meM bhI dharmadhyAna hotA hai aura usase usa guNasthAna ke yogya saMvara nirjarA hotI hai| jo zubha bhAva hotA hai, vaha to baMdha kA kAraNa hai,vaha yathArtha dharma dhyAna nahIM hai| jitanA vItarAga bhAva zuddha svabhAva kI lInatA rUpa pariNAma hai, usase karmAsrava kA nirodha rUpa saMvara nirjarA hotI hai| jo vyavahAra dharmadhyAna hai vaha zubha bhAva hai, karma ke ciMtavana meM mana lagA rahe yaha to zubha pariNAma rUpa dharma dhyAna hai / jo kevala zubha pariNAma se mokSa mAnate haiM, unheM samajhanA cAhie ki zubha pariNAma se arthAt vyavahAra dharma dhyAna se mokSa nahIM hotaa| jJAna svarUpa AtmA kA dhruva, acala, jJAnasvarUpa pariNamita hokara pratibhAsita honA mokSa kA hetu hai kyoMki vaha svayaM bhI mokSa svarUpa hai| isake atirikta sabhI samyakjJAnI apanI AtmajJAna kI laharoM meM hI magana rahatA hai, parAzraya kI dInatA dUra ho jAtI hai| usakI dRSTi meM mokSa patha sahaja dikhAI detA hai| usakA mana saMsAra kI samasta vAsanAoM se dUra ho jAtA hai aura bandha mArga chUTa jAtA hai| jisake citta se rAgadveSa kA nAza ho gayA vahI jJAnI aura dhyAnI hai| 14. dravya,bhAva, suddha: tIna bhAva 15. tatva, nitya, prakAsakaM : tIna bhAva gAthA-61 darvasya bhAva suddhasya, tatva nitya prakAsakaM / suddhAtmA bhAvae nityaM, tribhaMgI dala paMDitaM // anvayArtha-(darvasya bhAva suddhasya )AtmA ke dravya svabhAva ko, AtmA ke parama pAriNAmika bhAva ko va zuddha svarUpa ko dhyAnA (tatva nitya prakAsakaM) tatva svarUpa nitya avinAzI prakAzaka jJAna svabhAva kI bhAvanA karanA (suddhAtmA bhAvae nityaM)apane zuddhAtma svarUpa kI sadA bhAvanA karane se (tribhaMgI dala paMDitaM)ina tIna-tIna daloM se karmoM ke dala kA kSaya hotA hai| vizeSArtha- yahA~ eka gAthA meM tIna-tIna bhAva kI do tribhaMgI kA svarUpa batAyA hai, jina bhAvoM ko dhyAne se karmAsrava kA nirodha hotA hai| 1. dravyasvabhAva- Atmadravya sat svarUpa hai, guNa paryAyavAna hai, ananta guNa paryAya kA dhArI hai, amUrtika hai, asaMkhyAta pradezI hai| utpAda,vyaya, dhrauvya svarUpa hai| AtmA ko zuddha
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI nizcaya naya se dekhA jAve to yaha vizuddha zuddha, siddha ke samAna hai / 2. bhAva- AtmA ke bhAva pA~ca prakAra ke hote haiM aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika, audayika, pAriNAmika / inameM se cAra bhAva karma sApekSa hote haiN| eka anAdi ananta zuddha caitanya svabhAva vaha pAriNAmika bhAva hai| aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika yaha tIna bhAva mokSakartA haiM, audayika bhAva bandha kA kAraNa hai aura pAriNAmika bhAva bandha mokSa kI kriyA se rahita hai| vartamAna paryAya aura usake atirikta jo dravya sAmAnya tathA usake guNoM kA sAdRzyatayA, trikAla dhruva rUpa se bane rahanA; aise do pahalU pratyeka dravya meM hote haiN| AtmA bhI eka dravya hai isalie usameM bhI aise do pahalU haiM, unameM se vartamAna paryAya ko viSaya karane vAlA paryAyArthika naya hai / pA~ca bhAvoM meM se aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura audayika yaha cAra bhAva paryAya rUpa vartamAna avasthA ke lie haiM isalie ve paryAyArthika naya ke viSaya haiM / usa vartamAna paryAya ko chor3akara dravya sAmAnya tathA usake ananta guNoM maiM jo sAdRzyatayA, trikAla dhruva rUpa sthira rahatA hai use pAriNAmika bhAva kahate haiN| usa bhAva ko kAraNa paramAtmA, kAraNa samayasAra yA jJAyaka bhAva bhI kahA jAtA hai / vaha trikAla sAdRzya rUpa hone se dravyArthika naya kA viSaya hai| aise apane parama pAriNAmika bhAva ke lakSya se karmoM kA kSaya hotA hai| 3. zuddha svarUpa- jaba jIva apane ina bhAvoM kA svarUpa samajhakara trikAla dhruva rUpa sakala nirAvaraNa akhaNDa eka avinazvara zuddha pAriNAmika bhAva kI ora apanA lakSya sthira karatA hai, yahI zuddha svarUpa hai, jisake Azraya se samasta karma kSaya hote haiM / 4. tatva- tatva zabda kA artha tatpanA yA usa rUpatA hai / pratyeka vastu meM tatva ke svarUpa se tatpana hai aura para rUpa se atatpana hai| jIva vastu hai isalie usameM apane svarUpa se tatpana hai aura para ke svarUpa se atatpana hai| jIva caitanya svarUpa hone se jJAtA hai aura anya saba vastue~ jJeya haiM isalie jIva dUsare sabhI padArthoM se sarvathA bhinna hai| jIva apane se tatrUpa hai isalie use apanA jJAna svata: hotA hai aura jIva para se atat hai isalie use para se jJAna nahIM ho sakatA / tatva paripUrNa zuddha dravya ko kahate haiM, tatva ke zraddhAna se hI samyagdarzana hotA hai| 5 . nitya-AtmA trikAla zAzvata dhruva svabhAva hai / puruSArtha ke dvArA satsamAgama se akele jJAna svabhAva AtmA kA nirNaya karane ke bAda maiM abandha hU~ yA bandhavAna hU~, zuddha hU~ yA 114 115 gAthA 62 azuddha hU~, trikAla hU~ yA kSaNika hU~; aisI jo vRttiyA~ uThatI haiM, unameM AtmazAMti nahIM hai / ve vRttiyA~ AkulatAmaya AtmazAMti kI virodhinI haiN| naya pakSoM ke avalambana se hone vAle mana sambandhI aneka prakAra ke vikalpoM ko bhI maryAdA meM lAkara arthAt una vikalpoM ko rokane ke puruSArtha se zrutajJAna ko bhI Atmasanmukha karane para zuddhAtmA kA anubhava hotA hai / 6. prakAzakaM - AtmA sva para prakAzaka kevalajJAna svabhAvI paramAtmA hai| akhaNDa vijJAna ghana svarUpa jJAna svabhAva AtmA nizcaya hai aura pariNati ko svabhAva sanmukha karanA vyavahAra hai / matizruta jJAna ko apanI ora lagA lene kI puruSArtha rUpa jo paryAya hai vaha vyavahAra hai aura akhaNDa Atma svabhAva nizcaya hai / sat zruta ke paricaya se jJAna svabhAva AtmA kA nirNaya karane ke bAda mati zrutajJAna ko usa jJAna svabhAva kI ora le jAne kA prayatna karanA, nirvikalpa hone kA prayatna karanA hI prathama mArga hai / zuddhAtma svarUpa kA vedana kaho, jJAna kaho, zraddhA kaho, cAritra kaho, anubhava kaho yA sAkSAtkAra kaho; yaha eka AtmA hI hai jo sva-para prakAzaka hai / kevalI pada, siddha pada yA sAdhu pada, yaha saba eka AtmA meM hI samAviSTa hote haiN| aise apane Atma svarUpa kI bhAvanA karane se karmAsrava kA nirodha hotA hai / 16. tatva, dravya, kAya : tIna bhAva gAthA - 62 tatvAdi sapta tatvAnAM darva kAya padArthakaM / sArdhaM karoti suddhAtmAnaM, tribhaMgI samaya kiM karoti // anvayArtha - (tatvAdi sapta tatvAnAM) jIva tatva Adi ko lekara sAta tatvoM kA (darva kAyA padArthakaM) chaha dravya, pA~ca astikAya, nau padArtha aise sattAIsa tatvoM dvArA (sArdhaM karoti suddhAtmAnaM) jo zuddhAtmA kI zraddhA tathA sAdhanA karate haiM (tribhaMgI samaya kiM karoti) una jIvoM kA karmAsrava kyA karate haiM arthAt karmAsrava vilA jAte haiN| vizeSArtha - sAta tatva-jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokss| chaha dravya-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla / pA~ca astikAya - jIvAstikAya,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 117 gAthA-63 zraddhAna se karmAsava kA nirodha hotA hai| jo bhavya, AtmA ko abaddha spRSTa, ananya,niyata, avizeSa, asaMyukta dekhatA hai vaha sarva jina zAsana ko dekhatA jAnatA hai| 17. samaya ,suddha,sArtha: tIna bhAva 18.samaya, sArtha, dhruva: tIna bhAva gAthA-63 samayaM darsanaM nyAnaM, caranaM suddha bhaavnaa| sArtha sukha cidrUpaM,tasya samaya sArtha dhuvaM / annapArtha-(samayaM darsanaM nyAnaM) samaya jo AtmA vaha darzana jJAna (caranaM suddha bhAvanA) cAritramayI hai, aisI zuddha bhAvanA bhAnA (sArdhaM suddha cidrUpaM) zuddha caitanya svarUpa kI sAdhanA karanA (tasya samaya sArdhaM dhuvaM) usako samaya arthAt AtmA kA nizcaya se zAzvata zraddhAna zrI tribhaMgIsAra jI pudgalAstikAya, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya / nau padArtha- jIva, ajIva, puNya ,pApa ,Asrava ,bandha, saMvara ,nirjarA ,mokSa / ina sattAIsa tatvoM meM eka jIva tatva hI pramukha hai jo cetana lakSaNa vAlA tathA ina sattAIsa tatvoM ko jAnane vAlA hai| zeSa tatva ajIva, pudgala kA vistAra hai, jo jIva ke vibhAva rUpa pariNamana kA pariNAma hai| zuddha naya se dekhA jAye to jIva hI eka caitanya camatkAra mAtra prakAza rUpa pragaTa ho rahA hai / isake atirikta bhinna-bhinna tatva kucha bhI dikhAI nahIM dete / jaba taka isa prakAra jIva tatva kI jAnakArI jIva ko nahIM hai taba taka vaha vyavahAra dRSTi hai, bhinna-bhinna tatvoM ko mAnatA hai / jIva pudgala kI bandha paryAya rUpa dRSTi se padArtha bhinna-bhinna dikhAI dete haiM kintu jaba zuddha naya se jIva pudgala kA svarUpa bhinna-bhinna dekhA jAye ki jIva siddha ke samAna zuddha paramAtma svarUpa hai aura pudgala zuddha paramANu rUpa hai to phira kucha bhI vastu nahIM hai| ve nimitta- naimittika bhAva se hue the, isalie jaba nimitta naimittika bhAva miTa gayA taba jIva ,pudgala bhinna-bhinna hone se anya koI vastu siddha nahIM ho sakatI / vastu to dravya hai aura dravya kA nija bhAva, dravya ke sAtha hI rahatA hai tathA nimitta-naimittika bhAva kA abhAva hI hotA hai isalie zuddhAtmA ke zraddhAna se mukti kI prApti hotI hai| jo subuddhi jIva- bhUta, vartamAna,aura bhaviSya tInoM kAla meM karmoM ke bandha ko apane AtmA se bhinna karake tathA karmodaya ke nimitta se hone vAle ajJAna mithyAtva ko apane puruSArtha se nAza karake antaraMga meM dekhatA hai to yaha AtmA apane anubhava se hI jAnane yogya jisakI pragaTa mahimA hai, aisA vyakta, anubhava gocara ,nizcala, zAzvata,mamalasvabhAvI zuddhAtmA svayaM deva virAjamAna hai aisA anubhava meM AtA hai / vyavahAra naya se jIva ,ajIva Adi sAta tatvoM kA zraddhAna karanA samyaktva kahalAtA hai kyoMki inake zraddhAna se paryAyoM kA jJAna hotA hai ki yaha AtmA isa taraha karma bandha kara azuddha hotA hai tathA karma kA kSaya karake mukta hotA hai| isameM puNya-pApa, Amravabandha meM garbhita haiN| jIvAdi chaha dravyoM meM kAla dravya ko chor3akara pA~ca astikAya garbhita haiN| ina sAta tatvoM meM jIva, saMvara,nirjarA,mokSa grahaNa karane yogya haiM, Asava bandha tyAgane yogya haiM, ajIva jJeya hai| nizcaya naya se eka zuddhAtmA hI grahaNa karane yogya hai, jisake vizeSArtha- AtmA nizcaya se samaya hai, apane svarUpa meM eka bhAva se pariNamana karane vAlA tathA jAnane vAlA hai| yaha apane svabhAva meM ramaNazIla hone se yahI svasamaya hai / jaba yaha svabhAva meM ramatA hai taba isameM zuddha tatva kI bhAvanA hotI hai| svabhAva meM ramaNa rUpa AtmA kA pariNamana honA hI sArthaka hai kyoMki usa samaya nizcaya ratnatraya kA lAbha hai / Apa hI samyagdarzana, jJAna,cAritra rUpa ho rahA hai| yahI eka svAnubhavamayI mokSamArga hai, yahI dharma dhyAna aura zukladhyAna hai jo karmoM kA kSaya kAraka bhAva hai| jaba yaha jIva sarva padArthoM ke svabhAva ko prakAzita karane meM samartha kevalajJAna ko utpanna karane vAlI bhedajJAna jyoti kA udaya hone se, sarva para dravyoM se chUTakara darzanajJAna svabhAva meM niyata vRtti rUpa Atmatatva ke sAtha ekatva rUpa meM lIna hokara pravRtti karatA hai, taba darzana, jJAna, cAritra meM sthita hone se apane svarUpa ko ekatva rUpa se eka hI samaya meM jAnatA tathA pariNamatA huA svasamaya hai| jJAnI ke darzana, jJAna, cAritra yaha tIna bhAva vyavahAra se kahe jAte haiN| nizcaya se jJAna bhI nahIM hai, darzana bhI nahIM hai, cAritra bhI nahIM hai, jJAnI to eka zuddha jJAyaka hI hai| paramAI yA uttama padArtha eka AtmA hai, vaha eka sAtha apane
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI ApameM ramaNa karane vAlA hai isalie samaya hai| sarva nayoM ke vikalpoM se atIta parama zuddha hai, kevala caitanya vastu hai isalie kebalI hai / svAnubhava meM sthita hai isalie muni hai| jJAna svarUpa se jJAnI hai, apane hI svabhAva meM rahatA hai isI se svabhAva hai / jo koI sAdhaka aise svasamaya meM sthira hokara svAnubhava karate haiM, ve hI nirvANa ko pAte haiN| 19. saMmatta, vaMdanA, stuti : tIna bhAva gAthA - 64 saMmatta suddha disTiM ca, vaMdanA nitya sAsvataM / astutiM suddha darvasya, tribhaMgI dala nirodhanaM // anvayArtha - ( saMmatta suddha disTiM ca ) jo zuddha samyagdRSTi hai arthAt jise nija zuddhAtmAnubhUti yuta samyakdarzana - jJAna hai vaha ( vaMdanA nitya sAsvataM) hamezA apane zAzvata dhruva svabhAva kI vandanA karatA hai (astutiM suddha darvasya) apane zuddha dravya svabhAva kI stuti karatA hai (tribhaMgI dala nirodhanaM ) isase samasta karmAsrava kA nirodha hotA hai| vizeSArtha - nizcaya samyagdarzana, nija zuddhAtmAnubhUti, saMsAra kA nAza karane vAlI hai| jo zuddha samyagdRSTi haiM, vaha hamezA apane zAzvata dhruva svabhAva siddhasvarUpa kI hI ArAdhanA, vandanA,bhakti karate haiN| apane zuddha dravya svabhAva kI mahimA gAte haiM, yahI sacce deva kI saccI pUjA, vandanA, stuti hai| jisase samasta karma kSaya hokara nirvANa kI prApti hotI hai / samyagdRSTi jJAnI jIva jaba apanA upayoga svAtmAnubhUti meM nahIM jor3a pAte haiM taba zuddhAtmA kI stuti, usakI mahimA kA varNana karate haiM tathA cintana, manana dvArA vandanA karake upayoga ko zuddha bhAva meM le jAne kI ceSTA karate haiM, isase samasta karmAsrava kA nirodha hotA hai / jo koI moha ko jItakara jJAna svabhAva se pUrNa apane AtmA kA anubhava karatA hai, use paramArtha ke jJAtA jita moha sAdhu kahate haiN| isa stuti lakSya AtmA para hI jAtA hai yaha nizcaya stuti hai| zarIra aura AtmA ke vyavahAra naya se ekatva hai kintu nizcaya naya se nahIM hai, isalie zarIra ke stavana se AtmA puruSa kA stavana vyavahAra naya se huA kahalAtA 118 119 gAthA - 64 hai: nizcaya naya se nahIM / nizcaya se to caitanya ke stavana se hI caitanya kA stavana hotA hai, usa caitanya kA stavana, zuddhopayoga svAtmAnubhava dvArA hotA hai / kevala AtmA ko lakSya meM lekara Atmika guNoM kA gAnA nizcaya stuti hai| zuddhAtmA-siddhAtmA ko apane bhAvoM meM sthApita karanA saccI vandanA hai| jisakI vandanA va stuti kI jAve usake guNoM ko apane meM pragaTa kiyA jAve, vaha bhAva vandanA va stuti hai / cetanA lakSaNam Ananda kandanam, vandanam bandanama vandanam vandanam // zuddhatama ho siddha svarUpI, jJAna darzana mayI ho arUpI / zuddha jJAnaM mayaM ceyAnandanam, vandanam vandanam ......... dravya no bhAva karmoM se nyAre, mAtra jJAyaka ho iSTa hamAre / susamaya cinmayaM nirmalAnandanam, vandanam vandanam ...... paMca parameSThI tumako hI dhyAte, tuma hI tAraNa taraNa ho kahAte / zAzvataM jinavaraM bramhAnandanam, vandanam vandanam ........ OM jaya Atama devA, prabhu zuddhAtama devA / tumhare manana kare se nizadina, miTate duHkha devA // OM jaba . agama agocara parama bramha tuma, zivapura ke vAsI / svAmI zivapura ke vAsI / zuddha buddha ho nitya niranjana, zAzvata avinAzI // 1 // OM jaya .. viSNu buddha mahAvIra prabhu, tuma ratnatraya dhArI / svAmI ratnatraya dhArI / vItarAga sarvajJa hitaMkara, jaga ke sukha kArI // 2 // OM jaya .. jJAnAnanda svabhAvI ho tuma, nirvikalpa jJAtA / svAmI nirvikalpa jJAtA / tAraNa taraNa jinezvara, paramAnanda dAtA // 3 // OM jaya .. samaya aura AtmA, jo dravya karma, bhAva karma, no karma se rahita zuddhAtma svarUpa hai use merA namaskAra ho| jo zuddha sattA svarUpa hai, jisakA svabhAva cetanA guNarUpa hai, apanI hI anubhavana rUpa kriyA se prakAza karatA hai arthAt apane ko apane se hI jAnatA hai, pragaTa karatA hai / svata: anya jIvAjIva, carAcara padArthoM ko sarva kSetra, kAla sambandhI sarva
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrI tribhaMgIsAra jI vizeSaNoM ke sAtha eka hI samaya meM jAnane vAlA hai| isa prakAra sarva guNoM se zuddha nija zuddha AtmA kI vandanA stuti karanA, saccI deva pUjA hai jisase samasta karma kSaya hote haiN| yahI samyaktva mayI vandanA stuti hai jo karmAsava kA nirodha karane vAlI hai| 20. padArtha ,vyaMjana ,svarUpa: tIna bhAva gAthA-65 padArtha pada vindaMte, viMjanaM nyAna disTitaM / svarUpaM suddha cidrUpaM, viMjanaM pada viMdakaM // anvavArya-(padArthaM pada vindaMte) padArtha rUpa AtmA meM paramAtma pada kI anubhUti karate haiM (vijanaM nyAna disTitaM) vyaMjana rUpa usakA lakSaNa yA cinha dekhate haiM jo zuddha jJAna, darzana svarUpa hai (svarUpaM suddha cidrUpaM) jisakA svarUpa sarvAMga zuddha caitanya maya amUrtika hai (vijanaM pada viMdakaM) aise padArtha-vyaMjana svarUpa ko lakSya meM lekara jo apane pada kA anubhava karatA hai, usake karmAsava vilA jAte haiN| vizeSArtha-zuddha nizcaya naya se jo apane AtmA ko abheda, zuddha, eka, kevala, jJAtAdRSTA, paramAnaMdamaya dhyAtA hai, yahI dhyAna karmoM ke bandhana ko kATane vAlA hai| jo zuddha svarUpa ko dhyAtA hai vahI paramAtmA ho jAtA hai| AtmA hI paramAtmA hai, caitanyamayI, zuddha jJAna va zuddha darzana kA dhArI, kevalajJAna svabhAvI hai| aise apane padArtha-vyaMjana svarUpa kA ArAdhana Asava nirodhaka hai| jaba taka yaha AtmA sva-para ke bhinna-bhinna nizcita svalakSaNa kA jJAna na hone se prakRti ke svabhAva ko jo ki apane ko bandha kA nimitta hai, usako nahIM chor3atA; taba taka sva-para ke ekatva jJAna ke kAraNa ajJAnI hai| sva-para ke ekatva darzana se mithyAdRSTi hai aura sva-para kI ekatva pariNati se asaMyata hai aura tabhI taka para ke tathA apane ekatva kA adhyAsa karane se kartA hai| jaba yahI AtmA apane aura para ke bhinna-bhinna nizcita svalakSaNoM ke jJAna ke kAraNa prakRti ke svabhAva ko jo ki apane ko bandha kA nimitta hai, use chor3atA hai taba sva-para ke bhedajJAna se jJAyaka hai| sva-para ke bheda darzana se darzaka hai aura sva-para kI bheda pariNati se saMyata hai tathA taba hI sva-para ke ekatva kA adhyAsa na karane se akartA hai| zuddhanaya kA viSaya jo jJAnasvarUpa AtmA hai, vaha kartRtva-bhoktRtva ke 121 gAthA-66 bhAvoM se rahita hai, bandha mokSa kI racanA se rahita hai, paradravya se aura paradravya ke bhAvoM se rahita hone se zuddha hai| nijarasa ke pravAha se pUrNa daidIpyamAna jyotirUpa hai aura TaMkotkIrNa mahimAmaya hai, aise jJAnapuMja AtmA kI bhAvanA bhAne se karmAsrava kA nirodha aura mukti kI prAptihotI hai| 21 .nanda, Ananda,sahajAnanda: tIna bhAva gAthA-66 Ananda nanda rUvena, sahajAnaMda jinAtmanaM / sukhasvarUpa tatvAnaM, nanta catusTaya saMjuttaM // annavArya-(Ananda nanda rUvena) apanA svarUpa nanda, AnandamayI hai (sahajAnaMda jinAtmanaM) parameSThI pada meM sahajAnanda mayI jina AtmA hai (suddha svarUpa tatvAna) aise AtmA ke zuddha svarUpa ko jAnane se (nanta catusTaya saMjuttaM) ananta catuSTaya pragaTa hote haiN| vizeSArtha-dvanda rahita avasthA ko nanda kahate haiM, jo AtmA kA svabhAva hai| nanda se Ananda kI vRddhi hotI hai, jaise dUja kA candramA svayaM pUrNamAsI kA candramA ho jAtA hai| jaba samyagdarzana pragaTa hotA hai taba svAnubhava ke jAgrata hone se AtmAnanda meM maganatA hotI hai| cauthe, pA~caveM, chaTaveM guNasthAna meM upayoga pramAda sahita ho jAtA hai taba AtmAnubhava hara samaya nahIM rahatA hai / sAdhaka ko buddhipUrvaka nimitta milAkara upayoga ko zuddhAtmA ke anubhava meM jor3anA par3atA hai| isa prakAra svAtmAnanda meM magana hone se karma kI nirjarA hotI hai phira apramatta guNasthAna meM hokara kSINa moha bArahaveM guNasthAna taka sahajAnanda kA prakAza rahatA hai, binA prayatna ke sahaja hI zuddha dhyAna hotA hai va sahaja hI Ananda kA svAda AtA zreNI patha para car3hane se, vizeSa karake kSapaka zreNI para ArohaNa karane se vizeSa karmoM kA kSaya hotA hai / isa karma ke kSaya meM sahajAnanda kA yoga kAraNa hai, isI se cAroM ghAtiyA karmoM kA kSaya hokara kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai| zuddhAtmA kA pratyakSa rUpa jhalaka jAtA hai, arihanta paramAtmA ho jAtA hai, taba ananta darzana,ananta jJAna,ananta sukha,ananta vIrya,ananta catuSTaya pragaTa ho jAte haiN| jaba AtmAnanda kA svAda Ave tabhI AtmAnubhava yA AtmadhyAna yA ratnatraya kI ekatA rUpa mokSamArga samajhanA caahie| atIndriya AnaMda meM AtmatallInatA se jo
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 123 zrI tribhaMgIsAra jI vItarAgatA hotI hai usI se karmoM kA kSaya hotA hai tathA vaha Ananda, jitanI-jitanI jJAna kI, va vItarAgatA kI vRddhi hotI hai, utanA-utanA bar3hatA jAtA hai| arihanta siddha paramAtmA ko paramAnanda rUpa ho jAtA hai phira vaha kabhI miTatA nahIM hai, sadA banA rahatA hai / mukti kA mArga nanda, Ananda, sahajAnandamayI hai, isI se karmAsrava kA nirodha hotA hai| jaba yogI sAdhaka yoga bala se AtmA ke svarUpa meM tanmaya ho jAtA hai va sarva vyavahAra ke vikalpoM se rahita ho jAtA hai ,taba adbhuta atIndriya Ananda kA svAda AtA hai| yahI Ananda nirantara karmoM ke IMdhana ko pracuratA se jalAtA hai| usa samaya yogI ko bAhara koI para-paryAya kA lakSya nahIM rahatA hai| jo sarva vikalpoM ko tyAgakara parama samAdhi kA lAbha karate haiM ve jisa Ananda ko bhogate haiM usI ko mokSa sukha kahate haiN| bheda vijJAna kA bArambAra abhyAsa karanA yahI mokSamArga hai, usI se zuddhAtma tatva kI prApti hotI hai, pUrNa Asrava bhAva rUkatA hai tathA usI jIva ko mokSa hotA gAthA-67.68 svAtma darsana)svAtmadarzana hI dikhalAI par3atA hai| (AcaranaM darsanAcAraM) AcaraNa meM darzanAcAra (nyAnaM caranasya vIrjayaM ) jJAnAcAra, cAritrAcAra ,vIryAcAra (tapAcAra cAritraM ca ) tapAcAra rUpa paMcAcAra cAritra dikhAI detA hai (darsanaM suddhAtmana) nizcaya se eka zuddhAtmA kA darzana, zuddhAtmAnubhUti hI hotI hai| vizeSArtha-yahA~ siddhAnta kA sAra sAdhaka kI sAdhanA kA lakSya bindu eka hI hai ki mokSa kA mArga kevala svAtmAnubhUti yA svAtmadarzana hai jo anubhavagamya hai| jahA~ naya, nikSepa, pramANa kA koI vicAra nahIM hai, vaha nizcaya-vyavahAra donoM se pare hai isalie vahI dhruva hai, zuddha hai, siddha hai; usakI sAkSAt prApti ke lie nizcaya naya se AtmA ke zuddha svarUpa kA manana-smaraNa dhyAna hai / isa nizcaya kA sAdhana bhedarUpa vyavahAra hai| vyavahAra meM samyagdarzana, jJAna, cAritra kI ekatA mokSa kA mArga hai, nizcaya se eka apanA AtmA hI hai / ratnatraya AtmA ko chor3akara aura kisI dravya meM nahIM hote, isalie ratnatrayamayI AtmA hI mokSa kA kAraNa hai / vyavahAra naya se hI sAdhu ke lie pA~ca prakAra kA AcAra mokSa kA sAdhana batAyA hai, kyoMki vaha svAtmAnubhava kI sthiti meM sAdhaka hai, sAdhya to nija zuddhAtmA hI hai| 1. darzanAcAra-samyakdarzana kA AcaraNa yaha hai ki paccIsa malarahita aSTa aMga sahita tatvoM kI zraddhA ko dRDha rakhanA va nija zuddhAtmAnubhUti krnaa| 2. jJAnAcAra-samyagjJAna kI zuddhipUrvaka,paMca jJAna kI pragaTatA honaa| 3. cAritrAcAra-sAdhu ke cAritra ko uttama prakAra se pAlana karanA , jisake teraha bheda-pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tInagupti sahita apane AtmasvarUpa meM ramaNa karanA, jJAna, dhyAna, tapa meM rata rhnaa| 4. tapAcAra-tapa ko bhale prakAra pAlana karanA, isake bAraha bheda haiM -chaha bAhya ,chaha AbhyaMtara / icchAoM kA nirodha kara, svarUpa meM lIna rahanA hI tapa hai| 5.vIryAcAra-Atma puruSArtha ko pragaTa kara jJAnAnanda svabhAva meM lIna rahanA / nirantara umaMga, utsAhapUrvaka zuddhAtmAnubhUti meM rata rhnaa| isa prakAra nizcaya-vyavahAra ke samanvayapUrvaka zuddhAtmAnubhUti kI sAdhanA karanA, isase karmAsava kA nirodha hotA hai, pUrva karma bandhodaya kSaya hote haiM, mukti kI prApti hotI hai |nishcy cAritra svAtmAnubhava hI hai| vAstava meM Apa hI sAdhana hai, Apa hI sAdhya hai, 22. vivahAra, niscaya, suddha: tIna bhAva 23. darsanAcAra,nyAnAcAra,tapAcAra : tIna bhAva 24. cAritrAcAra, vIryAcAra ityAdi bheda (24 se 38 paryanta) gAthA naM. 67 se 71 taka meM vyavahAra -nizcaya rUpa se varNana kiye gaye haiN| jo 36 x 3 = 108 bheda nirodha arthAt 108 Amrava ke lie saMvara rUpa haiN| gAthA-67, 68 vivahAraM darsanaM nyAnaM, cAritraM sukha disTitaM / niscaye suddha buddhasya, drisyate svAtma darsanaM // AcaranaM darsanAcAraM, nyAna' caranasya viirjy| tapAcAra cAritraM ca, darsanaM suddhAtmanaM // annapArca-(vivahAraM darsanaM nyAnaM) vyavahAra se samyagdarzana, jJAna (cAritraM suddha disTitaM) cAritra, zuddha dRSTi ko hote haiM (niscaye suddha buddhasya) nizcaya se zuddha dRSTi jJAnI ko (disyate
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 125 zrI tribhaMgIsAra jI Apase hI AtmA, Apa hI pavitra hotA hai| yaha AtmA, AtmA meM hI, AtmA ke dvArA svayameva anubhava kiyA jAtA hai| jo koI bhavya jIva bhayAnaka saMsAra rUpI mahAsamudra se nikalanA cAhate haiM, unheM ucita hai ki karmarUpI IMdhana ko jalAne ke lie apane zuddhAtmA ko dhyaaveN| AtmA jaba jJAnI huA taba usane vastu kA aisA svabhAva jAnA ki AtmA svayaM to zuddha hI hai| mamala svabhAva zuddhAtmA hai| dravya dRSTi se apariNamana svarUpa hai, paryAya dRSTi se para dravya ke nimitta se rAgAdi rUpa pariNamita hotA hai isalie aba jJAnI una bhAvoM kA kartA nahIM hotA hai| jo udaya meM Ate haiM unakA jJAtA hI hotA hai, isa prakAra navIna baMdha ko rokatA huA aura apane ATha aMgoM se yukta hone ke kAraNa nirjarA pragaTa hone se pUrva baddha karmoM kA nAza karate hue samyakadRSTi jIva svayaM nija rasa meM masta huA Adi, madhya, aMtarahita sarvavyApaka eka pravAha rUpa dhArAvAhI jJAnarUpa hokara jJAna ke dvArA lokAloka ko prakAzita karatA hai| __bhAvaka bhAva aura jJeya bhAvoM meM bhedajJAna hone para jaba sarva anya bhAvoM se bhinnatA huI taba yaha upayoga svayaM hI apane eka AtmA ko dhAraNa karatA huA, jinakA paramArtha pragaTa huA hai, aise darzana jJAna cAritra se jisane pariNati kI hai vaha apane AtmA rUpI upavana meM pravRtti karatA hai, anyatra nahIM jaataa| nizcaya se maiM eka hU~ , zuddha hU~ , darzanajJAna maya hU~ , sadA arUpI hU~ , kiMcit mAtra bhI anya para dravya paramANu merA nahIM hai yaha nizcaya hai, aisA jJAnI karma ko na karatA hai, na bhogatA hai, vaha karma ke svabhAva ko mAtra jAnatA hI hai / isa prakAra karane aura bhogane ke abhAva rUpa mAtra jAnatA huA, zuddha svabhAva meM nizcala vaha vAstava meM mukta hI hai| gaathaa-69,70| etat bhAvanAM kritvA, tribhaMgI dala nirodhanaM / suddhAtmA sva svarUpena, uktaM ca kevalaM jinaM // jinavANI hidayaM ciMte, jina uktaM jinAgarma / bhavyAtmA bhAvaye nityaM, paMthaM mukti zriyaM dhuvN|| anvayArtha - (etat bhAvanAM kritvA) isa prakAra bhAvanA karate-karate (tribhaMgI dala nirodhanaM ) Upara kahe gaye sarva Asrava tribhaMgI ke dala ruka jAte haiM (suddhAtmA sva svarUpena) gAthA-69,70 zuddhAtmA apane svarUpa meM Thahara jAtA hai (uktaM ca kevalaM jinaM ) aisA kevalajJAnI jinendra paramAtmA ne kahA hai| (jinavANI hridayaM ciMte) jinavANI kA hamezA hRdaya meM ciMtana karanA cAhiye (jina uktaM jinAgamaM ) jinAgama meM jinendra bhagavAna kA hI kathana hai(bhavyAtmA bhAvaye nityaM)jo bhavyAtmA jinavANI kI hamezA bhAvanA karate haiM (paMthaM mukti zriyaM dhuvaM) ve zreSTha muktimArga kepathika apane dhruva svabhAva ko pAte haiN| vizeSArtha- kevalajJAnI jinendra paramAtmA ne kahA hai ki he bhavya ! tujhe terA paribhramaNa TAlanA ho to samyakjJAna kI tIkSNa buddhi se AnaMda sAgara svabhAva ko grahaNa kara le,sva svarUpa zuddhAtmA kA Azraya hone se karmAsrava kA nirodha hokara mukti kI prApti hotI hai| ___ samyakdRSTi nirvikalpa anubhava meM nahIM raha sakate isalie jinavANI kA svAdhyAya, ciMtana-manana karane se bhAvoM meM zuddhatA AtI hai| jinendra paramAtmA dvArA kahA huA jainAgama hI jinavANI hai| jo bhavyAtmA apane zuddha svarUpa ko darzAne vAlI jinavANI kI nitya bhAvanA karatA hai, apane zuddhAtma svarUpa kI anubhUti meM DUbatA hai, usako karmAsava kA nirodha hokara zreSTha mukti kA mArga, apanA dhruva svabhAva pragaTa hotA hai| sAdhaka antara meM jAe to anubhUti aura bAhara Ae to tatva ciMtana hotA hai| yadyapi jJAnI kI dRSTi savikalpa dazA meM bhI paramAtma tatva para hI hotI hai tathApi paMca parameSThI, jinavANI ciMtana, dhyAtA-dhyAna, dhyeya ityAdi saMbaMdhI vikalpa bhI hote haiM; paraMtu nirvikalpa svAnubhUti hone para vikalpa jAla TUTa jAtA hai, zubhAzubha vikalpa bhI nahIM rahate / ugra nirvikalpa dazA meM hI mukti hai, aisA mArga hai| sAdhaka jIva ko bhUmikA anusAra deva, gurU kI mahimA ke, zruta ciMtavana ke, aNuvrata-mahAvrata Adi ke vikalpa hote haiM paraMtu ve jJAyaka rUpa pariNati ko bhArarUpa haiM kyoMki svabhAva se viruddha haiN| apUrNa dazA meM ve savikalpa hote haiM, svarUpa meM ekAgra hone para, nirvikalpa svarUpa meM nivAsa hone para yaha saba vikalpa chUTa jAte haiN| pUrNa vItarAga dazA meM sarva prakAra ke rAga kA kSaya ho jAtA hai, yahI zreSTha muktimArga hai| saMsAra bhramaNa kA kAraNa eka mAtra apane svarUpa ko na jAnanA hai| ratnatraya kI prApti bar3e hI saubhAgya se hotI hai ata: use pAkara satat sAvadhAna rahane kI jarUrata hai| eka kSaNa kA bhI pramAda hameM usase dUra kara sakatA hai| pramAda
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI kI saMbhAvanA isalie hai kyoMki purAne saMskAroM ke kAraNa bhrama meM par3ha sakate haiN| saccA dharma vahI hai jo rAga-dveSa se rahita pUrNa jJAnI sarvajJa paramAtmA ke dvArA kahA gayA hai / nizcaya se vastu kA jo svabhAva hai vahI dharma hai / jaise AtmA kA caitanya svabhAva hI usakA dharma hai ; kiMtu saMsAra avasthA meM vaha caitanya svabhAva tirohita hokara gati, indriya Adi caudaha mArgaNAoM meM caudaha guNasthAnoM ke dvArA vibhAjita hokara nAnA rUpa ho gayA hai / yadyapi dravya dRSTi se vaha eka hI hai; isIlie jinendra bhagavAna ne jo dharmopadeza diyA hai vaha vyavahAra aura nizcaya se vyavasthApita hai| jo sAdhaka apanI indriyoM aura mana ke prasAra ko rokatA hai tathA AtmA ke dvArA AtmA meM AtmA kA anubhavana karake kRta-kRtya avasthA ko prApta karatA hai, usako prathama jIvana mukti pazcAt parama mukti prApta hotI hai / mana ke ekAgra hone se svasaMvedana ke dvArA AtmA kI anubhUti hotI hai, usI AtmAnubhUti se jIvana mukta dazA aura aMta meM parama mukti kI prApti hotI hai / he bhavya ! yadi tujhe vibhAva se chUTakara mukta dazA prApta karanA ho to caitanya ke abheda svarUpa ko grahaNa kara / dravya dRSTi, sarva prakAra kI paryAya ko dUra rakhakara eka nirapekSa sAmAnya svarUpa ko grahaNa karatI hai / dravya dRSTi ke viSaya meM guNa bheda bhI nahIM hote, aisI zuddha dRSTi pragaTa kara, yahI zreSTha muktimArga hai / antima prazasti gAthA - 71 jina uttaM suddha tatvArtha, suddhaM saMmik darsanaM / kiMcit mAtra uvasaMca, jina tAraNa mukti kAranaM // anvayArtha - ( jina uttaM suddha tatvArthaM ) jinendra bhagavAna ne zuddha tatva ke svarUpa ko kahA hai (suddhaM saMmik darsanaM ) tathA zuddha samyakdarzana arthAt nija zuddhAtmAnubhUti se mokSamArga batAyA hai (kiMcit mAtra uvaesaM ca) usI vastu svarUpa ko samajhane, samajhAne, kahane ke kiMcit bhAva hue haiM ( jina tAraNa mukti kAranaM ) [ zrI] jina tAraNa kA abhiprAya mukti prApta karanA hai, koI khyAti, pUjAdi lAbha kI cAha nahIM hai / vizeSArtha - zrI jinendra praNIta vastu svarUpa sarvAMga nirdoSa va pUrNa rUpa se vaijJAnika aura sarvotkRSTa hai; kAraNa ki isameM paripUrNa zuddhi rUpa dhyeya ke lakSya se AraMbha hokara tadanusAra prathama 126 127 gAthA - 71 hI darzanamoha va anantAnubaMdhI kaSAya janita cAritramoha ke abhAvapUrvaka nija zuddhAtmAnubhUti zuddha samyakdarzana se mokSamArga kA maMgalamaya prAraMbha hotA hai, tabhI AvirbhUta hote hue jJAna va AnaMda tathA usake vikAsa krama se lekara paripUrNa zuddhatA paryaMta kI vidhi upadiSTa hai / mokSamArga kI aisI anupama gAthA ko sarvAMga nirdoSa vItarAgI dazA meM ArUda hokara atIndriya padArtha ke svAnubhava meM kalama DubAkara likhA gayA hai| zuddha samyakdarzana ke anusaraNa se hI mukti kA samIcIna mArga prApta hotA hai ata: yahI yathArtha, sArthaka, anupama, mukti mArga mujhe prApta ho isI abhiprAya se (zrI) jina tAraNa svAmI ko, jaisA dekhA, samajhA vaisA kiMcit mAtra kahane likhane kA bhAva huA hai| bhavya jIvoM ke Atma kalyANa kA mArga prazasta ho, yahI maMgala bhAvanA hai| vastutaH bhAva jinazAsana ke sadbhAva meM hI dravya jinazAsana sarvAMga nirdoSatA pUrvaka pAlana ho sakatA hai aura usase hI saddharma kI samIcIna prabhAvanA hotI hai| vastu svarUpa ke jJAna ke abhAva meM Agama, adhyAtma siddhAMtoM aura tadanurUpa AcAra-vicAra meM maryAdA, yathArthatA, nirdoSatA aura saMtulana raha pAnA duSkara hai| jo apane meM anAdi ajJAna se hone vAlI zubhAzubha upayoga rUpa para samaya kI pravRtti ko dUra karake samyakdarzana jJAna cAritra meM pravRtti rUpa sva samaya ko prApta karake, usa sva samaya zuddhAtma svarUpa rUpa pariNamana karatA huA mokSamArga meM apane ko pariNamita karake, jo sampUrNa vijJAnaghana svabhAva ko prApta huA hai tathA jisameM koI grahaNa tyAga nahIM hai, aise sAkSAt zuddhAtma svarUpa pUrNa zuddha jJAna svabhAva ko dekhatA hai, anubhUti karatA hai, yahI nizcaya samyakdarzana mukti kA mArga hai| jJAna zraddhAna hone ke bAda bAhya sarva parigraha kA tyAga karake pUrNa jJAna svabhAva kA abhyAsa karanA, upayoga ko jJAna meM hI sthira karanA, jaisA zuddha naya se apane svarUpa ko siddha samAna jAnA, zraddhAna kiyA thA, vaisA hI dhyAna meM lekara citta ko ekAgra sthira karanA aura puna: usakA abhyAsa karanA, yahI sAdhaka kI sAdhanA hai jisase karmAsrava kA nirodha hokara pUrvabaddha karma kSaya hokara kevalajJAna pragaTa hotA hai / yahI jinazAsana meM jinendra paramAtmA ne nirdiSTa kiyA hai, aisA samajhakara atyaMta jAgRtipUrvaka Atmazreya kI tIvra bhAvanA aura dRr3ha mokSecchA sahita Atma ArAdhanA hI mokSamArga hai / mukti, paramAtma pada kI pavitra bhAvanA se zrI jina tAraNa svAmI ne isa tribhaMgIsAra jI graMtha kA nirUpaNa kiyA hai, jo samasta bhavya jIvoM ke lie mukti kA kAraNa hai / yaha tribhaMgIsAra graMtha karaNAnuyoga kA sAra hai, jainazAsana kA yaha staMbha hai,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zrI tribhaMgIsAra jI sAdhaka kI kAmadhenu hai, sAdhaka ke lie yaha kalpavRkSa hai| isakI pratyeka gAthA adhyAtma sAdhanA meM rata jJAnAnubhUti meM DUbakara Atma anubhava se likhI gaI hai| sadgurU zrI jina tAraNa svAmI bhagavAna mahAvIra svAmI ke samavazaraNa meM upasthita rahe haiM, unakI divyadhvani ko sunA, AtmasAt kiyA, vastu svarUpa ko jAnA, yaha bAta yathAtathya hai, akSaraza: satya hai| zrI chadmasthavANI jI grantha se pramANita hai isalie isameM lezamAtra bhI zaMkA ke lie sthAna nahIM hai| una parama upakArI zrI gurU tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja dvArA racita tribhaMgIsAra grantha meM jinendra paramAtmA dvArA upadiSTa vastu svarUpa kA nirNaya hai| samyakdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH * OM zuddhAtmane namaH * * tribhaMgIsAra : siddhAnta sUtra * AtmA ke jisa pariNAma se karma kA Asrava hotA hai use jinendra bhagavAna dvArA kathitabhAvAnava jAnanA aura jo jJAnAvaraNAdi karmoM kA Amrava hai vaha dravyAsrava hai| . vIryAntarAya ke kSayopazama se zarIra , vacana aura mana kI apekSA lekara jo AtmA kI ceSTA hotI hai, use sUtra ke jJAtAoM ne karmAsravoM kA nimitta hone se Asrava kahA hai| jaise-sarovara meM pAnI Ane ke dvAra ko Asrava kahate haiM, usI prakAra AtmA meM karmAgamana ke kAraNabhUta aisI jo mana, vacana, kAya kI pravRtti use Amrava kahate haiN| * zubha pariNAmoM se utpanna hone vAlI mana, vacana aura zarIra kI ceSTA se AtmA meM zubha karma kA Agamana hotA hai aura azubha pariNAmoM se utpanna hone vAlI mana, vacana aura zarIra kI ceSTA se azubha karma kA Agamana hotA hai| zubha yoga zubhAmrava kA, puNyAsrava kA kAraNa hai aura azubha yoga azubhAsrava kA, pApAsrava kA kAraNa hai| . krodha,mAna, mAyA aura lobha se utpanna hue Asrava, karmAgamana ko sAMparAyika Asrava kahate haiN| sAMparAya kA artha saMsAra hai arthAt saMsAra jisakA prayojana hai aise Asrava ko sAMparAyika Asrava kahate haiN| yaha Amrava kaSAya vAle jIva ko hotA hai aura IryApatha Amrava, akaSAya jIva arthAt kaSAya rahita jIva ko hotA hai| * jaise apane ahaMkAra ke vaza huA koI yoddhA unmatta puruSa kI taraha apane meM hI cUra hokara bar3e garva kI gati se paira bar3hAtA huA Ave aura yadi use koI anya balavAna, dhIra-vIra,dhanuSadhArI puruSa yuddha bhUmi meM parAsta karake nirmada kara deve taba vaha samara bhUmi chor3akara bhAga jAtA hai, isI prakAra jIvoM ko saMsAra kIraMgabhUmi meM apane vaza kara lene ke ahaMkAra se madamatta AmravabhAva ko samyakjJAna rUpI anya yoddhA parAsta kara detA hai| * AmravabhAva arthAt para padArtha meMrAga-dveSa Adi pariNAma jIva ke ajJAna janita bhAva haiN| jJAnI jIva ina bhAvoM se bacatA hai, josamyakdRSTi haiM, ..................... isa bratha kI TIkA likhane meM jo apUrva lAbha : mujhe milA vaha avaktavya hai| jo dharma kA sUkSma rahasya aura Asava kA rahasya abhI taka jAnane meM nahIM AyA thA, vaha sabuka kI kRpA se samajha meM AyA, hama unake prati atyaMta kRtajJa haiN| sabhI bhavya jIvoM kA mokSamArga prazasta ho, yahI : maMgala bhAvanA hai| barelI-25.10.1992 jJAnAnanda . . . .
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 131 zrI tribhaMgIsAra jI bhedajJAnI haiM ve apane jJAna bhAva aura rAgAdi ajJAna bhAva meM bheda karake jJAna bhAva ko svIkAra karate haiM tadpa pariNata hote haiM, rAgAdi ajJAna bhAva rUpa pariNata nahIM hote| * moha rUpa saMkalpa tathA rAga-dveSa rUpa vikalpa yaha saba jIva ke ajJAna bhAva haiN| yaha jIva apanI isa bhUla ke kAraNa hI karma bandha karatA hai, yadi vaha apane svarUpa kA sahI bodha kara le aura kisI bhI padArtha meM rAga-dveSa kI bhAvanA na kare to, ajJAna cetanA rahita, jJAna cetanA sahita vaha jJAnI hai| usa samaya usakI yaha pariNati jJAnamaya pariNati hai, isa jJAnamaya pariNati ke hone para jIva donoM prakAra ke Asrava abhAva kara nirAmravadazA ko prApta karatA hai * moha-rAga-dveSabhAvakesamaya hI jIva apane svarUpakobhUlatA hai, ata: yaha hI ajJAna bhAva haiN| isa kAraNa rAga-dveSa,moha se racita bhAva hone para jJAnabhAva kI zuddha pariNati nahIM hotI, ata: yaha tInoMbhAva ajJAna pariNati svarUpa haiM ; phalata: yaha hI dravya-bhAva karmAsravoM ke kAraNa haiN| . jise Atma bodha hotA hai vaha apane svabhAva kI prApti ke prati hIruci, prIti, pratIti karatA hai| anya padArtha ko apane se bhinna mAnakara usake saMyoga-viyoga kI cintA nahIM karatA, aisA bhedajJAnI samyakdRSTi jIva donoM prakAra kA karmAsrava nahIM krtaa| . bhAvAnava apane vikArI pariNAmoM ko kahate haiM kyoMki jJAnAvaraNAdi karma bandha ke ve hI kAraNa haiN| bandha ke kAraNa ko hI Amrava kahate haiM, isa tathya ko samyakdRSTi jAnatA hai kyoMki use rAgAdi vikArI bhAva tathA apane nija caitanya svabhAva meM bhedajJAna ho cukA hai| * apanI nija jJAna zakti kA Alambana kara arthAt apane svabhAva ko hI apane upayoga meM lAne se pUrvabaddha karma piNDa meM sthiti anubhAga kA khaNDana ho jAtA hai jisase ki udaya kI dhArA meM parivartana ho jAtA hai, isa parivartana se hI abuddhipUrvaka rAgAdi vilIyamAna hote haiN| jo samyakdRSTi jJAnI hai , usane pUrva dazA meM ajJAna vaza nAnA siddhAMta sUtra prakAra ke karmoM kA bandha kara rakhA hai, abhI jinakA abhAva nahIM huA ve karma AtmA se saMbaddha haiM, kabhI yadyapi udaya ko prApta hote haiM, samaya-samaya para udaya meM Ate haiM tathApi usa avasthA meM bhI jIvamoha ,rAga-dveSa rUpa vikArI pariNAmoM ke abhAva se karma bandha ko kadAcit bhI prApta nahIM hotaa| - bandha kA kAraNa jIva kA moha arthAt mithyAtva bhAva tathA rAga dveSa arthAt kaSAya bhAva haiN| jJAnI purUSa ke ina tInoM kA abhAva hai ata: use karma bandha nahIM hotA arthAt vaha bhAvAnava rUpa pariNAmoM ke abhAva meM abandha rUpa hai| * dravya dRSTi yA svabhAva dRSTi se saMsArI jIva karma se abaddha haiM, vartamAna paryAya azuddha hai use miTAkara svarUpa rUpa pariNamana karanA hI mukti prApta karanA hai| zuddhAtma jJAna hI aisA prabala hetu hai jo AtmA ko karma rahita banA detA hai ata: use prApta karanA hI zreyaskara hai| - samyakdRSTi jIva meM jo Atma dRSTi pragaTa hotI hai vaha dRSTi hI mukti kA bIja hai, usake kAraNa hI jIva mithyAjJAna se vimukta hokara samyak jJAnI banatA hai tathA apanI anAdikAlIna bhramapUrNa sAMsArika pravRttiyoM ko dUra kara AtmAnukUla pravRttiyoM dvArA apane ko nirbandha banAne meM saphala hokara kevalajJAna ko pragaTa kara arihanta dazA prApta karatA hai| . saMsAra ke duHkhoM kA samUla nAza isI Atmadarzana , Atmabodha aura AtmadhyAna se hotA hai, inakA nAma hI samyakdarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra hai ata: AtmajJAna kI sadA ArAdhanA karanI cAhie isake binA navIna Asrava bhAva nahIM ruktaa| hai jisakI bhUla dUra hogI vahI apane svarUpa ko prApta karegA, bhedajJAnI bhI apanI bhUla ko miTAkara apane nirmala svabhAva kA manana karatA huA para se bhinna hokara apanI zuddhAtmA ko bhedavijJAna ke bala se prApta kara letA hai| . samyakdRSTi ke buddhipUrvaka Asrava baMdha nahIM hai aura jo pUrva baddha karma haiM unakA vaha jJAtA hotA hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI * jIva meM hone vAle rAga-dveSa, moha bhAva jIva kI pariNati hone se jar3a nahIM haiM aura jIva meM svabhAva nahIM hone se cetana nahIM kintu cidAbhAsa haiM / acetana mithyAtva avirati kaSAya yoga to pudgala karma prakRti rUpa haiN| cetana mithyAtva avirati kaSAya yoga jIva ke pariNAma haiN| buddhi pUrvaka rAga-dveSa, moha na hone se jJAnI ko abaMdhaka * ** gayA hai| AtmA-karma, no karma, bhAva karma se sarvathA bhinna hai, yaha tInoM saMsArI dazA meM jIva ke sAtha haiM; para yaha na jIva haiM aura na jIva ke svarUpa meM haiN| jIva kA svarUpa to ekamAtra eka akhaNDa caitanya svarUpa hI hai| isa prakAra donoM ko pRthak-pRthak anubhava karanA hI bheda vijJAna hai / jo bhedajJAnI aisA bheda karake nija tatva kI upAdeyatA tathA para kI anupAdeyatA kA zraddhAna karatA hai vahI para ko chor3akara zuddhAtmA ko prApta kara sakatA hai| zuddhAtmA kI upalabdhi arthAt sAkSAtkAra hone para rAgAdi kA svayaM abhAva hotA hai, yahI saMvara bhAva hai I * bheda vijJAna kA bArambAra abhyAsa karanA yahI mokSamArga hai, usI se zuddhAtma tatva kI prApti hotI hai, pUrNa Asrava bhAva rukatA hai tathA usI jIva ko mokSa hotA hai / * mAnava jIvana AtmakalyANa ke liye milA hai ataH indriyoM kA nirodha Avazyaka hai, sAdhaka ko pUrNa indriya vijayI honA cAhiye / indriya aura mana ko jItane vAlA hI saccA vIra hotA hai| jI mana, vacana, kAya ko rokakara AtmajJAna dene vAle zuddha nizcayanaya kA Alambana lekara svasvarUpa meM ekAgra ho jAte haiM, ve niraMtara rAgAdi bhAvoM se rahita hote hue bandha rahita zuddha samayasAra svarUpa zuddhAtmA kA anubhava karate haiM / 132 * AdhyAtmika bhajana * maMgalAcaraNa- 1 avinAzI avikAra niraMjana siddha prabho / azarIrI ho dhruva tatva tuma siddha prabho // tInaloka ke nAtha paramabrahma siddha prabho / devoM ke ho deva zuddhAtama siddha prabho // ratnatraya mayI mamala svabhAvI siddha prabho / ananta catuSTaya dhArI bhagavana siddha prabho // jJAnAnaMda svabhAvI niSkala siddha prabho / nijAnaMda lavalIna svayaM ho siddha prabho // brahmAnaMda paripUrNa svayaM ho siddha prabho / sahajAnaMda svarUpa svayaM bhU siddha prabho // bhajana-2 siddhaM siddha svarUpa, hamAro jina siddhaM siddha svarUpa // 9. alakhaniraMjana dhruva avinAzI, tInajagata ko bhUpa... hamAro... 2. 3. 4. malaha mamala hai kevala jJAyaka, amRtarasa ko kUpa... hamAro ... zuddha buddha hai arasa arUpI, azarIrI cidrUpa hamAro... sohaM aham brahma paramezvara, sahajAnaMda svarUpa... hamAro... 5. zuddhaM zuddha hai mamala svabhAvI, satcita AnaMda rUpa... hamAro... jJAnAnaMda svabhAvI cetana, paramAnaMda anUpa... hamAro... zuddhaM prakAzaM zuddhAtma tatvaM, ratnatraya satrUpa... hamAro... 8. dhruva hai dhruva hai dhruva tatva hai, nijAnaMda rasa kUpa... hamAro... 6. 7.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 134 bhajana-3 tuma saMsArI nahIM,na tana ke dhArI ho| svayaM zuddha caitanya, mokSa ke gAmI ho| 1. tuma nija svarUpa ko bhUle , para ko apanA hai maanaa| rAga dveSAdi bhAvoM ko, tumane apanA hai jAnA / tuma nahIM ho nara yA nAra , ratnatraya dhArI ho...svayaM... 2. nija sattA zakti dekho , tuma ananta catuSTaya dhaarii| tuma siddhasvarUpa zuddhAtama, ho zivapura ke adhikArI / / aba karo svayaM kA bhAna , parama sukhakArI ho...svayaM... 3. dhruvatatva kA dhyAna lagAo,nijasvarUpa meM rama jaao| apane meM lIna raho tuma , nita jJAnAnaMda kahAo // tuma svayaM siddha bhagavAna , pUrNa avikArI ho...svayaM... 135 AdhyAtmika bhajana bhajana-5 calo calore apane dhuva dhAma, phaMse ho kahAM tribhNgii|| 1. pApa viSaya kaSAya tribhaMgI, kara rahe hAlata khstaa| inakI mAra meM mare jA rahe , bhUla rahe saba rastA..... 2. karma baMdha inase hI hote , dete duHkha atibhaarii| moha rAga ke cakkara meM hI , bhUla rahe sudha sArI..... nija sattA zakti ko dekho , tuma ho siddha svruupii| eka akhaMDa avinAzI cetana,mamala ho arasa arUpI..... naMda AnaMdaha cidAnaMda maya , jJAnAnaMda svbhaavii| appA zuddhappA paramappA , zuddhaha zuddha svabhAvI..... vrata saMyama tapa ke hI dvArA , yaha bhaMgI bhagate haiN| kara puruSArtha dhyAna lagAo,sabhI karma galate haiM.... jJAnAnaMda calo aba jaldI, sAdhu pada ko dhaaro| nijAnaMda maya raho niraMtara , moha rAga ko mAro..... 7. dekho saba zubha yoga mile haiM, kAye bane ajnyaanii| tAraNa taraNa jagA rahe tumako, kaha rahI mA~ jinavANI.. bhajana-4 he bhaviyana dhruva tatva hI dekho| dhruva tatva TaMkotkIrNa appA, siddha svarUpa ko pekho| 1. eka akhaMDa mamala avinAzI , ratnatraya mayI dekho| sattA eka zUnya vinda hai , para meM aba mata bahako...he... 2. anaMta catuSTaya paMca jJAna mayI , siddhAlaya meM baittho| mokSamahala aura mukti zrI kA,atIndriya AnaMda lelo...he... 3. jo siddhAlaya so dehAlaya , yAmeM bheda na lekho| dAMva lagA hai mokA milA hai , nijAnaMda maya cahako...he... 4. brahmAnaMda meM zayana kara rahA , parama zAMta rasa pekho| jJAnAnaMda svabhAva tumhArA , apanA kucha mata lekho...he... ..................................... nizcaya cAritra svAtmAnubhava hI hai, vAstava meM Apa : : hI sAdhana hai, Apa hI sAdhya hai, Apa se hI AtmA Apa hI pavitra : hotA hai| yaha AtmA,AtmA meM hI, AtmA ke dvArA svayameva anubhava : kiyA jAtA hai| jo koI bhavya jIva bhayAnaka saMsAra rUpI mahAsamudra : : se nikalanA cAhate haiM, unheM ucita hai ki karma rUpI IMdhana ko jalAne : : ke liye apane zuddhAtmA kA dhyAna kreN| . . . . . . . . . .
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 AdhyAtmika bhajana zrI tribhaMgIsAra jI bhajana-6 mata nikalo to, yoM hI cale jAoge / apanI karanI kA, parabhava meM phala paaoge| 1. sAtha meM kucha bhI jAve nahIM putra dhana / chor3a kara ika dina jAnA par3egA yaha tana // bina saMyama ke durgati meM villAoge...apanI... 2. pApa parigraha ko chor3o tajo moha raag| saMyama tapa ko dhAro bano viitraag| isase sadgati meM jAo aura sukha pAoge...apanI... 3. na kiyA vrata saMyama na dAna hI diyA / lobha moha meM phaMsakara khUba pApa hI kiyaa| duHkha bhogoge dara dara meM ThukarAoge...apanI... 4. pAyA mAnuSa janama saba zubha yoga mile| kiyA kyA yahAM Akara kahAM ho pile // kyA hogA apanA aise meM kahAM jAoge...apanI... 5. dazarathajI gokula gulAba saba hI gye| dAjI bhI aMta meM yahI kaha gaye // jJAnAnaMda jaldI saMbhalo varanA phira pachatAoge...apanI... bhajana-7 he bhaviyana tuma jinanAtha svayaM / zuddha buddha avinAzI cetana , mamalaM mamala dhuvN|| 1. nija sattA zakti ko dekho, kahAM phaMse mohN| anaMta catuSTaya zakti tumhArI , ratnatraya mayaM...he... 2. honA jAnA kucha bhI nahIM hai ,bhagA rahe haiM karama / siddhasvarUpI zuddhAtama tuma,nijasvabhAva dharama...he... 3. jJAyaka jJAtA dRSTA ho tuma,chor3o aba to ahaM / lIna raho nija zuddhAtama meM , sohaM ayaM jayaM...he... 4. jJAnAnaMda svabhAvI ho tuma ,apanA parama padam / brahmAnaMda raho apane meM , jaya jaya jaya jayaM...he... bhajana-8 jagata kI kSaNabhaMgura liilaa| mAyA kAyA saba nazvara hai, kyoM hotA ddhiilaa|| saba saMsAra asAra dekha le , kauna yahAM apnaa| jinake pIche marA jA rahA , mAtra divA spnaa|| tU hai eka akhaMDa avinAzI,jIva tatva cetana / dhanazarIra saba jar3a pudgala haiM, karatA kyoM vedana / nijasvabhAva ko bhUla jagata kA, kartA banatA hai| honA jAnA saba nizcita hai , khuda ko hanatA hai| jJAnAnaMda svabhAvI hai tU , dekha jarA khuda ko| nijasattA ko jAgRta karale,chor3a de yaha vuta ko| jIva kI samyakadarzana jJAna cAriza rUpa vizuddhi ko dharma kahate haiN| mithyAdarzana jJAna cAritra rUpa saMkleza pariNAma ko adharma kahate haiN| 4.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 139 zrI tribhaMgIsAra jI bhajana-9 he vIra uTho puruSArtha karo, jinavANI mA~ lalakAra rhii| kyoM kAyara banakara baiThe ho,jinavANI mA~ dhikkAra rhii| 1. yaha maukA milA sunaharA hai, zubha yoga sabhI tumane paayaa| yaha jaina dharma zrAvaka kula meM , tAraNa guru ke zaraNe aayaa| 2. tuma dharma ahiMsA pAlaka ho, aura vItarAga ke anuyaayii| jinane karmoM ko jIta liyA , unane hI mukti zrI paaii| tuma jJAnAnaMda svabhAvI ho,aura anaMta catuSTaya dhArI ho| ho siddha svarUpI zuddhAtama, kaisI mati yaha mArI ho / yaha baniyoM kA hai dharma nahIM,na kAyara isa para calate haiN| ho zUravIra kSatriya yoddhA, jo moha rAga ko dalate haiN| nara ho na nirAza karo mana ko,puruSArtha karo puruSArtha kro| tuma mahAvIra ke beTe ho , sAdhu banakara mahAvrata dhro|| AdhyAtmika bhajana bhajana-11 he bhaviyana apanI surata rkho| dhruva zuddha nija zuddhAtama hai,siddha svarUpa lkho| 1. para kI tarapha jarA mata dekho,vibhAva meM matI bho| kisase kyA lenA denA hai , nijAnaMda rasa cakho...he... 2. jaba jaisA jo kucha honA hai , TAro nAhIM ttro| siddha svarUpI zuddhAtama tuma , bAhara kAye bhago...he... 3. trikAlI paryAya kramabaddha , jinavANI meM lkho| zAMta svastha raho apane meM , sahajAnaMda cakho...he... 4. jJAnAnaMda svabhAva tumhArA,mada mithyAtva ho| chor3o yaha saba duniyAMdArI, sAdhu pada ko dharo...he.. bhajana-10 jA rAga meM Aga lagAo rsiyaa|| isa zarIra kA pIchA chor3o,para se aba apanA mu~ha modd'o| saba karmoM kI holI jalAo, rasiyA....jA rAga meM.... saMyama tapa meM aba raMga jAo,muktizrI saMga rAsa rcaao| vItarAgatA kI dhUma macAo, rasiyA....jA rAga meM.... moha mAna ke gar3ha ko tor3o, rAga dveSa kA pIchA chodd'o| samatA bhAva jagAo , rasiyA.... jA rAga meM .... jJAnAnaMda nijAnaMda Tero , bhAva vibhAva ke bhUta je hero| sahajAnaMda rama jAo , rasiyA ....jA rAga meM .... bhajana-12 maiM hI merI siddha zilA hU~,maiM hI to dhruva dhAma huuN| maiM hI paramabahma paramezvara, maiM hI Atama rAma huuN| maiM hI apanA kartA dhartA , maiM hI pUrNa niSkAma huuN| eka akhaMDa avinAzI cetana , maiM hI to ghanazyAma huuN| maiM hI anaMta catuSTaya dhArI , vItarAga bhagavAna huuN| ratnatrayamaya svarUpa merA , maiM hI pUrNa virAma huuN| 3. brahmAnaMda sahajAnaMda hU~ maiM , maiM hI siddha bhagavAna huuN| maiM hI jJAnAnaMda svabhAvI , nijAnaMda abhirAma huuN| maiM arasa arUpI jJAna cetanA , saccidAnaMda sukhadhAma huuN| nAma rUpa kA bheda nahIM kucha , maiM to sadA anAma huuN|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 140 bhajana-13 he sAdhaka aba pramAda ko chodd'o| apanI surata rakho nizivAsara, moha rAga ko todd'o|| indriya viSaya vyartha bolanA , inase mana ko modd'o| cAroM kaSAyeM hI duHkha dAtA , samaya baco hai thor3o...he... nidrA ko aba dUra bhagAo , mata soo becakara ghodd'o| cAha lagAva bhI khatma karo aba ,uThakara jaldI daur3o...he... dekho apanI sattA zakti , saba prapaMca ko chodd'o|| nija puruSArtha jagAo jaldI , apanI senA jor3o...he... jJAnAnaMda svabhAva tumhArA , kAye ko khA rahe kodd'o| nijAnaMda rata raho niraMtara , mukti zrI vara jor3o...he... 141 AdhyAtmika bhajana bhajana-15 Ane hai Ane hai, jA mauta to ika dina Ane hai| jAne hai jAne hai,saba chor3a ke ika dina jAne hai|| bIto bacapana gaI javAnI , aba to bur3hApo A go| hAtha pAMva saba DhIle par3a gaye , A~khoM meM dhuMdha chA go|| khAne hai khAne hai , kA aba bhI dhakkA khAne hai...Ane... dhana vaibhava aura kuTumba kabIlA , yahIM chUTa jaayegaa| dharma karma hI sAtha jAyegA , kucha na kAma meM AyegA / pAne hai pAne hai , aba mukti zrI ko pAne hai...Ane... saba saMsAra sAmane dikha raho , jAve vAre jA rahe / jeko jaiso karma udaya hai, vaise dhakkA khA rahe // jagAne hai jagAne hai ,aba nija puruSArtha jagAne hai...Ane... dharma kI mahimA sAmane dikha rahI,aba kA ulTe marane hai| saMyama tapa kI karo sAdhanA , aba to mahAvrata dharane hai / bhAne hai bhAne hai , aba nija zuddhAtama bhAne hai...Ane... moha rAga meM aba mata bhaTako , para kI tarapha na dekho| jJAnAnaMda meM lIna raho nita , apanA kucha mata lekho| dhyAne hai dhyAne hai , aba satya svarUpa hI dhyAne hai...Ane... W 4. bhajana-14 mere gurU tAra , Ao phAga aba kheleN|| samakita kI picakArI lekara , saMyama raMga glaayeN| tapa se sAre karma khipAyeM, dhyAna kI Aga lagAyeM.. siddha svarUpa kI surata lagAyeM, zuddhAtama ko dhyaayeN| mukti zrI saMga rAsa racAyeM , jJAnAnaMda barasAyeM... pahale to kucha patA nahIM thA , jo kucha tuma kahate the| moha ajJAna mithyAtva dazA meM , hama ulTe bahate the... terI kRpA se guruvara aisA , saba zubha yoga hai paayaa| brahmAnaMda kA bhAna ho gayA , nijAnaMda pragaTAyA... sahajAnaMda meM aba nita rahate , jaya jayakAra mcaate| phAga phUlanA ke mele meM , aba hama tumheM bulAte... bhedajJAna dArA sva-para kA yathArtha nirNaya karanA; kyoMki upAdeya kI taraha heya ko bhI jAnanA Avazyaka hai, heya ko jAnane se upAdeya meM dRr3ha AsthA hotI hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 142 bhajana-16 paryAyoM ke pAra dekha lo, apanA hI bhUva dhAma hai| arasa arUpI jJAna cetanA , zuddhAtama abhirAma hai| vahA~ na koI guNa paryaya hai , na hI vyaya utpAda hai| nAma rUpa kA bheda nahIM hai , zuddhaha zuddha svabhAva hai / ratnatraya kA bheda nahIM hai , anaMta catuSTaya dhArI hai / paMca parameSThI mayI svayaM hI , ziva sattA sukhakArI hai| kevalajJAna kA dhArI hai vaha , paMca jJAna kA bheda nhiiN| paramAnaMda niraMtara bahatA , vahA~ jarA bhI kheda nahIM / jJAnAnaMda svabhAvI hai vaha , nija AnaMda apAra hai / brahmAnaMda svayaM meM pragaTA , maca rahI jaya jayakAra hai / / abhayasvabhAvI mamalasvabhAvI , zuddha mukta niSkAma hai| tAraNa taraNa jinezvara khuda hI , sahajAnaMda sukhadhAma hai| 143 AdhyAtmika bhajana bhajana-18 he sAdhaka rAga meM Aga lgaao| nija sattA zakti ko dekho, zubha meM mata bhrmaao|| rAga udaya cala rahA sAmane, isameM matI lubhaao| apanI surata rakho nizivAsara, nija puruSArtha jagAo... tat samaya kI yogyatA dekho, samatA zAMti laao| apane ko kisase kyA matalaba, vItarAga bana jAo... tuma to ho bhagavAna AtmA, jJAnAnaMda kahAo / para paryAya ko aba mata dekho, nijAnaMda rama jAo... kaThina parIkSA yahI tumhArI , drar3hatA himmata laao| jIte jI mara jAo aba to , sadguru mArga batAo... jIta jAoge isa mauke para , jaya jayakAra mcaao| honA hai vaha ho hI rahA hai, tuma nirbhaya bana jAo... bhajana-17 vinatI eka sunIje tarana jina, vinatI eka suniije|| 1. brahmasvarUpa anubhava meM A gao , bhedajJAna pratyakSa dikhA go| kamma uvanna vilIje , tarana jina vinatI eka sunIje. 2. cAroM gati ke duHkha bahu bhoge, para paryAya ke rahe sNyoge| mukti paMtha calIje , tarana jina vinatI eka sunIje......... 3. aba saMsAra meM kucha nahIM tumhArA , sAdhu pada kA bAMdha lo sehraa| jaya jayakAra macIje , tarana jina vinatI eka sunIje....... 4. para paryAya se raho nita nyAre , tuma ho anaMta catuSTaya dhaare| jJAnAnaMda ramIje , tarana jina vinatI eka sunIje......... bhajana-19 he bhavyo jJAna kA dIpa jlaao| bhedajJAna satzraddhA karalo, para meM mata bhrmaao|| 1. jIva ajIva kA bheda jAnakara,Atama bodha jgaao| maiM to hU~ bhagavAna AtmA , aisI zraddhA lAo...he... 2. dhana zarIra saba nAzavAna hai , yaha pratyakSa dikhaao| dekhata jAnata nahIM mAnate , karmoM ko doSa lagAo...he... 3. karmAdi pudgala saba nyAre , sadguru ne btlaao| tuma ho zuddha buddha avinAzI , jJAnAnaMda kahAo...he... 4. jJAna se hI mukti hotI hai , jJAna ko dhyAna bnaao| sahajAnaMda raho apane meM , jaya jayakAra macAo...he...
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 144 145 bhajana-20 he bhavyo Atama hI hai saar| nija svabhAva meM lIna raho to, chUTa jAye saMsAra // 1. isa zarIra se bhinna jIva tuma , karalo svayaM vicAra / ___ kAla anAdi se bhUlasvayaM ko, bhugate duHkha apAra...he... 2. dhana zarIra parivAra ke pIche , mare hajAroM baar| apanI surata kabhI nahIM AI , dekhalo dRSTi pasAra...he... 3. sadguru aba to jagA rahe haiM , apanI ora nihAra / nija zuddhAtma tatva ko dekho,yahI upadeza zuddha sAra...he... 4. samayasAra kA sAra yahI hai , yahI jJAna samuccayasAra / jJAnAnaMda svabhAvI ho tuma , svayaM ke tAraNa hAra...he... AdhyAtmika bhajana bhajana-22 jIte jI mara jAo aba to, karalo dRDha shrddhaanre| dekho saba zubha yoga mile haiM,ho jAye kalyANa re|| trikAlI paryAya kramabaddha , honA hai aura ho hI rahA / AnA jAnA saba nizcita hai, khone vAlA kho hI rahA / tumako kisase kyA matalaba hai , tuma ho siddha samAna 3. svAratha kA saMsAra hai sArA , Ayu taka riztedArI / bina svAratha koI bAta na pUche,dekhalo saba duniyaadaarii|| ika dina saba kucha chor3anA hogA,nikala jAyeMge prANa 3... kisI ko na aba dekho bhAlo,koI se na bolo caalo| karanA dharanA baMda karo saba, nija sattA ko apanA lo| isa zarIra kA pIchA chor3o, karo svayaM kA dhyAna re.... tumhare cAhe se kucha nahIM hotA, na tuma kucha bhI kara sakate honA hai vaha kramabaddha nizcita, apane moha se khuda marate bhajana-21 svayaM siddha bhagavAna, kaise ho rahe ho| nija sattA ko lakho, samaya kyoM kho rahe ho| tuma anaMta catuSya dhArI , ho ratnatraya bhNddaarii| khuda bane hue anajAna , vyartha meM ro rahe ho...nija... tuma zuddha buddha avinAzI , ho siddha paramapada vaasii| aba karo bhedavijJAna , par3e kyoM so rahe ho...nija... yaha dhana zarIra saba jar3a haiM , audAyika bhAva bhI para haiN| pragaTAo kevalajJAna , kyoM kapar3e dho rahe ho...nija... tuma jJAnAnaMda svabhAvI , brahmAnaMda dhruva avinaashii| khuda mahAvIra bhagavAna , kyoM patthara Dho rahe ho...nija... dRr3hatA se hI kAma calegA , karo bhedavijJAna re.... jJAnAnaMda svabhAvI ho tuma , dekha rahe aura jAna rhe| dhana zarIra saba jar3apudgala haiM,aba bhI kyoM nahIM mAna rahe / / kisI se kucha na lenA denA , svayaM hI ho bhagavAna re.... nijAnaMda meM raho niraMtara , aba kisase kyA kAma hai| brahmAnaMda kI karo sAdhanA , sahajAnaMda dhruva dhAma hai| jJAnAnaMda raho apane meM, pragaTe kevala jJAna re.... azubha rAga AkulatA aura vikalpa paidA karatA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 146 147 bhajana-23 uvana jina , kucha to jarA vicaaro| mAyA moha meM kahAM bhaTaka rahe,apanI ora nihaaro|| 1. tIna loka ke nAtha svayaM tuma , ratnatraya ura dhaaro| anaMta catuSya rUpa tumhArA , jinavara jU ne ucAro... siddha svarUpI zuddhAtama tuma, jJAna svabhAva tumhaaro| arasa arUpI asparzI ho , zuddha dhruva ujiyAro.. 3. para paryAya se sadA bhinna ho,karma kalaMka bhI nyaaro| zuddha buddha avinAzI cetana , kevalajJAna nihAro... isa zarIra kI khAtira tumane, saMyama niyama bigaadd'o| marakarake durgati meM jaiho , bhogo duHkha apAro... jJAnAnaMda svabhAvI hokara , phira rahe mAre maaro| nija sattA zakti ko dekho,kSaNa ko khela haisAro... mukti zrI nija ghara meM baiThI , bAhara lago hai tAro / nija svabhAva meM tuma A jAo,maca hai jaya jayakAro.. bhajana-24 he sAdhaka apanI surata smhaaro| moha rAga meM aba mata bhaTako,saMyama tapa ko dhaaro|| 1. nijAnaMda ko apane jagAo, isa pramAda ko maaro| dekha lo apanA kyA hai jaga meM, samatA ura meM dhAro... viSaya kaSAyoM meM mata ulajho, para ko matI nihAro / isa zarIra kA pIchA chor3o, kauna hai kahA tihAro... nija sattA zakti ko dekho, ratnatraya ko samhAro / tuma to ho bhagavAna AtmA, kyoM ho rahe bebAro... jJAnAnaMda svabhAva tumhArA , sadguru rahe pukaaro| ceto jAgo nija ko dekho, para paryAya se nyAro... AdhyAtmika bhajana bhajana-25 marane hai marane hai , ika roja to nizcita marane hai| karane hai karane hai,khuda soca lo aba kA karane hai| jaisA karoge vaisA bharoge , sAtha na jAve paaii| dhana vaibhava saba par3A rahegA,kAma na Ave bhaaii|| dharane hai dharane hai , aba sAdhu pada ko dharane hai..... Ayu taka kA saba nAtA hai,bApa bahina aura bhaaii| nikalA haMsa jalAI dehI , kara daI pUrI saphAI // parane hai parane hai , kA aba bhI durgati parane hai..... mAyA ke cakkara meM mara rahe , saba saMsArI praannii| dekhata jAnata tuma bhI mara rahe , mUr3ha bane ajJAnI / carane hai carane hai , kA mala viSThA phira carane hai..... vastu svarUpa sAmane hai saba,socalo aba kA karane hai| mAyA moha meM hI marane , yA sAdhu pada ko dharane hai| tarane hai tarane hai , aba bhava saMsAra se tarane hai..... jitanI Ayu zeSa bacI hai, jo cAho so krlo| para kA to kucha kara nahIM sakate,saMyamatapa hI dhrlo|| bharane hai bharane hai , khuda karmoM ko phala bharane hai..... jJAnAnaMda svabhAvI ho tuma , jJAna dhyAna saba kara rahe / kaise saba zubha yoga mile haiM, kyoM pramAda meM mara rhe| varane hai varane hai , aba mukti zrI ko varane hai..... AtmA svayaM zuddha AnaMda kaMda hai aisI zraddhA sahita anubhava vahI pUjya hai vahI dharma hai, jinavANI kA sAra hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 AdhyAtmika bhajana zrI tribhaMgIsAra jI bhajana-26 samakita kI mahimA apAra,apAra mere pyaare|| Atma svarUpa anubhava meM A go| brahma svarUpa pratyakSa dikhA go|| maca rahI hai jayajayakAra,jayakAra mere pyAre... bhedajJAna tatva nirNaya ho go| saba hI bhaya zaMkA bhrama kho go|| karmoM kI ho gaI hAra , hAra mere pyAre... janma maraNa saba chUTa gaye haiN| sukha zAMti jIvana meM bhaye haiN| A gaI basaMta bahAra , bahAra mere pyAre... jJAnAnaMda apane meM brse| nijAnaMda mana hI mana haraSe / sahajAnaMda hara bAra , hara bAra mere pyAre... 149 bhajana-28 khabara nahIM hai koI kI ika pala kii| jo kucha karanA hoya so karalo, ko jAne kala kii| 1. kalayuga kA yaha nikRSTa kAla hai , ghora patana hove| Ayu kAya kA patA nahIM hai , kisa kSaNa meM khove // jIvana kSaNabhaMgura hai ,jaise osa bUMda jala kI...jo... 2. dharma sAdhanA kaThina ho rahI , saMhanana zakti nhiiN| saMyama tapa to banatA nahIM hai, zraddhA bhakti nhiiN| dina para dina viparIta ho rahA , hor3a macI chala kI...jo... 3. sAtha meM to kucha jAnA nahIM hai, strI putra dhana dhAma / dharma puNya jo cAho kara lo, amara rahegA nAma / yaha zarIra bhI jala jAvegA , hAMr3I hai mala kI...jo... 4. dekha lo saba hI cale jA rahe , mAta pitA bhaaii| apane ko bhI ika dina jAnA hai , karalo dharma kmaaii|| cUka gae to pachatAoge , aba jarurata hai bala kI...jo... 5. jJAnAnaMda svabhAvI ho tuma , sabase hI nyAre / himmata karalo dRr3hatA dharalo , dAMva lagA pyAre / kara puruSArtha saMyama dhAro , sAdhu pada jhalakI...jo... bhajana-27 nijAnaMda meM lIna raho nita,yahI sAdhanA siddhi hai| aisI dazA meM raho niraMtara, yahI pAtratA vRddhi hai| 1. na aba koI ko dekho bhAlo, na koI se bolo caalo| jo kucha honA ho hI rahA hai , itanI dRr3hatA ura dhAro..... 2. brahmasvarUpa sadA avinAzI , kevalajJAna nihArA hai| jJAyaka dhruva tatva zuddhAtama , yahI svabhAva tumhArA hai ..... 3. sahajAnaMda kI karo sAdhanA, svarUpAnaMda meM lIna rho| jJAnAnaMda niraMtara barase , OM nama: siddhaM hI kaho..... dharma kA prAraMbha samyakdarzana se hotA hai / sAta tatvoM kA yathArtha zraddhAna karake nija zuddhAtmA hI upAdeya haiM, isa prakAra kI ruci kA nAma samyak darzana hai| samyakadRSTi puNya aura pApa donoM ko heya mAnatA hai phira bhI puNya baMdha se bacatA nahIM haiN|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 150 151 AdhyAtmika bhajana bhajana-29 hajAra bAra kaha daI, tU jJAyaka raha re| lAkha bAra kaha daI,tU jJAyaka raha re|| azuddha paryAyoM ko , aba mata dekhe| koI ko kisI ko apanA mata lekhe..... jo honA vaha saba nizcita hai| TAle Tale na kucha kiMcit hai...... trikAlI paryAya nizcita aTala hai| kevalajJAna kA yahI to phala hai.... tU to hai jJAyaka arasa aruupii| dhrauvya tatva hai siddha svarUpI..... alakha niraMjana hai paramabrahma jnyaataa| apane meM raha aba para meM kyoM jAtA..... jJAnAnaMda nijAnaMda sahajAnaMda sAtha hai| brahmAnaMda mayI tU svayaM kA hI nAtha hai.... dRr3hatA se kAma le zAMta aura svastha raha / apanI hI surata rakha apane meM masta raha...... bhajana-30 Atama hI paramAtama jAno,jinavANI kA sAra hai| maiM hI hU~ bhagavAna AtmA, karo ise svIkAra hai| dhana zarIra ko apanA mAnanA, kartApana kujJAna hai| moharAga viSayoM meM bhaTakanA,sabaduHkhoM kI khaanhai| bhedajJAna tatva nirNaya karalo,jJAna samuccaya sAra hai.... para kA tuma kucha kara nahIM sakate,honA hai vaha ho hI rahA / AnA jAnA saba nizcita hai, khone vAlA kho hI rhaa| apanI mUr3hatA ke hI kAraNa , yaha sArA saMsAra hai.... karmodAyika pariNamana cala rahA, kramabaddha paryAya hai| bhUla svayaM ko banA ajJAnI,cAroM gati bharamAya hai| samaya milAhai abhI cetajA, sadguru kI lalakAra hai. zuddha buddha avinAzI cetana , ananta catuSTaya dhArI hai| jJAnAnaMda svabhAvI hai tU , zivapura kA adhikArI hai| mahAvIra kI yahI dezanA , mukti zrI kA dvAra hai.... 3. akhaMDa dravya dhruva svabhAva aura paryAya donoM kA jJAna rahate hue bhI akhaMDa dhruva svabhAva kI ora lakSya rakhanA , upayoga kA pravAha akhaMDa dravya kI ora le jAnA aMtara meM samabhAva ko pragaTa karatA hai / svAzraya dvArA baMdha kA abhAva karate hue jo nirmala paryAya pragaTa hotI hai use dharma yA mokSamArga kahate bhajana-31 dhanya ghar3I dhanya bhAgya,svarUpAnaMda apane meM A gye| nija svarUpa kA bodha ho gayA, jJAnAnaMda bhA gye| 1. vastu svarUpa pratyakSa ho gayA , saMzaya vibhrama sabhI kho gyaa| sahajAnaMda chA gaye.....svarUpAnaMda..... 2. brahmAnaMda sadA avinAzI , mAyA kAyA jaga hai vinAzI / nijAnaMda pA gaye.....svarUpAnaMda..... 3. padArthakriyAsabaasat bhrama hai,paryAyIpariNamana sabakAkrama hai| cidAnaMda bhA gaye.....svarUpAnaMda..... haiN|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tribhaMgIsAra jI 152 svAdhyAya aura AtmajJAna Avazyaka kyoM? 1.tAraNa paMtha (mukti kA mArga) kyA hai ? yaha jAnane ke liye| 2. AnaMda paramAnaMdamaya jIvana banAne tathA Atma kalyANa karane ke liye| 3. jJAna kA vikAsa aura gaharAI meM utarane ke liye| 4. Agama aura adhyAtma ke rahasyoM ko samajhane ke liye| 5.nizcaya-vyavahAra se samanvita mukti mArga prApta saMsAra se chUTane aura mukti kI prApti karane ke liye, ina caudaha graMthoM kA svAdhyAya karanA aura apane Apako jAnanA bahata Avazyaka hai| bhajana-32 dvAdazAMga kA sAra bharA hai , jJAna samuccaya sAra meN| ceto jAgo uTho calo aba,kyA rakkhA saMsAra meN| kAla anAdi jaga meM bhaTake,cAroM gati duHkha pAye haiN| bar3e bhAgya se narabhava pAyA , sadguru vacana suhAye haiN| dAMva lagAdo himmata karalo, mata DUbo majhadhAra meM... gyArahaaMga aura caudaha pUrva meM, eka bAta hI AI hai| appA zuddhappA paramappA, paramAnaMda suhAI hai / tAraNa taraNa kI vANI hai yaha, dekho zrAvakAcAra meM... 3. saMyama niyama karo aba jaldI,aNuvrata mahAvrata ko dhaaro| viSaya kaSAya pApa chor3akara , moha rAga ko bhI maaro|| isa jIvana ko saphala banAo, kahA tribhaMgIsAra meM... 4. mAlArohaNa paMDita pUjA , kamala battIsI jagA rhii| apanA hI khuda nirNaya karalo,mukti mArga jagamagA rhii|| zuddhasvabhAva kI anupama mahimA,kahI upadezazuddhasAra meM.. khAtikAvizeSa nAmamAlA , siddhi zUnya svabhAva meN| chadmastha vANI jagA rahI hai , mata bhaTako parabhAva meN| caubIsaThANA mamalapAhur3a hai , jJAnAnaMda bhaMDAra meM... jJAnadAna svAdhyAya hetu upalabdha satsAhitya * zrI zrAvakAcAra TIkA 60 rupayA * zrI upadeza zuddha sAra TIkA 60 rupayA * zrI mAlArohaNa TIkA (tRtIya saMskaraNa) - 30rupayA * zrI paMDitapUjA TIkA 20rupayA * zrI kamalabattIsI TIkA 25 rupayA * zrI tribhaMgIsAra TIkA 30 rupayA * adhyAtma amRta (jayamAla, bhajana) 15rupayA * adhyAtma kiraNa 15rupayA (jainAgama 1008 praznottara) * adhyAtma bhAvanA 10rupayA * adhyAtma ArAdhanA (deva guru zAstra pUjA) 10rupayA * jJAna dIpikA bhAga- 1, 2, 3 (pratyeka) - 5rupayA prApti sthala1. brahmAnanda Azrama, saMta tAraNa taraNa mArga, pipariyA, jilA- hozaMgAbAda (ma. pra.) 461775 phona-(07576) 22530 2. zrI tAraNa taraNa adhyAtma pracAra yojanA kendra, 61 maMgalavArA, bhopAla (ma.pra.) 462001 phona : (0755) 705801,741586 hebhavya!tUbhAvazrutajJAnarUpIamRtakApAna kara, samyak zrutajJAna dvArAAtmA kA anubhava karake nirvikalpa AnaMdassakA pAna kara, jisase terIanAdi moha tRSA kIdAha miTa jaayegii| jaya tAraNa taraNa *iti