Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcakavaryazrI umAsvAtijI mahArAja viracita tattvArthAdhigamasUtra svopajJabhASya - siddhasenIyA TIkA sahitI dvitIya vANA = mokSa mArga samyagadarzana + samyagrajJAna + samyagacAritra bhAvAnuvAda karyA che pU. zrI ravIvalaba vi
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ che garlDa nama: E nama: vAcakavarya zrI umAravAti mahArAja viracitA vAryAdhigamazUrA vopallabhASya - siddhasenIyA TIkA sahita bhAga - 2 (prathama adhyAya) : (caMdraprabhA vivecana - premaprabhA gurjara bhAvAnuvAda sahita) bhAvAnuvAdakata che yugapradhAna AcAryasama pa. pU. paMnyAsapravarazrI caMdrazekharavijayajI ma. sAhebanA ziSya muLa ra(c)AvallabhaviSe
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAdhigamasUtra vopajJAbhASya-siddhasenIyA TIkA sahita dvitIya bhAga AvRtti prathama prakAzana varSa : vi.saM. 2069, hai.su. 10 nimitta : gurupAdukA pratiSThA prasaMga prati soo : 300/ sarvAdhikAra surakSita navaraMga prinTarsa apUrvabhAI zAha mo. 9428500401 je prakAzaka ja kamala prakAzana TrasTa 102/e, caMdanabAlA koplekSa pAlaDI, bhaTTA, amadAvAda-9
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ co 6 S ONIC
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaMmatimaII hi kevalaM ziSyaM parama |gurukRpA hi ke siddhAMtamahodadhi pa. pU. AcAryadivA zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA vadhamAna taponidhi pa. pUAcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA siddhAMtadivAkara pa. pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA yugapradhAna AcAryasama pa. pU. paMnyAsapravara zrI caMdrazekharavijayajI mahArAja sAheba
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavAthadhigamasUtra - bhAga-2 (prathama - adhyAya) anukramaNikA viSaya pRSTha | viSayo pRSTha sUtra-1 sabhya jJAna ... 1 |0 varNana zabdanI "bhAva" arthamAM siddhi 31 0 mokSane badale tenA hetuo kahevAnuM |0 sadanuM bIjuM lakSaNa : aviparIta kAraNa... 2 | dRSTi... A 33 0 samyagadarzanAdi upayonuM svarUpa/lakSaNa 3 | 'indriya-anindriyanI prApti'no artha...34 0 "samyapha zabdane jJAna-cAritra sAthe paNa | bIjA-sUtranI bhUmikA.. joDavo jarUrI... | sUtra-2 tasvAIzraddhAnuM varNana. 39 0 "mokSa' zabdanA vividha artha... 7 |0 syAdvAdane siMhanI upamA... 40 o "lakSaNa'nuM svarUpa ane be prakAra... 8 | 'tattvArthanI zraddhAno artha 0 eka ja rucinA nimitta-bhedathI 5 bheda...9 | 'tatvArtha' zabdamAM be prakAre samAsanI 0 prathama-sUtranI racanAnA traNa hetu... 12 | vicAraNA... 0 "mokSamaH ' ema ekavacana karavAnuM | | anAdi-sAdi pAriNAmikabhAvathI prayojana... jIva ane pudgalanI vicAraNA... 0 samyagadarzanAdi traNa paraspara joDAyelAM | | dharmAstikAyAdimAM pUrvokta vicAraNA...48 ' ja mokSamArga... "pratyaya-avadhAraNa'nA vividha artha... 50 0 phakta jJAna athavA kriyA mokSa na | sa..nI prAptinA pAMca liMga/cihna. para | Ape... 17 | jinavacana anusAra prazamAdi 0 sa.da.Adi traNamAM pUrvano lAbha thaye vAstavika.. uttarano lAbha thavAmAM vikalpa... 19 |0 tattvArthazraddhA ane sa.i.nuM ekArthapaNuM...58 0 sa.da. ane sa.zA. vacce bheda hovAno sUtra-3 tatrivadhAmA... abhiprAya... nisarga ane adhigama sadanI 0 sa.da. ane sa.jJA vacce abheda-vAdI vyAkhyA... mata... be hetuthI be prakAranI ruci.. 62 0 sa.da. jJAnanI ja avasthA hovAno mata... 25 | nisarganA paryAyavAcI zabdo.. 63 0 samyapha zabdano be prakAre artha 28 | sa.i.nA kAraNabhUta anivartipariNAmanI 0 ekanayamatamAM mithyAtva, sarvanayamatamAM | prAptino krama... 66 samakti ... 30 | jJAna-darzana rUpa lakSaNavALo jIva... 67 13. 60 21
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 viSaya | viSaya 0 sarvajJanI dRSTie saMsAra anAdi che... 69 |0 sthApanA-jIvanuM svarUpa 114 0 Izvara - sRSTivAdanuM nirasana... 70 0 dravya-jIva nikSepa... 0 baMdha ane tenA peTA-bhedanI vyAkhyA 75 guNa-paryAyarahita dravya-jIva bhAMgo 0 baddhAdinI vyAkhyA asaMgata... 119 0 nikAcanA-udaya-nirjarAnuM svarUpa.... 0 dravya-jIva' bhAMgo ghaTAvavAmAM 0 baMdhAdinI apekSAe saMsAra-bhramaNa.. 80 | Apatti... 121 0 pariNAmanuM svarUpa ane teno 0 prAyaH dareka vastunA 4 nikSepA... 122 adhyavasAya sAthe taphAvata... 0 matAMtare "dravya-jIva' bhAMgAnI 0 graMthi-bhedanI prakriyA... ghaTanA ane niSkarSa... 123 0 graMthinuM svarUpa ane traNa prakAranA 0 bhAva-jIva kone kahevAya... 124 karaNa'.. 0 aupazamikAdi 5 bhAvo... 126 0 "adhigama'nA paryAya zabdo... 0 pAMce ya bhAvonI eka jIvamAM ghaTanA...127 sUtra-4 navAnavArava ... 0 ajavAdi + sa.da. AdimAM nAmAdi 0 jIvAdi 7 tattvonuM svarUpa.. nikSepA... 128 0 "tattva' zabdano artha ane eka vacananuM 0 'dravya' nA nAmAdi nikSepa... 130 prayojana... 0 nAma-sthApanA-dravyarUpa bhAMgA... 132 0 sAta tattvo kahevAnuM rahasya... 97 0 dravyamAMthI saMghAtAdi vaDe dravyotpatti...134 0 jIvAdi 7 tattvomAM lakSaNa ane bhedanI 0 upacArathI dhamastikAyAdimAM paNa nirUpaNa - paddhatinuM diggadarzana.. 99 | guNa-paryAyanI utpatti vagere... 136 sUtra-5 nAma-sthApanA-dravyao... 102 | 0 "zabda-prAbhRta'mAM dravya-zabdano artha... 138 0 jIvAdinA nAmAdi nikSepa karavAnuM 0 pU no "sattAne badale prApti artha 139 kAraNa... 103 0 nAmAdi-nikSepanuM mukhya prayojana... 141 0 "zabda" paNa vastuno dharma... 105 | sUca-6 prArthadhAma:0... 0 "sthApanA" paNa vastunuM svarUpa... 106 0 pramANa ane nayo vaDe ja padArthano 0 dravya' zabdanA aneka artha... 107 bodha... 146 0 zabda karatAM "bhAva"nI mahattA... 109 0 "pramANa"nI vyutpatti ane artha... 147 9 jIvamAM nAmAdi nikSepanI 0 parokSa-pratyakSanI vyAkhyA.. 148 vicAraNA... 110 | nayanI vyutpati ane lakSaNa... 150 0 "nAmanA paryAya-zabdo | 0 pramANa ane naya vacce taphAvata... 151 95 144 111 |
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 ra0ra 205 viSaya pRSTha | viSaya 0 apekSAe nayanA be bheda... 15ra | kSayAdi 3 kAraNathI 3 pra.nuM sa.da. 193 sutha-7 nileza-svAmitva. 154 0 kSayAdi sa.i.nI zuddhino prakarSa0 nirdezAdi cha dvArothI sarva vastuno apakarSa... 195 bodha... 155 sUtra-8 saM dhyAkSetra ... 197 0 uddezapUrvaka nirdezanuM svarUpa... 1pa7 0 (1) sat-dvAranI vicAraNA... 0 svAmitvAdi dvAro vaDe vastunI 0 be rIte sadAno nizcaya... 200 vicAraNA... 159 0 gati vagere 13 dvAromAM sa.i.nI 0 "samyagadarzanamAM nirdezAdi dvAronI vicAraNA... ghaTanA... 161 0 nizcaya ane vyavahAra nathI koNa 0 dravya-paryAyanayathI sa.da. 162 samakti pAme?... 0 karmo AtmAnA guNone DhAMke che, 0 bhASaka vagere dvArono pUrvamAM paNa nAza na kare... 165 aMtarbhAva... 208 0 traNa prakAre sa.i.nA svAmI 167 0 saMkhyA-dvAra : 3 pra.nI saMkhyAno 0 para-saMyogathI svAmitvanA cha bhAMgA..168 nirdeza... 208 0 ubhaya-saMyogathI cha heya bhAMgA... 170 0 (3) kSetra-kAra... 210 0 ubhaya-saMyogathI cha grAhya bhAMgA... 172 0 (4) sparzana-hAra... 212 0 (3) sAdhana-dvAra... 174 0 kevaLI vaDe samasta lokanI sparzanA... 213 0 nisargAdi sadanA traNa kAraNo... 176 0 samyagudarzanI ane samyagRSTi 0 (4) adhikaraNa-dvAranA traNa prakAra... 177 vacce vivakSA vaDe bheda... 214 0 sa.i.nA 3 prakAranA AdhAra... 178 0 "apAya' = matijJAnano bheda... 215 0 upacArathI para-vastu paNa AdhAra... 181 0 (5) kALa-dvAra... 217 0 (5) sthiti dvArA be prakAranI sthiti...184 0 apekSAe sthiti ane kALa vacce 0 zubha (samyagu)dRSTinI cAra bheda... 218 avasthAo... 184 | (6) aMtara-dvAra... 219 0 sadanI utkR. sthitinI ghaTanA... 187 0 pudgalAvartano artha 220 0 traNa prakAranA "samyadRSTi'... 189 | 0 (7) bhAva-dvAra : sa.da. kayA bhAve 0 vidhAna dvAra : sAdhana, vidhAna ane | varte che... 221 saMkhyA vacce taphAvata... 191 | 0 (8) alpa-bahuvaidvAra... 223 0 "samyagradarzanano 3 rIte "sa.i.vALA" | jJAnAdi sarva padArthono nirdezAdithI artha... 191 | bodha... 225
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 275. 284 viSaya pRSTha |viSaya sUtra-9 mazritAvadhi.... 226 | bAhya-AMtara rUpa nimittakAraNa ane 0 mati vagere jJAnonI vyutpatti... 228 | pAramArthika kAraNa... 0 bIjA darzanomAM pramANonI saMkhyA... 232 | sUtra-15 navadehApAyathAra . sUtra-10 tat pramANe ! 233 0 matijJAnanA 24 bheda... 274 0 jainadarzanamAM be pramANo 234 0 "avagrahanuM svarUpa ane paryAya0 vizuddha zabda-nayathI eka ja pramANa...236 zabdo sUtra-11 mA parokSam | 238 0 avagrahAdi uttarottara vizuddha... 277 0 matijJAna-zrutajJAna parokSa hovAnuM 0 saMzaya ane IhA vacce bheda.. 280 kAraNa... 24) 0 "IhAnA paryAya zabdo 281 0 "apAya-sadbhavyatayA"no artha. 242 0 apAyanuM lakSaNa ane paryAya-zabdo.. 282 0 avagrahAdimAM apAya ja pramANa... ra42 0 nimittApakSetvA hetumAM vyabhicAra 0 traNa prakAranI dhAraNA... doSanuM nivAraNa... 245 0 avagrahAdi bhedonI udA. vaDe 0 be prakAranA pratyakSa : nizcaya ane vicAraNA... 286 vyavahAra... 248 | sUga-16 vahuvahuvighakSiro... 288 0 sUtra vibhAga dvArA beyanuM grahaNa... 249 | 0 avagrahAdi 4 bhedonA bahu sUtra-12 pratyakSamaca 250 vagere 12 bhedo... 0 karaNa arthamAM "pramANa' zabdanI 0 vamRddhAMti ane sevaprada mAM arthabheda siddhi... nathI... 291 0 anumAnAdi pramANonuM saMkSipta nizcaya ane vyavahArika avagraha 292 svarUpa... sUtra-10 arthaca... 298 0 anumAnAdino kayA pramANamAM 0 dravya ane sparzAdi vacce sApekSatA.. 299 aMtarbhAva... 257 | sUtra-18 nAva... 302, 0 apekSAe anumAnAdi apramANa. 259 vyaMjanAgraha paNa jJAnarUpa.. 303 0 nAvizeSathI koI ajJAnI nathI... 262 | sUtra-19 na cakSanikriyApyA. 304 sUtra-13 matiH smRtiH saM . 264 0 cakSu ane mana aprAptakArI... 305 0 mati, smRti vagereno vizeSArtha... 265 | judI judI apekSAe matijJAnanA sUtra-14 tiikrayAnikriye.... 267 | bhedo... 308 0 matijJAnanA be prakAra 268 | sUtra-20 zrata atipUrva vyine 309 288 rapara 255
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 viSaya pRSTha | viSaya 0 zrutajJAnanuM lakSaNa 310 0 draSTAMtasahita avasthita a.jJA. 356 0 zrutajJAnanA paryAya-zabdo 312 sUtra-24 guvipulamatI mana:paryAya... 358 0 sAmAyikAdi aMga-bAhya zruta... 316 RjutA-vipulatA viSayane AzrayIne...358 0 AcArAdi aMga-praviSTa zruta... 318 | 0 ma.pa.jJAnI zI rIte viSayane jANe?...361 0 vaktAnA bhedathI zrutanA be bheda... 321 sUtra-25 vidhyatipAtAmyAM... 363 0 paramAtmAne dezanA ApavAnuM 0 Rju-vipulamati vacce taphAvata... 363 prayojana... sUtra-20 viddhasvAmi... 366 0 gaNadharone tripadInuM dAna... 325 | 0 avadhi ane mana:paryAya vacce bheda... 366 0 gaNadharonI viziSTatA... 325 0 vizuddhinA kAraNe taphAvata... 367 0 aMga-bAhya zrutanI racanAnuM prayojana..328 | 0 kSetranA kAraNe taphAvata... 368 0 zrutanA vibhAgIkaraNanA bIjA cAra 0 svAminA kAraNe taphAvata... 369 hetuo... 331 0 viSayanA kAraNe taphAvata... 371 0 zrutanuM vibhAgIkaraNa na karavAmAM 0 ke. jJA.nI prAptimAM nimitta kAraNa... 373 332 sUtra-20 gatizratovinya:0... 374 0 pUrvAdi zrutanA bhedo... 334 0 mati-zrutajJAnI sarvadravyone zI sUtra-21 vighorvadha... 337 rIte jANe ? " 0 be hetuthI be prakAranuM avadhijJAna... 338 sUtra-28 rUpiSyavaze:... 375 sUtra-22 mavapratyaya nAradevAnAm 340 0 avadhijJAnano viSaya : rUpI dravyo... 376 0 pakSionA AkAzagamananuM draSTAMta... 342 sUtra-29 tanattamAro mana:paryAyI... 377 sUtra-23 yathonimitta: pavinya:0343 sUtra-30 sarvavyApu vatnI379 0 kSayopa. nA bhedathI cha prakAranuM 0 ke.jJAnI sarva dravya-paryAyone zI avadhijJAna... 344 rIte jANe... 379 0 draSTAMtasahita anAnugAmika a.jJA. 347 | saMbhinna zabdanA cAra artha... 381 0 draSTAMtasahita AnugAmika e.jJA. 349 0 ke.jJA. nA 7 paryAyo.... 382 sUtra-31 pAlana mAni 0 draSTAMtasahita hIyamAna a.jJA. 350 yuvApa0 0 draSTAMtasahita vardhamAna a.jJA. 353 | 0 eka jIvamAM 1 thI 4 jJAno kaI 0 draSTAMta sahita anavasthita a.jJA. 354 | rIte ?... 387 doSa... 375 386
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 0 mati-zrutanuM sahAvasthAna aMge niyama... 0 ke.zA. hoya tyAM mati Adi hoya evo mata... 0 ke.zA. sAthe mati Adi na hovAno mata... 0 mati AdimAM kramathI upayoga, ke.zA. mAM yugapat.. 0 AgamavAdi-mata : ke.zA., ke.da.no samayAMtare upayoga... pRSTha 389 0 zabdanaya samAna liMga-saMkhyAdi vaDe kahevAyela artha ja mAne 391 393 394 395 0 eka samaye upayogavAdI matanuM nirAkaraNa... 0 kevaLajJAnIne zeSa jJAna zAthI na hoya... 0 konA mati Adi jJAna/ajJAna... 0 mi.da. nuM vyavahArika jJAna yathArtha chatAM ajJAna sUtra-33 savalatovizeSAt... 406 407 0 be kAraNathI mi.da.nuM jJAna ajJAna... 408 0 mi.da.nuM jJAna unmatta jevuM... sUtra-34 naimasa brahmavyavahAra.. 409 413 0 mULa pAMca nayonuM nirUpaNa... 413 0 naigamanayano zabdArtha + abhiprAya... 416 416 396 400 403 0 saMgrahanayanI vyutpatti + maMtavya... 0 vyavahAranayano zabdArtha + vaktavya...419 0 RjusUtranayanI vyutpatti ane svamatanuM samarthana... 0 zabdanayano abhiprAya : zabdAdhIna artha-vyavasthA... 423 426 427 8 viSaya 0 arthanaya-zabdanaya vibhAga... sUtra-35 Adyazabdo tribheau.. 0 naigamanayanA be prakAra... 0 zabdanayanA 3 bhedo... 0 samabhirUDhanayano mata ... 0 evaMbhUtanayano mata... 0 naigamAdi nayonA lakSaNo... 0 be prakArano naigamanaya... 0 saMgrahanayanA be bheda 0 vyavahAranayanuM lakSaNa 0 RjusUtranayanuM svarUpa 0 zabdanaya ane tenA 3 bhedo... o sAMpratanayanuM svarUpa... samabhirUDhanayanuM svarUpa 7 2 evaMbhUtanayanuM lakSaNa... 0 bhASyamAM 'artha'ne badale 'padArtha' kahevAnuM prayojana... 0 nayanA paryAya-zabdo... 0 nayAH ane nanti no apekSAe abhinna artha... 0 'tantrAntarIya' zabdanI vyutpatti 0 'ghaTa' padArthanI sAte ya nayovaDe vicAraNAM, naigamanaya... 0 vyavahAranayano abhiprAya... d evaMbhUtanayano abhiprAya... 0 nayonA judA judA abhiprAyo viruddha hovAnI zaMkA... pRSTha 430 430 431 432 434 439 440 441 443 443 444 446 447 448 450 0 eka ja vizvanI judA judA prakAre vicAraNA... 452 453 462 465 0 RjusUtra ane sAMprata nayano mata... 466 0 samabhirUDha nayathI ghaTa-padArtha 468 469 457 458 472 474
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha viSaya pRSTha | viSaya 0 guNa ane paryAya vacce bheda... 476 | 0 "mati Adi 8 jJAnomAM 0 apekSAbhedathI vizva pAMca-astikAyarUpa naya-vicAraNA... 513 ane padravyamaya... 477 | 0 RjusUtra-zabdanayanuM maMtavya... 514 0 draSTAMtono "nayamAM upanaya... 478 0 zabdanaya-mate zratanI pradhAnatA... 516 0 vastumAM asat dharmanI kalpanA ja 0 matiajJAnAdi nahi mAnavAnuM virodhI bane.. 478 kAraNa... 517 0 eka ja artha matijJAnAdithI judA 0 anumAnAdino mati-zrutamAM judA rUpe jaNAya... 481 aMtarbhAva... 519 0 paryAyanI vizuddhithI mati AdinA 0 5 kArikAomAM 7 no vaDe bodhamAM taphAvata... 482 ( 8 jJAnanI vicAraNA... 520 0 eka ja padArthanA pratyakSAdi bodhamAM 0 kArikA-2 ane 3... 521 taphAvata chatAM aviruddha... 485 | 0 kArikA-4... 522 0 AryA-zloka vaDe naigamanuM lakSaNa... 487 0 kArikA-pa... para3 0 saMgrahanI smaraNakArikA... 489 | 0 prakaraNano upasaMhAra : sunayavAda 0 AryA-3, vyavahAranayanuM lakSaNa... 490 | viruddha nahi paNa vizuddha... pa23 0 AryA-4, RjusUtra-zabdanaya... 492 0 anya darzanamAM nayavAda nathI... 524 0 "jIva" vagere cAra padArthamAM 7 0 no vaDe vicAravAnuM prayojana : nayonI vicAraNA... 494 tattvajJAna... 525 0 "jIvano uccAra thaye naigamAdi-nayanI 0 yathArtha tattvabodha mATe syAdvAdanI vicAraNA... 496 anivAryatA... pa26 0 "nojIva" tathA "ajIva' no uccAra pariziSTa-1 : TIkAnA keTalAMka padArthonuM thaye naya-vicAraNA... - vivecana = spaSTIkaraNa... 0 "noajIva" no uccAra thaye pa29 naya - vicAraNA... pariziSTa-2: ciraMtanAcArya kRta 500 TippaNa... 565 0 "jIva' uccAra thaye evaMbhUta-vicAra pariziSTa-3H tattvArthasUtra ane tathA "jIva' zabdanI vyutpatti.. 0 e bhU. mate dezI karatAM deza Agamano samanvaya... pa79 pariziSTa-4 TIkA temaja vivecanAdimAM abhinna... 0 "jIva' vagere uccArAtAM upayukta saMdarbha - graMtha - sUci... 585 sarvasaMgrahanaya-mata... 508 0 "jAti' eka chatAM bahuvacana zAthI? 511 0 sarva padArthamAM nayo vaDe vicAraNA... 512 498 - 503
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ . // OM hrI~ marda namaH / / huM namaH / tattvArthAdhigamasUtram zrI 'umAsvAti' vAcakavarya viracitaM svopajJabhASyAlaGkRtam zrI 'siddhasena' gaNipraNItaTIkAsahitaJca / Do prathamo'dhyAyaH 1. hitopadeze ca kartavye niHzreyasAvAptyupAyopadezAd nAnyaH kazciddhitopadeza ityuktmsUtram--samya varzanajJAnacAritrANi mokSamArga: / - / vAcakavarya zrI umAsvAtijI mahArAja viracita tattvArthAdhigamasUtra tatra svopajJa-bhASya-sahita zrI siddhasenagaNivara-nirmita TIkAno gurjara bhAvAnuvAda prathama sUtra avataraNikA : saMbaMdha kArikAnA aMtima be zlokamAM "zramanI paravA karyA vinA hitopadeza Apavo joIe" ema jaNAvIne pachI evo nizcaya karelo che ke mokSanI prAptinA upAyonA (mArganA) upadeza sivAya bIjo koI hitopadeza nathI. AthI have mokSanA upAyo batAvanAra prathama sUtrane kahe che - samyAvarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArga: // - //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [a01 tattvArthAdhigamasUtram TIkA-idamAdyamanavardhamuktipathopadezasUtraM sakalatattvArthazAstrAbhidheyamurarIkRtya prAvRtat, dvAdazAGgapravacanArthasaGgrAhisAmAyikasUtravat / yata iha hi zAstre prasaGgAnuprasaGgatastraya eva padArthAH samyagdarzanAdayo vimukte. kAraNatvena nirUpyante / atha kasmAt hetava eva mokSasya kathyante ? na punaH sa eva pradhAnatvAdAdau pradarzyata iti / ucyate-kAraNAyattajanmatvAt kAryANAM kAraNamevopAdadate prAk prekSApUrvakAriNaH / athavA satyamasau pradhAnaH tathApi tu tatra prAyo vAdinAM nAsti vipratipattiH / yadyapi bhAvAbhAvAdirUpeNAsti vigAnaM, tathA'pyasti sUtrArtha samyagadarzana, samyagujJAna ane samyAritra e traNeya bhegA) mokSamArga che. (mokSano upAya che.) premaprabhA : (siddhasenIyA TIkAno bhAvAnuvAda) jema dvAdazAMgI (12 aMga) rUpI pravacana (jinazAsana)no saMgraha karanAruM "sAmAyika sUtra = "karemi bhaMte ' sUtra che, tema A paheluM - nirdoSa evA mokSamArganA upadezane jaNAvanAruM sUtra paNa samasta tattvArthAdhigama-zAstranA viSayane hRdayamAM sthApIne (svIkArIne) banAveluM che. kAraNa ke A zAstramAM prasaMgAnuprasaMgathI eTale ke yogAnuyogathI arthAt sIdhI ke ADakatarA saMbaMdhathI (1) samyagudarzana (2) samyagujJAna ane samyaphacAritra e traNa jU padArtho muktinA kAraNa tarIke nirUpita karAze. Ama je koI padArtha kahevAze te sAkSAtu ke paraMparAe samyagadarzanAdi traNa padArtha paikI koInI paNa sAthe avazya saMbaMdha dharAvato haze. ja mokSane badale mokSanA hetuone ja kahevAnuM prayojana ja zaMkAH tame pahelAM mokSanA hetuone ja zA mATe kaho cho? pradhAna hovAthI pahelAM mokSanuM svarUpa ja kahevuM joIe... AthI mokSane ja pahelAM zAthI jaNAvatAM nathI ? samAdhAnaH dareka kAryonI utpatti potAnA kAraNone AdhIna hoya che. kAraNa vinA koI kArya kadApi banatu nathI. AthI buddhipUrvaka-vicArapUrvaka pravRtti karanArA puruSo pahelAM kAraNanuM ja grahaNa kare che. mATe ame kArya rUpa mokSanuM nirUpaNa choDIne pahelAM tenA upAyonuM-kAraNonuM nirUpaNa AdareluM che. athavA to e vAta sAcI che ke mokSa ja pradhAna che. to paNa mokSane viSe moTe bhAge vAdIone - judAM judAM matavALAone = dArzanikone vivAda nathI, eTale ke teo virodhI mata dharAvatAM nathI, badhAM ja mokSano svIkAra kare che. jo ke, mokSa bhAvAtmaka 2. pAlavuM . vaghaM. mukTi mu. I
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja sU02] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam tAvad mokSa ityanAdRtya bhAvAdirUpatAM taddhetuSu prAyo visaMvAda iti manyamAnaH paraparikalpitAMzcAhetUneva mukteH pazyan samyagdarzanAditrayamevopanyastavAn / atra cAvadhAraNamavazyaM dRzyam, samyagdarzanAdInyeva mokSamArga iti / anavadhAraNe hi sati anyasyApi muktipathasya sadbhAvAdanarthakamevopadezadAnaM syAt, tenaiva siddhatvAditi / samyakzabdazca darzanazabdasannidhau zrUyate atastenaiva sahAsyAbhisambandho na jJAnacAritrAbhyAmiti kazcidAzaGketa, atastanivAraNAyAha bhASyakAra: bhASyam-samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokSamArgaH / che ke abhAvAtmaka? e viSayamAM vivAda che kharo, to paNa e viSayane gauNa karI daIe to "mokSa che e bAbatamAM mInamekha vivAda nathI. jyAre mokSanA hetuone viSe prAyaH karIne visaMvAda che evu mAnanArA, temaja bIjAoe kalpalAM/mAnelAM mokSanA hetuone ahetu rUpe ja jonArA evA zAstrakAra bhagavaMta zrI umAsvAtijI mahArAje "samyagudarzanAdi traNa (ratnatrayI)ne ja mokSanA heturUpe mUkelAM che." vaLI AmAM avadhAraNa = nizcaya, "ja kAra avazya samajavAno che. AthI "samyagudarzanAdi traNa ja mokSamArga che' ema artha che. jo ahIM avadhAraNa/nizcaya na karAya to anya paNa mokSa-pathano sadbhAva hovAthI ahIM teno upadeza Apavo anarthaka ja thAya, kema ke, te bIjA mokSamArgathI ja mokSanI siddhi thaI jAya... paraMtu ema na hovAthI "ja kAra (avadhAraNa) jarUrI che. ahIM kadAca koIne evI zaMkA thAya ke, "sUtramAM "samyapha zabdanuM zravaNa 'darzana' zabdanI ja pAse thAya che, AthI tenI sAthe ja "samyapha' zabdano saMbaMdha thAya paNa "jJAna" ane "cAritra' zabda sAthe saMbaMdha nahIM thAya..." evI zaMkAnA nivAraNa mATe svopajJa bhASyakAra (graMthakAra zrI umAsvAtijI mahArAjA pote ja) bhASyamAM kahe che - ja samyagdarzanAdi upAyonuM svarUpa ane lakSaNa ja bhASya H (1) samyagudarzana (2) samyagujJAna ane (3) samyaphacAritra ema A traNa prakArano mokSamArga che. premaprabhA : samyagudarzana, samyagujJAna ane sammacAritra ema traNa prakArano mokSamArga che ema kahyuM. temAM (1) samyagudarzana : arihaMta bhagavaMta vaDe vistArathI 2. parivu . zasya pU. I
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ma0 2 TI0 *samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramiti* arhadabhihitAzeSadravyaparyAyaprapaJcaviSayA tadupaghAtimithyAdarzanAdyanantAnubandhikaSAyakSayAdiprAdurbhUtA rucirjIvasyaiva samyagdarzanamucyate, samyagjJAnaM tu lakSyalakSaNavyavahArAvyabhicArAtmakaM jJAnAvaraNa-karmakSayakSayopazamasamutthaM matyAdibhedaM, samyakcAritraM tu jJAnapUrvakaM cAritrAvRtikarmakSaya-kSayopazamopazamasamutthaM sAmAyikAdibhedaM sadasatkriyApravRttinivRttilakSaNaM mUlottaraguNa-zAkhAprazAkham / ___atra bhASye codayati-atha kimarthaM pratyekaM samyakzabdaH prayujyate ? yAvatA samyagdarzane sati yajjJAnaM caraNaM vA tatsamyageva bhavatItyato na samyakzabdo'nayovizeSaNatayopAdeyaH / prarUpelA je dravyo ane tenA paryAyo (avasthAo/guNadharmo) che, te saghaLAMya saMbaMdhI je ruci (zraddhA-vizvAsa-bahumAna) temaja potAno ucino) upaghAta/nAza karanAra evA je mithyAdarzana Adi tathA anaMtAnubaMdhI kaSAyo che tenA kSaya vagerethI utpanna thanArI jIvanI je ruci, tene "samyagudarzana' kahevAya che. jyAre (2) samyagujJAnaH e (i) lakSya (padArtha) ane lakSaNa (padArthane oLakhAvanAruM potAnuM viziSTa svarUpa) e benA vyavahAranA (paraspara) avyabhicAra-avisaMvAda rUpa, tathA (i) jJAnAvaraNIya karmanA 1. kSaya athavA 2. kSayopazamathI pragaTa thanAruM (i) mati vagere bhedavALuM je jJAna, te "samyagujJAna" kahevAya che. (3) samyakyAritra = tathA (i) je jJAnapUrvaka hoya temaja (i) cAritranuM AvaraNa karanAra karma (cAritra mohanIya)nA 1. kSaya, 2. kSayopazama ane 3. upazamathI thanAruM, tathA (i) sAmAyika vagere (pAMca) bhedavALuM, (iv) sankriyAmAM pravRtti ane asat (azubha) kriyAthI nivRtti (aTakavuM, virAma pAmavuM) rUpa che, vaLI (5) mULaguNa rUpa zAkhAvALuM ane uttaraguNa rUpa prazAkhAvALuM cAritra te "sammacAritra' che. (A traNeya bhegA-anyonya milita mokSamArga che.) ahIM bhASyanA viSayamAM pUrva pakSa zaMkA uThAve che. # "samyapha zabdane jJAna ane cAstri sAthe paNa joDavo jarUrI * pUrvapakSa : sUtramAM je "sa ' zabda che, te pratyeka sAthe arthAt "darzana' padanI jema jJAna" ane "cAritra' padanI sAthe paNa zA mATe joDAya che? arthAt dareka sAthe joDavAnI jarUra ja nathI. kAraNa ke samyagdarzana hote chate je jJAna athavA cAritra hoya te samyapha ja hoya che. AthI nirarthaka hovAthI "sakhyaNa' zabdane te benA vizeSaNa tarIke grahaNa karavA yogya nathI. satha = eTale sAcuM, saMgata, vAstavika, yathArtha, mokSaprApaka... 1. pA6i ..* tividvAntaryAta: pATha: nA. mu. |
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam ucyate-satyametat, kintu na jJAnamAtramatra vivakSitaM, cAritramAnaM vA, kintu vizeSarUpe ubhe api, itarathA hi samyagdarzanasampanne vidyete samyagjJAnasamyakcAritre na tu te sAkSAnmokSamArgatAM bibhRta iti / etat syAt, naiva tatra samyakcAritrasambhava iti / tacca na, yato dezarUpe'pi cAritre cAritrazabdo vartate eva, taccAjJAbhimatacAritrAt samyakzabdavizeSaNena vyAvartyata iti / syAdevaM tatrAzaGkA-kiM te bhavato mokSakAraNe uta mA bhUtAm ? tadAzaGkAnirAsArthaM uttarapakSa tamArI vAta sAcI che, paNa ahIM phakta jJAnanI ja ke cAritranI ja vivakSA nathI karelI, kiMtu, vizeSa rUpe beyanI vivekSA che. arthAt banneya viziSTa rUpe levAnA che. tarathA - jo Ama viziSTa rUpe grahaNa na karAya to AtmA (1) samyagudarzanathI saMpanna hote chate samyagrajJAna ane samyaphacAritra vidyamAna hoya kharAM, paNa te sAkSAt (vizeSa rUpe) mokSamArgapaNuM dhAraNa karI zake nahIM. arthAta samyagudarzana ja mokSamArga kahevAta ane tenA mAdhyamathI - tenA dvArA ja samyaphajJAna ane samyakyAritrano mokSanA upAya tarIke vyavahAra karAta... paNa sAkSAt - sIdhA kAraNa na banata... - pUrvapakSa H bhale viziSTa jJAna levA mATe sarva zabdano jJAna-pada sAthe prayoga (anvaya) karo... paraMtu samyagadarzana ane samyajJAna e benI hAjarImAM je cAritra hoya te "samyapha ja hoya. mATe "sa ' zabdane "cAritra' sAthe joDavAnI koI jarUrata/saMbhAvanA ja jaNAtI nathI. uttarapakSa H Ama kahevuM barobara nathI. mAnI laIe ke samyagadarzana ane samyagujJAnanI hAjarImAM je cAritra hoya te samyapha ja hoya, to paNa "sakhyaNa' zabdane cAritra' sAthe joDavAnI jarUriyAta/saMbhAvanA che ja, kAraNa ke, cAritra be prakAranA che - 1. dezavirati-cAritra ane 2. sarvavirati cAritra. jo cAritra-pada sAthe "samyapha zabdano prayoga na karAya to dezavirati rUpa cAritranuM paNa prahaNa thaI jAya. kAraNa ke deza-cAritra arthamAM paNa cAritra zabda vaparAya ja che. AthI "samyapha' zabdane cAritra zabda sAthe vizeSaNa tarIke joDavAthI "AjJA vaDe abhimata - AjJApradhAna arthAt sarvavirati' rUpa viziSTa cAritranuM grahaNa karAya che ane dezavirati rUpa cAritranI bAdabAkI (vyavaccheda) thAya che. athavA bIjuM samAdhAna) cAritra pada sAthe "samyapha padanA prayoga vinA koIne 2. sarvapratiSa ! nA. mu. | 2. pArivuM sakhyatva. pU. I
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ a0 1 samyagiti jJAnacaraNayorupAdhitvenopAdAyi sUriNA / athavA darzanajJAnacAritrANAM trayANAmapi vyabhicAra upalabhyate, yato mithyAdarzanapudgalodaye jIvasya mithyAdarzanaM mithyAjJAnaM mithyAcAritramiti mukterasAdhakatvAd mithyAzabdena vizeSyante, tAnyeva samyagdRSTermuktisAdhanatvAd yathArthagrAhitvAcca samyakzabdena vizeSyante, darzanaM ca jJAnaM ca cAritraM ca darzanajJAnacAritrANi samyak ca tAni darzanAdIni ceti samyagdarzanajJAnacAritrANi iti, ato vyabhicArAd yuktaM yat samyakzabdena sarvANi darzanAdIni vizeSayati / cAritramiti yo'yamitizabdaH sa iyattAM 6 AvI paNa zaMkA thAya ke, "zuM A jJAna ane cAritra e mokSanA kAraNa rUpe bane che ke nathI banatAM ?" AvI zaMkAne khatama karavA mATe graMthakAra sUrijIe 'samyak' zabdano 'jJAna' ane 'cAritra'nA vizeSaNa tarIke prayoga karelo che. AthI jema (1) samyagdarzana e mokSanuM kAraNa che tema (2) samyajJAna ane (3) samyakcAritra paNa mokSanuM sAkSAtsIdhuM kAraNa che, ema spaSTa rUpe jaNAI jaze. athavA (trIjuM samAdhAna) 'samyak' pada vinAnA - sAmAnyathI grahaNa karAtAM evAM (1) darzana, (2) jJAna ane (3) cAritra e traNeyano vyabhicAra arthAt mokSamArga tarIke apratibaddhatA - aniyama jaNAya che. (AthI mokSa pratye niyamathI kAraNa banatA nathI.) kAraNa ke, jyAre mithyAdarzananA (= mithyAtva rUpa darzana-mohanIya karmanA) pudgalono (karmono) udaya thAya tyAre jIvane je darzana-jJAna-cAritra prApta thAya che, te (1) mithyAdarzana (2) mithyA-jJAna ane (3) mithyA-cAritra prApta thAya che. AvA darzana-jJAna-cAritra e muktinA sAdhaka (kAraNa) na hovAthI 'mithyA' zabda vaDe vizeSita karAya che. A ja darzana-jJAna-cAritra e jo samyagdaSTa AtmAnA hoya to te mokSanA sAdhaka-hetu banatAM hovAthI temaja je pramANe vastu/padArtha hoya te pramANe tenuM grahaNa karanArA (yathArthagrAhI) hovAthI 'samyak' zabdathI vizeSita karAya che.- vizeSa rUpe jaNAvAya che. Ama sUtramAM jaNAvela 'samyak' zabdano traNeyanI sAthe A pramANe saMbaMdha karAya chevarNana = jJAna = cAritra vruti - varNanajJAnavAritrALi / (Ama dvandva-samAsa karyA pachI) sabhya = tAni rana-jJAni-cAritrALi kRti (samyak evA darzana-jJAna-cAritra, te) samyak-varNanajJAna-cAritrANi A pramANe karmadhAraya-samAsa thAya che... A rIte ekalAM darzana vagere padonuM mokSanA kAraNa tarIke niyamana-saMvAditA (avyabhicAra) na hovAthI mokSanA kAraNa tarIke nizcita karavA mATe 'samyak' zabdano darzana vagere traNeyanI sAthe
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam darzayati, etAvantieva muktermArgo nAto'nyo'sti / eSa ityanena tu itinA iyattA'vadhRtasvabhAvamantarviparivartamAnaM svapratyakSaM parasmai vA sAmAnyena pratipAditaM parapratyakSaM nirdizati / tisro vidhAH prakArA anantarapradarzitA yasya sa trividhaH / ko'sau ?, ucyate - sUtropanyasto mokSamArga iti / mokSa iti ca jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmakSayalakSaNaH kevalAtmasvabhAvaH kathyate svAtmAvasthAnarUpo, na sthAnam, yato mokSasya mArgaH zuddhirucyate, na punardhAmnaH zuddhirvivakSitA, yA tvasau karmaNAM mucyamAnatavasthA tacchodhanAyaitAni pravartante / athavA ISat prAgbhAradharaNI vizeSaNa rUpe prayoga karelo che, te yogya che - sArthaka che. bhASyamAM cAritra kRti AmA je kRti zabda che, te ATalI-amuka cokkasa saMkhyAne (parimANane) jaNAve che. ATalo ja = samyagdarzanAdi traNa ja mokSamArga che. AnAthI anya koI mokSamArga nathI. (arthAt bIjA koIpaNa yogane mokSa-mArga rUpe mAnelAM haze to paNa teno A traNamAM ja eka yA bIjI rIte avazya samAveza thaI jAya che, ema samajavuM.) 5 (= A) evA padathI kRti zabda vaDe jenI IyattA = cokkasa saMkhyA nakkI karelI evA svarUpa (svabhAva)vALA - ane aMtaramAM = cittamAM ramatAM, anubhavAtAM (vipariNamana pAmatA) evA sva-AtmAne arthAt graMthakAra-maharSine pratyakSa evA trividha mokSamArgano nirdeza kare che. athavA to bIjA (ziSyAdi) AgaLa sAmAnyathI pratipAdana karAyelakahevAI gayela hovAthI para-pratyakSa = - bIjAone paNa je pratyakSa jaNAya che evA mokSamArgane jaNAve che. * mokSa-zabdanA vividha arthoM trividhaH = hamaNAM ja upara batAvela traNa prakAra che jenA te traNa prakAravALo... prazna : te zuM che ? javAba H sUtramAM sAkSAt kahela mokSamArga che. tio vidhA yasya, maiM trividha: mokSamArga kRti / ema vigraha che. 'mokSa' padathI jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmonA (saMpUrNa) kSaya svarUpa - potAnA AtmAmAM avasthAna rUpa je kevaLa AtmasvabhAva che, te kahevAya che, vivakSita che, paraMtu, mokSa rUpa sthAna (siddhazilA) artha levAno nathI. kAraNa ke, 'zuddhi' e mokSamArga kahevAya che. AthI mokSa rUpa dhAmanI sthAnanI zuddhi - 1. pAkSui| mAnAva. mu. | =
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 mokSazabdenAbhidhAtumiSTA yasmAt tadupalakSitopariyojanakrozaSaDbhAgo, bhagavatAmAkAzadezaH prAdezi divyadRzvabhirAdhAraH, tasyAyaM mArgaH panthAH, samastapratyapAyaviyutaH pATaliputragAmimArgavanmokSamArga ityasya eSa trividha ityetadvivaraNam / evaM sAmAnyena sUtraprakAzaH pratyapAdi / bhA0 taM parastAllakSaNato vidhAnatazca vistareNopadekSyAmaH / adhunA paraH praznayati-kimetAvadeva mokSamArgopadezanamuta vistareNApyasti kiJciditi ? astItyAha / yadyasti kimiti nocyate? Aha-taM parastAdityAdi / tamiti mokSamArgamanantarazrutaM vivakSita nathI - kahevAne IcchAyela nathI, paraMtu karmonI je mukAtI-mukta karAtI - kSaya karAtI avasthA che, tenA zodhana mATe = tenI saMpUrNapaNe zuddhi karavA mATe A samyaggadarzanAdi traNa sAdhano pravarte che, kAryarata bane che... athavA "IzastrAgubhAra' nAmanI pRthvI "mokSa padathI kahevI ISTa che. kAraNa ke, te pRthvIthI oLakhAto - sUcavAto tenI uparano je 1 yojana = 4 gAu pramANa bhAga (kSatra) che, temAMthI 3 gAu choDIne je uparano zeSa = eTale ke 1 gAu (koza) (be hajAra dhanuSya) pramANa kSetra che, tenA chaThThA bhAga sudhI (eTale ke lagabhaga 333 dhanuSya pramANa kSetramAM) divya-daSTivALA (kevaLajJAnI) jinezvara devoe siddha bhagavAnano AkAza-pradeza = AdhAra batAvelo che. teno A mArga = paMtha te mokSamArga arthAt sarva upadravathI rahita - pATaliputra janArA mArganA jevo - mokSe laI janAro mokSamArga che. AnuM mokSa mArganuM) "samyagudarzana vagere traNa prakAravALo che' ema vivaraNa | vivecana che. A pramANe sAmAnyathI sUtrano prakAza = sUtrArtha kahelo che. - have ziSyAdi bIjA vyakti ahIM prazna kare che prazna : zuM ATalo ja mokSamArgano upadeza che ke vistArathI paNa kaMIka che? javAbaH vistArathI paNa che. praznaH jo hoya to zA mATe vistArathI jaNAvatAM nathI ? Ano javAba bhASyakAra Ape che. bhASya : tene (mokSamArgane) ame (1) lakSaNa vaDe ane (ra) vidhAna vaDe vistArathI AgaLa kahIzuM. * "lakSaNanuM svarUpa ane be prakAro ja premaprabhA javAbaH tene mokSamArgane ame (1) lakSaNa vaDe ane (2) vidhAna (bheda) vaDe vistArathI AgaLa kahevAnA ja chIe. A pramANe bhASyano samudita-bhego artha che. 2. TInusAregao | R0 mu. | 2. pU. I pura0 5. I 3. paviSa vityA60 pU. I
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 9 nirdizati / parastAditi asmAt sUtrAduparitanasUtreSu, lakSaNata iti, lakSyate'neneti lakSaNaM, tad dvidhA 'antarbahirbhedena / ruciparicchedAnuSThAnAkhyAH pauruSeyyaH zaktayo jIvasya yAH samAsAdya vyapadizyate samyagdarzanItyAdi Antaram / bAhyaM tu tatprarUpaNapravaNasUtrazabdarAzi: antarlakSaNopakAritayA pravartamAnaH "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam ( 1-2 )" ityAdi / vidhAnate iti bhedataH / nanu ca sarvadravyabhAvaviSayA rucirekaiva, kutastasyAH prabhedasambhavaH ? ucyatesatyamekA ruciH, sA tu nimittabhedAd bhedamanute, kSayakSayopazamopazamalakSaNaM saasvaadnhave tenA eka-eka avayavano-zabdano artha joIe - tam = padathI hamaNAM anaMtaramAM upara saMbhaLAyela - zravaNagocara thayela mokSamArgano nirdeza karela che. te mokSamArgane (parastAm =) A sUtrathI u52nA have pachI AvanArA sUtromAM ame (1) lakSaNathI ane (2) vidhAnathI kahIzuM.... emAM (1) lakSaNa eTale jenA vaDe vastu jaNAya-oLakhAya te lakSaNa eTale cihna. te be prakAra che - (i) AMtara/AMtarika lakSaNa ane (ii) bAhya-lakSaNa. temAM (i) AMtara lakSaNa H 1. ruci, 2. pariccheda eTale ke bodha ane 3. kriyA (anuSThAna) nAmanI jIvanI traNa je pauruSeya-zaktio che arthAt puruSa eTale AtmA, puruSa vaDe prayukta/karAyelI je zaktio athavA puruSa saMbaMdhI eTale ke AtmAnI zaktio te pauruSeya zaktio kahevAya... jene prApta karIne-jANIne 'A samyagdarzanavALo che' vagere vyavahAra karAya che, te AMta2 (AMtarika) lakSaNa che. (ii) bAhya lakSaNa : AMtara-lakSaNanI prarUpaNA karavAmAM upayogI banela hoya evA sUtrAtmaka zabdano samUha, je AMtarika lakSaNane jANavAmAM-prApta karavAmAM upakArI banato hoya, jemake, 'tattvArthazraddhAnuM samyavarNanam / [sU. -2] vagere... te bAhya lakSaNa che. = caMdraprabhA : bAhya lakSaNothI AMtarika lakSaNo jaNAya che. AthI tevA lakSaNavALo jIva samyagdarzanI vagere che, ema jaNAya che. tathA samyagdarzanI banavA tevA tattvArtha-zraddhAna vagere guNavALA/lakSaNavALA banavAnI preraNA maLe che. A rIte AMtara lakSaNomAM bAhya lakSaNa upakAraka bane che. * eka ja rucinA nimittabhedathI pAMca bhedo premaprabhA (2) vidhAnathI : vidhAna eTale bheda-prakAra... bheda vaDe samyagdarzanAdi traNa AgaLa jaNAvAze. 1. sarvapratiSu / mantarava. mu. | 2. nai.-zo. / dhAnaM kRti. pA.pU.tti.tA. 1
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o vedakalakSaNaM ca / tathA caivotpattikAraNavazAdekarUpAyA apyupariSTAd bhedo nidarzayiSyate / yataH kasyAzcit svabhAva eva nimittaM utpadyamAnAyAH, kasyAzciccopadezo nimittam, ityamuM ca pAzcAtyabhedamAzritya bhedadvayaM vidhAnato vakSyati / cakAraH samuccaye / vistareNa iti samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokSamArga ityamuM samAsavyAkhyAbhedamaGgIkRtya ihaiva sUtre vakSyamANam / tatra samyagiti prazaMsArtho nipAta ityAdikaM saGkSepamAzritya vakSyamANo vistIrNo'bhimataH, tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM ityAdirato vistareNetyAha / upadekSyAma iti bhaNiSyAmaH svaparAnugrahArtham / 10 zaMkA : sarva dravya ane sarva bhAva-viSayaka (saMbaMdhI) zraddhA-ruci eka ja hoya che, to tenA peTA bhedo zI rIte saMbhave ? samAdhAna : sAcI vAta che ke, 'ruci eka ja che', to paNa te nimittanA bhedathI/ taphAvatathI bhinna bane che. jema ke, koI rucinuM nimitta^ (i) kSaya che, koInuM (ii) kSayopazama che to koInuM (i) upazama rUpa nimitta che. arthAt kSaya vagere nimittathI / kAraNathI utpanna thanArI hoya che. vaLI koInuM nimitta (iv) sAsvAdana che to anyanuM (v) vedaka e nimitta che. Ama ruci bhinna-bhinna nimittavALI thAya che. ane te pramANe ja utpattinA kAraNanA bhedane laIne eka ja svarUpavALI evI paNa rucino bheda AMgaLa upara kahevAze... kAraNa ke (i) koI rucinI utpatti thavAmAM jIvano 'svabhAva' ja kAraNa che ane (ii) koI rucinI utpattinuM nimitta 'upadeza' che. A pramANe pUrvAvasthA (kAraNAvasthA)nA be bhedane laIne uttarAvasthA (kAryAvasthA) rUpa rucinA paNa-vidhAnane/bhedane AzrayIne - be bheda kahevAze... 7-zabda samuccaya saMgraha (ane) arthamAM che. = vistareLa kRti / '(i) samyagdarzana, (ii) samyajJAna ane (ii) samyakcAritra ema A trividha mokSamArga che" A pramANe samAsathI arthAt saMkSipta vyAkhyAnA bhedanI apekSAe A ja sUtramAM vistArathI kahevAze ke, taMtra saLiti prazaMsArtho nipAtaH "samyagdarzana padamAM 'samyak' e prazaMsA-arthavALo nipAta (avyaya-zabda) che." ityAdi vistAra kahevAze. vaLI A ja saMkSepanI apekSAe hajI ya vadhu 'tattvArthazraddhAnaM samyavarNanam' [ 2-2 ] e pramANe vistArathI kathana mAneluM che. Ama AgaLa AgaLanA vistRta arthanI apekSAe pUrva-pUrvanI vyAkhyA saMkSipta samajavI ane pUrvanI vyAkhyAnI apekSAe AgaLanI vyAkhyA vistArathI samajavI. A pramANe (upaveThyAma: =) ame sva
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam bhA0 zAstrAnupUrvIvinyAsArthaM tu uddezamAtramidamucyate / yadi 'tarhi lakSaNavidhAnAbhyAmuttaratropadekSyasi tatastameva brUhi kimanenAdyasUtropanyAsena saGkSepArthAbhidhAyinA'narthakeneti coditaH pratyAha - zAstrAnupUrvItyAdi / mukhyapuruSArthasAdhanasAdhyAvyabhicArazAsanAt zAstramiSTaM pramANaprameyasiddhinirUpaNaM ca tasya AnupUrvI krama:paripATI, tasyA vinyAso racanA, tatprayojanArtham, tuzabdAllAbhakramapradarzanArthaM ca / zuzrUSUNAM ane paranA bodha mATe vistArathI kahIzuM... sU. ? ] 11 caMdraprabhAH TIkAmAM bhASyanA vistAra rUpe tattvArthazraddhAnaM evA sUtrano nirdeza karelo che. AthI sUtra ane bhASya e banneya zAstrono abheda che evo TIkAkArano abhiprAya jaNAya che. zaMkA : jo tame pUrvokta saMkSipta sUtrane ja AgaLa (i) lakSaNa ane (ii) bhedapUrvaka vistArathI kahevAnA cho, to te vistRta-arthane ja pahelethI kahone ? vistAra-arthamAM saMkSipta artha AvI ja jaze. AthI paheluM sAmAnya artha jaNAvanAruM sUtra mUkavAnI zI jarUra che ? A sUtra to saMkSepathI arthanuM pratipAdana karanAruM hovAthI anarthaka che. A pramANe anya vyakti dvArA zaMkA uThAvAtA bhASyakAra maharSi javAba Ape che - bhASya : zAstranI AnupUrvI = kramanI racanA jaNAvavA mATe uddeza mAtra rUpa A sUtra kahevAya che. premaprabhA : samAdhAna : zAstrano anukrama (AnupUrvI) jaNAvavA mATe A uddezamAtra rUpa sUtranI racanA karelI che. zAstra kone kahevAya ? te jaNAvatAM TIkAkAra be vAta kahe che - (1) mukhya je puruSArtha = mokSa, tenA sAdhanamAM (prastutamAM samyagdarzanAdi traNamAM) sAdhya sAthenA (arthAt mokSa sAthenA) avyabhicAranuM - avisaMvAditAnuM zAsana/kathana karavAthI zAstra kahevAya - arthAt mokSanA pUrvokta samyagdarzanAdi rUpa sAdhanamAM je avazya sva-sAdhyanA (mokSanA) sAdhakapaNAnuM pratipAdana kare te ahIM zAstra tarIke ISTa che. (athavA zAstra rUdrSTam padono bIjo artha A pramANe paNa thaI zake - zAstra = eTale ISTa. ISTano artha che potAnA matamAM/darzanamAM svIkArela siddhAMta...) (2) zAstranuM bIjuM svarUpa kahe che - pramANa-prameyasidvinirUpaLa haiM| jemAM pramANa ane prameyanI siddhinu nirUpaNa hoya te zAstra kahevAya. Ama prathama sUtranI racanAnA kula traNa prayojana batAvelAM che. 1. sarvapratiSu / taM hi mu. /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tattvArthAdhigamasUtram [302 cAdaraprati-pAdanArthamidamucyate / aviziSTaM padArthAbhidhAnaM uddezaH, tanmAtramidaM samyagdarzanAdisUtramabhidhIyate saGgrahapratijJAnAt / etat kathayati-Adau samyagdarzanaM lakSaNavidhAnAbhyAM nirdhArayiSyAmi, tato jJAnaM, tatazcAritramityeSA vakSyamANaracaneti pratipadyasva / ayaM ca lAbhakramaH samyagdarzanAdInAM, pUrvaM samyagdarzanajJAne, tatazcAritramutpattAviti / ziSyANAM cAtra caMdraprabhA AmAM pramANa eTale jenAthI padArthano yathArtha bodha thAya - te pratyakSa vagere pramANa kahevAya. ane te A ja prathama-adhyAyanA sUtra-10-11-12mAM kahevAze. tathA pramANo vaDe jeno bodha (nizcaya) thAya te jIva vagere padArtho prameya kahevAya. A benI siddhino visaMvAda na Ave e rIte - prAptinuM nirUpaNa kare te zAstra kahevAya. * prathamasUtranI racanAnA traNa hetuo * premaprabhA : tayAnupUrvI - (1) AvA zAstranI AnupUrvI eTale krama-paripATI racanA (vinyAsa) mATe arthAt kramano ullekha karavA mATe saMkSepathI artha jaNAvanAra A prathama sUtranI racanA karelI che. (2) bhASyamAM mUkela tu zabdathI (samyagudarzana AdinA) lAbhano = prAptino krama batAvavA mATe paNa prathama sUtra-racanA karelI che tathA trIjI vAta - (3) zAstranA zravaNanI abhilASAvALA ziSya vagerene Adara karavAnuM jaNAvavA mATe athavA Adara pedA karavA mATe A prathama sUtranI racanA ane tenA kramanuM kathana kareluM che ema jANavuM. uddezanI vyAkhyA : koIpaNa padArthane sAmAnyathI - aviziSTa rUpe kahevuM te uddeza kahevAya. viziSTa-pArthafpradhAna deza: A prathama samyagadarzanAdi sUtra e uddezamAtra rUpa kahevAya che. arthAt vastunA sAmAnyathI kathanamAtra rUpa che. kAraNa ke pUrve saMbaMdhakArikAmAM (kA22mAM) padArthono "saMgraha karavAnI pratijJA (svIkAra) karelI che. prathama sUtramAM to zAno saMgraha karavAno che, eTaluM ja sAmAnyathI kaheluM che. A sUtranI racanA dvArA zAstrakAra bhagavaMtano kahevAno bhAva A pramANe che ke, (1) "pahelAM huM samyagadarzanano lakSaNa ane bheda vaDe nirdhAra/nizcaya karIza pachI jJAnano ane tyArabAda cAritrano - A pramANe kramathI AgaLa kahevAtAM zAstranI racanA che - eno tame khyAla karo... dhyAnamAM lyo..." (2) bIjI vAta che, samyagadarzana vagerenA lAbhano = prAptino krama paNa pahelA sUtramAM kahelA krama pramANe ja thAya che. eTale ke pahelAM samyagadarzana ane jJAna thAya che ane pachI cAritranI prApti (utpatti) thAya che. (pUrve 2. pavipu zig50 mu. I
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU02] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam grahaNAdivapravartamAnAnAM na zakyaM vacanamantareNA''darAdhAnamityata: sakalazAstrasaGgrAhIdamAdAvucyate sUtram / Aha paraH, ucyatAM nAma tathA, kintu ucyamAne'smin nanvevaM bhavitavyamsamyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgA iti / abhidhAnasyApyAbhidheyamAzritya vacanaM pravartate, mokSamArgazabdasya ce samyagdarzanAdI abhidheyAni, teSAM ca bahutvAt bahuvacanenaiva bhavitavyamiti / kahyA mujaba ane AgaLa kahevAze tema samyagudarzananI prApti thatAM ja pUrve je jJAna hoya te samyajJAna banI jAya che. mATe te benI prApti sAthe batAvI che.) (3) trIjI vAta - je ziSyo zAstranA grahaNa AdimAM pravRtti karanArA nathI, pramAdI che, teone viSayAdi jaNAvanAra vacana vinA zAstra-grahaNa AdimAM AdaranuM AdhAna-saMpAdana-prApti karAvavI zakya nathI. AthI sakaLa zAstrano saMgraha karanAruM evuM A sUtra pahelAM kahevAya che. caMdraprabhA : je ziSyo pramAdAdi kAraNe zAstramAM pravRtti karatAM na hoya teone zAstrano viSaya (abhidheya) ane krama vagere jaNAvavA dvArA teone zAstra upara Adara-ruci pedA karavAmAM Ave che. eka to pramAdI hoya ane vaLI zAstranA viSayAdi ja na jaNAvela hovAthI viSayAdinuM jJAna na hoya to sutarAM pramAda karaze - upekSA sevaze... AthI sau prathama zAstrakAra samasta zAstranA bIja bhUta, saMgraha karanAruM, ane viSayAdine jaNAvanAra evA saMkSipta prathama sUtranI racanA kare che... jene jANIne pramAdI paNa ziSya vizvasta = AsthAvALo banIne A zAstranA abhyAsa mATe prerAze - utsAhI banaze, evo paNa Azaya ukta prathama-sUtranI racanA pAchaLa che, ema jANavuM... "mokSamAH ' ema ekavacana-prayoga karavAnuM prayojana ja zaMkA : bhale te pramANe sAmAnyathI zAstra-krama vagere jaNAvanArA prathama sUtrane kaho, paraMtu A kahevAtAM sUtramAM sUtranI racanA " savanajJAnavAritrAi mokSamar:' A pramANe thavI joIe. arthAt mokSanA ne badale mokSanI ema bahuvacanano prayoga thavo joIe. kAraNa ke abhidheyanI = arthanI/viSayanI saMkhyAnI apekSAe ja abhidhAnathI = zabdathI ekavacana vagere... saMkhyA-bodhaka "vacanano (arthAt vyAkaraNamAM kahela pratyayano) prayoga thAya che. "mokSamA' zabdano abhidheya = eTale ke kahevA yogya padArtha | viSaya "samyadarzana' vagere traNa che. arthAt ghaNA che. Ama abhidheyapadArtha ghaNA hovAthI mokSanA zabdathI "ghaNA' arthane jaNAvavA bahuvacana-pratyaya 2. sarvapratiy. I fpu pra. mu. | 2. sarvaprativu . tA. 5. I
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ so ucyate-prekSApUrvakAritAnumIyate sUtrakArasyaivamabhidadhataH, yato mokSamArgA ityukte ekairkasyetaranirapekSasya mokSaM prati sAdhanabhAvo gamyeta, na caitadiSTam, yataH samuditaireva darzanAdibhiH sAdhyA muktiH na vyastairiti, etadAha - etAni cetyAdinA / bhA0 etAni ca samastAni mokSasAdhanAni / etAni` iti prAk pratyakSIkRtAni samyagdarzanAdIni vyapadizati, cazabdo hizabdArthe nipAtAnAmanekArthatvAt hizabdazca yasmAdarthaH / samastAni iti sarvANi, samyagdarzane satyapi yadi jJAnaM na bhavati tayozca satoryadi kriyA na vidyate tata iSTamarthaM na sAdhayanti, ( s)no prayoga karavo joIe. AthI mokSamAf: e pramANe sUtranI racanA thavI joIe. 14 samAdhAna : (evuM nathI) AvI 'mokSamArga:' e pramANe ekavacananA prayoga vaDe sUtranI racanA karanArA zAstrakAra bhagavaMta buddhipUrvaka kArya karanArA che evuM anumAna thAya che. kAraNa ke jo mokSamAn e pramANe sUtra karAya to samyagdarzanAdi pratyeka vibhAgo/ bhedo bIjA eTale ke potAnAthI anya evA samyajJAna vagerenI apekSA vinA ja svataMtrapaNe mokSa pratye kAraNa (upAya) hovAnuM jaNAta. paNa Ama thavuM ISTa nathI. kema ke, samudAya rUpe - ekatrita thayelAM hoya evA ja samyagdarzana Adi traNa vaDe mukti sAdhya che, sAdhI zakAya che, paNa chUTA chUTA ekala-dokala vaDe mukti sAdhya banatI nathI. A ja vastu jaNAvatAM bhASyakAra kahe che ke, bhASya : A samyagdarzana vagere samasta eTale ke, bhegA hoya to ja mokSanA sAdhana (kAraNa) bane che. - * samyagdarzanAdi traNeya bhegA hoya to ja mokSamArga premaprabhA : bhASyamAM kahyuM ke, 'A samyagdarzana Adi traNa samasta hoya / bhegAM hoya to ja mokSanA sAdhana (upAya) bane che. arthAt je kAraNathI samyagdarzana Adi samasta ja mokSanA kAraNa che te kAraNathI 'mokSamArga:' ema ekavacanano prayoga samucita ja che, ema bhASyano samasta artha che. have bhASyanA eka-eka padono artha joIe - tAni padathI pUrve pratyakSa nirdeza karAyelAM samyagdarzana vagere kahevAya che... ahIM 7 zabda hi - zabdanA arthamAM che ane ddi no 'yasmAt' 'je kAraNathI' ema artha che. samasta 6. ha.pU. / caitatvarani mu. | 2. pU. / tAni prA. mu. | rU. pAvitru | vizyantu mu. / 4. pAviSNu / yati. mu. | A =
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 15 rogApanayanalakSaNamArogyamiva rogiNaH / yathA hyArogyArthirogiNaH bheSaje rucistadviSayaM ca parijJAnamidamevauSadhamasya vyAdherapanayanakAri, sati caitasmin dvaye yadi samyagjJAnapUrvikAyAM pathyAdyabhyavaharaNakriyAyAM vizeSaNe vA pravarteta, tato'sya rogAH praNazyanti, nAnyathA / evamihApi tritayaM samuditaM triphalAdyupadezavat siddheH sakalakarmakSayalakSaNAyAH sAdhanabhAvaM bibharti / arthApattyA siddhe'pyAha vacasA spaSTaM arthApattilabhyaphalapradarzanAya vA - ekatarAbhAve'pItyAdi / sU. o ] eTale sarva... kahevAno bhAva e che ke, samyagdarzana hovA chatAM paNa jo sabhyajJAna na hoya ane te baMne ya hovAmAM paNa jo sammAritra (samyak kriyA-AcaraNa) na hoya to ISTa arthane (mokSane) sAdhI zakatAM nathI. dRSTAMta tarIke rogInA roganuM dUrIkaraNa arthAt Arogya rUpa kArya... jema ArogyanA arthI evA rogIne auSadha upara ruci-zraddhA hoya ane auSadhane viSe yathArtha jJAna hoya ke 'A ja auSadha A mArI vyAdhine dUra karanAruM che', vaLI A be ya hovA chatAM ya jo auSadha vizenA samyag-sAcA jJAnapUrvaka pathyahitakara bhojana karavAnI kriyAmAM athavA vizeSaNa = apathyAdine dUra karavA mATe pravRtti karAya to ja tenA roga nAza pAme che, nahIMtara nAza pAmatAM nathI. = A pramANe ahIM paNa samyagdarzanAdi traNa samudita = bhegA hoya to ja "triphaLA" vagere auSadhano vidhAnanI jema sarva karmanA kSaya rUpa siddhinA kAraNa svarUpe bane che. : caMdraprabhA : arthAt haraDe, AmaLA ane behaDAM e traNeya phaLanuM cUrNa sarakhA bhAge mizra karAya to 'triphaLA' cUrNa kahevAya. AvuM cUrNa ja tridoSahara (= vAta, pitta ane kaphanuM nAzaka) kaheluM che. AmAMthI ekapaNa ochuM hoya to mukhyatve tridoSanAzaka banatuM nathI.... AthI vAtAdi traNa doSanA nAza mATe traNeya bhegA hovA jarUrI che. tema prastutamAM paripUrNa mokSamArga mATe samyagdarzana, samyajJAna ane samyakcAritra e traNeya bhegA/ekatrita hovA jarUrI che. to ja te mokSamArga bane che, arthAt zIghra mokSa pamADanAra bane che. premaprabhAH 'A traNa samasta/bhegAM ja mokSanA sAdhana bane che' AvA vAkyathI arthApattithI/sAmarthyathI eTale ke arthanI saMvAditAnA baLathI evuM siddha thAya che, ke "ekanI paNa nyUnatA hoya to mokSanuM sAdhana na bane" tema chatAMya arthApattithI jaNAtA phaLIbhUta thatAM arthane vacana (zabda) dvArA spaSTa rUpe banAvavA mATe bhASyamAM kahe che . 1. pAviSu / bheLa mu. / 2. pAvivu / pravartate mu. / rU. pU. / yathA. mu. | -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ga 2 bhA0 ekatarAbhAve'pya-sAdhanAnItyatastrayANAM grahaNam / / samyagdarzanAdInAM trayANAM ekatarasyApyabhAve'lAbhe, asAdhanAni-anirvartakAni, asmAt kAraNAt trINyapi mokSamArgazabdaH samuditAnyabhidheyIkRtya pravRtta - ityekatvAt tasya samudAyasyaikavacanameva nyAyyamiti, atastrayANAM samyagdarzanAdInAM grahaNamAzrayaNaM mokSArthinA kAryamiti / ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyamuM granthamapunaruktaM manyamAnA guravaH kathayanti evam-upAttaM sAdhyaM mokSaM na sAdhayanti vyastAni, yat punaH pratyekameSAM sAdhyam, tat sAdhayantyeva, yathA bhASya : A traNamAMthI koI ekano paNa abhAva hovAmAM te mokSanA sAdhanaye banI zakatAM nathI. AthI ja traNanuM grahaNa kareluM che. premaprabhA : A samyagudarzanAdi traNamAMthI ekano paNa abhAva hovAmAM bAkInA be upAyo e mokSa pratye sAdhana banI zakatAM nathI, mokSane utpanna karI zakatAM nathI. A kAraNathI samyagadarzana Adi traNeyane bhegA - samudAya rUpe viSaya rUpe banAvIne "mokSamALaH' ema ekavacana - zabdano prayoga karelo che. vyaktigata rIte samyagudarzana vagere bhale judAM hoya paNa te traNeyano samudAya to eka ja che. AthI tene AzrayIne bokSamA' zabdathI ekavacana zabdano (pratyayano) je prayoga karelo che, te jAya che, yukti saMgata che. AthI mokSArthI AtmAe samyagudarzana Adi traNeyanuM grahaNa karavuM joIe, Azraya karavo joIe. ja samyagdarzanAdi ekalAM mokSa na sAdhe, vyaktigata sAdhyane sAthe roja tirADamAveri manAthanA (samyagudarzana Adi traNamAMthI ekano paNa abhAva hovAmAM mokSanA sAdhana banatAM nathI, AvA vAkyamAM punarukti doSa Ave che. kAraNa ke, A artha e tAni = samatAni vagere pUrvanA vAkyathI jaNAI jAya che... AvI koI zaMkA kare to te barAbara nathI. kAraNa ke tirADamAve evuM bIjuM vAkya kaheluM che tenA dvArA graMthakAra bIjI paNa vAta jaNAvavA mAge che - te kahe che ke A vAkya punarukti - eka ja vAta pharIthI kahevA rUpa-doSavALI nathI evuM mAnanArA guru bhagavaMta A pramANe te bIjA vAkyane jaNAvavAno Azaya pragaTa kare che - A samyagudarzana Adi traNamAMthI ekano paNa abhAva hovAmAM arthAt chUTAM chUTAM hovAmAM sAdhya rUpe svIkArelAM mokSane jo ke sAdhI zakatAM nathI, to paNa A samyagudarzanAdi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo 9] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam samyagdarzanasya devalokaprApaNasAmarthya, jJAnasya jJeyaparicchedaH, kriyAyAH zubhAzubhakarmAdAnaM, . dezakSayo vA karmaNAmiti / athavA vivaraNagrantheSu na gurulAghavaM pratyAdriyante sUrayaH, arthApattyanabhijJAnAmapyupadezapravRtteH / athavA etAni cetyanyathA khyApyate, ya evaM codayanti kirmiti bahu mokSakAraNatayA'bhyupeyate samyagdarzanAdIni, na punaryathA sAGkhyAdibhirjJAnameva pratyekanuM je vyaktigata sAdhya (phaLa) che, tene to sAthe ja che. jemake, (1) samyagadarzananuM vyaktigata rIte devalokanI prApti karAvavAnuM sAmartha che. (2) tathA jJAnanuM zeyavastuno bodha karAvavA rUpa kArya che ane (3) kriyAnuM cAritranuM) zubha athavA azubha karmanuM grahaNa karavuM athavA dezathI karmano kSaya karavo te sAdhya che. Ama sAthanAni kahevA dvArA samyagudarzana Adi chUTA chUTA hoya to teo mokSanA sAdhanarUpe hovAno niSedha karelo che, paNa vyaktigata sAdhya to teo sAdhe ja che, Ama te vAkyano kahevAno Azaya che. AthI vizeSa arthane jaNAvanAruM hovAthI punarukti doSa nathI. (ahIM punarukti doSa TALavA bhale A pramANe vaLatara... asAdhanani vAkyano artha karyo, paNa te kliSTa kalpanA rUpa banavA jAya che... Ama kaMIka asvarasa hovAthI TIkAkAra bIjI rIte te vAkyone saMgata TharAve athavA to vivaraNa (TIkA vagere) prakAranA granthomAM zAstrakAra AcArya bhagavaMto gaurava ke lAghavane khAsa mahattva ApatAM nathI. eTale ke arthapattithI jaNAI jatAM paNa arthane spaSTa rUpe ja sAkSAt ja kahI detAM hoya che. (kadAca sUtra-svarUpa graMthamAM akSaranI mAtrAnA gaurava (adhikatA) ane lAghava (nyUnatA)ne mahattva apAtuM hoya paNa vivaraNa graMthamAM tevuM hotuM nathI.) "temAM graMthanuM gaurava thaze." e vicArane gauNa karI de che. enuM kAraNa e che ke graMthane bhaNanArA badhAM ya arthapattinA jJAnavALA nathI hotAM. vaLI arthapattine nahIM jANanArA (sAdhAraNa kSayopazamavALA) paNa zrotAo - abhyAsakone najaramAM rAkhIne upadeza apAto hoya che. * phakta jJAna athavA kriyA mokSa sAdhavA asamartha athavA to titi samatAni "A samyagadarzana Adi traNa samasta ja = bhegA ja mokSamArga che" A bhASyagata padArthane anya rIte jaNAvAya che... avatArAya che... je loko sAMkhya vagere darzanavALAne AgaLa karIne A pramANe prazna uThAve che ke - prazna : zA mATe A rIte samyagadarzana vagere ghaNA badhAM mokSanA kAraNa tarIke 2. pU. marthamiti, mu. ra. pUreyo. mu. I
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 tattvArthAdhigamasUtram [ma ? kevalaM muktikAraNamabhyupagamyate, yataH "paJcaviMzatitattvajJa" ityAdi kathayanti / ucyate-na kevalaM jJAnaM mukte. kAraNaM paryAptaM, kriyArahitatvAt paGguvat, na ca kriyAmAtram, viziSTajJAnarahitatvAt andhavat, ato'bhyupehi, samastAni samyagdarzanAdIni mokSakAraNAni ekatarAbhAve'pyasAdhanAni, ataH kAraNAt trayANAM grahaNaM kRtam / atha yadA darzanAdInAmekaM prAptaM bhavati tadA parasyAvasthAnamasti, nAstItyAha-bhajanA kAryA'tra / tAM darzayati-eSAM cetyAdinA / eSAmiti darzanAdInAM cazabdaH samuccaye / kathamiti cet, yathaiva samastAnAM muktihetutA pratipannA evamidamapi ca pratipattavyam / kiM taditi cet, ucyate-lAbhaniyama iti / bhA0 eSAM ca pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaram / uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH / svIkAro cho? je rIte sAMkhya vagere matavALAoe phakta jJAnane ja muktinA kAraNa tarIke svIkAreluM che; e pramANe eka ja kAraNano zAthI svIkAra karAto nathI ? kema ke teo A"paccIsa tattvane jANanAro jJAnI muktine pAme che" ItyAdi kahe che - teonI jema tame paNa koI ekane ja kAraNa tarIke zA mATe svIkAratA nathI ? javAba : phakta jJAna ja muktinuM kAraNa hovuM e paryApta nathI. e to adhUruM kAraNa che. kema ke kriyarahita hovAthI dekhatAM evA paMgu-laMgaDA mANasa jevuM che. laMgaDo mANasa mArgane jANavA chatAM ya cAlato na hovAthI ISTa nagare pahoMcI zakato nathI. vaLI phakta 'kriyA' e paNa mokSanuM kAraNa banavAne asamartha che. te viziSTa jJAnathI rahita hovAthI (cAlatA evA) aMdha mANasa jevuM che. aMdha mANasa cAlavA chatAM ya ISTa nagare pahoMcADanAra mArganuM jJAna na hovAthI mArgane joI na zakavAthI nagare pahoMcavA rUpa potAnuM kArya sAdhI zakato nathI. tema jJAnarahita kriyA mAtra paNa mokSa kAryane sAdhI zakatuM nathI. AthI tamAre mAnavuM joIe ke, samasta evA ja samyagudarzana Adi traNa e mokSanA kAraNa che. temAMthI koI ekano paNa abhAva hovAmAM mokSanA sAdhana banI zakavA asamartha che. AthI traNeyanuM kAraNa tarIke grahaNa kareluM che. zaMkA : jyAre samyagudarzana Adi traNa paikI ekanI prApti thaI hoya tyAre zuM bIjAnI samyajJAnAdinI hAjarI hoya che? ke nathI hotI ? (bhASyamAM samAdhAna Ape che...) bhASya H A samyagadarzanAdi paikI pUrva (guNa)no lAbha thaye uttarano-jJAnAdino lAbha thavAmAM bhajanA/vikalpa che. jyAre uttara guNano lAbha thaye pUrva guNanI niyamathI prApti hoya 2. paripu ! yati pU. I 2. paripu ! tyAdi mu. rU. pU. I toDap - 'sUtronAM' dha: mudrita che
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam sU0 1] 19 pUrvasya lAbha iti sUtrakramamaGgIkRtya pUrvasyasamyagdarzanasya lAbhe prAptau bhajanIyaM vikalpanIyaM syAt vA na veti, uttaraM jJAnaM cAritraM ca / yataH devanArakatirazcAM manuSyANAM ca keSAJcidAvirbhUte'pi samyagdarzane na bhavati AcArAdikamaGgAnaGgapraviSTaM jJAnam, na vA dezasarvacAritramiti / tathA prApte'pi jJAne kenacit na cAritraM niyamata eva prAptavyam, tadAvaraNIyakarmodayAditi / ataH kaizcid evaM bhASyametad vyAkhyAyi - paramArthato yasmAt trINyapi samyagdarzanAdIni * samyagdarzanAdimAM pUrvano lAbha thaye uttarano thavAmAM vikalpa che premaprabhA : chtAM = eTale samyagdarzanAdino (lAbha thaye...) = zabdano samuccaya/ saMgraha artha che. prazna : ahIM zAno samuccaya/saMgraha karAya che ? javAba H jema pUrve samasta H bhegA evA samyagdarzana Adi traNa muktinA sAdhana bane che, eno svIkAra karelo che, tema A bIjI bAbata paNa svIkAravA yogya che. prazna : kaI che te bIjI vAta ? javAba H samyagdarzanAdi traNanA lAbhano-prAptino niyama... eno paNa svIkAra aMgIkAra karavA yogya che. te A rIte - pUrvasya nAme - sUtramAM kahelAM kramanI apekSAe pUrva pUrvano lAbha thaye utta2-uttara guNano lAbha thAya ke na paNa thAya ema vikalpa (bhajanA) che. arthAt samyagdarzanano lAbha thaye, uttara guNanI eTale ke jJAna ane cAritranI prApti thavAmAM bhajanA che - vikalpa che. eTale ke te be hoya athavA na paNa hoya... (prazna : zA kAraNathI jJAna ane cAritranI prApti na paNa hoya ? javAba :) kAraNa ke, devo, nArako ane tiryaMcone tathA keTalAMka manuSyone paNa samyagdarzana pragaTa thaye chate paNa AcArAMga vagere aMgapraviSTa zrutanuM jJAna hotuM nathI, athavA devarita athavA sarvavirati rUpa cAritra paNa hotuM nathI. temaja koI jIva vaDe jJAnanI prApti karAI hovA chatAM ya cAritranI prApti thAya evo niyama nathI. arthAt hoya athavA na paNa hoya. AmAM te te guNanA AvAraka AcchAdaka-DhAMkanArA karmono udaya ja kAraNabhUta che. arthAt samyagdarzananI prApti thaye chate paNa jJAnAvaraNIyano udaya hoya to viziSTa jJAnanI prApti thatI nathI ane cAritra mohanIya karmano udaya cAlu hoya to samyagdarzana ane jJAnano lAbha thavA chatAM paNa cAritrano lAbha thato nathI. 1. sarvapratiSu / maGgapra mu. |
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 tattvArthAdhigamasUtram [ ao ? bhinnAnIti / kathaM hi bhedaH samyagdarzanasya jJAnAditi cet, ta evaM varNayanti pRSTAH, kAraNabhedAt svabhAvabhedAdityAdinA / kAraNabhedastAvadayaM, yataH samyagdarzanasya tritayaM kAraNaM samutpattau, kSayopazamaH kSayaH upazamazceti / jJAnasya tu kSayaH kSayopazamo vA, yadi ca na tayorbhedaH kimiti darzanasya trividhaM kAraNaM itarasya dvividham ? / tathA svabhAvabhedo'pyasti, yajjaineSu padArtheSu svataH parato vA rucimAtramupAda]pAdi, 'tadeva satyaM niHzaGkaM yajjinaiH praveditamupalabdhaM ce' iti / tathA viSayabhedo'pyasti, sarvadravyabhAvaviSayA ruciH samyaktvaM ja samyagdarzana ane jJAna vacce bheda hovAno abhiprAya ja A kAraNathI arthAt samyagadarzananI prApti thaye jJAnanI ke cAritranI prAptino niyama na hovAthI keTalAMka AcAryo vaDe A hamaNAM kahelAM bhASyanI vyAkhyA A pramANe karelI che - je kAraNathI paramArthathI - vAstavika rIte vicArIe to samyagdarzana Adi traNeya bhinna che.. (AthI "pUrvano lAbha thaye uttara guNono lAbha thavAmAM vikalpa che - niyama nathI - evA bhAvanu pUrve kaheluM bhASya saMgata thAya che.) praznaH samyagadarzanano (samyagu) jJAnathI bheda zAthI che? Avo prazna karatAM anya AcAryazrI javAba ApatAM kahe che - javAbaH (1) kAraNanA bhedathI ane (ra) svabhAvanA bhedathI ema be rIte samyagudarzana ane samyagujJAna bhinna che. temAM pahelAM (1) kAraNabheda joIe - te A pramANe che - samyagudarzananI utpatti thavAmAM traNa kAraNo che: (i) kSayopazama (i) kSaya ane (i) upazama. jyAre jJAnanI utpattinA be ja kAraNo che. (i) kSaya ane (i) kSayopazama. jo A be vacce taphAvata na hoya to zA mATe samyagadarzananA traNa prakAranA kAraNo che ane samyajJAnanA be ja prakAranA kAraNo che? arthAt bheda na hoya to teonA kAraNo paNa sarakhAM ja hovA joIe. paNa tevuM nathI, AthI banne vacce bheda hovAthI ja AvA kAraNonI saMkhyAno bheda ghaTe che. (2) svabhAva-bheda tathA samyagudarzana ane jJAnanA svabhAvano paNa bheda che. te A rIte "te ja niHzaMkapaNe satya che, je jinezvaradeva vaDe kaheluM che ane (kevaLajJAna vaDe) prApta kareluM che, jANeluM che." tameva sarve niraMva mAM nihiM pakti 3vanak a | [AcArAMga a.5, u.5, sU. 163] AvA prakAranI jinezvara deva vaDe prarUpita padArtho 2. palivu . satyAdi. pU. I 2. li. I mupattapaM. pU. I
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ phU0 2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam "savvagayaM sammattaM" iti vacanAt, zrutajJAnaM tu sakaladravyagocaraM katipayaparyAyAvalambi cetyevaM kila pAramArthikabhedaM pazyadbhirbhASyaM vyAkhyAtam / apare tu, jJAnadarzanayoH upara svataH = svabhAvathI - nisargathI athavA parataH = paropadezathI je rucimAtra - zraddhAmAtra utpanna thaI hoya te samyagudarzana kahevAya. jyAre samyagujJAna eTale jinezvara deva prarUpita padArthono yathArtha bodha... phakta ruci nahIM....) (3) viSayabheda tathA A be vacce viSayano bheda paNa che. "satrA sama' (Ava. niyuM) evA AgamavacanathI sarva dravya ane sarva bhAva viSayavALI ruci e samyaktva = samyagadarzana che. jayAre zrutajJAna to sarva dravya - viSayaka hoya che paNa keTalAMka ja paryAyonuM avalaMbana karanAruM che - A pramANe samyagadarzana ane samyajJAna vacce pAramArthika bhedane jonArA AcArya vaDe bhASyanI vyAkhyA karAI che. caMdraprabhAH saMdhyA sameta suI rattei na paLavA taLe desaviraiM paDucca duNhaMpi paDisehaNaM kujjA // . [Ava. niryuM. glo 321, vizeSavazyaka bhA.zlo.2751] zlokArtha : keTalAM dravyo ane paryAyo viSe (cAra prakAranA) sAmAyika hoya che? evI jijJAsA hote chate uparokta gAthAmAM kahe che ke - 1. samyakta sarvagata = sarva dravya-paryAya rUpa viSayavALuM che. kAraNa ke samyakta sarva dravya ane paryAyanI ruci zraddhA svarUpa che. 2. zrata sAmAyika ane 3. cAritra rUpa sAmAyikamAM sarva dravyo viSaya bane che. paraMtu sarva paryAyo tenA viSaya banatAM nathI. kAraNa ke zrutajJAna e abhilApya-padArthanA viSayavALuM che. jyAre dravyanA paryAyo to abhilApya (kahI zakAya) ane anabhilAkha (zabdathI kahI na zakAya) tevA banne ya svarUpa che. tathA cAritranA paNa paki savyanIvA [vizeSA, gA.2637] e gAthAvaDe sarva dravyo ane asarvaparyAyo viSaya hovAnuM jaNAveluM ja che. 3. dezavirati-sAmAyikane AzrayIne to banneyano niSedha karavo. arthAt te sarvadravya-viSayavALu nathI ane sarvaparyAya-viSayavALu paNa nathI. (AmAM samAna viSaya hovAthI bIjA, 4thA sAmAyikano viSaya sAthe kahelo che, ema jANavu.) ja samyagdarzana ane jJAna vacce abheda mAnanArAono mata ja premaprabhAH pare tu - bIjA AcArya samyagadarzana ane samyajJAna vacce bhedane nahIM jotAM arthAt abheda hovAnuM mAnatAM hoine A pramANe vyAkhyA kare che - papa 2 2. pUI ftha che. mu.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o samIcorbhedamaprekSamANAH prabhASante eSAM ca pUrvasya dvayasya samyagdarzanasya samyagjJAnasya ca lAbhe prAptau, bhajanIyaM syAd vA na veti, uttaraM cAritram, uttarasya tu sUtrakramopanyastasya samyakcAritrasya lAbhe niyato nizcitaH pUrvalAbha iti pUrvayoH sUtrakramavyavasthitayoH samyagdarzanasamyagjJAnayorlAbha :- prAptiriti, anyathA tat samyakcAritrameva na syAd yadi tAbhyAmanugataM' na syAditi / 22 teM tu kathaM kAraNAdikaM bhedaM na pazyanti ? / ucyate - matijJAnasyaiva rucirUpo yo'pAyAMzastat samyagdarzanam, na jJAnAdRtenyat samyagdarzanaM samasti / kAraNArdikastu bhedo'nyathA prakAzyate, yo'sAvupazamo'nantAnubandhyAdInAM sa tasya samyagdarzanasyotpattau pUrvasya = U~casya... A traNamAMthI pUrvanA beno arthAt samyagdarzana ane samyajJAnano lAbha thaye cAritrano lAbha thAya ke na paNa thAya - vikalpa che. jyAre sUtramAM kahelA kramathI uttaramAM - chelle mUkelAM samyakcAritrano lAbha thAya tyAre nizcitapaNe sUtramAM kramanI apekSAe pUrvamAM mUkelAM samyagdarzana ane samyajJAnanI prApti thAya che. nahIMtara, jo pUrvanA be guNothI yukta na hoya to te cAritra samyakcAritra ja na hoya... ema anya AcArya mAne che. zaMkA : zA mATe A AcArya samyagdarzana ane jJAnanA kAraNa vagerenA bhedane jotAM nathI ? svIkAratAM nathI ? ane zA mATe tevA kAraNAdinA bhedano asvIkAra karIne kArya rUpa samyagdarzana ane samyajJAnane abheda rUpe mAne che ? samAdhAna : matijJAnano ja je ruci-rUpa apAyAMza che - arthAt matijJAnanA je avagraha-IhA-apAya-dhAraNA rUpa cAra bhedo che temAMthI je trIjo apAya (nizcaya) rUpa bheda che, temAM je rUci rUpa aMza che te samyagdarzana kahevAya che. AthI jJAna sivAya anya koI samyagdarzana nathI. prazna H samyagdarzana ane samyajJAnanA kAraNono bheda (pUrve kahelo) che, tenuM zuM ? javAba : have kAraNano je bheda che, tene judI rIte prakAzita karAya che. te A pramANe je A anaMtAnubaMdhI cAra kaSAya vagere rUpa karmaprakRtiono upazama thAya che, te samyagdarzananI utpattimAM nimitta bane che arthAt anaMtAnubaMdhI kaSAyano upazama thatAM samyagdarzananI utpatti avazya thAya che. jema ke kevaLajJAnanI utpattimAM mohanIya karmano 6. pAvivu / nuAte pU. / 2. pAgi / nanu. mu. | rU. pAviSNu / viSehtvana mu. / 4. pAvivu / vyAdhyAyate. mu. I
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 sUo ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam nimittaM bhavati, yathA kevalajJAnasyotpattau mohanIyakSayaH, na punastadeva mohanIyaM kevalasyAvaraNamiti zakyamabhyupagantuM, nimittaM tu mohanIyakSayaH tenAkSINena kevalasyAnutpatteH / evamihApi yAvadasAvanantAnubandhyAdInAmupazamo na bhavati na tAvat samyagdarzanaparyAyasyAvirbhAvaH, na punastadevAnantAnubandhyAdyAvaraNaM samyagdarzanasya / kiM punarAvaraNamiti cet, jJAnAvaraNameva, tAvaccedaM kSayopazamaM na pratipadyate yAvadanantAnubandhyAdInAM nopazamaH samajanIti / kSaya nimitta = hetu che. arthAt mohanIya karmano saMpUrNa kSaya thatAM ja kevaLajJAna utpanna thAya che. paNa teno matalaba e nathI ke, 'mohanIya karma e kevaLajJAnanuM AvA2ka karma che.' A pramANe mAnavuM to zakya ja nathI. hA, te mohanIya karmano kSaya kevaLajJAnanI utpattinuM nimitta jarUra bane che, kAraNa ke, jyAM sudhI te mohanIya karmano saMpUrNa kSaya na thAya tyAM sudhI kevaLajJAnanI utpatti thatI nathI. tema prastutamAM paNa jyAM sudhI A anaMtAnubaMdhI Adi kaSAyono upazama thato nathI, tyAM sudhI samyagdarzana rUpa avasthA -paryAya pragaTa thato nathI. Ama hovA chatAM ya te ja anaMtAnubaMdhI Adi kaSAya rUpa karma e samyagdarzana guNanuM AvaraNa nathI. (Ama mohanIya karma e potAnuM (kevaLajJAnanuM) AvA2ka = DhAMkanAra karma na hovA chatAM ya jema mohanIya karmano kSaya thavAthI ja kevaLajJAnanI utpatti thAya che, tema potAnuM AvaraNa karanAruM karma na hovA chatAM ya anaMtAnubaMdhI kaSAya Adi karmano upazama thavAthI ja samyagdarzana pragaTa thAya che. AthI anaMtAnubaMdhI Adi kaSAyano upazama e samyagdarzananI prAptimAM nimitta bane che.) prazna : (anaMtAnubaMdhI Adi jo samyagdarzana guNanuM AvA2ka karma na hoya) to samyagdarzana guNanuM AvaraNa (= AvAraka karma) zuM che ? javAba : jJAnAvaraNa karma e ja samyagdarzananuM AvaraNa karanAruM karma che. ane tyAM sudhI A jJAnAvaraNa karmano kSayopazama thato nathI, jyAM sudhI anaMtAnubaMdhI Adi karmaprakRtino upazama thayo nathI. caMdraprabhAH ahIM mULamAM dareka ThekANe 'anaMtAnubaMdhI-Adi' ema kaheluM che, temAM anaMtAnubaMdhI zabdathI anaMta saMsArane calAvanArA evA tIvramata kaSAyo krodha, mAna, mAyA ane lobhanuM grahaNa karavuM. ane 'Adi' zabdathI mithyAtva mohanIya vagere darzana-mohanIya karmanA traNa bhedo yathAyogya samajavA. tenu AgaLa AThamA-adhyAyamAM kathana karAze. temAM arthAt anaMtAnubaMdhI rUpa cAra kaSAyo ane darzana-trikanuM (= samyaktva mohanIya, mizra mohanIya ane mithyAtva mohanIya e traNanuM) grahaNa karavuM. Ama A 4 + 3 = 7 mohanIya karmanI prakRtino 6. pAviSNu / tti: pU. |
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 tattvArthAdhigamasUtram [02 anantAnubandhyAdhupazame sati tadupajAyata iti upazamasamyagdarzanaM bhaNyate, svAvaraNakSayopazamamaGgIkRtya kSayopazamajametaducyate, tasmAt parata upazamavyapadezo na svAvaraNApekSayA iti / tathA svabhAvabhedaH pUrvapakSavAdinA yo'bhyadhAyi tatrApyevaM paryanuyogaH kartavyaHko'yamabhilASo rucitattvalakSaNo'nyo matyAdyapAyAMzaM virahayyeti / evaM viSayabhedo'pi upazama thavAthI upazama - samyaphadarzana utpanna thAya che ema sarva ThekANe artha samajavo. premaprabhAH AthI ja anaMtAnubaMdhI Adi karmano upazama thAya tyAre ja A samyagadarzana utpanna thatuM hovAthI tene upazama - samyagdarzana kahevAya che. tathA potAnA jJAnAvaraNa karmanA kSayopazamathI utpanna thatuM hovAthI A kSayopazama - janya (kSAyopathamika) samyagadarzana kahevAya che. Ama samyagudarzanamAM je "upazamano vyavahAra-kathana thAya che te parataH = (anaMtAnubaMdhI Adi) para - karmaprakRtinA upazamane laIne che. arthAt upacArathI che, paraMtu sva-AvaraNanA upazamane laIne thato nathI, ema samajavuM - A bIjA AcAryanA mata pramANe samajavuM.). tathA samyagadarzana ane samyagujJAnanA svabhAvano bheda je pUrvapakSa-prativAdI vaDe kahevAyelo temAM paNa A pramANe pratyuttara (anuyoga) Apavo. javAbaH samyagudarzana rUpe mAnela ruci-tattva (svabhAva) rUpa je A abhilASa (zraddhA) che, te mati Adi jJAnanA trIjA apAya (nizcaya) aMza (bhedaprakAra) sivAya bIjuM zuM che? arthAt ruci-tattva rUpa abhilASa e matijJAna vagereno apAya rUpa = nizcaya rUpa aMza ja che, tenAthI judo nathI. AthI samyagdarzana ane samyagUjJAnanA svabhAvano bheda paNa na hovAthI samyagudarzana ane samyagujJAna vacce bheda nathI, abheda ja che. tathA (3) A ja rIte te banneyanA viSayono bheda hovAnuM paNa nirAkaraNa karavuM. (arthAt banneya jayAre eka-abhinna rUpa che tyAre teono viSaya paNa samAna ja che) caMdraprabhA : ahIM zaMkA thAya ke A rIte jJAna ane darzanane eka kahevAmAM to samyagadarzana utpanna thatAM jJAna ane cAritra vagere paNa) samyam bane che e vAta ghaTaze nahIM. AthI samyagadarzana pahelAM je jJAna hoya te ajJAna rUpa hoya che evuM paNa na rahyuM. AthI mithyA dRSTi jIvanA jJAnane paNa samyagujJAna mAnavAno prasaMga zuM nahi Ave ? arthAt Avaze ja.... AvI zaMkAne dUra karavA jinavacanamAM kahela padArtho uparanI zraddhA rUpa jJAnanI viziSTa avasthA e ja samyagadarzana che ema jaNAvatAM bIjA AcArya kahe che -
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam nirAkArya iti / tasmAt jJAnasyaiva viziSTAvasthA'nyamataparikalpitatattvanirAsato jinavacanonItapadArthazraddhAnalakSaNA samyagdarzanavyapadezaM pratilabhata iti nyAyyam / / - premaprabhA : tasmata - anya-mata vaDe parikalpita (svIkArela) je tattva che, teno nirAsa = niSedha/nirAkaraNa karavApUrvaka A pramANe niSkarSa Ave che - jinezvara deva vaDe kahela vacano vaDe prakAzita (jIvAdi) padArthonI zraddhA/ruci svarUpa ja jJAnanI je viziSTa avasthA che te "samyagudarzana' evA vyavahArane pAme che arthAt te ja samyagadarzana kahevAya che. ahIM pUrvokta zraddhAyukta jJAnanI ja viziSTa avasthA - ema kahevAthI eka to anya matavALA mithyAdaSTi jIvanA jJAnane athavA samakitI AtmAnA ja samyagadarzananI prApti pahelAnA jJAnane samyagRjJAna kahevAno savAla pedA thato nathI. kAraNa ke tyAre je jJAna hoya che te samyagadarzana = zraddhAthI yuktarUpa viziSTa avasthAvALuM hotuM nathI. bIjuM ke anya - parikalpita eTale ke pUrve keTalAMka AcAryae samyagadarzana ane samyajJAnano bheda mAnelo che teo vaDe svIkArAyela tattvano niSedha karavApUrvaka ame "zraddhAyukta viziSTa jJAnAvasthA rUpa samyagadarzana mAnIe chIe' evo paNa artha jANavo. (ahIM A bIjA AcAryanA mate samyagadarzana ane samyagujJAna e judAM nathI paNa abhinna ja che - e matanuM kathana samApta thayuM.). caMdraprabhA : A pramANe aSAM pUrvastra nAme evA bhASya-vacananI be prakAranI vyAkhyA TIkAkArazrI siddhasenagaNivarazrIe karI che, e samyagadarzana ane samyagRjJAna vacce vAstavika bhedano Azraya karIne karI che ane bIjI vyAkhyA banneya vacce abheda hovAnI apekSAe karI che. jo ke, pote bemAMthI kaI vyAkhyAno svIkAra karelo che eno spaSTa nirdeza karelo nathI, kAraNa ke, pote syAdvAda-anekAMtavAdanA viziSTa jJAtA ane puraskartA hovAthI ekAMte koIpaNa matanuM nirAkaraNa-khaMDana karavuM ucita nahIM lAgyuM hoya... arthAt koIpaNa matamAM tarkanI daSTie nizcitapaNe asaMgatatA joI nahI hoya ema lAge che, anumAna thAya che. to paNa teozrIno DhoLAva prathama vyAkhyA taraphano hoya tema amane lAge che - enuM eka kAraNa e che ke, A vyAkhyAno teozrIe svIkAra karIne tenuM pratipAdana thaI gayA bAda te vaizcar= keTalAMkano mata che - samyagdarzana ane samyagrajJAna vacce bheda mAnanArAono mata che, ema jaNAvyuM. vaLI bhASyano je pATha che - = pUrvI nAkhe. e paNa prathama bheda-pakSanI vyAkhyAne ekadama baMdhabesato che. kAraNa ke "pUrva' ema ekavacanano prayoga karelo che, te phakta
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o samyagdarzananA lAbhanI apekSA e che. jo samyagdarzana ane samyAna vacce abheda pakSano Azraya hota to bhASyamAM mAM = pUrvayo: nAme. ema kahyuM hota. vaLI prathama vyAkhyAnA aMte pAramArthika bhedane mAnanArA' ema je kaheluM te paNa bheda-pakSa tarapha teono DhaLAva hoya tema sUcave che... kAraNa ke bIjA matanI vyAkhyA karavAmAM 'pAramArthika abheda' evo zabda vAparelo nathI... AthI evuM lAge che ke bheda-pakSa svataH siddha che... arthAt te aMgenI dalIlo majabUta che... kAraNa ke zAstramAM paNa samyagdarzana ane samyajJAnanuM bannenuM AvAraka karma juduM juduM mAneluM che AthI bheda e svataH siddha che. jyAre e be vacce bIjo abheda mata upapAdanIya che arthAt tenI dalIlo khoLavI paDe tema che. 26 - = AthI ja zAstra-prasiddha upazama-samyagdarzanane teoe - bIjA AcArya bhagavaMte upacAra karIne siddha karela che... ItyAdi kAraNe TIkAkArano prathama vyAkhyA taraphano jhoka jaNAI Ave che... vaLI teoe AgaLa je rIte kevaLajJAnIne yugapat jJAna-darzana hoya ke kramika hoya ? evI carcAmAM tathA jJAna ane darzana (sAmAnya bodha anAkAra upayoga) e be vacce paNa bhedaabhedanI AgaLa AvatI carcAmAM teozrI Agamokta bheda-pakSano ja Azraya karanArA banelA che, AthI teono AgamavAda taraphano jhoka jaNAI jAya che. prathama vyAkhyA AgamavAdI matane anusaranArA mahAtmAonA abhiprAyathI che, jyAre bIjI vyAkhyA tarkAnusArI pUjya AcAryazrI siddhasena divAkarasUri vagerenA matane anusaranArI che ema jaNAya che. Ama svayaM AgamavAdI abhiprAyavALA hovAthI prathama vyAkhyAnI tarapheNavALA jaNAya che. vaLI 'are tu', evA bIjA matanI zarUAtamAM mUkelAM vacanothI paNa bIjA matanA pakSe teone kaMIka asvarasa che, ema sUcaveluM che... ahIM prazna e thAya ke, prazna : to pachI TIkAkAra bhagavaMte prathama pakSane AzrayIne ja vyAkhyA karavI joIe ne ? bIjA abheda-pakSanI phakta vyAkhyA jaNAvavAnuM kAraNa zuM che ? bIjA pakSanuM nirAkaraNa-khaMDana zA mATe na karyuM ? enA javAbamAM amane Ama kahevuM ThIka lAge che javAba : TIkAkAra bhagavaMto ziSyanI buddhinI vizadatA mATe paNa A pramANe anya matano upanyAsa karatAM hoya che, mATe ahIM paNa tevuM prayojana hoI zake che. vaLI samyagdarzana ane samyajJAna vacce ekAMte bheda ja che athavA ekAMte abheda ja che evuM kahI zakAtuM nathI, kAraNa ke, dravya ane paryAyo vacce ane guNa-guNI vacce paNa jema kacit bhedAbheda rUpa pakSano syAdvAda-darzanI jainoe svIkAra karelo che te rIte ahIM paNa kathaMcit bheda ane kacit abhedano svIkAra e siddhAMta viruddha jaNAto nathI. vizeSAvazyaka bhASya vagere graMthomAM jema matijJAna ane zrutajJAna vacce kathaMcit bheda ane
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 sU ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam bhA0 tatra samyagiti prazaMsAoM nipAtaH, samaJcatervA / bhAve darzanamiti / kathaMcit abheda hovAno svIkAra karelo che arthAt te benA svAmI, kALa, lAbha vagere samAna dharmo (sAdhamya)nI apekSA e mati ane zruta jJAna vacce abheda mAnelo che ane kArya-kAraNabhAva, temaja zrotrendriya viSayaka zruta che jyAre zeSa-Indriya vaDe matinI upalabdhi che - ItyAdi banne vaccenA bhedanI paNa upapatti/saMgati karelI hovAthI ekAMta bheda ke ekAMte abheda pakSano ja Azraya karelo nathI, kiMtu syAdvAdathI rasAyela bhedabheda pakSano ja Azraya karelo che, tema prastutamAM paNa kahI zakAya che... arthAt samyagadarzana ane samyagrajJAna vacce paNa ekAMte bheda ja athavA ekAMte abheda ja evuM pratipAdana na karIne banne pakSanI dalIlo rajU karIne choDI dIdhuM.. kema ke, kathaMcita bhedabheda ja pramANa hovAthI phakta bhedanayathI vicAraNA karAya tyAre te nayathI bheda hovo paNa satya che ane phakta abhedanayathI vicAraNA karAya tyAre abheda hovo paNa asatya nathI. mATe TIkAkAra bhagavaMte-svayaM bheda naya tarapha jhoka rAkhanArA hovA chatAM ya abheda nayanuM pratipAdana anya AcAryanA mate karIne mUkI dIdhuM, paraMtu tenuM khaMDana-nirAkaraNa na karyuM... ema karavAmAM ekAMtavAdano ja Azraya thavAnA kAraNe mithyAtvano doSa lAgavAno teone bhaya haze.. kAraNa ke bheda ke abheda evA be nayomAMthI koI eka ja nayano Azraya ane bIjA nayanuM ekAMta khaMDanA e sunayane paNa nayAbhAsa = durnaya banAvI de che, pramANatAnI vAta to dUra rahI. AthI khaMDana na karavAmAM teonI TIkAkAra mahAzayanI pApabhIrutA ja ulaTI abhivyaMjita thAya che. A amAruM anumAna pAyA vinAnuM nirAdhAra che, ema na mAnavuM, kAraNa A ja tattvArthasUtranI TIkAmAM teoe Thera Thera eka-nayanA avalaMbanane mithyAtva kaheluM che ane aneka nayanA-sarvanayanA AzramamAM teoe samyagadarzana joyeluM che, e hakIkata to TIkAno saMpUrNa abhyAsa karavAthI jaNAI ja jaze. bAkI prastutamAM prathama vyAkhyAnA pakSa taraphano TIkAkAra bhagavaMtano jhoka hovAnA kAraNo ane tAraNo ame AgaLa kahI cUkyA chIe, mATe adhika vistArathI saryuM...) premaprabhAH have sUtramAM mUkelAM samyagadarzana vagere avayavonA bhedonA darekanA pravibhAga vaDe arthAt eka eka zabdanA peTA vibhAga karIne pratipAdana karatAM bhASyamAM kahe che bhASya H temAM "samyaka' zabda e prazaMsA - arthavALo nipAta che. athavA sam pUrvaka + man dhAtunuM baneluM rUpa che. "bhAva" arthamAM (pratyaya lAgIne banelo) varzana' zabda vRza dhAtunuM rUpa che. 2. TInuo | mAvomu. |
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 ___ idAnIM sUtropanyastasamyagdarzanAdyavayavAnAM pravibhAgataH karoti arthapratipAdanam-tatra samyagityAdinA / tatretyanena samyagdarzanazabde jJAnAdiSu ca yaH samyakzabdaH sa kimarthAntaramurarIkRtya pravRttaH ? nAmAkhyAtAdInAM ca kimetat padamiti paryanuyoge satyAhasamyagiti / itizabdo'rthADhyusya svarUpe sthApayati, samyakzabda ityarthaH / prazaMsAaviparItatA, yathAvasthitapadArthapariccheditA, sA'bhidheyA vAcyA'syeti prazaMsArthaH, ke avyutpatti ane vyutpatti pakSe "samya' zabdano artha che premaprabhA : bhASyamAM sabhya zabdanI vyAkaraNanI dRSTie siddhi karatAM arthAt tenI vyutpatti ane artha jaNAvatAM bhASyakAra kahe che - tatra vagere... ahIM TIkAmAM anya vyakti prazna kare che - praznaH temAM arthAt "samyagadarzana' zabdamAM ane samyagujJAna vageremAM je sahi zabda joDelo che, te zuM koI bIjA ja arthane AzrayIne mUkelo che ? (ke prasiddha arthane AzrayIne ?) tathA (1) nAma ane (2) AkhyAta (kriyApada) e be prakAranA padomAM A kayuM pada che ? (ahIM "nAma pada eTale dhAtu-pratyayanA arthanI apekSA vinAnuM, avyutpanna-pada samajavuM. jemAM dhAtu vagerenA arthanI apekSA vinA ja - saMbaMdha vinA ja rUDhi arthanI pradhAnatA hoya te avyutpanna pada - nAma kahevAya ane dhAtuno ane pratyayano artha paNa jemAM ghaTato hoya, tenI apekSA rakhAtI hoya te vyutpanna pada kahevAya. tene ahIM "AkhyAta" zabdathI jaNAveluM che, mATe (1) nAmapada che ke (2) AkhyAtapada che ? ema TIkAmAM prazna karelo che.) e pramANe anyavaDe prazna uThAvAtAM teno bhASyakAra javAba Ape javAba : sI evuM pada prazaMsA-arthavALo nipAta (avyaya) che. saMsthati mAM je rUti zabda mUkelo che te samaye zabdanA arthano niSedha karIne tenA svarUpamAM sthApana kare che. eTale ke "samyaphanuM ahIM "sAro' evA prazaMsArUpa) arthamAM tAtparya nathI, paNa samyapha evA zabda (akSarAtmaka bAhya svarUpa) arthamAM tAtparya che - A vAta sAthe zabda pachI mUkelA "rUti' zabdathI jaNAya che. (koIpaNa zabdanI be prakAranI zakti hoya che. (1) eka to je arthamAM vaparAto hoya te arthane jaNAvavAnuM tenuM sAmarthya hoya che ane (2) bIjuM potAnA svarUpane arthAta akSarAtmaka dehane svarUpane paNa jaNAvavAnI zakti zabdamAM svataH siddha che. Ama, ahIM prastutamAM bIjA prakAranI paNa zakti je saddhi zabdamAM paDelI ja che tene "ti' zabdathI abhivyakta karAya che - spaSTa karAya 2. sarvapratipu ! prati mu. I 2. pU. I nA mu. I
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam nipAtyate'rthAvadyotakatayA nipAtaH / idaM ca kila nisargasamyagdarzanAGgIkaraNAd vyAkhyAnamavyutpattipakSAzrayaM parigRhyate, yatastatpUjitataraM svata evopajAyamAnatvAt / taditarat tu yadyapi tathaivAviparItArthatayA viSayamavacchinatti tathApi tatra parasAhAyikamasti tadasmin pakSe nAvazyaMtayA zritam / evaM tAvat prakRtipratyayamanAlocya samyakzabdArtho nirUpitaH, sU0 1] 29 che...) AthI sabhya kRti eTale 'samyak - zabda'... A 'samyak' evo zabda prazaMsA eTale ke aviparItapaNuM - yathArthapaNuM - yathAvasthita - je pramANe hoya te pramANe - padArthano bodha ka2vo - AvA arthavALo nipAta che. arthanA ghotaka (= prakAzaka - sUcaka) tarIke je mUkAya te 'nipAta' kahevAya. (nipAtyate padyovatayA niSAta:) 'samyak' zabdanI A je vyAkhyA che, te prathama 'nisarga' - samyagdarzananA svIkArapUrvaka karelI che ane te avyutpatti-pakSano Azraya karIne karelI che. caMdraprabhA : 'nAma ca dhAtunamAha' evI uktinA baLathI saMskRtamAM koIpaNa nAma arthAt tamAma zabdo dhAtu uparathI - dhAtune pratyaya lAgIne banelAM che, ema manAya che. temAM keTalAMka zabdonA arthomAM dhAtu-pratyayanA arthono paNa saMbaMdha thAya che - bhaLe che jyAre keTalAMka zabdomAM dhAtu (= prakRti) ane pratyayanA artho bhaLatAM nathI, saMbaMdha pAmatAM nathI. AthI keTalAMka zabdo vyutpanna ane keTalAMka zabdo avyutpanna hoya che. vaLI vyutpanna zabdomAM vyAkaraNanA niyamo avazya lAgu paDatA hoya che. AmAM vyutpatti eTale prakRti (dhAtu vagere) ane pratyayanA arthane kahevApUrvaka zabdanA vibhAganuM (avayavanuM) kathana karavuM. AvuM vibhAganuM kathana karavAmAM jo dhAtu vagereno artha zabdanA vAcya (mukhya) arthamAM ghaTato hoya - saMbaMdha pAmato hoya to te vyutpanna zabda kahevAya. tathA jo dhAtu ane pratyayano artha tenAthI banelAM zabdanA vAcya-artha = mukhya arthamAM saMbaMdha (anvaya) pAmato na hoya to te avyutpanna zabda kahevAya che. ahIM 'samyak' zabda banneya prakArano maLe che. (1) vyutpanna ane (2) avyutpanna. te banneyano Azraya bhASyamAM karelo che ane tenuM spaSTIkaraNa si.se. TIkAmAM kareluM che. premaprabhA : kAraNa ke A (1) nisarga-samyagdarzana svataH ja utpanna thanAruM hovAthI adhigama-samyagdarzana karatAM vadhAre pUjya-sAruM che. tenAthI anya - bIjuM je (2) adhigama - samyagdarzana che, te jo ke te ja rIte - nisarga samyagdarzananI jema ja - * aviparItapaNe yathArtha rUpe viSayano bodha kare che, to paNa te bIjAnI sahAyathI utpanna thanAruM che. AthI teno A pakSamAM (avyutpatti pakSe prazaMsA-arthamAM) avazya rUpe Azraya karelo nathI... Ama prakRti-pratyayanA arthanI vicAraNA karyA vinA (arthAt prakRti-pratyayane 1. sarvapratiSu / zya. mu. |
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o vyutpattipakSe'pyarthapradarzanAyAha - samaJcatervA / sampUrvAdaJcateH sAdhyametadrUpamiti, arthaH punaH gati: pUjA caM zrayaNIyeti / tatra pUjA pUrvavyAkhyAnena darzitA, iha tu gatyartho varNyate, samaJcati gacchati vyApnoti sarvAn dravyabhAvAniti samyak / kaH kartrartha iti cet, yadetad darzanaM rucirUpaM tat samaJcati vyApnoti / evamete jIvAdayo'rthAH yathA nayasAmgryA jainairAkhyAyante, na punarekanayAvalambisAGkhyavat pratipadyante, nityA evaite, anityA iti vA zAkalikacIvarakavat, na santi vA, laukAyatikavaditi, kathaJcitsanti (kaithaJcid na santi ) kathaJcinnityAH, kathaJcidevAnityAH, drvypryaaynydvynirapekSapaNe - avyutpatti pakSe) 'samyak' zabdanA arthanuM nirUpaNa karyuM. 30 tenI have vyutpatti-pakSe eTale ke prakRti-pratyayanA arthanI sApekSa rIte vicAraNApUrvaka paNa samyak evuM rUpa baneluM che. any dhAtuno (i) gati karavI athavA (ii) pUjA-sAru hovuM, e be artha levAno che. temAM (ii) 'pUjA' (sAruM) evo artha hamaNAM upa2 kahelI vyAkhyAmAM jaNAvI dIdho che. AthI ahIM 'gamana' (gati) rUpa artha kahevAya che. samagdhati - gati, vyAnoti sarvAnuM mAvAn kRti samyak / je sarva bhAvone (padArthone) prApta kare, vyApe te samyak kahevAya. * ekanayamatamAM mithyAtva, sarvanayamatamAM samyagdarzana * prazna : ahIM kartAno zuM artha che ? arthAt 'kartA' vyApanAra koNa che ? javAba : ahIM ruci rUpa samyagdarzana e vyApanAra = prApta karanAra 'kartA' che. te rucirUpa samyagdarzana jIvAdi padArthone A rIte vyApe che, prApta kare che "A jIvaajIva vagere padArtho A pramANe ja che - yathArtha che, je rIte jaino vaDe samagra sarva nayo vaDe (athavA nayo rUpI sAmagrI vaDe) jaNAvelAM che...' ema sarva padArthone vyApe che. paraMtu eka ja nayanuM avalaMbana karanArA sAMkhyonI jema (jIvAdi padArtho) svIkArAtAM nathI... jemake 'nitya ja che'... athavA zAkaliko eTale zakala RSie kahelAM zAstrane bhaNanArAo ane cIvarako eTale bauddhAdi... teo je rIte jIvAdi padArtho 'anitya ja che' ema kahe che, evuM paNa nathI. athavA to lokAyatika nAstiko je rIte (jIvAdi padArtho) 'che ja nahIM' ema je mAne che, tevuM paNa nathI. kiMtu, jIvAdi padArtho koIka apekSAe (kathaMcit-koInaya vizeSathI) 'vidyamAna' che, ane (kathaMcit - bIjA nayathI) 'vidyamAna nathI'... temaja jIvAdi padArtho amuka apekSAe nitya che ane bIjI apekSAe6. pU. / vAzraya mu. | 2. nai.-zo. / nA. anyatra / = = - -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU02] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam prapaJcApekSayA iti AviSkariSyAmaH paJcamAdhyAye / evaM ca yadA dRSTiH pravartate tadA samyagiti kathyate / vAzabdo aviklpprdrshnaay| etasmiMzca pakSe kilAdhigamasamyagdarzanaM kathitam, yatastadeva prAyovRttyA dravyaparyAyanayasamAlocanena gurUpadezapUrvamitikRtvA yathAvadavagacchati zAstrAdyabhyAsAditi / evaM samyakzabdaM nirUpya samprati darzanazabdArthakathanA, yataH anekasmin kArake lyuT sambhAvyate karaNAdike-pazyati sa tena tasmiMstasmAdityAdi, ato'viziSTa eva kArake bhAvAkhye dRzyata ityAha-bhAveM darzanamiti / dRSTikoNathI anitya che. arthAt (1) dravya-nayathI (dravyAstika nathI) nitya che ane (2) paryAya nayathI (paryAyAstika nathI) anitya che. A pramANe A be mukhya nayanA vistAranI (bhedanI) apekSAe jaina mate padArthanuM nirUpaNa karAya che ane tene ame AgaLa pAMcamAM adhyAyamAM pragaTa karIzuM. A pramANe jIvAdi padArthonA nirUpaNamAM jyAre (arthAt naya-sApekSa rIte - kathaMcit, ekAMte nahIM e rIte) "daSTi' eTale ruci pravarte che, tyAre te ruci (athavA bodha) "samya kahevAya che. vA zabda vikalpa artha batAvavA mATe che. "samyapha zabdane prazaMsA arthavALo "nipAta" kaho athavA sapUrvaka man dhAtunuM rUpa kaho ema vikalpa jANavo. A bIca (vyutpatti) pakSe "samyapha zabdano "adhigama-samyagudarzana' artha vivakSita che. kAraNa ke, A ja samyaggadarzana prAyaH karIne (1) dravya-naya vaDe ane (2) paryAya-naya vaDe sarvanI vicAraNA (Alocana) karavA dvArA gurunA upadezapUrvaka thAya che. AthI zAstra vagerenA abhyAsathI (AdithI gurukulavAsanuM Asevana vagerethI) jIvAdi vastune yathAvatu jevI che tevA svarUpe jANe che... (A pramANe pUrve kahela "jIvAdi padArthone samyagU rIte pAmavuM, vyApavuM" rUpa artha ahIM adhigama samyagudarzanamAM ghaTe che.) ja "na' zabdanI bhAva (kriyA) arthamAM siddhi che A pramANe "samyapha zabdanuM nirUpaNa karIne, have "rzana' zabdanA arthane kahevAno vAro che - AmAM "vRA' dhAtuthI yu (mana) pratyaya thayo che. A mana pratyaya je kAraNathI "karaNa' vagere aneka "kAraka'nA arthamAM saMbhave che - jemake, pazyati sa taina, tasmina, tamAt ItyAdi.. AthI "bhAva" rUpa aviziSTa-kAraka arthamAM ja ahIM manad pratyaya dekhAya che, e pramANe bhASyamAM jaNAvatAM kahe che2. pavipu ! 2 tatra mu. | 2. pU. nai. . te 20 mu. I rU. sarvapratipu ! rUtyavi. mu. | 4. pU.tA.ti. | mAvo. 5. I
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o bhA0 dRzeravyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiH, etat samyagdarzanam / prazastaM darzanaM samyagdarzanam / saGgataM vA darzanaM samyagdarzanam / evaM jJAnacAritrayorapi // | " 32 dRSTiryA aviparItArthagrAhiNI jIvAdikaM viSayamullikhantIva pravRttA sA samyagdarzanam / atha kimarthamanyAni kArakANi nirasya bhAvakArakamAdardarza bhASyakAra: ? ucyate- jJAnameva tat tAdRzaM mukhyayA vRttyA tathA'vasthitaM, 'yattu tatra karaNAdivyapadezAsta upacaritA iti kRtvA na bhASya : dRSTinI = jJAna-pariNatinI arthane avyabhicArI (aviparIta-arthane grahaNa karanArI) evI je Indriya ane anindriyanA arthanI (viSayanI) prApti = upalabdhi thavI A samyagdarzana che. prazasta darzana te samyagdarzana athavA saMgata evuM darzana te samyagdarzana. A pramANe jJAna ane cAritranA viSayamAM paNa (samyak zabdano artha vagere) jANavuM. premaprabhA : 'darzana' zabdanI vyAkhyA karatAM bhASyamAM kahe che bhAva arthamAM pratyaya lAgIne baneluM varNana evuM rUpa dRz dhAtunuM che. (eTale ke vRSTiH varzanam / evI vyutpatti karIne - vR + ana = varzana zabda banelo che.) je dRSTi jIvAdi padArthane aviparitapaNe grahaNa karanArI hoya arthAt jIvAdi padArthano-viSayano jANe yathAvat ullekha karanArI hoya ema pravRtta thayelI hoya te samyagdarzana kahevAya. zaMkA : ahIM varzana zabdamAM anya kArakone TALIne bhASyakAra bhagavaMte 'bhAva' rUpa (kA2ka) arthane ja zA mATe jaNAvyo che ? samAdhAna H te 'darzana' e bIjuM kAMI nahIM paNa tevA svarUpavALuM jJAna mukhya rIte tevA prakAre 'darzana' rUpe avasthita che - raheluM che. vaLI temAM 'karaNa' Adi kArakanuM kathana thAya che, (jema ke, pati anena varzanam, jJAyateneneti jJAnam) te upacarata che... arthAt darzana eTale ruci-zraddhA - e eka prakAranuM jJAna ja che, jJAnano ja aMza che. (have jJAnanI vyutpatti jJAtijJAnam, vastunA svarUpanuM avadhAraNa-nizcaya karavo, ema bhAva arthamAM AgaLa jJAna zabdanI siddhi karelI che, mATe tenA aMza rUpa 'darzana' zabdanI paNa 'bhAva' arthamAM ja siddhi karelI che.) A ja mukhya artha che - jenA vaDe dekhAya-ruci thAya vagere artho to upacarita che mATe teno Azraya karelo nathI AthI mukhya rUpe ja prayoga karavA mATe 'bhAva' arthamAM 'darzana' 1. pU. / mAddeiza mu. | 2. pU. / ye tu. mu. | -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU02] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam teSvAdara iti bhAvaM darzitavAn / dRzeriti / etatpUrveNa vA sambandhamupayAti dRzeryadetaddarzanamiti rUpametat bhAve bhAvAbhidhAyi pratipattavyam / athavA pareNa dRzeH prAptirupalabdhirvAcyA sA caivaMrUpA, avybhicaarinniityaadi| vyabhicaratyavazyamiti-vyabhicAriNI, sA ca ekanayamatAvalambinI, sAmAnyamevAsti na vizeSAH santi, vizeSamAnaM vA samasti na sAmAnyamityAdikA / yataH sA nayAntareNApakSipyate, asatyatvAt, ato vyabhicAriNI, na zabdano prayoga karelo che. (ahIM bhAva = eTale dhAtuno artha, kriyA rUpa artha - dA.ta. jJA dhAtu hoya to teno artha "jANavuM che, e ja artha (bhAva) mana pratyaya dvArA kahevAya che. vara-vAritram = eTale AcaraNa. Ama anyatra paNa samajavuM.) zeH evuM bhASya-gata pada che, te "mA varNanam' evA pUrva pado sAthe saMbaMdha pAme che, AthI Avo artha thAya - A dhAtunuM je A rana' evuM rUpa (pUrve kahyA mujaba) che, te "bhAva"mAM thayuM che, arthAt bhAve rUpa arthanuM abhiyAna (kathana) karanAruM che ema jANavuM. samyagdarzananuM bIjuM lakSaNa : aviparIta-deSTi (darzana) athavA to para-pAchaLa AvanArA vyabhicAripa vagere pado sAthe vRzi - zabdano saMbaMdha thAya che. zeH eTale dRSTinI prApti-upalabdhi ema saMbaMdha kahevo... ane A prApti-upalabdhi AvA prakAranI che - "avyabhicAriNI' = aviparIta arthanuM yathArtha grahaNa karanArI.. ahIM dRSTine eTale jJAna pariNatine aviparIta = yathArtha arthanuM grahaNa karanArI evI Indriya-anindriyanA arthanI (viSayanI) prApti-upalabdhi te samyadarzana che. ema samasta artha che. (hA.bha. TIkAmAM pUrvanA padanI sAthe ja dRzino saMbaMdha karelo che jyAre siddhasenIyA TIkAmAM pUrvokta rIte AgaLa-pAchaLa baya rIte saMbaMdha karelo che.) have bhASyanA eka eka zabdano artha TIkAnA AdhAre joIe. mamavAriLa zabdano viziSTa artha jaNAvatAM TIkAmAM kahe che - vyomavati varSa - vAri je avazya potAnA artha/padArtha sAthe vyabhicAra pAme arthAt je rIte jIvAdi padArtha hoya tenAthI anya rUpe - viparIta rUpe grahaNa kare / jANe te vyabhicAriNI kahevAya. ane te dRSTi koI eka ja sAmAnya, vizeSa, "nityatva Adi matanuM avalaMbana (Azraya) karanArI hoya che. (1) sAmAnya ane (2) vizeSa evA be
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [0 2 vyabhiAcariNI-avyabhicAriNI / kA ? yA sarvAnnayavAdAn sAkalyena parigRhya pravRttA, kathaJcit sAmAnyaM dravyAstikAjJAcchandataH satyaM, vizeSAzca paryAyAvalambanamAtrasatyA ityAdiprapaJcenAvyabhicAriNI / tAM kathayati-sarvendriyA'nindriyArtha-prAptiriti / sarvANi niravazeSANi, indriyAnindriyANi, indrasya jIvasya liGgAni zrotrAdIni paJca, anindriyaM, dharmovALI vastune viSe te sAmAnya rUpe ja che, paNa tenA vizeSa (bhedo) nathI, ema mAne che athavA te vastu vizeSo/bhedo rUpe ja che, paNa sAmAnya (samAna dharma) rUpe nathI - ItyAdi rUpa eka ja mata (apekSA-naya)ne mAne che. AvI eka ja matane (nayane) svIkAranArI daSTi, je kAraNathI asatya che, (sarvathA satya nathI, AMzika ja satya che) te kAraNathI bIjA nayathI AkSipta karAya che. arthAt teno niSedha-khaMDana karAya che. eTale ke sAmAnyagrAhI naya vaDe (apekSA | abhiprAya vaDe) vizeSagrAhI nayanuM khaMDana karAya che ane vizeSagrAhI naya vaDe sAmAnyagrAhI nayanuM khaMDana karAya che. AthI eka ja naya-matane mAnanAra asadu-matavALo banI jAya che. (syAdvAdano Azraya karAya to ja banne nayano svIkAra thaI zake paNa ekAMta-matavALA syAdvAdano Azraya karatAM nathI) AthI teonI dRSTi vyabhicAriNI-viparItagrAhiNI-ayathArthagrAhiNI che. je AvI na hoya te avyabhicAriNI daSTi kahevAya. prazna : evI kaI dRSTi che, je AvI yathArthagrAhiNI kahevAya ? javAba : je dRSTi sarva nayavAda (naya-samUha)no samasta rUpe svIkAra karIne pravartatI hoya, te avyabhicAriNI-yathArthagrAhiNI kahevAya. dA.ta., "sAmAnya' e koIka apekSAe (kathaMcita) eTale ke dravyAstika-nayanA abhiprAyathI satya che ane (2) "vizeSo' (bhedo) e phakta paryAyanA AlaMbanathI - AzrayathI eTale ke paryAyAstika nayathI satya che... A pramANe AvI dRSTi judA judA nayathI vistArapUrvaka - vyApakarUpe padArthano bodha karanArI hovAthI yathArthagrAhiNI-avyabhicAriNI kahevAya che. zaka "indriya-anindriyanI prApti eTale zuM?' cheka AvI daSTine jaNAvatAM bhASyakAra kahe che - evI avyabhicAriNI 'sarva indriya ane anindriya (mana + oghajJAna)nA arthanI/viSayanI prApti = upalabdhi, jANavuM, grahaNa/bodha te samyagudarzana kahevAya. A pramANe bhASyano samudAya artha che. have tenA 2. sarvapratipu ! drasthAnImu. |
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU02] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam manovRttiroghajJAnaM ceti / zrotrAdInAM paJcAnAM dvayozcAnindriyayo arthaH viSayaH zabdAdiH paricchedyaH, zrotrAdiparicchinnArthAnusandhAyi ca manovijJAnaM, anupravRtteH. oghajJAnamanindriyajameva indriyAnusArivijJAnanirapekSaM, "pRSThata upasarpantaM sarpa buddhyaiva pazyanti' iti vacanAt, vallyAdInAM nIvAdyabhisarpaNajJAnaM kvacinmanonirapekSamiti, atasteSAmindriyAnindriyArthAnAmupalabdhiH-prAptiH svataH parato vA tadarthaprakAzanottarakAlabhAvinI grAhyA, na tu teSAM sarvendriyAdyarthAnAM sannikarSamAtraprAptirabhipretA / na ca sarvendriyANAM svena viSayeNa sahAzleSaH dareka zabdono artha TIkAthI joIe - avyabhicAriNI zabdano artha pUrve kahevAI gayo che. sarva eTale niravazeSa-saMpUrNa.. driyanikriyALa - AmAM rUdra eTale jIva... ane tenA liMga-cihna te Indriya kahevAya. Indriyo rUpa cetanAthI AtmA jaNAya che, mATe Indriyo (dravya prANa) e AtmAnuM cihna che. te Indriyo zrotra vagere pAMca prakAre che. tathA "anindriya" eTale manano vyApAra, mananI vRtti ane ogha-jJAna, Ama be prakAre che. A pAMca Indriyono' athavA be prakAranI "anindriyano artha = eTale viSaya. arthAt zabda vagere bodha karavA yogya = zeya padArtha... anindriyanA be artho paikI prathama (1) manovijJAna - eTale zrotra vagere. indriyothI jaNAyela artha/viSayanuM anusaMdhAna karanAruM arthAt mana dvArA vicAraNA karavApUrvakate viSayanuM saMkalana kare te manovijJAna kahevAya. kAraNa ke, Indriyo dvArA arthanuM grahaNa thayA bAda-pachIthI tenI mana dvArA vicAraNApUrvaka manovijJAnanI pravRtti thAya che. (2) oghajJAna : A ogha-jJAna paNa anindriyathI (phakta manathI = saMskArathI) ja utpanna thanAruM che... AthI indriyane anusaranAra (Indriya-janya) jJAnanI apekSA vinA ja utpanna thAya che. dA.ta. "pUMThanA bhAge (pAchaLa) pAse sarakatAM sarpane buddhithI ja dekhe che, jANe che." ema lokamAM bolAtAM vacanathI upara kahelI hakIkata jaNAya che. tathA velaDI vagerene chAparA vagere tarapha sarakavAnuM/caDhavAnuM jJAna kyAreka manane nirapekSapaNe ja thatuM hoya che - (arthAt saMskAra mAtrathI thatuM hoya che.) AthI te Indriya (pAMca) ane anindriya (ba)nA viSayonI upalabdhi = prApti (jJAna rUpe pariNati) che, e svataH eTale svabhAvathI - nisargathI - sahaja kSayopazamathI athavA parataH eTale guru vagerenA paropadeza dvArA tenA grAhya viSayano prakAza/bodha thavAnA uttarakALe thanArA jJAna vizeSa rUpa levI, paNa sarva IndriyonA viSayonA saMnikarSa-mAtra = saMbaMdha mAtra rUpa prApti-upalabdhi mAnavI ISTa 2. patipu e mAtra mu. |
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 tattvArthAdhigamasUtram [ 2 samasti, yatazcakSuH svadezasthaM yogyadezavyavasthitaM rUpamArUpayati, nAsya gamane sAmarthyamasti, aprApyakAritvAt / zrotrAdIni tu prAptArthagrAhINi, prAptakAritvAt catvAri, manovijJAnaM tu tatpRSThAnusArivikalpakam, ato'vyabhicAriNI sarvendriyAdyupalabdhiH / idameva tattvaM paramArthaH zeSaH paramArtho na bhavati / etatsamyagdarzanam / samprati nipAte samyakzabde gRhIte yo'rthastaM bhAvArthaM ca darzayati-prazastaM darzanaM samyagdarzanamiti / aviparItAnAM dravyabhAvAnAM nathI. vaLI tamAma Indriyono potAnA viSaya sAthe saMbaMdha paNa hoto nathI. kAraNa ke, cakSurindriya che, te potAnA dezamAM sthAnamAM rahIne ja yogya dezamAM/kSetramAM rahela arthAt atyaMta najIka paNa nahIM ane atizaya dUra paNa nahIM e rIte rahela rUpane dekhe che-jANe che. cakSurindriyanuM viSaya-dezamAM javAnuM sAmarthya hotuM nathI, kemake te aprAptakArI che. potAnA viSaya sAthe saMbaMdha karIne ja jJAna karAve te zrota vagere Indriyane prAptakArI (prApyakArI) kahevAya. AthI viparIta hoya te aprAptakArI kahevAya. zrotra vagere cAra Indriyo to prApta = eTale ke Indriya sAthe saMbaddha evA ja arthanuM/viSayanuM grahaNa karanArI che, kAraNa ke, te cAra prAptakArI che arthAt prApta = Indriya sAthe saMbaddha evA viSayanuM grahaNa karanArI che. vaLI manovijJAna che, te pAMca Indriyo vaDe arthanuM jJAna karyA bAda te jJAnane anusaratI vicAraNA pUrvaka thAya che. AthI sarva Indriya vagere vaDe (AdithI anindriyavaDe) thanArI upalabdhi-jJAna-vizeSa e avyabhicAriNI/yathArtha bodha karanArI che... arthAt phakta koI eka ja naya matanuM avalaMbana na karIne sarva niyonA matano ucita Azraya karanArI hovAthI te Indriya AdinA viSayanI prApti|upalabdhi e avyabhicAriNI che. vastuno yathArthapaNe bodha karanArI che. A ja tattva e paramArtha che, AthI zeSa bIjo paramArtha nathI ema jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - A ja samyagadarzana che. have nipAta = avyayanAma rUpa "sa' zabdanuM grahaNa karAya chate (arthAt bhASyamAM prathama kahela prazaMsA-arthavALA "samyapha' zabdanuM grahaNa karavAmAM) je artha kahelo, teno bhAvArtha bhASyamAM jaNAve che - prazarta naM - savarNanam jagatanA nAtha zrI jinezvara devo vaDe kahela aviparIta = yathArtha evA dravyo ane bhAvonuM/paryAyonuM AlaMbana 2. sarvapratipu ! prAtha0 5. I
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 37 jagannAthAbhihitAnAmAlambikA pravRttiH rucilakSaNA sA prazastaM darzanamiti, prshstmuktisukhhetutvaat| tathA vyutpattipakSAzrito yo'rthastaM kathayati-saGgataM vA darzanaM samyagdarzanamiti / nityAnityasadasatsAmAnyavizeSeSu jainapravacanAnusArAt tasyaiva vijJAnasya nayadvayasamAropaNena ca pravRttiH sA saGgatamiti vyapadiSTA / evaM samyagdarzanazabdAvayavAnvAkhyAnaM kurvatA bhASyakRtA samyagjJAnacAritrayorapi kAkvA kRtam / samyagjJAnazabde'pi samyakzabdaH prazaMsArtho nipAta: samaJcatervA, jJAnamiti ca bhAva eva, evaM cAritramapi, svasthAne ca vizeSamAviSkAriSyAma iti // 1 // karanArI ruci-svarUpa pravRtti (vRtti) te prazasta-darzana che, arthAt samyagadarzana che. kAraNa ke, te prazasta evI muktinA sukhano hetu (kAraNa) che. tathA vyutpatti - pakSano svIkAra karIne sabhya zabdano je bIjo artha phaLIbhUta thAya che, tene bhASyamAM jaNAve che, sarva vA varzanama, savinam athavA "saMgata evuM darzana" te samyagudarzana... jaina = jinezvara deve kahela pravacana (zAsana)nA anusAre nityaanitya, satu-asat tathA sAmAnya-vizeSa svarUpa padArthone viSe te ja pUrvokta vijJAnanIbe nayono = abhiprAya-vizeSano Azraya karIne-pravRtti thAya che te "saMgata' che, ema kahela che, mAnela che. caMdraprabhA : AmAM koI eka ja nitya' vagere pakSanA Azraya karavAmAM bIjA "anitya' vagere pakSonI yuktio vaDe nitya vagere pakSanuM khaMDana thavAno savAla paidA thato nathI. kAraNa ke banne ya pakSanuM yathAyogya avalaMbana/AzramaNa kareluM che. premaprabhA : parva jJAna-vAritrayorapi A pramANe "samyagudarzana' zabdanA avayavonuM vyAkhyAna | vivecana karanArA evA bhASyakAra bhagavaMta vaDe arthApattithI "samyajJAna" ane "samyaphacAritra'nI paNa vyAkhyA karelI che, ema samajavuM. eTale ke, "samyajJAna' zabdamAM paNa "satha' zabda (prathama avyutpatti pakSe) prazaMsA-arthavALo nipAta che athavA bIjA vyutpatti-pakSa) sam pUrvaka + bU dhAtunuM (di, pratyaya lAgatAM) baneluM rUpa che. tathA jJAnam' evuM rUpa che, te (jJA dhAtunuM) "bhAva" arthamAM ja (mana pratyaya lAgIne) baneluM rUpa che. A pramANe 'vAritra' zabdanI bAbatamAM paNa samajavuM ane tenA vizeSa arthane ame potAnA nirUpaNa karavAnA sthAne/avasare pragaTa karavAnA ja chIe. ahIM prathama-sUtranI siddhasenIyA TIkAno gurjara bhAvAnuvAda samApta thayo. 2. 8. I vayavAna vya0i pU. I
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 tattvArthAdhigamasUtram [ ma ? samprati samyagdarzanAdInAM yathAkramasanniviSTAnAmAdyasyaiva lakSaNaM 'yathoddezastathA nirdeza' ityabhidhAtukAma Aha-"tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" (1-2) / 'padAkSaravacanavAkyAnAmabhiprAyavivaraNaM vyAkhyA / iti vacanAt / prAgavAci vAcakamukhyena "lakSaNato vidhAnatazcopadekSyAmaH" (1-1) iti, satyapi pramANanayanirdezAdisAdyanekAnuyogadvAravyAkhyAvikalpe punaH punastatra tatraitadeva dvayamupanyasyan bhASyAbhiprAyamAviSkaroti sUriH-lakSaNavidhAne evAsmin dvitIya sUtranI bhUmikA : have krama pramANe - "yathoddeza tathA nirdezaH' ! eTale ke je pramANe-je kramathI kahevAno uddeza karelo hoya te pramANe zAstrakAro nirdeza karatAM hoya che.... A uktine anusarIne prathama sUtramAM je pramANe - je kramathI samyagadarzana vagere mUkelAM che, te krama pramANe temAM prathama mUkelAM "samyagadarzana'nA ja lakSaNane jaNAvavAnI IcchAvALA granthakAra paramarSi have- "tattvAIzraddhAne savarNana' [2-2] sUtranI racanA kare che. vyAkhyAnI vyAkhyA jaNAvatAM si.. TIkAmAM kahe che ke, je kAraNathI padaakSara-vacana-vAkyonA abhiprAyanuM vivaraNa karavuM = samAna arthavALA anya padothI arthanuM kathana karavuM te vyAkhyA kahevAya.... A pramANe vyAkhyA' padano artha hovAthI pUrve kahela " avanajJAnAvAritrALa mokSamA ' e uddeza rUpa prathama sUtramAM prathama mUkela samyagudarzananuM vivecana vyAkhyA karanAra A bIjA sUtrane bIjA kramathI jaNAvela che, te yogya ja che. ahIM sUtranuM hArda jaNAvatAM TIkAmAM kahe che ke, pUrve vAcaka-mukhya graMthakara paramarSi zrI umAsvAtijI mahArAje kaheluM che ke, AgaLa ame (1) lakSaNa ane (i) vidhAnathI/bhedathI traNa prakArano mokSamArga kahIzuM. AmAM tAtparya evuM che ke, pramANa, naya, nirdeza Adi (sAtamAM sUtramAM kahela) temaja sat, saMkhyA Adi (AThamAM sUtramAM kahela) je aneka prakAranA anuyoga dvArA rUpI vyAkhyAnA vikalpo = rastAo hovA chatAM pharI pharI te te ThekANe A ja be (1) lakSaNa ane (ra) bheda (vidhAna) rUpa vikalpone kahe che ane A pramANe kahetAM evA graMthakAra AcArya bhagavaMta pUrvokta bhASyanA AvA abhiprAyane ja pragaTa kare che ke - "A zAstramAM padArthanA (1lakSaNa ane (ii) vidhAna e be ja mukhya viSaya che." AthI samyagadarzananA lakSaNano upavAsa kare che. 2. pariy I Frveza savAghanemu. |
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU. 2] svopajJabhASya - siddhasenIyATIkAsahitam zAstre pradhAnAdhikArike ityato lakSaNamupanyasyati / atra ca ' paryAyanirbhedaprabhedAdibhiH padAdyabhiprAyaH prakAzanIyaH / tatra pradhAnazabdasya tadarthazabdAntarANi paryAyAH, prakRtipratyayAdinirbhedainaM tathA gRhItAnvarthazabdavivaraNaM nirbhedaH, tathA vAkyAntareNa nirUpaNaM prabhedaH / tatredaM sUtraM vAkyAntaranirUpaNadvAreNa prANAyi sUriNA / athavA samudAyo mukteH kAraNatayA nirUpita iti, na ca samudAyiSvaparijJAteSu tatparijJAnamastIti Adyasya lakSaNapracikAsayiSayA sUtraM papATha / tattvArthetyAdi / 39 sU0 tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 1-2 // TI0 anekasamAsakalpanAsambhave yatra sukhena buddhirAdhAtuM zakyate pratipipAdayiSitArthapravaNA, * vyAkhyAnA traNa prakAra vaLI AmAM (i) paryAya, (ii) nirbheda ane (iii) prabheda Adi vaDe 'pada' vagereno abhiprAya prakAzita karavA yogya che. (paryAya vagerenI vyAkhyA jaNAvatAM kahe che-) temAM (i) paryAya : pradhAna eTale ke mukhya zabdanA je samAna arthavALA bIjA zabdo hoya te 'paryAya' zabdo kahevAya. (ii) nirbheda : prakRti, pratyaya vagereno bheda = vibhAga karavo temaja (tevA vibhAgathI) grahaNa karelAM anvartha-zabdanuM arthAt prakRti-pratyayano artha je mukhya arthamAM ghaTato hoya te anvartha-zabda kahevAya, tenuM vivaraNa karavuM te 'nirdeda'... tathA (iii) prabheda : bIjA vAkya vaDe vivakSita arthanuM nirUpaNa karavuM te 'prabheda' kahevAya. A traNa vyAkhyAnA prakAro paikI 'anya vAkya vaDe arthanuM nirUpaNa karavuM' evA trIjA prakAra vaDe A bIjuM sUtra sUtrakAra sUrijI vaDe racAyeluM che. athavA samyagdarzana Adi traNano samudAya muktinA kAraNa tarIke jaNAvelo che... paNa jyAM sudhI samudAyanuM = eTale ke te samudAyanA bhAga rUpe thanArA aMzanuM jJAna na thAya tyAM sudhI samudAyanuM vAstavika jJAna thatuM nathI. A kAraNathI samudAyanA prathama vibhAga rUpe banelAM samyagdarzananuM lakSaNa prakAzita karavAnI IcchAthI AgaLanuM sUtra kaheluM che, te A pramANe - tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 1-2 // sUtrArtha : (jIvAdi) tattvarUpa arthonI zraddhA karavI te samyagdarzana che. premaprabhA : tattvArthazraddhAnuM ahIM aneka rIte samAsanI kalpanA karavAno saMbhava hovA 2. pAvivu / nai. / zAstra 60 mu. / 2. pAvivu nai. / nA. mu. / rU. pU. / melena. mu. |
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ 50 2 tAM kalpanAmupanyasyati-tattvAnAmarthAnAmiti / bhA0 tattvAnAmarthAnAM zraddhAnaM, tattvena vA arthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnaM, tat samyagdarzanam / tattvena bhAvato nizcitamityarthaH / / tattvAnAm aviparItAnAm, ke vA aviparItAH ? ye syAdvAdakesarigocaramanatikramya sthitAH, ye tvekanayarkalabhakavilokitAste viparItAH / arthAnAmiti, aryamANAnAM svaiH chatAM ya je samAsanI kalpanA karavAmAM pratipAdana karavAne kahevAne ISTa evA arthanuM grahaNa karavAmAM tatpara evI buddhinuM sukhethI AdhAna karI zakAya arthAt temAM sukhethI buddhinI gati thaI zake, te (samAsane) kalpanAne bhASyakAra bhASyamAM rajU kare che. bhASya H (1) jIvAdi tattva rU5 arthonI zraddhA athavA (ii) tattvathI arthonI zraddhA te tattvArthazraddhAna', te samyagudarzana che. "tattvathI" eTale bhAvathI arthAt nizciyapUrvaka (jANavuM zraddhA karavI...) premaprabhA : mokSa mArganA ghaTaka traNa guNo paikI prathama samyagudarzananI vyAkhyA karatAM bIju sUtra raceluM che. teno artha jIvAdi tattva rUpa arthonI zraddhA athavA tattvathI arthonI zraddhA te samyagudarzana che ema bhASyano samudita-bhego artha che. TIkAmAM tenA eka-eka avayavono artha kahe che - tattvonAM marthanAM zraddhAnam tattva rUpa arthonI zraddhA... AmAM tattva eTale aviparIta artho.. ja cATvAda siMha che, ekAMtavAda anya prANI... prazna : aviparIta artho kone kahevAya? javAba: je tattvo syAdvAda rUpI siMhanA viSayanuM ullaMghana karyA vinA arthAtu syAdvAdasiMhanI maryAdAmAM rahelAM che te aviparIta kahevAya. vaLI je artho-padArtho koI eka ja naya rUpI madanIyA (hAthInuM baccuM) vaDe jovAyelAM che - jANelA che, te viparIta artho che. caMdraprabhA : vanamA zabdamAM janama' zabdathI svArthamAM athavA "hrasva/nAnuM evA arthamAM va pratyaya lAgelo che. "kalabha' zabdanA aneka artho che, jema ke, nAno hAthI-hAthInuM baccuM, UMTanuM baccuM athavA koIpaNa prANInuM baccuM... paNa sAmAnyathI siMha ane hAthI baLanI apekSAe samovaDiyA ane sAhityamAM te benA paraspara TakarAvanI upamA aneka ThekANe prasiddha che. AthI . pU. I htpa0 mu. I
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 41 svairjJAnavizeSaiH paricchidyamAnAnAM zraddhAnaM rucirabhiprItiH samyagdarzanam, yathA'rhatA vigatarAgadveSaprapaJcena jagade jagadekabandhunA tathedaM satyaM jIvAdivastu / nanu ca vyabhicAre sati vizeSaNavizeSyakalpanA nyAyyA yathA nIlotpalAdiSu, iha tu yat tattvaM tannArthaM vihAyAnyad bhavitumarhati artho vA tattvamantareNeti yadeva tattvaM sa ame 'hAthInuM baccuM' artha lakhelo che. eka naya - matanA vAdIne tenI upamA ApI che. * 'tattvArthanI zraddhA' no artha premaprabhA : 'tattva' zabdano artha kahIne have 'artha' zabdano artha jaNAve che. je 'aryamANa' = eTale ke bodha karAto hoya te artha kahevAya. praznaH konA vaDe ? javAbaH pota-potAnA jJAna vizeSa vaDe bodha karAtAM hoya te (jIvAdi) artha kahevAya. arthAt jJAnanA viSayabhUta padArtha... zraddhAna = eTale ruci, anukULa-ISTa evI prIti-abhiprIti. Ama tattva rUpa (jIvAdi) arthonI zraddhA-ruci-prIti te samyagdarzana eTale ke "jagata mAtranA baMdhu, jeonA rAga-dveSanA prapaMco sarvathA cAlI gayA che - nAza pAmyA che, evA arihaMta (tIrthaMkara) vaDe je pramANe A jIvAdi vastu kahelI che, te pramANe ja satya che, sAcI che." evI jinavacano uparanI zraddhA-prIti vizeSa... ,, zaMkA : jyAre vastuno vyabhicAra Avato hoya arthAt te vastu aniSTa = avivakSita evA anya padArtha sAthe paNa saMbaMdha dharAvatI hoya tyAre te vastuno niSedha (bAdabAkI - vyavaccheda) karavA mATe vizeSaNa mUkAya che. arthAt tyAre vizeSaNa-vizeSyanI kalpanA karavI nyAya saMgata che, jema ke, nIjotpannam - (lIluM kamaLa) vagere... ahIM 'utpala' = kamaLa e 'nIla' paNa che ane anIla = pIta, rakta, zveta vagere rUpe paNa che. AthI 'lIlA kamaLa' rUpa ja vivakSita arthane jaNAvavA mATe - arthAt pIta, rakta vagere aniSTaavivakSita kamaLono niSedha jaNAvavA mATe 'utpala' zabdanuM nItaM = tavuM tvAM ca kRti 'nIttotpannam' / ema 'nIta' evuM vizeSaNa mUkAya che ane te sArthaka che. prastutamAM to je 'tattva' che te 'artha' (jIvAdi padArtha)ne choDIne anya rUpe hovuM yogya nathI. athavAM 'artha' (padArtha) che, te paNa tattva vinA hovuM ghaTatuM nathI. AthI je tattva che, te ja artha che ane je artha che, te ja tattva paNa che. AvI sthitimAM 'tattva' ane artha' e be zabdomAMthI eka ja mUkavo joIe. tenI zraddhA te samyagdarzana eTaluM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [X0 2 evArtho ya eva cArthastadeva tattvamiti punruktaarekaa| ucyate-paramatApekSaM vizeSaNamityarthasya tattvamupAttaM, yataH kaNabhujamatanirUpito buddhakapilAyuktazcArtho vyabhicArI, sattAdravyatvAdiH sAmAnyavizeSarUpaH parityaktaparasparasvAtmA khapuSpavadasanneveSyate, na hi vizeSAH sambhAvayituM zakyAH anvayinaikena zUnyAH, na cAsti sAmAnyaM, nirvizeSatvAt ityAdidoSasaMsparzaparijihIrSayA ja kahevuM joIe. AthI "tattvarUpa artha ema je beyanuM grahaNa kareluM che, te punarukti (punaH kathana)rUpa doSanI zaMkA upajAve che... ka "tatvArtha zabdamAM samAsanI vicAraNA ja samAdhAnaH tattva evuM je kaI zabdanuM vizeSaNa mUkeluM che te para-matanI apekSAe arthAt jinamatathI anya matanI apekSAe che. eTale ke, para-matano niSedha sUcavavA ukta vizeSaNanuM grahaNa kareluM che. kaNabhuja eTale "kaNAda' RSi vaDe praNIta mata (vaizeSikadarzana) vaDe prakAzita karAyela (nirUpita) artha temaja buddha, kapila vagere vaDe kahelo artha (vastu) vyabhicArI che - ayathArtha che. kAraNa ke, sattA, dravyatva vagere padArtho anukrame sAmAnya ane vizeSa rUpa che, te jo paraspara ekabIjAnA svAtmA-svarUpane choDIne rahelAM che. arthAt je sAmAnya che te vizeSa rUpe (vizeSane sApekSa) nathI ane je vizeSa che te ekAMte vizeSa ja che, paNa sAmAnya rUpe nathI ema mAnavuM e "AkAzanA puSpanI jema amArA vaDe svIkArAtuM nathI. "AkAzanuM phUla' jevI koI vastu - duniyAmAM nathI tema phakta sAmAnya svarUpa athavA phakta vizeSa-svarUpa vastu paNa nathI. (arthAt sAmAnya ane vizeSa e beya svarUpa hoya evo ja arthavastu sat che.) kAraNa ke, vizeSa (vaTAdi vyaktio) e jo tenA anvayI = anugama karanAra = eka rUpe sAMkaLanAra koI eka padArtha/dharma vinAnA hoya to te vizeSonI potAnI ja saMbhAvanA hovI zakya nathI. vaLI anya-mate phakta sAmAnya rUpe vastu paNa sa-vidyamAna nathI. kAraNa ke tene nirvizeSa = vizeSa rahita svIkArAya che. caMdraprabhA : vastutaH paraspara sApekSa hovAthI ekabIjAne sApekSa rUpe svIkAravuM ja ghaTe che. kAraNa ke lAla ghaDo, kALo ghaDo, sapheda ghaDo, vagere ghaTa-vyaktio = vizeSa kyAre kahevAya ? konI apekSAe vizeSa kahevAya ? ema prazna thaze tyAre javAba apAze ke, sarva ghaDA rUpa je sAdhAraNa vastu che, temAM rahela sAdhAraNa dharma-ghaTatva, ghaTa-sAmAnyanI apekSAe lAla ghaDo, amadAvAdI ghaDo athavA pANI bharavAno ghaDo (dArU vagere mATeno nahIM) ema ghaTa-vizeSa kahevAya 2. pU. I wALa0 mu. | 2. 3.pA.pU.tA. I vAviyA, mu. I rU. papu ! paM. mu. |
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 sU0 2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam vizeSaNamAzrIyate, tasyAnartha-tvAdekanayAbhiprAyamAtratvAditi, ato vyabhicArAd yuktaM tattvazabdopAdAnam / svamatamapyaGgI-kRtyaikanayAvalambanamanartha eveti tattvazabdena vyudsyte| che. arthAt te dareka vizeSa ghaDArUpa vyaktiomAM eka ghaTatva rUpa sAmAnya dharma paDelo che, je sarva ghaDAone sAMkaLanAro che, jenA hovAthI aneka judAM judAM prakAranA ghaDA hovA chatAM ya "A ghaDo, A ghaDo, A paNa ghaDo ane pelo paNa ghaDo' ema dareka ghaDAmAM "ghaDA' tarIkeno vyavahAra thAya che. Ama jayAM vizeSa (lAla ghaDo vagere vyaktio) che tyAM sAmAnya "ghaTa-mAtra' (phakta ghaDA) rUpa "sAmAnya dharma paNa che ja. lAla ghaDA vagere rUpa vizeSo bhale ekamAM ja-ghaTa-vyaktimAM ja hoya ane darekamAM judA judA hoya, paNa ghaTapaNuM (ghaTava) rUpa 'sAmAnya dharma to badhAMyamAM eka sarakho ja rahelo che. vaLI jayAM jyAM "sAmAnya dharma che, tyAM vizeSa dharma paNa hoya ja. kAraNa ke sAmAnya = sAdhAraNa dharma che te konI apekSAe? kyA vizeSo | bhedonI apekSAe? ema prazna thaze - AthI javAba Avaze ke, amuka lAla ghaDo, amadAvAdI ghaDo athavA pANI mATeno ghaDo vagere vizeSanI apekSAe "ghaDApaNuM' = ghaTava rUpa sAmAnya = samAnadharma badhAMyamAM rahelo che. lAla ghaDo e lIlA ghaDA rUpe nathI, pILo ghaDo e sapheda ghaDArUpe nathI. paNa ghaDApaNuM = ghaTava to te ekasarakhuM dareka ghaDAomAM raheluM ja che, bhale te lAla hoya, pILo hoya, lIlo hoya ke sapheda hoya.. ethI ja badhAMyamAM ghaDA tarIkeno vyavahAra thAya che. Ama vastunA vizeSo = bhedo paNa sAmAnyane choDIne rahelAM nathI... have jo sAmAnya ane vizeSone paraspara ekabIjAthI sarvathA judA mAnavAmAM Ave to teo potAnuM ja svarUpa (astitva) gumAvI besaze.... kAraNa ke te banne ya dharmo eka-bIjAne sApekSa hovAthI ekano niSedha-apalApa karavAmAM bIjA dharmano paNa niSedha thaI ja jaze. AthI jema eka ja "anAmikA' nAmanI aMguli (AMgaLI) kaniSThAnI apekSAe dIrgha/moTI che ane madhyamAnI = vacalI AMgaLInI apekSAe hrasva/nAnI che, tema eka ja vastu apekSA bhedathI sAmAnya rUpe paNa che ane vizeSa rUpe paNa... vizeSa hakIkata to vizeSAvazyaka bhASya, syAdvAdamaMjarI vagere graMthothI jANavI. premaprabhA : Ama A pramANe ekAMte sAmAnya athavA ekAMte vizeSa mAnanArAonA mate je doSa Ave che, tenA saMsparzano - saMprAptino parityAga karavAnI IcchAthI pUrvokta 'tattva' evuM kaI' nuM vizeSaNa kaheluM che. arthAt "(jIvAdi) tattvarUpa artho' ema kaheluM che. kAraNa ke pUrve kahelAM je para-mato che, teo vaDe nirUpita artho koI eka ja nayanA 2. patipu ! parva tattvamu. |
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 tattvArthAdhigamasUtram [ ma ? athavA kimasmAkaM paramatenaikanayAvalambanena vA yadeva niHzakaM tadevAzrayAma iti vigrahAntaraM darzayannAha-tattvena vA'rthAnAM zraddhAnamiti / idamapyarthakathanaM na tu tripadastRtIyAtatpuruSaH sambhavati, evaM ca dRzyam-arthAnAM zraddhAnamarthazraddhAnaM tattvenArthazraddhAnaM tattvArthazraddhAnamiti, vAzabda: pakSAntarapradarzanArthaH, ayaM vA pakSa Astheya iti / taditi pUrvasUtroktaM nirdizati abhiprAya rUpe hoyane anarthaka che - ayathArtha che... Ama A rIte ekaluM 'artha' evuM pada vyabhicArI hovAthI avivakSita vastu sAthe paNa saMbaMdha karavAthI teno niSedha | bAdabAkI karavA mATe "artha' zabdanuM "tattva' evuM vizeSaNa sUtramAM grahaNane yogya ja che. potAnA = sva - matano = jainamatano aMgIkAra karIne paNa jo koI eka ja nayanuM (apekSA = abhiprAya = dRSTikoNanuM) avalaMbana karAya - svIkAra karAya to te paNa anartha rUpa ja thAya. arthAt vastunA vAstavika arthane jaNAvavA asamartha ja bane, AthI tenuM paNa tattva' zabdanA prahaNathI nirAkaraNa (niSedha) thAya che. have 'tattvAIzraddhAna' zabdano bIjI rIte vigraha karIne artha jaNAvavA kahe che athavA jaino kahe che ke, "amAre paramatano Azraya karavAnuM koI prayojana nathI athavA ekanayano Azraya karavAno paNa (paramate ke svamate) savAla ja Avato nathI. AthI vizeSaNa tarIke tattva zabdanA grahaNanI jarUra nathI, (AthI svamate artho anartha banI javAnI Apatti paNa Avaze nahIM.) ame to je paNa zaMkA vinAnuM haze teno ja Azraya karIzuM." AvA AzayathI "tattva' zabdanI sArthakatA jaNAvavA mATe bhASyamAM bIjI rIte vigraha batAvatAM kahe che - "athavA tattvathI arthonI zraddhA" (te samyagadarzana che.) tattva vA nAM zraddhAna... A paNa sUtramAM kahela prathama sAmAsika padanA arthanuM kathana mAtra che, paNa Ane samAsano vigraha na samajavo. kAraNa ke A vAkyamAM traNa pado che ane tripada = traNa padavALo "tapuruSa samAsa saMbhavato nathI. AthI Ano (khaMDazA) vigraha A pramANe jANavo - 31nAM zraddhAnam ti 'marthazraddhAnam' ! ema pahelAM (SaSThI - tapuruSa) samAsa karIne pachI tatvena arthazraddhAnama tti - "tattvAIzraddhAnam' ema (tRtIyA - tapuruSa) samAsa karavo. bhASyamAM vA' zabda e A bIjA pakSane batAvavA mATe che. AthI "athavA A bIjA pakSano (vigrahano athavA samAsano) Azraya karavA yogya che" ema artha jaNAvAya che. (je upara jaNAvelo ja che.) 2. pArivuM . 20 mu. I
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU. 2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 45 samyagdarzanamiti lakSyaM darzayati, tattveneti ko'rtha ityata Aha-tattvena bhAvato nizcitamityarthaH / tattvenetyasya vivaraNaM, bhAveneti copayuktasya nizcayanayamatAllabhyata iti kathayati / athavA bhAveneti svapratipattyA, no mAtApitrAdidAkSiNyAnurodhAt na vA dhanAdilAbhApekSaM kRtkmaatrshrddhaanm| nicitaM parijJAnaM 'tadeva tathyaM yajjinairbhASitamupalabdhaM vA' iti / evaM tat samya varzanam / tat - zabda pUrve sUtramAM kahelano nirdeza kare che. 'samyagdarzana' pada lakSya rUpa arthane batAve che. AthI 'te samyagdarzana che' arthAt 'tattvathI (jIvAdi) arthonI zraddhA te samyagdarzana che' ema samasta artha che. caMdraprabhA : siddhasenIyA vyAkhyAmAM 'tavRitti pUrvasUtron nirviti' ema je kaheluM che, te vicAraNIya che. kema ke, tad zabdathI anaMtara-najIkamAM kahela vastuno saMbaMdha thAya che. vaLI tvay zabdathI uddezya vastu batAvIne temAM samyagdarzananuM vidhAna karavu ahIM iSTa che. pUrva sUtramAM uddezya rUpe evuM kAMIpaNa kaheluM nathI, jemAM tat samparzanam ema samyagdarzananuM vidhAna karI zakAya. AthI tAt zabdathI tattvArtha-zraddhAna rUpa anaMtaramAM kahela lakSaNa che, teno parAmarza karavo ucita lAge che. hAribhadrI TIkAmAM paNa 'yavevaMbhUtaM tat sabhya varzanam' ema kahIne tad zabdathI 'tattvArthazraddhAna' rUpa najIkamAM (ane sUtramAM paNa) kahela evA arthano nirdeza karelo che. tattvArthanI zraddhA e lakSaNa (uddezya) che. samyagdarzana e lakSya(vidheya) che- AthI 'tattvArthanI zraddhA samyagdarzana che' ema artha che. premaprabhA : prazna : 'tattvana' zabdano zuM artha che ? Ano javAba bhASyamAM Ape che javAba : tatvana = bhAvato nizcitam / tattvana eTale mAve... bhAvathI arthAt nizcita rUpe... A 'tattvana' zabdanI vyAkhyA/vivaraNa che. bhAvathI = eTale upayukta banela, arthAt nizcaya-nayanA matathI jJAnopayogavaDe upayukta upayogavALA banela jIvane prApta thAya che, jaNAya che. Ama bhAvathI upayogano viSaya banela arthanI zraddhA te samyagdarzana kahevAya. athavA 'bhAvena' = bhAvathI - eTale potAnI - AtmAnI zraddhAthI/ vizvAsathI, mAtA-pitA vagerenA dAkSiNyanA kAraNe thatI zraddhAne ahIM avakAza nathI. athavA dhana vagerenA lAbhanI-prAptinI ja apekSAvALI tevA prakAranA kAryamAtranI zraddhAno paNa ahIM niSedha thAya che, (arthAt dhanAdinA lAbhanA hetuthI / AzayathI ja jinokta kriyA-anuSThAnanI zraddhA paNa ahIM vAstavika samyagdarzananA lakSaNamAM AvatI 2. pAviSNu | takSatti. mu. / 2. pAvivu / mityartha kRti. mu. / rU. pU. tA. 1 pekSa. mu. / 4. sarvapratibu / zcitapari0 mu. / =
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 tattvArthAdhigamasUtram [ a. 2 samAsakalpanAdvayaM niryAvayavArthaM darzayannAha-tattvAnItyAdi / bhA0 tattvAni jIvAdIni vakSyante (1-4) / ta eva cArthAH, teSAM zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNam / TI0 tattvAni iti aviparIta-bhAvavyavasthAniyatAni jIvAdIni iti / jIvA upayogalakSaNAH AdiryeSAM sUtrakramamAzritya tAni jIvAdIni / tattvArtha-zabdayovizeSaNavizeSyakalpanAparka mAzrityAha ta eva cArthA iti / ta eva ceti arthApekSayA puMlliGganirdezaH, ta eva jIvAdayaH, arthA aryamANatvAd anAdisAdipAriNAmikAdinA bhAvena jIvapudgalA anAdipAriNAmikena nathI.) kiMtu, (potAnA AtmikabhAvathI) nizcitarUpe parijJAna-saMpUrNa svIkAra karavo jema ke, "je jinezvaradeve kaheluM che athavA jANeluM che, te ja satya che." AvA svarUpanI bhAvathI jIvAdi arthonI zraddhA te samyagadarzana che. A pramANe tattvArdhazraddhAnam padanA samAsanA be vikalpo-pakSo-prakAro banAvIne teno avayavono/aMzono artha darzAvatAM bhASyamAM kahe che. bhASya H tattvo jIva Adi che, te AgaLa kahevAze. [ sU. 1-4mAM ] te (tattvo) rUpI artho (te tattvAtha) che, teonuM zraddhAna eTale teo viSe pratyaya vaDe (AlocanA jJAna pUrvaka) avadhAraNa (A Ama ja che' ema) nizcaya karavo. premaprabhA : 'tattvo' eTale ahIM aviparIta bhAve = yathArtha rUpe jeonI vyavasthA arthAt nizcaya karAyelo che ane tevA nizcayane niyata hoya = vaphAdArIpUrvaka vaLagI rahelAM hoya te jIvAdi padArtho 'tattva' tarIke levA ISTa che. te AgaLa A ja prathama adhyAyanA cothA sUtramAM kahevAze. jeo jJAnAdi "upayoga" rUpa lakSaNavALA | svarUpavALA hoya te jIvo" kahevAya. te "jIva' tattva-sUtramAM kahelA krama pramANe je anya tattvonI AdimAM | zarUAtamAM che te badhAM "jIvAdi' kahevAya. tattva' ane 'gaI' zabdamAM vizeSaNa ane vizeSyanI kalpanA (vicAraNA) rUpa pakSane AzrayIne kahe che ke, "te (nIvAra:) va vAI' - eTale te jIva vagere tattvo rUpa artho (padArtho) te "tattvArtha' kahevAya... arthAt AmAM tattvo e vizeSaNa che ane "artha e vizeSya che. te sva' ema je pulliga nirdeza che te pulliga evA artha' zabdanI apekSAe che. 3' eTale (jIvo vaDe athavA jJAna vaDe) jaNAtAM (arthamANa) hovAthI 2. sarvapratipu ! nirvithA mu. 2. pU. | ni niyao Y. I rU. sarvapratipu ! vizeSeNa - nA. 5. I . . pU. | pakSanA. mu. |
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 2 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam ca jIvatvenopayogasvarUpeNa sAdipAriNAmikena ca manuSyanArakatiryagdevAdinA, pudgalA apyajIvatvenA'nupayogasvarUpeNAnAdi - pAriNAmikena sAdipAriNAmikena ca kRSNanIlAdinA jJAnano viSaya banavAthI 'artha' kahevAya. ('ayaMte kRti, Rk hatau - 3vi sUtra 225 thI tha pratyaya thatAM + tha = artha:) * anAdi ane sAdi pAriNAmika-bhAvathI jIvanI vicAraNA 'artha' tarIke ahIM mukhyatve (1) jIva ane (2) pudgala rUpa padArtho abhipreta che ane te be (1) anAdi ane (2) sAdi evA pAriNAmika vagere (pariNAma = svabhAva rUpa) bhAvathI jaNAya che. TUMkamAM jeno bodha (pariccheda) thAya te artha/padArtha kahevAya, ema pUrvokta vyutpattithI phalita thayuM. have jIva, pudgala, vagere dravyo kaI rIte bodhano viSaya bane che te vAta jaNAve che. (1) prathama jIva-padArtha be rIte jaNAya che, temAM (i) anAdipAriNAmika-bhAvathI upayoga-svarUpavALA (sAkAropayoga jJAnarUpa athavA anAkAra-upayoga = darzana rUpa) jIvatattva (jIvatva) rUpa je anAdi pAriNAmika bhAva che, tenAthI jIvo jaNAya che, mATe te 'artha' che. temaja (ii) sAdi pAriNAmika-bhAvathI eTale ke (1) manuSya (2) nAraka, (3) tiryaMca ane (4) deva vagere jIvanA paryAyo sAdipAriNAmika bhAvarUpa che, tenAthI paNa jIvo jaNAya che. mATe, te 'artha' che. = = 47 = = = = caMdraprabhA : ahIM (i) anAdi eTale jenI koI Adi zarUAta nathI ane pAriNAmika eTale svabhAvarUpa... upara kaheluM jIvatva e jIvano anAdi, zarUAta vinAno bhAva che. arthAt jIva svayaM anAdi hovAthI tenA svabhAva rUpa upayoga svarUpa jIvatva paNa anAdi bhAva che. ane (ii) sAdi eTale jenI Adi zarUAta hoya te... pUrve kahela manuSya vagere rUpa jIvanA paryAyo paNa jIvanA pariNAma rUpa che svabhAvarUpa bhAva che, paNa te sAdi = Adi zarUAta sahita che. jyAre jIva anya devAdi gatimAMthI 'manuSya' rUpa bhAvanuM (avasthAnu) grahaNa kare che, tyAre te manuSya paryAyanuM sAdipaNuM eTale ke AraMbha thAya che. ane AyuSya pUrNa thatAM pharI jyAre bIjI gatimAM jAya che tyAre te manuSya - paryAyano aMta Ave che ane anya devAdi bhavanu sAdipaNuM arthAt AraMbha thAya che. Ama (i) anAdi ane (ii) sAdi ema be rIte jIvano pAriNAmika-bhAva kahyo che. - * anAdi ane sAdi pAriNAmika bhAvathI pudgalanI vicAraNA premaprabhA : have bIjo (2) pudgala rUpa 'artha' paNa be prakAre jaNAya che. temAM (i)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [t o paricchidyamAnatvAt arthA ityucyante / dharmAdharmAkAzAkhyAstu anAdipAriNAmikenaiva gatisthityavagAhasvabhAvena paricchidyante, yato na kadAcit tAmavasthAM atyAkSustyajanti anAdi pAriNAmika-bhAvathI - pudgalo A rIte jaNAya che. pudgalo paNa anupayoga svarUpa (arthAt jJAna-darzananA abhAva rUpa) je ajIvatva = ajIvapaNuM - jaDapaNuM che, te rUpa je anAdi pAriNAmika-bhAva che, tenAthI jaNAya che, mATe artha che. tathA (ii) sAdi pAriNAmika-bhAvathI - pudgalo A rIte jaNAya che. kRSNa (kRSNa varNavALo) nIla vagere rUpa sAdi pAriNAmika bhAva che,tenAthI pudgala dravya jaNAya che, mATe te 'artha' che. 48 caMdraprabhA : AmAM prathama pudgalano (i) ajIvatva = jaDatA svarUpa 'anAdi pAriNAmika bhAva' hovAthI ja kyAreya koIpaNa pudgala = jaDadravya e jJAnAdi rUpe = jIva rUpe banatuM nathI. pudgalanA jaDarUpa svabhAvane jo anAdi na manAya to kyAreka te jaDamAMya cetanA-jJAnAdirUpatA utpanna thavAnI ApattirUpa doSa Ave. tathA pudgalanAM (ii) kRSNa varNavALApaNuM vagere je sAdi pAriNAmika (svabhAvarUpa) bhAvo che, te badalAyA kare che, dA.ta. mATIno ghaDo kAco hoya tyAre kRSNa varNavALo hoya che, pachI tene bhaThThImAM pakAvAya tyAre lAla varNavALo thAya che. arthAt lAla varNano AraMbha sAdipaNuM thAya che. mATe te pudgalano sAdi pAriNAmika bhAva kahyo che. = ahIM e dhyAnamAM rAkhavuM ke je anAdi hoya teno kyAreya aMta paNa na hoya... jIva vagerenA jIvatva vagere pAriNAmika bhAvo anAdi hovAthI teno aMta paNa kyAreya Avato nathI. vaLI je sAdi che, teno kyAreka aMta paNa avazya Ave ja che. dA.ta. pudgalanA kRSNavarNa Adi pAriNAmika bhAvo sAdi che, mATe teno aMta paNa Ave ja che. arthAt temAM lAlavarNa Adi rUpa badalAva (Change) AvavAthI kRSNa varNano aMta thavAthI te pAri. bhAva sAMta = aMta-sahita bane che. A pramANe anyatra paNa vicAravuM. * dharmAstikAyAdimAM anAdi-sAdi pAriNAmika-bhAvanI vicAraNA premaprabhA : tathA (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya ane (3) akAzAstikAya e traNa padArtho dravyo to gati vagere svabhAva rUpe (i) anAdi pAriNAmika bhAvathI ja jaNAya che. paNa (ii) sAdi pAri. bhAvathI jaNAtAM nathI. temAM (1) dharma = dharmAstikAya e gati sahAyaka rUpa, (2) adharma = adharmAstikAya e sthiti sahAyakarUpa ane (3) AkAzAstikAya e avakAza ApavAnA svabhAva rUpa pAriNAmika AkAza = 1. pAripu | AzAstu mu. |
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 2] 49 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam tyakSyanti vA / paratastu sAdipAriNAmikenApi paricchidyanta eva, yathoktamAkAzAdInAM trayANAM parapratyayo niyamata ityataH paricchidyamAnatvAdarthA ityucyante / zraddhAnamityasyArthaM nirUpayati-zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNamiti / anena zraddhAnamityetallakSaNaM teSu pratyayAvadhAraNamiti kathayati / teSu iti jIvAdiSu / nanu ca SaSThyarthaM prAk pradarzya saptamyarthakathanamidAnImasAmpratamiti / SaSThIsamtabhyoH kathaMcidabhedaH bhAvathI jaNAya che, mATe te "artha che. kAraNa ke dharmAstikAya vagere traNeya dravyo kramazaH gati (sahAyakatA) vagere traNa svabhAvane kyAreya bhUtakALamAM choDyA nathI, vartamAnamAM choDatA nathI ane bhaviSyamAM choDavAnA nathI. prazna : zu dharmAstikAya vagere sarvathA sAdi = Adi sahita pAriNAmika-bhAvathI jaNAtAM nathI ? javAba : nA, svataH eTale ke paranimittanI apekSA vinA dharmAstikAya vagere dravyo sAdi pAriNAmika-bhAvathI jaNAtAM nathI. bAkI parataH eTale ke bIjI vastunA nimittathI (AzrayathI) to te dharmAstikAya vagereno paNa sAdi pAriNAmika-bhAvathI pariccheda eTale ke bodha thAya ja che mATe te artha che. je kAraNathI kahyuM che ke, AkAza vagere traNa dravyono para-pratyayathI arthAt para vastunA nimittathI niyamathI sAdi - pAriNAmika-bhAva hovAthI tenA vaDe dharmAstikAya Adi paNa jaNAtAM hovAthI, bodhano viSaya banatAM hovAthI artha kahevAya che. Ama jIva Adi pAMceya dravyo sAdi-anAdi pAriNAmika bhAvathI jIvanA jJAna vaDe jaNAtAM hovAthI (aryamANa hovAthI) "a" kahevAya che. have "zraddhAnam' evA sUtramAM kahelAM padano artha zuM che? tenuM nirUpaNa karatAM bhASyakAra kahe che - zraddhAnam tevuM pratyayAva -thAram (jIvAdi tattvonuM) zraddhAna/zraddhA eTale te jIvAdi tattvomAM pratyaya vaDe (arthAt zrutanI AlocanA-vicAraNApUrvaka) "A tattva A pramANe ja che' ema avadhAraNa karavuM = nizcaya kavo. A bhASyamAM kahela lakSaNamAM "zraddhAnam' e lakSyarUpa che ane tevuM pratyayavadhAraVIm' e tenuM lakSaNa che. zaMkA : jIvAdi tattva rUpa arthonuM zraddhAna (tattvonAM marthanAM zraddhAna) ema SaSThIvibhakti vaDe artha batAvIne pachI "teomAM pratyayAvadhAraNa" ema saptamI vibhakti vaDe
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 tattvArthAdhigamasUtram [ so kanyatete - etat kathayati, prAyaH SaSThIsaptabhyorabheda eva dRzyate, yathA girestaravaH, girau tarava iti / ye hi tasyAvayavAste tasmin bhavanti, evamatrApi yajjIvAdInAM zraddhAnaM tajjIvAdiSu viSayeSu bhavatIti na doSaH / pratyayAvadhAraNamiti ca' pratyayena pratyayAt pratyaye pratyayasyAvadhAraNamiti / yadA tAvat pratyayenAvadhAraNaM, tadA AlocanAjJAnena zrutAdyAlocya evametat tattvamavasthitamityavadhArayati / avadhAraNamiti ca kartari bhAve vA, jIvo'vadhArayati, tasya vA'vadhAraNaM ruciriti / athavA pratyayeneti kAraNena nimittenAvadhAraNam / kiM nimittamiti artha kahevo te asaMgata che. samAdhAna : A rIte pahelAM SaSThI vaDe kahIne pachI saptamI vaDe artha kahevA dvArA bhASyakAra bhagavaMta ema jaNAve che (jJApana kare) ke, ghaNu karIne SaSThI ane saptamI vibhaktino abheda ja dekhAya che, jema ke, SaSThI - `istavaH / (parvatanA vRkSo che), saptamI - zirau taravaH / (parvata upara vRkSo che.) je jenA avayavo hoya, te temAM hoya ja che. vRkSo e parvatanA avayavo che, mATe te parvata u52 hoya che. e pramANe ahIM paNa je jIvAdi arthonI zraddhA che, te jIvAdi viSayomAM - arthomAM paNa hoya che. AthI 'SaSThI'no artha saptamI vibhakti vaDe kahevAmAM doSa nathI. caMdraprabhA : pratyayAvadhAraIm / A samAsa rUpa padano cAra prakAre vigraha (athavA samAsa) thAya che. jema ke, (i) tRtIyA vaDe pratyayena avadhAraNam = pratyaya vaDe avadhAraNa (ii) paMcamI vaDe pratyayAt avadhAraNam pratyayathI avadhAraNa (iii) saptamI vaDe pratyaye avadhAraLam = pratyaya hote chate avadhAraNa - ane (iv) SaSThI vaDe pratyayasya avadhAraNam = pratyayanuM, pratyaya saMbaMdhI avadhAraNa, te 'pratyayAvadhAraNa' kahevAya. = * pratyaya-avadhAraNa'nA vividha artho premaprabhA : have jyAre (1) pratyayena avadhAraNam pratyaya vaDe avadhAraNa ema tRtIyA vaDe vigraha karAya tyAre pratyaya vaDe = eTale AlocanA jJAna vaDe, zruta vagerenuM Alocana - ciMtana - parizIlana karIne 'A pramANe A tattva raheluM che' ema avadhAraNa nizcaya kare che. 'avadhAra' zabda kartA arthamAM (avadhAryatIti) athavA 'bhAva'mAM (avavRttiriti avadhAr + ana) pratyaya lAgIne banelo che. kartA-artha pakSe 'jIva (pratyaya vaDe) avadhAraNa (= nizcaya) kare che' ema artha che ane 'bhAva' rUpa artha pakSe tenuM = jIvanuM (pratyaya vaDe) avadhAraNa (nizcaya) te ruci che, samyagdarzana che. o. pU. / nA. mu. | 2. pArivu / cADava0 mu. | = =
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 51 cet, tadAvaraNIyakarmaNAM kSayaH kSayopazamo vA tena nimittenAvadhArayati - etadeva tattvam / athavA utpattikAraNaM pratyayaH, svabhAvo'dhigamo vA tena pratyayena kAraNeneti, evaM tattvamavasthitamityavadhArayati / tasmAd vA kssyaadikaadvdhaarnnm| sati vA tasminnavadhArayati / SaSThIpakSe'pi pratyayasya vijJAnasyAvadhAraNaM anyamataparikalpitatattvAdapAsya tadvijJAnaM jaina eva tattve'vadhArayati, etadeva tattvaM zeSo'paramArtha iti / evaM tattvArthazraddhAnamiti virvRtaM padaM, samyagdarzanamiti tu pUrvayoga eva vivRtaM na tad vivRNoti / athavA pratyayena eTale kA2Na vaDe athavA nimitta vaDe avadhAraNa-nizcaya te ruci kahevAya. prazna H ahIM avadhAraNanuM - nizcayanuM nimitta zuM che ? javAba H samyagdarzana (ruci)nuM AvaraNa karanArA karmano (i) kSaya athavA (ii) kSayopazama, (upalakSaNathI (iii) upazama) e nimitta che. te nimitta vaDe avadhAraNa/nizcaya kare che ke, 'A ja tattva' che. athavA 'pratyaya' eTale 'ruci'nI utpattinuM kAraNarUpa artha levo ane te (1) svabhAva ane (2) adhigama rUpa be prakAre che. te be pratyayathI arthAt utpattinA kAraNathI "A pramANe tattva raheluM che" ema nirdhAraNa kare che. athavA paMcamI-vibhakti pakSe (2) tasmAt pratyayAr avadhAraIm / ema vAkya karAya tyAre, pratyayathI avadhAraNa eTale ke te pUrve kahela rucinA AvaraNa rUpa karmonA kSaya Adi pratyayathI = hetuthI avadhAraNa nirNaya karavo te pratyayAvadhAraNa kahevAya. athavA (3) pratyaye sati avadhAraLam ema saptamI vibhakti vaDe vigraha karAya tyAre te pratyaya = kSaya Adi nimitta hote chate (athavA pratyaya = eTale vijJAna artha laIe to 'vijJAna' hote chate) je (jIvAdi tattvano "A Ama ja che" ema) nizcaya karavo te pratyayAvadhAraNa kahevAya. = SaSThI pakSe paNa (4) pratyayasya vadhAraLam pratyayanuM eTale ke vijJAnanuM (zruta vagerenA AlocanA jJAnanuM) avadhAraNa = nizcaya te pratyayAvadhAraNa arthAt anya-matamAM mAnelAM tattvathI juduM pADIne te vijJAnane jaina = jinezvara deve kahela tattvamAM ja A rIte avadhAraNa nizcaya kare che ke, "A ja tattva che, paramArtha che, bAkI aparamArtha che." AvuM avadhAraNa nizcaya e ruci = samyagdarzana che ema sarvatra samajavuM. A pramANe 'tattvArthazraddhAnam' evA sUtramAM mUkelAM padanuM vivaraNa karyuM. 6. pAvivu / vRte pU. / = =
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o etat punaH samyagdarzanaM kathamutpannaM sat pareNa 'parijJAyate kiM cihnamasyotpannasyeti ? cihnaM darzayati-tadevamityAdi / bhA0 tadevaM prazamasaMveganirvedAnukampA -stikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArtha zraddhAnaM samyavarNanamiti ArA tad iti tattvArthazraddhAnaM nirdizati / evamityavayava pravibhAgena nirdhAritaM prazamAdicihnamavabudhyasva / suparIkSitapravaktRpravAcyapravacanatattvAbhinivezAd doSANAmupazamAt 'samya varzanam' evA sUtrastha bIjA padanuM vivaraNa to pUrva sUtramAM ja arthAt tenA bhASya ane TIkAmAM kareluM hovAthI punaH tenuM vivaraNa karatAM nathI. 52 * samyagdarzananI prAptinA pAMca cihno-liMgo prazna H A samyagdarzana koI jIvane utpanna thayuM hoya tyAre bIjI vyakti vaDe zI rIte jANI zakAya ke 'amukane samyagdarzana utpanna thayuM che. athavA amukamAM samyagdarzana che ? arthAt utpanna thayelAM te samyagdarzanane jANavAnuM zuM cihna lakSaNa che ? javAba : Ano javAba ApatAM bhASyakAra kahe che. bhASa : A pramANe (1) prazama (2) saMvega (3) nirveda (4) anukaMpA ane (5) Astikya (e pAMca guNo)nI abhivyakti prAgaTya (utpatti) rUpa lakSaNovALuM (jIvAdi) tattvarUpa arthonI zraddhA te samyagdarzana che. - premaprabhA : bhASyamAM taveva vagere dvArA samyagdarzananuM lakSaNa/cihna jaNAve che, temAM tar zabdathI 'tattvArthanI zraddhA' rUpa arthano nirdeza kare che. AthI A pramANe prazamAdi guNonI utpatti rUpa lakSaNavALu, tattvArthanI zraddhA rUpa samyagdarzana che. (ema samasta artha che. avayava-artha A pramANe che.) bhASyamAM mUkelAM vam padano artha che, "hamaNAM ja avayavonA vibhAgo vaDe jenA arthano nizcaya karela che, te prazama Adi (pAMca) cihnavALA samyagdarzanane tame jANo..." temAM 'prazama' Adi dareka lakSaNanuM (cihnanuM) svarUpa A pramANe che - (1) prazama :A'prazama' lakSaNano be prakAre artha jaNAve che. (i) sArI rIte parIkSita eTale ke (kaSa cheda ane tApa athavA vItarAga-sarvajJa kathita hovA Adi rUpa parIkSA vaDe) jeonI parIkSA karAI che evA pravaktA = tIrthaMkara bhagavAna vaDe (pravAcya =) yathArtha 2. pU. / jJAya0 mu. | 2. sarvapratiSu / prati. mu. |
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam prazama ityucyate, indriyArthaparibhogavyAvRttirvA prazamaH / tasya prazamasyAbhivyakti:- AvirbhAvazcihnaM lakSaNaM bhavati samyagdarzanasya / yo hyatattvaM vihAyAtmanAM tattvaM pratipannaH sa lakSyate samyagdarzanasampanna iti| saMvegaH sambhIti: jainapravacanAnusArAd yasya bhayaM narakAdigatyavalokanAd bhavati, ta eva jIvAH svakRtakarmodayAnnarakeSu tiryakSu manuSeju mahad duHkhaM zArIramanasaM zItoSNAdidvandvApAta-janitaM bhArAropaNAdyanekavidhaM dAridyadaurbhAgyAdi cAnubhavantiM tad yathaitan na bhaviSyati tathA yatnaM karomiityanenApi saMvegena lakSyate, samasti asya samyagdarzanamiti / nirvedo viSayeSvanabhiSvaGgaH arhadupadezAnusarAtiyA yasya bhavati, yathehaloka eva prANinAM rUpe prakAzita karAyela evA pravacana-dvAdazAMgImAM kahevAyela jIvAdi tattvo u52 abhiniveza eTale ke rAga, utkaTa hArdika bahumAna, pakSapAta hovAthI je kaSAyAdi doSono upazama thAya che, tene 'prazama' kahevAya che. athavA (ii) indriyonA zabdAdi viSayonA bhogavaTAthI nivRtta thavuM te 'prazama' kahevAya. AvA prazama guNanI abhivyakti AvirbhAva te samyagdarzananuM cihna/lakSaNa che. je paramata vaDe kalpita vastu svarUpa athavA to svamatamAM paNa eka ja naya vaDe mAnela vastu svarUpa atattvano tyAga karIne potAnA AtmA vaDe - haiyAthI jIvAdi tattvano svIkAra karanAro che, te (prazamAdi guNo dvArA) samyagdarzanathI saMpanna che, samyagdazanane pAmelo che ema jaNAya che. = = 53 (2) saMvega : eTale samyak-sAco bhaya (saMbhIti)... jinezvara deve prarUpela (jaina) pravacana anusAre jene naraka vagere gatinuM avalokana (jJAna) thavAthI saMsArathI je bhaya utpanna thAya che, te saMvega kahevAya. enA e ja jIvo pote karelAM karmonA udayathI tenA bhogavaTA rUpe aneka prakAranA naraka, tiryaMca ane manuSyanA bhavomAM moTAM du:kho jevA ke, zArIrika tathA mAnasika duHkho temaja ThaMDI, garamI vagere dvandvonA (tevA paraspara virodhI AphatonA) AvI paDavAthI utpanna thayelAM du:kho; vaLI bhAranuM AropaNa, veMDhAravuM vagere aneka prakAranA duHkho, temaja daridratA ane durbhAgya Adi duHkhone bhogave che, anubhave che. AthI 'je rIte A duHkho na thAya, na Ave e rIte prayatna karuM." (arthAt duHkhanA kAraNabhUta pApa ane doSo na sevavA paDe, ochA thAya ane tevA pApamaya saMsArathI kyAre chUTIne zuddha ratnatrayInI ArAdhanA karIne mukti pAmu ItyAdi vicAraNA paNa garbhita rIte kare.) evo bhAva hRdayamAM paidA thAya che. Ama A saMvegarUpa bhAvathI paNa jaNAya che ke, A jIvamAM samyagdarzana che. 2. pAgi hai. / bhatAtatva. mu. | 2. sarvapratiSu / mAnasazI. mu. / rU. sarvaprativu / mati. mu. / 4. pU. / pA:0 mu. /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tattvArthAdhigamasUtram [ai0 2 durantakAmabhogAvasAyo'nekopa dravaphalaH paraloke'pyatikaTukanarakatiryagmanuSya-janmaphalaprada ityato na kiJcidanena, ujjhitavya evAyamatiyatnena ityevaMvidhanirvedAbhilakSyaM samyagdarzanamiti / anukampA ghRNA kAruNyaM sattvAnAmupari, yathA sarva eva sattvAH sukhArthino duHkhaprahANArthinazca, ato nairSAMmalpA'pi pIDA mayA kAryeti nizcitya cetasA''rpUNa pravartate svahitamabhivAJchannityanenApi ciyate rucistattvapravaNA / Astikyamiti astyAtmAdipadArtha-kadambakamityeSA matiryasya sa AstikaH tasya bhAvaH tathApariNAmavRttitA Astikyam, santi khalu jainendrapravacanopadiSTA jIvaparalokAdayaH sarve'rthA atIndriyA iti, evaMrUpeNA-pyAstikyena (3) nirveda : arihaMta prabhunA upadeza anusAra viSayo upara rAga-Asakti (abhivRMga) na hovI te nirveda kahevAya... jema ke, AlokamAM ja jIvone jeno kharAba, duHkharUpa aMta Ave tevA duraMta) kAmabhogono adhyavasAya = abhilASa - saMkalpa - vikalpa rUpa pariNAma thAya che. te aneka prakAranA upadrava-herAnagati rUpa phaLa ApanAro thAya che. tathA paralokamAM paNa atyaMta kaDavA naraka-tiryaMca-manuSyonA janma rUpa phaLa ApanAro bane che. Ama A kAma bhogo = pAMca IndriyonA viSayo nakAmA che, anartha karanArA che, AthI atyaMta prayatnapUrvaka phagAvI devA jevA che. AvA prakAranI bhAvanA - svarUpa nirveda' guNathI (te jIvamAM raheluM) samyagadarzana sArI rIte jaNAya che. (4) anukaMpA eTale jIvo upara dhRNA (dayA), karuNA... jema ke, sarva-tamAme tamAma jIvo sukhanI cAhanAvALA che ane duHkhanA nAzanA arthI che, AthI A jIvonI thoDI paNa pIDA mAre na karavI joIe. A pramANe nizcaya karIne karuNA-bhInA aMtaHkaraNathI (manathI) potAnA hitane jhaMkhato AtmA pravRtti kare che. (arthAt leza mAtra paNa para-pIDAno tyAga karIne sva-hitamAM pravRtti kare che.) Ama A "anukaMpA' guNathI paNa (jIvAdi) tattvomAM parAyaNa (kuzaLa, tatparatAvALI) evI rucinuM jJAna thAya che. (arthAt jIvonuM jJAna thayA bAda teo pratye karuNAdi pragaTa thatAM AvuM samyagadarzana che ema jaNAya che.) (5) Astikya : "AtmA vagere padArthonA samUhanuM astitva che evI jenI mati (buddhi) hoya te "Astika" kahevAya. teno = Astika (jana)no bhAva eTale "AtmA Adi padArtho che' evA pariNAmamAM vartavuM, te (guNadharma) "Astikya' kahevAya. ti 2. 3. pU. I TdhyavasA, . I 2. pavipu ! prayatne mu. I rU. 3.pU. I nA. mu. 4. papu ! naitiSA, mu. I
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jU0 2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam jJAyate samyagdarzanayukto'yamiti / ata evaiSAM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAnAM abhivyaktiH udbhavo janma, saiva lakSaNaM-cihnamasyotpannasyeti / maunIndrapravacanAnusArAcca yadA prazamAdaya AzrIyante tadA yadapare codayanti-mithyAdRSTerapyevaM samyagdarzanaM cihnayeteti tad dUrAdapAstaM bhavati / na hi teSAmarhadupadezAnusArAt prazamAdayo jAyante, tadviparItamithyAjJAna-samanvayAt tu yathAkathaJcidaviditaparamArthAH pravartamAnAH prazamAdivAtena pIDyante / AtmAdi-padArthakadambakaM ityeSA matiryasya sa AstikaH, tasya bhAvaH, Astikyam / (arthAt jene laIne "A Astika che" ema kahevAya che, te pUrve kahela svarUpa pariNAma = guNadharma e Astikya kahevAya) "zrI jinezvaradeva vaDe praNIta/prarUpita pravacanamAM kahelAM jIva, paraloka vagere sarva atIndriya padArtho sat che, vidyamAna che" AvA prakAranuM 'Astikya che. AvA AstikyathI paNa jaNAya che ke, "A jIva samyagadarzanathI yukta AthI ja A prazamAdi guNo vaDe samyagudarzana jaNAtuM hovAthI ja A (1) prathama (2) saMvega (3) nirveda (4) anukaMpA ane (5) Astikya e pAMce ya guNonI abhivyakti eTale ubhava-janma-prAdurbhAva e A samyagadarzananI utpattinuM lakSaNa che. Ama prazamAdinA prAgaTya rUpa lakSaNavALuM, jIvAdi tattvo rU5 arthonI zraddhA rUpa samyagdarzana che. eka jinavacana anusAre prazamAdi vAstavika hoya che ahIM bIjA keTalAMkano abhiprAya jaNAvI tenuM nirAkaraNa kare che - pUrvapakSa : A rIte jo prazamadine samyagradarzananuM cihna/lakSaNa kahezo, to tevuM lakSaNa to mithyASTi-Itara matavALAomAM ya prazamAdi hovAthI teomAM paNa samyagadarzana jaNAze... (AthI to lakSaNanI ativyApti thaze...) uttarapakSa: nA, ahIM amArA vaDe munIndra eTale ke tIrthaMkaro vaDe prakAzita karAyela pravacanane anusarIne ja prazama Adi lakSaNono Azraya karAya che, Ane AthI mithyASTiomAM paNa AvuM samyagradarzana jaNAze evo je bIjAonA matanuM che tenuM sarAsara nirAkaraNa thAya che. (mATe prazamAdi lakSaNanI anyatra ativyApti nahIM Ave.) 2. sarvapratipu ! dUra pa0 mu. |
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 tattvArthAdhigamasUtram [ so kAraNa ke, mithyArdaSTi anyadarzanI jIvone (athavA svamate paNa kvacit kadAgraha Adi kAraNe AbhAsika prazamAdivALA jIvomAM) arihaMtanA upadezanA anusAre prazama Adi guNono udbhava thato nathI, balke jinokta vacanothI viparIta evA mithyAjJAnathI yukta hovAthI, je koIka rIte-paramArthane jANyA vinA pravRtti karanArA hoyane prazama Adi vAyu vaDe pIDAtA hoya che. arthAt teonA prazama Adi vAstavika (jinavacana anusAre) na hovAthI tevA prazama AdithI samyagdarzana jaNAze nahIM. (vAyuthI pIDAto mANasa jema bahArathI sAjo-sAro lAge che, paNa aMdarathI pIDAno anubhava karato hoya che tema bahArathI svastha lAgavA chatAM mithyAtva-avasthAne kAraNe aMdarathI dabAyelAM kaSAyAdithI pIDAto hoya. Ama samyagdarzananA AvA viziSTa prazamAdi lakSaNo kahevAthI mithyArdaSTi jIvomAM samyagdarzana hovAnuM nirAkaraNa thAya che.) caMdraprabhA : kahevAno Azaya e che ke, mithyAzAstranI vAsanAthI utpanna thayela mohagarbhita vairAgyavALA mithyAdaSTionA prazama Adi vAstavika eTale ke jinokta pravacanamAM je ISTa che, tevA hotAM nathI, teono prazama paNa koI rogI mANasanA zarIramAM dabAI gayelAM viSama jvaranA anubhava avyaktapaNA jevo arthAt dabAyelA jvara jevo hoya che. A jvara dabAI javAthI pragaTa na hovA chatAMya tene dhAraNa karanAro aMdarathI pIDAto ja hoya che, paNa taMdurastanIrogI mANasa jevA Arogyano tene anubhava thato nathI. kAraNa ke, bahArathI prazama dekhAto hovA chatAM ya aihika ke pAralaukika phalane heya rUpe nahIM svIkA2vAthI tenI AzaMsA-niyANuM vagere doSavALA hoya che. AthI teonA kaSAya Adi jvara kevaLa bAhya yogothI athavA lokaiSaNA AdithI dabAyelAM ja hoya che. nimitta maLatAM ja viSama jvaranA udbhavanI jema te kaSAyo bahekI uThatAM hoya che. kadAca pragaTa na thAya to paNa tenA nirmUlananuM vAstavika-jinamatanA anusAre lakSya athavA jJAna na hovAthI dabAyelAM te kaSAyo game tyAre pragaTa thaI javAnI zakyatAvALA hoya che. ulaTuM, tevA avAstavika prazamavALAo potAne kRtakRtya rUpe jotAM hovAthI bIjA aneka mAyA vagere doSone poSanArA hoya che. AthI mohagarbhita vairAgyavALA kuzAstranI vAsanAthI vAsita mithyAdaSTi jIvonA prazama Adi guNo e samyagdarzananuM lakSaNa banavAnI Apatti na Ave te mATe sarva nayamatanuM avalaMbana ka2nA2 jinezvara deva vaDe prakAzita pravacana (jinazAsana) anusAre hoya, tathA prazamanA lakSaNamAM pahelAM kahyuM tema pravacana upara utkaTa bahumAna, rAga AdithI thanArA doSonA upazamathI utpanna
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 sUr] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam thanArA hoya, evA prazama Adi ahIM kahelAM che ema jANavuM... tathA jinezvara devanA siddhAMtano svamatithI kalpita artha upajAvIne duSkara AcaraNa karavA chatAM ya kadAgrahI hovAthI jeo jinavacana upara rAga bahumAnavALA na hovAthI mohagarbhita vairAgyavALA hoya che, teonA paNa prazama vagere guNo dabAyela jvara jevA hoya che. teonA prazama vagereno paNa 'munIndra-pravacana-anusAre' ema TIkAmAM kaheluM hovAthI niSedha thaI jAya che. jinokta vacanane anusaranAra na hoya evA prazama vagere mohagarbhita vairAgyavALAnA mithyArdaSTi AdinA cihna/lakSaNa kahI zakAya - evA tAtparyavALo zloka upA.zrI yazovijayajI mahArAja 'adhyAtmasAra'mAM vairAgya bhedAdhikAramAM jaNAvatAM kahyuM che ke, amISAM prazamo'pyuccairdoSapoSAya kevalam / antarnilIna - viSama jvarAnudbhavasannibhaH // 1 // [adhyAtmasAra adhi.6/11] zlokArtha : AjJA-ruci rahita mohagarbhita vairAgyavALAno prazama guNa paNa doSanA ja poSaNa mATe thAya che. kAraNa ke te (mAyAdinA saMsparzavALA hovAthI) aMda2mAM dabAyelA viSama-jvaranA anubhava-aprAdurbhAva (anutpatti) jevo hoya che. ahIM eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM ke, tattvArthanI zraddhA rUpa samyagdarzanavALA jIvone paNa jinavacana temaja devAdi tattvo upara khUba viziSTa rAga hovAthI teono apalApa karanAra athavA ahita karanArA upara kaSAya paNa hovo saMbhave che, paNa te jinazAsananA anurAgamAMthI paidA thayelo hovAthI (svazAsananAM rAgamAMthI thayelo na ja hovo joIe.) prazasta gaNAya che. ane prazama AdimAM bAdhaka banato nathI... (juo, 'vItarAgastotra prakAza-1panA zloko...) evA jIvo saraLa hoya che, kadAgrahI hotA nathI mATe, turata ja te kaSAya Adine niyaMtrita karanArA hoya che, kema ke, te jinavacananA rAgathI utpanna thayelo che... AthI ja jinavacanamAM ja kaSAyonI bhayAnakatA ane durantatA, saMkaleza ane vairajanakatA paNa kahelI che, te teonA khyAlamAM hoya che, mATe ja na chUTake ja karAto ane jinavacananA anurAga pUrvakano hovAthI pahelAM to karAto ja nathI, chatAM ya jo karavo ja paDe, thaI jAya to turata niyaMtraNa kare che. AthI ja teomAM saraLatA, pApabhIrutA, jinavacana-anurAga vagere guNo abhivyaMjita thAya che. vaLI, samyagdarzananI prAptinI bhUmikAmAM rahelAM mArgAnusArI jIvomAM paNa AvA karuNA, saraLatA, pApabhIrutA vagere guNo hovAthI kaMIka prazamAdi guNo hoya che. AthI ja teone jinabhakti temaja sadguruno samAgama vagere thavAthI zIghra pUrvokta svarUpa samyagdarzananI prApti thavI saMbhave che. ane tyAre jinezvara devanI tamAma AjJAonI rucibahumAna utpanna thavAthI te
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [adh samprati vyAkhyAya rucerlakSaNaM nigamayati-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti / sAmAnAdhikaraNyaM cAtaH kRtavAn, na yato'styanayoranyatvarUpo bheda iti yathAgnebhinnarUpo dhUmaH / yathA'gniruSNaM ityevaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti // 2 // -- evaM nirdhArite samyagdarzanasvarUpe Aha- sarvaM dyutpadyamAnaM vastu hetumapekSyotpadyate ghaTAdaya prazamAdi guNo khUba ja baLavattara-prakRSTa kakSAnA ane vAstavika hoya che... ema jANavuM. * tattvArthazraddhA ane samyagdarzananuM ekArthapaNu * premaprabhA : Ama rucinAM samyagdarzananA lakSaNonI vyAkhyA karIne have tenuM nigamana ghaTanA karatAM bhASyamAM kahe che, tattvArthazraddhAnuM samya varzanam / (upara kahela prazama AdinI abhivyakti e jenA lakSaNo che te) jIvAdi tattvo rUpI arthonI zraddhAruci e samyagdarzana che. pUrve sUtramAM ja A hakIkata kahelI hovA chatAM je bhASyamAM A pramANe kahyuM, tenAthI 'tattvArthazraddhAna' ane samyagdarzana e be vacce samAnaadhikaraNavALApaNuM (sAmAnAdhikaraNya) kareluM che. arthAt te beyanu adhikaraNa = artha eka ja - samAna che. je tattvArthanI zraddhA che te ja samyagdarzana che, ane je samyagdarzana che, te ja tattvArthanI zraddhA/ruci svarUpa che. kAraNa ke, A beya vacce anyatva rUpa bheda nathI. arthAt jema agnithI tenA lakSaNarUpa dhUmADo bhinna svarUpa che, kema ke, agni jamIna pa2 hoya to dhUmADo AkAzamAM hoya che... tema ahIM 'tattvArthazraddhA' ane samyagdarzana vacce atyaMta bheda nathI. kiMtu jema 'agni uSNa che' ema je agni ane uSNatA vacce abheda saMbaMdha che, (je agni hoya te uSNa hoya ane uSNa hoya te agni hoya) tema ahIM je 'tattvArthazraddhAna' che, te ja samyagdarzana (ruci) che ane je samyagdarzana che te ja tattvArthazraddhAna che, ema nigamana karIne tAdAtmya eTale ke banneya vacce abheda-saMbaMdha jaNAvavA mATe bhASyamAM tattvArthazraddhAnuM samyavarNanam ema kaheluM che. (1/2) 58 = = trIjA sUtranI pazcAdbha (avataraNikA) : A pramANe pUrvasUtramAM samyagdarzananA svarUpanuM nirdhAraNa karAye chate ahIM ziSya Adi prazna kare che - prazna H utpanna thanArI dareka vastu potAnA kAraNane laIne arthAt kAraNanI apekSA rAkhIne utpanna thAya che, enI meLe-akasmAt koIno udbhava thaI jato nathI. jema ke, ghaTa vagere vastu paNa mATI vagere kAraNanI apekSA rAkhIne ja utpanna thAya che. Ama A
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ mU0 3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam iva mRdAdIna, evamidaM prAgavasthAyAM mithyAdRSTeraprakaTIbhUtamuttarakAlamupajAyamAnaM prazamAdinA lakSyate / tasya punarutpattau ko heturiti ? ucyate sU0 tannAtha mid vA I-rUA. bhA0 tad etat samyagdarzanaM dvividhaM bhavati / nisargasamyagdarzanaM adhigamasamyagdarzanaM ca / nisargAdadhigamAd votpadyata iti dvihetukaM dvividham / TI0 tacchabda etacchabdArthe matvetyAha - tadetaditi / etadityukte'pyanekasya viSayasya pratyakSasya etacchabdavAcyasya sambhavAt prakRtena vyavacchedaM karoti-samyagdarzanamiti / nimittadvayenopajAyamAnatvAd dvividhamityAha, na punaratra mukhyayA vRttyA bhedaH pratipAdayitumiSTaH, samyagadarzana paNa pUrva avasthAmAM mithyASTi jIvane pragaTa/utpanna thayeluM na hatuM, paNa (kAraNa sAmagrInI prApti thavAthI) uttarakALamAM te utpanna thAya che ane tyAre prazama vagere guNothI lakSaNothI jaNAya che. to A samyaggadarzananI utpattimAM hetu (kAraNo zuM che ? javAbaH A samyagadarzananA hetuone jaNAvavA mATe ja A navA sUtrano AraMbha thAya che, te A pramANe che - tanidhi mAt vA 2-3 } sUtrArtha H A samyagadarzana (i) nisarga ane (ii) adhigamathI utpanna thAya che... bhASyaH te samyagudarzana be prakAre che. (1) nisarga-samyagadarzana ane (2) adhigamasamyagudarzana. nisargathI athavA adhigamathI utpanna thAya che, AthI be hetuthI utpanna thatuM hoyane be prakAranuM che. premaprabhA : tat zabda tihuM zabdanA arthamAM svIkArIne bhASyakAra kahe che, ritiA tat zabda tat arthamAM che. pratik eTale 'A' najIkanI, pratyakSa vastu... paNa tethI zuM levAnuM che? te kahevuM joIe. kAraNa ke, pati = "A" ema kahevAya tyAre patid zabdanA vA artha tarIke aneka pratyakSa viSayano/vastuno saMbhava che. AthI tad nA artha tarIke prastuta (adhikRta) "samyagadarzana'nuM grahaNa karIne bIjA viSayano niSedha kare che. AthI "A samyagadarzana be prakAranuM che' ema bhASyano artha che. A samyagudarzana be nimittathI (kAraNathI) utpanna thatuM hovAthI "divitha' arthAt "be prakAranuM che' ema kahe che. paNa ahIM mukhya rIte samyagadarzananA bhedanuM pratipAdana kathana karavuM iSTa nathI... kAraNa ke, pUchanAre . papu pRvinAmu. I
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 kAraNasya pRSTatvAditi, tenaiva ca' nimittadvayena vyapadizannAha-nisargasamyagdarzanaM adhigamasayagdarzanaM ceti / AtmanastIrthakarAdyupadezadAnamantareNa svata eva jantoryat karmopazamAdibhyo jAyate tat nisargasamyagdarzanam / yat punastIrthakarAdyupadeze sati bAhyanimittasavyapekSamupazamAdito jAyate tat adhigamasamyagdarzanamiti, cazabdo bhinnanimittapradarzanaparo nisargasamyagdarzanasya nisarga eva prayojanamitarasya tvadhigama eva, na punarekasyaiva samyagdarzanotpattau dvayaM nimittaM bhavatIti etadeva cA'samAsakaraNe prayojanaM cazabdena dyotitamiti / itarathA hyevaM vaktavyaM syAt nisargAdhigamAbhyAmiti, vAzabdo'pi ca na kartavyo bhavati ekasyaivobhayarUpasya nimittasyAzritatvAditi / tadevaM laghunopAyena siddhe'rthe yad samyagudarzananA kAraNanI pRcchA karI che, bhedanI nahIM... have te ja be nimitto (hetuo) vaDe samyagadarzananuM kathana karatAM kahe che, (1) samyagadarzana ane (2) adhigama - samyagadarzana. te banneyanI vyAkhyA karatAM kahe che. (1) nisarga - samyagudarzana tIrthaMkara AdinA upadeza vinA ja AtmAne svataH ja eTale ke, svabhAvathI ja jIvanA potAnA darzana mohanIya Adi) karmano upazama vagere thavAthI je tattvArthanI ruci rUpa samyagudarzana utpanna thAya che, te nisarga-samyagudarzana kahevAya che. tathA (2) adhigama-samyagudarzanaH vaLI tIrthakara Adino upadeza thaye chate tevA bAhya nimittane sApekSa rIte (mithyAtva mohanIya Adi) karmono upazama Adi thavAthI je samyagadarzana utpanna thAya te adhigama-samyagudarzana kahevAya. ukta banneya bhedone joDato bhASyamAM kahelo je zabda che, te nimittanA bhedane batAvavAnA tAtparyavALo che. nisarga-samyagudarzananuM nisarga' eja kAraNa che, jyAre adhigama-samyagudarzananuM "adhigame' e ja kAraNa (nimitta) che. paNa eka ja samyagadarzananI utpattimAM be ya nimitta bane che, evuM nathI. ane sUtramAM samAsa nahIM karavAnuM kAraNa prayojana) A ja che ke, be ya hetuo judA judA ja samyagradarzana rUpa kAryane utpanna kare che, ema jaNAvavuM che. ane A ja artha bhASyamAM mUkela va zabdathI sUcavAya che, prakAzita karAya che. nahIMtara, jo be ya hetuo eka ja samyagadarzana pratye kAraNa banatAM hoya to sUtramAM (ta) nirffthAmAbhyAm ! evo "samAsa' rUpe (bhego) nirdeza karata... ane tyAre eka ja samyagadarzana ubhaya = be ya nimittanI apekSA rAkhato hovAthI vA zabda paNa mUkavAnI jarUra na rahe. Ama AvA nidhimAMgyAm rUpa laghu upAya vaDe pUrvokta arthanuM kathana siddha thaI jatuM hovA chatAM ya je nisat dhimAlvA ema bhinna vibhakti vaDe (samAsa karyA 2. 3. pU. I nA. . | 2. pavipu ! mAvigoDa . I rU. pU. vImu. |
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU], svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam bhinnavibhaktitAM zAsti tat kathayati-bhinne khelvete kAraNe / atha kathaM tadevaM vyapadizyate nisargasamyagdarzanaM, kathaM vA'dhigamavyapadezaM pratipadyata ityata Aha-nisargAdadhigamAd votpadyata iti / iti tasmAdityasyArthe, yacchabdastu yattadonityasambandhAdevaM nIyate-yasmAnisargAdadhigamAcca kAraNAdupajAyate tasmAt tenaiva vyapadizyate yavAkusvat yattadapUrvakaraNAnantarabhAvyanivRttikaraNaM tad nisarga iti bhaNyate / tasmAt kAraNAt nisargAkhyAdutpadyate yA'sau ruciH sA ttkaaryaakhyaa| tathA yo'sau bAhya upadezaH sa tatra heturbhavati tata utpadyate yA ruciH sA tatkAryA bhavatItyevaM kAryA ruciH, kAraNaM nisargo'dhigamo veti / ___ evaM ca kAryakAraNabhAve darzite codaka Aha-yadi mukhyayA vRttyA hetuH pratipAdyate vinA) sUtramAM kahela che, te evuM jaNAve che ke, A beya nimitto/kAraNo bhinna che. praznaH zA mATe te samyagadarzanane nisarga-samyagudarzana' e pramANe kahevAya che, athavA zA mATe 'adhigama-samyagadarzana' evo vyavahAra (vyapadeza-kathana) karAya che ? javAbaH A samyagudarzana (1) nisargathI athavA (i) adhigamathI utpanna thAya che, AthI be hetuovALuM hovAthI be prakAranuM kahevAya che. bhASyamAM ti zabda tati = "tethI' evA arthamAM che. vaLI yaduM ane tat zabdano nitya saMbaMdha hovAthI "tama arthane sApekSa evo casmAr = - zabda A pramANe lagADAya/joDAya che. yAt = je kAraNa thI (i) nisargathI ane (ii) adhigamathI utpanna thAya che. tamAtra te kAraNathI te vaDe ja arthAt te nAmathI ja vyavahAra karAya che. vAraMvat | "yavAMkuranI jema', jema javanA/yavanA (bIjanA) kAraNe utpanna thayela evA javanA aMkurAne paNa "yava' (nava) ja kahevAya che, ema ahIM nisargathI utpanna thavAthI "nisarga" samyagudarzana kahevAya ema samajavuM. ahIM paNa te nisargathI thayelAM apUrvakaraNa thayA bAda utpanna thanArUM je anivRtti-karaNa che, (anivRttikaraNa eTale jenA pachI avazya samyagudarzana utpanna thAya che, pAchA pharavAnuMnivRtti karavAnuM thatuM nathI tevA jIvanA vizuddha pariNAma) te paNa "nisarga ema kahevAya che. AthI Avo niSkarSa Ave che ke, nisarga nAmanA kAraNathI ruci utpanna thAya che, te tenA (nisarganA) kArya rUpa che. temaja je A bAhya upadeza che, te paNa temAM hetu/nimitta bane che. AthI tenAthI je ruci utpanna thAya che, te ruci tenA (adhigamanA) kArya rUpa hoya che. A pramANe "ruci' e kArya che ane (i) nisarga athavA (ii) adhigama e kAraNa 2. pU. | Teva mu. | 2. pavipu, . . #aa . mu. |
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 tattvArthAdhigamasUtram [ao sUtreNa tathA sati kimevaM purastAd vyapAdezi bhavatA tadetat samyagdarzanaM dvividhamiti ? evaM tu vAcyamAsIt-tasya samyagdarzanasya dvau hetU iti, tAveva sUtrapratipAdyau hetU pradarzanIyau, na punaH sUtreNAnabhisamIkSitaM dvividhatvamityevaM paryanuyukta' Aha-dvihetukaM dvividhamiti / dvau nisargAdhigamAkhyau pratyekaM asamAsakaraNajJApitau hetU yasya tad dvihetukam / dvividhamiti mayA vyapadiSTam / etat kathayati kAraNadvairUpyAt kAryadvitvaM na punarmukhyabhedapratipAdanaM prepsitaM, iha tu sUtre-nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnata iti (1-7) vidhAnagrahaNAt che. TUMkamAM 'nisarga' rUpa kAraNathI utpanna thayela ruci te nisarganA kArya svarUpa hovAthI 'nisarga' kahevAya ane 'adhigama' rUpa kAraNathI utpanna thayela ruci e adhigamanA kAryarUpa hovAthI 'adhigama' tarIke vyavahAra karAya che. A pramANe kArya-kAraNabhAva darzAvAye chate ziSyAdi anya vyakti zaMkA kare che zaMkA : jo prastuta sUtrathI mukhya rItie hetunuM kathana karAya che, to Ape pUrve bhASyamAM evuM zA mATe kahyuM ke, 'A samyagdarzana' be prakAranuM che ? Ane ThekANe ema kahevuM joItu hatuM ke, 'A samyagdarzana be hetuo che' arthAt A be hetu ja sUtrathI pratipAgha = kahevA yogya padArtha hoyane te ja Ape batAvavA yogya che, paNa sUtramAM jenI vicAraNA ke ullekha karAyo nathI, te samyagdarzana be prakAro jaNAvavA ucita nathI. AvI zaMkAnuM samAdhAna ApatAM bhASyamAM kahe che ke, = samAdhAna : A samyagdarzana be hetuvALuM arthAt be hetuthI utpanna thanArUM hovAthI dvividha be prakAre che... (i) nisarga ane (ii) adhigama nAmanA be hetuo kahelAM che ane te beno sUtramAM samAsa karavAmAM lAghava (alpa-akSaro) thavA chatAM ya tema na karIne judAM/vyasta kahelAM che, tenAthI jJApana kareluM che ke, te be (nisargAdi) pratyeka samyagdarzananA hetu che. Ama te be pratyeka jenA hetu che, te samyagdarzana paNa be hetuvALuM (dvihetuka) hoyane be prakAranuM amArA vaDe kahevAyuM che... (ema bhASyakArano abhiprAya che, tene ja vadhu spaSTa karatAM TIkAmAM kahe che.) bhASyakAranA kahevAnuM tAtparya A che ke, nisargAdi kAraNo be prakAranA hovAthI tenAthI thatAM kAryo paNa be prakAranA kahelAM che. arthAt kArya rUpa samyagdarzananA paNa be bhedo kahelAM che. paraMtu mukhya rIte kAryanA be bhedo kahevAno Azaya nathI. mukhya rIte to kAraNanA ja bhedo jaNAvavAno abhiprAya che, iSTa che... A ja prathama adhyAyamAM AgaLa kahevAtAM 3. pU. | yurNaH smAha mu.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 63 kSayasamyagdarzanAdividhAnaM pratipAdayiSyate / yadi tarhyatpattau nisargaH kAraNamabhyupeyate tathA sati vAcyo nisargaH kimAtmako'sAviti ? --te-nisarna: parinAma phatyAdri / bhA0 nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanarthAntaram / nisRjyate'sau tyajyate kAryanirvRttau satyAmiti nisargaH / na hi kArye utpanne kAraNenApekSitena kiJcit prayojanamasti utpanne hi samyagdarzane 'anivarttikaraNaM tyajyate, prayojanAbhAvAt, na cAtyantaM tasya tyAgamabhyupagacchAmo, yatastadeva kAraNaM tenAkAreNa nirdezasvAmitvasAdhanAdhirasthitividhAnataH // 2-7 / / sUtramAM 'vidhAna' zabdanA grahaNathI kSaya-samyagdarzana Adi bhedonuM kathana karAze. (AthI mukhya rIte to te sUtramAM je kahelAM che te ja samyagdarzananA vidhAna/bhedo tarIke abhipreta che. ahIM nisargAdi kAraNone laIne be bhedo paDe che te gauNa rUpe che. prazna H jo samyagdarzananI utpatti pratye 'nisargane tame kAraNa tarIke mAno cho, to te vAcya = kahevAtA artharUpa nisarga enuM zuM svarUpa che ? (have AnA javAbamAM enuM svarUpa batAvavA bIjA paryAya zabdone jaNAvatAM bhASyakAra kahe che - javAba :) bhASya : (i) nisarga (ii) pariNAma (iii) svabhAva (iv) aparopadeza e (nisarganA) samAnArthI (paryAya) zabdo jANavA. premaprabhA : (1) nisarganuM svarUpa batAvavA tenA paryAya-zabdono bhASyamAM ullekha karelo che, teno artha joIe. kAryanI utpatti = siddhi thaI gayA bAda jenuM nisarjana karAya-tyAga karAya te 'nisarga' ( nivRkhyate tyanyate kRti nimar: / ) eTale anivartikaraNa rUpa samyagdarzananuM kAraNa... kAraNa ke, kAryanI utpatti thaI gayA bAda, kAryanI utpattinI pahelAM jarUrIapekSita evA paNa kAraNanuM kAMIpaNa prayojana rahetuM nathI. AthI samyagdarzananI utpattinI pahelAM Avazyaka evA paNa anivartikaraNano (anivRttikaraNano) samyagdarzananI utpatti bAda prayojana na hovAthI tyAga karAya che, upekSA karAya che. zaMkA : anivarti = eTale samyagdarzananI prApti karAvIne ja rahe; karAvyA vinA pAchA na paDe, na phare, nivRtti na ja thAya, tevA svabhAvavALA 'karaNa' = jIvanA vizuddha pariNAma. samyagdarzananI prApti pachI choDI devAya-tyAga karAya che ema kahevuM ucita nathI... ulaTuM baLavattara-prakRSTa bane, ema kahevuM yogya lAge che. 1. pU. tti. / anivRtti mu. /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tattvArthAdhigamasUtram [02 pariNatamiti, utphaNaviphaNaprasAritAkuNDalitabhujaGgavat, phaNApariNAmena yo'hirajaniSTa sa eva vigataphaNo mukulamAdhAya santiSThate, utthitAsInazayitanikuTitapuruSavad vA, utthito'pi puruSaH puruSa eva niSaNNaH zayito vA, nAvasthAmAtrabhedAdavasthAvato bhedaH zakyo'bhyupetum, parizaTitapatrAGgArakitapuSpitapalAzavat pariNAmasyAnekarUpatvAt / pariNAmino'nvayidravyasya na sarvathA bhedastattvAt / evamihApyanivRttirUpo nisargaH pariNAmaH samyagdarzanAkAreNa samAdhAna : sAcI vAta che, ame samyagadarzana rUpa kArya thayA bAda "anivartikaraNa' rUpa pariNAmono atyaMtapaNe tyAga thAya che evuM nathI svIkAratAM... kAraNa ke anivartikaraNa rUpa (nisarga rU5) kAraNa pote ja samyagadarzana rUpe (kAryarUpe) pariNAma pAmI jAya che. AthI ja bhASyamAM nisarga pachI pariNAma rUpa samyagadarzananA paryAyane kahela che. (arthAt ghaDo banI gayA pachI jema mATI rUpa kAraNa savathA nAza pAmatuM nathI paNa te ghaDA rUpe banI javAthI parivartana pAmeluM che. ghaDo banI gayA pachI mATInI jarUra hotI nathI tema ahIM paNa samajavuM. ahIM TIkAkAre svayaM bIjA udAharaNo Ape che.) jema ke, UMcI phaNAvALo, phaNA - sahita banela, prasArita-lAMbo thayela athavA goLa kuMDALA jevo - gUMcaLuMvALIne saMkocAIne rahela sarpa... A badhI avasthAomAM sarpa eno e ja che, paNa phakta avasthAo badalAya che. jema ke, UMcI thayela phaNAvALo je sarpa che, te ja phaNArahita banIne - kaMIka ughaDelI-khIlelI kaLI jevI-jarA sarakhI phaNAvALo banI jAya che. (e ja pramANe lAMbo thaIne rahelo (prasArita) sarpa ja pAcho kyAreka gUMcaLuM vALIne - goLa kuMDaLAkAre thaIne rahe che, saMkocAyelo bane che.) athavA UbhA rahela puruSa, temaja beselAM, sUtelAM athavA vAMkA vaLavA rUpe rahela puruSanI jama... Ubho rahelo puruSa paNa puruSa ja che, tema ja beThelo athavA sUtelo puruSa paNa puruSa ja che... kAraNa ke, phakta avasthAno bhedanA kAraNe avasthAvALAno (sarpa, puruSa vagereno) bheda mAnavo zakya nathI. kAraNa ke sAva karamAI gayela patravALA, lAla raMgavALA athavA puSpita = puSpavALA thayelAM ema vibhinna avasthAvALA banela palAza (khAkharAnA) vRkSanI jema vastunA (dravyanA) pariNAma (avasthAo) aneka prakAranA hoya che. to paNa pariNAmI = pariNAmanA AzrayabhUta sarpa, puruSa vagere je anvayI = anugatasthira dravya che, teno pariNAma (avasthA) sAthe bheda hoto nathI... kAraNa ke, pariNAma (avasthA vizeSa) e kathaMcit pariNAmI dravya svarUpe ja che. arthAt vastunI avasthA kathaMcit apekSAe) vastu svarUpe ja che. 2. pAtipu ! - mu. |
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam vartatat / pUrvAvasthAM vihAya pariNAmaH, anvayi jIvadravyaM tu dhruvaM pariNAmi coktam / sRjeH pariNAme'pratItatvAt svabhAva ityAha / yataH pariNAmo hi prayogeNa ghaTAdInAM visrasA vA'bhrendradhanurAdInAM dRSTa ityataH vaisrasikapariNAmaM kathayatyanena, nAsAvanyena prANinA tasya kriyate'nivartirUpaH pariNAma iti, svenaivAtmanA'sau bhAvo janita iti svabhAva ityucyate / nArthAntaravRttitvamasti vyavahArAt, nizcayAt tu sarvazabdAnAM bhinnArthatvam / sa punaranivartisvarUpaH pariNAmaH kasya bhavati kathaM vA prApyate ? ityukte uttaraM A pramANe prastutamAM paNa "anivRtti rUpa je nisarga pariNAma che, te (samyagudarzana pAmyA pachI) samyagudarzananA AkAre svarUpe varte che. eTaluM ke, tyAre e potAnI pUrvAvasthAne choDIne bIjI - uttarAvasthAne (samyagadarzana svarUpane)pAmavA rUpa pariNAma = parivartana pAme che. jyAre anvayI = anugata (sarva avasthAomAM sAdhAraNa) evuM jIva dravya to sthira ane pariNAmI kaheluM che. arthAt jIva dravya to jIva dravya rUpa ja rahe che, phakta tenI avasthA badalAI gaI che. pahelAM anivarti - pariNAmavALo hato, have te samyagadarzana rUpa avasthAvALo bane che. sUna - dhAtu pariNAma arthamAM aprasiddha hovAthI teno (nisargano) "svabhAva' ema paryAya-zabda kahelo che. nisargano "svabhAva evo samAnArthI zabda eTalA mATe kahelo che ke, pariNAma be prakArano che (i) prAyogikaH eka jIvanA prayoga vaDe = prayatna vaDe karAyelo pariNAma, jema ke, ghaTa vagere je pariNAma che te jIvanA prayatnapUrvaka thayelo che. (ii) svAbhAvika : bIjo pariNAma jIvanA prayatna vinA ja svabhAvathI (vignasAthI) thato dekhAya che. jema ke, vAdaLathI AcchAdita AkAzamAM racAtuM Indra - dhanuSya vagere rUpa pariNAma svAbhAvika | (svabhAvathI racAto) hoya che. AthI vignasAthI/svabhAvathI racAto vaignasika = svabhAvika pariNAma kahevAya che. kAraNa ke A (samyagradarzananA kAraNabhUta) je anivarti rUpa pariNAma che, te anya prANi vaDe arthAt bIjA jIvanA prayatnapUrvaka karAyelo nathI, kiMtu, potAnA ja AtmA vaDe (bIjAnI madada vinA) A bhAva utpanna karAyo che, AthI te "svabhAva" ema kahevAya che. nathAra - anya arthavALA zabdo hoya te arthAntara kahevAya ane tevA na hoya eTale ke samAna-arthavALA hoya te "anarthAntara' kahevAya. A je nisarga-pariNAma-svabhAva vagerene anarthAntara = samAnArthI zabda kahelAM che, te vyavahAra-nayanI apekSAe samajavuM... (vyavahAramAM khUba sUkSmatAthI artha jovAto nathI, mATe te zabdonI vyutpatti vagere alaga 2. pAliy 1 vA0 mu. | 2. pavui vRtti- mu. rU. pU. I 50 | mu. 4. pAliy I vRtti 5. I . paviSa 550 mu. |
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 tattvArthAdhigamasUtram [a01 bhASya' Aha-jJAnadarzanetyAdi / bhA0 jJAnadarzanopayogalakSaNo jIva iti vakSyate (2-8) / yenAsyAnupadezAt samyagdarzanamutpadyate ityetatparyantaM yaduktaM kasyeti ? jIvasyeti brUmaH / kiMlakSaNo jIva iti ? / na hyaparijJAte jIve tasyaiSa iti zakyaM pratipattumiti / ucytehoya to paNa eka ja arthane jaNAvanAra che, ema vyavahAranaya svIkAre che.) jyAre nizcayanaya thI to sarva zabdo bhinna bhinna arthavALA che. (kAraNa ke, nizcaya-daSTi sUkSmatAthI vicAra kare che. AthI zabda badalAtAM teno artha paNa badalAya che, ema mAne che...) samyagadarzananA kAraNabhUta anivarti-pariNAmanI (nisarganI) prAptino krama ja (ahIM ziSyAdi prazna kare che-) prazna : nisarga rUpa je anivarti-pariNAma che, tenuM svarUpa to jANyuM. paNa te kone arthAt kevA jIvane utpanna thAya che ? athavA zI rIte tenI prApti thAya che ? (Avo prazna puchAtAM graMthakAra bhagavaMta bhASyamAM uttara ApatAM kahe che-) uttara : bhASya : jJAna, darzananA upayoga rUpa lakSaNa (svarUpa) vALo jIva che, ema AgaLa (a.2,sU.8mAM) kahevAze. AvA jIvane jenI koI Adi (zarUAta) nathI evA (anAdi) saMsAramAM paribhramaNa karatAM. premaprabhAH samyagadarzana ane tenA kAraNabhUta anivarti pariNAma kone-kevI rIte utpanna thAya che, eno vistArathI uttara bhASyakAra bhASyamAM Ape che. AthI TIkAkAra bhagavaMta te laMbANathI ApelA javAbamAM padono paraspara saMbaMdha joDI ApavA TIkAmAM prazna kare che- prazna : bhASyamAM "jethI Ane upadeza vinA samyagadarzana utpanna thAya che." evA arthavALA je "nADanupadezAt namutya eTalAM sudhIno ja bhASya-graMtha kahelo che, te konA saMbaMdhI che? arthAt kone samyagadarzana utpanna thAya che? uttara : jIva saMbaMdhI te kaheluM che. arthAt jIvane samyagadarzana utpanna thAya che. prazna: bhale, paNa te jIvanuM lakSaNa zuM che? jyAM sudhI jIva zuM che, arthAt tenuM lakSaNa/ svarUpa zuM che, te na jaNAya tyAM sudhI tene A (pariNAma Adi) thAya che ema jaNAvuM zakya nathI. uttara : sAruM, ame jIvanuM lakSaNa kahIe chIe, juo - "jJAna vagere upayoga rUpa lakSaNavALo jIva che" arthAta jJAnano upayoga ane darzanano upayoga e jIvanuM lakSaNa che. 2. pU. I A0 mu. |
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam jJAnAdyupayogalakSaNa iti / jJAnaM ca darzanaM ca tAvevopayogau lakSaNamasya sa jJAnadarzanopayogalakSaNa iti, jJAnaM nAma yajjIvAdInAM padArthAnAM vizeSapariccheditayA pravartate tad jJAnam, yat punasteSAmeva sAmAnyaparicchedapravRttaM skandhAvAropayogavat tad darzanamabhidhIyate / na ca kazcidevamAtmakaH prANI vidyate ya AbhyAM rahita iti / ye'pi hi prakRSTAvaraNakarmapaTalAcchAditA nigodAdayaH paJcaikendriyA jIvanikAyAste'pi sAkArAnAkAro-payogayuktA iti| yataH sparzanendriyaM hi teSAmasti, tacca sAkArAnAkAropayogasvarUpamato vyApilakSaNam / jJAnadarzanopayogau lakSaNamasyetyetat sUktamiti / itizabdaH evakArArthe, jIva evopayogalakSaNo na paramANvAdaya iti / vakSyate abhidhAsyate, 'upayogalakSaNo jIva' ityasmin dvitiiyaajJAna ane darzana, te be rUpa upayoga jenuM lakSaNa che, te jJAnadarzana-rUpa upayoga lakSaNavALo jIva che. [TIkAmAM vigraha A pramANe che - jJAna rane veti (jJAnavane), tau iva 3yo nakSapAmI jJAnavarzanoponikSaUA rUti ] temAM (1) jJAna : jIva vagere padArthono vizeSathI bodha(pariccheda) karanAra tarIke je pravartatuM hoya, te jJAna kahevAya. vaLI (2) darzana : eTale te ja jIvAdi padArthono sAmAnyathI bodha karavAmAM je pravartamAna hoya, te darzana kahevAya... TUMkamAM jIvAdi arthono vizeSathI bodha te jJAna ane sAmAnyathI bodha te darzana kahevAya... jagatamAM evo koI prANI/jIva vidyamAna nathI, je A bethI-jJAna ane darzanathI rahita hoya. arthAt A be lakSaNo jIvamAtramAM saMpUrNa paNe vyApta che. ane jIva sivAya kyAMya rahelAM nathI, mATe jIvanuM lakSaNa che. A ja hakIkatane vadhu spaSTa karatAM kahe che - vaLI je jIvo prakRSTapaNe AvAraka = DhAMkanAra evA karmanA samUhathI AcchAdita, DhaMkAyelAM che, evA je nigoda vagere pAMca prakAranA (sUkSma) ekendriya jIvanikAyanA jIvo che, teo paNa sAkAropayogathI (jJAnathI) ane anAkAra-upayogathI (darzanathI) yukta hoya che. kAraNa ke, te jIvone eka ja sparzanendriya hoya che ane te sparzanendriya sAkAra-anAkAra-upayoga rUpa arthAt jJAna-darzana-upayoga rUpa hoya che. AthI upara kahela jIvanuM lakSaNa e vyApaka che, avyApti-doSathI rahita che. AthI (i) jJAnopayoga ane (ii) darzanopayoga e be prakAranA upayoga e jIvanuM lakSaNa che', ema je kaheluM che, te sAcuM/yogya ja kaheluM che. rUti zabda "va' kAra - "ja' kAra arthamAM che. AthI "jIva' ja upayoga rUpa lakSaNavALo che, paNa paramANuM (pugala) vagere upayoga-lakSaNavALA nathI... (Ama kahevAthI jIva sivAya anya padArthamAM jIvanuM upayoga rUpa lakSaNa ghaTatuM na hovAthI alakSyamAM lakSaNa javA 2. sarvapratipu ! maceta, mu. |
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 tattvArthAdhigamasUtram [o dhyAyavartini sUtre, ato nirjJAtasvarUpasya jIvasya sa nisargarUpaH pariNAma iti / yadapyuktaM kathaM prApyata iti, tat kathayati - tasyAnAdAvityAdinA / bhA0 tasyAnAdau saMsAre paribhramataH / karmata eva karmaNaH svakRtasya bandhanikAcanodayanirjarApekSaM nArakatiryagyoni-manuSyAmarabhavagrahaNeSu vividhaM puNyapApaphalamanubhavato jJAnadarzanopayoga-svAbhAvyAt tAni tAni pariNAmAdhyava - sAyasthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTerapi sataH pariNAmavizeSAd apUrvakaraNaM tAdRg bhavati yenAsyAnupadezAt samyagdarzanamutpadyata ityetat nisargasamyagdarzanam / tasyeti nirdhAritasvarUpaM jIvamAha / tasya jIvasyAnubhavata ityanena sahAbhisambandhaH / rUpa ativyApti doSa paNa Avato nathI. AthI jIvanuM u52 kaheluM lakSaNa sarvathA nirdoSa che, ema jaNAveluM che.) jIvanuM A lakSaNa graMthakAra svayaM AgaLa upayogo nakSaLam [2-8]' ema bIjA adhyAyamAM 2helA 8mAM sUtramAM kahevAnA che. AthI A pramANe jenuM svarUpa (lakSaNa) sArI rIte jaNAI gayuM che, tevA jIvane 'nisarga' rUpa pariNAma hoya che, thAya che. vaLI te nisarga rUpa pariNAmanI jIvane zI rIte prApti thAya ? ema je pUcheluM hatuM, teno have pratyuttara ApatAM bhASyamAM kahe che = bhASya : AvA jIvane Adi (zarUAta) vinAnA - anAdi saMsAramAM paribhramaNa karatAM, karmanA kAraNe ja pote karelAM karmanA (i) baMdha (ii) nikAcanA (iii) udaya ane (iv) nirjarAne anusAre, nAraka tathA tiryaMconI yoni tathA manuSya ane devanA bhavonuM grahaNa thaye chate, (arthAt te te bhavomAM) vividha rIte puNya ane pApanA phaLane bhogavato jJAnadarzana rUpa upayoga svabhAvavALo hovAthI te te bIjA bIjA adhyavasAya rUpa pariNAmane prApta karato, anAdi mithyArdaSTivALo hovA chatAM paNa jIvane viziSTa pariNAma utpanna thavAthI tevA prakAranuM apUrvakaraNa (apUrva pariNAma) thAya che, jethI te jIvane upadeza vinA samyagdarzana utpanna thAya che, AthI A nisarga-samyagdarzana' kahevAya che. premaprabhA : have bhASyamAM anivarti-pariNAma ane samyagdarzananI prApti zI rIte thAya enI prakriyAnuM je vistRta varNana kareluM che, te bhASya-graMthanA padono paraspara saMbaMdha zuM che ?
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam tathA 'sthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTerapi sata' etAni sarvANi jIvavizeSaNAni / 'anAdau saMsAra' ityasya tu narakAdibhavagrahaNeSvityetad vizeSaNam / karmata eva karmaNaH svakRtasyeti trayANAM vizeSaNavizeSyatA, bandhanikAcanodayanirjarApekSaM vividhaM ityetad dvayaM puNyapApaphalamityasya vizeSaNam, anubhavata ityasya tu hetugranthoM jJAnadarzanopayogasvAbhAvyaditi, tAni tAnItyAdipadadvayaM 'gacchata' ityasyavyApyaM karma / evaM sambandhe kathite vivRNotiavidyamAna Adirasya so'yam anAdiH, na khalu saMsArasyAdidRSTaH kevalajyotiSA'pi prakAzite samastajJeyarAzau, atastasyAbhAvAdanupalabdhiH, na tu jJAnasyAzaktirgrahaNaM pratIti / te saMbaMdhane pahelAM jaNAvatAM siddhasena gaNivara TIkAmAM kahe che - tI manAvo ItyAdi tasya - padathI hamaNAM ja upara nirdhArita = nirNaya karAyela svarUpavALo "jIva' lavAno che. Ano ("jIva'no) saMbaMdha AgaLanA anubhavataH = anubhava karato evA pada sAthe thAya che. tathA sthAnAntara chata tathA 3nAlimiththA sati: A badhA "jIva'nA vizeSaNo che. (badhAMyane SaSThI-vibhakti thayelI che) mana saMsAre enuM naramavApu e vizeSaNa che. vaLI varmata gva varma: svatI e traNeya padono yathAyogya vizeSaNavizeSya bhAva (saMbaMdha) che. tathA vanya-nivinodaya-nirnarapekSa vividhuM e be pado puthapApapanna padanuM vizeSaNa che. anubhavataH e padano rAnavanopayoga-svamAvyAt e hetu che. tathA upara kahela tAni tAni ityAdi be pado racchatA evA padanuM vyApya (prApya) rUpa karma che. A pramANe bhASyanA padono vyAkaraNanI dRSTie paraspara saMbaMdha kahIne have te dareka padonuM TIkAmAM vivaraNa (vyAkhyA) kare che... manAvau saMsAre "anAdi saMsAramAM paribhramaNa karatAM jIvane" ema kahyuM, temAM jenI koI Adi = zarUAta = AraMbha vidyamAna na hoya te "anAdi kahevAya. (avamAna: mahisya ja nAvikaI) saMsAranI koI Adi nathI. bhale kadAca kevaLajJAna rUpa jyoti vaDe paNa samasta kSeya padArthonI rAzi (samUha) prakAzita karAya, to paNa saMsAranI koI Adi (AraMbha) jaNAtI nathI. (arthAt bIjA jJAnomAM samasta dravyonA sarva (anaMta) bhAvo/paryAyo jaNAtAM na hovAthI temAM kadAca saMsAranI Adi na jaNAya, paNa bhUta-vartamAna-bhaviSya ema traNeya kALanA sarva dravyonA sarva (anaMtA) paryAyo eka samayamAM jaNAvanAra kevaLajJAna rUpI prakAzamAM to koI paNa padArthanI koIpaNa avasthA (paryAya) ajJAta rahetI nathI. temAM paNa saMsAranI Adi dekhAtI nathI. kema ke, 2. 3. pU. I thoDayaMtra mu. |
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 sandhAvanti yatra svakarmabhiH preryamANA jantavaH sa saMsAra iti, utpattisthAnAni narakAdIni / nizcayanayasya tu sarvaM svapratiSThaM vastviti Atmaiva, ta eva vA prANinaH sandhAvantastAMstAn pariNAmAnnArakAdIn saMsAra iti kathyate, anAdau saMsAra iti ca sRSTiM nirasyati / na hi kazcijjagataH sraSTA kartA samasti puruSaH, yathaiva hi te na kenacit sRSTAH prANyAdimantastathA'nye'pi praanninH| kaJantarAbhyupagame cAnavasthA / sati copakaraNakalApe pravAhathI anaMta-anaMta kALathI saMsAra cAlyo Ave che. AthI saMsAra anAdi che ema mAnavuM ja joIe) Ama saMsAranI "Adi che ja nahIM mATe kevaLajJAna vaDe paNa jaNAtI nathI, paNa tevuM jJAna karavAnI azakti hovAthI saMsAranI Adi jaNAtI nathI, evuM nathI. saMsAra jemAM potAnA karelAM karmo vaDe prerAyelAM chatAM jIvo cAre ya bAju doDe che, paribhramaNa kare che, te "saMsAra' kahevAya. saMpatti sArvatti yatra svaH preryA nantavaH, te saMsAra: . eTale ke naraka vagere (cAra gati rUpa, athavA 84 lAkha yoni rUpa) utpattisthAno... A vyavahAra nathI (daSTithI) "saMsAra" jANavo, nizcaya-daSTithI to "sarva vastuo potAnAmAM ja rahelI che. AthI A AtmA ja saMsAra che. (athavA mokSa paNa che.) athavA to te te naraka vagere pariNAmone avasthAone pAmatAM chatAM te prANIo ja "saMsAra kahevAya che. (arthApattithI tevA pariNAmone pAmatAM saMpUrNa aTakI jAya, tene mokSa paNa kahevAya.) manAto saMsAre "anAdi saMsAramAM (paribhramaNa karatAM jIvane) ema kahevA dvArA saMsAranuM brahmAe (izvare) sarjana kareluM che." evA saMsAra saMbaMdhI "sRSTivAda'nuM nirAkaraNa/ niSedha kare che. kAraNa ke, jagatano koIpaNa puruSa sarjanahAra (gnaSTA) rUpe kartA nathI. jema te anya prANIonA Adi karanArA = sraSTA rUpa izvara koInA vaDe sarjAyo nathI, eTale ke anAdi che, ema teo mAno cho, tema bIjA paNa prANIo koInAthI banAvAya nathI.. (ahIM koI bIjo vyakti prazna uThAve che.) pUrvapakSa : ame kartA(jagatanA sraSTA) rUpa IzvaranA paNa kartA tarIke bIjA izvarane ja mAnazuM, temAM zuM vAMdho che? uttarapakSaH nA, A pramANe jo jagatanA sarjanahAra evA IzvaranA paNa sraSTA tarIke jo bIjA Izvarane mAnazo to "anavasthA' rUpa doSa Avaze. caMdraprabhA : te A rIte - A brahmA eTale ke Izvara - jemaNe jagatanuM sarjana karyuM - te Izvara nitya che ke anitya che? AvA praznanA javAbamAM jo tame "anitya che' evo vikalpa svIkArazo
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ K 2 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 71 dalikadravye ca nipuNAH kumbhakArAdayaH kAryotpAdAya yatamAnAH phalena yujyante, nAnyathA / na cAkAzAdInAM kAraNamupalabhyate kiJcit nApi kiJcit sarge jagataH sraSTuH prayojanamasti prekSApUrvALiH / zrIDAghamiti cet, ta: sarpaza:i ? prAtatvAn / suzrvitavu vita 1 to tevA anitya izvarane utpanna karanAra bIjA koI izvarane mAnavA paDaze. kema ke je anitya hoya te utpanna thanArUM hoya evA niyama che, mATe ja to anitya kahevAya che. vaLI je bIjA Izvara che, jemanuM mULa (sraSTA rUpa) izvaranA kartA tarIke anumAna karAya che, teo nitya che ke anitya che ? jo pUrvanA eTale ke mULa izvaranA kartA tarIke anumAna karAyela bIjA Izvara e jo nitya ja hoya to AmaNe arthAt A jagatanA sraSTA rUpa mULa-prathama izvare zuM aparAdha karyo ke jethI teone anitya mAno cho ? (teone ja nitya mAno), jethI bIjA izvaranI kalpanA karavI na paDe. ane nitya mAnazo to sthira-eka-svabhAvavALA zI rIte sarjana karI zake ? tathA baMdha-mokSa vagere paNa zI rIte ghaTe ? arthAt na ja ghaTI zake. have jo Izvarane utpanna karanAra kartA tarIke anumAna karAyela pUrvanA izvarane jo 'anitya che' ema kahezo to te pUrvanA bIjA izvaranA paNa utpAdaka tarIke (tenAthI ya pUrvanA) bIjA koI izvara mAnavA paDaze. vaLI te bIjA izvaranA utpAdaka tarIke teonI pUrve trIjA izvarane mAnavA paDaze. Ama mAnavAmAM to anavasthA = avirAma rUpa doSa Avaze - arthAt pUrva pUrvanA izvaranI kalpanAno aMta ja nahIM Ave... = premaprabhA : vaLI koIpaNa (ghaTa vagere) kArya karavuM hoya to tene mATe tenA upakaraNonA samUhanI arthAt daMDa, cakra vagere sahakArI kAraNonI sAmagrInI ane tenA (mATI vagere) mukhya upAdAna kAraNa rUpa dalika-dravyanI (kAcA mAlanI) paNa hAjarI hovI joIe. Ama hoya to ja kuzaLa evo kuMbhAra vagere ghaDA vagere rUpa kAryane utpanna karavA mATe prayatna karavA dvArA phaLanI prApti kare che, nahIMtara, kAryanI siddhi rUpa phaLane meLavI zakatAM nathI. (AthI izvara paNa sRSTinuM sarjana tathA sukha-duHkha pahoMcADavuM vagere kArya tenA sahakArI bIjA kAraNo hoya to ja karI zake, te vinA karI zakato nathI.) vaLI AkAza vagere dravya che, tenuM koI kAraNa jANAtuM nathI, e to nitya ja che. tethI tenA sraSTA tarIke kahI zakAya nahIM. vaLI jagatanuM sarjana karavAmAM sraSTA evA izvarane koI prayojana nathI. vaLI te izvarane prekSApUrvakArI = eTale ke buddhipUrvaka - vicAraNApUrvaka kArya karanAra mAnavA joIe ane tethI teo niSprayojana sRSTi-sarjana vagere kArya mATe pravRtti na ja kare. : kadAca tame kahezo ke, pUrvapakSa H e to krIDA karavA mATe izvara jagatanuM sarjana kare che... uttarapakSa : nA, ema kahevuM barAbara nathI. krIDA mATe ja jo izvara sRSTinuM sarjana karatAM
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 tattvArthAdhigamasUtram [ma0 2 devanArakasattvotpAdane cAkasmikaH pakSapAto dveSitA ceti / evaM kAryakAraNasambandhaH samavAyapariNAmanimittanirvartakAdirUpaH siddhivinizcaya-sRSTiparIkSAto yojanIyo vizeSArthinA dUSaNadvAreNeti / karmata iti paJcamI, jJAnAvaraNIyAdikASTavidhAdudayaprAptAt krodhAdyAkArapariNAmahetukAt hoya to teonI sRSTinA sarjananI zakti paNa zI rIte manAya? kema ke jo temane krIDA-ramata karavAnI icchA thatI hoya to teo (prAkRtatA) sAmAnya-prajA tulya ja gaNAya, tethI vizeSa na gaNAya. vaLI jagatanA sarjanamAM paNa vaividhya che. sukhI jIvo ane duHkhI jIvo, devanA jIvo tathA nArakanA jIvonI utpatti karavAmAM to Akasmika eTale ke koIpaNa kAraNa vinA amukano pakSapAta ane bIjAno dveSa karanAra mAnavA paDaze. caMdraprabhA : vaLI jIvone sukhI athavA duHkhI, rUpavAna athavA virUpI, buddhimAna athavA maMdabuddhi vagere judA judA rUpe sarjana karavAmAM te te jIvonA karma pramANe ja izvara sarjana kare che. AthI pakSapAta eTale ke rAga ane dveSa karavAno savAla Avato nathI, ema kahezo, to paNa barAbara nathI. kAraNa ke izvarane paNa sukhI-duHkhI vagere bhinna bhinna prakAre sarjana karavAmAM karmane parAdhIna rahevuM paDe che. tethI karma ja baLavAna hovAthI jIvonuM potapotAnuM karma ja sarjana kare che. izvarane vacce lAvavAnI jarUrata rahetI nathI. kAraNa ke tema mAnavAmAM bIjA visaMvAdo Ave che. A pramANe A viSayamAM vizeSa jijJAsuoe samavAya-nimitta-nirvartaka Adi rUpa kArya-kAraNa saMbaMdha *siddhi-vinizcaya sRSTi-parIkSA nAmanA graMthothI dUSaNanuM uddabhAvana dvArA yojavo joIe. premaprabhA : varmataH bhASyanA A padamAM paMcamI arthamAM tal pratyaya thayo che. Ama karmathI" eTale jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmo jyAre udayamAM AvelAM hovAthI te karmanA udaya jIvane krodha vagere svarUpa pariNAmanuM (bhAvonuM adhyavasAyonuM) kAraNa bane che ane tethI bIjA navA jJAnAvaraNAdi karmono upacaya = saMgraha = baMdha thAya che. AvA 2. pAripu ! nAvaraNAvi0 mu. | * vartamAnamAM zrI bhaTTAkalaMkadeva-praNIta siddhi-vinizcaya graMtha ane tenA upara zrI anaMtavIrvAcArya racita TIkA upalabdha thAya che kharI. AmAM kula 12 siddhino vinizcaya karelo che. jenAM 7mAM zAstra-siddhivini0mAM izvarakartutvanuM nirasana kareluM che. jo ke AmAM sRSTi-parikSA nAmanuM koI avAMtara prakaraNa nathI. A. zivasvAmIkRta prAcIna siddhivinizcayano ullekha paNa zAkaTAyane strI-nirvANa prakaraNamAM karelo che. ahIM teno nirdeza hovo vadhu saMbhave che.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ K 2 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 73 yadyadanyat karmoparcitaM jJAnAvaraNAdi tasya karmaNaH svakRtasyeti / tacca karmato yadupAdAyi karma tat svenAtmanA kRtaM svakRtam, na punaH prajApatiprabhRtinA tat karma saMzleSitamAtmasAmarthyAt / etat syAd yadA''dikarma prajApatirakarot sarvaprANinAM tato'nyA karmasantatiH svakRtetISTameva prasAdhitamiti / ucyate - evamarthameva evakAraH prayujyate, karmata eva sarvaM karma badhyate, anAditvAt saMsRterAdikarmaiva nAsti, pratiSiddhazca kartA / tadapi vA karmata svakRta-pote je pUrvamAM karelAM karmano udaya thatAM - puNya - pApa vagere vividha phaLane anubhavatAMbhogavatAM evA jIvane ema saMbaMdha che. vaLI pUrvokta udayamAM AvelAM karmathI (azubha pariNAma thavAthI) je navuM karma grahaNa karyuM, bAMdhyu te (svena AtmanA vRta, svatam / ) potAnA AtmA vaDe je karAyeluM che, paraMtu prajApati (brahmA, izvara) vagere vaDe potAnA sAmarthyathI te karmane (upacaya-karanAra, bAMdhanAra) AtmAnI sAthe saMzleSa karAvyo nathI, arthAt coMTADyuM nathI. (ahIM izvara-kartRtvanI tarapheNamAM bIjA koI vyakti prazna uThAve che.) prazna : AvuM banI zake ke, sarvajIvonuM je paheluM karma che, tene prajApatie-brahmAe banAvyuM... tenAthI anya je karmanI paraMparA (saMtati) che, te jIve pote taiyAra karI che, racI che. AthI iSTa vastunI siddhi thaI jAya che. eTale prathama karmanA kartA, mULa kartA, prajApati che ane tyAra bAda paraMparA calAvanAra jIva che. AthI karmane sva-karmakRta ema kahevA dvArA paNa aMte to izvara-kartRtva rUpa iSTanI ja siddhi thAya che. uttara H A rIte paNa koI prajApatine kartA tarIke goThavI na de, te mATe ja rmata va ema va kAra = 'ja' kArano prayoga karelo che. sarva karmo karmathI ja baMdhAya che, pachI te paheluM hoya ke anya... kAraNa ke jIvano karma sAthenA saMbaMdha rUpa saMsAra (saMsRti) che, te anAdi che arthAt tenI koI Adi zarUAta ja nathI. AthI jIvanA saMsAramAM paribhramaNanuM saMsaraNanuM (pravAhanI apekSAe) koI Adi karma ja nathI, ke jenA kartA tarIke prajApatinI kalpanA karAya. vaLI karmanA bIjA koI kartAno (izvara Adino) Ama paNa niSedha karelo ja che. arthAt pUrve izvara sRSTinA kartA nathI ema kaheluM che, tethI teo sRSTimAM aMtargata samAveza pAmatAM evA karmanA paNa kartA nathI, ema siddha thAya che. = = athavA to je karmanI-pahelAM karma tarIke - kalpanA karAya che, te karma paNa karmathI ja (karmodayathI janya zubhAzubha pariNAmathI ja) baMdhAya che. kema ke te karma che (rmatvAt) atyAre 1. pAviSu / vitajJAnA. mu. / r. pU. . / naoN. mu. |
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 tattvArthAdhigamasUtram [a01 eva badhyate karmatvAdidAnIntanakarmavat / evaMvidhasyAsyopAttasya karmaNaH phalamanubhavata iti / kimapekSaM punastatphalam ? Aha-bandhanikAcanAdyapekSamiti / bandho nAma yadA''tmA baMdhAtAM karmanI jema.. caMdraprabhA : A pramANe ahIM anumAna-pramANa ApeluM che. teno AkAra A pramANe che- karma (prathama sarSa) e pakSa che. karmathI ja baMdhAya che, (varmata gva vadhya) e sAdhya che. kAraNa ke te karma che' (varmatvot = karma hovAthI) A hetu che. daSTAMta - jema ke, atyAre baMdhAtuM karma... kahevAno bhAva e che ke, "karma e pakSa che arthAt temAM anumAnathI sAdhyanI siddha karavAnI che. jenI siddhi karavAnI hoya te "sAdhya' kahevAya. sAdhya = "karmathI ja baMdhAya' - e sAdhya che. ane sAdhyanI siddhi mATe je kAraNa darzAvAya tene hetu kahevAya. karma hovAthI e hetu che. je je karma hoya, te (mukhyatve) karmathI ja baMdhAya evo niyama (vyApti) che. daSTAMta tarIke "atyAre baMdhAtuM karma'... A karma paNa udayamAM AvelAM karmathI ja baMdhAya che. (A anvaya = Positive dRSTAMta jANavuM je TIkAmAM ApeluM ja che.) jo karmono udaya na hoya to karmo baMdhAtA nathI, jema ke, siddha bhagavaMto. teone to koI karma sattAmAM ja na hovAthI udayamAM paNa AvatuM nathI. mATe navo karma-baMdha paNa thato nathI. (A vyatireka = ulaTuM, Negative dRSTAMta jANavuM.) have prastutamAM paNa A anumAnathI e siddha thAya che ke, je paheluM karma Izvare karyuM ema je tema kaho cho, te karma paNa karmathI ja thayeluM che. kAraNa ke je je karma hoya te karmathI ja thAya che, evo niyama = vyApti prasiddha che. vaLI jo paheluM karma paNa Izvare karyuM, banAvyuM ema kahezo, to Izvarane jagatanA kartA mAnavAmAM je je doSo - Apattio pUrve kahelI che te badhI ahIM Avaze. mATe ja ahIM A anumAna ApatAM pahelAM TIkAmAM pahelAM ja kahI dIdhuM ke, "pratiSiddha vartA | enAthI ja Izvara kartA nathI ema siddha thaI javA chatAMya, A anumAna-pramANa ApyuM te pUraka samajavuM. pUrvanA anumAnamAM sRSTi = jIva, karma vagerenuM kAraNa prajApati brahmA nathI ema sAmAnyathI siddha karyuM, jaNAvyuM... jyAre ahIM karmanuM kAraNa karma ja che' ema vizeSathI siddha kareluM che, eTalo taphAvata che ema jANavuM. premaprabhAH Ama uparanA anumAnathI "karmathI ja karma baMdhAya che' A vAta nizcita thAya che ane svAca ema kahevAthI teno bAMdhanAra kartA potAno jIva ja che, paNa prajApati athavA to bIjAno jIva vagere nathI, e paNa nakkI thayuM... ane A pramANe potAnA jIva vaDe grahaNa karela - bAMdhela karmanA... phaLano anubhava karatAM evA jIvane ema AgaLanA pado sAthe saMbaMdha che... prazna : jIva je phaLano anubhava kare che, te phaLa konI konI apekSA rAkhe che? javAbaH (i) baMdha, (i) nikAcanA (i) udaya ane (iv) nirjarA A cAranI apekSAe jIva svakRta
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam rAgadveSasnehalezAvalIDhasakalAtmapradezo bhavati tadA yeSvevAkAzadezeSu avagADhasteSvevAvasthitAn kArmaNavigrahayogyAnanekarUpAn pudgalAn skandhIbhUtAnAhAravadAtmani pariNamayati sambandhayatIti tatastAnadhyavasAyavizeSAjjJAnAdInAM guNAnAmAvaraNatayA vibhajate haMsaH kSIrodake yathA / yathA vA AhArakAle pariNativizeSakramavazAdAhartA rasakhalatayA pariNatimAnayatyanAbhogavIryasAmarthyAt, evamihApyadhyavasAyavizeSAt kiJcid jJAnAvaraNIyatayA, kiJcid darzanAcchAdakatvena, aparaM puNya-pApakarmanA phaLano anubhava kare che ane te rIte anubhava karatAM jIvane... (AgaLa kahevAtI prakriyAthI apUrvakaraNa ane (pUrvokta) anivartikaraNanI prApti thAya che ane te dvArA samyagadarzananI utpatti/prApti thAya che... ema saMbaMdha karAze. ema khyAlamAM rAkhavuM.) have baMdha vagerethI vyAkhyA kare che. (1) baMdha : AtmA jayAre rAga-dveSa rUpI je sneha-cIkAza che, tenA aMzathI paNa lepAyelA(avalIDha) potAnA sarva Atma-pradezovALo hoya che, tyAre te je AkAza pradezomAM avagADha hoya che arthAt avagAhIne vyApIne rahelo hoya che, tyAre te AkAza-pradezomAM rahelAM (avasthita) kArmaNa (= karmanI vargaNAo vaDe banelAM) zarIrane yogya aneka prakAranA skaMdha rUpe banelAM je pudgalo che, arthAt karmarUpe baMdhAvAne yogya vargaNA rUpa = jaththA rUpa jaDa-pudgala dravya che.) tene "AhAranI jema AtmAmAM pariNamAve che arthAt AtmA te pugalone potAnI sAthe saMbaMdhita kare che, ekameka kare che, tene baMdha' kahevAya che. arthAta jIva jema AhAranA pudgalonuM grahaNa karIne tene zarIramAM sAta dhAtu rUpe pariNAve che, ekameka kare che, tema AtmA karma vargaNAnA pudgalone potAnA Atmapradezo sAthe kSIranIranI jema ekameka kare che, tene baMdha kahevAya che. (A karmano 'baMdha thatI vakhate cAra vastu nakkI thatI hovAthI baMdhanA cAra prakAra thAya che. (1) prakRti-baMdha (2) sthiti-baMdha (3) rasa-baMdha ane (4) pradeza-baMdha. temAM prathama prakRti baMdhanuM svarUpa jaNAvatAM TIkAmAM kahe che-). (1) prakRti-baMdhaH karma sAthe saMbaMdha (sAmAnyathI baMdha) thayA pachI AtmA adhyavasAyavizeSathI, eTale ke vizeSTa pariNAma (bhAvo) dvArA te saMbaMdhita thayelAM, baMdhAyelAM karmonI jJAna Adi guNonA AvaraNa tarIke vaheMcaNI kare che, vibhAga kare che. dA.ta. (i) jema haMsa dUdhano kSIra ane nIra (dUdha ane pANI) ema vibhAga kare che athavA (i) AhAra kALe AhAra karanArI vyakti jema amuka samaya bAda vizeSa pariNatinA (pAcana AdinA) kramathI AhArane potAnA anAbhoga-vIryanA (arthAt jIva prayatna vinA ja sahaja svabhAvathI 2. parivu . pariNAma mu. 2. vivu nai ! yatIti svAbhAi adha: mu. |
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [mR0 2 76 tattvArthAdhigamasUtram sukhaduHkhAnubhavayogyatayA, paraM ca darzanacaraNavyAmoha, kAritayA anyad nArakatiryaGmanuSyAmarAyune anyada gatijotizarIrarAdyAkAreNa. aparamaccanIcagotrAnabhAvena, anyada dAnAdyantarAyakAritayA vyavasthApayati / eSa prakRtibandhaH / sthitibandhastu, tasyaivaM pravibhaktasya adhyavasAyavizeSAdeva jaghanyamadhyamotkRSTAM sthitiM nivartayati jJAnAvaraNAdikasyaiSa sthitibandhaH / anubhAvabandhastu, kRtasthitikasya svasmin kAle paripAkamitasya yA'nubhUyamAnAvasthA zubhAzubhAkAreNa utpanna thatAM vIryanAM) sAmarthyathI rasa ane khaLa (nakAmo bhAga) rUpe pariNAma pamADe che - vibhAjita kare che, tema ahIM paNa jIva potAnA vizeSa prakAranA adhyavasAyathI (i) keTalAMka karmone jJAnAvaraNIya tarIke (= jJAnanA AvaraNa rUpe) (ii) keTalAMka karmane darzana' (anAkara = sAmAnya bodha) guNanuM AcchAdana karanAra rUpe, (ii) to bIjA karmone sukha-duHkhano anubhava karAvavAne yogya tarIke (arthAt sAta - asAta vedanIya karma rUpe) goThave che. vaLI | (iv) bIjA karmane samyagadarzana ane samyagyAritra (prastuta mokSa mArganA ghaTaka/bheda svarUpa) guNane viSe vyAmoha-mUMjhavaNa, aruci-azakti paidA karavAnA svabhAvavALA tarIke vibhAjita kare che. (v) tathA anya karmane nAraka, tiryaMca, manuSya ane devanA "AyuSya' utpanna karanAra tarIke, (vi) tathA keTalAMka karmane gati, jAti, zarIra Adi (prApta karAvanArA) rUpe (vi) tathA bIjA keTalAMkane UMca-nIca gotra rUpa phaLa ApanArA rUpe ane (viii) anya karmane dAna vageremAM aMtarAya karavAnA svabhAvavALA (Nature) tarIke vyavasthApita kare che, nakkI kare che... arthAt amuka cokkasa phaLa ApavAnA prakRti-svabhAvavALA tarIke niyata kare che, Ane prakRti-baMdha kahevAya. caMdraprabhA : upara kahela svabhAvavALA karmone kramazaH (i) jJAnAvaraNa (ii) darzanAvaraNa (ii) vedanIya (iv) mohanIya (V) AyuSya (vi) nAma (vi) gotra ane (vii) aMtarAya karma kahevAya che. premaprabhA : (2) sthiti-baMdha : pUrve kahyA mujaba vibhAjita karelAM te jJAnAvaraNAdi karmonI jIva potAnA vizeSa prakAranA adhyavasAyathI je jaghanya, madhyama ane utkRSTa evI sthitinuM nirmANa kare che, ane sthiti-baMdha kahevAya che. TUMkamAM sthiti eTale jaghanya vagere bhedathI te karma keTalo kALa (Time/Period) AtmA sAthe raheze, te kALano nizciya karavo te sthiti-baMdha. (3) anubhAva(rasa)baMdhaH pUrve kahyA pramANe nakkI thayela sthiti (kALa) pramANe AtmA sAthe rahelAM karmano potAno kALa thaye arthAt pUro thatAM, paripAkane pAmela eTale ke, vipAkane = phaLa rUpe bhogavavAnI yogyatAne pAmela karmanI zubha ke azubha rUpe je 1. sarvapratipu tiza0 mu. I
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] 77 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam ghRtakSIrakozAtakIrasodAhRtisAmyAt so'nubhAvaH / pradezabandhastu, anantAnantapradezAn skandhAnAdAyaikaikasmin pradeze ekaikasya karmaNo jJAnAvaraNAdikasya vyavasthApayatItyeSa pradezabandha iti / nikAcanA tu spRSTAnantarabhAvinI, spRSTatA tu noktA bhASyakAreNa pRthag, nikAcanAbheda evetikRtvA / kathamiti cet ? bhAvayAmaH, baddhaM nAmAtmapradezaiH saha zliSTaM, yathA sUcayaH kalApIkRtAH paraspareNa baddhAH kathyante, tA evAgnau prakSiptAstADitAH samabhivyajyamAnAntarAH anubhavAtI avasthA tene anubhAva-baMdha (rasa-baMdha = Power) kahevAya. arthAt ghI, dUdha, kozAtakInA (= paTolano velo, jenuM phaLa madhura - svAdiSTa hoya che, tenA) rasarUpa udAharaNanI samAna A rasa hoya che. arthAt bAMdheluM karma jyAre potAnA yathAkALe udayamAM Avaze tyAre tenuM phaLa kevI tIvratAvALuM (Powerful) haze? tIvra haze, madhyama haze ke maMda haze vagere nakkI thayuM te anubhAva (rasa) baMdha. (4) pradeza-baMdha : anaMtAnaMta (anaMta guNyA anaMta) pradezavALA kArmaNa vargaNAnA skaMdhone (= karma-pudgalanA jaththAone) grahaNa karIne AtmAnA dareka pradezamAM te pratyeka jJAnAvaraNIya Adi karmane vyavasthApita karavA arthAta te kArmaNa vargaNAnA skaMdhone jJAnAvaraNIya Adi karmanA jaththA tarIke goThavavA te pradeza-baMdha. AmAM karmono Bulk-Quantity, jaththo nakkI thAya che. A pramANe cAra prakArano karmanA baMdhanI vyAkhyA kahI. have baMdha pachI karmonI nikAcanAnI apekSAe phaLane bhogavato jIva... evA saMdarbhathI nikAcanAnuM pratipAdana karAya che. (2) nikAcanA nikAcanA e karmano Atma sAthe spaSTatA rUpI saMbaMdha-vizeSa thayA pachI tarata prApta thatI avasthA che. A rIte baMdhathI nikAcanAno kaMIka taphAvata batAvelo che.) pRSTatA' rUpa bhedane bhASyakAre judo kahelo nathI, kema ke te nikAcanAno prakAra hovAthI nikAcanAmAM aMtarbhAva pAmI jaze, tevo temano Azaya che. prazna : dhRSTatA vagere zI rIte thAya? javAbaH Ano kaMI vicAra ema ahIM TIkAmAM karIe chIe temAM | (i) baddha : "eTale je karma Atmapradezo sAthe gliSTa-joDAyela hoya, mAtra aDIne rahela hoya te baddha kahevAya.. jema soIno samUha hoya, Dhagalo hoya tyAre te paraspara baddha-aDIne rahelI-zliSTa kahevAya che... tema ahIM paNa AtmA karmano sthULa saMbaMdha mAtra rUpe hovuM te 2. paripu ! bhAvavazva: mu. 2. parivu 1 nai. / pratikSa0 5. I
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 tattvArthAdhigamasUtram [02 spRSTA iti vyapadizyante, tA eva yadA punaH pratApya ghanaM ghanena tADitAH pranaSTasvavibhAgA ekapiNDatAmitAstadA nikAcitA iti vyapadezamaznuvate, evaM karmApyAtmapradezeSu yojanIyam / tasyaivaM nikAcitasya prakRtyAdibandharUpeNAvasthitasya udayAvalikApraviSTasya pratikSaNamudayamAdarzayato yA'vasthA zubhAzubhAnubhAvalakSaNA sa udayo vipAka iti / udayAnubhAvasamanantaramevApetasnehalezaM parizaTat pratisamayaM karma nirjarAvyapadezamaGgIkarotIti / bandhAdayaH kRtadvandvAstA baddha kahevAya che. (i) spaSTa : A je soInA samUhane agnimAM nAMkhIne tene TIpavAmAM Ave tyAre paraspara coMTI jAya che eTale ke jemAM eka-bIjA vaccenuM aMtara jaNAtuM hoya - abhivyakta thatuM hoya tyAre te "skRSTa' ema kahevAya che. TuMkamAM 'baddha karatAM spaSTa e vadhu gADha majabuta saMbaMdhavALI avasthA che. tema karmono paNa Atma-pradezo sAtheno "baddha' karatAM ya vadhu majabUta (muzkelIthI chuTA pADI zakAya evA) saMbaMdha hoya tene "skRSTa' kahevAya. | (ii) nikAcanA : te ja soInA samUhane pharI khUba-atyaMta tapAvIne hathoDAthI atyaMta ghaNu TIpavAmAM AvatAM potAno judo vibhAga (svataMtra-astitva-oLakha) gumAvI daIne badhI soyo jyAre eka piMDa rUpe banI jAya che, tyAre "nikAcita" ema kahevAya che. tema karma paNa tevA tIvra adhyavasAya AdinA kAraNe jayAre Atmapradezo sAthe (phaLa rUpe bhogavyA vinA, jIva prayatnathI) pharI chUTAM pADI na zakAya e rIte ekameka thavA rUpe saMbaMdha pAme che, tyAre te nikAcita' ema kahevAya che... (arthAt AvA karmo bhogavye ja chUTako... bhogavavAthI ja nAza pAme...) TIkAmAM kahe che ke, A soInA paraspara saMbaMdhanuM je dRSTAMta che, tene karma ane Atma predazomAM paNa ghaTAvavuM. ane te pramANe upara kaheluM ja che... (3) udaya H A pramANe je nikAcita karelAM (ane upalakSaNathI spaSTa ane baddharUpe bAMdhelA) temaja pUrve kahyA mujaba prakRti vagere cAra prakAranA baMdha rUpe rahelA arthAt baMdha samaye nakkI thayelI avasthAvALA, vaLI jeo potAnA vipAkano kALa pAkavAthI) udaya-AlikAmAM praveza pAmelAM hoya, temaja pratyeka kSaNe, udayane batAvatAM hoya evA je je karmonI zubha ke azubha anubhava = vipAka, phaLa bhogavavA rUpa avasthA, te udaya athavA 'vipAka' kahevAya (4) nirjarA Ama pUrvokta rIte je karma udaya rUpe anubhavamAM AvyA pachI arthAt 1. pApu ! puna: puna: mu. |
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam apekSata iti karmaNyaNa, bandhanikAcanodayanirjarApekSam / kiM tat ? phalam / kathaM punastatphalaM bandhAdyapekSate? ucyate-yato bandhAdiSvasatsu na tatsambhava iti / kva anubhavataH ? / nanu abhihitamanAdau saMsAra iti / sa punaH kiMbheda iti etat kathayati-nAraketyAdi / nArakatirazcoryoniH utpattisthAnam, tacca dvitIye vakSyata iti / manuSyAzcAmarAzca manuSyAmarAsteSAM bhavaH prAdurbhAvaste bhavanti ytr| grahaNAni AdAnAni taccharIragrahaNAni ityarthaH / teSu ca teSu bhaveSu anAdisaMsArAtmasu, vividhamityaneka bhogavyA pachI anaMtara = tarata ja kaMIka sneha(cikAza) nA aMzathI rahita thavAthI je karma samaye samaye nAza pAmatuM hoya teno nirjarA e pramANe vyavahAra karAya che. arthAtu udayamAM AvyA pachI bhogavAI javAthI snehanA aMzathI rahita banIne AtmA uparathI karmanuM kharI javuM, tene "nirjarA" kahevAya che. hamaNAM upara (i) baMdha (ii) nikAcanA (iii) udaya ane (iv) nirjarA e cAranuM svarUpa kahyuM... A cArano dvanda samAsa karavo vandaza nizAnA 365 nirnA rUti vaLyunivarinovanirnara: pachI tAM apekSate ti (baMdha AdinI apekSA rAkhanAra ema "kartA arthamAM) vigraha karIne varSavi[ siha (pa-1-72) sUtrathI san pratyaya thavAthI vanyanivArano nirnarapekSa evuM rUpa siddha thAya che. Ama A baMdha vagerenI apekSA rAkhanAra zubhAzubha phaLane anubhavato jIva... evA arthane spaSTa karavA baMdha AdinuM svarUpa kahyuM. praznaH A baMdha vagerenI apekSA rAkhanAru phaLa zuM che? vaLI zA mATe te phaLa baMdha vagerenI apekSA rAkhanAru kahevAya che ? javAba : jo pUrve kahela svarUpa karmonA baMdha vagere thayA na hoya to tenA phaLano paNa saMbhava na hoya arthAt phaLanA anubhavano paNa saMbhava na hoya... bAMdheluM ja karma bhogavAya che bAMdhyA vinA bhogavAtuM nathI. AthI phaLane karmanA baMdha AdinI apekSAvALuM kahyuM che. prazna : pUrve "anAdi saMsAramAM (paribhramaNa karatAM jIvane...) ema kaheluM... to te saMsAra keTalAM bhedavoLo che ? te jaNAvatAM kahe che javAba : nAraka tathA tiryaMcanI yoni eTale utpatti sthAna ke jenuM bIjA adhyAyamAM nirUpaNa karAze, te tathA manuSyo ane devonA bhava = eTale janma (prAdurbhAva) te jemAM hoya tevA zarIranA grahaNa ema artha che. tevA anAdi saMsAra svarUpa bhavone viSe "vividha 2. pU. ni. tA-go. | nA. mu. |
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 tattvArthAdhigamasUtram [ ga 2 vidham, yataH sAtasamyaktvahAsyAdikAH prakRtayo vividhAstAsAM phalamapi vividhameveti / tathA jJAnAvaraNAdyA api vividhAstatphalamapi vividhamucyate / puNyamanugrahakAri sAtAdi, pApamupaghAtakAri jJAnAdiguNAnAm, tayoH puNyapApayoH phalaM svarasavipAkarUpaM puNyapApaphalam / tadanubhavato jIvasyopabhuJjAnasya, anu pazcAdarthe, pUrvaM grahaNaM pazcAt phalopabhoga iti / kathamanubhavata ? ityAha-jJAnarzanopayogasvAbhAvyAt, jJAnadarzane vyAkhyAte tayoH svAbhAvyaM puNya ane pApanA phaLane jJAna-darzanarUpa upayoga svabhAvavALo hovAnA kAraNe anubhava karatA evA jIvane... pariNAma vizeSathI tevuM apUrvakaraNa - apUrva pariNAma-adhyavasAyabhAvo utpanna thAya che jethI ene upadeza vinA ja - nisargathI samyagudarzana utpanna thAya che. A pramANe samasta-bhego artha che. have TIkAthI tenA eka eka padano artha vicArIe... nAraka-tiryaMca rUpe yoni = eTale utpattisthAna... tenuM nirUpaNa bIjA adhyAyamAM karAze... tathA manuSya ane devono bhava = janma che jemAM tevA zarIro... "grahaNa' eTale AdAna, arthAt teonA zarIronuM grahaNa... Ano bhAvArtha kahe che, anAdi saMsAra svarUpa te te bhAvomAM... "vividha = eTale aneka prakAranA puNya ane pApanA phaLane anubhavato jIva... je kAraNathI sAta-vedanIya, samyakta (mohanIya), hAsya (nokaSAya) vagere puNya karma-prakRtio vividha prakAranI che, AthI tenA phaLa paNa vividha prakAranA che... tathA jJAnAvaraNa vagere (pApa) karmo paNa vividha prakAranA che, AthI tenuM phaLa paNa vividha prakAranuM che... (AmAM pahelAM sAta-samyakta vagere prakRtio kahI te puNya-prakRtionuM upalakSaNa (sUcaka) che ane jJAnAvaraNa Adi karma prakRtio che te pApa-prakRtio che. AthI beyane alagathI TIkAmAM kahyuM hovAnuM jaNAya che.) puNya' = eTale anugraha = upakAra karanAra sAtavedanIya vagere karma prakRti tathA "pApa" = eTale jJAnAdi guNono upaghAta = nAza karanArUM karma... te puNya ane pApanA phaLane = eTale (tIvra, maMda vagere rUpa) svarasanA vipAkano (udayano) = phaLano anubhava karatAM jIvane... anubhavata: eTale upabhoga karatAM = bhogavatAM evA jIvane manu zabda "pazcAd = pachI evA arthamAM che... karmanuM grahaNa thAya ane pachI teno phaLa rUpe upabhoga/bhogavaTo thAya te anubhava kahevAya... praznaH zAthI - zA kAraNathI jIva karmanA phaLano upabhoga kare che ? javAba: jJAna-darzana rUpa upayoga svabhAvavALo hovAthI jIva karmanA phaLano anubhava kare che. jJAna ane darzana rUpa upayoganI vyAkhyA pUrve kahevAI gaI che. te beno svabhAva
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ krU 2 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 81 tasmAt jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAditi / etaduktaM bhavati yadA yadopabhuGkte tadA tadA cetayate - sukhyahaM duHkhito'hamityAdi / sAkArA - nAkAropayogadvayasamanvitatvAdavazyaMtayA cetayata iti, uttaragranthenApi sambandho'sya / tAni tAnItyAdi / jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAdeva tAni tAni pariNAmAntarANi yAti na tu tAbhyAM rahita iti / tAni tAnIti muhUrtAbhyantare'pi manasazcalatvAd bahUni gacchati, tAni ceha zubhAni grAhyANi, yato darzanaM samprApnoti zubhAnyo''skandanniti, teSAM bahutvAd vIpsayA nirdizati / athavA yAnyeva pUrvANyadhyavasAyAntarANi tAnyeva parAdhyavasAyatayA vartanta ityanvayaM darzayati-pariNAmazcAnekarUpo (svAbhAvya) te jJAna-darzanopayoga-svabhAva, tenAthI... ahIM kahevAnuM tAtparya A pramANe che ke, jyAre jyAre karmanA phaLane bhogave che tyAre tyAre jIva vicAre che - evI pratIti kare che ke, 'huM sukhI chuM' athavA 'hu duHkhI chuM' vagere... arthAt jIva sAkAropayoga = jJAnopayoga ane anAkAropayoga = darzanopayoga e bethI yukta hovAthI avazya jANe che, anubhava kare che... A padono AgaLanA bhASya-graMtha sAthe paNa saMbaMdha thAya che. te A rIte - tAni tAni / ityAdi jJAna, darzana rUpa upayoga-svabhAvavALo hovAthI ja jIva te te bIjA pariNAmone pAme che, paNa tevA svabhAvavALo na hoya to pAmI zakato nathI... AvA te te bIjA pariNAma rUpa adhyavasAyane pAmatAM evA anAdi mithyAdaSTi jIvane ema AgaLa sAthe saMbaMdha che. tAni tAni eTale te te... mananA caMcaLapaNAthI eka muhUrtanI aMdara paNa te te bIjA bIjA ghaNA pariNAone pAme che... vaLI, A pariNAmo ahIM 'zubha' rUpe grahaNa karavAnA che, kAraNa ke, te te zubha pariNAmone ArUDha thato arthAt tene prApta karato evo jIva samyagdarzanane pAmanAro bane che... A zubha pariNAmo ghaNA hovAthI tAni tAni ema 'vIpsA' vaDe nirdeza karelo che. caMdraprabhA : 'vIpsA' eTale 'vana' vagere ghaNI sajAtIya vastune kriyA Adi vaDe pratyekane samagrapaNe/sakaLapaNe eka sAthe prayoga karanAranI vyApavAnI = prApta karavAnI icchA... jema ke, vRkSe vRkSe siMcana kare che arthAt dareka vRkSane siMce che. (vRkSa vRkSa mizruti ) tene 'vIpsA' kahevAya. AvA 'vIpsA' arthamAM je hoya te vIptAyAm (si.he.7-4-80) sUtrathI bevaDAya che, be vAra uccArAya che. premaprabhA : athavA tAni tAni ema kahevA dvArA je pUrvanA bIjA adhyavasAyo che, te ja para = eTale pAchaLanA (uttara kAlIna) adhyavasAya rUpe varte che, e pramANe 'anvaya' ne (ahIM 'anvaya' eTale kALanI apekSAe AgaLa-pAchaLanA adhyavasAyomAM anusaranAro1. va.pU.tA.pai.. | vazyata. mu. | 2. ha.pU.tA. | bhAjJAmA0 mu. |
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 tattvArthAdhigamasUtram [a01 vijJAnAdisvabhAva cetanAcetanadravyagataH / tatrAcetanaH paramANvAdInAM zuklAdiH, cetanasya tu vijJAnadarzanAdiviSayasvarUpaparicchedAtmakaH / tathA devAdyavasthA pudgalAtmikA avivakSitacetanAsvabhAvA cetanAsvabhAvA caiMti ataH pariNAmasya vyabhicAre vizeSaNopAdAnamarthavatpazyannuvAcedaM pariNAmo'dhyavasAyarUpa iti / tasya sthAnAntarANi malImasamadhyatIvrANi, zubhe jaghanye vartitvA tato vizuddhataraM sthAnamanyadArohati, tato'pi vizuddhatamamaparamadhigacchataH prApnuvato sAdhAraNa dharma, tene) darzAve che. para madhyavayasthAnAntarA "pariNAma e "vijJAna vagere svabhAvavALo aneka prakArano hoya che ane te (i) cetana ane (ii) acetana jaDa e banne prakAranA dravyamAM rahelo hoya che. temAM (i) acetana-gata pariNAmaH pariNAma vagereno zukla .. sapheda varNa vagere pariNAma e acetana dravyamAM hoya che. ane (i) cetana-gata pariNAmaH cetanano jJAna, darzana Adi - viSayanA svarUpano bodha(pariccheda) karavA rUpa pariNAma hoya che. caMdraprabhAH deva vagere koIpaNa saMsArI jIvanI avasthA be prakAranI che. eka (1) pudgalAtmaka : dA.ta. devanA zarIranA pudgalo, zukla, tejasvI vagere che, te hakIkatamAM pudgala rUpa-jaDa che. tathA devanI bIjI avasthA (2) cetanAtmaka che. dA.ta. devanA jIvano vastune/viSayane jANavAno jJAnAdipariNAma e cetana rUpa che. ATaluM samajayA pachI have TIkAno artha joIe premaprabhA : tathA deva vagere rUpa jIvanI avasthAo che, te jo pudgalAtmaka laIe to cetanA svabhAvanI vivakSA nathI, AthI acetana-gata pariNAma kahevAya ane jo te ja devAdinI avasthAne cetana-svabhAvavALI tarIke manAya, vivakSA karAya, to te cetanAgata pariNAma kahevAya. Ama pariNAma e cetana ane acetana be ya prakAranA dravyamAM rahelo hovAthI vyabhicArI che. arthAt avivakSita arthano paNa vAcaka hovAthI viziSTa pariNAmanA grahaNa mATe tenuM "adhyavasAya' evuM vizeSaNa mUkavuM sArthaka che. AvA AzayathI kahyuM che ke, pariNAma = e adhyavasAya rUpa levAno che. A "adhyavasAya rUpa pariNAma jIvano ja hoya che, acetanano nahIM. Ama kahevAthI have "pariNAma' zabdathI iSTa = vivakSita arthanuM ja grahaNa thaze... - thAnAntarAi AvA zubha adhyavasAya rUpa pariNAmanA sthAnAntarone pAmatA evo jIvane... ema saMbaMdha che. AvA pariNAmanA je sthAnAntaro = anya anya sthAno arthAt pariNAma-vizeSa che, jema ke, malImasa = malIna (jaghanya) tathA madhyama ane tIvra rUpa te te sthAnone pAmatA jIvane... eTale ke pahelAM jaghanya kakSAnA zubha adhyavasAya sthAnomAM 2. sarvapratipu ! vasthApu, . . 2. sarvapratipu nApAvADa mu. rU. pa. pU. ni. ke. veti mu. . 4. sarvapratiSa G0 mu. |
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 sU0 3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam vardhamAnazubhapariNaterityarthaH, anena ca gacchata iti samastamidaM caturvidhasAmAyikotpAdakANDaM sUcitaM bhavati / "sattaNhaM payaDINaM abbhintarao u koDikoDIe / kAUNa sAgarANaM jai lahai cauNNamegayaraM // " / [vizeSAvaze. 0 2213] atra bahu vaktavyamityataH prakRtopayogi kevalamucyate / sa khalu jIvastAni zubhAnyadhyavasAyAntarANyAskandan anAbhoganirvartitena yathApravRttikaraNena tAmutkRSTAM karmasthitimarpahAsya rahIne pachI tenAthI adhika vizuddha (vizuddhatara) adhyavasAya-sthAnomAM caDhe che. tyArabAda, tethI ya adhika atyaMta vizuddha-vizuddhatama evA bIjA adhyavasAya sthAnone (dhachita:) prApta karanArA jIvane.. arthAt vartamAna-vadhatI jatI zubha pariNativALA jIvane... pariNAma vizeSathI evuM apUrvakaraNa ane anivartikaraNa prApta thAya che, jethI tene samyagadarzananI utpatti thAya che ema AgaLanA pado sAthe saMbaMdha jANavo. chataH (pAmatAM jIvane...) pUrve kahela te te adhyavasAya rUpa pariNAma sthAnone chataH pAmatA = prApta karanArA jIvane... ema kahevAthI vizeSAvazyaka bhASya" mAM je cAra prakAranA sAmAyikanI utpattinuM prakaraNa (kAMDa) kaheluM che, tenuM sUcana karela che... vizeSAvazyaka bhASyamAM kaheluM che ke, "sattaNhaM payaDINaM abbhintarao u koDIkoDIe / 3UT sA/RTvi garU nA gha300Ameyara " vizeSAva, gA. 1193] gAthArtha jo samyakta, zrata, dezavirati ane sarvavirati e cAra prakAranA sAmAyikamAMthI jIva koI paNa sAmAyikane prApta kare che tyAre potAne potAnI AyuSya sivAyanI zeSa sAta karmaprakRtionI sthitine AzrayIne je chellI 1 koDAkoDI sAgaropamanI sthiti che, tenAthI atyaMtara arthAt tenAthI nyUna/ochI sthitivALo karIne ja prApta kare che, meLave che, paNa bIjI rIte nahIM... (vizeSAva.gA.1193) A viSyamAM ghaNuM kahevA yogya che, mATe, vistAranA bhayathI phakta prastutamAM upayogI vastu kahevAya che - te jIva (pUrvokta rIte anAdi saMsAramAM bhamato tathA sukha-duHkhAdi zubhAzubha karmanA phaLane bhogavato) upara kahela adhika zubha evA bIjA paNa adhyavasAyone viSe ArUDha thato arthAt prApta karato chato anAbhoga vaDe (= upayoga rahitapaNe, IrAdA 2. pU. marva mu. |
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ a0 1 koTIkoTyAH sAgaropamAnAmantaH kSapayaMstAvat prayAti yAvat tasyA api palyopamAsaGkhyeyabhAgaH kSapito bhavati / tasmin sthAne prAptasyAtiprakRSTaghanarAgadveSapariNAmajanitaH vajrAzmavad durbheda: kaThinarUDhagUDhagranthivet karmagranthirjAyate / tatra kazcid bhavyasattvastaM bhittvA'pUrvakaraNabalena vinA) utpanna thayelAM 'yathApravRtta-karaNa' rUpa pariNAma vaDe te utkRSTa karma-sthitine (dA.ta., mohanIya karmanI 70 koDAkoDInI utkRSTa sthiti che tene) ghaTADato-ochI karato, kSaya karato karato 1 koDAkoDI sAgaropamathI paNa aMdara-ochI thAya tyAM sudhI ghaTADe che, kSaya kare che. A pramANe sarva karmaprakRtinI sthiti ghaTADe che, kSaya kare che. A pramANe kSaya karato jIva tyAM sudhI pahoMce che ke jyAre te aMtaH-koDAkoDI sAgaropamanI (arthAt 1 koDAkoDI sAgaropama karatAM paNa ochI banelI) sthitimAMthI paNa eka palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTalI sthitino ghaTADo thAya, kSaya thAya... 84 te sthAne pahoMcelAM te jIvane atyaMta prakRSTa ghana-majabUta-nibiDa evI rAga-dveSanA pariNAmathI utpanna karAyela vajanA banelAM paththara jevI durbheda, kaThina, rUDha, gUDha evI gAMTha jevI karmarUpI gAMTha che. temA (i) durbheda = eTale khUba ja duHkhe ukelI zakAya (kSaya karI zakAya) tevI, (ii) kaThina = kaThaNa athavA karkaza, (iii) rUDha = zuSka (bhInI nahIM), ane (iv) gUDha - atyaMta majabUta-gADha saMbaMdhavALI, koIpaNa rIte ukelavI azakyaprAyaH evI graMthi = gAMTha jevI (rAga-dveSanI karmarUpI) gAMTha hoya che. arthAt jema AvA prakAranI gAMTha e durbheda che, tevI tIvra rAga-dveSanA udaya rUpa pariNAma rUpa karma-gAMTha paNa durbheda che... AthI tene gAMTha jevI gAMTha (graMthi) kahela che. = te sthAna sudhI pahoMcela koI bhavya jIva apUrvakaraNanA baLa vaDe te graMthino bheda karIne AgaLa vadhatAM anivartikaraNane prApta kare che ane tyArabAda tattvArthanI (tattva rUpa jIvAdi arthonI) viziSTa zraddhA = ruci rUpa samyagdarzanane pAme che. caMdraprabhA : 1. yathApravRtta-karaNa : yathApravRtta eTale (yathA=) anAdithI saMsiddha = svAbhAvika prakAre pravRtta thayelAM (karaNa=) jIvanA pariNAmane yathApravRtta-karaNa kahevAya. vite makSapaLamaneneti jenA vaDe karmano kSaya karAya te 'karaNa' eTale jIvanA pariNAma. - = 2. apUrva-karaNa H apUrva = eTale pUrve kyAreya bhavacakramAM prApta na karyA hoya tevA viziSTa zubha vizuddha, karaNa = eTale jIvanA pariNAma, adhyavasAya, te 'apUrvakaraNa' kahevAya... athavA pUrve kyAreya paNa na karyA hoya tevA karmonA sthitighAta, rasadhAta vagere arthone/kAryone utpanna karanAra karaNa = jIva-pariNAma te apUrvakaraNa... 1. pAgi / prApaya. mu. | 2. ha.pU.tA. 1 me0 mu. / rU. pU. / *...* tAttvimadhyAta: pA: nA. mu. | =
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 3 ]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam prAptAnivartikaraNastattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanamAsAdayati, kazcid granthisthAnAdadho nivartate, kazcit tatraivAvatiSThate, na parato nAdhaH prasarpatIti / atra copadeSTAramantareNa yat samyaktvaM tannaisargikamAcakSate pravacanavRddhAH / etameva ca viprakIrNamarthamAkhyAtavAn tAni tAnItyAdinA bhASyagranthenotpadyata ityevmnten| anAdimithyAdRSTerapi / nAsyAdirastIti anAdiH / anAdimithyAdRSTirasyetyanAdimithyAdRSTiH 3. anivarti-karaNa = apUrvakaraNa dvArA graMthino bheda karyA pachI je vizuddha-zubha pariNAmo samyagudarzananI prApti na thAya tyAM sudhI pAchA na paDe, nivRtta na thAya, arthAt samyagradarzanane prApta karAvIne ja rahe, te anivartirUpa karaNa = pariNAma = "anivartikaraNa" kahevAya. (vizeSAvazyaka bhASya gA.1202, pR.458 upara A pramANe vyutpatti karI che. nivartinazIlaM nitta, na nirvAnivarti, nivarti tat raVi, nivRttiram nivatta zabdamAM vyAkaraNanA niyamathI ta vikalpa bevaDAya che. mATe "anivarti prayoga paNa sAco che ema jANavuM. premaprabhAH Ama graMthisthAne AvelAM jIvo traNa prakAranA hoya che. (i) koI jIva pUrve kahyA mujaba prathama "yathApravRttakaraNa" vaDe graMthi-pradeza pAse AvyA bAda bIjA apUrvakaraNa vaDe graMthino bheda karIne pachI trIjA anivartikaraNane prApta karIne samyaktane pAme che. (i) to bIjo koI (ochA sattvavALo) jIva prathama yathApravRttakaraNa vaDe graMthi-sthAne AvyA bAda tyAMthI ja pAcho phare che, nivRtta thAya che. (iii) vaLI koI jIva tyAM ja graMthi pradeza AgaLa sthira rahe che... AgaLa paNa jato nathI ane pAcho paNa paDato nathI. (TUMkamAM A be prakAranA jIvanuM sattva ane pariNAmanI vizuddhi ochI paDatAM graMthibheda karI zakatA nathI...) AmAM upadezaka (guru vagere) vinA je samyakta prApta thAya, tene pravacanane viSe vRddha puruSo naisargika samyagudarzana (samyakta) kahe che. ATalAM ja arthane bhASyamAM 'tAni tAni' = te te adhyavasAyarUpI pariNAmone pAmato jIva-ityAdithI mAMDIne utpatti - "utpanna thAya che' sudhInA chUTA chUTA artho vaDe kahela che. arthAt te te pado dvArA kayo jIva kaI avasthAomAMthI pasAra thaIne aMte kevI avasthAo prApta thatAM "samakitane pAme che', e ja vAtane jaNAvelI che..... have e ja viSayamAM AgaLa vadhatAM bhASyamAM kahe che, analimithyAvRSTapi satiH | uttarottara vizuddha adhyavasAyone pAmato "anAdi mithyASTivALo evo paNa jIva'.. (pariNAma vizeSathI apUrvakaraNAdi dvArA samyaktane pAme che.. ema saMbaMdha che.) AmAM anAdi eTale jenI koI Adi (zarUAta) na hoya te "anAdi kahevAya. AvI anAdi 2. sarvapratiSa | nivRttimu. | 2. pU. I H0 mu. |
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 tattvArthAdhigamasUtram [ Ho 2 aprAptapUrvasamyaktvalAbhaH, na cAsti kazcit tAdRk kAlo yasminnupadizyetAyaM mithyAdarzanaM pratipannavAniti / tathA cAgamaH "atthi aNantA jIvA jehiM na patto tsttprinnaamo"| [vizeSaNa0 gA.53] tasyAnAdimithyAdRSTeH, apizabdAt sAdimithyAdRSTerapi / yo hi bhavyaH samyaktvaM pratipadya prAk pazcAdanantAnubandhikaSAyodayAjjAtavyalIko manojJaparamAnnavadaM vamati jaghanyenAntamuhUrtaM sthitvotkarSeNA'pArdhapudgalaparAvartaM punaH pratipadyamAnaH sAdimithyAdRSTirbhavati, evI mithyASTi jene- je jIvane hoya te anAdi-mithyASTi jIva kahevAya.. Ama anAdimithyASTivALo = eTale jeNe pUrve kyAreya samyaktanI (samyagRSTinI) prApti karI nathI, tevo jIva... Avo jIva kyAreya mithyAtva vinAno na hovAthI, arthAt sadA ya mithyAtvanA udayavALo hovAthI, evo koI kALa nathI ke je kALamAM "A jIva mithyAdarzanane pAmyo" evuM kathana karI zakAya... caMdraprabhAH arthAt vyavahAra dRSTithI to pUrve (mithyASTi) na hoya ane pAme, to pAmyo kahevAya. AthI pUrve samakitI hoya ane pachI tyAMthI paDIne mithyAdaSTivALo bane to te mithyAdaSTine pAmyo kahevAya... paNa ahIM to jIva samakitI na hovAthI, sadA ya mithyAdaSTivALo hovAthI mithyASTine pAmyo ema kahI zakAya tema nathI, mATe anAdi 'mithyAdRSTivALo" kahelo che. premaprabhA : A pramANe AgamanI paNa sAkSI maLe che ke, "malthi mautA nIvA nahiM na patto tasattapariNAmo' / (te'vi aNaMtANaMtA NigoagasaM aNuvasaMti / [vizeSaNavati0 gA. jarU] artha : "evA anaMtA jIvo che, jeo kyAreya paNa trasapaNAne (tevA pariNAmane) pAmelA nathI." jo te anaMtA jIvoe trasapaNAnI paNa prApti nathI karI, to trasapaNAnI prApti pachI paNa ati ati durlabha evA samyaktane nizcitapaNe pAmyA nathI, AthI anAdi mithyASTivALA kahevAya che, ema kahevAno bhAva che. miththAIpi = te anAdi mithyASTivALA chatAM paNa jIvane... AmAM pi (= paNa) zabdathI "sAdi = "Adi'/AraMbhathI sahita, arthAt jenI koI zarUAta che, te sAdi' evA mithyAdRSTinuM paNa grahaNa thAya che. "sAdi mithyASTi': je bhavya jIva pahelAM samyaktane pAmIne pachI anaMtAnubaMdhI kaSAyanA udayathI viparitapaNAno - mithyAtvano udaya thavAthI manojJa = suMdara, paramAnna = khIranI jema samyaktanuM vamana kare che... (arthAt khIra khAdhA bAda pittAdinA prakopathI aruci thavAthI jema khIranuM vamana kare tema ahIM samakti pAmIne pachI upara kahyA mujaba karmodaya thavAthI jIva khIra jevA samaktine vamI nAMkhe che... gumAvI de che...) tyArabAda arthAt jaghanyathI = ochAmAM ocho = aMtarmuhUrta 2. pU. I talADu mu. | 2. pU. | mAtrahamatinaM. 5. I
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 87 sU0 3 ] tasyApi satobhavataH pariNAmavizeSAt, pariNAmo'dhyavasAyazcittaM tasya vizeSaH, sa eva vA pUrvaM jaghanyamaGgIkRtya paraH paraH zubho vizeSa ityucyate / pariNAmavizeSazceha yathApravRttakaraNamabhimataM, tataH paraM apUrvakaraNaM, aprAptapUrvaM tAdRzaM adhyavasAyAntaraM jIvenetyapUrvakaraNamucyate granthi vidArayataH / tatazca granthibhedottarakAlabhAvyanivairttikaraNamAsAdayati, yatastAvanna nivartate yAvat samyaktvaM na labdhamityato'nivarttikaraNaM, granthAntareM prasiddhatvAt bhASyakAreNa anivartti nopAttaM karaNam / avshyentyaa vA samyagdarzanaM labhamAnastallabhata iti kAkvA'bhyupetameva, kALa ane utkRSTathI vadhumAM vadhu 'apArdha pudgalaparAvarta' kALa sudhI samyaktva vinAno mithyArdaSTi tarIke rahIne pachI jIva pharI samyaktvane pAme che. Ama jyAre jIva samyaktvane vamIne, choDIne pUrvokta kALa sudhI mithyAdaSTipaNAne pAme che tyAre jIva sAdi mithyArdaSTivALo thAya che. Ama upara kahyA mujaba 1. anAdi athavA 2. sAdi evA paNa mithyadRSTivALA jIvane 'pariNAma vizeSathI' tevuM apUrvakaraNa thAya che, (jethI upadeza vinA samyagdarzana utpanna thAya che.) eTale pariNAmanA vizeSathI = bhedathI athavA vizeSa prakAranA pariNAmathI... pariNAma = eTale jIvanA adhyavasAya, citta. teno vizeSa te pariNAmavizeSa kahevAya. athavA te ja 'pariNAma' pahelAM jaghanya (sAmAnya) kakSAnA laIne pachI tenI apekSAe bIjA bIjA AgaLanA adhika zubha hoya te 'vizeSa' kahevAya. ahIM pariNAma-vizeSa tarIke 'yathApravRttakaraNa' levuM ISTa che... tyAra pachI graMthine = pUrva kahela rAga-dveSanA pariNAmanInibiDa gAMThane vidAratAM-bheda karatAM evA jIvane tevA prakAranuM-eTale ke jIva vaDe pUrve kyAreya prApta karyA na hoya evA vizeSa pariNAma/adhyavasAya rUpa - apUrvakaraNa thAya che... jethI te jIva graMthino bheda karIne pachInA (uttara) kALe prApta thanAra evA 'anivartikaraNa' ne pAme che. ahIM TIkAmAM apUrvakaraNa pachI 'anivartikaraNa' ne pAme che ema kahyuM... te eTalAM mATe ke, (graMthi bheda pachI) jyAM sudhI jIvane samyaktva prApta na thAya, tyAM sudhI tenA pariNAmo pAchA pharatAM nathI, paDatAM nathI. AthI anivarti = pAchA nahIM haTavAnA svabhAvavALuM karaNa = eTale pariNAma, te anivartikaraNa' kahevAya... na zaMkA : samyagdarzananI prAptinI prakriyAmAM ghaTaka tarIke AvatAM 'anivartikaraNa' rUpa karaNano bhASyamAM ullekha zA mATe karelo nathI ? samAdhAna : A 'anivarti' svarUpa 'karaNa' (pariNAma) arthAt 'anivartikaraNa' anya graMthomAM prasiddha hovAthI bhASyakAra bhagavaMte 1. sarvapratiSu / pravRtti mu. | 2. sarvapratiSu / anivRtti. mu. / rU. pArivu / vRttinAM nopAtta mu. | 4. pU. / ntara0 mu. | , . pAviSu | vazyata. mu. |
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram tadabhAve'bhAvAt, ato na kazcid virodha iti / samprati nigamayatiyadevamupajAtametannisargasamyagdarzanamiti / jIvasya upayogasvAbhAvyAt tadadhigamAt prApyate / 88 [ o ko'dhigama iti cet, tad ucyate-adhigamo'bhigama ityAdi / bhA0 adhigama: abhigama Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / tadevaM paropadezAd yat tattvArthazraddhAnaM bhavati tadadhigamasamyagdarzanamiti / gamergatyarthatvAjjJAnArthatA, gamo jJAnaM ruciriti, adhiko gamo'dhikaM jJAnam / kathaM vAdhikyam ? yasmAt parato nimittAd bhavati tad, tadAdhikyAdadhikamucyate / abhigamastu ahIM tenuM sAkSAt grahaNa kareluM nathI... athavA to samyagdarzanane pAmato jIva avazya rUpe te 'anivartikaraNa' ne pahelAM meLave ja che, AthI sAmarthyathI-arthApattithI 'anivartikaraNa' no svIkAra karelo ja che.. kema ke, 'anivartikaraNa' ne prApta na kare, to samyagdarzananI paNa prApti thatI nathI. AthI 'anivartikaraNa' no sAkSAt ullekha karyo na hovAmAM paNa koI virodha (doSa) Avato nathI... have pUrvokta sarva vastunuM - prakriyAnuM nigamana karatAM, niSkarSa jaNAvatAM bhASyakAra kahe che. tat nisarna-samya varzanam / "je A rIte (gurUpadeza vinA) samyagdarzana utpanna thayuM hoya, te nisarga-samyagdarzana kahevAya^ che." Ama nisarga-samyagdarzananI prAptinI prakriyAnuM vistArathI kathana karIne have (tevI ja prakriyAvALA) bIjA adhigama-samyagdarzanane jaNAvatAM kahe che - jIva jJAna-darzana rUpa be prakAranA upayoga-svabhAvavALo hovAthI 'adhigama' thI (abhyAsathI) paNa te samyagdarzana prApta thAya che. prazna H A 'adhigama' zuM che ? (Ano javAba bhASyamAM ApatAM kahe che) javAba : bhASya : (1) adhigama (2) abhigama (3) Agama (4) nimitta (5) zravaNa (6) zikSA (7) upadeza A (sAta) anarthAntara = samAnArthI (paryAya) zabdo che. = A pramANe paropadezathI (para nimittathI) je (jIvAdi) tattva rUpa artho upara zraddhA (ruci) thAya te adhigama-samyagdarzana kahevAya che. premaprabhA : (bhASyamAM 'adhigama' zabdanA arthane jaNAvavA tenA aneka paryAyavAcI zabdo kahelAM che, adhigama, abhigama vagere... have TIkAmAM tenA arthanI vyAkhyA kare che.) (1) adhigama : gam dhAtu gati = gamana karavuM (javuM) arthavALo che. AthI tyAM 1. pU. | nA. mu. |
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ phU0 3] __ svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam gurumAbhimukhyenAlambya yajjJAnaM so'bhigmH| AgamastvAgacchati avyavacchittyA varNapadavAkyarAzirAptapraNItaH pUrvAparavirodhazaGkArahitastadA-locanAttattvaruciH Agama ucyate, kAraNe kAryopacArAt, 'naDavalodakaM pAdaroga' iti / nimittaM tu yad yad bAhyaM vastUtpadyamAnasya samyagdarzanasya pratimAdi tat tat sarvamAgRhItaM, tato nimittAt pratimAdikAt samyaktvaM jJAnAtha (sarva gati-arthavALo dhAtuo "jJAna"--arthavALo paNa che) e nyAyathI "lam' dhAtu = eTale jJAna, ruci arthavALo che. gayo nama:, ( dha + ma =) dhiAma: eTale adhika jJAna. prazna : AmAM jJAnanuM adhikapaNuM zAthI che? javAba: je kAraNathI para = bIjA (gurUpadeza AdithI) nimittathI te thAya che. Ama gurUpadeza vagere para - nimittanI adhikatA-viziSTatA hovAthI tenA vaDe thatuM jJAna, ruci paNa adhika kahevAya. mATe "adhigama samyagadarzana kaheluM che. (2) abhigamaH gurunI abhimukha rahIne teonA AlaMbanapUrvaka (arthAt vinayapUrvaka upAsanA dvArA) je jJAna meLavAya te "abhigama' kahevAya... (3) AgamaH ma/tti vyavacchinyA je avyavacchitti vaDe eTale ke avicchinna paraMparAthI athavA vyavacchitti = alanA, tenA vinA akhkhalitapaNe je Ave te "Agama kahevAya... (A vyutpattithI artha kahyo, have rUDhi artha kahe che-) tIrthaMkara-gaNadharAdi Apta puruSo vaDe kahela/racela, pUrvApara = AgaLa-pAchaLanA saMdarbhanA paraspara virodhanI zaMkAthI rahita, athavA pUrvApara virodha ane zaMkAthI rahita evo je varNa-pada-vAkyano samUha te Agama kahevAya... (have prastutamAM phalita thato artha jaNAve che, tenI AlocanAthI arthAt samyak rIte parizIlana (ciMtana), anuprekSAnI je tattvanI ruci utpanna thAya, te "Agama kahevAya. ahIM kArya rUpa rucine ja "Agama' kahela che, paraMtu "kAraNamAM kAryano upacAra karavAthI rucinA kAraNabhUta Ata-puruSo vaDe racita varNa-pada-vAkyano samUha rUpa zAstra paNa "Agama' kahevAya ema samajavuM. jema "navvala" nAmanI vanaspatinuM ghAsanuM pANI e paganA roganuM kAraNa che, tethI kAraNamAM kAryano (pAda-rogano) upacAra karIne, "nakvalanuM pANI e ja pAda-roga (pagano roga) che" ema kahevAya che, tema ahIM samajavuM. (4) nimittaH ahIM nimitta tarIke pratimA vagere je je vastu, utpanna thatAM samyagudarzananuM nimitta bane che, te sarva vastunuM 'nimitta" zabdathI grahaNa karAya che. mATe, te pratimA Adi
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ ao ? nimittasamyagdarzanamucyate / zravaNaM zrutirAkarNanaM tato yajjAyate / zikSA punaH punarabhyAsaH, AptapraNItagranthAnusArI tato yad bhavati / upadizatIti upadezo gurureva devavacchabdasaMskArastato yat prAdurasti / evamete kiJcid bhedaM pratipadyamAnA anarthAntaramiti vyapadizyante / evaM paryAyakathanaM kRtvA sampiNDya kthyti-tdevmityaadinaa| tadadhi-gamasamyagdarzanam, evamityanenoktena bhedanirUpaNena yad bhavati / paropadezAdityanena tu nimittamAtramAkSipta grAhyam, anyathopadezAcchabdAd yaditi na vyAptirAkhyAtA syAt, yato na kevalaM zabdAdeva nimittathI je samyaktanI prApti thAya, te nimitta-samyagadarzana kahevAya. (5) zravaNa eTale zruti, sAMbhaLavuM. tenAthI je ruci thAya te "zravaNa" samyagadarzana kahevAya. (6) zikSAH eTale Apta puruSa vaDe racela-kahela graMthone anusarIne punaH punaH (vAraMvAra) abhyAsa... tenAthI je samyagudarzanano lAbha thAya, te zikSA" samyagradarzana kahevAya. (7) upadezaH 3patizatIti-3padeza: je upadeza Ape te upadeza = eTale ahIM "guru" jANavA... ahIM reva zabdanI jema zabdano saMskAra (vyutpatti) karavo... jema ke, rIvyatIti devaH "reva' je dIpe, ja pAme, krIDAdi kare - te deva' kahevAya... (banne ya mAM mad pratyaya thayo che.) tema ahIM paNa kartA-arthamAM vyutpatti karIne 'upadeza" zabda (upadezaka arthamAM) banelo che... AvA upadezathI arthAt upadezaka evA guruthI je samakti utpanna thAya, te upadeza' samyagadarzana kahevAya... A pramANe upara kahelAM "adhigama'nA paryAya-zabdo kaMIka bheTavALA che, chatAM ya arthanI apekSAe anarthAntara = samAnArthI che ema kahevAya che... A pramANe "adhigama" nA paryAya-zabdonuM kathana karIne have piDita eTale ke samasta rUpe bhASyamAM arthane jaNAve chetavaM.. ityAdi... te (adhigama - samyagadarzana) "A pramANe paropadezathI je tattvArthonI zraddhA thAya te adhigama - samyagadarzana kahevAya che." have TIkAthI dareka padono artha joIetat = eTale adhigama samyagadarzana. pvam = eTale A pramANe arthAt pUrve kahela adhigama-abhigama-Agama vagere bhedonA nirUpaNathI je thAya te saghaLuM ya adhigama samyagadarzana kahevAya... paropavezat = A zabdathI phakta zabda rUpa upadeza ja nahIM, paNa nimitta mAtranuM - tamAma nimittonuM grahaNa karavuM... nahIMtara, jo A pramANe artha na 1. pU. ni. | zabdati vyAMmu. I
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ phUDa rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam bhavati, kintu kasyacid bhavyasya pratimAdyAlokya bhavatyeva / ataH paropadezAt paropaSTambhena yadudeti tattvArtheSu jIvAdiSu zraddhAnaM rucistadadhigamasamyagdarzanamiti // 3 // sampratyuttarasUtrasambandhaM svayameva lagayannAha - bhA0 atrAha tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktam / tatra kiM tattvamiti ? trote rUA laIe, to 'upadezathI eTale zabdathI je samyagadarzana ema ja artha thAya ane ema kahevAmAM vyAptinuM = vyApakatAnuM kathana thatuM nathI. eTale ke, je je kAryarUpa adhigama samyagadarzana che, te dareka pratye kAraNa tarIke upadeza' (zabda) hoya ema kahevAmAM "vyAti' kahevAtI nathI. kAraNa ke, kevaLa zabdathI (upadezathI) ja samyagadarzana thAya che, evuM nathI, kiMtu, koI bhavya jIvane pratimA vagere joIne paNa samyagradarzana utpanna thAya che, "upadeza'no artha "zabda" karavAmAM Ave to pratimAdinA darzanathI je samyagadarzana thAya che, tene adhigama-samyagdarzana nahIM kahevAya, mATe AmAM avyApti Avaze.... kAraNa ke pratimA vagerenA darzanathI paNa je samyagdarzana thAya che, tene paNa adhigama samyagudarzana kahevuM iSTa ja che... AthI tamAma nimittonA saMgraha mATe "popavezat' padano artha "zabda na karavo, paraMtu para-AlaMbana (upakhaMbha) mAtra arthAt nimitta mAtra = tamAma (zabda-pratimA Adi) nimitto ema artha karavo... AthI upadezathI eTale para-nimitta-mAtrathI je jIva Adi tattva rUpa artho upara zraddhA = ruci pedA thAya che, te "adhigama-samyagudarzana' kahevAya che... ema artha phalita thavAthI kyAMya paNa avyApti rUpa doSa nahIM Ave arthAt lakSaNanI saMpUrNa vyApti = vyApakatA kahevAze. caMdraprabhA bezaka, upadeza = zabda e samakitanuM mukhya aMga che, e judI vAta che. graMthakArazrI umAsvAmijI mahArAjane paramAtmAnI mUrtinA darzanathI samyaktanI prApti thayela. vartamAnamAM keTalAMka jIvone dIkSA-prasaMga nihALatAM zraddhA-vizeSa pragaTa thavAnA udAharaNo maLe che. dhana sArthavAha, nayasAra vagere sAdhuone gocarI vahorAvavAnA bhAvathI samyagadarzananI prApti thaI hatI...(3) avataraNikA : have svayuM bhASyakAra AgaLanA sUtrano saMbaMdha lagADatAM-joDatAM bhASyamAM kahe che - bhASya : ahIM koI prazna kare che. prazna : tattva rUpa arthomAM zraddhA (ruci), te samyagudarzana che, ema kahyuM. temAM tattva' zuM che? javAba : A viSayamAM (javAba) kahevAya 6. 3. pU. tA.-zo. | nA. mu. |
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30 2 tattvArthAdhigamasUtram TI0 atrAhetyAdi / atra-etasmiMstattvArthazraddhAnalakSaNe samyagdarzane viSayasvarUpoparakte vyAkhyAte viSayavivekamarjAnAnazcodako'nUnudat-bhavatA tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityetaduktaM, tatra kiM tattvamiti, tatretyanena tattvArthazraddhAnazabde yastattvazabdastatra kiM tattvaM kiM tasyAbhidheyamiti / nanu cAyukto'yaM prazno, bhASye tattvasya purastAnnirNayaH kRta iti / tattvAni jIvAdIni vakSyante ta eva cArthA ityasmin, ato nirmAte tattve praznayato jADyamavasIyate / ucyatena jADyAt praznaH, satyamuktaM tattvAni jIvAdIni, Adizabdena tu anekasyAkSepa iti premaprabhA : bhASyamAM koI ziSyAdi prazna kare che, mAtra sAda - ItyAdi. A tattvArthanI zraddhA rUpa tathA viSaya ane svarUpathI yukta (mizrita) evA samyagadarzananI pUrve vyAkhyA karAye chate (arthAt tenuM lakSaNa/svarUpa jaNAvAyuM cha0) tenA viSayano viveka nahIM jANato evo ziSyAdi (prazna karanAra) evo savAla kare che ke- prazna : Ape 'tattvArthanI zraddhA te samyagdarzana che, ema kahyuM, temAM tattva padArtha zuM che ? tatra = (tamAM) A pada vaDe pUrve kahela "tattvArthazraddhAna' zabdamAM je 'tattva' zabda che, temAM 'tattva' zuM che? arthAt 'tattva' zabdano zuM abhidheya (viSaya/artha) che taTastha vyakti Avo prazna karavo anucita che. kAraNa ke, bhASyamAM pUrve tattvano nirNaya karelo ja che, jema ke, "jIva Adi tattvo che ane te AgaLa kahevAze. te jIvAdi tattvo e ja artho che." ema bIjA sUtranA bhASyamAM kaheluM ja che. AthI "tattva' zabdano artha (viSaya) jaNAI gayo hovA chatAM ya tenA viSe prazna karanAranI jaDatA jaNAya che... TIkAkAra-samAdhAna : nA, jaDatAnA kAraNe bhAgamAM prazna karelo nathI. e vAta sAcI che ke, "jIva Adi tattvo che' ema pUrve bhASyamAM kaheluM che. paNa ahIM "Adi' zabda che, tenAthI anekano saMgraha thaI zake che. AthI tenI cokkasa saMkhyA jaNAtI nathI ke ATalAM tattvo che. AthI bhASyathI nirNaya karelo na hovAthI IyattA = tattvonI cokkasa saMkhyAnuM jJAna karavA mATe prazna karelA che, mATe te yogya ja che.. graMthakAra AcArya bhagavaMta bhASyamAM javAba ApatAM kahe che ke - javAba : matra 3vya ! ahIM eTale bhASyamAM tame pUchela 'tattva' zabdane viSe je abhidheya = viSaya che, tenuM ATalI - amuka cokkasa saMkhyA vaDe svarUpa AgaLanA sUtramAM kahevAya che. 2. pU. I nAnazo. mu. 2. pU. I a gvAtha0 mu. |
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ krU 4 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 93 nAstIyattA, tasmAd bhASyAd na nirNayo'taH iyattAparijJAnAya praznaH / sUrirAha- atrocyate / atra bhASyagate' bhavatpradarzite tattvazabde yadabhidheyaM tadiyattayA nirvRttasvarUpamucyate sU0 jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 1-4 // bhA0 jIvA ajIvA AsravA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa saptavidho'rthattvam / ete vA sapta padArthAstattvAni / TI0 jIvAjIvAstravetyAdinA / samAsapadaM caitat samAsapade ca vigrahamantareNa na sukhena pratipattiH parasmai zakyA kartuM ityato vigrahayati - jIvA ajIvA ityAdi / jIvA aupazamikAdibhAvAnvitAH sAkArAnAkAra - pratyayalAJchanAH zabdAdiviSayaparicchedino'tItAnAgatavartamAneSu samAnakartRkakriyAH tatphalabhujaH amUrtasvabhAvAH / ebhireva dharmairviyutA ajIvAH sUtra- nIvAnIvAstavavadhasaMvaninuMrAmokSAstattvam // 1-4 // sUtrArtha : jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA ane mokSa A (sAta) tattvo che. premaprabhA : nIvAnIvAsrava ItyAdi.... A samAsa-pada (aneka padonA samUharUpa pada) che ane samAsa-pada hoya, tyAM samAsano vigraha (paraccheda pada vibhAga) karyA vinA tenA arthano sukhethI bIjAne bodha karAvavo zakya nathI... AthI bhASyakAra sUtrastha samAsa-padano vigraha karIne = samAna arthavALuM vAkya karIne jaNAve che. = bhASya : (1) jIva (2) ajIva (3) Azrava (4) baMdha (5) saMvara (6) nirjarA ane (7) mokSa A sAta prakArano artha e tattva che. athavA A sAta padArtho tattvo che. * jIvAdi sAta tattvonuM svarUpa premaprabhA : jIva, ajIva ItyAdi bhASyamAM kahyuM, tenuM saMkSepathI svarUpa batAvatAM TIkAmAM kahe che - (1) jIvatattvanuM svarUpa : jeo (i) aupamika (= upazama rUpa athavA upazama vaDe thayela) vagere AgaLa kahevAtAM bhAvothI yukta hoya, temaja (ii) sAkAra = jJAnanA ane anAkAra = darzananA pratyaya = upayoga rUpa lakSaNavALA che, tathA (iii) zabda vagere IndriyonA viSayano bodha karanArA che, vaLI (iv) bhUta, bhaviSya ane vartamAna e traNeya kALamAM jeno eka ja samAna kartA che, tevI kriyAvALA = kriyAnA karanArA o. pU. / nA. mu. | 2. 3. pU. / nivRtta mu. |
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 tattvArthAdhigamasUtram [ ao ? dharmAdayazcatvAro'stikAyAH / AstUyate yairgRhyate karma ta AtravAH zubhAzubhakarmAdAnahetava ityarthaH / bandho nAma, tairAsravairhetubhirAttasya karmaNaH AtmanA saha saMyogaH prakRtyAdivizeSitaH / teSAmevAsravANAM yo nirodhaH-sthaganaM guptyAdibhiH sa saMvaraH / karmaNAM tu vipAkAt tapasA vA yaH zATaH sA nirjarA / jJAnazamavIryadarzanAtyantikaikAntikA'bAdhanirupamasukhAtmana AtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH / itizabda iyattAyAm, etAvAneva / eSa iti bhavataH pratyakSIkRto vacanena / saptavidhaH sapta prakArA yasya sa saptavidhaH, artho'ryamANatvAt, eSa che ane (V) te kriyAnA (tenAthI bAMdhelAM karmanA) phaLane bhogavanArA che, temaja (vi) amUrta (arUpI) svabhAvavALA hoya, teo "jIva' kahevAya che. (2) ajIvatattva : A ja upara kahelAM jIvanA dharmothI = svabhAvathI rahita hoya te "ajIva' kahevAya ane te dharma vagere cAra prakAranA astikAyo che. arthAt dharmAstikAya vagere che. (3) Azrava-tattva : jeo dvArA jIva vaDe karmonuM grahaNa karAya te "Azrava" arthAt zubha-azubha karmanA grahaNanA hetuo. (mAsUyate mRDhate sarSa riti mAstravADa ) (4) baMdha-tattvaH te pUrvokta Azrava rUpa hetuo vaDe grahaNa karelAM karmono AtmAnI sAthe prakRti Adi bheda-pUrvaka saMyoga thavo te "baMdha' kahevAya... (5) saMvara-tattva : te ja Azravono (karma grahaNanA hetuono) je "gupti' vagere vaDe nirodha karavo, sthagita karavuM, aTakAvavuM te "saMvara' kahevAya. (6) nirjarA tattva H karmonA vipAkathI (phaLa rUpe udayamAM AvavAthI) athavA tapathI teonuM (karmonu) je kharavuM, khatama thavuM te "nirjarA kahevAya... (7) mokSa-tattva : jJAna, zama = rAga-dveSAdinA abhAva rUpa prazama, virya (utsAha, parAkrama), samyagadarzana athavA kevaLadarzana rUpa tathA AtyaMtika ane aikAntika abAdha = bAdhA-pIDAthI rahita evA nirUpama sukharUpa svabhAvavALA AtmAnuM potAnA ja AtmAmAM avasthAna, sthira thavuM te "mokSa' kahevAya... bhASyamAM ti zabda rUtha = parimANa (saMkhyA) arthamAM che. ATalAM ja = ATalI ja saMkhyAvALA (sAta) tattvo che. 5 eTale vacana dvArA tamane pratyakSa rUpe karAyela - 2. a.pU. I dhI:05. I
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 4] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam saptavidho'rtha iti padatrayaM tattvamityasya vivaraNama, tattvamiti vA'vyutpattau tathyaM sadbhUtaM paramArtha ityarthaH / vyutpattau tu jIvAdInAmarthAnAM yA svasattA socyate, tasyAzca sattAyAH pratibhedaM prativastu yo bhedastamanAdRtyaikatvam, ekatvAccaikavacanamupAttavAn / / atha evaM kazcit codayet-yA'sau jIvAdInAM sattA, sA na vaizeSikairivAsmAbhibhinnA jIvAdibhyo'bhyupeyate, yato'bhihitam- "ghaDasattA ghaDadhammo tatto'Nanno paDAdito bhinno" [vize0 1722] / tasmAt prativastu sA bhettavyA, prativastu ca bhidyamAnA bahutvaM pratipadyeta satava: sAta prakAro (vidhA) che jenA te saptavidha = sAta prakAravALo artha e 'tattva che. arthAt Us saptavithoDa: A uparokta bhASyanA traNa pado e "tattvam' padanA vivaraNa rUpa che. * "tattva' zabdano artha ane ekavacananuM prayojana ka athavA (1) avyutpatti-pakSe (eTale ke prakRti-pratyayanA arthanI apekSA vinA ja "tattva zabdanA rUDhithI thatAM arthanI apekSAe) tattvam no artha che - tathya, saddabhUta, paramArtha vastu. tathA (ii) vyutpatti pakSano svIkAra karavAmAM to teSAM (nIvADInAM) bhAva: rUti tat + stra = tattvam zabdathI te jIvAdi arthAno bhAva = pravRtti - nimitta e "tattva kahevAya... AthI tattva zabdathI jIvAdi padArthonI je svasattA (potAnI sattA-astitva) che, te kahevAya che... vaLI te "sattAno dareka jIvAdi bhedomAM ane dareka vastumAM je bheda che, judApaNu che, teno anAdara-asvIkAra karIne ekatvano = eka saMkhyAno ja svIkAra karAya che. A pramANe ekatva hovAthI arthAt jIvAdi sAteya tattvomAM rahelI sattA e abhinna - eka ja hovAthI tene jaNAvavA sUtramAM tattvam' ema ekavacanano nirdeza karelo che... (arthAt ekavacana-bodhaka pratyayano prayoga karelo che.). ahIM kadAca koI A pramANe zaMkA uThAve ke, zaMkAH je A jIvAdi padArthonI sattA che, te vaizeSika-darzanavALAonI jema ApaNA (jaino) vaDe jIvAdi padArthothI judI mAnelI nathI,paNa eka ja abhinna rUpe mAnelI che... kAraNa ke, vizeSAvazyaka bhASyamAM kaheluM che ke, ghaDasattA ghaDadhammo tatto'Nano paDAdito bhinnA / atthi tti teNa bhaNie ko ghaDa veti niyamoDyuM che [ vizeSAva0 zlo01722] 2. sarvapratipu padyate. I
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 bahutvAd bahuvacanena bhavitavyaM tattvAnIti / ucyate-sAmAnyena vivakSitA satI saikatvamiva bibharti, mukhyayA tu kalpanayA vastudharmatvAt prativastu bhettavyA bhavati, tadA ca bahuvacanene bhvitvymeveti| etadAha-ete vA sapta pdaarthaastttvaaniiti| ete prAk pratyakSIkRtAH / vAzabdo hi prativastu bhidyamAnaM tattvaM bahutvaM pratipadyata ityasya pakSasya saMsUcakaH / sapta artha : "ghaDAnI sattA eTale ke ghaDAmAM rahelI sattA e ghaTano ja dharma = svabhAva che ane te ananya che - ghaDAthI abhinna che ane paTa vagere sarvathI (arthAtu paTa vagerenI sattAthI) te bhinna che, judI che.. (AthI yoti = "ghaDo che' ema kahevAte chate paTa Id = ghaDo ja che evo kyAM niyama thAya che? arthAtu nathI thato. kAraNa ke pota-potAnI sattA para vageremAM paNa hovAthI teo paNa che ja.) Ama AvA vacanathI dareka vastumAM sattAno bheda svIkAravo joIe ane vastuo vastue "sattAne judI mAnazo eTale te "sattA ghaNI badhI banI jAya... AthI sattA ghaNI hovAthI sUtramAM "tattvam' ne badale tavAni ema bahuvacanano prayoga karavo ghaTe che. samAdhAna: sattAnI vivakSA be rIte thAya che. (i) jyAre sAmAnyathI vivakSita hoya tyAre sattA eka jevI hoya che. ane jyAre (i) mukhya (vizeSa) kalpanA karAya tyAre te vastuno dharma hovAthI dareka vastumAM rahelI sattAno bheda karavo arthAt bhinna bhinna samajavI, ane tyAre sattA aneka = ghaNI hovAthI tene jaNAvavA tattvani' ema bahuvacanano prayoga karavo ja joIe. A ja vAta bhASyamAM kahe che, te vA sapta palA: tattvAni = athavA A sAta padArtho tattvo che. te = 'A' eTale ke pUrve vacana dvArA pratyakSa karAyelAM jIvAdi padArtho e tattvo samajavA.... ahIM vA (athavA) zabda e "vastue vastue bhinna paDatuM tattva (sattA) e ghaNA hovAthI bahutva - saMkhyAvALuM thAya che ane AthI bahuvacanano prayoga thAya che, e pakSanuM sUcana karanAro che. sapta ra te palAza, saptapadArthoH sAta evA te padArtho te jIvAdi "sapta - padArtho kahevAya. (Ama ahIM karmadhAraya samAsa che.) ane te ja tattvo samajavA. eka navatattvane badale sAta tattvo zAthI kahyAM? saipha zaMkA : anyatra jIvAdi nava tattvo / padArtho kahelAM che, to ahIM sAta ja tattvo zAthI 2. pU. | vavanenaiva mu. | 2. pU. | sUva0 mu. |
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 krU 4 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam ca te padArthAzca saptapadArthAH jIvAdayaH / tattvAni dRzyAni, puNyapApayozca bandhe'ntarbhAvAnna bhedenopAdAnam / 1 yadyevamAsravAdayo'pi paJca tarhi na jIvAjIvAbhyAM bhidyante / kathamiti cet, ucyateAsravo hi mithyAdarzanAdirUpaH pariNAmo jIvasya / sa ca kaH AtmAnaM pudgalAMzca virahayya ? bandhastu karma pudglaatmkmaatmprdeshsNshlissttm| saMvaro'pyAstravanirodhalakSaNo dezasarvabheda AtmanaH pariNAmo nivRttirUpaH / nirjarA tu karmaparizATa:, jIvaH karmaNAM pArthakyamApAdayati svshktyaa| mokSo'pyAtmA samastakarmavirahita iti / tasmAt jIvAjIvAstattvamiti vaacym| ucyate-satyametadevam, kiMtu iha zAstre ziSyaH pravRtti kArito'smAt kAraNAt kahyAM che ? samAdhAna : puNya ane pApa e be tattvono 'baMdha' tattvamAM aMtarbhAva karelo che, AthI teonuM juduM grahaNa kareluM nathI, mATe sAta ja tattvo kahelAM che. pUrvapakSa-zaMkA : jo puNya-pApano baMdha-tattvamAM aMtarbhAva thaI zake che, to sAta tattvo paNa kahevAnI jarUra nathI. kema ke, Azrava vagere pAMca tattvo paNa kyAM to jIva rUpe che, athavA to ajIva rUpe che. arthAt jIva athavA ajIvathI apekSAe abhinna che. AthI te pAMceyano jIva athavA ajIvamAM samAveza thaI javAthI be ja tattvo mAnavA joIe. (taTastha vyakti) - prazna : Azrava Adi pAMca tattvo jIva-ajIvathI abhinna zI rIte kahevAya ? (pUrvapakSa) - javAba H A rIte 1. Azrava e mithyAdarzana vagere rUpa jIvano pariNAma vizeSa ja che ane te AtmA ane pudgalo sivAya bIjo zuM hoI zake ? AthI jIvaajIvathI abhinna che. tathA 2. baMdha e AtmAnA pradezo sAthe coMTela-joDAyela pudgala rUpa karma hovAthI ajIva rUpa che... tathA 3. saMvara-tattva paNa dezathI (aMzathI) athavA sarvathAsarva rIte AzravanA nirodha (aTakAva) rUpa nivRtti-svarUpa AtmAno ja pariNAma che. vaLI 4. nirjarA e karmanA nAza-kharI javA rUpa che. jIva potAnI zakti-sAmarthyathI karmono potAnA AtmapradezothI viyoga (pRthakpaNuM) pamADe che, AthI jIva-ajIva rUpa che ane pa. sarva karmathI rahita AtmA e ja mokSa che. mATe nIvAnIvAstattvam- jIva ane ajIva e be ja tattvo che, ema kahevuM joIe. 2. pAgi / vyayamAtmA. mu. |
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [a0 1 jJAnAdikArdA''sevyamAnAd bhavatomokSAvAptirbhaviSyati anyathA saMsAra iti / tasya ca yadi muktisaMsArakAraNe na bhedenAkhyAyete tato'sya samyakpravRttireva na syAt / yadA tvevaM kathyate, Asravo bandhazca etaddvayamapi mukhyaM tattvaM saMsArakAraNam, saMvaranirjare ca mukhyaM tattvaM mokSakAraNamiti, tadA'nAyAsAt saMsArakAraNAnAM heyatayA yatiSyate muktikAraNAnAM cAdeyatayeti / tasmAcchiSyasya heyAdeyapradarzanA-yA''sravAdicatuSTayamupAttam / yat tu mukhyaM sAdhyaM mokSaH yadarthA pravRttistat kathamiva na pradaryeteti, tasmAd yuktaM yat paJcApyupAdIyanta iti / kiM punareSAM jIvAdInAM lakSaNamagnerivauSNyam? ke vA bhedA jIvAdInAM yathA # bene badale sAta tattvo kahevAnuM prayojana - (uttara-pakSa) samAdhAna : sAcI vAta che ke AzravAdi pAMca tattvo e apekSAe jIva athavA ajIvathI abhinna che arthAt jIva-ajIva tattvomAM ja teono samAveza thaI jAya che, paraMtu, A zAstrane viSe ziSyanI pravRtti karAvavI ISTa che. A kAraNathI te ziSyane A pramANe samajAvAya che ke, "A jJAna vagere kAraNonA sevanathI tamane (athavA mavatiH = bhavathI)mokSanI prApti thaze ane jo "jJAnAdinuM sevana nahIM karo to saMsAranI rakhaDapaTTI thaze.' e pramANe viveka ziSyamAM paidA karAvavo che. jo ziSyane mukti ane saMsAranA kAraNo judAM pADIne na kahevAya, to tenI sAcI-yathArtha pravRtti ja nahIM thAya. eTale ke, tenI yathArtha pravRtti karavAmAM ghaNI muzkelI paDaze. paNa jyAre phoDa pADIne Ama kahevAya ke, "Azrava ane baMdha e be tattvo saMsAranA mukhya kAraNabhUta che, jyAre saMvara ane nirjarA e be tattvo mokSanA mukhya kAraNo che," tyAre anAyAse-sahaja rIte te ziSya saMsAranA kAraNone viSe heya tyAjaya rUpe prayatna karaze eTale ke tenAthI pAcho pharaze ane muktinA je kAraNo che temAM upAdeya/grAhya rUpe prayatna karaze. AthI ziSyane (i) heya = nyAya ane (i) Adeya = upAdeya, grAhya, A beno viveka batAvavA mATe Azrava vagere cAra tattvonuM jIva athavA ajIvathI juduM grahaNa kareluM che.. vaLI heyamAM nivRtti ane upAdeyamAM pravRtti karavAnuM je mukhya sAdhya = mokSa che ke jene mATe saghaLI pravRtti karAya che, teno konI jema nirdeza na karAya? arthAt pradhAna sAdhya hovAthI teno nirdeza to avazya karavo ja joIe. (vaLI puNya ane pApanuM kathana karavAmAM ahIM AvuM koI vizeSa prayojana nathI.) A pramANe Azrava vagere pAMceya tattvone judAM kahelAM che te ghaTe che, ekadama saMgata che... 2. patipu #At sevya mu. I
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jU0 4] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam tasyaivAgnestArNapArNAdaya ityukte tAn lakSaNata ityaadyaah| bhA0 tAn lakSaNato vidhAnatazca purastAd vistareNopadekSyAmaH // 4 // tAn jIvAdIn lakSaNataH svacihnana, vidhAnato bhedena / cazabdAd bhedAnapi saprabhedAn vakSyAmi, kva? purastAt upariSTAt, kiM sakSepeNota vistareNa ? vistareNetyAha / kathamiti cet, ucyate-jIvasya lakSaNamidam 'upayogalakSaNo jIva' iti (2-8), tadeva lakSaNaM vidhAnataH kathayiSyate -sa dvividhaH, sAkAro'nAkArazca, punastAvapyaSTacaturbhedAviti (2-9) / tathA saMsAriNo muktAzca (2-10), punarvistara:-saMsAriNastrasAH sthAvarAzcetyAdinA prazna : jema agninuM lakSaNa/cihna "uSNatA' guNa che, tema A jIvAdi tattvonuM lakSaNa zuM che? jenAthI A jIva che' ema oLakhI zakAya, jANI zakAya? athavA agninA jema bhedo che, dA.ta. 1. tRNano (ghAsano) agni 2. parNano = pAMdaDAno agni vagere... tema jIva vagere tattvonA bhedo kayA kayA che? Ano javAba bhASyamAM kahe che - uttara : bhASya H tene = A sAta padArthone (1) lakSaNathI ane (ra) bhedathI (vidhAnathI) AgaLa ame vistArathI kahIzuM. (1-4) eka graMthamAM jIvAdi sAta tattvomAM lakSaNa ane bhedanI nirUpaNa-paddhati ja premaprabhA : te jIvAdi tattvone lakSaNathI ane bhedathI ame AgaLa kahIzuM, ema bhASyamAM kahyuM... lakSaNa eTale svacihna, potAne oLakhAvanAra-jaNAvanAra cihno (viziSTa asAdhAraNa dharmo...) ahIM zabdathI "bhedone paNa peTA bhedo (prabhedo) sahita kahIza...' ema artha jANavo.. prazna H kyAM kahezo? javAba : AgaLa kahevAze. tathA zuM saMkSepathI kaheze ke vistArathI ? tevA praznanA javAbamAM kahe che, vistArathI kahIzuM. praznaH kaI rIte lakSaNathI ane vidhAnathI/bhedathI temaja vistArathI kahevAze ? tene udAharaNathI samajAvazo? javAbaH juo, sauthI pahelAM jIvanuM A pramANe lakSaNa kahevAze - 3yo nakSaNo navA = jIva "upayoga" rUpa lakSaNavALo che. ema sUtra (2-8)mAM kahevAze... pachI te ja lakSaNa bhedathI = bheda sahita kahevAze. jema ke, te (upayoga) be prakAre che (i) sAkAra upayoga ane (i) anAkAra upayoga... vaLI tenA peTA bhedo kahevAze, jema ke, 1. sAkAra-upayoganA 8 bhedo che ane 2. anAkAra upayoganA 4 2. sarvapratipu ! nA. . | 2. patipu ! ti, mu. | rU. pU. I tAvaE
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tattvArthAdhigamasUtram [a01 (2-12) / tathA ajIrvAnAM dharmAdInAM lakSaNaM-gatisthityAdi (5-17), dharmAdharmAkAzAnAM tvekatvAnnAsti vidhAnam (5-5), pradezAn vA'GgIkRtyAsaGkhyeyAH pradezAH dharmAdharmayoH (-7), nIvasya (pa-8), mazInantA: (1) ti sAva vidhAnam satsava lakSaNena bhaNiSyati-kAyavAGmanaHkarma yogaH (6-1) sa AsravaH (6-2) iti, punastasya bhedaM-zubhaH puNyasyetyAdi (6-3,4) / bandhasya lakSaNaM bhaNiSyati-sakaSAyatvAt jIva ityAdikam (8-2), punastasya vidhAnaM prakRtisthityAdikam (8-4) / tathA saMvaralakSaNaM bhedo che... ema sUtra (29)mAM spaSTa karAze... (ahIM TIkAmAM moTe bhAge sUtrono akSarazaH nirdeza nathI, paraMtu artha-pradhAna prayoga karelo che, ema samajavuM.) tathA jIvanA (jIvatattvanA) be bhedo che... (1) saMsArI ane (2) mukta ema saMsArio muvA (2-10) e sUtramAM saMkSepathI jIvanA bhedo kahyAM che. vaLI teno vistAra kare che, saMsArI jIvo be prakAre che, (i) trasa ane (i) sthAvara - saMsArikhAstra thAvara: (2-12) ityAdi sUtramAM kahevAze. - tathA bIjA (2) ajIva tattvanA bhedo dharmAstikAya vagere che, teonuM gati-sahAyakatA, sthiti-sahAyakatA Adi lakSaNa sUtra (pa-17) vageremAM kahevAze... tathA dharma, adharma ane AkAza e traNa ajIva-bhedo "eka rUpe hovAthI tenA bhedo nathI. sUtra- (pa-5) athavA pradezonI apekSAe dharma-adharmanA asaMkhyaya pradezo che ema (pa-7) sUtramAM kahevAze tathA AkAzanA anaMta pradezo che. mAzAnatAH sUtra-(pa-8) e pramANe ajIvanA vidhAna = bhedo thAya ja che. temaja trIjA Azravatattvane pahelAM lakSaNa vaDe kaheze - vAya-vAminAra yoH (kAya vagerenA karma te Azrava che) ema sUtra (6-1)mAM ane 4 mAstrava: (te Azrava che) sUtra (6-2) mAM kahevAze... vaLI te azravanA bhedo zuma: puci ityAdi sUtra (6-3,4) mAM prakAzita karAze... tathA baMdha' tattvanuM lakSaNa - sAtviIblIva ItyAdi (8-2) sUtramAM kahevAze... punaH tenA bhedo pravRtisthityanumAvaTa (8-4) sUtramAM prakRti vagere bhedo abhivyakta karAze. 2. .pU. I vADInAMmu. |
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ phU0 4] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 101 AsravanirodhaH saMvara iti (9-1), punastasyaiva vidhAna-sa guptisamitidharmAdikam (92) / nirjarAyA lakSaNaM vakSyati-tapasA nirjarA ceti (9-3), punastadbhedAH-anazanAdayaH (1-1) | mokSa: snermakSatriphaLa: (10-), prathama masiddhAH vidhAnam IIcho. atrAha-kathaM punaramI jIvAdayo'dhigantavyA iti ? ucyate-nAmAdibhiranuyogadvAraistathA pratyakSAnumAnAbhyAM (pramANAbhyAM) naigamAdibhizca vastvaMzaparicchedibhirnayaistathA nirdezasvAmitvAdibhiH satsaGkhyAkSetrAdibhizca / tatra katibhedA jIvA iti pRSTa caturbhedatA''khyAnAyAha tathA saMvara-tattvanuM lakSaNa mAva-nirodha: saMvara: ema (9-1) sUtramAM kahevAze... pharI tenA ja bhedo "sa pti siitathaHkSA ' ityAdi sUtra (9-2)mAM pragaTa karAze. tathA nirjarA tattvanuM lakSaNa tapasI nirna ema (9-3) sUtramAM jaNAvAze. pharI tenA bhedonuM mananIvamaurya. ityAdi (9-19) sUtramAM bayAna karAze. tathA mokSatattvanuM lakSaNa - sarvakarmano kSaya, e narmakSaya (10-3) sUtramAM prastuta karAze... tyArabAda prathama samaye siddha vagere tenA bhedonuM paNa nirUpaNa karAze... caMdraprabhA : A pramANe TIkAkAra zrI siddhasena gaNivare lakSaNa ane vidhAnathI je rIte jIvAdi tattvo kahevAze tene udAharaNa sahita saMkSepamAM samajAvIne prastuta graMthanI racanA-paddhati ane viSaya-kramane paNa vAcakonA hita mATe spaSTa karela che. have AgaLanA sUtronI bhUmikA karavA TIkAmAM prazna uThAve che. premaprabhA : avataraNikA : prazna : A jIva vagere padArthono (tattvono) adhigama = bodha zI rIte thAya? javAbaH jIva vagere tattvono adhigama = eTale ke bodha karavAnA aneka mArgo/dvAro che. jema ke, (1) nAma, sthApanA vagere anuyoga-dvAro (vyAkhyAnA upAyo) vaDe jIva Adi tattvono bodha thAya che. temaja (2) pratyakSa ane anumAna rUpa be pramANo vaDe tathA (3) (sarvAzavALI) vastunA ekAda aMzano bodha karanArA naigama vagere nayo vaDe = abhiprAya - vizeSo vaDe, temaja (4) nirdeza, svAmipaNuM vagere upAyothI ane (5) satu, saMkhyA,kSetra Adi (vyAkhyAnA) dvAro dvArA jIva vagere tattvono adhigama = bodha thAya che. Ama jIva Adino adhigama karavAnA aneka mArgo = upAyo che. temAM (te uparokta adhigamanA = bodhanA upAyo paikI) jIvo keTalAM bhejavALA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram sU0 nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 1-5 // iti / TI0 athavA'bhidhAsyati bhavAn, upayogalakSaNo jIvaH (2-8), tatra kiM sarvo jIva upayogalakSaNaH ? / netyAha- bhAvajIva evopayogalakSaNa iti / atha kimanyo'pyasti yato bhAvanIna kRti vizeSyate ? astItsAha / tividha rUti cait, te-mAviiita, tRtIyArthe / tasiM' sUtrArthaM ca kathayannAha 102 [adeg deg - bhA0 ebhirnAmAdibhizcaturbhiranuyogadvAraisteSAM jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati / vistareNa lakSaNato vidhAnatazca adhigamArtha nyAso nikSepa ityarthaH / TI mirityAvi| imiriti sUtroo, bai ? nAmAvimiH / nAma ArtyiAM che ? e pramANe ziSyAdi vaDe prazna puchAye chate jIvAdinA nAmAdi cAra bhedone jaNAvavA mATe AgaLanuM sUtra kahe che. sUtra - nAma-sthApanA-dravya-mAvatastazrvAsa: || -, || sUtrArtha : nAma, sthApanA, dravya ane bhAvathI teno (jIvAdi arthono) nyAsa (nikSepa) thAya che. premaprabhA : athavA A sUtranA avataraNa mATe anukULa evI bIjI yukti ApatA kahe che - prazna : Apa 'upayoga lakSaNavALA jIva che' ema (2-8) sUtramAM kahevAnA cho. temAM zuM badhAM ja jIvo upayoga lakSaNavALA che ? javAba : nA, bhAva-jIvo ja upayoga rUpa lakSaNa (svarUpa)vALA che. prazna : zuM bIjA prakAranA paNa jIvo che ? jethI tame 'bhAvajIva' ema vizeSathI (bhAvarUpa vizeSaNapUrvaka) jaNAvo cho ? graMthakAra javAba : hA, jIvanA bIjA paNa prakAro che. prazna : jIvanA keTalAM bheda che ? javAba : AgaLanA sUtramAM jaNAvAtAM nAma Adi cAra bhedo che... A rIte sUtranI bIjI avataraNikA jANavI. have sUtramAM kahela mAvata: ema tam pratyaya tRtIyA-vibhakti arthamAM che ema jaNAvatA tathA sUtrArthane kahevA mATe bhASyakAra AgaLanAM bhASyanuM kathana kare che. bhASya : A nAma vagere cAra anuyoga dvAro vaDe te jIvAdi tattvono nyAsa thAya che. lakSaNa vaDe ane vidhAna (bheda) vaDe vistArathI bodha (adhigama) karavA mATe nyAsa eTale nikSepa karAya che. premaprabhA : miH - ItyAdi vacano vaDe bhASyamAM 'nAma' Adi cAra anuyogadvAro vaDe 1. la.pU. / vidhakSet. mu. / 2. sarvapratiSu / nAmetyAvi. mu. / rU. pAribhu / tasi:- mu. |
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 5] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 103 te nAmAdayastairnAmAdibhiriti, Adizabdena ca neyattA vitetyatazcaturbhirityAha / ata eva ce vigrahamapi na kRtavAn, caturbhirityanenaiva samAsA'vyaktAbhidhAnasya vyktiikRttvaaditi| anuyogaH sakalagaNipiTakArtho'bhidhIyate tasya dvArANi tasyArthasyAdhigamopAyA ityarthaH / atastairnAmAdibhirviracanA kAryA / viracanA ca viracyamAnaviSayetyatastannyAsa ityAha / asya ca vivaraNaM-teSAM iti anantarasUtroktAnAm / tAneva spaSTayati-jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati-viracanA kAryeti / sa kimarthaM nyAsaH kriyata ityAha-vistareNetyAdi / jIva vagere tattvono vAsa thAya che, ema kahyuM. TIkAmAM dareka padono artha temaja yathAyogya sArthakatA jaNAvatAM kahe che ke, mi. eTale A sUtramAM kahelAM... prazna : konA vaDe ? javAba : "nAmAdi vaDe cAsa thAya che... "nAma" che Adi-prathama jemAM te "nAmAdi kahevAya (nAma mAryeSAM te nAmAva: ) arthAt te nAma vagere vaDe cAsa thAya che - AmAM mAri zabdathI bIjA keTalAM levA tenI saMkhyA cokkasa kahelI nathI AthI vartufmaH = "cAra vaDe' ema bhASyamAM kaheluM che. AthI ja, cAranI saMkhyA jaNAvavAthI samAsano vigraha paNa bhASyakAre karelo nathI. kAraNa ke, "cAra vaDe" ema kahevAthI ja samAsamAM jenuM avyakta - aspaSTa kathana che, te abhivyakta/spaSTa thaI jAya che... manuyoga . anuyoga = eTale saMpUrNa gaNipiTaka eTale ke bAra aMga (dvAdazAMgI) no artha (vyAkhyA)... te anuyoganA "dhAro' eTale te jIvAdi arthone jANavAnA upAyo.. AthI te nAmAdi anuyoga dvArA vaDe viracanA (nyAsa) karavA yogya che, ema saMbaMdha che. viracanA (nyAsa) e viracanA (nirUpaNa) karAtAM artha viSayaka hoya che. arthAt jenI viracanA karAya te viracanAnA viSayabhUta jIvAdi padArtha saMbaMdhI viracanA hoya che. AthI teno nyAsa karAya che, ema kahevuM che... AnuM spaSTa rUpe vivaraNa A pramANe che - te anaMtara-pUrvanA sUtramAM kahela je jIvAdi tattvo che, teono vAsa thAya che arthAt jIvAdi viSayaka viracanA (nikSepa) karavA yogya che. (AmAM viracanA, nyAsa, nikSepa e ekArthaka zabdo che) jIvAdi tattvonA nAmAdi-nikSepa karavAnuM prayojana eka prazna : te nyAsa (viracanA) zA mATe karAya che? arthAt jIvAdi tattvono nAmAdi anuyoga dvAro vaDe je nyAsa/viracanA karAya che te zA mATe karAya che? 2. pU. | yattADavadhUte mu. | 2. pA6i I nA. mu. rU. pavipu ! nA. mu. |
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 tattvArthAdhigamasUtram [50 2 purastAt tvidamuktaM 'tAn jIvAdIn vistareNa lakSaNato vidhAnatazcopadekSyAma' iti [1-4, bhA0] / teSu ca lakSaNavidhAneSu vakSyamANeSu sarvatraiSA nAmAdikA vyaakhyaa'vtaarnniiyaa| kimartham ? adhigamArthaM prativiziSTajJAnotpattyarthamiti / kathaM nAma lakSaNAdivAkyeSu sarvatraivaMvidhA pratipattiM kuryAt jijJAsuH ? 'upayogazcaturbhedaH, jIvazca' ityAdi / ato'dhigamArthaM nyAsaH / nyAsa ityasya ca prasiddhatareNa zabdena paryAyeNArthamAcaSTe-nikSepa ityarthaH / javAbaH (i) lakSaNa ane (i) bheda vaDe vistArathI bodha karavA mATe (jIvAdi tattvono) nyAsa karAya che. pUrve cothA sUtranA bhASyamAM kaheluM ke, "te jIvAdi arthone ame (i) lakSaNa vaDe ane (ii) bhedo vaDe vistArathI AgaLa kahIzuM." ane te lakSaNa ane bhedo AgaLa jyAre kahevAze, tyAre temAM sarvatra A nAma, sthApanA Adi vyAkhyAnuM (vyAkhyAnA dvAronuM) avataraNa karavuM.. praznaH zA mATe? javAbaH tenA jIvAdi arthonA viziSTa-cokkasa bodhanI utpatti mATe nAmAdino nyAsa karavo... arthAta cokkasa bodha mATe te jIvAdi arthonI nAma vagere anuyoga dvAro vaDe vicAraNA karavI, ema bhAvArtha che... prazna : je jijJAsu vyakti che te AgaLa lakSaNa Adi jaNAvanArA vAkyomAM sarva ThekANe AvA prakAranI pratIti/bodha zI rIte karaze ? javAba : tamArI AvI jijJAsAne saMtoSavA mATe eka udAharaNa joIe - dA.ta. 35yogo nakSam sUtramAM upayoga e jIvanuM lakSaNa che = upayoga-lakSaNavALo jIva che, ema kaheluM che. tyAM "35yogazcaturbhe, nava' e pramANe vyAkhyAnI kalpanA karavI... arthAt te sUtramAM je be artho/padArtho kahelAM che, teno nAmAdi vaDe viziSTa bodha karavA mATe nyAsa karavo. jema ke, upayoga e nAmAdi cAra prakArano che ane jIva paNa nAma vagere cAra bhedavALo che. cAsa: nikSepa kRtyartha: ahIM 'nyAsa' zabda khAsa prasiddha nathI AthI teno artha vadhAre prasiddha evA nikSeparUpa paryAya-zabdathI kahelo che. have te sUtrokta nAmAdi nikSepAonuM je rIte lakSyamAM arthAt jIvAdi arthomAM avatara paNa thAya che, te pramANe bhASyamAM kahe premaprabhA : bhASyamAM jIvAdi arthamAM = lakSyamAM nAmAdi bhedone ghaTAvatAM kahe che -
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 105 tannAmAdicatuSTayaM yathA lakSye'vatarati tathA kathayati-tadyathA, nAmajIva ityAdi / bhA0 tadyathA-nAmajIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIva iti / nAmaiva jIvo nAmajIvaH, yo'yaM jIva iti dhvaniH, ayaM yasya kasyacid vastuno vAcakaH sa nAmajIvo'bhidhIyate, vastusvarUpapratItihetutvAcca / vastusvarUpaM zabdaH, tedanAtmakatve vastuvyavahAravicchedaH, tadAtmakatvAcca stutau rAgaH stutyasya, dveSazca nindAyAM dveSyasya / tathA nAmanIva: ItyAdi. te ghaTanA A pramANe thAya che - bhASya H te nikSepo A pramANe thAya che - (1) nAma-jIva (2) sthApanA-jIva (3) dravya-jIva ane (4) bhAva-jIva. (1) nAmajIva - nAma e ja jIva te (nAma iva nIva: ti) "nAma-jIva" je A "jIva' evo zabda che, te je koIpaNa vastuno vAcaka hoya to te vastu "nAma jIva' kahevAya. vaLI "jIva" evuM nAma jenuM rAkhyuM hoya, te vastunA svarUpano bodha karavAmAM "jIva" eno zabda kAraNabhUta hovAthI zabda pote potAnAthI kahevA yogya = bodha karAvavA yogya) vastunuM eka prakAranuM svarUpa ja che. "zabda" (nAma) e paNa vastuno dharma (pAMca) che pUrvapakSaH vastu ane zabda e banne ya taddana judAM jaNAya che... AthI zabda e svabodhya vastunA svarUpe zI rIte hoI zake ? uttarapakSaH jo zabdane tenAthI kahevAtI (vAcya) evI vastu svarUpe nahi mAno, to zabda dvArA vastuno je vyavahAra (kathana) thAya che, teno viccheda thaI jAya. mATe zabdane tenAthI kahevAtI (vA) vastu rUpe mAnavo joIe. caMdraprabhA : dA.ta. "ghaTa lAvo' (18 kAna) ema bolAya che tyAre sAmA vyaktine ghaDAno bodha thAya che ane pachI te ghaDo lAvavAno ja vyavahAra kare che, paNa "paTa'no bodha ke vyavahAra karato nathI. kAraNa ke "ghaTa" evA zabdathI ghaDAnuM ja kathana thAya che, paTanuM nahIM. Ama vAcaka evA ghaTa' zabdane ghaDA rUpI vAcya = vastu sAthe koIka saMbaMdha che ane te kathaMcit abheda = tadAtmaka rUpe che... Avo saMbaMdha stuti ane niMdAnA daSTAMtathI spaSTa karAya che. premaprabhA : zabda e kathaMcita vAcya vastu svarUpe hovAthI arthAt tasvarUpa hovAthI ja jyAre koInI stuti (prazaMsA) karAya che tyAre te stutya vyaktine rAga-harSa thAya che 2. vui ! ye 20 mu. dha: I 2. sva. pU. I tanardhAtmave, mu. |
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 sthApanApi vastvAtmA', tAM darzayati-sthApanAjIvo nAma jIvAkAroM pratikRtiH sadbhAve, anyathA'sadbhAve, tannimittakazreyobhyupagamAt, gandhapuSpAdinimittArthatyAgazca, tadvadbhaktipravRtteH, ane koInI niMdAdviSa karAya tyAre dveSano viSaya banela (jenA upara deSa karAya che te) vyaktine draSaduHkha utpanna thAya che. kahevAno bhAvArtha e che ke, jo zabda ane tenA artha (vAcya) = e be tadAtmaka = abheda rUpe na hoya, to zAbdika stuti karAve chate, tenA viSaya rUpa stutya mANasane stuti sAthe kaMI levA devA na hovAthI rAga/harSa thavo ghaTaze nahIM. tathA niMdA karAya tyAre paNa te niMdAtmaka zabdo ane niSya vyakti sAva judAM ja hovAthI tene dveSa paNa zuM kAma thAya? paNa rAga-dveSa thAya che te hakIkata che. AthI zabda ane tenA vAcya-artha vacce kathaMcit tadAtmaka-abheda saMbaMdha hovAthI ja anukULa zabdoccArathI harSa ane pratikULa zabdoccArathI dveSa thavo ghaTato hoyane ukta harSa-8Sa dvArA jaNAya che, nizcaya thAya che ke, zabda ane tenAthI kahevAtI vastu vacce/kathaMcit tadAtmaka - saMbaMdha che. ane AthI je vastunuM "jIva' vagere ("jIvAbhAI" ema) nAma rAkhavAmAM (sthApavAmAM) Ave tyAre vastu ane zabda e banne vacce vAcya-vAcaka saMbaMdha nakkI thavAthI vastuno "jIva" vagere zabdathI bodha thAya te sahaja che... have (2) sthApanA paNa jenI sthApanA karAya che te vastu-svarUpa che, tadAtmaka che, ema jaNAvatAM bhASyakAra kahe che - (2) sthApanA-jIvaH jIvanA AkAravALI je pratikRti = pratimA, chabI vagere hoya te sthApanA jIva kahevAya. A sthApanA-jIva be prakAre che (1) sadbhAva sthApanA ane (2) asadubhAva-sthApanA. temAM, (i) sarbhAvasthApanAH A jIvanI pratimA vagere pratikRtimAM jo jIvanA AkArano sadbhAva hoya to sadbhAva sthApanA-jIva kahevAya ane (i) asadbhAva-sthApanA: jo te pratikRtimAM jIvano AkAra na hoya to asadbhAva sthApanA - jIva kahevAya. * "sthApanA" paNa vastunuM svarUpa (paryAya) che eka ahIM jIvAdi vastunI sthApanA paNa vastu-svarUpa ja hovAnA keTalAMka purAvA ApatAM TIkAmAM kahe che, (i) A pratimAdi - pratikRti rUpe sthApela (ISTa deva - paramAtmA vagere) jIvAdi artha paNa vAstavika bhAvajIva rUpe che ane AthI te paramAtmAdi ISTadevanI upAsanAdi karavAthI AlaMbanIya te pratimAdi nimitte zreya | kalyANa mAneluM che. (arthAta 2. paripu ! vAtmatAMmu. 2. sarvapratipu : pratikRti, mu. rU. 3. pU. I ta mu.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 107 kumbhavadAkAro'rtho vastutvAt / tathA "jAvaMti ceiyAI ti"| dravyajIvo nAma, yo'yamasmin zarIraka AtmA sa yadA bhAvairjJAnAdibhirviyuto vivakSyate sa dravyajIvaH anAgatarAjatvarAjaputrasevanaM hi dRSTam, tatra dravyatvAt zilAtalAdyujjhitAtItayatizarIranamaskaraNaM ca / jema sAkSAta ISTadevatAthI zreyaH thAya che, tema pratimAdi rUpa sthApanA-svarUpa ISTadevatAthIparamAtmAthI paNa zreya thAya ja che...) (i) bIjuM ke te pratimAdi pratikRti rUpa sthApanA jIva paNa vAstavika jevo ja hovAthI paramAtmAnI pratimAdinI gaMdha vaDe (dhUpa) pUjA, puSpapUjA vagere hetuthI dhanano vyaya paNa karAto jovAya che. kema ke, tema karavAthI jeonI pratimAdi che, te sAkSAt paramAtmAnI bhakti karAyelI thAya che. (ii) tathA vastuno AkAra paNa artha che = sAcAM padArtha rUpa che, kuMbhanI jema. arthAt jema kuMbhano AkAra e vAstavika kuMbha svarUpa che, tema vastunI dorelI-sthApelI AkRti AkAra paNa sAcI vastu che, kema ke, te AkAra vastu svarUpa che. (iv) tathA vastunI sthApanA e vastu sarakhI hovAthI ja "nArvati verU' evA sUtra vaDe jinezvara devanA caityane = pratimAne karelI vaMdanA sArthaka che. caMdraprabhA : samasta sUtra A pramANe che - nAvaMti vephasAruM che 3 mahema ti iva no 3 . sadgAruM tAruM vaMre, rUda saMto taltha saMtADuM . sUtrArtha : jeTalAM paNa caityo = jina pratimAo Urdhvaloka, adholoka ane ticchalokamAM che, te sarvane ahIM rahelo (huM) tyAM rahelAMne (cetyone) vaMdana karuM chuM. eka dravya' zabdanA aneka artho eka premaprabhA : (3) dravyajIvaA : A zarIramAM rahelo je A AtmA che, te jyAre jJAnAdi bhAvothI vimukta = rahita hovAnI vivakSA karAya, tyAre te dravyajIva kahevAya che. jema je hajI rAjA banyo nathI (arthAt rAjya-sattA prApta thaI nathI), paNa bhaviSyamAM rAjA banavAno che evA rAjaputra pratye paNa (bhAvi rAjAnI kalpanA vaDe) rAjA jevo vyavahAra (sevAdi) karAto dekhAya che. kAraNa ke, temAM rAjA banavAnI apekSAe dravyapaNuM che, arthAt yogyatA che... AthI te dravya-rAjA kahevAya che. (mATInA piMDamAM ghaDo banavAnI yogyatA athavA kAraNatA hovAthI tene dravya-ghaDo kahevAya che, tema ahIM samajavuM.) e ja pramANe vastunI bhAva-rUpatA (bhAvatmakatA) naSTa thaI hoya tyAre paNa tene
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tattvArthAdhigamasUtram [ 1 upayogakriyayorapi jJeyo, yeSAmarthAnAM na ca tadupayoge vartate sa tena bhAvenAbhAvAdatItAnAgatatadbhAvApekSayA tadbhAvApravRtto'pi sa evAsAvadhyavasIyate suptacitrakaraghRtakumbhAdivat, tathA dravya-rUpe kahevAya che. jema ke, siddha-zilAtala Adi kSetramAM/pradezamAM tyajAyela - choDI devAyela atIta = bhUtakAlIna arthAt hAlamAM jeo mRtyu pAmela che, evA sAdhunA zarIrane (kalevarane) sAdhu mAnIne namaskAra karAya che, te sAdhunuM zarIra paNa dravya-sAdhu kahevAya... caMdraprabhA : ghaDo paNa phUTI jAya tyAre tenA ThIkarA vagerene dravya-ghaDo kahevAya che. A ja apekSAe siddha banelAM tIrthakara/arihaMta paramAtmA paNa dravya - tIrthakara kahevAya che. TUMkamAM vastunI je bhUtakAlIna avasthA che, tenA vaDe paNa vastu dravyathI te rUpe kahevAya che. dA.ta. bhAvi vaDApradhAna athavA bhUtapUrva vaDApradhAna banne ya dravya vaDApradhAna kahevAya. premaprabhA : vaLI dravya zabda "upayoga ane kriyA arthamAM paNa jANavo... je vastunuM astitva che paNa te vastu upayogamAM AvatI nathI, te vastu vartamAnakALe te bhAvarUpe nathI. (arthAt ghaDo che, paNa te hAla khAlI hovAthI pANI bharavAnA upayogamAM Avato nathI.) arthAt te vastu potAnI arthakriyAmAM (mukhya kriyAmAM) pravartatI nathI = upayogI banatI nathI (vaparAzamAM nathI), paNa bhUtakALamAM potAnI arthakriyAmAM pravartatI hatI = upayogI banatI hatI, athavA bhaviSyamAM upayogI banaze, potAnI mukhya kriyAmAM pravartaze, to tenI apekSAe te ghaTAdi vastumAM arthakriyAnI apravRtti hovA chatAM paNa dravyathI te ja rUpe (ghaTa vagere rUpe ja) vyavahAra karAya che. dA.ta. (1) je citrane banAve, dore, temAM kuzaLa hoya te citrakAra kahevAya che. kAraNa ke citra banAvavAnI kriyAne laIne te citrakAra" (saMskRtamAM 'citrakara') kahevAya che. AthI "citra banAvavuM te citrakArano bhAva" = mukhya arthakriyA kahevAya. Ama chatAM A citrakAra jayAre sUto hovAthI citra doravAnI kriyA athavA temAM upayoga aTakI gayo hoya che tyAre dravyathI citrakAra kahevAya che, kema ke bhUtakALamAM citramAM upayogavALo hato athavA citra doravAnI kriyA karI che, athavA bhaviSyamAM citramAM upayogavALo thaze athavA citra doravAno che, e apekSAe tene (dravyathI/vyavahArathI) citrakAra kahevAya... (2) tathA "dhI" bharavAno ghaDo vartamAnamAM khAlI hoya tyAre upayogamAM na hovA chatAM ya bhUtakALamAM thayelAM ane bhaviSyamAM thanArA upayoganI apekSAe te ghaDo dhRta-ghaTa = ghIno ghaDo ja kahevAya che...
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 109 "= rohisi tirthIyaro" vaMtAmi no vaDalvI" rUtyAdri | H tva hi tairjJAnAdibhiryukta AzrIyamANo bhAvajIva iti bhAvaH, pramattadoSamarSaNAdeH, tathA - "annattha vaMjaNe nivaDiyaMmi jo khalu maNogao bhAvo / tastha 3 pApa na pamApa vaMnacchanA " [vizeSAva. ra641] tyAdriA AthI naM roditi tiya (je tIrthakaro bhaviSyamAM thaze...) evA vacanathI bhAvI tIrthakarone vaMdanA karI che. ane "vaMtAmi nine vaDalTI' (covIsa jinezvara devone namaskAra karuM chuM.) caMdraprabhA : A vi te parivanne vaMma ma rU 4 te naH = rodi tijo, apachI tenA vaMtA II [ Ava.niryuM glo. 428] artha : tamArA A parivrAjakapaNAne ke A janmane vaMdana karato nathI, paNa chellA tIrthakara thazo tethI vaMdana karu chu. evamahaM Aloia nidia garahia dugaMchiaM sammaM / tiviheNa paDikkaMto vaMdAmi jiNe vaDathvIraM vaMditta-sUtraka gA. 50. zabdArtha ? A pramANe tamArA aparAdhonI) AlocanA (prakAzana) karI, tenI AtmasAkSIe niMdA karI para-sAkSIe gaI karI, jugupsA karIne samyam rIte mana, vacana, kAyA e traNeya prakAre pratikrAMta thayelo (pAcho pharelo) covIsa jinezvarone vaMdana karuM chuM. evA vacanathI bhUtakAlIna paNa bhAva-tIrthakarone vaMdanA karI che. kema ke, vartamAnamAM bhale teo aSTa-prAtihAryathI pUjAvuM, tIrthasthApana, dezanAdi pravRttimAM potAnI arthakriyAmAM) pravartatA na hoya paNa atIta tevI avasthAnI apekSAe teo vartamAnamAM paNa dravyathI tIrthakara kahevAya che. kema ke teonA, AtmAoe bhUtakALamAM tIrthakarapaNAnI anubhUti karelI che. premaprabhA : (4) bhAva-jIva : vaLI A ja jIva jyAre teo vaDe jJAnAdi guNothI yukta tarIke svIkArAya/jaNAya, tyAre bhAva-jIva kahevAya ema bhAva che. kAraNa ke tyAre jIvanA pramAda vagere doSa hovA chatAM vivakSA karAtI nathI, upekSA karAya che. jema ke, (AgamamAM kahyuM che ke,) unnatyavaMnapo. bhAvArtha mananA bhAva karatAM vyaMjana/zabdanuM anya viSayaka uccAraNa karAyuM hoya tyAre manogata bhAva pramANa che. arthAt paccakhkhANa karanAra vyakti manamAM dhArela paccakhkhANa (pratijJA) saMbaMdha aneka sUkSma-vivakSAthI yukta je manogata bhAvane sparyo hoya arthAt manamAM je paccakhkhANa nizcita kareluM hoya te pramANa che. Ama jIvano paccakhkhANa 2. patipu ! pU. madhye thayaM saMpUoff nAsti !
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o 1 atra cAdyA nAmAdayastrayo vikalpAH dravyAstikasya, tathA tathA sarvArthatvAt, pAzcAtyaH paryAyanayasya, tathApariNativijJAnAbhyAmiti / athavA'sminneva zarIre ya AtmA tatraite ' nAmAdayazcatvAro niyujyante, yo'yamasminnAtmani jIva iti dhvaniH pravartate eSa nAmajIvaH, tasyaiva yethAkAro hastAdyavayavasannivezAdiH sa sthApanAjIvastadekatvapariNAmAt, tasyaiva janto: sakalaguNakalAparahitatvavivakSA bauddhavyavahArAnusAriNI dravyajIvaH, sa eva jnyaanaadigunnviSayaka manogata bhAva pramANa che, paNa uccarita zabda (vyaMjana)nI chalanA e pramANa rUpa nathI. kAraNa ke te bhAvane nahIM anusaravAthI te zabda chaLamAtra che, kapaTa rUpa che. dA.ta. koI jIva tivihArAdinuM paccakkhANa karavAno manamAM bhAva rAkhIne (nizcaya karIne) covihAranA paccakkhANanuM uccAraNa kare to paNa tene manamAM dhAreluM tivihAranA paccakkhANa ja pramANabhUta gaNAya. kAraNa ke manamAM tivihAranA paccakkhANano bhAva hato. jainazAsanamAM bhAvanI ja mukhyatA che. (ahIM mULamAM Apela zloka ane vizeSAva bhASyamAM Apela gAthAmAM uttarArdhamAM taphAvata che naM hatu padmavALuM, na pamAAM vaMnaLa chattA // 4 // ema vizeSAva bhAmAM uttarArdha che. chatAM bhAvArthamAM khAsa taphAvata paDato nathI ema jANavu.) 110 A nAmAdi cAra nikSepAomAM pahelAM traNa vikalpo/bhedo (nAma, sthApanA, dravya) dravyAstika-nayane saMmata che. kAraNa ke te te prakAre (dravyarUpe) ukta sarva padArtho rahelA che. chello 'bhAva' nikSepa paryAya-nayane iSTa che. kAraNa ke bhAvanI ja tathAvidha paryAya rUpe pariNati ane jJAna thAya che. * jIvamAM nAmAdi cAra nikSepAonI vicAraNA premaprabhA : athavA A ja zarIramAM je AtmA che temAM ja A nAma, sthApanA vagere cAra nikSepo ghaTAvAya che, yojAya che. te A rIte - (1) je A AtmAne viSe 'jIva' evo (akSarAtmaka) zabda che, te nAma-jIva che. tathA (2) te ja AtmAno potapotAnA AkA2 mujaba je hAtha vagere avayavonI viziSTa racanA rUpa AkAra che, te sthApanA-jIva che. kAraNa ke jIva sAthe tenA AkArano eka abhinna rUpa pariNAma (avasthA) che tathA (3) te ja jIvanI buddhinA vyavahArane anusaranArI arthAt bauddhika kalpanAthI je sarvaguNanA samUhathI rahita tarIke vivakSA karAya tyAre te dravya-jIva kahevAya... vaLI (4) te ja jIvanI jyAre jJAna vagere guNanI pariNati vALA tarIke vivakSA karAya, tyAre bhAva6. pU. / traiva te mu. | 2. pAgi / yathAA0 pU. / rU. pU. / tavepa. mu. |
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 111 pariNatibhAktvena vivakSito bhAvajIva iti / etat kathayati-nAmajIva ityAdinA / / samprati nAmasthApanAdravyabhAvAnAM jIvavizeSaNatayopAttAnAM svArthaM lakSye pradarzayannAhanAma saMjJAkarma ityanarthAntaramityAdinA / / bhA0 nAma saMjJAkarma ityanarthAntaram / cetanAvato'cetanasya vA dravyasya jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH / ___nAmeti kimuktaM bhavati ? ucyate-saMjJAkarmetyanarthAntaram, saMjJAyAH kriyA saMjJAkriyA, saMjJAkarma nAmakaraNaM ityarthaH, anena dhvaninA vastvidaM pratipAdyata iti yAvat / tat punaH pratipAdyaM vastu tasya dhvanervAcyenArthena yuktaM bhavatu mA vA bhUdityetat kathayati-cetanAvata jIva kahevAya. A vAta bhASyamA "nAmajIvI vagere dvArA (cAra nipAnuM) kathana kareluM che. have jIvanA vizeSaNa tarIke grahaNa karelAM je nAma, sthApanA, dravya ane bhAva e cAra nikSepAo che teno je svArtha eTale ke potAno abhidheya/artha che tene lakSyamAM = jIva rUpa vizeSyamAM ghaTAvatAM bhASyakAra kahe che - bhASya : nAma, saMjJA-karma (saMjJA-kriyA) e samAnArthI (anarthAntaro zabdo che. (1) cetanAvALA ane acetana dravyanuM "jIva' e pramANe nAma karAya, te nAma-jIva kahevAya. premaprabhA : "nAma zabdano paryAya jaNAvatAM bhASyamAM kahe che, nAma ane saMjJA-karma e anarthAntara che, arthAt arthAntara = judA arthavALA nathI, paNa samAna-arthavALA zabdo prazno : "nAma" zabdathI zuM kahevA mAgo cho ? eno bhAvArtha zuM che ? javAba : nAma, saMjJA-karma e samAnArthI (anarthAntara) zabdo che saMjJA-karma eTale saMjJAnI (nAma sthApavAnI) kriyA te "saMjJAkarma' kahevAya arthAt nAmakaraNa, nAma pADavuM... A amuka zabda vaDe A vastu kahevAya che, jaNAvAya che ema je nakkI karavuM, sthApita karavuM te saMjJAkarma (nAmakaraNa) kahevAya... prazna : have vastunuM nAma rakhAya che, te vastu zuM te dhvaninA (zabdanA) vAcya evA arthathI yukta hoya che ke nathI hotI? arthAtu nAma rUpa dhvanino potAnA vAcya-artha (rUDhi artha) e jenuM nAma rakhAya che, te vastumAM bhaLe che ke nahIM?
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 tattvArthAdhigamasUtram [ma0 2 ityAdinA / cetanA jJAnaM sA yasyAsti taccetanAvat, tadviparItamacetanam / dravyasyeti pradarzanamidaM, guNakriyayorapi nAmAdi catuSTayapravRtteH / athavA dravyasya prAdhAnyamAviSkaroti, yatastadeva dravyaM guNakriyA''kAreNa vartate, ko'nyo guNaH kriyA vA dravyamantareNa ? varNakaviracanAmAtrakramaprAptanAnAtvanaTavad dravyameva tathA tathA vivartate ato na staH kecid guNakriye dravyAstikanayAvalambane satIti / atastasya dravyasya kasyacit nAma kriyate vyavahArArthaM saMjJA-saMketaH kriyate / kIdRgityata Aha-jIva iti / itinA svarUpe jIvazabdaH caMdraprabhAH dA.ta. koI puruSanuM nAma "jIvAbhAI rakhAya tyAre to temAM prANane dhAraNa karavuM, athavA cetanAvALApaNuM rUpa "jIva' zabdano vAcya kharo artha ghaTe che.... paNa koI upAzraya vagere makAnanuM "jIvAbhAI nAma rakhAya tyAre to te upAzraya-makAna acetana hovAthI temAM "jIva' zabdano artha ghaTato nathI. mATe ahIM zuM tAtparya che ? Ano javAba bhASyamAM ApatAM kahe che premaprabhA : javAba : cetana (cetanAyukta) athavA acetana eTale ajIva, jaDa evA dravyanuM "jIva' evuM je nAma rakhAya te "nAma-jIva' kahevAya, ema samasta artha che... TIkAthI tenA dareka aMzono artha joIe - cetanA = eTale jJAna, te jemAM hoya te cetanAvALuM (cetanAva) kahevAya... tenAthI viparIta eTale ke, cetanAthI rahita hoya tene "acetana" kahevAya. AvA cetana ke acetana evA dravyasya = dravyanuM... A dravyanuM grahaNa to pradarzana mAtra che, batAvavA pUratuM (upalakSaNa) che, bAkI guNa ane kriyA (karma)nA paNa nAmAdi nikSepAo thAya che, pravarte che. athavA 'dravya'nuM grahaNa dravyanI pradhAnatA pragaTa kare che, kAraNa ke, te dravya ja guNa ane kriyA rUpe varte che, dravya sivAya, dravyathI anya guNa ke kriyA zuM che ? arthAt dravya na hoya to guNa zuM ane kriyA zuM ? dravya vinA guNa-kriyAnuM svataMtra astitva hovuM saMbhavatuM nathI... jema koI naTa e judA judA veSanI racanA mAtranA kramathI judA judA vibhinna rUpane prApta kare che, tema dravya ja te te (guNa-kriyAdi) vibhinnarUpe parivartana pAme che. AthI dravyAstika-naya'nuM AlaMbana karavAmAM guNa-kriyA jevI koI vastu nathI. AthI dravyanI ja pradhAnatA hovAthI kahyuM che ke, te koI dravyanuM "jIva' e pramANe nAma jiyate nAma karAya che eTale ke vyavahAra mATe saMjJAno saMketa karAya che. arthAt A nAmathI A vastuno bodha karavo, oLakhavI, ema saMketa karAya eTale ke zabdamAM tevI zaktisaMbaMdha sthApita karAya che... prazna : kevo saMketa karAya? (te kahe che) javAba : nava ti "jIva' e pramANe saMketa karAya te "nAmajIva' kahevAya. ti" zabda 2. dravyastha stha0 mu. dhaw: |
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 113 sthApyate, jIva ityayaM dhvaniH, na tvetadvAcyArtho nAmatayA niyujyate / sa nAmajIva iti| sa ityanena tatra cetanAvatyacetane vA yadRcchayA yo jIvazabdo niyuktastaM vyapadizati, sa zabdo nAmajIva iti / etaduktaM bhavati-sa eva zabdo jIva ityucyate tadvastUpAdhika iti, 'arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti' nyAyAt / / saMprati sthApanAjIvaM kathayati-yaH kASThapusta ityAdinA / bhA0 yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo vaDe "nIva' zabda "svarUpa' arthamAM sthapAya che. AthI gIva evo je zabda dhvani che, te nAmajIva che, paNa "jIva' zabdathI teno je vAcyarUpa artha = prANone dhAraNa karanAra = cetanAvALApaNuM che, evA arthano (padArthano) "nAma" tarIke saMbaMdha karAto nathI... 1 nAmanIvaDA je dravyanuM "jIva' e pramANe zabdarUpa nAma karAya te nAmajIva' kahevAya... sa (te) zabdathI te cetanAvALI athavA acetana = cetanA vinAnA evA je dravyamAM (padArthamAM, vastumAM) svecchA mujaba eTale ke te zabdanA sAcAM-vAstavika rUDha arthanI apekSA vinA je "nIva' zabda nakkI karAyo che, tene jaNAve che. te zabda nAma-jIva kahevAya caMdraprabhA : kAraNa ke AvuM "jIvAbhAI" nAma to acetana evA upAzraya vagere makAnanuM ke temAM rahelAM "hola'nuM paNa rAkhI zakAya. "yadacchA' zabdathI jema "Indra' vagere nAma rakhAya, tenI jema bIjo prakAra batAve che ke, je nAmano bIjo koI artha na hoya, tevA "Ditya" "Davitya" vagere nAmo paNa koI gopAlanA putra vagerenA rAkhavAmAM Ave to paNa te nAma-nikSepa kahevAya... prastutamAM "jIva' nAma to anya arthamAM vartatuM hovAthI prathama prakAranuM "nAma" samajavuM. premaprabhA : ahIM kahevAno bhAva A pramANe che - (pUrve kahyA mujaba cetana-acetana vastunuM je "jIva' evuM nAma nakkI kareluM che) te "zabda' ja "jIva' ema kahevAya che kAraNa ke te "jIva" zabda je vastunA nAma tarIke rakhAyuM che te vastunuM "jIva' zabda e vizeSaNa che... A vAta kaDamifthAna-pratyayIstunyanAmadheyA evA nyAyanA baLathI siddha thAya have bhASyamAM sthApanA-jIvanI vyAkhyA kare che, : 18-puta ityAdi vaDe... bhASya : (2) je kASTha-karma, pusta-karma, citra-karma tathA akSanI racanA (nikSepa) Adine
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 tattvArthAdhigamasUtram [a01 devatA-pratikRtivadindro rudraH skando viSNuriti / yaH sthApyate jIva iti sambandhaH / kva sthApyate ? kASThapustAdiSu ityAha / kASThaM dAru, pustaM duhitRkAdi sUtracIvarAdiviracitaM, citraM citrakarAdyAlikhitam, karmazabdaH kriyAvacanaH pratyekamabhisambadhyate, kaasstthkriyetyaadi| akSanikSepa iti sAmayikI saMjJA, candanakAnAM nikSepo racanA vinyAsa iti / ete kASThapustacitrakarmAkSanikSepA AdiryeSAM racyamAnAnAM te kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdayaH, Adizabda ubhAbhyAM sambandhanIyaH, kASThapustacitrakarmAdayo ye sadbhAvasthApanArUpAstathA'kSanikSepAdayo'sadbhAvasthApanArUpA ye, teSu bahuSu sthApyate-ya ucyate teSu kASThAdiSu bahuSvAdhAreSu ya eko racyate jIvAkAreNa, viSe "jIva' tarIke sthApana karAya, te "sthApanAjIva' kahevAya... devanA biMbane (pratimAne) indra, rudra, skaMdakumAra, viSNu ema kahevAya che, tenI jema. premaprabhA : (2) sthApanA-jIvaH je kASTha-karma, pusta-karma, citra-karma tathA akSa-nikSepa AdimAM "jIva' e pramANe sthApana karAya, te sthApanA-jIva kahevAya... Ama bhASyano samudita = bhego artha che. have tenA eka eka padono artha jaNAve che... : = je "jIva' e pramANe "sthApita karAya', ema kriyApada sAthe saMbaMdha che. prazna : zAmAM sthApita karAya? te jaNAvatAM kahe che- javAbaH (i) kASTha = lAkaDuM, (i) pusta = sUtara, vastra AdithI racela pUtaLI arthAt vyavahAramAM DhIMgalI kahevAya che, te vagere... (i) citra = eTale citrakAra vagere dvArA Alekhana karAyela, dorAyela chabI... karma = zabda "kriyA' arthamAM che ane te kASTha vagere dareka sAthe joDAya che. AthI kASTha-karma, pusta-karma, citra-karma ema pada-racanA thAya che ane teno kAi-kriyA, pusta-kriyA ityAdi artha thAya che. tathA (V) akSa-nikSepa e sAmayikI = zAstra (Agama) prasiddha nAma (saMjJA) che. akSa eTale caMdanaka (aLiyA), teono nikSepa = eTale racanA-vizeSa, sthApanA... Ama AvA kAi-pusta-citrakarma-akSanikSepo jenI AdimAM hoya te kATha-pusta... akSanipAdi kahevAya... ("Adi' zabda "vagere" arthamAM che...) Adi zabda banneya sAthe saMbaMdha pAme che... (1) kATha, pusta, citra karma Adi (vagere) je sadbhAva (sAkAra) sthApanA rUpa che temAM tathA (2) akSa-nikSepa Adi je asaddabhAva (nirAkAra) sthApanA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 115 etadAha-jIva iti / sa jIvAkAro racitaH san sthApanAjIvo-'bhidhIyate / etaduktaM bhavati-zarIrAnugatasyAtmano ya AkAro dRSTaH sa tatrApi hastAdiko dRzyate iti kRtvA sthApanAjIvo'bhidhIyate / nanu cAkSanikSepe nAstyasAvAkAra iti / ucyate-yadyapi bahIrUpatayA nAstyakSe nikSipyamANe'sAvAkAraH, tathApi buddhyA sa racayitA tatra viracayati tamAkAram / ata eva sthApanA nAmadravyAbhyAM sudUraM bhinnA, yato nikSipyamANaM vastu na zabdo bhavati, nApi tadbhAvaviyutaM vivakSyate, kintvAkAramAtraM yat tatra tad vivakSitamiti / sthApanAjIvaM dRSTAntena bhaavyti-devtaaprtikRtivdityaadinaa| deva eva devatA tasyAH pratikRtiH bimbaM, che, tevI ghaNI vastumAM je sthApanA karAya, kahevAya arthAt te kASTha vagere ghaNA badhAM prakAranA AdhAromAM je "eka' nI jIvAkAre = jIva svarUpe racanA karAya... te sthApanA jIva kahevAya. A ja vAtane jaNAve che ke, gIva rUti . e jIvAkAranI racanA karAya tyAre te sthApanA-jIva kahevAya che... kahevAnuM tAtparya e che ke, zarIra-yukta AtmAno je AkAra dekhAya che, te hAtha vagere AkAra (AkRti) kASTha-karma (nakazI) vageremAM paNa dekhAya che, AthI tene sthApanA-jIva kahevAya che. zaMkA : paNa akSanI racanAmAM to deyukta jIvano AkAra hoto nathI. te zI rIte sthApanA-jIva kahevAya ? samAdhAna : jo ke bAhya rUpathI akSanI racanA karAya chate temAM jIvAkAra hoto nathI, to paNa buddhithI akSanI racanA karanAro temAM dehayukta jIvanA AkAranI racanA kare che. (eTale ke buddhithI te jIvAkAranuM AropaNa kare che.) AthI tene paNa sthApanA-jIva kahevAmAM doSa nathI... AthI ja sthApanA-nikSepa e nAma ane dravya e be nikSepathI atyaMta judo che. kAraNa ke, je vastuno kASTha-karma athavA akSa vagere rUpe nikSepa karAya che, te zabda nathI mATe nAma jIva nathI. vaLI nikSepa karAtI jIva vagere vastu e jJAnAdi rUpa bhAvathI rahita hovAnI paNa vivakSA karAtI nathI, mATe dravyarUpe paNa nathI, kiMtu, jIvAdi vastumAM je AkAra mAtra che, tenI temAM (sthApanA-nikSepamAM) vivakSA karelI che. - have sthApanA-jIvane bhASyamAM dRSTAMtathI samajAve che, "revatApratitivat / jema devonA biMbane (pratimAne) indra, zaMkara, skaMda ane viSNu vagere kahevAya che, tema sthApanA-jIvanI bAbatamAM samajavuM, ema bhASyano samasta artha che. have vyastachUTakapadono artha joIe - deva va rUti (deva zabdane svArthamA tA (ta) pratyaya lAgIne
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 tattvArthAdhigamasUtram [a01 sA ca na saiva sahasrAkSavajrapANizvetavAsodhArirUpA, nApi tato'tyantaM bhinnasvabhAvA, atyantabhinnasvabhAvAbhyupagame hi sA pratikRtireva na syAt kuDyavat, ato'vazyaM kathaJcidasau tato bhidyata iti pratipattavyam / ye tasyAM mukhyAyAM devatAyAM sahasralocanAdyavayavA yathAsaMniviSTA dRSTAste'syAM kASThamayyAM dRzyanta ityetAvatA saiva mukhyadevatA iyamiti nigadyate / ye tu tatra jJAnadarzanaizvaryAdayo dharmA dRSTAste'syAM kASThamayyAM na dRzyanta iti etAvatA pratibimbamityabhidhIyate / ato yatheha kasyacit indrAdeH pratikRtiH sthApitA satI indra iti vyapadizyate, evamiha jIvAkRtiH pratimAdiSu sthApitA sthApanAjIvo vyapadizyate / rudra umApatiH, skanda iti skandakumAraH, uttarapadalopAt 'satyabhAmA satyA' iti yathA, deva + ta =) "revatA' zabda banelo che. AthI devatA = eTale deva... tenI pratikRti = eTale biMba, pratimA... A pratikRti e sahasrAkSa = hajAra AMkhavALI, jenA hAthamAM vaja hoya, tathA zveta vastra dhAraNa karanArI arthAt sarvathA sAcA IndrAdi deva svarUpa nathI. vaLI, IndrAdi devathI atyaMta judA svarUpavALI paNa nathI, kema ke, jo te atyaMta judA svabhAvavALI manAya to "bhIMta' (divAla) vagerenI jema, tene pratikRti - pratimA ja na kahevAya... AthI avazya svIkAravuM joIe ke, kathaMcita = koI apekSAe indrAdinI pratimA e vAstavika-mukhya indrAdi vastuthI judI che, paNa sarvathA judI nathI. je A mukhya devamAM sahasrAkSa - hajAra AMkha vagere avayavo je rIte goThavAyelAM dekhAya che, mAnelAM che, te A kASThanI banelI pratimAmAM paNa dekhAya che. AvA hetuthI A pratikRti = biMba e ja mukhya devatA rUpe che, ema vyavahAra karAya che. (prazna : A rIte sarakhApaNuM hoya to devatA-pratimAne mukhya devatA ja kema na kahevAya? javAbaH, vaLI je mukhya devamAM jJAna, darzana, aizvarya Adi dharmo dekhAya che, te A kASThanI banelI pratimAmAM dekhAtAM nathI. AvA kAraNasara tene mukhya deva na kahevAya, paNa pratibiMba kahevAya che. have dRSTAMtano upanaya jaNAvatAM kahe che, AthI jema ahIM koI indra vagerenI pratimA sthApita karAI hoyane te "indra ema kahevAya che, tema prastutamAM jIvanI AkRti e pratimA vageremAM sthApita karAI hoya tyAre, te (pratimA) "sthApanA-jIva' ema kahevAya che. upara daSTAMtamAM kahela rudra = eTale umApati, zaMkara, mahAdeva tathA skanda = eTale skaMdakumAra (kArtikasvAmI). AmAM uttara-padano lopa thavAthI "satyabhAmAne 2. pUrve tA.-zo. I muzya mu. I
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 117 viSNuriti vAsudevaH / eSAM ca na zAstre devatAkhyA samasti, lokAnuvRttyA bhASyakRd uvAca / ata eSAM rudrAdInAM pratikRtI racitA rudra ityAdivyapadezaM labhate / evaM jIvasya kASThAdiSu pratikRtiH kRtA sthApanAjIva ityabhidhIyate / bhA0 dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhavayukto jIva ucyate / __dravyajIva iti / itiH prakArArthaH / yo'yaM prakAraH prAgupAdAyi dravyajIva iti taM pradarzayAmi / yo'yamAtmA sa ujjhitA'zeSajJAnAdiguNasamudAyo dravyajIvo'bhidhIyate / etadevAha-guNaparyAyaviyukta iti / guNAH sahabhuvo jJAnadarzanasukhAdayaH, paryAyAH kramabhuvo satyA' kahevAya, tema ahIM kuMdakumArane "skaMda' kahela che. viSNu = eTale vAsudeva, kRSNa. prazna : A rudra Adine jainadarzane iSTadeva tarIke kyAM mAnelAM che ? samAdhAna A pUrvokta indra, rudra AdinI zAstramAM iSTa deva tarIke prasiddha nathI, paNa loka pravAhane anusarIne bhASyakAre Ama kaheluM jANavuM... (ahIM indrAdine ISTa devI ArAdhyadeva tarIke mAnelA nathI, paraMtu devagatine prApta karanAra AtmAo tarIke mAnavAmAM vAMdho paNa nathI.) AthI A rudra = mahAdeva vagerenI racelI pratimAe "rudra' vagere rUpe vyavahAra karAya che. A pramANe jIvanI kASTha AdimAM karAyela pratikRti = biMba e paNa "sthApanA-jIva' ema kahevAya che. (3) dravya-jIva : have bhASyamAM dravya-jIva kone kahevAya? te batAvatAM kahe che bhASya : tathA guNa ane paryAyathI rahita hoya, (te rUpe) prajJAmAM sthApita = kalpita hoya tathA anAdi evA pAriNAmika bhAvathI yukta je jIva, te dravya-jIva kahevAya. premaprabhA (3) dravya-jIvaH je jIva guNa ane paryAyothI viyukta/rahita che e pramANe prajJA vaDe/buddhi vaDe sthApita/kalpita hoya ane anAdi pAriNAmika bhAvathI sahita hoya, te dravya-jIva' ema kahevAya... A pramANe bhASyanA padono samUhArtha che... have tenA pratyeka pada vagereno artha vistArathI TIkA dvArA joIe...dravyanava rUti ! A rUtti zabda prakAra-arthamAM che. je A dravya-jIva e pramANe pUrve grahaNa karAyelo che, tene huM batAvuM chuM...te A rIte - je A AtmA jeNe jJAna Adi sarva guNono samudAya tyajI dIdho che, te dravya-jIva kahevAya che. A hakIkatane jaNAvatAM bhASyakAra kahe che, "muLa-paryAya
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 tattvArthAdhigamasUtram [ma0 2 manuSyAdayaH, guNAzca paryAyAzca guNaparyAyAstaiH viyukto rahita ityarthaH / nanu caivaMvidho'rtho nAstyeva, samastadharmakadambakarahitatvAt maNDUkajaTAbhAravad ityukte Aha-prajJAsthApitaH / prajJA buddhistayA sthApito viyatyAlikhitaH kalpita iti yAvat / etaduktaM bhavati-na te guNaparyAyAstato dravyAd viSvag bhavanti, kiM tarhi ? buddhyA tatsthA eva vibhajyante, tatazca dravyamAnaM kevalamavatiSThate buddhiparikalpanAgocaratAmitam, etdaah-anaadipaarinnaamikviyuvataH () guNo = eTale je haMmezA dravyanI sAthe rahe te guNo kahevAya. prastutamAM jJAna, darzana, sukha vagere haMmezA AtmAmAM rahelAM hovAthI guNo kahevAya. tathA (ii) paryAya = eTale je kramathI utpanna thanArA hoya, (Ava-jA karanArA hoya) te manuSyapaNuM vagere avasthAo e paryAya kahevAya... (jayAre devamAMthI manuSyapaNuM thAya tyAre devapaNe naSTa thAya che... eka sAthe na rahevAthI kramabhAvI che.) AvA guNo ane paryAyothI vimukta = rahita evo AtmA dravyajIva kahevAya che... zaMkA : AvA prakArano koI padArtha che ja nahIM, je sarva guNa ane paryAyathI rahita hoya... (A sAdhya che.) (kAraNa ke, dravyanuM lakSaNa ja che ke, gu-paryAyava dravyam (pa(37) guNa-paryAyavALApaNuM e dravyanuM lakSaNa che. kAraNa ke te samasta dharmanA (guNaparyAyanA) samUhathI rahita che. (A hetu che.) jema ke, mADU = deDakAnI jaTAno bhAra (A daSTAMta che.) deDakAne jaTA hotI nathI to teno bhAra = samUha kyAMthI hoya? jema deDakAnI jaTAnA bhAra rUpa vastu e sarva dharmanA = guNa-paryAyanA samUhathI rahita hovAthI avastu ja che = asad vastu ja che, tema jIva bAbatamAM paNa samajavuM... samAdhAna : sAcI vAta che, paNa guNAdithI rahita jIva padArthane ame vAstavika rUpe nathI kahetAM, paNa prajJA-sthApita rUpe kahIe chIe. eTale ke AkAzamAM Alekhana karelI vastunI jema arthAt kalpanA-mAtrathI (kalpita) kahIe chIe. kahevAno Azaya e che ke, te guNa-paryAyone ame te dravyathI (jIvathI) judA nathI kahetAM... prazna : to kevA mAno cho ? javAba : buddhi vaDe = kalpanAmAtrathI dravyamAM rahyAM chatAM ja te guNa-paryAyone dravyathI vibhAjita/chUTA karAya che ane AthI buddhinI parikalpanA-mAtranA viSaya rUpe banela guNaparyAyathI rahita dravya-mAtra = phakta jIva dravya bAkI rahe che. A dravya kevuM hoya che? te bhASyamAM kahe che-anAdi pariNAmikarUpa bhAvathI yukta...
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 119 bhAvayukta iti| bhAvazabdo hi audayikAdiSu vartamAnaH pAriNAmika ityanena vizeSa sthApitaH / pAriNAmika-bhAvo'pi sAdirastyabhrendradhanurAdInAm, kiM tAdRzo'yaM ? netyAhaanAdipAriNAmikabhAva iti / anAdizcAsau pAriNAmikabhAvazcAnAdipAriNAmikabhAvastena yukto'nAdipAriNAmikabhAvayukta iti| etaduktaM bhavati-yattadanAdikAlasantatipatitaM dravyaM tAvanmAtraM taditi maivaM maMsthA: anAdipAriNAmikabhAvayukta iti / atra bhAvazabdaH zrUyate itikRtvA'sti taMtra ko'pi bhAvAMza iti / na khalu kazcit tatra guNaH paryAyo vA'stIti dravyamAnaM nirastA'zeSaguNaparyAyavrAtaM dravyajIva ityevaM zabdyate / ___ nanu ca satAM guNaparyAyANAM buddhyA nApanayaH zakyaH kartuM, yato na jJAnAyattA'rthapariNatiH, artho yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurastItyata aah(AvuM je buddhithI kalpita guNaparyAya-rahita jIva-dravya te dravya-jIva' kahevAya, ema saMbaMdha che.) AmAM "bhAva" zabda che te audayika vagere pAMca bhAvo rUpa arthamAM vartato hovAthI teno niSedha karavA mATe "pariNAmika evA vizeSaNa vaDe bhAva zabda pariNAmika-bhAva' ema vizeSita karAyo che, mATe tenuM ja grahaNa thAya che. prazna : pAriNAmika-bhAva paNa AkAzamAM thatAM indradhanuSya Adi rUpa "sAdi = Adi-sahita paNa maLe che, to zuM tevo levAno che ? javAba : nA, anAdi evo pAriNAmika bhAva levAno che. anAdi evo je pariNAmika bhAva, te anAdi-pAriNAmika bhAva kahevAya... tenAthI yukta hoya te anAdi-pAriNAmika-bhAvayukta kahevAya. Avo jIva dravya-jIva kahevAya. kahevAnuM hArda e che ke, je anAdi-pAriNAmika bhAva (arthAtu jIvatva) che, tenAthI yukta ema kahevAthI anAdikALanI paraMparAmAM raheluM je (jIva) dravya che, teTaluM ja vivakSita che. mATe evuM na mAnavuM ke, "anAdi-pAriNAmika-bhAva-yukta" evA vAkyamAM "bhAva" zabdanuM zravaNa thAya che, AthI temAM jIva-dravyamAM koI guNAdi bhAvarUpa aMza haze... kema ke temAM (pUrvokta kalpita jIvadravyamAM) koI ja guNa athavA paryAya nathI. AthI sarva guNa ane paryAyanA samUhathI rahita evuM dravyamAtra e dravya-jIva' ema kahevAya che. zaMkA je guNa-paryAyo vAstavika rIte sat, vidyamAna che, tene dUra karavA-sarvathA judA karavA zakya ja nathI. kema ke, kyAreya paNa jJAnane AdhIna arthanI (padArthanI) pariNati 2. sarvapratiSa dravya mu. I
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 tattvArthAdhigamasUtram [X0 2 bhA0 (athavA) zUnyo'yaM bhaGgaH / yasya hyajIvasya sato bhavyaM jIvatvaM syAt sa dravyajIvaH syAt, aniSTaM caitat / ___ (athavA)zUnyo'yaM bhnggH| zUnya iti na sambhavati, ayaM iti dravyajIvavikalpa iti / yato dravyadevaH kaH ? ucyate-yo bhavyo devatvaparyAyasya yogyo, na tAvad bhavati, sa manuSya eva san dravyadevo'bhidhIyate bhaviSyati iti kRtvA, evamihApi yadi ayamavadhIkRto jIvaH sa idAnImajIva: sannAyatyAM jIvo'janiSyata tato'yaM vikalpaH samabhaviSyat, na caitadastItyetadAha-yasya hyjiivsyetyaadi| yasya iti vastunaH, hizabdo yasmAdarthe, ajIvasya eTale ke pheraphAra thato nathI. eTale ke jevuM jJAna karIe e pramANe padArthamAM pheraphAra/pariNAma utpanna thaI jAya, evuM kadApi banatuM nathI, balka, niyama evo che ke, jema jema padArtha parivartana pAme, jema jema padArthanI avasthA badalAya, te te rIte jJAna pragaTa thAya che. AthI padArthanA pariNAmo/parivartanane AdhIna jJAnanI pariNati (bodha) che. jevo padArthano pariNAma, tevuM jJAna thAya. AthI buddhithI sarva guNa-paryAyathI rahita kalpanA karavA mAtrathI koI jIva/padArtha e guNa ane paryAyathI rahita banI jato nathI. mATe tevI kalpanA karIne dravya-jIvano nikSepobhAMgo ghaTAvavo paNa saMgata Tharato nathI. AvI zaMkAnuM samAdhAna karatAM bhASyamAM kahe che - samAdhAna bhASya : athavA (jIvane viSe) A bhAMgo khAlI rahe che. kAraNa ke, je ajIva hote chate temAM bhavya = bhaviSyamAM thanAruM jIvatva (cetanAvattva) thAya, te (dravyanI vyAkhyA mujaba) dravya-jIva bane. paNa Ama mAnavuM iSTa nathI. premaprabhA : athavA A "dravya jIva' no bhAMgonikSepa zUnya jANavo. arthAt A 'dravyajIva" rUpI vikalpa saMbhavato nathI. kAraNa ke, dravya-deva kone kahevAya ? evA praznanA javAbamAM tame kahezo ke, je bhavya hoya eTale ke devanA paryAyane yogya hoya, paNa hajI deva-paryAya (avasthA)ne pAmelo nathI, te manuSya hote chate ja 'dravyadeva' kahevAya, kema ke te "deva rUpe thavAno che... tema prastutamAM paNa je A avadhikRta = adhikRta jIva che, te hamaNA ajIva hoyane bhaviSyamAM jIva rUpe utpanna thavAno hota, to A dravya-jIva rUpa vikalpa saMbhavate. paNa evuM to kadApi banatuM nathI. A ja hakIkata upara bhASyamAM pragaTa karAI che. yasya dhrunIvarya sattA vagere dvArA 2. paripu deva50 pU. 2. paripu 0 mu. I
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU05 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 121 cetanArahitasya sato vidyamAnasya acetanAvasthAyAM samprati bhavyaM bhaviSyaccetanAvattvaM bhavet, idAnImacetanatvena vartamAnaH dravyajIva iti kAraNajIva:, AgAminyA jIvatAyAH kAraNamityarthaH, etat syAt, iSyata evAyamarthaH / kvacid vastunyabhUtamidAnIM jIvatvaM bhaviSyatIti, tanna, aniSTatvAt, yathaiva hyasannasau 'vastuvizeSo jIvatvena samprati AgAmikAle jIvatvaM pratipatsyata ityabhyupagamyeta, evaM yo'yamidAnIM jIvatayA vartate ayamevAyatyAmajIvatvaM yAsyatItyabhyupagamyatAm, evaM ca sati siddhAntavirodhaH, yato jIvatvamanAdyanidhanaH pAriNAmiko bhAvaH samaya iSyate / etadevAha - aniSTaM caitat iti / cazabda evakArArthe, aniSTameva teno artha A pramANe che - je kAraNathI (bhUtakALamAM) cetanArahita ajIva vastu sat vidyamAna hote chate arthAt hamaNAM acetana-avasthAmAM hoyane (bhavya =) bhaviSyamAM cetanAvALApaNuM thavAnuM hoya to te hamaNA acetanarUpe vartato ajIva-padArtha, 'dravya-jIva' kahevo ghaTe... dravya-jIva eTale kAraNa-jIva, AgAmI (bhAvImAM thanArA) jIvatvanuM kAraNa... A pramANe dravya-jIva tarIkenI vivakSA karavI ghaTe che. Avo artha amane iSTa ja che. = * 'dravya-jIva' bhAMgo ghaTAvavAmAM Apatti * pUrvapakSa H upa2 tema kahyA mujabano dravya-jIvarUpI vikalpa/bhAMgo ghaTI zakaze. kema ke, koI vastumAM pUrve na hatuM evuM jIvatva have utpanna thaze. arthAt cetanAdi-guNAdi rahita ajIva haze te jIvarUpe banaze tyAre uparano bhAMgo ghaTI jaze. uttarapakSa H nA, A pramANe mAnavuM aniSTa che. (kadAca ghaTAdi anya vastunI bAbatamAM pahelAM ghaDo (ghaTa-paryAya) na hato ane have utpanna thayo, ema - dravya ghaTa hajI mAnI zakAya, paraMtu) prastutamAM, A rIte dravya-jIva mAnavo iSTa nathI. kAraNa ke, jema hamaNA je jIvarUpe vastu-vizeSa amuka vastu asat = avidyamAna che, te AgAmI kALe jIvapaNAne prApta ka2ze ema je tamArA vaDe svIkArAya che; tema je vastu hAlamAM jIvarUpe varte che, A padArtha bhaviSyamAM ajIvapaNAne - ajIvarUpe banaze, A vAtano paNa tamAre svIkAra karavo paDaze. (kAraNa ke je ghaTa vagere utpanna thAya che, anitya che, tenA nAza paNa avazya thAya evA niyama che... AkAza vagere utpanna thatAM nathI mATe nAza paNa pAmatAM nathI.) ane A pramANe jIvane ajIva rUpe banavAnuM svIkArazo, tethI siddhAMta sAthe virodha Avaze. kAraNa ke, zAstramAM ema kaheluM che ke, "jIvatva = jIvapaNuM 2. pU. / asau vize. mu. | 2. pAviSu | dhanavA. mu. | =
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ rara tattvArthAdhigamasUtram [a01 siddhaantvirodhyevaitdbhyupgmaantrmiti| nanu caivaM sati nAmAdicatuSTayasyAvyApitA prAptA, dravyajIvavikalpAbhAvAt, abhyupagataM ca siddhAnte vyApitvena nAmAdicatuSTayam, yata evamAha "jattha u jaM jANijjA nikkhevaM nikkhive niravasesam / jatthavi ya na jANejjA caukkayaM nikkhive tattha // " [anuyogadvAra0 sU0 8] tatra catuSkakaM nikSipediti bhaNatA vyApitA'bhyupagatA? ucyate-prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu e anAdi-ananta (anidhana) evo pariNAmika (svAbhAvika) bhAva che." AthI jIvatvanI Adi = zarUAta na hovAthI te utpatti ane vinAzathI rahita che. tenI utpatti mAnavAmAM vinAza paNa mAnavo paDe ane te siddhAMta-viruddha che. (je bhAvAtmaka vastu, kArya utpanna thAya teno nAza paNa avazya hoya, Avo niyama hovAthI jIvanI utpatti mAnavAmAM jIvano vinAza paNa mAnavo paDe ane tema mAnavuM te siddhAMtathI viruddha che.) AvA AzayathI bhASyamAM kahyuM che, maniSTha caitan ! ahIM zabda "va' = nizcaya arthamAM che. AthI AvuM mAnavuM te aniSTa ja che, A je ajIvamAM jIvatvanI utpatti rUpa bIjo mata che, te siddhAMtano virodhI ja che. ka cAra nipAo prAyaH dareka padArthanA thAya che je zaMkAH Ama hovAmAM to nAmAdi nikSepo avyApaka gaNAze. kAraNa ke, 'dravyajIva'no bhAMgo (vikalpa) khAlI rahe che. vaLI siddhAMtamAM nAma vagere cAra nikSepane vyApakarUpe svIkArelAM che kAraNa ke, "anuyoga dvAra" sUtramAM kaheluM che ke, naW 3 naM nALi0 ItyAdi (anu.lA.su.gA01. tathA AcArAMga niryuMgA04). gAthArtha : jyAM paNa (jIvAdi vastumAM) je je nikSepa jaNAya tyAM te sarva nikSepa kahevA ane jayAM paNa bIjA nikSepa na jaNAtA hoya tyAM paNa nAmAdi) cAra nikSepa karavA. (arthAt jyAM nAma-sthApanA-dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAvAdi rUpa bhedo jaNAya tyAM te sarva bhedo vaDe nikSepa karAya, paNa jayAM sarva bhedo na jaNAya tyAM nAmAdi-catuSka vaDe vastune vicAravI. kAraNe ke, nAmAdi cAra sarva-vyApaka che.) Ama pUrvokta sUtramAM (jayAM bIjA nikSepo thaI zakatAM na hoya) tyAM cAra prakAranA arthAt nAmAdi nikSepAo yojavA. te to avazya karavA, e pramANe kahetAM evA zAstrakAra bhagavaMte cAra nikSepanI vyApakatA sUcavelI che. 1. pU. , mu. I
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 123 'sambhavati, yadyatraikasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApitA, tatra niyuktikAreNa bhadrabAhasvAminA avizeSeNa prANAyi nAmAdIni / apare tvetaddoSabhayAdevaM varNayanti-ahameva manuSyajIvo dravyajIvo'bhidhAtavyaH uttaraM devatvaimaprAdurbhUtamAzritya, ahaM hi tasyotpitsordevajIvasya kAraNaM bhavAmi, yatazcAhameva tena devajIvabhAvena bhaviSyAmi, ato'hamadhunA dravyajIva iti / etat kathitaM tairbhavati-pUrvaH pUrvo jIvaH parasya parasyotpitsoH kAraNamiti / asmizca pakSe siddha eva bhAvajIvo nAnya iti, tasmAdidamapi pariphalgu vijJAyate, etatpakSasamAzrayaNena ca nA'vyApitA nAmAdicatuSTayasyeti / athavA jIvazabdArthajJastatrAnupayukto dravyajIva iti / samAdhAnaH sAcI vAta che, nAmAdi cAra nikSepo prAyaH sarva padArthomAM saMbhave che, tethI jo ahIM eka padArthamAM (ekAda vikalpa) na saMbhave eTalA mAtrathI teonI avyApakatA thatI nathI. A kAraNathI niyuktikAra AcAryazrI bhadrabAhusvAmijI vaDe sarva padArthamAM sAmAnyathI, vizeSa rUpe kahyA vinA, vyApaka rUpe nAmAdi cAra nikSepo kahelAM che. * matAMtare dravya-jIva' nikSepanI siddhi ane niSkarSa * 3mapare tu bIjA AcArya nAmAdi cAra nikSepanI avyApakatA rUpa doSanA bhayathI arthAt avyApakatA doSane dUra karavA mATe A pramANe potAnA dRSTAMtathI 'dravya-jIva' nikSepane ghaTADe che - 3ttara = bIjA bhavamAM devatva = deva tarIke janma, je hajI pragaTa thayo nathI, paNa thavAno che tene AzrayIne (tenI apekSAe) huM ja, je atyAre manuSya jIvarUpe chuM, te 'dravya-jIva' kahevo. huM ja te bhaviSyamAM utpanna thanArA (utpanna thavAne icchAyela) deva-jIvanuM kAraNa chuM, kAraNa ke, huM ja te deva-jIva rUpe thavAno chuM. AthI hamaNAM huM manuSya jIva rUpe rahelo 'dravya-jIva', ema kahevAuM. te AcArya bhagavaMtano kahevAno bhAva e che ke, pUrva pUrvanA bhavarUpa avasthAvALo jIva e bIjA-bIjA bhavamAM utpanna thanAra jIvanI utpattinuM kAraNa che. A rIte dravya-jIvanA pakSe siddha-bhagavAnano AtmA ja bhAva-jIva che, bIjo saMsArI jIva nahIM. AthI A pakSa/mata paNa barobara nathI, nirarthaka che. jo ke A pakSano/matano Azraya karavAmAM nAma Adi cAra nikSepAnI avyApitA (avyApti) rUpa doSa Avato nathI. 3thavaI (dravya-jIva vikalpane anya rIte ghaTAvatAM TIkAkAra kahe che ) athavA jIva zabdArthano jJAtA jyAre "jIva' padArthamAM upayoga rahita hoya, tyAre te "dravyajIva' . parivuM vantiH mu| 2. sarvapratipu ! mAhIti mu. I rU. pU. I vajhIva mu4. sarvaprati 1 vAnimu. |
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 tattvArthAdhigamasUtram [ma. ? evaM hyuktaM "Agamato jANae aNuvautto" / jIvazabdArthajJasya vA yaccharIrakaM jIvarahitaM sa dravyajIvaH / idAnIM caturthaM vikalpaM darzayati-bhAvajIva iti yaH uktaH / bhA0 bhAvato jIvA aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikabhAvayuktA upayogalakSaNAH saMsAriNo muktAzca dvividhA vakSyante (2-10) / ___ nanu ca bhAvajIva ityekavacanena pUrvaM vinyasya vyAkhyAvasare bahuvacanAntapradarzanamayuktaM kahevAya. kema ke, AgamamAM A pramANe kahyuM che ke, mAmato nAmajuvo / artha je jIva AgamathI jJAyaka = "jIva' padArthano jJAtA hoya, paNa temAM upayogarahita hoya te "dravyajIva' kahevAya. A rIte 'dravya-jIva' bhAMgo paNa ghaTe che. caMdraprabhA: mAmato nA majuvono dhvati vacanAt [nizItha bhAve gA0 6274 cUrNi] artha : AgamathI jJAtA hoya ane upayogarahita hoya te dravya kahevAya. dravya zabdanA bhUtakAlIna paryAya rUpa arthane AzrayIne dravyajIva kahe che-) athavA 'jIva' zabdanA jJAtAnuM mRtyu thayA bAda) je jIvarahita zarIra che, te dravya-jIva' kahevAya. have cothA "bhAva-jIva' rUpa vikalpane bhASyamAM batAve che - bhASya : bhAvathI jIvo (1) aupathamika, (2) kSAyika, (3) kSAyopathamika, (4) audayika ane (5) pAriNAmika bhAvathI yukta, upayogarUpa lakSaNavALA tathA (i) saMsArI ane (i) mukta ema be prakAranA sUtra 2-10mAM) kahevAze. premaprabhA : "bhAvajIva' e pramANe cotho vikalpa pUrve sAmAnyathI kahelo che, tenI vyAkhyA darzAve che. bhAvathI jIvo (i) aupazamikAdi bhAvathI yukta hoya (i) upayoga lakSaNavALA che ane jenA (i) saMsArI ane mukta ema be bhedavALA kahevAze, ema bhASyano samasta artha che. have avayava-arthane TIkAthI joIe. mAvato nIvADA zaMkA : "bhAvanI va:' ema pahelAM ekavacananA prayogapUrvaka nirdeza karIne jayAre tenI vyAkhyA karavAno avasara Avyo tyAre 'mAvato navA:' ema bahuvacanAnta zabdano prayoga karavo ucita nathI. 2. pU. I nAtatAdo mu. |
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ krU ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 125 bhAvato jIvA iti / ucyate - maivaM kazcit jJAsId yathA eka eva bhAvajIvo na bhUyAMsa iti / yathA puruSakAraNina Ahu:- "puruSa evedam" ityAdi, etannirAsAya bahuvacanamupAttavAn, bahava ete jIvA ityasya pradarzanArtham / bhAvata iti ca tRtIyArthe tasiH, bhAvaiH saha ye vartante iti te bhAvajIvAH / ke punaste bhAvA: yai: saha vartante iti ? ucyateaupazamikAdI-tyAdi / tatropazamaH pudgalAnAM samyaktvacAritravighAtinAM karaNavizeSAdanudayo bhasmapaTalAcchAditAgnivat, tena nirvRttaH aupazamikaH pariNAmo'dhyavasAya ityucyate / tathA samAdhAna : 'eka ja bhAva-jIva che, paNa ghaNA bhAvajIva nathI.' evuM koI samajI na le te mATe spaSTarUpe jaNAvavA bahuvacanano prayoga karelo che. dA.ta. jema puruSakAraNavAdIo kahe che ke, 'puruSa va ' A je kAMI jagatamAM dekhAya che, te puruSa ja che'. puruSarUpa ja che. ityAdi. AthI koI eka ja puruSa mAnanArAonA matano niSedha karavA mATe bahuvacananuM grahaNa kareluM che. Ama 'A jIvo ghaNAbadhAM che' ema batAvavA bahuvacanano prayoga karelo che, te samucita ja che. caMdraprabhA : (puruSa vet ni sarva, yak mUrta yadhva mAvyuM, ttAmRtatvasya yavannenAtiovruti, yavenati, yat naiti, thavu pUre, tU anidde, yavantasya sarva, yat sarvasvAstha vAdyuta : / [vizeSAva0 gA01580, A. hemacaMdrasUrikRtavRtti] TIkArtha : je A pratyakSa cetana-acetana vagere sarva vastu dekhAya che te sarva-puruSa-AtmA ja che. je bhUtakALamAM thaI gayuM che, ane je bhaviSyamAM thaze vaLI amRta mokSano svAmI che, je anna vaDe vRddhi pAme che, je kaMpe che, je cAle che evA azvAdi, je parvatAdi sthira che, je megha vagere dUra che, je najIkamAM che, sarva cetana-acetananI aMdara ane bahAra rahelo che te sarva puruSa ja che. ityAdi prakAre AtmAne eka ja mAne che. = premaprabhA : bhAvato nIvAH / ahIM bhAva zabdathI tRtIyA-vibhaktinA arthamAM 'tas' pratyaya thayo che. AthI mAvata: = bhAvai: saha vartane, te bhAvanIvAH / bhAva sAthe jeo varte che, te 'bhAvajIvo' kahevAya. prazna H te bhAvo kayA che, jenI sAthe jIvo varte che? javAba : (1) opazamika (2) kSAyika (3) kSAyopamika (4) auyika ane (5) pAriNAmika e pAMca bhAvo sahita jIvo hoya che. teno kramazaH artha A pramANe che aupazamika vagere pAMca bhAvonuM svarUpa * (1) aupamika bhAva H upazama vaDe utpanna thAya te aupamika kahevAya. AmAM 2. pAvivu / nA. mu. |
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 tattvArthAdhigamasUtram jJAnAdighAtinAM pudgalAnAM ya Atyantiko'tyayaH sa kSayaH, tena nirvRtto'dhyavasAyaH kSAyika ucyate / tathA jJAnAdighAtinAM pudgalAnAM kSayopazamau, kecit kSINAH kecidupazAntA iti kSayopazamAvucyete, tAbhyAM nirvRto'dhyavasAyaH kSAyopazamika iti / ye punaH pudgalA gatikaSAyAdipariNAmakAriNaH teSAmudayaH - anubhUyamAnatA yA sa udayastena nirvRtto'dhyavasAya audayika iti / pariNamanaM pariNAmo jIvatvAdyAkAreNa yadbhavanaM sa pAriNAmikaH, svArtha eva pratyayaH / eta eva bhAvA adhyavasAyAstairyuktAH aupazamikAdibhAvayuktAH / yathA *upazama eTale (i) samyaktva ane (i) cAritrano vighAta = nAza karanArA karma-pugalono karaNa - vizeSathI = pariNAma - vizeSathI anudaya = udayano abhAva thavo... AvA upazama vaDe je bhAva utpanna thAya te (athavA upazamarUpa bhAva te) aupazamika bhAva (pariNAma/adhyavasAya) kahevAya. ane ne bhasmanA paDAthI DhAMkelA agninI jevo hoya che arthAt karmonA anudayathI (udayanA vighAta/abhAvathI) arthAt udaya aTakI jato hovAthI bahArathI zAMta paNa aMdarathI bharelA agni jevo hoya che. AvA pariNAmathI je samyatva ane cAritra prApta thAya te "pazamika' kahevAya. (2) kSAyika tathA jJAnAdi AtmaguNono ghAta karanArA pudgalono (karmono) je atyaMtapaNe (sarvathA) nAza thavo, te kSaya kahevAya. Avo kSaya thavAthI jAgRta thayelo jIvano adhyavasAya te "kSAyika bhAva kahevAya. (3) kSAyopathamika tathA jJAna vagere AtmaguNono ghAta karanArA karma pudgalono je kSaya ane upazama, arthAt keTalAMka (udayamAM AvelAM) karmono kSaya karAya ane keTalAMka (udayamAM nahIM AvelAM) karmano upazama karAya, AvA kSaya ane upazamathI pragaTa thayelA adhyavasAya te "kSAyopathamika' bhAva kahevAya. (4) dayikaH je karma pudgalo gati, kaSAya vagere pariNAmane (avasthAne) utpanna karavAnA svabhAvavALA che, teono je udaya = eTale ke phaLarUpe anubhava karAtI avasthA, tenAthI utpanna thayela pariNAma te "audAyika bhAva kahevAya. (5) pAriNAmika : rimanuM pariNAma: pariNamavuM te pariNAma, eTale jIvatva Adi rUpe/AkAre thavuM, te pAriNAmika' kahevAya. ahIM "pariNAma' zabdathI "svArthamAM ja (pha) pratyaya thayelo che. AthI paripAma iva pariNAmaH jIvanta Adi rUpe 2. pafpu ! kSapitA:- mu. | 2-3. patipu ! yu9:- mu. I
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 127 manuSyaH kazcit paJcabhirapi saMyukto bhavati / tatkathamiti cet ? ucyate-kasyacit saMyatAderupazAntakopAdikaSAyasya aupazamikaH, tasyaiva kSapitAnantAnubandhimithyAdarzanAdeH kSAyiko bhAvaH, tasyaiva kSINopazAntamatizrutAdyAvaraNasya kSAyopazamiko bhAvaH, tasyaiva manuSyagatipariNAmakAripudgalodaye audayiko bhAvaH, tasyaiva jIvatvabhavyatvAdipariNAmaH pAriNAmika iti, evaM devAdInAM yathAsambhavaM vAcyAH / upayogalakSaNA iti sAkArAnAkArasaMvillakSaNA ityarthaH / te ca naikarUpAH, kintu saMsAriNa ityAdi / saMsArazcaturvidha pariNamavuM, thavuM, e ja pariNAmika - bhAva kahevAya. ka pAMce ya bhAvonI eka ja jIvamAM ghaTanA : A aupathamika vagere uparokta je pAMca bhAvo = adhyavasAyo che, tenAthI yukta bhAva-jIvo kahevAya. dA.ta. koI manuSya A pAMceya bhAvothI yukta hoya che. prazna : A kevI rIte bane ? javAba : juo, (i) koI (dezathI athavA sarvathI) saMyata (viratidhara) sAdhu vagere AtmA upazAMta thayelAM krodha vagere kaSAyovALo hovAthI tene "aupathamika bhAva hoya che. (i) vaLI te ja saMyatAdi AtmAe anaMtAnubaMdhI kaSAya ane mithyAdarzana Adino (pudgalono/karmano) sarvathA kSaya karelo hovAthI tene "kSAyika bhAva hoya che. (ii) vaLI te ja AtmAe matijJAnAvaraNa ane zrutajJAnAvaraNa karmono keTalAMkano kSaya ane keTalAMkano upazama karelo hovAthI "kSAyopathamika" bhAva ghaTe che. (iv) vaLI te ja saMyatAdi AtmAne manuSya-gati rUpa pariNAma paidA karanAra (karma) pudgalano udaya hote chate audayika bhAva saMgata thAya che. () vaLI te ja viratidharaAtmAne jIvatva, bhavyatva vagere pariNAma rUpa pAriNAmika bhAva che. Ama eka ja manuSyane pAMceya bhAvo hoI zake che. A pramANe deva vagere jIvone paNa yathAsaMbhava pAMca bhAvo jANavA, vicAravA. bhAva jIvo mATe bIju lakSaNa kahyuM, 3payogAtmakSaIT: = upayoga lakSaNavALA hoya che. arthAt teo sAkAra (jJAna) ane anAkAra (darzana)nA saMvedana rUpa upayoga - lakSaNavALA hoya che, ema artha che. vaLI, te bhAva - jIvo eka ja prakAranA hotA nathI, kiMtu keTalAMka (1) saMsArI che. cAra gati rUpa cAra prakArano saMsAra che ema sUtra - 13 nA bhASyamAM kaheluM che. Avo saMsAra jeone hoya te jIvo "saMsArI kahevAya. manuSya vagere saMsArI 2. sarvapratipu ! vopyA0 . I
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 tattvArthAdhigamasUtram [ao ? uktaH (sU0 1-3) sa yeSAmasti te saMsAriNo-manuSyAdayaH / muktAstu jJAnAvaraNAdikarmabhiH samastairmuktA ekasamayasiddhAdayaH / cazabdAt saprabhedA dvidhA vakSyante dvitIye'dhyAye (2-10) | __ evaM jIvapadArthe nAmAdinyAsamupadarzya ekatra darzito'nyatra sujJAna eva bhavatItyatidizatievamajIvAdiSvityAdi / bhA0 evamajIvAdiSu sarveSvanugantavyam / ajIvAdiSu iti cokte'pi punaH sarveSu ityabhidadhad vyApti nAmAdinyAsasya darzayati / anugantavyaM-nAmAdicatuSTayaM darzanIyamityarthaH / ajIva iti nAma yasya cetanasyAcetanasya jIvo che. bIjA prakAranA (2) mukta jIvo che. jJAnAvaraNAdi samasta karmothI mukta, eka samaya vaDe siddha vagere jIvo "mukta' kahevAya che. " muza' ema zabdathI prabhedo = peTabhedo sahita be prakAranA jIvo AgaLa bIjA adhyAyamAM (sUtra) 2-10 vageremAM) kahevAze. A pramANe "jIva' padArthane viSe nAma Adi cAra nikSepane upara batAvIne, eka ThekANe batAvelAM te anya ThekANe sahelAIthI jANI ja zakAya che, evA abhiprAyathI bhASyakAra maharSi atideza (bhalAmaNa) kare che. bhASya : A pramANe ("jIva padArthanI jema) ajIva Adi sarva padArthomAM anusaravA yogya che. (nAmAdi cAra darzAvavA yogya che.) premaprabhA vamanIvAvivuM jIva padArthamAM je pramANe nAmAdino nyAsa-racanA-ghaTanA batAvI che tema ajIva vagere padArthomAM darzAvavI. "ajIva' Adine viSe ema kahevA chatAMya pharI sarveSa = sarva padArthomAM ema kahetAM evA bhASyakAra nAmAdi nyAsanI = nikSepanI vyApti vyApakatA darzAve che. arthAt je je padArtho che te badhAMyanA nAmAdi nikSepo thAya che, tenAthI jANI zakAya che. AthI te sarvamAM nAmAdi cAra nikSepo darzAvavA yogya che, ema artha che. * ajIvAdi tattvomAM temaja samyagadarzanAdine viSe nAmAdi nikSepo * (2) ajIva tattvaH (i) "ajIva evuM nAma je cetana athavA acetananuM karAya te nAmaajIva. (i) kASTha vageremAM kotarela, racela ajIvane sthApanA - ajIva kahevAya. (i) 2. sarvapratipu ! nA. mu. |
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ phU0 1] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 129 vA kriyate sa nAmAjIvaH / sthApanA'jIvaH kaasstthaadinystH| dravyA'jIvo guNAdiviyuto buddhisthApitaH / bhAvAjIvo dharmAdirgatyAdhupagrahakArIti / nAmA''sravo yasyAsrava iti nAma kRtaM sa nAmAsravaH / sthApanAsravaH kASThAdiracitaH / dravyAsravastu AtmasamavetAH pudgalAH anuditA rAgAdipariNAmena / bhAvAsrarvastu ta evoditAH / dravyabandho nigaDAdiH, bhAvabandhaH prakRtyAdiH / dravyasaMvaro'pidhAnaM, bhAvasaMvaro guptyAdipariNAmApanno jIvaH / dravyanirjarA mokSAdhikArazUnyA vrIhyAdInAM, bhAvanirjarA karmaparizATaH samyagjJAnAdhu-padezAnuSThAnapUrvakaH / dravyamokSo nigaDAdiviprayogaH, bhAvamokSaH samastakarmakSayalAJchanaH / tathA dravyasamyagdarzanaM guNAdithI rahita (bhinna) tarIke buddhi vaDe sthApita arthAt kalpita je ajIva, te dravyaajIva kahevAya tathA (iv) gati vagere karavAmAM upakAraka = sahAyaka evA dharmAstikAya vagere bhAva-ajIva kahevAya. (3) Azrava-tattva: (i) je vastunuM "Azrava evuM nAma rAkheluM hoya te nAma-Azrava kahevAya. (i) kASTha vageremAM racela hoya te sthApanA-Azrava (i) AtmAmAM rAgAdi pariNAmathI samaveta = ekamekarUpe saMbaMdha pAmelAM, udayamAM nahIM AvelAM karmanA pudgalo te dravya-Azrava kahevAya. (iv) te ja Atmagata pugalo udayamAM AvelAM hoya tyAre bhAvaAzrava kahevAya. (4) baMdha-tattva : baMdha vagerenA (1) nAma tathA (i) sthApanA nikSepo ajIva pramANe sarvatra samajI levA. (jema ke, "baMdha' evuM jenuM nAma hoya te nAma-baMdha ane kASTha AdimAM baMdhanI racanA te sthApanA-baMdha. saraLa ane samAna hovAthI TIkAkAre jaNAvela nathI.) (i) beDI vagerenuM baMdhana te dravyabaMdha kahevAya. (iv) prakRti vagere rUpe (cAra prakAre) karmano baMdha te bhAva-baMdha kahevAya. (5) saMvara-tattva H (i) nAma, (i) sthApanA pUrvavata) (i) DhAMkaNa vagerethI DhAMkavuM te dravya-saMvara ane (iv) gupti vagere pariNAmathI yukta AtmA te bhAva-saMvara kahevAya. (6) nirjarA-tattva : (nAma-sthApanA pUrvavatu) (i) mokSanA adhikArathI zUnya DAMgara vagerenuM chUTuM paDavuM te dravya-nirjarA ane (iv) samyajJAna Adi upadeza anusAra anuSThAnapUrvaka/AcaraNapUrvaka je karmanuM kharavuM, nAza te bhAva-nirjarA kahevAya. (7) mokSa-tattva : (i) nAma, (i) sthApanA pUrvavata) (i) beDI vagerethI mukta thavuM, chUTA thavuM te dravya mokSa ane (iv) samasta karmano nAza thavo te bhAva-mokSa kahevAya. 2. sarvapratiSa | RvAstu mu. |
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [0 130 tattvArthAdhigamasUtram ye mithyAdarzanapudgalA bhavyasya samyagdarzanatayA zuddhi pratipatsyante tad dravyasamyagdarzanam, te eva vizuddhA AtmapariNAmApannA bhAvasamyagdarzanam / tathA dravyajJAnamanupayuktatAvasthA, bhAvajJAnamupayogapariNativizeSAvasthA / dravyacAritramabhavyasya bhavyasya vA'nupayuktasya, upayuktasya kriyAnuSThAnamAgamapUrvakaM bhAvacAritramiti / ye'pi caiSAM jIvAdInAM sAmAnyazabdAsteSvapi asya nAmAdicatuSTayasyAvatAra iti kathayannAha- paryAyAntareNapItyAdi / __ bhA0 paryAyAntareNApi nAmadravyaM, sthApanAdravyaM, dravyadravyaM, bhAvato dravyamiti / Ama sAteya tattvomAM nAmAdi nikSepanI vicAraNA karI. have, samyagadarzanAdi traNa prakAranA mokSamArgamAM nAmAdi nikSepane ghaTADe che. (1) samyagudarzanaH (i) koI jIva ke sajIvanuM samyagradarzana athavA samakita evuM nAma rAkhyuM hoya te nAma-samyagadarzana (samakita) kahevAya. tathA (ii) tenI kASThAdimAM racanA karI hoya te sthApanA-samyagudarzana kahevAya.) tathA (i) bhavya (mokSa-gamanane yogya) jIvanA je mithyAdarzananA pudgalo (mithyAtva mohanIyakarmo) ke je samyagadarzana rUpe zuddhine prApta karaze te dravya-samyagudarzana ane (iv) A ja pudagalo vizuddha thayelAM chatAM AtmAnA pariNAma rUpe bane tyAre bhAva-samyagudarzana kahevAya. (2) samyagujJAna : ((i) (i) nAma-sthApanA pUrvavata) tathA (i) upayoga rahita avasthA te dravyajJAna ane (iv) upayogarUpe pariNatinI vizeSa avasthA te bhAvajJAna kahevAya. (3) samyagucAritra: (i) (i) nAma-sthApanA pUrvavatu) (i) abhavyanuM cAritra athavA upayoga-rahita bhavyanuM cAritra te dravyacAritra ane (iv) upayogavALA (upayukta) jIvanI AgamapUrvakanI kriyA = AcaraNa te bhAvacAritra kahevAya. (ahIM sarvatra nAma-sthApanA nikSepa sugama hovAthI kahelA nathI ema jANavuM.) zika dravya padArthamAM nAmAdi nikSepanuM avataraNa * have A jIva vagere padArthonA sAmAnyathI vAcaka zabdo che, tene viSe paNa A "nAma" Adi cAra nikSepanuM avataraNa thAya che, ema jaNAvatAM bhASyakAra AgaLanI vAta kare che. bhASyaH bIjA paryAya = samAnArthI zabdo vaDe paNa (A nAmAdi cArano nyAsa karavo. 2. patipu ! te mu. 2. pU. | veSAMmu. I
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 131 yasya jIvasyAjIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tannAmadravyam / yat kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tat sthApanAdravyam, devatApratikRtivadindro rudraH skando viSNuriti / dravyadravyaM nAma guNaparyAyaviyuktaM prajJAsthApitaM dhrmaadiinaamnytmt| zUnyo vA'yaM vikalpaH / pradhAnazabdasya tadarthazabdAntarANi paryAyAH, paryAyAdanyaH paryAyaH paryAyAntaraM, tenApyasya catuSTayasya nyAsaH kAryaH, tadAha-nAmadravyaM ityAdi / etad bhASyaM nAmAdijIvavyAkhyAnena bhAvitameva yAvat kecidapyAhuriti / tathApyazUnyArthamucyate-nAmadravyaM yasya cetanAvato'cetanasya jema ke), (1) nAmadravya (2) sthApanAdravya (3) dravyadravya ane bhAvadravya ema nikSepAo thAya che. (temAM) (i) je jIva ke ajIvanuM dravya" evuM nAma karAya te nAma-dravya kahevAya. (ii) kASThakarma, pustakarma, citrakarma tathA akSanikSepa(racanA) Adine viSe je dravya" tarIke sthapAya te sthApanA dravya kahevAya. devanI pratimA (biMba) e Indra, rudra, skaMdakumAra, viSNu ema kahevAya che, tenI jema.. (ii) buddhithI kalpita (kalpanA vaDe) guNa ane paryAyathI rahita, dharmAstikAya Adi paikI koI paNa eka dravya. te dravya-dravya kahevAya. athavA A vikalpane zUnya/khAlI samajavo. premaprabhA : pUrvokta "jIva' vagere zabdonA je sAmAnya-vAcaka zabdo che, temAM paNa nAma vagere cAra bhedono/nikSepano avatAra ghaTanA thAya che, A vAta jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - bIjA paryAya zabdanA paNa nAmAdi cAra nikSepo thAya che. (jIva, ajIva, Azrava vagere padArthono vAcaka che 'dravya' zabda. AthI jIva Adi e vizeSa zabda che ane 'dravya e teono sAmAnyathI vAcaka paryAya-zabda che. je pradhAna zabda hoya, tenA te ja arthavALA arthAt samAnArthavALA bIjA zabdo hoya te paryAya-zabda kahevAya. paryAyathI anya je paryAya, te paryAyAntara (anya paryAya) kahevAya, tenA vaDe paNa arthAt tenA viSe paNa A nAmAdi cAra prakArano vAsa/nikSepa karavA yogya che. prastutamAM jIvAdinA paryAya zabdothI anya paryAya tarIke jIvAdi sAmAnyano vAcaka dravya padArtha che. bhASyakAra bhagavaMte tenA nAmAdi nikSepa jaNAvela che. nAmadravya ityAdi... A nAmadravya vagere dravyanA nikSepane jaNAvatAM bhASyathI mAMDIne vivAdu: (= keTalAMka AcAryo kahe che ke, tyAM sudhInA bhASyanI vyAkhyA pUrve nAmajIva vagere nikSepanI vyAkhyA karavAnA avasAre vicAraNA karelI ja che. (arthAt te pramANe ja ahIM vyAkhyA karavI.) to paNa tyAkhyAnuM sthAna khAlI na rahe te mATe ahIM (saMkSepathI) vyAkhyA kahevAya che. 2. TIvAnuM | zroDayaMtra mu. I
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 tattvArthAdhigamasUtram [ ma ? vA dravyamiti nAma kriyate / yat punaH sthApyate kASThAdiSu tat sthApanAdravyaM viziSTAkAramiti / dravyadravyamiti ubhAbhyAM dravyazabdAbhyAM guNAdibhyo niSkRSya dravyamAne sthApyate / etadevAhaguNaparyAyaviyuktaM ityAdinA / taivirahitaM, na ca paramArthataH zakyante te'panetuM, tatsvabhAvatvAd, ataH prajJAsthApitamityAha / taccAnyasyAbhAvAt SaSThasya prasiddhameva' kathayatidharmAdInAmanyatamaditi / yadyadevaM vivakSituM iSyate tat tadeSAM madhye grAhyaM nAtra niyama (1) nAma dravyaH cetanAvALA ke acetana padArthanuM je 'dravya evuM nAma karAya, sthapAya te "nAma-dravya' kahevAya ane (2) sthApanA-dravya : kASTha AdimAM je viziSTa AkAravALA dravyanuM sthApana karAya te "sthApanA-dravya' kahevAya. (3) dravya-dravya : A be ya 'dravya zabdathI dravyane guNa vagerethI chUTAM pADIne dravya mAtramAM sthApita karAya che. (arthAta guNaparyAyamaya dravyane phakta dravyamAM niyaMtrita karAya che.) A hakIkta jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - U/paryAviyui vagere. Ama prajJA vaDe (buddhithI) kalpita evA guNa ane paryAyathI rahita evA dharmAstikAya Adi koI paNa padArtha = dravya e dravyathI dravya = 'dravya-dravya kahevAya che. ema bhASyano samasta artha che. AmAM guNaparyAyathI rahita ema kahyuM, paNa paramArthathI = vAstavika rIte to guNaparyAyone dravyathI judA karI zakAtA nathI, kAraNa ke guNa-paryAya e dravyano svabhAva che. AthI "prajJA-sthApita' = buddhithI kalpita guNaparyAyathI rahitapaNuM kaheluM che. vaLI tevo (guNaparyAyarUpa) svabhAva anya koI chaTTA dravyano na hovAthI "dharmAstikAya Adi (pAMca) dravya paikI koIpaNa" (e dravyadravya che) ema kaheluM che. caMdraprabhA : Ama to "kALa' e chaThuM dravya che, mATe "padravya' kahevAya che. paraMtu prastuta graMthanA racayitA zrI umAsvAti mahArAjA "kALa" dravyane anya pAMca dravyothI alaga mAnatA nathI, paraMtu anya dravyomAM ja teno aMtarbhAva kare che, A hakIkata pAMcamAM adhyAyamAM jaNAvAze. AthI ja nitye e pramANe sUtra [pa-38]mAM pa = anya keTalAMka AcAryonA mate "kALa' paNa dravya che' ema matAMtara rUpe jaNAveluM che. premaprabhA : have upara dravya-dravya trIjo bhAgo kahyo, temAM paramArthathI joIe to guNaparyAyathI rahita dravya saMbhavatuM na hovAthI temAM asvarasa jaNAvatAM kahe che, je je A pramANe nAmAdi rUpe vivakSA karavAne iSTa hoya athatu virodha na Ave te rIte kahI zakAtuM hoya te te padArthane A nAmAdi madhya grahaNa karavA, paNa darekanA nAmAdi karavA ja evo 2. sarvapratipu ! meva tava mu. dha: I 2. pU. tA. ni. | Teva mu. |
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 5] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 133 ityetat kathayati-zUnyo vA'yaM vikalpa iti / pUrvavatprayogato bhAvanA kAryA, eSa tAvat tRtIyavikalpe granthakArAbhiprAyaH / / apare tu kathayanti vikalpaM tRtIyamanyathA, tadAha-kecidapyAhuH ityAdi / bhA0 kecidapyAhuH-yad dravyato dravyaM bhavati tacca pudgaladravyameveti pratyetavyam / aNavaH skandhAzca, saGghAtabhedebhya utpadyanta iti vakSyAmaH (5-25, 26) / bhAvato dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante (5-37) / niyama = ekAMte Agraha nathI. AvA AzayathI bhAgyamAM kahe che, zUnyo vArtha vinyA athavA A dravya-dravya' evo vikalpabhaMga zUnya jANavo. arthAt "dravya padArthamAM te ghaTato nathI, ema samajavuM. AnI pUrvanI jema prayoga vaDe bhAvanA karavI. caMdraprabhA : te A pramANe - je vastu hamaNAM guNa-paryAyathI rahita tarIke hovAthI dravya rUpe na hoya ane AgAmI kALe dravya rUpe banaze arthAt dravyapaNuM prApta karaze ema svIkArAya te 'dravya-dravya' kahevAya. paNa Ama mAnavA jatAM je atyAre dravya rUpe varte che e ja vastu bhaviSyamAM adravyapaNAne = abhAvane pAmaze ema paNa tamAre mAnavuM paDaze. Ama kahevAmAM siddhAMta sAthe virodha Avaze. kAraNa ke siddhAMtamAM dravyamAtrane nitya = anAdi-anaMta kahelAM che. koI paNa dravya kyAreya paNa sarvathA nAza pAmatuM nathI phakta tenA paryAyo = avasthAo badalAya che, paNa guNaparyAyavALA rUpa teno svabhAva naSTa thato nathI. Ama guNa-paryAyathI rahita dravyano saMbhava na hovAthI tema mAnavAthI ja ghaTato evo dravya-dravya bhAMgo khAlI che, tene karavA jatAM siddhAMta sAthe virodha AvavAthI te bhAMgo na karavo. premaprabhA trIjA vikalpa saMbaMdhI A abhiprAya graMthakAra zrI umAsvAtijI mahArAjAno che. bIjA AcArya A trIjA vikalpane anya rIte ghaTAve che te kahe che - viduHA bhASya : bIjA AcArya (judI rIte A bhAMgAne ghaTAvatAM) kahe che, dravyathI je dravya thAya, te dravya-dravya kahevAya. ane te pudgaladravya ja che, ema jANavuM. A hakIkatane ame maLavA nyA' sUi. pa/25 ane sayAta- mya utpAne sU. pa/26] e pramANe kahIzuM. guNa-paryAyathI sahita prApti (pariNAma) lakSaNavALA dharmAstikAya vagere dravyo che, te bhAvathI dravya (bhAva-dravya) che ane te AgaLa kahevAze. 2. . pU. I zUnyo caMdra mu. |
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 tattvArthAdhigamasUtram [ ma ? kecit punarbuvate yadityaNukAdi dravyato dravyaM ca iti tRtIyArthe paJcamyarthe vA tasirutpAdyaH / dravyaiH sambhUya yat kriyate, yathA bahubhiH paramANubhiH sambhUya skandhasripradezikAdirArabhyate tad dravyadravyam / athavA yad dravyAt tasmAdeva skandhAt tripradezikAderyadaikaH paramANuH pRthagbhUto bhavati tadA tasmAd bhidyamAnAt tripradezikAt skandhAt paramANuzca niSpadyate dvipradezikazca skandha iti, sa paramANurapi dravyadravyaM dvipradeziko'pi dravyadravyaM bhavatIti / taccaitad dravyadravyaM pudgaladravyameva bhavatIti prtyetvym| na hi jIvAdidravyamanyaiH sambhUyArabhyate, na cAnyasmAt bhidyamAnAt tanniSpadyata iti / paramANavastu sambhUyAnyadArabhante, atazca niSpadyanta iti / yataH paJcame'dhyAye'bhidhAsyate aNavaH skandhAH (5-25) ityAdi, aNavaH paramANavaH, skandhAH dvipradezikAdayaH, saGghAtAt skandhA bhedAdaNavo nippadyanta iti / bhAvadravyamiti caikaM vinyasya bhAvato dravyANi bahUnyupakSipataH dravyamAMthI saMghAta ane bheda vaDe dravya utpanna thAya che premaprabhA : vaLI keTalAMka AcArya kahe che ke dravyatA vyak = je dravya vaDe athavA dravyamAMthI thayela (aNu vagere) dravya te dravya-dravya kahevAya. dravyataH ahIM tRtIyA athavA paMcamI vibhaktinA arthamAM ta{ pratyaya jANavo. temAM tRtIyApakSe artha jaNAve che - ghaNA dravyo vaDe bhegA maLIne je dravya karAya, jema ke, ghaNA paramANuo vaDe bhegA maLIne je tripradezika = traNa pradezavALA vagere skaMdho racAya/banAvAya che, te dravya-dravya kahevAya. athavA (paMcamI-pakSe) te ja tripradezika vagere skaMdhamAMthI jyAre eka paramANu chUTo paDe che, tyAre judAM paDelAM te traNa pradezavALA skaMdhamAMthI eka paramANu ane be-pradezavALo skaMdha utpanna thAya che, te paramANu paNa dravya-dravya kahevAya ane be-pradezavALo skaMdha paNa dravya-dravya kahevAya. ane A pramANe utpanna thatuM dravyadravya e pudgala dravya ja che ema jANavuM, kAraNa ke bIjA jIvAdi dravyo e anya koI vastuthI bhegA maLIne karAtAM nathI, banatAM nathI ane anya vastuono bheda thavAthI paNa utpanna thatAM nathI. jyAre, paramANuo to bhegAM maLIne bIjI vastune utpanna kare che ane te ja utpanna thayela vastuno bheda thavAthI pAchA (paramANuo) utpanna thAya che, kAraNa ke, pAMcamAM adhyAyamAM aAva: cAza = sU. pa/25] ityAdi sUtramAM vidhAna karAze ke, aNuo = eTale paramANuo ane skaMdho = eTale dvi-pradezavALA vagere pudgalo, teono saMghAta thavAthI = samUha rUpe (bhegA)thavAthI kaMdho bane che ane skaMdhono bheda thavAthI temAMthI paramANuo janme che. 2. pAripu ! nA. mu. | 2. pU. I dravya nA. mu. I rU. pU. I tata: mu !
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 135 ayamabhiprAyaH-anyAbhimataM yadekaM vizvasya jagataH kAraNaM brahmAdi tadapAsyate, bahUnyetAni svata eva sattAM daghatIti pratipAdayati / kAni ca tAni ? dharmAdIni paJca, saguNaparyAyANi iti, gatyAdyagurulaghuprabhRti-paryAyabhAJjIti / etat syAd, yadyena dharmeNa samanvitaM taM dharmaM na kadAcit tad jahAti, tena sadAnvitamAste iti, etacca na, prAptilakSaNAnipariNAmalakSaNAnIti yAvat, anyAnayAMzca dharmAn pratipadyanta iti, jIvAstAvad devamanujAdIn, pudgalAH kRSNAdIn, dharmAdayaH punasrayaH parato'nyAnanyAMzca prApnuvanti / yato'nyasmin gacchati guNa-paryAya sahita prApti lakSaNavALA dharmAstikAyAdi e bhAvathI dravya che, ema bhASyamAM kahyuM, temAM koI zaMkA kare che. zaMkA : "mavato dravyam' ema pUrve ekavacana vaDe ullekha karIne pachI tenuM vivaraNa karatI vakhate "mAvato vyaLi' ema ghaNA bhAva-dravyono saMgraha karatAM evA bhASyakArano abhiprAya A pramANe che ke, A bahuvacananA prayoga vaDe anya dArzaniko vaDe samasta vizvanuM je eka ja brahmAdi kAraNa mAneluM che, tenuM nirAkaraNa/niSedha thAya che. ane ghaNA dravyo che, te svataH - ApameLe ja potAnI sattAne/astitvane dhAraNa kare che, ema jaNAve che. prazna : e kayA dravyo che? javAba : dharmAstikAya vagere pAMca che ane te guNaparyAyathI sahita che, arthAt gati-sahAyakatA vagere guNothI tathA agurulaghu vagere guNa ane paryAyothI yukta che. (ahIM koI zaMkA uThAve che, patar yAta) zaMkA : je vastu (dravya) je dharmathI yukta hoya, te dravya te dharmane kyAreya paNa choDatuM nathI, paNa haMmezAM te dharmathI yukta ja rahe che. samAdhAnaH evuM nathI. pratikSani = prAptirUpa = pariNAmarUpa lakSaNavALA A dharmo = guNa ane paryAyo hoya che. (ahIM prAptino artha "pariNAma' karelo che. pariNAma eTale avasthA ane te badalAtI rahe che mATe sadA eka ja dharmathI yukta na kahevAya. A hakIkatanI ja TIkAmAM spaSTatA kare che.) eTale ke te dharmAstikAya vagere dravya bIjA bIjA guNa-paryAya rUpe dharmono svIkAra kare che, prApta kare che. te A rIte - (1) jIvo deva, manuSya vagere rUpa anya anya dharmone prApta kare che. (2) pudagalo kRSNa varNa vagere ane (3-4-5) dharmAstikAya vagere traNa para-nimittathI (upAdhi-hetuka) anya anya dharmone (guNa-paryAyone) prApta kare che.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 tattvArthAdhigamasUtram [ 2 tiSThati avagAhamAne vA jIve pudgale vA gamanAdipariNAmasteSAmupacaryate, ato hi prAptilakSaNAni vakSyane ! * upacArathI dhamastikAya vageremAM paNa guNa-pAMcanI utpatti-vinAza ja dharmAstikAya Adi dravyo jo ke eka ane nitya dravya che, tethI tenA svAbhAvika) guNa-paryAyo paNa nitya ja che. chatAM upacArathI teomAM paNa guNa-paryAyanI prApti kahevI zakya che. kema ke A dharmAdithI anya dravyo = jIva athavA pudgalo jayAre gati kare che athavA sthira thAya, (sthiti kare che) athavA (AkAza-kSetramAM) avagAhana kare che tyAre te jIva-pudgala dravyonA gamana, sthiti ane avagAhana rUpa paryAyono temAM (gamanAdimAM) sahAyaka bananAra kramazaH dharmAstikAyadi traNa dravyomAM hovAno upacAra karAya che. arthAt upacArathI te gamana-avasthAna-avagAhana rUpa dharmo (paryAyo) kramazaH dharma-adharma-AkAza rUpa traNa astikAyomAM che, evI vivakSA karAya che. AthI dharmAstikAyAdi traNanA dharmo (guNaparyAyo) paNa prApti-lakSaNavALA che. arthAt nitya nathI paNa pheraphAra/badalAvanA avakAzavALA che. ' caMdraprabhAH dA.ta. jayAM ghaDo paDelo che, te AkAza-pradeza kahevAya. te AkAza pradezamAM ghaTane avakAza ApavAno paryAya utpanna thayo, ema kahevAya. have te ghaDAne koI mANasa anya ThekANe laI jAya tyAre mULa-sthAnamAM ghaTane avakAza ApavAno paryAya naSTa thAya che. paraMtu je anyasthAnamAM ghaDo laI javAyo, te AkAza-kSetramAM ghaDAne avakAza ApavAno navo guNa pedA thAya che. have jyAre mULa sthAnethI ghaDo anya sthAne laI javAyo, tyAre tyAM rahela dharmAstikAya dravyamAM ghaDA saMbaMdhI gati-sahAyaka paryAya utpanna thayo jyAre te ghaDo anya sthAne pahoMcyo, arthAt gatino virAma thayo, tyAre dharmAstikAyamAM te gati-sahAyaka paryAya nAza pAmyo. jayAre te ghaDo anya sthAne sthira thayo, tyAre temAM sahAyaka bananAra adharmAstikAya-dravyamAM ghaTa-saMbaMdhI sthitisahAyakatA paryAya pedA thayo. ane tyAM rahela AkAzamAM vaLI ghaDAne avakAza ApavAno paryAya utpanna thayo. Ama paTa vagere saMbaMdhI paNa samajavuM tathA jIva vagerenA paNa halana-calana sthira thavuM vageremAM sahAya bananAra te te ThekANe rahela dharmAstikAya vageremAM gati-sahAyakatA vagere paryAyanI utpatti ane gati vagereno virAma thatAM gati-sahAyatA vagere paryAyano nAza vagere thAya che ema upacArathI kahevuM. arthAt vastutaH to gati vagere jIva ane pudgalamAM ja thAya che, paraMtu upacArathI temAM sahAyaka nimitta mAtra bananAra (tyAM rahelA) dharmAstikAyamAM paNa te te gati-sahAyatA vagere paryAya utpanna thayA ema kahevAya che. A rIte to dharmAstikAya vagere cauda
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 137 athavA bhAvadravyamiti, dravyArtha upayukto jIvo bhAvadravyamucyate, etad vA kathayatyanena bhASyeNa AgamatazcetyAdinA / athavA prAptilakSaNAnIti yaduktaM sA na svamanISikA, yata Agame Apta evamupadideza-prAptilakSaNAnyetAni, kathamiti cet ? tdaah-aagmtshcetyaadi| rAjalokamAM vyApta hovAthI temAM anaMtA jIva ane pugalonI patikSaNa thatI gati, sthiti ane avagAhananA AdhAre dharmAstikAya vagere traNa dravyomAM anaMtA paryAyonI utpatti ane nAza kahI zakAya che, ema jANavuM. je vastu jayAM hoya tyAM ja kahevI tene vAstavikatA = paramArtha-daSTi athavA tAttvikatA kahevAya. jyAre je vastu vastutaH jyAM na rahI hoya tyAM paNa koI saMbaMdhane laIne kahevI, te upacAra kahevAya. vyavahAra naya upacArane paNa mAnya rAkhe che, dA.ta. "parvata baLe che, "mAMcaDA avAja kare che. AmAM tattvataH parvata uparanA vRkSo baLatAM hoya to paNa vyavahAramAM "parvata baLe che ema kahevAya che. tathA vastutaH mAMcaDA upara beThelAM loko ghoMghATa karatAM hoya to paNa "mAMcaDA avAja kare che" ema lokamAM bolAtuM hoya che. Ane "upacAra' kahevAya. ahIM vRkSono ane bolanArAono AdhAra kramazaH parvata che ane mAMcaDo che, mATe parvata mAMcaDA sAthe paNa vRkSa ane bolanArAono saMbaMdha to che ja. mATe temAM upacAra karAya che. Ane vyavahAra-satya athavA upacAra-satya kahevAya che. prastutamAM paNa jyAre jIva athavA pudgalo gati vagere kare che tyAre te gati vagere kriyAo jIva-pudgalamAM rahelI che. chatAM ya te gati vagere dhamAstikAya vagere dravyonA che ema upacArathI kahevAya che, kAraNa ke te gati vagere traNa karavAmAM anukrame dharmAstikAya vagere traNa sahAyaka dravyo che. mATe potAnA sahAyakapaNAnA saMbaMdhathI gati vagere kriyAo dharmAstikAya AdimAM paNa rahelA che ema kahevAmAM doSa nathI. kAraNa ke teo vinA = dharmAstikAya vagere vinA gati vagere thavA saMbhavita nathI. mATe gati vagerenA upakAraka hovAthI gati vagere kramazaH dharma-adharma-AkAza rUpa traNa astikAya-dravyomAM hovAnuM upacArathI kahI zakAya che, temAM doSa nathI ema jANavuM. premaprabhA : have AgaLanA bhASyanuM utthAna karatAM TIkAkAra kahe che - athavA bhAvadravya' eTale dravya padArthamAM upayogavALo banelo jIva te paNa bhAvadravya kahevAya. athavA A ja vAtane sAmata ityAdi bhASya vaDe kahe che. athavA "prApti-lakSaNavALA evuM je dharmAstikAyAdi dravyonuM vizeSaNa kaheluM che, e vAta potAnI buddhinI nipaja nathI. kemake AgamamAM A hakIkatano bhagavAne ja upadeza Apelo che ke, A dravyo prAptilakSaNavALA = pariNAma-svarUpavALA che. prazna : zI rIte ? teno javAba bhASyamAM Ape che. javAba : mAmita, ityAdi.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o bhA0 Agamatazca prAbhRtajJo dravyamiti bhavyamAha / dravyaM ca bhavye / bhavyamiti prApyamAha / bhU prAptAvAtmanepadI / tadevaM prApyante prApnuvanti vA dravyANi / evaM sarveSAmanAdInAmAdimatAM ca jIvAdInAM bhAvAnAM mokSAntAnAM tattvAdhigamArthaM nyAsaH hArya kRti khA tasiH saptamyarthe, Agamata Agame, pUrvAkhye kathyamAne, prAbhRtajJa iti, zabdaprAbhRtaM, tacca pUrve'sti, yata idaM vyAkaraNamAyAtaM, tat zabdaprAbhRtaM yo jAnAti sa prAbhRtajJo gururevaM bravIti dravyamiti / asyArthaM tIrthakRt kimAheti cet, tad ucyate - bhavyamAha / bhavyamiti ca na jJAyate, ataH spaSTayati-dravyaM ca bhavya iti / asyAyamarthaH - dravyamiti nipAtyate 2 138 bhASya : AgamamAM prAmRtanA jJAtA dravyano artha 'bhavya' kahe che. dravya zabda 'bhavya' arthamAM siddha (nipAtana) karAya che. (te A rIte) 'bhavya' zabda 'prApya' arthane jaNAve che. bhavya zabdamAM (ghaTaka tarIke) 'mU' e 'prApti' arthavALo AtmanepadI dhAtu che. A pramANe (karma sAdhana-pakSe) prApyatte yAni je prApta karAya te bhavya = dravya athavA (kartA-pakSe) prALuvanti yAni jeo prApta kare te bhavya = eTale dravya kahevAya. A pramANe sarva anAdi ane Adi - sahita evA jIva vagere mokSa sudhInA padArthonA tattvano (paramArthano = bhAvano) adhigama (bodha) karavA mATe nyAsa (= nikSepa) karavo. * 'zabdaprAbhUta' (pUrvagata vyAkaraNa-vibhAga) mAM 'dravya' zabdano artha premaprabhA : Agamata: ahIM tat pratyaya 'saptamI'nA arthamAM che. AthI Agamata eTale AgamamAM arthAt 'pUrva' nAmanA kahevAtAM AgamamAM... prAbhRtajJa = ahIM 'prAkRta' zabdathI zabda-prAbhUta samajavAnuM che. A zabda - prAkRta 'pUrva'mAM kaheluM che, jemAMthI A vyAkaraNa zAsra AveluM che, uddhRta thayeluM che. AvA zabdaprAmRtane je jANe te = prAkRtajJa guru 'dravyam' A pramANe kahe che. prazna : A 'dravya' zabdano artha tIrthaMkara bhagavaMta zuM kahe che ? javAba H tIrthaMkaro 'dravya'no artha 'bhavya' ema kahe che. prazna : 'bhavyam' padathI zuM kahevA mAgo cho te samajAtuM nathI ? AthI tenI spaSTatA karatAM kahe che... javAba : 'dravya' zabda 'bhavya' arthamAM che. Ano bhAvArtha e che ke jo bhavya artha jaNAto hoya to (prApti arthamAM) 1. pAviSu / tata:. mu. | 2. 3. pU. | taMt. mu. |
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 139 bhavyaM ced bhavati / bhavyamiti sandehAspadameva keSAJciditi spaSTayati-'bhavyamiti ca praapymaah| prAptavyaM taiH svagataiH pariNativizeSairgatyAdibhiH vyApyata ityarthaH / ato na svamanISakA prAptilakSaNAnItyeSA / nanu cAyaM bhavatirakarmakaH sattAbhidhAyI kathaM prApyamityanena karmAbhidhAyinA kRtyena bhavyamityasyArtho viviyate ? ucyate-naivAyaM sattAbhidhAyakaH, tarhi? prAptyabhidhAyI curAdAvAtmanepadI / tadAha bhU'prAptAvAtmanepadI / prAptyabhidhAyitA' kathyate'nena', dravya' zabdanuM nipAtana karAya che, arthAt tene sAdhu-sAcA-siddhazabda tarIke sthApita karAya zaMkA paNa ahIM "bhavya'no artha hajI paNa keTalAMkane zaMkAspada che, ene spaSTa karAyA to 'dravyanA arthanI spaSTatA thAya. samAdhAna : "bhavya' zabda "prApya' arthane jaNAve che, arthAt "prApya arthamAM che. je potAnAmAM rahela gati-sahAyakatA vagere pariNAma-vizeSa vaDe prApta karAya, vyApta thAya tevA prApya arthamAM "bhavya' zabda che. AthI te arthamAM dravya zabda banelo hovAthI dravyo e prAptilakSaNavALA (svarUpavALA) che ema je ame bhASyamAM AgaLa kahyuM che, te amArI managhaDaMta vAta nathI, paNa Agama-prasiddha hakIkata che. zaMkAH madhyam zabdamAM 'mU' dhAtu che, te 'sattA' (hovuM) arthane jaNAvanAro akarmaka dhAtu che. AthI (mU + ya = madhya ema banelAM) bhavya zabdanuM "thavA yogya' ema artha prApta thavo joIe. AthI teno "prApya artha zI rIte thAya? arthAt bhavya' zabdano artha karmanuM abhidhAna kathana karanAra = sakarmaka evA "prApya" zabda vaDe zAthI vivaraNa karAya che. (TUMkamAM "bhavya' zabdamAM rahela bhU dhAtuno artha "hovuM akarmaka che ane "prApya' zabdamAM w + An dhAtuno artha prApta karavuM pAmavuM che. bhavyano artha bIjA arthavALA zabda (prApya) vaDe zI rIte kahI zakAya? ema pUchanArano Azaya che.) * mU - dhAtuno artha "prApti paNa che * samAdhAna : A "mU' dhAtu "sattA' arthane jaNAvanAro nathI. zaMkA to pachI kayA arthane jaNAvanAro che ? samAdhAna : A mU dhAtu "prApti arthane kahenAro "purAri' gaNamAM rahelo AtmanepadI dhAtu che. A vAta bhASyamAM kahe che, bhU prAptAvAtmanepavI bhU dhAtu "prApti' = prApta karavuM evA arthamAM che ane te AtmAnapadI prakArano dhAtu che. 2. pa s vyakita va- nA. mu. | 2. pa pu ne te sva. 5. I rU. palaDu | au-zo. | kAnU0 mu. | 4. 3.pU. I *. paviThThI tataH pATha: nA. mu. | 5. papu dhAyinA mu. | 6. pAchu I Ate tena mu. |
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 tadevaM iti prAptyabhidhAyitve satyayamartho bhavyazabdasya karmasAdhanapakSe-prApyante svadharmeryAni tAni bhavyAnyucyante, kartRsAdhanapakSe tu prApnuvanti tAnyeva dharmAdInIti bhavyAni dravyANyucyante iti| etadAha-prApyante prApnuvantIti vA dravyANi / samprati jIvAdInAM nyAsaM pradaW Ama bhU dhAtu vaDe prApti - artha kahevAya che ane AthI 'matra' zabdano prApya artha thAya che. (TUMkamAM 'dravya' zabda e "bhavya arthamAM che ane "bhavya'no artha upara mujaba "prApya hovo paNa ghaTe che. mATe dravyano artha "prApya thAya che. arthAt dravya e potAnA gatisahAyakatA vagere pariNAma vaDe/guNo vaDe prApya che = vyApya che. Ama dravya e prApti rUpa (pariNAmarUpa) lakSaNavALuM siddha thAya che. Aja hakIkatane have niSkarSa rUpe bhASyamAM kahe che.) tavamAM A pramANe "bhavya' zabdae "prApti arthanuM abhidhAna karanAra = jaNAvanAra tarIke siddha thaye chate dravya' zabdano prApti-artha siddha thAya che ane te be prakAre thAya che. te A pramANe - (1) karma-sAdhana-pakSe- prArthane vani tAni bhavyAni . je potAnA dharmo vaDe prApta karAya te "bhavya' kahevAya. tathA (2) kartA rUpa arthamAM prAnuvanti tAni thatIti ti je te ja dharmAdine prApta kare che, te "bhavya' eTale ke dravya kahevAya. (kAraNa ke prAnuvanti prApta kare che arthAta) dravya e potAnA dharmone prApta karIne ja rahe che, vaLagIne ja rahe che. potAnA dharmo vinA dravyanuM paNa astitva nathI. dA.ta. jIva e potAnA jJAna, darzana Adi guNone prApta karIne, vaLagIne rahe che. pudgala dravya e potAnA rUpa, rasa, gaMdha, spardhAdi dharmone pAmIne vyApIne rahe che tathA dharmAstikAya e potAnA gatisahAyatA dharmane vyApIne rahe che, ItyAdi jANavuM. vaLI prAthane = prathama pakSa dravya paNa (bhavya = prApya hovAthI) potAnA dharmo vaDe prApta karAya che. arthAt dravyanA dharmo (guNo athavA paryAyo) e dravyane prApta karIne vaLagIne rahe che, dravya vinA tenA dharmonuM astitva saMbhavatuM ja nathI. mATe potAnA dharmo vaDe dravya prApta karAya che, vyApIne-vaLagIne rahevAya che. dA.ta. jJAna-darzanAdi jIvanA dharmo vaDe jIvane prApta karIne, vaLagIne ja rahevAya che. jIva rUpa dravya vinA te dharmo saMbhavatAM nathI. temaja rUpa, rasa vagere pugalanA dharmo e pudgalomAM avazya rahe che. te vinA saMbhavI zaktA nathI. mATe te rUpa, rasa, gaMdha, spardhAdi dharmo vaDe pudgala - dravya prApta karAya che, vaLagIne, vyApIne rahevAya che. te ja rIte gati - sahAyatAdi dharmo 2. pavipu ! dharme mu. I
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 141 teSAM ca paryAyasya dravyazabdasya anyeSAmapyevameva kArya ityatidizannAha-evaM srvessaamityaadi| evaM yathA jIvAdInAM dravyasya ca tathA sarveSAM guNakriyAdizabdAnAm, anAdInAM iti bhavyAbhavyAdInAm, AdimatAM ca manuSyAdInAM paryAyANAM, jIvAdInAM bhAvAnAM jIvAdibhyo'nanyavRttInAm, tattvAdhigamArthamiti tattvasya paramArthasya bhAvasya adhigamaH sarvatra, na tu nAmasthApanAdravyANAmiti, heyatvAdeSAM, tattvAdhigamAya tattvAdhigamaprayojanaM nyAso nikSepo racanA kAryA buddhimatA mumukSuNeti // 5 // vaDe dharmAstikAya - dravya prApta karAya vyApIne rahevAya che, ityAdi samajavuM. A ja hakIkatane saMkSepamAM bhASyamAM kahe che ke, prANatte prAnuvanti vA vyANi teno artha vagere upara kahevAI gayo che. * sarva vastunA paramArthano = bhAvano bodha karavA mATe nAmAdi-nikSepa ka have jIva vagerenA nAma Adi nyAsane (nikSepane) batAvIne temaja te jIvAdinA paryAya rUpa dravya-zabdano nyAsa darzAvIne anya vastunA paNa A pramANe nAmAdi nyAsa/nikSepa karavAnI bhalAmaNa karatAM bhASyakAra jaNAve che - purva sarveSAmityAdriA A pramANe eTale ke jIvAdi tattvo ane dravya zabdanI jema sarva padArthono-pachI te Adi sahita hoya ke anAdi evA jIvAdi mokSa sudhInA arthono-tattvanA bodha mATe nikSepa karavo. jIva vagerenI jema sarva padArthano eTale guNavAcaka ane kriyAvAcaka zabdono paNa nyAsa karavo. tathA anAdi eTale bhavya, abhavya vagere svarUpa tathA AdivALA = AraMbha sahita manuSya vagere paryAyo svarUpa evA "jIvAdi bhAvo'no eTale ke jIvAdithI ananya = abhedarUpe rahelAM pUrvokta (mokSa sudhInA) bhAvono-padArthono nyAsa karavo. zA mATe ? te kahe che - tattvathAmArtham te pUrvokta jIvAdi sarva padArthonA tattvano eTale ke paramArthano/bhAvano bodha (adhigama) thAya te mATe sarvatra nyAsa karavo, paraMtu nAma, sthApanA ane dravya e traNanA bodha mATe nikSepa karavAno nathI, kemake, e traNa nikSepAo (prAya:) heya che. tattvAdhikamAya ti ema vigraha karIne tattvAkartha ema samAsa karavo. jIvAdi tattvanI bhAvanA bodha rUpa hetuthI nyAsa = nikSepa eTale ke nAmAdinI racanA buddhimAna mumukSu vaDe karavA yogya che. caMdraprabhA : ahIM koIne prazna thAya ke, prazna : jIvAdi arthonA tattvano = bhAvano = paramArthano bodha karavA mATe nyAsa/nikSepa karavAnuM kahyuM, to ahIM "bhAva" rUpa nikSepa ja kahevo 1. pU. I dravyazadrazya mu. | 2. pU. I sa sarvatra mu.dha: I rU. 3.pU. I nA. mu. I
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 tattvArthAdhigamasUtram [ gao ? joIe ne? nAma vagere traNa zA mATe kahelAM che? javAba : sAcI vAta che ke jIvAdi padArthonA bhAva nikSepanI ja mahattA hovAthI ane teno ja bodha karavo ISTa hovAthI teno ja nyAsa karavo joIe. paNa phakta jIvAdinA bhAva-nikSepano nyAsa karavAthI bhAva-jIvAdi padArthono vAstavika spaSTa bodha thato nathI, kiMtu nAmAdi nikSepanI racanA karAya tyAre ja "bhAva-nikSepano spaSTa bodha thato hovAthI nAmAdi traNa nipAo karavA jarUrI che. jema ekalA rAjAnI koI mahattA hotI nathI, paNa jyAre te maMtrI, sAmaMta, sainya, parivAra, mitrAdi vargathI parivarelo hoya tyAre ja tenI mahattA jaNAya che. jemAM moTI lITInI moTAIno paNa tyAre ja khyAlamAM Ave che, jyAre tenI AjubAjumAM nAnI lITIo hoya. ekalI lITI hoya to konAthI moTI athavA nAnI kahI zakAya? Ama jinazAsanamAM mukhyatve bhAvanI mahattA che chatAMya te bhAva-nikSepanI mahattA tyAre ja jaNAya che, samajAya che, ke jyAre vivalita jIvAdi vastunA nAma, sthApanA ane dravya rUpa nikSepAo karAya. mATe ja nAmAdi nikSepAo bhale heya. tyAjaya hoya (jIvAdinI apekSAe), chatAMya te bhAva-nikSepane sArI rIte jANavA mATe khUba ja upayogI banavAthI teno zAstramAM nirdeza karelo che. vaLI vastu vizeSe eTale ke amuka vastuono bhAva uparAMta nAma, sthApanA, dravya e traNeya nikSepanuM mahattva che. dA.ta. tIrthakara, gaNadhara, guru Adi pUjya puruSonA cAreya nikSepAono mahimA che arthAt teono jema bhAva-nikSepa pUjya che, tema nAma, sthApanA ane dravya nikSepAo paNa pUjya che, paNa tyAjya nathI. kAraNa ke, "bhAva"nI jema nAma, sthApanA ane dravya e paNa te te vastunA dharmo che. nAma tarIke, "tIrthakara' "arihaMta' evA zabda rUpa nAmo svabhAvatIrthakaranA dharmo che, kAraNa ke tenAthI bhAva-tIrthakarano bodha thaI zake che. tathA sthApanA-tIrthakara eTale ke devAdhidevanI pratimAdithI paNa bhAva-tIrthakara jaNAya che, yAvatu prApta thAya che. e ja pramANe bhAvi tIrthakara je hajI kadAca janma hoya, saMsAramAM hoya, teonA darzanAdithI devamanuSya Adi zraddhALu jIvone bhAvi bhAva-tIrthakarano khyAla Ave che, mATe ja teono janmotsava kare che, vividha rIte viziSTa sevA zuzruSA, bhakti dAkhave che, dIkSA mahotsava vagere devo paNa ujave che. Ama dravya tIrthaMkarAdinI paNa pUjyatA abAdhita che. bhAva tIrthakaranI bAbatamAM to prazna ja nathI, kAraNa ke, teonA 34 atizayonA varNanathI tathA vANInA 35 guNothI ja teonuM pUjayapaNuM ane viziSTa yoga-mahimA jaNAI Ave che. kahevAno bhAva e che ke, nAma vagere nikSepAo jIva vagere padArthonI apekSAe khAsa mahattvanA nathI. sivAya ke teo 'bhAva-jIva'no yathArtha bodha karavAmAM upayogI bane che. chatAMya
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 143 ziSya Aha-kathaM bhavartA tattvAnAM jIvAdInAmadhigamaH kRtaH? yadi ca kenApyupAyenAdhigatAni bhavanti tato yuktaM kathanamanyasmai etAni tattvAnIti ? ucytete nAmAdi nikSepa paNa jIvAdi te te vastunA dharma hovAthI ane bhAva-vastunA bodhanuM athavA prAptinuM kAraNa banI zakavAthI teonI paNa upara jaNAvyA mujaba tIrthaMkarAdi vastu - vizeSanA viSayamAM upAdeyatA = grAhyapaNuM ammalita che. vaLI koInuM nAma rameza ke jagadIza pADavAmAM Ave ane pachI te rIte vyavahAra paNa karAya che. pachI koI te bene kramazaH, eya ramalA ! eya jagalA ! ema kahIne bolAve to duHkha kone thaze? ramezane athavA jagadIzane ja ne? zA mATe ? kAraNa ke, have te be nAma paNa kramazaH rameza ane jagadIzanA jIvanA paryAyo = dharmo banI gayA che. ene vikRta karavAthI te nAma-dharmavALA rameza ane jagadIzane mAThuM lAge che. A rIte koInA mAtA-pitAnI chabi upara koI paga mUkaze to te putra Adine duHkha thaze, kema ke, sthApanA rUpa mAtA-pitAdi paNa potAnA sAcA mAtA-pitAnA dharmo che. AthI ja to roja e ja teonA darzana karIne kRtArtha thato hoya che. vaLI potAnI chabine paNa koI bagADaze to duHkha thavAno saMbhava che, e batAve che ke tevI chabi paNa vastuno dharma che. tathA dravya avasthAmAM paNa koI rAjaputra hajI rAjA thayo nathI, to paNa bhAvi rAjA banavAno che tevA khyAlathI te rAjaputranI barobara rAjAnI jema khAsa surakSA, sevA, vinayAdi karAya che. Ama dravya-nikSepa paNa vastuno dharma che, A apekSAe mahattvano che. jo ke jIvAdi vastunI vyAkhyA karavAnA prasaMge nAma, sthApanA nikSepanuM khAsa mahattva na hovAthI tathA saraLa hovAthI ghaNIvAra TIkA graMthomAM tenI vyAkhyA choDI devAya che. prastuta TIkAmAM paNa zrI siddhasena gaNivare ajIvAdi tattvonI vyAkhyA karatI veLAe baMdha vagere cAra tattvonI temaja samyagadarzana Adi traNanA nAma, sthApanA e nikSepAo jaNAvela nathI. vyAkhyA graMthamAM dravyanI kaMIka mahattA upayogitA hoya che ane bhAvanI mahattA - upayogitA hovAmAM to koI prazna ja nathI, kema ke e to mukhya abhidheya = viSaya hoya che. pUrve kahela nAma, sthApanA, dravya ane bhAva e cAreya nikSepanA paraspara samAna-dharmo (sAdhamya), vilakSaNa-dharmo = vaidharma ane kArya-kAraNabhAva Adi vizeSa bodha mATe vizeSAvazyakabhASya Adi jovuM jarUrI che. premaprabhA : sUtranuM avataraNa : ahIM ziSya prazna kare che. prazna : ApanA vaDe jIvAdi tattvAno adhigama bodha zI rIte karAyo ? jo Ape koIpaNa upAya vaDe tattvono adhigama karelo hoya to te upAyo bIjAne kahevA yogya che ke "A tattvo che' arthAt tattvone 2. pU. | mAvatI mu. |
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 sU pramAniyA : 2-ddA TI0 pramANanayairiti ca karaNe tRtIyA na kartari, yatastatra SaSThyA bhavitavyam, 'rtuLo : kRti' [pani : nU0 ra-rU-65] rUti | pramANe pratyakSa parokSe che, avadhimanaHparyAyakevalAni matizrute ca, naigamAdayo nayAH paJca, pramANe ca nayAzca pramANanayAH, aMtastaiH pramANanayaiH sAdhakatamaiH / __ bhA0 eSAM ca jIvAdInAM tattvAnAM yathoddiSTAnAM nAmAdibhiya'stAnAM pramANanayairvistarAdhigamo bhavati / jANavAnA A amuka upAyo che, ema jaNAvavA yogya che. javAba : tattvono bodha karavAnA upAyo jaNAvAya che, te A pramANe prama-naradhAma: | -6 . sUtrArthaH pramANa ane nayo vaDe (jIvAdi tattvono) bodha thAya che. ja be prakAranA pramANaH (1) pratyakSa ane (2) parokSa eka premaprabhA : pramAni: ahIM "kartA arthamAM tRtIyA - vibhakti nathI thaI, paNa 'karaNa" arthamAM tRtIyA che. kAraNa ke jo "kartA artha hota to tyAM vartuLo : ti (pA.su2-3-65) thI SaSThI - vibhakti thavI joIe. pramANa be prakAranA che (1) pratyakSa ane (2) parokSa. temAM (1) avadhi, (ii) mana:paryAya ane (ii) kevaLa e traNeya jJAno pratyakSa pramANa che ane (i) mati ane (i) zruta jJAna e parokSa pramANa che. tathA naigama vagere pAMca nayo che. pramANe nA rUti pramAInayA: A pramANo ane nayo, te pramANanayo, teo vaDe. pramANa: tRtIyA-vibhaktino artha che - sAdhakatama = eTale (adhigamanA/bodhanA) prakRSTa kAraNabhUta evA pramANa ane nayA vaDe jIvAdi tattvono bodha thAya che eTale ke te be bodhanA upAyo che, ema samasta sUtrArtha che. bhASyamAM sUtrano artha spaSTa karatAM kahe che bhASya : A jIvAdi tattvono ke jeo pUrve je rIte, je kramathI uddiSTa che arthAtuM. sAmAnyathI kahelAM che ane jeonA nAma Adi cAra nikSepAo karelAM che, teono pramANa ane nayo vaDe vistArathI adhigama bodha thAya che. che. patipu ! yArnaM:- mu. |
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 145 TI0 eSAM cetyAdi / eSAM iti bhavataH prakaTIkRtAnAm, cazabda evakArArthe, eSAmeva anyasyAbhAvAt / athavA samuccaye, eSAM jIvAdInAM, cazabdAnnAmAdInAM ca / tattvAnAmiti cAnenobhayaM sambadhyate, jIvAdInAM tattvAnAM nAmAdInAM ca tattvAnAm / ythoddissttaanaamiti| yathA paripATyA jIvAjIvAdikayA sAmAnyenAbhihitAnAmuddiSTAnAmiti / sAmAnyena ca jIvAjIvAsrava0 [1-4] ityasmin sUtre'bhidhAya punarnAmasthApanAdisUtre nAmAdibhirbhadaiya'stAnAM, kimarthaM punarjIvAjIvAsravAdisUtre urghaTya tato nAmAdisUtre nyastAni ? ucyate-parijJAnArthamaneko jIvazabdavAcyo'rtha ityasya / etadevAha-nyastAnAmiti / adhigamopAyArthamupakSiptAnAmityarthaH / ataH pUrvamudaghaTTitAnAM nyastAnAM ca iha pramANanayairvistarAdhigamo bhavati / vistarAdhigama iti / ekaikasya tata udghaTTanAdapakRSTasya vistareNa lakSaNavidhAnAkhyena vakSyamANena premaprabhA H A jIvAdi tattvono pramANa ane nayo vaDe vistArathI adhigama/bodha thAya che ema samasta artha che... temAM paNa = eTale ApanI AgaLa pragaTa karAyelAM A jIvAdi tattvono... zabda "ja'kAra arthamAM che. AthI A ja jIvAdi tattvono... kema ke jIvAdi sivAya anya tattvono abhAva che. athavA 4 zabda samuccaya = saMgraha arthamAM che. AthI A jIvAdi tattvono ane nAmAdino... tattvAnAm - A zabda bane ya sAthe joDAya che. AthI jIvAdi tattvono ane nAmAdi tattvono yathodiSTa eTale jeo jIvaajIva Adi paripATIthI = kramathI pUrve sAmAnyathI kahelAM che ane nAmAdi bhedo vaDe jeono vAsa che. vaLI jeonuM sAmAnyathI navAnIvAzrad0 [2-4] e sUtramAM jIvaajIva vagere rUpe kathana karIne pharI nAma-sthApanA | -6 . e sUtramAM, nAma vagere bhedo vaDe nyAsa karelo che, te jIvAdi tattvono (ane nAmAdi nikSepono) vistArathI pramANa ane nayo vaDe bodha (adhigama) thAya che. zaMkA : gIvAnIvAva | 2-4 | sUtramAM jIva-ajIva ItyAdi ema sAmAnyathI jIvAdi tattvonuM - udghATana/prakAzana karIne pachI nAma-sthApanA me 1-1 | sUtramAM nAmAdi vaDe nikSepAo zA mATe karelAM che ? samAdhAnaH "jIva' zabdanA vAcya-artha aneka che, enuM sArI rIte jJAna karavA mATe nAma Adi bhedo vaDe jIvAdinA nikSepo karelAM che. catAnAm = eTale bodhanA (adhigamanA) upAya tarIke (nAmAdi vaDe) mUkelAM, rajU karelAM jIvAdi arthono - eTale ke pUrvasUtramAM batAvelAM ane nAmAdi bhedo vaDe nikSepa karAyelAM evA - jIvAdi tattvono 2. sarvapratipu pITya mu. I
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 146 [o [-10, 1-rU] pramALanayarUpekhAdhiAma:-paricchevo bhavati / tat thita-cavA yajJadhiyAmstdaa tadA na pramANanayAn virahayyeti / na cAyaM paryanuyogaH kAryaH-pramANanayaiH kathaM bhavatyadhigama iti ? yasmAjjJAnavizeSAH pramANAnayA:, ataH prakAzasvabhAvatvAt pradIpavadadhigamazaktitA / atha katividhaM pramANamiti saGkhyAniyamAya praznayati / Aha-tatra pramANaM dvivigham / pramANa ane nayo vaDe vistArathI bodha thAya che. pahelAM dareka jIvAdi arthonuM sAmAnyathI (1) jIva, (2) ajIva ityAdi rUpe prakAzana (uddaTTana) karAya... pachI apakRSTa = sAdhAraNa evA jIvAdi arthano AgaLa kahevAtAM (i) lakSaNa ane (ii) vidhAnarUpa tathA pramANa ane nayo rUpa vistAra vaDe bodha thAya che. caMdraprabhA : ahIM jo ke, bhASyakAra maharSinA vidhAnano sIdho anuvAda karIe to, jIvAdi tattvono (1) pramANa ane (2) nayo vaDe vistArathI bodha thAya che, ema artha thAya... vistArathI eTale sAmAnya-vizeSAdi sarva prakAre ane vizada-avizada Adi rUpa vistAra vaDe bodha thAya che. Ama be pakSa thAya - (1) vistAra svarUpa pramANa ane nayo vaDe bodha thAya che, evo eka pakSa che. jyAre bIjo pakSa che, 'pramANa ane nayo vaDe anaMta2-hamaNAM kahela lakSaNa ane vidhAna svarUpa vistArathI bodha thAya che. AmAM bIjo pakSa prazasta jaNAya che. * pramANa ane naya vaDe ja padArthano bodha thAya premaprabhA : ahIM kahevAno bhAva A pramANe che ke, jyAre jyAre paNa adhigama thAya, bodha thAya, tyAre tyAre (1) pramANa ane (2) nayo e be vinA thato nathI. zaMkA : pramANa ane nayo vaDe bodha zI rIte thAya ? bodha to jJAnathI thAya che. samAdhAna : nA, ahIM Avo prazna karavo yogya nathI... kAraNa ke pramANa ane nayo e jJAnanA ja prakAro che arthAt teo eka prakAranA jJAna ja che. AthI teo dIvAnI jema prakAza karavAnA svabhAvavALA hovAthI padArthono bodha karavAnA (prakAzita karavAnA) sAmarthyavALA che. ahIM pramANonI saMkhyAnuM niyamana karavA = cokkasatA karavA prazna uThAve che, prazna H pramANo keTalAM prakAranA che ? Ano javAba ApatAM bhASyakAra bhASyamAM kahe che, javAba :
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU) 6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 147 bhA0 tatra pramANaM dvividhaM pratyakSaM parokSaM ca vakSyate [1-11, 12] / caturvidhamityeke navAlAntare I nA nAmAvayo vakSyane [2-34] . vijhA - 6 che tatrati siddhAntaM nandyAdikaM vyapadizati / pramANamiti ca pramIyate'nena tattvamiti pramANam / asmin pakSe AtmA sukhAdiguNakalApopetastenAvabudhyate sAdhakatamena matyAdinA viSayamiti pratipattavyam / yadA tu 'kRtyalyuTo bahulam' (pA0 sU0 3-3-113) iti kartari pramANamityetardAtmano'nyavibhaktaM matyAdijJAnapaJcakam, pramiNotyavagacchatIti pramANam / tatra pramANam dvividham / bhASya : temAM (siddhAMtamAM) pramANa be prakAranA kahelAM che. (1) pratyakSa ane (2) parokSa. te AgaLa kahevAze (sUtra 1-11, 12mAM) vaLI bIjuM ke anya AcArya bIjA nayathI cAra prakAre pramANane jaNAve che. naigama vagere no che ane te paNa AgaLa (sU. 1-34mAM) kahevAze. eka "pramANa' zabdanI vyutpatti vaDe artha che premaprabhA temAM = siddhAMtamAM be prakAranA pramANe kahelAM che, ema bhAgamAM kahyuM. tatra zabda "naMdI-sUtra' vagere siddhAMtane (Agamane) jaNAve che. pramAmiti . "pramANa' zabdanI vyutpatti ane artha jaNAve che. jenA vaDe vastunuM tattva-svarUpa-paramArtha jaNAya te pramANa kahevAya. (pramIyate tattva tenA rUtti (y + + + mana) = pramANamI) A pramANe "karaNa' arthamAM tRtIyA vibhakti vaDe pramA' zabda bane tyAre sukha Adi guNonA samUhathI yukta AtmA jenA vaDe tattvano bodha kare te "pramANa" kahevAya. ahIM mati-Adi jJAna e sAdhakatama che arthAt bodha karavAnuM prakR/pradhAna sAdhana rUpa che ane tenA vaDe AtmA viSayano bodha kare che, mATe mati Adi jJAno pramANa che, ema mAnavuM joIe. have pramANa no bIjo artha joIe. jyAre nyuro vadurbham (pA.phU.3-3-113)thI kartA' kAraka arthamAM pramANa' zabda sadhAya tyAre prapati -vacchati rati pramANam I eTale ke je svayaM) pramANita kare, vastunA paramArtha jANe te pramANa" kahevAya. A rIte zabda sadhAya, tyAre 'pramANa' zabdano artha anya padArthothI (jJAna sivAyanA padArthothI). vibhakta-judA evA AtmAnA zuddha "matiAdi pAMca jJAna' ema artha thAya. caMdraprabhA : A pakSamAM "mati vagere jJAno kartA rUpe = mukhya svataMtrarUpa pramANa che. paNa 2. pU. | no viSa0 mu. |
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 tattvArthAdhigamasUtram [a01 yadA tvadhikaraNe pramANamityetat tadA pramIyate'smin bahiraGgo'rtha iti pramANam Atmanyeva bahiraGgArthapratibimbanAt, na hi viSayAkArA'nArUSitaM tajjJAnaM tasya paricchede vartate / yadA tu tena viSayAkAreNa tajjJAnaM pariNataM bhavati tadA tasya vastunaH paricchedaH, anyathA neti / dvividhamityanena saGkhyAniyama iti dvivighameva na punasrividhAdi / kathaM dvaividhyamiti cet ? ucyate-ihaivAdhyAye pratyakSaM parokSaM ceti vakSyate [1-11, 12] upariSTAt / parANi AtmAnA sAdhana tarIke jaNAvelAM nathI. ahIM mAtmanovimarza' pATha laIe to "AtmAthI abhinna evA mati-Adi pAMca jJAno e pramANa che" ema artha jANavo) premaprabhA : jyAre adhikaraNa" = AdhAra arthamAM "pramANa' zabdanI siddhi karAya, jema ke, prayate smina rUti pramANam jemAM bahiraMga artha = bAhya padArtha jaNAya te "pramANa kahevAya. bahiraMga vastunuM pratibiMba = pratIti AtmAmAM ja thatI hovAthI AtmA e pramANa che. je jJAnanI bAhya viSayanA AkAre pariNati (vyApti) thatI nathI te jJAna te viSayano bodha karatuM nathI, bodha karavAne samartha banatuM nathI. AthI jyAre zeyara viSayanA AkAre te jJAna pariNata thayelA hoya, tyAre te viSayano bodha jJAnamAM thAya che, nahitara bodha thato nathI. caMdraprabhA : ahIM "AtmAne pramANa kahela che te jJAnaguNathI abhinna hovAnI apekSAe kahela che, ema samajavuM. AtmAne thatuM viSayanuM jJAna e AtmAnA svabhAvarUpa ja hovAthI jJAna AtmAthI abhinna che. AthI jJAnamAM vastu jaNAya che ema kahevuM eTale AtmAmAM vastu jaNAya che ema kahevA barAbara che. AthI AtmAthI abhinna atiAdi jJAna thavAthI AtmAne pramANa kahevAya che. premaprabhA : dvividhak = pramANanA be bheda che, ema kahevAthI saMkhyAno A pramANe niyama karelo che "be ja pramANa che, traNa nahIM." prazna : pramANanA be bheda zI rIte thAya ? javAba : A ja prathama adhyAyamAM AgaLa (1) pratyakSa ane (2) parokSa ema pramANanA be bhedo kahevAze. sUi. 1-11, 12] temAM (1) parokSa-pramANaH parokSa = eTale paranA nimitte thatuM jJAna. para = eTale nirmANa nAmakarma ane aMgopAMga nAmakarmanA udayathI utpanna thayela (AgaLa kahevAtAM svarUpavALI) nivRttirUpa indriya ane upakaraNarUpa indriya (a.2, sU. 17] tathA manovargaNAnA pudgalanA pariNAma vizeSa
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 149 ca nirmANAGgopAGgodayanivRttyupakaraNarUpANIndriyANi [2-17] manazca manovargaNApariNatirUpaM dravyendriyaM paraM, tebhyo yadupajAyate jJAnaM tannimittajaM tat parokSamucyate dhUmAdagnijJAnavat / pratyakSaM punaraznAti aznute vA'rthAnityakSaH-AtmA tasyAkSasyendriyamanAMsyanapekSya yat svata evopajAyate tat pratyakSam / yadi tarhi nandyAM dvividhamupadiSTaM kathamanuyogadvAragranthe caturvidhamupanyastam? yataH kecin naigamAdayo nayAzcaturvidhamabhyupayantIti / etadevA''ha / caturvidhamityeke nyvaadaantrenn| eke sUrayazcaturvidhaM pramANa,zanti nayabhedena pratyakSAnumAnopamAnAgamAkhyam, etacca yathA duHsthitaM cAturvidhyaM tathA bhASyakAra evottaratra (upayogamAM levAtAM mananA pudgalo) rUpa mana e (pAMca indriya + mana = 0) dravyandriyo para" kahevAya. (AtmA "sva" che, tenI apekSAe sAdhanarUpa pUrvokta indriya ane mana e para" che.) AvA para evA indriya-manathI je jJAna utpanna thAya te nimitta-janya hovAthI parokSa (pramANa) kahevAya. dhUmathI thatAM agninI jema arthAt lokamAM sAkSAt na dekhAto parvata pAchaLa rahelo evo paNa agni temAMthI nIkaLatAM dhUmADArUpa nimittathI jaNAya che. arthAt dhUmADAne joIne agninuM jJAna thAya che, tema ahIM paNa samajavuM. (2) pratyakSa-pramANa : tathA jJAti sanune vA vana - rUti akSaH | je arthane/padArthane vyApe (jJaya rUpe saMbaMdha kare, te (3Na + ta =) "akSa" eTale AtmA. akSane eTale ke AtmAne indriya ane mananI apekSA vinA je svataH ja-svataMtrapaNe je jJAna utpanna thAya che te "pratyakSa pramANa kahevAya che. zaMkA : jo A pramANe naMdIsUtramAM pramANanA be bhedo kahelAM che, to anuyoga dvArA graMthamAM cAra bheda zAthI kahyAM che? AnA samAdhAnamAM "je kAraNathI naigama vagere keTalAMka nayo amuka nayathI/apekSAthI pramANane cAra prakAranuM mAne che, tethI cAra prakAranuM pramANa che," e vAta jaNAvatAM bhASyamAM kahe che samAdhAnaH keTalAMka AcArya anya nayanI apekSAe pramANane cAra bhedavALuM kahe che, mAne che. arthAt nayabhedathI-amuka nayathI (1) pratyakSa (2) anumAna (3) upamAna ane (4) Agama ema cAra pramANa mAne che. jo ke pramANanA A rIte mAnelAM cAra bhedo je rIte TakavA muzkela che e hakIkata bhASyakAra maharSi svayaM A graMthamAM AgaLa sUi. 11ramAM kahevAnA ja che. 2. pU. | ** vihIntataH pATo nA. mu. | 2. pavipu 3vazaktimu. |
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 tattvArthAdhigamasUtram [ o (1-12) darzayiSyati / evaM pramANAvayavaM nirbhidya vyutpattyAdidvAreNa nayAvayavaM vibhajannAhanayAzcetyAdi / nayantIti nayAH kArakAH vyajjakA iti yataH kaMtrarthaM darzayiSyati bhASyakAraH, ye hyanekadharmAtmakaM vastvekena dharmeNa nirUpayanti etAvadevedaM nityamanityaM vetyAdivikalpayuktaM te nayA naigamAdayo vakSyante ( 1 - 34) / nanu ca pramANamapi sAmAnyavizeSAtmakavastuparicchedyeva, nayA api caivaMvidhaviSayopanipAtina eveti nAsti kazcid vizeSaH, jJAnAtmakatvAd hi nayA na bhedenopAdeyAH pramANAditi / asatyA eva nayA iti ced, ato heyatayA nyAyyamupAdAnamiti / etadapi na, yato vakSyati-"na vipratipattayo'dhyivasAyAti" [sU. -rU mA0] | tathA * 'naya' nI vyutpatti ane lakSaNa A pramANarUpa avayavanuM vibhAgIkaraNa karIne have vyutpatti vagere dvArA naya rUpa avayavano vibhAga karatAM bhASyakAra kahe che, naigama vagere (pAMca bhedavALA) nayo che ane AgaLa tenuM nirUpaNa karAze. nanti tti nayAH / je laI jAya, amuka iSTa arthane pamADe arthAt jaNAve te 'nayo' eTale 'kArako' = bhaMjako.. A pramANe 'kartA'rUpa arthamAM vyutpatti karIne 'naya' zabdanA arthane bhASyakAra bhagavaMta AgaLa darzAvaze. sAmAnyathI nayanI vyAkhyA jaNAvatAM TIkAkAra kahe che - (2) naya : je aneka dharmAtmaka (dharmamaya, dharma svarUpa) vastunu koI eka ja dharma vaDe (eka ja dharmane AgaLa karIne) nirUpaNa kare, jaNAve jema ke, A vastu A pramANe nitya ja che athavA anitya ja che vagere vikalpothI yukta vastunuM nirUpaNa kare te 'nayo' kahevAya ane te naigama vagere bhedavALA che, je AgaLa A ja prathama adhyAyamAM [sU.1-34mAM] kahevAze. ja (pUrvapakSa) zaMkA : upara kahyA mujaba to pramANa paNa sAmAnya-vizeSa svarUpa vastunuM jJAna karanAruM ja che ane nayo paNa AvA prakAranA ja viSayane lAgu paDe che arthAt AvA viSayanuM ja jJAna karanArA che. AthI A be vacce koI taphAvata nathI. nayo paNa jJAnavizeSa rUpa ja hovAthI jJAnAtmaka pramANathI judA grahaNa karavA yogya nathI. ahIM kadAca tame kahezo ke, "nayo asatya che (eka ja dharmane AgaLa karIne bodha karavAthI adhUrA-AMzika satya che) AthI heyarUpe ja teonuM grahaNa karavuM nyAya-saMgata che." to e vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke, AgaLa kahevAnA che ke, 'F 2. pAvivu / sUtrArtha mu. / 2. sarvapratiSu / vasAyA0 kRti. mu. |
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 151 "niyayavayaNijjasaccA" ityAdi / ucyate-pramANanayAnAmayaM bhedaH-pramANaM samastavastusvarUpaparicchedAtmakaM matyAdi, nayAstu ekAMzAvalambina ityato bhinnaviSayatA, pratyakSaparokSavat / etaduktaM bhavati - sarvanayAMzAvalambi jJAnaM pramANam, yat tu jJAnamanekadharmAtmakaM sadvastu vipratipattoDadhyavasAyAviti (sU. 1-35] artha "A nayo e arthanA adhyavasAyo = adhyavasAya sthAnonI jema paraspara virodhI nathI." evA sUtra (1-35) gata bhASyanA vacanathI tathA "niyayavannivya' artha nayo potapotAnA vaktavyanI bAbatamAM arthAtu potAnA abhiprAyamAtranI apekSAe satya che... ityAdi "saMmatitarka graMthamAM paNa kaheluM che, mATe pramANa ane naya vacce koI bheda nathI. caMdraprabhA niva-vaNiMvya sadga-nA paravAno moha I te pu ja vidra samo vimaya sacce 3 mati, vA [sammati-ta 2/28] gAthArtha : sarve paNa nayo potapotAnI mAnelI mAnyatAmAM varte to te sAcA che - paranaye (bIjA naye) mAnelI vicAraNAmAM (niSedha karavA svarUpa) mAthu mAre to te sarve paNa nayo mithyA che. A kAraNathI ja "A nayo sAcA ja che athavA A nayo khoTAM ja che" Avo vibhAga je paMDita kare che teNe jainasiddhAMta barobara joyo nathI (athavA Avo vibhAga je karato nathI, te ja sAco jaina zAstrono jJAtA che. 28 * pramANa ane naya vacce taphAvata che premaprabhA : samAdhAna : pramANa ane naya vacce A pramANe taphAvata che ke, samasta saMpUrNapaNe vastunA svarUpanA bodharUpa je matiAdi jJAna e pramANa che, jyAre nayo e vastunA eka aMzanuM avalaMbana karanArA hoya che, arthAt ekAMzanuM viSayarUpe grahaNa karanArA hoya che. AthI beya judA judA viSayavALA che, pratyakSa ane parokSa jJAnanI jema. (arthAt pramANarUpe eka ja gaNAtA evA paNa pratyakSa ane parokSa e be pramANonA viSayo Adino bheda hovAthI paraspara bhinna che tema pramANa ane nayo paNa jJAnAtmaka hovA chatAMya te banneyanA viSayo vacce ghaNuM aMtara hovAthI, arthAt eka vastunA sarvAzane grahaNa kare che ane bIjo ekAMzane grahaNa kare che AthI banne vacce taphAvata spaSTa ja che. TIkAkAra svayaM A hakIkatanI spaSTatA karatAM kahe che.) ahIM kahevAnuM hArda A pramANe che - sarva niyonA aMzonuM (athavA nayo rUpI aMzonuM) avalaMbana karanArA arthAt sarva nayonA aMzone viSaya banAvanArA jJAnane 2. sarvapratipu ! savAi mu. |
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 6 ekadharmAvadhAraNenAvacchinatti evamAtmakamevaitaditi tannayA iti kathyante, atazca pramANaM samyagjJAnaM, nayAstu mithyAjJAnam, yata Aha - "evaM sabvevi nayA micchAdiThI" ityaadi| evaM ca kRtvA pramANazabdasyAbhyarhitatvAt sUtre pUrvanipAta iti na codyAvakAzaH / apare varNayanti-parasparApekSA naigamAdayo nayA iti vyapadizyante adhyavasAyAH, taiH parasparApekSairyajjJAnaM pramANa' kahevAya che. jyAre je jJAna aneka dharmAtmaka rUpe rahelI vastune tenA koI eka dharmano nizcaya (avadhAraNa) karavApUrvaka "A vastu AvA svarUpavALI ja che ema jANe che, te "naya' kahevAya che. AthI pramANa e samyagujJAna che ane nayo e mithyAjJAna che - jethI sammati-tarka prakaraNamAM kaheluM che ke - "parva sallevi na micchAvihI' A pramANe tamAma nayo mithyAdaSTi che." caMdraprabhA tA atre vi nayA mirjIviTTI vi-divA 3voi siyA 35T vaMti sanmatta-sAvA [ saMmati tarka 1/21] gAthArtha tethI sarve paNa nayo pota potAnA pakSamAM pratibaddha (AgrahI) hoya to te mithyASTi che. ane paraspara nizrAvALA (sApekSadaSTivALA) hoya to te ja sarve paNa naya samyaktanA sadbhAvavALA bane che IrA premaprabhA : ane A rIte "pramANa' zabda e adhika prazasta (pUjaya)hovAthI teno prastuta sUtramAM pUrvamAM nipAta (upanyAsa) karelo che arthAta mUkelo che. navvAkSaISIvatadvare dyaratyasarvAryamevam (si.le. 3-2-160] sUtrathI. A rIte pramANa ane nayo vacce spaSTapaNe bheda hovAthI "nayo ane pramANa vacce bheda na hovAthI judAM na kahevA joIe evI pUrvapakSanI dalIlano avakAza raheto nathI. ja apekSAe nacanA be bheda (1) sunaya ane (2) dunaya che bIjA AcArya A pramANe pramANa ane nayanuM svarUpa kahe che, (1) nayaH paraspara apekSAvALA naigama vagere (ekAMzane grahaNa karanArA) adhyavasAyo jJAnavizeSa te "na" kahevAya. (2) pramANa : vaLI A ja paraspara apekSAvALA (sava) nayo vaDe samasta/saMpUrNa vastunA svarUpanuM avalaMbana karanAruM je jJAna utpanna karAya che, te jJAna tenAthI arthAt
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa kevAya sU0 6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 153 samastavastusvarUpAvalambanaM janyate tadananyagatavastuparicchedAbhyupAyatvat pramANam / ye punarbhegamAdayo nirapekSAH paraspareNa te nayAbhAsA iti // 6 // samasta - nayothI ananyagata eTale ke samAna viSayavALI vastunA bodhano upAya banavAthI pramANa" kahevAya. (3) nayAbhAsa : vaLI je naigama vagere nayo nirapekSa = eTale ke parasparanI apekSA vinAnA che, te "nayAbhAsa' kahevAya. arthAt bIjA nayanI apekSA vinAnA = nirapekSa hovAthI pote mAnela vastu-aMzane ja ekAMte svIkAre che ane anya nayano apalApa karanArA hovAthI nayAbhAsa - asaya kahevAya. caMdraprabhA : uparanA banneya abhiprAyo vacce taphAvata eTalo ja che ke, prathama abhiprAya pramANe "pramANa' e samyagudaSTi che ane nayo te mithyAdaSTi che. kema ke vastunA eka ja aMzanuM grahaNa karanArA che. Ama be bheda ja kahelAM che. jyAre bIjA abhiprAya anusAra pramANa uparAMta je navo rUpa bheda che, tenA paNa be prakAra che, (1) naya = sunaya ane (2) nayAbhAsa = durnaya (i) je naya vastunA eka aMzanuM grahaNa karanAra hovA uparAMta bIjA nayanI apekSA rAkhe che arthAt apalApa (niSedha, khaMDana) karatA nathI, te naya = sunaya kahevAya. jyAre (i) je naya vastunA je eka aMzanuM grahaNa kare che, tene ja ekAMte grahaNa kare che, bIjA nayanI apekSA rAkhato nathI, paNa apalApa kare che te naya durnaya = nayAbhAsa kahevAya. udAharaNa tarIke joIe to sAme jamIna upara ghaDo paDelo hoya tyAre, pramANa-vAkya A pramANe thAya. (1) cAt bhUtatte yorti | amuka apekSAe bhUtala upara ghaDo che. (pramANa-vAkya) (2) thI bhUtane pada pavati " " ghaDo ja che. A sunaya-vAkya che. (3) bhUtatte para havAti bhUtala upara ghaDo ja che. A dunartha = nayAbhAsa vAkya che. prathama vAkyamAM 'amuka apekSAe bhUtala upara ghaDo che' evA arthavALA vAkyamAM va = jakAra na hovAthI te pramANa-vAkya kahevAya che. AmAM 'bhUtala" upara ghaDo che, e vAta "cAt' padathI apekSA-vizeSathI kahelI che. teno artha e ke sarvathA = sarva apekSAe ghaDo che, ema nahIM, paNa amuka apekSAe ghaDo che, bIjI apekSAe (paTa vagere rUpa para-paryAyothI) ghaDo nathI paNa, ema "syAd padathI sUcaveluM che. Ama ghaDAmAM bIjA je je paryAyo ghaTatAM nathI teno paNa A vAkyamAM garbhita rIte svIkAra paDelo hovAthI AvuM bolanArAnuM vAkya ane tenuM jJAna e 2. pU. I tanavaI0 mu. |
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o kiJcAnyadityanenottarasUtraM sambandhayati, naitAvataiva vistarAdhigamastattvAnAM yato'nyadapi vistarAdhigatau kAraNamasti / kiM tat ? nirdezAdi / ke punaH nirdezAdaya ityata AhasU0 nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 1-7 // TI0 nirdezasvAmitvetyAdi / na tAvannirdezAdIn vyAcaSTe sambandhavAkyameva samarthayate 154 'pramANa' rUpa che. AthI te jJAna samyak che ane bolanAra vyakti samyagdaSTi kahevAya che. bIjA vAkyamAM va = 'ja' kArano prayoga karelo che, te nayane sUcave che. paNa svAr kahevAthI bIjA nayanI apekSA che, Ama bIjA nayane sApekSa hovAthI 'sunaya' che. jyAre trIjA vAkyamAM 'va' che mATe naya-vAkya che, paraMtu svAr = 'amuka koIka apekSAe' evuM pada mUkeluM na hovAthI, 'sarvathA ghaDo ja che' evo artha jaNAvAthI bIjA nayonI apekSA vinAnuM = nirapekSa vAkya hovAthI te nayAbhAsa = durnaya kahevAya ane A mithyArdaSTi naya che. = A traNa prakAro bIjA AcAryanA abhiprAya pramANe che ane te paNa TIkAkAra zrI siddhasena gaNivarane saMmata che, kAraNa ke tenuM khaMDana kareluM nathI. prathama abhiprAya anusAre to (1) svAr bhUtane ghaTo'sti ema prathama pramANa-vAkya ane (2) mUtane ghaTa vAsti ema be vAkya samajavA. kemake A abhiprAye to sarvanayone 'mithyAdaSTi' kahelAM che ane te ekAMta eTale ke 'svAr' (amuka apekSAe) evA pada vinA kahevAtA hovAthI mithyArdaSTi gaNAya mATe te durnaya = nayAbhAsa kahevAya, ema jANavuM. Ama be ja vibhAga hovAthI 'pramANa' e samyagdaSTi ane 'naya' e mithyAdaSTi che ema kaheluM che. bAkI traNa vibhAga pADavAmAM Ave to pUrve kahyA mujaba nayonA paNa (i) sunaya = samyagdaSTa ane (ii) nayAbhAsa (durnaya) mithyAdaeNSTi ema be prakAra thaI zake che, ema vicAravuM. premaprabhA : avataraNa : bhASyamAM je kahyuM ke viSNu anyat - tenAthI uttara sUtranI sAthe saMbaMdha kare che, te A rIte - phakta A pramANa ane nayathI ja vistArathI bodha thAya che evuM nathI, kAraNa ke bIjuM paNa vastuno vistArathI bodha karavAmAM kAraNa che. prazna H kayA che te kAraNo ? javAba : nirdeza vagere kAraNo che. prazna H A nirdeza vagere kAraNo kayA kayA che ? tenA javAbamAM AgaLanuM sUtra kahe che - javAba : nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 1-7 // sUtrArtha : (1) nirdeza (2) svAmitva (3) sAdhana (4) adhikaraNa, (5) sthiti ane
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ slR0 7 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 155 bhA0 ebhizca nirdezAdibhiH SaDbhiranuyogadvAraiH sarveSAM bhAvAnAM jIvAdInAM tattvAnAM vikalpazo vistareNAdhigamo bhavati / 1 TI0 ebhizcetyAdinA / ebhiH cazabdAt pramANanayasadAdibhizca / ebhizceti sAmAnyazabdanirdeze na vizeSAvagatirasti, ato vizeSArthamAha-nirdezAdibhiH / Adizabdena nirdeze sati neyattAparijJAnamastIti samAse cAvyaktAbhidhAnaM prasiddhaM na sUtrAdapiiyattA sambhAvyeta ata: SaDbhirityaha / 'ukte'pi SaDbhiriti' asmin kimetAni vyAkhyAdvArANi neti yA zaGkA tannirasanAyAha- anuyogadvAraiH vyAkhyAGgairityarthaH / eSAM cA'vyApitA'sti vidhAna (bhedo)thI jIvAdi tattvono bodha thAya che. premaprabhA : AgaLa bhASyamAM sUtramAM kahela 'nirdeza' vagere bhedonuM kathana na karatAM phakta tenA saMbaMdhavALA vAkyanuM samarthana kare che, pragaTa kare che. bhASya : A nirdeza vagere cha anuyoganA (vyAkhyAnA) dvAro vaDe paNa jIvAdi tattvo rUpI sarva bhAvono vikalpa vaDe - vistArathI bodha (adhigama) thAya che. * nirdeza vagere cha drAro vaDe sarva vastuno vizeSa bodha premaprabhA : sUtranA arthane saMkSepamAM jaNAvavA bhASyamAM mizra vagere kaheluM che. miH A sUtrokta nirdeza vagere prakAro vaDe ane TM zabdathI pramANa, naya vagerethI ane AgaLa kahevAtAM 'sa' vagere dvAro vaDe paNa jIvAdi tattvono bodha thAya che ema samasta artha che. have TIkAthI tenA padono artha ane tenuM prayojana jaNAvatAM kahe che, 'mizrva' ema sAmAnya zabdano nirdeza thaye chate vizeSa bodha thato nathI, AthI vizeSa (spaSTa) bodha mATe kahe che, nirdezAvimi: arthAt nirdeza vagere vaDe... (jIvAdi tattvono bodha thAya che.) AmAM Avi zabdathI nirdeza karelo hoyane cokkasa saMkhyA (iyattA)nuM jJAna thatuM nathI. vaLI samAsamAM avyakta aspaSTa kathana thAya che, e vAta prasiddha che. AthI sUtrathI paNa cokkasa saMkhyA jaNAtI nathI, mATe DmiH ema spaSTapaNe nirdeza vagerenI saMkhyA kahe che. = = vaLI padma: ema kahevA chatAMya, 'zuM A nirdeza vagere vyAkhyAnA dvAro che ke nahIM ?' evI je zaMkA ubhI rahe che, tene dUra karavA kahe che anuyogadvAra: | A nirdeza vagere anuyoganA dvAro eTale ke vyAkhyAnA aMgo/upAyo che, ema artha che. (tenA vaDe 6. pAviSNu / vizva: pU. | 2. sva.pU. / Dmiriti. mu. | rU. va.pU.lA. / utte'pa parita. nA. mu. / 4. pU. / haiM vyApitA. mu. / . pU. / asti nAstIti. mu. |
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 ityAzaGkAvyudAsAyAha-sarveSAmiti / ukte'pi caitasmin abhAvo'pi sarvazabdenopAttaH tannirAcikIrSayA''ha-bhAvAnAmiti / abhAve hi vyarthatvAt prayAsasya na tadviSayametaditi kathayati / bhAvA apyanyamatAbhimatAH santi atattvarUpA ityato dvayamupAdatte-jIvAdInAM tattvAnAmityetat / te ca jIvAdayaH kimebhiH samAsena nirUpyante uta vyAsenetyata Ahavikalpaza iti / zasazca kArakasAmAnyAd vidhAnamiti tRtIyArtha eSa ityetat kathayati vistareNetyanena / ukte'pi caitasmin asampUrNameva vAkyaM syAd yadi pUrvasUtrAdadhigama ityetannAnuvarterte, iti kathayati - adhigama iti / sattAM ca padArtho na vyabhicarati yadyapi 1 156 bodha thAya che.) vaLI A nirdeza vagere vyAkhyA-dvAronI jIvAdi sarva tattvo viSe vyApakatA che ke nahIM? evI zaMkAno nikAla karavA mATe sarvaSAm' ema kaheluM che. sarva jIvAdi tattvono vyAkhyAnA dvAro vaDe bodha thAya che. A 'sarva' zabda mUkavA chatAMya tenAthI 'abhAva'nuM paNa grahaNa saMbhavatuM hovAthI tenuM nirAkaraNa/niSedha karavAnI icchAthI mAvAnAm (bhAvAtmaka padArthonuM) ema kaheluM che. abhAvane viSe vyAkhyA karavAno prayAsa vyartha hovAthI tenA viSayavALuM A sUtra nathI arthAt abhAvanI vyAkhyA mATe sUtramAM kahela vyAkhyA-dvAro nathI. vaLI bhAvo = bhAvAtmaka padArtho paNa anya dArzanikoe mAnelAM che ane te atattvasvarUpa che. AthI tenI bAdabAkI jaNAvavA mATe nIvAvInAM tattvAnAM 'jIvAdi tattvono' ema be padonuM grahaNa kareluM che. tathA zuM A jIvAdi tattvo A nirdezAdi cha dvAro vaDe saMkSepathI nirUpita karAze ke vistArathI ? evI zaMkAne nirmUla karavA kahe che, vipajJa: vistareLa / vyAkaraNamAM zas pratyayanuM sAmAnyathI kAraka-mAtramAM vidhAna kareluM che. AthI ahIM tRtIyAnA arthamAM che. eTale A hakIkatane vistareLa evA padane mUkavA vaDe spaSTarUpe kahela che. vikalpaza : = vistArathI (adhigama thAya che.) ATaluM kahevA chatAM paNa jo pUrvasUtrathI 'adhigama:' evA padanuM anuvartana na karAya arthAt A sUtramAM utArIne teno saMbaMdha na joDAya to vAkya apUrNa ja rahe che. AthI ahIM (A sUtramAM) 'adhigama:' zabda pUrva-sUtrathI anuvarte che, saMbaMdha pAme che ane AthI 1. pU. / tatre - ato'nuvartate: mu. adhi: /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ jU0 7] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 157 tathApyanyasyAH kriyAyA nAdhyAhAraH kartavyaH, tatazca bhavati ityAha / evaM sambandhaM lagayitvA sUtraM vyAkhyAnayannAha bhA0 tadyathA / nirdezaH / ko jIvaH ? aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH / TI0 tadyathetyAdi / yathaite bhAvyante nirdezAdayaH tathA kathyante, nirdeza iti copanyasya uddezavAkyamuccArayati-ko jIva iti / na ca prastutopanyAsaH, kathamiti cet? ucytenirdezAdi anuyoga - dvAro vaDe sarva jIva vagere tattvono vistArathI bodha thAya che," ema saMpUrNa vAkya bane che. koIpaNa padArtha (bhAvAtmaka vastu) "sattA' (hovuM, astitva)no vyabhicAra karato nathI, eTale ke, "sattAne choDIne raheto nathI. dareka vidyamAna vastumAM "sattA' hoya ja che. (jenA kAraNe A vastu "che" ema kahevAya che. AthI ahIM mavati/ti kriyApada na mUkeluM hoya to paNa samajAya jAya che.) to paNa "sattA' sivAyanI bIjI kriyAno (kriyApadano) ahIM adhyAhAra (pUrti/zeSa) karavA yogya nathI, ema sUcavavA bhAgyamAM "mati' padanuM sAkSAt grahaNa kareluM che, ema samajavuM. (vyAkaraNamAM hovuM, ema "sattA' mAtrane paNa kriyA kahelI che, e apekSAe Ama kaheluM che.) A rIte pUrvokta bhASyamAM mUkelAM dareka padonA prayojanano vicAra TIkAmAM karelo che. A pramANe bhASyamAM kahelAM padono saMbadha lagADIne (prayojana kahIne) have mULa sUtranI vyAkhyA karatAM bhASyakAra jaNAve che bhASya : te A pramANe - (1) nirdeza dvAra.. (praznaH) jIva zuM che ? (javAba) aupathamika Adi (pAMca) bhAvathI yukta dravyarUpa jIva che. premaprabhA : bhASyamAM nirdeza vagere sUtramAM kahelAM chae anuyogadvAronuM svarUpa batAvavAno AraMbha karatAM kahe che, "tathA' eTale je pramANe A nirdeza vagere dvArA jaNAya che, vicArAya che, te pramANe kahevAya che. ja udezapUrvaka nirdeza ane tenuM savarUpa (1) nirdeza-dvAraH "nirdeza' e pramANe prathama vyAkhyA-dvArane jaNAvanAra padane mUkIne uddeza' rUpa vAkyano uccAra kare che, to navaH? jIva zuM che ? zaMkA H nirdezane jaNAvavAne badale, jIva aMge prazna karavA rUpe uddeza-vAkya karavuM aprastuta che. samAdhAnaH
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 tattvArthAdhigamasUtram [a01 uddezavAkyamantareNa nirdezasya khyApanamazakyaM kartum / yadi hi pUrvaM sAmAnyarUpoddezacodanA na syAnnirdezavAkyamapyasambaddhatvAd unmattavacovadasaGgatArthaM syAt / sAmAnyArthAbhidhAnam uddezaH, tadvizeSapratipipAdayiSA-vacanaM nirdezaH / pUrva praznavAkyamuccArayati nidizyamAnArthopakAri-kIdRzaH khalu mayA jIvaH pratipattavyaH ? kiM dravyarUpo guNarUpaH kriyAsvabhAva iti ? nAmAdInAM vA anyatama iti pRSTe nirdizati-nizcayena upayujyate prastute vastuni sa nirdeshH| aupazamikAdibhAvetyAdi / aupazamikAdayo'bhihitAsta eva nA, "jIva zuM che? evuM udeza-vAkya (sAmAnya, kathana) e aprastuta nathI. zAthI? ema jo tame pUchatA hova, to tenA javAbamAM kahezuM ke, uddeza vAkya jyAM sudhI na kahevAya tyAM sudhI nirdeza-vAkya jaNAvavuM zakya banatuM nathI. kAraNa ke sAmAnya artha rUpa uddeza aMge prazna na thAya, to nirdeza-vAkya paNa (AdhAra vinAnuM hoyane) asaMbaddha-nirarthaka hovAthI unmatta (pAgala) mANasanA vacananI jema asaMgata arthavALuM banI jAya. kAraNake (i) sAmAnyathI arthanuM kathana karavuM, te uddeza kahevAya ane (i) uddezarUpa padArthanA vizeSanuM (lakSaNAdinuM) kathana karavAnI IcchApUrvaka je vacana uccArAya, te nirdeza kahevAya. AthI pahelAM sAmAnya jIvAdi arthanA kathanarUpa uddeza-vAkya karAyuM hoya to ja tenA saMbaMdhI vizeSa abhidhAnarUpa nirdeza-vAkya saMgata arthavALuM banatuM hovAthI, ahIM bhASyamAM pahelAM "jIva zuM che?' ema uddeza vAkya kaheluM che. AthI bhASyamAM pahelAM nirdeza karAtAM arthamAM upakAraka/sahAyaka evA praznAtmaka vAkyanuM uccAraNa kare che. prazna : : nava: mAre kevo jIva svIkAravo joIe ? zuM te dravyAtmaka che? guNasvarUpa che ke kriyA-svabhAvavALo che? athavA to zuM te nAma-sthApanAdi cAra nikSepa paikI koI eka nipA rUpa che ? Avo prazna puchAye chate nirdeza kare che. (nirdeza zabdanI vyutpatti karatAM kahe che.) prastuta vastumAM athavA vastu prastuta thaye chate, je nizcittapaNe upayogI bane te nirdeza" kahevAya. (ni = nizcana 35yuSya prastute vastuni sa nirdezaH ) prastutamAM bhASyamAM A pramANe nirdeza vacana kaheluM che, "aupathamika vagere bhAvathI yukta dravya te jIva che,' ema samasta artha che. have tenA eka-eka padono bhAvArtha kahe che - aupathamika vagere bhAvo pUrve kahelAM che. juo, nAma-sthApanA sUtra (1-5) nI TIkA... ahIM AtmA te te rUpe thavAthI (bhavanA) "bhAva" ema kahevAya. aupazamikAdi rUpa bhAvo te 2. sarvapratipu viSayAmu. 2. va.pA.ni.rai. TeMzanA pU. rU. 3.pU. I nirdeza ti, mu. !
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 7] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 159 bhAvAstathAbhavanAdAtmanaH tairyuktaH aupazamikAdibhAvayuktaH / dravyaM jIva iti guNakriyAvyudAsadvAreNa nizcayena tadAdiSTaM dravyaM jIva iti / dravyaM jIvaH sa cApyaupazamikAdibhAvayukta iti / tatazca na kevalaM dravyaM nApi kevalA bhAvAH kintu ubhayAtmakaM jIvavastu pratipannaM bhavati / athavA dravyameva pradhAnaM yatastena tenaupazamikAdibhAvena dravyameva tathA tathA viparivartate || 2 || svAmitvAdayo jIve'bhyUhyA anayA dizeti na darzitavAn; vayaM tu darzayAmaH-svAmIprabhuH tadbhAvaH svAmitvam, jIvo hi kasya prabhuH ? jIvasya vA ke svAmina iti ? aupazamikAdi-bhAvo, tenAthI yukta evuM dravya... jIva kahevAya ema kahyuM. ahIM 'dravya ema kahevAthI guNa ane kriyAno niSedha thavA dvArA, nizcayathI batAvela che ke (aupathamika Adi bhAvathI sahita) te "jIva' e dravya-svarUpa che. TUMkamAM jIva e dravya che ane te paNa aupathamika Adi bhAvathI sahita che. ane AthI jIva e phakta dravya nathI ke kevaLa aupazamikAdi bhAva rUpa paNa nathI, kiMtu, beya rUpe (ubhayAtmaka) jIva vastu mAnelI che. athavA A bemAM dravya ja pradhAna che kAraNa ke, dravya ja te te aupathamika vagere bhAva rUpe parivartana pheraphAra pAme che. | svAmitva vagere dvArA jIvane viSe A pramANe batAvelI dizA pramANe svayaM vicArI zakAya tema che athavA vicArI levA, AvA AzayathI bhAgyamAM batAvelAM nathI. (abhyAsakone saraLatAthI bodha thAya te mATe) ame te TIkA dvArA batAvIe chIe. ravAmitva vagere dvAromAM thatI vastunI vicAraNA ka (2) svAmI : svAmI eTale prabhu, mAlika.. teno bhAva = pravRtti nimita/dharma, te svAmitva, svAmipaNuM kahevAya. ahIM prazna A pramANe thAya ke, praznaH jIva kono svAmI che? athavA jIvanA koNa mAlika che ? (AvA praznano javAba svAmitva-dvAramAM apAya che. te A pramANe-) javAbaH eka ja adhikRta = vivakSita jIva e dharmAstikAya vagereno - anya dravyono svAmI che, kAraNa ke jIva te sarva pudgalAstikAyAdi dravyone viSe muccha pAme che, prApta kare che, jANe che, teno paribhoga/bhogavaTo kare che ane zarIra tarIke tenuM grahaNa kare che. Ama jIva anya sarvadravyono svAmI che, mAlika che.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 ucyate-jIva eko'vadhIkRtaH dharmAdInAmastikAyAnAM svAmI, yataH sarveSu mUrchA yAti, upalabhate, paribhuGkte zarIratayA co''datte'taH sarveSAM jIvaH svAmI, jIvasyApi jIvA anye tanmU>>dikAriNaH svAmino bhavanti // 2 // sAdhyate yena tat sAdhanam / kena cAtmA sAdhyaH ? ucyate-nAnyenAsau, satataM samavasthitatvAd, bAhyAn vA pudgalAn apekSya devAdijIvaH sAdhyata iti taistattatsthAnaM nIyata iti yAvat // 3 // adhikaraNamAdhAraH / kasminnAtmA? nizcayasya svAtmapratiSThatvAt svAtmani, vyavahArasya zarIrAkAzAdau // 4 // sthitirAtmarUpAdanapagamaH / kiyantaM kAlameSa jIvabhAvenAvatiSThate ? bhavAnanaGgIkRtya vaLI jIvanA paNa bIjA jIvo - jeo tenAmAM muccha karanArA hoya che, teo svAmI che. (3) sAdhana : jenAthI sadhAya, siddhi karAya te "sAdhana" kahevAya. (sAdhyate yena tatva sAdhanam ) praznaH AtmA konA vaDe sAdhya che? Atma-siddhinA sAdhano zuM che ? (AvI vicAraNA A anuyogadvAramAM pravAhita thAya che.) javAbaH jIva bIjA vaDe sadhAto nathI. anya sAdhanathI jIvanI siddhi thatI nathI kAraNa ke, te satata potAnA svarUpamAM avasthita rahelo che. athavA (vyavahAra nathI) bAhya (vaikriyAdi yAvat kArmaNa) pudgalonI madadathI devAdi jIva sadhAya che. (tenuM zarIra banAvavA Adi dvArA devAdi jIvarUpe karAya che.) arthAt A devAdi-jIvanI siddhi mATe te pudgalo vaDe te jIva te te devAdinA sthAnanI prApti karAvAya che. A apekSAe pudgalo jIvanA sAdhano che. (4) adhikaraNa : eTale AdhAra. prazna : AtmA zAmAM rahe che ? (enuM ciMtana A dvArathI thAya che.) javAba : nizcaya dRSTithI AtmA potAnA AtmAmAM ja pratiSThita-sthira hovAthI AtmA svAtmAmAM ja rahe che. vyavahAra - daSTie joIe to AtmA zarIra, AkAza vageremAM rahelo che. (5) sthiti eTale AtmAnuM potAnA svarUpathI dUra na thavuM, nAza na pAmavuM. praznaH jIva keTalAM kALa sudhI jIva rUpe (avasthAmAM) rahe che? (Avo UhApoha A dvAramAM thAya che. te A rIte-) javAba : jIvanA bhavonI janmonI apekSA na rAkhIe to sarvakALe AtmAnI sthiti hoya che eTale ke, (sarvakALa sudhI) AtmA svarUpathI dUra thato nathI ane jo deva vagerenA bhAvone AzrayIne vicArIe to je bhavomAM jeTalI sthiti (AyuSya) hoya, teTalo kALa tyAM ('davArirUpe) rahe che. 2. pa.pU.ni. / vImu. 2. pU. I M 5. I
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 7 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 161 sarvasmin kAle, devAdIMstu bhavAnaGgIkRtya yAvatI yatra sthitistAvantaM kAlaM tatrAvatiSThata rUti // dh || vidhAna prajA:, RtiprArA nIvA: ? trasaMsthAvarAviSevAH || 6 | vaM zeSA api siddhAntAnusAriNyA dhiyA'valokya pAramarSaM pravacanaM vAcyAH, granthagauravabhayAt tu nAdadre bhASyakAraH / tathA yadarthaM zAstrapravRttistatrApi yojanAM nirdezAdInAM kurvannAha bhA0 samyagdarzanaparIkSAyAm kiM samyagdarzanaM ? dravyam / samyagdRSTirjIvo'rUpI noskandho nogrAmaH / TI0 samyagdarzanaparIkSAyAmityAdi / yadA samyagdarzanaM parIkSyate tadApi samyagdarzanaM hri muLa: ? yiA ? dravyamiti ? pRthru nirdezo bhavati, vyate-dravyama, ye nIvena (6) vidhAna : eTale prakAra, bheda. prazna H jIvo keTalAM prakAranA che ? (Anu maMthana A dvAra vaDe karAya che - te A rIte) javAba H jIvo (i) trasa ane (ii) sthAvara Adi bhedavALA che. A pramANe zeSa bIjA paNa adhigama(bodha)nA upAyo siddhAMtane anusaranArI buddhi vaDe pAramarSa = paramarSi tIrthaMkara paramAtmA vaDe prarUpita pravacananuM (zAstronuM) avalokana karIne kahevA yogya che. prazna H ahIM te sarva zAthI kahyA nathI ? javAba : graMthanuM gaurava thavAnA bhayathI bhASyakAra bhagavaMte tenuM kathana kareluM nathI. * 'samyagdarzana'mAM nirdeza vagere dvAronI ghaTanA vaLI samyagdarzana vagere je mokSanA upAyone jaNAvavA mATe A zAstranI pravRtti karelI che, tene viSe paNa 'nirdeza' vagere vyAkhyA-dvArone ghaTAvatAM bhASyakAra bhagavaMta kahe che bhASya : jyAre samyagdarzananI parIkSA karAya tyAre paNa (uddeza-nirdeza vAkya vagere dvAro thAya che.) prazna H samyagdarzana zuM che ? javAba : dravya che. samyagdaSTi jIva e arUpI che, AthI noskaMdha che (skaMdha rUpa nathI) ane nogrAma che. (bhUta-grAma rUpa paNa nathI.) premaprabhA : jyAre samyagdarzananI parIkSA karAya che, tyAre paNa A pramANe praznAtmaka uddeza-vAkya karAya che- prazna H samyagdarzana e zuM guNa rUpe che ? kriyA che ? ke dravya rUpe 1. TIjAnu. / dRSTinI. mu. |
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ___tattvArthAdhigamasUtram [ ma0 2 zubhAdhyavasAyavizeSeNa vizodhya pudgalAH pratisamayamupabhujyante ataste samyagdarzanasya nimittam, tadupaSTambhajanyatvAt zraddhAnapariNAmasya, tatazca kAraNe kAryopacArAd dravyaM samyagdarzanam / mukhyayA tu vRttyA rucirAtmapariNAmo jJAnalakSaNaH zraddhAsaMvegAdirUpaH samyagdarzanaM tedApyAtmadravyameva dravyanayasya, paryAyasya tu guNamAtramavaseyamiti / yadi tarhi pudgalA dravyasvabhAvA rucimApAdayantaH samyagdarzanamiti bhaNyante, na tarhi kSINadarzanamohanIyasya chadmasthakevalisiddhajIvasya samyagdarzanaM prApnotItyukte Aha-samyagdRSTirjIva iti / samyak zobhanA dRSTiA satpadArthAvalokinI sA che? ema prazna karAtA nirdeza A pramANe thAya che. javAba : samyagRSTi jIva dravya rUpa che. je kAraNathI jIva vaDe je pugalo viziSTa zubha adhyavasAyothI vizuddha karIne pratyeka samaye upabhoga karAya che, AthI te pudgalo samyagdarzananuM nimitta bane che. kAraNa ke, te vizuddha karelAM pudgalonA AlaMbanathI eTale ke teno udaya thavAthI jIvane zraddhA rUpa pariNAma utpanna thAya che. AthI kAraNamAM (vizodhita pudagalomAM) kAryano (zraddhApariNAmarUpa sa.dano) upacAra karavAthI te vizuddha karelAM pudgalone "samyagudarzana" kahevAya che. ja dravyanaca ane paryAya nathI samyagdarzana * mukhya rItie (vAstavika rUpe-pradhAnapaNe) vicArIe to rucirUpa evo je jJAnAtmaka, zraddhA-saMvegAdisvarUpa Atma - pariNAma, te samyagadarzana che. ane tyAre paNa dravya - nayanA (dravyArthika nayanA) mate to samyagadarzana Atmadravya svarUpa ja che, jayAre paryAyanayanA (paryAyArthika nayanA) mate to phakta guNarUpa samyagdarzana che. (Ama bhAgamAM je samyagadarzanane dravya kaheluM che, te dravya-nayathI samajavuM.) zaMkA : A rIte jo rucine-zraddhAne utpanna karanArA dravyasvarUpa pudagalo e jo samyagadarzana kahevAya, to pachI je jIvoe darzana - mohanIya karmano = pudgalono sarvathA kSaya karelo che, evA (i) chadmastha jIvane tathA (i) kevaLI bhagavaMtone ane (ii) siddhanA jIvone (tevA dravyarUpa pudgalono abhAva hovAthI) samyagadarzananI prApti thavI ghaTaze nahIM. (AvI Apatti amane iSTApatti rUpa ja che e pramANe) AnuM samAdhAna ApatAM A dareka avayavane vigatathI bhASyakAra kahe che samAdhAna : samaSTi jIva (i) arUpI (i) noskaMdha ane (i) nogrAma hoya che. 2. pU.sA.-ze. . tathA mu. 2. pU. I nIce mu. rU. a.pa.pU.mai. dRSTinI 5. I
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 sU0 7] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam samyagdRSTiryasya kSINadarzanamohanIyasya sa samyagdRSTirjIvaH / etatkathayati-kSINe darzanamohanIye naivAsau samyagdarzanI bhaNyate, kastarhi ? samyagdRSTirevAsau bhaNyate, tataH siddhasAdhyatA / sa punaH kSINadarzanamohaH kiM rUpI ? netyAha-arUpI / avidyamAnaM rUpamtasyeti arUpI, sarvadhAdiSu kSepaH / nAsau rUpAdidharmasamanvitaH amUrta Atmeti / chadmasthakevalinoryadyapi samyapha eTale sArI eTale ke sat-padArthane (sAcAM, vidyamAna vastune) jonArI evI je daSTi' te samyagdaSTi. AvI samyagudRSTi jene - je jIvane hoya te samyagRSTi = samyagRSTivALo jIva kahevAya. je jIvanA darzana-mohanIya karma kSINa thayA che te samyagudaSTi" jIva kahevAya. ahIM kahevAnuM tAtparya A che ke, darzana-mohanIya karmano kSaya thAya tyAre jIva samyagadarzanI' kahevAto nathI. prazna to zuM kahevAya che? javAbaH te jIva "samyagudRSTi ja kahevAya che. Ama darzanamohanIya karmayugalanA udayathI thatI ruci zraddhA ahIM kahevI iSTa na hovAthI tevI rUci, darzana-mohanIyano kSaya karanAra jIvone na hoya to te dUSaNa nathI paNa bhUSaNa ja che. AthI (kSINa thayelAM darzana-mohavALA jIvone samyagradarzanano - pudagalanA udayathI thatI rucino abhAva) je siddha che, tene ja tame sAdhI rahyA cho, sAdhyarUpe jaNAvI rahyA cho.... mATe tamArA kathanamAM 'siddha-sAdhyatA' doSa che. prazna : jemaNe darzana-mohanIya karmano kSaya karelo che, te jIvo zuM rUpI che? javAba: nA, te jIvo arUpI che. jene koI rUpa vidyamAna na hoya te arUpI kahevAya. A "arUpI" zabdanI siddhi "sarvadhanAdi gaNamAM lepa karavAthI thAya che. caMdraprabhA : kahevAno bhAva e che ke, "te (rUpAdi) Ane athavA AmAM che' evA arthamAM matu - arthavALA taddhita pratyayo nAmarUpa zabdathI thAya che ane evo artha bahuvrIhi-samAsa karavAthI paNa nIkaLe che... jema ke, zred gambara (vastra) thI 4 zvetAbdI: ceta-vastravALo... A rIte badrIhi samAsa karavAthI jo "vALo artha kahI zakAya, to tenA mATe "mA' pratyaya lagADavo nahIM, evo sAmAnyathI niyama che. eTale ke evo prayoga karavo nahIM chatAMya keTalAMka zabdo evA che jeno artha bahuvrIhithI jaNAI jato hovA chatAMya ukta niyamanA apavAda tarIke 2. rA.pa.pU.zai. dRSTinI mu. 2. patipu nai. . dha0i mu. |
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 tattvArthAdhigamasUtram [o 'matu' arthavALA pratyayo paNa lAge che. AvA zabdono sarvadhanAvidyu = vyAkaraNa sUtra vaDe sUcita 'sarvadhana' Adi zabda-samUha (gaNa)mAM teno kSepa/samAveza karavo. kema ke AvA zabdothI apavAde 'matu' - arthavALA pratyayo thAya paNa che. AthI sarva dhanaM yasya 5 sarvadhanaH = sarva-dhanavALo... ema bahuvrIhi samAsathI 'vALo' artha jaNAya che, tema chatAMya, sarva ca tevuM dhana haiM, sadharna = sarvadhana...ema (karmadhAraya samAsa) karIne pachI 'vALo' artha jaNAvavA mATe mattu arthavALo 'n' pratyaya lagADAya che, jema ke, sarvadhanuM asti yasya F (sarvadhana che jenI pAse te=) (savadhana + s) = 'savadhanau' zabda bane che. = rUpa have prastutamAM paNa je arUpI zabda che teno artha che, 'rUpa vinAno.' A artha paNa bahuvrIhi-samAsa vaDe kahI zakAya che, jema ke, na vidyate taM yasya 6 apa: nIva: vinAno jIva. ema artha kahI zakAya che, tema chatAMya bahuvrIhi-samAsa na karIne 'matu' arthavALo phan pratyaya karelo che. te A rIte, na rUpa kRti apak rUpano abhAva. ema (karmadhAraya samAsa) karIne tyArabAda arUpam asti carca sa (apa + phan = apin + sa = ) arUpI nIvaH = rUpanA abhAvavALo arthAt rUparahita (amUrta) jIva. Ama ahIM paNa pUrvokta sAmAnya-niyama choDIne je 'matu' arthavALo pratyaya lagADelo che, te apavAdathI siddha thAya che. arthAt AvA apavAda rUpa prayogonI siddhi mATe vyAkaraNamAM je 'sarvadhanAdi' evA zabdasamUhano (gaNano) sUtramAM nirdeza karelo che, temAM A 'arUpI' evA prayogano paNa samAveza karavAthI A prayoganI paNa siddhi thAya che, ema jANavuM. A ja apavAdarUpa prayoga hovAnuM sUcana karavA kahyuM che ke, 'sarvadhanAvivu kSeSaH' 'sarvadhanAdi' - zabdomAM kSepa karavo arthAt te gaNamAM 'arUpa' zabdane dAkhala karavo, jethI tene 'n' pratyaya lAgI zake.AthI tyAM ja TIkAmAM traNa lITI pachI sathApvarUpa:0 tathA apAveva:0 ema matvarthAya pratyaya vinA ja otsargika prayoga karelo che. = TIkAmAM 7 avidyamAna rUpa atyaMti ema je kaheluM che, te 'arUpI' zabdanuM phakta artha kathana che, paNa vigraha nathI. kAraNa ke, jyAre mattu arthavALo pratyaya lAvavo hoya tyAre pahelAM na rUpa kRti apam ema karmadhArayasamAsa karavo jarUrI che. pachI arUpa = rUpano abhAva che jemAM ema vigraha karIne sarvAni (si.he. sU. 7-2-59) sUtrathI phan pratyaya thavAthI rUpiN zabda bane che ane teno arUpI = evo prayoga thAya che.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 7] 165 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam karmapaTaloparAgaH tathApyAtmA na svabhAvamupajahAti, AgantukaM hi karmarajo malinayatyAtmAnamabhrAdIva candramasam / siddhaH sarvathApyarUpa eva / sa eva samyagdRSTiridAnImAzakyatekiM skandho grAma iti, tannirAsAyAha-noskandhaH / arUpatvAdeva na skandhaH, pudgalAdirUpaH svapradezAGgIkaraNAt syAt skandhaH / athavA paJcAstikAyasamuditiH skandhaH, nozabdasya eka karmo AtmAnA guNone DhAMke che, paNa nAza karatA nathI e premaprabhA : darzanamohanIyano kSaya karanAro samyaguSTi jIva e "rUpa Adi dharmothI yukta nathI, kema ke, te amUrta AtmA che. jo ke, chamastha samyagRSTi-jIvane ane kevaLI (bhavastha dehadhArI sarvajJa) bhagavaMtane karmarUpa paDaLa (AvaraNa)no saMbaMdha hoya che, to paNa AtmA potAnA mULabhUta) svabhAvane kyAreya choDato nathI. kAraNa ke candrane DhAMkanAra vAdaLa vagerenI jema AgaMtuka ja arthAtu bahArathI navI AvanArI karmarUpI raja ja AtmAne malina kare che. arthAt candrane DhAMkanAra, AcchAdita karanAra vAdaLa vagere jema caMdranA dharmo nathI paNa bahAranI vastu che ane te phakta caMdranA tejano pratibaMdha kare che aTakAve che, paNa nAza nathI karatuM, tema karmarUpa raja paNa AtmAnA jJAna, sukhAdi guNone phakta DhAMke che, aTakAve che, paNa mULathI nAza karatAM nathI. mATe AtmA potAnA jJAnAdi guNono kyAreya tyAga karato nathI arthAt teno nAza thato nathI. Ama karmarUpI raja AgaMtuka vastu che. . te kamarajathI sarvathA rahita banelAM siddha-AtmAo arUpI ja hoya che. (marUpa prava ema TIkAmAM prayoga karelo che, te pUrvokta niyamano AMzraya karIne bahuvrIhi samAsa karelo che. garUpa: = jene rUpa nathI te arUpa=rUpa vinAnA, amUrta.) samyagRSTi-jIva viSe ahIM zaMkA karAya che, zaMkA ? zuM te skaMdha rUpa che? ke grAma rUpa che? AnuM nirAkaraNa karatA bhASyamAM kahe che, samAdhAna : nondhaH | samyagRSTi jIva arUpI/amUrta hovAthI ja skaMdharUpa nathI (ahIM skaMdha eTale paramANunA saMyogathI banela) pagalAdirUpa skaMdha nathI. paNa potAnA Atma-pradezonI apekSAe te "skaMdha' jarUra hoI zake che. athavA pAMca astikAyono samudAya te "skaMdha' kahevAya. no zabda e tenA (ukta skaMdhanA) dezano/eka bhAgano vAcaka hovAthI samyagudRSTi jIva "noskaMdha' kahevAya. 2. pU. ja sa sva-nA. mu. A 2. sarvapratiy I a0 mu. |
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 tattvArthAdhigamasUtram [a01 taddezavAcitvAnnoskandhaH samyagdRSTiH / evaM nogrAmo'pi vaktavyaH / evaM samyagdarzaninaH samyagdarzanakAraNatvAt tu pudgalAnapAdikSat samyagdarzanaM, tairviyutaH pudgalaiH samyagdRSTiriti / bhA0 svAmitvam / kasya samyagdarzanamiti ? etadAtmasaMyogena parasaMyogena ubhayasaMyogena ceti vAcyam / AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam / parasaMyogena jIvasyAjIvasya,jIvayorajIvayoH, jIvAnAmajIvAnAmiti vikalpAH / ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya jIvayorajIvayoH, jIvAnAmajIvAnAmiti vikalpA na santi, zeSAH tti __TI0 samprati svAmitvazabdoccAraNe svAmitvam ityanena kasya svAminaH samyagdarzana A pramANe nogrAma paNa kahevuM. kAraNa ke cauda prakAranA bhUtagrAma che, arthAt jIvabhedo che, tenA eka bhAga (daza)rUpa samyagudRSTi jIvo che. mATe ahIM paNa no zabda e bhUtagrAmanA eka dezano vAcaka che. Ama bhASyakAra bhagavaMte samyagudarzanI jIvanA samyagudarzananA = rucinA kAraNabhUta hovAthI samyagudarzananA (samyakatva-mohanIya karmanA) pudgalone "samyagadarzana' rUpe batAvyuM che ane te samyagadarzananA hetubhUta pudgalothI rahita jIvano "samyagRSTi' tarIke vyavahAra karelo che ema samajavuM. (2) svAmitva dvAraH samyagadarzananA svAmI (mAlika, AdhAra) koNa? bhASya : svAmitva-dhAra. prazna : konuM samyagudarzana hoya che ? javAba : A samyagudarzana (traNa rIte thAya che.) (1) Atma saMyogathI (2) parasaMyogathI ane (3) ubhaya saMyogathI thAya che. (1) Atma saMyogathI jIvanuM samyagadarzana che. (jIva samyagadarzanano svAmI che.) (2) para saMyogathI (1) jIvanuM ane (ii) ajIvanuM (ii) be jIvonuM (W) be ajIvonuM tathA (V) ghaNA jIvonuM (vi) ghaNA ajIvonuM A pramANe (cha) vikalpo (bhAMgA) che. (3) ubhaya saMyogathI (I) jIvanuM, (i) no jIvanuM (ii) be jIvanuM (0) be ajIvanuM (0) ghaNA jIvonuM (vi) ghaNA ajIvonuM evA vikalpo hotA nathI, zeSa (cha vikalpo) hoya che. premaprabhA : have bhASyamAM "svAmitva' zabdanuM uccAraNa karavAthI "svAmitva' pada vaDe 2. pU. I nA. mu. |
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 7 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam mityuddezavAkyamevaM kRtvA pravRttam / kiM yatsamavAyyetat tasyaivaitat, uta tadutpattinimittabhUtasyAnyasyApi vyavahArArthamA zrIyata iti ? / ucyate - mukhyena tAvat kalpena yad yatra samavetaM tat tasyaiveti, vyavahArArthaM tu nimittabhUtayapyAzrIyate / etadAha- AtmasaMyogenetyAdi / AtmasaMyogena Atmasambandhena / yadA hi utpadyamAnasya samyagdarzanasya parato'pi nimittAt kayA svAminuM = mAlikanuM samyagdarzana kahevAya ? samyagdarzananA svAmI koNa ? e pramANe uddeza vAkya AvA = AgaLa kahevAtAM AzayathI kaheluM che. te Azayane ja kahe che - 167 prazna : zuM A samyagdarzananuM je samavAyI che eTale ke AtmArUpI pariNAmi-kAraNa che, tenuM A samyagdarzana che, ke pachI tenI (samyagdarzananI) utpattinA nimittabhUta anya vastunuM paNa samyagdarzana vyavahAra karavA mATe Azraya karAya che ? TUMkamAM samyagdarzanano mAlika koNa ? AdhArabhUta AtmA pote ja ke bIjI pratimAdi nimittabhUta vastu ? * traNa prakAre samyagdarzananA svAmI javAba H mukhya rIte vicAratAM joIe to samyagdarzanAdi jemAM samaveta che arthAt je AtmAmAM (samAvAya-saMbaMdhathI, ekameka thaIne) rahela che, te teno svAmI kahevAya. = caMdraprabhA : arthAt ghaDA mATe jema mATI samavAyI upAdAnakAraNa che ane temAM ghaDo samaveta che, (svarUpathI rahelo che) tema AtmA e samyagdarzanano samavAyI che = upAdAna kAraNa che, mukhya kAraNa dravyarUpa che. kAraNa ke mATI pote ja ghaDArUpe bane che, tema AtmA pote ja samyagdarzana utpanna thatAM samyagdarzana-paryAyavALo bane che. AthI kathaMcit abheda hovAthI ghaDo jema mATImAM rahe, tema samyagdarzana AtmAmAM rahetuM hovAthI mukhya rIte AtmAnuM ja samyagdarzana kahevAya che. arthAt AtmA ja samyagdarzanano mAlika gaNAya che. premaprabhA : vyavahAra karavA mATe to (arthAt vyavahAra-dRSTithI to) vastunA nimittabhUta padArtha paNa vastunA svAmIrUpe svIkArAya che. A vAtane pragaTa karatAM bhASyakAra bhASyamAM kahe che, A samyagdarzana traNa prakAre thatuM hovAthI tenA svAmI traNa prakAranA che. (1) AtmasaMyogathI utpanna thatuM hovAthI AtmAe svAmI che, (2) 52saMyogathI thavAthI para-nimitta e mAlika che ane (3) AtmA ane 52-nimita be yathI 1. va.pU.nA.-zo. / bhUtamayyAzrI mu. /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o pratimAdikAnnApekSA kriyate pratimAdeH tadA'sau pariNAma Atmani samaveta itikRtvA sa evAtmA tena pariNAmena tAni tattvAnyevamabhimanyate, ataH AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam, jIvasya svAminaH samyagdarzanaM ruciriti / parasaMyogeneti / paraM sAdhupratimAdivastu tannimittIkRtya zraddhAnapariNAma upajAyate ataH sa pariNAmastatkartRka iti tasya vyapadizyate / atra ca parasaMyoge SaD vikalpA bhavanti jIvasyetyAdayaH / yadA'sya jantoH paramekaM munimAlambya kriyAnuSThAnayuktaM sA rucirupajAyate, kSayopazamo hi dravyAdipaJcakamurarIkRtya prAdurasti, ato bahiravasthitasya sAdhorutpAdayituH sA ruciH svaM kumbha iva kumbhakArasyeti thavAthI banneya samyagdarzananA dhAraka gaNAya. temAM, 168 (1) Atma-saMyogathI : eTale AtmAnA saMbaMdhathI. jyAre pratimA vagere 52 vastunA nimittathI samyagdarzana utpanna thayu hovA chatAMya pratimAdi para nimittanI apekSA karAtI nathI arthAt tenI vivakSA karAtI nathI, tyAre A samyagdarzana rUpa pariNAma AtmAmAM samaveta hovAthI arthAt kathaMcit abhedarUpe rahelo hovAthI te ja AtmA te ruci rUpa pariNAma vaDe (potAnA bhAvo vaDe) te jIvAdi tatvone A pramANe (jevA che tevA) jANe che, mAne che, svIkAre che. AthI AtmAnA saMyogathI jIvanuM samyagdarzana gaNAya che arthAt jIvarUpa svAmInuM/mAlikanuM samyagdarzana/ruci che. (2) parasaMyogathI : 'para' eTale sAdhu, jinapratimA vagere vastu. tenAM nimittathI zraddhArUpa pariNAma pedA thAya che, AthI te pariNAmanA kartA nimittarUpa sAdhu, pratimAdi che, mATe teonuM samyagdarzana kahevAya che. arthAt sAdhu, pratimAdi samyagdarzananA mAlika che, ema vyavahAra karAya che. * para-saMyoga (nimitta)thI samyagdarzananA svAmitvanA cha bhAMgA ahIM 'para-saMyoga'ne viSe jIva vagere cha bhAMgA thAya che. te A rIte 1-prathama bhAMgo (jIvanuM) : jyAre jIvane kriyA rUpa anuSThAnathI yukta evA muni rUpa para nimittanA AlaMbanathI ruci pedA thAya che tyAre jIvanuM samyagdarzana kahevAya. ahIM sAdhunA nimittathI ruci thavAnuM kAraNa e che ke jIvane dravyAdi pAMca ^vastune (dravya, kSetra, kALa, bhAva ane bhava e pAMcane) AzrayIne kSayopazama pragaTa thAya che. AthI prastutamAM sAdhunA nimitte darzana - mohanIyakarmano kSayopazama thavA dvArA ruci, utpanna thAya che, tyAre (AtmAnI apekSAe) bAhyarUpe rahela rucinA utpAdaka evA sAdhu saMbaMdhI te ruci kahevAya.. jema
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 7] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 169 evamekamajIvAkhyaM padArthaM pratimAdikaM pratItya yadA kSayopazamaH samupAjani tadA tasyaivA'jIvasya samyagdarzanaM nAtmana iti / yadA punarbI sAdhU nimittaM kSayopazamasya vivakSitau nAtmA tadA jIvayoH smygdrshnm| yadA punarajIvI pratimAkhyAvubhau nimittIkRtau tadA tayoH svAmitvavivakSAyAM tat smygdrshnmiti| yadA punarbahavo jIvAH sAdhavastasyotpattau nimittaM bhavanti tadA jIvAnAM samyagdarzanaM na tu yatra samavetamiti / yadA punarbahvIH pratimA bhagavatAM dRSTvA tattvArthazraddhAnamAvirbhavati tadA ca tAsAmeva tat, tatkartRtvAnnAtmana iti / ghaDAno utpAdaka hovAthI ghaDo kuMbhArano kahevAya arthAt kuMbhAra ghaDAno mAlika kahevAya tema ahIM te ruci utpAdaka sAdhunI kahevAya. 2. bIjo bhAMgo (ajIvanuM) : A pramANe eka pratimAdi rUpa ajIva padArthane AzrayIne jayAre kSayopazama thayo hoya tyAre te ajIva (pratimAdi)nuM samyagudarzana kahevAya, samyagdarzanano svAmI ajIva bane, AtmA nahIM. arthAt AtmA ja mAlika hovA chatAM A bhAgomAM vivekSA nathI. Ama sarvatra samajavuM. 3. trIjA bhAgo (be ajIvanuM) : jayAre be sAdhuo kSayopazamanA arthAt samyagadarzananI utpattinA nimitta tarIke vivakSita hoya, paNa AtmAnI vivakSA na hoya tyAre be jIvanuM samyagadarzana e bhAMgo thAya che. 4. cotho bhAgo (be ajIvanuM) : jyAre be pratimArUpa ajIva kSayopazamanA nimitta banelA hoya tyAre svAmIpaNAnI vivakSA karavAmAM te be ajIvanuM samyagudarzana kahevAya. samyagadarzananA nAtha te be ajIva kahevAya. 5. pAMcamo bhAMgo (ghaNA jIvonuM): jayAre ghaNA sAdhuo samyagadarzanano janma thavAmAM nimittarUpe karelAM hoya tyAre ghaNA (sAdhu rUpa) jIvonuM samyagudarzana kahevAya. arthAt ghaNA jIvo samyagadarzananA dhaNI kahevAya, paNa jenA AtmAmAM samyagadarzana samaveta hoya, svarUpathI raheluM hoya, tenI mAlikarUpe vivakSA karAtI nathI. (arthAt AtmA paNa samyagradarzanano mAlika che kharo, paNa A bhAMgAmAM tene mAlika kahevAnI vivakSA nathI, tAtparya nathI. 6. chaThTho bhAMgo (ghaNA ajIvonuM) : jyAre paramAtmA jinezvara devanI ghaNI, badhI pratimAonuM darzana karIne tatvArthanI (jIva vagere tattva rUpa artha viSayaka) zraddhAno 2. papu ! nA. mu. |
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 tattvArthAdhigamasUtram [ a2 ubhayasaMyogeneti / yadAtmano'ntaraGgasya bahiraGgasya ca sAdhvAdestad vivakSyate tadA ubhau tasya samyagdarzanasya svAminau bhavata ityubhayasaMyogo'bhidhIyate / atra ca lAghavika AcAryo heyAn vikalpAnAdarzayati / AdeyAH punarupAttavyatiriktAH / ayaM tAvadatra vikalpo na sambhavati jIvasya samyagdarzanamiti, yato'nena SaSThyantena samyagdarzanasya yaH samavAyyAtmA sa vA bhaNyate bAhyo vA tIrthakarAdiryamavalokya sa tAdRzaH pariNativizeSaH samudabhUditi / tatra yadyAtmA samavAyI sambadhyate. nAsti tadA parasya sambandhaH. ubhayasaMyogena caitaccintyate / atha bAhyastIrthakarAdibhisambadhyate tadA nAtmAdisambandhaH atastyAjya evAyaM vikalpaH / prAdurbhAva thAya che, tyAre te pratimAdi tenA kartArUpa hovAthI teonuM ja samyagdarzana kahevAya che. arthAt te ghaNA ajIvo samyagudarzananA mAlika kahevAya che. paNa upAdAna kAraNa rUpa AtmAnuM samyagadarzana gaNAtuM nathI. A rIte para-nimittanA saMyogathI thatAM samyagadarzananA/rucinA svAmInA cha vikalpo thAya. (3) ubhaya-saMyogathI : jyAre aMtaraMga evA AtmAnuM ane bahiraMga = bAhya evA sAdhu vagerenuM samyagudarzana hovAnI vivakSA karAya tyAre te beya samyagadarzananA svAmI thAya che, AthI te ubhaya-saMyoga kahevAya. ahIM lAghava karavAnA hetuthI AcArya bhagavaMta pahelAM heya = tyAjya vikalpone darzAve che. tathA je Adeya = grAhya vikalpo che, te gRhIta (nirdiSTa) vikalpothI ulaTAM jANavA. Ama ubhayasaMyogathI je samyagadarzananA svAmitvanI vivaphA tyAjaya che, tenA cha vikalpo jaNAve che. eka ubhaca-saMyogathI samyagadarzananA svAmitvanA cha heca (tyAjya) bhAMgA eka 1. jIvanuM ? ahIM "jIvanuM samyagudarzana - samyagadarzanano mAlika jIva che, evo vikalpa saMbhavato nathI. kAraNa ke, navI = (jIvanuM) ema SaSThI-vibhakti jenA aMte che evA padathI samyagadarzananuM je samavAyI = utpAdAna-kAraNa rUpa AtmA che, te athavA bAhya tIrthaMkarAdi ke jeonuM darzana karIne tevA prakArano samyagadarzana/zraddhArUpa pariNAma pragaTyo che, te be vastu samyagudarzananA mAlika thavA jAya che. temAM jo AtmArUpa samyagudarzanano samavAyI (= utpAdanakAraNa, svarUpathI Azraya) e jo samyagradarzananA mAlika tarIke saMbaMdha karAya to tyAre bIjA tIrthaMkarAdino saMbaMdha thato nathI. ahIM to 2. pavipu ! pAna raimu. | 2. sarvapratiSa | vipirIkhamu. |
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU. 7 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 171 evaM nojIvasyeti ajIvasyetyarthaH / ekasyAH pratimAyA vivakSitatvAdubhayasaMyogAbhAva iti heyo vikalpaH / tathA jIvayoH samyagdarzanamiti na sambhavati yasmAd dvAvatra samavAyinau puruSau svAmitayA vivakSitau mama ca samyagdarzanamasya ca samyagdarzanamutpannamiti, yatastu tadAlambyotpannaM rtasyA'vivakSaiva svAmitayA utpAdakanimittayozcobhayasaMyogo vivakSitaH atastyajyate / tathA ajIvayoH samyagdarzanamiti dvayoH pratimayorAlambanIkRtayorbhedena tad vivakSitam, yatra tu samavetaM tatrAvivakSAtastyajyate ayamapi vikalpaH / tathA paJcamo'pi tyAjyaH jIvAnAmiti / taMtra hi bahava eva samyagdarzanasamavAyino vivakSitA jIvA' asya ubhaya-saMbaMdhathI A samyagdarzananA svAmInI vicAraNA thAya che. have jo bAhya evA tIrthaMkarAdinI samyagdarzananA svAmI tarIke vivakSA karAya, saMbadha karAya, to AtmAdino svAmI tarIke saMbaMdha thato nathI. AthI ubhaya-saMyogathI samyagdarzanano A vikalpa tyAjya ja che. 2. nojIvanuM : A pramANe nojIvanuM eTale 'ajIvanuM samyagdarzana' evo bhAMgo kahevo. te A rIte - samyagdarzananA nimittabhUta eka ja pratimAnA svAmIpaNAnI vivakSA karavAthI ubhaya-saMyogano abhAva che, mATe A bhAMgo tyAjya che. 3. be jIvanuM : be jIvanuM samyagdarzana evA bhAMgo paNa saMbhavato nathI, kAraNa ke, ahIM be samavAyI - upAdAna kAraNabhUta puruSo (AtmAo) samyagdarzananA svAmI tarIke vivakSita che jema ke A samyagdarzana mane ane Ane paNa utpanna thayuM che. vaLI jenuM (pratimA, sAdhu vagerenuM) AlaMbana karIne samyagdarzana utpanna thayuM che, tenI svAmI tarIke avivakSA ja che. AthI utpAdaka (jIva) ane nimitta e ubhayano saMyoga ahIM avivakSita che, paNa ahIM tenI vivakSA nathI mATe A bhAMgo paNa choDavA yogya che. = 4. be ajIvanuM : 'be ajIvonuM samyagdarzana eTale AlaMbanarUpe karAyelI be pratimAonuM bheda vaDe alaga alaga samyagdarzananI vivakSA karAI che, paraMtu jemAM samyagdarzana samaveta che svarUpathI rahela che, te AtmAnI svAmIrUpe avivakSA hovAthI, A vikalpano paNa tyAga karAya che. tathA, - 5. ghaNA jIvonuM : 'ghaNA jIvonuM samyagdarzana' A pAMcamo vikalpa paNa choDavAlAyaka che. ahIM ghaNA jIvo samyagdarzananA samavAyIrUpe arthAt apRthabhUta (abhinna) AzrayarUpe vivakSita che. dA.ta. AnuM samyagdarzana, AnuM samyagdarzana, AnuM paNa 1. pAvivu, nai. / yotpanna viva. mu. / 2. jI. pU. / atra mu. | rU. pU. / nIvA mama. mu. adhiH /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 tattvArthAdhigamasUtram [02 cAsya [cAsya] ceti na tu yenAlambanena teSAmutpannaM tasyAlambyasya tat samyagdarzanaM vivakSitam, tasmAdayamapi tyAjyaH / SaSTho'pi ajIvAnAmiti tyajyate, AlambyAnAM bahUnAM pratimAnAmetat samyagdarzanamiti vivakSitaM, yatra tUtpannaM tatrAvivakSitamiti tyAjya eSa SaSTho vikalpaH / evamete ubhayasaMyogavivakSAyAM SaDapi tyaktAH / / AdeyA api SaDeva, yathA jIvasya ca jIvasya ca, yasya tadutpannaM tasya tatpariNantuH yaM ca nimittIkRtya sAdhumupajAyate darzanaM tasya ca taditi ubhayorvivakSitatvAt svattvena jIvasya jIvasya ca vikalpaH sambhAvyate // 1 // tathA yasya tadutpannaM, tasya ca vivakSitam, (samyagadarzana) ema ghaNA samyagadarzananA AdhAra vivakSita che. paNa je AlaMbana vaDe teone samyagadarzana utpanna thayuM che, te AlaMbanIya vastu (pratimAdi)nuM samyagradarzana vivakSita nathI. AthI ubhaya-saMyogathI kahevAnuM tAtparya na hovAthI A vikalpa tyAjaya 6. ghaNA ajIvonuM: ghaNA ajIvonuM samyagadarzana eTale ke AlaMbanIya ghaNI badhI pratimAonuM A samyagradarzana che, evI vivekSA che, kiMtu, jyAM (arthAt AtmAmAM) te samyagadarzana utpanna thayuM che, tenI = AtmAnI samyagadarzananA mAlika tarIke vivakSA nathI. Ama ubhaya-saMyogathI vivakSA na hovAthI A chaThTho vikalpa tyAjaya che. A pramANe ubhaya-saMyoganI vivakSAmAM A tamAma chae vikalpo tyAjya che. pUrvokta cha bhAMgAomAM AtmasaMyoga eTale aMtaraMga-nimitta AtmAdi ane parasaMyoga eTale bahiraMga - nimitta sAdhu, pratimA vagere e be prakAranA saMyogamAMthI koI eka prakAranI ja vivakSA eka kALe karAtI hovAthI ubhaya-saMyoganI apekSAe tyAjya che kAraNa ke ubhayasaMyogamAM to AtmA ane para ema banneya nimittanI vivakSA (tAtparya) hovI jarUra che. have je Adeya eTale ke ubhaya-saMyoganI apekSAe grAhya bhAMgA che, te paNa cha ja che. jema ke, ka ubhaya-saMyogathI samyagadarzananA svAmIpaNAnA cha grAhya (upAdeya) bhAMgA ja (1) AdhArarUpa jIvanuM ane jIva-rUpa nimittanu samyagudarzanaH jene te samyagadarzana utpanna thayuM che, te samyagudarzana rUpe pariNAma pAmanAra jIvanuM ane jemanA nimittathI samyagradarzananI utpatti thAya che te sAdhu bhagavaMta (rUpa jIva)nuM te samyagudarzana che. Ama 2. phatoDap-"yatra notpanna tatra vikSata' - rUti 5. dha: | tA. pU. | 2. pavi6 / va, mu. rU. pU. I vakSatatvena mu. | 4. pU. I nA. . pa. pU. I nIvarNa 20 mu. dha: |
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ phU0 7] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 173 yAbhyAM ca dRzyamAnAbhyAM sAdhubhyAM tadutpAditaM tayozca sAdhujIvayostat samyagdarzanamubhayatrApi svatvena vivakSitatvAt jIvasya jIvayozca dvitIyavikalpaH // 2 // tathA yasya tadutpannaM tasya vivakSitaM yaizca dRzyamAnaiH sAdhubhirutpAditaM teSAM ca tat samyagdarzanaM sambhavIti vikalpo jIvasya ca jIvAnAM ceti // 3 // tathA jIvasya yasya tadutpannaM tasya ca vivakSitaM yayA ca dRzyamAnayA pratimayA ajIvarUpayotpAditaM tasyAzca taditi tadA jIvasya ca tat tasyAzca pratimAyAstaditi sambhAvyate vikalpaH jIvasyAjIvasya ceti // 4 // tathA jIvasya yasya tadutpannaM yAbhyAM ca pratimAbhyAM dRzyamAnAbhyAM tadutpAditamubhayatra vivakSitatvAt sambhavI ayaM vikalpo jIvasyAjIvayozceti // 5 // tathA yasya tadutpannaM yAbhizca pratimAbhiH sva-para ubhayavastunA potAnA tarIke samyagadarzananI vivakSA hovAthI (AtmasaMyagathI) jIvanuM ane (para-saMyogathI) jIvanuM evo bhAMgo saMbhave che. arthAt AdhArabhUta jIva ane nimittabhUta sAdhu e be ya prakAranA jIvo samyagadarzananA mAlika bane che. (2) jIvanuM ane nimittabhUta be jIvonuM samyagadarzanaH jene samyagadarzana utpanna thayuM che, tenI mAlikarUpe vivakSA karelI che ane je dazyamAna be sAdhu vaDe te utpanna karAyuM che te be sAdhu rUpa jIvonuM paNa samyadarzana che. Ama ubhayanA/bannenA potAnA (sva) tarIke samyagadarzananI vivakSA hovAthI (AzrayabhUta) jIvanuM ane (nimittarUpa) be (sAdhu) jIvonuM samyagudarzana e pramANe bIjo vikalpa thAya che. (3) jIvanuM ane nimittabhUta ghaNA jIvonuM tathA je jIvane te samyagadarzana pedA thayuM che tenuM arthAt tenI mAlikInuM te samyagadarzana vivakSita che ane dRSTigocara thatAM ghaNA sAdhuo vaDe utpanna karAyuM che, teonuM paNa te samyagudarzana saMbhave che. AthI jIvanuM ane nimittabhUta ghaNA jIvonuM samyagdarzana rUpa vikalpa thAya che. (4) jIvanuM ane nimittabhUta eka ajIvanuM samyagudarzanaH je jIvane samyagadarzana prApta thayuM che tenuM te vivakSita che ane dekhAtI ajIvarUpa pratimA vaDe samyagadarzana pragaTa thayuM che, tenuM te samyagudarzana kahevAya. A rIte hoya tyAre te samyagadarzana AzrayarUpa jIvanuM paNa kahevAya ane nimittabhUta pratimAnuM paNa kahevAya. AthI "jIvanuM ane ajIvanuM samyagadarzana' rUpa bhAMgo saMbhave che. (5) jIvanuM ane be ajIvanuM samyagudarzana tathA je jIvane samyagradarzana utpanna thayuM che ane darzanano viSaya banelI je be pratimAthI te samyagadarzana pragaTa karAyuM che te beyamAM 2. ra.pU.sA.tti. I nA mu2. .pU.ttA.tti. A tasya mu. rU. 3.pU. mAtra pu. | 4. pU.tA.tti. I taca0 mu.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 tattvArthAdhigamasUtram [50 2 dRzyamAnAbhirutpAditaM sarvatra vivakSitatvAt jIvasyAjIvAnAM ceti bhaGgakaH sambhAvyate | 6 | patavAda-zeSA: sati, Dityartha. | sammati tRtIyAra parIkRsIha bhA0 sAdhanam / samyagdarzanaM kena bhavati ? / nisargAdadhigamAd vA bhavatItyuktam (1-3)|ttr nisargaH pUrvoktaH / adhigamastu samyagvyAyAmaH / ubhayamapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNa upazamena kSayopazamAbhyAmiti / TI0 sAdhanam iti / sAdhyate-nirvaya'te yena tat sAdhanaM / atra pRcchyamAnaM, tadAhasamyagdarzanaM kena bhavati yA'sau ruciH suvizuddhasamyaktvadalikopetA sA kena bhavatItyarthaH / samyagadarzana potAnI mAlikInuM hovAnI vivakSA karAI hovAthI jIvanuM ane be ajIvanuM samyagadarzana rUpa vikalpa ghaTe che. (6) jIvanuM ane ghaNA ajIvonuM samyagudarzana tathA je jIvane samyagadarzana pragaTya che ane darzanagocara banelI je ghaNI pratimAo vaDe utpanna karAyuM che, te sarva ThekANe samyagudarzananA svAmI tarIke vivakSA karelI hovAthI eka jIvanuM ane ghaNA ajIvonuM samyagadarzana evo bhaMga saMbhave che. arthAt te jIvamAM ane ghaNI pratimArUpa ajIvomAM samyagadarzanane viSe mAlikIrUpa ubhaya-saMyogI bhAMgI ghaTe che. Ama svAmitva dvAramAM A cha bhAMgA saMbhavatAM hovAthI tene jaNAvatAM tenI sUcanA karatAM bhASyakAra bhagavaMte bhASyamAM kahyuM che ke, zeSA: kSatti . "zeSa (cha) vikalpo (saMbhave) che." have trIjA dvArano parAmarza/saMbaMdha karatAM bhASyakAra kahe che, bhASyaH sAdhana (dvAra): (prazna:) samyagadarzana konA vaDe utpanna thAya che? (javAba:) 1. "nisargathI athavA 2. adhigamathI utpanna thAya che." ema [ sU. 1-3mAM] kaheluM che. temAM nisarganuM svarUpa pUrve samajAveluM che. adhigama eTale samyagu rIte vyAyAma. A be ya prakAranuM samyagudarzana tenuM AvaraNa karanAra karmano (1) kSaya thavAthI (2) upazama thavAthI ane (3) kSayopazama thavAthI pragaTa thAya che. premaprabhA : sAdhanam ! jenAthI kArya sadhAya, utpanna karAya te "sAdhana' kahevAya. (sAdhyate yena tat sAdhanam ) "ahIM jenI pRcchA karAya che, te bhASyamAM kahe che.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ mU0 7] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 175 itara Aha-nisargAdadhigamAd vA bhavatItyuktam / etat kathayati-na tAveva nisargAdhigamau tAdRzIM ruci janayataH kintu nisargAdhigamAbhyAM kSayopazamAdayaH karmaNAM janyante, tataH kSayopazamAdeH samyagdarzanaM sambhavati, tAvapi ca nisargAdhigamau karmaNAM kSayopazamAdereva bhavataH / tatastAbhyAmuttarottarakSayopazamaM vizuddhaM vizuddhataramApAdayamAnAbhyAM yadA prativiziSTaH kSayopazama ApAdito bhavati tadA tasmAt prativiziSTAt kSayopazamAt samyagdarzanaM bhavati iti kathayati / tatra nisarge bahu vaktavyamiti prAk tad darzitameva, ekena ca vAkyena na zakyaM tat samastaM darzayitumityatidizati-tatra nisargaH pUrvoktaH / adhigamo'lpavicAratvAd, ekena ca vAkyena samastAdhigamopasaMhArabhAvAdAha-adhigamastu samyagvyAyAma iti / prazna : "samyagudarzana konA vaDe thAya che?' arthAt je A suvizuddha (atyaMta vizuddha) evA samyatvanA dalikothI yukta (tevA dalitonA udayavALI) evI ruci che, te kayA kAraNathI utpanna thAya che ? javAba : (1) nisargathI ane (2) adhigamathI samyagudarzana thAya che' ema pUrve kaheluM che. ahIM bhASyanuM kahevAnuM tAtparya A pramANe che - phakta te nisarga ane adhigama ja tevI rucine janmAvatAM nathI, kiMtu nisarga ane adhigamathI karmono kSayopazama vagere utpanna karAya che ane te kSayopazama vagerethI samyagudarzana pragaTa thAya che. vaLI te nisarga ane adhigama (bodha) paNa karmonA kSayopazamathI ja thAya che. vaLI te nisarga ane adhigama dvArA uttarottara vizuddha kSayopazamane adhika vizuddha = vizuddhatara banAvAya che ane tema karatAM te be vaDe jayAre amuka viziSTa prakArano kSayopazama prApta karAya che, tyAre te cokkasa prakAranA viziSTa kSayopazamathI samyagdarzana utpanna thAya che, ema ahIM kahevAno bhAva che. A bemAM (1) "nisargane viSe ghaNu kahevA yogya hovAthI pUrvamAM te darzAveluM ja che. vaLI eka ja vAkyathI te samasta vastu darzAvavI/kahevI zakya nathI, mATe teno atideza (bhalAmaNa) kare che ke, "nisarganuM svarUpa pUrve kaheluM che." (eka ThekANe kahelI vastune anya ThekANe paNa kahevI te atideza = bhalAmaNa.. arthAt tyAM kahelI badhI vAta ahIM paNa samajavI ema bhAvArtha che.) adhigama-padArtha viSe alpa-vicAra karavAno hovAthI ane eka vAkyathI samasta adhigama-padArthano upasaMhAra/saMkSepa thaI zakavAthI bhASyamAM kahe che, "adhigama eTale 2. pU. I naiva, vA, mu. |
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ a0 1 gurvAdisamIpAdhyAsinaH zubhA yA kriyA samyagdarzanotpAdane ' zaktA sA samyagvyAyAma ityucyate / ubhayamapItyAdi / ubhayapIti nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ca, tau ca nisargAdhigamAvubhAvapi kathaM bhavata: ? / Aha - tadAvaraNIyetyAdi / tasya rucilakSaNasya jJAnasya yadAvaraNIyaM karma tat tadAvaraNIyam, AvaraNIyazabdAcca nizcIyate jJAnam, tadanyatra hi jJAnadarzanAvaraNIyavarjite karmaNi nAvaraNIyavyavahAraH prAya iti / kiM punastadAvaraNIyam ? matijJAnAdyAvaraNIyam, anantAnubandhyAdi ca nimittatayA AvaraNIyam, yatastasmin `anupazAnte'nantAnubandhyAdikarmaNi tat matijJAnAvaraNIyaM naiM kSayopazamAvasthAM bhajate etAvatA tadAvaraNIyaM na bhaNyate / etacca purastAd bhAvitameva, ataH tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNa - samyag vyAyAma. guru vagerenI samIpamAM rahenAra (upAsanA karanAra) ziSya vagerenI samyagdarzanane utpanna karavAmAM samartha evI je zubha kriyA (vinAyadipUrvaka adhyayanAdi) te 'samyag vyAyAma' kahevAya. 176 * be ya prakAranA samyagdarzananA traNa kAraNo (sAdhana) Ama te ubhaya eTale ke nisargathI utpanna thatuM samyagdarzana ane adhigamathI prApta thatuM samyagdarzana e be ya samyagdarzana zI rIte utpanna thAya che ? te jaNAvatAM bhASyamAM kahe che, tenA AvaraNIya karmanA eTale ke rucisvarUpavALA jJAnanuM AvaraNa karanAra karma te = tadAvaraNIya karma kahevAya, tenA kSaya, upazama ane kSayopazamathI samyagdarzana prApta thAya che. ahIM bhASyamAM 'AvaraLIya' zabdano prayoga karelo hovAthI jJAnano (jJAnAvaraNIyano) nizcaya thAya che, kAraNa ke tenAthI anya ThekANe arthAt jJAnavAraNIya ane darzanAvAraNIya sivAyanA karmane viSe 'AvaraNIya' zabdano vyavahAra prAyaH thato nathI. prazna H A tadAvaraNIya karma e zuM che ? javAba : tadAvaraNIyathI matijJAnAdi-AvaraNIya karma vivakSita che ane anaMtAnubaMdhI Adi kaSAya e tenA nimitta rUpe hoyane tadAvaraNIya kahevAya. je kAraNathI jyAM sudhI anaMtAnubaMdhI kaSAya upazAMta na thAya, tyAM sudhI te matijJAnAvaraNIya karma kSayopazamarUpa avasthAne prApta karatuM nathI. A kAraNathI anaMtAnubaMdhI paNa 'tadAvaraNIya' kahevAya che. A vAta pUrve vicArelI ja che. AthI tadAvaraNIya (jJAnAvaraNIya, 6. pU. / pAnaza. mu. | 2. pAvivu, nai. / nIya tat. mu. / rU. pU.tA.-zo. / smitranu50 mu. / 4. sarvapratiSu / nA. mu. /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ jU0 7] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 177 uktalakSaNena upazamena ca kSayopazamAbhyAmiti ca prApyata iti / nanu ca jJAnAvaraNIyasyopazamo nAsti, tvayA caitannirUpitaM jJAnAvaraNamiti, tat kathametat ? / ucyate-satyametadeva, kintu mohanIyopazamAdasya jJAnAvaraNasya kSayaH kSayopazamo vA bhavati, tataH kSayAt kSayopazamAcca samyagdarzanamiti bhAvitameva kiM bhavatA vismAryate ? / samprati adhikaraNadvAraM spRzati bhA0-adhikaraNaM trividhamAtmasannidhAnena parasannidhAnena ubhayasannidhAneneti vAcyam |aatmsnnidhaanmbhyntrsnnidhaanmityrthH / parasannidhAnaM bAhyasannidhAnamityarthaH / ubhayasannidhAnaM abhyantarabAhyayoH sannidhAnamityarthaH / kasmin samyagdarzanam ? AtmasannidhAnene tAvat jIve samyagdarzanaM jIve jJAnaM jIve cAritramityetadAdi / anaMtAnubaMdhI kaSAya Adi) karmano pUrvokta svarUpa (1) kSaya thavAthI (2) upazama thavAthI ane (3) kSayopazama thavAthI samyagudarzananI prApti thAya che. zaMkA : jJAnAvaraNIya karmano 'upazama thato nathI. (paNa kSaya ane kSayopazama ja thAya che.) ane tamArA vaDe to ("AvaraNIya' zabdane AzrayIne) "jJAnAvaraNa e pramANe artha kahelo che. arthAt jJAnAvaraNanuM ja samyagadarzananA AvaraNa tarIke TIkAmAM nirUpaNa karAyuM che. AthI jJAnAvaraNanA upazamathI ruci thAya ema kahevuM kaI rIte saMgata thAya ? samAdhAna : A vAta sAcI che ke jJAnAvaraNano upazama thato nathI. kiMtu, mohanIya karmano upazama thavAthI A jJAnAvaraNIya karmano kSaya athavA kSayopazama thAya che ane te kSaya ane kSayopazama thavAthI samyagadarzana prApta thAya che. Ama A rIte upacArathI upazamathI paNa samyagadarzananI prApti jaNAvI che. A hakIkatano pUrve vimarza karelo ja che, zA mATe ApanA vaDe A vAta bhUlAI jAya che ? [prathama sUtranI TIkAmAM jaNAvela jJAna ane darzanane abheda mAnanAranA matane AzrayIne kaheluM che.]. (4) adhikaraNa dvAra : have bhASyakAra adhikaraNa dvAranI sparzanA karatAM kahe che bhASya : adhikaraNa dvArA traNa prakAre che. te (1) Atma - saMnidhAnathI (2) parasaMnidhAnathI ane (3) ubhaya - saMnidhAnathI e pramANe kahevuM. temAM Atma - saMnidhAna eTale atyaMtara-saMnidhAna ema artha che. (2) para-saMnidhAna eTela bAhya-saMnidhAna ema artha che. (3) ubhaya-saMvidhAna eTale atyaMtara ane bAhya saMnidhAna ema artha che. prazna : samyagudarzana zAmAM (rahe) che ? javAba : Atma-saMnidhAnathI (AtmArUpa 2. pU. | jJAnAvarAvaramiti, mu. | 2. patipu TIvanusaraLa nai. pApaviza: I dhAne mu. |
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tattvArthAdhigamasUtram [ma- 2 bAhyasannidhAnena jIve samyagdarzanaM nojIve samyagdarzanamiti yathoktA vikalpAH / ubhayasannidhAnena] cApyabhUtAH sadbhUtAzca yathoktA bhaGgavikalpA iti / TI0 adhikaraNamiti / adhikriyate yatra tadadhikaraNam-AdhAra Azraya iti / sa cAdhArastrividha:-AtmA vA yatsamavetaM darzanaM mukhyataH, upacArAt paratrApi bhavati, yad vastu samAlambya tadupajAtaM tasminnapi, tadubhayavivakSAyAM cobhayatra tad Atmani paratra ca / etadeva traividhyaM darzayannAha-AtmasannidhAnena Atmanyeva sthitamityarthaH, parasannidhAnena paratra AdhArathI) jIvamAM samyagudarzana che, jIvamAM jJAna che, ane jIvamAM cAritra che, vagere. A rIte bIjA guNone paNa jIvamAM kahevA. bAhya-saMnidhAnathI jIvamAM samyagudarzana che ane nojIva (ajIva)mAM samyagudarzana che, e pramANe yathokta vikalpo jANavA. ubhaya-saMnidhAnathI paNa abhUta (tyAjya) ane sadbhUta evA yathokta bhAMgA-vikalpo thAya che. samyagdarzananA traNa prakAranA AdhAra (adhikaraNa) je premaprabhA : adhikaraNa-dvAra kahevAya che. citte yatra tat madhaUK | jemAM adhikAra (Azraya) karAya te "adhikaraNa' eTale AdhAra, Azraya. ane te AdhAra traNa prakArano che. (1) AtmAH eka to AtmA e AdhAra che, ke jemAM samyagadarzana samaveta che, arthAt svarUpathI chUTuM na paDI zake e rIte - abheda bhAve raheluM che, te mukhya rIte AdhAra che. (2) para-nimitta H bIjo AdhAra upacArathI samyagadarzana para vastumAM paNa raheluM che. arthAt je vastu (pratimAdi)nuM samyaguM AlaMbana karIne te samyagadarzana utpanna thayuM che, temAM paNa samyagadarzana raheluM che. mATe te paNa AdhAra kahevAya. tathA (3) ubhaya te ubhayanI eTale AtmA ane nimittabhUta para vastu e beyanI vivakSA karavAmAM samyagudarzana te beya ThekANe raheluM che. mATe AtmA ane paravastu beya samyagadarzananA AdhAra kahevAya che. A ja traNa prakAro (zAstrIya/pAribhASika nAmanA ullekhapUrvaka) batAvatAM bhASyamAM kahe che - (1) Atma-saMnidhAnathI samyagadarzana AtmAmAM 1. pUrvapADI vat |
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU. 7 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 179 sthitamiti, Atmasthamapi sadasmin pakSe na vivakSyate, ubhayasannidhAnena Atmani paratra ceti vAcyam-vyAkhyeyamiti / AtmasannidhAnamiti cAsyArthaM suhRd bhUtvA kathayatiAtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH / AtmaivAdhAra AtmasannidhAnam, prasiddhatareNa zabdenA'bhyantarasannidhAnamiti vyapadiSTaH, Antara Asannastasya samyagdarzanasyeti / parasannidhAnamiti cAsyArthaM vivRNoti - bAhyasannidhAnaM, bArhyaH pratimAdiH kalpitarUpaH iti / evamubhayabhAvanA kAryA / adhunA''dhAre trividhe kathite parasyaitadeva sandehakAraNaM jaatm| kvatarhi samyagdarzanamiti pRcchati-kasmin samyagdarzanam ? athavA anyathA prazna :- samyagdarzanamityeSa guNaH, guNasya ja rahela che arthAt AtmA ja samyagdarzanano AdhAra che. (2) para-saMnidhAnathI samyagdarzana 52 vastumAM raheluM che. AtmAmAM samyagdarzana raheluM hovA chatAMya A bIjA pakSamAM(bhedamAM) tenI vivakSA karAtI nathI. tathA (3) ubhaya saMnidhAnathI : eTale AtmAmAM ane 52 (pratimAdi) vastumAM ema ubhayamAM samyagdarzana raheluM hovAthI te be ya samyagdarzananA AdhAra che. bhASyamAM vAttvam vyAkhyA karavI, kahevA. (1) AtmasaMnidhAnathI (2) parasaMnidhAnathI ane (3) ubhaya saMnidhAnathI e pramANe traNa prakAranA adhikaraNa (AdhAra) kahevA yogya che. = have mitra banIne mitratAne nAte bhASyakAra bhagavaMta svayaM Atma-saMnidhAna ityAdino artha kahe che. (arthAt 'Atma-saMnnidhAna' eTalAM padamAtrathI teno artha samajavo ziSyane kaThaNa lAgaze ema vicArI mitrabhAve teno artha paNa kahe che.) (1) Atma-saMnidhAnano artha che, atyaMtara-saMnnidhAna. AtmA eja AdhAra te Atma-saMnidhAna. A ja arthane adhika prasiddha zabdathI atyaMtara-saMnidhAna ema kahela che. arthAt samyagdarzanano AMtara-AMtarika, Asanna evo (samIpavartI-najIkano) AdhAra (2) 'parasaMnnidhAna' padanuM vivecana kare che, bAhya-saMnnidhAna... bAhya = eTale kalpitarUpavALI pratimAdi vastu, te rUpa AdhAra te bAhya-sannidhAna. e pramANe (3) ubhaya - saMnidhAnanI vicAraNA karavI. AmAM banneya AMtara-bAhyarUpa AdhAra vivakSita che. have A rIte traNa prakAre AdhAra kahevAye chate bIjAne A kathana ja saMdehanuM kAraNa banI gayuM zaMkA : A pramANe traNa AdhAra hoya to samyagdarzana zAmAM che ? ema bhASyamAM prazna kare che. smin samyanam ? athavA bIjA abhiprAyathI prazna samajavo. 1. pU. / vAdgha mu. | 2. va.pU. / pratimAri RtpitarUvaM mu. | -
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 tattvArthAdhigamasUtram [a01 cAvazyamAzrayeNa bhavitavyam, sa punarAzrayaH kimabhyantara AtmA, uta bAhyaM pratimAdivastu yadupaSTambhenopajAtam utobhayamiti praznata Aha-AtmasannidhAnenaM tAvadityAdi / AtmAdhAravivakSAyAM jIve samyagdarzanaM, tasyAnyatrAdarzanAt, yathA ruciH, evaM jJAnacAritre apIti / etadAha-jIve jJAnaM jIve cAritramiti / na ca jJAnadarzanacAritrANi virahayyAnyo jIvo'stIti kAlpanikamapadizati / katham ? yadA tAvajjIve samyagdarzanaM tadA jJAnacAritre AdhArabhAvaM pratipadyete, jJAnacAritrAtmani jIve samyagdarzanam / yadA jIve jJAnaM tadA darzanacaraNayorAdhAratA, yadA jIve cAritraM tadA jJAnadarzanayorAdhAratA, cAritramAdheyamiti / etadAdi iti / etAni jJAnAdIni Adiryasya guNAntarasya tadetadAdi, tadapi jIve AdhAre samyagadarzana e eka guNa che ane guNano avazya koIne koI dravyAtmaka Azraya hovo jarUrI che kAraNa ke guNo avazya dravyamAM ja rahe che.) to e Azraya zuM che? zuM AtmArUpa atyaMtara Azraya che ke pachI bAhya evI pratimAdi vastu Azraya che ? ke jenA AlaMbana vaDe samyagadarzana utpanna thayuM che? athavA to te beya AMtara-bAhya vastu Azraya che? A pramANe prazna karAye chate bhASyamAM kahe che - samAdhAna : (1) Atma-saMnnidhAnathI eTale ke AtmArUpI AdhAranI vivakSA hovAmAM jIvamAM samyagadarzana che. kAraNa ke anya ThekANe samyagadarzananuM astitva dekhAtuM nathI. jIvamAM jema ruci che, tema jJAna ane caritra paNa che ema jaNAvatAM bhASyamAM kahe che, jIvamAM jJAna che, jIvamAM cAritra che. zaMkA : jJAna, darzana ane cAritra sivAya anyarUpe jIva nathI, paNa jJAnAdi rUpe ja che. AthI "jIvamAM jJAna ema AdhAra - Adheya (rahenAra) saMbaMdhanI vicAraNA e kAlpanika kathana che. samAdhAna: Ama na kahevuM. zA mATe ? to juo - jyAre "jIvamAM samyagadarzana' evI vivekSA hoya che tyAre jJAna ane cAritra AdhArarUpe thAya che. arthAt jJAna-cAritrasvarUpa jIvamAM samyagadarzana che ema kahevAya che. jyAre "jIvamAM jJAna hoya tyAre darzana ane cAritramAM AdhAratA hoya che arthAt te be svarUpa jIva AdhAra bane che. jyAre "jIvamAM cAritra" evuM tAtparya hoya tyAre darzana ane jJAna e AzrayabhUta (rAkhanAra, AdhAra) kahevAya ane cAritra e Adheya (rahenAra) kahevAya. pativa iA vagere... eTale ke A darzAvela jJAnAdi traNa jenI AdimAM che tevA bIjA paNa guNo jIva rUpa AdhAramAM jANavA. jema ke, bhavyatva, abhavyatva vagere. tathA 2. sva.pU.tA. | naramAtmAmu. 2. pavipu ! dhAne mu. I
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 sU0 7 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam dRzyaM, bhavyAbhavyatvAdi / bAhyasannidhAnenaM jIve samyagdarzanamityAdi / nanu cAtmanyevopalabhyata ityuktaM kathamidAnIM parasminnapi vyapadizati ? ucyate na yadeva yatrAvibhAgenAvasthitaM tadeva tatretyucyate, kintu anyatrApi vyasthitamanyatra apadizyate, devadatte dhanamiti gehasthameva tatretyucyate / jIve samyagdarzanadItyAdayo vikalpAH pUrvaM bhAvitA eva, ihApyAdhArabhedaM kevalamuccArayatA sarvaM tathaiva bhAvanIyam / ubhayasannidhAne[na] cA'bhUtAH sadbhUtAzca SaDeva yathoktA bhaGgA eva vikalpAH bhaGgeSu vA vikalpA iti / sthitidvAraM spRzati - (2) bAhya saMnnidhAnathI eTale bAhya AdhAra rUpa 'jIvamAM samyagdarzana che ane ajIvamAM samyagdarzana che' e pramANe yathokta (pUrve svAmitvadvAramAM kahyA mujaba) cha bhAMgA thAya che. * upacArathI para-vastu paNa samyagdarzanano AdhAra zaMkA : samyagdarzana vagere AtmAmAM ja jaNAya che, prApta thAya che ema kahyuM. to have para(bAhya) vastumAM paNa samyagdarzana che evuM zAthI kaho cho ? samAdhAna H evuM nathI, apekSA bhedathI banneya vidhAna saMgata che. je vastu je ThekANe avibhAgarUpe eTale ke (samavetarUpe) chUTuM na paDI zake e rIte rahela che, te vastu tyAM ja rahI che evuM ekAMte kahevAtuM nathI, kiMtu, anya ThekANe rahela vastu bIje ThekANe rahelI che ema upacArathI kahI zakAya che. dA. ta. revante dhanam / devadattamAM dhana che. hakIkatamAM gharamAM gharamAM paNa tijorI vageremAM) raheluM dhana devadattamAM raheluM che evo upacAravyavahAra thAya che. (devadatta dhanano mAlika (svAmI) hovAthI svAmitva-saMbaMdhathI dhana devadattamAM raheluM che arthAt devadatta dhanano AdhAra kahevAya.) 'jIvamAM samyagdarzana che' vagere vikalponuM pUrve (svAmitva-dvAranuM nirUpaNa karavAnA prasaMge) maMthana kareluM ja che. ahIM (saMbaMdhane badale) phakta AdhArarUpa bhedanuM uccAraNa karavA vaDe sarva vastu te pramANe je (bIjA svAmitva-dvAramAM kahyA mujaba) bhAvavI, vicAravI. tathA (3) ubhaya-saMnnidhAna rUpa trIjA prakAranA AdhAramAM (adhikaraNamAM) paNa pUrve kahyA pramANe abhUta asadbhUta arthAt tyAjya evA cha vikalpo ane sadbhUta eTale ke grAhya evA paNa cha ja bhaMga-vikalpo thAya che. bhaMgarUpI vikalpo athavA bhaMgone viSe vikalpo te bhaMga-vikalpa kahevAya ema artha jANavo. 2. pAlig / dhAne mu. | 2. pU. tti. / yatrAghyava mu. / rU. pAvivu / varzanamityA. mu. / 4. pAgi / nA. mu. | =
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 tattvArthAdhigamasUtram [02 bhA0 sthitiH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlam ? / samyagdRSTirdvividhA / sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA ca / sAdi saparyavasAnameva samyagdarzanam / caMdraprabhA : kahevAno Azaya e che ke svAmitva dvAranA nirUpaNa vakhate samyagadarzana konuM kahevAya ? enA svAmI koNa kahevAya ? enA javAbamAM kaheluM ke, nizcaya/vAstavika dRSTithI to samyagadarzana jemAM avibhAga rUpe eTale ke ekameka thaIne chUTuM na paDI zake e rIte raheluM che, te AtmA teno svAmI/mAlika che. mATe AtmAnuM samyagudarzana kahevAya. paNa vyavahAranayathI arthAt upacAradaSTithI vicArIe to te samyagadarzana utpanna thavAmAM nimitta rUpa je jIva = sAdhu vagere athavA ajIva = pratimAdi che, te paNa tenA svAmI kahevAya. tema prastutamAM paNa samyagudarzanano AdhAra koNa ? evI vicAraNA karavAmAM vastutaH = nizcayathI to samyagudarzanano AdhAra jIva ja che. AthI (1) AtmArUpa saMnnidhAnathI (AdhAranI apekSAe) jIvamAM potAnAmAM samyagudarzana che - avibhAjayarUpe raheluM che, te nizcayadaSTithI samajavuM. aupacArika rIte - vyavahAra nathI to samyagadarzananA AdhAra tarIke bIjI vastu arthAt bAhya vastu paNa kahevAya. jema ke, (2) bAhya-saMnidhAnathI eTale bAhya - AdhAra svarUpa sAdhurUpa jIvamAM te samyagudarzana che athavA bAhya-saMnidhAna rUpa ajIva-pratimAdine viSe te samyagadarzana che athavA (3) ubhaya-saMnidhAnathI eTale AtmArUpa AMtarika (aMtaraMga) AdhAra/saMnidhAna ane nimittabhUta sAdhu-pratimAdirUpa bAhya-saMnidhAna (AdhAra) e beyanI AdhAra tarIke vivakSA karAya tyAre ubhaya-saMnidhAna ubhaya-AdhAramAM samyagudarzanarUpa trIjo bhAMgo paNa ghaTe che. tathA ubhaya-saMnidhAna pakSe pUrve svAmitva dvAramAM kahyA mujaba - AMtara ane bAhya AdhAra paikI koI eka AdhAranI vivakSA karAya tyAre cha bhAMgA thAya che te tyAjya che kema ke tyAre ubhayanI vivakSA nathI. paraMtu jyAre AtmArUpa AMtarika AdhAranI vivakSA hoya ane nimittarUpa sAdhu Adi jIvanI ane pratimA Adi ajIvanI - beyanI vivakSA karAya tyAre eka, be ke ghaNA sAdhurUpa jIva athavA eka, be ke ghaNI pratimAdi rUpa ajIva evA vikalpo thavAthI kula cha bhAMgA grAhya thAya che, ema vicAravuM. pAMcamuM sthiti-vAra : have sthitidvArano bhASyamAM prastAva kare che. bhASya : sthiti-vAra kahevAya che. prazna : samyagadarzana keTalAM kALasudhI (prApta thayA bAda) rahe che ? javAba : samyagudRSTi AtmA be prakAre che. (1) sAdi sAnta (saparyavasAna) ane (2) sAdi anaMta (aparyavasAna). samyagudarzana sAdi sAMta ja hoya che. te jaghanyathI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 7 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 183 tajjaghanyenAntarmuhUrtam, utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni / samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA / sayogaH zailezIprAptazca kevalI siddhazceti / TI0 sthitirityetad vivRNoti samyagdarzanaM kiyantaM kAlaM sampannaM sadavatiSThate ? '"jrAdhdhano:" (pANini: sU0 2-3-9) kRti dvitIyA / praznayituyamabhiprAya:-prAnabhUtvA mithyAdRSTerdazanamAvizvakAsti, yaccotpattimat tat sAdi saparyavasAnaM dRSTaM manuSyatvAdivat, kiJcit sAdi aparyavasAnaM siddhatvAdivat, AcAryo'pi prshnaabhipraayaanuruupmevottrmaahsmygdRssttirdvividhetyaadi| dvividheti sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA cetyevaM dvividhA zobhanA dRSTiH saMmyagdRSTiH / kA ca zobhanA ? yA zuddhadalikakRtA, yA ca darzanamohanIyakSayAt aMtarmuhUrtakALa sudhI rahe che ane utkRSTathI sAdhika chAsaTha (66) sAgaropama kALa sudhI rahe che. samyagdaSTa AtmA sAdi-anaMta (aparyavasAna) hoya che. (i) sayogI kevaLI (ii) zailezI avasthAne pAmela kevaLI ane (iii) siddhAtmA e (sAdi-anaMta) samyagdaSTi che. premaprabhA : bhASyamAM sthiti: evA padanA bhAvArthanuM vivaraNa karatAM prazna kare che. prazna H sthiti eTale samyagdarzana prApta thayA pachI keTalAM samaya sudhI rahe che ? ahIM vijyAM jAtta evA bhASyanA prayogamAM 'jAnAno:' (pANini, sU. 2-3-5)thI dvitIyA vibhakti thaI che. prazna karanArano Azaya A pramANe che - mithyAdRSTi jIvane pUrvamAM na hoya paNa pachI samyagdarzana pragaTa thAya che, utpanna thAya che. vaLI jenI utpatti hoya (teno aMta paNa hovAthI) te sAdi sAnta dekhAya che. jema ke, manuSyapaNuM... manuSya paryAyanI utpatti thAya che, to teno aMta paNa Ave che. vaLI keTalIka vastu sAdi (utpatti sahita) hovA uparAMta anaMta hoya che. eTale ke, teno paryavasAna cheDo hoto nathI, jema ke, siddhapaNuM... siddhatva rUpa avasthAnI Adi zarUAta (utpatti) hoya che paNa teno aMta hoto nathI. ahIM AcArya bhagavaMta paNa prazna karanAranA abhiprAyane anurUpa ja uttara Ape che. = = javAba H samyagdaSTi jIvanA be prakAra che. (1) sAdi (Adi, utpatti sahita) saparyavasAna - sAMta ane (2) sAdi aparyavasAna = anaMta ema be prakAre zubha (sad) dRSTi eTale ke samyagdaSTa che. 1. pU. / nA. mu. |
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 tattvArthAdhigamasUtram [a01 trayANAM bhavati chadmasthasya zreNikAderiva, aparA bhavasthasyA'pAyasadravyaparikSaye kevalinaH, aparA siddhsyeti| tatra yA'pAyasadrvyavartinI zreNIkAdInAM sadvyApagame ca bhavati apAyasahacAriNI sA sAdiH saparyavasAnA, yasmin kAle zreNIkAdibhirdarzanamohasaptakaM kSapayitvA rucirAptA sa AdistasyAH, yadA tvapAya:-AbhinibodhikamapagataM bhaviSyati ja samyagRSTi = zubha dRSTinA cAra vikalpo/avasthAo ke praznaH zubha (sArI) dRSTi zuM che? javAbaH A zubha dRSTinA be bheda che. (1) eka to zuddha karelAM darzanamohanIya karmanA dalitonA udayathI utpanna thAya che te zubha dRSTi che. vaLI (2) bIjI je darzana mohanIya karmanA kSayathI traNa prakAranA AtmAone hoya che. te zubha dRSTi che. te A pramANe - (i) eka to zreNika mahArAjA AdinI jema chabastha eTale ghAtI-karmathI sahita evA AtmAne hoya che. (i) bIjI zubhadaSTi apAya eTale matijJAnano trIjo bheda... (kSayopazama vizeSarUpa) tenAthI sahita je sadbhavya = eTale samyakatva-mohanIya-karmanA pudgalo, teno sarvathA nAza thaye chate (bhavastha-sadeha) kevaLajJAnIne hoya che ane (ii) anya (trIjI) zubhadaSTi siddha bhagavaMtone hoya che. Ama zuddhadalikathI yukta samakita eka prakAranuM ane teno kSaya thaye traNa vikalpo thavAthI kula cAra avasthA zubhadaSTinI gaNAya. caMdraprabhA : ukta cAreya prakAre samyagdarzananI avasthAonuM grahaNa karavA mATe ja "samyagdaSTi' zabdano artha zobhanA daSTi = zubhadaSTi ema karelo che, anyathA samyagdaSTithI kevalI-siddhAtmAnuM grahaNa thAta, paNa apAya ane samyagdarzana-pudgalathI sahita samakitI jIvonuM grahaNa na thAta. zobhanA dRSTi kahevAthI vyApaka artha jaNAya che. premaprabhA : (1) sAdi-saparyavasAna (sAtta) temAM apAya (matijJAna vizeSa)thI yukta je sadbhavya = eTale samyakatva-mohanIyanA pudgalo, tenAthI sahita je zubha dRSTi (samyagdaSTi) che, te ane zreNika vagere sadravyano nAza thaye apAya mAtrathI yukta (sahacAriNI) evI zubhadaSTi che, te sAdi-saparyavasAna (sAnta) che. sAdi eTale Adi sahita.. je kALe zreNikAdi vaDe darzana mohanIya-saptaka prakRtino (anaMtAnubaMdhI cAra kaSAyo temaja samakita mohanIya, mithyAtva mo. ane mizra mo. e traNa prakRti maLIne mohanIyanI kula sAta prakRtine darzana-saptaka kahevAya che, teno) kSaya karIne ruci prApta 1. pU. | sA0i mu. |
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo 9] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 185 kevalajJAne utpanne so'nto'syAH samyagdRSTeH, etadAha-sAdiH saparyavAsAneti / yA tu bhavasthakevalino dvividhasya sayogA'yogabhedasya siddhasya vA darzanamohanIyasaptakakSayAdapAyasadmavyakSayAccodapAdi sA sAdiraparyavasAneti / yasmin kAle darzanamohanIyaM kSapayitvA prAptA sa AdistasyAH / evametat tattvamityevaM vidhA yA ruciH sA na kadAcit tasyApaiSyatIti / evaM yathAkramamupanyasya svayaM vyAkhyAnayati-sAdisaparyavasAneti yaduktaM tasyedaM vyAkhyAnam-sAdi saparyavasAnameva samyagdarzanam / yaccApAyasadrvyavarti tacca samyagdarzanamitIha bhaNati / yacca sadvyavigame apAyasambhave zreNikAdInAM tacca bhaNati / karAI te kALa te rucino Adi arthAt AraMbha-zarUAta kahevAya ane jayAre kevalajJAna utpanna thatAM apAya-svarUpa matijJAna cAlyuM jaze, nAza pAmaze, te kALa samyagRSTino aMtakALa che. AthI bhASyamAM sAdi-sAnta (saparyavasAna) evo vikalpa kahela che. (2) sAdi-ananta (aparyavasAna)H vaLI be prakAranA bhavastha arthAt zarIrastha kevaLI che, eka (1) sayogI ane bIjA (2) ayogI. e beyane athavA siddhanA AtmAone darzana-mohanIya saptakano kSaya thavAthI ane apAyarUpa matijJAnanA bhedathI sahita sadUdravyano (samyaktvamohanIya karmano) kSaya thavAthI je ruci utpanna thaI hoya te, sAdianaMta (aparyavasAna) che. je kALe darzanamohanIya karmano kSaya karIne ruci prApta karAI, te teno Adi = AraMbhakALa kahevAya. "A jIvAdi tattva A pramANe ja che." AvA prakAranI teone je ruci utpanna thaI che, te kyAreya dUra thavAnI/nAza pAmavAnI nathI, AthI anaMtaaMta vinAnI-aparyavasAna che. A pramANe bhASyamAM pUrvokta bhAMgA krama pramANe mUkIne pachI svayaM bhASyakAra tenI vyAkhyA karatA kahe che - sAdi - saparyavasAna e pramANe je ruci kahI tenI vyAkhyA A che ke "sAdi - saparyavasAna (sAnta) ja samyagudarzana che." samyagadarzananI be avasthAo che (1) je apAyathI arthAta matijJAna vizeSathI sahita evA sadUdravyathI = samyakRtva mohanIyanA pudgalothI sahita vartatuM hoya tene ahIM "samyagudarzana' zabdathI kaheluM che. ane (2) je sadravya (samatimohanIya)no nAza thaye chate (hajI kevaLajJAna prApta thayuM na hovAthI) apAyano = matijJAnavizeSano saMbhava hoya tyAre zreNikAdine je samakita hoya te paNa "samyagudarzana' kahevAya. A banneya avasthAmAM samyaggadarzana sAdi ane
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 kathaM ca sAdIti ? sahAdinA vartata iti sAdi, yasmin kAle mithyAdarzanapudgalAn vizodhya sthApayati samyagdarzanatayA tadA sAdi, yadA tvanantAnubandhyudayAt punarmithyAdarzanatayA pariNAmamAneSyati kSapayitvA vA tAn samyagdarzanapudgalAn kevalI bhaviSyati tadA saparyavasAnam / saha paryavasAnena antena yad vartate tat saparyavasAnameva samyagdarzanam / yadA ca darzanasaptakaM kSapayitvA prApnoti zreNikAdiH sa Adistasya, kevalaprAptAvanta iti / tat punaH samyagdarzanaM sAdisaparyavasAnam / zuddhadalikasahavartinI ruciH kiyantaM kAlaM bhavatIti yat purastAccoditaM tad bhAvayannAha-tajjaghanyenetyAdi / tat samyagdarzanaM jaghanyena antataH antarmuhUrtam / muhUrto sAMta hoya che. prazna : samyagudarzanane sAdi zI rIte kahevAya ? javAba : sada mAhniA vartate kRti sAvidA je Adi - AraMbha, zarUAta sAthe varte te "sAdi kahevAya. je kALe jIva mithyAdarzananA pulone vizuddha banAvIne tene samyagudarzana tarIke sthApana kare che, tyAre samyagudarzana "sAdi' kahevAya. ane jyAre anaMtAnubaMdhI kaSAyanA udayathI pharI te vizuddha karelAM pugalone mithyAdarzana (azuddha) rUpe pariNAma pamADaze athavA to vizuddha samyagadarzananA pudgalono kSaya karIne kevaLajJAnI thaze, tyAre te samyagadarzana saparyavasAna arthAt aMta/paryavasAnavALu banaze. je paryavasAnathI eTale ke aMtathI sahita varte che te saparyavasAna = sAnta ja samyagadarzana che, (paNa anaMta nathI) ema bhAva che. A prathama avasthAnI apekSAe kaheluM che. bIjI avasthAmAM darzana-saptakano kSaya karIne zreNika vagerenA AtmAo je rucine prApta kare che te samyagudarzananI Adi-zarUAta che ane kevaLa-jJAnanI prApti thaye teno aMta Ave che ane AthI te samyagadarzana sAdi-sAnta (saparyavasAna) kahevAya che. eka samyagdarzananI jaghanya sthiti; antarmuhUtrano artha ja zuddha karelAM samyagudarzana rUpa dalikothI sahita evI je ruci = samyagadarzana che, te keTalo vakhata AtmA sAthe rahe che? arthAt tenI keTalI sthiti che? A pramANe pUrve bhASyamAM ziSyAdi vaDe je prazna karAyelo, tenI vicAraNA karatAM bhASyakAra bhASyamAM kahe che, te jaghanyathI aMtarmuhUrta kALa rahe che. arthAt te samyagudarzana jaghanyathI eTale ochAmAM ocho aMtarmuhUrta kALa sudhI rahe che. temAM mahUrta = eTale be ghaDI (48 miniTa) te muhUrtano je antaH = eTale madhya bhAga, te aMtarmuhUrta kahevAya. (muhUrta eTale be ghaDI = 2. pAripu nA. mu. | 2. pU. I nA. mu. I
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 7] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 187 ghaTikAdvayaM, muhUrtasya madhye-antaH, antarmuhUrtam / tadavatiSThate jaghanyeneti / 'supsupA' (pA0 2-1-4) iti samAso bhavati / atyantasaMyoge kAlasya dvitIyA / etad bhavati - tathA samyagdarzanaM kazcijjantuH dvighaTikAntastatpariNAmamanubhUya mithyAdarzanI bhavati, kevalI vA parataH | evaM ca jaghanyAM sthitimAkhyAyotkRSTAM niruupynnaah-utkRssttenetyaadi| utkarSeNa kiyantaM kAlamAste? SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni, tadbhAvanA-ihASTavarSaH samyagdarzanamadhigamya samAsAditadIkSaH pUrvakoTI vihatyASTavarSonAM aparicyutasamyagdarzano vijayAdInAM caturNAmanyatamasmin vimAne udapAdi sthitAvutkRSTAyAM trayastriMzatsAgaropamasthitiH / tatkSayAcca 48 miniTa, teno madhyabhAga eTale zAstrIya paribhASA mujaba 2 thI 9 samayathI mAMDIne eka samaya nyUna evI be ghaDI jeTalo vyApakakALa aMtarmuhUrta kahevAya.) Ama, samyagadarzana ochAmAM ochuM 2 thI 9 samayathI mAMDIne 1 samaya nyUna be ghaDI sudhI rahe che. "sun supa' evA (pA.nU02-1-4) pANinIya vyAkaraNanA vidhAnathI matamuhUrta zabdamAM samAsa thayela che. tathA kALano atyaMta (arthAt vyApIne) saMyoga artha jaNAvavA mATe dvitIyA vibhakti thaI che. samyagudarzananI jaghanya-sthiti A pramANe thAya che, jyAre koI jIva be ghaDInA madhyakALa (aMtarmuhUrta) sudhI samyagdarzanano anubhava karIne pAcho mithyAdarzanathI yukta bane athavA pachIthI kevaLajJAnI banI jAya tyAre te kALane jaghanya - sthiti kahevAya che. ja samyagadarzananI utkRSTa sthiti(kALa)nI ghaTanA eka A pramANe jaghanya sthitine kahIne bhASyakAra utkRSTa sthitine jaNAvatAM kahe che - prazna : utkarSathI samyagudarzana keTalAM kALasudhI rahe che ? javAba : utkRSTathI samyagadarzana sAdhika (kaMIka adhika) evA 66 (chAsaTha) sAgaropama kALa sudhI rahe che. A utkRSTasthiti zI rIte ghaTe tenI vicAraNA A pramANa che. AmAM be vikalpo che - (1) ahIM koI manuSya ATha varSanI vaye samyagudarzananI prAptipUrvaka jeNe dIkSAno aMgIkAra karelo che, te ATha varSa ochA evA eka kroDa pUrva varSa sudhI saMyamI tarIke vicarIne samyagadarzanathI calita thayA vinA 'vijaya' Adi cAra (anuttaravimAna) paikI koI eka vimAnamAM utkRSTasthiti sahita eTale ke 33 sAgaropama sthitivALA tarIke 2. pU. I Ha0 mu. | 2. pU. nA. mu. I
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 tattvArthAdhigamasUtram [ ga 2 pracyutya manujeSu sahadarzanaH samajani, punastenaiva prakAreNa saMyamamanuSThAya tadeva vimAnaM tAvatsthitimanuprApat, punaH sthitau kSINAyAmakSINatattvArthazraddhAnaH saMyamaM prApyAvazyantayA siddhyati / evaM dve trayastriMzatau SaTSaSTi [STiH] pUrvakoTItrayAtiriktA, acyutakalpe vA dvAviMzatisAgaropamasthitistisro vArAH samutpadyate, tataH paramavazyambhAvinI tasya siddhiriti / yaduktaM purastAt-samyagdRSTirdvividhA sAdiH saparyavasAneti so'zo bhAvitaH / sthitireva sAdiraparyavasAneti yo'zastaM bhAvayatyanena-samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA sayoga ityAdinA / utpanna thayo. te sthitino kSaya thavAthI tyAMthI AvIne (nIkaLIne) manuSya bhavamAM samyaggadarzana sahita utpanna thayo. pharIthI te ja prakAre saMyamanuM pAlana karIne teTalI ja, 33 sAgaropama jeTalI sthitivALA te ja (vijayAdi) vimAnamAM janmanI prApti karI. pharI te sthitino kSaya thaye chate tattvArthanI zraddhAnI (samyagadarzananI) kSINatA thayA vinAno te AtmA manuSyabhava ane saMyamane prApta karIne avazyapaNe te ja bhAve siddha thAya che. A rIte bevAra (rajA-4thA bhavamAM) 33 sAgaropama jeTalI sthiti samyagadarzana gumAvyA vinA anubhavavAthI 66 sAgaropama jeTalI sthiti thaI. vaLI traNavAra (1-3pamAM bhavamAM) manuSya tarIke utkRSTathI eka kroDa pUrva varSa jeTaluM AyuSya paNa samyagadarzana sahita ja pasAra kare che. ATalI sthitine adhika gaNavAthI samyagadarzananI utkRSTa sthiti sAdhika chAMsaTha (66) sAgaropamanI thAya che. bIjA vikalpamAM bAramAM azruta nAmanA devalokamAM 22 sAgaropamanI sthitivALA tarIke traNavAra utpanna thavAthI 22 + 22 + 22 = 66 ema chAMsaTha sAgaropamanI utkRSTasthiti samyagdarzanane gumAvyA vinA saMbhave che ane pachI manuSya bhava ane saMyamanuM grahaNa karIne avazya siddhigatine pAme che. ahIM paNa 1-3-5-7 ema cAravAra manuSya tarIke utkRSTathI pUrvakroDa varSanA AyuSyane sAdhika tarIke samajavuM.) A rIte utkRSTa sthiti anubhavyA pachI tenI avazya siddhi thAya che, mukti thAya che. A rIte pUrve bhASyamAM je kaheluM ke, "samyagRSTi' = zubhadaSTi be prakAre che, temAM sAdi saparyavasIna = sAMta evA aMzanI vicAraNA karI. have sAdi - ananta (aparyavasAna) evI sthitirUpa ja aMza che, tenuM nirUpaNa karatAM bhASyakAra bhagavaMta kahe che 1. pagie ta sarvatrAzuddha: pratimati . 2. pa iaa mata:- mu. |
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 7 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 189 saha yogairmanovAkkAyalakSaNaiH sayorgaH kevalI, utpanne kevalajJAne yAvacchaileza ne pratipadyate tAvat sayogakevalI, zailezIpratipattau tu niruddhayogatvAdayogaH / etadevAha - zailezIprApta iti / zilAnAM samUhAH zailAH teSAmIzo merustasya bhAvaH zailezI acalateti yAvat tAM prAptaH / sa ceyAn kAlo jJeyaH - madhyamayA vRttyA paJca hrasvAkSarANyuccAryante yAvat, tataH paraM siddhyatyeva / eSa dvividho'pi kevalI sayogAyogAkhyo bhavasthaH sAdyaparyavasAnaH samyagdRSTirucyate, siddhazca sarvakarmaviyuta iti / yataH sAdirapyasau rucirna kadAcidaSaiSyatIti / samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnaivetyayaM strIliGganirdezaH bhavasthakevalinaH sayogasyA'yogasya ca siddhasya ca * traNa prakArano 'samyagdaSTi'; zailezIno artha premaprabhA : bhASyamAM kahyuM ke samyagdaSTi sAdi-anaMta hoya che ane te sayoga-kevaLI, ayoga-kevaLI ane siddha ema traNa prakAre hoya che. temAM je mana-vacana-kAyA rUpa traNa yogothI sahita hoya te 'sayoga' kevaLI kahevAya. kevaLajJAna utpanna thayA pachI AtmA jyAM sudhI zailezI avasthAne pAmato nathI, tyAM sudhI sayoga - kevaLI kahevAya ane zailezI avasthAnI prApti thaye yogano nirodha karI dIdho hovAthI 'ayoga-kevaLI' kahevAya. Ane bhASyamAM zaileSI prApta kevaLI kahelA che. zilA eTale moTA dvaita pattha2. teono samUha te 'zaila' kahevAya. (zilAnAM samUThThA: (zitA + ak = cainnAH) zaila eTale parvata. teono parvatono iza-svAmI (= zaileza) eTale meru parvata. pachI teno bhAva = zailezano bhAva/dharma zaijJezasya bhAva: kRti zaijJezI zailezapaNuM eTale meru parvatamAM rahelI acaLatA jevI AtmapradezonI acaLatA/nizcaLatA niSprakaMpa avasthA... tene pAmela hoya te zailezI-prApta 'ayogI' kevaLI kahevAya. te zailezI avasthAne prApta ayogIno AtmA madhyagatie pAMca hrasvAkSara eTale a-i-u--lU, enuM uccAraNa karatAM jeTalo vakhata lAge teTalo kALa ayogI-kevaLI rUpa zailezI avasthAmAM rahIne pachI niyamathI siddha bane che. A beya prakAranA sayoga-ayoga kevaLI bhavastha/dehastha hoyane sAdi-anaMta samyagdaSTi kahevAya che. = tathA siddha eTale ke sarva karmothI rahita evA AtmA paNa sAdi-anaMta samyagdaSTa kahevAya. kAraNa ke, sAdi = AraMbha sahita evI paNa A ruci kyAreya paNa dUra thavAnI * nAza pAmavAnI nathI. - zaMkA : samyavRtti: sAviparyavasAnA ema strIliMga nirdeza che. jyAre te samyag = 2. pAlig / yoga mu. / r. pAgi | no. mu. / rU. pArivu / soyo. mu. |
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 tattvArthAdhigamasUtram [a01 tasyA rucerananyatvakhyApanArtho, nAsau tato'nya iti / athavA samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA yA'bhihitA tAmanubhavati sayogAdiriti neyam / samprati vidhAnadvAraM parAmRzannAha bhA0 vidhAnam / hetutraividhyAt kSayAdi trividhaM samyagdarzanam / tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohanIyasya ca kSayAdibhyaH / tadyathA-kSayasamyagdarzanaM, upazamasamyagdarzanaM, kSayopazamasamyagdarzanamiti / TI0 vidhAnamiti / vidhIyate taditi vidhAnaM bhedaH prakAra iti / nanu ca sAdhanadvAre'bhihita eva bhedo nisargasamyagdarzanam, adhigamasamyagdarzanamiti ca, kiM punarbheda zubha- dRSTivALAno so?, zazIprAta: ema pulliga vaDe nirdeza karelo che. A saMgata jaNAtuM nathI. kAraNa ke AvA samyaguSTivALA sayoga kevaLI vagere che, ema jaNAvavA sAvi paryavasAna: ema pulliga nirdeza karavo ucita jaNAya che. mATe strIliMga nirdeza zI rIte ghaTe ? samAdhAnaH sathavuSTi saviraparyavasAnA A pramANe je strIliMga nirdeza karelo che, te sayoga ane ayoga rUpa bhavastha-kevaLI ane siddhAtmAmAM te rucinuM ananyapaNuM-abheda che, ema jaNAvavA (jJApana karavA) mATe che. arthAt (strIliMga-prayogamAM vizeSya ruci che AthI) ruci ane rucivALA (sayoga Adi AtmAo) vacce abheda sUcave che. A AtmAo te rucithI anya/judAM nathI, paNa ruci rUpe ja che ema abheda jaNAvavA saSTi saviraparyavasInA ema strIliMga ane soDA: ityAdi pulliga nirdeza karelo che. athavA sAdi-aparyavAsAna evI je samyagRSTi (rUci) kahI, tene sayogI-kevaLI vagere anubhava che, e rIte ahIM liMganA bhedavaDe karela nirdezane ghaTAvavuM. . (6) vidhAna-dvAra : have vidhAna-dvArano parAmarza = saMbaMdha karatAM bhASyamAM kahe che. bhASya : vidhAna-dvAra kahevAya che. hetuo traNa prakAranA hovAthI kSaya vagere traNa prakAranuM samyagudarzana che. tenA (samyagudarzananA) AvaraNIya = AvaraNa karanAra karmano ane darzana mohanIya karmano kSaya vagere thavAthI te (traNa prakAranA) samyagudarzana thAya che. te A pramANe - (1) kSaya-samyagadarzana, (2) upazama-samyagadarzana ane (3) kSayopazamasamyadarzana. premaprabhA : have bhASyamAM vidhAna' padathI vidhAna-dvAra prastuta karAya che. vithI te taviti vidhAnam ! vidhAna eTale bheda, prakAra..
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo 9] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 191 AkhyAyate ? ucyate-tatra na samyagdarzanasya bhedaH pratipipAdayiSitaH, kintu nimittam, tatra kSayAdi yadutpattau kAraNatAM pratipadyate tadbhedo vivakSitaH, iha tu tena nimittena yat kAryamupajanitaM tasya bhedaH pratipAdyata iti / evaM ca kRtvA vakSyamANasya saGkhyAdvArasya asya ca vidhAnadvArasya spaSTa eva bhedo nidarzitaH syAt / vidhAnaM samyagdarzanasya bhedakaM, kSayasamyagdarzanam upazamasamyagdarzanaM kSayopazamasamyagdarzanamiti / saGkhyAdvAre tadvatAM bhedaH pratipAdyate, kiyat samyagdarzanam ? kiyantaH samyagdarzanina ityarthaH / nirNayavAkye'pi cAsaGkhye yAni samyagdarzanAnItyasmin asaMkhyeyAH samyagdarzanina ityarthaH, matublopAdabhedopacArAt arzaAdipAThAd vA tasmAdyuktastrayANAM sAdhanavidhAnasaGkhyAdvArANAM * sAdhana, vidhAna, ane saMsthA dvAra vacce taphAvata ja zaMkA : trIjA sAdhana-dvAramAM 1. nisarga-samyagadarzana ane 2. adhigama-samyaggadarzana ema bheda kahelAM ja che. AthI zA mATe pharIthI bheda kahevAya che? samAdhAnaH pahelAM kahela bhedamAM samyagadarzananA bhedanuM pratipAdana karavAne icchAyela nathI, kiMtu, samyagudarzananI utpattinuM nimitta kahevAne abhipreta che eTale ke samyagudarzana pratye je kSaya vagere kAraNarUpa bane che, teno bheda vivakSita che. jyAre ahIM to te nimitta vaDe je kArya (samyaggadarzanarU5) utpanna karAyuM che, tenA bhedanuM kathana karAya che. ane A pramANe AgaLa kahevAtAM saMkhyA-dvAra ane prastuta vidhAna-dvAra vacce bheda paNa spaSTapaNe ja darzAvAI jAya che. vidhAna (prakAra) e samyagudarzananuM bhedaka che. jema ke, (1) kSaya-samyagadarzana (2) upazama-samyagadarzana ane (3) kSayopazama-samyagadarzana. jyAre saMkhyAdvAramAM to saMkhyAvALA padArthano bheda kahevAya che, jema ke, viyet savarNanam ? samyagadarzana keTaluM che ? eno artha e thAya ke samyagadarzanavALA jIvo keTalA che? A dvAramAM kahela "asaMkhyaya samyagadarzano che" evA nirNaya vAkyamAM paNa "samyagdarzanI = samyagadarzanavALA jIvo asaMkhyaya che." ema artha kahelo che. ja samyagdarzanano traNa rIte "samyagdarzanavALA' artha thaI zake ahIM koIne zaMkA thAya ke, "samyagudarzanano artha pUrve kahyA mujaba samyagudarzanavALo zI rIte thAya? jo tevo artha thato hoya to spaSTarUpe tevA nirdeza kema na karyo ?" AnuM samAdhAna traNa rIte thaI zake che. (1) sagavarNana evA zabdathI lAgelo mAn pratyaya 2. sarvaprati dArapumu. 2. pU. tarato mu. rU. sarvapratipu mu. I
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 tattvArthAdhigamasUtram [z o paraspareNa bheda iti / samprati bhedakathane pravartamAna ekasyAzca bhedarUpatA rucerayuktarUpeti manyamAnaH kAraNopAdhikaM bhedaM darzayannAha - hetutraividhyAt kSayAdi trividhamityAdi / tisro vidhA yasya sa trividho hetuH anyapadArthaH / trividhasya bhAvastraividhyam, hetostraividhyaM hetutraividhyam, tasmAddhetutraividhyAd vartamAnasAmIpyAdivat samAsaH / = (='vALo' arthamAM lAgato pratyaya)no lopa thavAthI te dekhAto nathI. tema chatAMya te 'samyagdarzana'zabda, matur pratyayavALo samajIne teno 'samyagdarzana yukta (vALo) ema artha karAya che. athavA to (2) samyagdarzana (Adheya rahenAra) ane samyagdarzanavALA (jIvarUpa AdhAra) vacce abheda-upacAra karavAthI (arthAt upacArathI abheda mAnavAthI) samyagdarzana eTale 'samyagdarzanavALo' ema kahI zakAya che. athavA (3) vyAkaraNanA niyamathI am Adi zabdothI 'vALo' arthamAM jJa pratyaya lAge che. AthI ar eTale 'harasano roga'. A zabdane jhU lAgavAthI maR: zabda bane che, jeno artha 'harasarogavALo' thAya che. A rIte prastutamAM paNa samyavRrzana zabdano paNa arzI Adi zabdomAM pATha samajavAthI tene 'vALo' arthamAM maiM pratyaya lAgelo hovAthI teno artha 'samyagdarzanavALo' thAya che, paNa phakta 'samyagdarzana' nahIM. caMdraprabhA : ahIM saraLatA mATe 'vALo' zabda mUkelo che. bAkI to koI be vastu vacce saMbaMdha hoya athavA eka rahenAra ane bIjo rAkhanAra - AdhAra hoya tyAre 'vALo' artha nIkaLe che. jema ke, buddhi che jenI pAse, te buddhivALo (zALI) = mANasa. athavA kerI che jemAM jenA upara, te kerIvALuM AmravRkSa. A pramANe sAdhana-dvAra, vidhAna-dvAra ane saMkhyA-dvAra e traNeya vacce paraspara taphAvata hovo yogya ja che, ghaTe che. = kAraNanA hAla bhedanuM vidhAnanuM kathana cAlatu hovAthI tathA "eka ja prakAranI ruci (samyagdarzana)ne bhedarUpe jaNAvavI asaMgata che." evuM mAnatA bhASyakAra kAraNarUpa upAdhinA bhedathI kAryarUpa rucino bheda batAvatAM bhASyamAM kahe che, "hetunA traNa bheda hovAthI kAryabhUta samyakdarzana paNa kSaya vagere traNa prakAranuM che." ema samasta artha che. have tenA dareka padono artha kare che. traNa che vidhA = prakAro jenA te 'trividha' kahevAya. A trividha traNa prakAravALo. 'hetu' e anyapadArtha vizeSya che. Ama trividhano bhAva te vidhya eTale trividhapaNuM, traNa prakAra. Ama hetunA eTale ke = = =
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo 9] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 193 hetutraividhyapradarzanAyAha-kSayAdi trividhaM samyagdarzanamiti / kAryanirdeza eSaH, na ca tribhiH sambhUyaikaM janyate mRdudakagomayairivopavezanakaM, kintu kSayeNAnyaiva rucirAtyantikI sakaladoSarahitA''virbhAvyate, kSayopazamenApi cAnyAdRzyeva, tathopazameneti, atastrividhaM samyagdarzanaM yatkAryaM kSayAdihetubhiH / ke punaste hetava iti ? ucyate-kSayAdayaH, kasya te kSayAdayo'ta Aha-tadAvaraNIyasyetyAdi / tasya samyagdarzanasya, AvaraNIyaM AcchAdakaM zazalAJchanasyevAbhrAdi, tasya cAvaraNIyaM karma jJAnAvaraNIyaM, matyAdyAvaraNIyamityarthaH / tasya samyadarzananA kAraNanA traNa prakAra hovAthI samyagadarzana traNa prakAre che. devaividhya mAM vartamAnakAmINa vagere zabdanI jema samAsa thayelo jANavo. arthAt vartamAnI sAtha, vartamAna sAnIdhyama, ema samAsa thAya che, tema deto saividhdha de,vidhya" ema SaSThI-samAsa thayo che. - traNa prakAranA kSayAdi kAraNathI traNa prakAranuM kSayAdi-samyagdarzana : hetunA traNa prakAro batAvavA mATe ja bhASyamAM kahe che, "kSayAdi traNa* prakAranuM samyagadarzana che." A kAryano nirdeza karelo che. A kSaya-samyagadarzana rUpa kArya e kSaya vagere traNa hetuo vaDe bhegA maLIne utpanna karAtuM nathI. arthAta mATI, pANI ane chANa vaDe bhegA maLIne eka ja beThaka - besavAnuM sAdhana (pALI vagere) banAvAya che, tema ahIM nathI. kiMtu, ahIM to kSaya dvArA anya prakAranI Atyantika (sarvathA/saMpUrNa) sarva doSathI rahita evI ruci utpanna karAya che. tathA kSayopazama rUpa hetuthI paNa judA prakAranI temaja upazama-hetuthI vaLI alaga svarUpavALI ruci pedA karAya che. AthI traNa prakAranA samyagdarzana rUpa je kArya thAya che, te kSaya vagere traNa prakAranA hetuothI utpanna karAya praznaH te hetuo kayA che ke jenAthI trividha samyagudarzana utpanna thAya che? javAba: kSaya vagere traNa prakAranA hetuo che. prazna : konA kSayAdi thavAthI ruci utpanna thAya che ? javAba : tadAvaraNIya karmanA eTale ke samyagadarzananuM AvaraNIya = AcchAdana karanAra - caMdranuM AcchAdana jema vAdaLa kare, tema AcchAdana karanAra je jJAnAvaraNIya rUpa AvaraNIya karma arthAt matiAdi jJAnAvaraNIya karma che, teno tathA darzanamohanIyano kSaya vagere thavAthI rucino prAdurbhAva thAya che.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 tattvArthAdhigamasUtram [02 tadAvaraNIyasya karmaNaH / tathA darzanamohanIyasya ca iti / kasyeti cet ? ucyate - anantAnubandhyAdidarzanasaptakasya kSayAdibhya iti ca-kSayaupazamakSayopazamebhyo hetubhyastadupajAyate, samyagdarzanAvaraNIyasyeti ca bruvatA jJAnAvaraNIyamabhyupagatam, tadabhyupagame ca jJAnatvaM samyagdarzanasya supratipAdam / tathA darzanamohanIyasyeti bruvatA idamabhyupagatamdarzanamohanIyasya kSayAdiSu satsu tatprAdurbhAvo na punadarzanamohastadAvaraNamityetad bhAvitameva purastAt / granthakArasyApyayamevAbhiprAyaH punarudghaTTita iti / tadyathA iti / ebhyo hetubhyo yat kAryamupajAtaM tat pradarzyate-kSayasamyagdarzanamiti / matyAdyAvaraNIyadarzanamohasaptakakSayAdupajAtaM praznaH kevA darzana-mohanIya karmano kSayAdi thAya? javAbaH darzana-mohanIya eTale anaMtAnubaMdhI Adi darzana saptakano kSayAdi thavAthI arthAt kSaya, upazama ane kSayopazama rUpa traNa hetuothI te samyagadarzana utpanna thAya che. ahIM "samyagadarzanAvaraNIya karmano". ema kahetAM prathakAra paramarSi vaDe jJAnAvaraNIya karma svIkAreluM che ane jJAnAvaraNIyano svIkAra karAye chate pragaTa thatAM samyagadarzanamAM jJAnatva arthAt jJAnAMza hovAnuM paNa sArI rIte kahevAya che. tathA namohanIyastha' e pramANe jaNAvatAM bhASyakAra vaDe Avo svIkAra karelo jaNAya che ke, darzana-mohanIya karmanA kSayAdi thaye samyagudarzanano prAdurbhAva thAya che, paNa darzana - mohanIya karma e tenuM - samyagdarzananuM AvAraka karma che evuM nathI. A vAta pUrve bhAvita karelI ja che. graMthakArano paNa A ja abhiprAya che ane tene pharI pragaTa karelo che. caMdraprabhAH bhASyamAM taravarIyastha zarmo namohanIya 4 kSaSyi :' evA pAThathI spaSTa thAya che ke, bhASyakAranA abhiprAye jJAnAvaraNIya karma ja samyagdarzananuM AvaraNIya karma che. ane AthI jJAna ane samyagdarzana(ruci) banneya eka ja che. darzanamohanIyanA kSayAdine samyagdarzananI utpattimAM nimitta tarIke mAneluM che. A abhiprAya prathamasUtranI "kAM ya pUrvastha nA' vagerene vyAkhyAnA avasare vistArathI kahela ja che. A tarkonusArI abhiprAya jaNAya che. premaprabhA tathA A (darzana mohanIya AdinA) kSayAdi hetuothI je kArya utpanna thAya che, te batAvAya che. te A pramANe - (1) kSaya-samyagadarzana (2) upazamasamyagudarzana ane (3) kSayopazama-samyagadarzana temAM (1) mati Adi jJAnAvaraNIya ane darzanamoha-saptaka karmano kSaya thavAthI utpanna thayela samyagadarzana te kSaya-samyagadarzana kahevAya che. (2) te ja karmano upazama thavAthI pragaTa thatI rucine upazama-samyagudarzana 2. toche - "manantAnunaSNavarNanamodanIyastha reti" - dha: mu. | nA. pU. ti. | 2. patipu ! parama0 mu. |
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 7] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 195 kSayasamyagdarzanamabhidhIyate, teSAmevopazamAjjAtaM upazamasamyagdarzanamucyate / teSAmeva kSayopazamAbhyAM jAtaM kSayopazamasamyagdarzanamabhidadhati pravacanAbhijJAH / eSAM ca kSayAdInAM prAgbhAvanA kRtaiva, iha kevalaM tadAvaraNIyeSu laganIyA iti / evaM kSayAdihetukaM yat kAryamupAjani tat pradAdhunA etat pRcchyate-kimekarUpANyevaitAni utAsti kazcit prakarSa eSAmiti ? ucyate-atra cetyAdi / bhA0 atra caupazamikakSAyopazamikakSAyikANAM parataH parato vizuddhiprakarSaH IchA vidyAcatuM atreti eSu kSayAdisamyagdarzaneSu, yathA kAryabhedo'bhyupagataH evaM prakarSabhedo'bhyupagantavya iti kathayati etaccazabdaH / taM ca prakarSaM drshynnaah-aupshmiketyaadi| pUrvaM ca kSayasamyagdarzanaM pradhAnatvAdupanyasyedAnI prakarSasya nidarzyatvAdante tadupanyasyati / upazamena-udayavighAtarUpeNa kahevAya ane (3) te ja pUrvokta karmono kSayopazama thavAthI AvirbhAva pAmatI zraddhAne kSayopazama-samyagudarzana kahevAya ema pravacananA kuzaLa jJAtAo kahe che. A kSaya Adi bhAvono pUrve vicAra karelo ja che. ahIM phakta tenA (samyagudarzananA) AvaraNIya karmanI sAthe kSayAdino saMbaMdha joDavAno che. A pramANe kSayAdi hetuthI janya je kArya utpanna thAya che, te darzAvIne ahIM A pramANe prazna pUchAya che ke, prazna : zuM A traNa prakAranA samyagudarzana eka sarakhA ja che ke pachI AmAM koI prakarSa-apakarSa, taratamatA che? Ano javAba ApatA bhASyamAM kahe che, javAba : bhASya : A aupathamika, kSAyopathamika ane kSAyika A traNa (samyagudarzana)mAM uttarottara vizuddhano prakarSa che. vaLI bIjuM ke. ka kSayAdi samyagdarzananI zuddhino praka-apakarSa premaprabhA = gaM | ahIM bhASyamAM satra zabdano artha che, "AmAM eTale ke = kSaya vagere samyagadarzanamAM jema kAryano bheda mAnelo che, tema tenA prakarSano taphAvata paNa svIkAravA yogya che, Avo artha = zabdathI jaNAvAya che. te prakarSane eTale ke taratamatAne batAvatAM kahe che, aupathamika vagere traNa samyagudarzanamAM uttarottara vizuddhino prakarSa che. pradhAna hovAthI kSaya-samyagudarzanano pahelAM ullekha karIne have prakarSa/utkarSa batAvavAno
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o nirvRttamaupazamikaM, kSayeNa-'parizATarUpeNopazamena ca nirvRttaM kSAyopazamikam, kSayeNa nirvRttaM kSAyikam / ata eSAmaupazamikAdInAmimAM racanAmAzritya parasparasya vizuddhiprakarSonirmalatA svacchatA tattvapariccheditetyarthaH / aupazamikaM hi samyagdarzanaM sarvamalImasam alpakAlatvAt, bhUyazca mithyAtvagamanAt, yato'ntahUrtamAtraM bhavad bhavet, yadi ca kAlaM tatrastho na karoti evaM sati mithyAdarzanameva pratipadyata ityAgamaH / tasmAccaupazamikAt 196 = hovAthI (sarvotkRSTa hovAthI) tene aMte mUke che. (1) temAM 'upazama' vaDe eTale ke udayanA vighAtathI arthAt abhAvathI nivRtta hoya = utpanna thayela hoya te aupazamika kahevAya. tathA (2) kSaya eTale ke nAza ane upazama e bethI janmela hoya te kSayozamika samyagdarzana ane (3) phakta kSaya vaDe (darzana mohanIyanA)nAzapUrvaka janya je samyagdarzana te 'kSAyika' kahevAya. AthI A aupazamika AdinI A pramANe racanAne AzrayIne arthAt bhASyamAM karelAM ullekhanA kramanI apekSAe uttarottara (ekabIjAnI apekSAe) vizuddhino prakarSa eTale ke nirmaLatA, svacchatA arthAt tattvanuM jANapaNuM hoya che. enuM kAraNa e che ke, aupamika samyagdarzana sauthI vadhu milana che. eTale ke azuddhinA prakarSa ane zuddhinA apakarSavALuM hoya che. kema ke, teno kALa alpa che ane pharI pAcho te jIva (prAyaH) mithyAtve (arthAt prathama guNasthAnake) jAya che. kAraNa ke phakta antarmuhUrta sudhI vidyamAna rahe che ane jo aupamika samyagdarzanamAM rahelo jIva kALa na kare, mRtyu na pAme to te jIva mithyAdarzanane (1lAM gu.sthA.ne) ja pAme che, e pramANe Agama-vacana che Ama te kaMIka zuddhinA apakarSavALu che. caMdraprabhA : aupazamika samyagdarzanamAM kALa na kare to mithyAtvane pAme. evo Agama che ema kahyuM. A matAMtara jaNAya che. karmagraMthanA mate to upazama sa.da.nA aMte traNa puMja karavAthI jo zuddha puMja udayamAM Ave to kSAyopazamika sa.da.ne pAme ane mizra athavA azuddha puMja udayamAM Ave to kramazaH mizra ane mithyatva guNaThANAne pAme che. Ama upazama-samakita pachI turata kSAyopazamika-samakitane paNa pAmI zake che. ityAdi matAMtara jANavo. (vizeSAva0 zlo0 1218 bhA0 A. hemacaMdrasUriSkRta TIkA) premaprabhA : ane te aupamika karatAM kSAyopamika samyagdarzana vizuddhatara = adhika vizuddha che, kAraNa ke, te ghaNAM lAMbA kALa sudhI rahenAruM che. kema ke, utkRSTathI joIe to sAdhika 66 (chAMsaTha) sAgaropama kALa sudhI te samyagdarzananuM avasthAna kaheluM che. AthI 1. pAvivu, nai. / 3para0 mu. | 2. pAvibhu ! paramya paraNya mu. / rU. pAlighu | nA. mu. | 4. va.pU.tA.-zo / tA:0 mu. |
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ R8 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam kSAyopazamikasamyagdarzanaM vizuddhataram, bahukAlAvasthAyitvAt, yata utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni taduktam, ata eva ca tasya vastuparicchede spaSTaM grahaNasAmarthyamanumAtavyamAgamAccAsmAt, tatazca kSAyikaM vizuddhatamam, sarvakAlAvasthAyitvAt spaSTavastuparicchedAcceti // 7 // kiJcAnyadityuttarasUtrasambandhavAkyaM, na kevalamebhireva, ebhizca nizcayaH kArya iti, kairiti cedityata Aha sU0 - satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 1-8 // TI0 satsaGkhyetyAdi / sacchabdaM ca saGkhyAdivizeSaNaM kazcidAzrayedityato nirAkaraNArthaM vivicya darzayati mA. sat, sajjA, kSetre, sparzana, jAta:, attara, bhAvaH, alpavadyumityevaizca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraSTAbhiranuyogadvAraiH sarvabhAvAnAM vikalpazo vistarAdhigamo paNa A kSAyopa. samyagdarzananuM vastuno/padArthano bodha karavAmAM spaSTarUpe grahaNa karavAnuM sAmarthya che, evuM anumAna karI zakAya che. vaLI A kSAyopa. samyagdarzanathI kSAyika samyagdarzana vizuddhatama - atyaMta vizuddha che. kAraNake A samyagdarzana sadA mATe rahevAnA svabhAvavALuM hoya che ane spaSTarUpe vastuno pariccheda - bodha karanAruM che. (1-7) = 197 avataraNikA : have bhASyakAra uttarasUtra sAthe saMbaMdha joDatuM OiAcav (vaLI bIjuM ke...) e pramANe vAkya kahe che. eno artha e che ke, kevaLa A pUrve kahelAM nirdeza vagere anuyogaddArothI ja nahIM, kiMtu A AgaLa kahevAtAM sat, saMkhyA vagere dvArothI paNa jIvAdino nizcaya karavA yogya che. prazna H te kayA dvAro vaDe ? enA javAbamAM uttasUtra kahe che javAba : satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 1-8 // sUtrArtha : sat, saMkhyA vagere ATha anuyoga dvAro vaDe paNa jIvAdi sarva padArthono vistArathI bodha karavA yogya che. bhASya : (1) Bsat (2) saMkhyA (3) kSetra (4) sparza (5) kALa (6) aMtara (7) bhAva ane (8) alpabahutva A pramANe A sadbhUta-padanI prarUpaNAdi ATha (8) anuyoga dvAro vaDe sarva padArthono vibhAgazaH vistArathI bodha thAya che.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 tattvArthAdhigamasUtram [502 bhavati / kathamiti cet, ucyate-sat, samyagdarzanaM kimasti nAsti ? astItyucyate / kvAstIti cet, ucyate-ajIveSu tAvannAsti, jIveSu tu bhAjyam / / __TI0 sat saGkhyA kSetramityAdi yutamevaitad dvAramiti / itizabda iyattAyAm / iyadbhireva, ye'nye te'traivAntarbhavanti, etaizca sUtroktaiH / etadeva vizeSayati-sadbhUtapada-prarUpaNAdibhiH, sadbhUtasya-vidyamAnArthasya samyagdarzanapadasya prarUpaNA- tattvaprarUpaNA-tattvakathanaM, sA AdiryeSAM tAni sadbhUtapadaprarUpaNAdIni tairiti vivekena phalaM drshyti-assttaabhiriti| teSAM ca vyAkhyAnAGgatAM kathayati-anuyogadvArairiti / sarvabhAvAnAm ityanenaiSAM vyApitAM kathayati vaDe sarva padArthono vibhAgazaH vistArathI bodha thAya che. praznaH zI rIte bodha thAya che? javAbaH (1) satu dvAra joIe - (temAM bIjo zaMkA kare che.) zaMkA : zuM samyagudarzana vidyamAna che ke nathI? javAbaH samyagudarzana vidyamAna che. prazna H samyagudarzana kayA che? javAbaH ajIva padArthomAM nathI. jyAre jIvanane viSe bhajana/vikalpa che. (hoya paNa kharuM ane na paNa hoya.) premaprabhA satyA ItyAdi sat zabdane koI saMkhyA vagere dvAronA vizeSaNa tarIke samajI le tethI tevI aniSTa kalpanAnuM nirAkaraNa karavA mATe bhASyamAM sUtrastha padone chUTA pADIne batAve che - jema ke, saMta, saM sthA, kSetra... ityAdi. AthI sat e alaga dvAra rUpe jaNAI jAya che. bhASyamAM rUti zabdathI iyattA eTale ke cokkasa pramANa-saMkhyA jaNAya che. ATalAM ATha ja kAro vaDe.. (jIvAdi arthono bodha thAya che.) A sivAya bIjA je anuyoga dvAro che, te AmAM ja aMtarbhAva pAme che. taiiH eTale A sUtramAM kahela dvArA vaDe... (vistArathI bodha thAya che.) A kArone ja vizeSita karatAM = vizeSathI jaNAvatAM kahe che ke, "sabhUta-padaprarUpaNAdi vaDe'... sadbhUta = eTale vidyamAna che artha jeno tevA "samyagudarzana' rUpa padanI prarUpaNA eTale tenA tattvanuM svarUpanuM kathana... Ama sadbhUtapadanI prarUpaNA vagere ATha anuyoga dvAro vaDe sarvabhAvono vibhAgazaH vistArathI bodha thAya che. ema bhASyanA vAkyano samasta artha che. temAM vivekathI eTale chUTuM pADIne kahevA vaDe phaLa batAve che - ATha dvAro vaDe... ane tene (sat saMkhyA vagerene) vyAkhyAnA aMga (hetu, dvAra) rUpe jaNAvavA mATe "anuyoga dvAro vaDe ema bhASyamAM kaheluM che. tathA "sarvabhAvono" ema 1. parivu . kurume ku. | 2. pU. I tatva nA. 5. I
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ phU0 8] 199 svopazabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam sadAdInAM vikalpaza ityAdi vyAkhyAtameva / kathamiti cedityanena parAbhiprAyamAzaGkatekena prakAreNa ebhirvistareNAdhigamaH kriyata ityevaM manyethAH ? ucyate-yathA kriyate vistarAdhigama iti, sadityanenAdyadvAra parAmRzati, kathaM caitasya dvArasyotthAnaM? yathA zaGkate paraH-kimasti nAstItyevam, anyathA sattve nirmAte ayuktamevaitat kathanamiti, ata AzaGkAvAkyaM darzayati-samyagdarzanaM kimasti nAstIti / asmAccAyaM saMzayaH, yataH zabdo'satyapi bAhye'rthe zazaviSANAdikaH pravartamAno dRSTaH, sati ca bahiro'rthe ghaTAdau dRSTo ghaTAdiH, ataH ki satyarthe utA'sati samyagdarzanazabdaH pravRtto bahirartha iti praznyati / suuriraahastiivyucyte| vidyate samyagdarzanazabdavAcyo'rtho ghaTAdizabdavAcyavat / karSa cAnena kahevAthI sad vagere vyAkhyAnA dvAronI vyApakatA jaNAvelI che. arthAta A anuyogadvAro jIvAdi sarva padArthone lAgu paDe che. tathA (A anu. dhAro vaDe sarva padArthono) vikalpazaH' eTale ke vibhAgathI vistArapUrvaka bodha thAya che. enI vyAkhyA pUrve karelI ja bhASyamAM thanAra che ? padothI bIjA vyaktinA abhiprAyanI zaMkA karelI che. zaMkA (pUrvapakSa)H sad vagere vyAkhyAnA dvArA vaDe zI rIte vistArathI adhigama (bodha) thAya che, ema tame mAno cho ? samAdhAnaH je rIte "sad vagere dvArothI vistArathI bodha karAya che, te kahIe chIe. juo, pahelAM "satu' dvArane laIe. bhASyamAM "sa' zabdathI prathama (sa) dvArano saMbaMdha karelo che. have A dvAranuM utthAna eTale ke avataraNa zI rIte thAya ? eno javAba e che ke bIjo vyakti evI zaMkA kare che ke zuM (samyagudarzana) vidyamAna che ke nathI? jo A samyagudarzananuM anya rIte/ulaTI rIte satapaNuM = vidyamAnapaNuM nizcita thAya to A dvAranuM kathana karavuM ayogya ja Thare... AthI pahelAM (anya vyakti dvArA) zaMkAtmaka vAkyane (bhASyamAM) batAve che ke, "zuM samyagadarzana (vidyamAna) che ke nathI? bhASyanA A vAkyathI A pramANe saMdeha karelo che - je kAraNathI "zazaviSANa' (sasalAnuM ziMgaDuM) vagere zabda asa (avidyamAna) evA paNa bAhya arthamAM pravartato dekhAya che ane "ghaTa' Adi zabda sat (vidyamAna) evA bahiraMga (bAhya) ghaDA vagere padArthamAM vaparAto jovAya che. AthI (prastutamAM) "samyagudarzana' rUpa zabda e sat ke
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 niracAyi ? AptopadezAt prazamasaMveganirvedAdyanumAnAcca / itareNAvyaktAbhidhAnavat pratipadya punazcodyate-kva caitaditi / guNo hyayaM tena ca paratantratvAt sAdhikaraNena bhavitavyam rasenevANuvyApinA ityetadAzaGkya parAbhiprAyamAcArya Aha-kvAstIti cet manyase, ucyteasatu evA bAhya arthamAM varte che ? prayoga karAya che ? ema praznakAra pUche che. AnA javAbamAM sUrijI kahe che - samyagadarzana che, vidyamAna che, ema ema kahIe chIe. arthAt "samyagudarzana' zabdathI vAcya (kahevA yogya) artha che, vidyamAna che. jema ke, "ghaTa' Adi zabdathI vAcya "ghaDA' rUpI artha vidyamAna che, tenI jema.. be rIte samyagdarzanano nizcaya ka ahIM TIkAkAra siddhasena gaNivara ja TIkAmAM prazna kare che, prazna : ATalAthI zI rIte samyagadarzanano nizcaya karAyo ? javAba : ekavAra "samyagudarzana' zabdathI vAcya samyagudarzana rUpa artha vidyamAna che ema nakkI thaI gayuM, tyArabAda (1) AptapuruSanA upadezathI samyagadarzanano nizcaya thaI zake che. arthAt koI Apta-puruSa eTale jeonuM vacana visaMvAdI - ayathArtha na hoya tevA viziSTa jJAnI puruSanA vacanathI - amuka jIvamAM samyagadarzana che ityAdi vacanathI samyagadarzanano nirNaya thAya che. Aptopadeza e Agama rUpa che ane AthI Agama pramANathI samyagadarzanano nizcaya thAya che tathA (2) bIjI rIte prazama, saMvega, nirveda vagere samyagudarzananA lakSaNo dvArA anumAnathI samyagudarzanano nizcaya thAya che. anya vyakti vaDe uparanA kathanano avyakta aspaSTa zabdanI jema svIkAra karIne spaSTatA mATe pharI prazna karAya che. prazna : A samyagradarzana kyAM rahe che ? eno Azraya zuM mAno cho ? A samyagadarzana e eka guNa che ane AthI te dravyane parataMtra-parAdhIna hovAthI tenuM koI adhikaraNa hovuM joIe. jema ke, rasa e guNa hoyane te aNu (pudgalANa) rUpa AdhAramAM vyApIne rahelo che, tenI jema samyagadarzanano paNa AdhAra hovA joIe. A pramANe bIjI vyaktinA abhiprAyanI AzaMkAthI AcArya bhagavaMta kahe che ke, samyagradarzana kyAM rahe che ? ema jo tame zaMkA sevatA hova to teno javAba ame A pramANe ApIe chIe.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 8] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 201 dvaye padArthA:-jIvAca ajIvAzca / tatrA'jIveSu tAvannAsti, nizcayAvalambanena dharmAdharmAkAzapudgaleSu, yato jJAnAkhyazcetanAvatsu samaveto guNaH sa kathamanyadharmaH sannanyatra varteta / yaccoktaM kasyeti svAmitvacintAyAM ajIvasya pratimAdeH samyagdarzanamiti tadupacArAt, natvasau mukhyaH klpH| iha tu mukhyAM vRttimAzizriyad vAcakamukhyaH, ajIveSu tAvaduktakrameNa nAstIti / atha jIveSu kA vArtetyata Aha-jIveSu tu bhAjyam / tuzabda evakArArthe, bhAjyameva naavshymbhaavi| sarveSu bhajanAM ca kathayati tadyathA-gatIndriyetyAdinA / bhA0 tadyathA-gatIndriyakAyayogakaSAyavedalezyAsamyaktvajJAnadarzanacAritrAhAro eka nizcayardaSTithI ajIvamAM samyagdarzana nathI, jIvamAM bhajanA che javAba : jagatamAM mukhya be padArtho che. (1) jIva ane (2) ajIva. temAMya ajIvomAM samyagadarzana nathI eTale ke nizcayanayanA Azraya vaDe dharma, adharma, AkAza ane pudgala rUpa ajIva dravyomAM samyagadarzana nathI kAraNa ke samyagadarzana jJAnAtmaka padArtha che ane te cetanAvALA = cetana arthAt jIva dravyamAM samaveta eTale ke avibhAga vaDe - abheda vaDe rahelo guNa che. te zI rIte anya vastuno eTale ke jIvano guNa hoyane bIjI vastumAM arthAta ajIvamAM rahI zake ? arthAt na ja rahI zake. vaLI pUrvasUtramAM svAmitvadvAranA nirUpaNa vakhate kaheluM ke, samyadarzana konuM? enA svAmI koNa ? evI svAmIpaNAnI vicAraNA karatI vakhate pratimAdi "ajIvanuM samyagadarzana che, arthAt pratimAdi samyagudarzananA mAlika che" ema kaheluM, te upacArathI - vyavahAra nathI kaheluM. paNa mukhya rIte, vAstavika rIte tevuM nathI. (nizcayadaSTithI to jIvamAM ja samyagadarzana raheluM che.) ahIM to vAcaka mukhya graMthakAra umAsvAtijI mahArAje mukhya dRSTino ja Azraya karelo che. AthI mukhya rIte ajIva padArthomAM samyagadarzana pUrve kahyA mujaba vidyamAna nathI. prazna : bhale, paNa jIvanA viSayamAM zuM vAta che ? javAba : jIvone viSe bhajanA che, vikalpa che. arthAtu keTalAMkamAM samyagudarzana hoya ane keTalAMkamAM na paNa hoya. tu zabda va (ja) kAra arthamAM che. AthI badhAmAM avazya hoya evuM nathI. have sarvajIvone viSe samyagadarzana hovAmAM vikalpane jaNAvatAM bhASyamAM kahe che bhASya : te A pramANe - (1) gati (2) indriya (3) kAya (4) yoga (5) kaSAya che. parivu gIvA, mu. 2. patipu vartate mu. rU. sarvapratipu mazi mu. 4. pA.pU.sA.ti..yantiH mu. I
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [X0 2 202 tattvArthAdhigamasUtram payogeSu trayodazasvanuyogadvAreSu yathAsaMbhavaM sadbhUtaprarUpaNA kartavyA / ___ gatyAdIni cAnyatrA''vazyakAdau prapaJcenoktAni, azUnyArthaM tu kiJcid darzyategatyAdiSu pUrvaM pratipannAH pratipadyamAnAzca samyaktvaM cintyante / tatra nerakaprabhRtiSu gatiSu catasRSvapi pUrvaM pratipannAH pratipadyamAnAzca jIvAH santi / narakagatau kSAyikakSAyopazamike syAtAM, tiryaggatAvapyete, manuSyagatau trINyapi kSAyikAdIni santi, devagatau kSAyikakSAyopazamike bhavetAm / indriyANi sAmAnyenAGgIkRtya santi pUrvapratipannAH pratipadyamAnakAzca vikalpazaH, (6) veda (7) lezyA (8) samyakatva (9) jJAna (10) darzana (11) cAritra (12) AhAra ane (13) upayoga A tera (13) anuyoga dvArone viSe yathAsaMbhava sabhUta padArthanI (prastutamAM samyagadarzananI) prarUpaNA karavA yogya che. premaprabhA : bhASyamAM gati vagere tera dvAromAM sabhUta padArthanI prarUpaNA karavA kaheluM che. temAM gati vagere dvAro Avazyaka-sUtra Adi granthomAM vistArathI kahelAM che. ahIM vyAkhyAnuM sthAna khAlI na rahe te mATe kaMIka darzAvAya che. temAM gati vagerene viSe samyakatvane pUrve pAmelAM (pUrva-pratipanna) ane vartamAnamAM pAmatAM (pratipadyamAna) evA jIvonI vicAraNA karAya che caMdraprabhA : sAmAnyathI jIvonI vicAraNA karAya tyAre A pramANe jIvonA bhedo upara vicAraNA thAya- (sthAvara kAyanA pAMca bhedo) (1) pRthvIkAya (2) apUkAya (3) teukAya (4) vAyukAya (5) vanaspatikAya. (trasakAyanA bhedo A pramANe thAya) (6) beIndriya (7) teIndriya (8) caturindriya (9) asaMgni-paMcendriya ane (10) saMjJi (manavALA) paMcendriya. (AmA cAreya gatinA jIvo Ave.) ja gati vagere dvAromAM samyagdarzanane pAmatAM-pAmelAM jIvonI vicAraNA ja premaprabhA : temAM prathama (1) gati-kAra: cAra gati paikI nArakAdi cAreya gatiomAM pUrve samyakatvane (samyagudarzanane) pAmelAM ane vartamAnamAM pAmatAM evA jIvo vidyamAna che. narakagatimAM kSAyika ane kSAyopathamika samyakatva hoya, tiryaMcagatimAM paNa A be hoI zake che. manuSyagatimAM kSAyikAdi traNeya samyaktva hoya che. devagatimAM kSAyika ane lAyopathamika samyakatva hoI zake che. (2) indriya-vAra : sAmAnyathI indriyono Azraya karIne vicArIe to temAM pUrve . pU.nA. nAra0 mu. |
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.8], svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 203 ekendriyeSu na pUrvapratipannAH na prtipdymaankaaH| dvitricaturindriyeSu asaMjJipaJcendriyeSu ca pUrvapratipannA bhAjyAH sAsvAdanasamyaktvaM prati, pratipadyamAnAstu na santyeva, saMjJipaJcendriyeSu dvayamapyasti / kAyAn pRthivyAdInAzritya sAmAnyena dvayamapyasti, vizeSeNa dharaNijalAnalAnilataruSu dvayaM na sambhavatyeva, dvitricaturasaMjJipaJcendriyeSu traseSu pUrvapratipannAH syuH nAdhunA pratipadyante / saMjJipaJcendriyatrasakAye dvayamapi syAt / yoge manovAkkAyeSu samyaktvane pAmelAM (pUrva-pratipanna) ane vartamAnamAM pAmatAM evA jIvo hoya che. arthAt baneya ghaTe che. be-traNa-cAra indriyavALA ane asaMjJI paMcendriya jIvone viSe sAsvAdana samyaktvanI apekSAe pUrva-pratipanna jIvo vikalpanIya che, hoya ane na paNa hoya. tathA sAsvAdana samyaktvane pAmanArA jIvo hotAM ja nathI. jyAre saMjJI paMcendriya jIvomAM samyagradarzanane pUrve pAmelAM ane vartamAnamAM pAmatAM be prakAranA jIvo saMbhave che. caMdraprabhA : samyakvane pAmavAnA prathama samaye "pratipadyamAnaka kahevAya. bAkInA samayamAM samyakta hoya tyAM sudhI pUrva-pratipanna kahevAya. A pramANe sarvatra samajI levuM. vibhAgathI vicArIe to ekendriya (eka indriyavALA) jIvomAM pUrve pAmelAM ane vartamAnamAM pAmatAM banneya prakAranA jIvo hotAM nathI. A vAta siddhAMtanA mate samajavI. karmagraMthanA mate bAdara pRthvI, pANI ane vanaspatikAyanA jIvomAM paNa aparyApta avasthAmAM sAsvAdana-samyakta hovuM saMbhave che. kAraNa ke devAdibhavamAMthI samyaktane vamanA (choDatA, paDatA) jayAre ahIM utpanna thAya tyAre sAsvAdana samyakta saMbhave che. Ama A matAMtara samajavo. viklendriyamAM to banneyanA mate pUrva-pratipanna sAsvAdanasamakitavALA jIvo maLe che. premaprabhA : (3) kAya-kAra : sAmAnyathI pRthvIkAya vagere kAyono Azraya karIne vicArIe to samyagadarzanane pUrve pAmelAM ane vartamAnamAM pAmanArA beya hoya che. vizeSathI joIe to pRthvI, jala, agni, vAyu ane vanaspati e pAMca kAyane viSe beya - samyagudarzanane pAmelAM ane pAmanArA jIvo saMbhavatAM ja nathI. (ahIM paNa indriyadvAramAM kahela matAMtara vicAravo e pramANe AgaLa paNa vicAravuM.) trasakAyamAM be-traNacAra indriyavALA ane asaMjJI paMcendriya jIvomAM pUrva janmamAM pratipanna jIvo hoya che, 2. pU. I tA. 5. I
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 tattvArthAdhigamasUtram [a0 1 sAmAnyena dvayamapi, kAyayogAMjAM pRthivyAdInAM taruparyantAnAM na dvayaM, kAyavAgyogabhAjAM dvitricaturasaMjJipaJcendriyANAM pUrvapratipannAH syuH na tu pratipadyanta iti / manovAkkAyayogAnAM dvayam / anantAnubandhinAmudaye na dvayaM, zeSakaSAyodaye dvayam / vedatrayasamanvitAnAM dvayamasti sAmAnyena ; vizeSeNApi strIvede dvayaM puruSavede dvayaM, napuMsakaveda ekendriyANAM na dvayaM, vikalendriyaNAmasaMjJipaJcendriyaparyavasAnAnAM pUrvapratipannAH kecit santi, na pratipadyamAnAH / saMjJipaJcendriyanapuMsakeSu dvayaM nArakatiryaGmanuSyAkhyeSu / lezyAsu upAretanISu dvayam, AdyAsu paNa vartamAna bhavamAM pAmanArA jIvo hotAM nathI. saMjJi-paMcendriya rU5 trasakAyamAM beya prakAranA jIvo hoI zake che. (4) yogadvAra : yoga-dvAramAM sAmAnyathI mana-vacana-kAyA rUpa yogomAM beya pUrvapratipanna ane pratipadyamAnaka jIvo hoya che. vizeSathI) kAya-yogavALA pRthvIkAyathI mAMDIne vanaspatikAya sudhInA jIvomAM be ya prakAranA jIvo hotAM nathI. jayAre kAya ane vacanarUpa yogavALA be-traNa-cAra-indriyavALA ane asaMgni-paMcendriya jIvomAM samyaktvane pUrve pAmelAM jIvo hoya che, paraMtu teo vartamAna bhavamAM samyakatvane pAmatAM nathI. manavacana-kAya e traNeya yogavALA arthAt saMjJI paMcendriya jIvomAM samyaktvane pUrve pAmela ane pAmatAM be prakAranA jIvo hoya che. (5) kaSAya-dvAra : anaMtAnubaMdhI kaSAyono udaya hote chate be ya prakAranA jIvo hotAM nathI. jyAre zeSa apratyAkhyAnIya AdinA udaye beya pUrvapratipanna ane pratipadyamAnaka samyakatvavALA jIvo hoI zake che. (6) veda-dvAraH sAmAnyathI traNeya prakAranA vedavALA jIvomAM samakitane pAmelAM ane pAmanArA be ya prakAranA jIvo hoya. vizeSathI vicAraNA karavAmAM strIveda ane puruSaveda e beyanA udaye beya prakAranA jIvo saMbhave che. jyAre napuMsakavedano udaya thaye ekendriya jIvomAM be prakAranA jIvo hotA nathI. vikalendriya tathA asaMjJI paMcendriya jIvomAM keTalAMka pUrve samyakatvane pAmelAM hoya che, paNa vartamAnamAM pAmanArAM jIvo hotAM nathI. saMjJI paMcendriya evA nAraka, tiryaMca ane manuSyo rUpa napuMsaka jIvomAM be prakAranAM jIvo hoI zake che. (na levA: kSara-1 devo napuMsaka hotAM nathI) (7) lezyA-tAra : kRSNa vagere cha vezyAomAM uparanI eTale ke pAchaLanI traNa 1. pU.ni. / yugAMDa mu. 2. parivu nA. 5. I rU. pAripu ! mAnavaI:05. I . parivu rai. . nuSThApu ! !
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo8 205 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam pratipannAH syuH na tu pratipadyante / kiM samyagdRSTiH pratipadyate mithyAdRSTiA ? / atra nizcayanayasya samyagdRSTiH pratipadyate, abhUtaM notpadyata iti zazavipANAdivat / vyavahArasya mithyAdRSTiH pratipadyate, pratipatterabhUtabhAvavipayatvAt, asat kAraNe kAryamiti darzanAt / evaM jJAnI nizcayasyAjJAnI vyavahAranayasya / cakSurdarzaniSu dvayam makSikAdyasaMjJiSu pUrvapratipannAH syurna tu pratipadyamAnakAH, lezyAo - tejo, padma ane zukala e traNamAM pUrva-pratipana ane pratipadyamAnaka e beya jIvo hoya che jyAre Adya eTale ke pahelI traNa kRSNa, nIla ane kApota lezyAomAM pUrve samyakatvane pAmelAM jIvo hoya, pAmatAM jIvo na hoya... ja nizcayanaya ane vyavahAranayathI koNa sakhyatva pAmI zake? ja (8) samyakatva-dvAra : ahIM samyaktvanI nayabhedathI vicAraNA karAya che. prazna : zuM samyagRSTi jIva samyakatvane pAme che ke mithyAdaSTi jIva ? javAba : ahIM nizcayanayanI dRSTie samyaguSTi jIva samyakatvane pAme che - kAraNa ke A nayanA mate zazaviSANa = sasalAMnA ziMgaDAnI jema je vastu hoya ja nahIM te kyAreya utpanna thatI nathI. caMdraprabhA arthAt nizcayanayathI to samyakatva AtmAno guNa hoyane AtmAmAM paDelo ja che. phakta te (mithyAtvamohanIya Adi) karmanA AvaraNathI apragaTarUpe hoya che. te AvaraNa haTI jatAM samyaktva pragaTarUpe dekhAya che, paNa navuM utpanna thatuM nathI. je vastu utpanna thAya che, te vastu AvaraNa AdinA kAraNe avyaktarUpe paDelI ja hoya che. phakta AvaraNAdi haTI javAthI te vastu abhivyakta thAya che, tene ja utpatti kahe che. Ama nizcayadaSTie samyagudRSTi AtmA ja potAnAmAM avyaktapaNe paDelAM samyakatvane - karmanuM AvaraNa khasI jatAM-prApta kare che. te premaprabhA : vyavahAra nathI to mithyAdaSTi jIva samyakatvane pAme che. kAraNa ke koIpaNa vastunI prApti/svIkAra e abhUta-asabhUta-avidyamAna vastunA bhAva/utpatti prAdurbhAva viSayaka hoya che. (arthAt je vastu siddha ja hoya-vidyamAna ja hoya to tenI utpatti zI ? e to utpanna ja che mATe vyavahAra naya kahe che ke, abhUta-avidyamAna vastunI utpatti thavAthI mithyAdaSTi jIva samyakatvane pAme che, prApta kare che.) kAraNa ke vyavahAramAM evuM dekhAya che ke, je vastu vidyamAna na hoya te vastu karavAmAM Ave tyAre 2. .pU. I LIkSAdyamu.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 saMzipaJcendriyacakSurdarzaniSu dvayam, acakSurdarzaniSu pRthivyAdiSu paJcasu dvayaM nAsti, zeSeSu dvitricaturasaMziSvacakSurdarzaniSu pUrvapratipannAH syuna tu pratipadyante, saMjJipaJcendriyAcakSurdarzaniSu kArya bane che. (mana zApane kAyama )athavA je vidyamAna na hoya te ja vastu kAraNa hAjara thatAM kArya rUpa bane che. (9) zAnadAraH ahIM paNa nizcayanayanA mate jJAnI ane vyavahAra-nayanI apekSAe ajJAnI jIva samyakatvane pAme che. caMdraprabhA kahevAno bhAva e che ke ahIM paNa nizcayanayanI apekSAe je jJAnI che, te ja samyakatvanI prApti kare che. AtmAmAM pahelAM apragaTa raheluM samyakatva AvaraNa dUra thatAM pragaTa thAya che, eTaluM vizeSa. ene ja utpatti kahevAya che. bAkI abhUta/avidyamAna vastu hoya to - AkAzanA phUlanI jema - kadApi utpanna thatI nathI. vyavahAranayathI to ajJAnI jIva ja samyakatvane pAme che. kema ke, je pahelAM azAnI hato te ja pachIthI gurUpadeza, jinapratimA-darzana Adi kAraNothI samyakatvavALo (jJAnI) bane che, evuM dekhAya che. premaprabhA : (10) darzana-hAra : A dvAramAM (1) cakSudarzanavALA ane (2) acaludarzanavALA jIvo ema be vibhAgapUrvaka vicAra karAya che. temAM (1) sAmAnyathI cakSudarzanavALA (cauriMdayathI uparanA) jIvomAM samyakatvane pUrva-pratipana ane pratipadyamAnaka beya prakAranA jIvo hoya che. temAM makSikA (mAkhI) vagere asaMzI jIvomAM samyakatvane pUrve pAmelAM hoya che, paNa pAmanArA jIvo hotAM nathI. tathA saMjJI paMcendriyarUpa cakSu-darzanavALA jIvomAM samyakatvane pUrve pAmela ane pAmatAM be prakAranA jIvo hoya che. (2) (sAmAnyathI acakSu-darzanavALA jIvomAM be ya prakAranA jIvo hoya che.) temAM pRthvI vagere pAMca acakSu-darzanI jIvomAM beya prakAra hotAM nathI. zeSa be-traNacAra-indriyavALA tathA asaMzI paMcendriya rUpa acakSudarzanI jIvomAM samaktine pUrva pratipanna hoya paNa pAmatAM jIvo na hoya. jyAre saMjJI paMcendriya evA acakSudarzanI jIvomAM beya prakAra ghaTe che. caMdraprabhA ahIM je jIvone cakSu-darzanAvaraNIya karmanA kSayopazamathI cakSu-Indriya prApta thaI hoya te makSikA vagere caurindriyathI mAMDIne saMjJI paMcendriya sudhInA jIvo cazu-darzanI kahevAya. tathA jeone acazu-darzanAvaraNIya karmanA kSayopazamathI cakSu sivAyanI zeSa cAra indriyo prApta thaI hoya te azudarzanI kahevAya. vaLI A darzana-dvAramAM (3) avadhidarzana ane (4) kevaLadarzananI paNa vicAraNA thaI zake che. A banneya darzanavALA jIvo pUrva-pratipana ja hoya 2. pArivuM . nA. pU. I
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 8] svopajabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 207 dvayam / cAritrI pUrvapratipanna eva, acAritraH pUrvapratipannaH pratipadyamAnazca' syAt / AhArakeSu dvayam, anAhArakaH pUrvapratipanna na tu pratipadyamAnako'ntaragatau sambhavitA / upayoga iti, sAkaroyogayuktaH pratipadyate uta anAkAropayukta iti ? ucyate-sAkAropayuktaH pratipadyate pUrvapratipannazca, anAkAropayogayuktastu pUrvapratipannaH syAt, na tu pratipadyamAnakaH, yataH "sarvAH kila labdhayaH sAkAropayogopayuktasya bhavanti" pAramarSavacanaprAmANyAt / eteSu trayodazasvanuyogadvAreSu vyAkhyAnAGgeSu yathAsambhavamiti yatra sambhavati yatra na sambhavati, yathA vA kSAyikAdi samyagdarzanaM yatra sambhavati tathA vAcyaM, sadbhUtapadArthasya che, paNa samakitane navuM pAmanArA hotAM nathI. kAraNa ke, samyakatvane pAmelAM jIvomAM ja pachIthI avadhidarzana ane kevaLadarzana pragaTa thAya che, mATe temAM pUrva-pratipanna jIvo ja hoya che. premaprabhA : (11) cAritrakAra : cAritravALo jIva pUrva-pratipana ja hoya che ane cAritra rahita jIva samakitane pUrve pratipana tathA vartamAnamAM pAmanAro paNa hoI zake che. (12) AhAraka-dvAraH sAmAnyathI AhAraka jIvomAM be prakAranA jIvo hoya. jyAre anAhAraka jIva pUrva-pratipanna ja hoya paNa aMtaragatimAM eTale ke vigrahagatimAM samakitane pAmanAro saMbhavato nathI. (13) upayoga-dvAra H A dvAramAM A pramANe prazna uThe che ke, prazna : zuM sAkAraupayogathI yukta jIva samyakatvane pAme che ke anAkAra-upayogathI yukta jIva? javAba : sAkAra-upayogathI yukta jIva samyakatvane pAme che ane pUrva-pratipanna paNa hoI zake. anAkAra-upayogavALo jIva pUrve samyakatvane pAmelo hoya paNa navuM na pAme. kAraNa ke AgamamAM kaheluM che ke, "sarva labdhio sAkAra-upayogathI yukta evA jIvane ja utpanna thAya che." (arthAta anAkAra-upayogavALA jIvane utpanna thatI nathI.) (saMdhyA nahi sAropAnAmo [vizeSAva, gA. 3089] AvuM pUrva paramarSinuM vacana A viSayamAM pramANarUpa che, A tera anuyoga dvAromAM yathAsaMbhava saddabhUta vastunI prarUpaNA karavI ema bhASyamAM kahyuM che. A tera anuyoga-dvAra eTale vyAkhyAnA aMgomAM yathAsaMbhava eTale ke jayAM saMbhavatuM hoya athavA jyAM na saMbhavatuM hoya, je athavA je rIte jyAM vibhAgazaH 2. pU. tri. | mAnava tha0 mu. 2. i.pU. I sApayu: mu. rU. parivuM paDyu: mu. I
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o samyagdarzanapadasya prarUpaNA vyAkhyA kartavyA unneyA / bhASakaparittAdayastu nAdRtA bhASyakAreNa, prAyasteSAmupAttAnuyogadvArAntargartiriti, yato bhASaka: paJcendriyaSvavatarati, paritto'pi kAyeSu paryAptasteSveva, sUkSmasaMjJibhavacaramAzca teSveva, ato nAhatA iti / dvitIyadvAraM bruvannA''ha 208 bhA0 saGkhyA / kiyat samyagdarzanam ? / kiM saGkhyeyamasaGkhyeyamananta-miti ? ucyate asaGkhyeyAni samyagdarzanAni, samyagdRSTayastu anantAH / TI0-saGkhyA iti / saGkhyA iyattA, sA caikA gaNitavyavahArAnuvartinI dvyAdikA zIrSaprahelikAntA gaNitaviSayAtItA ca / asaMkhyeyA jaghanyamadhyamotkRSTasaMjJitA, aparA kSAyikAdi samyagdarzana saMbhavatuM hoya, tyAM te rIte kahevA yogya che, vicAravA yogya che. A rIte sadbhUta padArthanI-prastRtamAM samyagdarzanapadanI-prarUpaNA = vyAkhyA karavA yogya che. ahIM bhASyakAre bhASaka^, paritta Adi dvAronuM grahaNa kareluM nathI. tenuM kAraNa e ke prAyaH teono pUrve grahaNa karelAM anuyoga-dvAromAM aMtarbhAva/samAveza thaI jAya che kAraNa ke bhASaka (bhASA labdhivALo) prAyaH paMcendriya jIvomAM avatare che, ghaTe che. paritta jIva paNa kAya-dvAramAM ane paryApta jIva temaja sUkSma, saMzI, bhavya ane carama jIvo paNa kAyadvAramAM ja aMtarbhAva pAme che. AthI tene kahelAM nathI. bIjA dvArane jaNAvatAM bhASyakAra kahe che bhASya : saMkhyA dvAra... prazna H samyagdarzana keTaluM che arthAt samyagdarzanavALA (jIvo) keTalAM che ? zuM saMkhyeya che ? asaMkhyeya che ? ke anaMta che ? javAba : samyagdarzana arthAt samyagdarzanavALA (jIvo) asaMkhyeya che. jyAre samyagdaSTi (AtmAo) anaMta che. traNa prakAranI saMkhyA aMge nirdeza premaprabhA : saMkhyA-dvAra kahevAya che. saMkhyA eTale ATalApaNuM-amuka cokkasapaNuM, parimANavizeSa... traNa prakAranI saMkhyA che ane te saMkhyA (1) eka to gaNitanA vyavahArane anusaranArI bethI ^mAMDIne zIrSaprahelikA sudhInI (saMdhyeya rUpa) hoya che. vaLI (2) bIjI saMkhyA gaNitanA viSayamAM (vyavahAramAM) nahIM AvanArI asaMkhyeya rUpa che ane te jadhanya madhyama - utkRSTa ema traNa nAmavALI - traNa prakAranI che. tathA - 1. pU. / |teri mu. | 2. pAgi / muvarcasvannA mu. | =
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 bhU0 8] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam tadatikrameNa vyavasthitA anantA, sA'pi jaghanyAdibhedatrayAnugatA anuyogdvaaraarthinaa'dhigmniiyaa| [anuyogadvAra0 sU0 469-516] ya ete samyagdarzanasamanvitAH sattvA gatyAdiSu te kiyanta iti tadvanta iha pRcchyante / uktaM cedaM purastAt, tataH pRcchati-kiyat samyagdarzanaM-kiMparimANAste samyagdarzanina ityarthaH / svayamevodghaTTayati saGkhyAbhijJaH sankiM saGkhyeyaM samyagdarzanarAzimabhyupagacchAmaH, utAsaGkhyeyaM, utAnantamiti ? evaM pRSTe Aha-ucyate-asaGkhyeyAni samyagdarzanAni, na saGkhyeyA nApyanantAH, kiM tarhi ? asaGkhyeyAH samyagdarzanina iti / kSayasamyagdRSTIn siddhAn kevalinazca virahayya zeSAH (3) anya saMkhyA je asaMkhyaya rUpa saMkhyAnA viSayane paNa vaTAvIne oLaMgIne vyavasthita/rahelI che tene "anaMta' kahevAya che. te paNa jaghanya Adi 3 bhedathI sahita che. vistArathI bodha karavAnA abhilASako vaDe "anuyogadvAra' sUtra (pU. pravartaka jaMbUvijaya ma.saMpAdita anu. hA, sU0497 thI 219)thI A saMkhyA-padArtha jANavA yogya che. je A gati vagere dvArone viSe samyagadarzanathI yukta jIvo che, te keTalAM che? A pramANe samyagadarzanavALA (jIvo) aMge ahIM prazna puchAya che. A vAta pUrve ema siddhasenIyA TIkAmAM kahelI ja che. tethI ahIM anya vyakti prazna kare che. prazna : samyagadarzana keTaluM che ? keTalI saMkhyAvALuM che ? teno artha e che ke te samyagadarzanavALA jIvo keTalAM pariNAmavALA (saMkhyAvALA) che ? ahIM pUchanAra (ziSyAdi) vyakti saMkhyAnA svarUpane jANato hovAthI svayaM te saMkhyA-svarUpane pragaTa rIte pUche che ke, zuM ApaNe saMkhyaya samyagudarzananI rAzine (samUhane) mAnIe chIe ? ke asaMkhyaya samyagdarzananI rAzine svIkArIe chIe ke pachI anaMta samyagadarzananA samudAyano aMgIkAra karIe chIe? Avo prazna karAtAM bhASyamAM javAba Ape che. javAba : asaMkhyaya samyagudarzano che. arthAt saMkheya nathI ke anaMta paNa nathI. to zuM che ? asaMkheya che arthAt asaMkhyaya samyagdarzanI jIvo che. ahIM "asaMkhyaya samyagadarzano che." evA bhASyanA vidhAnathI kSAyika-samyagRSTi evA siddhAtmAo ane kevaLI bhagavaMtone choDIne bAkInA saMsAramAM rahelAM jeTalAM paNa kSAyikAdi samyagadarzanI jIvo che, teono nirdeza karAya che. prazna: jo Ama hoya to jeo (kSAyika samyagdaSTi evA) siddhAtmAo ane kevaLI AtmAo che, teo keTalAM che ? teno javAba ApatAM kahe che. 2. pU. anucodAvatathanAgadhimu. |
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [a02 210 tattvArthAdhigamasUtram saMsAravartino yAvantaH kSayAdisamyagdarzaninaste nirdizyante asaMkhyeyAni smygdrshnaaniitynen| ye tarhi kevalinaH siddhAzca te sarve kiyanta ityAha-samyagdRSTayastvanantAH / bhavasthakevalinaH siddhAMzcAGgIkRtyoktaM samyagdRSTayastvanantA iti / dvArAntarasparzanenAha - bhA0 kSetram / samyagdarzanaM kiyati kSetre ? lokasyA'saMGkhyeyabhAge / TI0 kSetram / kSiyanti-nivasanti yatra jIvAdidravyANi tat kSetram-AkAzam, ya ete'saGkhyeyatayA nirdhAritA anantatayA ca, ebhiH punaH kiyadAkAzaM vyAptamiti saMzaye sati pRcchati-samyagdarzanaM kiyati kSetre ? / nanu ca samyagdarzanametena pRcchyate nirNayo'pi tasyaiva, samyadRSTayastu na codyante na nirNIyanta iti ayuktamiti / ucyate-ihAyaM samyagdarzanazabdo javAbaH samyagRSTi jIvo anaMtA che. ahIM bhavastha (dahastha) kevaLI bhagavaMto ane siddhAtmAonI apekSAe kaheluM che ke, "samyagudRSTi AtmAo anaMtA che." have anyadvAranI arthAt trIjA kSetra-dvAranI sparzanA karatAM bhASyakAra kahe che ke, bhASya kSetradvAra kahevAya che. prazna H samyagudarzana keTalAM kSetramAM rahe che? javAba: samyagadarzana lokanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahe che. premaprabhA kSitti-nivanti yajJa nIvAdvivyALi tana kSetram | jyAM jIvAdi dravyo nivAsa kare, rahe te kSetra eTale AkAza. pUrve saMkhyAdvAramAM je A samyagudarzanI jIvo asaMkhyayarUpe ane samyagudRSTi AtmAo anaMta saMkhyAvALA tarIke nizcita karAyelAM che, A jIvo vaDe keTaluM AkAza vyApta thayeluM che ? rokAyeluM che ? arthAt A jIvo keTalAM AkAza pradezamAM rahelAM che ? Avo saMzaya hote chate anya vyakti (ziSyAdi) pUche che prazna : samyagudarzana (samyagadarzanI) keTalAM kSetramAM raheluM che ? ahIM koI anya vyakti zaMkA uThAve che. zaMkA : pUrvokta bhASya vaDe samyagadarzana (arthAt samyagradarzanI jIvo) aMge prazna puchAya che ane nirNaya paNa teno ja thAya che. jayAre samyagudRSTi AtmAo viSe pRcchA karAtI nathI AthI te aMge nirNaya paNa thaze nahIM. jenA viSe prazna puchAya teno ja nirNaya thAya ne ? AthI ahIM samyagudRSTi AtmAonuM grahaNa na thavAthI tenA viSe prazna na puchAvAthI te aMge nirNaya zI rIte thaze? samAdhAnaH ahIM (bhASyamAM kahela) A "samyagudarzana' zabda bhAva-sAdhanavALo che - 2. a.pU. I d0 mu. | 2. pU.tA.-zo. . tA. 5. I
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU8] 211 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam bhAvasAdhanaH, samyag dRSTiH samyagdarzanaM, sacApi ubhayorvAcako'bhyupagantavyaH, apAyasadravyasamyagdarzaninastadviyutasya ca siddhabhavasthakevalyAkhyasya / nirNayavAkye'pyevameva dRzyam / athavA samyagdarzaniSu niqhateSu samyagdRSTayo'pyanenaiva rUpeNa grahISyanta iti samyagdarzaninaH praznyati / athavA ekaM jIvamuddizyAyaM prAvRtat praznaH, ekatrAvadhRte kSetre'nyatrApyanumAnAt tat tathA pratipatsye'hamiti pRcchati-samyagdarzanaM kiyati kSetre iti / ekasmi~zca pRcchyamAne samyagdarzane kiyati kSetre ityekavacanamapi sughaTaM bhavati / sUrirAha-lokasyAsaGkhyeyabhAge iti / yadaikaH pRSTaH ekasyaivottaraM tadA ko'rthaH ? yo'haM samyagdarzanI so'haM kiyati kSetreAdhAre "bhAva" (kriyA) arthamAM pratyaya lAgIne banelo che. AthI enI vyutpatti/siddhi A pramANe thAya che. sI/ vaSTi savinam (samyaka evI dRSTi te) "samyagudarzana' kahevAya. te samyagudarzana zabda samyagudarzanI ane samyagudRSTi e beyano vAcaka che, jaNAvanAra che arthAt apAya (= matijJAnavizeSa)thI yukta saddavyavALA samyagudarzanI jIvono temaja tenAthI (apAya-saddhavyathI) rahita evA siddhAtmA ane bhavastha kevaLIrUpa samyagRSTi jIvano vAcaka che, ema mAnavuM joIe. nirNaya vAkyamAM paNa "samyagudarzana' zabdano upara kahyA mujaba ja artha samajavo. (uparanA samAdhAnamAM "samyagRSTi' AtmAnA grahaNa mATe samyagadarzana' zabdano prastuta artha ane vyutpatti badalavI paDe che. AthI bIjuM samAdhAna Ape che.) athavA samyagudarzanI jIvone viSe kSetra jaNAye chate samyaguSTi jIvo paNa AvA rUpe ja ("samyagadarzana" evA zabda vaDe) grahaNa karAze. (eka prakAranA jIvone viSe jJAna thavAthI smaraNamAM Avela bIjA prakAranA (samyagRSTi) AtmAone viSe paNa eja pramANe grahaNa/jJAna karI zakAze. AthI samyagdarzanI jIvo saMbaMdhI prazna karelo che.) athavA sa viti ? Avo prazna eka jIvane uddezIne karelo che. eka ThekANe kSetrano nirNaya thaye chate anyatra paNa anumAnathI teno = kSetrano te pramANe huM svIkAra karIza, AvA AzayathI prazna kare che ke, "samyagudarzana keTalAM kSetramAM raheluM che?" vaLI eka ja samyagadarzana aMge pRcchA karAye chate "vijayati kSetre' ema ekavacanano prayoga paNa sArI rIte ghaTe che. A pramANe prazna-vAkyanA artha aMge zaMkA/samAdhAna dvArA nirNaya karIne have bhASyakAra sUrijI teno javAba Ape che javAba : samyagadarzana lokanA asaMkhyaya bhAgamAM raheluM che. ahIM jayAre eka ja 2. parivuM ne. . 0 mu. 2. ra3.pU. utta. nasamavAyI 350 mu. I
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 6 sthitaH ? pRSTe uttaraM-lokasyA'saGkhyeyabhAge, dharmAdharmadravyadvayaparicchinnaH AkAzadezo jIvAjIvAdhArakSetraM lokaH, tasyAsaGkhyeyabhAge tvaM sthitaH, yataH asaGkhyeyapradezo jIvaH ato'saGkhyeyabhAga evAvagAhate / sarvasya lokasya, buddhyA asaGkhyeyabhAgakhaNDakalpitasya ya eko'saGkhyeyabhAgastatra sthita iti / athApi sarvAnevAGgIkRtya prazna tathApyasaGkhyeyabhAge pUrvasmAdadhikatare lokasya sarve vartanta iti yuktamuttaram / __bhA0 sparzanam / samyagdarzanena kiM spRSTam ? / lokasyAsaGkhyeyabhAgaH, samyagdRSTinA tu sarvaloka iti / samyagadarzanI jIva aMge prazna karelo hoya ane eka saMbaMdhI ja uttara hoya tyAre Avo artha thAya - "je huM samyagadarzanI jIva chuM, te huM keTalAM kSetramAM - AdhAramAM rahelo chuM?" Ama prazna karAtAM uttara Ape che - lokanA asaMkhyaya bhAgamAM tuM rahelo che. arthAt dharma ane adharma rUpa be dravyathI upalakSita - jaNAto (arthAt jeTalAM AkAza pradezamAM dharmAstikAya ane adharmAstikAya rUpa dravya rahela che teTalo) tathA jIva ane ajIva dravyanA AdhArabhUta AkAzano bhAga "loka' kahevAya - AvA lokanA asaMkhyayamAM bhAgamAM tuM rahelo che. je kAraNathI jIva asaMkhyaya pradezavALA che, te kAraNathI sarvalokanA asaMkhyayamAM bhAgamAM ja avagAhana kare che. buddhithI jenA asaMkhyAtamAM bhAga jeTalAM asaMkhya khaMDanI TukaDAMnI kalpanA karelI che, evA samasta lokano je eka asaMkhyAtamo bhAga che, temAM tuM (samyagudarzanI jIva) rahelo che. have jyAre sarva samyagudarzanI jIvone AzrayIne prazna karAya to paNa lokanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM evo ja uttara Ave che. eTaluM vizeSa ke, pUrva karatAM adhika ghaNA vadhAre evA lokanA asaMkhyAtamAM bhAgarUpa khaMDomAM sarva samyagadarzanI jIvo ane samyagRSTi AtmAo rahe che. AthI aneka yAvat sarva samyagadarzanI jIvonI apekSAe paNa uttara yogya ja Thare che. * cothuM sparzana-hAra: * bhASya : sparzana dvArA kahevAya che. prazna : samyagudarzana vaDe (samyagudarzanI jIva vaDe) keTalAM AkAza pradezo sparzAvela che? javAba : (eka) samyagudarzanI jIva vaDe lokanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTalA AkAza pradezo sparzAyelAM che. samyaguSTi jIva vaDe to sarvaloka (rUpaAkAza) spardhAyela che.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU. 8 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 213 " TI0 sparzanam / AkArzadezaiH paryantavartibhiH saha yaH sparzastat sparzanam, asmin dvAre pRcchyate - samyagdarzanena kiM spRSTam ityanena / atrApi samyagdarzanazabdaH sAmAnyavAcI dRzya:, ekaM cAGgIkRtya pravRtta iti mantavyam / uttaram - lokasyA'saGkhyeyabhAgaH spRSTa ityekAnekapraznanurodhena neyam / yaH punaH samudghAtapratipannaH caturthasamayavartI bhavasthakevalI tena kiM spRSTaM lokasyeti ? / ucyate - samyagdRSTinA tu sarvaloka iti / yato'bhihitaM "lokavyApI caturthe tu" [prazamarati0 273 ] / tuzabdo'vadhAraNe, samyagdRSTinaiva samudghAtagatenaiva samastalokaH chupyata iti / etasmin vyAkhyAne codako'cUcudat samyagdRSTi premaprabhA : bhASyamAM sparzana dvAra kahe che. paryaMte rahelAM eTale ke cheDAnA bhAge rahelAM AkAzapradezo sAthe je sparza thavo, te sparzanA kahevAya che. A dvAramAM evA vacanothI prazna karAyela che ke, "samyagdarzana vaDe zenI arthAt keTalAM kSetranI sparzanA karAyela che ?" ahIM samyagdarzana zabda sAmAnya vAcaka jANavo. eTale pUrva dvAramAM kahyA mujaba 'bhAva' arthamAM banelo hovAthI samyagdarzanI ane samyagdaSTi e beya prakAranA jIvono vAcaka samajavo. vaLI eka ja (samyagdarzanI) jIvane AzrayIne A prazna karelo che ema jANavuM. Ano uttara bhASyamAM kahe che. - javAba : lokano asaMkhyAtamo bhAga samyagdarzanI jIva vaDe sparzAyela che. A javAba eka samyagdarzanI athavA aneka samyagdarzanI jIvo saMbaMdhI pUchAyela praznanI apekSAe jANavo. * kevalI bhagavaMta vaDe samasta lokanI sparzanA kyAre thAya ? prazna H bhale, paNa je bhavastha kevaLI ke jeNe samuddAtano svIkAra karelo che, te AtmA (kevaLI samuddAtanA ATha samaya paikI) cothA samaye vartato hoya tyAre tenA vaDe lokanA keTalA bhAganI sparzanA karAya che ? javAba : sabhyaSTi jIva vaDe samasta loka spaSTa che, sparzAyela che. kAraNa ke prazamarati-prakaraNa (zlo.273)nAmanA graMthamAM prastuta graMthakAre ja kaheluM che ke, to vyApi caturthe tu / cothA ^samaye lokavyApI banI jAya che. ahIM tu zabda 'ja'kAra (nizcaya) arthamAM che. samyagdaSTi (kevaLajJAnI) ane samuddAtane pAmelAM (cothA samaye rahelAM) evA ja AtmA vaDe ane samasta lokano sparza karAya che. A pramANe vyAkhyAna/vivaraNa karAye 6. pU. ji. / Azaprave. mu. / ra. pA. li. / yata:. pU. /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 tattvArthAdhigamasUtram [401 samyagdarzanazabdayoryutpattau kriyamANAyAM bhAve kArake nAstyarthabheda iti, bhavAMzcAha samyagdarzanena lokAsaMkhyeyabhAgaH spRSTaH samyagdRSTinA tu sarvaloka iti, tannUnaM bhavatA kazcidarthabhedaH parikalpita iti, ataH praznenopakramate___ bhA0 atrAha-samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSa iti? ucyateapAyasadvyatayA samyagdarzanam, apAya:-Abhinibodhikama, tadyogAt samyagdarzanam / tat kevalino nAsti / tasmAt na kevalI samyagdarzanI, samyagdRSTistu bhavati / samyagdRSTisamyagdarzanayoH ko vizeSa iti? suuriraah-atrocyte-apaaysdvyetyaadi| apAyo nizcayajJAnaM matijJAnAMzaH, sadravyANi punaH zobhanAni prazastatvAt vidyamAnAni chate ziSyAdi bhASyamAM evo prazna uThAve che ke, bhASAH ahIM (ziSyAdi) praSna kare che. prazna samyagudRSTi ane samyagudarzana vacce zuM taphAvata che? javAba : apAya ane saddavyapaNAthI samyagadarzana kahevAya che. apAya e Abhinibodhika zAna (matijJAnAMza) rUpa che. tenA saMbaMdhathI samyagudarzana kahevAya che. te (samyagadarzana) kevaLIne hotuM nathI. te kAraNathI kevaLI e samyagudarzanI nathI, paNa samyagurdaSTi che. premaprabhA : prazna H samyagudRSTi ane samyagudarzana e be ya zabdanI "bhAva" kAraka arthamAM bhAvamAM) vyutpatti karAve to arthamAM koI taphAvata paDato nathI. (pratyayanA bhedathI phakta zabdanA svarUpamAM ja phera paDe che.) vaLI Apa kaho cho ke, samyagudarzana vaDe lokano asaMkhyAtamo bhAga pRSTa che ane samyagudRSTi vaDe samasta loka sparzAvela che. AthI nakkI ema lAge che ke Ape A be zabdanA arthamAM koI bheda mAnelo che. AvA ziSyAdi praznakAranA AzayathI bhASyamAM Avo prazna upasthita karelo che ke, samyagdarzanI ane samyagdaSTi vacce vivakSA vaDe taphAvata praznaH samyagudRSTi ane samyagudarzana vacce zuM taphAvata che? Ano javAba ApatAM sUrijI kahe che- javAba : apAya ane sadbhavyapaNAnA lIdhe samyagadarzana kahevAya che. "apAya" eTale nizcayarUpa jJAna je matijJAnano trIjA bhedarUpa aMza che ane "saddhavya' eTale sat = prazasta hovAnA kAraNe zubha/pavitra. athavA sat = vidyamAna evA
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 8]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 215 vA dravyANi mithyAdarzanadalikAni adhyavasAyavizodhitAni samyagdarzanatayA aapaaditprinnaamaani| apAyazca sadravyANi ca apAyasadvyANi tepAM bhAvaH apAyasadrvyatA, itthaMbhUtalakSaNA tRtIyA, yAvat so'pAyaH sambhavati yAvad vA tAni sambhavantItyeSA'pAyasavvyatA, tayA samyagdarzanam / apAyayuktAni savvyANIti vinAzAzaGkAnirAcikIrSayA suhRd bhUtvA sUrirAcaSTeapAya:-Abhinibodhikam, tRtIyo bhedaH Abhinibodhikasya nizcayAtmakaH prasiddhaH tena yogastadyogaH tasmAt tenApAyena yoga iti vocyate / yataH samyagdarzanapudgaleSu satsu cApagateSu mithyAdarzana(karma)nA daliko = pugala rUpI dravyo ke jeo jIvanA vizuddha-adhyavasAya vaDe vizuddha karAyelAM che ane jeo vaDe jIvamAM samyagadarzanarUpe pariNAma utpanna karAyo che te vizuddha karma-pugalone sadravya kahevAya. mapAya dvavyApa veti mapAvyA , teSAM bhAva: apAya-saddhavyano bhAva te apAya-saddavyatA(paNuM) tathA mAyasadravyatA ahIM ityaMbhUta eTale koI prakAra-guNAdine pAmela vastu. te nuM je lakSaNa te atyaMbhUtalakSaNa kahevAya. te arthamAM tRtIyA-vibhakti thaI che. jyAM sudhI te apAya eTale ke nizcayarUpa matijJAnano bheda saMbhave che athavA jayAM sudhI te "saddhavyo saMbhave che tethI A apAya-saddhavyapaNuM kahevAya. tenA vaDe oLakhavAthI arthAt te bethI yukta hovAthI "samyagdarzana' kahevAya. * "apAca' eTale matijJAnano trIjo bheda-nizvaya eka ahIM koIne "apAya-sadbhavya' zabdamAM "apAyayukta sadbhavya' e pramANe apAyano vinAza artha hovAnI zaMkA thavI saMbhave che. AthI tevI zaMkAne dUra karavAnI icchAthI mitrabhAve sUrijI te zabdone chUTA pADIne teno artha kahe che, "apAya'no artha Abhinibodhika = matijJAna che. matijJAnanA je (i) avagraha, (ii) IhA (i) apAya ane (iv) dhAraNA rUpa 4 bheda che, temAMthI trIjo nizcayarUpa prasiddha bheda ahIM apAya-zabdano artha che. te "apAya" (nizcaya) sAthe yoga eTale ke saMbaMdha thavAthI samyagdarzana thAya che. athavA to (apAyanI vyApakatA jaNAvavA kahe che-) apAya/nizcaya sAthe je yoga = saMbaMdha, e ja samyagudarzana kahevAya. kAraNa ke, samyagudarzananA pudgalonI hAjarImAM paNa apAya hoya ane te pudgalono nAzaabhAva thaye chate paNa apAya/nizcayarUpa
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 tattvArthAdhigamasUtram [*o ca bhavatIti, vyApI sa ityarthaH / tadyogAt samyagdarzanam, etenApAyena yAvadasti sambandha iti / tena ca sambandhaH satsu ca saddravyeSu akSINadarzanasaptakasya asatsu ca saddravyeSu kSINadarzanasaptakasya, ubhayyAmapyavasthAyAM samyagdarzanaM draSTavyam / ubhayyAmapyavasthAyAM samyagdRSTivyapadezo nAsti / tat kevalino nAstItyAdi / taditi samyagdarzanaM saddravyApAyayogajanitavyapadezaM kevalino'tIndriyadarzitvAt na samasti / ato na samyagdarzanI kevalI / kastarhi ? Aha- samyagdRSTistu kevalIti / tAni ca buddhyA AdAya apAyasaddravyANi 1 matijJAnAMza hoya che. arthAt te (apAya) vyApaka che. tatvot samya varzanam / A apAyarUpa matijJAna sAthe jyAM sudhI saMbaMdha che tyAM sudhI jIvane samyagdarzana hoya che. ane te apAya sAthe jIvano saMbaMdha be rIte hoI zake che (1) eka to sadravya (samyagdarzanapudgalo) hoya tyAre jeNe darzana-saptaka (darzanamohanIya vagere) sAtakarma-prakRti)no saMpUrNakSaya nathI karyo tevA jIvane ane (2) bIjuM sadravyano abhAva (vinAza) thaye chate jeNe darzana-saptaka (karma-prakRti)no saMpUrNa kSaya karelo che tevA jIvane paNa apAya sAthe saMbaMdha hoya ja che. Ama A banneya avasthAmAM 'samyagdarzana' jANavuM arthAt te banneya avasthAmAM samyagdarzanano vyavahAra thAya che. A banneya avasthAmAM 'samyagdaSTi'no vyavahAra (vyapadeza/kathana) thato nathI. * kevaLajJAnIno samyagdarzanI nahi paNa samyagdaSTi tarIke vyavahAra tat valino nAsti| te eTale ke sadravya ane apAyanA yogathI jeno vyavahAra karelo che tevuM samyagdarzana kevaLajJAnIne hotuM nathI. kAraNa ke kevaLajJAnIo atIndriyadarzI hoya che eTale ke teo indriyonI madada ke apekSA vinA ja jJAna karanArA hoya che. (pUrvokta samyagdarzanamAM to pudgala-janita hovAthI indriyAdinA sahakAranI apekSA hoya che.) AthI kevaLajJAnIono 'samyagdarzanI' tarIke vyavahAra karAto nathI. prazna H to zuM kahevAya ? javAba : kevaLajJAnIono 'samyagdaSTi' tarIke vyavahA2 karAya che. ane A rIte te apAya-sadravyono buddhithI kevaLajJAnImAM grahaNa karIne (kAraNa ke kevaLajJAnIo paNa bhUtakALamAM to sadravyothI yukta ja hatAM) temAM 'samyagdarzanI' tarIkeno (upacArathI paNa) vyavahAra karavAno niSedha karAya che.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 8] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 217 tatra kevalini samyagdarzanivyapadezo niSidhyate / taistu vinA yadi samyagdarzanivyapadezaH kalpate bhAvasAdhano'rtho'viziSTa itikRtvA tadA nAsti niSedha iti / tuzabdo'mumevArthamavadyotayati / evaM ca kRtvA pUrvaprazneSvapi sughaTaM bhASyaM bhavati / dvArAntaraM chupati - bhA0 kAlaH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlamiti ? / atrocyate-tadekajIvena nAnAjIvaizca parIkSyam / tadyathA-ekajIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtam, utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni, nAnAjIvAn prati sarvAddhA / saNana' evA zabdane "bhAva" arthamAM siddha karIne trIjA kSetra-dvAramAM kahyA mujaba teno artha (zobhanA dRSTi = zubhadaSTi ema) aviziSTa eTale ke sAdhAraNa arthAt samyagadarzana ane samyagRSTi e beyanA vAcaka tarIke laIe to te sadravyo rUpI pudgalo vinA paNa kevaLI vageremAM jo "samyagudarzanI" evo vyavahAra kalpI zake, thaI zake, to tyAre samyagudarzana tarIke vyavahAra karavAmAM niSedha paNa nathI ema samajavuM. savyavRSTituM ema bhASyamAM tu zabda A ja arthane (arthAt bIjA pakSane) sUcave che ane "samyagadarzanano Avo (sAdhAraNa) artha karAya to pUrve kSetra-dvAranI TIkAmAM samyagadarzanathI samyagRSTinuM grahaNa na thavAthI tenA kSetrano nirNaya zI rIte thaze - ityAdi prazno - zaMkAone viSe (arthAt tenA samAdhAnarUpe) paNa A bhASya sArI rIte ghaTe che, ema vicAravuM. (kAraNa ke tu zabdathI kevaLI vageremAM paNa "samyagudarzana'nA vyavahAranI anumati ApI che.) pAMcamuM kALadvAra : have bhASyamAM anya dvAranI eTale ke pAMcamAM kALa-dvAranI sparzanA kare che bhASya : kALa-kAra kahevAya che. prazna H samyagudarzana keTalAM kALa sudhI rahe che? javAbaH samyagadarzanano kALa (1) eka jIvane AzrayIne temaja (2) aneka jIvone AzrayIne parIkSaNIya che. te A rIte- (1) eka jIvanI apekSAe jaghanyathI antarmuhUrta che ane utkRSTathI sAdhika 66 (chAsaTha) sAgaropama samyagudarzanano kALa che. ane (ii) aneka jIvone AzrayIne samyagadarzana sarvakALe hoya che. 2. sarvapratipu ! vaLyatemu. |
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 tattvArthAdhigamasUtram [ma 2 TI0 kAla iti / yadetat pUrvakairinirUpitaM tat samyagdarzanaM kiyantaM kAlaM bhavatIti praznayati / nanu ca sthitidvAre'pyetadeva pRSTamuktaM ca, kimarthaM punaH piSTapeSaNaM kriyate iti ? ucyate-na kAlaH sthitimantareNa kazcidastItyasyArthasya khyApanArthaM, tathA ca vartamAnAdInyeva kAlaliGgAni paThanti / athavA ekajIvAzrayaNena nAnAjIvasamAzrayaNena ce nAsti sthitidvAre sAkSAd vidhAnamiti, ato yujyate praznaH / tathA ca "puvvabhaNiyaM tu jaM bhaNNae" (nizIthabhASye) ityAdi / atastat samyagdarzanamekajIvAGgIkaraNena sarvajIvAGgIkaraNena ca parIkSyam / premaprabhA bhASyamAM kALa-dvAranuM nirUpaNa karAya che. temAM prazna karela che ke, jenuM A pUrvanA dvAromAM nirUpaNa karAyela che te samyagadarzana keTalAM kALa sudhI rahe che ? A prazna bAbatamAM ja koI zaMkA kare che. zaMkAH pUrvasUtramAM kahela sthiti-dvAramAM paNa A ja prazna pUchelo hato ane javAba paNa A ja kahela. to zA mATe ahIM piSTa-peSaNa karAya che. arthAt jema pIselAM-cUrNa karelAM loTa vagerene pIsavuM nakAmuM che, tema eka vakhata kahevAI gayelI hakIkatane pharI doharAvavI nirarthaka che. - apekSAe sthiti ane kALa vacce taphAvata ja samAdhAnaH sAcI vAta che, "paNa sthiti vinA koI kALanuM astitva hotuM nathI. A vAtanuM jJApana karavA mATe sthiti karatAM kALa-dhArane juduM kaheluM che. tathA vartamAna vagerene ja kALanA liMga = cihno arthAt bhedo tarIke kahelAM che. athavA bIjuM samAdhAna ApatAM kahe che - sthiti-dvAramAM eka jIvane AzrayIne ane aneka jIvone AzrayIne sAkSAt (sthitinuM) vidhAna kareluM nathI. AthI eka-aneka jIvone AzrayIne kALa jANavA mATe pUrvokta prazna karavo yogya che. A viSayamAM nizItha-bhASyamAM - "putramAiyaM maUUU' "pUrve kaheluM pharI kahevAya che." ityAdi graMtha vaDe zaMkA-samAdhAna kareluM che. AthI samyagadarzanano kALa eka jIvanI apekSAe ane aneka jIvanI apekSAe parIkSaNIya che, vicAraNIya che. caMdraprabhA : pudgamayaM tu naM maUUIT tatva aa2vi Oiaa paDiho ya 3UUUU AROT visAvanamo vA ! (ni bhA.-1) arthaH pUrva kahela (saMbaMdha-gAthA vagere) pharI kahevAya che temAM kAraNa hoya che. dA.ta. pUrve kahela arthano niSedha karavo hoya tyAre pharI kahevAya athavA pUrva pratiSiddha vastuno kAraNane AzrayIne anujJA karavA mATe athavA to vizeSathI bodha karavA mATe . ra.pU. | martha 20 mu. | 2. pU.tA. 1 vApti, mu.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU8] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 219 etaduktaM bhavati-ekena prAptaM tat kiyantaM kAlamanupAlyata iti, nAnAjIvaizca kiyantaM kAlaM dhAryata iti parIkSyam / ekajIvaM pratItyAdi, pUrvabhAvita eva grantha iti sthitidvAre / nAnAjIvAn prati sarvAddhA-sarvakAlaM, mahAvidehAdikSetramAzrityA'vyavacchedAnAt / iyaM tu sthitiH kSAyopazamikasya cintitA, aupazamikasya tu yathAsambhavaM antarmuhUrtapramANeti, kSAyikasya tu sarvadAvasthAnam / ato'nantaramantaradvAraM spRzati - bhA0 antaram / samyagdarzanasya ko virahakAlaH ? ekajIvaM prati jaghanyenAntarmahartam, utkRSTena upArdhapudgalaparivartaH / nAnAjIvAn prati nAstyantaram / pUrva kahela vastu pharI kahevAya che. athavA pUrve ghaNI vakhata pahelAM kahela vismRta thavAthI smRti mATe paNa pharI kahevAya che. (mATe punarukti doSa nathI.) premaprabhA kahevAno bhAva e che ke, eka jIva vaDe prApta karAyela samyagudarzananuM keTalo vakhata tenA vaDe pAlana karAya che/rAkhI zakAya che ? ane aneka jIvo vaDe prApta karAyela samyagudarzana, teo vaDe keTalo kALa dhAraNa karI zakAya che? e pramANe parIkSA-vicAraNA karavAnI che. temAM eka jIvane AzrayIne pUrve (sthiti-dvAramAM) vicArela ja hakIkata pharI kahevAya che arthAt jaghanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI sAdhika chAsaTha (66) sAgaropama sudhI samyagradarzana rAkhI zakAya che. aneka jIvone AzrayIne sarvakALe samyagudarzana hoya che. kAraNake mahAvideha kSetrane AzrayIne samyagudarzanano avyavaccheda mAnelo che, arthAt tyAM koIpaNa kALe vyavaccheda/viccheda thato nathI. uparokta (66 sAgaro nI utka.) sthiti eka jIvanI apekSAe kahI che, te kSAyopathamika samyagdarzananI apekSAe vicArelI che, aupathamika samyagdarzana to yathAsaMbhava aMtarmuhUrta jeTalI hoya che. jyAre kSAyika samyagadarzananI prApti thayA bAda sarva kALa avasthAna (sthiti) hoya che. chaThuM aMtara-dvAra H A dvAranI anaMtara have aMtara (viraha) dvAranI sparzanA-vicAraNA karAya che. bhASya : aMtaradvAra kahevAya che. prazna : samyagudarzanano virahakALa/aMtarakALa zuM che? javAbaH eka jIvane AzrayIne jaghanyathI aMtarmuhUrta ane utkRSTathI kaMIka nyUna ardhapugalaparAvarta jeTalo virahakALa che. aneka jIvone AzrayIne AMtaru (virahakALa) nathI. 2. patipu vecchAts . I
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 _____TI0 antaramityanena samyagdarzanaM prApya punazcojjhitvA mithyAtvadalikodayAt punaH kiyatA kAlena lapsyata iti pRcchati-samyagdarzanasya ko virahakAla iti ? / samyagdarzanaM prApya punazcojjhitvA yAvanna punaH samyagdarzanamAsAdayati sa virahakAlaH-samyagdarzanena zUnyaH kAlaH kiyAniti ? aupazamikakSAyopazamike nizritya nirNayavAkyaM pravRttam / ekajIvaM pratItyAdi / eko janturaupazamikaM kSAyopazamikaM vA prApya ujjhitvA punaH kazcid muhUrtasyAntairlabhate labhate, kazcit tu anantena kAlena labhate, sa cAnantakAla evamAkhyAyate, utkRSTenopArdhapudgalaparAvartaH / pudgalaparAvarto nAma yadA jagati yAvantaH paramANavaste audArikAditayA sarve paribhuktA bhavanti, sa pudgalaparAvartaH audArikavaikriyataijasabhASAprANApAnamanaHkarmabhedAt saptadhA, etatsamudAyasyArdhaM gRhyate kiJcidUnam / etat pratipAdayituM kathaM premaprabhA : bhASyamAM aMtara-dvAra kahe che. aMtara-dvAra vaDe evA prazna puche che ke, samyagudarzanane prApta karIne mithyAtva (mohanIyakarma)nA dalikono udaya thavAthI pharIthI gumAvyA bAda punaH keTalAM kALe meLavAya che ? AthI bhASyamAM prazna kare che. prazna : samyagudarzaneno virahakALa(aMtarakALa zuM che ? eTale samyagadarzanane prApta karIne pAchuM tyajI dIdhAM bAda jeTalAM kALa sudhI pAchu na meLave, teTalo kALa virahakALa kahevAya. Ama Avo samyagadarzanathI zUnyarihita jIvano kALo keTalo che? ema phalitArtha che. aupathamika ane kSAyopathamika samyagadarzanane AzrayIne anulakSIne) nirNaya-vAkya arthAt javAba kahelo che. te A rIte javAba : eka jIvane AzrayIne jaghanyathI aMtarmuhUrta virahakALa che, ema bhASyamAM kahyuM. eno artha e che ke, eka jIva aupathamika athavA kSAyopathamika samyagadarzanane prApta karIne ane pAchu gumAvI daIne pharIthI koI jIva eka aMtarmuhUrtamAM ja eTale ke muhUrta (2 ghaDI, 48 miniTa)nA madhyavartI kALamAM ja pAchuM meLave che, to koI jIva anaMtakALe pAchuM meLave che. ane te aMtarakALa A pramANe kahevAya che - | utkRSTathI joIe to upAI pudgala-parAvarta jeTalo virahakALa che. pudgala-parAvarta svarUpa A pramANe che - jagatamAM jeTalAM paramANuo che, te sarve jyAre audArika vagere rUpe (amuka jIva vaDe) bhogavAI jAya tyAre teTalAM kALane pudgala-parAvarta kahevAya che. te (1) audArika (2) vaikriya (3) taijasa (4) bhASA (5) zvAsocchavAsa (AnaprANa) (6) mana ane (7) karma evA bhedathI sAta prakAranuM che. A sAtanA samudAyano kaMIka ocho 2. vipu tara rUti pU. I 2. pU. I f- pu. rU. parivu tarannumate mu. 4. .pU. vAstavamu. I
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 8] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 221 zakyata iti cet, upArdhapudgalaparivarta ityanenocyate 'samudAyeSu hi zabdAH pravRttA avayaveSvapi vartanta' iti nyAyAt / ayaM cArdhazabdaH samapravibhAgavacanaH kiJcinnyUnAbhidhAyitvAce puNllinggH| upagato'rdhaH upAdhaH, kiJcinnyUna iti prAdisamAsaH / nAnAjIvAniti / sarvajIvAnAzritya nAstyantaraM, videhAdiSu sarvakAlaM smvsthaanaaditi| kSAyikasya tvanapagamAnAstyantaram / dvArAntarAbhidhitsayA''ha - bhA0 bhAvaH / samyagdarzanamaupazamikAdInAM katamo bhAvaH ? / ucyateaudayikapAriNAmikavarjaM triSu bhAveSu bhavati / evo aDadho pudgaparAvarta ahIM grahaNa karAya che. (AhAraka zarIra bhavacakramAM utkRSTathI cAra vakhata ja grahaNa karAya che. mATe teno ullekha karelo nathI.) praznaH Anu kathana zI rIte thaI zake ? arthAt pugala-parAvarta kALa ghaNo moTo che. enAthI kaMIka nyUna aDadhAnuM grahaNa zI rIte karavuM ? javAba : bhASyamAM kahela "upAI-pudgala parivarti evA zabdathI kaMIka nyUna aDadho pudgala-parAvarta kahevAya che. kAraNa ke "samudAyone viSe pravRtta thayelAM, vaparAtAM zabdo tenA avayava rUpa arthamAM paNa varte che." (samudAyeSu dizA pravRtta avayavepa vartatte) evo nyAya che. (arthAt audArika vagere sAteyanA samudAyano paribhoga karatAM je kALa lAge te pudgala-parAvarta kahevAya. tenAthI kaMIka nyUna aDadhuM pudgala-parAvarta arthamAM paNa upAI-pudgalaparAvarta zabdano prayoga thAya che.) A (bhASyamAM kahela) ardha zabda hakIkatamAM "sarakhA-aDadhAM vibhAga" evA arthano vAcaka che. (mATe napuMsakaliMgavALo zabda che.) paNa ahIM sarakhA aDadhA bhAga karatAM kAMI nyUna evA arthane kahevAthI pulliga zabda che. te A rIte - 35taH artha: kRti 35rtha: eTale aDadhA karatAM kAMIka ochuM. ahIM prAdi-samAsa thayelo che. [sihe. sU.3-1-49thI] aneka jIvo arthAt sarva jIvone AzrayIne aMtarakALa nathI, kAraNa ke mahAvideha Adi kSetramAM sarvakALe samyagudarzananI hAjarI hoya che. kSAyika-samyagadarzana saMbaMdhI tene meLavyA bAda pAchuM kyAreya cAlyuM jatuM na hovAthI biskula aMtara/virahakALa hoto nathI. 7muM bhAva-dvAraH anya arthAt 7mAM bhAvadvArane kahevAnI icchAthI bhASyakAra kahe chebhASya H bhAva-tAra kahevAya che. praznaH samyagudarzana e aupazamika Adi bhAvomAMthI 2. u.pU. | parA, mu. | 2. .pU. / vAt sa, mu. | rU. pAva ! phatoDa- tamantaradvAram, mu. udha: |
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 tattvArthAdhigamasUtram [ ao ? TI0 bhAva iti / yeyaM ruciH jIvasya jinavacanazraddhAyinI sA kasmin bhAve aupazamikAdInAM samavataratIti praznayati-samyagdarzanamityAdinA / samyagdarzanamityaviziSTAM ruciM kSayAdirUpAM trividhAmapi jijJAsate-kva kA' iti / tathA prativacanamapi bhaviSyatitriSu bhAveSviti / aupazamikAdInAmuktalakSaNAnAM katamo bhAvaH-katamAvastheti yAvat / sUristu heyabhAvanirasisiSayA AdeyaM triSvityanena kathayati, audayika-gatikaSAyAdirUpaM pAriNAmikaM ca bhavyatvAdilakSaNaM vihAya ye'nye trayaH kSAyikAdayasteSu bhAveSu bhavati, audayikapAriNAmikayorgatyAdibhavyatvAdyavadhAraNAnna tayoH samasti, anAditvAcca eSa iti sUcyate triSu bhavati, naudayikapAriNAmikayoriti / dvArAntaraM spRzati - kayA bhAva rUpe varte che? javAbaH audayika ane pAriNAmika sivAyanA (kSAyikAdi) traNa bhAvamAM varte che. premaprabhA : bhASyamAM bhAva-dvAra kahe che. A dvAramAM Avo prazna kare che ke, je A jinavacana upara zraddhA karAvanArI ruci che, te aupathamika Adi kayA bhAvamAM samavatAra pAme che, ghaTe che ? AvA AzayathI bhASyamAM prazna karelo che ke, prazna : samyagadarzana aupazamika Adi kayo bhAva rUpa che ? arthAt kayA bhAve varte che? AmAM samyaggadarzana zabda vaDe sAmAnyathI traNeya prakAranI kSaya vagere rUpa ruci viSe jijJAsA kare che. arthAt kayA bhAvamAM kaI ruci varte che? A pramANe Ano pratyuttara paNa A che. uttaraH (pAMca bhAvo paikI) audayika ane pAriNAmika bhAvane choDIne kSayAdi traNa bhAve samyagadarzana hoya che. prazna karelo ke pathamika Adi bhAvo ke jenuM svarUpa pUrve kaheluM che, temAMthI samyagadarzana kayA bhAvarUpa che eTale ke kaI avasthA rUpa che? AcArya bhagavaMta javAbamAM heya = tyAjya evA audayika Adi bhAvonuM nirAkaraNa/varjana karavAnI icchA vaDe tripu mAveSa ema Adeya/grAhya bhAvonuM kathana kare che. te A rIte - gati, kaSAya Adi rUpa audayikabhAva ane bhavyatva vagere rUpa pAriNAmikabhAvane choDIne je bIjA kSAyikalAyopathamika - aupazamika rUpa traNa bhAvo che, temAM samyagadarzana varte che. audayika bhAvamAM gati, kaSAya vagere ane pariNAmika bhAve bhavyatva vagere hovAno nizcaya karelo hovAthI, vaLI te be bhAvo anAdi hovAthI e be bhAvomAM samyagudarzana hotuM nathI. AthI A pramANe sUcita karAya che ke, (kSayAdi) traNa bhAvamAM samyagadarzana varte, paraMtu . paripu ! nA. pU. I 2. paripu sai. jo 0i mu. rU. 3.pU. I nAvInAMmu. 4. rakhAnAno
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 8] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 223 bhA0 alpabahutvam / atrAha-samyagdarzanAnAM triSu bhAveSu vartamAnAnAM kiM tulyasaMkhyAtvamAhosvidalpabahutvamastIti ? / ucyate - TI0 alpabahutvamityanena / atraitasmistriSu bhAveSviti vyAkhyAte AhAjJaH-eSAM kSAyikAdInAM samyagdarzanAnAM triSu kSAyikAdiSu pariNAmeSu vartamAnAnAM kiM tulyasaGkhyAtvamuta neti, Azrayabhedena vAlpabahutvacintA ihAzritA, alpabahutvamitiH alpabahubhAvaH / kiJcidalpamatrAsti kiJcit ca bahviti kathaM bhAvanIyam ? / ucyate - bhA0 sarvastokamaupazamikam / tataH kSAyikamasaGkhyeyaguNam / tato'pi kSAyopazamikamasaGkhyeyaguNam / samyagdRSTayastvanantaguNA iti / evaM sarvabhAvAnAM audArika ane pAriNAmika bhAvamAM vartatuM nathI. 8muM alpabadutva-dvAra H bIjA arthAt 8mAM alpabadutva dvArane kahe che. bhASya : alpa-bahutva dvAra kahevAya che. ahIM (anya vyakti-ziSyAdi) prazna kare che. prazna : (kSAyikAdi) traNa bhAvomAM vartatAM evA samyagudarzano zuM tulya - saMkhyAvALA che? ke pachI teonI saMkhyAmAM alpa-bahuta che ? premaprabhA : bhASyamAM anyatram dvArane sparze che. A rIte kSAyikAdi traNa bhAvomAM samyagadarzana varte che ema vyAkhyA karAye chate ahIM bhASyamAM koI ajJa vyakti jANavAnI icchAthI pUche che. prazna : kSAyikAdi traNa pariNAmomAM/bhAvomAM vartatAM kSAyika vagere samyagadarzanonI saMkhyA samAna che ke nathI ? ahIM samyagadarzananA Azraya/AdhArabhUta jIvonA bhedathI alpa-bahutvanI vicAraNA samajavI. alpabadutva eTale (alpabahuno bhAva) alpabahupaNuM. AmAM kaMIka alpa che ane kaMIka bahu che, ghaNu che, ema zI rIte vicArI zakAya ? eno javAba bhASyamAM kahe che bhASya ? javAbaH aupazamika samyagudarzananI saMkhyA sarvathI alpa che. tenAthI kSAyika samyagudarzana asaMkhyAtaguNa (vadhAre che. tenAthI paNa phAyopathamika samyagudarzananI saMkhyA asaMkhyAtaguNa che. jyAre samyaguSTi AtmAo tenAthI anaMta-guNa hoya che. (arthAt kevaLI bhagavaMtane Azrita samyagudarzana anaMtaguNa che.) 2. i.pU. I hA :- mu. | 2. pU. | vAha mu. I rU. papu ! tu mu. I
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 tattvArthAdhigamasUtram [ ba0 ? nAmAdibhiAsaM kRtvA pramANAdibhirabhigamaH kAryaH / uktaM samyagdarzanam / jJAnaM vakSyAmaH // 8 // TI0 sarvastokamaupazamikam, yata IdRzIM pariNati zreNyArohAdisvabhAvAM na bahavassattvAH mprApnuvantItyAgamAt, tataH kSAyikamasaMkhyeyaguNam, tataH aupazamikAt kSAyikamiti ca / atrAyaM vizeSaH prekSya:-chadmasthAnAM zreNikAdInAM yat kSAyikaM tad gRhyate, apAyasadbhAvAt, chadmasthavartinazca aupazamikasyA'vadhitayopAttatvAt tata ityanenAvadhimatApi tAddazena bhavitavyam / tata aupazamikAt kSAyikaM chadmasthasvAmikamasaGkhyeyaguNamiti, yo'sAvaupazamiko rAziH A pramANe sarva bhAvono/padArthono nAmAdi vaDe nyAsa (nikSepa) karIne teono pramANa Adi vaDe bodha (abhigama) karavo joIe. A pramANe samyagadarzananuM nirUpaNa samApta thayuM. have jJAnanuM nirUpaNa karIzuM. * kSArika vagere samyagdarzanamAM abha-bahatvanI vicAraNA * javAbaH (1) sarvathI alpa aupazamika-samyagadarzanavALA jIvo che. kAraNa ke AvI (upazama) zreNinuM ArohaNa Adi svarUpa pariNatine (pariNAmane) ghaNA jIvo prApta karI zakatAM nathI, evuM Agamavacana che. aupazamika samyagudarzana karatAM kSAyika-samyagudarzana asaMkhyaya guNa che. ahIM A pramANe vizeSatA ciMtavavI ke, chadmastha evA zreNika AdinuM je kSAyika-samyagadarzana che, tenuM grahaNa karAya che, kAraNa ke, teone apAyano arthAt matijJAnanA tRtIya bhedano sadbhAva hoya che. caMdraprabhA : ahIM kSAyika samyagradarzana be prakAranuM che (1) chAbasthika eTale zreNikAdi chadmastha jIvomAM raheluM ane bIjuM (2) kaivalika eTale ke kevaLI bhagavaMtomAM raheluM sAyikasamyagadarzana. te bemAMthI ahIM chaghastha jIvonuM kSAyika-samyagadarzana levAnuM che. tenuM zI rIte grahaNa thAya ? tenI yukti batAvatAM TIkAkAra kahe che. premaprabhA ahIM chadmastha jIvamAM rahela aupazamika-samyagadarzanane avadhi/maryAdA cheDA tarIke grahaNa kareluM che arthAt tenI apekSAe zAyika samyagadarzananuM alpabahuta kahevAnuM che. AthI ta: (tenAthI) evA pada vaDe sUcita avadhivALA bIje cheDe raheluM kSAyikasamyagadarzana paNa tevA prakAranuM hovuM joIe. arthAt aupa. samyagadarzana e chadmastha jIvonuM che, mATe kSAyika paNa chadmastha jIvonuM samajavAnuM che. eTale aupathamika2. sarvapratipu ! sattvA:0 nA. mu. I
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 8] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 225 so'saGkhyeyana rAzinA guNyate, aupazamikAd bahutaramiti yAvat / tato'pi kSAyikAt kSAyopazamikaM bhavatyasaGkhyeyaguNaM, sarvagatiSu bahusvAmyAdhAratvAt / asaGkhyeyaguNamiti ca yo'sau kSAyikarAziH so'saGkhyena guNyate, ataH kSAyikAd bahutAsta iti yAvat / yat tarhi kSAyikaM kevalyAdhAraM tat kiyat ? ucyate-sarvakevalinAmAnantyAdanantaguNaM, kevalyAdhArametad dRzyamiti, ata Aha samyagdRSTayastvanantA iti / kevalino'nantA ityarthaH / tatastadvati apyanantameva / itiH dvAraparisamAptisUcakaH / atha kiM samyagdarzanasyaiva nirdezAdisadAdibhirairabhiMgamaH kriyate uta jJAnAdInAmapIti ? ucyate-jJAnAdInAmapIti / samyagradarzana karatAM chadmastha jIvo jenA svAmi che evuM kSAyika-samyagadarzana asaMkhyAta guNa che. arthAt je A aupa. samyagadarzananI rAzi = saMkhyA che, teno asaMkhyAta rAzi sAthe guNAkAra karavAthI je saMkhyA Ave teTalAM kSAyika samyagadarzana che arthAt aupathamika samyagadarzana karatAM ghaNI moTI saMkhyAmAM kSAyika-samyagadarzana che. te chadmastha jIvonAM kSAyika-samyagadarzana karatAM paNa lAyopathamika-samyagadarzana asaMkhyAta guNa che. kAraNa ke kSayopa. samyagudarzana sarva gatiomAM arthAt cAreya gatimAM ghaNA svAmi rU5 AdhAramAM raheluM che. asaMkhyAta-guNa eTale je A pUrvokta kSAyika samyagadarzananI rAzi che, tene asaMkhyaya (saMkhyA) sAthe guNatAM je saMkhyA Ave teTalI che. arthAt sAyika-rAzi karatAM kSayopa. rAzi/saMkhyA atyaMta ghaNI vadhAre che. prazna : bhale, paNa je kSAyika-samyagadarzana kevaLI bhagavaMtarUpa AdhAramAM raheluM che te keTaluM che ? javAba: sarva kevaLajJAnI bhagavaMto anaMta hovAthI (kSAyopathamika vagere samyagudarzana karatAM) teomAM rahela kSAyika-samyagadarzana anaMtaguNa che. A kSAyika samyagadarzanano kevaLajJAnI rUpa AdhAra samajavAno che. AthI bhASyamAM kahe che, - "samyaguSTi jIvo anaMtA che. eno artha e che ke, kevaLajJAnIo anaMtA che AthI teomAM rahela kSAyika samyagudarzana paNa anaMta ja hoya... ti zabda (alpabahu_dvAranI athavA sarvadvAronA nirUpaNanI) parisamAptino sUcaka che. * jJAnAdi sarva padArthono nirdezAdi dvAro vaDe bodha cheka prazna : zuM samyagadarzanano ja nirdezAdi ane sadAdi anuyogadvAro vaDe bodha karAya 2. sarvapratipu ! vahutaramAMmu. | 2. sva.pU. vaimu. rU. praripu vaiva, mu. | 4. sarvapratipu ! nA. . | . pU. I rUti da. mu. | 6. pU. I fdha mu. | 7. pU. I pi mu. |
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 kintu, ekatra samyagdarzane yojanA kRtA'nyatrApyevaM dRzyetyatidizati-evaM srvbhaavaanaamityaadi| evamiti yathA samyagdarzanasya tathA sarvabhAvAnAM jJAnAdInAM nAmasthApanAdibhI racanAM kRtvA pramANanayanirdezAdisadAdibhiH parIkSAbhigamaH kArya iti / yat prastutaM 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' (1-1) iti tatra yat samyagdarzane vicAryaM tadabhihitam, tadabhidhAnAcca parisamApitaM samyagdarzanamityetadAha-uktaM samyagdarzanam / dvitIyAvayavavyAcikhyAsAprastAvapradarzanAyAha-jJAnaM vakSyAmaH // 8 // kIdRk taditi ceducyate - sU0 matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam // 1-9 // che ke jJAnAdino paNa te rIte bodha karAya che? javAba : jJAna Adino paNa A dvArothI bodha karAya che. phakta eTaluM vizeSa ke eka ThekANe samyagadarzanamAM yojanA - eTale ke nirdezAdi - sadAdi dvAronI ghaTanA karI batAvI. e pramANa anya vastumAM paNa A rIte ukta tAro dvArA vicAraNA karavI ema bhASyamAM atideza (bhalAmaNa kare che - bhaLAve che ke tyAM kahyA mujaba ahIM paNa yathAyogya kahevuM...) karatAM kahe che, "A pramANe sarva bhAvono/padArthono... ityAdi... teno artha A pramANe che - jema samyagradarzananI vicAraNA karI, tema jJAna vagere sarva bhAvono/padArthono nAmasthApanAdi vaDe nyAsa = racanA karIne pramANa-naya-nirdezAdi ane sadAdi anuyoga-dhAro vaDe parIkSA/vicAraNA karIne bodha (adhigama) karavA yogya che. savana-pAna-cAritrA imokSamA. . -2 . ema je prastuta arthAt mULa sUtra hatuM, temAM samyagadarzanane viSe je vicAraNIya vastu hatI, te kahevAI gaI ane tene kahevAthI samyagudarzananuM kathana pUruM thavAthI bhASyamAM kahe che - 3kti savarNanama samyagudarzananuM kathana pUruM thayuM. - have traNa prakAranA mokSamArga paikI bIjA bhedanI vyAkhyA karavAnI icchAthI prastAvanA karatAM bhASyakAra paramarSi kahe che "have ame jJAna viSe kahIzuM." prazna : te jJAna kevuM che? eno javAba navA sUtramAM Ape che. javAba : matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam // 1-9 // 2. sarvapratipu ! bhavanAmU0 mu. | 2. pavipu ! parIsthApa. . |
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 sU09] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam TI0 matizca zrutaM cAvadhizca manaH paryAyazca kevalaM ca matizrutAvadhimana: paryAyakevalAni, jJAnamiti cAnena paJcApyetAni ekaM jJAnamiti naivaM grAhyam, yathA samyagdarzanAdIni trINyapi eko mokSamArga iti, kintu aikaikamatra jJAnamiti / yadyevaM jJAnAni' iti bhavitavyam, jJAnabahutvAt ucyate-satyamevaM, pratijJAMtarUpaM tu prativacanaM bhavatIti kRtvA ekavacanaM kRtaM, pratijJAtaM cAnena jJAnaM vakSyAma iti, atastadanurodhenaikavacanaM cakAra AcArya: / ekaikasya jJAnatAM khyApayannAha bhA0 matijJAnaM zrutajJAnaM avadhijJAnaM manaHparyAyajJAnaM kevalajJAnamityetat mUlavidhAnataH paJcavidhaM jJAnam / prabhedAstvasya parastAd vakSyante // 9 // sUtrArtha : mati, zruta, avadhi, mana:paryAya ane kevaLa e pAMca jJAna che. premaprabhA : sUtramAM matizrutAvadhi e padamAM matizca zrutaM 2 adhizca mana:paryAyajI vataM = kRti matizrutAvadhimana:paryAyavajJAni ema dvandva samAsa ane bahuvacana kareluM che tathA jJAnam evA padathI jema samyagdarzana Adi traNeya eka mokSamArga che, ema artha karelo, tenI jema A pAMceya (mati vagere) eka ja jJAna che, ema na samajavuM, kiMtu ahIM A mati, zruta vagere pratyeka jJAna che, ema artha levo. prazna : jo A pramANe mati vagere pratyekane jJAna kahevuM ISTa hoya to jJAna ghaNA hovAthI sUtramAM jJAnAni ema bahuvacanano prayoga karavo ucita che. javAba : A tamArI vAta sAcI che, paNa je pramANe pratijJA (kahevAno svIkAra) karelI hoya te pramANe prativacana arthAt kathana/prarUpaNA karAya che. (pratijJAtarUpa tu prativazvanuM bhavRtti) evI uktithI ekavacana kareluM che. arthAt pUrve bhASyamAM pratijJA karI che ke, jJAna vakSyAma: / ame jJAnane kahIzuM. Ama jJAnam ema ekavacana vaDe jJAnano nirdeza karelo hovAthI tenA anurodhathI/baLathI/sAmarthyathI AcArya bhagavaMte sUtramAM ekavacana kareluM samajavuM. A mati vagere pratyeka jJAna che, ema jaNAvatAM bhASyakAra kahe che bhASya : 1. matijJAna 2. zrutajJAna 3. avadhijJAna 4. mana:paryAyajJAna ane 5. kevaLajJAna A pramANe mULa bhedonI apekSAe pAMca prakAranuM jJAna che. AnA (jJAnanA) peTA 2. pArivu / jJA. mu. / 2. pAvivu / nArIni. pU. / rU. pU. / sArUpa0 mu. / 4. tti..nai. pratijJAtaM 60 pU. / 1. pAvivu / pradhyA. mu. / 6. TIjAnu. | pur mu. |
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 TI0 matijJAnaM zrutajJAnamityAdi / mananaM matiH pariccheda ityarthaH / zeSakArakeSvapi yathAsambhavaM neyA', jJAtirjJAnaM vastusvarUpAvadhAraNamityarthaH / matijJAnaM, materjJAnamiti samAso naivaM kAryaH, materjJAnaM kiM? yena sA gRhyate, sA ca gRhyate kevalAdinA, tatazcottarapadArthaprAdhAnyAt tatpuruSasya tanmAtragrahaNaM syAt, na tu indriyAnindriyanimittamiti, tasmAt jJAnazabdo vyabhicArI sAmAnyajJAnavAcakaH sannindriyAnindriyanimittopajAtayA matyA samAnAdhikaraNa tayA vizeSyate, matizca sA jJAnaM ca matijJAnam / tacca shrotrendriyvytiriktNckssuraadiindriyaabhedo AgaLa kahevAze. * mati vagere jJAnonI vyatpatti/zabdArtha ja premaprabhA manane matiH manana karavuM te "mati eTale bodha karavo/jANavuM. A pramANe bhAvamAM vyutpatti karI, tema kartA-karaNAdi zeSa kArakomAM paNa yathAsaMbhava vyutpatti karavI. (jema ke, mate rUti, macaDane neti vA matiH ! je jANe te mati athavA jenAthI jaNAya te "mati" ema kartA-karaNAdi arthamAM paNa vyutpatti thaI zake che.) tathA jJAtijJanam || jANavuM te "jJAna" eTale ke vastunA svarUpano nizcaya/nirNaya karavo. (ahIM paNa nAnAti rUti athavA jJAna rUti jJAnam ema kartA-karaNAdimAM paNa "jJAna" zabdanI vyutpatti thaI zake che, ema samajavuM.) matirAna evA zabdamAM mAna = matinuM jJAna e pramANe vigraha karIne samAsa na karavo, kAraNa ke tema karavAmAM "matinuM jJAna zuM hoI zake ? matinuM jJAna eTale mati saMbaMdhI (viSayaka) jJAna arthAt je jJAnathI mati jaNAya. te to kevaLajJAnAdi vaDe jaNAvAthI tenuM paNa prahaNa thAya. Ama tapuruSa-samAsa e uttarapadanI pradhAnatAvALo hovAthI pUrvokta rIte SaSThIthI (matinuM jJAna ema) vigraha karavAmAM to jJAnamAM phakta matinuM ja (arthAt Indriya - anindriya rU5 matinuM athavA mati-jJAna rUpa matinuM ja) grahaNa/bodha thavAnI Apatti Ave. paNa pAMca indriya tathA anindriyanA (mananA) nimitte thatuM bIjI aneka (jIva ajIva Adi) vastunuM grahaNa je mati-jJAnamAM thAya che, tenuM grahaNa na thaI zakata. Ama 'jJAna' zabda e samAnyathI (kevaLajJAnAdi) sarva jJAnano vAcaka hovAthI vyabhicArI che arthAt iSTa evA mati-jJAnano vAcaka che, tema prastutamAM aviSaya rUpa 2. pU. ? mu. | 2. pavipu . tA.-zo. | R. mu. rU. pU. vi. nai. naimu. 4. sarvapratipu riC/0 mu.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 229 nakSaropalabdhiryA tanmatijJAnam / zrutajJAnamiti / zrUyate taditi, asmin pakSe zabdamAtraM gRhyate, zrutiH zravaNamityasmin pakSe jJAnavizeSa ucyate, sa eva ca grAhyaH shrutmitynen| kIdRzaH sa iti cet ? ucyate-zabdamAkarNayato bhASamANasya pustakAdinyastaM vA cakSuSA pazyataH ghrANAdibhirvA akSarANi upalabhamAnasya yad vijJAnaM tat sarvaM zrutamucyate, tena jJAnaM vizeSyate, zrutaM ca tajjJAnaM ceti zrutajJAnam / avadhijJAnamiti / avazabdo'dhaHzabdArthaH, avadhAnAdavadhiH, jJAnaM paricchedaH / etaduktaM bhavati-adho'dhovistRtaviSayamanuttaropapAtikAdInAM kevaLajJAnAdino paNa vAcaka che. AthI indriya ane anindriya rUpa nimittathI utpanna thatI "mati sAthe samAnAdhikaraNarUpe (arthAt samAna arthanA vAcakarUpe) vizeSita karAya che. jema ke, atiza sara jJAnaM 2 rUti matijJAnam ! (Ama mati rUpa ja jJAna levuM, paNa anya mRtAdi jJAna na levuM ema vizeSita karAya che.) matirUpa ja jJAna te "matijJAna" kahevAya. ane te zrotrendriya sivAyanI cakSu vagere cAra indraya (ane mana)vaDe je anakSara rU5 (akSara sivAyanA) viSayanuM grahaNa (upalabdhi(jJAna) te matijJAna kahevAya che. (2) zrutajJAna : mUrti tiita "je saMbhaLAya te zruta" A pramANe karmakAraka arthamAM vyutpatti karavAmAM mAtra zabdanuM zrutajJAnamAM grahaNa thAya che. jyAre zrutiH zravaUAm ema bhAva arthamAM vyutpatti karAya tyAre jJAna-vizeSa arthAt (zrutarUpa) viziSTa prakAranA jJAnarUpa artha gruta zabda vaDe kahevAya che. ane e ja artha mRta zabda vaDe grahaNa karAya che. prazna : te jJAnavizeSa arthAt zrutajJAna kevuM che ? javAba : zabda vaDe thatuM jJAna mukhyatve zrutajJAna kahevAya che. AthI zabdane sAMbhaLanArane athavA zabdane bolanArane thatuM athavA pustaka vageremAM lakhelA zabdone cakSurindriyathI jovAthI jonArane thatuM athavA dhrANendriya-Adi zeSa indriyothI akSarone jANanAra evA jIvane (zabda vaDe) thatuM je vijJAna te "zruta' kahevAya che. te zrata (vizeSaNa) vaDe "jJAna" pada vizeSita karAya che. arthAt kevuM jJAna? to dhRtarUpa jJAna te zrutajJAna. zrata ca tad jJAnaM ca iti zrutajJAnam / (3) avadhijJAna : va + tha = sarvadha zabdamAM zabda va^ e adhaH-zabdanA arthavALo che arthAtu nIcuM" arthamAM che. evadhAnAr avadhi: nIce rahelAM viSayane dhAraNa karavAthI - jANavAthI "avadhi' kahevAya. "jJAna" eTale bodha. kahevAno bhAva A pramANe 2. pavipu ! nA. mu. I . pavipu. dhAnaM0 pU. rU. pavipu ! badhoviM0 mu. | 4. pavipu ! pavi. mu. I
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o jJAnamavadhijJAnam, yato bahutvaM ca viSayasyorarIkRtyaivaM vyutpattiH, anyathA tiryagUrdhvaM vA viSayaM paricchindAnasyAvadhivyapadezo na syAt / athavA avadhi:-maryAdA, amUrtadravyaparihAreNa 'mUrtanibandhanatvAdeva tasyAvadhijJAnatvam / tacca catasRSvapi gatiSu jantUnAM vartamAnAnAmindriyanirapekSaM manaHpraNidhAnavIryakaM prativiziSTakSayopazamanimittaM pudgalaparicchedi devamanuSyatiryaGGgArakasvAmikamavadhijJAnamiti / avadhizca sa jJAnaM ca tadityavadhijJAnam / 230 manaH paryAyajJAnamiti / mano dvividhaM dravyamano bhAvamanazca / tatra dravyamano manovargaNA, bhAvamanastu tA eva vargaNA jIvena gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / che nIce nIce jatAM vistRta viSayavALuM evuM anuttaravAsI deva vagerenuM jJAna te avadhijJAna kahevAya. kAraNa ke A jJAnano viSaya ghaNo che ema mAnIne AvI vyutpatti karelI che. anyathA, jo adhaHsthita vastuno ja bodha karatuM hoya to tihu~ rahela ke UMce rahela viSayano bodha karanArA jJAnano avadhi-jJAna tarIke vyavahAra na thAta. (arthAt upara uparanA devalokanA devo yAvat anuttaravAsI devo nIce nIce rahela (adhaHsthita) viSayone ja ghaNA moTA pramANamAM jotAM hovAthI upara kahyA mujaba vyutpatti karelI che, bAkI upara ane tirchA rahela padArthone paNa jANI zake che.) athavA 'avidha' eTale maryAdA. amUrta padArthodravyone choDIne mUrti eTale rUpI padArthone AzrayIne thatuM hovAthI (maryAdApUrvaka bodha karavAthI) 'adhijJAna' kahevAya che. AnuM svarUpa batAvatAM TIkAkAra kahe che, A avadhijJAna (1) cAreya gatiomAM vartatAM jIvone (2) indriyanI apekSA vinA mananA praNidhAna = ekAgratAthI janya (utpanna thatAM) vIrya (parAkrama)vALuM (3) atyaMta viziSTa kSayoyazama rUpa nimittathI thanAru (4) pudgala (rUpI) dravyono bodha karanAruM ane (5) deva-manuSya-tiryaMca ane narakanA jIvo jenA svAmI/mAlika/dhAraka che evuM avadhijJAna che. adhizna sa, jJAnaM 4 tatti aviSe evuM jJAna te 'adhijJAna'. (4) mana:paryAya jJAna : mana be prakAranuM che. (1) dravya-mana ane bIjuM (2) bhAvamana. temAM (1) dravyamana te manovargaNAnA pudgalo ane (2) bhAvamana eTale te ja vargaNAo - jIve grahaNa karIne tene mana rUpe pariNamAvI hoya arthAt ciMtana-manana karavAmAM upayogamAM levAI hoya tyAre te bhAva-mana kahevAya. A bemAM ahIM bhAva-mananuM grahaNa karAya che. te bhAva mananA paryAyo = eTale bhedo. te bhedo A prakAre hoya. 1. pU. / mUrti. mu. | 2. va.pU.tti.nA. | tA. mu. / adhikSa jJAnaM pU. /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 9] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 231 tatreha bhAvamanaH parigRhyate, tasya bhAvamanasaH paryAryA:- bhedAH manaHparyAyAste caivaMvidhAHyadA kazcidevaM cintayet kiMsvabhAva AtmA ? jJAnasvabhAvo'mUrtaH kartA sukhAdInAmanubhavitA ityAdayo jJeyaviSayAdhyavasAyAH paragatAsteSu yajjJAnaM teSAM vA yajjJAnaM tanmanaHparyAyajJAnam / tAneva mana:paryAyAn paramArthataH samavabudhyate, bAhyAMstvanumAnAdevaiti asau tanmana: pryaayjnyaanm| kevalajJAnamiti / kevalaM - sampUrNajJeyaM tasya tasmin vA sakalajJeye yajjJAnaM tat kevalajJAnam, sarvadravyabhAvaparicchedIti yAvat / athavA kevalaM ekaM matyAdijJAnarahitamAtyantikajJAnAvaraNakSayaprabhavaM kevalajJAnaM avidyamAnasvaprabhedam / vizuddhiprakarSApekSA caiSAmAnupUrvIvinyAsaviracanA / itiriyattAyAM, etAvadeva nAnyadastIti / etat ityavayavapravibhAgena yadAkhyAtaM, mUlam AdyaM dA.ta. jyAre koI jIva A pramANe ciMtana kare, "AtmAno svabhAva kevo che ? (pachI te vicAre che) AtmA jJAnarUpa svabhAvavALo che. amUrta (arUpI) che, kartA che, sukha vagereno anubhava karanAro che..." AvA je bhAva-mananA paryAyo/bhedo eTale ke bIjA jIvamAM rahelAM jJeya vastu saMbaMdhI je adhyavasAyo che, teo viSe je jJAna athavA tenA saMbaMdhI je jJAna, te mana:paryAya-jJAna kahevAya. te anya jIvanA bhAva-mananA paryAyone arthAt adhyavasAyone/bhedone ja paramArthathI samyag rIte (sAkSAt) jANe che. jyAre (ghaTa, paTa, gAya, ghoDo, AtmA vagere) bAhya padArthone to anumAnathI ja jANe che, AthI te mana:paryAyajJAna kahevAya. caMdraprabhA : TUMkamAM ciMtanamanana karavAmAM upayogI banelAM/vaparAtAM manovargaNAnA (dravyamananA) pudgalone te sAkSAt jANe che ane tenA tevA pudgalonI racanAnA AdhAre anumAna karIne amuka jIve ghaTa, paTa vagere ciMtaveluM che, ema mana:paryAya-jJAnI jIva jANe che. premaprabhA : (5) kevaLajJAna : 'kevaLa' eTale saMpUrNa je zeya vastu, tenA saMbaMdhI athavA tenA viSe je jJAna, te kevaLajJAna kahevAya. arthAt sarvadravyo ane tenA sarva bhAvono (paryAyono) bodha karanAruM jJAna athavA 'kevaLa' eTale eka (1) matiAdi jJAnathI rahita tathA (2) jJAnAvaraNIya karmano atyaMtapaNe (saMpUrNa) kSaya thavAthI utpanna thatuM jJAna. TUMkamAM jeno koI peTAbheda (prabheda) nathI evuM ekamAtra jJAna te kevaLajJAna kahevAya. A pAMca jJAnono je krama (AnupUrvI) goThavAyelo che te teonI vizuddhinA prakarSa/utkarSanI apekSAe che eTale ke uttarottara A jJAno adhika adhika vizuddhinA kAraNe 2. pA.pU.lA.tti. / manasa: paryAyAste 20 mu. | 2. pAviSu / navevetya0 mu. | rU. pU. / neti. mu. |
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 tattvArthAdhigamasUtram [k o vidhAnaM bhedaH, mUlaM ca tadvidhAnaM ca mUlavidhAnaM, tena' mUlavidhAnena - mUlavidhAnataH, paJcavidhaM matyAdijJeyaparicchedi jJAnam / etaduktaM bhavati - maulAn bhedAnaGgIkRtya paJcavidhameva bhavati / atha kimanye eSAM paJcAnAM prabhedAH santi uta neti ? / santItyucyate - prabhedAstvasyetyAdi / prabhedAH aMzA avayavAH asya paJcavidhasyopariSTAd vakSyante, mUlabhedAstu na, kathitatvAditi / matijJAnasyAvagrahAdayaH zrutasyAGgAnaGgapraviSTAdaya:, avadhijJAnasya bhavapratyayAdayaH, mana:paryAyajJAnasya RjumatyAdayaH, kevalajJAnasya tu na santyeva // 9 // atha purastAt pramANanayairadhigama ityuktaM, tatra na jJAyate kiM pramANamityata Ahatat pramANe iti / athavA'nyairanekadhA pramANamabhyupetaM, tathA - kApilaistridhA thAya che. kRti zabda iyattA/cokkasatA jaNAve che - ATalAM ja jJAna che, A sivAya bIjA nathI. tat... eTale je A avayavanA (aMzonA/bhedonA) vibhAga vaDe upara kahyuM, te mULa eTale ke prAthamika bhedathI pAMca prakAranuM jJeya vastuno bodha karanAruM 'jJAna' che. mUttavidhAnata: / mULa = prathama/Adya ane vidhAna = bheda. mULa evuM vidhAna te mULavidhAna, tenA vaDe zeyavastuno bodha karanAruM, matiAdi pAMca prakAravALuM jJAna che. kahevAnuM tAtparya e che ke, mULa bhedone AzrayIne pAMca prakAranuM ja jJAna che. zaMkA : zuM A pAMca jJAnonA bIjA prabhedo = peTAbhedo che ke nathI ? samAdhAna : hA che. A pAMca prakAranA jJAnanA prabhedo = peTAbhedo/aMzo/avayavo AgaLa kahevAze, paNa mULa-bhedo ahIM kahevAI gayA hovAthI AgaLa nahIM kahevAya. dA.ta. (1) matijJAnanA avagraha Adi bhedo, (2) zrutajJAnanA aMgapraviSTa, anaMgapraviSTa vagere (3) avadhijJAnanA bhava-pratyaya Adi (4) manaHparyAyajJAnanA Rjumati vagere bhedo kahevAze ane (5) kevaLajJAnanA to peTA bhedo ja nathI. (1-9). avataraNikA : prazna : pUrve pramANa ane nayo vaDe jIvAdi padArthono vistArathI adhigama/bodha thAya che ema kaheluM. temAM pramANa zuM che ? e jaNAtuM nathI. AnA javAbamAM AgaLanuM sUtra kahe che. * judAM judAM darzanomAM svIkArelAM pramANonI saMkhyA athavA (AgaLanA sUtranuM bIjI rIte avataraNa karatAM TIkAkAra kahe che-) anya chu. va.pU.tA.-zo. | nA. mu. 1 r. jI.pA.tA.-zo.li. / nA. mu. / rU. sarvaprativu / nA. mu. |
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 233 pratyakSAnumAnAgamabhedAt, akSapAdena catvAri sahopamAnena, mImAMsakaiH SaDarthApattyabhAvAbhyAM saha, mAyAsUnavIyaiDhe pratyakSAnumAne kANabhujaizca dve trINi vA darzanabhedAt, bhavatAM kathamityata bAda- tat pramANe | sU0 tat pramANe che 2-10 | bhA0 tadetat paJcavidhamapi jJAnaM dve pramANe bhavataH parokSaM pratyakSaM ca // 10 // TI0 tacchabda etadityasyArthe, paJcavidhamapi matyAdijJAnaM dve pramANe bhavata ityetadatra vidhIyamAnaM, dve eva pramANe bhavataH, nAnyat pramANamasti / nanu cAnyairanekadhA kalpitaM, matavALAoe (darzanavALAoe) aneka prakAre pramANa svIkAreluM che. te A pramANe - (1) kApila eTale kapila RSi praNIta matavALAo vaDe traNa prakAranuM pramANa mAneluM che, pratyakSa, anumAna ane Agama. (2) akSapAda eTale nyAyadarzananA praNetA gautama muni. teo vaDe upamAna sahita pUrvokta traNa ema cAra pramANo svIkArAyA che. (3) mImAMsako arthapatti ane abhAva sahita pUrvokta cAra, ema kula cha pramANano svIkAra kare che. (4) mAyAsUnu eTale buddha... teonA anuyAyIoe pratyakSa ane anumAna ema be ja pramANo mAnelAM che. jayAre (5) kaNabhuja eTale kaNAda RSi, teonA matavALA arthAt vaizeSika darzanavALAoe pUrvokta be athavA Agama (pramANa) sahita pUrvokta be, ema traNa pramANo aMgIkAra karelAM che. Ama judAM judAM darzanavALAoe judI judI rIte pramANo mAnelAM che. AthI ApanA mate zuM che? keTalA pramANo che ? evA praznanA javAbamAM navuM sUtra upasthita kare che. javAba : tat pramANe che 2-10 | sUtrArtha : te (pAMca prakAranuM jJAna) be prakAranuM pramANa che. bhASya : A pAMceya prakAranuM jJAna e be prakAranuM pramANa che. eka (1) parokSa ane bIjuM (2) pratyakSa. (10) premaprabhA : bhASyamAM tat zabda patat zabdanA arthamAM che. A pAMceya prakAranuM mati Adi jJAna e be prakAranuM pramANa thAya che, ema A sUtramAM vidhAna karAya che. AthI A 1. parokSa ane 2. pratyakSa ema be ja pramANo che, e sivAya bIjuM pramANa nathI. zaMkA : anya dArzaniko vaDe aneka prakAranA pramANonI kalpanA karelI che. to be ja 6. pU. padaya nA. 5. I
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 tattvArthAdhigamasUtram [ a0 1 kathaM punaravadhriyate dve eveti ? / ucyate - anyeSAmatraivAntarbhAvAt pramANAntaratvaM nivAryate, na pramANatvam / kAnicirdvA naiva pramANAni, etacca dvayamuttaratra bhASyakAra eva darzayiSyati / atha dve pratyakSAnumAne ityevaM dvayaM grAhyamutAnyathetyAha evaM cAnyatheti ca darzayati, 'parokSaM pratyakSaM ca iti / pratyakSamityevaM parokSamiti ca anyathA, parokSaM cAsmAd anumAnamiti noktaM, siddhAnte parokSamityupanyAsAt / "taM samAsao duvihaM pannattaM, taMjahA - paccakkhaM parokkhaM ca" [nandIsUtre sU02] iti / paraiH indriyairukSA - sambandhaMnaM yasya jJAnasya tat parokSaM jJAnam / etaduktaM bhavati-indriyairnimittaiH sadbhiryajjJAnamAtmani sambandhamanuyAti tat parokSaM matizrutarUpam / pramANo che' evo nizcaya Apa zAthI karo cho ? samAdhAna : anya pramANono A be ja pramANomAM aMtarbhAva/samAveza thaI jato hovAthI teno alaga pramANa tarIke niSedhanivAraNa karAya che. arthAt (A apekSAe) tene alaga pramANa tarIke svIkArelAM nathI. athavA anya vaDe svIkRta pramANomAMthI keTalAMka to pramANa ja nathI. A banneya vastu ahIM AgaLa bhASyakAra pote ja batAvaze. prazna H be pramANo kaI rIte levAnA che ? darzana-zAstromAM prasiddha 1. pratyakSa ane 2. anumAna e pramANe be prakAro grahaNa karavAnA che ke bIjI rIte ? * jainadarzanamAM be prakAranA pramANo javAba : A pramANe (pratyakSa-anumAna ema) paNa be prakAro levAnA ane bIjI rIte paNa be prakAro grahaNa karavA yogya che. ema jaNAvatAM bhASyamAM kahe che ke, pokSa pratyakSa 6 / (1) parokSa ane (2) pratyakSa ema be pramANo che. AmAM 'pratyakSa' aMza tame kahyA mujaba grahaNa karAya che. ane bIjo 'parokSa' bheda e judA svarUpe grahaNa karAya che. ahIM pratyakSanI apekSAe anumAna e 'parokSa' che mATe tenuM kathana kareluM nathI, kAraNa ke siddhAMtamAM 'parokSa' e pramANe teno ullekha karelo che. arthAt 'anumAna'ne ThekANe 'parokSa'ne pramANarUpe kahela che. naMdIsUtramAM kahyuM che ke, te samAso yuviduM patnata, taM nahA paccakkhaM parokkhaM ca / (s0 2) sUtrArtha : te pramANa saMkSepathI be prakAre kaheluM che. te A rIte - 1. pratyakSa ane 2. parokSa. temAM (1) parokSaH para = eTale indriyo, teonI sAthe rakSA eTale saMbaMdha, je jJAnano hoya te 'parokSa' jJAna kahevAya. kahevAno Azaya e che ke vidyamAna evI 1. va.pU.tA. / viSva mu. | 2. sarvapratiSu / saMvanyo. mu. | --
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 0] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 235 yat punarindriyAdinimittanirapekSamAtmana evopajAyate tat pratyakSam / dvividhe'pi parokSepratyakSe jJAne yaH sAkArAMzaH sa pramANavyapadezamaznute, yathAbhihitam - "sAra: pratyaya: sarvo, vimua: saMzayAvinA ! sAkArArthaparicchedAt, pramANaM tanmanISiNAm // " iti sAkArAMzasya pramANatA'vaseyeti / pramIyate'neneti pramANama, mIyate'neneti vA mAnaM, pariniSpannena mAnazabdena saha prazabdasyopapadasamAsaH, pragataM prakRSTaM vA mAnaM pramANam, prameyaparicchedArthinaH pramAtustatparicchedasiddhipradhAnAGgamatizayopakAritvAt, prakRSTaM mAnaM pramANam / vAkyajJAnadvaividhyAt dvividhaM, pratyakSaparokSabhedAd vA / athavA sarvameva jJAnaM pratyakSa nimittabhUta indriyo vaDe je jJAna AtmAmAM saMbaMdha pAme (arthAta utpanna thAya) te parokSa jJAna kahevAya ane te 1. matijJAna ane 2. zrutajJAna rUpa che. (2) pratyakSa: vaLI je indriya vagere nimittanI apekSA vinA ja sIdhuM AtmAmAM utpanna thAya che te pratyakSa jJAna kahevAya che. (zeSa avadhi vagere traNa jJAno pratyakSa che.) upara kahelAM banne prakAranA parokSa ane pratyakSarUpa jJAnamAM je sAkAra-aMza eTale ke vizeSa-bodharUpa aMza che, te "pramANa" tarIke vyavahAra pAme che. je kAraNathI kahyuM che ke, sAkAraH pratyayaH sarvo, vimuktaH saMzayAdinA / sAkArArtha-paricchedAt, pramANaM tanmanISiUT I 2 artha saMzaya AdithI rahita evo sarva pratyaya = pratIti e sAkAra (vizeSabodha) rUpa hoya che. tathA sAkAra = AkArasahita vizeSarUpa arthano bodha karavAthI paMDitonA mate te sAkAra-bodha pramANa che. A pramANe, AvA vacanathI jJAnano sAkAra-aMza pramANa che, ema jANavuM. pramANa" zabdanI vyutpatti karatAM TIkAkAra kahe che, prIyaDane rUti pramANam jenA vaDe pramAtmaka/nizcayAtmaka jJAna karAya te pramANa" kahevAya athavA jenA vaDe mapAya te mAna. mIyaDane mAnam A pramANe niSpanna thayelAM mAna zabdanI sAthe pra zabdano upapada-samAsa thAya che. pratti, praSTa vA mAne ti (a + mAna) pramAm ! prakarSane pAmeluM athavA prakRSTa evuM je mAna(mApavAnuM jANavAnuM sAdhana) te pramANa kahevAya. prameya eTale jIvAdi vastuno bodha karavAne icchuka evA pramAtA = jJAna karanAra AtmAne jIvAdi prameya vastunA bodhanI siddhimAM je pradhAna/mukhya sAdhana(aMga) hoya. arthAt 2. papu ! yatini20 mu. | 2. parivuM ! pratyakSa che. mu. 1 rU. pAlivu . nA. mu. | 4. 3. pU. I nA. mu.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 tattvArthAdhigamasUtram [ 40 ? manaindriyajIveSu akSazabdasya rUDhatvAt, sAvaraNAnAvaraNavizeSAt tu bhidyate / sAvaraNAnAM tAvat tritayAbhimukhyenA-smadAdInAM pratyakSameva jJAnam, tadyathA-AtmAbhimukhyena svapne bhayaharSanaMbhogamanarAjyalAbhAdi / manaAbhimukhyena smaraNapratyabhijJAnavitarkaviparyayanirdhAraNAdi, indriyAbhimukhyAccakSurAdiviSayerUpAdivat, nirAvaraNAnAmAtmAbhimukhyenaiva, abhyAtmaM tu svayaMdRzAM pratyakSajJAninAM, vizuddhazabdanayAbhiprAyeNa cedamekameva pratyakSaM pramANamiti / AcAryasiddhaseno'pyAha atizaya upakAraka hovAthI prakRSTa evuM mAna (jJAnanuM sAdhana) hoya te "pramANa" kahevAya. A pramANe pramA' zabdanI vyutpatti karavAmAM be prakAranA vAkya vaDe karAtA jJAnanA be prakAra hovAthI pramANa be prakAre che. athavA 1. pratyakSa ane 2. parokSa evo bhedo vaDe pramANa" be prakAre che. eka vizuddha zabadanacathI eka ja pramANaH pratyakSa ke athavA to akSa zabda 1. mana, 2. indriya ane 3. jIva e traNeya arthamAM rUDha hovAthI sarva prakAranuM jJAna pratyakSa' rUpe che. AthI mana AdithI thatuM jJAna paNa "pratyakSa kahevAya. phakta 1. sAvaraNa ane 2. anAvaraNa e be taphAvatanA lIdhe tenA be bheda paDe che. (1) sAvaraNa eTale (karmarUpI) AvaraNa sahita ApaNA jevA chadmastha jIvone mana Adi traNeya prakAranI vastunI abhimukhatA thavAthI eka "pratyakSa' ja jJAna thAya che. te A rIte - (1) AtmAnI abhimukhatA thavAthI svapnamAM bhaya, harSa, bhoga, gamana (javuM), rAjyano lAbha Adi jJAna thAya che. tathA (2) mananI abhimukhatAthI smaraNa, pratyabhijJA, vitarka, viparyaya, nirdhAraNa (nizcaya) Adi rUpa jJAna thAya che. tathA (3) indriyonI abhimukhatA vaDe cakSu vagere indriyonA viSayabhUta rUpa Adi viSayaka jJAna thAya che. A badhAM sAvaraNa jIvone thatAM pratyakSa jJAna che. tathA jeo 2. nivAraNa che, eTale ke (ghAtI karUpa AvaraNathI rahita) kevaLajJAnI AtmAo che, teone phakta AtmAnI abhimukhatA vaDe arthAt AtmA vaDe ja pratyakSa jJAna thAya che. svayaMdam (svayaM jonArA/daSTivALA) eTale ke pratyakSa-jJAnI AtmAone AtmAnI abhimukhatA vaDe jJAna thAya che. arthAt phakta AtmA vaDe ja jJAna thAya che. - vizuddha evA zabda-nayanA abhiprAya vaDe A eka ja pratyakSa pramANa che. e viSayamAM 2. .pU.nA.-zo. jenA- mu. | ra. pU. I viSaya rUpA, mu. I
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 sU00] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam "abhitri mAdRzAM bhAjyamabhyAtmaM tu svayaMdRzAm / ekaM pramANamaIkyAdaikyaM tallakSaNaikyataH // " [pramANa-dvAtriMzikAyAm ? ] athaikyaM kutaH ? / tallakSaNaikatvAt aryate-gamyate paricchidyata iti / athavA pramAtavyaM prameyaM-pramAtuH pramAtumIpsitatamaM pramANAha~ vA karmasAdhanatvAnatikramAdekalakSaNatvam // 10 // tArkikaziromaNi AcAryazrI siddhasenadivAkarasUrijI mahArAja paNa kahe che. mAtra mA zAM mAnyAtma tu svayaMm | ava pramAArcevacArvekya takSavataH III [pramANadvatrizikA?]. artha : mArA jevA chabastha (sAvaraNa) jIvanA viSayamAM traNa vastu (AtmA, mana ane indriyonI abhimukhatAe jJAna thavAmAM bhajanA che, vikalpa che. jyAre kevaLajJAnIone phakta AtmAnI abhimukhatAe jJAna thAya che. Ama hovAthI (vizuddha zabdanayanA abhiprAyathI) (pratyakSarUpa) eka ja pramANa che. kAraNa ke, (pratyakSa pramANanA) arthano abheda che. prazna : arthano abheda/ekatA zAthI che? javAba : arthanA lakSaNano abheda hovAthI arthano/padArthano abheda che. te A rItekaryatai- - je jaNAya te "artha kahevAya. AvuM arthanuM lakSaNa pUrvokta pratyakSa pramANathI jaNAtAM tamAma padArthomAM ghaTatuM hovAthI arthanuM aikya che, abheda che. (ane arthanuM aikya hovAthI pramANa paNa eka ja che.) athavA pramAtavya eTale prameya eno artha che - pramAtA = eTale pramAjJAnanA karanAra AtmA vaDe pramA = nizcaya rUpa jJAna karavAne isitatama = atyaMta iSTa vastu, athavA pramANA = pramANa vaDe jANAvAne yogya, arthAt zeya vastu. A badhAMya arthanA (padArthanA) nA vAcaka prayogo e vyAkaraNanI dRSTie karmakAraka arthamAM ja banelAM che, paNa karma (kAraka sAdhana) arthanuM ullaMghana thatuM na hovAthI te arthonuM ekalakSaNatva = eka lakSaNavALApaNuM che. (ahIM "karma' arthamAM ja pratyaya lAgavAthI kamarUpa eka lakSaNane laIne sUtranI pravRtti thaI che, mATe eka (samAna) lakSaNa kahevAya.) (1/10) avataraNikA : A pUrvokta sUtramAM evA vivekano (pRthakkaraNa = vibhAgano) nizcaya kahelo nathI ke pAMca prakAranA jJAnamAM kayuM jJAna parokSa che athavA pratyakSa che ? AthI 2. 3. pU. I nA. 5. I
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o ayamidAnIM viveko nAMvadhRtaH paJcavidhasya madhye- kiM parokSaM kiM vA pratyakSamiti, tadvivekAvadhAraNAya Aha 238 - sU. Aghe parokSam / - / 1 bhA0 Adau bhavamAdyam / AMdye sUtrakramaprAmANyAt prathamadvitIye zAsti, tadevamAdyematijJAnazrutajJAne parokSaM pramANaM bhavataH / TI0 sUtropAttA''dyazabdArtho'nyathA'vagamayituM na zakyate parasmAyityato vyutpattyauAdau bhavamAdyam, yasmAt paramasti na pUrvamAdiH saH vivakSAvazAt, tatra bhavaM, digAditvAdyat / AdyaM cAdyaM cetyAdye iti, prativiziSTena ca krameNa vyavasthitAnAM Adyavyapadezo dRzyate, tadyathA-ayaM yatireSAM viziSTakramabhAjAmAdya iti / evamatrAmUrtAnAM jJAnAnAM kramasannivezo AvA vivekano nizcaya karavA mATe AgaLanuM sUtra kahe che Aghe parokSam / - / sUtrArtha : pahelAM be (mati ane zruta) jJAna parokSa che. bhASya : AdimAM thanAruM hoya te 'Agha' kahevAya. Aghe zabda sUtramAM kahelA kramanA hisAbe pahelAM ane bIjA jJAnane jaNAve che. AthI A pramANe, artha thAya - Aghe pahelAM be (1) matijJAna ane (2) zrutajJAna e 'parokSa' pramANa che. = = premaprabhA : sUtramAM mUkelAM je Adya zabda che, teno artha anya rIte bIjAne bodha karAvavo zakya na hovAthI tenI vyutpatti karavA vaDe bhASyamAM kahe che- Aje mavuM, Adyak / je AdimAM zarUAtamAM thayela (mUkela) hoya te 'Adya' kahevAya. arthAt jenI paramAM/pAchaLa kaMIka hoya paNa pUrvamAM kAMIpaNa na hoya te vivakSAnA vazathI (tAtparyanA baLathI) 'Adi' kahevAya. tatra mavaM temAM thanAruM hoya te ( Avi + 5) 'Adya' kahevAya. A zabda vyAkaraNanA vivi gaNamAM hovAthI ['vivivejJAzAv ya:, si. he. sU0 6-3124thI'] ya pratyaya lAgelo che. pachI ANaM ca mAthuM ceti AAghe ema dvindva-ekazeSa samAsa] thAya che. amuka viziSTa cokkasakrame rahela vastuno 'Agha' tarIke vyavahAra thato dekhAya che. jema ke, A yati/sAdhu A viziSTa-kramavALA vyaktiomAM Adya che, prathama che. kintu, A pramANe ahIM amUrta evA jJAnanA kramanI racanA/goThavaNa karavI durghaTa 1. va.pA.tA.li. | nAdhikRta:. pU. 5 2. niM.-mA. | caiAnu. | nA. mu. | rU. sarvaprativu / patttA mu. |
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 239 durupapAda iti mattvA bravIti-Adye iti, sUtrakramaprAmANyAt, sUtraM cAsannamapyanantaraM tyajyate tat pramANe (1-10) iti sannivezAbhAvAt, tasmAt parameva matizrutAdi grAhyam / tatra kramaH paripATI, sUtre kramaH sUtrakramaH, tasya prAmANyam AzrayaNaM tasmAt / prathamadvitIye matizrute, zAstIti ca granthakAra eva dvidhA AtmAnaM vibhajya sUtrabhASyakArAkareNaivamAhazAstIti, sUtrakAra iti zeSaH / athavA paryAyabhedAt paryAyiNo bheda iti anyaH sUtrakAraparyAyo'nyazca bhASyakAraparyAya ityataH sUtrakAraparyAyaH zAstIti / tadevamAdyavyapadeze siddhe sukhena vaktuM zakyate, kimiti cet, ucyate-matijJAnazrutajJAne dve api parokSaM pramANaM bhavataH / zeSamanUdya parokSapramANatA vidhIyate / kuta iti praznayiturayamabhiprAyaH-yamayaM che, duHzakya che, ema mAnIne bhAgakAra kahe che, mA = pahelAM be. A zabda sUtranA kramanA AzrayathI (pramANathI) pahelAM be jJAnane kahe che, ema samUhArtha che. ahIM jo ke tat pramANe (1-20) sUtra sauthI najIka che, to paNa temAM pAMca jJAnanA kramanI racanA na hovAthI tene choDI daIne tenI pUrvamAM raheluM matidhRtAva. 2-2 | sUtranuM grahaNa karavuM. temAM krama = eTale paripATI. sUtrane viSe krama che te sUtrakrama. tenA prAmAyathI = eTale ke Azraya karavAthI mAgha zabda prathama-dvitIya evA mati ane zruta jJAnane kahe ahIM zAti = eTale kahe che. sUtrakAra ane bhASyakAra eka ja che. AthI graMthakAra pote ja potAnuM sUtrakAra rUpe ane bhASyakAra tarIke vibhakta karIne, judAM pADIne bhASyamAM A pramANe kahe che zAti aa eTale ke, "sUtrakAra kahe che' ema artha che. ("sUtrakAra' zabda umeravAno che, zeSa che.) athavA (syAdvAdanA Azraya vaDe bhedanI vivakSA karAya to) paryAyanA/avasthAnA bhedathI paryAyavALAno/paryAyIno (dravyano) paNa bheda paDavAthI sUtrakArarUpa paryAyavALA graMthakAra judA che ane bhAgyakAra-avasthAvALA graMthakAra judAM che. AthI zAMti no "sUtrakAra paryAyavALA graMthakArazrI (umAsvAtijI mahArAjA) kahe che," ema artha che. tadevam - Ama A pramANe sAda zabdano vivakSita artha nizcita thavAthI have sukhethI kahI zakAya che. prazna : zuM sukhethI kahI zakAya che? javAba : (1) matijJAna ane (2) zrutajJAna e beya parokSa pramANa che. ahIM matijJAna ane zrutajJAna je pUrve kahevAI gayA 2. tA.rai... sUtrAmA, mu. | sUtramANAvALa0 pU. 2. pU. I tti 20 mu.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o hetumupanyasiSyati vakSyamANaM tatrAsya vyabhicAraM darzayiSyAmIti / itaro'pi savizeSaNaM hetuM buddhau nyasyAha-nimittApekSatvAditi / 240 bhA0 kutaH ? nimittApekSatvAt apAyasaddravya-tayAmatijJAnam / tadindriyAnindriyanimittamiti vakSyate / tatpUrvakatvAt paropadezajatvAcca zrutajJAnam // 11 // dhUmAdagnijJAnaM parokSamupajAyate nimittApekSaM, tadvanmatizrute, indriyAnindriyanimittattA' spaSTA mateH, zrutasya ca / na ca nimittApekSitA anaikAntikI / kathaM tarhyavadhijJAnAditrayaM che, teno anuvAda (punaruccAra) karIne A sUtra vaDe temAM parokSa-pramANatAnuM vidhAna karAya che, navuM kathana karAya che. '' bhASya : prazna : zAthI (mati ane zrutajJAna parokSa pramANa che) ? javAba : kAraNa ke (te be jJAna) nimittanI apekSAvALA che. apAya ane sadravyapaNAthI matijJAna che. te matijJAna indriya ane anindriyanA nimittathI thAya che, ema AgaLa kahevAze. (AthI parokSa pramANa che.) (indriya anindriya uparAMta) matijJAnapUrvaka hovAthI ane paropadezathI utpanna thanAruM hovAthI zrutajJAna e parokSa pramANa che. (11) * matijJAna ane zrutajJAna parokSa hovAnuM kAraNa premaprabhA : prazna : mati-zruta e be jJAna zAthI parokSa pramANa kahevAya che ? ahIM prazna ka2nA2no Avo abhiprAya che ke, A graMthakAra AgaLa kahevAtAM je hetune rajU karaze, temAM teone vyabhicAra-doSa batAvIza. eTale ke mati-zrutajJAnanI je parokSa-pramANatA batADI che te bIje paNa avadhijJAnAdimAM lAgu paDe che, evA aniSTa sthaLe saMbaMdharUpa vyabhicAra doSa batAvIza evA AzayathI prazna karelo che. paraMtu AvA pUrvapakSanA AzayathI vAkepha hovAthI bhASyakAra paNa vyabhicAra-doSa na Ave te mATe doSa-nivA2ka vizeSaNasahita hetune buddhimAM goThavIne kahe che, "nimittanI apekSAvALA hovAthI mati-zrutajJAna parokSa che." jema dhUma(dhUmADA)rUpa nimittathI/hetuthI (parvatAdi pAchaLa rahela) agninuM jJAna thAya che ane te nimittanI apekSAvALuM hovAthI parokSa kahevAya che, te pramANe mati ane zruta jJAno paNa parokSa jANavA. vaLI matijJAna ane zrutajJAna thavAmAM indriya ane anindriya (mana)rUpa nimitta hovAnuM spaSTa ja che. 6. pU.nA.-zo. / mittabhAva: spaSTa:0 mu. 1
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 241 nimittamapekSate ? yato'vadhirAntaraM nimittaM kSayopazamamAlambya bahiraGgaM ca viSayamutpadyate, tathA manaHparyAyajJAnamapi, kevalajJAnamapi karmaNAM jJAnAvRtAM samastakSayamAzritya viSayaM cotpadyata iti ? / ucyate-itaraH savizeSaNo'yaM heturityAha-apAyasadravyetyAdi / anena ca pratijJArthaM vizeSyApAyasadravyetyAdinA, tato hetuM savizeSaNaM kariSyati tadindriyAnItyAdinA / / vaLI nimittanI apekSA hovI te anaikAntikI eTale ke vyabhicArI arthAt anyatra aniSTa sthaLe paNa lAgu paDanArI che, evuM nathI, kiMtu mati-zruta rUpa be jJAna pUratI ja nimittanI apekSA maryAdita che, niyata che. arthAt temAM ja indriyAdi-nimittanI AvazyakatA che. ahIM pUrve prazna karanAre je vyabhicAra-doSane batAvavAnA irAdAthI prazna uThAvelo, tene raju karatAM pUrvapakSa TIkAmAM prazna kare che - pUrvapakSa : jo bAhya nimittanI apekSA hovI te mati ane zrutajJAna pUratuM sImita hoya, maryAdita ja hoya to pachI avadhijJAna Adi traNa jJAno zA mATe nimittanI apekSA rAkhe che ? kema ke, avadhijJAna kSayopazama rUpI AMtara nimittanA AlaMbanathI ane viSayarUpa bAhya nimittane laIne utpanna thAya che. A ja rIte mana:paryAya jJAnanI bAbatamAM paNa samajavuM. temaja kevaLajJAna paNa te te jJAnAvaraNIya karmanAM saMpUrNa kSayane AzrayIne ane bahiraMga viSayanA nimittathI utpanna thAya che. Ama nimittanI apekSA rUpa hetu avadhijJAnAdimAM paNa saMbaMdha pAmato hovAthI tene paNa parokSa mAnavAnI Apatti Avaze. - caMdraprabhA : be prakAranA nimitto che (1) bAhya ane (2) AMtarika (AMtara), viSaya, indriya vagere bAhya nimitta che ane "kSayopazama e AMtarika nimitta che. A paikI avadhijJAna beyanI apekSA to rAkhe ja che. bAhya viSayanI ane AMtarika kSayopazamanI. bAhya viSaya na hoya to avadhijJAna zAnuM thAya ? ema prazna karanArano Azaya che. premaprabhA : uttarapakSaH phakta "nimittanI apekSAvALA hovuM eTalo ja hetu nathI paNa vizeSaNa sahita te hetu parokSapaNAmAM kAraNabhUta che. A mATe bhASyamAM mAyasadravyatA vagere kahela che. A pado dvArA pratijJArUpa arthAt kahevAne icchAyela arthane upAyavya ityAdi vaDe vizeSita karIne pachI hetune takriyaDanabrinimitta{ ItyAdi vaDe (te matijJAna indriya-anindriya nimittavALuM che 2. sarvapratipu ! tana, mu. | 2. sarvapratiSa viza0 mu. |
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o yanmatijJAnaM dharmitayopAttaM tat kIdRzaM, parokSaM pramANaM' sAdhyate ? ucyateapAyasaddravyatayA matijJAnaM dharmitvenopanyastam, apAyo nizcaya IhAnantaravartI / saddravyamiti, zobhanAni dravyANi samyaktvadalikAni, apAyazca saddravyANi ca teSAM bhAva:- svarUpAdapracyutiH, tayetthaMbhUtayA matijJAnaM dharmi / etaduktaM bhavati - matijJAnasyA'vagrahAdibhedasya madhye yo'pAyoM'zastanmatijJAnaM parokSaM pramANamiti / avagrahehayoranizcitatvAnna samasti prAmANyam / sa cApAyaH saddravyAnugato yadi bhavati naiM mithyAdRSTerivAzuddhadalikakaluSitaH / ato ema) vizeSita karAze. ahIM prazna thAya ke, 242 prazna H je matijJAnanuM dharmI tarIke arthAt vizeSya rUpe grahaNa kareluM che, te kevA parokSa pramANa tarIke sadhAya che ? * 'apAyasadravyatayA' no viziSTa artha javAba H 'apAya-sadravya rUpe' matijJAnano dharmI tarIke upanyAsa kahelo che. temAM 'apAya' eTale 'nizcaya'rUpa matijJAnano trIjo bheda, je 'ihA' thayA pachI anaMtara-tarata utpanna thAya che. tathA 'saddavya' eTale zubha dravyo arthAt samyaktvanA daliko... apAyazca savyALi ca, apAya-sadbhavyALi / temAM mAva:, avAyasadravyatA / apAya ane sadravyano bhAva arthAt svarUpamAM rahevuM te apAya-sadravyatA. AvA prakAranA apAya ane saddavyapaNA vaDe matijJAna e dharmI (vizeSya) tarIke che. (eTale ke matijJAna apAya nizcaya rUpa ane sadravya samyaktvanA daliko rUpe che.) kahevAnuM hArda A pramANe che ke, matijJAnanA avagrahAdi bhedomAM je trIjo apAya (nizcaya) rUpa aMza/bheda che, te matijJAna parokSa' pramANa che. * avagraha-ihA-apAcamAM pramANanI vicAraNA 'avagraha' ane 'ihA' rUpa matijJAnanA pahelAM bhedo nizcayAtmaka na hovAthI 'pramANa'rUpa nathI. vaLI te apAyarUpa mati-bheda e jo sadravya eTale ke samyaktvanA dalikothI sahita hoya, paNa mithyArdaSTi jIvanI jema (mithyAtva mohanIyarUpa) azuddha dalikothI kaluSita/malIna na hoya to te apAyarUpa matibheda 'pramANa' gaNAya. AthI niSkarSa e Avyo ke, je apAya svarUpa matijJAnano bheda/prakAra sadravyathI anugata hoya, 2. pAgi, nai. / mALe vA0 mu. | 2. 3.pU. / pramALam. mu. / rU. pArivu / t 10 mu. 1 4. jI. lA-zo. tannidhyA0 mu. / mamithyA pU. /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 243 yo'pAyoM'zaH sadvyAnuvartI sa pramANaM matibhedaH / yadA tarhi darzanasaptakaM kSINaM bhavati tadA sadravyAbhAve kathaM pramANatA zreNikAdyapAyAMzasya ? ucyate-savvyatayA ityanenArthata idaM kathyate-samyagdRSTeryo'pAyAMza iti / bhavati cAsau samyagdRSTerapAyaH / athavA ekazeSo'tra yukta hoya te "apAya' (arthAt viziSTa apAya) pramANa rUpe samajavo. zaMkA : jo A rIte saddhavyathI yukta ja apAya-aMza rUpa matijJAna e pramANa hoya to jyAre darzanasaptaka (darzanamohanIya Adi 7 prakRtio)no saMpUrNapaNe kSaya thaI javAthI saddhavyano abhAva thaye chate zreNika vagerenA kSAyika samakitInA apAya (nizcaya)rUpa matijJAnanA aMzane bhedane pramANa zI rIte kahevAze ? te saddhavyathI yukta to nathI ja ne ? samAdhAna : (sAcI vAta che, paNa) "saddavyatayA" ema ja matijJAnanuM vizeSaNa bhASyamAM kahyuM che, tenA vaDe arthapattithI tAtparyathI to "samyagRSTino je apAya-aMza e pramANe ja artha kahevAya che. caMdraprabhA : arthAt samyagRSTi AtmAne ja saddhavyano udaya hoya, AthI "saMdravya ema kahevAthI samyaguSTi AtmA sUcita che ane teno apAya-aMza vivakSita che. zreNika vagere kSINadarzanasaptakavALA jIvano je apAyAMza che e samyagRSTi jIva saMbaMdhI ja apAya che. mATe tene saddhavyano abhAva hovAmAM paNa pramANa kahevAmAM bAdha nahIM Ave. kahevAno Azaya e che ke, apAya' rUpa matabheda sAthe jo 'sadbhavya' vizeSaNa na kahIe to asaddhavyathI yukta evA mithyAdaSTi jIvanA apAya-aMzarUpa matijJAnane pramANa kahevAnI Apatti AvatI hatI. tene dUra karavA "saddavyarUpa' ema apAya-rUpa matijJAnanuM vizeSaNa kaheluM che. AthI sadbhavya rUpa arthAt "sadbhavya' sahita evA apAya-aMzarUpa matijJAna levAnuM hovAthI te samyaguSTi jIva saMbaMdhI apAyarUpa matijJAnanuM grahaNa thaze. tene ja pramANa kahevAze. A pramANe "sadravya' zabda dvAra samyagudRSTi jIvanA ja apAya-aMzanA grahaNanuM tAtparya hovAthI jemaNe darzana-saptakano kSaya karelo che evA zreNika vagere jIvonA apAya-aMza rUpa matijJAna e samyaguSTi jIva saMbaMdhI ja apAyaaMza hovAthI tenuM paNa grahaNa thaze ane AthI te pramANa kahI zakAze. TUMkamAM samyagudRSTi jIvo be prakAre che. (1) saddhavyathI sahita ane (2) saddhavyathI rahita zreNikAdi. have jayAre "sadravya rUpa matijJAna"no artha samyagdaSTi jIvano apAya-aMza rUpa 1. pU. | pAya:0 mu. |
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 tattvArthAdhigamasUtram [ gao ? draSTavyaH, apAyazcApAyazcApAyau sadravyaM ca sadravyaM ca sadravye, apAyau ca sadravye cApAyasadvvyANi teSAM bhAvastayeti / idamuktaM bhavati-apAyaH saddavyAnugato yaH akSINadarzanasaptakasya sa parigRhItaH ekena apAyasadvyazabdena / tathA dvitIyenApAyo yaH sadrvyaM zobhanaM dravyaM, kazcApAyaH savvyam ? yaH kSINadarzanasaptakasya bhavati / etenaitaduktaM bhavati-samyagdarzaninaH kSINAkSINadarzanasaptakasya yo'pAyo matijJAnaM tat parokSaM pramANam / matijJAna ema artha levAno che tyAre banneya prakAranA samyaguSTi jIvanA apAya-aMzarUpa matijJAnanI pramANatA siddha thaI jaze. ahIM TIkAmAM kahela "samyagudRSTi' evA prayoga vaDe satsaMdyA. [1-8] sUtranA bhAgyamAM kahela 'kevalajJAnI rUpa" artha na levo. paNa sAmAnyathI samyagadarzanathI yukta jIva te "samyagRSTi' ema artha karavo. AthI zreNikAdi akevaLI saMbaMdhI pUchelA praznanA javAbamAM "samyagRSTi' zabdano prayoga karavAmAM paNa visaMvAditA Avaze nahIM. vaLI ahIM apAya-aMzarUpa" matijJAnavALA jIvo levAnA hovAthI ahIM samyagRSTi tarIke kevaLajJAnInuM grahaNa paNa aprastuta che ema jANavuM. premaprabhA : zaMkA : uparokta samAdhAnamAM "sadbhavya' evA mULa zabdanI "samyagRSTi saMbaMdhI' evA arthamAM lakSaNA karavI paDe che. arthAt zabdathI sIdho artha (zakyArthI prApta thato nathI. je gauravarUpa che. AthI asvarasa hovAthI "athavA" kahIne bIjo zabdArthAnusArI artha jaNAve che. samAdhAna : athavA 'pAyavyatA' ahIM "ekazeSa' samAsa thayelo samajavo. te A rIte - apAyaza apAyaza ti mapAya . sa ra savya ti dravya Ama ekazeSa karIne pachI dvandrasamAsa karAya. apAya ca savya reti apAya- vyALi ! teSAM bhAvaH apAyasadvyatA tayA iti / ahIM kahevAno bhAva A pramANe che. pUrve kahela vigrahamAM be "apAya sadbhavya' zabdo che. temAMthI eka apAya-sadravya zabdathI jeNe darzana-saptakano kSaya karelo nathI evA jIvano je saddhavyathI anugata/yukta apAya che, teno parigraha karelo che. tathA bIjA apAya-sadbhavya' zabdathI Avo artha levAno che- je apAya rUpa sadbhavya = zubhadravya, eTale ke apAya (nizcayAtmaka matijJAna) rUpe pariNAma pAmela je AtmArUpI zubhadravya, tenuM grahaNa thAya che. prazna : kayo apAya e saddavyarUpa che ? arthAt zubha Atmadravya 1. pU. I pAsa mu. |
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 245 savikalpamiti nimittApekSatvAd dhUmAdagnijJAnavaditi / evaM zrutejJAnasyApi apAyAMzaH pramANayitavyaH / samprati nimittApekSatvAdityasya yo vyabhicAraH purastAdavAci tatparijihIrSayedamAhatadindriyAnindriyanimittamiti vakSyate ityanena / taditi matijJAnam, indriyaanni-shrotraarUpa che ? javAba : jeonuM darzana-saptaka (sAta karmaprakRti) kSINa thaI gayela che evA (zreNikAdi) AtmAono apAya (nizcaya) e sadbhavyarUpa che. (ane te parokSapramANa A badhI vAtano sAra ATalo ja che ke, jeonI darzana-saptaka rUpa sAta karmaprakRtio kSINa thayelI hoya tevA (zreNikAdi) athavA kSaNa na thayelI hoya tevA koIpaNa samyagadarzanI (sAmAnyathI chadmastha samakitI) jIvono je apAya (nizcaya) - aMzarUpa matijJAna che, te parokSapramANa che. A matijJAna savikalpa che arthAt vikalpasahita hoya che, nirvikalpa nathI. (nirvikalpa matijJAna to nizcayarUpa na hovAthI apramANa che.) ahIM savikalpa eTale vikalpapUrvaka = vicArapUrvaka. kema ke te indriya Adi nimittanI apekSAvALuM che. jema ke, dhUmADArUpa nimittathI thatuM agninuM jJAna. arthAt A rIte nimittathI thatuM agninuM jJAna jema savikalpa che, tema matijJAna paNa savikalpa hoya che. (ahIM anumAna prayoga A pramANe che matijJAnuM savinya, nimittApekSatvA, dhUmAt agnijJAnavaditi / ) A pramANe zrutajJAnanA paNa apAyarUpa aMzane pramANita karavo. arthAt te apAya (nizcaya) rUpa aMzane parokSa pramANarUpe kahevo. caMdraprabhA : A zrutajJAnano apAya (nizcayAtmaka) aMza e padArtha (padathI thatI arthanI upasthiti) ane mahAvAkSArthanA anusaMdhAna pachI utpanna thatAM mahAvAkSArthanA paramArzarUpa athavA aidatparyArthanA parAmarzarUpa che, ema amAruM tAraNa che ane A vAtano vistAra ame jJAnabiMdu' graMthamAM karelo che. upA. yazovijayajI kRta TIkA. * nimittApekSatvA hetumAM vyabhicAra-doSane dUrIkaraNa * premaprabhA : have nimittApekSavI evA hetuno je avadhijJAnAdi traNa jJAnamAM vyabhicAra doSa pUrve pUrvapakSe kahelo teno uddhAra karavAnI icchAthI bhASyamAM kahe che, 2. pU. I vAra: puna: mu. dha: I
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 tattvArthAdhigamasUtram [ a1 dIni anindriyaM manaH, oghajJAnaM ca tAni nimittaM kAraNaM yasya jJAnasya tadindriyAnindriyanimittam / na hIndriyANi anindriyaM ca virahayya tasya jJAnasya sambhavo'stIti, tatazca heturevaMvidho 'jAta:-indriyAnindriyanimittatvAditi / viziSTameva nimittamindriyAnindriyAkhya-murarIkRtya nimittApekSatvAditi mayA prAgabhyadhAyi, nAstyato vyabhicAraH / _zrutajJAnasyApi indriyAnindriyanimittataiva, kiMtu anyathApi nimittaM kathyate, tadAhatatpUrvakatvAt / taditi matijJAnaM pUrvaM pUrakaM pAlakaM yasya tat tatpUrvakaM tadbhAvastatpUrvakatvaM tasmAt tatpUrvakatvAt, yAvanmatistAvat tad bhavati / na tu ItvIdRzyavasthA'sti yatra tanmatijJAnena vinA prAduHSyAt, atastanmatijJAnaM zrutajJAnasya pAlakaM bhavatIti kRtvA matijJAnameva tasyAtmalAbhanimittaM bhavati, tasmin sati tasya bhavanAt / ataH zrutaM matiM tavinirjinimittam te matijJAna indriya ane anindriya (mana)nA nimitte thAya che, ema AgaLa kahevAze. taduM eTale matijJAna kriya eTale zrotra vagere indriyo ane nikriya eTale mana ane oghajJAna. A badhA nimittovALuM arthAt A kAraNo vaDe utpanna thanAruM matijJAna che. kAraNa ke uparokta indriya ane anindriya rUpa kAraNo vinA te jJAnano saMbhava nathI. AthI hetu A pramANe phalita thAya che ke, indriya ane anindriya rUpa nimittavALuM hovAthI.. (matijJAna parokSa pramANa che.) A rIte indriya-anindriya rUpa viziSTa ja nimittane/hetune manamAM rAkhIne sAmAnyathI nimittanI apekSAvALuM hovAthI" evo hetu pUrve mArA vaDe kahevAyela mATe te pUrvapakSI ! ahIM hetumAM aniSTa (avadhijJAnAdi) sAthe saMbaMdha rUpa vyabhicAra doSano avakAza nathI. have zrutajJAna paNa indriya ane anindriya rUpa nimittathI ja utpanna thanAruM che. kiMtu, bIjI rIte paNa tenA nimitto kahevAya che "tapUrvaka (matijJAnapUrvaka) ane paropadezajanya hovAthI zrutajJAna e pramANa che." tat = eTale matijJAna che pUrvamAM jenI tevuM zrutajJAna che, mATe matipUrvaka kahevAya. matijJAna e zrutajJAnanI pUrvamAM che arthAta pUraka' eTale poSaka-janaka che ane 'pAlaka' eTale rakSaka che. te kAraNathI matipUrvaka zrutajJAna che. jayAM sudhI matijJAna hoya tyAM sudhI zrutajJAna hoya che. evI koI avasthA nathI jemAM matijJAna vinA zrutajJAna utpanna thatuM hoya. AthI matijJAna e zrutajJAnanuM pAlaka che. A kAraNathI matijJAna ja zrutajJAnanA AtmalAbhamAM arthAt utpAdamAM kAraNabhUta che. kema ke matijJAna hoya to zrutajJAna thAya che. Ama zrutajJAna e 2. pU. I jJAta:- mu. |
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22] 247 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam nimittIkRtya pravartamAnamindriyAnindriyAnimittaM sat kathaM pratyakSavyapadezaM labheta ? tathA paropadezajatvAcca zrutajJAnaM parokSaM / paraH tIrthakarAdistasyopadezaH, upadizyate uccAryate iti upadezaH zabdastasmAt paropadezAt tIrthakarAdizabdazravaNAdupajAyate yat tadindriyonindriyanimittaM zrutajJAnaM, tatpUrvakatvAt paropadezAditi ca / anena nimittabhUyastvaM khyApitam / yataH zrutajJAnamupajAyamAnaM svataH pratyekabuddhAdInAM manasi sati matijJAne ca sati samasti, ato nimittadvayamAzritaM bhavati / tathA yasyApUrvamevedAnIM prAdurasti tasya sati paropadeze satyAM matau satsu cendriyAnindriyeSu udeti, "ato nimittabhUyastvApekSaM taditi / ato nimittabhUyastvApekSatvAt parokSaM tad bhaNyate / matijJAnane nimitta banAvIne ja pravartatuM hovAthI zrutajJAna paNa paraMparAe indriya ane anindriyanA nimittathI ja thatuM hoyane teno zI rIte pratyakSajJAna (pramANa) tarIke vyavahAra thaI zake ? arthAt indriyAdi paranimittaka hovAthI zrutajJAnane parokSa ja kahevuM ucita che. parovezana-ADyA tathA paropadezathI utpanna thanAruM hovAthI zrutajJAna parokSa che. para = eTale tIrthakara Adi. teono upadeza te paropadeza. ahIM je upadezAya - uccArAya te upadeza" eTale zabda. (3pati rUti 35veza: - zabda: A tamAm ) Ama paropadezathI eTale tIrthaMkarAdi Apta bhagavaMtonA zabdanA zravaNathI je jJAna utpanna thAya che, te indriya ane anindriya rUpa nimittavALuM "zrutajJAna che. tapUrvavatthAt = "matijJAnapUrvaka thavAthI ane paropadezathI utpanna thavAthI' ema kahevA dvArA zrutajJAna thavAmAM ghaNA nimitto che, ema jJApana kareluM che. je kAraNathI pratyeka buddha Adi jIvane svataH ja utpanna thatuM zrutajJAna e mana hote chate ane matijJAna hote chate utpanna thAya che. (teone saMdhyAnA raMga athavA vRddha baLada Adine joIne jAtismaraNa jJAna thavAthI svataH ja pUrvabhavamAM prApta karela zrutajJAnanA saMskAro jAgRta thavAthI tenuM manana karatAM zrutajJAna thAya che.) jyAre je jIvane hAlamAM apUrva = navuM ja zrutajJAna pragaTa thAya che, teone paropadeza hote chate, matijJAna hote chate ane indriya-anindriya hote chate zrutajJAna udaya pAme che - utpanna thAya che. AthI AvuM zrutajJAna e ghaNA nimittonI apekSAvALuM che. AthI ghaNA-nimittonI apekSAvALuM hovAthI te parokSa kahevAya che. 2. ra.pA.nA.ti. tamane pU. 2. va..tA.ni. / driyani pU. rU. sarvapratiSa ke parvadvAntaH pATo nA. mu. |
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 tattvArthAdhigamasUtram [ Ho ? nanu cendriyopaSTambhenopajAyamAnasya jJAnasya pratyakSatvaM loke prathitaM, tadapAkaraNapravRttasya lokavirodhaH / tathA idaM rUpaM pratyakSamiti yo'yaM pratyayo nAyaM parokSe dRSTaH / na hi dhUmAdagnimavagacchato'yamagniriti saMpratyayo bhavati, tatazca svapratIterapi virodha iti / ucyate-idaM rUpaM pratyakSamiti na tatra mukhyayA vRttyA rUpaM pratyakSaM, jJAnameva tu pratyakSaM, tena pratyakSeNa jJAnenAvacchino'rthaH pratyakSa ityucyate, tasye jJAnasya pratyakSatA niSiddhA / yataH sarvathA taM viSayaM na paricchettumalaM, cakSU rUpaM gRhNAtyArAdbhAgavati, na paramadhyabhAgAvasthitam, ja be prakAranA pratyakSa - 1. nizcaya-pratyakSa ane 2. vyavahAra-pratyakSa. * zaMkA : (cakSu vagere) IndriyonA AlaMbanathI/madadathI utpanna thatuM jJAna e "pratyakSa hovAnuM lokamAM prasiddha che. AthI tene parokSa kahevA dvArA tenA pratyakSapaNAnuM nirAkaraNa/niSedha karavAmAM pravRtta thayelAM tamane loka sAthe virodha Ave che. vaLI "A rUpa pratyakSa che' e pramANe je pratyaya/pratItibodha thAya che, te parokSa evA anumAna vagere jJAnamAM thato nathI. kAraNa ke dhUma rUpa hetuthI (parvatAdi pAchaLa rahela parokSa evA) agninuM jJAna karanArane "A agni che' evo pratyaya/bodha/anubhava thato nathI. Ama potAne thatAM anubhava(pratIti) sAthe paNa virodha Ave che. mATe indriyathI thatAM jJAnane pratyakSa kahevuM joIe. samAdhAna : "pharva rUpa pratyakSa A rUpa pratyakSa che' evA AkAranA jJAnamAM mukhya rItie "rUpa' e pratyakSa nathI, kiMtu jJAna ja (AtmAne) pratyakSa che. phakta pratyakSa evA te jJAnathI jaNAyelo (rUpAdi) artha e "pratyakSa' ema kahevAya che. te jJAnanI pratyakSatAno niSedha karAyo che kAraNa ke indriyathI thatuM rUpAdinuM jJAna e sarvathA te (ghaTAda) viSayano bodha karavAne samartha banatuM nathI. dA.ta. be cakSuo najIkanA - AgaLanA bAhya bhAgamAM rahela vastunA rUpanuM grahaNa kare che, paNa pAchaLanA ane madhyabhAgamAM rahela rUpanuM grahaNa = jJAna karI zakatAM nathI. e ja rIte zrotra vagere mATe paNa kahevuM. (arthAt te paNa indriya sAthe saMbaddha thayelAM ja zabdAdinuM grahaNa kare che, ItyAdi jANavuM.) ke be prakAranA pratyakSa aMge naMdI-sUtranI sAkSI ja jyAre avadhi vagere traNa jJAna to vastune = rUpAdi viSayane sarva rIte arthAt AgaLanA-najIkanA bhAgamAM hoya ke pAchaLanA athavA dUranA bhAgamAM athavA madhya 2. to che- pratyakSatA I fva - sarvathendriyanimittaca0 ti dha: mu. 2. vipu niSedhA mu. |
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 249 tathA zrotrAdi vAcyam / avadhyAditrayaM punaH sarvAtmanA'vagacchati, atastasyaiva yuktA pratyakSatA / kiJca na sarvathendriyanimittasya jJAnasya pratyakSavyapadezo niSidhyate, yato'yaM nizcayamaGgIkRtya bhASyakRtA pratyakSavyapadezo niSidhyate, vyavahArAttviSyata eva / yato'bhihitaM nandyAm (sU0 2-3) "taM samAsao duvihaM paNNattaM, (taM0 paccakkhaM ca parokkhaM ca / se kiM taM paccakkhaM ? paccakkhaM duvihaM paNNattaM) taM0-indiyapaccakkhaM noindiyapaccakkhaM ca" indriyapratyakSamiti bruvatA vyavahArapratyakSatA'bhyupetA bhavati / bhASyakArasyApi yogavibhAgAt bhAgamAM rahela hoya - sarvathA vastune jANe che. AthI (indriya vagerenI madada vinA ja thavAthI) te avadhi Adi jJAnanuM ja pratyakSapaNuM kahevuM ucita che. bIjuM ke sarvathA ekAMte indriyanA nimittathI thatAM jJAnano pratyakSa tarIke vyavahArano niSedha karAto nathI, kAraNa ke nizcayanayano Azraya karIne ja bhASyakAra vaDe A pratyakSa tarIkenA vyavahArano niSedha karAyo che. bAkI vyavahAranayanI apekSAe to indriya-nimittathI thatAM jJAnane "pratyakSa kahevuM ISTa ja che. je kAraNathI A viSayamAM naMdIsUtra rUpa AgamamAM paNa kahevuM che ke, "te (jJAna) saMkSepathI be prakAranuM kahevuM che. te A rIte - (1) pratyakSa ane (2) parokSa. prazna ? te pratyakSa jJAna kevuM che? keTalAM prakAranuM che? javAbaH te pratyakSa be prakAranuM kahevuM che. te A pramANe - (1) indriya pratyakSa ane (2) noindriya pratyakSa." naMdIsUtra mUla - "R samAsao duvihaM paNNattaMjahA- (taM paccakkhaM ca parokkhaM ca / se kiM taM paccakkhaM ? paccakkhaM duvihaM paNNattaM) taMjahA- indiyapaccakkhaM noindriyapaccakkhaM ca / " [nandI-sUtra. khU. 2, 3] AmAM "indriyapratyakSa' ema kahenAra zAstrakAra vaDe (indriya-janya jJAnanI) vyavahAra-pratyakSatAno svIkAra karelo che. sUtra(yoga)vibhAga dvArA banne pratyakSanuM grahaNa tathA bhASyakAranA mate paNa yoga-vibhAga karavAthI arthAt mAdhe parokSa (1-11), pratyakSamacat (1-12) evA be sUtrone judAM karavAthI te indriya-janya jJAna pratyakSa hovuM siddha ja che. te sUtrono vibhAga A pramANe karavo - mAthe parokSa nizcayataH | pahelAM be jJAna nizcayanayathI parokSa che. (AmAM nizcayataH pada zeSa samajavuM.) pachI bAramAM sUtranuM pratyakSa' pada laIne sAthe sAthe joDavuM pratyakSa 2 mAthe vyavahAratA pahelAM be jJAna 2. .pU.tA.-zo. | kSatA mava0 mu. |
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 tattvArthAdhigamasUtram [02 tasyendriyajasya jJAnasya siddhA pratyakSatA, sa caivaM yogo vibhajanIyaH-Adye parokSaM nizcayataH, tataH pratyakSaM, pratyakSaM cAdye vyavahArataH, tato'nyat avadhyAdi ekAntenaiva pratyakSamiti evaM parokSaM pradarzya prAk pratijJAtaM pratyakSaM pramANaM kathayannAha - sU0 pratyakSamacat | 1-12 TI0 anyaditi cokte jAyate vicAraNA-kuto'nyaditi ? avadhIkRtameva vicchedakAraNaM khyApayan brUte - bhA0 matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tat pratyakSaM pramANaM bhavati / kutaH ? pratyakSa paNa che - vyavahAranayathI. (A pramANe cakSu vagere indriyothI thatAM jJAnane pratyakSa paNa hovAnuM jaNAvAya che.) pachI phakta at pada bAkI rahyuM, tenI sAthe pUrve chUTuM pADela pratyakSama pada joDIne teno artha A pramANe karavo. - cat vadhya iAirnava pratyakSad' arthAt pahelAM be jJAno karatAM avadhi Adi jJAna anya che, judA che. arthAt ekAnta sarvathA (nizcaya-vyavahAra beyathI) pratyakSa che. caMdraprabhA : pahelAM be jJAna to eka apekSAe parokSa ane bIjI apekSAe pratyakSa hatAM. jyAre avadhi vagere traNa jJAna to ekAMte sarva rIte pratyakSa ja che. mATe macat = pUrva karatAM judAM che. ahIM sUvanad sUtram e nyAyathI sUtra to kevaLa arthanuM sUcana kare che, saMkSipta hoya che. mATe uparokta rIte yogya padone joDIne saMpUrNa artha karavAmAM doSa nathI ema jANavuM. avataraNikA: A pramANe parokSa pramANane batAvIne have pUrve jene kahevAnI pratijJA karI che te pratyakSa pramANane kahevA mATe sUtrakAra kahe che - pratyakSamacan ! 2-2 || sUtrArthaH (pahelAM be jJAna sivAyanA) anya avadhi vagere jJAna pratyakSa che. premaprabhA : sUtramAM vAta ema kahevAthI - zAthI anya ? evo vicAra pragaTe che. avadhi eTale maryAdArUpe karelI (jenAthI judAM paDavAnuM che te) vastune ja vicchedanA kAraNa tarIke jaNAvatAM bhASyakAra kahe che 3. .pU.sI. | vahAra:- mu. |
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 sU0 22] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam atIndriyatvAt / pramIyante'stairiti pramANAni / TI0 matizrutAbhyAmiti / matijJAnazrutajJAnAbhyAM yadanyat, tasya caikaikasya pratyakSatAM prakAzayannAha-trividhamiti / ukte'pi caitasmin kiM tat trividhamityAha-jJAnaM, pratyakSaM pramANaM bhavatIti / pratyakSaM bhavatItyetad vidhIyate'tra, zeSasyAnuvAda iti / kuta iti ca praznayiturabhiprAyo'yam-yadyAntaraM nimittaM kSayopazamaH pratyakSatAyA: kAraNabhAvaM pratipadyate sa sarveSAM matyAdInAM sAdhAraNaH kSayopazamaH kAraNamastIti sarvapratyakSatvaprasaGga / atha pratyakSatAyAH pRthag nimittaM taducyatAmiti, itarastu asAdhAraNaM trayANAM pratyakSatAyAH prakaTIkurvan nimittamAha-atIndriyatvAditi / atikAntamindriyANi atIndriyaM jJAnaM bhASyaH matijJAna ane zrutajJAnathI anya je traNa prakAranuM jJAna che, te pratyakSa - pramANa che. prazna : zAthI (pratyakSa che)? javAba : kAraNa ke te atIndraya che (indriya vagerenI apekSA vinA ja thAya che.) jeo vaDe artho (jIvAdi padArtho nizcitarUpe) jaNAya te pramANa kahevAya. premaprabhA : matijJAna ane zrutajJAnathI je anya trividha jJAna che, te pratyakSa-pramANa che. ahIM avadhi Adi je anya jJAna che, te pratyekane pratyakSarUpe jaNAvatAM bhASyakAre trividha" ema kahevuM che - ane tema kahevA chatAMya te trividha zuM che?' enI spaSTatA karavA bhASyamAM "jJAna" ema kaheluM che. trividha jJAna e pratyakSa-pramANa che, ema samasta artha che. AmAM pratyakSa mavati' "pratyakSa che" eTalAM arthanuM vidhAna karAya che. ane bAkInA padono anuvAda karAya che. arthAt avadhi Adi trividha jJAna to siddha hoine tenuM uddezya rUpe kathana karAya che ane te pratyakSa che' ema sUtramAM navuM vidhAna karAya che. prazna : pUrvokta trividha jJAna zAthI pratyakSa che? evo prazna karanArano (pUrvapakSano) Azaya A pramANe che - jo tame kSayopazama rUpa AMtara-nimittane pratyakSa hovAnA kAraNarUpa mAnatA hova to e kSayopa. rUpa kAraNa to matijJAnAdi sarvajJAnonuM sAdhAraNa kAraNa che. AthI (mati Adi) sarvajJAnone pratyakSa mAnavAno prasaMga Avaze. vaLI jo avadhi Adi jJAnanA pratyakSapaNAnuM juduM koI nimitta/kAraNa hoya to te amane jaNAvavuM joIe. AvA praznanA javAbamAM bhASyakAra (uttarapakSa) traNeya jJAnanI pratyakSatAnA asAdhAraNa/viziSTa nimittane pragaTa karatAM kahe che. 2. patipu ! tana, mu. |
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 tadbhAvo'tIndriyatvaM tasmAditi, yat prANinAM jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAt, kSayAcca indriyAnindriyadvAranirapekSamAtmAnameva kevalamabhimukhIkurvadudeti tat pratyakSa-avadhyAdi / evaM tat pramANe (1-10) iti dvitvasaGkhyAyAH parokSapratyakSAkhyo yo viSayastamupadarthya pramANazabdArthakathane prAvRtad bhASyakAra:-pramIyante'staiiriti pramANAnIti / (pramIyante-) paricchidyante-yathAvannizcIyante sadasannityAnityAdibhedena arthA-jIvAdayastairiti pramANAni, karaNe lyuT / karaNaM jJAnamAtmanaH, AhitapradhAnakAraNasya svatantrasya karturanekakArakazaktiyuktasya sAdhakatamatvavivakSAvazAdavacchedikA zaktirarthasya karaNavyapadezamaznute, tayA karaNabhUtayA paricchinatti-avabuddhayate jJAnapariNatirUpayA''tmaiva / tairiti / pramANadvaye'bhyupagate javAba : atIndriya hovAthI avadhi Adi traNeya jJAna pratyakSa che. je indriyone oLaMgI gayA hoya arthAt indriyane nirapekSa hoya te "atIndriya jJAna kahevAya. (atikrAntamindriyANi iti atIndrayam / tasya bhAva atIndriyatvaM, tasmAd / ) atIndriyapaNAthI avadhi-Adi jJAna pratyakSa che. Ano phalitArtha A pramANe che - jIvone je jJAna jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa karmanA kSayopazamathI ane kSayathI, indriya ane anindriya (mana) rUpa dhAra (mAdhyama-sAdhana)nI apekSA vinA phakta AtmAne ja abhimukha karavApUrvaka udayamAM Ave che pragaTa thAya che, te avadhi vagere jJAna pratyakSa-pramANa che. je 'karaNa" (prakRSTa-sAdhana) arthamAM "pramANa' zabdanI siddhi * Ama tat pramANe che 2-20 e sUtramAM kahela dviva saMkhyAno parokSa ane pratyakSa rUpa je viSaya che, tene batAvIne praHIM zabdano artha kahevA mATe pravRtta thayela bhASyakAra kahe che - pramIthane arthI sairiti pramAni jenA vaDe satu-asata, nitya-anitya vagere bhedathI jIva vagere artho jaNAya, yathAvat = yathArtha rIte nizcita karAya te pramANa kahevAya che. ahIM "karaNa' kAraka arthamAM lyuTU (mana) pratyaya lAgatAM (a + + + ana) pramANa zabda banela che. ahIM jANanAra AtmAnuM jJAna e karaNabhUta che. padArthane jANavAmAM prakRSTa sAdhanarUpa che. prazna : (vyAkaraNa zAstramAM prasiddha) karaNa kone kahevAya ? tenI spaSTatA karatAM svayaM TIkAkAra kahe che - javAba : padArthamAM rahelI amuka khAsa zaktine 'karaNa' kahevAya che. prazna H kevA padArthamAM rahelI zakti ? javAba : (kriyA-siddhinA) pradhAna-kAraNa tarIke hoya tathA bIjA paNa aneka kAraka je (kriyAnA sAdhaka, rUpa zaktithI 2. sva.pU.ni. / rasannityAdi. pU. I 2. patipu ! tamavi. pU. I
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 253 bahuvacanamayuktamiti cet, na vyaktipakSasamAzrayaNAditi, yato matyAdikAH paJca vyaktayaH, tAsAM bahutvAt samIcInameva bahuvacanamiti / yukta hoya evA ja svataMtra kartA saMbaMdhI - jyAre sAdhakatamatva eTale ke prakRSTa (pradhAna) sAdhaka tarIkenI vivakSA karAya tyAre tenA baLathI avacchedikA =) oLakhAvanArI/niyAmaka evI temAM rahelI je zakti e "karaNa" tarIke kahevAya che. (dA.ta. rasoI pakavavA pratye agnie pradhAna kAraNarUpa zaktivALo hoyane te 'karaNa" rUpa kahevAya che.) prastutamAM AtmAmAM rahela jJAnanI pariNati e "karaNa' rUpa zakti che ane tenA vaDe AtmA ja vastuno bodha kare che. caMdraprabhA : TUMkamAM rAMdhavuM = pakAvavuM rUpI kriyA karavAmAM jema rasoIo, agni, pANI, tapelI vagere aneka kAraka-zaktio upayogI-Avazyaka banatI hoya che. A darekamAM svataMtra rIte pAka-kriyA karavAnI zakti rahelI che. mATe svataMtra kartA che. paNa jayAre koImAM sAdhakatamatva = prakRSTa sAdhana tarIkenI vivakSA karAya tyAre te zakti "karaNa' tarIke oLakhAya che. pAka-kriyAmAM hajI tapelInA badale kaDAI hoya to cAle paNa agni vinA to na ja cAle. mATe te prakRSTa = pradhAna kAraNa (sAdhana) arthAt "karaNa' che, ityAdi vyAkaraNa-prasiddha carcAno nirdeza che, ema jANavuM. premaprabhA : A pramANe AtmA pradhAna sAdhanabhUta je jJAna-pariNatithI jANe che, te pramANa kahevAya. zaMkA : tame pramANe be ja mAnelAM che. AthI taiH e pramANe (vyutpatti-vAkyamAM) bahuvacana kareluM che, te anucita che. samAdhAna : evuM nathI. ahIM vyakti-rUpa pakSano svIkAra karelo che, paNa jAti-pakSa mAnelo nathI. AthI je kAraNathI matijJAna Adi vyaktio pAMca che, te kAraNathI te ghaNA hovAthI tene jaNAvavA karelo bahuvacanano prayoga samucita ja che. jayAre pratyakSatva ane parokSatva rUpa jAtinI vivakSA karAya - jAti-pakSano svIkAra karAya tyAre be ja jAtio hovAthI dvivacanano prayoga ja thAya, ema samajavuM.) have "(1) parokSa ane (2) pratyakSa e be pramANa che." e pramANe jaNAvAyuM chate bhASyamAM pUrvapakSa zaMkA uThAve che - trAdi ityAdi.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [a0 1 bhA0 atrAha-iha avadhAritaM - dve eva pramANe pratyakSaparokSe iti / anumAnopamA'''gamArthApattisambhavAbhAvAnyapi pramANAni iti kecit manyante / tat kathametaditi ? 254 atrocyate evaM dve parokSapratyakSe pramANe bhavata iti khyApite codayati- iha zAstre nirdhAritametad dve eva pramANe, anyathA 'tat pramANe ' (1 - 10) ityatra yA dvitvasaGkhyA sA vyarthaiva syAt, yadyavadhAraNatayA nAzrIyeta, tasmAdavazyaMtayA tadvacanaM niyamakAri pratipattavyam-dve eva pramANe / ke ? pratyakSaparokSe iti, tatazcAnyeSAmapramANatA ApannA, na ca na santyevAnyAni, yato'numAnAdIni pramANAni manyante sAGkhyAH pratyakSAnumAnAgamAkhyAni trINi, naiyAyikAH pratyakSAnumAnopamA''gamAkhyAni, pratyakSAnumAnazAbdopama'rthApattyabhAvA iti jaiminIyAH / - etadAha bhASya : pUrvapakSa : ahIM e pramANe avadhAraNa/nizcaya karelo che ke, be ja pramANo che -(1) pratyakSa ane (2) parokSa. keTalAMka (anya darzanakAro) (i) anumAna, (ii) upamAna, (iii) Agama, (iv) arthApatti, (v) saMbhava, (vi) abhAvarUpa paNa pramANo mAne che. tethI A (be ja pramANo che e vAta) zI rIte ghaTe ? A viSayamAM (javAba) kahevAya che. premaprabhA : bhASyamAM pUrvapakSa A pramANe zaMkA uThAve che. zaMkA : A zAstramAM A pramANe nizcaya karelo che ke 'be ja pramANo che' jo Avo nizcita (avadhAraNa) rUpe svIkAra na karAya to 'tat pramANe' evA sUtramAM je dvitva (berUpa) saMkhyA che, te phogaTa ja banI jAya. tethI avazyarUpe, te vacana niyama karanAruM che ke 'be ja pramANo che' ema svIkAravuM joIe. prazna H kayA be ? javAba : pratyakSa ane parokSa. A vAta sthira thavAthI anya je pramANo che, te apramANa rUpe ja Tharaze. vaLI 'anya pramANo ja nathI' evuM tame kahI zakatAM nathI. kAraNa ke keTalAMka anumAna vagerene paNa pramANa mAne che. jema ke, sAMkhyo pratyakSaanumAna-Agama (zabda) e traNa pramANo mAne che. naiyAyiko pratyakSa, anumAna, upamAna ane Agama nAmanA cAra pramANo svIkAre che. jyAre jaiminIya = jaimininA anuyAyIoe (mImAMsakoe) pratyakSAdi pUrvokta cAra uparAMta arthapatti ane abhAva sahita cha pramANa che ema aMgIkAra karelo che. A ja hakIkata jaNAvatAM bhASyamAM kahela che ke, (1) anumAna (2) upamAna 6. TIAnu0 / 35mAna0 mu. / 2. pAlighu / ke 60 mu. / rU. sarvapratiSu / pamAnArtha mu. /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 sU0 22] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam ____TI0 anumAnopametyAdi / tatrAnumAnaM tAvat 'tatpakSadharmAnvayavyatirekajanitaM jJAnaM, prasiddhasAdharmyAt sAdhyAsAdhanamupamAnaM, yathA gaustathA gavayaH / "prasiddhena hi sAdharmyAt, (3) Agama vagere paNa pramANa che ema keTalAMka AcAryo mAne che. to teo AvuM zAthI mAne che ? eka anumAnAdi pramANonuM saMkSipta svarUpa ja bhASyamAM kahela anumAna vagere anyane saMmata cha pramANonuM svarUpa batAvatAM TIkAkAra kahe che - (1) anumAna eTale tatpakSa-dharmanA anvaya ane vyatireka janita jJAna (tatpakSadharmAnvaya-vyatirekajanitaM jJAnam anumAnam / ) caMdraprabhA : tatpakSa eTale te nizcita thayela pakSa (parvatAdi)no dharma te hetu-dhUma vagere. AmAM pakSa eTale jemAM sAdhya (agni Adi)nuM jJAna karavAnuM hoya te (parvatAdi) "pakSa' kahevAya. teno dharma eTale temAM (parvatAdimAM) rahelo hetu (dhUma vagere). tenA anvaya ane vyatirekathI utpanna thatuM jJAna anumAna kahevAya. anvaya eTale jyAM jyAM hetu (dhUmAdi) rahelo hoya tyAM tyAM sAdhya (agni vagere)nuM rahevuM te anvaya (Positive) vyApti (niyama) ane vyatireka eTale jayAM jyAM sAdhyano (agni Adino) abhAva hoya tyAM tyAM hetu (dhUmAdi)no paNa abhAva hovo te vyatireka (Negative) vyApti (niyama) kahevAya. AvI banne prakAranI vyApti hetumAM dhUma vageremAM) rahelI hoya ane te bUma parvatAdimAM rahelo hoya tyAre tenAthI thatuM (agni vagerenuM) jJAna "anumAna" kahevAya. dA.ta. parvatarUpa pakSamAM (parvata pAchaLa rahela) agninuM (sAdhyanuM) jJAna karavuM che. to jayAM jayAM dhUma tyAM tyAM agni rUpa anvaya ane jyAM jyAM agnino abhAva tyAM tyAM dhUmADAno abhAva ema vyatireka vyApti sahita je dhUma hetu che, tenI pakSadharmatAnuM jJAna thavAthI eTale ke dhUma e parvata (rUpa pakSa)mAM rahelo che ema jJAna thatAM pUrvokta anvaya ane vyatireka vyApti (niyama)nA AdhAre parvata upara pAchaLanA bhAgamAM agni rahelo che arthAt parvata agnivALo che." evuM (parokSa paNa) jJAna thAya che, te "anumAna" (anumiti) kahevAya. ema ukta anumAnanA saMkSipta svarUpa (lakSaNa)no bhAvArtha che. premaprabhA : tathA (2) upamAnaH prasiddha padArthanA sAdharmathI = sarakhApaNAthI sAdhyane sAdhavuM - jANavuM tene "upamAna' pramANa kahevAya che. jema ke, jevI gAya tevA gavaya (rojha) nAmanA prANI hoya che. A viSayamAM TIkAgata je zlokano artha : prasiddha evA sAdharmsathI 2. sarvapratipu nA. mu. |
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram sAdhyasAdhanamiSyate / upamAnaM paraistacca yathA gaurgavayastathA // " tathA Aptopadeza AgamastadanusAri jJAnamAgama ucyate pramANaM varNapadavAkyAtmakaH / tathA'rthApattirdvidhA zabdArthApattirarthArthApattizceti / tatra zabdArthApattirdevadatto divA na bhuGkte'nupahatendriyazarIrazceti, rAtrau tarhi bhuGkte iti / tathA arthArthApattirapi nIlaM pazyato yadindriyAnumAnaM samasti tat kimapIndriyaM yenaitannIlaM paricchinnamiti / sambhavo'pi pramANaMprasthe kuDava: samasti, asmin prasthAkhye AdhAre kuDava AdheyaH sambhavatIti eSa sambhavaH / samAnadharmathI je sAdhyanI siddhi mAnelI che tene bIjAo vaDe 'upamAna' (pramANa) kahevAya che ane te jevI gAya che tevA rojha (gavaya) che' evA AkAranuM che. 256 = [ a0 1 caMdraprabhA : Ano bhAvArtha A pramANe che. koI kAraNasara zaheramAM AvelAM koI vanavAsI mANase zaherI mANasane kahyuM ke, amAre tyAM vanamAM 'gAya jevA gavaya' nAmanA prANI hoya che. tyArabAda prayojanavazAt vanamAM gayelAM te zaherI mANase gAya sarakhA gavaya (rojha) joyA. tyAre tene pUrve sAMbhaLelAM 'gAya jevA gavaya hoya che' evA upamAna-vAkyanuM smaraNa thayuM ane A dekhAtAM prANIo gAya jevA ja che ema vicAra karatAM nizcaya thayo ke 'A gavaya che', A rIte thatAM jJAnane upamAna (upamiti) kahevAya che. premaprabhA : tathA (3) Agama : AptapuruSano upadeza te Agama kahevAya. tene anusaranAruM jJAna e 'Agama' pramANa kahevAya che. ahIM Agama-pramANanA kAraNabhUta varNa-pada-vAkyAtmaka je upadeza che te paNa (upacArathI) Agama-pramANa kahavAya. (4) arthApatti : be prakAre che. (1) zabda-arthaApatti ane (2) artha - arthApatti. temAM (i) zabda-arthApatti A pramANe che - 'devadatta divase jamato nathI ane vaLI tenI indriya ane zarIra jarA paNa kSINa (upahata) thayA nathI. (sateja-hRSTapuSTa che)' AvA zabdono uccAra karAye chate je jJAna thAya che tenAthI evo nizcaya thAya che ke, 'to pachI nakkI (devadatta) rAtre jame che.' kAraNa ke rAtre jamato na hoya to divase nizcitapaNe nahIM jamatAM evA tenuM zarIra vagere akSINa-hRSTapuSTa rahI zake nahIM. tema hovuM ghaTe nahIM. tathA (ii) artha-arthApattiH (zabda vinA ja) koI nIla vastune jotA vyaktine evuM je indriyanuM anumAna thAya che, jema ke, 'tevI koI indriya che jenAthI A nIla (rUpavALI) vastunuM (athavA nIlarUpanuM) jJAna thayuM.' Ane artha-arthApatti kahevAya che. (5) saMbhava : saMbhava paNa pramANa che. prasthamAM (1 zeramAM) 4 kuDava (pA ze2) hoya
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 257 tathA'bhAvo'pi pramANAbhAvaviSayaH, yatra viSaye pratyakSAdipramANAnAmapravRttirasAvabhAvastadviSayamapi jJAnamabhAva iti vyapadizyate / ata etAni anumAnAdIni kecidAcAryAH pramANAnIti manyante, tat kathamityevaM manyante, ? kimeSAM tAni na santi pramANatvena ? uta pramANAntarANi na bhavantIti ? atrocyate mayA - bhA0 sarvaNi etAni matizrutayorantarbhUtAni, indriyArthasannikarSanimittatvAt / kiJcAnyat / apramANAnyeva vA / kutaH ? / mithyAdarzanaparigrahAt, viparItopadezAcca / TI0 sarvANi ityAdi / sarvANi samastAni etAni anumAnAdIni matijJAnazrutajJAnayoreva antarbhUtAni praviSTAni / kayopapattyeti cet tAmupapattimAha-indriyArthetyAdi / che. arthAt A prastharUpI AdhAramAM (4) kuDava e Adheya (rahenAra) saMbhave che - ghaTe che. A rIte kuDava AdinuM jJAna thavuM te saMbhava-pramANa kahevAya. (6) abhAva : tathA pramANanA abhAva viSayavALo abhAva paNa pramANa che. arthAt je viSayamAM pratyakSa Adi pramANonI apravRtti che = arthAt pravRtti thatI nathI, te abhAva kahevAya ane tenA saMbaMdhI jJAna paNa "abhAva" ema kahevAya che. Ama A badhAM pramANa hovAthI ja keTalAMka AcAryo uparokta anumAna vagerene pramANa mAne che. to teo zAthI A badhAne pramANe tarIke mAne che? zuM emaNe mAnela A anumAna vagere pramANa rUpe nathI ? ke pachI te judA pramANa rUpe nathI ? Ano javAba ApatAM uttarapakSa - bhASyakAra jaNAve che - bhASya : javAbaH A sarva (anumAna vagere) pramANo indriya ane viSayanA saMbaMdhathI (saMnikarSathI) thatAM hovAthI te matijJAna ane zrutajJAnamAM aMtarbhata thAya che, samAI jAya che. bIjI vAta e ke, athavA A (pUrvokta anumAna Adi) pramANa ja nathI. prazna : zAthI pramANa nathI? javAba : mithyAdarzana (ekAMta mAnyatA) vaDe grahaNa karAyelAM hovAthI ane viparItanuM kathana kareluM hovAthI (te pramANarUpa nathI.) * anumAnAdi pramANono matidhRta rUpa parokSa-pramANamAM aMtabhava che premaprabhA : bhASyamAM pUrve uThAvela vistRta zaMkAnuM samAdhAna Ape che samAdhAna : A samasta anumAna Adi pramANo matijJAna ane zrutajJAnamAM ja 2. patipu ! parva tanamu. I
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ [a0 1 258 tattvArthAdhigamasUtram indriyANi cakSurAdIni teSAM arthA rUpAdayaH indriyANi cArthAzca indriyArthAsteSAM sannikarSaH sambandhaH sa indriyArthasannikarSo nimittaM yasya anumAnAdestadindriyArthasannikarSanimittaManumAnAdi / kathaM punarindriyArthasannikarSaH kAraNamanumAnAdeH ? ucyate-anumAnaM tAvaccakSurAdIndriyadhUmAdyarthasannikarSajam, anyathA tasyAsambhavAt, indriyo'nindriyanimittatvAt svaparArthasyAnumAnasyeti / upamAnamapi cakSurAdIndriyagavAdyarthasannikarSajam / AgamAkhyamapi zrotrendriyasya anindriyasya vA AptavacanArthasya sannikarSe sati prAdurasti / zabdArthApattirapyevameva / arthArthApattistu cakSurAderindriyasya nIlAde rUpasya ca sannikarSa evopajAyate / sambhavo'pi aMtarbhata che, praviSTa che arthAt samAI jAya che. prazna : kaI upapattithI/yuktithI aMtabhUta che? A yuktine jaNAvatAM kahe che. javAba : cakSu vagere indriyo ane tenA rUpa Adi viSayono saMbaMdha (= indriyArtha saMnikarSI rUpa nimittavALA anumAna Adi hovAthI arthAt indriya ane artha (rUpAdi)nA saMbaMdharUpa nimittathI utpanna thanArA hovAthI anumAna Adi matijJAna-zrutajJAnamAM ja samAI jAya che. caMdraprabhA : kahevAnuM tAtparya e che ke mati-zrutajJAna e banneya indriya ane artha (viSaya)nA saMbaMdhathI utpanna thanArA pUrve kahelAM che ane A anumAna vagere pramANo paNa indriya ane arthanA saMbaMdhathI ja utpanna thanArA che. Ama samAna nimitta hovAnA kAraNe anumAna vagere pramANo mati-zruta jJAnamAM aMtarbhAva pAmI jAya che. premaprabhA : prazna : indriya ane arthano/viSayano saMbaMdha e anumAnanuM kAraNa zI rIte bane ? javAba : (1) anumAna e cakSu vagere indriya ane dhUma vagere viSayanA saMbaMdha (saMnikarSa)thI utpanna thAya che. kAraNa ke bIjI rIte arthAt Avo saMbaMdha na thAya to anumAna thavuM saMbhavatuM nathI. kAraNa ke svArtha (potAne mATe thatuM) anumAna ane parArtha (bIjAne karAvAtuM) anumAna be ya indriya ane anindriya rUpa nimittathI utpanna thanArA che. (2) upamAna pramANa paNa cakSu vagere indriya ane gAya vagere arthanA saMbaMdhathI janya che. (3) AgamarUpa pramANa paNa zrotrendriyano athavA mana (anindriya)no ane AptapuruSanA vacana rUpa vastuno/viSayano saMbaMdha thaye chate pragaTa thAya che. (4) arthapatti . pavipu ! driyana mu. | 2. pU. I sapa0 mu. I
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 2] 259 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam prasthamarthaM dRSTvA zrutvA vA prAdurasti, ataH cakSuHzrotrayoH prasthArthaprasthazabdayoH sannikarSe sati tadudeti / abhAvo'pi pramANaM prameyAbhAvaviSayaH, manasA vikalpArthamuttaratra sa eva viSayIbhavati vikalpito'rtho, nAnumAnAdasau bhidyata iti evamindriyArthasannikarSanimittAnyetAni matizrutayorantarbhAvaM yAntIti / kiJcAnyaditi pakSAntaramAzrayati / apramANAnyeva vA / naivAnumAnAdIni pramANAni, mithyAdarzanasamanvitatvAt, ayathArthopadezavyApRtatvAt unmattakavAkyavijJAnavat / etdevaahpramANamAM (1) zabda-athapatti pramANa paNa A rIte ja thAya che. jyAre (i) artha-arthapatti e cakSu Adi indriyano ane nIla vagere rUpano sagnikarSa (saMbaMdha) thaye chate ja utpanna thAya che. (5) saMbhava pramANa paNa prastha rUpa koI padArthane dekhIne athavA sAMbhaLIne pragaTa thAya che. AthI cakSu ane zrotra rUpa indriyano ane kramazaH prastha pramANa padArthano ane prastha-zabdano saMbaMdha thaye chate saMbhava pramANa udaya pAme che, jaNAya che. (6) abhAva rUpa pramANa paNa prameya (pramANa vaDe nizcaya karavA yogya) vastunA abhAva rUpa viSayavALo che. manathI vikalpa karAto (vicArAto) artha/padArtha uttarakALe te ja vikalpita = vicArAyela artha viSaya bane che. (arthAt A jamIna upara jo ghaDo hoya to dekhAya. kAraNa ke, prakAza che, cakSu indriyano saMbaMdha paNa che ema vicAra karyA bAda paNa uttarakALe dekhAto nathI. mATe jamIna upara "ghaDAno abhAva che' evuM uttarakALa jJAna thAya che.) AthI anumAna pramANa karatAM A abhAvanuM jJAna arthAt abhAvarUpa pramANa juduM nathI. A pramANe A upara kahelAM anumAna vagere pramANo indriya ane viSayanA saMnikarSa (saMbaMdha)rUpa nimittathI utpanna thanArA hoyane matijJAna ane zrutajJAnamAM ja aMtarbhAva/samAveza pAme che. * eka apekSAe anumAnAdi apramANa hovAnuM kAraNa ja pUrve uThAvelI zaMkAnA samAdhAnamAM "vaLI bIjI vAta e ke ema bIjA pakSane/samAdhAnane jaNAvatAM bhASyakAra kahe che ke, "athavA A anumAna apramANa ja che." arthAtu A anumAna Adi pramANa ja nathI, ahIM TIkAmAM anumAna prayoga Apelo che, te A pramANe che, manunAnAlIni pramAAna, miththAnamanvitatvAta, mayathArthopadezAtra unmattavIvijJAnavat | artha : mithyAdarzanathI sahita hovAnA 2. pU. | parva mu. | 2. sarvapratiy I OArtha0 mu. !
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 mithyAdarzanetyAdi / mithyAdarzanam ekanayAzrayaNaM tenA''gRhItaM mithyAdarzanaparigraho bhaNyate, yata eva ca mithyAdarzanaparigraho'ta eva viparItopadeza' iti / viparItam anyathAvasthitaM nAnAdharmakadaimbakaM sadvastu ekadharmakamAzritaM viparItaM bhaNyate, tasya upadezaH kathanaM viparItopadezastasmAt, yata etAnyekanayAvalambInyanumAnAdIni viparItamekAntapakSAzritaM vastu vicchindanti tasmAdapramANAni paMraparikalpitAnIti / na ca mithyAdRSTiparigRhItaM kadAcidapi jJAnaM bhaNyate, kintvajJAnameva, saMsArahetutvAt, etaccottaratra nidarzayiSyatyeva / yata Aha - kAraNe ane ayathArtha = viparIta arthanuM/padArthanuM kathana karavAmAM pravRtta thayela hovAthI (A be hetuthI) anumAna Adi apramANa che (pramANarUpa nathI.) unmatta mANasanA vAkyathI thatAM vijJAnanI jema, e daSTAMta che. jema unmatta mANasa mithyAdarzanathI (khoTI mAnyatAothI) sahita hovAthI ane ayathArtha (jamatema...helaphela) vacano bolavAthI lokamAM tenA vacanothI thatuM jJAna e pramANabhUta - vizvAsapAtra - AdaraNIya banatuM nathI, te ja pramANe bIjAoe mAnelAM anumAna vagere pramANo bAbatamAM samajavuM. arthAt mithyAdarzana vaDe arthanuM grahaNa karavAthI ane viparIta-upadeza karavAthI apramANa che. Ano artha spaSTa karatAM TIkAkAra kahe che - mithyAdarzana eTale eka ja nayano Azraya/svIkAra. tenA vaDe je vastunuM grahaNa kareluM hoya te mithyAdarzana-parigraha kahevAya. je kAraNathI mithyAdarzana-parigraha eTale ke eka naya/daSTikoNa vaDe ja vastunuM grahaNa kareluM hoya che, AthI ja "viparIta' upadeza/kathana thavAthI viparItopadezAt ema kaheluM che. viparIta eTale (hakIkta karatAM) anya svarUpe rahelI vastu. aneka dharmanA samUhAtmaka sad = vidyamAna = sAcI vastuno jyAre eka ja naya vaDe Azraya karAya, svIkArAya tyAre te viparItakahevAya che. tevI viparIta vastunuM kathana karavAthI mithyAdarzanavALAnA mati-zrutajJAna apramANa kahevAya. sArAMza ke je kAraNathI A anumAna vagere (kahevAtAM pramANo) e anekanayanA AzrayabhUta/viSayabhUta vastune viparIta rUpe eTale ke ekAMta pakSano Azraya karanArI rUpe jANe che, te kAraNathI bIjAo vaDe parikalpita/mAnela anumAna Adi apramANa che. vaLI mithyAdaSTi jIva vaDe (mithyAdarzanapUrvaka) parigRhIta eTale ke svIkArAyela mati-zruta e kyAreya paNa "jJAna" kahevAtuM nathI, kiMtu "ajJAna' ja kahevAya che, kAraNa ke te 2. sarvapratipu ! tena vR0 mu. | 2. ra3.pU. sai.rai. | pA0i mu. | rU. sarvapratipu ! dharma mu. 4. u.pU.tA.-zo. I parava0 mu. I 6. 3.pU. I STi gR0 mu. |
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 261 bhA0 mithyAdRSTehi matizrutAvadhayo niyatamajJAnameveti vakSyate (1-32) / nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA parastAd (1-35) vasthAma: 2 _____TI0 mithyAdRSTItyAdi / yasmAnmithyAdRSTeja'ntormatizrutAvadhayastrayo'pi nizcayena kutsitameva jJAnamajJAnamiti bhnnissyte| yadyevaM kathaM tahi matizrutayorantarbhUtAnItyuktam ? ucyatenayavAdamAzrityaitaduktam / kena tarhi nayavAdAntareNa matizrutAntargatAnItyAha-nayavAdAntareNa tu ityAdi / nayA naigamAdayaH teSAM vAdaH svarucitArthaprakAzanaM nayavAdaH, tasya antaraM bhedo nayavAdAntaraM tena nayavAdabhedenaiva / matizca zrutaM ca matizrute tayorvikalyA bhedAstebhyo jAyanta iti matizrutavikalpajAni bhavanti tathA parastAt nayavicAraNAyAM vakSyAmaH saMsArano/bhavabhramaNano hetu bane che. A vAtano AgaLa graMthakAra svayaM nirdeza karavAnA ja che. jethI bhASyamAM kahe che - bhASya kema ke, "mithyAdeSTi jIvanA mati, zrata ane avadhi e (traNeya) niyamathI ajJAna rUpa ja hoya che e pramANe (sU) 1/32mAM) AgaLa kahevAze. bIjA nayathI to je rIte mati ane zruta (jJAna)nA bhedothI utpanna thanArA (arthAt jJAnarUpa) hoya che, te pramANe AgaLa (sU01-12mAM)ame kahIzuM. premaprabhA : je kAraNathI mithyASTi jIvanA mati, zruta ane avadhi e traNeya jJAna nizcayanayathI kutsita (khoTAM) ja jJAna hoya che ane te "ajJAna" che ema AgaLa kahevAze, mATe mithyASTinA koIpaNa jJAna "ajJAna' ja che. zaMkA : jo mithyASTi jIvonA mati Adi e ajJAnarUpa ja hoya to te matijJAna-zrutajJAnamAM aMtarbhata che ema zAthI kahyuM? samAdhAna : nayavAdano Azraya karIne kaheluM che ke sarva anumAnAdi pramANo matizrutajJAnamAM aMtarbhata (samAviSTa) thAya che. prazna : kayA nayavAdanA bhedathI te matizrutajJAnamAM aMtarbhata thayelAM che ? javAba : nayavAdanA bhedathI (arthAtu amuka nayanA mate) je rIte anumAna Adi pramANo mati-zrutajJAnanA vikalpothI/bhedothI thAya che te rIte AgaLa kahevAze. ahIM naigama vagere "naya' che. teono vAda eTale ke, potAne rucita - ISTa arthanuM prakAzana. teono aMtara = bheda. Ama AvA naigama vagere nayavAdanA bhedathI ja arthAtu amuka 2. rIvAnuM pu20 mu. | 2. pU. 1 yathA mata mu. I rU. pU. I mavati yathA, mu. dha. | 4. pU. . tri. | pu20 mu..
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 tattvArthAdhigamasUtram [a0 1 (1-35) iti / 'zabdanayasya hi mithyAdRSTirajJo vA nAstIti vakSyati tanmatena tu pramANAnIti 22 || bhA0 atrAha-uktaM bhavatA matyAdIni jJAnAni uddizya-tAni vidhAnato lakSaNatazca parastAd vistareNa vakSyAma iti / taducyatAmiti / atrocyate - atreti / etasmin jJAnapaJcake kathite sAmAnyena pramANadvaye ca-pratyakSaparokSarUpe vihite, paro'vocat-ukta pratipAditaM tvayA, kimiti cet, ucyate-matyAdIni paJca jJAnAnimatizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni evamuddizya, tata idamabhihitaM, kim tad ? ucyate - nayanA abhiprAyathI ja je rIte anya vaDe kahela anumAna Adi pramANo e) matijJAna ane zrutajJAnanA vikalpathI/bhedathI utpanna thAya che (arthAt mati Adi jJAnarUpe bane che) te vAta ame nayonI vicAraNA karavAnA prasaMge (sU) 1-35mAM) kahIzuM. * nacavizeSathI koi ajJAnI nathI ja bhASyakAre "AgaLa kahevAze" ema je vAtanI bhalAmaNa karI che te vAtano ahIM ja saMkSepamAM khulAso karatAM TIkAkAra kahe che ke, zabda-nayanA mate koIpaNa jIva mithyAdaSTi ke ajJa (ajJAnI) nathI. te nayanA mate bIjAo vaDe mAnelAM anumAna Adi e "pramANo" che. (TUMkamAM je jJAna hoya te ja pramANa bane, ajJAnane to jainadarzanamAM apramANa kaheluM che. have zabda-naya to badhAM ja jIvone jJAnI kahe che mATe te jIvonA anumAna vagere matijJAna-zrutajJAnamAM aMtarbhAva pAmI jAya che. Ama A nayathI pUrve kahelAM pramANe paNa sArthaka thAya che.) (1-12) ahIM bhASyakAra bhagavaMta agrima sUtranA avataraNa mATe bhUmikA race che bhASya : ahIM (ziSyAdi) bIjA vyakti prazna kare che. prazna : mati Adi jJAnone uddezIne Ape kaheluM ke, tene vidhAnathI (bhedathI) ane lakSaNathI AgaLa ame vistArathI kahIzuM. to have te kahevA yogya che. javAba : AnA javAbamAM (AgaLanuM sUtro kahevAya che. premaprabhA : avataraNikA : A mati Adi pAMca jJAnanuM kathana karAye chate ane sAmAnyathI 1. pratyakSa temaja 2. parokSa rUpa be pramANa kahevAya chate anya ziSyAdi vyakti kahe che ke, prazna : Ape mati, zruta, avadhi, mana:paryAya ane kevaLa e pAMca 1. pU. tizana vaca0 mu. | 2. sarvapratipu ! tAva 30 mu. ! rU. pUI tA. 5. I
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 sU0 12] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam tAni vidhAnato lakSaNatazca parastAd vistareNa vakSyAma ityetat / / ____nanu ca naivaMvidhaM tatra sUtre bhASyamasti-vidhAnato lakSaNatazceti, kathamayamadhyAropaH kriyate guroriti ? ucyate-satyamevaMvidhaM bhASyaM nAstIti, evaM punaH samasti-prabhedAstvasya parastAd vakSyanta iti (1-1) / ataH prabhedA ityanena vidhAnalakSaNarUpAH pratipAdyante tatra bhASye, ato nAdhyAropa iti / vidhAnaM bhedaH, matijJAnaM sabhedakaM vakSyAmIti pratijJAtam, tathA lakSaNaM asAdhAraNaM yaccihna matyAdestacca vakSyAmIti pratyajJAyIti, taducyatAM vidhAnaM lakSaNaM ceti, evaM paryanuyukta Aha atrocyata iti / ___atraitasmizcodite ucyate mayA lakSaNam, alpavicAratvAt, anena sUtreNa matiHsmRtyAdinA / athavA naiva matijJAnasyAnena sUtreNa lakSaNaM kathayati, pratItatvAt, pratItaM hi loke indriyAnindriyajaM jJAnaM, yacca pratItaM na tasya lakSaNamAcakSate vicakSaNAH, na hi jJAnane uddezIne pachI ema kaheluM uttarapakSa H te zuM kaheluM? praznakAra : "te jJAnone vidhAna ane lakSaNa vaDe AgaLa vistArathI ame kahIzuM' ema kaheluM. uttarapakSa H AvA prakAranuM te sUtramAM bhASya che ja nahIM ke vidhAna ane lakSaNa vaDe (vidhAnataH lakSaNatazca) ame 30\. to pachI // bhATe athita vayanano mA prabhArI suru upara adhyAropa/AropaNa tamArA vaDe karAya che ? pUrvapakSa : sAcI vAta che ke AvA prakAranuM bhASya-vacana nathI. paNa AvA AkAranuM bhASya to cha 43, prabhedAstvasya parastAd vakSyante iti (sU0 1-9) (mAtizAna AdinA prabhedo AgaLa kahevAze.) AthI prabheda-zabda vaDe vidhAna(bheda) ane lakSaNa rUpa ja tyAM kahelAM bhASyamAM kahevAya che. AthI adhyAropa/AkSepa karAto nathI paNa vAstavika ja vastu kahelI che. Ama vidhAna eTale bheda, "bhedasahita matijJAnane kahIza" ema pratijJA karI che, ane matijJAnanuM lakSaNa = asAdhAraNa cihna tene kahIza e pramANe paNa pUrve pratijJA karI che, svIkAreluM che. mATe te vidhAna ane lakSaNa have kahevA joIe.A pramANe anya vyakti vaDe prazna uThAvAtAM bhASyakAra teno javAba ApatAM kahe che - 4Ama (6.5.) : atra ucyate / (20 prabhArI prazna 61qidi) mA mAlatamA bhaa2|| paDe paDela. sakSa43vAya che // 29 // 3 sakSama alpaviyAnI apekSA cha bhane te matiH smRtiH0 // 1-13 // vagere sUtra 3 upAya che. 1. kha. pU. / pura0 mu. / 2. kha.pU. / pura0 mu. / 3. pU. / prabhedA matijJAne0 mu. adhikaH / 4. pU. jJAyi0 mu. /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o hutAzanasyoSNatAlAJchanamatyantapratItatvAdabhidadhate vidvAMsaH / kiM tarhi sUtreNa pratipAdayati ? ucyate-lakSaNaM dvividhaM tatsthamatatsthaM ceti, tatsthamagnerauSNyavat, atatsthaM vAriNo balAkAdivat, matijJAnasya lakSaNaM yattatsthaM na punastato jJAnAd bhinnamityetadAdarzayati sUtreNa / sU0 matiH smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram // 1-13 // TI0 mati: smRtiH saMjJetyAdi / ata eva ca jJAnazabdaM pratyekaM lagayati 264 * lakSaNanA be prakAra H (1) tatsya ane (2) atastha (bIjI rIte AgaLanA teramA sUtrano viSaya jaNAvatAM TIkAkAra kahe che-) athavA A matiH smRti: e sUtra vaDe matijJAnanuM lakSaNa nathI kahetAM, kAraNa ke e to pratIta ja che, saunA khyAlamAM ja che, kema ke, lokamAM A vAta prasiddha ja che ke matijJAna e indriya ane anindriyathI utpanna thatuM jJAna che. ane vicakSaNa puruSo je vAta prasiddha hoya, tenuM lakSaNa kahetAM nathI, kema ke, agninuM 'uSNatA'rUpa lakSaNa e atyanta prasiddha hovAthI vidvAna puruSo te jaNAvatAM nathI. prazna : to pachI te sUtrathI zAnuM kathana kare che ? javAba : juo, lakSaNa be prakAre hoya che. (jenAthI vastu jaNAya-oLakhAya te lakSaNa kahevAya.) (1) tatsya (temAM = lakSyamAM ja raheluM) ane bIjuM (2) atatsya (lakSyamAM nahIM raheluM.) dA.ta. (i) agnimAM rahelI uSNatA (uSNa-sparza)rUpa lakSaNanI jema tatsya-lakSaNa hoya che. arthAt agni vagere rUpa lakSyamAM ja te lakSaNa raheluM hoya che ane bIjuM (ii) pANInuM (sarovara vagerenuM) lakSaNa bagalA vagerenI jema atatsya-lakSaNa che. caMdraprabhA : arthAt te lakSaNa pANImAM ja ekameka thaIne raheluM hotuM nathI paNa tethI juduM paNa paDe che. dUrathI jamIna upara uDatAM bagalAM joIne pANInuM anumAna thaI zake che. te be vacce mAtra samIpatA athavA saMyoga saMbaMdha che. mATe atatsya lakSaNa che. prastutamAM matijJAnanuM je tatsya-lakSaNa che, te matijJAnathI bhinna/juduM nathI, A vAta AgaLanA teramA sUtra vaDe graMthakAra batAve che matiH smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram // 1-13 // sUtrArtha : 1. matijJAna, 2. smRtijJAna, 3. saMjJA, 4. ciMtA ane 5. abhinibodha e
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 265 __ bhA0 matijJAnaM smRtijJAnaM saMjJAjJAnaM cintAjJAnaM AbhinibodhikajJAnamiti anarthottaram | 3 | TI0 matijJAnaM smRtijJAnamityAdi / yeyaM matiH saiva jJAnamityasya khyApanArtha mananaM matistadeva jJAnaM matijJAnamiti / matijJAnaM nAma yadindriyAnindriyanimittaM / vartamAnakAlaviSayaparicchedi / smaraNaM smRtiH saiva jJAnaM smRtijJAnaM, tairevendriyairyaH paricchinno viSayo rUpAdistaM yat kAlAntareNa vinaSTamapi smarati tat smRtijJAnam, atItavastvAlambanamekakartRkaM caitanyapariNatisvabhAvaM manojJAnamiti yAvat / saMjJAjJAnaM nAma yattairevendriyairanubhUtamarthaM (pAMca) anarthAntara che arthAt samAnArthI paryAya-zabdo che. (13) premaprabhA : AthI ja = matijJAnanuM jJAnAtmaka tattha-lakSaNa sUtra vaDe jaNAvAtuM hovAthI ja "jJAna" zabdane sUtrastha pratyeka nAma sAthe lagADIne bhASyakAra kahe che bhASya : 1. matijJAna 2. smRtijJAna 3. saMjJAjJAna 4. ciMtAjJAna 5. AbhinibodhicijJAna e (pAMca) arthAntara = abhyapadArtha nathI. (arthAt samAnArthI paryAya-zabdo che.) - mati, smRti vagereno vizeSArtha * premaprabhA : (AgaLa 9mAM sUtranI TIkAmAM kahyA pramANe samAnAdhikaraNa rUpa karmadhAraya - samAsa jaNAvatAM TIkAkAra kahe che) 1. matijJAna : je A mati che, e ja jJAna che e pramANe arthane jaNAvavA mATe pahelAM mananuM matiH - manana karavuM - jANavuM te "mati." ema vyutpatti karIne pachI "mati rUpa je jJAna" (tireva jJAna rUti) te "matijJAna" kahevAya. je indriya ane anindriya (mana)thI utpanna thanAruM hoya ane vartamAna-kAlika viSayano bodha karanAruM che, te matijJAna kahevAya. 2. smRtijJAna : maraghAM tiH | smaraNa karavuM te mRti'.. te rUpI jJAna te smRti-jJAna kahevAya. te ja upara kahela indriyothI ja jANela je rUpAdi viSaya che, te kALAntare arthAt anyakALe viniSTa thaI javA chatAM-upayogamAMthI nIkaLI javA chatAMya jIva tenuM smaraNa kare che te smRti-jJAna kahevAya. arthAt (i) je bhUtakAlIna vastu-viSayaka hoya vaLI (i) jenA (te bhUtakAlIna ane vartamAnakAlIna banneya jJAnanA) eka-samAna kartA hoya ane (i) je caitanyanA pariNAma-svarUpa che evuM (iv) manovijJAna = mAnasajJAna rUpa A smRti-jJAna che. (3) saMjJA-jJAna: te ja indriyo
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 tattvArthAdhigamasUtram [02 prAk punarvilokya sa evAyaM yamahamadrAkSaM pUrvAhna iti saMjJAjJAnametat / cintAjJAnamAgAmino vastuna evaM niSpattirbhavati anyathA neti, yathaivaM jJAnAditrayasamanvite traiva paramasukhAvAptiranyathA netyetaccintAjJAnaM manojJAnameva / Abhinibodhikam abhimukho nizcito yo viSayaparicchedaH sarvairevaibhiH prakAraistadAbhinibodhikamiti / yadA caitallakSaNasUtraM tadA itizabda evamityasyArthe, evaMlakSaNamebhiH paryAyairnirUpitaM matijJAnaM jJeyamiti / evametat kiyatA'pyaMzena bhedaM pratipadyamAnamanarthAntaramiti vyapadizati / naiSAM matijJAnavirahito'rtho kalpanIya iti / apare tu sarve paryAyazabdA evaite zatakratuzakrAdizabdavaditi manyante, nAtra bhedenArthaH kalpanIya vaDe pUrve anubhavela/jANela padArthane pharI joIne "A te ja padArtha che, jene meM divasanA pUrvanA bhAgamAM (madhyAhananA pUrva kALamAM) dekhela." AvA AkAravALuM A saMjJA-jJAna hoya che. (4) ciMtAjJAna : AgAmI bhaviSyakALa saMbaMdhI vastunI A pramANe siddhi (niSpatti) thaze, bIjI rIte nahIM thAya, evuM jJAna. dA.ta. AvA (samya) jJAnAdi traNathI (AdithI darzana, cAritra) yukta thavAze tyAre ahIM A lokamAM ja paramasukhanI prApti thaze, bIjI rIte nahIM thAya, AvuM ciMtavavuM te ciMtAjJAna kahevAya ane te manojJAnarUpa ja che. (5) Abhinibodhika jJAna : mafma = (indriya vagerene) abhimukha ane ni = nizcita evo je upara kahelAM sarva prakAre viSayano bodha te AbhinibodhikajJAna kahevAya. jyAre A sUtrane lakSaNa-sUtra manAya, tyAre sUtrastha vRti zabda vim = "A pramANe evA arthamAM che. AvA lakSaNavALuM svarUpavALuM arthAt uparokta paryAyo vaDe nirUpita jJAna e matijJAna jANavuM. A pramANe A mati vagere lakSaNa keTalAMka aMzathI bhedane kahetuM hovA chatAM paNa anarthAntara che, eTale ke arthAntara (judu) nathI, samAna ja che, evo vyavahAra karavAnuM kahe che. A badhAMya zabdono matijJAna sivAyano artha vicAravA yogya nathI, paNa matijJAna rUpa ja artha che ema tAtparya che. bIjA AcArya evuM mAne che ke, A sUtrokta sarva zabdo e indranA zatakratu, zakra Adi zabdonI jema paryAya-zabdo ja che. AthI ahIM bheda vaDe arthanI kalpanA (vicAraNA) karavI nahIM. AthI A sUtranA pUrvapakSane anya rIte rajU kare che. te A rIte 2. sarvapratiSa vite tatai0 mu. | 2. va. pU. vi. mu. i
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 24] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 267 iti / tathA cAsya sUtrasya pUrvapakSamanyathA racayanti evaM-loke smRtijJAnaM atItArthaparicchedi siddham, saMjJAjJAnaM vartamAnArthagrAhi, cintAjJAnamAgAmikAlaviSayamiti, iha tu siddhAnte AbhinibodhikajJAnamevocyate, smRtyAdIni tu nocyante, tatrAnabhidhAne prayojanaM vAcyam / ucyate-AbhinibodhikajJAnasyaiva trikAlaviSayasyaite paryAyA nArthAntarateti matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityasyAnarthAntarametaditi // 13 // iha hi pratikSaNaM prANinAmanyadanyacca jJAnamudeti, ghaTAlambanajJAnApagatau paTAlambanajJAnAvirbhAvaH, yaccotpadyate tatkAraNAyattajanma vadanti santaH, yathA ghaTaH puruSamRttikAdaNDAdyapekSya kAraNamAvirasti, evamasya jJAnasya samupajAyamAnasya kiM nimittamiti ? 3khyate - sU0 tadindriyAnindriyanimittam // 1-14 // 'iti pUrvapakSa H lokamAM smRtijJAna e bhUtakAlIna arthano bodha karanArA tarIke siddha che. saMjJAjJAna e vartamAna arthane grahaNa karanAruM che ane ciMtAjJAna e bhaviSyakALa viSayaka hoya che. jyAre ahIM siddhAMtamAM to eka Abhinibodhika-jJAna ja kahevAya che, paNa smRti vagere jJAnI kahevAtAM nathI. to temAM smRtijJAna Adi nahIM kahevAnuM prayojana zuM che ? te kahevuM joIe. (AvA pUrvapakSanI sAme uttarapakSa rUpe sUtra rajU karatAM kahe che ) uttarapakSa: trikALa-viSayaka Abhinibodhika jJAnanA ja A (smRti vagere) paryAyo che, paNa tenAthI arthAntarapaNu = bhinna artharUpa nathI. AthI sUtramAM kahe che ke, matismRti-saMjJA-ciMtA-abhinibodha e anarthAntara (samAnArthI = paryAya) zabdo che. (13) avataraNa praznaH jagatamAM evuM jovA maLe che ke, pratyeka kSaNe jIvone juduM juduM jJAna thAya che. ghaTane AlaMbana karanArA jJAnano nAza thaye paTaviSayaka jJAna pragaTa thAya che. vaLI je jJAna utpanna thAya che, te potAnA kAraNone laIne utpatti (janma)vALuM che, ema jJAnIo kahe che. dA.ta. ghaTa (ghaDo) e puruSa (kuMbhAra), mATI, daMDa vagere kAraNonI apekSA rAkhIne utpanna thAya che. tema utpanna thatAM A prastuta jJAnanuM zuM nimitta che? AvA praznanA javAbamAM AgaLanuM sUtra jaNAvatAM graMthakAra kahe che. javAba : tiindrayaniktinimittam . 2-24 me rUti . 2. patipu ! nA. . |
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 tattvArthAdhigamasUtram [ e ? bhA0 tadetat matijJAnaM dvividhaM bhavati-indriyanimittamanindriyanimittaM ca / TI0 tadetadityanantaralakSaNopetaM matijJAnaM kiMnimittamiti ? / ucyate-hetodvaividhyAt dvividhaM bhavati, tenaiva hetunA dvividhena tatkAryamAdarzayati-indriyanimittamanindriyanimittaM ca / tatrendriyANi sparzanAdIni paJca nimittaM yasya tanindriyanimittam, na hi zrotrendriyamantareNAyaM pratyayo bhavati-zabdo'yamiti, na ca sparzanamantareNAyaM pratyayaH samupadyate-zIto'yamuSNo vA, evaM zeSeSvapi vAcyam / tathA'nindriyanimittamiti indriyAdanyadanindriyaM-manaH oghazceti tad nimittamasyaM tadanindriyanimittamiti, smRtijJAnaheturmanaH / evaM caitad draSTavyam sUtrArtha : te matijJAna indriya ane anindriya (mana) rUpa nimittavALuM che. bhASya : te A matijJAna be prakAre che. (1) indriya-nimittavALuM ane (2) anindriya-nimittavALuM. premaprabhA : tavetad no artha che - A anaMtara hamaNA ja upara kahela lakSaNathI yukta matijJAna. prazna H te matijJAnanuM nimitta (kAraNo zuM che? javAbaH matijJAnanA hetuo be prakAranA hovAthI te (matijJAna) be prakAranuM che. te be prakAranA hetu vaDe ja tenA kAryane bhASyamAM batAve che. matijJAna (1) indriya-nimittavALuM ane (2) anindriya-nimittavALuM ema be bhedavALuM che. matijJAnanA be prakAra temAM prathama bheda (1) indriyo eTale sparzana vagere pAMca, te jemAM nimitta hoya te indriya-nimittavALuM matijJAna kahevAya. (pAMceya indriyo potapotAnA viSayano ja bodha karavAmAM nimitta bane che) kema ke zrotrendriya vinA evI pratIti (pratyaya) thatI nathI ke, "A zabda che temaja sparzendriya vinA A zIta(ThaMDu) che athavA uSNa (garama) che evo bodha thato nathI. A rIte zeSa iyonI bAbatamAM paNa kahevuM - (Ama pAMceya indriyo matijJAnanA kAraNabhUta che.) tathA bIjo bheda (2) anindriya-nimitta che. temAM indriyothI anya/juduM te "anindriya' eTale mana ane ogha.. e be jenA nimitta che te anindriyanimittavALuM matijJAna kahevAya. smRtijJAnarUpa matijJAnano hetu mana che. A uparathI A pramANe matijJAnanuM vibhAgIkaraNa karavuM. (1) eka indriya 2. pADavuM | yamuo pU. | 2. pU. | ma0 matijJAnastha0 mu. dha: |
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 24] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 269 indriyanimittamekama, aparamanindriyanimittam, anyadindriyAnindriyanimittamiti tridhA, tatraikamindriyanimittameva jJAnaM matyAkhyam, yathA'vanivAridahanapavanavanaspatInAmekendriyANAM dvitricaturindriyANAmasaMjJinAM ca paJcendriyANAM, manaso'bhAvAt, tathA'nindriyanimittaM smRtijJAnam, etaccendriyanirapekSaM cakSurAdivyApArAbhAvAt, tathA indriyAnindriyanimittaM jAgradavasthAyAM, sparzanena manasopayuktaH spRzatyuSNamidaM zItaM ceti, indriyaM manazcobhayaM tasyotpattau nimittaM bhavati iti| tadetat sarvamekazeSAllabhyata iti / indriyaM cAnindriyaM ca indriyAnindriye indriyAnindriye ca indriyAnindriyANi tAni nimittaM yasya tadindriyAnindriyanimittamiti / etadevAhaindriyanimittamanindriyanimitam , cazabdAdubhayanimittaM ceti / apekSAkAraNaM cAGgIkRtya nimittaka, (2) bIjuM anindriya (mana) nimittaka ane (3) trIjuM indriya-anindriyanimittaka ema traNa prakAre matijJAna samajavuM. temAM eka (prathama) (1) indriyarUpa nimittavALuM ja matijJAna hoya che. jema ke, pRthvI, pANI, agni, vAyu ane vanaspati rUpa ekendriya tathA be-traNa-cAra indriyavALA ane asaMkSIpaMcendriya jIvone manano abhAva hovAthI indriya-nimittavALuM ja matijJAna hoya che. tathA bIjuM (2) anindriya-nimittavALuM matijJAna e smRtijJAna rUpa hoya che. ane A jJAna cakSu vagere indriyanA vyApAra (upayoga) vinA ja thatuM hovAthI indriyonI apekSA vinA ja thAya che. tathA trIjuM (3) indriya-anindriya (ubhaya) nimittavALuM jJAna e jAgrata avasthAmAM sparzanendriya vaDe manathI upayukta (upayogavALo) thayela jIva sparza kare che tyAre "A uSNa che ane A ThaMDu/zIta che' evA AkAranA matijJAnane kare che. AnI utpattimAM indriya ane mana e beya (ubhaya) nimitta bane che. Ama A samasta artha "ekazeSa samAsa karavAthI prApta thAya che. te A rIte - pahelAM jaya ra niniya reti jayanijiye. e prathama be prakAranA nimittono samAsa karIne pachI trIjA ubhayanimitta rUpa prakAra sAthe A pramANe "ekazeSa' karavo niyanijiye 2 ndriyaniji ni "ndriyanikriyALi' ema ekazeSa karavo. AvA ekazeSa samAsanA peTALamAM 1. indriya, 2. anindriya ane 3. indriyAnindriya ema traNeya nimittono saMgraha thaI jAya che. pachI bahuvrIhi karavo. (tani (ndriyaniyi inimitte yI takriyanikriya-nimittam ) indriyAnindriya jemAM nimitta bane te indriyAnindriyanimittavALuM matijJAna kahevAya. 1. pU. rU0i mu. 2. ra3.pU.T. I tatparya nA. mu. rU. pAliy I am 20 mu. dha: I 4. palivu I fmAM 20 mu. dha: |
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 tattvArthAdhigamasUtram [ so sUtraM papATha AcAryaH tadindriyAnindriyanimittamiti / apekSAkAraNaM cAlokaviSayendriyANi, sati prakAze viSaye ca cakSurAdiSu ca satsu jJAnasyodbhavo dRSTaH, teSAmapi madhye'ntaraGgamapekSAkAraNaM 'indriyAnindriyANi paThitam, pAramArthikaM tu kAraNaM kSayopazamo matijJAnAvaraNapudgalAnAm, na hi tadAvaraNakSayopazamamanapekSya, jJAnasyotpattiriSyate / yadi tahi AntaraM nimittaM kSayopazamaH sa evopAdeyaH kiM bAhyenendriyAnindriyanimittenAdhIteneti ? ucyate-sa kSayopazamaH sarvasAdhAraNa itikRtvA na paThitaH, cazabdena vA se gRhIto draSTavyaH, indriyanimittamanindriyanimittaM ca, * bAhya-aMtaraMga nimittakAraNa ane pAramArthika kAraNa A ja hakIkata bhASyamAM kahe che - (1) indriya-nimittavALuM ane (2) anindriyanimittavALuM. bhASyamAM A be bheda sAkSAt kahelAM che ane temAM kahela = zabdathI ubhayanimittavALuM (indriya-anindriya nimitta vALuM) rUpa trIjA bhedano saMgraha karavo. vaLI AcArya bhagavaMte apekSA-kA2None paNa AzrayIne vinDriyAnindriyanimittam evuM sUtrane kaheluM che. te A rIte - (1) Aloka eTale ke prakAza, (2) viSaya (artha) ane (3) indriya e traNa apekSA-kAraNo che. kAraNa ke, jo prakAza hoya, (ghaDo vagere) viSaya hoya ane cakSu vagere indriyo (arthAt indriyono viSaya sAthe saMbaMdha) hoya tyAre jJAnano udbhava thato dekhAya che. A traNeya apekSAkAraNo paikI aMtaraMga - kAraNa tarIke sUtramAM indriya-anindriya kahelI che. jyAre pAramArthika kAraNa to matijJAnAvaraNa karmapudgalono kSayopazama ja che. kAraNa ke, tenA AvaraNabhUta karmanA kSayopazamanI apekSA vinA jJAnanI utpatti iSTa nathI. - - prazna : jo jJAnanI utpattinuM AMtarika kA2Na kSayopazama ja hoya to pachI tenuM ja grahaNa karavuM joIe. hamaNA upara kahela indriya-anindriya rUpa bAhya-nimittanI zI jarUra che ? arthAt koI jarUra nathI. javAba : te kSayopazama rUpa kAraNa e sarvajJAna pratye sAdhAraNa kAraNa che, AthI kahela nathI. athavA = zabdathI tenuM grahaNa kareluM samajavuM. te A rIte - 1. indriyanimitta 2. anindriya-nimitta ane tenI pachI mUkela = zabdathI kSayopazama-nimittavALuM che. athavA to = zabdathI kSayopazamanuM grahaNa na karavuM, kAraNa ke te bhAvendriya rUpa kSayopazama e tapa nathI arthAt indriyAdi bAhyanimittarUpa nathI. 1. pAlig / pU. rUndriyALi0 | 2. pAgi | sa0 nA. mu. |
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 24] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 271 cazabdAt kSayopazamanimittamiti, na vA, bhAvendriyasyA'tadrUpatvAt iti / tatrendriyanimittaM svayameva bhAvayati bhA0 tatrendriyanimittaM sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svaviSayeSu / anindriyanimittaM manovRttiroghajJAnaM ca // 14 // TI0 tatrendriyetyAdinA / tatra teSAM trayANAM madhye indriyanimittaM tAvad bhaNyatesparzanAdInAmiti / sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANAM paJcAnAmeva paJcasveva ityanyasyAbhAvAnniyamayati, sve AtmIyA viSayA yeSu prANinaH saktiM bhajante teSu sveSu viSayeSu, tadyathA-sparzanasya sparze, rasanasya rase, ghrANasya gandhe, cakSuSo rUpe, zrotrasya zabde, ata eSAM sparzanAdInAM svaviSayeSu pravartamAnAnAM grAhitayA yadupajAyate jJAnaM tat tAnIndriyANi caMdraprabhA kema ke zabdathI samAna vastunuM ja grahaNa thAya. paNa bhAvendriya rUpa kSayopazama e bhinna-prakAranuM kAraNa hovAthI ra thI tenuM grahaNa na thAya. ahIM pUrve ra zabdathI ubhayanimittavALA matijJAnanuM grahaNa kareluM che. vaLI pAchu thI kSayopazamanuM grahaNa karavuM ucita nathI. ItyAdi koIpaNa kAraNe asvarasathI navA ema kahI ra thI kSayopazamanA grahaNano niSedha karelA che ema jaNAya che. AmAM (1) indriyanimittavALuM (matijJAna)rUpa prathama bhedano bhASyakAra svayaM vicAra kare che bhASya : sparza vagere pAMca ja sva (potapotAnA) viSayomAM pravartatI sparzana Adi pAMca IndriyonA nimittathI thatuM (mati) jJAna te indriya-nimittavALuM kahevAya. tathA manovRtti (eTale mananuM viSayano bodha karanArarUpe vartavuM te) ane oghajJAna e anindriyanimittavALuM (matijJAna) che. (14) premaprabhA : tatra = pUrvokta traNa prakAranA matijJAna paikI (1) indriya-nimittavALuM matijJAna bhASyamAM kahevAya che. sparzanAdi eTale sparzana, rasana, dhrANa, cakSu ane zrotra e pAMca ja indriyono sparza Adi potAnA ja viSayomAM... sva = eTale potAnA viSayo ke jemAM prANIo Asakti kare che, tevA sva-viSayamAM pravartanArI arthAt sparzane viSe sparzanendriya, rasamAM rasanendriya, gaMdhane viSe ghANendriya, rUpane viSe cakSurindriya ane zabda viSe sparzanendriya. A pramANe sva = eTale potAnA viSayomAM pravartatI evI 2. sarvapratipu ! yasya tadru. 5. I
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 tattvArthAdhigamasUtram [X0 2 AlambyotpadyamAnamindriyanimittamiti bhaNyate / idAnImanindriyanimittamAcaSTe-anindriyaM manastannimittaM yasya tadanindriyanimittam / kIhak tadityAha-manovRttirmanovijJAnamiti / manaso bhAvAkhyasya vartanaM-viSayapariccheditayA pariNatirmanovRttiH, oghajJAnaM ceti / oghaH sAmAnyaM apravibhaktarUpaM yatra na sparzanAdInIndriyANi nApi manonimittamAzrIyante, kevalaM matyAvaraNIyakSayopazama eva tasya jJAnasyotpattau nimittam, yathA vallyAdInAM nIvAdyabhisarpaNajJAnaM na sparzananimittaM na manonimittamiti, tasmAt tatra matyajJAnAvaraNakSayopazama eva kevalo indriyone grAhipaNAthI arthAtu grAhitA saMbaMdhathI je jJAna thAya che te jJAna - te te indriyonuM AlaMbana karIne utpanna thatuM hoyane indriya-nimittaka jJAna kahevAya che. caMdraprabhA : pAMca indriyo e viSayonuM grahaNa karanAra = grAhI che. AthI temAM grAhitA che. hita = prAhitA - saMbaMdhathI jJAna indriyone thAya che, ema kahevAya che. vastutaH AtmAmAM jJAna thAya che. indriya temAM nimitta che. AthI indriyonuM AlaMbana karIne (AzramaNa karInenimittabhAve madada laIne) AtmAmAM jJAna utpanna thatuM hovAthI indriya-nimittavALuM jJAna kahevAya ema bhASyakArano Azaya TIkAkAra zrI siddhasena gaNivare spaSTa karelo che, ema jANavuM. premaprabhA : have bIjA (2), anikriya-nimittaka jJAnane kahe che - anindriya eTale mana. te jenuM (matijJAnanuM) nimitta hoya te anindriya-nimittaka jJAna 1. manovRtti ane 2. ovajJAna ema be prakAre kaheluM che. te aMge TIkAmAM prazna kare che. praznaH te anindriya-nimittaka matijJAna kevuM che? javAba : be prakAre che. (1) manovRtti eTale ke manovijJAna rUpa che. manasa: = bhAvAtmaka mananuM vartanaM (vRtti ) = viSayano bodha karavA rUpe pariNamana (pariNamavuM/pariNAma) te "manovRtti rUpa jJAna kahevAya. ane bIjuM (2) oghajJAna rUpa che. ogha = eTale sAmAnya rUpa arthAt vizeSavibhAga vinAnuM. jemAM sparzana Adi indriyo upayogI banatI nathI ke nathI manarUpa nimittano paNa Azraya karAto. phakta matijJAnAvaraNIya karmano kSayopazama ja te jJAnanI utpattimAM nimitta bane che. jema ke, velaDI AdinuM nIvra = chata/chAparuM vagere tarapha sarakavAnuM/upara caDhavAnuM jJAna e sparzanendriyanimittavALuM nathI ke mana-nimittavALuM paNa nathI. te kAraNathI tyAM phakta 2. rad.pU. I tAniM. I
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 sU01] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam nimittIkriyate oghajJAnasya // 14 // ___tat punarindriyanimittamanindriyanimittaM vA jJAnaM kimekarUpam, utAsti kazcid bhedakalApaH ? astItyAha / yadyasti tato bhaNyatAm / ucyate - sU0 vapradehApAyathAra: 2-2 ti ____ bhA0 tadetat matijJAnamubhayanimittamapyekazazcaturvidhaM bhavati / tadyathA-avagraha IhA apAyo dhAraNA ceti / TI0 tadetat matijJAnaM lakSaNavidhAnAbhyAM yaduktam ubhayanimittamapi indriyanimittamanindriyanimittam apizabdAdindriyAnindriyanimittam / athendriyAnindriyanimittasamudAyarUpeNa matiajJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamane ja ogha-jJAnanA nimitta tarIke banAvAya che, svIkArAya che. (1/14) avataraNa : prazna : te indriya-nimittavALuM athavA anindriya-nimittavALuM jJAna e zuM eka ja rUpe che ke pachI tenA paNa bhedonI vaNajhAra hoya che? javAbaH tenA paNa bhedono samUha hoya che. ziSyaH jo tenA bhedo hoya to te Ape kahevA yogya che - tenA javAbamAM AgaLanuM sUtra kahe che. javAba : navadehApAyathAra I: che 2-2 sUtrArtha : (matijJAnanA cAra bheda che-) (1) avagraha (2) duhA (3) apAya ane dhAraNA. bhASya : te A matijJAna ubhaya-nimittavALuM hoyane paNa pratyeka cAra bhedavALuM che. te A pramANe - (1) avagraha (2) IhA (3) apAya ane (4) dhAraNA. premaprabhA : te A matijJAna ke je hamaNA lakSaNa ane bheda vaDe upara kahevAyuM, te ubhaya-nimittavALuM eTale ke (1) indriya-nimittavALuM ane (2) anindriya-nimittavALuM. pa zabdathI indriya-anindriya nimittavALuM matijJAna rUpa bhedanuM paNa grahaNa karavuM. 2. pAripu ! nA, mu. | 2. pU. | Apa-nA. mu. | 3. pU. fmattamapi0 mu. |
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 tattvArthAdhigamasUtram [02 sthitaM caturvidhaM kiM grAhyam ? / netyAha-ekazaH, ekaikaM sparzanendriyanimittaM caturvidhaM, rasanendriyanimattaM caturvidhaM, ghrANendriyanimittaM caturvidham, cakSurindriyanimittaM caturvidhaM, zrotrendriyanimittaM caturvidha, manonimittaM caturvidhamiti / catasro vidhA yasya taccaturvidham / kAstAzcatasro vidhA ityAha-avagraha IhA apAyo dhAraNeti / sparzanAvagrahaH sparzanehA sparzanApAyaH sparzanadhAraNeti, evaM sarvatra dRzyaM yAvanmanodhAraNeti / para Aha-nirjAtaM cAturvidhyamekaikasya, idaM tu na vijJAtaM kiMsvarUpA avagrahAdaya ityataH svarUpamavagrahAdInAM brUhi, evamukte sUriH svarUpapracikAzayiSayA''ha avagrahAdInAm eka matijJAnanA 24 bhedo eka prazna : indriya-anindriya-nimitta evA samudAya rUpe rahela matijJAna e zuM cAra prakAranuM levAnuM che ? javAba : nA, paza: = pratyeka indriya-nimittavALuM ane anindriya-nimittavALuM matijJAna e caturvidha = cAra bhedavALuM che. jema ke, (1) sparzanendriya-nimittavALuM matijJAna cAra bhedavALuM che. (2) rasanendriya-nimittavALuM matijJAna cAra bhedavALuM che. (3) dhrANendriya-nimittavALuM matijJAna cAra bhedavALuM che. (4) cakSurindriya-nimittavALuM matijJAna cAra bhedavALuM che. (5) zrotrendriya-nimittavALuM matijJAna cAra bhedavALuM che. (6) mana(anindriyo-nimittavALuM matijJAna cAra bhedavALuM che. jenA cAra bheda hoya te caturvidha kahevAya. prazna te cAra bhedo kayA che? javAbaH (1) avagraha (2) duhA (3) apAya ane (4) dhAraNA. temAM sparzanendriyanA cAra bheda A rIte kahevAya. (i) sparzanAvagraha (sparzanendriya-avagraha) (i) sparzana-hA (i) sparzana-apAya ane (iv) sparzana-dhAraNA. (ahIM sparzana eTale sparzanendriya samajavuM. tenA nimittathI thatuM arthAt tenAthI utpanna thatuM je avagraharUpa matijJAna te sparzanAvagraha - matijJAna bheda kahevAya. ema AgaLa paNa sarvatra samajavuM.) A pramANe sarvatra samajavuM. arthAt sparzanAvagraha vagere bhedonI jema rasanendriya Adi indriyonA yAvat mana sudhInA 4-4 bhedo kahetAM chello bheda "manodhAraNArUpa samajavo. Ama kula cha indriya-anindriyanA pratyekanA 4-4 bhedo gaNatAM matijJAnanA 6 4 4 = 24 (covIza) bhedo thayA.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 21] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 275 ___bhA0 tatrAvyaktaM yathAsvamindriyairviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / avagraho graho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanarthAntaram / __TI0 tatrAvyaktamityAdinA / tatreti caturkhavagrahAdiSu prakAnteSu avgrho'bhidhiiyte| avagrahaNamavagrahaH sAmAnyArthapariccheda ityarthaH / yad vijJAnaM sparzanAdIndriyajaM vyaJjanAvagrahAdanantarakSaNe sAmAnyasyAnirdezyasya svarUpakalpanArahitasya nAmAdikalpanArahitasya ca vastunaH paricchedakaM so'vagrahaH avyaktaM jJAnamiti yAvat / tadAha-avyaktam asphuTam avadhAraNamityanena sambandhaH / avyaktaM yadavadhAraNam-avyaktaH pariccheda ityarthaH / kasyAvyaktaM pUrvapakSa : pratyeka indriyAdinA 4-4 bhedo nizcitarUpe jANyA. paNa e nathI jaNAtuM ke avagraha AdinuM svarUpa zuM che? AthI Ape avagraha AdinuM svarUpa jaNAvavA yogya che. A pramANe bIjA vaDe prazna karAtAM sUrijI avagrahAdi bhedonuM svarUpa prakAzita karavAnI icchAthI bhASyamAM kahe che - javAba (uttarapakSa) : bhASya : temAM indriyo vaDe yathAyogya (potapotAnA) viSayonuM avyakta (aspaSTa) AlocanA rUpa je avadhAraNa te "avagraha' kahevAya. (1) avagraha (2) graha (3) grahaNa (4) AlocanA ane (5) avadhAraNA e anarthAntara eTale ke abhinna-arthavALA paryAya-zabdo che. * "avagraha'nuM svarUpa ane paryAya-zabdo ja premaprabhA : bhASyamAM kahela tatra (temAM) zabdano artha che ke, avagraha Adi cAra bhedo prastuta hote chate have te paikI avagrahanuM svarUpa kahevAya che. pravapradavi kRti (vastunuM) avagrahaNa te avagraha eTale vastunA sAmAnya-arthano bodha. bhAvArtha e che ke, je vijJAna sparzana Adi indriyothI utpanna thanAruM hoya ane (viSaya ane indriyanA saMbaMdhamAtra rUpa) vyaMjanAvagraha thayA pachI anantara (tarata/bIjI) kSaNe jeno nirdeza karI zakAya nahIM, jenA svarUpanI kalpanA thaI zake nahIM ane jenA nAmAdinI paNa kalpanA karI zakAya nahIM evI-sAmAnyarUpa vastuno bodha karanAruM hoya te "avagraha' kahevAya. arthAt avyakta jJAna te avagraha kahevAya. A ja vAta bhAgamAM kahe che - vyakti = avyakta eTale aspaSTa. A padano 'kavathAraVi' pada sAthe saMbaMdha thAya che. AthI 1. pU. | yal0 mu. | 2. pU. I to :- mu.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 tattvArthAdhigamasUtram _[0 2 kairvA tadavyaktimiti ? ucyte-ythaasvmityaadi| yathAzabdo vIpsAyAM, yo ya iti, svazabda AtmIyavacano, yo ya AtmIya ityarthaH / yathAsvaM viSayo'bhisambandhyate, yo'yamAtmIyo viSayastasyAtmIyasya viSayasya indriyaiH sparzanAdibhiH karaNabhUtairye viSayAH paricchedyante teSAM viSayANAM sparzAdInAM avyaktamavadhAraNam, kIdRzamata AhaAlocanAvadhAraNam / AG maryAdAyAm, locanaM darzanaM, paricchedo maryAdayA yaH so AlocanA / yathoktaM purastAd vastusAmAnyasyA'nirdezyasvarUpanAmajAtyAdikalpanAviyutasya avyakta evuM je avadhAraNa eTale ke ('kaMIka che' evA AkArano) avyakta = aspaSTa bodha te "avagraha' kahevAya. prazna : kono avyakta bodha athavA konA vaDe avyakta bodha thAya che? enA javAbamAM bhASyakAra kahe che javAba : yathAsvam - yathAyogya viSayono indriyo vaDe thato avyakta bodha levAno che. AmAM yathAsvam mAM yathA zabda "vIsA' arthamAM che. (eka eka karatAM dareka viSayane vyApavAnI-saMbaMdha karavAnI icchA te "vIsA' kahevAya. arthAt "pratyeka arthamAM che.) yathA eTale je je... hoya te dareka... ane sva zabda "AtmIya = potAno' evA arthamAM che. yathArUM zabda "viSaya sAthe saMbaMdha karAya che. Ama "yathArvA eTale je potAno viSaya hoya, te te potAnA viSaya saMbaMdhI jJAna karavAmAM mukhya sAdhanabhUta (karaNabhUta) sparzanendriya Adi indriyo vaDe je viSayono bodha karAya che, te sparza Adi rUpa viSayonuM avyakta rUpe je avadhAraNa (bodha). prazna H kevuM avadhAraNa thAya che ? javAba : AlocanA rUpa avyakta avadhAraNa (nizcaya) te avagraha kahevAya. AlocanA-avadhAraNa' padono artha spaSTa karatAM TIkAmAM kahe che, mATu zabda maryAdA' arthamAM che. novana = eTale darzana, bodha... maryAdA vaDe je sAmAnya bodha/pariccheda te "AlocanA' kahevAya. pUrve kahyA mujaba anirdezya, svarUpa-nAma-jAti AdinI kalpanAthI rahita, vastugata sAmAnya ('kaMI che' evo) arthano je bodha te maryAdApUrvakanI "AlocanA' kahevAya. AvI AlocanA rUpa avadhAraNa, te 2. pU. | mAtoDa mu. 2. pU. I H0 5. I rU. pariy I seMthI 40 mu. I
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 25] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 277 yaH paricchedaH sA AlocanA maryAdayA bhavati / AlocanA ca sA avadhAraNaM ca tadAlocanAvadhAraNam / ata etaduktaM bhavati-avyaktamAlocanAvadhAraNaM sparzAdibhirindriyaiH sparzanAdInAmAtmIyAnAM viSayANAmAtmano yad bhavati so'vagrahaH / kiM punaH kAraNamAdye kSaNe taM viSayaM paricchettuM yathAvanna zaknoti paratazca yathAvacchakSyatIti ? ucyate-matijJAnAvaraNIyakarmaNaH sa tAdRzaH kSayopazamo yenAdau taM viSayaM sAmAnyena paricchinatti, IhAyAM cAnyAdRzaH kSayopazamo yatastameva sphuTataramIhiSyate, apAye cAnyAdRzaH kSayopazamo yena tameva viSayaM sphuTataramavacchinattIti, dhAraNAyAmapyanyAdRzo yenAvadhArayiSyatIti, tasmAnmalImasatvAt kSayopazamasyAdAvavyaktamavadhAraNaM yat so'vagraha ityucyate / evaM svacihnato'vagrahaM nirUpya paryAyazabdaistameva kathayatiava( graho graho) grahaNamAlocanAvagraho'bhidhIyate avadhAraNaM ceti, yo'sau sAmAnyaparicchedaH AlocanA vadhAraNa kahevAya. AthI ahIM kahevAno bhAva A pramANe che- AtmAne sparzana Adi indriyo vaDe sparza vagere potAnA viSaya saMbaMdhI je (upara kahyA pramANe) avyakta AlocanAdhAraNa (bodha) thAya che, te avagraha kahevAya. * avagrahAdi 4 bhedo uttarottara vizuddha hovAnu kAraNa ke zaMkA : prathama kSaNe te (vivakSita) viSayane yathAvatu jANavAne samartha thato nathI ane pachInI - bIjI vagere kSaNomAM te viSayane yathArtharUpe jANavA mATe zaktimAna banaze, enuM zuM kAraNa che ? samAdhAna : prathama kSaNe (avagrahakALe) matijJAnavaraNIya-karmano tevA prakArano (atialpa) kSayopazama thAya che, jethI zarUAtamAM/pahelIkSaNe te viSayane ('kaMIka che' ema) sAmAnyathI jANe che. jyAre ihA' rUpa bIjA (matijJAnanA) bhedamAM anya prakArano ja mati-jJAnAvaraNIya karmano kSayopa. thAya che, jethI te ja viSayane adhika spaSTarUpe (A zuM haze? daraDuM ke Apa ? doraDuM hoya tema lAge che, sApa lAgato nathI" ema) jANe che. apAya' rUpa trIjA bhedamAM judo ja kSayopazama thAya che, jethI te ja viSayane adhika spaSTarUpe ("A doraDuM ja che, sApa nathI' ema nizcitarUpe) bodha kare che. tathA cothA dhAraNA' rUpa bhedamAM paNa anya prakArano (viziSTa) kSayopazama thAya che, jenA kAraNe te 2. . pU. 3mA mu. 2. pU. I sparzanAvImu I rU. pratiy I sthati mu. I
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 tattvArthAdhigamasUtram [ao sa ebhiH zabdairarthato nAnAtvamapratipadyamAnairabhidhIyate / evamavagrahaM kathayitvA IhAyAH svarUpamAcikhyAsurAha 1 bhA0 avagRhItam / viSayArthaikadezAccheSAnugamanam / nizcayavizeSajijJAsA IhA / IhA ceSTA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanarthAntaram / TI0 avagRhItamityAdi / avagRhItamityanena kramaM darzayati - sAmAnyena gRhIte IhA pravartate na pUrvameveheti, yadA hi sAmAnyena sparzanendriyeNa sparzasAmAnyamA''gRhItamanirdezyAdirUpaM jANela viSayane lAMbA vakhata sudhI dhAraNa karI rAkhaze. AthI zarUAtamAM - prAraMbhika kSaNe matijJAnAvaraNIya karmano kSayopazama e khUba malina = arthAt ati alpavizuddha hovAthI je avyakta avadhAraNa (bodha) thAya che te 'avagraha' kahevAya che. A pramANe potAnA cihno/lakSaNo vaDe avagrahanuM nirUpaNa karIne have tenA paryAyazabdo vaDe te ja avagrahane kahe che. (1) avagraha (2) graha (3) grahaNa (4) AlocanA ane (5) avadhAraNa e paNa avagraha kahevAya che. (arthAt anarthAntara = paryAya zabdo che, arthAntara = bhinna arthavALA zabdo nathI.) arthAt pUrvokta svarUpa je (avagraharUpa) sAmAnyabodha che, te arthanI apekSAe abhinna arthAt samAna arthane kahenArA A (bhASyokta pAMca) zabdo vaDe kahevAya che. TUMkamAM A pAMca zabdo sAmAnya-bodharUpa sarakhA arthane jaNAve che. A pramANe avagrahabhedane kahIne have 'ihA' rUpa matijJAnanA bhedanuM svarUpa kahevAnI icchAvALA bhASyakAra bhagavaMta kahe che bhASya : (viSayano) avagraha karAyo. viSaya rUpa arthanA (jANelAM) eka bhAga(deza) karatAM je zeSanI = vizeSanI vicAraNA karavI, (arthAt) nizcita = nizcayAtmaka vizeSanI (bhedanI) jijJAsA karavI te 'ihA' kahevAya. (1) ihA (2) ceSTA (3) UhA (4) tarka (5) parIkSA (6) vicAraNA ane (7) jijJAsA e anarthAntara arthAt paryAya-zabdo che. premaprabhA : 'avagRhItam' eTale viSayano avagraha karAyo che. A kathana dvArA bhASyakAra kramane darzAve che. ke padArthaviSaya jyAre sAmAnyathI grahaNa karAyela - jANela
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 15] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 279 tataH uttaraM sparzabhedavicAraNA IhAbhidhIyata iti / etadAha - viSayArtheketyAdi / viSayaH sparzAdiH sa eva paricchedakAle'ryamANatvAt paricchidyamAnatvAdartha ityucyate, viSayazcAsAvarthazca viSayArthaH tasyaikadezaH sAmAnyamanirdezyAdirUpaM tasmAt viSayArthaikadezAt paricchinnAdanantaraM yat zeSAnugamanaM, zeSasya bhedasya vizeSasyetyarthaH / anugamanaM vicAraNaM, zeSasyAnugamanaM vizeSavicAraNamityarthaH / kimayaM mRNAlIsparzaH utAho sarpasparza iti / na caitat saMzayavijJAnamiti yujyate vaktum, yata: saMzayavijJAnamevaMrUpaM bhavati yadA'nekArthAvalambanamUrdhvatAsAmAnyaM pazyataH kimayaM sthANuruta puruSa iti naikasyApi paricchedaM zaktaM kartumiti tat saMzayavijJAnamabhidhIyate / hoya tyArabAda tene viSe 'ihA' pravarte che, paNa (avagraharUpe jANyA) pahelAM ja ihA thatI nathI. kAraNa ke, jyAre sAmAnyathI sparzanendriya vaDe anirdezya (avyakta) AdirUpa sparzaviSayanA sAmAnyanuM grahaNa kareluM hoya, tyArabAda uttarakALe sparzaviSayanA bhedanI (vizeSanI) vicAraNA thAya che, te 'ihA' kahevAya che. A ja vAta bhASyamAM jaNAve che 'viSayarUpa' arthanA (jANela) eka bhAga karatAM zeSanI/vizeSanI vicAraNA (= anugamana) te ihA kahevAya. = TIkAthI artha joIe - viSaya eTale sparza vagere. te ja jJAna karavAnA kALe bodha karAto, jaNAto hovAthI ( aryamALAvuM - + tha artha:) 'artha' kahevAya. viSayarUpa je artha, te viSayArtha, teno eka bhAga te sAmAnya anirdezya Adi rUpa bhAga, teno avagraharUpe bodha thayA pachI tarata je zeSa bhedanuM/vizeSanuM vicAravuM (anugamana) te 'ihA' kahevAya. jema ke, 'zuM A kamaLanA dAMDAno/nALano sparza che ke sarpano sparza che ?' ahIM jo koI kahe ke, 'A saMzayAtmaka vijJAna che' to tema kahevuM barobara nathI, kAraNa ke saMzayavijJAna AvA prakAranuM hoya che ke, jyAre aneka padArthanuM avalaMbana karanAra-viSaya banAvanAra evA UrdhvatA-sAmAnyane jotAM evA puruSane - 'zuM A sthANu (ThuMThu) che ke puruSa che ?' e pramANe eka paNa padArthano bodha nizcaya karavAne samartha banAtuM nathI, tyAre te saMzaya-vijJAna kahevAya che. caMdraprabhA : ahIM pUrva ane pachInI (a52) avasthAmAM (vastunA paryAyamAM) je sAdhAraNa/samAnarUpe rahela dravyane UrdhvatA-sAmAnya kahevAya. dA.ta. sonAnA kaTakane (kaDAne) bhAMgIne tene kaMkaNa (baMgaDI athavA mugaTa)rUpe karAya tyAre kaTaka e pUrvanI avasthA che ane kaMkaNa e uttara-avasthA che ane te beya paryAyamAM anugata = sAdhAraNa rUpa je suvarNa dravya che te 1. pArivu / mevi mu. | 2. pU. / yatne mu. |
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 tattvArthAdhigamasUtram [02 IhA punarevaMvidhalakSaNaviparItA, yataH sparzasAmAnya upalabdhe taduttarakAlaM mRNAlasparzasadbhUtavizeSA''dAnapravRttA, asadbhUtavizeSaparityAgapravRttA cehetyabhidhIyate / amI pUrva mRNAlasparze mayA sadbhUtA vizeSA anubhatA ityarthatastadabhimukhA'sau, amI ca nAnubhUtA iti tatparityAgAbhimukhA, ato na saMzayavijJAnenAsyAH sAmyamastItyetadAha-nizcayavizeSajijJAsA IhA / nizcIyate'sAviti nizcayaH / ko'sau ? vizeSa ityAha, viziSyate-bhidyate'nyasmAditi vizeSaH / nizcayazcAsau vizeSazca nizcayavizeSaH nizcito vizeSa ityarthaH, tasya jJAtumicchA yA sA jijJAsA, vidyamAnAvidyamAnavizeSA''dAnaparityAgAbhimukhetyarthaH / saivaMvidhA UrdhvatA-sAmAnya' kahevAya. prastutamAM mRNAlI = kamaLanA DAMDAno pUrva ane pazcAta banneya avasthAmAM sAdhAraNa dravya (mRNAlI)ne joIne paNa nizcaya thato nathI ke, "zuM A mRNAlIsparza che ke sarpano sparza che' mATe saMzaya-vijJAna che. * saMzaya ane ihA vacce taphAvata ja premaprabhA : jayAre 'hA' to AvA upara kahela lakSaNathI judA-ulaTAM prakAranI che. kAraNa ke sparzanuM sAmAnyathI jJAna thaye chate tenA uttarakALamAM mRNAlanA sparzanA sabhUta (sAcA) evA vizeSanuM = bhedanuM grahaNa karavAmAM pravRtta thayelI ane tenA asabhUta vizeSano (prakArano) parityAga karavAmAM tatpara banelI evI vicAraNA te "ihA' kahevAya. pUrve mRNAlano sparza karatI vakhate meM A sabhUta/sAcAM vizeSo/dharmo/prakAro anubhavela che. AthI A "ahA' mRNAlanA nizcayane abhimukha hoya che. vaLI te IhA "A amuka vizeSo bhedo (asaddabhUta dharmo) pUrve anubhavela nathI, AthI teno tyAga karavAmAM tatpara hoya che. AthI saMzayarUpa vijJAna sAthe A "ihAnI samAnatA nathI. A vAta jaNAvatAM bhASyakAra kahe che - "nizcayarUpa" vizeSane jANavAnI icchA (= jijJAsA) te ihA" kahevAya. (Ama saMzayarUpa avasthAne oLaMgI javAthI ane "apAyarUpa nizcayajJAnane abhimukha hovAthI saMzayajJAna karatAM "ihA" jJAna judAM prakAranuM che.) TIkAthI Ano artha joIe. jeno nizcaya karAya te nizcaya' kahevAya.(nizIyaDasa rUti nizcaya: I) prazna : te zuM che ? javAba : vizeSa che. viziSyate mite mAt je bIjAthI vizeSita karAya juduM karAya te vizeSa' kahevAya. nizcayarUpa vizeSa arthAt nizcita evo vizeSa = bheda (paryAya/dharma) tenuM jJAna karavAnI je icchA te jijJAsA rUpa "IhA' che. kevI hoya te jijJAsA ? te kahe che - vastunA vidyamAna eTale sat = 2. ra3.pU. I pauM saM0 mu. | 2. pU. I tyata:0 mu. I
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 26] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 281 IhA'bhidhIyate / evaM svacihnena IhAM nirUpya paryAyazabdairarthato nAnAtvamapratipadyamAnairasammohArthaM tAmevAcaSTe-IhA ceSTA UhA ityAdi / yattadvizeSavicAraNaM sA tadIhA ityevaM abhidhIyate / ceSTA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyevaM vo nAstyarthabheda eSAM zabdAnAm / satyapi cArthabhede'nyatra ihA'nAntarabhUtA evaite, ekarUpatvAt / IhAyAH svarUpamAkhyAya apAyasya tadanantaravartinaH svarUpaM didarzayiSurAha bhA0 avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNayA~ adhyavasAyA'panodo'pAyaH / apAyo'pagamaH, apanodaH apavyAdhaH, apetmpgtmpviddhvAstavika evA vizeSanuM bhedanuM grahaNa karavAmAM ane avidyamAna = asatu/avAstavika vizeSano/bhedano tyAga karavAmAM abhimukha banelI hoya AvA prakAranI jijJAsA te "hA" kahevAya che. A pramANe potAnA cihno lakSaNo vaDe "hA" bhedanuM nirUpaNa karIne arthanI dRSTie abhinna evA paryAya (samAnArthI zabdo vaDe asaMmoha mATe eTale ke mUMjhavaNa UbhI na thAya te mATe ihAne ja jaNAvatAM bhASyakAra kahe che - (1) ihA (2) UhA vagere sAta zabdo e anarthAntara che, samAna-arthavALA paryAya-zabdo che. te A rIte-je A upara kahyA mujaba vizeSano/bhedono vicAra karavo te (1) "ihA" e pramANe kahevAya athavA to (2) ceSTA (3) UhA (4) tarka (5) parIkSA (6) vicAraNA (7) jijJAsA ema paNa kahevAya. A zabdomAM arthanI apekSAe koI taphAvata nathI. TUMkamAM anya sthaLe A zabdonA arthono bheda hovA chatAMya ahIM A zAstramAM samAnArthI che - abhinnaarthavALA ja che, kAraNa ke ("ihA' rUpa arthane ja kahenArA hovAthI) eka svarUpavALA che. A pramANe "ihAnuM svarUpa jaNAvIne tenI pachI anaMtara AvatA "apAya rUpa trIjA matijJAnanA bhedanA svarUpane darzAvavAnI icchAvALA bhASyakAra bhagavaMta kahe che bhASya : (pUrvokta rIte) avagraha rUpe jANela viSayamAM samyagu (sAco-vidyamAna dharma) ane asamyaguM (khoTo-avidyamAna-dharma) e pramANe guNa ane doSanI vicAraNA (rUpa ahA') pUrvaka je apanoda (asat dharmanA nirAkaraNapUrvaka satudharmanA nirNayarU5) adhyavasAya te "apAya' kahevAya.. 2. pati I hetyevAtrAma, mu. | 2. pa. pU. I nA. mu. I rU. pU. I grehA nA, mu. | 4. TIjhAnuo | raNAmu. |
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 tattvArthAdhigamasUtram [ ba0 ? mapanuttamityanarthAntaram / ___TI0 avagRhIte ityAdi / anenApi kramamAcaSTe, sAmAnyenAvagRhIte sparzasAmAnya viSaye anirdezyAdirUpe tata uttarakAlamIhAyAM pravRttAyAM, kathamiti cet ? ucyate-samyagasamyagityevaM mRNAlasparzo'yaM utAhisparza iti / mRNAlesparza ityevamAdAnAbhimukhatvAt samyak, na ahisparzo'yamityevaM parityAgAbhimukhatvAdasamyagiti / tata uttarakAlaM aMpAyaH pravartate, na tvasatyetasmin dvaya iti / sa punaH kiMrUpo'pAya iti ? ucyate-guNadoSetyAdi / guNa iti yastasmin sAdhAraNo dharmo mRNAle sa guNaH, doSastu yastatra na sambhavati dharmaH sa doSaH, guNazca doSazca guNadoSau tayovicAraNAM guNadoSavicAraNA tayA guNadoSavicAraNayA yaH pravartate'dhyavasAyaH cittaM / kIdRzam ? apanoda ityevaMrUpam, apanudatItyapanodaH (1) apAya (2) apagama (3) apanoda (4) apavyAdha (5) apeta (6) apagata (7) apaviddha ane (8) apanutta e abhinna arthavALA (paryAya) zabdo che. apAyanuM lakSaNa ane pacaca-zabdo * premaprabhA : A nava dIjo vagere bhASyamAM kahela vacanothI paNa krama jaNAve che. te A rIte sAmAnyathI anirdezya (avyakta) Adi rUpa sparza-sAmAnyarUpa viSaya avagRhIta eTale ke jANela hote chate tenI uttarakALe "hA" thAya che. prazna kevI rIte? javAbaH samyaguasamyagu e pramANe arthAt "A mRNAlano (kamaLanI nALano) sparza che ke sarpano sparza che ?' evI vicAraNArUpa "hA" pravarte che. A vicAraNAmAM "A mRNAlano sparza che' ema (sabhUtaguNanA) prahaNanI abhimukhatA hovAthI samyagu che ane "A sarpano sparza nathI" e pramANe (asataprakAranA) parityAganI abhimukhatA hovAthI asamyam che. AvA AkAranI "ihA' pravaryA bAda uttarakALe "A mRNAlano ja sparza che" ema apAya' pravarte che, paNa A be avagraha ane ihA thayela na hoya to apAya rUpa matijJAna thatuM nathI. prazna : te apAya rUpa matijJAnanA bhedanuM svarUpa zuM che ? javAba : guNa-doSanI vicAraNA vaDe je apanoda rUpa adhyavasAya = citta te "apAya' kahevAya che. temAM guNa eTale ke te mRNAlamAM je sAdhAraNa (arthAtu vidyamAna) dharma che te guNa kahevAya ane je dharma temAM saMbhavato na hoya te doSa kahevAya. A guNa 2. a.pA.tA.ti. 1 mArca viSaye pU. ra. paripu mA vi. mu. rU. .pU. I SAtI. mu. 4. ra.pU. ma: vimu. 5. I 6. patipu gAtI. mu. I 6. patipu ! sa tyapa0 mu. | 7. raNA mAnava ta mu. dhava: | 8. pU. vai. I :- mu. |
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUo ]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 1. 28rU so'dhyavasAyo'panudati tatrAsannihitadharmamiti mRNAlasyevAyaM sparzaH atyantazItAdiguNasamanvitatvAditi asyaivAyamiti yaH pratyayo'nyasya na bhavatIti saH apAyaH / saMpra etivaM lakSaNato nirdhAritasvarUpaM paryAyazabdaistameva vyapadizatyanAntarabhUtaiH apAyo'pagama ityAdibhiH / apaitItyapAyaH, nizcayena paricchinattItyarthaH / apagacchati, apanudati apavidhyatItyarthaH / punazcApAya ityasya bhAvArthamurarIkRtya bhAvAbhidhAyibhireva kathayati-apetamapagatamityAdibhiH / mRNAlasyaivAyaM sparza iti yeyaM phalarUpA paricchitisvabhAvatA jJAnasyeti sA bhAvAmidhAyibhirebhirucyate, apetamapagataM paricchinnametanmayA evametannAnyathetyarthaH / ane doSanI je vicAraNA, tenA vaDe je apanoda rUpa citta/adhyavasAya te apAya kahevAya. A apanoda rUpa adhyavasAya kevA hoya? te jaNAvatAM kahe che mAnujatIti apanoH . je apanoda kare, dUra kare te apanoda rUpa adhyavasAya... zuM dUra kare? to je temAM eTale ke (mRNAla vagere) vivakSita vastumAM rahelo na hoya evA dharmane dUra karIne jANe che. jema ke, A mRNAlano (kamaLanI nALano) ja sparza che, kema ke te atyaMta zIta Adi guNathI sahita che. AvA anumAnathI "Ano ja mRNAlano ja) A (sparzI che, anyano nathI" e pramANe je bodha/nizcaya thAya che te "apAya' kahevAya have A rIte lakSaNathI jenuM svarUpa nirdhArita (nirNita) kareluM che evA te apAyane ja tenA abhinna-arthavALA (ATha) paryAya zabdo vaDe jaNAve che, apAya, apagama.. ityAdi bhASya vaDe. temAM prathama (1) paiti rUti apAya: nizcayathI jANe te "apAya" eTale nizcita bodha karanAruM e pramANe mAcchati anuti, apaviththati ema "kartA arthamAM vyutpatti karIne teno artha "nizcayathI jANanAra' ema karIne (2) apagama (3) apanoda ane (4) apavyAdha zabdo banelAM che ema samajavuM. pharI mapAya: zabdanA bhAvarUpa' arthane svIkArIne "bhAva" rUpa arthane jaNAvanArA paryAya (samAnArthI)zabdo vaDe ja apAyane raju kare che - (5) apeta (6) apagata (7) apaviddha ane (8) apanutta - "bhAva" (kriyA)rUpa arthanuM kathana karanArA A zabdo vaDe "A mRNAlano ja sparza che' e pramANe jJAnano je phaLa-svarUpa bodha (pariccheda) karavAno svabhAva che, te artha kahevAya
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 tattvArthAdhigamasUtram [mR02 evaM nizcitasyArthasyottarakAlaM yadavismaraNaM adhunA, yadA 'vAnyatrArthe upayukto bhavati tadA'pi yA vAsanA labdhirUpA yad vA'nyasmin kAlAntare'nusmaraNamevemetanmayA prAgAsevitamityeSA trirUpA dhAraNA'midhIyate tAM darzayati - ___bhA0 dhAraNA pratipattiryathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca / dhAraNA pratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayaH avagamaH avabodha ityanarthAntaram // 15 // TI0 dhAraNA pratipattirityAdinA / dhAraNeti lakSyam, pratipattiryathAsvamityanenAdyaM bhedamAdarzayati, asmin kAle nizcitasyArthasya yAvadanyatra nopayogaM yAti tAvat tasyA'rthasya yad darzanamapracyutiH sA pratipattiH yathAsvamityucyate / pratipattiH apracyutiH yathAsvaM che. Amta, apati - eTale "A mArA vaDe jaNAyuM. arthAt A padArtha A pramANe ja che, bIjI rIte nathI' ema nizcayAtmaka bodha rUpa artha che. * traNa prakAranI dhAraNA che A rIte nizcita karelAM arthanI (viSayanI) traNa prakAre dhAraNA thAya che. (1) nizcita karelAM arthanuM uttarakALe eTale ke nizcaya karyA pachI je hamaNA avismaraNa (avizruti) rUpa dhAraNA. athavA to (2) jyAre anya padArthane viSe upayogavALo thAya che tyAre paNa je te vyaktimAM labdhirUpa = zaktirUpa vAsanA (saMskAra) hoya che te rUpa dhAraNA. athavA (3) anyakALe (amuka kALanA AMtarA pachI) pUrve jANela arthanuM anusmaraNa thAya ke "A pramANe A padArtha mArA vaDe Asevita che, abhyAsa karAyela che, anubhavAyela che' ema pAchaLathI smaraNa thavuM te anusmaraNa rUpa dhAraNA kahevAya. Ama A traNa prakAre dhAraNA kahevAya che. tene batAvatAM bhASyakAra kahe che bhASya : dhAraNA e yathAviSaya (jANela viSayane anusAre) pratipatti (aprazruti) rUpa che, tathA (2) (labdhirUpe) matinA avasthAna rUpa che ane (3) avadhAraNA (smaraNa) rUpa che. (1) dhAraNA (2) pratipatti (3) avadhAraNa (4) avasthAna (5) nizcaya (6) avagama ane (7) avabodha A samAnArthI - paryAya zabdo che. premaprabhA : bhASyamAM kahela dhAraNA' zabda lakSya che arthAt tenA svarUpane jaNAvavuM prastuta che. yathArUM pratipattiH A zabdothI pahelo bheda batAve che. (1) A (vartamAna) 2. pU. tA. / ra0 mu. . 2. sarvapratipu gamevatanma0 pU. I rAmetanmamu. rU. TIzana dhArAva mu. | 4. sarvapratipu tAvaHrthamu. !
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 25]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 285 yathAviSayaM yo ya: sparzAdiviSaya AgRhItaH tasyA'nAza ityarthaH / matyavasthAnamityanena dvitIyAM labdhirUpAM dhAraNAM kathayati / yadA apAyaM sparzAdeviSayasya kRtvA'nyatropayukto bhavati tadA'pyasau labdhirUpA dhAraNA samasti, ato matyavasthAnamiti brUte / mateH dhAraNAkhyAyA avasthAnaM zaktirUpaM matyavasthAnaM bhaNyate / avadhAraNaM cetyanena tRtIyabhedaM kathayati / yadA kAlAntare tameva prAganubhUtaM viSayamAlambya jJAnamudeti tadA tadevadhAraNamiti bhaNyate yasmAdavadhArayati kAlAntarAnubhUtamarthamevametanmayA sevitamiti / samprati paryAyazabdestAmeva triprakArAmAcaSTe-dhArayatyarthaM tribhirapyebhiH prakAraiH sA dhAraNA / pratipattirnAma paricchinne'rthe kALe nizcita karelAM arthano jyAM sudhI nizcaya karanAra jIvano bIjA padArthamAM upayoga na jAya tyAM sudhI te ja arthanuM je darzana eTale ke bodha te aprazruti che ane te ahIM "yathAsva pratipatti' ema kahevAya che. pratipatti = eTale aprazruti (anAza) ane yathArva = eTale yathAviSaya. eTale ke je je (sparzanAdi indriya vaDe) sparza vagere potapotAnA viSayanuM yathAvatuM grahaNa kareluM che, teno anAza = nAza na thavo te prathama bhedano artha che. (2) mati-avasthAna zabda vaDe labdhirUpa dhAraNAnA bIjA bhedane kahe che. jyAre jIva amuka sparza Adi viSayano apAya/nizcaya karIne pachI anya viSayanA upayogavALo thayo hoya tyAre paNa (pUrve jANela viSaya saMbaMdhI) labdhirUpa/zaktirUpa dhAraNA hoya che. (arthAt jIvamAM te viSayane jANavAnI zakti to paDelI ja hoya che.) AthI te "mati-avasthAna" ema kahevAya che. Ama dhAraNArUpa matinuM zaktirUpe avasthAna te matiavasthAna kahevAya. (vyavahAramAM tenI "vAsanA' athavA "saMskAra' zabdathI prasiddhi che.) (3) avadhAraNaH A zabdathI dhAraNAnA trIjA bhedane kahe che. jyAre kALAntare eTale ke nizcita viSayano upayoga anya padArthamAM cAlI gayA bAda te ja pUrve anubhavela viSayanuM AlaMbana karIne jyAre jJAna thAya che, tyAre te "avadhAraNa" ema kahevAya che. je kAraNathI te jIva kALAntare anubhavela arthane viSe "A pramANe (pUrve) A artha/viSaya mArA vaDe sevana karAyela che' ema avadhAraNa eTale ke nizcaya kare che, tethI te avadhAraNa (smaraNa)rUpa dhAraNA kahevAya che.. have paryAya-zabdo vaDe te ja traNa prakAranI dhAraNAne jaNAve che - (1) dhAraNA : pUrvokta traNeya prakAro vaDe arthane dhAraNa kare - dhArI rAkhe te dhAraNA kahevAya. (2) pratipatti : amuka artha paricchanna eTale ke nizcita karAye chate jyAM sudhI jIvano 2. pavipu ! vAvamu.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 yAvadanyatropayogaM na yAti tAvadanAzastasyArthasya tasmin vijJAna iti / avadhAraNaM punaH kAlAntarAnusmaraNamAgRhItam / avasthAnamityanena tu anyatra padArthe upayuktasya yA labdhirUpA dhAraNA sA gRhItA / punareSAmanye trayo yathAsaGkhyakena bhedA nirdizyante-nizcayo'vagamo'vabodha iti / nizcaya ityayaM pratipattirityasya paryAyaH, avagama ityayaM tu *kolAntarAnusmaraNarUpasyA'vadhAraNasya paryAyaH / avabodha ityayaM tu matyavasthAnasya labdhirUpasyeti / athavA aviziSTadhAraNAyAH sarva ete paryAyA ityanarthAntaramityAha / bhAvanA caivaM kAryAapavarakAdyandhakArasthitena puMsA yadA sparzanendriyeNopalabdhamAdyakSaNe sAmAnyamanirdezyamazeSakalpanArahitaM so'vagrahaH / yadA punastameva vicArayati kimayaM mRNAlasparza utAhisparza upayoga anya arthamAM/viSayamAM jAya nahIM, tyAM sudhI te jJAnamAM te arthano viSaya rUpe anAza - nAza na thavo (arthAt te ja spardhAdi viSayamAM jJAnano upayoga satata cAlu rahevo) te pratipatti kahevAya. (3) avadhAraNa : amuka viSaya jANyA pachI anya kALe pharI te ja viSayanuM (pAchaLathI) smaraNa thavuM te anusmaraNa mAneluM che. (4) avasthAna : A zabdathI anya padArthamAM upayogavALA banelAM jIvanI je (pUrve nizcita karela viSayane jANavAnI) labdhirUpa dhAraNA che, tenuM grahaNa kareluM che. punaH A upara kahelAM traNa prakAranA ja anukrame traNa bhedono bhASyamAM nirdeza karAya che - jema ke (5) nizcaya, (6) avagama ane (7) avabodha. temAM I) "nizcaya' e pratipatti'no paryAya che. jyAre (i) "avagama" e nizcaya thayA bAda anyakALa anusmaraNa rUpa avadhAraNano (smaraNano) paryAya che. jayAre (iii) "avabodha' e labdhirUpa matinA avasthAnano bheda che. athavA AvA viziSTa dhAraNAnA paryAyonI kalpanAnI jarUra nathI. kiMtu sAmAnyathI je dhAraNA che, tenA ja A sarva paryAya-zabdo che, AthI A zabdo "anarthAntara' che eTale ke (dhAraNArUpa) abhinna-arthavALA/samAnArthI che, ema bhASyamAM kaheluM che. ka avagrahAdi bhedonI udAharaNa vaDe vicAraNA ka ukta avagraha vagere matijJAnanA bhedonI bhAvanA = vicAraNA A pramANe karavI (1) gharanA oraDA vagere aMdhArI jagyAe rahela puruSa vaDe jayAre sparzanendriya vaDe prathama kSaNe sAmAnya eTale ke anirdezya, sarva kalpanA (vicAra)thI rahita vastunuM jJAna grahaNa 2. pU. nirgha, mu. 2. sarvapratipu *.* tarviddAntataH pad: tA. 5. I
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 25] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 287 iti sehA / yadA'sya nizcitaM bhavati maNAlasyaivAyaM nAheriti so'pAyaH / yadA tu nizcitaM santamavicyutirUpeNa dhArayati labdhirUpeNa vA kAlAntarAnusmaraNena vA sA dhAraNA / evaM rasAdibhiH rasAdInAM yopalabdhiH saikaikA caturvidhA bhAvanIyeti // 15 // atrAha-ete hyavagrahAdayo jJAnavizeSAH kSayopazamavaicitryAt sparzAdikamarthamanyathA ca anyathA nizcinvantastathAvyapadezabhAja ityuktam / athaiSAM svasthAne kSayopazamavaicitryamasti nAstIti ? / ucyate-asti, yato'vagrahaH kSayopazamotkarSApakarSApekSo'nekadhA bahvaderarthasya paricchedakaH, evamIhAdayo'pIti, etadanena pratipAdayati sUtreNa - kareluM hoya te avagraha kahevAya. (2) vaLI te ja vastu saMbaMdhI jayAre te vicAra kare che ke, "zuM A mRNAlano sparza che ke sarpano sparza che?' te "ahA' kahevAya. (3) jyAre tene evo nizcaya thAya che ke "A mRNAlano ja sparza che, paNa sarpano sparza nathI' te (nizcayane) apAya kahevAya. (4) ane jyAre nizcita thayela arthane avizruti rUpe athavA labdhirUpe athavA kALAntare anusmaraNa thavA vaDe je dhAraNA karI rAkhe che te "dhAraNA" kahevAya. A rIte sparzanendriyathI (avagraha AdirUpe) cAra prakAranuM matijJAna thAya che. A pramANe rasanendriya Adi vaDe rasAdi viSayanI je upalabdhi thAya che te pratyekanA 4-4 bhedo samajavA/vicAravA. (1-15) avataraNikA : ahIM anya vyakti zaMkA kare che. zaMkA : A avagraha vagere jJAna-vizeSa arthAta jJAnanA bhedo e kSayopazamanA vicitrapaNAthI (vibhinnatAthI) sparza Adi viSayane anya anya rIte nizcita karatAM hoyane te te prakAre alaga alaga vyavahAranA bhAgI bane che, ema pUrve kaheluM che. have svasthAnamAM A cAra bhedonA kSayopazamanI vicitratA/judApaNuM che ke nahIM ? arthAt avagrahaavagraha vacce paraspara bheda che ke pachI badhAM samAna ja che ? samAdhAnaH avagrahAdino svasthAnamAM eTale ke paraspara paNa kSayopazamanuM vaividhya hoya che, kAraNa ke, avagraha e kSayopazamanA utkarSa ane apakarSanI apekSAe aneka prakArano hoyane bahu, bahuvidha vagere rUpa padArthano bodha kare che. A pramANe "ihA' vagere bAbatamAM paNa samajavuM. A hakIkatane A AgaLanA sUtra vaDe graMthakArazrI jaNAve che 2. sva.pU.vai. | raLemu. | 2. pa.pU.tA.ni. / kanyathA vIvathA . |
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 tattvArthAdhigamasUtram [ ma ? sU0 bahubahuvidhakSiprAnizritAsandigdhadhruvANAM setarANAm // 1-16 // ___TI0 bahubahuvidhetyAdinA / zrutAnumitaizca padaiH prAyo vyAkhyA sUtrANAmiSTA', iti anumIyamAnairavagrahAdibhirbahvAdInAM sambandhaM lagayannAha - bhA0 avagrahAdayazcatvAro matijJAnavibhAgAH eSAM bahvAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekazaH / setarANAmiti-sapratipakSANAmityarthaH / TI0 avagrahAdayazcatvAra ityAdi / avagrahAdayaH prAk, sUtre (1-15) nirUpitasvarUpAH bahubahuvidhakSiprA'nizritA'saMdigdhadhruvANAM setarANAm // 1-16 // sUtrArtha : potAnAthI itara = pratipakSa (virodhI)thI sahita evA (1) bahu (2) bahuvidha (3) kSipra (4) anizrita (5) asaMdigdha ane (6) dhruvanA pratyekanA avagraha Adi cAra bhedo thAya che. premaprabhA : "zruta ane anumita evA padothI prAyaH karIne sUtronI vyAkhyA karavI iSTa che' AvA nyAyathI prastuta sUtramAM sAkSAt kahelAM "bahu vagere zabdono anumita (pUrva sUtrathI anuvartatAM-saMbaMdha karAtAM) evA "avagraha vagere pado sAthe saMbaMdha joDIne bhAgyakAra kahe che caMdraprabhA : zrata eTale zravaNano viSaya banelAM sAkSAt sUtramAM kahela zabdo ane anumita eTale iSTa arthane jaNAvavA je bIjA khUTatAM jarUrI bIjA sUtromAM kahela padonA saMbaMdhanI kalpanA karAya te "anumita'... sUtra e iSTa arthanI sUcanA mAtra karanAruM hovAthI tenA arthane saMgata ane saMpUrNa karavA je bIjA padonuM pUrvasUtrathI anuvartana karAya athavA navA ja zeSa-adhyAhata padone joDAya te anumita-pado kahevAya. Ama sUtramAM sAkSAt kahelAM ane bIjA anuvRtta, adhyAhata pado vaDe sUtranA arthanI vyAkhyA karAya che, evo nyAya che.) bhASya : avagraha Adi matijJAnanA cAra vibhAgo (bhedo) potAnA itara = virodhIthI sahita evA "bahu vagere pratyeka arthonuM grahaNa karanArA che. "setara'no artha che sapratipakSa = pratipakSa sahita.... * avagrahAdi 4 bhedonA "bahu vagere 12 bhedo premaprabhA : bhASyamAM "avagraha Adi cAra matijJAnanA bhedo pratipakSa-sahita bahu 1. pariSa, nai. | rUDapi mu. | 2. pAgi | prA'Iao mu. |
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 16 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 289 mUlabhedatazcatvAra iti, kSayopazamavaicitryAt tu nAnAbhedAsta eva bhavantIti matvA catvAra ityAha / matijJAnasya ca prakRtatvAt tadbhedA eta iti matijJAnavibhAgA ityAha- avagrahAdayaH / ete'vagrahAdayaH eSAM sUtropanyastAnAM SaNNAm arthAnAm aryamANAnAmityarthaH / bahvAdInAM ' setarANAM ca te'vagrahAdayo grAhakA' ityAha- setarANAM bhavantIti / ekaza iti ca / ekaikasya bahvAderarthakalApasya setarasya grAhakA iti ekaiko'vagrahAdirekazaH / setara ityasya cArtho naivaM grAhyaH-bahorarthasya kSiprArtha itara iti zakyaM vaktum, evaM bahvAdInAmanizritAdiritara iti, etannirAsAyAha - setarANAm, sapratipakSANAmityarthaH / etat kathayati - itarazabdasya vagere cha padArthonA thAya che' ema je kahyuM, temAM avagrahAdi eTale ke A ja graMthamAM avapradehA0 (1-15) e pUrva sUtramAM jenA svarUpanuM nirUpaNa kareluM che te levA. ane te mULabhedathI cAra prakAre che. have TIkAmAM prasaMgataH bhASyanA padonuM prayojana kahe che. (prazna : avagraha Adi cAra ja bhedo pUrve kahela che. mATe tene pharI bhASyamAM kahevAnI zI jarUra che ? javAba : sAcI vAta che, paNa) kSayopazamanA bhedathI/taphAvatathI te ja avagraha vagere cAranA judA judA bhedo thAya che, ema mAnIne 'zvetvAra:' 'cAra bheda' ema bhASyamAM kaheluM che. tathA matijJAnanuM nirUpaNa prastuta hovAthI A kahevAtA bhedo matijJAnanA che ema jaNAvavA mATe A avagraha Adi 'matijJAna-vibhAgo' ema kaheluM che. = A avagrahAdi 4 matijJAnanA bhedo A sUtramAM kahelAM 'bahu' vagere cha (aryamANa eTale jJAna vaDe jaNAtAM) arthonA/viSayonA thAya che. te avagraha Adi matijJAna-bhedo bahu vagere arthonA ane setara eTale pratipakSa rUpa 'abahu' vagere (cha) padArthonA grAhaka che grahaNa karanArA che, te jaNAvavA terALAM mavanti ema kaheluM che. ja: kRti jJa: / ekazaH eTale dareka ane itarathI (= pratipakSathI) sahita te 'setara' kahevAya. potAnA itarathI/pratipakSathI sahita evA pratyeka 'bahu' vagere artha-samUhanA avagraha Adi grAhaka che. (za: 'pratyeka'. A zabda banneya ThekANe joDavAno che) AthI pratyeka avagraha Adi dareka 'bahu' vagereno grAhaka che. Ama ahIM koI zaMkA kare ke, 'bahu' rUpa arthano 'kSipra' rUpa itara che, judo che ema kahevuM zakya che. tathA 'bahu' vagereno anizcita vagere artha itara che. A pramANe paNa koI 'setara' zabdano artha kahI zake che. paNa 'setara' zabdano Avo artha levAno nathI. AthI teno niSedha karavA mATe = - = 6. pU. / atra-vADInAM-adhi: mu. / 2. pAvivu / tra 2AmarthAnAM mu. adhi: / rU. pU. / atra-tyartha adhi: mu. /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 tattvArthAdhigamasUtram [02 virodhI yo'rthaH sa vAcyo bhavati, bahvarthasya ca stokArtho virodhI pratipakSaH, ityevaM zeSANAM pratipakSatA 'unneyA / evaM sambandhaM lagayitvA'rthaM kathayati - bhA0 bahu avagRti alpamavagRti / bahuvidhamavagRhNAti ekavidhamavagRhNAti / kSipramavagRti cireNAvagRti / nizritamavagRhNAti anizritamavagRhNAti |asndigdhmvgRhnnaati sandigdhamavagRhNAti / dhruvamavagRhNAti adhruvamavagRhNAti / ityevamIhAdInAmapi vidyAt | 6 | ____TI0 bahvavagRhNAti, ityAdinA / nanu cAvagrahAdayaH prathamAntAH zrutAH pUrvasUtre (1-15), bahvAdayazceha SaSThyantA iti tatraivamarthakathanaM yuktaM-bahorarthasyAvagrahaH alpArthasyAvagraha bhASyamAM "setara' zabdano artha kahe che - setara = eTale sapratipakSa = pratipakSasahita. evA "bahu vagere arthanA avagrahAdi bhedo thAya che. Ama ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke, rUtara zabdathI virodhI evo je artha/viSaya che, te vAcya che, kahevAya che. dA.ta. bahu rUpa arthano stoka,alpa rUpa artha e virodhI che, pratipakSa rUpa che. mATe te arthanuM grahaNa karavuM. A pramANe bAkInA bahuvidha' vagere arthonA paNa virodhI artho vicAravAjANavA. A rIte sUtrokta padono saMbaMdha lagADIne have tenA phalitArthane bhASyakAra kahe che. bhASya H (1) bahuno (ghaNA arthano) avagraha kare che (bahuno avagraha) (2) alpano avagraha kare che. (alpa-avagraha) (3) bahuvidhano avagraha kare che. (4) ekavidhano avagraha kare che. (5) kSipra (zIdhrapaNe) avagraha kare che. (6) cirakALe avagraha kare che. (7) nizritano avagraha kare che. (8) anizritano avagraha kare che. (9) asaMdigdhano avagraha kare che. (10) saMdigdhano avagraha kare che. (11) dhruvapaNe avagraha kare che. (12) adhuvapaNe avagraha kare che. (Ama avagrahanA bAra bheda kahyA.) A pramANe IhA' vagere (traNa) bhedonA paNa ("bahu vagere) prakAro jANavA. premaprabhA : bhASyamAM va6 mavapUddhati vagere prayogamAM kriyApada vaDe nirdeza che, te aMge saMbhavita zaMkA ane samAdhAna TIkAmAM jaNAve che. zaMkA : pUrvasUtra vada (1-15)mAM avagraha vagere zabdo prathamA-vibhaktiaMtavALA tarIke zrata che, nirdiSTa che ane prastuta sUtramAM va6 vagere zabdo SaSThI-aMtavALA 2. pU. I kSatA reyAM. 2. .pU. | alpArthastha0 mu. |
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ K 26 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam iti ? ucyate-alpo'yaM doSaH, yato'vagrahAdayaH kartRsAdhanAH tatra''zritAH, avagRhNAtItyavagrahaH, Ihata iti IhA, apaitItyapAyaH, dhArayatIti dhAraNA, yazcAsau jJAnAMzo'vagRhNAtItyAdirUpastasyAvazyaM karmaNA bhavitavyam / tacceha bahvAdibhedaM sUtreNa viSayAtmakaM bhaNyate, ato nAstyarthabhedo bahoravagrahaH bahumavagRhNAtIti, anayo: eka evArthaH, kevalaM tu zabdabheda ucyate / kahelAM che. AthI tyAM A pramANe arthanuM kathana karavuM ucita che ke, bahu-arthano avagraha, alpa-arthano avagraha... vagere. 291 * avavRdghatti ane avagraha mAM arthabheda nathI samAdhAna : sAcI vAta che, paNa A alpa najIvo doSa che arthAt vastutaH doSarUpa nathI. (Alpa zabdano kyAreka niSedha arthamAM paNa prayoga thAya che. mATe ahIM alpazabdathI doSarUpa nathI ema artha jANavo.) te A rIte-kAraNa ke 'avagraha' vagere zabdo pUrva sUtramAM 'kartA' rUpa kAraka arthamAM banelAM che ema tyAM Azraya karAyo che, svIkAreluM che. jema ke, avavRtIti avapraH / je avagrahaNa kare te 'avagraha'... kRte kRti vRdghA / (je nizcayAbhimukha vicAraNA kare te 'ihA' kahevAya. anaiti kRti apAyaH / je nizcaya kare te 'apAya' kahevAya. ane dhAyatItti dhArA / je arthane dhAraNa karI rAkhe te 'dhAraNA'. vaLI 'avagraha kare che'(avavRtti) ityAdirUpe (arthAt 'avagrahAdi' rUpa) je jJAnAMza che, tenuM avazya koI karma hovuM joIe. (arthAt avagrahaNAdi kare che, paNa te kono avagrahAdi kare che ? evI AkAMkSA ubhI hovAthI tenuM avazya koI karma hovuM joIe.) ane te (avagrahAdi) jJAnanA viSayabhUta 'bahu' vagere bheda(prakAra)vALuM karma prastuta sUtra vaDe jaNAvAya che. AthI 'bahu (viSaya)no avagraha' = avagraha karanAra kaho athavA 'bahu' - viSayano avagraha kare che' ema kaho to paNa banneyanA arthamAM koI taphAvata paDato nathI. (kAraNa ke 'kartA' arthamAM sAdhita hovAthI 'avagraha' zabdano paNa artha avagrahaNa karanAra (avavRdghAti) ema ja thAya che.) A beya prayogano artha eka ja che, phakta zabdathI bheda kahevAya che. caMdraprabhA : arthAt sUtramAM avagrahAdinA vaDhu vagere karmarUpa SaSThI-aMtavALA je zabdo che, te zabdo bhASyamAM kriyApadanA karma tarIke dvitIyA vibhakti-aMtavALA rUpe ane avaprada Adino kriyApada rUpe prayoga karAya che, eTale zabda-bheda thAya che, te alpa-bheda che. AthI bhASyamAM je 2. pArivu / nAyaM yo. mu. | 2. pU. | taMtra zrutA:0 mu. |
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 sparzanAvagrahastAvadevaM bahumavagRhNAti-zayyAyAmupavizan pumAn tatsthayoSitpuSpacandanavastrAdisparza bahuM santamekaikaM bhedenAvabudhyate, ayaM yoSitsparzo'yaM ca tallagnapuSpasparzo'yaM ca tadgAtrAnulagnacandanasparzo'yaM caitatparihitavastrasparzaH ayametadvaddharasanAsparza iti, ato bahuM sparza bhinnajAtIyamavagRhNAtIti / nanu cAvagraha ekasAmayikaH zAstre nirUpito na caikasmin samaye vivekAvagraha evaMvidho yukto'lpakAlatvAditi / ucyate-satyamevametat, kiMtu avagraho dvividho-naizcayiko vyAvahArikazca / naizcayiko nAma sAmAnyaparicchedaH, sa caikasAmayikaH zAstre'bhihitaH, tato naizcayikAdanantaramIhaivamAtmikA pravartate-kimeSa sparza utAsparza iti, tasyAzcAnantaro'pAya: sparzo'yamiti, kahyuM ke "vahu gavAti' vagere, temAM tAtvika rIte koI doSano avazeSa nathI. "bahu' vagerenA "avagraha'nI vicAraNA * sau prathama sparzanendriyanA avagrahanA bahu vagere bhedonI samaja ApatAM TIkAmAM kahe che - (1) sparzanAvagraha A pramANe thAya che - vadu navayuddhati . ghaNA (artha)no avagrahaNa kare che. dA.ta. zayAmAM beThelo puruSa tastha strI, puSpa, caMdana, vastra AdinA sparza ghaNA hoyane te darekane bhedathI jANe che. A strIno sparza, A tene lAgela puSpano sparza che, A tenA zarIrastha caMdanano sparza ane A paridhAna karelAM vastrano sparza che ane A enI sAthe bAMdhela kaTimekhalA (kaTisUtra)no sparza che. AthI bhinna-jAtIya ghaNA sparzano avagraha kare che. zaMkA : zAstramAM avagrahano kALa eka samaya batAvelo che. paNa eka ja samayamAM AvA prakAranA viveka vaDe (athavA vivekarUpa) judA judA prakArano avagraha thavo yogya nathI. kAraNa ke eka samaya e ghaNo alpa kALa che. * nizcaya-avagraha ane vyAvahArika-avagraha ke samAdhAna : sAcI vAta che ke eka samayamAM Avo avagraha thavo ghaTato nathI. paraMtu avagraha be prakAre che. (1) naizciyika-nizriyadaSTithI ane bIje (2) vyavahArika - vyavahAradaSTithI thayela. temAM (1) naizcayika avagraha eTale sAmAnyathI (athavA sAmAnyano) bodha ane te zAstramAM eka samayavALo kahelo che. Avo naiRRyika-avagraha thayA pachI A prakAranI "ihA' pravarte che ke, "zuM A sparza che ke asparza che ?' tyArabAda 2. pU. I tAva, mu. . 2. pU. I vaivaivA. pu. rU. pU. 1 vidhA. . | 4. pU. I tatra nai0 rUti mu. I
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU026] 293 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam ayaM cApAyaH avagraha ityupacaryate, AgAmino bhedAnaGgIkRtya yasmAdetena saamaanymvcchidyte| yataH punaretasmAdIhA pravatiSyate kasyAyaM sparzaH ? punazcApAyo bhaviSyati asyAyamiti, ayamapi cApAyaH punaravagraha ityupacaryate, ato'nantaravartinImIhAmapAyaM cAzritya evaM yAvadasyAnte nizcaya upajAto bhavati, yatrAparaM vizeSaM nAkAGkSatItyarthaH / apAya eva bhavati na tatropacAra iti / ato ya eSa aupacAriko'vagrahastamaGgIkRtya bahu avagRhNaNAtItyetaducyate, na tvekasamayavartinaM naizcayikamiti, evaM bahuvidhAdiSu sarvatropacArikAzrayaNAd vyAkhyeyamiti / A sparza ja che' evo apAya/nizcaya thAya che. have A je apAya thayo che teno AgAmI - navA - bIjA - AgaLanA bhedane AzrayIne "avagraha' tarIke upacAra karAya che. kAraNa ke AgAmI-AgaLanA bhedanI apekSAe "A sparza che' evA bodha vaDe sAmAnya ja jaNAya che. kAraNake vaLI AvA upacarita avagraha pachI AvI "hA" pravartaze ke "A kono sparza che ? ane pharI evo apAya (nizcaya) thaze ke "Ano (amukano) A sparza che." vaLI A apAyano - enA pachI thanArI ihAne ane apAyane AzrayIne - avagraha tarIke upacAra karAze. (arthAt vastutaH pUrvajJAnanI apekSAe apAya/nizcaya ja che, paraMtu AgAmI bIjA-moTA-adhika jJAnanI apekSAe te upacArathI/vyavahArathI "avagraha kahevAya che.) A pramANe jyAM sudhI chelle aMtima nizcaya thAya arthAtu jyAre bIjA vizeSanI (bhedanI) AkAMkSA na rahe tyAM sudhI AgAmI (uttara) ihAnI apekSAe pUrva-pUrvanA apAyano avagraharUpe upacAra karAya che. paNa jevo aMtima nizcaya thAya "A Ano ja sparza che' ityAdi rUpe nirAkAMkSa, anya - vizeSanI AkAMkSArahita bodha thAya che, tyAre te "apAya" ja bane che paNa temAM avagrahano upacAra karAto nathI. AthI je A aupacArika ( apAyamAM upacAra karavA dvArA thato) avagraha che, tene AzrayIne vadu kavAti' arthAt ghaNA bhedane vizeSane jANe che ema kaheluM che, paNa eka samaya sudhI ja rahenAra naiRRyika avagrahanI apekSAe kaheluM nathI. AthI eka samayamAM bahu artha zI rIte jaNAya evI zaMkAne sthAna rahetuM nathI. A pramANe "bahuvidha vagerenA avagraha Adi bhedo kahelAM che, tyAM paNa sarvatra aupacArika avagrahano ja Azraya karavAthI avagraha rUpa bheda ghaTe che, ema vyAkhyA karavI. have "bahu' (ghaNA) evA bhedanA pratipakSane = virodhI arthane bhASyamAM kahe che,
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 tattvArthAdhigamasUtram [02 samprati bahu ityasya pratipakSaM kathayati-alpamavagRhNAtItyanena, yadA teSAmeva yoSidAdisparzAnAM yaM kaJcidekaM sparzamavagRhNAti anyAn sato'pi kSayopazamApakarSAt na gRhNAti tadAlpamekameva gRhNaNAtItyucyate / bahuvidhamavagRhNAtIti / baDhyo vidhA yasya sa bahuvidhaH tamavagRhNAti / bahuvidho nAma sa eva yoSidAdisparza ekaikaH zItasnigdhamRdukaThinAdirUpo yadA'vagRhyate tadA bahuvidhaM guNaibhinnaM sparza paricchindat tajjJAnaM bahuvidhamavagRhNAtItyucyate / yadA tu yoSidAdisparzamevaikaguNasamanvitaM zIto'yamiti vA snigdho'yamiti vA mRdurayamiti vetyevamavacchinatti tadA ekavidhamavagRhNAtItyucyate / tameva ca bhUyo yoSidAdisparzamAzu svenAtmanA yadA'vacchinatti tadA kSipramavagRhNAtIti bhaNyate / yadA tu tameva yoSidAdisparza svenAtmanA'vacchinatti bahunA kAlena tadA cireNAvagRhNAtItyucyate / cireNeti bahunA (2) alpAvagraha: 'a vahniti' vagere. jyAre te ja strI AdinA ghaNA sparzI paikI je koI eka ja sparzano avagraha kare che, ane anya sparzI hovA chatAMya kSayopazamanA apakarSathI arthAt alpa-kSayopazamathI tenuM grahaNa karato nathI, tyAre alpano arthAt eka ja (spardhAdi) viSayano avagraha kare che (arthAt alpAvagraha che) ema kahevAya che. (3) bahuvidha-avagraha : vavidhaviddhati jenA ghaNA vidhA = prakAro hoya te bahuvidha" kahevAya. tenuM avagrahaNa kare te bahuvidha-avagraha.. dA.ta. bahuvidha eTale te ja strI vagerenA sparzano jayAre zIta, snigdha, mRdu, kaThina vagere ema pratyeka rUpe avagraha karAya, tyAre te bahuvidha kahevAya arthAt guNo vaDe bhinna bhinna sparzano bodha karavo te (avagraharUpa) jJAna e bahuvidha-avagraha (= bahuvidhanA avagrahane karanAruM) che ema kahevAya. (4) ekavidhAvagrahaH eTale koI eka prakAre ja zItAdi sparzano avagraha karanAruM jJAna. dA.ta. jyAre te strI vagerenA sparzane ja "A zIta che" athavA "A snigdha che" athavA "A mRdu che e pramANe eka guNathI yuktarUpe jANe che, tyAre te ekavidhano avagraha kare che = ekavidhAvagraha che ema kahevAya che. (pa) kSiprAvagraha : eTale zIgha-jhaDapathI thato avagraha... dA.ta. vaLI te ja strI Adi sparzane Azu = zIdhrapaNe potAnA AtmA vaDe = svayaM jANe che, tyAre kSipra avagrahaNa karanAra "kSiprAvagraha' ema kahevAya che. 2. pa.pU.tti. I fhva mu. | 2. pa.pU.ti.rai.a. | rAjyamava0 mu. | rU. pU. I nA. mu.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU06 ]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 295 kAlena / anizritamavagRhNAtIti nizrito liGgapramito'bhidhIyate, yathA yUMthikAkusumAnAmatyantazItamRdusnigdhAdirUpaH prAk sparzo'nubhUtastenAnumAnena liGgena taM viSayaM na yadA paricchindat tajjJAnaM pravartate tadA anizritaM aliGgamavagRhNAtItyucyate / yadA tvetasmolliGgAt paricchinatti nizritaM tadA saliGgamavagRhNAtIti bhaNyate / uktamavagRhNAtItyayaM tu vikalpaH zrotrAvagrahaviSaya eva na sarvavyApIti / yata uktamucyate zabdaH sa cApyakSarAtmakaH tamavagRhNAtIti / anuktastUktAdanyo "najivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathAhyartha(gatiH)" (6) cira-avagraha eTale ghaNAkALe thato avagraha. dA.ta. te ja strI AdinA sparzane potAnI meLe - svayaM jyAre ghaNA kALe (lAMbAgALe) jANe che, tyAre vire = eTale ke ghaNAkALe avagrahaNa kare che arthAt cirAvagraha ema kahevAya che. (7) anizritAvagraha : nizrita eTale liMga vaDe (= hetu, cihna vaDe) nizcita karelo artha nizcita kahevAya. (hetubhUta anya vastunI nizrA vaDe = Azraya vaDe thatuM jJAna te nizrita kahevAya.) liMga/cihna vinA je jJAna thAya te anizrita kahevAya. jema ke, juInA puSyano atyaMta zIta, komaLa, snigdha Adi rUpa je sparza pahelAM anubhavela hoya, tenA AdhAre juInuM phUla joIne tenA zIta Adi sparzanuM anumAna thaI zake che. paraMtu, te anumAna rUpa liMga vaDe/hetu vaDe te (juInA zItAdi sparzI viSayano bodha karanAruM jJAna thatuM nathI, tyAre anizcitarUpe arthAt liMga (nizrA) vinA avagraha kare che, anizrita - avagraha che, ema kahevAya che. (8) nizritAvagraha : jyAre amuka liMgane AzrayIne anumAnathI nizcita vastuno bodha kare che, tyAre te nizritano arthAt liMga/hetu pUrvaka avagraha kare che, nizritAvagraha che, ema kahevAya che. ahIM keTalAMka "uktano avagraha karanAra = uktAvagraha evA vikalpa/bhedane kahe che, paNa A vikalpa zrosendriya-avagrahano ja viSaya bane che, kiMtu sarva-vyApI nathI, eTale ke sarva indriyothI thatAM avagrahano viSaya banato nathI. kAraNa ke 'ukta'no artha zabda thAya ane te akSarAtmaka che. teno avagraha karanAro uktAvagraha kahevAya. "anukta" eTale uktathI bhinna. 'uktathI bhinna vastu kaI levI ? ukta (zabda)nI sadaza vastu levI ke asadeza ? AnA nirNaya mATe paribhASenduzekhara nAmanA vyAkaraNa-paribhASAnA graMthamAM 2. pA.nA.ti.. | pRthi pU. I 2. pU. | tambAvALAtAgjhi. mu.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 [a01 tattvArthAdhigamasUtram [paribhASenduzekhara pa0 74] iti anayA kalpanayA zabda evAnakSarAtmako'bhidhIyate tamavagRhNAti anuktamavagRhNAtIti bhaNyate / avyAptidoSabhItyA cAparairimaM vikalpaM projjhya ayaM vikalpa upanyastaH / nizcitamavagRhNAtIti, nizcitaM sakalasaMzayAdidoSarahitamiti, yathA tameva yoSidAdisparzamavagRhNat jJAnaM yoSita eva puSpANAmeva candanasyaivetyevaM yadA pravartate tadA nizcitamavagRhNAtItyupadizyate / anizcitamavagRhNAtIti ca kadA vyapadizyate ? / yadA tameva sparza saMzayApannaH paricchinatti sparzo'yaM bhavati evaM tu na nizcinoti-yoSita evAyaM, vilomadharmAderapIdRzo bhavati sparza iti saMzayaprAdurbhAvAt / dhruvamavagRhNAtIti / dhruvamatyantaM kahela paribhASA (nyAya) batAve che - navaghumaNidhara tathA prArthatiH pari0 74) A nyAyathI/paribhASAthI (nam sAthe je pada hoya arthAtu naga(ra) dvArA jeno niSedha karelo hoya tenI sadaza/samAna evA ja bIjA padanuM grahaNa thAya che. AthI) ahIM 23#m - anuvatam ! ema naga dvArA uktano = zabdano niSedha karelo che. AthI anukta padathI anarAtmaka zabdanuM ja grahaNa thAya ane teno avagraha te anuktano avagraha kare che, anuktAvagraha che, ema kahevAya. Ama zabdamAtrano avagraha karanAra hovAthI uktAvagraha e phakta zrotrAvagrahaviSayavALo hoyane (cakSuavagraha vageremAM) avyApti AvavAnA bhayathI bIjA AcAryoe A uktAvagraha-vikalpane choDIne A nizrita evA vikalpane bhedane mUkelo che. (9) nizcita (asaMdigdha) avagrahaH "nizcita eTale sarva saMzaya Adi doSathI rahita nizcitarUpe bodha kare che te nizcita avagraha kare che, nizcitAvagraha che, ema kahevAya che. dA.ta. te ja strI AdinA sparzano avagraha karanAruM, jANanAruM - "A strIno ja - puSpono ja, caMdanano ja sparza che' evuM jJAna jyAre pravarte che, tyAre te nizcitano (nizcitapaNe) avagraha kare che, nizcitAvagraha che, ema kahevAya che. (10) anizcitAvagraha : praznaH anizcitano avagraha kare che ema kyAre kahevAya ? javAbaH jayAre te ja sparza-viSayane saMzayavALo vyakti jANe che. eTale ke "A sparza che" evuM jANe che, paNa evo nizcaya karato nathI ke "strIno ja che. kAraNa ke tyAre virodhI dharmavALA padArtha Adino paNa Avo sparza hoya che evo saMzaya pedA thayo hoya che. (11) dhruva-avagraha : dhruvapaNe eTale atyaMta-sarvakALe jANe te yuvAvagraha kahevAya. dA.ta. jayAre jyAre te vyaktine te te strI vagere saMbaMdhI sparza sAthe saMbaMdha thAya, tyAre te
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 26]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 297 sarvadetyarthaH / yadA yardAsya tena tena sparzena yogo bhavati yoSidAdinA tadau tamarthamavacchinattItyarthaH / etaduktaM bhavati-saMtIndriye sati copayoge yadA'sau viSayaH sparzAkhyaH spRSTo bhavati tadA tamavagRhNAti / evam adhruvamavagRhNAtIti / satIndriye sati copayoge sati ca viSayasambandhe kadAcit taM viSayaM tathA paricchinatti kdaacinnetyetddhruvmvgRhnnaatiityepdishyte| evamityanena etat kathayati-yathA viSayasya bahvAderbhedAd dvAdazaprakAro'vagraho'bhihitaH kSayopazamotkarSApakarSAda, evam IhAdInAmapi IhApAyadhAraNAnAmapi jAnIyAd, bahvIhate alpamIhate bahuvidhamIhate ekavidhamIhate kSipramIhate cireNehate anizritamIhate nizritamIhate uktamIhate anuktamIhate, dvitIyavikalpe nizcitamIhate anizcitamIhate dhruvamIhate adhruvmiihte| arthane jANe che. kahevAnuM tAtparya e che ke indriya hote chate ane upayoganI paNa hAjarImAM jyAre te sparza rUpa viSayano saMbaMdha thayo hoya, tyAre te viSayane sparzane avazya jANe che. AthI yuvAvagraha kahevAya. (12) adhruva-avagrahaH A pramANe adhuvapaNe avagraha kare che, adhuvAvagraha che ema samajavuM. arthAt indriya hoya, upayoga paNa hoya ane spardhAdi viSayano saMbaMdha paNa hote chate kyAreka te viSayane sparzAdi rUpe jANe che ane kyAreka jANato nathI. AthI Ane adhruvapaNe avagraha kare che, adhruva-avagraha che, ema kahevAya. vim - bhASyamAM ('avagraha pramANe "ahA' vagerenA paNa bhedonuM sUcana karatAM) kahyuM che ke, jema "bahu' vagere viSayanA bhedathI bAra prakArano (1) avagraha kahyo ane temAM kSayopazamano utkarSa ane apakarSa e kAraNabhUta che, tema A ja kAraNathI (2) IhA (3) apAya ane (4) dhAraNA rUpa matijJAnanA bheda saMbaMdhI paNa jANavuM. arthAt te darekanA paNa 12-12 bhedo thAya che ema, samajavuM. jema ke, (1) vadu phudate - bahu arthanI ihA-vicAraNA kare che te bahu-ihA ema kahevAya. (2) alpa arthane vicAre che, te alpa IhA kahevAya. (3) bahuvidha arthanI ihA = nizcayAbhimukha vicAraNA kare che te bahuvidha ihA kahevAya. (4) ekavidha-arthanI ihA kare che te ekavidha-ihA (5) kSiprazIgha IhA kare che te zIgha-IhA (6) lAMbA samaye hA kare te cira-IhA (7) anizrita = liMga vinA IhA kare te anizrita-IhA (2) nizcitapaNe (liMgane hetune AzrayIne) IhA kare te nizrita-IhA (9) uktanI (zabdanI) IhA kare che te uktAvagraha (10) . 2. yavA tatha0 mu. | 2. pU. I nA. 5. I rU. pU. I tala tA. I 4. 3.pU. I nA. mu. | 4. pArivu e cupa 6. alpaikavidhA'nizcatAnAM trayANAM IhAvarNanaM nAsti pU. madhye / 7. pU. / saMdigdhamIhate. mu. /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o evamapAye'pi bahvapaitItyAdayo dvAdaza vikalpAH, dhAraNAyAM ca bahu dhArayatItyAdayo dvAdazaiva // 6 // 298 evamavagrahAdInAM svasthAne dvAdazavidhaM ' grAhyabhedAd bhedaM pratipAdyedAnImeSAmevAvagrahAdInAM viSayaM nirdhArayannAha sU0 arthasya // 2-7 // bhA0 avagrahAdayo matijJAnavikalpA arthasya bhavanti // 17 // 0 arthasyeti / kasya viSayasya grAhakA avagrahAdaya iti manyethAstvam ? arthasyeti anuktanI (anakSararUpa zabdanI) ihA kare che te anukta-ihA. A sthAnamAM je bIjo vikalpa che te laIe to (9) nizcita vastunI athavA nizcitarUpe ihA kare te nizcita-ihA ane (10) anizcita vastunI ihA kare te anizcita-ihA. (11) dhruva-haMmezA ihA kare te dhruva-ihA (12) ava-kyAreka ihA kare e adhruva-ihA kahevAya. A pramANe (3) vaghu anaiti 'apAya'nA paNa 'bahu' arthano apAya/nizcaya kare che, bahu-apAya vagere bAra vikalpo jANavA tathA (4) vadu dhArayati 'dhAraNA'nA paNa 'bahu' arthanI dhAraNA kare che - bahu-dhAraNA vagere bAra ja bhedo thAya che, ema samajavuM. (1-16) avataraNikA : A pramANe avagraha AdinA svasthAnamAM bAra bhedo ke je grAhya vastunA bhedane laI paDelAM che, te bhedonuM pratipAdana/kathana karIne have A ja avagraha AdinA viSayano nirNaya karatAM sUtrakAra A pramANe sUtra kahe che arthasya / -17 // sUtrArtha : bhASyArtha pramANe jANavo. bhASya : avagraha Adi matijJAnanA bhedo arthanA thAya che (eTale ke artha e matijJAnano-avagrahAdino viSaya bane che.) premaprabhA : prazna H avagraha Adi matijJAna-bhedone tame kayA viSayanuM grahaNa karanAra 1. sarvapratiSu / vidhatva mu. /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 sU0 17] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam brUmaH / arthazca sparzarasagandhavarNazabdAtmakaH tasya sparzAderarthasya avagrahAdayo'vacchedakA matijJAnavikalpAH matijJAnasyendriyAdibhedenA'vibhaktasya vikalpAH aMzA ityarthaH / deva vibhajyamAnamebhirbhedairavatiSThata iti / yadi tarhi sparzAderviSayasya grAhakAH avagrahAdayo'bhyupagamyante na tarhi dravyasya jJAnaM cakSurAdijaM kiJcid grAhakaM samasti chAdmasthikam ? ucyatesparzAdayo dravyaparyAyAH, paryAyagrahaNe ca dravyamavacchinnamevAvasAtavyaM tena rUpeNa dravyasyaiva bhavanAt, yato'pi na dravyaviyutAH paryAyAH, paryAyavirahitaM vA dravyam, anyatarAnupalabdhAvanyatarasyAnupalabdheH / pratIndriyaprAptyA dravyasyaiva rUpAdivizeSaNabhAktvAt, vivakSAvazAcca tarIke mAno cho ? javAba : avagraha Adi 'artha'nA grAhaka che ema ame mAnIe chIe. artha e sparza-rasa-gaMdha-varNa-zabda svarUpa che. te sparzAdi arthanA avagraha Adi matijJAnanA bhedo grAhaka (avacchedaka) che, bodha karanArA che. matijJAnanA vikalpo eTale indriya vagerenA bhedathI vibhAga nahIM karelAM - avibhakta evA matijJAnanA vikalpo aMzo ? ane teno ja vibhAga karAya che tyAre te avagraha vagere bhedavALuM thAya che. zaMkA : (sparza vagere dravyanA paryAyo (guNo) che.) have jo avagraha Adi bhedone sparzAdi viSayanA grAhaka (grahaNa karanAra) tarIke svIkArAya, to chadmastha jIvone cakSu Adi indriyathI thanAruM, dravyanuM grAhaka koI paNa jJAna nahIM rahe. (arthAt dravyanuM indriyajanya jJAna (matijJAna) nahIM thavAnI Apatti Avaze.) = * dravya ane sparzAdi guNo vacce paraspara sApekSatA = samAdhAna : sparza vagere dravyanA ja paryAyo = dharma-vizeSa che ane paryAyanuM grahaNa thaye chate dravya paNa jANeluM ja samajavuM. kAraNa ke dravya ja te rUpe arthAt paryAyarUpe thAya che. ane bIjuM kAraNa e ke, paryAyo dravyathI viyukta = chUTA hovA saMbhavatAM nathI ane dravya paNa paryAyothI rahita hotuM nathI. jo te bemAMthI ekanI upalabdhi = prApti na hoya to bIjAnI paNa prApti na ja hoya. arthAt beyanuM astitva ekabIjAne AdhAre hovAthI ekanA grahaNamAM bIjAnuM grahaNa thaI ja jAya. vaLI pratyeka^ indriyathI dravyanI prApti thatI hovAne lIdhe dravya ja rUpAdi vizeSaNavALuM thAya che arthAt dravya vizeSya gaNAya che ane 2. sarvapratiSu / talevuM. mu. | r. pAviSu | gAbva. mu. / rU. pU. / yato 60 mu. /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 pradhAnaguNabhAvAbhyupagamaH pratipadyate jainaiH / ataH sparzAdigrahaNe dravyagrahaNamavazyaMbhAvi dravyagrahaNe vA sparzAdigrahaNam, anyonyAnugamAt / arthasya sparzAdeH sAmAnyAnirdezyasvarUpasya nAmAdikalpanArahitasya avagraho grAhakaH, tasyaiva sparzAdeH kimayaM sparza utAsparza ityevaM paricchedikA IhA, tasyaiva sparzo'yamityevaM paricchedako'pAyaH, tasyaiva sparzAderarthasya paricchinnasyottarakAlamavismRtiryA sA dhAraNA / evaM rasAdiSvapi pratyekamavagrahAdayo yojyAH / idaM ca sArvadhAraNamavagamyam-avagrahAdaya evArthasya matijJAnavikalpA grAhakAH nAnyo matijJAnAMza rUpa vagere tenA vizeSaNa che. zaMkA to pachI judA judA jJAnomAM rUpanuM grahaNa thayuM, rasanuM grahaNa thayuM ema zAthI kahevAya che ? rUpa AdivALA dravyanuM grahaNa thayuM athavA dravyAzrita rUpa AdinuM grahaNa thayuM ema zAthI kahevAtuM nathI? samAdhAna : vivakSAnA vazathI eTale ke vaktAnI kahevAnI icchAnA abhiprAyanA baLathI eka ja vastu kyAreka pradhAna hoya che to kyAreka gauNa bane che ema jainoe (jainadarzananA anuyAyIoe) mAneluM che. AthI jyAre sparza vagerenuM mukhyapaNe grahaNa thAya che tyAre dravyanuM paNa gauNapaNe grahaNa avazya thAya che ane dravyanuM mukhyatayA) grahaNa thaye sparza vagerenuM paNa (gauNarUpe) prahaNa thAya che. kAraNa ke dravya ane sparza vagere paryAyo e paraspara ekabIjAmAM maLelAM che, ekameka thayelAM che, ekabIjA vinA saMbhavI zakatAM nathI. A spardhAdi arthanA avagrahAdi A rIte grAhaka thAya che - sAmAnya ane anirdezya svarUpa ane nAmAdi kalpanAthI rahita evA sparza vagere arthano grAhaka = bodhaka avagraha kahevAya che. (2) te ja spardhAdi artha saMbaMdhI "zuM A sparza che ke asparza che?' e pramANe bodha karanArI ihA' kahevAya che. (3) te ja spazadi arthano "A sparza ja che e pramANe bodha karanAra (paricchedaka) apAya kahevAya che. te ja nizcayAtmaka bodha karAyela spardhAdi arthano nizcaya thayAnA uttarakALe avismRti (vismRti na thavI) te dhAraNA kahevAya che. A pramANe rasAdi arthane viSe paNa avagraha vagere pratyeka bhedo ghaTAvavA. A vAta avadhAraNapUrvaka arthAta nizcitarUpe jANavI ke, avagraha Adi ja 2. pU. I sAdhA, mu. |
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ .301 sU0 7], svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam rUti / 27 atha kimanyo'pyasti kazcinmatijJAnAMzo yo'rthasya grAhako na bhavatIti niyamanApAsyate ? ucyate-asti, yaH sAmAnyamAtragrAhiNo'pyavagrahAduktasvarUpAdatyantamalImasarUpo'vagraha iti / sa tarhi kasya grAhaka iti ? / ucyate - matijJAnanA bhedo arthanA grAhaka che, paNa bIjo koI matijJAnano bheda arthano grAhaka nathI. (1-17) avataraNikA : zaMkA ? bIjo paNa koI matijJAnano bheda che ke je arthano grAhaka nathI e pramANe (jeno artha ema pUrvasUtramAM karelAM) niyama vaDe niSedha (bAdabAkI) karAya che ? caMdraprabhA kahevAno Azaya e che ke, siddha ti mAro niyama: evA nyAyathI je hakIkata siddha ja hoya tenA vidhAna mATe sUtra karavuM te bIjI rIte ghaTatuM na hoyane te sUtra niyama karavA mATe hovAnuM samajavAnuM che. jo Ama na mAnIe to siddha vastu mATe karAtuM vidhAna nirarthaka banavAno prasaMga Ave. prastutamAM paNa avagrahAdi matijJAnanA bhedo arthano avacchedaka, bodha karanAra hovAnuM loka-prasiddha ja che. kAraNa ke avagraha vagere jJAna-vizeSa che ane jJAna haMmezA koIpaNa arthane/viSayane sApekSa hoya che. arthanuM ja jJAna hoya, artha vinAnuM jJAna hovuM saMbhavita nathI. mATe arthI (1-17) sUtra dvArA avagrahAdi arthanA thAya che evuM vidhAna karavAnI jarUra nathI. chatAMya uparokta nyAyathI A sUtra niyama karavA mATe hoyane sArthaka che. niyama A pramANe kare che - "avagraha Adi ja matijJAnanA bhedo arthanA grAhaka che, paNa bIjA bhedo arthanA grAhaka nathI". Ama Avo niyama karelo che, tethI ziSyAdi zaMkA kare che ke, sAmAnyathI jJAna e arthanuM grAhaka/bodhaka hoya che. paNa ukta niyama karavAthI evuM phalita thAya che ke, arthano grAhaka na hoya evo paNa matijJAnano bheda hovo joIe. to zuM anya paNa matijJAnano bheda che ke je arthano grAhaka na hoya ? jo hoya to amane jaNAvo. samAdhAna : hA, arthanuM grAhaka na hoya evo paNa matijJAnano bheda che, je sAmAnyamAtranuM grahaNa karanAra pUrvokta-svarUpavALA avagraha karatAM paNa atyaMta malInarUpa avagraha che. prazna : jo arthano grAhaka na hoya to te kono grAhaka che ? javAba :
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 tattvArthAdhigamasUtram [ ma ? sUo vyAvaha che ?-28 bhA0 vyaJjanasyAvagraha eva bhavati nehAdayaH / evaM dvividho'vagraho vyaJjanasyArthasya 2 | hArvartharcava 28 TI0 vyaJjanasyAvagraha iti / tatra vyajyate'nenArtha iti vyaJjanaM santamasA'vasthitaghaTarUpapradIpAdivat / tat punarvyaJjanaM saMzleSarUpaM yadindriyANAM sparzanAdInAmupakaraNAkhyAnAM sparzAdyAkAreNa pariNatAnAM pudgaladravyANAM ca yaH parasparaM saMzleSastadvyaJjanaM, tasya vyaJjanasyAvagraha evaiko bhavati grAhakaH / kA bhAvaneti cet ? ucyate-yadopakaraNendriyasya sparzanAdeH pudgalaiH sparzAdyAkArapariNataiH sambandha upajAto bhavati na ca kimapyetaditi gRhNaNAti kintvavyaktavijJAno'sau, suptamattAdisUkSmAvabodhasahitapuruSavaditi tadA taiH pudgalaiH nAzva: me 2-28 che sUtrArtha : vyaMjanano avagraha (ja) thAya che. bhASya : vyaMjanano avagraha (rUpa matijJAnano bheda) ja thAya che, paNa ihA' vagere thatAM nathI. A pramANe be prakArano avagraha thAya che. (1) vyaMjanano avagraha ane (2) arthano avagraha. ihA vagere to arthanA ja thAya che. (vyaMjananA thatAM nathI.) premaprabhA : jenAthI arthanI abhivyakti thAya te vyaMjana kahevAya. ( ca na artha: kRti vyasanam I) gADha aMdhakAramAM rahelAM ghaDAne abhivyakta karanAra - jaNAvanAra pradIpanI jema vyaMjana'thI arthanI abhivyakti thAya che. A vyaMjana e saMzleSarUpa eTale ke saMbaMdha-vizeSarUpa che, kema ke, upakaraNarUpa (te nAmanI) sparzanAdi indriyono ane sparza vagere viSayAkAre pariNAma pAmela pudgala dravyono paraspara ekabIjA sAthe je saMzleSa = saMbaMdha thavo, te vyaMjana kahevAya. te vyaMjanano phakta eka avagraha rUpa bheda ja grAhaka bane prazna : ahIM tamAro kahevAno bhAvArtha zuM che? jarA vistArathI kaho to sAruM. je vyaMjanAvagraha paNa jJAnarUpa javAbaH (ahIM "sparzana' vagere zabdathI te te "indriya artha levAno che ane "sparza vagere zabdano artha te te spazadi viSaya ema samajavo.) jyAre sparzana vagere upakaraNa
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 sU0 28]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam sparzanAdyupakaraNendriyasaMzliSTairyA ca yAvatI ca jJAnazaktirAvirasti saivaMvidhA jJAnazaktiravagrahAkhyA, tasya sparzanAdyupakaraNendriyasaMzliSTasparzAdyAkArapariNatapudgalarAzervyaJjanA-khyasya grAhikA'vagraha iti bhaNyate / tena etaduktaM bhavati-sparzanAdyupakaraNendriyasaMzliSTAH sparzAdyAkArapariNatAH pudgalAH vyaJjanaM bhaNyante, viziSTArthAvagrahakAritvAt, tasya vyaJjanasya paricchedako'vyakto'vagraho bhaNyate, aparo'pi tasmAnmanAk nizcitataraH kimapyetadityevaMvidhaMsAmAnyaparicchedo'vagraho bhaNyate, tataH paramIhAdayaH pravartante, ataH sUktaM vyaJjanasyAvagraha eva atyantamalImasaparicchedaka iti, nehAdayaH, IhApAyadhAraNAstasya vyaJjanasya grAhikA na bhavanti, svAMze bhedamArgaNanizcayadhAraNAkhye tAsAM niyatatvAt / evaM uktena prakAreNa, sUtradvayAbhihitenetyarthaH / indriyano sparza Adi AkAre (svarUpe) pariNamela ( pariNata thayale) spardhAdi viSayanA pugalo sAthe saMbaMdha utpanna thayo hoya, chatAM paNa tyAre "A kaMIka che e pramANe viSayanuM grahaNa karato nathI. kiMtu, sUtelAM athavA pAgala athavA dArUnA nazAmAM gaLAbUDa DUbelAM vagere puruSanA jevA sUkSma bodhavALA puruSanI jema avyakta-aspaSTa vijJAnavALo hoya che. ane tyAre sparzana Adi upakaraNa-indriyo sAthe saMbaddha thayela te muddagalo vaDe je ane jeTalI vijJAnarUpI zakti pragaTa thAya che, te AvA prakAranI avagraharUpI "jJAnazakti kahevAya che. ane te sparzana vagere upakaraNa-indriya sAthe saMzliSTa = saMbaMdha thayela evA sparza Adi rUpe pariNamela vyaMjana nAmanI pudgala-rAzi, tene grahaNa karanArI jJAna-zakti avagraha ema kahevAya che. AnA dvArA Avo artha phalita thAya che ke - sparzana Adi upakaraNendriya sAthe saMbaMddha thayela ane sparza AdirUpe pariNata thayelAM pugalo "vyaMjana' kahevAya che, kAraNa ke te viziSTa evA arthAvagrahane utpanna karanAra che ane te vyaMjanano paricchedaka = bodha karanAra avyakta avagraha = vyaMjanAvagraha kahevAya che. (tyArabAda) bIjo paNa avagraha che je tenAthI pUrva (vyaMjanAvagraha) karatAM jarA vadhu nizcita rUpa "A kaMIka che' evA prakAre vastunA sAmAnyano bodha karanAro avagraha = arthAvagraha kahevAya che. tyArapachI ihA' vagere matijJAnanA bhedo pravarte che. AthI bhAgyamAM sAcuM = yathArtha ja kahevuM che ke, vyaMjanano avagraha ja thAya che. kema ke, te atyaMta malIna bodha karanAro che, paNa tenA "ahA' vagere bhedo thatAM nathI. arthAt ihA, apAya ane dhAraNA rUpa bhedo te vyaMjananuM grahaNa karanArA nathI, kAraNa ke, teo potAno je aMza = viSaya = vibhAga che, jema ke, 2. sarvapratipu. vijJa0 mu. | 2. sarvapratipu ! yatte mu. rU. 3.pU. I rzanArA, mu. | 4. sarvapratipu vidhaH sAmu.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 tattvArthAdhigamasUtram [02 dvividha iti ca / viSayasya dvirUpatvAt dvividha ityuktam / etadevAha-vyaJjanasyArthasya ca paricchede pravartamAno dvividha ucyate, IhAdayastvarthasya sparzAdereva vizeSakA bhavanti, nehApAyadhAraNAsvavagrahasya dvairUpyamastIti // 18 // atha kiM sparzanAdInAmindriyANAM sarveSAM vyaJjanAvagrahaH samasti, uta kasyacinneti ? ucyate-kasyacinna smbhvtypi| etad darzayati - sU0 ra vakSanakriyAkhyAm | 2-26 che. ___ bhA0 cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanasyovagraho na bhavati, caturbhirindriyaiH zeSairbhavati / evametat matijJAnaM dvividhaM, caturvidhamaSTAviMzatividhamaSTaSaSTayuttarazatavidhaM, ihAno viSaya vastunA bhedanI = prakAranI vicAraNA, apAyano viSaya vastuno nizcaya karavA rUpa ane dhAraNAno viSaya nizcita karela arthane dhAraNa karI rAkhavA rUpa potapotAno vibhAga che, temAM te IhA vagere bhedo niyata che, nakkI karelAM viSayavALA che. arthAta teo sva-vibhAgathI anyano bodha karanArA mAnelAM nathI. vim = A pramANe ukta prakAre eTale ke pUrvokta be sUtrathI kahela avagraha be prakAre thAya che. viSaya be prakAranA hovAthI teno avagraha paNa be prakArano che ema kaheluM che. A ja vAta bhASyamAM kahe che - (1) vyaMjanano avagraha ane (2) arthano avagraha. arthAt 1. vyaMjanano ane 2. arthano e beno bodha karavAmAM pravartato hovAthI avagraha be prakArano kahevAya che. jyAre ihA vagere to sparzAdi arthanA ja (bodha karanArA) bhedo che. AthI ihA, apAya ane dhAraNArUpa bhedomAM avagrahanA jevA be rUpo thatAM nathI. (118) avataraNikA : prazna : zuM sparzana Adi tamAma indriyono vyaMjanAvagraha hoya che ke pachI koI indriyano vyaMjanAvagraha nathI paNa hoto ? javAba : koI indriyano vyaMjanAvagraha nathI paNa thato. A hakIkatane jaNAvatAM graMthakAra kahe che rakSaranikriyAm 2-22 | sUtrArtha ? cakSu ane mana e be indriya sAthe vyaMjanAvagraha thato nathI. bhASya cakSu ane noIdriya (mana + oghajJAna) e be sAthe vyaMjanAvagraha thato nathI. 2. 3.pU. I mavatatyapa0 mu. | 2. cAnuM0 nAva mu. I
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU026] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 305 SatriMzatrizatavidhaM ca bhavati // 19 // ___TI0 karaNe sahArthe vaiSA tRtIyA, cakSuSA upakaraNendriyAkhyena saha noindriyeNa vA manaoghajJAnarUpeNa saha te rUpAkArapariNatAH pudgalAzcintyamAnAca' vastuvizeSAH saMzleSaM na yAnti, ato vyaJjanam cakSurupakaraNendriyanoindriyayo rUpAdyAkArapariNatepudgalAnAM ca yat saMzleSarUpaM tadvayaJjanamevaMvidhaM nAsti, tadabhAvAcca tadavagraho'pi nAsti / etadAhavyaJjanasyAvagraho na bhavati / etaduktaM bhavati-ye te dRzyamAnAzcintyamAnA vA vastuvizeSAH na te cakSurindriyeNopakaraNarUpeNa 'noindriyeNa ca saha saMzleSamitAH paricchidyante, yato bAkInI cAra indriya sAthe vyaMjanAvagraha thAya che. A pramANe A matijJAna (1) be bhedavALuM (2) cAra prakAranuM (3) aThThAvIsa bhedavALuM (4) ekaso aDasaTha (168) bhedavALuM ane (5) traNasone chatrIsa (336) bhedavALuM thAya che. (1-19) premaprabhA : sUtramAM temaja bhASyamAM "karaNa' (pradhAna kAraNa) arthamAM athavA saha sAthe evA arthamAM tRtIyA-vibhakti thayelI che. AthI A pramANe artha thAya. upakaraNa-indriyarUpa cakSu indriya sAthe athavA mana ane oghajJAna rUpa noIndriya sAthe kramazaH rUpAkAre pariNamelAM pudgalo ane ciMtanano viSaya banela vastu-vizeSa e saMzleSa = saMbaMdha pAmatAM nathI. arthAt cakSu sAthe rUpAkAravALA pugalono ane noindriya sAthe ciMtana karAtI vastuno saMbaMdha thato nathI. (saMbaMdha vinA ja te vastuno bodha kare che.) AthI vyaMjana ke je cakSu rUpa upakaraNa-indriya ane noindriya e beno ane rUpAdi AkAre pariNata thayelAM pudgalono je saMzleSa = paraspara saMbaMdharUpa che, te AvA prakArano vyaMjana thato nathI ane teno abhAva hovAthI teno avagraha eTale ke vyaMjanAvagraha paNa thato nathI. A ja vAta bhASyamAM kahI che ke, (cakSu vagere indriya sAthe) vyaMjanano avagraha thato nathI. ka cakSu ane mana aprApta-viSayanuM grahaNa kare che je kahevAnuM hArda e che ke, je koI dRzyamAna-dekhAtI athavA ciMtanano viSaya banelI vibhinna vastuo che, te upakaraNarUpa cakSurindriya sAthe ane noIndriya sAthe saMbaMdha(saMzleSa) pAmIne jaNAtI nathI. je kAraNathI cakSurindriya e zarIramAM rahIne ja 2. patipu mAnA:- mu. | 2. patipu ti- mu. rU. pU. I mAnAza vastu mu. | 4. paray noDhiyeLa 50 nA.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o yogyadezAvasthitaM vastu cakSuH zarIrasthameva sat paricchinatti, na gatvA viSayaparicchede vyApriyate, na vA viSayamAgataM dhAnyamasUrakAkRtike indriyadeze'vagacchati, atazca locanamaprAptaviSayagrAhi / na khalu grAhyeNa tasyAnugrahopaghAtAnubhavo dRSTaH svAntasyeva, nApi dhAnyamasUrAkRtIndriyadezavartiviSayaparicchedi vilocanaM, yadi syAt tatastadgatamaJjanAdi paricchindyAt, na ca paricchinatti, ato nizcIyate'nAgataM viSayamavabudhyate tat, na vA gatvA viSayadezamityato na vyaJjanAvagrahastasya / manaso'pyevameva, na cintyamAnaM viSayaM prApya manaH cintayati, na vA AgataM svAtmanyavasthitaM viSayaM manaH paryAlocayati / yadi ca saMzliSya viSayaM paricchindyAt manastato jJeyakRtamanugrahaM vikledAdirUpamanubhaved upaghAtaM vA daahaadiruupmiti| athAmUrtatvAnna dahyata iti, tadapyayuktam, Arhatasya hi pudgalAtmakatvAt 306 yogya dezamAM rahela vastune jANe che, paNa jANavA yogya vastunA bhAgamAM jaIne (viSaya sAthe saMbaMdha pAmIne) viSayano bodha karavAmAM pravartatI nathI. athavA masUra rUpa dhAnya jevI AkRtivALA indriya bhAga (deza)mAM Avela viSayane jANatI nathI ane AthI locana/cakSu e aprApta evA viSayanuM grahaNa karanArI kahevAya che. vaLI mananI jema grAhya vastuthI cakSurindriyane paNa anugraha (upakAra) ke upaghAta (nukasAna)no anubhava thato dekhAto nathI. vaLI masUra rUpa dhAnyanI AkRtivALA cakSurindriyanA bhAgamAM rahela viSayano bodha karanAra cakSu nathI. jo cakSu indriyadezamAM rahela viSayano bodha karatI hota to temAM rahela aMjana(kAjaLa) Adino bodha karata. paNa teno bodha karatI nathI. AthI evo nirNaya thAya che ke cakSu e indriya-dezamAM nahIM AvelAM (aprApta) viSayane jANe che. vaLI viSayanA dezamAM jaIne paNa viSayano bodha karatI nathI. (TUMkamAM je viSayane jANe che tenI sAthe saMbaMdha nathI ane jenI sAthe saMbaMdha che te viSayane cakSu jANI zakatI nathI.) AthI cakSurindriyano (viSaya sAthe saMbaMdha na thavAthI) vyaMjanAvagraha hoto nathI. mananA viSayamAM paNa A pramANe ja che. mana e ciMtana karAtAM viSayane prApta karIne (arthAt te bhAgamAM jaIne) ciMtana karatuM nathI. athavA to AvelAM eTale ke potAnA AtmAmAM (zarIramAM) rahela viSayane paNa mana vicAratuM nathI. jo mana viSaya sAthe saMzleSa saMbaMdha karIne vicAra karatuM hota to (pANI, agni vagere) jJeya jANavA yogya vastuthI vikleda = bhIMjAvuM, narama paDavuM, pocuM thavuM vagere rUpa upakArano athavA bALavA vagere rUpa upaghAtano anubhava karata. paNa evo anubhava na thavAthI manane paNa aprApyakArI ja =
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo 9] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 307 mUrtatA manasyasidhyat, zarIrasthaM vA mano vipayaM nizcinoti, yathA hi sparzanaM karaNamagatveti na vA zarIrAt tasya niHsaraNaM, sparzanaM hi karaNaM sanna nissaradRSTam, ato manazcintyamAnairvastubhiH saha na zliSyatIti vyaJjanAvagrahAbhAva AkhyAyate / caturbhiriti cakSurmanovyatiriktAni catvAryeveti, anyAni sAMkhyAbhimatAni nirasyaticatubhireva nAto vyatiriktairindriyairiti, sparzanarasanaghrANazrotraiH zeSairiti, uparyuktavarjeH bhavati vyaJjanAvagrahaH sambhavatIti yAvat / kimiti ? yataH etAni catvAryapyupakaraNendriyeNa saha zliSTaM sparzAdikaM viSayamavacchindate nAnyatheti ataH prAptaviSayagrAhitvAdeSAM sambhavati mAnavuM joIe. zaMkA : mana e amUrta = arUpI hovAthI agni AdithI bALI zakAtuM nathI. samAdhAna : A vAta paNa yogya nathI, kAraNa ke Ahata eTale ke jainadarzanamAM mana e pudgalasvarUpa hovAthI tenuM mUrtapaNu siddha thayeluM che. athavA zarIramAM ja rahyuM chatAM, mana viSayano nizcaya kare che. je rIte sparzana-indriya e viSaya-dezamAM gayA vinA zarIramAM rahIne ja viSayano bodha kare che tema mana-saMbaMdhI paNa samajavuM. vaLI zarIramAMthI sparzanendriya nIkaLavuM paNa jaNAtuM nathI, kema ke, sparzana e indriya hoyane te zarIramAMthI nIkaLatI dekhAtI/anubhavAtI nathI. AthI mana e ciMtanano viSaya bananArI vastu sAthe saMbaMdha pAmatuM nathI. AthI tenA vyaMjana-avagrahano abhAva kahevAya che. bhASyamAM kahyuM ke, tuf: = zeSa cAra indriyo sAthe viSayo saMbaMdha pAme che mATe teono vyaMjanAvagraha thAya che ane te cahyuM ane mana sivAyanI cAra ja indriyo che. AthI sAMkhya-matavALAoe manelI anya indriyono nirAsa-niSedha thAya che. AthI = pUrvokta be sivAyanI cAra ja indriyo sAthe viSayano saMbaMdha thAya che. e sivAyanI indriyo sAthe nahIM. ane te zeSa eTale ke upara kahela (cakSu ane mana) sivAyanI sparzanarasana-dhrANa-zrotra e cAra ja indriya sAthe (athavA indriyo vaDe) vyaMjanAvagraha saMbhave che, ema kahevAno bhAva che. prazna : zAthI A pramANe che ? javAba : je kAraNathI A cAreya indriyoe upakaraNa-indriyo sAthe saMbaMdha thayela ja 2. a.pU. I 0 mu. |
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2 308 tattvArthAdhigamasUtram vyaJjanAvagraha iti / evametaditi lakSaNavidhAnAbhyAM yannirUpitaM matijJAnaM tasya punaH sampiNDya bhedAn kathayati dvividhamityAdinA / dvividhamiti, indriyanimittamanindriyanimittaM ca / caturvidhamavagrahAdibhedataH / aSTAviMzatividhamiti, sparzanAdInAM manaHparyavasAnAnAM SaNNAmekaikasya catvAro bhedA avagrahAdayaste samuditAH sarve'pi caturvizatirupajAtAH, tato'nyaH cakSurmanovarjaH sparzAdInAM yo vyaJjanAvagrahaH caturbhedaH sa prakSiptaH, tato'STAviMzatibhedaM nAma bhavati / aSTaSaSTayuttarazatavidhamiti / tasyA evASTAviMzaterekaiko bhedaH SaDvidho bhavati bahmAdibhedena, ata aSTaSaSTyuttarazatavidhaM bhavatIti / tasyA evrASTAviMzaterekaiko bhedo dvAdazadhA bhavati setarabahvAdidvAdazakena, ataH SaTtriMzatrizatavidhamiti // 19 // bhA0 atrAha-gRhNImastAvanmatijJAnam / atha zrutajJAnaM kimiti ? atrocyate / spardhAdi viSayano bodha kare che, bIjI rIte bodha karatI nathI AthI prApta (saMbaddha) viSayanuM grahaNa (bodha) karanArI hovAthI A indriyono vyaMjanAvagraha saMbhave che. * judI judI apekSAe matijJAnanA bhedo ja vim = A pramANe lakSaNa ane bheda (vidhAna) vaDe je A matijJAnanuM nirUpaNa karAyuM, tenA pharIthI bhegAM (ekaThAM) karIne bhedo bhASyamAM kahe che - A rIte A matijJAna 2-4-28-168 ane 336 bhedavALuM che. temAM (1) be bhedaH A pramANe thAya che (1) indriya-nimittavALuM ane (i) anindriya nimittavALuM tathA (2) cAra bheda : avagraha Adi bhedathI cAra prakAranuM thAya che. (3) aThThAvIsa bhedoH sparzanathI mAMDIne mana sudhInI (sparzana-rasana-prANa-cakSu-zrotra ane mana e) cha indriyonA pratyekanA avagraha vagere cAra bhedo gaNatA te sarve (bhegA maLIne 6 4 4 = 24) covIsa bhedo thayA. pachI tenAthI(arthAvagrahathI) anya je cahyuM ane mana sivAyano-sparza Adi viSayano je cAra bhedavALo vyaMjanAvagraha che, tene umeratAM 24 + 4 = 28 bhedavALuM matijJAna thAya che. (4) 168 bhedoH te ja aThThAvIsa bhedo paikI pratyeka bheda "bahu vagere bhedathI cha prakArano thAya che. AthI kula 28 4 6 = 168 bheda thAya che. (5) 336 bhedo : vaLI te ja 28 matijJAnanA bhedono pratyeka bheda e itara = virodhI/pratipakSa (abahu vagere) sahita "bahu' vagere 12 bhedo vaDe bAra prakArano thAya che. AthI matijJAnanA kula 28 X 12 = 336 (traNasone chatrIsa) bhedo thAya che. (1-19) 2. pU. cat mu. 2. pU. rnastha0 mu. rU. pa.pU.ti... I nAvI. mu. I 4. pAlapu. nAvaB0 mu. I 6. 3.pU. I vidhaMtu mu. 6. pA.3.pU. I nA mu. | 7. pU. | bevaMtu mu. |
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] 309 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam atra-asminnavakAze codakaH Aha-gRhImo jAnImastAvat krameNa pUrvamudghaTTitaM lakSaNavidhAnarUpaM matijJAnaM, tadanantaraM tu yacchrutajJAnamuktaM tanna vidma ityataH pRcchyate mayAatha zrutajJAnaM kiMlakSaNamiti ? asmin codite gururAha-ucyate mayeti - .. sU0 zrutaM matipUrvaM dvyanekadvAdazabhedam // 1-20 // iti TI0 zrutamiti lakSyaM, matipUrvamiti lakSaNaM, vyAdi vidhAnam, zrutamiti ca zrUyate sma zrutam / evaMvidhAyAM ca kalpanAyAM * zabdo'bhidhIyate, ataH zrutaM zravaNamiti bhA~vasAdhanatAmabhyupaiti / prakRtena jJAnagrahaNena zrutamiti jJAnaM grAhyaM, na zabdaH, jJAnavicAraprastAvAt / bhASya : ahIM prazna kare che. praznaH matijJAnanI ame samaja meLavI. have zrutajJAna zuM che? javAba : A viSayamAM mArA vaDe (uttara) kahevAya che. premaprabhA : (avataraNikA :) satra = ahIM eTale ke A avasare ziSya vagere anya vyakti prazna kare che. praznaH pUrve kramathI prakAzita karAyela lakSaNa ane bheda svarUpa matijJAnane ame jANyuM. paNa tenI pachI tarata ja zrutajJAna kaheluM, tene ame jANatA nathI. AthI mArA vaDe puchAya che ke, zrutajJAna kevA svarUpavALuM che? A rIte ziSya vaDe (AgaLanA sUtramAM prazna karAye chate guru kahe che, mArA vaDe uttara kahevAya che. javAba : - zrata atipUrva vyava-tAlamelam 2-20 || sUtrArthaH zrutajJAna matijJAnapUrvaka thAya che ane te be prakAre che. (1) aneka prakAre = aMgabAhyarUpe thAya che ane (2) bAra prakAre = aMgapraviSTa (12 aMga) rUpe thAya che. premaprabhA : sUtramAM lakSma, lakSaNa ane bheda traNa vastu batAvI che. "zruta" e lakSya che. "matipUrvaka e lakSaNa che. (zrutane oLakhAvanAruM cihna che.) ane tyAra pachInA vyane vagere padothI tenA bhedo kahelAM che. mUyate smA rUti kRtam A pramANe "zruta" zabdanI vyutpatti thAya che. je zravaNa-gocara thAya te zruta. AvI kalpanA arthAt vyutpattinI vicAraNA karAya tyAre "zruta' zabdano artha "zabda" thAya che. AthI zrata zravaNam I ema "bhAva" arthamAM vyutpanna karAto = sadhAto nathI. mULamAM jJAnanuM grahaNa kareluM hovAthI arthAta jJAnano prastAva hovAthI "zruta' zabdathI jJAnanuM ja grahaNa karavA 2. pa.pU.ti.a. I nA. mu. . 2. .mai. . nA. pU. I rU. pU. I dhIyate na kRti: ti mu. azuddha: dha: I 4. a.pU. I thavA mu. |
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 tattvArthAdhigamasUtram [o yadi tu zrutajJAnasyAntarvartinaH sa zabdo nimittatAM pratipadyamAnaH zrutavyapadezamaznute na kazcid doSa:, upacArasya vyavahArAGgatvAt / mukhyayA tu vRttyA zrutamityanena jJAnamucyate, etadAha bhA0 zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati / zrutamAptavacanaM AgamaH upadeza aitihyamAmnAya : pravacanaM jinavacanamityanarthAntaram / - TI0 zrutajJAnamiti / matipUrvamityasyArthaM vivRNoti - matijJAnapUrvakaM bhavatItyanena / matyA 'prakRtayA jJAnaM vizeSayati- matijJAnamiti / tanmatijJAnaM pUrvaM yasya tanmatipUrvaM bhaNyate, apekSAkAraNaM ceha pUrvamityanenocyate, yathA ghaTasyotpattAvapekSAkAraNaM vyomAdyapekSyate, tena I yogya che, zabdanuM nahIM. mATe 'bhAva' arthamAM ja 'zravaLa zrutaM' ema vyutpatti karavI ucita che. prazna : to zuM brUyate kRti zrutam e pramANe 'zruta'no 'zabda'rUpa artha thAya che, tene koIpaNa rIte zruta na ja kahevAya ? javAba H zrutajJAnanuM kAraNa zabda che, kema ke, pahelAM zabdanuM jJAna thAya pachI zrutajJAna pravarte che. have jo zrutajJAnamAM aMtarvartI evo te zabda zrutajJAnanA nimittapaNAne/kAraNapaNAne pAmato chato "kAraNamAM kAryano upacAra" nyAyathI 'zruta' rUpe kathanane vyavahArane prApta karato hoya to temAM koI doSa nathI. kAraNa ke, upacAra/adhyAropa paNa vyavahAranuM aMga che, nimitta che. hA, mukhya rItie to 'zruta' zabda vaDe 'jJAna' artha kahevAya che. sUtranA AvA Azayane spaSTa karatAM bhASyakAra kahe che bhASya : zrutajJAna e matijJAnapUrvaka thAya che. (1) zruta (2) Aptavacana (3) Agama (4) upadeza (5) aitihya (6) AmnAya (7) pravacana ane (8) jinavacana anarthAntara che, samAnArthI = paryAyazabdo che. premaprabhA : bhASyamAM zrutajJAna matijJAnapUrvaka thAya che ema kahyuM. sUtramAM kahela evA matipUrvak zabdanuM bhASyamAM vivaraNa kare che, '(zrutajJAna) matijJAnapUrvaka thAya che.' prakRta mULabhUta evA 'mati' zabda vaDe 'jJAna'ne 'matijJAna' (matirUpa jJAna) ema vizeSita kare che. A matijJAna jenI pUrvamAM hoya te (zrutajJAna) matipUrvaka kahevAya. pUrvam (pUrvamAM 1. sva.pU. | tathA mu. | =
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra0]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 311 vinA tadabhAvAt, evamiha sati matijJAne labdhirUpe tataH zrutajJAnasyotpattirdaSTAna matijJAnAbhAve / kiM punaH kAraNaM tadeva matijJAnaM na zrutajJAnIbhavatIti mRttikAvad ghaTarUpeNa ? ucytehovuM) zabdathI apekSAkAraNa (nimittakAraNa) jaNAvAya che. jema ghaDAnI utpattimAM AkAza vagere apekSAkAraNanI apekSA rakhAya che. kema ke, te vinA ghaDAnI utpattino paNa abhAva thAya che. A pramANe prastutamAM pUrvamAM labdhi (zakti)rUpa matijJAna hote chate zrutajJAnanI utpatti ISTa che, mAnelI che, paNa matijJAnanA abhAvamAM zrutajJAnanI utpatti svIkArelI nathI. caMdraprabhA : ahIM eTaluM samajavuM ke kAraNa be prakAranA che. (1) upAdAnakAraNa ane nyAyadarzananI paribhASAmAM samAyikAraNa kahevAya che. (2) nimittakAraNa. prastutamAM matijJAnane je apekSAkAraNa rUpe kahyuM che te nimittakAraNa samajavuM. 1. upAdAnakAraNa tene kahevAya ke je kAraNa pote ja kAryarUpe banI jatuM hoya. AthI kArya utpanna thaye potAno (upAdAnakAraNano) paryAya/avasthA nAza pAmI jAya che. dA.ta. mATI pote ja ghaDArUpa banI jAya che tethI tene ghaDAnuM upAdAnakAraNa kahevAya che. jayAre 2. nimittakAraNa pote kAryarUpe banatuM nathI. AthI kArya utpanna thayA pachI nAza pAmI jatuM nathI. paNa kArya utpanna thavAmAM upayogI - sahAyaka jarUra bane che. dA.ta. ghaDo banAvavAmAM kuMbhAra, cakra, cIvara (vastra), daMDa vagere ghaDArUpe banatAM nathI, paNa ghaDo banAvavAmAM sahAyaka jarUra bane che. kema ke tenA vinA ghaDo banI zakato nathI. have nimittakAraNanA paNa be vibhAga thAya che. (1) sAdhAraNa nimittakAraNa ane (2) asAdhAraNa nimittakAraNa. (1) sAdhAraNa-nimittakAraNa : je nimittakAraNa sarvakAryo pratye hetu bane che te sAdhAraNa-nimittakAraNa kahevAya. jema ke, AkAza, kALa, karma, puruSArtha, svabhAva vagere sarvakAryo pratye sAdhAraNa nimitta-kAraNo che. tathA (2) asAdhAraNa nimittakAraNa : je sarva kAryo pratye nimitta banatAM na hoya, kiMtu, amuka ja vizeSa kArya pratye nimittakAraNa banatAM hoya te asAdhAraNa nimittakAraNa kahevAya. dA.ta. ghaDA rUpa kArya pratye kuMbhAra, daMDa vagere ane paTa (vastra) pratye vaNakara, vema vagere asAdhAraNa nimittakAraNa che. A rIte prastutamAM vyoma = AkAza Adine apekSAkAraNa kahyuM che te sAdhAraNa apekSA (nimitta) kAraNanI apekSAe kaheluM che. ahIM TIkAmAM vyomAM kahyuM, emAM Adi zabdathI kuMbhAra vagere asAdhAraNa nimittakAraNa paNa levA yogya che. premaprabhA : zaMkA ? ahIM te ja matijJAna rUpa kAraNa zrutajJAnarUpe zAthI banatuM nathI ? 2. pa.pU.ti.a. I fgfg0 mu.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 tattvArthAdhigamasUtram [ o evaM sati zrutajJAne prAdurbhUte matijJAnasya nAzaH syAt, na caitadiSyate / yata Aha- " jattha I tattha suaM, jattha suaM tattha maI / [ nandI0sU024 / ] tasmAdapekSAkAraNameva matijJAnaM tasyotpattau labdhirUpaM bhavati, na punaH samavAyikAraNamiti / etacca lakSaNamuktameva, yato matijJAnasya' bhAve lakSyate zrutamiti / `tacca zrutajJAnamevamAtmakamindriyamanonimittaM granthAnusAri vijJAnam', taM ca granthaM darzayatiH bahubhiH paryAyazabdaiH zrutamAptavacanamityAdibhiH / zrUyate taditi zrutam, asmin mATIrUpa kAraNa ja jema ghaDA (kArya)rUpe bane che tema ahIM zAthI banatuM nathI ? samAdhAna : A rIte matijJAna ja zrutajJAnarUpe banatuM nathI, kAraNa ke, tema thavAmAM zrutajJAna utpanna thaye chate matijJAnano nAza thavAnI Apatti Ave. arthAt mATI ja jema ghaDArUpe banI jAya che, pachI mATIno (mATI rUpe) nAza thaI jAya che, tema matijJAna ja zrutajJAna rUpe bane che ema mAnIe to matijJAnano nAza thaI javAno prasaMga Ave. paNa Ama thavuM iSTa nathI. kAraNa ke naMdIsUtra - AgamamAM kahyuM che ke, "jyAM matijJAna hoya che tyAM zrutajJAna hoya che ane jyAM zrutajJAna hoya che tyAM matijJAna hoya che." nistha marUM ( AminivohiyaM) tattva suryAM, natya murkha tatva mar3e (minivohigaM) / nanI mU0 24] arthAt zrutajJAnanI hAjarImAM matijJAna paNa hoya ja che, ema phalita thAya che. AthI zrutajJAnanI utpattimAM zakti (labdhi)rUpa matijJAna e apekSAkAraNa rUpe ja che, paNa te samavAyikAraNa eTale ke upAdAna-kAraNa rUpe banatuM nathI. vaLI A zrutajJAnanuM lakSaNa che, ema kaheluM ja che kAraNa ke, matijJAnano sadbhAva = hAjarI hoya tyAre ja 'zruta-jJAna che' ema jaNAya che. ane Ama A zrutajJAna AvA prakAranuM arthAt (i) matijJAnapUrvaka hoya che (ii) temaja indriya ane manarUpa nimitta vaDe thanAruM, (iii) temaja graMthAnusArI = (zabdAtmaka) graMthane anusaranAruM vijJAnarUpa hoya che. ane te (zrutajJAnamAM pradhAna kAraNabhUta) graMthane ghaNA (ATha) paryAya-zabdo vaDe bhASyamAM jaNAve che, zrutam, Aptavanam vagere vacano dvArA... te dareka paryAyono artha TIkAkAra batAve che. (1) zruta : yate tavitti / je zravaNagocara thAya te zruta. A rIte vyutpatti karavAmAM zruta eTale 'zabda' ema artha thAya. tasya zasya zrutajJAna = te zabda zrutanuM jJAna = 1. 3.pU. | jJAnamA. mu. | 2. pU. | ta. mu. / rU. pU. / naM riti. mu. adhiH /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 313 pakSe zabdo'bhidhIyate, tasya zabdasya zrutajJAnaM paricchedakAri zrutajJAnamiti gRhyate / evaM sarveSvAptavacanAdiSu SaSThIsamAsa AzrayaNIyaH, Aptavacanasya jJAnaM yat paricchedakAri ityevam / Apto rAgAdiviyutaH tasya vacanamiti / nanu cArthameva kathayati tIrthakRt, na sUtraM grathnAti, gaNadharAstu sUtrasandarbheNa vyApriyante, kathaM tarhi idamucyate - Aptasya tIrthakRto vacanaM dvAdazAGgaM-gaNipiTakamiti ? ucyate - gauNIkalpanAmAzrityoktamAptasya vacanamityetat / katham ? yadA hi bhagavAn jIvAdikamarthaM kevalajJAnabhAsvatprabhAvaprakAzitaM gaNadharebhya AcaSTe tadA'sau jIvAdirarthastasmin kevalajJAnadarzanAtmake tIrthakRti samArUDha iva lakSyate pratibimbAkAreNopajAtatvAt ato'sAvapyartha Apto bhavati, tadadhyArohat, tasyAptasyArthasya tadgaNadharavacanaM pratipAdakamityAptavacanaM bhaNyate / yadvA gaNadharavacanamevaptanizrayopajAyamAnatvAt Aptavacanamucyate / bodha karanAruM hoya te zrutajJAna kahevAya. A pramANe AptavacanAdi sarva ThekANe SaSThI-samAsa karavo. (2) Ama vacana : Aptavavanasya jJAnam - AptavacananuM je jJAna = bodha karanAruM te Aptavacana-zAna e pramANe sarvatra kahevuM. Apta eTale rAgadveSAdi doSothI rahita. temanuM vacana te Aptavacana kahevAya. zaMkA : tIrthaMkara bhagavaMto arthanuM ja kathana kare che, paNa sUtranI gUMthaNI karatAM nathI. jyAre gaNadhara bhagavaMto sUtranI racanA karavAnI pravRtti kare che. to pachI Ama zAthI kahevAya che ke, dvAdazAMga rUpa gaNipiTaka e AptanuM = tIrthaMkaranuM vacana che ? samAdhAna : gauNa kalpanAne AzrayIne arthAt upacArathI AptanuM vacana che, ema kaheluM che. zI rIte ? to juo. jyAre bhagavAna kevaLajJAnarUpI sUryanA prabhAvathI prakAzita karela jIvAdika artha gaNadharone kahe che, tyAre A jIvAdika artha e kevaLajJAnakevaLadarzana svarUpa evA te tIrthaMkara bhagavaMtane viSe samArUDha thayelo hoya ema jaNAya che, kema ke, te jIvAdi artha teomAM pratibiMbarUpe utpanna thAya che. AthI Apta evA tIrthaMkarane viSe adhyAroha pAmavAthI (ArUDha thavAthI) arthAt teonA AtmAmAM (athavA mukhe) caDhI javAthI jIvAdi artha paNa 'Apta' kahevAya. ane te Apta evA (jIvAdi) arthonuM te gaNadharonuM vacana e pratipAdaka che, jaNAvanAruM che, AthI te Aptavacana kahevAya. athavA Apta evA tIrthaMkara bhagavaMtanI nizrAmAM utpanna thanAruM hovAthI 1. pA.pU.li.jI. / nAyamAnatvA mu. / r. pU. / ropAn. mu. / rU. va.pU.ai.. / mevAsavapanam, nizra mu. /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 tattvArthAdhigamasUtram [02 evamAgamAdiSvapi ghaTamAnamAyojyamiti / AgacchatyAcAryaparamparayA vAsanAdvAreNeti AgamaH / upadizyate-uccAryate iti upadezaH / aitihyamevametad vRddhAH smarantIti / AmnAyateabhyasyate nirjarArthibhiriti AmnAyaH / prakarSeNa nAmAdinayapramANanirdezAdibhizca yatra jIvAdayo vyAkhyAtAstat pravacanam, jinA rAgAdisantAnaviji tAsteSAmidaM vacanamiti / evamebhiranarthAntaravatibhiH eko'rthaH pratipAdyate dvAdazAGgaM gaNipiTakamiti yAvat, sa cAvazyakAdirAcArAdizca / evaM lakSaNataH paryAyatazcAbhidhAya vidhAnaM darzayati - ___bhA0 tad dvividhamaGgabAhyamaGgapraviSTaM ca / tat punaranekavidhaM dvAdazavidhaM ca gaNadharonA vacanane ja Aptavacana kahevAya. A pramANe Agama Adi paryAya zabdomAM paNa je rIte ghaTatuM hoya tenuM kathana karavuM. (3) AgamaH mAchiti ti mAmA AcAryonI paraMparA vaDe saMskAra (vAsanA) dvArA je Ave, prApta thAya te Agama kahevAya. (4) upadezaH 3pavite-vAte . je upadezAya, (vANI rUpe) uccAra karAya te upadeza. (5) aitihya : vRddhapuruSo A amuka vastune A pramANe smare che, mAne che, ema je vRddha puruSonuM vacana te aitihya kahevAya. (6) AmnAya : nirjarAnA (karmakSayanA) arthI jIvo vaDe je AmnAya arthAt abhyAsa karAya te AmnAya kahevAya. (7) pravacanaH prakarSe karIne eTale ke nAmAdi naya, nikSepo, pramANa ane nirdeza Adi (anuyoga dvArA) vaDe jemAM jIva vagere padArthonI vyAkhyA karelI che te pravacana kahevAya. (8) jinavacana : rAgAdinI paraMparAne vijita, vizeSa karIne (sarvathA = pharI utpanna na thAya e rIte) jaya pAmelAM hoya te jina kahevAya. tevA jinanuM vacana te jinavacana kahevAya. A pramANe A abhinna-arthavALA = samAnArthI zabdo vaDe eka samAna ja artha kahevAya che arthAta dvAdazAMga (bAraaMga) = gaNipiTaka rUpa artha jaNAvAya che. ane te (zabdAtmaka) RRta be prakAre che. (1) Avazyaka Adi (aMgabAhya) ane (2) AcArAMga Adi (aMgapraviSTa). A rIte lakSaNathI ane paryAya zabdo vaDe zrutanuM kathana karIne have tenA vidhAnane eTale ke bhedone bhASyamAM batAve che. 2. .pA.ni.nA. . teSAmiti pU. I 2. sarvapratipu ! dhAyA padhA, mu. |
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 315 yathAsaGkhyam / aGgabAhyamanekavidham / tadyathA-sAmAyikaM, caturviMzastavaH, vandanaM, pratimA, vAyavyatya, pratyAraNyAnaM, sArvatti, uttaradhyAna, , kalpavyavahArau, nizIthamRSibhASitAnItyevamAdi / ___TI0 tad dvividhamityAdinA / dvau cAnekazca dvAdaza ca dvayanekadvAdaza, te bhedA yasya tad vyanekadvAdazabhedam / tacchrutaM dvividhamiti, paropAdhikaM dvividhatvamiti vakSyati / aGgabAhyamiti / aGgAni avayavA AcArAdayastebhyo bAhyamiti aGgabAhyam / aGgeSvAcArAdiSu praviSTam antargatam aGgapraviSTam / aGgabAhyamaGgapraviSTam ca punaranyena bhedena bhedyamanekavidham anekaprakAraM aGgabAhyaM, dvAdazavidhaM dvAdazabhedaM aGgapraviSTamevaM yathAsaGkhyaM yathopanyastamiti yAvat / aGgabAhyamanekavidhaM sAmAyikAdi / samabhAvo yatrAdhyayane varNyate bhASya H te zrutanA be prakAra che. (1) aMgabAhya ane (2) aMgapraviSTa. vaLI A be zruta anukrame (1) aneka bhedavALuM ane (2) bAra bhedavALuM che. temAM aMgabAhya aneka prakAranuM che. te A rIte (1) sAmAyika (2) caturvizati-stava (3) vaMdana (4) pratikramaNa (5) kAyavyatsarga (6) pratyAkhyAna (7) dazavaikAlika (8) uttarAdhyayana (9) dazA (10)(11) kalpa ane vyavahAra (12) nizItha (13) RSibhASita vagere. premaprabhAH sUtramAM neva-dAnamelam aa kahyuM, tenI vyutpatti A rIte thAya che. be, aneka ane bAra (dvAdaza) te "vyanekadvAdaza (ema dvanda samAsa karIne pachI) te bhedo che jenA te dvi-aneka-dvAdaza-bhedavALuM (zrata) kahevAya. (ta vAne vaza te vyagvaza, te melA thI tad vyaEAlamatama ) Ama dvandrasamAsa karIne pachI bahuvrIhi-samAsa karavo.) te zruta be prakAravALuM che. A be prakAro/bhedo anya upAdhine (vizeSa-hetune) laIne thAya che, bAkI vastutaH eka ja che) ema AgaLa kahevAze. (1) aMgabAhya aMgo eTale avayavo ane te AcAra vagere che. teothI bAhya (anya) hoya te "aMgabAhya' zruta kahevAya. tathA (2) aMgapraviSTa : eTale AcAra Adi aMgone viSe praveza pAmeluM hoya arthAt temAM aMtargata hoya te "aMgapraviSTa' zrata kahevAya. vaLI te aMgabAhya ane aMgapraviSTa zrutano (kramaza:) anya bheda vaDe vibhAga karavo. yathAsaMkhya eTale je kramathI bhASyamAM be prakAravALuM zruta kahyuM, tenA krama mujaba. te A rIte - 1. aMgabAhya zruta anekabhedavALuM che ane (2) aMga praviSTa zrata 12 (bAra) 2. rItu. | tista, mu. | 2. paripu ! nena mu.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 tattvArthAdhigamasUtram [ ga 2 tattena varNyamAnenArthena nirdizati-sAmAyikamiti / evaM sarveSu vakSyamANeSu arthasambandhAd vyapadezo dRzyaH / caturviMzatInAM pUraNasyArAdupakAriNo yatra stavaH zeSANAM ca tIrthakRtAM varNyate sa caturviMzastava iti / vandanam-praNAmaH sa kasmai kAryaH kasmai ca neti yatra varNyate tat vandanam / asaMyamasthAnaM prAptasya yatestasmAt pratinivartanaM yatra varNyate tat pratikramaNam / kRtasya pApasya yatra kAyaparityAgena kriyamANena vizuddhirAkhyAyate sa kAyavyutsargaH / pratyAkhyAnaM yatra mUlaguNA uttaraguNAzca dharaNIyA ityayamarthaH khyApyate tat pratyAkhyAnam / daza vikAle putrahitAya sthApitAnyadhyayanAni dazavaikAlikam / AcArAt parataH pUrvakAle yasmAdetAni paThitavanto yatayastena uttarAdhyayanAni / pUrvebhya AnIya bhedavALuM che. temAM aMgabAhya-zruta sAmAyika vagere aneka bhedavALuM che. sAmAyika Adi keTalAMka zratanI vyAkhyA karatAM TIkAmAM kahe che- (1) sAmAyika : je adhyayanamAM samabhAvanuM varNana karAya te "sAmAyika' kahevAya. ahIM graMthamAM je arthanuM viSayanuM varNana karAtuM hoya te arthane/viSayane anusarIne nAmano nirdeza karelo che. arthAt "samabhAva' (sAmAyika)nuM varNana karAtuM hovAthI te adhyayananuM (graMthavizeSanuM) "sAmAyika nAma kaheluM che. A pramANe AgaLa kahevAtA dareka zruta-graMthomAM varNana karAtA arthanA/viSayanA saMbaMdhathI tevA prakArano vyavahAra arthAt nAmAbhidhAna kareluM samajavo. (2) caturvizatistava : covIsa saMkhyAnA pUranAra arthAt covIsamAM Asanna (najIkanA) upakArI evA tIrthakara bhagavAna mahAvIradeva)nI ane zeSa (trevIsa) tIrthakaronI jemAM stuti karelI che, te "caturvizatistava' (logassasUtro kahevAya. (3) vaMdana : vaMdana eTale praNAma/namaskAra. te kone karavA yogya che, kone karavA yogya nathI enuM jemAM varNana karAya te vaMdana' sUtra kahevAya. (4) pratikramaNa H asaMyamanA sthAnamAM gayela sAdhune te sthAnathI prati = pAchA mA = pharavAnuM-AvavAnuM jemAM vidhAna kareluM che, te pratikramaNa-zruta kahevAya. (5) kAya-butsarga = kAyotsarga - karelAM pAponI (sthAna, mauna ane dhyAna vaDe) kAyAno parityAga karavApUrvaka vizuddhinuM jemAM bayAna che, te kAyavyutsarga zruta kahevAya. (6) pratyAkhyAna : "mULa guNo (mahAvratAdi) ane uttaraguNo (pratilekhana, bhikSA Adi) dhAraNa karavA yogya che' evo artha jemAM jaNAvAya che te pratyAkhyAna - zruta kahevAya. (7) dazavaikAlika "vikAla'mAM eTale ke saMdhyAkALe "manaka 2. paripu ! tad0 mu. | 2. pU. I dhara0 mu. I
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 317 saGghasantatihitAya sthApitAnyadhyayanAni dazA ucyante / dazA iti cAvasthAvacanaH zabdaH, kAcit prativiziSTAvasthA yatInAM yAsu varNyate tA dazA iti / kalpavyavahArau kalpyantebhidyante mUlAdiguNA yatra sa kalpaH, vyavahriyate prAyazcittAbhavadvyavahAratayeti vyavahAraH / nizItham aprakAzaM sUtrArthAbhyAm / yad RSibhirbhASitAni pratyekabuddhAdibhi: kApilIyAdIni / evamAdi sarvamaGgabAhyaM dRzyam / mA0 aGgapraviSTa dAvazavidham / tadyathA-AcAra:, mUtrataM, sthAna, samavAya:, vyAkhyAprajJaptiH, jJAtadharmakathAH, upAsakAdhyayanadazAH, antakRddazAH anuttropAtivazA:, praznavyALa, viSAsUtra, daSTipAta kRti / atrAha-matijJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti ? / atrocyate nAmanA putra-muninA hita mATe sthApita karelAM arthAt racelAM daza-adhyayano jemAM che te 'dazavaikAlika' zruta kahevAya. (8) uttarAdhyayana : je kAraNathI pUrvanA kALamAM sAdhuo AcArAMga sUtranI pachI = uttaramAM A adhyayano bhaNatAM hatAM tethI te uttarAdhyayana zruta kahevAya. (9) dazA : pUrva-gata zrutamAMthI uddhAra karIne saMghanI paraMparAnA kalyANa mATe sthApita karelAM, racelAM adhyAyano 'dazA' kahevAya. 'dazA' e avasthA-vAcaka zabda che. sAdhuonI keTalIka khAsa viziSTa avasthAonuM jemAM varNana karAya che te 'dazA' zruta kahevAya. (10) kalpa : jemAM mUla Adi guNonI kalpanA (vikalpa) karAya eTale ke bheda vaDe kahevAya te 'kalpa' zruta ane (11) vyavahAra : jemAM prAyazcita ane Abhavad (AbhAvya) vyavahArarUpe vyavahAra karAya te vyavahAra zruta kahevAya. (12) nizItha H eTale aprakAza. sUtra ane artha vaDe je apragaTarUpe hoya. (arthAt viziSTa yogya jIvone ja je bhANAvAya che.) (13) RSi-bhASita : je pratyekabuddha vagere bhASita hoya, kahela/racela hoya te kApilIya Adi zruta 'RSibhASita' kahevAya. AvA prakAranuM tamAma zruta aMga-bAhya samajavuM. bhASya : aMga-praviSTa (zruta) bAra bhedavALuM che. te A pramANe - (1) AcAra (2) sUtrakRta (3) sthAna (4) samavAya (5) vyAkhyA-prajJapti (6) jJAtadharmakathA (7) upAsakAdhyayana-dazA (8) aMtakRtadazA (9) anuttaropapAtikadazA (10) prazna- vyAkaraNa (11) vipAkazruta (12) dRSTipAta. ahIM (ziSyAdi) anya vyakti prazna kare che - prazna H matijJAna ane zrutajJAna vacce zuM taphAvata che ? A viSayamAM (javAba) kahevAya che- javAba H 6. pU. / vyava. mu. |
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 tattvArthAdhigamasUtram [0 2 ___TI0 aGgapraviSTaM dvAdazavidhaM bhaNyate / tadyathA, AcAro jJAnAdiryatra kathyate sa AcAraH / sUtrIkRtA ajJAnikAdayo yatra vAdinastat sUtrakRtam / yatraikAdIni paryAyAntarANi varNyante tat sthAnam / samyagavAyanaM varSadharanadyAdiparvatAnAM yatra sa samavAyaH / vyAkhyAyA jIvAdigoyA yatra nayadvAreNa prarUpaNA kriyate sA vyAkhyAprajJaptiH / jJAtA dRSTAntAstAnupAdAya dharmo yatra kathyate tAH jJAtadharmakathAH / upAsakaiH zrAvakairevaM sthAtavyamiti yeSvadhyayaneSu dazasu varNyate tA upAsakadazAH / antakRtaH siddhAste yatra khyopyante vardhamAnasvAminastIrtha premaprabhA : aMga-praviSTa eTale ke aMgamAM jeno aMtarbhAva/samAveza thAya che evuM kRta 12 prakAranuM che. te A pramANe (1) AcAra (AcArAMga)H jJAna vagere AcAro jemAM kahevAya che te "AcAra' zruta kahevAya. (2) sUtrakRt : jemAM ajJAnika vagere vAdIo sUtrastha karelAM che arthAt varNavelAM che te "sUtrakRt' zrata kahevAya. caMdraprabhA : A "AcAra' e zrutanuM nAma che ane te aMga rU5 hovAthI "AcArAMga' paNa kahevAya che. A pramANe anyatra sUtrakRtAMga vageremAM paNa samajavAnuM che.) tathA kutsitaM jJAnaM rAnama, tAmastItyazanivaI : matonevasvarat [sihe. sU.2] thI matvathaya rU pratyaya thayo che. athavA garAne varati rUti ajJAni: jeo pAse kutsita (mithyAtva-sahita hovAthI) jJAna che teo athavA ajJAna vaDe Acare, jIve te ajJAnika kahevAya. vicAryA vinA karelA karmonI niSphaLatA vagereno svIkAravALA/zraddhAvALA sAkalya-satyamugrimaudayika-pippalAda-bAdarAyaNa - jaimini - vasu vagere. [1ddana - samuccaya gA.1, TIkA] premaprabhA : (3) sthAna : jemAM vastunA eka vagere judA judA paryAyonuM varNana karAya che te "sthAna' zruta kahevAya. (4) samavAya : jemAM varSadhara, nadI vagere parvatonuM samya rIte avAyana = nirUpaNa kareluM che te samavAya zruta kahevAya. (5) vyAkhyA-prajJAti : jIvAdi vastuo saMbaMdhI gationI vyAkhyAnI jemAM nayo dvArA prarUpaNA karAya, te vyAkhyA-prajJapti-aMga (bhagavatI) rU5 zruta kahevAya. (6) jJAtadharmakathA : jJAta eTale daSTAMto, te grahaNa karIne jemAM dharma kahevAya che, samajAvAya che te "jJAtadharmakathAkahevAya. (7) upAsaka-dazA : upAsako eTale zrAvakoe "A pramANe amuka rIte rahevuM joIe evI je dasa adhyayanomAM chaNAvaTa karelI che te upAsaka-dazA zruta kahevAya. (8) aMtakRdazA : aMtakRt eTale siddho... te jemAM jaNAvAya. dA.ta. "vardhamAnasvAmInA 2. paripu rAyane mu. 2. paripu tayomu. I rU. patipu rai. I :mu. 4. .pU.vai. yantaH mu. 6. sarvapratipu ! thAya. I
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 319 etAvanta ityevaM sarvatIrthakRtAM tAH antakaddazAH / anuttaropapAdikA devA yeSu khyApyante tAH anuttaropapAdikAH dazAH / praznitasya jIvAderyatra prativacanaM bhagavatA dattaM tat praznavyAkaraNam / vipAkaH karmaNAmanurbhAvastaM sUtrayati-darzayati yat, tad vipAkasUtram / dRSTInAm ajJAnikAdInAM yatra prarUpaNA kRtA sa dRSTivAdaH, tAsAM vA tatra pAtaH / atrAvasare codaka Aha-uktaM lakSaNaM vidhAnaM ca zrutasya, kintu yathA'yaM viSayaM nirUpayiSyati' tathA na kazcid bhedo'stIti pRcchati matizrutayoH ko bheda iti ? / bhaNyate bhA0 utpannAvinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam, zrutajJAnaM tu trikAlaviSayam, utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakamiti / atrAha-gRhNImo matizrutayo nAtvam / tIrthamAM ATalAM siddha thayA. e pramANe sarva tIrthakaro saMbaMdhI jemAM kahevAya te "aMtakRdUdazA kahevAya. (9) anuttaropapAdika-dazA anuttara vimAnamAM utpanna thanArA devo aMge jemAM vivecana kareluM che te "anuttaropapAdikadazA' gruta kahevAya. (10) prazna-vyAkaraNa : jemAM jIvAdi viSayamAM karAyela praznano pratyuttara bhagavAna vaDe apAyela che, te "prazna-vyAkaraNa" zruta kahevAya. (11) vipAkasUtra: vipAka eTale karmonuM phaLa, teno anubhAva.. tene je sUtrita kare arthAt darzAve, te "vipAka-sUtra' kahevAya. (12) dRSTivAda (athavA dRSTipAta) : ajJAnika vagere daSTionI jemAM prarUpaNA karelI che, te 'daSTivAda' zruta kahevAya. athavA dRSTiono pAta jemAM hoya te dRSTipAta kahevAya. A avasare ziSya prazna kare che ke, zrutajJAnanuM lakSaNa ane tenA bhedo Ape kahyA, kiMtu je rIte A viSayanuM AgaLa varNana karAze, te jotAM lAge che ke mati ane zrutajJAna vacce koI bheda jaNAto nathI. AvA AzayathI ziSya pUche che ke, prazna : matijJAna ane zrutajJAna vacce zuM bheda taphAvata che ? (arthAt zrutajJAna e mati-vizeSa arthAt vizeSa prakAranuM matijJAna ja che ema kema na kahevAya ?) Ano uttara bhASyakAra Ape che. javAba : bhASya : utpanna thayela ane nAza pAmelo na hoya, evA arthanuM grAhaka hoyane matijJAna e sAMprata = vartamAnakAlIna viSayanuM hoya che, jyAre zrutajJAna e traNeya (bhUta, vartamAna, bhAvI) kALanA viSayanuM thAya che. arthAt utpanna thayelAM, nAza pAmela ane hajI utpanna nahIM thayela = utpanna thanArA viSayanuM grAhaka che. 2. sarvapratipu ! sarvavRtAntA:- mu. . 2. sarvapratiSa vizA:- mu. rU. pU. : mu. | 4. i.pU. nA. . I . g. pU. I te mu. | 6. pAripu ! nA. pU. I
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 tattvArthAdhigamasUtram [0 2 atha zrutajJAnasya dvividhamanekaM dvAdazavidhamiti kiMkRtaH prativizeSa iti ? / atrocyate - ___TI0 utpannetyAdinA / utpannaH svena rUpeNa jAtaH sparzAdiroM ghaTAdigataH, sa cotpanno yadi tena rUpeNa santiSThate na tu kApAlAdyavasthAM prAptastadA sparzanamatijJAnamevaM paricchinattighaTasyAyaM sparza iti / sa cApyutpannAvinaSTo yadi yogyadezastho bhavati tadA paricchinatti, na tu viprakRSTadezasthamityetadAha-sAmpratakAlaviSayamiti / anena vartamAnakAlaviSayatAM matijJAnasyAvedayate / zrutajJAnaM tu, tuzabdaH bhedapradarzanapara iti / taM bhedamAha-trikAlaviSayam / punazcedameva padaM vyAkhyAnayati-utpannAdinA / utpanno vartamAnastamapi noindriyaM manaAkhyaM praznaH mati ane zrata e be jJAna vacceno taphAvata jANyo have zrutajJAnanA je (i) be prakAra, II) aneka prakAra ane iii) bAra prakAra evA bhedo kahelAM che, te zA kAraNothI che ? javAbaH A viSayamAM (uttara) kahevAya che. ja matijJAna vartamAna-kALa viSacaka che ke premaprabhA : bhASyamAM mati ane zrutajJAna vacce bheda jaNAvatAM kahe che- matijJAna utpanna thayela ane nAza nahi pAmela arthanuM grAhaka che. "utpanna' eTale potAnA rUpe thayelo. Avo je utpanna thayela ghaDA vagere saMbaMdhI sparza Adi artha che, te jo utpanna thayA bAda te ja rUpe vidyamAna hoya, paNa kapAla/ThIkaruM vagere avasthAne pAmelo nathI, tyAre sparzanendriyathI thatuM matijJAna = sparzana-matijJAna A pramANe viSayano bodha kare che ke, A ghaDAno sparza che'. vaLI te utpanna thayela ane vinAza nahi pAmela (ghaDA vagerenA spadirUpa) padArtha jo yogya dezamAM sthAnamAM rahelo hoya tyAre te viSayane jANe che, paNa dUranA pradezamAM rahelo hoya to jANI zakAto nathI. A hakakata bhASyamAM jaNAve che - "matijJAna sAMpratakALa = vartamAnakALa saMbaMdhI hoya che." A vidhAna vaDe "matijJAna e vartamAnakALa saMbaMdhI viSayanuM thAya che e hakIkatane jaNAvela che. (A pramANe saMbaddha = indriya sAthe saMyukta evA vartamAnakAlIna mAtra viSayanuM grAhaka matijJAna hoya che. tenAmAM rahelI jAti e zrutajJAna ke je trikALa-viSayanuM hoya che, temAM nathI rahI AthI tenAthI matijJAna bhinna che, ema bhAvArtha che.) zrutajJAnaM tu jyAre zrutajJAna to traNeya kALamAM rahelAM viSayonuM thAya che. AmAM tu zabda e bheda/taphAvata batAvavA mATe che. te bhedane bhASyamAM kahe che, (zrutajJAna e). 2. pU. | vaidrupa mu. | 2. sarvapratipu ! paznatyavinA, mu. |
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam paricintayati-kIdRzo'yaM zarkarAsparza iti, vinaSTamapyanyatra lagnaM zarkarAsparzamatItaM cintayatiasyAH prAk zarkarAyAH mayA sparzo'nubhUta iti / anutpannam AgAminamevaMvidha eSAM kSIraguDAdInAM prativiziSTAt saMskArAt sparza upayAsyatIti, ata utpannAdigrAhakam / punazcodayatiavagato vizeSa etayormatizrutayoH, atha zrutajJAnasya dvividhAdibhedaH kiM kriyata iti ? sarvaM tad dravyazrutaM bhAvazrutasya nimittamiti zakyaM vaktum / evamukte sUrirAha - "ucyate - . bhA0 vaktRvizeSAd dvaividhyam / yad bhagavadbhiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirahadbhistatsvAbhAvyAt paramazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tiirthkrnaamkrmnnotraNeya kALanA viSayonuM thAya che. pharI A ja padanI vyAkhyA karatAM e kahe che ke, "zrutajJAna e utpanna, vinaSTa ane anutpanna (bhAvi) evA arthanuM grAhaka che (1) utpanna eTale vartamAna = vidyamAna padArtha. tene viSe paNa mana-rUpI no indriya ciMtana kare che ke, "A zarkarA-sparza kevo che ? (2) vinaSTa eTale nAza pAmela - avidyamAna. dA.ta. hAlamAM anya ThekANe lAgela bhUtakAlIna evA zarkarA-sparzano koI vicAra kare che ke, "A zarkarAno sparza pahelAM meM anubhava karela che." (3) anutpana : eTale AgAmI = bhaviSyamAM thanArI vastunuM A pramANe ciMtana kare ke, "A dUdha, goLa vagere padArthonA amuka viziSTa prakArano saMskAra karavAthI teono AvA prakArano sparza banaze." AthI zrutajJAna e utpanna vagere traNa prakAranA arthanuM grAhaka che - bodha karanAruM che. mATe matijJAnathI juduM che. bhASyamAM ziSya Adi anya vyakti pharI prazna kare che - prazna : matijJAna ane zrutajJAna vacceno bheda jANyo. have zrutajJAnanAM be prakAra vagere bhedo kahelAM che te zA kAraNathI che ? te tamAma dravya-zruta rUpa hoyane bhAva-zrutanuM kAraNa (nimitta) bane che, ema sAmAnyathI kahevuM zakya che to pachI AvA bhedo pADavAnI jarUra zI che ? A pramANe prazna uThAvAtAM teno javAba bhASyamAM sUrijI Ape che eka vaktAnA bhedathI zrutanA be bheda ka bhASya H (javAba:) vaktAnA bhedathI zrutanA be prakAra thAya che. (1. aMga praviSTa ane 2. aMga-bAhya bhedo A pramANe thAya che.) je sarvajJa ane sarvadarzI evA paramarSi bhagavAna zrI arihaMta vaDe potAnA tevA svabhAvathI paramapavitra (zubha) ane pravacananuM (tIrthanuM) 2. u.pU. | 20 mu. | 2. .pU. ! nAmu. | rU. pU. | ti :- mu. 4. sarvapratiSa | nA. mu. |
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhiruttamAtizayavAgbuddhi-sampannairgaNadharairdRbdhaM tadaGgapraviSTam / gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavADmatizaktibhirAcAryaiH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yat proktaM tadaGgabAhyamiti / 322 [ o TI0 vaktRvizeSAdityAdi / vaktAraH tasya grantharAzernibandhakAsteSAM vizeSo bhedastasmAd dvaividhyaM dvividhatvaM dvibhedatA'numAtavyA / yadbhagavadbhirityAdeH' ayaM piNDArtha:tIrthakRdbhirarthaH kathitaH sa gaNadharairgaNadharaziSyAdibhizca racita iti gaNadharAstadvaMzavartinazca dvaye vaktArastadbhedAd dvividhamiti / etadAha-yad uktaM tairbhagavadbhiraizvaryAdiguNAnvitaiH, sarvadravyaparyAyAn jAnAnairvizeSataH sarvajJaiH, tAneva sAmAnyataH pazyadbhiH sarvadarzibhiriti / sAmAnyakevalino hi pradhAnabhAvaM bibhrati RSayaH pradhAnatarAstIrthakarAH paramarSibhiH ityAha / pUjAM ', (pratiSThApana/racanA)rUpa jenuM phaLa che evA tIrthaMkara nAma-karmanA anubhAvathI vipakodayathI je (vacana) kaheluM che ane bhagavAnanA ziSyo ke jeo atizayavALA che, uttama atizaya, vANI, buddhi vaDe saMpanna che evA gaNadharo vaDe gUMtheluM che te 'aMga-praviSTa' zruta kahevAya. premaprabhA : bhASyamAM vaktAnA bhedathI zrutanA be bheda kahyA che. temAM vaktA eTale te graMthanA samUhanI racanA karanArAo, gUMthanArAo. teonA bhedathI zrutanA be bhedonuM anumAna karAya che. bhASyamAM kahela yar mavRimi: vagere zabdono samasta/bhego artha A pramANe che je artha tIrthaMkaro vaDe kahevAyo hoya, te artha gaNadharo dvArA ane teonA ziSyo dvArA graMtharUpe gUMthelo che, racelo che. AthI be prakAranA vaktAo che, (1) gaNadharo ane (2) gaNadharonA ziSyo arthAt gaNadharonI paraMparAmAM thayelAM AcAryAdi. AvA be prakAranA vaktAonA bhedathI temaNe racela zrutanA be bhedo paDe che. A hakIkatane vizeSa spaSTarUpe bhASyamAM kahe che- arihaMta bhagavAna vaDe kahela-upadezAyela vacana gaNadharo vaDe gUMthAya che, ema saMbaMdha che. bhASyamAM arihaMtanA cAra vizeSaNo kahela che. (1) bhAvina 1 / bhagavAn eTale aizvarya vagere guNothI yukta. (2) sarvajJa = sarvadravyo ane sarva paryAyone vizeSathI = saMpUrNapaNe jANanAra sarvajJa kahevAya. (3) sarvadarzI te ja pUrvokta arthone sAmAnyathI jANanAra te sarvadarzI kahevAya. (4) paramarSi (52ma RSi) : sAmAnya ayaM mu. | rU. 3.pU. | gAnati. mu. | 6. pAvitru / vinA. mu. / r. pAviSNu / tyAdri
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 323 tridazAdInAmarhadbhirityato'rhadbhiH (saM0 kA0 7) / kimarthaM kRtakRtyA arhanto gaNadharebhyaH kathayantyarthamiti ? ucyate - tatsvAbhAvyAditi / teSAmeSa eva svabhAvastIrthakRtAM yataH utpannadivyajJAnairgaNadharAdibhyaH prakAzanIyaH so'rtha iti / na ca svabhAve'sti paryanuyogo, bhAskaraprakAzavat, kimarthamayamaMzumAlI jagat prakAzayatIti na kazcit prazyati / athavA akRtArtha eva tadA bhagavAn, kimiti ? karmodayabhAktvAt / kasya karmaNa iti cet ? ucyate-tIrthakaranAmAkhyasya / tasya dvayaM vizeSaNamupakSipati-paramazubhasyetyAdi / paramaM ca sU0 20] kevaLajJAnI rUpI RSio (anya chadmastha munio karatAM) pradhAnapaNAne dhAraNa kare che. arthAt bIjA munio karatAM pradhAna che. jyAre tIrthaMkaro e pradhAnatara che arthAt sAmAnya kevaLajJAnI RSio karatAM adhika pradhAna hoyane parama + RSi = paramarSi kahevAya che. A cAreya vizeSaNothI viziSTa arihaMta (arhad) che. arhad = devo vagere vaDe pUjAne arha - yogya hoya te arhat = arihaMta kahevAya. AvA arihaMto vaDe kahelAM vacanane gaNadharo gUMthe che. * paramAtmAne dezanA ApavAnuM prayojana prazna : svayaM kRtakRtya thaI gayelAM arihaMto gaNadharone arthanI dezanA zA mATe Ape che ? arthAt teonA sarvathA sarva kAryo siddha thaI gayelAM hovAthI artha-kathananI pravRtti paNa zA mATe kare ? javAba : tasvAbhAvyathI = arihaMtono tevo svabhAva hovAthI. te tIrthaMkarono Avo ja svabhAva che ke teone divyajJAna = kevaLajJAna utpanna thatAM teo vaDe gaNadhara Adi bhavyAtmAo AgaLa te (kevaLajJAnathI jANela) arthanuM prakAzana karavuM joIe. ane jyAre AmAM svabhAva ja kAraNabhUta che, mATe temAM prazna ke dalIlane avakAza nathI. bhAskara = sUryanA prakAzanI jema. 'A sUrya zA mATe jagatne prakAzita kare che ? evo prazna koI karatuM nathI. kema ke jagatane prakAzita karavuM te eno svabhAva ja che. (uparokta praznanuM bIjI rIte samAdhAna Ape che.) athavA javA do. tyAre paNa bhagavAn akRtArtha ja che. prazna H zAthI akRtArtha che. javAba : kAraNa ke hajI paNa teonA (aghAtI) karmano udaya cAlu ja che. prazna H kayA (aghAtI) karmano udaya hoya che ? javAba H tIrthaMkaranAmarUpI karmano udaya cAlu hoya che 1. pU. / tathavize. mu. |
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 tattvArthAdhigamasUtram [ 2 tacchubhaM ca paramazubhaM, tasya / kathaM paramazubhateti ced yatastasminnudite'nyA asAtAdikAH prakRtaya uditA api na svavipAkaM prakaTaM darzayituM zaktAH, kSIradravyApUritakumbhe picumandarasabinduvaditi / evaM tasya paramazubhasya, pravacanaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM, tato'nanyavRttirvA saGghastasya pravacanasya pratiSThApanaM-nirvartanaM phalaM prayojanamasya tatpravacanapratiSThApanaphalaM tasya, tIrthaM tadeva gaNipiTakaM, saGghaH, samyagdarzanAditrayaM vA tat kurvanti-upadizanti ye te tIrthakarAH, tAn nAmayati-karoti yat tat tIrthakaranAma / tasyaitadevArhadAdipUjAkaraNAddhetoH kriyamANaM karmetyabhidhIyate tasyAnubhAvAt, pazcAd ane tenA udayathI te zubha puNyakarmane bhogavIne khalAsa karavA mATe teo dezanA Ape che. bhASyakAra A tIrthaMkara nAmakarmanA be vizeSaNo mUke che. (1) paramazubha? parama (eTale utkRSTa) evuM zubha - te paramazubha. prazna : zAthI A paramazubha che? javAba : je kAraNathI tIrthaMkara nAmakarmano udaya thaye anya asatAvedanIya vagere karmaprakRtio udayamAM AvavA chatAM potAnA vipAkane (phaLane-anubhAvane) pragaTarUpe batAvavA samartha banatI nathI. kema ke, dUdha rUpa dravyathI chalochala bharelAM kuMbhamAM koI lImaDAnA rasanuM ekAda TIpuM nAMkhe, to tenI koI asara dUdhanA AsvAdamAM paDatI nathI. arthAt lImaDAnA rasanA svAdano anubhava thato nathI, tema ahIM samajavuM. bIjuM vizeSaNa - vaLI A tIrthakara nAmakarma pravacananA pratiSThApana = racanA nirmANa rUpa phaLavALuM che.) A pramANe te paramazubha temaja pravacana eTale bAra aMga (dvAdazAMga) rUpa zrata athavA tenAthI ananyarUpe = abhedarUpe rahenAra saMgha. te pravacananuM pratiSThApana eTale nirmANa/racanA rUpa phaLa che jenuM tevuM (pravacana-pratiSThApana phaLavALuM) tIrthakara nAmakarma che. tIrtha = eTale te ja gaNipiTaka = 12 aMga athavA saMgha. athavA tIrtha eTale samyagadarzana Adi ratnatrayI. tene kare = teno upadeza Ape te "tIrthakara kahevAya. (tIrtha nti te tIrtharAda ) AvA, tIrthakarone je namAve arthAta banAve te karma 'tIrthaMkaranAma" kahevAya. tenA saMbadhI karmane tIrthakaranAma-karma. te A ja arihaMta AdinI pUjAArAdhanA karavA rUpa hetuthI karAtuM hoyane "karma kahevAya che. caMdraprabhA : potAnA hetuo vaDe je karAya che, mATe te karma kahevAya. AvI "karmanI vyAkhyA karmagraMthamAM karelI che. A tIrthaMkaranAma-karma paNa potAnA kAraNabhUta je "varabodhi' eTale 2. pU. nA, mu. 2. parivu nA. mu. rU. 3.pU. nA. pU. 4. parivu rezani mu. 5. pU. tasya tadeha mu.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 325 vipAkAdityarthaH / atastasmAdanubhAvAd yaduktaM-pratipAditaM tIrthakRdbhiH tadeva tIrthakarapratipAditamarthajAtam- 'utpannamiti vA vinaSTamiti vA dhruvamiti vA iti' evaM tad gRhItvA gaNadharaiH teSAM tritayaM vizeSaNamupakSipati - bhagavacchiSyairityAdinA svayaM gRhItaliGgatAM nirasyati / punazca sAmAnyapuruSA na bhavantIti etad darzayati-atizayavadbhiriti / atizayAH viziSTAH zaktayaH / ythaake atyaMta vizuddha samyagadarzananI hAjarImAM "savi jIva karuM zAsana rasInI parama udAtta ane karuNArasathI bharapUra evI bhAvanApUrvaka, arihaMta Adi vizasthAnako paikI badhAM ja athavA to koI eka athavA be-traNa-cAra vagere aneka sthAnonI/padonI ArAdhanAthI tIrthakaronA AtmAone baMdhAya che, A vAta dhArmikajanomAM suvidita che. A graMthamAM paNa AgaLa [a-/sU. 23mAM kahevAze. gaNadharone tripadInA pradAna dvArA bAra aMganuM jJAna eka premaprabhA : Ama AvA paramazubha ane tIrthanI sthApanA rUpa phaLavALA tIrthakara nAmakarmanA anubhavathI = eTale ke baMdha thayA pachI kAlAntare (aMtima bhavamAM) vipAkarUpe = phaLano anubhava karavArUpe udayamAM AvavAthI tIrthakaro vaDe je arthasamUhanuM pratipAdana karAyuM hoya. dA.ta. ("he bhagavaMta ! tattva zuM che? evA gaNadharonA praznanA javAbarUpe prabhue upadeza Apyo hoya ke..) tattva e che ke (i) vastu kyAM to utpanna rUpa che (arthAt utpanna thAya che) (3pane vA) athavA to (i) vastu vinaSTa rUpa che = vinAza pAme che. (virAme vA) athavA to (ii) vastu yuvAtmaka = nityasthirarUpa che (dhu vA) ityAdi arthanA samUhane tIrthakara bhagavAna pAsethI grahaNa karIne gaNadharo vaDe... (je graMtharUpe racanA karAI hoya te aMgapraviSTa kahevAya ema saMbaMdha che.). eka gaNadharonI viziSTatA ke A gaNadharonA traNa prakAranA vizeSaNo bhAgakAra mUke che. (1) bhagavatu-ziSyaH A gaNadharo bhagavAnanA ziSyo che evuM vizeSaNa kahevA dvArA "teo svayaM-potAnI meLe sAdhu veSanuM grahaNa karanArA che' A vAtano niSedha karelo che. caMdraprabhA : arthAta teo bhagavAnanA ziSya hoyane bhagavAne teone sAdhu-veSa (dIkSA) arpaNa karelo che e hakIkata jaNAvAthI teo svataMtra nathI paNa prabhune AdhIna-parataMtra hoyane pramANabhUta che, anusaraNIya che, evo bhAva jaNAvelo che. 2. pU. I nA. mu. |
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 tattvArthAdhigamasUtram [ so "pahU NaM cauddasapuvvI ghaDAdo ghaDasahassaM paDAto paDasahassaM" [ bhagavatI0 ityevamAdayaH, te yeSAM santi te'tizayavantastairiti / tathA uttamAtizayetyAdinA kuNThatAM nirasyati, yata uttamA atizayAH 'apramAdAdayaH, vAg vikSitArthapratipAdikA, buddhiH bIjakoSThedi, yAvad bhaNyate tat sarvamasau gRhNati na kiJcit nazyati tilatuSamAtramapItyarthaH / Abhiruttama~tizaya premaprabhA : (2) atizayavALA H gaNadharo 'atizayavALA' che. teo sAmAnya puruSo nathI ema jaNAvatA 'atizayavALA che' evuM vizeSaNa kaheluM che. atizaya = eTale viziSTa zaktio. jema ke [bhagavatI sUtra - 5-4-200] kaheluM che ke, 'cauda pUrvadharo eka ghaDAmAMthI hajA2 ghaDAo ane eka vastra (paTa)mAMthI hajAra vastra utpanna karavAne samartha che.' caMdraprabhA : (e pramANe kaTa, ratha, chatra, daMDa saMbaMdhI paNa jANavuM) mULasUtra : pannU khaM codasapuvvI ghaDAo ghaDasahassaM kaDAo kaDasahassaM rahAo rahasahassaM chattAo chattasahassaM daMDAo daMDasahassaM abhinivvaTTettA0 [ bhaga0 sU0 za0 5. u0 4. sU0 200 ] premaprabhA : Ama AvA prakAranA je atizayo/viziSTa zaktio hoya che te jeo pAse che - te atizayavaMta gaNadharo hoya che. (3) uttama-atizaya-vANI-buddhithI saMpanna H A gaNadharo uttama evA atizaya, vANI ane buddhithI saMpanna yukta hoya che. AvA vizeSaNathI gaNadharonA kuMThitapaNAnuM nirAkaraNa kareluM che. kAraNa ke uparokta vizeSaNano artha A pramANe che - uttama evA atizaya Adi traNathI yukta hoya che. temAM (1) uttama atizaya eTale 'apramAda' vagere. gaNadharA bhagavaMto zreSTha koTinA apramAda vagere atizayothI saMpanna hoya che. caMdraprabhA : pUrve 'atizayavAn' evA vizeSaNa dvArA gaNadharonI bhautika zaktio labdhiono paricaya Apelo che. AthI pharI 'uttama atizayothI saMpanna' ema je kahyuM, te AdhyAtmika sAdhanAnA kSetranA utkarSane jaNAve che. teo prAyaH 'apramatta saMyata' nAmanA 7mAM guNasthAnakanI sparzanA karanAra hoyane viziSTa apramAda rUpa Atmika zaktithI yukta hoya che. ahIM 'atizaya' zabdano bhautika zakti rUpa artha karavo nirarthaka hoyane anucita che. kAraNa ke te pahelAM kahevAI gayo che. mATe Atmika AdhyAtmika utkarSanA sUcaka 'apramAda' vagere zaktionuM grahaNa karavuM ucita che. 'apramAda' eTale viSaya + kaSAyathI rahita viziSTa samabhAvane AtmasAt karanArA. AthI ja prajJAvAvya: evA pAThAntarane ThekANe maLelo 1. pU. / prasAvAya:0 mu. | 2. ha. pU. | jIAri mu. / rU. pAvitru / na pazyati. mu. / 4. pU. | tamA: ati mu.| = = =
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 327 vAgbuddhibhiH sampannA anvitAstaiH sAdhuvRndopadezanapravRttairgaNadhAribhiryat dRbdhaM racitaM tadaGgapraviSTamAcArAdi bhaNyate / aGgabAhyaM sampratitanaiH kRtamiti taducyate / gaNadharA indrabhUtyAdayaH teSAmanantare ye sAdhavaste'nantaryAH, teSAM ziSyA ityarthaH / te gaNadharAnantaryAH pramAvAyaH = evo pATha vadhu ucita lAge che ema jANavuM. premaprabhA : (2) uttama vAgu(vANI) H teonI vANI vicalita eTale ke kahevAne iSTa evA arthanuM saMpUrNa, yathAthI pratipAdana karavAmAM samartha hoya che mATe uttama vANIthI saMpanna hoya che. tathA (3) uttama buddhi : bIjabuddhi-koSTabuddhi Adi che. arthAta koThImAM rahela dhAnya jema ekadama surakSita rahe tema sUtra ane artha jeone avismRta hovAthI dIrgha kALa sudhI sthira rahe te koSTha-buddhi rUpa labdhivALA kahevAya. jeTaluM paNa tIrthaMkarAdi vaDe kahevAya te tamAma vacanane arthane gaNadharo grahaNa kare che, temAMthI kAMIpaNa talanA photarAM jeTaluM paNa nAza pAmatuM nathI arthAt grahaNa karavAmAM chUTI jatuM nathI ema tAtparya che. (bIjabuddhiH eTale jema kheDUta sArI rIte kheDelI jamInamAM varSa ke siMcAInA jaLa, sUryanI dhUpa, havA Adi saMyogathI eka "bIja vAvIne aneka bIja prApta karI le che tema jJAnAvaraNIyAdi karmonA atizaya kSayopazamathI eka (utpA-vyaya-dhrauvyayuje sana' tittvArtha sUTa para) vagere) arthapadarUpa bIjanuM zravaNa karIne aneka arthane prApta kare che, jANe che, te bIja-buddhi labdhi kahevAya.). Ama AvA uttama evA atizaya, vANI ane buddhithI saMpanna gaNadharo hoya che ane sAdhuonA vRMdane upadeza ApavAmAM pravRtta thayelAM evA te gaNadhArio vaDe je gUMthAyuM hoya = racAyuM hoya te "AcAra' Adi zratane aMga-praviSTa zruta kahevAya. jyAre vartamAnamAM thayelAM arthAt gaNadharonI paraMparAmAM thayelAM tamAma AcAryo vaDe (upalakSaNathI upAdhyAya, pratyekabuddha, sthavira Adi vaDe) racAyela hoya te aMga-bAhya zruta kahevAya. A hakIkatane bhAgyakAra spaSTarUpe jaNAvatAM kahe che ke, gaNadhara bhagavaMtonI anaMtaramAM thayelAM vagere arthAt teonI paraMparAmAM thayela AcAryo vaDe paDato kALa vagere doSanA kAraNe alpazaktivALA ziSyonA upakAra mATe je zruta kaheluM hoya te aMga-bAhya kahevAya ema bhASyano saMkSipta artha che. have te AcAryonA traNa vizeSaNo bhAgyamAM kahelAM che - (1) gaNadharonI anaMtarAdi thanArA : 2. pU. I ta. ziva mu. |
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 jambUnAmAdayaH AdiryeSAM prabhavAdInAM te gaNadharAnantaryAdayaH, tairatyantanirmalAgamaiH paramaprakRSTA vAGmatizaktayo yeSAM tairiti / tatra vAg-bhASA spaSTavarNA sakaladoSarahitA,matiH buddhizcaturvidhA, zaktiH vAdalabdhyAdi / evaMvidhairapi nojjhitacArirityetadAha-AcAryaiH jJAnAdyAcArAnuSThAyibhiriti / kimarthaM taistata eva pravacanAduddhRtya dazavaikAlikAdi racitam ? ucyatealpazaktInAmanugrahArtham / kasmAdalpazaktaya iti cet ? ucyate-kAlasaMhananetyAdi / kAladoSAt kAlasya duHSamAbhidhAnasya svabhAvAt puruSA alpazaktayo bhavanti, saMhananaM chedavati sa eva doSastadvA'lpasAmarthyam, AyuH jIvitaM tadapyalpaM yaH sarvaciraM jIveta gaNadharo indrabhUti vagere che. teo pachI anaMtara thayelAM sAdhuo arthAt ziSyo hoya te jaMbUsvAmI vagere gaNadhara-Anantarya kahevAya. teo jeonI AdimAM che te prabhavasvAmI vagere Adi zabdathI grahaNa karAya che. Ama gaNadhara sivAyanA teonI pATa paraMparAmAM thayelAM tamAma AcAryonuM grahaNa thAya che. (2) atyaMta-vizuddha-AgamavALA : te AcAryo atyaMta nirmaLa AgamavALA = AgamanA bodhavALA hoya che tathA (3) parama-prakRSTa vANImati-buddhi-zaktivALA : paramaprakRSTa evI vANI vagere cAra jeo pAse che teo vaDe... temA "vANI' = eTale bhASA, te spaSTa varNa/vANI hoya che. buddhi = te cAra prakAranI (autpAtikI vagere) hoya che. "mati' = sakaLa doSathI rahita hoya che. "zakti' = vAdalabdhi vagere rUpa hoya che. AvA prakAranI zaktivALA chatAM paNa cAritra = AcArano tyAga karanAra nathI hotAM, kiMtu AcAramAM pravINa hoya che, mATe (mAvAre sAdhuH ti mAvArtha) "AcAryo vaDe evuM vizeSa pada mUkeluM che. AcArya eTale jJAnAdi AcAronuM pAlana karanAra ane karAvanArA... teo vaDe racela zruta aMgabAhya kahevAya. ja AcAryAdi vaDe aMga-bAhya zrutanI racanAnuM prayojana prazna : zA mATe te AcAryo vaDe te pravacanamAMthI uddhAra karIne "dazavaikAlika Adi zrutanI racanA karelI che? javAbaH alpa-zaktivALA sAdhuo upara upakAra karavA mATe... zaMkAH zAthI teone alpa-zaktivALA kaho cho ?' samAdhAna H 1. kALa, 2. saMghayaNa ane 3. AyuSyanA doSathI sAdhuo maMda zaktivALA hoya che. temAM (1) kALadoSathI eTale duHSama nAmanA (paMcama ArArUpa) 2. sarvapratiSu mativRddhi mu. dha. 2. pativu nai ! nA. mu. rU. parivu duH30 mu. 4. patvavu nanarjI ma. | pa. 4.pU. I ta tpa0 mu. |
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam sa varSazatamiti, ata etasmAt kAlAdidoSAdalpazaktayaH pumAMso bhaviSyantItyevaM manyamAnairgaNadharavaMzajaiH sUribhiH ziSyANAM anugrahAya-upakArAyAlpenaiva granthena subahumarthamUhiSyanta iti manyamAnairyat proktaM dazavaikAlikAdi tadaGgabAhyamiti / ata eva ca dvividhakaraNAt mateH sakAzAt mahAviSayatA siddhA, etadAha - bhA0 sarvajJapraNItatvAdAnantyAcca jJeyasya zrutajJAnaM matijJAnAnmahAviSayam / tasya mahAviSayatvAt tAMstAnarthAnadhikRtya prakaraNasamAptyapekSamaGgopAGganAnAtvam / kiJcAnyat / sukhagrahaNavijJAnApohaprayogArthaM ca / kALanA svabhAvarUpa doSathI alpa-zaktivALA puruSo hoya che. tathA (2) saMghayaNaH chelluM chedavarti = chevaTTa/chedaskRSTa rUpa saMghayaNa (zarIranA hADakAno bAMdho) hoya che. te rUpa doSa athavA te rUpa alpa-sAmarthya hoya che. (3) AyuSyaH eTale jIvita jIvana. te ghaNuM alpa hoya che. je vyakti sauthI lAMbu jIve te so varSano hoya. (A AyuSyanI maryAdA prAyika = ghaNuM karIne samajavI. AthI koI lAMbu jIve to doSa rUpa nathI. AthI kALa vagere doSathI alpazaktivALA puruSo thaze evuM mAnanArA gaNadharonI vaMzaparaMparAmAM thayelAM AcAryo vaDe ziSyonA upakAra mATe eTale ke "alpa = nAnA evA graMtha vaDe ja ghaNA moTA arthano bodha/vicAra karI zakaze (arthAt alpa-zaktinA kAraNe dvAdazAMga = 12 aMga vagere rU5 zrutano bodha to kArikAmAM kahyA pramANe samudrane be bhujA vaDe taravA jevuM azakya-prAyaH banI jAya. mATe teonI zaktine anurUpa kadamAM nAno chatAM arthamAM vizALa evA graMtho vaDe ja ziSyono sAco upakAra thaI zakaze.) evuM mAnatA hovAthI je dazavaikAlika Adi zrutanI racanA karI te aMga-bAhya zruta kahevAya che. AthI ja pUrve kahyA mujaba zrutajJAnane kahenArA vaktAonA be prakArane laIne ja zrutajJAnanA be prakAro thatAM hovAnA kAraNe matijJAna karatAM zrutajJAna mahAna viSayavALuM che, e vAta siddha thAya che. A hakIkatane jaNAvatAM bhASyakAra kahe che- bhASyaH sarvajJa bhagavaMtoe prarUpela hovAthI ane zeya-padArtho anaMta hovAthI zrutajJAna e matijJAna karatAM mahA-viSayavALuM che ane te moTA viSayavALuM hovAthI te te arthone/viSayane AzrayIne samApta thatAM prakaraNanI apekSAe tenA aMga, upAMga rUpa judA judA prakAro thAya che. bIjuM ke, (zrutajJAnanuM) sukhethI 1. grahaNa, 2. bodha, 3. nizcaya ane 4. prayoga thaI zake te mATe. (tenA aMga-upAMga rUpa judAM judAM bhado kahelAM che.) 2. pU. dharviza0 mu. 2. pU. nA. 5. I rU. pU. I 0 5. I
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 tattvArthAdhigamasUtram [02 ____TI0 sarvajJapraNItatvAdityAdi / sarvajaistIrthakRdbhiH praNItatvAdupadiSTatvAt mahAviSayaM zrutam, yataH saGkhyAmatikrAntAnapi bhAvAnAkhyAtuM zakto'nantAn zrutajJAnAnusAreNa padArthAn, kiJca AnantyAcca jJeyasya, anantaM hi jJeyamanena nirUpayituM zakyate sAmAnyataH, ne tu matyA sampratitanArthagrAhikayA / ataH zrutajJAnaM granthAnusAri matijJAnAdindriyasamutthAt mahAviSayamanekArthaparicchedItyarthaH / tasya zrutajJAnasya mahAviSayatvAd-bahvarthaviSayatvAt tAstAn jIvAdInaryamANAnAzritya / etaduktaM bhavati-tatra granthe gaNipiTake ye viprakIrNA saMkulatayA arthAstAn sthitAn pazyadbhistairgaNadharaistacchiSyAdibhizca kaJcidarthametAvati granthe * matijJAna karatAM zrutajJAna mahA-viSayavALuM hovAnA be kAraNo - premaprabhA : matijJAna karatAM zrutajJAna mahAna arthavALuM hovAnA be kAraNo bhASyakAra kahe che. (1) sarvajJo vaDe arthAtu tIrthakaro vaDe kaheluM/prarUpeluM hovAthI zrutajJAna mahAviSayavALuM che, kAraNa ke zrutajJAnI bhagavaMta saMkhyAne ullaMghIne paNa arthAt jenI saMkhyA na thaI zake evA anaMta bhAvone/padArthone paNa zruta-jJAnane anusaravA dvArA kahevAne samartha che. vaLI (2) (zrutajJAna vaDe) mya padArtho anaMta hovAthI paNa zrutajJAna e ma.jJA. karatAM moTA viSayavALuM che. kema ke, A zrutajJAna vaDe sAmAnyathI anaMta zeya padArthonuM nirUpaNa karavAnuM zakya che, paNa vartamAna-kALamAM rahelAM padArthonuM grahaNa karanAra matijJAna vaDe anaMta zeyanuM grahaNa thatuM nathI. kahevAno bhAvArtha e che ke, zrutajJAna e graMthAnusArI che. zabdAtmaka graMthane anusarIne thAya che. AthI indriyonA mAdhyamathI thatAM matijJAna karatAM zrutajJAna mahA-viSayavALuM che arthAt aneka arthano bodha karanAruM che. caMdraprabhA : TUMkamAM zrutajJAna e graMthane (zabdane anusarIne thAya che ane zabdo to aneka viSayavALA hoya - arthAt pratyakSanI jema parokSa-atIndriya temaja bhUta vagere traNeya kALanA viSayavALA paNa hoya mATe te bahoLA viSaya (artha)vALuM che. jyAre indriyo to vartamAna-kAlIna ane saMbaMdhamAM Avela samIpavartI evA maryAdita ja viSayane grahaNa karanArI hoyane tenA dvArA thatuM matijJAna e alpa-viSayavALuM che. premaprabhA : vaLI te zrutajJAna moTA viSayavALuM hovAthI arthAt ghaNA artho rUpa viSayavALuM hovAthI... te te jIvAdi jaNAtAM (aryamANa) evA padArthone AzrayIne thatI prakaraNanI samAptinI apekSAe judA judA aMga-upAMgarUpa bhedo pADelAM che. kahevAnuM tAtparya e che ke te gaNipiTaka = eTale ke dvAdazAMga rU5 graMthamAM je chUTA chUTA eTale ke 2. paripu ! nanyAza0 mu. 2. sarvapratipu ! manta:- mu. I rU. 3. pU. I tA. 5. I 4. pagi I ane phArtha: pU. I 5. pU. I palaDu | tvine mu. |
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam parisamApyata iti manyAmAnairidamaGgamAcArAdi, idaM ca tadupAGgamiti sthApitam / etadAhaprakaraNetyAdi / prakaraNaM yatra vivakSita AcAra ityAdirUpo'rtho niSThAM yAti tad bhaNyate tasya samAptiH tAmapekSate yat tat prakaraNaparisamAptyapekSam / kiM tad ? aGgopAGganAnAtvamiti / kiJcAnyat itazca kAraNAdaGgopAGganAnAtvamiti / sukhagrahaNetyAdi / sukhena-anAyAsenApUrvasya grahaNaM kariSyanti aGgAnaGgAnAM, sukhena ca gRhItaM dhArayiSyanti buddhayA, sukhena vijJAnaM tasminnarthe zRNvata utpAdayiSyantIti, sukhena apohaM nizcayaM kariSyanti iti evameSo'rthaH sthita iti, sukhena ca prayogaM vyApAraM kariSyanti pratyavekSaNAdi kAle tena viditeneti / judAM judAM viSayavALA artho hatAM te samUharUpe bhegA hatAM. A joIne te gaNadharoe temaja teonA ziSya-Adie te bAra-aMga rUpa graMtha paikI, koI artha (viSaya)ne "ATalAM (amuka pramANavALA) graMthamAM saMpUrNa thaI jAya che ema jANyuM. pachI teoe teTalAM arthane/viSayane "A "AcAra' Adi aMga che ane A tenuM "upAMga' che e pramANe vibhAga karIne sthApita karyuM. (Ane "prakaraNa" kahevAya.) A ja vAta bhASyamAM kahe che ke, te te prakaraNanI parisamApti = paripUrNatAnI apekSAe AcArAdi aMga-upAMga rUpa judAM judAM vibhAga karelAM che. AmAM prakaraNa eTale jyAM vivakSita = kahevAne icchAyela AcAra' Adi rUpa padArtha pUro thAya tene prakaraNa (prastAva) kahevAya. tenI samAptinI apekSAe eTale ke te prakaraNa jyAM pUruM thatuM hoya tyAM teTalAM vibhAgane AcArAdi aMga rUpe ane tevA bIjA viSayane tenA upAMgarUpe goThavaNa karelI che. * zrutanA vibhAgIkaraNanA bIjA paNa cAra hetuo * have aMga-upAMga rUpa vibhAga karavAnuM bIjuM kAraNa kahe che; vizcAt ! A bIjA kahevAtA kAraNathI paNa aMga-upAMga vagere rUpa vibhAga karelAM che. arthAt sukhethI arthanuM grahaNAdi thAya te mATe paNa ukta vibhAga karelo che. temAM (1) grahaNaH ziSyo sukhethI - anAyAse alpa prayAse apUrva eTale navA aMga-anaMga (aMgabAhya) rUpa zrutanuM grahaNa karaze ane sukhethI grahaNa karela zratanI buddhi vaDe dhAraNA karI zakaze. (2) vijJAna : te arthanuM zravaNa karanArAo sukhethI vijJAna eTale bodha prApta karaze. (3) apohaH eTale nizcaya "A amuka artha A pramANe che." ema sukhethI nizcaya karaze. tathA (4) prayoga : eTale vyApAra... (vibhAgaza:) jANelAM te zrutavaDe ziSyo paDilehaNa Adi kALe sukhethI 2. pavui yogAvyA mu. |
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o bhA0 anyathA hyanibaddhamaGgopAGgazaH samudraprataraNavad duradhyavasAnaM syAt / etena pUrvANi vastUni prAbhRtAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAnyuddezAzca vyAkhyAtAH / 332 TI0 anyathetyAdi / anyatheti bhedena racanAyA abhAve hi yasmAdanibaddhamaracitaM, kathamiti cet, aGgopAGgazaH, aGgAni AcArAdIni, upAGgAni rAjaprasenakIyau - papAtikAdIni, tAbhyAmaGgopAGgAbhyAM parimitaviziSTArthAbhidhAyibhyAmaGgopAGgazaH, alpArthAt zas`dRzyaH / samudrasya prataraNam - uttaraNa tena samudraprataraNena tulyaM vartate samudraprataraNavat, duradhyavasAnaM syAditi / duHkhenAdhyavasIyate duradhyavasAnaM bhavediti / etaduktaM bhvtiprayoga arthAt vyApAra/pravRtti karI zakaze. Ama AvuM paNa prayojana raheluM che. arthAt pUrve kahyuM tema kALa vagere doSathI alpa-zaktivALA ziSyo sukhethI zrutanuM grahaNa Adi karI zake te mATe aMga-upAMgonuM judApaNuM (bheda) kaheluM che ema samajavuM. (upara kahelI hakIkatane ja ulaTI rIte (vyatirekathI) bhASyamAM kahe che.) bhASya : anyathA eTale ke aMga ane upAMganA bheda vaDe zrutanI racanA na karAya to (be hAtha vaDe) samudrane tarI javAnI jema te zruta duHkhethI bhaNI zakAya tevuM banI jAya. AnAthI (ukta prayojana kahevAthI) (1) pUrva (2) vastu (3) prAbhRta (4) prAbhRta-prAbhUta (5) adhyayana ane (6) uddezanI (te rUpa zrutanA bhedonI) paNa vyAkhyA thaI jAya che. * zrutanuM vibhAgIkaraNa na karavAmAM saMbhavita doSa premaprabhA : anyathA eTale bheda vaDe zrutanI racanA na karAya to kevI rIte ? to aMga ane upAMga evA vibhAga vaDe zrutanI racanA na karelI hoya to (be hAtha vaDe) samudrane taravA jevuM thAya eTale ke zrutajJAna atyaMta du:khe karIne bhaNavA yogya banI jAya. arthAt temAM ziSyanI pravRtti azakya banI jAta. TIkAmAM bhASyano artha vizeSathI jaNAvatAM kahe che (1) aMga : eTale AcArAdi graMtho ane (2) upAMga : eTale rAjaprasenakIya, aupapAtika vagere samajavA. A be aMga ane upAMga zruta e parimita eTale maryAdita ane viziSTa evA arthanuM kathana karanArA hovAthI 'aMgopAMgazaH' ema kaheluM che. ahIM vyAkaraNanA niyamathI 'alpa' arthamAM zat pratyaya lAgelo che. vidghapArthAt ArAvuM rUbrAniE prAr (pU. 7-2-6)] A pramANe zruta jo aMga ane upAMga rUpe judu pADIne 1. va.pU. / rAkArI mu. | 2. sarvapratiSu / mitAvi. mu. / rU. pU. | nA. mu. | 4. pU. | yAvas. mu. |
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 333 yadyetacchutajJAnamaGgopAGgAdibhedena na racyeta evaM satyAnantyAd granthasya cAtibahutvAd duHkhena ziSyastatra rati badhnIyAt / yathA mahArNavaM pazyataH puMso na bhavati cetovRttirbAhubhyAM pratarAmIti, prataraNapravRtto'pi cAntarAla eva rasabhaGgaM pratipadyeta, evamihApi yadA punaraGgopAGgAdikalpanayA racanayA pravibhakto bhavati sa mahAn grantharAzistadA'dabhranadItaDAgataraNavat sugamo bhaviSyatItyato'GgopAGganAnAtvamiti / atha pUrvAdiracanA kimarthA ityevamAzaGkayeta ? / ucyatetatrApi nAnyat karaNe prayojanaM samasti, kintvetadeva, tadAha-etenetyAdi / etenAGgopAGgabhedaprayojanena sukhagrahaNAdinA pUrvANi dRSTipAtAnta:pAtIni pUrvapraNayanAt, vastUni na kahevAya to samudrane pAra utaravA jevuM arthAt duHkhethI bhaNI zakAya tevuM bane. kahevAnuM tAtparya A pramANe che - jo A zrutajJAnanI aMga-upAMga Adi bheda vaDe racanA na karAya to zrutajJAna vaDe kahevAtAM artho = padArtho anaMta hovAthI ane samasta zrutanA samUharUpa graMtha atyaMta moTo banI javAthI ziSya tene bhaNavAnI ruci (rati) mahAmusIbate karaze. jema moTA samudrane jotAM evA puruSane evA bhAvo = aramAno manamAM thatAM nathI ke, huM be bAhu vaDe samudrane tarI jAuM." kadAca vadhu paDatI hiMmata ekaThI karIne ke utsAhavizeSathI samudra taravAne jhaMpalAvI de, to paNa adhavacce ja rasa tUTI jaze - utsAha marI jaze. A pramANe prastutamAM paNa te mahAna graMthanA samUharUpa zrata (gaNipiTaka) e jayAre aMga-upAMga AdinI kalpanApUrvaka racanA karavA vaDe vibhAjita karAya che, tyAre moTI nadI, taLAva vagerene taravAnI jema sugama = saraLatAthI grAhya banI jaze (AthI utsAhabhaMga thavAno prazna Avato nathI.) AthI aMga ane upAMga rUpa bheda vaDe racanA karelI zaMkA : bhale, paNa "pUrva vagere zrutajJAnanA vibhAgonI racanA zA mATe karelI che? samAdhAnaH pUrva, vastu vagere vibhAgo karavA pAchaLa paNa A upara kahyA sivAya bIjuM koI kAraNa nathI, kiMtu, A ja kAraNa che. A ja hakIkata bhASyamAM jaNAve che tenA - A aMga-upAMga Adi zrutajJAnanA bhedo karavAnuM prayojana kahevA dvArA A pUrva, vastu vagere cha zrutajJAna bhedonA karavAnuM paNa prayojana kahevAI jAya che. arthAt sukhethI grahaNa vagere rUpa je aMga-upAMga rUpa zrutanA bhedo karavAnuM prayojana che, te ja prayojanathI ahIM 'pUrva Adi cha bhedo paNa kahelAM che. 1. paripu ! padyate- mu. | 2. i.pU. I namasta mu. I rU. pAlivu . pUrva prakha0 mu. |
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 tattvArthAdhigamasUtram [0 2 pUrvasyaivAMzo'lpaH vastunaH prAbhRtamalpataraM, prAbhRtAt prAbhRtaprAbhRtamalpataraM, tato'dhyayanaM granthato'lpataraM, tata uddezako'lpatara iti / vyAkhyAtA iti / sukhagrahaNAdi yadevAGgopAGgAdikaraNe phalaM tadevAtrApIti / bhA0 atrAha matizrutayostulyaviSayatvaM, vakSyati dravyeSvasarvaparyAyeSu (1-27) iti / tasmAdekatvameva bhavatu iti| atrocyate - TI0 sampratyevaM manyate paraH-zrutajJAnasya dvividhAdikaraNe sUktamanena prayojanaM, yaduktaM * pUvadi zruta-bhedonuM svarUpa 'pUrva Adi bhedonuM svarUpa A pramANe che. (1) pUrvaH pUrve = pahelAM sauthI moTA aMzarUpe) racelAM hovAthI 'pUrva kahevAya ane te daSTivAda nAmanA 12mAM aMgamAM hoya che. (2) vastuH pUrvano ja eka aMza - pUrva karatAM nAno hoya te vastu kahevAya. (3) prAbhRta : vastuno ja vadhu nAno aMza/bheda te prAbhRta kahevAya. (4) prAbhRta-prAbhRtaH prAbhRta zruta karatAM nAno zratano aMza te prAbhRta-prAbhRta kahevAya. (5) adhyayana : prAbhRta-prAbhRta rUpa zrata karatAM graMthanI apekSAe vadhAre alpa-aMza te adhyayana. (6) uddezaH adhyayana-zruta karatAM nAno aMza te uddeza kahevAya. Ama A chae zrutanA bhedo pADavAnuM paNa prayojana aMga-upAMga rUpa bhedonuM prayojana kahevA dvArA kahevAI jAya che. arthAt sukhethI zrutanuM grahaNa vagere rUpa je phaLa, prayojana aMga-upAMga vagere zrutajJAnanA bhedo karavA bAbatamAM kaheluM te ja phaLa ahIM paNa kahevuM ema bhAva che. (have anya vyakti mati ane zrutajJAna vacce abheda hovAnI zaMkA bhASyamAM uThAve bhASya : ahIM bIjo vyakti pUche che, praznaH matijJAna ane zrutajJAna sarakhAM viSayavALA che. AgaLa kahevAnA che ke, "mati ane zratano viSaya sarva dravyo che paNa sarva paryAyo nathI." AthI A be jJAnane eka ja = abhinna kahevA joIe. ahIM (javAba :) kahevAya che * matijJAna ane zrutajJAna vacce abheda hovAnI zaMkA premaprabhA : ahIM bIjo vyakti A pramANe mAne che - vicAre che ke, "zrutajJAnane be 1. pU. I tAnItimu.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 20] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam - 335 mayA-kaH punarmatijJAnazrutajJAnayorvizeSa iti, tatrAnena sAMpratArthagrAhi matijJAnaM trikAlaviSayaM tu zrutajJAnamityayaM vizeSo darzitaH / tatraitAvatA' aparituSyan viSayakRtaM ca sAmyamubhayorastIti manyamAnaH atrAvasare bravIti-matizrutayoruktasvarUpayostulyaviSayatvamabhinnaMgrAhyatA, sA ca vakSyate ihaivottaratra, tasya cai vakSyamANasya sUtrasyaikadezamupanyasyati - dravyeSvasarvaparyAyeSu iti / sarveSu dharmAdidravyeSu asarvaparyAyeSu matizrutayoH pravRttinibandha iti / tasmAd viSayAdekarUpAt ekatvameva matizrutayorbhavatu na bheda iti, atrocyate - bhA0 uktametat sAmpratakAlaviSayaM matijJAnaM, zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM, vizuddhataraM ca / kiJcAnyat / matijJAnamindriyAnindriyanimittam Atmano jJasvAbhAvyAt pAriNAmikaM, bhedavALuM vagere karavAnuM prayojana/phaLa pUrve kahela bhASya vageremAM sArI rIte kaheluM che. tathA meM je Apane pUcheluM ke, matijJAna ane zrutajJAna vacce zuM taphAvata che ? tyAre 'bhASyakAra vaDe kahevAyeluM ke,' matijJAna e phakta vartamAna arthanuM grAhaka che jyAre zrutajJAna e traNeya kALanA viSayano bodha karanAruM che' ema taphAvata batAvelo. Ama chatAM ATalA javAbathI paNa A viSayamAM saMtoSa nahIM pAmanAro temaja mati ane zrutajJAna vacce viSayanI apekSAe samAnatA che evuM mAnanAro bIjo vyakti A avasare kahe che ke, pUrve kahela svarUpavALA matijJAna ane zrutajJAna e be tulya-viSayavALA che arthAt teono grAhya viSaya abhinna eka ja che, ane te ahIM ja AgaLa kahevAze. ane te AgaLa kahevAtAM sUtranA eka aMzano ullekha karatAM bhASyamAM kahe che, (sarva) dravyeSu asarvaparyAyeSu / mati ane zruta jJAnano viSaya (pravRtti-nibaMdha) sarva dharmAstikAya Adi dravyone viSe che, paraMtu sarva-paryAyo e viSaya banatAM nathI, kiMtu, amuka ja paryAyo viSaya bane che. Ama te abhinna viSayane laIne matijJAna ane zrutajJAna vacce ekatva abheda ja kahevo joIe, paNa bheda na kahevo joIe. A viSayamAM javAba (bhASyamAM) kahevAya che = bhASya : javAba : A vAta (pUrve) kahelI che ke, matijJAna e vartamAnakALanA viSayavALu che jyAre zrutajJAna e traNeya kALanA viSayanuM thAya che ane adhika (atyaMta) vizuddha che. bIjuM ke, matijJAna e indriya ane anindriyanA nimittathI thAya che ane AtmAno 6. pAvivu, nai. / tADapyapari mu. | 2. 3.pU. | maninAda, nAsAvAvakSyate mu. / rU. pAvivu / nA. mu. / 4. nai.-mA. TILAnu. 6 / mane mu. |
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 tattvArthAdhigamasUtram [ba0 2 zrutajJAnaM tu tatpUrvakamAptopadezAd bhavatIti // 20 // atrAha-uktaM zrutajJAnam / athAvAdhijJAnaM kiMlakSaNam ? / atrocyate - .. TI0 uktametaditi bhede prayojanaM purastAt, tadevodghaTTeyati-'sAMpratetyAdinA / vartamAnakAlaviSayaM-vartamAnamarthamAlambate matijJAnam, zrutajJAnaM punastrikAlaviSayaMtraikAlikamarthamAlambate, vizuddhataraM ca, vyavahitaviprakRSTAnekasUkSmAdyarthagrAhitvAd vizuddhataramityucyate / kiJcAnyaditi / tathA ayamaparastayovizeSa:-matijJAnamindriyANi sparzanAdIni, anindriyaM mana oghajJAnaM ca nimittamurarIkRtya pravartate, Atmano jIvasya jJasvAbhAvyAditi / jAnAtIti jJaH, jJatvameva svAbhAvyaM jJasvAbhAvyamAtmarUpatA, tasmAt jJasvAbhAvyAditi / pAriNAmikamiti sarvakAlavarti, na kadAcit saMsAre paryaTata etad bhraSTam, yato nigodajIvAnAmapi 'akSarasyAnantabhAgo nityodghATa' ityAgamaH [nandIsUtra0 sU042] svabhAva hovAthI pAriNAmika che. jyAre zrutajJAna e matijJAnapUrvaka thAya che ane AptapuruSanA upadezathI thAya che. ahIM ziSya Adi prazna kare che prazna : zrutajJAna Ape kahyuM. have avadhijJAna kevA lakSaNa (svarU5)vALuM che? A viSayamAM kahevAya che. (javAba :) premaprabhA : mati ane zrutajJAna vacce bhedano hetu pUrve kahyo che. te ja bhedanA hetune pragaTa karatAM bhASyamAM kahe che ke, matijJAna vartamAnakALamAM rahela viSayanuM arthanuM AlaMbana karanAruM che, jyAre, zrutajJAna e trikALa-viSayaka che - traNeya kALamAM rahelAM arthanuM AlaMbana karanAruM che. vaLI zrutajJAna vizuddhatara che arthAt vyavahita = AMtarAvALA (parokSa) temaja dUra rahelAM aneka sUkSma vagere arthone grahaNa karanAruM hovAthI matijJAna karatAM adhika vizuddha che ema kahevAya che. vaLI bIjuM ke - A bIjo paNa taphAvata te be jJAno vacce che. matijJAna e indriyo = eTale sparzana vagere pAMca indriya ane anindriya = eTale mana ane ovajJAna rUpa nimittane AzrayIne pravarte che. tathA AtmAno jJa-svabhAva hovAthI... matijJAna pAriNAmika che) nAnAtIti jJaH ! je jANe che te "jJa' kahevAya. (ahIM bhAva-pradhAna nirdeza hovAthI) jJatva = jANanArapaNuM = jANavuM rUpasvabhAva (svAbhAvya) te jJa-svabhAva eTale AtmasvarUpapaNuM... Ama AtmAno jJatva = jANavArUpa svabhAva hovAthI matijJAna e pAriNAmika che eTale ke sarvakALe vartanAruM che. 2. rIkSAnusArekha Fmiti, mu. . 2. parivu . kheDULa mu. rU. sarvapratiy 50 5. I 4. sarvaprativu nA. .
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22] . svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 337 ataH pAriNAmikam / zrutajJAnaM punarnaiva sarvadA jIvasya bhavati, yatastatpUrvakam, matijJAne sati bhavati nAsatItyarthaH / tatpUrvakatve'pi ca sati upadezamapekSate, yata AptopadezAd bhavatIti / AptAH rAgAdivivarjitAH arhadAdayaH tebhya upadezo vacanaM tadvacanamapekSya granthAnusAri zrutajJAnamudetItyarthaH / tasmAdekaM nityamaparaM cAnityamiti sthApita... | 20 || atrAvasare codaka Aha-pratipAditaM zrutajJAnaM bhavadbhiH, asmAdanantaraM yadavadhijJAnaM purastAnniradikSad bhavAn kiMlakSaNaM kiMsvarUpaM tadityAha - jU0 livithovadhaH | 2-22 che. saMsAramAM paribhramaNa karatAM jIvane A matijJAna kyAreya nAza pAmyuM nathI, kAraNa ke, nigodanA jIvone paNa "akSaranA anaMtamAM bhAga jeTaluM jJAna haMmezA ughADuM hoya che, pravarte che.' e pramANa Agamavacana che. caMdraprabhA : suSyanIvA para ja urastha mavitamA niSNuyAdimo dipha gati puna to vi mAvanniSNA nIvo nIvatta pALA | nitIbhUjhao] AthI matijJAna pAriNAmika che. jayAre zrutajJAna A pramANe jIvane sarvakALe hotuM nathI. kema ke zrutajJAna e matijJAnapUrvaka thAya che - matijJAna hoya to zrutajJAna thAya, na hoya to na thAya. vaLI matipUrvaka thatuM hovA chatAM paNa zrutajJAna upadezanI apekSA rAkhe che-kAraNa ke, te AptapuruSanA upadezathI thAya che. "Apta' eTale rAgAdi doSothI rahita arihaMta Adi (sarvajJa) bhagavaMto, teono upadeza = eTale vacana. te vacanane AzrayIne graMthAnusArI = graMthane anusaranAruM zrutajJAna pragaTa thAya che, ema bhAvArtha che. A kAraNathI eka (matijJAna) nitya che ane bIjuM (zrutajJAna) anitya che e pramANe bheda sthApita prakAzita karelo che. (1-20) avataraNikAH A samaye praznakAra (ziSya Adi) kahe che - prazna Ape zrutajJAnanuM pratipAdana (kathana) karyuM. AnA pachI Ape avadhijJAnano je pUrve nirdeza karelo che, tenuM zuM lakSaNa che? arthAt te kevA svarUpavALuM che? AnA javAbamAM AgaLanuM sUtra kahe che - javAba : divithoDavadhiH | 2-26 che. sUtrArtha : avadhijJAna be prakAranuM che. 2. sarvapratiSa | matha-nAti mu. |
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 tattvArthAdhigamasUtram [ ma TI0 dvividho'vadhiH, dve vidhe-dvau bhedau yasya sa dvividhaH / tAveva dvau bhedau darzayati - bhA0 bhavapratyayaH kSayopazamanimittazca // 21 // ___TI0 bhavapratyaya ityAdinA / nanu ca lakSaNe pRSTe bhedakathanamanyAyyam, Amraprazne kovidArakathanavadaprastAvApAstamiti ? ucyate-tadeva lakSaNaM bhedadvayakathanena nirUpyate iti na kiJcid duSyati, bhavena-devanArakAkhyena tallakSyate'to bhavo lakSaNaM jJAnaM punarlakSyaM bhavatIti, tathA kSayopazamo lakSaNaM jJAnaM tu lakSyam / etaduktaM bhavati-bhavakSayopazamAbhyAM lakSyamANo dvividho'vadhiriti nAnyat kiJcana kathyate, bhavanti-vartante karmavaMzavartino jantava ityasmin bhavo devAtmatayA yatra sthAne zarIramAdadate jIvAH sa bhavaH nArakAtmatayA ca / pratyayo premaprabhA : be vidhA = bheda prakAra che jenA te dvividha = be prakAravALuM avadhijJAna che te ja be bhedone bhASyakAra jaNAve che bhASya H (1) bhava-pratyaya (bhavanimittaka) ane (2) kSayopazama - nimittaka (ema be bhedavALuM avadhijJAna che.) eka be hetuthI be prakAranuM avadhijJAna ja premaprabhA : bhASyamAM avadhijJAnanA be bhedo kahyAM che tenA saMbaMdhI TIkAmAM koI prazna UThAve che. praznaH lakSaNa aMge pRcchA karAye chate bhedanuM kathana karavuM te asaMgata che. Amra (kerI)nA vRkSa saMbaMdhI prazna puchAtAM javAbamAM kovidAra (rakta kAMcanAra nAmanA) vRkSanA kathananI jema tamAro javAba aprastAvarUpa doSathI dUSita che. javAba : avadhijJAnanA be bhedonuM kathana karavA dvArA tenA lakSaNanuM nirUpaNa karAya che AthI koI doSa nathI. juo, (1) bhavapratyaya kahyuM, temAM bhava deva-nAraka rUpa che, tenA vaDe (avadhijJAna) lakSita thAya che, jaNAya che - AthI "bhava' e lakSaNa che ane avadhijJAna e lakSya che. te ja pramANe (2) kSayopazama e lakSaNa che ane avadhijJAna e lakSya che. kahevAno bhAva A pramANe che. (1) bhava ane (2) kSayopazama e be nimittathI jaNAtuM be bhedavALuM avadhijJAna che. Ama avadhijJAna ja kahevAya che, bIjuM kAMI kahevAtuM nathI. bhavanti varmavazavartino nantavaH (7) ti mava: jemAM karmane vaza thayelAM jIvo hoya te "bhava" kahevAya. arthAt devAtmA rUpe ane narakAtmArUpe jIvo je . pU. karmavarti- mu.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 22] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 339 nimittaM kAraNamiti, bhavaH pratyayo yasya sa bhavapratyayaH / avazyaM hyutpannamAtrasyaiva devasya nArakasya vA'sAvavadhirudbhavati, etAvatA sa bhavapratyaya ityabhidhIyate, tadbhAve bhAvAt tadabhAve cAbhAvAditi / mukhyaM tu kAraNaM tasyApyavadheH kSayopazama eva, na hyavadhijJAnadarzanAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamamapahAya devanArakANAmavadherutpattirastIti, tasyaiva tu kSayopazamasya sa bhavo nimittatAM bibharti, koraNakAraNatvAt, devanArakAvadhinimittI, tasya kAraNaM kSayopazamaH, kSayopazamasya kAraNaM bhava iti / azuddhanayamatena ca kAraNakAraNamapi kAraNaM bhaNyate / evaM bhavasya pratyayatA kSayopazamanimittazceti / yadA avadhijJAnadarzanAvaraNIyakarmaNAM kSayaH parizATaH saMjAto bhavatiditAnAmanuditAnAM copazamaH udayavighAtalakSaNaH saMvRtto bhavati sa upazamastAbhyAM kSayopazamAbhyAM kAraNabhUtAbhyAM ya udeti sa kSayopazamanimitta iti manuSyANAM tirakSA ti / 22 / sthAnamAM zarIrane grahaNa kare che te "bhava' kahevAya. (uparanI ane nIcenI gati kahevAthI manuSya ane tiryaMca rUpe' ema paNa samajI levuM.) "pratyaya' eTale nimitta/kAraNa. "bhava' che pratyaya nimitta jenuM te (1) bhavapratyayavALuM avadhijJAna kahevAya. devano ke nArakano bhava utpanna thatAM ja avadhijJAna utpanna thAya che. A kAraNathI "bhavapratyaya" (bhavanimittavALuM) ema kahevAya che. arthAt te devAdino bhava maLatAM ja utpanna thAya che ane te bhavano abhAva thatAM ja avadhi nAza pAme che mATe "bhAva" e avadhijJAnanuM nimitta kahevAya che. bhava e nimitta che. bAkI A avadhijJAnanuM paNa mukhya kAraNa to kSayopazama ja che, kAraNa ke, avadhijJAna-darzanAvaraNIya karmanA kSayopazama vinA deva ane nAraka jIvone avadhijJAna utpanna thatuM nathI. ane te ja kSayopazama thavAmAM te "bhava' kAraNa bane che, kema ke, te kAraNanuM kAraNa che. arthAt deva ane nAraka jIvone thatuM avadhijJAna e nimittI = kArya che. tenuM kAraNa kSayopazama che ane te kSayopazamanuM kAraNa "bhava' che. Ama "bhava" e kAraNanuM kAraNa che. vaLI azuddha-nayanA (vyavahAra nayanA) mate to kAraNanuM kAraNa paNa kAraNa kahevAya che. A pramANe avadhijJAna pratye bhavanI nimittatA jANavI. have (2) "kSayopazama-nimittavALuM" rUpa bIjA prakArane jaNAve che. kSayopazamathI eTale kSaya ane upazamathI thatuM jJAna. jyAre udayamAM Avela avadhi-jJAna-darzanAvaraNIya karmano 2. pU. I vArasoDavadhi, mu. 2. pAliy I TRUtvAn mu. / rU. .5.pU.tA. I fmatA 20 mu. |
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 tattvArthAdhigamasUtram [ ao ? sU0 tatra mavapratyayo nAra devAnAm . 2-22 TI0 tatreti tayorudghaTTitayordvayorAdyastAvaducyate, tamAha-bhavapratyayo'vadhiH nArakadevAnAm / nArakadevAnAmityamumavayavaM vivRNoti - bhA0 nArakANAM devAnAM ca yathAsvaM bhavapratyayamavadhijJAnaM bhavati / bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimittamityarthaH / teSAM hi bhavotpattireva tasya heturbhavati, pakSiNAmAkAzagamanavat, na zikSA na tapa iti // 22 // TI0 nArakANAmityAdinA / narakAH ratnazarkarAdisanniviSTA uSTrikAkRtayaH, teSu bhavAH atiprakRSTaduHkhopetAH prANino nArakAH / devAH bhavanapatyAdayaH zubhakarmaphalabhujaH, teSAm / kSaya = nAza thayelo hoya ane udayamAM nahIM Avela karmano upazama eTale ke udayamAM AvavAno vighAta/aTakAva thayelo hoya te "upazama' kahevAya. te kAraNabhUta evA kSaya ane upazama (kSayopazama) vaDe je avadhijJAna udayamAM Ave te kSayopazama-nimittavALuM kahevAya ane te manuSya ane tiya jIvone hoI zake che. (1-1) (avataraNikA : bhava-pratyayavALu avadhijJAna kone hoya te jaNAvavA kahe che.) tatra mava-pratyayo nAra-hevAnAm ! 2-22 / sUtrArthaH temAM te bemAM) bhava-pratyayavALuM avadhijJAna nAraka ane devone hoya che. premaprabhAH tatra eTale pUrve batAvela te be prakAranA avadhijJAna paikI paheluM kahevAya che. bhava-pratyaya = bhavanimittaka avadhijJAna nAraka ane devanA jIvone hoya che. nAradevAnAM evA sUtrAzanuM vivaraNa karatA bhASyamAM kahe che bhASya : nAraka ane devone yathAyogya bhava-pratyayavALu avadhijJAna hoya che. bhavapratyaya eTale bhava-hetuka. arthAt bhavarUpa nimittathI thanAruM. kAraNa ke, te jIvone bhavanI utpatti e ja teno (avadhijJAnano) hetu bane che. pakSIone AkAzamAM gamananI jema temAM (bhava ja hetu che, paNa) zikSA ke tapa e hetu nathI (tema ahIM samajavuM.) premaprabhA naraka eTale ratna, zarkarA (kAMkarA) Adi te jenA upara pAtharelAM che evI (athavA tenA vaDe banelI) UMTaDInI AkRti (AkAra)vALI pRthvIo. te naraka kahevAya. 1. paripu ! nA, mu. | 2. pU. | #l: zAse, mu. | 3. pU. | niviNaSTri4. pASui | R0 nA. mu. |
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 341 ythaasvmiti| yasya yasyAtmIyaM yadyadityarthaH / tad yathA-ratnaprabhApRthivInarakanivAsinAM ye sarvopari teSAM anyAdRzam, ye tu tebhyo'dhastAt teSAM tasyAmevAvanAvanyAdRk prstraapekssyeti| evaM sarvapRthivInArakANAM yathAsvamityetanneyam / devAnAmapi yad yasya sambhavati tacca yathAsvamiti vijJeyam, bhavapratyayaM bhavakAraNaM adho'dho vistRtaviSayamavadhijJAnaM bhavati / pratyayazabdazca vijJAne prasiddha ityato'rthAntaravRttitAM darzayati-bhavapratyayaM bhavahetukaM / bhavanimittamiti, bhavaH pratyayo-heturnimittamasya tadbhavapratyayamiti // nanu ca kSayopazamanimittatAM jJAnAjJAnAdisUtre kathayiSyati bhavAnavadheH, kathamaudayiko bhavo'sya nimittamiti ? ucyate-tasmin bhave (AvI sAta narako che.) tevu mavA rUri nArA: te narakomAM utpanna thanArA - atyaMta prakRSTa duHkhathI yukta evA prANIo te "nAraka' kahevAya. tathA zubha(puNya) karmane bhogavanArA evA bhavanapati vagere devo' kahevAya. AvA nAraka ane devonuM yathAyogya bhava-pratyayavALuM avadhijJAna hoya che. yathAstra = eTale jenuM jenuM (devAdi jIvonuM) AtmIya = potIkuM je je hoya te yathAstu kahevAya. te A rIte - ratnaprabhA nAmanI prathama pRthvIrUpI narakamAM nivAsa karanArA nArakomAM je sauthI upara rahelAM hoya, te jIvonuM anya prakAranuM avadhijJAna hoya. vaLI je nAraka-jIvo te ja pRthvImAM prataranI apekSAe nIce rahenArA hoya teonuM avadhijJAna judA prakAranuM hoya che. (arthAt ratnaprabhA rUpa prathama pRthvImAM 13 prataro (makAnamAM judA judA mALa hoya tevA upara-nIce paDatAM vibhAgo) che. temAM pahelI prataranA nArako karatAM bIjI prataranA nArakonuM avadhijJAna judA ja prakAranuM hoya che. A pramANe sarva (sAteya) pRthvInA nArakonuM yathAyogya = potapotAne ucita avadhijJAna hoya che ema vicAravuM. A pramANe devo saMbaMdhI paNa che jene saMbhavatuM hoya te avadhijJAna te devonuM kahevuM te yathAsva = yathAyogya jANavuM. bhava-pratyaya eTale bhava (janma)rUpa kAraNavALuM-nIce nIcenA vistRta viSayavALuM avadhijJAna upara uparanA devone hoya che. "pratyaya' zabda e vijJAna = pratIti evA arthamAM prasiddha che AthI ahIM bIjA arthamAM che ema batAvatAM bhASyamAM kahe che - bhavapratyaya, eTale bhavahetuka, bhavanimittaka.. "bhava" jeno pratyaya = hetu, nimitta hoya te avadhijJAna "bhava-pratyaya' kahevAya. zaMkA : jJAnAjJAnanAnAli(2-5) sUtramAM avadhijJAna e kSayopazamanimittavALuM che ema Apa kahevAnA cho. to pachI audayikabhAvarUpa "bhava" e Anu 2. pArivu rai. I tuvaM bhavati mu. adhi: ra. pArivu te avAvadha:0. I rU. pAkig . . mitreva mu. !
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o kSayopazamalabdheravazyaMbhAvAdityuktaM kiM vismaryate bhavatA ? etadAha - teSAmityAdinA / teSAM nArakadevAnAM yasmAnnArakadevabhavotpattilAbha eva tasya avadhijJAnasya hetuH kAraNaM bhavatIti / bhavotpattireveti ca niyama evaM dRzyo vidyamAnamapi kSayopazamamanaGgIkRtya yadeva kSayopazamasya kAraNamasAdhAraNaM tatraivAdaramAdadhAna evamuktavAn bhavotpattireveti na punarbhava evAsya nimittamiti, kSayopazamasyApyAzritatvAditi / yad vA'nyatrApi bhava eva kevalo nimittaM bhavati kasyacit kAryavizeSasya tathA darzayati-pakSiNAmityAdinA / pakSiNAM mayUrazukasArikAdInAM yathA AkAzagamanazaktiH prAdurbhavati, zikSAM anyopadezarUpAM tapazca anazanAdirUpamantareNa tadvannArakadevAnAM zikSAM tapazcAntareNa tadavadhijJAnaM prAdurastIti // 22 // 342 - nimitta zI rIte bane ? samAdhAna : te bhava prApta thaye chate kSayopazama rUpa labdhi (zakti) avazya utpanna thatI hovAthI bhava e adhijJAnanuM nimitta che, ema pUrve kaheluM che, te ApanA vaDe kema bhUlI javAya che ? (arthAt pUrvokta vAtane yAda karazo to jarUra samAdhAna thaI jaze, prazna ja nahIM uThe.) A hakIkatane spaSTa karatAM bhASyakAra kahe che - "teone bhavotpatti ja avadhijJAnanuM kAraNa bane che." arthAt te nAraka ane devone je kAraNathI nA2ka athavA devarUpa bhavanI utpatti rUpa lAbha/prApti ja te avadhijJAnanuM kAraNa bane che, mATe bhava-pratyaya kahevAya. 'bhavotpati ja (hetu che)' e pramANe va = jakAra vaDe je niyama karelo che te A pramANe samajavo, 'kSayopazamarUpI kAraNa vidyamAna hovA chatAM paNa teno aMgIkAra/svIkAra na karIne kSayopazamanuM je (bhavotpattirUpa) asAdhAraNa kAraNa che, temAM ja Adara rAkhatAM bhASyakAre 'bhavotpatti ja' ( motpattiyeva) ema kaheluM che. bAkI to 'bhava' ja kAraNa che evuM nathI. kema ke, (bhavanA nimitte thatAM) kSayopazamano paNa avadhijJAnanA kAraNa tarIke Azraya karelo che. athavA anya ThekANe paNa je rIte koI kArya-vizeSanuM kAraNa phakta 'bhava' ja bane che, te pramANe dRSTAMtathI batAvatAM bhASyakAra kahe che 'pakSIonA AkAza-gamana = AkAzamAM uDavAnI zaktinI jema... arthAt mora, popaTa, menA vagere pakSIonI AkAzamAM gamana karavAnI (uDavAnI) zakti jema te te bhavanA nimittathI ja pragaTa thAya che, paNa temAM zikSA eTale ke bIjAno upadeza athavA anazana (upavAsa) Adi rUpa tapa kAraNa banato nathI, tema prastutamAM paNa nAraka ane devone upadeza (zikSaNa) athavA tapazcaryA vinA 6. pAvitru / smArya mu. | 2. sarvapratiSu | vaM mu. | rU. sarvapratiSu | v. mu. |
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 23]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 343 dvividho'vadhirityuktam, tatraikaM bhedaM pratipAdyaM dvitIyaM bhedaM drshynnaah-ythoktmityaadi| athavA devanArakAvadhiryathA bhavaM kSayopazamaM cobhayamapekSate evaM kiM kSayopazamajo'pi avazyaM manuSyAdibhave prApte bhavatyeva uta neti ? / ucyate-na tatra bhavaH sannapi kAraNatayA'bhyupeyate, tadbhAve'pyabhAvAdavadheH, kintu kSayopazama eva prAdhAnyena nirUpyate sUo yathonimitta: pavinya: zeSAIm 2-2rU (te te bhava levA mAtrathI) avadhijJAna pragaTa thAya che arthAt temAM "bhava' ja mukhya kAraNa mAneluM che. ema jANavuM. (1-22). caMdraprabhA : te bhavanuM grahaNa karyA pachI kSayopazama thAya che ane tenA dvArA avadhijJAna pragaTa thAya che. jema "dAnathI bhoga (sukhasAmagrI) meLave che." (lAne mobAnAgati ) ema kahevAtAM 'dAna e bhoganuM mukhya kAraNa che" ema ja kahevAno Azaya che. paNa sIdhesIdhuM dAna e bhoganI prApti karAvatuM nathI. kiMtu, puNya = zubhakarmano baMdha karAvavA dvArA te phaLa Ape che. AthI dAnathI puNya ane puNyathI bhogasukha ema kahevuM ucita hovA chatAMya dAna e mukhya kAraNa (karaNa) hovAthI 'dAnathI bhoga meLave che ema kahevAya che. bAkI vacce mAdhyama = vyApAra = dvAra tarIke bhAga bhajavato puNyabaMdha paNa temAM nimittabhUta che ja. tema prastutamAM paNa avadhijJAna thavAmAM kSayopazama e kAraNa tarIke hovA chatAMya bhava'nI mukhyatA hovAthI tene kAraNa kaheluM che, ema samajavuM. avataraNikA: be prakAranuM avadhijJAna che, ema kahyuM. te be bheda paikI eka bhedanuM kathana karIne have bIjA bhedane batAvatAM sUtrakArazrI umAsvAtijI mahArAja navuM sUtra kahe che - covanimitta: vagere. athavA praznaH deva ane nAraka jIvonuM avadhijJAna e jema 1. bhava ane 2. kSayopazama e benI apekSA rAkhe che e pramANe je kSayopazamathI thanAruM avadhijJAna che, e paNa zuM manuSya Adi bhavanI prApti thaye chate avazya pragaTa thAya che ke nathI thatuM ? javAba: nA, kSayopazama-janya avadhijJAna thavAmAM manuSya Adi bhava hovA chatAM paNa teno kAraNa tarIke svIkAra karAto nathI. kAraNa ke manuSya Adi bhava pAmavA chatAMya avadhijJAnano abhAva hoya che. (Ama aniyata hovAthI "bhavane kAraNa manAtuM nathI.) kiMtu, kSayopazama ja pradhAnapaNe tenA kAraNa tarIke kahevAya che. A vAta jaNAvatAM sUtramAM kahe che yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 1-23 // 2. paripu ! ItI. mu. | 2. paripu ! zamoDapi mu. I
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 0 2 344 tattvArthAdhigamasUtram ____TI0 yathoktanimitta ityAdinA / yathA-yena prakAreNa uktaM-uditaM nimittaM-heturasya sa yathoktanimittaH 1 nanu bhavo'pi uditaM nimittaM tasyetyAzaGkya svayamenaM yathoktanimittazabdamuccAryArthaM kathayati - bhA0 yathoktanimittaH, kSayopazamanimitta ityarthaH / tadetadavadhijJAnaM kSayopazamanimittaM SaDvidhaM bhavati / zeSANAmiti nArakadevebhyaH zeSANAM tiryagyonijAnAM manuSyANAM c| jJAnAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM bhavati SaDvidham / tad yathA TI0 yathoktanimitta iti / ka ukta evaM buddhirbhavet ? ucyate-evaM kSayopazamanimitta ityarthaH, kSayazcopazamazca kSayopazamau tau nimittamasya ata evamabhidhIyate kSayopazamanimitta iti, yathA samyagdarzanAdi kSayopazamanimittaM tadvadeSa iti / SaDiti saGkhyeyapradhAna sUtrArtha : je pramANe kaheluM che te pramANe nimittavALuM = kSayopazama rUpa nimittavALuM cha prakAranuM avadhijJAna zeSa (manuSyAdi) jIvone hoya che. premaprabhA : yathA = je prakAre kaheluM che nimitta jenuM te yathokta-nimittavALuM avadhijJAna che. zaMkAH "bhavane paNa te avadhijJAnanA nimittarUpe kaheluM che? (to zuM tenuM grahaNa karavAnuM che ?) AvI zaMkA uThAvIne bhASyakAra bhagavaMta svayaM A "yathokta-nimitta' zabdano uccAra karIne teno artha kahe che bhASya : yathokta-nimittavALuM eTale kSayopazama-nimittavALuM. Ama A avadhijJAna kSayopazama nimittavALuM cha prakAranuM che. zeSApIna eTale nAraka ane devo sivAyanA zeSa tiryaMcayonimAM utpana thanArA ane manuSya jIvone hoya che. (avadhi) jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI cha prakAranuM hoya che. te A pramANe kSayopazamanA bhedathI cha prakAranuM avadhijJAna ja premaprabhA : praznaH evuM zuM kahelu che jenA viSe AvI (yathoktanimittarU5) buddhi thAya che? javAbaH "yathokta-nimittavALu'no artha kSayopazama-nimittavALuM ema thAya che. kSaya ane upazama e be AnA (avadhijJAnanA) nimitta che, AthI te kSayopazamanimitta(vALuM) avadhijJAna kahevAya che. jema samyagadarzana vagere kSayopazama rUpa nimittavALA che, tema A avadhijJAna paNa tevuM samajavuM. 2. pavui ! thoOM ni mu. 2. livu . te parva. pU. I.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 sU0 ra3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam saGkhyAbhidhAyI, vikalpa ityanekarUpaM yat kalpanaM yaa'vsthaanekruupetyrthH| SaD vikalpA yasya sa SaDvikalpa ityavadhisambandhe SaDvikalpo'vadhiH pulli~GgatA' / yadA tvavadhizabdaH prakRtasya jJAnasya vizeSaNaM bhavati tadA napuMsakaliGgatA SaDvidhamiti / etadAha-tadetadityAdi / taditi purastAd yaduktaM, etaditi bhavataH pratyakSaM, hRdi viparivartamAnatvAt, avadhijJAnaM kSayopazamajaM, netarat, SaDvidhaM bhavati, SaDvidhakSayopazamasadbhAvAdityarthaH / keSAM SoDhA ? ata Aha-zeSANAm / asya cArthaM vivRNoti-zeSANAmityAdinA / zeSANAmupayuktavajitAnAm, te ke copayuktAH ? devanArakAH, tebhyo zeSANAm, tadvarjAzca nAnye tiryaGmanuSyAn antareNa santItyata Aha-tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca, tirazcAM gavAdInAM yoniH-utpattisthAnaM patni : mAM pat (59) zabda e saMkhyaya (=jenI saMkhyA karavAnI che te saMkhyAvALI vastu) rUpa arthanI pradhAnatAvALo hoyane saMkhyAne jaNAvanAro zabda che. 'vikalpa' eTale anekarUpe je kalpavuM, (bheda pADavo.) arthAt vastunI aneka prakAranI je avasthA te vikalpa kahevAya. cha vikalpa (bheda-avasthA) che jenA te cha-vikalpavALo avadhi che. "avadhi' zabda e pulliga che. AthI "avadhi' zabda sAthe saMbaMdha thavAthI paddhitva: vadhaH ema pulligapaNuM thayuM che ane jayAre "avadhi' zabda prakRti = mULabhUta "jJAna" zabdanuM vizeSaNa bane che tyAre "avadhijJAna' ema "jJAna" zabdanI apekSAe 'pazvim' ema napusaMkaliMgANuM thAya che. A ja vAta samasta sUtrArtharUpe bhASyamAM kahe che - te A kSayopazama-nimittavALuM cheprakAravALuM avadhijJAna zeSa = manuSyAdine hoya che. tat = eTale pUrve je (avadhijJAna) kaheluM che te eTale "A ApanA hRdayamAM vicArAtuM hovAthI pratyakSa evuM avadhijJAna ke je kSayopazamathI utpanna thanAruM che te levuM, bIjuM nahIM." te cha prakAranuM che, kAraNa ke kSayopazama cha prakAranA che. prazna : cha prakAranuM avadhijJAna kone hoya che ? javAba : zeSa jIvone hoya che. pAm padano artha jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - upayukta eTale ke pUrve kahevAyelAM sivAyanA zeSa che. prazna : pUrve koNa kahevAyelAM ? javAba : deva ane nArako pUrve kahevAyelAM che - te sivAyanA jIvo tiryaMca ane manuSya sivAya anya koI nathI arthAta tiryaMca ane manuSya ja zeSa jIvo che. AthI kahe che ke, tiryaMca yonija ane manuSyo hoya 2. sva.pU. yavat sthAnai vityartha:- mu. | 2. parivu . tA. pU. , patipu tyagio pU. 4-1. sarvaprativu : pavuM. 5. I 6. pU. I tegyo reva nAraga. mu. dha: I
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 tattvArthAdhigamasUtram '[ 0 2 garbhAdi tatra jAyanta iti tiryagyonijAH paJcendriyAH paryAptAH saMjJino grAhyAH, teSAmeva tena yogAt, asaMkSipaJcendriyAdInAM tu tadabhAvaH, atasteSAM, manuSyANAM ca garbhajAdiviziSTAnAM, na tu saMmUrchanejAnAmiti / kathaM punarekaM sat SaDvidhamiti vyapadizyate ? / AhaupAdhibhedAt / sa copAdhiH kSayopazamo'nekarUpa: jJAnAvaraNIyakarmaNa ityetad darzayatijJAnamavadhistasya AvaraNIyam-AcchAdakaM bhAskarasyevAbhrAdi tasya jJAnAvaraNIyasya kAlAntarakRtasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM uktasvarUpAbhyAM SaDvidhaM bhavati / dvivacanaM cAsmAt kSayopazamAbhyAmityetat kriyate-yata ubhAvapi tasya samuditau santau nimittaM bhavataH, che. temAM tiryaMca eTale gAya vagerenI yoni = utpattisthAna, garbha Adi... temAM utpanna thanArA tiryaMca yonija arthAt tiryaMca ke jeo pAMca-indriyavALA = paMcendriya, paryApta ane saMjJI hoya te levA. caMdraprabhAH cha prakAranI paryAptione avazya pUrI karIne ja mRtyu pAmanArA jIvo "paryApta kahevAya. "paryApta' eTale jIvane pugalanI sahAyathI jIvavA mATenI eka prakAranI zakti. te che che. (1) AhAra (2) zarIra (3) indriya (4) zvAsocchavAsa (5) bhASA ane (6) mana. AnuM vizeSa svarUpa jIvavicAra Adi graMthothI jANavuM. kema ke teone ja avadhijJAnano saMbaMdha (yoga) thAya che. paNa bIjA asaMjJI paMcendriya Adi jIvone avadhijJAna sAthe saMbaMdhano abhAva hoya che. AthI pUrvokta zeSa jIvonuM ja grahaNa karavuM. manuSyomAM paNa garbhaja Adi viziSTa manuSyonuM grahaNa karavuM paNa, saMmuzkenaja = saMmuzkeima manuSyonuM grahaNa na karavuM. premaprabhA : praznaH eka ja avadhijJAna hovA chatAM cha prakAranuM zAthI kahevAya che? javAbaH upAdhinA eTale ke hetanA bhedathI (kAryano = upadheyano bheda paDe che.) ane te upAdhi = hetu prastutamAM jJAnAvaraNIya karmano aneka prakArano kSayopazama che. A hakIkatane batAvatAM bhASyakAra kahe che - "jJAnAvaraNIya karmanA (aneka prakAranA) kSayopazamathI cha prakAranuM avadhijJAna che." jJAna eTale avadhijJAna tenuM AvaraNIya eTale vAdaLa vagere sUryane AcchAdita kare, tenI jema AcchAdana karanAruM te (avadhi) jJAnAvaraNIya karma ke je pUrve anya kALe bAMdheluM hatuM, teno pUrve kahyA mujaba (judA judA prakAre) kSayopazama thavAthI che bhedavALuM thAya che. (arthAt kAraNabhUta kSayopazamanA cha bhedo thavAthI tenAthI thatuM avadhijJAna rUpa kArya paNa cha bhedavALuM thAya che ema kahevAno . pADyu nanyantamu. 2. .pU. I mUrjInA0 mu.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 347 naikaika iti / yato na kSAyikaM kiJcidavadhijJAnaM, nApyaupazamikaM siddhAnte paThitaM, ubhayanimittaM tUktam / tat SaDvidhaM yaiH prakArairvyavasthitaM tathopanyasyatIti - bhA0 anAnugAmikaM, AnugAmikaM, hIyamAnakaM, vardhamAnakaM, anavasthitaM, avasthitamiti / tatrAnAnugAmikaM yatra kSetre sthitasyotpannaM tato'pakrAntasya pratipatati, prshnaadeshpurussjnyaanvt| TI0 anAnugAmikamityAdinA / upanyasya cArthaM kathayati-tatra teSu SaTsu anAnugAmikaM anugacchatyavazyamanugAmi tadevAnugAmikamAGa pUrvam, anugamaprayojanaM vA AnugAmikaM, tasya bhAva che.) bhASyamAM kSayopazama - ema "kSayopazama" zabdathI dvi-vacanano prayoga karelo che. kAraNa ke, (avadhi-jJAnAva. karmano) "kSaya" ane "upazama e beya bhegA hoya to ja avadhijJAnanuM nimitta bane che, paNa pratyeka chUTA chUTA hoya to kAraNa banatAM nathI. kAraNa ke siddhAMtamAM (AgamamAM) avadhijJAnane kSayathI utpanna thanAruM kSAyika kaheluM nathI ke aupazamika = upazama vaDe thanAruM paNa kaheluM nathI, kiMtu ubhaya-nimittavALuM kaheluM che. arthAt kSaya ane upazama e beya bhegA ja avadhijJAnanA nimitta bane che. tat yathA - te cha prakAranuM avadhijJAna je prakAre che, vyavasthita raheluM che, te pramANe tene bhASyamAM kahe bhASya : (1) anAnugAmika (2) AnugAmika (3) hayamAnaka (4) vardhamAnaka (5) anavasthita (6) avasthita (ema cha prakAre avadhijJAna che.) temAM (1) anAnugAmika eTale je kSetramAM rahelAMne utpanna thAya tyAMthI khasIne anya ThekANe jatA paDI jAya te anAnugAmika avadhijJAna kahevAya. te praznano Adeza karanAra puruSanA jJAna jevuM hoya che. * draSNata sahita anAnugAmika avadhijJAna * premaprabhA : bhASyamAM avadhijJAnanA anAnugAmika vagere cha prakAra kahIne teno artha jaNAvatAM bhASyakAra kahe che - temAM eTale ke te cha bhedo paikI paheluM anAnugAmika avadhijJAna kahevAya che. tenI vyutpatti-artha A pramANe che - manunIti avazyam - 2. .pU. 35nA. mu. | 2. pAripu cati- mu. rU. cAnuM | pravutaca0 5. I
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ [X0 2 348 tattvArthAdhigamasUtram pratiSedho'nAnugAmikamiti / arthamasya bhAvayati-yatretyAdinA / yatra kSetre pratizrayasthAnAdau sthitasyeti kAyotsargakriyAdipariNatasya utpannam udbhUtaM bhavati tena cotpannena yAvat tasmAt sthAnAnna niryAti tAvajjAnAtyartham / tato'pakrAntasya sthAnAntaravartinaH pratipatati nazyati / kathamiva ? ucyate-praznAdezapuruSajJAnavat / praznaH pracchanaM jIvadhAtumUlAnAM taM praznamAdizatIti praznAdezaH, praznAdezazcAsau puruSazceti praznAdezapuruSaH, tasya jJAnaM tena tulyametad dRzyam, puruSapraznAdezajJAnavadityevaM gamakatvam, athavA praznAdezapradhAnapuruSastanniSThaH tatparAyaNastasya jJAnaM tadvaditi / kA punarbhAvanA ? yathA naimittikaH kazcidAdizan kasmiMzcideva sthAne zaknoti je avazya pAchaLa jAya te "anugAmI'. A ja zabdane ma (mA) zabdapUrvaka kahIe to (A + anuI) mAnumi' zabda bane. ( pratyaya svArthamAM lAgelo jANavo.) athavA bIjI rIte - "anugama che prayojana jenuM te anugama-prayojanavALuM "AnugAmika kahevAya. (anugAma: prayoga karya, anurAma + rUV[ pratyaya lAgavAthI banelo che.) teno pratiSedha te ( mAnuIrfmavAra ti) "anAnugAmika kahevAya. zabdano vicAra karIne have Ano arthano vicAra karatAM bhASyamAM kahe che - je kSetramAM avadhijJAna utpanna thayuM hoya tyAMthI khasIne bIje jAya to paDI jAya. je kSetra eTale upAzraya vagere sthAnomAM rahelA arthAt kAryotsarganI kriyA vagere avasthAmAM rahela vyaktine utpanna thayuM hoya, te vyakti utpanna thayelAM te avadhijJAna vaDe jyAM sudhI te sthAnathI bahAra nIkaLato nathI tyAM sudhI jANe che, ema artha che. te sthAnathI nIkaLI gayela arthAta anya sthAnamAM rahelo hoya to avadhijJAna paDI jAya che, nAza pAme che. prazna : konI jema nAza pAme che? AmAM daSTAMta zuM che? javAba : praznAdezapuruSajJAnavat arthAt jIva, dhAtu, mULa vagere saMbaMdhI je prazna (pRcchA) karela hoya, teno Adeza kare, jaNAve, bhaviSya-kathana kare te (praznAdeza rUpa puruSa =) praznAdezapuruSa kahevAya. tenuM je jJAna, tenA tulya/samAna A avadhijJAna hoya che. Ano sIdho anvayapUrvakano artha che - puruSanA praznAdeza karanAruM je jJAna, tenA sarakhu A anAnugAmika-avadhijJAna hoya che. athavA praznAdeza karavAmAM pradhAna puruSa eTale ke praznAdezamAM = bhaviSyanuM kathana karavAmAM tatpara hoya, kuzaLa hoya tevo puruSa. tenuM je jJAna, tenA sarakhu anAnugAmI avadhijJAna hoya che. kahevAno bhAva A che ke, 2. sva.pU. | nAtItyartha:- mu. | 2. pa6i | pRSTha mu. | rU. pa6i vai. | phezaH puru. 5. I
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 23] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 349 saMvAdayituM na sarvatra pRcchyamAnamartham, evaM tadapyavadhijJAnaM yatra sthitasyopajAtaM tatrastha evopalabhate tena nAnyatreti / bhA0 AnugAmikaM yatra kvacidutpannaM kSetrAntaragatasyApi na pratipatati, bhAskaraprakAzavat ghaTaraktabhAvavacca / TI0 AnugAmikametadviparItamiti / yatra vacidAzrayAdAvutpannaM tasmAt kSetrAntaragatasyApi na pracyavate, bhAskaraprakAzavat, yathA''dityamaNDalabhavaH prakAzaH prAcyAM dizi prakAzanIyaM prAcIkazat tathA pratIcImukhacumbino'pi savitustAvat tamavakAzamuddyotayati, prakAzo manAgapi na kSIyate, kumbharaktatAvad vA bhAvanIyam, na hi ghaTasya pAkAduddhRtasya gRhataDAkAdinItasya raktatA bhraMzamaznute tadvadAnugAmikamavadhijJAnamiti / jema koI naimittika eTale ke nimittanA AdhAre bhaviSya kahenAra vyakti tene puchAyela artha saMbaMdhI javAba ApatAM arthAtu bhaviSyanuM kathana karatAM koIka ja sthAne rahyo chato saMvAda = yathArtha kathana karavAne samartha thAya che, paNa sarva ThekANe puchAyelAM arthane viSe saMvAdI kathana karavAne samartha banato nathI, e pramANe A avadhijJAna paNa je sthAnamAM rahyA chatAM utpanna thayuM hoya te sthAnamAM te vyakti rahyo hoya tyAre ja tenA vaDe jANe che paNa anya sthAnamAM gayo hoya to jANI zakato nathI. bhASya : je koI sthAnamAM utpanna thayeluM avadhijJAna tenAthI anya kSetramAM teno mAlika jAya chatAM paNa nAza pAmatuM nathI, te AnugAmika avadhijJAna kahevAya. dA.ta. sUryano prakAza ane ghaDAno rakta varNa. * draSTAMta-sahita AnugAmika avadhijJAna : premaprabhA : A AnugAmika avadhijJAna pUrvanA bheda karatAM viparIta che. je koI Azraya = upAzraya vagere sthAnamAM utpanna thayuM hoya tyAMthI anya sthAne teno mAlika jAya to paNa sUryanA prakAzanI jema paDatuM nathI. sUrya-maMDaLamAMthI utpanna thanAro prakAza jema pUrva dizAmAM prakAzita karavA yogya vastune prakAzita kare che tema pazcima dizAnA mukhane cuMbatA/sparzatA evA paNa sUryano prakAza teTalAM ja te AkAzane (dizA-vibhAgane) prakAzita kare che, kiMtu jarA paNa ocho prakAzita karato nathI. athavA to kuMbhanI = ghaDAnA lAlavarNanI jema A bhedano vicAra . pU. | thApAmu. | 2. 8.pU. | pR60 nA. . 3. hinA ta70 5. I
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 pUrvadRSTAnte ca parokSaH prakAzastAvattvena kSetrAntaraprAptasya savituH saMdigdhaH ataH pratyakSaM ghaTaraktatAdRSTAntamupAditAcAryaH / bhA0 hIyamAnakam, asaGkhyeyeSu dvIpeSu samudreSu pRthivISu vimAneSu tiryagUrdhvamadho vA yadutpannaM kramazaH parisaMkSipyamANaM pratipatati A aGgulAsaGkhyeyabhAgAt, pratipatatyeva vA paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhAvat / TI0 hIyamAnakaM hIyate krameNAlpIbhavati yat tad hIyamAnakam, asaGkhyeyeSu atikrAntazIrSaprahelikAgaNiteSviti yAvat / dvIpA jambUdvIpAdayaH samudrA lavaNAdayaH teSu karavo. jema kuMbhAranA nibhADAmAMthI ghaDAne barAbara pakAvIne bahAra nIkALelA hoya pachI ghare athavA taLAve laI javAya tyAre arthAt taLAvanA pANImAM jhaboLAya to paNa te ghaDAnI lAlAza (lAlaraMga) nAza pAmato nathI, tema AnugAmika avadhijJAna samajavuM. arthAt te paNa anya kSetramAM janAranuM nAza pAmatuM nathI. zaMkA H eka ja vAta samajavA be dRSTAMta ApavAnI zI jarUra che? samAdhAna : pahelAM sUrya-prakAzanA udAharaNamAM bIjA kSetramAM gayelAM sUryano prakAza ApaNe mATe parokSa hoyane teTalo ja che ke kema ? e vAta saMdigdha = zaMkAspada che, AthI AcArya bhagavaMte pratyakSa evA ghaDAnA lAla varNanuM bIjuM dRSTAMta ApeluM che. bhASya H (3) hIyamAnaka : asaMkhyAta dvIpo, samudro, pRthvIo, vimAnone, viSe, tirchA, Urdhva athavA adhaH (nIce tarapha) utpanna thayeluM je avadhijJAna krame karIne (dhIme dhIme) saMkSepa pAmatuM chatuM aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga sudhI paDI jAya che athavA to jemAM iMdhananA grahaNanI (prakSepanI) paraMparAno sadaMtara cheda/nAza thayo che evI agninI zikhAnI jema saMpUrNa paDI jAya che nAza pAme che, te hIyamAnaka-avadhijJAna kahevAya che. * draSTAMta sahita hIyamAna avadhijJAna che premaprabhA : hIyamAna avadhijJAna kahevAya che. zrIyate - je kramazaH hIna thAya, ghaTatuM jAya te "hIyamAnaka' kahevAya. ( pratyaya svArthamAM lAgelo che.) zIrSaprahelikA nAmanA aMtima saMkhyaya (saMkhyAta) vibhAganA gaNitane ullaMghI janArI saMkhyA te "asaMkhyaya kahevAya. dvIpa te jaMbudvIpa vagere jANavA. samudra = te lavaNa samudra vagere samajavA. pRthvI 2. TIkkAnuo | pari. nA. mu. |
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 23] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 351 pRthivISu ratnaprabhAdikAsu, vimAneSu jyotirvimAnAdiSu, tiryag dvIpasamudreSu, UrdhvaM vimAneSu, adhaH pRthivISu yadavadhijJAnamutpannaM bhavati tat kramazaH parisaMkSipyamANaM- hIyamAnaM pratipati `nazyati / yasmAd yaddvIpAnapazyat teSAmekaM krozaM punarna prekSate zeSaM pazyati, punarardhayojanaM na pazyati, evaM hIyamAnaM tAvaddhIyate yAvadaGgulAGkhyeyabhAgaH zeSaH, etadAha- A aDDalasyAsaMkhyeyabhAgAt aGgulaparimANasya kSetrasya asaMkhyeyAni khaNDAni kRtasya ekasmin asaMkhyeyabhAge yAvanti dravyANi samavasthitAni tAni pazyatItyarthaH / tataH kadAcidavatiSThate kadAcit pratipatatyeva, tAnyapi na pazyatItyarthaH / aGgulazabdazca paribhASitArtho draSTavyaH, anyathA aGgulAsaMkhyeyabhAgAditi bhavitavyam, anyeSAM tvevaMvidhameva bhASyamiti / kathaM hIyata iti ced ? te ratnaprabhA vagere. ane 'vimAna' eTale jyotiSa-vimAna vagere. Ama asaMkhyAta evA dvIpo, samudro, pRthvIo ane vimAnone viSe dvIpa-samudronI apekSAe tircha vimAnone AzrayIne upara (Urdhva) ane pRthvIonI apekSAe adhaH-nIcenA kSetrane viSe je avadhijJAna utpanna thayuM hoya, te kramazaH (dhIme dhIme) sarva bAjuethI saMkSipta thatuM thatuM (ghaTatuM jatuM) paDI jAya che, nAza pAme che. kema ke, pahelAM te avidhajJAnI puruSa je dvIpone joto hato, temAMthI 1 krozane joto nathI eTaluM nyUna jue che, zeSa kSetrane pUrvavat jue che. vaLI temAMthI ghaTatAM aDadhA yojana pramANa kSetrane joto nathI. (zeSa jue che.) Ama ghaTatAM ghaTatAM tyAM sudhI ghaTe che jyAre aMgalanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTaluM bAkI rahe. A ja vAta bhASyakAra kahe che ke, avadhijJAna ghaTatuM ghaTatuM tyAM sudhI ghaTe che, jyAre aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga jeTaluM kSetra bAkI rahe, arthAt aMgula (1 AMgaLa) jeTalAM parimANavALA kSetranA asaMkhyAta khaMDa/TukaDA karIne teno eka bhAga eTale asaMkhyAtamo bhAga. temAM jeTalAM dravyo rahelAM hoya tene jue che. pachI kyAreka avasthita sthira rahe che, ghaTatuM nathI. athavA to kyAreka saMpUrNa paDI jAya, nAza pAme che arthAt aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTalAM paNa dravyone joto nathI. AmAM 'aMgula' zabda pAribhASika arthavALo jANavo. nahIMtara to 'adbhuttvasaMdhyeyamAt' evuM bhASya-vacana hovuM ghaTe. bIjAonA mate to AvA prakArano ja bhASyagata pATha che. caMdraprabhA : kahevAno bhAva e che ke, adbhuta zabdanA be artha che, (1) AMgaLI ane (2) mApa vizeSa. ahIM 'aMgula' zabda paribhASita-arthavALo che arthAt jaina zAstromAM 'aMgula' moTe bhAge pramANa-vizeSa arthamAM vaparAya che. teno pAribhASika artha che -8 java eTale 1 AMgaLa (aMgula) athavA veMtano 12mo bhAga te 'aMgula' kahevAya. ahIM jo 'aMgula' zabdano o. 3.pU. / tata:0 mu. | 2. 3.pU. | nA. mu. | rU. va. / arzat teSAM pU. / yat tat te. mu. | 4. jI.pA.tA.li. / kutte pU. 1
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 ___ tattvArthAdhigamasUtram [ma. 2 dRSTAntamupanyasyati-paricchinnetyAdi / paritaH sarvAsu dikSu chinnA paricchinnA, indhanaM palAlAdi tasya upAdAnaM-prakSepaH tasya santatirnerantaryeNa prakSepaH, sA vizeSyate paricchinneti, nAtaH paramindhanaprakSepaH ataH paricchinnA indhanopAdAnasantatiH, etadubhayaM punarapi zikhAyA vizeSaNam, paricchinA indhanopAdAnasantatiryasyAmagnizikhAyAM sA paricchinendhanopAdAnasantatiH, agneH zikhA agnizikhA, * paricchinnendhanopAdAnasantatizcAsau agnizikhA ca* paricchinnendhano-pAdAnasantatyagnizikhA tayA tulyametaddhIyamAnamavadhijJAnam, yathA'panItendhanA'gnijvAlA nAzamAzu pratipadyate tadvadetadapIti / AMgaLI' artha abhiprata hota to "aMguli' zabdano prayoga karata. AthI ja TIkAkAre 'akUnAthAsaMdhyeyamAIQ' evo prayoga karelo che. jo "AMgaLI' rUpa artha ISTa hota to phusaMdhyeyamAr evo zabda-prayoga karata. bIjAoe keTalAMkoe bhASyamAM evo ja (mati zabdano) prayoga karelo che. tema TIkAkArazrIne asvarasa hovAthI Avo khulAso karelo che ema jaNAya che. premaprabhA : prazna : A avadhijJAna konI jema hIna thatuM jAya che? javAba : A praznanA javAbamAM daSTAMta rajU karIe chIe. dagaMta che, sarvathA naSTa thayelI iMdhananA prakSepanI paraMparAvALI agnizikhA. paricchanna eTale sarva bAjuethI (dizAomAM) cheda nAza thaI javo... iMdhana = eTale parALa, DAMgara vagere anAjanuM dhAnya vinAnuM ghAsa/jhUMDa vagere. AvA iMdhananuM upAdAna eTale prakSepa karavAnI aMtiti = eTale niraMtara prakSepa karavo. A ja artha (saMtati) paricchinna-zabda vaDe vizeSita karAya che. AthI have pachI agnizikhAmAM IMdhanano prakSepa karAto nathI. A banne ya paricchinna ane indhanopAdanasaMtati "zabdo' agni-zikhAnA vizeSaNa bane che. agninI zikhA te agnizikhA. AthI paricchinna thayela che IndhananA upAdAna (prakSepa)nI saMtati (paMraparA) vALI je agni-zikhA te paricchinna-Izvana-upAdAna-saMtiti (vALI) agnizikhA kahevAya. Ama paricchanna = sarvathA aTakI gayela che iMdhananA grahaNanI = prekSapanI paraMparA jemAM tevI agnInI zikhA (javALA)nA sarakhu A hayamAna avadhijJAna hoya che. arthAt jemAM navA iMdhananuM grahaNa (prakSepa) baMdha karI devAmAM AvyuM hoya evI agninI jvALA jema zIdhra nAza pAme che, tema A avadhijJAna paNa jhaDapathI kramaza: nAza pAme che. (ukta samAsano saMpUrNa vigraha TIkAmAM che, tyAMthI joI levo). 2. pU. | nA. mu. 2. pa6iT *.* ha vadvAntAta: pATha: nA. ma. I
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 23] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 353 bhA0 vardhamAnakaM yadaGgulasyA'saMkhyeyabhAgAdiSUtpannaM vardhate AsarvalokAt / adharottarAraNinirmathananiSpannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivat / TI0 vardhamAnakaM yadaGgulAsaMkhyeyabhAgAdiSu / aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtre kSetre tato'GgulamAtre tato'ratnimAtre ityAdiSu utpannaM tAvad vardhate yAvat `sarvo loko dharmAdharmadravyadvayaparicchinno vyApto bhavati tadA AsarvalokAt / kathamiva vardhate ata AhaadharottaretyAdi / adhara : adhovartI uttaraH uparivartI tAvevAraNI tAbhyAmadharottarAraNibhyAM nirmathanaM saMgharSaNaM tena niSpannaH udbhUtaH, tadevamutpanno vahnirvRddhiM gacchati yathA tathAhaupAttetyAdinA / upAttaM prakSiptaM zuSkamArdaM na bhavati karISAdi tenopAttena zuSkeNa bhASya : (4) vardhamAnaka H je aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga Adi kSetra viSe utpanna thaIne sarvaloka (14 rAjaloka) sudhI vadhe che te vardhamAnaka-avadhijJAna kahevAya. nIce ane upara rahela be araNI vaDe paraspara gharSaNa karavAthI utpanna thayela ane jemAM zuSka (karISa vagere)nA prakSepa vaDe vRddhi pAmatA ane (parALa vagere bIjApaNa) iMdhananA samUhanuM jemAM vAraMvAra AdhAna karAya che evA agninI jema (kramazaH vadhatuM jatuM) vardhamAnaka avadhijJAna hoya che. * draSTAMta-sahita vardhamAna avadhijJAna premaprabhA : je aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga vagere kSetramAM utpanna thaIne sarvaloka sudhI vRddhine pAme arthAt sarvalokane jANe te vardhamAnaka-avadhijJAna kahevAya. zarUAtamAM aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTalAM kSetramAM, pachI aMgula-pramANa kSetramAM, pachI ni eTale eka hAtha (koNIthI muThThI jeTalAM) ityAdi kSetromAM utpanna thayeluM avadhijJAna vadhatuM jatuM dharma-adharma (dharma-adharmAstikAya) rUpa be dravyathI oLakhAto-jaNAto evo samasta loka vyApta thAya tyAM sudhI vadhe che. = prazna H konI jema vRddhi pAme che ? AmAM zuM dRSTAMta che ? javAba : traNa vizeSaNothI viziSTa evA agninI jema vadhe che. te A pramANe - araNi eTale agni pragaTAvanAruM eka prakAranuM kASTha. (athavA cakamakano patthara) tevA nIce ane upara rahela je be araNi tenA vaDe paraspara gharSaNa (nirmathana) karavA vaDe utpanna thayela. (agninI jema ema saMbaMdha che.) Ama A rIte utpanna thayelo agni je rIte 2. TIAnusAreLa / mathanAsannovA0 mu. / 2. sarvaprativu / sarvato. mu. / rU. pU. / patroDadhi. mu. |
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 tattvArthAdhigamasUtram [a0 ? upacIyamAnaH vRddhi gacchannityarthaH, AdhIyamAnaH prakSipyamANo'nyo'pi punaH punaH indhanAnAM palAlAdInAM rAziH samUho yatrAgnau sa adharottarAraNinirmathanotpannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagniH, tena tulyametaditi, yathA'gniH prayatnAdupajAtaH san punarindhanalAbhAd vivRddhimupagacchatyevaM paramazubhAdhyavasAyalAbhAdasau pUrvotpanno vardhata ityarthaH / / bhA0 anavasthitaM hIyate vardhate vardhate hIyate ca / pratipatati cotpadyate ceti| punaH punarUmivat / ____TI0 anavasthitamiti / nAvatiSThate vacidekasmin vastuni zubhAzubhAnekasaMyamasthAnalAbhAt, yata Aha-hIyate yojanaM dRSTvA tasyaivArdhamavagacchati tasyApyadhU evmaadi| vRddhi pAme che te jaNAvatAM kahe che ke, jemAM zuSka eTale bhInI na hoya tevuM karISa = sUkAyeluM chANa (aDAyu), te nAMkheluM hovAthI vRddhine pAmato temaja bIjA paNa parALa vagere iMdhananA samUha (rAzi)no jemAM vAraMvAra prakSepa karAto hoya tevo je agni - (e adharottaranirmathananiSpanna-upAttazuSkopacIyamAna-AdhIyamAnendhanarAzivALo kahevAya.) tenA sarakhuM A avadhijJAna hoya che. bhAvArtha e ke jema agni prayatnapUrvaka utpanna thayelo chato pharI pharI iMdhana (baLataNa) maLavAthI jema vizeSa vRddhine pAme che, tema paramazubha adhyavasAyano lAbha thavAthI A pUrve utpanna thayeluM avadhijJAna paNa kramazaH vadhatuM jAya che. bhASya H (5) anavasthita : eTale je ghaTe, vadhe temaja vadhe ane ghaTe (banneya pAme) te anavasthita-avadhijJAna kahevAya. athavA vAraMvAra paDI jAya ane pharI pAchu utpana thAya. (pharI pharI = vAraMvAra nAza ane utpanna thanArA) urmio/taraMgonA jevuM hoya che. ja draSTAMta-sahita anavasthita avadhijJAna * premaprabhA : zubha athavA azubha evA aneka prakAranA saMyama-sthAnonI prApti thavAthI je koI eka viSayamAM avasthita = eTale ke sthira na rahe te anavasthita-avadhijJAna kahevAya. arthAt zubha saMyamasthAnanI prApti athavA vRddhi thavAthI vadhe ane zubha saMyamasthAnanI hAni thavAthI, (azubhanI vRddhi thavAthI) je ghaTe te anavasthita-avadhijJAna kahevAya. A hakIkata bhASyamAM jaNAve che. je kAraNathI zrIyate - eTale hAni pAme che - ghaTe che arthAt eka yojana pramANavALA kSetrane joIne jANIne) pachI tenAthI aDadhA 2. ra.pU.sA. I vRddhi mu. . 2. pU. I ImevA0i mu. I
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 355 vardhate cArdhakozaM dRSTvA krozamavaiti ardhayojanaM yojanamevamAdi, kadAcidubhayImavasthAmanubhavati vardhate hIyate ca / tasyaiva krozasyaikasyAM dizyaparakrozo vRddhaH, anyasyAM tasya krozasyAdhu hiinmiti| athavA pratipatati cotpadyate ceti kvacit kAlAntara uditaM punarnazyati punazcodeti, kSayopazamavaicitryAt, punaH punarnAzotpAdasvabhAvamUrmivat yathA mahati sarasi svacchavAribhAriNi pUrNe prabalAnilavegeparikSipyamANajale'dabhrormayaH samupajAtAH samAsAdita rodhasaH zanaiH zamaM bhajante, punazcAbhighAtavizeSAt prAduHSyanti, ato yathormayo'navasthitA evamavadhijJAnamapi / kSetrane (aDadhA yojanane, 2 krozane) jANe che pachI tenA paNa aDadhA eTale ke 1 kroza (gAu) jeTalAM kSetrane jANe che, e pramANe ghaTatuM jAya che. pachI varthate eTale vadhatu jAya. dA.ta. aDadhA kroza jeTalAM kSetrane joIne pachI 1 kroza jeTalAM kSetrane jue che - tyArapachI aDadhA yojanAne jue, vaLI pAchuM vadhavAthI 1 yojana pramANa kSetrane jue che. A pramANe vadhatuM jAya che. kyAreka vadhatI ane ghaTatI banneya avasthAne anubhave che. mATe kahe che - vardhata, rIte arthAt eka bAju vadhe che ane bIjI bAju ghaTe che - te eka koza pramANavALA avadhijJAnanA viSayamAM eka dizAmAM bIjo eka kroza vadhyo hoya ane bIjI dizAmAM te kozano aDadho bhAga hIna thayo hoya ghaTyo hoya... Ama vRddhinahAni eka sAthe thAya che. athavA kyAreka paDI jAya che, ane pAchuM utpanna thAya che, e rIte anavasthita hoya che. arthAt koI ThekANe anyakALa udaya pAmeluM avadhijJAna pharI nAza pAme che ane pharI udayamAM Ave che, utpanna thAya che. AmAM kSayopazamanI vicitratA eTale ke vibhinnatA/taphAvata ja kAraNabhUta che. Ama vAraMvAra nAza ane utpanna thavAnA svabhAvavALuM A avadhijJAna Urmio = taraMgonA jevuM (asthira) hoya che. jema svaccha pANIne dhAraNa karatuM ane jaLathI pUrNa bhareluM evuM moTuM sarovara hoya te sarovaramAM prabaLa pavananA vegathI (athaDAvA dvArA) jaLane vikSepa/kSobha pamADAto hoya tyAre atyaMta moTA taraMgo utpanna thAya che ane te AgaLa vadhatAM kinArA sudhI pahoMce che tyAre dhIme rahIne zAMta thaI jAya che. pharI pAcho pUrve kahyA pramANe abhighAta vizeSa thavAthI arthAt pavana athaDAvAthI taraMgo pedA thAya che. (AvuM anekavAra vAraMvAra thatuM hoya che.) AthI jema sarovarAdinA taraMgo anavasthita-asthira che, caMcaLa che, tema A avadhijJAna paNa 2. paripu ! vRddhimu. 2. pU. I vikSa mu. I rU. pa.pU.tA.ni. / rame zanaiH zaurSa, mu. 4, parivu mIti mu. |
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ a0 1 bhA0 avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pratipatati A kevalaprApteravatiSThate, A bhavakSayAd vA jAtyantarasthAyi vA' bhavati liGgavat // 23 // uktamavadhijJAnam / manaHparyAyajJAnaM vakSyAmaH / 356 TI0 avasthitamiti / avatiSThate sma avasthitaM yayA mAtrayotpannaM tAM mAtrAM na jahAtItiyAvat, etadAha- yAvati kSetra ityAdi / yAvati yatparimANe kSetre'GgulA'saGkhyeyabhAgAdAvutpannamA sarvalokAt tata iti tasmAt kSetrAnna pratipatati - na nazyati, sarvakAlamAste, kuto'vadhaiiryAvadAsta iti ? ucyate - A kevalaprApteH, AG maryAdAyAm / kevailaM jJAnaM (kevalajJAnaM) tasya prAptiH lAbhaH A kevalaprApteryAvat kevalaM jJAnaM na prApnoti, prApte tu kevale chAdmasthirkajJAnaM vyAvartate / athavA A maraNAt tadAha-A bhavakSayAt, asthira hoya che. bhASya : (6) avasthita : jeTalAM kSetrane viSe utpanna thayuM hoya tenAthI nIce paDatuM nathI (ghaTatuM nathI) paNa kevaLajJAnanI prApti thAya tyAM sudhI avasthita ja rahe che. athavA (manuSyAdi) bhavano kSaya na thAya tyAM sudhI avasthita rahe che. athavA (puruSaveda Adi) liMganI jema anya jAti (janma)mAM paNa A avadhijJAna (jIvanI) sAthe rahe che. avadhijJAna kahyuM have manaHparyAyajJAnane kahIzuM. * draSTAMta-sahita avasthita avadhijJAna premaprabhA : atite sma - je sthira raheluM hoya te 'avasthita' kahevAya. je mAtrAmAM arthAt jeTalAM kSetra viSe utpanna thayuM hoya te mAtrAne choDatuM nathI ghaTADatuM nathI. A arthane bhASyamAM jaNAve che. yAvat jeTalAM pariNAmavALA kSetramAM eTale ke aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgathI mAMDIne samasta loka paryaMta kSetrane viSe utpanna thayuM hoya, te kSetrathI paDatuM nathI, nAza pAmatuM nathI arthAt sarvakALa sudhI rahe che. = prazna : keTalA kALasudhI A adhijJAna rahe che ? javAba : jyAM sudhI kevaLajJAnanI prApti na thAya tyAM sudhI rahe che. A vanaprApte: / ahIM A (Al) zabda maryAdA arthamAM che. kevaLa eTale kevaLajJAna, tenI prApti sudhI. arthAt kevaLajJAnanI prApti na thAya tyAM sudhI ema maryAdA jaNAve che. kevaLajJAnanI 2. TIjAnu. / nA. mu. | 2. pAvivu / kutAnA0 pU. / rU. pU. / dheryAM mu. | 4-, . pU. / vevalajJA. mu. / 6. pU. / sthi jJA. mu. | 7, sarvaprativu / nA. mu. I
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra3]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 357 bhavo manuSyAdijanma yAvat tatra jIvati tAvad bhavati tataH paraM na, A tasmAd bhavakSayAt, tataH paraM nazyati / athavA jAtyantaramapi gacchantaM jIvaM na muJcati tadavadhijJAnaM, tenAnvita eva gacchati, liGgavajjAtyantarAvasthAyi vA bhavatItyetadAha-jAteranyA jAtiH jAtyantaraM tatrAvatiSThate tacchIlaM ca, kathamiva tadAdAya gacchati ? Aha-liGgavat puruSavedAdi liGgaM tridhA tena tulyaM vartata iti liGgavat, yathA iha janmanyupAdAya puruSavedaM janturjAtyantaramAdhAvati vimavadhimapi / 1-23 ___ prastutavastuparisamApti sUcayati - uktamavadhijJAnamityanena uktaM lakSaNato vidhAnatazca na punarvAcyamiti, tadanantarAnusAri manaHparyAyajJAnaM vkssyaamHprApti thayA pachI to chAghasthika-zAna cAlyuM jAya che, nivRtta thAya che. athavA maraNa pAme nahIM tyAM sudhI avadhijJAna rahe che ema bIjI maryAdA bhASyamAM batAve che mA avakSayAt ! bhava eTale manuSya Adi janma... temAM jyAM sudhI jIve che tyAM sudhI avadhijJAna hoya che, tyArabAda hotuM nathI. AthI te manuSya Adi bhavano kSaya thAya tyAM sudhI hoya, bhavano kSaya thayA pachI nAza pAmI jAya che. athavA trIjo vikalpa (maryAdA) jaNAvatAM kahe che - anya janma (jAti)mAM paNa jatAM evA jIvane te avadhijJAna mUkatuM nathI. arthAt tenAthI sahita ja jIva anya jAtimAM jAya che. A hakIkata jaNAvatAM bhASyakAra kahe che, athavA liMganI jema jAtyaMtaramAM sthira rahenAruM hoya che. vartamAna jAti/janmathI anya jAti te jAtyantara kahevAya. temAM rahevAnA svabhAvavALuM hoya che. prazna : konI jema jIva avadhijJAnane sAthe laIne anya bhavamAM jAya che? javAba: liMgavat . arthAt puruSaveda Adi traNa prakAranA liMga che, tenI sAthe tulya varte che mATe liMgavat kahevAya. jema A janmamAM jIva puruSavedane grahaNa karIne anya janmamAM jAya che, tema avadhijJAnane paNa laIne jIva bIjA janmamAM jAya che. (1-23) avataraNikA : prastuta viSayanI samAptine sUcavatAM bhASyakAra kahe che, avadhijJAna kahyuM. arthAt lakSaNa ane vidhAna (bheda)thI avadhijJAna kahevAI gayuM. have te viSe kahevAnuM rahetuM nathI. have to tenA pachI kramathI AvatA mana:paryAyajJAnane (AgaLanA sUtramAM) kahIzuM. 2. va. pU. I tasmA mu. 2. paviSa . . nAtyantantaraMTha mu. rU. 5livu nai. I wta mu. 4. 3. pU. nata avadhijJAnaM, mu. dha: I
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram sU. RtuvipulamatI mana:paryAyaH // 2-24 // bhA0 manaHparyAyajJAnaM dvividham-Rjumatimana: paryAyajJAnam, vipulmtimnHparyAyajJAnuM ca ArakA atrAha-ko'nayoH prativizeSa iti ? / atrocyate TI0 RjuvipuletyAdi / Rjuzca vipulA ca Rjuvipule teM eva matI RjuvipulamatI, RjvI matirvipulA ca matiriti / nanu ca matirityanena jJAnamabhidhIyate, jJAnasya ca RjutvaM vipulatvaM cAyuktaM, 'nirguNA guNA' [sU0 5 - 40] iti vakSyamANatvAt, mUrteSu caiSa vyavahAraH, RjvI vipulA cAGguriti, jJAne tvamUrte RjutvavipulatvakalpanA na sAdhIyasIti / ucyteRtuvipulamatI mana:paryAyaH // 2-24 // sUtrArtha : (1) Rjumati ane (2) vipulamati ema mana:paryAyajJAnanA be prakAra che... 358 [ar bhASya : mana:paryAyajJAna be prakAranuM che (1) Rjumati manaHparyAyajJAna ane (2) vipulamati manaHparyAyajJAna (1-24) ahIM bIjo vyakti prazna kare che. prazna H A be jJAnamAM zuM taphAvata che ? A viSayamAM (javAba) kahevAya che (javAba :) premaprabhA : sUtramAM kahela vacanono zabdArtha karatAM TIkAmAM kahe che, Rju ane vipula te Rjuvipula, te rUpa mati te Rju-vipulamatI kahevAya. (Rnuzca vipulA ceti Rtuvipule / te vamatI RRvipulamatI) arthAt (1) Rjumati ane (2) vipulamati... A be prakAravALuM mana:paryAyajJAna che. = RjutA * mana:paryAya jJAnanI RRjutA-vipulatA viSayane AzrayIne che zaMkA : 'mati' evA zabdathI jJAna kahevAya che ane te jJAnamAM Rjutva (saraLatA) ane vipulatva = vipulatA rUpa guNa hovA yogya nathI. kema ke A ja zAstramAM AgaLa dravyAzrayA: ninuM zuLA: (5-40) sUtramAM guNo (dravyano Azraya karanArA ane) guNarahita hoya che, ema graMthakAra kahevAnA che. mUrta eTale ke rUpI dravyone viSe (. 3.pU. / te 60 mu. |
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 24]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 359 RjutA vipulatA vA grAhyaviSayA samasti, Rjumati-vipulamatyoH svarUpam tayA jJAnasyopadezo bhaviSyati, yA matiH sAmAnyaM gRhNAti tayA jJAnasyA'padezo bhaviSyati / yA matiH sAmAnya gahNAti sA RjvIyapadizyate / yA punavizeSagrAhiNI sA vipulatyapadizyate, Rju sAmAnyamekarUpatvAt, vizeSAstu viviktatvAt bahavaH / yadi sAmAnyagrAhiNI RjumatirmanaHparyAyajJAnaM prAptaM tarhi manaHparyAyadarzanamapi, yasmAt sAmAnyagrAhi darzanamiSyate, na cArAdhitarAddhAntairmanaHparyAyadarzanamayegAyi / Aha-yadyapyevamucyate sAmAnyagrAhiNI Rjumatiriti tathA'pyasau sAmAnya guNavALA hovAno vyavahAra thAya che, jema ke RgvI vipunA rAtriH | Rju (saraLa,sIdhI) ane vipula = vizALa, moTI aMguli (AMgaLI) che. jyAre jJAna e amUrta = arUpI hoyane temAM RjutA ane vipulatA rUpa guNa hovAnI kalpanA karavI barAbara nathI. arthAt Rju ane vipula evuM jJAna (mati) ema kahevuM yogya nathI. samAdhAnaH ahIM RjutA ane vipulatA rUpa guNa che te grAhya viSaya saMbaMdhI che (paNa jJAnano nathI.) AvA jJAna vaDe grAhya evA viSayanI RjutA ane vipulatA ke je vAstavika rIte ghaTe che, tene laIne upacArathI jJAnamAM RjutA ane vipulatAno vyavahAra/kathana thAya che. AthI je mati (jJAna) sAmAnya (Rju) viSayanuM grahaNa kare che, te Rju ema vyavahAra karAya che ane je mati vastunA vizeSanuM = bhedonuM grahaNa karanArI che te 'vipula" ema kahevAya che. Rju eTale sAmAnya, kAraNa ke te eka rUpe ja hoya che. (arthAt eka ja dharmanuM grahaNa karAya che, jema ke, A vyaktie ghaDo ciMtavyo che.) jyAre vizeSo = bhedo e vivikta = judAM judAM aneka hovAthI ghaNA hoya che. tenuM grahaNa karavAthI mana:paryAyajJAna paNa vipulamati kahevAya. zaMkAH sAmAnya arthanuM grahaNa karanArI Rjumati e jo mana:paryAyajJAna che ema artha prApta thato hoya to mana:paryAyadarzana paNa mAnavuM joIe. kAraNa ke, je sAmAnyanuM grahaNa karanAruM hoya te darzana kahevAya che. paNa siddhAMtanA pAragAmI zAstrakAra bhagavaMtoe manaHparyAyadarzana paNa kaheluM nathI. arthAt bIjA jJAnonA darzana kahelAM che tema mana:paryAyajJAnanuM darzana kaheluM nathI. samAdhAnaH jo ke Rjumati e sAmAnyanuM grahaNa karanArI che, ema kahevAya che, to paNa sAmAnyane bhedarUpe ja jANe che. (prazna : jo bheda (vizeSa) rUpe ja sAmAnyanuM grahaNa kare che to sAmAnya-prAhiNI zAthI kahevAya che? javAba:) je kAraNathI Rjumati e bhedanuM 2. paripu ! pa. pu. A ra-3. pU. supa mu. 4. pU. viruI) mu. pa. pU. maMr. Y. I 6. pavipu &aa mAnyae mu. |
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o bhedarUpameva paricchinatti, yatastadbahUn bhedAn na zaknoti paricchettum, ataH sAmAnyagrAhiNI, paramArthatastvasau vizeSamekaM dvau trIn vA gRhNatI pravartate, ataH stokAbhidhAyI sAmAnyazabdArthaH, `[bdo'tra] yA tu vizeSAn bahUn gRhNAti sA vipulamatiH / kecit tu manyante prajJApanAyAM manaHparyAyajJAnai-darzanatA paThyate, tatsambhave sAmAnyagrAhiNI na ghaTata eva / ataH Rjumatirvipulamatizca, kim ? manaH paryAyaH, mana iti ca manovargaNA jIvena manyamAnA dravyavizeSA ucyante, tasya manasaH paryAyAH - pariNAmavizeSAH manaHparyAyAH, manasi vA paryAyAH teSu manaH paryAyeSu yajjJAnaM tanmana: paryAyajJAnamiti / iha sAdhoH sakalapramAdarahitasya manaHparyAyajJAnAvaraNIryakSayopazamAt prativiziSTaM jJAnamudayate, yena jJAnena manaHparyAptibhAjAM prANinAM paJcendriyANAM manuSyalokavartinAM manasaH paryAyAnAlambate - jAnAti mukhyataH, ye tu grahaNa kare che, paNa ghaNA bhedono bodha karavAne samartha banatI nathI, AthI sAmAnyagrAhiNI sAmAnyanuM grahaNa karanArI kahevAya che. bAkI paramArthathI (vAstavika rIte) kharekhara joIe to eka, be ke traNa vizeSonuM/bhedonuM paNa grahaNa karatI hoya che. AthI 'sAmAnya' zabda ahIM sToka = alpa arthane jaNAvanAro samajavo. vaLI je ghaNA badhAM bhedone grahaNa kare che te vipulamati mana:paryAyajJAna samajavuM. Ama mana:paryAyadarzana mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. 360 = keTalAMka AcArya evuM mAne che ke prajJApanA-sUtra nAmanA AgamamAM mana:paryAyajJAnamAM darzanapaNuM eTale ke sAmAnyamAtra viSayanuM grAhakapaNuM kaheluM che. jo teno saMbhava hoya to sAmAnyanuM grahaNa karanArI mati ghaTe ja che. AthI (1) Rjumati ane (2) vipulamati prazna : evuM zuM che ? javAba : manaHparyAyajJAna che. Ama be prakAranuM mana:paryAyajJAna ghaTe che. Ama mana = eTale manovargaNAnA pudgalo manodravya arthAt dravya mana levuM. jIva vaDe ciMtana karavAmAM upayogamAM levAtAM (manarUpe pariNamAvIne visarjana karAtAM) dravyavizeSa te manovargaNA kahevAya. te 'mana'nA paryAyo eTale ke pariNAma-vizeSa khAsa avasthA athavA manane viSe paryAyo te mana:paryAya kahevAya ane te mana:paryAyone viSe je jJAna thAya te mana:paryAya jJAna kahevAya. kahevAno bhAvArtha A pramANe che. ahIM (aDhI dvIpagata karmabhUmimAM rahelAM) sarva prakAranA pramAdathI rahita evA sAdhune (sarvaviratidharane) mana:paryAya-jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama thavAthI khAsa viziSTa prakAranuM jJAna pragaTa = 1. pU. / yato vardU mu. | 2. sarvapratiSui | zabdo%00 mu. 1 rU. pU. / jJAne varSAM mu. / 4. pU. / patipA. mu. / 1. pU. / bIyarsa mu. |
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra4]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 361 cintyamAnAH stambhakumbhAdayastAnanumAnenAvagacchati / katham ? ucyate-asyaitAni manodravyaNi anenAkAreNa pariNitAni lakSyante ataH stambhAdizcintitaH, tasya pariNAmasya stambhAdyavinAbhAvAt, na punaH sAkSAd bahirdravyANi jAnIte iti, kSayopazamavaicitryAt, kasyacit tadevaM manaHparyAyajJAnaM bhavati yena sAmAnyaM ghaTamAtraM cintitamavagacchati tacca RjumatirmanaHparyAyajJAnam / aparasya tu tadAvaraNIyakarmakSayopazamotkarSApekSayaivaMvidhaM bhavati tad vipulamatirmana:paryAyajJAnam, ubhayamapIndriyAnindriyanirapekSam, ghaTamAtrAvacchedi prathamam, thAya che ke je jJAna vaDe te sAdhu manuSyalokamAM (aDhI dvIpamAM) rahelAM mana:paryAptivALA arthAt paryApta saMjJI paMcendriya jIvonA mananA paryAyonuM AlaMbana kare che eTale ke mukhyarUpe (sAkSA) jANe che. jayAre ciMtanano viSaya banelAM arthAt jIva jenuM ciMtana kare che te staMbha-thAMbhalo, kuMbha-ghaDo vagere padArtho che, tene anumAnathI jANe che. * mana:paryAyajJAnI zI rIte bAhya-viSayane jANe? eka prazna : zI rIte jANe che? javAba : juo, mana:paryAyajJAnI mahAtmA A pramANe anumAna kare che ke, A manana karanAra jIvanA mano-dravya AvA AkAre pariNamelAM jaNAya che, AthI AnA vaDe staMbha vagere vastu vicArAI che. kAraNa ke, AnA manodravyanA pariNAma eTale amuka cokkasa AkAra rUpa avasthA e staMbha vagere vastune avinAbhAvI che arthAt staMbhAdi vastune choDIne saMbhavI zakatI nathI. arthAt jyAre staMbha vagere padArthonuM ciMtana karAya che, tyAre ja manovargaNAnA = manodravyanA AvA amuka cokkasa pariNAma = AkAra thAya che. Ama manodravyanA pariNAma = AkAra vizeSa e staMbha AdinA padArthanuM ciMtana karAve chate ja ghaTe che, mATe te manodravyanA pariNAmane mana:paryAyajJAna vaDe sAkSAt joIne mana paryAya jJAnI mahAtmA "amuka jIve taMbha, kuMbha AdinuM ciMtavana kareluM che." ema anumAnathI jANe che. paraMtu sAkSAt staMbha vagere bAhya drivyone = padArthone jANatA nathI. vaLI mana:paryAya-jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamanI vicitratA-vibhinnatAnA kAraNe koI jIvane evuM mana:paryAya jJAna thAya che ke jenA vaDe teo bIjAe ciMtavela phakta ghaDA rUpa sAmAnya arthane jANe che ane te Rjumati mana:paryAyajJAna kahevAya che. jyAre bIjA mahAtmAne mana:paryAya-jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama utkarSavALo (utkRSTa) thavAnA kAraNe 2. sarvapratipu ! IniM. . . 2. patiSa, nai. I revaMvidhaMmu. |
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 tattvArthAdhigamasUtram [a01 dvitIyaM tu paryAyazatairmRNmayaraktazuklAdipramANAdibhirvicintitaM ghaTamavabuddhyate, ata evaM kSayopazamadvaividhyAt, prakRtena ca jJAnagrahaNena manaHparyAyaM sambadhnan bhASyakRdAha-manaHparyAyajJAnaM dvividham / manaHparyAyasya teSu vA jJAnaM manaHparyAyajJAnaM, dve vidhe yasya tad dvividham, te dve vidhe darzayati-RjumatirmanaHparyAyajJAnam, Rjumatireva manaHparyAyajJAnaM, ghaTAdimAtracintitaparijJAnamiti, vipulamatireva manaHparyAyajJAnaM, prasaGgataH paryAyazataiH parimiti | 24 | ___evaM dvaividhye darzite codako'bhidhatte-manaHparyAyANAmubhayatra darzanam atIndriyatvaM AvA prakAranuM arthAtu ghaDA vagere padArthanA (lAla, amadAvAdI vagere) ghaNA bhedavALuM je jJAna thAya che te vipulamati mana paryAyajJAna kahevAya che. A beya prakAranuM mana:paryAya jJAna indriya ane anindriya (mana) e beyanI apekSA vinA thAya che arthAt AtmAne sIdhu thAya che mATe Atma-pratyakSa che. paheluM mana:paryAya jJAna phakta ghaDAno bodha karanAruM che, jyAre bIjA mana:paryAya jJAnamAM mATIno che - lAla che - sapheda che vagere temaja pramANa Adi rUpa seMkaDo paryAyo/avasthAo vaDe vizeSathI ciMtavelo ghaDo jaNAya che. A pramANe TIkAkAre vistArathI sUtrArthano vicAra karIne have bhASyanuM avataraNa karatAM kahe che - A pramANe A kSayopazamanA be prakAra hovAthI ane prakRti = mULabhUta (10mAM sUtramAM kahela) jJAna zabda sAthe "mana:paryAya' zabdano saMbaMdha karatAM bhASyakAra jaNAve che, mana:paryAyAne vim ! mananA paryAyonuM athavA mananA paryAyo viSe je jJAna te mana:paryAya-jJAna kahevAya. be prakAra che jenA te dvividha = be prakAravALuM mana:paryAya jJAna che. te be prakArone batAvatAM bhASyamAM kahe che. (1) Rjumati mana:paryAyajJAna: Rjumati rUpa manaHparyAya jJAna te Rjumati-mana:paryAyajJAna arthAt jIve ciMtavela phakta ghaDA vagerenuM jJAna. (2) vipulamati mana:paryAyajJAna : vipulamati rUpa mana:paryAyajJAna te vipulamati-mana:paryAyajJAna arthAt tevA prasaMgane AzrayIne ghaDA vagerenA ciMtavelA seMkaDo paryAyonuM jJAna te vipulamati mana:paryAyajJAna... (1-24) avataraNikA : A pramANe mana:paryAyajJAnanA be prakAro batAvAye chate ziSyAdi anya vyakti prazna kare che. prazna : baneya Rjumati-vipulamati rUpa mana:paryAyajJAnonA mana:paryAyonuM arthAt pUrvokta manodravyanuM darzana (pratyakSa) thAya che ane banneya jJAnonuM 2. sarvapratipu parva mu. |
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam cobhayoH RjuvipulamatyoH samAnam, ataH vikRtaM nAnAtvamiti praznayati-ko'nayoH prativizeSaH ? ka ityasambhAvane, naiva kazcit sambhAvyate, anayoriti RjuvipulamatyoH prativizeSaH-svagato bheda iti, ucyate guruNA- sUo vizuddhacatipAtamya vizeSa: 2-rapa bhA0 vizuddhikRtazca apratipAtakRtazcAnayoH prativizeSaH / tadyathARjumatimanaHparyAyajJAnAd vipulamatimanaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / kiJcAnyat / __TI0 vizuddhayapratItyAdi / vizuddhaH kAraNAt tayoH RjuvipulamatyovizeSaH apratipAtAcca, vizuddhayA bahutaraparyAyajJAnarUpayA kRto janita: vizuddhikRtaH / cazabdaH samuccaye, apratipAtena-acyavanarUpeNa kRtaH apratipAtakRtazcAnayoH RjuvipulamatyoH atIndriyapaNuM samAna che. AthI A be jJAna vacce zA kAraNathI judApaNu che? Avo prazna uThAvatAM bhASyamAM kahe che - A be jJAnomAM zuM taphAvata che ? AmAM va: zabda che te asaMbhAvanA arthamAM che. (jijJAsA vagere arthamAM nathI.) arthAt A be Rjumati ane vipulamati jJAna vacce koI prativizeSa = svagata bheda = potAnAmAM rahela vizeSatA/taphAvata saMbhavato nathI. A viSayamAM guru vaDe (javAba) kahevAya che.javAba: vipratipAtipyAM vizeSaH 2-raka che sUtrArtha : vizuddhi ane apratipAta = pharI nahIM paDavAnI apekSAe te be prakAranA mana:paryAyajJAna vacce taphAvata/bheda paDe che. bhASya : vizuddhi vaDe ane apratipAta (nahIM paDavA) vaDe A be prakAranA mana:paryAya jJAna vacce bhedataphAvata paDelo che. te A rIte-Rjumati mana:paryAyajJAnathI vipulamati mana:paryAyajJAna adhika vizuddha che. vaLI bIjuM ke. - bAjumati-vipulamati vacce be rIte taphAvata ja premaprabhAH bhASyamAM sUtrArthane spaSTa karatAM kahe che - vizuddhinA kAraNe ane apratipAta = pharI nahIM paDavAnA kAraNe Rjumati ane vipulamati e be mana:paryAyajJAna vacce bheda/taphAvata che. Ama be prakAre bheda paDe che. (1) vizuddhikRtaH vizuddhi eTale atyaMta ghaNA paryAyonuM jJAna. tenA vaDe karAyela bheda te vizuddhi-kRta bheda. 4 zabda
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 tattvArthAdhigamasUtram [a01 prativizeSo nAnAtvaM boddhavyam / tatra vizuddhikRtaM tAvad bhedaM darzayati-RjumatimanaHparyAyajJAnAt sAmAnyagrAhiNaH vipulamatimanaHparyAyajJAnaM nAnAvidhavizeSagrAhi vizuddhataramiti, yad dravyaM yAvadbhiH paryAyairavacchinatti Rjumatistadeva dravyaM bahutaraiH paryAyairvipulamatiravagacchati, yathA ghaTe cintite RjumatimanaHparyAyajJAnenaitAvad vyajJAyi-ghaTo'nena cintitaH, vipulamatimanaHparyAyajJAnaM punastameva ghaTaM pArthivatvaraktatvapramANAdi-bhirbahubhidairavabuddhyate, ato vizuddhataramucyate / kiJcAnyaditi bhedasya upapattyantarasambhAvanA-dvAreNa prayujyate, ihAnyo'pi nAnAtvakArI asti heturiti, tamAha - bhA0 RjumatimanaHparyAyajJAnaM pratipatati api bhUyaH, vipulamatimanaH paryAyajJAnaM tu pratititIti | ra samuccaya/saMgrahanA arthamAM che. tathA (2) apratipAtakRtaH apratipAta eTale acyavana avanano/patanano abhAva. tenA kAraNe thayelo bheda te apratipAtakRta taphAvata kahevAya. Ama A be kAraNe Rjumati ane vipulamati vacce judApaNuM (bheda) jANavuM. AmAM vizuddhikRta bheda jaNAvatAM bhASyakAra kahe che- vastunA sAmAnya bhedonuM grahaNa karanAra evA Rjumati mana:paryAyajJAna karatAM aneka prakAranA vizeSonuM bhedonuM grahaNa karanAra hoyane vipulamati-manaparyAyajJAna e vizuddhatara = adhika (atyaMta) vizuddha che. arthAt je dravyane Rjumati-manaparyAyajJAna jeTalAM paryAyo vaDe jANe che te ja dravyane vipulamati manaparyAyajJAna atyaMta ghaNA paryAyo vaDe jANe che. dA.ta. koI jIve ghaDo ciMtavyo hoya tyAre Rjumati mana:paryAyajJAna dvArA "A jIva vaDe ghaDAno vicAra karelo che' eTaluM jJAna karAya che. jyAre vipulamati-manaparyAyajJAna (arthAt te jJAnanA dhAraka munivara) te ja ghaDAne-te mATIno banelA (pArthiva) rUpe, lAla rUpe ane pramANa vagere vaDe ema ghaNA bhedo vaDe jANe che. AthI te vizuddhatara = atyaMta vizuddha kahevAya che. ziAt evuM bhASyanuM kathana e upara kahela be jJAno vacce bheda saMbaMdhI bIjI paNa yuktinI/hetunI saMbhAvanA dvArA "ahIM bIjo paNa bheda taphAvata karanAro hetu che." ema jaNAvavA mATe prayoga karAya che. te bhedanA hetune bhASyamAM kahe che bhASya : Rjumati mana:paryAyajJAna punaH paDI paNa jAya che. jyAre vipulamati mana:paryAyajJAna paDatuM nathI. (ema taphAvata jANavo.) (1-25)
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUr] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam atrAha athAvadhimana: paryAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti ? atrocyate TI0 RjumatimanaHparyAyajJAnaM prAptamapyapramattasaMyatena' pratipatati-pracyavate, apizabdAt, kadAcinna pratipatati api, bhUyaH punaH vipulamatItyAdi, yasya punarvipulamatimana: paryAyajJAnaM samajani tasya naiva pratipatati A kevalaprApteriti // 25 // - - 365 evaM bhede RjuvipulamatyoH pratipAdite avadhermana: paryAyajJAnasya cAtIndriyatve samAne rUpidravyanibandhanatve ca vizeSamapazyan brUte - athAvadhimanaH paryAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti ? sa caivaM pUrvapakSavAdI codayati - kutaH prativizeSa iti hetvabhAvaM manyamAnaH, uttarapakSavAdI tu hetUnU vizuddhayAdIn pazyannevamAha atrocyate - ahIM anya vyakti prazna kare che. prazna H avadhijJAna ane manaHparyAyajJAna vacce zuM taphAvata che ? A viSayamAM (javAba) kahevAya che (javAba :) premaprabhA : apramatta-saMyatAtmA vaDe prApta kareluM paNa Rjumati-manaHparyAyajJAna pAchuM paDI jAya che, nAza pAme che. atti (paNa) zabdathI kyAreka na paDe evuM paNa bane. jyAre vipulamati mana:paryAya jJAna to te jene utpanna thayuM hoya te mahAtmAne kevaLajJAnanI prApti na thAya tyAM sudhI paDatuM ja nathI. arthAt A jJAna kevaLajJAnanI prApti sudhI avazya rahe che. (ane kevaLajJAnanI prApti thaye to A chadmasthapaNAnA jJAnonuM svataMtra astitva rahetuM nathI.) A pramANe Rjumati ane vipulamati mana:paryAyajJAna vacce bhedanuM kathana karAye chate avadhijJAna ane manaHparyAyajJAna vacce atIndriyapaNuM (indriya-nirapekSatA) hovA rUpe samAnatA hovAthI ane be ya jJAno rUpI dravyarUpa viSayavALA hovArUpe samAna hote chate anya vyakti banne vacce taphAvata (vizeSa)ne nahIM jovAnA kAraNa A pramANe bhASyamAM prazna kare che. prazna : 'avadhijJAna ane manaHparyAyajJAna vacce zuM bheda che ?' AnA arthanI spaSTatA karatAM TIkAkAra kahe che ke, pUrvapakSavAdI anya vyakti A pramANe pUrvokta be jJAna vacce bhedanA kAraNane nahIM jANavAthI prazna uThAve che ke, 'A be jJAna vacce kayA kAraNathI bheda paDe che ?' arthAt amane to pUrve kahela yuktithI samAnatA dekhAya che paNa bheda jaNAto nathI. 1. pAvivu / saMyato 10 pU. /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 tattvArthAdhigamasUtram [ 50 2 sU0 vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH // 1-26 // bhA0 vizuddhikRtaH, kSetrakRtaH, svAmikRtaH, viSayakRtazcAnayorvizeSo bhavati avadhimanaHparyAyajJAnayoH / tadyathA - TI0 vizuddhItyAdi / vizuddhiH bahutaraparyAyaparijJAnakAraNatvaM, kSetraM AkAzaM dRzyamAnAdRzyamAnarUpyarUpidravyAdhAraH, svAmI jJAnasyotpAdayitA, viSayo jJAnagamyaH padArthaH, ebhyo hetubhyo'vadhimanaHparyAyajJAnayorvizeSo'vagantavyaH / paJcamyarthaM ca kRtazabdenAcaSTe, vizuddhyA kRto vizuddhikRtaH kSetreNa kRtaH kSetrakRteH svAminA kRtaH svAmikRteH viSayeNa kRtaH viSayakRta iti / anayori avadhimanaHparyAyayau~H prativizeSo bhedo'vadhimanaHparyAyajJAnayoriti, jyAre uttarapakSavAdI zAstrakAra paramarSi to ukta banneya jJAno vacce vizuddhi vagere bhedanA kAraNo jANatAM hovAthI A pramANe (javAbarUpe AgaLanA sUtrane) kahe che - A viSayamAM (javAba) kahevAya che. (javAba) vizuddhi-kSetra-svAmi-viSamyozvamana:paryAyaH me 2-radda che sUtrArtha : vizuddhi, kSetra, svAmI ane viSaya e cAra hetuthI avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna vacce taphAvata paDe che. bhASya : A avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna vacce (1) vizuddhikRta (2) kSetrakRta (3) svAmikRta ane (4) viSayakRta bheda paDe che. te A pramANe - ka avadhijJAna ane mana:paryAya jJAna vacce cAra prakAre bheda che premaprabhA : (1) vizuddhiH vastunA atyaMta ghaNA paryAyonA jJAnanuM (mukhya) kAraNa hovA rUpa vizuddhi. (2) kSetra : dekhAtAM evA rUpI ane nahIM dekhAtAM evA arUpI dravyonA AdhArabhUta te AkAza je kSetra kahevAya. (3) svAmI : jJAnane utpanna karAnAra arthAt jJAnanA dhAraka, mAlika te svAmI kahevAya. (4) viSaya : jJAna vaDe jANavA yogya padArtha te viSaya kahevAya. A hetuothI avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna vacce bheda/taphAvata jANavo. bhASyamAM "kRta" zabda vaDe paMcamI vibhaktinA arthane (apAdAna = bheda, chUTA paDavuM) jaNAve che. vizuddhi vaDe karelo bheda te vizuddhikRta temaja kSetrakRta eTale kSetra vaDe karelo, svAmInA kAraNe karelo bheda te svAmIkRta tathA viSaya vaDe karelo te 2. pAripu ! nA, pU. | 2-3. pU. I nA. mu. | 4. pArivuM ! yajJAnayo. mu. |
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 367 tadyathA-ete yathA ghaTante tathA kathyante - bhA0 avadhijJAnAt manaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / yAvanti hi rUpINi dravyANi avadhijJAnI jAnIte tAni manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi manogatAni jaaniite| kiJcAnyat / TI0 avadhijJAnAduktalakSaNAt manaHparyAyajJAnaM vizuddhataram, kathaM vizuddhataranA? svayameva bhASyakRdAha-yAvanti yatparimANAni niyamAdanantAni, hireva ityasyArthe, yAvantyeva, rUpameSAmasti rUpINi, pradarzanaM caitadrUparasagandhasparzazabdavanti, dravyANi guNasadbhAvAtmakAni avadhijJAnI jAnIte, pazyati ceti dRzyam, teSAmavadhijJAninopalabdhAnAM rUpidravyANAM yAvanti manaHparyAyajJAnino viSayabhUyamAskandanti tAni asau manaHparyAyajJAnI vishuddhtraanniviSayakRta. ema cAra prakArano avadhijJAna ane mana paryAyajJAna vacce bheda (prativizeSa) che. tathA te A pramANe - arthAt A cAra bhedo je rIte ghaTe che te pramANe bhASyakAra vaDe kahevAya che. bhASya : avadhijJAna karatAM mana:paryAyajJAna vizuddhatara che. kAraNa ke jeTalAM rUpI dravyone avadhijJAnI jANe che temAMthI manogata (manovargaNAnA) dravyone mana:paryAyajJAnI atyaMta vizuddha rUpe jANe che. vaLI bIjuM ke ka 1. vizuddhinA kAraNe taphAvata eka premaprabhA : pUrvokta svarUpa avadhijJAna karatAM manaHparyAyajJAna vizuddhatara = adhika vizuddha rUpe jANe che. prazna : zAthI mana:paryAyajJAnanuM vizuddhatarapaNuM che? javAba : A vAtane bhASyakAra pote ja jaNAve che. jeTalAM rUpI dravyone avadhijJAnI jANe che, tenAthI mana:paryAyajJAnI adhika vizuddharUpe jANe che. yAtti eTale jeTalAM parimANa (saMkhyA)vALA dravyo ane te niyamathI anaMta levAnA che. di zabdano artha "ja kAra che. tathA jemAM rUpa hoya te "rUpI" kahevAya. A upalakSaNa che. AthI rUpa, rasa, gaMdha, sparza ane zabdavALA rUpI' dravyo kahevAya. dravyo e guNanA saddabhAva svarUpa hoya che. arthAt guNa vinAnA dravyo na hoya. Ama AvA jeTalAM arthAt anaMta ja rUpI dravyone avadhijJAnI jIva jANe che ane zabdathI jue paNa che. te avadhijJAnI vaDe jANelAM rUpI dravyomAMthI jeTalAM mana:paryAyajJAnI mahAtmAnA mana:paryAyajJAnano viSaya bane che teTalAM dravyone 2. sva.pU. I taratAM, mu. ra. pU. satAtmamu. rU. pU. I jJAneno . I
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 bahutaraparyAyANi jAnIte ityarthaH / tAnyapi ca manogatAnIti manovyApArabhAJjItyarthaH, asaJcintyamAnAni tu naiva jAnIte sAkSAt / kiJcAnyaditi, ayaM cAparo bhedaheturiti / bhA0 kSetrakRtazcAnayoH prativizeSaH avadhijJAnamagulasyAsaGkhyeyabhAgAdiSUtpannaM bhavati A sarvalokAt, manaHparyAyajJAnaM tu mAnuSakSetra eva bhavati, nAnyatra iti / kiJcAnyat / ___TI0 kSetrakRtazcAnayoravadhimanaHparyAyayoH prativizeSo bhedo dRzyaH, etad bhAvayatiavadhijJAnamaguletyAdi / aGgulasyAsaGkhyeyAni khaNDAni kRtAni, tatraikasmin asaGkhyeyabhAgamAtre kSetre yAvanti rUpidravyANi samavagADhAni sarvastokAni yaH pazyati, tataH sa eva vardhamAnena tena bahUni bahutarANi ca dravyANi avagacchati yAvat sarvalokAvasthitAni dravyANi pazyati, zubhAdhyavasAyavizeSAditi, etadAha-aGgulasyAsaGkhyeyabhAgAdiSUtpannaM mana:paryAyajJAnI vizuddhatara eTale ke atyaMta ghaNA paryAyavALA rUpe jANe che. kayA rUpIdravyo mana:paryAyajJAnInA viSaya bane che? te kahe che - te manogata arthAt mananA vyApAramAM = upayogamAM AvelAM dravyone ma.pa. jJAnI vizuddhatara rUpe jANe che. paNa je ciMtanamAM = upayogamAM AvatAM nathI evA manogata (manovargaNAnA) pudgalone (dravyone) to sAkSAt jANatA nathI ja. vijhAn - vaLI A be jJAna vacce taphAvatanuM bIjuM paNa kAraNa che. bhASya : A be jJAna vacce kSetrakRta bheda paNa che. avadhijJAna e aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga Adi kSetramAM utpanna thayeluM samasta loka sudhI hoya che, jyAre mana:paryAyajJAna to manuSyakSetrane viSe ja thAya che, anya kSetra viSe thatuM nathI. vaLI bIjuM ke, * 2. kSetranA nimittathI taphAvata eka premaprabhA : avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna vacce kSetrakRta = kSetranI apekSAe paNa bheda jANavo. A bhedane jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga AdimAM avadhijJAna utpanna thayuM hoya ityAdi teno artha A pramANe che - eka aMgulanA asaMkhyAta TukaDA (= khaMDo) karelAM hoya, temAMthI eka-asaMkhyAtamAM bhAga pramANa kSetramAM (AkAzamAM) jeTalAM paNa rUpI dravyo rahelAM hoya teTalAM arthAt sauthI alpa dravyone je avadhijJAnI jIva jue che (jANe che) tyArapachI te ja vyakti viziSTa zubhaadhyavasAyanA che. sarvaTIvAnuM nA kSetra ti, mu. 2. tapu . I fpa mu. dha:
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 369 bhavati A sarvalokAditi / manaHparyAyajJAnasya tu naitAvat kSetramasti, yato manaHparyAyajJAnaM mAnuSetyAdi, mAnuSakSetre ardhatRtIyeSu dvIpasamudreSvityarthaH, nAnyatreti na vaimAnikeSu na zarkarAprabhAdinarakeSviti / / bhA0 svAmikatazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnaM saMyatasya, asaMyatasya vA sarvagatiSu bhavati, manaHparyAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasyaiva bhavati, nAnyasya / kiJcAnyat / TI0 svAmikRta ityAdi / avadhijJAnaM saMyatasya sAdhoviratasyetyarthaH / asaMyatasya aviratasya, vAzabdAt saMyatAsaMyatasya vA, sarvagatiSu nArakAdikAsu catasRSvapi bhavati', kAraNe vadhatAM jatAM te avadhijJAna vaDe ghaNA, atyaMta ghaNA dravyone dekhe che, cheka sarvalokamAM = 14 rAjalokamAM rahelAM dravyone jue che. (arthAt jema jema zubhaadhyavasAyo vadhatAM jAya tema avadhijJAna paNa vadhatuM jAya ane vizuddha banatuM jAya) A ja hakIkata bhASyamAM kahelI che ke, avadhijJAna aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga AdimAM utpanna thaIne vadhatuM chatuM sarvaloka sudhI arthAt temAM rahela rUpIdravyone jANanAruM bane che. jyAre mana:paryAya jJAnanuM to ATaluM moTuM) kSetra hotuM nathI kAraNa ke te manuSyakSetra eTale ke aDhI dvIpasamudrone viSe ja (rahelAM saMjJI paMcendriya jIvonA ciMtanamAM upayogI banelAM manodravyane viSe ja) thAya che, paraMtu vaimAnika devalokane viSe temaja zarkarA prabhA vagere narakone viSe arthAt te kSetramAM rahelAM paMcendriya jIvonA manogata dravyone viSe mana:paryAyajJAna thatuM nathI. bhASya : A avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna vacce tenA svAmInA kAraNe paNa bheda paDe che. avadhijJAna e saMyatane athavA asaMyama jIvane sarvagatiomAM utpanna thAya che. jyAre mana:paryAyajJAna to manuSyane ane temAM paNa saMyata sAdhune pragaTa thAya che, bIjAne nahi. vaLI bIjuM ke - 3. savAmI bhedathI taphAvata eka * premaprabhA : svAmI eTale tenA dhAraka mAlikanA nimittathI avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna vacce bheda paDe che. A avadhijJAna saMyatane eTale ke sAdhune = sarvaviratidharane tathA asaMyata eTale avirata-samyaguSTi jIvana ane vA zabdathI saMyatAsaMyatane arthAta dezaviratidhara zrAvakane sarvagatiomAM = nArakAdi cAreya gatiomAM hoya che. 2. sarvapratipu nAcakSetra ti, mu. 2. sarvapratipu vaimAnikevu ra0 mu. nAtA rU. .pU. pavet mu.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 tattvArthAdhigamasUtram [o yato nArakAdInAM sarvoSAmavadhijJAnamutpadyate manaHparyAyajJAnaM punarmanuSyasaMyatasyaiva bhavati, manuSyagrahaNAt nArakAdivyudAsaH, saMyatagrahaNAt mithyAdRSTyAdInAM pramattAntAnAM SaNNAM vyudAsaH, evakAreNa niyamayati-manuSyasaMyatasyaiva / phalaM niyamasya darzayati- nAnyasyeti, devAdernaitadutpadyata ityarthaH / kiJcAnyat - kAraNa ke, nArakAdi sarvagatinA jIvone avadhijJAna utpanna thAya che. jyAre mana:paryAyajJAna to manuSya ane saMyatane ja thAya che. 'manuSya'nuM grahaNa karavAthI nArakAdi jIvono niSedha thAya che. arthAt teone na hoya. Ama chatAM manuSya paNa mithyArdaSTi Adi guNasthAnakavALo saMbhave che. AthI 'saMyata' zabdanA grahaNathI mithyArdaSTi Adi pramatta saMyata sudhInA cha guNasthAnakono pratiSedha thAya che. Ama saMyatano artha apramatta- saMyata = 7mA guNasthAnake rahela jIva samajavAno che. vAta ('ja'kAra) vaDe niyama kare che ke, manuSya-saMyatane ja mana:paryAyajJAna hoya che. A niyamanuM phaLa batAvatAM kahe che - bIjA jIvone arthAt deva vagere jIvone A manaHparyAyajJAna utpanna thatuM nathI. = = caMdraprabhA : ahIM jo ke saMyata, asaMyata ane saMyatAsaMyata jIvone cAreya gatimAM avadhijJAna hoya che ema sAmAnyathI kaheluM che, to paNa vizeSathI ema samajavAnuM che ke, saMyatanuM grahaNa manuSyagatinI apekSAe ja che, kAraNa ke, anya gatiomAM saMyata = sAdhuo hotAM nathI. tathA tiryaMcagatimAM saMyatAsaMyata dezavirati payuM guNasthAnaka hoI zake che. jyAre asaMyata avirata samakitI jIvo to cAreya gatimAM hoya che. arthAt deva-nAraka gatimAM paNa hoya che. Ama manuSyagatimAM traNeya prakAranA avadhijJAnI jIvo hoya, tiryaMca gatimAM be prakAranA ane deva-nArakarUpa be gatiomAM to phakta avirata samyakdaSTi rUpa ja avidhajJAnI jIvo hoya che ema viSaya-vibhAga vicAravA yogya che. vaLI TIkAmAM nArAvInAM sarveSAM nA2ka vagere sarvajIvone adhijJAna hoya tema kaheluM che paNa te teno artha 'sarva gatiomAM' avidhajJAna hoya che tema samajavuM. paNa sarvajIvone adhijJAna hotuM nathI. kema ke manuSya-tiryaMcagatimAM paMcendriya viziSTalabdhivaMta jIvone ja avadhijJAna saMbhave che, zeSa jIvone hotuM nathI. tathA deva-nAraka gatinA jIvone sarvane jo ke avadhijJAna hoya che kema ke teone bhava-pratyayika = bhavanA nimitte ja avadhijJAna pragaTa thAya che. to paNa temAM samyagdaSTi (samakitanI) jIvone ja avadhijJAna kahevAya che. jyAre mithyAdaSTi jIvone je avadhi utpanna thAya che te avadhi-ajJAna athavA vibhaMgajJAna kahevAya che. jo ke A zAstramAM pUrve avadhijJAnanuM nirUpaNa kareluM che te avadhijJAna vibhaMgajJAna beyane sAdhAraNa rUpe nirUpaNa kareluM che. AthI deva ane nA2ka-gatinA sarva jIvone 2. sarvapratiSu / nA. mu. | -
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 371 _____ bhA0 viSayakRtazcAnayoH prativizeSaH / rUpidravyeSu asarvaparyAyeSvavadheviSayanibandho bhavati / tadanantabhAge manaHparyAyasyeti / ____TI0 viSayakRta ityAdi / rUpiSu paramANuSu' dravyeSu, sarveSu' asarvaparyAyeSu iti / sarve sampUrNAH paryAyA utpAdAdayo yeSAM tAni sarvaparyAyANi na sarvaparyAyANi asarvaparyAyANi teSu, tAni hi rUpidravyANi avadhijJAnI sarvANi jAnAti na tu teSAM sarvAn paryAyAniti, ekaikasya tu paramANoH kadAcidasaGkhyeyAn paryAyAn jAnAti kadAcit saGkhyeyAn, kadAcit jaghanyena caturo rUparasagandhasparzAniti, na punarekaikasya paramANoranantAn jJAtuM pratyalaH syAt paryAyAniti, yadi ca sarvAneva jAnIyat kevalyevAsau syAt / "jo egaM jANati so savvaM jANati" iti [AcArAGga0 sU0 122] AgamAt / ato'sarvaparyAyeSu avadheH paNa avadhijJAna kahevuM ghaTe che ema jANavuM. bhASya : A be jJAna vacce viSayane laIne paNa bheda che. asava-paryAyavALA rUpI dravyone viSe avadhijJAnano viSaya - saMbaMdha che. jyAre tenA anaMtamAM bhAgamAM mana:paryAyajJAnano viSaya saMbaMdha hoya che. 4. viSayanA bhedathI bhinnatA ja premaprabhA : viSaya-kRta bhedane jaNAvatAM bhASyamAM kahe che ke, asarvaparyAyavALA rUpI dravyone viSe avadhijJAnano viSaya che. rUpI eTale paramANu dravyo - sarve levAnA che. paNa te dravyo sarva paryAyavALA levAnA nathI. sarva eTale saMpUrNa che. paryAyo = utpAda vagere dharmo jeonA te dravyo sarva-paryAyavALA kahevAya. AvA na hoya te asarvaparyAyavALA dravyo kahevAya. tene viSe avadhijJAnano viSaya-nibaMdha (viSaya) hoya che kAraNa ke avadhijJAnI jIva te sarva rUpI dravyone jANe che, paraMtu te dravyonA sarva paryAyone jANato nathI. dareka paramANunA (dravyonA) kyAreka asaMkhyAta paryAyone jANe che to kyAreka saMkhyAta paryAyone jANe che ane kyAreka jaghanyathI = ochAmAM ochuM to rUpa, rasa, gaMdha, sparza e cAra paryAyone jANe che. paraMtu, dareka paramANunA anaMta paryAyone jANavAne samartha banato nathI. ane jo te sarvaparyAyone jANe to te kevaLajJAnI ja banI jAya. kAraNa ke evuM Agamavacana che ke, "no ai nApati so sabaM nApati' (AcArAMga ao 3 u0 4 sU0 123] arthAt je ekane paripUrNa rIte) jANe che te sarvane jANe che ane je sarvane 1. pU. bApu, mu. 2. pU. I nA. mu. rU. pU. nA. 5. I 4. paripu tyataM mu. | -6. pU. nai. ..... 5. |
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [k o avadhijJAnasya viSayanibandhaH viSayo' gocara iti / manaHparyAyajJAnasya tu rUpidravyANi na sarvANi viSayaH, yatasteSAmavadhijJatAnAM dravyANAmanantabhAgIkRtAnAM ya eko'nantabhAgastasmin mana:paryAyajJAnasya viSayanibandhaH / tasmAdatIndriyatve tulye'pi vizuddhyAde- rbhedo'vadhimanaHparyAyayoriti / 372 bhA0 atrAha-uktaM manaH paryAyajJAnam / atha kevalajJAnaM kimiti ? / atrocyatekevalajJAnaM dazame'dhyAye vakSyate -mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNIyantarAyakSayAcca kevalamiti (60-6) | 26 // atrAha - eSAM matijJAnAdInAM jJAnAnAM kaH kasya viSayanibandha iti ? / atrocyate - TI0 atrAvakAze bravIti - pratipAditaM manaHparyAyajJAnaM, tadanantaraM kevalajJAnamuddiSTaM, jANe che te ja eka vastune saMpUrNa rIte jANe che. Ama asarvaparyAyavALA ja sarva dravyone viSe avadhijJAnano viSaya-gocara hoya che. jyAre mana:paryAyajJAnanA to sarva rUpI dravyo viSaya banatA nathI. (paNa amuka ja manodravya ja viSaya bane che.) kAraNa ke avadhijJAna vaDe jANelAM te (sarva) dravyonA je anaMta bhAga karAya, temAMthI je eka anaMtamo bhAga hoya, tene viSe mana:paryAyajJAnano viSaya hoya che. A kAraNathI atIndriya (pratyakSa) rUpe samAna hovA chatAM paNa vizuddhi Adi kAraNathI adhijJAna ane mana:paryAyajJAna vacce bheda/taphAvata hoya che. bhASya : ahIM anya vyakti prazna kare che. prazna H manaHparyAyajJAna Ape kahyuM. have kevaLajJAnanuM svarUpa zuM che ? A viSayamAM (javAba) kahevAya che. javAba : kevaLajJAna dazamA adhyAyamAM kahevAze - te A pramANe - mohanIya karmano kSaya thavAthI ane jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya ane aMtarAya karmano kSaya (atyaMtapaNe nAza) thavAthI kevaLajJAna pragaTa thAya che. ahIM bIjo vyakti prazna kare che. prazna H A matijJAna Adi jJAnomAM kono zuM viSaya vyApAra che ? A viSayamAM (javAba) kahevAya che. (javAbaH) (1-26) premaprabhA : ahIM avakAza hovAthI avasara hovAthI ziSyAdi prazna kare che ke, prazna : 'Ape mana:paryAyajJAnanuM pratipAdana/kathana karyuM. tenA pachI kevaLajJAna kahevAne uddiSTa che arthAt pUrve tene kahevAno svIkAra (pratijJA) karelo che. to have te kevaLajJAnanuM 6. pU. viSayo. mu. / r. va. pU. / dhijJAnAnAM mu. / rU. vai.-mA, TIjAnusAreLa 6 / varaLAnta0 mu. |
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 ra6] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 373 tat kiMsvarUpamiti praznayati-kevalajJAnaM kiMsvarUpamiti / ucyate-kramAgatamapIha na bhaNyate, yasmAt kevalajJAnasyotpattiH jJAnAvarAdInAM ghAtikarmaNAmAtyantikot kSayAt, sa cAtyantikakSaNaH saMvareNa prApyate, saMvarazca navame'dhyAye vakSyate, tatsamanantaraM kevalajJAnaM dazame'dhyAye'bhidhAsyate, dazamAdhyAyAdisUtraM ca tasya pradarzakaM paThati-mohakSayAdityAdi / mohanaM mohaH-mohanIyaM darzanamohAdibhedamaSTAviMzatividhaM tasya kSayo-nAzastasmAt mohakSayAdAtyantikAt jJAnaM matyAdi, darzanaM cakSurdarzanAdi, tayorjJAnadarzanayorAvaraNIyaM AcchAdakaM, antarAyaM dAnalabdhyAdivighAti, ata eSAM ca jJAnadarzanAvaraNIyAntarAyANAM kSayAt zATAdAtyantikAt kevalajJAnaM prAdurasti *sakalajJAnaM prAdurasti sakaladravyabhedasaMgrAhIti // 26 // svarUpa zuM che ? e pramANe bhASyamAM prazna kare che. * kevaLajJAnanI prAptimAM nimittakAraNa ke javAbaH kramathI ahIM kahevAno avasara hovA chatAM paNa kevaLajJAnanuM svarUpa ahIM kahevAtuM nathI. enuM kAraNa A che ke, kevaLajJAnanI utpatti jJAnAvaraNa Adi ghAtakarmano AtyaMtika sarvathA nAza thavAthI thAya che. A ghAtakarmono sarvathA kSaya saMvara-dharma dvArA prApta thAya che ane A saMvaratattva navamA adhyAyamAM kahevAze. te pachI turata dazamA adhyAyamAM kevaLajJAnanuM svarUpa kahevAze. ane te kevaLajJAnane batAvatA dazamA adhyAyanA Adi sUtrane A pramANe bhASyamAM kahe che - modakSayAtrAnavanAvara/ttarAyakSayAva vatam . 202 | sUtrArthane saMkSepathI jaNAvatAM TIkAmAM kahe che, mohane moTA mohita karavuM - muMjhavavuM te moha eTale mohanIya = darzanamoha vagere bhedavALuM aThThAvIsa (28) prakAranuM mohanIya karma. teno kSaya eTale AtyaMtika sarvathA nAza. tathA jJAna eTale mati vagere cAra (chadmasthapaNAnuM)jJAna. tathA darzana eTale cakSudarzana vagere. te benuM AvaraNIya = eTale AcchAdana karanArU karma tathA aMtarAya eTale dAnanI labdhi vagereno nAza karanAruM karma. Ama prathama mohanIyakarmano temaja pachI A traNeya jJAna-darzanAvaraNIya ane aMtarAya karmano kSaya eTale ke AtyaMtika sarvathA nAza thavAthI kevaLajJAna = sakaLajJAna utpanna thayA che arthAt sarva dravyo ane sarva bhedone (paryAyone) grahaNa karanAruM kevaLajJAna pragaTa thAya che. (1-26) 2. vivu aa vALIyA mu. | 2. paripu tikSa0 mu. rU. 9.pU. I vai. I pravezavaM. mu. | 4. pAvapu ..* vidvAntataH pa4i: nA. mu. !
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 ____ evaM matijJAnAdInAM paJcAnAmapi jJAnAnAM svarUpe'vadhute yasya matyAderyo viSayastamajAnan pRcchati-eSAM pUrvoditAnAM matijJAnAdInAM ko viSayanibandhaH kasya jJAnasyeti / ucyate sU0 matizrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 1-27 // bhA0 matijJAnazrutajJAnayorviSayanibandho bhavati sarvadravyeSu asarvaparyAyeSu / tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte, na tu sarvAn paryAyAn // 27 // TI0 matizrutayornibandha ityAdi / prakRtena jJAnena matizrute vizeSayannevamuktavAnmatijJAnazrutajJAnayorviSayanibandha iti viSayavyApAro-viSayagocaro bhavatIti, sarvadravyeSu sarvANi ca tAni dravyANi ca sarvadravyANi teSu dharmAdharmAkAzapudgalajIvAstikAyAkhyeSu / asarvaparyAyeSviti sarve niravazeSA utpAdAdayaH paryAyA yeSAM tAni sarvaparyAyANi, na avataraNikA : A pramANe matijJAna vagere pAMceya jJAnonA svarUpano nizcaya (avadhAraNa) karAye chate mati Adi jJAnano je viSaya che, tene nahIM jANato ziSya puche che ke, A pUrve kahelAM mati vagere jJAno paikI kayA jJAnano zuM viSaya che ? Ano javAba ApatAM graMthakAra AgaLanuM sUtra kahe che (javAba) mazritayornivaH sarvadravyaasarvaparyApu ?-ra7 | sUtrArtha H matijJAna ane zrutajJAnano viSaya sarvadravyo che, paNa tenA sarva paryAyo viSaya nathI. bhASya : matijJAna ane zrutajJAnano viSaya-nibaMdha sarvadravyo che, paNa sarvaparyAyo nathI kAraNa ke te be jJAna vaDe jIva sarvadravyone jANe che, paNa (tenA) sarvaparyAyone jANato nathI. (1-27) premaprabhA : bhASyamAM mULasUtramAM (10mAM) kahela "jJAna" zabda vaDe mati ane zruta e be zabdane vizeSita karatAM A pramANe kaheluM che ke, matijJAna ane zrutajJAnano viSayanibaMdha eTale viSaya-vyApAra arthAt viSaya sarvadravyone viSe che. arthAt dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya ane jIvAstikAya rUpa sarvadravyone viSe matijJAna ane zrutajJAnano viSaya-vyApAra che. paNa te sarvadravyonA sarvaparyAyone jANe ke nahIM ? te jaNAvatAM kahe che sarvapalevuM | sarva eTale utpAda (utpatti) vagere azeSa,samasta paryAyo che jenA te savaparyAyavALA kahevAya. tevA na hoya te 2. pafy . tasya mu. 2. TIkAnuM | sarveH pI: mu. /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 28 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 375 sarvaparyAyANi asarvaparyAyANi teSu / etadeva bhAvayati - tAbhyAM hItyAdi, hiryasmAdarthe tAbhyAM matizrutAbhyAM sarvANi dravyANi-dharmAdIni jAnAti, na tu teSAM sarvAn paryAyAnutpAdAdIniti / kathaM punastAbhyAM sarvadravyaviSayo'vabodha: ? matijJAnI tAvat zrutajJAnenopalabdheSvartheSu yadA'kSaraparipATImantareNa svabhyastavidyo dravyANi dhyAyati tadA matijJAnaviSayaH sarvadravyANi, na tu sarvAn paryAyAn alpakAlatvAnmanasazcAzatteriti tathA zrutagranthAnusAreNa sarvANi dharmAdIni jAnAti, na tu teSAM sarvaparyAyAniti // 27 // sampratyavadhijJAnasya viSayanibandhanaM kathayati sU0 rUpivavaSe: 5 -28 // asarvaparyAyavALA dravyo kahevAya. tene viSe mati-zruta jJAnano viSaya-vyApAra hoya che. A ja vAtanI spaSTatA karatAM bhASyakAra kahe che - je kAraNathI mati-zrutajJAnavALo jIva te mati ane zruta e be jJAna dvArA dharmAstikAya vagere sarvadravyone jANe che, paNa tenA utpAda vagere sarvaparyAyone jANato nathI haiiM = je kAraNathI, (mATe asarva-paryAyavALA sarvadravyone jANe che.) = * mati-zrutajJAnI sarva-dravyone zI rIte jANe ? * prazna : mati ane zruta e be jJAna vaDe sarvadravyano bodha zI rIte thAya che ? javAba : matijJAnavALo jIva zrutajJAna vaDe jaNAyelAM arthone/padArthone viSe jyAre akSaranI paripATI eTale ke krama vinA ja arthAt akSarane nirapekSapaNe sArI rIte (atyaMta) vidyAno abhyAsavALo hovAthI dravyonuM dhyAna/ciMtana kare che tyAre sarvadravyo matijJAnano viSaya bane che. arthAt sarvadravyone matijJAnI jANe che, paNa sarvaparyAyone jANato nathI. tenA be kAraNa che. (1) te matijJAnano kALa atyaMta alpa hoya che ane (2) bIjuM ke je manathI matijJAna thAya che te mananI sarvaparyAyone jANavAnI zakti ja hotI nathI. temaja zruta-graMthone anusAre thatAM jJAna vaDe zrutajJAnI jIva paNa sarva dharmAstikAya Adi dravyone jANe che, paraMtu tenA sarvaparyAyone jANato nathI. (1-27) = avataraNikA : have (mati-zrutajJAnano viSaya jaNAvIne kramathI AvatAM) avidhajJAnanA viSaya-vyApArane arthAt viSaya-maryAdAne jaNAvavA AgaLanuM sUtra kahe che 1. sarvaprativu / phri-yasmAt mu. |
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 bhA0 rUpiSveva dravyeSvavadhijJAnasya viSayanibandho bhavati, asrvpryaayess| suvizuddhenApyavadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte, tAnyapi na sarvaiH piita che 28 | TI0 rUpiSvavadheriti / rUpiSveva-pudgaladravyeSu eva avadheH atIndriyasya viSayanibandho bhavati sarveSu, asarvaparyAyeSu / kiM yo'pi paramAvadhiratyantavizuddhastenApi rUpINi eva, nArUpINi jAnAti ? ityArekita Aha-suvizuddhenApi paramaprakarSaprAptenApi, yo'pi hyaloke lokapramANAnyasaMkhyeyAni khaNDAni pazyati tenApyavadhinA pudgaladravyANyevAvasIyante, na dharmAdIni catvAri / atha tAni kiM sarvaparyAyaiH ? netyAha-tAnyapi na sarvairityAdi / tAni api-rUpidravyANi na sarvaiH atItAnAgatavartamAnairudayavyayadhrauvyAdibhiranantaiH paryAyairiti || 20 || rUpiSyavadhe che 2-28 sUtrArtha : rUpI dravyone viSe avadhijJAnano viSaya-vyApAra hoya che. ' bhASya H asarvaparyAyavALA rUpI dravyone viSe ja avadhijJAnano viSaya-vyApAra hoya che. arthAtu avadhijJAnI jIva atyaMta vizuddha evA avadhijJAna vaDe rUpI dravyone ja jANe che, te rUpI dravyone paNa sarvaparyAyothI jANato nathI. (1-28) eka avadhijJAnano viSayaH rUpI dravyo eka premaprabhA : atIndriya eTale ke indriyanI madada vinA thatAM pratyakSa evA avadhijJAnano rUpI eTale ke pudgala dravyone viSe ja viSaya-nibaMdha che, viSayavyApAra che. arthAt sarva rUpI dravyo ja tenA viSaya banI zake che. paraMtu te sarvarUpI dravyonA sarvaparyAyone viSe tenA viSayanI pravRtti hotI nathI. zaMkA : zuM je atyaMta vizuddha evuM paramAvadhi" nAmanuM avadhijJAna che, tenA vaDe paNa avadhijJAnI jIva rUpI dravyone ja jANe che? arUpI dravyone jANato nathI ? AvI zaMkA karAtAM bhASyakAra kahe che- samAdhAna : suvizuddha eTale parama pakarSane = utkRSTapaNAne pAmela avadhijJAna - je samasta lokanA rUpI dravyone jANIne pachI alokamAM paNa lokanA pramANavALA arthAt 14 rAjaloka jeTalAM asaMkhya khaMDone dekhe che tene paramAvadhi' kahevAya che. AvA parama vizuddha evA paNa avadhijJAna vaDe pudgala (rUpI) dravyo ja jaNAya che, paNa dharmAstikAya Adi zeSa cAra (arUpI) dravyo jaNAtAM nathI. prazna : zuM te pudgala dravyone sarvaparyAyo sahita jANe 1. paviSa nai. | jJAnavamu. | 2. sva.pU. | yo hiMDa mu. rU. pU. | tha tAni nA. mu. | 4. pAviSa hatyA- mu.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 21] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam rU77 manaHparyAyajJAnasyAdhunA viSayanibandhanamAcikhyAsurAha sUo tanattamAne mana:paryAvastha che ?-ra1 | bhA0 yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAge manaHparyAyasya viSayanibandho bhavati / avadhijJAnaviSayasyAnantabhAgaM manaHparyAyajJAnI jAnIte, rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni ca manuSyakSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti 21 che TI0 tadanantabhAge manaHparyAyasya / teSAmavadhijJAnaviSayIkRtarUpidrivyANAmanantabhArgastasmin manaHparyAyajJAnasya viSayanibandhaH / etad vivRNoti-yAni zuklAdiguNopetAni che? tenA javAbamAM niSedha karatAM kahe che. javAbaH nA, te rUpI dravyone paNa avadhijJAnI jIva atIta = bhUtakAlIna, anAgata = bhAvI ane vartamAnarUpa temaja, udaya = utpatti, vyaya = nAza ane dhrauvya sthiratA AdirUpa anaMta paryAyo sahita jANato nathI. (paNa asaMkhya paryAyone ja jANe che.) (1-28) avataraNikA : have mana:paryAya jJAnanA viSayane kahevAnI icchAvALA zAstrakAra AgaLanuM sUtra kahe che. tavanattamAne mana:paryAya) | 2-2 || sUtrArtha : avadhijJAnanA viSayabhUta rUpI dravyo karatAM anaMtamAM bhAge mana:paryAya jJAnano viSaya-vyApAra hoya che. bhASyaH je rUpI dravyone avadhijJAnI jANe che tenA anaMtamAM bhAge mana:paryAya jJAnano viSaya-vyApAra hoya che. avadhijJAnano je viSaya che, tenA anaMtamA bhAga jeTalAM viSayane mana paryAyajJAnI jANe che ane te paNa (anaMtamA bhAgarUpa viSaya tarIke) rUpI dravyone jANe che. vaLI ane te rUpI dravyone paNa dravyamana rUpa rahasyane (aMtarane) viSe vicAraNAmAM pravezelAM = upayogamAM AvelAM tathA manuSyakSetramAM rahelAM temaja (avadhijJAna karatAM) ghaNA vizuddha (vizuddhatara) rUpe jANe che. (1-29) ja manaHpayacijJAnI avadhijJAnIno anaMtamo bhAga zI rIte jANe che premaprabhA : tat eTale te avadhijJAnanA viSayarUpe banAvela rUpI dravyo. teno je 6. TInuo | mAnuSa0 mu. | 2. pU. I mAstarannamasta mu. |
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 tattvArthAdhigamasUtram [a01 rUpINi dravyANi jAnAti avadhijJAnI teSAmavadhijJAnadRSTAnAmanantabhAgo yastasminnanantabhAge ekasmin manaHparyAyasya viSayanibandho dRzyaH / tadityanena avadhijJAnaviSayo'bhisaMbadhyate / tasyAvadhijJAnaviSayasya sarvarUpidravyAtmakasya yo'nantabhAgaH ekastaM manaHparyAyajJAnI jAnIte / etadAha-avadhijJAnaviSayetyAdinA / tAnyapi cAvadhiviSayAnantabhAgavartIni rUpINi avagacchati-rUparasAdyupetAni ataH evaMguNasaMdrAMvAtmakAni dravyANi, tAnyapi na kuDyadyAkAravyavasthitAni jAnAti, kintu manorahasyavicAragatAni manaH anindriyaM prativiziSTapudgalapracitaM cetastadeva ca rahasyam aprakAzasvarUpaM antarvartamAnaM manorahasye vicAro-vicAraNA anveSaNA, kathamayaM padArtho'vasthita ityevaMrUpA, tatra manorahasyavicAraNAyAM gatAni praviSTAni cintyamAnAni jIveneti yAvat, tAnyapi na sarvalokavartIni, kintu manuSyakSetram A mAnuSottarAt, tasmin anaMtamo bhAga tenA viSe mana:paryAyajJAnano viSaya-vyApAra hoya che, ema sUtrArtha che. A sUtrastha padonuM vivecana karatAM bhASyakAra kahe che ke, zukala = sapheda vagere guNothI sahita evA je rUpI dravyone avadhijJAnI jANe che, te avadhijJAna vaDe jANelAM rUpI dravyono je anaMtamo bhAga che, te eka anaMtamAM bhAgamAM mana:paryAyajJAnano viSaya hoya che ema jANavuM. tat zabdathI avadhijJAnanA viSayano saMbaMdha thAya che. AthI teno eTale ke sarvarUpI dravyarUpa avadhijJAnanA viSayano je eka anaMtamo bhAga, tene mana:paryAyajJAnI jANe che. A je avadhijJAnanA viSayanA anaMtamo bhAgane jANe che, te eka anaMtamo bhAgarUpa viSaya kevo hoya che? te 4 vizeSaNo vaDe jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - (1) rUpI dravya : te avadhijJAnanA viSayanA anaMtamA bhAge rahela "rUpI dravyane" (te rUpa viSayane) jANe che - rUpa, rasa Adi guNothI yukta hoya te "rUpI' kahevAya ane AvA prakAranA rUpAdi guNonA samudAya rUpa dravyo hoya che. te rUpI dravyone paNa bhIMta vagere AkAre goThavAyelA nathI jANato, kiMtu (2) mano-rahasya vicAra-gata rUpe jANe che. arthAt mana eTale anindriya amuka cokkasa (manovargaNAnA) pugalonA samudAya rUpa dravya-mana eTale citta. te rUpI "rahasya' eTale apragaTa - svarUpa (aprakAza rUpa) aMtaramAM vartatuM hoya te arthAta aMtaramAM pravartatuM dravya-mana. temAM je vicAra eTale vicAraNA cAlatI hoya. dA.ta. "A amuka-padArtha kevA svarUpe rahelo che? ItyAdi rUpa jIva vaDe vicAraNA karavAmAM praveza pAmelAM arthAt ciMtana karAtAM - ciMtanamAM upayogamAM levAyelAM - hoya te mano-rahasya-vicAra-gata rUpI dravyo kahevAya. tene mana:paryAyajJAnI jANe che. vaLI tene paNa samasta loka rUpa kSetramAM rahelAMne na jANe, kiMtu, (3) manuSyakSetra-paryApanna = manuSya 2. patipu . rasAve. pU. . 2. 3. pU. nA. 5. I rU. 3. I saMprAsAtma) mu. I
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUi rU0] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 379 manuSyakSetre paryApannAni vyavasthitAnIti yAvat, avadhijJAninazca sakAzAd vizuddhatarANi bahutaraparyAyANi jAnIta iti yAvat // 29 // samprati kevalajJAnasya viSayamAcaSTe sarvavyApu vatnI 2-30 / bhA0 sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu ca kevalajJAnasya viSayanibandho bhavati / taddhi sarvabhAvagrAhakaM sambhinnalokAlokaviSayam / nAtaH paraM jJAnamasti / na ca kevalajJAnaviSayAt paramanyat kiJcijjJeyamasti / TI0 sarvadravyetyAdi / sarvadravyeSu dharmAdiSu sarvaparyAyeSu utpAdAdiSu, dharmAdInAM ca trayANAM parata utpAdavigamau, pudgalAnAM ca jIvAnAM ca svataH paratazca, yathA zuklatayA kSetramAM rahelAne ja jANe - arthAt mAnuSottara parvata sudhInuM je manuSya-kSetra che, temAM rahelAM (vyavasthita) rUpI dravyone jANe che ane te paNa avadhijJAnInI apekSAe (4) vizuddhatara = atyaMta vizuddharUpe arthAt atyaMta ghaNA paryAyo sahita rUpI dravyone jANe che. Ama cAra vizeSaNo = muddAo vaDe avadhijJAnanA viSaya karatAM anaMtamAM bhAge vartatAM mana:paryAyajJAnanA viSayane jaNAveluM che ema jANavuM. (1-2) avataraNikA: have kramathI AvatAM kevaLajJAnanA viSayane graMthakAra kahe che sarvadravya-paryAye vevastha re 2-30 sUtrArtha ? kevaLajJAnano viSaya sarvadravyo ane sarva paryAyone viSe hoya che. bhASya : sarvadravyo ane sarva paryAyone viSe kevaLajJAnano viSaya-vyApAra hoya che. kAraNa ke, te kevaLajJAna sarvabhAvonuM grAhaka hoya che. AthI saMpUrNa/samasta lokAloka viSayavALuM hoya che. AnAthI para utkRSTa = bIjuM koI jJAna nathI, kAraNa ke kevaLajJAnanA viSaya karatAM bIjI koI joyavastu nathI. kevaLajJAnI sarva-dravya ane pacacone zI rIte jANe? eka premaprabhA : pUrve kahelAM krama pramANe have graMthakAra kevaLajJAnano viSaya jaNAve che. dharmAstikAya Adi sarvadravyone viSe ane utpAda (utpatti) vagere sarvaparyAyone viSe kevaLajJAnano viSaya hoya che. AmAM 1. dharmAstikAya 2. adharmAstikAya ane 2. palivu nA. mu.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 tattvArthAdhigamasUtram [ma2 vigacchannIlatayopajAyamAnaH pudgala ityavatiSThate, jIvo'pi suratayotpadyate manuSyatayA vigacchati jIvatvena sadAvasthita iti, ataH sarveSu paryAyeSu evamAtmakeSu kevalajJAnasya viSayanibandho gocaro bhavati / kathaM punaH kevalasya sarvANi dravyANi sarve paryAyAzca gocarIbhavanti ? ucyate-tat kevalajJAnaM yasmAt sarvabhAvagrAhakaM sarveSAM bhAvAnAM grAhakaM dravyakSetrakAlabhAvaviziSTAnAM tat paricchedakaM-avabhAsakam, ata eva saMbhinnalokAlokaviSayaM loko-dharmAdharmadravyadvayAvicchinnamAkAzaM, yatra tvAkAze tau dharmAdharmoM na staH so'lokaH, lokazcAlokazca lokAloko sambhinnau ca tau lokAlokau ca sambhinnalokAloko viSayogocaro yasya tat sambhinnalokAlokaviSayam / etaduktaM bhavati yadiha loke aloke cA'sti 3. AkAzAstikAya e traNa dravyonI utpatti ane nAza e parataH = paradravyanA nimittathI arthAt jIva-ajIva dravyanI apekSAe hoya che. (kAraNake dharma Adi dravyo pote to nitya dravya che temAM svataH = svanimittathI utpAda-nAzano saMbhava nathI.) tathA 4. pudgala ane 5. jIva e be dravyanA utpAda ane nAza e svataH = sva-nimittathI ane parata = para nimittathI ema be rIte thAya che. dA.ta. zukla = sapheda rUpe nAza pAmato ane zyAmarUpe utpanna thato koI padArtha pudgala rUpe avasthita-sthira-nitya rahe che. jIva paNa devaparyAyarUpe utpanna thAya che ane manuSya-paryAyarUpe nAza pAmato chatAM "jIva' rUpe sadA sthira-avasthita rahe che. Ama AvA (sarvadravyonA) sarvaparyAyone viSe kevaLajJAnano viSaya hoya che. prazna H sarvadravyo ane sarvaparyAyo kevaLajJAnano viSaya zI rIte bane che? javAba : je kAraNathI te kevaLajJAna sarvabhAvonuM grAhaka che, arthAt sarvadravya, kSetra, kALa ane bhAvathI viziSTa evA sarva padArthono (bhAvono) bodha karanAruM che, AthI ja samasta (saMbhinna) lokAloka rUpa viSayavALu che. lokAloka eTale loka ane aloka. temAM dharmAstikAya ane adharmAstikAya rUpa be dravyothI viziSTa evuM AkAza te "loka' kahevAya. ane je AkAzamAM dharma-adharma rUpa be dravyo na hoya te "aloka' kahevAya che. loka ane aloka te "lokAloka' kahevAya. saMbhinna = samasta evA lokAloka che viSaya jenA te saMbhinnalokAloka rUpa viSayavALuM kevaLajJAna che. (saMmina nodhAtno rUti saMfmatra lokAloko, tau viSayo yasya tat saMbhanna-lokAloka-viSayaM kevalajJAnamiti) 2. paripu ! vena 20 mu. | 2. .pA.sA.ti. I thato 20 pU. I rU. 1.pU.vai. I aomu.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU0] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 381 kiJcijjJeyaM tad yathA bahiH pazyatyevamantaH, evaM sambhinnalokAlokaviSayaM, sambhinnamiti sampUrNam, athavA sarvaiH paryAyairathavA yathAtmAnaM tathA param, athavA svaparyAyaiH paraparyAyaizca / atha kimetasmAjjJAnAt prakRSTataramanyat kiJcijjJAnamastIti ? ucyate-nAtaH paraM jJAnamasti asmAt kevalAt paraM pradhAnataraM, prakRSTataraM jJAnaM jJeyaparicchedi nAsti kiJcit / etat syAd yadyapi jJAnaM na pradhAnataramasti viSayastahi aprakAzito'sti tena kevalajJAneneti, tanna, yataH-na ca kevaletyAdi / kevalajJAnasya viSayaH sarvadravyANi sarvaparyAyAzca, etasmAd viSayAt paramanyat kiJcijjJeyaM nAsti yadaprakAzitaM kevaleneti / evaM viSayamAkhyAya eka saMbhinna-zavadanA cAra artha () kahevAnuM tAtparya A pramANe che ke, ahIM lokamAM ane alokamAM je kAMI joya = jANavA yogya vastu che, tene jema bahArathI jue che te pramANe aMdarathI paNa dekhe che - jANe che. A rIte saMbhinna-lokAloka-viSayavALuM kevaLajJAna che. AmA "saMbhinna eTale saMpUrNa ema artha jANavo. (i) athavA saMbhinna eTale sarvaparyAyothI sahita jANe che athavA (i) saMbhinna eTale je rIte potAne jANe che te pramANe bIjA padArthone paNa jANe che. (arthAt bIjA padArthone paNa spaSTarUpe - pratyakSathI saMpUrNapaNe jANe che.) (iv) athavA bhinna eTale sva-paryAyo vaDe ane para-paryAyo vaDe (abhAvAtmaka para vastunA dharmo vaDe) lokAlokane jANe che. Ama "saMbhinna" zabda ke jeno artha "saMpUrNa thAya che, tenA judI judI rIte cAra artha TIkAmAM karI batAvyA che. darekamAM "saMpUrNa evA arthane batAvelo zaMkA zuM A kevaLajJAna karatAM ya prakRSTatara = adhika moTuM bIjuM koI jJAna che kharuM? samAdhAna H AnA karatAM zreSTha jJAna nathI arthAt A kevaLajJAna karatAM para = eTale adhika pradhAna = adhika moTuM bIjuM koI koI jJAna = zeya vastune jANanAruM nathI. pUrvapakSa: evuM bane ke, jo ke kevaLajJAna karatAM adhika zreSTha/pradhAna bIjuM jJAna nathI, to paNa te kevaLajJAna vaDe prakAzita karAyo na hoya arthAtu jaNAyo na hoya evo koI viSaya to hoI zake ne ? uttarapakSa H evuM nathI, kevaLajJAnanA viSaya karatAM bIjuM koI joya nathI. arthAt 2. pU. nA. 5. I 2. gi I UtasmAstra mu.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 tattvArthAdhigamasUtram [ e kevalasya tasyaiva paryAyakathanaM karoti - bhA0 kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH // 30 // TI0 kevalaM paripUrNa bhaNyate, sakalaM dravyabhAvajAlaM paricchindat paripUrNamiti, yathaikaM jIvapadArthaM tathA paramapi paricchindat samagramiti vyapadizyate, asAdhAraNaM matyAdijJAnairatulyatvAt, nirgatA AlokendriyAdirUpA apekSA yatra tannirapekSaM, grAhyaM muktvA nendriyAdInyapekSata iti yAvat / vizuddhaM azeSajJAnadarzanAvaraNamalavilayanAt sarvabhAvajJApakamiti sarveSAM sarvadravyo ane tenA sarva paryAyo kevaLajJAnano viSaya bane che ane AnA karatA bIjo koI ya = jANavA yogya viSaya/padArtha nathI, je kevaLajJAna vaDe prakAzita karAyela na hoya. A pramANe viSayane jaNAvIne bhASyamAM te ja kevaLajJAnanA paryAyonuM = samAnArthI zabdonuM kathana kare che bhASya : kevaLa eTale (1) paripUrNa (2) samagra (3) asAdhAraNa (4) nirapekSa (5) vizuddha (6) sarvabhAvajJApaka (7) lokAlokaviSayavALuM kAraNa ke anaMta-paryAyavALuM che. (1-30) eka kevaLajJAnanA sAta paryAco eka premaprabhA : "kevaLa' zabdanA paryAyazabdo jaNAvatAM bhASyakAra kahe che- (1) paripUrNa: kevaLa zabdathI "paripUrNa artha kahevAya che. AthI paripUrNa e kevaLano paryAya = samAnArthI zabda che. sakaLa dravya ane bhAvone = paryAyone jANanAruM hoya te paripUrNa jJAna kahevAya. (2) samagra : jema eka jIva padArthane jANatuM hoya tema bIjA paNa (ajIva Adi) padArthano bodha karatuM hoya (Ama eka-eka karatAM) sarvane jANe te "samagra' kahevAya. (3) asAdhAraNa : mati vagere cAra jJAno sAthe tulya = samAna na hovAthI atulya = asAdhAraNa che. (4) nirapekSaH je jJAna karavAmAM Aloka = eTale prakAza, indriyo AdinI apekSA nIkaLI gaI che - rahI nathI te nirapekSa kahevAya. arthAt potAne grAhya viSaya = joya vastu sivAya indriya, prakAza vagere bAhya nimittonI apekSA na hovAthI kevaLajJAna "nirapekSa che.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU. 30 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 383 jIvAdInAM bhAvAnAM jJApakaM prarUpakam / nanu ca mUkaM tat kevalajJAnaM saMt kathaM prarUpakaM bhaNyate ? zabdo hi jJApako mataH, ucyate - upacArAt jJApakaM, yataH kevalajJAnena sarvadravyabhAvAn dRSTAn zabdaH prakAzayati, tataH kevalajJAnameva prakAzakaM jJApakaM bhaNyate / lokAlokau caMdraprabhA : mati vagere jJAno chadmastha na hoya che temaja jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama thavAthI utpanna thAya che jyAre A kevaLajJAna chadmasthapaNuM nAza pAmavAthI thAya che. temaja mohanIyano sarvathA kSaya thayA pachI jJAnAvaraNIya karmano saMpUrNa = pharI bilkula na baMdhAya e rIte sarvathA kSaya thavAthI ja utpanna thAya che. Ama ati vizuddha hovAthI asAdhAraNa che. - tathA koIpaNa jJAna utpanna thavAmAM viSayanI apekSA to anivArya che kAraNa ke nirviSayaka jJAna saMbhavita nathI. jJAna thayu, to tarata prazna thaze. zAnuM jJAna ? javAba : ghaTanuM, paTanuM... vagere. jo jJAnano koI viSaya ja na hoya to jJAna potAnuM astitva gumAvI bese. Ama koIpaNa jJAnane viSayanI apekSA anivArya hovAthI viSaya sivAyanA indriya AdinI apekSA na hoya te 'nirapekSa' ema kaheluM che. premaprabhA : (5) vizuddha : azeSa eTale saMpUrNapaNe jJAnAvaraNa ane darzanAvaraNa rUpa maLano nAza thavAthI utpanna thatu hovAthI kevaLajJAna vizuddha kahevAya. (6) sarvabhAvajJApaka : jIva Adi sarvabhAvonuM 'jJApaka' che, prarUpaka che. zaMkA : kevaLajJAna to mUka che, mUMgu che, bolatuM nathI AvuM hoyane te zAthI prarUpaka kahevAya che ? kharekhara to zabdane jJApaka = * prarUpaka mAnelo che. kevaLajJAna zI rIte jJApaka kahevAya ? samAdhAna : upacArathI ahIM kevaLajJAnane jJApaka kaheluM che, vAstavika rIte nahIM. (upacAra batAvatAM TIkAkAra kahe che) je kAraNathI kevaLajJAna vaDe joyelAM jANelAM sarvadravyo ane bhAvone/paryAyone 'zabda' ja prakAzita kare che. tethI kevaLajJAna ja prakAzaka arthAt jJApaka kahevAya che. caMdraprabhA : kahevAno bhAva e che ke kevaLajJAna e sarva dravyo ane bhAvone jonAruM che ane tenA vaDe joyelAM arthone zabda = eTale ke zrutajJAna prakAzita kare che. kAraNa ke zrutajJAna sivAyanA cAreya mati Adi jJAnone mUka = mUMgA kahelAM che. zabda eTale ke zrutajJAna vinA zeSa mati Adi cAra jJAna potAnuM svarUpa jaNAvavAne paNa samartha thatAM nathI. Ama bIjA jJAno prakAzaka ja che jyAre zrutajJAna prakAzaka ane jJApaka paNa che. AthI kevaLajJAnane jJApaka zI rIte 1. sva. pU. / tat. mu. | r. pU. | nA. mu. |
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 tattvArthAdhigamasUtram [ o viSayo'sya tat lokAlokaviSayam / kathamiti cet, yataH anantAH paryAyAH pariNAmAH yasya tat anantaparyAyaM, jJeyaM cA'nantaparyAyamitikRtvA tadapyanantaparyAyamabhihitaM, jJeyAnurodhena // 30 // bhA0 atrAha-eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmin jIve kati bhavantIti ? atrocytekahevAya ? arthAt vastutaH bhale na kahevAya paNa kAraNamAM kAryano upacAra ka2vAthI kevaLajJAnane paNa jJApaka kahI zakAya. juo, kevaLajJAna vaDe sarvadravyo ane bhAvone jANIne kevaLI bhagavaMta zabda vaDe = zrutajJAna vaDe tenI prarUpaNA kare che. Ama kevaLajJAna vaDe dravya-bhAvarUpa arthane jANavuM e kAraNa che ane te dravya = bhAva rUpa arthonuM zabda vaDe jJApana karavuM - prarUpaNA karavI te kArya che. Ama kevaLajJAna e kAraNa che, zabda = zrutajJAna e kArya che. AthI kevaLajJAnarUpa kAraNamAM jJApaka evA zruta rUpa kAryano upacAra karavA dvArA kevaLajJAnane jJApaka/prarUpaka kahevAya che. AyuSkRtam ahIM AyuSyanA kAraNabhUta ghI che, mATe ghI AyuSya che. athavA jIvananA kAraNarUpa pANIne jema 'pANI ja jIvana che' ema kAraNamAM kAryano upacAra karIne bolAya che, tema ahIM paNa kevaLajJAnane jJApaka = prarUpaka kaheluM che, ema samajavuM. upacAra-satya ane vAstava (nizcaya) satya ema beya prakAranA satya jainamate svIkArya hovAthI apekSA vizeSathI uparokta vidhAnamAM koI doSa nathI ema jANavuM. premaprabhA : (7) lokAlokaviSayavALu : loka ane aloka e viSaya che jenA te lokAloka-viSayavALu kahevAya. prazna : AvuM zI rIte kahevAya ? javAba : anaMtA paryAyo eTale ke pariNAmo che jenA te anaMtaparyAyavALu. je kAraNathI anaMta-paryAyavALu che, te kAraNathI kevaLajJAna lokAloka viSayavALu che. (ahIM paNa kevaLajJAnInuM kevaLajJAna to eka ja che chatAMya anaMtaparyAyavALu zAthI kahyuM ? tene spaSTa karatAM kahe che) jJeya eTale jANavA yogya vastu anaMta-paryAyavALA che, A kAraNathI jJeya anaMtA padArtho hovAnA anurodhathI-baLathI tene jANanAruM jJAna paNa anaMta-paryAyavALu che. avataraNikA : A pramANe mati Adi sarvajJAnono viSaya prakAzita karAye chate ahIM avakAza hovAthI arthAt prasaMga-avasa2 hovAthI aMtevAsI ziSya pUche chebhASya : (ahIM ziSyAdi prazna kare che.) prazna : A matijJAna Adi (pAMca) jJAnomAMthI 1. pAviSNu | vA. mu. | =
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 30] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 385 evaM sarveSAM matyAdInAM viSaye prakAzite'trAvakAze brUte antevAsI-eSAmanantaraprapaJcakhyApitAnAM matijJAnAdInAM yugapad ekasmin kAle ekasmin jIve kati bhavantyAdheyAni ? kimekaM dve trINi catvAri paJce ? sarvANi tAvanna saGgacchante sarvaprANinAm, evaM sati samatA syAt, sarveSAM ca sarvajJatA bhavet, virodhazca syAt kSAyikakSAyopazamikAnAM paraspareNa, tasmAd yathaite doSA na santi tathA vAcyam, ucyate atra - eka kALe eka jIvamAM keTalAM jJAno hoya che? A viSayamAM (javAba) kahevAya che. javAba : premaprabhA : prazna : A hamaNA ja upara vistArathI jaNAvAyela matijJAna Adi pAMca jJAnomAMthI eka jIvamAM eka sAthe, eka kALe keTalAM jJAna Adheya rUpa che arthAt rahe che ? samakALe eka jIvamAM eka ja jJAna hoya ke be, traNa, cAra ke pAMca paNa hoya? jo ke AmAM sarva = pAMceya jJAno eka jIvamAM samakALe hovA saMgata thatAM nathI. (kAraNa ke kevaLajJAna thAya tyAre bIjA jJAnonuM svataMtra astitva svIkAreluM nathI, tyAre eka ja kevaLajJAna hoya che) vaLI (1) jo pAMceya jJAno eka sAthe mAnIe to te sarvajJAnonuM samapaNuM = samAnatA thaI jAya. (kAraNa ke jo pAMceya jJAno haMmezA sAthe eka jIvamAM hoya to temAM kevaLajJAna paNa AvI jAya ane badhAMyane ekasarakhuM jJAna (kevaLajJAna) hovAno prasaMga ane AvA saMjogomAM pAMca jJAno vacce vAstavika taphAvata na rahe paNa nAma mAtrathI ja bheda taphAvata rahe.) (2) vaLI pAMca jJAnomAM kevaLajJAna AvI jAya ane te hoya eTale badhAM jIvone - mati Adi jJAnavALA jIvone paNa sarvajJapaNuM mAnavuM paDe. (3) vaLI kSAyika jJAna (kevaLajJAna) ane kSAyopathamika jJAnane eka kALe eka jIvamAM mAnavAthI paraspara virodha paNa Ave. (pahelAM 4 jJAna lAyopathamika che ane kevaLajJAna kSAyika che. Ama pAMceya jJAnone eka jIvamAM eka kALe mAnavAmAM kSAyopathamika ane kSAyika e be virodhI bhAvone ekasAthe mAnavA rUpa Apatti Ave.) AthI je rIte A badhAM doSo na Ave e rIte kahevuM joIe. javAbaH A viSayamAM javAba rUpe AgaLanuM sUtra kahevAya che. 2. pU. nantarAvyA mu. | 2. pU. | pApi0 mu. |
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 tattvArthAdhigamasUtram [ao ? sU0 ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturthyaH // 1-31 // bhA0 eSAM matyAdInAM jJAnAnAmAdita ekAdIni bhAjyAni yugapadekasmin jIve A caturthyaH / tadyathA-kasmiMzcijjIve matyAdInAmekaM bhavati / kasmiMzcijjIve dve bhavataH / kasmiMzcit trINi bhavanti / kasmiMzciccatvAri bhavanti / ___TI0 ekAdItyAdi / ekazabdaH prAthamye vartate, ekaH prathama AdireSAM tAnyekAdIniprathamAdIni bhAjyAni vikalpyAni syurna vA, yugapad ekasmin kAle'vadhIkRte ekasmin prANini, A caturthya iti AGabhividhau na maryAdAyAm, yatrAsya maryAdA'bhipretA sUreH vAlIni mAnyAni yuvAminnA vaturthya ?-rUra sUtrArthaH (A mati vagere jJAnomAMthI) eka jIvamAM eka kALe eka (prathama) vagere cAra jJAna sudhI vikalpo hoya che. bhASyaH A mati vagere jJAnomAM zarUAtathI = prathamathI mAMDIne eka jIvamAM eka vagere cAra jJAna sudhInA vikalpo eka kALe karavA. te A pramANe - koI jIvamAM mati Adi jJAnomAMthI eka (prathama) jJAna hoya che. koI jIvamAM be jJAna hoya che. koI jIvamAM traNa jJAna hoya che ane koI jIvamAM cAra jJAna hoya che. premaprabhA aSAM vagere bhASyArtha spaSTa hovAthI TIkAkAra sUtrArtha karIne saMtoSa mAne che. A mati vagere pAMca jJAno paikI AdithI = arthAt prathamathI mAMDIne eka Adi vikalpo karavA. AmAM zabda "prathama" evA arthamAM che. eka = prathama jenI AdimAM = zarUAtamAM che te ekAdi = prathama vagere vikalpo karavA yogya che. yuga56 = eTale eka kALesamakALe. Ama saMpUrNa artha A pramANe thAya ke, eka jIvamAM maryAdita karela amuka cokkasa eka kALe mati Adi jJAnamAMthI prathamathI mAMDIne prathama vagere cAra jJAna sudhI vikalpa = vibhAga karavA. arthAt kyAreka eka (prathama), kyAreka be (prathama-dvitIya), kyAreka traNa e pramANe jJAna hoya che. A vArtha: I (cAra sudhI) evA prayogamAM A zabda "abhividhi' arthamAM che. paNa "maryAdA arthamAM nathI. caMdraprabhA : kahevAno Azaya e che ke, "avadhi be prakArano che. (1) maryAdA ane (2) 2. 3. vAvani pU. I
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo 3] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 387 tatra prAggrahaNaM karoti, 'vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturvyaH' (sU0 2-29) tathA 'pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt' (sU0 2-39) tasmAdihAbhividhAvAG, A caturyo jJAnebhyaH ekasmin jIve sambhava iti, catvAri ekatra jIve sambhavantIti / bhajanAM ca darzayati kasmiMzcidityAdinA / kasmiMzcinmanuSyAdike jIve matyAdInAM paJcAnAM jJAnAnAmekaM sambhavati, kathaM ? yena nisargasamyagdarzanaM prAptaM tasya matijJAnamAdyamevaikaM samasti, na zrutaM, abhividhi. temAM (1) jyAre avadhivALA arthAt = sImArUpa padArtha sAthe vivalita amuka vastuno saMbaMdha thato na hoya tyAre "maryAdA' kahevAya. dA.ta. A pAdatrIputrA vRSTa meSa: pATalIputra(nagara) sudhI megha varasyo. arthAt pATalIputra rUpa sImAne/avadhine choDIne pUrva bhAgamAM megha varasyo. tathA (2) abhividhi eTale abhivyApti. jyAre avadhi (sImA)rUpa padArthano paNa je saMbaMdha kare arthAt avadhirUpa padArtha sAthe paNa vivakSita vastuno saMbaMdha hoya tyAre tene abhividhi kahevAya. dA.ta. mA kumAre ya ti zautamI kumAro sudhI gautamasvAmIno yaza phelAI gayo. arthAt kumArone paNa sAMkaLIne tene paNa vyApIne yaza phelAyo, kumArone choDIne nahIM... premaprabhA : Ama prastutamAM mA (mA) zabda "abhividhi' arthamAM che. jyAM paNa graMthakAra sUrijIne "maryAdA artha levo ISTa hoya che, tyAM teo sUtramAM prazabdanuM grahaNa kare che. dA.ta. viprada vatI 4 saMsarika prava vaturtha: (sU. 2/29) tathA chAto saMdhyeyapuvi pratainasat (sU. 2/39) [AmAM pahelAM sUtramAM pravAturtha:' no artha cAranI pUrve arthAtu cothA samayane choDIne traNa samaya sudhI saMsArI jIvane vigrahavALI gati hoya che ityAdi maryAdA artha jANavo. Ama ahIM prazna zabdanuM grahaNa kareluM na hovAthI mAtra zabda "abhividhi' arthamAM che, maryAdA arthamAM nathI. AthI ekathI mAMDIne cAra jJAna sudhI samakALe eka jIvamAM saMbhava che arthAt cAra jJAna paNa eka jIvamAM saMbhave che. have vikalpone batAve che (1) koI manuSya Adi eka jIvamAM mati Adi pAMca jJAnomAMthI eka jJAna saMbhave che. * eka jIvamAM ekathI mAMDIne cAra jJAna kai rIte hoya? roja praznaH zI rIte eka jJAna saMbhave che? javAba : juo, je jIvavaDe nisarga-samyagadarzana prApta karAyuM hoya tene paheluM
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 ? yatastallabdhA sAmAyikAdizrutaM na paThati, antareNApi ca zrutajJAnamaSTau pravacanamAtaraH saMgRhyante tena, atastasya granthAnusAri vijJAnaM zrutAkhyaM na sambhavati, ekaM prathamaM matijJAnameva / kasmiMzcijjIve dve bhavataH samyagdarzanasamanvitasya zrotrendriyopalabdhiH zrutaM dvAdazAGgaM, zeSendriyopalabdhirmatijJAnam / kasmiMzcit prANini trINi, dve matizrute tRtIyaM cAvadhijJAnaM yasyotpannam / kasmiMzciccatvAri, etAni trINi caturthaM manaHparyAyajJAnam, pratipannacAritrasya tIrthakRta iva / atha yasmin zrutajJAnamekaM kvacit prANini sa kiM na pradarzyate ? yato matirevaikA pradarzyate ? ucyate-yatra zrutajJAnaM tatrAvazyaM bhAvi matijJAnam, yatra matijJAnaM tatra zrutaM syAd vA na veti, tasmAnmatijJAnamevaikaM kvacinidarzyate, etadAha - bhA0 zrutajJAnasya tu matijJAnena niyataH sahabhAvastatpUrvakatvAt / yasya zrutajJAnaM matijJAna eka ja hoya che, zrutajJAna hotuM nathI. kAraNa ke te nisarga-samyagadarzanane prApta karIne te jIva hajI sAmAyika Adi zratano pATha karato nathI. zrutajJAna vinA paNa tenA vaDe ATha pravacana mAtAnuM grahaNa karAya che. AthI te jIvane zruta nAmanuM graMthane anusaranAruM jJAna saMbhavatuM nathI, paNa eka matijJAna ja hoya che. (2) koI jIvamAM be jJAna hoya che. samyagadarzanathI sahita jIvane zrotrendriya vaDe jenI upalabdhi = prApti thAya che tevuM zrutajJAna bAra aMga rUpa saMbhave che ane zeSa cakSu vagere indriya vaDe jenI prApti thAya che te matijJAna paNa hoya che. vaLI (3) koI jIvamAM traNa jJAna hoya che. mati ane zruta e be jJAna ane te uparAMta jene avadhijJAna utpanna thayuM hoya tene avadhijJAna paNa hoya che. Ama traNa jJAna hoya che. (4) koI jIvamAM cAra jJAna hoya che. pUrvokta traNa jJAna ane cothuM mana:paryAyajJAna hoya che. jema ke, cAritrano svIkAra karatAM ja tIrthakarone cothuM jJAna thAya che, tenI jema. zaMkA : je jIvamAM kyAreka eka zrutajJAna hoya che, te jIvane Apa prathama bhAMgAmAM zAthI darzAvatA nathI ? jethI phakta matijJAna ja batAvAya che? samAdhAna : jyAM zrutajJAna hoya che tyAM matijJAna avazya hovAnuM che, paNa jyAM matijJAna hoya che tyAM zrutajJAna hoya athavA na paNa hoya. mATe eka jJAna hovAnA prathama vikalpamAM koI jIvamAM eka matijJAna ja hovAnuM kaheluM che, zrutajJAna hovAnuM nahIM... A ja vAtane jaNAvatAM bhASyakAra kahe che bhASya zrutajJAnane matijJAna sAthe niyatanizcitapaNe sahabhAva che kAraNa ke tapUrvaka 2. pU. | ye mata mu. |
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 389 tasya niyataM matijJAnam / yasya tu matijJAnaM tasya zrutajJAnaM syAd vA na veti / atrAhaatha kevalajJAnasya pUrvairmatijJAnAdibhiH kiM sahabhAvo bhavati neti ? / atrocyate___TI0 zrutajJAnetyAdi / zrutajJAnasya evaM granthAnusAriNo matijJAnena indriyAnindriyanimittena niyato nizcitaH sahabhAvaH ekatravRttirUpaH, kiM kAraNam ? tata Aha-tatpUrvakatvAt matijJAnapUrvakatvAt zrutasya, sati hi matijJAne zrutajJAnasambhava iti, ato yasya jantoH zrutajJAnaM granthAnusAri asti tasya jantorniyatamindriyAnindriyanimittaM matijJAnaM sambhavati / tasmAt zrutajJAnaM yatra prANini tatra dve matizrute avazyaM dRzye, yasya tu jIvasya matijJAnaM kevalaM nisargasamyagdarzanakAle'navAptAkSara zrutasya tasya zrutajJAnaM syAd uttarakAlaM paThato, na vA'nadhIyAnasyeti, tasmAd yatraikaM darzyate tatra matijJAnaM nidarzyate, zrutAbhAve'pi bhAvAditi / = matijJAnapUrvaka zrutajJAna thAya che. AthI jene zrutajJAna hoya tene niyamathI matijJAna hoya che. vaLI jene matijJAna hoya tene zrutajJAna hoya athavA na paNa hoya. * zrutajJAna tyAM matijJAna hoya ja, mati tyAM zruta hovAmAM bhajanA eka premaprabhA : zrutajJAna ke je graMthane (zabdane) anusaranAruM che, teno ja indriya ane mana (anindriya)nA nimittathI thanArA matijJAna sAthe niyata = eTale ke nizcitapaNe sadUbhAva = eTale eka ThekANe arthAt eka jIvamAM rahevuM saMbhave che. (TIkAmAM pUrva = "ja' kAra zabdathI matijJAnanA zrutajJAna sAthe niyata-sahabhAvano niSedha thAya che. praznaH Avo nizcita sahabhAva hovAnuM zuM kAraNa che? javAbaH zrutajJAna matijJAnapUrvaka thatuM hovAthI Avo sahubhAva che. kema ke, jo pUrvamAM matijJAna hoya to ja zrutajJAnano saMbhava che, nahitara zrutajJAna hotuM nathI. AthI je jIvana graMthane anusaranAruM zrutajJAna hoya che, te jIvane niyamathI indriya-anindriya nimittavALuM matijJAna hoya che. tethI je jIvamAM zrutajJAna hoya te jIvamAM avazya matizrata rUpa be jJAna jANavA. vaLI je jIve nisarga-samyagudarzananI avasthAmAM hajI sudhI akSara-zrutajJAna meLavyuM nathI AthI jene phakta matijJAna ja thayuM che, te jIvane tyArabAda (uttarakALe) bhaNavAthI zrutajJAna hoya athavA jo te jIva adhyayana na kare to zrutajJAna na paNa thAya. AthI jayAM eka jJAna hovAno vikalpa dekhADAya che tyAM matijJAna batAvAya 1. sarvatapu ! parva mu. | 2. sarvatra ! dhIyamAna pU. I
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ [0 2 390 tattvArthAdhigamasUtram evaM bhajanAyAM nidarzitAyAM codayatyatrAvasare-atha kevalajJAnasya sakalajJeyagrAhiNaH pUrvaiH pUrvakAlaprApyaiH pUrvairvA sannivezamaGgIkRtyAbhidhIyate matijJAnAdibhizcatubhiH saha kiM sahabhAvaH sahAvasthAnaM bhavati neti ? ucyate-anyamatapracikaTayiSayA''ha - bhA0 kecidAcAryA vyAcakSate-nAbhAvaH, kintu tadabhibhUtatvAdakiJcitkarANi bhavantIndriyavad / yathA vA vyabhre nabhasi Aditya udite bhUritejastvAdAdityenAbhibhUtAnyanyatejAMsi jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni prakAzanaM prati akiJcitkarANi bhavanti taviti | TI0 kecidityAdi / matto'nye vyAcakSate sUrayaH, nAbhAva sahabhAva evAsti, kathaM hi sato vastunaH Atyantiko nAzaH syAt ? yadi ca syAt tato yathaiva kevalabhAsvati che, kAraNa ke, te zrutajJAnanA abhAvamAM paNa thAya che. bhASyaH ahIM ziSyAdi prazna kare che. prazna : kevaLajJAnano matijJAna Adi pUrva jJAno sAthe sahabhAva hoya che ke nahIM? A viSayamAM (javAba) kahevAya che. javAbaH keTalAMka AcAryo kahe che (kevaLajJAna thaye chate mati Adi pUrvanA jJAnono) abhAva thato nathI, kiMtu kevaLajJAna vaDe abhibhUta thavAthI (dabAI javAthI) te jJAno indriyonI jema akiMcitkara = nirarthaka banI jAya che. athavA vAdaLa rahita (svaccha) AkAzamAM sUryano udaya thaye chate ghaNA tejavALo hovAthI sUrya vaDe agni-maNicaMdra-nakSatra vagere anyanA tejo abhibhUta thavAthI vastuone prakAzita karavA mATe akiMcitkara, asamartha banI jAya che, tenI jema (kevaLajJAna thatAM mati Adi cAra jJAno hovA chatAM paNa abhibhUta thavAthI padArthano bodha/prakAza karavAne asamartha banI jAya che.) premaprabhA : A pramANe cAra vikalpo darzAvAtAM A avasare anya ziSyAdi pUche che prazna : samasta joya (jANavA yogya) padArthono bodha karavAne samartha evA kevaLajJAnano pUrva = eTale ke pUrvakALe prApta thavA yogya athavA pUrva eTale sUtramAM karela racanA = goThavaNanA kramanI apekSAe je pUrvIya (pUrvanA) che evA matijJAna Adi cAra jJAno sAthe zuM sahabhAva = eTale ke saha avasthAna, eka jIvamAM samakALe rahevApaNuM hoya che ke nahIM ? anya AcAryonA matane pragaTa karavAnI icchAthI bhASyakAra kahe che - A . pU. nA. mu. |
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 32] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 391 jAte jJAnacatuSTayamevamanye'pi zamavIryadarzanasukhitatvAdayo nazyantu, na ca teSAM nAzo'bhyupeyate, tasmAt sahAvasthAnamastyeva / yadi tahiasti sahAvasthAnaM matyAdijJAnacatuSTayasya kevalena saha tataH kimiti svamarthaM na prakAzayanti ? ucyate-abhibhavAt, tadAha-kintvabhibhUtatvAt tiraskRtatvAt hataprabhAvatvAt akiJcitkarANi na kiJcidapi kartuM prakAzanaM prbhvnti| tatra dRSTAntamAha-indriyavat yathA hi kevalinaH sadapi cakSurAdIndriyaM na vyApriyate viSayagrahaNaM prati, prakAzitatvAt kevalajJAnena, evaM matyAdicatuSTayamapi akiJcitkara, tadIyasya jJeyasya kevalabhAsvatA prakAzitatvAt / athaitadapi sandihyate bhagavataH kevalino yannetraM tad viSayagrahaNaM viSayamAM (javAba) kahevAya che- . * kevaLajJAna hoya tyAM mati Adi jJAno hoya evo matAMtara che javAba : mArAthI anya keTalAMka AcAryo kahe che ke, kevaLajJAna thatAM matijJAna Adino abhAva thato nathI, kiMtu, sahabhAva arthAt teonuM ekatra saha-astitva ja hoya che. kAraNa ke, je sat = vidyamAna vastu hoya teno Atyantika nAza zI rIte thAya ? arthAt na ja thAya. ane tema chatAM jo sat vastuno sarvathA nAza thAya to jema kevaLajJAna thaye chate mati Adi cAra jJAnonI jema bIjA paNa zama, vIrya (utsAha, parAkrama), samyagudarzana, sukhIpaNuM vagere satu guNo paNa nAza pAme ema mAnavuM paDe. paNa te guNono nAza manAto nathI. AthI kevaLajJAnanuM mati Adi cAra jJAna sAthe sahaavasthAna che ja. zaMkAH jo mati Adi cAra jJAnano kevaLajJAna sAthe sahabhAva = sAthe rahevApaNuM hoya che to te jJAno zA mATe potAnA arthane/viSayane prakAzita karatAM nathI arthAt svaviSayano bodha karatAM nathI ? samAdhAnaH kevaLajJAna vaDe abhibhava thavAthI arthAtu potAno prabhAva/sAmarthya haNAI javAthI mati Adi jJAna akiMcitkara bane che, koI paNa vastune prakAzita karavAne samartha banatAM nathI. A viSayamAM daSTAMta Ape che - indriyavat = indriyonI jema. jema kevaLajJAnIne cakSu vagere indriyo vidyamAna hovA chatAMya viSayano bodha karavA mATe vyApArita karAtI nathI arthAt upayogamAM levAtI nathI kAraNa ke indriyo vaDe thanAro bodha kevaLajJAna vaDe ja thaI jAya che. tema (kevaLajJAnanI hAjarImAM) mati Adi cAra jJAna 2. pU. I nA. mu. | 2. pU. I nA. mu. |
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 tattvArthAdhigamasUtram [ o prati akiJcitkaramiti, evaM sati asandeharUpaM dRSTAntaM darzayAma: - yathA vA vyabhra ityAdi, yena vA' prakAreNaitat sthitaM loke, vigatAnyabhrANi yatra tat vyabhraM tasmin vyabhre nabhasi viyati Aditye kiraNamAlini udite prakaTIbhUte jvalanAdIni prakAzanaM pratyasamarthAni bhavanti, kimiti ? bhUritejastvAd bahutejastvAt, [Adityena savitrA abhibhUtAni - tirohitasvasAmarthyAni anyeSAM tejAMsi anyatejAMsi, anyAni vA tejaAtmakAni jvalanAdIni, jvalano'gniH maNiH sUryakAntAdiH candraH zazI nakSatram azvinyAdi, etAni jvalanAdIni prabhRtiH AdiryeSAM tejasAM tAni jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni tejAMsi tejomayAni prakAzanam udyotanaM prati akiJcitkarANi bhavanti na kiJcid bahiravasthitaM kuDyAdiviSayaM prakAzayanti, hataprabhAvatvAt, tadvaditi tena prakAreNa kevalabhAsvatA bhUritejasA''krAntAni na viSayaprakAzanaM prati vyApriyante / vaDe jANavA yogya (zeya) viSaya paNa kevaLajJAna rUpI sUrya vaDe ja prakAzita thaI javAthI mati Adi jJAna akiMcitkara-nirarthaka banI jAya che. pUrvapakSa : kevaLI bhagavaMtanuM netra e viSayanuM grahaNa karavA pratye akiMcitkara - nirarthaka che A bAbatamAM paNa amane zaMkA paDe che. uttarapakSa H bhale, to ame bilkula saMdeha vinAnuM dRSTAMta ApIe chIe. athavA je prakAre lokamAM evuM dekhAya che ke bilkula vAdaLa vinAnA svaccha AkAzamAM sUryano udaya thaye chate agni-maNi-caMdra-nakSatra vagere vastune prakAzita karavAmAM asamartha banI jAya che. prazna : zAthI AvuM bane che ? javAba : atyaMta ghaNo tejavALo hovAthI Aditya (sUrya) vaDe agni vagere anyanA teja athavA agni Adi anya tejomaya dravyo abhibhUta thAya che arthAt teonuM potAnuM padArthane prakAzita karavAnuM sAmarthya DhaMkAI jAya che, dabAI jAya che. temAM jvalana = agni, maNi tarIke sUryakAMta vagere jANavA. caMdra = zazI, temaja nakSatra eTale azvinI vagere 27 che. A vagere padArthonuM teja athavA A tejomaya dravyo abhibhUta thaI javAthI vastunuM prakAzana karavA mATe akiMcitkara = nirarthaka banI jAya che. arthAt potAno prabhAva haNAI javAthI bAhya bhIMta vagere koIpaNa viSayane prakAzita karatAM nathI, te rIte ghaNA tejavALA kevaLajJAna rUpI Aditya vaDe AkrAMta thayelAM arthAt vyApta banavAthI prabhAva 6. pArivu / nA. mu. /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 393 samprati parAbhiprAyeNaiva matyAdijJAnacatuSTayasya kevalena sahAnavasthAnaM darzayati - bhA0 kecidapyAhuH-apAyasadravyatayA matijJAnaM, tatpUrvakaM zrutajJAnam, avadhijJAnamanaHparyAyajJAne ca rUpidravyaviSaye, tasmAnaitAni kevalinaH santIti / TI0 kecidapyAhurityAdi / kecit punarbuvate-naitAni matyAdIni kevalinaH santi, yasmAnmatijJAnaM apAyasadvyatayA bhavati, apAyo nAma zrotrAdIndriyopalabdhasyehitasyArthasya nizcayaH / na caivaMvidho'pAyaH kevalino'sti, yAvacca zobhanAni samyakatvadalikAni santi tAvanmatijJAnaM, tadetad dvayamapi dUrotsAritaM kevalina iti nAsti matijJAnaM kevalinaH / matijJAnAbhAve ca matipUrvasya zrutasya sutarAmabhAva ityataH zrutamapi nAsti, avadhimanaHparyAyajJAne rahita banelAM mati Adi cAra jJAno potAnA viSayane prakAzita karavAmAM pravRtti karatAM nathI. have bhASyakAra paramarSi bIjA AcAryanA ja abhiprAya vaDe mati Adi cAra jJAnanuM kevaLajJAna sAthe avasthAna = rahevuM na hovAnuM darzAve che. bhASya : keTalAMka AcArya kahe che - apAya (nizcaya) ane sadbhavyapaNA vaDe matijJAna thAya che, ane matijJAnapUrvaka zrutajJAna thAya che. avadhijJAna ane mana:paryAya jJAna e be rUpI dravya viSayavALA kahelAM che. tethI A cAra jJAna kevaLajJAnIne hotA nathI. * kevaLajJAna sAthe mati Adi cAra jJAno na hovAno abhiprAya premaprabhA : vaLI bIjA keTalAMka AcArya kahe che - A mati Adi jJAno kevaLajJAnIne hotAM nathI. kAraNa ke, matijJAna apAya ane sadbhavyapaNAthI thAya che. apAya eTale zrotrendriya dvArA karAyela "ahA' vaDe jaNAyela arthano nizciya arthAt matijJAnano trIjo prakAra. AvA prakArano apAya kevaLI bhagavaMtane hoto nathI. vaLI jyAM sudhI sadravya eTale zobhana = zuddha samyaktvanA dalito hoya tyAM sudhI matijJAna hoya che, (arthAt te daliko azuddha thAya athavA azuddha daliko udayamAM Ave to samyakatva na hovAthI matijJAna na rahe.) A banne vastu kevaLajJAnIthI dUra thayelI che. AthI kevaLI bhagavaMtane matijJAna hotuM nathI. temaja matijJAnano abhAva hote chate matijJAnapUrvaka ja thatAM zrutajJAnano paNa sutarAM, avazya abhAva hoya che. (arthAt kAraNano abhAva hovAthI kAryarUpa zrutajJAna paNa zI rIte saMbhave? arthAt na ja saMbhave) AthI zrutajJAna paNa hotuM 2. a.pU. . naivaMvi. 5I 2. parivu . sI 60 mu. I
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 tattvArthAdhigamasUtram [a01 ca rUpidravyaviSaye gadite, na caivaMvidho'sti viSayaH kevalinaH, sambhinnalokAlokagrAhitvAt, tasmAt te api na sta iti, tasmAdupapattibalAdetAni catvAri kevalino divyadRzvano na sakti | bhA0 kiJcAnyat / matijJAnAdiSu caturpu paryAyeNopayogo bhavati, na yugapat / sambhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapat sarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhavati / kiJcAnyat / TI0 kiJcAnyadityAdinA svAbhiprAyadvayaM prakAzayanti-matijJAnAdiSu caturyu matizrutAvadhimanaHparyAyajJAneSu paryAyeNa krameNa upayogaH svaviSayagrAhitA bhavati na yugapat, ekasmin kAle na svaviSaye eSAM vyApAraH / yadA matijJAnI matijJAnenopayukto nathI. vaLI avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna e be jJAna rUpI dravya rUpa viSayavALA kahelAM che. kevaLajJAnInA jJAnano viSaya AvA prakArano nathI. arthAt rUpI dravyarUpa maryAdita viSayavALo nathI. kAraNa ke, kevaLajJAna to samasta/saMpUrNa lokAlokane grahaNa (bodha) karanAruM che. AthI A be jJAna paNa kevaLajJAnIne na hoya. AthI AvI yuktinA baLathI A cAra jJAno divyadaSTivALA kevaLI bhagavaMtone hotAM nathI. (have potAno abhiprAya jaNAvatAM bhASyakAra kahe che-) bhASya : vaLI bIjuM e ke matijJAna Adi cAra jJAnane viSe paryAya vaDe = kramathI upayoga hoya che, yugapatu = samakALe upayoga hoto nathI. jyAre saMbhinna eTale ke saMpUrNa/sarva (dravyaparyAya)nuM grahaNa karanArA jJAna ane darzanavALA kevaLI bhagavAnane samakALe (eka ja samayamAM) sarva bhavonuM grahaNa karanAra, temaja (Indriya Adina) nirapekSa evA kevaLajJAna ane kevaLadarzanane viSe dareka samaye upayoga hoya che. vaLI bIjuM ke (bIjI yukti A pramANe che.) * matiAdi jJAnomAM kramathI upayoga, kevaLajJAnamAM samakALe upayoga premaprabhA : bhASyamAM cit pado dvArA bhASyakAra potAnA be abhiprAyone pragaTa kare che mati-zruta-avadhi-mana:paryAya e cAra jJAno viSe paryAyathI - kramathI (vArApharatI) upayoga eTale ke potapotAnA viSayanuM grahaNa hoya che paNa yugapatu - eka kALe potAnA viSayamAM A cAra jJAnono upayoga hoto nathI. jyAre matijJAnI jIva matijJAnane viSe 2. sva.pU. I svIya mu. | 2. papu ! Hi0 mu. | rU. pU. I svasva0i mu. |
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 31] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 395 na tadA zrutAdInAmanyatamena kenacit, yadA ca zrutajJAnenopayukto na tadA matyAdInAmanyatameneti, kevalinastu na krameNaitajjJAnagato'styupayogaH, yataH sambhinna ityAdi / jJAnaM vizeSagrAhi, darzanaM sAmAnyagrAhi, jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzane, sambhinne sarvadravyaparyAyagrAhake jJAnadarzane yasya sa sambhinnajJAnadarzanaH tasya, evaM mAhAtmyAdiguNAnvitasya bhagavataH, kevalaMsarvArthagrAhi jJAnaM yasyAsti tasya kevalinaH, yugapat ekasmin samaye, kevale jJAne anusamayamupayogo bhavati darzane ca / kIdRzi kevale jJAne darzane ca ? ucyatesarvabhAvagrAhake / sarve bhAvA:-paJcAstikAyAsteSAM grAhakaM, vizeSeNa paricchedakamityarthaH / upayogavALo hoya che tyAre zeSa zrutajJAna AdimAMthI koIpaNa jJAnamAM upayogavALo hoto nathI ane jyAre zrutajJAnamAM upayogavALo hoya che tyAre mati Adi zeSajJAno paikI koIpaNa jJAnanA upoyagavALo hoto nathI. jayAre kevaLajJAnIne to A jJAnanA viSayano upayoga kramathI hoto nathI. (kahevAno bhAva e che ke mati Adi cAra jJAnano je viSaya che, te viSaya kevaLajJAnIne kevaLajJAna vaDe paNa jaNAya che paraMtu matijJAnI Adi chadmastha jIvonI jema krame karIne - vArApharatI upayoga hoto nathI. kiMtu eka samayamAM ja te jJAnanA viSayano upayoga hoya che.) AnuM kAraNa jaNAvatAM bhASyamAM kahe che. mana ityAdi. saMbhinna eTale saMpUrNa- sarvadravya ane paryAyanuM grahaNa(jJAna) karanAra - jANanAra. jJAna eTale vizeSathI viSayanuM grahaNa karanAra ane darzana eTale sAmAnya viSayanuM grahaNa karanAra. AvA saMbhinna = saMpUrNa jJAnadarzana che jene te saMbhijJAna-darzanavALA kahevAya. "kevaLa" eTale sarva arthone grahaNa karanAruM jJAna. te jeo pAse hoya te "kevaLI' kahevAya. Ama samasta artha A pramANe che - je kAraNathI saMbhinna = saMpUrNa-sarvadravya paryAyone grahaNa karanArA jJAna ane darzanavALA ane AthI AvA mAhAbhya Adi guNathI yukta hovAthI bhagavAna (bhaga = jJAnAdi aizvarya... te jeomAM hoya te bhagavAnuM kahevAya.) kevaLI = kevaLajJAnI = sarvajJane eka samayamAM kevaLa (sarva arthanA grAhaka) evA jJAna viSe ane darzanane viSe anusamaya eTale dareka samaye - AMtarA vinA upayoga hoya che. * AgamavAdImataH kevaLajJAna-kevaLadarzanano samayAntare upayoga ja praznaH kevA kevaLajJAna ane kevaLadarzanane viSe upayoga hoya che ? 1. pU. I etajJA, mu. | 2. pApu ! tannA, mu. | rU. 3.pU. | vA0 mu. |
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 tattvArthAdhigamasUtram [ ga 2 nirapekSe / nirgatA apekSA jJeyaM muktvA'nyatra indriyAdau yasya tannirapekSaM tasminnirapekSe kevalajJAne vizeSagrAhiNi darzane ca sarvabhAvagrAhake nirapekSe sAmAnyagrAhiNi / anusamayamupayogo bhavatIti / anugataH-avyavahitaH samayaH-atyantAvibhAgaH kAlo yatra kAlasantAne sa kAlasantAno'nusamayastamanusamayaM kAlasantAnamupayogo bhavati / "kAlAdhvanoratyantasaMyoge" [pA0 sU0 2-3-5] iti dvitIyA, "avyayIbhAvo vA vibhaktyAdiSu" [pA0 sU0 2-1-6] vAraMvAreNopayogo bhavatIti yAvat / ekasmin samaye kevalajJAnopayoge vRtte tato'nyasmin kevaladarzanopayoga iti, evaM sarvakAlamavaseyam / yadyapi kecit paNDitammanyAH sUtrANyanyathAkAramarthamAcakSate tarkabalAnuviddhabuddhayo javAbaH (1) sarvabhAva-grAhaka ane (2) nirapekSa... sarva je paMcAstikAya rUpa bhAvo = artho che, teonuM grAhaka eTale vizeSathI bodha karanAruM kevaLajJAna ane kevaLadarzana hoya che. vaLI (2) nirapekSa eTale zeya = jANavA yogya padArthane choDIne jene anya koIpaNa indriya Adi padArthane viSe apekSA rahI nathI, nIkaLI gaI che tevuM nirapekSa je kevaLajJAna eTale vizeSagrAhI ane kevaLadarzana eTale sAmAnyagrAhI, tene viSe anusamaya = samaye samaye kevaLajJAnI bhagavAnane upayoga hoya che. "anu' eTale anugata, avyavahita - satata... samaya eTale atyaMtapaNe vibhAga rahita arthAt jeno (kevaLajJAnInI dRSTie paNa) vibhAga thaI na zake tevo sUkSmatama kALa. Avo anugata = satata samaya jemAM arthAt je kALa-saMtAna (= kALa-pravAha, kALa-paraMparA)ne viSe hoya te kALa-pravAha anusamayavALo kahevAya. AvA anusamaya kALa-pravAhamAM kevaLajJAna-darzanano upayoga hoya che. te anusamaye A pramANe je dvitIyA vibhaktino prayoga karelo che temAM vAdhvanottaraMtho (pA. sUtra-2-3-5) sUtrathI dvitIya-vibhakti thayelI che. athavA vyathamAvo vA vimavatyavipu (pA. sUtra-2-1-6)thI vibhaktinA arthamAM avyayIbhAva samAsa thayelo che. satata vAraMvAra vArApharatI upayoga hoya che, ema teno artha che. eka (prathama) samaye kevaLajJAnano upayoga thaye chate tenA pachInA bIjA samaye kevaLadarzanano upayoga hoya che. A pramANe upayogonuM samayAMtare parAvartana-sarvakALa mATe samajavuM. * kevaLajJAna-darzanano eka samaye upayogavAdI takanusArI-mata-khaMDana ja jo ke keTalAMka AcArya potAne paMDita mAnanArA temaja tarkanA baLathI jemanI buddhi
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 sU0 32]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam vAraMvAreNopayogo nAsti, tat tu na pramANayAmaH, yata AmnAye bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAreNopayogaM pratipAdayanti, "NoNammi daMsaNammi ya eto egatarammi uvauttA" tathA 'savvassa kevalissavi jugavaM do natthi upayogA' [ vizeSAva0 gA0 3096] ityAdIni / athaivaM manyathAH sUtraNAmeSAmanya evArtho'nya evAvyutpannabuddhibhirAkhyAyata iti, etadapi duHzraddhAnam, yataH sarvasUtrANi andhapuruSasthAnIyAni sudhiyA gRhItAni zaknuvantyarthaM khyApayituM, yathA zveto dhAvatItyAdi evaMvidheSu ca sUtreSu avazyamAptasampradAya evAnveNIyo bhavati, sa ekameka-ekarasa thayelI che teo sUtrone anya rUpe karIne teno artha Avo kahe che ke, pUrvapakSa : "kevaLI bhagavaMtane A pramANe vAraMvAre - vArApharatI arthAt samayAMtare jJAna ane darzanano upayoga hoto nathI. paraMtu eka ja samaye bane upayoga hoya che." A pramANe pUrvapakSanA mata(pakSa)ne jaNAvIne teno niSedha karatAM siddhasena gaNivara kahe che ke - uttarapakSa : kintu, ame teonA matane pramANabhUta mAnatAM nathI. (pramANita karatAM nathI, kAraNa ke, zAstranI paraMparAmAM evA ghaNAM badhAM sUtro che je vAraMvAra jJAnadarzanano upayoga hovAnuM pratipAdana kare che. dA.ta. AgamamAM kahyuM che ke, pAmi raMpami ya pro tira i3vattA I [ vizeSavazlo3039 pUrvArdha ] artha : jJAna ane darzana e bemAMthI ekane viSe (eka samayamAM) upayogavALA hoya che. tathA vizeSAvazyaka bhASyamAM kahyuM che ke "sabasta vanavi nuvaM to naOi 35yogA' [ vizeSAva, zlo3096 ] artha : sarva kevaLajJAnIone yugapa-ekakALe be upayoga hotAM nathI. ityAdi aneka sUtro kevaLajJAnIne vAraMvAra jJAna-darzana viSe upayogane jaNAvanArA che. pUrvapakSa : A sUtrono judo artha che ane te avyutpanna = akuzaLa, aparikamita buddhivALAo vaDe anya rUpe ja artha kahevAya che. uttarapakSa H AvuM tame mAnatA hova to paNa tenI zraddhA besavI muzkela che. kAraNa ke sarva sUtro aMdha-puruSa jevA che. (pote potAno artha jaNAvavA samartha nathI) AthI uttama buddhivALA puruSa vaDe jyAre te sUtronuM jJAna (grahaNa) karAya che tyAre ja te sUtro potAno artha jaNAvavAne samartha bane che. dA.ta. zveto thAvati aa vagere (AmAM zveta eTale "sapheda koI prANI doDe che' ema artha thAya ane zrI rUta: thAta ema padaccheda karavAthI kUtaro 6. papu nALa0 mu. | 2. paripu fpa tu- mu. gadha: I
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ cAvicchedena arthasampradAyaH samasta zrutadharAdadhikAriNaH pariplavamAno muniparamparayA yAvadadyetyArgamad avigAnena vAraMvAreNopayoga iti, kutaH punararyamarthAgamo'kasmAt `yugapadupayogavAdinaH ? svata eva cet prekSitaH, svamanISikA siddhAntavirodhinI na pramANamityabhyupeyate / athAgamAt, pradarzanIyaH tarhyasau, tasmAd yatkiJcidetaditi / atha manyase sAkAro'nAkAra iti zabdabhedaH kevalamatra kevalini arthastvabhinna eva, yataH sarvameva ahIMthI athavA A tarapha doDe che ema paNa artha thAya che. AvA sUtrono artha buddhi dvArA yathocita thaI zake che.) 398 paraMtu, AvA prakAranA (guru-paraMparAthI AvelAM) sUtrone viSe to tenA arthano nirNaya karavA mATe avazya Apta-puruSonI paraMparA (saMpradAya)no ja Azraya karavA yogya che ane te arthano saMpradAya (paraMparA) adhikRta evA saMpUrNa zrutane dhAraNa karanArA arthAt bAra aMganA dhAraNa karanArA mahAtmAo pAsethI teonI paraMparAmAM thayelA munionI paraMparA vaDe pasAra thato thato Aja sudhI avicchinnapaNe - nirAbAdhapaNe Avelo che ke 'vAraMvAre arthAt dareka samaye vArApharatI kevaLIone jJAna-darzanano upayoga hoya che.' Ama sUtrano artha paNa paraMparAthI ja cAlI Ave che. AthI kevaLIone yugapat-eka samaye ja jJAnadarzana beyano upayoga kahenArAo pAse Avo artha-Agama akasmAt (Apta-paraMparA vinA) kyAMthI Avyo ? (AvA sUtramAM to Apta-paraMparA ja pramANabhUta hoyane tevA prakAranI artha-paraMparA to maLatI nathI ?) pUrvapakSa : Avo sUtrArtha svataH ja-potAnI buddhithI ja vicArelo che. uttarapakSa : siddhAMtanI sAthe virodha Ave evI potAnI buddhi (sva-manISikA) pramANabhUta nathI ema ame mAnIe chIe. vaLI 'Agamane AzrayIne A vAta ame kahIe chIe.' ema jo tame kahetAM hova to te Agama-pATha tamAre batAvavo joIe. paNa Agama-pATha batAvavA tame lAcAra cho. AthI A rIte vAraMvAra = vArApharatI upayogano niSedha karavo nirarthaka che. pUrvapakSa : kevaLajJAnIne viSe sAkAra = jJAna ane anAkAra eTale darzana ema phakta zabdano (vyavahArano) bheda che paNa Ano artha to eka-abhinna ja che. kAraNa ke kevaLajJAnIne viSe sarva vizeSa (bhedo)no bodha karanAruM jJAna ja hoya che, paNa darzana hotuM 1. pU. / tyAgamA r. 3.pU. / punararthA mu. / rU. pU. | yupa. nA. mu. |
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 32]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 399 vizeSaparicchedakaM jJAnaM kevalini samasti na darzanamiti, idamapi na jAghaTyate, jJAnAvaraNaM bhagavataH kSINaM darzanAvaraNIyaM ca niravazeSaM, tatraikatve sati ko'yamAvaraNabhedAbhimAno niSprayojana: ? tathA sAkAropayogo'STadhA darzanopayogazcaturdheti, tathA jJAnaM paJcadhA darzanaM caturdheti, ekatve sati kuta idamapi ghaTamAnakaM ? na cAtIvAbhinivezo'smAkaM yugapadupayogo mA bhUditi, vacanaM na pazyAmastAdRzam, kramopayogArthapratipAdane tu bhUri vacanamupalabhAmahe, na cAnyathA jinavacanaM kartuM zakyate suviduSA'pIti, prakRtamanutriyate / etasmAt kevalajJAnopayogAt kevaladarzanopayogAcca vinA'nyasya upayogasya abhAvAt kevalini matyAdijJAnacatuSTayA'sahabhAvo nathI. mATe kevaLajJAnIne eka ja prakArano upayoga sarvakALe hoya che. uttarapakSa : A pramANe tame mAnatA hova to te paNa atyaMta ghaTatuM nathI, asaMgata che. kAraNa ke, kevaLI bhagavaMtanuM jJAnAvaraNa karma kSINa thayuM hoya che tema darzanAvaraNIya karma paNa saMpUrNa naSTa thayeluM hoya che. have jo A jJAna (sAkAra) ane darzana (nirAkAra) e be eka ja hoya to niSThayojana/nirarthaka evo A tenA darzananA AvaraNa(Avaka) karmanA bhedanuM abhimAna = abhiprAya, Agraha rUpa zA mATe rAkhavo joIe ? arthAt jJAna-darzana eka ja hoya to tenA AvaraNarUpa karmane paNa eka ja samAna ja kahevuM joIe. temaja sAkAropayoga (jJAnopayoga) e ATha prakArano che ane darzanopayoga (anAkAropayoga) e cAra prakArano che. tathA jJAnanA pAMca prakAra che ane darzananA cAra prakAra che. jo jJAna ane darzana e be eka ja hoya to Avo tenA prakArono bheda paNa zI rIte ghaTamAna thAya ? aMrthAt prakArano bheda paNa saMgata na thAya. AvI amArI rajuAtathI/dalIlathI tame ema nahIM mAnazo ke "yugapatu = eka kALe jJAna-darzana rUpa be ya upayoga na ja hoya A pramANe amane atyaMta abhiniveza (kadAgraha) che. paNa evuM koI Agama-vacana amane jovA maLatuM nathI. AthI te uparokta vastu svIkAravA amane lAcAra banAve che. enI sAme "kramathI jJAna-darzana rUpa upayoga hoya" evA arthane jaNAvanArA ghaNA Agama-vacano prApta thAya che. AthI enI ja puSTi karavAmAM amAro jhoka rahe che. vaLI atyaMta buddhimAna-vidvAna puruSa vaDe paNa jinezvaradevanA vacanane anyathA karI zakAya nahIM, arthAt ulaTI rajUAta dvArA tenA arthane macaDI zakAya nahIM. have A viSayathI saryu, mULa vAta upara AvIe.... - A kevaLajJAna-upayoga ane kevaLadarzana-upayoga sivAya bIjA koI upayogano . pU. I gyasa60 . |
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram 400 'gamyate / kiJcAnyAdityupapattyantaramAlambate bhA0 kSayopazamajAni catvAri jJAnAni pUrvANi, kSayAdeva kevalam / tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santi // 31 // [ a0 1 - TI0 matyAdIni catvAri manaH paryavaparyavasAnAni jJAnAni matizrutAvadhi manaHparyAyAvaraNIyakarmaNAM kSayopazamAvurarIkRtya pravartante, tadAvaraNIyakarmakSayopazamanimittAni, kevalaM puna: kSayakAraNameva, tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santi / anyeSAM tu grantha:jJAnadarzanAvaraNayostu kRtsnakSayAt kevalajJAnadarzane bhavataH iti tasmAnna kevalinaH zerSajJAnAni / abhAva hovAthI kevaLajJAnI bhagavAnamAM matijJAna Adi cAra jJAnano asahabhAva eTale ke saha avasthAnano (astitvano) abhAva jaNAya che. vi cAnvat - (vaLI bIjuM ke...) evA bhASyagata padathI (pUrvokta viSayamAM) bIjI yuktino Azraya kare che bhASya : pUrvanA cAra jJAno kSayopazamathI utpanna thanArA che, jyAre kevaLajJAna kSayathI ja pragaTa thAya che. AthI kevaLajJAnIne zeSa jJAno hotA nathI. (1-31) * kevaLajJAnIne zeSa jJAno na hovAnuM kAraNa premaprabhA : mati Adi mana:paryavajJAna sudhInA cAra jJAno e mati-zruta-avadhimanaHparyAya-AvaraNIya (AvAraka) karmanA kSayopazamane arthAt kSaya ane upazama e sahiyArA be bhAvane AzrayIne pravarte che. arthAt te te matijJAna AdinA AvaraNIya = AcchAdaka karmanA kSayopazamarUpa nimittathI utpanna thanArA che. jyAre kevaLajJAna e to kevalajJAnAvaraNIya karmano sarvathA kSaya thavAnA kAraNe ja utpanna thAya che. tethI kevaLajJAnIne zeSa jJAno hotAM nathI. bIjAonA mate ahIM bhASyano pATha jarA judo che - teno artha A pramANe che - jJAna eTale vizeSanuM grAhaka ane darzana eTale sAmAnyanuM grAhaka. te benA AvaraNabhUta je karmo che teno saMpUrNa nAza thavAthI kevaLajJAna ane kevaLadarzana e be utpanna thAya che. tethI kevaLajJAnIne zeSa jJAno hotAM nathI. AthI mati Adi cAra jJAno kSayopazama nimittavALA che ane eka kevaLajJAna (AvaraNabhUta jJAnAvaraNa karmano) saMpUrNa kSaya 6. pU. / maiM gamya0 mu. | 2. TIAnu. / mavantIti. mu. / rU. pU. / paryAya. mu. / 4. pAvivu / ntIti. mu. | , . pU. | nA. mu. | 6. pU. | SALi jJA. mu. | 7. pU. / santi. mu. adhi:/
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 32] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 401 jJAnadarzanayovizeSasAmAnyagrAhakayorye AvaraNe AcchAdane tayoreva kRtstrakSayAt kevale jJAnadarzane vizeSasAmAnyagrAhake utpadyete, atazcatvAri kSayopazamanimittAni ekaM kSayAdeva kevalaM kathaM punaratra sahAvasthAyitA ghaTeta ? // 31 // evaM matyAdi jJAnapaJcakaM pramANaM pradarzya pramANAbhAsAvizcakIrSayA Aha - jU matidhRtAvathayo viparyayaza che ?-rUra che. bhA0 matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnamiti viparyayazca bhavati, ajJAnaM cetyrthH| jJAnasya viparyayo'jJAnamiti / atrAha-tadeva jJAnaM tadevA'jJAnamiti, nanu chAyAtapavat zItoSNavacca tadatyantaviruddhamiti / atrocytethavAthI ja utpanna thAya che. AthI zI rIte kevaLajJAna ane zeSa cAra jJAnonuM sahaavasthAna = ekakALe sAthe rahevuM ghaTe ? arthAt na ja ghaTe. (1-31) avataraNikA : A pramANe matijJAna Adi pAMca jJAna rUpa pramANane batAvIne have pramANAbhAsa eTale ke asat khoTA pramANane batAvavAnI icchAthI graMthakAra AgaLanuM sUtra kahe che - pati kRtAvathI viparyayaza che ?-rUra che sUtrArthaH mati, zruta ane avadhi e traNa jJAno viparIta - ulaTAM, ajJAna rUpa paNa hoya che. bhASya : matijJAna, zrutajJAna ane avadhijJAna A traNa viparyaya = ulaTA arthAt ajJAnarUpa paNa hoya che. jJAnano viparyaya eTale ajJAna. ahIM bIjA vyakti prazna kare che. prazna te ja jJAna che ane tene ja tame ajJAna kaho cho. kharekhara A vAta to eka ja vastumAM) chAyA ane Atapa (tApa-taDako) ane zIta (ThaMDI) ane uSNanI jema atyaMta virodhI che. A viSayamAM (javAba) kahevAya che. javAba: ja mati-zruta-avadhijJAna viparIta (ajJAna) paNa hoya roka premaprabhA : pUrve kahela svarUpavALA matijJAna, zrutajJAna ane avadhijJAna e traNeya
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ so TI0 matizrutAvadhayo viparyayazca / yathoktalakSaNA matizrutAvadhayastrayo'pi viparyayazca bhavatyajJAnaM cetyarthaH / jJAnAdhikArasya prakRtatvAt jJAnasya viparyayo viparItatA ajJAnaM, pramANAbhAsa iti yAvat / yadA yathArthaparicchedi tadA jJAnaM, yadA tvayathArthaM pravartate tadA jJAnAbhAsam / evamukte para Aha- ekasya viruddhadharmadvayasamAropo na yukta iti, tadeva matyAditrayaM pramANaM tadeva cApramANamiti chAyAtapavad virodhitvAdekatrAsAmpratam, etadAhananu chAyAtapavad viruddhametat, yo hi chAyAyAmevAtapaM manyate Atape vA chAyAM tadatyantaviruddhaM syAt / pratItivirodhazca tathA / yo hi zItamuSNaM brUyAt uSNaM ca zItamiti pratyakSaviruddhaM ca jAyete / atrocyate na brUma ekatrAdhAre etattrayaM jJAnamajJAnaM ca, kintvanyatra jJAnamanyatra jJAna viparIta (viparyaya) paNa hoya che arthAt ajJAnarUpa paNa hoya che. ahIM sUtramAM 'jJAna' zabda lakhela nathI. AthI prazna thAya ke konAthI viparItapaNuM samajavAnuM che ? enI spaSTatA karatAM kahe che - mULamAM 'jJAna'no adhikAra = prakaraNa cAlu hovAthI jJAnano viparyaya levAno che. viparyaya = eTale ulaTApaNuM-viparItatA arthAt ajJAna... ene 'pramANAbhAsa' paNa kahevAya che. jyAre A mati, zruta ane avadhi e traNa viSayanuM yathArtha rUpe grahaNa kare che arthAt je pramANe viSaya/artha hoya e pramANe ja bodha karanArA hoya che tyAre te 'jJAna' kahevAya che. ane jyAre viSayane ayathArtha rUpe arthAt viSaya jevo che tenAthI judA/ulaTA rUpe bodha kare che tyAre te mati vagere traNa 'jJAnAbhAsa' = ajJAna kahevAya. A pramANe kahevAte chate bIjo vyakti prazna uThAve che = 402 prazna H eka ja vastumAM virodhI be dharmono samAropa = AropaNa karavuM te yogya nathI. te ja mati Adi traNa pramANa che ane te ja mati Adi apramANa che Ama kahevuM te chAyA ane Atapa/taDakonI jema virodhI hovAthI eka ja ThekANe hovuM te asaMbaddha che, asaMgata che. A ja vAta bhASyamAM kahe che - nanu ItyAdi. teno artha A pramANe che ke, chAyA ane tApa/taDakAnI jema ane zIta/ThaMDu ane uSNanI jema A benuM eka ThekANe hovuM viruddha che. kemake je chAyAmAM ja Atapa mAne che athavA AtapamAM/taDakAmAM chAyA mAne che te atyaMta viruddha che. vaLI anubhava (pratIti) sAthe paNa virodha Ave che. (chAyAmAM TADhakano anubhava thAya che paNa taDakAno anubhava thato nathI. ityAdi.) temaja je zIta vastune uSNa kahe ane uSNa vastune zIta kahe to te paNa pratyakSa sAthe virodhI bane. (ane anubhavathI paNa virodhI bane che.) 1. va.pU. / nAyate. mu. |
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU2] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 403 cAjJAnamiti / kva tarhi jJAnam ? samyagdRSTau yo'vabodhastajjJAnam, AdhArAntare mithyAdRSTau yo'vabodhastadajJAnam / etadAha - ___ bhA0 mithyAdarzanaparigrahAd viparItagrAhakatvameteSAm / tasmAdajJAnAni bhavanti, tad yathA-matyajJAnaM, zrutAjJAnaM, vibhaGgajJAnamiti / avadhiviparIto vibhaGga ityucyate / TI0 mithyAdarzanetyAdi / mithyAdarzanena-tattvArthAzraddhAnarUpeNa parigraho yadA matyAditrayasya tadA viparItagrAhakatvaM-ayathAvastupariccheditvam eteSAmiti matizrutAvadhInAM tasmAt kAraNAt ajJAnAni kutsitAni ayathAparicchedIni bhavanti matyAdIni / mithyAdRSTiparigRhItA matirmatyajJAnaM, mithyAdRSTiparigRhItaM zrutaM zrutAjJAnaM, mithyAdRSTi javAbaH ame evuM nathI kahetAM ke eka ja AdhArabhUta jIvamAM A traNeya prakAranuM jJAna ane ajJAna hoya che, kintu, eka ThekANe (jIvamAM) jJAna hoya che ane anya ThekANe (bIjA jIvamAM) ajJAna hoya che. konA mati Adi jJAna ane konA ajJAna kahevAya? ja prazna : jo Ama hoya to kaho joIe ke A mati Adi jJAna kyAM hoya che ? javAba : samyagudRSTi (samyagudarzanathI yukta) AtmAmAM je bodha hoya che te jJAna kahevAya ane bIjA AdhAramAM eTale ke mithyAdaSTi (mithyAdarzanavALA) jIvamAM je bodha hoya tene ame ajJAna kahIe chIe. A ja vAtane bhAgyamAM jaNAvatAM kahe che bhAga : mithyAdarzana vaDe parigraha (svIkAra) thavAthI A mati Adi jJAno viparIta arthanA grAhaka hoya che. te kAraNathI mati Adi traNa jJAno ajJAnarUpa che. te A rIte- (1) mati-ajJAna (2) zruta-ajJAna ane (3) virbhAgajJAna. viparIta evo avadhi (jJAna) te vibhaMga (jJAna) ema kahevAya che. premaprabhA : tattvarUpa arthanI azraddhA athavA tattva vaDe arthanI azraddhA svarUpa je mithyAdarzana che tenA vaDe jyAre mati Adi traNa jJAnano parigraha (grahaNa) karAya che tyAre A mati, zruta ane avadhi e traNa jJAno viparItapaNe grAhaka hoya che. arthAt ayathArthapaNe vastuno bodha karanArA hoya che. A kAraNathI mati vagere traNa jJAno ajJAnarUpa che arthAt kutsita = khoTA che, ayathArthapaNe bodha karanArA che. tethI teno 2. paripu ! yathArtha mu. I
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram parigRhIto'vadhirvibhaGga iti / vibhaGga ityasya cArthaM prakAzayati- avadhirbhavakSayopazamanimitto viparIto'nyathAvastuparicchedI vibhaGga iti, yathAvasthitavastuparicchedi ca pramANamiSTaM, na caitat tathetyataH aprAmANyaM mithyAdRSTiparigRhItAnAmiti / atrAprAmANye khyApite mithyAdRSTiparigRhItasya matyAditrayasya codaka Aha 404 - [t o - bhA0 atrAha-uktaM bhavatA samyagdarzanaparigRhItaM matyAdi jJAnaM bhavatyanyathA'jJAnameveti / mithyAdRSTayo'pi ca bhavyAzcAbhavyAzcendriyanimittaM aviparItAn sparzAdInupalabhante, upadizanti ca sparzaM sparza iti rasaM rasa iti, evaM zeSAn, tat kathametaditi ? A pramANe vyavahAra thAya che - (1) mithyArdaSTi jIva vaDe athavA mithyAdaSTi eTale mithyAdarzana vaDe parigRhIta = svIkRta, grahaNa karAyelI je mati te mati-ajJAna kahevAya. A rIte (2) mithyArdaSTi vaDe grahaNa karAyela zveta te zruta-ajJAna kahevAya ane (3) mithyAdaSTi vaDe parigraha karAyela avadhi tene 'vibhaMga' jJAna kahevAya che. 'vibhaMga' zabdano artha prakAzita karatAM bhASyakAra kahe che - bhava ane kSayopazama rUpa nimittathI utpanna thato 'avadhi' ke je viparIta hoya arthAt vastu jevI hoya tenA karatAM judA svarUpe/ulaTI rIte vastunuM grahaNa karanAro hoya te 'vibhaMga' kahevAya che. vaLI yathAvasthita eTale ke vastusthiti je rIte hoya te rIte vastuno bodha (pariccheda) karanAruM jJAna 'pramANa' tarIke ISTa che, mAneluM che, paraMtu A mati-ajJAna Adi traNa tevA prakAranA nathI. mATe mithyArdaSTi vaDe parigRhIta = svIkArelA = dhAraNa karelAM A matiajJAna Adi jJAno apramANa che. A avasare eTale ke mithyArdaSTi dvArA parigRhIta mati Adi traNa jJAno apramANa hovAnuM jaNAvAye chate ziSyAdi anya vyakti bhASyamAM prazna kare che bhASya : ahIM bIjo vyakti pUche che - prazna H Ape kahyuM ke mati Adi traNa e jo samyagdRSTi vaDe svIkAra (grahaNa) karAyela hoya to jJAna kahevAya nahIMtara (mithyArdaSTi vaDe svIkRta hoya to) ajJAna kahevAya. have mithyAdaeNSTivALA jIvo paNa (1) bhavya ane (2) abhavya ema be prakAre hoya che ane teo indriyarUpa nimitta vaDe aviparIta = yathArtha evA sparza Adi viSayonuM jJAna kare che ane upadeza = bIjAone kathana paNa yathArtharUpe 1. TIAnu mittAn. mu. I
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUo 32] 40 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam atrocyate-teSAM hi viparItametad bhavati // 32 // TI0 uktaM bhavatA-pratipAditaM tvayA samyagdarzanena jIvAditattvazraddhAnarUpeNa parigRhItaM matyAdi jJAnaM bhavati / yathAvad vastuparicchedIti yAvat / anyathA tu mithyAdRSTinA parigRhItaM matyAdi eva trayaM kutsitaM jJAnamajJAnameveti / tadetanna mRSyate, yataH evaM mithyetyAdi / mithyAdRSTayo'bhigRhItamithyAdarzanAH zAkyAdayaH, anabhigRhItamithyAdarzanAH, pravacanArthasandehinazca trividhA iti / apiH sambhAvane, caH samuccaye / te mithyAdRSTayo dvidhA bhavyAzcAbhavyAzca, setsyan bhavyaH, naiva kadAcit setsyati yaH so'bhavyaH / te mithyAdRSTayo dvividhA api, kare che, jema ke, sparzane sparzarUpe ane rasane rasarUpe e pramANe zeSa viSayonI bAbatamAM paNa yathArtharUpe kahe che. to A zI rIte ghaTe? arthAt mithyASTinuM atiAdi jJAna e ajJAna zI rIte kahevAya? A viSayamAM (javAba) kahevAya che javAbaH te mithyASTivALA jIvone A jJAna viparIta ja hoya che. (1-32) premaprabhA : bhASyamAM ziSyAdi prazna kare che prazna : Ape hamaNAM kahyuM ke, jIvAdi tattvonI zraddhA svarUpa samyagadarzana vaDe parigrahaNa karAyela - svIkAra karAyela mati Adi e "jJAna" kahevAya che. jJAna eTale yathAvata - je prakAre hoya te prakAre vastuno bodha karanAruM. anyathA eTale ke jo mithyASTi jIva vaDe parigraha = svIkAra karAyela hoya to te mati Adi ja traNeya kutsita = kharAba/malina jJAna eTale ke "ajJAna" ja bane. tethI A AgaLa kahevAtI vAta amane gaLe utaratI nathI, samajAtI nathI. kema ke mithyAdaSTivALA jIvo keTalAMka zAkya vagere (1) abhigRhIta mithyA-darzanavALA hoya che, keTalAMka (2) anabhigRhIta mithyAdarzanavALA ane keTalAMka (3) pravacanamAM - jinavacanamAM kahela arthomAM/padArthomAM saMdeha rAkhanArA ema traNa prakAranA hoya che. pi zabda saMbhAvanA arthamAM che ane ra zabda samuccaya-saMgraha arthamAM che. AvA mithyASTivALA jIvo be prakAranA hoya che (1) bhavya ane (2) abhavya. temAM (1) jeo siddha thaze arthAt siddhi gatine pAmavAne yogya hoya te bhavya kahevAya ane (2) jeo kyAreya siddha thavAnA nathI arthAt 2. pU. I nA. mu. |
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 tattvArthAdhigamasUtram [10 2 indriyanimittamiti / indriyANi zrotrAdIni tAni nimittaM kAraNamAzritya aviparItAn yathAvasthitAn sparzAdIniti sparzarasagandharUpazabdAn upalabhante AtmanA, upadizanti ca anyebhyaH / kathamupalabhante kathaM copadizanti ? avaiparItyena, taccAvaiparItyaM darzayatisparza zItAdikaM sparzamiti aviparItatAmAcaSTe, rasaM madhurAdikaM rasamiti evamaviparItamevaM zeSAn gandharUpazabdAnavaiparItyena / tat kathametaditi, bAdhake hi pratyaye satyayathArthatA pratyayAntarasya AzrayituM zakyA, yathA zuktikAbuddhyAM rajatabuddhirbAdhikayA zuktikA buddhyA nivartyate, naivamatra bAdhakaM kaJcit pratyayaM pazyAmo yadbalAnmithyAdRSTInAM tadayathArthaM jJAnaM siddhigatine pAmavAnI yogyatA vinAnA hoya te abhavya kahevAya. te be ya prakAranA mithyASTi jIvo zrotra vagere indriyanA nimittano (kAraNano) Azraya laIne aviparIta eTale yathArtha, jevA che tevA rUpe sparza, rasa, gaMdha, rUpa ane zabdarUpa viSayane pote potAnA AtmA vaDe jANe che ane bIjAo AgaLa tenuM kathana paNa kare che. * mithyAdRSTinuM vyavahArika-jJAna yathArtha chatAM ajJAnarUpa ka taTastha vyakti : teo pote zI rIte jANe che ane zI rIte bIjA AgaLa kahe che ? praznakAra : aviratapaNe = yathArtharUpe jANe che ane kahe che ane te aviparItapaNAne batAvatAM bhASyakAra kahe che- zIta vagere sparzane "A sparza che' ema aviparItarUpe jANe che kahe che tathA madhurAdi rasane "A rasa che' ema aviparItapaNe jANe che, kahe che. A pramANe zeSa - gaMdha, rUpa ane zabdane paNa yathArtharUpe - sAcArUpe jevA che tevA jANe che ane kahe che to Ane viparIta-ayathArtha jJAna zAthI kaho cho ? kahevAno Azaya e che ke, koI bAdhaka = pratibaMdhaka = niSedhaka pratyaya (nizcaya) thayelo hote chate ja bIjA pratyayane/jJAnane ayathArtha-khoTA tarIke svIkAra karavo zakya bane. dA.ta. mArgamAM kyAMka zukti (chIpaluM) paDela hoya ane dUrathI jonArane (prakAza Adi kAraNe) temAM rajata (cAMdI)nI ( natam e pramANe) buddhi (bhrama) thayA bAda pAse jatAM emAM chIpalAMnI ( vitara, rannatam e pramANe) nizcayAtmaka buddhi thAya che tyAre A zukti tarIkenI buddhi vaDe pahelAM thayela rajata-buddhino niSedha-nivRtti karAya che - paNa ahIM to AvI koI bAdhaka pratItine/buddhine ame jotAM nathI ke jenA baLathI mithyAdaSTi jIvonA te 2. pU. I fmattAna mu. | 2. paripu I zarUpAnavai0 mu. rU. patipu ! vAvyA mu. I
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rUrU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 407 manyemahIti ? atrocyate-teSAM mithyAdRSTInAM yasmAt tad vijJAnaM viparItameveti, yathArthaparijIvitthAt II rUra II vataH ? sU0 sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherunmattavat // 1-33 // ___TI0 sadasatorityAdi / sad vidyamAnaM asad avidyamAnaM tayoH sadasatoH vidyamAnAvidyamAnayoH avizeSAd yathAvadavabodhAbhAvAd, vidyamAne hi padArthe utpAdAdirUpeNAnyathAvabodhe ekanayAzrayeNeti, avidyamAne'pi lalATadezAdhyAsyAtmA sAmAstyena (sparzane sparza rUpe jANavuM vagere) jJAnano ayathArtha = viparItarUpe ame svIkAra karIe. mATe Ano khulAso Ape karavo yogya che. javAba : A viSayamAM amAro javAba A pramANe che - te mithyAdaSTivALA jIvonuM te jJAna e yathArthapaNe viSayano bodha karanAruM na hovAthI viparIta ja hoya che. (132) avataraNikA : prazna : mithyASTi jIvonuM jJAna ayathArthI/viparIta zA kAraNathI kaho cho? AnA javAbamAM graMthakAra AgaLanuM sUtra kahe che - javAba : sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherunmattavat // 1-33 // sUtrArtha : satu ane asata padArthane viSe avizeSathI = bodha na hovAthI ane svecchAe arthanI vicAraNA vinA jJAna karavAthI unmatta (pAgala)nI jema (mithyASTionuM jJAna ajJAnarUpa che.) ja mithyASTinuM spazadinuM yathArthajJAna paNa ajJAna hovAnA be kAraNo eka premaprabhA : be kAraNathI mithyASTi jIvonuM spardhAdine sparzAdarUpe yathAvatu jANatA hovA chatAM te jJAna viparIta che, ajJAnarUpa che. bhASyamAM sUtranA pUrva padono artha karelo nathI, tethI TIkAthI artha joIe (1) sat ane asat vacce avizeSathI - viparItapaNe grahaNa karavAthI ajJAnarUpa hoya che. temAM sat = eTale vidyamAna padArtha ane asat = eTale avidyamAna padArtha. A beyane viSe avizeSathI arthAt yathAvat - je pramANe padArtha hoya te pramANe bodha nahIM karavAthI mithyAdaSTi jIvonuM jJAna ajJAna rUpa hoya che. kema ke, sat eTale ke utpAda (utpatti) Adi rUpe vidyamAna evA koIpaNa padArthane
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 tattvArthAdhigamasUtram [a0 2 hRdayAdhiSThAno vA, evaM sadasatoravizeSAdayathAvabodhAt tadajJAnaM, * yaccArthaparijJAnaM tadyadRcchopalabdheriti anAlocitA arthopalabdhistasyA yahacchopalabdheH sparzAdiparijJAnaM bhavati, viSe koI eka naya/daSTikoNa/apekSAno Azraya karavAthI (arthAta (1) utpAda (2) vyaya (nAza) ane (3) dhruvatA = sthiratA A traNeya dharmo/guNo/paryAyo dareka vastumAM rahelAM hovA chatAMya eka ja utpAda Adine ja ekAMte sat mAne, svIkAra kare bIjI nAza athavA dhruvatArUpa apekSAne na svIkAre. Ama utpAda vagere traNa guNavALA dravyamAM eka ja nayano/apekSAno Azraya karavAthI) vastuno viparIta - anyathA - ayathArtha bodha hoya che. athavA samastarUpe nahIM rahelo hovA chatAMya AtmA samastarUpe lalATanA bhAgamAM rahelo che ema keTalAMko kahe che. (AtmA lalATanA bhAgamAM athavA hRdayanA bhAgamAM rahelo che kharo, paNa samastarUpe (ekAMte) tyAM rahelo nathI. jo samastarUpe rahelo hoya to anya bhAgamAM bilkala na hoya paNa evuM nathI. anya bhAgomAM paNa rahelo hovAno anubhava thAya che.) Ama sat ane asat vastu vacce avizeSathI = yathAvat bodha nahIM karavAthI ukta mithyASTinuM jJAna ajJAna rUpa che. caMdraprabhA kahevAno Azaya e che ke ghaTAdi koIpaNa sad (vidyamAna) vastu potAnA utpAda Adi svarUpe ja sat che ane paTa rUpe (paTa vastunA utpAda Adi rUpe) asat avidyamAna che. jo svarUpe ja sat evI vastune ekAMte - koIpaNa apekSAe (nayathI) sata/vidyamAna ja kahe to jayAre para rUpe (paranI apekSAe) vicAraNA karAya tyAre paNa "sa" ja kahevAze. Ama ghaTa Adi vastu paTa vagere para vasturUpe paNa sat che ema kahevuM paDe. paNa A vastusthiti nathI kAraNa ke, pararUpe eTale ke paTAdirUpe to "ghaTa' asat ja che, sat nathI. Ama eka ja nayano Azraya karIne vastune jANavAthI vastu "sa" tarIke ja jaNAze. "asat' tarIke jaNAze nahIM. jyAre hakIkata to e che ke koIpaNa ghaTAdi vastu pararUpe asat che. Ama eka ja nayano Azraya karavAthI mithyAdaSTi jIva ghaTAdi vastune svarUpe ane pararUpe evA be nayabheda/apekSAbheda vaDe nahIM svIkAravAthI "sat' rUpe ja kaheze ane AthI (ghaTAdi vastune) para rUpe (paTAdirUpe) paNa (arthAt ekAMte) sat kahevAthI "sat" ane "asa" vacce vizeSatA = taphAvata nahIM paDe. AthI svarUpe (vaTAdi rUpe) sat ane pararUpe (paTAdi rUpe) asat evI vastune eka ja nayano svIkAra karavAthI koIpaNa rIte sat ja che ema kahenAra mithyAdaSTi jIvanuM jJAna e mithyA che, viparIta che, ajJAnarUpa che. premaprabhA : vaLI (2) je mithyASTivALA jIvane arthanuM jJAna thAya che te yadacchA vaDe upalabdhi thavAnA kAraNe mithyASTivALA jIvanuM jJAna e ajJAna rUpa che. arthAt unmatta 1. pU. | *.* kartavahantataH pATe nA, mu. |
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rUrU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 409 unmattasyeva / bhA0 yathonmattaH karmodayAdupahatendriyamativiparItagrAhI bhavati / so'zvaM gaurityadhyavasyati gAM cAzva iti loSTaM suvarNamiti suvarNaM loSTa iti loSTaM vA loSTa iti suvarNaM suvarNamiti tasyai vamavizeSeNa loSTaM suvarNaM suvarNaM loSTamiti viparItamadhyavasyato niyatamajJAnameva bhavati / tadvanmithyAdarzanopahatendriyamate-matizrutAvadhayastrayo'pyajJAnaM mavati rUrUA ____TI yathonmatto vAyupizAcAdigRhItaH karmodayAt karmaNAM purAkRtAnAM vipAkAd yadA upahatendriyamatiH upehatendriya upahatamanAzca saMvRtto bhavati tadA viparItagrAhIanyathAvasthitavastuparicchedI bhavati, yataH sa unmattaH azvaM santaM gaurayamityevamadhyavasyati = pAgala mANasanI jema yadacchA eTale anAlocita = vicAryA vinA ja potAne mana phAve tema arthanuM grahaNa (upalabdhi) te yadacchA-upalabdhi kahevAya. tenAthI mithyA-daSTivALA jIvane sparza vagerenuM jJAna thAya che. tethI ajJAna rUpa che. bhASya : jema koI unmatta puruSa e karmodayanA kAraNe upaghAta pAmela indriya ane mati (buddhi)vALo hovAthI vastuno viparItapaNe bodha kare che. Avo mANasa "ane "gAya" tarIke jANe che ane "gAya"no "azva' tarIke nizcaya kare che. vaLI lokha = DhephAne suvarNa tarIke jANe che ane suvarNane DhephA rUpe jANe che. vaLI (kyAreka) DhephAne DhephArUpe ane suvarNane suvarNarUpe jANe che. A pramANe avizeSathI (samAnarUpe) DhephAne suvarNa ane suvarNane DheluM e pramANe viparIta rUpe jANatAM evA te unmatta mANasane niyamathI ajJAna ja hoya che. tenI jema mithyAdarzana vaDe jenI indriya ane mati upaghAta pAmelI che tevA jIvanA mati, zruta ane avadhi e traNa ajJAnarUpa hoya che. (1-33) * mithyASTinuM jJAna unmatta mANasa jevuM hovAthI ajJAna * premaprabhAH je koI unmatta eTale ke vAyuthI athavA pizAcAdithI grasta-vaLagADavALo jIva pUrve karelAM karmonA udayathI jyAre upaghAta pAmela indriyavALo ane haNAyela manavALo thayo hoya che tyAre viparItagrAhI bane che eTale ke vastuno anyathA (ulaTa) hovA rUpe bodha karanAro thAya che. kAraNa ke te unmatta puruSa sat = vidyamAna evA paNa "azvane "A baLada che e pramANe ja svIkAra kare che ane bIjA AgaLa kahe paNa che. 2. TIkAnuo I tAvadhayoDatha0 mu. | 2. paripu ! nA. pU. I
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 tattvArthAdhigamasUtram [301 evaM gRhNAtyupadizati ca, gAM ca santaM azvo'yamityadhyavasyati svayamanyebhyazcopadizati azvo'yamiti / sarvapadArtheSveva conmattasya yadRcchayopalabdhirna katipayeSvityetadudAharaNabhUyastvena kathayati-loSTaM suvarNamityAdinA / loSTaM pRthivIpariNAmaM santaM mRdAtmakaM suvarNamityadhyasyati, suvarNaM vA loSTamityadhyavasyati, kadAcicca loSTaM loSTamevAdhyavasyati, kadAcid vA suvarNa suvarNamityeva, tasyonmattasyaivamuktenAvizeSeNa ayathAvadavabodhena loSTaM suvarNamityevaM viparItamadhyavasyataH niyataM nizcitamajJAnameva, kutsitameva tajjJAnaM bhavatIti / samprati temaja sat evA baLadane "A ghoDo che' e pramANe svayaM jANe che ane bIjA AgaLa kahe paNa che ke "A ghoDo che." unmatta mANasane keTalAMka ja padArtho viSe nahIM, kiMtu sarva padArtho viSe yadacchA vaDe = vicAryA vinA ja, manaphAve tema bodha thAya che. A vAtane ghaNA udAharaNo ApavA dvArA jaNAve che - lokha eTale pRthvImAMthI banela (pRthvInA pariNAma rUpa - pArthiva) mATI svarUpa padArtha arthAt DhekuM... tene "suvarNa (sonu) che ema jANe che athavA sonAne DhephA rUpe jANe che. vaLI kyAreka DhephAne DhephA tarIke ja jANe che athavA kyAreka sonAno sonArUpe ja bodha kare che. te unmatta vyaktine pUrve kahyuM tema avizeSathI samAnarUpe arthAt bheda pADyA vinA yathAvatu bodha nahIM thavAthI DhephAne "A suvarNa che' ema viparIte rUpe jANato hovAthI tene niyamathI = nizcitarUpe ajJAna ja hoya che arthAt kutsita = viparIta/malina ja jJAna hoya che. have daSTAMtane tenA vaDe phaLIbhUta thatAM arthamAM - dASTratikamAM ghaTAvatAM bhASyakAra kahe che- AvA unmatta mANasanI jema mithyAdarzana vaDe jenA indriya ane mana upaghAta pAmelAM che haNAyelAM che evA jIvanA mati, zruta ane avadhi e traNa ajJAna (viparIta) rUpa ja hoya che. kAraNa ke, eka naya (abhiprAya/apekSA)no ja Azraya karavAmAM sarva vastuno eTale ke sarva rIte vastuno bodha thato nathI. (arthAt ghaDA vagere vastune "ghaDo che" ema ekarUpe ja jANavAthI teno saMpUrNa bodha thato nathI.) kema ke te vastu teTalI ja, tevA ja rUpe nathI, kema ke, bIjA nayanA (abhiprAyanA) mate te vastuno anya rUpe paNa bodha thAya che. A kAraNathI mithyAdarzana vaDe svIkArAyela mati, zruta ane avadhi e traNeya ajJAnarUpa che. caMdraprabhA arthAt ghaDAno "A ghaDo che eTalo ja bodha paryApta nathI. paNa "paTa' rUpe nathI, 2. patipu / satIMmu. 2. parivuM vizya mu. | rU. pArivuM . 20 mu. |
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU3] 411 svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam dArTAntike yojayati-tadvanmithyAdarzanenopahatendriyamanaskasya matizrutAvadhayastrayo'pyajJAnameva bhavanti, ekanayamatasamAzrayaNe tu na sarvavastuparicchedaH, na ca tAvanmAnaM tad vastu, nayamatAntareNAnyathApi paricchedAt, ataH ajJAnatA trayANAm, sarvanayasAmagrIpratyayenaikaikanayAvalambI pratyayo nivartyata iti vidyate hi sarvanayasAmagrIpratyayo bAdhaka iti / rUrU | VijparisamafuM sUvati - pustaka rUpe nathI ityAdi dharmo paNa temAM hovAthI te jANavAthI ja teno saMpUrNa bodha thaI zake che. Ama eka apekSAe "ghaDo che paNa bIjI apekSAe "ghaDo nathI" paNa... A banneya apekSAono bodha thavAthI ghaDAno vAstavika sAco bodha thAya che. premaprabhA praznaH tema chatAM "agni ThaMDo che' evA jJAnane pratyakSathI jaNAyela 'agni uSNa che' evA bAdhaka virodhI jJAna vaDe jema khoTuM TharAvAya che - ane tene ajJAnarUpe nizcita karI zakAya che tema prastutamAM bAdhaka = pratibaMdhaka/virodhI evA jJAna vinA eka nayamatanA AdhAre thayela vastunA jJAnane khoTuM zI rIte TharAvI zakAya ? arthAt koI bAdhaka jJAna hoya to ja te jJAnane khoTuM ajJAnarUpe gaNAvI zakAya. javAba : sarva je nayo che tenA bodhanI sAmagrI (sAdhano) vaDe je pratyaya = bodha/nizciya thAya che, tenA vaDe eka ja nayamatanA AlaMbana dvArA thayela bodhanI nivRtti = niSedha/bAdha karAya che. A rIte sarvaprakAranA nayanI sAmagrI vaDe utpanna thatAM bodha = nizcayarUpa bAdhaka jJAna hAjara che ane tethI tenA vaDe eka nayanA AzrayathI thatuM jJAna bAdhita thAya che, aTakAvAya che, khoTuM TharAvAya che. AthI te ajJAna rUpa che. (1-33) caMdraprabhAH arthAt "ghaDo che' ATaluM ja jJAna eka nayanA AlaMbana/svIkAra dvArA thAya che. eno artha e ke "sarvathA ghaDo che, ghaDo ja che' ema eka naya matano Azraya karanArAo dvArA bodha karAya che, paNa te barobara nathI. kema ke, svarUpanI apekSAe ja "ghaDo che' e sAcuM che. te jo koIpaNa apekSAe hoya to para rUpe eTale ke paTa (vastra), pustaka Adi rUpe paNa "ghaDo che' ema kahevuM paDe ane te bodha vastusthitithI viparIta-ayathArtha che, kAraNa ke paTa vagere rUpe to ghaDo nathI ja. paNa jyAre sarva nayono Azraya karAya tyAre to paTa, pustakAdi para dravyAdi rUpe "ghaDo nathI" evo paNa bodha thavAthI te yathArtha bodha che ane te "ekAMte ghaDo ja che' evA eka nayamatanA AlaMbanathI thatAM jJAnano bAdha/pratibaMdha kare che. 2. parivu . samagra mu. 2. pU. kRtapari0 mu. I
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o bhA0 uktaM jJAnam / cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH / pramANe cokte / nayAn vakSyAmaH / tadyathA 412 TI0 uktaM jJAnam, samyagdarzanajJAnacAritrANItyatra yatprakSiptaM trayamiti, sampratyavasaraprAptaM cAritraM, tacceha labdhAvakAzamapi nAbhidhIyate, yata ihAbhidhAyApi punaH saMvaraprastAve 'AzravanirodhaH saMvaraH', 'sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritrai:' (sU0 9-1,2) ityatra cAritradvAre saMvaraprarUpake'bhidhAtavyamevAto granthasya lAghavamicchatA tatraiva navame'bhidhAsyate ityAha-cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH / 'pramANanayairadhigama:' (sU0 1-6) iti ca yaduktaM tatra pramANameva' paJcavidhaM samyagdRSTiparigRhItaM jJAnaM, tadAha - pramANe ca pratyakSaparokSe ukte, have prakRta eTale cAlu (adhikRta) aMzanI/viSayanI samApti (upasaMhAra) ane AgaLanA sUtranA/viSayano nirdeza karatAM bhASyakAra kahe che = bhASya : (avataraNikA :) jJAna (mokSamArgano ghaTaka-aMza) kahyuM. trIjA cAritrane ame navamA adhyAyamAM kahIzuM. vaLI be pramANo paNa kahevAI gayA. have ame nayone kahIzuM. te A pramANe che. : premaprabhA : have prakRta eTale mULa - cAlu je jJAna rUpa aMza = mokSamArgano bheda che, tenI parisamApti/upasaMhArane sUcavatAM bhASyakAra kahe che jJAna kahyuM... arthAt samyavarNanajJAnacAritrANi A pramANe prathama sUtramAM je traNa prakArano mokSamArga mUkelo che, nirdeza karAyela che, temAMthI bIjA prakArano mokSamArganA ghaTaka rUpa jJAna-aMza ahIM kahevAI jAya che. have cAritrane kahevAno avasara prApta thayo che, paNa, tene kahevAno ahIM avakAza hovA chatAMya ahIM te kahevAtuM nathI. kAraNa ke ahIM kahIne paNa pAchuM saMvara-tattvanA prakaraNamAM Azravattiya: saMvar: // 1-2 5 6 guptisamitidharmAnuprekSAparISahanavavAtri:|| 1-2 // e pramANe saMvara-tattvanuM nirUpaNa karanAra arthAt saMvaranA bhedasvarUpa cAritradvAramAM cAritranuM kathana karavAnuM ja che. AthI graMthanA lAghavane icchatA zAstrakAra vaDe tyAM ja navamA adhyAyamAM kahevAze ema jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - "cAritra-aMzane ame navamA adhyAyamAM kahIzuM." tathA pramALanavairadhinama: / -6 // sUtramAM je kaheluM ke, 'pramANa (ane nayo) dvArA 1. pU. nItyupakSi. mu. | 2. pU. / mALametaveva0 mu. |
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU4] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 413 nayAstu pUrvaM noktA ityato nayAn vakSyAmaH, te ca yathA svarUpato vyavasthitAstathA nirdizyante - sU0 naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH // 1-34 // bhA0 naigamaH, saGgrahaH, vyavahAraH, RjusUtraH, zabda ityete paJca nayA bhavanti rU8A TI0 naigama' ityAdi / kRtadvandvasamAsAnAM paJcAnAmapi prathamAbahuvacanAntatA / nayA iti ca anekadharmakadambakopetasya vastuna ekena dharmeNonnayanamavadhAraNAtmakaM nitya evAnitya vastuno bodha thAya che, temAM samyagRSTivALA jIvo vaDe parigRhIta = svIkArAyela pAMca prakAranuM jJAna e ja pramANa che... te jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - pratyakSa ane parokSarUpa je be pramANo che, te paNa kahevAI gayA che, paraMtu nayo kahelAM nathI. AthI have 'nayone ame kahIzuM..." tatvathA = te nayo svarUpathI je rIte vyavasthita che, rahelAM che, te pramANe AgaLanA sUtramAM amArA vaDe nirdeza karAya che, jaNAvAya che. naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH // 1-34 // sUtrArtha : bhASyavat sUtrArtha jANavo. bhASya H (1) naigama (2) saMgraha (3) vyavahAra (4) RjusUtra ane (5) zabda A pAMca gayo che. (1-34). * pAMca (apekSAe sAta) nayonuM nirUpaNa * premaprabhA : pramANa ane nayo e jIvAdi arthono adhigama = bodha karavAnA upAyo che. temAM be prakAranA pramANanuM nirUpaNa AgaLa thaI gayuM che. have bAkI rahela nayanuM svarUpa A adhyAyanA sUtramAM jaNAvatAM graMthakAre naigama vagere pAMca nayono nirdeza karelo che. sUtramAM naigama Adi pAMca nayono dvandra-samAsa karelo che ane pachI prathamAvibhaktinA bahuvacana pratyayano prayoga karelo che. AthI, (1) naigama (2) saMgraha (3) vyavahAra (4) RjusUtra ane (5) zabda e pAMca nayo che, ema bhASyamAM sUtrArtha karelo nayanI vyAkhyA karatAM TIkAmAM jaNAve che- naya : jainadarzanamAM dareka vastu aneka dharmanA 2. sarvapratiSa | gametyA mu.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 tattvArthAdhigamasUtram [0 2 evetyevaMvidhaM nayavyapadezamAskandati, sa cAdhyavasAyavizeSa iti / nigamyante-paricchidyante iti nigamAH laukikA arthAH, teSu nigameSu bhavo yo'dhyavasAyo jJAnAkhyaH sa naigmH| sa ca sAmAnyenApi vyavaharati sAmAnyabuddhihetunA sAmAnyavacanahetunA ca, atyantaM bhedebhyo'nyatvarUpeNa sattAmAtreNa, tathA vizeSeNApi vizeSabuddhihetunA vizeSavacanahetunA ca samUhavALI kahelI che. AvI vastune koI eka ja dharma vaDe jANavuM. dA.ta. "A (jIva vagere padArtha) nitya ja che" athavA "A anitya ja che' e pramANe nizcayAtmaka vicAra karavo - jJAna karavuM, te "naya" tarIke vyavahAra karAya che ane te jIvanA adhyavasAya-vizeSa rUpa che arthAt vizeSa prakAranA bodha rUpa che. have TIkAkAra A pAMceya nayonA svarUpanI abhiprAyanI (arthAt tenA zabdArtha, vyutpatti-artha ane bhAvArthanI) saMkSepathI vicAraNA rajU kare che, te joIe. ke traNa prakAranA naigama-nayano zabdArtha ane abhiprAya (1) nagama-nayaH je nigama karAya - bodha karAya te "nigama' kahevAya. (niAthane paricchedAnta ti niyAmI: 1) nigama = eTale laukika artho - lokamAM prasiddha padArtho. te nigamone viSe = laukika arthone viSe, je jJAnAtmaka adhyavasAya/bodha thAya te maigama' kahevAya. (nimeSa mava: ti nAma: I) A zabdane AzrayIne artha karelo che. have teno bhAvArtha - mukhya Azaya/abhiprAya jaNAvAya che. A nigama-naya traNa prakAre vastuno vyavahAra kare che - bodha kare che. (i) sAmAnyathI, (i) vizeSathI ane (i) sAmAnya-vizeSa (ubhaya) baneya rIte. temAM prathama prakAra joIe. (1) sAmAnyagrAhI naigama : A naigama-naya eka rIte sAmAnya vaDe vyavahAra kare che arthAt vastumAM rahela sAmAnya dharmano bodha kare che ke je sAmAnya e vastumAM thatI sAmAnyanI = samAnapaNAnI buddhinuM kAraNa che ane vastune viSe thatAM sAmAnya rUpa vacanano zabdano vyavahArano hetu che. vaLI A sAmAnya e bhedothI = vastumAM rahela vizeSa dharmothI atyaMta judo che ane te sattA-mAtra rUpa che. AvA sAmAnya dharmano grAhaka sAmAnyagrAhI naigama-naya che. caMdraprabhA : dA.ta. aneka "ghaDA' paDelAM hoya tyAM "A ghaDo' "A ghaDo' evI samAnatAnI buddhi pratIti thAya che, tenuM kAraNa te ghaDAomAM rahela sAmAnya = samAnabhAva = samAnatArUpa
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU4]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 415 atyantaM sAmAnyAdanyatvarUpeNa vyavaharati paramANuniSThitena / tathA sAmAnyavizeSeNApi gavAdinA sarvagopiNDeSvanuvRttyAtmakena azvAdivyAvRttyAtmakena ca vyavaharati, yathA loko vyavaharati tathA'nena vyavahartavyamiti, lokazcApadiSTaiH prakAraiH samastairvyavarahati / pravacane ca vasatiprasthakanidarzanadvayena vibhAvitaH kANabhujarAddhAntaheturavagantavyaH / sAdhAraNa dharma che. A dharmano je bodha kare te sAmAnyagrAhI naigama kahevAya. premaprabhA tathA (2) vizeSagrAhI maigamaH vastumAM thatI vizeSanI (bhedanI) buddhinA kAraNabhUta ane "vizeSa" evA vacananA vyavahAranA hetubhUta che. temaja vastumAM rahela sAmAnya-dharmathI je atyaMta bhinna judo evo je vizeSa-dharma che, tenA vaDe A bIjA prakArano naigama-naya vyavahAra kare che- arthAt vastumAM rahela te vizeSa-dharmano bodha kare che te vizeSagrAhI - naigama kahevAya. A vizeSano/bhedano paramANumAM niSThA = aMta Ave che. arthAt dravyano bheda karatAM jaIe (anaMta-asaMkhya-saMkhyAta paramANuvALA ema dravyano vizeSa/bheda karatAM jaIe) to chello vizeSa paramANu bane che. eno koI adhika vizeSa = bheda thaI zakato nathI. (3) sAmAnya-vizeSa-grAhI naigama : tathA sAmAnya-vizeSa (ubhaya)rUpe paNa naigama naya vyavahAra (bodha) kare che. jema ke, gAya (St) vagere artha e tamAma gAyomAM (athavA baLadamAM) anuvRtti-Atmaka hoyane sAmAnya rUpe che ane azva vagere arthathI vyAvRtti-Atmaka arthAt vyavacchedarUpaniSedharUpa bAdabAkIrUpa hovAthI vizeSa rUpa paNa che. arthAt gotva rUpa dharma e tamAma gAyomAM anusaravAthI - rahevAthI sAmAnyAtmaka artha che ane azva AdimAM bilDala nahIM anusaravAthI - nahIM rahevAthI vizeSAtmaka artha paNa che. Ama vastunA sAmAnya-vizeSa rUpa baneya dharma vaDe naigama-naya vyavahAra kare che - nizcaya kare che. je rIte loko vastuno vyavahAra bodha kare che, te pramANe A naigamanaya vaDe bodha karavo. vaLI lokamAM ukta samasta prakAro vaDe vyavahAra karAya che. pravacanamAM = AgamamAM (1) Avasati ane (2) prasthaka e be daSTAMto vaDe A naigama nayanI sArI rIte vicAraNA karAI che ane A nayamAMthI ja kANAda (kANabhuja) eTale ke kaNAda RSi vaDe praNIta vaizeSika darzana rUpa mata astitvamAM Avelo che. Ama naigama-nayanuM svarUpa ane tenA traNa prakAro jaNAvavA dvArA A nayanuM vaktavya pUruM thAya che. 2. paripu ! zopa . !
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram abhedena saGgraharNAt sarvasya saGgrahNAti iti saGgrahaH / yadi bhavanAbhisambaddhasyaiva bhAvasya bhAvatvamabhyupagamyate tataH parisamApitAtmasvarUpatvAd bhAvasya bhrAntisamupanibandhanaghaTAdivikalpaprakalpanAnarthakyam / yadi ghaTAdi vastvapi bhavanapravRttitantramevetyevaM sati bhAva 416 [o caMdraprabhA : bIjI rIte kahIe to lokamAM pravartato je kaNAda-RSino vaizeSika siddhAMta che te A trIjA prakAranA naigama nayane maLato Ave che. arthAt vaizeSika matamAM vastune sAmAnya ane vizeSAtmaka mAnelI hovAthI A nayamAM te matano aMtarbhAva/samAveza thAya che. * saMgrahanayanI vyutpatti ane abhiprAya (2) saMgraha-naya : have saMgraha-nayano zabdArtha joIe. A naya abheda vaDe sarva vastuno saMgraha karanAro hovAthI 'saMgraha' kahevAya che. Ama saspRhAti kRti saMgraha / je (abhedathI sarva padArthono) saMgraha kare te saMgraha' kahevAya. A zabdArtha thayo. bhAvArtha eTale ke sarva vastuno abheda vaDe svIkAra karavA pAchaLa A saMgrahanayano Azaya A pramANe che - 'mavana' eTale vastunuM hovApaNuM, thavuM, vidyamAnatA. bhAva eTale vastu padArtha. jo koI paNa bhAva/padArtha e bhavana = hovApaNuM rUpa dharmathI saMbaMdha = yukta hovAthI ja tenuM bhAvapaNuM (bhAvatva) svIkArAya che. (mavIti bhAvaH je vidyamAna-san hoya te 'bhAva' kahevAya. Ama dareka vidyamAna padArthamAM bhavana kriyA (hovuM, thavuM) rahela che.) to pachI 'bhavana' (vidyamAnatA/thavuM) rUpa dharmanA saMbaMdhathI ja koIpaNa bhAvAtmaka vastu e potAnA bhAvAtmaka svarUpane parisamApta = saMpUrNa karI devAthI te bhAvarUpa vastumAM ghaTa, paTa Adi vikalpo (vibhAgo/bhedo)nI kalpanA karavI te nirarthaka che. kAraNa ke AvI kalpanAo karavI bhrAMtinuM kAraNa bane che. = (prazna H ghaTa, paTa vagere vastuo judI judI dekhAya che tene eka ja rUpe zI rIte kahevAya ? javAba :) jo ghaTa, paTa vagere vastuo paNa bhavana (hovuM, thavuM, sattA, vidyamAnatA) rUpa pravRtti-nimittavALA ja che AthI te 'bhAva' (padArtha) rUpa ja che. tethI te ghaTAdi rUpe kalpanA karAtI vastu paNa 'bhavana' (hovuM, thavuM) rUpa paryAyavALI hovAnA kAraNe 'bhAva' rUpa ja che, paNa tenAthI judI nathI. jema ke tenuM potAnuM svarUpa... arthAt jema ghaTAdi vastu pote tenA potAnA svarUpathI judI cIja nathI, tema dareka ghaTa, paTa Adi vastu 'bhavana' (sattA) rUpa paryAya(dharma)vALI hoyane bhAvarUpe ja che. AthI tenA bIjA ghaTAdi paryAyanI kalpanA karavI nakAmI che. 1. sarvaprativu / prahAt. mu. | 2. 3.pU. | rUpi. mu. |
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 34] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 417 eva, tadanarthAntaratvAt tatsvAtmavat, bhavanArthAntaratve vA vyomotpalAdivadasattvaM vikalpAnAM rAsabhaviSANAdisattvaM vA ghaTAdivad, bhavanArthAntaratvAt / etaddarzanapurassarA eva ca sarvanityatvaikatvakAraNamAtratvAdivAdAH kAlapuruSasvabhAvadaivAdayazceti' / caMdraprabhA : anumAna-prayoga A pramANe thAya - ghaTAvi vastu (pakSa) bhAva va, (sAdhya), mavana-pravRttitantrAr, tavanantaravAr vA (hetu) AvA anumAnathI ghaTAdi vastu paNa bhAvarUpe ja sAbita thAya che. have ghaTa, paTa vagere vastuo paNa 'bhavana' rUpa paryAyavALI hovAthI jyAre 'bhAva' svarUpa ja che tyAre dareka vastu - vastumAtra e bhAvarUpe anya dareka vastuthI abhinna ja che, mATe vastumAtrane 'bhAva'rUpe ja mAnavAthI cAlI jatuM hovAthI tenuM ghaTa, paTa Adi rUpe vibhAgIkaraNa karavuM nirarthaka che, ema saMgraha-nayanuM mAnavuM che. premaprabhA : have jo ghaTAdi vastune 'bhavana' (sattva, vidyamAnatA) rUpa paryAyathI asaMbaddha/ayukta mAnIne bhAvAtmaka nahIM mAnazo to be doSa Avaze. (1) eka to ghaTAdi sat = vidyamAna vastune asat mAnavI paDaze. arthAt ghaTa, paTa vagere je vikalpo = bhedo che, enuM (bhavana = sattA, vidyamAnatArUpa paryAyathI judo mAnavAmAM) AkAzanA kamaLanI jema asatpaNuM prApta thaze. eTale ke ghaTa vagere bhedone AkAza-kamaLanI jema asatavidyamAna-khoTA mAnavA paDaze. arthAt jema 'bhavana' paryAyathI rahita hovAthI 'AkAzanuM kamaLa' vagere 'bhAva' rUpa vastu nathI ane AthI asat manAya che, tema ghaTa vagere vastune vikalpone paNa 'bhavana' paryAyathI rahita mAnIne bhAva rUpa nahIM mAnazo to asat mAnavI paDaze. (2) athavA bIjo doSa e ke, asat vastune sat mAnavI paDaze. arthAt 'bhavana' (sattA-vidyamAnatA) rUpa paryAyathI rahita hovA chatAMya jo ghaTAdamAM sarpaNu (sattva-vidyamAnatA) mAnazo eTale ke ghaTAdi vastune sat/vidyamAna tarIke svIkArazo to gadarbha-zRMga = gadheDAnA zIMgaDA Adi vastuo ke je 'bhavana' paryAyathI rahita hoyane bhAvarUpa nathI, tene paNa 'sat' mAnavI paDaze. = vaLI A saMgrahanayane AgaLa karIne ja keTalAMka mato/darzano pravarte che. jemake (1) sarva vastu nitya che, (2) sarva eka ja che, (3) sarva kAraNarUpa ja che vagere vAdomAnyatAo pravarte che. tathA bIjA keTalAMka vAdIo judAM judAM padArthane kAraNa mAne che. dA.ta. keTalAMka vAdIo (1) kALane ja to keTalAMka, (2) puruSArthane ja, (3) keTalAMka svabhAvane, to (4) keTalAMka daiva/bhAgyane (karmane) ja kAraNa tarIke mAnanArA che. arthAt 1. pA. pU. / zruti bhAva: mu. /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 saGgrahItAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH / yadi ghaTAdibhedazrutyA svasAmAnyAnubaddhasya jagatamAM je kAMI kArya bane che temAM kALa vagerene ja mukhya kAraNa tarIke svIkAre che. sarva sAdhAraNa-kAraNa tarIke mAne che. A badhAM vAdo saMgraha-nayane AbhArI che. arthAt sarvavastuno abhedarUpe grahaNa karanAra evA saMgrahanayane AzrayIne pravarte che, ema kahevAno bhAva che. caMdraprabhAH sarva vastu nitya ja che, eka che, vagere mAnanArA keTalAMka vAdo A saMgraha-nayamAMthI uddabhavelAM che ema kahyuM. A naya sarva vastuno abhedarUpe - eka rUpe saMgraha karanAro che ane "sarva nitya che, eka ja che." vagere vAdo paNa vastuno abhedarUpe saMgraha grahaNa karanArA hovAthI te vAdonI pravRtti A saMgraha nayamAMthI thaI che. bIjI rIte kahIe to A sarva-nityavAdine kahenArA vAdono = matono A saMgraha-nayamAM samAveza samanvaya thAya che. Ama "sarva vastu nitya ja che." vagere vAdono/matono saMgraha-nayathI jainadarzanamAM paNa aMtarbhAva thaI jAya che. prazna : jo sarvane nitya, eka vagere mAnanArA vAdono jainadarzanamAM aMtarbhAva thAya che to te bIjAoe mAnelAM vAdone mithyA zAthI kahevAya che? javAbaH te vAdoe sarva vastu saMbaMdhI potAnA matano ekAMte = "jakArapUrvaka svIkAra karelo che. dA.ta. keTalAMko vastune "nitya' mAne che paNa "vastuo bIjI apekSAe anitya paNa che" evA bIjA nayanA abhiprAyano svIkAra nahIM karavAthI eka ja naya-matanA svIkArane jainazAsanamAM mithyA kahelo che. kAraNa ke jinazAsanamAM sarva nayono syAdvAdanA (anekAMtavAdanA) siddhAMta vaDe svIkAra karelo che. A vAta 33mAM sUtranI TIkAnA aMte paNa kahevAI gaI che. A ja vAta kALa, puruSArtha vagerene kAraNe mAnanArA mato saMbaMdhI paNa samajavI. jainadarzana to (1) kALa (2) puruSArtha (3) svabhAva (4) bhAgya (kama) ane (5) niyati/bhavitavyatA rUpa pAMca - pAMca padArthone bhegA dareka kArya pratye sAdhAraNa kAraNa tarIke mAnela che. (kyAreka koI kAryavastu pratye amuka kAraNanI pradhAnatA/bIjAnI gauNatA hoya e judI vAta che.) temAMthI koI mata kALane ja athavA puruSArthane ja kAraNa mAne che. AvA mato A saMgrahanayamAMthI nIkaLelAM che ane teno saMgraha-nayathI jainazAsanamAM saMgraha = samanvaya thaI zake che. kAraNa ke te kALapuruSArtha vagere vAdo-mato apekSAe sAcAM che. paNa jo te kALa vagerene ekAMte kAraNa mAne ane bIjA kAraNono svIkAra na karAya to vaLI ekAMtavAda AvavAthI te mithyAvAda kahevAya. Ama amuka nayathI daSTikoNathI sarvavastunuM nityapaNuM vagere hovAnI bIjAonI mAnyatAo sAcI che, 2. pU. 1 nizcayAsAt zUdImu. dha: I
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 419 sU0 rU4] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam nirastasAmAnyAntarasambandhasya zrUyamANarUpAnuguNameva grahaNaM na syAt, kintu sarvavyapadezavizeSAbhivyaGgyo bhAva eva tena tena rUpeNAbhivyajyate, tato ghaTAdyanyatarabhedazrutau sarvarUpabhedabhAvapratIti-prasaGgastatazca ghaTapaTodakAdirUpavyatirakarabhAvAnizcayAbhAvaprasaGgaH, updeshkriyoppaNa bIjAo ekAMte/eka ja nayathI vastunI vicAraNA karatAM hovAthI vastuno yathAvasthita bodha nahIM karavAthI teono bodha miththArUpe gaNanA pAme che. A pramANe anya nayomAMthI nIkaLatA/udbhavatAM mato(vAdo)nI bAbatamAM paNa samajavuM. sArAMza e ke sarvaprakAranA darzanono/matono/vAdono udbhava jaina-darzanamAMthI thayo che. e zAstrokti vaDe paNa pUrvokta vidhAno yathArtha Thare che. jeTalAM paNa jainadarzanamAM nayavAdo che teTalAM duniyAmAM mato che evuM zAstravacana paNa uparanI vAtane puSTi Ape che. kahyuM che ke, nAvaDrathA vayaNapahA tAvaiyA ceva huMti nayavAyA / jAvaIyA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // 1 // siMmatitarka prakaraNa0 gA0 5/47] arthaH jeTalAM jeTalAM vacana-patho = matavizeSa che teTalAM teTalAM nayavAdo = nayo che ane jeTalAM jeTalAM (ekAMtatAvALA) nayavAdo che teTalAM ja parasamaya = para mato = anya darzano che. pharaka eTalo ja ke jainazAsanamAM nayavAdono ekAMte svIkAra karelo na hovAthI te te naya paNa samyaphasAcAM rUpe svIkArAya che. vyavahAranayano zabdArtha ane vaktavya raka premaprabhA : (3) vyavahAra-naya : vyavahAra-nayano zabdArtha-vyutpatti jaNAvatAM TIkAmAM kahe che - (saMgraha naya vaDe) saMgraha karAyelA padArthonuM vidhipUrvaka bhedapUrvaka kathana karavuM te vyavahAra na kahevAya. A zabdArtha thayo. have bhAvArtha kahe che arthAt ahIM vyavahAranaya kevI yuktinA pIThabaLathI khaDo thayo che te samajAvatAM TIkAkAra kahe che - jyAre 'padoti' = "ghaDo che' e pramANe bolAya, tyAre ghaDA vagere bhedonuM = vizeSonuM zravaNa thavAthI ghaTAdi vastunA potAnA ghaTavAdirUpa sAmAnya sAthe anubaddha = saMbaddha hoya evA ane potAnAthI anya evA paTava vagere rUpa sAmAnya sAthenA saMbaMdhano jemAM niSedha,vyavaccheda thayo che evA ghaTa vagere padArthano zrayamANa = zravaNano viSaya banela svarUpane anukULa rIte prApa thavuM joIe. tema chatAM jo te rIte ja grahaNa arthAt bodha na thAya, arthAtu 'Toti' "ghaDo che' evA vAkyanA zravaNa dvArA ghaTavarUpa sAmAnyathI yukta evA ghaDAno ja bodha thato na hoya, kiMtu sarva prakAranA vyapadeza = eTale ke vyavahAra kathana dvArA sAmAnyathI abhivyakta thato evo "bhAva" ja arthAt A "sat che, 2. 3. pU. I wtvAnu, mu. |
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 tattvArthAdhigamasUtram [a01 bhogApavarga-vyavasthAdInAM cAbhAvAt sarvasaMvyavahArocchedaH, sarvavizeSavyAkaraNe ca nirnibandhanabhavanAbhAvAd bhAvAbhAva eva, avizeSatvAbhedatvAnirUpyatvAditazca naivAsau bhAvaH kharaviSANAdivat / tasmAd vyavahAropanipatitasAmAnyopanibandhanaM tu yadeva yadA dravyaM vidyamAna che' evA AkArano vastu-mAtra rUpa ja artha jo te te rUpe abhivyakta thato hoya to pachI sarva vastumAM rahela (tasvarUpa) ane ghaTa, paTa, jala vagere sarva bheda (vizeSa)rUpa vastu sAthe saMbaMddha evo je "bhAva" (sattA, vidyamAnatA) che, tenI ja pratIti (buddhi) thavAno prasaMga Avaze. arthAt ghaTa, paTa vagere kAMIpaNa kahevAya, uccArAya tyAre tenA zravaNathI "bhAva"no ja "A sat che vidyamAna che" eTalo ja bodha thavAnI Apatti Avaze. koIpaNa ghaDA vagere vizeSa vastuno bodha thaze nahIM. ane tethI "ghaDo che' ityAdi bolAya tyAre (bhAva-mAtrano bodha thavAthI) ghaTa, paTa, udaka (pANI) vagerenA sattA-mAtra rUpa bhAvano ja saMbaMdha thavAthI "ghaDo ja che' evo nizcaya nahIM thAya. arthAt koIpaNa padanA zravaNa vaDe ghaTAdi-vizeSanA nizcayAtmaka bodhano abhAva thavAno prasaMga Avaze. vaLI (ghaTAdi) vastuno nizcaya ja nahIM thAya tethI tenA upadezanI, ('A ghaDo che', ityAdi kathana vyavahArano) temaja ghaTa lAvavo, laI javo vagere kriyAnI, temaja te te vastunA upabhoganI, temaja apavarganI = muktinI/mokSanI vyavasthAno abhAva thavAthI sarva prakAranA samyam vyavahArano uccheda thaze. prazna : to zuM ghaTAdi sarva vastune ekAMte vizeSa rUpe ja mAnavI joie? javAba: nA, ghaTa, paTa, maTha vagere sarva vastuonuM phakta vizeSarUpe ja kathana/pratipAdana karAya to te te vastune kAraNa vinA ja utpanna thayelI mAnavI paDe - kAraNake AgaLa-pAchaLanI avasthA sAthe saMbaMdha na rahevAthI kAraNa vinA ja utpanna thayelI mAnavI paDe. paraMtu koIpaNa vastunuM hovuM - astitva e nirnibaMdhana = eTale ke koIpaNa kAraNa vinA hovuM saMbhavita nathI. AthI koIpaNa vastune kevaLa vizeSarUpe = bhedarUpe ja mAnavAmAM dareka vastunA astitvano - hovApaNAno ja abhAva thaI jAya je doSa rUpa che. (Ama kevaLa vizeSa bhedarUpe vastu saMbhavatI nathI. to zuM kevaLa sAmAnyarUpe vastu saMbhavI zake che ? AvI zaMkAno dUra karavA kahe che ke, (vizeSatva-ekatva) gadheDAnA zIMgaDAnI jema avizeSarUpe (nirvizeSa eTale ke vastu che ema phakta sAmAnyarUpe), temaja abhedatva = bhedarahita paNe ane anirupya Adi rUpe "bhAva" (vastu) na ja hoI zake. arthAt 2. patipu ! tamathao . . 2. a.pU. ! thar thavA, mu. I
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU8]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 421 pRthivIghaTAdi vyavapadizyate tadeva tat tadA vaikAlAvibhinnarUpaMsatatasamavasthitAparityaktAtmasAmAnyaM mahAsAmAnyapratikSepeNa vyavahAramArgamAskandatIti / gadheDAnA zIMgaDAnI jema vizeSa-rahita, bheda-rahita-akhaMDa eka ja sAmAnya mAtra rUpa ane jenuM nirUpaNa karI na zakAya evI anirUpyarUpe vastu na hoI zake. (arthAt jema pRthvInA bhedo tarIke mATIno ghaDo, tapelI, kuMjo vagere hoya che tema dareka sabhUta vastunA vizeSo mAnavA ja joIe.) jo vizeSarahita - sAmAnyamAtrarUpa ane anirUpya evo jo bhAva mAnavA jaIe to te gadheDAnA zIMgaDAnI jema asat mAnavo paDe. kema ke, kevaLa avizeSa = sAmAnya mAtrarUpa bhAva paNa saMbhavato nathI. mATe kevaLa = vizeSa-rahita "bhAva" na hoI zake. sAmAnya ane vizeSa eka bIjA sAthe joDAyelAM hoya to ja te banneya ghaTI zake che, paraspara sApekSa hovAthI-ekanA abhAvamAM bIjAno abhAva thaI jAya. mATe sAmAnya (abheda-akhaMDa sattAmAtra) ane vizeSa (bhedo) banneya mAnavAthI ja kharekhara vastumAtrano bhAva = sattA, vidyamAnatA ghaTe che. A ja vAta jaNAvatAM TIkAmAM AgaLa kahe che- 1 tasma vyavahAra nitita. AthI niSkarSa A che ke, pRthvI-ghaTa vagereno) vyavahAra karavAmAM upayogI banela evuM pRthvatva, ghaTatva vagere) sAmAnya jenAM kAraNa che evA je pRthvI, ghaTa, vagere dravyono jyAre vyavahAra karAya che, tyAre te je vastu (1) bhUtakALa, vartamAnakALa ane bhaviSyakALa e traNeya kALamAM abhinna (eka)rUpa ane (2) satata - aviratapaNe - jeNe potAnuM eTale svagata - AtmasAmAnya - (ghaTa vastunI apekSAe ghaTavarUpa) tyajeluM nathI arthAt ghaTatAdi rUpa potAnA sAmAnya sAtheno saMbaMdha choDyA vinA ja sattA mAtrarUpa je mahAsAmAnya che, teno (pratikSepa) bAdhaniSedha karavApUrvaka (pRthvI-ghaTAdi vastu) samyagU rIte vyavahAra-mArgamAM Ave che, vyavahAra karAya che. caMdraprabhAH ghaTa, paTa, vagere vizeSa) vastunI apekSAe pRthvItva e sAmAnya che ane ghaTa, paTa vyaktionI apekSAe ghaTatva paTava e sAmAnya = samAna dharma che. tathA pRthvI, pANI vagere vizeSo/bhedonI apekSAe dravyatva e sAmAnya = samAnadharma che. kema ke, pRthvI, pANI vagere dravyomAM dravyatvarUpa sAmAnya dharma rahelo che. A badhA dharmo avAMtara-sAmAnya = gauNa sAmAnya che. arthAt tamAma dravya, guNa, paryAyamAM = vastu mAtramAM rahela je mahAsAmAnya che, tenI che. a.pU. aitokyA mu. . . . . 0 mu. I rU. 3.pU. I satatamava mu. I 4. pU. saMvya mu. !
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 tattvArthAdhigamasUtram [ H0 2 evaMvidhavastUpanibandhanaiva ca varNA''zrama-pratiniyatarUpA yamaniyamagamyAgamyabhakSyAbhakSyAdivyavasthA, kumbhakArAdezca mRdAnayanAva-mardanazivakasthAsakAdikaraNapravRtau vetanakAdidAnasya sAphalyam, avyavahAryatvAcca zeSamavastu, vyomendIvarAdivaditi / / apekSAe avAMtara-nyUna-sAmAnya che. sAmAnya eTale aneka vastumAM rahela samAna-dharma A ghaTa, A ghaTa, pelo ghaTa ema je aneka ghaTAdi vastumAM samAnatAnI pratIti thAya che tenA kAraNabhUta ghaTamAtramAM rahela ghaTa-sAmAnya = arthAt ghaTatva (jAti) che. tema ja dareka paTamAM paTavarUpa sAmAnya raheluM che. vastumAtramAM A sat (vidyamAna) che, te sat che. ityAdi pratItinA kAraNabhUta "sattA' rUpa sAmAnya raheluM che ane teja mahA-sAmAnya kahevAya che. jo ke martha paTa: A ghaDo che vagere vyavahAramAM ghaDA vagere vastuno potAnA sAmAnya-ghaTatvanA saMbaMdhapUrvaka bodha thAya che tevI ja rIte "A sat che' evI mahAsAmAnya - sattAmAtranA saMbaMdhanI paNa pratIti gauNapaNe thAya che. paNa eTalAM mAtrathI vastuno nizcaya thato nathI. kema ke te mahAsAmAnya to paTa, Tebala, tapelI vagere dareka cIjamAM raheluM che AthI jyAre A ghaDo che' emAM jyAre ghaTatva rUpa avAMtara (nyUna) sAmAnyathI anvita evA ghaDAno bodha thAya che tyAre (vize sAmAnya vAte, na tu sAmAncana vizeSa: evA nyAyathI) vizeSa vidhAna vaDe/vizeSa artha vaDe sattA-mAtrarUpa sAdhAraNa arthano bAdha thavAthI "ghaDA' rUpa artha ja jaNAya che. jo ke tyAre paNa sattA-mAtra rUpa mahAsAmAnya "A sat che, vidyamAna che' evo artha paNa gauNa rUpe jaNAya che, paNa te "ghaDA'rUpa vizeSa artha vaDe dabAI jAya che. tyAre ghaTa-sattA, paTa-sattA vagere rUpe sattAno bheda karavA pUrvaka avAMtara-sattA jaNAya che. AthI mahAmArca-pratikSepe eno artha mahAsAmAnyano bAdha karIne ema karelo che. premaprabhA : avaMvidhavanivanaiva- vaLI A prakAre vastuno svIkAra karavAnA pIThabaLa upara ja varNAzramane Azrita arthAt te te brAhmaNa-kSatriyAdi cAra varNone ucitapaNe nizcita thayelI - ahiMsAdi Ayama, niyama, gamya-agamya, bhakSya-abhakSya Adi vyavasthA ubhI thayelI che. jo uparokta svarUpa vyavahAra-nayano svIkAra na karAya to AvI vyavasthAo ghaTe nahIM. temaja kuMbhAra vagere saMbaMdhI mATI lAvavI, mATInuM mardana karavuM, pIsavuM ane temAMthI zivaka, sthAsaka Adi banAvavAnI pravRtti karAye chate tene vetana Adi ApavuM saphaLa thAya che. A sivAyanI zeSa bAbata (arthAt phakta vizeSanI kalpanA athavA phakta sAmAnyanI kalpanA) e avyavahArya hovAthI = vyavahAra karavAne yogya/zakya na hovAthI - AkAzanA nIla-kamalanI jema avastu che.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 34] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 423 Rju samamakuTilaM 'RjusUtram / sUtrayati Rju vA zrutam Agamo'syeti sUtrapAtanavad vA RjusUtraH, yasmAdatItAnAgatavakraparityAgena vartamAnapadavImanudhAvati, ataH sAmpratakAlAvaruddhapadArthatvAt RjusUtraH, eSa ca bhAvaviSayaprakArAtItAnAgataviSayavacanavicchede pravRttaH sarvavikalpAtItAti-s - sampramugdha-saGgrahagrahAviziSTatvAd vyavahArasyAyathArthatAM manyamAnaH acaraNapuruSagaruDavega-vyapadezavad vartamAnakSaNasamavasthitiparamArthaM vastu vyavasthApayati, atItAnAgatAbhyupagamastu kharaviSANAstitvAbhyupagamAnna bhidyate, dagdhamRtApadhvastaviSayazcAnAzvAso * jusUtra-nacanI vyutpatti ane svamatanuM samarthana premaprabhA : RjusUtra-naya : Rju eTale sama = saraLa-sIdhu, kuTilatA vinA akuTila rUpe je vastune jANe, kahe te RjusUtra naya kahevAya. nu - samaM atiM sUtrakRti kRti sUtram / athavA Rju eTale saraLa zruta-Agama jenA pAse hoya te RjusUtra A zabdArtha thayo. bhAvArtha A pramANe che. je kAraNathI atIta bhUtakALa ane anAgata = bhaviSyakALa rUpa vakratAno tyAga karIne je vartamAna-padavIne (avasthAne) anusare che, AthI (Rju) vartamAnakALa vaDe avaruddha = saMbaddha evA padArthano bodha karanAro hoyane RjusUtra kahevAya che. = A naya potAnuM mukhya vaktavya eTale ke potAno abhiprAya A pramANe 2ju ka2e che. 5 2 bhAvaviSaya A RjusUtra naya 'bhAva' eTale ke paryAyarUpa viSayavALo che. arthAt dravya ane paryAyarUpa viSayavALA padArthamAMthI bhAva-viSayanuM grahaNa kare che. bIjuM ke A naya prakAra temaja atIta = bhUtakALa ane bhaviSyakALanA viSayavALA vacanano niSedha (viccheda) karavAmAM pravRtta thanAro che. arthAt vastunA prakAra ane atIta-anAgata paryAyono svIkAra karato nathI, temaja teno bodha paNa karato nathI. sarvavijrapAtIta AthI sarva anya vikalpothI/bhedothI rahita atyaMta mugdha/jaDa evA (sattAmAtranuM grahaNa karanArA) saMgrahanayanA abhiprAyathI (grAhathI) viziSTa na hovAthI arthAt saMgraha-nayanI jema vikalpa rahita vastunA grahaNanI tarapheNavALo hovAthI bhedane kahevAmAM tatpara evA vyavahAranayane ayathArtha mAne che arthAt svIkArato nathI. (vaLI konA jevo che ? te kahe che) AthI caraNa (paga) vinAnA arthAt laMgaDA puruSane garuDanA jevA vegavALo kahevo e kathana jema paraspara asaMbaddha-virodhI jaNAya che tema A naya phakta vartamAna kSaNamAM rahevA rUpa ja paramArthavALI vastanuM vyavasthApana kare che, jaNAve che. 2. sarvapratiSu / nA. mu. | 2. 3.pU. | chaeNi mu. / rU. sarvapratibu | pra40 mu. / 4. pAripu, . / mArthava0 mu. /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ [a01 424 tattvArthAdhigamasUtram na kasyacidapi syAt, aghaTAdilakSaNamRdAdyanarthAntaratvAcca ghaTAdikAle'pi ghaTAdi va syAt, na ca tadeva tadekaM mRd dravyamanyathA vartate, kiM tarhi ? anyadeva, anyapratyayavazAd anyathotpadyata iti / na ca piNDAdikriyAkAle kumbhakAravyapadezaH, yadi cAnyadapi kurvananyasya vastunA atIta ane anAgata = bhaviSya paryAyano svIkAra e to gadarbhanA ziMgaDAno svIkAra karavA tulya che. arthAt avastunA = asavastunA svIkAra barAbara che. atIta-paryAyane nahIM mAnavA bAbata kahe che ke, rAdhamRtAkoIpaNa vastu dagdha = baLI gaI hoya athavA mRta = mRtyu pAmela hoya athavA bhAMgI gayela hoya to te viSaya vizvAsanuM sthAna banatuM nathI ane AvI avasthA koIpaNa vastunI hoI zake nahIM. caMdraprabhA : dA.ta. kapaDuM baLI gayuM hoya to te kapaDuM ja na kahevAya. baLI gayela kapaDuM, marI gayela mANasa vagere temaja bhAMgI gayela, phUTI gayela ghaDo vagere vastu e koI paheravA vagerenA kAmamAM AvatI nathI. mATe e vizvasanIya-AzrayanIya banatI nathI. mATe bhUtakALanI avasthAne laIne paNa tene kapaDuM vagere rUpe na ja kahevAya. tevI ja rIte dareka vastunI bhUtakALanI avasthA vartamAnamAM koI kAmamAM AvatI nathI. mATe teno svIkAra karavo nirarthaka che ema A naya mAne premaprabhA : A ja pramANe bhAvi avasthAno paNa niSedha karavA mATe kahe che - pavitnakSa0 ghaDo banAvavA mATe je mATI hoya che te aghaTasvarUpa arthAt ghaDAthI bhinna svarUpa che. temAMthI ghaDo taiyAra thAya che tyAre tenI judI avasthA thavAthI e judI ja vastu bane che. have jo tame (vyavahAra nayane AgaLa karIne) ghaDo banAvavA mATe je mATI che, tene paNa upacArathI (bhAvi-paryAyanI apekSAe) ghaDo kahezo, to ghaDo vagere banI gayA pachI arthAt ghaDA vagerenI utpattinA kALe paNa te ghaDo vagere nahIM kahI zakAya, kAraNa ke te ghaDo paNa mATI ke je ghaDArUpe nathI, tenAthI (anarthAntara che) abhinna che, judI nathI. Ama bhaviSyamAM ghaDo banavAno hovAthI ja jo aghaTasvarUpa (ghaDA rUpe hajI nahIM banela) evI paNa mATIne ghaDArUpe kahezo to ghaDo banI gayA pachI paNa tene mATI kahevAno vakhata Avaze. Ama (ghaDA vagere) bhAvi-paryAyano paNa vartamAnamAM (mATI vagere avasthAmAM) svIkAra karavo ucita nathI. zaMkAH ghaDo banI gayo hoya tyAre paNa tene mATI kahevAmAM zuM vAMdho che? arthAtu koI doSa nathI. kAraNa ke te eka ja - abhinna ja mATI rUpa dravya e ghaTAdi banavAnA 2. sarvatra, kSai0 pU. ra. pU. I hArniM. I rU. pU. I vAge- mu. | 4. sarvapratipu ! nA. 5. I
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 sU0 rU4] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam kartetyucyate paTAdikaraNapravRtto'pi pratyAkhyAtavijJAnAntarasambandhaH syAdeva kumbhakAraH, tatazcAzeSaloke vyavahAroparodha ityataH pUrvAparabhAgaviyutaH sarvavastugato vartamAnakSaNa eva kALe anya rUpe varte che. arthAt mATI ja ghaDo banela che - phakta avasthA badalAI che. AthI temAM mATIpaNuM hovAthI - mATIrUpe kahevAmAM paNa doSa nathI. samAdhAna : nA, evuM nathI. prazna : to zuM che ? javAba : ghaDo banavAnA kALe mATIrUpa dravya nathI, paNa bIjuM ja (ghaDArUpa) dravya che. kAraNa ke ghaDo banI javAnA samaye te mATI che' evI pratIti thatI nathI, paNa "ghaDo che' A pramANe ja bodha (pratyaya) thAya che. AthI bhinna pratIti thavAthI mATI karatAM judAM prakAranuM ja dravya ghaDo banavAnA kALe hoya che. AthI jyAre mATInA piDA vagere saMbaMdhI mardana-masaLavuM vagere kriyA thatI hoya, te kALe (amArA mate/RjusUtra nathI) mardanAdi karanArano kuMbhakAra (kuMbhane kare te kuMbhakAra = kuMbhAra) tarIke vyavahAra thato nathI, kema ke, te vakhate te mANasa kuMbhanI/ghaDAnI pUrvanI avasthAne - arthAta mATInA piMDAne narama karavuM vagere kriyAne karI rahyo che. hajI to te mATImAMthI zivaka, sthAsaka kapAla vagere bIjI ghaNI avasthAomAMthI pasAra thaI kuMbha banavAno che. kuMbhane to jyAre aMtima kriyA karaze, ke jenI bIjI ja kSaNe kuMbha taiyAra thaI jaze, tyAre kuMbhane banAvanAro hovAthI kuMbhAra (kuMbhakAra) kahevAze. jo mATInA piMDA vagere saMbaMdhI (mardana vagerenI) bIjI kriyAnA karanArane paNa jo anya/judI kriyAnA karanAra tarIke arthAt kuMbhAdinI kriyAnA kartA tarIke vyavahAra karAya, to je mANasa (vaNakara) paTa(vastra) vagerene banAvavAmAM pravRttivALo thayela che, ke jenI pAse vastra banAvavA sivAya bIjA koI paNa vijJAnano abhAva che, tevo paNa puruSa kuMbhakAra kahevAze ja. arthAtu pratikSita vijJAnAntara saMbaMdha eTale je vyakti paTa banAvatI vakhate ghaTa banAvavAnA upayogavALo nathI tevA paTa banAvanArane paNa kuMbhAra kahevAze. jo vastra banAvatI vakhate paNa te ghaDo banAvavAnA upayogavALo thAya to te apekSAe bhAvathI kuMbhAra kahevAya. mATe "pratikSipta vijJAnattara saMbaMdhavALo' ema kaheluM che. Ama vastra banAvanArane paNa jo kuMbhAra kahevAya to ane tema thavAmAM to saghaLAM ya lokamAM je samyaphavyavahAra thAya che, teno aTakAva - vyAghAta (uparodha) thavAno prasaMga Avaze, je barobara nathI. AthI pUrvabhAga eTale bhUta-paryAya ane apaMrabhAga eTale bhaviSya-paryAya (avasthA) AvA pUrvApara - vibhAgathI rahita ane sarvavastumAM rahela je vartamAna kSaNa 2. paripu catte pU. I 2. pU. novya mu. I
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 tattvArthAdhigamasUtram [a01 satyaH, nAtItamanAgataM vAstIti, etaddarzananibandhanaM caitadepadizyate, "cara khAda ca" ityAdi "tAvAneSa puruSa:" tyAdri vati | zabdanayaH zabda eva, so'rthakRtavastuvizeSapratyAkhyAnena zabdakRtamevArthavizeSaM manyate, yadyarthAdhIno vizeSaH syAt na zabdakRtaH, tena ghaTavartamAnakAle ghaTa eva nirvizeSaH syAt karmakaraNasampradAnApAdAnasva-svAmyAdivizeSAn nApnuyAt, tatazca ghaTaM pazyati evamAdiH = vartamAnaparyAya che, e ja satya che, sAco che. paNa atIta-avasthA athavA bhAviavasthA jevI vastu satya nathI. A pramANe RjusUtranaye potAno abhiprAya jaNAvyo. A darzananA (matanA abhiprAyanA) kAraNe ja lokamAM A pramANe kahevAya che ke, dara tu phara ane tu khA - bhojana kara.) athavA patAvAneSa puruSa: I A puruSa Avo che, AvA prakArano che, vagere. AvA ullekho = kathano vartamAnakALanI avasthAne uddezIne ja karAyA che. AthI AvA prakAranA kathano ane tenA dvArA je bodha thAya che te RjusUtra-nayane AbhArI che. (have zabda-naya potAnA matanuM sthApana karavA AgaLa Ave che.) eka zada-nayano abhiprAya: zabdAdhIna arthavyavasthA ja (5) zabda-naya : zabda ja pradhAna che, ema zabdanaya mAne che. zabda e artha vaDe vastunA vizeSano = bhedono niSedha karavApUrvaka zabdakRta eTale ke zabdanA kAraNe arthanA bhedane taphAvatane mAne che. jo (ghaTa vagere) arthane/padArthane AdhIna ja vastuno bheda (vizeSa) paDato hoya, paNa zabdakRta bheda paDato na hoya to ghaDAnA vartamAnakALe ghaDo pote ja nivizeSa banI jaze arthAt ghaDo koIpaNa vizeSathI/bhedathI rahita che ema mAnavAnI Apatti Avaze. paNa karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna tathA sva-svAmI vagere saMbaMdha Adi (AdithI AdhAra vagere) rUpa vizeSone bhedone prApta nahIM kare. (kAraNa ke AvA karma, karaNa vagere bhedo to zabdane laIne ja paDe ema zabda-naya mAne che.) ane AthI 8 pati "te ghaDAne dekhe che. AvA prakAranA karma vagere "kAraka ne laIne karAyela che vyavahAra che, teno cheda uDI jaze. caMdraprabhA : kAraNa ke nirvizeSa eTale sAmAnya-mAtra... "A ghaDo che' evA karma Adi 2. .pU. vALa mu. . 2. paripu ! tadupa mu. rU. paripu upava raNAmu. i. parivu . I sva0 nA. . I 5. 3.pU. 1 ki. mu.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427 sU0 rU4] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam kArakakRto vyavahAroH vicchidyeta, samAnaliGgAdizabdasamudbhAvitameva vastvabhyupaiti netarat, na hi puruSaH strI, yadISyeta vacanArthahAniH syAt, bhedArthaM hi vacanam / ataH svAtiH tArA nakSatramiti liGgataH, nimbAmrakadambA vanamiti vacanataH, sa pacati tvaM pacasi ahaM pacAmi pacAvaH pacAmaH iti puruSataH / evamAdi sarvaM parasparavizeSavyAghAtAdavastu / kArakathI rahita phakta ghaDAne jaNAvavA/bodha karAvavA mATe to poti ityAdi rUpa vartamAnakAlIna ane prakAra vizeSathI rahita ja vyavahAra thaze. paraM pati athavA pana nataM natti (ghaDA vaDe pANI laI jAya che.) ityAdi vyavahAro/prayogo vaDe to ghaDAnA karma, karaNa vagere rUpa prakAro/bhedo/vizeSo paNa jaNAvAya che. have jo arvAdhIna bodha karavAmAM nirvizeSa eTale ke ghaDAmAtrano bodha thato hoya to uparokta karma, karaNAdithI viziSTa evA ghaDAno bodha karAvanArA vyavahArono viccheda ja thaI jAya ema zabdanayano Azaya che. ja zabadanaca samAna liMga-saMkhyAdi vaDe kahevAyela artha ja mAne ja premaprabhA : AthI zabdanaya to arthanI sAthe samAna evA liMga AdivALA ("AdithI samAna-saMkhyA, vacana, puruSa vagerethI sahita) zabda dvArA sArI rIte bodha karAvAyela evA ja ghaTAdi padArthano svIkAra kare che, paNa anya rIte arthAt asamAna liMga, vacana Adi vaDe jaNAvAyela arthano svIkAra karato nathI. kAraNa ke "puruSa' e koI strI nathI. (ke jethI puruSa mATe strI-zabdano prayoga/vyavahAra karavo ucita gaNAya.). arthAt puruSa e judI vastu hovAthI tene mATe strIliMgano vyavahAra karavo saMgata nathI. A be zabdo vacce taddana bheda che. jo "puruSa' zabdathI (arthAt pulliga zabdathI) strI arthano bodha thAya evuM manAya to vacananA = zabdanA arthanI hAni thAya. arthAt je zabdathI jevo artha thato hoya tevo artha na thavAnA kAraNe zabdanA arthano vyAghAta thAya. kAraNa ke, strIliMga, pulliga vagere je zabdano bheda che, te arthano bheda jaNAvavA mATe ja che. (1) liMga-bheda : AthI svAtiH (pulliga), tA. (strIliMga), nakSatram (napuMsakaliMga) A traNeyamAM (nakSatravAcaka zabdo hovA chatAMya temAM) liMgane AzrayIne bheda che. tathA (2) vacana-bheda : niSpAvavA vanama (lImaDo, AmravRkSano samUha e vana che.) ahIM vacanathI zabda bheda che. niSNAvasthA: e bahuvacana-prayoga che, jayAre vanam e ekavacana che. (3) puruSa-bheda : tathA puruSathI bheda - pati aa vaM pari mahaM pravAmi viva: pavAma: I ahIM puruSanI apekSAe zabda-bheda che. 2. palivuM . fchomuI
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 tattvArthAdhigamasUtram [a01 parasparavyAghAtAccaivamAdi avastu pratipattavyam, yathA ziziro jvalanaH / tathA viruddhavizeSatvAt taTastaTI taTamityavastu, raktaM nIlamiti yathA, yad vastu tadaviruddhavizeSamabhyupayanti santaH yathA ghaTaH kuTaH kumbha iti / tathA cocyate-yatra hyartho vAcaM na vyabhicaratyabhidhAnaM tat, arthAt trIjo-puruSa vagere 3 prakAranA puruSone judA judA prayogathI jaNAvela che. (tathA vAva: pavAma: emAM dvivacana-bahuvacana - ema saMkhyAvaDe paNa bheda che.) Ama upara kahyA mujaba liMga, vacana, puruSa vagerenI apekSAe zabdano bheda paDe che ane zabdanA bhedanA kAraNe vastunA vizeSano bhedano svIkAra karavo joIe. jo tema na karAya to sarvavastuonA vizeSano ekabIjA vaDe parasparano = ekabIjAno vyAghAta thavAthI avastu = eTale ke asaastu banI jaze. ane A rIte (vastunA bhedono paraspara vyAghAta thavAthI) vastuono paNa paraspara vyAghAta thavAthI AvA prakAranI sarvavastu avastu = asavastu svIkAravI paDaze - tevuM mAnavAnI Apatti Avaze. jema ke, zizira vatanaH . ziziraRtu agni che - bALanAra che. jo zizira-Rtu che to te bALanAra zI rIte ane bALe che to zizira Rtu zI rIte kahevAya ? (bALe to che grISma Rtu. zizira Rtu to ThaMkaDa Ape che.) ahIM zizira zabda ane vanana zabda vaDe ekabIjAno vyAghAta karAya che - arthAt virodhI hovAthI ekabIjAnA arthano pratibaMdha/aTakAva karAya che. temaja je zabdo viruddha vizeSavALA hoya eTale ke jeonA vizeSo = bhedo virodhI hoya te paNa avastu eTale ke asaddhastu banI jAya. jema ke, tara: tarI, taTas ahIM jo ke traNeyano sAmAnya artha eka ja che. taTa = kinAro.. kiMtu eka pulliga, bIjo strIliMga, trIjo napusaMka liMga. have jo pulliga hoya to strIliMga zI rIte ? jyAre pulliga hoya tyAre strIliMgano niSedha ja hoya. strIliMga hoya tyAre napuMsakaliMgano abhAva ja hoya, kema ke teo paraspara virodhI che. Ama ekabIjAnA arthano vyAghAta = aTakAva thavAthI A paNa avastu-avidyamAna vastu banI jAya. dA.ta. rakta natnim "lAla e zyAma che" jo lAla che to kALu zI rIte ? Ama A vAta jema avastu che tema uparanI vAta paNa avastu banI jaze. (AthI ja zabdanaya vaDe kahyA pramANe zabda-bhede arthano bheda mAnavo joIe. uparokta doSone TALavA zabdAdhIna artha manavo joIe, paNa arvAdhIna zabda-prayoga che ema na mAnavuM joIe. ane zabda-bhede artha-bheda paNa svIkAravo joIe.) 2. sarvapratipu ! rajInI 5. I
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU4]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 429 evamayaM samAnaliGgasaGkhyApuruSavacanaH zabdaH / etadarzanAnugRhItaM cocyate- "arthapravRttitattvAnAM zabda eva nibandhanam" (vA0 pa0 13) iti / evamete mUlanayAH paJca naigamAdayaH / buddhimAna-sajjana puruSo to je koI sadgatu hoya tene aviruddha vizeSavALI mAne che. arthAt dareka vastu e potAnA je vizeSo eTale ke bhedo che temAM virodha na hoya evI mAne che. dA.ta. para: kudaH : A traNeya zabdo judA che. AthI teno zabdanA bhedane laIne arthano bheda mAnIe to paNa te virodhI nathI. caMdraprabhA : jyAre paTa: bolAya tyAre pat dhAtuno "ceSTA karavI artha che. AthI te rUti para: . je jalAharaNAdi eTale ke jaLane lAvavuM, laI javuM, dhAraNa karavuM vagere "ceSTA kare te ghaTa/ghaDo kahevAya. tathA yuti kuTilatA/vakratA dhAraNa kare te yuda: kahevAya. tathA 3: A traNeya zabdo dvArA kahevAtA ghaDAnA vizeSo = bhedo = dharmo e viruddha nathI, ekabIjA sAthe virodha vinA rahI zake che. mATe ghaTAdi e avastu nathI paNa sarvastu che.) premaprabhA : A viSayamAM vRddho vaDe kahevAyuM che ke, "yatra vALaM mirarati, mithAnaM tat ' je ThekANe artha/padArtha e vacanano (zabdano) vyabhicAra-visaMvAda karato nathI arthAt zabdathI je artha vAcya hoya te ja artha prApta thato hoya paNa vAcya sivAyano artha prApta thato na hoya te "abhidhAna' (vacana/zabda) kahevAya. A pramANe uparokta vAtano sAra eTalo che ke zabda e arthanI sAthe (1) samAna liMgavALo (2) samAna saMkhyAvALo (3) samAna puruSavALo ane (4) samAna vacanavALo hoya che. Ano vicAra upara saMkSepathI udAharaNo sahita karelo che. A "zabdarUpI darzana/mata/naya vaDe anugRhIta-samarthita hovAnA kAraNe anyatra (bhartRhari-kRta "vAkyapadIyam'mAM kaheluM che ke, artha-pravRtti-tattvonAM zabda va nivazvanA artha : artha padArtha) saMbaMdhI pravRttinA tattvono - rahasyono tAga pAmavAmAM zabdo ja kAraNabhUta che. caMdraprabhAH zlokano utarArdha A pramANe che - tattvAvavothaH zabdAnAM nAti vyAkaravinA II [vA. 5. zlo. 13] ane zabdonA svarUpano-tattvano-rahasyano yathArtha bodha vyAkaraNa vinA thaI zakato nathI. zabda-mUlaka ja arthanI pratIti thAya che. A viSe ame racela nyAyasaMgrahagurjarInuvAdamAM TAMkela "vAkyapadIyam' graMthanA anya zloko paNa jovA yogya che.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 tattvArthAdhigamasUtram atra cAdyAzcatvAro'rthanayAH artha pradhAnatvAdarthatantratvAt / zabdanayaH punararthopasarjanaH zabdapradhAnaH zabdatandra ti | rU8 || adhunaiSAM yathAsambhavaM bhedapratipipAdayiSayA''ha - sU0 mAdazAbdI nizcimela che -rUra TI0 AdyazabdAvityAdi / tatra naigamAdiSu paJcasu yau Adyazabdau yathAsaGkhyaM * pAMca nayomAM arthana ane zavada-nayano vibhAga che premaprabhA : A pramANe A naigama vagere pAMca mULa nAyo che. AmAM pahelAM cAra naya - 1. naigama 2. saMgraha 3. vyavahAra ane 4. RjusUtra e arthataMtra hovAthI eTale ke arthane AdhInapaNe bodha karanAra hovAthI arthapradhAna che. AthI "artha-naya kahevAya che. jyAre pAMcamo zabdanaya e arthanI gauNatAvALo che ane zabdane AdhIna ja bodha thato hovAnuM mAne che mATe zabda-pradhAna naya che. caMdraprabhA kema ke AmAM zabda anusAre arthanuM niyamana thAya che. A nayamAM artha e zabdane AdhIna hoya che. upalakSaNathI bIjI vAta paNa jaNAvavAnI ke, prathama traNa nayo-naigama, saMgraha, vyavahAra e dravyAstika nayo che arthAt dravyane pradhAna mAnanArA che. jayAre zeSa RjusUtra ane traNa prakArano zabdanaya ema kula cAra nayo e paryAyane (bhAvane) mukhya tarIke svIkAranArA che. temAM paNa zuddha dravyArthika-nayathI "saMgraha e dravya-pradhAna naya che. jyAre azuddha dravyArthikanayathI nigama ane vyavahAra paNa dravyapradhAna naya che.) (1-34) avataraNikA: have A je pUrvasUtramAM nayo kahyAM, teono yathAsaMbhava - je pramANe saMbhavatAM hoya te pramANe bhedone kahevAnI icchAthI graMthakAra AgaLanuM sUtra raju kare che. mA-zI brieivI | 2-31 che. sUtrArtha: (pUrva-sUtramAM kahela pAMca nayomAM pahelo naigama-naya be bhedavALo che ane zabda-naya traNa bhedavALo che. premaprabhA : te naigama vagere pAMca nayomAM je Adya = pahelo arthAta nigama-naya ane zabda-naya che, te anukrame be ane traNa prakAravALA che. arthAt naigamanayanA be prakAra che ane zabdanayanA traNa prakAra che. sUtramAM mUkelAM kAdazI evA prayogamAM mAgha 2. a.pU. zeDarthapraku. 2. sarvapratipu ! tatra mAdya mu. |
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 431 dvitribhedau bhavataH, Adyau ca tau zabdau ceti samAnAdhikaraNasamAsAzaGkAyAmAha - bhA0 Adya iti sUtrakramaprAmANyAnnaigamamAha / sa dvibhedo-dezaparikSepI sarvaparikSepI ceti / zabdastribhedaH-sAmprataH, samabhirUDhaH, evambhUta iti / / TI0 Adya iti sUtrakrama ityAdi / Adau bhava AdyaH ityanena sUtrakAraH kamAha ? ucyate-naigama, kuta iti cet ? sUtrakramaprAmANyAt arthasUcanAt sUtraM naigamAdi / kramaH paripATI tasya prAmANyamevamAzrayaNaM tasmAnnaigamanayaM bravIti, sa Adyau naigamo dvibhedo dvau bhedAvasyeti dvibhedaH / tau ca bhedAvAcaSTe-dezaparikSepI sarvaparikSepI ca / dezo vizeSaH paramANvAdigatastaM parikSeptuM zIlamasya dezaparikSepI, vizeSagrAhItyarthaH / sarvaparikSepI sarva 4 tau zabbI rUtti (Adya evA be zabdo) e pramANe samAnAdhikaraNa (karmadhAraya) samAsanI zaMkA karIne bhASyakAra samAdhAna Ape che bhASyaH 'mA' zabda e (pUrva) sUtranA kramano Azraya karavAthI naigama' nayane jaNAve che. te nagama-naya be bhedavALo che. (1) deza-parikSepI (grAhI) ane (2) sarva-parikSepI. zabdanayanA traNa bhedo che. (1) sAMprata, (2) samabhirUDha ane (3) evaMbhUta. premaprabhA : bhASyanA arthane spaSTa karavAM TIkAmAM prazna uThAve cheprazna : je "AdimAM thanAro hoya te "Adya' kahevAya. (mAtI mavA rUti (gari + ya =) mAra I sihe. nU vihiAMzAt H || 6-3-124 | sUtrathI ya pratyaya thayo che.) AvA "Agha' zabda dvArA sUtrakAra zuM kahevA mAMge che? javAba : mAi zabdathI naigama' nayane jaNAve che. prazna : AvuM zAthI kaho cho ? javAba : sUtramAM mUkelAM kramanI apekSAe Ama kahevAya che. je iSTa arthanuM sUcana kare te "sUtra' kahevAya. sUtrathI ahIM niyama saMgraha (1-34) e pUrvasUtra samajavAnuM che. krama eTale paripATI. naigamAdi pUrvasUtramAM kahela kramanA prAmANyathI arthAt kramano Azraya karavAthI "Adya' zabda e naigama-nayane kahe che. # naigama-nayanA be prakAra ja te prathama - maigama naya be bhedavALo che. (be bhedo jenA che te dvibheda' kahevAya.) te be bhedone jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - (1) deza-parikSepI naigama ane (2) sarva2. sarvaprativu kemu. I 2. paripu ceti mu. I
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 tattvArthAdhigamasUtram [02 sAmAnyaM ekaM nityaM niravayavAdirUpaM tat parikSettuM zIlamasya sa sarvaparikSepI, sAmAnyagrAhIti yAvat / sAmAnyavizeSarUpastu noktaH, anuvRttilakSaNazcet sAmAnyaM, vyAvRttilakSaNazcet vizeSaH, tato'nyasyAbhAvAt / athavA 'AdyantayorgrahaNAt tanmadhyagatasyApi grahaNam' / zabdastribheda parikSepI naigama. teno sAmAnya-artha A pramANe che. (1) deza-parikSepI : deza eTale vizeSa ke je paramANu vageremAM rahelA hoya che. AvA dezano = vizeSano parikSepa (=grahaNa/bodha) karavAnA svabhAvavALo hoya te "deza-parikSepI" arthAt vizeSa-grAhI = vizeSano bodha karanAro naigama kahevAya. (2) sarva-paripIH sarva eTale sAmAnya ke je eka che, nitya che, niravayava eTale ke avayava rahita ityAdi rUpa che, teno parikSepa (grahaNa) karavAno svabhAva jeno hoya te sarva-parikSepI arthAt "sAmAnya-grAhI' naigama kahevAya. ahIM sAmAnya-vizeSa (ubhaya) rUpa naigama-bheda kahelo nathI. kAraNa ke, jo koI dharma/paryAya e anuvRtti rUpa hoya arthAt bIjA aneka dravyomAM anusaranAro hoya to te sAmAnya rUpe kahevAya. sAmAnyamAM aMtarbhAva pAmI jAya. (kAraNa ke sAmAnya e anuvRtti rUpa dharma che.) ane jo koI dharma/paryAya e vyAvRttirUpa hoya arthAt bIjI vastumAM anuvartanAro/rahenAro na hoya to te vizeSarUpe kahevAya arthAt vizeSamAM aMtarbhAva pAmI jAya. (kAraNa ke vizeSa e vyAvRttirUpa dharma che.) AthI A bethI (sAmAnya-vizeSathI) anya naigama-nayanA bhedano abhAva che. prazna : anyatra sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa naigamano bheda paNa maLe che ane pUrva sUtranI TIkAmAM Ape ja naigamanA traNa bhedo kahyAM che, tenuM zuM? javAba : athavA mAntiyona tanmadhyAtapi ' arthAt vastunA Adi ane aMtanuM grahaNa karavAthI tenA madhyamAM rahela vastunuM paNa prahaNa thaI jAya che. A nyAyathI/uktithI sAmAnya-vizeSa ubhaya rU5 bhedanuM paNa grahaNa karavuM. A rIte nyUnatA AvavAno savAla nahIM rahe. (athavA bhASyamAM kahela zabdathI A trIjA bhedano samuccaya karavo.) eka zada-nayanA traNa bhedo ja zabda-naya e traNa bhejavALo = aMzavALo che. zabda-nayanA bhedo jaNAvatAM
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ phU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 433 iti zabdanayastribhedaH tryaMza iti, tAnAha-sAmprata ityAdinA / sAmprataM vartamAnaM bhAvAkhyameva vastvAzrayati yato'taH sAmprataH, sampratikAle yad vastu bhavaM tat sAmprataM tadvastvAzrayan sAmprato'bhidhIyate / nanu ca 'kAlAThaJ' (pA0 4/3/11) iti sAmpratika iti bhavitavyam, naiSa doSaH, vartamAnakSaNavartivastuviSayo'dhyavasAyastadbhavaH zabdaH sAmprataH, svArthiko vA prajJAditvAt / eSa ca maulazabdanayAbhiprAyAviziSTa iti na pRthagudAharaNairvibhAvitaH / bhASyakAra kahe che- (1) sAMprata (2) samabhirUDha ane (3) evaMbhUta e traNa zabdanayanA prakAro che. temAM (1) sAMprata-zabdanayaH je kAraNathI A naya sAMprata = eTale ke vartamAna evA bhAva svarUpa ja vastuno Azraya/svIkAra kare che (paNa nAmAdi rUpa vastuno nahi) AthI sAMprata zabda-naya kahevAya che. sAMprata-zabdanI vyutpatti jaNAvatAM kahe che, saMpratikALe (vartamAna-kALe) je vastu thanArI hoya te sAMprata kahevAya. (ahIM tatra mava: [si.ke.sU06-3-123] sUtrathI pratyaya lAgelo jANavo.) tevI sAMprata vastuno Azraya karanAro naya paNa (abheda upacArathI) "sAMprata' naya kahevAya. zaMkAH "saMprati' (vartamAnakALa) zabda e kALavAcaka zabda che ane kALavAcaka zabdothI vyAkaraNanA niyama pramANe varnAkrujha (pA4-3-11) sUtrathI 3 (Du ) pratyaya lAgIne sAtivA zabda banavo joIe. AthI sAMprata rUpa yogya nathI. (pANinI vyAkaraNamAM phaksa pratyayanI 3- saMjJA karelI che. AthI 36 thI rUpa pratyayanuM grahaNa thAya che.) samAdhAna H nA, A rIte karela sAskRta zabdano prayoga paNa doSa rUpa nathI. juo, saMprati zabdano artha che vartamAna kSaNamAM (kALamAM) thanArI/vartanArI vastu - viSayaka adhyavasAya/bodhavizeSa/abhiprAya. e pramANe saMprati-zabdano (lAkSaNika-aupacArika) artha ame karIe chIe. A arthamAM saMprati zabda kALa-arthamAM nathI paNa bodha arthamAM che, mATe rU pratyaya nahIM lAge. AthI tatra mava: = temAM thanAra zabda evA arthamAM gra lAgavAthI "sAMprata" kahevAya. zaMkAH "saMprati' zabdano artha che- vartamAna kSaNe vartanArI vastu saMbaMdhI adhyavasAya. te zabdane "tatra bhava:' (temAM thanAra) evA arthamAM gan lagADIne "sAMprata rUpa banAvo cho paNa te ThIka nathI. kAraNa ke tema karavAmAM "vartamAnakSaNe vartanArI vastu saMbaMdhI adhyavasAya/bodha-vizeSamAM thanAra (zabda)' evA adhika arthano "sAMprata' zabdathI 2. sarvapratipu ! bhava mu. |
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 tattvArthAdhigamasUtram [ma. 1 yAM yAM saMjJAmabhidhatte tAM tAM samabhirohatIti samabhirUDhaH, so'bhidadhAti-yadi liGgamAtrabhinnamavastu, visaMvAditvAt raktanIlatAdivat, evaM sati mUlata eva bhinnazabdaM kathaM vastu syAt ? zabdena hyartho niruktIkriyate etasmAniruktAdeSa iti, yatra tadbhedastadbhinnameva, bodha thaze, samAdhAna ? vAru, ame kahIzuM ke, vartamAna kSaNavartI vastu saMbaMdhI je bodhavizeSa (adhyavasAya) evA arthavALo "saMprati" zabda che, tenAthI svArthamAM ja "saMprati e ja sAMprata" ema [ pratyaya lAgaze. AthI ISTa-arthathI adhika arthanI prApti thavAno prasaMga nahIM Ave. AvA abhiprAyathI "athavA kahIne TIkAmAM bIjo vikalpa Ape che.) athavA sari parva "saMprati e ja "sAMprata' kahevAya. A pramANe praviDaM sihe. (7-2-165)] sUtrathI prajJAdi-gaNanA zabda tarIke san pratyaya lAgatAM (saMprati + ) "sAMprata' zabda bane che. A pramANe "sAMprata' evuM rUpa karavAmAM koI bAdha Avato nathI. A sAMprata-naya rUpa peTA bheda e tenA mULabhUta zabdanayanA abhiprAyathI viziSTa arthAt judo nathI. (zabdanayanI jema A sAMpratanaya zabdanA liMgAdi bheda vaDe arthano bheda mAne che, paNa paryAya-zabdano artha judo mAnato nathI) zabda-nayano saMpUrNa abhiprAya Ane lAgu paDe che. AthI A nayane judA udAharaNo vaDe samajAvelo nathI. zabdanaya pramANe ja AnA udAharaNo samajI levA. * zabda (nirukti) bhede arthabhedaH samabhirUTanaya ja (2) samabhirUDha-zabdanaH je je saMjJA|nAma/zabda kahevAya te darekane viSe samabhiroha kare - arthAt te dareka zabda zabda judA judA arthano svIkAra kare te "samabhirUDha' (samarohati vRtti samarUiDha:) zabda-naya kahevAya. A samabhirUDha-naya A pramANe potAno mata kahe che - jo (pulliga vagere) liMga-mAtrathI bhinna evuM vacana (zabda) jenuM hoya te avastu = asarvastu che ema zabdanaya kahe che. kAraNa ke visaMvAda Ave che. jema ke rakta vastunI nIlatA = zyAmapaNuM. jema lAlavastune zyAma (nIla) kahevuM te visaMvAdI vacana che, tema zabdanI apekSAe liMga mAtrathI judo padArtha e paNa (eka mAnavAmAM) visaMvAda AvavAthI avastu/asadvastu che ema zabda-naya mAne che. (je
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam = yathA tu pUrvanayenaikaM kRtvocyate indrazakrAdi tathA tadavastu, ghaTajvalanAdivad bhinnanimittatvAt, anayorekatvenAvastutA / evaM ghaTakuTayorapi ceSTAkauTilyanimittabhedAt pRthaktA, tathA pramANe zabda-prayoga hoya te pramANe jo vastu prApta na thAya to te visaMvAda kahevAya.) A vAta pUrve zabda-nayamAM kahevAI gaI che. have jyAre phakta liMgathI judA zabdanA arthane paNa (ekArtha mAnavAmAM) avastu kahetA hova to mULathI ja je vastu mATe judo zabda prayojAyo hoya, vAparelo hoya te vastu zI rIte sastu hoI zake ? arthAt na ja hoya. zabda vaDe ja to artha nirukta karAya che - eTale ke A amuka zabdanI A nirukti (vyutpatti prakRti-pratyaya Adi vibhAga vaDe arthanuM kathana) karavA vaDe, A amuka zabdano A artha che. ema nakkI karAya che. AthI je ThekANe zabdano bheda hoya tyAM tenI niruktino (vyutpattino) paNa bheda hovAne lIdhe arthano paNa bheda paDaze ja. AthI je rIte pUrvanaya vaDe arthAt sAMprata naya vaDe indra, zakra vagere (paryAya-samAnArthI) zabdone eka samAna rUpe karIne kahevAya che, te rIte te avastu che, ghaTa-jvalana (agni) AdinI jema. jema ghaDo ane agni be vastunA zabdonI vyutpatti (nirukti)nA nimitta judA judA che AthI te be vastune jo eka vastu kahevAya to evI vastu avastu che. saMbhavI na zake. tema bhinna bhinna nimittavALA zabdothI kahevAtAM hovAthI indra, zakra vagere zabdo paNa judA arthane jaNAve che. Ama ghaDo ane agni e jema bhinna-nimittavALA zabdothI vAcya hovAthI tene eka mAnavA te avasturUpe bane che tema indra, zakra vagere judA judA zabdathI vAcya evA arthane paNa eka kahevAmAM te padArtho avastu ja banI jaze, ema samabhirUDha-naya kahe che. 435 caMdraprabhA : vakte - cete kRti paTa: / ) je jala-dhAraNa vagere ceSTA kare te ghaTa = ghaDo kahevAya. ane khyAti - ti kRti ( vat + ana) khvatanaH / je baLe athavA bALe te jvalana agni kahevAya. A pramANe A be zabdonI vyutpatti = nirukti judI judI hovAthI te be jema judA ja arthane jaNAve che, tema phandra, za vagere paryAya zabdo saMbaMdhI paNa samajavuM. paryAya = = - samAnArthI gaNAtA zabdomAM ya niruktino bheda hovAthI artha bheda paDe che ema samabhirUDha naya mAne che. A aMgenuM bIjuM udAharaNa ApatAM TIkAmAM kahe che. premaprabhA : vaM ghaTavuTayopi A pramANe ghaTa: (ghaDo), Ta: / e be zabdonI paNa niruktinA vyutpattinA nimittano bheda hovAthI te benA arthano bheda che. 'ghaTa'nuM 2. pAvijI, nai. / car. mu. | =
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 tattvArthAdhigamasUtram [ H0 2 prakRtipratyayopAttanimittabhedAd bhinnau zakrendrazabdAvekArtho na bhavataH, viviktanimittAvabaddhatvAt gavAzvazabdavat / athApi pratItatvAdasaMpramohAlloke caivaM nirUDhatvAt indrazabdasya purandarAdayaH paryAyA ityetadanupapannam, evaM hi sAmAnyavizeSayorapi paryAyazabdatvaM syAdeva, yataH plakSa nimitta ceSTA che - (pate veete kRti paTa: je ceSTA kare te ghaTa.) ane yuti rUti kuTaDA je kauTilya dhAraNa kare te kuTa kahevAya. (kAraNa ke d dhAtuno "kuTilatA karavI" artha che.) Ama "ghaTa'nuM "ceSTA' ane "kuTa'nuM "kauTilya' rUpa nimitta judA hovAthI te be vaDe vAcya artho paNa judA che. A ghaTa, kuTa zabdonI jema kriyAnA bhedathI tathA prakRti ane pratyaya vaDe prApta (upA) thatAM nimittanA bhedane laIne paNa zakta ane phakta e be (paryAya) zabdo bhinna che ane AthI samabhirUDha nayanA mate te eka samAna) arthavALA zabdo nathI. vinoti rUti (zaLa + ) za ane rUti rUti H "zakra" zabdamAM 'zapha' dhAtu prakRti rUpe che ane rUdra zabdamAM rUd dhAtu prakRtirUpe che. Ama beya zabdonI prakRti rUpa nimittano bheda hovAthI bhinna zabdo che. AthI bhinna arthane jaNAve che.) kAraNa ke judA judA dhAtu rUpa prakRti vagere nimittane AdhIna te te "zaka' vagere zabdono prayoga thAya che. jenA prakRti vagere nimitto judA hoya te zabdano artha paNa judo ja hoya.. jema ke, no, 3% vagere zabdo... caMdraprabhA AmAM kacchati kRti : ahIM janma dhAturUpa prakRti vaDe jo zabda banelo che ane kanuDadhdhA rUti ( + =) zvA ahIM paNa prakRti judI che mATe no ane azva zabdano artha paNa judo ja hoya, eka na hoI zake. Ama jo, azva zabdo e jema judA nimittane laIne prayojAtAM hoyane judA arthane jaNAve che tema ', "zaka' vagere zabda saMbaMdhI paNa samajavuM. anumAna - prayoga A pramANe thAya zabda-zo (pakSa) tha = (sAdhya), vivivanimittAvauddhavat (hetu), 'vAthI vat (daSTAMta). AnI vicAraNA upara karelI ja che. eka samyabhirUTa naya vaDe pacaca-zabdo paNa bhinna-arthavALA hovAnuM samarthana ja premaprabhA zaMkAH bhale, A rIte indra, zakra Adi zabdone judA arthanA vAcaka tarIke kaho. to paNa beyano eka ja artha hovAnuM pratIka chesArI rIte jaNAI jAya che. vaLI koIne muMjhavaNa ke zaMkA paNa paDatI nathI. Indra zabda bolatAM zakra artha jaNAvAmAM koI muMjhavaNa anubhavAtI nathI. ane lokamAM paNa e pramANe atyaMta rUDha thayeluM che ke indra
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 437 ityukte drAg vRkSe'sti sampratyayaH / astitve asampramohe ca saMjJAntarakalpanAyAmihApi taryuktAdanuktapratipattau satyAM paryAyatvaprasaGgaH praviza, piNDI, bhakSayetyasya gamAt, tathA'stirbhavantIparaH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti gamyate, vRkSaH plakSo'stIti gamyate ane zakra zabda be eka ja arthane jaNAve che. AthI purandara (zakra) vagere zabdone "Indra' zabdanA paryAya-zabdo eTale ke samAna-arcanA vAcaka zabdo kahevA joIe. (A pramANe indra, zakra vagerene paryAya = ekaarthavALA zabdo mAnanArA sAMprata-nayavAdIe prazna uThAvatAM samabhirUDha nayavAdI javAba Ape che.) samAdhAna : tamArI A vAta paNa barAbara nathI. jo pratIta hovAthI, saMmoha/muMjhavaNa na thavA mAtrathI ane lokamAM prasiddha hovAthI bhinna zabdo dvArA paNa eka ja vastuno bodha thaI zakato hoya to bIjA aneka doSo Avaze. juo, pratIta hovAthI ja jo bhinna zabdo vaDe ekArthano bodha mAnazo to sAmAnya(vAcaka) ane vizeSa(vAcaka) zabdo vacce paNa paryAyapaNu arthAt samAnArtha vAcakapaNuM mAnavAno prasaMga Avaze ja. kAraNa ke, nakSa: (pIpaLo) e pramANe kahevAte chate turata "vRkSa' arthano bodha thAya che. ahIM "naH' e vizeSavAcaka che. "lakSa' bolavAthI "vRkSanI pratIti thatI hovAthI vizeSa (plekSa) ane sAmAnya (vRkSa) e benA vAcaka plekSa, vRkSa (tathA AMbo, vRkSa) vagerene paNa paryAya-zabda mAnavAnI Apatti Avaze. ahIM paNa plekSa, vRkSa vageremAM astitvanI bAbatamAM koI muMjhavaNa ke asamaMjasatA na hovAthI plekSanI "vRkSa' evI bIjI saMjJA (nAma)nI kalpanA karAze ema jo tame kahezo to ahIM paNa AgaLa kahevAtI bIjI vAtamAM doSa Avaze. arthAt ukta (uccArela) zabda dvArA anukta - (jeno ullekha karAyo nathI te) analikhita vastuno bodha thaye chate tene paNa paryAya (ekAWka) mAnavAno prasaMga Avaze. dA.ta. koI vyakti bIjAne kahe, praviNa (praveza kara, aMdara Ava.) ahIM pUrda = "gharamAM' vagere artha anukta chatAM samajAI jAya che. pivI... ahIM ATaluM vAkya bolAtAM ja akSaya (bhojana kara) evA padano ullekha/uccAraNa nathI chatAM sAmA vyaktine te jaNAI jAya che ke peMDo khA..." Avo artha padanA uccAraNa vinA paNa karavAmAM koIne muMjhavaNa anubhavAtI na hovAthI akSaya ne paryAya (eka-arthavALo) mAnavAnI Apatti rUpa doSa Avaze. (A rIte manAya to te ghaNuM asamaMjasa - beghAghaMTu anartha rUpa banI jAya.) 2. parivu nai jai. I drAkSa, pU. 2. sarvapratipu vAsaM0 mu. I
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 tattvArthAdhigamasUtram [ ma0 2 nyAyAdastiH paryAyaH prAptaH / tasmAd bhedaH sAdhIyAn dantihastinozcaikatvAd dantahastaikatvaprasaGga rUti | vaLI bIjuM paNa doSa AvavAnuM udAharaNa A pramANe che. jyAM je vAkyamAM kriyApadano prayoga/ullekha karelo na hoya, te ThekANe mavantI eTale ke vartamAnA vibhakti (pratyaya) jenI paramAM che evA s (dhAtunA) prathama puruSanuM (vyavahAramAM trIjo puruSa ekavacananuM) rUpa arthAt 'ti' evuM pada uccAreluM na hoya to paNa jaNAI jAya che. AthI vRkSa: nakSa: eTaluM ja bolAya tyAre gati che) evuM kriyApada jaNAI jAya che. A nyAyathI (catra kayiApavuM mUyate tatra tirmavatIparA prayu . nyAyasaMgraha vakSaskAra - 2 nyAyasUtra 65 e nyAyathI) gati pada jaNAI jAya che. AthI 'gati' pada paNa paryAyarUpe prApta thaze arthAt tema mAnavAnI Apatti Avaze. AthI paryAya- zabdonA arthano bheda mAnavo ja ucita che. A pramANe AvI badhI asaMgata-beghAghaMTu mAnyatAo svIkAravAnI Apatti AvavAthI zabdanA bhede arthano bheda svIkAravo e ja bahetara che. hajI tamane ochI dalIla jaNAtI hoya to ame kahIzuM ke, A rIte be judA zabdo vaDe eka ja vastuno/arthano bodha mAnazo to tamAre mate A bIjI takalIpha ubhI thaze. juo, vastI (vizALa dAMtavALo) eTale hAthI ane hastI (moTA hAthavALo) eTale paNa hAthI ja artha tame kahezo. AthI saMta = dAMta ane phakta = hAtha e bene abhinna - eka ja mAnavAno prasaMga Avaze. 'vaMta' ane hasta rUpa be judA nimittone laIne (jene dAMta hoya te daMtI = hAthI ane hataH pti thAya te hastI jene hAtha (sUDha) hoya te paNa hAthI. Ama daMta ane hasta e be judAM nimittone laIne) saMskRtamAM rastI ane hastI zabdo banelAM hovA chatAM paNa te beno eka ja artha tame mAnazo to "data" ane "hasta vacce koI taphAvata nahIM rahe. jayAre daMta ane hasta vacce taddana bheda che e vAta to AbALagopALane viSe paNa prasiddha che. amArA (samabhirUDha zabdanayanA) mate to daMtI zabdano ane hastI zabdano artha judo hovAthI daMta ane hasta rUpa nimittone eka/abhinna mAnavAno prasaMga nahIM Ave. A pramANe saMjJAnA kathana dvArA bIjI saMjJAnA (nAmanA) arthanuM kathana (abhidhAna) mAnavuM te avastu che - asaddhastu che. dareka zabda potAno ja vAcya artha jaNAve che bIjA zabdano artha jaNAvavA te samartha nathI. kema ke, zabda zabda arthano bheda che. e pramANe
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 439 evaM saMjJAntarokteH saMjJAntarAbhidhAnamavastviti pratipAdite evambhUtanaya Aha-nimittaM kriyAM kRtvA zabdAH pravartante, na hi yadRcchAzabdo'sti, ato ghaTamAna eva ghaTaH, kuTuMzca kuTo bhavati, pUraNapravRtta eva purandaraH, yathA daNDasambandhAnubhavanapravRttasyaiva daNDitvam, anyathA vyavahAralopaprasaGgaH / na cAsau tadarthaH, animittatvAd yathA bahuSu ekavacanam, samabhirUDha-naya vaDe potAnA matanuM kathana karAye chate have evabhUta-naya potAno abhiprAya pragaTa karavA tatpara bane che. ja evaMbhUta nathaH vyutpatti-arthanI hAjarImAM ja vastu sat eka | (3) evaMbhUta zabdanaya : A naya kahe che ke dareka zabdo koIne koI kriyAne nimitta banAvIne pravarte che, arthAt prayojAya che - arthane jaNAve che. koIpaNa zabda yadacchA eTale emane ema manaphAve tema prayoga karAto nathI. evA zabdo e zabdo ja nathI. AthI je vastu potAnA (abhidhAnanA/zabdanA) nimitta rUpa kriyAne karatI hoya tyAre ja te te vastu sat kahevAya. dA.ta. je ghaDo ghaTamAna hoya - jaladhAraNa Adi ceSTA karato hoya te ja (pada rUti) "ghaTa' kahevAya. ane darda : I eTale ke kuTilatA-vakratA dhAraNa karato hoya tyAre je te kuTa' kahevAya tathA zatrunA nagarane bALavAmAM pravRtta thayelo hoya tyAre ja zakra e (puraM vAra toti pura:) puraMdara kahevAya. (zAthI AvuM mAne che ? te kahe che) jema "daMDanA saMbaMdhano anubhava karavAmAM pravartatA puruSamAM ja Ditva (daMDavALApaNu) ghaTe che arthAt Avo puruSa ja te vADI (daMDavALo) kahevAya. sAti varca- jenI pAse daMDa che te (U+ ) vAhI kahevAya. A rIte daMDI zabdanI pravRtti daMDanA saMbaMdhane laIne thayelI che mATe daMDavALo hoya tyAre ja te puruSa "daMDI' kahevAya. jo Ama na mAnIe to vyavahArano lopa thavAno prasaMga Ave. caMdraprabhA : arthAt lokamAM daMDavALA puruSane ja "daMDI' kahevAya che ane tevA vyavahAranuM kAraNa puruSa sAthe daMDano saMbaMdha ja che. jo daMDanA saMbaMdha vinA paNa daMDI kahevAya to pachI badhAMya puruSane diMDI kahevA paDe. Ama thavAthI vyavahAra lopAya - dUSita thAya che. kAraNa ke "daMDI' zabdanI pravRttinuM je nimitta - daMDano saMbaMdha (saMyoga) e puruSamAM nathI mATe Avo daMDanA saMyoga vinAno puruSa e kAMI "daMDI' zabdano artha nathI, mATe daMDa-saMbaMdhavALAne ja daMDI kahevo ucita che, tema sarva ThekANe zabdanI pravRttinA nimitta rUpa (pUrvokta) kriyAnI hAjarI hoya tyAre ja te te zabda vaDe te te artha jaNAvAya che. 2. pavipu. vRttavAsa . | adha: I 2. pU. I sunaiva mu. |
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 iti samuccaye parisamAptau vA / bhA0 atrAha-kimeSAM lakSaNamiti ? / atrocyate TI0 atrAhetyAdi / asminvasare naigamAdInAmadhyavasAyavizeSANAM lakSaNajijJAsayA viviktacihnaparijJAnAbhiprAyeNAha-kiM lakSaNameSAmiti / atrocyate-lakSaNam bhA0 nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH, zabdArthaparijJAnaM vA dezasamagragrAhI premaprabhAH vaLI bIju udAharaNa e ke jema ghaNI vastu hoya to tene viSe ekavacanano prayoga e yathArtha - yogya nathI. ghaNI vastune jaNAvavA mATe "bahuvacana' zabdano prayoga ja karavo ucita che. kema ke "bahuvacana' prayoga vaDe ja bahutva saMkhyA jaNAvAya che, ekavacana zabda vaDe nahIM. ekavacana zabda vaDe to ekatva-saMkhyA ja kahevAya che. Ama sarvatra vastu jevI hoya tevo ja zabdaprayoga karAya che ane zabda vaDe paNa tenuM nimitta jevuM hoya te pramANe ja artha jaNAvAya che - kahevAya che. arthAta kriyA vagere nimittane laIne ja sarva zabdonI pravRtti thatI hovAthI te nimittanI hAjarI je vastumAM hoya te ja vastu te te zabdanA prayoga vaDe abhihita thAya che, kahevAya che ema evaMbhUtazabdanayano abhiprAya che. bhASyamAM chelle je kRti zabda mUkelo che teno artha samuccaya che athavA to parisamApti artha che, ema jANavuM. have bhASyamAM ziSyAdi A nayonA ja lakSaNa aMge prazna kare che. bhASya : ahIM ziSyAdi pUche che. prazna H A nayonuM lakSaNa zuM che? javAbaH A viSayamAM (javAba) kahevAya che * naigamAdi nayonA lakSaNo ja premaprabhA : A avasare ziSyAdi anya vyakti naigama Adi nayo ke je adhyavasAya = bodha vizeSa svarUpa che, tenA lakSaNone jANavAnI icchA vaDe eTale ke te te nayonA judA judA cihnonuM (lakSaNonuM) jJAna karavAnA AzayathI A pramANe pUche che - prazna : A naigamAdi nayonuM lakSaNa zuM che? bhASyakAra javAba ApatAM kahe che- AnA javAbamAM naigamAdi nayonuM lakSaNa kahevAya che. javAba : 6. 3.pU. I 20 mu. | 2. TAnu0 | vai0 mu. |
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441 sU0 31] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam niyAma: ___TI0 nigameSvityAdi / na caitAni sUtrANi avRttitvAt, kaizcit punantyiA sUtrANIti pratipannam, tatra naigama ityasyAvayavapravibhAgena vyAkhyAnaM-nizcayena gamyante-uccAryante-prayujyante yeSu zabdAste nigamA janapadAH teSu nigameSu janapadeSu ye ityakSarAtmakAnAM dhvanInAM sAmAnyanirdezaH abhihitA uccAritAH zabdA ghaTAdayasteSAmartho-jaladhAraNAharaNAdisamarthaH, zabdArthaparijJAnaM veti zabdasya ghaTAderartho'bhidheyastasya parijJAnam avabodhaH, ghaTa ityanenAyamartha bhASya : nigama eTale janapada (rASTra)ne viSe je (ghaTa vagere) zabdo kahelAM che, teono artha athavA zabdArthanuM jJAna (bodha) karavuM te naigamanaya che ane te deza - (vizeSa)grAhI ane samagra - (sAmAnya)grAhI (ema be prakAre) che. premaprabhA ziSya pUchelA praznanA javAba rUpe je bhASya che, te sUtro rUpe nathI, kAraNa ke asamAsa (avRtti)rUpe che. sAmAnyataH sUtromAM saMkSepamAM jaNAvavAnA AzayathI samAsaprayogane pradhAnatA apAya che. jyAre A je bhASya che, temAM asamAsarUpe pado mUkelAM che, mATe bhASya ja che, paNa sUtro nathI. kiMtu, keTalAMko vaDe "saMkSipta vAkyo hovA vagere koI kAraNathI bhrama thavAthI A sUtro che ema mAneluM che. eka be prakArano naigama-naya eka have AmAM "naigama' e prathama nayanA avayavano vibhAga karIne arthAt vyutpatti karavApUrvaka tenI vyAkhyA karAya che. ni = nizcayathI jemAM zabdo (Ama = ) jaNAya - uccArAya - prayoga karAya te (ni = nizcayena jagane veSa rUti ni + ma =) "nigama" kahevAya. nigama eTale janapada/rASTra. nimeSa = janapada/rASTrone viSe je "ghaTa' vagere zabdo abhihita hoya eTale ke uccArAyelAM hoya teono je jaladhAraNa, jalAharaNa (jaLane dhAraNa karavuM, lAvavuM) vagere rUpa artha che, tenA saMbaMdhI jIvane adhyavasAya = bodhavizeSa te naigama kahevAya. ahIM e zabdA: = "je zabdo" ema kahevAthI akSarAtmaka dhvanino = zabdono sAmAnyathI nirdeza karelo jANavo. AthI tamAma prakAranA zabdonuM grahaNa karavuM. athavA zabdano je pUrvokta artha tenuM parijJAna te naigamanaya.. eTale ke "ghaTa' vagere zabdanA arthano bodha karavo. jema ke, pada: evA zabda vaDe Avo (kuMbagrIvAdivALo, tuMbuDAkAravALo Adi rU5) artha kahevAya che. ane AvA ghaDA rUpa 2. .pU. I a0 mu. 2. paripu . I rU. pafpu tatva 5. I
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 tattvArthAdhigamasUtram [01 ucyate asya cArthasya ayaM vAcaka iti, yadevaMvidhamadhyavasAyAntaraM sa naigamaH, sa ca sAmAnyavizeo''lambItyetad darzayati-dezasamagragrAhIti / yadA hi svarUpato ghaTamayaM nirUpayati tadA sAmAnyaghaTaM sarvasamAnavyaktyAzritaM ghaTa ityabhidhAnapratyaryayorhetumAzrayatyataH samagragrAhIti / tathA vizeSamapi sauvarNo mRNmayo rAjataH zveta ityAdikaM vizeSaM nirUpayatyato dezagrAhIti bhaNyate naigamanayaH / samprati saGgrahasya lakSaNamAha - bhA0 arthAnAM sarvaikadezasaMgrahaNaM saGgrahaH / arthano Avo dhaTa: vagere rUpa zabda e vAcaka che, jaNAvanAra che. AvA prakArano je adhyavasAya - jJAnAtmaka abhiprAya te paNa naigama na kahevAya. A naigama-naya e be prakArano che arthAt sAmAnya ane vizeSa evA padArthanuM avalaMbana karanAro (bodhaka) che ema batAvatAM bhASyakAra kahe che - eka naigamanaya (1) dezano = vizeSaarthano grAhI (grahaNa karanAro) che ane bIjo naigama naya (2) samagrano = sAmAnya arthano grAhI che. samagra (sAmAnya)grAhI naigama kyAre hoya? te kahe che dA.ta. jyAre A naigamanaya svarUpathI ghaTanuM nirUpaNa kare che tyAre te sAmAnya ghaTano Azraya kare che, bodha kare che. prazna H kevA sAmAnyaghaTano bodha kare che? javAbaH te ghaDA sAthe sarva samAna ghaDA rUpa vyaktino Azraya karanArA - sAMkaLanArA, para: (A ghaDo che) evA prakAranA kathana (abhidhAna) ane bodha (pratyaya)nA kAraNabhUta evA sAmAnyaghaTano bodha kare che. TUMkamAM sAmAnyathI sarvaprakAranA ghaDAne - ghaDA mAtrane sAMkaLIne ghaDAno bodha kare che. mATe A samagra-grAhI naigama kahevAya che. tathA A naigama-naya vastumAM rahela vizeSono = bhedono paNa bodha kare che. dA.ta. A ghaDo to kharo paNa vizeSathI - suvarNano banelo che, mATIno banelo che, cAMdIno banelo che athavA sapheda che ityAdi vizeSa dharmonuM nirUpaNa kare che. AthI A nigamana, dezagrAhI (= vizeSagrAhI) ema kahevAya che. have bhASyamAM saMgrahanayanA lakSaNane kahe che - bhASya : arthonA sarvanuM = sAmAnyanuM ane eka dezanuM = vizeSanuM ekarUpe grahaNa karavuM te saMgraha-naya kahevAya che. 2. pavipu ! nA. mu. | 2. pASi / pAva0 mu. | rU. pU. I tyaya mu. | 4. TInuo | deza0 mu. |
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 443 TI0 arthAnAmityAdi / arthAnAM ghaTAdInAM sarvaikadezasaMgrahaNamiti sarvaM sAmAnyaM dezo vizeSaH tayoH sarvaikadezayoH sAmAnyavizeSAtmaikayorekIbhAvena grahaNam - AzrayaNamevaMvidho'dhyavasAyaH saGgraho bhaNyate / ekIbhAvena ca grahaNamevaM draSTavyam - yau hi sAmAnyavizeSa naigamAbhimatau tau sapiNDya saGgrahanayaH sAmAnyameva kevalaM sthApayati sattAsvabhAvam, yataH sattAto na vyatiricyate vizeSaH / vyavahAralakSaNAbhidhitsayA''ha bhA0 laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH / TI0 laukiketyAdi / loke manuSyAdisvabhAve viditAH laukikAH puruSAstai samaH tulyaH, yathA laukikA vizeSaireva ghaTAdibhirvyavaharanti tathA'yamapItyatastatsamaH / upacAraprAya * saMgrahanacanA be bheda premaprabhA : ghaTa vagere arthonA viSayonA sarva = eTale ke sAmAnya ane deza = eTale vizeSa. te be yanuM arthAt sarva ane ekadeza ke je kramazaH sAmAnya ane vizeSa svarUpa che tenuM ( = ) eka rUpe arthAt samastarUpe 'grahaNa' karavuM, Azraya/karavo AvA prakArano je adhyavasAya che te 'saMgraha' kahevAya che. sAmAnya ane vizeSanuM ekIbhAve = eTale ke eka * samagrarUpe grahaNa A pramANe samajavuM - naigama-nayane abhimata-saMmata je sAmAnya ane vizeSa che te bene bhegA karIne saMgrahanaya phakta sattA (vidyamAnatA) rUpa svabhAvavALA 'sAmAnya'nI ja sthApanA = siddhi - pratipAdana kare che. kAraNa ke vizeSa e sattArUpa sAmAnyathI bhinna nathI paNa sattArUpa ja che. have trIjA 'vyavahAra' nayanA lakSaNane kahevAnI icchAvALA bhASyakAra A pramANe kahe che = bhASya : laukika puruSo jevo, upacAranI bahulatAvALo temaja vistRta - arthavALo (adhyavasAya rUpa) vyavahAranaya che. * vyavahAra nayanu lakSaNa premaprabhA : bhASyamAM vyavahAra nayanuM lakSaNa batAvatAM traNa vAta kare che. vyavahAra naya (1) laukika sama, (2) upacAra-prAyaH ane (3) vistRta - arthavALo che. (1) laukikasama : temAM manuSya Adi svarUpa lokamAM je vidita hoya jaNAtA hoya - prasiddha = 1. pAvipu | zaghra0 mu. | 2. pAvitru / te mu. | rU. pU. | nA. mu. |
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 tattvArthAdhigamasUtram [50 2 iti / upacAro nAma anyatra siddhasyArthasyAnyatrAdhyAropo yaH, yathA kuNDikA sravati, panthA gacchati, udake kuNDikAsthe sravati kuNDikA sravatItyucyate, puruSe ca gacchati panthA gacchatIti / evamupacAraprAya upacArabahula ityarthaH / vistRto vistIrNo'neko'rtho jJeyo yasya sa vistRtArthaH adhyavasAyavizeSo vyavahAra iti nigadyate / RjusUtralakSA''cikhyAsayA Aha - hoya te "laukika kahevAya. AvA laukika puruSo sAthe tulya-samAna vyavahAra naya che. arthAt jema laukika puruSo ghaTa Adi vizeSo vaDe/bhedo vaDe ja vyavahAra kare che, tema A vyavahAranaya paNa vizeSo vaDe ja vyavahAra kare che, vastuno bodha kare che. AthI tene laukikapuruSasama kahela che. tathA (2) upacAra-prAya hoya che. upacAra eTale anya ThekANe siddha thayela arthAt hakIkatamAM anyatra rahela vastuno anya ThekANe hovAno je adhyAropa samAropaNa karAya te upacAra kahevAya. dA.ta. kuMDikA = kuMDImAMthI pANI jharatu hoya, TapakatuM hoya tyAre upacArathI kahevAya che ke jillA stravati = kuMDI jhare che. ahIM hakIkatamAM kuMDikAmAM rahela pANI jhare che chatAMya kuMDI jhare che ema upacArathI bolAya che. (ahIM "pANI e Adheya = rahenAra che ane kuMDikA e AdhAra = rAkhanAra che. AthI Adheya rUpa pANIno AdhArabhUta kuMDikAmAM abhedarUpe upacAra karavAthI "kuMDikA jhare che ema kahevAya che. tathA sthA: chiti aa mArga jAya che. ahIM kharekhara mArga jato nathI, kiMtu, mArga upara rahela puruSa jAya che. chatAMya janAra evA puruSano tenA AdhArabhUta mArgamAM abhedarUpa upacAra karIne "mArga jAya che' ema upacArathI kahevAya che. vyavahAranaya AvA prakAranA upacAravAnA prayogono paNa sAcA tarIke svIkAra kare che mATe te upacAra-prAya: = upacAra bahula kahevAya che. (jainazAstromAM kahelAM dasa prakAranA satyo paikI je upacArasatya kaheluM che teno A nayamAM aMtarbhAva thAya che.) tathA (3) vistRta arthavALo vyavahAra naya che. vistRta eTale vizALa aneka artho rUpa joya = jANavA yogya padArtho jemAM che te vistRta-arthavALo kahevAya. AvA prakArano je adhvayasAya-vizeSa (bodha-prakAra) e vyavahAranaya ema kahevAya che. # jusUtra nayanu svarUpa eka have cothA RjusUtra nayanA lakSaNanI vyAkhyA karavAnI icchAthI bhASyakAra kahe che- 2. pAripu ! vyAvi0 mu. I
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 445 bhA0 satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamajusUtraH / TI0 satAmityAdi / satAM vidyamAnAnAM, na khapuSpAdInAmasatAM, teSAmapi sAmpratAnAM vartamAnAnAmiti yAvat arthAnAM ghaTAdInAM abhidhAnaM zabdaH parijJAnam avabodho vijJAnamiti yAvat, abhidhAnaM ca parijJAnaM cAbhidhAnaparijJAnaM yat sa bhavati RjusUtraH / etaduktaM bhavati-tAneva vyavahAranayAbhimatAn vizeSAnAzrayan vidyamAnAn vartamAnakSaNavartino'bhyupagacchannabhidhAnamapi vartamAnamevAbhyupaiti nAtItAnAgate, tenAnabhidhIyamAnatvAt kasyacidarthasya / tathA parijJAnamapi vartamAnamevAzrayati, nAtItamAgAmi vA, tatsvabhAvAnavadhAraNAt, ato vastvabhidhAnaM vijJAnaM cAtmIyaM vartamAnamevAnvicchan adhyavasAya: sa RjusUtra iti / bhASya : sat = eTale vidyamAna evA sAMprata = vartamAna artho saMbaMdhI je abhidhAna (zabda) ane bodha te RjusUtra naya kahevAya. premaprabhA : sat eTale je vidyamAna hoya, paNa AkAzanA kusumanI jema asatavidyamAna na hoya. tathA sAMprata eTale vartamAna = vartatAM, vartamAnakAlIna... Ama vartamAna evA je sat = vidyamAna ghaTa vagere padArtho che, tenA saMbaMdhI abhidhAna eTale ke zabda ane parijJAna eTale bodha thavo te RjusUtra-naya kahevAya ema zabdArtha che. Ano bhAvArtha A pramANe che - te ja pUrve kahela vyavahAranayane saMmata/iSTa evA vastunA vizeSone/bhedone Azraya karato chatAM, temAM paNa satu = vidyamAna ane vartamAna kSaNe vartanArA evA ja padArthono svIkAra karanAro abhiprAya-vizeSarUpa RjusUtranAya che. vaLI abhidhAna eTale ke zabda paNa je vartamAna hoya teno ja aMgIkAra kare che paNa bhUtakALanA ane anAgata = bhaviSyakALanA zabdono svIkAra karato nathI. kAraNa ke, tenA vaDe koIpaNa arthanuM abhidhAna = kathana thaI zakatuM nathI ema mAne che. tathA parijJAna eTale ke bodha paNa je vartamAna hoya, vartamAna kSaNe vartato hoya teno ja svIkAra kare che. paNa bhUtakALamAM thayela athavA bhaviSyamAM thanAra evA jJAnano svIkAra karato nathI. kAraNa ke, atIta ane AgAmI je jJAna/bodha che, tenA svabhAvano (svarUpano) nizcaya (avadhAraNa) thato nathI. AthI vastunuM/padArthanuM abhidhAna = kathana ane teno bodha paNa vartamAnakAlIna hoya ane potAno hoya (bIjI vyaktino nahIM) tene ja icchato -svIkArato evo je adhyavasAyaabhiprAyavizeSa te RjusUtranaya kahevAya che.
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 tattvArthAdhigamasUtram Tla0 2 zabdanayasya tribhedasya lakSaNapracikAzayiSayA Aha - bhA0 yathArthAbhidhAnaM zabdaH / TI0 yatheti / yena prakAreNa bhAvarUpeNa nAmasthApanAdravyaviyutenArtho ghaTAdiryathArthaH tasyAbhidhAnaM zabdaH yathArthAbhidhAnaM, tadAzrayI yo'dhyavasAyaH sa zabdanayo'bhidhIyate / vartamAnamAtmIyaM vidyamAnaM bhAvaghaTamevAzrayati netarAniti / idAnImasya zabdanayasya yat purastAt traividhyaM darzitaM 'zabdastribhedaH sAmprataH, samabhirUDha evambhUta' iti, asyAdyabhedalakSaNodvibhAvayiSayA Aha - bhA0 nAmAdiSu prasiddhapUrvAt zabdAdarthe pratyayaH sAmprataH / pAMcamo zabda-naya ke jenA traNa bhedo/prakAro che, tenA lakSaNane prakAzita karavAnI icchAthI bhASyakAra kahe che. bhASya : yathArtha vastunuM abhidhAna-zabda (arthAt tene AzrayI je adhyavasAya) te zabda-naya kahevAya. * zabdanAya ane tenA traNa bhedo premaprabhA : yathA eTale je prakAre arthAt nAma, sthApanA ane dravyane choDIne phakta bhAvarUpe je ghaTa Adi artha/padArtha rahelo hoya te "yathArtha kahevAya. tevA yathArtha padArtha saMbaMdhI je abhidhAna - zabda te yathArtha abhidhAna kahevAya. AvA yathArtha abhiyAna (kathana) ne Azraya karanAro jIvano je adhyavasAya-bodhavizeSa, te zabdanaya kahevAya. A zabdanaya e vartamAna (sAMprata-vartamAna paryAyavALA) temaja potAnA ane vidyamAna evA bhAva-ghaTano ja svIkAra kare che paNa bIjA eTale ke bhUtakAlIna ane bhAvI, temaja bIjAnA jJAnanA viSayabhUta, temaja dravya vagere rUpa ghaTa Adi arthano svIkAra karato nathI. have A zabdanayanA pUrve je traNa bhedo batAvelAM jema ke, (1) sAMprata, (2) samabhirUDha ane (3) evaMbhUta... A traNa paikI pahelAM bhedanuM lakSaNa pragaTa karavAnI bhAvanAthI bhASyakAra A pramANe kahe che bhASya : nAma Adine (cAra nikSepone) viSe prasiddhapUrvaka (jenA vAcya-vAcaka saMbaMdhanuM 2. pa6i rona, mu. 2. pU. I nayatayA mu. |
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU5] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 447 TI0 nAmetyAdi / nAmasthApanAdravyabhAveSu namyamAne vastuni ghaTAdau sthApyamAne vA''kArAtmanA dravye ca guNasaMdrAvAtmake bhAve ca prativiziSTaparyAyarUpe prasiddhapUrvAt prasiddho nirjAtaH pUrvamiti saMjJAsambandhakAle prasiddho'sau ghaTAdizabdo'bhidhAnatayA, teSAM nAmAdInAmasya ghaTAderarthasyAyaM vAcaka ityevaM prasiddhapUrvAd vAcyavAcakalakSaNasambandhasaGketanAd yogyatAlakSaNasambandhAvagatervA / zabdAditi, abhidhAnAt nAmna iti yAvat arthe abhidheye yaH pratyayo vijJAnaM sa sAmprato nayaH / etaduktaM bhavati-nAmAdiSu prativiziSTavartamAnaparyAyApaneSu eva prasiddho vAcakatayA yaH zabdastasmAcchabdAt bhAvAbhidhAyinaH tadvAcye'rthe bhAvarUpe jJAna pUrve thayeluM che evA) zabdathI arthane viSe bodha thavo te sAMpratanaya kahevAya che. ja sAMprata-zabadanayanuM svarUpa ka premaprabhA : bhASyamAM sAMprata-zabdanayanuM lakSaNa kahe che. nAmAdi viSe eTale nAma, sthApanA, dravya ane bhAvane viSe... jenuM ("ghaTa' vagere rUpa) nAma karAya te nAmarUpa ghaTAdi vastu. temaja AkArarUpe sthApita karAya te sthApanA rUpa ghaTa vagere vastu, temaja (rUpa vagere) guNonA samudAya rU5 (athavA guNanA AzrayarU5) dravya-ghaTAdi vastu ane cokkasa viziSTa paryAyarUpa bhAva ghaTAdi vastu che. AvA nAmAdi rUpa ghaTAdi vastune viSe prasiddhapUrva evA zabdathI arthanuM jJAna te sAMprata-naya kahevAya ema samasta artha che. prasiddhapUrva eTale je pUrvamAM prasiddha = nirNAta hoya, jaNAyela hoya. pUrvamAM eTale saMjJAno saMbaMdha (nAmakaraNa) karavAnA kALe A ghaTAdi zabda e abhidhAnapaNe - te te arthanA bodhaka zabdarUpe prasiddha thayelo che... arthAt te nAma-sthApanA Adi rUpa ghaTAdi vastu paikI amuka prakArano "je ghaTa Adi artha che, teno A viTAdi zabdo vAcaka che e pramANe TharAvavuM, nakkI karavuM te prasiddhapUrva kahevAya che. Ama AvA vAcya (vaTAdi padArtha) ane vAcaka ("ghaTa' zabda) rUpa saMbaMdhano saMketa karavAthI athavA (amuka padano bIjA padamAM saMbaMdha thavAnI) yogyatArUpa saMbaMdhano jene viSe avabodha thayo che evA zabdathI eTale ke abhidhAnathI/nAmathI je ghaDA vagere arthane viSe (vAcya padArthane viSe) pratyaya = jJAna thavuM te sAMpratanaya kahevAya.. ahIM kahevAno bhAva A pramANe che - nAma - sthApanA - dravya - bhAva e cAra prakAranA artha paikI amuka khAsa viziSTa evA vartamAna paryAyane pAmelAM evA ja ghaTAdi 2. .pU. saMjJAsaMgnisaM. mu.
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 tattvArthAdhigamasUtram [a01 pravRtto'dhyavasAyaH sAmpratAkhyAmAsAdayati / yato bhAva eva zabdAbhidheyo bhavati, tenAzeSAbhilaSitakAryakaraNAditi / adhunA samabhirUDhalakSaNaM darzayannAha - bhA0 satsu artheSvasaGkramaH samabhirUDhaH / TI0 satsu artheSu ityAdi / satsu vidyamAneSu vartamAnaparyAyApanneSvityarthaH / artheSu ghaTAdiSu asaGkrama ityanyatrAgamanaM zabdasya yat so'saGkramaH / yathA ghaTa ityasya zabdasya arthane viSe arthAt bhAva-ghaTane viSe je zabda vAcaka rUpe prasiddha thayelo hoya te "bhAva" rUpa arthanuM abhiyAna/kathana karanAra evA zabdano tenA vaDe vAcya bhAva rUpa (vaTAdi) arthane viSe pravRtta thayela je adhyavasAya te "sAMprata" evA nAmAbhidhAnane pAme che - arthAt tene "sAMprata' kahe che. kAraNa ke vastunA cokkasa paryAyarUpa "bhAva" e ja zabdano abhidheya che, artha che, vAcya che. kAraNa ke bhAvarUpa arthathI ja sarvaprakAranA iSTa kAryo karAya che. (paNa nAma-sthApana - dravya rUpa ghaTAdi artha vaDe abhilaSita kArya karAtuM nathI.) caMdraprabhA kahevAno bhAva e che ke "ghaDo' evuM nAma mAtra e paNa ghaDo kahevAya. e ghaDAnuM citra vagere doreluM hoya te paNa sthApanA rUpa ghaDo ja kahevAya ane te ghaDo banAvavAnI sAmagrI mATI vagere paNa dravya ghaDo kahevAya. paNa A traNeya prakAranA ghaDA e pANIne dhAraNa karavAnA athavA lAvavA-laI javAnA kAmamAM AvatA nathI. arthAt A traNeyamAM ghaDA-rUpa arthanuM mukhya kArya che, te karavAnuM sAmarthya nathI. jyAre kuMbhAra vaDe mATImAMthI banAvelo ane bhaTTAmAM tapAvIne bahAra kADhelo pAko ghaDo e bhAva-ghaDo che. e pANI bharavA vagere ghaDAnI sarva prakAranI mukhya kriyA (kAya) karavAne samartha che mATe Avo bhAva ghaDo ja "zabda" vaDe kahevAya che, vAcya che. zabdanA artharUpe prasiddha pAmelo che. Ama dareka vastumAM 'bhAvarUpa = bhAva-paryAyavALo padArtha ja zabda vaDe abhidheya che, kahevAya che ema jANavuM. have zabdanayanA bIjA prakAra svarUpa (2) samabhirUDha-nayanuM lakSaNa darzAvatAM bhASyakAra kahe che - bhASya : sat = vidyamAna (vartamAna paryAyavALA) evA (ghaTa Adi) arthane viSe zabdano asaMkrama - anyatra agamana (rUpa adhyavasAya) te samabhirUDha naya kahevAya che. premaprabhA : sat eTale vidyamAna arthAt vartamAna paryAyathI yukta, vartamAnakAlIna.
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 449 vidyamAnaM ghaTaM ceSTAtmakaM virahayya nAnyatra kuTAdyarthe'bhidhAnasAmarthyamasti, anabhidheyatvAt, yadi cAsya ghaTazabdasya kuTAdirartho'bhidheyo bhavedevaM sati yathoktAH sarvasaGkaraikatvAdayo doSA upajAyeran, ityato na zabdAntarAbhidheyo'rtho'nyazabdasyAbhidheyo bhavati, evamasaGkramagaveSaNaparAM'dhyavasAyaH samabhirUDhaH / evambhUtanayalakSaNoninISayA Aha - AvA sat evA ghaTAdi padArthone viSe asaMkrama eTale ke zabdanuM anya ThekANe-anya padArthamAM je agamana - nahIM javuM te arthAt sat = vidyamAna-vartamAna evA ja asaMkrama rUpa samabhirUDha-naya che. dA.ta. : = evA zabdanuM vidyamAna arthAt vartamAna jaladhAraNa Adi ceSTAvALA svarUpa ghaDAne choDIne anya arthane viSe eTale ke luTa vagere zabdanA arthane viSe "ghaTa' zabdanuM abhiyAna (kathana) karavAnuM sAmarthya nathI, kAraNa ke "ghaTa' zabdano te kuTa' vagere rUpa artha e abhidheya-vAcya-kahevA yogya artha ja nathI. caMdraprabhA : kAraNa ke ghaTa zabda ceSTAtmaka ghaDAne jaNAve che, jyAre "kuTa' zabda e kauTilyaparyAyathI yukta ghaDAne jaNAve che. AthI "ghaTa' zabdano asaMkrama hovAthI te kuTa' zabdanA artha rUpa ghaDAne jaNAvI zakato nathI. Ama "ghaTa' zabdathI jaNAto "ghaDA' rUpa artha judo che ane kuTI zabdathI kahevAto "ghaDA' rUpa artha judo che ema A naya mAne che. premaprabhA ane jo A "ghaTa' rUpa zabdano 'kuTa' vagere rUpa padArtha e abhidheya-vAcya hoya to A rIte to sarva vastunA (vAcya-vAcaka rUpa saMbaMdhamAM) sAMkaryuM ane ekatva = ekatA/abheda vagere yathokta - je pramANe kahelAM che te badhAM doSo ubhA thaze. arthAt anabhidheya - avAcya evA paNa arthano jo zabda e vAcaka banaze to sarva zabda sarva vastunuM abhidhana (kathana) karanAra banavAthI sAMkarSa - doSa Avaze. tathA badhAM ja zabdothI jo avAcya evA artha jaNAvAtA hoya to badhAM ja zabdo ane artho eka-abheda banavA rUpa doSa Avaze. Ama AvA badhA doSa AvavAthI anya zabdathI abhidheya = vAcyakahevAno artha e anya zabdano abhidheya-vAcya-artha banI zakato nathI. A pramANe asaMkrama eTale "potAnA vAcya evA sat = vidyamAna artha sivAyanA anya arthamAM agamana' rUpa siddhAMtane zodhavAmAM tatpara arthAt tenuM pratipAdana karavAmAM pravINa evo je adhyavasAya - abhiprAya vizeSa te samabhirUDha-naya kahevAya che. have zabdanayano je trIjA bheda (3) evaMbhUta naya che, tenA lakSaNane jaNAvavAnI 2. pavipu parama mu. | 2. paviSa ! phuvA mu. | rU. pU. | castha za0 . I 4. pU. | paroDa_0 mu. |
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 tattvArthAdhigamasUtram [ ga 2 bhA0 vyaJjanArthayorevambhUta iti / TI0 vyaJjanetyAdi / vyaJjanaM zabdastasyArthaH abhidheyo vAya:, tayorvyaJjanArthayorevaM saMghaTanaM karoti ghaTa iti yadidamabhidhAnaM tacceSTApravRttasyaiva jaladhAraNAharaNasamarthasya vAcakaM, ceSTAM ca jalAdyAnayanarUpAM kurvANo ghaTo mataH, na punaH kriyAto nivRttaH / itthaM yathArthatAM pratipadyamAno'dhyavasAya evambhUto'bhidhIyate iti / abhilASAvALA bhASyakAra A pramANe kahe che - * evaMbhUta nayanuM lakSaNa che bhASya H vyaMjana ane arthano vizeSaka hoya te evaMbhUta naya kahevAya. premaprabhA : vyaMjana eTale zabda ane teno "artha eTale abhidheya = vAcya rUpa padArtha.. evaMbhUta-naya A be vyaMjana ane arthanuM A pramANe saMghaTana - saMyojana kare che ke, para: evo je A zabda che te ceSTA karavAmAM pravartato hoya eTale ke potAnI arthakriyA jaladhAraNa karavAmAM, laI javAmAM samartha banelo hoya, evA ja ghaDA rUpa arthano vAcaka che. (paNa khAlI paDI rahelo hoya tevA ghaDAno vAcaka nathI, kAraNa ke A naya vaDe jala Adine lAvavA (Anayana) vagere rUpa ceSTAne karatA evA ja ghaDAne ghaDA tarIke mAnelo che. paNa ceSTA vagere potAnI arthakriyAthI nivRtta thayelo arthAt jaladhAraNa ke jalaAnayana vagere rUpa ceSTAthI rahita hoya tene A naya ghaDA tarIke svIkArato nathI. A pramANe dareka vastunI yathArthatAno eTale ke atyaMta vAstavika arthano svIkAra karanAro je adhyavasAya - bodhavizeSa te evaMbhUta naya kahevAya che. caMdraprabhA A traNeya nayo jo ke zabdanayanA ja bhedo-prakAro che, chatAMya te uttarottara sUkSmasUkSmatara arthano svIkAra karanArA che. dA.ta. prathama sAMprata naya e ghaTa, kuTa, kuMbha vagere paryAya (samAnArthI zabdono eka ja ghaDA rUpa artha mAne che. temAM vyutpatti - eTale ke dhAtu pratyaya vagere nimittanA taphAvatane kAraNe arthano taphAvata svIkArato nathI. jyAre bIjo samabhirUDha rUpa zabdanaya e zabda badalAtAM artha paNa badalAya che ema mAne che, kema ke dareka zabda koIne koI dhAtu-pratyaya vagere nimittane laIne banelo che. AthI tenI vyutpatti judI hovAthI eTale ke niraktArtha judo hovAne lIdhe vAcya-abhidheya rU5 artha paNa judo ja hoya. paTaH zabdathI je ghaDo kahevAya che te ja yuda ke guru: zabdathI nathI kahevAto. paNa judo ja artha kahevAya che. te ja 2. patipu cam mu. |
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 451 bhA0 atrAha-uddiSTA bhavatA naigamAdayo nayAH / tannayA iti kaH padArtha iti ? atrocyate - nayAH prApakAH kArakAH sAdhakA nirvartakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanarthAntaram / TI0 atrAvakAze codakaH praznayati- uddiSTAH abhihitAH lakSaNatastvayA naigamAdayaH pramANe indra, zakra, purandara ane rAjan, nRpa, nRpati vagere zabdo saMbaMdhI paNa samajavuM. Ama dareka zabdanI nirukti-vyutpatti judI hovAthI artha judo paDe che tene laIne paryAyavAcaka zabdono paNa artha paraspara judo hoya che ema A samabhirUDha naya mAne che. sAMprata zabdanaya paryAya zabdono eka ja artha mAnato hato. jyAre A naya paryAya zabdono paNa artha paraspara judo mAne che. zabde zabde judo artha mAne che. Ama sAMpratanaya karatAM A samabhirUDha naya vadhAre sUkSma che. samabhirUDha naya karatAM paNa trIjo evaMbhUta nayarUpa zabdanaya vadhu sUkSma arthano svIkAra kare che. samabhirUDha naya to ceSTA vagere kriyA rUpa zabdanuM nimitta badalAtAM zabdano artha judo paDe che ema mAne che. jyAre evaMbhUta naya to kahe che ke te zabdanA nimittabhUta ceSTA paNa pravartatI hoya tyAre ja te yathArtha kahevAya. arthAt je ghaDo jalane dhAraNa karavAnI athavA lAvavA vagere potAnI ceSTArUpa kriyAne karato hoya tyAre ja te 'ghaDo' kahevAya. paraMtu ukta ceSTArUpa kriyA na karato hoya tyAre te ghaDo na kahevAya. purane-zatruonA nagarane haNavAnI kriyA karato hoya tyAre ja indra e puraMdara kahevAya. paNa e sivAya aizvarya Adi bhogavato hoya tyAre (pharnIte kRtirUndaH) indra kahevAya paNa puraMdara na kahevAya. rAjA paNa manuSyonuM - prajAnuM rakSaNa kare tyAre ja ( nt pati kRti TM + pa = nRpaH ) 'nRpa' kahevAya paNa sUto hoya tyAre 'nRpa' na kahevAya ema A naya kahe che. Ama dareka artha saMbaMdhI samajavuM. Ama A traNeya prakAranA zabdanayo uttarottara vadhu sUkSma arthano svIkAra karanArA che ema sArAMza che. naigamAdi jo ke, sAne ya nayo uttarottara sUkSma arthano bodha karanArA che, te anya graMthothI jANI levuM. bhASya : ahIM ziSya prazna kare che. prazna H Ape naigama vagere nayo kahyAM. temAM nayo' e zuM padArtha che ? javAba : A viSayamAM kahevAya che- 1. nayo 2. prApaka 3. kAraka 4. sAdhaka 5. nirvartaka 6. nirbhrAsaka 7. upalaMbhaka ane 8. vyaMjaka e anarthAntara che arthAt samAnArthIparyAya zabdo che. premaprabhA : ahIM avakAza/avasara hovAthI bhASyamAM ziSya prazna kare che1. TIjAnu. / tatra na. mu. |
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 tattvArthAdhigamasUtram [a01 paJca / ato naigamAdisUtre / nayA iti yadabhidhAnaM tasyAnekakArakasannidhAne sati kaH pratyayArtho grAhya iti saMzayAnaH pRcchati-tannayA iti kaH padArthaH ? / tadityanena bahuvacanAntamabhidhAnaM nayA ityetannidizati, nayA iti tu itizabdaH nayA ityasya padArthaviparyAsakRt, nayA ityasya zabdasya kaH padArthaH / nanu ca ko'rtha itIyaMtA siddham ? tatra padArtha iti padagrahaNamatiricyate? ucyate-zabdasya hi vividho'rtho vAcyo gamyazca, yathA guDa ityukte dravyaM vAcyam, mAdhuryAdayastu gamyAH, evamihApi vAcyo'rtho yaH kazcit kAdirUpaH zeSastu gamya iti, tatreha vAcyamarthaM praznaH ApanA vaDe naigama Adi pAMca no lakSaNathI kahevAyA. AthI saimasaMprada (1-34) sUtramAM je "nayA:' e pramANe abhidhAna che, zabda che, temAM aneka kArakonuM saMnidhAna = samIpatA hote chate tenA pratyAyano kayo artha levA yogya che ? A pramANe zaMkA karato evo ziSya bhASyamAM prazna uThAve che ke, "nayA: nayo e zuM padArtha che? A samUhArtha che. TIkAkAra avayava-artha jaNAve che. taduM zabdathI bhASyakAra bahuvacanAnta nayAH evA padano nirdeza kare che. navA rUti evA prayogamAM rUti zabda e nathI evA padArthane badalanAro che. AthI "nayA: evA zabdano zuM padArtha che ?' evo artha prApta thAya che. arthAt kRti dvArA nayA: e padano zabda-paraka artha karAya che ane SaSThI-vibhaktirUpe pheraphAra karAya che. - roja bhASyamAM "arthane badale "padArtha' kahevAnuM prayojana ja zaMkA : bhASyamAM je prazna-vAkya che, temAM (naH ti) koDa: (zuM artha che ?) eTaluM ja kahevAthI cAlI jAya che. AthI ta: pArtha ema kahevAnI jarUra nathI. AmAM pa6 zabdanuM grahaNa adhika/vadhArAnuM jaNAya che. samAdhAna : evuM nathI, "pada' - zabdanA grahaNa pAchaLa Avo Azaya rahelo che - zabdano artha be prakArano hoya che. (1) vAcya ane (2) gamya.. jyAre guru (goLa) ema kahevAya tyAre goLa rUpI) "dravya' e vAcya - artha che. ane tenI miThAza-madhuratA vagere artha e gamya che, anumeya che. (arthAt sIdho artha goLa che. paNa 'miThAza" rUpa artha e arthapattithI/sAmarthyathI jaNAI jAya che. miThAza vinAno goLa hoto nathI. mATe "goLa kahevAtA miThAzanuM paNa anumAna thAya che.) A be artho paikI ahIM paNa je koI "kartA Adi rUpa artha e "vA' artha che ane zeSa artha e gamya che - anumeya che. 2. pU. tatra mu. 2. parivu 1 rUyatA mu. rU. sarvapratiSa :05. I 4. pU. I fsoDa mu. I
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 453 padagrahaNena praznayati, padasyArtho vAcyaH ka iti, na tu gamyamAnam, sUrirAha - atrocyatenayAH prApakA ityAdinA kartrarthaH pradarzyate - nayanta iti nayAH, sAmAnyAdirUpeNArtha prakAzayantItyarthaH / prApakA ityanena nayaterantarNItaNyarthatA khyAyate, prApayanti Atmani taM tamarthaM svAbhimatAbhirupapattibhiriti / kurvantItyAdibhistu nayaterarthAntaratApi zakyA kalpayitumityetad darzayati-kurvanti tad tad vijJAnamAtmana iti kArakAH, apUrvaM prAdurbhAvayanti - AmAM 'pa ' zabdanA grahaNathI bhASyamAM 'vAcya' artha saMbaMdhI prazna kare che ke, 'pada'no 'vAcya' artha zuM che ? paNa gamyamAna * adhyAhAra rUpe jaNAI jatAM artha saMbaMdhI prazna karAto nathI. Ama 'pada'nA grahaNa dvArA 'pada'thI jaNAtA evA vAcya artha saMbaMdhI prazna che ema sUcavavA mATe jorthaH / ema kahevAne badale 'H pavArtha: / ' ema bhASyamAM kaheluM che. 'naya'nA paryAya zabdo have mULa praznano javAba ApatAM sUrijI kahe che - javAba : A viSayamAM javAba kahevAya che ke, nayA: prApAH vagere 8 zabdo e anarthAntara arthAt abhinna-arthavALA paryAyazabdo che. A ATheya paryAyazabdonI vyutpatti vaDe artha jaNAvAya che. temAM 'kartA'rUpa kAraka arthamAM A zabdonI vyutpatti batAvAya che. (1) naya : nayane kRti (nI + ay ) nayAH / je 'sAmAnya' Adi (AdithI vizeSa vagere) rUpe arthane prApta karAve - jaNAve - prakAzita kare te naya kahevAya. Ama naya eTale bodha-vizeSa abhiprAya vizeSa (Ama sarvatra vAcya artha samajavo.) (2) prApaka H 'prApaka' zabda e 'preraka' arthavALo che. (prApta karavuM nahIM, paNa prApta karAvavuM.) A zabda dvArA pUrvanA 'naya' zabdamAM je nI dhAtu che, te aMtarbhUta ni pratyayanA preraka/prayojaka-kartArUpa arthavALo che, ema jaNAvAya che, sUcavAya che. ahIM prApatti - eTale ke AtmAmAM potAne abhimata/iSTa evI yuktio-tarko dvArA te te arthane je prApta karAve, samajAve te 'prApaka' kahevAya. (3) kAraka : vRtti vagere AgaLanA prayogo vaDe/paryAyo vaDe to 'nI' dhAtu ke jenA uparathI naya zabda banelo che, tenA anya arthanI paNa kalpanA karavAne zakya che. A vAta 'kAraka' zabdanI vyutpatti dvArA darzAve che. vRtti tad tad vijJAnamAtmanaH kRti ( + a) vyArA / AtmAne -
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 tattvArthAdhigamasUtram [02 vijJAnamiti yAvat / tathA saMsiddhivacano'pyeyaM, sAdhayanti zobhanAni anyonyaM vyAvRttyAtmikAM vijJapti janayantyataH sAdhakAH / tathA vartanArtho'pi nirvartakA iti nizcitena svenAbhiprAyeNotpannAH te'dhyavasAyavizeSA nAzamanAsAdayanto nirvartakA iti / tathA dIptyartho'pyayam / nirbhAsakAH vastvaMzajJApanaparatvAt / tathopalabdhyarthatA'pyasya upalambhakA iti darzayatyanena, prativiziSTakSayopazamApekSatvAt tAMstAnarthavizeSAnatyantasUkSmAnavagAhamAnAH upalambhakA iti / vyaJjanArtho'pyayaM vyaJjakA ityanena kathayati, vyaJjayanti-spaSTayanti-sphuTIkurvanti svAbhiprAyeNa vastu, yathA''tmasvabhAve sthApayantItyarthaH / etamete kiJcid bhedaM pratipannA api zabdA te te prakAranA vijJAnane = jJAnavizeSane karAve te "kAraka kahevAya. arthAta A "kAraka e AtmAmAM apUrva navA ja jJAnane pragaTa kare che ema bhAva che. (4) sAdhaka : A niya zabda e) saMsiddhirUpa arthavALo paNa che. AthI sAthayakti rUti sAtha#da aa e pramANe paryAya-zabdanI vyutpatti thAya che- paraspara ekabIjAthI bhinna = (vyAvRttirUpa) alaga tathA zobhana - sArI - prazasta evI viziSTa jJapti = vijJaptibodha vizeSane sAdhe, utpanna kare che AthI "sAdhaka kahevAya. (5) nirvataka tathA 'vartanA arthavALo paNa na zabda) che. (nirvatti ti) nirvAda | ni = nizcita thayelAM potAnA abhiprAya vaDe utpanna thayela te adhyavasAya (bodha) vizeSa jeo nAzane nahi pAmatAM chatAM "nirvirtaka' kahevAya che. (6) nirmAsaka : tathA "naya' zabdamAM nI dhAtu dIpti' arthavALo paNa che. AthI vastunA aMzanuM jJApana karavAmAM/jaNAvavAmAM tatpara hovAthI "nirmAsaka' kahevAya che. (7) upalaklaka H temaja (nAya saMbaMdhI nI dhAtu) "upalabdhi" rUpa arthavALo paNa che, ema upalaMbhaka evA paryAyazabda dvArA batAve che. ( 3 maryAnti ti 35tra mA) amuka cokkasa viziSTa (jJAnAvaraNAdi karmonA) kSayopazamanI apekSA rAkhato hovAthI te te atyaMtasUkSma arthanA vizeSonuM bhedonuM/prakAronuM je avagAhana kare, bodha kare te 'upalaMbhaka' kahevAya che. (8) vyaMjaka ukta nI dhAtu vyaMjana-kriyArUpa arthavALo paNa che, ema baMjaka' evA paryAyazabdathI kahe che. vyakti - rUti vyA : A je potAnA abhiprAya vaDe vastune abhivyakta kare, spaSTa kare, pragaTa kare te "vyaMjaka' kahevAya. arthAt vastuno jevo potAno svabhAva hoya tevA rUpe sthApita kare che, siddha kare che. caMdraprabhA : ahIM "naya' zabdanA paryAya zabdonI vyutpatti karatAM "naya' zabdamAM rahela nI dhAtunA judAM judAM aneka artho paNa che e vAtUna ane dhAtuonA prasiddha artha uparAMta) 2. pU. I fsaddhimu. 2. sarvapratiSa | vanopAya mu. I rU. pU. I carcA che. pU. vartamAnA, muI
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 455 sU0 21] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam bhASyakAreNAnantaramiti vyapadiSTA ityanarthAntaramiti / sakarmakANAM prApyeNa karmaNA bhavitavyamiti darzayati - bhA0 jIvAdIn padArthAn nayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH / ___TI0 jIvAdIn padArthAn nayantItyAdi / atra ca NI-prayogo nayaterartha iti jIvAdIn zAstrapratipAdyAn sapta padArthAnityanena vAcyAn vyapadizati, na gamyAniti, tAn aneka artho hoI zake che e nyAyathI siddha thAya che.) premaprabhA : A pramANe A ATha zabdo e kaMIka bhedathI taphAvatathI yukta hovA chatAMya bhASyakAra vaDe anarthAntara (abhinna-arthavALA/samAnArthI) tarIke kahelAM che, AthI anarthAntara = paryAyazabdo jANavA. (arthAt judI judI vyutpatti vaDe artha kaMIka judAM paDavA chatAMya chevaTe eka ja arthane jaNAvanArA hovAthI abhina-arthavALA samajavA.) na' vagere zabdomAM rahela nI vagere dhAtuo/kriyAo e sakarmaka che. karma-sahita che AthI te darekanuM koIne koI prApya evuM karma hovuM joIe. (dA.ta. nayanta = laI jAya che, prAnuvani = prApta kare che. to ahIM kone laI jAya che ? prApta kare che ? ema prApya karmanI apekSA rahe che.) AthI bhASyamAM te batAve che. bhASya : (nIvAlIna pAna nanne ItyAdi) jIva Adi padArthone prakAzita kare, (jaNAve) te naya. temaja (sAmAnya Adi rUpe) prApta karAve, bodha karAve, sAdhe, utpanna kare, nirmAsana (prakAzana) kare, upalaMbhana kare, vyaMjana/abhivyakti kare te "nayo' kahevAya. (ukta dareka kriyApado sakarmaka che ane "jIvAdi padArtho e tenuM kamI che.) premaprabhA : bhASyamAM nIvAlIna pArthInuM nakti rUti nathIH ityAdi anvaya che. ahIM nI dhAtuno artha - nA prayogorUpa che arthAt "preraka artha che. (arthAtu prApta kare ema nahIM paNa jIvAdi arthane prApta karAve, jaNAve (te "naya') ema artha samajavAno che.) ahIM 'jIvAdi padArthone prakAzita kare te "naya'. emAM jIvAdi eTale zAstra vaDe pratipAdya = kahevAtA evA jIva, ajIva, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha, mokSa e pUrve kahelAM) sAta padArtho levAnA che. "artho ema kahevAne badale "padArtho' ema kahevAthI 2. pU. I :- mu. | 2. pU. mu. |
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 tattvArthAdhigamasUtram [o nayanta' iti nayAH / nayantItyAdinA ca yaH kartA darzitastamevAnanyaM kriyAto darzayati, yato nayA: nayanta ityanena kartuH prAdhAnyaM kriyAyA' guNabhAva iti kaizcit pratipannaM kriyAyAH prAdhAnyaM kartuguNabhAva iti / iha tathA nAtyantikaH kartRkriyayorbhedo'stIti yataH sa eva padArthaH kartetyaivaM vyapadizyate svatantratvAt, tathA sa eva ca sAdhyAtmanA vartamAnaH kriyetyAkhyAyate, ataH kartRkriyayoranenAtyantikaM bhedaM nirasyati - nayanta ityAdinA / 'vAcya' rUpa artha levAnA che, paNa 'gamya' rUpa artha levAnA nathI ema samajavAnuM che. Ama te jIvAdi arthone navanti kRti nayAH / vaLI nayaMtti (prApnuMvatti) ityAdi kriyApado vaDe je 'kartA' batAvelo che, tene ja kriyApadathI ananya-abhinna rUpe batAve che. paNa 'kartA'ne kriyAthI bhinna rUpe darzAvatAM nathI. kAraNake nayAH nayante ahIM nayA: e kartA che ane tenI pradhAnatA che. jyAre nayanti evA kriyApadanI gauNatA che. ema keTalAMkoe mAneluM che. vaLI bIjA keTalAMko vaDe (bhaTTojI dIkSita Adi vaiyAkaraNo vaDe) kriyA(pada)nI pradhAnatA ane kartAnuM gauNapaNuM kaheluM che. paNa ahIM te pramANe kartA ane kriyApada vacce AtyaMtika bheda nathI kAraNa ke te ja padArtha svataMtrapaNAthI 'kartA' e pramANe kahevAya che ane te ja padArtha (kartArUpa) e sAdhyarUpa vartato hovAthI 'kriyA' e pramANe kahevAya che. AthI 'kartA' ane 'kriyA' vacce keTalAMko vaDe je AtyaMtika bheda/taphAvata mAnelo che tenuM natti (nayante) vagere kriyApadono prayoga karavA dvArA nirAkaraNa (niSedha) kare che. caMdraprabhA : kahevAno Azaya e che ke, 'naya' zabdanA paryAya zabdo kahevAnA hatAM tyAM nayAH prApA: rA: ityAdi zabdo kahyA. tathA tenA 'karma'ne jaNAvavAno prasaMga Avyo tyAre nIvAvIn pArthAn nati prALuvanti ityAdi rUpa kriyApadano prayoga karelo che. kAraNa ke jo nayA: prAvA: evA pado ja kahevAya to nIvADInAM pavArthInAM nayAH, prApA: ema karmane SaSThI vibhaktinI prApti thAya. AthI koIne zaMkA thAya ke, nIvArInAM emAM karmamAM ke saMbaMdha arthamAM SaSThI che ? AvI zaMkA na thAya te mATe nIvADIn pavArthAn ema karmathI thanArI, dvitIyA, vibhaktivALo prayoga akabaMdhaakhaMDa rAkhavo jarUrI che. A rIte nIvAvIn pada e karma ja che ema spaSTa khyAla Ave che. have jo nIvAvIn pavArthAn ema dvitIyA vibhaktivALo prayoga karavo hoya to nayanti, prALuvanti vagere kriyApadono ja prayoga karavo paDe kAraNa ke tevA kriyApadonA yogamAM/saMbaMdhamAM ja jIvAdi padArthone nIvArIn ema spaSTa dvitIyAvibhaktivALo nirdeza thaI zake. AthI bhASyamAM nIvAvIn pavArthAn nayanti, prALuvatti vyajJayanti ema kriyApado sahita prayoga karelo che. 2. sarvapratiSu / yanti. mu. / r. pAlipu, . / yAyAM mu. / rU. pAripu, . / va. mu. / 4. sarvapratiSu / nayanti. mu.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 457 nayazabdArthe nirUpite codako'cUcudat - ___ bhA0 atrAha-kimete tantrAntarIyA vAdina Ahosvid svatantrA eva codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitA iti ? / atrocyate-naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrAH matibhedena ja nathI ane natti no apekSAe abhinna artha che ja premaprabhA ema jaNAya che.have nIvAlIna pAna nanta re (te nathI ) je jIvAdi padArthone (aMzataH) prakAzita kare te nayo kahevAya. Ama je = eTale nayo. AthI navA nayanta = nayo e jIvAdi arthone sAmAnyAdi rUpe jaNAve che. A prayogamAM nayA: e kartA che ane nayanta e kriyA(pada) che. A banneyamAM mukhya koNa ane gauNa koNa? kartA ke kriyApada ? A aMge keTalAMkonA judA judA mata che. koI kartAne (nayA ne) ane koI kriyApadane (nayane ne) mukhya kahe che, bIjAne gauNa kahe che. AthI AvA matonuM nirAkaraNa/khaMDana karatAM TIkAkAra jaNAve che ke, nA: natti vagere prayogomAM natti e pada vaDe kartA kahevAya che, abhihita thAya che. AthI tevA kriyApado vaDe je "nayA:' evuM karUpa pada batAveluM che, te kriyApadathI abhinna che, judu nathI. arthAt nayA: padano je artha che te ja natti padano paNa artha che. "nayo (jIvAdi padArthono) bodha karAve che" ema teno artha che. AmA 'je nayo che te ja bodha karAve che ane je bodha karAve che te ja nayo che." Ama banneya "ka" ane "kriyA vacce abheda che. caMdraprabhA : phakta eTalo taphAvata che ke, eka navA vagere (ta)e dravyarUpe prakAze che mATe tene nAma-vibhaktinA pratyaya lAge che ane bIju (tti vagere) kriyApada e kriyA-pradhAna zabdaprayoga che ane AthI tene ti vagere dhAtune lagatAM vibhaktinA pratyayo lAge che. banneya vyAkaraNanI dRSTie samAnAdhikaraNa = samAna-arcanA vAcaka che. AthI banne vacce abheda che paraMtu, ekAMte nayA vagere "kartAnI pradhAnatA ke gauNatA nathI temaja niti vagere kriyAnI paNa pradhAnatA ke gauNatA-ukta prayogamAM nathI, ema TIkAkArano kahevAno bhAva-sArAMza jaNAya che. naya zabdanA arthanuM nirUpaNa karAya chate ziSyAdi anya vyakti bhASyamAM prazna uThAve che. bhASyaH ahIM ziSyAdi pUche che - praznaH zuM A nayo e (jainazAstrathI) anya-zAstramAM
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 tattvArthAdhigamasUtram [ma0 vipradhAvitAH / jJeyasya tvarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni / TI0 ya ete naigamAdayo vastvaMzaparicchedavyApRtA nayAH kimete tantrAntarIyA ityAdi / tanyante-vistAryante'sminnanena vA jIvAdayaH padArthAH tantraM jainaM pravacanaM tasmAdanyat kANabhujAdizAstraM tantrAntaraM tasmin bhavAH kuzalA vA tantrAntarIyAH / gahAditvAt zaH [pA0 4-2-138] svazAstrasiddhAnarthAnavazyaM vadantIti vAdinaH / ataH kiM vaizeSikAdayo vAdino nayA bhaNyante? Ahosvit 'uta' ityasya pakSAntarasUcakasya nipAtasyArthe prayuktaH / (darzanamAM) thayelAM vAdIo che? ke pachI svataMtra ja hoyane (durukta Adi doSanA sUcaka) pUrvapakSanA viSayanuM grahaNa karanArA buddhibhedathI vastunuM ayathArtharUpe nirUpaNa karanArA che? A viSayamAM javAba apAya che - javAbaH A nayo anya zAstromAM kahelAM nathI ke svataMtra potAnI buddhinA bheda vaDe ayathArtharUpe nirUpaNa karanArA paNa nathI. kiMtu, zeya padArthanA adhyavasAya (vijJAna) vizeSa rUpa che. * "tastrAntarIya' zabdanI vyutpatti ane artha : premaprabhA : bhASyamAM pUrvapakSa prazna uThAve che - pUrvapakSaH je A naigama vagere vastunA aMzano pariccheda = bodha karavAmAM vyApRta thayelAM = pravRtta thayelAM nayo che, zuM te taMtrAntarIya vAdI che? taMtra zabdano artha A pramANe che tanyane mina ane vA rUtti tatra jemAM athavA jenA vaDe jIva vagere padArtho taNAya - vistArAya te "taMtra' eTale jainapravacana = jainazAstro. tenAthI anya je kANabhuja = kANAda (eTale kaNAda RSi vaDe praNita darzanazAstrane kANAda kahevAya.) arthAta vaizeSika Adi zAstra e jaitantrAntara' kahevAya ane temAM thayela athavA temAM kuzaLa hoya te tantrAntarIya kahevAya arthAt anya darzana-zAstramAM thayela. vyAkaraNamAM "gahAdi zabdagaNamAM pATha karavAthI nihAviSNuza pA. sUtra, 4-2-138 mi. he. vikhyaH (6-363)] : () pratyaya thayo che. "vAdI" eTale jeo potAnA zAstramAM siddha thayela arthono avazya vAda kare, pratipAdana kare - te prastutamAM vAdI kahevAya. Ama taMtrAntarIya vAdIo eTale jaina-pravacanathI anya evA darzanamAM/zAstromAM thayelAM athavA temAM kuzaLa evA vaizeSika vagere vAdIo kahevAya. AthI zuM vaizeSika vagere vAdIo ke jeo jaina 2. paripu ! naB0 mu. | 2. 3. ? ta aa che. pU. I rU. patipu ! tat0 . I 4. pU. / athavetya mu. I
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 459 sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam svatantrA eveti / svaM AtmIyaM tantraM zAstraM yeSAM te svatantrAH, svapradhAnAH jinavacanameva svabuddhayA vibhajanta evamAhuH / codakapakSagrAhiNa iti / codako duruktAnuktAdisUcakastasya pakSo viSayaH taM codakapakSaM grahItuM zIlameSAmiti codakapakSagrAhiNaH / matibhedo buddhibhedastena vipradhAvitAH, ayathArthanirUpakA itiyAvat / evaM codayato'yamabhiprAyaH-yadyayaM tantrAntarIyatvameSAM darzayiSyati nAsya vakSyamANo vipratipattidoSa Apatsyate, atha svatantrA pravacanathI anya che e zuM nayo kahevAya che? ke pachI (vipathavitA:) A nayo e svataMtra jainazAsanamAM ja rahela potAnI matibhedathI arthAt buddhi vaDe vastunuM ayathArtharUpe nirUpaNa karanAra che? A pramANe prazna vAkyano samUha-artha thayo. tenA eka eka avayavano artha TIkAmAM kahe che. bhASyamAM sAvit zabda che te "ta' evA pakSAntara = anya pakSane sUcavanArAM nipAtanA arthamAM prayojelo che. eTale ke "athavA evA arthamAM che. svataMtra pavA ahIM svataMtra eTale sva = potAnuM, AtmIya, taMtra = eTale zAstra, e che jeonuM te svataMtra kahevAya. arthAt sva-pradhAna = potAnA ja abhiprAyane mahattva ApanArA keTalAMka vyaktio jinavacanane ja potAnI buddhi vaDe vibhAjita kare che, vizleSaNa kare che. teo AvA "svataMtra' kahevAya che. vaLI AvA svataMtra hoyane codaka pakSagrAhI hoya temAM codaka eTale vivakSita amuka graMthamAM je durukta, anukta Adi doSo hoya tene sUcavanArA... je artha khoTo hoya - ayathArtha hoya te durukta kahevAya ane kahevA yogya je vastune yathAsthAne na kahI hoya te "anukta' kahevAya. AvA doSane sUcavanArano je pakSa = viSaya tenuM grahaNa karanArA = grahaNa karavAnA svabhAvavALA hovA uparAMta matibheda vaDe = buddhi-bheda vaDe vipradhAvita che = eTale ke ayathArtha vastunuM nirUpaNa karanArA A nayo che ? Ama pAntaramAM prazna karanAre traNa vAta raju karI. A nayo e zuM (1) svataMtra ja che (2) codakapakSagrAhI = anukta Adi doSane sUcavanAranA pakSane grahaNa karanArA arthAt doSonuM - uddabhAvana karanArA athavA (3) potAnI buddhi vaDe yathArtha vastunuM nirUpaNa karanArA che ? A rIte prazna uThAvanAra - pUrvapakSano Azaya A pramANe che - jo A graMthakAra A niyone taMtrAntarIya eTale ke jainazAstrathI sivAya anya - zAstramAM thayelAM che ema batAvaze kaheze to AgaLa kahevAto vipratipatti = viruddhaviparIta-svIkAra rUpa doSa 2. pavipu ! yathA yao pU. |
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 tattvArthAdhigamasUtram [02 eveti nizceSyati tathA sati naiva svecchA svatantrANAmabhyanujJAtA, vastvaMzo'bhyupeyo vastubhAgazca projjhyaH, yasmAdekasyApi padasyArocanAnmithyAdarzanamiti evaMvidhadoSopacikSipsayA codayati / atha pakSAntaramAzrayiSyati tatrApyasya sukhena vipratipattidoSaM codayiSyAmIti matvA praznayati, sUristUbhayamapyetat parityajan pakSAntaramAzrayate atrocyate iti / naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrAH, kiM tarhi ? tadAha - jJeyasyetyAdi / vijJAnagamyasya jIvAdeH svasaMvedyasya bAhyasya cArthasya ghaTapaTAdeH adhyavasAyAntarANi vijJAnabhedAH, AdhikyenAvasIyante - paricchidyante Avaze nahIM. (AthI AgaLa je vipratipatti rUpa doSa ane tenuM samAdhAna ApavAnA te nirarthaka banI jaze.) ane jo A nayo e svataMtra ja che arthAt jinavacanano ja potAnI buddhi vaDe vibhAga (vivecana) karanArA che evo nizcaya karazo to svataMtra lokonI athavA nayonI svecchAne jainapravacanamAM saMmati-anujJA ApelI nathI. vastuno koI eka aMzabhAga svIkArya che ane vastuno bIjA bhAga e tyAjya che, asvIkArya che AvA prakAranI svecchA barAbara nathI, kAraNa ke jinavacananA koI eka paNa padanI aruci-azraddhA thAya to mithyAdarzana - mithyAtva manAya. kharekhara to jinavacananA pratyeka padanI ruci/zraddhA hovI ghaTe. e ja samyagdarzana kahevAya. AvA prakAranA doSano AkSepa karavAnI icchAthI pUrvapakSa doSanuM sUcana(udbhAvana) kare che. ane jo pakSAMtarano eTale ke bIjA pakSano Azraya karaze to temAM paNa A graMthakArane sukhethI vipratipatti = viruddha mAnyatA/svIkAra rUpa doSanuM huM sUcana karIza ema mAnIne pUrvapakSe prazna karelo che. graMthakAra AcArya bhagavaMta pUrvapakSe kahelAM A beya pakSone choDI daIne anya trIjA ja pakSano Azraya kare che - A viSayamAM javAba kahevAya che = javAba H A naigama Adi nayo e tantrAntarIya eTale ke jainazAstrathI anya zAstromAM thayela vAdIrUpa nathI. vaLI svataMtra eTale jinavacanano ja svabuddhithI vibhAga/vivecana karanArA ane svabuddhi vaDe ayathArtha vastunA nirUpaka paNa nathI. prazna H to A nayo zuM che ? javAba : A naigama Adi pAMca nayo e jJeya evA arthanA/viSayanA adhyavasAya vizeSa rUpa che ema samasta artha che. avayava-artha A pramANe che. zeya eTale vijJAna vaDe/bodha vaDe gamya = jANavA yogya ane potAne AtmA vaDe saMvedana karAtAM/anubhavAtAM 1. sarvapratiSu / jJAto. mu. | 2. 3.pU. / vAdyArtha mu. /
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 461 tato yena so'dhyavasAya:-pratyayo vijJAnam antarANIti bhedAkhyAnam / etAnIti naigamAdIni paJca / etat kathitaM bhavati-vastvevAnekadharmAtmakamanekA''kRtinA jJAnena nirUpyata ityataH svazAstranirUpaNamevedam, evaM ca darzayati - bhA0 tadyathA-ghaTa ityukte yo'sau ceSTonivRtta UrdhvakuNDalauSThAyatavRtta-grIvo'dhastAt parimaNDalo jalAdInAmAharaNadhAraNasamartha uttaraguNanirvartanAnivRtto dravyavizeSastasminnekasmin vizeSavati tajjAtIyeSu vA sarveSvavizeSAt parijJAnaM naigamanayaH / evA jIvAdi padArtho saMbaMdhI temaja bAhya evA ghaTa, paTa vagere padArthonA adhyavasAyabhedo eTale ke vijJAna-prakAro rUpa nayo che. "adhyavasAya' zabdanI vyutpatti jaNAve che - adhikatAe jenA vaDe jaNAya te adhyavasAya kahevAya. (mathiyena vasIyate yena soDathyavasAya ) adhyavasAya eTale pratyaya = vijJAna = bodhavizeSa. antarAkhi - zabdano bheda' artha che. patAni zabdathI naigama Adi pAMca jayo jaNAvAya che. ahIM kahevAno sArAMza A che ke, dareka vastu pote ja aneka dharmAtmaka che. vastumAtramAM aneka dharmo rahelAM che. AthI te te dharmanI pradhAnatAnI apekSAe (arthAt te te dharmane mukhya karIne - AgaLa karIne) vastunuM aneka AkAravALuM jJAna thAya che ane te jJAna dvArA vastunuM nirUpaNa karAya che. A aneka AkAravALuM = prakAravALuM juduM juduM jJAna e ja (vastunA eka aMzane jANanAruM hovAthI) naya tarIke kahevAya che. Ama A naya-vAda e sva-zAstranuM ja nirUpaNa che, anya-zAstranuM nahIM. A ja vAta have bhASyakAra batAve che. arthAt nayo e anekadharmavALI vastunA ekAMzanuM zI rIte jJAna kare che, te bhASyamAM batAve che. bhASya te A pramANe pada ema kahevAtAM naigama-naya A pramANe jANe che) je A ceSTA vaDe banelo, tathA upara goLAkAre be oSTha (hoTha) jenA che ane dIrgha temaja goLa jenI grIvA (Doka, gaLAno bhAga) che, ane nIcenA bhAgamAM sarva bAjue goLa che, temaja jala Adine eka ThekANethI bIje ThekANe laI javAmAM (heraphera karavAmAM) ane dhAraNa karavAmAM samartha hoya tathA uttara-guNonI parisamApti thavAthI niSpanna = taiyAra thayela je dravyavizeSa che, tevA vizeSavALA/bhedovALA eka ghaTa vastumAM athavA tevA (pUrvokta) prakAravALA sarva ghaTomAM avizeSathI (sAmAnyathI) je parijJAna (nizcayAtmaka jJAna) karavuM te nigamanaya" kahevAya. 2. sarvatipu ! patandra mu. 2. TInuM I fpa mu. I
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [a0 1 TI0 tadyathetyAdinA / yathA hyete ekavastuviSayA vijJAnavizeSAstathodAharaNena bhAvayatighaTa ityukte naigarmavyavasAya evaM manyate - yo'sAviti lokasiddha:, ceSTAMnirvRtta iti dhAtvarthAnugatimAviSkaroti, kumbhakAraceSTAnirvRtto'rtho niSpannaH / kimAkAra iti ced ? ata Aha-UrdhvatyAdi / Urdhvamupari kuNDalau vRttAvoSThau yasya, AyatA dIrghA vRttA samaparidhi: grIvA yasya UrdhvakuNDalauSThazcAsAvAyatavRttagrIvazceti samAnAdhikaraNaH upari tAvadevamAkAraH / atha adhastAt kimAkAra ityata Aha- adhobhAge parimaNDalaH, samantAd vRtta ityrthH| kasya punaH kAryasyAsau kSama ityAha- jalAdInAmityAdi / jalaghRtakSIrAdInAmAharaNedezAd dezAntarasaJcAraNe samarthaH zaktaH AnItAnAM ca dhAraNe pratyalaH / uttaretyAdi / * 'ghaTa' padArthanI sAte ya nayo vaDe vicAraNA ; prathama naigamanaya premaprabhA : je rIte A naigama Adi nayo e koI eka ja(ghaTAdi) vastu saMbaMdhI vijJAna-vizeSa rUpa che, te pramANe udAharaNa vaDe vicAraNA karatAM bhASyakAra kahe che 'yada:' / e pramANe kahevAtAM naigama - vyavasAya = abhiprAya A pramANe mAne che - je A lokamAM prasiddha ane ceSTA vaDe banelo eTale ke kuMbhAranI ceSTA vaDe taiyAra thayelo padArtha-ghaDo che. ahIM 'ceSTAthI banelo' ema kahevAthI SaT zabda e Tip ceSTAyAm - e 'ceSTA' arthavALA ghaTa dhAtunA arthanI anugati/anusaraNa jaNAve che. A rIte ghaTane viSe potAno abhiprAya jaNAvatAM naigamanaya (adhyavasAya) AgaLa vadhe che. prazna : kevA AkAravALo A ghaDo che ? enA javAbamAM kahe che javAba : Urdhva = eTale uparanA bhAgamAM kuMDala = goLAkAra be oSTha (hoTha)vALo che ane dIrgha ane vRtta = eTale samAna paridhivALI grIvAvALo/DokavALo che. ahIM paDatI ochI yasya (ghaTasya) te rdhvapaDatISThaH tathA AyatA (vIryAM) vRttA grIvA yasya sa AyatavRttagrIvaH / A pramANe aneka padavALo bahuvrIhi-samAsa karIne pachI - paDatI zrvAso ApatagrIvA kRti paDatISThADavatavRttagrIva:| e pramANe samAnAdhikaraNa karmadhAraya - samAsa thayelo che. Ama uparanA bhAgamAM AvA AkAravALo che. 462 prazna : have nIcenA bhAgamAM kevA AkAravALo che ? javAba nIceno bhAga parimaMDaLa eTale ke sarvabAjuthI goLAkAravALo che. prazna H ghaDo kayu kArya karavAmAM samartha 6. pU. / zamAdhya0 mu. | 2. sarvaprativu ! aeAmini mu. / rU. sarvapratiSu / mini. mu. / 4. pU. / mi. mu. |
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 463 pAkajaraktAdiguNaparisamAptyA niSpanna: dravyavizeSa iti / na dravyaM sAmAnyamAtraM, kiM tarhi ? dravyavizeSaH, paramArthe sati, vAcA' na saMvRti' satIti, tasmin evamAtmake ekasmin vizeSAH zuklapItAdayaH kanakarajatAdayaH khaNDahuNDAdayo vA tadvati tajjAtIyAH tatprakArAH vyAvarNitaghaTaprakArAH teSu ca sarveSu lokaprasiddheSu avizeSAt abhedena parijJAnaM nizcitAvabodhaH naigamaH dezasamagragrAhI naigama iti / pUrvAbhihitalakSaNaprapaJco'yaM sAmAnyavizeSavaicitryapradarzanArthaH / che ? javAba : jala, ghI, dUdha vagerenuM AharaNa = eTale ke eka dezamAMthI/sthAnamAMthI bIjA sthAnamAM saMcaraNa - heraphera karavAmAM-lAvavAmAM samartha che ane lAvelAM te padArthonuM dhAraNa karI rAkhavAmAM sakSama che. vaLI A ghaDAnA je uttara guNo che - jema ke, pAka (agnisaMyoga)thI utpanna thanAra je lAla varNa Adi (AdithI kaThinatA vagere) guNo che tenI (nirvartanA=) parisamApti thavAthI have navo koIpaNa guNa prApta karavAno bAkI nathI ane AthI (nivRtta =) niSpanna siddha thayela dravya-vizeSa e saMpUrNa taiyAra thayelA ghaDArUpa hoya che. = = vaLI A koI sAmAnyamAtra dravya nathI. prazna H to zuM che ? javAba : A to (ukta svarUpa cokkasa prakriyAthI banela) dravya-vizeSa che, vizeSa dravya che. te paNa paramArthathI ghaDo dravya-vizeSa che, paNa vANIvaDe kahevAmAtrathI upara uparathI - dekhAvamAtrathI ghaDo dravya-vizeSa nathI. AvA vizeSavALA/bhedovALAM te eka ghaDAne vize jJAna thavuM te naigamanaya kahevAya. vizeSa eTale bhedo/prakAro. dA.ta. koI ghaDo zukala/sapheda hoya, koI pIta-pILo hoya vagere. tathA koI ghaDo kanaka-sonAno, koI rajatano banelo hoya tathA keTalAMka ghaDA khaMDita hoya to keTalAMka kuMDa - beDoLa - niyamita paddhati vinAnA hoya. AvA je vizeSo (prakAro) che tenAthI viziSTayukta koI eka ghaDAne viSe athavA pUrvokta svarUpa ghaDAnA prakAravALA (tAtIya) sarva lokaprasiddha dhaDAone viSe avizeSathI eTale ke abheda vaDe samAnarUpe je parijJAna eTale ke nizcayAtmaka bodha (jJAna, adhyavasAya) thAya che, te kramazaH dezagrAhI ane samagragrAhI naigamanaya che. arthAt eka ghaDAno bodha thAya tyAre dezagrAhI naigamanaya kahevAya ane sarva ghaDAne viSe bodha thAya tyAre samagragrAhI naigama naya kahevAya che. 2. va.pU.pA. | patra60 mu. | 2. vASui / vA na0 pU. / rU. pAgi / tti. mu. /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 tattvArthAdhigamasUtram atha saGgrahaH kathaM ghaTamicchatItyAha bhA0 ekasmin vA bahuSu vA nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu ghaTeSu sampratyayaH saGgrahaH / TI0 ekasminnityAdi / ekasmin ghaTe bahuSu vA ghaTeSu nAmAdivizeSiteSviti nAmasthApanAdravyabhAvaghaTeSvityarthaH / sAmprateSu vartamAneSu atIteSu atikrAnteSu anAgateSu AgAmiSu ghaTeSu yaH sampratyayaH sAmAnyaM ghaTo ghaTa iti parijJAnaM sa saGgrahaH yasmAt sAmAnyameva ghaTAdirUpeNa nirbhAsate, na sAmAnyAdanye vizeSAH santi / vyavahArAbhiprAyaprakaTanAyAha - [a01 zaMkA : pUrve dezagrAhI ane samagragrAhI naigamanayanuM lakSaNa kaheluM ja che to pharI ahIM te zAthI kahyuM che ? pharI kahevAmAM punarukti doSa Ave che. = samAdhAna : pUrve kahela naigamanayanA lakSaNanA vistArarUpa A samasta graMtha bhASyavacana che ane te sAmAnya ane vizeSanuM vicitrapaNuM = vividhatA = vibhinnatA batAvavA rUpe pUrve kahela lakSaNano vistAra karelo che. ahIM naigamanayathI udAharaNarUpe ghaDAnI vicAraNA karI che ane temAM sAmAnya ane vizeSarUpa ghaDAno bodha karavA vaDe beya prakAranA naigamanayanI vicAraNA karAI che ema jANavuM. have saMgraha-naya ghaTa: ema uccAraNa karAtAM kevA prakAranA ghaDAne icche che/mAne che te bhASyamAM jaNAve che. bhASya : eka ghaDAmAM athavA nAmAdi vaDe vizeSita karAyela sAMprata (vartamAna), atIta ane anAgata evA aneka ghaDAone viSe je saMpratyaya - parijJAna te saMgrahanaya che. premaprabhA : ghaTa: ema kahevAtAM saMgrahanaya A pramANe bodha kare che. eka ghaDAmAM athavA nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpa ane vartamAna, atIta-bhUtakAlIna ane AgAmIbhaviSyakAlIna ghaDAone viSe je saMpratyaya eTale ke ghaTa:, ghaTa:, A ghaDo, A ghaDo ema sAmAnyathI parijJAna (nizcayAtmaka bodha) thAya che te saMgraha-naya che. Ama ghaTa: kahevAtAM saMgraha-nayano Avo abhiprAya hoya che. kAraNa ke sarva ghaDAomAM rahela eka sAmAnya = samAnadharma e ja ghaDA vagere rUpe bhAse che, paNa sAmAnyathI bhinna vizeSo (bhedo) hotAM nathI. -
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 465 bhA0 teSveva laukikaparIkSakagrAhyeSu upacAragamyeSu yathAsthUleSu sampratyayo vyavahAraH / TI0 teSvevetyAdi / ekabahutvanAmAdirUpeSu loke viditA laukikAH parIkSakatvena jJAtAH laukikaparIkSakAH paryAlocakAH teSAM grAhyAH AdeyAH jalAdhAharaNArthaM ye ghaTAsteSu, upacAragamyeSviti lokekriyAdhAreSu, yathAsthUleSviti sUkSmasAmAnyopasarjaneSu, yato'sya vizeSaireva vyavahAro bhUyasA, na sAmAnyeneti / RjusUtranayamataM vivRNoti - have ghaTa-padArthane viSe vyavahAra-nayano abhiprAya pragaTa karavA bhASyakAra kahe che bhASya H laukika parIkSako vaDe grAhya - grahaNa karavA yogya, upacArathI gamya-jaNAtAM ane sthUla arthavALA te ja (pUrve kahela svarUpavALA) ghaDAone viSe je saMpratyaya = bodhavizeSa thAya te vyavahAranaya kahevAya. ja "ghaTa' padArtha aMge vyavahAra nacano abhiprAya ja premaprabhA para: ema kahevAtAM vyavahAranaya potAno mata traNa muddA vaDe bhASyamAM rajU kare che. ekatva, bahutva rUpa saMkhyAthI viziSTa arthAtu eka athavA ghaNA evA nAma, sthApanAdi svarUpa ghaDAno bodha kare che. kevA ghaDA rUpa arthano bodha kare che ? te jaNAvatAM kahe che - (1) laukika-parIkSaka grAhya = eTale ke lokamAM vidita = prasiddha hoya te laukika. laukika evA parIkSaka rUpe khyAti pAmelA je parIkSako = eTale ke paryAlocaka puruSo che, teo vaDe jala vagerenA AharaNa mATe = lAvavA mATe je ghaDAo che, tenA viSe... vaLI te ghaDArUpa artha (2) upacAra-gamya hoya eTale ke laukika-puruSonI je kriyA ghaDo laI javo, lAvavo, pANI bharavuM vagere rUpa che, tenA AdhArabhUta che. AthI tevA laukika vyavahArathI jANI zakAya evo ghaDAo viSe tathA (3) yathAsthUla eTale ke sUkSma evuM sAmAnya rUpa artha jemAM gauNa thaI gayo che, evA sthUla ghaDArUpa padArthane viSe bodhavizeSa (saMpratyaya/parijJAna) te vyavahAranaya kahevAya che. kAraNa ke A vyavahAranayanA mate vizeSo = bhedo vaDe ja ghaNu karIne vyavahAra thAya che, paraMtu sAmAnya-dharma vaDe vyavahAra thato nathI. have ghaTa ema uccArAtAM cothA Rju-sUtra nayanA matanuM bhASyamAM vivaraNa kare che2. rIkSAnu. | dhUtAryeSu mu. . 2. sarvapratipu ! khrityA mu. rU. pU. vi. mu. . sarvapratipu ! tArtheyo mu. |
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 tattvArthAdhigamasUtram - [a01 bhA0 teSveva satsu sAmprateSu sampratyayaH RjusUtraH / / TI0 teSvevetyAdi / ghaTesu satsu vidyamAneSu [sAmprateSu] vartamAnasamayAvadhikeSu sampratyayaH RjusUtra iti / adhunA sAmpratAbhiprAyaM nirUpayati - bhA0 teSveva sAmprateSu nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu ghaTeSu sampratyayaH sAmRta: zabdaH | TI0 teSvevetyAdi / RjusUtrAbhipreteSu vartamAnakAlAvadhikeSu nAmasthApanAdravyabhAvaghaTAnAM ye vAcakAH zabdAste cAnyatamagrAhiNaH, yasmAd yasya zabdasya namyamAnapadArtho vAcyo na tasya sthApanA, yasya ce sthApanA na tasya dravyaM', na tasya bhAvaH ityato nAmAdInAM ghaTAnAM bhASya : te ja satu - vidyamAna evA vartamAnakALe vartatAM ghaDAo viSe bodha-vizeSa thAya che te jusUtra naya che. ja jusUtra ane sAMprata nayanA abhiprAye ghaTapadArtha para premaprabhA RjusUtra naya A pramANe kahe che ke, vartamAna-samayanI maryAdAvALA arthAt (atIta-anAgata-kAlIna choDIne) vartamAnakAlIna sat = eTale ke vidyamAna ghaDAone viSe je bodha-vizeSa thAya che, te RjusUtra-naya kahevAya che. have "ghaTa' padArthane viSe "sAMprata" nayano abhiprAya jaNAve che - bhASya te ja vartamAnakAlIna tathA nAma Adi (cAra nikSepa) paikI koI ekanuM grahaNa karanAra ane prasiddhapUrvaka eTale je zabdano artha sAtheno saMbaMdha (vAcya-vAcakabhAva) pUrve jANelo che evA ghaTarUpa arthano bodha-vizeSa thAya che ema sAMprata zabdanaya kahe che. premaprabhA : sAMprata-naya kahe che ke, paTa evo uccAra karatAM Avo bodha thAya che, te ja eTale ke RjusUtra-naya vaDe mAnela je (1) sAMprata = vartamAnakALa rUpa avadhi (maryAdA)vALA arthAt vartamAnakAlIna ghaDA viSe (2) nAmAdianyatamagrAhI = temaja nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpa cAra prakAranA ghaDAonA vAcaka (abhidhAna karanArA) je zabdo che te nAmAdirUpa ghaDAo paikI koIpaNa ekanA (anyatamanA) grAhaka = bodha karanArA che. kAraNa ke je zabda vaDe namyamAna = nAma rUpa athavA nAma karAyela padArtha e 2. pU. I mAna: mu. | 2. pU. I vA0 mu. I rU. pU. I a-yartha dravya ta mu. dha: I
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam ye zabdAH anyatamaM nAmasthApanAdikaM gRhNanti te'nyatamagrAhiNasteSu zabdeSu uccariteSvanyatamagrAhiSu yad vijJAnaM sa sAmprataH, te ce zabdA yadi prasiddhAH pUrvaM bhavanti - nirjJAtAbhidheyasambandhAH asyedaM vAcyamityanena rUpeNa / tathA gamakA ityetadAha - prasiddhapUrvakeSu, prasiddhaH pUrvo yeSAM prathamaMH saGketaste prasiddhapUrvakAsteSu nAmAdInAmanyatamavAcakeSu sampratyaya iti / samabhirUDhamatodvibhAvayiSayA Aha - 467 e vAcya hoya, te zabda vaDe sthApanA rUpa padArtha vAcya nathI. ane zabda vaDe sthApanA rUpa artha vAcya hoya, tenA vaDe dravya rUpa athavA bhAvarUpa artha e vAcya hoto nathI. arthAt eka vakhata uccArAyela zabda vaDe nAmAdi cAra prakAra paikI koI eka ja vivakSita/cokkasa artha kahevAya che. AthI nAma Adi rUpa ghaDAonA vAcaka zabdo che te nAma, sthApanA vagere rUpa ghaDAo paikI (anyatamanuM) koI ekanuM grahaNa karanArA che. AthI anyatama-grAhI kahevAya che. Ama AvA anyatamagrAhI ghaTa' rUpa zabdono uccA2 ka2Aye chate je vijJAna = bodha thAya che, te sAMprata kahevAya che. Ama ghaTa: zabdanuM uccAraNa thatAM Avo bodha sAMprata-naya mAne che. - vaLI ahIM eTaluM vizeSa ke te uccArelo ghaTa zabda e (3) prasiddhipUrvaka hovo joIe. 'prasiddhapUrvaka' eTale pUrvamAM (pUrvakALe) je zabdano artha sAtheno saMbaMdha jaNAI gayo hoya eTale ke 'A 'ghaTa' vagere zabdano A (pUrve kahela svarUpavALo) 'ghaDA' vagere vastu e vAcya che kahevA yogya che' AvA prakArano saMbaMdha prasiddha thayo hoya arthAt tevA prakAranA arthano gamaka = eTale bodhaka hoya, abhidhAyaka hoya. Aja vAta prasiddhapUrvavu padathI jaNAve che. prasiddhaH pUrva: prathamaH saddeza: yemAM te prasiddhapUrvA / arthAt jeono pUrva pahelo saMketa eTale ke pUrvokta vAcya-vAcaka bhAvarUpa saMbaMdha - prasiddha thayo che, jaNAI gayo che te prasiddhapUrva kahevAya. (pachI svArthamAM bahuvrIhi samAsano hra pratyaya lAgatAM prasiddhipUrvaja zabda bane che.) Ama 'ghaTa' zabdano uccAra karAtAM AvA prasiddhapUrvaka eTale ke nAma, sthApanA vagere rUpa cAra prakAranA ghaDAo paikI anyatama arthAt koIpaNa eka prakAranA ghaDAnA vAcaka zabdo jenA prasiddha thayA che, evA (uparAMta pUrvokta banneya vizeSaNo vaDe viziSTa evA) ghaDAo viSe je saMpratyaya eTale ke parijJAna/bovizeSa thAya che, te sAMprata-zabdanaya kahevAya che. = have ghaTa padArthane viSe (zabdanayanA bIjA bhedarUpa) samabhirUDha-nayanA matano 2. sarvaprativu / sannA. mu. | r. jI. pU. / nA. mu. | rU. pU. z2i. | tharma mu. |
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 tattvArthAdhigamasUtram [ga 2 bhA0 teSAmeva sAmpratAnAmadhyavasAyA'saGkramo vitarkadhyAnavat samabhirUDhaH / TI0 teSAmeva ghaTAnAM satAM-vidyamAnAnAM vartamAnakAlAvadhikAnAM sambandhI yo'dhyavasAyAsakramaH sa samabhirUDhaH / adhyavasAyo vijJAnaM tasya vijJAnasyotpAdakatvAdabhidhAnamapi adhyavasAyastasyAsakramaH anyatra vAcye pravRttiH, na hi ghaTa ityasyAbhidhAnasya kuTo vAcyaH, kuTa ityasya vA ghaTa iti / adhyavasAyAsakramaM ca dRSTAntena bhAvayativitarkadhyAnavaditi / anyatamaikayogAnAmekatvavitarkamiti vakSyati navame'dhyAye (sU041), 'vitarkaH zrutaM', vitarkapradhAnaM dhyAnaM vitarkadhyAnaM tadvat / nanvAdye'pi zuklabhede vitarkapradhAnatA pardAphAza karavAnI icchAvALA bhASyakAra A pramANe jaNAve che bhAga H te ja sat = vidyamAna evA vartamAnakAlIna ghaDAo saMbaMdhI je adhyavasAyano (= zabdano) vitarka dhyAnanI jema asaMkrama, te samabhirUDha-naya kahevAya. ja samabhirUDha nayathI ghaTa-padArtha ja premaprabhA : have samabhirUDha naya potAno dRSTikoNa jaNAve che - te ja eTale ke sa/vidyamAna ane vartamAnakALa rUpa maryAdAvALA arthAtu vartamAna samaye rahelAM ghaDAo saMbaMdhI adhyavasAyano asaMkrama hoya te samabhirUDha naya che. vartamAna-ghaDAo saMbaMdhI adhyavasAya eTale vijJAna, bodhavizeSa. te jJAnano utpAdaka = utpanna karanAra hovAthI zabda e paNa (kAraNamAM kAryano upacAra karavAnA nyAyathI) adhyavasAya kahevAya. AvA adhyavasAyano asaMkrama. asaMkrama eTale anya (potAnA sivAyanA) vAcya padArthamAM apravRtti, yada: evA zabdano "kuTa' e vAcya artha nathI ane kuTa' zabdano vAcya artha ghaDo paNa nathI. (kAraNa ke banneya zabdanA pravRttinimitta-vyutpattinimitta e bhinna che. AthI judA judA arthane jaNAve che.) A adhyavasAyano arthAta zabdano (abhidhAnano) je asaMkrama = eTale ke potAnA sivAya anya vAcya-arthamAM agamana che, teno daSTAMta dvArA vicAra kare che - vitarkadhyAnavatu - vitarka-dhyAnanI jema asaMkrama hoya che. arthAt mana, vacana ane kAyA rUpI traNa yoga paikI dhyAna karanArane = dhyAtAne ekatva - vitarka - avicAra nAmanA zukaladhyAnanA bIjA bhedarUpa dhyAna karavAmAM upayogamAM/vaparAzamAM Ave evuM koI eka ja mana athavA vacana athavA kAyArUpa eka yogavALuM dhyAna e ekatva sahita savitarka 2. pU. I TInuM svAIpa mu. | 2. pU. I q0 mu. rU. sarvaprativu vi0 mu. !
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 469 samasti ? naivam, tatra samAdhyupAmAn 'avivAra dvitIyam' (sU. 1-44) kRti vacanAt ekatvavitarkaparigraha iti / evambhUtAbhiprAyamAviSkaroti bhA0 teSAmeva vyaJjanArthayoranyonyApekSArthagrAhitvamevambhUta iti / TI0 teSAmevetyAdi / teSAmevAnantaranayaparigRhItaghaTAnAM yau vyaJjanArthau tayoranyonyA eTale ke vitarka sahitanuM dhyAna kahevAya. vitaH zrutam (sU. 9/46) vitarka eTale zruta ema AgaLa 9mAM adhyAyamAM kahevAze. je vitarka-pradhAna dhyAna hoya arthAt zrutAnusArI hoya te vitarka-dhyAna kahevAya. ['mayUrabhaMsakAdi' nAmanA vyAkaraNa-zAsrokta gaNapAThathI ahIM madhyama pada (pradhAna)no lopa thayo che. si.he. sU. (3-1-116)] AvA vitarka (zruta) pradhAna dhyAnanI jema ahIM adhyavasAyano (arthAt zabdano) asaMkrama hoya che. zaMkA : pRtha-vitarka nAmanA zukladhyAnanA prathama bhedamAM paNa vitarkanI pradhAnatA che. to te prathama bhedanI jema paNa A nayane kahevo joIe ne ? samAdhAna H evuM nathI. zukla-dhyAnanA prathamabhedamAM saMkramano svIkAra karelo che. jyAre ekatva-vitarka nAmanA bIjA zukaladhyAnamAM avivAra dvitIyam // 1-45 // evA (prastuta zAstranA navamA adhyAyanA) sUtramAM vicArano niSedha karelo che. vicAra eTale artha ane vyaMjana (zabda) ane yogone viSe ekamAMthI bIjAmAM javA rUpa saMkramaNa/saMkrAMti-bIjuM zukladhyAna AvA vicArathI rahita hovAthI AvuM saMkramaNa temAM nathI. AthI ekatvavitarkarUpa bIjA zukladhyAnanuM grahaNa karIne tenI ja upamA ahIM ApI che, te yathArtha che. have ghaTa: zabdano uccAra thatAM kevo bodha thAya che e viSe 'evaMbhUta' (zabdanayano trIjo bheda) nayano abhiprAya pragaTa karatAM bhASyakAra kahe che bhASya : te ja ghaTa vagerenA vAcaka zabda ane artha vacce paraspara sApekSa rIte arthanuM grahaNa karavApaNuM te evaMbhUta-naya che. * evaMbhUta nayano ghaTa-padArtha aMge abhiprAya premaprabhA : ghaTa zabdano ullekha karAtAM kevo bodha thAya che e aMge evaMbhUta-nayano
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [a0 1 pekSArthagrAhI yo'dhyavasAyaH sa evambhUtaH paramArthaH vyaJjanaM vAcakaH zabdaH, artho'bhidheyo vAcya: / atha kA punaranyonyApekSA ? yadi yathA vyaJjanaM tathArtho yathA 'vArthastathA vyaJjanam, evaM hi sati vAcyavAcakasambandhI ghaTate anyathA na, yogyakriyAviMSTameva vastusvarUpaM pratipadyata iti / evaM bhAvite nayAnAmabhiprAye codakaH svAbhiprAyamabhivyanakti 470 mata Avo che - anaMtara eTale ke hamaNAM ja pUrvamAM kahela samabhirUDha ane sAMprata e be nayavaDe svIkArAyela, grahaNa karAyela ghaTa-padArtha saMbaMdhI je vyaMjana (zabda) ane artha che, e beno paraspara ekabIjAnI apekSAvALA (ghaDArUpa) arthanuM grahaNa karanAro je adhyavasAya/bodha vizeSa te evaMbhUta/paramArtha naya kahevAya che. arthAt paramArthano grAhaka hoyane 'evaMbhUta' kahevAya che. vyaMjana eTale vAcaka, zabda... ane 'artha' = eTale abhidheya, vAcya... = zaMkA : vyaMjana ane artha vacce je paraspara apekSA eTale ke sApekSapaNu che, te zuM che ? samAdhAna : vyaMjana ane artha vacce paraspara apekSA = sApekSatA tyAre hoya ke jyAre jevo vyaMjana eTale ke zabda hoya tevo ja artha prApta thAya ane jevo artha (vAcya, padArtha) hoya, tevo ja vyaMjana/zabda tene jaNAvavA mATe vaparAya. A pramANe hoya to ja zabda ane artha vacce vAcya-vAcakasaMbaMdha ghaTe che, bIjI rIte ghaTato nathI. kAraNa ke A rIte ja zabdanI pravRttinA (athavA vyutpattinA) nimittabhUta je kriyA che, tenuM zabda dvArA kahevAtA arthamAM joDANa-saMbaMdha ghaTe che. evaMbhUta-nayanA niSkarSane jaNAvatAM TIkAkAra kahe che - yogya kriyAthI AviSTa = yukta evI ja vastu/padArtha e ja potAnA vastusvarUpane pAme che arthAt vAstavika svarUpane pAme che. AthI Avo adhyavasAya/bodhavizeSa e evaMbhUta-naya kahevAya che. caMdraprabhA : kahevAno Azaya e che ke evaMbhUta-naya e 'ghaTa' vagere zabdano atyaMta sUkSma (viziSTa) arthano svIkAra kare che. A sUkSma artha kevo hoya che ? eno javAba e che ke, ghaTa zabda bolAtAM sarva ghaDAonA bodha thato nathI, paNa 'ghaTa' zabdamAM je kriyArUpa nimitta che, te kriyA-rUpa arthathI viziSTa evA ja ghaDAno bodha thAya che. arthAt ghaTa: je ceSTA kare te 'ghaTa' kahevAya. kaI ceSTA ? to jalane dhAraNa karavAnI, lAvavAnI (AharaNa) vagere ghaTane yogya je 1. pU. / vA0 mu. | 2. pAvivu / vizi mu. |
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 471 ceSTAo che tene kare te 'ghaTa' kahevAya. A rIte 'ghaTa' zabdanI pravRttinA nimitta rUpa je 'ceSTA'rUpa kriyA che, tene karato hoya tene ja 'ghaTa' = ghaDo kahevo ucita che. paNa je jaladhAraNAdi ceSTA karato na hoya, paNa khAlI paDI rahelo hoya tene ghaDo kahevAya nahi. kAraNa ke 'ghaTa' zabdano artha phakta amuka AkAravALo arthAt pUrve naigama vagere nayo dvArA kahevAyela (Urdhva-kuNDala-oSTha athavA kambugrIvAdimAn athavA tuMbaDAkAravALo vagere rUpa) artha e 'ghaTa' zabdano artha nathI. sAMprata-naya temaja samabhirUDha-naya vaDe kahela artha sthaLa che. arthAt teo to khAlI paDelA jala-dhAraNa vagere potAnI arthakriyAne nahIM karanArA ghaDAne paNa ghaDo kahevA taiyAra che. paNa evaMbhUta-naya to ethI ya vadhu sUkSma arthane mAne che. e kahe che 'ghaTa' zabdanI pravRtti je 'ceSTA' arthavALA SaT dhAtune/kriyAne laIne thaI che, e 'ceSTA'rUpa kriyA-artha ja jemAM na hoya tevA ghaDArUpa arthano vaTa-zabda vAcaka zI rIte bane ? ghaTa zabda to 'ceSTA'rUpa kriyAthI yukta 'ghaDA' rUpa arthano vAcaka che, bIjA khAlI paDelAM vagere ghaDAono vAcaka nathI. AthI jo ghaT dhAtuthI sUcita jala-dhAraNa vagere 'ceSTA'rUpa kriyAthI viziSTa ghaDo-artha svIkArAya to ja ghaT zabda ane 'ghaDA' rUpa padArtha vacce vAcyavAcaka saMbaMdha ghaTI zake che. nahitara to ghaTaH ema bolAtAM tevo ja (kriyA-viziSTa) artha jo prApta na thAya to 'ghaTa' bolatAM 'paTa' arthanI paNa prApti thavAnI Apatti kema na Ave ? AthI jala-dhAraNa, AharaNa vagere potAnI artha-kriyA karanAra ja ghaDArUpa artha ghaTa zabda vaDe kahevAya che ane AthI zabda ane artha vacce vAstavika vAcya-vAcakarUpa saMbaMdha paNa ghaTI zake che. tathA kevaLajJAna pAmyA bAda tIrthaM oti kRti tIrthajnma: / je 'tIrtha'ne kare, sthApe te tIrthaMkara kahevAya. ahIM paNa caturvidha saMgha rUpa athavA dvAdazAMgIrUpa tIrthanI sthApanA karatAM hoya tyAre ja tIrthaMkara kahevAya ema evaMbhUta-naya mAne che. bAkInA samaye-tIrtha sthApanA karI dIdhA pachI to teo tIrthaMkara na kahevAya. (paNa arihaMta kahI zakAya che kAraNa ke 'arihaMta' zabdanI pravRttinA nimittabhUta kriyA tyAre paNa vidyamAna che.) Ama dareka (ghaDA, vastra vagere) padArthanI bAbatamAM potAno vAcaka je zabda che, tenI pravRttinA nimitta rUpa je (jaladhAraNa, zarIrAcchAdana vagere) kriyA che, e jo te (ghaDA vagere) vAcya arthamAM vidyamAna hoya to ja vAstavika vAcya-vAcaka saMbaMdha ghaTe che. AthI tevo ja (jaladhAraNa rUpa ceSTAne karato ghaDo vagere) artha te (Ta vagere) zabda vaDe kahevAya che, paNa bIjo artha (khAlI paDela ceSTA vinAno ghaDo vagere artha) jaNAvAto nathI ema evaMbhUta zabdanaya mAne che, ema sArAMza che. Ama evaMbhUta-naya zabdane AzrayIne atyaMta sUkSma arthano svIkAra kare che.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [t o bhA0 atrAha - evamidAnImekasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAt nanu vipratipattiprasaGga iti / atrocya 472 - TI0 evamidAnImekasminnityAdinA bhASyeNa / evamiti yathA pratipAditairekavastuni parasparavilakSaNairbhedaiH, idAnImityetat pUrvAbhihitanayavAdakAlApekSayA prayujyate, evamavasthite nayaprasthAne'dhunA idamApanIpadyate - ekasminnarthe ghaTavastuni, bahuSvartheSu na doSAzaGkA'sti, prativastu nayapravRtteH / ekasmin punaradhyavasAyanAnAtvAd vijJAnabhedAt, nanuzabdo mImAMsAyAM, (ahIM eTaluM samajavuM ke pUrvokta svarUpa jIvano je adhyavasAya/bodhavizeSa che e jJAna-naya che. kAraNa ke temAM sAkSAt zAstrano adhikAra che. tathA Ano kSeya = padArtha e artha-naya che ane teno vAcaka e zabda-naya che, ema jANavuM. (hA. bha. TIkA.) A pramANe judA judA nayonA abhiprAyono vicAra karAye chate pUrvapakSa (doSa sUcaka vyakti) potAno abhiprAya vyakta kare che bhASya : ahIM anya vyakti prazna uThAve che - prazna : A pramANe eka ja (ghaTAdi) arthane viSe adhyavasAyanuM/vijJAnanuM judApaNuM hovAthI viprattipatti = viruddha pratIti/svIkAra thavAno prasaMga Avaze. (A vAta tamAre vicAravAM yogya che.) * nonA judA judA abhiprAyo viruddha hovAnI zaMkA premaprabhA : bhASyamAM pUrvapakSa A pramANe prazna uThAve che - Apatti Ape che. evam eTale ke pUrvanA graMthamAM je rIte eka ja (ghaTarUpa) vastumAM paraspara ekabIjAthI vilakSaNa judA prakAranA bhedonuM/prakAronuMabhiprAyonuM pratipAdana karAyuM che, te rIte jotAM ahIM have doSa Avaze. vAnIm eTale hamaNA, have arthAt pUrve kahela nayavAdanA kALanI apekSAe phAnIm = 'have' evA zabdano prayoga karelo che. eno artha e che ke, A pramANe nayonuM pUrve kareluM prasthAna = vivecanano AraMbha e jyAre AvI sthitimAM pahoMcyuM che, tyAre hamaNA have AvA prakArano doSaApatti Ave che eka ja vastumAM adhyavasAyanA vijJAnanA judAM judAM bhedane kAraNe vipratipatti = virodhI pratItirUpa doSa Ave che ema bhASyano samasta-artha che. TIkAmAM avayava-artha jaNAve che - eka ja arthamAM eTale dA.ta. ghaTa rUpa eka ja vastumAM judo judo bodha thavo te doSarUpa che. ghaNI vastumAM/padArthomAM to ekabIjAthI vilakSaNa judA judA bodha-prakAro hajI saMbhavI zake che mATe tyAre AvA -
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam mImAMsanIyametadevaM, vipratipattiprasaGga iti, viruddhA' pratItirvipratipattistasyAH prasaGgo'niSTamiti yAvat / na hyekameva vastu sAmAnyaM sat punarvizeSo bhavati, traikolikaH vartamAnakSaNAvadhiko vA, nAmAditrayanirAsAd vA bhAvamAtraM paryAyazabdAnabhidheyo vA viziSTakriyAviziSTo vA vastuvizeSa iti viruddhAH pratItayaH sakalAH pratIyanta iti / na ca viruddhapratItikaH doSanI zaMkA paDatI nathI. kahevAno Azaya e che ke vastue vastue - dareka vastune viSe nayanI - abhiprAya-vizeSanI pravRtti thAya che. (prativastu navapravRtte: ) AthI judI judI (ghaTa, paTa, maTha, rakta vagere) vastune viSe abhiprAyano bheda paDe to te samajI zakAya che, vyAjabI che. paNa eka ja ghaTa Adi vastune viSe ApanA vaDe judA judA adhyavasAyanA/vijJAnanA bhedo svIkArAya che, te to vipattipatti-doSarUpa ja gaNAya. 473 = vipratipatti eTale viruddha pratipatti pratIti-svIkAra. teno prasaMga Ave eTale ke aniSTanA/doSanA svIkAranI Apatti Avaze. (hA. bha. kAraNa ke eka ja vastunA nimittathI aneka pratItio thavI yogya nathI. kRSNa varNamAM nIlavarNanI pratIti jema ghaTatI nathI, tema te ghaTatI nathI.) bhASyamAM nanu zabda che, te 'mImAMsA' vicAraNA arthamAM che. AthI 'pUrvokta doSa-Apatti e tamArA vaDe vicAraNIya che' ema pUrvapakSa jaNAve che. = virodhI pratipatti (pratIti/bodha) rUpa doSa AvavAnuM kAraNa e ke, eka ja vastu sAmAnyarUpa hoyane pAchI vizeSarUpe paNa hovI ghaTatI nathI. athavA to eka ja (ghaTAdi) padArtha (vaikAlika=) traNeya kALanA viSayavALo hoyane vaLI vartamAna kSaNanI maryAdAvALo arthAt vartamAnakAlIna hoya. athavA to (ghaTAdi) vastunA nAma, sthApanA ane dravyarUpa paryAyone dUra karI - niSedha karIne (zabdanayanI apekSAe) phakta bhAvarUpa paryAya ja svIkAravo. athavA (ghaTa vagere padArthone) (samabhirUDha nayanI apekSAe) paryAya (samAnArthI Ta vagere) zabda vaDe anabhidheya - avAcya kahevo athavA viziSTa (zabdanI pravRttinA athavA vyutpattinA nimittarUpa ceSTA vagere) kriyAthI yukta ja (ghaTAdi) vastu-vizeSa rUpe kahevo te barAbara nathI. arthAt eka ja ghaTAdi vastune pahelAM sAmAnyarUpe kahyo pachI tene pharI pUrve kahyA mujaba (pUrva pUrvanA artha karatAM) uttarottara adhika adhika vizeSarUpe - bhinnarUpe kahevI te ghaTatuM nathI. A saghaLIya viruddha pratItio/bodhavizeSo che ane je padArtha viruddha-pratItivALo hoya, jenA aMge virodhI judAM judAM bodha thatAM {. pU. / vrutvavra. mu. | 2. pA.pU.ti..la. / tri mu. | rU. vize. mu. |
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 tattvArthAdhigamasUtram [ ao ? padArtho nizcetuM zakyaH, na cAnizcayAtmakaM tattvajJAnamityAkuoraM siddhiH / zAstrakArastu yenAbhiprAyeNa jJeyasyArthasyAdhyavasAyAntarANyetAni iti uktavAn taM pracikaTayiSurAha-atrocyate vipratipattiparihAraH ___bhA0 yathA sarvamekaM sadavizeSAt / sarvaM dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt / sarvaM' tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt / sarvaM catuSTayaM caturdarzanaviSayAvarodhAt / sarva paJcatvaM astikAyAMvarodhAt / sarva SaTkaM SaDdravyAvarodhAditi / yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyAntarANi etAni, tadvannayavAdA iti / hoya te padArtha aMge nizcaya karavo zakya nathI.ane je nizcayAtmaka-nizcayasvarUpa na hoya tevuM tattvajJAna paNa hoI zakatuM nathI; A vAtanI nAnA bALakane-kumArane paNa khabara hoya che. AthI eka ja vastu saMbaMdhI virodhI pratItio na thAya e pramANe kahevuM ucita che ema pUrvapakSano kahevAno Azaya che. ahIM zAstrakAra-svopajJa bhASyakAra AcArya zrIumAsvAtijI mahArAje je abhiprAya vaDe pUrve "A nayo e ya arthanA/padArthanA adhyavasAyanA = vijJAnanA bhedo arthAt prakAro che ema je kaheluM che, te abhiprAyane pragaTa karavAnI icchAthI bhASyamAM A pramANe kahe che bhASya : A viSayamAM (javAba) kahevAya che. (javAba :) jema sarva vastu (jagata) (pakSa) eka rUpa che (sAdhya). kAraNa ke satu rUpe abhinna-eka ja che (hetu). sarva (jagata) be prakAre che, kAraNa ke te (1) jIva ane (2) ajIva svarUpa che. tathA sarva jagatu traNa prakAre che, kAraNa ke (1) dravya (2) guNa ane (3) paryAyamAM (sarva padArtho) samAI jAya che. tathA sarva jagata cAra prakAranuM che, kAraNa ke te cakSudarzana Adi cAra darzanano viSaya bane che. vaLI te ja sarva jagata pAMca prakAravALuM che, kAraNake pAMca-astikAya rUpa che. temaja sarva jagata cha bhedavALuM che, kAraNa ke padravyamaya che. jema A (pUrvokta) vidhAno e viruddha pratItio nathI ane vaLI judA judA adhyavasAyanA sthAno = vijJAna-bhedo che, tema nayavAdo paNa virodhI nathI. eka eka ja vizvanI judA judA prakAre vicAraNAnA dRSTAMto ja premaprabhA : pUrvapakSe Apela vipratipatti rUpa doSano javAba/samAdhAna ApatAM . paripu vIte. pu. 2. patipu . mAnasiMha mu. rU. TavAnuM tA. 25 pannAstivayAtmavAn mu. 4. TInuM 1 sAyasthAnAnna mu. |
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 475 ___TI0 yathetyAdi / sakalaM jagadanekAvayavAtmakamapi sattAmAtravyApteravizeSAdekamucyate / evaM ca sad dvidhA, jIvAjIvamAtravivakSAvazAt / kathaM punarekasaGkhyAvyavacchinnaM sad dvitvasaGkhyAyA gocarIbhavati ?, na ca kAlpanikametat, aMzasadbhAvAt, tasmAnnAsti virodhaH / evaM nayeSvapyavirodhapratipattiH sAdhIyasIti / tathA tadevaikaM tridhA, dravyaguNaparyAyeSu bhASyakAra kahe che - A viSayamAM javAba/samAdhAna kahevAya che. javAbaH sarva jagata ekarUpa che. kAraNa ke, sat-rUpe eka ja che. sarva = sakaLa jagatu e aneka avayava rUpa hovA chatAM paNa te dareka avayavomAM/aMzomAM (A satu, A satu, te sat vagere rUpe) satapaNAnI = sattA-mAtranI vyApti thatI hovAthI sat rUpe = sattAmAtrathI avizeSa arthAt abhinna che ane AthI eka ja jagata kahevAya che. vaLI A jagata A pramANe (eka ja) hovA chatAMya be-bhedavALuM paNa che. kAraNa ke, jIva ane ajIva rUpe che arthAt jagatamAM je kAMI padArtha che te kyAM to jIva svarUpe che athavA ajIva svarUpe che. A sivAya trIjA padArthanI vivakSA nathI. mATe jIva ane ajIva evA be ja padArthanI vivakSAnA vazathI jagatu be prakAranuM paNa kahevAya che. ahIM ame pUrvapakSane (vipratipatti doSa ApanArane) pUchIe chIe ke, Akhu jagatuM e "eka saMkhyAthI viziSTayukta che ema kahIne pAchuM te jagat dvitvarUpa (arthAt be) saMkhyAno viSaya zI rIte bane ? pUrvapakSa : A sakaLa ekarUpa jagatane be prakAranuM arthAt dvitva saMkhyAthI viziSTa kahevuM te kAlpanika arthAt svamatithI kalpita che. uttarapakSa : nA, A vAta kAlpanika paNa nathI ja. vAstavika ja che. kAraNa ke jagatanA aMzono/avayavono sabhAva che ja. A kAraNathI virodha nathI. (arthAt sattA-rUpa sAmAnya dharmanI apekSAe ekarUpa evuM paNa jagata e tenA avayavonI = vibhAgonI apekSAe be prakAranuM hovAthI dvitva (be) saMkhyAno viSaya banavAmAM virodha Avato nathI. A pramANe naigama vagere nayone viSe paNa judA judA prakAranA bodha-vizeSa thavA chatAM paNa) avirodhanI = virodhanA abhAvanI pratIti - svIkAra thAya che te barAbara che sAco yathArtha che. (A pramANe AgaLa paNa traNa vagere prakAravALuM sarvajagat che ityAdi viSayamAM paNa samAdhAna samajavuM.) 2. pU.ni. / 0i mu. |
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [adeg deg sarvasyAvaruddhatvAt guNaparyAyANAmanvayi dravyaM guNA rUpAdayaH, paryAyA: kapAlAdayaH, sahabhUtvaM kramabhUtvaM cAdAya bhedenopAdAnamiti / tathA tadeta kaM caturdhA, cakSurdarzanAdibhizcaturbhiH 476 A ja rIte te ja ekAtmaka jagata e traNa-prakAravALuM paNa che. kAraNa ke, (1) dravya (2) guNa ane (3) paryAyo e traNa vastumAM sarva jagatano aMtarbhAva thaI jAya che. kevI rIte ? e jaNAve che. guNa ane paryAyomAM je anvayI = eTale ke anvaya/saMbaMdha karanAruMnitya anusaranAruM hoya te 'dravya' kahevAya. arthAt guNa ane paryAya vinAnuM dravya na hoI zake mATe dravya e eka yA bIjA guNa ane paryAya sAthe avazya saMbaMdha/anvaya pAmanAruM hoya che. (vaLI dravya e guNa ane paryAyano AdhAra che. mATe guNa ane paryAyo paNa dravyane choDIne rahI zakatAM nathI.) rUpa vagere e 'guNo' kahevAya ane kapAla vagere e 'paryAya' kahevAya che. * guNa ane paryAyo vacce bheda prazna H Ama to guNa ane paryAyo e banneya dravyanA 'dharma' rUpe eka ja che. to banneyane judA zAthI kahyAM che ? javAba : dravyanI sAthe eka (1) sahabhU che ane bIjo (2) kramabhU che, tene laIne judA kahelAM che. arthAt rUpa, rasa Adi dharmo e dravyanI sAthe utpanna thanArA ane rahenArA hoya che, mATe ( saha mati vRtti saddasmU: ) sahabhU kahevAya che. jyAre kapAla vagere paryAyo/avasthAo e krame karIne dravyamAM utpanna thAya che. badalAtAM rahetAM hoya che mATe 'kramabhU' (meLa pravRti kRti mammU:) kahevAya che. caMdraprabhA : dA.ta. sauthI pahelAM mATIno piMDa hato, pachI temAMthI kapAlikA, kapAla vagere banAvIne pachI temAMthI ghaDo banAve che. jyAre mATI piMDA rUpe hatI tyAre kapAla avasthA na hatI, jyAre temAMthI kapAla bane che tyAra !paMDarUpe nathI ane jyAre ghaDA rUpe bane che tyAre kapAla-paryAya paNa nAza pAme che, tirohita thaI jAya che. Ama dravyamAM paryAyo kramasa2 ja utpanna thAya che. jyAre rUpa, rasa, gaMdha vagere to mATI, kapAla ke ghaDAnI avasthAmAM paNa dravya sAthe hoya ja che. nAza pAmatA nathI. tevI ja rIte sonArUpa dravyamAMthI kramazaH vIMTI, baMgaDI, hAra, kuMDaLa vagere banAvAya tyAre sonu to enuM e ja che- paNa teno pILo varNa, naramapaNuM vagere je guNo kahelAM che. te dareka avasthAmAM rahelAM che mATe te guNo sahabhU kahevAya che. jyAre vIMTI, baMgaDI vagere avasthAo e kramazaH thatI hovAthI-badalAtI hovAthI te paryAyo kramabhU kahevAya che. Ama guNo 2. pAviSNu / jA. pU.
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam sarvasya viSayIkRtatvAt tanmAtram / tathA tadeva paJcasvabhAvaM nirUpyate, paJcAstikAyAtmakatvAt, etadAha-sarvaM paJcatvaM astikAyAvarodhAt paJcasvabhAvaM sarvamidaM jagat, paJcabhirastikAyairavaruddhatvAt, dharmAdharmAkAzajIvapudgalAstikAyAtmakaM yataH / tathA tadeva paJcasvabhAvaM SaTsvabhAvaM SaTddravyasamanvitatvAt, tadAha - sarvaM SaTkaM SaDdravyAvarodhAt sarvaM SaDsvabhAvaM jagat, kuta: ? SaDradravyAvarodhAditi / SaD dravyANi katham ? ucyate - paJca dharmAdIni kAlazcetyeka iti / yathA yena prakAreNa etAH ekadvitricatuHpaJcaSaDAtmikA avasthAH ekatra jagatyupAdIyamAnA 477 ane paryAyo vacce taphAvata hovAthI tene judA kahelAM che, ema jANavuM. AkhuM ya jagat = temAM rahela tamAma padArtho A traNa vasturUpe hovAthI traNa prakAranuM che ema sArAMza che. premaprabhA : temaja te ja ekarUpa jagata e cAra-prakAranuM paNa che. kAraNa ke, cakSudarzana Adi cAra prakAranA darzano vaDe sarvajagata viSaya rUpe banAvAyu che. (cakSudarzanAvaraNIya vagere cAra prakAranA darzanAvaraNIya karmanA kSayopazamAdi vaDe je cakSudarzana vagere guNo jIvamAM utpanna thAya che teno viSaya Akhu jagata bane che.) mATe samasta jagata cAra bhedavALuM kaheluM che. (kadAca koI padArtha cakSudarzana Adi traNa darzanono viSaya na bane to paNa kevaLadarzana rUpa darzana-guNa vaDe AkhuM ya jagata dekhAya che, temAM koI padArtha bAkI raheto nathI. mATe A pramANe kahevuM ghaTe che.) tathA te ja samasta jagata pAMca-svabhAvavALuM kahevAya che. kAraNa ke, pAMca-astikAya-Atmaka che. A ja vAta bhASyamAM kahe che. sarva vastu (jagat) e pAMca prakAranuM pAMca-svabhAvavALuM che. kAraNa ke pAMca astikAyo (samaho)thI avaruddha che - vyApta che/yukta che. arthAt je kAraNathI AkhuMya jagata (1) dharma (2) adharma (3) AkAza (4) jIva ane (5) pudgala e pAMca astikAya - svarUpa che, mATe te pAMca svabhAvavALuM che. * apekSAbhedathI vizva pAMca-astikAyarUpa ane SaDvavyamaya = cha ane te ja pAMca-svabhAvavALuM jagata e cha-svabhAvavALuM paNa che. kAraNa ke SadravyothI yukta che. A vAta jaNAvatAM bhASyamAM kahe che-sarva jagata SaTka svabhAva(bheda)vALuM che. prazna H zAthI ? javAba : kAraNa ke sarvajagata cha dravyathI yukta che. zaMkA : SaT dravyo zI rIte thAya ? samAdhAna : dharmAstikAya Adi pUrvokta pAMca bhedo uparAMta nizcetye // -rU8 // evA A ja zAstramAM AgaLa kahevAtAM sUtrathI anya 1. pU. tratA mu. |
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 na viruddhAH pratipattayo bhavanti, atha ca jJeyasya jagataH adhyavasAyAntarANi paricchedakAni vijJAnAni ekAdirUpeNa, tadvat nayAnAM nairgamAdInAM vAdA-jalpA adhyavasAyakRtA na virudhyante / etat kathayati-yo hi nAma yatra vastuni dharmo na vidyate sa tatra AcAryanA mate chaThThuM "kALa'nAmanuM dravya paNa che. tene meLavatAM cha dravyo thAya che. caMdraprabhA : zaMkAH sarvajagata cha-dravyathI yukta che ema kahyuM. AmAM pAMca dravya to pUrve kahelAM pAMca astikAya svarUpa ja che. chaThTha kALadravya adhika che. have chaThTha kALa rUpa dravya e pAMca astikAya karatAM judu hoya to pUrve pAMca prakAranuM = pAMca-astikAyamaya jagata kaheluM che temAM chaThuM kALarUpa dravya e pAMca-astikAyano viSaya nahIM bane. AthI Akhuya jagata paMcAstikAya-svarUpa nahIM Ave paNa kaMIka (kALanI apekSAe) jUna ochA jagatanuM ja grahaNa thaze. AthI te rIte sarvajagatane pAMca-bhedavALu kahevuM yogya nahi gaNAya. samAdhAna : sAcI vAta, paNa graMthakAra zrI umAsvAtijI mahArAjanA mate kALa e pAMca astikAya rUpa dravyothI bhinna dravya nathI paNa pAMca-astikAya rUpa dravyonA paryAyarUpe ja che ane dravyanA grahaNathI paryAyanuM grahaNa anivAryarUpe thaI ja jAya kAraNa ke dravyo e paryAya rUpa paNa che. Ama A apekSAe sarvajagat e pAMca-astikAya svarUpa hovuM paNa ghaTe che ane anya AcAryanA mate chaThuM kALa rUpa dravya e pAMca astikAyathI bhinna che. AthI teonA mate samasta jagata padravyasvarUpa che. Ama naya-vizeSathI, apekSA-vizeSathI banneya mata jaina siddhAMtathI aviruddha che ane AthI pUrvokta banne prakAranA udAharaNo saMgata thAya che. eka ja vastumAM apekSA-vizeSathI kahevAtI/jaNAtI judI judI vAta paNa paraspara virodhI na hoI zake e vAtanuM jyAre udAharaNa dvArA pratipAdana cAlI rahyuM che, tyAre uparokta samAdhAna paNa A vAtanI puSTi ApavA dvArA navA/adhika udAharaNa rUpe banI rahe che. draSTAMtono "naca'mAM upanaya (ghaTanA) premaprabhA : je prakAre pUrvokta eka-be-traNa-cAra-pAMca ane cha rUpa avasthAo (paryAyo) eka ja jagatane viSe grahaNa (bodha) karAtI hovA chatAMya te viruddha pratipattio/pratItio banatI nathI. (hA.bha. kAraNa ke sarvajagatamAM te badhAMya dharmo rahelAM ja che ane jyAre te te dharmanA bheda vaDe arthAt te te dharmane AgaLa karIne pradhAna banAvIne jayAre bodha karAya tyAre te eka ja jagatano eka-be-traNa vagere bhedavALA tarIke bodha thAya che.) paraMtu joya evA jagatano eka vagere rUpe bodha karanArA 2. pU. I ri0 mu. | 2. pU. I a "tenA praznona' kRti dharA: mu. I rU. pU. vai. I nA. mu. I
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 479 svecchayopAdIyamAnastatsthenApareNa dharmeNa virodha pratipadyate, yathA''tmani ajJAnitA upAdIyamAnA jJAnarUpeNAtmasthena dharmeNa viruddhA satI tyajyate, naivaM nayeSu, yathA vA vyomni mUrtatA tatsthenApareNAmUrtena dharmeNa viruddhA satI vipratipattirucyate, naivaM nayeSu, yato vastu adhyavasAyanA bodhanA prakAro che. arthAta vijJAna-vizeSa svarUpa A pratItio che. tenI jema pUrvokta nayavAda che. adhyavasAya vaDe arthAt bodhavizeSa vaDe karAtA A naigama Adi nayonA vAdo = jalpo (potAnA matane sthApita karanArA abhiprAyo) ukta pratItionI jema virodhI nathI. arthAtu eka vastumAM paNa rahelAM judA judA dharmomAMthI koI ekAda dharmane ja AgaLa karIne je vAdo = abhiprAyo pravarte che te virodhI nathI - kema ke tevA dharmo te eka ja vastumAM hakIkatamAM rahelAM hoya che. caMdraprabhAH arthAt eka ja vastu sAmAnya, vizeSa Adi aneka dharmothI yukta che arthAt te dharma-svarUpa che. AvI aneka dharmAtmaka vastumAM nayo e jIvanA kSayopazamanI vicitratAnA (vividhatAnA) kAraNe te te (sAmAnya Adi) dharma-vizeSano bodha (adhyavasAya) vizeSa karanArA che. Ama viSaya badalAtAM bodhano paNa prakAra badalAyo che. AthI eka ja vastunA dharmo vividha = aneka prakAranA hovAthI teno bodha karanArA adhyavasAya-vizeSasvarUpa nayo paNa judA judA prakArano bodha karanArA hoya che, paNa virodhI hotAM nathI. ja vastumAM asat = avidhamAna dharmanI ja kalpanA virodhI bane che premaprabhA : ahIM kahevAnuM tAtparya A pramANe che - je vastumAM je dharma biskula rahelo ja na hoya tema chatAM - svecchAthI, arthAt potAnI matinI kalpanA vaDe - te vastumAM te dharmanuM grahaNa karAya, bodha karAya, to te vastumAM rahelAM bIjA dharma sAthe te kalpanA karAto dharma e virodhI bane che. jema ke, koIpaNa AtmAmAM jJAna raheluM che. (nigodanA jIvamAM paNa akSaranA anaMtamAM bhAga jeTaluM avyakta jJAna hoya che.) tema chatAM ya AtmAmAM koI jIva vaDe ajJAnitA = jJAna-rahitatA rUpI dharmanuM grahaNa karAya to AtmAmAM rahela jJAnarUpI dharma sAthe virodhI banavAthI te ajJAnatA = jJAnarahitatA rUpI dharmano tyAga karAya che. arthAt AtmAmAM ajJAnitA rUpa dharmano svIkAra karAto nathI. AvA prakAranA virodhI dharmanA svIkAra rUpa aniSTa prasaMga nayonA viSayamAM Avato nathI. caMdraprabhA H ahIM ajJAnitA eTale saMpUrNa jJAna- guNarahitapaNuM samajavuM. te to koIpaNa
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 tattvArthAdhigamasUtram [02 sAmAnyavizeSadharmasamanvitaM kazcit kenacidAkAreNa paricchinatti / yadi hyasannevAsau dharmastena nayena tatra vastunyadhyAropyeta syAd vipratipattiprasaGga iti, na tu tathA / bhA0 kiJcAnyat / yathA matijJAnAdibhiH paJcabhirjJAnairdharmAdInAmastikAyAnAmanyatamo'rthaH pRthak pRthagupalabhyate, paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNa, na caitA jIvamAM nathI, kiMtu jaDamAM ja che. bAkI AMzika jJAna rahitapaNuM-ajJAnatA to kevaLajJAnInI apekSAe sarva chadmastha jIvomAM saMbhavI zake che ema jANavuM. premaprabhA : athavA to jema AkAzamAM mUrtitAnuM rUpIpaNAnuM grahaNa karAya to te AkAzamAM rahela je bIjo dharma (svAbhAvika guNa) amUrtatA/arUpIpaNu che, tenI sAthe virodhI banavAthI vipratipatti eTale ke virodhI pratItibodha kahevAya. AthI AkAzamAM teno = mUrtatArUpI dharmano asvIkAra karAya che. nayonI bAbatamAM AvuM banatuM nathI. kAraNa ke, avidyamAna (virodhI) dharmano AmA svIkAra karavo paDato nathI. kAraNa ke vastu pote ja sAmAnya-dharma ane vizeSa-dharmathI yukta hoIne koIka naya te vastuno koI koI rUpe arthAt judA judA rUpe bodha kare che. caMdraprabhA arthAt koI (saMgrahAdinaya) naya sAmAnya rUpe = sAmAnya-dharmane mukhya banAvIne vastuno manuSya Adi rUpe bodha kare che to bIjo naya vyavahAra vagere naya) vastunA vizeSa-dharmane mukhya banAvIne teno ja kSatriya Adi rUpe bodha kare che. paNa sarvathA asat = avidyamAna dharmano bodha karato na hovAthI viruddha pratIti = vipratipatti thavAno koI savAla pedA thato nathI. premaprabhA : hA, jo te nayo vaDe vastumAM asat = avidyamAna evA dharmano (bodha karavA vaDe) adhyAropa = AropaNa karAto hota to jarUra viruddha pratIti thavA rUpa vipratipattino prasaMga = Apatti Avata, paNa nayone viSe tevuM banatuM nathI. caMdraprabhA : tema chatAM ya jo nayomAM vipratipatti mAnazo to jarUra vipratipatti Avaze. arthAt nayomAM asat evo paNa viruddha pratIti rUpa doSa mAnazo, to teno svIkAra e ja vipratipatti doSa rUpa banI jaze. bhASyaH vaLI bIjI vAta e ke, jema matijJAna vagere pAMca jJAno vaDe dharmAstikAya Adi (pAMca) dravyo paikI koIpaNa eka artha e paryAyanI vizuddhinA vizeSathI/taphAvatathI (kramazaH) utkarSa vaDe judA judA prakAre grahaNa karAya che ane temAM chatAMya te (mati Adi jJAno) 2. cAnuM ulaMbA. . ! = tani. I
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 481 sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam vipratipattayastadvannayavAdAH / TI0 kiJcAnyadityanenopapattyantaramapyasti vipratipattidoSasya parihArArthamiti darzayatiyathA matizrutAvadhimanaHparyAyakevalajJAnaiH paJcabhirdharmAdharmAkAzajIvapudgalAnAmastikAyAnAmiti, astIti-traikAlikasattAsaMsUcako nipAtaH, abhUvan bhavanti bhaviSyanti ca yato'taH sUcyante'stItyanena / kAya ityanena pradezAvayavabahutvamAcaSTe, vakSyati paJcame 'asaGkhyeyAH pradezAH' (sU0 5-7) ityAdi / ato'sti ca te kAyAzceti, teSAmanyatamaH artha iti vipratipatti rUpa manAtA nathI, te pramANe nayavAdo paNa (vipattipatti doSathI rahita) jANavA. raka eka ja artha matijJAnAdi vaDe judA judA rUpe jaNAya che ke premaprabhA : bhASyamAM cit zabdathI bhASyakAra e vAta batAve che ke, nayavAdamAM pUrvapakSe Apela vipratipatti = viruddha pratIti svIkAra rUpa doSanA nirAkaraNa (samAdhAna) mATe bIjI paNa yukti che ane te A pramANe che. jema mati-zruta-avadhi-mana:paryAya ane kevaLajJAna e pAMca jJAnovaDe dharma, adharma, AkAza, jIva ane pugala e pAMca astikAyarUpa dravyo paikI koIpaNa dharmAstikAya Adi rUpa artha e judA judA prakAre grahaNa karAya che, bodha karAya che. ahIM prasaMgataH TIkAkAra zrI siddhasena gaNivara gatizaya zabdanI vyutpatti jaNAve che. mati zabda e traNeya kALa saMbaMdhI sattA hovuM) arthane sUcavanAro nipAta (avyaya) zabda che. kAraNa ke ti zabda vaDe mUvam = bhUtakALamAM thayela, mavati = vartamAnamAM thato ane bhaviSyanti = bhAvimAM thanAro evo trikALa viSayaka artho sUcavAya che. tathA vAya evA zabda vaDe (te te dharmAdi arthonA) pradeza ane avayavo ghaNA hovAnuM jaNAvAya che. A hakIkata pAMcamAM adhyAyamAM saMDovAH praveza:0 | -7 | ityAdi sUtra vaDe AgaLa zAstrakAra kahevAnA che. caMdraprabhA : zaMkA pradeza ane avayava vacce zuM taphAvata che ke jethI "kAya' zabdathI pradeza ane avayava e banneyanuM bahupaNurUpa artha sUcavAya che. samAdhAnaH ahIM "pradeza ane "avayavo' vacce bhedataphAvata hovAthI judAM kahelAM samajavA. je potAnA AzrayabhUta vastu (skaMdha) vinA kyAreya prApta na thAya te pradeza kahevAya. ane je chUTAM paDIne cokkasa AkAravALA - mUrtarUpe paNa jaNAya te "avayavo' kahevAya. dharma, adharma, AkAza ane jIva e cAra dravyonA pradezo kadApi chUTAM paDatAM nathI. AthI tenA avayavo na hoya. jyAre 2. TInu liMbA. I dyo patta, mu. dha: |
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 dharmAdiH, pRthak pRthagupalabhyata iti, anyathA cAnyathA ca paricchidyata ityarthaH / nanu caikasvabhAvasya dharmAderastikAyasya matyAdijJAnairayukto'nyathAtvena pariccheda ityevaM codite Aha-paryAyavizuddhItyAdi / paryAyA bhedAH vijJAnasvabhAvA matyAdirUpAH teSAM vizuddhiH svacchatA svAvaraNApagamajanitA tasyAH paryAyavizuddhevizeSo-bhedastasmAt paryAyavizuddhivizeSAd utkarSeNa-prakarSeNa tairmatyAdibhisteSAmastikAyAnAM pRthak pRthagupalabdhirbhavati, tadyathA dvi-aNuka Adi pudgala-skaMdhonA pradezo samudAya rUpe rahIne chUTAM paDIne svataMtra evA paramANu vagere rUpe judAM paNa saMbhavI zake che. AthI te eka eka rUpe (chUTA) paNa hoya che. AthI tenA avayavo hoya che. TUMkamAM je chUTA paNa rahI zake evA je vastunA aMzo te "avayava' kahevAya. AthI tene pradeza karatAM judAM kahelAM che. AthI ya zabdathI vastunA pradeza ane avayavo e beya ghaNA hovA rUpe jaNAya che, ema kaheluM che. roja pacayinI vizuddhithI matijJAnAdi vaDe bodhamAM taphAvata ja premaprabhA : Ama te pAMca astikAyomAMthI koIpaNa dharmAdi artha judA judA prakAre (matijJAna Adi pAMca jJAno dvArA) grahaNa karAya che, jaNAya che. zaMkAH eka ja (samAna ja) svabhAvavALA dharma vagere astikAyono mati Adi jJAno vaDe judA judA prakAre bodha thavo te ayogya che. eka ja vastuno bhinna bhinna bodha zI rIte thAya ? A pramANe pUrvapakSa dvArA doSanuM udbhAvana karAtAM bhASyakAra kahe che - samAdhAna : matijJAna AdinA paryAyonI vizuddhinA bhedathI/vizeSatAthI uttarottara utkarSathI matijJAna Adi vaDe bodha karAya che ema bhASyano samasta artha che. have TIkAthI tenA avayava-artha joIe. paryAyo eTale bhedo - prakAro. prastutamAM paryAyo e vijJAnasvabhAvavALA matiAdi jJAnarUpa levAnA che. te paryAyonI vizuddhi eTale svacchatA arthI potAnA (matiAdi jJAnanA) AvaraNa rUpa matijJAnAvaraNIyAdi karmano nAza thavA dvArA utpanna thayela je matijJAna AdinA paryAyonI vizuddhi, tenA vizeSathI/bhedathI arthAt mati Adi pAMceya jJAnonI potAnA AvAraka karmo dUra thavAthI je uttarottara adhika paryAyonI vizuddhi-nirmaLatA thAya che, tenA kAraNe te matiAdi pAMca jJAno vaDe te dharmAdi astikAya rUpa padArthono judA judA prakAre arthAt uttarottara utkarSa vaDe (utkRSTarUpe). bodha thAya che. ane te bodha A pramANe thAya che. (1) matijJAnavALo AtmA
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 483 matijJAnI manuSyajIvasya manuSyaparyAyaM vartamAnaM cakSurAdinendriyeNa sAkSAt paricchinatti, tameva ca zrutajJAnI AgamenAnumAnasvabhAvena, tamevAvadhijJAnI atIndriyeNa jJAnena, tameva manaHparyAyajJAnI tasya manuSyaparyAyasya yaH prazne pravartate tadgatAni manodravyANi dRSTvA anumAnenaiva taM manuSyaparyAyamavacchinatti, kevalajJAnI punaratyantavizuddhena kevalenAvabudhyate / na caitA matyAdikA vipratipattayaH viruddhAH pratipattayaH, svasAmarthyena viSayaparicchedAt, tadvannayavAdA iti kiM nAzrIyate ? / athavA paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNetyanyathA varNyate-paryAyANAM kramabhuvAM manuSyAdInAM jIvAstikAyAdisambandhinAM matyAdibhirjJAnaiH pRthak pRthagupalabdhirbhavati, kathaM ? e manuSyajIvanA manuSyarUpI vartamAna (vartatA) paryAyano cakSu vagere indriyo vaDe sAkSAt bodha kare che. (2) zrutajJAnI AtmA te ja manuSya-paryAyano "anumAna-svabhAvavALA AgamarUpa pramANa vaDe bodha kare che. (3) avadhi-jJAnI AtmA vaLI te ja padArthane atIndriya jJAnavaDe jANe che ane (4) vaLI mana:paryAyazAnI AtmA manuSya-paryAya saMbaMdhI praznane viSe je vyakti pravarte che, arthAt tenuM ciMtana kare che, tenA viSayaka (ciMtanamAM vaparAyela) je manodravyo che - arthAt dravya-mana (= manarUpe pariNamela manovargaNAnA pudgalo) che, tene sAkSAt joIne pachI tenA AdhAre anumAna karavA vaDe ja te "manuSyaparyAyane jANe che. jyAre (5) kevaLajJAnI AtmA atyaMta vizuddha evA kevaLajJAna vaDe te manuSya-paryAyane jANe che. Ama A rIte eka ja manuSya-paryAyarUpa arthano vizuddhinI vicitratAthI (bhedathI taratamatAthI) mati Adi jJAna vaDe thatAM judA judA prakAranA bodha e kAMI vipratipati arthAt viruddha-prakAranI pratIti rUpa nathI. kema ke, te dareka jJAno potAnA (ochA-vadhAre) sAmarthya pramANe ja viSayano bodha kare che. tevI ja rIte eka ja vastune viSe judA prakArano bodha karanArA nayavAdo e paNa vipratipatti doSathI rahita che, e pramANe AzrayasvIkAra kema karAto nathI ? arthAt nayavAdomAM vipratipatti doSa Avato nathI ema mAnavuM joIe. athavA pariddhivizeSAdurveina e padonuM bIjI rIte vivaraNa karAya che - ahIM paryAya' zabdathI matiAdi jJAnanA paryAyo na levA, paraMtu joya = jANavA yogya padArthanA "paryAyo levA. AthI A pramANe artha thAya - paryAyo eTale krame karIne thatI avasthAo (kramabhU). ane te jIvAstikAya Adi dravyo saMbaMdhI manuSya Adi rUpa paryAyo 2. sarvapratipu nA. mu. | 2. paripu ! mAmAnuM mu. I rU. sarvapratipu ! zyAmu.
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 tattvArthAdhigamasUtram [a01 prakarSeNa, kasmAditi cet ? ucyate- vizuddhivizeSAt jJAnAnAM matyAdInAM yato matijJAnI manuSyAderjIvasya kA~zcideva paryAyAn paricchinatti tato bahutarAMzca zrutajJAnI jAnIte, yato'bhihitaM"saMkhyAtIte'vi bhave" ( Ava0 ni0 gA0 590 ) ityAdi / zrutajJAnino'pi sakAzAd bahutarAmavadhijJAnI paryavasyati, vizuddhiprakarSAt, tato manaHparyAyajJAnI, tatazca sarvAtmanA kevalIti / na caivamanekadhA paricchedapravRttA matyAdikA jJAnazaktayo vipratipattivyapadezamaznute, tadvannayavAdA iti kiM nAbhyupeyate ? upapattyantaramAha levAnA che. teonuM mati Adi pAMca jJAno vaDe judA judA prakAre jJAna = upalabdhi thAya che ? prazna H zI rIte ? javAba : prakarSe vaDe = (kramazaH) prakRSTa rUpe jJAna thAya che. prazna H enuM zuM kAraNa ? javAba : mati Adi jJAnonI vizuddhinA vizeSathI/bhedathI arthAt uttarottara vizuddhi vadhavAthI utkarSapUrvaka bodha thAya che. kAraNa ke matijJAnI AtmA e manuSya Adi jIvamAM keTalAMka ja paryAyone jANe che ane tenA karatAM zrutajJAnI AtmA zrutajJAna vaDe ghaNA badhAM paryAyone jANe che. kema ke AgamamAM kahyuM che ke, "saMghyAtItevizrva mave" saMkhyAtIta asaMkhya paNa bhavone zrutajJAnI AtmA zrutajJAna vaDe jANI zake che. tathA zrutajJAnI karatAM paNa avadhijJAnI AtmA - vizuddhinA prakarSanA kAraNe aneka ghaNA vadhu manuSya AdinA paryAyone jANI zake che. tenA karatAM paNa manaHparyAyajJAnI vadhu paryAyone jANe ane tenA karatAM paNa kevaLajJAnI bhagavAna to sarvaprakAre (sauthI prakRSTa rUpe anaMta) manuSya AdinA paryAyone jANe che. ane A rIte eka ja viSayamAM aneka prakAre bodha karavAmAM pravartatI evI mati Adi jJAnarUpa zaktio e vipatipatti arthAt virodhI pratItio (bodhavizeSo) rUpe vyavahAra karAtI nathI. tenI jema nayavAdo che e pramANe zA mATe svIkAra na karAya ? arthAt jema eka ja (manuSyajIvanA paryAya vagere) vastunA mati Adi judA judA jJAnone vipratipatti rUpe na kahevAya tema eka ja 'ghaTa' vagere vastu saMbaMdhI judA judA adhyavasAyo bovizeSo abhiprAyo dharAvatAM naigama Adi nayo saMbaMdhI paNa vipratipatti = viruddhapratItirUpa doSa Avato nathI, ema mAnavuM joIe. A viSayamAM bhASyakAra bIjI yukti kahe che 1. 3. pU. / nArInA0 mu. | =
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU5] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 485 bhA0 yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANaireko'rthaH pramIyate, svaviSayaniyamAt, na ca tA vipratipattayo bhavanti, tadvannayavAdA iti / TI0 yathA vetyAdinA / yathA vA giriguhAvasthito'gnireko'rtho'nekena pratyakSAdinA paricchidyate pramANena, sannikRSTavartinA pratyakSeNa, viprakRSTavartinA liGgajJAnena, apareNopamayA kanakapuJjapiJjaraprakAzo'gniriti, anyaH AptopadezAdevasyati, atra vanagahane'gniriti / ata bhASya : athavA jema (1) pratyakSa (2) anumAna (3) upamAna ane (4) Aptavacana (zabda) rUpa pramANo vaDe eka ja arthano potAnA viSayane niyatarUpe ja nizcaya karAya che. tema chatAM te (pratyakSa vagere pratItio) vipratipatti rUpe banatI nathI, tenI jema nayavAdo paNa vipratipatti rUpe hotAM nathI. * pratyakSAdi pramANovaDe eka ja padArthanA bodhamAM taphAvata chatAM aviruddha eka premaprabhA : nayavAdamAM vipratipatti doSano niSedha karavA mATe bhASyakAra bIjuM udAharaNa Ape che. jema pratyakSa, anumAna, upamAna ane Aptavacana rUpa cAra pramANo vaDe eka ja (samAna ja) arthano bodha karAya che ane te paNa potAnA viSayane niyatarUpe ja arthAtu potAnI maryAdAmAM rahIne ja bodha kare che. dA.ta. parvatanI guphAmAM rahela agnirUpa eka ja artha e pratyakSa Adi aneka pramANo vaDe bodha karAya che. te A rIte - (1) je mANasa agnivALI parvata-guphAnI ekadama najIka rahelo che, tenA vaDe pratyakSa pramANa vaDe ja "agnino bodha karAya che. tathA (2) je mANasa agniyukta parvataguphAthI dUra rahelo che (athavA parvata-guphAnA agnithI najIka chatAM viruddha dizAmAM rahelo hoya) te dhumADo vagere (agninA) liMganA/cihnanA hetunA jJAnathI arthAt anumAna pramANathI agnino bodha kare che. agni vinA dhUmADo hoya nahIM. mATe dUrathI dhUmADAne joIne agninuM anumAna-jJAna kare che. (3) trIjo vyakti upamA vaDe agnine jANe che arthAta jeNe hajI sudhI agni padArthane jANyo nathI, tema chatAMya koI AptapuruSa pAsethI jANeluM hoya ke kanaka' = sonAnA pujanA piMjara jevA (upamA) prakAzavALo "agni' hoya che. e vyakti ahIM parvata guphA pAse Ave che ane (kanaka pujanA piMjara jevA prakAzavALA) agnine joIne te Apta-vacananuM smaraNa thAya che ane AthI tene sadazatAnuM = sarakhApaNAnuM jJAna thAya che ke A prakAza paNa tevo ja che. AthI A padArtha agni zabdathI vAcya che arthAta "A agni che' ema upamA vaDe bodha thAya che. (4). 2. sarvapratipu rekoDane.. mu. | 2. patipu Ad0 mu. I
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 evaM pratyakSAdibhiH pramANaireko'rthaH pramIyate, kutaH ? svaviSayaniyamAt, svaH AtmIyo viSayo jJeyaH svazcAsau viSayazca svaviSayaH tasminniyamAt niyatatvAt, yataH pratyakSAdIni svaviSayameva paricchindanti, na ca tAH pratyakSAdikA jJAnazaktayaH viruddhAH ayathAtmikAH pratipattaya iti yujyate vidhAtuM, tadvannayairapi svaviSayaniyamAnnAsti vipratipattiprasaGga iti / ____samprati atikrAntaM nayalakSaNamudAharaNedarzitaM saMkSiptatararucInAmanugrahArthamAryAbhivaktukAma evaM prAkramata - bhA0 Aha ca - bIjo vyakti koI AptapuruSanA "A gahana-vanamAM agni rahelo che' evA vacanathI giriguphAmAM "agni' hovAnuM jJAna kare che. (ahIM Apta eTale vastunA yathArtha jJAnavALA arthAt bhrama Adi doSathI rahita bodhavALA puruSa. teonuM vacana te Aptavacana samajavuM.) A ukta pratyakSa Adi cAra pramANo vaDe eka ja (samAna ja) arthano nizcaya karAya che. prazna : zAthI? arthAt kevI rIte jaNAya che? javAba : potAnA viSayanA niyamathI arthAt sva eTale ke potAno viSaya = Seya padArtha (prastutamAM agni) tenA viSe niyamathI = niyatapaNAne AzrayIne bodha kare che, kAraNa ke pratyakSa vagere pramANo potapotAnA viSayano ja bodha kare che. kahevAno bhAva e che ke, bhale, pratyakSAdi pramANo vaDe ja viSayano bodha thato hoya, paNa te bodhamAM paNa taphAvata hoya che tevo anubhava bodha karanArane thato hoya che. Ama chatAM A agni vagere saMbaMdhI jJAna-zaktio (pratyakSAdi pramANo)e viruddha pratItio nathI. arthAt ayathArtha-svarUpa pratipattio = pratItio = bodha vizeSo che e pramANe kahevuM jema ghaTatuM nathI, tema nayonA viSayamAM paNa teo potAnA viSayano bodha karavAmAM niyata hovAthI vipratipatti = viruddha pratItirUpa doSano prasaMga Avato nathI. have hamaNA ja udAharaNa pUrvaka batAveluM nayonuM lakSaNa pUrve kaheluM che, tene atyaMta saMkSipta-rucivALA (TUMkANathI bodha karAvAnI abhilASAvALA) jIvonA upakAra mATe AryA-chaMda vaDe kahevAnI icchAvALA bhASyakAra A pramANe kahevAno prAraMbha kare che. bhASyaH (pUrvokta niyonA viSayamAM) kahyuM che ke, naigama (janapada-rASTramAM thayela) evA 2. parivuM. pratyakSai0 nA. pU. 2, pU. ti 30 mu. I rU. pU. I sfpadhAmu. 4. pU. prAntana, mu. I 1. sarvapratiSa | ha vA0 mu. I 6. pU. I H0 mu. | 7. pU. pramoTa .
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam naigamazabdArthAnA - mekAnekArthanayagamApekSaH / dezasamagragrAhI, vyavahArI naigamo jJeyaH // 1 // AryA TI0 Aha cetyAdi / Aha cetyAtmAnameva paryAyAntaravartinaM nirdizati, nigamo janapadastatra bhavAH naigamAH zabdAsteSAm arthAH abhidheyAH atasteSAM naigamazabdArthAnAmekovizeSa: anekaM sAmAnyaM, anekavyaktyAzritatvAt tAveva cArthI ekAnekArthoM tayorekAnekArthayornayaH prakaTanaM prakAzanaM ekAnekArthanayaH sa eva gamaH prakAraH ekAnekArthanayagamastamapekSate - abhyupaiti yaH sa ekAnekArthanayagamApekSaH / pUrvavAcoyuktyA punarapyamumevArthamanusmarayannAha - dezetyAdi / dezo vizeSaH samagraM sAmAnyaM tayorgrAhI AzrayitA, zabdonA arthonA eka = vizeSa ane aneka sAmAnya rUpa prakAra (gama)nI apekSAvALo, (arthAt) (1) dezagrAhI ane (2) samagragrAhI ane (sAmAnya ane vizeSa vaDe) vyavahAra karanAro vyavahArI evo naigama naya che. (AryA-1) sU0 35 ] - 487 * A-izloka vaDe naigamanuM lakSaNa * premaprabhA : bhASyamAM Aha = = 'kahyuM che ke', evA pado vaDe bhASyakAra potAne ja bIjA paryAyamAM (avasthAmAM) vartanArA tarIke nirdeza kare che. arthAt hamaNA nayavAdane vistArathI gadya-baMdha vaDe jaNAvanArA bhASyakAra hatAM te badalAIne have saMkSepathI kArikArUpe pagha-baMdha vaDe nayavAdanuM pratipAdana karanArA hoyane 'Aha ca' evA pado vaDe judAM tarIke darzAve che. (Ama A AryA chaMdonA racayitA paNa svopanna bhASyakAra zrI umAsvAtijI pote ja che. paNa pUrve kahyuM tema judA abhiprAyavALA hovAthI potAne alaga tarIke darzAvelAM che ema jANavuM.) have AryAno artha joIe (1) nigama eTale janapada/rASTra. temAM thanAra hoya te naigama kahevAya. naigama evA je zabdo, tenA artho eTale abhidheyo. teono je eka eTale vizeSa ane aneka eTale sAmAnya. 'sAmAnya' e (eka hovA chatAMya) aneka vyaktimAM Azrita (rahenAruM) hovAthI 'aneka' kahevAya. Ama AvA ekaaneka (vizeSa ane sAmAnya) rUpa je artho che teno 'naya' eTale pragaTa karavArUpa, prakAzavArUpa, bodha karavArUpa je prakAra (gama), tenI apekSA rAkhanAro, svIkAra karanAro hoya te naigamanaya kahevAya che. tathA pUrve kahela vANInI yuktithI (vAcoyukti = vacanapaddhatithI) pharI A ja arthanuM smaraNa karAvatAM kahe che (2) deza-samagragrAhI 6. pAviSNu / naramu. mu. |
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 tattvArthAdhigamasUtram [a01 vyavahAro'sya sAmAnyavizeSAbhyAM parasparavimukhAbhyAM astIti vyavahArI, naigamo nayo jJAtavyaH || 8 || saGgrahasya smaraNakArikAmAha - bhA0 yat sahItavacanaM, sAmAnye dezato'tha ca vizeSe / - tat sahanayaniyad, sAna vidyAvidhi . ra deza = eTale vizeSa ane samagra eTale sAmAnya. te beno grAhI eTale Azraya karanAro nigama naya che. (1. deza ane 2. samagragrAhI e be prakArano naigama naya pUrve kahelo che mATe pUrva vAcoyuktithI A artha kahelo che ema jANavuM.) tathA (3) vyavahArI - eTale vyavahAra jeno (jemAM) hoya te (vyavahAra: gati kazya ti (vyavahAra + pha =) vyavahAra) vyavahArI A naigamanAya che. kevo vyavahAra? te kahe che - paraspara ekabIjAne vimukha = apekSA vinAnA = saMbaMdharahita evA pUrvokta sAmAnya ane vizeSarUpa artho vaDe karAto vyavahAra arthAt bodha vizeSa. Avo vyavahAra jeno hoya te vyavahArI evo naigama naya jANavo. (Ama ukta traNeya muddA vaDe sAdhAraNa pheraphAra sAthe lagabhaga ekasarakhuM lakSaNa jaNAveluM che.) caMdraprabhA : TIkAmAM paraspara vimukha evA sAmAnya-vizeSa ema kahyuM che, temAM paraspara vimukha eTale judA padArtharUpe samajavuM. sAmAnya ane vizeSa e ekabIjAthI judAM padArtha che e pramANe samajavuM. athavA to je sAmAnya che te vizeSa nathI ane je vizeSa che te sAmAnya rUpe nathI. e pramANe vivikti rUpe eTale ke paraspara saMbaMdha vinAnA che ema artha samajavo. dA.ta. A naya mALA'ne jotAM sAmAnyano ja arthAt "sat che' evA ja bodha kare che ane maNione grahaNa karavA rUpe vizeSanuM grahaNa kare che, paNa syAdvAda = anekAMtavAdanA Azraya dvArA darzAvela sAmAnya ane vizeSa-ubhayAtmaka anya jAti rUpe arthAt mAlAtva-jAtirUpe mALAno bodha karato nathI. - yazovijayIyA TIkAnA AdhAre. have saMgrahanayanI smaraNa-kArikAne kahe che. bhASya H (kArikArtha ) je saMgrahIta-vacanavALuM = sAmAnyarUpa zeyavALuM jJAna te saMgrahanaya kahevAya. (A jJAna A pramANe thAya che.) sattArUpa sAmAnyane viSe athavA sAmAnya-vizeSarUpa dezane viSe athavA vizeSane viSe (A tamAma arthone eka 2. papu ! nA. 5. I
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ phUo ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 489 TI0 yat saGgrahItetyAdi / yaditi jJAnaM sambadhyate, kIdRzaM taditi cet sagRhItavacanaM, sagRhItaM sAmAnyaM, vacanam ucyate taditi vacanaM, jJeyamityarthaH / sagRhItaM vacanaM yasmin jJAne, sAmAnyaM jJeyaM yasya jJAnasyetyarthaH, tajjJAnaM saGgrahItavacanam, tat punarevaM jJAnaM pravartate-sAmAnye-sattAyAM deza iti sAmAnyavizeSe gotvAdike, atha ceti athavA vizeSe khaNDamuNDAdike / eteSu sarveSu sampiNDanArUpeNa pravartate yataH sAmAnya vizeSo vA, na sattAmantareNa kazcidastItyevaM sampiDya yat sattAyAM prakSipat jJAnaM tat mahAsAmAnyamAM prakSepa karIne) saMgrahIta-vacanavALuM arthAt sAmAnyarUpa zeyavALuM je jJAna thAya che te saMgraha-naya vaDe nizcita che ema naya-vidhinA jJAtAo jANe che. (kA-2) * saMgraha-nayanI smaraNa-kArikA eka premaprabhA : saMgraha-nayanuM smaraNa kare che. temAM yat zabdathI "jJAna" padano saMbaMdha thAya che. prazna : te jJAna kevuM che? javAba: te jJAna saMgrahIta-vacanavALuM che. "saMgrahIta eTale sAmAnya." ane je uccArAya te (3vya tat kRti (var + ma = vana) "vacana kahevAya arthAt vacana eTale zeya = jANavA yogya padArtha. saMgrahIta vacana che je jJAnamAM te saMgrahItavacanavALuM jJAna. eno ja artha kahe che. sAmAnya rU5 zeya je jJAnamAM hoya te sAmAnyarUpa zeyavALuM jJAna kahevAya. te jJAna kaI rIte pravarte che? te kahe che - 1. sAmAnya eTale sattArUpa mahAsAmAnyane viSe 2. deza eTale sAmAnya-vizeSa rUpa gotva Adine viSe. caMdraprabhA : A "gotva' e sattArUpa sAmAnyanI apekSAe vizeSa-dharma che ane lAla gAya, sapheda gAya ItyAdi - gAya-vyaktinI apekSAe sAmAnyadharma che. kAraNa ke dareka gAyamAM "gotva" rUpa sAdhAraNa dharma rahelo che. AthI sAmAnya-vizeSa kahevAya. sAmAnya kharuM, paNa sattA-mAtra rUpa mahAsAmAnya nahIM, paNa gotva vagere rUpa avAMtara = vizeSa sAmAnya kahevAya. premaprabhA athavA 3. "vizeSa" eTale khaMDa = khaMDita, muMDa vagere rUpa ghaTAdi vyaktine viSe. A traNeya prakAro arthAt sarva prakArone viSe saMpiDanA rUpe eTale ke eka rUpe. te traNeya padArthone eka bhegA karIne tene viSe) jJAna pravarte che. kAraNa ke sAmAnya artha hoya ke vizeSa artha hoya, e sarva padArtho sattA rUpa mahAsAmAnya vinA koI paNa hovA 22. .pU.rai. I tat mu. |
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o saGgrahanayaniyataM tajjJAnaM saGgrahasya nayasya nizcitamevaMsvarUpaM vidyAt jAnIyAt nayavidhijJa rUtinayamevit // 2 // 490 vyavahArAbhiprAyAnusmaraNAyAha bhA0 samudAyavyaktyAkRti - sattAsaMjJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyataM, vyavahAraM vistRtaM vidyAt // 3 // TI0 samudAyetyAdi / samudAyaH saGghAtaH vyaktiH manuSya iti AkRtiH saMsthAnamavayavAnAM sattA mahAsAmAnyaM saMjJAdayo nAmasthApanAdravyabhAvAH eSAM samudAyAdInAM = saMbhavatA nathI. AthI A pramANe pUrvokta rIte te padArthone piMDita karI, sarva rIte bhegA - ekarUpe karIne arthAt sattA (rUpa mahAsAmAnya)mAM pUrvokta sarva padArthono prakSepa karIne -aMtarbhAva karIne je jJAna pravarte che, te jJAna saMgraha-naya-niyata che arthAt saMgraha naya vaDe nizcita thayeluM che ema navividhanA jJAtAo naya-bhedanA vizArado jANe che. (51-2) = have vyavahA2-nayanA abhiprAyanuM anusmaraNa karavA mATe AgaLanI kArikA kahe che samuvAyavyakti vagere. bhASya : (vyavahAra naya-abhiprAya :) samudAya, vyakti, AkRti, sattA, saMjJA AdinA nizcayanI = vizeSanI (bhedanI) apekSAvALo, laukika upacAra karavAmAM niyata-tatpara tathA (upacarata-anupacarita rUpa) vistRta viSayavALA bodha-vizeSane vyavahAra-nayarUpe (nayabhedavido) jANe che. (kA-3) * AryA-3 : vyavahAranayanA traNa lakSaNa (vizeSaNa) * premaprabhA : trIjI kArikAmAM vyavahAranayanuM smaraNa karatAM bhASyakAra kahe che 1. samudAya vagerenA nizcayanI = vizeSanI apekSAvALo, 2. lokopacAramAM niyata ane 3. vistRta bodha-vizeSa rUpa vyavahAranaya che, ema samasta artha che. avayavArtha A pramANe che. 1. samudAya eTale saMghAta = samUha 2. vyakti eTale manuSya (manuSyatva) 3. AkRti eTale avayavonuM saMsthAna AkAra vizeSa. 4. sattA - eTale mahAsAmAnya. 5. saMjJAdi eTale nAma, sthApanA, dravya, bhAva rUpa cAra nikSepa. A samudAyAdinA nizcayanI eTale - 1. pU. / jJa: mu. |
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam nizcayo vizeSastamapekSate-abhyupaiti yaH sa samudAyAdinizcayApekSaH / kathaM nizcayamevApekSate na samudAyAdInIti ? ucyate na hi samudAyastrailokyAdirUpaH samudAyino'ntareNa kazcidapyasti, na ca vyaktiH sAmAnyavizeSarUpA manuSya ityAdikA manuSyAnantareNAsti, na cAkAra AkAravantamantareNAsti, na vA sattA sattAvantamantareNAsti, na vA nAmAdayo namyamAnAdInantareNa kecana sambhavanti, anupalabhyamAnatvAd vyavahArAkaraNAdityarthaH / vizeSastu svapratyakSa iti, tasmAt sa eva satya ityevaM samudAyAdinizcayApekSastaM vidyAditi sambandhaH 1 491 vizeSa (bheda = prakAra)nI je apekSA rAkhe che arthAt svIkAra kare che te abhiprAyavizeSane vyavahAranaya kahe che. prazna H vyavahAranaya zAthI vizeSanI ja apekSA rAkhe che ? samudAya AdinI apekSA zAthI rAkhato nathI ? samAdhAna : vyavahAranaya vizeSanI ja apekSA rAkhato hovAnuM kAraNa A che ke 1. trailokaya = eTale traNa loka Adi rUpa samudAya = sAmAnya e samudAyI samudAyavALA vizeSa padArtha vinA koIpaNa saMbhavI zakato nathI. 2. vaLI vyakti eTale ke sAmAnya rUpa manuSyatva Adi artha, e paNa bIjA ghaNA manuSyo vinA ghaTato nathI. (athavA vyakti eTale manuSyatva rUpa sAmAnya ane te aneka manuSyo vinA ghaTatuM nathI. AthI vizeSanI apekSA rAkhe che.) tathA 3. AkAra e paNa AkAravALA padArtha vinA saMbhavato nathI. (AkAra e dravyano guNa che ane te dravyarUpa Azraya vinA saMbhavI zakato nathI. kema ke dravyAzrayA ninuMLA muLaH // , // dravyano Azraya karanArA guNarahita guNo hoya che. AvuM guNonuM lakSaNa AgaLanA pAMcamAM adhyAyamAM graMthakAra svayaM kahevAnA che.) 4. sattA e sattAvALA padArtha vinA rahI zakatI nathI. vaLI 5. nAma Adi (vastunA paryAyo/nikSeporUpa artha) e paNa namyamAna eTale ke nAma karavA yogya Adi vastu vinA koIpaNa saMbhavI zakatAM nathI. kAraNa ke pUrvokta samudAya Adi rUpa vastu e pratyakSathI jaNAtI na hovAthI teno vyavahAra karI zakAto nathI ema kahevAnuM tAtparya che. jyAre vizeSarUpa artha to svapratyakSa = AtmAne pratyakSa che. (arthAt manuSyAdino samudAya vagere padArtho e saMpUrNa pratyakSa nathI paNa manuSya vagere vizeSo to pratyakSa thaI zake che.) AthI te pratyakSa rUpa vizeSa e ja satya che. (kema ke vyavahArane yogya bane = 1. rU. pU. / 40 mu. I
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 tattvArthAdhigamasUtram [02 lokopacAraniyatamiti / loke upacAraH giridahyata ityAdikaH, tasmin lokopacAre niyataM niSannaM vyavahAraM nayaM vistRtamiti upacaritAnupacaritArthAzrayaNAd vistIrNamityarthaH, vidyaadavaqdhyate || 3 || RjusUtrasvabhAvamAha - bhA0 sAmprataviSayagrAhaka-mRjusUtranayaM samAsato vidyAd / vidyAd yathArthazabdaM, vizeSitapadaM tu zabdanayam // 4 // iti / TI0 sAmpratetyAdi, sAmprato vartamAnaH viSayo jJeyastasya grAhakaM, vartamAnArthazrayamityarthaH / che.) AthI samudAya AdinA nizcayano/vizeSano svIkAra karanAro je bodha-prakAra che, tene vyavahAranaya tarIke niyavidhinA jJAtAo jANe che. (2) vaLI A vyavahAranaya lokopacAra-niyata che. arthAt lokamAM je upacAra thAya che. dA.ta. iirvadyAre e parvata baLAya che. ahIM hakIkatamAM parvata uparanA taNakhalAM, vRkSa vagere baLAya che chatAM teno AdhArabhUta parvatamAM upacAra karavAthI 'parvata baLAya che' ema lokamAM bolAtuM hoya che. A pramANe lokopacAramAM je niyata eTale ke rahelo/vyavasthita vyavahAranaya che tathA 3. vistRta che eTale ke upacarita-anupacarita rUpa beya prakAranA arthano Azraya karavAthI vistRta = vistIrNa - moTA viSayavALo vyavahAranaya che. Ama AvA traNeya vizeSaNavALA jJAna-vizeSane nayabhedanA jJAtAo vyavahAranaya tarIke jANe have cothA RjusUtra nayanA svabhAvane kahe che ane kArikAnA uttarArdha vaDe zabdanayane jaNAve che bhASya H (AryA-4no artha) vartamAna (sAMprata) arthanuM grahaNa karanAra RjusUtra-naye che ema saMkSepathI jANavuM. yathArtha zabdavALA bodha vizeSane zabda-naya jANavo. vaLI vizeSita-jJAnane zabdanaya tarIke jANavo. ka A-4 hajusUtra ane zabdanacanuM smaraNa ka premaprabhA : sAMprata = vartamAna. viSaya = eTale zeya padArtha. vartamAna viSayano 2. pU. nibannamu. ra. pAgi I hIrena mu. !
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 493 samAsata iti saMkSepataH yato vartamAnamAtmIyaM nAmAdikamityAdivizeSaNopetaM, saGgacchatyayam / uttarArdhena zabdasvarUpamAha-vidyAd yathArthazabdamiti / anena tu evambhUta iva prakAzito lakSyate, sarvavizuddhatvAt tasyeti, yataH sa evamabhyupaiti-yadA'rthazceSTApravRttastadA tatra ghaTa ityabhidhAnaM prava, nAnyadeti / sAmpratasamabhirUDhau kasmAnnAmeDitAviti cet ? ucyatetAvapi smAritAveva, yata Aha vizeSitapadaM tu zabdanayamiti / vizeSitapadamiti (grAhaka=) bodha karanAra abhiprAya-vizeSane niyabhedanA jJAtA) saMkSepathI RjusUtra-naya tarIke jANe che. ahIM "saMkSepathI (samAsathI) ema eTalA mATe kahyuM che ke, vistArathI to bIjA vizeSaNo sahita paNa kahevA yogya che. jema ke, kevA vartamAna padArthane RjusUtra naya jANe che ? to vastu tathA tenA zabda ane vijJAna e vartamAna = vartamAnakAlIna hoya temaja AtmIya eTale potAnA hoya tevA ja nAmAdi arthane jANe che, svIkAre che. Ama AvA vizeSaNothI paNa sahita evA bodhano A RjusUtra svIkAra kare che, mAne che. mATe kArikAmAM "saMkSepathI ema kaheluM che. have AryA-zlokanA uttarArdha vaDe zabda-nayanA svarUpanuM smaraNa karAvatAM bhASyamAM kahe che - "yathArtha-zabdanA prayoga vaDe thatAM bodha-vizeSane (nayanA jJAtAo) zabda-naya tarIke jANe che." A pado vaDe evaMbhUta-naya (zabda nayanA trIjA bheda) upara prakAza pADelo hoya tema jaNAya che. kAraNa ke, te ja sarvanayothI vizuddha naya che. je kAraNathI te evuM mAne che ke, ("ceSTArUpa kriyA-arthavALA ya dhAtu uparathI (te rUti paTa: ema) vaTa zabda banelo che. AthI "ceSTA' rUpa kriyA e vada zabdanI pravRttinuM nimitta che. AthI) jyAre ghaDA rUpa artha e jaladhAraNa karavuM Adi "ceSTA karavAmAM pravartato hoya, tyAre ja tene viSe 'ghaTa:' evA zabdano prayoga karavA yogya che. A sivAya ukta ceSTA-kriyAthI rahita-khAlI ghaDo hoya tyAre ghaTa zabdano prayoga karI zakAya nahIM arthAt tevo ghaDo e ghaTa zabda vaDe vAcya nathI ema evaMbhUta naya mAne che. Ama vastuno sauthI vadhu yathArtha rUpa bodha karanAro evaMbhUta-naya hovAthI yathArtharAddha padathI tene ja kahelo jaNAya che. zaMkAH jo Ama hoya to sAMprata ane samabhirUDha e be paNa zabdanaya ja che. tene zAthI jaNAvela nathI ? arthAt te be nayanuM punaHkathana-smaraNa kema na karyuM ? javAbaH te be nayonuM paNa vizeSita padaM tu dviyaM evA padothI smaraNa karAveluM ja 2. sarvapratipu ! hitimu.
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o vizeSitajJAnaM, yataH sAmpratasamabhirUDhayoranyAdRzaM jJAnaM nAmAdiSu prasiddhapUrvAt zabdAdarthe pratIti: sAmprataH zabdAntaravAcyazcArthaH zabdAntarasya nAbhidheyI bhavatItyevaM samabhirUDhavijJAnamiti / itiH nayAnusmaraNapariniSThAsUcakaH / bhA0 atrAha- atha jIvo nojIvaH ajIvaH noajIvaH ityAkArite kena nayena joDarthaH pratIyane ? kRti / TI0 atrAha para:- ghaTAdyajIvapadArthoddezena naigamAdayo nayA vibhAvitAH, samprati jIvapadArthe 494 che. temAM vizeSita-pada eTale vizeSita-jJAna. je kAraNathI sAMpratanaya ane samabhirUDha naya e be zabdanayo vaDe judA judA prakAre jJAna thAya che. A be nayo vacce taphAvata A pramANe che- nAma, sthApanA Adi rUpa arthone viSe pUrve 'A zabdano A artha che' e pramANe vAcya-vAcaka rUpa saMbaMdhanI prasiddhi arthAt jJAna je zabdanA viSe thayu che, tevA zabdathI je arthanI pratIti/bodha thAya, tevA bodhane sAMprata kahe che. (AmAM judA paryAya-zabda vaDe paNa eka ja artha kahI zakAya che.) jyAre samabhirUDha nayane mate eka zabdathI vAcya je (ghaDo vagere rUpa) artha hoya te bIjA (paryAya rUpa) zabdathI vAcya = kahevA yogya banato nathI. AvuM vijJAna/bodhaprakAra samabhirUDhanaya mAne che. A pramANe vizeSita-patraM tu zabanayaM evA padothI sAMprata ane samabhirUDha nayane paNa zAstrakAre yAda karelAM ja che ema jANavuM. AryA-zlokanA cheDe je rUti zabda che te nayonA punaH smaraNanI samAptino sUcaka che. A pramANe cAra AryA-zloka vaDe pAMca nayonuM apekSAe 7 nayonuM saMkSepamAM saMgraha karavA vaDe anusmaraNa kareluM che. bhASya : ahIM bIjo vyakti prazna kare che. prazna H 1. jIva, 2. nojIva, 3. ajIva ane 4. noajIva e pramANe uccAraNa karAye chate kayA naya vaDe zuM artha jaNAya che ? * 'jIva' vagere cAra padArthane viSe sAta nayonI vicAraNA * premaprabhA : bhASyamAM uThAvela prazna aMge pUrvapakSano Azaya pragaTa karatAM TIkAkAra A
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 495 sU0 rU5] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam vibhAvayannAha-atha jIvo nojIva ityAdi / athavA ghaTodAharaNe vidhireva kevalaH pradarzitaH, adhunA vidhipratiSedhau jIve nirUpayati-atheti prastutAnantaryaM dyotayati, zuddhapade kevale AkArite-AdiSTe uccarite vA jIva iti, nojIvaH ajIva iti dezasarvapratiSedhayuktayorvA jIvazabdayoruccaritayoH, noajIva iti pratiSedhadvayasamanvite jIvazabde uccarite, kena nayene naigamAdinA ko'rthaH pratIyate ? sUrirAha - ___ bhA0 atrocyate-jIva ityAkArite naigamadezasaGgrahavyavahArarjusUtrasAmpratasamabhirUDaiH pramANe kahe che - ahIM bIjo vyakti-pUrvapakSa AvA AzayathI pUche che ke, pUrve ghaTa vagere ajIva padArthane uddezIne naigama vagere nayonI vicAraNA karI che. have "jIva padArtha upara nayo vaDe vicAraNA karatAM bhASyamAM prazna karelo che ke. 1. jIva 2. nojIva 3. ajIva ane 4. noajIva e pramANe uccAraNa karAya tyAre kayA naya vaDe kayo artha jaNAya che? arthAt kevo bodha karAya che ? (zaMkA : prastuta udAharaNamAM paNa "ajIva evA uccAraNa vakhate ajIvanI paNa vicAraNA karAya ja che ne ? AnA javAbamAM bIjI vAta kare che. samAdhAna :) athavA pUrve ghaTa (rUpa ajIva)nA udAharaNa upara vicAraNA karatAM ukta vidhi ja batAvelo, jayAre hamaNA "jIva'rUpI padArthane viSe vidhi ane pratiSedha beyanuM nirUpaNa kare che. "jIva' Adi padono uccAra karAye chate kayA naya vaDe kevo bodha jaNAya che ? ema bhASyano samasta artha che. have tenA dareka padono artha kahe che - AmAM zabda che te pUrve kahela AryA-zloko sAthe prastuta graMthanuM anaMtarapaNuM sUcave che. prazna : have kevaLa 1. "navaH' = "jIva' evA zuddha padano Adeza athavA tenuM uccAraNa karAyeluM hoya tyAre, tathA 2. "nonIva:' = "nojIva' ema dezathI (aMzathI) pratiSedhavALA ane 3. "manIvaH' = "ajIva' evA sarva-pratiSedharUpa arthavALA jIva zabdano uccAra karelo hoya tyAre temaja 4. "no manIva:' = "noajIva evA be vAra pratiSedhathI yukta "jIva' zabda uccArelo hoya tyAre (Ama ukta cAreya prakAranA vidhipratiSedhathI sahita evA "jIva' zabdano uccAra karelo hoya tyAre) naigama Adi kayA naya vaDe zuM artha jaNAya che ? A pramANe prazna karelo che. bhASya : A viSayamAM (javAba) kahevAya che. 2. papu vai. | 0i mu. | 2. pAripu ! nA. pU. I
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 tattvArthAdhigamasUtram [ ga 2 paJcasvapi gatiSvanyatamo jIva iti pratIyate / kasmAt ? / ete nayA jIvaM pratyaupazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH / nojIva ityajIvadravyaM, jIvasya vA deshprdeshau| ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti jIva eva, tasya vA dezapradezAviti / ___TI0 atrocyate-zuddhapade jIva ityAkArite naigamaM samagragrAhiNaM vihAya evambhUtaM ca zeSairdezanaigamAdibhiH sarvAsu gatiSu vartamAno'bhyupagamyate, tadAha-naigamadezetyAdi / naigamena dezagrAhiNA, (dezasaGgraheNa,) tathA vyavahAreNa-vizeSagrAhiNA RjusUtreNa vartamAnavastugrAhiNA javAbaH (1) "nIva:' = "jIva' e pramANe uccAraNa karAtAM 1. naigama ra. deza-saMgraha 3. vyavahAra 4. RjusUtra 5. sAMprata ane 6. samabhirUDha e (cha) nayo vaDe pAMceya gatiomAM rahela koIpaNa "jIva' jaNAya che. pUrvapakSa : zA kAraNathI (Avo bodha thAya che)? uttarapakSa: kAraNa ke A navo jIvane AzrayIne aupathamika Adi bhAvathI yukta evA arthanuM grahaNa karanArA che. (2) "nonIva:' = "nojIva' evA zabdanuM uccAraNa thaye ajIva-dravya athavA jIvanA deza ane pradezo jaNAya che. tathA (3) nIvaH' = "ajIva' dravyano ja bodha thAya che tathA (4) "nonIva:' = "noajIva' ema kahevAtAM jIva dravya ja athavA jIvanA deza ane pradezonI pratIti thAya che. * "jIvanuM uccAraNa thaye che navo vaDe thato bodha : premaprabhA : pUrvokta praznanA javAbamAM bhASyakAra kahe che - A viSayamAM (javAba) kahevAya che. javAba : (1) "nava:' = "jIva evuM zuddha pada jyAre uccAreluM hoya tyAre samagragrAhI evA naigama-naya ane evabhUta-nayane choDIne bAkInA dezagrAhI naigama Adi sarva nayo vaDe sarva gatiomAM vartamAna/vartatAM evA "jIvano svIkAra karAya che, manAya che. A jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - naigama, deza-saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, sAMprata ane samabhirUDha e cha navo vaDe pAMceya gatimAM rahela koIpaNa jIva jaNAya che ema svIkArAya che. A samudita-bhego artha che. have tenA eka eka padono TIkAmAM artha kare che - "naigama' zabdathI dezagrAhI naigamanaya levAno che. tenA vaDe (tathA deza-saMgrahanaya vaDe) tathA vizeSanuM grahaNa karanAro = vizeSagrAhI vyavahAranaya vaDe tathA vartamAna vastunuM 2. TImanuM te di mu. 2. sarvapratipu nA. mu.
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 497 sAmpratena vartamAnabhAvagrAhiNA samabhirUDhena ca pratizabdaM bhinnArthagrAhiNA, paJcasvapIti narakatiryaGmanuSyadevasiddhigatiSu, anyatama iti narakAdigativartI jIvaH prANI pratIyate, nAbhAvo nApi ca bhAvAntaram / kasmAditi codayati paraH-kimatropapattirastyuta svecchayA naigamAdayo'bhyupagacchantyevamiti ? sUrirAha-astyupapattiH, tAM ca kathayati-ete hi nayA ityAdinA / ete naigamAdayo nayA yasmAt jIvaM prati-jIvamaGgIkRtya kIdRzaM jIvamicchanti? aupazamikAdibhiryo yuktaH sa jIvaH, aupazamikakSAthikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikairyuktaH aupazamikAdiyuktaH, bhAva ityarthaH / aupazamikAdiyukto yo'rthaH taM grahItuM zIlaM yeSAM te tadgrAhiNaH / sarvAsu ca nArakAdigatiSu avazyamaupazamikAdInAM bhAvAnAM yaH kazcit grahaNa karavAnA svabhAvavALA RjusUtra naya vaDe tathA vartamAnakAlIna bhAvAtmaka vastunuM grahaNa karanArA sAMprata naya vaDe ane zabda zabda = dareka zabda judA arthanuM grahaNa karanArA samabhirUDha naya vaDe - ema pUrvokta chae nayo vaDe 1. naraka, 2. tiryaMca, 3. manuSya, 4. deva ane 5. siddhigati rUpa pAMceya gatione viSe rahela anyatama = eTale narakAdi gatimAM vartanArA koIpaNa jIvano bodha thAya che, paNa jIvanA abhAvano athavA te sivAya bIjA bhAvano = padArthano bodha thato nathI. bhASyamAM bIjo vyakti = pUrvapakSa prazna kare che. prazna : zAthI A navo vaDe AvA prakAre jIvano bodha svIkArAya che ? zuM Avo bodha svIkAravA pAchaLa koI yukti (upapatti) che? ke pachI svecchAe ja naigama Adi no A pramANe bodhano svIkAra kare che ? Ano pratyuttara ApatAM sUrijI kahe che javAba: hA, naigama Adi nayo vaDe Avo bodha svIkAravA pAchaLa jarUra yukti rahelI che ane te yuktine ja bhASyamAM kahe che- te di nayA: ityAdi. arthAt A naigama Adi nayo e jIva-padArthane AzrayIne. prazna : kevA prakAranA jIvane icche che ? javAba : aupazamika Adi pAMca bhAvothI yukta je bhAva padArtha arthAt jIva che, tenuM grahaNa karanArA che. aupazamika, zAyika, lAyopazamika, audayika ane pariNAmika e pAMca bhAvothI yukta je bhAva = eTale ke jIva rUpa artha, tenuM grahaNa karavAnA svabhAvavALA che. sarva nAraka Adi gatione viSe (arthAt te gatiomAM rahela jIvomAM) avazyapaNe aupazamika Adi bhAvomAMthI koIne koI bhAva saMbhave che. jayAre je bhAva hoya tyAre te bhAvanuM grahaNa kare che ane pAMcamI siddhigatimAM siddhAtmAone 2. pArivu . te di mu. |
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 tattvArthAdhigamasUtram [? sambhavati bhAvaH, siddhigatau ca yadyapyaupazamikakSAyopazamikaudayikA na santi, tathApi kSAyikapAriNAmikau sambhavataH ityasAvapi jIvaH / nojIva ityuccarite kiM pratIyate tairnayaiH? ucyate-yadA nozabdaH sarvapratiSedhe vartate tadA 'nayuktamivayuktaM ca' [pari0 74] ityanayA kalpanayA vastvantarameva pratIyate, nAbhAvaH, taccAjIvadravyaM pudgalAdikamityarthaH / yadA tu nozabdo dezapratiSedhakastadA dezasyAniSiddhatvAjjIvasya dezazcaturbhAgAdikaH pradezo vA'tyantAvibhajanIya ucyate nojIva ityanena, etadAha-jIvasya vA dezapradezAviti / ajIva iti tUccarite sarvapratiSedhakatvAdakArasya paryudAsasya carcA''zritatvAjjIvAdanyaH ajIva iti jo ke aupathamika, lAyopathamika ane audayika e traNa bhAvo saMbhavatA nathI, to paNa sAyika ane pAriNAmika e bhAvo to tyAM saMbhave ja che. AthI te bhAvothI yukta siddhAtmA paNa naigamAdi no vaDe "jIva' e pramANe grahaNa karAya che. pUrvapakSaH bhale, paNa bIjo vikalpa nonava: = "nojIva' evA zabdanuM uccAraNa karAyuM hoya tyAre naigama vagere nayo vaDe kevA arthanI pratIti thAya che ? uttarapaH (2) "nojIva' zabdamAM no zabdanA be artha thAya che. (1) dezathI-AMzika pratiSedha ane (2) sarvathA - sarvano niSedha. temAM no zabda jayAre sarva-pratiSedha arthamAM vartato hoya tyAre navvavAmiva yuvataM ' paribhASenduzekhara-pari0 74] AvI kalpanA vaDe (nyAya vaDe) anya vastu ja jaNAya che, paNa abhAva jaNAto nathI. ane te anya - vastu ajIva-dravya che arthAta pudgalAdi-dravya che. jyAre no zabda dezathI (AMzika) pratiSedha karanAro hoya (arthAt sarvano pratiSedha karanAro na hoya) tyAre dezano = amuka bhAgano niSedha thato na hovAthI jIvano je deza = cotho bhAga (teTalAM pradezo) vagere jaNAya che athavA pradeza = eTale atyaMta avibhAjya (= kevaLajJAnI vaDe paNa jeno vibhAga karI na zakAya tevo) jIvano aMza "nojIva' zabda vaDe kahevAya che. AvA AzayathI bhASyamAM kaheluM che ke, athavA "nojIva' zabdathI jIvanA deza ane pradezo jaNAya tathA trIjo vikalpa (3) nava = "ajIva' e pramANe uccAra karAya chata ("jIva" zabdanI pUrve mUkela) 4 kAra e sarvano pratiSedha karanAro hovAthI athavA ahIM "ga' kAra vaDe pathudAsa nagna no = niSedhano Azraya karelo hovAthI jIvathI anya (nIvAt :) 2. .pU.vai. | vAha mu. I
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 499 je hoya te 'ajIva' kahevAya ema artha thavAthI tenA vaDe pudgala vagere ajIva-dravya ja jaNAya che. = = caMdraprabhA : vyAkaraNa zAstramAM 'pavuMvAma: saTTaUAhI prasaMnyastu niSet evI ukti vaDe be prakArano nag arthAt niSedha-artha jaNAvelo che. (1) paryudAsa-niSedha ane (2) prasajya niSedha. temAM (1) prasajya nak (niSedha) to potAnI sAthe yukta joDAyela padano niSedha mAtra jaNAvavAmAM tatpara hoya che. jema ke, na nIva: kRti sanIva: / ahIM 'jIvano abhAva' eTalo ja abhAvamAtra rUpa artha jaNAya che. jyAre prastutamAM upayogI paryAdAsa nag (niSedha) e phakta niSedha karato nathI paNa jenI sAthe joDAyo hoya tenAthI anya chatAM apekSAe tenA jevI (sadaza sarakhI) vastunuM grahaNa karanAro bodha karAvanAro hoya che. (siddhahema vyAkaraNa zAstramAM nabuvatuM tatsavRo [nyAyasaMgraha-sU. // 1-26 // ] evA nyAya vaDe A artha jaNAvAya che.) AthI anIva evA zabdamAM jyAre paryudAsa-niSedhano Azraya karAya tyAre phakta jIvano niSedha ja jaNAto nathI, paNa jIvathI anya chatAM jIva sarakhAM evA bIjA padArthano bodha paNa thAya che. = = prazna H Avo padArtha zuM che ? javAba : pudgala vagere ajIva dravya. prazna H zI rIte 'ajIva' padathI Ano javAba kahevAya ? javAba : juo, ahIM pUrve kahelAM svarUpavALA paryAdAsa-nas (niSedha)no Azraya karelo che, ema TIkAmAM kaheluM che. AthI anIva ema kahevAya tyAre 'jIva'no to niSedha thAya, paNa jIva karatAM anya padArthano bodha paNa thAya. jIvathI anya padArtha pudgala vagere ajIva che. eno bodha thAya che. prazna H zI rIte ? javAba : juo, pudgala e 'jIva' karatAM anya judo paNa che. vaLI apekSAe sarakho paNa che. prazna H kaI rIte ? javAba : tattva athavA dravyanI apekSAe. jIva paNa dravya che ane pudgala vagere ajIva paNa dravya ja che.mATe te apekSAe sarakhA hovAthI ajIva e 'ajIva' zabdanA artha tarIke pudgala vagerenuM grahaNa karAya che, ema jANavuM. A pramANe anyatra paNa yathAyogya nak nA be artha jANavA. dA.ta. akSatriyaH zabdamAM paryAdAsa-niSedhano Azraya karavAthI kSatriyathI anya brAhmaNa vagere artha jaNAya che. pANinIya vyAkaraNamAM nakhyuttamiva yuvataM = evo nyAya/paribhASA sUtra A ja arthane = paryudAsa-niSedhane jaNAve che ane teno upayoga TIkAkAre nonIva = nojIva evA trIjA vikalpanuM vivecana karatAM karelo che, arthAt no zabdano artha 'sarvano-pratiSedha' karIne 'nojIva'no jIvathI anya = pudgalAdi artha karelo che, tyAM paNa A ja nyAya lagADelo che ema jANavuM.
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 ajIvadravyameva pratIyate pudgalAdikam / noajIva iti punarabhihite dvayorapi nokArAkArayoH sarvapratiSedhe yadA vRttiH AzritA tadA 'dvau pratiSedhau prakRtiM gamayataH' iti jIva iti pratIyate, yadA punarakAraH sarvaniSedhako nozabdazca dezaniSedhako noajIva ityatro''zrIyate tadA nonorubhayorapi kRtArthataivaM syAd yadi tasyA'jIvasya dezapradezau gamyate ityato'jIvasya dezapradezAvatra gamyete, tadAha-tasya vA dezapradezAviti / evaM tAvannaigamAdayazcaturyu jIva premaprabhA tathA cotho vikalpa. (4) roganIva = "noajIva' e pramANe kahevAya tyAre (arthAt mULamAM "jIva' zabda che pachI na nIvaH rUti nIvaDA ema prathama niSedha karAyo. pachI no manavA rUti nomanIvaDA ema bIjo niSedha karAya tyAre "noajIva' zabda bane. teno uccAra thAya tyAre) no ane e banneya pratiSedha-vAcaka zabdo jayAre sarvanA pratiSadha' arthamAM vartanArA che ema manAya, Azraya karAya tyAre zrI prativethI prakRti gamyataH / arthaH be vAra pratiSedha karAya tyAre te (zabda) mULa arthane jaNAve che - A nyAyathI noajIva' zabda vaDe nIva: = eTale ke mULabhUta "jIva' artha ja jaNAya che. vaLI jyAre noajIva" evA zabdamAM ma (naga) zabda e sarvanA niSedha arthamAM che ane no zabda e dezano = aMzano niSedha karanAro che ema Azraya karAya, svIkArAya, tyAre no ane nam () e beya zabdanA prayoganI kRtArthatA = sArthakatA A pramANe thAya ke jo te zabdathI "ajIvanA deza ane pradezo jaNAya. AthI ukta baneya niSedhavAcaka zabdanI sArthakatA che ema jaNAvavA "noajIva' zabdathI "ajIvanA deza ane pradezo jaNAya che, ema jaNAvatAM bhASyakAra kahe che - athavA jyAre "1' zabda sarvano niSedha karanAro ane no zabda dezathI niSedha karanAro hoya tyAre "noajIva' zabdathI tenA = ajIvanA deza ane pradezo jaNAya che. caMdraprabhA : ahIM bhASyamAM tI vA rezawleza evA prayogamAM tI zabdathI "ajIva'nA ema artha samajavAno che, paNa nava va ema pUrvamAM rahelAM "jIva' zabdanuM grahaNa karavAnuM nathI. kAraNa ke no sanIvaH ti "nonIva:' ema vigraha karIne "noajIva' zabda banelo che. AthI tenA vaDe "ajIva'no dezathI niSedha karAya che. AthI "ajIva'nA muddagalAdino dezathI niSedha karAya tyAre "ajIva'no caturbhAga Adi rUpa "deza ane paramANu vagere atyaMta avibhAjaya aMza rUpa "pradeza' evo artha jaNAya che. Ama tI zabdathI "noajIva' zabdanA no manavA evA 2. sarvapratipu vRtaM . 2. parivu chUTyA mu. A rU. . pU. nagofpa mu. | 4. sarvapratipu nI mu. I . patipu ! to nI. mu.
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU5] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 501 ityAdiSu vikalpeSu pravRttAH, evambhUtastu naivaM pratipadyate / kathaM tIti ceda, ucyate - ___ bhA0 evambhUtanayena tu jIva ityAkArite bhavastho jIvaH pratIyate / kasmAt ? eSa hi nayo jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhaka eva / jIvatIti jIvaH, prANiti prANAn dhArayatItyarthaH / tacca jIvanaM siddhe na vidyate, tasmAd bhavastha eva jIva iti / nojIva ityajIvadravyaM siddho vA / ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti bhavastha iva gIva rUti ! vigrahanI avasthAmAM vartato je "ajIva' zabda che tenuM grahaNa karAya che ane AthI tenA ajIva'nA "deza-pradezo' ema bhASyano artha che. mudrita pratamAM tatha no artha nIvaDyA ema karelI che, paNa te arthanI apekSAe ghaTato nathI mATe nIvaca evo zuddha pATha maLavAthI koI dvidhA ke zaMkAne sthAna rahetuM nathI. premaprabhA A pramANe naigama vagere cha nayo e pUrvokta "jIva' vagere cAra vikalpomAM pravRtta thayelAM che, ghaTe che. paNa evaMbhUta naya A pramANe "jIva' Adi vikalpano svIkAra karato nathI. praznaH to kaI rIte evaMbhUta naya ("nava' vagere zabdono uccAra thaye) "jIva' Adi arthono svIkAra kare che? arthAt evaMbhUta naya vaDe kevA arthanI pratIti thAya che ? (Ano javAba ApatAM bhASyakAra kahe che - javAba :). bhASya : evaMbhUta naya vaDe to (1) nIva. ema kahevAtAM bhavastha/saMsArI jIvanI pratIti thAya che. prazna : zAthI? javAbaH kAraNa ke A naya jIvane AzrayIne (jIvanA viSayamAM) audayika bhAvano ja svIkAra kare che. (kAraNa ke zabdArtha A rIte thAya che) nIti kRti nIva:' je jIve te jIva kahevAya. arthAtu prati eTale ke prANone dhAraNa kare te jIva kahevAya. ane A pramANe jIvavuM e siddha jIvomAM hotuM nathI. AthI saMsArI/ bhavastha jIva ja nIva zabdathI jaNAya che. (2) nonava: ema uccArAtAM ajIva dravya athavA siddha rUpa artha jaNAya che. (3) manava zabda kahevAtAM ajIva-dravya ja jaNAya che. ane (4) no nIva: ema uccAra, karAtAM bhavastha jIvanI ja pratIti thAya che.
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [ o TI0 evambhUtetyAdi / evambhUtaneyana jIva ityuccarite bhavastha jIvaH pratIyate bhavaH saMsArazcaturvidhastasmin sthito bhavasthaH saMsArijIvaH pratIyate / kasmAd siddhisthaM tyajatIti cet ? ucyate - eSa hItyAdi / eSa yasmAdevambhUtanayo jIvaM pratyevaM vartate ya eva audayikena gatikaSAyAdisvabhAvena avasthAvizeSeNa yuktastasyaiva grAhakaH tamavaudayikabhAvayuktaM jIvamicchati, yata: zabdArtha evamavasthitoM jIvatIti jIvaH / kimuktaM bhavati ? prANitIti, 'ana prANane' iti cau'syArthe jIva ityasya ca dhAtoH sakartRkatvaM kathayati prANAn dhArayatIti / prANAH indriyANi manovAkkAyAstrayaH, prANApAnau eka: Ayuzca tAn dhAraya 502 * jIva' uccArAtA evaMbhUtanaye thato bodha; 'jIva' zabdanI vyutpatti premaprabhA : bAkI rahela evaMbhUta-nayano navaH vagere zabdano uccAra karAtAM abhiprAya jaNAvatAM bhASyakAra kahe che - (1) nIva: e pramANe uccAra karAyo hoya tyAre evaMbhUta-naya vaDe bhavastha = saMsArI jIva rUpa arthanI pratIti thAya che. AmAM bhava = eTale nA2ka Adi cAra gati rUpa cAra prakArano saMsAra. temAM rahelo hoya te ( mave sthitaH ( tivruti) kRti mavaAE:) bhavastha eTale saMsArIjIva, teno bodha thAya che. prazna : A naya siddhastha eTale ke siddhigatimAM rahela siddhAtmAone zA mATe choDI de che ? javAba H kAraNa ke A evaMbhUta naya e jIvane AzrayIne (jIvanA viSayamAM) A pramANe pravarte che, bodha kare che. evaMbhUta-naya e gati kaSAya vagere svabhAvavALo (juo, prastuta zAstranuM patiRSAyantiklR0 | 2-6 // sUtra avasthA-vizeSarUpa je auyika bhAva che, tenAthI yukta je jIva che, teno ja grAhaka che arthAt pUrvokta auyikabhAvathI yukta evA jIvane icche che, svIkAre che. Anu kAraNa A ke 'jIva' zabdano zabdArtha vyutpatti-artha A pramANe che. nIvRti kRti nIva:| je jIve te 'jIva' kahevAya. (ahIM naur dhAtu ke jenA uparathI nIva zabda banelo che te 'prANane dhAraNa karavuM' evA arthamAM che. kema ke, nIv prALa-dhAro e pramANe naur dhAtuno artha (dhAtupAThamAM) kahelo che. A ja vAtane batAvatAM TIkAmAM kahe che) nItti ema kahevAno bhAva A che ke, nItti eTale prAptiti arthAt ana prALane evA dhAtunA arthamAM nIv zabda che ane te nIr evA dhAtunuM sakartRkapaNuM arthAt kartA sahita hovAnuM spaSTa karatAM kahe che, prALAnuM dhArati 6. pU. / prava. mu. | 2. pU. / toDagre 'jhIva prANadhAraLe' rUti mu. adhi; / rU. pU. | vA. mu. | =
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 503 na muJcati yAvat tAvadasau jIva iti mantavyaH / etat syAd indriyAdayaH prANAH siddhe'pi santi, tanna, siddhe hi sarvakarmApagamAnna santIndriyAdayaH prANA ityetadAha-tacca jIvanamityAdi / taditi zabdArthatayA jIva ityasya jIvanaM prANadhAraNaM siddhe mokSaprApte nAsti, tasmAd bhavastha eva saMsAryeva jIvaH, na siddha iti / tathA nojIva ityuccarite nozabdaH sarvapratiSedhaka eva, dezasyAbhAvAt, dezyeva dezo na vastvantaram, na ca dezino dezo bhinna ityabhidhAtuM yuktam, yadi hi bhinna syAt nAsau tasya, bhinnatvAd vastvantaravat, athAbhinnaH prANone dhAraNa kare che" ema navuM dhAtuno artha che. ahIM prANo dasa che. te A rItepAMca indriya + mana, vacana, kAyA rUpa traNa baLa + 1 zvAsocchavAsa ane + 1 AyuSya = ema kula maLIne 10 dravya prANI che. (jJAna, darzana, cAritra vagere bhAva prANI che te ahIM vivakSita nathI.) A prANone yathAyogya jayAM sudhI jIva dhAraNa kare che, paNa choDI deto nathI, tyAM sudhI te "jIva' che, ema samajavo. zaMkAH evuM banI zake ne ke indriya vagere prANo siddhanA jIvamAM paNa hoya ? samAdhAnaH nA, siddhanA jIvonA sarva karmano nAza thaI javAthI teone indriya Adi prANo hotAM nathI. A vAta jaNAvatAM bhASyakAra kahe che, tatra nIvanaM = te jIvana siddhAtmAmAM hotuM nathI. ahIM tat zabda e nava evA zabdano artha hovAthI "jIvana" arthavALo che. "jIvana" = eTale ke jIvavuM, prANone dhAraNa karavuM artha che, te siddhamAM = mokSane pAmelAM siddha-jIvone viSe hoto nathI. AthI evaMbhUta nayanA mate bhavastha = saMsArI AtmA ja "jIva' kahevAya, paNa siddhAtmA nahIM. tathA (2) nonavaH = "nojIva' ema uccAra karAya tyAre evaMbhUtanayanA mate no zabda e sarvano ja pratiSedha karanAro che, paNa dezano = aMzano pratiSedhaka nathI, kAraNa ke A nayanA mate dezano = aMzano abhAva che. arthAt je "dezI' eTale ke aMzI = avayavI = saMpUrNa jIvAdi vastu che, te pote ja deza (aMza/avayava) svarUpa che, paNa dezathI = (jIvAdithI) saMpUrNa vastuthI deza = aMza (jIvAdinA pradeza vagere) e judA-bhinna nathI. * evaMbhUta mate dezI=avayavI karatAM deza aMza judo nathI ke pUrvapakSa : dezI = eTale ke aMzI-avayavI-saMpUrNa vastu karatAM teno deza eTale ke aMza)avayava e bhinna ja che ne ?
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 tattvArthAdhigamasUtram [02 dezyeva tadyasti na kazcid dezo nAmetyataH sarvapratipedhako nozabdo'taH nojIva ityukte jIvAdanyad vastu sampUrNaM paramANuprabhRti pratIyate / tadAha-nojIva iti ajIvadravyameva siddho vA, prANadhAraNasyAbhAvAt, so'pi nirjIva eveti, ataH siddho vA gamyate / ajIva iti tUccarite ajIvadravyameva paramANvAdikaM sarvapratiSedhakatvAdakArasya pratIyate / noajIva uttarapakSa: nA, dezI = saMpUrNa vastu karatAM tenA deza = bhAga/avayavo e judA che, ema kahevuM yogya nathI. jo dezI eTale avayavI/saMpUrNa vastu karatAM tenA deza = eTale ke aMza/avayavo e judA hoya to te deza = aMzo/avayavo e te dezanA = jIvAdi saMpUrNa vastunA che, ema kahI zakAya nahi. kAraNa ke tamArA mate te bhinna che. arthAta jema bIjI (ghaTa Adi) vastu e dezI = (jIva Adi) saMpUrNa vastu karatAM bhinna che tethI tene dezI (jIvAdi) saMbaMdhI che ema kahI zakAtuM nathI. tema tamArA mate vastuno deza = aMza/avayava (jIvAdinA pradeza vagere) e paNa bhinna hovAthI te dezI = aMzI/avayavI (jIvAdi) vastunA (saMbaMdhI) che, evuM kahI zakAze nahIM. pUrvapakSaH bhale to ame dezIthI dezane abhinna kahIzuM. uttarapakSa : Ama kahezo to dezI = avayavI rUpa eka ja padArtha che paNa dezI = avayavI (saMpUrNa) vastu karatAM judo deza/aMza nAmano koI alaga padArtha nathI. AthI vastuno deza (aMza) e dezI (aMzI-saMpUrNa vastu) rUpa ja hoyane dezIno niSedha karavAthI dezano paNa niSedha thaI jAya. AthI no nava zabdamAM no zabdathI jIva rUpa dezIno saMpUrNa padArthano) niSedha karAya tyAre dezano = jIva pradezono paNa niSedha thaI ja jAya. AthI nonIva' zabdamAM no zabda e vastunA sarvano pratiSedha karanAro che. AthI evaMbhUta-nayanA mate nonavaH = "nojIva' ema kahevAtAM "jIvathI anya/paramANu vagere saMpUrNa vastu jaNAya che. paNa AMzika = (jIvanA pradeza vagere rU5) eka bhAgarUpa vastu jaNAtI nathI. A hakIkatane bhASyamAM kahe che ke, "nojIva' ema kahevAtAM (paramANu vagere) ajIva-dravya jaNAya che athavA siddho eTale ke mokSagatine pAmelAM AtmAo jaNAya che. kAraNa ke, ajIva-dravyamAM e prANone dhAraNa karavAno abhAva hovAthI "nojIva' zabdathI jaNAya che. temaja siddhanA AtmAo paNa pUrvokta daza prANone dhAraNa karatAM nathI. AthI evaMbhUta nayanA mate siddhAtmA paNa nirjIva che. bhale, bhUtakALamAM karmasahita avasthAmAM siddhAtmAo paNa dravya prANone dhAraNa karanAra hatAM paraMtu evaMbhUtanaya to je padArtha
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ jU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 505 iti 'pratiSedhau dvau prakRtiM gamayataH' iti bhavasthaH saMsAryeva jIvo gamyate / atha kasmAnnojIva ityasmin vikalpe noajIva ityasmin vA dezapradezau na gamyete ? / ucytevartamAnamAM ja zabdathI sUcita (prastutamAM prANa-dhAraNarUpa) kriyAne karanAro hoya teno ja svIkAra kare che. AthI siddho paNa evaMbhUtanaya mate nirjIva che.) AthI bhASyamAM kahyuM che ke, "athavA siddha-AtmA ("nojIva' zabdathI) jaNAya che." caMdraprabhA : ahIM eTaluM vizeSa ke, phakta evaMbhUta naya siddhAtmAne "jIva' tarIke svIkArato nathI. tenuM kAraNa e ke te dasa-vidha dravya-prANone dhAraNa karato nathI AthI siddhomAM "jIva' zabdano artha jIvavuM = prANone dhAraNa karavuM e ghaTatu nathI. AthI siddhane nirjIva kahyA che. bAkI siddhomAM paNa dravya-prANo bhale na hoya paraMtu jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya upayoga vagere rUpa je bhAva-prANI che te to ghaTe ja che. e apekSAe siddhAtmAne paNa jIva = prANone dhAraNa karanAra tarIke kahI zakAya. paraMtu ahIM dravya-prANo ja vivakSita che. arthAt je jIve = (pAMca indriya vagere daza-vidha) dravya prANone dhAraNa kare te "jIva" kahevAya. siddhAtmAne pugalanA saMcaya vaDe arthAt pudgala AlaMbana vaDe prApta thatAM daza prakAranA dravya prANI na hovAthI "jIva' tarIke ahIM vivalita nathI, ema jANavuM. premaprabhA : (3) "manIva:' = "ajIva' ema uccAra karAya tyAre evaMbhUta-naya vaDe paramANu vagere ajIva - dravya ja jaNAya che. kAraNa ke "ajIvamAM je ma kAra (na) che te sarvanA pratiSedha arthamAM che tathA (4) nAmanI va: = "noajIva' ema kahevAtA to prativetha prarti mathataH = "be nayo e mULa vastune jaNAve che evA nyAyathI ahIM "no ajIva' zabdamAM ne ane ma ema be zabdo vaDe be vAra niSedha karelo che, AthI mULabhUta bhavastha = saMsArI evo ja "jIva' artha jaNAya che. zaMkA : nonI rUpa bIjA vikalpamAM athavA "noajIva rUpa cothA vikalpamAM jIvanA deza ane pradeza rUpa artha zAthI jaNAto nathI ? kahevAno bhAva e che ke, naigama Adi nayo vaDe nojIva ane "noajIva" e bIjA ane cothA vikalpamAM no ane ma zabdane dezathI aMzathI niSedha karanAro jaNAvIne "jIvanA deza (cothA bhAga vagere) ane pradeza (paramANu = sUkSma aMza) evo paNa artha karelo. A evaMbhUta naya vaDe evA arthano bodha sAthI svIkArAto nathI ?). samAdhAna : A evaMbhUta-naya vaDe vastunA samagra arthanuM ja grahaNa karAtuM hovAthI 2. pU. rUtyu mu. 2. sarvapratipu ! kRtaM mu. I
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 tattvArthAdhigamasUtram [ so dezapradezayoranabhyupagamAdanena nayeneti, etadAha bhA0 samagrArthagrAhitvAccAsya nAnena dezapradezau gRhyete / evaM jIvau jIvA iti dvitvabahutvAkAriteSvapi, sarvasaGgraheNa tu jIvo nojIvaH ajIvo noajIvo jIva nojIvA' ajIvau noajIvau ityekatvadvitvAkAriteSu zUnyam / kasmAt ? / TI0 samagrArthetyAdi / samagraH sampUrNaH artho vastu, sampUrNaM vastu samagrArthaH, taM grahItuM zIlamasya sa e samagrArthagrAhI / sampUrNameva hi vastu gRhNAtyayaM nayaH, na dezaM pradezaM vA, samagrArthagrAhiNo bhAvastathAvartitA samagrArthagrAhitvam, ato nAnenaivambhUtanayena dezapradezau sthUlasUkSmAvayavAtmakau gRhyete / evaM tAvaccatvAro vikalpA ekavacanena darzitAH, yathA vastunA deza (sthUla avayavo) ane pradezo (sUkSma avayavo)no svIkAra karAto na hovAthI te artha jaNAto nathI. A hakIkatane jaNAvatAM bhASyakAra kahe che bhASya : samagra - arthanuM grahaNa karanAro hovAthI A (evaMbhUta) naya vaDe vastunA deza ane pradezo grahaNa karAtAM nathI. tathA nIvI, nIvA: e pramANe (kramazaH) dvivacana (dvitva) ane bahuvacana (bahutva saMkhyA) vaDe uccAra karelo hoya tyAre paNa A pramANe ja (ekavacana pramANe ja) bodha svIkAre che. sarvasaMgraha-nayanA mate to nIvaDa, nonIva, anIvA, nomanIva:, tathA nIvI, nonIvI, anIvI, noanIvo e pramANe kramazaH ekavacana ane dvivacana vaDe uccAra karAya tyAre zUnya bhAMgo hoya che. prazna H zAthI ? premaprabhA : nojIva ane noajIva evA be vikalpomAM evaMbhUta-naya vaDe jIvanA deza ane pradezo zAthI jaNAtAM nathI ? evI zaMkAne dUra karavA bhASyamAM kahe che- A nayanuM samagraartha - grAhIpaNuM hovAthI A naya vaDe deza ane pradezo grahaNa karAtAM nathI. samagra eTale saMpUrNa-artha = eTale vastu/padArtha. Ama 'samagrArtha' eTale 'saMpUrNa vastu' tene grahaNa ka2vAno zIla/svabhAva jeno che te samagrArtha-grAhI kahevAya. ( samagrArtha prahItuM zItaM yasya, sa samaprArthagrAhI) A evaMbhUta-naya e saMpUrNa ja arthane grahaNa kare che, paNa deza athavA pradezonuM grahaNa karato nathI. A pramANe A evaMbhUta-naya e vastunA saMpUrNa arthane ja grahaNa karavAnA svabhAvavALo hovAthI A naya vaDe vastunA deza = eTale ke skUla 6. TIjAnu. / prazne mu. / r. IjAnu. nonIvA. mu. / rU. pU. | nA. mu. | 4. pU. / jJAtIti. mu. /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 507 caikavacanena darzitAH evaM dvivacanena catvAro vikalpA neyAH, jIvau 1 nojIvau 2 ajIvau avayavo/aMzo ane "pradeza" eTale sUkSma avayavo (aMzo)nuM grahaNa karAtuM nathI, ema samasta artha che. caMdraprabhA kahevAno Azaya e che ke naigama vagere nayo vaDe ajIva ane "noajIva' zabdo uccArelAM hoya tyAre jo ma kAra ane na e be zabdo dezathI niSedha karanArA svIkArAya tyAre ja navA rUti gaLIvaH ema jIvano dezathI/aMzathI niSedha manAya che, mATe jIvanA deza-pradezo rUpa artha thAya che. temaja no savA rUti nomanavA ema ajIvanA aMzano niSedha thavAthI ajIvanA (= pudgala vagerenA) deza-pradezo ema artha jaNAya che. kAraNa ke, naigamAdi-nayo aMzanuM paNa grahaNa svIkAre che. jyAre A evaMbhUtanaya to samagra evA ja arthanuM grahaNa karanAro (= samagrArthagrAhI) che. eTale ke "jIva' ema bolAya tyAre samasta jIvanuM grahaNa thAya. have jyAre navA rUti meLavada ema "jIvano niSedha karAya tyAre paNa samagra jIvano ja niSedha karAya paNa AMzika jIvano niSedha na thAya, kAraNa ke, A evaMbhUta) nayanA mane saMpUrNa vastuthI (dazathI) aMza avayava (daza) jevI alaga vastu ja nathI. je aMza avayava (daza) che te saMpUrNavatu = avayavI (dezI) svarUpa ja che. mATe aMzano ja abhAva che. (athavA aMza(deza)e aMzI = saMpUrNavatu (dezI) svarUpa hovAthI aMzano niSedha karavAmAM paNa aMzIno = avayavIno = saMpUrNavastuno ja niSedha thAya.) AthI jIvano niSedha karAya tyAre samagra "jIva' arthano niSedha thAya paNa tenA aMzano niSedha na thAya. mATe "ajIva' zabdathI jIvathI bhinna pudgalAdi ja jaNAya paNa jIvanA amuka aMza (cotho bhAga vagere) artha na jaNAya. A pramANe tene maLavA rUti no navaH ema) "noajIva'mAM ajIvano niSedha karAya che tyAre paNa saMpUrNa ajIvano niSedha karAya che. AthI "jIva' rUpa artha jaNAya che. paNa ajIvanA (pudgalAdinA) aMzano eTale ke cotho bhAga vagere dezano athavA paramANu vagere pradezano niSedha karAto nathI. (Ama no zabda paNa sarvano niSedha karanAro ja hovo ghaTe che.) AthI evaMbhUta naya e samagra = saMpUrNa evI ja vastunuM grahaNa karanAro che, mATe niSedha paNa saMpUrNa vastuno ja thAya e nyAye A nayanA mate "ajIva" ane "noajIva' ema uccArAya tyAre bIjA naigama Adi nayonI jema vastunA (jIvanA athavA ajIvanA) deza ane pradezo rUpa artha jaNAto nathI ema jANavuM. A rIte pUrvokta cAra vikalpo ekavacana vaDe darzAvyA che. ja dvivacana-bahuvacanavaDe "jIva" uccArAtAM e.va. pramANe bodha eka premaprabhA : have je rIte ekavacana vaDe cAra vikalpo batAvyA che te ja rIte dvivacana
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 tattvArthAdhigamasUtram [ o 3 noajIvau 4 / tathA ca bahuvacanenApi catvAra eva, jIvAH 1 nojIvAH 2 ajIvAH 3 noajIvA 4 neyAH, ekavacanapratipattyeva, kevalaM tu dvivacanaM bahuvacanaM vA vizeSa ityetadAha-evaM jIvau jIvA iti / itizabda AdyArthaH, dvitvabahutvAkAriteSudvivacanabahuvacanAbhyAmuccAriteSu evamevAbhyupagamo naigamAdInAm / athaitAMzcaturo vikalpAn saGgrahanayaH kathamabhyupaitIti ? / ucyate - sarvasaMgraheNetyAdi / sarvasaGgraheNa sAmAnyavastugrAhiNA ekavacanadvivacanAntA vikalpA nAbhyupagamyante, tAMzca vikalpAn darzayati-jIvo nojIva vaDe (arthAt be saMkhyA hoya tyAre) paNa cAra vikalpo samajavA/vicAravA. jema ke, 1. nIvI 2. nonIvo 3. anIvo ane 4. nomanIvau / temaja bahuvacanapUrvaka (bahutva saMkhyA hoya tyAra) paNa cAra ja vikalpo thAya che. 1. nIvA: 2. nonIvA: 3. anIvA ane 4. noanIvAH / A tamAma vikalpomAM ekavacana 'jIva' vagere zabdanI jema naigama vagere sarva nayo vaDe bodha thAya che, ema jANavuM. phakta vizeSa/taphAvata eTalo ke tyAre dvivacana athavA bahuvacanano prayoga/ullekha karavo. A vAta sUcavatAM bhASyamAM kahe che. nIvI, nIvA: kRti / arthAt dvivacana hoya (be jIva hoya) tyAre 'nIvA' vagere cAra vikalpo kahevA ane bahuvacana (ghaNA jIvo) hoya tyAre nIvA: vagere cAra bhedo kahevA. AmAM rUti zabda che te 'Agha' (vagere) evA arthamAM che. AthI dvivacana vaDe nIvI kRti eTale nIvI vagere dvivacanavALA cAra bhedo levA ane nIvA kRti eTale nIvA: vagere bahuvacanavALA cAra prakAro levA. ane naigama Adi sarva nayo vaDe teono bodha ekavacana prayoganI jevo ja svIkArAya che. (arthAt nIvA: ema kahevAtAM naigama Adi cha nayo vaDe sarvagatinA jIvono bodha thAya che ane evaMbhUta-naya vaDe bhavastha saMsArI jIva ja jaNAya che, ityAdi svayaM vicAravuM.) * 'jIva' vagere uccArAtAM sarva-saMgrahanayano abhiprAya prazna : A 'jIva' vagere cAreya vikalpono (uccAra thaye) saMgraha-naya kevA prakAranA bodhano svIkAra kare che ? javAba : saMgrahanaya be prakAre che - (1) deza-saMgraha ane bIjo (2) sarva-saMgraha naya. temAMthI deza-saMgrahanayano abhiprAya to pahelAM naigamAdi nayono vicAra karatAM jaNAvI dIdho che. paNa sarva-saMgraha nayano abhiprAya je kahevo bAkI hato tene have bhASyakAra
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 509 ityAdinA / ekadvivacanAnteSUccariteSu zUnyaM bhavatIti, nAsyaivaM kAcit pratipattirastItyarthaH / kasmAd nAstIti cet ? ucyate - bhA0 eSa hi nayaH saGkhyAnantyAjjIvAnAM bahutvamevecchati yathArthagrAhI / zeSAstu nayAH jAtyapekSamekasmin bahuvacanatvam, bahuSu ca bahuvacanaM sarvAkAritagrAhiNa iti / evaM sarvabhAveSu nayavAdAnugamaH kAryaH / TI0 eSa hItyAdi / eSaH saGgraho yasmAt saGkhyAyA jIvagatAyA AnantyaM jaNAve che - sarva-saMgraha naya ke je vastunA sAmAnyamAtra arthanuM/dharmanuM grahaNa karanAro che, tenA vaDe ekavacana-aMtavALA ane dvivacana-aMtavALA (be saMkhyAvALA) vikalpono svIkAra karAto nathI. ane te vikalpone batAvatAM bhASyamAM kahe che - 1. 'nIva:' 2. nonIva: 3. anIva: ane nomanIva: e cAra ekavacana-aMtavALA (eka saMkhyAvALA) vikalpo ane 1. nIvau 2. nonIvau 3. anIvo ane 4. no agnIvau e pramANe dvivacana-aMtavALA cAra vikalpo ema kula 4 + 4 = 8 vikalpono uccAra karAyo hoya tyAre zUnya bhAgo thAya che. arthAt sarvasaMgraha-nayanA mate A vikalpone viSe pUrvokta koIpaNa prakAranA bodhano/pratItino svIkAra karAto nathI. prazna : zA kAraNathI A sarvasaMgraha-naya vaDe ekavacana-dvivacanano uccAra karAtAM koIpaNa prakArano bodha svIkArAto nathI ? eno javAba ApatAM bhASyakAra kahe che - javAba : bhASya : (javAba:) kAraNake A sarvasaMgrahanaya e yathArthagrAhI hoyane jIvonI saMkhyA anaMta hovAthI jIvonI bahutva-saMkhyAne ja icche che. zeSa (gama Adi) nayo to jAtinI apekSAe eka padArthamAM bahuvacanane icche che ane ghaNA padArthone viSe bahuvacanane icche che AthI te sarva vikalponuM grahaNa karanArA che. A pramANe sarva padArthomAM nayavAdano anugama = anusaraNa karavuM. premaprabhA : sarvasaMgraha-nayanA mate ekavacana ane dvivacana aMtavALA pUrvokta jIva vagere 4-4 vikalpono uccAra thaye zUnya bhAMgo che arthAt koIpaNa prakAranA bodhano svIkAra karAto nathI. prazna : AnuM zuM kAraNa ? eno javAba ApatAM bhASyakAra kahe che
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 tattvArthAdhigamasUtram [ 0 2 pratipadyate, jIvAnAM paJcagativartinAM bahutvamevetikRtvA bahuvacanAntAneva vikalpAn smaashryte| ayaM vizeSo'nena pratipanno dezasaGgrahavyavahAradibhyaH, bhAvanA tu tadvadeva-jIvA ityukte paJcasvapi gatiSu vartamAnAnAzrayati, nojIvA ityajIvAsteSAM vA dezapradezAniti, ajIvA iti tu ajIvadravyANi pudgalA iti, noajIvA iti jIvAneva teSAM vA dezapradezAniti / asyaiva bahuvacanAntA pratipattiH, zeSAstu naigamAdayo nayA eka_ivacanAntAnapyAzrayanti javAba : A sarva-saMgrahanaya je kAraNathI jIvagata = jIvanI saMkhyAnuM Ananya svIkAre che arthAt jIvonI anaMta saMkhyAno aMgIkAra kare che. AthI pAMca gatimAM vartanArA jIvo bahu che, ghaNA ja che e pramANe mAnavAthI navA vagere bahuvacana - aMtavALA ja cAra vikalpono Azraya kare che. Ama deza-saMgrahanaya, vyavahAra-naya vagere nayo karatAM AvA prakArano vizeSa = bheda/taphAvata A sarvasaMgrahanaya vaDe mAnelo che. caMdraprabhA : athavA A sarva-saMgrahanaya "yathArthagrAhI che. arthAt vastu jevI hoya te pramANe ja grahaNa karanAro che. AthI bahutva-saMkhyAvALI = ghaNI (jIvAdi) vastunuM bahurUpe ja grahaNa kare che, jANe che. AthI ahIM saMgrahanayanA viSayamAM jIvonI bahutva-saMkhyA ja hovAthI ekavacana ane dvivacanano prayoga thato nathI, ema kahevAno bhAva che. ahIM siddhasenIyA TIkAmAM yathArthAdI' evA bhASyagata padanuM vivaraNa dekhAtuM nathI. hAribhadrI + yazovikRta TIkAmAM A padanuM vivaraNa dekhAya che, ema jANavuM. premaprabhA : A pUrvokta taphAvata/vizeSa sivAya bAkInI bhAvanA/vicAraNA to pUrvavat naigama Adi niyonI jema ja samajavI. arthAt 1. navA: e pramANe kahevAtAM A saMgrahanaya pAMceya gatiomAM vartamAna jIvono Azraya kare che, bodha kare che. tathA 2. nonIvADa = ema uccArAtAM ajIva (pudgalAdi) artha jaNAya che. athavA jIvonA dezapradeza rUpa artha svIkArAya che. tathA 3. navA ema kahevAya tyAre (jIvathI anya) ajIva dravyo = pudgala jaNAya che ane 4. nAnIvA: ema uccArAya, tyAre jIvono bodha thAya che athavA ajIvanA (pudgalAdinA) deza-pradezonuM grahaNa kare che. Ama AvA prakArano bodha karavAmAM saMgrahAyano bIjA naigamAdi nayo sAthe koI taphAvata nathI. phakta eTalo taphAvata ke A saMgraha-naya phakta bahuvacana-aMtavALI pratipatti = pratIti svIkAre che, bAkI bIjA naigama vagere nayo to pUrvokta nava vagere cAra vikalpone ekavacanAnta, dvivacanAnta ane bahuvacanAnta ema traNeya prakAranA "jIva Adi 2. paripu ! 20 mu. | 2. pavipu. 20 . I rU. parivu diva60 . I
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU]. svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 511 etAn vikalpAn / yadA ca jIvazabdasya eko'rtho vAcyo bhavati tadaikatvAdekavacanam, yadApi ca sAmAnyaM vAcyaM tadApi caikatvAt ekavacanaprAptau satyAM bahuvacanamanvicchanti naigamAdayaH / kathamiti cet ? ucyate-jAtyapekSaM, jAtiH sAmAnyarUpA tAmapekSate yat tajjAtyapekSaM bahuvacanam, ekasminnapi padArthe'bhidheye "jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm" (pA0sU01-2-58) ityenena lakSaNena / yadA punarbahava eva abhidheyA jIvazabdasya prANinastadA naiva bahuvacanaM "jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm" utpAdayanti, kintu lakSaNAntareNa, tallakSaNaM darzayati- "bahuSu caiva vikalpono Azraya kare che. (arthAtu kula (jIvAdi) 4 4 3 = 12 vikalpo thAya.) ekavacana prayoga A rIte thAya - jyAre "jIva' zabda vaDe eka artha (jIva) vAcya hoya tyAre arthanI ekatva-saMkhyA hovAthI gIva ema ekavacanano prayoga thAya che. uparAMta jyAre paNa "sAmAnya rUpa artha vAcya hoya tyAre paNa te sAmAnya eka ja hovAthI ekavacananA prayoganI prApti hote chate naigama Adi nayo bahuvacanane icche che. * sAmAnya=jAti eka chatAM bahuvacanano prayoga zAthI? ja prazna : sAmAnya e aneka vastumAM rahela samAna dharma - jAti rUpa che. AthI te eka ja che chatAMya naigama Adi nayo temAM bahuvacana zAthI icche che? javAba : jAtinI apekSAe tyAre naigama Adi nayo bahuvacanane icche che. arthAta aneka vyaktimAM rahela sAmAnya (samAnabhAva) e eka jAti ja che ane tenI (jAtinI) apekSAe bahuvacana thAya che. (kahevAno bhAva e che ke Ama joIe to aneka vyaktimAM Azrita hoya chatAM eka hoya tene "jAti' kahevAya. have A jAti bhale aneka vyaktimAM Azrita hoya chatAM eka ja rUpa hovAthI tene jaNAvavA ekavacanano ja prayoga thavo joIe. chatAM paNa vyAkaraNanA vizeSa-sUtrathI bahuvacananI prApti thAya che te jaNAve che) eka ja "jAti rUpa padArtha abhidheya = vAcya hoya tyAre paNa nAtyAdhyAyAmesmina vadhuvanamacatarAma [pA. vyA. sU.1-2-58] e vyAkaraNa sUtrathI (lakSaNathI) bahuvacana thAya che. vaLI jyAre nIva evA zabda vaDe ghaNA ja prANIo e abhidheya = vAcya = kahevA yogya hoya tyAre nAtyAdhyAyAma e (pUrvokta) sUtra bahuvacananA pratyayane
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 tattvArthAdhigamasUtram [ma. bahuvacanaM bhavati" [pA0sU01-4-21] ityanena, ataHsaGgraho bahuvacanAntAneva vikalpAnAzrayati, zeSAstu nayA ekavacanabahuvacanAntAnapyAzrayantItyetadAha-sarvAkAritagrAhiNa iti / sarvavacanairekavacanAdibhirAkAritAnetAn vikalpAn gRhNanti tacchIlAzca sarvAkAritagrAhiNa iti / samprati granthagauravaM manyamAna ekatra ca vikalpAnAM darzitatvAdanyatra sukhena jnyaasytiityetdtidishtiutpanna karI zakatuM nathI. kintu, bIjA lakSaNa vaDe/sUtra vaDe bahuvacanano prayoga thAya che. te sUtrane batAvatAM TIkAmAM kahe che - "vahulu vaiva vahuvAne mavati' 1 (pA. 1-4-21) e sUtra vaDe bahuvacana thAya che. caMdraprabhA : siddhahema vyAkaraNamAM A artha jaNAvavA nAtyA noDarsaro vadhuvana (22-121) sUtra che. A eka ja sUtra vaDe jAtivAcaka zabdathI vikalpa bahuvacana kareluM che. jAti e eka rUpa ja hovAthI ekavacana siddha che. paNa vikalpa bahuvacana karavA mATe A sUtra kareluM che. premaprabhA : Ama sarva-saMgrahanaya gIvAda ema bahuvacana-aMtavALA ja jIva Adi vikalpono Azraya = svIkAra kare che. jyAre bAkInA naigama vagere nayo to nIvara vagere ekavacanAnsa ane navA vagere bahuvacanAtta vikalpono paNa svIkAra kare che. A vAta jaNAvatAM bhASyamAM kahe che - "sarvakAritagrAhI' arthAtu naigama Adi nayo ekavacanAdi sarva vacano vaDe AkArita = uccArita evA ("jIva' vagere zabda saMbaMdhI) vikalponuM grahaNa kare che, tevA svabhAvavALA che, mATe sarvAkAritagrAhI che. caMdraprabhAH arthAtu jayAre eka "jIva' artha kahevA yogya hoya tyAre nIvaH ema ekavacana tathA be jIva hoya to nIva ane dvivacana ane ghaNA jIvo vAcya hoya tyAre navA: ema bahuvacana-aMtavALA zabdano prayoga kare che. vyaktinI vivekSA hoya tyAre Ama thAya che. jayAre jAtinI vivekSA hoya tyAre "jAti' eka ja hovAthI ekavacananI prApti che, paraMtu, tyAre kAtyAdhyAyanemina e pUrvokta vyAkaraNa sUtra vaDe vizeSathI niyama karelA hovAthI ekavacananI prAptino bAdha karIne vikalpa "bahuvacana'ne icche che ema jANavuM. jyAre sarvasaMgraha naya to badhI avasthAmAM ghaNA "jIva' Adi padArtho abhedhaya-vAcya hovAthI bahuvacanane ja icche che, ema sArAMza che. * sarva padArthomAM nayavAdanI vicAraNA karavI ja premaprabhA : have dareka vastumAM nayavAda kahevAmAM to graMthanuM kada ghaNu vadhI javAnI
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 513 evaM sarvabhAveSvityAdinA / sarvabhAveSu sarvArtheSu dharmAstikAyAdiSu nayavAdAnugama iti nayavAdenAnugamaH anusaraNaM-nibhAlanaM kAryaM tattvAnveSiNA puMsA / evaM tAvat prameyeM nayAnAM vicAraH kRtaH / samprati prameyaparicchedakeSu pramANeSu ko nayaH kathaM pravartate ityasminnavasare para Aha bhA0 atrAha-atha paJcAnAM saviparyayANAM kAni ko nayaH zrayata iti ? atrocyate - TI0 atha paJcetyAdi / athetyetasmAd vicArAdanantaraM paJcAnAM matyAdInAM jJAnAnAM dahezatathI eka ThekANe (nIva Adi zabdamAM) sarva vikalpo batAvelAM hovAthI anya ThekANe = anya padArthone viSe paNa adhyetA sukhethI te vikalpone jANI zakaze, evA AzayathI te darzAvela vikalpono anyatra paNa atideza karatAM arthAt "bIje paNa Ama kahevuM evI bhalAmaNa karatAM bhAgakAra kahe che ke, A pramANe sarvapadArthone viSe nayavAdano (nayonI vicAraNAno) anugama = karavo. arthAt nava vagere zabdano uccAra karAtAM je rIte vikalpo karIne vicAraNA nayo vaDe karI, te pramANe dharmAstikAya vagere sarva padArthonA viSayamAM nayavAdano anugama karavo. tattvanA anveSI = icchAvALA = zodhaka puruSo vaDe te te padArtho viSe uhApoha karavA vaDe nayo vaDe vicAraNA karavA yogya che. A rIte prameyanA = nizcaya karavA yogya vastunA viSayamAM nayono vicAra karyo. have prameya vastuno paricchedaka = bodha karAvanAra evA pramANonA (matijJAna vagerenA) viSayamAM kayo naya kaI rIte pravarte che? vicAra kare che? Avo prazna A avasare bIjA vyakti kare che. * matijJAnAdi 8 jJAnonI no vaDe vicAraNA bhASya : ahIM bIjo vyakti prazna kare che. prazna : viparyaya-sahita evA pAMca (mati Adi) jJAnomAM kayo naya kayA jJAnono Azraya kare che? A viSayamAM (javAba) kahevAya che. javAba : nigama vagere traNa nayo sarva ADe ya matijJAna Adi pramANono Azraya kare che. RjusUtranaya e matijJAna ane mati-ajJAna e bene choDIne cha jJAnono (pramANa tarIke) svIkAra kare che. premaprabhA : 3Na zabda pUrvokta jIvAdi prameya vastunA vicAra pachI have kahevAtAM 2. sarvapratiSa aa naM. 5. I 2. pU. I veLa0 mu. 3. TikkAnuM | samagra mu. I
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 tattvArthAdhigamasUtram [a01 jJeyasvatattvagrAhakANAM saviparyayANAmiti saha viparyayeNa ajJAnasvabhAvena yAni vartante teSAM saviparyayANAM kAni matyAdIni ko nayo naigamAdiH zrayate abhyupagacchati ? / atrocyate bhA0 naigamAdirnayAstrayaH sarvANyaSTau zrayante, RjusUtranayo matijJAnamatyajJAnavarjAni SaT / atrAha - atha kasmAt matiM saviparyayAM na zrayata iti ? / atrocyate-zrutasya saviparyayasyopagrahatvAt, zabdanayastu dve eva zrutajJAnakevalajJAne zrayate / / pramANa'nA vicAranuM anaMtarapaNuM sUcave che. have mati Adi pAMca jJAno ke jeo (jIvAdi) zeya-vastunA svarUpanA grAhaka = grahaNa (bodha) karanArA che. tathA viparyaya = ulaTApaNuM arthAt ajJAna svabhAvarUpa viparyayathI sahita jeo varte che te saviparyaya evA mati-ajJAna Adi (traNa) che te viparyayathI sahita evA pAMca mati Adi (pAMca jJAna + 3 ajJAna ema kula ATha) jJAno paikI naigama Adi kayo naya kayA jJAnono svIkAra kare che ? 1. naigama 2. saMgraha ane 3. vyavahAra e traNa nayo sarva nayono Azraya kare che. prazna : sarva eTale keTalAM? javAba : sarva eTale ATheya - 1. matijJAna 2. matiajJAna 3. zrutajJAna. 4. zrutajJAna 5. avadhijJAna. 6. virbhAgajJAna 7. mana:paryAyajJAna ane 8. kevaLajJAna rUpa ATha pramANono AzrayasvIkAra kare che. kAraNa ke, A ATheya pramANo arthano pariccheda = bodha kare che. AthI naigama Adi traNa nayo (sAmAnyathI-dhULathI vicAraNA karanArA hovAthI) pUrvokta ATheya (5 jJAna + 3 ajJAna)no svIkAra kare che. * hajusUtra ane zabdanayanuM 8 jJAna viSe mantavya * RjusUtra-naya e A 8 paikI matijJAna ane matiajJAna e bene choDIne zeSa che pramANone mAne che. matijJAna ane matiajJAnano svIkAra karato nathI. bhASya : ahIM bIjo vyakti prazna kare che. prazna : RjusUtra-naya e viparyaya (=mati ajJAna) sahita matijJAnano Azraya zAthI karato nathI? A viSayamAM (uttara) kahevAya che. uttara : viparyaya (zrutaajJAna) sahita zrutajJAnane upakAraka banavAthI (matiajJAna ane matijJAnane) svIkArato nathI. zabdanaya to 1. zrutajJAna ane 2. kevaLajJAna e beno ja Azraya kare che. . . pU. | taQtathA mu. 2. TAnuo | THI:0 mu. |
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 515 ___TI0 naigamAdinayAstrayaH naigamasaGgrahavyavahArAH sarvANi niravazeSANi, kiyantIti ceducyate-aSTau, matijJAnaM, matyajJAnaM, zrutajJAnaM, zrutAjJAnaM, avadhijJAnaM, vibhaGgajJAnaM, manaHparyAyajJAnaM, kevalajJAnamaSTamam / etAni aSTAvapi yato'rthaM paricchindanti, ato'bhyupagacchanti assttaavpi| RjusUtraH punaH SaDeSAM madhye zrayate, matijJAnamatyajJAnavarjAni SaT, mati matyajJAnaM ca nAgruti | ___ atrAha-atha kasmAt matiM saviparyayAmiti matyajJAnasahitAmityarthaH na zrayate necchatIti ? / atrocyate-yasmAnmatimatyajJAne zrutajJAnasya saviparyayasyeti zrutAjJAnasahitasya upagrahaM kurutaH / kathamiti ced, ucyate-yadetadindriyajaM cakSurAdibhya upajAtaM tad hi avagrahaNamAtreNa pravartamAnaM na vastuno nizcayaM kartumalam, yadA zrutajJAnenAsAvAlocito'rtho bhavati tadA yathAvannizcIyate iti, tasmAt tadevAbhyupagantavyaM zrutajJAnaM, kiM matijJAnena ? ityevaM zrutasyopagrahakaratvAt na matijJAnaM saviparyayamAzrIyate / zabdanayastu bhAvArthAvalambI premaprabhA : ahIM bIjo vyakti pUche che. prazna : RjusUtranaya matiajJAna sahita matijJAnano svIkAra zAthI karato nathI ? javAba : je kAraNathI matijJAna ane matiajJAna e be kramazaH zrutajJAna ane zrutaajJAna upara upakAra kare che, sahAyaka bane che, AthI RjusUtra naya teno svIkAra karato nathI. (hA.bha. zrutajJAna e matijJAnanuM kArya che AthI zrutajJAna ja svIkArAya che, matijJAna nahIM. Ama A nayanA mate phaLanI kAryanI pradhAnatA/mukhyatA che, AthI kAryarUpa zrutajJAnane mAne che ema kahevAnuM tAtparya che.) prazna : matijJAna Adi zI rIte zrutajJAna Adi upara upakAra kare che? javAbaH RjusUtranayano abhiprAya A pramANe che - je A indriyothI utpanna thanAruM arthAt cakSu vagere indriyo vaDe utpanna thayeluM matijJAna/matiajJAna che te phakta avagraha rUpe pravartatuM hoya tyAre vastuno/viSayano nizcaya karavAne samartha banatuM nathI. jyAre zrutajJAna vaDe te artha Alocita thAya arthAt vicArAya tyAre te arthano yathArtharUpe nizcaya karAya che. AthI te zrutajJAnano ja svIkAra karavA yogya che, matijJAna vaDe saryuM, tenA svIkAranI koI AvazyakatA nathI. A pramANe zrutajJAnamAM upakAraka-sahAyaka banavAthI (matijJAna kAraNa rUpa hovAthI zrutajJAna pradhAna hoyane) A RjusUtranaya vaDe matiajJAna
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 tattvArthAdhigamasUtram [a01 dve eva nAnyat tAbhyAmityuktam, ke te ? ucyate-zrutajJAnakevalajJAne / atra zabdamate paro'sUyayA brUte - ____ bhA0 atrAha-atha kasmAnnetarANi zrayata iti ? atrocyate-matyavadhimanaHparyAyANAM zrutasyaivopagrAhakatvAt cetanAjJasvAbhAvyAcca sarvajIvAnAM nAsya kazciAnmathyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate / ataH viparyayAn no''zrayata iti / atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmApa prAmANyamabhyupagatam iti / TI0 atha kasmAnnetarANi matyAdIni zrayate ? atrocyate-matyavadhimanaHparyAyANAM sahita evA matijJAnano AzrayasvIkAra karato nathI. have zabda-nayano abhiprAya kahe che - zabda naya e "bhAva"rUpa arthano avalaMba = bodha kare che. (paNa nAma, sthApanA, dravyano nahIM) AthI be ja jJAnano Azraya kare che, paNa te bethI anya jJAnono Azraya karato nathI. prazna : te be jJAna kyA che ? javAba : 1. zrutajJAna ane 2. kevaLajJAna A be jJAnane ja mAne che. A avasare bhASyamAM pUrvapakSa asUyAthI arthAt Avo abhiprAya sahana nahIM karI zakavAthI prazna kare che - bhASyaH ahIM (pUrvapakSa) pUche che - praznaH zabdanaya bIjA jJAnono Azraya kema karato nathI? A viSayamAM (javAba) kahevAya che javAbaH mati, avadhi ane mana paryAya jJAnone zrutajJAna ja upakAraka hovAthI zrutajJAna ja svIkArAya che, bIjA nahIM. tathA sarva jIvo cetanA-svabhAvavALA ane jJa-svabhAvavALA hovAthI zabdanayanA mate koI jIva mithyASTivALo athavA ajJa nathI. AthI ja viparIta jJAnano (matiajJAna Adino) Azraya karato nathI. A kAraNathI ja (zabdanaya vaDe) 1. pratyakSa 2. anumAna 3. upamAna ane 4. Aptavacana (zabda)nA paNa prAmANyano svIkAra karAya che. eka zabdanayanI apekSAe zrutajJAnanI pradhAnatA che premaprabhA : bhASyamAM pUrvapakSa prazna uThAve che- prazna : zabda-naya matiAdi jJAnono zAthI svIkAra kare che? arthAt phakta be ja jJAnano Azraya karavAnuM zuM kAraNa? 2. TIkAnuM0 | tamaF0 mu. I 2. TInuo I 1 zra) mu. rU. TInuM0 | maganujJAyata tiH mu. |
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 517 zrutasyaivAgamAnuraktasya upagrAhakatvAd upakArakatvAt, yato matyAdyAlocito'rthaH na matyAdibhiH zakyaH pratipAdayituM mUkatvAnmatyAdijJAnAnAm, atastairAlocito'pyarthaH punarapi zrutajJAnenaivAnyasmai svaparapratyAyakena pratipAdyate, tasmAt tadevAlambituM yuktaM, netarANi / kevalajJAnaM tu yadyapi mUkaM tathApyazeSArthaparicchedAt pradhAnamitikRtvA'valambata eva tathA viparyayaM nAbhyupaiti asmAt cetanAjJasvAbhAvyAccetyAdi, cetanA jIvatvaM paricchedakatvasAmAnyaM gRhyate, jJa ityanena tu vizeSapariccheditA grAhyA tayozcetanAjJayoH svAbhAvyaM tathAbhavanaM tasmAccetanAjJasvAbhAvyAt sarvajIvAnAM pRthivIkAyikAdInAM na vidyate teSAM kazcit prANI javAba : juo, mati, avadhi ane mana:paryAya e traNa jJAnone Agamane anusaranAruM evuM zrutajJAna ja upakAraka che. AthI zabdanaya e mati Adi traNa jJAnano Azraya karato nathI. (arthAt je upakArya che te apradhAna, gauNa che ane upakAraka che te zreSTha-pradhAna che. pradhAnane ja svIkArato hovAthI A naya matiAdi jJAnone svIkArato nathI.) kAraNa ke, mati Adi traNa jJAno vaDe Alocita arthAt vicArela - jANela arthanuM mati Adi 3 jJAno vaDe pratipAdana karavuM - kahevuM - pragaTa karavuM zakya nathI. kema ke, te traNeya jJAno mUka che, mUMgA che. AthI mati Adi traNa jJAno vaDe jANelo paNa artha pharIthI bIjA vyakti samakSa sva ane 52 - ubhayanA bodhaka (pratyAyaka) evA zrutajJAna vaDe ja kahevAya che. (arthAt bIjA mita vagere jJAno e phakta jANanAra vyaktine ja arthano bodha karAvI zake che, jyAre zrutajJAna to potAne ane bIjAne paNa arthano bodha karAvavA samartha che.) Ama zrutajJAna bIjA jJAnone upakAraka che. AthI zrutajJAnanuM ja AlaMbana (svIkAra) karavuM ucita che, paNa bIjA traNa jJAnonuM nahIM. tathA kevaLajJAna e jo ke bhUMgu che - pote jANela arthanuM svayaM prakAzita karavAne akSama che, to paNa azeSa sarva saMpUrNa arthono/viSayono bodha karanAruM hovAthI pradhAna che. AthI zabdanaya Ano svIkAra/avalaMbana kare ja che. = * zabdanaya matiajJAnAdi nahi svIkAravAnuM kAraNa : badhA ja jJAnI che (prazna : bhale, paNa matiajJAna Adi traNa viparIta jJAnono zAthI svIkAra karAto nathI ? javAba :) zabdanaya e viparyaya = arthAt matiajJAna Adi 3 viparIta jJAnono paNa svIkAra +. pU. dha skvata. mu. | 1
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 tattvArthAdhigamasUtram [ ma ? mithyAdRSTiH ayathArthaparicchedI, sarve prANinaH svasmin viSaye paricchedakatvena pravartamAnAH sparzaM sparza ityevaM paricchindanti rasaM ca rasa ityAdi, ajJo vA ajJAnI vA, na kasyacit prANino jJAnamavidyamAnaM asya nayasya matena / yato'bhihitam- "savvajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugghADitao" [nandI0 sU0 42] ataH sarve samyagdRSTayaH sarve ca jJAninaH, ato viparyayo nAsti matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnarUpa iti, ataH abhAvAdeva viparyayAn matyajJAnAdIn nAzrayate yatazca chadmasthajJAnAni sarvANyeva zrute'ntarbhavanti, ato karatuM nathI. kAraNa ke sarvajIvonuM cetanA-jJa-svAbhAvya arthAt cetanA-svabhAva ane jJAtA rUpa svabhAva hovAthI mati-ajJAna Adine svIkArato nathI. ema samasta artha che. vizeSArtha A pramANe che - cetanA eTale jIvata-jIvapaNuM. ane te paricchedakatvasAmAnyarUpa che. eTale ke cetana = eTale jIvatva eTale sAmAnyathI paricchedakapaNuM = bodhakapaNuM. cetanA-zabdathI darzana-mAtrarUpa sAmAnya-bodhanuM grahaNa karAya che. jaNAya che. tathA jJa zabdathI vizeSa (dharma)no bodhanuM (bodhakapaNu) grahaNa karAya che. A benuM arthAt "cetanA" ane "jJa'nuM svAbhAvya = eTale tevA rUpe thavuM te cetanA - jJa-svabhAvya kahevAya. arthAt cetanArUpa svabhAva ane jJa-rUpa svabhAva. Ama pRthvIkAya Adi sarva jIvono cetanA-svabhAva ane jJa-svabhAva hovAthI A zabdanayanA mate pRthvIkAyAdi sarva jIvomAM koIpaNa jIva mithyAdaSTi eTale ke vastuno ayathArthapaNe bodha karanAro nathI. sarva prANIo potapotAnA viSayamAM bodha karavAnI jyAre pravRtti kare che tyAre sparzane "sparza' rUpe ane rasane "rasa' tarIke ityAdi rUpe yathArtha rUpe jANe che. vaLI zabdanayanA mate koI jIva ajJa = ajJAnI paNa nathI. arthAt A nayanA mate koI jIvane jJAna na hoya evuM nathI. kiMtu, badhA ja jJAnavALA che. kema ke AgamamAM paNa kahevuM che ke, "vyanIvAii fpa ya vi varasa maitamA niSNudhaDato" niMdIsUtra sU. 42] artha : tamAma jIvone akSaranA anaMtamA bhAga jeTaluM jJAna haMmezA ughADu hoya che. (jo te paNa AvarAya jAya to jIva ajIvapaNu pAmI jAya evo prasaMga Ave je taddana anucita che.) AthI sarva jIvo samyagudRSTivALA che ane sarvajIvo jJAnI paNa che. AthI A nayanA mate 1. mati-ajJAna 2. zruta-ajJAna ane 3. virbhAgajJAna rUpa viparyaya eTale ke ajJAnatA hotI nathI. Ama ukta traNa prakAranA ajJAnano abhAva hovAthI ja te matiajJAna vagere rUpa viparIta jJAnano Azraya (svIkAra) karato nathI. 2. pU. | svasmina svarmina, mu. 2. pU. yathApi mu. | rU. pApui ! to mA. mu. |
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 35 ] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 519 yat 'pratyakSamanyat' ( sU0 1 - 12 ) ityasmin sUtre pratijJAtaM- 'nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA parastAd vakSyAma' iti tadupapannam, asmizcopapanne sarvaprANinAM samyagdRSTitvAt jJAnitvAcca sarvajJAnAnAM prAmANyam, tadAha-atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapiprAmANyamabhyanujJAyata bhavati / uktaM caiSAM prAk svarUpaM pratyakSAdInAM, pramANanayavicAramanantaraM sakalaM cAdhyAyArthamupasaMharan kArikA: papATha bhA0 Aha ca - vijJAyaikArthapadAnyarthapadAni ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAt, nayaiH parIkSyANi tattvAni // 1 // - AryA * zabdanayathI anumAnAdi cha pramANono mati-zruta jJAnamAM aMtarbhAva Ama je kAraNathI sarva chadmasthapaNAnA = kevaLajJAnanI prApti pahelAMnA jJAno (arthAt prathama cAra jJAno) e eka zrutajJAnamAM ja samAveza pAme che, A kAraNathI pUrve 'pratyakSamanyat' (1-12) e sUtranA bhASyamAM je pratijJA karelI arthAt AgaLa para kahevAne svIkAreluM ke, "A anumAna Adi cha pramANo e je rIte mati-zruta jJAnanA vikalpothI/bhedothI thAya che, te rIte ame AgaLa kahIzuM." e vAta ahIM ghaTe che, saMgata thAya che. ane A rIte anumAna vagere mati-zrutajJAnanA vikalpothI thAya che e vAtanI saMgati-siddhi thaye chate A zabdanayanA mate sarva prANIo samyagdaSTivALA hovAthI temaja jJAnI hovAthI (te prANIonA) sarva jJAnonuM prAmANya nakkI thAya che arthAt te sarvajJAno pramANa hovAnuM siddha thAya che. A ja vAtane bhASyamAM kahe che - AthI ja A nayanA mate sarvajIvo samyagdaSTivALA ane jJAnI hovAthI ja 1. pratyakSa 2. anumAna 3. upamAna ane 4. Aptavacana (Agama/zabda) vagereno paNa pramANa tarIke svIkAra karelo che. A pratyakSa Adi pramANonuM svarUpa pUrve kaheluM ja che. have anaMta-hamaNA kahela pramANa ane nayano vicAra karatAM tathA samasta adhyAyanA arthano upasaMhAra arthAt pUrNAhuti karatAM bhASyakAre nimnokta kArikAono pATha karelo che. bhASya : graha = - kaheluM che ke (vijJAryArthapavAni ityAdi)kArikArtha : (1) eka arthavALA (paryAya) padone ane artha-padone (niruktapadone) jANIne, vidhAnane (nAmAdine) 6. pU. | nu mu. |
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 tattvArthAdhigamasUtram [02 ____TI0 Aha cetyAdi / vijJAya jJAtvA ekArthAni padAni jIvaH prANI janturityAdi, arthapadAni ca niruktapadAni parairukSA-sambandhanamupakriyeti parokSamityAdIni, vidhAnaM nAmasthApanAdikam, iSTaM ceti nirdezasvAmitvAdi satsaGkhyAdIni ca / etajjJAtvA tato vinyasya nAmAdibhiH parikSepAt samantAt nayaiH parIkSyANi mImAMsyAni tattvAni jIvAdIni sata || 9 || ane iSTane (nirdezAdine) jANIne pachI teno vinyAsa (nikSepa) karIne sarva rIte nayo vaDe tattvonI parIkSA/vicAraNA karavI. (1) la pAMca kArikAomAM 0 no vaDe 8 jJAnanI vicAraNA ja premaprabhA : have bhASyakAra maharSi kArikA-zloko vaDe pUrvokta arthono saMkSepathI saMgraha karavApUrvaka A samasta prathama adhyAyano upasaMhAra (samApana) kare che. temAM prathama kArikAno artha A pramANe che - (1) ekArya pado eTale samAna-arthavALA jIva, prANI, jaMtu vagere paryAya zabdo tathA artha-pado eTale niruktapado (nirukti eTale ke vyutpatti vaDe jenA padono artha karAya te nirukta pado.) dA.ta. "parokSa' zabdamAM : kSa saMva ti parokSam | para = eTale AtmAthI bhinna indriya Adi dvArA je ukSA = eTale saMbaMdha upakAra (upakriyA) te para + kSa = parokSa kahevAya. ItyAdi arthapada kahevAya. (anyatra 3makSa pratipAtaH rUti pratyakSam - indriyane prApta indriyanA viSayane pAmela vastu pratyakSa kahevAya. tathA 3oDa para - parokSam | hA.bha. TIkAmAM A pramANe arthapadone jaNAvelAM che. gauvati rUti nIvaDa je jIve - prANone dhAraNa kare te "jIva' kahevAya. tathA prANa ma0 vidyatte ti prA jene prANI hoya te "prANI' kahevAya. tathA nA rUti ga7. | je janme te "januM kahevAya. AvA prakAranA nirakta-pado kahevAya.) Ama avayavano artha karIne samasta kArikAno samasta artha A pramANe che. (1) pUrvokta svarUpa ekArthavALA = samAnArthI evA padone tathA arthapadone eTale ke padonI niyuktine jANIne tathA vidhAnane eTale nAma, sthApanA Adi nikSepone tathA iSTa' eTale (zAstra-saMmata evA) nirdeza-svAmitva vagere ane sat, saMkhyA vagere (anuyoga dvArA = vyAkhyA prakAro)ne jANIne pachI teno nAmAdi vaDe vinyAsanikSepa (racanA) karIne nayo vaDe samagra rIte jIva Adi sAta tattvonI parIkSA karavI arthAt mImAMsA - vicAra - ciMtana karavA yogya che. (1)
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 521 sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam bhA0 jJAnaM saviparyAsaM, trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / sadipena, mithyAdiSTarvisa: | 2 | TI0 jJAnaM matyAdi saviparyAsaM matyajJAnAditrayAnugataM naigamAdayastrayaH zrayantiabhyupagacchanti Adita AderArabhya nayAH vastvaMzagrAhiNaH sarvam aSTavidham / kasya punarjJAnaM kasya ca viparyAso bhavatItyetadAha-samyagdRSTeH arhadabhihitatattvazraddhAyinaH yadindriyajamanindriyaM vA tat sarvaM jJAnaM, mithyAdRSTeH sarvameva viparyAsaH // 2 // bhA0 RjusUtraH SaT zrayate, mateH zrutopagrahAdananyatvAt / zrutakevale tu zabdaH, zrayate nAnyacchutAGgatvAt // 3 // TI0 RjusUtra uktasvarUpa: SaT matimatyajJAnarahitAni zrutAdIni zrayate, matiM tu saviparyayAM (2) zarUAtathI mAMDIne traNa nayo (nagama-saMgraha-vyavahAra) e viparyAsa = ajJAna sahita sarvajJAnano Azraya kare che. samyaguSTivALA AtmAne jJAna hoya ane mithyASTivALA jIvane ajJAna hoya che. (2) kArikA. (2) (have matijJAna Adi 5 jJAna ane 3 ajJAna e ATheyanI nayo vaDe vicAraNA rajU kare che.) AdithI = zarUAtathI mAMDIne traNa vastunA aMzanuM grahaNa (jJAna) karanArA evA nayo (eTale ke naigama, saMgraha ane vyavahAra) e viparyAsa eTale ke matiajJAna Adi sahita tamAma ATheya jJAnono svIkAra kare che. prazna : kone jJAna hoya ane kone ajJAna (jJAnano viparyAsa) hoya ? javAba : samyagRSTi jIvanuM - eTale ke arihaMto vaDe kahevAyela jIvAdi tattvonI zraddhA karanArA jIvanuM badhuM ja arthAt indriyathI utpanna thayeluM hoya ke anindriyathI (manathI) thayeluM hoya te sarva bodhane "jJAna" kahevAya ane mithyAdaSTi jIvanuM te badhu ja ajJAna (viparyAsa) kahevAya che. (jema ke, te mithyAtvarUpa grahathI yukta hoya che. (2) . (3) RjusUtranaya che jJAnane svIkAre che. (A naya) matijJAna ane mati ajJAna e bene zrutajJAnano upakAraka hovAthI ane zrutathI ananya-abhina hovAthI te be jJAnano svIkAra karato nathI. zabdanaya e zruta ane kevaLa e be jJAnano Azraya kare che paraMtu bIjA jJAno e zrutanA aMga hovAthI teono svIkAra karato nathI. (3) kArikA (3) pUrve jenuM svarUpa kaheluM che te RjusUtranaya e matijJAna ane matiajJAna 2. pU. I driyanuM 20 mu. | 2. pU. I sAM, mu. |
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 tattvArthAdhigamasUtram [o na zrayate, a (ya)taH zrutasya granthArUSitasya upagrahatvAt upakArakatvAd uktena vidhinA, 'atazca zrutAdananyA matirato'nanyatvAnnAzrayate / zabdastu zrutajJAnakevalajJAne zrayate, nAnyat, kiM kAraNam ? zrutAGgatvAt zrutasya prativiziSTabalAdhAnahetutvAduktena vidhinA // 3 // bhA0 mithyAdRSTyajJAne, na zrayate nAsya kazcidajJo'sti / jJasvAbhAvyAjjIvo, mithyAdRSTirna cApyasti // 4 // TI0 zabda eva naya: mithyAdRSTyajJAne, mithyAdRSTiM ajJAnaM ca aparicchedAtmakaM na zrayate, kiM kAraNam ? yato nAsya kazcidajJo'sti nAstyasya kazcidajJaH zabdasya matena kazcit prANI / kiM kAraNamiti cet ? ucyate- jJasvAbhAvyAt sarvaprANinAM jJAtRsvarUpAtvAjjIvo e bene choDIne zrutajJAna vagere cha jJAnano svIkAra kare che paNa saviparyaya eTale ke matiajJAna sahita evA matijJAnano svIkAra karato nathI. je kAraNathI graMtha-pradhAna = graMthane (zabdane) anusaranAra evuM zrutajJAna pUrvokta rIte (matijJAnAdi be jJAnane, upakAraka che. AthI zrutajJAna ane zrutaajJAnathI kramazaH matijJAna ane matiajJAna e ananya-abhinna che. Ama ananya eTale ke eka ja mAnavAthI matijJAna ane matiajJAnano RjusUtranaya Azraya karato nathI. zabdanaya e zrutajJAna ane kevaLajJAna e be jJAnano ja svIkAra kare che. prazna : Anu zuM kAraNa che ? javAba H kAraNa ke bAkInA matijJAna Adi chae jJAno pUrvokta rIte zrutajJAnamAM ja viziSTa baLanuM AdhAna karavAnA hetubhUta che. arthAt ti vagere zAno mUka havothI teo vaDe jANela artha zrutajJAna vaDe ja pragaTa karAya che- AthI zrutajJAna ja pradhAna che. AthI zabdanaya zrutajJAna ane (sarva bhAvone jANanAruM hoyane pradhAna hovAthI) kevaLajJAna e be jJAnane ja mAne che. (3) (4) tathA (zabdanaya) jIvane mithyArdaSTi ane ajJAnI tarIke mAnato nathI. (kAraNa ke) jJa-svabhAvavALo hovAthI A (zabda) nayanI apekSAe koI jIva 'ajJa' nathI ane mithyArdaSTi paNa nathI. (4) kArikA (4) vaLI A zabdanaya ja koIpaNa jIvane mithyArdaSTi ane ajJAna = bodhano abhAva A beno svIkAra karato nathI. prazna : zA kAraNathI ? javAba : kAraNa ke A zabdanayanA mate koI jIva ajJa = ajJAnI nathI. prazna H tenuM zuM kAraNa che ? o. pU. / tata. mu. | 2. pAviSu | pRSTa mu. /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 523 mithyAdRSTirnAsti na cApyajJo'sti // 4 // iti nayavAdAzcitrAH, kvacid viruddhA ivAtha ca vizuddhAH / laukikaviSayAtItAH, tattvajJAnArthamadhigamyAH // 5 // iti evamanenoktena svarUpeNa nayavAdAH naigamAdivicArAH citrAH bahurUpAH, vicitraiH prakArairvastunaH pariccheditvAt, te citrAH kvacid viruddhAH kvacid vastvaMze svarucigRhIte viruddhA iva lakSyante / yataH sAmAnye Azrite yastatraiva vizeSa kalpayati tadA pUrvApareNa virudhyate, vizeSe vA traikAlike'bhyupete vartamAnAvadhike vizeSa Azrite pUrvaH pareNa viruddha javAbaH kAraNa ke sarva prANIo jJa-svabhAvavALA che arthAt jJAtA (jJAna karanAra) svarUpe che. AthI koIpaNa jIva mithyAdaSTivALo nathI ke ajJAnI paNa nathI. (4) (5) A pramANe nayavAdo kyAreka viruddha jevA jaNAya che ane vaLI (samyaka vicAra karAya to) vizuddha che. laukika zAstrothI (matathI) para che, temAM upalabdha nathI. vaLI tattvajJAna mATe A navo jANavA yogya che. (5) roka prakaraNano upasaMhAraH sunayavAdo viruddha nahIM paNa vizuddha che re kArikA (pa) have A prakaraNano saMpUrNa upasaMhAra karatA pAMcamI kArikAne kahe che - A pramANe pUrvokta svarUpa vaDe A naigama Adi nayonA vicAro = abhiprAyo e judAM judAM prakAro vaDe vastuno bodha karanArA hovAthI citra = ghaNA bhedavALA che. Ama te aneka prakAranA nayo/abhiprAyo e kyAreka viruddha jevA lAge che. arthAt jayAre vastunA koI aMzane avayavane potAnI ruci anusAra grahaNa karela hoya, jANela hoya tyAre virodhI jevA jaNAya che. kAraNa ke jyAre koI eka (saMgrahaAdi) naya vaDe vastunAM sAmAnya aMzano svIkAra karAyela hoya tyAre bIjo (nagama, vyavahAra vagere) naya jayAre te ja vastumAM vizeSanI kalpanA kare che tyAre pUrvApara AgaLa-pAchaLa ekabIjA sAthe virodha Ave che. je vastu sAmAnyarUpe che te ja vastu vizeSarUpe zI rIte hoya ane je vizeSarUpe che te sAmAnyarUpe zI rIte hoya ? ema paraspara virodhI lAge che.) athavA to je padArthane bhUta, vartamAna ane bhAvi ema traNa kALa rUpa paryAyasahita vizeSa rUpe svIkArelo hoya tyAre te ja padArthane viSe bIjo vyakti phakta vartamAnakALa saMbaMdhI vizeSano Azraya kare che, tyAre pUrva abhiprAya e bIjA abhiprAya sAthe virodhI che . 8.pU. I 40 nI. mu. !
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 tattvArthAdhigamasUtram [ o iti lakSyate, evaM sarveSvAyojanIyam / evaM kvacid viruddhA iva / atha ca samyagAlocyamAnAH vizuddhAH, sAmAnyAdInAM dharmANAM sarveSAM tatra vastuni bhAvAt / athaivameva kiM' laukikAnAmapi vaizeSikAdInAM vastuvicAraNAyAM sampatanti uta neti ? ucyate na sampatanti, yadi sampateyurjainazAsanavat tAnyapi niravadyAni matAni syuH, na ca tat tathA, etadAhalaukikaviSayAtItAH laukikAnAM - vaizeSikAdInAM viSayAH zAstrANi tAni atItA atikrAntA:, na santi teSvityarthaH / atha yathA te vaizeSikAdayo nAlocayantyebhirvastu tathA'trApi kimA~ zrIyate uta neti ? ucyate na tathA'nAlocanIyaM vastu, kintvAlocanIyameveti, tdaahema jaNAya che. A pramANe sarva nayavAdone viSe eka ja vastumAM pUrvApara virodhanI vicAraNA karavI. A pramANe bhASyamAM kahela ke, 'nayavAdo e kvacit = koI viSayamAM virodhI hoya ema lAge che' AvA kArikAnA aMzanI vyAkhyA pUrI thaI. - atha = vizuddhA:| (bhale viruddha jevA lAgatAM hoya to paNa) A naigama Adi nayono samyag rIte yathArtha vicAra karavAmAM Ave to hakIkatamAM te ekadama zuddha (vizuddha) che. arthAt pUrvApara virodha vagere koIpaNa doSathI rahita che. kAraNa ke sAmAnya vagere dharmo te te vastumAM rahelAM ja che. = caMdraprabhA : AthI vastumAM nahIM rahela asat = avidyamAna dharmanA svIkAra rUpa virodha Adi koI doSa Avato nathI. dareka vastu svataH ja sAmAnya-vizeSa rUpa dharmAtmaka che. te te dharmo temAM rahelAM ja che. phakta taphAvata eTalo ke koI naya vastunA sAmAnya-dharma rUpa aMzano mukhyarUpe Azraya kare che to bIjo naya vastunA vizeSa-dharma rUpa aMzano mukhya rUpe svIkAra kare che. vaLI nayo aneka dharmAtmaka vastunA eka aMzanuM ja grahaNa karanArA che paNa sarva aMzonuM grahaNa karanArA nathI evuM nayanA svarUpamAM batAveluM ja che. AthI vastunA judA judA aMzano svIkAra karavA chatAMya vastunA sadbhUta aMzano ja svIkAra karanArA hovAthI A nayavAdo arthAt naigama Adi nayanA abhiprAyo atyaMta zaddha che. paraspara virodha Adi doSathI rahita che. * anya darzanamAM nacavAda nathI * zaMkA : zuM A pramANe ja pUrvokta nayavAdo e vaizaSika vagere laukika darzanonA mate paNa vastunI vicAraNA karavAmAM lAgu paDe che ? ke lAgu paDatAM nathI ? samAdhAna : nA, vaiziSaka Adi laukika darzanonA mate vastunI vicAraNA karavAmAM 6. pAvivu / athavA. mu. | r. patipu | nA, mu. | rU. pAripu | naiva mu. / 4. sarvapratiSu / mAtra mu. / . 3. pU. / tathA nAto. mu. |
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 rU] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 525 tattvajJAnArthamadhigamyAH, tattvaM sadbhUtaM sarvadoSarahitaM yajjJAnaM tat tattvajJAnaM, tattvajJAnAya tattvajJAnArtha tattvajJAnaprayojanArtham adhigamyAH jJeyAH / etat kathayati-samastanayasAmagryA AlocyamAnaM sudhiyAM prItimAdhinoti, anyathA yathAva, vastusaMvAdo duHkhenApAdyeta, yata A nayo lAgu paDato nathI. arthAt temAM Ano upayoga thato nathI. jo te vaizeSika vagere darzanomAM vastunI vicAraNA karavAmAM A navo lAgu paDatA hota to jainazAsananI (jainadarzananI) jema te darzano/mato paNa niravadya-nirdoSa banI jAya. paNa vaizeSika Adi darzano tevA nirdoSa nathI. A vAtane jaNAvatAM pAMcamI-kArikAnA uttarArdhamAM bhASyakAra kahe che - "A nayo laukika viSayAtIta che. arthAt laukika je vaizeSika Adi mato che, teonA viSayane = arthAt zAstrone atIta che - oLaMgI gayela arthAt teonA viSayanI bahAra A naigama Adi nayavicAro che. vaizeSika Adi anya darzanomAM A nayo vaDe vastunI vicAraNA karAtI nathI ema tAtparya che. zaMkA : jema te vaizeSika vagere laukika mato/zAstro A nayo vaDe vastuno vicAraparizIlana karatAM nathI, te rIte zuM ahIM = svakIya jainazAsanamAM paNa svIkAra karAya che ke nathI karAto ? arthAt jainazAsanamAM A navo vaDe vastuno vicAra karAya che ke nahIM ? nayo vaDe vicAraNA karavAnuM prayojanaH tattvajJAna ja samAdhAna : bIjA laukika zAstronI (matonI) jema jainazAsanamAM = jainadarzanamAM A nayo dvArA vastu anAlocanIya = avicAraNIya nathI, kiMtu nayo vaDe vicAraNA karavA yogya ja che. A ja vAtane jaNAvatAM bhASyakAra kArikAmAM kahe che -tattvajJAnArthafthayAdA tattvajJAnanI prApti mATe A nayavAdo jANavA yogya che, teno bodha karavo joIe." tattva eTale sadbhUta virodha Adi) sarvadoSothI rahita evuM je jJAna te "tattvajJAna" kahevAya. (tattva ra jJAna 4 rati tattvajJAnam ) AvA tattvajJAnane mATe (tattvajJAnarUpa prayojana mATe) nayavAdo jANavA joIe. ahIM kahevAnuM hArda A pramANe che - jIva Adi koIpaNa vastu jyAre samasta-nayanI sAmagrI vaDe vicArAya che, tyAre samyapha buddhivALA - vicArazIla mANasone prIti arthAta ruci - zraddhAvizeSa utpanna kare che. anyathA, jo ekAda naya vaDe ja vastunuM jJAna karAya 2. pU. | sadUi0 mu. | 2. pU. | mAne vastu mu. dha: | rU. pAviSa yathAvastu , I
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigamasUtram [o ekanayamatAvalambinAM vastusvarUpasampAdane sAmarthyArbhAva:, samagrayA tuM nayavicAraNA vastusvarUpapratipAdanaM sukaramupaiMgata - syAdvAdasadbhAvairiti // 5 // 35 // granthAgramaGkataH 4359 526 iti zrItattvArthAdhigame'rhatpravacanasaGgrahe bhASyAnusAriNyAM tattvArthaTIkAyAM prathamoDadhyAyaH // ? // // kRti prathamodhyAyaH // = to yathAvad je prakAre vastu hoya te prakAre (te vastu sAthe) tenA bodhano saMvAda duHkhethI muzkelIthI prApta thAya. caMdraprabhA : arthAt vastune jyAre sarva nayothI na vicArAya - eka ja nayathI vicArAya tyAre vastunI sAthe AvI paDatI bodhanI visaMvAditAne = virodhAdi doSane kAraNe te vastu sAthe bodhano saMvAda = yathArthapaNu prApta thavuM khUba muzkela banI jAya che. sArAMza ke sarvanayothI vastuno vicA2 karAya tyAre ja vastune yathArtharUpe jANI zakAtI hovAthI vastu sAthe tenA bodhano saMvAda sAdhI zakAya che. * yathArtha tattva-bodha mATe syAdvAda (anekAMtavAda)nI anivAryatA * premaprabhA : A ja vAta jaNAvatAM TIkAkAra zrI siddhasena gaNivara kahe che- kAraNa ke, koI eka ja (sAmAnyagrAhI ke vizeSagrAhI vagere) nayanA matanuM avalaMbana - svIkAra karanArAone to jIvAdi vastunA vAstavika svarUpanuM saMpAdana-pratipAdana karavAnuM sAmarthya hotuM nathI. kiMtu, samagrapaNe = samastarUpe sarva nayonI vicAraNA karavA vaDe vastunA yathArtha svarUpanuM pratipAdana karavuM sukara che = saraLa che sahelAIthI karI zakAya che kAraNa ke A pramANe sarva nayonI vicAraNApUrvaka vastunuM pratipAdana karanArA sajjano syAdvAda (anekAMtavAda) rUpa siddhAMtanA sadbhAvane (syAdvAdanA rahasyane) jANanArA, hRdayathI svIkAranArA hoya che. (arthAt syAdvAdarUpI siddhAMtanI saMthArthatA, sarvoparitA, jinazAsanamayatA ane anivAryatAno svIkAra karanArA hovAthI, tenAthI sArI rIte vAkepha hovAthI ja te mahApuruSo vaDe sarvanayonI vicAraNA karavA vaDe vastunA yathArtha svarUpanuM saraLatAthI kathana karavuM zakya bane che, bIjI rIte nahIM, ema ukta sarva vastuno sA2 (aidamyarya) che. (1-35) 2. pU. / bhAvAt. mu. | 2. pavig / nA. mu. | rU. pU. | mavAta. mu. |
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU035] svopajJabhASya-siddhasenIyATIkAsahitam 527 // iti bhagavacchrI-umAsvAtijI-mahAmahopAdhyAyapAdaiH saMdRbdhasya ___ tattvArthAdhigamA''khya-zAstrasyopari prathamAdhyAyasya kArikAsahitasya svopajJa-bhASyasya atha ca tasyopari paNDitavarya zrI siddhasenagaNivaryaviracitAyAH ___ vistRta-vyAkhyAyAzca yugapradhAnAcAryasama-paramazAsanaprabhAvakapaMnyAsapravara-gurudevazrIcandrazekharavijayasya vineyena munizrIratnavallabhavijayena guruprasAdena vihitaH candraprabhAkhyavivecana-sahitaH premaprabhAbhidho gurjaragirA bhAvAnuvAdaH samAptimagAt //
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ JJh
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 (siddhasenIyA TIkA aMtargata keTalAMka padArthonuM vivecana) sU.1, pR. 10, 5.13. ruci = samyagdarzananA sarva dravya-bhAva viSaya bane che. e rIte samyagdarzana eka = samAna che. chatAM ya nimittanA bhedathI tenA pAMca bheda paDe che. temAM ya (1) kSAyika, (2) kSAyopathamika ane (3) aupathamika bhedo AgaLa kahevAze. vedaka sAsvAdananuM svarUpa kahevAya che. (4) vedaka-samyaktaH jeNe darzana-saptakanA pugalono prAya:/lagabhaga kSaya karyo che, tevo jIva jayAre chellA samaye chellAM samyagudarzanAdi pudgalanA grAsa (jaththo)ne vedato = bhogavato/anubhavato hoya tyAre te vedaka-samyakta kahevAya. te kSapaka-zreNIne pAmelAM jIvane athavA kSAyika samyaktane pAmatAM jIvane jyAre anaMtAnubaMdhI 4 kaSAyo, tathA (traNa puMjamAMthI) 1. mithyAtva ane 2. mizra rUpa puMjano kSaya karyA bAda (udayamAM Avela) 3. samyakatva-puMjane paNa bhogavIne khalAsa (nirjarA) karato hoya tyAre chellAM pugala-samUhane bhogavavAnI avasthAne vedakasamakita kahevAya. (5) sAsvAdana-samyakta : aMtarakaraNamAM pravezyA bAda jIva aMtarmuhUrta samaya sudhI aupathamika-samyakta pAme che. temAM aMtarakaraNano jaghanyathI 1 samaya ane utkRSTathI cha AvalikA jeTalo samaya zeSa hoya tyAre koI jIvane anaMtAnubaMdhI-kaSAyano udaya thAya che. (hajI mithyAtvano udaya thayo nathI. paNa jenA udaya pachI nakkI mithyAtvano udaya thavAno che evA dUta samAna anaMtAnubaMdhI kaSAyano udaya thayo che.) AthI kaSAyanA udayathI pathamika samyaktathI paDatAM hajI jyAM sudhI mithyAtvano udaya thayo nathI tyAM sudhI jIvane jadhanyathI 1 samaya ane utkRSTathI cha AvalikA sudhI sAsvAdana samyaktano anubhava hoya che. madhura khIra khAIne pachI tenA upara viparIta citta thavAthI tenuM vamanaulTI karatAM jema kaMika kSaNamAtra khIranI madhuratAno rasAsvAda Ave tema 1 aMtarmuhUrta upazama samyaktano anubhava karIne tyArabAda pUrvokta kaSAyodaya-thatAM mithyAtvanI abhimukha thavAthI samyakta upara viparIta cittavALA jIvane vacce samyaktanA kaMIka AsvAdana rUpa sAsvAdana-samakita hoya che. mAsvAna = samyakta rUpa rasa-AsvAdathI... sa6 = sahita, je varte te sAsvAdana-samyakta kahevAya. Ama jo ke anyatra pAMca prakAranA samakita kahelAM che, to paNa vedaka-samyakta paNa samyakta-pujanA anubhava(vedana)vALuM hovAthI kSAyopathamika samyaktamAM aMtarbhAva pAmI
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 tattvArthAdhigama sUtra jAya che. ane sAsvAdana-samakita paNa mithyAtvanA traNeya puMjanA udayanA abhAvavALuM hovAthI aupazamika - samyaktamAM aMtarbhAva pAme che, ema jANavuM. mATe mukhya to ukta traNa sabhyattva che. sU.1, pR.18, 5.11 sAMkhya-mate 25 tattvo : sAMkhyoe mAnela paccIsa tattvo A pramANe che - (1) avyakta (prakRti), (2) mahat (buddhi) (3) ahaMkAra, (4 thI 8) zabda, sparza, rUpa, rasa ane gabdha, (pAMca tanmAtra) (9thI 13) zrotra, sparza, cakSu, rasanA ane ghANa (pAMca buddhiindriya), (14 thI 18) vApha (vacana), hAtha, paga, pAyu (gudA) ane upastha (liMga) (A pAMca karmendriya). (19) mana, (20 thI 24) AkAza, vAyu, teja, jaLa ane pRthvI, (A pAMca mahAbhUto che.) avyaktane choDIne bAkInA 23 vyakta che. paccIsamuM tattva cita (caitanya) svarUpa puruSa che. TIkAgata " vaM titaH ' pada saMbaMdhI samasta zloka A pramANe che - paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI cApi, mucyate nAtra saMzayaH che - gauDapAdabhASya-1/1, adhyAtmasAra-13/60 zlokArtha : paccIsa tattvono jJAnI-pachI bhale te koipaNa varNAzramamAM rahelo hoya, jaTAdhArI hoya, muMDita hoya ke zikhAvALo hoya - e avazya mukta thAya che, emAM saMzaya nathI. (sAMkhya-mata). sU.1, pR.18, 5.14 A viSayamAM AgamamAM A pramANe zloko maLe che. hayaM nANaM kiyAhINaM, hayaM annANao kiyA / pAsaMto paMgulo daDDo, dhAvamANo a aMdhao // 101 // [Ava. niryu.] kriyA (AcaraNa) vinAnuM jJAna nirarthaka che ane jJAna vinAnI ekalI kriyA nakAmI che. (arthAt potAnA ISTa kAryanuM sAdhaka banatAM nathI.) dRSTAMta tarIke, dekhato evo laMgaDo mANasa ane doDato evo aMdhajana baLI gayo. arthAt ekavAra mahAnagaramAM Aga lAgatAM nagaranA loko Ama tema bhAgavA lAgyA. tyAre 1. AMdhaLo ane 2. laMgaDo mANasa baLI gayA. laMgaDo mANasa gamana-kriyAnA abhAve bhAgI na zakavAthI paraMparAe AvelI Aga vaDe baLI gayo. jyAre AMdhaLo mANasa gamana-kriyA sahita-bhAgavA chatAM ya bacavAnA mArgane nahIM jANavAthI jyAM Aga lAgelI tyAM ja khADAmAM jaIne paDavAthI baLI gayo. Ama ekaluM jJAna athavA ekalI kriyA e viziSTa phaLanI siddhi karAvanAra
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 banatAM nathI. Ama ekalAM jJAna ane ekalI kriyA viziSTa kAryasAdhaka banatAM nathI, paNa dezathI/ aMzathI upakAraka bane ja che. kahyuM che ke - saMjogasiddhIi phalaM vayaMti, na hu egacakkreNa raho payAi / aMdhoya paMgU ya vaNe samiccA, te saMpauttA nagaraM paviTThA // 102 // 531 dRSTAMta vaDe artha samajIe. eka jaMgalamAM dava (Aga) lAgyo. tyAM vasatAM be mANaso AMdhaLo ane laMgaDo gabharAyA. bacavA mATe agni tarapha doDatAM AMdhaLAne laMgaDAe rokyo ane kahyuM ke, 'e tarapha na doDa e bAju ja agni che.' AMdhaLo kahe, to kai bAju jAuM ? laMgaDAe kahyuM,.'tuM mane tArA khabhA upara besADa. jethI sarpa, kAMTA, agni vagerethI bacAvato huM tane sukhethI nagaramAM pahoMcADuM. pelAe svIkAra karyo. ane te pramANe karavAthI banne kSema-kuzaLa nagaramAM cAlyA gayA. Ano upanaya e che ke, jJAna ane kriyA e be bhegA thAya to ja siddhigati rUpa nagarane prApta karI zakAya che. kAraNake viziSTa kAraNano saMyoga ja icchita kAryanuM sAdhaka bane che. gAthArtha : saMyoganI siddhi vaDe phaLanI prApti thAya che. kharekhara eka cakra vaDe kyAreya paNa ratha cAlato nathI. be cakravaDe ja cAle che. jemake (vanamAM dava lAgatAM) AMdhaLo ane laMgaDo mANasa vanamAM bhegA thaine - ekabIjAno atyaMta meLApa thatAM (laMgaDAnA khabhe AMdhaLo besIne laMgaDAe cIMdhelAM mArge AMdhaLo cAlavAthI) banne ya sukhethI nagaramAM pahoMcyA. (AmAM jJAna ane kriyA uparAMta 'samyagdarzana' = zraddhA paNa siddhi-gatinuM pradhAna kAraNa che. paNa teno samyajJAnamAM aMtarbhAva thAya che ema samajavuM.) = sU.2, pR.52, paM.24 samyagdarzananA prazamAdi pAMca lakSaNo kahyAM che. temAM (2) saMvega ane (3) nirveda e be lakSaNonA arthano vyatyaya-ulaTApaNu paNa kyAMka jaNAya che. dA. ta. saMvegano artha saMbhIti saMsArano bhaya karavAne badale mokSAbhilASa' karelo che. yogabiMdunI vRttimAM lokottara-viziSTa guNavALA deva, guru ane dharmano anurAga ema artha karelo che. jyAre nirvedano artha sukhavirAgane badale bhava-saMsAra pratye kaMTALo, napharata, nirguNatAnuM darzana ityAdi karelo che. A ja vAtanI puSTi karatAM yazovijayIyAvRttimAM spaSTa kahela che ke, pare tu vyatyayamAduH / anya zAstrakAra ukta-vyAkhyAnA vyatyayane kahe che. jo ke AmAM apekSA-bhedathI arthano vyatya che. bAkI tAttvika rIte koi taphAvata
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 tattvArthAdhigama sUtra nathI. kAraNake, jyAM vAstavika saMvega che tyAM nirveda paNa jovA maLe che ane jyAM nirveda che tyAM saMvega paNa dekhAya che. banne ya sikkAnI be bAju jevA che. sU.3, pR.70, 5.17 "anAdi saMsAramAM evA bhASya-vacana vaDe TIkAkAre izvara e jagatano kartA che e vAtanuM nirAkaraNa karIne anAdi karma-janita saMsAranI siddhi karI. AmAM izvara=katvano niSedha che, te anya-darzanIo je rIte Izvarane vAstavika sakriya kartA-ghaDA pratye kuMbhAranI jema - mAne che teno niSedha karelo che. paNa sApekSa rIte to Izvara kartutva jainadarzanane paNa mAnya che. A ja vAta "yogabiMdu' graMthamAM (tasvabhAvatAnuM sthApana karIne) karelI che. je be zlokomAM sApekSa rIte Izvara kartRtva jaNAvAyuM che, te be zloka tathA teno artha A sAthe ApIe chIe. koI apekSAe paramatanI (=Izvara kartutvanI) paNa saMmati ApatAM graMthakAra kahe che - arthya vyApAramAzritya na ca doSo'pi vidyate / atra mAdhyasthyamAlambya yadi samyagnistayate // 297 // zlokArthaH izvara-anugraha (izvara-kartutva) Adi viSayamAM taTastha banIne jo samyaka rIte vicAra karAya to athya = sAmarthyathI (- je rIte ghaTato hoya te rIte-) prApta thatAM izvarAnugrahano svIkAra karavAmAM koI doSa paNa nathI, ulaTuM yuktiyukta arthano svIkAra karavAmAM guNa ja che. (arthAta nimittakAraNa rUpa arthanI apekSAe "izvara anugraha kare che, phala Ape che ema mAnavAmAM doSa nathI.) (glo. ra97) have je rIte artha - saMgata thAya che tevA vyApAra (izvarAnugraha) ne jaNAve che - guNaprakarSasyo yat sarvairvandhastatheSyate / devatAtizayaH kazcit, stavAdeH phaladastathA // 298 // zlokArthaH "je kAraNathI tamAma mumukSuo jJAnAdi prakRSTa svarUpa evA jinezvara vagere viziSTa devane vaMdanIya mAne che. AthI te paramAtmA ja stavana, pUjana, namana, smaraNa vagere kriyAnA svarga-mokSa vagere phaLanA ApanArA kahevAya che. ahIM jo ke pote karelI kriyA ja phaLa Ape che, to paNa stavanAdi kriyAnuM AlaMbana (viSaya) paramAtmA che. AthI te kriyA (svAlaMbanIyatva-saMbaMdhathI) paramAtmAnI paNa kahevAya, arthAt paramAtmA paNa te kriyAnA kartA kahevAya. AthI stotavya = stuti vagerenA AlaMbana-viSaya svarUpa evA paramAtmA-izvaranA nimittathI ja stuti karanArane phaLanI prApti thAya che. Ama apekSAe nirupacarita rIte kharekhara Izvara e zubha phaLanA kartA banavAthI
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 533 izvara-kartRtva svIkArAya che. A viSayamAM ghaNuM ciMtana-vivecana karI zakAya tema che, paNa ahIM vistAra-bhayathI TUMkAvyuM che. yogabiMdunA ukta zloka. 298nI TIkAnA tAtparyasUcaka zabdo A pramANe che. anna yadyapi svartuLA stavAviyiAnaM prayaRti, tathApi stavanIyAlambanatvena tasyAstatsvAmikatvamiti stotavya-nimitta eva stotuH phalalAbha: rA sU.3, pR.77, 5.25 baddha vagere bhedonuM svarUpa bhagavatIsUtramAM garbhAdhikAramAM A pramANe maLe che. (1) baddha : eTale sAmAnyathI baMdhAyelA (karmo), (2) spaSTa athavA puSTa : baddha karatAM vadhu gADha baMdhathI puSTa thayelAM baMdhAyelA spaSTa kahevAya. (3) nidhatta : uddhartanA ane apavartanA rUpa (kammapayaDI graMthamAM kahela) karaNa sivAya zeSa karaNo jene lAgu na paDI zake e rIte adhika gADha rIte baMdhAyelAM 'nidhatta' kahevAya. (4) nikAcitaH sarva prakAranA karaNo lAgu paDI zake nahIM e rIte atyaMta gADha rIte vyavasthApita baMdhAyela karmo nikAcita kahevAya. = kyAreka 'spaSTa' bhedathI pahelAM paNa vivakSA karAya che. pahelAM spaSTa hoya - sAmAnyathI saMbaMdha mAtra thayo hoya - pachI baddha eTale adhika gADha baMdhathI baMdhAyela karmo baddha kahevAya. ukta bhedo kramazaH gADha-gADhatara baMdhanavALA hoya che. bhASyakAre 'nidhatta' bhedano ullekha karelo nathI. vaLI TIkAmAM kahyuM che ke, 'spaSTatA e,nikAcanAno bheda hovAthI bhASyakAre tene alaga kahI nathI.' vaLI sRSTatAnI anaMtara nikAcanA kahI che. AthI 'spaSTatA' dvArA 'nidhatta' baMdha abhipreta hoya ema jaNAya che. pUrvokta cAra bhedone ja yathAyogya soinA udAharaNathI TIkAkAre samajAvela che, ema jANavuM. (bhagavatIsUtra-zataka-1, uddeza-7, sUtra-63 TIkAnA AdhAre.) sU.3, pR.88, paM.15 sa yatva pAmavAnI prakriyA bhASyamAM temaja siddhasenIyA TIkAmAM je batAvI che te aupazamika-samyaktva ane kSAyopazamika samyaktva banne vacce sAdhAraNarUpe batAvI che. ahIM bannenI prakriyAnA taphAvata sAthe te prakriyA jaNAvAya che. tathA siddhAnta ane karmagraMthanA matamAM je taphAvata che, te paNa prasaMgataH jaNAvAze. aupazamika samyaktvanuM svarUpa jaNAvatAM vizeSAvazyaka bhASyamAM A pramANe gAthA kahelI che. uvasAmagaseDhigayassa hoi uvasAmiyaM tu sammattaM / jo vA akayatipuMjo akhaviyamiccho lahai sammaM // 529 // TIkArtha : upazama zreNine prApta karanAra je jIve darzana-sannakane (darzanamohanIyAdi 7
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa34 tattvArthAdhigama sUtra karmaprakRtione) upazamAvI hoya, upazAMta karI hoya te jIvane aupazamika-samyakta hoya che. prazna : zuM upazamazreNine pAmelAM jIvane ja A hoya che ? javAba : nA, (no vA.) je jIva anAdikALathI mithyASTivALo hoya, vaLI jeNe mithyAtva mohanIya karmanA (1) zuddha (2) azuddhi ane (3) mizra svarUpa traNa puMja-vibhAga karelAM na hoya ane vaLI jeNe mithyAtva mohanIya karmano kSaya karelo na hoya, te jIva aMtarakaraNamAM praveza karatAM je samyaktane pAme che te aupathamika-samyakta kahevAya che. (aMtarakaraNa eTale jemAM bhogavAtu mithyAtva mohanIya karma kSaya pAmyuM hoya ane navuM udayamAM na AveluM hoya evI mithyAtva mohanIyanA udayanA abhAvavALI avasthA.) ahIM be vizeSaNa mUkelAM che. (1) akRta-tripuMja. ane (2) akSapita-mithyAtva. temAM bIjA vizeSaNano pahelAM vicAra karIe. jeNe mithyAtvanA traNa puMjano-vibhAgano kSaya karelo che tevo (kSAyika-samakitI vagere) jIva paNa traNa puMja vinAno hoya che. AthI teno niSedha karavA mATe kahyuM ke, jeNe mithyAtva-mohanIyano saMpUrNa kSaya karelo nathI evo traNa puMja karyA vinAno je jIva samyaktane pAme che, tene aupazamika samyakta prApta thAya che. jeNe mithyAtvano saMpUrNa (sattAmAMthI paNa) kSaya karelo che tevo jIva to kSAyikasamyaktane ja pAme che, ema bhAva che. prazna : traNa puMja zI rIte karAya che? javAba : koI anAdi mithyAdRSTivALA jIva tevA prakAranI gurUpadeza vagere sAmagrInI hAjarImAM apUrvakaraNa vaDe mithyAtva-mohanIyakarmanA pugalone zuddha karatA pahelAM (1) aDadhA zuddha pudgala svarUpa mizra-puMjane kare che tyArabAda (2) te rIte saMpUrNa zuddhapudgala rUpa samyakta-puMjane kare che. ane (3) trIjo puMja to azuddha ja rahe che. jema madana-kodrava nAmanuM dhAnyavizeSa keTaluMka aDadhuM sApha karAya athavA keTaluMka saMpUrNa sApha karAya ane keTaluMka ema ne ema azuddha ja rahe che. (je zuddha che te avikAraka che, azuddha che te vikAraka che. ardhazuddha che te maMda-vikAra kare che.) Ama madana-kodravanA draSTAMtanI jema mithyAtva-pudgalonA traNa puMja karIne temAMthI jyAre samyakta-pujanA pudgalone vipAkathI bhogavato hoya tyAre jIva zAyopathamika samyagdaSTi kahevAya che. sArAMza, pUrvokta traNa puMja karyA pachI jo prathama-puMja = samyakta-puMja udayamAM Ave to jIva samyagdarzanI kahevAya. puMjanuM udvalana arthAt vipariNamana thaye punaH ardhazuddha thAya, azuddha thAya to jIva dvi-jjavALA bane, temAMthI ardha-zuddha puMja udayamAM Ave to mizra-samakita pAme che. ane mizra-puMjanuM paNa jo uThThalana thAya arthAt azuddha
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 535 pariziSTa-1 mithyAtva rUpe pariNamana thAya to jIva eka ja mithyAtva (azuddha) muMjavALo bane che. ane teno udaya thatAM mithyASTi thAya che. have mULa vAta upara AvIe, jeNe traNa puMja karelAM nathI evo jIva aupathamikasamyatvane pAme che. ane tenA kALanuM pramANa zuM che ? A vAta AgaLanI gAthAmAM jaNAve che - khINammi uDNNammi ya aNuijjaMte ya sesamicchatte / aMtomuhattamettaM uvasamasamma lahai jIvo // 530 // zabdArtha : AyuSya sivAyanI 7 karmaprakRtine 1. yathApravRttakaraNa vaDe eka koDAkoDathI nyUna sthitivALI karIne 2. apUrvakaraNa vaDe graMthibheda karIne 3. anivarrikaraNamAM praveza kare che tyAre udayamAM Avela mithyAtvano bhogavIne kSaya karAye chate ane zeSa sattAvarti mithyAtvano anudaya thaye chate jIva aMtarmuhUrta kALa sudhI upazama-samyaktane prApta kare vizeSArtha TIkAthI joie. ahIM anAdi mithyASTivALo koI jIva AyuSya sivAyanI zeSa sAta karma-prakRtione (1) yathApravRttakaraNa vaDe kSaya pamADatAM pamADatAM darekanI sthitine aMtaHkoDAkoDI sAgaropama (1 sAgaropamathI kaMika nyUna) jeTalAM pramANavALI kare che tyAre jIva bhavacakramAM pUrve kyAreya prApta na thayA hoya tevA vizuddha pariNAma svarUpa (2) apUrvakaraNa vaDe graMthi-bheda karIne trIjA (3) anivRttikaraNamAM praveza kare che. bRhatuMkalyabhASyamAM kaheluM che ke, jA gaMThI tA paDhamaM gaThiM samaicchao havai bIyaM / niyaThThIra puLa samattapura nave [ vizeSAva, gA. 1203] gAthArtha : jyAM sudhI jIva graMthi-pradeza sudhI Ave che tyAM sudhI paheluM = yathApravRttakaraNa hoya che. rAga-dveSanI nibiDa graMthino bheda karatAM jIvane bIjuM = apUrvakaraNa hoya che. tathA samyakta sAme hoya, prApta thavAnI taiyArI hoya tyAre anivRttikaraNa rUpa trIjuM karaNa hoya che. - A rIte uttarottara vizuddha pariNAma svarUpa traNa karaNo thAya che. temAM A trIjA anivRttikaraNamAM je mithyAtva udayamAM AveluM hoya teno anubhava karIne-bhogavIne ja kSaya thAya che. sattAmAM raheluM zeSa je mithyAtva che teno anudaya thaye arthAt pariNAmanI vizuddhi-vizeSathI upazAMta thaye, udayano aTakAva thaye chate antarmuhUrta kALa sudhI mithyAtva
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 tattvArthAdhigama sUtra udayamAM AvatuM nathI. AthI te aMtarmuhUrta kALa sudhI jIva aupamika samyaktvane pAme che. A aupazamika-samyaktvano kALa pUro thayA pachI (siddhAMtanA mate) mizrRtva-puMjano ja udaya thavAthI jIva mithyAtvane pAme che. kAraNake tyAre zeSa be (samyaktva-mizra rUpa) puMja karAyela na hovAthI vidyamAna hotAM nathI. ahIM kahevAnuM hArda A pramANe che. ahIM saiddhAntiko = siddhAMtane AgaLa karanArAono mata A pramANe che ke, koi anAdi-mithyArdaSTi jIva tevA prakAranI sAmagrIno (pUrvokta gurUpadeza-yathApravRttakaraNAdi) sAmagrIno sadbhAva hote chate apUrvakaraNa vaDe traNa puMjane karIne zuddha-puMjanA pudgalone bhogavato chatAM aupazamika-samyaktvane prApta karyA vinA ja - prathamathI ja kSAyopazamika-samyagdaSTivALo thAya che. jyAre bIjo koi jIva yathApravRttikaraNa vagere traNa karaNanA kramathI 'aMtarakaraNa' karAye chate aupazamika-samyaktvane prApta kare che. A jIva traNa puMja karato ja nathI. ane te aupazamika-samyaktvathI cyavelopaDelo chatAM avazya mithyAtva guNaThANe jAya che. A viSayamAM bRhatkalpa bhASyamAM kaheluM che ke, AnaMvAmananaMtI nadu maTTALa na muM phatiyA / tUM avatiyuMnI miccha viva vasamI puNDa III) bhAvArtha : jema koi ilikA (iyaLa) ghAsa vagere upara sarakatAM chatAM AgaLa bIju koi sthAna rUpa AlaMbana na maLavAthI te ilikA pUrva sthAna svarUpa svasthAnane choDatI nathI arthAt saMkocAine pharI pUrvanA sthAne ja rahe che. A pramANe upazama-samakitI AtmA aupazamika-samyaktvathI bhraSTa thayelo traNa puMjane karanAro na hovAthI mizra ane zuddha puMja rUpa anya sthAnano lAbha nahi pAmavAthI pharI-jyAMthI caDhelo te ja mithyAtva guNaThANe pAcho Ave che, ema bhAvArtha che. kArmagraMthiko = karmagraMthanA matane AgaLa karanArAo A pramANe mAne che ke, tamAme tamAma anAdi-mithyAdaeNSTivALA jIvo prathama vakhata samyaktvanI prAptinA kALe yathApravRtti Adi traNa karaNo karavA pUrvaka aMtaraka2Na kare che. (jemAM 52manirvANa-sukha jenI najIkamAM che evo tathA jenA aMtaramAM pracUra, durvAra vIryollAsano vistAra pragaTa thayo che evo koi mahAtmA tIkSNa kuThAranI dhAra jevI paramavizuddhi (apUrvakaraNa) vaDe rAgadveSanI nibiDa graMthino bheda karIne pachI - mithyAtva-mohanIyanI udayakSaNathI mAMDIne aMtarmuhUrta sudhI bhogavAya teTalI uparanI sthitine choDIne pachI tenI upara rahelAM aMtarmuhUrta sudhI mithyAtvamohanIya karmanA vegha bhogavavA yogya dalikono apUrvakaraNa ane anivRttikaraNa rUpa vizuddhi (vizuddha-pariNAma)thI utpanna thayela sAmarthya vaDe (te dalikone uparanI sthitimAM =
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 537 nAMkhIne moDethI bhogavAya tevA karavA dvArA) abhAva karavA rUpa "aMtarakaraNa" kare che. (arthAt kramazaH je mithyAtvadalikone bhogavavAnA hatAM temAM gAbaDuM pADIne teTalAMaMtarmuhUrta sudhI bhogavavAnA dalikone pAchaLa nAMkhe che - moDA bhogavAya tevA kare che. jIvanA vizuddha pariNAmanA sAmarthyathI AtmAmAM A prakriyA tevA saMkalpa athavA prayatna vinA paNa banyA kare che.) A "aMtarakaraNa' karyA bAda mithyAtva-karmonI be sthiti thAya che. eka aMtarakaraNanI nIcenI cAlu bhogavAtAM mithyAtvakarmanI prathama-sthiti che. ane bIjI sthiti che, aMtarakaraNanI uparanI sthiti. Ama traNa vibhAga thayA. (1) nIcenI (bhogavAtI) sthiti (2) aMtakaraNa ane (3) uparanI (bhogavavAnI bAkI) sthiti. A pramANe (traNe ya sthitino kALa aMtarmuhUrta che. ane AkhI prakriyAno kALa paNa aMtarmuhUrta che. paNa te moTuM aM. mu. samajavuM.) AmAM prathama sthitimAM jIva mithyAtvakarmanA dalikone bhogavato hovAthI mithyAdaSTi ja che. aMtarmuhUrta pachI te sthiti pUrI thatAM-bhogavAi jatAM aMtarakaraNanA prathama samaye ja jIva aupathamika-samyaktane pAme che. kAraNake ahIM mithyAtva-karmanA dalikonuM vedana-anubhavana nathI. jema jaMgalamAM lAgelo dAvAnaLa e pUrve baLI gayela iMdhanane athavA ukhara-bhUmine prApta thatAM jema olavAI jAya, zAMta thAya che, tema mithyAtvanA vadana rUpa vanadava paNa mithyAtvanA dalikonA udayanA abhAvarUpa aMtarakaraNane prApta karIne zAMta thAya che, bujhAI jAya che. ane Ama thatAM jIvane aupathamika-samyaktano lAbha thAya che. prasaMgataH karmagraMthamAM kahela "aMtarakaraNanI prakriyA kahI. have mULavAta upara AvIe. pUrvokta rIte aupazamika-samyaktanI prApti thaye karmagraMthanA mate jIva mithyAtvadalitonA traNa puMja avazya kare che. AthI A mate aupathamika-samyaktathI auvelA jIva mATe (aMtarmuhUrta bAda) traNa vikalpo che. jo tene traNa puMja paikI (1) zuddha-puMja udayamAM Ave to te tattvArthazraddhAna rUpa kSAyopazama-samyakta pAme che ane (2) jo ardha-zuddhapuMja udayamAM Ave to mizra-samyakta pAme che ane (3) jo azuddha-puMja udayamAM Ave to mithyAdarzanane pAme che. A karmagraMthano mata che. siddhAMtanA mate to mithyAtve ja jAya che. Ama vistArathI saryuM. bhASyakAra umAsvAtijI mahArAje tema ja siddhasenIyA TIkAmAM paNa pUrvokta matAMtarone sparyA vinA ja tattvArthanI zraddhAna svarUpa samyagdarzananI prAptinI prakriyA batAvI che. bhASyamAM to anivRttikaraNa tathA aMtarakaraNano ullekha paNa karelo nathI. chatAM siddhasenIyA TIkAmAM arthapattithI anivRttikaraNanI prApti thAya che ema kaheluM che. kAraNa ke tenA vinA samyaktanI prApti thatI nathI. temaja "aMtarakaraNa'no ullekha to si. se. TIkAmAM
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 tattvArthAdhigama sUtra paNa karelo nathI. vaLI traNa puMjanI vAta paNa karI nathI. Ama pUlathI prakriyA batAvI che. jo ke saiddhAMtika mate bhavacakramAM prathama kSAyopathamika samyakta meLavI zake che mATe aMtarakaraNanI AvazyakatA nathI. karmagraMthanA mate jIva prathama aupazamika samyakta ja pAmato hovAthI tenA mate aMtarakaraNanI prakriyA avazya thAya che. siddhasenIyA TIkAmAM jaNAvelI prakriyA vaDe je samyagdarzana prApta thAya che temAM 'nisarga-samyagdarzana athavA adhigama-samyagdarzana' koipaNa laI zakAya che. kAraNake tyAM chelle jaNAvela che ke - "gara voparTAramAre yat savirva tasalimAraphate pravavanavRdhdhAH arthAt ukta rIte upadezaka vinA je samakita prApta thayuM hoya te nisarga-samyagdarzana kahevAya. (arthAt upadezapUrvaka prApta thayuM hoya to adhigama-samyagdarzana kahevAya.) Ama adhigama-samyagdarzananI prAptimAM paNa pUrvokta prakriyA jANavI. A viSayamAM siddhasenIyA TIkAmAM spaSTa ullekha nathI, paraMtu hAribhadrI TIkAmAM kahyuM che ke, "paropadeza ke je viziSTa bAhya nimittanuM sUcaka che, tenAthI tattvArtha zraddhAna rUpa samyagdarzananI prApti thAya che. AmAM tathA bhavyatva AdinA paripAkathI bAhya-nimittanI pradhAnatA hovAthI pratimAdi bAhya nimittane AzrayIne apUrvakaraNAdi-kamathI tattvArthazraddhAna thAya che. tenA zabdo A pramANe che - 'tathAbhavyatvAdibhAvataH bAhyanimittaprAdhAnyAt anyadapi pratimAdi bAhyaM nimittamAzritya tattvArthazraddhAnaM bhavati, apUrvakaraNAdikrameNa / bIjuM ke nisarga-samyagdarzana ane adhigama-samyagdarzana vacce roganI upazAMtinA draSTAMtathI taphAvata jaNAvelo che. koI jIvane svataH ja koI rIte dhAtunI praguNatA = puSTi, upacaya thavAthI (pratikArazakti vadhavAthI) roganI upazAMti thAya che. tenA jevuM nisarga-samyagdarzana che. tathA vaidyanA upadezathI kriyAnuSThAnapUrvaka je roganI upazAMti thAya che, tenA jevuM adhigama-samyagdarzana che. Ama ukta taphAvata sivAya zeSa prakriyA banne rIte thatAM samyagdarzanamAM sarakhI jaNAya che. sU.5, pR.107, 5.19 upara dravyajIvanI vicAraNAmAM 'dravya' zabdanA aneka artho kahelAM che. teno vicAra karatAM pahelAM dravya' zabdanI vyutpatti ane tenA je aneka artha thAya che, teno saMgraha karanAra "vizeSAvaSyaka bhASya nA zlokanI vicAraNA karIe - zloka - 'davae 'duyae doravayavo vigAro "guNANa saMdAvo / davvaM bhavvaM bhAvassa bhUabhAvaM ca jaM joggaM // 28 //
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 539 vya' zabdamAM "huM to ' ema Tu dhAtu che. (1) vati = eTale te te sva-paryAyone (avasthAone/guNadharmone) je prApta kare ane mUke, te (6+ ca =) 'vya' kahevAya tathA (2) phUrti = eTale je sva-paryAyo vaDe prApta karAya ane mUkAya te (karma sAdhana-pakSe) "vya' kahevAya... arthAt dravya eTale ghaTa vagere padArtha ane paryAya eTale tenA lAla vagere guNadharmo. have ja paryAyone dravya prApta kare che, te paryAyo vaDe dravya paNa prApta karAya che ane dravya je paryAyone choDe che, mUke che, te paryAyo vaDe dravya paNa choDAya che - mUkAya che... (3) tathA vati = chati te te paryAyone je pAme, te Tu eTale "sattA"... teno Tuno (sattAno) vikAra athavA avayava te dravya' kahevAya... dravyo e avAMtara - gauNa, nyUna sattA rUpa hovAthI, je mahAsattA che tenA avayava ane vikArarUpa che. A traNa artho vyutpattithI - vyAkaraNanI apekSAe kahelAM che. tathA (4) rUpa, rasa, gaMdha vagere guNo che. te guNono "saMdrAva' (saMvaVi saMtAva:) eTale samudAya - te "dravya'... ghaTAdi padArtho rUpAdi guNonA samUharUpa hovAthI dravya che. temaja (pa) bhAva eTale vastuno bhaviSyamAM thanAro paryAya/avasthA... AvA vastunA bhAvi paryAyane je bhavya = yogya hoya te paNa 'dravya' kahevAya... bhaviSyamAM rAjyanA zAsaka - paryAyane yogya vartamAna kumAranI jema. A artha pramANe vastunuM je upAdAna - kAraNa hoya te dravya kahevAya.. jema ke ghaDA pratye mATI e dravya-ghaDo kahevAya.... (9) tathA vastuno je paryAya bhUtakALa banI gayo hoya te paNa dravya kahevAya... jema ke koI ghIno ghaDo, jeNe bhUtakALamAM ghInA AdhAra rUpa paryAyano anubhava karelo hoya, arthAt bhUtakALamAM ghIno AdhAra banelo hoya paNa hamaNAM khAlI hoya tema chatAMya te dravya dhRta-ghaTa - ghIno ghaDo kahevAya che... ahIM gAthAmAM 4 zabda che, tenAthI vastunA bhUta ane bhAvi banneya paryAyone "dravya kahevAya ema artha jANavo.... ahIM je bhUta paryAyavALI ane bhUta-bhAvi-paryAyavALI vastu che, te kevI hoya to 'dravya kahevAya? te jaNAve che ke, je yogya (gaM gor) hoya tevI bhUtaparyAyavALI ane bhUtabhAvi paryAyavALI vastu dravya' kahevAya, nahitara yogya na hoya to dravya na kahevAya. TUMkamAM, je bhAvi kAryanA kAraNanA kAraNarUpe yogya hoya athavA bhUtakALamAM kAraNa baneluM hoya te najIkanA paryAyane dravya' kahevAya. dA.ta. je ghIno ghaDo hAla khAlI hoya paNa bhUtakALamAM ghI bhareluM hatuM athavA bhaviSyamAM ghI bharAze to te dravya vRta - ghaTa kahevAya... koI "vAhana" peTrolanA abhAva Adi kAraNe hAlamAM vahana karatuM nathI to paNa bhUta-bhaviSyamAM vahana kareluM karaze to te dravya-vAhana kahevAya... A pramANe khAlI makAna vagere udAharaNo paNa vicAravA...
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 tattvArthAdhigama sUtra jo "yogya-paryAya ema na kahIe to dareka dravyoe bhUtakALanA anaMtakALamAM sarvaparyAyo anubhavelAM che ane bhaviSyamAM anubhava karaze, AthI to badhAM ja pudgalo (hAlamAM yogya hoya ke ayogya hoya te badhAM ja) dravya mAnavAno prasaMga Avaze.. mATe yogya' (= najIkanA) evuM kahevuM che... A pramANe 'dravya' zabdanA vividha arthane jaNAvatI pUrvokta vizeSAvazyaka bhASyanI gAthAno artha pU. AcAryazrI hemacaMdrasUrijI kRta TIkAnA AdhAre vicAryuM. A ja arthanI vicAraNA saMkSepathI siddhasenIyA TIkAmAM paNa karelI che... je bhUta ane bhAvi paryAyanuM kAraNa hoya te dravya' kahevAya, kAraNa ke mUtarA bhAvino vA mAvI dizA tu ya, 'tad dravyam' e pramANe uktithI "kAraNa" ne paNa 'dravya kahevAya che, e apekSAe prathama udAharaNamAM rAjaputrane dravya - rAjA kahela che... tathA zilAtaLe tyajI devAyela sAdhunA zarIrane paNa "dravya sAdhu" kahevAya. A uparAMta "upayoga" ane "kriyAe be arthamAM paNa dravya zabda vaparAya che. ahIM upayoga zabdanA be artha thaI zake, eka che - jJAnAdi upayoga ane bIjo artha che "vaparAza', upayogI thavuM... AmAM prathama arthanI vicAraNA karIe to je vyakti "jIva', "maMgala' Adi padArthane jANanAro hoya paNa temAM upayogavALo na hoya to AgamanI (jJAnanI) apekSAe 'dravyajIva' athavA dravya-maMgala kahevAya, kAraNa ke manupayogo dravyama. jemAM upayoga na hoya te vacana, kriyA ane labdhi rUpa jJAna vagere vastu paNe dravya kahevAya. TIkAmAM paNa jIva zabdano nikSepa karatI vakhate dravya jIva'nA bhAMgAnI anya AcAryanA mate vicAraNA karatI veLAe A artha AgaLa jaNAvela che. athavA noAgamathI (Agama-niSedhanI apekSAe) vicArIe to tevA "jIvAdi arthane bhaviSyamAM jANanAranuM zarIra athavA bhUtakALamAM jANeluM che paNa hAlamAM jANanAra nathI, tevA AtmAnuM mRta zarIra paNa 'dravya-jIva" kahevAya... jo ke, prastutamAM vistAranA bhayathI... athavA khAsa upayogI na hovAthI A artha TIkAmAM vistArathI lIdho nathI. Ano vizeSa vistAra Avazyaka niryukti vagere graMthothI jANavo. upayogano bIjo artha "vaparAza" che. je vastu je upayoga mATe = vaparAza mATe banAvI hoya te upayogamAM na AvatI hoya to "dravya' kahevAya. arthAt vastu potAnI arthakriyAnuM = kAryanuM saMpAdana karavA samartha na bane to te dravya' kahevAya... dA.ta. ghI, pANI, vagere bharavA mATe ghaDo banAvAya che. mATe ghaDAno upayoga pANI vagere bharavA mATe thAya che. have jo te ghaDo khAlI hoya, pANI vagerenA vaparAzamAM Avato na hoya to
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 541 dravya-ghaDo kahevAya... dravya eTale yogya... pANI bharI zakAya tevo che... paNa khAlI che mATe dravya kahevAya... jo te pANIne dhAraNa karavAnuM = pANIno AdhAra banavAnuM kAma kare to upayogI banavAthI bhAva-ghaTa = bhAvathI ghaDo kahevAya... prastutamAM TIkAkAre dravyano upayoga ane kriyA rUpa artha jaNAvIne tenA dRSTAMta tarIke (i) citrakAra ane (ii) dhRtapaTa kahela che... e be arthonA kramazaH be dRSTAMto che ema kahI zakAya che. dA.ta. sUtelo citrakAra e vartamAnamAM 'citramAM' upayogavALo nathI, paNa bhUtakALamAM citramAM upayogavALo hato e apekSAe dravya citrakAra kahevAya... Ama citrano jANakAra chatAM citramAM 'upayogarahita te dravya kahevAya' e apekSAe ahIM sUtI vakhate citramAM jJAnano upayoga na hovAthI 'dravya' citrakAra kahevAya... athavA to citra doravuM - te citrakAranI arthakriyA che, mukhya kArya che sUtelI avasthAmAM te arthakriyAmAM pravartato na hovAthI dravyacitrakAra kahevAya che... dhRta-ghaTanA dRSTAMtamAM paNa A rIte beya artha ghaTI zake che. je vyakti 'vRta-ghaTa' (ghInA ghaDAne) jANato hoya che labdhi che, paraMtu temAM upayoga vinAno hoya to (kadAca dhRta-ghaTanI prarUpaNA karato hoya to paNa) te vyakti dravya-nRta-ghaTa kahevAya... tathA 'kriyA'nI apekSAe joIe to je dhRta-ghaTa hAlamAM khAlI che, eTale ke ghIne dhAraNa karavAnI potAnI arthakriyAmAM pravartato nathI, mATe te dravya-nRta-ghaTa kahevAya... AvA dhRta-ghaTa bhUtakALamAM ghIno AdhA2 banela hoya athavA bhaviSyamAM AdhAra banavAno hoya tema chatAM paNa vartamAnamAM khAlI hovAthI dravya-nRtaghaTa kahevAya... jo temAM ghI bhareluM hoya arthAt vartamAnamAM dhRtano AdhA2 banato hota to bhAvathI dhRta-ghaTa kahevAya ema jANavuM. sU.pa, pR.112, paM.28 TIkAmAM je kahyuM ke, rUtinA svastre nIvazabdaH sthApyate / nIva kRti * emAM 'kRti' padathI 'nIva' zabda 'svarUpa' arthamAM sthapAya che, nizcita karAya che. 'svarUpa' eTale 'nIva' evo zabdAtmaka/varNAtmaka padArtha e 'nIva' padathI kahevAya che. kahevAno bhAva e che ke, koIpaNa zabdanI zakti potAno (i) vAcya (mukhya) artha jaNAvavAnI che, tema (ii) zabda pote potAnA zabdAtmaka svarUpane paNa jaNAve che ane (iii) tenAthI thatAM jJAnane paNa jaNAve che. ane (iv) te zabdanA jIvanA paryAya zabdo AtmA, cetana vagereno paNa bodha thaI zake che. prastutamAM "nIva' zabdathI jema teno vAcya-artha cetanAyukta (prANa-dhAraNa karanAra) padArtha vagere jaNAya che, tema 'jIva' e pramANe zabdAtmaka (svarUpa) artha paNa jaNAya che... mATe ahIM kayo artha levo ? teno 'kRtti' zabdathI nirNaya karAya che ke, 'nIva' e pramANe zabdAtmaka artha levo... paraMtu 'jIva' zabdathI teno vAcya artha (cetanapadArtha) na levo...
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 tattvArthAdhigama sUtra tathA TIkAmAM ja nAmanIvaH eno artha karatAM kahyuM che ke, te (nIva evo) zabda ja nAmajIva' kahevAya che, taCpAdhi ti = kAraNa ke te nava' zabda e tenAthI abhidhAna karAtAM, kahevAtAM padArthanuM vizeSaNa (upAdhi) che, dharma che. "jIva' zabda je arthanuM nAma rakhAyuM che, te cetana (gopAlanA putra vagere) athavA acetana (makAna vagere) vastu "jIva' zabdathI jaNAtI hovAthI "jIva' e te vastuno upAdhi = dharma/paryAyavizeSaNa banI jAya che. dA.ta. jIvAbhAI" ahIM Avo" ema kahevAtAM ghaNA puruSomAMthI jenuM nAma "jIvAbhAI rAkhyuM haze teno ja bodha thaze ane te ja pAse Avaze. athavA to ghaNA badhA "hola' hoya temAM jIvAbhAI holamAM' (vyAkhyAna che, ema kahevAtAM amuka cokkasa hola'nuM makAnanuM) ja jJAna thaze - kAraNa ke, "jIvAbhAI" e pramANe te puruSa athavA makAnanuM nAma rAkheluM che, AthI "jIvAbhAI' zabda e (jIvAbhAI nAmavALA) puruSa athavA makAnanuM vizeSaNa arthAt paryAya athavA dharma bane che... A ja hakIkatanI puSTi mATe zAstra-prasiddha nyAya jaNAvatAM siddhasenIyA TIkAmAM jaNAvyuM che ke, prathaffkhathAna pratyayA: tucanAmaghelA rUti gAyAt "artha, abhidhAna (zabda) ane pratyaya (jJAna, bodha, saMvedana) e tulya nAmavALA hoya che. evA nyAyathI koIpaNa zabdathI jema tenA mukhya arthano bodha thAya che, tema potAno = zabdAtmaka svarUpano paNa bodha thAya che. ane e zabdAtmaka varNavalikA = , va vagere prastutamAM , , , 5 = nava rU5) varNa samUha e nAma-jIva kahevAya che. A "nAma-jIvanA be artha thAya che. eka "nAma vaDe jIva' eTale nAmamAtrathI - phakta nAmathI ja "jIva'. dA.ta. jIva evuM nAma koI acetana makAnanuM rAkhyuM hoya, jema ke, jIvAbhAI hola' to temAM cetanApaNuM nathI, tema chatAMya "jIva' nAma rAkhyuM, mATe te "jIva' kahevAya... nAma mAtrathI jIva... temAM cetanA-artha kahevAto nathI... te arthanI apekSA vinA ja jenuM "jIva" vagere nAma rAkhyuM hoya te nAmamAtrathI jIva = nAma - jIva kahevAya. tathA nAmajIvano bIjo artha che, nAmarUpa jIva.. arthAt "jIva' evuM je varNa samUhAtmaka nAma che, te paNa "nAma-jIva' kahevAya... ahIM paNa mukhya arthanI apekSA nathI.. A nAma-jIva paryAyavAcI zabdathI kahI zakAto nathI... arthAt jenuM "jIvAbhAI' nAma rAkhyuM tene "cetanabhAI kahI zakAya nahIM. A "jIva' zabdano kharo = saddabhUta artha to "IndriyAdi prANone dhAraNa karanAra sacetana vastu thAya, paNa vivakSAthI - saMketa mAtrathI te "jIva' zabda jIva-ajIva koInA nAma tarIke rAkhI zakAya che ane tyAre jenuM nAma rAkhyuM hoya te ja artha "jIva' zabdathI jaNAya che, paNa "prANI" rUpa artha jaNAto nathI... vaLI A "jIva' Adi zabdono to koIne koI artha lokamAM prasiddha che, mukhya artha tarIke
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 543 rUDha che... paNa kadAca koI zabdo evA hoya ke teno koI artha ja na hoya, tevA "Ditya', Davitha' vagere zabdo paNa jo koInA govALanA putra vagerenA nAma tarIke saMketita karAya, to te paNa "nAma" kahevAya... A "Ditya" vagere zabdano bIjA koI artha nathI. Ane yAdacchika zabda kahela che ane te paNa koInuM nAma rAkhI zakAya che. paNa A hakIkata mULasUtramAM sAkSAt nathI, kiMtu A hemacaMdrasUrikRta TIkAmAM Avo "nAmano prakAra paNa jaNAvelo che, jo ke te alpa upayogI che, mATe khAsa prasiddha nathI. have mULa vAta upara AvIe... TIkAmAM mafmathAna e nyAyathI (1) artha (padArtha), (2) abhidhAna (zabda) ane pratyaya (jJAna, saMvedana) e talya nAmavALA hovAthI arthAt enA nAmo tulya hovAthI 'nIva' zabda e paNa tenA arthano (padArthano) dharma che ema kaheluM che, e ja vidhAnane vadhu spaSTa rIte vicAravAnuM che. je vastuno je dharma hoya te dharma te vastu sAthe avazya saMbaMdha dharAvato hoya che. "zabda" vagere e jo vastunA dharma hoya to teno paNa te te vastu sAthe avazya saMbaMdha hovo joIe. ane A vAta ukta nyAyathI jaNAvI che, te A pramANe - lokamAM taLiyA ane vaccenA bhAge pahoLA AkAravALA ghaDAne joIne koI pUche ke, (1) prazna : A zuM dekhAya che? to kaheze, javAba: "ghaTa dekhAya che. athavA pUche che ke, (2) prazna : A mANasa zuM kahe che? javAba : "ghaTa'ne (= "ghaTa' zabdane) kahe che. athavA pUche ke (3) praznaH AnA manamAM zuM (jJAna) hure che? zuM jaNAya che? to kaheze javAba : ghaTa... (ghaDo jaNAya che.) Ama traNeya praznano javAba "ghaTa' AvavAthI nakkI thAya che ke, je artha (padArtha) che, te paNa ghaTa che, je abhidhAna = ghaDAno vAcaka zabda che, te paNa "ghaTa' kahevAya ane je AtmAmAM ghaDAnuM jJAna thAya che, te paNa "ghaTa" kahevAya... AthI (1) artha (2) zabda ane (3) jJAna e tulya - nAma(zabda)vALA thayA... Ama nIva' zabdathI jema cetanAyukta padArthano bodha thAya che, tema "nIva' evA zabdano paNa bodha thAya che... te nAma-jIva kahevAya... vaLI nAma-jIvathI, jIva evuM jenuM nAma rAkheluM hoya te vyakti athavA makAna' vagereno ja bodha thAya che, paNa sAmAnyathI prANone dhAraNa karanArano bodha thato nathI... "prANone dhAraNa karanAra' evo artha "jIva' zabdathI jyAre kahevAya, tyAre te "bhAva" jIvano bodha karAve che ane tenAthI sarvaprANIono sAmAnyathI bodha thAya che, paNa koInuM nAma rAkhyuM hoya evuM nathI, mATe "nAma-jIva' na kahevAya... hA, tyAre paNa "jIva'no varNAtmaka "zabda"... artha karAya tyAre nAma-jIva' kahevAya... zabda rUpa je vastunuM nAma che e te te vastu svarUpa che, kAraNa ke te zabdathI te te vastuno
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 tattvArthAdhigama sUtra bodha thAya che... jema ke, ghaDAnA "rUpa' vagere svadharmothI ghaDo jaNAya che, tema "ghaTa' zabdathI paNa paTano niSedha thavA pUrvaka ghaDAno ja bodha thAya che, ema anubhavAya che... mATe ghaTa-zabda e dareka ghaDArUpa vastuno dharma che... ghaTa-zabda e paTa-padArthano dharma nathI mATe tenAthI paTano bodha thato nathI... Ama je paNa vastu vizvamAM vidyamAna che, teno vAcaka koIne koI zabda hoya ja che, ane je vastu na hoya, dA.ta. pAMca bhUta (pRthvI, Adi) uparAMta chaThuM "bhUta" duniyAmAM nathI, mATe teno bodha karavAnAra zabda paNa vidyamAna nathI. Ama zabda rUpa "nAma" e paNa te te zabdathI vAcya te te padArthono dharma che, e vAtanuM samarthana thavAthI nAma-nikSepa e vastunA dharma tarIke sAbita thAya che... A ja pramANe vastuno AkAra/AkRti ane vastunA kAraNabhUta dravya e paNa vastuno dharma che tathA "ghaTAdi vastuno je bhAva = jala-dhAraNa vagere (arthakriyA) e to vastuno dharma hovAmAM koI prazna ja nathI. A rIte nAma, sthApanA, dravya ane bhAva e cAreya nikSepo vastumAtranA dharma che e paNa siddha thAya che. A hakIkatane siddha karatAM zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNa vizeSAvazyaka bhASyamAM nIce pramANe zloka kahe che. nAmA saddastha-pirimAvo niyaya aa vanyumalthi to a35 jAyaM tayaM saghaM . 7rU I ghaTa paTa vagere je koI vastu lokamAM dekhAya che, te dareka vastu nizcitapaNe 1. nAma, 2. sthApanA (AkRti) 3. dravya ane 4. bhAva e cAra paryAyavALI che arthAt ukta cAra dharmovALI che... paraMtu je rIte nAma Adi nikSepo kahe che ke, vastu mAtra nAmarUpa ja che, athavA sthApanA AkAra-rUpa ja che, athavA dravya rUpe ja ke bhAvAtmaka ja che, evuM nathI. paNa cAreya dharmo dareka vastumAM hoya che. prazna : vastumAtra cAreya paryAya (=nikSepa, dharma)vALI che, evuM zAthI jaNAya che? javAba : nAmAdi bhedomAM = eTale ke ekatvarUpa = abhedarUpa pariNAmavALA je 1. nAma 2. sthApanA 3. dravya ane 4. bhAva e cAreya vastu-dharmomAM (1) zabda (2) artha ane (3) buddhi (= pratyaya, jJAna) e traNeya pariNAma (pariNati)no sadbhAva hovAthI jaNAya che ke, tamAma vastu nAmAdi cAra paryAyathI yukta che... kAraNa ke, jayAM paNa zabda-artha-pratyaya e traNa pariNAmano sadbhAva hoya te tamAma padArtho nAmAdi cAra paryAyavALA hoya che. vaLI jo A nAmAdi cAra paryAyono (dharmono) abhAva hoya, to zabdAdi rUpa (traNa) pariNAmano sadbhAva paNa jaNAto nathI. dA.ta. sasalAnuM ziMgaDuM... AmAM nAmAdi paryAyono (dharmono avasthAono) abhAva hovAthI tenA zabda, artha ane jJAnarUpa traNa pariNAmo paNa hotAM nathI.. (i) zabda (ii) artha ane (i) pratyaya (jJAna)nuM svarUpa ane tenA nAmo (zabdo) samAna hoya che, e pUrve jaNAveluM ja che.
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 545 kahevAno bhAva e che ke, paraspara ekabIjAthI yukta evA nAmAdi cAra nikSepa svarUpa hoya evI ja vastu viSe tenuM abhidhAna karanAra = kahenAra/bodha karAvanAra tarIke ghaTAdi zabdano pariNAma (dharma) dekhAya che. tathA pRthububbodara (taLiye tathA madhya bhAgamAM pahoLo)rUpa AkAra svarUpa ghaTAdi arthano (padArthano) paNa pariNAma nAmAdi cAra rUpe vastumAM ja prApta thAya che... ane buddhine paNa je tenA (vaTAdinA) AkAranA prahaNa (jJAna) rUpa pariNAma thAya che, te nAmAdi cAra svarUpa vastu viSe ja thAya che... AvuM je dekhAya che, te bhrAMta che, ema na kahevuM, kAraNa ke, A pramANe nAmAdi cAra rUpa ja vastumAM zabdAdino pariNAma (pariNati) thavAmAM koI bAdha Avato nathI... ane je dekhAtI na hoya tevI zaMkA vaDe aniSTa = virodhI padArthanI kalpanA karavI te yogya nathI. Ama karavAmAM to dareka ThekANe tenI phogaTa kalpanA karavAmAM atiprasaMga Ave, kema ke, spaSTapaNe siddha thatAM-dekhAtAM padArthamAM ya tevI kalpanA thavA mAMDaze... paNa Ama karavuM barobara nathI. kAraNa ke sUryAsta thaye rAtri ane suryodaya thatAM divasa ugato je dekhAya che, AvI pratyakSa vastuomAM bAdhakanI saMbhAvanA/kalpanA vaDe tenI ulaTI rIte kalpanA karavI te koI rIte saMgata thatI nathI. tathA prastutamAM paNa tevI vastunuM nAmAdi cAra paryAyavALI vastunA zabdAdi pariNAmanuM) darzana ane ulaTI vastanuM adarzana sivAya bIjuM koI pramANa ukta vastuno nizcaya karanAra tarIke ame jotAM nathI... mATe niSkarSa nigamana e ja ke, eka abhedarUpa pariNatithI yukta evA nAmAdi - bheda (prakAra)vALI vastumAM ja zabdAdino (arthanA vAcakapaNA vagere rU5) pariNAma dekhAvAthI sarva vastu nAmAdi - cAra - paryAyavALI ja che, ema sthira thAya che... zaMkAH jo sarva vastu nAmAdi cAra paryAyavALI hoya, to zuM nAma vagereno paraspara bheda che ja nahIM? samAdhAnaH evuM nathI, pUrve je bhinna svarUpavALA nAmAdi dharmo kahelA che, te potAnA AzrayabhUta ghaTAdi vastuno bheda ane saMghAta = saMgraha karanArA che. arthAt koI apekSAe bheda karanArA/judA pADanArA che ane koI apekSAe saMghAta karanArA = abheda karanArA, joDanArA che, ane A rIte nAmAdi dharmo pratyeka vastumAM joDavA, lagADavA... praznaH bheda karanArA zI rIte kahevAya? javAbaH A rIte, dA.ta. koI mANasa vaDe pha' evuM nAma uccArAye chate anya vyakti pUche che ke, zuM A mANasa vaDe nAma-indra vivakSita che, kahevAne icchAyela che? ke sthApanAIndra, dravya-indra ke bhAva-indra? tyAre te kaheze ke nAma-indra, vivakSita che? arthAt AnA vaDe nAma-indranuM uccAraNa karAyuM che. pharI koI prazna pUche che ke, zuM te nAma-indra paNa dravyathI
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigama sUtra ? govALano putra che ? ke kheDUta-kSatriya-brAhmaNa-vaizya-zudrano putra che ? Ama nAma-indranA paNa dravyathI ghaNA bhedo paDe che... kSetrathI paNa vicArAya to zuM te nAma-indra bharata-kSetrano che, airavata kSetrano che ke mahAvideha kSetramAM utpanna thanAro che ? kALathI paNa vicAra karatAM te bhUtakALamAM thayela, vartamAnakALamAM vidyamAna che ke bhaviSyakALamAM thanAro che ? bhAvathI paNa zuM te kRSNavarNavALo che, gauravarNavALo che, dIrgha (lAMbo) che, athavA nAno che ? Ama eka ja nAma-indranA AzrayarUpa artha/padArtha dravya, kSetra, kALa ane bhAvanA bhedathI yukta bane che tyAre anaMta-bhedavALo thAya che... 546 A ja pramANe sthApanA, dravya ane bhAvanA Azraya rUpa 'indra' vagere artho upara kahyA mujaba pratyekanA anaMta bhedone kahevA... A pramANe A nAma vagere dharmo potAnA Azraya rUpa 'indra' vagere vastunA bhedane karanArA che, ema samajavuM... prazna H A nAmAdi - dharmo (nikSepo) potAnA AzrayarUpa vastuno abheda karanAra/sAdhanArA kevI rIte bane ? javAba : A to saraLa vAta che, jyAre eka ja (indra vagere) vastumAM nAmAdi cAreya jaNAya che, pratIta thAya che, tyAre vastuno abheda karanArA/sAdhanArA che. te A pramANe eka ja zacIpati vagere arthamAM 'indra' evuM je zabdAtmaka nAma che, te nAma-indra tathA teno AkAra te 'sthApanA', uttarAvasthAnuM kAraNa hoya te 'dravya' kahevAya ane divyarUpa, saMpatti, vajradhAraNa, paraaizvaryAdi saMpanna hovuM, te bhAva-indra kahevAya. Ama nAmAdi cAreya dharmonI pratIti thAya che. A kAraNathI potAnA Azraya(AdhAra)bhUta vastuno bheda ane saMghAta (abheda) banne yane karanArA ane paraspara bhinna svarUpa (lakSaNa)vALA nAmAdi cAra dharmone (i) utpAda (ii) vyaya ane (iii) dhrauvya = dhruvatA/sthiratA rUpa dharmonI jema dareka vastumAM joDavA, lagADavA arthAt vicAravA. = uparokta arthanuM nirUpaNa jenA AdhAre ame kareluM che, te vizeSAvazyaka bhASyano zloka A pramANe che, tha sabameyasaMthAyAro mina tavALA te / 3ppAyA kRtiyaM piva thammA paivatthumAujjA // 74 // sU.7, pR.168, paM.24 dravyAdi pAMca vastune AzrayIne kSayopazama utpanna thAya che arthAt dravyAdinI kSayopazama upara asara thAya che. te (1) dravya (2) kSetra (3) kALa (4) bhAva ane (5) bhava ema pAMca nimitto che. AmAM ya bhAva ane bhava pradhAna nimitto che.
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 547 sU.7, pR.176, 5.22 nizasvAmitva0 (2-7) sUtranA trIjA sAdhana-dvAranA bhASyamAM "nisarga-samyagdarzana ane adhigama-samyagdarzana e banne yanI prApti "tadAvaraNIya karmanA kSaya, kSayopazama ane upazama vaDe thAya che." ema kahyuM. ahIM ta6 thI ruci svarUpa jJAnanA AvaraNIya karma tarIke siddhasenIyA TIkAmAM matijJAnAdi-AvaraNIya karma kaheluM che ane anaMtAnubaMdhI kaSAya AdinA upazama vagerene jJAnAvaraNIyanA kSayopazamAdinA nimitta tarIke kaheluM che. AthI samyagdarzana upazama vaDe thatuM hovAno vyavahAra karAya che. kAraNa ke bhAgamAM "AvaraNIya' zabda vAparelo che ane teno vyavahAra jJAnadarzanAvaraNIya-karma sivAya prAyaH thato nathI. A pramANe siddhasenIyA TIkAno abhiprAya che. yazovijayIyA TIkAmAM paNa pUrve prathamasUtranI TIkAmAM vicAraNA karyA mujaba nimitta tarIke ja anaMtAnubaMdhI Adi karmane samyagdarzananuM AvaraNa kaheluM che paNa sAkSAt AvaraNa kahyuM nathI. hAribhadrI TIkAmAM "tadAvaraNIya karma tarIke anaMtAnubaMdhI Adi karmanuM grahaNa kareluM che. tenA upazamAdi vaDe tattvArtha-zraddhAna svarUpa samyagdarzananI prApti thAya che, ema kaheluM che. A pramANe hAribhadrI TIkAmAM anaMtAnubaMdhI Adi karmane sIdhuM ja samyagdarzananuM AvaraNa kaheluM che. AgaLa jatAM hAribhadrI vRttimAM rucinA AvaraNIya karma tarIke jJAnAvaraNano svIkAra karanArAonuM anna lAda' kahIne khaMDana kareluM che. te A pramANe - ahIM koI anya AcArya A pramANe kahe che ke pUrvapakSa ) "talavAya' evA padathI tattvArthazraddhAna svarUpa jJAnanA AvaraNIya (jJAnAvaraNIya) karmanuM grahaNa karAya che. kAraNake jJAnAvaraNIya sivAyanA karmamAM prAyaH "AvaraNIya' no vyavahAra (prayoga) thato nathI. AthI ja darzana e jJAna ja che. paNa (uttarapakSa ) A pramANe kahevuM yogya nathI. kAraNa ke jJAnAvaraNIyano upazama thato nathI. tethI samyagdarzananA kAraNa tarIke upazamane kaheluM che te ghaTe nahI. pUrvapakSaH sAcI vAta che, paNa mohanIya karmanA upazamathI je jJAnAvaraNIyanA kSayAdi thAya che, tenAthI samyagdarzananI prApti (AvirbhAva) thAya che ema ame kahIzu. uttarapakSaH A vAta paNa barobara nathI. kAraNake jJAnAvaraNIya karmano upazama thato ja nathI, kSaya ane kSayopazama ja thAya che. AthI bhASyamAM upazamavaDe evo je pakSa-vikalpa - samyagdarzananA kAraNa (sAdhana) tarIke - kahelo che te ghaTaze nahIM. hetu (kAraNa) nuM haMmezA phaLanI pUrve grahaNa thAya che. vaLI A rIte paraMparAe nimitta bananArane paNa kAraNa
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 tattvArthAdhigama sUtra mAnazuM to atiprasaMga = ativyApti Avaze. arthAta anyatra aniSTa sthaLe paNa tevA nimitta bananArane kAraNe mAnavanI Apatti Avaze. dA. ta. koIjIvane sAtA-vedanIyAdi karmano udaya thavAthI paNa kyAreka jJAnAvaraNIya karmano kSaya vagere thavAthI te karmakSayAdi kAryane audayika mAnavAno prasaMga Avaze. AthI pUrvokta abhiprAya nirarthaka che, vajuda vinAno che. AthI niSkarSa A che ke, samyagadarzanAvAraka (tadAvaraNIya) evA bhASyagata prayogavaDe anaMtAnubaMdhI Adine ja tadAvaraNIya kaheluM che, AthI doSa nathI. arthAta anaMtAnubaMdhI Adino upazama paNa thato hovAthI "upazama vaDe evo je rucinA sAdhanano prakAra che te paNa ahIM vAstavika rIte ghaTe che. - A rIte tadAvaraNIya' nI vyAkhyAmAM matAMtara jANavo. jo ke ema lAge che ke 'tAvaraNIya' evA prayoganA rUDha-arthane anusaravAthI siddhasenIyA TIkAmAM samyagdarzananA AvAraka karma tarIke jJAnAvaraNIya karmanuM grahaNa karavA DhaLyA che, jyAre pUjya haribhadrasUri mahArAje "AvaraNIya' zabdano rUDhArtha levAmAM pUrvokta anya-matano svIkAra karavo paDe che, te yogya na jaNAvAthI "AvaraNIya' nA yaugika arthane anusaryA che. AthI je AvaraNa kare, DhAMke te "AvaraNIya' kahevAya. AthI anaMtAnubaMdhI Adi mohanIya karmaprakRtinuM paNa grahaNa karavAmAM bAdha Avato nathI. siddhasenIyA TIkAno abhiprAya e jJAna-darzanane eka mAnavA tarapha dorI jAya che jyAre hAribhadrI TIkAno mata jJAnadarzanane judA mAnavA tarapha DhaLe che. vastutaH ukta banne ya pravAho (mAnyatAo) jainazAsanamAM apekSA bhedathI pravarte che. AgamAnusArI dRSTithI jJAna ane darzanano bheda che ane tarkanusArI dRSTikoNathI abheda che. AthI pUrvokta vyAkhyA-bheda thayo che, ema jaNAya che. sU.7, pR.193, 5.12 samyattvanA kSayAdi traNa bhedo kahelAM che. A uparAMta AgamamAM upAdhi-bhedathI daza prakAra paNa kahelAM che. zrAvaka-prajJaptimAM kaheluM che ke, kiM cehuvAhibheyA dasahAvImaM pastavayaM samae / oheNa taM pimesiM bheyANamabhinnatvaM tu // 52 // TIkArtha vaLI upAdhinA bhedathI arthAt AjJAdi vizeSaNanA bhedathI AgamamAM A samyakta daza prakAranuM kaheluM che. kAraNake prajJApanAsUtramAM kaheluM che ke, (se hiM te saraviMchAriyA ? sarasa riyA vihA pannA, te nadI )
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 "nisagguvaMesaruI 'ANaruI sutte bIyaruImeva / 'aziAmavityAratnuM 'iisaMghedhamma++ "' 549 [prajJApanAsUtra, prathama-pada, gA. 119 ] oghathI sAmAnyathI te bhedo paNa A kSAyopazamAdika traNa paikI koine koi bhedathI abhinna svarUpa ja che. = gAthArtha : (1) nisarga-ruci (2) upadeza-ci (3) AzA-ruci (4) sUtra-ruci (5) bIjaruci (6) abhigama-ruci (7) vistAra-ruci (8) kriyA-ruci (9) saMkSeparuci ane (10) dharma-ruci ema daza prakAre samyaktva che. sU.8, pR.197, paM.23 matlaDyA0 sUtra-8mAM sat-padaprarUpaNA vagere 8 dvAro che, jyAre navatattva, vizeSAvazyaka vageremAM 9 dvAra maLe che. temAM 1 bhAga dvAra ochuM kahela che te vivakSAdhIna athavA vAcanAntarAdhIna che. athavA anuyogadvAra sU. 122nI TIkAmAM kaheluM che ke alpabahutva ane bhAga dvAra eka ja che. mATe bhAgadvArano alpabahutvadvAramAM samanvaya thai jAya che. sU.8, pR.202, paM.21 sat-pada-prarUpaNA dvAranuM peTA-dvAra = gatidvAramAM samyaktvane pAmatAM athavA pAmelAM jIvo hoya ke na hoya enI vicAraNA karatAM TIkAmAM kahyuM che ke, (manuSya sivAya) devAdi traNa gatimAM kSAyika ane kSayopazamika samyaktvane pAmatAMpAmelAM jIvo hoya paNa aupazamika samyaktvano ullekha karelo nathI. karmagraMthAdimAM prasiddhi evI che ke, aupamika samyaktvanI cAre ya gatimAM prApti thai zake che. saMbodha-prakaraNamAM paNa gAthA0 90mAM kaheluM che ke, "narakanI pahelI traNa pRthvIomAM kSAyika, aupazamika ane kSAyopazamika e traNa samyaktva hoya ane vaimAnika devone paMcendriya tiryaMcamanuSyone paNa A traNa samyaktva hoya." jo, A pramANe hoya to siddhasenIyA vRttimAM je kahyuM ke, 'phakta manuSya-gatimAM ja aupazamika samyaktva sahita traNe ya samyaktva hoya che' e zI rIte ghaTe ? vidvAnone pUchatAM A pramANe abhiprAya maLe che ke, karmagraMthamAM sAMnipAtika bhAvo kahyA che. temAM pAri, auda kSAyopazamika ane aupa A cAranI vidyamAnatA cAre ya gatimAM kahI che. tethI jaNAya che ke, aupazamika samyaktva cAre ya gatimAM maLI zake. vaLI karma-sAhityanA mate prathamavAra aupa. samyaktva ja pamAya che. te aupamika
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigama sUtra ja hoya evo niyama che. cAre ya gatimAM pAmI zakAya che tethI kArmagraMthikonA mate to cAreyamAM aupa. samyaktva maLe ja che. siddhAMtanA mate prathama samyaktva kSAyopa. pAmI zakAya che. (A vAta pUrve aupazamika-samyaktvanI prAptinA varNana vakhate vizeSAva. bhASyanA AdhAre jaNAvelI ja che.) koika mate Ane niyama rUpe mAnI lIdhu hoya to cAre ya gatimAM e maLe. 550 paNa pachI aupamika samyaktva upazama-zreNinuM ja levAnuM rahe. ane e to manu. gatimAM ja hoya che. AyuSya pUrNa thAya ne devalokamAM jAya tyArathI aupa. bhAvo khatama thai jAya che evo paNa eka mata che. eTale zreNi-saMbaMdhI aupa. sabhya. paNa de. lo. mAM paNa maLI zakatuM nathI. AvI saMgati hoI zake... (pU. A. zrI abhayazekharasUri ma. kRta samAdhAnanA AdhAre.) Ama pUrvokta virodhane TALavA si. se. vRttimAM zreNigata aupa. samyaktvanI ja vivakSA che ema mAnavuM joie. bAkI traNeya TIkAomAM (si. se., hA. bhA., ya. vi.) eka sarakho phakta manuSya-gatimAM ja aupa. samya. hovAno abhiprAya koI apekSAvizeSa vinA hoi zake nahIM. te apekSA pUrve kahI te ja jaNAya che. sU.8, pR.208, paM.12 bhASyamAM gati vagere 13 dvAro upara samyaktvane pAmelAM ane pAmatAM evA jIvono vicAra TIkAmAM karelo che. A uparAMta 'bhASaka' vagere sAta dvAro che. jeno bhASyamAM nirdeza karelo na hovAthI TIkAkAre paNa pUrvokta dvAromAM aMtarbhAva pAmI jAya che ema kahIne mUkI dIdhuM che. atra te 7 dvArono saMkSepathI vicAra karAya che. Ama pUrvokta 13 dvAromAM 7 dvAro umeratAM kula 20 dvAro thAya che. (1) bhASaka-dvAra : bhASA-labdhithI yukta hoya te bhASaka jIva (arthAt beindriya vagere) bhASamANa = bolato hoya athavA abhASamANa = bolato na hoya tyAre samyaktvane pAme che. manuSya vagere jAtinI apekSAe samakitano pUrva-pratipanna jIva niyamathI prApta thAya che. pratipaghamAna = pAmato jIva vikalpe prApta thAya che. kyAreka pAme che ane kyAreka nathI pAmato. bhASAlabdhirahita jIvamAM ukta banne ya maLatAM nathI. kAraNake te ekendriya jIva ja hoya che. (2) parItta-dvAra : parItta eTale pratyeka-zarIravALA athavA jemaNe saMsAra parimita karyo che, thoDAM bhava ja bAkI che tevA jIvo. ukta banne prakAranA jIvo pUrvapratipanna hoya che. pratipadyamAna tarIke bhajanA karavI. aparItta jIvo tarIke sAdhAraNa-zarIravALA athavA apArdha-pudgala parAvarta karatAM paNa adhika saMsA2vALA jIvo Ave. teo mithyAdaSTi hovAthI ubhayathI rahita che. (3) paryApta-dvAra H AmAM yathAyogya
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 551 cha paryAptiothI paryApta jIvo Ave. temAM parItta-dvAranI jema samajavuM. aparyApta-jIvo che te pUrva-pratipanna hoI zake che. (indriya-dvAramAM kahyA pramANe beIndriya vagere jIvo hoya) paNa pratipadyamAnaka na hoya. (4) sUkSma-vAra : AmAM sUkSma jIvo ubhayathI rahita che. jayAre bAdara jIvomAM paryApta-jIvonI jema samajavuM. arthAt samakitane pUrve pAmela jIvo hoya paNa navA pAmatAM hoya ke na hoya. (5) saMzi-dvAra H bhUtakALa, bhaviSyakALa saMbaMdhI lAMbu vicAravAthI zaktivALA jIvo "saMjJI' kahevAya. temAM bAdara jIvonI jema jANavuM. tathA asaMjJI jIvomAM aparyApta-jIvonI jema samajavuM. (6) bhava-dvAra : bhava eTale bhavasiddhika = bhavya jIvo. temAM paNa saMnni-jIvonI jema samajavuM. abhavasiddhikajIvomAM ubhayano = samakitane pAmatAM ane pAmelAMno abhAva che. (7) carama-dvAraH je jIvono carama = chello bhava Avaze teo (abhedopacArathI) "carama' kahevAya. teomAM paNa bhavya-jIvonI jema samajavuM. acarama jIvomAM abhavya-jIvonI jema samajavuM. Ama sAmAnyathI bhASaka-parItta-paryApta-bAdara-saMjJI-bhavya-carama vagere jIvo samakitane pAmelAM hoya che, pAmanArA jIvo vikalpa prApta thAya che. AthI ja bhASyakAre temaja TIkAkArazrI siddhasena gaNivare prAyaH ukta 13 dvAromAM aMtarbhAva thaI jato hovAthI teno ullekha ane vivecana kareluM nathI.(ukta dvAronuM varNana vizeSAvazyaka bhASyanI mAsa parittapatta, e gAve 410 nI TIkAnA AdhAre samajavuM.). sU.8, pR.208, 5.24 TIkAmAM bethI mAMDIne zIrSaprahelikA sudhInI saMkhyA levAnuM kaheluM che, te gaNanA-saMkhyA levAnI che. mATe vyAti = "be vagere ema kahyuM, paNa ekane saMkhyA tarIke na lIdhI. A aMge anuyogadvAra sUtra. 497 mAM A pramANe spaSTatA karelI che - gaNanA-saMkhyA zuM che? ( dvitaM japAnasaMdhyA ?) "A (ghaTa vagere padArtho) ATalAM che' ema saMkhyA karavI te gaNanA-saMkhyA kahevAya. have nAnAM nati, (aa IT na ti supati saMvA...) AthI "eka e gaNanA pAmatuM nathI. kAraNa ke jyAM eka ghaTAdi vastu hoya tyAM saMkhyA vinA "vastu (ghaTAda) che eTalI ja pratIti (bodha) thAya che. athavA ghaTAdi koI eka vastunuM grahaNa athavA samarpaNa karavAnA vyavahAra kALe koI gaNatarI karatuM nathI. AthI eka ghaTAdi vastu ekatva-saMkhyAno viSaya banavA chatAM ya prAyaH teno saMvyavahAra thato na hovAthI athavA alpa hovAthI ekanI gaNanA thatI nathI. ema A . zrI haribhadrasUri tathA hemacaMdrasUri kRta vRttimAM kaheluM che. anya hetunI paNa vicAraNA pa. pU. A. zrI abhayazekharasUri kRta TippaNImAM karelI che, te tyAMthI joI levA bhalAmaNa che.
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 tattvArthAdhigama sUtra sU.8, pR.213, 5.24 sparzana-dvAramAM kevaLI-samuddAtanI prakriyA : daNDaM prathame samaye kapATamatha cottare tathA samaye / manthAnamatha tRtIye, novyApI caturthe tu ra7rUA : bhAvArtha : je kevaLI bhagavaMtane vedanIya-nAma-gotra e traNa karmo potAnA AyuSyakarma karatAM ghaNA adhika hoya te bhagavAna ukta traNakarmone AyuSyanI samAna karavA mATe kevaLI samuddAtanI prakriyA kare che. arthAt A prakriyAthI ghaNA karmono kSaya karIne AyuSya-karmanI samAna sthitivALA banAve che. temAM pahelAM samaye potAnA Atmapradezone zarIramAMthI bahAra kADhIne potAnA zarIranI jADAi pramANe nIcethI upara 14 rAjaloka pramANa lAMbA kare che, phelAve che. bIjA samaye pUrva-pazcima lokanA eka cheDAthI bIjA cheDA sudhI phelAvI kapATa (pATiyA jevA) kare che. trIjA samaye uttara-dakSiNa eka cheDAthI bIjA cheDA sudhI Atmapradezone phelAvI maMthAna ravaiyA jevo AkAra race che. cothA samaye sarva AMtarAomAM phelAi javAthI lokavyApI bane che. (273) = saMharati paJcame tvantarANi manthAnamatha punaH SaSThe / sakSama tu pATa, saMhati tatoome rGam ||r74|| [prazamarati-prakaraNa ] pAMcamA samaye AMtarAomAM rahela Atmapradezone saMharI le che. chaTThA samaye maMthAnane ane sAtamA samaye kapATane saMhare che. pachI AThamA samaye daMDane (te rUpe rahela jIvapradezone) saMhare che. (274) sU.9, pR.228, paM.9 mati vagere pAMca jJAnanA upanyAsanA kramanuM rahasya A pramANe che. mati ane zrutajJAnanA svAmI, kALa, kAraNa, viSaya ane parokSatA e samAna hovAthI tema ja A banneyanI prApti thaye chate ja zeSa avidha vagere jJAnanI prApti thAya che, mATe pahelAM kahyA. temAM paNa matipUrvaka zruta thatuM hovAthI pahelAM matijJAna kahyuM che. athavA zrutajJAna e viziSTa matijJAna ja hovAthI matine pahelAM kahyuM. tathA kALa, viparyaya, svAmitva ane lAbha (prApti)nA samAnapaNAthI mati-zruta pachI avidhajJAna kaheluM che. tathA chadmasthapaNu, pudgalarUpa viSaya ane kSAyopazamika bhAvanA sAdhAraNapaNAthI avidha pachI manaHparyAya jJAnane kaheluM che. tyAra bAda sarvajJAnomAM pradhAnapaNu hovAthI, tathA yati-svAmitvanI samAnatA hovAthI ane aMte prApta thatuM hovAthI mana:paryAyajJAna pachI pAMcamu kevaLajJAna kaheluM che. evo koi jIva thayo nathI, che nahi ane thaze paNa
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 553 nahIM jeNe mati-zruta jJAnane pAmyA pahelAM ja avadhi vagere zeSa jJAnane prApta karela hoya, kare che athavA karaze. mATe pUrvokta pAMce ya jJAnanI prApti yathAkrame ja thatI hovAthI temaja uttarottara vizuddha hovAthI ukta krama yogya rIte ja kahelo che. sU.9, pR.229, 5.24 TIkAmAM "avadhijJAna' zabdanI vyutpatti karatAM kahyuM ke, sava zabda atha: (nIce) zabdanA arthamAM che. AthI gava eTale nIce nIce jatAM vistRtaviSayavALu anuttaravAsI vagere devonuM je jJAna te "avadhijJAna" kahevAya. (athoDatha: vistRtaM thI te chine svara vastu tenA jJAnena tat sarvAdhi: I [vizeSAva. zlo. 82. A. hemacaMdrasUrikRta TIkA] AmAM viSayanI bahulatAne AzrayIne A pramANe vyutpatti karelI che. "bhavanA nimittathI devone avadhijJAna thAya che. ane te anuttaravAsI vagere devonuM avadhijJAna nIce nIce ratnaprabhAdi pRthvIne viSe adhika adhika vistAravALu hoya che. dA. ta. vaimAnika devomAM saudharmAdi kalpamAM nivAsa karanArA devonuM avadhijJAna A pramANe che. (1) saudharma ane (2) izAna kalpavAsI devonuM ratnaprabhA = 1lI pRthvI sudhI a. jJA. hoya che. (3) sanakumAra (4) mahendra kalpavAsI devAnuM zarkarAmabhA = rajI pRthvI sudhI a. jJA. hoya che. (5) brahmaloka (6) lAMtaka kalpavAsI devonuM vAlukAprabhA = 3jI pRthvI sudhI a. jJA. hoya che. (7) zukra (8) sahastrAra kalpavAsI devonuM paMkaprabhA = 4thI pRthvI sudhI a. jJA. hoya che. (9) Anata (10) prANata kalpavAsI devonuM dhUmaprabhA = pamI pRthvI sudhI a. zA. hoya che. (11) AraNa (12) acuta kalpavAsI devonuM uparokta adhika vizuddha dekhe che. nava raiveyaka devomAM adhasya ane madhyama vimAnavAsI devo tama:prabhA = 6ThThI pRthvI sudhI dekhe che. nava raiveyaka devomAM uparima ane madhyama vimAnavAsI devo tamastamaH prabhA = 7mI pRthvI sudhI dekhe che. anuttaravAsI devo saMpUrNa cAreya dizAmAM kanyAnI coLInA AkAravALI lokanADI dekhe che. Ama nIcenA bhAgamAM vaimAnika devonA avadhijJAnanuM kSetra upara uparanA devalokamAM devamAM vistRta thatuM jAya che. AthI ja uparokta vyutpattimAM nava no artha "adha-vistRta ema karelo che. bAkI tiththu to saudharma vagere devendronuM avadhijJAna asaMkhyaya dvIpa-samudro kSetra jeTaluM samajavuM. ane upara uparanA devonuM te ja ati ghaNA dvIpa-samudro viSayavALuM
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 tattvArthAdhigama sUtra avadhijJAna samajavuM. tathA Urdhva kSetramAM to pota-potAnA kalpanA-vimAnanA stUpa-dhvajAdi sudhI ja joI zake che. ema jANavuM. A uparAMta anya bhavanapati devo vagerenuM avadhijJAna kSetranI apekSAe judA judA AkAranuM hoya che. paNa prastutamAM upayogI na hovAthI te vizeSAvazyaka vagere graMthothI jANavuM. sU.11, pR.238, 5.22 ahIM mAre parokSad sUtramAM sAdya mAdya ema vigraha karIne sAthe evuM rUpa kaheluM che paNa "mA " evo dva-samAsa na thAya. kAraNake ahIM ekazeSa' rUpa samAsa thAya che. je zabdonI svAdi-vibhaktinA rUpo samAna thatA hoya te zabdono ukta rIte dvanda karavAnA prasaMge dva-samAsano apavAda karIne vivisaMdhyeya rU-2-221 sUtrathI ekazeSa samAsa thayelo che. jemAM be ke tethI vadhu samAna rUpavALA zabdonI sokti = sAthe kathana karavAnI vivekSA hoya tyAre eka zabda ja zeSa rahe ane bAkInA zabdo nivRtta thAya te "ekazeSa samAsa kahevAya, ema kahevAno bhAva che. sU.15, pR.282, 5.11 "apAya' rUpa matijJAnanA trIjA prakAranA paryAyo bhASyamAM kahyAM che. temAM prathama cAra paryAyonI vyutpatti "kartA" arthamAM karI che ane e ja cAra zabdone (dhAtune) bhAvArthaka - te (#) pratyaya lagADIne aMtya cAra zabdanI vyutpatti karelI che. temAM je "sapanutya' evo pATha che, te vicAraNIya che, dA. ta. mapAya mAM mA + rU dhAtu che tene bhAvamAM te pratyaya lagADIne ati zabdanuM rUpa kareluM che. e nyAye sapano zabdamAM sapanu dhAtune ta pratyaya lagADIne 'sapanutta' prayoga thavo joie. paraMtu sapanutya prayoga che, je khAsa prasiddha nathI. chatAM tevo pATha maLato na hovA chatAM siddhasenIyAdi traNeya TIkAmAM te cAra zabdone bhAvanuM abhidhAna karanArA kahelAM hovAthI temaja yazovijayIyA TIkAgata bhASyamAM sAkSAt "sapanutta' prayoga mUkelo hovAthI ame paNa tevA prayogano Azraya karelo che ema jANavuM. sU.15, pR.284, 5.9 gati vagere cAra paryAya zabdo vaDe "bhAva" (kriyAmAtra)nuM abhidhAna-kathana thAya che ema TIkAmAM kaheluM che. ane tenA dvArA phalasvarUpa jJAnano pariccheda (bodha karavAno) svabhAva che te kahevAya che ema paNa kahyuM. tyArabAda gad, apati ema kahIne parichinnatinmayA = mArAvaDe A jaNAyu, nizcaya karAyuM. AmAM patit zabdano prayoga karavAthI A karmanuM abhidhAna karanAro prayoga bane che, te phakta bhAvArthane jaNAve che. kAraNake bhAvanuM abhidhAna karanArA zabdanA yogamAM karmano prayoga na thai zake. AthI ja pachI phalitArthamAM kahyuM che ke vametannAthA rUtyartha. "A amuka
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 555 padArtha-viSaya-jJeya A pramANe ja che, bIjA prakAre nathI' ema nizcayano AkAra jaNAvyo che. AthI bhAvanuM = phaLa svarUpa kriyAnuM abhidhAna thAya che. jo pUrvokta karmaNi prayoga rUpa artha laie to bhAvanuM abhidhAna karanAro na kahevAya, mATe tene bhAvArtha-hArda samajavo joie. ane tyArabAda kahela phalitArtha ja bhAvanuM abhidhAna karanAro hovAthI tene yathArtha vivaraNa mAnavuM joie ema amane ukta viSayamAM ghaNI vicAraNA karyA pachI jaNAya che. bIjI rIte kahIe to bhAva rUpa artha sArI rIte samajAya te mATe pahelAM karmaNi prayoga dvArA bhUmikA karI che ema mAnavuM joie. vidvAno ja Ane nyAya Ape. astu. sU.17, pR.299, paM.24 avagraha vagere mati-bhedo arthanA grAhaka che ane te artha sparza, rasAdi pAMca prakArano che. sparzodi dravyanA paryAyo che ane AthI paryAyanA grahaNathI dravyanuM grahaNa avazya thavAnuM ja che kAraNa ke dravya vinA paryAyo nathI ane paryAya vinAnA dravyo nathI. Ama dareka indriya vaDe sparzada svaviSayanuM grahaNa thaye dravyanuM grahaNa avazya thAya che. ane dravyanuM grahaNa thaye yathAyogya sparzAdinuM paNa grahaNa avazya thAya che. kyAreka dravyanI pradhAnatA hoya to kyAreka paryAyonI e vAta judI che. A rIte dareka indriyavaDe dravyanuM grahaNa thatuM hovAnuM vidhAna karavAthI phakta sparza ane cakSu e be indriyo vaDe ja dravyanuM grahaNa thAya che evuM mAnanAra naiyAyikonuM nirAkaraNa thAya che, ema jANavuM. sU.18, pR.302, paM.20 indriya sAthe viSayanA saMbaMdha rUpa pahelAM vyaMjanAvagraha thAya che ema kahyuM. temAM kai indriyano kayA viSaya sAthe evo saMbaMdha thAya che te jaNAvanArI vizeSAvazyaka gata niryukti-gAthA A pramANe che - puTThe suNei saddaM, rUvaM puNa pAsai apuTThe tu / nyuM tuM ca pAse ca vandvapurNa viyAre // [ vizeSAva gA. 336 ] gAthArtha : zrotrendriya e spaSTa mAtra zabdane sAMbhaLe che, grahaNa kare che. kAraNake zabdanA pudgalo atyaMta sUkSma, ghaNA ane bhAvuka hoya che tathA zrotrendriya paNa bIjI indriyo karatAM vadhu capaLa kuzala hoya che. zarIra upara dhULa lAgI hoya tenI jema phakta sparza-saMbaMdha thayo hoya te spaSTa kahevAya. tathA gandha, rasa ane sparza rUpa viSayane kramazaH ghrANendriya, rasanendriya ane sparzanendriya e baddhaspaSTa rUpe grahaNa kare che. gaMdhAdi dravyano samUha pahelAM ghrANendriyAdi sAthe spaSTa thAya, saMbaMdha mAtra pAme, pachI 'baddha' thAya arthAt Atmapradezo sAthe gADha rUpe saMbaddha thAya AtmasAt thAya. tyAre ghrANendriyAdi vaDe -
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigama sUtra 556 gaMdha vagerenuM grahaNa thAya che. kAraNe gaMdhAdi dravyo zabdanI apekSAe alpa che, sthULa che ane abhAvuka che. tathA zrotrendriyanI apekSAe ghrANendriyAdi acapaLa-akuzala che. prazna H jo sparza thayA pachI baddhanuM grahaNa kare che, to spaSTabaddha (puka-vRddha) evo pATha kahevo yogya che ? javAba : sUtranI gati vicitra hovAthI 'baddha sRSTa' Avo pATha kahelo che. bAkI arthanI apekSAe to pUrve kahyA pramANe ja che, ema jANavuM. AmAM cakSurindriya che te viSayane prApta karyA vinA ja arthAt viSaya sAthe saMbaMdha karyA vinA ja grahaNa kare che. gAthAmAM 'punaH' zabda che te vizeSa artha jaNAvanAro che. AthI aspaSTa vastu paNa yogya pradezamAM hoya to ja jue che, paNa ayogya dezamAM rahela saudharma-devalokAdi athavA kaTa-kuTI Adi vaDe vyavahita ghaDAne joi zakatI nathI. = sU.18, pR.303, paM.14 keTalAka arthAvagrahathI ja jJAna mAne che paNa tenI pUrve thatAM vyaMjanAvagrahane jJAna mAnatA nathI. AthI tene spaSTa karavA mATe TIkAmAM vyaMjanAvagrahamAM sparzanAdi upakaraNa indriya sAthe saMzleSa joDANa pAmela sparzAda rUpe pariNamela je (ghaTa, paTAdarUpa) pudgalono samUha hoya tyAre avyakta-vijJAna hovAthI tene paNa jJAna kaheluM che. vastutaH vyaMjanAvagrahakALe jJAnAbhAva mAnIe to paNa 'kaMika che' evA avagraha rUpa jJAnanuM kAraNa hovAthI te vyaMjanAvagrahane paNa upacArathI jJAna kahevAya che, emAM koi bemata nathI. paraMtu vyaMjanAvagrahanA samaye jJAnano sadbhAva mAnIne paNa vizeSAvazyakamAM bIju samAdhAna kareluM che. indriya-viSayanA saMyogarUpa vyaMjanAvagrahanA kALe jIvamAM jJAna atyaMta alpa hoya che AthI avyakta hoya che. AthI potAnA saMvedanathI paNa pragaTa karI zakAtuM nathI. A jJAna zI rIte avyakta hoya che ? tenA javAbamAM kaheluM che ke, sUtelAM, mUcchita vagere avasthAvALA jIvanI jema sUkSmabodha hoya che. vaLI te supta vagere jIvone te sUkSma bodhano svayaM khyAla Avato nathI, anubhavAto nathI. chatAM paNa keTalAMka sUtelAM jIvo paNa svapranI avasthAmAM kaMika bolatA hoya che, teone bolAvAya to oghathI vacanauccAra kare che. tathA saMkoca, prasarAdi ceSTA kare che. chatAM tyAre te ceSTAne teo jANatAManubhavatAM nathI ane jAgRta thayA chI tenuM smaraNa paNa karatAM nathI. prazna H to pachI te ceSTAothI temane jJAna hoya che evuM zAthI jaNAya che ? javAba : je kAraNathI te vacana vagere ceSTAo amatipUrvaka thatI nathI arthAt pUrve mati jJAna thayA vinA thatI nathI, kiMtu matipUrvaka ja thAya che.
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 557 are ! jAgrata avasthAmAM paNa potAnA hRdayagata sarva vastune jANato nathI. kAraNa ke eka aMtarmuhUrtamAM paNa kevaLagamya asaMkhya sUkSma adhyavasAyo pasAra thaI jAya che, to AkhA eka divasamAM to keTalAM pasAra thAya ? chatAM chadmastha jIva vaDe A badhAM anubhavAtAM-jaNAtAM nathI. tema chatAM kevaLIgamya hovAthI teno svIkAra karAya che, tema vyaMjanAvagraha jJAna saMbaMdhI paNa jANavuM. arthAt te paNa avyakta chatAM mAnavuM joie. sUtelAM puruSanuM jJAna to vacanAdi ceSTAo vaDe jaNAya che, paNa vyaMjanAvagrahamAM jJAna hovAnuM jaNAvanAra koI cihna jaNAtuM nathI, ema paNa na kahevuM. kAraNa ke jo vyaMjanAvagraha e ajJAna hoya to asaMkhya-samaya sudhI zrotrAdi-indriya ane zabdAdi dravyano saMbaMdha hovA chatAM zA mATe carama-samaye ja zabdAdi dravyomAM jJAna utpanna karavAnuM sAmarthya Ave che ? kahevAno Azaya e che ke zabdAdi dravya ane zrotra vagere indriyono asaMkhya samaya sudhI saMbaMdha hote chate pUrvapakSa (vyaMjanAvagrahane ajJAna rUpa mAnanArA) vyaMjanAvagrahane jJAna rUpe mAnatA nathI, to pachI (asaMkhya samayanA) carama samaye paNa zrotrAdi indriya sAthe saMbaMdha thayela zabdAdi viSayanA dravyomAM arthAvagraharUpa jJAna karavAnuM sAmarthya zA mATe svIkAre che ? te paNa na mAnavuM joie. paNa e to tame mAno ja cho, AthI ja zrotrAdi-indriya sAthe saMbaMdha thatAM pahelAM samayathI ja kaMIka jJAnanI mAtrA pragaTa thatI mAnavI joie, nahIMtara carama samaye ekAeka ja arthAvagraha rUpa jJAnamAtra mAnavI ghaTatI nathI. je vastu chUTaka vastumAM sarvathA na hoya te vastu tenA samudAyamAM paNa na Ave. retImAM tela nathI to tenA samUhamAM paNa na hoya. mATe pahelAM samayathI ja kAMika jJAna mAtrAno svIkAra karAya to ja asaMkhya samaya pachI indriya-viSaya(dravya)nA saMbaMdha rUpa vyaMjanAvagrahamAM arthAvagrahane utpanna karavAnuM sAmarthya Ave. ityAdi vizeSa hakIkata vizeSAvazyaka bhASya, gA. 195 vagere vyaMjanAvagraha-adhikArathI jANavI. TIkAkAre paNa ukta vAtanuM digdarzana TIkAmAM karAveluM che, ema jANavuM. sU.26, pR.371, 5.25 "je ekane jANe che, te sarvane jANe che." arthAt je jIva koipaNa ghaTAdi eka vastune sarva paryAyovaDe jANe che, te sarva vastune jANe che. ahIM eka vastune sarva-paryAyo vaDe koNa jANe che? teno javAba che, "je AtmA sarva padArthone sarvathA jANe che te ja eka vastune saMpUrNa-sarvathA jANe che. je vyakti akArAdi akSara athavA paramANu, ghaTa vagere dravyanA atIta-anAgata sarva paryAyone-avasthAone jANe che athavA vastunA svaparyAyone ane para-paryAyone sarvathA jANe che, te ekane (sarvathA) jANe che. AthI je vyakti sarva dravyanA sarva paryAyone na jANe, tyAM sudhI vivakSita paramANu-ghaTa vagere vastune paNa (sarvathA) jANI zakato nathI.
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558. tattvArthAdhigama sUtra A ja vAtane paraspara kArya-kAraNabhAva joDIne ulaTAvIne kahe che - "je sarvane jANe che te ekane jANe che je saMsAramAM rahela sarvavastunA sarva paryAyone jANe che te eka ghaTa vagerene jANe che. kAraNake vivakSita ghaTamAM anya sarvavastunA sarva paryAyo para-paryAya (abhAva) rUpe rahelAM che. tene jANe to ja vivalita ghaTa vagere saMpUrNa jANyo kahevAya. Ama sarva vastu sva-para paryAya bhedathI sarva-dravya-paryAyamaya che. A aMge vizeSa spaSTatA naMdIsUtra-cUrNi (sU.-42) vagerethI jANI levI. sU.31, pR.399 5.26 AgamAnusArI mahApuruSo aneka Agama-pAThano AdhAra laIne kevaLajJAnIne jJAna (vizeSa) ane darzanano (sAmAnyano) upayoga kramazaH samayAMtare mAne che. temAM samAdhAna tarIke jIvano tevo svabhAva ja mAnavo joIe, ema kahe che. tarmAnusArI mahApuruSo kevaLajJAnIne jJAna ane darzanano upayoga yugapata = eka samaye mAne che. ema na mAnIe to kevaLadarzananA (sarvasAmAnyanA) upayoga kALe bodhamAM nyUnatA Ave ema kahe che. trIjA samAdhAnavAdI matavALA kahe che, kevaLajJAnI sarvabhAvanuM grahaNa yugapat - eka ja samaye kare che, pachI te sAmAnyathI ke vizeSathI e judI vAta. pUjyapAda malavAdisUri mahArAja tathA vAdimukhya zrasiddhasena divAkarasUri mahArAja kevaLajJAnIne yugapatu kevaLajJAna ane kevaLadarzanano upayoga mAne che. temAM paNa AcAryazrI malavAdIsUrijI ke. jJA. ane ke. da. samakAlIna hovA sAthe kevaLajJAnane kevaLadarzanathI bhinna tarIke svIkAre che jyAre AcArya siddhasenadivAkarasUri samakAlIna mAnavA sAthe kevaLajJAnane kevaLadarzanathI abhinna rUpe svIkAre che. AgamavAdI vizvavizvAai pUjyapAda jinabhadragaNi kSamAzramaNa kevaLajJAna ane kevaLadarzanano kramathI upayoga mAne che. kAraNake AgamamAM tenuM ja pratipAdana karanArA pATho upalabdha thAya che. pUrvokta traNeya matonI judA judA nayonI yojanA karIne pU. upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAje "jJAnabiMdu' nAmanA graMthamAM samanvaya karelo che, te tyAMthI ja jANI levo. A ja hakIkatanuM sUcana karatAM teoe racela tattvArthasUtranA prathama adhyAya vivaraNamAM kahela che ke, mAtra yojanA grAmajJAnavindora . (A. zrI darzanasUrikRta vivaraNanA AdhAre) A pramANe matabhedo hovA chatAM ya anya matanuM nirAkaraNa karatI vakhate te te mahAtmAnA uttama guNonuM viziSTa rIte AkhyAna kareluM che e teonI mUThI UMcerI mahAnatA darzAve che - astu. sU.32, pR.405, paM.20 traNa prakAranA mithyAdarzanavALA mithyAdaSTi jIvo TIkAmAM
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 559 kahelAM che. anyatra pAMca prakAranA paNa mithyAtva kahelAM che. te A pramANe - (1) Abhigrahika : abhigraha eTale Agraha, pakaDa. viparIta mAnyatA upara "A ja satya che,' evo abhigraha-pakaDavALA bauddha, sAMkhya vagere darzanI jIvonI tattvo pratyenI azraddhA te Abhigrahika mithyAdarzana kahevAya. dA. ta. kapila vagere. (2) anAbhigrahika : amuka ja darzana sAcuM che evA Agraha-pakaDathI rahita - "sarva darzano satya che evI zraddhA rAkhanArA, bhadrika pariNAmavALA chatAM tAttvika zraddhAthI rahita hovAthI samyakta rahita bALa, gopALa vagere manuSyo vagere anAbhigrahika mithyAdaSTi kahevAya. (3) Abhinivezika : abhiniveza eTale kadAgraha. yathAvat tattvone jANavA chatAM ahaMkAra Adi kAraNe asatya khoTA siddhAMtanI pakaDa rAkhavAthI je tattvo pratyenI azraddhA te Abhinivezika mithyAtva. A jainadarzanane pAmelA jIvane satya jANavA chatAM ahaMkArAdithI jainadarzananA ekAMzanI pakaDa hoya che. jemake, goSThAmAhila, jamAli vagere. (4) sAMzayikaH jinamatamAM kahela sUtra, artha athavA te banne ya upara saMzaya - A satya haze ke nahi evI zaMkA te sAMzayika mithyAtva. AmAM sarvazadeva upara avizvAsa e mukhya kAraNa che. dA. ta. jinadatta zrAvaka vagere. (5) anAbhogika : anAbhoga eTale ajJAnatA. tenA kAraNe tattvo pratye azraddhA ke viparIta zraddhA te anAbhogika mithyAtva. AmAM samajaNa zaktino abhAva mukhya kAraNa che. A ekendriya vagere asaMjJi paMcendriya sudhInA jIvone hoya che. tema ja ajANapaNAthI viparIta zraddhAvALA sAdhu ke zrAvakane paNa hoya. temane jo koi sAcI vastu jaNAve to bhUla sudhArI le. kAraNake kadAgrahathI rahita hoya che. A pAMca mithyAtva samakita nahi pAmelA jIvane anAdikALathI hoya che. ane samakita pAmIne paDelAM jIvane sAdi-sAMta hoya che. prasaMgataH lakhelu A pAMca prakAra saMbodhaprakaraNAdithI vizeSathI jANI levA. sU.34, pR.415, 5.22 naigama-naya 1. (sattAmAtra rUpa) sAmAnya vaDe, 2. sAmAnyavizeSa-ubhaya vaDe ane kevaLa 3. vizeSa vaDe vyavahAra = bodha kare che. ukta kramathI traNeya uttarottara vizuddha che. arthAt sattA rUpa sAmAnya avizuddha che, 2. govAdi sAmAnya-vizeSa (ubhaya) vAdI naigama vizuddha-avizuddha che ane vizeSavAdI naigama sarvavizuddha che. have mukhya vAta upara AvIe. siddhasenIyA TIkAmAM 1. vasati ane 2. prasthaka rUpa be upamA dRSTAMta che. pravacana (Agama)mAM naigamanayanI vicAraNA karela che, ema kahyuM che te ahIM jaNAvAya che. temAM (1) vasati : koI mANase bIjA AgaMtukane prazna karyo. prazna : tame kyAM vaso cho ? tenA javAbamAM AgaMtuke kahyuM - "huM lokamAM =
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 tattvArthAdhigama sUtra jagatamAM vasu chuM.' pharI e ja pramANe pUchyuM. "tame lokamAM kyAM raho cho ?" tyAre AgaMtuke kahyuM "huM ticcha-lokamAM rahu chuM." pharI "tiskRlokamAM kyAM raho cho ?' ema pUchatAM kahyuM "manuSyakSetramAM rahuM chuM.' pharI pharI ukta prazna puchAtAM AgaMtuke kramazaH A pramANe javAba Apyo - "huM jaMbUdvIpamAM" temAM 'bharatakSetramAM "madhyama-khaMDamAM " pATalIputramAM." "vasatimAM makAnamAM' "saMthArA upara 'AkAzapradezomAM ane temAMya huM mArA AtmAmAM vAsa karuM eTale sudhI javAba Apyo.Ama pUkta sarva prakArono nigama-naya svIkAra kare che. AthI ja naimA = aneka gAmo = paMtho = vicAramArgone svIkAre te naigama kahevAya. (2) prasthaka-daSTAMta : prasthaka e kASThanuM baneluM dhAnya mApavAnuM eka sAdhana che. A prasthaka banAvavA mATe suthAra sau prathama aTavImAM kASThanuM chedana karato hato tyAre tene koie pUchyuM ke, "zuM karo cho ?" tyAre teNe kahyuM "prasthakane cheduM chuM." (arthAt prasthaka banAvavA mATe kASThane cheduM chuM.) pachI mArgamAM pAchA pharatAM rastAmAM koIe tene pUchyuM ke, "te A khabhA upara zuM UMcakyuM che ?" tyAre teNe kahyuM "prasthaka'. have ghare jaIne te kASThamAMthI prasthaka banAvavA mATe kAine cAreya bAjuthI kuTatAM, ghaDatAM, tene (vadhArAno bhAgane) khotaratAM, suMvALu-lIssa karatAM ane tenA upara nAma kotaratAM yAvat dhAnyane mApavAmAM teno upayoga karatI veLAe tene bIjAe pUchyuM ke "A zuM che ?' tyAre te dareka vakhate "A prasthaka che' ema javAba Apyo. A pramANe naigama-naya prasthakAdi vastu banI na hoya tyAre paNa pUrvanI sarva avasthAomAM "prasthaka' tarIkeno vyavahAra svIkAre che. Ama naigama-naya ukta rIte aneka upacarita-avasthAone paNa mAne che. vizeSAvazyaka-bhASyamAM trIjuM "grAmanuM udAharaNa paNa ApeluM che. 3. grAma H gAma kone kahevuM ? tenA aneka rIte javAba hoI zake. jemake, koI kahe "sIma (pAdara) sudhI gAma che." athavA prajA jemAM rahelI hoya evA ghara, bagIco, vAvaDI, devakulikA - A badhuMya gAma che. athavA "kevaLa prajA e gAma che." athavA gAmano mukhya puruSa e gAma che.' ityAdi sarva prakArone "gAma' tarIke naigama-naya mAne che. A pramANe bIjA paNa ghaTa vagere padArthomAM avizuddha, madhyama ane vizuddha abhiprAyanA bhedathI udAharaNo jANavA. [ vizeSAva. bhA. zloka. 2188nI TIkAnA AdhAre.] sU.34, pR.422, 5.22 sAMkhya-mate prANAtipAta-viramaNAdi arthAtu hiMsA vagere pAMcathI nivRtti = ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya ane aparigraha e pAMca yama che. ane 1. zauca (pavitratA), 2. saMtoSa, 3. tapa, 4. svAdhyAya ane 5. izvara-praNidhAna
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 561 e pAMca niyama che. sU.35, pR.466, 5.22 - yada: zabdano uccAra thaye chate sAMprata-naya kevo bodha mAne che te jaNAvatAM bhASyamAM kaheluM che ke, nAmAdi saMbaMdhI koIpaNa ekanA grAhaka ane prasiddhapUrvaka evA yadi zabdanuM uccAraNa thaye chate je bodha thAya te sAMprata-zabdanaya kahevAya. ahIM prazna e thAya ke A ja sUtramAM pUrve pR.446 upara zabdanayanuM sAdhAraNa lakSaNa ApatAM bhASyamAM kahyuM ke, yathAthaffmadhAnaM zaddo TIkAmAM spaSTa rUpe kaheluM che ke, yathA = eTale nAmAdi traNanA niSedhapUrvaka bhAvarUpe je ghaTAdi che, tenuM je abhidhAna = zabda che, tene AzrayIne thato bodha zabdanaya kahevAya. vaLI kahyuM ke, vartamAna - bhAvaghaTa'no ja Azraya kare che, bIjAno nahi. vidamIne navayamevAzrayeti, netaranitiA. A zabdo spaSTa rUpe kahe che ke, zabda-naya bhAva-ghaTano ja Azraya kare che. jyAre "ghaTa' padArthanI vicAraNA karatI vakhate kahyuM ke, rAmaviInAM macatamapradipu Ama A pUrvApara virodha Ave che. tenuM nirAkaraNa zI rIte karavuM e prazna che. A aMge lAge che ke paTa vagere zabdo bhAva-ghaTane jaNAve che, paraMtu prakaraNavazAt te ghara vagere zabdo nAma-ghaTa vagere traNano paNa bodha karAve tyAre anyatamagrAhI = arthAt koIpaNa eka ghaTanA bodhaka mAnavA joie. A viSayamAM vidvAnone pUchatAM A pramANe samAdhAna maLe che - prakaraNa-saMdarbhavazAt ghaTa-zabda nAmAdi darekane jaNAvI zake che. kAryabhadAtu kAraNabheda-nyAye nAma-ghaTane jaNAvanAra ghaTa-zabda karatAM sthApanA-ghaTane jaNAvanAra zabda alaga che. nAmAdi cAre ya prakAranA ghaTa zabda uccArAyela hoya tyAre thato saMpratyaya e sAMpratanaya che. Avo artha jaNAya che. AmAM pUrvanA bhAva-ghaTane ja jaNAvanAra pATha sAthe anusaMdhAna karIe to jaNAya che ke e saMpratyaya bhAva-ghaTa aMge ja haze. zeSa 3ne prakaraNavazAt jaNAvato zabda bolAyo hoya to sAMprata-naya ene asAdhu-prayoga mAnI choDI de evuM jaNAya che. (arthAt A pUrva-pAThano abhiprAya che.) Ama sAmAnyathI to zabdanayanA mate pada zabda bhAva-dhaTano ja bodha karAve che paNa pUrvokta rIte prakaraNavazAt nAmAdi ghaTanA vAcaka tarIke ghaTa-zabdano uccAra thayela che ema jaNAyela hoya tyAre ghaTa-zabda vaDe nAmAdi ghaTano paNa bodha thavAmAM bAdha nathI ema vRttikArano abhiprAya jaNAya che. e rIte banne ya pAThano samanvaya karavo joie ema lAge che. vizeSa nirNaya vidvAno ja kare.
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 2 tattvArthAdhigama sUtra sU.35, pR.483, 5.9 zrutajJAnI AtmA manuSya vagere padArthane anumAnasvabhAvavALA AgamathI (zabdapramANathI) jANe che, ema siddhasenIyA TIkAmAM kaheluM che, je dhyAna kheMce evuM che. kAraNake Agamane paNa anumAna-svabhAvavALuM jaNAveluM che. A viSayanI puSTi karatuM vidhAna yogabiMdu graMthamAM glo. 307 nI TIkAmAM jovA maLe che. temAM (kAlAtItanA mate) izvara, karma vagere atIndriya padArthanA vizeSanuM-bhedanuM anumAna karavAno niSedha karelo che. tyArabAda TIkAmAM prazna uThAvelo che ke, prazna : anumAnathI IzvarAdinA vizeSanuM nirUpaNa na karAya, to paNa zAstrathI = AgamathI to teno nizcaya thaI zakaze ne ? javAba : nA, zAstra paNa Apta-vacana rUpa che. AthI tenA vaDe kahevAno artha bIjI rIte ghaTato na hovAthI vastutaH joie to Agama paNa anumAna svarUpa che. arthAt anumAnamAM dekhAtI dhUma vagere vastuvaDe nahi dekhAtA vahni vagere arthanI siddhi-nizcaya thAya che. jo parvata pAchaLa agni na hoya to tyAMthI nIkaLato, pratyakSa dekhAto evo dhUmADo ghaTI zake nahi. kAraNake agni vinA dhUma hoI zake nahIM. mATe agni mAnavo ja joie. A pramANe prastutamAM paNa deva, karma vagere atIndriya padArthonuM pratipAdana karanArA Agamo e Aptavacana svarUpa che. jeonuM vidhAna avisaMvAdI hoya te Ata kahevAya. have jo deva, karma vagere atIndriya padArthone na svIkArIe to tenuM vidhAna karanArA dazyamAna Agama rUpa Aptavacano ghaTe nahIM. arthAta deva, karma vagere AgamapratipAdita padArthono nizcaya svIkArIe to ja te zAstro Aptavacana rUpe TakI zake che, bIjI rIte nahIM. Ama Agama/zAstro arthAt Aptavacana rUpa zabda paNa anyathA anupapanna hovAthI tenAthI pratipAdita arthonI siddhi thavAthI ja ghaTatAM hovAthI tattvataH anumAnasvarUpa che. anumAna-prayoga A pramANe thAya - devaya: pAtha: satti, AptavacanAbhidheyatvAt / yogabiMdu zloka 307nI TIkAmAM pUrvokta hakIkatane jaNAvatAM aMtima vacano A pramANe che - 1 2 varlsa - zAstrAntardi nizcayo bhaviSyati, tIvyAtavaratvena abhidhIyamAnArthA'nyathA'nupapannatayA tattvato'numAnatvAt // 307 // sU.35, pR.484, pR.14 "saMdhyAtIoNpa' evA Agamano saMpUrNa pATha A pramANe che - saMkhAIe'vi bhave sAhai jaM vA paro u pucchijjA / Na ya NaM aNAisesI viyANaI esa chaumattho // 590 // gAthArtha : (gaNadhara bhagavaMta kevI rIte dharma kahe che ? enA samAdhAnamAM kahe
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 563 = che -) saMkhyAtIta asaMkhya bhavone kahe athavA bIjo vyakti je vastu pUche, tene kahe che. anatizayI eTale avadhijJAna Adi atizayathI rahita jIva jANI zakato nathI ke A chadmastha che. arthAt sarva praznanA uttaro ApavAne samartha hovAthI zrutajJAnI gaNadharAdi saMbaMdhI jANI zakAtuM nathI ke teo chadmastha che ke kevaLI che. (Avazyaka niryukti - gA 590) sU.35, pR.518, paM.20 sarva-jIvone 'akSara'no anaMtamo bhAga nitya ughADo hoya che' ema kahyuM. temAM 'akSara' zabdanA traNa prakAra che. (1) jJAna rUpa akSara (2) akAra vagere rUpa akSara ane (3) jJeya rUpa akSara che. ane te sarva-AkAza-pradezo sAthe anaMtarAzino guNAkAra karatAM je javAba Ave teTalAM sarvadravyanA paryAyanA parimANarUpa akSara niSpanna thAya che. A pramANe ukta jJAnAkSara vagere traNeya akSaronA paryAyo anaMtAnaMtarAzi pramANa che. traNeya levAmAM vAMdho nathI. ahIM jJAnarUpa akSara levAno che. kAraNa ke te sarva jIvomAM kyAreya na hoya evuM banatuM nathI. haMmezA hoya che. jethI kahyuM che ke, 'akSarano anaMtamo bhAga sarva jIvomAM (nAnAmAM nAnA pRthvIkAyAdimAM) paNa nitya ughADo hoya che.' ('vi' zabdathI siddhanA jIvone ane = zabdathI bhavasthakevalI AtmAone choDIne sarvajIvo levAnA che) A akSarano anaMtabhAga aneka prakAre che. temAM jIvanuM je sarva-jaghanya (nAnAmAM nAnuM aparyApta sUkSma nigodanA jIvanuM) caitanya che, te thINaddhi-nidrA sahita jJAnAvaraNAdi-karmanA utkRSTa AvaraNa vaDe paNa DhaMkAtuM nathI, kAraNa ke caitanya e jIvano svabhAva che. AthI ja naMdIsUtranA mUlasUtramAM kahyuM che ke 'jo te (akSarano anaMtamo bhAga) paNa AcchAdita thai jAya, to jIva ajIvapaNAne pAmI jAya.' arthAt te AvaraNa vaDe caitanya-lakSaNavALo jIva potAnA lakSaNano tyAga karI devAthI ajIvatvane (jaDapaNAne) prApta karavAno prasaMga Ave. paNa A iSTa nathI. kemake sarva vastuo sarvathA svabhAvano tiraskAra (tyAga) kyAreya karatAM nathI. A mATe sUtramAM ja dRSTAMta kaheluM che ke "muhuvi mesamuvaC, ho pamA saMvasUALa" // arthAt gaganamAM caMdra-sUryanI prabhAnA samUhane AcchAdita karato atyaMta ghaNo-gADha, vAdaLono samUha gherAyo hoya to paNa caMdra-sUryanI kaMika prabhA hoya che. kAraNa sarvathA sarvanA svabhAvano tyAga karI zakAto nathI. ahIM akSa2no anaMtamo bhAga kahyo temAM pUrvokta traNa paikI kayo akSara levAno che ? temAM cUrNikAre prathama 'jJAna' rUpa akSarano artha laine chelle pArizeSya-nyAyathI kArAdi akSara-zruta phalitArtha rUpe levAnuM jaNAvela che. temAM kaheluM che ke, akSara eTale jJAna ane teno anaMtamo bhAga nitya ughADo hoya che. te kevaLajJAnano saMbhavato nathI
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 tattvAdhigama sUtra kAraNa ke te avibhAga-saMpUrNapaNe hovAthI tenA nikRSTa anaMtamA bhAgano asaMbhava che. avadhijJAna paNa asaMkhyaya-prakRti bhedavALuM hovAthI tenA anaMtabhAgano abhAva che. mana:paryAyajJAna paNa oghathI Rjumati-vipulamati rUpa bhedavALu hovAthI teno anaMtabhAga hoto nathI. vaLI avadhi-mana:paryAya jJAnamAM paNa nitya ughADu hovAno abhAva hovAthI ahIM teno adhikAra nathI. have bAkI rahyA mati-zrutajJAna, temAM ya prastutamAM adhikRta hovAthI zrutajJAna rUpa makArAdi akSarano anaMtamo bhAga khullo hoya che. ane "jyAM matijJAna hoya tyAM zrutajJAna hoya ane jayAM zrutajJAna hoya tyAM matijJAna paNa hoya evA niyamathI matijJAnanuM paNa grahaNa karavuM. hAribhadrI-vRttimAM prazna karelo che ke, sUtramAM "akSara" zabda sAmAnyathI (avizeSa rUpe) kahela hovAthI tenA vaDe kevaLajJAna paNa jaNAya ane prastutamAM zrutano adhikAra hovAthI te zrutajJAna kevaLajJAna - paryAyanA parimANa tulya zI rIte bane. evA pUrvapakSanuM samAdhAna ApatA kahyuM che ke, ahIM aparyavasita-zrutajJAnano adhikAra hovAthI 'akSara' zabdathI A kAra vagere ja jaNAya che. ane te e kArAdi akSaro paNa anaMta sva-para paryAyavALA che. kemake ma kAranA udAtta vagere 18 prakAro che te tenA svaparyAya che. tathA anyavarNasahita 4 kArAdi paNa sva-paryAya che. ane te anaMta che. kAraNa ke abhilAkha bhAvo anaMtA che. zabda te bhedono abhidhAyakatva pariNAmavALo hoya tyAre te te anaMta arthono pratipAdaka che. tathA makArAdi akSaranA ghaTAda je paraparyAyo che te paNa svaparyAya karatAM anaMtaguNa che. ghaTAdi-paraparyAyo e kaI rIte akSaranA sva-paryAya kahevAya ityAdi ghaNA vistArathI cUrNikAre tathA vRttikAre varNana kareluM che. paNa ahIM vistAra-bhayathI jaNAvatAM nathI. sArAMza, eTalo ja che ke, ahIM mULasUtramAM "gavaravara mautamA' ema je akSarano anaMtamo bhAga grahaNa karavAnuM kaheluM che, te pUrvokta pArizeSya-nyAyathI akArAdi rUpa zrutajJAnano anaMtamo bhAga levAno che. ane teTaluM jJAna sarvajIvone (sarva-jaghanyacaitanyavALA ekendriya pRthvIkAya jIvone paNa) haMmezA ughADuM hoya che. tethI adhika caitanyavALA apakAya vagerene anaMtaguNa vizuddha akSara rUpa jJAna hoya che. A pramANe teukAyathI saMjJI-paMcendriya sudhInA jIvomAM uttarottara anaMtaguNa vizuddhatara jJAna jANavuM. [naMdIsUtra-cUrNi ane hAribhadravRttine AdhAre.].
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OM aha~ namaH // zrI ciraMtanAcArya viracitaM // zrI tattvArthAdhigamaTIppaNam // OM namaH pArthAya / umAsvAtirna boTiko, vAcakapadavImattvAd, nAgArjunAdivat / umAsvAtirna boTikastattvArthaprakaraNaM prati kartRtvAtprazamaratyAdiprakaraNaM pratIva / yatastatra sUtram"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga" iti / atra samyagdarzanasya prAthamyaM zAstrayojanAnugrahArtham, ata eva "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" ityekasUtreNApi toSaH, "savvagayaM sammattamiti" vacanAt / jJAnaM prati naivaM sUtrasaMtoSastathAvidhabahulaprakAritvAccAritraM pratIveti / "jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvamiti" / atra puNyapApayoH parAntarbhAvaH zAstrayojanAnugrahArthaH / ata eva "sadvedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyam" / "ato'nyat pApamiti" sUtrasantoSaH / "vizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSa" iti / atra vipulamatita RjumateH kSetratayA vaiSamyaM na jJApitam / "aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau" ceti / atra mizrazabdasya bhinnavibhaktikatayaikasyaiva karmaNa udIrNAnudIrNatAvasthApekSaM kSayopazamau jJApitau / "so'STacaturbhedaH" iti / atra darzanopayogasya yazaHpradhAnatA na jJApitA / "pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH / tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH" iti / atra tejovAyvobhinnanirdezata: "tao thAvarA pannattA / ta0 puDhavIkAiyA AukAiyA vaNapphaikAiyA / tao tasA pannattA / taM0 teukAiyA vAukAiyA tasakAiyA" iti pravacanabhaktimatA labdhitrasatvaM jJApitam, "ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdhodhaH pRthutarAH" iti / atra saptanzabdasya bhUmivizeSaNatA jJApitA, ata eva svargasUtre navasu graiveyakeSvityatra nava-zabdasyApi paTupraiveyakavizeSaNatA / "prAgmAnuSottarAnmanuSyA" iti / atra-manuSyakSetrato bahirmanuSyANAM gamanaM na niSiddhaM, trasanADIto bahisrasANAmiva / "tRtIyaH pItalezya" iti / atra jyotiSkANAM suratvaM jJApitam / "dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantA" iti / atra SoDazavikalpA iti na jJApitam / indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilbiSikAzcaikaza iti / atra pratIndrAdAnaM na kRtaM, pUrvayordIndrA iti / atra caturindrA iti na jJApitam // "pItAntalezyA" iti, atra bhavanapativyantarANAmasuratAsAdharmya jJApitam / zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dvayordvayoriti / atra svargIyasUtra .... phala .... "bhavanavAsino'suranAga1. "idaM kila zrIpuNyapattanasthaDekkanakolejApAThazAlAsatbhANDAgArasthita-tattvArthabhASyAdarzaparito likhitaM TippaNaM yathAtathaM pUrvasampAdakena pariziSTAkhyayA mudritam / " iti prAcAM sampAdakAnAM mudrite pratau adhastAt likhitaM TippaNamasti / asya ca hastapraterabhAvAt asmAbhiryathAvadeva upayogitvAdatra mudrApitamiti jJeyam /
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigama sUtra vidyutsuvarNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH" iti / atra ceSTAnukramastathAhi - asuro mleccha:, krauryAtsa iva nAgaH, srugAkArato nAga iva, vidyut varNAkArAbhyAM vidyudiva, garuDo vistAritapakSaH varNaparAkramato garuDa iva, agniH / agnimitraM vAyuH / vAyuyogAnmeghe stanitaM, samudropi tathAbhUtaH stanati / udadhiveSTitaM dvIpaM dvIpe sugamA digiti / maivamiti cainna / sUryAcandrAmasAvityatra tejo'pekSayaiva sUryaprAthamyaM pra (ti) siddherityutpalacandrikAyAm / ata eva - "asurA nAgA vijjU suvaNNaggIvAuthaNiyA ya / udahI dIva disAk" viya dasabheyA bhavaNavAsINaM // 3 // iti jinabhadragaNikSamAzramaNAH / "vyantarAH kinnarakiMpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH" iti / atra "vANamantarA avihA pannattA / taM0 kiNNarA kiMpurisA mahoragA gandhavvA jakkhA rakkhasA bhUyA pisAyA" iti '"prajJApanopAGga" vacanamArAdhitam / "saudharmezAnasanatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahastrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ceti" / atra prathamavibhaktitrayata indradazakaM jJApitaM / graivayakAnuttarAntarAle vimAnAntarANi na jJApitAni / vijayAdicatuSkapRthagnirdezato "jayantAo devalogAo battIsaM sAgarovamaTThiiyAo, aparAjiyAo mahAvimANAo battIsaM sAgarovamaTThiiyAo" iti tAdRzAbhiprAyi "jJAtadharmakathAdazazrutaskandha" - vacanArAdhanA kRtA / "pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu" iti / atra mizralezyAkatvaM na jJApitam / "prAggaiveyakebhyaH kalpA" iti / atra kalpeSvahamindrotpattirniSiddhA / "brahmalokAlayA laukAntikA " iti / atra laukAntikasAhacaryataH paJcamasvargasyAkhaNDagolakatA jJApitA / parataH parataH pUrvAnantareti atra tRtIyAdi - golakottaradale sAdhikasthitirna jJApitA / "ajIvakAyA dharmAdharmAkazapudgalAH" " dravyANi jIvAzca" iti / atra kAlasya gauNadravyatvaM jJApitaM nANoriti / atra pudgalazabdAnuvRttyA pudgalANureva jJApitaH // " vartanA pariNAmaH kriyAparatvAparatve ca kAlasya " iti / atra kAlo dravyacUleti jJApito yathA samyagmohaH karmacUleti / "kAlazcetyeke" / " so'nantasamayaH" iti / atra kAlasyAsaMkhyANukatvaM na jJApitaM / "tadbhAvaH pariNAmaH" | "anAdirAdimAMJca" "rUpiSvAdimAn" / "yogopayogau jIveSu" iti / atropayogau bhinnakAlInatayA jJApitau / darzanavizuddhyAdisUtre uttaraguNAparanAmakaM zIlaM mUlaguNAparanAmakaM vrataM, zIlopalakSitairvratairjinanAmAzravaviMzatitvapUrtiH / mAraNAntikIM saMlekhanAM joSiteti / atra saMlekhanA dvAdazato bahiH sarvAntarvartitvAtsarvAdivartitvena samyaktvamiva / sadvedyasamyaktvAdisUtre samyaktvasya zuddhapuJjatvAt, hAsyaratyoH puNyAzravaM vinAnupapatteH puruSavedasya pavitrakIrtitvAtpuNyatvavivakSA / kSutpipAsAdisUtre nAgnyazabdataH "jassAe kIrati naggabhAve muMDabhAve" iti pravacanapadArAdhanA jJApitA / 566 "ekAdaza jine " iti / atra kSudAdiparIsahAbhAvo na jJApita: / "bAdarasamparAye sarve " iti atra jinAnantaraM bAdarasamparAyajJApanA jine'smadvatparISahA iti jJApitam /
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 567 "jJAnAdarzanacAritropacAra" iti / atra darzanasya prAthamyaM na kRtam / " AmuhUrtAt" iti / atra sarvasyApi dhyAnasya nAdhikaM sthitirjJApitA / "upazAntakSINakaSAyayozca" iti / atra pUrvadharAparANAM zreNidvaye dharmyaM dhyAnaM jJApitam / "tat tryekakAyayogAyogAnAm" iti atra caramadazAta Rte kevalino dhyAnarahitA: / kSetrakAlagatiliGgAdisUtre strIliGginAmapi muktiH / ityato namastIrthAya // namo'stu vAcakamukhyAyeti mukhyatvaM ca umAsvAteH pUrvagatakiyaddUrAdhyetRtvAt, tathA coktam,-nirantaramapi trijagajjanarAjIvarAjIprabodhakaraNaikatAnAya tIrthakaramahAmArtaNDAya // pasamaraipamuhapayaraNapaMcasayA sakkayA kayA jehiM / puvvagayavAyagANaM tesimumAsAInAmANaM // 1 // paDihayapaDivakkhANaM payaDIkayapaNayapANisukkhANaM / paNamAmi pAyapamaM vihiNA viNaeNa nicchaumaM // 2 // iti / pUrvagatA'vasthAnaM ca caramaparamezvaranirvANAdvarSasahastraM yAvadAsIdbhagavatyaGgavacanaprAmANyAt // ( kArikA gAthA 1 ) 2. " adhamatama" iti SoDhA manuSyA yathA'dhamatamo [adhamo] vimadhyamo madhyama uttama uttamottama iti / tatrA'tizayenA'dhamo'dhamatamo lokadvayaphalavirAdhako vAgurikAdivat / adhamastviha / lokasyArAdhako bhavAntaravirAdhakaH pramattanRpavat / aprApto madhyamAvasthAM vimadhyama ityucyate / janmadvayaphalAkAGkSI vyavahArisArthavAhavat / madhyamaH paralokaphalAbhilASI sAMnyAsikAdivat / yatasteSAM nirjarAnapekSaM tapo bhavatIti[tI]ha- Agama: "no ihalogaTTayAe tavamahiTThavi (TThi)jjA, no paralagAe tavamahiDavi (TThi)jjA" iti / yadyapi te kecinmuktyeSiNa eva vayamityAraTanti, tathApi nAsti bhAganirjarApekSA indrAdipadavyA api muktizabdena teSAM prasiddheH / lokadvayaphalAnabhilASI kevalanirjarApravRtto hyuttamo jainacAritrika eva / uttamottamastu zrItIrthakara eveti // ( kArikA gAthA 4) 3. "tIrthapravartanaphalamiti" tIrthakaranAmaprerita eva bhagavAnparArthavyasanI niSkAmaM bhavati // (kArikA gAthA 9) 4. jJAteti, jJAtAzca te ikSvAkavaH atrApatyArthotpannA'NpratyapalopaH / "nAyANaM khattiyANami" tyAgamaH // (kA.gA. 11) 5. "sendrairiti" iha laukAntikAnAmindrAbhAve'pi samyaktvasAdharmyAtsendrairityucyate // yataH"iMdattaM cakkittaM, paMcANuttaravimANavAsittaM / logaMtiyadevattaM, abhavvajIvehiM no pattam" // 1 // iti ( kArikA gA - 14)
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigama sUtra 6. " kRtasAmAyiketi" / karemi sAmAiyaM ityAdyuccAryetyarthaH, atra 'bhante' iti padaM bhagavAnna bhaNati / 'bhaMtetti na bhaNanti jItami 'tyAvazyakacUrNau ( kArikA gA. 16) 568 7. " samyaktvajJAneti" / bhagavadbhASitapravacanamazeSaza eva zraddhIyate yena tadeva samyaktvaM 'savvagayaM sammataM ' iti vacanAt / tathA jinavadanavinirgataM padamekaM na zraddadhAti, zeSasakalasiddhAntaM zraddadhAti, sakalasiddhAntaM na zraddadhAti, padamekaM ca zraddadhAti, naitatsamyagdarzanaM, sarvagatatvavyAghAtAt, yadyadasarvagataM tattanmithyAtvaM, pramANavirahitatvAt / na khalvekapradezamAtreNApyUnatvAbhigRhItAH zeSA'saGkhyeyapradezAH saMmAnitA api jIvasya jIvatvaM labhante, jIvAderdravyasvarUpatvAt, UnatAyAM ca dravyatvA'yogAt / tathA jIvadezo jIvapradezo vA ityapi na te vaktuM pAryante, dezapradezayorakhaNDatvA'pekSayaiva bhavanAt, akhaNDatvasya ca sarvajJaikAntagocarayathAsthitatvAt / ato nAyaM jIvo nApi jIvadezo na ca jIvapradezaH nApyajIvo nAjIvadezo nAjIvapradezo vA, siddhyatyeva caivamasato'pi vastutAvAdaH, sa cAnantabhavaparamparAduHkhahetuH // (kArikA gA.17) 8. " dvividhamiti" / dvividhamaGgapraviSTAnaGgapraviSTabhedAt, anekavidhaM prakIrNakabhedAt / syAdvAdamahAnagarasyottarAdhyayanapramukhAni prakIrNakamandirANIva / dvAdazavidhaM dRSTivAdaparyantabhedairaGgaiH, syAdvAdamahAnagare dvAdazAGgAni AvalikAmahAmandirANIva / yato bhaNyate ca pravacananagarapratare, virAjamAnaM vicAlazaH sutarAm / Avazyakamidamindra- kamandirasadRzaM ciraM jayati / / 1 / / niSpaNatattvasamuccayanayagamaratnAtipUritaM paritaH / tatratanAvalikAgRhagaNamiva gaNipiTakamabhivande // 2 // tasya sadApyavakIrNaka-sadanasarUpAnanekasaMkhyAkAn / bhRzakamupA samayAnutkAlikakAlikaprabhidA ||3|| iti // ( kArikA gA. 19) 9. prati "cikramiSediti" / pratikramitumicchediti praticikramiSet / ( kArikA gA. 25) 10. " narte " iti / vinArthe Rte ityavyayaM tataH paJcamI / 11. " pravakSyAmIti" umAsvAtivAcakA evamAhu:, (kA.gA.39) 12. "samyagdarzanamiti" / darzana dvidhA dravyato bhAvatazca / tatra dravyatazcakSuracakSuravadhikevalAni, bhAvatastu samyaktvamityetadatra gRhyate // " cakradvayavacchakaTasya" / na hi khalvekenaiva cakreNa zakaTe gamanavyavahAraH / trayANAM grahaNamiti / nanu jJAnasamyaktvayoH kaH prativizeSa iti atrocyate - samyaktvaM khalu kathaJcijjJAnamevA''ste, kathaMcicca tadbhinnamiti apakvekSurasasamAnaM hi jJAnaM, tadeva cA'gnipakvatulyaM darzanam / na ca pakvekSurasasya apakvekSurasasya svAdApekSayApi mithaH samAnateti vaktuM pAryate, tasmAdapakvataH sakAzAtpakvasyAnantaguNamadhuratvAt / nanu jJAnasyAvaraNaM jJAnAvaraNIyaM karma bhavati, samyaktvasya tu darzanamoha eva vartate, tatkathaM bhavAnetad brUte jJAnasamyaktvayoraikyamapIti cet / zrUyatAM
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 569 mohAvaraNIyazabdayorarthaH kriyate, sa caivaM-mohayati pAtayatIti mohaH, tattva vRNotyAcchAdayatIti bhaNitaM bhavati / atha vilokaya yathA suvarNaM tadIyakhAnau dhUlibhirAvRtaM labhyate, tathaiva jJAnaM jJAnAvaraNIyena kRttvA''cchAditAM jInIyAH / yathA cAgnisaMyogato rajaHpraNAzAttadevAtra sva(Na)tAprasiddhaM nirgacchati tathaiva sAmagryA jJAnAvaraNIyaparAjayato jJAnAvakAzaH / yathA punaH kalAkuzalasya svarNakArasya haste prAptaM tadeva tathAbhUtaiH kaizcitsuzliSTabhAsvaratAhaitubhiH zastraiH spaSTAlaGkAratvavibhAsamAnaM bhavati, tadvattadevA'nantaguNavizuddhaparyayaM bhUtvA samyaktvaM darzanaM rUcirdIptirdRSTidRk zraddhAnamAstikyamityevamAdibhiHkRtvA zabdAntaritaM syAt / na ca dIptibhinnaivA'bhinnaiva veti vaktuM pAryate / bhinnA yadi suvarNAddavIyasI syAt, na ca tathA pazyAmaH / abhinnA yadi, sUvarNatAprAkaTyAdevA'sau yujyate, na ca rajovirahamAtreNaiva dIpti pratImaH, ata eva darzanamoho jJAnapratiSThitadarzanasya vizadatAyA iti yAvatpAtayitA mantavyaH / AvaraNaM tu vastutaH prabhAyAH suvarNapratiSThitatvAddhUlireva, na punaH zastravizeSAnavAptiriti / kizcAnyat-pRthivyudarakhanitapASANavajjJAnaM tadeva cAtisuzliSTabhAsvaratulyaM darzanam, tadeva TaMkAdisughaTitArhatpratimAsamAnaM cAritraM, tasya eva pratiSThAvibhUtivadarhaddharmaveSaH, sa ca sutarAM praNipatyaH / athavA kUpaniryAtajalavajJAnam / tadeva nirviSatulyaM darzanamityAdi / "nAdasaNassa nANaM nANeNa viNA na huMti caraNaguNA / aguNassa natthi mAkkho, natthi amokkhassa nivvANaM // 1 // " ityAgamAd (prathama adhyAya sUtra0 1) 13. "tattvamiti" jIvAjIvAdayaH sarve eva padArthA jJAtAH santastattvaM bhavati / na ca kevalaM jIvamAtrazraddhAnataH samyaktvaM syAt, nApyajIvamAtrazraddhAnataH, evaM sarvatra yojanA, kintu bhagavatpraNItasarvazraddhAnameva samyaktvam / tataH ekavacanaM tattvamiti / tathA amISAmeva saptAnAM navasaMkhyAkatvamapi nayavAdAntareNA''ste / yadAhuH- "jIvAjIvA puNNaM, pAvAsavasaMvarA ya nijjaraNA / bandho mukkho ya tahA, nava tattA huMti nAyavvA // 1 // " iti / atrAzravatattvaM jalarUpam, bandhatattvaM bIjarUpam, puNyapApe ca zAkhArUpe, na ca bIjataH sakAzAcchAkhA bhinnaivA'bhinnaiva veti vaktuM pAryate / bhinnaiva yadi, bIjamantareNApi zAkhAprAdurbhAvaH syAd, na caivaM vilokayAmaH / athAbhinnA, tadA yugapadeva bIjazAkhe bhavataH, naivamapi pazyAmaH / bIjavapanakAlAdaGkurAdinirgamakAlasyA'nyatvAt / na ca vAcyaM bandhaH prakRtisthityanubhAvapradeza-bhedAccatuSprakArastadA bhUyo'pi puNyapApayoH kaH prativizeSa iti / atrocyatebandhanaM bandhaH karmaNo'nabhyudayasamaya eva, tadapekSayA manuSyatirazcAmapi baddhadevatvAnAM devatAtvasaMbhavaH, puNyatattvamapekSyate tadA spaSToditadevagatinAmakarmANa eva devatvavaktavyA bhavanti / atha kartRkaraNayoraikyopacArAtrINyeva tattvAni syuH jJeyaheyopAdeyabhedAni // yaduktaM
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 tattvArthAdhigama sUtra "heyA bandhAsavapuNNapAvA, jIvAjIvA ya huMti neyAo / saMvaranijjaramukkhA, tinni vi ee uvAeyA // 1 // " iti jIvAjIvayoH kathaJcidabhedaH, anyatamasminnapi jinAtmakajJeye sakalajJeyAnAM pratibimbitatvAt / puNyapApAzravabandhAnAM ca kathaJcidaikyam heyatvasAdharmyAt jalabIjazAkhAdivat / tathA saMvaranirjarAmokSANAmapi kathaJcidaikyam / na hi saMvaraM vinA nirjarA bhavati, nApi nirjarAmantareNa mokSaH samprApyate / kathaJcicca jIvAdisarveSAmapyabhedaH, "sarvamekaM sadavizeSAMt" iti saGgrahApekSApravRtteH / kathaJciccA'tIvasaMkhyAkatvaM vyavahArAkhyanayapravRtteH / sarva eva bhAvA anantanayAtmakA na caikAntAH / (a.1 sU.4) 14. "ebhirnAmAdibhiriti" atrA'nAdisvayaMsiddhadharmAstikAyarUpaloke nAmasthApanAbhyAmupakRtAni sarvANi bhavanti, tadanarhANAM sarveSAmapyavastutvAt / tadyathA - nAmA'tyupakriyamANA dharmAdharmAdInAM pratItirAste / tadvirahe kiJcinmAtrAyA apyaprApteH / sthApanA'pyupakriyamANA ca tadavagAhanAsamupalabdhiH samasti / na khalu tadviprayoge'da idametaditi samprAptyaucitI syAt / nApyada idametadityeteSAmaviSayIbhUte kvacidapi vastutvaM pravartate / mA ca kazcidvivadatA upacAro'yamiti / upAcAramantareNa paramArthA'navApteH / upacAraparatantratvAtparamArthasya / na khalvekAkhyamakaM viziSTAdibIjabhUtaM vinA tadativRddhAnAM dvitricaturAdyakAnAmapi satatvabhaNitistatparijJAnaM vA lezato'pi bhavitumarhatIti / atrAyaM bhAvaH, yathA gautamasvAmI gautamazabde jainAnAM tadvijJAtRRNAM vA'nyeSAM manasA cintyamAno bhavati satya tadA tasya prabho manikSepaH / na ca vAcyaM mithyAdRSTiprasiddhagautamAkhyaviprarSicintAyAmapIti / yato hi proktamAste "annattha vaMjaNe nivaDiyaMmi jo khalu maNogao bhAvo / tattha u maNaM pamANaM, na pamANaM vaMjaNacchalaNA // 1 // iti, ata eva sthApanAnikSepo'pyevaM bhAvyaH / kathamanyathA paratIrthikadevAlayavartamAnajinezvarapratimApraNatya0 [tiH ?] syAt nocitA, bhaNyate ca rudrAdisAmAnyamasau sthitazcenna vandanIyo hitamUhamAnaiH / adhaH prajAnAM vasataH sato'pi, nRpasya yasmAnmahimA ka eva // 1 // 15. "dharmAdIni paJca saguNaparyAyANIti / " gatyAdyagurUlaghuprabhRtiparyAyabhAJjIti / etat syAt yadyena dharmeNa samanvitaM taM dharmaM na kadAcijjahAti tena sadAnvitamAste / ityetacca na prAptilakSaNAni pariNAmalakSaNAnIti yAvat / anyAnanyAMzca dharmAnpratipadyante iti / jIvAstAvad devamanujAdIn, pudgalAH kRSNAdIn / dharmAdayaH punastrayaH parato'nyAnanyAMzca prApnuvanti / yato'nyasmin gacchati tiSThati avagAhamAne vA jIve pudgale vA gamanAdipariNAmasteSAmupacaryate, ato hi prAptilakSaNAni vakSyante iti vRttau haribhadrapAdAH // 16. "prAbhRtajJa" iti Agame pUrvAkhye kathyamAne 'prAbhRtajJa' iti zabdaprAbhRtaM, tacca pUrve'sti, yata idaM vyAkaraNamAyAtaM, tat zabdaprAbhRtaM yo jAnAti sa prAbhRtajJo gururevaM bravIti, na caivamahameva vacmIti bhAvaH (a01 sU05)
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 571 17. "arUpIti" nAsti rUpI rUpavAnityarUpI, nAsau rUpAdidharmasamanvita ityarthaH chadmasthasya yadyapi karmapaTaloparAgastathA(pyA)tmA svaM svabhAvaM na tyajatIti / AgantukaM hi karmarajo malinayatyAtmAnam, abhrAdIva candramasamiti / . 18. "noskandhA" iti / tathA noskandhaH, arUpatvAdeva, na skandhaH pudgalAdirUpaH, svapradezAGgIkaraNAttu syAtskandhaH / athavA paJcAstikAyasamuditiH skandhaH, nozabdasya taddezavAcitvAnnoskandhaH samyagdRSTiH / 19. "nogrAma iti / " evaM nogrAmo'pi vaktavyaH 'causahiM bhUyaggAmehi' ityAgame bhUtagrAmAzcaturdaza santi / tatazca na kazcitsakalo grAmaH samyagdRSTiH // 20. "jIvasyAjIvasya ityAdi bhaGgAH / " yadA ekaM sAdhvAdikaM jIvaM pratItya samyaktvamutpadyate, tadA nimittApekSayA jIvasyaiva 1, iha yasya samyagdarzanamAgataM sa jIvo na vivakSitaH 1, evamarhatpratimApekSayA'jIvasya 2, dvayoH sAdhvAdInAmanyatamajIvayonimitayorevA'pekSayA jIvayoriti bhaGgaH 3 / evaM dvayorarhatpratimayoH 4 / bahUnAM sAdhvAdInAM nimittabhUtAnAmapekSayA jIvAnAmiti bhaGgaH 5 / evaM bahUnAmarhatpratimAnAM 6 / sarveSvapi eteSu prAptasamyaktvo jIvo nApekSyate, parasaMyogasyaivA'dhikAravivakSaNAt / uttarasaMyoge AtmaparasaMyogacintA kAryA / tatra jIvasya 1 ajIvasya 2 ityetau bhaGgau na staH, ekAkino hyubhayasaMyogAnaucityAt / athAnye bhaGgAstu saMbhavantviti na vAcyam / yasmAjjIvayorityatra na hi samyaktvayuktasya grahaNaM dvayoH kayozcinnimittabhUtayoreva grahaH kriyate, tau ca parasaMyogavizrutAvatastyAjyo jIvayoriti tRtIyaH bhaGgaH / evamajIvayonimittabhUtayoH / jIvAnAM nimittabhUtAnAM ajIvAnAM nimittabhUtAnAmiti SaDapi nAdaraNIyAH, AtmasaMyogaM vinA ubhayasaMyogAnutpatteH / atha SaDeva ca bhaGgAH zeSA AdaraNIyAH, te tvime - jIvasya jIvasya 1, jIvasya ajIvasya 2, jIvasya jIvayoH 3, jIvasya ajIvayoH 4, jIvasya jIvAnAM 5, jIvasya ajIvAnAM 6 iti / atra dhArakapuruSasya tathA nimittabhUtasya kasyacidekasya dvayorbahUnAM ca grahaNAdubhayanayasaMyogA'virodhasiddhiH / na ca vAcyaM jIvayorityAdibhaGgeSu jIvasya ca jIvasya ceti samAsabalAdubhayasaMyogo bhaviSyati / ekapadavibhaktyA ekasya saMyogasyaiva grahaNopadezaH samAdhIyate / 21. "tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohasya ca" iha samyaktvotpattau jJAnAvaraNIyakarmaNo'pi parAjayo bhavati, mithyAtvamohasyApi bhavati ata idaM procyate / nanu saptaprakRtInAmanantAnubandhikaSAyacatuSkadarzana-mohatrikatAprasiddhAnAmupazamAdibhya aupazamikAdisamyaktvotpattiH syAt tataH kathamanantAnubandhinaH kaSAyAH samyaktvAvaraNatve'pi nopAttA iti na vAcyama / cAritramohasya paJcaviMzatiprakAratvAt / nimittasadbhAvo hi samyaktvasyA'nantAnubandhyupazamAditaH pravartate, na punaste samyaktvAvaraNAni bhavitumarhanti / yathA kevalajJAnasya mohakSayaH kAraNameva rAjate, tadasadbhAve
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigama sUtra kevalitvAnutyAdAt paraM na hi mohaH kevalajJAnAvaraNamiti vaktumucito bhavatIti, anyathA anantAnubandhyudayavirahite mizraguNasthAne samyagdarzanameva ceSTeta, sAsAdanaguNe ca mithyAtvameva ceSTeta, na ca tathA zrUyate, sambhavati vA, tasmAdanantAnubandhicatuSTayaM cAritrAvaraNamAste na punaH samyagA(ktvA)varaNam // (a01 sU07) 572 22. "gatyAdidvAre sadbhUtaprarUpaNA" sadbhUtaprarUpaNeti gatiH paJcadhA / tatra paJcasvapi samyaktvaM labhyate, paJcamI tviha siddhiriti 1 / indriyANi paJca, tatra paJcendriyANAmeva samyaktvaM, vikalendriyAstu sAsvAdanApekSayA kadAcitsamyaktvinaH 2 / kAyAH pRthivyaptejovAyuvanatrasAH / iha trasA eva samyaktvavantaH 3 | yogA paJcadaza, tadyathA satyamanaH, asatyamanaH, satyAsatyamanaH, paryAyasatyamanaH / evaM vacopi catuSprakAram / tathA audArikamaudArikamizraM vaikriyaM vaikriyamizramAhArakamAhArakamizraM kArmaNamiti / tatra sarveSvapi samyaktvaM labhyate 4 / kaSAyAH paJcaviMzatiH, tatrAnantAnubandhicatuSkavarjaM samyaktve syAt / sAsvAdanaM tu sarvakaSAyeSu 5 / vedAH / puMstrISaNDhAH sarve 6 / lezyAH kRSNanIlakApotateja:padmazuklAH sarvA api dravyataH / bhAvatastu prazastalezyAtrikaM 7 / samyaktvadvAre tatpratipakSamithyAtvamizrabhedau bahiH kAryoM, vizeSAvabodhAya sAsvAdanaM tu grAhyam 8 / jJAnadvAre ajJAnatrayaM pratipakSatvAt tyAjyaM 9 / cAritradvAre'saMyamaH saMyamAsaMyamazcApi grAhyaH 10 | AhArakA anAhArakAzca samyaktvinaH 11 / upayogadvAre ajJAnatyAgaH 12 // 23. " samyagdarzanam " etena chadmasthasamyaktvaM sarvajJasamyaktvamityAha // ( a01 sU08) 24. "jJAnaM" jJAnamityekavacanaM mUlato jJAnaikatAjJApakam // (a01 sU09) 25. "parokSa" iha "akSoTi vyAptau " akSNute jJAnena vizvaM vyApnotItyakSo jIvastasmAtparaM parokSamindriyajanitajJAnamityarthaH / etena netraviSayasyApi paramArthataH parokSatA'vagamyA / kathamanyathA sarvadApyaSTazatayojanopari caran sUryaH samudramanamadhyavartanAstamayanavelAsu netrAbhyAmadha uccairadhazca vilokya: / (a. 1 sU. 11) 26. "pratyakSaparokSe" iti / parokSapratyakSayoH ko vizeSa ityatrocyate - parokSajJAnI svataH parato vartamAnaM parata eva vilokayati / pratyakSajJAnI tu svasminneveti / yathA hi dUrasthAH parvatA darpaNamadhye pratibimbyante yathArUpAH / evamAtmanaH svarUpamadhyaga eva vastupratibhAso bhavati / 27. "anumAnopamAnAgamArthApattisaMbhavAbhAveti / " parvato'yaM vahnimAniti atra dhUmavattvAt, dhUmaM dRSTvA'gnerupalabdhiranumAnamevamanyatrApi 1 / saraH samudra iva bharitamastItyupamAnaM, yato'tra sarovarNanayA'bdherjalanidhi - tattvopalabdhiH 2 / AgamaH zAstraM 3 / arthApattiradRSTavastuno'rthopalabdhiH 4 / strINAM garbhaH saMbhava: 5 / puMsAM garbho neti tu abhAva: 6 evam / (a0 1 sU012)
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 28. " anarthAntaraM " na arthAnantarAnityAgame / (a01 sU013) 29. '"avagrahehApAyadhAraNA" "viSaya viSayisannipAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradarzanAjjAtamAdyamavAntara-sAmAnyAkAraviziSTavastugrahaNamavagrahaH " 1 / " avagRhItavizeSAkAGkSaNamIhA " 2 / "IhitavizeSanirNayo-'vAyaH " 3 / " sa eva dRDhatamAvasthApanno dhAraNA " 4 / "saMzayapUrvakatvAdIhAyAH saMzayAdbhedaH" / "kathaJcidabhede'pi pariNAmavizeSAdeSAM vyapadezaH " "asAmastyenApyutpadyamAnatvenAsaMkIrNabhAvatayAnubhUyamAnatvAdapUrvApUrvavastuparyAyaprakAzakatvAtkramabhAvitvAcceti vyatiricyante" / "kramo'pyamISAmayameva, tathaiva saMvedanatvAt" / "evaMkramAvirbhUtanijakarmakSayopazamajanyatvAcca" / "anyathA prameyAnavagatiprasaGgaH" / "na khalvadRSTamavagRhyate na cAnavagRhItaM saMdihyate na cAsandigdhamIhyate na cAnIhitamaveyate nApyanavetaM dhAryate" / iti syAdvAdaratnAkarAkhyanyAyazAstre (a01 sU015 ) 573 30. nizritaM anizritaM nizritamiti sApekSaM, yathA kazcitkRSNarajjumavalokya sarpa smaratItyAdivat / anizritaM nirapekSaM yathA svayameva sarpAdikasmaraNamityAdi / (a01 sU016) 31. "etihA" itiha iti sampradAyArthamavyayapadaM tataH svArtheNyaH / 33. "aGgapraviSTa AcArAGgAdi" ekAdazasu AcAraprabhRtito vipAkasUtraparyanteSu kramazaH padvaiguNyaM bhavati / yathA 18000 aSTAdazasahasrANi padAnAmAcArAGge / ataH 36000, 144000, 288000, 576000, 1152000, 2304000, 4608000, 9216000, 18432000, dvAdazasya dRSTipAtAkhyamahAsamudrasya paJcapadAni tadyathA - parikarma 1 sUtra 2 pUrvAnuyoga 3 pUrvagata 4 cUlikA: 5 / tatra pUrvagatAkhyacaturthapade caturdazApi pUrvANi gatapramitamaSIpuJjalikhanavidhidviguNAni kramazaH 1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256, 512, 1024, 2048, 4096, 8192 iti / "AcArAGgAdi" vivAhaprajJaptiH, vibAdhaprajJaptiH vividhaprajJaptiH, vyAkhyAprajJaptiH, bhagavatI ityanarthAntam / 34. (kiMkRta iti ) - kena kRta iti kiMkRtaH // 35. (tIrthakaranAmakarmaNaH ) yadAgamaH / "tivihe Agame pannatte / taM [ jahA] attAgame, antarAgame, paraMparAgame " iti / AptAgamA'nantarAgamaparaMparAgamabhedAttrividho hyAgamaH / yathA arthato dvAdazAGgI paramezvarasya AptAgamaH / sA caiva sUtrato gaNadharANAmAptAgamaH, arthatazca teSAmanantarAgamaH syAt, paramezvareNaivA'rthaprarUpaNAt / "atthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNamiti" vacanAt / mahArAjAdhirAjasya tIrthakarasya sUtrata AptAgamo nAstItyarthaH / tato gaNadharaziSyANAM sA caiva sUtrato'nantarAgamaH / arthatastu paramparAgamaH syAt / tataH paraM praziSyAdInAM sUtrato'rthatazca paramparAgamaH / na hyAptAgamo nApyanantarAgama ityarthaH / AptAgamo mUlapuruSaprarUpita ucyate, anantarAgamastu
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 tattvArthAdhigama sUtra dvitIyapuruSagRhIta ucyate, arhatAM dvitIyapuruSA gaNadharA eva bhavanti / paramparA paripATItyarthaH / sA ca tRtIyapuruSAdiSu jJeyA / yathA gaNadharANAM dvitIyapuruSA gaNadharaziSyAH syuH / arhatAM tvete paraMparAgocarAstutIyapuruSA ityarthaH / 36. (anubhAvAt) - anubhAvazca tathAvidhasUkSmajJAnigocaraH / karmANi hi paugalikAni bhavanti, pudgalAnAM cAtyAntAtyantAzcaryabhUtA'nubhAvasantatizchadmajanamanovacasAM sarvazazcintanakathanagamyA na hi bhavati / yato hi udakasphATakasphaTikaratnasya madhyapraviSTasya prabhAvAtsamudrajalamapi vidIrNaparvatavad dvidhA bhavati / cambukaprastarazca lohasUcImapi snigdhAtmeva samutpATayati / gandhakayogAtkRSNIbhUya gataprAyo'pi pAradastakrAdi / disambandhena kRtvA kaNazaH pRthagbhavati, vazIkaraNavallIvizeSAcca caurAdyupadravA na jAyante ityAdivattIrthakarAkhyanAmakarmamahArAjAdhirAjasyAtizayAH samyak zraddheyA bhavanti / ko'rthaH / kasya kasyApi sakarNacetaHpATavasya prakArAntarasahasrairapi jJAnAvaraNIyakSayopazamavizeSo na caiva syAttasyApi jantostIrthakarapArzvataH samupaviSTasya sato jAyate eva / bhagavadvacasAM sarvajagajjanabhASAnugamanapariNatasvarUpatvAd, yathA tulyarasasparzagandhavarNamapi pAnIyaM jaladApatitaM vRkSavane yathAsvabhAvatayA parimaNatIti / zrUyatAM cApi, yataH kaizcidbhinnazaH pRSTaM / "ravirAviyate kasmAlohakAratvadhIH kutaH ? // kasmAjjIvasya bandhaH syAdvada vizvatrayezvara // 1 // dhanayogAt" iti bhagavatA pratyuttaritam // (a01 sU020) 37. (bhavotpatti)- devanArakANAM svabhavadhAraNIyazarIralAbhe'vazyaMbhAvI avadhijJAnAvaraNakarmaNaH kSayopazamastataH ziSyopacArAya 'bhavapratyaya' ityucyate paramArthatastu so'pi kSAyopazamika iti (a01 sU022) 38. (A sarvalokAt) - khittao NaM ohinANI jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM jANai pAsai / ukkoseNaM aloe loyappamANamittAiM asaMkhijjAiM khaMDAiM jANai pAsai / iti nandIsiddhAntaH / ihA'vadhijJAna viSayo'lokasyApi lokapramANA'saMkhyAtakhaNDAni yAvaduktastataH kathamAsarvalokAdvardhamAnakamityucyate, naivaM, siddhAnte hi avadheH zaktiviSayo nirdizyate, ko'rthaH / yadi rUpidravyANi tAvatkhaNDaparyantamaloke'pyabhaviSyastadA'vadhijJAnI tAnyapyajJAsyaditi / (a01 sU023) 39. (manaHparyayajJAna) manaHparyayajJAnaM manaHparyAyajJAnaM manaHparyavajJAnamityanarthAntaram / 40. (pratipatati) - ataH kAraNAdeva dhUmaprabhAnarakAdvikalendriyebhyazca vipulamatayo na samAgacchanti muktiyogyatvAt / na hi khalu dvitricaturindriyayonitaH paJcamAdinarakAvanitazca nirgatA narAH siddhyanti / Rjumatayastu tebhyo'pyAgacchanti, muktigamanavikalatvAtteSAm / ko'rthaH Rjumatayo'pArdhapudgalaparAvartasaMsAriNo'pi bhavanti / vipulAstu caramadehA eveti //
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 575 cauddasapuvvI AhAragA ya maNanANI vIyarAgA vi / hunti pamAyaparavasA, tayaNantarameva caugaiyA // 1 // atra Rjava eva manaHparyAyiNaH, upazAntA eva ca vItarAgA gRhyante, ekAdazaguNasthAnavartinAmapi vItarAgatvapratipatteH // (a01 sU025) 41. (vizuddhatarANi) - iha vizuddhiH samyaktvavinirmitA veditavyA / ko'rthaH ? / avadhijJAnamabhavyAnAmapi bhavati, vibhaGgasyApyavadhizabdapratItatvAt / manaHparyAyajJAnaM tu niyamAdvinirmalaM, na khalvidamavadhijJAnAkhyamadhyamapuruSavatpratijJAzaithilyaM bhajate / madhyamapuruSA hi svArthaparavazA uttamamapyupAsate nIcamapyupAsate / evamavadhirapi samyaktvabhAjaM pumAMsaM paricarati sa eva pumAn mithyAtvaM gatazcettadApi paricaratIti / manaHparyayaM tu suvizuddhakulInapuruSavacchubhAcArasvAminamevArAdhayatItyetayormahadantaram / yathA hi kevalajJAnasya kazcidAbhAso nAsti evametadapi nirAbhAsam // (a01 sU029) 42. (paryAyeNa)- ko'rthaH ? / matijJAnAdibhirvastuno nirdhAraNaM na hi yugapatkartuM zakyate'taH paryAyeNetyuktam / 43. (anusamayamupayogaH) - iha ye kecidvadanti yugapaditi samakAlamekasamaye'pi jJAnadarzane bhagavato bhavatastadbhrAntam / kathamiti ceducyate-'mI evomAsvAtinaH paJcame'dhyAye "yogopayogau jIveSvAdimantau bhavataH" iti vakSyanti / tathAvidhajIvasvAbhAvyAd, yasminsamaye jJAnopayogastasmindarzanopayogo nAsti / yasmiMzca darzanopayAgo na tasmin jJAnopayoga iti / "jugavaM do natthi uvaogA" iti jinAgamasamudraH / yadyevaM tarhi kevalajJAnaM sAdyanantaM kathaM procyate, samayAntareNaiva sAdisAntatvadarzanAt / maivaM, labdhyapekSayA'daH kevalaM sAdyanantatayA bhaNyate, na copayogApekSayA / labdhistu tasya satatamapyasti / yathA devAnAM labdhyapekSaM avadhijJAnaM janmaparyantaM bhavati / upayogApekSaM tvAMtarmuhUrtikamiti / ato jJeyaM vastu kevalajJAnena yugapajjAnAti, dRzyaM ca kevaladarzanena yugapatpazyati / na ca dvAbhyAM yugapaditi / (a01 sU031) 44. (viparyayaH) - yathA hi sphaTikaratnamUrtiH svato nirmalApi pRSThisthApitakRSNapaTIkAntipravilAsAtkRSNaiva bhavati, evaM mithyAtvasamparkeNa jJAnamapyajJAnam / ekavacanaM tu mithyAtvamohasyodayApekSam / ekenaiva mithyAtvenaitAni kSayopazamarUpAtmakAnyapyajJAnAni syuH (a01 sU032) 45. (matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnaM)- ko'rthaH yena kRtvA upacAraH paramArthatazca yathArUpo jJAyate tacca jJAnam, yena ca kevala evopacArA'vabodhaH prApyate tadajJAnam / yathA hi nAma kazcidanavAptasamyaktvaH praSTavyaH-sAdhu brUhi bhoH ! kiM varNaH kiM gandhaH kiM rasaH kiM sparzo'yaM ghaTa iti / tato'sau zrutvA lokavyavahAragatameva praznavyAkaraNatarkaM kartumISTe / samyaktvalAlitAstu vyavahArataH sarvaM darzayitvA nizcayataH punaH paJcavarNo dvigandhaH paJcaraso'STasparzo ghaTa ityapi vaktuM bhavati, pudgaladravyatvena
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 tattvArthAdhigama sUtra ghaTadIpakapaTakulaTAdInAM tulyatvAt // evaM ca "aSTaSaSTiSu tIrtheSu, yAtrAyAM yatphalaM bhavet / AdinAthasya devasya, smaraNenApi tadbhavet // 1 // " ityAdi kvacinmatAntarazAstreSu paramazraddhAvatAmapi brAhmaNasAMnyAsikAdInAM mithyAtvameva bhavati / nanu kathamiti cet, ucyate / yathA nAma kazcidamAtyapurohitaprabhRtIn bhRzaM bhRzaM praNAmagocarIkRtvA rAjAnaM praNamati tadupari rAjA ruSyati tuSyati vA iti pRcchAmaH / sahRdayAstu kathayiSyanti ayogyanItipravartako jaDAtmA grahilo vA'sAviti / tadvatkRSNa-brahma-pinAki-zAkya-heramba-skandendracandra-nAgendra-yama-kuberAdInAM prathamazaH satkArakaH kadAcidyadi kathaMyittIrthakaramahArAjasyApi praNantAro bhavantyete kiMjAtametAvatA, adyApi hatAtmanAM yuktAyuktavicAravimukhAnAM na caiva pArSadyatA siddhyati / parameSThitve tu niraSTAdazadoSasyaiva kasyacitpravartanAditare kathaM pramANIkriyanta iti / / 46. (unmattavat) - mithyAmataghorAndhakAranikArabharitAMtarAtmA na hyevaM vimRzati / / tadyathA - viSNu : samudyatagadAyudharaudrapANiH, zaMbhurlulannarazirosthikapAlamAlI / atyantazAntacaritAtizayastu vIraH, kaM pUjayAma upazAntamazAntarUpam // 1 // ityAdi / tacca mithyAtvaM paJcavidhaM bhavati, AbhigrahikAnabhigrahikAbhinivezikasAMzayikAnAbhogabhedAt, tatredameva darzanaM zreya ityabhigraheNa nirvRttaM Abhigrahikam / zaivasAGkhyamImAMsakacArvAkabauddhaboTikAdInAmabhipretam / 1 / anabhigrahastu sarvatrA'vivekAttulyatAcintanaM tajjAtamanabhigrahikam / tadvAn kila jinarAjaM zivamukundAdikaM ca devaM nirvizeSaM pazyati, ado'pi mahAtimiraM, projjvalavastuguNasvarUpAzAtanAto'dyApyanivRtteH 2 / abhinivezaH paramezvarabhASitAdapi kiJcinmatikalpanayA bhinnazaH samupadezo jamAlicANDAlAdInAm 3 / saMzayaH saMdehastajjAtaM sAMzayikamajJAtaparamArthAnAmadyatanAdInAM tat / 4 / anAbhogatazcetanAvaikalyaM tajjamanAbhogikamasaMjJijIvAnAm 5 / etAni mokSaiSibhistyAjyAni // (a01 sU033) 47. (nayA) iha sarve nayA saMmIlitA eva syAdvAdaH syAt / pravacanaM jainamataM syAdvAda ityanAntaram / yadAhuH siddhasenadivAkarA vaktRvacanayoraikyamadhyavasya "udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / na ca tAsu bhavAnpradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // 1 // " iti / "nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH / svAbhipretAdazAditarAMzApalApI punarnayAbhAsa" iti syAdvAdaratnAkarAkhyanyAyazAstram / naigamaH prAha-kevalibhAskarasya samayAntarazo jJAnaM darzanaM ceti / tadA tadAbhAsena cintitaM nUnaM sAmAnyato vizeSA bhinnA iti, sAmAnyaM dravyaM nityamityanarthAntaram / vizeSAH paryAyA ityAdi
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 cAnarthAntaram / yadi ca dravyataH paryAyA abhinnAstarhi vizeSAvabodho jJAnam / sAmAnyAvabodhazca darzanamityetaddvayamapyekasamaye kathaM na zraddhIyetetyAzayaH / iha mA ke'pi bhramannasatyaviSayiNi durvA / yataH 577 "tavopayogau yugapatkadApi na bho ! rbhavetAM yadamU svabhAvataH / sadApi sAmAnyavizeSayorato, jagAda bhedaM bhUvi naigamo nayaH // 1 // " " samIkSyase'to'tra parApalApinaM, vidustadAbhAsamamarmavedinam / pRthakpravRttAvapi tAvanArataM, yadekasamyaktvakalAvizAlitau // 2 // " iti / samyagdarzanaviTapanibaddhayorjJAnadarzanapatrayorna kAntazo bhinnatetyarthaH / kimuktaM bhavati ya eva bhAvA svarUpataH kevalajJAnena viSayIkriyante ta evA'vagAhanAtaH kevaladarzanena vilokyante / svarUpaviSayaM hi jJAnam / avagAhanAviSayaM ca darzanam / evAvatA jJAnataH sarveSAmapyavagAhanA na hi nirdhAryate, darzanatazca svarUpamiti ata eva tayoH sAkAranirAkAratAkramaproktiH / "saGgrahaH smAha" anAdyanantA jIvAdaya iti / tata: saGgrahAbhAso vyacintayat - paryAyA iha khalu ye kSaNakSayiNasteSAmabhAva eva nizcIyate, dravyatvasyaiva kRtArthatvAditi asAvapi na satkAryaH / kathamanyathA kAlatrayakalpanA samuciteti / " vyavahAreNa bhaNitaM " - yatra yatra nayanendriyasya gocaratvaM sa sa loka iti, tatastadAbhAso'bravIt "etAvAneva loko'yaM, yAvAnindriyagocara" iti / ayamapi mahAmUDhaH, yata etAvAniti padazravaNAdbahavo vicAre patanti bharatakSetramevedaM loko nAnya iti / tadA ca devanArakAdInAmasaMbhavazceSTate, sa ca pratyukSaduSTaH, ato lokasya rajjucaturdazakapramANatA jJeyA // - "RjusUtro jagAda " vartanAbhimatA vizvapadArthA iti / tata RjusUtrAbhAso vimarzavartamAnasamayaviSayameva satyam, itaratpunarindrajAlamiti / eSo'pi pApIyAn, kathamanyathA jJAnadarzanAbhyAmatItAnAgatavArtA yathAvadupalabhyata iti / atItAnAgatayoryasmAt kathaJcinnAzAnutpAdau sta:, asattvamastItyarthaH / kathaMcicca tadvaiparItyaM sattvamapyastIti syAdvAdAt / "sAmpratazabdaH prAha" arhan khalu ya sa tIrthakarAdiparyAyavAnapIti / tatastadAbhAso'smArSIt / arhacchabdaparyAya eva tIrthakarazabdaparyAya iti / asAvapi bAlizatvaM paThati yataH, kathamanyathA 'arhaM pUjAyAmi' ti dhAtuprayogAdvizvatritayavinirmitapUjAmarhatItyarhan, tIrthaM caturvidhasaGgha karoti niSpAdayatIti tIrthaMkara i pRthak pRthak prayujyate, pUjAgrahaNapravacanasampAdanaparyAyANAM kathaJcidbhinnatvAt / na khalu paramapUjyatAjJApanena tIrthasya kartutvajJApanamekAntazo labhyata iti / "samabhirUDho brUte sma " arhattIrthakarazabdau bhinnAve, bhinnArthatvAditi, tataH samabhirUDhAbhAsazcintayati sma yaH kazcidarhan so'nya eva, yazcApi kazcittIrthakaraH so'pyanya eveti / asau jAlmazekharo'pi pariharaNIyaH / paryAyANAM mitho bhede'pi dravyatasteSAmekatvAt / "evaMbhUto'tha vyAcaSTe" "arhaNAmadhigacchannevArhannityucyate / tadA tadAbhAsena vicAritaM hyaH zvovA I
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 tattvArthAdhigama sUtra pUjAprakarSa prAptaH prApsyati vA nAsAvarhan, arhatIti vartamAnakriyAzUnyatvAt taditi / asAvapi mahatAM hasanIyaH, kUpamaNDUka iva tattvAnabhijJaH / na hi khalu jalAharaNakriyAvirahito'pi kadAcid ghaTa ityanucyamAno ghaTo lokopacArAya jAyata iti / iha naigamAvalambino naiyAyikA vaizeSikAzca / saGgra haikAlambino'dvaitavAdAH, sAGkhyadarzanaM ca / vyavahAraikAnupAtinazcArvAkAH / RjusUtraikaniviSTamatayo bauddhAH / zabdanayabhedAvalambino vaiyAkaraNAH / sarve'pyamI pAkhaNDapravRttAH saMsArabhAravAhA iti / "bauddhAzca naiyAyikazaivakApilA-zcArvAkavaiyAkaraNAzca bauTikAH / ye nihnavAH sAMzayikA vimedhasaH, sarve'pi te saMtamasasvarUpiNaH // 1 // " tatra bauddhAH saugatAH zAkyAH zAkyavaMzyAH zUnyavAdinaH kSaNakSayiNa ityanarthAntaram / naiyAyikAH AkSapAdA akSapadavaMzyA ityanarthAntaram / vaizeSikAH zaivAH aulukyA ulUkavaMzyA ityanarthAntaram / kApilA: kapilavaMzyA yaugAH sAGkhyAH , vedAntino'dvaitavAdina ityanarthAntaram, cArvAkA AtmacarvakA AtmakhAdakA AtmaniSedhakA nAstikA laukAyatikA bArhaspatyA bRhaspativaMzyA bhUtavAdina akriyAvAdina dRSTamAnina ityanarthAntaram / vaiyAkaraNAH zAbdikA vyAkaraNAdhItinaH zabdavida ityanarthAntaram / bauTikA digambarA jainAbhAsAH zivabhUtivaMzyA nagnA AjIvikA ityanarthAntaram / nihnavA nihnavakA dravyaliGgina guptadambhAH paNDitamAninaH pAmarA ityanarthAntaram / sAMzayikAH sasaMzayA bAdarabuddhayaH zlathamatayaH sAdhAraNavaMzyA vAtUlavazA ityanarthAntaram / vimedhaso bAlA jaDA mandA mUrkhA samagogavayA bAlizA mUDhA yathAjAtA mAtRmukhA vivarNA ajJA devAnAMpriyA jAlmA ajJAnikAH zizava ityanarthAntaram / samAsatastu ime kRtsnA api yathA mithyAtvinaH mithyAmatayaH kuvAdinaH durvAdinaH pAkhaNDino vidRzo hatadRzo nirlocanAH apAramArthikAH tAmasAH timiravAsinaH mithyAdRzaH mithyAdarzanAH bahulasaMsArAH svatovirAdhakAH pazavaH anantAnubandhinaH kujJAninaH asamyaktvAH aviratayaH asaMyatAH apratyAkhyAnAH andhAH abodhayaH svavaJcakAH cANDAlA ityanarthAntaram / tatraiteSvavAntarabhedAH zatazo zatazo bhavanti / te hyAgamasamudrato'vabodhyA: "jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva hunti nayavAyA / jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // 1 // " iti vacanAt // "payamavi asaddahanto suttuttaM micchadiTThIo" ityAcAryapAdAH / sarvairapyebhiH prAguktasvarUpairaparAjitAstu jainA ArhatAH syAdvAdavAdinaH niranantAnubandhinaH svalpasaMsArAH paramArthajJAH tattvajJAH niHzaGkitAH niHkAMkSitAH nirvicikitsAH svatArAdhinaH samyaktvinaH sulocanAH sudRzo nistamasaH prAptaratnAH bhinnagranthayo jinavaMzyAH prAvacanikA ityanAntaram // 48. (SaTtvaM) - SaNNAM bhAvaH SaTtvam / (a01 sU035)
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 prathamo'dhyAyaH / (tattvArthasUtra ane tenA AdhArabhUta Agamano samanvaya) samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // nAdaMsaNissa nANaM nANeNa vinA na hunti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho natthi amokkhassa nivvANaM // [uttarA0 a. 28, gA. 30] tivihe samme paNNatte / taM jahA-nANasamme, daMsaNasamme, carittasamme / [sthA0 sthAna 3 uddeza 4 sU0 194] mokkhamaggagaiM taccaM, suNeha jiNabhAsiyaM / caukAraNasaMjuttaM, nANadaMsaNalakkhaNaM // nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo tahA / esa maggu tti paNNatto, jiNehiM varadaMsihi // nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo tahA / eyaM maggamaNuppattA, jIvA gacchanti soggaiM // [uttarA0 a0 28 gA0 1-3] tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // tahiyANaM tu bhAvANaM sabbhAve uvaesaNaM / bhAveNaM saddahantassa, sammataM taM biyAhiyaM // [u0 a0 28 gA0 15] tannisargAdadhigamAdvA // 3 // sammaiMsaNe duvihe paNNatte / taM jahA-NisaggasammaiMsaNe ceva abhigamasammaiMsaNe ceva // [sthA0 sthAna 2 u0 1 sU0 70] jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // nava sabbhAvapayatthA paNNatte / taM jahA-jIvA ajIvA puNNaM pAvo Asavo saMvaro nijjarA baMdho mokkho // [sthA0 sthAna 9 sU0 665] nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 5 // jattha ya jaM jANejjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jatthavi a na jANejjA caukkagaM nikkhive tattha // AvassayaM cauvvihaM paNNatte / taM jahA-nAmAvassayaM ThavaNAvassayaM davvAvassayaM bhAvAvassayaM / /
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 tattvArthAdhigama sUtra [anu0 sU0 8] pramANanayairadhigamaH // 6 // davvANa savvabhAvA, savvapamANehiM jassa uvaladdhA / savvAhiM nayavihIhiM, vitthArarui tti nAyavvo / / [uttarA0 a0 28 gAthA 24] nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // niddese purise kAraNa kahiM kesu kAlaM kaivihaM / / [anu0 sU0 151] satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // se kiM taM aNugame ? navavihe paNNatte / taM jahA-saMtapayaparUvaNayA 1 davvapamANaM ca 2 khitta 3 phusaNA ya 4 kAlo ya 5 aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appAbaDaM ceva / [anu0 sU0 80] matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam // 9 // paMcavihe NANe paNNatte / taM jahA-AbhiNibohiyaNANe suyaNANe ohiNANe maNapajjavaNANe kevalaNANe // [sthA0 sthAna 5 u0 3 sU0 463, anu0 sU0 1, nandi 1, bhagavatI zataka 8 u0 2 sU0 318] tatpramANe // 10 // Adye parokSam // 11 // pratyakSamanyat // 12 // se kiM taM jIvaguNappamANe ? tivihe paNNatte / taM jahA-NANaguNappamANe daMsaNaguNappamANe carittaguNappamANe / [anu0 sU0 144] duvihe nANe paNNatte / taM jahA-paccakkhe ceva parokkhe ceva 1 / paccakkhe nANe duvihe paNNatte / taM jahA-kevalaNANe ceva NokevalaNANe ceva 2 / .... NokelaNANe duvihe paNNatte / taM jahA-ohiNANe ceva maNapajjavaNANe cev| ....parokkhe NANe duvihe paNNatte / taM jahA-AbhiNibohiyaNANe ceva, suyaNANe ceva / [sthA0 sthAna 2 u0 1 sU0 71] matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram // 13 // IhA apoha vImaMsA maggaNA ya gavesaNA / sannA saI maI pannA savvaM aabhinnibohiaN|| [nandi0 pra0 matijJAnagAthA 80] tadindriyA'nindriyanimittam // 14 // se kiM taM paccakkhaM ? paccakkhaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-indiyapaccakkhaM noindiyapaccakkhaM ca / [nandi0 3, anu0 144]
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 581 avagrahehApAyadhAraNAH // 15 // se kiM taM suanissiaM? 2 cauvvihaM paNNattaM / taM jahA-1 uggahe 2 IhA 3 avAo 4 dhAraNA / [nandi0 26] bahubahuvidhakSiprAnizritAsaMdigdhadhruvANAM setarANAm // 16 // chavvihA uggahamatI paNNattA / taM jahA-khippamogiNhai bahumogiNhai bahuvidhamogiNhai dhuvamogiNhai aNissiyamogiNhai asaMdiddhamogiNhai / chavvihA IhAmatI paNNattA / taM jahA-khippamIhati bahumIhati jAva asaMdiddhamIhati / chavvidhA avAyamatI paNNattA / taM jahA-khippamaveti jAva asaMdiddhaM aveti / chavvihA dhAraNA paNNattA / taM jahA-bahuM dhAreti porANaM dhAreti duddharaM dhAreti aNissiyaM dhAreti asaMdiddhaM dhAreti / [sthA0 sthAna 6, sUtra 510] jaM bahu bahuviha khippA aNissiya nicchiya dhuveyara vibhinnA, puNaroggahAdao to taM chattIsattisayabhedaM / [iyi bhAsayAreNa] arthasya // 17 // se kiM taM atthuggahe? atthuggahe chavihe paNNatte / taM jahA-soindiyaatthuggahe, cakkhidiyaatthuggahe ghANidiyaatthuggahe, jibbhidiyaatthuggahe, phAsiMdiyaatthuggahe, noindiyaatthuggahe / / [nandisUtra 30] vyaJjanasyAvagrahaH // 18 // na cakSuranindiyAbhyAm // 19 // se kiM taM vaMjaNuggahe ? vaMjaNuggahe cauvvihe paNNatte / taM jahA-soindiyavaMjaNuggahe, ghANidiyavaMjaNuggahe, jibbhidiyavaMjaNuggahe, phAsiMdiyavaMjaNuggahe se taM vaMjaNuggahe // [nandi sU0 29] zrutaM matipUrvaM vyanekadvAdazabhedam // 20 // maI puvvaM jeNa suaM na maI suapuviA // [nandi0 sUtra 24] suyanANe duvihe paNNatte / taM jahA-aMgapaviDhe ceva aMgabAhire ceva // [sthA0 sthAna 2, udde0 1, sU0 71] se kiM taM aMgapaviTuM ? 2 duvAlasavihaM paNNattaM / taM jahA-1 AyAro 2 suyagaDe 3 ThANaM 4 samavAo 5 vivAhapaNNattI 6-nAyAdhammakahAo 7 uvAsagadasAo 8 aMtagaDadasAo 9 aNuttarovavAiadasAo 10 paNhAvAgaraNAI 11 vivAgasuaM 12 diTThivAo // [nandi0 sUtra 44] dvividho'vadhiH // 21 // bhavapratyayo nArakadevANAm // 22 // doNhaM bhavapaccaie paNNatte / taM jahA-devANaM ceva neraiyANaM ceva // [sthA0 sthAna 2, u0 1, sU0 71]
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthAdhigama sUtra se kiM taM bhavapaccaiaM ? 2 duhaM / taM jahA - devANa ya neraiyANa ya // [ nandi0 sU0 7] yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 23 // se kiM taM khAovasamiaM ? khAovasamiaM duNhaM / taM jahA- maNUsANa ya paMcidiyatirikkhajoNiyANa ya / ko heU khAovasamiaM ? khAovasamiyaM tayAvaraNijjANaM kammANaM udiNNANaM khaeNaM aNudiNNANaM uvasameNaM ohinANaM samupajjai // [ nandi0 sU08] doNhaM khaovasamie paNNatte / taM jahA - maNussANaM ceva paMcidiyatirikkhajoNiyANaM ceva // [ sthA0 sthAna 2 u0 1 sU0 71] chavvihe ohinANe paNNatte / taM jahA - aNugAmie, aNANugAmite, vaDDhamANate, hIyamANate, paDivAI, apaDivAI // [ sthA0 sthAna 6 sU0 526] RvipulamatI manaH paryAyaH // 24 // maNapajjavaNANe duvihe paNNatte / taM jahA - ujjumati ceva viulamati ceva // 582 [sthA0 sthAna 2 u0 1 sU0 71] vizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 25 // taM samAsao cauvvihaM paNNattaM / taM jahA - davvao khittao kAlao bhAvao tattha davvao NaM ujjumaINaM aNaMte aNatapaesie khaMdhe jANai pAsai / te ceva viulamaI abbhahiyatarAe viulatarAe visuddhatarAe vitimiratarAe jANai pAsai / khettaoNaM ujjumaIa jahantreNa aMgulalsa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa ahe jAva ImIserayaNappabhAe puDhavIe uvarima heTThille khuDDaga pareuDDuM jAva joisassa uvarimatale tiriyaM jAva aMto maNussakhite aDDAijjesu dIvasamuddesu paNNarassakammabhUmIsu tIsAe akammabhUmIsu chappaNNae aMtaradIvaNesu saNNINaM paMcidiyANaM pajjattayANaM maNogae bhAve jANai pAsai / taM ceva viulamai aDDAijjehiM aMgulehiM abbhahiyataraM viulataraM visuddhataraM vitimiratarAgaM khettaM jANai pAsai kAlaoNaM ujjumai jahaNNeNaM paliovamassaasaMkhijjai bhAga ukkoseNaMvi paliovamassa asaMkhijjai bhAgaM atIyamaNAgayaM vA kAlaM jANai pAsai taM ceva viulamai abbhahiyatarAgaM visuddhatarAgaM vitimiratarAgaM jANai pAsai / bhAvao NaM ujjumai aNaMte bhAve pAsai savvabhAvANaM aNaMtabhAgaM jANai pAsai / taM ceva viulamaiNaM abbhahiyatarAgaM viulatarAgaM visuddhatarAgaM jANai pAsai / maNapajjavaNNANaM puNa jaNa maNa paricitiattha pAgaDaNaM mANusakhitta nibaddhaM guNA paccaiyaM carittavao setaM maNapajjavaNANaM // [ nandi0 sU0 18] vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo 'vadhimana:paryayoH // 26 //
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 583 bheda visaya saMThANe abhitara vAhireya desohI / uhissaya khayavuDDI paDivAI ceva apaDivAI / / [prajJApanA sU0 pada 33 gA0 1] iDDIpatta apamatta saMjaya sammadiTThi pajjataga saMkhejjavAsAua kammabhUmia gabbhavakaMtia maNussANaM maNapajjavanANaM samuppajjai / / matizrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu // 27 // 'tattha davvaoNaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savvAiM davvAiM jANai na pAsai, khettao NaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savvaM khettaM jANai na pAsai, kAlao NaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savvakAlaM jANai na pAsai, bhAvao NaM AbhiNibohiyaNANI AeseNaM savve bhAve jANai na pAsai // [nandi0 sU0 37] se samAsao cauvvihe paNNatte / taM jahA-davvao khittao kAlao bhAvao / tattha davvao NaM suaNANI uvautte savvadavvAiM jANai pAsai, khittao NaM suaNANI uvautte savvaM khettaM jANai pAsai, kAlao NaM suaNANI uvautte savvaM kAlaM jANai pAsai, bhAvaoNaM suaNANI uvautte savve bhAve jANai pAsai // [nandi0 sU0 58] khapiSvavadheH // 28 // ohidasaNaM ohidaMsaNissa savvarUvidavvesu na puNa savvapajjavesu // [anu0 sU0 144] taM samAsao cauvvihaM paNNattaM / taM jahA-davvao khettao kAlao bhAvao / tattha davvao ohinANI jahanneNaM aNaMtAI rUvidavvAiM jANai pAsai, ukkoseNaM savvAiM rUvidavvAiM jANai pAsai, khettao NaM ohinANI jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijjai bhAgaM jANai pAsai ukkoseNaM asaMkhijjAiM alogalogapamANamittAI khaMDAI jANai pAsai / kAlao NaM ohinANI jahaNNeNaM AvaliAe asaMkhijjAiM bhAgaM jANai pAsai ukkoseNaM asaMkhijjAo usappiNIo osappiNIo aIyaM aNAgayaM ca kAlaM jANai pAsai / bhAvao NaM ohinANI jahanneNaM aNaMte bhAve jANai pAsai ukkoseNaM vi aNaMtabhAve jANai pAsai savvabhAvANaM aNaMtabhAgaM jANai pAsai / tadanantabhAge manaHparyAyasya // 29 // savvatthovA maNapajjavaNANapajjavA / ohiNANapajjavA anantaguNA, suyaNANapajjavA anantaguNA, AbhiNibohiyanANapajjavA anaMtaguNA, kevalanANapajjavA anaMtaguNA // [bhaga0 za0 8 u0 2 sU0 323] sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 30 // kevaladasaNaM kevaladaMsaNissa savvadavvesu a, savvapajjavesu a||
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 tattvArthAdhigama sUtra [anu0 darzanaguNapramANa0 sU0 144] taM samAsao cauvvihaM paNNattaM / taM jahA-davvao khittao kAlao bhAvao, tattha davvao NaM kevalanANI savva davvAiM jANai pAsai, khittao NaM kevalanANI savvaM-khittaM jANai pAsai, kAlao NaM kevalanANI savvaM kAlaM jANai pAsai, bhAvao NaM kevalanANI savve bhAve jANai pAsai / aha savvadavvapariNAmabhAvaviNNattikAraNamaNaMtaM / sAsayamappaDivAI egavihaM kevalaM nANaM // [naM0 sU0 22] ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturthyaH // 31 // AbhiNibohiyanANasAkAro va uttANaM bhaMte ! cattAri NANAiM bhayaNAe / [vyA0 pra0 za0 8 u0 2 sU0 320] je NANI te atthegatiyA duNANI atthegatiyA tiNANI atthegatiyA cauNANI atthegatiyA egaNANI / je duNANI te niyamA AbhiNibohiyaNANI suyaNANI ya, je tiNANi te AbhiNibohiyaNANI sutaNANI ohiNANI ya, ahavA AbhiNibohiyaNANI suyaNANI maNapajjavaNANI ya, je cauNANI te niyamA AbhiNibohiyaNANI sutaNANI ohiNANI maNapajjavaNANI ya, je egaNANI te niyamA kevalaNANI // [jIvAbhi0 pratipatti0 sU0 41] matizrutAvadhayo viparyayazca // 32 // sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherumattavat // 33 // aNNANe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte / taM jahA-maiannANe suyaannANe vibhaMganANe // [vyAkhyAprajJapti za0 8 u0 2 sU0 318] aNANapariNAmeNaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte / taM jahA-maiaNANapariNAme, suyaaNANapariNAme, vibhaMgaNANapariNAme // [prajJApanA pada 13 jJAnapariNAmaviSaya, sthA0 sthAna 3 u0 3 sU0 287] se ki taM micchAsuyaM ? jaM imaM aNNANiehi micchAdiTThiehi sacchaMdabuddhimai vigappiaM, ityAdi // [nandi0 sU0 42] avisesiA maI mainANaM ca maiannANaM ca ityAdi // [nandi0 sU0 25] naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH // 34 // Adyazabdau dvitribhedau // 35 // [tattvArthasUtra jainAgama-samanvaya] satta mUlaNayA paNNattA / taM jahA-Negame, saMgahe, vavahAre, ujjusUe, sadde, samabhirUDhe, evaMbhUe / / [anu0 136 sthA0 sthAna.7 sU0 552]
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-4 (1) adhyAtmasAra (2) anuyogadvAra (3) AcArAgasUtra (4) Avazyakaniryukti (5) gauDapAdabhASya (6) uttarAdhyayanasUtra (7) dazavaikAlikasUtra (8) nandIsUtra nizIthabhASya (9) pariziSTa - 4 TIkAmAM AvelA saMdarbha-graMthonI sUci (10) prajJApanAsUtre... (11) prazamarati (12) pramANadvAtriMzikA (13) paribhASenduzekhara (14) pANInIvyAkaraNa (15) bRhatkalpabhASya (16) bhagavatI sUtra (17) vizeSaNavatI (18) vizeSAvazyakabhASya (19) sthAnAsgasUtra (20) sammatitarka (21) sAMkhyakArikA (22) sAMkhyatattvakaumudi (23) siddhastavasUtra 585
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 tattvArthAdhigama sUtra vivecana tathA prastAvanAmAM upayukta saMdarbhagraMthonI sUci (1) adhyAtmasAra (21) prajJApanA sUtra (2) anuyogadvArasUtra (22) prazamarati-prakaraNa (3) aSTaka-prakaraNa (23) bRhatkalpasUtra (4) AcArAMgasUtra (24) bhagavatIsUtra (5) Avazyaka-niryukti (25) bhagavadgItA (6) kammapayaDI (26) mahAnizIthasUtra (7) karmagraMtha (27) yogabiMdu (8) jaina paraMparAno itihAsa (28) lalita-vistarAvRtti (9) tattvArtha-gUDhArtha dIpikA vRtti (29) vAkyapadIya (10) tattvArthasUtra (30) vizeSAvazyaka bhASya (paM. sukhalAla kRta vivecana) (31) vItarAgastotra (11) tattvArthasUtra aura usakI paraMparA (32) zrAvaka prajJapti (12) tattvArthasUtra mahopA. yazovijaya (33) pardarzana-samuccaya kRta vivaraNa (34) SoDazaka (13) tattvArthasUtra hAribhadrI TIkA (35) saMbodha-prakaraNa (14) tattvArthasUtranA kartA koNa ? (36) saMmatitarka-prakaraNa (15) naMdIsUtra (37) sAMkhya-kArikA (16) naMdIsUtra-cUrNi (38) sAMkhya-kaumudI (17) nyAyasaMgraha (39) siddhahemazabdAnuzAsana (bRhavRtti) (18) paMcasUtra (40) siddhAMta-kaumudI (19) paribhASenduzekhara (41) sthAnAMgasUtra (20) pANini-vyAkaraNa (42) syAdvAdamaMjarI
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagajJAna ApatI ane dhArmika adhyApakone taiyAra karatI zeThazrI kAntilAla lallubhAI jhaverI "saMskRti pracAraka TrasTa saMcAlita saccAritra cUDAmaNi, karmasAhitya nipuNamati AcAryadeva zrImadvijaya premasUrIzvarajI saMskRta pAThazALA preraNAdAtA pa. pU. yugapradhAna tulya AcArya zrImad vijaya candrazekharasUrIzvarajI ma. sAheba mArgadarzaka : pa. pU. paMnyAsapravarazrI jitarakSitavijayajI ma. sAheba AdyaprAdhyApakaH sva. paMDitaratna zrI amUlakhabhAi mahetA sthApanA : Aso suda - 10, tA. 11-10-1993 dhyeya : 7 pU. sAdhu-sAdhvI bhagavaMtone bhaNAvI zake tevA paMDitaratno banAvavA. 0 jaina saMghanI pAThazALA calAvI zake tevA prAdhyApako taiyAra karavA. 0 jaina tattvajJAnano abhyAsa karAvavo. 0 mumukSuone darzana-jJAna-cAritranI sAdhanAmAM sahAyaka banavuM. 0 sadAcArI, jJAnI ane zraddhALu zrAvako taiyAra karavA, vizeSatAH 01, 3, 5, 7 ane 9 varSano dhArmika korSa. 0 paMca pratikramaNa, prakaraNa, bhASya ane karmagraMtha vagereno sacoTa abhyAsa. 0 nyAya, vyAkaraNa, yogagraMtho tathA tattvajJAnanuM suMdara adhyayana. 0 kamyuTara, saMgIta ane aMgrejInA vargonI suMdara vyavasthA. 0 pUjA, pUjana, vidhividhAna, vaktavya tathA sTeja progrAmanI viziSTa tAlIma. 0 bhojana, AvAsa tathA abhyAsa saMpUrNa phrI. 0 abhyAsa anusAra dara mahine 50 thI pa000 rU. sudhInI skolarazIpa tathA InAma. 0 sAmAyika, pratikramaNa, pauSadha tathA deza-videzamAM paryuSaNa parvanI ArAdhanA. 0 aSTaprakArI pUjA, bhAvanA, snAtrapUjA tathA gurubhagavaMtonI vAcanA. 0 esa. esa. sI. ane eca. esa. sI. borDanI parIkSAnI vyavasthA. tejavI bALakonI kArakirdI ghaDavA mATe uttama taka... A pAThazALAmAM joDAine ApanuM bhaviSya ujjavaLa banAvo. udAra dAnavIro! jaina saMghanI pAyAnI jarUriyAta evI pAThazALAmAM ApanI lakSmIno sadvyaya karI, sAcA zrutajJAna premI banIe. dAnayojanA : rU. 54000/- eka vidyArthIno vArSika lAbha. rUA 5100/- vArSika nibhAva tithi.
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddeza H tapovana sAdhu-sAdhvI vidyApITha 0 jainazAsananA aNamola ratno eTale pUjya sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto. 0 A sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtono prANa eTale samyagnAna ane A samyajJAnanI anukULatA rahe, svAdhyAyamAM saraLatA rahe ane jJAnamAM vRddhi thatI rahe te hetuthI sAdhu-sAdhvI bhagavaMtonA svAdhyAya mATe 'tapovana sAdhusAdhvI vidyApITha' nI sthApanA karela che. vizeSatAH 0 nUtanadIkSito mATe pAyAnA abhyAsanI vyavasthA. 0 uccakakSAnA abhyAsa mATe dareka viSayonA ucca abhyAsanuM Ayojana. 0 anubhavI paMDitavaryo dvArA jJAnanuM adhyApana. 0 tattvajJAna, saMskRta, prAkRta, nyAya, vyAkaraNa, TIkAgraMthonuM adhyayana. 0 vartamAnamAM amadAvAda, surata, pAlItANA, vaDodarA, muMbaimAM kula 8 sthAne vidyApITha zarU karela che. vadhu sthAnomAM sthApanA thAya tevuM Ayojana. sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtonI jJAna abhyAsamAM vRddhi karavA dvArA bhaktino lAbha mAtra rUA. 9000|(lAbhArthInuM nAma saMsthAnA borDa para eka varSa sudhI raheze.) tapovana gRhadIpaka vidhAlaca (zALA vinA zALA praNAlIgata zikSaNa ApatuM Ayojana) vizeSatA : 0 dhoraNa 5 thI 10 sudhInuM zALAnuM zikSaNa. O anubhavI zikSako dvArA zikSaNa. O aSTaprakArI pUjA, sAmAyika, pratikramaNa, bhAvanA tathA suMdara saMskaraNa. 0 vaktavya, sTeja progrAma tathA grAmapravAsanuM Ayojana. 0 spardhA, ramatagamata, yogAsana dvArA zArIrika tathA mAnasika zaktinuM vardhana. 0 ucca kakSAnA zikSaNa sAthe ucca saMskAranuM siMcana. ApanA bALakane zreSTha zikSaNa ApavA ame kaTibaddha chIe. ApanA bALakane gRhadIpaka vidyAlayamAM mokalI tenuM bhaviSya ujjavaLa banAvo. eka vidhArthIno vArSika lAbha : rU|. 20000/ :BANK DETAILS: Name: SANSKRUTI PRACHARAK TRUST BANK OF INDIA - Sabarmati Branch Bank A/c. No. : 201410110010276 - Pan No. : AACTS1147G dAna ane eDamIzana mATe saMparka - zrI amarISabhAi parIkha H mo. 98252 54754 ma sthaLa * zrI premasUrIzvarajI saMskRta pAThazALA saMghavI zrI rUganAthamalajI samarathamalajI dozI bhavana tapovana saMskArapITha, mu. amiyApura, po. sughaDa, jI. gAMdhInagara - 382424. - mo. : 93286 81145 phona : (079) 32512648, 29289738 www.tapovanpathshala.com email : tapovanpathshala@gmail.com Jain Religion Information - Website : www.jainEworld.com
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ praveza pahelA UnALu vekezana zibiramAM mUko. praveza pahelA UnALu vekezana zibiramAM mUko ' TIna ejaromAM vadhatI jatI gunAkhorIne DAmavAno samAja mATe eka mAtra vikalpa 'be tapovanomAM praveza tapovananI viziSTatA tapovanI bALaka * dhoraNa pAMcathI bAranuM zaikSaNika saMkula mimI-wAthI dUra gurukulamAM rahIne abhyAsa #SSC ane HSC. choDamAM TOPIENmAM dara karato hovAthI jAte nirNayo leto naitika * skeTIMga karATe - yogAsana - vaktava abhinayaY himatavALo bane che. nRtya saMgIta vagere aneka zaktiono sarvAMgINa vikAsa, game tevI pratikULa paristhitino mukAbalo, #vo kAse sukApyuTara seTaranI adhatana veja karavA mATe majabUta bane che. * gujarAtI mAdhyama chatAM kojImAM aravi hola & mammI-pappAnI sevA karanAro, teva sArI mATe rozyala rejInAM spoA klAsa. vaDIlono vinayI banaze. - saMparka sUtra navasArI tapovana saMparka ramezabhAI cAvAlA - 982511834pa (pravINabhAI - 988130ee8) tapovana saMskArapITha mu. amIrApura po. sughaDa ji. gAMdhInagara phonaH (079) 23ra06~1-2-3 amIyApura sAbaramatI lalitabhAI - 94ra60 60093 rAjubhAI - 94265 05882
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.pAda paM. pravarazrI candrazekharavijayajI ma.sAhebanA ciMtanothI bharapUra mustihUta mAsika saMpAdaka : guNavaMta zAha sahasaMpAdakaH bhadreza zAha | mAsikanA grAhaka banavAthI ApazrIne pUjyazrInA parokSa satsaMgano lAbha maLaze. 6 72 varSanA anubhavono nicoDa maLaze. pu. dharma-saMskRti-rASTra rakSAnA upAyo jANavA maLaze. thoDAmAM ghaNu jANavAnuM maLaze. paMcavArSika lavAjama mAtra rU|.500/ paMcavArSika lavAjama mAtra 34.500/ paMcavArSika lavAjama mAtra rU|.500/ lavAjama bharavAnuM sthaLa : kamala prakAzana TrasTa jI.pra. saMskRti bhavana 2777, nizA poLa, rilIpha roDa, amadAvAda. phonaH 25355823
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ NamAM mIThI vIraDI sAra-raNamAM mIThI vI. (1) samyagadarzana (tatvanI ruci) (2) samyagajJAna (tatvano bodha) (3) samyagracAritra (tattvanI pariNati) A traNano ekameka rUpe samUha ja vAstavika mokSamArga che. tenI prAptinA kAraNo paNa upacArathI mokSamArga che. A traNa ja muktidAyaka paramayoga che. anya yogono AdhAra che. A traNa ja mohaviSanAzaka paramamaMtra che. A traNa ja paramakalyANakara paramArtha che.' A traNa ja jinazAsanano sAra (nicoDa) che. A traNa ja paramabhAva-maMgaLa che. A traNamAM vizvakalyANanI apratimatAkAta che. T AvA jinazAsananA sArabhUta ratnatrayIno vistAra eTale ja tatvArthAdhigamasUtra... jo tamAre jinazAsanano paricaya karavo che, teno yathArtha bodha meLavavo che, tene AtmasAt karavuM che, to A graha kato saMpUrNa abhyAsa karavo ja rahyo... POV Oos SGVOO