Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારતકાકારક
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પ્રણીત તત્વજ્ઞાન
માંથી
RIJEFFFFFFFF
TET-1
TE
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : રાવજીભાઈ છગનભાઈ દેસાઈ, શ્રીમદ્ રાજચ ક આશ્રમ સ્ટેશન અગાસ, વાયા આણંદ
સને
વિ. સ વત ૨૦૧૭
આવૃત્તિ તેરમી પ્રત ૫૦૦૦ (પુનર્મુદ્રણ)
૧૯૭૧
મુક : સ્વામિનારાયણ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ
વલભવિદ્યાનગર.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહો સક્યુરુષનાં વચનામૃત, મુદ્રા - અને સત્સમાગમ!
સુષુપ્ત ચેતનને જાગૃત કરનાર, પડતી વૃત્તિને સ્થિર રાખનાર, દર્શન માત્રથી પણ નિર્દોષ અપૂર્વ સ્વભાવને પ્રેરક,
સ્વરૂપપ્રતીતિ, અપ્રમત્ત સંયમ, અને પૂર્ણ વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સ્વભાવનાં કારણભૂતછેલ્લે અગી સ્વભાવ પ્રગટ કરી અનંત અવ્યાબાધ સ્વરૂપમાં સ્થિતિ કરાવનાર ! ત્રિકાળ જયવંત વર્તો !
છે શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ
4.. 09ત્યુ આમ
*
-
-
-
જ આ
“ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર.”
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
ગદ્ય વિભાગ
નંબર
વિષય
૧ પુપમાળા, ૨ મહાનીતિ. ૩ બત્રીસ ગ ૪ સ્મૃતિમાં રાખવા ગ્ય મહાવાક્યો – ૫ વચનામૃત. ૬ થડા વાક્ય ૭ પ્રમાદને લીધે આત્મા ૮ અને તાનુબ ધી ક્રોધ ૯ નીચેના દોષ ન આવવા જોઈએ. ૧૦ કર્મ એ જડ વસ્તુ છે. ૧૧ કર્મગતિ વિચિત્ર છે નિરતર મિત્રી પ્રમાદ ૧૨ બીજુ કાઈ શોધ માત્ર ૧૩ નિરાબાધપણે જેની મનોવૃત્તિ રહ્યા કરે છે, ૧૪ ભાઈ, આટલું તારે અવશ્ય કરવા જેવું છે. ૧૫ સમજીને અ૫ભાવી થનારને
૯૮
૧૦૨
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર વિષય
પૃષ્ઠ ૧૬ સહજ,
૧૦૩ ૧૭ નીચેના નિયમો પર બહુ લક્ષ અપાવું જોઈએ. ૧૮ મહાવીરના જોધને પાત્ર કોણ?
૧૦૫ ૧૯ હે જીવ, તુ બ્રમાં માત્ર
૧૦૬ ૨૦ વિશ્વાસથી વર્તી અન્યથા
૧૧૨ ૨૧ અણુછતું, વાચા વગરનું
૧૧૨ ૨૨ સહજ પ્રકૃતિ.
૧૩ ૨૩ વચનાવલિ.
૧૧૪ ૨૪ પુરાણ પુરાને નમો નમ:
૧૧૭ ૨૫ જીવ સ્વભાવે દેષિત છે
૧૨૧ ૨૬ જે જે પ્રકારે આત્માને ચિંતન કર્યો હોય
૧૨૨ ૨૭ હે પરમકૃપાળુ દેવ!
૧૨૩ ૨૮ મુમુક્ષુ જીવને આ કાળને વિષે
૧૨૩ ૨૮ નિત્યનિયમ. ૩૦ સર્વ વિભાવથી ઉદાસીન.
૧૨૭ ૩૧ જે કપાય પરિણામથી અન તo
૧૩૧ ૩ર અન તાનુબંધીને બીજો પ્રકાર લખ્યો છે.
૧૩૫ ૩૩ પ્રથમ પદમા એમ કહ્યું છે, કે
૧૩૭ ૩૪ એવ ભૂત દષ્ટિથી
१३८
૧૨૪
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિઘય
પૃષ્ટ ૧૪૦
૧૪૦ ૧૪૧
૧૪૨
૧૪૪ ૧૪૬
૧૪૭
ન બર ૩૫ સમસ્ત વિશ્વ ઘણું કરીને ૩૬ કરવા યોગ્ય કઈ કહ્યું હોય ૩૭ “જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે.” ૩૮ સર્વ જીવ સુખને ઈચ્છે છે ૩૯ પુરુષોના અગાધ ગભીર સયમને ૪૦ આત્મદશાને પામી ૪૧ અપાર મહામહ જળને જર હે કામ ! હે માન ! હે સ ગઉદય ૪૩ હે સર્વોત્કૃષ્ટ સુખના ૪૪ જેમ ભગવાન જિને નિરૂપણ કર્યું છે. ૪૫ સર્વજ્ઞોપદિષ્ટ આત્મા ૪૬ પ્રાણી માત્રને રક્ષક ૪૭ વીતરાગને કહેલ ૪૮ અનન્ય શરણના આપનાર, (છ પદ) ૪૯ આત્મસિદ્ધિ અર્થ. ૫૦ મનને લઈને આ બધુ છે. ૫૧ ચિત્તમાં તમે પરમાર્થની પર એકાંતમાં અવગાહવાને અર્થે આત્મસિદ્ધિ ૫૩ ક્ષમાપના.
૧૪૭ ૧૪૮ ૧૪૯ ૧૪૯ ૧૫૦ ૧- ૧ ૧૫૨ ૨૩૯ ૨૮૮ ૨૯૦
૨૯૧
૨૯૪
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦ ૧૬૧ ૧૬૩
૧૧
૧૬૪
પદ્ય વિભાગ:નંબર
વિષ ૧ ગ્રંથારંભ ૨ નાભિનંદનનાથ૦ ૩ પ્રભુ પ્રાર્થના-જળહળ જ્યોતિ સ્વરૂપ ૪ સંસારમાં મન અરે ૫ મુનિને પ્રણામ.
કાળ કેઈ ને નહિ મુકે. છે ધર્મ વિષે. ૮ સર્વમાન્ય ધર્મ ૯ ભકિતને ઉપદેશ
બ્રહ્મચર્ય વિષે સુભાધિન. ૧૧
સામાન્ય મનોરથ. ૧ તૃણાની વિચિત્રતા ૧૩
અમૂલ્ય તત્ત્વવિચાર. ૧૪ જિનેશ્વરની વાણી. ૧૫ પૂર્ણ માલિકા મ ગલ. ૧૬ અનિત્યાદિ ભાવના. ૧૭ સુખકી સહેલી હે ૧૮ ભિન્ન ભિન્ન મત દેખીએ.
૧૬૫ ૧૬૭ ૧૭૦ ૧૭૨ ૧૩ ૧૭૪
૧૭૬
૧૭૮
૧૮૦
૧૮ ૦ ૧૮૧
૧૮૫
૧૮૬
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
૧૯૧
૧૯૨, ૧૯૩
૧૮૪
૧૯૫
૧૯૭
નંબર
વિપય ૧૯ લેક પાસ સ્થાને કહ્યો ૨૦ આજ મને ઉછરંગ, ૨૧ હન આસવા પરિસવા. ૨૨ મારગ સાચા મિલ ગયા. ૨૩ બીજ સાધન બહુ કર્યા છે ૨૪ બિના નયન પાવે નહીં, ૨૫ હે પ્રભુ હે પ્રભુ, ૨૬ યમનિયમ સંજમો ૨૭ જડ ભાવે જડ પરિણમે. ૨૮ જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને ૨૯ અપૂર્વ અવસર એ. ૩૦ મૂળ મારગ સાભળાટ ૩૧ ૫ થ પરમપદ વ્યા ૩૨ ધન્ય દિવસ ૩૩ જડ ને ચેતન્ય બને.
૪ સંગુર ના ઉપદેશથી ૩૫ ઈચ્છે છે જે જોગી જન ૩૬ આત્મસિદ્ધિ.
૨૦૦
૨૦૧ ૨૦૩ ૨૦૯
૨૧૨
૨૩૩
૨૧૫
૨૧૬
79
૨૧૯
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ રાજચંદ્ર–પ્રણત
તત્ત્વજ્ઞાન
માંથી
પુપમાળા
છે સત્ ૧ રાત્રિ વ્યતિક્રમી ગઈ, પ્રભાત થયું, નિદ્રાથી
મુકત થયા. ભાવનિદ્રા ટાળવાને પ્રયત્ન કરજે ૨ વ્યતીત રાત્રિ અને ગઈ જિંદગી પર દષ્ટિ
ફેરવી જાઓ ૩ સફળ થયેલા વખતને માટે આનંદ માને, અને
આજનો દિવસ પણ સફળ કરો. નિષ્ફળ થયેલા
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
۱
દિવસને માટે પશ્ચાત્તાપ કરી નિષ્ફળતા વિસ્તૃત કરે. ૪ ક્ષણ ક્ષણ જતાં અનંતકાળ વ્યતીત થયેા છતાં, સિદ્ધિ થઈ નહી.
૫ સફળજન્ય એક બનાવ તારાથી જો ન ખન્યા હાય તેા કરી ફરીને શરમા.
• અઘટિત નૃત્યા થયાં હાય તા શરમાઈને મન, વચન, કાયાના ચેાગથી તે ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લે. ૭ જો તું સ્વતંત્ર હોય તે સસારસમાગમે તારા આજના દિવસના નીચે પ્રમાણે ભાગ પાડઃ—— (૧) ૧ પ્રહર—શકિતકર્ત્તવ્ય.
(૨) ૧ પ્રહર ધર્મ કત્ત વ્ય.
(૩) ૧ પ્રહર—આહારપ્રયેાજન. (૪) ૧ પ્રહર—વિદ્યાપ્રયેાજન. (૫) ૨ પર—નિદ્રા. (૬) ૨ પ્રહર—સ‘સારપ્રયેાજન. ૮ ૨
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ જે તું ન્યાગી હોય તો ત્વચા વગરની વનિતાનું
સ્વરૂપ વિચારીને સંસાર ભાઈ દષ્ટિ કરજે. ૯ જે તને ધર્મનું અસ્તિત્વ અનુકૂળ ન આવતું હોય
તે નીચે કહું છું તે વિચારી જજે – - (૧) તું જે સ્થિતિ ભોગવે છે. તે શા પ્રમાણથી ? (૨) આવતી કાલની વાત શા માટે જાણી
“ શકતો નથી ? ' (૩) તું જે ઇચ્છે છે તે શા માટે મળતું નથી ?
(૪) ચિત્રવિચિત્રતાનું પ્રયોજન શું છે ? ૧. જે તને અસ્તિત્વ પ્રમાણભૂત લાગતું હોય
અને તેના મૂળતત્તવની આશંકા હોય તો નીચે
૧૧ સર્વ પ્રાણમાં સમદષ્ટિ,– ૧૨ કિવા કોઈ પ્રાણીને જીવિતવ્યરહિત કરવાં નહીં,
ગજા ઉપરાંત તેનાથી કામ લેવું નહીં.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ કિવા સહુ જે રસ્તે ચાલ્યા તે. ૧૪ મૂળતત્ત્વમાં કયાય ભેદ નથી, માત્ર દષ્ટિમાં
ભેદ છે એમ ગણી આશય સમજી પવિત્ર
ધર્મ માં પ્રવર્તન કરજે. ૧૫ તું ગમે તે ધર્મ માનતા હોય તેનો મને
પક્ષપાત નથી, માત્ર કહેવાનું તાત્પર્ય કે જે રાહથી સંસારમળ નાશ થાય તે ભકિત, તે
ધર્મ અને તે સદાચારને તું સેવજે. ૧૬ ગમે તેટલે પરતંત્ર છે તે પણ મનથી પવિત્ર
તાને વિસ્મરણ કર્યા વગર આજનો દિવસ
રમણ કરજે, ૧૭ આવે છે તું દુષ્કૃતમાં દેરાતો હો તે મરણને
સ્મર. ૧૮ તારા દુઃખ સુખના બનાવની નોંધ આજે
કાઇને દુઃખ આપવા તત્પર થાય તે સંભારી જ.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ રાજા હિ કે રંક હે–ગમે તે હે, પરંતુ આ
વિચાર વિચારી સદાચાર ભણી આવજે કે આ કાયાનાં પુદગલ થોડા વખતને માટે માત્ર
સાડાત્રણ હાથ ભૂમિ માંગનાર છે. ૨૦ તું રાજા હે તો ફિકર નહીં, પણ પ્રમાદ ન
કર; કારણ નીચમાં નીચ, અધમમાં અધમ, વ્યભિચારનો. ગર્ભપાતનો, નિર્વશન, ચંડાલ, કસાઈનો અને વેશ્યાને એ કણ તું
ખાય છે. તો પછી ? ૨૧ પ્રજાનાં દુખ, અન્યાય, કર એને તપાસી જઈ
આજે ઓછા કર. તું પણ હે રાજા ! કાળને * ઘેર આવેલે પરુણો છે. ૨૨ વકીલ હે તે એથી અર્ધા વિચારને મનન
કરી જજે ૨૩ શ્રીમતિ હે તે પૈસાના ઉપગને વિચારજે.
રાવાનું કારણ આજે શેધીને કહેજે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ ધાન્યાદિકમાં વ્યાપારથી થતી અસંખ્ય હિંસા | સંભારી ન્યાયસંપન્ન વ્યાપારમાં આજે, તારું
ચિત્ત ખેંચ. ૨૫ તું કસાઈ હોય તે તારા જીવનમાં સુખનો
વિચાર કરી આજના દિવસમાં પ્રવેશ કર. - ૨૬, જે તું સમજણે બાળક હોય તો વિદ્યા ભણી
અને આજ્ઞા ભણી દષ્ટિ કર. . ૨૭ જે તે યુવાન હોય તો ઉદ્યમ અને બ્રહ્મચર્ય
ભણી દષ્ટિ કર. ૨૮ જે તે વૃદ્ધ હોય તો મોત ભણી દષ્ટિ કરી
આજના દિવસમાં પ્રવેશ કર.. ર૯ જે તું સ્ત્રી હોય તો તારા પતિ પ્રત્યેની ધર્મ
કરણીને સંભાર –દોષ થયા હોય તેની ક્ષમા.
ચારા અને કુટુંબ ભણી દપિટ કર . ૩૦ જે તે કવિ હોય તો અસંભવિત પ્રશંસાને
સંભારી જઈ આજના દિવસમાં પ્રવેશ કર,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧ જે તે કુપણ હોય તો – ૩ર જે તું અમલમસ્ત હોય તો નેપોલિયન બોના
પાર્ટને બન્ને સ્થિતિથી કમરણ કરે. ૩૩ ગઈ કાલે કઈ કૃત્ય અપૂર્ણ રહ્યું હોય તો તે
છ કરવા સુવિચાર કરી આજના દિવસમાં
પ્રવેશ કર, ૩૪ આજે કઈ કૃત્યનો આરંભ કરવા ધારતો હે
તે વિવેકથી સમય, શકિત અને પરિણામને
વિચારી આજના દિવસમાં પ્રવેશ કર. ૩૫ પગ મૂકતાં પાપ છે, જોતા ઝેર છે, અને માથે
મરણ રહ્યું છે; એ વિચારી આજના દિવસમાં
પ્રવેશ કર. ૩૬ અર કર્મ કરવામાં આજે તારે પડવું હોય છે તે રાજપુત્ર હો તે પણ ભિક્ષાચરી માન્ય કરી આજનો દિવસમાં પ્રવેશ કરશે. . -
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
८
૩૭ ભાગ્યશાળી હા તે તેના આનદમાં ખીજાને ભાગ્યશાળી કરજે, પરંતુ દુર્ભાગ્યશાળી હા તે અન્યનું ભૂરું કરતાં રાકાઈ આજના દિવસમાં પ્રવેશ કરો
*
૩૮ ધર્માચાય હા તેા તારા અનાચાર ભણી કટાક્ષદષ્ટિ કરી આજના દિવસમાં પ્રવેશ કરજે. ૩૯ અનુચર હા તે પ્રિયમાં પ્રિય એવા શરીરના નિભાવનાર તારા · અધિરાજની
નિમકહલાલી
ઇચ્છી આજના દિવસમાં પ્રવેશ 'કરજે.
૪૦ દુરાચારી હા તા તારી તંત્રતા, સ્થિતિ અને આજના દિવસમાં પ્રવેશ કરજે,
૪૧ દુઃખી હા તેા (આજની) આજીવિકા જેટલી આશા રાખી આજના દિવસમાં પ્રવેશ કરજે.
આરેાગ્યતા, ભય, પરસુખ એને વિચારી
' '
૪૨ ધર્મકર્ણીના અવશ્ય વખત મેળવી આજની વ્યવહારસિદ્ધિમાં તું, પ્રવેશ કરજે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩ કદાપિ પ્રથમ પ્રવેશે અનુકૂળતા ન હોય તે
પણુ રાજ જતા દિવસનું સ્વરૂપ વિચારી આજે
ગમે ત્યારે પણ તે પવિત્ર વસ્તુનું મનન કરજે. ૪૪ આહાર, વિહાર, નિહાર એ સંબંધીની તારી
પ્રક્રિયા તપાસી આજના દિવસમાં પ્રવેશ કરજે. ૪પ તું કારીગર હે તે ઓળસ અને શકિતના
ગેરઉપગનો વિચાર કરી જઈ આજના - દિવસમાં પ્રવેશ કરજે. ' ૪૬ તું ગમે તે ધંધાથી છે, પરંતુ આજીવિકાળે
અન્યાયસ પન્ન દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરીશ નહી ૪૭ એ સ્મૃતિ ગ્રહણ કર્યા પછી શૌચક્રિયાયુકત
થઈ ભગવદ્ભકિતમાં લીન થઈ ક્ષમાપના યાચ. ૪૮ સંસારપ્રજનમાં, જો તું તારા હિતને અર્થે
અમુક સમુદાયનું અહિત કરી નાખતા હો તો અટકજે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯ જુલમીને, કામોને, અનાડીને ઉત્તેજન આપતો
હો તો અટકજે. ૫૦ ઓછામાં ઓછા પણ અર્ધ પ્રહર ધર્મકર્તવ્ય
અને વિદ્યાસ પત્તિમાં શ્રી કરજે. - ૫૧ જિંદગી ટૂંકી છે અને જ જાળ લાંબી છે, માટે
જ જાળ ટૂંકી કરે તે સુખરૂપે જિંદગી લાંબી
લાગશે. . પર સ્ત્રી, પુત્ર, કુટુંબ, લકમી ઈત્યાદિ બધાં સુખ
તારે ઘેર હોય તો પણ એ સુખમાં ગૌણતાએ દુઃખ' રહ્યું છે એમ ગણી આજના દિવસમાં
પ્રવેશ કર. પ૩ પવિત્રતાનું મૂળ સદાચાર છે. ' ' પ૪ મન દોરંગી થઈ જતું જળવવાને-- ૫૫ વચન શાંત. મધુર, કમળ, સત્ય અને શૌચ
બોલવાની સામાન્ય પ્રતિજ્ઞા લઈ આજના દિવસમાં પ્રવેશ કરજે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર કાય મળમુત્રનું અસ્તિત્વ છે, તે માટે હું આ
શું અયોગ્ય પ્રજને કરી આનંદ માનું છું”
એમ આજે વિચારજે.. ૫૭ તારે હાથે કાઈની આજીવિકા આજે તૂટવાની
હોય તે – ૫૮ આહારક્રિયામાં હવે તે પ્રવેશ કર્યો. મિતાહારી
અકબર સર્વોત્તમ બાદશાહ ગણાય. ૫૯ જે આજે દિવસે તને સૂવાનું મન થાય, તે
તે વખતે ઈશ્વરભક્તિપરાયણ થજે, કે સત્
શાસ્ત્રનો લાભ લઈ લેજે. - ૬૦ હું સમજું છું કે એમ થવું દુર્ઘટ છે, તે પણ
અભ્યાસ સર્વનો ઉપાય છે. * ૬૧ ચાલ્યુ આવતું વૈર આજે નિર્મૂળ કરાય તે [, ઉત્તમ, નહીં તો તેની સાવચેતી રાખજે દર તેમ નવું વર વધારીશ નહીં, કારણ વેર કરી
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
કેટલા કાળનું સુખ ભોગવવું છે? એ વિચાર
તત્વજ્ઞાનીઓ કરે છે. ૬૩ મહારંભ, હિંસાયુક્ત વ્યાપારમાં આજે પડવું
પડતું હોય તો અટકજે. * | ૬૪ બહોળી લક્ષમી મળતાં છતાં આજે અન્યાયથી ' કેઈનો જીવ જતો હોય તો અટકજે. ૬૫ વખત અમૂલ્ય છે, એ વાત વિચારી આજના
દિવસની ૨,૧૬૦૦૦ વિપળને ઉપયોગ કરજે. ૬ વાસ્તવિક, સુખ માત્ર વિરાગમાં છે માટે જંજાળ
મોહિનીથી આજે અત્યંત મોહિની વધારીશ
[, નહીં,
૨૭ નવરાશને દિવંસ હોય છે. આગળ કહેલી
સ્વતંત્રતા પ્રમાણે ચાલજે. ૬૮ કઈ પ્રકારની નિષ્પાપ ગમ્મત કિવા અન્ય કંઈ નિષ્પાપી સાધન આજની આનંદનીયતને માટે
ધજે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 2
૬૮ સુજક કૃત્ય કરવામાં દોરાવું હોય તો વિલંબ
કરવાનો આજનો દિવસ નથી, કારણ આજ
જે મંગળદાયક દિવસ બીજો નથી. ૭૦ અધિકારી છે તો પણ પ્રજાહિત ભૂલીશ નહીં,
કારણ જેનું (રાજાનું) તું લૂણ ખાય છે. તે
પણ પ્રજના માનીતા નોકર છે. ૭૧ વ્યાવહારિક પ્રજનમાં પણ ઉપયોગપૂર્વક વિવેકી
રહેવાની સત્તિજ્ઞા લઈ આજના દિવસમાં
વર્ત જે. ૭૨ સાયંકાળ થયા પછી વિશેષ શાન્તિ લેજે. ૭૩ આજના દિવસમાં આટલી વસ્તુને બાધ ન
અણાય તો જ વાસ્તવિક વિચક્ષણતા ગણાયઃ (૧) આરોગ્યતા. (૨) મહત્તા. (૩) પવિત્રતા.
(૪) ફરજ. ૭૪ જે આજે તારાથી કે ઈ મહાન કામ થતું હોય
તો તારા સર્વ સુખને ભેગ પણ આપી દેજે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
૭૫ કરજ એ નીચ રજ (ક+રજ) છે; કરજ એ
યમના હાથની નીપજેલી વસ્તુ છે; (કર+જ) કર એ રાક્ષસી રાજાને જુલમી કર ઉઘરાવનાર છે. એ હોય તે આજે ઉતારજે, અને નવું
કરતાં અટકજે. ૭૬ દિવસ સંબધી કૃત્યનો ગણિતભાવ હવે જોઈ જા ૭૭ સવારે સ્મૃતિ આપી છે છતાં કંઈ અયોગ્ય
થયું હોય તો પશ્ચાત્તાપ કર અને શિક્ષા લે. ૭૮ કંઈ પરોપકાર, દાન, લાભ કે અન્યનું હિત
કરીને આવ્યા છે તે આનંદ માન. નિરાભિ
માની રહે ૭૯ જાણતા અજાણતાં પણ વિપરીત થયું હોય તે
વે તે માટે અટકજે. ૮૦ વ્યવહારનો નિયમ રાખજે અને નવરાશે સંસા
રની નિવૃત્તિ શેાધજે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
૮૧ આજ જેવા ઉત્તમ દિવસ ભોગવ્યો. તેવી - તારી જિંદગી મેળવવાને માટે તું આનંદિત
થા તે જ આ0– ૮૨ આજ જે પળે તું મારી કથા મનન કરે છે,
તે જ તારું આયુષ્ય સમજી સદવૃત્તિમાં દરાજે. ૮૩ સપુષ્પ વિદુરના કહ્યા પ્રમાણે આજે એવું
કૃત્ય કરજે કે રાત્રે સુખે સુવાય ૮૪ આજનો દિવસ સોનેરી છે, પવિત્ર છે, કૃતકૃત્ય
થવારૂપ છે. એમ સપુએ કહ્યું છે, માટે
માન્ય કર. ૮૫ જેમ બને તેમ આજના દિવસ સંબંધી, સ્વ
પત્ની સંબંધી પણ વિષયાસક્ત ઓછો રહેજે ૮૬ આત્મિક અને શારીરિક શક્તિની દિવ્યતાનું તે
મૂળ છે, એ જ્ઞાનીઓનુ અનુભવસિદ્ધ વચન છે. ૮૭ તમાકુ સૂંઘવા જેવું નાનું વ્યસન પણ હોય તો
આજે પૂર્ણ કર.-(૦) નવીન વ્યસન કરતાં અટક,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮ કેઈએ તને કડવું કથન કહ્યું હોય તે વખત
માં સહનશીલતા–નિરુપયોગી પણ, ૯૯ દિવસની ભૂલ માટે રાત્રે હસજે, પરંતુ તેવું
હસવું ફરીથી ન થાય તે લક્ષિત રાખજે. ૧૦૦ આજે કંઈ બુદ્ધિપ્રભાવ વધાર્યો હોય, આત્મિક
શક્તિ ઉજવાળી હોય, પવિત્ર કૃત્યની વૃદ્ધિ કરી
હોય તો તે – ૧૦૧ અયોગ્ય રીતે આજે તારી કઈ શકિતને
ઉપગ કરીશ નહી,-મર્યાદાપનથી કરવા
પડે તે પાપભીરુ રહેજે. - ૧૦૨ સરળતા એ ધર્મનું બીજસ્વરૂપ છે. પ્રજ્ઞાએ
કરી સરળતા સેવાઈ હોય તે આજનો દિવસ
સર્વોત્તમ છે. ૧૦૩ બાઈ, રાજપની હો કે દીનજનની હે,
પરંતુ મને તેની કંઈ દરકાર નથી. મર્યાદાથી
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
વર્તતી મેં તો શું પણ પવિત્ર જ્ઞાનીઓએ
પ્રશ સી છે. ૧૦૪ સદગુણથી કરીને જે તમારા ઉપર જગતને
પ્રશસ્ત મોહ હશે તો હે બાઈ, તમને હું
વંદન કરું છું. ૧૦૫ બહુમાન, નમ્રભાવ, વિશુદ્ધ અંત:કરણથી પર
માત્માના ગુણ સંબંધી ચિંતવન, શ્રવણ, મનન, કીર્તન પૂજા-અર્ચા એ જ્ઞાની પુરુષોએ
વખાણ્યાં છે, માટે આજનો દિવસ શોભાવો. ૧૦૬ સતશીલવાન સુખી છે. દુરાચારી દુઃખી છે. એ
વાત જે માન્ય ન હોય તે અત્યારથી તમે
લક્ષ રાખી એ વાત વિચારી જુઓ. ૧૦૭ આ સઘળાંનો સહેલો ઉપાય આજે કહી દઉં છું
કે દોષને ઓળખી દેષને ટાળવા. ૧૦૮ લાંબી ટૂંકી કે ક્રમાનુકમ ગમે તે સ્વરૂપે આ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ દેશ, કાળ, મિત્ર એ સઘળાને વિચાર સર્વ
મનુષ્ય આ પ્રભાતમાં સ્વશક્તિ સમાન કરો
ઉચિત છે. ૮૯ આજે કેટલા પુરુષોને સમાગમ થયે, આજે
વાસ્તવિક આનંદસ્વરૂપ શું થયું? એ ચિંતવન
વિરલા પુરુ કરે છે ૯૦ આજે તું ગમે તેવા ભયંકર પણ ઉત્તમ કૃત્યમાં
તત્પર હો તો નાહિમત થઈશ નહીં. ૯૧ શુદ્ધ સચ્ચિદાનંદ, કરુણામય પરમેશ્વરની ભક્તિ
એ આજનાં તારાં સત્કૃત્યનું જીવન છે. ૯૨ તારું, તારા કુટુંબનું, મિત્રનું, પુત્રનું, પત્નીનું,
માતાપિતાનુ, ગુરુનું, વિદ્વાનનું, સત્પષનું યથાશક્તિ હિત, સન્માન, વિનય, લાભનું કર્તવ્ય
થયું હોય તો આજના દિવસની તે સુગધી છે. ૯૩ જેને ઘેર આ દિવસ કલેશ વગરનો, સ્વચ્છતાથી
શૌચતાથી, સંપથી, સંતોષથી, સૌમ્યતાથી,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેહથી, સભ્યતાથી, સુખથી જશે તેને ઘેર
પવિત્રતાનો વાસ છે, ૯૪ કુશળ અને કહ્યાગરા પુત્રો, આજ્ઞાવલંબની ધર્મ
ચુક્ત અનુચરે, સગુણ સુંદરી, સંપીલું કુટુંબ, સપુરુષ જેવી પિતાની દશા જે પુરુષની હશે તેનો આજનો દિવસ આપણે સઘળાને વંદ
નીય છે. ૯૫ એ સર્વ લક્ષણસંયુક્ત થવા જે પુરુષ વિચક્ષણ
તાથી પ્રયત્ન કરે છે તેનો દિવસ આપણને
માનનીય છે. ૯૬ એથી પ્રતિભાવવાળું વર્તન જ્યાં મચી રહ્યું છે
તે ઘર આપણું કટાક્ષદષ્ટિની રેખા છે. ૯૭ ભલે તારી આજીવિકા જેટલું તું પ્રાપ્ત કરો
હે, પરંતુ નિરુપાધિમય હોય તે ઉપાધિમય પેલું રાજસુખ ઈચ્છી તારે આજને દિવસ અપવિત્ર કરીશ નહીં
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
૯૮ કાઈ એ તને કડવુ કથન કહ્યુ હાય તે વખતમાં સહનશીલતા——નિરુપયેાગી પણ,
૯૯ દિવસની ભૂલ માટે રાત્રે હસજે, પરંતુ તેવું હસવું ફીથી ન' થાય તે લક્ષિત રાખજે.
૧૦૦ આજે કઈ બુદ્ધિપ્રભાવ વધાર્યાં હોય, આત્મિક શક્તિ ઉજવાળી હોય, પવિત્ર કૃત્યની વૃદ્ધિ કરી હોય તે તે,~
૧૦૧ અચેાગ્ય રીતે આજે તારી કેાઈ શકિતને ઉપયાગ કરીશ નહીં, મર્યાદાલેાપનથી કરવા પડે તા પાપભીરુ રહેજે.
૧૦૨ સરળતા એ ધર્મનું ખીજસ્વરૂપ છે. પ્રજ્ઞાએ કરી સરળતા સેવાઈ હોય તે આજને દિવસ સર્વાત્તમ છે.
૧૦૩ આઈ, રાજપત્ની હા કે દીનજતપત્ની હા, પરંતુ મને તેની કઈ દરકાર નથી. મર્યાદાથી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વર્તતી મેં તે શું પણ પવિત્ર જ્ઞાનીઓએ
પ્રશસી છે. ૧૦૪ સદ્ગુણથી કરીને જે તમારા ઉપર જગતનો
પ્રશસ્ત મેહ હશે તે હે બાઈ, તમને હું
વ દન કરું છું. ૧૦૫ બહુમાન, નમ્રભાવ, વિશુદ્ધ અંતઃકરણથી પર
મામાના ગુણ સંબંધી ચિતવન, શ્રવણ, મનન, કીર્તન પૂજા-અર્ચા એ જ્ઞાની પુરુષોએ
વખાણ્યાં છે, માટે આજનો દિવસ શોભાવજો. ૧૦૬ સશીલવાન સુખી છે. દુરાચારી દુઃખી છે. એ
વાત જે માન્ય ન હોય તે અત્યારથી તમે
લક્ષ રાખી એ વાત વિચારી જુઓ. ૧૦૭ આ સઘળાંને સહેલે ઉપાય આજે કહી દઉં છું
કે દોષને ઓળખી દોષને ટાળવા. ૧૦૮ લાંબી ટૂંકી કે ક્રમાનુક્રમ ગમે તે સ્વરૂપે આ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ܘ
મારી કહેલી, પવિત્રતાનાં પુષ્પાથી છવાયેલી માળા પ્રભાતના વખતમાં સાયકાળે અને અન્ય અનુકૃળ નિવૃત્તિએ વિચારવાથી મંગળદાયક થશે. વિશેષ શું કરું ?
(૨) મહાનીતિ
૧ સત્ય પણ કરુણામય ખેલવું.
૨ નિર્દોષ સ્થિતિ રાખવી.
ૐ વરાગી હૃદય રાખવું. ૪ દન પણ વૈરાગી રાખવું.
પ ડુંગરની તળેટીમાં વધારે યાગ સાધવે. દે ખર દિવસ પત્નીસ’ગ ત્યાગવા.
૭ આહાર, વિહાર, આળસ, નિદ્રા ઇ૰ ને વશ કરવાં,
૮ સ’સારની ઉપાધિથી જેમ બને તેમ વિરકત થવું,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ સર્વ-સંગઉપાધિ ત્યાગવી. ૧૦ ગૃહસ્થાશ્રમ વિવેકી કર ૧૧ તસ્વધર્મ સર્વજ્ઞતા વડે પ્રણીત કરે. ૧૨ વૈરાગ્ય અને ગંભીરભાવથી બેસવું. ૧૩ સઘળી સ્થિતિ તેમજ. ૧૪ વિવેકી, વિનયી અને પ્રિય પણ મર્યાદિત છેલવું. ૧૫ સાહસ કર્તવ્ય પહેલાં વિચાર રાખવે. ૧૬ પ્રત્યેક પ્રકારથી પ્રમાદને દૂર કરે. ૧૭ સઘળું કર્તવ્ય નિયમિત જ રાખવું. ૧૮ શુક્લ ભાવથી મનુષ્યનું મન હરણ કરવું. ૧૯ શિર જતાં પણ પ્રતિજ્ઞા ભંગ ન કરવી. ૨૦ મન, વચન અને કાયાના ચગવડે પરપત્ની ત્યાગ. ૨૧ વેશ્યા, કુમારી, વિધવાનો તેમજ ત્યાગ. ૨૨ મન, વચન, કાયા અવિચારે વાપરું નહીં. ૨૩ નિરીક્ષણ કરું નહીં. ૨૪ હાવભાવથી મેહ પામું નહીં.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ વાતચિત કરું નહીં ૨૬ એકાંતે રહું નહીં. ૨૭ સ્તુતિ કરું નહીં. ૨૮ ચિંતવન કરું નહીં, ૨૯ શૃંગાર વાંચું નહીં. ૩૦ વિશેષ પ્રસાદ લઉં નહીં. ૩૧ સ્વાદિષ્ટ ભોજન લઉં નહીં. ૩૨ સુગંધી દ્રવ્ય વાપરું નહીં. ૩૩ સ્નાન મંજન કરું નહીં, ૩૪ ૩૫ કામ વિષયને લલિત ભાવે યાચું નહી. ૩૬ વીર્યને વ્યાઘાત કરું નહીં. ૩૭ વધારે જળપાન કરું નહીં. ૩૮ કટાક્ષદષ્ટિથી સ્ત્રીને નીરખું નહીં ૩૯ હસીને વાત કરું નહીં. (સ્ત્રીથી) ૪૦ શુંગારી વસ્ત્ર નીરખું નહીં
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧ દંપતી સહવાસ લેવું નહીં. કર મેહનીય સ્થાનકમાં રહું નહીં. ૪૩ એમ મહા પુરૂષોએ પાળવું. હું પાળવા
પ્રયત્ની છું. ૪૪ લોકનિંદાથી ડરું નહીં. ૪૫ રાજ્યભયથી ત્રાસું નહીં. ૪૬ અસત્ય ઉપદેશ આપું નહીં, ૪૭ ક્રિયા સદાપી કરું નહીં. ૪૮ અહપદ રાખું કે ભાખું નહીં. ૪૯ સભ્ય પ્રકારે વિશ્વ ભણી દપિટ કરું. ૫૦ નિઃસ્વાર્થ પણે વિહાર કરું. ૫૧ અન્યને મેહની ઉપજાવે એવો દેખાવ કરું નહીં. પર ધર્માનુરકત દર્શનથી વિચરું. પ૩ સર્વ પ્રાણીમાં સમભાવ રાખું. ૫૪ ક્રોધી વચન ભાખું નહીં. પપ પાપી વચન ભાખું નહીં.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
પ૬ અસત્ય આજ્ઞા ભાખું નહીં. પ૭ અપથ્ય પ્રતિજ્ઞા આપું નહીં. ૫૮ સૃષ્ટિસૌંદર્યમાં મહ રાખું નહીં. ૫૯ સુખદુઃખ પર સમભાવ કરું, ૬૦ રાત્રિભેજન કરું નહીં. ૬૧ જેમાંથી નશે, તે એવું નહીં. ૬૨ પ્રાણીને દુઃખ થાય એવું મૃષા ભાખું નહીં. ૬૩ અતિથિનુ સન્માન કરું ૬૪ પરમાત્માની ભકિત કરું. - ૬૫ પ્રત્યેક સ્વયં બુધને ભગવાન માનું. ૬૬ તેને દિન પ્રતિ પૂજું. ૬૭ વિદ્વાનોને સન્માન આપું. ૬૮ વિદ્વાનોથી માયા કરું નહીં. ૬૯ માયાવીને વિદ્વાન કર્યું નહીં. ૭૦ કેાઈ દર્શનને નિર્દુ નહીં. ૭૧ અધર્મની સ્તુતિ કરું નહીં.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ર એકપક્ષી મતભેદ બાંધું નહી. ૭૩ અજ્ઞાનપક્ષને આરાધું નહીં. ૭૪ આત્મપ્રશંસા ઈચ્છું નહીં. ૭૫ પ્રમાદ કઈ કૃત્યમાં કરું નહીં. ૭૬ માંસાદિક આહાર કરું નહીં. ૭૭ તૃષ્ણાને શમાવું. ૭૮ તાપથી મુક્ત થવું એ મનેજ્ઞતા માનું. ૭૯ તે મનોરથ પાર પાડવા પરાયણ થવું. ૮૦ વેગવડે હૃદયને શુકલ કરવું. ૮૧ અસત્ય પ્રમાણથી વાતપૂર્તિ કરું નહીં. ૮૨ અસંભવિત ૯૫ના કરું નહીં, ૮૩ લેકઅહિત પ્રણીત કરું નહીં. ૮૪ જ્ઞાનીની નિંદા કરું નહીં. ૮૫ વૈરીના ગુણની પણ સ્તુતિ કરું. ૮૬ વિરભાવ કેઈથી રાખું નહીં ૮૭ માતાપિતાને મુકિતવાટે ચઢાવું.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ રૂડી વાટે તેમના ખદલે આપુ. ૮૯ તેમની મિથ્યા આજ્ઞા માનુ' નહીં. ૯૦ સ્વશ્રીમાં સમભાવથી વર્તુ
૯૧
૯૨ ઉતાવળેા ચાલુ નહીં..
૯૩ જોસભેર ચાલુ નહીં. ૯૪ મરાડથી ચાલુ નહી. ૯૫ ઉત્કૃ་ખલ વસ્ત્ર પહેરુ' નહી.. ૯૬ વસ્રનુ અભિમાન પુરુ નહીં. ૯૭ વધારે વાળ રાખુ નહી. ૯૮ ચપેચપ વસ્ત્ર સર્જી નહીં. ૯૯ અપવિત્ર વસ્ત્ર પહેરું' નહી. ૧૦૦ ઊનનાં વજ્ર પહેરવા પ્રયત્ન કરુ ૧૦૧ રેશમી વસ્ત્રના ત્યાગ કરું, ૧૦૨ શાંત ચાલથી ચાલું. ૧૦૩ ખાટા ભપકા કરું નહી.
3
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ ઉપદેશકને પથી જોવું નહીં. ૧૦૫ છેષ માત્રનો ત્યાગ કરું. ૧૦૬ રાગદષ્ટિથી એ કે વસ્તુ આવું નહીં. ૧૦૭ વરીના સત્ય વચનને માન આપું. ૧૦૮ ૧૦૯ ૧૧૦ ૧૧૧ ૧૧૨ ૧૧૩ ૧૧૪ ૧૧૫ ૧૧૬ વાળ રાખું નહીં. (ગૃ૦) ૧૧૭ કચરે રાખું નહીં ૧૧૮ ગારે કરું નહીં–આંગણુ પાસે. ૧૧૯ ફળિયામાં અસ્વચ્છતા રાખું નહીં. (સાધુ).
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ રૂડી વાટે તેમનો બદલે આપું. ૮૯ તેમની મિથ્યા આજ્ઞા માનું નહીં. ૯૦ સ્વીમાં સમભાવથી વતું. ૯૧ ૯૨ ઉતાવળે ચાલું નહીં. ૯૩ જેસર ચાલું નહીં. ૯૪ મરોડથી ચાલું નહીં. ૯૫ ઉશૃંખલ વસ્ત્ર પહેરું નહીં. ૯૬ વસ્ત્રનું અભિમાન કરું નહીં. ૯૭ વધારે વાળ રાખું નહીં. ૯૮ ચપોચપ વસ્ત્ર સજું નહીં.
૯ અપવિત્ર વસ્ત્ર પહેરું નહીં. ૧૦૦ ઊનનાં વસ્ત્ર પહેરવા પ્રયત્ન કરું. ૧૦૧ રેશમી વસ્ત્રને ત્યાગ કરું. ૧૦૨ શાંત ચાલથી ચાલું , ૧૦૩ ખોટે ભપકે કરું નહીં.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ ઉપદેશકને દેવથી જેવું નહીં. ૧૦૫ કપ માત્રને ત્યાગ કરું. ૧૦૬ રાગદષ્ટિથી એકે વસ્તુ આરાધું નહીં. ૧૦૭ વરીના સ ય વચનને માન આપું. ૧૦૮
૧૦૯
૧૧૦ ૧૧૧
૧૧
૧૧૩ ૧૧૪
૧૧૫
૧૧૬ વાળ રાખું નહીં. (ગુરુ) ૧૧૭ કરે રાખું નહીં ૧૧૮ ગારે કરું નહીં–આંગણ પાસે. ૧૧૯ ફળિયામાં અસ્વચ્છતા રાખું નહીં. (સાધુ)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
૧૫ર ટી મેહિની પેદા કરું નહીં. ૧૫૩ વિદ્યા વિના મૂખ રહું નહીં. ૧૫૪ વિનયને આરાધી રહું. ૧૫૫ માયાવિનયને ત્યાગ કરું. ૧૫૬ અદત્તાદાન લઉં નહીં. ૧૫૭ કલેશ કરું નહીં. ૧૫૮ દત્તા અનીતિ લઉં નહીં. ૧૫૯ દુઃખી કરીને ધન લઉં નહીં. ૧૬૦ ખોટ તેલ તળું નહીં ૧૬૧ ટી સાક્ષી પૂરું નહીં. ૧૬૨ ખાટા સેગન ખાઉં નહીં. ૧૬૩ હાંસી કરું નહીં. ૧૬૪ સમભાવથી મૃત્યુને જેઉં. . ૧૬૫ મતથી હર્ષ માન. ૧૬૬ કેઈના મોતથી હસવું નહીં. ૧૭ વિદેહી હદયને કરતે જઉં.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ વિદ્યાનું અભિમાન કરું નહીં.
દ૯ ગુરુ ગુરુ બનું નહીં. ૧૭૦ અપૂજ્ય આચાર્યને પૂજું નહીં. ૧૭૧ ખોટું અપમાન તેને આપું નહીં. ૧૭ર અકરણીય વ્યાપાર કરું નહીં. ૧૭૩ ગુણ વગરનું વકતૃત્વ સેવું નહીં. ૧૭૪ તત્ત્વજ્ઞ તપ અકાળિક કરું નહીં. ૧૭૫ શાસ્ત્ર વાચું. ૧૭૬ પિોતાના મિથ્યા તને ઉત્તેજન આપું નહીં. ૧૭૭ સર્વ પ્રકારની ક્ષમાને ચાહું. ૧૭૮ સંતાપની પ્રયાચના કરું ૧૭૯ સ્વાત્મભકિત કરું. ૧૮૦ સામાન્ય ભકિત કરું. ૧૮૧ અનુપાસક થાઉં. ૧૮૨ નિરાભિમાની થાઉં. ૧૮૩ મનુષ્ય જાતિનો ભેદ ન ગણું.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
૧૨૦ ફીટલ કપડાં રાખું નહીં (સાધુ) ૧૨૧ અણગળ પાણી પીઉં નહીં. ૧૨૨ પાપી જળે નાહું નહીં. ૧૨૩ વધારે જળ ઢાળું નહીં. ૧૨૪ વનસ્પતિને દુઃખ આપું નહીં. ૧૨૫ અસ્વચ્છતા રાખું નહીં. ૧૨૬ પહારનું રાંધેલું ભેજન કરું નહીં. ૧૨૭ રનેંદ્રિયની વૃદ્ધિ કરું નહીં. ૧૨૮ રેગ વગર ઔષધનું સેવન કરું નહીં. ૧૨૯ વિષયનું ઔષધ ખાઉં નહીં. ૧૩૦ બેટી ઉદારતા સેવું નહીં. ૧૩૧ કૃપણ થાઉં નહીં. ૧૩૨ આજીવિકા સિવાય કેઈમાં માયા કરું નહીં. ૧૩૩ આજીવિકા માટે ધર્મ બધું નહીં.
૧૩૪ વખતને અનુપગ કરું નહીં. -- ૧૩૫ નિયમ વગર કૃત લેવું નહીં.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
૧૩૬ પ્રતિજ્ઞા, વ્રત તો હું નહીં. ૧૩૭ સત્ય વસ્તુનું ખંડન કરું નહીં. ૧૩૮ તત્ત્વજ્ઞાનમાં શંકિત થાઉં નહીં. ૧૩૯ તત્વ આરાધતાં લોકનિંદાથી ડરું નહીં. ૧૪૦ તત્ત્વ આપતાં માયા કરું નહીં. ૧૪૧ સ્વાર્થને ધર્મ ભાખું નહી. ૧૪૨ ચારે વર્ગને મંડન કરું, ૧૪૩ ધર્મ વડે સ્વાર્થ પેદા કરું નહીં. ૧૪૪ ધર્મ વડે અર્થ પેદા કરું. ૧૫૫ જડતા જોઈને આક્રોશ પામું નહીં. ૧૪૬ ખેદની સમૃતિ અણું નહીં. ૧૪૭ મિથ્યાત્વને વિસર્જન કરું. ૧૪૮ અસત્યને સત્ય કહું નહીં. ૧૪૯ શૃંગારને ઉત્તેજન આપું નહીં. ૧૫૦ હિંસાવડે સ્વાર્થ ચાહું નહીં. ૧૫૧ સૃષ્ટિને ખેદ વધારુ નહીં.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે
૧૫ર ટી મોહિની પેદા કરું નહીં. ૧૫૩ વિદ્યા વિના મૂખ રહું નહીં. ૧૫૪ વિનયને આરાધી રહું, ૧૫૫ માયાવિનયન ત્યાગ કરું. ૧પ૬ અદત્તાદાન લઉં નહીં. ૧૫૭ કલેશ કરું નહીં. ૧૫૮ દત્તા અનીતિ લઉં નહીં. ૧૫૯ દુઃખી કરીને ધન લઉં નહીં. ૧૬૦ બેટે તેલ તેલું નહીં ૧૬૧ ટી સાક્ષી પૂરું નહીં. ૧દર ખોટા સેગન ખાઉં નહીં. ૧૬૩ હાંસી કરું નહીં. ૧૬૪ સમભાવથી મૃત્યુને જોઉં. ૧૬૫ મતથી હર્ષ માન. ૧દ કેાઈના મતથી હસવું નહીં. ૧૭ વિદેહી હૃદયને કરતે જઉં.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ વિદ્યાનું અભિમાન કરું નહીં, ૧૬૯ ગુન ગુરુ બનું નહીં. ૧૭૦ અપૂજ્ય આચાર્યને પૂજું નહીં. ૧૭૧ બેઠું અપમાન તેને આપું નહીં. ૧૭૨ અકરણીય વ્યાપાર કરું નહીં. ૧૭૩ ગુણ વગરનું વકતૃત્વ એવું નહીં, ૧૭૪ તત્વજ્ઞ તપ અકાળિક કરું નહીં, ૧૭૫ શાસ્ત્ર વાંચું. ૧૭૬ પિતાના મિથ્યા તને ઉત્તેજન આપું નહીં. ૧૭૭ સર્વ પ્રકારની ક્ષમાને ચાહું ૧૭૮ સંતાપની પ્રયાચના કરું. ૧૭૯ સ્વાત્મભકિત કરું, ૧૮૦ સામાન્ય ભકિત કરું. ૧૮૧ અનુપાસક થાઉં. ૧૮૨ નિરાભિમાની થાઉં, ૧૮૩ મનુષ્ય જાતિનો ભેદ ન ગણું
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ જડની દયા ખાઉં. ૧૮૫ વિશેષથી નયન ઠંડા કરું. ૧૮૬ સામાન્યથી મિત્રભાવ રાખું. ૧૮૭ પ્રત્યેક વસ્તુને નિયમ કરું. ૧૮૮ સાદા પિશાકને ચાહું. ૧૮૯ મધુરી વાણી ભાખું. ૧૯૦ મનાવીરત્વની વૃદ્ધિ કરે, ૧૯૧ પ્રત્યેક પરિષહ સહન કરું. ૧૯૨ આત્માને પરમેશ્વર માનું. ૧૯૩ પુત્રને સારે રસ્તે ચઢાવું. (પિતા ઈચ્છા કરે છે) ૧૯૪ ખાટાં લાડ લડાવું નહીં. : - ૧૫ મલિન રાખું નહીં. - , ૧૯૬ અવળી વાતથી સ્તુતિ કરું નહીં. ) ૧૯૭ મહિનભાવે નિરખું નહીં. - ''૧૯૮ પુત્રીનું વેશવાળ એગ્ય ગુણે કરું ,, ૧૯ સમવય જોઉં
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
૨૦૦ સમગુણ જોઉં..
૨૦૧ તારા સિદ્ધાંત ત્રુટે તેમ સંસારવ્યવહાર ન ચલાવું, ૨૦૨ પ્રત્યેકને વાત્સલ્યતા ઉપદેશ.
૨૦૩ તત્ત્વથી કં ટાળ્યું નહીં.
૨૦૪ વિધવા છું. તારા ધર્મને અંગીકૃત કરું. (વિધવા ઇચ્છા કરે છે.) ૨૦૫ સુવાસીસા સર્જી નહીં. ૨૦૬ ધર્મકથા ક ૨૦૭ નવરી રહું' નહી..
૨૦૮ તુચ્છ વિચાર પર જ* નહી.. ૨૦૯ સુખની અદેખાઈ કરું નહી. ૨૧૦ સસારને અનિત્ય માનું ૨૧૧ શુદ્ધ બ્રહ્મચય નુ સેવન કરું ૨૧૨ પરઘેર જઉં' નહી. ૨૧૩ કાઈ પુરુષ સાથે વાત કરું નહીં ૨૧૪ ચંચળતાથી ચાલુ' નહીં,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
マン
૨૧૫ તાળી દઈ વાત કરુ′ નહીં. ૨૧૬ પુરુષલક્ષણ રાખુ` નહીં. ૨૧૭ કોઈના કહ્યાથી શપ આણું નહીં, ૨૧૮ વિદ’ડથી ખેદ માતુ નહી. ૨૧૯ મેાહષ્ટિથી વસ્તુ નીરખું નહી..
૨૨૦ હૃદયથી બીજું રૂપ રાખું નહી. ૨૨૧ સેવ્યની શુદ્ધ ભકિત કરું (સામાન્ય) ૨૨૨ નીતિથી ચાલું.
૨૨૩ તારી આજ્ઞા તેાડુ' નહી..
૨૨૪ અવિનય કરુ નહી.
૨૨૫ ગળ્યા વિના દૂધ પીઉં નહીં. ૨૨૬ તે ત્યાગ કરાવેલી વસ્તુ ઉપયાગમાં લઉં નહીં.
૨૨૭ પાપથી જય કરી અાનંદ માનુ' નહી'. ૨૮ ગાયનમાં વધારે અનુરક્ત થઉં નહીં. ૨૨૯ નિયમ તારે તે વસ્તુ ખાઉં નહીં ૨૩૦ ગૃહસૌંદર્યાંની વૃદ્ધિ કરું.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
૨૩૧ સારાં સ્થાનની ઈચ્છા ન કરે. ૨૩૨ અશુદ્ધ આહારજળ ન લઉં (મુનિત્વ ભાવ) ૨૩૩ કેશલોચન કરું. ૨૩૪ પરિપત પ્રત્યેક પ્રકારે સહન કરું. ૨૩૫ તત્ત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરે ૨૩૬ કંદમૂળનું ભક્ષણ ન કરું. ર૩૭ કઈ વસ્તુ જોઈ રાચું નહીં. ૨૩૮ આજીવિકા માટે ઉપદેશક થઉં નહીં. (૨) ૨૩૯ તારા નિયમને તોડું નહીં. ૨૪. શ્રતજ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરું. ર૪૧ તારા નિયમનું ખંડન કરું ર૪ર રસગારવ થઉં નહીં. ૨૪૩ કપાય ધારું નહીં. ૨૪૪ બંધન રાખું નહીં, ૨૪૫ અબ્રહ્મચર્ય એવું નહીં. ૨૪૬ આતમ પરમ સમાન માનું (૨)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
૨૪૭ લીધે ત્યાગ ત્યાગું નહીં. ૨૪૮ મૃષા ઈભાષણ કરું નહીં ૨૪૯ કોઈ પાપ એવું નહીં, ર૫૦ અબ ધ પાપ ક્ષમાવું ર૫૧ ક્ષમાવવામાં માન રાખું નહીં. (મુનિ સામાન્ય)
પર ગુરુના ઉપદેશને તોડું નહીં. ર૫૩ ગુરુનો અવિનય કરું નહીં. ર૫૪ ગુરુને આસને બેસું નહીં. ૨૫૫ કોઈ પ્રકારની તેથી મહત્તા ભેગવું નહીં. રપ તેથી શુકલહૃદયે તત્ત્વજ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરું. ૫૭ મનને સ્થિતિસ્થાપક રાખું. ર૫૮ વચનને રામબાણ રાખું. ર૫૯ કાયાને કુર્મરૂપ રાખું. ર૬૦ હૃદયને ભ્રમરરૂપ રાખું. ર૬૧ હૃદયને કમળરૂપ રાખું. ર૬૨ હદયને પથ્થર૩૫ શખું.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
૨૬૩ હૃદયને લીંબુરૂપ રાખું, ૨૬૪ હૃદયને જાપ રાખું, ૨૬૫ હૃદયને તેલરૂપ રાખું. ર૬૬ હૃદયને અગ્નિરૂપ રાખું ૨૬૭ હૃદયને આદર્શરૂપ રાખુ ૨૬૮ હૃદયને સમુદ્રરૂપ રાખુ ર૬૯ વચનને અમૃતરૂપ રાખું ૨૭૦ વચનને નિદ્રારૂપ રાખું. ૨૭૧ વચનને તૃપાપ રાખુ ૨૭૨ વચનને સ્વાધીનરૂપ રાખું. ૨૭૩ કાયાને કમાનરૂપ રાખું. ૨૭૪ કાયાને ચચળરૂપ રાખું, ૨૭પ કાયાને નિરપરાધી રાખુ
૨૭૬ કોઈ પ્રકારની ચાહના રાખુ` નહીં (પરમહ સ ) ૨૭૭ તપસ્વી છું; વનમાં તપશ્ચર્યા કરું છું.
( તપસ્વીની ઇચ્છા)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૮ શીતળ છાયા લઉં છું. ર૭૯ સમભાવે સર્વ સુખ સંપાદન કરું છું. ૨૮૦ માયાથી દૂર રહું છું. ૨૮૧ પ્રપંચને ત્યાગું છું. ૨૮૨ સર્વ ત્યાગવસ્તુને જાણું છું, ૨૮૩ ખોટી પ્રશંસા કરું નહીં. (મુ. બ્રડ ઉ૦ ગૃ૦
સામાન્ય) ૨૮૪ ખોટું આળ આ નહીં. ૨૮૫ બેટી વસ્તુ પ્રણીત કરું નહીં. ૨૮૬ કુટુંબકલેશ કરું નહીં. (ગ્ર ઉ૦ ) ૨૮૭ અભ્યાખ્યાન ધારું નહી. (સા) ૨૮૮ પિલુન ઘઉં નહીં. ૨૮૯ અસત્યથી આવ્યું નહીં. (૨) ર૯૦ ખડ ખડ હસું નહીં. (સ્ત્રી) ર4 કારણ વિના મે મલકાવું નહીં. ૨૨ કાઈ વેળા હસું નહીં.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૩ મનના આનંદ કરતાં આત્માનંદને ચાહું. ૨૯૪ સર્વને યથાતથ્ય માન આપું (ગૃહસ્થ) ૨૫ સ્થિતિને ગર્વ કરું નહીં (મૃમુ.) ર૯ સ્થિતિનો ખેદ કરું નહીં. ૨૯૭ ખોટો ઉદ્યમ કરું નહીં. ૨૯૮ અનુદ્યમી રહું નહીં. ૨૯ ટી સલાહ આપું નહીં. (૨) ૩૦૦ પાપી સલાહ આપે નહી. ૩૦૧ ન્યાય વિરુદ્ધ કૃત્ય કરું નહીં. (૨–૩) ૩૦૨ ખોટી આશા કેઈને આપું નહીં (ગ) મુ.
બ્રહ-ઉ૦) • ૩૦૩ અસત્ય વચન આપું નહીં. ' ૩૦૪ સત્ય વચન ભંગ કરું નહીં. ૩૦૫ પાંચ સમિતિને ધારણ કરું (મુ) ૩૦૬ અવિનયથી બેસું નહીં. ૩૦૭ ખોટા મંડળમાં જઉં નહી. (5મુ.) *
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
'72
૩૦૮ વેશ્યા સામી દષ્ટિ કરું નહીં. (ગૃહ) : - ૩૦૯ એનાં વચન શ્રવણ કરું નહીં, , , ૩૧૦ વાજિંત્ર સાંભળું નહીં. (મુ) , , , ૩૧૧ વિવાહવિધિ પૂછું નહીં. (મુબ્ર૦) : " ૩૧ર એને વખાણું નહીં. ૩૧૩ મનેરશ્યમાં મોહ માનું નહીં , ૩૧૪ કર્માધમ કરું નહીં. (ગ) ૩૧૫ સ્વાર્થે કેઈની આજીવિકા તોડું નહીં. (ગુરુ) ૩૧૬ વધબંધનની શિક્ષા કરું નહીં. (ગ) રાવ) - ૩૧૭ ભય, વાત્સલ્યથી રાજ્ય ચલાવું. (રા.) - ૩૧૮ નિયમ વગર વિહાર કરું નહીં. (મુ) ૩૧૯ વિષયની સ્મૃતિએ ધ્યાન ધર્યા વિના રહે નહીં.
(મુ. ગૃ૦ બ્રઉ.) ૩ર૦ વિષયની વિસ્મૃતિ જ કરું (મુ. ગૃ૦ બ્ર. ઉ૦) કરી સર્વ પ્રકારની નીતિ શીખું. ૩૨ ભયભાષા ભાડું નહીં.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર૩ અપશબ્દ બેલું નહીં (મુગુબ્રઉ૦) ૩ર૪ કેઈને શિખડાવું નહીં. ૩૨૫ અસત્ય મર્મ ભાષા ભાખું નહીં. ) ૩૨૬ લીધેલ નિયમ કર્ણોપકર્ણિ રીતે તોડું નહીં. , ૩ર૭ પૂંઠચૌર્યા કરું નહીં. ૩૨૮ અતિથિનો તિરસ્કાર કરું નહીં. (૦ ઉ૦) ૩ર૯ ગુપ્ત વાત પ્રસિદ્ધ કરું નહીં. ૩૨૦ પ્રસિદ્ધ કરવા ચગ્ય ગુપ્ત રાખું નહીં. ૩૩૧ વિના ઉપગે દ્રવ્ય રજું નહીં. (ઉ૦ બ્ર.) ૩૩ર અગ્ય કરાર કરાવું નહીં. (ર૦) ૩૩૩ વધારે વ્યાજ લઉં નહીં. ૩૩૪ હિસાબમાં ભુલાવું નહીં. ૩૩પ સ્થૂલ હિંસાથી આજીવિકા ચલાવું નહી. ૩૩૬ દ્રવ્યને ખોટે ઉપયોગ કરું નહીં. ૩૩૭ નાસ્તિકતાને ઉપદેશ આપું નહીં. (૧૦) ૩૩૮ વયમાં પરણું નહીં. (ગ) :
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨.
૩૩૯ વય પછી પરણું નહીં. ' (૨૦) ૩૪૦ વય પછી સ્ત્રી ભોગવું નહીં. , , ૩૪૧ વયમાં સ્ત્રી ભોગવું નહીં. , ૩૪ર કુમારપત્નીને બોલાવું નહીં. ,, ૩૪૩ પરણય પર અભાવ લાવું નહીં. (92) ૩૪૪ વેરાગી અભાવ ગણું નહીં. (ગૃ૦ મુ0) ૩૪૫ કડવું વચન, કહું નહીં. (પૃ૦) ૩૪૬ હાથ ઉગામું નહીં. ૩૪૭ અગ્ય સ્પર્શ કરું નહીં. * * ૩૪૮ બાર દિવસ પર્શ કરું નહીં. ૩૪૯ અગ્ય ઠપકો આપું નહીં. ૩૫૦ રજસ્વલામા ભેગવું નહીં. ૩૫૧ તુદાનમાં અભાવ આશુ નહીં. કપર શંગારભક્તિ સેવું નહીં. ' કપટ સર્વ પર એ નિયમ, ન્યાય લાગુ કરું. ૩૫૪ નિયમમાં ખોટી દલીલથી છુટું નહીં. ,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૫ ખોટી રીતે ચઢાવું નહીં. (૬) ૩૫૬ દિવસે ભોગ ભોગવું નહીં. . ઉ૫૭ દિવસે સ્પર્શ કરું નહીં. એ ૩૫૮ અવભાપાએ બોલાવું નહીં. ) ૩૫૯ કેઈનું વ્રત ભંગાવું નહીં. , ૩૬૦ ઝાઝે સ્થળે ભટકું નહીં. ૩૬૧ સ્વાર્થ બહાને કોઈને ત્યાગ મુકાવું નહીં. ૩૬૨ ફિયાશાળીને નિં નહીં. ક૬૩ નગ્ન ચિત્ર નિહાળું નહીં. (મુ) ૩૬૪ પ્રતિમાને નિંદું નહીં. (૧૦) ૩૬પ પ્રતિમાને નીરખું નહીં. (મુ) - ૩૬૬ પ્રતિમાને પૂજું (કેવળ ગૃહસ્થ સ્થિતિમાં) • ૩૬૭ પાપથી ધર્મ માનું નહીં. (સર્વ) : ૩૬૮ સત્ય વહેવારને તોડું નહીં. (સર્વ) : ૩૬૯ છળ કરું નહીં. ૩૭૦ નગ્ન સૂઉ નહીં.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
૩૭૧ નગ્ન નહાવું નહીં. ૩૭૨ આછાં લૂગડાં પહેરું નહીં. ૩૭૩ ઝાઝા અલંકાર પહેરું નહીં. ૩૭૪ અમર્યાદાથી ચાલું નહીં. ૩૭૫ ઉતાવળે સાદે બોલું નહી. ૩૭૬ પતિ પર દાબ રાખું નહીં. (સ્ત્રી) ૩૭૭ તુચ્છ સંભોગ ભગવો નહીં. (ગૃ૦ ઉ૦) ૩૭૮ ખેદમાં ભંગ ભગવો નહીં. ૩૭૯ સાયંકાળે ભેગ ભેગવો નહીં. ૩૮૦ સાયંકાળે જમવું નહી. ૩૮૧ અરુણોદયે ભેગ ભેગવા નહીં ૩૮૨ ઊંઘમાંથી કી ભોગ ભોગવે નહીં. ૩૮૩ ઊંઘમાંથી ઉઠી જમવું નહીં. ૩૮૪ શૌચક્રિયા પહેલાં કઈ ક્રિયા કરવી નહીં. ૩૮૫ કિયાની કાઈ જરૂર નથી. (પરમહંસ) ૩૮૬ દધ્યાન વિના એકાંતે રહું નહીં. (મુગૃષ્ઠ ઉપ૦)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૭ લઘુશંકામાં તુરછ થાઉં નહીં. ૩૮૮ શિકામાં વખત લગાડું નહીં ૩૮૯ ઋતુ તુના શરીરધર્મ સાચવું. (5) ૩૯૦ આત્માની જ માત્ર ધર્મકરણ સચવું (મુ) ૩૯૧ અગ્ય માર, બંધન કરું નહીં. ૩૯૨ આત્મસ્વતંત્રતા ઉં નહીં. (મુ. ગૃ૦ બ૦) ૩૯૩ બંધનમાં પડ્યા પહેલાં વિચાર કરું. (સા) ૩૯૪ પ્રર્વિત જોગ સંભારુ નહીં. (મુ. ગૃ૦) ૩૯૫ અયોગ્ય વિદ્યા સાધું નહીં. (મુરુગુ બ્રઉ) ૩૯૯ બધું પણ નહીં. ૩૯૭ વણ ખપની વસ્તુ લઉં નહીં. ૩૯૮ નહાવું નહીં. (મુ) ૩૯ દાતણ કરું નહી. ૪૦૦ સંસારસુખ ચાહું નહીં. ૪૦૧ નીતિ વિના સંસાર ભગવું નહીં. (5) ૪૦૨ પ્રસિદ્ધ રીતે કુટિલતાથી ભેગ વર્ણવું નહીં. (ગ)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૩ વિરહગ્રંથ ગૃથું નહીં. (મુબ્ર) ૪૦૪ અગ્ય ઉપમા આપું નહીં. (
મુoખ્ર ઉ૦) ૪૦૫ સ્વાર્થ માટે કેધ કરું નહીં. ૪૦૬ વાદયશ પ્રાપ્ત કરું નહીં. (૩૦) ૪૦૭ અપવાદથી ખેદ કરું નહીં. ૪૦૮ ધર્મદ્રવ્યનો ઉપયોગ કરી શકું નહીં. (ગુરુ) ૪૦૯ દશાંશ કે ધર્મમાં કાઢું. () ૪૧૦ સર્વસંગ પરિત્યાગ કરું (પરમહંસ) ૪૧૧ તારે બધેલો મારે ધર્મ વિસારું નહીં. (સર્વ) ૪૧૨ સ્વપ્નાનંદખેદ કરું નહીં. ૪૧૩ આજીવિક વિદ્યા સેવું નહીં. (મુ) ૪૧૪ તપને વેચું નહીં. (૦ બ૦) ૪૧૫ બે વખતથી વધારે જમું નહીં ( મુ.બ્ર.ઉ.) ૪૧૬ સ્ત્રી ભેળે જમું નહીં. (૧૦) ૪૧૭ કેાઈ સાથે જમું નહીં. (૩૦) ૪૧૮ પરસ્પર કવળ આપું નહીં લઉં નહીં. (સ.)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ ૬
૪૯ વધારે આછું પથ્થ સાધન કરું નહીં. (સ૦) ૪૦ નિરાગીનાં ગ્રનેાને પૂજ્ય ભાવે માન આપુ. ૪૨૧ નિરાગી ગ્રન્થા વાંચુ
૪૨ તત્ત્વને જ ગ્રહણ કરું ૪૨૩ નિર્માલ્ય અધ્યયન કરું નહીં. ૪૨૪ વિચારશક્તિને ખીલવુ
૪૨૫ જ્ઞાન વિના તારા ધમ અંગીકૃત કરું નહી ૪૨૯ એકાંતવાદ લઉં` નહીં.
૪૭ નિરાગી અધ્યયના મુખે કરુ
૪૨૮ ધર્મકથા શ્રવણું કરું. ૪૨૯ નિયમિત કન્ય ચૂકું નહીં૪૩૦ અપરાધશિક્ષા તાડુ નહીં ૪૩૧ યાચકની હાંસી કરું નહીં. ૪૩૨ સત્પાત્રે દાન આપુ. ૪૩૩ દીનની દયા ખાઉ. ૪૩૪ દુઃખીની હાસી કરું નહીં.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
૪૩૫ ક્ષમાપના વગર શયન કરુ` નહીં, ૪૩૬ આળસને ઉત્તેજન આપું નહીં. ૪૩૭ સૃષ્ટિક્રમ વિરુદ્ધ કર્મ કરુ` નહીં. ૪૩૮ સ્ત્રીશમ્યાન ત્યાગ કરું
૪૩૯ નિવૃત્તિ સાધન એ વિના સઘળું ત્યાગું છું ૪૪૦ મલેખ કરું નહીં.
૪૪૧ પરદુઃખે દાઝુ’.
૪૪૨ અપરાધી પર પણ ક્ષમા કરું ૪૪૩ અાગ્ય લેખ લખુ નહીં.
૪૪૪ આશુપ્રજ્ઞને વિનય જાળવુ.
૪૪૫ ધમ કે બ્યમાં દ્રવ્ય આપતાં માયા ન કરું. ૪૪૬ નમ્ર વીરત્વથી તત્ત્વ એવું.
૪૪૭ પરમહંસની હાંસી કરું નહીં
3
'
૪૪૮ આદર્શ જોઉં નહીં. '
૪૪૯ આદમાં જોઈ હતું નહીં. ૪૫૦ પ્રવાહી પદામાં માઢું જોઉં 'નહીં.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૧ છળી પડાવું નહી. ૪૫ર અચેાગ્ય છબી પડાવું નહીં ૪૫૩ અધિકારને ગેરઉપયાગ કરુ નહી.
૪૫૪ ખાટી હા કહ્યું નહીં.
૪૫૫ કલેશને ઉત્તેજન આપું નહી. ૪૫૬ નિંદા કરુ' નહી.. ૪૫૭ કન્ય નિયમ ચૂકું નહીં. ૪૫૮ દિનચર્યાને ગેરઉપયેાગ કરું નહીં. ૪૫૯ ઉત્તમ શકિતને સાધ્ય કરું, ૪૬૦ શકિત વગરનું કૃત્ય કરુ નહી. ૪૬૧ દેશકાળાદિને ઓળખુ ૪૬ર કૃત્યનુ પરિણામ જોઉ ૪૬૩ કાઈ ના ઉપકાર એળવુ નહી. ૪૬૪ મિથ્યા સ્તુતિ કરુ નહી. ૪૬૫ ખાટા દેવ સ્થાપુ નહી. ૪૬૬ કલ્પિત ધર્મ ચલાવું નહી .
સર
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
૪૭ સૃષ્ટિસ્વભાવને અધર્મ કહું નહીં ૪૬૮ સર્વ શ્રેષ્ઠ તત્ત્વ લોચનદાયક માનું ૪૬૯ માનતા માનું નહીં. ૪૭૦ અગ્ય પૃજન કરું નહી. ૪૭૧ રાત્રે શીતળ જળથી નહાવું નહી. ૪૭૨ દિવસે ત્રણ વખત નહાઉં નહી. ૪૭૦ માનની અભિલાષા રાખું નહી. ૪૭૪ આલાપાદિ સેવું નહીં. ૪૭૫ બીજા પાસે વાત કરું નહી. ૪૭૬ ટકું લક્ષ રાખુ નહી . ૪૭૭ ઉન્માદ એવું નહી ૪૭૮ રૌદ્રાદિ રસનો ઉપગ કરું નહીં. ૪૭૯ સાત રસને નિન્દુ નહીં. ૪૮૦ સત્કર્મ મા આડે આવું નહી. (મુ. ગૃ૦). ૪૮૧ પાછો પાડવા પ્રયત્ન કરું નહીં. ૪૮૨ મિથ્યા હઠ લઉ નહી.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૩ અવાચકને દુઃખ આપું નહીં.' ૪૮૪ બોડીલોની સુખશાંતિ વધારું. ૪૮૫ નીતિશાસ્ત્રને માન આપું. ૪૮૬ હિંસક ધર્મને વળગું નહી. ૪૮૭ અનાચારી ધર્મને વળગું નહીં. ૪૮૮ મિથ્યાવાદીને વળગું નહીં. ૪૮૯ શૃંગારી ધર્મને વળગું નહીં. ૪૯૦ અજ્ઞાન ધર્મને વળગું નહી. ૪૯૧ કેવી બ્રહ્મને વળગું નહીં. ૪૯૨ કેવળ ઉપાસના એવું નહીં. ૪૯૩ નિયતવાદ લેવું નહીં ૪૯૪ ભાવે ગૃષ્ટિ અનાદિ અનંત કહું નહી . ૪૯૫ કચ્ચે સૃષ્ટિ સાદિસંત કહું નહીં. ૪૯૬ પુરુષાર્થને નિંદું નહીં. ૪૯૭ નિપાપીને ચ ચળતાથી છ નહીં ૪૯૮ શરીરનો ભરૂ સે કરું નહીં
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૯ અયોગ્ય વચને બોલાવું નહીં. ૫૦૦ આજીવિકા અર્થ નાટક કરું નહીં. ૫૦૧ મા–બહેનથી એકાંતે રહું નહીં. પર પૂર્વ નેહીઓને ત્યાં આહાર લેવા જઉં નહીં. ૫૦૩ તત્ત્વધર્મનિંદક પર પણ રેપ ધરે નહી. ૫૦૪ ધીરજ મુકવી નહીં * પ૦૫ ચત્રને અદભુત કરવું. પદે વિજય, કીર્તિ, યશ સર્વ પશ્રી પ્રાપ્ત કરવા. ૫૦૭ કોઈનો ઘરસંસાર તેડવો નહી પ૦૮ અંતરાય નાખવી નહી. ૫૦૯ શુકલ ધર્મ ખંડવા નહીં, પ૧૦ નિષ્કાર શીલ આરાધવું. ૫૧૧ ત્વરિત ભાષા બોલવી નહીં. પર પાપગ્ર થ ગુ યુ નહી. ૫૧૩ ક્ષારસમય મૌન રહું. પ૧૪ વિષયમમય મન રહુ.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
પપ કલેશસમય મૌન રહે. પ૧૬ જળ પીતાં મૌન રહું ૫૧૭ જમતાં મૌન રહું. ૫૧૮ પશુપદ્ધતિ જળપાન કરું નહીં. પ૧૯ કૂદકે મારી જળમાં પડું નહીં. પર સ્મશાને વસ્તુ માત્ર ચાખું નહીં. પર ઊંધું શયન કરું નહીં, પર બે પુરુષે સાથે સૂવું નહીં. પર૩ બે સ્ત્રીઓ સાથે સૂવુ નહીં. પ૨૪ શાસ્ત્રની આશાતના કરું નહીં. પર૫ ગુઆદિકની તેમ જ. પર૬ સ્વા યોગ, તપ સાધું નહીં.' પર૭ દેશાટન કરું, પર૮ દેશાટન કરું નહીં. : " પર૯ માસે સ્થિરતા કરું પ૩૦ સભામાં પાન ખાઉ નહી.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૪
પ૩૧ સ્વસ્ત્રી સાથે મર્યાદા સવાય ફરું નહીં. પ૩ર ભૂલની વિસ્મૃત કરવી નહીં. પ૩૩ કં, કલાલ સોનીની દુકાને બેસવું નહીં. પ૩૪ કારીગરને ત્યાં (ગુરુ) જવું નહીં. પ૩પ તમાકુ સેવવી નહીં પ૩૬ સોપારી બે વખત ખાવી પ૩૭ ગોળ કૃપમાં નાહવા પડું નહીં. પ૨૮ નિરાશ્રિતને આશ્રય આપુ. ૫૩૯ સમય વિના વ્યવહાર બાલવા નહીં ૫૪૦ પુત્રલગ્ન કરું. પ૪૧ પુત્રી લગ્ન કરું. પ૪૨ પુનર્લગ્ન કરું નહીં. પ૪૩ પુત્રીને ભણાવ્યા વગર રહું નહીં. ૫૪૪ સ્ત્રી વિદ્યાશાળી શેઠું, કરુ પ૪પ તેઓને ધર્મ પાઠ શિખડાવું પ૪૬ પ્રત્યેક ગૃહે શાતિ વિરામ રાખવા.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
૫૪૭ ઉપદેશકને સન્માન આપું. ૫૪૮ અનંત ગુણધર્મ થી ભરેલી સૃષ્ટિ છે એમ માનું. ૫૪૯ કોઈ કાળે તત્ત્વ વડે કરી દુનિયામાંથી દુઃખ
જશે એમ માન. ૫૫૦ દુખ અને ખેદ બ્રમણા છે. ૫૫૧ માણસ ચાહે તે કરી શકે. પર શૌર્ય, બુદ્ધિ ઈવેનો સુખદ ઉપયોગ કરું. પપ૩ કોઈ કાળે મને દુઃખી માનું નહીં. પપ૪ સૃષ્ટિના દુઃખ નાશન કરુ, પપપ સર્વ સાધ્ય મનોરથ ધારણ કરું. પપ૬ પ્રત્યેક તત્ત્વજ્ઞાનીઓને પરમેશ્વર માનું. પપ૭ પ્રત્યેકનું ગુણતત્ત્વ ગ્રહણ કરું. પપ૮ પ્રત્યેકના ગુણને પ્રફુલ્લિત કરુ. પપ૯ કુટુંબને સ્વર્ગ બનાવું. પ૬૦ સુષ્ટિને સ્વર્ગ બનાવું તો કુટુંબને મેક્ષ બનવું. પ૬૧ તત્ત્વાર્થે સૃષ્ટિને સુખી કરતા હુ સ્વાર્થ અવું .
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫,
૫૬૨ સૃષ્ટિના પ્રત્યેક (-) ગુણની વૃદ્ધિ કરુ. પ૬૩ સૃષ્ટિના દાખલ થતાં સુધી પાપ પુણ્ય છે એમ માનુ,
૫૬૪ એ સિદ્ધાંત તત્ત્વધર્મના છે; નાસ્તિકતાના નથી; એમ માનુ.
૫૬૫ હૃદય શકિત કરુ નહી. ૫૬૬ વાત્સલ્યતાથી વરીને પણ વશ કરુ ૫૬૭ તું જે કરે છે તેમા અસ ભવન માતુ, ૫૬૮ શકા ન કરું, ઉથાપું નહીં; મડન કરું, ૫૬૯ રાજા હતા પ્રશ્નને તારે રસ્તે ચડાવુ, પછ॰ પાપીને અપમાન આપ્યું.
૫૭૧ ન્યાયને ચાડું, વર્તુ પછર્ગુણનિધિને માન આપુ. પ૭૩ તાશ રસ્તા સર્વ પ્રકારે માન્ય રાખુ ૫૭૪ ધર્માલય સ્થાપુ, ૫૭૫ વિદ્યાલય સ્થાપું
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭૬ નગર સ્વચ્છ રાખું. પ૭૭ વધારે કર નાખું નહીં. ૫૭૮ પ્રજ પર વાત્સલ્યતા ધરાવું. પ૭૯ કેઈ વ્યસન એવું નહીં. ૫૮૦ બે સ્ત્રી પણ નહીં. ૫૮૧ તત્ત્વજ્ઞાનના પ્રાયોજનિક અભાવે બીજી પરણું
તે અપવાદ. પ૮ર બે () પર સમભાવે જોઉં. ૫૮૩ સેવક તત્ત્વજ્ઞ રાખું. ૫૮૪ અજ્ઞાન કિયા તજી દઉં. પ૮૫ જ્ઞાન ક્રિયા સેવવા માટે. ૫૮૬ કપટને પણ જાણવું. ૫૮૭ અસૂયા સેવું નહીં. પ૮૮ ધર્મ આજ્ઞા સર્વથી શ્રેષ્ઠ માનું છું. ૫૮૯ સદ્ગતિ ધર્મને જ સેવીશ. ૫૯૦ સિદ્ધાંત માનીશ, પ્રણીત કરીશ.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
૫૯૧ ધર્મ મહાત્માઓને સન્માન દઈશ. ૫૯૨ જ્ઞાન વિના સઘળી યાચનાઓ ત્યાગું છું. ૫૯૩ ભિક્ષાચરી યાચના એવું છું. ૫૯૪ ચતુર્માસે પ્રવાસ કરું નહીં. ૫૯૫ જેની તે ના કહી તે માટે છે કે કારણ
માગું નહીં. ૫૯૨ દેહઘાત કરું નહીં. પ૯૭ વ્યાયામાદિ લેવી. પ૯૮ પપધાદિક વ્રત એવું છું. ' ૫૯૯ બાંધેલો આશ્રમ એવું છું. ૬૦૦ કિરણીય ક્રિયા, જ્ઞાન સાધુ નહીં ૧૦૧ પાપ વ્યવહારના નિયમ બાંધું નહીં. . ૬૦૨ ધ્રુરમણ કરું નહીં.
૦૩ રાત્રે લૌકર્મ કરવું નહીં. ૨૦૪ ઠસોઠાંસ સોડ તાણું નહીં'. ૬૫ અયોગ્ય જાગૃતિ ભેગવું નહીં.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦૬ રસસ્વાદે તનધર્મ મિથ્યા કરું નહીં. ૬૦૭ એકાંત શારીરિક ધર્મ આરાધું નહીં. ૬૦૮ અનેક દેવ પૂજું નહીં. ૬૦૯ ગુણસ્તવન સર્વોત્તમ ગણું.
૧૦ સગુણનું અનુકરણ કરું. ૬૧૧ શૃંગારી જ્ઞાતા પ્રભુ નાનું નહીં. ૬૧૨ સાગર પ્રવાસ કરું નહીં. ૧૩ આશ્રમ નિયમને જાણું. ૬૧૪ રકમ નિયમિત રાખવું. દ૧૫ નવરાદિકમાં સ્નાન કરવું નહીં. ૧૬ જળમાં ડૂબકી મારવી નહીં. . ૧૭ કૃણાદિ પાપ લેશ્યાનો ત્યાગ કરું છું. ૧૮ સમ્યક સમયમાં અપધ્યાનનો ત્યાગ કરું છું. ૬૧૯ નામભકિત સેવીશ નહી. ૬ર૦ ઊભા ઊભા પાણી પીઉં નહી. ૬ર૧ આહાર અંતે પાણી પીઉં નહીં.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨૨ ચાલતાં પાણી પીવું નહીં. ૬૨૩ રાત્રે ગળ્યા વિના પાણી પીઉં નહીં. ૬૨૪ મિથ્યા ભાપણ કરું નહીં. ૬૨૫ સશબ્દોને સન્માન આપું. દરદ અગ્ય આંખે પુરુપ નીરખું નહીં ૬૨૭ અગ્ય વચન ભાખું નહીં. દ૨૮ ઉઘાડે શિરે બેસું નહીં. ૬૨૯ વારંવાર અવયવો નીરખું નહી. ૬૩૦ સ્વરૂપની પ્રશંસા કરું નહીં. ૬૩૧ કાયા પર વૃદ્ધભાવે રાચું નહીં. ૬૩ર ભારે ભેજના કરું નહીં. ૬૩૩ તીવ્ર હૃદય રાખું નહીં. ૬૩૪ માનાથે કૃત્ય કરું નહીં. ૬૩૫ કીર્ય પુણ્ય કરું નહીં. ૬૩૬ કપિત કથાદીત સત્ય કહું નહીં ૬૩૭ અજાણી વાટે રાત્રે ચાલું નહીં.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ૩૮ શક્તિનો ગેરઉપયોગ કરું નહીં. ૬૩૯ સ્ત્રીપક્ષે ધન પ્રાપ્ત કરું નહીં. દ૪૦ વધ્યાને માતૃભાવે સત્કાર દઉં. ૬૪૧ અકૃતધન લઉં નહીં. ૬૪૨ વળદાર પાઘડી બાંધું નહી. ૬૪૩ વળદાર ચલેટ પહેરું નહીં ૪િ૪ મલિન વસ્ત્ર પહેર. ૬૪૫ મૃત્યુ પાછળ રાગથી રોઉં નહીં ૬૪૬ વ્યાખ્યાનશકિતને આરાધું. ૬૪૭ ધર્મનામે કલેશમાં પડું નહીં. ૬૪૮ તારા ધર્મ માટે રાજકારે કેસ મૂકું નહીં. ૬૪૯ બને ત્યાં સુધી રાજદ્વારે ચહું નહીં. ૬૫૦ શ્રીમંતાવસ્થાએ વિ. શાળાથી કરું.
પ૧ નિર્ધનાવસ્થાનો શેક કર નહી. ૬પર પરદુખે હ ધરું નહીં પર જેમ બને તેમ ધવળ વસ્ત્ર સજુ.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ૫૪ દિવસે તેલ નાંખું નહીં. પપ સ્ત્રીએ રાત્રે તેલ નાંખવું નહીં પર પાપપર્વ એવું નહીં. ૬પ૭ ધમ. સુશી એક કૃત્ય કરવાનો મને
ધરાવું છું. દિપ૮ બાળ સાંભળું પણ ગાળ દઉં નહીં. ૬૫૯ શુકલ એકાંતનુ નિરંતર સેવન કરું છું. દદ. સર્વ ધાક મેળાપમાં જઉં નહીં. દિલ ઝાડ તળે રાત્રે શયન કરું નહીં. દર કૂવા કાંઠે રાત્રે બેસું નહીં દ, અકય નિયમને તેડું નહીં. ૬૪ તન, મન, ધન, વચન. અને આમ સમર્પણ
દય મિથ્યા પરદ્રવ્ય ત્યાગું છું, દદ અગ્ય યન ત્યાગું છું.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
દઈ અગ્ય દાન ત્યાગું છું. દ૬૮ બુદિની વૃદ્ધિના નિયમો તજું નહીં. દ૬૯ દાસત્વ–પરમ-લાભ ત્યાગું છું. દ૭૦ ધર્મવૃત્તતા ત્યાગું છું ૬૭૧ માયાથી નિવનું છું. ૬૭ર પાપમુક્ત મનોરથ મૃત કરું છું. ૬૭૩ વિદ્યાદાન દેતાં છલ ત્યાગું છું. ૬૭૪ સંતને સંકટ આપે નહીં. ૬૭૫ અજાણયાને રસ્તો બતાવું. ૬૭૬ બે ભાવ રાખું નહીં. દ૭૭ વસ્તુમાં સેળભેળ કરું નહીં. ૬૭૮ જીવહિંસક વ્યાપાર કરું નહીં ૬૭૯ ના કહેલા અથાણાદિક એવું નહીં. ૬૮૦ એક કુળમાં કન્યા આપું નહીં, લઉં નહીં. ૬૮૧ સામા પક્ષનાં સગાં સ્વામી જ ખાળીશ. ૧૮૨ ધર્મ કર્તવ્યમાં ઉત્સાહાદિનો ઉપયોગ કરીશ.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
૮૩ આજીવિકા અર્થે સામાન્ય પાપ કરતાં પણ
કંપતો જઈશ. ૬૮૪ ધર્મમિત્રમાં માયા રમું નહીં. ૬૮૫ ચતુર્થી ધર્મ વ્યવહારમાં ભૂલીશ નહીં. ૨૮૬ સત્યવાદીને સહાયભૂત થઈશ. ૬૮૭ ધૂર્ત ત્યાગને ત્યાગું છું. ૬૮૮ પ્રાણુ પર કોપ કરે નહીં. ૬૮૯ વસ્તુનું તત્ત્વ જાણવું. ૬૯૦ સ્તુતિ, ભક્તિ, નિત્યકર્મ વિસર્જન કરું નહીં. દ૯૧ અનર્થ પાપ કરું નહી. દ૯૨ આરપાધિ ત્યાગું છું. દ૯૩ કુસ ગ ત્યાગું છું. દ૯૪ મેહ ત્યાગું છું, ૬૯૨ દેશનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરીશ. ૬૯૬ પ્રાયશ્ચિત્તાદિકની વિસ્મૃતિ નહીં કરું. ૯૭ અઘળા કરતા ધર્મ વર્ગ પ્રિય માનીશ.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પ્
૬૯૮ તારા ધર્મ ત્રિકરણ શુદ્ધ સેવવામાં પ્રમાદ નહી કરું.,
૬૯
७००
(૩) અત્રીસ યાગ
સત્પુરુષા નીચેના અત્રીસ ચેાગના સંગ્રહ કરી આત્માને ઉજ્જવળ કરવાનુ કહે છે.
* ૧ શિષ્ય પેાતાના જેવા થાય તેને માટે તેને શ્રુતાદિક જ્ઞાન આપવુ ’
*૨ પેાતાના આચાય પણાનું જે જ્ઞાન હોય તેને અન્યને બેધ આપવા અને પ્રકાશ કરવે.
>
(
* પાઠા ૦ ૧ ‘ મેાક્ષસાધક ચેાગ માટે શિષ્યે આચાય પાસે આલેાગના કરવી.’ ૨-· આચાર્ચ આલેાચના બીજા પાસે
પ્રકાશવી નહીં,’
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
A
૩ આપત્તિકાળે પણ ધર્મનું દૃઢપણું ત્યાગવું નહી. ૪ લેક, પરલેાકનાં સુખનાં ફળની વાંછના વિના તપ કરવું.
પ શિક્ષા મળી તે પ્રમાણે યત્નાથી વર્તવું, અને નવી શિક્ષા વિવેકથી ગ્રહણ કરવી.
હું મમત્વનો ત્યાગ કરવા.
૭ ગુપ્ત તપ કરવું,
૮ નિલેભિતા રાખવી.
૯ પપિડ ઉપસર્ગને જીતવા. ૧૦ સરળ ચિત્ત રાખવુ. ૧૧ આત્મસયમ શુદ્ધ પાળવેા. ૧૨ સમકિત શુદ્ધ રાખવુ
૧૩ ચિત્તની એકાગ્ર સમાધિ રાખવી.
૧૪ કપટરહિત આચાર પાળવા
૧૫ વિનય કરવા ચેાગ્ય પુરુષોને યથાયેાગ્ય વિનય કરવા.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
૧૬ સંતોષથી કરીને તૃષ્ણાની મર્યાદા કી કરી
નાંખવી ૧૭ વૈરાગ્યભાવનામાં નિમગ્ન રહેવું. ૧૮ માયારહિત વર્તવું. ૧૯ શુદ્ધ કરણીમાં સાવધાન થવું. ૨૦ સસ્વરને આદર અને પાપને રોકવાં. ૨૧ પિતાના દોષ સમભાવપૂર્વક ટાળવા. ૨૨ સર્વ પ્રકારના વિષયથી વિરક્ત રહેવું. ૨૩ મૂલ ગુણે પંચમહાગ્રત વિશુદ્ધ પાળવાં. ૨૪ ઉત્તર ગુણે પંચમહાવ્રત વિશુદ્ધ પાળવા ૨૫ ઉત્સાહપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગ કરે. ૨૬ પ્રમાદરહિત જ્ઞાન, ધ્યાનમાં પ્રવર્તન કરવું. ૨૭ હમેશાં આમચારિત્રમાં સૂકમ ઉપગથી વર્તવું. ૨૮ ધ્યાન, જીતેન્દ્રિયતા અથે એકાગ્રતાપૂર્વક કરવું. ૨૯ મરણાંત દુઃખથી પણ ભય પામ નહી. ૩૦ સ્ત્રીઆદિકના સંગને ત્યાગ.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧ પ્રાયશ્ચિત્ત વિશુદ્ધિ કરવી ૩ર મણકાલે આરાધના કરવી.
એ અકેકે વેગ અમૂલ્ય છે સઘળા સંગ્રહ કરનાર પરિણામે અન ત સુખને પામે છે.
વિ.સં. ૧૯૪૧ ચેત્ર. (મોક્ષમાળા: બાલાવબોધ)
સ્મૃતિમાં રાખવા યોગ્ય મહા વાદ૧ એક ભેદે નિયમ એ જ આ જગતને પ્રવર્તક છે. ૨ જે મનુષ્ય સપુના ચરિત્રરહસ્યને પામે છે
તે મનુષ્ય પરમેશ્વર થાય છે. ' ૩ ચચળ ચિત્ત એ જ સર્વ વિષમ દુઃખનું
કૃળિયું છે. ૪ ઝાઝાનો મેળાપ અને છેડા સાથે અતિ સમા
ગમ એ અન્ન સમાન દુખદાયક છે. ૫ સમસ્વભાવીન મળવું અને જ્ઞાનીઓ એકાંત કહે છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ઈન્દ્રિયો તમને તે અને સુખ માનો તે કરતાં તેને તમે જીતવામાં જ સુખ આનંદ અને પર
મપદ પ્રાપ્ત કરશે. ૭ રાગ વિના સંસાર નથી અને સંસાર વિના
રાગ નથી. ૮ યુવાવયન સર્વિસ ગપરિત્યાગ પરમ પદને આપે છે. ૯ તે વસ્તુના વિચારમાં પહોંચે કે જે વસ્તુ અત
દિય સ્વરૂપ છે. ૧૦ ગુણીના ગુણમાં અનુરક્ત થાઓ.
* (૫)
વચનામૃત ૧ આ તે અખંડ સિદ્ધાંત મન કે સંગ, ' વિયેગ, સુખ, દુઃખ, ખેદ, આન દ, અણરાગ, અનુરાગ ઈત્યાદિ પેગ કોઈ વ્યવસ્થિત કારણને લઈને રહ્યા છે. •
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
૨ એકાંત ભાવી કે એકાંત ન્યાયદાષને સન્માન ન આપજો.
૩ કાઈ ને પણ સમાગમ કરવે ચગ્ય નથી, છતાં જ્યાં સુધી તેવી દશા ન થાય ત્યાં સુધી સત્પુરુષના સમાગમ અવશ્ય સેવવેા ઘટે છે. ૪ જે કૃત્યમાં પરિણામે દુઃખ છે તેને સન્માન આપતાં પ્રથમ વિચાર કરશ.
૫ કાઈ ને અંતઃકરણ આપશેા નહી, આપે! તેનાથી ભિન્નતા રાખશે નહીં; ભિન્નતા રાખેા ત્યાં અંતઃકરણ આપ્યું તે ન આપ્યા સમાન છે ૬ એક ભાગ ભેળવે છે છતાં કર્મની વૃદ્ધિ નથી કરતા, અને એક ભાગ નથી ભાગવતા છતાં કર્મની વૃદ્ધિ કરે છે; એ આશ્ચર્યકારક પણ સમજવા ચેાગ્ય કથન છે,
૭ ચાળાનુાગે બનેલું કૃત્ય બહુ સિદ્ધિને આપે છે. ૮ આપણે જેનાથી પટંતર પામ્યા તેને સર્વીસ્વ અપણુ કરતાં અટકશે નહીં.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ તે જ લોકાપવાદ સહન કરવા કે જેથી તે જ
લોકે પિોતે કરેલા અપવાદને પુનઃ પશ્ચાત્તાપ કરે. ૧૦ હજારો ઉપદેશવાનો, કથન સાંભળવા કરતાં
તેમાંનાં ડાં વચને પણ વિચારવાં તે વિશેષ
કલ્યાણકારી છે. ૧૧ નિયમથી કરેલું કામ ત્વરાથી થાય છે, ધારેલી
સિદ્ધિ આપે છે; આનંદના કારણરૂપ થઈ પડે છે. ૧૨ જ્ઞાનીઓએ એકત્ર કરેલા અદ્દભુત નિધિના
* ઉપભેગી થાઓ ૧૩ સ્ત્રી જાતિમાં જેટલું માયાકપટ છે તેટલું ભેળ
પણું પણ છે. ૧૪ પઠન કરવા કરતાં મનન કરવા ભણી બહુ લક્ષ
આપજે. ૧૫ મહાપુરુષના આચરણ જેવા કરતાં તેનું અંતઃકરણ
જેવું એ વધારે પરીક્ષા છે. ૧૬ વચનસપ્તશતી પુનઃ પુનઃ સ્મરણમાં રાખે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર
૧૭ મહાત્મા થવું હાય તેા ઉપકારબુદ્ધિ રાખે; સત્પુરુષના સમાગમમાં રહે; આહાર, વિહારાદિમાં અલુબ્ધ અને નિયમિત રહેા; સત્શાસ્ત્રનું મનન કરે; ઊ'ચી શ્રેણિમાં લક્ષ રાખેા.
૧૮ એ એકન હાય તા સમજીને આનંદ રાખતાં શીખેા.
૧૯ વનમાં ખાલક થાએ, સત્યમાં યુવાન થાઓ, જ્ઞાનમાં વૃદ્ધ થા.
૨૦ રાગ કરવા નહીં, કરવા તે સત્પુરુષ પર કરવેશ; દ્વેષ કરવા નહીં, કરવા તા કુશીલ પર કરવા.
૨૧ અનંતજ્ઞાન, અનંતદન, અન તવીય થી અભેદ્ય એવા પણ વિચાર કરો.
અન તચારિત્ર અને આત્માને એક પળ
૨૨ મનને વશ કર્યું. તેણે જગતને વશ કર્યું, ૨૩ આ સંસારને શું કરવા? અનંત વાર થયેલી માને આજે સ્રીઅે ભાગવીએ છીએ.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ નિર્ચ થતા ધારણ કરતાં પહેલાં પૂર્ણ વિચાર
કરજો; એ લઈને ખામી આણવા કરતાં અલ્પા
રંભી અને રપ સમર્થ પુરુ કરયાણનું સ્વરૂપ પાકારી પોકા
રીને કહી ગયા; પણ કોઈ વિરલાને જ તે
યથાર્થ સમજયું. ૨૬ સ્ત્રીના સ્વરૂપ પર મોહ થતું અટકાવવાને વગર
ત્વચાનું તેનું રૂપ વારંવાર ચિંતવવા યોગ્ય છે. ૨૭ કુપાત્ર પણ સન્દુરુપના મૂકેલા હસ્તથી પાત્ર
થાય છે, જેમ છાશથી શુદ્ધ થયેલા સેમલ
શરીરને નીરોગી કરે છે. ૨૮ આત્માનું સત્ય સ્વરૂપ એક શુદ્ધ સચ્ચિદાનંદ
મય છે; છતાં બ્રાંતિથી ભિન્ન ભાસે છે, જેમ
ત્રાસી આંખ કરવાથી ચંદ્ર બે દેખાય છે. ૨૯ યથાર્થ વચન ગ્રહવામાં દંભ રાખશે નહીં કે
આપનારને ઉપકાર એળવશો નહી
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
૩૦ અમે બહુ વિચાર કરીને આ મૂળતત્ત્વ શેઠું
છે કે,–ગુપ્ત ચમત્કાર જ સૃષ્ટિના લક્ષમાં નથી. ૩૧ રડાવીને પણ બચ્ચાંના હાથમાં રહેલો સેમલ
લઈ લે. ૩૨ નિર્મળ અંતઃકરણથી આત્માને વિચાર કરવા
રોગ્ય છે. ૩૩ જ્યાં “હું” માને છે ત્યાં “તું” નથી; જ્યાં
“તું” માને છે ત્યાં “તું નથી. ૩૪ હે જીવ! હવે ભોગથી શાંત થા, શાંત વિચાર
તો ખરે કે એમાં કયું સુખ છે ? ૩૫ બહુ કંટાળીને સંસારમાં રહીશ નહી. ૩૬ સત્વજ્ઞાન અને સત્વશીલને સાથે દોરજે. ૩૭ એકથી મૈત્રી કરીશ નહીં, કર તો આખા
જગતથી કરજે ૩૮ મહા સૌંદર્યથી ભરેલી દેવાગનાના કીડાવિલાસ
નિરીક્ષણ કરતા છતાં જેના અંતઃકરણમાં કામથી
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
વિશેષ વિશેષ વિરાળ તું છે તેને ધન્ય છે, તેને ત્રિકાળ નમસ્કાર છે.
૩૯ ભાગના વખતમાં ચેાગ સાંભરે એ હળુકમી નુ લક્ષણ છે.
૪૦ આટલું હોય તે હું મેાક્ષની ઇચ્છા કરતા નથી; આખી સૃષ્ટિ સીલને સેવે, નિયમિત આયુષ્ય, નીરાગી શરીર, અચળ પ્રેમી પ્રેમદા, આજ્ઞાંકિત અનુચર, કુળદીપક પુત્ર, જીવનપર્યંત ખાલ્યાવસ્થા, આત્મતત્ત્વનું ચિંતવન.
૪૧ એમ કેાઈ કાળે થવાનું નથી, માટે
મેાક્ષને જ ઈચ્છુ છું.
માટે હું તે
૪૨ સૃષ્ટિ સ
અપેક્ષાએ અમર થશે ?
૪૩ કોઈ અપેક્ષાએ હું એમ કહું છું કે સૃષ્ટિ મારા હાથથી ચાલતી હોત તા મહુ વિવેકી ધોરણથી પરમાન ક્રમા વિરાજમાન હાત.
૪૪ શુક્લ નિર્જનાવસ્થાને હું. અહુ માન્ય કરું છું.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫ સૃષ્ટિીલામાં શાંતભાવથી તપશ્ચર્યા કરવી એ
પણ ઉત્તમ છે. ૪૬ એકાંતિક કથન કથનાર જ્ઞાની ન કહી શકાય. ૪૭ શુકલ અંતઃકરણ વિના મારાં કથનને કેણ દાદ
આપશે ? ૪૮ જ્ઞાતપુત્ર ભગવાનના કથનની જ બલિહારી છે ૪૯ હું તમારી મૂર્ખતા પર હસું છું કે–નથી જાણતા
ગુપ્ત ચમત્કારને છતાં ગુરુપદ પ્રાપ્ત કરવા મારી
પાસે કાં પધારે? પ૦ હે ! મને તો કૃતજ્ઞી જ મળતા જણાય છે,
આ કેવી વિચિત્રતા છે ! પ૧ મારા પર કઈ રાગ કરો તેથી હું રાજી નથી,
પરંતુ કંટાળે આ પશે તે હું સ્તબ્ધ થઈ
જઈશ અને એ મને પિપાશે પણ નહીં પર હું કહું છું એમ કંઈ કરશે? મારું કહેલું
સઘળું માન્ય રાખશે ? મારા કહેલાં ધાકડે ધાકડ પણ અંગીકૃત કરશે? હા હોય તો જ
સપુષ્પ તુ મારી ઈચ્છા કરજે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
૫૩ સંસારી જીવોએ પોતાના લાભને માટે દ્રવ્ય
રૂપે મને હસતો રમતો મનુષ્ય લીલામય કર્યો ! ૫૪ દેવદેવીની તુષમાનતાને શું કરીશું? જગતની તપ
માનતાને શું કરીશું? તુષમાનતા પુરુષની
ઇરછા. ૫૫ હું અચ્ચિદાનંદ પરમાત્મા છું. પ૬ એમ સમજો કે તમે તમારા આત્માને હિત
માટે પરવરવાની અભિલાષા રાખતા છતાં એથી નિરાશા પ્રાપ્ત થઈ છે તે પણ તમારું આત્મ
હિત જ છે. પ૭ તમારા શુભ વિચારમાં પાર પડે નહીં તે
સ્થિર ચિત્તથી પાર પડયા છે એમ સમજે. ૫૮ જ્ઞાનીઓ તરંગ ખેદ અને હર્ષથી રહિત
હોય છે. ૫૯ જ્યાં સુધી તે તત્ત્વની પ્રાપ્તિ નહીં થાય ત્યાં
સુધી મેશની તાત્પર્યતા મળી નથી.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦ નિયમ પાળવાનું દઢ કરતાં છતાં નથી પડતો
એ પૂર્વકનો જ દેવ છે, એમ જ્ઞાનીઓનું
કહેવું છે. ૬૧ સંસારરૂપી કુટુંબને ઘેર આપણે આત્મા પરણ
દાખલ છે. દર એ જ ભાગ્યશાળી કે જે દુર્ભાગ્યશાળીની દયા
ખાય છે. ૩ શુભદ્રવ્ય એ શુભ ભાવનું નિમિત્ત મહર્ષિએ
કહે છે. ૬૪ સ્થિર ચિત્ત કરીને ધર્મ અને શુકલ ધ્યાનમાં
પ્રવૃત્તિ કરો. ૬૫ પરિગ્રહની મૂચ્છ પાપનું મૂળ છે. ૬૬ જે કૃત્ય કરવા વખતે વ્યામેહસંયુક્ત ખેદમાં
છે, અને પરિણામે પણ પસ્તાઓ છે. તે તે
કૃત્યને પૂવકર્મનો દોષ જ્ઞાનીઓ કહે છે. ૬૭ જડભરત અને જનક વિદેહીની દશા મને પ્રાપ્ત
થાઓ.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮ સપુરુષના અંતઃકરણે આચાર્યો કિવા કહ્યો તે
ધર્મ.
૬૯ અંતરંગ મોહગ્રંથી જેની ગઈ તે પરમાત્મા છે. ૭૦ વ્રત લઈને ઉલ્લાસિત પરિણામે ભાંગશે નહીં. ૭૧ એકનિષ્ઠાએ જ્ઞાનીની આજ્ઞા આરાધતાં તત્વજ્ઞાન
પ્રાપ્ત થાય છે. ૭૨ કિયા એ કર્મ, ઉપયોગ એ ધર્મ, પરિણામ
એ બંધ, ભ્રમ એ મિથ્યાત્વ, બ્રહ્મ તે આત્મા અને શંકા એ જ શક્ય છે. શેકને સંભાર
નહીં; આ ઉત્તમ વસ્તુ જ્ઞાનીઓએ મને આપી. ૭૩ જગત્ જેમ છે તેમ તત્ત્વજ્ઞાનની દષ્ટિએ જુઓ. ૭૪ શ્રી ગૌતમને ચાર વેદ પઠન કરેલા જોવાને
શ્રીમદ મહાવીર સ્વામીએ સમ્યફનેત્ર આપ્યા
હતાં. ૭૫ ભગવતીમાં કહેલી પુગલ નામના પરિવ્રાજકની
કથા તત્ત્વજ્ઞાનીઓનું કહેલું સુંદર રહસ્ય છે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
૭૬ વરનાં કહેલાં શાસ્ત્રમાં સોનેરી વચન છૂટક
છૂટક અને ગુપ્ત છે ૭૭ સમ્યફનેત્ર પામીને તમે ગમે તે ધર્મશાસ્ત્ર
વિચારે તો પણ આત્મહિત પ્રાપ્ત થશે ૭૮ કુદરત, આ તારે પ્રબળ અન્યાય છે કે મારી
ધારેલી નીતિએ મારે કાલ વ્યતીત કરાવતી
નથી ! (કુદરત તે પૂર્વિતકર્મ.) ૭૯ માણસ પરમેશ્વર થાય છે એમ જ્ઞાનીઓ કહે છે. ૮૦ ઉત્તરાધ્યયન નામનું જૈન સુત્ર તત્ત્વદષ્ટિએ પુનઃ
પુનઃ અવલોકે. ૮૧ જીવતાં મરાય તો ફરી ન મરવું પડે એવું
મરણ ઈચ્છવાયેગ્ય છે ૮૨ કૃતન્નતા જેવો એક મહાદોષ મને લાગતું નથી. ૮૩ જગતમાં માન ન હોત તો અહીં જ મેક્ષ
હોત ! ૮૪ વસ્તુને વગતે જુઓ.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫ ધર્મનું મૂળ વિ૦ છે. ૮૬ તેનું નામ વિદ્યા કે જેનાથી અવિદ્યા પ્રાપ્ત
ન થાય. ૮૭ વીરના એક વાક્યને પણ સમજે. ૮૮' અહંદ. કૃતઘ્રતા, ઉસૂત્રપ્રરૂપણા, અવિવેક ધર્મ
એ માઠી ગતિનાં લક્ષણ છે. ૮૯ સ્ત્રીનું કઈ અ ગ લેશમાત્ર સુખદાયક નથી છતાં
મારો દેહ ભેગવે છે. ૯૦ દેહ અને દેહાથમમત્વ એ મિથ્યાત્વલક્ષણ છે. ૯૧ અભિનિવેશના ઉદયમાં ઉસૂત્રપ્રરૂપણ ન થાય
તેને હું મહાભાગ્ય, જ્ઞાનીઓના કહેવાથી કહું છું. ૯૨ સ્યાદવાદ શિલીએ જોતાં કોઈ મત અસત્ય નથી. ૯૩ સ્વાદનો ત્યાગ એ આહારને ખરે ત્યાગ
- જ્ઞાનીઓ કહે છે. ૯૪ અભિનિવેશ જેવું એકે પાખડ નથી.. ૯૫ આ કાળમાં આટલું વધ્યુંઃ ઝાઝા મત, ઝાઝા
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
તત્ત્વજ્ઞાનીઓ, ઝાઝી માયા અને ઝાઝા પરિગ્રહવિશેષ.
૯૬ તત્ત્વાભિલાષાથી મને પૂછે તેા હું તમને નિરાગી ધર્મ એધી શત્રુ ખા.
૯૭ આખા જગતના શિષ્ય થવારૂપ દૃષ્ટિ જેણે વેદી નથી તે સદગુરુ થવાને ચેાગ્ય નથી.
૯૮ કાઈ પણ શુદ્ધાશુદ્ધ ધર્મકરણી કરતા હોય તે તેને કરવા દે.
૯૯ આત્માના ધર્મ આત્મામાં જ છે. ૧૦૦ મારા પર સઘળા સરળ ભાવથી હુકમ ચલાવે તે હું રાજી છું.
૧૦૧ હું સંસારથી લેશ પણ રાગસ યુક્ત નથી છતાં તેને જ ભાગવું છું; કાંઈ મેં ત્યાગ્યું નથી. ૧૦૨ નિર્વિકારી દશાથી મને એકલેા રહેવા દે. ૧૦૩ મહાવીરે જે જ્ઞાનથી આ જગતને જોયુ છે તે જ્ઞાન સર્વ આત્મામાં છે, પણ આવિર્ભાવ કરવુ જોઈએ.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
૧૦૪ બહુ છકી જાઓ તે પણ મહાવીરની આજ્ઞા
તોડશો નહીં. ગમે તેવી શંકા થાય તો પણ
મારી વતી વીરને નિઃશંક ગણજો. ૧૦૫ પાનાથ સ્વામીનું ધ્યાન યોગીઓએ અવશ્ય
સ્મરવું જોઈએ છે. નિઃ૦-એ નાગની છત્રછાયા
વેળાને પાર્વનાથ ઓર હતો ! ૧૦૬ ગજસુકુમારની ક્ષમા અને રાજેનતી રહનેમીને
બધે છે તે બાધ મને પ્રાપ્ત થાઓ. ૧૦૭ ભોગ ભેગવતાં સુધી (જ્યાં સુધી તે કર્મ છે
ત્યાં સુધી) મને ગ જ પ્રાપ્ત રહો ! ૧૦૮ સર્વ શાસ્ત્રનું એક તત્ત્વ મને મળ્યું છે એમ
કહું તો મારું અહં પદ નથી. ૧૦૯ ન્યાય મને બહુ પ્રિય છે. વીરની શિલી એ જ
ન્યાય છે, સમજવું દુર્લભ છે. ૧૧૦ પવિત્ર પુરુની કૃપાદ્રષ્ટિ એ જ સમ્યગ્દર્શન છે. ૧૧૧ ભતૃહરિએ કહેલો ત્યાગ વિશુદ્ધ બુદ્ધિથી
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારતાં ઘણી ઉર્ધ્વજ્ઞાનદશા થતાં સુધી
વતે છે. ' ૧૧૨ કઈ ધર્મથી હું વિરુદ્ધ નથી, સર્વ ધર્મ હું
પાળું છું. તમે સઘળા ધર્મથી વિરુદ્ધ છે
એમ કહેવામાં માટે ઉત્તમ હેતુ છે. ૧૧૩ તમારો માનેલો ધર્મ મને કયા પ્રમાણથી
બોધ છે તે મારે જાણવું જરૂરતું છે. , ૧૧૪ શિથિલ બંધ દ્રષ્ટિથી નીચે આવીને જ વિખેરાઈ
જાય (–જે નિર્જરામાં આવે છે.) ૧૧૫ કેઈપણ શાસ્ત્રમાં મને શક ન હો. ૧૧૬ દુઃખના માર્યા વૈરાગ્ય લઈ જગતને આ લોકે
જમાવે છે. ૧૧૭ અત્યારે હું કોણ છું એનું મને પૂર્ણ ભાન
નથી. ૧૧૮ તું, સપુરુષને શિષ્ય છે. ૧૧૯ એ જ મારી આકાંક્ષા છે કે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ મને કોઈ ગજસુકુમાર જે વાત આવે. ૧૨૧ કોઈ રાજેતી જેવો વખત આવો. ૧૨૨ સપુરુષો કહેતા નથી, કરતા નથી, છતાં તેની
સપુરુષતા નિર્વિકાર મુખમુદ્રામાં રહી છે. ૧૨૩ સંસ્થાનવિચ ધ્યાન પૂર્વધારીઓને પ્રાપ્ત થતું
હશે એમ માનવું એગ્ય લાગે છે, તમે પણ
તેને ધ્યાવન કરે. ૧૨૪ આત્મા જે કોઈ દેવ નથી. ૧૨૫ કે ભાગ્યશાળી? “અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ કે
વિરતિ ?” ૧૨૬ કેઈની આજીવિકા તોડશો નહીં.
વિ. સં. ૧૯૪૩, કાર્તિક
(૬)
ચેડાં વાકયો ૧ વિશાળબુદ્ધિ, મધ્યસ્થતા, સરળતા અને જિતેંદ્રિય
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણું આટલા ગુણે જે આત્મામાં હોય, તે તત્ત્વ
પામવાનું ઉત્તમ પાત્ર છે. ૨ જગતમાં નિરાગી ત્વ, વિનયતા અને પુરુષની
આજ્ઞા એ નહીં મળવાથી આ આત્મા અનાદિકાળથી રખડ; પણ નિરૂપાયતા થઈ તે થઈ. હવે આપણે પુરુષાર્થ કર ઉચિત છે. જય થાએ 1 ૩ પરમાત્માને ધ્યાવવાથી પરમાત્મા થવાય છે; પણ
તે યાવન, આતિમા સન્દુરુષના ચરણકમળની વિનયપાસના વિના પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી. એ નિગ્રંથ ભગવાનનું સર્વોત્કૃષ્ટ વચનામૃત છે. ૪ બાહ્યભાવે જગતમાં વર્નો અને અંતરંગમાં
એકાંત શીતળીભૂત-નિલેપ રહે, એ જ માન્યતા અને બેધના છે. ૫ ઈચ્છા વગરનું કેઈ પ્રાણું નથી. વિવિધ આશાથી તેમાં પણ મનુષ્યપ્રાણ રેકાયેલું છે. ઈચ્છા,
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
સુધી તે
આશા જ્યાં સુધી અતૃપ્ત છે, ત્યાં પ્રાણી અધાવૃત્તિવત્ છે. ઈચ્છા જયવાળું પ્રાણી ઊર્ધ્વગામીવત્ છે.
-
૬ તેને મેા શે, અને તન શેક શે ? સત્ર એકત્વ-(પરમાત્મસ્વરૂપ) તે જ જુએ છે. કે જે ૭ તૃષાતુરને પાયાની મહેનત કરો. અતૃષાતુરને તૃષાતુર થવાની જિજ્ઞાસા પેદા કરો. જેને તે પેદા ન થાય તેવું હોય, તેને માટે ઉદાસીન રહેજો.
ન
૮ ષ્ટિવિધ ગયા પછી ગમે તે શાસ્ત્ર, ગમે તે અક્ષર, ગમે તે કથન, ગમે તે સ્થળ પ્રાયે અહિતનું કારણ થતું નથી.
૯ જીવને જ્યાં સુધી સંતના જેંગ ન થાય ત્યાં સુધી મતમતાંતરમાં મધ્યસ્થ રહેવું યાગ્ય છે. ૧૦ ગમે તેટલી વિપત્તિએ પડે, તથાપિ જ્ઞાની દ્વારા સાંસારિક ફળની ઇચ્છા કરવી ચા
નથી,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ ૧૧ જેની પ્રાપ્તિ પછી અનંતકાળનું યાચકપણું મટી
સર્વ કાળને માટે અયાચકપણું પ્રાપ્ત હોય છે એ જે કઈ હોય તે તરણતારણ જાણીએ
છીએ, તેને ભજે. ! ૧૨ સર્વ પ્રકારના ભયને રહેવાના સ્થાનકરૂપ આ
સંસારને વિષે માત્ર એક વેરાગ્ય જ અભય છે. ૧૩ જેને મૃત્યુની સાથે મિત્રતા હોય અથવા જે
મૃત્યુથી ભાગી છૂટી શકે એમ હોય અથવા હું નહીં જ મરું એમ જેને નિશ્ચય હોય તે ભલે
સુખે સૂવે-(શ્રી તીર્થંકર-છ જીવ નિકીય અધ્યયન ૧૪ વિષમ ભાવના નિમિત્તો બળવાનપણે પ્રાપ્ત
થયા છતાં જે જ્ઞાની પુરુષ અવિષમ ઉપગે વર્યા છે, વતે છેઅને ભવિષ્ય કાળે -વર્તે તે સર્વને વારંવાર નમસ્કાર !
' ' ૧૫ પરમભક્તિથી સ્તુતિ કરનાર પ્રત્યે પણ જેને રાગ
નથી અને પરમપથી પરિષહ-ઉપસર્ગ કરનાર
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યે પણ જેને પ નથી, તે પુરુષરૂપ ભગ
વાનને વારંવાર નમસ્કાર ! ૧૬ જેને કોઈ પણ પ્રત્યે રાગદ્વેપ રહ્યા નથી તે
મહાત્માને વારંવાર નમસ્કાર! ૧૭ વીતરાગ પુરુષના સમાગમ વિના, ઉપાસના
વિના, આ જીવને મુમુક્ષુતા કેમ ઉત્પન્ન થાય ? સમ્યકજ્ઞાન કયાંથી થાય ? સમ્યગ્દર્શન કયાંથી થાય ? સમ્મચારિત્ર ક્યાંથી થાય ? કેમકે એ ત્રણે વસ્તુ અન્ય સ્થાનકે હોતી નથી.
(૭)
૧ પ્રમાદને લીધે આમા મળેલું સ્વરૂપ ભૂલી જાય છે. ૨ જે જે કાળે જે જે કરવાનું છે તેને સદા ઉપ
યેગમાં ઇયા રહો. ૩ કેમે કરીને પછી તેની સિદ્ધિ કરે. ૪ અ૯૫ આહાર, અલ્પ વિહાર, અપ નિદ્રા,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિયમિત વાચા. નિયમિત કાયા અને અનુકૂળ
સ્થાન એ મનને વશ કરવાના ઉત્તમ સાધન છે. ૫ શ્રેષ્ઠ વસ્તુની જિજ્ઞાસા કરવી એ જ આત્માની શ્રેષ્ઠતા છે. કદાપિ તે જિજ્ઞાસા પાર ન પડી
તો પણ જિજ્ઞાસા તે પણ તે જ અંશવત્ છે. ૬ નવાં કર્મ બાંધવાં નહીં અને જૂનાં ભોગવી
લેવાં, એવી જેની અચળ જિજ્ઞાસા છે તે, તે પ્રમાણે વતી શકે છે ૭ જે કૃત્યનુ પરિણામ ધર્મ નથી. તે કૃત્ય મૂળથી
જ કરવાની ઈચ્છા રહેવા દેવી જોઈતી નથી. ૮ મન જે શંકાશીલ થઈ ગયું હોય તો “વ્યા નુયોગ વિચારે એગ્ય છે; પ્રમાદી થઈ ગયું હોય તો “ચરણકરણનુગ” વિચારો છે અને કપાયી થઈ ગયું હોય તો “ધર્મકથાનુગ વિચારો ગ્ય છે; જડ થઈ ગયું હોય તે
ગણિતાનુગ વિચાર યોગ્ય છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૧
૯ કઈ પણ કામની નિરાશા ઈચ્છવી; પરિણામે પછી જેટલી સિદ્ધ થઈ તેટલો લાભ. આમ
કરવાથી સંતવી રહેવાશે. ૧૦ પૃથ્વી સંબંધી કલેશ થાય તો એમ સમજી
લેજે કે તે સાથે આવવાની નથી; ઊલટે હું તેને દેહ આપી જવાનો છે. વળી તે કંઈ મૂલ્યવાન નથી. સ્ત્રી સંબંધી કલેશ, શંકાભાવ થાય તો આમ સમજી અન્ય જોક્તા પ્રત્યે હસજે કે મળમૂત્રની ખાણમાં મેહી પડ્યો (જે વસ્તુને આપણે નિત્ય ત્યાગ કરીએ છીએ તેમાં!). ધન સંબંધી નિરાશા કે કલેશ થાય તો તે ઊંચી જાતના કાંકરા છે એમ સમજી સંતોષ રાખજે; કેમે કરીને તો તું
નિ:સ્પૃહી થઈ શકીશ. ૧૧ તેને તું બેધ પામ કે જેનાથી સમાધિમરણની
પ્રાપ્તિ થાય
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ એક વાર જે સમાધિમરણ થયું તે સર્વ
કાળનાં અસમાધિમરણ ટળશે. - ૧૩ સર્વોત્તમ પદ સર્વત્યાગીનું છે.'
કારતક, ૧૯૪૩. '
'
(૧૮) ' . - સપુને નમસ્કાર : - અનંતાનુબંધી ક્રોધ, અન‘તાનુબ ધી માન, અનંતાનુબંધી માયા અને અનંતાનુબંધી લોભ એ ચારે તથા મિથ્યાત્વમોહિની, મિશ્રમોહિની, સમ્યક્ત્વહિની એ ત્રણ એમ એ સાત પ્રકૃતિ જ્યાં સુધી ક્ષપશમ, ઉપશમ કે ક્ષય થતી નથી ત્યાં સુધી સમ્યફષ્ટિ થવું સ ભવતું નથી.' એ સાતે પ્રકૃતિ જેમ જેમ મંદતાને પામે તેમ તેમ સમ્યક્ત્વને ઉદય થાય છે. તે પ્રકૃતિની ગ્રંથિ છેદવી પરમ દુર્લભ છે. જેની તે ગ્રંથિ છેદાઈ તેને આત્મા હસ્તગત થવે સુલભ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩
છે. તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ એ જ ગ્રંથિને ભેદવાને ફરી ફરીને એધ કર્યો છે. જે આત્મા અપ્રમાદપણે તે ભેદવા ભણી ષ્ટિ આપશે તે આત્મા આત્મત્વને પામશે એ નિઃસદેહ છે.
:
સદ્ગુરુના ઉપદેશ વિના અને જીવની સત્પાત્રતા વિના એમ થવું અટકયુ છે. તેની પ્રાપ્તિ કરીને સસારતાપથી અત્યંત તપાયમાન આત્માને શીતળ કરવે એ જ કૃતકૃત્યતા છે.
re
“ધર્મ ” એ વસ્તુ ખહુ ગુપ્ત રહી છે. તે માહ્ય સ શેાધનથી મળવાની નથી. અપૂર્વ અંત-સંશેધનથી તે પ્રાપ્ત થાય છે. જે અ ત શેાધન કાઈક મહાભાગ્ય સદગુરુ-અનુગ્રહે પામે છે.
એક ભવના ઘેાડા સુખ માટે અનંત ભવનું અનંત દુઃખ નહી વધારવાના પ્રયત્ન સત્પુરુષા કરે છે. સ્યાપદ આ વાત પણ માન્ય છે કે મનનાર છે તે ફરનાર નથી અને ફરનાર છે તે બનનાર નથી.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
તે પછી ધર્મ પ્રયત્નમાં, આત્મિકહિતમાં અન્ય ઉપાધિને આધીન થઈ પ્રમાદ શું ધારણ કરવા ? આમ છે છતાં દેશ, કાળ, પાત્ર, ભાવ, જોવાં જોઇએ સત્પુરુષાનુ ચાગબળ જગતનું કલ્યાણ કરે. પ્રણામ—નિરાગ શ્રેણી સમુચ્ચયે,
વવા૦ મહા સુદ ૧૪, બુધ, ૧૯૪૫.
'
(૯)
નીચેના ટ્રાપ ન આવવા જોઈએ :૧ કેાઈથી મહા વિશ્વાસઘાત.
૨ મિત્રથી વિશ્વાસઘાત, ૩ કેાઈની થાપણ એળવવી. ૪ વ્યસનનું સેવવું.
પ મિથ્યા આળનું મૂકવુ.
૬ ખાટા લેખ કરવા. ૭ હિસાખમાં ચૂકવવું. ૮ જુલમી ભાવ કહેવા.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
૯ નિર્દોષને અલ્પ પણ માયાથી છેતરવા,
૧૦ ચૂનાધિક તેાલી આપવુ’.
૧૧ એકને બદલે બીજું અથવા મિશ્ર કરીને આવું,
૧૨ કર્માદાની પધા
૧૩ લાંચ કે અદત્તાદાન.
એ વાટેથી કંઈ પણ આવું નહીં. એ જાણે સામાન્ય વ્યવહારશુદ્ધિ ઉપજીવન અથે કહી ગયે. (અપૂર્ણાં )
વવા મહા ૧૯૪૫
(૧૦)
કર્મી એ જડવતુ છે. જે જે આત્માને એ જડથી જેટલા જેટલા આત્મબુદ્ધિએ સમાગમ છે, તેટલી તેટલી જડતાની એટલે અમેધતાની તે આત્માને પ્રાપ્તિ હય, એમ અનુભવ થાય છે, આશ્ચયતા છે પેાતે જડ છતાં ચેતનને અચૈતન મનાવી રહ્યાં છે ! ચેતન ચેતનભાવ ભૂલી જઈ તેને સ્વસ્વરૂપ જ માને છે ! જે પુરુષો તે ક સ ંચાળ અને તેના ઉદયે ઉત્પન્ન થયેલા
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯
પર્યાને સ્વસ્વરૂપ નથી માનતા અને પૂર્વ સંયોગો સત્તામાં છે, તેને બંધ પરિણામે ભેગવી રહ્યા છે, તે આત્માઓ સ્વભાવની ઉત્તરોત્તર ઊધ્વશ્રેણી પામી શુદ્ધ ચેતનભાવને પામશે, આમ કહેવું સપ્રમાણ છે. કારણ અતીત કાળે તેમ થયુ છે, વર્તમાન કાળે તેમ થાય છે, અનાગત કાળે તેમજ થશે. ' ' કોઈ પણ આત્મા ઉદયી કર્મને ભાંગવતાં સમત્વશ્રેણીમાં પ્રવેશ કરી અબંધ પરિણામે વર્તશે, તે ખચીત ચેતનશુદ્ધિ પામશે. - આત્મા વિનયી થઈ, સરળ અને લઘુત્વભાવ પામી સદૈવ સપુરુષના ચરણકમળ પ્રતિ રહ્યો, તો જે મહાત્માઓને નમસ્કાર કર્યો છે તે મહાત્મા એની જે જાતિની રિદ્ધિ છે, તે જાતિની- રિદ્ધિ સંપ્રાય કરી શકાય.
અનંતકાળમાં કાં તો સત્પાત્રતા થઈ નથી અને કાં તે સત્પરુપ (જેમાં સર્ણત્વ, સત્સંગ અને સત્યથા
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ રહ્યાં છે) મળ્યા નથી, નહીં તો નિશ્ચય છે કે મોક્ષ હથેળીમાં છે, ઈપમાગભારા એટલે સિદ્ધ-પૃથ્વી પર ત્યારપછી છે. એને સર્વશાસ્ત્ર પણ સંમત છે (મનન કરશે.) અને આ કથન ત્રિકાળ સિદ્ધ છે.
વવાણિયા, ફાલ્ગન સુદ ૯, ૧૯૪૫.
(૧૧) કર્મગતિ વિચિત્ર છે. નિરંતર મૈત્રી, પ્રમાદ, કરુણા અને ઉપેક્ષા ભાવના રાખશે.
મૈત્રી એટલે સર્વ જગતથી નિર્વેરબુદ્ધિ, પ્રમોદ એટલે કેઈપણ આત્માના ગુણ જોઈ હર્ષ પામવો, કરુણા એટલે સંસારતાપથી દુઃખી આત્માના દુખથી અનુકંપા પામવી અને ઉપેક્ષા એટલે નિઃસ્પૃહ ભાવે જગતના પ્રતિબંધને વિસારી આત્મહિતમાં આવવું. એ ભાવનાઓ કલ્યાણમય અને પાત્રતા આપનારી છે.
મોરબી, ચૈત્ર વદ ૯, ૧૯૪૫.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
ખીજું કાંઈ શેાધ મા. માત્ર એક સત્પુરુષને શેાધીને તેના ચરણકમળમાં સર્વ ભાવ અર્પણ કરી દઈ વત્ચક્ જા. પછી જો મેાક્ષ ન મળે તે! મારી પાસેથી લેજે.
સત્પુરુષ એ જ કે નિશદિન જેને આત્માના ઉપચૈાગ છે; શાસ્ત્રમાં નથી, અને સાંભળ્યામાં નથી છતાં અનુભવમાં આવે તેવું જેનુ` કથન છે; અંતરગ સ્પૃહા નથી એવી જેની ગુપ્ત આચરણા છે. ખાકી તે! કઈ કહ્યું જાય તેમ નથી.
અને આમ કર્યા વિના તારા કાઈ કાળે છૂટકા થનાર નથી; આ અનુભવપ્રવચન પ્રમાણિક ગણુ,
એક સત્પુરુષને રાજી કરવામાં તેની સ ઇચ્છાને પ્રશ સવામાં, તે જ સત્ય માનવામાં આખી જિંદગી ગઈ તેા ઉત્કૃષ્ટમાં ઉત્કૃષ્ટ પદર ભવે અવશ્ય માક્ષે જઈશ.
આસા વી ૧૦, શનિ, ૧૯૪૫, માહમયી.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) નિરાબાધપણે જેની મનોવૃત્તિ વહ્યા કરે છે; સંકલ્પ-વિકલ્પની મંદતા જેને થઈ છે; પંચવિષયથી વિરક્તબુદ્ધિના અંકુરો જેને ફૂટ્યા છે; ક્લેશનાં કારણ જેણે નિર્મૂળ કર્યા છે; અનેકાંત દૃષ્ટિયુક્ત એકાંતદષ્ટિને જે સેવ્યા કરે છે, જેની માત્ર એક શુદ્ધ વૃત્તિ જ છે; તે પ્રતાપી પુરુષ જયવાન વર્તો. આપણે તેવા થવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
વિ. સં. ૧૯૪૫.
(૧૪) ભાઈ, આટલુ તારે અવશ્ય કરવા જેવું છે :– ૧ દેહમાં વિચાર કરનાર બેઠે છે તે દેહથી ભિન્ન
છે ? તે સુખી છે કે દુઃખી ? એ સંભારી લે. ૨ દુઃખ લાગશે જ, અને દુઃખનાં કારણે પણ
તને દૃષ્ટિાચર થશે. તેમ છતાં કદાપિ ન
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
થાય તો મારા કઈ ભાગને વાંચી જા, એટલે સિદ્ધ થશે. તે ટાળવા માટે જે ઉપાય છે તે
એટલે જ કે તેથી બાહ્યાવ્યંતર રહિત થવું. ૩ રહિત થવાય છે, ઓર દશા અનુભવાય છે એ
પ્રતિજ્ઞા પૂર્વક કહું છું ૪ તે સાધન માટે સર્વસંગપરિત્યાગી થવાની
આવશ્યકતા છેઃ નિગ્રંથ સદગુરુના ચરણમાં
જઈને પડવું એગ્ય છે. પ જેવા ભાવથી પડાય તેવા ભાવથી સર્વકાળ રહેવા માટેની વિચારણા પ્રથમ કરી લે. જે તને પૂર્વકર્મ બળવાન લાગતા હોય તો અત્યાગી, દેશ ત્યાગી રહીને પણ તે વસ્તુને વિસારીશ નહીં. ૬ પ્રથમ ગમે તેમ કરી તું તારું જીવન જાણે.
જાણવું શા માટે કે ભવિષ્યસમાધિ થવા. અત્યારે અપ્રમાદી થવું ૭ તે આયુષ્યને માનસિક આપયોગ તે નિર્વે દમાં રાખ.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
૮ જીવન બહુ ટૂંકું છે, ઉપાધિ બહુ છે અને ત્યાગ
થઈ શકે તેમ નથી તો નીચેની વાત પુનઃ પુનઃ
લક્ષમાં રાખ. ૧ જિજ્ઞાસા તે વસ્તુની રાખવી. ૨ સંસારને બંધન માનવું. ૩ પૂર્વ કર્મ નથી એમ ગણી પ્રત્યેક ધર્મ સેવ્યા
જો તેમ છતાં પૂર્વ કર્મ નડે તો શોક કર નહીં. ૪ દેહની જેટલી ચિતા રાખે છે તેટલી નહીં
પણ એથી અનંત ગણું ચિંતા આત્માની રાખ, કારણ અનંત ભવ એક ભવમાં ટાળવા છે. ૫ ન ચાલે તો પ્રતિશ્રોતી થા. ૬ જેમાંથી જેટલું થાય તેટલું કર ૭ પરિણામિક વિચારવાળો થા. ૮ અનુત્તરવાસી થઈને વર્ત.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨.
૯ છેવટનું સમયે સમયે ચૂકીશ નહીં. એ જ ભલામણ અને એ જ ધર્મ.
મુ. વિ. સં. ૧૯૪૬.
(૧૫) સમજીને અ૫ભાષી થનારને પશ્ચાત્તાપ કરવાને થોડા જ અવસર સંભવે છે.
હે નાથ! સાતમી તમતમપ્રભા નરકની વેદના મળી હોત તો તે વખતે સમત કરત; પણ જગતની માહિતી સમ્મત થતી નથી.
પૂર્વનાં અશુભ કર્મ ઉદય આવ્યે વેદતાં જો શાચ કરે છે તે હવે એ પણ ધ્યાન રાખો કે નવાં બાંધતાં પરિણામે તેવાં તો બંધાતાં નથી?
અત્મિાને ઓળખવો હોય તે આત્માના પરિચયી થવું, પરવસ્તુના ત્યાગી થવું.
જેટલા પિતાની પુગલિક મેટાઈ ઈચ્છે છે તેટલા હલકા સંભવે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
પ્રશસ્ત પુરુષની ભક્તિ કરે; તેનુ સમરણ કરે;
ગુણચિંતન કરો.
મું. વિ. સં. ૧૯૪૬.
( ૧૬ )
સહેજ
જે પુરુષ આ ગ્રંથમાં સહજ નોંધ કરે છે, તે પુરુષ માટે પ્રથમ સહજ તે જ પુરુષ લખે છે.
તેની હમણાં એવી દશા અંતરગમાં રહી છે કે કંઈક વિના સર્વ સ`સારી ઇચ્છાની પણ તેણે વિસ્મૃતિ કરી નાંખી છે.
તે કઈક પામ્યા પણ છે, અને પૂના પરમ મુમુક્ષુ છે, છેલ્લા માર્ગના નિઃશંક જિજ્ઞાસુ છે.
હમણાં જે આવરણા તેને ઉદય આવ્યાં છે, તે આવરણેાથી એને ખેદ નથી, પરંતુ વસ્તુભાવમાં થતી મદતાના ખેદ છે.
તે ધર્મની વિધિ, અની વિધિ, કામની વિધિ,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
અને તેને આધારે મોક્ષની વિધિને પ્રકાશી શકે તે છે. ઘણી જ થોડા પુરુષોને પ્રાપ્ત થયો હશે એવો એ કાળનો ક્ષોપશમી પુરુષ છે.
તેને પિતાની સ્મૃતિ માટે ગર્વ નથી, તક માટે ગર્વ નથી, તેમ તે માટે તેનો પક્ષપાત પણ નથી; તેમ છતાં કંઈક બહાર રાખવું પડે છે, તેને માટે ખેદ છે.
તેનું અત્યારે એક વિષય વિના બીજા વિષય પ્રતિ ઠેકાણું નથી. તે પુરુષ જો કે તીણ ઉપગવાળો છે; તથાપિ તે તીક્ષણ ઉપયોગ બીજા કઈ પણ વિષયમાં વાપરવા તે પ્રીતિ ધરાવતું નથી.
મુ. વિ. સં. ૧૯૪૬.
(૧૭) નીચના નિયમો પર બહુ લક્ષ આપવું :૧ એક વાત કરતાં તેની અપૂર્ણતામાં અવશ્ય વિના
બીજી વાત ન કરવી જોઈએ.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
૨ કહેલી વાત પૂર્ણતાથી સાંભળવી જોઈએ. ૩ પિોતે ધીરજથી તેને સદુત્તર આપવો જોઈએ. ૪ જેમાં આત્મલાઘા કે આત્મહાનિ ન હોય તે
વાત ઉચ્ચારવી જોઈએ. ૫ ધર્મ સંબંધી હમણાં બહુ જ ઓછી વાત
કરવી. ૬ લોકેથી ધર્મવ્યવહારમાં પડવું નહીં.
મું. પોષ સુદ ૩, બુધ, ૧૯૪૬.
( ૧૮ ) મહાવીરના બંધને પાત્ર કેણું? ૧ પુરુષના ચરણને ઈચ્છક, ૨ સદેવ સૂક્ષ્મ બોધને અભિલાષી, ૩ ગુણપર પ્રશસ્તભાવ રાખનાર, ૪ બ્રહ્મવ્રતમાં પ્રીતિમાન, ૫ જ્યારે સ્વદોષ દેખે ત્યારે તેને છેદવાનો ઉપયોગ રાખનાર,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
૬ ઉપગથી એક પળ પણ ભરનાર, ૭ એકાંતવાસને વખાણનાર, ૮ તીર્થાદિ પ્રવાસનો ઉછરંગી, ૯ આહાર, વિહાર, નિહારનો નિયમી, ૧. પિતાની ગુરુતા દબાવનાર,
એ કઈ પણ પુરુષ તે મહાવીરના બંધને પાત્ર છે. સમ્યક્રશાને પાત્ર છે. પહેલા જેવું એકે નથી.
મુંબઈ, ફાગણ સુદ ૬, ૧૯૪૬.
(૧૯) હે જીવ, તું ભ્રમા મા, તને હિત કહું છું. અંતરમાં સુખ છે; બહાર શોધવાથી મળશે નહીં.
અંતરનુ સુખ અંતરની સમશ્રેણીમાં છે; સ્થિતિ થવા માટે બાહા પદાર્થોનું વિસ્મરણ કર, આશ્ચર્ય ભૂલ.
સમશ્રેણી રહેવી બહુ દુર્લભ છે; નિમિત્તાધીન
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
વૃત્તિ ફરી ફરી ચલિત થઈ જશેઃ ન થવા અચળ ગંભીર ઉપગ રાખ.
આ કમ યથાયોગ્ય પણે ચાલ્યો આજે તો તું જીવન ત્યાગ કરતો રહીશ. મુંઝાઈશ નહીં, નિર્ભય થઈશ.
બ્રમા મા, તને હિત કહું છું. આ મારું છે એવા ભાવની વ્યાખ્યા પ્રાચે ન કર. આ તેનું છે એમ માની ન બેસ.
આ માટે આમ કરવું છે, એ ભવિષ્યનિર્ણય ન કરી રાખ.
આ માટે આમ ન થયું હોત તો સુખ થાત એમ સ્મરણ ન કર.
આટલું આ પ્રમાણે હોય તો સારું એમ આગ્રહ ન કરી રાખ. - આણે મારા પ્રતિ અનુચિત કર્યું એવું સંભારતાં ન શીખ.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
આણે મારા પ્રતિ ઉચિત કર્યું એવું સ્મરણ ન રાખ.
આ મને અશુભ નિમિત્ત છે એ વિક૯૫ ન કર.
આ મને શુભ નિમિત્ત છે એવી દઢતા માની ન બેસ.
આ ન હોત તો હું બંધાત નહીં એમ અચળ વ્યાખ્યા નહીં કરીશ
પૂર્વક બળવાન છે, માટે આ બધે પ્રસંગ મળી આવ્યો એવું એકાતિક ગ્રહણ કરીશ નહીં.
પુરુષાર્થનો જય ન થાય એવી નિરાશા સ્મરીશ નહીં.
બીજાના દોષે તને બંધન છે એમ માનીશ નહીં. તારે નિમિત્ત પણ બીજાને દેપ કરતો ભુલાવ.
તારે દોષે તને બંધન છે એ સંતની પહેલી શિક્ષા છે.
તારે દેવ એટલો જ કે અન્યને પિતાનું માનવું, પિતે પિતાને ભૂલી જવું.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
એ બધામાં તારી લાગણી નથી, માટે જુદે જુદે સ્થળે તે સુખની કલ્પના કરી છે. હે મૂઢ એમ ન કર.
એ તને તે હિત કહ્યું. અ તરમાં સુખ છે.
જગતમાં કઈ એવું પુસ્તક વા લેખ વા કઈ એવો સાક્ષી ત્રાહિત તમને એમ નથી કહી શકતો કે આ સુખનો માર્ગ છે. વા તમારે આમ વર્તવું વા સર્વને એક જ કેમે ઊગવું, એ જ સૂચવે છે કે ત્યાં કંઈ પ્રબળ વિચારણા રહી છે.
એક ભોગી થવાનો બંધ કરે છે. એક ચેગી થવાનો બાધ કરે છે. એ બેમાથી કેને સમ્મત કરીશું ? બ ન શા માટે બોધ કરે છે ? અને કેને બંધ કરે છે? કોના પ્રેરવાથી કરે છે ?
કોઈને કોઈનો અને કેઈ ને કોઈને બોધ કાં લાગે છે ?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
એનાં કારણો શું છે ? તેને સાક્ષી કેણ છે ? તમે શું વાંર છે છે ? તે કયાંથી મળશે વા શામાં છે? તે કેણ મેળવશે? કયાં થઈને લાવશે ? લાવવાનું કેણ શીખવશે? વા શીયા છીએ ? શીખ્યા છે તે ક્યાંથી શીખ્યા છે ? અપનવૃત્તિરૂપે શીખ્યા છે ? નહીં તો શિક્ષણ મિથ્યા કરશે. જીવન શું છે ? જીવ શું છે ? તમે શું છે ? તમારી ઈચ્છા પૂર્વક કા નથી થતું ? તે કેમ કરી શકશે ?
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાધતા પ્રિય છે કે નિરાબાધતા પ્રિય છે? તે કયાં કયાં કેમ કેમ છે ? એને નિર્ણય કરો. અતરમાં સુખ છે. બહારમાં નથી.'
સત્ય કહું છું. હે જીવ, ભૂલ મા, તને સત્ય કહું છું સુખ અંતરમાં છે; તે બહાર શોધવાથી નહીં મળે.
અંતરનું સુખ અંતરની સ્થિતિમાં છે, સ્થિતિ થવા માટે ખાદ્યપદાર્થો સંબંધીનું આશ્ચર્ય ભૂલ.
સ્થિતિ રહેવી બહુ વિકટ છે; નિમિત્તાધીન ફરી ફરી વૃત્તિ ચલિત થઈ જાય છે. એને દઢ ઉપયોગ રાખવો જોઈએ.
એ કમ યથાયોગ્ય ચલાવ્યો આવીશ તો તું મૂંઝાઈશ નહીં, નિર્ભય થઈશ.
હે જીવ, તું ભૂલ મા વખતે વખતે ઉપયોગ ચૂકી કોઈને રંજન કરવામાં, કોઈથી રજન થવામાં
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ વા મનની નિર્બળતાને લીધે અન્ય પાસે મંદ થઈ જાય છે, એ ભૂલ થાય છે; તે ન કર.
મુંબઈ, ફાટ ૧૯૪૬.
( ૨૦ ) વિશ્વાસથી વતી અન્યથા વર્તનારા આજે પસ્તા કરે છે.૧
મુંબઈ, અષાઢ વદ ૪, રવિ, ૧૯૪૬
( ૨૧ ) ૧૨ અણુછતું, વાચા વગરનું આ જગત તે જુઓ.
મુંબઈ, અષાડ વદ ૧૧, શનિ, ૧૯૪૬. ૨ દષ્ટિ એવી સ્વચછ કરે કે જેમાં સૂકમમાં સૂક્ષમ
દોષ પણ દેખાઈ શકે; અને દેખાયાથી ક્ષય થઈ શકે.
મુંબઈ, અષાડ વદ ૧૨, રવિ, ૧૯૪૬. ૧ પાઠાન્તર–કાવે છે. ૨ પાઠાતર–અણુછતું
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
( રર )
સહજ પ્રકૃતિ ૧ પરહિત એ જ નિહિત સમજવું, અને પર
દુઃખ એ પોતાનું દુઃખ સમજવું. ૨ સુખદુઃખ બંને મનની કલ્પના છે. ૩ ક્ષમા એ જ મોક્ષનો ભવ્ય દરવાજે છે. ૪ સઘળા સાથે નમ્રભાવથી વસવું એ જ ખરું
ભૂપણ છે. પ શાંત સ્વભાવ એ જ સજજનતાનું ખરું મૂળ છે. ૬ ખરા સ્નેહીની ચાહના એ સજજનતાનું ખાસ
લક્ષણ છે. ૭ દુર્જનને સહવાસ. ૮ વિવેકબુદ્ધિથી સઘળું આચરણ કરવું. ૯ ઠેષભાવ એ વસ્તુ ઝેરરૂપ માનવી. ૧૦ ધમકમમાં વૃત્તિ રાખવી. ૧૧ નીતિના બાંધા પર પગ ન મૂકો.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
૧૨ જિતેંદ્રિય થવું. ૧૩ જ્ઞાનચર્ચા અને વિદ્યાવિલાસમાં તથા શાસ્ત્રા
ધ્યયનમાં ગૂંથાવું. ૧૪ ગંભીરતા રાખવી. ૧૫ સંસારમાં રહ્યા છતાં ને નીતિથી ભોગવતાં
છતાં, વિદેહી દશા રાખવી. ૧ પરમાત્માની ભક્તિમાં ગ્રંથાવું. ૧૭ પરનિંદા એ જ સબળ પાપ માનવું. ૧૮ દુર્જનતા કરી ફાવવું એ જ હારવું એમ
મ નવું. ૧૯ આત્મજ્ઞાન અને સજનસંગત રાખવા.
મું. વિ સં, ૧૯૪૬. ( ૨૩ )
વચનાવલિ ૧. જીવ પિતાને ભૂલી ગયો છે, અને તેથી સત્
સુખને તેને વિગ છે. એમ સર્વ ધર્મ સમ્મત કહ્યું છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
૨. પિતાને ભૂલી ગયારૂપ અજ્ઞાન, જ્ઞાન મળવાથી
નાશ થાય છે, એમ નિઃશંક માનવું. ૩. જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ જ્ઞાની પાસેથી થવી જોઈએ. એ
સ્વાભાવિક સમજાય છે, છતાં જીવ લોકલજજાદિ કારણોથી અજ્ઞાનને આશ્રય છોડતો નથી, એ
જ અનંતાનુબંધી કષાયનું મૂળ છે. ૪. જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ જેણે ઈચ્છવી, તેણે જ્ઞાનીની ઈચ્છાએ વર્તવું એમ જિનાગમાદિ સવ શાસ્ત્ર કહે છે. પોતાની ઈચ્છાઓ પ્રવર્તતાં અનાદિ કાળથી રખડ. ૫. જ્યાં સુધી પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનીની ઈચ્છાએ, એટલે
આજ્ઞાએ નહીં વર્તાય, ત્યા સુધી અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ થવી સંભવતી નથી. ૬. જ્ઞાનીની આજ્ઞાનું આરાધન તે કરી શકે કે જે
એકનિષ્કાએ તન, મન, ધનની આસકિતને ત્યાગ કરી તેની ભકિતમા જે ડાય
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
છે. જો કે જ્ઞાની ભક્તિ ઈચ્છતા નથી, પરંતુ મોક્ષભિલાપીને તે કર્યા વિના મોક્ષની પ્રાપ્તિ થતી નથી. આ અનાદિકાળનું ગુપ્ત તત્ત્વ સંતોના
હૃદયમાં રહ્યું તે પાને ચઢાવ્યું છે. ૮. આમાં કહેલી વાત સર્વ શાસ્ત્રને માન્ય છે. ૯. ઋષભદેવજીએ અઠ્ઠાણું પુત્રોને ત્વરાથી મોક્ષ
થવાનો છેવટે એ જ ઉપદેશ કર્યો હતો. ૧૦. પરિક્ષિત રાજાને શુકદેવજીએ એ જ ઉપદેશ
કર્યો છે. ૧૧. અનંત કાળ સુધી જીવ નિજ ઈદે ચાલી પરિ
શ્રેમ કરે, તો પણ પિતે પિતાથી જ્ઞાન પામે નહીં, પરંતુ જ્ઞાનીની આજ્ઞાને આરાધક અંત
મુહૂર્તમાં પણ કેવળજ્ઞાન પામે. ૧૨. શાસ્ત્રમાં કહેલી આજ્ઞાએ પરોક્ષ છે અને તે
જીવને અધિકારી થવા માટે કહી છે; મેક્ષ થવા માટે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનીની આજ્ઞા આરાધવી જોઈએ.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭ ૧૩. આ જ્ઞાનમાર્ગની શ્રેણી કહી, એ પામ્યા વિના
બીજ માર્ગ થી મોક્ષ નથી. ૧૪. એ ગુપ્ત તત્ત્વને જે આરાધે છે તે પ્રત્યક્ષ અમૃતને પામી અભય થાય છે. ઈતિ શિવમ.
મુંબઈ, મહાસુદ, ૧૯૪૭.
(૨૪) પુરાણપુર અને નમે નમઃ આ લેક ત્રિવિધ તાપથી આકુળવ્યાકુળ છે. ઝાંઝવાના પાણીને લેવા દોડી તૃષા છિપાવવા ઇચ્છે છે, એવો દીન છે. અજ્ઞાનને લીધે સ્વરૂપનું વિમરણ થઈ જવાથી ભયંકર પરિભ્રમણ તેને પ્રાપ્ત થયું છે. સમયે સમયે અતુલ ખેદ, વરાદિક રોગ, મરણાદિક ભય, વિયેગાદિક દુઃખને તે અનુભવે છે. એવી અશરણુતાવાળા આ જગતને એક પુરુષ જ શરણ છે. પુરુષની વાણી વિના કેાઈ એ તાપ અને તૃષા
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
છેદી શકે નહી' એમ નિશ્ચય છે. માટે ફ્રી ફ્રી તે સત્પુરુષના ચરણનું અમે ધ્યાન કરીએ છીએ.
સ'સાર કેવળ અશાતામય છે. કાઈ પણ પ્રાણીને અલ્પ પણ શાતા છે, તે પણ સત્પુરુષના જ અનુગ્રહ છે; કાઈપણ પ્રકારના પુણ્ય વિના શાતાની પ્રાપ્તિ થતી નથી; અને એ પુણ્ય પણ સત્પુરુષના ઉપદેશ વિના કોઈએ જાણ્યુ નથી. ઘણે કાળે ઉપદેશેલું તે પુણ્ય રૂઢિને આધીન થઈ પ્રવર્તે છે; તેથી જાણે તે ગ્રંથાર્દિકથી પ્રાપ્ત થયેલુ લાગે છે, પણ એનું મૂળ એક સત્પુરુષ જ છે; માટે અમે એમ જ જાણીએ છીએ કે એક અંશ શાતાથી કરીને પૂર્ણ કામતા સુધીની સ સમાધિ તેનું સત્પુરુષ જ કારણ છે. આટલી બધી સમતા છતાં જેને કંઈ પણ સ્પૃહા નથી, ઉન્મત્તતા નથી, પાતાપણું નથી, ગ નથી, ગારવ નથી, એવા આશ્ચયની પ્રતિમારૂપ સત્પુરુષને અમે ફરી ફરી નામરૂપે મરીએ છીએ.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
ત્રિલોકના નાથ વશ થયા છે જેને એવા છતાં પણ એવી કઈ અટપટી દશાથી વતે છે કે જેનું સામાન્ય મનુષ્યને ઓળખાણ થવું દુર્લભ છે; એવા સપુરુષને અમે ફરી ફરી સ્તવીએ છીએ.
એક સમય પણ કેવળ અસંગાપણાથી રહેવું એ ત્રિલોકને વશ કરવા કરતાં પણ વિકટ કાય છે; તેવા અસગપણાથી ત્રિકાળ જે રહ્યા છે, એવાં સપુરુષનાં અંતઃકરણ તે જોઈ અમે પરમાશ્ચર્ય પામી નમીએ છીએ.
હે પરમાત્મા ! અમે તો એમ જ માનીએ છીએ કે આ કાળમાં પણ જીવનો મોક્ષ હોય; તેમ છતાં જૈન ગ્રંથોમાં કવચિત્ પ્રતિપાદન થયું છે તે પ્રમાણે આ કાળે મોક્ષ ન હોય; તે આ ક્ષેત્રે એ પ્રતિપાદન તું રાખ અને અમને મેક્ષ આપવા કરતાં સપુરુષના જ ચરણનું ધ્યાન કરીએ અને તેની સમીપ જ રહીએ એ વેગ આપ.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
હે પુરુષપુરાણ! અમે તારામાં અને સત્પુરુષમાં કંઈ ભેદ હાય એમ સમજતા નથી; તારા કરતાં અમને તે સત્પુરુષ જ વિશેષ લાગે છે; કારણ કે તું પણ તેને આધીન જ રહ્યો છે; અને અમે સત્પુરુષને ઓળયા વિના તને એળખી શકયા નહીં, એ જ તારું દુર્ધટપણું અમને સત્પુરુષ પ્રત્યે પ્રેમ ઉપજાવે છે. કારણ કે તું વશ છતાં પણ તેએ ઉન્મત્ત નથી; અને તારાથી પણ સરળ છે; માટે હવે તું કહે તેમ કરીએ ?
હે નાથ ! તારે ખાટું ન લગાડવું કે અમે તારા કરતાં પણ સત્પુરુષને વધારે સ્તવીએ છીએ; જગત આખું તને સ્તવે છે; તે પછી અમે એક તારા સામા બેઠા રહીશુ તેમાં તેમને ક્યાં સ્તવનની આકાંક્ષા ઇં અને કયાં તને ન્યૂનપણું પણ છે?
જ્ઞાની પુરુષા ત્રિકાળની વાત જાણતાં છતાં પ્રગટ કરતા નથી, એમ આપે પૂછ્યું; તે સંબધમાં એમ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
જણાય છે કે ઈશ્વરી ઇચ્છા જ એવી છે કે અમુક પારમાર્થિક વાત સિવાય જ્ઞાની બીજી ત્રિાળિક વાત પ્રસિદ્ધ ન કરે; અને જ્ઞાનીની પણ અંતરઈચ્છા તેવી જ જણાય છે. જેની કાઈપણ પ્રકારની આકાક્ષા નથી, એવા જ્ઞાની પુરુષને કઈ કર્તવ્યરૂપ નહીં હોવાથી જે કંઇ ઉદયમા આવે તેટલુ જ કરે છે.
અમે તા કઈ તેવું જ્ઞાન ધરાવતા નથી કે જેથી ત્રણે કાળ સર્વ પ્રકારે જણાય, અને અમને એવા જ્ઞાનના કઈ વિશેષ લક્ષે નથી; અમને તે વાસ્તવિક એવું જે સ્વરૂપ તેની ભક્તિ અને અસ`ગતા, જે એ પ્રિય છે, એ જ વિજ્ઞાપન.
મુંબઈ, ફાગણ સુદ ૪, શનિ, ૧૯૪૭. ( ૨૫ )
જીવ સ્વભાવે (પેાતાની સમજણની ભૂલે) દોષિત છે; ત્યાં પછી તેના દોષ ભણી જોવું, એ અનુક પાને ત્યાગ કરવા જેવું થાય છે, અને માટા પુરુષ તેમ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
અચરવા ઈચ્છતા નથી, કળિયુગમાં અસત્સંગથી અને અણસમજણથી ભૂલભરેલે રસ્તે ન દેરાય એમ બનવું બહુ મુકેલ છે.
મુંબઈ અપાડ વદ ૪, શનિ, ૧૯૪૭.
જે જે પ્રકારે આત્માને ચિતન કર્યો હોય તે તે પ્રકારે તે પ્રતિભાસે છે.
વિષયાત્ત પણાથી મૂઢતાને પામેલી વિચારશક્તિવાળા જીવને આત્માનું નિત્યપાનું ભાસતું નથી, એમ ઘણું કરીને દેખાય છે, તેમ થાય છે, તે યથાર્થ છે, કેમકે અનિત્ય એવા વિષયને વિષે આત્મબુદ્ધિ હોવાથી પિતાનું પણ અનિત્યપણું ભાસે છે.
વિચારવાનને આત્મા વિચારવાન લાગે છે. શુન્યપણે ચિંતન કરનારને આત્મા શૂન્ય લાગે છે, અનિત્યપગે ચિંતન કરનારને અનિત્ય લાગે છે, નિત્યપગે ચિતન કરનારને નિત્ય લાગે છે.
રાળજ, ભા. સુદ ૮, ૧૯૪૭.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૩
( ૭ ) હે પરમકૃપાળુ દેવ! જન્મ, જરા, મરણાદિ સર્વ દુઃખને અત્યંત ક્ષય કરનારો એવે વીતરાગ પુરુષને મૂળ માર્ગ આપ શ્રીમદે અનંત કૃપા કરી મને આપે, તે અનંત ઉપકારને પ્રતિઉપકાર વાળવા હું સર્વથા અસમર્થ છું; વળી આપ શ્રીમદ્ કંઈ પણ લેવાને સર્વથા નિસ્પૃહ છે, જેથી હું મન, વચન, કાયાની એકાગ્રતાથી આપના ચરણારવિંદમાં નમસ્કાર કરું છું. આપની પરમભિક્ત અને વીતરાગ પુરુષના મૂળધર્મની ઉપાસના મારા હૃદયને વિષે ભવપર્યંત અખંડ જાગૃત રહે, એટલું માગું છું તે સફળ થાઓ ! છે શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ
( ૨૮ ) મુમુક્ષુ જીવને આ કાળને વિષે સંસારની પ્રતિકૂળ દિશાઓ પ્રાપ્ત થવી તે તેને સંસારથી તરવા બરાબર છે. અનંતકાળથી અભ્યાસેલે એવે આ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
સંસાર સ્પષ્ટ વિચારવાનો વખત પ્રતિકૂળ પ્રસંગે વિશેષ હોય છે, એ વાત નિશ્ચય કરવા ગ્ય છે.
એ (પ્રતિકૂળ) પ્રસંગ જે સમતાએ વેદવામાં આવે તો જીવન નિર્વાણ સમીપનું સાધન છે.
વ્યાવહારિક પ્રસંગેનું નિત્ય ચિત્રવિચિત્રપણું છે. માત્ર કલ્પનાએ તેમાં સુખ અને કલ્પનાએ દુઃખ એવી તેની સ્થિતિ છે. અનુકૂળ કલ્પનાએ તે અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ કલ્પનાએ તે પ્રતિકૂળ ભાસે છે; અને જ્ઞાની પુરુએ તે બેય કલ્પના કરવાની ના કહી છે. વિચારવાનને શેક ઘટે નહીં, એમ શ્રી તીર્થકર કહેતા હતા.
મું, ફાગણ, ૧૯૫૦ ( ૨૯ )
નિત્યનિયમ » શ્રીમત્પરમગુરુ નમઃ સવારમાં ઉઠી ઈપથિકી પ્રતિક્રમી રાત્રિ-દિવસ જે કંઈ અઢાર પાપસ્થાનકમાં પ્રવૃત્તિ થઈ હોય
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
સમ્યગ જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર સંબંધી તથા પંચપરમપદ સંબંધી જે કંઈ અપરાધ થયો હોય. કેઈપણ જીવ પ્રતિ કિંચિત્માત્ર પણ અપરાધ કર્યો હોય, તે જાણતાં અજાણતાં થયેલ હોય, તે સર્વ ક્ષમાવવા, તેને નિંદવા વિશેષ નિંદવા, આત્મામાંથી તે અપરાધ વિસર્જન કરી નિઃશલ્ય થવું, રાત્રે શયન કરતી વખતે પણ એ જ પ્રમાણે કરવું.
શ્રી પુરુષના દર્શન કરી ચાર ઘડી માટે સર્વ સાવદ્ય વ્યાપારથી નિવતી, એક આસન પર સ્થિતિ કરવી તે સમયમાં “પરમગુરુ એ શબ્દની પાંચ માળાઓ ગણી સતુશાસ્ત્રનું અધ્યયન કરવું. ત્યાર પછી એક ઘડી કાત્સગ કરી શ્રી પુરુષોનાં વચનેનું તે કાસગમાં રટણ કરી સદ્ગાત્તનું અનુસંધાન કરવું. ત્યાર પછી અરધી ઘડીમાં ભક્તિની વૃત્તિ ઉજમાળ કરનારાં એવાં પદે આજ્ઞાનુસાર) ઉચારવાં. અરધી ઘડીમાં પરમગુરુ શાદનું કાસગરૂપે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
રટણ કરવું. અને “સર્વજ્ઞ દેવ' એ નામની માળા ગણવી.
(હાલ અધ્યયન કરવા યોગ્ય શાસ્ત્રો – વૈરાગ્યશતક, ઈદ્રિયપરાજયશતક, શાંતસુધારસ, અધ્યાત્મ ક૯૫મ, ગદષ્ટિસમુચ્ચય, નવતત્વ, મૂળપદ્ધતિકર્મગ્રંથ, ધર્મબિંદુ, આત્માનુશાસન, ભાવનાબોધ, મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશ, મોક્ષમાળા, ઉપમિતિભવપ્રપંચ, અધ્યાત્મસાર, શ્રી આન દઘનજી વીશીમાંથી નીચેના સ્તવન – ૧. ૩, ૫, ૭, ૮, ૯, ૧૦, ૧૩, ૧૫, ૧૬, ૧૭, ૧૯, ૨૨.)
સાત વ્યસન (જુગટું, માંસ, મદિરા, વેશ્યાગમન, શિકાર, ચોરી, પરસ્ત્રી)નો ત્યાગ.
જૂવા, આમિષ, મદિરા, દારી – આખેટક, ચેરી પરનારી. એહિ સખ્ત વ્યસન દુઃખદાઈ; દરિતમૂળ દુર્ગતિકે જાઈ” (માતા)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
ત્રિભોજનનો ત્યાગ. અમુક સિવાય સર્વ વનસ્પતિને ત્યાગ. અમુક તિથિએ અત્યાગ વનસ્પતિનો પણ પ્રતિબંધ, અમુક રસનો ત્યાગ, અબ્રહ્મચર્યને ત્યાગ, પરિગ્રહ પરિમાણ. (શરીરમાં વિશેષ રેગાદિ ઉપદ્રવથી, બેભાનપણથી રાજા અથવા દેવાદિના બળાત્કારથી અત્રે વિદિત કરેલ નિયમમાં પ્રવર્તવા અશક્ત થવાય તો તે માટે પશ્ચાત્તાપનુ સ્થાનક સમજવું. છાએ કરીને તે નિયમમાં જૂનાધિક કંઈ પણ કરવાની પ્રતિજ્ઞા. પુરુષની આજ્ઞાએ તે નિયમમાં ફેરફાર કરવાથી નિયમભંગ નહીં. )
વિશાખ, ૧૯૫૦,
( ૩૦ ) સર્વ વિભાવથી ઉદાસીન અને અત્યંત શુદ્ધ નિજ પર્યાયને સહજપણે આત્મા ભજે તેને શ્રી જિને તીવ્રજ્ઞાનદશા કહી છે. જે દશા આવ્યા વિના
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
કેઈપણ જીવ બંધનમુકત થાય નહીં, એ સિદ્ધાંત શ્રી જિને પ્રતિપાદન કર્યો છે, જે અખંડ સત્ય છે.
કેઈક જીવથી એ ગહન દશાનો વિચાર થઈ શકવી ગ્ય છે, કેમકે અનાદિથી અત્યંત અજ્ઞાન દશાએ આ જીવે પ્રવૃત્તિ કરી છે, તે પ્રવૃત્તિ એકદમ અસત્ય, અસાર સમજાઈ, તેની નિવૃત્તિ સૂઝે, એમ બનવું બહુ કઠણ છે; માટે જ્ઞાની પુરુષનો આશ્રય કરવારૂપ ભક્તિમાર્ગ જિને નિરૂપણ કર્યો છે, કે જે માર્ગ આરાધવાથી સુલભપણે જ્ઞાનદશા ઉત્પન્ન થાય છે.
જ્ઞાની પુરુષના ચરણને વિષે મન સ્થાપ્યા વિના એ ભક્તિમાર્ગ સિદ્ધ થતો નથી, જેથી ફરી ફરી જ્ઞાનીની આજ્ઞા આરાધવાનું જિનાગમમાં ઠેકાણે ઠેકાણે કથન કર્યું છે. જ્ઞાનીપુરુષના ચરણમાં મનનું સ્થાપન થવું પ્રથમ કઠણ પડે છે, પણ વચનની અપૂર્વતાથી, તે વચનનો વિચાર કરવાથી તથા જ્ઞાની
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
પ્રત્યે અપૂર્વ દષ્ટિએ જેવાથી. મનનું સ્થાપન થવું સુલભ થાય છે.
જ્ઞાની પુરુષના આશ્રમમાં વિરોધ કરનારા પંચ વિષયાદિ દે છે. તે દોષ થવાનાં સાધનથી જેમ બને તેમ દૂર રહેવું, અને પ્રાપ્ત સાધનમાં પણ ઉદાસીનતા રાખવી, અથવા તે તે સાધનોમાંથી અહં બુદ્ધિ છેડી દઈ રોગરૂપ જાણી પ્રવર્તવું ઘટે. અનાદિ દેવનો એવા પ્રસંગમાં વિશેષ ઉદય થાય છે, કેમકે આત્મા તે દોષને દવા પિતાની સન્મુખ લાવે છે કે, તે સ્વરૂપાંતર કરી તેને આકર્ષે છે; અને જાગૃતિમાં શિથિલ કરી નાંખી પોતાને વિષે એકાગ્રબુદ્ધિ કરાવી દે છે. તે એકાગ્રબુદ્ધિ એવા પ્રકારની હોય છે કે, “મને આ પ્રવૃત્તિથી તે વિશેષ બાધ નહીં થાય, હું અનુક્રમે તેને છોડીશ; અને કરતાં જાગૃત રહીશ” એ આદિ બ્રાંત દશા તે દોષ કરે છે જેથી તે દોષને સંબંધ જીવ છેડતો નથી.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
અથવા તે દોષ વધે છે, તેને લક્ષ તેને આવી શકતો નથી.
એ વિરોધી સાધનનો બે પ્રકારથી ત્યાગ થઈ શકે છે; એક તે સાધનના પ્રસંગની નિવૃત્તિ બીજે પ્રકાર વિચારથી કરી તેનું તુચ્છપણું સમજાવું.
વિચારથી કરી ત૭પણું સમજવા માટે પ્રથમ તે પંચવિષયાદિનાં સાધનની નિવૃત્તિ કરવી વધારે
ગ્ય છે, કેમકે તેથી વિચારને અવકાશ પ્રાપ્ત થાય છે.
તે પંચવિષયાદિ સાધનની નિવૃત્તિ સર્વથા કરવાનું જીવનું બળ ન ચાલતું હોય ત્યારે, ક્રમેકમે, દેશદેશે તેને ત્યાગ કર ઘટે. પરિગ્રહ તથા ભેગેપગના પદાર્થનો અલ્પ પરિચય કરવો ઘટે. એમ કરવાથી અનુક્રમે તે દેષ મેળા પડે, અને આશ્રયભકિત દઢ થાય; તથા જ્ઞાનીના વચનોનું આત્મામાં પરિણામ થઈ તીવજ્ઞાનદશા પ્રગટી જીવન્મુકત થાય.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
જીવ કેઈકવાર આવી વાતનો વિચાર કરે. તેથી અનાદિ અભ્યાસનું બળ ઘટવું કઠણ પડે, પણ દિનદિન પ્રત્યે પ્રસંગે પ્રસંગે અને પ્રવૃત્તિપ્રવૃત્તિઓ ફરીફરી વિચાર કરે તો અનાદિ અભ્યાસનું બળ ઘટી, અપૂર્વ અભ્યાસની સિદ્ધિ થઈ સુલભ એ આશ્રયભકિતમાર્ગ સિદ્ધ થાય.
મુંબઈ ફાગણ વદ ૭, રવિ, ૧૫૧.
(૩૧) જે કપાય પરિણામથી અનંત સંસારનો સંબંધ થાય તે કષાય પરિણામને જિનપ્રવચનમાં “અનંતાનું બંધી” સંજ્ઞા કહી છે જે કષાયમાં તન્મયપણે અપ્રશસ્ત (માઠા) ભાવે તીવોપગે આત્માની પ્રવૃત્તિ છે, ત્યાં “અનંતાનુબંધીને સંભવ છે. મુખ્ય કરીને અહીં કહ્યાં છે, તે સ્થાનકે તે કષાયનો વિશેષ સંભવ છે. સતદેવ, સદ્ગુરુ અને સદ્ધર્મને જે પ્રકારે દ્રોહ થાય, અવજ્ઞા થાય, તથા વિમુખભાવ થાય, એ આદિ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
પ્રવૃત્તિથી, તેમ જ અસદેવ, અસદગુરુ તથા અસકર્મનો જે પ્રકારે આગ્રહ થાય, તે સંબંધી કૃતકૃત્યતા માન્ય થાય, એ આદિ પ્રવૃત્તિથી વર્તતાં
અનંતાનુબ ધી કષાય” સંભવે છે, અથવા જ્ઞાનીના વચનમાં સ્ત્રીપુત્રાદિ ભાવોને જે મર્યાદા પછી ઈચ્છતાં નિર્વસ પરિણામ કહ્યાં છે, તે પરિણામે પ્રવર્તતાં પણ “અનંતાનુબંધી હોવા ગ્ય છે. સંક્ષેપમાં
અનંતાનુબંધી કપાયની વ્યાખ્યા એ પ્રમાણે જણાય છે .
મું. અ૦ સુદ ૧૧, બુધ, ૧૯૫૧ .........અનંતાનુબંધી કેધ, માન, માયા અને લોભ સમ્યત્વ સિવાય ગયાં સંભવે નહીં; એમ જે કહેવાય છે તે યથાર્થ છે. સંસારી પદાર્થને વિષે જીવને તીવ્ર નેહ વિના એવાં ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ હેય નહીં કે જે કારણે તેને અનંત સંસારનો અનુબંધ થાય જે જીવને સંસારી
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
પદાર્થો વિષે તીવ્ર નેહ વર્તાતો હોય તેને કોઈ પ્રસંગે પણ અનંતાનુબંધી ચતુષ્કમાંથી કઈ પણ ઉદય થવા સંભવે છે. અને જ્યાં સુધી તીવ્ર સ્નેહ તે પદાર્થોમાં હોય ત્યાસુધી અવશ્ય પરમાર્થમા વાળો જીવ તે ન હોય. પરમાર્થમાર્ગનું લક્ષણ એ છે કે અપરમાર્થને ભજતા જીવ બધા પ્રકારે કાયર થયા કરે, સુખે અથવા દુખે. દુઃખમાં કાયરપાડ્યું કદાપિ બીજા જીનુ પણ સંભવે છે, પણ સંસારસુખની પ્રાપ્તિમાં પણ કાયાપણું, તે સુખનું અણુગમવાપણું, નીરસપણુ, પરમાર્થમાગ પુરુષને હોય છે.
તેવું નિરસપણું જીવન પરમાર્થજ્ઞાને અથવા પરમાર્થજ્ઞાની પુરુષના નિશ્ચયે થવું સંભવે છે; બીજા પ્રકારે થવું સંભવતું નથી. પરમાર્થજ્ઞાને અપરમાર્થરૂપ એ આ સંસાર જાણી પછી તે પ્રત્યે તીવ્ર એ ક્રોધ, માન, માયા કે લેભ કોણ કરે છે કે ક્યાંથી થાય? જે વસ્તુનું માહાસ્ય દષ્ટિમાંથી ગયું
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
તે વસ્તુને અર્થે અત્યંત કલેશ થતો નથી. સંસારને વિષે ભ્રાન્તિપણે જાણેલું સુખ તે પરમાર્થ જ્ઞાને ભ્રાન્તિ જ ભાસે છે, અને જેને ભ્રાન્તિ ભાસી છે તેને પછી તેનું માહાસ્ય શું લાગે ? એવી માહાસ્યદષ્ટિ પરમાર્થજ્ઞાની પુરુષના નિશ્ચયવાળા જીવને હાય છે તેનું કારણ પણ એ જ છે. કઈ જ્ઞાનનાં આવરણનાં કારણે જીવને વ્યવચ્છેદક જ્ઞાન થાય નહીં, તથાપિ સામાન્ય એવું જ્ઞાન જ્ઞાની પુરુષની શ્રદ્ધારૂપે થાય છે. વડનાં બીજની પેઠે પરમાર્થ વડનું બીજ એ જ છે.
તીવ્ર પરિણામે, ભવભયરહિતપણે જ્ઞાની પુરુષ કે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને કોધ, માન, માયા કે લેભ હેય નહીં. જે સંસારઅર્થે અનુબંધ કરે છે, તે કરતાં પરમાર્થને નામે બ્રાન્તિગત પરિણામે, અસ૬ ગુરુ, દેવ, ધર્મને ભજે છે તે જીવને ઘણું કરી અનંતાનુંબંધી ક્રોધ, માન, માયા, લોભ થાય છે, કારણ કે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
ખીજી સ'સારની ક્રિયાએ ઘણું કરી અનંત અનુખ ધ કરવાવાળી નથી. માત્ર અપરમાર્થને પરમાર્થ જાણી આગ્રહે જીવ ભજ્યા કરે, તે પરમા જ્ઞાની એવા પુરુષ પ્રત્યે, દેવ પ્રત્યે, ધર્મ પ્રત્યે નિરાદર છે, એમ કહેવામાં ઘણું કરી યથાર્થ છે. તે સદ્ગુરુ, દેવ, ધર્મ પ્રત્યે અસદગુર્વાદિકના આગ્રહથી, માઠા ખાધથી, આશાતનાએ, ઉપેક્ષાએ પ્રવતે એવા સભવ છે. તેમ જ તે માહા સગથી તેની સસારવાસના પરિચ્છેદ નહીં થતી હૈાવા છતાં તે પરિચ્છેદ માની પરમા પ્રત્યે ઉપેક્ષક રહે છે, એજ અન ́તાનુખ'ધી ક્રોધ, માન, માયા, લેાભના આકાર છે.
મુ ખીન્દ્ર અ॰ વદ ૬, ૧૯૪૯.
( ૩૨ )
૮ અનંતાનુખ શ્રી ’ના ખીજો પ્રકાર લખ્યા છે તે વિષે વિશેષાં નીચે લખ્યાથી જાણશે
--
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩s
ઉદયથી અથવા ઉદાસભાવસંયુક્ત મંદ પરિણત બુદ્ધિથી ભેગાદિને વિષે પ્રવૃત્તિ થાય ત્યાં સુધીમાં જ્ઞાનીની આજ્ઞા પર પગ મૂકીને પ્રવૃત્તિ થઈ ન સંભવે, પણ જ્યાં ભેગાદિને વિષે તીવ્ર તન્મયપણે પ્રવૃત્તિ થાય ત્યાં જ્ઞાનીની આજ્ઞાની કંઈ અંકુશતા સંભવે નહીં, નિર્ભયપણે ભોગ પ્રવૃત્તિ સંભવે. જે નિર્ધ્વસ પરિણામ કહ્યા છે, તેવાં પરિણામ વતે
ત્યાં પણ અનંતાનુબંધી સંભવે છે. તેમ જ “હું સમજું છું, “મને બાધ નથી” એવા ને એવા બફમમાં રહે, અને “ભોગથી નિવૃત્તિ ઘટે છે અને વળી કંઈપણ પુરુષત્વ કરે તો થઈ શકવા ગ્ય છતાં પણ મિથ્યાજ્ઞાનથી જ્ઞાનદશા માની ભેગાદિકમાં પ્રવર્તન કરે ત્યાં પણ અનંતાનુબંધી સંભવે છે.
જાગૃતમાં જેમ જેમ ઉપયોગનું શુદ્ધપણું થાય, તેમ તેમ સવપ્નદશાનું પરિક્ષણપણું સ ભવે.
મુંબઈ, અષાડ વદ ૦)) ૧૫૧.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
( 33 ) પ્રથમ પદમાં એમ કહ્યું છે કે ઃ મુમુક્ષુ. એક આત્માને જાણતાં સમસ્ત લોકાલોકને જાણીશ, અને સર્વ જાણવાનું ફળ પણ એક આત્મપ્રાપ્તિ છે; માટે આત્માથી જુદા એવા બીજા ભાવે જાણવાની વારંવારની ઇચ્છાથી તું નિવ અને એક નિજસ્વરૂપને વિષે દષ્ટિ દે, કે જે દષ્ટિથી સમસ્ત સૃષ્ટિ યપણે તારે વિષે દેખાશે. તવસ્વરૂપ એવાં સત્શાસ્ત્રમાં કહેલા માર્ગનુ પણ આ તત્ત્વ છે; એમ તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે, તથાપિ ઉપગપૂર્વક તે સમજાવું દુર્લભ છે. એ માગ જુદો છે, અને તેનુ સ્વરૂપ પણ જુદું છે, જેમ માત્ર કથન જ્ઞાનીઓ કહે છે તેમ નથી, માટે ઠેકાણે ઠેકાણે જઈને કાં પૂછે છે ? કેમકે તે અપૂર્વ ભાવને અર્થ ઠેકાણે ઠેકાણેથી પ્રાપ્ત થવા એગ્ય નથી
બીજા પદનો સંક્ષેપ અર્થ – “હે મુમુક્ષુ ! યમનિયમાદિ જે સાધનો સર્વ શાસ્ત્રમાં કહ્યાં છે, તે
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
ઉપર કહેલા અથી નિષ્ફળ ઠરશે એમ પણ નથી; કેમકે તે પણ કારણને અર્થે છે; તે કારણ આ પ્રમાણે છે : આત્મજ્ઞાન રહી શકે એવી પાત્રતા પ્રાપ્ત થવા, તથા તેમાં સ્થિતિ થાય તેવી ચેાગ્યતા આવવા એ કારણેા ઉપદેશ્યાં છે. તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ એથી, એવા હેતુથી એ સાધનેા કહ્યાં છે; પણ જીવની સમજણુમાં સામટે ફેર હોવાથી તે સાધનામાં જ અટકી રહ્યો અથવા તે સાધન પણ અભિનિવેશ પરિણામે ગ્રહ્યાં. આંગળીથી જેમ ખાળકને ચંદ્ર દેખાડવામાં આવે, તેમ તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ એ તત્ત્વનું તત્ત્વ કહ્યું છે.'
વવાણિયા, શ્રવણ વદ ૧૪, સામ, ૧૯૫૧.
( ૩૪ ) એવ’ભૂત ષ્ટિથી ઝુત્ર સ્થિતિ કર. ઋતુસૂત્ર ષ્ટિથી એવ ભૃત સ્થિતિ કર.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
નગમ દષ્ટિથી એવભૂત પ્રાપ્તિ કર. એવંભૂત દષ્ટિથી નગમ વિશુદ્ધ કર. સંગ્રહ દૃષ્ટિથી એવંભૂત થા. એવંદભૂત દષ્ટિથી સંગ્રહ વિશુદ્ધ કર. વ્યવહાર દષ્ટિથી એવંભૂત પ્રત્યે જા. એવંભૂત દ્રષ્ટિથી વ્યવહારવિનિવૃત્તિ કર. શબ્દદષ્ટિથી એવંભૂત પ્રત્યે જા. એવંભૂત દૃષ્ટિથી શબ્દ નિર્વિકલ્પ કર. સમભિરૂઢ દષ્ટિથી એવંભૂત અવલોક. એવંભૂત દ્રષ્ટિથી સમભિરૂઢ સ્થિતિ કર. એવભૂત દ્રષ્ટિથી એવંભૂત થા. એવંભૂત સ્થિતિથી એવંભૂત દષ્ટિ શમાવ. છે શાંતિ શાંતિ શાંતિઃ
વર્ષ ૨૨ થી ૩૪.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
r
૧૪૦
( ૩૫ )
સમસ્ત વિશ્વ ઘણું કરીને પરકથા તથા પરવૃત્તિમાં વધું જાય છે, તેમાં રહી સ્થિરતા કયાંથી પ્રાપ્ત થાય?
આવા અમૂલ્ય મનુષ્યપણાના એક સમય પણ પરવૃત્તિએ જવા દેવા ચેાગ્ય નથી, અને કંઈપણ તેમ થયા કરે છે તેના ઉપાય કંઈ વિશેષે કરી ગવેપવા ચેાગ્ય છે.
જ્ઞાની પુરુષના નિશ્ચય થઈ અતભેદ ન રહે તે। આત્મપ્રાપ્તિ સાવ સુલભ છે; એવુ' જ્ઞાની પાકારી ગયા છતાં કેમ લેાકેા ભૂલે છે ?
મુંખઈ, આસા સુદ ૧૩, ભેામ, ૧૯૫૧
•
( ૩૬ ) કરવા ચેાગ્ય કઈ કહ્યુ હાય તે વિસ્મરણચેાગ્ય ન હેાય એટલે ઉપયેાગ કરી ક્રમે કરીને પણ તેમાં
અવશ્ય પરિણતિ કરવી ઘટે. ત્યાગ, વૈરાગ્ય, ઉપશમ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
અને ભક્તિ મુમુક્ષુ જીવે સહજ સ્વભાવ૫ કરી મુકયા વિના આમદશા કેમ આવે? પણ શિથિલપણાથી, પ્રમાદથી એ વાત વિસ્મૃત થઈ જાય છે. મુંબઈ, આસો સુદ ૧૩, મંગળ, ૧૯૫૧.
( ૩૭ ) નાનનું ફળ વિરતિ છે,” વીતરાગનુ આ વચન સર્વ મુમુક્ષઓએ નિત્ય સ્મરણમાં રાખવા ચાગ્ય છે. જે વાંચવાથી સમજવાથી તથા વિચારવાથી આત્મા વિભાવથી, વિભાવનાં કાર્યોથી અને વિભાવનાં પરિણામથી ઉદાસ ન થયા, વિભાવને ત્યાગી ન થયે, વિભાવનાં કાર્યો અને વિભાવનાં ફળને ત્યાગી ન થયે તે વાંચવું તે વિચારવું, અને તે સમજવું અજ્ઞાન છે. વિચારવૃત્તિ સાથે ત્યાગવૃત્તિ ઉત્પન્ન કરવી તે જ વિચાર સફળ છે. એમ કહેવાને જ્ઞાનીને પરમાર્થ છે.
વવાણિયા, ફાગણ વદ ૧૧, ૧૫૩.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
( ૩૮ )
ૐ નમઃ
સર્વ જીવ સુખને ઇચ્છે છે. દુઃખ સને અપ્રિય છે.
દુઃખથી મુક્ત થવા સર્વ જીવ ઇચ્છે છે. વાસ્તવિક તેનુ સ્વરૂપ ન સમજવાથી તે દુઃખ મટતુ' નથી.
તે દુઃખના આત્યંતિક અભાવનું નામ માક્ષ કહીએ છીએ.
અત્યંત વીતરાગ થયા વિના આત્યંતિક માક્ષ હાય નહી.
સમ્યજ્ઞાન વિના વીતરાગ થઈ શકાય નહીં. સમ્યગ્દર્શન વિના જ્ઞાન અસમ્યક્ કહેવાય છે. વસ્તુની જે સ્વભાવે સ્થિતિ છે, તે સ્વભાવે તે વસ્તુની સ્થિતિ સમજાવી તેને સમ્યજ્ઞાન કહીએ
છીએ.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
સમ્યજ્ઞાન-દર્શનથી પ્રતીત થયેલા આત્મભાવે વર્તવું તે ચારિત્ર છે.
એ ત્રણેની એકતાથી મોક્ષ થાય. જીવ સ્વાભાવિક છે. પરમાણુ સ્વાભાવિક છે. જીવ અનંત છે. પરમાણુ અનંત છે. જીવ અને યુગલને સંચાગ અનાદિ છે.
જ્યાં સુધી જીવને પુદગલનો સંબંધ છે ત્યાં સુધી સકર્મ જીવ કહેવાય.
ભાવકર્મનો કર્તા જીવ છે. ભાવકર્મ નું બીજું નામ વિભાવ કહેવાય છે. ભાવકર્માના હેતુથી જીવ પુદગલ રહે છે.
તેથી તેજસાદિ શરીર અને ઔદારિકાદિ શરીરને યોગ થાય છે.
ભાવકમથી વિમુખ થાય તો નિજભાવપરિણમી થાય.
સમ્યગ્દર્શન વિના વાસ્તવિકપણે જીવ ભાવકર્મથી વિમુખ ન થઈ શકે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
સમ્યગ્દર્શન થવાનો મુખ્ય હેતુ જિનવચનથી તત્ત્વાર્થ પ્રતીતિ થવી તે છે. વર્ષ ૩૦ મું.
( ૩૯ )
(૧) સત્પના અગાધ ગંભીર સંયમને નમસ્કાર.
(૨) અવિષમ પરિણામથી જેમણે કાળકૂટ વિષ પીધું એવા શ્રી ઋષભાદિ પરમપુને નમસ્કાર.
(૩) પરિણામે તો જે અમૃત જ છે પણ પ્રથમ દશાએ કાળક્ટ વિષની પેઠે મૂંઝવે છે એવા શ્રી સંયમને નમસ્કાર.
(૪) તે જ્ઞાનને, તે દશનને અને તે ચારિત્રને વારંવાર નમસ્કાર.
જેની ભક્તિ નિષ્કામ છે એવા પુરુષને સત્સંગ કે દર્શન એ મહતું પુણ્યરૂપ જાણવા ચગ્ય છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
(૧) પારમાર્થિક હેતુવિશેષથી પત્રાદિ લખવાનુ બની શકતું નથી.
(૨) જે અનિત્ય છે, જે અસાર છે અને જે અશરણરૂપ છે તે આ જીવને પ્રીતિનું કારણ કેમ થાય છે તે વાત રાત્રિ-દિવસ વિચારવા ચગ્ય છે.
(૩) લોકષ્ટિ અને જ્ઞાનીની દષ્ટિને પશ્ચિમ પ્રવ જેટલો તફાવત છે. જ્ઞાનીની દૃષ્ટિ પ્ર લંબન છે, રુચિ ઉત્પન્ન કરતી નથી, જીવની પ્રકૃતિને મળતી આવતી નથી, તેથી જીવે તે દષ્ટિમાં વિાન થતો નથી. પણ જે જીવોએ પરિષહ વેઠીને થોડા કાળ સુધી તે દૃષ્ટિનું આરાધન કર્યું છે, તે સર્વ દુઃખના ક્ષયરૂપ નિર્વાણને પામ્યા છે, તેના ઉપાયને પામ્યા છે.
જીવને પ્રમાદમાં અનાદિથી પતિ છે, પણ તેમાં રતિ કરવા ચગ્ય કાંઈ દેખાતું નથી.
મુંબઈ આસો સુદ ૮, રવિ, ૧૯૫૩.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
(૪૦) આત્મદશાને પામી નિર્દઢપણે યથાપ્રારબ્ધ વિચરે છે, એવા મહાત્માઓનો યોગ જીવને દુર્લભ છે.
તે ચોગ બળે જીવને તે પુરુષની ઓળખાણ પડતી નથી, અને તથારૂપ ઓળખાણ પડ્યા વિના તે મહાત્મા પ્રત્યે દઢાશ્રય થતો નથી. - જ્યાં સુધી આશ્રય દઢ ન થાય ત્યાંસુધી ઉપદેશ પરિણામ પામતો નથી.
ઉપદેશ પરિણમ્યા વિના સમ્યગ્દર્શનને ચોગ બનતું નથી.
સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ વિના જન્માદિ દુઃખની આત્યંતિક નિવૃત્તિ બનવા યોગ્ય નથી. -
તેવા મહાત્મા પુરુષોનો યોગ તે દુર્લભ છે, તેમાં સંશય નથી; પણ આત્માથી જીવોને યોગ બન પણ કઠણ છે. તોપણ કવચિત્ કવચિત્ તે એગ વર્તમાનમાં બનવા ચગ્ય છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
સત્સમાગમ અને સશાસ્ત્રનો પરિચય કર્તવ્ય છે.
મુંબઈ કાર્તિક વદ ૧૨, ૧૫૪.
(૪૧) અપાર મહામેહજળને અનંત અંતરાય છતાં ધીર રહી જે પુરુષ તર્યા તે શ્રી પુરુષ ભગવાનને નમસ્કાર.
અનંત કાળથી જે જ્ઞાન ભવહેતું થતું હતું તે જ્ઞાનને એક સમયમાત્રમાં જાત્યાંતર કરી જેણે ભવનિવૃત્તિરૂપ કર્યું તે કલ્યાણમૂર્તિ સમ્યગદર્શનને નમ
સ્કાર. નિવૃત્તિયેગમાં સત્સમાગમની વૃત્તિ રાખવી ચેષ્ય છે. મુંબઈ, અષાડ સુદ ૧૧, ગુરુ, ૧૯૫૪.
( ૪૨ ) હે કામ! હે માન ! હે સંગઉદય ! હે વચનવણ હે મેહ! હે મેહદયા, હે શિથિલતા ! તમે શા માટે અંતરાય કરો છો ?
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
પરમ અનુગ્રહ કરીને હવે અનુકૂળ થાઓ, અનુકૂળ થાઓ
– વર્ષ ૨૨ થી ૩૪. હે સર્વોત્કૃષ્ટ સુખના હેતુભૂત સમ્યગ્દર્શન! તને અત્યંત ભક્તિથી નમસ્કાર હો.
આ અનાદિ અનંત સંસારમાં અનંત અનંત જી તારા આશ્રય વિના અનંત અનંત દુઃખને અનુભવે છે
તારા , પરમાનુગ્રહથી સ્વસ્વરૂપમાં રુચિ થઈ. પરમ વિતરાગ સ્વભાવ પ્રત્યે પરમ નિશ્ચય આ. કૃતકૃત્ય થવાનો માર્ગ ગ્રહણ થયે • હે જિન વીતરાગ ! તમને અત્યંત ભક્તિથી નમસ્કાર કરું છું. તમે આ પામર પ્રત્યે અનંત અનંત ઉપકાર કર્યો છે.
હે કુંદકુંદાદિ આચાર્યો! તમારાં વચનો પણ સ્વરૂપાનુસંધાનને વિષે આ પામરને પરમ ઉપકારભૂત
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
થયાં છે. તે માટે હું તમને અતિશય ભક્તિથી નમ
સ્કોર કરું છું.
હે શ્રી સેાભાગ! તારા
૧૨૯
ગ્રહથી આત્મદશાનું સ્મરણ નમસ્કાર છે.
અનુ
સત્સમાગમના થયુ તે અર્થે તને વર્ષ ૨૨ થી ૩૪,
( ૪૪ ) જેમ ભગવાન જિને નિરૂપણ કર્યુ છે તેમ જ સર્વ પદાર્થનું સ્વરૂપ છે.
ભગવાન જિને ઉપદેશેલા આત્માના સમાધિમા શ્રી ગુરુના અનુગ્રહથી જાણી, પરમ પ્રયત્નથી ઉપાસના કરા
(૪૫ )
૧ સ`જ્ઞાપર્દિષ્ટ આત્મા સદ્દગુરુકૃપાએ જાણીને નિર તર તેના ધ્યાનને અર્થે વિચરવું, સયમ તપપૂર્વક.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
૨ અહો ! સર્વોત્કૃષ્ટ શાંતરસમય સન્માર્ગ.
અહો ! તે સર્વોત્કૃષ્ટ શાંતરસપ્રધાન માર્ગના મૂળ સર્વજ્ઞ દેવ.
અહો! તે સર્વોત્કૃષ્ટ શાંત રસ સુપ્રતીતિ કરાવ્યું એવા પરમ કૃપાળુ સદ્ગુરુદેવ.
આ વિશ્વમાં સર્વકાળ તમે જયવંત વર્તે, જયવંત વર્તો.
વર્ષ ૨૨ થી ૩૪.
(૧) પ્રાણીમાત્રને રક્ષક, બંધવ અને હિતકારી એ કોઈ ઉપાય હોય તો તે વીતરાગને ધર્મ જ છે.
(૨) સંતજનો ! જિનવરેંદ્રાએ કાદિ જે સ્વરૂપ નિરૂપણ કર્યા છે, તે આલંકારિક ભાષામાં નિરૂપણ છે, જે પૂર્ણ યોગાભ્યાસ વિના જ્ઞાનગોચર થવા ચગ્ય નથી. માટે તમે તમારા અપૂર્ણ જ્ઞાનને આધારે વીતરાગનાં વાનો વિરોધ કરતા નહીં;
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
પણ યોગને અભ્યાસ કરી પૂર્ણતાએ તે સ્વરૂપના જ્ઞાતા થવાનું રાખજે.
મુંબઈ કા. વદ ૧૧, મંગળ, ૧૫૬.
- --
--
-
---- --
( ૪૭ ) વીતરાગનો કહેલો પરમ શાંત રસમય ધર્મ પૂર્ણ સત્ય છે, એવો નિશ્ચય રાખ. જીવના અનધિકારીપણાને લીધે તથા સત્પષના ચેાગ વિના સમજાતું નથી, તો પણ તેના જેવું જીવને સંસારરોગ મટાડવાને બીજુ કઈ પૂર્ણ હિતકારી ઔષધ નથી, એવું વારંવાર ચિંતવન કરવું, આ પરમ તત્ત્વ છે, તેને મને સદાય નિશ્ચય રહો; એ યથાર્થ સ્વરૂપ મારા હૃદયને વિષે પ્રકાશ કરે, અને જન્મમરણાદિ બ ધનથી અત્યંત નિવૃત્તિ થાઓ! નિવૃત્તિ થાઓ !! હે જીવ ! આ લેશરૂપ સંસાર થકી વિરામ પામ; વિરામ પામ; કાઈક વિચાર, પ્રમાદ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
૧૫૨
છેડી જાગૃત થા, જાગૃત થા; નહીં તેા રત્નચિંતામણિ જેવા આ મનુષ્યદેહ નિષ્ફળ જશે.
હે જીવ! હવે તારે સત્પુરુષની આજ્ઞા નિશ્ચય ઉપાસવા ચેાગ્ય છે. ૐ શાન્તિઃ શાન્તિઃ શાન્તિઃ
વર્ષ ૨૭.
(૪૮)
અનન્ય શણુના આપનાર એવા શ્રી સદ્ગુરુદેવને અત્ય`ત ભક્તિથી નમસ્કા
'
શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પામ્યા છે એવા જ્ઞાની પુરુષાએ નીચે કહ્યાં છે તે છ પદને સમ્યગ્દર્શનના નિવાસનાં સર્વોત્કૃષ્ટ સ્થાનક કહ્યાં છે.
પ્રથમ પદઃ
આત્મા છે.’જેમ ઘટપટઆદિ પદાર્થો છે તેમ આત્મા પણ છે. અમુક ગુણ હેાવાને લીધે જેમ ઘટપટ આદિ હોવાનું પ્રમાણ છે; તેમ સ્વપરપ્રકાશક એવી ચૈતન્યસત્તાના પ્રત્યક્ષ ગુણ જેને વિષે છે એવા આત્મા હેાવાનું પ્રમાણ છે.
<
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
બીજું પદ –
આત્મા નિત્ય છે.' ઘટપટઆદિ પદાર્થો અમુક કાળવર્તી છે; આત્મા ત્રિકાળવર્તી છે. ઘટપટાદિ સંગે કરી પદાર્થ છે. આત્મા સ્વભાવે કરીને પદાર્થ છે; કેમકે તેની ઉત્પત્તિ માટે કોઈપણ સંગો અનુભવશ્ય થતા નથી. કોઈપણ સંચાગી દ્રવ્યથી ચેતનસત્તા પ્રગટ થવાયેગ્ય નથી, માટે અનુત્પન્ન છે. અસંચગી હોવાથી અવિનાશી છે, કેમકે જેની કઈ સંગથી ઉત્પાત્ત ન હોય તેને કોઈને વિષે લય પણ હાય નહીં. ત્રીજુ પદ –
“આત્મા કર્તા છે.” સર્વ પદાર્થ અર્થ કિયા સંપન્ન છે. કંઈને કંઈ પરિણામ ક્રિયા સહિત જ સર્વ પદાર્થ જોવામાં આવે છે. આમાં પણ ક્રિયા સંપન્ન છે, ક્રિયા સંપન્ન છે, માટે કર્તા છે. તે કર્તાપણું ત્રિવિધ શ્રી જિને વિવેચ્યું છે; પરમાર્થથી સ્વભાવ પરિણતિએ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
નિજસ્વરૂપનો કર્તા છે. અનુપચરિત (અનુભવમાં આવવાગ્ય, વિશેષ સંબંધ સહિત) વ્યવહારથી તે આત્મા દ્રવ્યકર્મને કર્તા છે. ઉપચારથી ઘર, નગર આદિનો કર્તા છે. ચેાથું પદ –
“આત્મા જોક્તા છે, જે જે કંઈ ક્રિયા છે તે તે સર્વે સફળ છે, નિરર્થક નથી. જે કંઈ પણ કરવામાં આવે તેનું ફળ ભોગવવામાં આવે એ પ્રત્યક્ષ અનુભવ છે. વિષ ખાધાથી વિષનું ફળ, સાકર ખાવાથી સાકરનુ ફળ, અગ્નિસ્પર્શથી તે અગ્નિસ્પર્શનું ફળ, હિમને સ્પર્શ કરવાથી હિમસ્પર્શનું જેમ ફળ થયા વિના રહેતું નથી; તેમ કપાયાદિ કે અકષાયાદિ જે કંઈ પણ પરિણામે આમાં પ્રવર્તે તેનું ફળ પણ થવા ગ્ય જ છે, અને તે થાય છે. તે ક્રિયાને આત્મા કર્તા હોવાથી ભકતા છે. - પાંચમુ પદ:–
મોક્ષપદ છે.” જે અનુપચરિત વ્યવહારથી જીવને
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
કર્મીનું કર્તાપણું નિરૂપણ કર્યું, કર્તાપણું હાવાથી ભામ્તાપણું નિરૂપણ કર્યું, તે કર્માંનું ટળવાપણું પણ છે; કેમકે પ્રત્યક્ષ કપાયાદિત્તુ' તીવ્રપણું હોય પણ તેના અનભ્યાસથી, તેના અપરિચયથી, તેને ઉપશમ કરવાથી, તેનુ મદપણું દેખાય છે, તે ક્ષીણ થવા ચેગ્ય દેખાય છે, ક્ષીણ થઈ શકે છે. તે તે અધભાવ ક્ષીણ થઈ શકવાચેાગ્ય હોવાથી તેથી રહિત એવા જે શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ તે રૂપ મેાક્ષપદ છે. છઠ્ઠ પદ:--
:
તે · મેાક્ષના ઉપાય છે.’જો કદી કર્મ બંધ માત્ર થયા કરે એમ જ હાય, તા તેની નિવૃત્તિ કાઈ કાળે સભવે નહીં; પણ ક ખંધથી વિપરીત સ્વભાવવાળાં એવાં જ્ઞાન દર્શન, સમાધિ, વૈરાગ્ય, ભત્યાદિ સાધન પ્રત્યક્ષ છે. જે સાધનના મળે ક ખ'ધ શિથિલ થાય છે, ઉપશમ પામે છે, ક્ષીણ થાય છે. માટે તે જ્ઞાન, દર્શન, સંયમાદિ મેાક્ષ
પદના ઉપાય છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
શ્રી જ્ઞાની પુરુષોએ સમ્યક્દર્શનના મુખ્ય નિવાસભૂત કહ્યાં એવાં આ છ પદ અત્રે સંક્ષેપમાં જણાવ્યાં છે. સમીપમુકિતગામી જીવને સહજ વિચારમાં તે સપ્રમાણ થવા છે; પરમ નિશ્ચયરૂપ જાણવા યોગ્ય છે, તેનો સર્વ વિભાગે વિસ્તાર થઈ તેના આત્મામાં વિવેક થવા ચાગ્ય છે. આ છ પદ અત્યંત સદેહરહિત છે, એમ પરમપુરુષે નિરૂપણ કર્યું છે. એ છ પદનો વિવેક જીવને સ્વસ્વરૂપ સમજવાને અથે કહ્યો છે. અનાદિ સ્વપ્નદશાને લીધે ઉત્પન્ન થયેલો એવો જીવને અહંભાવ, મમત્વભાવ તે નિવૃત્ત થવાને અર્થે આ છ પદની જ્ઞાની પુરુષોએ દેશના પ્રકાશી છે. તે સ્વદશાથી રહિત માત્ર પિતાનું સ્વરૂપ છે, એમ જ જીવ પરિણામ કરે, તો સહેજમાત્રમાં તે જાગૃત થઈ સમ્યગ્દર્શનને પ્રાપ્ત થાય; સમ્યફદર્શનને પ્રાપ્ત થઈ વસ્વભાવરૂપ મોક્ષને પામે. કોઈ વિનાશી, અશુદ્ધ અને અન્ય એવા ભાવને વિષે તેને હર્ષ, શેક, સંગ, ઉત્પન્ન
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
ન થાય. તે વિચારે સ્વસ્વરૂપને વિષે જ શુદ્ધપણું, સ’પણું પશુ, અવિનાશી પણુ, અત્ય ત આનંદપણું, અંતરરહિત તેના અનુભવમાં આવે છે. સર્વ વિભાવપર્યાયમાં માત્ર પેાતાને અધ્યાસથી અકન્યતા થઈ છે, તેથી કેવળ પેાતાનુ ભિન્નપણુ જ છે; એમ સ્પષ્ટ, પ્રત્યક્ષ-અત્યંત પ્રત્યક્ષ-અપરાક્ષ તેને અનુભવ થાય
૧૦
R
છે. વિનાશી અથવા અન્ય પદાર્થના સચાગને વિષે તેને ઇષ્ટ અનિષ્ટપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. જન્મ, જરા, મરણ, રાગાદિ ખાધારહિત સ’પૃણું માહાત્મ્યનુ ઠેકાણુ એવું નિજસ્વરૂપ જાણી, વેદી તે કૃતાર્થ થાય છે, જે જે પુરુષાને એ છ પદ સપ્રમાણ એવાં પરમ પુરુષનાં વચને આત્માને નિશ્ચય થયા છે, તે તે પુરુષો સસ્વરૂપને પામ્યા છે; આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ, સર્વ સ’ગથી રહિત થયા છે, થાય છે; અને ભાવિકાળમાં પણ તેમ જ થશે.
જે સત્પુરુષાએ જન્મ, જરા. મરણના નાશ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
કરવાવાળે, સ્વસ્વરૂપમાં સહજ અવસ્થાન થવાને ઉપદેશ કહ્યો છે, તે સતપુરુષોને અત્યંત ભકિતથી નમસ્કાર છે. તેની નિષ્કારણ કરુણાને નિત્ય પ્રત્યે નિરંતર સ્તવવામાં પણ આત્મસ્વભાવ પ્રગટે છે, એવા સર્વ સપુરુષ, તેના ચરણારવિંદ સદાય હૃદયને વિષે સ્થા૫ન રહા !
જે છ પદથી સિદ્ધ છે એવું આત્મસ્વરૂપ તે જેનાં વચનને અંગીકાર કર્યો સહજમાં પ્રગટે છે, જે આત્મસ્વરૂપ પ્રગટવાથી સર્વ કાળ છવ સંપૂર્ણ આનંદને પ્રાપ્ત થઈ નિર્ભય થાય છે, તે વચનના કહેનાર એવા સપુરુષના ગુણની વ્યાખ્યા કરવાને અશકિત છે; કેમકે જેના પ્રત્યુપકાર ન થઈ શકે એ પરમાત્મભાવ તે જાણે કંઈ પણ ઈચ્છયા વિના માત્ર નિષ્કારણ કરૂણાશીલતાથી આચ્ચે, એમ છતાં પણ જેણે અન્ય જીવને વિષે આ મારો શિષ્ય છે, અથવા ભક્તિને કર્તા છે, માટે મારો છે, એમ કદી જોયુ નથી, એવા
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૯
જે પુરુષ તેને અત્યંત ભક્તિએ ફરી ફરી નમસ્કાર હે!
જે સત્પરુષોએ સદગુરુની ભક્તિ નિરૂપણ કરી છે. તે ભક્તિ માત્ર શિષ્યના કલ્યાણને અર્થે કહી છે. જે વ્યક્તિને પ્રાપ્ત થવાથી સદ્ગુરુના આત્માની ચેષ્ટાને વિષે વૃત્તિ રહે, અપૂર્વ ગુણ દષ્ટિગોચર થઈ અન્ય વછંદ માટે અને સહેજે આત્મબોધ થાય એમ જાણીને જે ભક્તિનું નિરૂપણ કર્યું છે તે ભક્તિને અને તે પુરુષોને ફરી ફરી ત્રિકાળ નમસ્કાર હે !
જે કદી પ્રગટપણે વર્તમાનમાં કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઈ નથી, પણ જેના વચનના વિચારોગે શક્તિપણે કેવળજ્ઞાન છે એમ સ્પષ્ટ જાણ્યું છે, શ્રદ્ધાપણે કેવળજ્ઞાન થયું છે, વિચારદશાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે, ઈચ્છાદશાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે, મય નયના હેતુથી કેવળજ્ઞાન વતે છે, તે કેવળજ્ઞાન સર્વ અવ્યાબાધ સુખનુ પ્રગટ કરનાર, જેના ચોગે સહજ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
۹۶
માત્રમાં જીવ પામવા ચેાગ્ય થયા, તે સત્પુરુષના ઉપકારને સત્કૃિષ્ટ ભક્તિએ નમસ્કાર હે। । નમસ્કાર !!! મું. વિ. સં. ફાલ્ગુન, ૧૯૫૦.
!
( ૧ )
ગ્રંથાર ભ
(શાર્દૂલવિક્રીડિત વૃત્ત)
ગ્રંથારભ પ્રસંગ રંગ ભરવા, કાડૅ ક કામના; એાધુ ધ દ મમ ભમ હરવા, છે અન્યથા કામ ના; ભાષુ' મેાક્ષ સુમેધ ધમ ધનના, જોડે કશું કામના; એમાં તત્ત્વ-વિચાર સત્ત્વ સુખદા, પ્રેરે પ્રભુ કામ ના.
( ૨ )
( છપ્પય )
નાભિનંદનનાથ, વિશ્વવંદ્યન વિજ્ઞાની;
! .
ભવા ધનના ક્દ, કરણ ખ ́ડન સુખદાની; ગ્રંથ પંથ આદ્યંત, ખંત પ્રેરક ભગવંતા; અખડિત અરિહંત, તંતહારક જયવતા;
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
શ્રી મરણુહરણ તારણુતરણ વિશ્વોદ્ધારણ અઘ હરે; તે ઋષભદેવ પરમેશપટ્ટ, રાયચંદ વંદન કરે.
( ૩ ) પ્રભુપ્રાથના (દાહરા )
જળહળ જ્યેાતિ સ્વરૂપ તું, કેવળ કૃપાનિધાન; પ્રેમ પુનિત તુજ પ્રેરજે, ભયભંજન ભગવાન. નિત્ય નિર ંજન નિત્ય છે, ગંજન ગજ ગુમાન; અભિવંદન અભિવંદના, ભયભજન ભગવાન. ધર્મ ધરણુ તારણુતરણ, ચરણ શરણ સન્માન; વિદ્મહેરણ પાવનકરણ, ભયભંજન ભગવાન. ૩ ભદ્રં—ભરણુ ભીતિહરણ, સુધાઝરણુ શુભવાન, ફ્લેશહરણ ચિંતાચૂરણું, ભયભંજન ભગવાન. ૪ અવિનાશી અરિહંત તું, એક અખડ અમાન; અજર અમર અણજન્મ તું, ભયભજન ભગવાને
૧
પ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
આનંદી અપવળ તું, અકળ ગતિ અનુમાન; આશિપ અનુકૂળ આપજે, ભયભંજન ભગવાન. ૬ નિરાકાર નિલેપ છે, નિર્મળ નીતિનિધાન; નિર્મોહક નારાયણા, ભયભંજન ભગવાન. ૭ સચરાચર સ્વયંભૂ પ્રભુ, સુખદ સપજે સાન; સૃષ્ટિના સર્વેશ્વરા, ભયભંજન ભગવાન. ૮ સ કટ શોક સકળ હરણ, નતમ જ્ઞાન નિદાન; ઈચ્છા વિકળ અચળ કરે, ભયભંજન ભગવાન. ૯ આધિ વ્યાધિ ઉપાધિને, હો તંત તોફાન; કરુણાળુ કરુણા કરે, ભયભંજન ભગવાન. ૧૦ કિકરની કંકર મતિ, ભૂલ ભયંકર ભાન; શંકર તે નેહે હરે, ભયભંજન ભગવાન. ૧૧ શક્તિ શિશુને આપશે, ભક્તિ મુક્તિનુ દાન; તુજ જુક્તિ જાહેર છે, ભયભંજન ભગવાન. ૧૨ નીતિ પ્રીતિ નમ્રતા, ભલી ભક્તિનું ભાન; આર્ય પ્રજાને આપશે, ભયભ જન ભગવાન. ૧૩
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
દયા શાંતિ ઔદાર્યતા, ધર્મ મર્મ મનધ્યાન; સંપ જપ વણકંપ દે, ભયભંજન ભગવાન. ૧૪ હર આળસ એદીપણું, હર અઘ ને અજ્ઞાન; હર ભ્રમણા ભારત તણું, ભયભંજન ભગવાન. ૧૫ તન મન ધન ને અન્નનું, દે સુખ સુધા સમાન; આ અવનીનું કર ભલું, ભયભજન ભગવાન. ૧૬ વિનય વિનંતિ રાયની, ધરે કૃપાથી ધ્યાન; માન્ય કરો મહારાજ તે, ભયભંજન ભગવાન. ૧૭
વર્ષ ૧૭ મું (૪)
(વસ તતિલકા વૃત) સ સારમાં મન અરે કયમ મેહ પામે? વિરાગ્યમાં ઝટ પથે ગતિ એ જ જામે? માયા અહો ગણ લહે દિલ આપ આવી;
આકાશ-પુષ્પ થકી વંધ્યસુધા વધાવી.”
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) . મુનિને પ્રણામ ( મનહરપદ )
શાંતિકે સાગર અરુ, નીતિકે નાગર નેક, યાકે આગર જ્ઞાન, ધ્યાનકે નિધાન હા; શુદ્ધબુદ્ધિ બ્રહ્મચારી, મુખખાની પૂર્ણ પ્યારી; સખનકે હિતકારી, ધર્મ કે ઉદ્યાન હા. રાગદ્વેષસે રહિત,''પરમ પુનિતં નિત્ય, ગુનસે ખચિત ચિત્ત, સજ્જન સમાન હે; રાયચંદ ધૈય પાલ, ધ ઢાલ ક્રોધકાલ. મુનિ તુમ આગે મેરે, પ્રનામ અમાન હા ( શાર્દૂલવિક્રીડિન ) માયા માન મનાજ માહ મમતા, મિથ્યાત મેાડી મુનિ, ધારી ધર્મ ધરેલ ધ્યાન ધરથી, ધારેલ ધૈ ધૂની; છે સ ંતાષ સુશીલ સૌમ્ય સમતા, ને શીયળે ચંડના, નીતિ રાય દયા-ક્ષમાધર મુનિ, કાટી કરુ વંદના. વર્ષ ૧૭ મું.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
કાળ કેઈને નહિ મૂકે
(હરિગીત) તીતણ માળા ગળામાં મૂલ્યવંતી મલકતી, હીરા તણુ શુભ હારથી બહુ કંઠકાંતિ ઝળકતી; આભુષણેથી ઓપતા ભાગ્યા મરણને જોઈને જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કોઈને. ૧ મણિમય મુગટ માથે ધરીને કર્ણ કુંડળ નાખતા, કાચનકડાં કરમાં ધરી કશીએ કચાશ ન રાખતા. પળમાં પડયા પૃથ્વી પતિ એ, ભાન ભૂતળ ખાઈને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કોઈને. ૨ દશ આગળીમાં માંગલિક મુદ્રા જડિત માણિકયથી, જે પરમ પ્રેમે પરતા પચી કળા બારીકથી, એ વેઢ વીટી સર્વ છોડી ચાલિયા મુખ જોઈને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કેઈ ને. ૩ મૂછ વાકડી કરી ફાંકડા થઈ લીબુ ધરતા તે પરે, કાપેલ રાખી કાતરા હરકોઈનાં હૈયાં હરે,
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
એ સાંકડીમાં આવિયા છૂટકયા તજી સહું સાઈ ને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કૈાઈ ને. ૪ છે! ખડના અધિરાજ જે ચડે કરીને નીપજ્યા, બ્રહ્માંડમાં બળવાન થઈને ભૂપ ભારે ઉપયા; એ ચતુર ચક્રી ચાલિયા હાતા નહેાતા હાઈ ને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કેાઈને, ૫ જે રાજનીતિપુણતામાં ન્યાયવતા નીવડયા, અવળા કચે જેના બધા સવળા સદા પાસા પડયા; એ ભાગ્યશાળી ભાગિયા તે ખટપટા સૌ ખેાઈ ને, જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કેઈને. ૬ તરવાર બહાદુર ટેક ધારી પૂર્ણતામાં પેખિયા, હાથી હણે હાથે કરી એ કેસરી સમ દેખિયા; એવા ભલા ભડવીર તે અંતે રહેલા રાઈને, જન ાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કાઈ ને. છ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
(૭) ધમ વિષે
(કવિત) સાહ્યબી સુખદ હોય, માનતણો મદ હોય, ખમા ખમા ખુદ હોય, તે તે કશા કામનું? જુવાનીનું જોર હોય, એશને અંકેર હોય, દોલતને દોર હોય, એ તે સુખ નામનું વનિતા વિલાસ પેય, પ્રૌઢતા પ્રકાશ હોય; દક્ષ જેવા દાસ હય, હાય સુખધામનું, વદે રાયચંદ એમ, સદ્ધર્મને ધાર્યા વિના, જાણી લેજે સુખ એ , એ જ બદામનું. ૧ મોહ માન મોડવાને, ફેલપણું ફેડવાને, જાળફ દ તેડવાને, હેતે નિજ હાથથી, કુમતિને કાપવાને, સુમતિને સ્થાપવાને, મમત્વને માપવાને, સકળ સિદ્ધાંતથી; મહામેક્ષ માણવાને, જગદીશ જાણવાને,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
અજન્મતા આણવાને, વળી ભલી ભાતથી; અલૌકિક અનુપમ, સુખ અનુભવવાને, ધર્મ ધારણાને ધારે, ખરેખરી ખાંતથી. ૨ દિનકર વિના જે, દિનને દેખાવ દસે, શશી વિના જેવી રીતે, શર્વરી સુહાય છે; પ્રજાપતિ વિના જેવી, પ્રજા પુરતણી પેખો, સુરસ વિનાની જેવી, કવિતા કહાય છે; સલિલ વિહીન જેવી, સરિતાની શોભા અને, ભર્તાર વિહીન જેવી, ભામિની ભળાય છે; વદે રાયચંદ વીર, સદ્ધર્મને ધાર્યા વિના, માનવી મહાન તેમ, કુકમ કળાય છે. ૩ ચાતુરે ચોપેથી ચાહી, ચિંતામણિ ચિત્ત ગણે, પંડિતે પ્રમાણે છે, પારસમણિ પ્રેમથી; કવિઓ કલ્યાણકારી, કલ્પતરુ કશે જેને, સુધાને સાગર કથે, સાધુ શુભ ક્ષેમથી, આત્મના ઉદ્ધારને, ઉમંગથી અનુસરે છે, નિર્મળ થવાને કાજે, નમો નીતિ નેમથી;
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯
વદે રાયચંદ વીર, એવું ધર્મરૂપ જાણી, “ધર્મવૃત્તિ ધ્યાન ધરે, વિલો નવેમથી.” ૪ ધર્મ વિના પ્રીત નહીં, ધર્મ વિના રીત નહીં, ધર્મ વિના હિત નહીં, કથું જન કામનું, ધર્મ વિના ટેક નહીં, ઘમ વિના નેક નહીં, ધર્મ વિના એકય નહીં, ધર્મ ધામ રામનું, ધર્મ વિના ધ્યાન નહીં, ધર્મ વિના જ્ઞાન નહીં, ધર્મ વિના ભાન નહીં, જીવ્યુ કેના કામનુ ધમ વિના તાન નહીં', ધર્મ વિના સાન નહીં, ધર્મ વિના ધનધામ, ધાન્ય ધૂળધાણું ધારે, ધર્મ વિના ધરણીમાં, ધિકતા ધરાય છે; ધર્મ વિના ધીમંતની, ધારણાઓ દેખો ધરે, ધર્મ વિના ધાર્યું ધિર્ય, ધુમ્ર થઈ ધમાય છે; ધર્મ વિના ધરાધર, ધુતાશે, ન ધામધૂમે, ધર્મ વિના ધ્યાની યાન, ઢાંગઢંગે ધાય છે; ધાર, ધારે ધવળ, સુધર્મની ધુરંધરતા, ધન્ય ! ધન્ય ! ધીમે ધીમે, ધર્મથી ધરાય છે. ૬
— — વિ. સં. ૧૯૪૧.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
Lઉ૦
સર્વ માન્ય ધમ
ધર્મતત્ત્વ જે પૂછયું મને, તો સંભળાવું નેહે તને; જે સિદ્ધાંત સકળને સાર, સર્વમાન્ય સહુને હિતકાર. ૧ ભાગ્ય ભાષણમાં ભગવાન, ધર્મ ન બીજે દયા સમાન; અભયદાન સાથે સંતેષ, છે પ્રાણીને, દળવા દે; ૨ સત્ય શીળને સઘળાં દાન, દયા હોઈને રહ્યાં પ્રમાણ દયા નહીં તો એ નહીં એક, વિના સૂર્ય કિરણ નહીં દેખ. 3 પુષ્પપાંખડી જ્યાં દૂભાય, જિનવરની ત્યાં નહીં આઝાય;
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
સર્વ જીવનું ઈચ્છો સુખ, મહાવીરની શિક્ષા મુય. ૪ સર્વ દશને એ ઉપદેશ, એ એકાંતે, નહીં વિશેષ, સર્વ પ્રકારે જિનનો બોધ, દયા દયા નિર્મળ અધિ ' ૫ એ ભવતારક સુંદર રાહ, ધરિયે તરિયે ક ઉત્સાહ ધર્મ સકળનું એ શુભ મૂળ, એ વણ ધર્મ સદા પ્રતિકૂળ. ૬ તરૂપથી એ ઓળખે, તે જન પહોંચે શાશ્વત સુખે; શાંતિનાથ ભગવાન પ્રસિદ્ધ, રાજચંદ્ર કરુણાએ સિદ્ધ. ૭
વિ. સં. ૧૯૪૨.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
ભક્તિને ઉપદેશ
(તોટક છ દ) શુભ શીતળતામય છાંય રહી, માનવાંછિત જ્યાં ફળપંક્તિ કહી; જિનભકિત ગ્રહો તરુ કલ્પ અહે, ભજીને ભગવંત ભવંત લહે. ૧ નિજ આત્મસ્વરૂપ મુદા પ્રગટે, મનતાપ ઉતાપ તમામ મટે; અતિ નિર્ભરતા વણ દામ ગ્રહે, ભજીને ભગવંત ભવંત લહે. ૨ સમભાવી સદા પરિણામ થશે, જડ મંદ અધોગતિ જન્મ જશે શુભ મંગળ આ પરિપૂર્ણ ચહે, ભજીને ભગવંત ભવંત લો. ૩ શુભ ભાવવડે મન શુદ્ધ કરે, નવકાર મહાપદને સમરે;
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
નહિ એહ સમાન સુમંત્ર કહે, ભજીને ભગવંત ભવંત લહે. ૪ કરશે ક્ષય કેવળ રામ કથા, ધરશે શુભ તરવસ્વરૂપ યથા; નૃપચંદ્ર પ્રપંગ અનંત દહો, ભજેને ભગવંત ભવંત લો. ૫
વિ. સ૧૯૪૧.
( ૧૦ ) બ્રહ્મચર્ય વિષે સુભાષિત
(દોહરો) નીરખીને નવયૌવના, લેશ ન વિષયનિદાન; ગણે કાષ્ઠની પૂતળી, તે ભગવાન સમાન. ૧ આ સઘળા સંસારની, રમણ નાયકરૂપ; એ ત્યાગી ત્યાખ્યું બધું, કેવળ શેકસ્વરૂપ. ૨ એક વિષયને જીતતાં, છત્યે સૌ સંસાર;
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
નૃપતિ જીતતાં છતિયે, દળ, પુર ને અધિકાર. ૩ વિષયરૂપ અંકુરથી, ટળે જ્ઞાન ને ધ્યાન, લેશ મદિરાપાનથી, છાકે જ્યમ અજ્ઞાન. ૪ જે નવ વાડ વિશુદ્ધથી, ધરે શિયળ સુખદાઈ ભવ તેને લવ પછી રહે, તત્ત્વવચન એ ભાઈ. પ સુંદર શિયળ સુરતરુ, મન વાણી ને દેહ જે નરનારી સેવ, અનુપમ ફળ લે તેહ. ૬ પાત્ર વિના વસ્તુ ન રહે, પાત્રે આમિક જ્ઞાન; પાત્ર થવા સેવે સદા, બ્રહ્મચર્ય મતિમાન. ૭
વિ. સં. ૧૯૪૧.
( ૧૧ ) સામાન્ય મનોરથ
(સયા) મહિનભાવ વિચાર અધીન થઈ, ના નીરખું નયને પરનારી; ૧૧
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરવૈભવ,
પથ્થરતુલ્ય ગણું નિર્મળ તાત્ત્વિક લેાલ સમારી !
૧૯૫
૧
દ્વાદશવંત અને દીનતા ધરી, સાત્ત્વિક થા સ્વરૂપ સ્વરૂપ વિચારી; એ મુજ નેમ સદા શુભ ક્ષેમક, નિત્ય અખ’ડ રહે। ભવહારી. ૨
તે ત્રિશલાતનચે મન
ચિતવી,
વધારુ';
સાન. વિવેક, વિચાર નિત્ય વિશેાધ કરી નવ તત્ત્વના, ઉત્તમ માધ અનેક ઉચ્ચારું. સશયખીજ ઊગે નહિ અંદર, જે જિનનાં કથના અવધારું; રાજ્ય, સદા મુજ એ જ મનેરથ, ધાર, થશે અપવ ઉતારુ. ૪ વિ. સ. ૧૯૪૧.
૩
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) તૃષ્ણાની વિચિત્રતા
(મનહર છંદ) (એક ગરીબની વધતી ગયેલી તૃષ્ણા ) હતી દીનતાઈ ત્યારે તાકી પટેલાઈ અને, મળી પટેલાઈ ત્યારે તાકી છે શેઠાઈને સાંપડી શેઠાઈ ત્યારે તાકી મંત્રિતાઈ અને, આવી મંત્રિતાઈ ત્યારે તાકી નૃપતાઈને; મળી નૃપતાઈ ત્યારે તાકી દેવતાઈ અને દીઠી દેવતાઈ ત્યારે તાકી શંકરાઈને, અહે ! રાજચંદ્રમાને માને શંકરાઈ મળી, વધે તૃષણાઈ તો ય ય ન મરાઈને. ૧ કરચલી પડી દાઢી ડાચાં તણે દાટ વળે; કાળી 'કેશપટી વિષે, વેતતા છવાઈ ગઈ સુંઘવું સાંભળવું, ને દેખવું તે માંડી વાળ્યું, તેમ દાંત–આવલી તે, ખરી કે ખવાઈ ગઈ.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
ওও
વળી કેડ વાંકી, હાડ ગયાં, અંગરંગ ગયે, ઊઠવાની આય જતાં, લાકડી લેવાઈ ગઈ અરે રાજચંદ્ર એમ. યુવાની હરાઈ પણ, મનથી ને તેય રાંડ, મમતા મરાઈ ગઈ ૨ કરડેના કરજના, શિર પર ડંકા વાગે, રેગથી રૂ ધાઈ ગયું શરીર સૂકાઈ ને; પુરપતિ પણ માથે. પીડવાને તાકી રહ્યો, પિટ તણી વેઠ પણ, શકે ન પુરાઈને; પિતૃ અને પરણી તે, મચાવે અનેક ધંધ, પુત્ર, પુત્રી ભાખે ખાઉં ખાઉં દુઃખદાઈને; અરે ! રાજચંદ્ર તે ય. જીવ ઝાવાદાવા કરે, જંજાળ છડાય નહીં, તજી તૃષનાઈને. ૩ થઈ ક્ષીણ નાડી, અવાચક જે રહ્યો પડી, જીવન-દીપક પાયે કેવળ ઝંખાઈને; છેટલી ઈસે પડયે ભાળી ભાઈએ ત્યાં એમ ભાયું, હવે ટાઢી માટી થાય તે તો ઠીક ભાઈને
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
હાથને હલાવી ત્યાં તેા, ખીજી મુદ્દે સૂચવ્યુ એ, મેલ્યા વિના એસ, ખાળ તારી ચતુરાઈ ને! અરે ! રાજચંદ્ર દેખા દેખા આશાપાશ કેવા જતાં ગઈ નહી ડાશે. મમતા મરાઈ ને ! વિ. સ. ૧૯૪૧
અમૂલ્ય તત્ત્વવિચાર ( હરિગીત છંદ ) ( ૧૨ )
બહુ પુણ્યકેરા પુંજથી, શુભ દેહ માનવને મળ્યા, તાયે અરે ! ભવચક્રના, આંટા નહિ એક ટળ્યા; સુખ પ્રાપ્ત કરતાં સુખ ટળે છે લેશ એ લક્ષે લહે, ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવ મણે કાં અહે રાચી રહેા ? ૧ લક્ષ્મી અને અધિકાર વધતા શું વધ્યુ તે તે કહેા? શું કુટુંખ કે પરિવારથી વધવાપણું એ નય ગ્રહેા; વધવાપણું સ’સાતું નરદેહને હારી જવા, એના વિચાર નહીં અહા! એક પળ તમને હવે!!! ૨
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭:
નિર્દોષ સુખ નિર્દોષ આનંદ, ધેા ગમે ત્યાંથી ભલે, એ દિવ્ય શકિતમાન જેથી જ'જીરેથી નીકળે; પરવસ્તુમાં નહિ મૂઝવે, એની દયા મુજને રહી, ત્યાગવા સિદ્ધાંત કે, પશ્ચાત દુઃખ તે સુખ નહી', ૩
એ
હું કેણુ છું? ક્યાંથી થયેા ? શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું ? કેના સંબંધે વળગણા છે? રાખુ` કે એ પરહરું ? એના વિચાર વિવેકપૂર્વક, શાંત ભાવે જો કર્યા, તે સર્વ આત્મિક જ્ઞાનનાં, સિદ્ધાંતતત્ત્વ અનુભવ્યાં. ૪ તે પ્રાપ્ત કરવા વચન કૈાનું સત્ય કેવળ માનવું ? નિર્દોષ નરનુ` કથન માના ‘તેહ’ જેણે અનુભવ્યું; રે! આત્મ તારા! આત્મ તારા! શીઘ્ર એને એળખા, સર્વાત્મમાં સમષ્ટિ દ્યો આ વચનને હૃદયે લખેા. ૫ વિ. સ. ૧૯૪૧.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
( ૧૪ ) જિતેન્ધની વાણી ( મનહર ૦૬) અનંત અનંત ભાવ ભેદથી ભરેલી ભલી, અનંત અનંત નયનિક્ષેપે વ્યાખ્યાની છે; સકળ જગત હિતકારિણી હારિણી માહ, તારિણી ભવાબ્ધિ, મેાક્ષચારિણી પ્રમાણી છે; ઉપમા આપ્યાની જેને તમા રાખવી તે બ્ય, આપવાથી નિજ મતિ મપાઈ મેં માની છે; અહા! રાજચંદ્ર ખાલ ખ્યાલ નથી પામતા એ, જિનેશ્વરતણી વાણી જાણી તેણે જાણી છે વિ. સ. ૧૯૪૧.
( ૧૫ ) પૂર્ણ માલિકા મગલ ( ઉપજાતિ ) તપેાપધ્યાને રિવરૂપ થાય. એ સાધીને સામ રહી સુહાય;
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન તે મગળ પતિ પામે, આવે પછી તે મુધના પ્રણામે. નિગ્રંથજ્ઞાતા ગુરુ સિદ્ધિદાતા, કાં તે સ્વય' શુક્ર પ્રધૃણું યાતા; ત્રિયાગ ત્યાં કેવળ મંદ પામે, સ્વરૂપ સિદ્ધ વિચારી વિરામે.
บ
( ૧૬ ) અનિત્ય ભાવના ( ઉપજાતિ )
૧
વિદ્યુત્ લક્ષ્મી પ્રભુતા પતંગ, આયુષ્ય તે તે જળના તરંગ; પુરંદરી ચાપ અનગ−ર્ગ, શું રાચીએ ત્યા ક્ષણને પ્રસંગ !
૨
૧૮૧
વિ. સ. ૧૯૪૧,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
અશરણ ભાવના ( ઉપજાતિ ) સર્વજ્ઞના ધર્મ સુશણું જાણી, આરાધ્ય આરાધ્ય પ્રભાવ આણી; અનાથ એકાંત સનાથ થાશે, એના વિના કાઈ ન ખાંહ્ય સ્હાશે. એકત્વ ભાવના ( ઉપજાતિ )
શરીરમાં વ્યાધિ પ્રત્યક્ષ થાય, તે કઈ અન્ય લઈ ના શકાય; એ ભાગવે એક સ્વ-આત્મ પેાતે, એકત્વ એથી નય સુન્ન ગાત. (શાર્દૂલવિક્રીડિત)
રાણી સર્વાં મળી સુચંદન ઘસી, ને ચર્ચાવામાં હતી; શ્રૃઝા ત્યાં કકળાટ કંકણતણા, શ્રોતી નિમ ભૂપતિ; સંવાદે પણ ઇંદ્રથી દૃઢ રહ્યો, એકત્વ સાચુ કર્યું; એવા એ મિથિલેશનું ચરિત આ સંપૂર્ણ અત્રે થયું.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
અન્યત્વ ભાવના
(શાર્દૂલવિક્રીડિત) ના મારાં તન રૂ૫ કાંતિ યુવતી, ના પુત્ર કે ભ્રાત ના; ના મારાં ભૂત નેહીઓ સ્વજન કે, ના ગોત્ર કે જ્ઞાત ના; ના મારાં ધન ધામ યૌવન ધરા, એ મોહ અજ્ઞાત્વના; રે! રે! જીવ વિચાર એમ જ સદા, અન્યત્વદા ભાવના;
(શાર્દૂલવિક્રીડિત) દેખી આંગળી આપ એક અડવી, વૈરાગ્ય વેગે ગયા; છાંડી રાજસમાજને ભરતજી કેવલ્યજ્ઞાની થયા; ચોથું ચિત્ર પવિત્ર એ જ ચરિતે, પામ્યું અહીં પૂર્ણતા; જ્ઞાનીનાં મન તેહ રંજન કરો, વૈરાગ્ય ભાવે યથા.
અશુચિ ભાવના
(ગીતિવૃત્ત) ખાણ મૂત્ર ને મળની, ગ જરાનું નિવાસનું ધામ, કાયા એવી ગર્ણને, માન ત્યજીને કર સાર્થક આમ.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧/૪
નિવૃત્ત બેધ
(નારા છ દ) અનંત સૌય નામ દુઃખ ત્યાં રહી ન મિત્રતા ! અનંત દુઃખ નામ સૌખ્ય પ્રેમ ત્યાં વિચિત્રતા ! ઉઘાડ ન્યાય–નેત્રને નિહાળ રે ! નિહાળ તું; નિવૃત્તિ શીઘ્રમેવ ધારી તે પ્રવૃત્તિ. બાળ તું.
(દોહરો)
જ્ઞાન ધ્યાન વૈરાગ્યમય, ઉત્તમ જહાં વિચાર; એ ભાવે શુભ ભાવના, તે ઉતરે ભવપાર.
૨. જ્ઞાની કે અજ્ઞાનીજન, સુખદુઃખ રહિત ન કેય; જ્ઞાની વેદે ધયથી અજ્ઞાની વેદે રેય.
૩. મંત્ર તંત્ર ઔષધ નહીં, જેથી પાપ પલાય; વીતરાગવાણી વિના, અવર ન કેઈ ઉપાય
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
૪.
જન્મ, જરા ને મૃત્યુ, મુખ્ય દુઃખના હેતુ; કારણ તેનાં એ કહ્યાં, રાગ-દ્વેષ અણુહેતુ.
૫.
વચનામૃત વીતરાગનાં, પરમ શાતરસમૂળ; ઔષધ જે ભવ રોગનાં, કાયરને પ્રતિકૂળ.
( ૧૭ )
સુખકી સહેલી હું, અકેલી ઉદાસીનતા; અધ્યાત્મની જનની તે ઉદાસીનતા. લઘુ વયથી અદ્ભુત થયા, તત્ત્વજ્ઞાનના એધ, એ જ સૂચવે એમ કે, ગતિ આગતિ કાં શેાધ ? ૧ જે સ'સ્કાર થવા ઘટે. અતિ અભ્યાસે કાંય; વિના પરિશ્રમ તે થા, ભવશ ́કા શી ત્યાંય २ જેમ જેમ 'મતિ અલ્પતા, અને મેાહ ઉદ્યોતઃ તેમ તેમ ભવશકના, અપાત્ર અંતર જ્ગ્યાત. ૩
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
કરી કલ્પના દૃઢ કરે, નાના નાસ્તિ વિચાર; પણ અસ્તિ તે સૂચવે, એ જ ખરા નિર્ધાર. ૪ આ ભવ વણ ભવ છે નહી, એ જ તર્ક અનુકૂળ; વિચારતાં પામી ગયા, આત્મધર્મનુ મૂળ. ૫
વિ
સ’. ૧૯૪૧.
( ૧૮ )
ભિન્ન ભિન્ન મત દેખીએ, ભેદ્ર દૃષ્ટિના એહ; એક તત્ત્વના મૂળમા, વ્યાપ્યા માનેા તેહ. ૧ તેહ તત્ત્વરૂપ વૃક્ષનું, આત્મધર્મ છે મૂળ; સ્વભાવની સિદ્ધિ કરે, વ તે જ અનુકૂળ ૨ પ્રથમ આત્મસિદ્ધિ થવા, કરીએ જ્ઞાન વિચાર; અનુભવી ગુરુને સેવીએ, સુધનના નિર્ધાર. ૩ ક્ષણ ક્ષણ જે અસ્થિરતા, અને વિભાવિક માહ; તે જેનામાંથી ગયા, તે અનુભવી ગુરુ જોય. ૪
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
બાહ્ય તેમ અત્યંતરે, ગ્રંથ ગ્રંથિ નહીં હોય; પરમ પુરુષ તેને કહો, સરળ દૃષ્ટિથી જોય. ૫
વિ. સં. ૧૯૪પ.
(૧૯)
( ચોપાઈ) લોક પુરુષસંસ્થાને કહ્યો, એને ભેદ તમે કંઈ લહ્યો ? એનું કારણ સમજ્યા કાંઈ કે સમજાવ્યાની ચતુરાઈ ? શરીર પરથી એ ઉપદેશ, જ્ઞાન દશને કે ઉદેશ જેમ જણાવે સુણીએ તેમ,
કા તે લઈ એ દઈએ ક્ષેમ. ૨ શું કરવાથી પિતે સુખી ?
શું કરવાથી પોતે દુઃખી?
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
૩
પોતે શું? ક્યાંથી છે આપ
એના માગે! શીઘ્ર જવાપ.
જ્યાં શંકા ત્યાં ગણુ સ’તાપ, જ્ઞાન તહાં શંકા નહિ સ્થાપ; પ્રભુભક્તિ ત્યાં ઉત્તમ જ્ઞાન, પ્રભુ મેળવવા ગુરુ ભગવાન. ગુરુ ઓળખવા ઘટ વૈરાગ્ય, તે ઊપજવા પૂર્વિત ભાગ્ય; તેમ નહીં તા કઈ સત્સ’ગ, તેમ નહીં તે કઈ દુઃખર’ગ.
જે ગાયા તે સઘળે એક, સકળ દને એ જ વિવેક, સમજાવ્યાની શૈલી કરી,
સ્યાદ્વાદ સમજણ પણ ખરી. મૂળ સ્થિતિ જો છે! મને, તે સાંપી દઉં ચાળી કને,
'
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
પ્રથમ સંત ને મધ્યે એક, લોકરૂપ અલોકે દેખ. જીવાજીવ સ્થિતિને જોઈ, ટા ઓરતે શંકા ખાઈ; એમ જ સ્થિતિ ત્યાં નહીં ઉપાય, “ઉપાય કાં નહીં?” શંકા જાય. એ આશ્ચર્ય જાણે તે જાણું, જાણે જ્યારે પ્રગટે ભાણ; સમજે બંધ-મુક્તિયુત જીવ, નીરખી ટાળે શોક સદીવ. બંધયુક્ત જીવકમ સહિત, પુદગલરચના કર્મ ખચીત; પુદગલજ્ઞાન પ્રથમ લે જાળુ, નરદેહે પછી પામે ધ્યાન, જે કે પુદ્ગલનો એ દેહ, તે પણ એર સ્થિતિ ત્યા છે;
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
સમજણ બીજી પછી કહીશ, જ્યારે ચિત્ત સ્થિર થઈશ.
૫ જહાં રાગ અને વળી દ્વેષ, તહાં સદા માનેા ક્લેશ; ઉદાસીનતાના જ્યાં વાસ, સકળ દુઃખના છે ત્યાં નાશ. સર્વ કાલનું છે ત્યાં જ્ઞાન, દેહ છતાં ત્યાં છે નિર્વાણ; ભવ છેવટની છે એ દશા, રામ ધામ આવીને વસ્યા.
સું ફા વદ ૧,
( ૨૦ )
આજ મને ઉછર્ગ અનુપમ, જન્મતા જોગ જણાયા:
૧૯૪૬.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
વાસ્તવ્ય વસ્તુ, વિવેક વિવેચક, તે કમ સ્પણ સુમાર્ગ ગણાય.
મું, વૈ. વદ ૫, ગુરુ, ૧૯૪૬.
-
-
-
-
-
( ૨૧ ) હત આસવા પરિવા, નહિ ઇનમેં સંદેહ; માત્ર દષ્ટિકી ભૂલ હૈ. ભૂલ ગયે ગત એહિ. રચના જિન ઉપદેશક, પરમોત્તમ તિનુ કાલ; ઈનમેં સબ મત રહત હિં, કરતે નિજ સંભાલ. જિન સે હી હે આતમા, અન્ય હોઈ સૌ કર્મ; કર્મ કરે સે જિનવચન, તત્ત્વજ્ઞાનીકો મમ. જબ જાન્યો નિજરૂપકે, તબ જાયે સબ લોક; નહિ જા નિજરૂપકો, સબ જાન્યો સો ફેક. એહિ દિશાકી મૂઢતા, હું નહિ જિનપે ભાવ; જિનસે ભાવ બિનુ કબૂ, નહિ છૂટત દુઃખદાવ. વ્યવહારસે દેવ જિન, નિચેસે હૈ આપ; એહિ બચનસે સમજ લે, જિન પ્રવચનકી છાપ.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ર
એહિ નહીં હૈ કલ્પના, એહિ નહીં વિભગ; જબ જાએંગે આતમા, તબ લાગેગે રંગ.
મુ. વિ. વદ ૪. ગુરુ, ૧૯૪પ.
(રર) મારગ સાચા મિલ ગયા, છૂટ ગયે સંદેહ, હોતા હૈ તો જલ ગયા, ભિન્ન કિયા નિજ દેહ. સમજ પિ છે સબ સરલ હૈ, બિન સમજ મુશકીલ , યે મુશકીલ કયા કહું ? ખેજ પિંડ બ્રહ્માંડકા, પત્તા તે લગ જાય; ચેહિ બ્રહ્માંડિ વાસના, જબ જાવે તબ... આપ આપકું ભૂલ ગયા, ઈનસે કયા અંધેર : સમર સમર અબ હસત હિં, નહિ ભૂલેગે ફેર.', * જહાં કલપના–જલપના, મહા માનું દુઃખ છાંઈ; મિટે કલપના-જલપના, તબ વસ્તુ તિન પાઈ - હે જીવ, ક્યા ઇછત હવે ? હૈ ઈચ્છા દુઃખમૂલ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
જન્મ ઇચ્છાક નાશ તખ, મિટે અનાદિ ભૂલ. ઐસી કહાંસે મતિ ભઈ, આપ આપ હૈ નાહિ; આપન જખ ભૂલ ગયે, અવર કહાસે લાઈ. આપ આપ એ શેાધસે, આપ આપ મિલ જાય; આપ મિલન નય ખાપકે;
મું. વૈ. વદ ૪, ગુરુ, ૧૯૪૬.
( ૨૩ )
ૐ નમઃ
૧ બીજા સાધન બહુ કર્યાં, કરી કલ્પના આપ, અથવા અસદગુરુ થકી, ઊલટા વચ્ચેા ઉતાપ. ર પૂર્વ પુણ્યના પુણ્યના ઉદયથી, મળ્યે સદ્ગુરુજ્યેાગ,
વચન સુધા શ્રવણે જતાં, થયું હૃદય ગતશેાગ. ૩ નિશ્ચય એથી આવિયા, ટળશે અહી ઉતાપ; નિત્ય કર્યા સત્સંગ ભૈ, એક લક્ષથી આપ. મેારખી, આસા, ૧૯૪૬,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
(૨૪) બિના નયન પાવે નહીં, બિના નયનકી બાત; સેવે સદગુરુકે ચરન, સે પાવે સાક્ષાત. ૧ બૂઝ ચહત જે પ્યાસકો, હૈ બૂઝની રીત; પાવે નહિ ગુરૂગમ બિના, એહી અનાદિ સ્થિત. ૨ એહિ નહિ હૈ કલ્પન, એહી નહિ વિભંગ; કઈ નર પંચમકાળમે, દેખી વસ્તુ અભંગ ૩ નહિ દે તું ઉપદેશકું. પ્રથમ લેહિ ઉપદેશ; સબસે ન્યારા અગમ હૈ, વે જ્ઞાનીકા દેશ ૪ જપ, તપ, ઓર વ્રતાદિ સબ, તહાં લગી ભ્રમરૂપ; જહાં લગી નહિ સ તકી, પાઈ કૃપા અનૂપ ૫ પાયાદી એ બાત હૈ, નિજ છંદનો છોડ, પિ છે લાગ સત્યુકે, તો સબ બંધન તેડ. ૬
મું. અ. ૧૯૪૭.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫ ) (દેહરા )
૧૯૫
હે પ્રભુ ! હે પ્રભુ ! શું કહું, દીનાનાથ દયાળ; હુ તા દોષ અનંતનું, ભાજન છું... કરુણાળ. ૧ શુદ્ધ ભાવ મુજમાં નથી, નથી સ તુજરૂપ; નથી લઘુતા કે દીનતા, શુ' કહુ' પરમસ્વરૂપ ? ર ની આજ્ઞા ગુરુદેવની, અચળ કરી ઉરમાંહી; આપતણ્ણા વિશ્વાસ દૃઢ, ને પરમાદર નાહીં. ૩ જોગ નથી સત્સ`ગના, નથી સસેવા જોગ; કેવળ અણુતા નથી, નથી આશ્રય અનુયાગ. ૪ ‘હું” પામર શુ' કરી શકુ?’ એવા નથી વિવેક; ચરણુ શરણુ ધીરજ નથી, મરણ સુધીની છેક. પ અર્ચિત્ય તુજ માહાત્મ્યના, નથી પ્રફુલ્લિત ભાવ, અશન એકે સ્નેહના, ન મળે પરમ પ્રભાવ. અચળરૂપ આસક્તિ નહિ, નહીં વિરહના તાપ; સ્થા અલભ તુજ પ્રેમની, નહિ તેના પરિતાપ, ૭
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
ભક્તિમાર્ગ પ્રવેશ નહિ, નહીં ભજન દઢ ભાન; સમજ નહીં નિજધર્મની, નહિ શુભ દેશે સ્થાન. ૮ કાળદોષ કલિથી થયે, નહિ મર્યાદા ધર્મ * તોયે નહીં વ્યાકુળતા, જુઓ પ્રભુ મુજ કર્મ. ૯ સેવાને પ્રતિકૂળ છે, તે બંધન નથી ત્યાગ; દેહેન્દ્રિય માને નહીં, કરે બાહ્ય પર રાગ. ૧૦ તુજ વિયેગ કુરતો નથી, વચન નયન યમ નાહી; નહિ ઉદાસ અનભકતથી, તેમ ગૃહાદિક માહી. ૧૧ અહંભાવથી રહિત નહિ. સ્વધર્મ સ ચય નાહી; નથી નિવૃત્તિ નિર્મળપણે, અન્ય ધર્મની કાંઈ ૧૨ એમ અનંત પ્રકારથી, સાધન રહિત હુંય; નહીં એક સદગુણ પણ, મુખ બતાવું શું? ૧૩કેવળ કરુણ-મૂર્તિ છે, દીનબંધુ દીનાનાથ; , પાપી પરમ અનાથ છું, ગ્રહો પ્રભુજી હાથ. ૧૪ અનંત કાળથી આથ, વિના ભાન ભગવાન; સેવ્યા નહિ ગુરુ સંતને. મુકયું નહિ અભિમાન. ૧૫
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
સંતચરણ આશ્રય વિના, સાધન કર્યા અનેક; પાર ન તેથી પામિ, ઊગે ન અંશ વિવેક. ૧૬ સહુ સાધન બંધન થયાં, ર ન કોઈ ઉપાય; સંસાધન સમજ્યો નહીં, ત્યાં બંધન શું જાય ? ૧૭ પ્રભુ પ્રભુ લય લાગી નહીં. પડયે ન સદ્દગુરુપાય; દીઠા નહિ નિજ દોષ તો, તરિકે કોણ ઉપાય? ૧૮ અધમાધમ અધિકે પતિત, સકળ જગતમાં હુંય; એ નિશ્ચય આવ્યા વિના, સાધન કરશે શું ? પડી પડી તુજ પદપંકજે, ફરીફર માગું એ જ; સદગુરુ સંત સ્વરૂપ તુજ, એ દઢતા કરી દે જ. ૨૦
શાળજ, ભા. સુદ ૮, ૧૯૪૭.
(૨૬ )
સત્
(તોટક છ દ) યમ નિયમ સંજમ આપ કિયો, પુનિ ત્યાગ બિરાગ અથાગ લો;
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
૧
વનવાસ લિ મુખ મૌન રહ્યો, દઢ આસન પદ્ધ લગાય દિ. મનપન-નિરાધ સ્વધ કિયે, હઠજોગ પ્રયોગ સુ તાર ભ; જપ ભેદ જપ તપ ત્યૌહિ તપે, ઉરસેંહિ ઉદાસ લહિ સબપે સબ શાસ્ત્રનકે નય ધારો હિયે, મત મંડન ખંડન ભેદ લિયે; વહ સાધન બાર અનંત કિયે, તદપિ કછુ હાથ હજુ ન પ. અબ કયોં ન બિચારત હૈ મનસે, કછુ ઔર રહા ઉન સાધનસે? બિન સદગુરુ કેય ન ભેદ લહે, મુખ આગલ હ કહ બાત કહે કરુના હમ પાવત હે તુમકી, વહ બાત રહી સુગુરુગમકી;
૩
૪
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
પલમેં પ્રગટે મુખ આગલસે, જબ સદ્દગુરુચને સુપ્રેમ બસે. ૫ તનસેં, મનસે, ધનસું, સબસેં, ગુરુદેવકી આન સ્વઆમ બસેં; તબ કારજ સિદ્ધ બને અપને,
સ અમૃત પાહિ પ્રેમ ઘન. વહ સત્ય સુધા દરસાવહિંગે, ચતુરાંગુલ હે દગસેં મિલહે; રસ દેવ નિરંજનકો પિવહી, ગહિ જોગ જુગાજુગ સે જિવહી. ૭ પરમપ્રવાહ બઢે પ્રભુ, સબ આગમભેદ સુર બસેં; વહ કેવલકે બીજ જ્ઞાની કહે, નિજકે અનુભી બતલાઈ દિયે. ૮
રાળજ, ભા સુ. ૮, ૧૯૪૭.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨.૦૦
( ૧૭ ). ૧ જડભાવે જડ પરિણમે, ચેતન ચેતન ભાવ; કઈ કઈ પલટે નહીં, છડી આપ સ્વભાવ. ૧ જડ તે જડ ત્રણ કાળમાં, ચેતન ચેતન તેમ, પ્રગટ અનુભવરૂપ છે, સંશય તેમાં કેમ ? ૨ જે જડ છે ત્રણ કાળમાં, ચેતન ચેતન હોય; બંધ મોક્ષ તે નહિ ઘટે, નિવૃત્તિ પ્રવૃત્તિ હોય. ૩ બંધ મોક્ષ સંગથી, જ્યાં લગી આત્મ અમાન, પણ નહિ ત્યાગ સ્વભાવને, ભાખે જિન ભગવાન. ૪ વતે બંધ પ્રસંગમાં, તે નિજપદ અજ્ઞાન પણ જડતા નહિ આત્માને, એ સિદ્ધાંત પ્રમાણ. ૫ રહે અરૂપી રૂપીને, એ અચરજની વાત; જૈવ બંધન જાણે નહીં, કે જિન સિદ્ધાંત ? ૬ પ્રથમ દેહદષ્ટિ હતી, તેથી ભાસ્ય દેહ; હવે દષ્ટિ થઈ આત્મમાં, ગયે દેહથી નેહ. જડ ચેતનસંગ આ, ખાણ અનાદિ અનંત; કેાઈ કર્તા તેહનો, ભાખે જિન ભગવંત. ૮
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
મૂળ દ્રવ્ય ઉતપન્ન નહિ, નહીં નાશ પણ તેમ, અનુભવથી તે સિદ્ધ છે, ભાખે જિનવર એમ. ૯ હોય તેનો નાશ નહિ, નહીં તેહ નહિ હોય.
એક સમય તે સૌ સમય, ભેદ અવસ્થા જોય. ૧૦ ૨ પરમ પુરુષ પ્રભુ સદ્ગર, પરમજ્ઞાન સુખધામ;
જેણે આપ્યું ભાન નિજ, તેને સદા પ્રણામ. ૧
( ૨૮ ) જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને, સર્વ ભવ્ય સાંભળે. જે હોય પૂર્વ ભણેલ નવ પણ, જીવને જા નહીં, તા સર્વ તે અજ્ઞાન ભાગ્યે, સાક્ષી છે આગમ અહીં, એ પૂર્વ સર્વ કહ્યાં વિશેષે, જીવ કરવા નિર્મળે, જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને, સર્વ ભળે સાંભળે. તે નહિ ગ્રંથમાંહી જ્ઞાન ભાઇયું, જ્ઞાન નહિ કવિચાતુરી, નહિ મંત્ર-તંત્ર જ્ઞાન દાયા, જ્ઞાન નહિ ભાષા ઠરી; ના અન્ય સ્થાને જ્ઞાન ભાયુ, જ્ઞાન જ્ઞાનીમાં કળા, જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને, સર્વ ભવ્ય સાળા. ૨
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
આ જીવને આ દેહ એવેા, ભેદ જો ભાસ્યા નહીં; પચખાણ કીધા ત્યાં સુધી, મેાક્ષા તે ભાખ્યાં નહીં; એ પાંચમે અંગે કહ્યા, ઉપદેશ કેવળ નિર્મળા, જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને, સર્વ ભગૈા સાંભળેા. ૩
કેવળ નહી. બ્રહ્મચર્ય થી,
કેવળ નહી' સયમ થકી, પણ જ્ઞાન કેવળથી કળા, જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને, સર્વ ભવ્યેા સાંભળો. ૪
શાસ્ત્રો વિશેષ સહિત પણ જો, જાણિયુ· નિજરૂપને, કાં તેવા આશ્રય કરજો, ભાવથી સાચા મને; તેા જ્ઞાન તેને ભાખિયુ, જો સમ્મતિ આદિ સ્થળે; જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને, સર્વાં ભળ્યે સાંભળેા. ૫
આઠ સમિતિ જાણીએ જો, જ્ઞાનીના પરમાથ થી, તા જ્ઞાન ભાખ્યું તેહને, અનુસાર તે મેાક્ષાથી, નિજ કલ્પનાથી કેદ્રિ શાસ્ત્ર, માત્ર મનના આમળેા, જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને, સર્વ ભવ્યે સાભળેા. ૬
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
ચાર વેદ પુરાણ આદિ શાસ્ત્ર સૌ મિથ્યાત્વનાં, શ્રી નંદસૂત્રે ભાખિયાં છે, ભેદ જ્યાં સિદ્ધાંતના; પણ જ્ઞાનીને તે જ્ઞાન ભાસ્યાં, એ જ ઠેકાણે ઠરે, જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને, સર્વ ભળે સાંભળે. ૭ વ્રત નહીં પચખાણ નહીં, નહિ ત્યાગ વસ્તુ કેઈન, મહાપદ્મ તીર્થ કર થશે, શ્રેણિક ઠાણુગ જોઈ લે. છેદ્યો અનતા
રાળજ, ભા. ૧૯૪૭
રી,
(૨૯)
૧ અપૂર્વ અવસર એવો કયારે આવશે?
કયારે થઈશુ બાહ્યાંતર નિર્ચ જે ? સર્વ સંબંધનું બંધન તીણ છેદીને. વિચરશું કવ મહાપુરુષને પંથ ને ? અપૂર્વ ૨ સર્વ ભાવથી દાસી વૃત્તિ કરી,
માત્ર દેહ તે સંયમહેતુ હોય છે,
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૦૪
અન્ય કારણે અન્ય કશું કલ્પ નહીં, દેહે પણ કિંચિત્ મૂછ નવ જેય જે. અપૂર્વ ૩ દર્શનમોહ વ્યતીત થઈ પો બોધ જે, દેહભિન્ન કેવલ તન્યનું જ્ઞાન છે - તેથી પ્રક્ષણ ચારિત્રમોહ વિલેકિયે,
વ એવું શુદ્ધવરૂપનું ધ્યાન જે. અપૂર્વ ૪ આત્મસ્થિરતા ત્રણ સંક્ષિપ્ત યોગની, મુખ્યપણે તે વતે દેહપયત જે; ઘોર પરીષહ કે ઉપસર્ગ ભયે કરી,
આવી શકે નહીં તે સ્થિરતાનો અંત જે અપૂર્વ ૫ સંયમના હેતુથી રોગપ્રવર્તના, ,
સ્વરૂપલક્ષે જિઆજ્ઞા આધીન જે તે પણ ક્ષણક્ષણ ઘટતી જાતી સ્થિતિમાં,
અંતે થાયે નિજસ્વરૂપમાં લીન જે અપૂર્વ ૬ પંચ વિષયમાં રાગદ્વપ વિરહિતતા,
પચ પ્રમાટે ન મળે મનનો ભ જે
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
દ્રવ્ય, ક્ષેત્રને કાળ, ભાવ પ્રતિબધ વણ. વિચરવું ઉદયાધીન પણ વીરલોભ જે. અપૂર્વ ૭ ક્રોધ પ્રત્યે તે વર્તે ફોધસ્વભાવતા, માન પ્રત્યે તો દીનપણાનું માન જો; માયા પ્રત્યે માયા સાક્ષીભાવની, લભ પ્રત્યે નહી લોભ સમાન છે. અપૂર્વ ૮ બહુ ઉપસર્ગકર્તા પ્રત્યે પણ કોધ નહીં, વંદે ચકી તથાપિ ન મળે માન છે;
દેહ જાય પણ માયા થાય ન રોમમાં, - લોભ નહીં છે પ્રબળ સિદ્ધિ-નિદાન જો. અપૂર્વ ૯ નગ્નભાવ, મુંડભાવ સહ અસ્નાનતા,
અદંતધાવન આદિ પરમ પ્રસિદ્ધ છે; કેશ, રેમ. નખ કે અગે શૃંગાર નહીં, - દ્રવ્યભાવ સંયમમય નિગ્રંથ સિદ્ધ જે. અપૂર્વ, ૧૦ શત્રુ મિત્ર પ્રત્યે વતે સમદર્શિતા,
માન અમાને વર્તે તે જ સ્વભાવજો;
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
શુદ્ધ નિર ંજન ચૈતન્યમૂર્તિ અનન્યમય, અગુરુલઘુ અમૃત સહપદરૂપ ો. અપૃ ૧૯ પ્રયાગાદિ કારણના યેાગથી,
ઊર્ધ્વગમન સિદ્ધાલય પ્રાપ્ત સુસ્થિત જો; સમાધિસુખમાં,
સાદિ અન ંત અને તે
અનંત દર્શન. જ્ઞાન અનંત સહિત જો અપૂર્વ૦ ૨૦ જે પદ શ્રી સર્વાંગે દીઠું જ્ઞાનમાં, કહી શકયા નહીં પણ તે શ્રી ભગવાન જો; તેહ સ્વરૂપને અન્ય વાણી તે શું કહે ? અનુભવગેાચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જે. અપૂ ૨૧ એહ પરમપદ પ્રાપ્તિનું કર્યું ધ્યાન મે,
°° વગર તે હાલ મનારથપજો; નાણુ નિશ્ચય રાજચંદ્ર મનને રહ્યો. પ્રભુનામ થાણું તે જ સ્વરૂપ જે. અપૃ મું. કા ૧૯૫૩.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
-
(૩૦ )
શ્રીસશુરારણાય નમઃ મૂળ મારગ સાંભળો જિનને રે, કરી વૃત્તિ અખંડ સન્મુખ મૂળ નેય પૂજાદિની જે કામના રે નેય વ્હાલું અંતર ભવદુઃખ મૂળ૦ ૧ કરી જે વચનની તુલના રે,
જે શેધીને જિનસિદ્ધાંત; મૂળ માત્ર કહેવું પરમારથ હેતુથી રે, કઈ પામે મુમુક્ષુ વાત. મૂળ૦ ૨ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની શુદ્ધતા રે, એકપણે અને અવિરુદ્ધનું મૂળ જિનમારગ તે પરમાર્થથી રે, એમ કહ્યું સિદ્ધાંતે બુધ. મૂળ૦ ૩
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨.૦૬
જીવિત કે મરણે નહીં ન્યૂનાધિકતા,
ભવ મોક્ષે પણ શુદ્ધ તે સમભાવ જો. અપૂર્વ ૧૧ એકાકી વિચરતે વળી સ્મશાનમાં,
વળી પર્વતમાં વાઘ સિંહ સંગ જે; અડાલ આસન ને મનમાં નહીં ભતા;
પરમ મિત્રનો જાણે પામ્યા ગ જે. અપૂર્વ ૧૨ ઘોર તપશ્ચર્યામાં પણ મનને તાપ નહીં,
સરસ અન્ને નહીં મનને પ્રસન્નભાવ જે, રજકણ કે રિદ્ધિ વિમાનિક દેવની;
સર્વે માન્યાં પુગલ એક સ્વભાવ જે. અપૂર્વ ૧૩ એમ પરાજય કરીને ચારિત્રમોહને,
આવું ત્યાં ત્યાં કરણ અપૂર્વ ભાવ જો; શ્રે ક્ષેપક તણી કરીને આરૂઢતા,
અનન્ય ચિંતન અતિશય શુદ્ધસ્વભાવ જે. અપૂર્વ ૧૪ મેં સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર તરી કરી,
સ્થિતિ ત્યાં ત્યાં શીશુમેહ ગુણસ્થાન જે
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०७
અંત સમય ત્યાં પૂર્ણ સ્વરૂપ વીતરાગ થઈ,
પ્રગટાવું નિજ કેવલજ્ઞાન નિધાન જે. અપૂર્વ ૧પ ચાર કર્મ ઘનઘાતી તે વ્યવ છેદ જ્યાં,
ભવનાં બીજતણે આત્યંતિક નાશ જે; સર્વ ભાવ જ્ઞાતા દષ્ટા સહ શુદ્ધતા,
કૃતકૃત્ય પ્રભુ વીર્ય અનંત પ્રકાશ જે. અપૂર્વ ૧૬ વેદનીયાદિ ચાર કર્મ વતે જહાં,
બળી સીંદરીવત્ આકૃતિ માત્ર જે; તે દેહાયુષ આધીન જેની સ્થિતિ છે;
આયુષ પૂણે મટિયે દૈહિક પાત્ર જે અપૂર્વ ૧૭ મન, વચન, કાયા ને કર્મની વગણા,
છૂટે જહાં સકળ પુદગલસંબંધ જો; એવું અગી ગુણસ્થાનક ત્યાં વતતું,
મહાભાગ્ય સુખદાયક પૂર્ણ અબ ધ જે. અપૂર્વ ૧૮ એક પરમાણુમાત્રની મળે ન સ્પર્શતા,
પૂર્ણ કલંકરહિત અડાલ સ્વરૂપ જે
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
શુદ્ધ નિરજન ચૈતન્યમૂર્તિ અનન્યમય, .
અગુરુલઘુ અમૂર્ત સહજપદરૂપ છે. અપૂર્વ ૧૯ પૂર્વ પ્રત્યેગાદિ કારના ચેગથી, ઊગમન સિદ્ધાલય પ્રાપ્ત સુસ્થિત જે સાદિ અનંત અન ત સમાધિસુખમાં,
અનંત દર્શન, જ્ઞાન અનંત સહિત જે અપૂર્વ ૨૦ જે પદ શ્રી સર્વરે દીઠું જ્ઞાનમાં,
કહી શક્યા નહીં પણ તે શ્રી ભગવાન જો; તેહ સ્વરૂપને અન્ય વાણી તે શું કહે ?
અનુભવગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જે. અપૂર્વ ૨૧ એહ પરમપદ પ્રાપ્તિનું કર્યું ધ્યાન મેં,
ગજા વગર ને હાલ મનોરથરૂપ જે; તેપણ નિશ્ચય રાજચંદ્ર મનને રો. પ્રભુ આજ્ઞાએ થાશું તે જ સ્વરૂપ છે. અપૂર્વ
મું. કા ૧૯૫૩.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
(૩૦)
શ્રીસદ્દગુરુચારણાય નમ: મૂળ મારગ સાંભળો જિનનો રે, કરી વૃત્તિ અખંડ સન્મુખ મૂળ૦ નોય પૂજાદિની જે કામના રે નોય વ્હાલું અંતર ભવદુઃખ મૂળ૦ કરી જોજે વચનની તુલના રે, જે શોધીને જિનસિદ્ધાંત; મૂળ૦ માત્ર કહેવું પરમારથ હેતુથી રે, કઈ પામે મુમુક્ષુ વાત. મૂળ૦ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની શુદ્ધતા રે, એકપણે અને અવિરુદ્ધ; મૂળ, જિનમારગ તે પરમાર્થથી રે, એમ કહ્યું સિદ્ધાતે બુધ. મૂળ૦
૩
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
૪
લિંગ અને ભેદે જે વ્રતના રે, દ્રવ્ય દેશ કાળાદિ ભેદ; મૂળ૦ પણ જ્ઞાનાદિની જે શુદ્ધતા રે, તે તો ત્રણે કાળે અભેદ. મૂળ૦ હવે જ્ઞાન દર્શનાદિ શબ્દને રે, સંક્ષેપે સુણો પરમાર્થ. મૂળ૦ તેને જોતાં વિચારી વિશેષથી રે, સમજાશે ઉત્તમ આત્માર્થ. મૂળ૦ છે દેહાદિથી ભિન્ન આત્મા રે, ઉપગી સદા અવિનાશ; મૂળ૦ એમ જાણે સદગુરુ–ઉપદેશથી રે, કહ્યું જ્ઞાન તેનું નામ ખસ. મૂળ૦ જે જ્ઞાન કરીને જાણિયું રે, તેની વર્તે છે શુદ્ધ પ્રતીત; મૂળ૦ કહ્યું ભગવંતે દર્શન તેહને રે, જેનું બીજું નામ સમકિત. મૂળ૦
૫
૬
૭
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
જેમ આવી પ્રતીતિ જીવની રે; જા સર્વથી ભિન્ન અસંગ; મૂળ૦ તે સ્થિર સ્વભાવ તે ઊપજે રે, નામ ચારિત્ર તે અણલિંગ. મૂળ૦ તે ત્રણે અભેદ પરિણામથી રે, જ્યારે વર્તે તે આત્મારૂપ; મૂળ તેહ મારગ જિનને પામિયે રે, કિંવા પામ્યા તે નિજસ્વરૂપ. મૂળ૦ એવાં મૂળ જ્ઞાનાદિ પામવા રે, અને જવા અનાદિ બંધ; મૂળ૦ ઉપદેશ સદગુરુને પામ રે, " ટાળી સ્વછંદને પ્રતિબ ધ. મૂળ૦ ૧૦ એમ દેવ જિનંદે ભાખિયું રે, મેક્ષમારગનું શુદ્ધ સ્વરૂપ; મૂળ૦ ભવ્ય જનના હિતને કારણે રે, સંક્ષેપે કહ્યું સ્વરૂપ. મૂળ૦ ૧૧
આણંદ, આસો સુદ ૧, ૧૯૫૨.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
(ગીત) પંથ પરમપદ છે , જે પ્રમાણે પરમ વીતરાગે; તે અનુસરી કહીશું, પ્રણમીને તે પ્રભુ ભક્તિરાગ ૧ મૂળ પરમપદ કારણ, સમ્યક્રન જ્ઞાનચરણ પૂર્ણ પ્રણમે એક સ્વભાવે, શુદ્ધ સમાધિ ત્યાં પરિણું. ૨ જે ચેતન જડ ભાવો, અવલોક્યા છે મુનીંદ્ર સર્વગ્રે; તેવી અંતર આસ્થા, પ્રગટયે દર્શન કર્યું છે તત્ત્વ. ૩ સમ્યગું પ્રમાણ પૂર્વક, તે તે ભાવે જ્ઞાન વિષે ભાસે; સમ્યગું જ્ઞાન કહ્યું તે, સંશય, વિભ્રમ, મોહ ત્યાં નાચે. ૪ વિષયારંભનિવૃત્તિ, રાગદ્વેષનો અભાવ જ્યાં થાય; સહિત સમ્યગ્દર્શન, શુદ્ધ ચરણ ત્યાં સમાધિ સદુપાય. ૫ ત્રણે અભિન્ન સ્વભાવે, પરિણમી આત્મસ્વરૂપ જ્યાં થાય; પૂર્ણ પરમપદ પ્રાપ્તિ, નિશ્ચયથી ત્યાં અનન્ય સુખદાય. ૬ જીવ, અજીવ પદાર્થો, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ તથા બંધ સંવર, નિર્જરા, મેક્ષ, તત્ત્વ કહ્યાં નવ પદાર્થ સંબધ. ૭
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩
જીવ, અજીવ વિષે તે, નવે તત્ત્વને સમાવેશ થાય; વસ્તુ વિચાર વિશેષે, ભિન્ન પ્રખેાધ્યા મહાન મુનિરાય. ૮
વવા કા ૧૯૫૩.
( ૩૨ ) ધન્ય રે દિવસ આ અહેા, જાગી રે શાંતિ અપૂર્વ રે; દશ વર્ષે રે ધારા ઉલસી, મટ્યો ઉદયકના ગવ રે એગણીસસે ને એકત્રીસે, આવ્યા અપૂર્વ અનુસાર રે; ઓગણીસસે ને ખેતાલીસે અદ્ભુત વૈરાગ્યધાર રે એગણીસસે' ને સુડતાલીસે, સમક્તિ શુદ્ધ પ્રકાશ્યું રે; શ્રુત અનુભવ વધતી દશા, નિજ સ્વરૂપ અવભાસ્યુ રે
ધન્ય ૧
ધન્ય ૨
ધન્ય ૩
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
ત્યાં આવ્યા રે ઉદય કારમા પરિગ્રહ કાય પ્રપ’ચ 2; જેમ જેમ તે હડસેલીએ, તેમ વધે ન ઘટે રચ રે.
વધતું' એમ જ ચાલિયુ', હવે દીસે ક્ષીણ કાંઈ રે; ક્રમે કરીને રે તે જશે, એમ ભાસે મનમાંહી રે.
3;
યથા હેતુ જે ચિત્તના, સત્ય ધર્મના ઉદ્ધાર થશે અવશ્ય આ દેહથી, એમ થયા નિરધાર રે.
3;
આવી અપૂર્વ વૃત્તિ અહા, થશે. અપ્રમત્ત યાગ લગભગ ભૂમિકા,
કેવળ
સ્પર્શીને દેહ-વિયેાગ રે,
ધન્ય ૪
ધન્ય પ
ધન્ય ૬
ધન્ય છ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
અવશ્ય કને! ભાગ છે, ભાગવવા અવશેષ રે; તેથી દેહ એક જ ધારીને, જાશું સ્વરૂપ સ્વદેશ રે. ધન્ય ૮ વવા ફા. વદ ૧૨, ૧૯૫૩.
( ૩૩ )
૧ જડ ને ચૈતન્ય અને ન્યના સ્વભાવ ભિન્ન, સુપ્રતીતપણે અને જેને સમજાય છે;
સ્વરૂપ ચેતન નિજ, જડ છે સબંધ માત્ર, અથવા તે જ્ઞેય પણ પરદ્રવ્યમાંય છે; એવેા અનુભવને પ્રકાશ ઉલ્લાસિત થયેા, જડથી ઉદાસી તેને આત્મવૃત્તિ થાય છે. કાયાની વિસારી માયા, સ્વરૂપે સમાયા મેવા, નિગ્રંથના પંથ ભવ-અન્તના ઉપાય છે.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
૨ દેહ જીવ એકરૂપે ભાસે છે અજ્ઞાન વડે, ક્રિયાની પ્રવૃત્તિ પણ તેથી તેમ થાય છે;
જીવની ઉત્પત્તિ અને રેગ, શેક, દુઃખ, મૃત્યુ, દેહનો સ્વભાવ જીવ પદમાં જણાય છે; એ જે અનાદિ એકરૂપને મિથ્યાત્વભાવ, જ્ઞાનીનાં વચન વડે દૂર થઈ જાય છે; ભાસે જડ ચેતન્યનો પ્રગટ સ્વભાવ ભિન્ન, બને દ્રવ્ય નિજ નિજ રૂપે સ્થિત થાય છે.
મું. કા. વદ ૧૧, ૧૯૫૬,
( ૩૪ ) , સદ્દગુરુના ઉપદેશથી, સમજે જિનનુ રૂપ; તે તે પામે નિજદશા, જિન છે આત્મસ્વરૂ૫. ૧ પામ્યા શુદ્ધ સ્વભાવને, છે જિન તેથી પૂજ્ય સમજે જિનસ્વભાવ તે, આત્મભાનનો શું જ્ય. ૨
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
સ્વરૂપસ્થિત, ઈચ્છારહિત, વિચરે પૂર્વ પ્રયોગ અપૂર્વ વાણી પરમથુત, સદગુરુલક્ષણ યોગ્ય. ૩
નડીઆદ, આ૦ વદ ૨, ૧૯૫ર.
(૩૫) - ૩ શ્રી જિનપરમાત્મને નમઃ ૧ ઇરછે છે જે જોગી જન, અનંત સુખસ્વરૂપ;
મૂળ શુદ્ધ તે આત્મપદ, સગી જિનસ્વરૂપ. ૧ આત્મસ્વભાવ અગમ્ય તે, અવલંબન આધાર; જિનપદથી દર્શાવિયે, તેહ સ્વરૂપ પ્રકાર. ૨ જિનપદ નિજપ એકતા, ભેદભાવ નહીં કાઈ લક્ષ થવાને તેહનો, કહ્યાં શાસ્ત્ર સુખદાઈ. ૩ જિનપ્રવચન દુર્ગમ્યતા, થાકે અતિ મતિમાન; અવલંબન શ્રી સદ્દગુરુ, સુગમ અને સુખખાણ. ૪ ઉપાસના જિનચરણની, અતિશય ભક્તિ સહિત મુનિજન સ ગતિ રતિ અતિ, સંયમ ગ ઘટિત. ૫
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
ગુણપ્રદ અતિશય રહે, રહે અંતર્મુખ યોગ; પ્રાપ્તિ શ્રી સશુરુવડે, જિનદર્શન અનુયાગ. ૬ પ્રવચન સમુદ્ર બિંદુમાં, ઊલટી આવે એમ; પૂર્વ ચૌદની લબ્ધિનું, ઉદાહરણ પણ તેમ છે વિષય વિકાર સહિત જે, રહ્યા મતિના ચેગ; પરિણામની વિષમતા, તેને ગ અગ. ૮ મંદ વિષય ને સરળતા, સહ આજ્ઞા સુવિચાર કરુણ કોમળતાદિ ગુણ, પ્રથમ ભૂમિકા ધાર. ૯
ક્યા શબ્દાદિક વિષય, સંયમ સાધન રાગ; જગત ઈષ્ટ નહીં આત્મથી, મધ્ય પાત્ર મહાભાગ્ય. ૧૦ નહિ તૃણ જીવ્યાતણું, મરણગ નહીં ક્ષોભ;
મહાપાત્ર તે માના, પરમ ચેગ જિતભ. ૧૧ ૨ આવ્યે બહુ સમ દેશમાં, છાયા જાય સમાઈ આવ્યું તેમ સ્વભાવમાં મન સ્વરૂપ પણ જાઈ. ૧ ઊપજે મોહ-વિકલ્પથી, સમસ્ત આ સંસાર; અંતર્મુખ અવલેતાં, વિલય થતાં નહિ વાર. ૨
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
૩ સુખધામ અંનત સુસંત ચહી, દિન-રાત્ર તધ્યાનમહીં, પરશાન્તિ અનંત સુધામય જે, પ્રણમુ પદ તે વર તે જયતે
રાજકોટ, ચિત્ર સુદ ૯, ૧૯૫૭.
(૩૬)
આ મસિદ્ધ જે સ્વરૂપ સમજ્યા વિના, પાયે દુઃખ અનંતઃ ' સમજાવ્યું તે પદ નમું, શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત. ૧ વર્તમાન આ કાળમાં, મેક્ષમાર્ગ બહુ લેપ; વિચારવા આમાથને, ભાગે અન્ન અગેય. ૨૮ કઈ ક્રિયાજડ થઈ રહ્યા, શુષ્કજ્ઞાનમા કઈ ? માને મારગ મોક્ષનો, કરુણા ઊપજે જેઈ ૩ બાહા ક્રિયામાં રાચતા, અંતભેદ ન કાંઈ જ્ઞાનમાર્ગ નિષેધતા, તેહં કિયાજડ આઈ. ૪ બંધ મેક્ષ છે કલ્પના, ભાખે વાણીમાંહી; - વતે મહાવેશમાં, શુષ્કજ્ઞાની તે આહી. પ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
વરાગ્યાદિ સફળ તે, જે સહ આતમજ્ઞાન; તેમ જ આતમજ્ઞાનની, પ્રાપ્તિતણાં નિદાન, ૬ ત્યાગવિરાગ ન ચિત્તમાં, થાય ને તેને જ્ઞાન અટકે ત્યાગ-વિરાગમાં, તો ભૂલે નિજભાન. ૭ જ્યાં જ્યાં જે જે યોગ્ય છે, તહાં સમજવું તે; ત્યાં ત્યાં તે તે આચરે, આત્માથી જન એહ. ૮ સેવે સદગુરુચરણને, ત્યાગી દઈ નિજપક્ષ; પામે તે પરમાર્થને, નિજ પદનો લે લક્ષ. ૯ આત્મજ્ઞાન સમદર્શિતા, વિચરે ઉદયપ્રગ; અપૂર્વ વાણી પરમશ્રત, સદગુરુ-લક્ષણ ચગ્ય ૧૦ પ્રત્યક્ષસદગુરુ સમ નહિ, પરોક્ષ જિનઉપકાર; એ લક્ષ થયા વિના, ઊગે ન આત્મવિચાર. ૧૧ સગુરુના ઉપદેશ વણ, સમજાય ન જિનરૂપ; સમજ્યા વણ ઉપકારશે? સમયે જિનસ્વરૂપ. ૧૨ આત્માદિ અસ્તિત્વનાં, જેહ નિરૂપક શાસ્ત્ર, પ્રત્યક્ષ સદગુરુગ નહિ, ત્યાં આધાર સુપાત્ર ૧૩
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
અથવા સદ્ગુરુએ કહ્યાં, જે અવગાહન કાજ; તે તે નિત્ય વિચારવાં, કરી મતાંતર ત્યાજ. ૧૪ શકે જીવ સ્વચ્છંદ તા, પામે અવશ્ય માક્ષ; પામ્યા એમ અનંત છે, ભાખ્યુ જિન નિર્દોષ. ૧૫ પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરુ ચેાગથી, સ્વચ્છંદ તે શકાય; અન્ય ઉપાય કર્યાં થકી, પ્રાયે ખમણેા થાય. ૧૬ સ્વચ્છંદ મત આગ્રહ તજી, વતે સદ્ગુરુલક્ષ; સમક્તિ તેને ભાખિયુ, કારણ ગણી પ્રત્યક્ષ. ૧૭ માનાદિક શત્રુ મહા, નિશ્છ દે ન મરાય; જાતા સદ્ગુરુ-શરણમાં, અલ્પ પ્રયાસે જાય. ૧૮ જે સદ્ગુરુ-ઉપદેશથી, પામ્યા વળજ્ઞાન; વિનય કરે ભગવાન. ૧૯ ભાખ્યા શ્રી વીતરાગ;
ગુરુ રહ્યા છદ્મસ્થ પણ, એવેા માગ વિનય તણે, મૂળ હેતુ એ માના, સમજે કાઈ સુભાગ્ય. ૨૦ અસદ્ગુરુ એ વિનયના, લાભ લડે જો કાઈ; મહામેાહનીય કથી, મૂડે ભવજળ માંહી. ૨૧
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
હોય મુમુક્ષુ જીવ તે, સમજે એહ વિચાર; હાય મતાથી જીવ તે, અવળે તે નિર્ધાર. ૨૨ હોય મતાથી તેહને, થાય ન આતમલક્ષ, તેહ મતાથી લક્ષણે, અહીં કહાં નિપક્ષ. ૨૩
મતાથી–લક્ષણ બાહ્યત્યાગ પણ જ્ઞાન નહિ, તે માને ગુરુ સત્ય; ' અથવા નિજકુળધર્મના, તે ગુરુમાં જ મમત્વ. ૨૪ જે જિનદેહપ્રમાણ ને, સમવસરણાદિ સિદ્ધિ વર્ણન સમજે જિનનું, રોકી રહે નિજ બુદ્ધિ. ૨૫ પ્રત્યક્ષ સદગુગમાં, વતે દષ્ટિ, વિમુખ; અસગુરુને દઢ કરે, નિજ માનાથે મુખ્ય ૨૬ દેવાદિ ગતિ ભંગમાં, જે સમજે શ્રુતજ્ઞાન, માને નિજ મતવેષ, આગ્રહ મુક્તિદાન. ૨૭ લઘું સ્વરૂપ ન વૃત્તિનુ, ચહ્યું વ્રત-અભિમાન; હે નહી પરમાર્થને, લેવા લૌકિક માન. ૨૮
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
અથવા નિશ્ચય નય હે, માત્ર શબ્દની માંય; લેપે સદુવ્યવહારને, સાધન રહિત થાય. ૨૯ જ્ઞાનદશા પામે નહીં, સાધનદશા ન કાંઈ પામે તેને સ ગ જે, તે બૂડે ભવમાંહી. ૩૦ એ પણ જીવ મતાર્થમાં, નિજમાનાદિ કાજ; પામે નહિ પરમાર્થને, અન–અધિકારીમાં જ. ૩૧ નહિ કષાય–ઉપશાંતતા, નહિ અંતર વૈરાગ્ય; સરળપણું ન મધ્યસ્થતા, એ મતાથી દુર્ભાગ્ય; ૩૨ લક્ષણ કહ્યાં મતાથીનાં, મતાર્થ જાવા કાજ; હવે કહું આત્માથીનાં, આત્મ–અર્થ સુખસાજ. ૩૩
આત્માર્થી-લક્ષણ આત્મજ્ઞાન ત્યાં મુનિ પણું, તે સાચા ગુરુ હોય; બાકી કુળગુચ્છ૯૫ના, આત્માથી નહિ જોય. ૩૪ પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરુ પ્રાપ્તિને, ગણે પરમ ઉપકાર; ત્રણે યંગ એકત્વથી, વતે આજ્ઞાધાર ૩૫
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
એક હોય ત્રણ કાળમાં, પરમારથ પંથ; પ્રેરે તે પરમાર્થને, તે વ્યવહાર સમંત. ૩૬ એમ વિચારી અંતરે, શોધે સદ્દગુરુ ગ; ' કામ એક આત્માર્થનું, બીજો નહિ મનરેગ. ૩૭ કષાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મોક્ષ-અભિલાષ; ભવે ખેદ, પ્રાણદયા, ત્યાં આત્માર્થ નિવાસ. ૩૮ દશા ન એવી જ્યાં સુધી, જીવ લહે નહિ જેગ; મોક્ષમાર્ગ પામે નહીં, મટે ન અંતર રોગ. ૩૯ આવે જ્યાં એવી દશા, સશુરુબોધ સુહાય; . તે બધે સુવિચારણા, ત્યાં પ્રગટે સુખદાય. ૪૦
જ્યાં પ્રગટે સુવિચારણા, ત્યાં પ્રગટે નિજજ્ઞાન; જે જ્ઞાને ક્ષય મોહ થઈ, પામે પદ નિર્વાણ. ૪૧ ઊપજે તે સુવિચારણ, મોક્ષમાર્ગ સમજાય; ગુરુશિષ્યસંવાદથી, ભાખું ષસ્પદ આંહી. ૪૨
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫
પપદનામકમન
આત્મા છે, “તે નિત્ય છે,” “છે કર્તા નિજકર્મ, છે ભોક્તા વળી “મોક્ષ છે, “મક્ષ ઉપાય સુધર્મ. ૪૩ ષસ્થાનક સ ક્ષેપમાં, ષટદર્શન પણ તેહ; સમજાવા પરમાર્થને, કહ્યાં જ્ઞાનીએ એહ. ૪૪
(૧) શકા-શિષ્ય ઉવાચનથી દષ્ટિમાં આવતો, નથી જણાતુ રૂપ; બીજે પણ અનુભવ નહીં, તેથી ન જીવ સ્વરૂપ. ૪૫ અથવા દેહ જ આતમાં, અથવા ઈદ્રિય પ્રાણ; મિથ્યા જુદે માન, નહીં જુદું એંધાણ. ૪૬ વળી જે આત્મા હોય તે, જણાય તે નહિ કેમ? જણાય છે તે હોય તો, ઘટ પટ આદિ જેમ. ૪૭ માટે છે નહિ આતમા, મિથ્યા મોક્ષ ઉપાય; એ અંતર–શકાતો, સમજાવે સદુપાય. ૪૮
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
જેના અનુભવ વશ્ય એ, ઉત્પ–લયનું જ્ઞાન તે તેથી જુદા વિના, થાય ન કેમે ભાન. ૬૩ જે સંગ દેખિયે, તે તે અનુભવ દશ્ય; ઊપજે નહિ સંગથી, આત્મા નિત્ય પ્રત્યક્ષ, ૬૪ જડથી ચેતન ઊપજે, ચેતનથી જડ થાય; એવો અનુભવ કોઈને, કયારે કદી ન થાય. ૬૫ કોઈ સગોથી નહીં, જેની ઉત્પત્તિ થાય; નાશ ન તેને કઈમાં, તેથી નિત્ય સદાય. ૬૬ ક્રોધાદિ તરતમ્યતા, સર્પાદિકની માંય; પૂર્વજન્મ-સંસ્કાર તે, જીવનિત્યતા ત્યાંય. ૬૭ આમા દ્રવ્ય નિત્ય છે, પર્યાયે પલટાય; બાળાદિ વય ત્રણ્યg, જ્ઞાન એકને થાય. ૬૮ અથવા જ્ઞાન ક્ષણિકનું, જે જાણી વદનાર; વદનાર તે ક્ષણિક નહિ, કર અનુભવ નિર્ધાર. ૬૯ કયારે કઈ વસ્તુને, કેવળ હાથ ન નાશ. ચેતન પામે ના તો. કેમાં ભળે તપાસ. ૭૦
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯
(૩) શ કા–શિષ્ય ઉવાચઃકર્તા જીવ ન કર્મ, કર્મ જ કર્તા કર્મ અથવા સહજ સ્વભાવ કાં, કમ જીવને ધર્મ. ૭૧ આત્મા સદા અસંગ ને, કરે પ્રકૃતિ બંધ અથવા ઈશ્વર-પ્રેરણા, તેથી જીવ અબંધ. ૭૨ માટે મેક્ષ-ઉપાયો, કેઈ ન હેતુ જણાય; કમતણું કર્તાપણુ, કાં નહિ, કા નહિ જાય. ૭૩
(૩) સમાધાન–સશુ ઉવાચ – હાય ન ચેતનપ્રેર, કણ ગ્રહે તે કર્મ ? જડસ્વભાવ નહિ પ્રેરણા, જુઓ વિચારી ધર્મ. ૭૪ જે ચેતન કરતું નથી, નથી થતાં તે કર્મ, તેથી સહજ સ્વભાવ નહિ, તેમ જ નહિ Šવધર્મ. ૭૫ કેવળ હોત અસંગ છે, ભાસત તને ન કેમ? અસંગ છે પરમાર્થથી, પણ નિજ ભાને તેમ. ૭૬
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) સમાધાન–સદગુર ઉવાચ – ભાએ દેહાધ્યાસથી, આત્મા દેહ સમાન; પણ તે બને ભિન્ન છે, પ્રગટ લક્ષણે ભાન. ૪૯ ભાયે દેહાધ્યારથી, આત્મા દેહ સમાન; પણ તે બન્ને ભિન્ન છે, જેમ અસિ ને મ્યાન ૫૦ જે દષ્ટા છે દષ્ટિન, જે જાણે છે રૂપ; અખાધ્ય અનુભવ જે રહે, તે છે જીવસ્વરૂપ. ૫૧ છે ઇંદ્રિય પ્રત્યેકને, નિજ નિજ વિષયનું જ્ઞાન પાંચ ઈદ્રાના વિષયનું, પણ આત્માને ભાન પર દેહ ન જાણે તેહને, જાણે ન ઇન્દ્રીય પ્રાણ; આત્માની સત્તાવડે, તેવું પ્રવતે જાણ. ૩ સર્વ અવસ્થાને વિષે, ત્યારે સદા જણાય; પ્રગટરૂપ ચિંતન્યમય, એ એંધાણુ સદાય. પ૪ ઘટ, પટ આદિ જાણ તું, તેથી તેને માન; જાણનાર તે માન નાડુ, કહીએ કેવું જ્ઞાન? પપ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧૭
પર બુદ્ધિ કૃિષ દેહમાં, સ્થૂળ દેહ મતિ અલ્પ દેહ હોય જે આતમાં, ઘટે ન આમ વિકલ્પ પ૬ જડ ચેતનનો ભિન્ન છે, કેવળ પ્રગટ સ્વભાવ; એકપણું પામે નહીં, ત્રણે કાળ દ્રયભાવ. પ૭ આત્માની શંકા કરે, આત્મા પોતે આપ; શંકાનો કરનાર તે, અચરજ એહ અમાપ. ૫૮
(૨) શ કા–શિષ્ય ઉવાચ :આત્માના અસ્તિત્વના, આપે કહ્યા પ્રકાર; સંભવ તેનો થાય છે, અંતર કયે વિચાર. ૫૯ બીજી શંકા થાય ત્યાં, આત્મા નહિ અવિનાશ; દેહગથી ઊપજે, દેહવિયોગે નાશ. ૬૦ અથવા વસ્તુ ક્ષણિક છે, ક્ષણે ક્ષણે પલટાય; એ અનુભવથી પણ નહીં, આત્મા નિત્ય જણાય. ૬૧
(૨) સમાધાન–સદ્દગુરુ ઉવાચઃદેહ માત્ર સંયોગ છે, વળી જડ રૂપી દશ્ય; ચેતનનાં ઉત્પત્તિ લય, કેના અનુભવ વશ્ય ૨ ૬૨
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
જેના અનુભવ વશ્ય એ, ઉત્પન્ન-લયનું જ્ઞાન તે તેથી જુદા વિના, થાય ન કેમે ભાન. ૬૩ જે સંગે દેખિયે, તે તે અનુભવ દશ્ય; ઊપજે નહિ સંગથી, આત્મા નિત્ય પ્રત્યક્ષ ૬૪ જડથી ચેતન ઊપજે, ચેતનથી જડ થાય; એવો અનુભવ કેઈને, ક્યારે કદી ન થાય. ૬પ કેઈ સગોથી નહીં, જેની ઉત્પત્તિ થાય; નાશ ન તેને કઈમાં, તેથી નિત્ય સદાય. દ૬
ધાદિ તરતમ્યતા, સર્પાદિકની માંય, પૂર્વ જન્મ-સંસ્કાર તે, જીવનિત્યતા ત્યાંય. ૬૭ આમા નિત્ય છે, પર્યાયે પલટાય; બાળાદિ વય ત્રયનું જ્ઞાન એકને થાય. ૬૮ અથવા જ્ઞાન ક્ષણિકનુ, જે જાણી વદનાર; વદનાર તે ક્ષણિક નહિ, કર અનુભવ નિર્ધાર. ૬૯ કયારે કઈ વસ્તુનો, કેવળ હેય ન નાશ; ચેતન પામે નાશ છે. કેમાં ભળે તપાસ. ૭૦
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) કા–શિષ્ય ઉવાચઃ
કર્તા છવ ન કર્મનો, કર્મ જ કર્તા કર્મ અથવા સહજ સ્વભાવ કાં, કર્મ જીવન ધર્મ. ૭૧ આત્મા સદા અસંગ ને, કરે પ્રકૃતિ બંધ; અથવા ઈશ્વર–પ્રેરણા, તેથી જીવ અબંધ. ૭૨ માટે મેક્ષ-ઉપાયનો, કઈ ન હેતુ જણાય; કમતણું કર્તાપણું, કાં નહિ, કા નહિ જાય. ૭૩
(૩) સમાધાન-સગુરુ ઉવાચ – હાય ન ચેતનપ્રેરણા, કણ ગ્રહે તે કેમ ? જિસ્વભાવ નહિ પ્રેરણું, જુઓ વિચારી ધર્મ. ૭૪ જે ચેતન કરતું નથી, નથી થતાં તે કર્મ તેથી સહજ સ્વભાવ નહિ, તેમ જ નહિ ઍવધર્મ, ૭૫ કેવળ હેત અસંગ જે, ભાસત તને ન કેમ? અસંગ છે પરમાર્થથી, પણ નિજ ભાને તેમ. ૭૬
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ ૦
કર્તા ઈશ્વર કોઈ નહિ, ઈશ્વર શુદ્ધ સ્વભાવ; અથવા પ્રેરક તે ગયે, ઈશ્વર દોષપ્રભાવ, ૭૭ ચેતન જે નિજભાનમાં, કર્તા આપ સ્વભાવ; વતે નહિ નિજભાનમાં, કર્તા કર્મ–પ્રભાવ. ૭૮
(૪) શકા-શિષ્ય ઉવાચઃજીવ કર્મ–કર્તા કહે, પણ ભોક્તા નહિ સાય; શું સમજે જડ કર્મ કે, ફળ પરિણમી હોય ? ૭૯ ફળદાતા ઈશ્વર ગયે, ભોક્તાપણુ સધાય; એમ કહ્ય ઈશ્વરતાણું, ઈશ્વરપણું જ જાય. ૮૦ ઈશ્વર સિદ્ધ થયા વિના, જગત નિયમ નહિ હોય; પછી શુભાશુભ કર્મનાં, ભગ્ય સ્થાન નહિ કેય ૮૧
(૪) સાધાન-સદગુરુ ઉવાચ ભાવકમ નિજકલ્પના, માટે ચેતનરૂપ, જીવવાની ફુરણા, ગ્રહણ કર જડપ. ૮૨
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
ઝેર સુધા સમજે નહીં. જીવ ખાય ફળ થાય; એમ શુભાશુભ કર્મ નું, ભકતાપણું જણાય. ૮૩ એક રાંક ને એક નૃપ. એ આદિ જે ભેદ, કારણ વિના ન કાર્ય તે, તે જ શુભાશુભ ઇ. ૮૪ ફળદાતા ઈશ્વરતણું, એમાં નથી જરૂર; કર્મ સ્વભાવે પરિણમે, થાય ભોગથી દૂર ૮૫ તે તે ભાગ્ય વિશેષનાં, સ્થાનક દ્રવ્ય સ્વભાવ, ગહન વાત છે શિષ્ય આ, કહી સક્ષેપે સાવ. ૮૬
(૫) શકા-શિષ્ય ઉવાચકર્તા ભકતા જીવ હો, પણ તેને નહિ મેલ; વીત્યા કાળ અનંત પણ, વર્તમાન છે દેશ. ૮૭ શુભ કરે ફળ ભોગવે, દેવાદિ ગતિમાંય, અશુભ કરે નરકાદિ ફળ, કર્મ રહિત ન કયાંય. ૮૮
(૫) સમાધાન- સદગુરુ ઉવાચજેમ શુભાશુભ કમપદ, જાણ્યાં સફળ પ્રમાણ, તેમ નિવૃત્તિ-સફળતા, માટે મેક્ષ સુજાણ ૮૯
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ર.
વીત્યે કાળ અનંત તે, કર્મ શુભાશુભ ભાવ; તેહ શુભાશુભ છેદતાં, ઊપજે મિક્ષ સ્વભાવ. ૯૦ દેહાદિક સંયોગનો, આત્યંતિક વિગ; સિદ્ધ મોક્ષ શાશ્વત પદે, નિજ અનંત સુખ ભોગ. ૯૧
(૬) શકા-શિષ્ય ઉવાચ - હોય કદાપિ મોક્ષપદ, નહિ અવિધ ઉપાય; કર્મો કાળ અનંતનાં, શાથી છેદ્યાં જાય? ૯૨. અથવા મત દર્શન ઘણાં, કહે ઉપાય અનેક; તેમાં મત સાચે છે, અને ન એહ વિવેક. ૯૩ કઈ જાતિમાં મેલ છે, કયા વેષમાં મોક્ષ એને નિશ્ચય ન બને, ઘણા ભેદ એ દોષ ૯૪ તેથી એમ જણાય છે, મળે ન મેક્ષ–ઉપાય; જીવાદિ જાણ્યા તણો, શે ઉપકાર જ થાય? ૯૫ પાંચે ઉત્તરથી થયું, સમાધાન સર્વાગ; સમજું મોક્ષ ઉપાય તે, ઉદય ઉદય સદ્ભાગ્ય. ૯૬
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
(૬) સમાધાન-સદૃગુરુ ઉવાચ.
પાંચે ઉત્તરની થઈ, આત્મા વિષે પ્રતીત; થાશે મેાક્ષેાપાયની, સહજ પ્રીત એ રીત. ૯૭ કર્મભાવ અજ્ઞાન છે, અજ્ઞાન છે, મેાક્ષભાવ નિજવાસ; અધકાર અજ્ઞાન સમ, નાશે જ્ઞાનપ્રકાશ. ૯૮ જે જે કારણ બંધનાં, તેહ ખ ́ધનો પથ; તે કારણ છેદક દશા, મોક્ષપથ ભવ-અત. ૯૯ રાગ, દ્વેષ અજ્ઞાન એ, મુખ્ય કમની ગ્રંથ; થાય નિવૃત્તિ જેહથી, તેજ મેાક્ષના પથ. ૧૦૦ આત્મ સત્ ચૈતન્યમય; સર્વાભાસ રહિત;
ક
જેથી કેવળ પામિયે, મેાક્ષપથ તે રીત. ૧૦૧ કેમ અનંત પ્રકારનાં, તેમાં મુખ્ય આઠે; તેમાં મુખ્ય માહનીય, હણાય તે કહું પાઠ. ૧૦૨ ક માહનીય ભેદ એ, દન ચારિત્ર નામ;
હણે ખેાધ વીતરાગતા, અચૂક ઉપાય આમ. ૧૦૩
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪ કર્મબંધ ક્રોધાદિથી, હણે ક્ષમાદિક તેહ; પ્રત્યક્ષ અનુભવ સર્વને, એમાં શું સંદેહ? ૧૦૪ છેડી મત દર્શનતણો, આગ્રહ તેમ વિક૯૫; કહ્ય માર્ગ આ સાધશે, જન્મ તેહના અ૫. ૧૦૫ પક્ષદનાં પ્રશ્ન તે, પૂછયાં કરી વિચાર; તે પદની સર્વાગતા, મોક્ષમાર્ગ નિર્ધાર. ૧૦૬ જાતિ–વેપનો ભેદ નહિ, કહ્યો માર્ગ જ હોય; સાધે તે મુકિત લહે, એમાં ભેદ ન કેય. ૧૦૭ પાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મોક્ષ–અભિલાષ; ભવે ખેદ અંતર દયા, તે કહીંએ જિજ્ઞાસ. ૧૦૮ તે જિજ્ઞાસું જીવને, થાય સશુધ; તે પામે સમકિતને, તે અ તરશે ૧૦૯ સદર્શન–આગ્રહ તજી, વતે સદ્ગુરુલક્ષ; લહે શુદ્ધ સમતિ તે, જેમાં ભેદ ન પક્ષ. ૧૧૦ વતે નિજસ્વભાવને, અનુભવ લક્ષ તીત; વૃત્તિ વહે નિજભાવમાં, પરમા સમિતિ. ૧૧૧
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
વર્ધમાન સમતિ થઈ ટાળે મિથ્યાભાસ; ઉદય થાય ચારિત્રને, વીતરાગપર વાસ. ૧૧૨ કેવળ નિજસ્વભાવનું, અખંડ વતે જ્ઞાન; કહીએ કેવળ જ્ઞાન તે, દેહ છતાં નિર્વાણ ૧૧૩ કોટિ વર્ષનું સ્વપ્ન પણ, જાગ્રત થતાં સમાય, તેમ વિભાવ અનાદિ, જ્ઞાન થતાં દૂર થાય. ૧૧૪ છૂટે દેહાધ્યાસ તે, નહિ કર્તા તું કમ; નહિ ભક્તા તું તેહનો, એ જ ધર્મને મર્મ. ૧૧૫ એ જ ધર્મથી મોક્ષ છે, તું છે માક્ષસ્વરૂપ અનંત દર્શન જ્ઞાન તું, અવ્યાબાધ સ્વરૂપ. ૧૧૬ શુદ્ધ બુદ્ધ ચત ઘન, સ્વયંતિ સુખધામ; બીજું કહીએ કેટલું ? કર વિચાર તે પામ. ૧૧૭ નિશ્ચય સર્વે જ્ઞાનીને, આવી અત્ર સમાય; ધરી મૌનતા એમ કહીં, સહજ સમાધિમાંય. ૧૧૮
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
શિષ્ય-બાધબીજ પ્રાતિ
સદગુરુના ઉપદેશથી, આવ્યું અપૂર્વ ભાન; નિજ પદ નિજમાંહી લહ્યું, દૂર થયું અજ્ઞાન. ૧૧૯ ભાસ્ય નિજસ્વરૂપ , શુદ્ધ ચેતનારૂપ; અજર અમર અવિનાશી ને, દેહાતીત સ્વરૂપ. ૧૨૦ કર્તા ભોક્તા કર્મને, વિભાવ વર્તે જ્યાંય; વૃત્તિ વહી નિજભાવમાં, થયે અકર્તા ત્યાય. ૧૨૧ અથવા નિજ પરિણામ જે, શુદ્ધ ચેતનારૂપ કર્તા ભોક્તા તેહને, નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપ. ૧૨૨ મોક્ષ કહ્યો નિજશુદ્ધતા, તે પામે તે પંથ; સમજાવ્ય સંક્ષેપમાં, સકળ માર્ગ નિગ્રંથ. ૧૨૩ અહે! અહા! શ્રી સદગુરુ, કરુણાસિંધુ અપાર; આ પામર પર પ્રભુ કર્યો, અહે ! અહો ! ઉપકાર. ૧૨૪ શું પ્રભુચરણ કને ધરું, આત્માથી સૌ હીન; તે તો પ્રભુએ આપિ, વતું ચરણાધીન. ૧૨૫
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭
આ દેહાદિ આજથી, વર્તે પ્રભુ આધીન દાસ, દાસ હું દાસ છું, તેહ પ્રભુને દીન ૧૨૬ પટું સ્થાનક સમજાવીને, ભિન્ન બતાવ્યું આપ; મ્યાન થકી તરવારવત્ , એ ઉપકાર અમાપ. ૧૨૭
ઉપસ હાર દર્શન ઘટે સમાય છે, આ ષટું સ્થાન વિચારતાં વિસ્તારથી, સંશય રહે ન કાઈ. ૧૨૮ આમભ્રાંતિ સમ રોગ નહિ, સગુરુ વૈદ્ય સુજાણ; ગુરુ આજ્ઞા સમ પથ્ય નહિ, ઔષધ વિચાર ધ્યાન. ૧૨૯ જે ઈરછે પરમાર્થ તો, કરે સત્ય પુરુષાર્થ, ભવસ્થિતિ આદિ નામ લઈ, છેદ નહિ આત્માર્થ. ૧૩૦ નિશ્ચયવાણી સાભળી, સાધન તજવા નય; નિશ્ચય રાખી લક્ષમાં, સાધન કરવાં સાય. ૧૩૧ નય નિશ્ચય એકાંતથી, આમાં નથી કહેલ એકાંતે વ્યવહાર નહિ, બન્ને સાથે રહેલ. ૧૩ર
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
૩. કઈ કિયાને જ વળગી રહ્યા છે અને કોઈ શુષ્કશાનને જ વળગી રહ્યા છે; એમ મોક્ષમાર્ગ માને છે, જે જોઈને દયા આવે છે.
૪. બાહ્યક્રિયામાં જ માત્ર રાચી રહ્યા છે, અંતર કંઈ ભેદાયું નથી; અને જ્ઞાનમાર્ગને નિષેધ્યા કરે છે, તે અહીં ક્રિયાજડ કહ્યા છે.
૫ બંધ–ક્ષ માત્ર કલ્પના છે, એવાં નિશ્ચયવાક્ય માત્ર વાણીમાં બાલે છે અને તથારૂપ દશા થઈ નથી, મહના પ્રભાવમાં વતે છે; એ અહીં શુષ્કજ્ઞાની કહ્યા છે. - ૬, વૈરાગ્યત્યાગાદિ જે સાથે આત્મજ્ઞાન હોય તો સફળ છે, અર્થાત્ મોક્ષની પ્રાપ્તિના હેતુ છે; અને જ્યાં આત્મજ્ઞાન ન હોય ત્યાં પણ જે તે આત્મજ્ઞાનને અર્થે કરવામાં આવતાં હોય તો તે આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના હેતુ છે.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૧
૭. જેના ચિત્તમાં ત્યાગ અને વૈરાગ્યાદિ સાધનો ઉત્પન્ન થયાં ન હોય તેને જ્ઞાન ન થાય; અને જે ત્યાગવિરાગમાં જ અટકી રહી. આત્મજ્ઞાનની આકાંક્ષા ન રાખે તે પોતાનું ભાન ભૂલે, અર્થાત અજ્ઞાનપૂર્વક ત્યાગવૈરાગ્યાદિ હોવાથી તે પૂજાસત્કારાદિથી પરાભવ પામે, અને આત્માથે ચૂકી જાય.
૮. જ્યાં જ્યાં જે જે ચગ્ય છે, ત્યાં ત્યાં તે તે સમજે, અને ત્યાં ત્યાં તે તે આચરે એ આત્માથી પુરુષનાં લક્ષણો છે.
૯. પિતાના પક્ષને છોડી દઈ, જે સદ્ગુરુના ચરણને સેવે તે પરમાને પામે; અને આત્મસ્વરૂપને લક્ષ તેને થાય.
૧૦. આત્મજ્ઞાનને વિષે જેમની સ્થિતિ છે, એટલે પરભાવની ઈચ્છાથી જે રહિત થયા છે; તથા શત્રુમિત્ર, હર્ષ–શેક, નમસ્કાર-તિરસ્કારાદિ ભાવપ્રત્યે જેને સમતા વર્તે છે, માત્ર પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલાં
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
ગચ્છમતની જે કલ્પના, તે નહિ સન્ધ્યવહાર; ભાન નહીં. નિજરૂપનું, તે નિશ્ચય નહિ સાર. ૧૩૩ આગળ જ્ઞાની થઈ ગયા, વમાનમાં હોય; થાશે કાળ ભવિષ્યમાં, માગભેદ નહિ કાય. ૧૩૪ સર્વ જીવ છે સિદ્ધસમ, જે સમજે તે થાય; સદ્ગુરુઆજ્ઞા જિનદશા, નિમિત્ત કારણુ માંય ૧૩૫ ઉપાદાનનું નામ લઈ, એ જે તજે નિમિત્ત; પામે નહિ સિદ્ધત્વને, રહે ભ્રાંતિમાં સ્થિત. ૧૩૬ મુખથી જ્ઞાન કથે અને, અંતર છૂટા ન મેાહ; તે પામર પ્રાણી કરે, માત્ર જ્ઞાનાઁના દ્રોહ, ૧૩૭ દયા, શાંતિ, સમતા, ક્ષમા, સત્ય, ત્યાગ, વૈરાગ્ય, હાય સુમુક્ષુ ઘટ વિષે, એહ સદાય સુજાગ્ય. ૧૩૮ માહભાવ ક્ષય હાય જયાં, અથવા હાય પ્રશાંત; તે કહીએ જ્ઞાનીઢશા, ખાકી કહીએ ભ્રાંત. ૧૩૯ સકળ જગત તે એંઠવત્, અથવા સ્વપ્નસમાન;
તે કહીએ જ્ઞાનીદશા, ખાકી
વાચાસાન. ૧૪૦
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯
સ્થાનક પાંચ વિચારીનેછ વ જેહ; પામે સ્થાનક પાંચમું એમાં નહિ સંદેહ. ૧૪૧ દેહ છતાં જેની દશા, વતે દેહાતીતઃ તે જ્ઞાનીના ચરણમાં, હો વંદન અગણિત. ૧૪૨
શ્રી નડિયાદ, આ. વદ ૧, ગુરુ. ૧૫ર.
( ૯ )
આત્મસિદ્ધિ અર્થ ૧. જે આત્મસ્વરૂપ સમજ્યા વિના ભૂતકાળ હું અનંત દુઃખ પાયે, તે પદ જેણે સમજાવ્યું એટલે ભવિષ્યકાળ ઉત્પન્ન થવા ચોગ્ય એવા અન ત દુખ પામત તે મૂળ જેણે છે એવા શ્રી સદગુરુ ભગવાનને નમસ્કાર કરું છું.
૨. આ વર્તમાન કાળમાં મોક્ષમાગ ઘણે લાપ થઈ ગયો છે, જે ક્ષમાગ આમાથીને વિચારવા માટે (ગુશિષ્યના સ વાદરૂપે) અત્રે પ્રગટ કહીએ છીએ.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
૩. કઈ ક્રિયાને જ વળગી રહ્યા છે અને કઈ શુષ્કજ્ઞાનને જ વળગી રહ્યા છે એમ મોક્ષમાર્ગ માને છે, જે જોઈને દયા આવે છે.
૪. બાહ્યકિયામાં જ માત્ર રાચી રહ્યા છે, અંતર કંઈ ભેદાયું નથી; અને જ્ઞાનમાર્ગને નિષેધ્યા કરે છે, તે અહીં ક્રિયાજડ કહ્યા છે.
પ બંધ-મક્ષ માત્ર કલ્પના છે, એવાં નિશ્ચયવાકય માત્ર વાણીમાં બાલે છે અને તથારૂપ દશા થઈ નથી, મેહના પ્રભાવમાં વતે છે; એ અહીં શુષ્કજ્ઞાની કહ્યા છે.
૬, વૈરાગ્ય ત્યાગાદિ જે સાથે આત્મજ્ઞાન હોય તો સફળ છે, અર્થાત્ મેક્ષની પ્રાપ્તિના હેતુ છે; અને જ્યાં આત્મજ્ઞાન ન હોય ત્યાં પણ જે તે આત્મજ્ઞાનને અથે કરવામાં આવતાં હોય તો તે આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના હેતુ છે.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૧
૭. જેના ચિત્તમાં ત્યાગ અને વૈરાગ્યાદિ સાધન ઉત્પન્ન થયાં ન હોય તેને જ્ઞાન ન થાય; અને જે ત્યાગવિરાગમાં જ અટકી રહી, આત્મજ્ઞાનની આકાંક્ષા ન રાખે તે પોતાનું ભાન ભૂલે, અર્થાત્ અજ્ઞાનપૂર્વક ત્યાગવૈરાગ્યાદિ હેવાથી તે પૂજાસત્કારાદિથી પરાભવ પામે, અને આત્માથે ચૂકી જાય. ( ૮. જ્યાં જ્યાં જે જે યોગ્ય છે, ત્યાં ત્યાં તે તે સમજે, અને ત્યાં ત્યાં તે તે આચરે એ આત્માથી પુરુષનાં લક્ષણો છે.
૯. પિતાના પક્ષને છોડી દઈ, જે સદ્દગુરુના ચરણને સેવે તે પરમાર્થને પામે; અને આત્મસ્વરૂપને લક્ષ તેને થાય.
૧૦. આત્મજ્ઞાનને વિષે જેમની સ્થિતિ છે, એટલે પરભાવની ઈચ્છાથી જે રહિત થયા છે; તથા શત્રુમિત્ર, હર્ષશોક, નમસ્કાર-તિરસ્કારાદિ ભાવપ્રત્યે જેને સમતા વર્તે છે, માત્ર પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલાં
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
એવાં કર્મોના ઉદયને લીધે જેમની વિચરવાઆદિ ક્રિયા છે, અજ્ઞાની કરતાં જેની વાણી પ્રત્યક્ષ જુદી પડે છે, અને ષદર્શનના તાત્પર્યને જાણે છે, તે સદગુરુનાં ઉત્તમ લક્ષણ છે.
૧૧. જ્યાંસુધી જીવને પૂર્વકાળે થઈ ગયેલા એવા જિનની વાત પર જ લક્ષ રહ્યા કરે, અને તેના ઉપકાર કહ્યા કરે, અને જેથી પ્રત્યક્ષ આત્મબ્રાંતિનું સમાધાન થાય એવા સદગુરુનો સમાગમ પ્રાપ્ત થયો હોય તેમાં પરોક્ષ જિનનાં વચન કરતાં માટે ઉપકાર સમા છે, તેમ જે ન જાણે તેને આત્મવિચાર ઉત્પન્ન ન થાય.
૧૨. સદ્દગુરુના ઉપદેશ વિના જિનનું સ્વરૂપ સમાય નહીં, અને સ્વરૂપ સમજાયા વિના ઉપકાર શું થાય છે જે સદગુરઉપદેશે જિનનું સ્વરૂપ સમજે તો સમજનારનો આમા પરિણામે જિનની દશાને પામે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩
૧૩. જે જિનાગમાદિ આત્માના હોવાપણાને તથા પરલોકાદિના હોવાપણાને ઉપદેશ કરવાવાળાં શાસ્ત્રો છે, તે પણ જ્યાં પ્રત્યક્ષ સદગુરુનો જોગ ન હોય ત્યાં સુપાત્ર જીવને આધારરૂપ છે; પણ સદ્દગુરુ સમાન તે ભ્રાંતિના છેદક કહી ન શકાય.
૧૪. અથવા જે સદગુરુએ તે શાસ્ત્ર વિચારવાની આજ્ઞા દીધી હોય, તો તે શાસ્ત્રો મતાંતર એટલે કુળધર્મને સાર્થક કરવાનો હેતુ આદિ ભ્રાંતિ છોડીને માત્ર આત્માથે નિત્ય વિચારવાં.
૧૫. જીવ અનાદિકાળથી પિતાના ડહાપણે અને પિતાની ઇચ્છાએ ચાલ્યો જાય છે, એનું નામ “સ્વચ્છેદ છે. જો તે સ્વચ્છેદને રેકે તે જરૂર તે મોક્ષને પામે અને એ રીતે ભૂતકાળ અનંત જીવ મેક્ષ પામ્યા છે. એમ રાગ, દેષ અને અજ્ઞાન એમને એકે દેષ જેને વિષે નથી એવા દેષરહિત વીત
રાગે કહ્યું છે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
૧૬. પ્રત્યક્ષસદ્ગુરુના ચેાગથી તે સ્વચ્છંદ રોકાય છે, બાકી પેાતાની ઇચ્છાએ ખીજા ઘણા ઉપાય કર્યા છતાં ઘણું કરીને તે ખમણેા થાય છે.
૧૭ સ્વચ્છ ંદને તથા પેાતાના મતના આગ્રહને તને જે સદ્ગુરુના લક્ષે ચાલે તેને પ્રત્યક્ષ કારણ ગણીને વીતરાગે ‘સમકિત” કહ્યું છે.
૧૮. માન અને પૂજાસત્કારાદિના લાભ એ આદિ મહાશત્રુ છે, તે પેાતાના ડહાપણે ચાલતાં નાશ પામે નહિ, અને સદ્ગુરુના શરણમાં જતાં સહજ પ્રયત્નમાં જાય.
૧૯. જે સદ્ગુરુના ઉપદેશથી કાઈ કેવળજ્ઞાનને પામ્યા, તે સદ્ગુરુ હજી છદ્મસ્થ રહ્યા હાય, તાપણુ જે કેવળજ્ઞાનને પામ્યા છે એવા તે કેવળી ભગવાન છદ્મસ્થ એવા પેાતાના સદ્ગુરુની વૈયાવચ્ચ કરે,
૨૦. એવા વિનયના માગ શ્રી જિને ઉપદેશ્ય છે. એ માના મૂળ હેતુ એટલે તેથી આત્માને
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૫
શેા ઉપકાર થાય છે, તે કેાઈક સુભાગ્ય એટલે સુલભખેથી અથવા આરાધક જીવ હાય તે સમજે.
૨૨. જે મેાક્ષાથી જીવ હાય તે આ વિનયમાર્ગોદિને વિચાર સમજે અને જે મતાર્થી હોય તે તેના અવળે! નિર્ધાર લે, એટલે કાં પાતે તેવા વિનય શિષ્યાદિ પાસે કરાવે અથવા અસદ્ગુરુને વિષે પેાતે સદ્ગુરુની ભ્રાંતિ રાખી આ વિનયમાગના ઉપયાગ કરે.
૨૩. જે મતાર્થી જીવ હોય તેને આત્મજ્ઞાનના લક્ષ થાય નહીં; એવા મતાથી જીવના અહીં નિષ્પક્ષપાતે લક્ષણા કહ્યાં છે.
૨૪. જેને માત્ર માહ્યથી ત્યાગ દેખાય છે પણ આત્મજ્ઞાન નથી, અને ઉપલક્ષણથી અંતરંગ ત્યાગ નથી, તેવા ગુરુને સાચા ગુરુ માને અથવા તે પેાતાના કુળધર્મના ગમે તેવા ગુરુ હાય તેા પણ તેમાં જ મમત્વ રાખે.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
૨૫. જે જિનના દેહાદિનું વર્ણન છે તેને જિનનું વર્ણન સમજે છે અને માત્ર પોતાના કુળધમના દેવ છે માટે મારાપણાના કરિપત રાગે સમવસરણાદિ માહાત્મ્ય કહ્યા કરે છે, અને તેમાં પિતાની બુદ્ધિને રેકી રહે છે; એટલે પરમાર્થ હેતુ
સ્વરૂપ એવું જિનનું જે અંતરંગસ્વરૂપ જાણવા ચોગ્ય છે તે જાણતા નથી તેથી તે જાણવાનું પ્રયત્ન કરતા નથી અને માત્ર સમવસરણાદિમાં જ જિનનું સ્વરૂપ કહીને મતાર્થમાં રહે છે.
૨૬ પ્રત્યક્ષ સદગુરુનો કયારેક ચોગ મળે તે દુરાગ્રહાદિ છેદક તેની વાણી સાંભળીને તેનાથી અવળી રીતે ચાલે, અર્થાત્ તે હિતકારી વાણીને ગ્રહણ કરે નહીં અને પોતે ખરેખ દઢ મુમુક્ષુ છે એવું માન મુખ્યપણે મેળવવાને અર્થે અસદગુરુ સમીપે જઈને પિતે તેના પ્રત્યે પોતાનું વિશેષ દઢપણે જણાવે.
૨૭. દેવ–નારકાદિ ગતિના “ભાંગા આદિનાં
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૭
સ્વરૂપ કેઈક વિશેષ પરમાર્થ હેતુથી કહ્યાં છે, તે હેતુને જાણ્યું નથી અને તે ભંગજાળને શ્રુતજ્ઞાન જે સમજે છે તથા પિતાના મતને, વેષને આગ્રહ રાખવામાં જ મુક્તિને હેતુ માને છે.
૨૮. વૃત્તિનું સ્વરૂપ શું? તે પણ જે જાણત નથી, અને “હું વ્રતધારી છું” એવું અભિમાન ધારણ કર્યું છે. કવચિત્ પરમાર્થના ઉપદેશનો યોગ બને તે પણ લોકમાં પિતાનું માન અને પૂજાસત્કારાદિ જતાં રહેશે અથવા તે માનાદિ પછી પ્રાપ્ત નહીં થાય એમ જાણીને તે પરમાર્થને ગ્રહણ કરે નહી.
૨૯ અથવા “સમયસાર” કે “ગવાસિષ્ઠ જેવા ગ્રંથ વાંચી તે માત્ર નિશ્ચયનયને ગ્રહણ કરે. કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે માત્ર કહેવારૂપે, અંતરંગમાં તથારૂપ ગુણની કશી સ્પર્શના નહીં, અને ગુરુ, સતુશાસ્ત્ર, તથા વૈરાગ્ય, વિવેકાદિ સાચા વ્યવહારને
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮ લેપે તેમ જ પિતાને જ્ઞાની માની લઈને સાધનરાહત વર્તે.
૩૦. તે જ્ઞાનદશા પામે નહીં, તેમ વૈરાગ્યાદિ સાધનદશા પણ તેને નથી; જેથી તેવા જીવનો સંગ બીજા જે જીવને થાય તે પણ ભવસાગરમાં ડૂબે.
૩૧. એ જીવ પણ મતાર્થમાં જ વતે છે, કેમકે ઉપર કહ્યા જીવ, તેને જેમ કૂળધર્માદિથી મતાર્થતા છે, તેમ આને જ્ઞાની ગણાવવાના માનની ઈચ્છાથી પોતાના શુષ્કમતને આગ્રહ છે; માટે તે પણ પરમાર્થને પામે નહીં અને અનઅધિકારી એટલે જેને વિષે જ્ઞાન પરિણામ પામવા યોગ્ય નહીં એવા જીવોમાં તે પણ ગણાય.
૩૨. જેને ક્રોધ માન માયા લેભરૂપ કષાય પાતળા પડ્યા નથી, તેમ જેને અંતરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે નથી, આત્મામાં ગુણ ગ્રહણ કરવારૂપ સરળપણું જેને રહ્યું નથી, તેમ સત્યાસત્યતુલના કરવાને
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
જેને અપક્ષપાતદષ્ટિ નથી, તે મતાથી જીવ દુર્ભાગ્ય એટલે જન્મ, જરા, મરણને છેદવાવાળા મોક્ષમાર્ગને પામવા યોગ્ય એવું તેનું ભાગ્ય ન સમજવું.
૩૩. એમ મતાર્થી જીવનાં લક્ષણ કહ્યાં; તે કહેવાને હેતુ એ છે કે કઈ પણ જીવને તે જાણીને મતાર્થ જાય; હવે આત્માથી જીવનાં લક્ષણ કહીએ છીએ. તે લક્ષણ કેવાં છે? તે કે આત્માને અવ્યાબાધ સુખની સામગ્રીના હેતુ છે.
૩૪. જ્યાં આત્મજ્ઞાન હોય ત્યાં મુ અર્થાત્ આત્મજ્ઞાન ન હોય ત્યાં મુનિપણું ન જ સંભવે. " મંત્તિ ત મvid સદ્દ”
જ્યાં સમક્તિ એટલે આત્મજ્ઞાન છે ત્યાં મુનિપણું જાણે એમ “આચારાંગસૂત્રમાં કહ્યું છે. એટલે જેમાં આત્મજ્ઞાન હોય તે સાચા ગુરુ છે એમ જાણે છે, અને આત્મજ્ઞાનરહિત હોય તો પણ પોતાના કુળના ગુરુને સદ્ગુરુ માનવા એ માત્ર કલ્પના છે,
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
તેથી કંઈ ભવચ્છેદ ન થાય એમ આત્માથી જુએ છે. ૩૫. પ્રત્યક્ષસદ્ગુરુની પ્રાપ્તિના માટે ઉપકાર જાણે અર્થાત્ શાસ્ત્રાદિથી જે સમાધાન થઈ શકવા ચેાગ્ય નથી, અને જે દાષા સદ્ગુરુની આજ્ઞા ધારણ કર્યા વિના જતા નથી તે સદ્ગુરુજ્યેાગથી સમાધાન થાય અને તે દેશા ટળે, માટે પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરુને મોટા ઉપકાર જાણે અને તે સદ્ગુરુ પ્રત્યે મન વચન કાયાની એકતાથી આજ્ઞાંકિતપણે વર્તે.
+
૩૬. ત્રણે કાળને વિષે પરમાના પંથ એટલે મેાક્ષના માગ એક હાવા જોઈએ, અને જેથી તે પરમાર્થ સિદ્ધ થાય તે વ્યવહાર જીવે માન્ય રાખવેા જોઈએ; બીજે નહીં.
૩૭, એમ અંતરમા વિચારીને જે સદ્ગુરુના ચેાગના શેાધ કરે, માત્ર એક આત્માની ઇચ્છા રાખે; પણ માનપૂજાર્દિક, સિદ્ધિરિદ્ધિની કશી ઈચ્છા રાખે નહી એ ાગ જેના મનમાં નથી.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
૩૮. જ્યાં કષાય પાતળા પડ્યા છે, માત્ર એક મેાક્ષપદ સિવાય બીજા કોઈ પદની અભિલાષા નથી, સ'સાર પર જેને વૈરાગ્ય વર્તે છે, અને પ્રાણીમાત્ર પર જેને દયા છે, એવા જીવને વિષે આત્માના નિવાસ થાય.
૩૯. જ્યાંસુધી એવી જોગદશા જીવ પામે નહીં, ત્યાંસુધી તેને મેાક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ ન થાય, અને આત્માંતિરૂપ અનંત દુઃખના હેતુ એવા અંતરરાગ ન મટે.
૪૦. એવી દશા જ્યા આવે ત્યાં સદ્ગુરુને મેધ શોભે અર્થાત્ પરિણામ પામે, અને તે ખેાધના પરિણામથી સુખદાયક એવી સુવિચારદશા પ્રગટે.
૪૧ જ્યાં સુવિચારદશા પ્રગટે ત્યાં આત્મજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય અને તે જ્ઞાનથી માહના ક્ષય કરી નિર્વાણપદને પામે.
૪૨જેથી તે સુવિચારદશા ઉત્પન્ન થાય, અને
'
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
મોક્ષમાર્ગ સમજવામાં આવે તે છ પદરૂપે ગુરુશિષ્યના સંવાદથી કરીને અહીં કહું છું.
૪૩. “આત્મા છે,” “તે આત્મા નિત્ય છે,” તે આત્મા પિતાના કર્મનો કર્તા છે, “તે કર્મને ભોક્તા છે,” “તેથી મોક્ષ થાય છે, અને તે મોક્ષને ઉપાય એ સધી છે.”
૪૪. એ છ સ્થાનક અથવા છ પદ અહીં સંક્ષેપમાં કહ્યાં છે, અને વિચાર કરવાથી ષદર્શન પણ તે જ છે. પરમાર્થ સમજવાને માટે જ્ઞાની પુરુષે એ છ પદ કહ્યાં છે.
૪૫. દષ્ટિમાં આવતો નથી, તેમ જેનું કંઈ રૂપ જણાતું નથી, તેમ સ્પર્ધાદિ બીજા અનુભવથી પણ જણાવાપણું નથી; માટે જીવનું સ્વરૂપ નથી અર્થાત, જીવ નથી.
૪૬. અથવા દેહ છે તે જ આત્મા છે, અથવા ઈકિયે છે તે આત્મા છે, અથવા શ્વાસોચ્છવાસ છે
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
તે આત્મા છે, અર્થાત્ એ સૌ એકના એક દેહરૂપે છે, માટે આત્માને જુદા માનવા તે મિથ્યા છે, કેમકે તેનુ' કશુ જુદુ એ ધાણ એટલે ચિહ્ન નથી.
૪૭ અને જો આત્મા હૈાય તે તે જણાય શા માટે નહીં ? જો ઘટ, પટ, આદિ પદાર્થો છે તે જેમ જણાય છે, તેમ આત્મા હોય તે શા માટે ન જણાય ?
૪૮. માટે આત્મા છે નહી, અને આત્મા નથી એટલે તેના માલના અર્થે ઉપાય કરવા તે ફાગટ છે, એ મારા અંતરની શકાના કંઈપણુ સપાય સમજાવે એટલે સમાધાન હાય તેા કહેા.
૪૯. દેહાધ્યાસથી એટલે અનાદિકાળથી અજ્ઞાનને લીધે દેહને પરિચય છે, તેથી આત્મા દેહ જેવા અર્થાત્ તને દેહ ભાસ્યા છે; પણ આત્મા અને દેહ અન્ને જુદા છે, કેમકે એય જુદાં જુદાં લક્ષણથી પ્રગટ ભાનમાં આવે છે.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
૫૦. અનાદિકાળથી અજ્ઞાનને લીધે દેહના પરિચયથી દેહ જ આત્મા ભાસે છે, અથવા દેહ જે આત્મા ભાસે છે; પણ જેમ તરવાર ને મ્યાન, મ્યાનરૂપ લાગતાં છતાં અને જુદાં જુદાં છે, તેમ આત્મા અને દેહ બને જુદા જુદા છે
૫૧. તે આત્મા દ્રષ્ટિ એટલે આંખથી ક્યાંથી દેખાય? કેમકે ઊલટે તેને તે જેનાર છે. સ્કૂલસૂકમાદિ રૂપને જે જાણે છે, અને સર્વને બાધ કરતાં કરતાં કેઈપણ પ્રકારે જેનો બાધ કરી શકાતો નથી એવો બાકી જે અનુભવ રહે છે તે જીવનું સ્વરૂપ છે.
પર. કણે ન્દ્રિયથી સાંભળ્યું તે તે કણેન્દ્રિય જાણે છે, પણ ચક્ષુ-ઇંદ્રિય તેને જાણતી નથી, અને ચક્ષુ-ઇંદ્રિયે દીઠેલું તે કણેન્દ્રિય જાણતી નથી. અર્થાત્ સૌ સૌ ઇદ્રિયને પોતપોતાના વિષયનું જ્ઞાન છે, પણ બીજી ઈદ્રિયોના વિષયનું જ્ઞાન નથી; અને
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
આત્માને તે પાંચે ઈદ્રિયના વિષયનું જ્ઞાન છે. અર્થાત્ જે તે પાંચે ઇદ્રિના ગ્રહણ કરેલા વિષયને જાણે છે તે “આત્મા છે, અને આત્મા વિના એકેક ઇંદ્રિય એકેક વિષયને ગ્રહણ કરે એમ કહ્યું તે પણ ઉપચારથી કહ્યું છે.
૫૩. દેહ તેને જાણતો નથી. ઈદ્રિયે તેને જાણતી નથી, અને શ્વાસેચ્છવાસરૂપ પ્રાણ પણ તેને જાણતો નથી, તે સૌ એક આત્માની સત્તા પામીને પ્રવર્તે છે, નહીં તે જડપણે પડયાં રહે છે, એમ જાણ.
૫૪. જાગ્રત, સ્વપ્ન અને નિદ્રા એ અવસ્થામાં વર્તતે છતાં તે તે અવસ્થાઓથી જુદે જે રહ્યા કરે છે, અને તે તે અવસ્થા વ્યતીત થયે પણ જેનુ હેવાપણું છે, અને તે તે અવસ્થાને જે જાણે છે, એ પ્રગટસ્વરૂપ ચૈતન્યમય છે, અર્થાત્ જાણ્યા જ કરે છે એ જેને સ્વભાવ પ્રગટ છે અને એ તેની
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
નિશાની સદાય વર્તે છે; કેઈ દિવસ તે નિશાનીને ભંગ થતા નથી.
તું
૫૫. ઘટ, પટ આદિને તું પાતે જાણે છે, ‘તે ’ એમ તુ માને છે, અને જે તે ઘટ, પટ, આદિના જાણનાર છે તેને માનતે નથી; એ જ્ઞાન તે કેવું કહેવું ?
પ૬. દુ ળ દેહને વિષે પરમ બુદ્ધિ જોવામાં આવે છે, અને સ્થૂળ દેહને વિષે થાડી બુદ્ધિ પણ જોવામાં આવે છે; જે દેહ જ આત્મા હૈાય તા એવા વિકલ્પ એટલે વિરોધ થવાને વખત ન આવે,
૫૭. કાઈ કાળે જેમાં જાણવાના સ્વભાવ નથી તે જડ; અને સદાય જે જાણવાના સ્વભાવવાન છે તે ચેતન; એવા ધ્યેયના કેવળ જુદા સ્વભાવ છે, અને તે કાઈપણ પ્રકારે એકપણું પામવા ચેાગ્ય નથી. ત્રણે કાળ જડ જડભાવે અને ચેતન ચેતનભાવે રહે એવા ધ્યેયને જુદા જુદા દ્દતભાવ પ્રસિદ્ધ જ અનુભવાય છે.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭
૫૮. આત્માની શંકા આત્મા આપે પિતે કરે છે. જે શંકાને કરનાર છે, તે જ આત્મા છે. તે જણાતું નથી, એ માપ ન થઈ શકે એવું આશ્ચર્ય છે.
૫૯. આત્માના હોવા પણ વિષે આપે જે જે પ્રકાર કહ્યા તેને અંતરમાં વિચાર કરવાથી સંભવ થાય છે.
૬૦. પણ બીજી એમ શંકા થાય છે કે આત્મા છે તે પણ તે અવિનાશ એટલે નિત્ય નથી, ત્રણે કાળ હોય એવો પદાર્થ નથી; માત્ર દેહના સંગથી ઉત્પન્ન થાય અને વિગે વિનાશ પામે.
૬૧. અથવા વસ્તુ ક્ષણે ક્ષણે બદલાતી જોવામાં આવે છે, તેથી સર્વ વસ્તુ ક્ષણિક છે; અને અનુભવથી જોતાં પણ આમા નિત્ય જણાતો નથી - ૬૨. દેહમાત્ર પરમાણુનો સંચાગ છે, અથવા સંયોગે કરી આત્માના સંબંધમાં છે. વળી તે દેહ
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
જડ છે, રૂપી છે અને દશ્ય એટલે બીજા કેઈ દષ્ટાને તે જાણવાનો વિષય છે, એટલે તે પિતે પિતાને જાણતો નથી, તે ચેતનનાં ઉત્પત્તિ અને નાશ તે
ક્યાંથી જાણે? તે દેહના પરમાણુએ પરમાણુ વિચાર કરતાં પણ તે જડ જ છે, એમ સમજાય છે. તેથી તેમાંથી ચેતનની ઉત્પત્તિ થવા ગ્ય નથી, અને ઉત્પાત્ત થવા યોગ્ય નથી તેથી ચેતન તેમાં નાશ પણ પામવા ગ્ય નથી. વળી તે દેહ રૂપી એટલે સ્થલાદિ પરિણામવાળે છે; અને ચેતન દષ્ટા છે, ત્યારે તેના સાગથી ચેતનની ઉત્પત્તિ શી રીતે થાય છે અને તેમા લય પણ કેમ થાય? દેહમાંથી ચેતન ઉત્પન્ન થાય છે અને તેમાં જ નાશ પામે છે, એ વાત કેના અનુભવને વશ રહી? અર્થાત્ એમ કોણે જોયું ? કેમકે જાણનાર એવા ચેતનની ઉત્પત્તિ દેહથી પ્રથમ છે નહી અને નાશ તે તેથી પહેલાં છે ત્યારે તે અનુભવ થયો કેને?
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
૬૩. જેના અનુભવમાં એ ઉત્પત્તિ અને નાશનું જ્ઞાન વર્તે તે ભાન તેથી જુદા વિના કોઈ પ્રકારે પણ સ’ભવતું નથી, અર્થાત્ ચેતનનાં ઉત્પત્તિ, લય થાય છે એવો કાઈને પણ અનુભવ થવા ચેાગ્ય
છે નહીં.
૬૪. જે જે સચેાગા દેખીએ છીએ તે તે અનુભવસ્વરૂપ એવા આત્માના દૃશ્ય એટલે તેને આત્મા જાણે છે, અને તે સચેાગનું સ્વરૂપ વિચારતાં એવા કોઈ પણ સ ચાગ સમજાતા નથી કે જેથી આત્મા ઉત્પન્ન થાય છે, માટે આત્મા સચાગથી નહીં ઉત્પન્ન થયેલા એવા છે; અર્થાત્ અસ ચેાગી છે. સ્વાભાવિક પદાર્થ છે, માટે તે પ્રત્યક્ષ ‘ નિત્ય સમજાય છે.
૬૫. જડથી ચેતન ઊપજે, અને ચેતનથી જડ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
ઉત્પન્ન થાય એ કેઈ ને કયારે કદી પણ અનુભવ થાય નહીં.
૬૬. જેની ઉત્પત્તિ કેઈ પણ સંયોગથી થાય નહીં, તેને નાશ પણ કોઈને વિષે થાય નહીં; માટે આત્મા ત્રિકાળ “નિત્ય” છે.
૬૭ ક્રોધાદિ પ્રકૃતિઓનું વિશેષપણું સર્પ વગેરે પ્રાણુમાં જન્મથી જ જોવામાં આવે છે; વર્તમાન દેહે તે તે અભ્યાસ કર્યો નથી, જેમની સાથે જ તે છે. એટલે એ પૂર્વજન્મનો જ સંસ્કાર છે, જે પૂર્વજન્મ જીવની નિત્યતા સિદ્ધ કરે છે.
૬૮. આત્મા વસ્તુપણે નિત્ય છે. સમયે સમયે જ્ઞાનાદિ પરિણામના પલટાવાથી તેના પર્યાયનું પલટવાપણું છે. (કંઈ સમુદ્ર પલટાતો નથી, માત્ર માં પલટાય છે, તેની પેઠે...) જેમ બાળ, યુવાન
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
અને વૃદ્ધ એ ત્રણ અવસ્થા છે, તે આત્માને વિભાવથી પર્યાય છે; અને બાળ અવસ્થા વર્તતાં આત્મા બાળક જણાતો, તે બાળ અવસ્થા છેડી જ્યારે યુવાવસ્થા ગ્રહણ કરી ત્યારે યુવાન જણાયે અને યુવાવસ્થા તજી વૃદ્ધાવસ્થા ગ્રહણ કરી ત્યારે વૃદ્ધ જણાય. એ ત્રણે અવસ્થાને ભે- થયો તે પર્યાયભેદ છે, પણ તે ત્રણે અવસ્થામાં આત્મદ્રવ્યને ભેદ થો નહીં, અર્થાત્ અવસ્થાઓ બદલાઈ પણ આત્મા બદલા નથી. આત્મા એ ત્રણે અવસ્થાને જાણે છે, અને તે ત્રણે અવસ્થાની તેને જ સ્મૃતિ છે. ત્રણે અવસ્થામાં આત્મા એક હોય તો એમ બને; પણ જે આત્મા ક્ષણે ક્ષણે બદલાતો હોય તો તેવો અનુભવ બને જ નહીં,
દ૯. વળી અમુક પદાર્થ ક્ષણિક છે એમ જે જાણે છે, અને ક્ષણિકપણું કહે છે તે કહેનાર અર્થાત્ જાણનાર ક્ષણિક હોય નહીં; કેમકે પ્રથમ ક્ષણે
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ર
અનુભવ થયે તેની બીજી ક્ષણે તે અનુભવ કહી શકાય; તે બીજી ક્ષણે પિતે ન હોય તે કયાંથી કહે ? માટે એ અનુભવથી પણ આત્માના અક્ષણિકપણાને નિશ્ચય કર.
૭૦. વળી કઈ પણ વસ્તુનો કઈ પણ કાળે કેવળ તો નાશ થાય જ નહીં, માત્ર અવસ્થાંતર થાયઃ માટે ચેતનનો પણ કેવળ નાશ થાય નહીં. અને અવસ્થાંતરરૂપ નાશ થતો હોય તે તે કેમાં ભળે, અથવા કેવા પ્રકારનું અવસ્થાંતર પામે તે તપાસ. અર્થાત્ ઘટાદિ પદાથ ફેટી જાય છે, એટલે લોકે એમ કહે છે કે ઘડે નાશ પામ્યો છે, કંઈ માટીપણું નાશ પામ્યું નથી. તે છિન્નભિન્ન થઈ જઈ સુમમાં સૂક્ષ્મ ભૂકો થાય, તોપણ પરમાણસમૂહેરૂપે રહે, પણ કેવળ નાશ ન થાય અને તેમાંનું એક પરમાણુ પણ ઘટે નહીં કેમકે અનુભવથી જોતાં અવસ્થાંતર થઈ શકે, પણ પદાર્થને સમૂળગો નાશ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૩
થાય એમ ભાસી જ શકવા યોગ્ય નથી એટલે જે તું ચેતનનો નાશ કહે તો પણ કેવળ નાશ તે કહી જ શકાય નહીં, અવસ્થાંતરરૂપ નાશ કહેવાય. જેમ ઘટ ફૂટી જઈ કમે કરી પરમાણુસમૂહરૂપે સ્થિતિમાં રહે, તેમ ચેતનને અવસ્થાંતરરૂપ નાશ તારે કહેવું હોય તો તે શી સ્થિતિમાં રહે, અથવા ઘટના પરમાણુઓ જેમ પરમાણુસમૂહમાં ભળ્યા તેમ ચેતન કઈ વસ્તુમાં ભળવા ચોગ્ય છે તે તપાસ; અર્થાત્ એ પ્રકારે તું અનુભવ કરી જોઈશ તો કેઈમાં નહીં ભળી શકવા ચેાગ્ય અથવા પરસ્વરૂપે અવસ્થાંતર નહીં પામવા ચોગ્ય એવું ચેતન એટલે આત્મા તને ભાસ્યમાન થશે.
૭૧. જીવ કર્મને કર્તા નથી; કર્મના કર્તા કમર છે, અથવા અનાયાસે તે થયાં કરે છે. એમ નહીં, : ને જીવ જ તેનો કર્તા છે એમ કહો તો પછી તે જીવનો ધર્મ જ છે, અર્થાત્ ધર્મ હોવાથી કયારેય નિવૃત્ત ન થાય.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
૭૨, અથવા એમ નહીં, તે આત્મા સદા અસંગ છે, અને સત્ત્વાદિ ગુણવાળી પ્રકૃતિ કર્મને બંધ કરે છે; તેમ નહીં, તે જીવને કર્મ કરવાની પ્રેરણા ઈશ્વર કરે છે તેથી ઈશ્વરેચ્છારૂપ હેવાથી જીવ તે કર્મથી “અબંધ છે.”
૭૩. માટે જીવ કઈ રીતે કમને કર્તા થઈ શકતો નથી, અને મોક્ષને ઉપાય કરવાને કઈ હેતુ જણાતું નથી; કાં જીવને કમનું કર્તાપણું નથી અને જે કર્તાપણું હોય તો કઈ રીતે તે તેને સ્વભાવ મટવા ચોગ્ય નથી. - ૭૪. ચેતન એટલે આત્માની પ્રેરણારૂપી પ્રવૃત્તિ ન હોય, તે કર્મને કેણ ગ્રહણ કરે ? જડને સ્વભાવે પ્રેરણા નથી. જડ અને ચેતન બેયના ધર્મ વિચારી જુઓ.
૭૫. આત્મા જે કર્મ કરતો નથી, તે તે થતાં નથી; તેથી સહજ સ્વભાવે એટલે અનાયાસે તે થાય એમ કહેવું ઘટતું નથી, તેમ જ તે જીવનો ધર્મ
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૫
પણ નહી. કેમકે સ્વભાવને નાશ થાય નહીં; અને આત્મા ન કરે તો કર્મ થાય નાહ, એટલે એ ભાવ ટળી શકે છે, માટે તે આત્માને સ્વાભાવિક ધર્મ નહીં. * ૭૬. કેવળ જે અસંગ હેત, અર્થાત્ કયારે પણ તેને કર્મનું કરવાપણું ન હોત તો તને પોતાને તે આત્મા પ્રથમથી કેમ ન ભાસત? પરમાર્થથી તે આત્મા અસંગ છે, પણ તે તે જ્યારે સ્વરૂપનું ભાન થાય ત્યારે થાય. - ૭૭. જગતનો અથવા જીનાં કર્મને ઈશ્વર કર્તા કોઈ છે નહીં; શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ જેને થયો છે તે ઈશ્વર છે અને તેને જે પ્રેરક એટલે કર્મક ગણીએ તે તેને દેશને પ્રભાવ થયે ગણવે જોઈએ; માટે ઈશ્વરની પ્રેરણા જીવના કર્મ કરવામાં પણ કહેવાય નહીં.
૭૮. આત્મા જે પોતાના શુદ્ધ ચૈતન્યાદિ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
સ્વભાવમાં વતે તો તે પોતાના તે જ સ્વભાવને કર્તા છે, અર્થાત્ તે જ સ્વરૂપમાં પરિણમિત છે; અને તે શુદ્ધ ચેતન્યાદિ સ્વભાવના ભાનમાં વર્તત ન હોય ત્યારે કર્મભાવને કર્તા છે. - ૭૯. જીવને કર્મને કર્તા કહીએ તે પણ તે કર્મને ભોક્તા જીવ નહીં કરે; કેમકે જડ એવાં કર્મ શું સમજે કે તે ફળ દેવામાં પરિણામી થાય ? અર્થાત્ ફળદાતા થાય ?
૮૦ ફળદાતા ઇશ્વર ગણીએ તો ભક્તાપણું સાધી શકીએ, અર્થાત્ જીવને ઈશ્વર કર્મ ભોગવાવે તેથી જીવ કર્મને ભેંકતા સિદ્ધ થાય; પણ પરને ફળ દેવા આદિ પ્રવૃત્તિવાળો ઈશ્વર ગણીએ તે તેનું ઈશ્વરપણું જ રહેતું નથી, એમ પણ પાછો વિરોધ આવે છે.
૮૧. તે ફળદાતા ઈશ્વર સિદ્ધ થતો નથી એટલે જગતને નિયમ પણ કેઈ રહે નહીં, અને
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૭
શુભાશુભ કર્મ ભોગવવાનાં કઈ સ્થાનક પણ ઠરે નહીં; એટલે જીવને કર્મનું ભોકતૃત્વ કયાં રહ્યું ? - ૮૨. ભાવકર્મ જીવને પોતાની ભ્રાંતિ છે, માટે ચેતનરૂપ છે, અને તે ભ્રાંતિને અનુયાયી થઈ
જીવવીય સ્કુરાયમાન થાય છે, તેથી જડ એવાં દિવ્યકર્મની વગણે તે ગ્રહણ કરે છે.
૮૩. ઝેર અને અમૃત પિતે જાણતા નથી કે અમારે આ જીવને ફળ આપવું છે, તે પણ જે જીવ ખાય છે, તેને તે ફળ થાય છે; એમ શુભાશુભ કર્મ, આ જીવને આ ફળ આપવું છે એમ જાણતાં નથી, તોપણ ગ્રહણ કરનાર જીવ, ઝેર અમૃતના પરિણામની રીતે ફળ પામે છે.
૮૪. એક રાંક છે અને એક રાજા છે, એ આદિ શબ્દથી નીચપણું ઊંચપણ, કુરૂપપણું, સુરૂપપણું એમ ઘણું વિચિત્રપણું છે; અને એવો જે ભેદ રહે છે–તે સર્વ સમાનતા નથી, તે જ શુભાશુભ કર્મનું
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
ભક્તાપણું છે, એમ સિદ્ધ કરે છે, કેમકે કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી.
૮૫. ફળદાતા ઈશ્વરની એમાં કંઈ જરૂર નથી. ઝેર અને અમૃતની રીતે શુભાશુભ કર્મ સ્વભાવે પરિણમે છે, અને નિસત્ત્વ થયેથી ઝેર અને અમૃત ફળ દેતાં જેમ નિવૃત્ત થાય છે, તેમ શુભાશુભ કર્મને ભોગવવાથી તે નિ સત્ત્વ થયે નિવૃત્ત થાય છે.
૮૬. ઉત્કૃષ્ટ શુભ અધ્યવસાય તે ઉત્કૃષ્ટ શુભગતિ છે અને ઉત્કૃષ્ટ અશુભ અધ્યવસાય તે ઉત્કૃષ્ટ અશુભ ગતિ છે, શુભાશુભ અધ્યવસાય મિશ્રગતિ છે; અને તે જીવપરિણામ તે જ મુખ્યપણે તે ગતિ છે. તથાપિ ઉત્કૃષ્ટ શુભ દ્રવ્યનુ ઉર્ધ્વગમન, ઉત્કૃષ્ટ અશુભ દ્રવ્યનું અધોગમન, શુભાશુભની મધ્યસ્થિતિ, એમ દ્રવ્યને વિશેષ સ્વભાવ છે. અને તે આદિ હેતુથી તે તે ભેગ્યસ્થાનક હવા ચગ્ય છે. હે શિષ્ય! જડ ચેતનને સ્વભાવ સાગાદિ સૂક્ષ્મસ્વરૂપનો અત્રે
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૯
ઘણો વિચાર સમાય છે; માટે આ વાત ગહન છે તો પણ તેને સાવ સંક્ષેપમાં કહી છે,
૮૭. કર્તા ભોક્તા જીવ હે, પણ તેથી તેને મોક્ષ થવા ગ્ય નથી, કેમકે અનંત કાળ થયા તે પણ કર્મ કરવારૂપી દોષ હજુ તેને વિષે વર્તમાન જ છે,
૮૮. શુભ કામ કરે તેથી દેવાદિ ગતિમાં તેનું શુભ ફળ ભોગવે અને અશુભ કર્મ કરે તો નરકાદિ ગતિને વિષે તેનું અશુભ ફળ ભેગ; પણ જીવ કર્મ રહિત કેઈ સ્થળે હોય નહીં.
૮૯. જેમ શુભાશુભ કર્મ પદ તે જીવના કરવાથી તે થતાં જાણ્યાં અને તેથી તેનું તાપણું જાણ્ય, તેમ નહીં કરવાથી અથવા તે કર્મનિવૃત્તિ કરવાથી તે નિવૃત્તિ પણ થવા ગ્ય છે, માટે તે નિવૃત્તિનું પણ સફળપણું છે. અર્થાત્ જેમ તે શુભાશુભ કર્મ અફળ જતાં નથી, તેમ તેની નિવૃત્ત
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦
પણ અફળ જવા ચેગ્ય નથી; માટે તે નિવૃત્તિપ મેાક્ષ છે એમ હું વિચક્ષણ ! તું વિચાર.
૯૦. કમસહિત અનંતકાળ વીત્યા તે તે શુભાશુભ કર્મ પ્રત્યેની જીવની આસકિતને લીધે વીત્યા; .પણ તેના પર ઉદાસીન થવાથી તે કર્મફળ છેદાય, અને તેથી મેાક્ષસ્વભાવ પ્રગટ થાય.
૯૧. દેહાદિ સચૈત્રના અનુક્રમે વિચાગ તો થયા કરે છે, પણ તે પાછે ગ્રહણ ન થાય તે રીતે વિયેાગ કરવામાં આવે તે સિદ્ધસ્વરૂપ મેાક્ષસ્વભાવ પ્રગટે અને શાશ્વતપદે અનંત આત્માનંદ ભેગવાય.
૯૨. મેાક્ષપદ કદાપિ હાય તાપણુ તે પ્રાપ્ત થવાના કાઈ વિરાધ એટલે યથાતથ્ય પ્રતીત થાય એવા ઉપાય જણાતા નથી; કેમકે અનંત કાળનાં કર્યાં છે તે આવા અલ્પાયુષ્યવાળા મનુષ્યદેહથી કેમ છેદ્યાં જાય ?
૯૩. અથવા કદાપિ મનુષ્યદેહના અલ્પાયુષ્ય
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૧
વગેરેની શંકા છોડી દઈએ, તે પણ મત અને દર્શન ઘણાં છે, અને તે મોક્ષના અનેક ઉપાયે કહે છે, અર્થાત્ કઈ કંઈ કહે છે અને કઈ કંઈ કહે છે તેમાં ક્યો મત સાચે એ વિવેક બની શકે એવું નથી
૯૪. બ્રાહ્મણાદિ કઈ જાતિમાં મોક્ષ છે, અથવા ક્યા વેષમાં મેક્ષ છે, એને નિશ્ચય પણ ન બની શકે એવો છે; કેમકે તેવા ઘણા ભેદો છે, અને એ દિપે પણ મેક્ષનો ઉપાય પ્રાપ્ત થવા ગ્ય દેખાતો - નથી. - ૯૫. તેથી એમ જણાય છે કે મેલનો ઉપાય પ્રાપ્ત થઈ શકે એવું નથી, માટે જીવાદિનું સ્વરૂપ જાણવાથી પણ શું ઉપકાર થાય છે અર્થાત્ જે પદને અર્થે જાણવાં જોઈએ તે પદને ઉપાય પ્રાપ્ત થવો અશક્ય દેખાય છે. - ૯૬. આપે પાંચે ઉત્તર કહ્યા તેથી સર્વાગ
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭ર
એટલે બધી રીતે મારી શંકાનું સમાધાન થયું છે; પણ જે મોક્ષને ઉપાય સમજું તો સદ્ભાગ્યને ઉદય ઉદય થાય! અત્ર “ઉદય” “ઉદય” બે વાર શબ્દ છે તે પાંચ ઉત્તરના સમાધાનથી થયેલી મેક્ષની જિજ્ઞાસાનું તીવ્રપણું દર્શાવે છે.
૯૭. પાંચે ઉત્તરની તારા આત્માને વિષે પ્રતીતિ થઈ છે, તો મોક્ષના ઉપાયની પણ એ જ રીતે તને સહજમાં પ્રતીતિ થશે અત્રે “થશે અને ‘સહજ’ એ બે શબ્દ સગુરુએ કહ્યા છે; તે જેને પાંચ પદની શંકા નિવૃત્ત થઈ છે તેને મેપાય સમજાવે કંઈ કઠણ જ નથી એમ દર્શાવવા તથા શિષ્યનું વિશેષ જિજ્ઞાસુપણું જાગી અવશ્ય તેને મેપાય પરિણમશે એમ ભાસવાથી (તે વચન) કહ્યાં છે, એમ સદ્ગુરુનાં વચનનો આશય છે.
૯૮. કમભાવ છે તે જીવનું અજ્ઞાન છે અને મેક્ષભાવ છે તે જીવના પિતાના સ્વરૂપને વિષે સ્થિતિ
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩
થવી તે છે. અજ્ઞાનનો સ્વભાવ અંધકાર જેવો છે. તેથી જેમ પ્રકાશ થતાં ઘણા કાળનો અંધકાર છતાં નાશ પામે છે, તેમ જ્ઞાનપ્રકાશ થતાં અજ્ઞાન પણ નાશ પામે છે.
૯. જે જે કારણો કર્મબંધનાં છે, તે તે કર્મબંધન માગે છે, અને તે તે કારણોને છેદે એવી જે દશા છે તે મોક્ષને માગ છે, ભવને અંત છે.
૧૦૦. રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાન એનું એકત્વ એ કર્મની મુખ્ય ગાંઠ છે, અર્થાત્ એ વિના કર્મનો બંધ ન થાય; તેની જેથી નિવૃત્તિ થાય તે જ મોક્ષને માગ છે.
૧૦૧. “સ” એટલે “અવિનાશી, અને ચૈતન્યમય” એટલે “સર્વ ભાવને પ્રકાશવારૂપ સ્વભાવમય.” અન્ય સર્વ વિભાવ અને દેહાદિ સંચાગના આભાસથી રહિત એવે, “કેવળ” એટલે “શુદ્ધ આત્મા પામીએ, તેમ પ્રવર્તાય તે મોક્ષમાર્ગ છે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
૧૦૨. કર્મ અનંત પ્રકારનાં છે, પણ તેના મુખ્ય જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ પ્રકાર થાય છે, તેમાં પણ મુખ્ય મેહનીય કર્મ છે. તે મેહનીયકર્મ હણાય તેને પાઠ કહું છું
૧૦૩ તે મોહનીયકર્મ બે ભેદે છે;-એક “દર્શનમેહનીય” એટલે “પરમાર્થને વિષે અપરમાર્થબુદ્ધિ અને અપરમાર્થને વિષે પરમાર્થબુદ્ધિરૂપ, બીજી “ચારિત્રમોહનીય’, તથારૂપ પરમાર્થને પરમાર્થ જાણીને "આત્મસ્વભાવમાં જે સ્થિરતા થાય, તે સ્થિરતાને રેધક એવા પૂર્વ સંસ્કારરૂપ કષાય અને નોકષાય તે ચારિત્રમેહનીય. દર્શનમોહનીયને આત્મબંધ, અને ચારિત્રમેહનીયને વીતરાગપણું નાશ કરે છે. આમ તેના અચૂક ઉપાય છે, કેમકે મિથ્યા તે દર્શનમોહનીય છે, તેને પ્રતિપક્ષ સત્યાત્મબોધ છે; અને ચારિત્રમોહનીય રાગાદિક પરિણામરૂપ છે, તેને પ્રતિપક્ષ વીતરાગભાવ છે. એટલે અંધકાર જેમ
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૫
પ્રકાશ થવાથી નાશ પામે છે-તે તેના અચૂક ઉપાય છે-તેમ બેધ અને વીતરાગતા અનુક્રમે દર્શનમેાહનીય અને ચારિત્રમાહનીયરૂપ અ`ધકાર ટાળવામાં પ્રકાશસ્વરૂપ છે; માટે તે તેના અચૂક ઉપાય છે.
૧૦૪, ક્રોધાદિ ભાવથી ક`ખધ થાય છે, અને ક્ષમાદિક ભાવથી તે હણાય છે; અર્થાત્ ક્ષમા રાખવાથી ક્રોધ ાકી શકાય છે, સરળતાથી માયા રેકી શકાય છે, સતાષથી લાભ રાકી શકાય છે; એમ રતિ અરતિ આદિના પ્રતિપક્ષથી તે તે દાષા રોકી શકાય છે, તે જ કર્મ અધના નિરાધ છે; અને તે જ તેની નિવૃત્તિ છે. વળી સને આ વાતના પ્રત્યક્ષ અનુભવ છે, અથવા સને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થઈ શકે એવુ' છે. ક્રોધાદિ શકયાં રોકાય છે, અને જે કમ ખાધને રાકે છે તે અકમ દશાના માર્ગ છે. એ માર્ગ પરલેાકે નહી, પણ અત્રે અનુભવમાં આવે છે; તે એમાં સ`દેહશે! કરવા
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
૧૦૫. આ મારે મત છે, માટે મારે વળગી જ રહેવું, અથવા આ મારું દર્શન છે, માટે ગમે તેમ મારે તે સિદ્ધ કરવું એ આગ્રહ અથવા એવા વિકલ્પને છોડીને આ જે માગ કહ્યો છે, તે સાધશે તેના અ૮૫ જન્મ જાણવા. અહીં “જન્મ શદ બહુવચનમાં વાપર્યો છે, તે એટલું જ દર્શાવવાને કે કવચિત તે સાધન અધૂરાં રહ્યાં તેથી અથવા જઘન્ય કે મધ્યમ પરિણામની ધારાથી આરાધન થયાં હોય, તેથી સર્વ કર્મ ક્ષય થઈ ન શકવાથી બીજો જન્મ થવાનો સંભવ છે; પણ તે બહુ નહીં, બહુ જ અ૫. સમકિત આવ્યા પછી જે વમે નહીં, તે ઘણામાં ઘણું પંદર ભવ થાય, એમ જિને કહ્યું છે, અને “જે ઉત્કૃષ્ટપણે આરાધે તેને તે ભવે પણ મિક્ષ થાય'; અત્રે તે વાતને વિરોધ નથી.
૧૦૬. હે શિષ્ય ! તે છ પદનાં છ પ્રશ્નો વિચાર
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૭
કરીને પૂછળ્યાં છે, અને તે પદની સર્વાગતામાં મોક્ષમાર્ગ છે, એમ નિશ્ચય કર. અર્થાત્ એમાંનું કઈ પણ પદ એકાંતે કે અવિચારથી ઉથાપતાં મેક્ષમાર્ગ સિદ્ધ થતો નથી.
૧૦૭. જે મિક્ષ માગ કહ્યો તે હોય તે ગમે તે જાતિ કે વેષથી મેક્ષ થાય; એમાં કંઈ ભેદ નથી. જે સાધે તે મુક્તિપદ પામે; અને તે મોક્ષમાં પણ બીજા કશા પ્રકારને ઊંચનીચત્વાદિ ભેદ નથી, અથવા આ વચન કહ્યા તેમાં બીજે કંઈ ભેદ એટલે ફેર નથી.
૧૦૮. ક્રોધાદિ કષાય જેના પાતળા પડ્યા છે, માત્ર આત્માને વિષે મોક્ષ થવા સિવાય બીજી કોઈ ઇચ્છા નથી અને સંસારના ભેગપ્રત્યે ઉદાસીનતા વર્તે છે, તેમ જ પ્રાણી પર અંતરથી દયા વર્તે છે; તે જીવને મોક્ષમાર્ગનો જિજ્ઞાસુ કહીએ, અર્થાત્ તે માગ પામવા ગ્ય કહીએ.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
૧૦૯. તે જિજ્ઞાસુ જીવને જે સદગુરુને ઉપદેશ પ્રાપ્ત થાય છે તે સમકિતને પામે અને અંતરની શોધમાં વતે.
૧૧૦. મત અને દર્શનને આગ્રહ છેડી દઈ જે સદગુરુને લક્ષે વતે, તે શુદ્ધ સમકિત પામે કે જેમાં ભેદ તથા પક્ષ નથી.
૧૧૧ આત્મસ્વભાવને જ્યાં અનુભવ, લક્ષ અને પ્રતીતિ વર્તે છે તથા વૃત્તિ આત્માના સ્વભાવમાં વહે છે, ત્યાં પરમાથે સમકિત છે.
૧૧૨. તે સમકિત વધતી જતી ધારાથી હાસ્ય, શકાદિથી જે કંઈ આત્માને વિષે મિથ્યાભાસ ભાસ્યા છે તેને ટાળે, અને સ્વભાવ સમાધિરૂપ ચારિત્રને ઉદય થાય, જેથી સર્વ રાગદ્વેષના ક્ષયરૂપ વીતરાગપદમાં સ્થિતિ થાય.
૧૧૩. સર્વ આભારહિત, આત્મસ્વભાવનું જ્યાં અખંડ એટલે જ્યારે પણ ખંડિત ન થાય, મંદ ન
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૭
થાય, નાશ ન પામે, એવું જ્ઞાન વતે તેને કેવળસાન કહીએ છીએ. જે કેવળજ્ઞાન પામ્યાથી ઉત્કૃષ્ટ જીવનમુકતદશારૂપ નિર્વાણુ, દેહ છતાં જ અને અનુભવાય છે.
૧૪. કરોડો વર્ષનું સ્વપ્ન હોય તો પણ જાગ્રત થતાં તરત તે સમાય છે, તેમ અનાદિનો વિભાવ છે તે આત્મજ્ઞાન થતાં દૂર થાય છે.
૧૧૫. હે શિષ્ય! દેહમાં જે આત્મતા મનાઈ છે, અને તેને લીધે સ્ત્રી, પુત્રાદિ સર્વમાં અહેમમત્વપણું વર્તે છે તે આત્મતા જે આત્મામાં જ મનાય અને તે દેહાધ્યાસ એટલે દેહમાં આત્મબુદ્ધિ તથા આત્મામાં દેહબુદ્ધિ છે તે છૂટે, તો તું કમને કર્તા પણ નથી અને ભેકતા પણ નથી; અને એ જ ધર્મનો મર્મ છે.
૧૧૬. એ જ ધર્મથી મેક્ષ છે, અને તું જ માક્ષસ્વરૂપ છે; અર્થાત્ શુદ્ધ આત્મપદ એ જ મોક્ષ
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
છે. તે અનંત જ્ઞાન દર્શન તથા અવ્યાબાધ સુખસ્વરૂપ છે.
૧૧૭. તું દેહાદિક સર્વ પદાર્થથી જુદો છે. કેઈમાં આત્મદ્રવ્ય ભળતું નથી, કેઈ તેમાં ભળતું નથી, દ્રવ્ય દ્રવ્ય પરમાર્થથી સદાય ભિન્ન છે, માટે તું શુદ્ધ છે, બેધસ્વરૂપ છે, ચિતન્યપ્રદેશાત્મક છે, સ્વયંતિ એટલે કેઈ પણ તને પ્રકાશતું નથી, સ્વભાવે જ તું પ્રકાશ સ્વરૂપ છે, અને અવ્યાબાધ સુખનું ધામ છે. બીજું કેટલું કહીએ? અથવા ઘણું શું કહેવું? ટૂંકામાં એટલું જ કહીએ છીએ, જે વિચાર કરે છે તે પદને પામીશ.
૧૧૮. સર્વે જ્ઞાનીઓનો નિશ્ચય અત્રે આવીને, સમાય છે, એમ કહીને સદગુરુ મૌનતા ધરીને સહજસમાધિમાં સ્થિત થયા, અર્થાત્ વાણીયાગની અપ્રવૃત્તિ કરી.
૧૧૯. શિષ્યને સદગુરુના ઉપદેશથી અપૂર્વ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
એટલે પૂર્વે કેઈ દિવસ નહીં આવેલું એવું ભાન આવ્યું અને તેને પિતાનું સ્વરૂપ પિતાને વિષે યથાતથ્ય ભાસ્યું અને દેહાત્મબુદ્ધિરૂપ અજ્ઞાન હર થયું.
૧૨૦. પિતાનું સ્વરૂપ શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ, અજર, અમર, અવિનાશી અને દેહથી સ્પષ્ટ જુદું ભાસ્યું.
૧૨૧. જ્યાં વિભાવ એટલે મિથ્યાત્વ વતે છે, ત્યાં મુખ્ય નથી કર્મનું કર્તાપણું અને તાપણું છે; આત્મસ્વભાવમાં વૃત્તિ વહી તેથી અકર્તા થયે.
૧૨૨ અથવા આત્મપરિણામ જે શુદ્ધ ચિતન્યસ્વરૂપ છે, તેને નિર્વિકલ્પરૂપે કર્તાકતા થ.
૧૨૩. આત્માનું શુદ્ધ પદ છે તે મોક્ષ છે, અને જેથી તે પમાય છે તે તેને માર્ગ છે; શ્રી સ૬ગુરુએ કપા કરીને નિર્ચથનો સર્વ માગ સમજાન્યો.
૧૨૪. અહ! અહો! કરુણાના અપાર સમુદ્રસ્વરૂપ આત્મલમીએ ચુકત સદ્દગુરુ, આપ પ્રભુએ
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
આ પામર જીવ પર આશ્ચર્યકારક એ ઉપકાર કર્યો.
૧૨૫. હું પ્રભુના ચરણ આગળ શું ધરું? (સદ્દગુરુ તો પરમ નિષ્કામ છે; એક નિષ્કામ કરુણાથી માત્ર ઉપદેશના દાતા છે, પણ શિષ્યધમે શિષ્ય આ વચન કહ્યું છે.) જે જે જગતમાં પદાર્થ છે, તે સૌ આત્માની અપેક્ષાએ નિમૂલ્ય જેવા છે; તે આત્મા તે જેણે આપ્યું તેના ચરણસમીપે હું બીજું શું ધરું? એક પ્રભુના ચરણને આધીન વતું. એટલું માત્ર ઉપચારથી કરવાને હું સમર્થ છું.
૧૨૬. આ દેહ “આદિ”, શબ્દથી જે કંઈ મારું ગણાય છે, તે આજથી કરીને સદ્ગુરુ પ્રભુને આધીન વર્તો, હું તેહ પ્રભુનો દાસ છું, દાસ છું, દીન દાસ છું.
૧૨૭. છએ સ્થાનક સમજાવીને હે સદ્ગુરુ દેવ! આપે દેહાદિથી આત્માને, જેમ મ્યાનથી તરવાર જુદી કાઢીને બતાવીએ તેમ, સ્પષ્ટ જુદો બતાવ્યા; આપે મપાઈ શકે નહીં એ ઉપકાર કર્યો !
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩
૧૨૮. એ દર્શન આ છે સ્થાનકમાં સમાય છે. વિશેષ કરીને વિચારવાથી કઈ પણ પ્રકારના સ`શય રહે નહીં.
૧૨૯. આત્માને પેાતાના સ્વરૂપનું ભાન નહીં એવા બીજો કાઈ રોગ નથી, સદ્ગુરુ જેવા તેના કાઈ સાચા અથવા નિપુણ વૈદ્ય નથી, સદ્ગુરુઆજ્ઞાએ ચાલવા સમાન ખીજું કેાઈ પથ્ય નથી, અને વિચાર તથા નિદિધ્યાસન જેવું કેાઈ તેનું ઔષધ નથી.
૧૩૦. જે પરમાર્થને ઇચ્છતા હે, તે સાચા પુરુષાર્થ કરે, અને ભવસ્થિતિ આદિનું નામ લઈ ને આત્માને છંદો નહીં.
૧૩૧. આત્મા અમ'ધ છે; અસંગ છે, સિદ્ધ છે, એવી નિશ્ચયમુખ્ય વાણી સાંભળીને સાધન તજવાં ચેાગ્ય નથી પણ તથારૂપ નિશ્ચય લક્ષમાં રાખી સાધન કરીને તે નિશ્ચયસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવું.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
૧૩૨. અત્રે એકાંતે નિશ્ચયનય કહ્યો નથી અથવા એકાંતે વ્યવહારનય કહ્યો નથી; બેય જ્યાં જ્યાં જેમ ઘટે તેમ સાથે રહ્યાં છે.
૧૩૩. ગ૭ મતની કલ્પના છે તે સદ્વ્યવહાર નથી, પણ આત્માર્થીના લક્ષણમાં કહી તે દશા અને મોક્ષોપાયમાં જિજ્ઞાસુનાં લક્ષણ આદિ કહ્યા તે સદ્વ્યવહાર છે, જે અત્રે તો સંક્ષેપમાં કહેલ છે. પિતાના સ્વરૂપનું ભાન નથી અર્થાત જેમ દેહ અનુભવમાં આવે છે, તેવો આત્માને અનુભવ થયો નથી. દેહાધ્યાસ વતે છે અને જે વિરાગ્યાદિ સાધન પામ્યા વિના નિશ્ચય કર્યા કરે છે, તે નિશ્ચય સારભૂત નથી.
૧૩૪. ભૂતકાળમાં જે જ્ઞાની પુરુષ થઈ ગયા છે, વર્તમાનકાળમાં જે છે, અને ભવિષ્યકાળમાં થશે, તેને કેાઈને માગને ભેદ નથી, અર્થાત્ પરમાર્થે તે સૌને એક ભાગ છે; અને તેને પ્રાપ્ત કરવા
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૫
ચોગ્ય વ્યવહાર પણ તે જ પરમાર્થ સાધકરૂપે દેશ કાળાદિને લીધે ભેદ કહ્યો હોય છતાં એક ફળ ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી તેમાં પણ પરમાર્થે ભેદ નથી.
૧૩૫. સર્વ જીવને વિષે સિદ્ધ સમાન સત્તા છે, પણ તે તો જે સમજે તેને પ્રગટ થાય. તે પ્રગટ થવામાં સદ્ગુરુની આજ્ઞાથી પ્રવર્તવું, તથા સદ્દગુરુએ ઉપદેશેલી એવી જિનદશાનો વિચાર કરે, તે બેય નિમિત્ત કારણ છે.
૧૩૬. સદ્ગઆજ્ઞા આદિ તે આત્મસાધનનાં નિમિત્ત કારણ છે, અને આત્માનાં જ્ઞાન દર્શનાદિ ઉપાદાને કારણે છે, એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, તેથી ઉપાદાનનું નામ લઈ જે કઈ તે નિમિત્તને તજશે તે સિદ્ધપણાને નહીં પામે અને ભ્રાંતિમાં વર્યા કરશે, કેમકે સાચા નિમિત્તના નિષેધાશે તે ઉપાદાનની વ્યાખ્યા શાસ્ત્રમાં કહી નથી, પણ ઉપાદાન અગ્રત રાખવાથી તારું સાચું નિમિત્ત મળ્યા છતાં
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
૧૩૨ અત્રે એકાંતે નિશ્ચયનય કહ્યો નથી અથવા એકાંતે વ્યવહારનય કહ્યો નથી; બેય જ્યાં જ્યાં જેમ ઘટે તેમ સાથે રહ્યાં છે.
૧૩૩. ગ૭ મતની કલ્પના છે તે સદ્વ્યવહાર નથી, પણ આત્માર્થીના લક્ષણમાં કહી તે દશા અને મોક્ષેપાયમાં જિજ્ઞાસુનાં લક્ષણ આદિ કહ્યાં તે સદ્વ્યવહાર છે, જે અત્રે તે સંક્ષેપમાં કહેલ છે. પોતાના સ્વરૂપનું ભાન નથી અર્થાત્ જેમ દેહ અનુભવમાં આવે છે, તેવો આત્માને અનુભવ થયો નથી, દેહાધ્યાસ વતે છે અને જે વિરાગ્યાદિ સાધન પામ્યા વિના નિશ્ચય પિકાર્યા કરે છે, તે નિશ્ચય સારભૂત નથી.
૧૩૪. ભૂતકાળમાં જે જ્ઞાની પુરુષ થઈ ગયા છે, વર્તમાનકાળમાં જે છે, અને ભવિષ્યકાળમાં થશે, તેને કેઈને માર્ગને ભેદ નથી, અર્થાત્ પરમાર્થે
સૌને એક માગ છે; અને તેને પ્રાપ્ત કરવા
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૫
યોગ્ય વ્યવહાર પણ તે જ પરમાર્થ સાધકરૂપે દેશ કાળાદિને લીધે ભેદ કહ્યો હોય છતાં એક ફળ ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી તેમાં પણ પરમાર્થ ભેદ નથી.
૧૩૫. સર્વ જીવને વિષે સિદ્ધ સમાન સત્તા છે, પણ તે તે જે સમજે તેને પ્રગટ થાય. તે પ્રગટ થવામાં સદ્ગુરુની આજ્ઞાથી પ્રવર્તવું, તથા સદ્દગુરુએ ઉપદેશેલી એવી જિનદશાને વિચાર કરો, તે બેય નિમિત્ત કારણ છે.
૧૩૬. સદ્ગુરુ આજ્ઞા આદિ તે આત્મસાધનનાં નિમિત્ત કારણ છે, અને આત્માનાં જ્ઞાન દર્શનાદિ ઉપાદાને કારણે છે, એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે; તેથી ઉપાદાનનું નામ લઈ જે કઈ તે નિમિત્તને તજશે તે સિદ્ધપણાને નહીં પામે અને બ્રાંતિમાં વર્યા કરશે; કેમકે સાચા નિમિત્તના નિષેધાથે તે ઉપાદાનની વ્યાખ્યા શાસ્ત્રમાં કહી નથી, પણ ઉપાદાન અજાગ્રત રાખવાથી તારું સાચું નિમિત્ત બન્યા છતાં
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
કામ નહિ થાય, માટે સાચું નિમિત્ત મળ્યે તે નિમિત્તને અવલખીને ઉપાદાન સન્મુખ કરવું, અને પુરુષા રહિત ન થવું એવેા શાસ્ત્રકારે કહેલી તે વ્યાખ્યાના પરમાથ છે.
૧૩૭. મુખથી નિશ્ચયમુખ્ય વચને કહે છે, પણ અતરથી પેાતાને જ પેાતાને જ માહુ છૂટ્યો નથી; એવા પામર પ્રાણી માત્ર જ્ઞાની કહેવરાવવાની કામનાએ સાચા જ્ઞાનીપુરુષના દ્રોહ કરે છે.
૧૩૮. યા, શાંતિ, સમતા, ક્ષમા, સત્ય, ત્યાગ અને વૈરાગ્ય એ ગુણા મુમુક્ષુના ઘટમાં સદાય સુજાગ્ય એટલે જાગૃત હાય, અર્થાત્ એ ગુણ્ણા વિના મુમુક્ષુપણુ પણ ન હાય.
૧૩૯. માહભાવનેા જ્યાં ક્ષય થા હોય, અથવા જ્યાં મેહદશા ખડું ક્ષીણ થઈ હાય, ત્યાં જ્ઞાનીની દશા હીએ; અને બાકી તા જેણે પાતામાં જ્ઞાન માની લીધું છે, તેને ભ્રાંતિ કહીએ.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૭
૧૪૦. સમસ્ત જગત્ જેણે એઠ જેવુ' જાણ્યુ છે અથવા સ્વપ્ન જેવું જગત જેને જ્ઞાનમાં વતે છે તે જ્ઞાનીની દશા છે, માકી માત્ર વાચાજ્ઞાન એટલે કહેવામાત્ર જ્ઞાન છે.
૧૪૧. પાંચે સ્થાનકને વિચારીને જે છઠ્ઠું સ્થાનકે વર્તે, એટલે તે મેાક્ષના જે ઉપાય કહ્યા છે તેમાં પ્રવર્તે, તે પાંચમું સ્થાનક એટલે મેાક્ષપદ, તેને પામે. ૧૪૨. પૂર્ણપ્રારબ્ધયેાગથી જેને દેહ વતે છે, પણ તે દેહથી અતીત એટલે દેહાદ્દિની કલ્પનારહિત, આત્મામય જેની દશા વતે છે, તે જ્ઞાનીપુરુષના ચરણકમળમાં અગણિત વાર વંદન હૈ!! શ્રી સદ્ગુરુચરણાપ ણમસ્તુ
( ૧૦ ) માહમયીથી જેની અમેહપણે સ્થિતિ છે, એવા શ્રી............ના યથા
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
'
'
'
મનને લઈ ને આ બધું છે’ એવા જે અત્યાર સુધીના થયેલા નિર્ણય લખ્યા, તે સામાન્ય પ્રકારે તા યથાતથ્ય છે. તથાપિ મન,’ તેને લઈ ને,’ અને ‘આ બધું,' અને ‘તેના નિય,’ એવા જે ચાર ભાગ એ વાકયના થાય છે, તે ઘણા કાળના ખાધે જેમ છે તેમ સમજાય એમ જાણીએ છીએ. જેને તે સમજાય છે, તેને મન વશ વર્તે છે; વતે છે, એ વાત નિશ્ચયરૂપ છે, તથાપિ ન વતુ. હાય તેા પણ તે આત્મસ્વરૂપને વિષે જ વતે છે. એ મન વશ થવાને ઉત્તર ઉપર લખ્યા છે, તે સવથી મુખ્ય એવા લખ્યા છે. જે વાકય લખવામાં આવ્યાં છે તે ઘણા પ્રકારે વિચારવાને ચેાગ્ય છે.
મહાત્માના દેહ એ કારણને લઈને વિદ્યમાનપણે વર્તે છે; પ્રારબ્ધ કર્મ ભાગવવાને અર્થે, જીવાના કલ્યાણના અથે; તથાપિ એ ખનેમાં તે ઉદાસપણે ઉદય આવેલી વનાએ વતે છે, એમ જાણીએ છીએ.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
ધ્યાન, જપ, તપ, ક્રિયા માત્ર એ સર્વ થકી, અમે જણાવેલું કેઈ વાક્ય જે પરમ ફળનું કારણ ધારતા હે તો, નિશ્ચયપણે ધારતા હે તો, પાછળથી બુદ્ધિ લોકસંજ્ઞા, શાસ્ત્રસંસા પર ન જતી હોય તો, જાય તો તે ભ્રાંતિવડે ગઈ છે એમ ધારતા હો તે, તે વાકયને ઘણા પ્રકારની ધીરજ વડે વિચારવા ધારતા હે તે, લખવાને ઈચ્છા થાય છે.
હજી આથી વિશેષપણે નિશ્ચયને વિષે ઘારણ કરવાને લખવું અગત્ય જેવું લાગે છે, તથાપિ ચિત્ત અવકાશરૂપે વર્તતું નથી, એટલે જે લખ્યું છે તે પ્રબળપણે માનશે.
( ૨ )
સર્વ પ્રકારે ઉપાધિ તો નિવૃત્ત કરવા યોગ્ય છે; તથાપિ જે તે ઉપાધિયોગ સત્સંગાદિકને અથે જ ઈચ્છવામાં આવતો હોય, તેમ જ પાછી
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
ચિત્તસ્થિતિ સંભવપણે રહેતી હોય તે તે ઉપાધિયોગમાં પ્રવર્તવું તે શ્રેયસ્કર છે.
મુંબઈ, વૈશાખ વદ ૧૪, બુધ, ૧૯૪૮.
ચિત્તમાં તમે પરમાર્થ ની ઈચ્છા રાખે છે એમ છે; તથાપિ તે પરમાર્થની પ્રાપ્તિને અત્યંતપણે બાધ કરવાવાળા એવા જે દોષ તે પ્રત્યે અજ્ઞાન, ક્રોધ, માનાદિના કારણથી ઉદાસ થઈ શકતા નથી અથવા તેની અમુક વળગણામાં અચિ વહે છે, તે પરમાર્થોને બાધ કરવાનાં કારણ જાણું અવશ્ય સપના વિષની પેઠે ત્યાગવા ગ્ય છે. કેઈનો દોષ જે ઘટતો નથી, સર્વ પ્રકારે જીવના દેષને જ વિચાર કર ઘટે છે; એવી ભાવના અત્યંતપણે દઢ કરવી
છે. જગતદષ્ટિએ કલ્યાણ અસંભવિત જાણી આ કહેલી વાત ધ્યાનમાં લેવા જોગ છે, એ વિચાર રાખવે.
મુંબઈ, ચૈત્ર વદ ૭, ૧૯૪૯
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૧
( પર )
૧. શ્રી સદ્ગુરુદેવના અનુગ્રહથી અત્ર સમાધિ છે, ૨. એકાંતમાં અવગાહવાને અર્થે આત્મસિદ્ધિ’ આ જોડે માકલ્યુ છે. તે હાલ શ્રી ૦૦૦ એ અવગાહેવા યાગ્ય છે.
'
'
એ
૦૦૦૦૦૦
૩. જિનાગમવિચારવાની શ્રી ૦૦૦ અથવા શ્રી ૦૦૦૦૦૦ની ઇચ્છા હોય તે આચારાંગ’, તા · સૂયગડાંગ ’, ‘ દશવૈકાલિક', ‘ઉત્તરાધ્યયન' અને પ્રશ્નવ્યાકરણ ’ વિચારવા ચેાગ્ય છે. ૮ ૪. આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર' શ્રી આગળ પર અવગાહવુ વધારે હિતકારી જાણી હાલ શ્રી ૦૦૦ને માત્ર અવગાહવાનું લખ્યું છે; તા પણ ને શ્રી ૦૦૦૦૦ની વિશેષ આકાંક્ષા હાલ રહે તા પ્રત્યક્ષ સત્પુરુષ જેવા મારા પ્રત્યે કેાઈ એ પરમાપકાર કર્યાં નથી એવા અખંડ નિશ્ચય આત્મામાં લાવી, અને આ દેહના ભવિષ્ય
જીવનમાં પણ તે
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૯૨ અખંડ નિશ્ચય છોડું તે મેં આત્માથે જ ત્યા અને ખરા ઉપકારીના ઉપકારને ઓળવવાનો દોષ કર્યો એમ જ જાણીશ, અને આત્માને પુરુષને નિત્ય આજ્ઞાંકિત રહેવામાં જ કલ્યાણ છે એ ભિન્નભાવરહિત, લોકસંબંધી બીજા પ્રકારની સર્વ ક૯પના છેડીને, નિશ્ચય વર્તાવીને, શ્રી ૦૦૦ મુનિના સહચારીપણામાં એ ગ્રંથ અવગાહવામાં હાલ પણ અડચણ નથી. ઘણી શંકાઓનું સમાધાન થવા ગ્ય છે.
( ૨ ) ૫. સપુરુષની આજ્ઞામાં વર્તવાને જેને દઢ નિશ્ચય વતે છે અને જે તે નિશ્ચયને આરાધે છે, તેને જ જ્ઞાન સમ્યફ પરિણામી થાય છે, એ વાત આત્માથી જીવે અવશ્ય લક્ષમાં રાખવા ગ્ય છે. અમે જે આ વચન લખ્યાં છે તેના સર્વ જ્ઞાનીપુરુષે સાક્ષી છે.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૩ ૬. બીજા મુનિઓને પણ જે જે પ્રકારે વૈરાગ્ય ઉપશમ અને વિવેકની વૃદ્ધિ થાય તે તે પ્રકારે શ્રી ૦૦૦ તથા શ્રી ૦૦૦૦૦૦એ યથાશકિત સંભળાવવું તથા પ્રવર્તાવવું ઘટે છે; તેમ જ અન્ય જીવો પણ આત્માર્થ સન્મુખ થાય અને જ્ઞાની પુરુષની આજ્ઞાન નિશ્ચયને પામે તથા વિરક્ત પરિણામને પામે, રસાદિની લુબ્ધતા મોળી પડે એ આદિ પ્રકારે એક આત્માથે ઉપદેશ કર્તવ્ય છે. -
૭. અનંતવાર દેહને અર્થે આત્મા ગાવ્યો છે. જે દેહ આત્માને અર્થે ગળાશે તે દેહે આત્મવિચાર જન્મ પામવા ગ્ય જાણી, સર્વ દેહાથની કલ્પના છેડી દઈ એક માત્ર આત્માર્થમાં જ તેનો ઉપયોગ કરે, એ મુમુક્ષુ જીવને અવશ્ય નિશ્ચય જોઈએ.
શ્રી સહજામસ્વરૂપ નડિયાદ, આસો વદ ૧૦, શનિ, ૧૫૨.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
(૫૩)
ક્ષમાપના હે ભગવાન! હું બહુ ભૂલી ગયે, મેં તમારાં અમૂલ્ય વચનને લક્ષમાં લીધાં નહીં. તમારાં કહેલાં અનુપમ તત્ત્વનો મેં વિચાર કર્યો નહીં. તમારા પ્રણીત કરેલા ઉત્તમ શીલને સેવ્યું નહીં. તમારાં કહેલાં દયા, શાંતિ, ક્ષમા અને પવિત્રતા મેં ઓળખ્યાં નહીં. હે ભગવન્! હું ભૂલ્યો, આથડ, રઝળે અને અનંત સંસારની વિટ બનામાં પડ છું. હું પાપી છું. હું બહુ મદમત્ત અને કર્મ રજથી કરીને મલિન છું. હે પરમાત્મા ! તમારાં કહેલાં તત્ત્વ વિના મારે મેક્ષ નથી હું નિરંતર પ્રપંચમાં પડે છું; અજ્ઞાનથી અંધ થયેલ છું, મારામાં વિવેકશક્તિ નથી અને હું મૂઢ છું, હું નિરાશ્રિત છું, અનાથ છું નિરાગી પરમાત્મા ! હું હવે તમારું, તમારા ધર્મનું અને તમારા મુનિનું શરણ ગ્રહું છું.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૫
મારા અપરાધ ક્ષય થઈ હું તે સર્વ પાપથી મુક્ત થઉં એ મારી અભિલાષા છે. આગળ કરેલાં પાપને હું હવે પશ્ચાત્તાપ કરું છું. જેમ જેમ હું સૂક્ષમ વિચારથી ઊંડે ઊતરું છું તેમ તેમ તમારા તત્ત્વના ચમત્કાર મારા સ્વરૂપને પ્રકાશ કરે છે. તમે નિરાગી નિર્વિકારી, સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ, સહજાનંદી, અન તજ્ઞાની અનંતદશી, અને લયપ્રકાશક છે. હું માત્ર મારા હિતને અર્થે તમારી સાક્ષીએ ક્ષમા ચાહું છું. એક પળ પણ તમારાં કહેલાં તત્ત્વની શંકા ન થાય, તમારા કહેલા રસ્તામાં અહોરાત્ર હું રહું એ જ મારી આકાંક્ષા અને વૃત્તિ થાઓ ! હે સર્વજ્ઞ ભગવાન! તમને હું વિશેષ શું કહું? તમારાથી કંઈ અજાણ્યું નથી. માત્ર પશ્ચાત્તાપથી હું કર્મજન્ય પાપની ક્ષમા ઈચ્છું છું.
છે શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠંડા
ઠંડાં
તેડુ
છેટું
-
મૂઝાઈશ
શુદ્ધિપત્રક પાન પંક્તિ અશુદ્ધ શુદ્ધ ૩૨ ૨ ૪૧ ૧૬ (ગo)
(50) ૪૩ ૧૪ ૫૪ ૧ સવાય
સિવાય ૭૨ ૧૦ દ્વય ૮૦ ૧૩ એક
એકેક ૧૦૭
મુંઝાઈશ ૧૨૩
પરમભિક્ત પરમભક્ત ૧૩૧ દાહ
દોહ ૧૩૮ શ્રવણ
શ્રાવણ ૧૫૦ ૧૧ જિનવકાએ જિનવરે દોએ ૧૬૬ ૭ રાજનીતિપુણનામાં રાજનીતિનિપુણતામાં માનવાછિત
મનવાંછિત ૧૭૩ નીરખીન
નીરખીને ૧૭૬ ૧૨ તૃષણાઈ, તૃણાઈ ૨૦૦ ૧૧ એસ્પા - આત્મને ૨૧૫ - ૮ અને એ જ બને
-
પ ર
થ
૧૭૨
૨
૧૫ - ૮૮ – --'' દિને રાત્રે રહે
૨૩: ૪' સગીર...'- 'સંગ ૨૫ લં પટપદનામકમન - ષપદનામકથન રે. આત્મ----
અંત્મા
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
_