Book Title: Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5
Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008414/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho zrutajJAnama" graMtha jIrNodhdhAra 36 nyAya graMtha 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam svopajJazabdamahArNavanyAsa (bRhanyAsa adhyAya-5), : dravya sahAyaka : pa.pU.pA.gacchAdhipati A.bha.zrI rAmasUrIzvarajI ma.sA.(DahelAvALA)nA samudAyanA pa.pU. gacchAdhipati A.bha.zrI abhayadevasUrIzvarajI ma.sA.nA AjJAnuvartinI pa.pU.sA. zrI sUryaprabhAzrIjI ma. tathA pU. ratnaprabhAzrIjI ma.nA ziSyA akSayaratnAzrIjI ma.nA sadupadezathI zrI paramAnaMda jaina saMgha, DikebIna, sAbaramatI bahenonA upAzrayanA jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka: zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 2065 - I.sa. 2009 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAratnam - 61 // AzaizavazIlazAline zrInemIzAnAya namaH // kumArapAla bhUpAlapratibodhaka - sugRhItanAmadheya - kalikAlasarvajJa - zrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam // [ svopajJatatvaprakAzikAbhidha bRhadvRtti-zabdamahArNavanyAsa - tadanusandhAnasaMvalitam ] tatra paJcamo'dhyAyaH // 166 nyAsAnusandhAnakAraH saMpAdakazva jagadguru-zAsanasamrAT sUricakracakravatti tapogacchAdhipati-vividhatIrthoddhAraka paramapUjyAcAryadeveza zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAraH 'vyAkaraNavAcaspati-kaviratna - zAstravizArada' iti padAlaGkRtaH zrImadvijayalAvaNyasUrIzvaraH // 555 od w d H , prakAzikA pra zrIsiddhahema prakAzana samitiH B Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- prakAzikA - zrIsiddhahema-prakAzana-samitiH - kAryavAhakazca - zAha narottamadAsa gulAbacandraH 51 dariyAsthAnagalI, DelIvAlo mAlo, bIje mAle, rUma naM0 30. vaDagAdI, muMbai 3. prApti zrIvijayalAvaNyasUrIzvara jJAnamandira boTAda [saurASTra ] [2] sarasvatI pustaka bhaNDAra ratanapola, hAthIkhAnA, amadAbAda [ gujarAta ] sthAnam vIra saM0 2490. ] nemi saM0 15. [ vikrama saM0 2020 c OCK- %3DTO -: mudraka :zrI mastUramala kummaTa ___kumbhaTa prinTarsa, ghor3oM kA cauka, jodhapura [ rAjasthAna ] Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAnA 61 mA ratna tarIke zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsananA nyAsAnusandhAnasahita bRhavRttino paMcamaadhyAya jijJAsu mahAnubhAvo samakSa mukatA amo atIva Ananda anubhavIe chole / zrIsiddhahemacyAkaraNanI bhavyatA viziSTatA ane ajoDa upayogitA to sarvaviditaja ch| A aMge kahevAyogya, ame tRtIya adhyAyanA prathama pAdane ApanI sevAmA raju karatI vakhate kahI gayA chii| AgaLanA tamAma adhyAyo sahanA upayoga mATe zIghrAtizIghra prakAzita karavAnA amArA prayAso jhaDapathI cAleja che / 2, 3, ane 4 pAda sahita tRtIya adhyAyana kArya vArANasInA suprasiddha bhArgava bhUSaNa presamAM cAle cha, caturtha adhyAyanaM kArya maMbainA khyAtanAma nirNayasAgara presamAM cAle cha; ane paMcama adhyAya ke je ApanA karakamalamAM Ave che tenuM sundara mudraNa jodhapuranA supratiSThita kuMbhaTa presamAM thayu cha / A granthane jhaDapathI chApavA baddala kuMbhaTa presanA mAlika zrI makhatUramalajI kuMbhaTa ne amo hArdika dhanyavAda ApIye chii| prastuta paMcama adhyAyanA zabdamahArNavanyAsaveM saMpUrNa anusandhAna jagadguru-zAsanasamrAT-suricakracakravartI-tapogacchAdhipati-vividhatIrthoddhAraka-prabhUtabhUpapratibodhaka-bAlabrahmacArI-paramArAdhya paramapUjya AcAryadeveza zrImadvijayanemisUrIzvarajI ma. zrIjInA paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati-kaviratna-zAstravizAradasAdhikasaptalakSazlokapramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka-anupamavyAkhyAnasudhAvartI pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijaya lAvaNyasUrIzvarajI ma0 zrIe karyu ch| paMcama adhyAyamA vyAkaraNazAstranI vizeSatAnA pratikasamA kRdantanA ane tenI antargata uNAvinA manoramya viSayane anusandhAnakAra mahaSie khUba sundara, rasaprada zailIe carko cha / eTaluja nahi paNa sUkSmAtisUkSma mamane paNa saraLatAthI co ch| racanAkAra maharSinI pratyeka racanAmA anekavidha granthonA cintana, manana, ane parizIlamanI sAthe prakANDabuddhipratibhAnI jhaLaka hoya che / A vAta sAkSaragaNane suparicitaja ch| ___bhAvi jijJAsuonA bodha ane upakAranI kalyANa kAmanAthI pUjyapAda AcAryadevazrI potAnA nAdurusta ane nAjuka svAsthyane gaNakAryA sivAya anekavidha zAsanaprabhAvanAnA zubhakAryone susampanna karavAnI sAthe nyAsAnusandhAnanA kAryane jaldI paripUrNa karavA avirata prayatnazIla rahe che| kharekhara pUjyapAda AcAryadeva zrIjInI apramatta jJAnadazA sahakoine bhAvapUrvaka abhivAdana karavA yogya che| AvA mahAn buddhivaibhavI paramArAdhya AcAryadevadhIjInA sarvopayogI ane cirasthAyI sAhityane prakAzita karavAno amUlya lAbha ane jJAnasevAnI yatkicit taka maLI che tethI amo paNa amArI jAtane bhAgyazALI mAnIye chii| paramapUjya AcArya devazrIjInA sarvagranthone sAkSaragaNe ane jijJAsumahAnubhAvoe jeTalA AnandathI satkAryA che ane bhAvapUrvaka sanmAnyA che tevIja rIte adhikAdhika upayogasAthe A granthane paNa satkAraze ane sanmAnaze evI bhAvapUrNa zraddhAsahita viramie chiio| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayanemisUrIzvara granthamAlA dvArA mughamANa * apUrva grantha ratnonI sUci * {1] siddhahemazabdAnuzAsana bRhadavRtti bRhannyAsAdisaha caturthavibhAga / [2] siddhahemazabdAnuzAsana bRhadvRtti bRhannyAsAdisaha paMcamavibhAga / [3] siddhahemazabdAnuzAsana bRhadvRtti [ aDhAra hajArI / [4] uNAdigaNavivRtti / [5] dhAturalAkara tRtIyabhAga dvitIyAvRtti / [6] chando'nuzAsana "pradyota" TIkA / [7] vibhaktyartha prakAza / [-] syAdyantasarit / [6] syAdyantapayasvinI / [10] - kRtpratyayAnAM mahAyantram / [11] hemacandrikA vyAkaraNano sarala gurjarAnuvAda / Wan + zrInemilAvaNyasUrIzvaragranthamAlA tathA nemilAvaNyadakSasuzIla* granthamAlA taraphathI tAjetaramA prakAzita thanArI pustikAo * [1] ralanI maalaa| [2] bhAvanA sArAMza / [3] bhAvanA samuccaya / [4] zabdarUpAvali / [5] smaasckr| [6] sadguNavAkyamAlA / [7] caityavandana vRtti / uparyukta traNe granthamAlAonA prakAzita thayelA prakAzanonu prAptisthAna(1) zrIvijayalAvaNyasUrIzvara jJAnamandira, boTAda [saurASTra] (2) sarasvatI pustaka bhaNDAra, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAbAda [gujarAta] Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahema-sUtrANAM paJcamAdhyAyagatAnAmakArAdikrameNAnukramaNikA / agnicityA 5 // 137 // , AdhArAt 5 / 4 / 68 // eSyatya0 ge 5 / 4 / 6 // taktavatU 551174 / / agnezveH 5 // 14164 // AnAyo0 m 5 / 3.136 // | kathami0 vA 514 / 13 / 1 | kteTogu0 5 / 3.106 // 511546 // Anulo0 cA 5 / 4 / 8 / kadAka0 vA 5138 // ktvAtuma0 ve 511413 // acitte0 ka 51831 | AyudhA0 deH 5116411 ] karaNA0 te 111158 // kacyAtdo 521151|| ajAte:0 myA: 5 / 1 / 170.! | Arambhe 551510 // karaNA0 re 531126 / / kriyAyAM0 53 / 13 // ajAte:0 le 511154 / / AziSi0 na: / 5 / 18 / karaNebhyaH | krudha-saM0 p 5 / 3 / 114 // ado'nat 5115011 | AziSya n 5 / 17 / / 5 // 13 // | klIbe ktaH 5 / 3 / 123 // adyatanI 15214 // AziSyA0 myau 51438 / kartuH khaz 51 / 117 // klezAdi t 5181 // adyarthA0 re, 5112 // | Asuyu0 maH 5.1 / 20 / / karturjI 0 haH // 4 // 66 // | kvacit 11171 // adhISTI 5:4132 // AsyaTi0 pa 513167 // kartuNin 51153 1 vip 1148 / / anaTa 5 / 3 / 124 // | AhAvo0 m 513144 / / kadA ka0 vA 5 // 38 // | kSiparaTa: 5 // 2 // 66 // anadya0 nI 5135 // ikizti0 rthe 5.3 / 138 / / / karmaNo'N 5 / 1172 // | kSiprAzaM0 myau 54 // 3 // anadya0 nI 52 / 7 / / / iGito. t 552144 / / | karmaNo'Na 5 / 3 / 14 / / | kSuzrIH 513171 // anojaDaH 51168 // iGo'0 dvaa5|3|16|| karmaNya0 511 / 165 / / / kSepe ca0 5 / 4 / 18 / / antaddhi: 5 // 3 // 86 // | icchArthe mI 5486 // | kaSo'ni0 Ta: 5 / 3 / 3 / / | kSepe'0 nA 54 / 12 // anyathai t 514 // 50 // icchA ) myau 514127 // kAmoktA0ti 54 // 26 // kSemapiN 5111105 // abhivyA0 n 5 / 3160 // | iNo'bhre 5 / 375 // | kAraNam 5 / 3.127 // khano Da0 ca 5131137 // ayajJe straH 5 / 3 / 68 // iraMmadaH 5211127 // | kAlave re 5 / 4 / 33 // | kheyamR0 ce // 13 // ayadivvA 5 // 4 // 23 // iSo'ni0 m 5 / 3 / 112 // kAlasyA0 m 5 / 4 / 7 / / rUNam cA0kSNye 514148 / / ayadi0nto 5216 | uNAdayaH 5193 // | kAlena re 514182 // | khyAte dRzye 52 / / aheM tRc // 4 // 37 // | udaH pa0 reH 5 / 2 / 26 / / | kiMvRtte. m 5.318 | gatyArthA je: 5 / 111 // a)'c 5191udaH zre: 5 / 3 / 53 // kiMvRtte. tyau 5 / 4 / 14 // gatvaraH 5278 // avaha0 sroH 51163 // udo0 ye 5 / 3135 / / kiMyatra: 5101 // | gasthakaH 5 166 // 5 / 3162 // upapI. myA 5.4/75 / / kikilA0 ntI 514 / 16 / / gAtrapu0 sna: 5 // 4 // 56 // avAt m 5 / 3 / 133 / / | upasa0 ta: 5 / 3 / 110 // | kiro dhAnye 5373|| gApApa ve 5 / 3 / 95 // aviva0 te 22114 // | upasa0 zyaH 51156 // kukSyAtmo0 khiH 51111011 gAyo'0 ka 51174 / azraddhA0 pi 5 / 4 / 15 / / | upasa0 kiH 5 / 3 / 87 // kupyabhi0 mina 51136 / / gehe grahaH 5 / 1155 // kumAra0n 51182 // asarU0 kteH 5 / 1 / 16 // | upasa0 za: 5 / 2 / 66 // gocaram 5 / 3 / 131 // kUlAdu0 haH 5 / 1 / 122 // asUryo0 zaH 511126 // upAtne 51472 // kUlAbhra0 SaH 5111110 // 5 // 3 // 55 // AGa: krI0 Sa: 512:51 // uvarNA0 ke 5116 // kRgaH kha0 Ne 5 / 1126 // | grahAdimyo0 511533 // ADa: zIleH 5.196kRt0i SaH 514170 // kRga: za0 vA 5/3.100 / prAdhmApA0za: 51158 // ADo yuddhe 5 // 3 // 43 // UrdhAdi. tuH 5 / 1136 // kugaH su0 tu. 5.11162 // ii sAsa0 ti 5 / 2 / 3 / / bAio rUplo: 5 / 3 / 46 // R dupA0 ca: 5 / 1141 // kRgo'0 mau 5484|| carerA0 rau 5 / 131 // A tumo t 5|11Rvrnn N 551417 // kRggra0 t 5 / 4 / 6 / / careSTa: 5 / 1 / 138 // Ato Do0 maH 5176 / / / RSinA0 Ne 5 / 2 / 86 // kRtAsma0kSA 52 / 1 / / / carmoda0 re: 5 / 4 // 56 // AdhArAt 51137] eje: 5 / 1 / 118 // kRvRSi0 vA 51142 // calaza t 5 / 2 / 43 // avAt Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TanaN citide0 deH . 513176 / / dRtinA0 vi: 5 / 1167 // nidAda DhT 5188 // pUrvAgre0 me 514146 / / citre 5 / 4 / 16 // dRvRg0 sa: 5 / 1440 // nRt0 T 51165 / / | pUrvAt0 tuH // 1141 // belArthA0 teH 5 / 4 / 58 // | dRzaH kva0 51166 / nenaMda0 Na: 5 / 3 / 26 / / praghaNaM0 ze // 335 / / vyarthe ka0 ga: 5 / 3 / 140 / / | devavA0 pa: 51166 / / 5 / 3 / 74 // pracaye0 sya 5 // 4 // 43 // chandonAmni 5 / 37011 | nyabhyu0 zcot 5 / 3 / 4 / / | praNAyyo0 te 5 / 1 / 23 / / jAgu: 5 / 2148 / / dvitIyayA 5 / 4 / 78 // | nyavAcchApe // 3 // 56 // | pramANa tyoH 5 / 4 / 76 / / jAgurazca 231104 // dviSanta0 pau. 511510811 | nyAdo navA 53 / 24 // / pravaca0 yH518|| jAtuya0 mI 5 // 41 // | dhanuda0 haH 5162 // tyAyA0 ram 5131134 // | prabhA0 veJ 5 / 3 / 116 / / jAyApa0 ti 51184 // 54 // 41 // ] nyudo naH 5.3 / 72 / / prAkkAle 5 // 4 // 47 // jivipu0 ke 1143 // dhAtrI 52161 // | paJca0 hetau 5 / 3 / 11 / / prAcca0 yasaH 52 / 52 // jINDa0 ya: 5 / 2172 // ghAyyA0 se 5 // 1 // 24 // | paJca0 yAm // 4177 / / prAjjJazca 5 / 176 / / jaSo'taH 5 / 1173 // dhArIDo0 z 5 // 2 // 25 // [paNemani 5 / 3 / 32 // prAtsU0 rin 12171 jJAnecchA0 kta: 5 / 2 / 12 / / dhArerdharca dhAradhaca 511113 // | pada0 ghan 5316 // prAt mudrustoH // 3 // 67 / / 521167 / / nagarA0 je 51187 // padA0 grahaH 5 // 1 // 44 // prAdazmi tre 5 / 3 / 51 // Tvito'thu: 5 / 3183 // namna0 au 5114128 / / | parAvare 514145!! | prAllipsAyAm 5.3157 / / Dvitastrim 5 / 3184 // | no0 pe // 3 / 117 // parikle0 na 54 / 80 // priya0 vadaH 5311107 // Nakatucau // 1 // 48 // naNi kSaH 5 / 2 / 45 // | paricA0 gnI 5 // 1 // 25 / / | isa0 sAdhau 51166 / / Nin cA0 parye 5 / 4 / 36 / / nanau0 t 5 / 2 / 17 / / | paridevane 5 // 36 // | praSA0 myau 5 / 4 / 26 / / NivettyA0 naH 153 / 111 // nandyAdinaH 5152 // pariNA0 caH 5 / 1 / 10 / / bandhernAmni 54167 / / tatra kva0 5 2 / 2 / / nanvorvA 52 / 18 // pareH krame 5 / 3 / 76 / / bahulam // 12 // tanvya 0 taH // 164 / / navAkva0 naH 5 // 3 // 48 // pare: sa0 ya: 5 / 3.102 / / bahuvi0 daH 5 / 1 / 124 / / tavyAnIyau 5127 // nADI0 zca 5 / 1 / 120 // paredhaH 513 // 40 // brahmaNo0 da: 5 / 1 / 156 / / tikkRtI. ni05shsh71|| nAnadya0 tyoH 5145 // | pre| zca 52165 / / brahmabhrU0 p 5 / 11161 // tiyaMcA0, 5.485 // nAmnA0 zaH 5418311 para te 5 / 3 / 631 | brahmAdibhyaH 5 / 1185 / / tUSNImA 5 // 4 // 7 // nAmni pu0ca 513 / 121 // pare vA 5 / 4 / 8 / / | bruvaH 5 / 1151 / / tRn zI0 Su 5 / 2 / 27 // nAmno ga0 haH 5 // 1131 // parokSe 5 / 2 / 12 / / bhajo viNa 5311146 // tRSidhR0 hu 5 // 2180 // | nimno va0 ca 5 / 135 // | paryagheLa - 5 // 3 // 113 // | bhakSi0 dhuraH 52 / 74 // te kRtyAH // 147 // nAmyupA0 kaH // 154 // paryAyA0 ka:0 5 / 3 / 120 // bhaviSyantI // 3 // 4 // tau mA0 Su sh2||21|| nigavA0 mina 51161 // | pANikarAt // 1121 // | tyadAya. ca 51152 / / nigho0 nam // 3 // 36 // pANidha0 ni 5116 | bhAvavacanA: 5 / 3.15 // trasigR0 knuH // 2 // 32 // nindahi0 da 51168 // | pANisa0 jaH // 118 // bhAvakoM : 513118 // daMzestR0 yA 5 / 4 / 73 / / nindye vyAM0 yaH 511156 // | pAzrdhAdiGa: 111135 // | bhAve 5131122 // daMzestraH 520 // nimilyA0 ke 514146|||naamni gha: 5 / 3 / 130 // bhAve cA0 khaH 5111130 / / dazcADaH // 17 // | nimUlA0 va: 54 / 62 / / puraMda0 rau 511114 / / bhAve'nu0 t 53 / 45 / / dATadhe0 kaH // 2136 / / | niyazcA0 dvA 553160 / / purAyA0 nA 5 // 37 // bhikSA0 yAt 5 / 1 / 136 / / didyudda0 paH 5 / 2 / 83 // nirabhe:0 lva: 5321 // | puro0 sattaH 5 / 1 / 140 / / bhidAdayaH 513 / 108 / / duHsvISa0 l 5 / 31136 // | nirgo deze 5114133 / / pUrva0 vate 585 bhiyo0 kam 5 / 2176 / / duherdughaH / / 1 / 145 / / | niSedhe0 ktvA 1514144 // | pUDyaje:0 na: 5 / 2 / 23 / / | bhImA0 dAne 5 / 1 / 14 / / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhISi0 bhyaH bhuji0 ne bhuvo'0 vA bhUjeH SNuka bhUtava0 vA bhUte bhUyo'l bhUSA0 naH bhRgo nAmni bhUgo0 vAma bhRtI0 NaH bhRGga0 ni sni bhUSA0 di bhrAjya0 SNuH svAdibhyo vA mathalapaH manyANin 5 / 2 / 28 | 5 / 31115 // 5 / 2 / 53 / / 5 / 1 / 116 / / 5 / 1 / 147 / / 54136 // 523281|| 5 / 3 / 37 / / |5|1|144 / / 5 / 3 / 101 / / 5 / 1 / 106 / / 512vA ya eccAtaH yaji0 kaH yaji0 0 naH 5 / 2 / 47 // 5385 // 533 / 65|| yaje grahaH yatkarma0 taH 5 / 3 / 125 / / yathA0 ttare 5451 / / 5|1|30|| yama 0 rgAt yAjyA0 ci 5 / 1126 // manUva tu mAjhyadyatanI mAne mUrti0 ghanaH mUla0 dayaH mRgayenA0 meghata0 khaH yAyAvara: mAvato0 vaH yuja0 naH yududro: 5 / 3 / 106 / / | rajaH0 grahaH ramyAdi0 ra 5 / 3 / 128 / / 5 / 3 / 64 / 5230 // 5 / 4 / 2 / / |4|10|| 5 / 3 / 23 // 5242 // XIII 521245 // yupU0 rghaJ yuvarNa0 ha 5 / 1 / 104 / / sh1raa11|| 5|4|42 // 2|| rAjaghaH rAtrau0 dya rucyA 0 vyam rorupasargAt lalATa0 kaH laSa0padaH lipsyasiddhI limpavindaH lihAdibhya lavas-taH vayaH 0zIle vatsyati di vatsryati0 le varyopa ye o varSa * [0 grahaH varSA 0 klIbe vahAbhrAlihaH vahAM karaNe vAdyata0 dau bAdhAre sthA vA vetteH suH va hetu ktaH diccho naha vid0 Nam vidhi0 ne vindvicchra vipari* - 54/55 // 5 / 2 / 50|| 5 / 3356|| 5 / 3 / 54 / / 513 / 28 / / | vRdubhikSi0 kaH (*) 5168 || || vRSTimA0 vA 5 / 3 / 13 / / deti kiMtu viza0 kSNye vizeSA zre bugo vastre 5 / 1150 // 1267 // 5|2|24|| zA 5|2| 6 || 51 / 6 / / verdahaH 5 / 3 / 22| | | vevica0 naH 5 / 1 / 125|| vezva dro: . 52 41 / / vaiNe kvaNaH 5|3|10|| tAtprAk boda: 51060 veyi 0 nama 5 / 3 / 26 / / 5 / 1 / 123 | | | vyApye0 sthANe0 nam 5|1|34|| vyupAcchIGa: vAkAGkSAyAm 5|3|10|| vratAbhIkSNye vAcaMyamo0 te zaMsaM 0. ku vA jvalA H si0 yAt vATAvyAt vAdebha0 kaH 5 / 1 / 115 / / 421162 // beraza0 ne vyaJja0 ghan vyatihA0 naH traH 5|3|1|| 5 / 4 / 25 / / 5 / 1 / 32 / / 5 / 3 50 / / vyApyAcevAt vyApyAdAdhAre vyava0 madbhayaH vyapAbhe0 SaH vyayodroH Ne O vyAghrA0 soH 5 / 3 / 103 / / zaka0 tum 5 / 2 / 67 || zaki0 t 5 / 2 / 15 / / zakRt0 gaH zaktArho 0 va zatrA0 sasyau 5 / 1 / 21 / / 5 / 2 / 22 / / 5|3|2|| 53186 // 54 / 54 / / 5|4|28|| zAtru naH 5|2|34|| zI0 luH zIlikA0 Na 5 / 2 / 55 / / 5481 // zunI0 Tve: 525 // zuSka0 va 5/3452 // zuka0 kaNa 5|2|70 // | zUva0 rAha: zamaSTa0 N samau nAtya: sAre pAt 5|4|57 // | zeSe0 yadI 5 / 275 // zokA0 ke 5 / 2 / 3 / / 5 / 3 / 6 / / 5 / 2 / 64 / / 5 / 256 // 5 / 254 // 5 / 3 / 27 // 5|4|11|| 513161 / / saMghe'nUrdhva saMcAyya0 to saMni0 yamaH 5 / 3 / 47 // saMpari0 daH 5260|| | saMpradA0 yaH 53|30|| 5 / 157 // 5 / 4 / 71 // 53 // saMveH sRjaH 5 | 1|4|| 5 / 3 / 77 // saMsto: 51157 // | sati 53132 / / 5 / 3 / 116 / / 5 / 3 / 116 || dhUsada0 vA zro zro vAyu0 te zvAdibhyaH 53 105|| 54160 // 5 / 1 / 26 // 5 / 1 / 100 // zliSa0 ktaH Sito'G saMkhyAha0 TaH saMgate m 24 satIdvArthAt 54|35|| 51220 // 5246|| 5 / 1 / 134 / / 5 / 1 / 134 // 524152 // satsAmI0 vA sanbhikSA0 ru saptamI0 ke saptamI0 ke sapta 0 yadi saptamya0 ttiH saptamyAH saptamyu0 samaH rUyaH samaH 0 jvare: samaja0 NaH samatya0 raH 5 / 1 / 116 / / samanu0 dhaH samiNA0 gaH 5/4160 // 5 / 240 // samudo0 zau 523zA | rAmo muSTau 5 / 31141 // 5|2|37| 5 / 1 / 731 saMprAdvasAt saMbhAva0 ktau saMbhAvat saMmada0 harSo Dhe 5/4/20 // 5 / 1 / 143 / / 5 // 21 // ||3|20|| 5 / 3 / 62 / / 5 / 149 // 5 / 3 / 107 / / 5 / 1 / 102 // 5 / 1 / 5 / / 5|3|80|| 5|1|22|| 5 / 3 / 25 / / 5 / 258 // 5 / 1 / 15 / / 512 / 61 / / 4122 // 524|4| 5 / 3 / 33 / / 5 / 257 // 5 / 3 / 66 / / 216 // 5|4|24|| 5 / 4 / 1 / 5 / 2 / 33 / / 5 / 3 / 12 / / 524130 // 514|34|| 544|6|| 5|1|16|| 5 / 4 / 21 / / 51277 // 2056 / / ITERI zarA62zA 5 / 2 / 63 / / 5163 // 5|3|30| 53158 // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samo vA 51146 / / | surAH piba: 5 / 17511 | stho vA 5366 // | hana0 lAt 55463 / / sarteH0 matsye 5 / 3 / 17 // sUtrAddhAraNe 5 / 1 / 13 / / | spRzo. kAt 5 / 11146 / / | hano Nin 5 / 1 / 16 / / sarvAta zca 5 / 1 / 111 // saglahaH kSe 513131 // | sme ca0 nA zasa16 | hano0 deze 553134 / / sasme hya0 ca 414 // 40 // 10 maraka- shraa73|| | sme pazcamI // 4 / 31 / / | hano vA0 ca 5 / 3461 sami0 nemi 5 / 2136 // | sR0 varapza / 77 / / / smyaja0 ra sasA | hala0 puvaH 52186! saharA0 dheH 51167 / / | somA0 sugaH 5111163 / / / svasnehA0Sa: 2465 hazazva0 ca 5 / 2 / 13 / / sAti0 ti 5364 // stambAt ghanazca 5 / 3 / 3 / / svAGgata0 zca 51486 hasta0 steye 5 / 3178 // sAdhau 51155 // | triyAM kti: 5 / 3.91 / / svAGganA0 Na 5 / 476 // hastArthA ta: 5 / 4 / 66 // sAhiMsAt 5 / 1156 / / | sthA0 snuH 5 / 2 / 31 / / / svArthA0 rdhAt 5 / 4 / 53 / / / hasti0 zaktI 5 / 16 / / sugadu0 re 5 / 1 / 132 // sthAdibhya ka: 5 / 382 // svAmi0 yaH // 133 // [ hiMsA pyAt 5 / 4 / 74 / / sugU0. tye 526 // | sthApA0 kaH . 51.142 // haH vrIhyoH 511681 go0 dyame 51165!! suyajI0 pa 51172 / / | stheza0 varaH 521811 // | hatyA0 bhAve // 1136 // | hetutacchI0 t 5111103 / / hvaH samA0 manoH 513641 / / // iti paJcamAdhyAyasUtrANAmakArAdikA'nukramaNikA // + + paJcamAdhyAye- kRtpratyayAnAM vartamAnAdivibhaktInAM ca saMkSiptA viSayAnukramaNikAviSaya- sUtrAGka-viSaya | viSaya sUtrAprathamapAde 17-26 | akaTa, kRtsaMjJA, tavya- anIya, 27 | bahulAdhikAraH, 28-31 Tana, 67-68 kaMtari kRt, varyAdiyAntanipAtanam, 32-34 karmakartari- dhura- kelima, kyap- ya, kRSTapacyanipAtanaM ca, tik- sarvakRt nAmni, kyabanta nipAtanam, 36-36 saMgatekartariajayanipAtanam, kyap 40-46 aN, kartari rucyAdinipAtanam, kRtyasaMjJA kartari vA bhavyAdinipAtanam, 74-75 Naka- tRca, kartari vA pravacanIyAdinipAtanam, 8 76-81 ac, kartari vAkta, .. lihAderac. Nin, kartari vA kta Arambhe, 83-87 ajantanipAtanam, kartari vA kta, : TagantanipAtanam, . . 88-86 AdhAre vA kta, khi,.. bhAve ktvA- tum- am, ka, 54-55. 61-66. apAdAne bhImAdinipAtanam, sampradAnAdapAdAnAccAnyatra DAntanipAtanam, uNAdipratyayAH, .58-61 Ta, 102-104 asarUpotsargo'pavAda vA, 62-64 kha-- aN, dhyaNa, thaa| aka, akan, 16 G GGGhii roXWWWmins Taka ana, Nin, 53 za. . . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kha, Nin, 15 khaza, o hk "viSayasUtrAGka- | viSayasUtrA-viSaya sUtrAGka106-107 | bhUte'nadyate zastanI-vi. 7-8 ru-ruka-luka 76 khAntanipAtanam, 108 kA bhaviSyantI-vi01-10 Tvarap 77-78 106-113 parokSA-vi. 11-12 khAntanipAtanam, 114-115 hyastanI parokSA-vi0 13 najiG 80 hyastanI-vi014 vara 81-82 117-126 adyatanI-vi0 kvim 83 khazantanipAtanam, 127 vartamAnA-vi0 16 | vartamAne 84 khiSNu- khukaJ, 128 bhUte vartamAnAvat , itra 85-87 khanana, 126 / bhUte vartamAnA " baTa 88-89 130 vartamAne vartamAnA khaD-Da-kha, vartamAne zatR Anaz DAntanipAtanam, 132-133 bhaviSyati syasahita Anaz) 134-137 zata-Anaz uNAdi 63 138-141 vartamAne vasu 22 / / iti dvitIyapAdaH / / , zAna 23-24 142 atha tRtIyapAdekAntanipAtanam 143-144 / atRz 25-26 / [ bhaviSyadarthe sU0 1-15. ] vartamAne-- zIla-dharma-sAdhau tan 145 27 | bhaviSyati- in nipAtanam in nipAtanam 1 iSNu 28-26 man van kanim vic, | [tyAdivibhakti sU0 4-13. ] kvipa, 140-150 - snu 31 | bhaviSyati- bhaviSyantI 4 kibantANantanipAtanam, 151 knu 32 zvastanI - 5-6 Tak- sak- ki, 152 u 33-34 vartamAnA 7-11 153-158 Aru 35 vartamAnA paJcamI ca 12 in, bhaviSyantI tum Nakac ca13 Nin, Gi 38-36 karmapUrvakAd aN 14 vip, ukaNa 40-41 bhAvavacanA ghajAdAyaH15 166-167 ana 42-44 | kartari- ghaJ 16-17 168-171 niSedhaH 45 / bhAvAkoM:- ghara 18-22 vanip ana 46 | al 23-37 atR, 173 Uka 47-48 ] karaNe 38-40 kta-ktavatu, ghinaN 46-66 bhAvAkoM:- , 41-53 // iti prathamapAdaH / / Naka 67-66 54-81 TAka 70 atha dvitIyapAde in 71-72 parokSA-vi0 marak . 73 kasu kAna dhura 74 adyatanI-vi0 ,kit 75 / naG dudha, vim, 147 SNuka Nin, kuni, Da, 172 174 ghaJ . athu zrimaka 2-3 4-6! Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 138 | tum, parAd dhAtoH khal 136 / saptamI, - viSayasUtrA-viSayasUtrAGka-viSaya sUtrAGka. . ki dhAto: svarUpe'rthe ca-i ki ztiva paJcamI, 31-32 bhAve na jin [triyAM sU0 61-122.] kRcchrAkRcchrAt duHsvISataH). bhAvAkoM: striyAM-kti 5-64 bhAve- "-, 15-66 , parAd bhU-kRga:- ana 140 | saptamI kRtyAzca, . " , - kyap 97-98 vyarthe zAsvAde ,, 141 Nin kRtyAca, bhAvAkoMH , - 11 iti tRtIyapAdaH // , - kyap za 100 AzIH paJcamI ca, nipAtanam 101 atha caturthapAde adyatanI, vA-ya 102-103 | vartamAnasAmIpye vartamAnAvad a ya adyatanI hastanI ca, 104 | vA pratyayAH, , - a 105-106 / AzaMsye bhUtavad vartamAnAvaca pratyayAH,2 dhAtusambandhe ayathAkAlamapi pratyayAH " " - aD 107-110 , kSiprArthe upapade-bhaviSyantI,) / " , - ana 111-113 AzaMsANe upapade ca- saptamI ra AbhIkSNye sarvavibhaktivacane / bhAvakoM: striyAM-vipa 114-115 sambhAvane siddhavat pratyayAH, hisvI, tASmadi ca ta-dhvamI 4 yathAvidhi bhAve , - ba 116 anadyatanavihitapratyayAbhAvaH, 5-8 bhAvAkoMH , - ani 117-118 bhaviSyati--kriyAtipattiH, sAmAnyArthadhAtusambandhe samuccaye tu vA __, , - vA iJ 119 | __, " - Naka 120-122 | tvA bhAve klIbe - kta 123 vartamAnA sapsamI ca, 13 rUNam tavA ca 48 , , - anaTa 124--125 | saptamI bhaviSyantI ca, ruNam kA 46-53 kartari- anaTa 126-127, bhaviSyantI, | Nam vA 54-83 karmApAdAne 128 saptamI, 17-16 tavA Nam ca 84-88 karaNAdhAre126 bhaviSyantI, 20 130-131 saptamI, 21-26 saptamI , - ghaJ 132-136 / saptamI paJcamI ca, 27-28 " - ghaJ Da Dara ikavaka paJcamI kutyAzca, // iti caturthapAdaH / / 137 | saptamI paJcamI kRtyAzca, 30 ||smaaptH paJcamo'dhyAyaH // - | bhUte 39 26 // iti paJcamAdhyAyaviSayAnukramaNikA samAptA / / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / arha / ___ AzaizavazolazAline zrInemIzvarAya namo namaH / kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUribhagavatpraNItaMzrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam / svopajatattvaprakAzikAbhidhabRhadavRtti-svopajJatattvaprakAzikAprakAza-zabdamahArNavanyAsAbhidhabRhalyAsasaMvalitam / - - mAsa evaM caiSAM ghAtoreva vidhIyamAnatvamamimatamityetadapi atha paJcamo'dhyAyaH | sUcitaM bhavati / tathA ca pANinIye "dhAtoH" [ 3.1.61.130 tatra ityadhikRtyaiva kRtaH pratyayA uktAH / tatthamAzaGkitaM // prathamapAdaH // bhASye --'kAni punarasya yogasya prayojanAni ? prayojana 10 A tumo'tyAdiH kRt 1 5. 1. 1. / / / prAtipadikapratiSedhaH, prAtipadikapratiSedhaH prayojanam / dhAtostavyadAdayo yathA syuH prAtipadikAnmA bhUvanniti / ta0 pra0--ghAtovidhIyamAnasyAdivajito vakSyamANa: naitadasti prayojanam , sAdhanena tavyadAdayo vidhIyante, 35 pratyayastumamamivyApya kRtsaMjJo bhavati / dhanadhArayaH, sya / sAdhanaM ca kriyAyAH, kriyA'bhAvAt sAdhanAbhAvaH / udakevizIrNam, godAyo vrajati / asyAdiriti kim ? / sAdhanAbhAvAdasatyapi dhAtvadhikAre prAtipadikAt tvydaaprnniste|kRtprdeshaa:-"tik-kRtau nAmni" [5.1.71.] dayo na bhaviSyanti / svAdiSu tahi, svapAdiSu tahi prayo15 ityevamAdayaH // 1 // janam / svapati supatIti mA bhUt" iti / / aham / ayamAzayaH-yadyapi dhAtvadhikArAbhAve'pi kAraka-40 paJcamAdhyAyaprathamapAde vizeSApekSAstavyadAdayaH pratyayAH prakRtivAccAntaraGgakriza0 ma0 nyAsAnusandhAnam yAsAdhanasambhave zabdAntaravAcyavahiraGgakiyAsAdhane prAtiA tumo0 / tyAdibhinnasya pratyayasya kRtsaMjJA- padikebhyo na bhaviSyantIti vinApi tadadhikAraM dhAtubhya 20 karaNAtu kRtA tivAdijJAnAdhInajJAnakatvAt pUrvAdhyAye eva bhaviSyantIti dhAtvadhikAro nAvazyakaH, tathApi sva tivAdayo nirUpitA:, bhedo hyanyo'nyAbhAvaH, abhAva- / pitItyarthaM prayujyamAnAH supatItyAdayo'pabhra'zarUpAH, teSu 45 jJAne ca pratiyogijJAnasya kAraNatvamiti yantrirUpito vidyamAnA apabhrazA eva dhAtavaH, teSAM kriyAvAcakatvabhedo vAcyastannirUpaNamAdAvucitameva, atazca tyAdIn mastIti sAdhanApekSatvena tebhyaH kRtaH pratyayA mA bhUvaniti nirUpya kRtAM nirUpayitumupakramata AcArya iti sAdhIyasI dhAtvadhikAra AvazyakaH / yadyapi "kriyAthoM dhAtuH" 25 prakaraNasaGgatiH / tadAha- A tumo'tyAdiH kRditi / [ 3. 3. 3.] iti sUtreNa kriyAvAcinAmapabhrazA. sUtre prakRteranidi tayA pratyayasya niyamata: prakRti-nAmapi dhAtutvamAyAti, tathApi tatra vyAkaraNAntara-50 sApekSatvAt kRtAM prakRti nirdizati - dhAtoriti, | saMvAdena gaNapaThitatvasyApi dhAtusaMjJAprayojakatvasyAvazyaM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazandAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1. sU0 2.] - -- - ------------ ------- - - - -- - - - - --- saMgrAhyatayA teSAM kriyAvAcakatve'pi bhvAdigaNapaThitatvA- kRtA' 3.1. 46.] iti samAsazca / yadvA gAM bhAvena na dhAtutvamiti na tebhyaH kRtAmutpattiH / svamate / dAsyatIti 'karmaNo'raNa" [5. 3. 14. ityaNi -- ca sAdhUnAmevAnvAkhyeyatvenAsAdhuzabdamUlabhUtA apabhraMzAH ' godAyo vrajatIti / atyAdiriti kimiti --astu 40 prakRtitvabahirbhUtA gaveti matvA dhAtorityadhikAro na nAma dhAtuvihitAnAM tyAdInAmapi kRtmajJA, tata: ko 5 kRtaH, ziSyANAM spaSTapratipattaye vRttau tadantarbhAva: kRta doSa iti praznaH, uttarayati-praNiste iti --"NisUki ityavadheyam / cumbane" iti prapUrvasya nis' dhAnostepratyaye NopadezatyAdivajita iti--tumo vidhAnasya madhye evaM tvAt "adurupasaga0 / 2. 3. 17. ! i tvAt "adurupasarga0" [ 2. 3. 77.] iti gatvetyAdayo'pi vihitAH pUrva ca, tatra dhAtovidhIyamAnasya praNiste iti bhavati, atra 'tepratyayasya' kRtsaMjJAyAM 45 pratyayasya kRtsaMjJAvidhAne teSAmapi dhAtoreva vihitatvena "nisa-nikSa-nindaH kRti vA" [2. 3.84. iti 10 kRtsaMjJA prAptA 'atyAdiH' iti padena paryadasyate. evaM ca / vikalpena nntvaapttrityuttraashyH| saMjJAyAH phalaM hi te uddezyakoTito bahirbhatA iti na vidheyakatsaMjJA- | vidhisUtraSu tadupayoga eveti vidhipradezamasya nidizati-- nvayino bhavanti, 'vakSyamANaH' ityuktyA ca pUrvoktAnAM kRtpradezA:-.-"tika-kRto nAmni" ityevamAdayaH tyAdivajitAnAmapi NyAdInAM kRtsaMjJA parihRtA bhavati, iti--tathA ca teSu laghunopAyena vyavahArArthamevedaM 50 te'pi hi dhAtovidhIyante tyAdibhinnAcoddezyakoTigatA saMjAkaraNamiti sUcitam , ladhvathaM sajJAkaraNamiti bhASya15 eva, vakSyamANatvoktyA ca na teSAmaddezyatvamiti bhAvaH / kAraH, laghunopAyena maMjinAM pratipattiyathA syAdityathaM tumamabhivyApyeti-tadavadhikatvAt kRtpratyayAnAma, yadyapi saMjJAkaraNamiti tadAzayaH, nahi sambhavo'sti-kRtsaMjJakAnA tadane vihitAnAM pratyayAnAM dhAtovihitatvAbhAvenaiva pratyayAnAmekadA svarUpocAraNena vidhipradezeSu pratyAyana kaboTezana nAma nalimAno kuryAditi tadarthamidaM sUtramiti prayojanametena pradarzitam, 55 vAma , "tika-kRtau nAmni" [5. 1. 71.] iti vidhi20 ito'gre vakSyamANAnAmeva dhAtubhyo vihitAnAM pratyayAnAM sthalamudAhRtya 'ityevamAdayaH' ityanena "nisa-nikSa-nindaH tyAdivajitAnAM saMjoddezyatvena tato'gre svato'prApteH / kRti vA" ityevamAdayo'nuvAdapradezA api kRtpradezA "hanaka hiMsA-gatyoH" dhanena hanyata iti--ghanaghAtyaH / eveti sUcitam !! 5. 1. 1. / / iti--"RvarNavyaJjanAd dhyaraNa" [ 5. 1. 17. ] iti dhyA "miti ghAt" [4, 3. 100.] iti hano bahulam / 5. 1. 2. / / 60 ta0 pra0---adhikAro'yam / kRtpratyayo yayA 25 dhAtAdezaH, "kArakaM kRtA" [3. 1. 68.] iti niviSTAdadiranyatrApi bahulaM bhavati / pAdAbhyAM hriyatesamAsaH / "zuz hisAyAm" udake vizIryate smeti-- / pAdahArakaH, gale copyata iti-galecopakaH, muhyatyanenA''udakevizIrNaH iti--atra "RvarNa0" [4. 4. 57.] * smeti-mohanIyaM karma, snAti tenepti-snAnIyaM cUrNam, evaMitITo niSedhaH "RlvA." [4. 2. 68.] iti , yAnIyo'zvaH / dIyate tasmai iti-dAnIyo'tithiH, saMpra-65 ktasya na: "RtA" [4. 4. 116.] itIrAdeza: dIyate'smA iti- saMpradAnam, evaM-spRhaNIyA vibhUtiH / 30"mvAde0" [2.1.63.] iti dIrghaH "raSTa0" samAvartate tasmAditi- samAvartanIyo guruH, evamuDhejanIyaH {2. 3. 63.] iti nasya NaH, "kRta sagati0" . khalaH / tiSThantyasminniti sthAnIyaM nagaram, evaM-zayanIyaH [7. 4. 117.] iti vipUrvasyApi tAntatvAt 'ktana' / 3. 1. 12.] iti samAsaH, "tatparule kati" palyaGkaH / / 2 / / [3. 2. 20. iti saptamyA alup ca 1 "hudAMgk za0 ma0 nyAsAnusandhAnam35 dAne' gAM dadAtIti--godAyaH iti...atra 'karmaNo'raNa" bh0| anena kasyacanArthasya sUcanA'bhAvAt [5. 1. 72.] ityA pratyayaH, "Ata aiH kRau" kathamasya mUtratvaM, sucanAddhi mUtramucyate'ta Aha-adhi[4. 3. 53.] ityAta aiH, tasyAyAdezaH "isyukta kAro'yamiti / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 2.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte "saMjJA ca paribhASA ca vidhiniyama eva ca / svIkriyata iti / bAhulakaM ca caturvidhatvenoktaM prAcIna:atidezo'dhikArazca SaDvidha sUtralakSaNam / / " / "kvacit pravRtti: kvacidapravRttiH iti lakSaNalakSiteSu prakAreSvayamadhikAro nAma prakAra: kacid vibhASA kvacidanyadeva / matrasyetyAzayaH / adhi-Adhikyasya karaNamadhikAra iti| vividhAnaM bahadhA samIkSya 5 tadartha: / prakRte ca svadeze vAkyArthabodhAjanakatve sati catubidha bAhulakaM vadanti / / " iti / uttaramaukavAkyatayA vAkyArthabodhajanakatvamadhikAramUtra- tatra kacidanya deveti tRtIyabAhalakAbhiprAyeNa sUtramidaM svam / ; vyAcaSTe-kRt pratyayo yathAnirdiSTAdarthAderanyatrAadhikArasya ca triprakAratvaM 'SaSThI sthaaneyogaa|" pIti, adirityatrAdipadamupapada-prakRtiparam , iha cArtha. [1.1.48.] iti sUtrabhASye vaNitam , tathAhi---"adhi- / sya vyabhicAro darzayiSyate, upapada-prakRtivyabhicAro 45 10 kAro nAma triprakAra:, kazcidekadezasthaH sarva zAstramabhi- yathAprayogamUhanIyaH / jvalayati, yathA pradIpaH suprajvalita: sarva vezmAbhijvala-: vigRhahyodAharati--pAdAbhyAM hiyate-pAdahArakaH yati / aparo'dhikAro yathA rajjvA ayasA vA baddha / iti"iMga haraNe" pAdAbhyAM hiyate iti "Naka-cI" kASThamanukRSyate tadvadanukRSyate cakAreNa / aparo'dhikAraH 5.1. 48.] iti Nake "kArakaM kRtA" [ 3.1. pratiyogaM tasyAnirdezArtha iti yoge yoge upatiSThate / " 68. ] iti samAse--pAdahAraka iti, gale copyata 50 15 iti / atra prathamalakSaNena iti-galecopakaH iti--atrApi Naka pratyayaH, mayUravyaM"ekadezasthitA zAstrabhavane yAti dIpatAm / sakAditvAt tatpuruSaH, "tatpuruSe kRti" [ 3. 2.20.] parito vyApRtAM bhASAM paribhASAM pracakSate / / " iti saptamyA alup ca, "kartari" [ 5. 1. 3.] iti iti lakSaNalakSitAnAM paribhASAsatrANAmadhikArarava- kartari vidhIyamAno'pi Nako bAhulakabalAdubhayatra karmaNi muktam / tathAhi tatra kaiyaTa:-pArAyaMsAmyAt paribhASAs bhavatIti bhAvaH / mudatyanenAtmeti-mohanIyaM karma,55 20 pyadhikArazabdenocyate kazcita, paribhASArUpa iti bhAvaH / "muhIca vaicitye" vaicityamavivekaH, muhyati sadasadvivekaetallakSaNaM ca paribhASANAM yathoDeza-kAryakAlobhayapakSa - | vikalo bhavati AtmA'neneti "tanyA'nIyo" [5.1. samarthakatayA nAgezena vaNitam , tathAhi kazcidekadezasthaH / 17. ] | 27. ] ityanIyapratyaye 'mohanIyamiti, "te kRtyA:" sarva zAstramabhijvalayatIti lakSaNabhASyavyAkhyAyAma - ' [5. 1. 47. ] iti dhyaNa-tavya-anIya-ya-kyap' iti "idaM ca yathoddezapakSe spaSTameva / kAryakAlapakSe'pi paJca pratyayAH kRtyasaMjJakA bhavanti, "tat sApyAnApyAt 60 25 svaviSayasarvazAstrakavAkyasvAdevamuktiH paThitadezasthenaiva : karmabhAve kRtya-sta khalAzca" [ 3. 3. 21. ] iti tatra tatra tabuddhijananAta, dIpo yathA prabhAdvArA sarvagRha- kRtyapratyayaH sakarmakAt karmaNi akarmakAca bhAve bhavati, prakAzakaH, evametat svabuddhijananadvArA sarvazAstropakAra- satyapyevaM bAhulakabalAt mohanIyamityatra karaNe'nIyakam, na tu tatpakSe kAryakAlapakSe'pyacetanastha zAstrasya pratyayo bhavati, evamagre'pi jJeyamiti bhAvaH / snAti svadezaM vihAya taddezagamana sabhbhavatIti bodhyam / paThita- / teneti-snAnIyaM cUraNamiti-snAti zucirbhavati aneneti 65 30 dezasthatvameva sarvathA bodhayitumekadezastha ityuktam / " karaNe'nIyapratyaye snAnIyamiti / atidizati-evaMiti / dvitIyalakSaNaM ca yatra svaritatvapratijAhInamapi / yAnIyo'zvaH iti-yAti gacchati anenetyanIyepadaM zAstra vottaratra cakAreNAnakraSyate tt| tatIya- ' yAnIyaH / sampradAne'nIya madAharati-dIyate tasmA itilakSaNAkrAntaM ca prakRtaM sUtram, tathAhi --sarveSAmeva dAnIyo'tithiH; sampradIyate'smA iti sampradAnakRtpratyayAnAM bAhulakena vidhAnArtha marveSu sUtreSu bahulamiti miti, atidizati-evaM-spRhaNIyA vibhUtiriti-70 OM paThanIyaM syAu, iti pratiyogaM tasya nirdezo na. kartavyo / spRhayati asya iti spRhaNIyA, "spRhevyApyaM vA" [ 2. bhavedityeka traiva paThitasya tasya yoge yoge upasthitiH / 2. 26. ] iti karmaNo vA sampradAnatvam / apAdAne'nI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 3.] ayamAzayaH yadyapi kartarItyasyAbhAve 'anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe bhavanti' iti svArthe pratyayAH prApnuvanti, tathApi dhAtoH svArthI hi bhAva: [ kriyA ] dhAtorarthaH kriyeti prasiddheH bhAve ca viziSya dhanAdayo vihitAH, yadi cAryAnirdezena bhAva eva syuralaM teSAM 'bhAve' ityadhi- 40 kRtya vidhAnena vidhIyante ca evaM ca ye bhAva ityadhikRtya vidhIyante te eva bhAve syurnAnye, tatazca kartAraM vinA dhAtvarthasyAnupapadyamAnatayA tasya kartevAntaraGga iti kartari / 5. 1 3. // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kartari / prAyastatra tatrArthanirdezasya kRtatvAdasya kiM prayojanamityAzaGkAyAmAha - arthavizeSanirdezamantareNeti--yatra pratyayasyArtha - vizeSo na nirdiSTaH sa svArthe mA bhUt 'anidiprArthapratyayasya svArthe vidhAnam' iti sAmAnyaniyamAditi teSA15 marthanirdezArthamidaM sUtramiti / ta0 pra0 -- kRtpratyayo'rthavizeSanirdezamantareNa kartari anirdiSTArthAH pratyayAH kartaryeva bhaviSyanti / na ca kartAbhavati / kArakaH, kartA, pacaH, nandanaH // 3 // ramiva kArakAntarANyapi kriyayA'pekSyanta eveti teSu 4 kRtaH kuto na bhavantIti zaGkanIyam, teSu teSu kArakAntareSu viziSya tattatsUtra: pratyayAnAM vihitatvena na kimapi kArakamRte karturavaziSyate, ataH parizeSAdanirdiSTArthAH / kRtaH kartaryeva bhaviSyantIti prApte tasya vaipa bhASyakRtA punaH pUrvokameva prayojana sthApita - svArthe mA bhUvanniti 150 ziSyazca tadAzayama jAnAnaH pratyAha - 'bhAve' ityadhikRtya / vanta evaM bhAve syuriti / bhASyakRt taM prabodhayannAha - ghaJAdInAM vAcyo bhAvaH prakRtyarthAd bahirbhUtaH, ye cAnidiSTArthAH pratyayAH syuste Abhyantare bhAve syuriti / 55 zrIsiddhamacandrazabdAnuzAsane vazvamo'dhyAyaH / yamudAharati- samAvartate tasmAditi -samAvartanIyo guruH, atidizati evam udvejanIyaH khalaH iti - udvijate'smAditi - udvejanIyaH / adhikaraNe'nIyamudA harati-- tiSThantyasminniti - sthAnIyaM nagaramiti, 5 atidizati evaM zaya zeyaH palyaGkaH iti - zete'smi niti - zayanIyaH / / 5. 1. 2. / / 10 punaH ziSya Aha" kaH punaretayorbhAvayovizeSaH " iti / bhASyakRt pUrvokta bhAvabhedaM spaSTayati ukto bhAvabhedo bhASye" iti / "sArvadhAtuke yak" [ 3.1.67 ] iti sUtre bhAvamedo vistareNa varNita iti bhAvaH / 60 / asya sUtrasyAvazyakatvamityayukta bhASye "kartari kRt" [ 3. 4. 67 ] iti sUtre - " kimarthamidamucyate" kartari kRdvacanamanAdeze svArthavijJAnAt / kartari kRto bhavantItyucyate / kiM prayojanam ? anAdeze svArtha20 vijJAnAt / anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe bhavanti / +++ evamime pratyayAH svArthe syuH | svArthe mA bhUvan kartari yathA syurityevamarthamidamucyate / naitadasti prayojanaM yamicchati svArthI Ahata bhAve ghaJ bhavatIti / karmaNi tahi mA bhUvanniti / karmaNyapi yamicchati Aha 25 taM 'ghaH karmaNi niti / karaNAdhikaraNayostahi mA bhUvanniti / karaNAdhikaraNayorapi yamicchati tamAha lyuT karaNAdhikaraNayorbhavatIti / sampradAnApAdAnayostaha mA bhUvanniti / sampradAnApAdAnayorapi yamiccha tyAha taM 'dAgoghno sampradAne' 'bhImAdayo'pAdAne' 30) iti / ya idAnImato'nyaH zeSaH so'ntareNa vacanaM kartaryeva bhaviSyati / tadeva tahi prayojanaM svArthe mA bhUvaniti / nanu coktaM yamicchati svArthI Aha taM bhAve ghaJ bhavatIti / anyaH sa bhAvo bAhyaH prakRtyarthAn / anene dAnImAbhyantare bhAve syuH / tatra mA bhUvanniti kartR3. grahaNam !" iti / 1 tatratyo granthazcettham ---''Dah pazyAmaH karmaNi dvivacanabahu canAnyudAhriyante - pacyete odanI, pacyante odanA iti / bhAve punarekavacanameva-Asyate bhavatA, Asyate bhavadbhayAm, Asyate bhavadbhiriti / kenaitadevaM bhavati / ayamAzaya: kriyApradhAnamAkhyAtamiti svamatam, mA ca kriyA sAdhyarUpatvAnnivRttabhedA, asiddhe hi vastuni ko bhedo jJAtuM zakyeta, tathApi tatra yathA sAdhana bhedAt kartakarmAbhidhAyini pratyaye sati tadanurUpaM dvivacana bahu 65 vacane bhavatastathA bhAvAbhidhAyinyapi lakAre te prasajataH / 70 atha samAnapadavAcyasAdhanasaMkhyAmAzritya dvivacana bahuvacane Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( pA0 1. sU0 3.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte / bhavataH, kartR-karmavAcye ca sAdhanabhUte kartR-karmaNI kriyA- atra pUrvapakSiNo'yamAzayaH -- yathA pAka ityAdighavAcakapadavAcye eva, bhAvapratyayasthale ca na kimapi / antasthale AzrayabhedAt pAkasya bhedamAzritya dvivacanAdayaH sAdhana [ kAraka tatpadanAcyamiti na tatsaMkhyAzrite | prayujyante, tathA AkhyAtavAcyasyApi bhAvasyAzrayabhedAda dvivacanabahuvacane iti cet ? tarhi pAka: pAko ityatra bhedoratu. tatazca tato'pi vacanabhedaprasaGga iti / samAdhAna- 40 5 te na prApnuta: ? tatrApi kasyacana mAdhanasya ghanAbhi- bhASyasyAyamAzaya: --pAkasyAzrayA bhinnaprakArA odanadhAnAt, iti na kimapi nimittaM pazyAmo yena bhAvasthale guDatilAdayastatrAzrayagataprakArabhedAnAM pAkazabdAdavagatidvivacanabahuvacane bhavata iti / mAzritya tatra dvivacanAdyutsattirucitA, tiGanteSu yatrAzrauttaramAha...- karmAnekam, tasyAnekatvAd dvivacana-: yakRtabhedAvagatirasti, yathA 'uSTrAsikA: Asyante' iti, bahuvacanAni bhavanti, bhAvaH punareka eva, kathaM tahi dvi tatrAkhyAte'pi bhavati bahuvacanamiti / atrAzrayANAmuSTrANAM 45 10 vacanabahavacanAni bhavanti, pAko pAkA iti / Azraya svarUpAdibhirbhavAdanekaprakArayuktAnyAsanAni, tatsAmAnAbhedAn, yadamI dravyaM zrito bhavati bhAvastasya bhedAd dhikaraNyAcAkhyAtavAcyabhAvasyApi bhedAdAsyante iti bahadvivacana-bahuvacanAni bhavanti / vacanaM yuktam, atrevazabdaprayoga vinA'pi tadarthAvagatiayamarthaH- karmazaktyAdhAro dravyamanekam, zaktizakti- | rbhavati / tathA coTrAsikAH Asyante ityatra yAdRzAnyu TANAmanekaprakArANyAsanAni tAdRzAni devadanAdibhiH 50 matoca zabdena bhedo na pratipAdayita zakya iti zaktya- 1 1. midhAyinA''khyAtena zaktimadravyAcina odanazabdasya kriyante iti / bhavadbhirAsyate ityatra cAzrayabhedAdAsAmAnAdhikaraNyaM bhavati, tadanukUlaM cAkhyAte'pi saMkhyA zritakriyAbhedasyApratIyamAnatvAt prayojanAbhAvAd bhAvArthoM bhedaM nopAdattaM ityekavacana meva bhavati, yathA-...-'tAmraH bhedaH siddhaH / bhAvaH punarabhinna iti bhedanibandhanatvAd dvitvAdisaMkhyA na bhavati / ghaantasthale ca bhAvasya dravyA palAzeSu babhUva rAgaH' ityatra palAzarUpAzrayAnekatve'pi zritatayAzrayabhUtadravyabhedanibandhane dvitvabahuvacane bhavata / 'rAgaH' ityatraikavacanameva bhavati, rAgasya kajAtIyatayA) 20 iti pAkA ityAdiprayogANAM nAnapapatti: / pAkasyAzrayA bhedAnavagamAt, tathA bhavadbhirAsyate ityApIti bhAvaH / nahi sarvatrAzrayabhedAdAzritasya bhedapratipattiniyamaH, hi guDatilodanAdayo bhidyante'tastanibandhanaiva pAkAdiSa bahuvacanopapattiriti bhAvaH / / - ghaTAn pacatItyAdau pAkAzrayANAM ghaTAnAM bhinnatve'pi pAkasya katvapratIte: spaSTatvAt / puna: pUrvapakSI zaGkate--'ihApi tahi yAvantaste tAM / kiyAM kurvanti sarve te tasyA AzrayabhUtA bhavanti, ___ kecit tu 'uSTrAsikA: Asyante' ityatra karmaNi lakAra (60) 25 na dUdAd dvivacanabahavacanAni prApnuvanti' iti / uttara- : vyAcakhyuH, tat tu bhASyAnanuguNaM, bhAva eva bahuvacanasya yati evaM tahIdaM tAvat saMpraSTavya:-kimabhisamIkSyata / pratipAdyatvAt / prayujyate pAko pAkA iti / yadi tAvat pAkavizeSAna- atha kAlavizeSakRtaH pAkabhedo ghAntasthale samAzrIbhisamIkSya, yazcaudanasya pAko, yazca guDasya, yazca tilAnA, ! yate, tathAhi -kazvanAdyatana: pAkaH, kazcana hyastanaH, bahavaste zabdAH sarUpAzca, tatra yuktaM bahuvacanamekoSazva / , kazcana zvastana iti tatrApi bahavaH pAkazabdAH prayoktavyAH, 6) 30 tiGabhihite cApi tadA bhAve bahuvacanaM zrUyate / tadyathA -- teSAM ca sarUpatvAdeka zeSeNa bahuvacanAdyutpatiH samucitA / uSTrAmikA Asyante, hatazAyikAH zayyanta iti / tiGantasthale ca nahya kaM tiGantaM bhinnabhinnakAlabhAva atha kAlavizeSAnabhisamIkSya, yazcAdyatana: pAko, : pratyAyane samarthamiti bhinnakAlAsanakriyApratyAyanAya yazca zastano yazca zvastanaste'pi bahavaH zabdA: sarUpAzca, bhinnakAlAnAmevAkhyAtAnAM prayoga AvazyakaH, yathA --- tatra yukta bahuvacanamekazeSazca / tibhihite cApi tadA bhUte 'Asi' iti prayujyate, vartamAne 'Asyate' iti, 70 3. bhAve'sArUpyAdekazeSo na bhavati ---Asi, Asyate, 'bhaviSyati ca 'AmiSyate' iti, teSAM ca virUpatvAnna AsiSyate iti / tavaika zeSAdi bhavituM zaknotIti na bahutvamiti / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIsiddhahemacandra zandAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / pA0 1, sU0 3.] etAvatA granthena bhAvayo: svarUpato bhedaM pratipAdyAsya svayamasiddhaH parAn kathaM sAdhayatIti cet ? na-nirUpyabIjaM pratipAdayituM vaiSamya darzayitumupakramate bhASyakRt- nirUpakabhedAt, yanirUpitaM yasya siddhatvaM taM prati tasya "asti khalvapi vizeSaH kRdabhihitasya bhAvasya tiGabhi- kartRtvaM karmatvaM vA / evaM cAnyanirUpitasiddhatve'pi 40 hitasya c| kRdabhihito bhAvo dravyavad bhavati / anyanirUpitasAdhyatvamaviruddham / tadukta bhartu hariNApi --~- 5 kimidaM dravyavaditi ? dravyaM kriyayA samavAyaM gacchati / tatra yaM prati sAdhyatvamasiddhA taM prati kiyA / ke samavAyaM gacchati? dravyaM kiyAbhinirvatto sAdhana siddhA tu yasmin sAdhyatvaM na tameva punaH prati / / svamupaiti tadvacAsya bhAvasya kRdabhihitasya bhavati / pAko vartata iti / kriyAvanna bhavati / kimida kriyA mugo dhAvati pazyeti saadhysaadhnruuptaa| vaditi ? kiyA kriyayA samavAyaM na gacchati-pacati . yathA viSayabhedena saraNasyopapadyate / / " iti| 45 10 paThatIti / tadvaccAsya kRdabhihitasya na bhavati pAko: evaM ca pacati bhavatItyatra bhavatikriyApekSaM pacati vartata iti / asti khalvapi vizeSa: kRdabhihitasya kriyAyAH kartRtvam, sarvo hyarthaH svarUpaM dhArayatIti bhAvasya tiGabhihitasya ca / tiGabhihitena bhAvena kAla- tAdRze'rthe kartRtvaM nAnucitam, evaM karmApi kiyAphalapuruSopagrahA abhivyajyante / kRdabhihitena punarna vyjynte| tvAt pradhAnamiti vA, kriyAntaraM prati siddhatvasambhavAd asti khalvapi vizeSa: kRdabhihitasya bhAvasya timihi- vA'khyAtapadavAcyasya bhAvasya karmatvamapi sambhavati, 50 15 tasya ca / tiGabhihito bhAva: kartA samprayujyate kRdabhi- : karaNatvAdIni tu na sambhavantyeSa sarvathA'prAdhAnyAt / hita: punarna samprayujyate / yAvatA kiJcicca sAmAnyaM , atazca karaNatvoddezyatvAvadhitvairanyayitvena kRdabhihito kazcica vizeSo, yukta yadayamapi vizeSa: syAt liGga-' bhAvo dravyadharmeva, tiGabhihitastu tadviruddha iti // 1 // kRtaH saMkhyAkRtazca ti| ! kinca tiGabhihitabhAvasyAsattvabhUtatvena tena kAlapUruSAatratyabhASyasandarbhasyAyamAzaya:----tiGabhihitakRdabhi derabhivyaktirbhavati, kRdabhihitasya tadviruddhatvena kAla-55 20 hitayoviyostridhA vizeSa:, kubhihito bhAvo dravyavata puruSAdibhiH sAkSAt sambandho na bhavatyapi tU kriyA kArakatvaM pratipadyate kriyAntare, AkhyAtAbhihatazca dvArA // 2 // tiGantavAcyo bhAvo niyamena kartRsAkAGkSaH nesyekaH / kRdabhihito bhAvaH kAlapuruSAdibhiH sAkSAnna / kRdabhihitastu na niyamena karimAkAGkSate, nahi 'pAkaH' yujyate, AkhyAtAbhihitazca yujyate iti dvitIyaH, evaM : 'rAgaH' iti vokta kasyeti kAkAkSA niyamena kRdabhihito bhAvo na niyamena kartAramapekSate, AkhyAtA- bhavati / / 3 / / . 25 bhihitastu apekSata iti tRtIyaH / tatropapattiH-yathA evaM caitAvatA granthena tadAyAtaM yat yadyapi kRdanta pAko bhavatItyucyate, tatra dhArthasya bhAvasya bhUdhAtvartha- tiGantasthale ubhayatra kriyAtvaM sAmAnyaM tathApi siddhatvakriyAM prati katRtvamasti, nahi tathA kazvid gacchati / sAdhyatvakRto bhedastathA kRdarthasya bhAvasya liGgabAhyasApacatItyAdAvekasya dhAtvartharUpasya bhAvasya parAM kriyaaN| dhanakRtasaMkhyAdiyogyatA, tirthasya bhAvasya tu na tadyo prati kartRtvamavagacchati / nanu 'pacati bhavati' 'pazya gyatetyapi vizeSa iti bhAvasya dvaividhyam , bhAve vidhIya-65 30 nRgo dhAvati' ityAdI kriyA kriyAntaraM prati kartR- mAnAH kRtazca prakRtibahibhUtameva bhAvamabhidadhAti / karmabhAvamApadyata eveti kathamiyamUktiH saMgacchata iti : idAnIM "kartari" iti sUtrasyAbhAve prakRttyantarbhUtabhAvecet ? karaNAdikArakaparatvAd bhASyasya, tathAhi- 'rthe'nidiSTArthAH pratyayAH syustadvAraNArthamidaM sUtramAva. kRdabhihito bhAvo yathA 'pAkena varaM kRtam' ityAdau zyakamiti kRtamadhikena prasaGgAgataprapaJceneti zam / karaNatvAdinApyanveti na tathA''syAtAbhihito bhAva iti| atratyaH pratyayaniyamaH saMjJAniyama iti pakSAvapi 70 55 nanu mAdhyasvabhAvatvAt kriyAyA: kriyAntaraM prati kartR- bhASye samAzaGkatha samAhitI, to ca saMkSepata evopanyasyete karmabhAvo'nucitaH, sAdhyaM hi svayamasiddha, tAdRzasya : digbodhArtham / tathAhi tatratyapakSadvayopannyAsapara mAdhavatvarUpaka tvArA sambhavAt, prasiddhazcAyamAbhANavaka: / bhASyam-kiM punarayaM pratyayaniyamo.--"dhAto: paro'kAro Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1 sU0 4.] rformed zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ aNa pratyayasthaH ] Skazabdo vA | pAcakAdiprayogasthaH ] tatra, karmaiva saukaryAdinA yatra kartutvena vivakSyate tatreti niyogataH kartAraM bruvan kRtsaMjazca bhavati pratyayasaMjJa / bhAvaH / ghuro vakSyate iti "bhaJji-bhAsi-mido ghuraH " kazceti / Ahosvit saMjJAniyamo dhAtoH paro'kArozabdo vA svabhAvataH kartAraM bruvan kRtsaMjJA bhavati 5 pratyayasaMjJA" iti / ataH paramubhayoH pakSayordoSaguNAbuktI, tatra 'dhAtoH paraH kRtpratyayaH kartari vartatAm' iti sUtrArthe karturUpe'rthe kRtpratyayo niyamyata iti pratyayaniyamaH / yaH svabhAvataH kartari [ karmaNi vA yathAvidhAnamanyasminnapyarthe ] vartate sa eva kRtsaMjJa iti 10 saMjJAniyamapakSAbhiprAyaH, tatrobhayoH pakSayordoSadarzanAnnAyaM i | [ 5. 2. 74. ] "vetticchida- bhidaH kit" [ 5.2. 75 ] iti sUtrAbhyAmityarthaH / kelimasya sUtrAntareNa vidhAnAbhAvAdAha - kelimoData evaM vacanAt jJAyate 10 iti, "vihAvizApacibhidyAdeH kelima:" [ uNA0 354 ] ityAdiko niyatadhAtuviSayaH, ayaM tu sarva viSayArtha : evaM kRSTapacye yazva ti-- kRSTapacyazabde pacchAtoH kenApi sutreNa na yavidhAnamiti prakRtavacanAt so'pi bhavatIti jJAyata ityarthaH / tathA cAsyAvihitavidhAyakatva - 43 mapIti bhAvaH / ghure ghakAra it keliye kakAra it / "bhaJjap Amardane" bhajyate svayameva kASThamiti karmaNaH kartRtvavivakSAyAmanena ghure ghitvAcca "kto'niTaca-jI: kagau dhiti" | 4. 1. 11. iti jasya gatve nakArasya akArasthAnApannasya "mnAM0" [ 1. 3. 36 ] iti 50 Gatve ca -bhaguraM kASThamiti / atidizati evamiti, bhidyate svayameveti ghure kiti - bhiduraH kuzUla: iti atra kittvAd guNAbhAvaH / evaM chidyate svayameveti kiti ghure -- chidurA rajjuH / sAmAnyatastebhyastebhyo dhAtubhyo vihitasya ghurasya karmakartari vidhAnasyAnenA- OM prAptasyApavAdasthalamAha-- bhAsa-midi vidAM kartayeva ghuraH iti, kuta ityAha - karmakarturasambhavAditibhAsdhAtorasambhavo'karmakatvAt yasya karmeva nAsti tasmAt karmakartari prayogAsambhavaH sutarAmeva / mide: snehanArthasya, snehanasya prayojakavyApAraneyatyAt tatra 60 svataH karmabhUtasya kartutvAyogAt viderjJAnArthasya karmaNi kriyAkRtasya vizeSasyAdarzanAt karmasthakriyAtvAbhAvena na ! karmaNa: kartRtvopacAra iti yukto'sambhavasteSu / bhAsate ityevaMzIla iti kartari ghure -bhAsuraH iti / atidizati - evamiti, medate medyatItyevaMzIla iti kartari ghure upAntyaguNe - meduraH, vettItyevaMzIla iti kartari kiti ghure kittvAdupAntyaguNAbhAve - viduraH / matAntaraza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- vyApye / pUrvasUtre : mAha -kecicchidi- bhidorapi kartari ghuramiccha dArthAnAM pratyayAnAM kartari vidhAnAd ghurAdInA- ntIti, pANinIyamate ca ghuraH kevalaM kataryeva vidhIyate, mapi tathAbhUtatvAt kartari vihitatvaprasaGgamAzaGkayAnena / na tu karmakartari, bhagura ityAdAvabhidhAnasvAbhAvyAt karma - 70 sUtreNa teSAmarthaM nirdizati -- ' ghura kelima' ityetAvi ! katuH pratItiH, chideH karmakartari ghuro vyAkhyAto vRtti35 tyAdinA | vyApye kartarIti - vyApyaM karmeva yatra kartA / kAreM, paraM bhASye na dRzyate, prayujyate ca mAghAdikavi | 20 vyApye ghura ke lima-kRSTapacyam / 5.1.4. / / ta0 pra0-- 'ghura kelima' ityetau pratyayau kRSTapacyazabdazca vyApye kartari bhavatIti veditavyam / ghuro vakSyate / kelimota eva vacanAt jJAyate, kRSTapacye yazca / bhajyate svayameva-bhaguraM kASTham evaM bhiduraH 25 kuzalaH, chidurA rajjuH / mAsa-midividAM kartaryeva ghura: karmakarturasaMbhavAt bhAsate ityevaMzIlo - bhAsuraH, evaM medura:, fagraH / kecicchidi bhidorapi kartari ghura micchanti - "doSAndhakArabhiduro" "hatArivakSazchiduraH" iti / pacyante svameva pacelimA mASAH, evaM-bhidelimA30 staNDulAH / kRSTe pacyante svayameva -- kRSTapacyAH zAlayaH // 4 // 1 niyamo'pi tu svabhAvatasteSu teSvartheSu vartamAnAnAM pratyayasaMjJAvidhAnadvAreNa sAdhutvamanvAkhyAyata iti siddhAntitamiti / karotIti " "Naka-tRcI" 5.1.48. iti ke vRddhAvArAdeze - kAraka: iti, tRci ca guNe 15 kartA, pacatIti "ac" [ 5.1.46. ] ityaci -- pacaH, nandayatIti " nandyAdibhyo'na: " [ 5.1.52. ] ityanenandana:, atra 'Naka tRc ac ana' iti pratyayAnAmartho na vidhAyake darzito navA'nyatretyanena te kartari bhavanti / / 5.1.3. // 7 I Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrosiddhahemacandrazabdAguzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 5.] bhirapi mukhya kartaryeba, tathAhi SaSThasarge vasantavarNanaprastAve saMgataM no'stu" / saMgata iti kim ? ajaraH paTaH, tenonam--- ajaritA kambalaH / kartarItyeva-ajAyaM saMgatena // 4 // "priyasakhIsadRzaM pratibodhitA, kimapi kAmyagirA parapuSTayA / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-sNg0| gatyarthAd dhAtoH kartari karmaNi ca vidhIyamAnatayA tAdRzaktapratya5 priyatamAya vapurgurumatsaracchidurayA'durayAcitamaGganA: / 'yAntasya saMgatazabdasya graharaNaM mA bhUdityetadartha ktapratya-40 // 8 // " iti, yasya bhAvArthatvaM sphorayati--sagamanaM saMgatamitigurumatsaracchidurayA kAmyakirA parapuTayA, priyamakhI- bhAve klIve kta: maMgama ityarthaH / tasmin kataryabhidheye sadRzaM kimapi pratibodhitA: aGganAH, priyatamAya vapuH, / iti - tat yatra katatvena vivakSyate tatreti bhAvaH / ayAcitaM yathA syAt tathA adurityanvayaH / atra guru "jaSca vayohAnI "iti dhAtuH, na jIryatIti nipAta10 matsarasya chidurayA 'chatryA' ityevArthaH samIcIno byA nAdanena ye guNe ca-ajaryamAryasaMgatamiti avinazvara 45 khyAtazca mallinAthAdinA, tathA ca kartari vidhAnaM spaSTa AryasaMgama ityrthH| tRjAdInAmayamapavAdaH / kaiyAdikasya mevAsvayamapi kaviprayogamudAharati--doSAndhakArabhi jazo nipAtanaM na haTamityukta jIryatIti / ajayazabdasya duraH' iti 'haptArivakSacchiduraH' iti ca, ubhayatra ! saMgatArthe nipAtanAd yatra na saMgatazabdaprayogastatrApi tadamukhye kataryeva pratyayasaGgatiriti bhAva: / pacyante svaya ghyAreNa kevalamajaryazabdasyApi prayogo bhavati, tAdRza15 meveti karmakartari kelibhe--pacelimA mASAH iti, mudAharaNamAha-."mRgairajayaM jarasApediSTam" iti, 50 atidizati---evamiti, bhidyante svayameveti karmakartari sampUrNa zlokaca tyam - kelime kittvAd guNAbhAve---bhidelimAstaNDalAH iti, "tasmai visRjyottarakozalAnA, dharmottarastat prabhave atra ca bhASyakRtAM kelimasya karmaNyevavidhAnaM sammatam, tathA ca tavyattavyAnIyaraH" [ 3.1.66. ] iti sUtra prabhutvam / 20 tairutam ....."kelimara upasaMkhyAna kartavyam --pacalimA | mRgairajarya jaramopadiemadehabandhAya punarbabandha / " mASA paktavyAH, bhidelimAH saralAH, bhettavyAH" iti / / | raghu0 18-7] iti / / vRttikAraizca karmakartari prayuktaH, bhASye ca paktavyA ___ dharmottaraH-dharmapradhAna: [ sa nalo nAma rAjA ] bhettavyA iti tadarthapradarzanena karmaNi vidhAnasya spaSTa uttarakozalAnAM-dezavizeSANAm , tat--[ svAdhIna / pratIteH, nahi tavyAdayaH karmakartari bhavanti / evaM ca prabhutvaM, tasmai--svasutAya nabhase, visRjya, punaradehabandhAya25 sati karmakartu : pratIto prayogopAdhirAzrayaNIyo bAhulakaM videDavalA videhakaivalyAya, mRgaiH saha, ajayaM-dRDhaM maMgama, babandhavA zaraNam / kRpacyazabdaM vyAcaSTe ...-kRSTe pacyante mokSArtha tapastaptaM vanaM jagAmetyabhiprAyaH / ajayama-avina-60 svayameva-kRSTa cyAH zAlaya iti ---kRSTe kRSTapradeze ye zvaramiti sAmAnyam , saMgataM saMgama iti vizeSaH, sAmAnyasvayaM pacyante phalanti te kRSTapacyA ityarthaH, atra karma- vizeSabhAvenobhayorapi prayogaH mAdhurityAha-sAmAnyakartari nipAtanAt yapratyayaH / / 5. 1. 4. // vizeSabhAvena cobhayorapi prayogo bhavatIti, etatsamarthaka prayogamAha-"tena saMgatamAryeNa rAmAjayaM 30 saMgatejaryam / 5. 1. 5. // kuru drutam" iti, ayaM bhaTThiprayogaH, idaM vacana hanumatA (6) ta0 pra0-saMgamanaM saMgatam, tasmin kartaryabhiSeye kathitam, asyAbhiprAyaH- he rAma ! AryeNa samadhigamyena najapUrvAjIryaterya pratyayo nipAtyate / ma jIryatIti-ajaya- tena sugrIveNa saha ajayaM sthAyi saMgataM drutaM kuru, tena tava mAryasaMgatam, "mRgairajarya jarasopadiSTam" [raghu0sa018, tasya cArtha: setsyatIti / dAyAya prayogAntaramAha-- zlo0-7 ] / sAmAnyavizeSabhAvena cobhayorapi prayogo "ajayaM saMgataM no'stu" iti| pRcchati-paMgata iti 35 bhavati--"tena saMgatamAryeNa rAmAjayaM kuru drutam" "ajayaM kimiti, uttarayati-ajaraH paTaH, ajaritA kambalaH 70 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 6-7. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte iti-na jIryatIti vAkye pUrvatra ac , paratra ca tRc / / ramyate-ramyaH / Apatatyasau-ApAtyaH, ApAtyamanena 135 kartarItyanuvRttAvartya darzayati--kartarItyeva-ajAya Apnavate'sau-ANAvyaH , AlAdhyamanena // 7 // saMgateneti-na jIryate iti bhAve dhyaNi-ajAryamiti, bhAvasya saMgatakartatve'pi saMgatasya pratyayavAcyatvAbhAvAnna za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhavya0 / arthamA5 yaH, kintu dhyaraNeva / / 4. 1. 5. !! zritya nipAtanamAha-ete kartari vA nipAtyante iti / / eteSAM zabdAnAM prakRtasUtramantareNApi siddherasya sUtrasya rucyA-'vyathya-vAstavyam / 5. 1. 6. IF : vaiyarthyamAzaGkayAha-bhAva-karmaNoH prAptayoH pakSe 40 ta0 pra0-ete kartari nipAtyante / rocate apUrvAt / kartari vidhAnArthamidamiti- "tat sApyAnApyAt." vyayateca kyap pratyayo, vasatestu tavyaraNa nipaatyte| | 3. 3. 21. ] iti kRtyapratyayAnAM bhAvakarmaNovidhAnA rocate iti-rucyo modako maitrAya / na vyathate ityavya- dityarthaH / tathA cArthAntare prAptasyArthAntare'sAdhutvaM mA 10 thyo muniH / vasatIti-vAstavyaH // 6 // prasAkSIditi tadvAraNAya sUtramidamiti bhAvaH / evaM ca .. yathAprAptAnAmeva pratyayAnAmarthamAtravidhAnaM nipAtane-45 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-rucyaa0| arthamA- netyAha--bhU-gAyatItyAdi, ayaM ca vidhireva na tu zritya nipAtanamAha-ete kartari nipAtyante iti, niyamaH, tena kartaryapi bhavanti pakSe yathAsvaM bhAvakarmaNoprakRtipratyayamAzritya nipAtanamAha--rocateriti- riti, vikalpya vidhAnaM tu bAdhakAnyeva nipAtanAni * "ruci abhiprItyAM ca" cakArAd dIptI, abhiprIti- | iti paribhASayA nirdiSTAH prayogA eva karvarthe bhvAdInAM 15rabhilASaH, iti ruca' dhAtoH, naparvAta vyathatezceti-dhAtUnAM bhavantIti mA bhUdityetadartham / bha-gAyati-50 napUrvakAt "vyathiya bhayacalanayoH" duHkhe'pi kecit, ramayatibhyo yo yaH pratyayaH iti-"bhU sattAyAm" iti / iti 'vyatha' dhAtozca kyapa pratyayo bhavatItyarthaH, vasatestu 'bhU' dhAtoH, "geMzabde' iti gaidhAto: "rami krIDAyAm" tavyaNa iti-"vasaM nivAse'' iti 'vas' dhAtostu | iti NyantAd rami' dhAtozca "ya eJcAtaH'' [ 5.1.28. ] tavyaNa pratyayo bhavatItyarthaH / rocate rucivissyo| iti yo yapratyayo vidhIyate sa kartari vA bhavatItyarthaH / 20 bhavatIti kyapi kittvAd guNAbhAve-rucyo modako janerApurvAbhyAM ca pati-plubhyAM ghyaNa iti-"janaici 55 maitrAyeti-- "ruci0" [ 2. 2. 55. ] iti caturthI / | prAdurbhAve" iti 'jan' dhAtoH, AGpUrvakAt "patnu- .. na vyathate-pIDAM bhayaM vA notpAdayatIti kyapi-avyathyo / gato" iti 'pat' dhAtozca "RvarNavyaJjanAd dhyaNa" muniH / vasatIti tavyaNi NittvAdupAnyavRddhau - 5.1.17. ] iti yo dhyaNa vidhIyate sa kartari vA / vAstavyaH / vAstuni bhava iti taddhitaye vAstavya iti bhavati, evaM "pluMDa gatau" iti AyUrvakAt 'plu' 25 bhavitumarhati tathApyartha bhedArtha miha nipAtanam // 5.10.6:5 // dhAtoH "uvarNAdAvazyake" [5.1.16.] iti yo dhyarara 60 vidhIyate sa kartari vA bhvtiirthH| bhavatIti kartari .. bhavya-geya-janya-ramyA-5sAtyA-''plAvyaM vA'nena ye "vyakye" [1.2.25. | ityavAdeze---- .:. navA / 5. 1. 7. // bhavyaH, pakSe bhAve ye-bhavyamanena / gAyatIti kartari ye. ta0 pra0-ete kartari vA nipAtyante / bhAva- AkArasya ekAre-geyo mANavakaH sAmnAm, pakSe karmaNoH prAptayoH pakSe kartari vidhAnArthamidam / bhU- gIyanta iti karmaNi ye--geyAni mANavakena sAmAni 165 30 gAyati-ramayatibhyo yo yaH pratyayo yazca janerAG-: jAyate iti kartari dhyaNi "na jana" { 4.3.54. ] . pUrvAbhyAM ca pati-plubhyAM dhyarA sa kartari vA nipaatyte| iti vRddhiniSedhe-janyaH, pakSe bhAva-janyamanena / bhavasyasAviti-bhavyaH, pakSe-bhavyamanena / gAyatIti- ramayatIti kartari dhyaNi NiloperamyaH, pakSe karmaNigeyo mANavakaH sAnAm , geyAni mANavakena sAmAni / / ramyaH / ApatatIti kartari dhyaNi upAntyavRddhau--- jAyate'sAviti-janyaH , janyamanena / ramayatyasau-ramyaH , ApAtyaH, pakSe bhAve-ApAtyamanena / Aplavate iti 70 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsibahemacanazamdAnuzAsane pathamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0-6.] - kartari dhyaNi-AplAvyaH, pakSe bhAve Avazyake'rthe -- zliSa-zI-sthA-sa-vasa-jana-ruha--bhaje:35 AplAvyamaneneti / / 5. 1. 7. / / ktaH / 5. 1.6. // pravacanIyAdayaH / 5. 1. 8. // ta0 pra0-ebhyaH ktapratyayo yo vihitaH sa katari vA bhavati / zliSTaH, AzliSTaH kAmtAM kAmukaH, ta0 pra0--pravacanIyAdayaH kartaryanIyapratyayAntA vA AzviSTA kAntA kAmukena, AzliSTaM kAmukena / zo5nipAtyante / pravakti pravRte vA--pravacanIyo guruH atizayito gara ziSyaH, atizayito guruH ziSyeNa, ati-40 zAsanasya, pravacanIyaM guruNA zAsanam / upatiSThata zayitaM ziSyeNa / sthA-upasthito guru ziSyaH, upasthito iti----upasthAnIyaH ziSyo guroH, upasthAnIyaH ziSyeNa yaNa guruH ziSyeNa, upasthitaM ziSyeNa / Asa-upAsito guruH / evaM-ramayatIti-ramaNIyo dezaH / madayotIti guru ziSyaH, upAsito guruH ziSyeNa, upAsitaM madanIyA yoSitA dIpayatIti-dIpanIyaM cUrNam / moha- ziSyeNa / vasa-anaSito guru bhavAn , anUSito guru10 matIti--mohanIyaM karma / jJAnamAvRNotIti-zAnA- bhavatA. anaSinaM bhavatA bhavatA, anUSitaM bhavatA / jan-anujAto mANavako 45 varaNIyam / evaM-darzanAvaraNIyam // 8 // mAvikAm , anujAtA mANavikA mANavakena, anu jAtaM mANavakena; vijAtA vatsaM gauH, vijAto vatso za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -prava0 / sarvadhAtu gavA, vijAtaM gavA / ruha-ArUDho vRkSa bhavAn / Alo myo'yamanIyapratyayo vihita eva tato nipAtana ki vRkSo bhavatA, ArUDhaM bhavatA / ja-anujIrNo vRSalI prayojamamityAzaGkAyAmAha-kartaryanIyapratyayAntA ini caitraH, anuprApya joraNaM ityarthaH, anujIrNA vRSalI 50 15 eSAM kartari prayogadarzanAta tadarthe cAnIyasthAvihitatvAta .catreNa, anujINaM catreNa / bhag-vibhaktA bhrAtaro tatra nipAtanamAvazyakamiti bhAvaH / vacaka bhASaNe" rikyam / vibhakta bhrAtRbhI rikthama , vibhakta' bhrAtRbhiH / iti 'vac' dhAtoH pravaktIti "gaka vyaktAyAM vAci" : , akarmakA api hi dhAtava upasargasambandhAt sakarmakA iti 'brUdhAtoH prabrUte ityazitpratyayaviSaye vacAdeze'nena / bhavantIti zIDAdigrahaNam , anyathA'karmakatvAduttareNava nipAtanAd vA kartayanIya pratyaye---pravacanIyo guruH sijham / zliSa-bhajI kevalApi sakarmako // 6 // 55 20 zAsanasyeti, pakSa karmaNyanIye--pravacanIyaM guruNA '--.. zAsanamiti / upatiSThate iti kartari---upasthAnIyaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zliSa0 / tapratyaziSyo guroriti, pakSe karmaNi-upasthAnIyaH ziSyeNa / yasya bhAvakarmaNoreva vidhAnAdebhyaH kartarISTasya tasyAgururiti-akarmakasyApi sthAdhAtorupasargavazAt sakarma- prApte: kartari vidhAnArthamidamityAha-yo vihitaH sa katvamabaseyam / atidizati-evamiti "rami krIDAyAm" kartari veti / pakSe ca bhAvakarmaNorapi bhaviStyeveti 25 iti 'ram' dhAtoyaM tasya ramayatIti kartari-- tadanusAramudAharaNAni / "zliSaMca AliGgane" zliSyati 60 ramaNIyo dezaH iti / "madac harSe" iti 'mada' smeti kartari tazliSTaH, evam-AzliSyati smeni dhAtorNyantasya ghaTAditvAt hasve madayatIti kartari- kartari kta--AzliSTaH kAntAM kAmukaH, pakSe karmaNimadanIyA yoSit / "dIpaMci dIptau'' iti 'dIp' AzliSTA kAntA kAmukena, bhAve tu-AzliSTaM dhAtoya'ntasya dIpayatIti kartari-dIpanIyaM cuumiti| kAmukena / 'zIGA svapne'' atizete smeti kartari --- 30 "muhIca vaicitye'' iti 'muha,' dhAtorNyantasya mohayatIti atizayito guru ziSyaH, karmaNi---atizayito 65 kartari-mohanIyaM ma / 'vRgTu baraNe" jAnamAva- guruH ziSyeNa, bhAve tu-atiyitaM ziSyeNa "na gotIti kartari--jJAnAbaraNIyaM karma / atidizati- DIDa-zIGa0" [4. 3. 27.] iti kittvapratiSedhAda evamiti, darzanamAvRNotIti kartari-darzanAvaraNIyaM gUNaH / upatiSThate smeti kartari-upasthito guru karma / / 5. 1.8. // ziSyaH, karmaNi upasthito guruH ziSyeNa, bhAve Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 10.] kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte - tu-upasthitaM ziSyeNa / atra "dosomAstha0" vyApArazca [ vaiyAkaraNamate dhAtoH phalavyApArobhayavA[4. 4. 11. } ityAkAsyekAraH / "Asik upa- cakatvAt ] ekatra tiSThataH [ tadAzrayatvena eka: kartava vezane" iti 'As' dhAtorupAste smeti kartari- tiSThati ] sa dhAturakarmakaH / yatra ca phalavyApArI pRthaka 40 upAsito guru ziSyaH, karmaNi-upAsito guruH : pRthak tiSThataH sa dhAtuH sakarmakaH / yathA bhUdhAto: phala5 ziSyeNa, bhAve tu--upAsitaM shissyenn| "vasaM mAtmadhAraNaM, vyApArazca tadanukUlo yatnaH, ekatrava nivAse" anuvasati smeti kartari ----anUSito guru kartari tiSThataH----devadatto bhavatIti / pacadhAtoH phalaM bhavAn, karmaNi-anUSito gurubhavatA, bhAve tu- viklRttiH, vyApArazca tadanukUlo yatnaH , pRthak tiSThataH, bhivatA, atra "yajJAdiva." [4.1.71] phalamodane, vyApAraH kartari devadatte, odana pacati 45 iti yavRt-ukAraH, "kSudhavasasteSAm" [4. 4. 43.] devadatta iti prayogAditi krameNa bhU-pacdhAtU akarmaka10 itIT , "ghasvasa:" [2. 3. 36. ] iti sasya Satva . sakarmako / tathA cAsyAM vyavasthAyAM dhAtvartha eva cAkseyam / "janaici prAdurbhAve" anujAyate smeti niyAmaka ityAyAtam / sa ca dhAtvartha upasargavazAda kartari ta "A: khani-sani-janaH" [ 4. 2. 60.] bhidyate, taduktamabhiyukta:-- ityAtve--anujAto mANavako mANavikAm iti-- "upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra niiyte| 50 aidittvAnne / karmaNi-anajAtA mANavikA / prahArAhArasaMhAravihArapratihAravat // 1 // " iti / 15 mANavakena, bhAve tu-anajAtaM mANavakena / evaM ' evaM copasargavazAd dhAtvarthe bhinne pUrvamakarmakasyApi vijAyate smeti kartari-vijAtA vatsaM gauH, sakarmakatvaM dRzyate, yathA--'anubhUyate AnandazcaitreNa' karmaNi-vijAto vatso gavA, bhAve tu-vijAtaM ityatrAkarmakasyApi bhavaterupasargavazAt sakarmakatvam / gavA / "ruhaM janmani" Arohati smeti kartari kta- | tathA cAtra sUtre keSAzcidakarmakANAM grahaNaM sati teSAmu-55 ArUDho vRkSa bhavAn , karmaNi-ArUDho vRkSo bhavatA, 20 bhAve tu---ArUDhaM bhavatA, atra hasya DhaH, tasya dha:, / / pasargavazAt sakarmakatve vidhAnArtha miti bhAvaH / akarmadhasya DhaH , pUrvaDhalopo dIrghazca / "jRSc jarasi" anu '. katve cAnyathAsiddhimAha-anyathA'karmakatvAduttareroti / jIryati smeti katarikta "RvarNazri." [4. 4. 57.] , nAtra sarve akarmakA evetyAha-zliSa-bhajI kevalAitIpratiSedhe, "RlvAde." [ 4. 2. 68.] iti . vapIti !! 5. 1. 6. // tasya ne irAdeze dIrgha anujIrNo vRSalI caitraH, Arambhe / 5. 1. 10. // 60 25 etadarthamAha-anuprApya jIrNa ityarthaH iti, karmaNi ta0pra0 Aramme-AdikarmaNi bhUtAditvena vivaanujIrNA vRSalI catreNa, bhAve tu-anujINaM caitreNa kSite vartamAnAd dhAtoryaH kto vihitaH sa kartari vA anupUrvako z2a prAptyupasarjane jaraNe vartate, janistu jananopasarjanAyAM prAptAviti bhedaH / "bhajI sevAyAm" " syAt / prakRtaH kaTaM bhavAn , prakRtaH kaTo bhavatA, prakRtaM bhavatA / prabhukta odanaM caitraH, prabhukta ovanazcatreNa, vibhajanti smeti kartari-vibhaktA bhrAtaro / 30 rikthamiti-rikthaM prabhuktaM caitreNa // 10 // 65 dhanam, karmaNi--vibhaktaM bhrAtRbhI riktham , bhAve tu vibhakta bhraatRbhiH|| 20 ma0 nyaasaanusndhaanm-aarmbhe| 'Arambhe' keSAzcidakarmakANAmiha grahaNaM kRtaM tada samarthayati- ityasya vyAkhyAnamAla-AdikarmaNIti-karmapadamatra Apa raha dhAtava upasagasambandhAt / kriyAparama, kriyAyA AditvavivakSAyAmityarthaH / sakarmakA bhavantIti zIGAdigrahaNamiti, phalasamA- ' tathA ca kIdRzyAH kriyAyA AditvavivakSA'bhimatetyA35nAdhikaraNavyApAravAcakatvaM karmakatvam , phalavyadhi- / kAkSAyAmAha...tAditvena vivakSite iti-varta- 70 karaNabyApAravAcakatvaM hi sakarmakatvamiti hyakarmakatva- mAnakAlikAyA api kriyAyA bhUtAditvena vivakSAyAM sakarmakatvayorlakSaNam / yatra dhAtvarthabhUtaM phalaM tadarthabhUto bhUtatvopacArAt tatra to bhavatIti bhAvaH / bhUte hi kto Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrosibahemacanazamdAnuzAsane pthmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 10.] bhavati, bhavantyAM ca kriyAyAM bhUtasya prayoga: kartumazakya "guNabhUta ravayavaiH samUhaH kamajanmanAm / iti bhUtAditvena vivakSAyAM yathAkazcid bhUtakAla buddhamA prakalpitAbhedaH kriyeti vyavadizyate // " iti / sambandhAd bhavatIti bhAvaH / .. guNabhUtairavayavaH pradhAnakriyAnibartakatayA tadavayavAnAM 40 kecit tu bhUtAditvenetyatrAdipadena vartamAnatvabhaviSya- guNabhUtatvamiti tai:, kramajanmanAM kramaza utpadyamAnA5 tvayorapi parigraha ityAhustadanukUlamudAjaha, R, paraM tu / nAmavAntarakarmaNAM, samUhaH [vastutaH pRthaktvena sthito'pi] netad granthakatrhadayaM na cAnya ranumatam , udAharaNasya ca ' baddhayA prakalpitAbhedaH san 'kriyA' iti vyapadezaM labhata bhUtAditvena vivakSayApi sumamAgheyatvAt , yA ca: iti tadarthaH / sampUrNAvayavAyAH kriyAyAH sampannatve vartamAnApi kriyA kaJcana bhUtamaMzamAdAya bhUtAditvena eva bhUtavyavahAro yuktaH, tathA cAdikSaNe bhUtatvavyavahArA-45 vivakSyate tatraivAsya prayogAd bhaviSyantyAM ca prayogasyA- bhAvAda bhate vidhIyamAnaH kto na syAditi vidhAnamA10 dRStvAda ratve ca tatrApi tathA vivakSaiva yuktA / bhASyA- vazyakamiti / kiJca dhAtvarthasya vartamAnatve eva loke zayenApyetadevAyAti, taca bhASyAdigranthena sphuTIbhaviSyati / prataH kaTa iti na prApto'to vidhAtavya iti / sa ca ki. tathAhi "niSThA" [ 3. 2. 102.] iti sUtre- . vartamAnatAvAcako'thavA bhUtatAvAcaka ityAzaGkAyAmAha-- "AdikarmaNi niSThA" | AdikarmaNi niSThA vaktavyA, nyAyyA tvAdyapadargAditi / AdibhUta evAvayade samUha-50 prakRta: kaTaM devadatta iti / kiM punaH kAraNaM na rUpAyAstasyAH kasyacidaMzasya samAptatvAd bhUtakAlatA 15 sidhyati ? / yadvA bhavantyarthe / yadvA bhavantyA artha nyAyyaveti / tadukta hariNA--- bhASyate, prakRta: kaTaM devadattaH, prakaroti kaTaM devadatta "samUhaH sa tathAbhUtaH pratibhedaM samUhiSu / iti / nyAyyA tvAdyapavargAt / nyAyyA tveSA bhUta sAmApyate tato'bhede kAlabhedasya saMmbhavaH // " iti / kAlatA / kutaH ? AdyapavargAt / AdiratrApavRktaH / tathAbhUta:--buddhayA prakalpitAbhedaH sa samUhaH kriyArUpaH,55 eSa ca nAma nyAyyo bhUtakAlo yatra kiJcidapavRkta dRzyate / samUhiSu-----avayaveSu, pratibhedaM pratyavayava, samApyate--... 20 vA cAdyatanyAm ! vA cAdyatanya bhASyate, prakRta: kaTaM samApterAropaH kriyate, tato'vayave samUhAbhede sati kAladevadattaH, prAkArSIt kaTaM devadatta iti / kiM zakyaM ta bhedasya vartamAnatve'pi bhUtAditvavyavahArasya sambhava iti / ete zabdAH prayoktumityato nyAya'SA bhUtakAlatA ! kiJca vartamAnatvavivakSAyAmeva nAyaM prayogaH kriyate'pi tu nAvazyaM prayogAdeva / kriyA nAmeyamatyantAparadRza'numAna unumAna ! bhUtatvavivakSAyAmapi, tathA ca 'prakRtaH kaTaM saH' 'prAkA-60 gamyA'zakyA piNDIbhUtA nidarzayitum , yathA garbho !It kaTaM saH' iti prayogau paryAyeNa prayujyate / na kevala. 25 ni Thita iti / sA cAsau yena yena zabdenAbhisambadhyate mIdRzaprayogAdeva bhUtakAlatAyA nyAyyatvamapi tu vastugatitAvati tAvati parisamApyate / tadyathA kazcit pATali rapyevam, mahatyA kriyAyAM yo'zo yathAdRSTastadarthe tathAputraM jigamiSurekamahargatvA''ha--idamadya gatamiti / na zabdaH prayoktavya eva, nahi kadAcit kApi pUrNA kiyA ca tAvatA'sya brajikriyA parisamAptA bhavati / yat kacit sahopalabhyate tasyAH samUhazo dRSTyayogyatvAda, 65 tu gataM tadabhimamIkSyatat prayujyate----idamadya gata gata gatAnAmavayavAnAmekatra piNDIbhUtataya saMsthAnAsambhavAt, 30 miti / evamihApi yat kRtaM tadabhisamIkSyaitat . . avayavasamUhasya yugapadanutpAdAdutpannasyAnavasthAnAt / prayujyate--prakRtaH kaTaM devadatta iti / yadA hiM veNi- . devadatta iti / yadA hi vANa / tadukta hariNA-- kAntaH kaTo'bhisamIkSito bhavati prakaroti kaTamityeva . "kramAt sadasatAM teSAmAtmAno na samUhinAm / tadA bhavati" iti / ayamAzayaH --AyeSu kriyAkSaNeSu bhUteSu sarvasyAH . sadvastuviSayairyAnti sambadhaM cakSurAdibhiH / / " iti / 70 35 kriyAyA vidyamAnadhvaMsapratiyogitvarUpabhUtatvAbhAvaH / ayamartha:-bhUyo'vayavasannikarSaH samUhapratyakSe kAraNam , karmazabdaH kriyAparaH, kriyAyAH kriyA hi ekaphalo- : kramAt sadasatAM kasyacit sattvena kasyacicca bhUtabhAvidezapravRttasamUharUpA, tathA cokta hariNA--- tayA'sattvena sadasadrUpatvaM teSAmiti tAdRzAnA samUhinAma Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 11] kalikAlasavaMzazrIhemacandrasUribhagavarapraNIte vayavAnAmAtmAna: svarUpANi, savastu viSayaM gocaro yaH kto vihita iti-bhAvakarmaNoriti zeSa:, bhUtAdiyeSAM tAdRzezcakSurAdibhirindriyaH | saha / sambandhaM na : kAle bhAvakarmaNorarthayorvAcyayoyoM kto vihitaH sa eva yAnti / evaM ca zabdena pratyayyamAnA samUharUpA kriyA / kartari vidhIyata ityarthaH / pANinIye ca pibabhujograhaNaM yena yenAvayavena sambadhyate tasminnevAvayave parisamApyate, : na dRzyate, tatra katha 'bhuktA brAhmaNAH' 'pItA gAvaH' ityA5 yathA pATaliputra prApte'pi tadavayavamArge prayujyate- zaGkaya 'bhuktamastyeSAm' pItamastyeSAm [AsAM vA ] 40 idamadya gatamiti, tatrAvayave samApte samUha evaM samApyate / ityarthe matvarthIyenAcA samAhitam / "gamlu gato" samUhasyAvayavAt pArthakyenAnulambhAt / tatrAvayavAnAM ! gacchati smeti kartari kte--gato maMtrI grAmamiti, kAlatrayayogAt kriyAyA api kAlatrayayoga iti yo'zo : pakSe gamyate smeti karmaNi kte-to maitreNa grAmaH iti, bhUtastamAdimaMzamAdAya bhUtatvavyavahAraH sUpapAda iti / bhAve tu--gamanaM gataM maitreNeti / prathame ktenoktatvAda 10 etAvatA sandarbhaNa bhUtatvavivakSavAtra granthakRtAM na varta- kartustataH prathamA, karmaNo'nuktatvAda dvitIyA, dvitIye karmaNa 45 mAnatvAdivivakSeti siddhamityalamatiprasaktena / uktatvAt tataH prathamA, karturanuktatvAt tatastRtIyA, 'udAharati---prakataH kaTaM bhavAniti-prazabda Adi-- tRtIye'pi ca karturanuktatvAt tRtIyA / sarvatra te pare karma dyotayati.ya evArthaH prakaroti kaTaM devadatta iti sa 'yami-rami-nami-gami0"[4. 2.55.] iti mlopH| evArthaH prakRtaH kaTaM devadatta iti / pakSe karmaNi--prakRtaH "yAk prApaNe prApaNAmaha gatiH, yAnti smati kata 15 kaTo bhavatA, bhAve tu-prakRtaM bhavatA / prabhuGkta te---yAtAste grAmam, pakSe yAyate smeti karmaNi-50 odana caitra iti-prabhakta odanaM caitraH, karmaNi--... yAtastaigrImaH, bhAve tu yAnaM.-yAtaM taiH| akarmakAnaprabhukta odanazca zreNa, bhAve tu-prabhuta copeti / dAhartumAha ---akarmaketi / "Asika upavezane" Aste / / 5.1.10. / / smeti katarikta iTi ca - Asito bhavAniti, evaM "zI svapne" zete smeti kartari ...zayitobhavAniti, gatyarthA-karmaka-piba-bhujeH / 5. 1. 11. / / | bhAve tu-Amanam --AsitaM bhavatA, zayanaM ---zayitaM 55 20 ta0 pra0-bhUtAdo yaH kto vihitaH sa gatyarthebhyo'- bhavatA / sakarmakA apyavivakSitakarmANo'karmakA karmakebhyazca dhAtubhyaH piba-bhujimyAM ca kartari yA iti, taduktam - bhavati / gatyartha-gato maitro prAmam, gato maitreNa prAmaH, : "dhAtorarthAntare vRtterdhAtvarthenopasaMgrahAn / gataM maMtreNa, yAtAste prAmam , yAtastaMgrAmaH, yAtaM taiH / pramiddharavivakSAtaH karmaNo'kamikA kriyA / / " iti / akarmaka-Asito bhavAn , zayito bhavAn , AsitaM yathA-nadI bahatIti, bhAraM vahatItyAdau sakarmakasyApi 60 25 bhavatA, zayitaM bhavatA / sakarmakA apyavivakSitakarmANo vaheH syandanarUpe'rthAntare vRtterakarmakatvaM nadI syandate 'karmakAH, tena paThito bhavAn, evaM-prakhyAtaH, viditaH / ityarthAt / dhAtvarthenopasaMgrahAdamikA kriyA, yathAavivakSitakarmabhyo necchantyeke, tanmate-'kRto devadattaH / jIvati nRtyatItyAdayaH, jIvatItyasya prANAn dhArayati, hato devadattaH' ityAdi kartari na bhavati / kAla-bhAvA nRtyatItyasya gAtravikSepavizeSaM karotIti cArthAt dhAtvartha dhvamizca karmabhiH sakarmakA apyakarmakA uktAH, tena / | evaM prANagAtravikSeparUpakarmaNorupasaMgrahAdubhayorakarma-65 30 rUpyaM bhavati-supto bhavAn mAsam, suto bhavatA mAsaH, ! katvam / prasiddha rakamikA kriyA, yathA-medho varSatIti, supta bhavatA mAsam / evam-'odanapAkaM supto bhavAn' atra hi varSaNakarmabhUtaM toyaM prasiddhameveti na prayujyate'to. ityAdi / piba-payaH pItA gAvaH, idaM gobhiH pItama, 'karmakatvaM kriyAyAH / karmaNo'vivakSAto'kamikA kriyA, iha gobhiH pItaH / bhuji annaM bhuktAste, ivaM terbhuktam, "hitAnna yaH saMzRNute sa kiMprabhuH' iti bhAraviH, atra iha terbhuktam // 11 // .....| sakarmakasyApi zrudhAtoH karma hita miti padamavivakSitamitya-70 35 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-ty0| bhUtAdo karmakatvAt "samo gamRcchi0" [ 3. 3. 84. ] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane pavamo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 11.] / "zaktipramA NasaMkhyAderdravyadharmAt pravartate / ityAtmanepadaM bhavati, hitAt hitopadeSTuH sakAzAd yaH / kAlAdi karma, tathAhi pUrva kriyAyA dravyakarmaNA saha [ hitaM ] na saMzRNute sa kutsitaH prabhuriti tadarthaH / sambandho bhavati, pazcAt kAlAdibhiH parimANanirdhAraevaM ca karmaNo'vivakSayA'vivakSitakarmakatvaM prasiddhameveti / NAya / pUrvaM hi dravyoddezena kriyA pravartate, pazcAt kALA- 40 tathA sati sarveSAmakarmakatvaM sambhavatIti paThaterapyakarma- dibhiH sA paricchidyate, evaM ca dravyAdInAM pUrvopasthityA5 katvamudAharati paThito bhavAniti - paTati smeti 'ntaraGgatvaM kAlAdInAM pazcAdupasthityA behriGgatvamiti / kartari ktaH, evaM prakhyAti smeti kartari ke prakhyAtaH, taduktam --- vetti smeti kartari ke viditaH / matAntaramAha--- avivakSitakarmabhyo necchantyeke iti, pANinIyamate'pi cAvikSitakarmaNAmudAharaNAni nopanyastAni, eta 10 nmate cAnupapattimAha--tammate 'kRto devadattaH, hRto devadattaH' ityAdi kartari na bhavatIti / kAlabhAvA - seabhizca karmabhiH sakarmakA avyakarmakA / iti / zakti pramANa- saMkhyAdayo dravyadharmAstaddhetuka eva uktAH iti --- eteSAM kAlAdInAM dhAtumAtraM prati karma- / kriyAsu kAlena sambandhaH / tatra zakela vajananaza ke: 50 tvAdakarmakakathaivocchidyeteti yuktamevaiteSu karmasu satsvapya | kAraNAd vasantAdikAlena pallavajanmakriyAyAH sambandhaH / 15 karmakatvamiti / kriyAsu kAlayogo'taH prAg yogo dravyakarmaNA / " 45 iti, ayamarthaH - dravyadharmAt zaktipramANamakhyAdeH kriyAsu kAlayogaH pravartate'to dravyakarmaNA dhAtoH prAg yoga pramANavazAd yathA krozAdidUragamanasya daNDAdikAlena saha pramANAnusArameva sambandhaH / saMkhyAvazAd yathA nAnAdravyakarmapAkasya tadanukUlakAlena yogaH / evaM ca dravya taduktaM bhASye'karmaka dhAtuprastAve [ 1.4. 55. "akarmakANAmityucyate, na ca kecit kadAcit kAlabhAvAdhvabhirakarmakAH / ta evaM vijJAsyAmaH kvaciddharmamUlakatvAt kAlayogasya kAlAdeH karmaNo bahiraGga - 55 askarma kA iti / athavA yena karmaNA sakarmakAzvAkarma- tvamiti tasmin karmaNi satyapyakarmakatvamiti samudA20 kAzca bhavanti tenAkarmakANAm / na caitena karmaNA yArthaH / vastutastu etena bhASyeNAkarmakavyavasthAyAmeva kazcidapyakarmakaH / athavA yat karma bhavati na ca bhavati / kAlAdikarmaNAM bAdhakatvAbhAvaH pratipAdyate, sakarmakatvaM tu tenAkarmakANAm, na caitat karma kvacidapi na bhavati / " dhAtUnAM kAlAdikarmakRtaM syAdeva, atra ca kAlAdeH karmaiti, saMjJA vidhAnameva mAnam ata eva 'Asyate mAsa:' iti 60 ayamAzayaH--kAlAdhvabhAvabhiH sarveSAM sakarmakatvenA / karmaNi saMgacchate / kRtamadhikena prasaGgAgata prapaJcena / 25 vyavasthopanipAte'karmakalakSaNaM tridhA jJeyamiti / tatra / "kAlabhAvAdhvabhirityupalakSaNaM dezasya, tena supto bhavAn prathamaM - kvacid ye'karmakA iti, atra vacidityasya / kurUnityapi draSTavyamiti laghunyAsakAraH / tena trerUpyaM kAlAdInAM karmatva prayojakavyAptyAdirahite sthale ityarthaH bhavatIti tena - kAlAdikarmaNA sakarmakasyApi akarmaevaM ca kAlAdInAM karma tvaprayojakatvasyAkarmakatvAvyAghAta | katvena, sakarmakatvAkarmakatvobhayasvIkAreNeti bhAvaH katvamuktam / dvitIyalakSaNasyAyamAzaya: - 'sambhava : vairUpyaM kartari karmaNi bhAve ceti rUpatrayaM bhavatItyarthaH, 30 vyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavat' iti hi siddhAntaH / tathAhi svapiti smeti kartari ke supto bhavAn tathA ca yAdRzena karmaNA vyabhicAraH sambhavati tenaiva ! mAsamiti --- atrAkarmakatvAdanena kartari ktaH, tena karmaNA rahitA akarmakA bhavitumarhanti na ca tathAbhUtAH / karturutatvAt tataH prathamA, sakarmakatvAca mAsamiti kAlAdayaH, eteSAmavivakSitatve'pi sarvatra vastusthityA / dvitIyA, ata evAtra " kAlAdhvabhAvadezaM vA'karma 70 teSAM sattvameveti vyabhicArAbhAvAnna teSAM sakarmakA- | cAkarmaNAm ' [ 22.23. ] ini kAlAderAcArasya OM karmakavyavasthopayogitvamapi tu karmaNi dvitIyAmAtropayogi: karmasaMjJA'karmasaMjJA ceti saMjJAdvayaM vA vidhIyate / pakSe tvamiti / tRtIyalakSaNasyAyamAzayaH - akarmakatyA / sakarmakatvAt supyate smeti karmaNi ke supto bhavatA antaraGga dravyarUpaM karma niSidhyate, nahi bariGga | mAsaH iti - atra karmaNa uktatvAt tataH prathamA, 14 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 12-13.] kalikAlasarvajazrIhemacandramUribhagavatpraNote kartRranuktatvAJca tatastRtIyA, pakSe'karmakatvAd bhAve kte | idaM tairazitam, azanamazitamiti bhAve-iha tairasvApa:-suptaM bhavatA mAsamiti-atrApi karturanuktatvAt zitam, prAznanti smetyArambhe kartari k-iha te tRtIyA karmaNo'nuktatvAca dvitIyA / evaM kartari-odanapAkaM | anna praashitaaH| pralihanti smeti kartari kta-iha te supto bhavAn , karmaNi-odanapAkaH supto bhavatA, mdhuprloddhaaH| yAtyasmin ityAdhAre kte idaM teSAM 40 " bhAve tu-odanapA suptaM bhavateti ca jJeyam / / yAtam, sarpatyasmin iti-idamareH saptam, Aste'smipibeti nirdezAt "pAM pAne" ityasyaiva pAdhAtorgrahaNam, niti-idameSAmAsitam / zete asminniti-idameSAM pibanti smeti kartari te payaH pItA gAvaH, i zayitam, pibatyasminniti-idaM gavAM pItam, bhuGktepIyate smeti karmaNi kta-idaM gobhiH pItam, pAnaM | | 'sminniti-idameSAM bhuktamiti / asya pakSe kA pItamiti bhAve-chaha gobhiH pItamiti / bhUjate vyavasthetyAha-pakSe kartakarmabhAveSa pUrvANyevo 10 smeti kartari ke annaM bhuktAste, bhujyate smeti / rAnIti-pUrvasUtroktAnItyarthaH / atretthaM laghunyAsekarmaNi bhojanaM bhuktamiti bhAve- "nanvidaM tarjagdhamityAdI AdhArAbhAvAt karmaNi svaya. iha tairbhuktamiti / / 5. 1. 11. / / meva to bhaviSyati kiM vikalpeneti, na-takrakauNDinya nyAyenAdhAra eva ebhyaH ktaH syAt, yathA "gatyarthAt adyarthAcvAdhAre / 5. 1. 12. // kuTile' ityatra yaGa / " iti / / 5.1. 12. 11 5 0 ta0 pra0--avarthAt-AhArArthAt dhAtorgatyarthA15 skarmaka-piba-bhujezca yaH ktaH sa AdhAre vA bhavati / ktvA-tumama bhAve / 5. 1. 13. // idameSAM jagdham, idaM tairjagdham, iha tarjagdham / idameSA ta0pra0-veti nivRttam / 'karavA tuma am' ityete mabhyavahRtam, ivaM teSAmazitama, idaM tairazitam / Arambhe pratyayA bhAve dhAtvarthamAtre veditavyAH / kRtvA vrajati, va kartaryapi bhavati---. iha te annaM prAzitAH, iha te ! karta vrajati. kAraM kAraM vrajati, cauraMkAramAkozati, madhu pralIDhAH / gatyarthAdibhyaH khalvapi-idaM teSAM atithivedaM bhojayati // 13 // 55 20 yAtam, idamaheH saptam, idameSAmAsitam, idamevAM zayitam idaM gavAM piitm| idaM teSAM bhuktam / pakSe kartR za0 ma0 nyAsAnusandhAnam ktvA0 / eSAM karma-mAveSu pUrvANyevodAharaNAni // 12 // pratyayAnAmarthAnirdezAt "kartari0" [ 5.1.3.] iti za0ma0 nyAsAnusandhAnam-adyarthA0 / aderartha / mUtreNa kartari prAptI bhAve vidhAyakamidaM sUtram, evaM ivArthoM yasya so'dyarthastasmAt, adyarthAt, tadAha- ca karturanUktatve 'paktvodano bhujyate devadattena' ityAdI 25 AhArArthAditi / cakAreNa pUrvoktAnAM saMgrahaH, kartari tRtIyA vikirutpadyate / nanvevaM 'paktvodanaM 60 tadAha-gatyarthAkarmakapibabhujezceti / "adaMka ! bhuGke devadattaH, paktvodano bhujyate devadattena' iti ktvAbhakSaNe" adyate smAsminnityAdhAre kte- idameSAM jagdha- pratyayena kartRkarmaNoranabhidhAnAt pAkApekSayA tRtIyAmiti-eSAmidaM bhojanasthalamityarthaH, pakSe adyate smeti / dvitIye kasmAnna bhavataH, devadatto hi yathA bhuje: kartA karmaNi kta-idaM tairjagdhamiti, adanaM jagdhamiti bhAve / tathA pacerapi, odanaM ca yathA bhuje: karma tathA pacerapIti 30kta-iha tairjagdhamiti / "yapi cAdo jagdha" [4. 4. pacinirUpitakartRtvakarmatvazaktyoranabhidhAnAt pUrvavAkye 66. 16. ] iti sarvatra jagdhAdezo bodhyaH / abhyavapUrvako / kartustRtIyA, paratra ca karmaNo dvitIyA kuto hRdhAturAhArArthakaH, abhyavaharatyasminniti AdhAre kta- cen ? atrocyate--AkhyAtAdipadabAcyA kiyA vizeSyaidamezamabhyavahRtam, pakSe'bhyahiyate smeti karmaNi-- | tvAt pradhAnam, vizeSaNabhutA ca pacikriyA'pradhAnam, idaM tairabhyavahRtam, abhyabaharaNamabhyavahRtamiti bhAve- | tarikrayAsAdhanabhUtayorapi kartasvakarmatvazaktyoH svakriyA35 iha tairbhyvhRtm| 'azaz bhojane" aznAtyasminniti / dvAraka eva guNapradhAnabhAvaH , tatra pradhAnazaktyabhidhAne 70 AdhAre--idaM teSAmazitama, azyate smeti karmaNi- | guNakriyAzakiramihitabat prakAzate, guNAnAM ca pradhAnA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddha hemacandrazamdAnuzAsanepaJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 14.] - nurodhitvena tanmukhaprekSitvAt , tatazca pRthagviruddhakAryA- NAdayaH [5. 1. 15.] iti niSethenAprAptA 35 rambhakatvasAmarthyAbhAvaH / . nipAtyante // 14 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam --bhiimaa0| "tribhIka ayabhAzaya:--upAttakArakANAM pradhAnAnvaye sambhavati bhaye" bibhyatyasmAditi "bhiyaH So'ntazca vA" na guro zAbdo'nvayaH kintvArthaH, arthata eva tadIyA | uNA0 344. ] iti kiti mapratyaye vA SAgame ca5kAkSAzAntI zAbdAnvaye mAnAbhAvAt , vibhaktyAdi ca / bhImaH, bhISmaH, "zI--bhI0" uNA0 71. 140 zAbdAnvayAnurodhikAryamityArthAnvayAnurodhena na bhavati / / ityAnake guraNe ca---bhayAnakaH / "cara bhakSaNe ca" nanvArthAnvaye'pi tatkriyAnirUpitA zakistatrAstyeva, cakArAd gatI, caratyasmAditi "mi-vahi." ! uNA. anyathA 'adya grAmAya gantumicchati' ityatra tumantakriyA 716. ] ityupratyaye-caruH sthAlI / "undaipa kledane" nurodhena grAmatazcaturthI vibhaktinaM syAditi cen ? na --- samundanti ArdIbhavanti velAkAle nadyo'smAditi 10 vastusvabhAvamAhAtmyena pradhAnAkhyAtavAcyakriyAnurodhinyAH "Rjyaji." [ uNA0 388.] iti kiti re.-45 zaktareva svasamAnAdhikaraNetarazaktyabhibhAvakatvAt / / . smudrH| "suM gato" sravantyasmAditi "niSi." atra haradattAdimataM pRthagasti paranviha nAtIvopayuktamiti / [ uNA0 511. } iti kiti ve-nuvaH sruka, nehopanyasyate / eSAM pratyayAnA: bhAvavAcakatvaM tu sarva - savatyasyA haviriti "lozcika" [ uNA 871. ] matasiddhameva, kevalamabhidhAnAnabhidhAna prayukto vivAdaH . iti ciki-suka juhuprabhRti agnihotrabhANDam / 15 so'pi pariNAmato na vabhinnaH / vistarAnveSibhirbhA pratyaye ikAra uccAraNArthaH, kakAra: kikAryArthaH 150 SyAdi vilokniiym| "rakSa pAlane" rakSatyasmAditi "as" uNA. 152.] pUrva karaNamiti "prAkkAle" [5. 4. 47. / iti ityasi--rakSaH, nizAcara ityarthaH / "kasa gatI" saMkaktvi-kRtvA khajati / karaNAyeti "kriyAyAM satyasmAditi "saMvibhyAM" [ uNA0 52. ] iti kriyArthAyAM tum" / 5. 3.13.] iti tumi uke---sNksko'sthirH| "khala saMcaye ca" cakArA20 kartu vrajati / AbhIkSNyena pUrva karaNamiti kaNam calane, "khalyami" [upA. 65.3.1 ityatau---55 ca cAbhIkSAye" [5. 4. 46.iti bhaNami [ ami] . khalatiH khalvATaH / vRddhAvArAdeze "bhRzA." | 7. 4. 73. 1 iti dvitve nanu bhImAdInAmuNAdipratyayAntatvAduNAdInAM ca ca-kAraM kAraM vrajati / coraM kRtveti "zApe "uNAdayaH" [ 5. 2. 63. ] iti mUtreNa bAhulyena vyApyAt" [ 5. 4. 52. / iti rUNami DasyuktasamAse / ra vidhAnAdasatyapi nipAtane yathAprayogamapAdAnArthe bhaviSya25 "khityanavyayAH " / 3. 2. 111.] iti mAgame : ntyeveti vyarthamidaM nipAtanamityAzaGkAyAmAha-uraNA- 60 tasyAnusvAre ca-coraMkAramAkrozatikAyanAtithi vipratyayAntA ete "sampradAnAccAnyatroraNAdayaH" viditveti // vid-hAgbhyAM kAtsnya'Nam 15.4.54. / / [ 5. 1. 15. ] iti niSedhenAprAptA nipAtyante iti Nami upAntyagaNe isyuktasamAse ca-atithivedaM vAta, apamArAyaH sadA ' iti, ayamAzaya:--sampradAnApAdAnAbhyAmanyatravoNAdIbhojayatIti / / 5.1.13. / / nAmiSTatvena tadarthaM prakRtasUtrAbhAve'pi tatraivApAdAnagrahaNasyApi kartavyatvena bhImAdInAmapAdAnArthe vyutpattinaM 65 syAt , kRte tvasmin etatstraviSayaparihAreNIvottara30 bhImAdayo'pAdAne / 5. 1. 14. / / mutrasya pravRttyA bhImAdivyatirikteSveva prayogeSuttarasUtra ta0pra0---bhImAdayaH zabdA apAdAne sAdhavo bhvnti| vyavasthApakaM bhavati / purastAdapavAdA anantarAn vidhIn bibhyatyasmAditi ---bhiimH| evaM-mISmaH, bhayAnakaH, bAdhante 15 iti nyAyAt / pUrvapaThitamapavAdasUtra "bhImAdacaraH, samudraH, suvaH, saka, rakSaH, saMkasukaH, yo'pAdAne'' iti, tenAnanta ro vidhi: " sampradAnAccha" iti 70 khltiH| uNAdipratyayAntA ete "saMpradAnAcAnyatrI- bAdhyata iti / / 5. 1. 14. / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 15-16. ] kalikAlalavaMzazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte ____45 saMpradAnAcAnyatroNAdayaH / 5. 1. 15. // avazyalAdhyam, avazyalavitavyam, avazyalavanIyam / zaH, jJAtA, zAyakaH / nandanaH, nandakaH, nanvayitA / ta0 pra0--saMpradAnAvapAdAnAbAnyatra kArake bhAve asarUpa iti kim ? vyaNi yo na syAt kAryam, ghoNAdayaH pratyayA bhavanti / kRsvAt kartava prAsAH iviSaye'raNa na syAta-govaH / anubandho'prayogI' iti karmAdiSvapi kathyante / karotIti-kAraH, vAtoti-- sArUpyameva / prAk ktariti kim ? kRtiH, citiH, 40 5 vAyuH, kaSito'sAviti karmaNi-kaSiH, tanyate'sA rakSitam, rakSaNam, ghamAdinaM bhavati cikIrSA, jihIrSA, viti-tanuH, Rcanti tayeti-Rka, vRttaM tatreti-bama, ktinaM bhavatiH ISatpAnaH, supAnaH, duSpAnaH, khala na dharitaM tatreti-dharma / / 15 // bhavati / apavAdatyAdiviSaye tu asarUpo'pyutsargatyAdinaM ___ za0 ma0 nyAsAnusandhAnam---sampradA0 / cakA- pravartate iti "zru-sada0" [5. 2. 1.] ityAdisUtre reNa pUrvasUtrokamapAdAna samuccIyate / yadyapi kArakA- | vAgrahaNena jJApayiSyate // 16 // 10 zyAmAbhyAM bhinno'rthaH kArakarUpa eva grahItumucitastathApi za. ma. jyAsAnusandhAnam-asarU0 / prAka pratyayavidhAnanimittabhUtA evArthA anyatvena gRhItA iti | ktarityasyArthamAha-khiyAM ktiH" [ 5. 3.61. ] kRtAM kArakeSviva bhAve'pi vidhAnasya dRSTatayA bhAve'pyuNA- ityataH prAgiti, anenottarAvadhirukto'pi pUrvAvadhyadayo yathAprayogaM bhavantvityabhyanujAnAti-bhAve ceti / / nirdeze ke pUrva sarvatrAsya zAstrasya pravRttiH syAditi sUtrasya prayojanamAha-kRttvAt kartaryeva prAptAH karmA- zaGkAvAraNAyAha-itaH satrAdArabhyeti / 'asamAnarUpa 50 15 diSvapi kathyante iti anirdiSTArthAnAM hi kRtAM utsargo vA pravartate' ityuktAvapi 'apavAdaviSaye pravartate' "kartari" [ 5.1.3.] iti sUtreNa karbarthe vidhAnA iti labve 'apavAde' ityuktiH spaSTArthA / 'samAnatA gha duNAdInAmapi kRttvena tatraiva vidhAnaM syAditi tadvAraNA-! dvayoreva bhavati naikatra, sAdRzyasya bhedamUlakatvAt, tathA yedam / ca tadabhAvo'pIti kenAsArUpyamityAkAGkSAyAmAha"kaMga karaNe" karotIti kartari "kR-pA0" | apavAdetAsamAnarUpa iti / apavAdenautsargikasya 55 20 [ uNA-1] ityuNi vRddhAvArAdeze-kAru:-kArI pratyayasya nityaM bAve prApte pakSe autsagikasyApi vidhAna nApitAdirindrazca, evaM-"vAk gati-gandhanayoH" mAha-utsarga autsagikaH pratyayo vA bhavatIti / vAtIti kartaryaNi "Ata ai:0" [4. 3. 53. ] | yadyapi vAvacanamanarthakamutsargasyAnena vidhAnAdapavAdasya ityAkArasya aikAre AyAdeze c-vaayuH| "kaSa | vizeSavihitatvAdubhayoH pravRttisiddheH, tathApi sarvo'pyuhisAyAm" kaSito'sAviti karmaNi "kR-za0" [uNAtsa rgo'pavAdaviSaya eva pravartata iti viparItabodhApattAva-60 25 616.} iti ipratyaye-kaSiH-nikaSopalaH / pavAdarahitasyotsargasya kutracita pravattireva na syAditi "Rcat stuto" ata: "katsampadAdibhyaH0" [5.3.114.] tadvAraNAya vAgrahaNa mAvazyakam / vastutastu sarvatra yathAiti kvipi-Rk " vRtUG vartane " vRttaM tatretyadhikaraNe | kathaMcidutsargApavAdabhAvasya susaMpAdatayA nAyamartho vA" man" [ uNA0 611. ] iti mani upAntyaguNe grahaNasyApi tu utsargApavAdayonityaM bAdhyabAdhakabhAve ca-varma panthAH , evaM "cara bhakSaNe ca" caritaM sthite'pavAdaviSaye utsargasya sarvathA nivRttireva prAptA 65 30 tatretyadhikaraNe mani-dharma ajinam / / 5. 1. 15. / tatra pAkSikI pravRttiretena sUtreNa sAdhyate / idaM sUtra notsargazAstrIyakAryavidhAyakaM teSAM tatatsUtrareva vihitaasarUpo'pavAde vautsargaHprAk kteH svAt, api tu sArUpyA bhAvavato'pavAdasya pAkSikApavAda katvaniyAmakam, tathA ca vAgra haNAbhAve'sya sUtrasyaivAnarthata0pra0--ita: sUtrAdArabhya "striyAM ktiH" [5. | kyaM prasajyeteti vAgrahaNamAvazyakam / apavAdasya pAkSika- 70 3.61.] ityataH prAk yo'pavAdastadviSaye'pavAdenA- bAdhakatvavidhAnAt phalitotsargasyApi pravRttiH sUtre 35 samAnarUpa utsarga prautsagika: pratyayo vA bhavati / 'cotsargaH' [ pravartate ] iti padenoktA na tUtsargazAstra Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 16.] pravRttiviSeyA / ata eva ca pANinIye "vA'sarUpo'stri- rAzayaH, tathA sati sarUpo'pyapavAda utsargasya viSaye yAm" [3. 1. 64. ] ityeva sUtritam, 'asarUpo'- syAu, athavA sarUpasyApyapavAdasya viSaye utsarga: pavAda utsargasya bAdhako vA' ityevArthastatra kriyate / / syAditi ghyaNo'pi viSaye "ya ezcAta:" [ 5.1. 28.] tathA ca bhASye zaDitama-"kimartha panarimanyate" iti yo'pi syAditi kAryamityasya sthAne karyamityapi 40 5 iti, tatra samAhitam-"asarUpasya vAvacanamutsargasya .. syAt, tanmA bhUdetadarthamasamarUpagrahaNamAvazyakamityAhabAdhakaviSaye'nivRttyartham 1 asarUpasya vAvacana kriyate / dhyariNa yo na syAditi, kRdhAtoH "zvarNavyaJjanAd ki prayojanam ? utsargasya bAdhakaviSaye'nivattiyathA. dhyaN / 5. 1. 17. [ iti ghyaNi vRddhAvArAdeze-- kAryamiti / evaM-"dAMgaka dAne" gAM dadAtIti syAt / tavyattavyAnIyara utsargAsteSAmajantAt 'yat' ' apvaadH| ceyama. cetavyamityapi yathA syAta / " ityA. "karmaNo'raNa" [5.1.72.ityaNo'pavAde "Ato 45 10 dinA'pavAdasya vikalpena bAdhakatvameva samathitama, tena ho." [5. 1. 76. 1 iti De'ntyasvarAdilope cAnyathA siddhavotsargapravattiH phalatIti / evaM ca samparNa- isyuktasamAse--goda iti bhavati, asarUpagrahaNAbhAvesUtrasmaiva vaiyarthyamAzatiM na tavAgrahaNasya, tasyaiva satra- trApi doSaH syAt tadvAraNAyAvazyakaM tadityAha-- vidheyatvena tadvaiyaryazaGkAyAH sUtravaiyaryarUpatvAt / DaviSaye'Na na syAt, godaH iti----na syAdityanenA "lUgz chedane" ato'vazyaMbhAve dyotye bhAve karmaNi pravattireva phalatayocyate / na ca kRte'pyasarUpagrahaNe 50 16 yA "uvarNAdAvazyake" [5.1.16.] itypvaadbhuute| ___ 'dhyaNa-yayoH' 'DA'Nozca' sArUpyAbhAvena kuto'nayoH dhyaNi vRzau "yyakye" [1.2.25.] ityauta AvAdege parasparavyAvRttiriti cet ? aAha-'anubandho prayogI' iti sArUpyameveti, ayamAzaya:-rUpaM hi mayUravyaMsakAditvAt samAse "kRtye'vazyamo luk" [ 3. 2. 138. ] iti makAralope ca-abazyalA- . dvividhamopadezikaM prAyogikaM ca, zAstreSacAryamANaM prathavyamiti, pakSe ausagiko "tavyA-'nIyau" [ 5. 1. / mam, prayogeSu zrUyamAraNaM dvitIyam, tatra prAyogikA-55 2027. ] iti tavyo'nIyazca pratyayo bhavatIti-avazya- sambhava evopadezika rUpamAzrayaNIyam / sAnubandhakeSvapi lavitavyam, avazyalavanIyamiti-prathame iTa, ubha- sati sambhave prAyogikameva rUpamAzrayaNIyaM, tadasambhave yatra guNe-okAre "odauto'vAva" [1. 2. 24. 1 caupadezikamiti / tathA ca prAyogikarUpAzrayaNe'nubandhAityavAdezaH, prAgvat samAsamakAralopau ca / "jJAMza | nAmaprAyogikatvena tatkRtamasArUpyaM na grAhyamapi tu avabodhane" jAnAtIti kartari "nAmyupAntya0" [ 5. prayoge zrUyamANarUpakRtaM sArUpyameva grAhyam, ata eva 60 25 1. 54. ] iti apavAdabhUte ke "iDetprasi0"4. 3. dhyaNa-ya' ityetayoH 'Da-aNa' ityetayozca prara 64. .] ityAkaralope-jJaH, pakSe Naka-tacI [ 5.1. bhedAbhAvena sArUpyameveti / ktipratyayAt prAgeva, na tatra 48.] iti Naka-tRcau bhavataH, tatra taci-jJAtA, tadutare vA'sarUpa utsargo'pavAdaviSaye pravartate iti yaduktaM Nake tu "Ata ai:0" | 4. 3. 53. ] ityAkArasya : tatphalaM pRcchati-prAk teriti kimiti, uttarayati aikAre AyAdeze ca-jJAyakaH iti / "Tunadu samRddhau" kRtiriti-atra "striyAM kti:" { 5. 3. 61. 165 40 ato NI nandayatIti "nandyAdibhyo'naH" [5.1. 52. ] iti bhAvAkoM: ti:, citiriti-atrApi ktiH, ityapavAdabhUte'ne "airnitti"| 4. 3. 83. ] iti , "rakSa pAlane" ata: "klIve ktaH" [5. 3. 123. |.. Nilope-nandanaH, pakSe autmagike Nake-nandakaH, iti bhAve klIbe kta--rakSitamiti, ''anaT" [5. 3. tRci ca-nandayitA, atreTi gelopAbhAve guraNe cAyA- 124. ] iti bhAve klIbe'naTi ---rakSaraNamiti, deshH| . atra tikta anaT' ityeSAM ktaH prAktvAbhAvAnnAsya 70 35 padakRtyaM pRcchati-asarUpa iti kimiti-sAmA- pravRttiH, tathA ca kiM phalamityAha--dhanAdirna bhavanyata evotsargo'pavAdaviSaye pravartatAM ki vikalpeneti praSTu- tIti---"bhAvAkoM:" [ 5. 3. 18.] ityAdinA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 17-18.] kalikAlasarvajazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte dhanAdirna bhavatItyarthaH / evaM kartumicchA-cikorSA, miti / evaM 'pac' dhAto: 'vac' dhAtozcAnena ghyaNi hartumicchA:-jihIrSA, atra "zaMsi-pratyayAt" [ 5. 3. "kte'niTazca jo: kago piti" [ 4, 1. 111.] iti 105. 1 iti bhAvAkoM: striyAm 'a'pratyayo bhavati, cakArasya kakAre "Niti" [4. 3. 50. 1 ityUna ta striyAM tiH" 5. 3, 61. ] iti tiH / / pAntya vRddhau----pAkyam, vAkyamiti / prayoge'dRSTasyAnu5 evaM-sukhena pIyate iti "zAsU-yudhi0" [ 5. 3. bandhasya sAphalyamupadizati-pakAro vRddhayarthaH iti-40 141. ] ityane-ISatpAnaH, supAnaH, evaM duHkhena "Niti" "nAmino'kalihaleH' iti sUtrAbhyAM yathAsvaM poyate iti----duSpAnaH, atra 'duHsvISataH0" [ 5. 3. vidhIyamAnA vRddhi: prayojanaM Nittvasyeti bhAvaH / 136.] iti khal na bhavati / ito'ye prAk kestyAda- ' nanvastu vRddha partha NakAro, dhakArastu vyartha eveti cet ? yo'pi vidhIyante, teSu cApavAdaviSaye notsargasya pravRtti- atrAha--"ktaniTa:0" ityatra vizeSaNArthaH iti sA ca kathaM syAdityAzaGkAyAmAha-apavAvatyA- tena vittvaprayuka. ka-ga.vidhAnaM tatprayojanamiti bhAva:, 45 diviSaye tvasarUpo'pyutsargatyAdina pravartate iti-tatra grahaNArtha ghittvena yathAyaM pratyayo vizeSyeta tadarthamiti asarUpo'pIti kathanena sarUpapravRttyabhAva: svato labdha / vizeSaNArthamityasyArthaH, itthamubhayoH sArthakyam / / 5. eveti pratipAditamapi nAvazyakam, sarUpAntarAbhAvAta. 1. 17. / / prAyogikameva rUpaM grAhyamiti tatra tatsarUpasyAnyasyA15 bhAvAt ! na pravartate ityatra sAdhakamAha - "zru-saba" pANi-samavAbhyAM sRjaH / 5. 1. 15. // . [ 5.2.1. ] ityAdisUtre vAgraharaNena jJApayiSyate / ta0pra0--pANipUrvAta samavapUrvAva sRjeya'Na pratyayo 50 iti, yadi hi sUtramidaM tatrApi pravataMta tadA svata eva / bhvti| adpaantykypo'pvaadH| pANibhyAM samyatepakSe yathAsvamautsagikANAM siddhervAgrahaNasya veyayaM pANisA rajjaH, samavasajyate iti-samavasaryaH / spaSTameva / pANinIye'pyayamartho jJApakenaiva sAdhitaH, : pANi-samavAbhyAmiti kim ? sRjyama, saMsRjyam / 'samava' 20 bhASye ca jJApaka vinApyopadezikarUpagrahaNenopadeze ca | iti samudAyaparigrahArtha dvivacanam // 18 // sarveSAM tyAdInAM larUpatayavaMtatsUtrApravRtteriti / / 5. 1. za0ma0 nyAsAnusandhAnam-pAriNaH / sRjeya a-55 nAntatvena pUrvasUtreNeva dhyaNi siddhe idaM kimarthamityAzaGkARvarNa-vyaJjanAd ghyaNa / 5. 1. 17. // yAmAha--RdupAntyakyapo'pavAdaH iti---"RdupA ta0 pra0 RvarNAntA vyaJjanAntAca dhAtoryaNa : ntyA0" [ 5. 1. 41. ] iti kyap vidhIyate, sa hi 25 pratyayo bhavati / kAryam, hAryamA pAkyam, vAkyamANakAro kyap paratvAd vizeSavihitatvAca "Rvrnnvysnaad|" vRddhyarthaH / dhakAraH " te'niTaH0" [ 4.1.111. ][ 5. 1. 17. ] ityasyApabAdaH, sArUpyAca notsargasta-60 ityatra vizeSaNArthaH // 17 // dviSaye pravartateti tadvAdhanAya sUtramidamAvazyakam, kRte cAsmistato'pyasya vizeSavihitatvena prAbalyam / pANiza0ma0 nyAsAnusandhAnam-Rvapa0 / atra / myAM sajyata iti karmaNi dhyaNi upAntyaguro jasya gatveprakRteH pUrvamanirdeze'pi dhAtoriti vizeSyaM prakRtitvena ! yANisaryA rajjUH / evaM samavasRjyate iti karmaNi 30 prakalpanIyam, sUtre nirdiSTam 'RvarNavyaJjanAt' iti dhyaNi-samavasarmyaH pRcchati-pAriMga-samavAmyAmiti 65 padaM ca vizeSaNam, tathA ca "vizeSaNamantaH" [ 7. 4. kimiti-"sRjaH' ityetAvadeva sUtramastviti praSTu113. ] iti paribhASAsUtreNa tadantavidhau yo'rthaH rAzayaH / etatpUrvAdeva sRjeyaM N iyo'nyapUrvAt kevalAca sampannastamAha--RvarAntAda vyaJjanAntAditi / / RdupAntyalakSaNaH kyabeveSTaH, sa tathA sati na syAdityAha kRdhAtohUM dhAtozca bhAvakarmaNoranena dhyaNi "mAmino0" | 'sRjyam, saMsRjyam' iti pratyudAharaNAbhyAm / samAhA35 [ 4. 3. 51. ] iti vRddhAvArAdeze-kAryam, hArya- reNa nirdezasya prAyaH sUtrakArazailosiddhatvAt tatparityAga- 70 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 16.] syeha kiM prayojanamiti sphorayati-'samava' iti samu- sAmarthya maucitI deza: kAlo vyaktiH svarAdayaH / dAyaparigrahArtha dvivacana miti, tathA cakatve kRte kazcit zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH / / " iti / 'pANi-sam-ava' iti prayANAM samAhAraM jJAtvA tathA prayu- etadAharaNAni kAvyAnuzAsanAdyAkaragrantheSu darzitA zrIta, tanmA bhUdityetadartha dvivacanena nirdeza iti 'samava- nIti neha prayatyate'nAvazyakatvAt / epvarthaprakaraNayoreva 5 iti saMghAtapUrvAdeva bhavatIti / / 5. 1. 18. / / mukhyato'rtha nirNAyakatvena prAdhAnyena nirdeza: kRta AcA-40 ..... ... ... ..-~~-~ryeNa / tathA cArthAnumAraM prakaraNAnusAraM ca vinA'pyAvauvarNAdAvazyake / 5. 1. 16. zyakazabdaprayogamAvazyakArtho'tra gamyata iti pratyayavidhAta0 pra0-avazyasya bhAvo'vazyaM bhAva iti vA nasya sArthakyamiti / avazyamA yoge udAharati--avaaji--pAvazyakam, tasmin dyotye uvarNAntAda ghAto-: zyalAvyam, avazyapAvyamiti-atra "kRtye'vazyamo dhyeNa bhavati / lAvyam, pAvyam, yanniyogAta kartavyama- luk" [ 3. 2.138. 1 iti malopaH / nanviha pratyaye-45 10 prakaraNAdinA nizcitaM tatrAyaM pratyayaH / lAvyama- navAvazyakArthadyotanasambhave uktArthatvAvazyaMzabdasya vazyam, pAvyamavazyama, avazyalAvyama, avazyapAdhyam, prayogo'nucita ityAzaGkAyAmAha--atrAvazyaMzabdenApi anAvazyaMzabdenApi avazyaM bhAyo cotyate, mayaravyaMsakA- | avazyaM bhAvo dhotyate iti, ayamAzaya:-yathA 'dvI ditvAca smaasH| avazyastutya iti paratvAt kyp| , brAhmaNI' ityAdI brAhmaNAvityatra vihitena dvivacanenaiva prAvazyaka iti kim ? lavyam, pavyam // 16 // dvitvArthasyoktatve'pi 'dvI' iti prayujyate spaSTatayA dvitva-50 -- / pratipAdanAya, tathA'vazyaMzabdenApi prayukenAvazyakArtha eva 15 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam---uvara0 / Avazya- dyotyate, yathA vA vyatilunate' ityAdau AtmanepadenApi kazapadaM vyAkhyAti-avazyasya bhAvo'vazyaM bhAva iti kriyAvyatihAre dyotite vyatizabdaprayogaH, tathA'trApi yAkami-Avazyakamiti, ayamAzaya:-avazyazabdAd ' ghyaNA avazyaMbhAve'vazyazabdaprayogaH / dyotakasamuccayasyeSTabhAve "yopAntyA." [ 7.1.72. ] ityakaji---Ava- / tvena lAghavaM prakaraNAditi bhAvaH / nanvavazyaMzabdasyopa-55 zyakam, yadvA nizcayArthe 'avazyam' ityavyayaM tato bhAve / padatvAbhAvena kArakatvAbhAvena ca kathamatra samAsa ityA20 "corAdeH" [ 7. 1. 73..] ityakatri malope--Ava- : zaGkAyAmAha-mayUravyaMsakAditvAt samAsaH iti zyakam, jittvAdubhayatra vRddhiH / AvazyakavAcini upa- mayUravyaMsakAdInAM cAkRtigaNatvena tatra pAThasyAnumAtuM pade ityarthe kevalAt dhAtoriSThasyAvazyakArthe pratyayasyA- 'zakyatvAt / uvarNAntAt sarvasmAdevAvazyakArthe'nena ghyaNA nupapattiriti pratyayArthatvamAvazyakasya varNayati-tasmin bhAvyamiti 'avazyastutyaH' ityAdAvapi dhyaN syAnna tu 60 dyotye iti / chedanArthasya lUdhAtoH pavanArthasya ca pUdhAtoH kyabityAzaGkAyAmAha---avazyastutya iti paratvAt 25 karmaNi bhAve vA''vazyakArthe anena dhyaNi "nAmino0" : kyap iti, idaM sUtraM lAvyamityAdau sAvakAzam, "i / 4. 3.51. 1 iti vRddhau "yyakye' [ 1. 2. 25.] vaga-stu-jaSeti-zAsaH" [5. 1. 40. ] iti stutya ityAvAdeze ca--lAvyam, pAvyamiti / nanu lAvyAdi ityatra sAvakAzam, iti tulyabalayoretayorekavAvakAzastu prayogataH kathamAvazyakAvagatiriti cet ? atrAha- avazyastatyaH' ityatra prApte: spardhasya vidyamAnatvena para-65 yanniyogAt kartavyamarthaprakaraNAdinA nizcitaM tvAt sa eva bhavatIti bhAvaH, paraM tu tatrAvazyakArthapratI30 tatrAyaM pratyayaH iti-arthana prakaraNenAnyena ca zabdArtha- taye'vazyaMzabda AvazyakaH, anyathA vizeSAbhAvAdartha vizeSo . nirNAyakena pramANena yat niyogataH kartavyatayA nirdhA- na jJAyeta / AvazyakAdanyatra yathAsvaM pratyayaH, taccAmatyAritaM tatrAyaM prayogaH kriyate, jJAyate ca / zabdArthasya vazyakagrahaNena syAditi bodhayituM zakate. Avazyaka mandehe mati nirNAyakAni pramANAni paThitAnyabhiyukta:------ / iti kim ? labdham pavyamiti-atra chedanasya pava-70 ma yogo viprayogazca sAhacaryaM virodhitA na sya vA nAvazyakatA.vivakSitetyasvApravRttyA "ya ekAtaH" 35 arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya sannidheH / / [5. 1. 28. ! iti yapratyayaH / / 5: 1. 16. / / . Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 20-21.] kalikAlasarvajanIhemacandrasUribhagavatpragIte Asu-yu-vapi-rapi-lapi-trapi-Dipi-dami- mAnatvAt / ApUrvAnname:-AnAmyamiti, atra karmaNi camyAnamaH / 5. 1. 20 // pratyaya iti dyotayitumAha--namirantabhaMtaNyarthaH sakata0pra0--prAipUrvAbhyAM sunoti-namibhyAM yotyAdi makaH iti, yo hi namati sa paramapi kiJcinnamayatyeva bhyazca dhAtubhyo dhyaraNa bhavati / yApavAdaH / prAsAvyam, tathAsvAbhAvyAditi vivakSAbhAve'pyasyAntarbhUtaNyarthatvama-40 6 yAvyam, vApyam, rApyam, lApyam, abhilApyam, apatrA styeva / kuto'karmakasya sakarmakatvamiti draDhayannAha-akadhyama, Depyam / dabhiH sautro bandhane vartate / dAmyama, makA api hi dhAtavo pyarthe vartamAnAH sakarmakA avadAbhyam, prAcAmyam, AnAmpam, namirantarbhUtaNyarthaH bhavantIti, atrodaahrnnmaah-ythaa-neminmntiiti| sakarmakaH, prakarmakA api hi dhAtadho vyarthe vartamAnAH aNyantAvasthAkartaH karmatvasyoktatvena teSAM sakarmakatvaM sakarmakA bhavanti, yayA nemi namanti / DipeH kuTAditvAd zAstrapratipAditameveti bhAvaH / Dipeye ghyaNi vA guNasya 45 10 ye guNo na labhyata iti dhyaN vidhIyate / pAnamarnecha sAmAnyataH prAptyA ye ghyaNi vA rUpe vizeSAbhAva iti syeke // 20 // zaGkAyAmAha---DipeH kuTAditvAd ye gurago na labhyata ............__. iti dhyaraNa vidhIyate iti-asya [ dhyaNaH ] Nittvena za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Asu0 / atra bahUnAM / "kuTAdeDidvadaNit" [ 4. 3. 17. ] ityatra 'aNit' vyaJjanAntatvena tannimittake dhyaNi siddha kimarthamidamityA- iti Gitve paryadasyamAnatvAt, yastu Dit syAdeveti 50 zaGkAyAmAha-yApavAdaH iti-Adyayo:svarAntalakSa- | bhAvaH / matAntaramAha-Anamerne chantyeke iti 15 No'nyeSAM ca pavargAntalakSaNo yo dhyaNapavAdaH prApta iti / / / 5. 1. 20. / / tabdAdhanAyAvazyakamidaM sUtramiti bhAvaH / atrAbhiSavArthakasya sunotereva grahaNaM nAnyasya bAhulakAditi vyAkhyA yaa| 5. 1. 21. / / tAraH, evaM mizraNArthakasya yotereva grahaNaM na tu bandhanA- / ta0 pra0-amApUrvAd vasaterAdhAre dhyaNa pratyayo rthasya "yugaz" ityasya "niranubandhakagrahaNe na sAnu- dhAtoH pakSe hrasvazca nipAtyate / amAzagdaH sahArthaH, saha 65 20 bandhakasya iti nyAyAdityapi ta eva / "saM prasavai- vasato'syAM sUryA-candramasAviti-amAvasyA amAvAsyA zvaryayoH" "dhUka prasavaizvaryayo." " gaTa abhiSave" iti vA halyA tithivizeSaH / pakSe yamakRtvA hrasvanipAtanam vidhA sudhAtustatrAntimAdAGpUrvAdanena dhyaNi vRddhAvAvAdeze "acAmAvAsthAyAH" [6. 3. 103. ] ityatrakedazaca--AsAvyam / evaM "yuk mizraraNe" itysy-yaavym| vikRtasyAnanyatvAdamAvAsyAzabdena amAvasyAzagvasyApi . "TuvapI bIjasantAne" ato dhyaNi upAntyavRddhI- prahaNArtham // 21 // 60 25 vApyam / evaM "rapa lapa vyakte bacane' ityetayo: rApyam, lApyam, abhilApyam / "trapauSi lajjAyAm" | za0ma0 nyaasaanusndhaanmvaadhaa| nipAtanaiti 'tra'dhAtorapapUrvasya-apatrApyam / "Dipat ! sUtramidaM, tatra kiM nipAtyate ityAha-amApUrvAdityAdi / kSepe" ityasya---Depyam / gaNe pAThAbhAvAt dabhiriha | byutpAdayituM pUrvamamAzabdArthamAha-amAzabdaH shaarthH| sautro grAhya ityAha-~-dabhiH sotro bandhane vartate | vyutpattimAha-saha vasato'syA sUryAcandramasAviti / 30 iti, tasya-dAmyam, abadAbhyam / 'dambhUTa dambhe' | sUryAcandramasAvekatra kadApi na vartate iti yogArthAsambha-65 ityasya tu-dambhyamiti bhavati / AGpUrvasya "camU adane" ! vAdAha-rUsyA tithivizeSa: iti-~evambhUtA kRSNa- . . . ityasya-AcAmyam / yadyapi nAtropasargapUrvakasyaiva | pakSIyA pazcadazI tithi: / vAcaspatye tvevamuktam --'adhaHprahaNamapi tu sAmAnyataH sopasargasyAnupasargasya ca tathApi | pradezavartI zIghragAmI candraH' UrdhvapradezavartI mandagAmI / anupasargasya ye dhyaNi ca na vizeSo vRddheH "mo'kami- sUryaH, tayorgativizeSAd yasmin kAle candramaNDalamanyUna35 yami-rami0" [4. 3. 55. ] iti pratiSidhyamAnatvAt, | manatiriktaM ca sat mUryamaNDalAdhobhAge vyavasthitaM bhavati 70 tatazcAGapUrvasyodAharaNaM dattam, tasya niSedhe paryadasya tadA sUryarazmibhiH sAkalyenAbhibhUtatvAzcandramaNDalamISadapi Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAzane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 22-24.] na dRzyata iti kRSNapakSe paJcadazakalAkUTopalakSitaH kAlo- tvena kratorapi pIyamAnatvopaccArAt / kratuzabdArtha parismAvAsyeti niSkarSaH / " iti, svamate tu nityarAhuNA ! cAyayati-sasomako hi yAgaH kraturiti-yAgo candra maNDalamApriyate uparibhAgavartI ceti vizeSa: / nanu dvidhA-sasomako'somakazna, tatra sasobhake yAge RtughyaraNaM kRtvA pakSe hrasvanipAtanApekSayA vara vikalpena zabdasya prayogaH sAmpradAyikaH, tathA ca vAcaspatye'pyuktam5 yavidhAnaM, pakSe ca vyaJjanAntalakSaNo ghyarova bAhulakAdA-: yUpasahita: sasomako yAgaH kraturiti, adyatve ca sAmA- 40 dhAre bhaviSyatIti pAkSikahrasvanipAtanamanucitamityA- / nyato yAgamAtre kratuzabdaH prayujyate, tanmUlaM cAmarAdizaGkayAha-pakSe yamakRtvetyAdi, amAvAsyAzabdamuccAryA- - kozAnAM tathAzaktigrAhakatvameva, tathAhi amara:-"yajJokAro'kArazca vidhIyate. tatra hi ghyaNantasya nirdeza iti : 'vvaraH savo yAgaH, saptatantumakhaH kratuH' ityAha, tathA nirvivAdam, yadi yo vidhIyeta tahi yAntasya zabdAnta- : medinIkoze'pi "kraturyajJe munau pusi" / rAjA sUyate10 ratvena dhyaNantasya grahaNena tasya grahaNaM na syAt, dhyaNanta- / 'sminniti-rAjA-latAtmakaH somaH, sUyate-kaNyate- 45 syaiva pAkSikahrasvanipAtane ca zabdAnnaratvAbhAvena kizcid sminniti adhikaraNe vyutpattiH / rAjJA vA sotavya vikRtve'pi ekadezavikRtamananyavat ini nyAyeno- . iti--rAjJA sotalyaH--abhiSavadvArA niSpAdayitavya bhayorgrahaNaM susampAdamiti bhAvaH / / 5.1.21. // iti karmaNi, rAjJa evaM rAjasUyayajJe'dhikArAt 'svArAjya . .. .. kAmo rAjA rAjasUyena yajeta' iti zruteH, ubhayathA kratusaMcAyya-kuNDapAyya-rAjasUyaM kratau / 5. 1. 22. 11; reva vAcyaH / / 5. 1. 22. // 15 ta0 pra0-ete kratAbhidheye ghyaNantA nipAtyante, ---- AdhAre karmaNi vA, nipAtanAdevAyAdeza-vIrghatve api praNAyyo niSkAmA-sammate ! 5. 1. 23. / / bhvtH| saMcIyate somo'smin saMcIyate yA'sAviti- ta0pra0-prapUniyatedhyaMga AyAdezaca nipAtyate, saMcAyyaH kratuH, saMceyo'nyaH / kuNDa: pIyate somo'smin niSkAme'saMmate vA'bhidheye / praNAyyo'ntevAsI, viSayeStra kuNDaH pIyate iti vA-kuNDapAyyaH kratuH, sasomako hi | nabhilASa ityarthaH, praNAsyazcauraH, sarvalokAsammata 20 yAgaH kratuH, kunnddpaano'nyH| rAjA sUyate'smin rAjA / ityarthaH, praNeyo'nyaH // 23 // vA sotavya iti--rAjasUyaH kratuH // 22 // ------------------..- ....- .... -- ... - . ... . .. .--.. 1 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-praraNA0 / nipAtanaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-saMcAyya01. nipAta- svarUpamAha--praparvAnnayaterityAdi / prayogopAdhibhUtanena zalAkSaNika kArya labhyate, tat kimityAha- mAha-niSkAme'sammate vA'bhidheye iti-viSayA AdhAre karmaNi veti--nahyAdhAre vyaN vihita iti bhilASo hi kAma ityucyate kamericchArthatvAt, sa nirgato 25 tadapi [ AdhAre vidhAnaM ] nipAtanalabhyameva 1. kinA yasmAt, tatho kam-praraNAyyo'ntevAsI, viSayeSva-60 paramapi nipAtanoddezyamityAha-nipAtanAdevAyAdeza-' nabhilASa ityartha iti, praNIyate ityarthe karmaNyeva pratyayaH / dIrghatve iti-AyAdezaH saMcAyya-kuNDapAyyayoH, sarvalokAsammata iti-sammatirhi prItiviSayIbhavanaM dIrghatvaM ca rAjasya / vyutpattimAha-saMcIyate somo karmavyApAra ityasammata ityasya prItiviSayAnaha ityarthaH 'sminniti-somo nAma latAtmaka oSadhivizeSaH, sa 1 5. 1. 23. / / 30 ekatrIkriyate yatretyadhikaraNe, athavA saMcIyate'sAviti karmaNIti bhAvaH, kratavizeSasya saMjJetyAha---saMcAyyaH kraturiti / abhyaH cayanArhaH padArthaH. saMceya ityeva atra / dhAyyA-pAyya-sAnnAyya-nikAyyamRG-mAnayapratyayaH / kuNDaH pIyate iti-kuNDAkArezcamasaiH : havi-nivAse / 5. 1. 24. / / ... pIyate somaH -somalatAraso'vetyarthaH, karmaNyapi pratyaye ta0 pra0--dhAyyAdayaH zabdA RgAdiSvartheSu yathAsaMkhyaM 35 kraturevocyate, kratoH somasAdhyatayA somasya pIyamAna- dhyaNatA nipAtyante, nipAtanAdeva ca sarvatrAyAveza::: / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUri bhagavatpraNIte [ pA0 1 sU0 25.] dadhAte ci dhIyate samidagnAvamayeti-- dhAyyA Rk, zivatvAt kAzcideva Rca ucyante, anyatra gheyA / mIyate yena tanmAnam, tatra mAGa AdipatvaM ca, mIyate teneti--pAya mAnam, meyamanyat / saMpUrvAbhayaterhaviSi 5 samo bIrghatvaM ca sAnnAyaM haviH, prayamapi rUDhizabdatvA vizeSe'vatiSThate, saMneyamanyat / nipUrvAcinotenivAse | saMvAhya iti bhavati / cinoteH kyap, cisyo'gniH, jeyorford ca / nikAyo nivAsaH, niceyamanyat // 24 // anyaH / kecidagnivizeSAdanyatrApyanityavizeSa icchantizrAnAyyo godhuk pranitya ityarthaH / saMpUrvAd vahedhyaMNa UravaM ca vazabvasya, samuhyata iti-samUhyaH, anyaH saMvAhyaH / 40 zranye tu saMpUrNAheragnAveveti niyamArthaM dhyAM nipAtayanti, zragneranyatra samUhitavya ityeva / vastu tanmate'gnAvapi 'nyaH / / 25 / / 23 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- dhAyyA0 / nipAtana- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- paricA0 / paricAthyo- 45 svarUpopAdhI vRttyokte, dhIyate samidagnAvanayeti, evaM pacAyyazabdayornipAtyamAha-paryupapUrvAcinoterghyaNa, AyA10 cAnayA vyutpattyA yAbhiRRgbhirannI samit prakSipyate ! dezazceti / atra karmaNi dhyaraNa iti sphorayati --parisarvA api dhAyyApadena vyavahartavyatayA prApnuvanti na cIyata iti paricAyyo'gniH, atidizati ---- evamupaca tadiSyate, tadAha - rUDhizabdatvAt kAzvideveti / cAyyaH iti / agneranyatra vyavasthAmAha - paricayaH, tadAha tattvabodhinIkRdapi - "atra sarvA sAmidhenI na upaceyo'nyaH iti---atra karmaNi yaH | AnAyyazabde 50 grAhyA, kintu samidhyamAnavatIM samiddhavatIM cAntareNa | nipAtyamAha -- AGpUrvAstrayaterghyaNa, AyAdezazceti / 15 vikRtiSu [ prakRtiyAgavadAcaraNIyeSu yAgeSu ] prakSipya - arthavizeSaM sphorayati gArhapatyAdAnIyata ityAnAyyo mANAstAstA Rca eva ayaM ca vizeSo nipAtanasya dakSiNAgniriti - agnayastrayaH zrautakarmaNi prasiddhA:rUDhyarthatvAllabhyate" iti / anyatra gheyeti---atra "ya gArhapatyo dakSiNAgnirAhavanIyazca tatra gArhapatyAgniezvAta:" [ 5.1.28. ] iti yaH, AkArasya ca nityaH sa hi sarvadA prajvalitastiSThati, dakSiNAgnirAha 55 ekAraH / mIyate teneti, tathA cAtrApi karaNe eva dhyam / vanIyaca yathopayogaM gArhapatyAdAnIyate, vRtte karmaNi 20 sAnnAyye nipAtyamAha saMpUrvAnayaterityAdi, samyaG: nivRttistasyetyanityo to tayozca gArhapatyaprabhavatvanIyate homArthamagni prati- sAnnAyyaM havirvizeSaH, tathA va mityAha -- sa hi AhavanIye nakayonirevocyate iti---- karmaNi pratyayaH / sUtre haviriti sAmAnyato nipAtano- ! AhavanIyo'gnirdakSiNAgnizca nirvANo gArhapatyAdAnI-pAdhitvena haviSaH kathane'pi na sarvasmin haviSyayaM yete, ato dvAvapyekayonI, gArhapatyAgnistvaraNinirmanthanA- 60 prayogo'pi tu havirvizeSe eva tacchabdena prasiddha eH evaM ca devotpAdya iti na sa AnAyya ityarthaH, dakSiNAgnirapi yo 25 vizeSagrahaNasya kAraNamAha-ayamapi rUDhizabdatvAda gArhapatyAdAnIyate sa eva AnAyyaH, nAnyaH, dakSiNAgnivizeSe'vatiSThate iti rUDhizca sarvato balIyasI, tathA ca viSaye vikalpaH zrUyate - vaizyakulAd vittavato bhrATrAd rUDhasya viziSya saMkSepeNa pratipAdanamasambhavIti sAmAgArhapatyAdveti evaM ca vaizyakulAderAnIto dakSiNAnyenaiva sUtre haviriti nirdiSTam, vizeSArthazca prayogabalAgnirapi nAnAyyaH kintu Aneya eveti 'gArhapatyAt' danusandheya iti tAtparyam / nikAyye kiM nipAtyate tadAha- ityuktam / atramatAntaramAha- kecidagnivizeSAdanya30 nipUrvAcinorityAdi / 5. 1. 24. / / paricAyyopacAyyA - SSnAyya samUhya-cityamagnau / 5. 1. 25. / ta0 pra0-- ete'gnau nipAtyante / paryupapUrvAcinote Na AyAvezazca / paricIyata iti paricAyyo'gniH eva 35 mupacArayaH, paricayaH, upaceyo'nyaH / zrAGpUrvAnnayateryaMNa zrAyAdezazca / gArhapatyAdAnIyate ityAnAyyo dakSiNA gniH, sa hyAhavanIyena saha ekayonirevocyate, Aneyo zrApIti, anitya iti - sAmAnyataH pANinisUtre dRSTvA bhavet teSAmiyaM dhAraNA paraM naitat pANiniprakriyAsamma - tam / samUhyazabde nipAtyaM darzayati-sampUrvAd vaheyaMNa UtvaM ca vazabdasyeti -- vyaJjanAntalakSaNo ghyaraNa tu siddha 70 / eva, kevalaM vasya UtvaM nipAtyam, karmaNIha dhyam iti spaSTayati-samuhyata iti samUhyaH iti / anyaH saMvAhA:" iti - atrApi karmaNi ghyA upAntyavRddhizva agnibhinnaH saMvahanayogya iti tadarthaH atra nipAtanakAryaM | Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandra zamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / pA0 1, sU0 26-27. ] na bhavatIti bhAvaH / matAntaramAha 'anye tu sampUrvA- | 1. 131. 1 iti sUtravyAkhyAyAM dIkSitenesthamuktam-- duheragnAveveti niyamArthamityAdi, bhASyasammatametat / "agnidhAraNArthe sthalavizeSe ete sAdhavaH" iti, bAla- . tathAhi "agnI paricAyya." [ 3.1.131. | iti manoramAkAreNa cedaM samathitamityam--"agnI gamye paripANinisUtravyAkhyAyAm -- "samUhya ityanarthaka vacanaM cAyya upacAyya samUhya ete nipAtyante / agnizabda iSTa-40 5 sAmAnyakRtatvAt / samUhya ityanarthakaM vacanam / ki kAracitasthaNDilavizeSe vartate "iSTakAbhirani cinoti" kAraNam ? sAmAnyakRtatvAt / sAmAnyenaivAtra Nyad iti zruteH, iSTakAkRtacayanena agnyAkhyaM sthaNDilaM niSpAbhaviSyati "R-haloyat" [3.1.124. ] iti / | dayedityarthaH" iti / amarakoze tu-"samUhyaH paricAvArtha tarhi nipAtanaM kartavyam ! vaherNyat yathA syAt / / yyopacAyyAvagnau prayogiNaH" ityuktam, tathA ca teSAmavahyayaM cehestadarthatvAt siddham / vahyarthamiti ced vahesta- gninAmatvamuktam, paramete vaidike karmaNi prayuktAH zabdA 45 10 darthavAda siddham / Uhirapi vahyarthe vartate / kathaM pUna- vaidikapANinIyavyAkaraNasampradAyAnusArameva tatra prayokta ranyo nAmAnyasyAyeM vartate / bahA api dhAtavo vyAH, anyatra tu yathAyogamiti vyvsthonneyaa| 5. 1. bhavanti / asti punaH kvacidanyatrApi UhirvArthe vartale ! astItyAha, UhivignahAcca brAhmaNe siddham 1 UhivigrahAca brAhANe siddhametat / samUhya cinvIta pazukAmaH / / yAjyA dAnaci / 5. 1. 26. // 15 pazavo vai purISa pazUnevAsma tat samUhati / " iti prati- | ta0 pra0-yajeH karaNe jyaraNa nipAtyate, dAnaya'midhe-50 pAditam / yAyAm / ijyate'nayeti-yAjyA, zyaja-yaj-pravacaH" [4. 4. 118. ] iti gatvAbhAvaH // 26 // asyAyamAzayaH--vahisamArthenohinA brAhmaNagranthe / ..... samUhyazabdasya nirvacanaM kRtamiti tasyaivedaM nipAtanam / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-yAjyA0 / yajeH vahatestu Nyati nAgnau prayoga iti / tathA coheragnAveva | karaNeyariNati dhyaNaH prAptatve'pi karaNe'rthe nipAtana20 ghyaNa, anyatra pratyayAntaramevetyAha-agneranyatra miti bhAvaH / dAnayabhidheyAyAmiti-dAnamatrAgnI 55 . tavya ityeveti / tattvabodhinIkArastu sampUrvakavaheH | prakSepaH, yAjyA nAma Rco vAkyasamudAyarUpAstAbhihUM yate, samprasAraNa-dIrghatvayonipAtanAt samUhyazabdaM vyutpAdayA- | taduktaM brAhmaNagranthe-puro'nuvAkyAmanUcya yAjyayA juhomAsa, tat tu bhASyakayaTAdiviruddhameva / vahestu tanmate- tIti / karaNArthapradarzanapUrvakamadAharati--ijyate'nayeti'gnAvapi saMvAdya iti bhavatIti--etaca pANinIya- | yaajyaa| nanu dhyaNo dhittvAt "keniTacajoH ka-go 25 prakriyAnusAri, uktabhASyavyAkhyAyAM nAgezena saMvAhya- viti" [ 4. 1. 111. ] iti jasya gatvena bhAvyamiti 60 mityagnau tu na anabhidhAnAdityuktam / dIkSitarItyA ca | cet ? atrAha--"tyaja-yaja-pravacaH" [ 4. 4. vaherevedaM nipAtanamityAyAti, tena hi pratyudAharaNe saMvA- 118.] iti gatvAbhAvaH iti / nanu vya anAntalakSahyamityuktam, udAharaNapratyudAharaNayoH samAnaprakRtiviSa- sya dhyaNo yathAyogamuciteSvartheSu bAhulakAt prayogo yakatvaucityAt / na caiva bhASyavirodhaH, bhASyasyoherapi | bhaviSyatIti viphalo'yaM yoga iti cet ? na-bAhula30 vahisamAnArthakatvadarzanena tasmAdapi siddhipratipAdana- | kasyAgatikagatirUpatayA tadAzrayaNasya yathAsambhavaM varjanI-65 paratvAt, na ca vahenipAtanAbhAve tAtparya miti vibhAva- / yatAyA bodhanArthatvAditi / / 5. 1. 26. / / nIyam / cityazabde nipAtyamAha-cinote: kyapa iti / / iha karmaNi kyapi tAgame-cityo'griH, anyatra svarA-! tAvyA-nIyau / 5. 1. 27. / / ntalakSaNe ye upAntyaguNa ityAha---ceyo'nyaH iti / ta0 pra0---dhAtoH parI 'tavya anIya' ityeto pratyayo bhavataH / zayitavyam, zayanIyam; vastavyam, vasanIyam; 35 svamate ete pazcApi zabdA agnI nipAtitAH, | kartavyam, karaNIyaM bhavatA, kartavyaH karaNIyaH kaTaH // 27 // 70 pANinIye tu "agnau paricAyyopacAyyasamUhyAH" 3. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 28-29.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 25 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tavyA0 / zayanArthAt ! zaki-taki-cati-yati-zasi-sahi-yaji-majizIdhAtostavye'nusvArettvAbhAvAdiTi guNe'yAdeze ca bhAve pavargAt / 5. 1. 26. / / zayitavyam, evam ---anIye guNe'yAdeze ca--zayanIyam, atra yaviSaye'pi votsargapravRttiH / nivAsArthasya ta0 pra0-zakyAdibhyaH pavargAntebhyazca dhAtubhyo yaH 5 'vas'dhAtoranusvArevAdiDabhAve-vastavyamA vasanIya- ! pratyayo bhavati / dhyaNo'pavAdaH / zakyam, takyam, catyam, miti / kRdhAtoranusvArettvAdiDabhAve guNe ca kartavyam, yatyam, zasyam, sAm, yajyam, bhajyam / pavarga-tapyam, 40 karaNIyaM bhavatA iti-bhavateti bhAve prayogadarzanArtha, | labhyam, gamyam / yajeH "tyaja-yaj-pravacaH" [4 1. * paratrApi yojyam / kRdhAtoH sakarmakatvAt karmaNi prayoga- 118. ] iti pratiSedhAt bhajezca bAhulakAd dhyaNapi mAha-kartavyaH karaNIyaH kaTaH, atra dhyaraNaviSaye yAjyam, bhAgyam / yaji-bhajibhyAM necchntyeke| kathama10 botsargapravRttiH / kRtyapratyayAH sakarmakAt karmaNi, akarma- sinA badhyo'sivadhyaH, muzalavadhyaH ? "na janabadhaH" kAdavivakSitakarmakAcca bhAve bhavantIti prAguktameva // 5. [ 4. 3. 54. ] iti vRddhipratiSedhe ghyaNA bhaviSyati 45 127. // // 26 // ya ecAtaH / 5. 1. 28. // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zaki0 / dhyarapota0pra0-RvarNa-vyaJjanAntAt ghyaNo vihitatvAt ! 'pavAdaH iti-ihopAttAnA sarveSAM vyaJcanAntatvAd 15 pariziSTAt svarAntAd dhAtoryaH pratyayo bhavati, antyA: "RvarNa-vyaJjanAd ghyaga" [ 5. 1. 17.] iti vyaJjakArasya caikAro bhavati / ditsyam, dhitsyam, ceyam, nAntalakSaNo dhyaNa prAptaH so'nenApodyate ityarthaH / 50 jeyam, neyam, zeyam, navyama, lavyam, bhavyam / ecAtaH sArUpyAca notsargo ghyaraNa pravartate / "zakIca marSaNe" deyam, gheyam // 28 // marSaNaM kSamA, "zaklaMTa zaktI" iti ca 'zak'dhAtoranena ye--zakyamiti / evaM "take hasane" iti 'tak' dhAto:za0 ma.nyAsAnusandhAnam --ya0 / atra prakRterani- takyamiti / "catega yAcane" iti 'cat' dhAto:20 dezAta kasmAda yo'yaM vidhIyata ityasya saMdigdhatayA | catyamiti / "yateMDa prayale" iti prakRte: paarishessyaallbhytvmaah-vrnn-vynyjnaaditi| yatyam / "zasU hisAyAm" iti 'zas' dhAto:-zasyapariziSTAt svarAditi-RvarNavyatiriktasvarAntA-! miti / "Sahi marSaNe" "pahac zaktI" iti ca 'saha' diti bhAvaH, RvarNasya ca tatra sUtre eva samAviSTatvAt / dhAto:--sAmiti / "yanI devapUjAsaMgatikaraNadAneSu" dAtu dhAtu vA iccheti sani anusvArettvAdiDabhAve "mi- | iti 'yaj' dhAto:--yajyamiti / "bhajI sevAyAm" 25 mI-mA-dAmina svarasya" [ 4.1.20. ] iti svarasya iti 'bhaj' dhAtoH -bhajyAmiti / pavargAntamudAhartumava-60 . 'it' ityAdeze dvitvAbhAve ca 'dirasa, dhitsa' iti dhAtU, tArayati--pavargeti / "tapaM saMtApe" iti 'tap' dhAto: tataH svarAntatvAdanena ye "ata:" [ 4. 3 82. ] | tapyamiti / "DulabhiS prAptau" iti 'lam' dhAto:ityakAralope--ditsyama, dhitsyamiti / 'ci'dhAtora- | labhyamiti / "mamlu gato" iti 'gam' dhAto: nena ye guraNe ca-ceyam, jidhAto:--jeyam, nIdhAto:- gamyamiti / yajeya'Ni "tyaja-yaj-pravacaH" [ 4. 1. 30 neyam, zodhAto:-zeyam / nudhAtoH,ludhAtoH, bhUdhAtozna-ye 118. ] iti gatvapratirodhAt tato ghyaraNa Avazyakatvena, 65 guNe "yyakye" [ 1. 2. 25. ] ityavAdeze ca-navyama, bhajeca 'bhAgyam' iti prayogasya bAhulyena dRSTatayA tAbhyAM lavyama, bhavyamiti / yatra AkArasya ekAro bhavati / vihitasya yasya dhyaNA sArUpyeNa nityApavAdatayA ghyaNo tadudAhartumavatArayati-ejJAtaH iti / dAdhAtoH, dhA- | durlabhatvamityAzaGkAyAmAha--"tyaja-yaja0" [ 4.1. ' dhAtozcAnena ye Ata ekAre ca--deya, gheyamiti | 118. ] iti praniSedhAt bhajezca bAhulakAta 3511 5. 1. 28. // dhyaraNapoti / tathA ca yAjyam, bhAgyamityapi bhavati / 70 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA0 1, 50 30-31. ] matAntaramAha -yaji-bhajibhyAM necchantyeke iti- | siddha iti / niyamAkAramAha-anupasargAdeva syApANinIyatantre'pi etAmyAM na yo vidhIyate / "badhi diti-pUrvasUtrasya sAdhAraNyena sopasargAdanupasargAcca bandhane" iti 'badh' dhAtoryasyAvidhAnAt 'badhya'zabdA- pratyayavidhAyakatvenAnupasargAd yathA bhavati tathA sopa prasiddhayA 'asivadhya' ityAdiprayogANAmanutpattimA- | sargAdapi syAdeveti tannivRttiH phalamatra yamo grahaNasyeti 5zaGkate.----kathamasivadhyaH, muzalavadhyaH iti / uttara- bhAvaH / atra ca sUtra pratyayArtho viziSya noktaH, tathA ca 40 yati-"na jana-badhaH" [ 4. 3. 54. ] iti vRddhi- | sAmAnyata: karmaNi bhAve vA kRtyapratyayAnA vidhAnAt pratiSedhe dhyaraNA bhaviSyatIti, evaM ca tato ghyaNi ye 'madyazabdasya karaNe prayogAnupapattim, yamezcAnupasargAvA vizeSAbhAvena na yavidhAnasyAvazyakatetyAzayaH / / deveti niyamena 'niyamyaH' iti prayogAnupapatti ca manasi / ba-vayoH kvacidaikyam / yadyapi vadhamahatIti taddhitena | samAzaya tadvAraNAyAha--bahalabacanAditi / etena10 yapratyayenApi vadhya ityasya siddhiH, tathApi 'amivadhyaH, trilokanAthena sadA makhadviSastvayA niyamyA nanu 45 muzalavaghyaH' ityAdau taddhitena saha samAso durlabhaH, kRda- divyckssssaa| ntena saha tu "kAraka kRtA" [ 3. 1. 68. 1 iti sa cet svayaM karmasu dharmacAriNAM tvamantarAyo bhavasi samAsaH siddho bhavati / na ca pUrvamasivadhazabdaM samAsena ! cyUto vidhiH / niSpAdya tato'haMtyarthaM taddhito yo bhaviSyatIti vAcyam, / iti raghuvaMzatRtIyasargasthakAlidAsapadye 'niyamyAH' iti 15 vadhazabdasyaiva daNDAdigaNe pAThAt pratyayavidhI tadantavidheH prayoga: saMgacchate / atra kazcit-anupasargAcced yastahi 50 pratiSidhyamAnatayA'sivadhAdizabdebhyo yasya durlabhatvAt yama eveti viparItaniyamamAzaya pUrvasUtrasthapavarga1 5. 1. 26. // grahaNena tadvAraNaM kRtam, tat tu nocitam, yadi hi prakRta sutra yamereva pratyayavidhiH zrutaH syAt tadaivaM niyama Azayama-mada-gado'nupasargAt / 5. 1. 30 / / / kRya ta, na caitadasti gadamadorapi tatra grahaNAt / kiJca 'ta0pra0-upasargarahitebhya ebhyo yaH pratyayo bhavati / tAvatA niyamena tatratyapavargagrahaNasya vaiyadhya sopasargebhyaH55 20 yamyam, madyam, gadyam / anupasargAditi kim ? AyAmyam, pratyayavidhAnena cAritAditi / evaM niyame sati nigAgham / pavagAntatvAt siddha yamA niyan| cAnupasargAt kasmAdapi yo na syAt, na tu kevalaM mArtha vacanam~-anupasadiva yathA syAt / bahulava-pavargAdeva / yadi ca pavargAntAdanupasargAccet yamereveti canAnmAdyatyaneneti--makhaM karaNe'pi, niyampamiti ca | niyama AzaGkayata tadA kevalaM pavargAntaviSayaH syAdapi, sopasargAditi // 30 // 'tadapi nAzakunIyam, zAstra nirdiSTa rUpadvAraiva niyamasya 60 kartuM zakyatvAt, na ceha pavargAntaM padaM nirdiSTamiti na 25 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--yama0 / "yamU upa- tAdRzaniyamasambhAvaneti yatkizcidetat, tasmAt pUrva rame" uparamo nivRttiH, iti 'yam' dhAtoranena ye vRttyukta eva niyamAkAraH sAdhuH / / 5. 1. 30. 11 yamyama / "madaic harSaglapanayoH" iti 'mad' dhAto:madyama / "gada vyaktAyA vAci" iti 'gad' dhAto: carerAGastvagurau / 5. 1. 31. // gadyamiti / padakRtyaM pRcchati- anupasargAditi / ta0 pra0--anupasargAcarerApUrvAt svagurAvarthe yo 65 30 kimiti, sopasargasya mA bhUdityAzayenottarayati -- bhavati / cayaM bhavatA, caryo dezaH, prAcayaM bhavatA, Acaryo AyAmyam, pramAdyama , nigAdyamini-atrAsyA-! dezaH / AGastviti kim ? abhicAyaM / agurAviti pravRttyA vyaJjanAntalakSaNo dhyaNa upAntyavRddhizca 1 mad- kim ? AcAryoM guruH // 31 // gaddhAtubhyAM vyaJjanAntalakSaNasya ghyaNo bAdhanArthatvamiva yamo na tadarthatvaM vidhAnasya, api tu pavargAntatvena pUrva- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-care0 / pUrvasUtrAt / 35 sUtreNa prAptasya yasya niyamArthatvamityAha-pavargAntatvAta ! 'anupasargAt' ityapi sambadhyate tugrahaNAt, tugrahaNena hi 70 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 32.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrimagavarapraNote 'ADa:' ityasyaivAguruviSayatvamucyate, tathA ca careriti | nirdezAt tadapi saMgRhItam, zatena kryaH, sahasraga varyaH / bhinnameva vAkyamiti tasya pUrvasUtrasambaddhatvamAvazyaka- upapUrvAta sarterye--upasaryA, RtumatI cet / upasaryA gauH, mityAha-anupasargAcareti / "cara bhakSaraNe ca" cakA- garbhagrahaNe prAptakAletyarthaH, anyatra upasAryA zaradi rAd gatau, ato'nena ye-caryoM dezaH, Acarya bhavatA, mapurA / nampUrvAd vadeya-prabadyaM, gahyaM cet / avarSa 40 5 Acaryo dezaH iti| AGastviti kimiti, 'AGastu' pApam, avadyA hiMsA, garvetyarthaH, anudhamanyat / kayama iti padenaiva pUrvasUtrasthamanupasargAditi padamapi sambadhyate, vAcA ? vanirupapadAt dhyaNa , pshcaannsmaasH| paroyeMtadabhAve cAsya pUrvasUtrAsambaddhatvameva vijJAyeta, tatazco- | payaM, vikreyaM cet / paNyaH kambalaH, paNyA gauH, vikrayepasargapUrvAdanapasargAzca sarvasmAdeva careH pratyaya: syAditi / tyarthaH, anyatra pANyaH sAdhuH // 32 // abhipUrvAdapi syAdeveti 'abhicAryam' ityasya sthAne 10 'abhicaryam' iti syAt, kRte tu 'AGastu' iti pade za0ma0 nyaasaanusndhaanm-bryo| atra dvayo-45 sopasargAccedAGyU deveti pratIterabhipUrvAdupasargAntara- | varNAntatvena paramezva vyaJjanAntatvena ghyaNi prApte, badazca pUrvAd yA na bhavati / agurAviti kimiti, tena padena "nAmno vadaH kyap ca" [5.1. 35. 7 iti vA kyapi ApUrvAccedagurAveveti niyamyate, tadabhAve ca gurAvapi prApte'rthavizeSeSu yapratyayasya vidhAnArtha nipAtanamidam / ya eva syAnna tu dhyaNa iti pratyudAharaNenAha-AcAryo utaM ca hariNA15 gururiti-AcAreSu sAdhu:-AcAryaH, Acaryate Aga- | "dhAtu-sAdhana-kAlAnAM prAptyarthaM niyamasya c| 50 mArthAkAkSibhiH ziSya: vinayAdimaryAdayA sevyate anubandhavikArANAM rUTyartha ca nipAtanam / / " iti / iti-AcAryaH, dhAtusAghanakAlAnAM, niyamasya anubandha-vikArANAM ca dharmajJo dharmakartA ca sadA dharmaparAyaNaH / prAptyartha rUDhyarthaM ca nipAtanamityanvayaH / yo dhAturyasattvebhyo dharmazAstrArthadezako gururucyate / / trArthe na dRSTastatra tasya prayogArtha, yasmin sAdhane kArake 20 paJcamahAvratadharA dhIrA bhaikSthamAtropajIvinaH / ya: pratyayo na dRSTastasya vidhAnArtha, yasmin kAle ca yaH 65 sAmAyikasthA dharmopadezakA guravo matAH / / pratyayo na dRSTastasyApi prAptyartha, yasmin pratyaye yo'nuityAdirItyA vividhAni lakSaNAni, guruzabdo vyApakaH, - bandho na dRSTastannimittakakAryaprAptyartham, arthavizeSe AcAryazabdo vyApyaH, bhavati ca vyApyavyApakayoH sAmA rUyathaM ca nipAtanamiti / etadudAharaNAni yathAzAstranAdhikaraNyena prayogaH, yathA zizapA vRkSa iti, evamA munneyAni, evaM ca vaderyasya pAkSikaprAptisattve'pyarthavizeSa 25 cAryo gururiti prayogo'pyucita eva / tathA cAgurAvitya tasya niyamanAthaM nipAtanamiti / "vRza saMbhakto" saM-60 syAbhAve Acarya iti gurAvapi syAnna tvAcArya iti | bhaktiH saMsevA, iti vRdhAtoranena ye guNe ca-varyA, // 5. 1. 31. 11 upeyA ceda bhavatIti-----prApta yogyetyarthaH / zatena varyA sahasreNa varyA kanyeti, varyAzabdArthamAha-sambhaktavyeti, vopasaryA-vidya-paNyamupeyatumatI-gahya-vikraye saMbhaktihi mano'nukUlatAparIkSaNaM grahAdyanukUlatAparIkSaNaM / 5. 1. 32. / / vA, tadAha--maitrImApAdanIyeti yAvaditi-yAvaccha-65 30 ta0pra0-varyAdayaH zamdA upeyAdizvartheSu yathAsaMkhyaM | bda: paryAyasya paryAyakathane, maMtrI hi prakRtito janmanakSatrA yAntA nipAtyante / vRNAteya-varyA, upeyA ced bhavati / | ditazca vicAryate, tasya ca nAsti niyama: kiyadbhiH saha zatena caryA, sahasreNa varyA kanyA, saMbhaktavyA maitrImA- maMtrIvicAraH kArya iti, tathA ca puruSANAM zatena sahapAdanoyeti yAvataH vRtyA'nyA, vRNoteH kyA, strIliGga- | leNa vA'stu / pANinIye tu -anirodhArthe nipAtanamuktam, nirdezAvihana bhavati-vAryA RtvijaH / anyastu-"su- kanyAyA varaNe varayitRNAM nirodhaH pratibandho nAstItyartha- 70 35 grovo nAma baryo'sau bhavatA cAravikramaH" / stasya dIkSitAdibhirvarNitaH, zatazabdazcAniyatasaMkhyAparaH, prayogaH] iti prayogadarzanAt puMliGgaDapIcchati, sAmAnya- kanyAyA varaNe varayitaNAM saMkhyA'niyateti tadAzayaH / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 33.] - upeyArthAbhAve tu-vRtyA'nyA, vRraNoteH kAm iti- "AtmanAma gurornAma nAmAtikRpaNasya ca / "vRgaT varaNe' ityataH "ha-vRg0" [ 5. 1. 40. ] zreyaskAmo na gRhNIyAjjeSThApatyakalatrayoH // " iti / iti kyapi tAgame-vRtyA, anurUpeNa baraNIyetyartha iti 'anUdyam' iti tu prayogAntarameva tasya nAnena sambandhaH 1 40 bAlamanoramAkAra;, 'nirodhanIyA' ityartha iti kAzikA vada: kyapo yasya ca vidhAnAt tato dhyaNo daurlabhyamA5 vivrnnpkssikaakaarH| sUtre 'varyopasaryA' iti sandhI sthAya zaGkate-kathamavAdyA? iti / uttarayati'varyA' iti cchedamaGgIkRtyAha-kholiGganirdezAdiha nirupapadAditi nAmnaH parAdeva kyapa-yayovidhAnAt na bhavati-vAryA RtvijaH iti, tathA ca striyAmeva / nirupapadAd ghyaNa sulabha iti bhAvaH / "paNi vyavahAravAcyAyAM pratyayo na puMsIti varaNIyeSu RtviH na bhavati, stutyoH" tatra vyavahArArthe'nena yo nipAtyate, paNya: 45 kintu tatra dhyaraNeva bhavati, atra vRDo dhyaraNa , vRgastu kyap kambalaH iti-vikreya ityrthH| paNyA gauH, vikrayetyarthaH, 10 vidhAsyate / puMsyapi prayogadarzanAta sItvavivakSAyA anaiya anyatra pANyaH sAdhuH iti--stotavya ityarthaH, atra tyaM matAntareNAha-anya stviti, "sugrIvo nAma varyo dhyaNa upAntyavRddhizca / / 5. 1. 32. / / 'sau bhavatA cAruvikramaH" iti-- ayaM ca bhaTTikAvyastha: prayogaH 1 tasya saMgrahopAyamAha-sAmAnyanirdezAta svAmi-vaizyeryaH / 5. 1. 33. / / . tadapi saMgRhItamiti-... 'varyopasaryA' iti militapade ta0pra0-- ase: svAmini vaizye cAbhidheye yo nipA-50 15 'varya' iti sAmAnyena nirdezAda yathAprayoga liGgAntare'pi prayogaH saMgrAhya iti bhAvaH / tathA ca bhavatA varyaH' iti- / ' tyate / aryaH svAmI, aryoM vaizyaH / svAmi-vaizya iti vat prayogAntaramapi darzayati-zatena varyaH, sahasreNa | kim ? AryaH / / 33 // varyaH iti-atrApi maitrIsampAdanaM svIkArayogyatA vA upeyArthatayA pratIyate / upasaryAzabdaM vyAkhyAti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-svAmi0 / " prApaNe ca" cakArAda gatI, ata RvarNAntalakSago dhyA 20 upapUrvAt sarate ---upasaryA, upapUrvAt sRdhAtoranena yapratyaye guNe ca-upasaryA nipAtyate, kadA ? RtumatI prAptastadapavAdAya, arthavizeSayozca tanniyantraNAya nipAtana-55 cediti / udAharati----upasaryA gauriti, etadarthamAha- | midam / RdhAtoranena ye guraNe ca-aryaH svAmI, aryo garbhagraharaNe prAptakAletyarthaH, garbhAdhAnArthaM vRSabheNopagantuM / | vaizyaH / svAmivazyAvubhAvapi prAptavyau bhavata eveti yogyeti bhAvaH, garbhagrahaNa ityatra vaiSayikAdhikaraNe saptamI, yogarUDhiriyaM tayoH, nipAtanasAmarthyAcca kevala yogArtha25 garbhagrahaNazabdasya prAptakAleti samudAyenaiva sambandho'nyathA pratipAdanAya yasya pravRttirna bhavati, tadAha-svAmi-ve. zya iti kimiti, Arya iti---ayaM ca zabdo yathecchaM 60 'sAmarthyAt samAso na syAt / anyatra upasAryA zaradi zreSThe jane'bhigantavyarUpaM yaugikArthamAdAya pryujyte| mathureti-atra ghyaNeneti bhAvaH, upasAryA praaptvyaa| yadyapiavadyazabdaM vyAcaSTe-napUrzada vade-avadhamiti, kadA? gAMceviti / udAharati-avayaM pApamiti ___ kartavyamAcaran kAmamakartavyamanAcaran / 30 gahitatvAdavAcyamityarthaH, avadyA hiMsA, etadarthamAha- / tiSThati prakRtAcAre sa tu Arya iti smRtaH // " gatyarthaH / anudyamanyaditi- 'nAmno vadaH kyap ! iti vaziSThasmRtyA paribhASita AryazabdaH, kiJca ca" [5. 1. 35. ] iti kyaveva bhavati, atra kyapi ! "AryoM sajjanauvido" iti kozenArthavizeSe paryavasthA-65 pare "yajAdivace: kiti" [4. 1.76. | iti svRda, pitaH, amareNApi "mahAkulakulInAryasabhyasajjanasAdhavaH" "an svare" [ 3, 2. 126.1 iti naJo'nAdezaH, iti kulIne'rthe grAhitazaktizcAryazabdo yogarUDhatAM na 35 vacanAnahamiti tadarthaH, atra garhAyA apratIterya eveti na | vyabhicarati, tathApi tatra tatra yogArthamAdAyava pravRttiniyama iti bhaavH| yaddhi na nindanIyamathApi vacanAnaha / rityasatyAmapi rUDhI ta evArthA vAcyAH syurye kozAdi. yathA-anudyaM gurunAma, / bhiniyantritA iti yaugikatvamevAsya / / 5. 1. 33. / / 70 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 34-36. ] kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte vahya karaNe / 5. 1. 34. / / / revAvApi svIkArya ti kathaM na vaktavyamiti vAcyam, 35 madhyastheSu sUtreSvanuvartamAnamapi vizeSAnAdhAyakatayA na ta0 pra0-baheH karaNe yo nipAtyate / vahanti tenetivA zakaTama, vAhamanyat // 34 // vivRtamityetAvatA tadvicchedasya vaktumazakyatvAt / evaM cehApyanupasargAditi vartata iti kathanaM na tadanuvRttyanvAza0 ma0 nyaasaanusndhaanm-vaaN| vaherya- | khyAnamapi tu madhyasthasUtreSu tasyAvivRtatayA tadvismRtatva5 nAntalakSaNo ghyaNa karmaNi prAptastabAdhanAyArthavizeSe'sya | zaGkayA tasmAraNameveti na kazcana vizeSaH / atrottara- 40 niyantraNAya cedamapi nipAtanam / tathA cAnyatra karmaNi sUtrAd 'bhAve' ityAkRSya bhAve eva pratyayo vidhIyate / vAhya mityeva bhavati // 5. 1. 34. / / kazcicAtra bhAvasyAnuktyA karmaNyevaitau pratyayo, klIbatvaM ca samAnyena nirdezakRtamityuktam / brahmaNo vadanamityanena nAmno vadaH kyap ca / 5. 1. 35. // kyapi vRti-brahmodyam, ye tu-brahmavadyamiti, evaM ta0pra0-anupasargAditi vartate, anupasanniAmnaH satyasya vadanamiti-satyodyama, satyayadyamiti / vyA-45 10 parAd vadeH kyA yazca pratyayo bhavataH / brahmodyama, brahma- vayaM darzayati---anupasargAdityeva-pravAdyam , anuvA vadyam, satyavadyam, satyodyam / nAmna iti kim ? | dhamiti-avAsyApravRttyA vyaJjanAntalakSaNo ghyaNa upAvAgham / anupasargAdisyeva--pravAgham, anuvAgham / kakAraH | ntyavRddhizca / anubandhayoH sArthavayaM pradarzayati-kakAraH kirakAryArthaH, pakAra uttaratra tAgamArthaH // 35 // | kitkAryArthaH iti--kitkArya ca guNAbhAvo vRttvaM ca, ...... .----. tadayaM iti bhAvaH / pakAra uttaratra tAgamArthaH iti--- 50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nAmno0 / anupasargA- uttarasapreSa kyapo'nuvRttyA tatra yatra tAgamasya praptistatra 15diti vartate iti-madhye nipAtanavicchinnatayA 'anupa- pittvanimittakasya tasya vidhAna pakArakaraNasya phalamiti, sargAt' iti vartate naveti sandigdhamAsIta, teSu hi te te iha phalAbhAve'pyane tasya phalasattvena, tatra punaruccAraNe zabdA nipAtitA iti tatrAnupasargAdityasyAvazyakatA gauravAllAghavAnarodhenevobhayAnubandhasahita uccArita nAsIt, agre ca tadAvazyakateti tadanuvRttiranujJAyate / / iti / / 5. 1. 35. / / 55 bhASye'pi "vadaH supi kyap ca" [ 3. 1. 106. ] 20 iti pANinisUtravyAkhyAyAm-"vada: supyanupasargagrahaNam / hatyAbhUyaM bhAve / 5. 1. 36. / / vadaH supyanupasargagraharaNaM kartavyam / iha mA bhUt-pravAdyam, ta0pra0-anupasargAnAmnaH parau hatyA bhUya' ityeto apavAdyamiti / tat tahi kartavyam / na kartavyam / anupa- bhAvezyabantau nipaatyete| hanteH strIbhAve kyapa takArasarga iti vartate / evaM tanviAcaSTe-.-anupasarga iti zcAntAdezaH / brahmaNo vadhaH-brahmahatyA, bhrUNahatyA, daridravartata iti / natadanvAkhyeyam. adhikArA anuvartanta iti / | | hatyA, shvhtyaa| bhavatenapuMsake bhAve kyap / brahmabhUyaM 60 25 eSa eva ca nyAyo yatAdhikArA anuvarteraniti" iti| devataH sAtvaM devatvaM gata ityrthH| bhAva ayamAzayaH-atra sUtre'nupasarga ityasyAvazyakasvam, iti kim ? zvaghAtyA vRSalI / nAmna ityeva hatiH, tad vaktavya naveti vicAraNAyAm ---adhikArAdeva tadanu ghAtaH, bhavyam / hantebhavi ghyaNa na bhavatyanabhidhAnAta, vRttisiddhau na tadAvazyakamiti siddhAntaH / tatra hi katha tathA ca bhulaadhikaarH| anupasargAdityeva-upahatiH, nasyAvazyakatA bhavati yatra maNDUkaplutyA'dhikAro'pekSyate, | prabhavyam // 36 // 65 30 yatra vAdhikArAvagharaparijJAnaM bhavati, yatrAgrimaM padaM --...----. .-.-- -- -...------... siMhAvalokitanyAyenAkRSyate, tatra vizeSasya-sambandhA- / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-htyaa0| prAtisambandhasyAvazyavaktavyatvam / iha ca dhArApravAhenaivAnupa- svikarUpeNa nipAtyamartha grAhayati-hanteH khIbhAve itisargAdityanuvartata iti prayojanAbhAvAnnAnvAkhyeyamiti / strItvaviziSTe bhAve ityarthaH, bhAvapratyayAntaraya strItvamapi na ca madhye'nupasargAdityasya vicchinna tayA maNDUkaplUti-nipAtyata iti tadAzayaH / zabdazaktisvAbhAvyAdetadvihi Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 37-38. ] takyavantasya strItvamiti na tatra nipAtanavyApAra iti rapi lAbhAt hanterbhAve ghyarat na bhavatIti bhAvaH / vastunAgeza: / savAkyamudAharati--brahmaNo vadha:-brahma- | tastu "tat sApyAnApyAt karma-bhAve kRtya kta-khalahatyA, evaM bhrUNasya vadha:- bhrUNahatyA, daridrasya vadhaH / zrazva" [ 3. 3. 21. ] iti sUtreNa sakarmakAd dhAtoH 40 daridrahatyA, zuno vadha:- zvahatyA | bhUyazabdaviSaye kRtyapratyasya karmaNi akarmakAn tasya bhAve vidhIyamAna5 grAha-- bhavaternapuMsake iti - atrApi napuMsakatvaM na tayA sAdhAraNato ghyaNo hanteH prAptireva na sakarmakatvAt / nipAtyam, bhAve napuMsakatvasyaikatvasya cautsargikatvAt | avivakSitakarmatvavivakSayA'karmakatvamAzrityApi mA bhUliGgAntaravidhAne hi yatno'pekSyate / brahmaNo bhAvaH-- dityetadarthameva bAhulakAzrayaNam / athavA "hatyA bhUyaM brahmabhUyam, tatprayogamAh brahmabhUyaM gataH iti - bhAve" ityanena ghyaNapavAda bhUtena bhAve hanteH kyapo vidhAnAt 45 kitvAnna guNaH, evaM devasya bhAvaM gata iti - vevabhUyaM ** utsargasamAnadezA apavAdAH iti nyAyena dhyaNo'pi 10 gataH / anayorarthamAha--brahmatvaM devatvaM gata ityarthaH bhAve prAptiranumIyate tadvAraNAya bAhulakAzrayaNam, yaH pratyayo bhAva evArthe vihitaH sa tu sakarmakAkarmakebhyaH sarvebhyaH eva bhAva eva syAt idaM ca sUtraM bhAva eva pravartate iti sakarmakAdapi bhAva evaM vidhAsyatIti, 50 etadanurodhena sakarmakAdapi hanterdhyaNo bhAve prAptikathanaM nAnucitam / evaM ca pratyudAharaNe dhyaNo vidhAnaM syAditi sa na vihito'pi tu ghaJ [ ghAtaH ] iti pratyudAhRtamiti tadaucityapradarzanAyaivaite zaGkAsamAdhI iti hRdayam / 'tadaucitya pradarzanAya' ityasyAmamarthaH tasya - ghaJantasya, 55 iti pratyudAharaNasya, ghyaNantapratyudAharaNaM dattasya, aucityaM pradarzayitumiti / darzayati - anupasargAdityeva- upahatiH, prabhavya / iti / pRcchati - bhAva iti kimiti - nipAtana sAmayadeva bhAve eva bhaviSyatIti praznAzayaH / nipAtanaM hi arit bAdhanArthaM takArAdezavidhAnArthaM cAvazyakamiti na tatsAmarthyena bhAvArtho vantuM zakya iti bhAva ityasyA: 15 vazyakatvamiti pratyudAharaNenAha zvaghAtyA vRSalItizunA hanyata iti RvarNavyaJjanId dhyaN" [ 5. 1. 17. ] iti karmaNi vyaNi "triNati ghAt" [ 4. 3. 100. ] iti ghAtAdeze "kArakaM kRtA" [ 3. 1. 68. ] iti samAse zvaghAtyA / atra hantereva pratyudAharaNamukkaM | 20 na tu bhavateH, tasyAkarmakatayA tato bhAve eva pratyayaH syAt, asatyapi 'bhAve' ityasya grahaNa iti tadAzayaH, na ca "bhUraNa avakalkane" iti caurAdiko bhavati sakarmakamiti // 5.1.36 / / ghAta vihAya vyAvatyaM iti tataH karmaNi syAditi vAcyam [ dhAtupAThe ] prathamopasthitatvena prasiddhatvena ca sattArthakasyaiva bhavateriha graha ! 25 NAt / 'nAmma:' ityanuvRttervyAvatyaM darzayitumAha nAmna ityeveti, "sAti-heti0" [5. 3.64 ] iti nipAtanabAdhanArthaM "zvAdimya:" [ 5. 3. 63. ] iti tohatiH | "bhAvAkatraH " [ 5. 3. 18. ] iti ghaJi ghAtAdeze - ghAtaH / svarAntalakSaNe ye bhavyamiti30 atra guNe sati "vyakye" [ 1.2.25. ityavAdezI vijJeyaH / nanu hanteryathA karmaNi ghyA uktastathA bhAve'pi syAditi cet ? atrAha - bhAve ghyaraNa na bhavatIti, tatraiva yuktimAha-anabhidhAnAditi- abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhita-sabhAsA bhavanti na ca hantevihitena 35 ghyaNA bhAvaH zakyate'bhidhAtum, tathAhi - ghAtya ityukte agnicityA / 5. 1. 37. // / ta0 pra0 - agneH parAcinoteH zrIbhAve zya nipAtyate / agneyanamagnicityA / / 37 / / 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - agni0 / cidhAtorbhAve kyapi nipAtanAt agnezcayanamiti - agnicityA, atra kittvAd guNAbhAvaH pittvAccatAgamaH 65 / / 5.1.37 // kheya - mRSodye / 5.1.38. // ta0 pra0 - anupasargAditi nAmna iti ca nivRtam / karmaiva pratIyate, na bhAvaH / tatra zAstrAnumatimAha tathA kheya mRSodha' ityetau kyabanto nipAtyete / khaneyaMNoca bahulAdhikAraH iti bahulAdhikAreNa kvacidapravRtte ispavAdaH kyap antyasvarAderekArazca / vanyata iti - 70 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 36.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte kheyam, nikheyam, utkheyam / mRSApUrvAd vadateH pakSe ye | sambhavinIti kaverAzayaH ! meruzRGgAsambandhe'pi tatsambandhaprApte nityaM kyap / mRSodyate-mRSodyam / nAtra bhAva eveti varNanAdatizayoktiralaMkAraH / ayaM ca puMliGgaprayogaH yogvibhaagH||38|| karmaNyeva ghaTate iti na bhAvasambandho'tra / / 5.1.38. / / za0 ma0-nyAsAnasandhAnama-kheya0 / anu-|----.-.-...-.. 5 pasargAditi nAmna iti ca nivRttamiti-nipAtAnAM | kupya-bhidyodhya-sidhya-tiSya-puSya-yugyA- 40 niyataviSayakatvena tatrAtiprasaGgAvyAptizaGkA'sambhavAdagre 55jya-sUrya nAmni 1 5.1.36. // : tadanAvazyakatvAt tannivRttiriti bhAvaH / tatra prAtisvikarUpeNa nipAtanIyamAha-khaneya'No'pavAdaH kyapa ta0 pra0--ete kyabantAH saMjJAyAM nipAtyante / iti-vyaJjanAntalakSaNo dhyarANu tataH prAptastadapavAda iti gupeH kyap AdikatvaM ca dhane'rthe / gopAyyate taditi10 bhAvaH / udAharati-khanyata iti-kheyamiti / anu kupyaM dhanam, gopAyyamanyat / bhiderumbhezca nadebhidheye / pasargAdityasya nivatteH prayojanamADa---tikheyama. | kyap ujjherdhatvaM ca / bhinnatti phUlAni iti-midhaH, ujha- 45 utkheyamiti-atra nipAtanasya na kheyamAtraprayojanamapi / tyudakam-uddhyaH, anyatra-bhettA, ujjhitaa| sidhi-tvitU khanedhyaM No bAdho'ntyasvarAderettva vidhAnaM ca, tenopa- Si-puSibhyo nakSatre'bhidheye kyapa tviServalopazca / sargapUrvAdapi bhaviSyatyevetyAzayaH / mRSodyasya "nAmno sidhyanti tveSanti puSyanti asmin kAryANIti sidhyaH, 15 vada: kyap ca" [5. 1. 35. ] ityanena siddhAvapi tiSyaH, puSyaH, anyatra-sedhanaH, tveSaNaH, poSaNaH / yujeH / nipAtanasya prayojanamAha ---pakSe ye prApte nityaM kyapa kyap gatvaM ca vaahne'bhidheye| yuJjanti taditi-yugyaM 50 iti, tathA ca maSApUrvAda badateH kyapo bAdhanAya vAhanaM gajAzvAdi, yogyamanyat / Ai pUrvAdajenipAtanamiti bhAvaH / udAharati-mRSodyate-maSodya- | ghRte'rthe kyap / AJjantyaneneti-AjyaM ghRtam, miti / nipAtanArthakatvenAsya sutrasya pUrveNa sahaiva pATo Aanamanyat / sataH kyapa RkArasyor, suvatervA kyap 20 yukta iti yogavibhAgasya vaiyarthyamAzaGkayAha-nAtra / rAntazca devatAyAm / sarati suvati vA karmasu lokA bhAva eveti-kheyasyApi karmaNi pravRttiH sakarmakatvAt, niti-sUryo devatA / bahulAdhikArAgnipAtanasAmA 55 tathA mRSodyasyApi karmaNi pravRttiH, atazca vizeSya | vA'nukto'pi nipAtaneSu kArakavizeSo gamyate // 39 // nighnatvametayoH zabdayoH, bhAve ca sati klIbatvameva syAt / tathA ca mAghakavinA puMstvamuktam - za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kupya0 / ete kya25 "mude murAreramaraiH sumero vantA nipAtyanta ityuktyA kyabamAtrasya nipAtyatvarAnIya yasyopacitasya shRnggH| muktam / tatra yatra prayoge yad viziSya nipAtanIyaM tada bhavanti noddAmagirI kavInA vivecayati-gupeH kyapa AdikatvaM ceti / 'gupo 60 mucchrAyasaundarya guNA mRssodyaaH||" rakSaNe" gopAyyate taditi --kupyam , atra karmaNi / iti cturthsrgdshmpdye| zrIkRSNayAtrAprasaGge mArgA kyapa, tadarthamAha-dhanamiti--atra sAmAnyenoktAvapi 30 gatasya raivatakagirevarNanamidam ! murAre: zrIkRSNasya, svarNarajatAbhyAmanyada dhanaM vijJeyaM svopajJadhAtupArAyaNe / mude santoSAya, amaradevaiH, mumeroH zRGgarAnIya tathAbhidhAnAt, "gupac vyAkulatve" ityasyApi tatra upacitasya dhitamya, AnIta: zRGgavadhitasyeti bhAvaH, kupyamiti sAdhitam / prayuktaM ca bhAraviNA--- 65 yasya zailasya, ucchrAya augnatyaM saundarya ca, tayorgaNA "vijitya yaH prAjyamayacchaduttarAn utkarSAH, uddAmagirAM pragalbhavAcAM kavInAM, maSodyA kurUnakupyaM vasu vAsavopamaH / 35 mithyAvAcyA na bhavanti / meruzRGgaSu sarvaguNasampatte: sa valkavAsAMsi tavAdhunA haran sambhavAt taireva racitasyAsya sarvaguNasampatti - karoti manyaM na kathaM dhanaJjayaH / / " iti, . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane pAmo'dhyAyaH / / 'dAsavopamo ya uttarAn kurUn vijitya prAjyam akupyaM vasu ayacchat [ tumyamiti zeSaH ] sa dhanaJjayaH, adhunA [ vanavAsasamaye ] balkavAsAMsi haran tava manyuM kathaM na karoti' ityanvayaH / draupadIvAkyametat / atrA5 kupyapadaM suvarNarajatarUpavanArthe prayuktam / gopAthyamanya- | diti - atra svarAntalakSaNo yaH pUrvAkArasya lopazca / Ayapratyayasya vaikalpikatvena " zaki-taki0" [ 5.1. 26. iti pavargAntalakSaNe ye gopyamityapi bhavati, daivAdikasyApi gopyamiti bhavati / "bhidRpI vidAraNe' 10 bhinatti kUlAnIti - bhidyaH, atra kartari kyap kittvAcca guNAbhAva:, bhidyo nadaH, "udjhat utsarge " ujjhatyudakam udghaghaH iti - atra kartari kyap, uddhaghonaH nadArthe prayuktaM kAlidAsena raghuvaMze "toyadAgama ivoddhayamidyayornAmadheyasadRzaM viceSTitam" 15 iti / nadArthAdanyatra tRc bhavatItyAh - anyatra bhettA, ujjhitA / "vidhUc saMrAddhau" "tviSIM dIptI" puSac puSTI", sidhyanti tveSanti puSyanti asmin kAryAraNIti - sidhyaH, tiSyaH, puSyaH, iti atrAdhikaraNe kyap, ime nakSatravizeSavAcakAH, nakSatrArthA 20 danyatrAdhikaraNe'naT bhavatItyAha---anyatra sedhanaH, tveSaNaH, poSaNaH iti / "yuj pI yoge" yujanti taditi yugyaM vAhanaM gajAzvAdIti---atra karmaNi kyap, yogyamanyaditi--- vAhanArthAdanyatrAsyApravRtyA vyaJjanAntalakSaNe ghyaNi "kte'niTacajo0 ' 25 111. ] iti jasya gatve upAntyaguraNe ca yogyamiti, sAmAnyato yojanayogyamityarthaH / 'yujyate'neneti yugyaM vAhanam' iti pArAyaNe karaNe'pi kyapi sAdhitam / "aJjau vyakti-mrakSaNa gatiSu" AJjantyaneneti-AjyaM ghRtamiti - atra karaNe kyap / saMjJAyA anyatrA30 naT bhavatItyAha--AJjanamanyaditi / "sR gatau" "t preraNe" sarati suvati vA karmasu lokAniti sUryo devatA, atra kartari kip / ukteSu nipAtaneSu kvacit karmaNi kacit kartari kvacidadhikaraNe kvacicca karaNe vidhAnasya darzanAdasyAniyatakArakAdeH kathaM siddhi 35 rityAzaGkAyAmAha bahulAdhikArAviti tathA 1. [ pA0 1, sU0 40. tadeva prayojanaM yadalAkSaNikamapi kAryaM labhyeteti / nipAtanena kiM ki labhyamiti "varyopasaryA 0 " [ 5.1. 32. ] iti sUtravyAkhyAyAM harikArikayoktam, tathA ca 40 kArakavizeSalAbho nAsambhavIti / etacca pUrvaM vaktavyamapi prakaraNazeSe kathitaM sarvatrohyamiti / / 5 1.36. // / / dR-vRg - stu juSeti- zAsaH / 5. 1. 40. // ta0 pra0-- ebhyaH kyap bhavati / hR- AhatyaH / vRgprAvRtyaH / vRGastu vAryA RtvijaH / stu stutyaH, avazya- 45 stutyaH / juS- juSyaH / etIti iNikorgrahaNam / ityaH, pradhItyaH / apateriGazca na bhavati-upeyam, adhyeyam / iko'pyadhyeyamityeke / Iyaterapyupeyamiti bhavati / zAsziSyaH, AzAsestu "AzAsyamanyat punaruktamUtam" [ raghuvaMze ] iti / katham "anivAryo garjaranyaiH svabhAva iva 50 behinAm / " iti saMbha keranyatrApi vRG // 40 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ha - vRg0 / anupasargAdityasya nivRtteruktatvAt tatphalabodhanarUpeNa sopasargamudAharati-ha-AhatyaH iti -- "hRtu Adare" iti dRdhAtorAGkurvAdanena kyapi tAgame ca -- AhatyaH / evaM 55 prapUrvAt "vRgT varaNe" iti vRdhAtoH kyapi - prAvRtyaH / vRgiti sAnubandhagrahaNasya phalamAha - bRGastu vAryA RtvijaH iti tadanubandhagrahaNe nAtadanubandhakasya grahNam* iti nyAyena GakArAnubandhakasya "vRz saMbhakto" iti vRdhAtorna grahaNamiti tatra RvarNAntalakSaNo ghyakheva 60 bhavatIti bhAvaH / stu stutyaH iti- "TuMgk stutau" iti studhAtoH stutyaH / avazyastutyaH iti atrAva - yamo makArasya " kRtye'vazyamo luk " ] 3.2.138. } iti lug bhavati / Avazyake'rthe dyotye "uvarNAdAvazyake" [ 5. 1. 16. ] iti ghyaNu prAptastathApi paratvAdayameva 65 pravartata iti tatsUtravyAkhyAyAmevo tatvAd dhyat na / yadyapyayaM sarvatrArthaM pravartate sa cAvazyakamAtre, iti tasya vizeSavihitatvena balavatvamiti pratibhAti, tathApi sa sarvebhya uvarNAntebhyo vidhIyate'yaM ca studhAtuM viziSyAdatte ca ityasyApi vizeSavihitatvaM samameveti paratvenaiva vyavasthA 70 bAlakasya vividha kAryakaratvam, tasyAgatikagatitvA ! samuciteti / "iM gatau " ayati "iMNk gatI" eti, zaGkayAha - nipAtanasAmarthyAd veti -- nipAtanasya / "iMk smaraNe" adhyeti, "iMk adhyayane" adhIte, | Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU041-42.] kalikAlasarvajJadhIhemacandrasUribhagavatpraNIte - prakRtasUtre ca etIti nirdezena yasya yasya tAdRzaM rUpaM / nivAraNArthe kathaM prayoga ityAzaGkate--kathaM "anivAryoM tasya tasya grahaNamityAha-etIti iriNakoharaNamiti, | gajairanyaiH svabhAva iva dehinAma" iti, uttarayatitathA ceha "iMNk gatau" "iMk smaraNe" ityetayorgrahaNa- sambhaktaranyatrApi vRG iti, tathA ca vRGa evAyaM prayoga mityarthaH / anena kyapi tAgame cAdyasya-ityaH, dvitI-| iti na dhyaNo'nupapattiriti bhAvaH / Nyantasya vRga eva 5 yasya nityamadhinA yogAta---adhItyaH / ayateriGazca vA'yaM svarAntalakSaNe ye kRte prayoga ityapi vaktaM zakyate 40 na bhavatIti-"iMgato" "iMDaka adhyayane" ityetayoriha / / / 5. 1. 40. 11 grahaNaM na bhavati 'eti' iti svarUpAbhAvAt, tatazca "ya ecAtaH" [ 5. 1. 28. ] iti ye guNe "upasargasyA." ! RdupAntyAdakRpi-cUDacaH / 5. 1. 41. // [1. 2. 16. ] ityupasargAkAralope prathamasya-upeya- ta0pra0-RkAropAnyAt dhAtoH kRSi-vRtti-RSiya10 miti, dvitIyasya nityamadhinA yogAt ikArasya "ivarNA- / jitAt kyap bhavati / vRtyam, vRdhyam , gRSTyam, adhyam / de." [1. 2. 21. ] iti yatve----Ayeyamiti / atra ! akRSi-vRdRca iti kim ? kalpyam , caya'm , agrym||41|| 45 matAntaramAha-iko'pyadhyeyamityeke iti-svamate tu adhItyamiti syAt / etIti svarUpAbhAvAt "I ___ za0 ma0 nyAsAnusandhAnam---Rdu0 / "vRtUG gato" yasya Iyate iti rUpaM bhavati tasyApi neha grahaNa vartane" "vRdhUG vRddho" "gRdhUc abhikAGkSAyAm' 15 miti svarAntalakSaNo yo bhaktItyAha - Iyaterapi 'upe "zRdhUG zabdakutsAyAm" ebhyo'nena kyapi kittvAdupA ntyaguNAbhAve-vRtyam, vRdhyam, gRdhyam, zRdhyamiti, yam iti bhavatIti / zAs--ziSyaH iti - "zAsUk vyaJjanAntalakSaNadhyaNo'pavAdaH / padakRtyaM pRcchati----50 anuziSTo" anuziSTiniyogaH, iti 'zAs' dhAtoH kyapi akRpi-caca iti kimiti uttarayati- kalpyam, "isAsa: zAso'vyaJjane" [ 4. 4. 118. ] ityAsa cartyam, aya'miti -"kRpoG sAmarthya " ata: pavargAisAdeze sasya Satve ca bhavati-ziSyaH / "AGa: zAsUki ntatvAt "zaki-taki0" [ 5. 1. 26. ] iti ye guNe 20 icchAyAm" iti ApUrvakasya zAsdhAto'stu kRte'pi "Rra0" [ 2. 3. 69 ] iti latve-kalpyam, "cukyapi na Asa isAdezaH, tathAhi-"kvau" [ 4. 4. tat hiMsAgranthayoH" "Rcat stutau" AbhyAM vyaJjanAnta-55 16.] ityanenaiva siddhe "AGa" [4. 4. 120.] iti lakSaNe dhyaNi upAntyaguraNe ca-cavam, aryamiti vacanaM kvAvevAyUrvasya zAsa Asa isiti niyamArtha, tena / / 5. 1. 41. / / . kiti kyapi pare'pi bAsa isAdezo na bhavati tata AzA25 syamityeva rUpaM syAt, dhyaNyapi tathaiveti vizeSAbhAvAnna kR-vRSi-mRji-zaMsi-guhi-duhi-japo vA vizeSasUtrapravRttiH, bhavatu vA pravRttistathApi rUpe na vizeSaH, prAdhyaprayogapUrvametadAha-AzAsestu---"AzAsyama / 5. 1. 42. / / nyat punaruktabhUtam" iti--ayaM zloka: pUrNa IdRza: ta0 pra0-ebhyaH kyap vA bhavati / kRtyam, kAryam, 60 vRSyam, varNyam, majyam, mAryam, zasyam, zaMsyam, guhyam, "AzAsyamanyat punaruktabhUtaM zreyAMsi sarvANyadhijagmuSaste / goham, duhyam, dohyam / japyam, japerapi kyabamAvapakSe 30 putraM labhasvAtmaguNAnurUpaM bhavantamIDya bhavataH piteva // " | dhyaNa vikalpasAmarthyAt // 41 // iti kAlidAsIye raghuvaMze paJcamasarge kautsaRSe za0 ma0 nyAsAnusandhAnat-kR0 / kRdhAtoranena ruktiH / caturdazakoTisuvarNamudrAlAbhasaMtuSTena tena rAjJe / vA kyapi tAgame-kRtyam, pakSe RvantalakSaNe ghyaNi 65 raghave zubhAzIreSA prayuktA, zloka: spaSTa iti na vyAkhyA- vRddhAvArAdeze-kAryamiti / "vaSa hiMsAyAM saMghAte ca" mapekSate / 'vRz saMbhakto" iti vRdhAtoH saMbhaktimAtrA- "vaSU secane ca" ataH kyapi-vRSyama, pakSe vyaJjanAnta35rthakatvena, khagaH kyapo vidhAnena kaviprayoge ghyaNantasya / lakSaNe dhyaNi upAsyaguNe ----vayam / "mRjauk Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 43-44.] zuddhau" ata: kyapi-mRjyam, pakSe dhyaNi upAntyaguraNe auSaSivizeSaH kalka: pApaM veti ca dIkSitaH / "kalko-35 "mRjo'sya vRddhiH" [ 4. 3. 42. ] ityata AkAre strI ghRtatailAdizeSe, dambhe, vibhItake / viTa-kiTTayozca "kte'niTa:0" [ 4. 1. 111.] iti jasya gatve- pApe ca triSu pApAzaye punaH / / " iti medinii| "ji jaye" mAryamiti, "zaMsU stutau ca" cakArAd hiMsAyAm, ataH vijIyate nipuraNena iti vAkye'nena kyapi tAgame ca5 kyapi "no vyaJjanasyA0" [ 4. 2. 45. ] iti na- jityA jityovA haliriti-halizabdasyobhayaliGgatvAt lope-zasyama , pakSe dhynni-shNsym| "guhIka saMvaraNe" tadvizeSaNasya jityazabdasyApyubhayaliGgatA, kRSTasamI-40 ata: kyapi-guhyam, pakSe dhyaNi-gohAmiti / karaNArtha sthUlakASThaM haliriti halizabdArthamabhipretya "duhIka kSaraNe" ataH kyapi duhyam , pakSe ghynni-doym| dIkSita Aha-balena kraSTavya ityartha iti / "pUG pavane" "japa mAjase ca" manonirvaye vacane, cakArAd vyakta | "pUgaza pavane" vipavitavya iti vAkye'nena kyapi10 vacane, ata: kyapi-japyama, pakSe vyavasthAmAha mujaH iti-rajjvAdikaraNAya zodhayitavya japerapi kyababhAvapakSe ghyaraNa vikalpasAmAditi- ityrthH| atra matAntaramAha-pUgo necchatyeke iti 145 yadyapi jape: pavarmAntatvena kyabhAvapakSe pavargAntalakSaNo vinetavyastailAdinA madhye iti vAkye'nena kyapiyaH prAptastathApi kyapi ye vA rUpe vizeSAbhAvAt kyapo vinIyaH kalkaH iti-vinIyate siddhatvaM prApyata iti vikalpavidhAna prayojanasya rUpe vizeSasya siddhinaM vinIyaH, evaMvidhaH kalkaH, vinetavyastailAdinA madhye 15 syAditi vizeSavihitamapi yaM bAdhitvA dhyaraNeva bhavatIti | ityasya 'Atmamadhye saMsthApyaH prApayitavyo vA AtmabhAvaH / / 5. 1. 42. / / | saMskArAya AtmanyutkarSAdhAnAya vA' ityartha iti kecit 150 | padakRtyaM pRcchati-hali-muja-kalka iti kimiti, uttarayati--jeyam, vipavyama, vineyamiti-atra svarAntaji-vipU-nyo hali-muJja-kalke / 5. 1. 43. // lakSaNo yaH pratyayaH, tasmin pare sarvatra guraNe dvitIye ta0 pra0--jayatevipUrvAbhyAM ca pU-nIbhyAM yathAsaMkhyaM / "yyakye" [1. 2. 25: ] ityokArasyAvAdezaH, jetuM hali-mua-kalkeSu karmasu vAcyeSu kyapa pratyayo bhavati / / vipavitaM vinetuM yogyaM kimapi vastu iti tadartha:55 20 mahavalaM hliH| munyjstRnnvishessH| klktriphlaadiinaam|| / / 5. 1. 43. / / jIyate nipuraNeneti-jityA jityo vA haliH / pUDa pUg vA-vipavitavyo vipUyo muaH / pUgo necchntyeke|| padA-svairi-bAhyA-pakSye grahaH / 5. 1. 44. / / vinetavyastailAdinA madhye iti-vinIyaH kalkaH / ta0pra0--vibhaktyantaM padam / asbarI prtntrH| hali-muja-kalka iti kim ? jeyam, vipavyama, bAhyA bahirbhavA / pakSyo varyaH / eSvartheSu grahaH kyap 25 vineyam // 43 // bhavati / dhyaNo'pavAdaH / pragRhyate-vizeSeNa jJAyate 60 pragRhyaM padam, yat svareNa na saMghIyate--agnI iti / za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-jivi0 avagRhyate-nAnAvayavasAt kriyate-avagRhyaM padam / vAcyeSa iti-tathA ca karmaNi pratyaya iti bhAvaH / / aspariNi hyAH kAminaH, rAgAdiparatantrA ityyH| vAcyArtha paricAyayati-mahaddhalaM haliriti, kRSTa / kRSTa- bAhyAyAM-grAmagRhyA zreNiH, nagaragRhyA senA, bAhyetyarthaH, samIkaraNArtha kASThamapi haliriti dIkSitaH / muJjastRNa- strIliGganirdezo liGgAntare'nabhidhAnakhyApanArthaH / pakSye-65 30 vizeSa iti-rajjvAdisampAdanakAyeM viniyojyo madhye svagRhyaH, madgRhyaH, "guNagRhyA vacane vipazcitaH" iSIkayA yuktastRNavizeSaH / kalkatriphalAdInAmiti [kirAte], tatpakSAzritA ityrthH| edhviti kim ? tailena ghRtena vA triphalAdidravyasamavetena sAdhyaH kazcido grAhyaM vacaH // 44 // SadhavizeSa: kalka iti kAzikAvivaraNapaJikAkAraH, kalka: zodhakadravyamiti bAlamanoramAkAraH, piSTa / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--padA0 / vAcya Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 44. ] kalikAlasarvajJatrIhemacandrasUribhagavatpraNote padArthAn paricAyayati-vibhaktyantaM padamiti-- na tu padasya sA saMjJA vidhIyate, tathApyavayavadharmasya "tadantaM padam" [ 1. 1. 20.] iti svazAstrAnusAraM samudAye upacAreNa pade'pi pragRhyatvavyavahAraH / avagRhyate vibhaktyantasyaiva padasaMjJAvidhAnAt / "zaktaM padam" iti iti-avagRhya padam, yasyAvagrahaH kriyate, tatra samu-40 naMyAyikaparibhASitam, "varNAH padaM prayogArhAnanvitai- dAye'vayavapadAni vividhAni avagRhya vicchidyAkhyAyante, 5 kArthavAcakA:" ityAlaGkArikaparibhASita ca padam / tenAvayavAnAmavagRhyatvAdavagRhyamityucyate, svayaM hi avatatra maiyAyikamatIyapadaM tu na svamatam, AlaGkArika- / gRhyate ityasyArthamAha-avagRhyate-nAnAvayavasAta matIyapadasya vastutaH svaparibhASitapadAnatiriktatvameva, kriyate iti-yathA pacatItyatra 'paca zava tiva' ityavayavAH / 'prayogAhaM' iti vizeSaNaM varNeSu zrUyamANaM vibhaktyanta- ayamAzaya: - yasya padasthAvagrahaH kriyate tat padamavagRhya-45 tvamevagamayati, "apadaM na prayuJjIta" ityasyApi tatraiva . mucyate, avagrahazca sandhIyamAnayoH padayoH paraspara viccheda10 tAtparyAt / tathA ca svIyazAstre svaparibhASitaM padameva nAmako vaidikasampradAyasiddhaH pAThavizeSaH, sa cAvAntara pAhyam / asvairIparatantraH iti--- svena svayamIritaM . padasaMjJAM sUcayitu pAThakAle kizcit kAlamavasAnarUpaH / gantu zIlamasyeti tAcchIlike Nini "svarasvairya." ! kecit tu pratyekapadasyApi prakRtipratyayAdInAM vicchidyo 1. 2. 15. [ ityakAre svairI svatantraH, taddhino- cAraNamavagraha iti kathayanti / gahyAH kAminaH iti-5 svairIti paratantra eva / bAhyA bahirbhaveti-bhavArthe ' 'idamadya mayA prAtamidaM prApsye manoratham' ityAdimano15 yana, antyasvarAdilope bAhyA, bahi tetyarthaH / pakSyovaryaH razmibhirbaddhA ityasvatantrA eva, tadAha-rAgAdipara iti-pakSazabdo vargamAcaSTe, pakSe bhava iti digAditvAd / tantrAH iti / kaumudyAM tu gRhyakAH zukAH' 'ityudAharaNaM ye-pakSyaH, pakSe bhava ityarthe svapakSe bhavatvena svavArya : dattama, te hi pArAdibandhanena paratantrIkRtA ata evAsvaevocyate rUDhyA, tathAhi-- tantrA bhavanti / grAmagRhyA zreriNariti-grAmabahirbhUtaH'55 "pakSo mAsArdhake pAva grahe sAdhyAvirodhayoH / / sajAtIyazilpisaMgha ityarthaH, yaduktaM medinyAM-"zreNiH . 20 kezAdeH parato vRnde bale sakhisahAyayoH // " strIpuMsayoH paGktI samAnazilpisahatI" iti, tathA ca iti pakSazabdasya vRndArthakatvaM medinIkozena darzitam, kecana svatantrA: zilpino grAmAd bahirbhUya tiSThanti / vRndavizeSana vargaH, tathA cAmarakoze-tundabhedAH evaM-nagaragRhyA seneti, gRhyAzabdArtha mAha-bAhya'samairvargaH' ityuktam / tathA ca samarekajAtIyarupalakSito tyarthaH iti / 'bAhya' iti sAmAnyato nirdezenaiva sarva-60 varga iti tAdRze varge sthita evAtra pakSyapadenocyate iti| liGgeSu prayogasambhave strIliGganirdeza: sUtra kimartha ityA25 sUtrArthamAha-eSvartheSviti-vAcyeSvityarthaH / dhyaNo-: zaGkAyAmAha-kholiGganirdezo liGgAntare'nabhidhA 'pavAdaH iti-"RvarNavyaJjanAd ghyaNa" [5. 1. 17.} nakhyApanArthaH iti-tathAhi-striyAmevAsya prayogo iti prAptasya vyaJjanAntalakSaNaghyaNo'pavAda ityarthaH / / bhavati na puMlliGgAdAviti / tvadgahmaH, madagAH itipragRhyate iti pragRhya padamiti- asannikarSo'tra gRhA- : tvayA gRhyate mayA gRhyate iti vigrahaH, tava mama ca 65 terarthaH, svarA hi tatra na sannikRSyante sanidhIyanta itya- / pakSamAzrita ityarthaH / kRtyasya kartari vA SaSThIvidhAnAt 30 sannikarSaH, svayaM hi pragRhyate ityasyArthamAha-vizeSeNa ! tRtIyAsamAsa: SaSThIsamAso vA / pakSyArthaM kaviprayogeNa jJAyate iti, tameva vizeSa kathayati-yata svareNa na | paricAyayati --- "guNagRhyA vacane vipazcitaH" itisaMdhIyate iti / pragRhyasaMjJayA hi padadvayasthitayoH svara- | ayaM ca bhAraveH zlokAMzaH, pUrNa zlokazcetthamyoH parasparaM sannikarSaH [ sandhi: ] na bhavati, tatra ca ! "iyamiSguNAya rocatAM rucirArthA bhavate'pi bhAratI1 70 pUrva padaM pragRhyaM kathyate, yathA----agnI itIti-atra hi nanu vaktavizeSani:spRhA guNagRhyA vacane vipshcitH||" 35 IdUded dvivacanam" [ 1. 2. 34. ] ityanenAsandhi- iti / / vidhIyate / pANinIye caitena sUtreNa praga saMjJA vidhiiyte|| kirAtArjunIye dvitIyamarge bhImasenayudhiSThirasaMvAde idaM yadyapi padAvayavasya dvivacanAdeH pragRhyasaMjJA vidhIyate, / padyamAgatam / bhImasenaH kathayati--rucirArthA iyaM draupadI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsisahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA. 1, sU0 45-46. ] pratipAditA] bhAratI, iTaguNAya bhavate'pi rocatA, garbhiNIparicaryAyAH saMjJeyam / tathA ca gabhiNyA garbhasya guNagRhyA vipazcito vaktavizeSaniHspRhA nanu, duryodhano- rakSA kumArarakSaveti matvA tatrAyaM zabda: pravRttaH, tadanu tkarSaM zrutvA duHkhitayA draupadyA rAjA yudhiSThiro mRdu- sAraM kAlidAsena prayuktamapi-~bhinItivacanayuddhAya protsAhitaH, tadvacaHsamarthanAya svamata "kumArabhRtyAkuzalaranuSThite bhigbhi rAptaratha garbhabhamaNi / 5 prakAzanAya ca prArabhamANo bhImasena idamuvAca / atra guNagRhyA iti padaM guNapakSapAtivAcakamityAha----tatpakSA- . patiH pratItaH prasavonmukhIM priyAM dadarza kAle divamabhritAbhiva 40 zrita ityarthaH iti / padakRtyaM pRcchati-eSviti . iti raghuvaMze tRtIyasarga sudakSiNAyA garbhAvasthAvAne kimiti, uttarayati--grAhya vacaH iti--.atrAsthA- : padyam / spaSTam / vAcaspatye tu--kumArarakSaNopAyabhUte pravRttyA vyaJjanAntalakSaNe ghyaNi upAntyavRddhiH 11 5. / suzrutokte kaumArabhRtyAkhye kaumAratantra kumArabhRtyA101. 44. / / | zabdasya prayoga ityuktam, tathAhi suzrute---"kaumArabhRtya | nAma kumArabharaNadhAtrIkSIradoSasaMzodhanArtha dUdhastanyasamu-45 . tthAnAM vyAdhInA copazamanArtham / taditthaM vivRta cata0 pra0 bhRgo dhAtorasaMjJAyAM kyap bhavati / bhriyate- / "navagrahakRtijJAna skandasya ca niSedhanam / bhRtyaH, poSya ityarthaH / asaMjJAyAmiti kim ? bhAryo : apasmArazakunyozca revatyAzca pRthak pRthak / / nAma kSatriyaH, bhAryA ptnii| nanu ca saMjJAyAmapi striyAM ! pUtanAyAstathAndhAyA bhaNDikA zItapUtanA / 15 "bhRgo nAmni" [ 5. 3.68, ] iti kyabasti, yathA naigameyacikitsA ca grahotpattiH syonijaa|| 50 kumArabhRtyA, na-tasya bhAva eva vidhAnAt // 45 // kaumAratantramityetacchArIreSu prakIrtitam / " iti / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhUgo0 'bhRg bharaNe" tathA ca gabhiNyA: paricaryAto'nyatrApi tatprayoga ityAiti bhRdhAtoH, yadvA" dubhRgaka poSaNe ca" cakArAd yAti / ayaM cArtho yogalabhyaH, pUrvoktA gabhiNIparicaryA dhAraNe, iti bhRdhAtoH, anena karmaNi kyapi tAgame ca yogarUDhiH / evaM ca bhAryAyA api nAmatvena kyapA 20 bhRtya iti bhavati, tadAha --bhriyate-bhRtyaH iti, eta bhAvyamiti zaGkA / uttarayati-tasya bhAva eva vidhA-55 darthamAha-poSya ityarthaH iti-etena kriyAzabdatva nAditi, yadyapi tatprakaraNe bhAvAkoriti pratyayArtho bhRtyazabdasya darzayan saMjJAzabdatvamapAkaroti / padakRtyaM | nirdiSTaH, tathA ca karmaNyapi kyapa prApyata eva tathApi pRcchati-asaMjJAyAmiti kimiti, uttarayati-- | "gA-pA-paco bhAve" [ 5. 3. 65. ] ityatra punarbhAvabhAryoM nAma kSatriyaH iti - atra 'bhArya' iti kSatriya grahaNena "bhRgo nAmni" [ 5.3.18. 1 iti yoga25 vizeSasya saMjJA, tatrAsyApravRttyA "RvarNa-vyaJjanAd ! vibhAgena ca tasya kevalaM bhAve vidhAnasvIkArAt, anyathA 60 ghyaN" [5. 1. 17. ] iti ghyaNa bhavati, bhAryA "samajanipata." [5. 3. 66.] iti sUtre bhRgo'pi patnIti--"vadhUbhAryA" ityAdikozAt bhAryAzabdasya : pAThaH kRta: syAt / / 5. 1. 45. 11 saMjJAtvaM siddhamiti nAnana kyap kintu dhyaraNeva / nanu / asaMjJAyAmiti paryudAsasya paMsi 'bhAryoM nAma kSatriyaH' 30 ityAdI caritArthyena striyAM paratvAn "bhRgo nAmni" samo vA / 5. 1. 46. / / [5. 3. 68.] iti kyapaMva bhAvyamiti bhAryA strItyatra ta0 pra0-saMpUrvAd bhRgaH kyap vA bhavati / saMbhRtyaH, 65 kathaM dhyaNiti zaGkate -- nanu ca saMjJAyAmapi "bhRgo saMbhAryaH / / 4 / / nAmni" iti kyabastIti, udAharati--yathA-kumAra- : bhRtyeti-kumArasya bharaNa kumArabhRtyA, ''kumArabhRtyA za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-samo0 pUrveNa sopa35gabhiNyAH paricaryA'bhidhIyate" iti hArAvalIkozena / sargAdapi nityameva kyapi prApte tasya pAkSikatvArthamida Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 47-4e. I kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIle 5 sUtram / tathA cAnena kyapi -- saMbhRtyaH, pakSe vyaNi--- saMbhAryaH / idamapyasaMjJAyAmeva pravartate utsagaM samAnadezA apavAdA: * iti nyAyAt, tathA ca saMjJAyAM saMbhArya ityeva bhavati / / 5. 1..46. / / sUcitaM sAmAnyataH kartRvAcakatvaM smArayati - kRttvAt kartarIti - "A tumo'tyAdiH kRt" [ 5.1.1. ] OM ityanena labdhakRtsaMjJatvAt, "kartari" iti kartari NakatRcau bhavata ityarthaH / pacatIti Nake upAntya vRddhau-pAcakaH, tRci tu anusvArettvAdibhAve "cajaH kagam" [ 2.1.86 ] iti casya katve 'patu' iti, tataH sau-paktA / Nake NakAro'nubandhaH, tRci cakAro'nubandhaH, 40 krameNa tayoH sArthakyaM darzayati-NakAro vRddhayarthaH iti - "Niti" [4. 3. 50. ] "nAmino'kalihaleH " [ 4. 351. ] ityAdau Nakasya Nittvena grahaNe sati vRddhividhAnArtha ityarthaH / cakAraH "trantyasva-rAde:" [ 7. 4. 43. ] iti sAmAnyagraharaNAvi - 45 ghAtArthaH iti - "trantyasvarAdeH" ityatra sAmAnyena / tRtRnorgrahaNamiSTaM tasya vighAto mA bhUdityetadarthavakAra ityarthaH asya niranubandhakatve sAmAnyatastRgraha raNe'syaiva grahaNaM syAt niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya * iti paribhASayA, na tu tRnaH sAnubandhakatvAt ubhayoH 50 ! sAnubandhakatve ca tasyAH paribhASAyA apravRttirityubhayoH / sAmAnyena grahaNaM siddhaM bhavati / na cobhayoniranubandhakatvamevAstviti vAcyam ubhayorbhedasyApi zAstraprakriyopayogitayA pRthaganubandhakaraNasyAvazyakatvAt / evaM ca / "tRnnudantAvyaya 0 " [ 2. 2. 90] ityatra tRna evaM OM mAha -- kRtyapradezAH - "tat sAdhyAnAdhyAditi20 etena sUtreNa kRtyazabdena laghunA ghyaNAdInAM yathocitaM sakarmakebhyaH karmaNi, akarmakebhyo bhAve ca vidhAnArthamiyaM | grahaNaM, na tRcaH / tRt pratyayazca "tRn zIla-dharma-sAdhuSu " / [ 5. 2. 27 ] ityanena zIlAdiSu sadarthAd dhAtorbhavati, yathA-- kartA kaTam, vadhUmUDhAM muNDayitAraH zrAviSThAyanAH, gantA khela iti / / 5. 1. 48. // te kRtyAH / 5.1.47. / / ta0 pra0--te - 'dhyaraNa tavya anIya ya kyap' ityete pratyayAH kRtyasaMjJA bhavanti / kRtyapradezAH-- "tat sApyA'nApyAt karma-bhAve kRtya-kta- khalarthAca" [3.3.21.] ityAdayaH // 47 // 10 | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- te0 / 'te' zabdena kasya parAmarza ityAkAGkSAyAmAha -te- 'ghyaNa tavya anIya ya kyap' ityete pratyayAH iti tacchabdasya hi prasiddhaprakrAntavAcinaH prakrAnteSu dhyaNAdiSu prayogaH / ye cApi tacchadasya buddhisthaparAmarzakatvaM manyante teSA 15 mapi mate etaducitameva, sambhavatyevaiteSAM kRtyasaMjJA kAryeti buddhau saMsthApya te kRtyA ityasya prayogaH / saMjJAvidhAnaM hi lAghavena vidhisUtrapravRttyartham, tathA ca kRtya saMjJAvidhAnasya kathaM vidhyupayogitvamiti jijJAsAyA -saMjJeti bhAvaH / ityAdayaH iti - Adipadena " zaktA kRtyAzca" [ 5. 4. 35. ] " Nin cAvazyakAdhamaNye" [ 5. 4. 36. ] ityevamAdayaH saMgrAhyAH / iti kRtya25 pratyayavicAraH // 5.1.47 // 37 Naka - tRcau / 5. 1. 48. // ta0 pra0-- dhAtoH parau Naka-tRcau pratyayau bhavataH, kRttvAt kartari / pAcakaH, paktAH pAThakaH, paThitA / NakArI vRddha gharthaH, cakAraH "trasthasvarAdeH " [ 7.4. 30 43. ] ityatra sAmAnyagrahaNAvighAtArthaH // 48 // ac / 5. 1. 46 // ta0 pra0 dhAtorac pratyayo bhavati kRttvAt kartari / karaH, haraH, pacaH, paThaH, udvahaH / cakAraH "aci" [ 3.4, 15. ] ityatra vizeSaNArthaH // 46 // 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-ac / aco'pyarthavizeSe'vihitatvAt kRttvAcca kartari vidhAnamityAha -- 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - Naka0 / paJcamyarthAd / kRttvAt kartarIti evaM ca sarvadhAtubhyaH kartaryac vihitatayA'nayoH pratyayatvamityAha-pratyayAviti / artha- pratyayo'pi bhaviSyatIti pUrvoktAbhyAM Naka-tRbhyAM vizeSo keradarzanAdetayoH " kartari " [ 5.1.3. ] iti sahA'yaM samAvizatyeva, na tu bAdhyabAdhakabhAvaM prApnotIti i Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / | | lihAdibhyaH / 5. 1. 50 // bhAvaH / anenAci guNe ca karotIti - karaH, evaM haratIti - haraH / evamaci pacatIti pacaH, paThatIti - paThaH, udvahatIti udvahaH / cakArasya svamate phalAntarAdarzanAdanubandhasya vyarthatvamAzaGkayAha - cakAraH 5 " aci " [ 3. 4. 15 ] ityatra vizeSaNArtha: "kupac kope" kupyatIti - kopaH / "gupau rakSaNe" gopAiti - " aci " ityasyArthaH -- cakArAnubandhake'kAre | yatIti gopaH / "sRplaM gatI" sarpatIti sarpaH / pare yaGo lubiti, evaM ca cakAraH pratyayaM vizeSayati, "nRtaM nartane" nRtyatIti - nartaH / "dRzU prekSa" tena ca "zaMsi-pratyayAt" [ 5. 1. 115. ] ityAdinA pazyatIti - darzaH / eSu kaM bAdhate ityAha-- eSu nAbhyuvihite akArarUpe pratyaye na pravartate, atazca tadvacAdRttaye pAntyalakSaNaM kamiti - lihAdayo hi nAmyupAntyAH, 45 10 cakArAnubandhakaraNamAvazyakamiti / 5. 1. 46. / / temyo "nAmyupAntya-zrI-gu-jJaH kaH " [ 5. 1. 54. ] iti kapratyayaH prApnoti sa cAsyotsargabhUtasyApavAda iti vinA yatnaM na nivArayituM zakyate'to'yaM yogavita0 pra0 --- lihAdibhyo dhAtubhyo'c bhavati / bhAgarUpo yatnaH kRta iti bhAvaH / nanvevaM dRze: "ghrApRthagyogo bAdhakabAdhanArthaH / lehaH, zeSaH, sevaH, devaH, dhmA0" [ 5. 1. 58. ] iti vihitaH zo vyarthaH, anena 50 methaH, meSa:, meghaH, dehaH, prarohaH, nyagrodhaH, kopaH, gopaH, bAdhitatvAdanyatrApravRtterityAzaGkAyAmAha --dRzestu vA 15 sarpa, nartaH, darzaH, eSu nAmyupAntyalakSaNaM kaM dRzestu vAzaM bAdhate iti - lihAdiSu pAThasAmarthyAdac, viziSya zaM bAdhate / 'animiSa' iti bahulAdhikArAt ko'pi vidhAnasAmarthyAcca zo'pi bhavatIti bhAvaH / nanvevaM sAmAbhavati / zvapacaH, pArApataH, kadvadaH, yadvadaH, azena nyavihitasya nAmyupAntyalakSaNakasya sarvathA [ lihA - vraNayatItyariNA zaktiH, jArabharA, kanyAvara:, raghUdvahaH, dibhyaH ] bAdha eva syAditi 'animiSa' iti prayogaH 55 rasAyahaH eNvarNa bAdhate / bahuvacanamAkRtigaNArtham / kathaM saMgaccheteti cet ? atrAha - 'animiSa' iti 20 'nadI, maSI, pUvI, garI, carI, tarI, darI, starI, bahulAdhikArAt ko'pi bhavatIti na nimiSati sUdI, devI, sevI, corI, gAhI' ete'jantA gaurAdI locane iti nAmyupAntyalakSaNe ke --- animiSaH, yogavibhAgasye siddhayarthatveneSTasya prayogasya yathA kathaJcit sAdhanameva varamityAzayaH / na kevalamayaM kapratyayameva 60 bAghate kintu aNamapItyAha--zvapaca ityAditA / zvAnaM pacatIti zvapacaH / pAramApatatIti pArApataH / kutsitaM vadatIti "ratha-vade" [ 3.2, 131. ] iti koH kadAdeze-kadvadaH / yaM vadatIti-- yadvadaH / "vraNa gAtravicUrNane " arIn vraNayatIti-arivraNA 65 zaktiH / jAraM vibhartIti jArabharA / kanyAM vRNotItikanyAvaraH / raghumudvahatIti- raghUdvahaH / rasamAvahatIti- rasAvahaH / eSu aNaM bAdhate iti - zvapacAdiSu "karmaNo'Na " [ 5. 1. 72. ] ityaNaM bAdhata ityarthaH / nanu 'lihAde:' ityekavacanenaiva nirdezaH kuto na kRta 70 ityAzaGkAyAmAha - bahuvacanamAkRtigrahaNArthamiti-AkRtyA gaNyate lihAdipaThitatvena saMkhyAyata iti-AkRtigaNastadarthamiti bhAvaH evaM ca ye gaNe'paThitA api draSTavyAH // 50 // za0 maM0 nyAsAnusandhAnam-- lihA0 / pUrvasUtreNa dhAtumAtrAdac pratyayo vihita eveti lihAdibhyo'pi 25 bhaviSyatyeveti tebhyo vizeSavidhAnasya vaiyarthyamA [ pA0 1 sU0 46-50. ] "ruhaM janmani" prarohatIti - prarohaH / nyag rohatItinyagrodhaH, "vIrunnyagrodhau" [4. 1. 121.] iti hatya dhatve sAdhuH [ nyak tiryak mArga mUlai ruNaddhi vAnyagrodhaH ] / 40 zaGkayAha - pRthagyogo bAdhakabAdhanArthaH iti - bAdhakAnAM kAdInAmagre vihitAnAM bAdhanArthastadviSaye'pi kacit pravRttyarthaM iti yAvat / "lihIMk AsvAdane" leDhItyanenAci guNe ca- - lehaH / evaM- "ziSaNa asarvo 30 payoge " zeSayatIti zeSaH / "SivRc uto" sIvyatItisevaH / "divac krIDAdI" dIvyatIti devaH / "mithug medhAhisayo: " methatIti - methaH / meda iti pAThe tu "trimidaG snehane" medate iti-- medo mlecchaH / "miSU secane" meSatIti meSaH / "mihaM secate" 35 mehatIti -- meghaH / "nya meghAdayaH " [ 4. 1. 112. ] iti hasya ghakAraH / "dihIMka lepe" degdhIti dehaH / | Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 51. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrimagavarapraNIte dhAtavastebhyo'pi bhavatIti bhAvaH / tena 'vazA, amara, kSama, | pavAdabAdhanAthaM ca / anubandhAsajanArtha tAvat nadaTa---- raNa, zleSa, ajagara' ityAdayo'darzitA api jJeyA | nadI, cortt-corii| apavAdabAdhanArtham-jArabharA, iti laghunyAsakAraH / "da avyaktAyAM vAci" zvapaceti / evaM ca vArtika kRto'bhimataM sarvadhAtubhyo ato'ci-nada, "bhaSa bhartsane" bhartsanaM kutsitazabdakaraNam, | vidhAnamAkRtigaNatvena saMgRhItam / AkRtigaNatvAdeva 40 5ato'ci-bhaSa, "laMGa gato" ato'ci-plava, "gat ca siddha gaNe keSAzcid viziSya pAThena cAnubandhAsaJjanaM nigaraNe" nigaraNaM bhojanam, ataH kApavAde'nenAci bAdhakabAdhanaM ca labdhamiti sarveSTasaMgrahaH / anubandhAgara, "cara bhakSaNeca" cAda gatI, ato'ci-cara, saJjanasya ca TittvAt "TiDDANaJ' [4.1.15.] iti "ta plavana-taraNayoH" ato'ci-tara, 'daz vidAraNe" : pANinIyasUtravihitaDIsiddhiH phalam / yadyapi nadItyAdi ato'ci- dara, "stagaz AcchAdane" ato'ci-stara, / rUpaM gaurAdipAThAdapi setsyatItyanubandhAsajanasya tadarthaM 45 | nAvazyakateti pratIyate tathApi gaurAdipAThAt "SigaurA. 10 "di kSaraNe" ato'ci-sUda, "divaca krIDAdau" ato dibhyaH" [4.1.41.] iti pANinIyasUtreNa DIpa syAnAmyUpAntyalakSaNakApavAde'nenAci-deva, evaM "SivUca / ditISTasyAntAnudAttatvasya siddhaye'nubandhAsajanamAuto" ato nAmyupAntyalakSaNakApavAde'nenAci zeva, zritam / svamate ca svarakRtavizeSasyAnAzrayaNAdanubandhA"caraNa steye" ato'ci-cora, "guhoga saMvaraNe" | saJjanaM vihAya gaNe pATha eva svIkRtaH / tathA cobhayoH 60 ato'pi kApavAde'ci-goha, atra "gohaH svare' [ 4.2. phalaikyamiti tattvam / / 5. 1. 50. / / 15 42.] ityUkAreNa bhAvyam, kiJca svopajJapArAyaNe---- "nAmyupAntya0" [ 5. 1. 54.] iti ke--guha" ityuktam, tathA cAtra pAThAntareNa bhavitavyamiti prati bravaH / 5. 1. 51. / / bhAti, evaM ca "gAhauGa viloDane" gAhate iti aci sa0 pra0--avo dhAtoraci va iti nipAtyate / gAha iti pAThaH pArAyaNasammato vijJeyaH / ebhyo'pratya- brAhmaNamAtmAnaM bUte-brAhmaNa vaH / aN-vacAdeza20 yAntebhya: striyAM DIpratyaye-nadI, bhaSI, plavI, garI, guNabAdhanAtha nipAtanam // 51 // carI, tarI, darI, starI, sUdI, devI, sevI, corI, gAhIti / nanu nadAdizabdAnAmacpratyayAntatvena tata za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bruvaH / nipAtanaAp samucitaH, kathaM DorityAzaGkAyAmAha-ete'jantA | sUtramidamityAha-bruvodhAtoraci bruva iti nipAtyate gaurAdau draSTazyAH iti tathA ca gaurAdigaNe pAThAdeva | iti / "brUgaka vyaktAyAM vAci' brAhmaNamAtmAnaM brate 25 DIriti bhAvaH / agretthaM laghunyAse-"gaurAdau draSTavyA | iti vAkyam, brAhmaNava iti samAsaH / yaH kevala iti, anya dI ityAdInAM Dyartha TittvaM kRtaM tat svamate mAtmAnaM brAhmaNaM kathayati, na tu tat karma karoti yad 60 kathamityAha, nadItyAdInAM sAmAnyo'nena vA'c bhavatu. [ brAhmaNena kartavyaM sa brAhmaNabrudhaH, yadutaM zabdakalpadrumebharatastu gaurAdo" / "vipraH saMskArayukto na nityaM sandhyAdi karma yaH / pANinIye tu na pRthagan pratyayo vihito'pi tu gaNa- naimittikaM ca no kuryAt brAhmaNabruva ucyate // " 30 nirdezapUrvakameva / tathA ca sUtram "nandi-grahi-pacAdibhyo yuktaH syAt sarvasaMskAraidvijaratu niyamavrataH / lyuNinyacaH" [ 3. 1. 134. ] iti, atra pacAdigaNa- karma kiJcinna kurute sa jJeyo brAhmaNabruvaH / / 65 paTitebhyo'c vidhIyate, sa ca pacAdirAkRtigaNatvena garbhAdhAnAdibhiryuktastathopanayanena ca / svIkriyate, atra ca bhASye itthamuktam-"ajapi sarva- na karmakRnna cAdhIte sa zeyo brAhmaNabruvaH / / dhAtubhyo vaktavyaH / ihApi yathA syAt-bhava:, sava / adhyApayati no ziSyAn nAdhIte vedamuttamam / 35 iti / na tIdaM pacAdyanukramaNaM kartavyam / kartavyaM ca / garbhAdhAnAdisaMskArayuktaH syAd brAhmaNabruvaH / / ki prayojanam ? pacAdiprayojanamanabandhAsajanArthama- / iti padmottarakhaNDe / ___70 55 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 52. ] sAmAnyasUtreNApratyayamAtravidhAne nAbhimatarUpasiddhi- rUpANi, teSu pratyayAMzasya tyAgena dhAtavo'poddhRtA vedi-35 riti nipAtanamAzritam, tatra nipAtanena kiM labhya- tavyA ityarthaH / na ca dhAtugaNe ghAtava eva paThanIyAH mityAha aNa-vacAdeza-garaNabAdhanArtha nipAtana- ! kimiti pratyayAntAni rUpANi nAmatvena paThitAnIti ceta ? miti-brAhmaNamAtmAnaM. brata ityarthavivakSAyAM / atrAha-saca sapratyayapATho viziSTaviSayArtho rUpa5 "karmaNo'Na" [5. 1. 72.] iti sUtreNANa prAptaH nigrahArthazceti-sapratyayapAuna yeSAM dhAtUnAM rUpANi 'so'nena bAdhyata iti bhAvaH / na kevalamaNeva bAdhyate'pi yadupasargayadupapadapUrvANi nirupasargANi vA paThitAni 40 tu aci kRte "asti-bruvorbha-vacAvaziti" [4. 4. 1.] tebhyastadupasargAdisahitebhya eva pratyayo na tupasargAntaropaiti vacAdezo'pi prAptaH so'pi bAdhya:, na ca tadbAdhana- padAntarAdipUrvebhya iti viziSTaviSayatAyA rUpavizeSa mAtreNa nirvAhaH, "nAmino gaNo0" [4.3.1.] iti nigrahasya ca lAbha iti bhAvaH / viziSTaviSayatAmartha10 guNe satyavAdeze brava iti rUpApatteH, ato gaNo'pi bAdhyata : vizeSa rUpanigrahaM ca viziSya pradarzayati-- nandi-vAziiti bhAvaH / / 5.1.51. / / mabItyAdinA, "Tranadu samRddhau" mandayatIti-nandanaH, 45 ' "vazak kAnto" kAntiricchA, "vAzic zabda" vAzayanandyAdibhyo'naH / 5. 1. 52. 1 // tIti-vAzanaH, "madai harSa-galapanayoH" madayatIti madanaH, ghaTAditvAd hrasva: / "duSaMc vaikRtye" vaikRtyaM - ta0pra0---nandyAdibhyo dhAtabhyo nAmagaraNe dRSTemyo rUpabhaGgaH, dUSayatIti-dUSaNaH, "Ud duSo No" [4'naH pratyayo bhvti| nandyAdayo nandana-ramaNetyAdinA 2. 40.7 iti Ut, "sAdhaMTa saMsiddhau" sAdhayatIti-50 16 magaNazabdebhyo'ponRtya veditvyaaH| sa ca sapratyayapATho sAdhanaH, "vRdhUG vRddho" vardhayatIti-vardhanaH, "zubhiviziSTaviSayArthoM rUpanigrahArthazca / nandi-vAzi-madi dIptau" zobhayatIti-zobhanaH, "ruci abhiprItyA ca" dRSi-sAdhi-vadhi-zomi-rocimyo NyantebhyaH saMjJAyAm cAd dIptI, rocayatoti-rocanaH iti / nandanaH putro nanvanaH, vAzanaH, madanaH, dUSaNaH, sAdhanaH, vardhanaH, | rAmo nandanaM nAma vanam, evaM nandanAdayaH saMjJAzabdAH, zobhana:, rocanaH / sahi-rami-dami-ruci-kRti-tapi-tathA cAvArthavizeSaH prakrativizeSazca niyantrito vedi-55 20 sRdi-dahi-yu-pU-jUbhyaH saMjJAyAmevANyantebhyaH-sahate tavyaH / sahanaH, evaM-ramaNaH, damanaH, virocanaH, vikartanaH, tapanaH, / Nyantebhya: saMjJAyAmana udAhataH, atharaNyantebhya: saMzA rAjArAma pratarvanaH, bahanaH, yavanaH, pavana:, lavaNaH, nipAtanA yAmevAnamudAhartumAha-sahi rami-damItyAdi, "hiM paNatvam / samaH krandi-kRSi-hRSibhyaH saMjJAyAmeva-saM marSaNe" sahate iti-sahanaH, atidizati-evamiti, krandanaH, saMkarSaNaH saMharSaNaH / karmaNo dami-adi-nAzi- rami krIDAyAma" ramate iti--ramaNaH, "dabhUc upazame" 60 25sadibhyaH sarvadamanaH, janArdanaH, vittavinAzana:, madhU-! hAtIti damanaH. virocate tAbanAzanaH, madhu-dAmyatIti-damanaH, virocate iti-virocanaH, sUdanaH, ! asaMjJAyAmapi-ripudamanaH, kulavamanaH, parArdanaH, "kRtata chedane" vikRntatIti-vikartanaH, "tapaM saMtApe" roganAzanaH, arisUdanaH / nadi-bhISi-bhUSi-hapi- tapatIti-tapanaH, "UtadapI hiMsAnAdarayoH" pratRNajalpibhya:-nardayati-mardanaH, vibhISayate-vibhISaNaH / tIti-pratardanaH, "dahaM bhasmIkaraNe" dahatIti-dahanaH, bhUSayati-bhUSaNaH, dRpyati-darpaNa:, .jalpati-jalpanaH / "yuka mizraNe" yautIti-yavanaH, "pU pavane" "pUga 65 30 bahuvacanamAkRtigaNArtham // 52 // pavane" pavate punAti veti-pavanaH,"lUgza chedane" lunA tIta-lavaragaH, kathabhatra Natvamityata Aha-nipAtaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nandyAnAmagaraNe | nAraNatvamiti-kRtaNatvasya gaNe pATho nipAtanam / dRSTebhyaH iti--nAmatvena gaNe nirdiSTebhyaH ityarthaH / samaH kRndi-kRSi-hRSibhyaH saMjJAyAmeveti-etena tadevAha-nandyAdayo 'nandana ramaraNa' ityAdIti / / sampUrva kasya krandAditrayasya saMvApekSitA, na tu Nyantatva-70 gaNazabdebhyo'poddhRtyeti-nandanAdayo hi pratyayAnta- / maNyantatvaM vA niyatamiti bhAvaH / "kadu rodanAhvAnayoH" Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 53. ] kalikAlasarvajJohemacandrasUrimagavatpraNIte - "kraduGa vaiklavye" saMkrandayatIti-saMkrandana indraH; kaTasya caitraH / kecidanapUrvAdicchanti--kArI, haarii| "kRSaM vilekhane" vilekhanaM halotkarSaNam, saMkarSati yamunA- vyabhibhyAM bhuvo'tIte-vibhavati sma-vibhAvI, abhibhaavii| miti-saMkarSaNo balabhadraH, "haSu alIke" "haSaca tuSTo" ! vi-paribhyAM bhuvo hasvazna vA-vibhavati-vibhAvI, vibhavI; 40 saMhati saMhRSyati veti-saMharSaNaH / paribhAvI, pribhvii| ve; zoGa-Sigodeze hrasvazca5 karmopapadAt NyantAt damAdicatuzyAt saMjJAyAmano bhavatI- guraNazcitte vizete visinoti bA-vizayIviSayI ca tyAha-karmaNa ityAdi, sarva damayatIti-sarvadamanaH, pradezaH, nipAtanAt Satvam / grahAdirAkRttigaNaH // 53 // " arda gati-yAcanayIH " " adiNa hisAyAm " janamardayatIti--janArdanaH, vittaM vinAzayatIti--vitta- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-grahA0 / atrApi gaNe vinAzanaH, madhusUdayatIti--madhusUdanaH / na kevalaM / nAmAnyeva paThitAni, tasyApi pUrvoktameva viziSTaviSayA-45 10 saMjJAyAmeva kintvasaMjJAyAmapi bhavatItyAha-asaMjJAyA- rthatvaM rUpanigrahArthatvaM ca prayojanam, tazca tatra tatra gaNe mapIti / ripaM damayatIti-ripadamanaH, kUla damaya- eva nididhama, atra ca kAzcita prakRtaya evopasargavizeSa tIti-kUladamanaH, paramardayatIti-parArdanaH, roga sahitA arthavizeSaniyantritA vA paThitA: / "grahIz upAnAzayatIti--roganAzanaH, ari. sUdayatIti-ri-dAne" gRhAtIti Nini upAntyavaddhau--grAhI! "SThI sUdanaH / karmaNyaNi prApte'naH / gatinivRttI" tiSTatIti Nini "Ata ai:0" | 4. 3. 50 15 NyantANyantasAdharaNyena saMjJAyAmAha-di-bhISi- | 53. / ityAkArasya ekAre AyAdeze ca-sthAyI. upa bhUSi-dRSi-jalpibhyaH iti--"narda zabde" nardayatIti-- tiSThate / upatiSThati vA ] iti-upasthAyI / nardanaH, "nibhIka bhaye" hetukartato bhaye vartamAnasyAsya "mantriNa guptabhASaNe" mantrayate iti-mantrI / "mRdaza jo "bibheteISa ca" [ 3.3.12. | ityAtve bhISA- kSode" saMmadanAtIti samparvAdeva Nini-, deze Atmanepade ca vibhISayate iti-vibhISaNaH, "bhUSa "rudhu pI AvaraNe" uparuNaddhi avaruNaddhIti-uparodhI, 55 20 alaGkAre" bhUSayatIti-bhUSaNaH, "dRpauca harSamohanayoH" / avrodhii| "rAdhaMTa saMsiddhI" aparAdhnotIti-apa- . dRpyatIti-darpaNaH, "jalpa vyakta vacane" jalpatIti-- | rAdhI / "pahica marSaNe" utsahate iti-utsaahii| jalpanaH / na kevalameta eva dhAtavo nandyAdayo'pi tva- | "dAsRg dAne' uddAsatIti-udAsI / "bhAsi dIptau" nye'pItyAha-bahavacanamAkRtigaraNArthamiti-anyathA | uddhAsate iti--uddhaasii| "zrRMTa zravaNe" nizaNo'nandyAdeH' ityeva brUyAditi bhAvaH / 5. 1. 52. / / tIti Nini vRddhAvAdhAdeze-nizrAvI / "zoMca takSaNe" 60 nizyatIti gini okArasya "At sandhyakSarasya' [ 4. . 25 grahAdibhyo Nin / 5. 1. 53. / / 2.1.] ityAkAre tasya "Ata aiH kRcau" [ 4. 3. ta0 pra0-grahAdibhyo nAmagaNadRSTebhyo Nim pratyayo 53. ] ityaikAre tasyAyAdeze ca-nizAyI, "vizaMt bhavati / grAhI, sthAyI, upasthAyI, mantrI, sNmii| pravezane" nivishtiiti-niveshii| "vasaM nivAse" nidaupA-vAbhyAM rudhaH-uparodhI, avarodhI / apAt rAdhaH- satIti-nivAsI, "TravapI bIjasaMtAne" nivapatIti-- 65 30 apraadhii| udaH sahi-dasi-bhAsibhyaH--utsAhI, udAsI, | nivApI, "rakSa pAlane" nirksstiiti-nirkssii| "haga . udbhAsI / neH zru-zo-viza-basa-vapa-rakSibhyaH-niza- haraNe" na vyAharatIti Nini vRddhovArAdeze-avyANoti-nizrAvI, nizAyI, nivezI, nivAsI, nivApI, hArI, na maMvyAharatIti--asaMvyAhArI, na saMvyavaharanirakSI / naJo vyAha-saMvyAhR-saMvyavaha-yAci-vraja-vada- | tIti--asaMvyavahArI "DayAcaga yAcane" na yAcate :- vyAharati--avyAhArI, asaMvyavahArI, iti---ayAcI, "braja gatau" na bajatIti-avAjI, 70 35 ayAcI, avAjI, pravAdI, avAsI / napUrvAt svarA- "vada vyaktAyAM vAci' na vadatIti-avAdI, "vasaM ntAdacittavatkartRkAt akArI gharmasya bAlAtapaH, ahArI | nivAse" na vasatIti-avAsI, avyAhAriprabhRtInAM zItasya ziziraH, cittavatkata kAna mabati-akartA | niSiddhArthatA bhavati, kathaM puna: pratiSiddhAnAM pryogH| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 54. ] upacArasattAyAmapratiSedhAdadoSaH / nahi mukhyaiva padA- prayoge'zravaNAdAnarthakyamAzaGkayAha-kakAraH kitkArthAnAM sattA, kintUpacaritApi, yathoktamarthadvAreNa padArthA- ! yArthaH iti--kitkArya ca guNAbhAva irAdeza AkAranAmanyA sattaupacArikIti, tatra mukhyA yA sattA tasyA / lopo svRd| "kSipaMca preraNe" "kSipIt preraNe" vikSieva pratiSedho na tu buddhisthAyA aupacArikyA iti tanni-pyati vikSipatIti vA'nena ke kitvAt "laghorupAntyasya" 40 5 bandhanaprayogo na virudhyate / napUrvAt svarAntAda- [ 4. 3. 4. ] ityupAntyaguNAbhAva-vikSipaH / evaMcittavatkartR kAditi---cittamasyAstIti cittavAn, na / "budhRg bodhane" "budha avagamane" "budhica jJAne" bodhacittavAn---acittavAn, sa kartA yasya tasmAt, artha- : budhyate veti-budhaH1 likhat akSaravinyAse"vilikhatItidvArakaM cedaM vizeSaNam, arthasya cittavatkartRtvAt / vilikhH| "yudhica samprahAre" yudhyate iti--yudhH| tadabhidhAyI dhAturupacAreNa tathocyate / na karotIti--: "kRzac tanutve" kRshytiiti--kRshH| "UtadapI hiMsA-45 10 akArI dharmasya bAlAtapaH / na haratIti-ahArI ! nAdarayoH" vitnntiiti---vitdH| "prIGc prIto" zItasya ziziraH / vyAvatyaM darzayitumAha-cittavatka- "prIMgz tRpti-kAntyoH" prIyate prINAtIti vA ke tukAnna bhavatIti, na karotIti----akartA kaTasya kittvAd "nAmino guNo0" [ 4. 3. 1. ] iti guNA caitraH iti / matAntaramAha-kecidanaJpUryAdiccha- bhAbe "saMyogAt" [2. 1. 52.] itiiyaadeshe-~-priyH| ntIti, tanmate karotIti-kArI, hrtiiti--haarii| 'kRt vikSepe" kirati utkiratIti ke "RtAM 50 15 vyabhibhyA bhuvo'tIte iti-vipUrvAdabhipUrvAcca bhUdhAto- viDatIra" 4. 4. 116. ! itIrAdeze--kiraH, bhUtakAle Nin sAdhurityarthaH / vibhavati smeti- utkirH| "gata nigaraNe" nigaraNaM bhojanam, gilatIti vibhAvI.abhibhavati smeti-abhibhaavii| viparibhyAM ke irAdeze "navA svare" [2.3.102. 1 iti vA bhuvo hasvazca deti--vipUrvAt paripUrvAcca bhUdhAto- latve-gilaH, nigilatIti-nigilaH / "jJAMz avaNin sAdhuH, hrasvazca vA bhavatItyarthaH / vibhavatIti- | bodhane" jAnAtIti ke "iDetpusi cAto luk" 55 20 vibhAvI, vibhavI, paribhavatIti--paribhAvI, / [ 4. 3. 14. ] ityaakaarlopejH| nAnubandhakRtama pribhvii| veH zIDa-Sigoze iti-deze'bhidheye | sArUpyamityuktatayA kA-SNo: sarUpatvena vikalpenApavAdavipUrvAt "zIGa ka svapne" iti zIdhAto:, "piMgaT svAprApteH kASThAni bhinattIti vigrahe'pi kenaiva bhAvyabandhane" iti sidhAtozca Nin hrasvazca sAdhurityarthaH / / miti kASThabhida ityeva syAt, na tu kASThabheda ityAzaGkA guragazcite vizete visinotIti-vizayI, viSayI ca / yAmAha-kASThabheda iti paratvAditi, tathA ca spardhe 60 25 pradezaH, dvitIye SatvaM kathamityAha-nipAtanAta / parasyaiva vidhiriti sAmAnyaniyamenaiva nirvAha iti Satvamiti----gaNapAThe viSayIti kRtaSatvasya nirdezAt bhaavH| sasya Satvamiti bhAva: / grahAdirAkRtigaNaH iti- pANinIye ca "karmaNyaNa" [ 3. 2.1.] iti sUtre bahavacanamAkRtigaNArthamityarthaH, anyathA grahAderityeka- bhASye tu vipratiSedhamuktvA tasya cAyuktatvamapi pratipAdya vacanena nirdezaH kRtaH syAt / / 5. 1. 53. // madhye'pavAdanyAyena nirvAha uktaH / tathAhi-"anupa-65 padAt karmopapado bhavati vipratiSedhena' iti vAtika30 nAmyupAntya-prI-ka-ga-jJaH / 5. 1 54. / / vyAkhyAyAm + + + anupapadasyAbakAza:-vikSipaH, ta0 pra0-nAmpupAntebhyo dhAtumyaH 'prI ka ga jA' vilikhaH / karmopapadasya kumbhakAra iti / kASThabheda ityaityetebhyazca kaH pratyayo bhavati / kakAraH kitkaaryaarthH|| kaayaayH|trobhyN prAptoti / karmopapado bhavati vipratiSedhena / " vikSipaH, vilikhaH, budhaH, yudhaH kRzaH vitvH| prINAtIti- | ityaktvA siddhAntyekadezyAha-va yukto vipratiSedhaH, 70 priyaH, kiratIti-kiraH. utkiraH, pilatIti-gilaH, | anupapadastatIyaH / evalatajacaH / teSAM kH| kasya zaH / 35 nigil:,jaanaatiiti-jnyH| kASThabheda iti paratvAdaN // 54 // sa yathaiva za: kaM bAdhate, evaM karmopadamapi bAdhate / kA za0 ma0 nyaasaanusndhaanm--naamyu0| kakArasya / tahi gati: ?" iti prazna siddhAntyAha--'madhye'pavAdAH Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 20 [ pA0 1, sU0 55. ] pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn' ityevaM zaH kaM bAdhiSyate, karmopapadaM na vAciSyate" iti / ayamAzayaH - 'Nvul [Naka ] tRcI 'ac' ca sArvadhAtukAH sarvebhyo dhAtubhyo vihitatvAt asarUpatayA ca 5 teSu bAdhyabAdhakabhAvo vaikalpikaH ayaM ca kastRtIyakakSyAyAM prApto vizeSavihitatvAdapavAdaH, karmopapado'pi sArvadhAtukatayA sarvadhAtubhyo vihitatayotsarga eva / evaM cotsargApavAdayovipratiSedhasyAyuktatvam, samabalayohi vipratiSedhaH [ spardhaH ] bhavati, tatazca kASThabhida ityeva 10 bhaviSyati na tu kASThabheda iti / evaM ca kA gatiratreti cintAyAM madhye'pavAdanyAyena samAdhAnaM kArya m / tathAhi-etatsUtravihitaH kaH NvultRjacAm aNazca madhye paThitaH, sa pUrvAn NvultRjaco bAdhiSyate karmopapadamaNaM na bAdhidhyata iti sa eva bhaviSyatIti kASTabheda ityeva rUpamucita15 miti bhASyasiddhAntaH / evaM ca 'kASThabheda iti paratvA daN' iti granthaH sAmAnyatayA 'spardhe' 'madhye'pavAda' ityubhayazAstraparatayA yojanIyaH, madhye'pavAdanyAyenApyaNaH pravRttau paratvasyaiva mUlatvAditi dhyeyam / / 5. 1. 54. / / he grahaH / 5. 1. 55. / / ta0 pra0---gehe'bhidheye graheH ko bhavati / gRhama gRhANi; gRhAH, puMsi bahuvacanAnta eva / upacArAd vArA. gRhAH // 55 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- gehe0 / gehazabdasyopapadatvazaGkAmapAkartumAha -- gehe'bhidheye iti kartari 25 vihito'yaM pratyayaH kartRtvena gehe vAcyaM eva bhavati na tvanyasmin vAcya ityarthaH / "grahIz upAdAne" gRhNAti puruSopArjitaM dravyamityanena ke kizvAcca vRti-gRham puMklIvaliGgo'yam, bahuvacane gRhAriNa / puMstve tu bahuvacanAnta eva gehavAcItyAha-gRhAH, puMsi bahuvaca30 nAnta eveti tathA cAhAmaraH - "gRhAH puMsi bhUmnyeva" iti / ayaM ca gRhazabdasya vAcyo'rthaH lakSyArtho'pi tasya nirUDha ityAha-- upacArAd dvArA gRhA iti-upa cAro lakSaNA, tanmUlAni cAlaGkArikairityamuktAni - "tAtsthyAt tathaiva tAddharmyAt tatsAmIpyAt tathaiva ca / tatsAhacaryAt tAdarthyAjjJeyA vai lakSaNA budhaiH // " 35 iti / tatra dAreSu gRhazabdasya tAtsthyAt prayogaH, tiSThanti hi gRheSu tAH, yathA 'maJcAH krozanti' ityAdI mancazabdasya mavastheSu bAlakeSu prayogaH paraM tu mazvazabdasya bAlakeSu tatstheSvanyeSu ca prayogaH svArasikaH, gRhazabdasya ca dAreSu 40 nirUDhaH prayogaH, sa ca nirUDhalakSaNAmUlakaH / lakSaNA hi prathamato dvividhA -- prayojanavatI nirUDhA ca, prayojanena yatra lakSaNA''zrIyate sA prayojanavatI, yathA- gaGgAyAM ghoSa iti, atra gaGgAtIre ghoSa iti kathanena yeSAM zaityapAvanatvAdInAmatizayo na pratIyate teSAmatizayasya pratipAdanAya 45 lakSaNA''zrIyata iti prayojanavatI sA / anAditAtpayavatI nirUDhA lakSaNA, yathA kuzalazabdasya kuzagrAhirUpArthaM vyutpannasya cature prayogaH / evaM ca dAreSvapi gRhazabdasya nirUDha evaM prayogaH / ata evAmarakoze'pi nAnArthavarge "dAreSvapi gRhAH" ityuktam / smRtyAze ca 50 napuMsakaliGgo'pi gRhazabdaH prayuktaH kalatre iti zabdakalpadrumaH, tathAhi smRtiH - 43 * Nici [ "na gRhaM gRhamityAhurgRhiNI gRhamucyate / tayA sahitaH sarvAn puruSArthAn samaznute ||" iti / paraM tvidaM striyA gRhapradhAnAGgatvabodhakaM vacanaM na tu 55 tasya klIbasya kalatre prayoganiyAmakam / atra kecit "glahor3a grahaNe " ityasya sthAne "gRhI grahaNe " iti paThitvA nAmyupAntyalakSaNakapratyayena gRhazabdaM vyutpAdya, tathA "gRhaNi grahaNe " iti adantAt curAdeNici aci ca gRhazabdaM vyutpAdya ca sUtramidaM 60 tyaktuM zakyamityAhuH, tacca nAgezena zabdenduzekhare khaNDitam, tathAhi--yada tu gRha grahaNe iti curAderadantAt pacAdyaci svAdervA gRhudhAtorigupadhalakSaNe nAmyupAntyalakSaNe ] ke gRhaM siddha, rUDhisvIkArAzca nAtiprasaGgastatstheSu dAreSvivetIdaM sUtraM zakyamakamiti 65 tanna tI dhAtU chAndasAviti sUtrAzayAt, dhAtuSu pAThArthAdAvAgamabhraMzasya kSIrasvAmino ktatvena, sUtrapAThe ca tadbhraMzAbhAvenaivamevIcityAt / ucchaGkhalAstu tayozratvoraprAmANikaH pAThaH / vede tatsAdhyaprayogo yadi bhavet sa varNavyatyayAdinA grahereva sAdhya ityAhu: 1 70 " Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddha hemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU056.] ata eva bhASyavAtikakArAmyAM nedaM pratyAkhyAtam" tIti-prajyaH, anujinAtIti--anujyaH / "ThAM gatiiti / nivRttI" pratiSThata iti-prasthaH / "glaiM harSakSaye" ayamAzayaH-yadyapi dhAtvantarebhyo'pi gRhazabdasya suglaaytiiti-suglH| "mleM gAtravinAme" sumlAyaniSpattiH sambhavati, tathApi tasyArthavizeSana yatyAya tIti--sumlaH / "trai pAlane" sutrAyate iti-sutrH| 5 sUtramAvazyakam / yadi ca yathA gRhazabdasya puMliGgasya "lAMka AdAne' vyAlAtIti-vyAlaH / "rai zande" 40 lakSaNayA dArArthe nirUDhistathaiva gehe'pi rUDhisvIkArA- "rAMk dAne" surAyati surAtIti vA---turaH / nanu pUrvatonAnyatra prayoga ityucyate, tadA carAdemvadivoktasya | 'nusRta: ka: pratyaya eva vidhIyatAM satyAkAralope rUpadhAtocchAndasatvasyAbhimatatvena na tayorloke prayoga iti | siddharityAzaGkAyAmAha-kenaiva siddheDavidhAnaM vRnnimadhAtorgahazabdasya sAdhanAya sUtramAvazyakam / yadi ca SedhArthamiti, yadyapi De na kenApi khata niSidhyate'pi 10 tayocchAndasatvaM na sarvAbhimatamityUcyate tadA kSIrasvA- 1 tu tatra svRtaH prAptireva neti niSedhArthamityuktiH sandigdheti 45 myuktadizA dhAtvarthapAThasyApabhraSTatvenArthavizeSe prayoga- | pratibhAti prAptipUrvakatvAnniSedhasya, tathApi ke sati nayatyAya sUtrasyAvazyakatvamiti mantavyam / kiJca lakSaNa prApnuvato vRto Dasya vidhAnena nivRttiH kriyata iti kacakSuSkANAM lakSaNAnusaraNamevocitamiti nAva satra- phalatI vRto nivedha eveti vRttyAzayaH / padakRtyaM pRcchati vaiyarthyazaDA kaaryaa| ata eva bhASye'pyuktama-nAsayA / upasargAditi kimiti, uttarayati-ai-dAyaH, dhAyaH 15 tatra kartavyA yatrAnugamaH kriyate" iti / yasmin viSaye iti-dadAti dadhAtIti "tan-vyadhINa-zvasAta:" [ 5.1.50 kizcidanagamakaM zAstra kriyate satra kazcidanyathAsiddhi 64.] iti Na "Ata ai:0" |4. 3. 53.] ityA* kRtvA asUyA na kartavyA, yogaparipUtayA dazA zAstrANAM kArasya aikAre AyAdeze ca-dAyaH, dhAyaH / pRcchatiracanena tatra vaiyarthyasyAsmAbhizcarmacakSaSkarAzaktimano-Ata iti kimiti, uttarayati-AhartA, AharatIti cityAt / ata eva bhASyavArtikakArAbhyAM nedaM sUtra | "Naka-tRcau" [5. 1 48.) iti tRc / "zyaG gato" 20 pratyAkhyAtamiti dhyeyam / / 5.1.55. / / iti dhAtoH sandhyakSarasyAttvenAdantatve'pi "tan-vyadhINa-55 -- - -------- zvasAtaH" iti vidhIyamAno NaH paratvAt syAdeveti upasargAdAto DozyaH / 5. 1. 56. 11 'azyaH' iti paryudAso nAvazyaka ityAzate-azya iti ta0 pra0- upasargAt parAt zyavajitAdAkArantAt kimiti, pratyudAharaNadAnenottarayati-Ne-avazyAyaH, dhAtorDa: pratyayo bhavati / AhvayatIti-AhvaH, prahvaH, pratizyAyaH iti, ayamAzaya:----Nasya paratve'pi sAsaMvyaH, parivyaH, prajyaH, anujyaH, prasthaH, suglaH, sumlaH, mAnyata Adantebhyo vihitatvena, asya ca vizeSata upa-60 25 sutraH, vyAla:, suraH / keva siddhe vidhAnaM niSedhA sargapUrvakebhya Adantebhyo vihitatvena "sAmAnyazAstrato tham / upasargAditi kim ? ai-dAyaH, dhAyaH / Ata ! nUnaM vizeSo balavAn bhavet" iti nyAyAdasya balavattvaiti kim ? AhartA prazya iti kim ? Ne-avazyAyaH, miti NaM bAdhitvA'yameva Di eva] syAditi tadvAraNAya pratizyAyaH / * pUrve'pavAdA anantarAna vidhIn bAdhante 'azyaH' iti paryudAsa Avazyaka iti / evaM cAsya nottarAna- iti No bAdhyate nAraNa, tena 'gosaMdAya vizeSazAstratvenAlpaviSayakatayA'pavAdazAstratvApattyA'gre 65 30 vaDavAsaMdAya' ityaraNeva // 56 // vidhIyamAnAt "karmaNo'Na" [5.1.72. ] iti zAkhAdapi balavattvamAyAti, tatazca go saMyacchatIti goza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-upa0 / "haga saMdAya ityAdiprayogANAmasiddhirityAzaGkAyAmAhaspardhA-zabdayoH" AhvayatIti ke "DityantyasvarAdeH' ! * pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn ityAdi, tathA cAyaM [2. 1. 114. ] ityAkAralope--AhvaH, prahvaya- pUrvo'pavAdaH, sa cAnantaraM vidhi "tat-vyadhINa-zvasAtaH 70 tiiti-prhvH| "vyag saMvaraNe" saMvyayatIti-saMvyaH, ! iti NaM bAdhiSyate, na tu tataH paraM "karmaNo'N" iti 35 privyytiiti-privyH| "jyAMza hAnau' prajinA- / vidhima. anantaravidhibAdhenaiva niravakA niyAyaH / * pUrva'pavAdA tena 'gosaMdAya vidhIyamAnAt " gAM saMyacchatIti / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU. 57-58. ] kalikAlasarvajJavIhemacandrasUribhagaratpraNote tvabIjasya kSINatayottaravidhibAdhasAmarthyAbhAvAda | iti jighrAdeze-jighraH, evaM vijighnatIti-vijipraH, // 5. 1. 56. // ujighrtiiti-uddhighrH| "dhmAM zabdA'gnisaMyogayoH' 35 ghamatItyanena ze "zrItiH" iti dhamAdeze-dhamaH, evaM vyAghrA-ghra praanni-nsoH| 5. 1. 57. // vidhamatIti-vidhamaH, uddhamatIti-uddhamaH / "pAM ta0 pra0-vyAghra AghrA' ityeto zabdau jighra- | pAne" "pai zoSaNe" "pAMka rakSaNe" iti trayANAM pAdhA5 teryathAsaMkhyaM prANini nAsikAyAM cArthe upratyayAntau / tUnAmupalambhAt kasyeha grahaNamiti nirNatumAhanipAtyete / vividhamAjighrApti-vyAghraH prANI, Ajighrati- ghrAdisAhacaryAt 'pA' iti pibatergraharaNaM na pAte- 40. AghrA naasikaa| zasyApavAdaH // 57 // riti-prakRtasUtre sarve mvAdaya eva gRhItA iti tatsAha caryAt mvAdereva pAnArthasya grahaNaM sahacaritAsahacariza0 ma0 nyaasaanusndhaanm-vyaa0| pratyayA tayoH sahacaritasyaiva grahaNam iti nyAyAt, "pA pAne' ntau nipAtyete iti-yadyapi DapratyayavidhAnenaiva vizi pibatIti ze "zrauti" iti pibAdeze-pibaH, evaM 10 Sya vidhAnasAmarthyAt zasya bAgho bhaviSyatyeva tathApi nipibatIti-nipiyaH, utpibatIti-utpibaH / 45 tattadupasargaviziSTAjighratestattadarthavizeSe prayoganiyamArtha nanu mvAdeH pAdhAtoryadi grahaNaM tadA "paM zoSaNe' iti nipAtanamAzritam / "ghrAM gandhopAdAne" vividhamAjighra pAyate: sandhyakSarAntalakSaNe Atve kRte labdhapAsvarUpatIti---vyAghraH prANI, AjighratIti-AghrA syApi grahaNamApadyeta tasyApi svAditvAdityAzaGkAyAnAsikA, prAdhAtorgandhopAdAna eva prayogAt vyAghra.. 15 zabdArthasya jIvasya na kevalaM gandhagrAhakatvamapi tu hiMsaka- / mAha-pAyatestu lAkSariNakatvAnna bhavatIti-paMdhAto: tvamapIti tAzArthalAbhAyAghrANe vaividhya pravRttinimittatve- | pArUpatvaM lakSaNasahakAreNa labhyamiti lAkSaNikapArUpavata-50 nAzritam, sA ca vidhA viziSTaH zikhanaprakAra: prANa stasya na grahaNaM bhavati, lAkSaNikapratipadoktayoH prativiyogAnukUla eveti bhAvaH / nAsikAyAstu ghrANakartRtvaM padoktasyaiva grahaNam iti nyaayaadityrthH| " pAne" mukhyameva / zasyApavAdaH iti-"ghrA-mA-pA-dhe-dRzaH | dhayatIti-dhayaH, evaM vidhayatIti-vidhayaH, uddhaya20 za:" ityuttarasUtreNetyarthaH, ayamAzayaH- "upasargAdAto tIti---uddhayaH / "dRza prekSaNe" pazyatIti ze Do'zyaH" iti vihatena upratyayenaiva vyAghrAdhrAsiddhI puna "zrauti" iti pazyAdeze----pazyaH, evaM vipazyatIti-65 nipAtanasAmarthyAt paramapi zapratyayamayaM bAdhate / / 5.1. vipazyaH, utpshytiiti-utpshyH| zreSThakAroDyarthaH 57. // iti---Tittvaphalasya dhAturUpe'lAbhAt nAmarUpatve eva tasya phalamiti striyAm "aNakaNa-na-snab-TitAm" [2.4.20.] iti DIpratyaye uddhayI strIti bhavati, ghrA-dhmA-pA-dhe-dRzaH shH| 5. 1. 58. // TittvAbhAve tu Abeva syAt / matAntaramAha-upasargA-60 * 25 ta0 pra0-ebhyaH zaH pratyayo bhavati / ghrA-jighra | devecchantyanye iti-te hi prakRtasUtre 'upasargAt' tIti-jinaH, vijinaH, ujighraH / dhmA-dhamaH, viSamaH, ityanuvartayanti, etacca bahUnAmasammatam, vinApyupasarga usamaH / prAdisAhacaryAt 'pA' iti pibategraharaNaM na pAte:--pivaH, niSiyaH, utpivaH, pAyatestu lAkSaNikatvAnna zapratyayAntAnAM bahUnAmupalambhAt, tathA ca zrIharSaH "phalAni dhUmasya dhayAnadhomukhAn" iti naiSadhe-1, 82 / bhavati / dhe-dhayaH viSayaH, udayaH / dRza-pazyaH, vipazyaH, 30 utpazyaH / dheSTakAro iyartha:-uddhayI, vissyii| upasargA zakArasya prayoge'zravaNAt tasyAnarthakyamAzaGkayAha-65 devecchantyanye / zakAraH zitkAryArtha: / / 58 // zakAraH zitkAryArthaH iti-"zrauti0' ityAdinA jighrAdyAdeza: ziti pratyaye pare bhavatIti zitkArya zittvaza0 ma0 nyAsAnusandhAnama-ghrA0 / "dhrAM gandho- | nimittako jighrAdyAdezo'rthaH prayojanaM yasyeti tathAbhUta pAdAne" jighratItyanena ze "zrauti" [ 4. 2.108.] | ityAzaya iti / / 5. 1. 58. // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 56 ] 50 sAhi-sAti-vedya deji-dhAri-pAri-cetera- vedyH| utpUrvAt "eja kampane' ityataH, "ejaG dIptauM" ityato vA Nigi-ut-eji, udejayatIdinupasargAt / 5. 1. 56 / / ta0 pra0-etebhya upasargarahitebhyo NyantebhyaH zaH ! - udejyH| "dhRG avidhvaMsane" "dhaMg dhAraNe" "dhUn sthAne" eSAmanyatamAt Nigi 'dhAri', curAderAkRti-40 pratyayo bhavati / sAhi-sAhayatIti-sAhayaH / sAtiH 5 sautro dhAtuH-sAtayaH / vedi-vedayaH / udeji-udejayaH / / gaNAt "dhUNa" ityato Nici vA 'dhAri', dhArayatItidhAri-dhArayaH / pAri-pArayaH / ceti-cetayaH / anu- ! dhaaryH| "pAraNa karmasamAptau" ato Nici pArayapasargAditi kim ? prsaahyitaa| chatradhAra iti para.. tiiti-paaryH| vitai saMjJAne" ato Nigi--'yeti', svAdaraNeva // 5 // "citimA saMvedane" atazvIrAdike Nici 'ceti', cetayate iti--cetyH| padakRtyaM pRcchati-anupasargAditi 45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--sAhi0 / sAhi- : kimiti, uttarayati-prasAhayitA iti-atrAnupasarga10 sAti-vedhadeji-dhAri-pAri-ceteriti samAhAraM kRtvA tvAbhAvAnnAsya pravRttiH, kintu tRca / chatradhAra iti nirdezaH, nAgamastu satyapi napuMsakatve na kRta:, anitya- . paratvAvaraNeveti-chatrarUpe karmaNyupapade "karmaNo'g" svAdAgamazAsanasya / lAghavAya samAhAranirdeze'pi pratyeka [5. 1. 72.] ityasyaiva paratvAt prAptiriti tatra na . pratyayavidhAnAyetaretarayogenArthamAha-etebhya upasargara-! za iti bhAvaH / nanvevaM naSedhIyakAvyehitebhya iti / 'sAhi' ityAdiNyantanirdeza ityAha " mayA'Gga pRSTaH kulanAmanI bhavA15 NyantebhyaH iti / za ityanuvartata ityAha-zaH pratyayo bhavatIti / "bahaNa marSaNe" iti curAdeH svArthe namU vimucyaiva kimanyaduktavAn / mici "Sahi marSaNe" iti mvAdervA hetumaNNi- : na mahyamatrottaradhArayasya ki 'gantAt vA pratyaya ityAha--sAhi-sAhayatIti hiye'pi seyaM bhavato'dhamarNatA // 8, 3 // " sAhayaH iti--atrAnena ze "kartaryanadbhayaH zava" 20 [ 3. 4. 71.] iti zavi guNe'yAdeze "lugasyA0" iti padye 'uttaradhAraya' iti prayogaH kathaM saMgacchate 65 [ 2. 1. 113. ] iti pUrvA'kAralope ca sAhayaH, / paratvAdaNava bhAvyamiti cet ? karmaNo'vivakSAyAmaNosoDhA sAhayitA vaarthH| sAtiH sau prAptyA ze kRte uttarasya dhAraya iti zeSaSaSThadhA sUtra eva paThito na dhAtupAThe ityarthaH, tasya ca sUkhamarthaH, ! samAsena supapAdatvAt / zlokArthastu-mayA-damayantyA, hetumaNNipratyayAntasya sUtre nirdezaH, sAtayatIti- kulanAmanI pRSTo bhavAn amU vimucyaiva anyad digIza25 sAtayaH, sukhayitetyarthaH / vAsarUpanyAyena zapratyayAbhAve / mandezAdi aprastutameva kimuktavAn, ayuktametad a-60 vipi 'sAt' iti rUpaM paramAtmani prayujyata iti | pRSTaprativacanamiti bhAvaH / kiJcAtra kulanAmaviSaye siddhAntakaumudIkRta, yadyapi ki sAmAnyatayA dhAtu- prabhe uttaradhArayasya bhavato'dhamAteyaM ki hriyaM na mAtrAd vihitaH, zastu viziSya sAteH, tathA ca 'janayati, avazyamadhamararNatayA hoNena bhavatA bhAvyamiti / "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet" iti: damayantIpremapavitratAparIkSaNArthamudyuktaMrindrAdidevairdUta30 nyAyena zapratyayenaiva bhAvyamiti 'sAt' iti rUpa dUrlabham, [ tvena niyukto nalastasyAH samIpaM gataH, tayA vyavahArAnusAraM 65 tathApi vA'sarUpavidhirbhavatIti kvibapi bhavati, ata : paricayAya kulanAmanI pRSTaH svaparicayavAraNAya tadueva sAsvanto bhaktA ucyante, sAt paramAtmA bhajanIya taramadatvA devAnAM sandezamevoktavAn, tatastatrAnAsthAM eSAmityarthAt / "vidiNa cetanAkhyAnanivAseSa" iti prakaTayantI, tadIyaparicayameva jijJAsamAnA sA taM pratyu caurAdikAt svArthe Nici, "vidaka jJAne" "vidi , vAcedamiti sambandha: kathAyAH / bhUdharAdayastu "AyudhA35 sattAyAm" "vidalatI lAbhe" "vidapI vicAraNe" dibhyo dhUgo'daNDAdeH" [5. 1.64] ityatrAdipadenAci 70 eSAmanyatamAt hetumaNigi ca---'vedi', vedayatIti-- | middhA veditavyAH // 5. 1. 56. / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 60-61-62. kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte limpa-vindaH / 5. 1. 60. // vidhiriti tatvam / saMjJAyAmeveti niyamArthakatvamasya ta0 pra0-- anupasargAbhyAM limpa-vindibhyAM zo kaizviduktaM tanna yuktam, prApte satyArabhyamANasyaiva vinibhavati / limpatIti-limpa., vindatIti-vindaH / ana yamArthakatvAt / pRcchati--nAmnIti kimiti, uttarapasargAdityeva-pralipaH // 6 // yati-nilipaH iti-nilimpatIti nAmyupAntyalakSaNe ke nilipa iti yaugiko'yaM zabdo na saMjJA // 5. 1.61. / / 40 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-limpa0 / "lipIt / - - -... ..... upadehe' limpatIti ze mucAditvAnne "mnAM0" [ 1.! vA jvalAdi-du-no-ma-grahA-''srorNaH / 5.1.62. / / 3. 36.] iti nasya me-limpaH, "vidlU tI lAbhe" ta0 pra0-jvalAdergaNAt du-nI-mU-grahibhya AivindatIti ze nAgame c-vindH| vyAvatyaM darzayatianupasargAdityeva-pralipaH iti-pralimpatIti nAmyu pUrvAJca stravateranupasargANNo vA bhavati / bahiparyantA jva10 pAntyalakSaNe ke kittvAt upAntyaguNAbhAve-pralipa: lAdayo vRtkaraNAt / jvalaH, jvAlaH / calaH, cAlaH / 'nipAtaH, utkrozaH' iti bahulAdhikArAt / davaH, dAvaH / 45 // 5. 1.60. // nayaH, mAyaH / dunIbhyAM nityamevetyeke / bhava, bhAvaH / ni-gavAdenAmni / 5.1. 61. // / vyavasthitavibhASeyam , tena-grAho makarAdiH, prahaH sU ryAdiH / AtravaH, AsrAvaH / anupasargAvityeva-prajvalaH, ta0 pra0--yathAsaMkhyaM nipUrvAta limpergavAvipUrvAJca | / pradavaH, praNayaH, prabhavaH, pragrahaH, prasravaH / 1 jvala, vindeAmina-saMjJAyAM zo bhavati / nilimpantIti, 15 nilimpA nAma devAH / mA vindatIti---govindaH, ku 2 kuca, 3 patalU, 4 pathe, 5 kvathe, 6 mathe, 7 SadlU, 50 vindaH, aravindaH, kuruvindaH, urvindH| nAmnIti 8 zadlU, 6 budha, 10 duvamU, 11 bhramU, 12 kSara, kim ? nilipaH // 61 // 13 cala, 14 jala, 15 Tala, 16 Tavala, 17 pula, 18 hala, 16 Nala, 20 bala, 21 yula, 22 kula, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nigavA0 / dvandva- 23 pala, 24 phala, 25 zala, 26 hula, 27 kuza, nidiSTayordhAtvordvandvanirdiSTe upapade pratyekaM na sambadhye | 28 kasa, 26 ruI, 30 rami, 31 Sahi vRt iti 55 20 tAmityAzaGkAvAraNAyAha-yathAsaMkhyamiti, tadeva spaSTa jvalAdiH // 62 // yati-nipUrvAt limperityAdinA / nilimpantIti ze mucAditvAnnAgame nasya matve-nilimpA nAma / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-yA jvlaadi0|| devAH / gopatvAt gA vindanIti---govindaH, yadvA | 'jvalAdi' ityetAvatA pUrvAvadhiparijJAne'pi parAvadhera- .. varAharUpeNoddhArAt gAM bhuvaM vindtiiti----govindH|| jJAnAt kiyatparyanta dhAtavo jvalAdipadena grAhyA itya25 kuM vindatIti---kuvindaH / cakrasya nAbhi-nemyorantarAle | nizcayaprAptAvAha-bahiparyantA jvalAdayaH iti, etada-60 sthitAni kASThAni arAH, tatsAdRzyAt padmadalAnyapi / vadhigrahaNe vinigamakAbhAvazaGkAyAmAha-vRtkaraNAdi- . arAH, tAn vindatIti-aravindaH kamalam, asya ti-vat'zabda: samAptisUcaka iti vRtkaraNena so'vadhipuMstvamapi pustvanirdezasAmAthyAdeva aravindasya cakrA- calAdInAM jJAyata iti bhAvaH / "jvala dIptau" jvalavayavArthakatvam, rAjArthakatvaM ca kecanAhuH / zabdakalpa- tIti anena vANe pakSe'ci ca rUpadvayaM bhavati, tatrAci No'pi nAma 'aravinda' ityuktam / / jvalaH, Ne tupAntyavaddhau-svAlaH / evaM "cala kampane" 65 kurUn vindatIti - kuruvindaH / urazabda uraszabda- / ityasya-calaH, cAlaH / "patlu gatau" "zaM rodanAsamAnArthaka: sambhAvyate, uraszabdaH zreSThArthe'pi, uraM | hAnayoH" anayo: "nipAtaH, utkrozaH' iti iti na vindatIti--uravindaH / anupasargAdityasyAnuvRtteni- bhavitumarhati 'anupasargAt' ityanuvatteH sopasargAdaprApteriti pUrvAdaprApta eva zaH, gavAdipUrvAt tu "karmaNo'N" cet ? 'nipAtaH, utkrozaH' iti bahulAdhikArAditi, 35[ 5. 1. 72. ] ityaNa prAptastasya bAdhanArthazca pRthaga | tathA ca bAhalakenAtra sopasargAdapi bhavatIti bhAvaH / 70 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH 1 [ pA0 1 sU0 63-64. ] upasargAbhAve tu se pAto rAhuH, pakSe'ci pataH pakSI / dubala: / "Thala sthAne" sthAlam, sthalam / "hala vileNe krozaH, pakSe nAmyupAntyalakSaNe ke -krazaH / utkroza: / khane" vilekhanaM karSaNam, Ne - hAla:, hAlA surA, aci--- - kuraraH / "duM gatau" "duduMda upatApe" davati dunoti halaM halAhalam / "pala gandhe" gandho'daMnam, nAlaM 40 veti aci - davaH, Ne - dAvaH / " NIM prApaNe" naya- nalam / "bala prANana-dhAnyAvarodhayoH" prANanaM jIvanam 5 tIti--namaH nAyaH / atra matAntaramAha-du-nIbhyAM / dhAnyamavarudhyate yatreti dhAnyAvarodha: kusUla, bAla, nityamevetyeke / "bhU sattAyAm" bhavatIti bhavaH, balaH / "pula mahattve " Ne - pola:, ke pula: / "kula bhAvaH / grahadhAtosya vikalpena vidhAnAt ' grAha-graha-bandhusaMstyAnayoH " saMstyAnaM saMghAtaH, Ne-koluH, kezabdayorekArthatvameva yuktam evaM ca kasmizcidarthe grAha- kulam / "pala phala zala gatI" Ne-pAla:, aci - palaM 45 syaiva prayogaH kutracicca grahasyeveti vyavasthA kathamupapadyata / mAMsam Ne -- phAla:, aci - phalam - zAla:, aci10 ityAha--- vyavasthita vibhASeyamiti- vividhA prayogA- | zalaM zvAvidroma / "hula hiMsAsaMvaraNayozca" cakArAd nusAriNI avasthA saMjAtA yasyAstAdRzI vibhASetyarthaH, gato, Ne-hola:, ke-DulaH / " kuzaM AhvAna rodanayo: " tena jalacare makarAdau nityaM NaH, sUryAdijyotiSi cAc | ge--kroza:, bAhulakAt sopasargAdapi Ne - utkrozaH kuraraH, pratyaya eveti vyavasthA jJAtavyeti bhAvaH / "tuM gato" ke - kruzaH / "kasa gatau" kAsaH, kasaH / "ruhaM janmani" 50 AsravatIti - AsravaH, AsrAvaH / vyAvatyaM darzayati- ! Ne - rohaH, keruho mRgaH / "ramiM krIDAyAm" rAma:, 15 anupasargAdityeva prajvalaH ityAdi - eSu No na bhavati, ramaH / " Sahi marSaNe" sAhaH, sahaH / vRt jvalAdiH / kintu ajeva / jvalAdigaNaM paThati --- jvala, kuca, jvalAdayo vRttAH samAptA ityartha: / / 5. 1. 62. // ityAdi / atha jvalAdayo yajAdeH prAk Salu kruzaM ruha - mivarjAH seTazca varNakrameNa nirdizyante tatrApi pUrvAcAryAnurodhena pUrvaM "jvala dIptI" Ne jvAlaH, pakSe'20 'ci jvalaH / " kuca saMparcana - kauTilya pratiSTambha- vilekhaneSu" saMparcanaM mizraNatA, pratiSTambho rodhanam vilekhana karSaNam, -kocaH, pakSe ke kucaH / "patlu pathe gata" pataH, pAtaH, pAthaH, pathaH / "kvaye niSpAke" kvAthaH, kvathaH / " mathe viloDane " mAthaH, mathaH / "badala vizaraNa- gatyava25 sAdaneSu" vizaraNaM zaTanam avasAdo'nutsAhaH sAdaH, sadaH, bAhulakAt sopasargAdapi - viSAdaH, niSAdaH / "zadluM zAtane" zAtanaM tanUkaraNam, -zAdastRNapaGktau, aci-zada: zaTitaH, kSatriyApazadaH, vizadaH / "budha avagamane" avagamanaM jJApanam bodhaH, budhaH / "dubamU ugi30 raNe" udgiraNaM bhuktasyordhvagatiH, Ne "mo'kami0 ityatra vamervarjanAd vRddhipratiSedhAbhAve - vAmaH, pakSe'ci - vamaH / evaM "bhramU calane" bhrAmaH bhramaH / "kSara saMca lane" sakarmakacAyamakarmakazca kSAraH kSaraH 1 "cala kampane" cAla:, cala: / "jala ghAtye" ghAtyaM jaDatvama35 taikSNyam, jAlaM, jalam / Dalayoraikyamiti jaDaH / vyava sthitavibhASAtvAd bhitre'rthe pratyayau / "Tala Tvala vaiklavye" viklava eva vaiklavyam, TAla:, Tala, TvAla, / 8 " I avaha-sA-saMsro H 5. 1. 63. / / tao prao -- avapUrvAbhyAM hu-sAbhyAM saMpUrvAcca zravate : 55 pratyayo bhavati / avahAraH, zravasAya:, saMsrAvaH / saMtrava ityapi kazcit // 63 // - za0 ma0 nyAsAnusandhAnam aya0 / avahatIti Ne vRddhAvArAdeze - avahAro grAhaH / "SoMc antakarmaNi " antakarma vinAza:, avasyatIti ai "Ata ai: kRtrI " 60 [ 4. 3. 53 ] ityAkArasya aikAre AyAdeze ca-avasAya: / "tuM gatau" saMsravatIti Ne vRddhAvAvAdeze ca --- saMsrAyaH / matAntaramAha - saMsrava ityapi kazviditi / / 5. 1. 63. / / 65 tanU - vyadhINa-zvasAtaH / 5. 1. 64. / / ta0 pra0--'tan vyadhi isa zvas' ityetebhya zrAdantesyazca dhAtubhyo NaH pratyayo bhavati / tAnaH, uttAnaH, avatAnaH / vyAdhaH pratyAyaH, atyAyaH, antarAyaH 1 atipUrvAdeveNa ityeke / zvAsaH, AzvAsaH / Adanta- avazyAyaH, pratizyAya: ; lAyaH, mlAyaH / kathaM dadaH, badhaH ? davi- 70 dadhyoracA siddham // 64 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 65-66. ] kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 46 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tan / "tanUyI | zilpItyAha-tadvAn zilpIti / "nRtac nartane" vistAre" tanotIti Ne upAntyavRddhau-tAnaH, evam- | nRtyatIti akaTi upAntyaguNe---nartakaH / yadyapi sAmAuttanotIti-uttAnaH, avatanotIti-avatAnaH / / nyataH kartari vihitena NakapratyayenApi nartaka iti rUpaM vyadhaMca tADane" vidhyatIti- vyAdhaH / "iMgk gatau" setsyatyeva, paraMtu striyAM vizeSo bhavatIti pratipAdayituM 5pratyetIti Ne vRddhAvAyAdeze ca--pratyAyaH, evam-atye- strIliGge rUpamAha-narAMkIti-atrAkaTi kRte TitvAt 40 tIti--atyAyaH, antarA etIti-antarAyaH / DIbhavati, Nake kRte tu Gorna syAditi 'natikA' ityeva matAntaramAha-atipUdiveNa ityeke iti-etacca syAditi bhAvaH / "khanUg abadAraNe" khanatIti pumAnpANinIyamatam / "zvasaka prANane" zvasitIti-zvAsaH, ! khanakaH, strii-khnkii|"rnyjii rAge" rajatIti pumAn evam --AzvasitIti--AzvAsaH / AkArAntamudAha- rajakaH, strI-rajakI, "akaT-dhinozca rajeH" [4. 10 tumavatArayati-Adanteti / "zyaG gato" sandhya- 2. 50. ] iti jakArasthAnino nasya lopH| padakRtyaM 45 kSarAntalakSaNe AkAre AkArAntatvam, avazyAyate iti pRcchati-zilpinIti kimiti, uttarayati-nartikeNe AkArasya aikAre AyAdeze ca---avazyAyaH, evaM- | ti-azilpini puMsi Nake'pi rUpasAmyamiti striyAM pratizyAyate iti-pratizyAyaH pInasa: / "rale harSakSaye" | pratyudAhRtam, yathAkathaJcit nRtyatIti Nake upAntyaguNe iha harSakSayo dhAtvapacayaH, glaaytiiti--rlaayH| "mlaiM ''asyAyatta0" [2. 4. 111.] ityAkArasya ikAre15 gAtravinAme" vinAmaH kAntikSayaH, mlAyatIti- natikA, atrAdeva bhavati na tu ddii:| kha mlAyaH / Adantebhyo Nasya vidhAnena dadAterdadhAtezca | upAntyaguNe-khAnakaH, rajatIti ke nalopAbhAve'dAyaH, dhAyaH' ityeva prayogo nyAyyo na tu 'dadaH, dadhaH' rnyjkH| TakArasya prayoge'zravaNAt tadvayarthyamAzaGkayAhaityAzaGkate-kathaM dadaH, dadhaH, ? iti, samAdhatte- | TakAro iyarthaH iti-Tittve sati khiyAm "aNaje." dadi-dadhyoracA siddhamiti-'dadi dAne" ityasya / [2. 4. 20.] iti DIbhavatIti tadarthaM TakAraH 20 dadate ityaci-dadaH, "dadhi dhAraNe" ityasya dadhate // 5.1.65. / / 55 ityaci-dadha iti ca sidhyati, nAyaM prayogo dadAterdadhAtezceti bhAvaH // 5, 1. 64. / / gasthakaH / 5.1.66. / / ta0 pra0--gAyate: zilpini kartari yaka: pratyayo nRt-khan-raJjaH zilpinyakaT / 5. 1. 65. // bhavati / gAyakaH / gAGa: pratyaye zilpI na gamyata iti ta0 pra0-nRti-khani-rajibhyaH zilpini kartarya- gAyatesrahaNam // 66 // 25 kaTa pratyayo bhavati / zilpaM karmakauzalama, tavAna shilpii| nartakaH, nartakI; khanakaH, khanakI; rajakaH, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-gasthakaH / "maiM 60 rjkii| zilpinauti kim ? matikA, khAnakaH | zande" iti zabdArthasya 'gai' ityasya kRtAtvasya gAMG raJjakaH / DakAro uparyaH // 65 gato" iti gatyarthasya gAzca 'gaH' iti nirdezaH sambhava tItyubhayoriha grhnnpraaptaavaah-gaayteriti| gAyati za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-nt0| zilpini! gAnazilpo bhavatItigAthakaH / nanu gA-mA-dAna30 kartarItyanenopAdhitvaM darzayan upapadatvamapAkaroti / / haraNeSvavizeSaH iti nyAyena "maiM zabde" "gAM gato"65 zilpinIti padenoktaM viSayaM spadhyati-zilpaM karma- : ityubhayorapi grahaNamucitamiti cet ? atrAha-gAGaH kauzalamiti--prAyaH prayatne kRte sati nartanAdikaM saryo / pratyaye zilpIna gamyata iti gAyatargrahaNamitijanaH karotyeva, kintu ya eva tatkarmakauzalena sAdhAraNa- | zilpinyarthe'sya vidhAnAt gatyarthAt parasya thakasya zilpi janApekSayA naipuNyena vidadhAti sa eva nartaka ityucyate, namabhidhAtumasamarthatayA lakSyAnurodhAdiha zabdArthakasya 35 spaSTaM ca tatra pratIyate tasya kauzalam, tAdRzakauzalavAneva / gAyatereva grahaNamiti bhAvaH / / 5. 1.66. // 70 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 67-69.] TanaN / 5. 1. 67. / naNa pratyayo bhavati / jahAti jihIte vA bhAvAn-hAyanaH ta0pra0Ayate: zilpini kartari TanaNa pratyayo / saMvatsaraH, jahatyudakaM dUrotthAnAt jihate vA drutaMbhavati / gAyanaH, gAyanI / TakAro huparthaH / NakAra hAyanA nAma bIhayaH / kAla-drohyoriti kim ? hAtA aikArArthaH / yogavibhAga uttraarthH| etau pratyayAva- // 8 // 5zilpinyapItyeke // 6 // / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-10 / "ohAM 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-TanaNa / atrApi tyAge" "ohAM gatau" ityubhayo: 'haH' iti nirdeza: pUrvavat zabdArthakasyaiva grahaNamityAha--gAyateriti / sambhavatItyabhayoriha grahaNamityAha-jahAtejihIterveti gAyati gAnazilpo bhavatIti TanaNi "AtaH ai:.": kAla-vIhyoH koriti-etena prIhikAlayoH pratya [4. 3. 53. ] iti sandhyakSarasya kRtAkArasya aikAre ! yArthavizeSaNatvaM darzayati, upapadatvaM tu nirasyati / 10 AyAdeze ce puMsi--gAyanaH, striyAM tu TittvAt jahAti jihIte vA bhAvAniti - bhAvA: padArthAH,45 aNaje0" [2. 4, 20. ] iti jyaa-gaaynii| tAn tyajati prApnoti vA, saMvatsare hi kecana padArthA anubandhaprayojanamAha-TakAro yarthaH iti 'aNaje0" ! nazyanti, tAn sa tyajatIva, kecanotpadyante, tAn prApnoityanena DIpratyayavidhAnArthaH, TittvAbhAve tu Abeva! tIveti sArthakatvaM tasya / vrIhyarthe vyutpAdayati--jahatyu' syAdityarthaH / tathA ca paMsi prayojanAbhAve'pi striyAM dakamiti, vrIhINAmacetanatvAdudakahAnAprasaGgAdAha15 tasya prayojanamiti bhaavH| NakAra aikArArthaH iti- darotthAnAditi-sadya eva jalArzvabhUtti ThantIti 50 "Ata ai:0" ityanena AkArasya aividhAnArthaH, NittvA- jalatyAga iva kriyate taH, gatyarthakasya vyutpattimAhabhAve tu aina syAdityarthaH / 'thaka-TanaN'pratyayayorgAyate- : jihite vA drutamiti-zIghravRddhi reva teSAM drutagatiriti reva vidhAnAdekatraiva pATho yukta ityAzaGkAyAmAha- bhavatyarthasaMgatiriti / padaprayojanaM pRcchati-kAla- . ' yogavibhAga uttarArtha iti-uttarasUtre TanaNa evAnu- : bIhyoriti kimiti, uttarayati-hAteti, atra tRc20 vRttirabhISTA, sA yathA syAdityartha iti bhAvaH, saha nirdeze pratyayaH / / 5. 1. 68H / / 55 hi ubhayoH pratyayayoH sahava pravRtti-nivRttI syAtAmityabhiprAyaH / matAntaramAha--etau pratyayAvazilpinya- pra-lvokaH sAdhau / 5. 1. 66. // pItyeke iti- etacca pANinIye na dRzyate, yuktaM caitat, ta0pra0-'pra sR lU' ityetebhyo dhutubhyaH sAdhutva zilpiviSayatvAdeva gAyateriha grahaNamityuktam, anyatho- : viziSTe vartamAnebhyo'ka: pratyayo bhavati / sAdhu pravate 25 bhayorgrahaNasya gA-mA-dAgrahaNeSvavizeSaH iti nyA- ! iti-pravakaH, evaM-sarakaH, lavakaH / sAdhAviti kim ? . yena durvAratvApatteH / na ceSTApattiH kartuM zakyA, gaccha- prAvakaH. sArakaH, lAyakaH // 66 // 60 napi gAthaka: kathyeta, na caitad dRzyate, na ca prayogasva- | bhAvaviruddhamartha zAstramabhidhAsyati / na cAstu gAyatereva ' za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pR0 / 'sAdhau' grahaNa zilpinIti mA'stu, prayogasvabhAvAca gAnakarne- ' ityasya prakRtyarthavizeSaNasvamityAha-dhAtubhyaH-sAdhu- . 30 bocyeteti vAcyama, vinigamake sthite tamapahAya prayoga, tvaviziSTe'rthe vartamAnebhyaH iti-sAdhUtvaM kriyA. svAbhAvyAdikliSTakalpanAzrayaNasthAnaucityAt / tathA ca vizeSaNamiha, na tu pratyayArthatvaM tasyetyartha: / "ghugato" zilpinItyasyAnuva tirucitaiveti nmATyamiti / / 5.1. sAdhU pravate ityanenAke guNe'vAdeze ca-pravakaH, 'sa 67. / / ityasya kriyAvizeSaNatvAt klIbatvaM dvitIyA ca / ati------- --- dizati-evamiti, "sRgatau" sAdhu saratIti-~haH kAla-vrIhyoH / 5. 1. 68. // sarakaH / "lUmz chedane" sAdhu lunAtIti-lavakaH / 35 ta0 pra0--jahAtejihotervA kAlavIyoH koSTa-- padakRtyaM pRcchati--sAdhAviti kimiti, uttarayati---- . Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU070-71.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte ar prAvakaH iti-yathAkathaJcit pravate iti Nake vRddhAvA- | vRddhAvAvAdeze Api ghekAre bhAvikA, atra puMsyapi vAdeze ca-prAvakaH, sAdhutvAbhAvAnnAtrAkapratyayaH, - vizeSo bhavati, tathAhi-paMsi akani--bhavaka iti, evaM--yathAkathaJcit sarati lunAtIti Nake--sArakaH, / Nake tu bhAvaka iti rUpabhedAt / pUrvasUtrAd 'aka' ityasyAlAvakaH iti // 5. 1.66. / nuvRttyaiva siddhe'tra sUtre pratyayoJcAraNamanubandha'na'kArA --- saJjanArtham, tasya prayoge'zrayamANatvAd vaiyarthyamAzaGka- 40 5 AziSyakan / 5. 1. 70. // yAha-nakAra "incApuMso'nitkyApare" ityatra vyuta0 pra0-iSTasya prArthanamAzIH, tasyAM gamyamAnAyAM / dAsArthaH iti-ukta sUtre 'anitkyApyare' iti nirdidhAtorakan pratyayo bhavati / jIvatAdityAzAsyamAno Tam, tadanuvRtti: 'asyAyat" [2. 4. 111. ] iti jIvakaH, evaM-nandaka:, bhavakaH / AziSIti kim ? sUtre . AyAti, tadarthazca-Abeva paro yasmAt tAdRze, jIvikA, nandikA | mAvikA / nakAra "icApaMso'ni- anita: pratyayasyAvayave ke pare yadAdivajitasyAta irbhava-45 10 kyApapare" [2.4. 107.] ityatra vyuvAsArthaH, tIti, atha prakRtasUtre pratyayasya nitkaraNena tasya tatrAtena-jIvakA, nandakA, bhavakA 70 // grahAd bhavati vyudAsaH / tatphalamAha-teneti, jIvatAt nandatAt bhavatAdityAzAsyamAnA-jIvakA, nandakA, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Azi0 / AzIrartha | bhavaketi-tathA ca paMsi vizeSAbhAve'pi striyAM vizegrAhayati-iSTatya prArthanamAzIriti / aprAptasyAbhila Sasya sattvena nakArasyAvazyakatvamiti bhAvaH / / 5. 1.50 Sitasya prArthanamityarthaH / sA ceyamAzI: prayotadharmaH, 70. || 15 nAso pratyayArthoM bhavitumarhatItyAzayenAha-tasyAM gamyamAnAyAmiti-na tu vAcyAryA "kartari" [ 5. tika kRtau nAmni / 5. 1. 71. / / 1. 3.] iti kartureva pratyayAntavAcyatvAt / tathA ca ta.pra.-AziSi viSaye saMjJAyAM gamyamAnAyo dhAtoreva tatra vattirityarthaH, kartA ca tasyA viSayatayA / dhAtostika kRtazca sarve pratyayA bhavanti / zamyAt pratIyate / dhAtoriti-dhAtusAmAnyavivakSitatvAt / zAntiH, tanyAta-tantiH, samyAt-santiH, ramatAmitye-55 20 asalvAM ca nivatitatvAda, anyasya ceha dhAtuvizeSa vamAsaMzitaH-rantiH / kRt-voro bhUyAditi- bIrabhUH, syAnAzrayaNAcca dhAtumAtrAdityarthaH / "jIva prANadhAraNe" mitrabhUH,kvipa / agnirasya bhUyAt-agnibhUtiH, devabhUtiH, jIvatAdityAzAsyamAno-jIvakaH iti-AzAsyamAna- azvamatiH. sommtiH| kumAro'sya buritAni nayatAjIvanakriyAkartetyarthaH / atidizati evamiti, "Tunadu mityAzaMsitaH-kumAranItiH, mintramenaM vaddhiSISTa-mintrasamaddhau" nandatAdityAzAsyamAnaH-nandakaH iti nyamAnaH-nandakaH hAta- vaddhiH, ktiH / devA enaM devAsudevadattaH, yajJadattaH, viSNu-60 25 AzAsyamAnanandanakriyAkartatyarthaH | "bhU sattAyAm" " sattAyAm / renaM zrRyAditi-viSNuzrutaH, kta: / zavaM enaM vRSISTa--- bhavatAdityAzAsyamAnaH-bhavakaH iti-AzAsthamAna- -AzAsyamAna- zarvavarmA, mana / gaGgA enaM midyAt-gAmintraH, saMvaryA na / krayAkatatyathaH / jAvanAkrayAyA nandanAkrayAyA ak| dhiSoSTa -vardhamAnaH 171 // bhavanakriyAyAzca kartA bhavedityevamAzAsyate, jIvana nandanaM bhavanaM ca te bhUyAditi nirgalitArthaH / padakRtyaM / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tika0 / "zamUc -AziSIti kimiti, akani Nake vA paMsi upazame zamyAdityAzAsyamAna iti-zAntiH, atra 65 rUpasAmyAt striyAM pratyudAharati--jIviketi-yA tiki "tehAdibhyaH" [4. 4. 32. 1 iti niyamAjIvati sA jIvikA, atra Nake Api "asyAyatU0" ! diDabhAve "ahanpaJcamasya." 4. 1. 107.} iti [2.4, 111.] ityasya ikAro vijJeyaH, akanodI "mnAM." iti masya nakAre ca-zAntiH, "tanUyI nitvAt tasmin kRte tu itvaM na bhavati, evaM yA nandati | vistAre" tanyAdityAzAsyamAna iti tiki "na tiki 35 sA-nandikA / yA bhavati sA-bhAvikA, atra Nake / dIrghazca" [4. 2. 56.] iti dIrgha nalukorabhAve-70 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 [ pA0 1 sU0 72. ] tathA va bahulAdhikAraH / nirvartya vikAryAbhyAmapi kvacinna bhavati saMyogaM janayati trajaM viracayati, zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / tantistantrIH / evaM- "NarathI dAne" sanyAdityAzA syamAnaH - santiH / "rAma krIDAyAm" ramatAmityeva mAzaMsita iti tiki- rantiH / vihiteSu kRtpratyayeSu ! vRkSaM chinatti, kanyAM maNDayati / NakAro vRddhyarthaH // 72 // tikosbhAvAt pRthagupAdanam, anyathA kRtaiva tadgrahaNaM 5 syAditi tadupAdAnamanarthakaM syAt / tikamudAhRtya kRtamudAhartumavatArayati -- kRt iti / "bhU sattAyAm" bIro bhUyAdityAzAsyamAnaH - vIrabhUriti mitraM bhUyA - dityAzAsyamAnaH - mitrabhUriti ubhayatra kaH pratyaya iti jijJAsAyAbhAha--kvip iti / agnirasya bhUyAdi10 tyAzAsyamAnaH - agnibhUtiH, evaM - deno'zvaH somo vA'sya bhUyAdityAzAsyamAna iti -- devabhUtiH, azvabhUtiH, somabhUtiriti / "NIMga prApaNe" kumAro'sya | | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - karma0 / karmaraNa iti 40 na svarUpagrahaNaM * svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA * ityatra 'azabdasaMjJA' iti pratiSedhAt / yadi ya karmapredezeSu svarUpameva gRhyate tadA saMjJAvidhAnamanarthakaM syAt / nApi kriyAgrahaNam, tasya hi grahaNe 'kartrabhiprAyaH' iti nirdezo nopapadyate, kriyAkarmaNo hi kriyAvAcinyupapade pratyayena 45 bhavitavyam, na ceha kriyAvAcyupapadamasti tasmAt "karturvyApyaM karma" iti karma gRhyate / karmaNastrividhatvena | "vRdhUGa vRddhI" mitramenaM vardhiSISTeti - mitravRddhiH / 15 eSu kaH pratyaya ityAkAGkSAyAmAha--ktiriti / "dAMm dAne" devA enaM deyAsuriti -- devadattaH, yajJa evaM deyAditi - yajJadattaH, "zruM zravaNe" viSNurenaM zrUvA diti - viSNa zrutaH, eSu vihitaM pratyayamAha - ktaH, iti / "bRgT varaNe" sarva enaM vRSISTeti -- zarvavarmA, | 20 kaH prayaya ityAha-- man iti / "vimidAc snehane" duritAni nayatAmityAzaMsita iti kumAranIti:, / bahuvacananirdeza ucitaH, tathA sati zca saMjJiparatvamapi saMbhAvyeta / ekavacananirdeze ca trividhasyApi karmaNo jAtivivakSayA parigraha ityAzayavAnAha - nirvartya - 50 vikArya - prApyarUpAt karmaNaH iti / nirvartyakarmaNazrca lakSaNamitthamukaM bhartRhariNA / gaGgA evaM midyAditi - gaGgAmitraH, vihitaM pratyayamAha - k iti / vardhiSISTeti - vardhamAnaH, atrAnazi afa mAgamaH | atretthaM laghunyAse - "vIrabhUritivIrAdeH zabdAt bhavatyAderdhAtoH pratyayavidhiH tato yadyapi 25 sAkSAd GasyuktatA nAsti tathApi saMjJAyAM pratyayavidhAnAt sUciteti "GasyuktaM 0" [ 3.1.46 ] iti saH, "nAma nAmnA 0" [ 3.1.18 ] iti vA // 5. 1. 71. / / / "satI vA'vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAzrIyate tasya nirvatrtyatvaM pracakSate // " iti / asthAnvayaH --- yasya satI pariNAminI prakRtirnAzrIyate, 55 yasya cAvidyamAnA prakRtirnAzrayate tasya [ karmaNa: ] nirvatryatvaM pracakSata iti / ayamAzayaH -- yasyopAdAnakAraNaM nAsti, yasya vA sadapyupAdAnakAraNaM na vivakSyate tadubhayaM nirvartya karmeti / Aye yathA saMyogaM karotIti, dravyarUpakAyeM evopAdAna [ samavAyi ]kAraNanaiyatyAdiha 60 karmaNi saMyoge tadabhAvasya svAbhAvikatvam / dvitIye yathA ghaTaM karotIti, atra kAryasya ghaTasya dravyarUpatayopAdAnakAraNamavazyameva mantavyam, tacca na vivakSyate, vivakSAyAM hi tat kArya sAmAnAdhikaraNyena pratIyate yathA mRdaM ghaTaM karotIti / prakRte ca tasyAvivakSAyAM ghaTaM karotI- 65 tyasya nirvatyaM karmatvameva / yadA tUpAdAnakAraNameva pariNAmitvena kArya sAmAnAdhikaraNyena vivakSyate tadA tat vikArya karma, yathA pUrvoktaM mRdaM ghaTaM karotIti / atrAvasthAdvayAnugamena pUrvAkAraparityAgenAkArAntaraprAptyavagamaH / yadi ca kAryeNa saha kAraNasya vaiyadhikaraNyaM vivakSyate tadA 70 karmaNo'N / 5. 1. 72. // ta0 pra - nirvatya vikArya prApyarUpAt karmaNaH para30 smAddhAtoraNa pratyayo bhavati / ajAdyapavAdaH / nirvayat -- kumbhakAraH. nagarakAraH / vikAryAt kANDalAva: zaralAvaH / prApyAt-vedAdhyAyaH, carcApAra:, bhArahAraH, sUtradhAraH, bhAravAhaH, dvArapAla:, uSTrapraNAyaH kamaNDalugrAhaH / 'AdityaM pazyati, himavantaM zRNoti, grAmaM 35 gacchati' ityAdI prApyAt karmaNo'nabhidhAnAnna bhavati / copAdAnakAraNavivakSAyAmapi nirvatrtyatvameveti mRdA ghaTa mahAntaM ghaTaM karotIti sApekSatvAt, anabhidhAnAzca / karotIti prayogaH, etacca karaNatvavivakSAyAM bodhyam / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 73. ] kalikAlasarvajazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte sambandhasAmAnyavivakSAyAM mado ghaTaM karotItyapi pryogH|| bhavanarUpaM guNAntaraM vikAra utpadyata iti vikArya karma / etacca [vikArya ] karma dvividham, taduktam prApyAt-vedAdhyAyaH iti-vedamadhIte iti vAkyam, "prakRtyUcchedasambhUtaM kiJcit kaasstthaadibhsmvt| carcA pArayatIti-carcApAraH, bhAraM haratIti-bhAra kiJcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat / / " hAraH, sUtra dhArayatIti sUtradhAraH, bhAra vahatIti-40 5iti / bhAravAhaH, dvAraM pAlayatIti-dvArapAlaH, uSTra praNayata / iti-uSTrapraNAyaH, kamaNDalaM gRhNAtIti-kamaNDaluayamAzayaH--yatra kAraNagatarUpasya sarvAtmanA pari-- grAhaH, eSu hyadhyayanAdinA vedAde: sambandhamAtra pratIyate, tyAgastadekam, yatra kAraNagatarUpeNa saha guNAntarotpatti- / natvasata evotpAdanam, nApi sata evAnyathAlakSaNo vikAra vivakSyate tad dvitIyam / Adyasya kASThaM bhasma karotI- | iti prApyametat karma / aniSTasthale'Na: prasakti vArayati-45 tyudAharaNam, dvitIyasya suvarNa kuNDalaM karotIti, Adye AdityaM pazyati0 ityAdAviti / asya ca padavidhi10 samavAyikAraNasya sarvathoccheda eva pratIyate, antye ca na : tvamiti sAmarthyasyAvazyakatvamityAzayenAha-mahAntaM tatheti bhedaH spaSTaH / prApyasya karmaNo lakSaNamitthamukta: ghaTaM karotIti sApekSatvAditi- sApekSamasamarthavad tenaiva-- bhavatIti bhAvaH / upAyAntaramAha-anabhidhAnAcceti, "kriyAkRtavizeSANAM siddhiyaMtra na gamyate / kecit tu mApekSebhyo'pi mati gamake pratyayotpattiriti 50 darzanAdanamAnAda vA tat prApyamini kathyate / / " iti| / manyate manyante, tanmatena samAdhAnAntaramidama, ayamAzaya:--- na mAnatA bhI 15 yatra darzanAt / pratyakSAt | anumAnAd vA kriyA- / siddhAnAM zabdAnAmidamanvAkhyAnaM zAstrakRtA kriyate, na kRtavizeSANAM siddhirna gamyate tat prApyaM karmeti sambandhaHcAdityaM pazyati mahAntaM ghaTaM karotItyAdyartha pratipAdanAyAyathA ghaTaM karotIti nivatye karmaNi svarUpalAbha eva kriyA-1 dityadarzamahAghaTakArAdayaH prayogAH prAmANikaiH prayuktA kRtavizeSo darzanAdavagamyate, putraH sukhaM karotItyAdau / iti teSAmiha mAdhanabhanucitamiti / kiJca bAhulakamapyana-55 sukhalAbharUpa eva kriyAkRtavizeSo'numAnAt / mukhaprasAda- bhihitaprayogAnukUlamevetyAha-tathA ca bahulAdhikAraH 20 liGgasahakAreNa ] pratIyate / ghaTaM pazyatItyAdau kriyA- iti-tatsAdhakastadanukUlo vA bahulAdhikAro'prItyarthaH / kRtaH vizeSa: kazcinna dRzyate navA'numIyate, atazcedaza / na kevalameta eva bAhalakena sAdhyAH kintu prayojanAntarakarma prApyam / yadyapi astikriyayA prApyamANatvAt mapi tasyatyAha nirvaya-vikAryAbhyAmapi cinna sarvasya karmaNaH prApyatvaM sambhavati tathApyavAntarabheda- bhavatIti -prApyakarmaviSaye tu pUrvamuktameveti tasyeha na 60 vivakSayedaM vaividhyaM prapaJcitamiti / ajAdyapavAdaH / gaNanam / saMyoga janayati, stra viracayatIti nirvayaM25 iti-ajAdipratyayAnAM yadyapyasArUpyamiti vikalpena sya, vRkSaM chi tti, kanyAM muNDayatIti ca vikAyasyo bAdhyabAdhakabhAvo yuktastathApi nAnubandhakRtamasArUpyami-dAharaNam / NakArasyAnubandhasya prayojanaM prasiddhamapi tyuktatayA sarUpatvameveti nityameva bAdhyabAdhakabhAva iti ziSyasubodhanAya kathayati--NakAro ddhayarthaH iti bhAva: / kramazastrividhasya karmaNa udAharaNamAha-nirva- // 5. 1. 72. / / 65 At-kumbhakAraH iti--kumbhaM karotItyanenANi vRddhA30 vArAdeze "aikAyeM" [ 3. 2. 8. ] iti syAderlope zIli-kAmi-bhakSyA-carIkSi-kSamoHNaH "dusyuktaM kRtA" [ 3. 1, 46. ] iti samAse sivibhaktI--kumbhakAra iti, evaM nagaraM karotIti-nagara-' kAraH, kumbhAdikaM hyavidyamAnamevotpadyate, upAdAna- ta0 pra0-karmaNaH parebhyaH zoli kAmi bhakSi kAraNasya cAvivakSeti nirvatyaM karma / vikAryAta- Acari IkSi kSam' ityetebhyo dhAtubhyo NaH pratyayo 35 kANDalAvaH iti-kANDaM lunAtIti kANDalAvaH, zaraM bhavati / dharma zIlayati-dharmazIlaH, dharmazolA, dharmakAmaH, 70 lunAtIti-zaralAvaH, atra kANDAdelevanena dvidhA- / dharmakAmA, vAyumakSa:, vAyumakSA, AipUrvazcari:-kalyA. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / NAcAra:, kalyANAcArA; sukhapratokSaH, sukhapratIkSA, bahukSamaH, bahukSamA / zradhajantaH zIlAdibhirbahuvrIhau sati dharmazIlAvayaH sidhyanti, ambAdhanArthaM tu vacanam, aNi hi striyAM GIH syAt, tathA ca dharmazIlItyAdyaniSTaM 5 rUpaM syAt / evaMprAyeSu ca bahuvrIhyAzrayase ambho'tigameti syAt, ambhotigAmI ceSyate / kAmIti Nyanta syopAdAnAdaNyantAdaraNeva - payaskAmIti, vyantasya tu raNe sati - payaH kAmeti bhavati / zrata eva ca vyanta nirdezAdaNyantanirdeze "ataH kR-kami kaMsa0 2. 3. 5. ] 10 ityAdI kevalasyaiva kamegrahaNam, tena - le sati sakArAdezo na bhavati // 73 // | ityAdyaniSTaM rUpaM sthAditi, ayamAzaya: --- astu bahuvrIhiNA 'dharmazIlA' ityAdInAM siddhiH, kintu dharmaM zIlayatItyarthe 'dharmazIlI' iti mA bhUdityettadarthaM sUtramidamAvazyakameveti / kizva karmopapadenaivaivaMvidhAH prayogAH sAdha- 40 noyA na tu bahuvrIhiNetyapi jJApayatIdaM sUtram, tadAhaevaM prAyeSu bahuvrIhyAzraya iti - ambho'tigamossyA iti vigrahamAzrityAmbho'tigameti neSyate'pi tu ambho'tigacchatItyarthe 'ambho'tigAmI' ityevetyAzayaH / kamadhAtoNiG svArthe bhavati, tathA ca * prakRtigrahaNe svArthika- 45 pratyayAntasyApi grahaNam * iti nyAyAt kevalasya kamaupAdAne'pi Nyantasya tasya grahaNaM bhaviSyatIti NyantopAdAnaM vyarthamityAzaGkayAha -- kAmIti vyantopAdAnAdaNyantAdaraNeveti, ayaM bhAvaH kevalasya kamo grahaNena NyantagrahaNe siddhe'pi yad NyantagrahaNaM kRtaM tad vyarthaM sat 50 jJApayati -- kevalasya kamo grahaNe Nyantasya grahaNaM neti tathA ca NyantagrahaNaM svAMze caritArtham tena vyantAt No bhavati, NyantopAdAnAccANyantAnna bhavati NaH, kintu "karmaNo'Na" [ 5. 1. 72. ] ityaNeva bhavati, aNi sati copAntyavRddhau - payaskAmIti bhavati, Nyantasya 55 tu raNe sati payaH kAmeti, ayamAzayaH - "azavite vA" [ 3. 4. 4 ] ityazavtriSaye NiG [NiH ] vA bhavati, tatra yadA NiG bhavati tadA'nena se striyAmapi 'paya: kAmA' iti bhavati, yadA NiG na bhavati tadA nAnena No'pi tu azova bhavati, aNi ca "aNaJe0" [ 2. 4. 60 20. ] iti striyAM GIpratyaye - 'payaskAmI' iti bhavati, puMsi vizeSAbhAvAt striyAmudAhRtam / phalamanyatra darzanIyamityAha - ata eva ca Nyanta nirdezAt prakRtasUtre Nyantanirdezena jJApanAdityarthaH, adhyanta nirdeze -- kevalasyaiva kamo grahaNasthale, "ataH kR-kami kaMsao" 65 ityAdisUtre, kevalasyaiva kamergrahaNaM - Nirahitasyaiva kamo grahaNaM bhavati, na tu 'prakRti grahaNe svArthikapratya - | sati dharmazIlAdayaH sidhyantIti---pyantebhyo'liyAntasyApi grahaNam' iti nyAyena NyantasyApItyarthaH tena anyebhyo dhani ca zIlAdInAM siddho dharmaH zIlo yasyA iti vigrahe 'dharmazIlA' ityAdipadAnAM siddhiriti praznAzayaH / uttarayati -- aNbAdhanArthaM vacanamiti, mAstu 35 bAdho'Na iti cet ? atrAha-aNi hi striyAM GIH kevalagrahaNasthale pyantasyAgrahaNena, raNe sati NinA'vinAbhAvitvAt Nau rame ca sati sakArAdezo na bhava- 70 tIti- "ataH kR- kami0 " [ 2. 3.5.] ityanena sakAro na bhavatItyarthaH, ayamAzayaH - payaH kAmayate / syAditi etadeva vizadayati tathA ca dharmazIlI / ityarthe Nau Ne sati sakArAbhAvo GayabhAvazceti--paya: za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zIli0 " zIlA upadhAraNe" upadhAraNamabhyAsaH paricaya vA, dharmaM zIlayatIti Ne GasyuktasamAse dharmazIlaH iti puMsi kiyAM tu Api 15 dharmazIlA / "kamUG kAntI" kAntirabhilASa:, "kameNiG" [ 3. 4. 2. ] iti NiGi dharmaM kAmayate iti ai--- dharmakAmaH pumAn, dharmakAmA strI / "bhakSaNa adane" vAyu bhakSayatIti vAyubhakSaH pumAn, vAyubhakSA strI / AGavaririti -- AGpUrvaka: "cara bhakSaNe ca" 20 cakArAd gatau iti 'car' dhAtuH, ikAro dhAtusvarUpanirdezArthaH, kalyANamAcaratIti se upAntyavRddhI - puMsi kalyANAcAraH striyAM kalyANAcArA / "IkSi darzane" sukhaM pratIkSate iti Ne - puMsi sukhapratIkSaH, striyAM sukhapratIkSA | kSamauSi sahane" "kSamIc sahane" 25 bahu kSamate kSAmyatIti vA pe "mo'kamyami0 " [ 4. 3. / 65. ] iti vRddhayabhAve--puMsi bahukSamaH, striyAM bahukSamA | "karmaNo'N " | 5. 1. 72. ] ityapaiva siddhe vidhAnaM striyAM GovAraNArtham tena ca dharmazIleti striyAmAkArAntameva rUpam, tasya cAnyathaiva siddhiriti 30 sUtravaiyarthyamAzaGkate - al- ghaJantaiH zIlAdibhirbahuvrIhau J [ pA0 1 sU0 73. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, 2074-76.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrimagavatpraNote - kAmA strItyeva bhavati, NyabhAve tu aNi sati sakAro | na ca dhAtvarthabhedaH, saMjJAsu dhAtvayaMsya vyutpattimAtrAGIzca bhavatIti payaskAmI strItyeva bhavatIti / / 5. 1. ! rthatvAt // 7 // 73. / / ___ za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-surA0 / "pAM pAne" gAyo'nupasargATTak / 5. 1. 74. / / | surAM pibatIti Taki AkAralope---surApaH pumAn, striyAM 5 ta0pra0--karmaNaH parAdanupasargAda gAyateSTaka pratyayo / 'tu TittvAt iyaaN---suuraapii| evaM zIdhaM pibatIti-40 bhavati / vakra gAyati-vakragaH, vakragI; sAmagaH, saamgii| zodhapaH, shiidhpii| padakRtyaM pRcchati-sUrAzIdhoriti anupasargAditi kim ? vakrasaMgAyaH, khrsNgaayH| vakrA-kimiti--samAhAreNa nirdeze klIbatvepi nAgamo na dayo gItavizeSAH / mAyatinivezo gAi nivRttyarthaH vihita AgamazAsanasyAnityatvAt, uttarayati-kSIrapA 10 // 7 // bAlA, kSIraM pivatIti "Ato Do0" [ 5. 1. 76. ] | iti De'ntyasvarAdilope liyAmApi-kSIrapA, strItva-45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--gAyo0 / Taka: ka | jJApanAya bAleti, puMsi vizeSAbhAvAt striyAM pratyudAkAra: "iDetpusi cAto luk" [ 4. 3.64.] ityA- . hRtam / "pA pAne" ityasya 'piba' ityAdezarUpeNa nirdekAralopArthaH, TakAraH "aNa" [2. 4. 20. ] iti / yartha: / "maiM zabde" vakra gAyatIti Taki "At sandhya zasya phalaM sphorayati-piva iti kimiti, uttarayati15kSarasya" ityAtve AkAralope GasyuktasamAse puMsi surAM pAti--surApeti--"pAMka rakSaNe" surAM pAtIti "Ato Do0" iti De'ntyasvarAdilope striyAmApi-50 vakragaH, striyAM tu GayAM-bakragI, evaM sAma gAyatIti-- surApA, Taki De vA pusi na vizeSa iti striyAM pratyudA. sAmagaH, saamgii| padakRtyaM pRcchati-anupasargAditi hRtam / tathA cAtra sUtre rakSArthakasya pAdhAtorgrahaNaM na kimiti, pratyudAharaNamukhenottarayati-vakrasaMgAyaH iti bhavati, tenAtra Da eva bhavati na tuTak iti striyAM na vakaM saMgAyatIti "karmaNo'N" [ 5.1.72. ] ityaNi DIriti tadarthaM piba iti nirdeza Avazyaka iti bhAvaH / 20 "Ata ai0" [4. 3. 53.] ityAkArasya aikAre AyAdeze ca vakrasaMgAyaH, evaM kharu sNgaaytiiti---khrusNgaayH| saMjJAyAM chIpratyayAntasyAbantasya ca prayogamupalabhya zaGkate-55 kathaM saMjJAyAM surApA surApoli ?, dhAtubhedena samAvakrAderathaM grAhayati-vakrAdayo gItavizeSAH iti / dhatte-pAti-pibatyobhaviSyatIti-"pAMka rakSaNe" gAyatinirdezo gAnivRttyarthaH iti-go'nupasargA ityasya De-surApA, "pAM pAne" ityasya Taki surApIti Traka" iti nyAse hi *gA-mA-dA-grahaNeSvavizeSaH bhAvaH / na ca dhAtubhedena prayogArthabhedo'pi syAdeva, saca 25 iti nyAyenagAyaterapi grahaNaM yadyapi prAptameva tathApi neSTa iti cet ? atrAha---na ca dhAtvarthabhedaH iti, kuta 60 "gAMG gatau" iti gADo'pi grahaNaM syAdeva, na ca tasmAt Takapratyayo'bhimata iti tasyAvRttyarthaM yatna Avazyaka iti ityAha-saMjJAsu dhAtvarthasya vyutpattimAtrArthatvA diti-saMjJAzabdAnAM vyutpattinimittasyArthasya na pravRtti'gAya' iti nirdezana gAyatireva gahIto na tu gADiti nimittArthavighAtakatvamiti vyutpattisamaye rakSaNArthabhAvaH / / 5.1.74. / / kasyApi pravRtti[prayoga]samaye pAnArthakatvaM sulabhamiti 30 surA-zIdhoH pibaH / 5. 1. 75. // !!5. 1.75. / / ta0 pra0-surA-zodhunyA karmabhyAM parAdanupasargAta pibateSTak bhavati / surAM pibati--surApaH, surApI; Ato DohA-vA-maH / 5. 1. 76. // zodhupaH zodhupI / surAzIporiti kim ? bhIrapA ta0 pra0--karmaNaH parAdanupasargAt hvA-vA-mAva bAlA / piba iti kim ? surA paati-suraapaa| kathaM jitAdAkArAntAd dhAtorDaH pratyayo bhavati / gAMdadAti35 saMjJAyAM surApA sarApIti ? paati-pibtyobhvissyti| godaH, kambaladaH, pANitram, aGgalitram, brahmajyaH, vapu 65 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsisahemacandrazamdAnuzAzane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU077-78.] ! ----- - ---- votadAna-vapurvyaH / prahvA-vA-ma iti kim ? svargahvAyaH, ! nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi bhavati iti nyAyAditi tantuvAyaH, dhAnyamAyaH, araNeva / kathaM mitrahaH ? . bhAvaH // 5. 1. 76. / / "kacida" [ 5.1 171. ] ityanena / anupasargAdityeva-gosaMdAyaH, bddvaasNdaayH| upasagairavyavadhAna : samaH khyaH / 5.1.77. / / 5vetyaraga // 7 // ta0pra0-karmaNaH parAva saMprati lyA' ityetasmAt 40 Do bhavati / gAM saMkhyAti saMcaSTe vA--gosaMkhyaH, pazu / sNkhyH| upasargArtha vacanam // 77 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Ato0 / Ata ityasya vizeSaNatvAd vizeSaNe ca tadantavijJAnAdAha---AkArA za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--sama0 / 'khya' iti ntAda dhAtoriti / "DudAMgaka dAne'' gAM dadAtIti khyAzabdasya paJcamyA rUpam, khyAsvarUpaM ca "khyAMka prakaDe'ntyasvarAdilope isyuktasamAse ca-godaH, evaM kambalaM jI | thane" iti khyAdhAtoH, "cakSika vyaktAyAM vAci" iti 45 10 dadAtIti-kambaladaH, "trai pAlane" pANiM trAyate . 'caz' dhAtoraziti pratyaye viSaye "cakSo vAci." iti--pANitram, aGguli pAyate iti-aGguli- [4.4.4.1 iti khyAdezasya ca, atra cobhayorapi tram / "jyAMz hAno" brahma jinAtIti-brahmajyaH / ' saMgraha ityAha--gAM saMkhyAti saMcaSTe veti-pANinIye "vyaMg savaraNe" vapUvItavAn-vapuvyaH iti-kAla- / jasotaso bhayo vizeSAnukteH kAlatraye pratyayo'yamiti bhUte'pi bhavatIti sira 1. rapi saMgrahaH / gosaMkhyaH iti-De prAgvat antyasvaralo-50 15 tattvam / padakRtyaM pRcchati--ahA-vA-ma iti kimiti, .. ''pAdiH / evaM-pazu saMkhyAti saMcaSTe vA-pazusaMkhyaH / uttarayati-svargahvAyaH iti-"baga spaSozabdayoH nana "Ato Do." 5.1.76. 1 ityanenaiva siddha svarga hayatIti "karmaNo'raNa" [5. 1. 72. ] ityaNi ' ! kimarthamidaM sUtramiti cet ? avAha---upasagArtha vacasandhyakSarAntalakSaNasya kRtasyAkArasya aikAre AyAdeze : namiti-tatra sUtre'nupasargAdityanuvRtteruktatayA'tra copaca-svargahAyaH, evaM--"veMga tantusantAne" tantUn vaya-margaparvakAdeva vidhAnena tenAtrAsiddhirityAvazyakamidaM sUtra-55 20 tIti tantuvAyaH, "mAMG mAnazabdayoH" dhAnyaM / miti // 5.1.77. / / mimIte iti-dhAnyamAyaH, eSu ka: pratyaya ityAha-: araNeveti-evakAreNa DavyavacchedaH / ahAvAma ityukte| dazcAGaH / 5. 1. 78. // ha yate? durlabha ityAzaGkate-kathaM mitrahvaH ? iti, ! ta0pra0--karmaNaH parAvAipUrvAd dadAteH 'khyA' itpe uttarayati--"kvacit" [ 5.1. 171. ] iti DaH tasmAca Do bhavati / dAyamAbatte-dAyAdaH, triyamAcaSTe25 iti-"kacit" iti sUtrasya 'uktAdanyatrApi kvacilla- | syAkhyaH, priyAkhyaH / idamuttaraM copasathaM vacanam 60 kSyAnusAreNa Do bhavati' iti vyAkhyAnAt naam-dhaatu-17|| kAlAnyatve'pi bhavati, yathA--mitra hvayatIti DemitrahaH, aNo'pavAdo DaH / vyAvatyaM darzayitumAha- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dazcAGaH / 'daH' anupasargAdityeveti, gAM vaDavA ca saMdadAtIti "karma- iti dAzabdasya paJcamyAM rUpam, dAzabdena ca kiM grAhya30 No'raNa" [ 5.1. 72. ] ityaNi 'Ata ai:0" [4, mityAha-dadAteriti--"DudAMgA dAne" iti dAdhAto 3. 53.] ityAkArasya aikAre AyAdeze ca-gosaM- / rityarthaH, cakAreNa khyAdhAtoranukarSa ityAha-'khyA 65 dAyaH, vaDavAsaMdAyaH iti-atrAnupasargatvAbhAvAnnA- ityetasmAcceti / bhAvAkarbodhaji-dAyaH, dAyamAdate nena Da: kintvaNeva / nantriha karmaNa upasargeNa vyavadhAnAt / iti De prAgvat antyasvaralopAdI kRte-dAyAdaH, evaM kathaM karmaNaH paratvamiti cet ? atrAha-upasagairavyava-niyamAcaSTe iti--stryAkhyaH, priyamAcaSTe iti35 dhAnatavetyaripati-upasargArthavizivadhAtvartha pratyeva tasya priyaakhyH| Adantatvanimittakena Denaiva siddharasya sUtra karmatvamityupasargavyavadhAnasyAvarjanIyatvameveti yena sya vaiyaryamAzaGkamAha-idamuttaraM copasargAthaM vacana-70 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU. 76-81.] kalikAlasarvazIhemacandrasaribhagavatpraNIte . miti--Adantatvanimittakasya DasyopasargAt paratve daula- viti--AGpUrvakasya dadAtereva prayogabAhulyAditi bhAvaH / bhyamiti bhAvaH, tatrAnupasargAdityanuvRttaH, asyottarasUtra. saMjJAparihAreNa dArUpasyaiva grahaNe phalamAha tena stano syopasarga pUrvakAdeva vidhAyakatvamiti naitatsAdhyaprayogANAM pradhayatIti-dhayateragrahaNAt Dona kinravaNeveti stana tena sUtreNa siddhirityAvazyake ime sUtre iti / / 5. 1. pradhAya ityeveti tattvam / / 5. 1. 76. / / . .. 40 578. // AziSi hanaH / 5. 1. 80. // .. ....... prAjJazca / 5. 1.76. !! | ta0 pra0 AziSi gamyamAnAyAM karmaNaH parAddha... ta0 pra0-karmaNaH parAta prapUrvAjjAnAtevArUpAva se | nte# bhavati / zatru vadhyAt-zatruhaH, pApahaH, duHkhahaH / bhavati / pathiprajJaH, prapApradaH / iha pUrvasUtre ca dArUpaM patAvapIti kazcita, kozaM hanti-krozahaH // oll 10 gRhyayate, na saMjJA zA-tyAsAhacaryAt / pUrvasUtre tu vAga eva graharaNaM tasyavAhA yogAta, tema stanau pradhayati za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Azi0 / "hanaMka 45 stanapradhAyaH // 7 // hiMsA-gatyoH" zatru vadhyAdityAzAsyamAna iti De'ntya svarAdilope-zatrahaH, evaM-pApaM vadhyAditi20 ma. jyaasaanusndhaanm-praa0| va ityasya pApahaH, duHkhaM vadhyAditi--duHkhahaH / hiMsArthasyaiva hana cakAreNAnukarSaH, khya iti tu nAnuvartate pUrvasUtre cAna- | AziSi prayoge sUtramidaM pravartata iti sampradAyaH / matA15 kRSTatvAt / jJa ityanena "jJAMza avabodhane" ityasya graha ntaramAha-gatAvapIti kazciditi, tanmatenodAharati-50 Nama, tadAha-jAnArUpAsceti / panthAnaM prajAnA- krozaM hanti-krozahaH / 'kroza hanti' ityAzIrahitatIti De.-pathiprajJaH / prapA pradadAti-prapApradaH / vigrahapradarzanaM cintyam, gatAvapIti mate'pi zrutasyAzIra kRtrimAkRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH iti nyA- rthasya vivakSAyA avarjanIyatvAt, gatihi dhAtvarthaH, AzI: yena kRtrimasyaiva "avo dA-dhI dA" | 3. 3. 5. 1 pratyayArthaH pratyayopAdhirvA, tatra dhAtvartha bhedasya prAmANi20 iti vihitadAsaMjJakasya grahaNaM syAta, tathA ca dhayaterapi | katvena svecchAgrAhyatve'pi pratyayArthasya mAnaM vinA tyakta-55 apUrvAdayaM pratyayaH syAt, na ca tadiSTamiti tadvAraNA- | mazakyatvAcca, tathA ca krozaM hantIti vigrahapradarzanasyAyAha--iha pUrvasUtre ca dArUpaM gRhyate, na saMjJati, zayo vicAraNIyaH sudhIbhiH / gato hanteH prayogo'pi kRtrimanyAyabAce bIjamAha-jA-khyAsAhavarNasati | na prasiddhaH, uktaM catat sAhityadarpaNakRtA-dhAtvarthanirde jJA-khyAdhAtU hi rUpaparAveva na saMjJAparAviti tatsahacarito | zastu sati prAmANikaprayoge tatsamarthanAryaveti zAstra25 dAdhAtUrapi rUpapara eva na saMjJApara iti jJAyate. tathA / kRtsamayaH / / 5. 1.80. . cAtra na tanyAyapravRttyavasaraH, ubhayo haraNe prApta nirNayAyaiva tasya prasarAt, atra ca sAhacaryanyAyenaiva nirNItatvA zAdibhyo'pAt / 5. 1. 81. / / diti bhAvaH / evaM ca dArUpasyaiva grahaNamiti sthite "dAm / ta0pra0-kuzAdibhyaH karmabhyaH parAvapapUrvAddhanteDoM dAne" "dAMbaka lavane" "deva zodhane" "deM pAlane" | bhavati / anAzIrarya prArambhaH / klezamapahanti-zA30 "DudAMgk dAne" iti sarveSAM grahaNamiha pUrvasUtre ca bhavatI- | pahaH, tamopahaH, duHkhApahaH, svarApahaH, dopaha, doSApahaH, tyAyAtam, pUrvasutre ca vRttau dadAterityuktam, tathA ca tatra ! rogApahaH, vAtapittakaphApahaH, viSAgnidApahaH / baha-65 dAga eva grahaNamiti labhyate, tacca kathamiti zaGkAyAM spaSTa- | vacanAda yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / kathaM 'vAghATa:, yati-pUrvasUtre tu dAga eva grahaNamiti-sarveSAM cArvAghATa: ? ghaTateraNi saMjJAyAM bhaviSyati / cAra Aha dArUpatvAvizeSe 'gA-mA-dAgrahaNeSvavizeSaH' iti nyAya-ntIti--cArvAdhAto hantereva / dArvAdhAto'pi tahi 35 siddhe'pi prayogasvAbhAbyAdiha dAga eva dArUpasya grahaNa- | syAt, asaMjJAyAmiSyata eva / evamasaMjJAyAM saMpUrvAbhyAM miti bhAvaH / prayogasvabhAvamevAha--tasyaivADA yogA- | ghaTi-haniyAM-varNasaMghATaH, vargasaMghAtaH, padasaMghATa:, 70 --. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [ pA0 1, sU0 82. ] ---- - - - ------- - pavasaMghAtaH' ityAdi siddham, hantereva vA pRSodarAditvAd / matiprasaGga iti zaGkate-dAghAto'pi tahi syAvarNavikAraH // 1 // diti, iSTApattyA pariharati-asaMjJAyAmiSyata eveti / ......---. varNasaMghATAdIn vyutpAdayati-evamasaMjJAyAmiti / 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-zA0 / "AziSi- saMjJAyAM rUpanayatye'pyasaMjJAyAM niyamAbhAvAta prayogasiddhehanaH" iti pUrvasUtreNevApapUrvAt kle zAdikarmaNaH parAt tidvayena saulabhyamiti bhAvaH / sarvatra prayogeSu hantyarthA5 hanterapi Da: pratyayaH syAdeveti sUtramidaM vyarthamityAzaGkAM / nugamAt tasya [ tadarthAnugamasya] rUDhibalalabhyatvanirAkaroti-anAzIrathaM Arambha iti--yatra nAzI- pratipAdanasyAgatikagatitvamiti hantereva tatsiddhyupAya rgamyamAnA'pi tu vastusthitikathanameva tatrApi pratyayaH / mAha- hantereva vA pRSodarAditvAd varNavikAra: 45 - syAdityetadarthamidaM sUtramiti bhAvaH / klezamapahantIti : iti-aNa tu "karmaNo'Na" [5. 1. 72.] ityaneneva De'ntyasvarAdilope isyuktasamAse-klezApahaH / evaM- siddhaH, TakAra evaM durlabhaH, tadartha vacanArambhApekSayA pRSo10 tamo'pahantIti--tamo'pahaH, duHkhamapahantIti-duHkhA- darAditvakalpanameva varamiti bhAvaH, evaM ca hantyarthAnu pahaH, jvaramapahantIti-jvarApahaH, darpamapahantIti- gatirapi siddhaa| yadyapi "pRSodarAdayaH" [3.2. 115. dApahaH, doSaM doSA [ rAtri ] vA'pahantIti-doSA- ityanena nityameva TakAro bhaviSyatIti 'cArvAghATa:, 50 pahaH, rogamapahantIti--rogApahaH, vAta-pitta-kaphAnapa- cArvAdhAtaH' iti rUpadvayaM tena duHsAdhyameva, tathApi rUpa hantIti---vAtapittakaphApahaH, viSAgnidarpamapahantIti- dvayasyApi puSodarAditvaM kalpanIyamiti / / 5.1.81. // 15 viSAgnidapApahaH / gaNanirdeze zAdeH' ityekavacane naiva siddhe bahuvacananirdezamya phalamAha-bahuvacanAda kumAra-zIrSA piNan / 5. 1. 82. / / yathAdarzatamanyebhyo'pi bhavatIti na kevalaM gaNani- . .GokamAra-zIrSAbhyAM karmabhyAM parAanteNina diSTebhya eva paratve pratyayo'pi tvanyebhyo'pi satyabhidhAne pratyayo bhavati / kumAraM hanti--kUmAraghAtI, zIrSa yAtI165 pratyayo bhavatyevetyAzayaH / vyAkaraNAntarasiddhaparthamatra ' ata eva nipAtanAcchirasaH [ zIrSabhAvaH ], zIrSazabdo20 sAdhayitumAzaGkate-kayaM 'dAryAghATa:, cArvAghATa: kArAntaH prakRtyantaraM vA / tathA ca "zIrSa sthita iti, "AziSi hanaH" [ 3.2.46. ] iti pANinIya- . pRSThataH" iti // 52 // sUtra bhASye-"dArvAdhATa:. cArvAghATA, cArvAdhAta:, varNa-..--. . saMghATaH, varNasaMghAtaH' iti prayogANAM sAdhanAya vAnika-: za. ma. nyAsAnusandhAnam-kumAra0 / kumAra trayamAramyate, 'dArAvAhano'Nantasya ca Ta: saMjJAyAm ?' . hantIti Nini "Niti ghAt" [ 4. 3. 50. ] iti 60 25 'cArau vA 2' 'karmaNi sami ca 3' iti / svamate ca : ghAtAdeze isyuktasamAse-kumAraghAtI, evaM-ziraH tAdRzAnuzAsanAbhAvAnnyUnateti zaGkA / uttarayati- [ zIrSa vA ] hntiiti-shiirssghaatii| ata eva nipAghaTaterariNa saMjJAyA bhaviSyatIti-"ghaTiSa ceSTAyAma" tanAta zirasaH zIrSabhAvaH iti--sUtra kumArazIrSAdAru cAruM vA AghaTate iti "karmaNo'Na" [5.1. / diti nirdezena zirasa: zIrSabhAvo nipAtita iti labhyata 72.] ityaNi siddhamityarthaH / na ca dArumAhantIti / iti bhaavH| ziraHzabdaparyAyaH zIrSazabdo'pyasti, tasmA-65 30 parAbhimataprasiddhArthasya ghaTateraNA kathaM pratItiriti deva paratve pratyayavidhAnamidamiti matAntaramAha-zIrSa vAcyam, 'saMzAtvena rUDhyA yaugikArthAnapekSaNAt tadartha- zabdo'kArAntaH prakRtyantaraM veti, tathA ca zIrSapratIte: sambhavAt / etena 'dArvAdhAraH, cArvAghATaH' itye- / zabdAt paratve evAyaM pratyayaH / ziraHzabdAt paratve tu tayoH siddhAvapi pakSe cArvAghAta iti na sidhyedityAzaGkA- bhUtAtirikta kAle zirohantA zirodhAto vetyAdi bhavi35 yAmAha-cAru AhantIti-cArvAghAto hantereveti- vyati; tasyAniSyatvena ca ziraHzabdasya zIrSabhAvo'pi 70 cAroH parAdAipUrvAd hanteraNi "Niti dhAt" | 4. bodhyaH / zIrSazabdasadbhAve pramANatayA kaviprayogamAha3. 50 ] iti ghAtAdeze cAghiAtasya siddhiH / nanveva- ' "zIrSe sthitaM pRSThataH" iti / "uttamAGga zira: zIrSa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU063-84.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 56 mUrdhA nA mastako'striyAm" ityamaraprayogo'pi tasya zI, kevalino niSkampAvasthAvizeSaH / sruco hantIti--- zira:paryAyatve pramANam, svayamAcAryeNApi zIrSazabdo . sadhno nagaram / zataM hantIti-zataghnI AyudhavyutpAditaH, tathAhi-"zIryate nazyati jarasA zIrSa" vizeSaH / hastaM hantIti hastaghno jyAghAtatro Rji-riSi" [uNA0 567. ] iti kit saH" ! vadhra paTTaH iti--jyA dhanUrajjuH, tayA ya AghAtasta5 iti 1 idaM ca sUtra kAlasAmAnye vihitamapi bhUtAnirikta / tastrAyate iti jyAghAtatraH, vanirmito rakSaNapaTro baghra- 40 eva kAle pravartate, bhUte ca "hano Nin" [ 5.1. paTTaH / atiprasaGgaM vArayati-bahalAdhikArAta nughnA160. ] iti siddha eva / / 5. 1. 82. // dayaH saMjJAyAmiti / padakRtyaM pRcchati-acitta iti ------ kimiti, uttarayati-pApaghAto yatiriti-pApaM acitte Tak / 5. 1. 83. / / hantIti vAkyam, evaM cauraM hantIti-cauraghAto rAjA, ta0 pra0 karmaNaH parAddhanteracittavati kartari Tak AkhaM hantIti-AkhudhAto biDAlaH, matsyaM hantIti- 45 10 pratyayo bhavati / vAtaM hanti--vAtaghnaM tailam, pittanaM matsyadhAto bakaH, sasyaM hantIti-sasyaghAto vRSabhaH, dhRtam, zleSmanaM madhu, rogaghnamauSadham, jAyAghnAH tila- eSu cittavataH kartRtvAnnAsya pravRttiriti "karmaNo'N" kAlakAH, patidhnI pANirekhA, sarvakarmanI zailezI, ! ityaNeva, tasmin pare ca dhAtAdezaH / / 5. 1. 83. / suno nagaram, zataghnI AyudhavizeSaH, hastaghno jyAghA tatro vabhraMpaTTaH / bahulAdhikArAt nunAdayaH saMjJAyAm / jAyA-patecihnavati / 5. 1. 84. / / 15 acitta iti kim ? pApaghAto yatiH, cauradhAto rAjA, ta0 pra.-jAyA-patibhyAM karmabhyAM parAantecila-50 AkhudhAto biDAlaH, matsyathAto bakaH, sasyaghAto vRSamaH / vati kartari Tak bhavati / cihna zarIrasthaM shubhaashubh||53|| sUcakaM tilakAlakAdi / jAyAdhno brAhmaNaH, patidhnI - kanyA, apalakSaNayugityarthaH / cittavadartha ArammaH // 4 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-aci0 / acitte --- iti-nR vidyate cittaM yasya tasmin-acitte, citta- za. ma. nyAsAnusandhAnam --jaayaa| cila20 vaddhine ityarthaH, tadAha --acittavatIti, kecit tu / zabdasya kRtrimAkRtrimasAdhAraNe lakSmaNi prasiddhatvenAki 55 cittasyAbhAvo'cittaM tadasyAstIti "abhrAdibhyaH" [7. ! grAhyamityAzaGkAyAmAha-cihna zarIrasthamiti, tathA 2. 46. / iti matvarthAye'ci - acitte iti, tadAha - cAkRtrimaM svAbhAvika janmata evaM labdhaM yat tadiha acittvtiiti-cittaabhaavvtiityrthH| vAtaM hantIti / gRhyata ityarthaH, tacca cihna dvividha-kiJcicchrabhasUcaka Taki kittvAt "gama-hana0" [ 4. 2. 44. ] ityupA- kiJciccAzubhasUcakamityAha--zubhAzubhasUcakamiti, nAma25ntyasya lope "hano hro naH" [ 2. 1. 112. } iti . grAhaM tadAha-tilakAlakAdIti-tilakAlakacihna 60 ghnAdeze ca-vAtaghnaM tailamiti-tailamiti vizeSya- prAg vyAkhyAtaM, tenAzu mena jAyAghno bhavati, Adizabdena macittakataM tvajJApanArtham / evaM pittaM hantIti-pittaghnaM pANigatAparekhAdi, tenAzubhacihnana patighnI kanyA bhavaghRtam, zleSmAraNaM hantIti-zleSmaghnaM madhu / roga | tIti sAmudrikazAstravidaH / zubhAzubhAdiphalaM yadyapi hantIti-roganamauSadham, jAyAM ghnantIti--jAyA- : svakRtaireva zubhAzubhaH karmabhiH prApyate, tathApi cihnAni 30 ghnAH-tilakAlakAH iti--tila iva kAlakAstila- ' zarIriNa: pUrva janmakRtazubhAzubhasUcakAni, taizca dRSTairlakSa-65 kAlakAH, dehe kRSNAni cihAnItyarthaH / pati hantIti- | NajJA nirNayanti bhAvIni zubhAzubhAni, upadizanti patighnI pAriNarekhA, hastagatAparekhA vizeSa ityarthaH, ' cAzubhaparihAropAyAn / jAyAM hantIti--jAyAghno TittvAt "aNa" [2. 4. 20. ] iti striyAM DI:, / brAhmaNaH, pati hantIti-patighnI knyaa| yadyapi sarvakarmANi hantIti--sarvakarmanI zailezIti-zilA- | jAyAghnazabdena sAmAnyato jAyAhananakartava labhyate'rthaH, 35 nAmIza: zilezo meru:, niSkampatvAt tasyeyamiti zaile- na ca tAvatA jAyAhananasUcakacihnavattvaM gamyate, tathApi 70 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... zrIsiddhahemacandrazammAmuzAsane pnycmo'dhyaayH| ' [pA0 1, sU0 85-86.] aprAptAyAM jAyAyAM, prAptAyAmapi svastimatyAM sthitAyAM + vyartha ityAzaGkAyAmAha --bahuvacanAd yathAdarzanamanyekRtasya jAyAghna iti prayogasya sAmAnyato jAyAhanana-bhyo'pi bhavati, tena 'balabhadraH pralambaghnaH' ityAdayaH katatvamarthoM na mantaM zakyate'sambhavAt , ziSTavAkyatvena / prayogA: siddhAH / "acitte Taka" [ 5.1.83. 1 ca tasya nirarthakatvamapArthakatvaM vA na.yuttam. tasmAt ityanena siddhimAzaGkayAha-cittavadartha ArambhaH iti5 jAyAhananasUcakApalakSaNavAnayamiti tadarthoM nizcayaH, cittavAn kartA artha: prayojanaM yasya tAdRza ityarthaH 40 tadAha-apalakSaraNayugisyarthaH iti / vastutastu taadRsh-||5.1,85. / / lakSaNavattvamAtreNa na taddhananakarta sva sambhavati, tAdRza- 1 hasti-bAhu-kapATAcchaktau / 5. 1. 86. 11 lakSaNena hyasya jAyA naGakSayatItyeva jJAyate na tu svaya- : meva tAM haniSyatIti, tathApi tAhazalakSaNavattve sa taddhanta. ta0 pra0-ebhyaH karmabhyaH parAddhanteH zakto gamya10 veti gauNo vyavahAraH / cihnavatyarthe pratyayasya parva mAnAryA Tak bhavati / cittavadartha ArambhaH / hastinaM sUtreraNava siddhimAzayAha-cittavadartha : ArambhaH hantuM zaktaH-hastighno manuSyaH, bAhughno mallaH, kapATana-45 iti-tAzacihnavattva cittavatyeva sambhavati, tatra auraH / zaktAviti kim ? hastinaM hanti viSeNa-- ca pUrvasutrasyAprAptiriti tadarthamidaM satramityAzayaH hastighAto rasadaH // 86 // . // 5.1.84. / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-hasti0 / pUrveNa -~-~~-'middhi pariharati-cittavadartha ArambhaH iti / 15 brahmAdibhyaH / 5 1.85. 1 / hastinaM hantaM zaka iti Taki prArabadupAntyalope mAdeze 50 ta0 pra0- brahmAdibhyaH karmabhyaH parAvanteSTak pratyayo ca-hastinno manuSyaH iti, evaM bAhuM hantuM zakta bhavati / brahma hanti-brahmanaH, kRtaghnaH, zatrughnaH, vRtradhnaH, / iti -bAhuno mallaH, kapATaM hantuM zakta iti-kapAbhrUNadhnaH, bAlaghnaH, zazaghnI pakSijAtiH, gAM hanti-TaghnazcauraH / bAhughna ityatra handhAturna prANaviyogAgodhnaH pAtakI / bahulAdhikArAta saMpradAne'pi-gAM hanti . nukUle vyApAre prayukto'pi tu AghAtamAtra bAhoraprANi20 yasmai AgatAya dAtuM sa-gono'tithiH / bahavacanAda tvAt mallaH svazaktipradarzanAya bAhumAhatya tAdRzaM zabdaM 55 yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / cittavadartha ArambhaH janayati yena pratidvandvI trastaH syAt / kapATanazcaura 185 // ityatra na kevala caurasya zArIrikI zaktirgamyA'pi tu buddharapi tAdRzI zaktiryayA vinaiva prakAzaM lokeSu prAka0 ma0 nyAsAnusandhAnam--brahmA0 / brahma / Tya ] kapATa hantIti / pRcchati-zaktAviti hantIti Taki kitvAt "yama-hana 0" [ 4. 2. 44. 1 kimiti-vinApi tadgrahaNaM prayogeNa zaktirgamyata 60 25 ityupAntyalope "hano hro ghta:" [2.1 112. ] eveti prabhAzaya: / na kevalaM zaktyaiva hastI mArayituM iti ghnAdeze ca-brahmaghnaH, evaM--kRtaM hantIti - zakyate'pi tu zaktivikalenApi viSAdinA hananasya kRtaghnaH, zatru hantIti---zatrughnaH, vRtraM hantIti-- mAdhyatvAt tatra hastighna iti prayogasya vAraNAya zaktAvRtraghnaH, bhrUNaM hantIti-bhrUNaghnaH, bAlaM hantIti -- : vityAvazyakamityAha -hastinaMhanti viSeraNeti, tathA ca bAlanaH, zazaM hantIti-zazaghnI pakSijAtiH, tatrAraNevetyAha-hastighAto rasadaH iti / atrokaM 65 30 TittvAt striyAM GI: / gA hantIti -gotaH paatkii| tattvabodhinyAm-'yadyapi zaktirasti, azaktasya karta- "kartari" [5. 1. 3. ] ityanenAnuktavizeSasya kRtpratya- tvAnupapatteH, tathApi zaktigrahaNasAmarthyAt prakarSoM gamyate, yasya kartari vidhAnAdanyasmin kArake'siddhimAzaGkayAha - tena svabalenaiva [ zarIrajena buddhijena vA ] hantuM yA bahulAdhikArAta sampradAne'pIti, sampradAne prayoga- : zakiH sA gRhyate" iti / tathA ca viSeNa gajahanane na mAha-gAM hanti yasmai AgatAya dAtuM s-godhno-| kartuH svakIyA zaktiH pratIyate'pi tu viSasyaiveti // 5. 70 35 tithiH / "brahmAdeH" ityeva vaktavye bahavacanena nirdezo 1.86. // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1, 087-61. ] nagarAdagaje / 5. 1.87 // ta0 pra0---nagarAt karmaNaH parAddhantergajavajite kartari Tak bhavati / cittavadarthaM ArambhaH / nagaraghno vyAghraH / agaja iti kim ? nagaraghAto hastI // 87 // 5 : za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- naga0 / "acitte Tak" [ 5.1.83. ] iti pUrvasUtreNa siddhi vAra yati - cittavadartha ArambhaH iti / yadyapIdaM sUtraM vihAya pUrvasUtra eva nagarazabdo'pi paThyate tadApi nagaradhana iti syAdeva zakteratrApi jJAyamAnatvAt, tathApi 10 gaje'pi pratyayaH syAdeveti tannivRttaye yogavibhAga Ava zyakaH / nagaraM hantIti - nagaraghno vyAghraH / pRcchati - agaja iti kimiti pUrvatraiva nagarazabda: paThyatAmiti praznAzayaH / uttarayati - nagaraghAto hastItiapo hi TakA sarUpatvena nityabAdhAdam na syAditi naga15 raghna ityeva syAditi bhAvaH / / 5. 1.87 // / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- rAjaghaH / nipAtyate 20 iti---alAkSaNika kArya vinA nipAtanamalabhyamiti nipAtanamAzritam, tatra vRttau hanteriti tantreNa paJcamyantayantayonirdeza:, tena hanteH Tak pratyayo bhavati, hanterdhAdezo bhavatItyartho labhyate // 5.1.88 // pANighatADaghau zilpini / 5.1.86 / / 25 ta0 pra0-pANi-tADAbhyAM karmabhyAM parAddhanteH zilpini kartari Tak ghAdezazca nipAtyate / pANi hantipANighaH, tADaya: zilpI / pANinA tADena ca hantIti karaNAdapi kecit / zilpinoti kim ? pANidhAtaH, tADaghAtaH // 86 // kararaNAdapi keciditi / pRcchati -- zilpinIti ! kimiti, uttarayati - pANighAtaH, tADaghAtaH iti-yathAkathaJcit hantItyaNi ghAtAdeze ca - pANighAtaH, 35 tADadhAta iti / 5.1.86. 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- pAriNa0 / pANi hattI ti pArighaH zilpI, tADaM hantIti -- tADaghaH zilpI / matAntaramAha -- pANinA tADena ca hantIti 61 | : rAjaghaH / 5. 1.88. // ta0 pra0--- rAjJaH karmaNaH parAddhanteSTak pratyayo ghAve mbhariH, udarambharityapi bhavati / udarazabde vizeSamAhazazca nipAtyate / rAjAnaM hanti rAjaghaH // 88 udarAt kecidevecchantIti- "AtmodarakukSiSu" iti 50 candra:, "jyotsA karambha mudaraM bharayazva korA : " iti murAriH / pANinIyAdiSu tu nodarazabdaH paThyate / khakArasya prayoge - 'zravaNAt vaiyathyaMmAzaGkayAha -- khakAro mAgamArthaH iti tathA ca khittvAt sarvatra mAgama: / / 5. 1. 90. // / ! kukSyAtmodarAt bhRgaH khiH / 5. 1. 10. // ta0 pra0-- ebhyaH karmabhyaH parAt bhRgo dhAtoH khiH pratyayo bhavati / kukSimeva birbhAta - kukSibhariH, zrAtmaMbhariH, udaraMbhariH / udarAt keciyedecchanti / khakAro 40 mAgamArthaH // 60 // T0 ma0 nyAsAnusandhAnam kukSyA0 / "TuDubhRguk poSaNe" kukSimeva svIyamudarameva na paraM vibhati puSNAtIti khau guNe "khityanavyayA0 " [ 3. 2. 111. ] iti pUrvastha me'ntAgame GasyuktasamAse - kukSibhariH, 45 evam - AtmAnameva vibhartIti-- AtmaMbhariH, udarameva vibhartIti --- udaraMbhariH / "tau mumo0 " [ 1.3. 14. ] iti mayAnusvArAnunAsikI bhavata iti kukSimbhariH, Atma arho'c / 5. 1. 61. // 55 ta0 pra0-- karmaNaH parAdahaMterac pratyayo bhavati / aNo'pavAdaH / pUjAmarhati pUjArhaH sAdhu, pUjAha pratimA // 1 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam --- arho'c / aNo'pavAdaH iti --- "karmaNo'Na" [ 5. 172. ] ityaNo- 60 'pavAdaH, acANaH sarUpatvena nityApavAdatvamityarthaH / "arha pUjAyAm" pUjAmahaMtItyaci GasyukasamAse-pUjArhaH sAdhuH iti - viziSTavAcakapadAnAM sati vizeSaNa! vAcakapadasamabhivyAhAre vizeSyamAtraparatvam' iti 'arhati' ityasya yogyo bhavati [ pUjAyA ] ityarthaH / 65 | Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 62.-64 ] arhateraNi satyapi puMsi prayoge vizeSAbhAvena striyAM anye tvavadhAraNe evecchanti, tanmate-sUtragrahaH prAjJa evo-35 vizeSamAha-pUjAr2yA pratimeti--pUjAmarhatIti pUjArhA cyate / dhAraNa iti kim ? sUtragrAhaH, yo hi sUtraM pUjanayogyetyarthaH, atrANi sati hi "aNaje." [2. 4. gRhNAti na tu dhArayati sa evamucyate // 3 // 20.] iti DI: syAt, aci tu Abeva bhavati / 5'pratimA' ityanena devapratimA prajAI janapratimA vA grAhyA | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--sUtrA0 / sUtrazabdasya sarvasyAH pratimAyAH pUjArhatvAyogAt / / 5. 1. 61. / / ! "alpAkSaramasandigdhaM sAravat vizvatomukham / ___ astobhamanavadyaM ca sUtraM sUtravido viduH // 40 dhanu-daNDa-tsaru-lAGgalA-GkazaSTi-yaSTi-zakti ___ iti paribhASite vAgvizeSe, tantusAmAnye ca prayuktatomara-ghaTAd grahaH / 5. 1. 62. || tvenAtra kasya grahaNamityAha-sUtraM kArpAsAdimayaM ta0pra0-ebhyaH karma bhyaH parAd aherac pratyayo bhvti| lakSaNasUtraM vA'vizeSeraNa gRhyate iti---vizeSagrahaNe 10 anuhAti-dhanurgrahaH, daNDagrahaH, sarugrahaH, lAgalapahaH, mAnAbhAvAditi bhAvaH / grahadhAtorgrahaNArthakatvenaiva sUtra- .. azagrahaH, RSTi grahaH, yaSTigrahaH, zaktigrahaH, tomaragrahaH, . grahaNakartari prayogasya nirvAdharavena 'dhAra' iti yadukaM 45 ghaTagrahaH, nAmapaharo liGgaviziSTasyApi grahaNam tasya phalamAha-praharApUrvake dhAraNe'rthe vartamAnAiti-ghaTIgrahaH / aNapItyeke-'dhanuhiH, daNDagrAha' diti / sUtraM gRhNAtItyaci GasyuktasamAse-sUtragrahaH ityAdi codAharanti // 12 // prAjJaH sUtradhAro veti, prayogArtha mAha-sUtramupAdAya dhArayatItyarthaH iti-prAjJo guroH sakAzAt lakSaNasUtra 15 za0 ma0 nyAsAnumandhAnam-dhanu0 / "grahIz / prApya dhArayati, anyazva kAryAsAdimayaM kutazvanopAdAya 50 upAdAne" dhanurgahNAtItyaci isyuktasamAse-dhanugrahaH iti, dhArayati / matAntaramAha--anye tvavadhAraNe evecchaevaM-~daNDaM gRhNAtIti-daNDagrahaH, tsaraM kRpANamuSTi ntIti-avadhAraNaM niyamaH, tathA ca niyamena dhAraNe gRhAtIti-tsaragrahaH, lAGgalaM halaM gRhAtIti- eva sUtragraha iti prayogaH, na tu kadAcidupAdAya kiJcit lAgalagrahaH, aGkazaM gRhAtIti- aGakuzagrahaH, RSTi kAlaM dhArayan pazcAt tyajan sUtragraho bhavitumarhati tA20 khaGga gRhNAtIti-RSTigrahaH, yaSTi gRhAtIti-yaSThi- | dRzazca lakSaNasUtradhAraka eveti, tadAha-prAjJa evocyate 55 prahaH, zakti zastravizeSaM gRhNAtIti-zaktigrahaH, tomaraM / iti, pANinIyamate tu kApasAdinirmitaM sUtramapi yajJogRhNAtIti-tomaragrahaH, ghaTaM gRhnnaatiiti-ghrgrhH| pavItAdisaMjJaka brAhmaNyAdilakSaNaM sUtrameveti taddhArako ghaTIM gRhAtIti-ghaTIgrahaH, asya sAdhanIyatvena tad- | brAhmaNAdirapi satragraha eva / pRcchati-dhAra pAyamAha-nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam kimiti-loke grahaNadhAraNayoH paryAyaprAyatvena dhAraNa 25 iti-tathA ca ghaTeti nAmagraho liGgabodhakapratyaya- ityasya vaiyarthyamiti prabhAzayaH / grahadhAtorupAdAnamAtra-60 viziSTasya ghaTIzabdasyApi grahaNena ghaTIgraha ityasyApi mathoM na tu dhAraNamapi, tathA ca yaH kevala gahAtyeva tatra . siddhirityarthaH / matAntaramAha-araNapItyeke iti, te nAyaM prayoga ityAha-yo hi satraM gahNAti na tu dhArahi-'dhanurgAhaH, daNDagrAhaH' ityAdi codAharantIti | yati sa iti, evamucyate--sUtragrAha iti kathyate, ttraa|| 5. 1. 62. / / raNeva bhavatIti bhAvaH / / 5. 1. 63. 1, sUtrAddhAraNe / 5. 1. 63. || AyudhAdibhyo dhRgo daNDAdeH / 5. 1. 64. 1 65 ta0 pra0-sUtraM karpAsAdimayaM lakSaNasUtra vA'vize- ta0 pra0-daNDAdIna varjayitvA AyudhAdibhyaH karmaSeNa gRhyate / sUtrAt karmaNaH parAt grahaNapUrvake / bhyaH parAt go dhAtorac bhavati / dhanurdharati-dhanurdharaH, dhAraNe'rthe vartamAnAdac pratyayo bhavati / sUtraM gRhNAti- | zaktidharaH, cakradharaH, vannadharaH, zUladharaH, haladharaH / sUtragrahaH prAjJaH sUtradhAro vA, sUtramupAdAya dhaarytiityrthH| AdigrahaNAd bhUdharaH, jaladharaH, viSadharaH, zazadharaH, vidhA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 65. ] dharaH, zrIdharaH, jaTAdharaH, payodharaH / bahuvacanAt yathAvanamanyebhyo'pi bhavati / pradaNDAveriti kina ? daNDadhAra:, kuNDadhAraH, kANDadhAraH, karNadhAraH, sUtradhAraH, chatradhAraH // 64 // kalikAla sarvajJazrahemacandrasUribhagavatpraNIte 63 gayo - Sa5.1. 65. // ta0 pra0--karmaNaH parAddharatervayasi anudyame ca gamyamAne ac bhavati / prANinAM kAlakRtAvasthA vayaH / udyama utkSepaNam, AkAzasthasya vA dhAraNam, tadabhAvo'nudyamaH / 35 asthiharaH zvazizuH kavacaharaH kSatriyakumAraH / anudyame - aMzaharo bAyAvaH, manoharaH prAsAdaH, manoharA mAlA / saMjJAyAM To'pIti kazcit -- manoharI viSaharI maNiH / vayo 'nudyama iti kim ? bhArahAraH / vayasi kriyamANaH saMbhAvyamAno vodyama ucyamAno vayo gamayatIti udyamArthaM vayagrahaNam // 65 // 40 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - Ayu0 / atrAdizabdaH prakAravAcako na tu prabhRtyarthakaH, tathA cAyudhavAcakaprakArAH - - AyudhavAcakasadRzAH zabdA AyudhAditvena gRhyante, na tu Ayudha-zastraprabhRtayaH zabdA gRhyante, kevala mAyudhavAcakasyaiva grahaNe'bhimate tu "AyuSebhyaH" ityeva 10 brUyAt / " dhRg dhAraNe" dhanurdharatItyaci guNe Gasyukta - | kAlakRtA'vasthA vayaH iti -- kAlakRtAvasthAbhedo yadyapi 45 za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam - - hRgo0 / 'vayo'nudyame' ityatra samAhAradvandva eveti spaSTayati- vayasi anudyame ca gamyamAne iti / vayaszabdasyArthAntare'[ pakSiNya ]pi prayogadarzanAdiha grAhyamarthaM vyAcaSTe - prANinAM samAse ca -- dhanurdharaH / evaM - zakti dharati -- zaktidharaH, cakraM dharati -- cakradharaH, vajra dharati - vajradharaH, zUlaM dharati -- zUladharaH, halaM dharati -- haladharaH / AdizabdagrahaNasya prayojanamAha--AdigrahaNAt bhU15 dharaH ityAdi, Adizabdasya prakAravAcakatvamityuktam, yathA dhanurAdayo dhAryante tathA bhU-jalAdayo'pItyAyudhasAdRzyaM teSAm / bhuvaM jalaM viSaM rAzaM vidyAM zriyaM jaTAM payazva dharatIti -- bhUdharaH, jaladharaH, viSadharaH, zazadharaH, vidyAdharaH, zrIdharaH, jaTAdharaH, payodharaH iti / 20 yadi sAdRzyagrahaNArthamAdizabdasya prayoga tarhi bhavatu nAma, kintvekavacanenaiva nirdeza ucito bahuvacanagrahaNasya vaiyarthyamiti cet ? atrAha - bahuvacanAd yathAdarzanamadhyeyo'pIti---ukAdanyebhyo'pIti bhAvaH / daNDAdivarjanaprayojanaM pRcchati---adaNDAderiti kimiti, uttara25 yati - daNDadhAraH iti - daNDaM dharatIti - "karmaNo'rA" | sthAvarANAmapi bhavatyeva kintu na tatra vayasaH prayoga iti sUcanAya prANinAmityuktam yathA prANiSu kAlakRto vizeSa: parilakSyate na tathA'prANiSviti prasiddhimanurudhyedam / udyamazabdasyApyudyoge vyApArasAdhAraNe vA pravRttiriti tadarthasya grahaNAbhAvAyAha - udyama utkSepa - 50 raNamiti / utkSepaNArthasya dhAtvarthAnanuguNatvena, tatrozcamazabdaprayogasyAprAcuryeNa cArthAntaramAha - AkAzasthasya vA dhAraNamiti / "hRg haraNe" asthi haratIti aci guNe GasyuktasamAse - asthiharaH zvazizuritiasthyutkSepaNasamarthe vayasi vartata ityeke, apare tu - asthi- 55 haraNena hi tasya tAdRzAvasthA gamyate yatra tasya dantA asthicarvaNayogyA na bhavanti / kavacaM haratIti -- kavaca - haraH kSatriyakumAraH iti - kavacahraNayogyatayA kSatriyasya kazvanAvasthAvizeSo gamyata iti vayo'rthaH spaSTaH / anudyame udAhartumavatArayati - anudyame --iti / azaM 60 haratIti - zaharo dAyAdaH, mano haratIti - manoharaH prAsAdaH, mano harati yA sA-manoharA mAlA, naM cAMzAdiharaNamudyama eveti vAcyam, pUrva vyAkhyAtasyotkSepaNasyopari dhAraNasya vA tatrAbhAvAt / matAntaramAhasaMjJAyAM To'pIti kazciditi, tanmatenodAharati - 65 manoharI viSaharI maNiriti dittvAt striyAM GI:, maNizabdaH strIliGge'pi vartate / pRcchati vayo'nudyama iti kimiti, uttarayati - bhArahAraH iti - nAtra vayovivakSA, navA udyamAbhAva ityasyApravRttyA "karmaNo'N" ityaNeva bhavati / nanvanudyama ityuktyaiva udyamabhinne 70 sarvatra pratyayavidhAnAd vayasyapi bhaviSyatyeveti vayograha [ 5. 1. 72. ] ityaNi vRddhau GasyuktasamAse - daNDadhAraH evaM -- kuNDaM kANDaM kaNaM sUtraM chatraM ca dharatIti- kuNDadhAraH, kANDadhAraH, karNadhAraH, sUtradhAraH, chatradhAraH iti-- varjanAbhAve'trApyac pravatata sa ca neSyata iti 30 bhAvaH / / 5. 1. 64. / / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 66-68. ] gasya vaiyaryamAzaGkayAha vayasi kriyamANaH sambhA- | SNeva bhavatItyarthaH / zIlAdanyatrApi sukhAhara iti prayovyamAno vodyama ucyamAno vayo gamayatIti--- gasya dRSTatayA tadupapattimAha-azole'nudyame'rthe pUrvenahi zvazizuH sarvadAsthi hati, navA kSatriyakumAra: NAca iti-yadyapyetatsUtrAbhAve zIle'zIle ca tena pratyasarvadA kavacaM harati, asati asthiharaNe kavacaharaNe vA yasiddhau sUtramidaM niyamArtha bhaviSyatIti AGaH parAt hagaH 5 so'sthiharazabdena kavacaharazabdena vA kathayitaM zakyate'ta: | zIle evAca iti, tathApi prAmANikaprayo sambhAvyamAno vetyuktam / asatyapi kavacaharaNe tatra tasya gatizcintanIyeti kRtvedamiti pratibhAti / lihAderAkavacaharaNasambhAvanAsattvena tAdRzaprayogasyaucityAt / kRtigaNatvAdeva pUjAhA~dInAM siddhau 'artho'ca" ityArabhya . evaM ca kavacaharaNe ugha mArthasattvena 'anudyamane ityuktyA / pravRttasyAcaprakaraNasya vayaryamAzaGkayAha-lihAdi tatra pratyayAprasaktervayograhaNaM sArthakamiti, tadAha-udya- prapaJcaH prakaraNamidamiti, yadyapi lihAditvAdac siddha10 mArtha vayograhaNamiti-anudya mana iti paryudAsapravRtti- stathApi kasmAt dhAtoH kasminnarthe kimupasargapUrvAdac 45 vAraNAyeti paryavasitamiti / / 5.1.15. / / pratyaya iSTa iti vizeSeNa prapaJcayitumidaM prakaraNamArabdha miti nAsya vayaryamiti hRdayam / / 5. 1. 66. / / AGaH zIle / 5. 1. 66. // ta0 pra0-karmaNaH parAvAipUrvAddharateH zole gamyamAne dRti nAthAt pazAviH / 5. 1. 67. 11 'c pratyayo bhavati / zIlaM svAbhAvikI prvRttiH| pUSpA- ta0 pra0-AbhyAM karmabhyAM parAddharate: pazo kartari 15 NyAharatItyevaMzIla:-puSpAharaH, phalAharaH, sukhAharaH, I':' pratyayo bhavati / dRti harati---dRtihari: zvA, nAtha-50 puSpAcAharaNe svAbhAvikI phalanirapekSA vRttirsyetyrthH|hriH siMhaH / pazAviti kim ? dRtihAro vyAdhaH, nAthaAja iti kim ? puSpANi hartA, tRn / zIla itihArI gantrI // 7 // kim ? pusspaahaarH| 'sukhAharaH' itpazIle'nudyame'rya pUrveNAca / lihAdiprapazcaH prakaraNamidam // 16 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-iti0 / hati:-- carmakhallaH, carmabhastrA ca, carma ityapi kecita, nAtho nAsA20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-AGa: zIlazabdasyA- | rajju: / iti haratIti ipratyaye guNe isyuktasamAse ca-55 myAsapravRttAvapi prayogeNeha tadarthagrahaNavAraNAya zIla dRtihariH zvA, nAthaM haratIti-nAthahariH siMhaH / zabdArthaM grAhayati-zolaM svAbhAvikI pravRttiriti, hati-nAthaharaNaM pazUSu rUDhaM, tavAyaM pratyayaH, anyatra tu svAbhAvikI pravRtti svayameva vyAkhyAsyati / puSpANi taddharaga prayojana kRtamiti na tatra pratyaya ipyate / etadeva phalAni sukhaM vA AharatItyevaMzIlaH-puSpAharaH, phalA- | prabhottaradvArAha-pazAviti kimiti, dRtihAro 25 hAraH, sukhAharaH iti, etadarthamAha -pRSpAdyAharaNe; vyAdhaH iti-atra pazutvAbhAvAdatrAsyApravRttyA'Neva, 60 svAbhAvikI-phalanirapekSA vattirasyetyarthaH iti evaM nAthahArI gantrItyatrApi jJeyam / / 5.1.67. // svabhAvata eva puSpAdi Aharati, puSpeSu prAkRtika premaiva / tadAharaNe kAraNaM na tu devapUjAdikaM tasya prayojanamiti rajaH-phale-malAda grahaH / 5. 1. 68. || bhAvaH ! padaprayojanaM pRcchati-AGa iti kimiti, ta0 pra0-ebhyaH karmabhyaH parAda graherirbhavati / rajo30 uttarayati-puSpANi harteti, "tRn zIladharmasAdhuSu' / ahiH kaJcukaH, phalepahivRkSaH, sUtranirdezAdetvam, mala. [5. 2. 27. ] iti zIlAdisadarthe tRnu pratyayaH, / ahiH kambala: / rajo-malAbhyAM kecidevecchanti // 9 // 65 tadAha---tana iti-tantadantA" [2 2.60. 1 iti SaSThIni pradhAd dvitIyA jeyaa| pacchati-zIla iti / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-rajaH0 / "grahIz kimiti, uttarayati-puSpAhAraH iti devapUjAdyartha | upAdAne" rajo gRhNAtIti-rajograhiH kaJcukaH / 35 puSpANi AharatItyarthaH, atra zIlArthAbhAvAdasyApravRttyA- | phalAni gRhNAtIti-phalegrahiva'kSaH iti-yadyapi vRkSaH Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / [phA0 1, sU0 69-101.] - kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte phalAni dhArayati na tu gRhNAti, grahaNaM hi prAyo'nyatra zakRt stambAda vatsaM vrIhau kRgaH / 5.1.100. / / 35 sthitasya bastuna upAdAnaM kathyate, tathApi grahaNopAdAna ta0 pra0-zakRta-stambAbhyAM karmayAM parAt kRgo sAdhAraNyena loke vyavahArAdihApi tadanurodhenavodAharaNam, yathAsaMkhyaM vatsevIhI ca kartari 'i' pratyayo bhavati / phalAvanthyo vRkSaH phalegra hiH, kaviprayogastUpAdAnArthamAdA zakRtkarirvatsaH, stambakari hiH / vatsa-bIhAviti 5 yApi pravRttaH, tathAhi bhaTTi: kim ? zakRtkAraH, stambakAraH // 10 // "mAtmabharistvaM pizitarnarANAM, phalegrahIn haMsi vanaspatInAm / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zakRt / vatse 40 zovastikatvaM vibhavA na yeSAM, bIhau ca kartarIti-etena vrIhivatsagrahaNaM pratyayArthasya vrajanti teSAM dayase nakasmAt // " iti, kartuvizeSaNamiti darzayati, pratyayArthatvaM tu 'kartari" / 10 mArIcanAmAnaM rAkSasaM prati yajarakSakasya zrImato | [ 5. 1. 3. ] kRditi bacanAt / kutaH punaretadavasitaM rAmacandrasyeyamUktiH, 'narANAM pizitaH, AtmabhariH ! pratyayArthasya vizeSaNameveti, na pUnarbAdhakameveti, tadu[svodarapurakaH tvam, vanaspatInAM phalegrahIna [ vanaspati-cyate--dhAtoH pratyayasya vidhAnAt tadarthasya yena samba-45 phalamAtramupAdAya tadAhAreNa jIvataH ] haMsi, [ kiJca ] | dhastatra vAcye pratyayena bhavitavyam, dhAtvarthaH kriyA, yeSAM vibhavA: zauvastikatvaM na vrajanti, teSAM kathaM na | tasyAzca sAdhanena sambandho na vastusvarUpeNa, sAdhanaM ca - 15 dayase' ityanvayaH / ete munayaH paradhanavimukhAH, svato'pi / zaktiH, na vastusvarUpam, vrIhizabdo vatsazabdazca vastu dhanasaMgrahahInAH, ataH sarveSAM dayApAtramiti tvayA'pi daya-svarUpeNa svArthamAcaSTe na zaktisvarUpeNeti, tenAzaktinIyamityabhiprAya: / evaM cAtropAdAnArthe prayoga iti svarUpeNa pratIyamAno vrIhirvatsazca nArhati pratyayArtho 50 spaSTam / amarakoSe'pi "syAdavandhyaH phalegrahiH" iti bhavitum, so'pratyayArthaH sannazaktitvAt kathamimaM pratya vRkSaprakAre'bhihitaH / 'phale' ityekArAntasya nAmatvama- | yAthaM bAdheta, tasmAt pratyayArthastena kartari viziSyate 20 prasiddhamiti kathamekArAntatvamityAha-sutre nirdezA- iti yuktamuktaM vatse vIhI ca kartarIti / eSa nyAyo'nya vetvamiti---sUtre 'phale' ityekArAntanirdezAdevatvamiti | trApi pratyayArthavizeSaNe draSTavyaH / bhAvaH / malaM gRhAtIti-malegrahiH kambala: / pANi- __zakRt karotIti--zakRtkarivatsaH, zakRcchabdaH 55 nIyAdau "phalegrahirAtmabharizca" [ 3. 2. 26. ] iti purISavacano'pi vatsakRtazuSkaprAyapurISaparaH, stambaM karo so phalegrahireva nipAtyate, rajograhi-malagrahI na vyutpA- | tIti-stambakariohiH, stambazabdastRNanicayapara: 25 ghete, tadabhiprAyeNAha rajomalAbhyAM kecideveccha- yadyapi yogArtho'nyatrApi pazau dhAnye vA sambhavati, tathApi ntIti, tathA ca sati prAmANika prayoge tairupAyAntara- rUDhivatsagrIyoreva / "vatsaH zaharakaristagaH" iti "zrIhiH mAzrayaNIyaM vyAkaraNAntarazaraNaM vA pratipattavyamityabhi- | stambakarizca tata" iti cAbhidhAnacintAmaNiH / pada-60 prAyaH / / 5.1.68. // kRtyaM pRcchati-vatsavIhAviti kimiti, uttarayati--.. zakRtkAraH, stambakAraH iti-tAtra vatso vrIhirvA deva-vAtAdApaH / 5. 1. 66. II vivakSita iti nAsya pravRttirityaNeva bhavatItyarthaH / / 5. 30 ta0pra0---deva-vAtAbhyAM karmabhyAM parAdAperdhAtoriH 1.100. / / pratyayo bhavati / devAnApnoti-devApiH, vAtApiH // 9 // . kiM-yat-tad bahoraH / 5. 1. 101. // 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-deva0 / "AplUTa ta0pra0-ebhyaH karmabhyaH parAt karoteraH pratyayo vyApto"devAnApnotIti-devApiHviAtamApnotIti- | bhavati / kiM karoti---kikara:, kikarA; yatkaraH, yatkarA; vAtApiH / / 5.1..!! | satkaraH, tatkarA, caurye--taskaraH / bahukaraH, bahukarA; - ----- ----- Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pavamo'dhyAyaH / [ pA0 1,0102. bahukarIti saMkhyAvacanAduttareNa TaH / jAtiridAnIM kiMka- / tvamAvazyakameveti hetusasve'pi tatsvIkAre doSAbhAva iti zeti hetvAdau TaH // 101 // bhAvaH / " jAtiridAnoM kiGkarIti tu "hetutacchIla." iti Te rUpam, yathA vidyA yazaskarI" iti hemadhAtupArAyaNe / pANinIye tu nirgalito'yamaMzaH kiGkarIti 40 prayogo vArtikakRto mate kiyattadbahuSu ahetvAdI aco vidhAnena, hetvAdivivakSAyAM Tena, tadavivakSAyAM puMyogavivakSayA ca sAdhanIyaH / sUtramate cAhetvAdAvapi sya vidhAnena sarvathopapanna eva prayoga iti tanmate kikaretyevAnupannamiti / ubhayavidhaprayogadarzanena matadvaya 45 mapyAdaraNIyamiti prakriyAgranthokta vikalpaH phalita iti // 5. 1. 101. // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- kiM0 kiM karomIsyAjJAM pratIkSate iti - kiGkaraH iti kuru iti 5 viniyuktaH kimiti pRcchati taduttaraM yathAdiSTaM karotIti bhAva: / kiGkarazabdo dAsaparyAyaH, dAsasyAnukUlatvenAnukUle'rthe "hetu tacchIla 0' [ 5. 1. 103. ] iti parasUtreNa pratyaye vihite'pi kiGkarazabdasya siddhAcA 'a'pratyayavidhAnasya phalaM striyAmiti dyotayituM striyAmudA10 harati--- kiGkarA iti Tapratyaye sati dittvAt GIH syAt, apratyaye kRte tu Ap bhavatIti bhAvaH / evaM yat karotIti puMsi - yatkaraH, striyAM yatkarA, tat karotIti puMsi tatkaraH, striyAM - tatkarA / caurya taskara: iti-caurye pravRttinimitte iti bhAvaH, nahi 15 taskarasya cauryamartho'pi tu coraH, tatrArthe tatkara ityasyaiva varcaskAditvAt taskara iti rUpaM pratipAdyam / bahu karotIti- bahukaraH iti---" khalapUH syAt bahukaraH" ityabhidhAnacintAmaNiH, bahudhAnyArjaka ityanye, striyAMbahukarA / striyAM 'bahukarI' iti rUpasyApi prayuktatayA 20 tatsiddhaya pAyamAha -- bahukaroti saMkhyAvacanAduttareNa TaH iti- bahuzabdaH saMkhyAvAcI vaipulyavAcI ca tatra vaipulyabhinnArthakasyaiva saMkhyAsaMtreti "bahugaNaM bhede" [ 1 . 1. 40. ] iti sUtre spaSTam, tatazca vaipulyavAcina eveha grahaNam saMkhyAvAcinastu "saMkhyA" ityuttareNa 25 To bhavatyeva, tathA ca dittvAt striyAM GIpratyaye bahu i : karIti "saMmArjanI bahukarI" iti / kiGkarIzabdasyApi prayogeSu dRSTatayA''ha - jAtiridAnIM kiMGkarIti hetvAdau TaH iti - kiGkaraNazIlA kiMkarI, na kizcit karoti niSprayojaneti yAvat atra "hetutacchIlAnukUle 0" [ 5. 30 1. 103. ] iti Te TitvAca striyAM GIpratyaye kiGkarI zabdasiddhiriti bhAvaH / zUdratvAderivAne karvyAvRttitvena jAtitvamiti tadAzrayaNena vRttigrantha upapannaH tathA ca vRSalIti yathA bhavati tathaiva kiGkarItyatrApi GIrbhavatIti tasya siddha pAyabheda uktaH - hetvAdI TaH, yadyapi hetvA 35 diSu vidhAne jAtitvAbhAve'pi GorbhaviSyatyeveti jAti svasvIkAro nAvazyakaH, tathApi hetvAdyabhAve'pi jAti saMkhyA'-ha-divA-vibhA- nizA prabhA-bhAzcitrakartrAdyantA - 'nanta - kAra - bAhrarurdhanurnAndIlipi - libi-bali-bhakti-kSetra - jaGghA-kSapA- 50 kSaNadA - rajani - doSA-dina-divasATTH / 5. 1. 102. // ta0 pra0 -- saMkhyetyartha pradhAnamapi tenaikAdiparigrahaH / ebhyaH karmabhyaH parAt karoteSTaH pratyayo bhavati / ahetvAdyartha ArambhaH / saMkhyAM karoti -- saMkhyAkaraH, 55 ekakaraH, dvikaraH, trikaraH / ahaskara:, divAkaraH, dimAkaraH, nizAkaraH, pramAkaraH, bhAskaraH, citrakaraH kartRkaraH, AdikaraH, antakaraH, anantakaraH kArakara:, bAhukara:, aruSkaraH, dhanuSkaraH, nAndIkara:, lipikaraH, libikaraH, balikara:, maktikaraH, kSetrakaraH, jaGghAkaraH, kSapA- 60 karaH, kSaNadAkaraH, rajanikaraH, rajanIkaraH, dovAkaraH, dinakara, divasakara: / TakAro Gagharya:--saMkhyAkarI // 102 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- saMkhyA0 / vyAkaraNe zabdasya svarUpamAtravAcakatvasya siddhAntitatvena saMkhyeti 65 zabdasyApi svarUpamAtraparatvaM syAdityAzaGkAyAmAha - saMkhyetyarthapradhAnamapIti-apinA svarUpaparamapIti bhAvaH / tenaikAdiparigrahaH iti--tena - arthaprAdhAnyavivakSaNena saMkhyArtha kA ekAdayaH zabdA gRhyanta iti bhAvaH / ayamAzayaH -- saMkhyAzabdo vyAkaraNazAstrasaMketito'pIti 70 I Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 103.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote vyAkaraNazAstrasaMketitazabdasya svabodhyaparatvamapItyapi | tIti-lipikaraH, livikaraH, balikaraH, bhaktizAstrakRtsammatameveti svarUpasya svabodhyArthasya cobhayasya | karaH, kSetrakaraH, jaDAkaraH, kSapAkaraH, kSaNadAkaraH, parigraha iti bhAva: / pANinIye tu saMkhyAzabdasthAtra / rajanikaraH, rajanIkaraH, doSAkaraH, dinakaraH, 40 svabodhyArthavAcakaparatvameveti-- ekAdizabdebhyaH paratve ! divasakaraH / rajanizabdAt "ito'ktyarthAt" [2. 4. 5 eva pratyayo bhavati, na tu saMkhyAzabdAt paratve, saMkhyA- | 32. ] iti vA GIpratyaye-rajanI, ubhAvapi strIliGgAkara ityAdiprayogasya prAmANikatve ca hetvAdivivakSayA viti ekadeza vikRtamananyavat iti rajanigrahaNena nirvAhaH kAryaH / uttarasUtreNava zabdAdivajitAt karmaNa: rajanIzabdasyApi grahaNamiti tatrApyudAhRtam / TakArasyeparatve To bhaviSyatyevetyasya sUtrasya vaiyarthyamAzaGkayAha- saMjakatvenAkAramAtrasyaiva prayoge zravaNATTakArasya vaiyarthya- 45 ahetvAdyartha ArambhaH iti, tathA cabhyaH paratve hetvA-mityAzaGkayAha---TakAro DyarthaH iti, tathA ca pusi 10 disattve'sattve cobhayathA To bhavatIti bhAva:, hetvAdi vizeSAbhAve'pi striyAM vizeSo bhavati, tadAha-saMkhyA sattve pareNAsattve cAneneti vivekaH / saMkhyAM karotIti- karIti-atra pratyayasya TittvAt striyAM DIrbhavati, saMkhyAkaraH, evam - eka dvau bIn karotIti----eka- | anyathA Abeva syAditi bhAvaH / / 5.1.102. / / karaH, dvikaraH, trikaraH / ahaH karotIti-ahaskaraH / iti-'ahan' ityasya "ro lupyari" [ 2. 1. 75. ] hetu-tacchIlA-nukUle zabda-zloka-kalaha-50 15 iti nakArasya rephaH, tasya "ata: kR0" [2. 3. 5. ] gAthA-vara-cATTha-sUtra-mantra-padAtU iti satvamatra vijJeyam / divA divasaM karotIti-divAkaraH iti-'divA' ityAkArAntamavyayamahnItyarthe tasyA ta. pra.-hetuH pratItazaktikaM kAraNam, tacchIlaM tatsvadhikaraNazaktipradhAnasyApi vRttiviSaye karmatvaM [ zakti- bhAvaH, anukUla pArAdhyacittAnuvartI / eSu kartRSu zabdAmatparatvaM ] bodhyam, yathA divAbhUtA rAtrirityAdau divA vijitAt karmaNaH parAt karoteSTaH pratyayo bhavati / 55 20 zabdasya zaktimatparatvam / divA ahani arthAt prANina- | deto-yazaH karoti--yazaskarI vidyA, zokakarI kanyA, zceSTAyuktAn karotIti vA vigrahaH karmasvAbhAve'pyupAdA kulakaraM dhanam / tacchole--krIDAkaraH, zrAddhakaraH / nasAmarthyAt bhavati pratyayaH / vibhA nizAM prabhAM karo anukUle--preSaNAkaraH, vacanakaraH / hetvAdibvati kim ? tIti-vibhAkaraH, nizAkaraH, prabhAkaraH / bhAsaH kummakAraH / zabdAdiniSedhaH kim ? zabdakAraH, zlokakarotIti-bhAskaraH, kaskAditvAt rephasya sakAraH / kAraH, kalahakAraH, gAthAkAraH, vairakAraH, cATukAraH,60 25 citraM karotIti---citrakaraH, kartAraM karotIti-karta sUtrakAraH, mantrakAraH, padakAraH tacchole tAcchIlikaraH / AdimantamanantaM ca karotIti-AdikaraH, / kazca pratyaya udAhAryaH / / 103 / / antakaraH, anantakaraH / athAnantagrahaNaM kimartham ? .... antagrahaNAdevAnantazabde'pi tadantavidhinA bhaviSyati, / za0ma0 nyaasaanusndhaanm-hetu| hetvAdizabdA netadasti-marvasminnupapadavidhau nahi tdntvidhiripyte| rthAn vivRNoti-hetuH pratotazaktikaM kAraNamiti30 kara eva kAraH prajJAditvAdaN , kAraM bAhUM ca karotIti- pratItA kArya prati prasiddhA zaktiryasya tAdRzakAraNamAtra 65 kArakaraH, baahukrH| aruH kSatam, aruH karoti, dhanuH / heturiti bhAvaH, tathA ca ' heturnA kAraNaM bIjam' iti karotIti ca-aruSkaraH, dhanuSkaraH iti-"samAse- koSAnusAraM kAraNamAtrameva hetuzabdavAcyaM, na tu karaNA'samastasya" [2. 3. 13. 1 iti Satvam / nAndI-- divyAvRttamiti tAtparyam / tacchIlaM tatsvabhAvaH iti devAdistuti karotIti-nAndIkaraH "akSaranyAse lipi- tatpadena prayogArtho gRhyate, tAzakAryakaraNasya tadvayakti35 liviH" ityabhidhAnacintAmaNiH, kSapA kSaNadA doSA -- | sambandhisvabhAvatve'pyayaM pratyaya iti / anukUla ArAdhya-70 rAtriH, lipi livi baliM bhakti kSetra jaGgA kSapAM kSaNadAM / cittAnuvati-ArAdhyasya citta manuvartate-tadanukUla rajani rajanI doSA [ rAtriM ] dinaM divasaM ca karo- ceSTate yaH sa tathA / yaza: karotIti Te guNe isyukta --- ..... - . ... ... .................... Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane pavamo'dhyAyaH / [ pA0 1, sU0 104 - 105. ] | karma karotIti karmakaro bhRtakaH iti vetanaM gRhItvA yaH parArthaM karma karoti sa bhRtaka ityucyate / evaM striyAM TitvAt GIpratyaye karmakarI dAsI / padakRtyaM pRcchati - bhRtAviti kimiti, uttarayati---karmakAraH, iti -- nAtra vetanena karmakaraNamityasyApravRttyA "karmaNo- 40 'N" [ 5. 1. 72. ] itya raNaiva bhavati / karmazabdasya | svazAstraparibhASitatvena tadarthabodhakatvameva yuktaM, na tu zabdasvarUpaparatvamiti 'zabdasvarUpaparatayA vyAkhyAnasyAyuktatvamityAzaGkAyAmAha - punaH karmagrahaNaM zabdarUpa - karmapratipattyarthamiti - "karmaNo'N" [ 5. 1. 72. ] 45 iti sUtrAt 'karmaNaH' iti padaM dhArApravAhanyAyenAnuvartata eva taca pAribhASitakarmArthaparamiti punaH kriyamANaM 'karmaNa:' iti padaM svarUpaparyavasAyIti bhAvaH, paribhASitArthabodhakatve tasya vaiyarthyameva syAditi hRdayam / tathA ca karmanuzabdAdeva karmaNaH paratve bhavati nAnyasmAt 50 karmaNaH paratve iti / / 5. 1. 104 // samAse TitvAt striyAM GIpratyaye - - yazaskarI vidyeti vidyAyA yazahetutvamiha gamyate, "ataH kR kami0 " [ 2. 3. 5. ] iti rasya satvam / evaM---zokaM karotItizokakarI kanyeti - kanyAyAH zokahetutvamiha gamyate / 5 krIDAM karotItyaivaMzIla:- krIDAkaraH / zrAddhaM karotItyevaMzIlaH - zrAddhakaraH / preSaNAM karotIti preSaNAkaraH, atrAnukUlyaM gamyate / vacanaM karotIti---vacana karaH, atra ziSyAderAnukUlyaM gamyate / padakRtyaM pRcchati zabdAdiniSedhaH kimiti, uttarayati -- zabdakAra 10 ityAdinA / zabda zloka kalahaM gAthAM vairaM cAda sUtraM mantraM padaM ca karotIti "karmaNo'N" [ 5. 1. 72. ] ityaNi- zabdakAraH, zlokakAraH, kalahakAraH, gAthAkAraH, vairakAraH, cATukAraH, sUtrakAraH, mantrakAraH, padakAraH iti, eSu yathAsambhavaM hetvAdyartho vijJeyo'nyathA / 15 tu dvaGgavikalatA syAt / tacchIle tAcchIlikazrva pratyaya udAhAryaH iti - tAcchIlikaH pratyaya: "ajAteH / zIle" [ 5. 1. 154. ] iti vihito Nin tathA ca zabdakArItyAdaya udAhAryAH, zabdAdipratiSedhAbhAve vizeSavihitatvAt tatrApyayameva syAditi bhAvaH // 5. 20 1.103. // kSema-priya madra bhadrAt khANu / 5. 1. 105. / / ta0 pra0--- emya: karmabhyaH parAt karoteH 'kha apa' ityetau pratyayau bhavataH / kSemaM karoti-kSemaMkaraH, kSemakAraH / priyaMkaraH, priyakAraH / madra karaH, madrakAraH / 55 bhadraMkaraH, bhadrakAraH / mahAt kecidevecchanti / empa iti kim ? tIryakaraH, hetyAdiSu TaH / 'tIrthaMkaraH, tIrthakAraH ' ityapi kazcit / kho veti siddhe zragrahaNaM hetvAdiSu TabAdhanArtham / kathaM yoga-kSemakarI lokasyeti ? upapadaviSiSu tadantavidheranAzrayaNAt, ata eva 'saMkhyA" [ 5.60 1. 102. ] visUtre 'ntagrahaNe satyapyanantagrahaNam, uttaratra ca mayagrahaNe'pyabhayagrahaNam // 105 // / / bhRtau karmaNaH / 5. 1. 104. / / ta0 pra0--- pharmanuzabdAt karmaNaH parAt karote mRtau Teri et Raf | bhRtirvatanaM karma mUlyamiti yAvat / karmakaro mRtakaH, karmakarI dAsI / mRtAviti 25 kim ? karmakAraH / punaH karmagraharaNaM zabdarUpa karmaprati pattyartham // 104 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- bhRtau0 / 'karmaNa: ' iti pUrvasUtrAnuvRttamasya [ karmaNa iti padasya ] vizeSaNamiti tadanusAramevArthamAha- karmazabdAt karmaraNaH 30 parAditi / bhRtizabdasya bhAvaparatve 'bharaNe'rthe' ityartha: syAditIha tasya karaNaparatvamityAha--bhRtirvetanamiti | triyate'nayeti tasya vyutpattirityAzayaH / vetanaM paricAyayati - karma mUlyamiti yAvaditi -- kRtasya karmaNo mUlyaM niSkraya ityarthaH, karmaNi kRte tasmai yat pArizramika35 rUpeNa dIyate tadityAzayaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kSema0 / kSemaM karotIti se guNe GasyutasamAse "khityanavyayAruSo mo'nto hasvA" [ 3. 2. 111. ] iti mAgame "tau mumo0 " 65 [ 1. 3. 14. ] iti masyAnusvAre - kSemaMkaraH, anunAsike tu kSemaGkaraH / aNi tu vRddhI -kSemakAraH / evaM priyaM karotIti-- priyaMkaraH, priyakAraH; madraM karotIti madrakaraH, matrakAra; bhadraM karotIti-bhadraMkaraH, bhadrakAraH / bhadrAt kecidevecchantIti, pANi- 70 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 106.] kalikAlasarvajJayohemacandrasUribhagavatpraNIte nIye'pi etadviSayake "kSemapriyamadre'Na ca" [ 3. 2. | khaH" [5. 1. 106. ] ityatra bhayAbhayobhayagrahaNaM 44.] iti sUtre bhagazabdo na paThyate iti tanmate'pi sArthakamiti bhAvaH / upapadavidhAvapi tadantagraharaNaM pANibhadrazabdapUrvAt pratyayo neSTa iti siddham / padakRtyaM pRcchati- nIye svIkriyate / taduktaM-"yena vidhistadantasya" [1.40 ebhya iti kimiti, uttarayati--tIrthakaraH iti, | 1.71. ] iti sUtra bhASye sUtraprayojanAvasare-"upa5 kasminnarthe ko'tra pratyaya ityAkAkSAyAmAha hetvA- | padavidhau bhayAdayAdigrahaNam / upapadavidhau bhayAvyAdi diSu TaH iti--"hetutacchIlAnukUle." [5. 1. grahaNaM [ tadantavidheH ] prayojanam / bhayaMkaraH, abhayaMkaraH, 103. ] ityanena Tapratyaya ityarthaH / 'tIrthakaraH, tIrtha- Aya karaNam, svAyakaraNam, iti / evaM ca "meghartikAraH' ityapi kazciditi-asmin mate tIrthazabdo- bhayeSu kRtra:" [ 3. 2. 43. ] iti sUtre'bhayagrahaNA-45 'pyatra paThanIya iti bhAvaH / atra vizeSamAha--'kho vA' bhAve'pi 'abhayaMkara' iti sidhyati / "ADhayasubhagasthUla." 10 iti siddharaNagraharaNaM hetvAdiSu TabAdhanArthamiti, | [ 3. 2. 56. ] iti sUtre tadantagrahaNAbhAve'pi svAjhya vikalpena khavidhAne khAbhAvapakSe "karmaNo'Na" [5.1. karaNamityAdayaH prayogAH sidhyanti / evaM sati yoga72. ] ityarae syAdevetyaraNagrahaNaM vyartha sat hetvAdivi- kSemakarItyAdiSvapi khANoH prasaktyA doSamAzaya kaiyavakSAyAmapyetAveva pratyayau syAtAM, na tu Ta iti bodhanArtha- | Tenoktam -bhayAnyAdibhiH karma vizeSyate, "kSemapriyama 50 miti, tena hetvAdivivakSAyAmapi kSemakara ityeva bhavi- draSNa ca" ityatra tu karmaNA kSebhAdayo vizeSyante iti 15Syati / itthaM nirNIte yogakSemakarIti prAcInaprayoga- tadantavidhyabhAva iti / ayamAzaya:-vizeSaNena hi syopapattimAha-upapadavidhiSu tadantavidheranAzraya- tadantavidhirbhavati, vizeSyavizeSaNabhAvazca prayo turadhIna gAditi-kSemazabdamAtra upapade sati bhavatyayaM pratyayo | iti yatra lakSyAnurodhena tadantavidhiriSTastatra gahAmAraNe na tu kSemAnte yogakSemazabde upapade iti tatra hetvAdi-vizeSaNatvavivakSA, yatra ca neSTastatra gRhyamANasya vizeSya-55 pratyaye yogakSemakarIti siddhamiti bhaavH| tvaM karmaNaza vizeSaNatvamiti bhayAvyAdayaH karmaNo vizeSa20 pANinIye tu "katham ? "alpArambhAH kSemakarAH' ityA- NAnIti bhayADhyAntAdInAM grahaNaM bhavati, kSemAdayazca zaGkaya, karmaNaH zeSatvavivakSayA pacAdyaca' iti samA- vizeSyAnIti na tadantA gRhyante iti / svamate cotaratrAhitam / tasyAyamartha:-karmatvena karmaNi kSemazabde upa- | bhayagrahaNa nagnapalita."5.1.128.] iti sUtre pada evAnana khANA bhaviSyataH, kama ca yadA zeSatvena | ca tadantagraharaNaM kriyata evetyupapadavidhi) tadantavidhernA- 60 vivakSitaM tadA karmatvena rUpeNa tasyopasthitatvAbhAvA- | vazyakateti tadabhAvo jJApita iti sUpapannamiti / / 5. 25nnemo pratyayAvapi tu karotItyarthe kRtraH [kRgaH] pacA- 1. 105.. / ditvAt [lihAditvAt ] aci 'karaH' iti vyutpAdya pazcAt kSemasya kara iti zeSaSaSThayantena samAse kSemakara megharti-bhayA-mayAt khaH / 5. 1. 106. / / iti bhavatIti / parantu evaMrItyA kSemakara ityasya siddhayA- ta0pra0-ebhyaH karmabhyaH parAt karoteH khapratyayo 'pi khiyAM yogakSemakarIti prayogo na syAditi tadartha- bhavati / meghAn kroti---meghNkrH| RtirgatiH satyatA 65 30 muktopAyAzrayaNamantarA nAnyaH panthA iti / upapada-vA, RtikaraH, bhayaMkaraH, amayaMkaraH / tvAdivivakSAyAM vidhiSu tadantavidheranAzrayaNe mAnamAha--ata eva | Tamapi bAdhate paratvAta-bhayaMkaraM zmazAnam // 106 // "saMkhyA0" [5. 1. 102. ] disUtre'ntagraharaNe satyapyanantagrahaNamiti-upapadavidhiSu ca tadantavidhi- | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-megha / meghAn sattve cAntagrahaNenavAnantazabdasyApi grahaNe siddha 'ananta' karotIti vAkyam, yadyapi vRttau tadantargatAnAM padArthAnAM 35 zabdagrahaNaM vyarthameveti kRtaM tat 'atra prakaraNe tadanta- yathAsambhavamekatvameva pratibhAti, bahutvabhAnaM prayatnAdinA 70 vidhina' iti sUcayatIti bhAvaH / uttaratra bhayagraharaNe- lamyam, tathApi megheSu bahutvasya dRSTatayA tadanurodhena 'pyabhayagrahaNamiti---ata eva "meghatibhayAbhayAt / bahatvasya nirdezaH / anena khapratyaye khittvAn mAgame'nu Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 107-106.] svAre c-meghNkrH| RtizabdArtha vyAcaSTe---Rti- ! hrasve-dviSaMtapaH, parAn tApayatIti--paraMtapaH / gatiH satyatA veti-RdhAtorgamanArthatvaM prasiddham, 'dviSat' zabde upapade evaitannipAtanaM na tu strIliGge dviSa-35 satyateti RtazabdAnurodhena Rtizabdasya satyatArthatvaM : tIzabde upapade iti sArUhRdayaM, tasya siddhaya pAyamAhapratipAditam, iti gacchati janaH pratyayamatreti Rta-nipAtanasyeviSayatvAta striyAmanabhidhAnamiti5 miti vyutpattyA Rtazabdasya satyArthatvaM kozeSu prasiddham, iSTaprayogasya lakSyAnusAramasiddhimAlocya tadarthameva Rtizabdasya bhAvArthapratyayAntatvena satyatArthatvamuktam, / nipAtanamAzrIyate, evaM ca striyAM-strIliGge dviSatIkozeSu na zrUyate / Rti karotIti khe-RtikrH| zabde upapade dviSatapazabdasya [ aniSTatvAt ] anabhidhA- 40 evaM bhayamabhayaM ca karotIti- bhayaDaraH, abhyNkrH| namiti tAtparyam / tadeva pratyudAharati--dviSatItApaH hetvAdivivakSAyAmapyayameve pratyaya ityAha-hetvAdi- iti-dviSatIM tApayatIti "karmaNo'" [5. 1 10 vivakSAyAM Tamapi bAdhate iti, tutra hetumAha---para- / 72.] ityaNi dvisstiitaapH| anabhidhAnamaniSTaviSayatvaM tvAditi--vizeSavihitatvAccetyapi jJeyam / tatrodA- vA samavalambyAnyadapi sAdhayati-aNyantasya ca tapena harati--bhayaMkaraM zmazAnamiti- zmazAnasya bhayajana- bhavatIti, tadeva pratyudAharati-dviSataH parAMzca tapa-45 katvamiti hetutvaM spaSTamihetyarthaH // 5. 1.106. / / ' tIti-dviSattApaH, paratApaH iti- atrAsyApravRttyA 'Neva bhavati, ata eva vRttau NyantAt taperiti prati priya-vazAd vadaH / 5. 1. 107. // pAditam, nipAtite ca prayoge yadyapi na NyantattaM prati15 ta0 pra0-AbhyAM karmabhyAM parAda vadeH kho bhavati / ' bhAti tathApi vRttikArasyApi lakSyacakSuSkatveneSTaprayogA priyaM vadati-priyaMvadaH, vayadaH // 107 // . nusAriNyeva vRttirudbhAviteti / / 5. 1.108. / / 50 priya ___ za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-priya0 / "vada vya- parimANArtha-mitannakhAt pacaH / 5. 1. 106. / / ktAyAM vAci" priyaM vadatIti khe DasyuktasamAse mAgame- . 20 'nusvAre ca-priyaMvadaH / evaM vazaM vadatIti-vazaMvadaH / ta0pra0-sarvatomAnaM parimANam, tadarthAH prasthAdayaH // 5. 1. 107. // | zabdAH, emyo mita-nakhAbhyAM ca karmabhyAM parAt paceH khaH pratyayo bhavati / prasthaMpacA sthAlI, droNaMpacA dAsI, dvissntp-prntpau| 5. 1. 108. // alpaMpacA munayaH, "pAntAvalpaMpacAn munIna", mitaMpacA 55 ta0 pra0--dviSat-parazabdAbhyAM karmabhyAM parAt brAhmaNI, nakhaMpacA yavAgUH // 10 // bhayantAt tapeH kha: pratyayo hrasvatvaM dviSattakArasya makArazca nipAtyante / dviSatastApayati-dviSantapaH, paraMtapaH / __za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--parimA0 / loke 25 nipAtanasyeSTaviSayatvAta striyAmanabhidhAna- dikhatI- | parimANazabdasya mAnasAdhAraNyena prayoge'pi zAstra tasya tApaH / aNyantasya ca tapenaM bhavati-dviSataH parazna vyavasthitatayA paribhASitatvenAtiprasaGgavAraNAya paritapati-dviSattApaH, paratApaH // 108 / / mANaparibhASAbhAha-sarvato mAnaM parimANamiti-80 - --........ ..... ---- paritaH sarvato mAnamiti parimANapadavigrahaH, uktaM cAbhi- -. ....- . ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dviSaH / idaM nipA- ! 3 tanasUtram, alAkSaNikakAryalAbhArthameva hi nipAtanamA-: "UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / 30 ramyate, tatra yadyapi prayogasyAvayavazo vyutpAdana nAva- AyAmastu pramANaM syAt saMkhyA bAhyA tu sarvataH // " zyakaM tathApi prayogArthajAnAya prakriyAjJAnabhAvazyakamiti / iti / 65 nipAtanalamyaprakriyAmAha-dviSata-parAbhyAM karmamyA- iyattAparicchedakaM vastu mAnamiti kathyate, Uvadhiomiti / dviSatastApayanIti khe takArasya me AkArasya 'vasthiteriyattAparicchedakamunmAnamiti, sarvatobhAveneya Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 10-11. kalikAlasarvazazrIhemacandrasUrimagavatpraNIte tAparicchedakaM parimANamiti, tiryagavasthitasya vastuno kUlA-bhra-karISAt kaSaH / 5. 1. 110. // daidhyeyattAparicchedakaM pramANa nimAna] miti, svarUpa ta0 pra0-ebhyaH karmabhyaH parAt kaSeH khaH pratyayo to'sambaddhAM bAhyeyattAM yat paricchinatti tanmAnaM saMkhye bhavati / kUlaMkaSA navI, abhraMkaSo giriH, karISaMkavA 40 tyucyata ityanvayaH / sarvataH paricchedakaM mAnaM svarUpataH vAtyA // 11 // 5 paricAyayati-tadarthAH prasthAdayaH zamvAH itisa pariNAmarUpo'rtho yeSAM te iti bhAvaH / prasthaM prastha- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--kUlA0 / "kaSa parimitaM dhAnyaM pacatIti khe mAgame tasyAnusvAre prasthaM- ! hiMsAyAm" kUlaM taTaM kaSati bhinattIti khe GasyuktapacA sthAlI, droNaM pacatIti-dropacA dAsI, ' samAse mAgame'nusvAre ca-kUlaMkaSA nadIti-varSAsu prasthadroNaparimite brIhyAdI prasthadroNazabdAvupacAreNa vartate, / jalavRddhyA taTollaGghanAya pravRttA sA [ nadI [ kramaza-45 10 na prasthAdAveva parimANavizeSe kASThAdimaye, kledavAcI staTadvayaM bhinattIti dRzyate iti tAmavasthAmAzritya kUlaM hyatra paciH, na ca mukhyasya prasthAdevikledaH sambhavati, ! kaSAzabdenocyate / uktaM ca-- ato na tasya saMbandha upapadyate / svarUpagrahaNamapyata eva / "nadyazca nAryazca saTTakasvabhAvAna bhavati, nahi svarUpapradhAnena parimANena vikledavaca stulyAni kUlAni kulAni tAsAm / nasya paceH sambandhaH sambhavati / yadyapi hi prasthAdizabdaH ! tA: kupravRttAzca vinAzayanti, 50 15 parimeye vartate tathApi parimANavyapadezo na tasya viru nadyo hi kUlAnikulAni nAryaH / / " iti / dhyate prathama parimANavRttitvAditi bhAvaH / alpaM paca- | abhraM kaSatIti---abhraMkaSo giririti-atyunna ntIti-alpaMpacA munayaH iti-yadyapyalpazabdo na |ttvaat kaSatIvetyutprekSA 1 karISaM zuSkaM gomayaM kaSati parimANavAcI, nahi kAcit paribhASA'lpasya, alpatvaM ulayatIti-karISaMkaSA vAtyeti-vAtyA tathAvege hi sApekSaM vastu, yadeva kasyacidapekSayAlpaM tadevAnyasyA na pravRttA yathA na kevalaM pAMzumevAvakirati kintu 55 20 pekSayA bahu bhavati, evaM cAlpazabdo na kAmapIyattA pari-| zuSkaM gomayAdikamapi samutpATyAvakiratIti bhAvaH cchinnattIti na tasya mAnatvaM, parimANatvaM tu dUrApetam,.. / / 5. 1. 110. // tathApi loke kiyat jalamiti mAnaviSayake prazne kRte 'alpaM jalam' iti prativacodarzanAt tasya parimANa sarvAt sahazca / 5. 1. 111. // vAcitvamavaseyam / svodAharaNe kaviprayoga pramANayati -- / ta0 pra0-sarvazabdAt karmaNaH parAt saheH kaSezca khaH 25 "pAntAvalpaMpacAn munIna" iti-yAvatI mAtrA | pratyayo bhavati / sarva sahate-savaMsaho muniH, sarvakaSaH 60 bhojanAyAbhyahitA tato'pi nyUnameva ye pacanti pAkena khalaH // 111 // sampAdayanti tAdRzAna munIn pAntau rakSantAviti tadarthaH / mitaM parimitaM pacatIti-mitapacA braahmnnii| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sarvAt / "pahi nakhAni pacatIni-takhaMpacA yavAgUriti-'pac' marSaNe" sarva sahate iti-sarvasaho muniriti-sarva 30 dhAtoH sAdhAraNatayA vikluttirarthaH, na ca nakhAni | sukhaM dukhaM vA zItaM voSNaM vA yaH sahate'nubhUya marSayate viklRttiviSayANi bhavitumarhanti, tatazcAtra prayoge kathaM / sa tathA, nahi sukhena pulakito bhavati, navA duHkhena vya-65 dhAtvarthasaMgatiriti cet ? atrocyate--viktRttyarthasyApi thito bhavatIti bhAvaH / sarva kaSatIti--sarvakaSaH khalaH paceratra tApamAtrArthatvaM lakSyAnurodhAt dhAtunAmanekArtha- iti--kRtamakRtaM vA, sAdhumasAdhuvA, upakAriNamanupa tvAcca, yavAgUryasyAmavasthAyAM spRSTA nakhAni tApayati kAriNaM vA sarvameva khalaH kaSati nAzayatIti bhAvaH / 35 sA avasthA nakhaMpaceti zabdena vyavahiyate, tadavasthApa- naMtAni saMjJAvAcakAni nAmAni kintu vizeSaNatayA prayo nnava sA prazasyeti tasyAmapi sa eva zabdaH prayujyate / jyAnIti vijJeyam, yatazcAgrimasUtra nAmnIti grahaNaM 70 iti / / 5. 1. 106. // kiyate'taH pUrvatra tadasambandha: spaSTa: / / 5.1.111. 11 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 112-113. ] bhR-vR-ji-ta-tapa-damezca nAmni / 5. 1. 112. // eveti hRdayam, ata ubhayathA vigRhyAha-bali dAmyati : damayati vA-- balidamaH kRSNaH iti--'nArAyaNe ta0 pra0--karmaNaH parebhya emyaH sahana kho tIrthapAdaH puNyazloko balindama." ityabhidhAnacintAmaNibhavati, nAmni-saMjAyAm / vizva bibhati-- vRttizeSe / ariM dAmyati damayatIti vA-aridamaH, 40 vizvaMbharA vasudhA / vR pativarA kanyA / ji--zadhru. zatru sahate iti-zatrusahaH, ariMdama-zatrusahazabdo. 5 jayaH parvataH, dhanaMjayaH pArthaH / tR-rathaMtaraM sAma / tapa- : rAjavizeSavAcakatvena purANAdiSu prasiddhAvityAha-etau zatraMtapo rAjA / damiranta taNyoM Nyantazca gRhyate, : rAjAnAviti / padakRtyaM pRcchati-nAmnIti bali dAmyati damayati vA-balidamaH kRSNaH, aridamaH / / kimiti, uttarayati-kuTumbaM bibhartIti--kuTumbasaha-zatrusahaH, etau raajaano| nAmnIti kim ? ! bhAraH iti-neyaM kasyApi saMjJetyasyApravRttyA'raNeva bhava- 45 kuTumbaM bibhati--kuTumbamAraH / kecit tu-rathana ! tIti bhAvaH / matAntaramAha-kecita tu-rathena tara10 tarati--rathaMtaraM sAmetyakarmaNo'pIcchanti // 112 // tItyAdi-etaba pANinIyavyAkaraNe'pyuktam, atra za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--bha / "bhUga bharaNe" ' pUna sUtre yadyapi karmaNItyanavRttamiti prakaraNAjjJAyate, tathApi "TThabhUka poSaNe ca' cakArAd dhAraNe, vizvaM bharati rathasya taraNakarmatAyA adRpatvena taraNasAdhanatayavAnvayo virbhati veti-vizvambharA vasadheti-sA hi svo- - yukta iti rathena taratIti vigrahavAkyamUhyate / yadyapyatrArthe 50 sthAnauSadhyAdinA sarvAna pUSNAti dhArayati ca, vizva- / | sAmni ] nAvayavArthAnugama iti karmatvena karaNatyena vA 15mbharA dharA." ityabhidhAnacintAmaNI pRthvInAmasa , vigrahakaraNe na ko'pi bhedastathApi dhAtukArakayoryena vizvambharAzabda: pazyate / bhavabhUtirapi - rUpeNAnvayaH samucitastathaiva vigrahaH pradarzanIya iti rathena "vizvambharA bhagavatI bhavatImasUta, taratIti vigrahavAkyamupadarzitam / uktaM ca kaumudIkRtArAjA prajApatisamo janaka: pitA te / . iha rathena taratIti vyutpattimAtra na tvavayavArthAnugama 55 teSAM vadhUstvamasi nandini pArthivAnAM, iti / vyutpAdanaphalaM ca svarAdo vizeSa iti tasvabodhiyeSAM kuleSu samitA ca gururvayaM ca / / " nyAdAvuktam / hemapArAyaNe cettham --"bhR-vR-ji." ityattararAmacarite sItAM prati vAlmInivAsa iti khe-rathAt rathairvA tarati-rathaMtaro rAjA, rathaMtaraM nAha ! "vRgaTa varaNe" "vRz saMbhakto" saMbhaktiH saMsevA, ' sAmeti 11 5. 1. 112. 11 pati vRNoti vRNIte veti-pativarA kanyeti -- ajAtavivAhasaMskArA kanyA, sA hi patiM vRNoti vRNIte veti dhArerdhar ca / 5. 1. 113 1 60 25 sArthakaM nAma tasyAH / zatrUn jayatIti-zatrujayaH / ta0 pra0 karmaNaH parAd dhArayate: saMjJAyA~ khaH pratyayo parvataH iti-"zatruJjayo vimalAdriH" ityabhidhAna- bhavati, 'dhara' ityayamAdezazca / vasu dhArayati-vasuMdharA cintAmaNiH, vimalagiriprabhAvata: zukanapasya vinA pRthvI / yugaMdharaH, sImaMdharaH, tiiyNkraavetau| saMjJAyAmisaMgrAma zatrUNAM jayo jAtastena vimala gireH zatruJjayeti / tyev-chtrdhaarH||113|| nAma khyAtimagamat / dhanaM godhanaM virATanagare kaurvebhyo| ... -. .. -- 30 jayatIti--dhanaMjayaH pArthaH iti, "arjunaH phAlgunaH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dhAre / curAderA-65 pArthaH savyasAcI dhanaJjayaH" ityabhidhAnacintAmaNi: / "ta' kRtigaNatvAt 'dhUraNa dhAraNe" iti dhAtu: / Adezasya plavana-taraNayoH" rathaM taratIti-rathantaraM sAmeti - spaSTatayA pratipattaye rephasya sthAne sUtre visargAdirna kRtaH / rathantaramiti sAmavedazAkhAyA nAma / zatru tapatIti- vasu dhArayatIti-vasuMdharA pRthvIti, vasu dhArayati zatrutapo raajaa| "damUca upazame" asthAkarmakatvena svAtmani avasthApayatIti, tattadadRSTavate janAyottamarNa35 karmaNa: paratvamasambhavIti tadupapattaye Aha--damiranta- rUpiNe'dhamarNarUpiNI satI dhArayati dAtumiti baa'rthH| 70 bhaMtaNyartho Nyantazceti---ubhayathApi sakarmakasvaM yUjyata / yugaM dhArayatIti---yugaMdharaH, sImAnaM dhArayatIti 20 gelI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 114-116.] kalikAlasarvajJadhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 73 sImaMdharaH, yugandhara-sImandharazabdayojainAgamaprasiddhatvA- ! ginaM vratazabdArtha grAhayati-vrataM zAstrito niyamaH 35 daah-tiirthkraavetaaviti| vyAvayaM darzayati- iti-zAstrita ityasya zAstrabodhita ityarthaH, etena svesaMjJAyAmityeva-chatradhAraH iti-atra saMjJAvirahA- / cchayA parigRhIta: kazcana niyamo nAtra vratazabdena gRhyata dasyApravRtyA'Neva bhavati, AdezasyApi pratyayasanniyoga- iti bhAvaH / zAstritazabdo'nekadhA vyutpAdyate, tathAhi5 ziSTatayA saMjJAvirahe pravRttireveti chatradhAra ityAdau na | "zAstraM sajAtamasyopadezakatayA, zAstuH sakAzAt itaH pravRttiH / yadyapi satyapyAdeze upAnsyavRddhayA na rUpe, prApto vA, yadvA zAstAraM karmatApanna mitaH prAptaH" iti 40 vizeSastathApi nyAyAnusaraNameva varamiti // 5.1.113. / laghunyAsakAra: / paJjikAkArastvevamAha-"zAstra kRta iti vigRhya zAstrazabdAt prAtipadikAt [ nAmnaH ] prNdr-bhgNdrau| 5.1.114. dhAtvarthe Nica, tadantAta te vihite zAkhita iti, zAstrata0 pra0-etau saMjJAyAM khapratyayAntau nipAtyete / / vihita ityarthaH / athavA zAstriNa ita iti zAzritaH, 10 puro dArayati-puraMdaraH zakraH, bhagaM dAraryAta - bhagaMdaro! zAstravida ito jAtaH pravRttaH / athavA zAstrazabdastArakA- 45 vyAdhiH / dArayatehasvaH paro'mantatA ca nipaatyte| diSu draSTavyaH, zAstramasya saMjAtamiti shaastritH|" iti / purazamdapUrvasya tu puradAra iti bhavati // 114 // tathA ca zAstrabodhitasaMkalpavizeSa evAtra vratazabdena grAhyaH / "yamU uparame" asyAntarbhAvitaNyarthatva eva za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--puraM0 / "dRz vidA- ! sakarmakatvamityAzayenAha-vAcaM yacchati niyamayati raNe" ato gyantAt, puro ripUNAM nagarANi, puraM tripuraM vA--vAcaMyamo pratIti-vAca uparamaraNaM hi tasyA 50 15 vA dArayatIti khe-puraMdaraH zakraH, evaM bhagaM dAraya- | niyamanameva, sAvadhaM na vadiSyAmi, niravadyamapi hita tIti-bhagaMvaro vyAdhiriti / "dhAreparca" itivat mitaM priya ca vadiSyAmi, tatrApyetAvantaM kAlaM na vadidAredaM". ityeva vaktavye nipAtanAzrayaNaM vyarthamityA- | dhyAmItyAdi saMkalparUpamiti bhAvaH / pRcchati-vrata rekAmapAkartumAha-dArayatehrasvaH puro'mantatA ca | iti kimiti, uttarayati-vAgyAmo'nyaH iti-yo na nipAtyate iti-rephAntasya pur zabdasyAmantatA'prApteti tatayA vAcaM niyamayati kintvazaktyAdinA kAraNAntareNa 55 20 nipAtanamAvazyakamiti bhAvaH / kiJca "dArerdarca" iti / tatrAsyApravRttyA'Neva bhavatIti bhAvaH / / 5. 1.115. 11 karaNe'nyatrApi syAt, iSyate tu nirdiSTazabdadvaya evetyapi nipAtanaphalamiti bhAvaH / nipAtanaphalasyAnyatra nivRtti manyANin / 5. 1. 116. / / rUpasya saMjJAyAmeva pravRttyA siddhe'pi 'pura' ityakArAnta ta0 pra0--karmaNaH parAnmanyateNin pratyayo bhavati / zabdasyopapadatve mA bhUdaniSTatvAdityapi nipAtanaphalamityA paNDitaM manyate bandhu-paDitamAnI bandhoH / darzanIyAM 25 zayenAha-purazabdapUrvasya tu puradAra iti bhavatIti, manyate bhAryA -darzanIyamAnI bhAryAyA.. | zyanirdeza 60 'ayamAzaya:--nipAtanasyeviSayakatvenAkArAntapurazabda uttarArthaH // 116 // / pUrvasya puraMdara iti rUpasyAniSTatayA na taMtrAmantatA navA ....--------- ---- - - - - - - - -..'tatrAyaM pratyayo'pi tvaraNeveti bhAvaH // 5. 1. 114. // za0ma0 nyAsAnusandhAnam mnyaa0| sUtre 'manyAt .. vAcaMyamo vrte| 5.1.115 / |nnin' iti vizleSaH, 'manyAt' iti ca manyazabdasya paJca / myekavacane rUpam, 'manya' iti ca zyavikaraNasahito 30 ta0pra0-vrataM zAkhito niymH| tasmin gamya | nirdezaH, tena zyavikaraNAhasya "manic jJAne" ityasya 65 mAne vAcaH karmaNaH parAd yamerdhAtoH kho vAcazcAmantatA grahaNam, na tu tadarnahasya "manayi bodhane" iti tAnAnipAtyate / vAcaM yacchati niyamayati vA--vAcaMyamo dikasya, tadAha--parAnmanyateriti / yadyapi dhAtunirdeze vrtii| vrata iti kim ? vAgyAmo'nyaH // 11 // ___ "i ki rita " [ 5. 3. 138.] iti vikaraNa- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-vaacN| prakRtopayo- prayojakaH ztiv bhavatIti "manyateNin" ityeva sUtra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 117.] mucitam, tathApi lAghavAnurodhena sautratvAta ritavo lukaM | katrarthakatvam, evaM ca pratyayArthabhUtaH kataiva yatra karmatayA 35 kRtvA 'manya, iti nirdezaH kRtaH, yadvA sautratvAt stivaM : vivakSitastatrApi tataH parAnmanyateNin pratyayaH prAptaH, vinApi savikaraNo nirdezaH / paNDitaM manyate bandhumiti / tadviSaye'nena khaz vidhIyate, tadAha-yadA pratyayArthaH vigrahavAkyam, tyAdyantakatvAt bandhumiti dvitIyA, kartA AtmAnameva darzanIyatvAvinA dharmeNa viziSTaM 5 anena Nini upAntyavRddhau asyUktasamAse--paNDitamAnI manyate tadA'yaM karma, tatrAyaM vidhiriti na kasyaiva banporiti-kRdantakamatvAt bandhoriti sssstthii| evaM- janasyaikadeva kathaM kartutvaM karmatvaM ca yujyata iti zaGkunIyam, 40 darzanIyAM manyate bhAryAmiti-darzanIyamAnI bhAyAH kevalaviziSTabhedena zabdabhedena vA tathAsambhavAt / ayamAiti--"kyaGmAni0" [ 3. 2. 50. ] iti vdbhaavH| zaya:-ekasyApyAtmanaH svarUpeNa kartRtva, paNDitatvAdigini sati gaNapAThakRtasya kasyacana vikaraNAdeH prAptya- vizeSarUpeNa karmatvaM ceti na virodhaH / kiJca, ekasyApi 10 bhAvAt yadeva manyateNinpratyaye kRte paNDitamAnIti rUpaM / padArthasya syAdvAdAzrayaNena bhavati nAnAkArakasannipAta:, tadeva manuterapIti gaNavizeSapaThitadhAtuparigrAhaka zya'- yathA-pIyamAnaM madhu madayatItyatrakasyaiva madhuno hi pAna-45 rUpaviziSTasya nirdezo nAvazyaka iti lAghavAya "mano ! kriyAnirUpitakarmatvaM, madanakriyAnirUpitakartatvaM ceti / Nin" ityeva sUzyatAmityAzaGkAvAraNAyAha-zya- paNDitamAtmAnaM manyata iti khazi zyavikaraNe Dasyukta nirdeza uttarArthaH iti-uttaratra devAdikasya manyate- samAse "khityanavyayAruSo monto hasvazva" [3, 2. 15 reva grahaNaM syAt, na tu nAnAdikasya manuterityetadartha 111. ] iti mAgame tasyAnusvAre ca-paNDitaMmanyaH zyanirdeza iti bhAvaH, ayamAzaya:-yadyapIha vizeSo . iti / paTvImAtmAnaM manyata iti-"parata: strI puMvat" 50 nAstyuttarasUtre tu vikaraNakRto vizeSo'sti, tatra hima- 3. 2. 46. 1 iti paMstvApavAde "khityanavyayA." nyateH khazi kRte divAditvAt zyo bhavati, manutestu tanA- iti hrasve---pavi nyA, zeSaM prAgvat / evaMditvAdupratyaya iti / / 5. 1. 116. 11 AtmAnaM vidvAMsaM manyata iti--vidvanmanyaH iti-atra "saMsa-dhvaMsa" ! 2.1.68. kvasoH sakArasya daH, - "tRtIyasya paJcame" [ 1. 3. 1. 1 iti dasya ca nakAro 55 20 kartuH khaz / 5. 1. 117. // ! vijeyaH, viduSImAtmAnaM manyata iti--viduSimanyA / ta0 pra0--pratyayArthAta kartuH karmaNaH parAnmanyate: khaza Nino viSaye'sya vidhAnAt vizeSavihitatayA yadyapyayameva pratyayo bhavati / yadA pratyayAryaH kartA AtmAnameva pratyaya ucitastathApyetatprakaraNe'sarUpapratyayasya vikalpena varzanIyatvAdinA dharmeNa viziSTaM manyate tadA'yaM karma, : bAdhakatAyA siddhAntitvena jinnapi pakSe bhavatyevetyA tatrAyaM vidhiH / paNDitamAtmAnaM manyate-paNDitamanyaH, paTa- asarUpatvANipanapIti, tathA codAharati -paNDita-60 25 vImAtmAnaM manyate padavimanyA viddhanmanyaH, viddhimanyA. mAtmAnaM manyate-paNDitamAnI, paTvImAtmAnaM asarUparavANipi-paNDitamAtmAnaM manyate-paNDitamAno. . manyata iti--padamAninI, bhavatIha paMvadbhAvaH / vidvAMpaTumAninI, vidvanmAnI, vidvanmAninI / karturiti samAtmAnaM manyata iti-vidvanmAnI, viduSImAtmAnaM kim ? varzanIyamAtI caitrasya, pUrveNAtra Ninneva |shkaarH manyata iti-vidvanmAninIti / padakRtyaM pRcchati-- zikAryArthaH // 117 // karturiti kiniti-pUrvasU reNaiva Nin-khazo pratyayo 65 - viveyau sUtramidaM vyarthamiti praznAzayaH, uttarayati30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kartuH / pratyayA- darzanIyamAnI caitrasyeti--darzanIyaM manyate caitramiti rthAt kartuH karmaNaH parAditi--pUrvato'nuvRttasya karmaNa vAkyaM tasya, atra ca pratyayArthAtirikrameva karma, na tu . iti padasya vizeSyatvaM kartazca vizeSaNatvamityayamarthaH pratyayArthaH kartA karmati tatra darzanIyamanyazcaitrasyeti na sampannaH / kRtpratyayasyArthavizeSavidhi vinA "kartari" . bhavati, apitu darzanIyamAnI caitrasyetyekameva, ekasUtratve 70 [5. 1. 3.] iti sUtreNa kartari vidhAnAt pratyayasya / katarityasyAbhAve cAtrApi khaza sthAdeveti bhAvaH / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 5 pA0 1 sU0 118-116. ] zakArasya prayoge'zravaNAt tasya vaiyarthyamAzaGkayAha-zakAraH zitkAryArthaH iti - zita: pratyayasya sArvadhAtukatvena tatra gaNapAThAnukUlaM zyAdayo vikaraNapratyayA bhavanti, tadarthaM iti bhAva: / / 5. 1. 117. / / ejeH / 5. 1. 118. // ta0 pra0 -- karmaNaH parAjayateH khaz bhavati / aGgAnyejayati - zraGgamejaya:, janamejayaH, arimejayaH // 118 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - ejeH / karmaNaH parAdejayateriti---"ejuGa kampane" iti 'ej' dhAtuH 10 kampArthaka AtmanepadI, tatra NyantasyAyaM nirdezo'thavA zuddhasyaiva dhAtunirdeze vihitena kipratyayena ipratyayena vA nirdeza iti sandigdham, tatra nirNayArthamuktam - ejayateriti, evaM ca NyantAdityartho'bhimataH / na ca Nyantaparigrahe mAnAbhAva iti vAcyam, khazaH zittvasya [ zi15 tkAryArthasya ] sArthakyAnurodhena tathA svIkArasyAvazyaka za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zunI0 / "veM pAne" iti TakArAnubandhasyAnukRtasya 'ghe' dhAtoH paJcamyekavacane -- Tdheriti / zunIM vayatIti khazi ayAdeze Gasyu- 40 tasamAse "khityanavyA 0" [ 3.2.111. ] iti hrasve mAgame tasyAnusvAre ca zunidhayaH, pakSe'nunAsike zunindhaya ityapi / evaM stanaM dhayatIti - stanaMdhayaH, muJcaM dhayanIti - muJjaMdhayaH, kUlamAsyaM puSpaM ca dhayatIti - kUlaMdhayaH, AsyaMdhayaH, puSpaMdhayaH / matAntara - 45 mAha muJjAdibhyaH kecidevecchantIti pANinIyaM vyAkaraNe muJjAdibhyaH paratve'yaM pratyayo na vihitaH, ayaM tadAzayaH --zunI-stanayoH paramparayA sAkSAcca TvedhAtoH pAnArthasya karmatvasambhAvanAyAmapi mukhAdInAM tasya karmatvAsambhavena tato vidhAnasyAnanvitatvapratibhAsanAt 50 teSAM na grahaNamiti, sati ca prAmANike prayoge tUpacaritaM pAnakarmatvaM bodhyam / dhAtau TittvaphalasyAdRSTatayA TvedhAtau TitvakaraNamanarthaka mityAzaGkApanodAyAha-TadheSTakAro GayarthaH iti, ayamAzayaH - astu nAma ghAtI tannimittake kArye vA dittvasyAnAvazyakatvaM kintu 55 * avayave'caritArthA anubandhAH samudAyasyopakArakA bhavanti iti nyAyAd dhAtAvacaritArtho'pi TakArotra dhAtupratyayaniSpannamamudAye striyAM GIpratyayaM niSpAdya caritArtha iti na vaiyarthyam / GayantaprayogamAha | tvAt / zittvaM sArvadhAtukatvanimittakaH zavyathA syAdityevamartham, zuddhasya 'ej' dhAtoH zavi sati asati vA rUpe vizeSAbhAvena, Nyante ca vizeSasya spatayA tasyaiva grahaNamiti svIkartavyatvAcca / na ca zitvamuttaratra cari2) tArthamiti tatsAmarthyAdihoktArthAsiddhiriti vAcyam, ihArthavattve sambhavati kevalamuttarArthatvasyAnyAyyatvAt / spaSTaM cedaM tattvabodhinyAdI / bAlamanoramAkRtA ca yantasya parigrahe vyAkhyAnameva zaraNIkRtam, ayaM tadA zayaH-- mA'stu kevale ghAtau zittvasya sArthakyam, kintu zunidhayIti - zunI yA dhayati sA zunidhayati, atra () 25 na zittvaM kevalametadarthameva kRtaM yena SyantaparigrahasAdhakaM / dittvAt "aNo0" [ 2. 4. 10. ] iti GIpratyayaH / / syAt, tasya pUrvottaratra ca sArthakyAt / tathA cAtra yantasya parigrahe ziSTakRtalakSyAnusAri vyAkhyAnametra zaraNamiti svIkartavyamiti / vigRhyodAharatiaGgAni ejayati aGgamejayaH / evaM- janamara ca 30 ejayatIti - janamejayaH, arimejayaH / / 5.1.118. / / evaM yA stanaM dhayati sA stanaMdhayI sarpajAtiriti -- sarpeSu ekA jAtireva stanaMdhayI bhavati yajjAtIyA: sUryA dugdhadAtRpazutriyo mAnuSIrvA pAdo badhvA nipAtya stanaM pibanti, tatra teSvayaM zabdaH stanapAnakriyAnimitta 65 tvena pravRtti iti jAtitravRttinimittatvAbhAvAt striyAM Gorna prApta iti dhAtoSTittvena sa sAdhanIyaH / ayamAzayaHcatuSTayI zabdAnAM pravRttiH -jAtinimittikA, guNanimittikA, vyaktinimittikA, kriyAnimittikA ca / jAtipravRttinimittakAH zabdA gavAdayaH, ete hi gotvAdijAti 70 / nimittIkRtya pravartante / guNapravRttinimittakAH zuklAdayaH zunI stana - muJja - kulA - SSsya- puSpAt TdheH 15. 1. 116. 11 75 ta0 pra0 --- emya: karmabhyaH parAt TaH khaz bhavati / zunoM dhayati zunidhayaH, stanaMdhayaH, mudhayaH, kUlaMghayaH AsyaMdhayaH, puSpaMSayaH / muJjAvibhyaH kecidevecchanti / 35 veSTakAro GayarthaH - zunidhayI stanaMdhayame sarpajAtiH // 116 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 120-121.] ------ - ------- zabdAH zuklAdiguNaM nimittIkRtya pravartamAnAH / vyakti- nAmapi grahaNaM syAdeva, na ca tathA pAThaH kRtaH, ato pravRttinimittakA DitthAdayaH zabdA ekavyaktiviSayatayA | jJAyate etad yadIzagauraveNa zAstrakRto DIrahitAnAmepravRttAH / kriyApravRttinimittakA: pAcakAdizabdA: SAmiha grahaNaM neSTamiti tAdazeSveteSUpapadeSu khaz na bhavati, pacanAdikriyAmAzritya prayujyamAnAH / tatra jAtipravRtti- kintu "Ato Do0" [ 5. 1. 76. ] iti Da eba 5 nimittakeSveva jAtinimittako GIrbhavati, yathA vRSalI- sAmAnyavihita iti tathaivodAjahAra--nADidhma ityAdi 40 tyAdI, kriyApratinimittakeSu ca na bhavati, yathA // 5.1.120. / / pAciketyAdI, evaM stanadhayItyatrApi na syAt kriyApravRttinimittakatvAditi tadarthaM TaceSTakAraH kartavya pANi-karAt / 5. 1. 121. // eveti / / 5.1.116. // ta0 pra0-AbhyAM karmabhyAM parAd dhamate: khaz pratyayo bhavati / pANi dhamati-pANidhamaH, karaMdhamAH / 10 nADI-ghaTI-kharI-muSTi nAsikA-vAtAd dhmazca / pANi-karAta TadherapIti kazcit-pANidhayaH, krNdhyH| 45 1 5. 1. 120. // pANidhamAH, karaMdhamAH, nADidhamAH panthAna iti tadyogAi, ta0 pra0-ebhyaH karmabhvaH parAda dhamateSTa vezca khaza | yathA-manAH krozantIti / / 12 / / bhavati / nADI dhamati dhayati vA--nADidhamaH, naaddidhyH| ghaTiMdhamaH, ghttiNdhyH| kharidhamaH, kharidhaya / / za0ma0 nyAsAnusandhAnam-pANi / pANi dhama za0ma0 nyAsAnusandhAna 15 muSTiMghamaH, mudhiyaH / nAsikaMdhamaH, nAsikaMghayaH, vAtaM tIti khazi zavi dhamAdeze isyuktasamAse mAgame tasyAnadhamaH, vAtaMSayaH / cantanirdezastadabhAve khazapratyaya svAre-pANiSamaH iti, pakSe masyAnunAsike ca-pANi-50 nivRttyartha:-nADi dhamati dhayati vA-nADiSmaH, nADidhaH, ndhamaH / evaM karaM dhamantIti-karaMdhamAH / matAntaraghaTadhmaH, ghaTaghaH, kharadhmaH kharadhaH // 120 // mAha-pANikarAt dherapIti kazciditi, pUrvasUtre dhmA dhAtoreva pAThena, Tvezca cakArAnukRSTatvena - cAkRSTa bhotta- . za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nADI0 / "mAM | ratra iti nyAyena tasyehasUtre nAnuvRtiriti svamatena dhmA20 zabdAgnisaMyogayoH" zabde mukhAdinA caagnisNyoge| dhAtoreva prayogo darzitaH / kiJcAtrApi dhAtudvayasambandhe-55 nADI dhamatIti khazi "zrauti" / 4.2. 106.] | 'bhimate sati yoga vibhAga eva vyarthaH syAt, pUrvasUtra iti dhamAdeze zavi pUrvAkAralope isyuktasamAse mAgame / evemAvapi zabdI paThito syAtAm, na ca tathA kRtamiti tasyAnusvAre hrasve ca----nADidhanaH, evaM nADI dhayatIti | pUrvasUtrAda vizeSo vaktavya eva, sa cAyameva yada dheranu khazi zavi 'ayAdeze'kAralope mAgame hasveca- | vRttiti / tathApi kvacita pUrvapaThitaH sahaiva tayoH pATha25 nADidhayaH / evaM--ghaTI kharI muSTi nAsikA vAtaM vA | sya sattvena dhAtudvayAdapi pratyayA vAhata iAta tadupa dhamati dhayati vA-ghaTiMdhamaH, jhuTaMdhavaH: kharidhamaH | prAsanika evaM 1 astvetA--kartari pratyayo'yaM kharidhayaH; muSTidhamaH, muSTidhayaH; nAsikaMdhamaH, iti, adhikaraNe pANindhamAdInAM prayogaH kathaM samarthanIya nAsikaMdhayaH; vAtaMghamaH, vAtaMdhayaH iti / nADIzabdo | iti cet ? atrAha-pANidhamAH, karaMdhamA, nADi hrasvAnto'pyasti, ghaTazabda: puMsi akArAnto'pyasti, | dhamAH panthAna iti tadyogAditi-mArgeSu sarpAdi30 evaM kharazabdo'pi pusi vartate, iti ta eva sUtre paThanIyAH, hiMsaka jIvanirAkaraNAya janaH pANi dhamati, evaM ca pANi-65 * nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam * iti nyAyena / dhamagantasambandhAt panthA api pANidhamAdizabdarupatattacchabdasya grahaNaM syAdevetyAzaGkAvAraNAyAha- caritaH, tathA ca kartari yaumiko'yaM zabdo'dhikaraNe huyantanirdezastadabhAve khazapratyayanivRttyarthaH iti, ! lAkSaNika iti bhAvaH / nanu ca navIno'yaM lakSaNAmArga ayamAzayaH---yadi GIrahitAnAmapi grahaNamiheSTaM syAt / iti cet ? atrAha--yathA-mantrAH krozantIti, aya35 tahi teSAmeva pAThaH kRtaH syAt, uktanyAyena DyantA- | mAzayaH--ucca rAkrandarUpakrozanasyAcetaneSu / maJceSu 70 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 122-125. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrimagavatpraNIte / 77 bAdhitatvAt baktRtAtparyAnupapattyA maJcapadasya maJcasthapuruSe vahA-bhrAlihaH / 5. 1. 123. / / lakSaNA bhavati tAtsthyAt / yaduktamabhiyukta:--- ta0pra0-vahA-'bhrAbhyAM karmabhyAM parAliheH khaza 35 "tAsthyAt tathaiva tAdAta tassAmIpyAta tathaiva c| bhavati / vahaM ledi-vaha liho gauH / abhraMlihaH prAsAvaH tatsAhacaryAt tAdAjJayA va lakSaNA budhaH / / " iti 1 : 1 // 123 // / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-vhaa0| vahaM 5 tAsthyAdityasya maJcAH krozantItyudAharaNamukta-leDIti-valiko gauriti-vahatIti vahaH skandhaH, meva / tAddhAdityasya kuntAH pravizantIti, kuntanAma taM leDhi jihvayA parimATItyarthaH, eSa hi balIvAnAM 40 kazastradhAripuruSeSu pravizatsu kuntagatatIkSNatApratItaye / / : jAtigata: svabhAvo yat te parasparaM skandhaM lihanti, tAddhayaM teSvArogyAyaM prayogaH kriyate / tatmAmIpyAdi prAyo vahanajanyazramApanodAya teSAmiyaM svAbhAvikI tyasya gaGgAyAM ghoSa iti, atra gaGgAtIre gaGgApadasya pravRttiriti pratibhAti / "lihIMka AsvAdane" ata: 10 lakSaNAzrIyate, pravAharUpagaGgApadArthasya ghoSAdhikaraNa khazi adAditvAt vikaraNAbhAve khazo hittvAt guNAtAnupapattyA vaktRtAtparyAnurodhena gaGgApadasya svasamIpe bhAve mAgame tasyAnusvAre ca-vaha lihaH / abhraM leDhIti-45 tIre lakSaNA, gaGgAtIre ghoSa ityuktyA pratIyamAnasya abhraMlihaH prAsAdaH iti-yadyapi prAsAdasya jaDatayA zaityapAvanatvAtizayasya pratipatihi lakSaNAzrayaNe ! lehanakartRtvamasambhava tathApi tasyAtyuccatayA'bhrasparzano. bIjam / tatsAhacaryAdityasya chatriNo yAntIti, triSu tprekSA mArge, tatkartR kamabhralehanamupacayaMte kaviprayogeSu, 15 acchatriSu ca saha gacchatsu acchatriSvapi chatrisAhacaryA kavibhihi prAsAdasya girizikharAdezca vizeSaNatayA cchatritvavyavahAro lakSaraNava / tAdAdityasya indrArthAyAM / prayujyate'yaM zabda: / / 5.1.123. 11 sthUNAyAmindro'yamiti prayoga udAharaNam / pANayo dhmAyante'sminniti pANindhamo'dhvA, andhakArAdyAvRta ityarthaH, - bahu-vidhvarUs-tilAta tudaH / 5. 1. 124. / / tatrahiM sarpAdyapanodAya pANayaH zabdyante / ityevamadhikara-: ta0 pra0-ebhyaH karmabhyaH parAt tudeH khaz bhavati / 20NArthe'pIcchanti kecit / svopajJapArAyaNe cAcAryeNA- bahaM tudati-bahutudaM yugam, vidhutudo rAha , aruMtuvaH poDAbhinanditam, tathAhi--"pANikarAt' iti khazi--: karaH, tilaMtudaH kAkaH / bahoH kecidevecchanti // 124 // pANidhamAH panthAnaH, pANidhamapuruSayogAt pathAM tAccha--.-.. bdham, adhikaraNe vA "bahulam" [ 5. 1. 2. ] iti : za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-baha0 / "tudIt 55 khaz" iti / / 5.1.121. / / vyathane" bahuM tudatIti khazi tudAditvAt zavikaraNe pUrvAkAralope DittvAt guNAbhAve isyuktasamAse mAmame 25 kUlAdudrujodvahaH / 5. 1. 122. // tasyAnusvAre -bahuMtudaM yugam, pakSe masyAnunAsike - bahuntudaH, evaM vidhu candraM tudatIti-vidhaMtudo rAhuH, ta0 pra0---kUlAt karmaNaH parAbhyAm 'udruja udvaha' : vraNArthako'ruszabda:, arustudatIti khazi ukArAt paro 60 ityetAbhyAM paraH khaz bhavati / kUlamuTu jo gajaH, kUla- mAgamaH, saMyogAntalakSaNe sakAralope ca--aruMtuvaH mudrahA nadI // 122 // pIDAkaraH, tilaM tudatIti-tilaMtudaH kAkaH / mata vizeSamAha-bahoH kecidepecchantIti-na sarve iti za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-kuulaa0| "rujoMt / bhAvaH / pANinIye'pi bahoH parAta tudo'yaM pratyayo na 30 bhaGge' kUlaM taTamudrajatIti khazi tudAditvAt zavikaraNe vidhIyate // 5. 1. 124. / / / 65 DitvAd guNAbhAve pUrvAkAralope DasyuktasamAse-kula- lalATa-vAta-zardhAt tapA-ja-hAka: mudrujo gjH| "vahIM prApaNe" kUlamudvahatIti khazi .. / 5. 1. 125. / / zavi mAgame ca-kUlamuhA nadI / / 5. 1. 122. // / ta0 pra0- lalATAdibhyaH karmabhyaH parebhyo yathA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 126-127. ] saMkhyaM 'tap bhaj hApha , ityetebhyaH khaz bhavati / lalATa za. ma. nyAsAnusandhAnam-asU. / "dRza35 tapati-lalATaMtapaH sUryaH, vAtamajanti-vAtamajA mRgAH, | prekSaNe" sUryamapi na pazyantIti-kimutAnyamiti zardhajahA mASAH / khazaH zitvAvajervI Adezo na bhvti| zeSaH, asyAyamAzayaH-evaM nAma rAjadArA guptA yadahAka: kakAro hAGo nivRtyarthaH ||12shaa parihAryadarzanaM sUryamapi na pazyanti, kiM punaH parapuruSa miti / tathA ca sUryamapi na pazyantItyarthe khazi zavi 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam llaatt0| "tapaM| "zroti " [ 4. 2. 108.] iti dRzaH pazyAdeze 40 saMtApai" lalATaM tapatIti khazi zavi pUrvAkAralope mAgame | mAgame tasyAnusvAre ca-asUryapazyA rAjadArAH iti / tasya vAnusvAre--lalATaMtapaH sUrya iti-- nedaM sUryasya atra hi darzanaM pratiSidhyate na tu sUrya eva, tasmAd dRziyaugika nAma, api tu vizeSaNatayA prAyaH prayujyate | naiva tatraH sambandhaH, na sUryeNatyasAmarthyam, yadA sUryaH madhyAhnasthite sUrye, tasya hi AkAzamadhyasthitatvAt / pratiSidhyate tadA na bhavitavyaM pratyayenAnabhidhAnAdityA10 prakharataratvAcca tatkAryakAritvamiti kecana / "aja kSepaNe zaGkA samAdhatte-dRzinA sambaddhasya namaH sUryeraga 45 ca" cakArAd gato, vAtamajantIti-vAtamajA mRgAH | sahAsAmarthe'pi gamakatvAta samAsa iti-asAmathrya iti--na sarve mRgA vAtamajA: kintu kasturIyuktA eva, hi vivakSitArthapratipAdanAsahatvam, taccAtra na, vivakSite hi svanAbhisthitakastUrIgandhaM vAyunA nIyamAnamA- tArthasya pratipattisattvAditi bhAvaH / yadvA sUtre 'asUrya' prAyAnyata evAyaM vAyunA''nIyate iti bhramAt vAta- | iti nipAtanameva samAsavidhAne gamakaM pramANabhUta15 saMmukhaM dhAvantIti svbhaavH| "ohAMka tyAge" zaM?- miti bhAvaH / atra ca yadyapi asUryazabdasyAnartha 50 'pAnazabdaH, taM jahatIti khazi dvAditvAt dvitve pUrva- katvamiti tasya nAmatvAbhAvena vibhaktarabhAvAt hasya jatve hrasve Akarasya "iDet." [ 4. 3. 64. ] | padatvaM durlabham, tathApi karmatvAbhivyaJjanArtha vibhaktaiti luki isyuktasamAse pUrvapadasya mAgame tasyAnusvAre | rAvazyakatvena gamakatvAdeva vibhaktarapyutpattirjeyA / ca-za,jahA mASAH iti, hAko'nta vitaNyarthatvamatra, nanu ca yathA rAjadArAH sUrya na pazyantIti tathA'nyadapi 20 nahi mASANo jaDAnAM zardhahAnakartRtvaM sambhavati, kintu paraparuSAdikama, tatrAyaktaM saryeNakena vizeSaNeneti cet ? 55 vAtavardhakatayA zardhahAnaprayojakatvameva teSAmiti dhAto- ucyate-guptiparaM caitaditi, yadetadasUryapazyA rAjadArA ranta vitaNyarthatA''vazyakI / siMhAvalokananyAyena vAta iti vacanametad guptipradhAnaM guptipratipAdanAya prayuktatvAta, majA ityatrAjervIbhAvAbhAvaM samarthayati-khazaH zittvA- gaptiparatvamasya evaM nAma rAjadArA ityAdinA darzita diti- aziti pratyaye evaM vIbhAvo bhavati, atra tu ! meva, tathA ca satyapi sUryadarzane prayogo bhavati / yadA tu 25 zit pratyaya iti na vIbhAva ityarthaH / jahAteranubandha- saryadarzanAbhAvamA vivakSitaM tadA'nabhidhAnAta khaza eva 60 sahitanirdeze prayojanaM darzayati-hAkaH kakAro hAGo | na bhavatItyaktameva / ugraM pazyatIti-ugraMpazyaH iti, nivRttyarthaH iti--ekAnuvandhagrahaNe na dvayanubandhakasyeti / pazyAdezAdikaM prAgvat / / 5. 1. 26. / / "ohAM gato" ityasya grahaNAbhAvArtha ityarthaH, evaM ca tasmAdayaM na bhavatIti bhAvaH / / 5.1.125. / / iraMmadaH / 5. 1. 127. / / -- -- -- -- ---- - - ta0 pra0-karmaNa iti nivRttam / irApUrvAnmAcateH 30 asuryogrAd dRshH| 5. 1. 126. / / | khaza zyAbhAvazca nipAtyate / irA-surA, tayA mAdyatIti-65 ta0pra0-asUryogrAbhyAM karmabhyAM parAt dRzeH khaza iraMmavaH // 127 // bhavati / sUryamapi na pazyanti-asUryapazyA rAjadArAH, hazinA saMbaddhasya natra: sUryeNa sahAsAmadhye'pi gamakatvAta samAsaH / ugraM pazyati-ugraMpazyaH // 126 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnat-iraMmadaH / prayogArthamanusRtya prakaraNabhedamAha---karmaNa iti nivRttamiti, Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 128-29. ] kalikAlasarvazazrIhemacandrasUrimagavatpraNIte tathA cAtra prayogAnusArameva vyutpattistadanusAriNyeva ca sthUlabhaviSNu :, sthUlaMbhAvukaH, asubhagaH subhago bhava-35 vibhaktiriti phalitam / "madac harSe" tRjAdiSu prApteSu tIti-subhagaMbhaviSNu :, subhagaMbhAvukaH, anADhya pADhyo khaz nipAtyate, tatra divAditvAt zye prApte tadabhAvazca bhavatIti-Abya bhaviSNu :, AThya bhAvukaH / tadanipAtyate, tadAha -khaza zyAbhAvazca nipAtyate iti / | ntamudAhartumAha-ananagno'nagno bhavatIti-ana5 prayogArtha darzayituM savigrahamudAharati--irA surA, tayA gnaMbhaviSNa:, anagnaMbhAvukaH, evam-asunagnaH sunagno mAdyatIti-iraMmadaH iti--mAgama hrasvAdikaM prAgvada- bhavatIti-sunagnabhaviSNa, sunagnaMbhAvukaH / atra naM 40 vaseyam // 5. 1. 127. // . nagno'nagna;, suSTha nagnaH sunagna iti ngnaanttaa| pada kRtyaM pRcchati-vyartha iti kimiti, vyarthAbhAve mA nagna-palita-priyA-ndha-sthUla-subhagA-''Dhya-ta bhUdityAzayenottarayati-nAno bhavitA, nAvAnagnasya nagnabhAvo vivakSita:, kintu nagnabhavanamAtra vivakSitadantAccyAcvebhuvaH khiSNu khuka mityasyApravRttyA tRca bhavati / punaH pRcchati-acce-45 10 / 5. 1. 128. / / riti kimiti, uttarayati--ADhyIbhavitetita0 pra0-nagnAvibhyaH kevalebhyastadantebhyazcAcyantebhya-parvamanAkSya Alyo bhavatIti "kRbhvastibhyAM kartR karmabhyAM icvyartha vartamAnebhyaH parAda bhavateH khiSNu-khukatro pratyayo prAgatattattve ciH" [7. 2. 128. ] iti cvo bhavataH / anamno nagno bhavati-nagnabhaviSNuH, mAnabhAvukaH; | "IzcvAvavasyAnavyayasya" [4. 3. 111. ] itya- . pAlitaMbhaviSNaH, pAlitaMbhAvukaH; priyaMbhaviSNuH, priyaM- varNasya IkAre---AyIbhavitA, kimvat cveH sarvApahAra:50 15 bhAvukaH; sthUlamaviSNuH, sthUlabhAvukaH; subhagaMbhaviSNuH, / [sarveSAmittvAllopa: ], atra vyantatvAdasyApravRttyA subhagaMbhAvukaH; Aya bhaviSNuH. Aya bhAvukaH / tRc pratyayo bhavati, tadAha-tRc iti / zabdasvarUpaM tadantebhyaH--ananagno'nagno bhavati--anagnaM bhaviSNuH, vizeSyamAdAya tadantavidhyAzrayaraNe va siddhe tadantagrahaNasya anagnaMbhAvukaH, asunagnaH sunagno bhavati-sunagnaMbhaviSNu:, / vaiyarthyamAzaGkayAha-upapadavidhiSu tadantavidhiranA sunagnaMbhAvukaH, ityAdi / vyartha iti kim ? gagno zrita iti - etaca "kSemapriyamadrabhadrAt khAraNa" [5.55 20 bhavitA / acveriti kim ? AyImavitA, tRca / upapada- 1.105. ] iti sUtre prAgevopapAditam, evaM ca tadantavidhiSu tadantavidhiranAzrita iti tadantagrahaNam // 128 // | grahaNaM vinA tadantebhya etebhyaH karmabhyaH paratve pratyayo . .... na syAditi tadantagrahaNamAvazyakamiti bhAvaH // 5.1, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nagnaH / khiraNa- 128. // khuko pratyayAviti--khakAra: khitkAryamakArArthaH, ---- akAro bitkAryavRddhayarthaH / anagno nagno bhavatIti kRgaH khanaTa karaNe / 5. 1. 126. 1 60 25 khiSNo "nAmino guNo" [4. 3.1.] iti guNe- ta0 pra0-nagnAdimyo'vyantamyazvyaryavRttibhyaH vAdAze GasyuktasamAse "khityanavyayA0" [3.2.111.] parAt karote: karaNe khana pratyayo bhavati / karaNa iti iti mAgame tasya "tau mumo." [ 1. 3. 14. / iti "kartari" [5.1 3.] ityasyApavAdaH / anagno nagnaH sUtreNAnusvAre-nagnaMbhaviSNu riti, pakSe masyAnunAmi- | kriyate'nena---nagnakaraNaM dyUtam / evaM--palitakaraNaM ke-nagnambhaviSraguH, khukani tu "nAmino'kavi0" talam , priyaMkaraNaM zIlam . andhakaraNaH zokaH, smUlaM-65 30 [ 4. 3. 51. ] iti vRddhAvAvAdeze ca-nagnabhAvukaH, | karaNaM daghi subhagaMkaraNaM rUpama , prAya karaNaM vittam / nagnambhAvuka: / evam--apalita: palito bhavatIti- tadantebhyo'pi-ananagno'nagnaH kriyate'nena-dhanagnakaraNa: palitaMbhaviSNa:, palitaMbhAvukaH, mAgamasya pakSe'nu- ! paTaH, sunagnakaraNaH, apalitaMkaraNo rasa ityAdi / bhavyartha svAro maH sarvatra vijJeyaH / apriyaH priyo bhavatIti- | ityeva-nagnaM karoti tena, nAtra prakRtivikAramAvo priyaMbhaviSNaH, priyaMbhAvukaH, asthUla: sthUlo bhavatIti- | vivakSyate / acverityeva-nagnIkurvantyanena / atra khanaTa-70 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiDahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1. sU0 126. ] pratiSasAmarthyAvanaDapi ma bhavati, nahi nAgnIkaraNa ! pratipattI vivakSitAyAmeva vidhIyate'taH so'pi na mityatrAnaTa-khanaTo rUpe samAse striyAM vA vishesso'sti| bhavati / kecit tu vyantapUrvAdapi khanaTamicchanti-nagnIkaraNaM! ziSyabuddhivaMzadyAya kAzikAvivaraNapaJjikAkAravicAcUtam // 12 // ro'tra darzyate--"nanu ca nemeM vyarthAH, te niyogata eva 40 vyantAH, iha tvaLyantA ADhyAdayo na sambhavansyeva, 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kRgaH0 / 'karaNe' / tat kiM paryudasyanta ityAha--jvevikalpena vidhAnAdi iti "kartari" [ 5.1. 3. ] ityasyApavAdaH iti, ! tyAdi, vikalpena vidhAnaM tu "samarthAnAM prathamAd vA" yadyapi bAdhyabAdhaka bhAva: pradhAnayoreva vidheyayorbhavati, [ 4. 1.82. ] ityato vAgrahaNAnuvRtteH / Anya tailena vidheyavizeSaNabhutayoyoH padArthayorbAdhyabAdhakabhAvo'nu-! kurvantItyAdi, nahyasau prAganATyastailenADhayaH kriyate, 45 citastathApiparamparayA'rthasyApi vidheyatvAdarthayorapi takra- kiM tahi ? ADhayastailenAmyajyate, anekArthatvAd dhAtUnAM 10 kauNDinyAyena bAdhyabAdhakabhAvaH samucita eva / yathA karotiratrAbhyajane vartate, senAbhUtaprAdurbhAvo nAstIti savamyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM takraM kauNDinyAyetyu ke bhavati pratyudAharaNam / athavA bhavatu nAmAbhUtatrAdurbhAva: brAhmaNAntaHpAtikauNDinyAyApi dadhidAnaM prAptamapi | nayabhUtaprAdurbhAva ityevaM sarvo'bhUtaprAdurbhAvazchyarthoM vizeSavihitena takradAnena bAdhyate, tathA sAmAnyataH bhavati, kintu viziSTa eva, yasmAt tatra prakRtigrahaNaM 50 kRttvena kartari prApto'pi khanaT 'karaNe' ityanena bAdhyate | darzayiSyate, prakRtiH kAryasya pUrvAvasthA, tena yatrAzritaM 15 iti / khaTi khakAraH khitkAryamakArArthaH, TakArakhi- kArya pUrvArambhazca kAryasya bhAvyamAnatayA vivakSyate taMtra kAryaDyarthaH / anagno nagna kriyate'neneti karaNArthe'nena ! so'bhUtaprAdurbhAvaH, sa eva vyarthaH / etaduktaM bhavati-yadA khanaTi guNe DasyukasamAse pUrvapadasya mAgame tasyAnu- kAryasya pUrvAvasthA vivakSyate tadA vyartho bhavati, nAbhUtasvAre-nagnaMkararaNaM itamiti, pakSe masyAnusvAre- prAdurbhAvavivakSAyAmiti / iha tu pUrvAvasthAmaparAmRzyA-55 nagnaGkaraNamityapi bhavati / evam-apalitaH palitaH | nAzritapUrvArambhe kArye'bhUtatadbhAbamAtra vivakSitam, tena 20 kriyate'neneti-palitaMkararA tailama, apriyaH priyaH / satyapyabhUtataddhAve vyartho na bhavati, ato bhavatyetat kriyate'neneti-priyaMkararaNaM zIlama, anandho'ndhaH kriyate- pratyudAharaNam" iti / svamate ca "kRbhvastimyAM kartR'neneti-andhaMkaraNaH zokaH / asthUla: sthUla: kriyate- karmabhyAM prAgatattattve ciH" [ 7. 2. 128. ] iti 'neneti-sthUlaMkaraNaM dadhi, asubhagaH subhagaH kriyate'ne- ! sUtra prAgiti padamapyetadartha puSNAti / acyarityasyA-60 neti-subhagaMkaraNaM rUpam, anADhya ADhyaH kriyate'ne- nuvRttAvatyaM darzayitumAha---acverityeva-nagnIkurva25 neti-AThyaM karaNaM vittamiti / tadantebhyaH paratve tyaneneti-anagnaM nagnaM kurva-tyaneneti vAkyam, atra udAhartumavatArayati-tadantebhyo'poti / ananagno'- | prakRtivikArabhAvavivakSaNAd bhavati viriti nAsya naH kriyate'neneti-anagnakaraNaH paTa iti. asanagnaH / pravRttiH, cco pare'varNasyekAraH, cvezca sarvavarNAnAmittvAsunagnaH kriyate'neneni---sunagnakaraNaH / anapalita / lopH| nanviha khanaTa mA'stu, kintu "karaNAdhAre"65 palitaH kriyate'neneti---apalitaMkaraNora saH ityaadi| [5.3.126. ] ityanaTa kuto na syAdityAzaGkA30 vyAvartya darzayati-vyartha ityeva-nagnaM karoti | yAmAha-atra khanaTapratiSedhasAmarthyAinaDapi na dhRteneti-nAtra cvyartha iti nAsya prvRttirityrthH| / bhavatIti-yadIha kharnATa pratiSiddhe'pyanaT syAdeva nanvatrApi pUrvamanagnasyaiva nagnatAsampattirgamyata iti tahi khanapratiSedha eva niSphala iti tatsAphalyAyAnaDapi vyarthasya vidyamAnatvamevetyAzaGkayAha-nAtra prakRti- neha bhavatIti bhAvaH / khanapratiSedhasya vaiphalyameva 70 vikArabhAvo vivakSyate iti-vyarthasya vidyamAnatve- darzayati-nahi nagnIkaraNamityatra anaTa-khanaTo 35'pi neha tasya vivakSA, kutaH ? prakRtivikArabhAvasyA- rUpe samAse khiyAM vA vizeSo'stIti, ayamAzaya:--- vivakSaNAt, ccipratyayo hi pUrva tadrUpeNAsatastadrUpatA- / anaTa-khanaToranubandhalope puMsi rUpe vizeSAbhAvaH spaSTa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA. 1, sU0 130.] kalikAlasarvajJadhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 81 - - - eva, striyAmapi Tittvanibandhano GIrubhayatra samAna eva, bhAve cAzitAd bhuvaH khaH / 5. 1. 130. // khitvanibandhano mo'ntavidhirapi neha ghyantasya "UryA ta0 pra0-AzitazabdAt parAd bhavatevi karaNe banukaraNacciDAzca gati:" [3.1.2.] ityanena : cAbhidheye khaH pratyayo bhavati / Azitena tRptena sUyate 40 gatisaMjJakatvAt, gatisaMjJakasya ca "gati:" [1.1. mavatA--AzitaMmavo vartate bhavataH Azito bhavatyanena36. 1 ityanenAvyayasaMjJakatvAta, mAntavidhau hi "khitya- . prAzitaMbhava odana:, pAzito bhavatyanayA-AzitaMbhavA navyayASo mo'nto hrasvazca" [ 3. 2. 111. ] iti pazcapulI / asarUpatvAdanaDapi---Azitasya bhavanam, sUtra'vyayasya paryadAsAt / na ca samAse'pi vizeSaH, na vA sarUpatvAt / Azita iti nirdezAdaznAteH kartari yathopapadasamAso "usyuktaM kRtA" [ 5. 1. 72. ] iti to dIrghatvaM ca / AGapUrvAd vA avivakSitakarmakAt 45 nityaM samAsaH, tathA "gativanyastatpuruSaH" [ 3. 1. kartariktaH // 130 // 1042.] iti gatisamAso'pi nityH| evaM ca sarvathA - .. . -- - -- --..-.. vizeSAbhAvena khanaTapratiSedho'naTi vihite vyartha eva za0ma0 nyaasaansndhaanm-bhaave| bhAve ceti syAditi tatsAmarthyAdanaDapi neti yuktameva / kaumudyAM tu . cakAreNa karaNarUpArthaH samuccIyate, tadAha-karaNe dIkSitenetthamuktam-iha pratiSedhasAmarthyAllayuDapi [ ana- cAbhidheye iti / pUrva bhAve udAharaNIyamiti tadvAkya 'pi ] neti kAzikA ! bhASyamate tu laya T syAdeva" | mAha-Azitena tRptena bhUyate bhavateti-tyAdyanta- 50 15 iti / tathA ca bhASye "Anyasubhaga0" [ 3. 2. 56.] / kartatvAt 'bhavatA' ityatra kartari tRtIyA, AzitaMbhavo iti sUtre-"khyuni ciprativedhAnarthakyaM syuH syuno- vartate bhavataH ityudAharaNam, bhavata ityatra kudantakartRravizeSAt syuni vipratiSedho'narthaka: / kiM kAraNaM? / tvAt sssstthii| karaNe savAkyamudAharaNamAha-Azito lyuTa-khyunoravizeSAt ! syunA muke lyuTA bhavitavyam / bhavatyaneneti vAkyam, 'anena' ityatra karaNe tRtIyA, na caivAsti vizeSazccyanta upapade vA, syuno lyuTo vA ! AzitaMbhava ovanaH iti codAharaNam, khena karaNasyo-55 20 tadeva rUpaM sa eva ca svaraH' iti / agre ca sarvathA rUpe ktatvAt prathamA, evam --Azito bhavatyanayA vizeSAbhAvaM pratipAdya 'acco' ityuttraarthmityupsNhRtm| iti vAkyam, AzitaMbhavA paJcapUlItyudAharaNam / atra evaM ca bhASyamate khanaTi pratiSiddhe'pi anaT syAdeva, / "karaNAdhAre" 5. 3. 126. ] ityanenAnaDapi bhavatyetathA ca rUpe vizeSAbhAvena khanapratiSedho'narthaka ev| | vetyAha-asarUpatvAdanaDapIti, Azitasya bhavana tadevAha ---kecit tu ccyantapUrvAdapi khanaTamiccha- | miti vigrahapradarzanam, prayogastu bhAve--Azitabhavana-60 25ntIti, ayamAzayaH---'accoM' ityasyottarArthatvamiti / miti, karaNe ca-Azitabhavana ityAdi yathA vizeSyam / bhASyamate'tra pratiSedhAbhAvAt khanaT syAdeveti / , bhAve karaNe ca yadyapi ghanapi bhavati, paraM tvihasa na nanvatra pUrvatra ca vyarthe vartamAnatvamaccyantAM cAzritya / bhavatItyAhu-naca ghatra sarUpatvAditi, tathA ca marUpravattirdazitA, tatra yadi vyarthastadA vinA bhavitavya-patvena nityameva bAdhyabAdhakabhAva iti ghaJ bAdhyata mityavyantatA nAstIti pravRttiranupapannA, yadi ca eveti / yadyapi *ktAnatumkhalartheSu vA'sarUpavidhirna* 65 30 nAsti cvistadA vyarthAbhAvAt pravRtiranupapanneti prApta / iti nyAyenAnaDapi na syAditi pUrvokamasarUpatvAdanaDapI ubhayataH pAzA rajjuriti nyAya iti cet ? atredaM ti na yuktam . tathApi yatra ghanAderbAdhakatvena ktAnaDAdayaH pratibhAti -abhUtataddhAvazyarthaH, tatrApi prakRtivikAra- prasakAstatra nityaM bAdho na tu vikalpeneti tannyAyasyArtha bhAvavivakSAyAmeva ciriti, tathA cAbhUtatadbhAvamAtra- : iti svIkAreNAtrAnaTo'pavAdaH kha iti tannyAyasyAprasavivakSayA vyarthatvaM prakRtivikArabhAvasyAvivakSayA cA- . kervAsarUpavidhirapratihataiveti-anaDapi bhavatyeva / etacca 70 35 ccyantatvamiti sUpapanna mubhayamapi / athavA paJjikA- kAzikAyAmapi 'Azitabhabanam' ityudAharaNena svIkRta kArAbhiprAyeNa cvevikarupena vidhAnAt pakSe vyarthatve'pi : mev| 'azaza bhojane' ityaznAteH sakarmakatvena kartari na ciriti dvayamapyupapanna miti / / 5.1.126. / / ktapratyayasya, dhAtorAderdIrghatvasya cAlAkSaNikatvena tatsi Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 131. ] vya pAyamAha-Azita iti nirdezAdaznAteH kartari uraMgama ityapi kazcit / bahulAdhikArAd yathAprayogato dIrghatvaM ceti --sUtre 'AzitAt' iti nirdezana | darzanaM vyavasthA / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH // 13 // sakarmakAdapi kartari kapratyayo dIrghatvaM ca nipAtyata iti za0sa0 nyaasaanusndhaanm-naamno0| gameribhAvaH / zIlAditvAt vartamAnakAlatve cAznAtIti- ti-"gamlU gatI" iti 'gam'dhAtorityarthaH / atra 40 5 AzitaH, upAyAntaramapyAha---AGapUrvAda vA'vivakSi- cakAreNa pUrvoktaH khaH samuccIyate iti pratyayatrayasya takarmakAt kartari kta iti--A samantAt aznAti / vidhAnam / khakAraH "khityanavyayA0" [3. 1. 111.] smeti karmaNo'vivakSitatvenAkarmatvAt "gatyarthAkarmaka" iti mAgamArtha :, DakAro "DityantyasvarAdeH" [ 2.1. [ 5. 1. 11.] iti kartari kte-Azita iti, . 114. ] ityantyasvarAdilopArthaH / yatra vihAyo nAma "tRpte tvAghAtasuhitA''zitA" ityabhidhAnacintAmaNi- tatra kAryAntaramAha-vihAyasa'zabdasya ca vihAdezo 45 10 vacanAt Azita:-tupta ityarthaH / / 5. 1. 130. // bhavatIti / khaDpratyaye udAhartumAha-khar3a iti / turaH tvaramANo gacchatIti khaDi antyasvarAdilope pUrvasya nAmno gamaH khaDa-Dau ca vihAyasastu vihaH / mAgame tasyAnusvAre--turaMgaH, pakSe masyAnunAsike turaGgaH / evaM--bhujena-kauTilyena, bhuja iva---bAhuriva ta0pra0--nAmnaH parAt gameH "khaDa hu" ityeto vA gacchatIti khaDi-bhujaMgaH sarpaH, bhujAbhyAM nRtya dyA-50 khazca pratyayA bhavanti, vihAyasazabdasya ca vihAdezo miva gacchatIti vA-bhujaMgo vezyApatiH / "ghu pluMDU 15 bhavati / khar3a-turo gacchati-turaMgaH, bhujena bhuja iva bAgato' AbhyAM bhAvAkoMrali-pravaH, plavaH, praveNa gacchati-bhujaMgaH, praveNa playena gacchati-pravaGgaH, plavaGgaH, ! plavena-~-plutigamanena gacchatIti--pravaMgaH, plavaMgaH / pato gacchati-pataMgaH, vihAyasA gcchti----vihNgH| patatItyaci pataH, pato gacchatIti-pataMgaH zalabhaH, pata: 2--turagaH, bhujagaH, plavagaH, vihAH, atyantagaH, sarvagaH, / san gacchatIti-pataMgaH sUryaH / vihAyasA--AkAzena 55 sarvatragaH, anantagaH, paradAragaH, prAmagaH, gurutalpagaH, gacchatIti khaDi vihAdeze ca-vihaMgaH / ipratyaye udA20 pratIpagaH purogaH, pIThagaH, tiirgH| agrAdibhyastadante- hartumAha----Deti, turaH-tvaramANo gacchatIti De'ntya bhyo'pi- agragaH, senAnagaH, AdigaH, paGaktacAdigaH, | svarAdilope ca-turagaH, azva ityarthaH / bhujena kauTilyena madhyaga: gRhamadhyagaH, antagaH, zAkhAntagaH, adhyagaH, ! bhuja iva bAhuriva vA gacchatIti-bhujagaH srpH| prAgbat nagarAdhvagaH, dUragaH, adUragaH, pAragaH, vedapAragaH, agAragaH, / vyutpattyA--plavagaH, vihgH| evam---atyata gacchatI-60 stryagAragaH, ityAdi / atha saMjJAyAm khe gacchati-khagaH / ti--atyantagaH / sarva gacchatIti--sarvagaH / sarvatra 25 pakSI, na gacchati-ago vRkSaH parvatazca, evaM-nagaH, urasA gacchatIti--sarvatragaH / anantaM gacchatIti-anantagaH / gacchati-uragaH, pRSodarAditvAt salopaH / pato. paradArAn gcchtiiti--prdaargH| grAmaM gacchatIti-- gacchati-patamaH pakSI / paddhayAM na gacchati--panna / grAmagaH / gurutalpaM gacchatIti-gurutalpagaH / pratI gacchati vA---pannagaH srpH| prApandhi gacchatyApagA pratikUlaM gcchtiiti-prtiipgH| puro gacchatIti--65 navI / Azu gacchati--AzugaH shrH| nimnagA, samudra- purogH| pIThamAsanaM gacchatIti--pIThagaH / tIraM gaccha- ' 30 gA, satatagA, ityaadi| ago vRSalaH zotenetyasaMjJAyA- tIti--tIragaH / vakSyamANebhyo'grAdibhyaH kevalebhyasta mapi / atha khaH-sutaM sutena vA gacchati -sutaMgamo nAma dantebhyazca paratve'pyasya pravRttirityAha-agrAdibhyahastI yasya sautaMgamiH putraH / mitaM gacchati----mitaM. stadantebhyo'pi, agraM senAgraM ca gacchatIti---agragaH, gamo'zva: / amitaMgamA hstinii| jnNgmshcnnddaalH| senaangH| madhyaM gRhamadhyaM ca gacchatIti---madhyagaH, 70 pUrvagamAH panthAnaH / hRdayaMgamA vAcaH / turaMgamo'zvaH / ' gRhamadhyagaH / antaM zAkhAntaM ca gacchatIti--antagaH, 35 bhujaMgamaH srpH| prabaMgamaH kpiH| plavaMgamo bheka: / vihaM- ! shaakhaantgH| adhvAnaM nagarAdhvAnaM ca gacchatIti-- gamo namasaMgamazca pakSI, nabhasazabdo'kArAnto'pyasti / / adhvagaH, ngraadhvgH| dUramadUraM ca gacchatIti .... Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 132. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasarinagavarapraNIte dUragaH, aduurgH| pAraM vedapAraM ca gacchatIti-matAntaramAha-uraMgama ityapi kazciditi / kutrapAragaH, vedapAragaH / agAra sTyagAraM ca gacchatIti- cit pratyayatrayaM kutracit pratyayadvayaM kaciccaka eva agAragaH, strygaargH| atha DapratyayaH kutracit / pratyayaH, kvacicca saMjJAyAmeva, kacidasaMjJAyAmapItyAdi-40 saMjJAyAM bhavati, kutraciccAsaMjJAyAm, tatra saMjJAyAmudAha- vyavasthA vRttau darzitA, kathamiyaM vyavasthetyAzaGkAyAmAha5 tumAha-atha saMjJAyAmini, khe-- AkAze gacchatIti bahulAdhikArAd yathAprayogadarzanaM vyavastheti -- bahuDe-khagaH pakSI, evaM- gacchatIti-ago vRkSaH lAdhikArasyAbhimatasAdhakatayaiva kRtatvena yatra yathA parvatazceti / atidizati--evamiti, na gacchatIti- . prayogo dRzyate tatra tathava zAstrasya kalpanamiti pUrvoktanagaH, "nagoprANini vA" [3. 2. 127. 1 iti sarvAbhimataprayogasiddhiriti / ubhayatra kRtasya Dittvasya 45 no vA'kArAdezAbhAvaH / urasA-vakSasA gacchatIti- phalamAha-DakAro'ntyasvarAdilopArthaH iti // 5.. 10 uragaH, sakAraH ka. gata ityaah-pssodraaditvaat| 1. 131. 1 salopaH iti / patatIti pataH, pato gacchatIti-- patagaH pkssii| padbhayA na gacchatIti--pannagaH sarpaH, suga-durgamAdhAre / 5. 1. 132. / / "nakhAdayaH" [ 3. 2. 128. ] iti nipAtanAt nabo- ta0 pra0--su-dunyA parAd gamerAdhAre : pratyayo 'kArAbhAvaH pAdasya padAdezazna, "tRtIyasya paJcame" jo nipAtyate / sukhena duHkhena ca gamyate'sminniti-sugaH,60 15[ 1. 3.1.] iti dasya nakAraH, yadvA padyate smeti durgaH parayAH / prAdhAra iti kim ? sugantA, durgntaa| pannam, panna-patitaM gacchatIti pannagaH sarpaH / Apam--- apavAda Apa ' asarUpatvAdanaDapi bhavati-sugamana:, durgamanaH / sugamo abdhi gacchatIti-ApagA ndii| Azu zIghra gaccha- duga . durgama iti karmaNi // 132 // tIti--AzugaH zaraH / nimna-bhuvo vivaraM gacchatI- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-suga0 / nipAtana ti-nimnagA nadI, samudraM gacchatIti-samudragA sUtramidamityAha-DaH pratyayo nipAtyate iti / AdhA-55 20 nadI, satataM gacchatIti-satatagA nadI / asaMjJAyAmapi / rArthe'naTo bAdhanArthamidaM sUtramiti "sAmAdhAre" bhavatItyAha--ago vRSalaH zItenetyasaMjJAyAmapIti- ityevameva sUzyatAmalaM nipAtaneneti cet ? na-samniyogazItena-tuSAreNa, vRSala:-zUdraH, na gcchtiiti-agH| ziSTatayA khaT pratyayo'pyanuvarteta, sa ca neSTaH, nipAtanasyeSTaatha khapratyayodAharaNAvasara ityAha-atha khaH iti / viSayatvAt Da eva nipAtitaH, tathA ca nipAtanamukhena sutaM sutena vA gacchatIti khe mAgame ca-sutaMgamo Dapratyayo vidhIyata iti bhAvaH / vigRhyodAharati-60 25 hastI, ko'yamityAha-yasya sautaGgamiH putraH iti- sukhena duHkhena ca gamyate'sminniti-sugaH, durgaH putrasya sautaGgamitvavyapadezena pituH sutaGgamasaMjJA'numI- panthAH / padakRtyaM pRcchati-AdhAra iti kimiti, yate, satyAM hi pituH sutaGgamasaMjJAyAM tatputrasya sautaGga- AdhArArthAbhAve mA bhUdityAzayenottarayati--sugantA, mizabdenAbhidhAnaM bhavati, nAsatyAm / mitaM gacchatIti- durga-teti-sukhena duHkhena ca gacchatIti kartari tRji mitaMgamo'zvaH / amitaM gacchatIti-amitaMgamA / tyarthaH / anenAnaTo'pavAdo Do vidhIyate, vA'sarUpa-65 30 hstinii| janaM gacchatIti-janaMgamazcaNDAlaH / pUrva , vidhinA so'pi bhavatItyAha-asarUpatvAdanaDapi bhavagacchantIti-pUrvagamAH panthAnaH / hRdayaM gacchantIti- / tIti, sukhena duHkhena ca yatra gamyate iti "karaNAdhAre" hRdayaMgamA vaacH| turo gcchtiiti-turNgmo'shvH| [5. 3. 126. } ityanaTi-sugamanaH, durgamanaH iti / mujena bhuja iva vA gacchatIti-bhujaMgamaH srpH| 'sugaH, durgaH' ityetayoH samAnArthatayA 'sugamaH, durgamaH' praveNa gacchatIti-pravaMgamaH kapiH / plavena gacchatIti- : ityapi loke prayujyate, tacca katham ? yato Dasya "dur- 70 35 plavaMgamo mekaH / vihAyasA nabhasA ca gacchatIti-- svISataH kRcchrAkRchArthAt khal" [5. 3. 136. ] iti vihaMgamaH, nabhasaMgamazca pakSI, 'nabhasa' zabdasyAkArA- vihitasya khalazcAnubandhavinirmoke sarUpatvena nityameva ntatvaM kthmityaah-nbhsshbdo'kaaraanto'pystiiti| bAdhyabAdhakamAvasyaucityamityAzaGkAyAmAha- sugamo Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 133-34. ] durgama iti karmaNIti-nAtrAdhArArthe pratyaya iti na : nAma parivAjikA, zaMkarA nAma zakunikA taccholA ca / 35 bAdhyabAdhakabhAva iti bhAvaH / karmaNyapi pratyayavidhAne nAmnIti kim ? zaMkarI jinadIkSA / / 134 // gatikarmaNa AdhAratathA'pi pratItiryajyata eveti sugadurga- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm--shmo0| 'nAmni' zabdAbhyAM sugamadurgamazabdayo: paryAyatvena pratItirnAnuciteti ityasyArthamAha---saMjJAyAmiti / 'zam'dhAtoH kvippra5 tAtparyam / pratyayArthasya bhedAd bAdhyabAdhakabhAvAbhAvaH, tyayAntasya nAmno grahaNamanyasyAvyutpannasya vetyAzaGkAyAprayogasya tu zAstrAnusAra vyutpattibhede'pi laukikI samAnA mAha-zamityavyayaM sukhe vartate iti, "zaM sukhe" iti pravRttiriti bodhyam / / 5.1.132. / / koza:, tathA ca tasyaiveha grahaNamiti bhAvaH / AdhAra iti vartate, tasya ca pUrvatra pratyayArthaparatve'pIha zamityasya nigoM deshe| 5. 1. 133. 1 . vizeSaNatvaM matvA''ha-tatra bhavatIti--sukha eva ta0 pra0--nispUrvAda gamerAghAre deze Do nipaatyte| tiSThati na kadAcid du:khe iti bhAva: / anenApratyaye / 10 nigamyate'smin deze iti-nirgo dezaH / deza iti kim ? guraNe'vAdeze ca--zaMbhavo'rhana iti / pUrvataH karmaNa 45 nirgamanaH / / 133 // ityasyAnuvRttidarzanAt zamityetatkarmaNa: parAd dhAtorayaM pratyaya iti matvA''ha-zaM karotIti zaMkaraH iti / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nirgo0 / 'AdhAre' / . "zazu zabde" zaM gaNAtIti-zaMgaraH / zaM vRNotItiiti pUrvatra nipAtanArthasambaddhamihApyanuvartate / yadyapi zaMvara:- alpo hariNaH / zaM vadatIti-zavadaH / deza iti kathanenaivAdhArArthasya pratItirbhavati tathApi karma nanvavyayasya prAyo'dhikaraNArthapradhAnasyaiva darzanAdiha karma-50 15Nyapi pratyayavidhAne dezasya vAcyatA sambhavatIti tannirA- , tvaM kathamityAzaGkAmapanudannarthAntaramAha-'svaH pazya' karaNAyAdhArapadAnuvRttimAzrityAha-AdhAre deze Do. ityAdiSvavyayAnAM karmatvadarzanAta zami karmaNi, nipAtyate iti / pANinIye vyAkaraNe "antAtyanta." hetvAdiSvapi paratvAta kRgobAdhyate iti-Adi[ 3. 2. 48.] iti sUtre bhASye niso deze Do zabdena tAcchIlyAdiparigrahaH, tathA ca zamyupapade hetvAdivaktavya iti vArtikaM dRzyate bahuSu pustakeSu / paraM tu vivakSAyAmapi "DetatacchIlAnukUle." [5.1.103. ] 55 20 navInadikSitAdibhistanna svagranthe gRhItamiti dRzyate / iti vidhIyamAnaH karoteyaSTaH sa paratvAdanena bAdhyate, bhASye'pi tadvAtikasyAgre-"apara Aha---DaprakaraNe yadyapi 'Ta'pratyayasya 'a'pratyayasya ca sarUpatvena, zami 'nyeSvapi dRzyate / iprakaraNe'nyeSvapi [ upapadeSu sara upapade cAsya vizeSavihitatvenApavAdatvameveti paratvAd Do dRzyata iti vaktavyam / tataH stryagArago'znute yAvat / bAdhakatvakathanaM nAvazyakaM tathApi upapadamUlaka vizeSavihiannAya grAmagaH / dhvaMsate gurutalpagaiH" ityuktam / tathA ' tatvamasya, hetvAdyarthamUlaka vizeSavihitatvaM pratyayasyeti 60 25 cAnenaiva vAtikena nirga ityAdInAmapi siddhiriti navI . samAnatvena nApavAdatvamiti paratvamUlakameva bAdhakatvanAnAM panthAH / pRcchati-deza iti kimiti, uttara ra mucitamiti tadevoktam / TabAdhaM darzayati--zaMkarA nAma yati-nirgamanaH iti-atrAdhAre'naDeva bhavati, na tu :, parivAjikA, zaMkarA nAma zakunikA, tacchIlA dezagrahaNAbhAve'trApi syAdityarthaH / / 5.1.33. / / ceti... karotIti TaM bAdhitvA'nena 'a' pratyaye zaMkarA, parivAjikAyA etannAmetyAha-nAma 65 zamo nAmnyaH / 5. 1. 134. / / parivAjiketi, atra zaMkaraNe'syA hetutvamiti TaprAptiH, 30 ta0pra0-zamo nAmnaH parAddhAto sni-saMjJAyAmaH evaM zakunikAyAH 'zaMkarA' iti nAmetyAha pratyayo bhavati / zamityavyayaM sukhe vartate, tatra bhavati- zaMkarA nAma zakuniketi, atra zaMkaraNazIlatvamapIti zaMmavo'haMna / zaM karoti--zaMkaraH, zaMgaraH, zaMvaraH, TaprAptidityAha-tacchIlA ceti / zami karmaNi hetvAdi: zaMvadaH / svaH pazyetyAdiSvavyayAnAM karmatvadarzanAcchami . vivakSAyAM TaM bAdhitvA'sya pravRttI yadyapi puMsi rUpe 70 karmaNi hetvAdiSvapi paratvAt kRgaSTo bAdhyate--zaMkarA vizeSAbhAvastathApi striyAM nizeSo'styevetyAzayena strI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU. 135-36.] kalikAlasarvatadhIhemacandrasUribhagavatpraNote .- -. ..... riyoko liGgameva prayogamudAhRtavAn ----zaMkarA nAma parivrAji- nirvAhe bahuvacanasya vaiyaryamAzaGkayAha-bahuvacanAda keti, Tapratyaye tu striyAM zaMkarIti syAditi bhAvaH / yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavatIti-pAzrvAderAkRtipadakRtyaM pRcchati-nAmnIti kimiti, uttarayati- gaNatvAbhiprAyeNa bahuvacanamiti bhAvaH / anAdhArArtha zaMkarI jinadIkSeti, ayamAzayaH-nAmnIti nAmapadena ! ArambhaH iti-AdhArabhinnArthakAt paratve pratyayavi. 6 yadarthe yasya rUDhiH sa evArtho gahyate, zaMkarI jinadIkSe-dhAnArtha iti bhAvaH, AdhArArthAta paratve ca "AdhArAta" 40 tyatra tu zaMkarazabdo vizeSaNatvena prayukta iti nAtra nAmatvaM | [5. 1. 137. ] iti parasUtreNa siddhiriti bhAvaH tasyeti Te striyAM DIbhavatIti, nAmagrahaNAbhAve'trApya- / / 5. 1. 135. / / pratyaye zaMkareti syAditi / / 5. 1. 134. / / - aAdibhyaH kata: / 5. 1. 136. || pArthAdibhyaH zIGaH / 5. 1. 135. || ta0 pra0-UrvAdibhyo nAmabhyaH kartRvAcimyaH parAta 10 ta0 pra0-pAdibhyo nAmabhyaH parAta zIDa: 'a' zIGaH 'a' pratyayo bhavati / Urva: zete-UdhvaMzaya:, 45 pratyayo bhavati / pArvAbhyAM zete - pAzrvazayaH, evaM- evam -uttAnazayaH, avamurdhazayaH / bahuvacanaM prayogAnusarapRSThazayaH, udrshyH| digdhena saha zete-digdhasahazayaH, gArtham // 136 // digdhasahAt tRtIyAsamAsAt zoko'kAraH, pazcAdupapada samAsaH / bahuvacanAt yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--UrvA0 / UrdhvA15 anAdhArArtha prArambhaH // 135 // dibhyo nAmabhyaH kartRvAcibhyaH iti, nanu sUtra kartu rityekavacananirdezo'saGgataH 'asati vizeSAnuzAsane 50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- pA0 / "zIk vizeSyavizeSaNavAcakapadayoH samAnavacanakatvam' iti svapne" pAzvabhyAM zete iti prakRtasUtreNApratyaye guNe-niyamasya sarverevAhatatvAt, anyathA ghaTA nIla ityapi dhyAdeze usyuktsmaase-paashrvshyH| atidizati - prayogaH syAt / 'zataM brAhmaNAH' ityAdiprayogadarzanena evamiti, pRSThena zete iti--pRSThazayaH, udareNa zete , tatrAtiprasaGgavAraNAya niyamakukSau 'asati vizeSAnuzA20 iti-udarazayaH / digdhena saha zete iti vigrahaH sane' iti pravezitama, tatra hi "viMzatyA digdhasahAyaH iti samAsaH, tatprakriyAmAha -digdha- ityanuzAsanasya sattvena vizeSaNavAcakazatapadottaramekasahAt tRtIyAsamAsAta zoGo'kAraH, pazcAdapa-' vacanabhinnavibhaktaraprAptyA tatra vizeSyavizeSaNavAcapadasamAsaH iti--pUrva digveneti tatIyAntasya maha- . kapadayorasamAnavibhaktikatve'pi kSativirahAt / iha ca zabdena saha "tRtIyA taskRtaiH" [ 3. 1. 65. ] ityatra : kasyacid vizeSAnuzAsanasya viraheNa kathaM vizeSaNavAcaka25 "tRtIyA" iti yogavibhAgAt samAsa:, digdhasahazabda- kartRpadottaraM vizeSyavAcako dipadottarabahuvacanaviruddha-60 syaiva pAzrvAdiSu paThitatvena tatsAdhanasyAvazyakatvAda, mekavacanaM prayuktamiti cet ? atrocyate---yatra vizeSyavAevaM digdhasahazabdAt paratve zIGo'kAra:. pazcAt Gasyukta- / cakrapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAyA visamAsaH / yadAha kAzikAvivaraNapaJjikAkAra:-digdhena : zeSaNavAcakapadottaravibhaktyA avivakSitatvaM tatrava vize saha zeta iti "tRtIyA" [2. 1. 30.1 iti yoga- : vyavizeSaNavAcakapadayoH samAnavacanakatvaniyamasyAdarAt / 30 vibhAgena samAso digrasya sahena prAka pratyayotpatteH atra ca vizeSyavAcako dipadottarabhyavibhaktitAtparya-65 pazcAdupapadasamAsaH" iti, bhASye ca "digdhasahapUrvAcce- | viSayabahatvasaMkhyAviruddhakatvasaMkhyAyA vizeSaNavAcakakartRti vaktavyam, digdhasahAyaH" ityuktam / tatroktaM kayaTena- padottaravibhaktyA vivakSitatvena samAnavacanakatvaniyama"digdhasahazabdasya samudAyasya pUrvatvamAzrIyate, ma tu / syAprasaGgAt / yathA hi 'vedAH pramANam' ityAdI vize pratyekam / tatra digdhena saha zete isyaci kRte mayUravyaMsa-vyavAcakavedapadottarajasvibhaktitAtparyaviSayabahutvasaMkhyA35 kAditvAt samAsaH" iti / 'pArvAdeH' ityekavacanenApi / viruddhakatvasaMkhyAyAH pramANapadottaravibhaktyA vivakSita-70 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH ! [pA0 1, sU0 137-38.] tvena viruddhavacanakatvaM na doSAya tathaivAtrApItyAzayAt / napuMsakatvaM syAt / eSu "zayavAsi0" [ 3.2.25.1 ayamatra niSkarSa:--vedAH pramANamityatra sakalavedaniSThaM | iti saptamyA alup, tadAha-saptamyA alupa iti / pramitikaraNatvamekamityarthavivakSayA vizeSaNavAcakapramANa- girau zete ityarthe 'apratyaye girizaya iti bhavitavyam, padottaramekavacanaM prayujyate, tatho diniSThaM kartRtvameka- / kathaM tahi girizamuSacacAra pratyahaM, sA sukezo" iti 5 mityarthavivakSayA'traikavacanaM prayuktamiti / atra vizeSa- kumArasambhave kAlidAsaprayogaH sargacchate ityAzaGkA-40 jijJAsubhirvyatpattivAdagUDhArthatattvAlokAdAkvalokanIya-- yAmAha-giriza iti saMjJAyAM lomAdi miti viramAmaH / iti-girirasyAstIti vigrahaH / kiM tahi girI zete Urdhva:-sthitaH zete iti-UdhvaMzayaH, nidrApaJcaka ityarthe'yaM pratyayayo bhavatyeva neti cet ? atrAha--- madhye pracalAbhidhanidrAmanabhavana, yadaktam ---"pracalA ! kriyArtha tu girizaya iti bhavitavyamiti-kriyA10 sthitopasthitasya" iti / atidizati-evamiti, ! thatvaM kriyApravRttinimittatvam / caturdhA hi zabdAnAM 45 uttAna: zete iti---uttAnazayaH, yadyapi gabhIraviparyaye / chAyA. yazapi gabhIra viparyaye pravRtti:---jAtimUlikA, guNamUlikA, kriyAmUlikA, sarvathA prasRtatayA dRzyamAne uttAnazabdaH kozAdiSa paThyate. yadRcchAmUlikA ceti / jAtimUlikA go' ityAdizabdAnAM tathApi uttAnazabda UrvamukhaM vidhAya pRSThabhareNa zayAne gotvAdijAtimUlikA, zauklayAdiguNamUlikA zuklAdijane prayujyata iti 'uttAnazaye' sa evottAnazabdo grAhyaH, zabdAnAm, kriyAmUlikA ca pAcakAdizabdAnAm, 15 uttAnazayazabdazca bAle rUDhaH "syAdattAnazayo DibhiH" / yadRcchAmUlikA ca DitthAdizabdAnAm / tathA ca giri-50 iti kozaH / avanato murdhA yasya so'vamardhA, avamardhA : zabde upapade girI zete ityarthe zayana kriyAmUlakatvaM giri zete iti-avamUrdhazayaH, avamUrdhazabda uttAnazabda zayazabdasyeti bhAva- 1 vAkyapadIye caviparItArthaka iti so'pyudAhata ubhayathApi zayanasya "vairavAsiSThagirizAstathaikAgArikAdayaH / dRSTatvAt / "UrkhAdeH" iti vaktavye bahavacanaM vyartha- kaizcit kathaJcid vyAkhAtA nimittAvadhisaGkaraiH // " 20 mityAzaGkAyAmAha-bahuvacanaM prayogAnusaraNArtha- ityuktaM hariNA, yathAkathaJcicchabdAnAM vyutpattiH karta-55 miti-garo paThitebhyo'tiriktAdapi kartRvAcina: paratve | vyA, arthastu lokaprasiddha eva bhaviSyatIti bhAvaH / / 5. sati ziSTaprayoge pratyayo yathA syAdityetadartha bahuvacana- | 1. 37. / / mityAzayaH / / 5. 1. 136. / / careSTaH / 5. 1. 138. / / AdhArAt / 5. 1. 137. // ta0pra0-AdhAravAcino nAmnaH parAcareSTaH pratyayo 25 ta0pra0-AdhAravAcino nAmnaH parAt zoGaH 'a'pratya- bhavati / kuruSu carati--kurucaraH, madracaraH, vanecaraH, 60. yo bhavati / khe zete-khazayaH, gartazayaH, gRhAzayaH, hRcchayaH, : nishaacrH|ttkaaro Dyartha:--kurucarI, mdcrii| A'bilezayaH, manasizaya:, kuzezayaH' iti saptamyA alup| dhArAdityeva-kurUMvarati, paJcAlAzcarati // 138 // giriza iti saMjJAyAM lomAditvAccha:, kiyArthatve tu girizaya iti bhavitavyam // 137 // '! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-care / "cara bhakSaNe .... ... ... ca" cakArAd gatau / kuruSu-kurudeze caratIti30 za. ma. nyAsAnusandhAnam --AdhA0 / khe kalcaraH / madreSu-madradeze caratIti-madracaraH / bane 65 [ anAvRtapradeze ]. zete iti-khezayaH / garte zete ' caratIti-vanecaraH, "tatpuruSe kRti" [ 3. 2. 20. ] iti-gataMzayaH / guhAyAM zete iti-guhAzayaH / hRdi iti saptamyA alup / nizAyAM caratIti-nizAcaraH / zete iti-hRcchayaH kAmaH / bile zete iti--bile- | akArapratyayasyAnuvRttisattvena Tapratyaye'pi akAramAtra zayaH sarpaH, manasi zete iti-manasizayaH kAmaH, kuze-syAvazeSAta TakArasya vayarthyamAzaGkayAha-TakArI 35 jale zete iti-kuzezayaH kazcit pUmAna, kamale tU yarthaH iti, tathA ca paMsi rUpe vizeSAbhAve'pi striyAM 70 - -- -- - -- Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 136-140.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote vizeSArtha pratyayAntarapATha ityAzayaH / ataH striyAmudAha-! statra gacchati / tApasavyaJjanazabdo ladhunyAsakAreraNetthaM rati-kUrucarI, madracarIti - kuruSu yA carati sA, ! vyAkhyAta:-"tapo'syAsti jyotsnAditvAdaraNa tApasaH, madreSu yA carati seti vAkyam, atra pratyayasya TittvAt / tasya vyaJjanaM cihna yasya, yadvA tapasa idaM tApasaM, tad "aNa." [2. 4. 20. 7 iti striyAM GIpratyayaH / vyananaM yasya, yadvA tApasa iti vyajyate praka 5 AdhArAdityasyAnuvRttAvatya darzayitumAha-AdhArA- | jJAyate tApasavyaJjanaH, yadvA tApase vyaJjanaM vyAjo dityeva-kUzcarati, paJcAlAMvaratIti-iha | ysyeti"| prakArAntareNa vyutpattimAha--senayA vA kurUNAM paJcAlAnAM ca karmatvaM vivakSitaM nAdhAratvamiti ! carati-senAcaraH iti sAdhAraNata eva senAzabdamAsya pravRtti: / prApyAt karmaNaH kvacid aN bhavatIti ! pAThena yathA'rthasya sAdhutA pratIyeta tathA vyutpa.danIyamiti yadi aN AnIyate tadA samAso'pi bhavati, tathA ca tRtIyAntenApi vigraho yujyata eveti bhAvaH, tatra ca 45 10 kurucAraH paJcAlacAra ityapIti laghunthAsakAraH / nanu / sahArthe tRtIyeti bodhya senayA saha caratItyarthasaMgateH / kuruSu carati kurUvaratItyanayoH ko'yaM vizeSo yenaika- AdAya---gRhItvA carati--AdAyacaraH iti, AGa- . sAdhAratvamaparatra karmatvamiti cet ? ucyate-yaH kuruSu pUrvasya dAdhAtoH ktvi yabAdeze ca 'AdAya' iti bhavati, bhramati sa kuruSu caratItyucyate, yasya ca kurava eva prApyAH tadartha spaSTayati-AdAnaM kRtvetyarthaH iti, AGpUrvo sa kurU varatItyucyate, ato'nayoH prayogayorartha bhedaH / / dAdhAturyadyapi sakarmakastathApi karmaNo'trAvivakSitatva-50 15paJcAlA dezavizeSaH, dezavizeSavAcitvAca bahatvam mityAha --kimAdAyetyavivakSaveti-yallabdhaM tad gRhii|| 5. 1. 138. // svA caratItyarthasya tatra gamyamAnatvena na vizeSata: karmAmikSA-senA-''dAyAt / 5. 1. 136. / / pekSeti tatvam / ayamAzaya:--AdAya caratIti-AdA yacaraH, atrAda tavyakarmaNo'vivakSitatvAt pUrvakAlamAtra ta0pra0-anAdhArArtha ArammaH / ebhyaH parAghareSTo pratyayaH, AdAnaM kRtvA caratIti yAvat, tena sApe-55 bhavati / mikSAM carati-bhikSAcaraH, bhikssaacrii| senA kSatvAdasAmarthe sati pratyayo na sidhyatItyetadacodham / 20 carati-parIkSate-senAcarastApasavyaanaH, senayA vA athApi karmApekSata evamapi na doSaH, vacanasAmarthyAdasAcarati-senAcaraH / AdAya-gRhItvA carati-AvAyacaraH, jAtIzivopajapArAyaso ta prakAAdAnaM kRtvA caratItyarthaH, kimAdAyetyavivakSava / ebhya . nya rAntareNApi vyutpAditam / tathAhi-'AdIyata ityAiti kim ? kurUMvarati // 13 // dAyo vAgurA tena, AdAya vA carati - AdAya caraH" 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhikSA0 / pUrve geva iti / padakRtyaM pRcchati-ebhya iti kimiti-anena 25 siddhe'sya sUtrasya vaiyarthya mAzaGkayAha --anAdhArArtha : praznena sUtrasya'va vaiyarthyazaGkApratIti: paJcamyantamAtrasya ArambhaH iti--pUrvasUtrasyAdhAropapadatva eva pravRttiH / sUtratvAt, tathApi "anyebhyo'pi" ityeva lAdhavAt asya vAdhAre'nAdhAre copapada iti tadarthamidaM samiti mUtrayitavyaM, na vizeSatastattacchabdaparigrahaH kartavya iti bhAvaH / bhikSAM caratIti-bhikSAcaraH, bhikSAcarIti- praznAzaya: / sAmAnyata eva sUtra kRte kurUMzcaratItyAdAvapi 65 caratiriha caraNapUrvake arjane vartate prasiddhArthasya gamanasya karmopapadatve sati pratyayaH syAdityAzayena samAdhatte30 tatrAnanvitatvAt, tathA ca bhikSA caratItyasya caraNena ! kurUMzcaratIti-atrArthe'yaM pratyayo neTa iti pUrvasUtre bhikSAmarjayatItyarthaH / senAM carati-parIkSate iti- pratipAditamityaniSTaprasaGga iti bhAvaH / sahacarItyAdisenAcarastApasavyaJjanaH iti--caratiriha parIkSaNe : prayogastu lihAdiSu 'caraT' iti nipAtitena sAdhanIyaH vartate / senAM pravizatIti tattvabodhinIkAraH, senAM prA-: / / 5. 1. 136. / / payatIti bAlamanoramAkAraH, senA bhramatIti laghuzabde35 nduzekhare nAgeza: 1 tApasavyaJjana iti kathanena tasya parI puro'grato-gre sateH / 5. 1. 140. // kSakatvaM dhvanitam, parIkSako hi kenApi vyAjena pracchanna- / ta0 pra0-ebhyo nAmabhyaH parAt sarteSTo bhavati / 70 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacanazabdAnuzAsane pthmo'dhyaayH| [pA01, sU0141-142. ] - puraH sarati-puraHsaraH, purHsrii| aprataH sarati-- | saratItyarthe vibhaktilopenAgrasarazabdasya siddhiriti / agraM agrataHsaraH, AdhAditvAt ts| agre sarati-agresaraH, | saratItyarthaM etanmatenAgresara iti prayogo na bhaviSyati, saptamyalupa, ekArAntamavyayaM vA; sUtranipAtanA vakAraH, ! aba tRtIyAntenApi vigrahaH kRtaH, edantatvanipAtanAtatrAnaM sarati apreNa vA sarati-agresara ityapi bhavati | bhAve tatrApyagresarazabdasyAsiddhirevetyedantatvanipAtanamA-40 b // 14 // | vazyakameveti bhAraviprayoge bAhulakameva zaraNamiti / / 5. 1. 140 // za. ma. tyaasaanusndhaanm-puro| "sU mato" puraH saratIti Te si-puraHsaraH, khiyAM TisvAt / pUrvAt katu: / 5. 1: 141. / / ddiiprtyye-purHsrii| agrata: saratIti--agrataHsaraH, ta0 pra0--parvazabdAta kartavAcinaH parAta sarateSTo 'agratas' zabde "AdyAdibhyaH" / 7. 2. 84.] iti / bhavati / pUrvaH sarati-pUrvasaraH, pUrvo bhUtvA saratItyarthaH, 45 10 tas pratyayaH, tadAha-AdhAditvAta tasa iti / agre / kasmAta parva iti avivakSevA pUrvasarI / kati saratIti-agresaraH, nanviha "aikAyeM" [ 3. 2. 8. kim ? pUrva dezaM sarati--pUrvasAraH // 141 // iti syAdelapi 'agrasaraH' iti bhavitavyam, kathamagresara iti zaGkAyAmAha-saptamyalubiti--"tatpuraSe kRti" za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pUrvAt / kartRzabdaH / 3.5.20. ] iti saptamyA alub bhavatItyarthaH / samA- kartRvAcini gauNatayA prayuktaH, tadAha-kartavAcinaH 15 dhAnAntaramAha-ekArAntamavyayaM veti-vibhaktiya- parAditi / pUrvaH saratIti --pUrvasaraH, etadarthamAha--50 mantatasAdyAbhAH" [1.1. 33. ] iti sUtreNa vibhaktyanta- pUrvo bhUtvA saratItyarthaH iti / pUrvazabdasya digvApratirUpakasyAvyayasaMjAvidhAnAvyayeSa vibhaktyantasadaza | citayA sAvadhitvenAvadhinidezaM vinA sApakSatvana sAma ekArAntaH svatantrazabdarUpo'yamagrezabdo yathA cirAyeti. | AbhAvAt pratyayAbhAva ityAzaGkAyAmAha-kasmAta ataH svata eva ekArAntatvaM na tu vibhaktikRtamiti pUrva ityavivakSaveti--pUrvatvenaiva pUrvo gRhyate na tu 20 bhAvaH / vibhaktyantareNa sahApyagre vigrahasya darzayiSya- asmAt pUrva iti sAvadhitvena, tatrAvagherapekSAyAM svasaha-55 mANatayA saptamyalupA'vyayatvasvIkAreNa vA nirvAcAriNa evaM gahante kathanaM vinA'pi, kiJca pUrvazabdaH sambhavena nAyaM pakSa: sAdhIyAniti pakSAntaramapyAha - | sambandhI zabdaH, sambandhI zabdaH, tasya sApekSatve'pi vRttibhaMvatyeva yathA sUtranipAtanAda baikAraH iti--satre ekArAntasya | devadatasya gurukUlamiti / avivakSitAvadhiH kataida grahI 'agra zabdasya kathana meva nipAtanamata ekArAntatvamiti Syata iti kartargrahaNaM vyarthamityAzate-kartariti 20 bhAvaH / tatphalamAha-tatrAgraM sarati agregA vA / kimiti, na kevalaM cetana: kartava pUrvo'pi tu dezAdirapi, 60 sarati-agresara ityapi bhavatIti, ata evAgrazabdasya sa ca karmApi bhavatIti tatra mA bhUdityAzayenotarayatisUtre na pUrvanipAtaH, anyathA'grazabdasyAlpasvaratvena pUrva dezaM sarati--pUrvasAra: iti--aba karmaNaH tasyaiva pUrvanipAta ucitaH, edantatvanipAtanArthameva tasya / paratvAdasyApravRttyA 'karmaNo'g" [5. 1. 72. ] parataH prayogaH / nanvedantatvanipAtane kRte "yUthaM tadagrasa- | ityaNeva bhavatItyarthaH / / 5.1.141. // 30 ragavitakRSNasAram" iti bhAravikaviprayogaH kathaM saMgachata iti cet ? atroktaM dIkSitena ..-"bAhulakAditi sthA pA-snA-traH kaH / 5. 1. 142. / / 65 haradattaH" iti / atra haradatta iti kathanenArucirva ta0 pra0-nAmnaH parebhya ebhyaH kaH pratyayo bhavati / nitA, tanmUlaM ca nAgezenoktam -"abAruciragresara itya- / same tiSThati-samasthaH, viSamasthaH, kUTasthaH, kapitthaH, syAlukA [saptamyalupA] sAdhanIyatvenaidantatvanipAtane daghitthaH, mahitthaH, azvatthaH, kulattha: / dvipaH, pAdapaH, 35 na mAnam / na ca pUrvanipAtAbhAva eva tatra mAnamiti kacchapaH, anekapaH, kaTAhapa: / nadISNaH / prAtapatram, dharma vAcyam, tasya bahazo vyabhicArAt" iti / tathA cAyaMtram / paratvAvayaM "zamo nAmnyaH" [5 1.134. ] 70 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 1, sU0 143. ityapratyayaM bASate - zaMstho nAma kazcit / 'saMsthA' | sattvenAyaM vizeSavihitatvAt tasyApavAda iti prApnoti, ityasarUpatvAt vip // 142 // tatrAsarUpo'pavAda utsagaM vikalpena bAdhata iti niyamenaiva vyavastheti siddhAntamAha- 'zaMsthA:' itya sarUpatvAt kvibiti / / 5. 1. 142. // 86 ta0 pra0 - zokApanuvAdayaH zabdA yathAsasyaM priyAvircaryeSu kapratyayAntA nipAtyante / zokamapanudati - za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- sthA0 / "SThAM gatinivRttau " same-- aviSame tiSThatIti ke "iDespusi 5 cAto luk" [ 4. 3. 94 ] ityAkAralope samasthaH / viSame tiSThatIti- viSamasthaH / kUTena - acalatvena ! tiSThatIti -- kUTastha: / kapayo'smin tiSThanti kapipriyatvAt kapiriva tiSThatIti - kapittho vRkSavizeSaH, pRSodarAditvAt sakArasya takAraH / dadhni tiSThatIti-zokApanudaH priyaH, putrAdirAnandakara evamukhyate / tunheM 45 10 dadhitthaH sasya taH / ikArAnto mahizabdaH, mahyAM tiSTha tIti -- mahitthaH, sasya taH / azveSu tiSThatiazvattha vRkSavizeSa:, sasya taH / kule tiSThatItikulatthaH kAlavRntaH, sasya taH / pAM pAne" dvAbhyAM pivatIti dvipo gajaH / pAdaH - mUlaiH pivatIti15 pAdapo vRkSaH / kacchaH --- anUpaprAyaH kUrmapAdovA, "pAMk rakSaNe" kacchaM pAtIti - kacchapaH kUrmaH kacchena pibati vA - kacchapaH kurmaH / na ekena pibatIti -- aneko gajaH / kaTAhe pivatIti -- kaTAhapaH / "ruNAM zauce" nadyAM svAtIti nadISNaH -- taraNe 20 kauzalamaMtra gamyate, "ni nadyAH snAteH kauzale" [ 2. 3. parimASTa-tundaparimRjo'lasaH / stambe ramate stamberamo hastI | kahA~ japati--kajapaH sUcakaH / ebbiti kim ? zokApanovo dharmAcArya:, tundaparimArja AturaH stambe rantA pakSI, karNe japitA mantrI / / 143 // | 20. ] iti sasya SaH / " pAlane " AtapAt trAyate rakSatIti - AtapatraM chatram / dharmAt trAyate iti - dharmatram / zamaH parAn sthAdhAtovizeSavihitatvena "zamo nAmnyaH" 51. 134 ] ityayameva syAnnAyamityA 40 zokApanuda-tundaparimRja stamberama karNejapaM priyA lasa hasti-sUcake / 5. 1. 143. / / za0 ma0 vyAsAnusandhAnam - zokA0 / nipA- 50 tyante iti yadyapi nipAtanamalAkSaNikakArya lAbhArthamevAzrIyate, atra ca sarvatra na kiJcidalAkSaNikaM kAryaM prArthanIyam, tumhaparimRje vRddhaya bhAvo'pi pakSe siddha eva tathApyarthavizeSa eSAM prayoganiyamArthameva nipAtanamiti mantavyam / "khudaMt prerage" zokamapanudatIti-zokA- 55. panudaH priyaH, sukhasyAhartA zokasyAvakAzameva na dadAti putrAdipriya iti sa zokApanudaH kathyate, tadAha-putrAvirAnandakara evamucyate iti / "mRjauk zuddhau" tundamudaraM parimASTati -- tundaparimRjo'lasaH iti---ya: 25 zaGkAyAmAha - pararAdayaM " zamo nAnyaH" ityakiJcit kAryamakRtvA satatamudarabharaNe dattacittastiSThati 60 pratyayaM bAdhate iti, ayamAzayaH --- atrobhayoH pratyayayo- sa evamucyate, Alasyayukta ityarthaH / "ramiM krIDAyAm" rutsargApavAdabhAvo nAsti, apratyayo hi dhAtumAtrAt stambe ramate iti--stamberamo hastIti darbhAditRRNazamaH paratve vihito'pi nAnyeva | saMjJa yAmetra ] pravartate / nicayanirmitI hastibhakSyaH stambaH, tatra ramate --bhakSayan ityasAvapi vizeSavihita eva ayaM ca sthAdhAtumuccArya | Anandamanubhavati yaH saH / " japa mAnase ca" manonirvatyeM 30 vihitatvAt pratipadoktatayA vizeSavihita eveti sama | vacane, cakArAda vyakte vacane karNe japati sUcayatIti -- 65 karNejapaH sUcakaH iti -- mA kazcidanyaH zRNotriti karNe sUcayati yaH saH, "sucaN paizunyai" sUcayatIti sUcakaH pizunaH, ubhayatra tatpuruye kRti" [ 3.2.20 ] iti saMptamyA alup / padakRtyaM pRcchati - eSviti kimiti, uktAdanyasminnarthe mA bhUdityAzayenottarayati - zokA- 70 panodo dharmAcAryaH iti yaH saMsAra-sAMsArika bhogAdya mevobhayoH svasvaviSaye pratipadoktatvamityutsargApavAdabhAvAbhAvena paratvenaiva bAdhyabAdhakabhAvavyavasthA samucite / tyayameva paratvAt zamaH parAt sthAdhAtoH pravartata eva / tadevodAharati - zaMstho nAma kazciditi---zaM sukhaM 35 tatra tiSThatIti vigrahaH, kasyacit saMjJeyam / kin ca sarvasmAd dhAtorvivIyata iti tatrotsargApavAdabhAvasya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIsiahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 1440-45.] . nityatvAdikaM sayuktikamupadizya zoka nAzayati, na tu | harSe" kuH pRthivI, tatra modate iti-kumudaM karavam / sukhamAharati, sa tu zokApanoda eveti tatrAyaM mA bhuuditi| | uSaH prabhAtaM, tatra budhyate iti-uSarbudho'gniH / sundarimArja AturaH iti Aturo hi udarAmayena / "TubhRgaka poSaNe ca" cakArAd dhAraNe, Apo jalAni, yuktastadapanayanAya tundaM parimASTina tvAlasyeneti bhaavH| tA bibhartIti-abbhraM meghaH iti-"dhUTastRtIyaH" 5 ubhayatra "karmaNo'Na" [ 5. 1. 72.] ityaN pratyayaH / [2.1. 76.] iti pakArasya baH, 'ivarNAde." 10 stambe rantA pakSIti-pakSyapi stambe krIDati, karNe: [1. 2. 21.] iti RkArasya raH / saraH-taDAgaH, japitA mantrIti-sacivo'pi rAja: zreyase kareM / tatra rohatIti--sarasiruhaM padmamiti-"tatpuruSe hitamupadizati, na tu parasmAda bhIta iti tatra nAya / kRti" [ 3. 2. 20.] iti saptamyA alup / "muclutI pratyaya iti, ubhayatra tRca pratyayaH / evaM cArthavizeSa- mokSaNe" nakhAni muJcantIti-nakhamucAni dhanUMSi / 10 niyamAryamAvazyakamiti !! 5. 1. 143. // "guhAg saMvaraNe" kAkebhyo gRhanIyA iti--kAgaguhA- 45 stilAH, atra tavyAdyapavAdaH karmaNi kaH / "chaidAMgaka dyH| 5.1.144. / / dAne" dharmAya pradadAtoti-dharmapradaH iti , atra "iDetpusi ta0 pra0--mUlavibhujAdayaH zandAH kapratyayAntA niya- vAto luk" ityAkAralopaH / atidizati-evamiti, tArthadhAtupapadA yathAziSTaprayogaM nipAtyante / malAni kAmAya zabdAya ca pra dAtIti-kAmapradaH, shbdprdH| vibhujati-mUla vibhujo rthH| uyA rohati---u:- / jo ti "jJAMz avabodhane" zAstreNa prajAnAtIti-zAstra prajJaH, 50 15 ruho vRkSaH / ko modate-kama karavam / mahoM dharati- atidizati-evamiti, Agamena prajAnAtIti mahIdhraH shailH| upasi budhyate---uSaydho'gniH / apo aagmprjnyH| "mUlavibhujAdiH" ityekavacanenaiva nirdeze biti- pa tamAma gati samipAsa kartavye bahuvacanena nirdeza AkRtigaNatvapratipattyarthaH / nakhAni muJcanti-makhamucAni dhaSi / kAkebhyo atretyaM ladhunyAse----"urvoruha iti-"isyukta0" iti gRhanIyAH-kAkaguhAstilAH / dharmAya pradadAti-dharmapravaH, / samAsArthamatra pAThaH, anyathA "nAmyupAntyaH" iti 55 20 evaM-kAmapravaH, zabdapradaH / zAstreNa prajAnAti- sidhyati, evaM dharmaprada inyatrApi, atra hi "upasargAzAstraprajJaH, evam-AgamaprajJaH // 144 // dAtoDo'zyaH" iti De samAso na syAta" iti // 5. 1.44. / / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-muul| niyatArthadhAtUpapadAH iti-niyatA arthadhAtUpapadA yeSAM te tathA, duheDDaghaH / 5. 1. 145. / / yasminnartha, yasmAd dhAtoH, yasminnupapade sati kapratyaya ta0 pra0-nAmnaH parAd duherchaghaH pratyayo bhavati / 60 25 iSTa iti tatraivArthe prayogArtha nipAtanamiti bhAvaH / | kAmAna dugdhe pUrayati kAmadudhA, dharmAya dugdha-dharma eSAM nipAtanamiti kathaM jJAyata ityAzaGkAyAmAha- dudhA / asarUpatvAt kipa-kAmadhuka / ukAro'nsyasvayathAziSTaprayogamiti-ziSTaMhi tathAprayogasteSvarthe veva rAdilopArthaH // 145 // kRta iti tatraiva nipAtanaM yuktamiti bhAvaH / vyAkaraNasya lakSyAnasAritvama, lakSyANi ca ziprayogA eveti: za0 ma0 nyaasaansndhaanm-dhe| "dahIMka 30 tadanurodha Avazyaka eveti bhAvaH / te cArthadhAtapapadA kSaraNe" kAmAn -abhilASAn, dugdhe-pUrayatIti--65 udAharaNeSu vyaktIbhaviSyanti / "bhUjot kauTilye" kAmaddhA, kAmakSaraNamiha kAmapUraNArthe paryavasitamiti mUlAni vibhujatIti-mUlavibhujo ratha iti --dhAto- : dhAtUnAmanekArthatvamiti veti pUrayatItyuktam, Dudhe DakArarupasargabalAnmadane vRttiH, tathA ca vibhujatItyasya vimarda- syettvAt "DityantyasvarAdeH" [ 2. 1. 114. ] itya yatItyarthaH / uvIM pRthivI, tatra rohatIti--urvAruho tyasvarAdilopaH / dharmAya dugdhe iti-dharmadudhA / asya 35 vRkSaH, atra "ruhaM janmani" iti 'ruha,' dhAtuH / "mudi vizeSavihitatvenApavAdatvamAzaGkayAha ---- asarUpatvAta 70 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1 sU0 146-47. ] kvip iti -- sarUpeSvatra prakaraNe nityabAdhyabAdhakabhAvaH, asarUpe tu vaikalpika iti kip syAdevetyarthaH kAmAn / dogdhIti vipi "svAderdAderghaH " [ 2.1.83. ] iti hasya ghatve "gaDadabAde0" [ 2.1.87 ] iti dasya 5 dhatve "dhuTastRtIyaH" [ 2. 1. 76 ] iti ghasya gatve "virAme vA " [ 1. 3. 51. ] iti gasya vA kalve vipaH sarvApahAre ca - kAmadhuk iti / DittvaphalaM svayamAha -- DakAro'ntyasvarAdilopArthaH iti-tathAcoktarUpasiddhiriti / / 5. 1. 145. // kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 10 bhajo viN / 5. 1. 146. // ta0 pra0--nAmnaH parAd bhajevaNa pratyayo bhavati / ardhaM bhajate- ardhabhAk pAdabhAk, dUrabhAk, prabhAk, vibhAk / NakArI vRddha gharthaH / ikAra uccAraNArthaH / vakAroM viN-kkipoH sArUpyArthastenAtra viSaye kip na bhavati 15 // 146 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam bhajo0 / "bhajIM sevAyAm" aghaM bhajate iti viNi tasya sarvApahAre--- | "aprayogIt" [ 1.1.37. iti lope pratyayalakSaNanyAyenopAntyavRddhau GasyuktasamAse "cajaH kagam" [ 2. 20 1.86. ] iti jasya gatve "virAme vA " [ 1 3 51. ] iti vA katve----ardhabhAk / evaM dUraM bhajatIti- dUrabhAk / prakarSeNa bhajatIti prabhAk / - vizeSeNa bhajatIti-vibhAk / viNi varNatrayam tasya prayoge'dRzyamAnatayA "aprayogIt" [ 1.3. 37] 25 iti itsaMjJA lopazreti viNpratyayasyAMzenapi prayoge'darza | nAt tasya pratyayatvena vidhAna mapArtha ka mityAzaGkAyAmAha - kAro vRddhayarthaH iti -- prakRte "JNiti" [ 4 3 50. ] ityanena vRddhividhAnArthaH / ikAra uccAraNArthaH iti---"naTabhAryAvad vyaJjanAni bhavanti" iti nyAyena 30 "nirAzrayA na tiSThanti paNDitA vanitA latA:" ityuktatayA ca "nAcaM vinA vyaJjanasyoccAraNamapi bhavati" iti bhASyoktyA ca vyaJjanasya svoccAraNArthaM svarasyAvazyakatvAditi bhAvaH / ubhayoH sArdhakye'pi vakArasya nirarthakatvamiti cet ? atrAha-vakAro viN- kvipoH 35 sArUpyArthaH iti -- anubandhanirmukto hi pratyayo vakArarUpo viN- kipo: samAna eveti sArUpyamubhayorastyeva, 21 tatphalamAha - tenAtra viSaye vivap na bhavatIti-sarUpatvena bAdhyabAdhakabhAvasya nityatvAd vizeSavihitena viNA kvip bAdhyata iti bhAvaH / / 5. 1. 146. / / man van vanip vic kacit / 5. 1. 147. It 40 1 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - man0 | 'bavacida' ityasyArthamAha - lakSyAnusAreNeti---yathAlakSyaM kasmAcid dhAtoH sarve pratyayAH paryAyeNa bhavanti, kasmAcideka eva dvau vA trayo vetyarthaH / zU hiMsAyAm" devaM 55 zRNAtIti mani guNe isyuktasamAse -- devazarmA, evaM --- zuSThu zRNAtIti- suzarmA "vRguT varaNe suSThu vRNotIti---suvarmA / "deMD pAlane" suSThu dayate rakSatIti - sudAmA / athavA "DudAMgk dAne" zobhanaM dadAtIti - sudAmA / "SThAM gatinivRttau " azva iva 60 tiSThatIti - azvatthAmA, pRSodarAditvAt sakArasya taH / navasarUpatvena lakSyAnusAriNI vyavasthA bhaviSyatyeveti kvacidagrahaNasya vaiyarthyamiti cet ? atrAha - kacidagrahaNAt kevalAdapIti nAmnaH paratvAbhAve'pi lakSyAnusAramete pratyayA bhaviSyantIti bhAvaH / zRNoti duHkha- 65 miti - zamaM mukham / aGgaM vRNotIti varma kavacam / "hiT gati vRddhayoH " hinoti svaguNairupAdeyatAM yAtIti - hema svarNam / dayata iti -- dAma pazurajjuH / "pAM pAne" pibatyaGgamiti - pAmA khasaH / vanyudAhartumavatArayati - van iti / bhUri dadAtIti bhuuridaavaa| 70 ghRtaM pivatIti- ghRtapAvA / "gamlR gatau" agre gacchatIti agregAvA, "janaici prAdurbhAve" vijAyate : ta0 pra0. - nAmnaH parAddhAtorete pratyayAH kacitlakSyAnusAreNa bhavanti / mat-indraM zRNAti -- indrazarmA, suzarmA, suvarmA sudAmA, azvatthAmA / kacidmahaNAt kevalAdapi zarma, varga, hema, dAmA, pAmA / ban- 40 sUridAvA, ghRtapAvA, agregAva, vijAvA- "vanyAG pazvamasya" [ 4. 2. 65 ] ityAtvam / kvanip - prAtafravA, prAtarizvAnau; sudhIvA, supovA / kevalAdapi - kRtvA, kRtvAnau dhovA, povA / vic- kIlAlapAH, zubhaMyA:, pAmareT / kevalAdapi reT, roT, veT, jAgaH 150 kakAra - pakArau kit-pitRkAryArthI // 147 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thIsisahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 148.] - - - iti-vijAvA, ubhayatrAntasya kenAtvamityAha-: alup, bhIruNThAnAditvAt SatvaM ca / ghusat, antarikSasata, "vanyAG paJcamasya" [ 4.2.66. ] ityAtva- samAsat, prasIdati-prasat, upasat / aNDaM sUte-aNDasUH, miti / kvanipyudAhartumavatArayativanip iti / / zatasUH, prasUH / mitraM dveSTi-mitradvid, 'praviT dviSo jenIyiSISTa vH'| mitrAya druhyati-mitraka, pradhruka 5pitkRti" [4.4.113.] iti tAgame kittvAna vidhuk| gAM dondhi-godhuka, kAmadhuka pradhuka / azvaM 40 guNAbhAve-prAtaritvA, dvivacane c-praatritvaanau| yunakti yujyate vA-azvayuka, prayuka yuGa, yujhI, yunaH / zobhanaM dadhAtIti--sudhIvA, zobhanaM pibatIti---- tattvavit, vedavit pravit, 'nivivive vivAM varaH', supIvA, ubhayatra "Iya'Jjane'yapi" [4, 3. 67. ] | videravizeSeNa grahaNama, lAbhArthAcchantyeke / kASThaM itItvaM vijJeyam / kevalAdapi kanim bhavatItyAha- bhinatti-kASThabhitU, balabhit, gotrabhit, bhin / rajju 10 kevalAvapIti / karotIti kvanipi kittvAda guNAbhAve chinatti-rajucchit, tamazchit, bhavacchit, pracchit,45 pittvAt tAgame ca-kRtvA, dvivacane c-kRtvaanau| chit / zatru jayati-zatrujit. prasenajit, karmajita, dadhAtIti-dhIvA, pibtiiti-piivaa| vicyudAharta- prajita, abhijit / senAM nayati-senAnIH, agraNI:, mAha-vica iti ! kIlAlaM jalaM pibatIti vici tatra prAmaNIH praNI; nIH, niyo, niyaH / vizvasmina rAjate sarvavarNAnAmittvena sarvApahAre / lope] kolAlapAH, vizvArAT, vizvasya "vasu-rAToH" [ 3. 2. 81.] 15 zubhamiti vibhaktyanta pratirUpakamavyayam, "yAMka prApaNe" iti dIrghaH, rAjarAT, samrAT, virATa, rAT / aJce:--.50 zubha yAtIti-zubhaMyAH / "ruSa riSa hisAyAm" dadhyaJcati-dadhyaGa, devamaJcati--devAGa, vizvadyA, pApmAnaM reSati roSati veti vici Sasya Datve Tatve ca- tiryaGa, sadhrapaDa, samyaGa, prAi, pratyaG kevalAna pApmaroTa, pApmareTa / kevalAdapi vica bhavatItyAha- bhavati / tathA Rto Rtuma tave Rtuprayojano vA kevalAdapIti / reSatIti-reTa, roSatIti--roT / yajate-Rtvig yAjakaH, "Rtvij0" [ 2. 1. 66. ] 20 "viSU secane" veSatIti-veTa / "jAgRk nidrAkSaye" | ityAdisUtreNa matvam / pRSNoti-daek pragalmaH, dagi-55 jaagtiiti--jaagH| anubandhayoH phalamAha - kakAra-: vi]ti nirdezAt dvitvam / utsniAti unna hyati bApakAro. kit-pitkAryArthoM iti-kitkAryaM kRtve- uSNika chandaH, uSNigi[hi]ti nirdezAta blop-ghrvaadi| tyAdI guNAbhAvaH, pitkAryaM ca tatraiva taagmH| dhIvA : kathaM 'vizyate-dika, sujyate-saka' ? kRtsaMpadAditvAt pIvetyAdAvItvamapi kitkAryameva, tathA ca sArthakatvaM / svipa / kakAraH kitkAryArthaH / pakAraH pitkaaryaarthH| 25 tayoH spamiti bhAvaH / / 5.1.147. // , ikAra uccaarnnaarthH||14|| 60 . za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -kvip / pUte vartamAna ukhazanadaH purastrI, sthAlyAM nityastrIti vaiyAkaraNA . 5. 1. 148. // . manyante, " saMsG pramAde " pramAdo'valepaH, ta0 pra0-nAmnaH parAha dhAtoH vivapa pratyayo bhvti| " sui avalaMsane" ukhena ukhayA vA saMsate iti kvipi / kvacit / ukhena ukhayA vA saMsate-ukhAsata, vahAta "no vyaJjanasyAnudita:" [ 4. 2. 25. ] iti nakA.65 bhazyati-vahAbhraT, "ghaJyupasargasya bahulam" [ 3. 2. . rasyAnusvArasthAnino lope "mras-dhvaMs." [ 2. 1. 3086. ] iti bahulagrahaNAdukha-vahayorghiH / parNAni dhvaM- 68. } ityatra sAhacaryAnAzrayaNAd dhutAdestadanyasya ca sate-parNadhvat / zakAn-hvayati-zakahaH / parivyayati- saMsdhAtoH sakArasya datve tatve-ukhAtrat / "bhraMza parivIH / yavalUH, khalapUra, akSayUH, mitrabhUH, pratibhUH, : adhaHpatane" vahatIti baho'zvaH, vahaH skandha iti kecit, kaTacikIH / kevalAdapi-pAH, vAH, koH, goH UH, lUH, / bahAd bhrazyatIti kvipi nalope "yaja-sRja0" [2. 1. 70 kruGa, paka / sadi-sU-dviSa-druha-buha-yuja-vida-bhida-cchida- 87. ] iti zasya Satve "dhuTastRtIyaH" [ 2. 1. 76. ] 35 ji-nI-rAjibhyazca / divi sIdati-dikSita, saptamyA! iti Sasya Datve Tatve ca---vahAbhraTa iti, ukhasya . . . - . . . sana da Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA. 10 148.] kalikAlasarvasabhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 93 puMstve'dantasya vahasya cobhayoradantatve dIrghaH kathamityAha- | pANinIyasUtramidam-" sat-sU-dviSa-ha-duha-yuja-vida-- "ghajapasargasya bahalama" . 2.86.] iti / bhida-cchida-ji-nI-rAjAmapasarge'pi kvipa" 3.2. bahulagrahaNAda ukha-vahayordIrghaH iti / "dhvaMsUG gatau / 61. 1 iti, etacca sUtra "kvip ca" [ 3. 2. 76.] ca" cakArAdavasaMsane, parNAni dhvaMsate iti-paNaMdhyat ityasyaiva prapaJca iti dIkSitenoktam / "SadalU vizaraNa-40 5 iti-prAgvana kAralopadakArAdi, antarbhAvitaNyarthatayA | gatyavasAdaneSu" vizaraNaM zaTanam, avasAdo'nutsAhaH, sakarmakatvamatra / "haga spardhA-zabdayoH" zakAn hvaya-divi sIdatIti--diviSata. kathamatra saptamIzravaNamitIti kvipi "yajAdivazavaceH kiti" [ 4. 1. 76. ] ! tyAha-saptamyA alup iti--"tatpuruSe kRti" [ 3. iti vRti "dIrghamavo'ntyam" [ 4. 1. 103.] iti | 2. 20.] ityaneneti zeSaH, ekapadatvAbhAvAt kathamatradIrghe ca-zakahaH / "vyam saMvaraNe" parivyayatIti / Satvamiti cet ? atrAha -bhIruSThAnAditvAt SatvaM 45 10 kvipi vRti dIrgha caparivIH / "lUgz chedane" ceti / divi sIdatIti-dhusat, aba saptamyA lup, yavAn lanAtIti-yavalaH / "pUgazaM pavane" khalaM punA- "uH padAnte'nata" [2.1.119. iti vasyokAra tIti-khalapaH / "divaca krIDAdau" akSardIvyatIti ikArasya ca yakAra: diviSata' ityatra sAmIlaSabhAva: kvipi / anunAsike ca0" [4.1.108.] iti: | sasya ca Satvam, 'sat' ityatra tu na, tatrAyamAzayaH vasyoTi ikArasya yatve ca-akSayUH / "bhU sattAyAm" "tatpuruSe kRti" ityatra bahulAdhikArAt prakRte vikalpena 50 15 mitraM bhavatIti-mitrabhUH, dhanikadhArakayorantare prati- saptamIlopAt 'diviSata, dyusat' iti dvayaM bhavati, . bhavatIti-pratibhUH, "DukaMga karaNe" kartumicchati / ubhayatrApi "nAmya." [2. 3. 15. ] ityanena SatvaM cikIrSati, kaTaM cikIrSatIti kvipi "ata:" na sasya padamadhyavatitvAbhAvAt, Adhe bhIruSThAnAdigaNayA.[4. 3.52.] iti cikIrSa' ityasyAkAralope ThAt SatvaM bhavati, dvitIye tu pAThAbhAvAnna Satvamiti / SasyAsattvena satve tasya rutve visarge ca .-kaTacikI, antarikSe sIdatIti-antarikSasata, sabhAyAM sIda-55 dvivacane tu-kaTacikIrSoM / pUrva nAmno'bhAve'pi tIti sabhAsata, upsiidtiiti-upst| "Dok 20 bhavatItyAha--kevalAdapIti-kvacidityasya pUrvasUtrA- prANigarbhavimocane" aNDaM sUte iti-aNDasaH, zataM danuvRtteridamapi sUtra kevalAd dhAtorapiM pratyayaM vidhatta / sUte iti-zatasaH, prasUte iti-prsuuH| "dviSIMka ityrthH| pibatIti-pAH, "Iya'jane'yapi" [ 4. | aprIto" mitra dveSTIti--mitradviTa, prakarSeNa dveSTIti3. 67. ] ityatra sAkSAd vyaJjanagrahaNAt kvipo pradviTa, etat kaviprayogeNa pramANayati-pradvida dviSo 60 lope ItvaM na bhavati / "vAMka gatigandhanayoH" vAtIti jeSmIyiSISTa vaH' iti / "duhIca jighAMsAyAm" 26 vAH / "kada vikSepe" kiratIti-kIH, "gRt nigaraNe" mitrAya druhyatIti-mitradhraka iti---atra "bhavAdenigaraNaM bhojanam, giratIti-gIH, ubhayatra "RtAM0" dirghaH" (2.1.83.] iti hasya ghaH, "gaDadabAde:." [4. 4. 116. ] iti irAdezaH, sau "padAnte" [2. [2.1.77. ] iti dasya dhaH, "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 64. ] iti dIrghaH, dvivacane tu-kiro, girI iti|| 1.76. ] iti ghasya ga: "virAme vA" [ 1. 3. 51. ] 65 "ava rakSaNAdI" avatIti-OMH, atra kvipi "mavya- | iti gasya kaH, pradruhyatIti-pradhaka, vidruhyatIti30 vi." [ 4. 1. 106. ] ityUT / lunaatiiti-luuH| vidhra ka / "duhIka kSaraNe" gAM dogdhIti----godhuka, "kuJca gatau kauTilyAlpIbhAvayozca" kruzcatIti--RGa, kAmAn dogdhIti-kAmadhuk / prakarSeNa dogdhIti-- atra "yujaJcAJco no :" [ 2. 1. 71. ] iti nasya | prdhuk| "yupI yoge" "yujic samAdhau" azvena vidhAnAna lopaabhaavH| pacatIti-paka, "cajaH yunakti yujyate veti-azvayuk, prakarSeNa yunakti yujyate 70 kagam" [2. 1.86. ] iti cakArasya kakAraH / veti--prayuk, yunaktIti-yuGa, yujo, yujaH 35 vyAkaraNAntare vividhAyaka pRthak sUtrametenaiva sUtreNa iti-"yujo'samAse" [ 1. 4.71.] iti no'ntaH, saMgRhNantasyAntarbhAvaM sUcayati sadi-sU-dviSetyAdi, matra so tasya padAnte "yujazakuco no GaH" [ 2. 1. 71.] Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pAmo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 148. ] iti UH, jasya saMyogAntalope-yuGa, au-jazoH dudAhartumavatArayati-aJceriti, dadhi aJcatIti"mnAM." [ 1. 3. 36. ] iti nasya prakAre-yuJjo, ! dadhyaG iti, devabhaJcatIti-devaghaGa, vizvak aJcayukSaH / "vidak zAne'! "vidi sattAyAm" "vilRtI : tIti-vizvagraG "sarvAdi-vizvag-devADDudriH" [3. 2. 40 lAbhe" "vidipa vicAraNe" "vidiNa cetanAkhyAnanivA- 112. ] iti DadirantAgamaH "DityansyasvarAdeH" [2. 5 seSu" iti paJcadhA vid, tattvaM vetti vinte vA--tatva. ' 1. 114.] ityantyasvarAdilopatra, tiro'vatIti vita / vedaM vettIti--vedhita prakarSaNa vettIti-- "tirasastiyati"3.2.114. / iti 'tiri' ityApravit / idaM sUtra kevalAd dhAtorapi pratyayaM vidhatte, : deze-tiryaGa, sahAzcatIti--sadhradhaGa, samajhatItitathA ca vettIti-viditi prayogo'pi bhavati, etatprayoge samyaGa, "saha-samaH sadhri-samI" [ 3. 2. 123. ] 45 kavisampradAyaM pramANayati-nivivide vidAM varaH" iti sahasya 'saghri' samazca 'sami' ityAdezaH, prAJcatIti 10 iti / 'vid' dhAturanekArtho'nekagaNapaThitazca, tatra kasyet / kvAvarcAyAm "azco'narcAyAm" [ 4. 2. 46. ] iti grahaNamiti jijJAsAyAmAha-videravizeSeNa grahaNami- / nalopAbhAve, anarcAyAM nalukyapi "aca:" [1. 4. 66.] ti-vizeSagrahaNe vinigamakAbhAvAt sarveSAM grahaNamiti | iti dhuTi nAgame "yujaca0" [2. 1. 71. ] iti bhAva: / matAntaramAha-lAbhArthA necchantyeke iti! sau nasya hutve-prAGa, au-jasornasya "nAM" [1.50 "bhipI vidAraNe" kASThaM bhinattIti-kASThabhita, 3. 36.] iti be-prAcI, prAzvaH, zasAdau gatyarthe 15 balaM bhinattIti-balabhita, gotraM bhinattIti-gotra-! prAcaH, prAcetyAdi, pUjane tu nalopAbhAve "acc prAga." bhit, bhinattIti-bhita / "chida pI dvaidhIkaraNe". [2. 1. 104.] ini cAbhAve prAzvaH, prAzcetyAdi / advaidhasya pRthaktve, rajju chinattIti-rajjucchit, tama- prtynyctiiti-prtyng| yathA pUrva kevalAdapi pratyaya chinattIti-tamazchit, bhavaM chinattIti--bhavacchit, | udAhRtastathA'tra netyAha kevalAna bhavatIti / "yajI 55 prakarSeNa cchinattIti-pracchit, 'chinttiiti-chit| devapUjAdau" Rtau Rtum Rtave Rtuprayojano vA yaja20 "ji jaye" zatru jayatIti-zatrujit, "hrasvasya0" ! tIti kvipi vRti "Rtvij-diz0" [ 2. 1. 66. ] [4. 4. 113. ] iti tAgamaH, prakRSTA menA yasya sa iti SApavAde ge tasya vA ke---Rtvik Rtvin. . . prasenaH, prasena jayatIti-prasenajita, karmANi jaya-rIti- tadAha - Rviga yaajkH| "bidhuSAT prAgalbhye" karmajita, prakarSeNa jayatIti-prajita, abhijayatIti- ' dhRSNotIni-dadhaka iti --."Rtvi-diza-dRz-spaza-60 abhijit / "NIMga prApaNe" senA nayatIti- saj-dadhRSuSNiho gaH" [2. 1. 66.] iti Sasya 25 senAnIH, agraM nayatIti-- agraNIH. grAmaM nayati .. | gakArastasya kazca / nanu bhavatu nAmaivaM katvamapi tu dvitvaM adhISTe iti-prAmaNoH "sAmAnAnniyaH" [ 2. 3. ! kathamiti cet ? atrAha-vaSiti nirdezAda dvitva71. ] ini nasya Natvam, praNayatIti -praNI: "adu-! miti -gavidhAyakasUtre 'dadhRS' iti kRtadvitvanirdezarupasargA." [2. 3. 77.1 iti nasya NaH, nayatIti- | balAd ditvamiti bhAvaH 1 "SNihIca prIto" "NahIca 65 nI:, "dhAtorivarNo 0" [ 2- 1. 50.] inIyAdeze--- ! bandhane" utni hyati unna hyati veti-uSNika iti30 niyo, niyaH / "rAjaga dIpto" vizvasmin rAjate "Rtvij" [ 2. 1. 66, ] iti hasya gatve katvam, iti-vizvArAT, kathamiha dIrghatvamityAha-"vizvasya nanvatra dalopAdi kathamiti cena ? atrAha-'uSNiha vasurATo." [3. 2.81.] iti dIrghaH, "yaja- iti nirdezAd dalopa-SatvAdIti gavidhAyakasUtre sRja-mRja-rAja0" [2. 1. 87.] iti jasya Satve tasya ! 'uSNiha' iti nirdezabalAdevodo dalopaH sasya Sa: prathama-70 Datve TakAro jJeyaH, samyaga rAjate iti--samrATa, vigrahe, dvitIyavigrahe tu dasya So'kArasya cekAraH, etad 35"samrATa" [1.3.16.1 iti nipAtanAt masyAnu- ! 'dalopaSatvAdi' ityAdipadena grAhyam / chandaH itisvArAbhAvaH, virAjate iti--virATa, rAjate iti- saptAkSarasya cchandavizeSasyoSNigiti nAmetyarthaH / nanvarAT / "aJcU gatI ca" cakArAt pUjAyAma, ityasmA- nena kartari vivap vidhIyate, dRzyate ca karmaNyapi tat Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 146.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte kathamiti zaGkate--kathaM 'dizyate-dika, sara etacca pANinIyavyAkaraNe navInAnAM matam / tathAhi iti-"dizIt atisarjane" atisarjanaM tyAgaH, dizyate | nAgezenoktamudyotagranthe-"[3. 2. 58. ] atra sUtre iti karmaNi kvipi zasya "Rtvi" [2.1.66.] | karmaNIti sambadhyata eva, mantrasmRgityAdi tu kvipA iti SApavAde gatve tasya katve-'dika' iti, "sRjic siddham" iti / ayamAzaya :-"spRzo'nudake kvin" 5 visarge" "sat visarge" sUjyate iti karmaNi kvipi [3. 2. 58.] iti sUtreNa kvin vidhIyate, tatra nAge-40 jasya "yaja-saja0" [2.1.87. ] iti SApavAde | zamatena 'kamaNi' ityasya sambandhAda mantreNa spRzatI"Rtvija0" [2.1.66.] iti gatve tasya tyarthe tasyAprAptiriti sAmAnyataH "kvipa ca" [3.2. katve, RkArasya gavidhAyake 'saj' iti nirdezabalena / 76.] iti sUtreNaiva kvibiti / prAcInIkSitAdibhistu rakAre ca-naka iti, tathA cAtra kathaM karmaNi kviviti "spRzo'nudake kvin" [3.2. 58.] iti sUtravRttI10 zaGkAzayaH, samAdhatte-katsampadAditvAt kvipa iti- anudake supyupapade spRzeH kvin syAdityevoktamiti 45 nAvAnena kvip kintu "kutsampadAdibhyaH" [5. 3. ! tanmatena karmaNItyasyAsambandha eva ttr'| etacca tattvabo114.] iti bhAvAkoH kvip, tara karmaNo'pyantarbhAva | dhinIkAreNApi-"atra supItyanuvartate karmaNIti nivRttaiti tenaiva karmaNi kvibiti na kApyanupapattiriti | mityAzayenAha- anudake supyupapade iti / ghRtaspRgiti sAmAdhAnAzayaH / anubandhAnAM sArthakyamupapAdayati- | ghRtaM ghRtena vA spRzatIti vigrahaH" ityavoci / tanmate 15 kakAraH kitkAryArthaH iti-kitkAryaM guNAbhAvamvR- mantrasmRgityAdyapi svarasata evopadyate / kRdanta prakaraNe 50 dAdi, pakAraH pitkAryArthaH iti-pitkArya tAgamaH, cAtra sUtre karmaNIti nivRttamiti dIkSitena spaSTamevoktam, ikArasyAnubandhatve phalAbhAve'pyuccAraNameva tasya phala- 1 tatra tattvabodhinyAM ca tadupapattiH sphuTamupapAditeti / mityAha-ikAra uccAraNArthaH iti-svaraM vinA padakRtyaM pRcchati-anudakAditi kimiti, uttaravyaJjanasamudAyasyocArayitumazakyatvAditi bhAvaH yati-udakasparzaH iti-udakaM spRzatIti "karmaNo20 // 5. 1. 148. / / 'm" [5. 1. 72. ] ityaNi upAntyaguNe isyuktasamAse 55 -udakasparzaH / udakena spaSA iti-..-spRzatIti spRzo'nudakAt / 5. 1. 146 / / "Naka-tRcau" [ 5. 1. 48. ] iti tRci zasya Se tadyoge ta0pra0-udaka jitAnAmnaH parAt spRzeH kipa tasya Te upAntyaguNe ca spaSTu' iti, tasya sau-spssttii| pratyayo bhavati / ghRtaM spRzati-ghRtaspRk / evaM-marmaspaka, upasargapUrvakAt pratyayasyAniSTatvena tadupapatti prakaTayi- vyomaspRk / mantreNa spRzati-mantraspRka / kopapadAdeve- tumAha-anudaka iti paryudAsAzrayaNAdudakasaha. 60 26 cchantyanye / anudakAditi kim ? udakasparzaH, udakena zamanupasarga nAma gRhyate iti--samastanavo'nvayo dvesparTA / anudaka iti paryudAsAzrayaNAdudakasadRzamanupa ghA---prasajyapratiSedhena paryudAsena ca, tatra prasajyapratiSesarya nAma gRhyate, teneha na bhavati-upaspRzati // 146 / / dhe natraH kriyAyAmanvayaH, tathA ca nAmnaH parAt spRzeH kvip bhavati, udaka zabdAt parAnna bhavatIti pRthaka za0 ma0 cyAsAnusandhAnam-spRzo01 "spRzaMt vAkyakalpanaM syAt / paryudAse tu---udakabhinnAnnAmna: 65 sparza" ghRtaM spRzatIti kvipi tasya lope usyuktasamAse | parAdityarthe lAghavaM bhavatIti paryudAsa evAzrayaNIyaH / 30 "yajasaja0" [2.1.87. 1 iti SatvApavAde | paryadAsasthale ca nAviyUktamanyasadRzAdhikaraNe tathA "Rtvij0 { 2. 1. 66.] iti zasya gatve tsy| hyarthagati: iti nyAyaH prasarati / tasyAyamarthaH"virAme vA" [ 1. 3. 51. ] iti ktve-ghRtspRk,| naJyuktam ivayu ke ca padamanyasmin sahaze cAdhikaraNe evaM-marma spRzatIti--marmaspRk, vyoma spRzatIti-- | pravartate, kutaH ? hi-yataH, tathaivArthasya gatirjJAnaM bhavatIti / 70 vyomaspRka, mantreNa spRzatIti-mantraspRka / evaM ca 'udakabhinnAt udakasahazAt' ityarthe sAdRzyaM 35 matAntaramAha-karmopapadAdevecchantyanye iti, | syantatvAdinA gRhyata ityupasargapUrvakAnna bhavatIti, tadAha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane pshcmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 150-152. ] teneha na bhavati-upaspRzatIti, tathA copaspRzatItyeva AmamAMsabhakSaH iti / kravyamattIti-krayyAvaH, atrANa, prayogo na tatra kvibiti / / 5.1. 146. // arthamAha-pakvamAMsabhakSaH iti / matAntaramAha krayyAda iti necchantyanye iti / nanu kravyazabdaH sAdhAado'nannAt / 5. 1. 150. 7 . raNyena mAMsavAcyeva, tathA cAme mAMse prayujyate, tathA ca ta0 pra0-anajitAnnAmnaH parAdadeH kvip pratyayo / kavyAdazabde pakvamAMsavAcakatvaM tasya kathamityAzaGkA-40 5 bhavati / Amamatti-AmAt, sasyAt / anannAditi | yAmAha-AmamAMsavAcyapi kravyazabdaH 'kradhyAda' kim ? annAdaH / bahulAdhikArAt-kaNAdaH, pipa-ti nipAtanasAmAda vRttau pakvamAse vartate itilAvaH / kvipa siddho'nna pratiSedhArtha vacanam // 150 // alAkSaNikakArya lAbhArthameva nipAtanamAzrIyate, tena ----------... - - za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-ado0 / "adaMka nipAtanabalenaiva vRtto tasya pakvamAMsavAcitvamiti bhakSaNe" AmamattIti--AmAta, sasyamattIti--- bhAvaH / samAdhAnAntaramAha-athavA kRttavikRttazabda 45 10 sasyAt / sUtre'nnapadaM svarUpaparaM na tu tadarthaparamiti sya pakvamAMsArthasya pRSodarAditvAta kravyAdezaH 'sasyAt' ityAdInAM siddhiH / evaM ca kaNAda-piplAda | iti-kRttavikRttamattItIha vigrahavAkyam / kRttavikR. zabdo kathaM sAdhU tatrAsyaiva pravRtyA 'kaNAta, pippalAda' tasya vyamiti naruktA: 1 bAhalakenobhayoH pratyayayoH ityeva bhavitavyamityAzaGkAyAmAha-bahalAdhikArAta siddhatvAt sUtrasya vaiyayaM nivArayati-siddhau pratyayo kaNAdaH, pippalAdaH iti-bahulAdhikAreNa kvacida vi yaniyamArtha vacanamiti-AmAdarthe 'kavyAt' 50 15 pravRttyA nAyaM kvip bhavati, kintu kaNaM pippalaM cAttIti iti kvibantasya, pakvAdarthe 'kravyAda' ityaNantasya prayoga "karmaNo'N" [ 5. 1. 72.] ityaNeva bhavatIti iti viSayaniyamArtha nipAtanasUtramidamiti bhAvaH // 5. bhAvaH / sUtrasya sArthakyamupapAdayati---kvipa siddho'nna 1. 151. // pratiSedhArtha vacana miti-"vivap" [ 5. 1.148. ] iti sAdhAraNasUtreNa kvip siddha eva, kintu tena sAdhA tyadAdyanyasamAnAdupamAnAd vyApye 20 raNyena nAmnaH parAd dhAto: vivabukta iti annAt paratve dRzaSTaka-sakau ca / 5. 1. 152. 55 'pi syAdeveti satpratiSedhArthamidamAvazyakamiti bhAvaH ta0 pra0-tyadAderanyazabdAt smaanshbdaacopmaan||5. 1. 150. // bhUtAna vyApye karmaNi vartamAnAt parAt dRzeApya evaM kravyAtU-kravyAdAvAma 5. 1.151. / / Taka-sako vip ca pratyayA bhavanti / tyavAdi-sya iva dRzyate-tyAdRzaH, tyAhazI, tyAdRkSaH, tyAdRkSA, tyAhaka, ta0pra0-'kravyAt kradhyAt' ityeto zabdo yathAsaMkhya vivaba25 Nantau sASa bhavataH, yadyAbhAta pakvAcAbhidheyau bhavataH / evaM-tAdRzaH, tAdRzI, tAhakSaH, tAhakSA, tAdRk / anya-60 ! anyAdRzaH, atyAdRzI, anyAdRkSaH, anyAdRkSA, anyAhaka / kravyamatti-kravyAt, AmamAMsabhakSaH, vyAvaH pakvamAMsabhakSaH / kradhyAda iti necchantyanye / AmamAMsavAcyapi / samAna-sadRzaH, sadRzI, sadRkSaH, sahakSAH, sahaka / kecit / sakamapi TitaM manyate, tanmate-syAhakSItyAyava bhavati / kravyazabdaH kavyAda iti nipAtanasAmarthyAt vRttau pakva ebhya iti kim ? vRkSa iva dRzyate / upamAnAditi mAMse vartate / athavA kRta-vikRttazabdasya pakvAsArthasya kim ? sa dRzyate / vyApye vartamAnAditi kim ? teneba 65 30 paSodarAditvAt kramyAdezaH / siddhau pratyayo viSayaniyamAthaM vacanam // 151 / / dRzyate, tasminniva dRzyate, asminniva dRzyate / vyApya eveti kim ? tamiva pazyantItyatra kartari na bhavati / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-krvyaat| yadyAmAt / vacanabhedAnna yathAsaMkhyam // 152 // pakvAnnAbhidheyau bhavataH iti-AmamattIti-AmA, -- -..... pakvamattIti---pakvAt, tAdRzAvarthoM cedabhidheyAviti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tyadA0 / vyApye 35 bhAvaH / navyamattIti-kravyAta, atra vivapa arthamAha- / karmaNi vartamAnAta parAudRzeApye eveti-sUtrasya-70 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1 sU0 153. ] kalikAlasavaMzazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte vyApyapadasya dehalIdIpakanyAyeno bhayovizeSaNatvamiti / zaMnenottarayati -seneva dRzyate, tasminniva dRzyate asmibhAvaH, tathA copapadasyApi karmaNi vartamAnatvamapekSitaM | niva dRzyate iti - ayamAzayaH - yadyapi sakRduzcaritasya pratyayArtho'pi karmaiva, anyathA kRtpratyayatvena kartari / sakRdevArthabodhakatvamucitaM tathApi lakSyAnurodhena vyApya- 40 prasaGgaH syAt / "dRzu' prekSaNe" 'tyat' zabdaH sarvAdiH zabdasyAvRttyA tatra tantraM kalpayitvA vA tasyobhayorapi 5 sya iva dRzyate iti ki tyAdRzaH iti -- ivArtha upa- vizeSaNatvamAzrayaNIyam, anyathA kartrAdyarthe vartamAnAdapyupapadAt padatve pratyayaH syAt sa ca neSyate / nanvastUpapadavizeSaNatvameva vyApyapadasyeti zaGkate - vyApya eveti kimiti, uttarayati - tamiva pazyantItyatra kartari na 45 bhavatIti-atropapadasya vyApye vartamAnatve'pi pratyayArthasya kartRtvamiti tatra na pratyayo bhavatIti tadarthaM pratyayArthavizeSaNatvamapi tasyAvazyakamiti / upapadabhedena pratyayasyApi bhedaH syAditi tyadAdyupapadAt Ta, anyopapadAt sak samAnopapadAJca kvip syAdityAzaGkAM 50 vArayati - vacanamedAna yathAsaMkhyamiti - yadIha yathAsaMkhyenAttvaya iSTaH syAt tahi yathopapadabodhake pade samAhAraM kRtvaikavacanaM prayuktaM tathA pratyayAMze'pyekavacanameva prayuktaM syAditi na ca tathAkRtamiti yathAsaMkhyaM naH bhavatIti sarvasmAdupapadAt paratve sarve pratyayA bhavantIti 55 bhAvaH / / 5. 1. 152. / / mAnamupapadArthe'ntarbhUtamiti tatra vartamAnatvaM tyadAdeH, "anyatyadAderAH" [ 3 2 152. ] iti sUtreNa anyazabdasya tyadAdezca dRgAdAvuttarapade AH syAt / Taki TakAra : kakArAnubandha:, TakAraH striyAM GIpratyayArthaH, 10 kakAro guNAbhAvArthaH, guNAbhAvastu darzita eva, GIpratyayArthaM striyAmudAharati -- tyAdRzI / sya iva dRzyate iti saki puMsi - tyAdRkSaH, striyAM-- tyAhakSA, atra dhAtuzakArasya "yaja-sRja0" [ 2. 1. 87. ] iti SaH, tasya - DhoH kaH si" [ 2. 1, 62. ] iti kakAraH, pratyaya15 sakArasya "nAmyantasthAkavargAt 0" [ 2. 3. 15. ] iti SakAraH, saki kakAro'nubandho guNAbhAvArtha: / sya iva dRzyate iti kvipi puMsi striyAM ca- tyAdRk itiatra zasya "Rtvij-diz-dRz0" [ 2.1.6. ] iti gaH, tasya "virAme vA " 1. 3. 51. ] iti 20 kaH / atidizati - evamiti / sa iva dRzyate ititAdRzaH, tAdRzI, tAdRkSaH, tAdRkSA; tAdRk / anya iva dRzyate iti - anyAdRzaH, anyAdRzIH anyAdRkSaH, anyAdRkSA; anyAdRk / samAna iva dRzyate itisadRzaH, sadRzI; sahakSaH, sahakSA; sadRk iti --- 25 eSu "dRk-dRza-dRkSe' [ 3. 2. 51. ] iti samAnazabdasya sAdeza: / matAntaramAha- kecit sakarmApa TitaM manyante iti, tatra vizeSamAha - tanmate tyAdRkSI | tyAdyeva bhavatIti - evakAreNa tyAdRkSA' ityAdervyavacchedaH, Titi saki nityaM GIvidhAnAt / padakRtyaM 30 pRcchati ebhya iti kimiti, uttarayati-vRkSa iva | dRzyate iti nAtrAnena kazcidapi pratyayaH / pRcchati upamAnAditi kimiti, uttarayati sa dRzyate iti - atropamAnA bhAvAnna pratyayaH / pRcchati-vyApye vartamAnAditi kimiti, ayamAzayaH - sakRduccaritaH zabdaH sakRdevArthaM 35 gamayatIti sakRduccaritasya vyApyazabdasya sakRdevArthabodhaka tvamucitamiti pradhAnapratyayAnurodhena tadvizeSaNatvameva tasya 17 katurNin / 5. 1. 153. / / ta0 pra0 - kartRvAcina upAmAnabhUtAnAmnaH parAhUdhAtaNin pratyayo bhavati / kRtvAt kartari / uSTra iva krozati-uSTrakrozI, dhvAGkSarAvI, kharanAdI, sihanIM / 60 karturiti kim ? zAloni kodravAn bhuGkta, uSTra mivAzvamArohati / upamAnabhUtAdityeva-uSTraH krozati / prazIlArthI jAtparyazvArambhaH // 153 // . za0 ma0 nyAsAnusandhAnam kartu0 / pUrvasUtrAdupamAnAdityanuvartate, tadAha- kartRvAcina upamAnA- 65 diti / nanvevaM 'vyApye' ityasyApyanuvRttiH syAdityAzaGkAM vArayati -kRttvAt kartarIti -- lakSyAnurodhena vyApya ityasya nivRttyA kRttvAdanu kAryasya kRtaH kartari vidhAnaniyamAt kartaryevAyaM pratyaya iti bhAvaH "kuzaM AhvAna rodanayoH " uSTra iva krozatIti-uSTrakrozI / 70 "ruk zabde" dhvAGkSa iva rItIti - dhvAGkSarAvI / "jada avyakte zabde" khara iva nadatIti - kharanAdI / | yuktamityupapadavizeSaNatvaM tasyAnucitamiti, vyAvartyaprada- | "Narda zabde" siMha iva nardatIti - siMhanadoM | padakRtyaM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dhosirahemacandra zamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1, sU0 154.] pRcchati-karturiti kimiti, uttarayati-zAlI-j [ 4. 3. 51. ] iti vRddhiH| "ThAM gatinivRttau" niva kodravAn bhukte iti-satyapyupamAnatve karta- pratiSThate ityevaMzIla iti Nini "Ata ai:." [4. 3.40 jApA na mA 53. ] ityAkArasya aikAre tasya caayaadeshe--prsthaayii| hatItyatrApi jJeyam / 'upamAnAda' ityasyAnA - "budhag bodhane" pratibodhatItyevaMzIla iti Nini : "laghorupAntyasya" [ 4. 3. 4. } ityupAntyaguNe-- 5 vayaM darzayati-- upamAnabhUtAdityeSa-uSTaH kra pratibodhI / "yAMka prApaNe" prayAtItyevaMzIla iti Nini ti-atra satyapi kartatve upamAnatvAbhAvAnnAyaM pratyayaH / Ata aikAre AyAdeze ca-preyAyI, evaM--pratiyAtI-45 "ajAteH zIle" [5. 1. 154. ] iti sAmAnya- / tyevaMzIla iti--prtiyaayii| sUtreNava Nin vidheyaH, tathA ca kartRvAcino'pyupapadAt / "bhImakAntana paguNaH sa babhUvopajIvinAm / paratve syAdeveti sUtra midaM vyartha mityAzaGkAM vArayati adhapyazcAbhigamyazca yAdoralarivArNavaH / / " iti, 10 azIlArtho jAtyarthazcArambha iti-tathA ca na tatra . "vratAya tenAnucareNa ghenonyaM dhi zeSo'pyanuyAyivarga:" zIlAdyarthapratItiriti bhAvaH // 5.1.153. // iti ca kAlidAsaprayoge 'upajIvin' 'anuyAyin' iti 50 ----- zabdo pryukto| ajAteH zIle / 5. 1. 154. / / / "gataM tirazcInamanurusArathe: ta0pra0----ajAtivAcino nAmnaH parAd dhAtoH prasiddhamUrdhvajvalanaM havirbhujaH / zIle'rthe vartamAnAta Nin pratyayo bhavati / uSNaM bhuGkta / patatyadho dhAma nisAri sarvataH 15 ityevaMzIla:-uSNamojI, shiitbhojii| ajAteriti prasajya kimetadityAkUlamIkSitaM janaH / " pratiSedhAvasattvavAcino'pyupasargAda bhavati udAsaratItye! iti mAghoktau ca visArin' zabda: prayuktaH / vaMzIla:-udAsArI, pratyAsArI, prasthAyI, pratibodhI, / "kriyAsu yuktarnupa ! cAracakSuSo na vaJcanIyAH prabhavo'nujIvibhiH / " prayAyo, prtiyaayo| udAha-pratyAga myAM paraM satiM ! iti bhAraviprayoge 'anujIvin' zabdaH prayuktaH / varjayitvA'nyasmAda dhaatorupsrgpraanecchnynye| ajAte vRttikArAdimatamAha-udAGa-pratyAbhyAM paraM sati 80 20riti kim ? brAhmaNAnAmantrayitA, zAlIn moktA / varjayitvetyAdi, taduktaM dIkSitena-iha vRttikAreNopapramosA, upabhoktA, saMbhoktA iti bahulAdhikArAnna bhavati / zIla iti kim ? uSNamoja AturaH // 154 // myAmADi satarupasaMkhyAnam" iti paThitam / haradatta sargabhinna eva supi NiniH" iti vyAkhyAya "utpratiza0 ma0 nyAsAnusandhAnam- ajAteH / upamA- mAdhavAdibhizca tdevaanusRtm| taca bhASyavirodhAdunAditi nivRttam / "bhujaMya pAlanAbhyavahArayoH" uSNaM / pekSyam" iti / vRttikArAdibhiriha sUtra [ supyajAtI 65 25bhuGkte ityevaMzIla iti-ussnnbhojii| zItaM bhuGake NinistAcchIlye-pA0 su0 3.2.78.] supItya ityevaMzIla iti-zItabhojI / ajAteriti prasajya- / syopasargabhinnasubantaparatvamAzrIyate, tanna yuktam-pUrvopratiSedhAdasattvavAcino'pyapasargAda bhavatIti, ayamA- dAhRtakaviprayogavirodhAditi bhAvaH / padakRtyaM pRcchati-- zaya:--ajAterityasya paryadAsatvAzrayaNe jAtibhinnA- : AjAteriti kimiti, uttarayati--brAhmaNAna nAmnaH parAdityarthaH syAt, paryudAse natrazca najiva- - AmantrayitA, zAlIn bhoktA, atra brAhmaNa-zAlyo- 70 30 yuktamanyasahazAdhikaraNe tathA hyarthagati: * iti nyAyA iitatvAnnAnena pratyayaH, kintu zIlArthe "tRn zIladharma* nusAraM sadRzagrAhakatvamapi bhavatIti jAtibhinna jAtisadRzasatvArthavAcina eva nAmnaH paratve syAt, tathA ! sAdhuSu" [5. 2. 27. ] iti tRn pratyayaH, asya copasargaparAnna syAt, ato'tra: lakSyAnurodhena natraH kRttve'pi na tatkarmaNi SaSThI "tRnnudantA0" [ 2.2. prasajyapratiSedhavAMcakatvamAzrayaNIyam / evaM ca mAmnaH 60.] iti niSedhAt, kintu "karmaNi" [2. 2.40.] 35 parAd dhAtoH zIle Nina pratyayo bhavati, jAtivAcino / iti dvitIyA / kvacidapravRttimAha -prabhoktA, upa-75 nAmnaH paratve na bhavatItyarthaH, upasargasya jAtivAcitvaM bhoktA, saMbhoktati--atra nAnena pratyayaH kintu zIlArthe neti tatra bhavatyeveti / tadevodAharati - udaarurtiitye| tRn pratyayaH. kathamasyAtrApravRttistatropAyamAha-bahuvaMzola:--udAsArIti-"sauMgato" "nAmino'ka." / lAdhikArAnna bhavatIti-.-bAhulakAzrayaNAdanyA gati Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 155-157.] kalikAlasarvajJatrIhemacandrasUribhagavatpraNIte naiveti tadAzrayaNaM yuktameva / padakRtyaM pRcchati-zIle za0ma0 nyAsAnusandhAnam brahma / "vada vyaktA-35 iti kimiti, uttarayati-uSNabhoja AturaH iti- yAM vAci" brahma-vedaM jagadvivartakAraNaM vA brahmANaM hiraNyaAturatvAt pathyAyoSNaM bhuGkte, na tu tathAsvabhAva itya- | garbha vA vadatIti Nini upAntyavRddhI isyuktasamAsesyApravRttyA "karmaNo'N" [ 5. 1. 72. ] ityaNeva ! brhmvaadii| "ajAteH zIle" [5. 1. 154. ] itya5 bhavatIti bhAvaH / / 5. 1. 154. / / nenaiva siddhe'sya vaiyarthyamityAzaGkAyAmAha-ayamapya zIlArtha ArambhaH iti-zIlArthavivakSAyA abhAve'pi 40 sAdhau | 5.1.155. / / pratyayotpattyartha ityAzayaH, atrApi zIlArthasya pratItiriti ta0pra0-nAmnaH parAt sApAvartha vartamAnAt / bhaTTapAdamatAnusAraM punarapi vayarthyazaGkAyAmAha-jAtyarthaH pAtoNin pratyayo mavati / azolArtha aarmbhH| sAdhu iti-brahmazabdasya vedavAcakatvena vedAnAM cAnekatvenA karoti-sAdhukArI, sAdhudAyI, cAranau. sussttugaamii| nekavyaktivRttitvAd brahmazabdasya jAtivAcakattvamiti 10 bahulAdhikArAt 'sAdhu vAdayati vAdako vINAma, sAdhu pUrveNAsiddhiriti tadartho'yamArambha iti / pUrvatra zIlA-45 gAyati' ityAdau na bhavati // 15 // rthasamabhitryAhArAt prANijAtireva gRhyate, yathA hi zIlaM prANinAmeva tathaiva jAtirapi prANisambandhinyeva grAhyeti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sAdhau / nAmnaH | yadyucyeta tadAha-asarUpavidhinivRtyarthazca ti-asarUparAta sAdhvarthe vartamAnAda dhAtoriti--atra sAdhvartha pApavAdasya vikalpena pravRttyA "karmaNo'N" [5. 1. upapadasyaiveti tatrArthe vartamAnatvamanapekSitaM dhAtoH, | 72. ] ityAderapi pAkSikI pravRttiH syAditi tanivR-50 15 tathApi sAdhutvasya dhAtvartha vizeSaNatvena phalato ghAtoreva | tyartha iti. pUrvasatrasya "ajAteH zIle" ityasya na tAvat tatrArthe vartamAnatvamityabhipretyedamuktam / pUrvasUtreNAsya sAmarthya miti bhAvaH / anena cAnyathA vaiyApattyA nityavaiyar2yAmapAkaroti-azolArtha ArambhaH iti--pUrva- mevANa bAdhyata iti sAraH // 5. 1. 156. // sUtraM zIlArthe pravartate nAzIlArthe'to'zIlArthe pravRttyarthamidamAvazyakamiti bhAvaH / "kaMga karaNe" sAdha karo vratA-'mIkSNye / 5. 1. 157. / / 20 tIti Nini vRddhI ngsyuktsmaase-saadhukaarii| " dAMgka dAne" sAdhu dadAtIti Nini "Ata ai:0" | ta0pra0-vrataM zAstrito niyamaH, AbhISaNyaM paumaH-55 punyama, tayorgamyamAnayornAmnaH parAda pAtoNin pratyayo { 4. 3. 53. ] ityAta aikAre AyAdeze ca-sAdhudAyI, "nRtac nartane" cAru nRtyatIti Nini upAntya bhavati / vrate-azrAddhaM bhukte---azrAddhamojI, alavaNaguNe-cArunI / "gamlu gatau" suSThu gacchatIti / bhojI, sthaNDilasthAyI, sthaNDilavartI, vRkSamUlavAsI, 25 Nini upaantyvRddhau-susstthugaamii| kvacidapravRttimAha pArthazAyI, tadanyavarjanamiha vrataM gamyate / AMbhIkSNye punaH punaH kSIraM pibanti kSIrapAyiNa uzInarAH, taka-60 bahulAdhikArAt 'sAdhu vAdayati vAdako vINAm, pAyiNaH saurASTrAH, kaSAyapAyiNo gAndhArA:, sauvIrasAdhu gAyati' ityAdau na bhavatIti-prathame vINayA saha sambandhAdasAmarthya zaGkAyAmapi sAdhu gAyatItyatra pAyiNo baaliikaaH| vratA-mIkSNya iti kim ? sthaNDile zete -sthaNDilazayaH / bahulAdhikArAvAmIkSNyegatyantarAbhAva eva / / 5. 1. 155. / / pIha na bhvti-kulmaassvaadaacolaaH| azIlArtha 30 brahmaNo vadaH / 5. 1. 156. / / jAtyathaM ca vacanam // 157 // 65 ta0 pra0--brahmanazabdAt parAd vadeNin pratyayo za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vratA0 / vratazabdArtha bhavati / brahma brahmANaM vA vdti--brhmvaadii| ayama grAhayati-vrataM zAstrito niyamaH iti -- zAstraM pyazIlArya ArammaH, jAstharyo'sarUpavidhinivRtyarthazca zAsanaM saMjAtamasya tAdRzo niyamaH, tadukta phlaabhilaa||15|| SiNA'vazyakartavyo dharma ityarthaH / "bhujaMpa pAlanAmyava Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ww' zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 158.] hArayoH" na zrAddhamazrAddhaM zrAddhabhinnaM na tu zrAddhamiti- mAnAda yajeNin pratyayo bhavati / agniSTomeneSTavAdaazrAddham, prazrAddhaM bhRGakte iti-ashraaddhbhojii|| agniSTomayAjI. bhavati hi sAmAnyavizeSayo alavaNaM bhuGkte iti-alvnnbhojii| "SThAM gati- kSAyAM sAmAnyayajo vizeSayajiragniSTomaH karaNam / nivRttI" sthaNDile catvarAdau tiSThatIti Nini Ata | bhUta iti kim ? agniSTomena yajate / karaNAditi 40 5 aikAre AyAdeze-sthaNDilasthAyI, yo vratAt sthaNDile kim ? gurUniSTavAn // 158 / / tisstthtiityrthH| "vRtUG vartane" sthaNDile vartata itisthaNDilavartI / "vasaM nivAse" vRkSamUle vasatIti- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-karaNAd / bhuutevRkssmuulvaasii| 'zI svapne" pAbhyAM zete iti-!'rthe vartamAnAda yajeriti--yasya svasattA'tItA tat sarva paarshvshaayii| vratasya svarUpamAha-tadanyavarjanamiha- bhUtazabdenocyata tatra kasya bhUtatA'tra bhUtazabdenocyata iti ji10 vrataM gamyate iti-tadanyasya-azrAddhAderanyasya zrAddhA- jJAsAyAmuktaM- bhUte'rthe vartamAnAditi, tathA ca dhAtvarthasya 45 derityarthaH, varjanaM varjanamAtra niyamasya viSayaH, na tu bhUtatA'pekSiteti bhAvaH / bhUtatA nAma bhUtakAlavRtitA, tasya zrAddhabhinnavastuna Asevanam, tena kathaJcit tasya tathA ca kAla evAtra bhUtazabdenocyate, tasyaiva bhUta-bhavi zrAddhabhinnavastuna AsevanAbhAve'pi na vrata lopa iti / vyad-vartamAnazabdavAcyatvena prasiddhatvAt / tatra kecibhaavH| AbhIkSNye udAhartumavatArayati-AbhIkSNye iti| | nityaM kAlaM padArthAnAM sthityutpattyoranujJayA kAraNatvaM, 15"pA pAne" punaH punaH pibantIti Nini Ata aikAre pratibandhena ca pralayahetuttvaM manyante, tatra yadyapi tasya 50 AyAdeze "deze" [ 2. 3. 70.] iti nasya Natve | nityatvena tatsattAyA atItatvAbhAvAd bhUtazabdavAcyatvaM --kSIrapAyiNa uzInarAH iti, uzInarA uzInara- nopapadyate, tathApi kAlasaMsagisUryAdigrahakriyAbhedAzrayo nAmakadezavAsino janAH / punaH punastakaM pibantIti- mAsAdibhedavyavahAro bhUtAdivyapadezazca yujyate / tatra takrapAyiNaH saurASTrAH, kaSAyaM tuvararasayuktaM peyaM puna: zabdasya nityatvavAde zabdasvarUpasya 'yaj' dhAtonityatvena 20 punaH pibantIti-kaSAyapAyiNo gAndhArAH, sauvIraM ! tatra bhUtAdivyavahAro'nupapanna iti dhAtvartha eva tadvaghava- 65 -kAJjikaM punaH punaH pibantIti-sauvIrapAyiNo hAraH / nanu yadi bhUtArye ktavidhAnAd bhUtazabdasya bhUtArthabAlIkAH / padakRtyaM pRcchati-tratA-'bhISaNya iti / vAcakatA, tasya bhUtArthavAcakatve ca ktapratyayasya bhUtArthe kAmati, uttarayati-sthagDile zete-sthaNDilazayaH vidhAnamAzrIyate tadA'nyonyAzrayadoSa iti cet ? ucyate. iti-nAtra vrataM navA''bhIkSNyamiti nAsya pravRttiH, kintu tayA 'bhUte'zabdasya vibhaktipratirUpakAvyayaparatvamA25 "AdhArAt" [ 5.1.37. ] ityapratyayaH / kvacida-: zrIyate, tasya ca vartamAnabhaviSyadbhinnatvamartha iti nAnyo-60 pravRttimupapAdayati-bahalAdhikArAdAbhIkSNye'pIha na nyAzrayatA / atha ca ktapratyayAntatvameva bhUtazabdasyAbhavatIti, "khAha bhakSaNe" kulmASAn punaH punaH khAda zrayaNIyamityAgraha veda ? tadA'pi bhUtazabdasyAtra na ntIti "karmaNo'N" [5.1.72.] ityaNi-kulmASakhA- bhUtArthavAcakatvamapi tu nityArthavAcakatvam, yaH sadaikarUpa dAzcolAH iti / pUrvasUtreNAsthAgatArthatAmAha-azolArtha eva tiSThena, na bhaviSyatA vartamAnatAM vA vrajet so'rtha 30 jAtyarthaM ca vacana miti-bhadrapAdAdirItyA'pi tatra iha bhUtazabdenAbhiveya iti nAnyonyAzrayatvamityAzrayaNI-65 zIlArthasya pratItyabhAvAt, kSIrAdipadAnAM jAtivAcaka- yamiti / tvasvIkArAva prANijAtereva "ajAte:0" ityatra grahaNami | "yajI devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' agni gomenevAsyatra sarveSAmAgrahAbhAvAdityAzayaH / tathA ca sArthakamidaM niti Nini upAntyavRddhau usyuktasamAse-agniSTosUtramiti sAraH / / 5. 1. 157. / / mayAjIti- agniSTomastotreNa samApyamAno yo yAgaH sa lakSaNayA'gniSTomastenApUrva bhAvitavAnityarthaH / yajezca 70 35 karaNAd yajo bhUte / 5. 1. 158. // yAgakaraNake vyApAre zaktiH, tatra vyApArarUpabhAvanAyAM - ta0 pra0-karaNavAcino nAmnaH parAd bhUte'rthe varta- bhAvyAkAGkSAyAM dhAtvarthayAgasya karaNatvenopasthiteH, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 156. ] kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 50 [ tasya svataH ] puruSArthasvAbhAvAcca, sAkSAt sukhasAdhana- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nincha / kutsite mapUrvabhAvyatvenAnveti, yAgasya karaNatvaM ca bhAvanAbhAvya- kartarIti-yatkarma kINAtikriyayA sambadhyamAnaM kartuH bhAvakatvameva, sarvatra karaNAnAmIdRzameva kAraNatvam / ! katsAmAvahati tatretyarthaH / "krIMgaza dravyavini saMsthA[ stotrakartR samiti vacanasyApi jyotiSToma- vinimayaH parivartaH, somaM vikrItavAnitIni guNedhyAdeze 40 zabdasya yAgasAmAnAdhikaraNyAt karaNatvam, svargAdeH karma- / isyUtasamAse-somavikrayI, ghRtaM vikrItavAnititvamapi bhAvyatvarUpameva na tu phalAzrayatvarUpam / ayamatra ghUtavikrayI, tailaM vikrItavAniti-tailavikrayI, IdRzaH niSkarSa:--bhAvanA arthatrayamapekSate-sAdhyaM sAdhana miti- ! ka ityAha-brAhmaNaH iti ---soma-ghRtAdayo brAhmaNena kartavyatAM ca / ki bhAvayet, kena bhAvayet, kathaM bhAvaye- | vikrIyamANAstasya kutsAmAvahanti zAstraNa tadvikrayasya dityAkAGkSArUpam / evaM ca yajdhAtvarthabhUtA bhAvanA- | niSiddhatvAt, niSiddhAcaraNasya ca kutsAdhAyakatvAt / 45 10 'pyaryatrayamapekSetaiva, tatra kiM bhAvayedityAkAGkSAyAM tathA ca brAhmaNasyApaddharmaprakaraNe vaizyavRttyA'pi brAhmaNa yadyapi yAgo'pi bhAvyatvenopasthAtaM zaknoti, kintu | sya jIvanamanujAnAno manustenAvikrayavastUni kathayatrAhatasya karaNatvenopasthitatvAt kSaNavidhvaMsitvAJca sukharUpa- "apaH zastraM viSaM mAMsaM somaM gandhAMzca sarvazaH / svargasAdhanatvAnupapattiH, kAraNasya hi kAryaniyatapUrvavRtti- kSIraM kSaudraM dadhi dhRtaM telaM madhu guDa kuzAn / / " tvopagamAt / tathA ca tAvatparyantaM sthAyi kiJcidapUrvAkhyaM / [ma. 10-88 ] ityAha, 15 vastu kalpyate, tadeva ca bhAvanAbhAvyatvenAnveti / yAgazca atra na vikrINeteti pUrveNAnvayaH / kizca brAhmaNena [ agniSTomazabdabodhyaH / karaNatvenAnvetItyagniSTomena | vikrayadravyAdanyeSAM dravyANAM vikraye sa eva doSamAha-- yAgenApUrva bhAvitavAnityarthaH / tatra ca yajdhAtvarthe yAge "itareSAM tu paNyAnAM vikrayAdiha kAmataH / [ yAgAnukUlabhAvanAyAM ] yAgasyaiva karaNatvamayuktamityA- brAhmaNaH sapta rAtreNa vaizyabhAvaM niyacchati // " [10zaGkAyAmAha-bhavati hi sAmAnyavizeSayorbheda- | 63. ] iti, 55 20 vivakSAyAM sAmAnyayajau vizeSajiragnipromaH / tathA ca tasya jAtihInakaratvAt tasya kutsitatvaM karaNamiti yajudhAtvarthaH sAmAnyayAgaH, agniSToma- | spaSTamiti / padakRtyaM pRcchati-nindya iti kimiti. zabdArtho vizeSayAgaH, evaM ca sAmAnye vizeSasya karaNa- | uttarayati-dhAnyavikrAyaH, ghRtavikrAyaH, tailavisvaM nAnucitamiti karaNAt paratvamakSatamiti bhAvaH / krAyo vaNika iti-vaNijo dhAnyAdivikrayasya padakRtyaM pRcchati-bhUta iti kimiti, uttarayati- manvAdinA'nujJAtatvAnna kutsAvahatvamiti tatra nindyatvA-60 25 agniSTomena yajate iti -atra vartamAnateti nAsya | bhAvAdasyApravRttyA "karmaNo'Na" [ 5. 1. 72. ] ityapravRttiH / punaH pRcchati --karaNAditi kimiti, ! Neva bhavatIti bhAvaH / punaH pRcchati--cyApyAditi uttarayati-gurUn iSTavAniti-atra na karaNaM kintu kimiti, uttarayati-grAme vikrItavAniti-atra karmeti nAsya pravRtti: / / 5. 1. 158. // vyApyAbhAvAnnAsya pravRttiH / sUtrasya vaiyaya'mAzaGkaya samAdhatte-bhAve'lantasya matvarthIyenenA sidhyati 65 nindha vyApyAdina vikriyaH / / 5. 1. 156. || kRtsAyAmaNabAdhanArthaM vacanamiti-vikrayaNaM vikrayaH, 30 ta0 pra0-vyApyAnAmnaH parAt vipUrvAt krINAte- somasya vikrayaH somavikrayaH so'syAstIti vigrahe soma bhUte'rthe vartamAnAt kutsite kartarIn pratyayo bhvti| vikrayItyAdizabdAnAM siddhAvapi tatra kutsAyAH pratisomaM vikrItavAn-somavikrayo, ghRtavikrayI, tela tinaM syAt, kaJcit satyAmapi tatpratIto somaM vikrayo brAhmaNaH / nindya iti kim ! dhAnyavikrAyaH, vikrINAtItyarthe'Neva syAditi tadvAghanArthamidaM sUtra- 70 ghRtavikrAyaH, tailavikAyo vaNika / vyApyAditi kim ? mAvazyakam, anyathA vA'sarUpanyAyena satyapi sUtre 35 prAme vikrItavAn / bhAve'lantasya matvoMyenenA sidhyati pakSe'N syAt, siddhe satyArambhasAmarthyAt tadvASa iti kutsAyAmaNbAdhanAcaM vacanam // 15 // bhAvaH // 5.1.159. // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [ pA0 1 sU0 160 - 161. ] yuktatvaM syAt, vizeSArthI vidhAnAcca tadarthasyANA bodhayitumazakyatvena na yukto'sarUpavidhiriti / 'nindye' ityasyAnuvRttervyAvatyaM darzayati--nindya ityeva - zatru hatavAn-zatrughAtaH, cauraghAtaH iti-zatrocIrasya ca 40 hanane na nindAprasiddhirloke'to nindyAbhAvAdasyApravRttyA "karmaNo'N" [ 5. 1. 72 ] ityaNeva bhavati / 10 1 80 11 no Nin / 5. 1. 160. // ta0 pra0--vyApyAnnAmnaH parAd bhUte'yaM vartamAnAt hantenindye kartari Nin pratyayo bhavati / pitRvyaM hatavAnpitRvyaghAtI mAtulaghAtI / asarUpatvAdapi pitRvya 5 ghAtaH, mAtulaghAtaH / kecit svasarUpavidhi necchanti / nindya ityeva zatru hatavAda - zatrughAtaH, cauraghAtaH / vyApyAdityeva--vaNDana hatavAn / ghaJantAnmatvarthIyenenAvyApyAdityasyAnuvRttervyAvaryaM darzayati-vyApyAdityevasiddhe bhUtakutsAmyAmanyatra zatrughAtItvAdI maravarthIyanivR- | daNDena hatavAniti - atra vyApyAbhAvAnnAsya pravRttityarthaM vacanam / anyatrApIcchatyanyaH / evaM pUrvasUtre'pi naMvA'Na: / sUtrasya sArthakyamupapAdayati-- ghaJAntAnma 45 svayayenenA siddha bhUtakutsAmyAmanyatra zatrughAtItyAdI matvarthIyanivRttyarthaM vacanamiti - hananaM dhAtaH, pitRvyasya dhAtaH pitRvyaghAtaH, so'syAstItyarthe matvarthIya in pratyaya:, tathA ca pitRvyadhAtIti rUpasiddhiryadyapi bhavati tathApi tAdRzaprayogasya nindArtha- 50 mAtre niyamArthaM sUtramiti bhAvaH / evaM ca nindArthAdanyatra tenApi prakAreNennantaprayogo'nucita iti sidhyati / atra matAntaramAha -- anyatrApIcchatyanyaH iti -pANinIye kutsitagrahaNasyAkRtatvena tanmate nindAto'nyatrApi pratyayo'yamiSTa iti tanmatamiti bhAvaH / evaM pUrvasUtre - 55 'pIti pUrva sUtre kutsAyAmaNantaprayogasya bAdhanArthatvaM tasyo kameva, kintu siMhAvalokananyAyena tasya mtvrthii| yennantaprayogabAdhanArthatvamapyanuktamapi tatrAvagantavyamiti smArayatIti bhAvaH // 5. 1. 160 // / 102 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - hano0 / ninye vyApyAditi padadvayaM pUrvasUtrAdanuvartate ityAha-vyApyAnAmnaH parAda bhUte'rthe vartamAnAda hanteninye kartarIti, ayamAzayaH - pratyayArtho'tra kartA, tathA ca tasyaiva prAdhAnyena 15 nindAyA api tatraivAnvayaH / "karmaNi hanaH " [ 3.2.56.] iti pANinIyasUtre yadyapi nimbagrahaNaM na kriyate navA tatrAnuvRttiH pUrvataH tathApi prayogasvAbhAvyAnnindArthastatra svIkriyata eva, ata evoktaM kAzikAyAm - kutsitagrahaNaM kartavyamiha mA bhUt -- cauraM hatavAniti / yadyapIdaM bhASyA 20 digranyeSu nopalabhyate tathApi zabdazaktisvAbhAvyAdidaM labhyata ityAzayaH kAzikAkArasya, "hana hiMsAgatyoH" pitRvyaM itavAniti Nini "JNiti ghAt" [ 4. 3. 100 ] iti hano ghAtAdeze GasyuktasamAse--- pitRvyaghAtI, evaM mAtulaM hatavAniti - mAtulaghAtI / pakSaM 25 "karmaNo'N" [ 5. 1. 72. ] ityapi bhavatItyAha - asarUpatvAt aNapi bhavati- pitRvyaghAtaH, mAtulAghataH iti yadyapyaNA nindArtho na labhyate tasya tatrAvihitatvAt tathApi utsargasamAnadezA apavAdA: * iti nyAyena yayorbAdhyabAdhakabhAvastayoH samAnArthavihi30 tatvaM labhyate ityetadvihitaNino viSaye vAsarUpaniyamena | / 60 brahma-bhraNa vRtrAt kvip / 5. 1. 161. ta0 pra0 - brahmAdibhyaH karmamyaH parAt bhUte'rthe varta mAnAddhanteH kvip pratyayo bhavati / brahmANaM hatavAnbrahmahA bhrUNahA vRtrahA / "vitrap" [ 5.1.148. ] ityanenaiva siddhaM niyamArthaM vacanam, catuvidhacAtra niyamaH 1 - brahmAdibhya eva hanterbhU te kvip nAnyasmAt - puruSaM hata- 65 vAda - puruSaghAtaH / 'madhuhA, ahihA, gotrahA, himahA, tamopahA, asurahA, AkhuhA' ityAdiSu vartamAnabhaviSyatoH kAlamAtre vA "kvip / [ 6. 1. 148. ] ityanenaiva kvip / 2 tathA brahmAdibhyo hantereva bhUte pravartamAno'pi nindAyAM bhaviSyatIti bhAvaH / atra matAntaramAha - kecit tvasarUpavidhi necchantIti, teSAmayamAzayaH -- sAmAnyena vyApyopapadAd vidhIyamAno'N utsargaH nindye'rthe vyApyopapadAd vidhIyamAno | nAnyasmAd dhAtoH kim- brahmAdhItavAn brahmAdhyAya 70 35 Nin apavAda:, tatra yadyayaM Nin sAmAnyata eva vihitaH / ityaNeva na tu kvip / brahmavidAdayastu bhUtAvivakSA syAt tadobhayoH samAnArthavihitatayA bAdhyabAdhakabhAvasya yAm / 3 tathA brahmAdibhyo hante te kvibeva nAnyaH Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 1, sU0 161. ] pratyayaH-hmANaM hatavAn brahmahA iti kvineva bhavati nANu-ginau / brahmanAdayastu kAlasAmAnyena ' brahmAvibhya:" [ 5.1. 85. ] iti Tak pratyaye sAdhavaH / kathaM 'vRtrasya hantuH kulizam' iti ? kevalAdeva hantestRca OM pavAra vRtreNa sambandhaH 1 madhye'pavAdaH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAt iti kvipADaNAdireva bAdhyate na ktaktavatU / 4 - tathA brahmAdibhyo hanterbhUta eva kAle kvip nAnyasmin--brahmANaM hanti haniSyati vA brahmaghAta ityarNava / tadetat sarvaM badulAdhikArAllabhyate // 161 / / kalikAlasavaMzazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 10 103 1 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - brahma0 / brahmANaM hatavAniti kvipi - brahmA, evaM bhrUNaM vRtraM ca hatavAniti---bhrUNahA vRtrahA / sUtrasya vaiyarthyamAzaGkama samAdhatte - "viSap" [ 5.1.148. ] ityanenaiva siddha niyamArthaM vacanamiti / catuvidhazvAtra niyamaH 15 iti, ayamAzayaH - iha sUtre dhAtUpapadakAlapratyayAzcatvArospi nirdiSTAH, tatra kiviSayako niyama iti vizeSe afrgabhakAmAvena catuSTayaviSayakatvaM niyamasyAzrayaNI - yamiti bhAvaH / prathamaM niyamAkAraM darzayati brahmAdibhya eva hanterbhUte kvip nAnyasmAditi evaM ca yatra20 vakArastato'nyatra niyama iti nyAyAdatra niyame brahmAdiSvebakArasambandhAt hanerupapadAntarasambandhanivRttiphalo'yaM niyama iti puruSAdiSUpapadeSu nAyaM pratyayaH, tathA cAhapuruSaM hatavAn - puruSaghAtaH iti - atrAsyApravRttyA "karmaNo'N" [ 5. 1. 72. ] ityaNeva bhavatItyarthaH / 25 madhupramukhopakhopapadAt paratve 'madhuhA' ityAdau kathaM kvi bityAzaGkAyAmAha -- vartamAna bhaviSyatoriti na tu bhUte kvip, kintu vartamAne madhu hantIti, bhaviSyati madhuM haniSyatIti vA "kvip" [ 5.1.148. ] iti sAmAnyasUtre pratyaya iti bhAvaH / nanvevaM tahiM brahmavidAdayaH kvibantAH prayogAH kathaM bhaviSyantIti cet ? atrAha- brahmavidAdayastu bhUtAvivakSAyAmiti, ayamAzayaH - bhUtAdhikA- 40 rAd bhUtArthamAtra evopapadAnAM dhAtvantarasambandhanivRttibhaviSyati, bhUtArthAdanyatra tu dhAtvantarAdapi sAmAnyasUtreNa fta bhaviSyatyeveti / tRtIyaM niyamAkAramAha-brahmAdimyohante te kvibeva nAnyaH pratyayaH iti--tathA ca bhUtArthasya pratyayAntarasambandho nivartyate pUrvoktanyAyAt, 45 tadAha-brahmANaM hatavAn- brahmahA iti kviveva bhavati, nAN- Nino iti--atra "karmaNo'N" [ 5.1. 72. ] ityaN "hano jin" [ 5.1.160. ] iti Nin ca na bhavata ityarthaH / nanvevaM tahi brahmaghna iti prayogaH kathamityAha - brahmaghnAdayastu kAlasAmAnyena 50 "brahmAdibhyaH " [5. 1. 65 ] iti Tak pratyaye sAdhavaH iti-bhUtAdyarthAvivakSAyAmiti bhAvaH / dhAtupapadakAlapratyayasambandha evAyaM niyamo lagati, pArthakyena prayoge tu neti 'vRtrasya hantuH kulizam' iti kevalAdeva tRjiti / kiJca sopapadapratyayaviSaya evAyaM niyamo 55 niyamasya sajAtIyatvaniyamAt tathA ca kta-tavatvorbhUta evaM vidhAne'pi na tatra niyamo lugati, ata eva brahma hRtavAniti tavatvantena saha vigrahaH kRtaH / tatavatvoviSaye niyamasyApravRtte rupAyAntaramapyAha -* madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn iti 60 vidhapANAdireva bAdhyate na ktaktavatU iti--- utsargasamUhamadhye paThito'pavAdo'vazyaM svaparasmin bAghanIye prathamopasthitatvAdanantaravidhibAdhane niravakAzatvarUpapratipadoktatvasyApagatatayA taduttaravidhibAdhe na samartha iti yuktimUlo'yaM nyAya: / caturthaM niyamAkAramAha - 65 brahmAdibhyo hai terbhUta eva kAle vivap, nAnya va kvityarthaH, kAla mAtre veti-bhUtAdivizeSAvivakSAyAM smin iti, evaM ca pUrvotanyAyenAtra kvipaH kAlAnta30 kAlamAtrasambandhavivakSAyAM vA sAmanyasUtreNaiva kvivi-rasambandho niyamyate / tadAha-brAhmaNaM hanti haniSyatyarthaH, tatra kAlavizeSAniyamAt / dvitIyaM niyamAkAraM ti vA brahmaghAta ityaNeveti / naMnu sUtre upapadapratyayayodarzayati -- brahmAdibhyo hantereva bhUte nAnyasmAd reva zrutatvena tAbhyAmeva kAlaprakRtyorniyamo yukto na tu 70 dhAtoH divam iti---evaM ca yatraivakArastato'nyatra sarvaH sarvasyeti niyamasya caturvidhatvaM kathamuktaM kiMmUlaM niyama iti pUrvotanyAyenopapadasya dhAtvantarasambandhI ceti zaGkAyAmAha - tadetat sarvaM bahulAdhikArAla35 niyamyata iti brahmAdiSUpapadeSu dhAtvantarAnnAyaM pratyaya bhyate iti, tathA ca sarveSAM dhAtvAdInAM niyAmakatvaM iti 1 tadAha brahmAdhItavAniti - atra satyapi / bAhulakamUlakameveti / pANinIye kAzikAvRttikRtA'pi brahmaNaH paratve'dhipUrvAt 'iMGak adhyayane" ityasmAnnAyaM catuvidha eva niyamo darzitaH / / 5. 1. 161. / / i 75 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zrIsivhemacanazamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH [pA0 1, sU. 162.] - kRgaH supaNya-pApa-karma-mantra-padAt ! dhyAyaH, ke--mantramadhItaH, atra "Arambhe" [ 5. 1. / 5. 1. 162. // 0.] ityArambhe kta:, "gatyakarmaka0" [ 5. 1. ta0pra0-suzamdAt puNyAdibhyazca karmamyaH parAta / 11. ] ityasya tu sakarmakatvAdaprAptiH, ktavatI-mantrakarotibhUte'rthe vartamAmAt viyapa bhavati / saSTha katavAna. maghAtavAnili, atra niyamabalAt kvip na bhavatItyarthaH / 40 6 sucyA puNyaM kRtavAna-puNyakRta, pApakRta, karmakRta, mantra- : nanvevaM tahiM 'mantravit, pApanut' ityAdau kathaM kvivityAkRt, padakat / ivamapi niyamApaM vacanam / trividhadhAtra zaGkAyAmAha--'mantravit, pApanut' ityAdau tu bhuutaaniymH| 1-ebhyaH kRga eva bhUte vivam nAnyasmAd vivakSAyAM vivap iti-kAlasambandha eva niyamena dhAtoH mantramadhItavAn-mantrAdhyAya ityaNatA eva mavanti, kAlAntare pratyayapravRttI bAdhakAbhAva iti tadAzayaH / mazvip / 'mantravit, pApanut' ityAdautu bhUtAvivakSAyAM / "vidak jJAne" mantraM vettIti-mantravit, "NudaM 45 10 kvi / 2-tathA ebhyaH kRgo bhUta eva vivapa / iha na / preraNa" pApaM nudatIti-pApanut, atra sAmAnyasUtraNa bhavati-pharma karoti kariSyati vA-karmakAraH, mantra- kvibiti bhAvaH / dvitIya niyamamAha-ebhyaH kRgo kAraH, pdkaarH|3-tthaa ebhyaH parAt kRgo bhUte vivabevabhUta eva kipa iti, tathA ca kAlAntarasambandhanivRttimAnyaH pratyayaH, tena karma kRtavAn -karmakAra iti na phalakapratyayaniyamo'yamiti bhAvaH / tenaiteSUpapadeSvasmAd bhavati / empa eva bhUte kRmaH kviviti dhAtuniyamo | dhAto tArthAdanyatra kvipa na bhavatItyAha-karma karoti 60 15 neSyate, tena 'zAstrakRta, tIrthakRta, vRttikRta, sUtrakRta, | kariSyati vA-karmakAraH iti- atrAsyApravRttyA'Na, bhASyakRta' ityAdayaH siddhAH // 162 // / evaM--mantraM padaM ca karoti kariSyati vA-mantrakAraH, padakAraH / tRtIyaM niyamaM darzayati-ebhyaH parAt za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kRgaH0 / vyAyA- kago mate vivabeva, nAnyaH pratyayaH iti, tathA copadityanuvartamAnamapi yogyatayA puNyAdibhya eva sambadhyate, na tu suzabdenetyAha-suzabdAta pUNyAdibhyazca karmabhyaH padadhAtvoH pratyayAntarasambandhanivRttiphalakaH kAlaniyamo-55 'yamiti, tenaMteSUpapadeSvasmAda dhAto te nAnyaH pratyaya 20 iti / "kuMga karaNe" suSTra kRtavAniti kvipi tasya lope pratyayalakSaNanyAyena "hasvasya taH pitkRti" [ 4. iti, tadAha-- tena karma kRtavAn karmakAra iti na / bhavatIti / dhAtvAdInAmupapadAntarasambandhanivRttiphalaka4. 113. ] iti tAgame --sukRta iti---atra ca GasyuktasamAsaH / evaM puNyaM kRtavAniti-puNyakRta, pApaM | dhAtuniyamasya nAzrayaNIyatAdarzanapUrvakaM pUrvoktaniyamatrakarma mantraM padaM ca kRtavAniti--pApakRt, karmakRta, yasya vaividhyaM pramANayati-'ebhya eva bhUte kvi' 60 25 mantrakRta, padakRta iti / sAmAnyasUtraNava kvipi siddhe- iti dhAtuniyamo neSyate iti-lakSyAnusAritvAcchA 'syApi sUtrasya vaiyarthyamAzaGkaya samAdhatte-idamapi / strasya tAdRzalakSyasyAniSTatvena sa niyamo nAzrita niyamAyaM vacanamiti / kiM pUrvasUtravaccaturvidhasya niyama- iti. bhAvaH, tenAsmAd dhAto te upapadAntarasattve'pi syAtrApyAzrayaNamanyathA vetyAzaGkAyAmAha-trividha-kvip bhavati, tadAha tena 'zAstrakRta, tIrthakRta, zcAtra niyamaH iti / tatra prathamamAha-emyaH kRga vRttikRta, sUtrakRta, bhASyakRta' ityAdayaH siddhAH 65 30 eva bhUte kviA, nAnyasmAd dhAtoriti-evaM copa- iti---zAstraM tIrthaM vRtti sUtra bhASyaM ca kRtavAniti padasya dhAtvantarasambandhanivRttiphalaka upapadaniyamo'ya- : vigrahaH / na caivaM sUtre upapadagrahaNaM vyartha miti vAcyam, miti, te teSUpapadeSvanyasmAda ghAto te kvipna tAdRzaprayogabAhulyApekSayA tadupAdAnAt / trividha eva ta, tadAha-mantramadhItavAna-mantrAdhyAya niyama iti kAzikAkRduktarItyA dIkSitAdibhirapi ityaNa-ktA eva bhavanti, na vipa iti--aN ca / svIkRtam, kvibeva, kRga eva, bhUta eveti, tatra niyamA-70 35kto [kta-ktavatU] ceti-aNa-tAH, mantramadhItavAni- / kAraH pradarzitaH, phalaM caivameva pradarzitamityetadviSaye tyarthe "karmaNo'Na" [5.1.72.1 ityaNi-mantrA- : sarva samAnam / / 5.1.162. // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 163-165.] kalikAlasarvajazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 105 AN ----- somAt sugaH / 5. 1. 163. // niyamAta-agni kRtavAn-agnikAraH / 3-bhUta eveti ta0 pra0-karmaNaH parAt sunote te'rthe vartamAnAt | niyamAta-agni cinoti ceSyati vA-agnicAyaH / kvipa bhavati / somaM satavAna-somasata / ayamapi niya- 4-kyibeyeti niyamAta-agni citavAnityaNa na mArtho yogH| caturviSazcAtrApi niyamaH / 1-somAdeveti bhavati / // 164 // niyamAta-surAM sutavAn-surAsAva ityaN / surAsuditi bhUtAvivakSAyAm / 2-suga eveti niyamAt-somaM pauta- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-agne1 "ciMgaTa vAn-somapA iti vica / 3-bhUta eveti niyamAta-somaM cayane" agni citavAniti kvipi tAgame ca-agni sunoti soSyati vA-somasAva ityaNa / 4-kvibeveti cit, asyApi pUrvavaniyamArthatvaM niyamasya caturvidhatvaM niyamAt-somaM sutavAn ityaNa na bhavati // 163 // | ca, tena dhAtUpapadakAlapratyayAnAM parasparaniyatatvena nAnya10 za0ma0 nyAsAnusandhAnama-somAtA vagaTa smAd dhAto nyasminnupapade nAnyasmin kAle nAnyaH 45 abhiSave" abhiSavaH kledanaM sandhAnAkhyaM pIDanamanthane vA pratyayazca bhavatIti pUrvavat sarvaM vikSeyam / yogavibhAga somaM sutavAniti kvipi tAgame ca-somasut / pUrva- ! uttaratra cinotereva sambandhArthaH, anyathA ekayoga evovadatrApi sAmAnyasUtreNaiva pratyayasiddhAvasyApi niyamArtha papadadvayayorupAdAne'pi yathAsaMkhyenaiva siddhogavibhAgasya tvamevetyAha-ayamapi niyamArtho yogaH iti / tatra vayarthaM syAt // 5. 1. 164. / / 15 niyamasaMkhyAmAha-catuvidho'tra niyamaH iti-niyamasya vidhAvizeSopapAdaka tathAlakSyadarzanameva / somaa-| karmaNyagnya rthe / 5. 1. 165. // 50 deveti niyamAditi--sUnote: soma evopapade niyata- ta0pra0-karmaNaH parAt mUte'rthe vartamAnAcinoteH / tvAdupapadAntare sati na bhavatIti bhAvaH, tadAha- | karmaNi kArake'gnyarthe'bhidheye kvi' bhavati / zyena iva surA sutavAn-surAsAva ityaNa niyamasya ca kAlasa- | cIyate sma-zyenacit, evaM-kaDu kaciva, rathacakracita, 20 mbandhasahakUtatvAt kAlAntarasambandhe niyamo nava prasara- Anyartha iSTakacaya ucyate / bahulAdhikA tItyAha-surAsuditi bhUtAvivakSAyAmiti / suga | rADhiviSaya evAyaM dRSTavyaH / kecit tu saMjJAzagdatvAt 55 eveti niyamAditi-suga eveti niyamena ca somasya | kAlatraye'pyayaM bhavatItyAhuH-iyena iva cIyate citazceSyate sugdhAtAveva niyatatvAd dhAtvantarAna pratyaya ityarthaH, | vA-zyenacit // 16 // tadAha-somaM pItavAn-somapA iti vica iti / 25 bhUta eveti niyamAditi-bhUta eveti niyamena | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-karma0 / karmaNi kArakenyarthe'bhidheye iti-kamavopapadaM tadaiva ca bhUtakAle kvipo niyatatvAt kAlAntare na bhavati, pratyayArthaH, tacca karmAgninimittakaM ced bhavediti samudito-60 tadAha-somaM sunoti soSyati vA--somasAva | ityaNeveti / kvibeveti niyamAditi-kvibeveti 'rthaH / zyena iva cIyate smeti kvipi tAgame isyuktaniyamena bhUtakAlasya kvipi niyatatvenAtra kAle pratyayA samAse ca-zyenacit, zyenAkAratamA nirmita iti 30 ntaraM na bhavati tadAha-somaM sutavAn ityaN na bhAvaH / atidizati--evamiti, kaGka iva cIyate bhavatIti / / 5.1.163. / / smeti--kacita, rathacakramiva cIyate smeti-ratha cakracit, tattadAkAratayA nirmita ityarthaH / zyenacidA-65 agnezcaH / 5. 1. 164. / / dizabdena ko'yamucyate iti cet ? atrAha---agnyartha ta0 pra0--agneH karmaNaH parAcinotemRte'ya varta- iSTakacaya ucyate iti samudAyenAhavanIyAgnidhAramAnAt kvim bhavati / agni citavAn-agnicit / / NArtha iSTakAsamUhanirmitaH sthalavizeSa iti bhAvaH / 35 atrApi caturvidho niymH| 1-agnereveti niyamAta- saMjJAdhikArAbhAve'pi saMjJAtvamasyAha-bahalAdhikArAd kubdha citavAna-kuDaghacAya ityaN / 2-cereveti ! rUDhiviSaya evAyaM draSTavyaH / bhUtAdhikArabAdhanamiha 70 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pshcmo'dhyaayH| [pA0 1, sU0 166-67. ] matAntareNa nirdizati- kecit tu saMjJAzabdatvAt sopapadapratyayasyavAyaM nivartako bhavati niyamasya sajAtIya-35 kAlatraye'pyayaM bhavatItyAhariti, ayamAzaya:-saMjJA- viSayakatvAt, nirupapadasya tu niSThA [kta-ktavatu] pratyazabdasya yogArthanirapekSatvena rUDhyanusArameva pratyayArthakalpa- yastu bhaviSyatyeva, ata eva meru dRSTavAniti ktavatvanta namucitamiti, rUDhibodhye'rthe ca yadi na bhUtArthapratIti- ! prayogeNa vigrahapradarzanam / madhye'pavAdanyAyena vAdhyamarthaH 5rapi tu kAlasAmAnyapratItireva tahi tatraiva pratyayasya - sAdhya iti / / 5. 1.166. / / vidhAnamAvazyakam, yadi ca bhUtAtiriktasya vartamAnAdereva '. pratItistadA tatravArthe'sya pratyayasya vidhAnaM draSTavyamiti: saha-rAjabhyAM kRg-yudheH / 5. 1. 167. // 40 bhUtAdhikArasya nAvAvazyakateti bhAvaH / yadi cottaratrA nuvRttaye tadadhikAra Avazyaka ityucyate tadA'stu nAma / ta0 pra0--sahazabdAt rAjanazabdAca karmaNaH parAt 10 tatraivAyaM pratyaya:, kintu prayogasvAbhAvyAt tadarthapratItirna karoteya ghezca vartamAnAt kvanie pratyayo bhavati / saha bhaviSyatIti kAlatraye'pi tatprayogo nirbAdha iti / kRtavAn-sahakRtvA, shkRtvaanii| saha yuddhavAn--sahatadevAha-zyena. iva cIyate citazceSyate vA-zyena- yadhvA. sahayavAnau / rAjAnaM kRtavAna--rAjakRtvA ciditi 11 5.1.165. / / rAjAnaM yoSitavAn-rAjayudhvA / yudhirantarbhUtaNyarthaH saka-45 makaH / karmaNa ityeva--rAjJA yuddhavAn / pratyayAntara bAdhanArtho'yamapyArambhaH // 167 // .1.166. / 15 ta0 pra0-karmaNaH parAt dRzo bhUte'rthe vartamAnAt / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-saha0 / vacanabhedena kvanip pratyayo bhavati / meraM dRSTavAn---meruzvA, ' nirdezAdiha na yathAsaMkhyamityAha--sahazabdAt rAjanvizvadRzyA, bahuzvA, paralokadRzvA / sAmAnnasUtreNa ! zabdAca karmaNaH parAt karoteryudhezceti / kvanipi 50 kvanipi siddha bhUtakAle pratyayAntarabApanArtha vacanam kakAraH kitkArya guNAbhAvArthaH, pakAraH pitkAryatAgamArthaH, // 166 // ' ikAra uccAraNArthaH, 'van' ityavaziSyate / "DukUg - karaNe" "yudhica samprahAre" saha kRtavAniti kvanipi 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--dRza0 / "dRza : kittvAd guNAbhAve pittvAt tAgame DasyuktasamAse- prekSaNe" meruM dRSTavAniti kvanipi kittvAd guNAbhAve- sahakRtvA, sahakRtvAnau / saha yuddhavAniti-saha-55 meruzvA / evaM-vizvaM bahunu paralokaM ca dRSTavAniti- yudhvA, shyudhvaaNnau| rAjAnaM kRtavAniti---rAjavizvadRzvA, bahuzvA, paralokadRzvA / sUtravaiyarthya- kRtvA / rAjAnaM yodhitavAniti-rAjayudhvA / nanu mAzaGkaya samAdhatte - sAmAnyasUtreNa kvanipi siddha yuverakarmakatvena tasya karmaNaH paratvamanupapannamiti cet ? 25 bhUtakAle pratyayAntarabAdhanAthaM vacanamiti, aya- atrAha-yudhirantarbhUtaNyarthaH sakarmakaH iti / ayamA mAzaya:--"mana van kAnipa vica kvacit" 5.1. zayaH-'saha' ityasyAvyayatvena karmatvamanupapannamiti 60 147, ] iti sAmAnyasUtreNa kvanipaH siddhirasti kintu rAjanazabdenetra saha karmaNa ityasya sambandhaH, tatra ca kvanipA saha nirdiSTAnAM manAdInAmaNazca bAdhanArthaM vacanam, rAjAnaM yodhitavAniti vigrahapradarzanam, na prakRteya'ntatva... tathAhi-kopapadAda dazebhate'rthe yadi kvanipa viziSya na mUlaka, tasya Nyantatve'tra prakRtigrahaNena grahaNAsambhavAt, 30 vihitaH syAt tahi sAmAnyasUtreNa yathA kvani vidhIyate rAjayudhveti tatreSTasya prayogasyAsiddhayApatteca, tathA ca tathA manAdayo'pi vidhIyeranneva, evaM ca te'pi syuH / kiJca- / zuddhAdeva yuve: pratyayaH, tatra vyarthAntarbhAvasya sattvena sakarma-65 teSAM sAmAnyano vidhAnena vAsarUpavidhivAdhe sAmarthyA- katvasya supapAdatvam / karmaNo'nuvRttAvatyaM darzayatibhAvenAsarUpA aNAdayo'pi pakSe syureveti tadvAdhanArtha karmaNa ityeva-rAjJA yuddhavAniti / kvanipo'trApi kilAsya sUtrasyAvazyakatvamiti bhAvaH / tatrAyaM vizeSa:- sAmAnyasUtreNeva siddhimAzaGkayAha-pratyayAntarabAdha Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU. 168-170.] kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 107 4 . nAryo'yamArambhaH iti kvanipA saha paThitAnAM saptamyAH / 5. 1. 166. // vAsarUpanyAyaprApitAnAM ca bAdhanArthamidaM sutramiti ta0pra0-saptamyantAnAmnaH parAd bhUte'rthe jane? bhAvaH // 5.1.167. // bhavati / upasare jAta:-upasarajaH, mandurAyAM mandure anorjanerDaH / 5. 1. 168. // vA jAta:-mandurajaH, apsu jAtam-apsujama, ajam // 166 / / 6 ta0 pra0-karmaNaH parAunupUrvAJjanemate'rthe vartamA-- mADaH pratyo bhavati / pumAMsamanunAta:-pumanujaH, syanujaH, | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sapta0-ayogyatayA aatmaanujH| anupUrvo janirjananopasarjanAyAM prAptI karmaNa iti na sambadhyate, nahi saptamyantasya karmatvaM vartamAnaH sakarmakaH // 168 // sambhavati / pazUnAM garbhagrahaNakAla upasaraH, tatra jAta iti upasarajaH / mandurA- azvazAlA, pustrIliGgaH, za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-ano0 / "janaici 10 prAdurbhAve" Dapratyaye DaMkAro'ntyasvarAdilopArthaH, akAro tatra jAta iti-mandurajaH "yApo bahulaM nAmni" 45 'vaziSyate / pumAMsamanujAta iti he'ntyasvarAdi [2. 4. 66 . ] iti hrasvaH / apsu jAtamiti apsUjama, ajam iti-"varSakSara." [3. 2. 26.1 lope DasyuktasamAse ca-pumanujaH iti--yasyAprajaH pumAn sa evamucyate, striyamanujAta iti-khaca iti saptamyA vA alup / / 5. 1. 166. 1 nujaH iti-yasyAgrajA strI sa evamucyate / AtmAna___16 manujAta iti--AtmAnujaH iti--yaH svayamevAgrajo ajAteH paJcamyAH / 5. 1. 170. / / na tu tasmAt kazcana pUrva jAtaH pumAn strI vA sa eva- ta0 pra0-paJcamyantAdajAtivAcino . nAmna: 50 mucyate / yadyapyAtmana evAtmakriyAkarmatvamanupapannam, nahi | parAD bhUte'rthe jane? bhavati / buddharjAto-buddhijaH suzikSito'pi naTabaTuH svaskandhamadhiroDhumarhati, tathApya- | saMskAraH, saMskArajA smRtiH, saMtoSajaM sukham, kauzalyAyA prajAbhAvavattvarUpArthavivakSayA''tmana eva kAlpanikabheda-jAta:-kauzalpAjaH, saMjJAzamdo'tropapadam / ajAteriti 20 mAzritya tathA vyavahAra iti na kazcana doSa iti viveca- kim ? hastino jAtaH, azvAjjAtaH / / 170 // nIyaM sudhiibhiH| nanu janerakarmakatvena kathaM puMsaH riyA Atmano vA karmatvamityAzaGkAyAmAha-anupUrvo jani / za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-ajAteH / buddherjAta 55 jananopasarjanAyAM prAptau vartamAnaH sakarmaka iti- iti-buddhijaH sNskaarH| saMskArAt jAtA itijananaM jandhAtvarya upasarjanamaGgabhUtaM yasyAM tAdRzyAM saMskArajA smRtiH| saMtoSAt jAtamiti--saMtoSacaM 25 prAptAvityarthaH,tena pumAMsamanurudhya jananena prApta vAnityarthaH sukham / kozalasyApAtyaM strIti "dunAdi0" [ 6. 1. paryavasyati, tathA ca dhAtvarthAntahitAyAH prApteH karmatvaM / 118. ] iti Jye--kauzalyA, kauzalyAyA jAta iti puMsa iti na kAcidanupapattiriti bhAvaH, tAdRzArthatvaM ca kauzalyAjaH, nanu "gotraM ca caraNa: saha" iti jAti-60 dhAtorupasargavazena, tathA coktamabhiyukta: | svAta kathamatra u iti ceta? atrAha-saMjJAzabdo'tropa"upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / padamiti, kauzalyAzabdasya kozAlAbhidhanapagotrapravatti30 prhaaraahaarsNhaarvihaarprtihaarvtaa|" iti / nimitatvamAzrityAtra jAtizabdatvamiti zaGkAzayaH, pANinIye ca na prAptiparyantaM dhAtvarthAnudhAvanaM kintva- | kauzalyAzabdasya na jAtipravRttinimittatvamapi tu tadvaghanoranurodhane vRttirityanurodhanaviziSTajananArthatvasvIkA- | ktitvarUpadharmamAzritya pravRttiriti jAtitvAbhAvAnna tasya 65 reNa sakarmakatvaM subodhamiti tattvabodhinIkRta / vastu- paryaMdAsa iti smaadhaanaashyH| padakRtyaM pRcchati tastu-upasargANAM dyotakatvena dhAtvarthatvamAstheyam / / 5. | ajAteriti kimiti, uttarayatihastino jAtaH, 351.168. 11 azvAjAtaH iti-hastyAdizabdAnAM tattajAtipravRtti Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 1 sU0 171.] nimittatvamiti nAtra pratyayo'pi tu vAkyameva tiSThatIti / dantAstAvad bAlAvasyAyAmutpadya galitAH punarutpadyante / bhAvaH / hastyAdInAmAkRtigrAhyatvena " AkRtigrahaNA vipro'pi "mAturagre vijananaM dvitIyaM mauJjibandhanam " jAtiH" iti vacanAjAtitvamavaseyamiti / 5. 1. iti smRtedvijaH / aNDajAH pakSiNo'pi aNDarUpeNa 170. // mAturudvatA aNDodbhedAt punarutpadyanta iti teSAmapi dvijatvamiti / na jAta iti - ajaH / adhijAtaH iti 40 adhijaH / upajAta iti upajaH / parijAtaH itiparija: / prajAtA iti prajAH / abhijAta itiabhijaH / karmaNo vyabhicAramAha -- akarmaNo'pIti, anujAta:- anujaH iti / ajAtivyabhicAramAha-- jAterapIti, brAhmaNAt jAta iti brAhmaNajaH pazu- 45 vadhaH | kSatriyAt jAtaM -kSatriyajaM yuddham / striyA jAtaM khIjamanRtam / upapadavyabhicAraM prapaJcya prakRtivyabhicAramAha-uktAd dhAtoranyato'pIti, "jyAMza hAnI" vayohAnAvityeke, brahmaNi jInavAniti 5 kacit / 5. 1. 171. / / ta0 pra0--uktAdanyatrApi kvacillakSyAnusAreNa Do | | bhavati / uktAnAmno'nyato'pi ki jAtena- kiMja:, kena jAta:- kijo'nirjJAtapitRkaH, alaM jAtenAlaMja:, dvirjAto dvijaH, na jAto'jaH, adhijAto'dhijaH, upajaH, parijaH, 10 prajAtAH - prajAH, abhijaH / akarmaNo'pi - anujaH / jAte rapi brAhmaNajaH pazuvadhaH, kSatriyajaM yuddham strIjamanRtam / uktAddhAtoranyato'pi brahmaNi jInavAn brahmajyaH / uktAnAmno ghAtozvAnyato'pi varamAhatavAn-varAhaH / uktAnAmno dhAtoH kArakAJcAnyato'pi-parikhAtA - : brahmajyaH iti---atropapadasya sattve'pi dhAtoranyatvamiti 5) bhAvaH / upapada dhAtUbhayavyabhicAramAha-uktAnnAmno dhAtozvAnyato'pIti, "hanaMk hiMsA-gatyoH" varamAhatavAniti - varAhaH / upapada dhAtu-kArakavyabhicAramAha -uktannAmno dhAtoH kArakAjJAnyato'pIti, " khanUg avadAraNe" parikhAtA -- parikhA, AkhAtA - 55 AkhA upakhAtA --upakhA / upapada dhAtu-kAlavyabhicAra mAha -- nAma-dhAtu - kAlAnyatve iti, "hnag spardhA-zabdayoH" mitraM hvayatIti - mitrahnaH, aNo'pavAdo DaH iti - "karmaNo'N' [ 5.1.72. ] ityaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kvacit / uktA- jo'pavAdabhUto Dapratyayo'nenAtra vidhIyata ityarthaH / dhAtu- 60 danyatrApIti -- yAnyupapadAni yazva dhAtuH pUrvasUtreSu kArakavyabhicAramAha-- dhAtu-kArakAnyatve iti, paTe 25 nirdiSTastebhyo'nyeSvabhyupapadeSu satsu, anyasmAdapi dhAtorayaM hanyate smeti-- paTahaH / dhAtu-kAlavyabhicAramAha-dhAtupratyayo bhavatItyarthaH / upapadavyabhicAramAha - UktA- kAlAnyatve iti vAr jalam, "cara bhakSaNe ca" nAmno'nyato'pIti / kiM jAteneti De-kijaH iti- cakArAd gatau vArcaratIti vArvo haMsaH iti "vA'haatra kiM prayojanAbhAvArthakaH, tasya jananaM vyarthamityarthaH, paMtyAdayaH " / 1. 3. 58. ] iti niSedhAt "caTate sadvi- 65 na kevalamupapadasyaiva vyabhicAro'pi tUpapadavibhakterapIti tIye" 1. 3. 7. ] iti rephasya zo na bhavati / 30 prathamAntasyopapadatvaM darzitam / tRtIyAntena vigRhyo : upapada - kArakavyabhicAramAha-- nAmakArakAnyatve iti dAharati-kena jAtaH - krijaH, tadarthamAha--anirjJAta-puMsA'nujAta iti puMsA'nujaH iti / dhAtu- kAlavyapitRkaH iti / alaM jAteneti - alaMjaH iti tasya janireva / bhicAramAha-uktadhAtu- kAlAnyatve iti, mA bhUdityarthaM / dvirjAta iti--dvijaH iti -- yadyapi / gatau" "ata sAtatyAgamane" aTati atati vA - a: 170 sakRdutpannasya punarutpatti rayuktA, tathApi " dantaviprANDajA / "ke zabde" " kramUG kAnto" kAntiricchA, kAyati 35 dvijAH" iti kozasvArasyenaiSAM dvijatatvaM svIkriyate, ' kAmayate vA -- kaH / "bhAMk dIpto" bhAtIti- bhaM " aTa 15 parikhA, AkhAtA- AkhA, upakhAtA- upakhA / nAma-dhAtukAlAtyatve - mitraM hvayati - mitrahnaH, ago'pavAdo DaH / dhAtu-kArakAnyatve--paTe hanyate sma - paTahaH / dhAtukAlAnyasve - vAcarati - yAca haMsaH / nAma-kArakAnyatve - puMsAnujAtaH - puMsAnujaH / nAmAbhAve uktadhAtu-kAlAnyatve - aTati 20 pratati vA-aH, kAryAta kAmayate vA - kaH, mAtIti-bhaM nakSatram / nAmAbhAve uktadhAtu-kAla-kArakAnyatve cavanyata iti - kham // 171 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 172-174.] kalikAlasarvajazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 106 nakSatram / dhAtu-kAla-kArakavyabhicAramAha-ukta- pitkAryArthaH iti-"hrasvasya taH pitkRti" [4. 4. dhAtu-kAla-kArakAnyatve ceti, khanyata iti-khmiti|| 113. ] ityanena pitkAryatAgamArtha ityrthH| DakAra etacca "anyeSvapi dRzyate" [ 3. 2.101. ] iti sUtre / uccAraNArthaH iti-svaraM vinA vyaJjanasamudAyasyoccAra* "anyebhyo'pi dRzyate iti vaktavyamiti vadatA bhASya- | yitumazakyatvAditi bhAva: / / 5.1. 172. ] 2.1.172. 40 5 kRtA'pi sUcitam / vyAkhyAtaM ca TIkAkAraiH-ihApizabdasya sarvopAdhivyabhicArArthatvamiti prakaraNAntare'pi jaSotaH / 5. 1. 173. // gamAdimyo DavidhAnAya kRtaM sAmAnyavacanaM nAvazyakamiti ta0 pra0-jIryatebhUtArthavRtteratRpratyayo bhavati / // 5.1.171. // jIryati sma-jara, jaratI / asarUpatvAta-jIrNaH, jIrNasu-yajo vanim / 5. 1. 172. // vAn / RkAro dIrghatvapratiSedhArthaH / / 173 // * 10 ta0pra0-sunoteryajatena bhUtArtha vRtte nip bhavati / sutavAna-sutbA, sutvAno, sutvAnaH / iSTavAn-yajvA, za0 m0nyaasaanusndhaanm-0| "juSaca jarasi" 45 atRpratyaye RkAro'nubandhaH 1 jIyaMti smeti atRpratyaye yajvAno, yatvAnaH / kanip-vanUbhyAM siddha bhUte niyamAyaM guraNe 'jarat' iti, tataH sau RdittvAt "RduditaH" vacanam / mannAdisUtrasthavacidgrahaNasyava prpnycH| [1. 4.70.] iti takArAt prAga nAgame saMyogAntainkAro puNaniSedhArthaH / pakAraH pitkaaryaarthH| ikAra lakSaNe talope-jaran, evamRdittvAt striyAm "adhAtU15 uccAraNArthaH // 172 // iMditaH" [2.4.2. ] iti ngyaaN-jrtii| asarUpa-50 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-su-ya0 "pugT abhi- | tvAt-jIrNaH, jIrNavAniti-yadyapyayamevApavAdo Save" abhiSavaH kledanaM sandhAnAkhyaM manthanapIDane vA, I vizeSavihitatvAta tathApyasarUpatvena vikalpenApavAdatvaM "yajI devapUjAsaMgatikaraNadAneSu" vanipi 'van' avazi- syAditi pakSe kta-ktavatupratyayayoH pravRttinirAbAdhava / Syate, zeSA anubandhAH, tatphalamane vakSyate / sutavAniti | jIryati smetyakarmakatvAt kartari te "RlvA." 20 vanipi DittvAd guNAbhAve pittvAt tAgame 'sutvan' [ 4. 2. 65. ] iti tasya nAdeze "RtA." [ 4. 55 zabdaH, tasya prathamAyAM-sutvA, sutvAnau, sutvAnaH iti / | 4. 116. ] iti irAdeze "mvAde0" [ 2. 1. 63. ] evam-iSTavAniti-yajvA, yajvAno, yajvAnaH / "man | iti dIrgha "raghuvarNAt" [ 2. 3. 63. ] iti nasya van kvanip vic kvacit" [5. 1. 147. ] iti nntve-jiirnnH| evaM jIryati smeti ktavatI-jIrNavA sAmAnyasUtravihitAbhyAM kvanip-vanmyAM siddhimAzaGkaya | niti / nanu pratyaye ukAra evAnubadhyatAM tAvatA'pi 25 sUtrasya niyamArthatvamAha-kvanipa-vanabhyAM siddhe bhute 'jaran, jaratI' ityAdi setsyatIti cet ? atrAha-60 niyamArtha vacana miti / vastutastu kvanipi kRte yajve- RkAro dIrghatvapratiSedhArthaH iti, ayamAzaya:tyAdI svRt syAditi tannivRttyarthaM vanipkRtaH,vanA yajve-ukArAnubandhe kRte "abhvAderatvasaH sau" [ 1.4.60. ] tyAdeH siddhAvapi kvanipo vAraNArthaM bhUte eveti niyamAthaM | iti dIrghaH syAt, yathA bhavatuzabdasya bhavAniti, tadvA cAvazyakamevedam / nanu "man vana kvanipu vica kvacit" | raNArthamukAro'nubadhyate, RkArAnubandheca dIrghasya prApti30 iti sUtrasthena 'kvacit' ityanenaiva lakSyAnusArivyavastho- reva neti / / 5. 1. 173. / / 65 papatto punarapi sUtrasya vaiyakSya mevetyAzaGkaya samAdhate-- mannAdisUtrasthakvacidgahaNasyaiva prapaJcaH iti / ktta-ktavatU / 5. 1. 174. ]] anubandhAnAM sArthakyamupapAdayati--GakAro guNaniSe- ta0 pra0-ghAto te'rthe vartamAnAt kta-ktavatU dhArthaH iti--"nAmino guNo'Gkiti" [ 4. 3. 1. ] pratyayo bhavataH / kriyate sma-kRtaH, karoti sma-kRta35 iti sUtreNAntasya "ladhorupAntyasya" [4. 3. 4. ] vAn / prakRtaH kaTaM devadattaH, atra samudAyasyAbhUtatve'pi iti sUtreNa copAntyasya guNanidheSArtha ityarthaH / pkaarH| kaTakadeze kaTatvopacArAtU tasya ca nirvattatvAd bhUta 70 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 1, sU0 174.] eva tvartha ityAdikarmaNyapyanenaiva taktavatU siddhau kaTaM devadattaH / prakaroti kaTaM devadatta iti / nyaayyaatvaady||174|| pavargAt / nyAyyA tveSA bhUtakAlatA / kutaH / AdyapavargAt / AdirApavRktaH / eSa ca nAma nyAyyo bhUtakAlo yatra kiJcidapaktaM dRzyate / vA cAdyatanyAm / vA cAdya tanyAM 40 bhASyate / prakRtaH kaTaM devadattaH / prAkArSIt kaTaM devadatta iti / kiM zakyanta ete zabdAH prayotumityato nyAyyA bhUtakAlatA / nAvazyaM prayogAdeva / kriyA nAmeyamatyantAparadRSTA'numAnagamyA'zakyA piNDIbhUtA nidarzayitum / yathA garbho nirbuNThita iti / yAsI yena yena zabdenAbhi- 45 sambadhyate tAvati tAvati parisamApyate / tadyathA kazcit pATaliputraM jigamiSureka mahatvA''ha - idamadya gatamiti / na ca tAvatA'sya vrajikriyA parisamAptA bhavati / yat tu gataM tadabhisamIkSyaitat prayujyate - idamadya gatamiti / evamihApi yat kRtaM tadabhisamIkSyaitat prayujyate-- 50 prakRtaH kaTaM devadatta iti / yadA hi veNikAntaH kaTo'bhisamIkSito bhavati, prakaroti kaTamityeva tadA bhavati" iti / | | ayamAzayaH--prakRtaH kaTaM devadatta ityAdAvAdyeSu kSaNeSu bhUteSu sarvasyAH kriyAyA bhUtatvAbhAvAnniSThA 55 [ kta-tavatU ] na prApnoti / ekaphaloddezyapravRttasamUharUpA hi kriyA, tatra sampUrNasamUhasya vyapagRktatve [ atI! tatve ] bhUtavyavahAro yuktaH syAt / kiJca prakRtaH kaTaM devadatta ityarthe pakSe prakaroti kaTaM devadatta ityapi yujyate / yathA ca tatra vartamAnatvaM spaSTamiti bhUtakAla - 60 ! tvAbhAvAdavazyaM vArtikena niSThA vidheyeti pUrvapakSe prApte : bhUta eva dhAtvartha ityAdikarmaNyapyanenaiva kta tavata siddhAviti, ayamAzayaH - yathA paTaikadeze dagdhe 'pi paTo dagdha iti vyavahAro bhavati, yathA vA grAmakadeze gate grAmo gata iti vyavahAro bhavati, tathA kaTaiMka 25 deze'pi kaTatvavyavahAro na viruddha iti kaTakaraNAdya- | samAdhIyate nAvazyaM vartamAnakAla eva prayogo bhavati, anekAbayavaparamparArUpAyAH kriyAyAzvAvayavAnAM keSAM cidatItatayA ca tatrabhUtatvavyavahAro na viruddha iti kriyAdyakSaNe'pi vaktavye'm pratyayAvanenaiva bhaviSyata 30 iti na tadarthaM vacanAntarakaraNam / kSaNe'pi kasyacana kaTAvayavasya sampannatayA tadanuguNAyA ! kintu prakaroti kaTaM devadatta ityasyArthe pakSe prAkArSIt kaTaM devadatta ityapi prayujyata eva / evaM ca bhUtakAlatvaM tatra mantavyam / tathA ca kathaM bhUtakAlatvamityAzaGkA - 65 yAmuttaram - kriyAyA AdyAvayavasyAtIta tvena bhUtatvopacAra iti / tathA cokaM hariNA ' AdikarmaNi niSThA vaktavyA' iti "niSThA" [3.2. 102. ] sUtrasthavArtikavyAkhyAnAvasare bhASyakRtA'pyayamarthaM AzritaH / khaNDitaM ca vArtikam / tathAhi"AdikarmaNi niSThA / AdikarmaNi niSThA vaktavyA / / 35 prakRtaH kaTaM devadatta iti / kiM punaH kAraNaM na sidhyati / yadvA bhavantyarthe / yadvA bhavantyA arthe bhASyate / prakRtaH 110 zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / ityAcArya zrI hemacandra viracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau pazvamasyA dhyAyasya prathamaH pAdaH // 1 // agaNitapaceSubala: puruSottamacittavismayaM janayan / rAmozAsanamUrtiH zrIkarNa karNa iva jayati // 17 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kta0 / "DukRMg karaNe" anusvArettvAdaniT kriyate smeti kte - kRtaH, 10 "tat sApyA- nApyAt karma-bhAve kRtya kta khalarthAca" [ 3. 3. 21. ] iti karmaNi ktaH / karoti smeti tavatI--kRtavAn, "kartari " [ 5.1.3. ] iti kartari ktavatuH / kaTaM kartumArabdhavAn devadatta iti - prakRtaH kaTaM devadattaH iti atra " Arambhe" [ 5.1. 15 10. ] iti ArambhArye bhUte kartari ktaH, kaTamityatra "ktayorasadAdhAre" [ 2. 2. 91 ] iti SaSThIniSedhAt " karmaNi" [2. 2. 40. ] iti dvitIyA / nanvevaM kriyAyA aniSpannatvAd vartamAnatvena kathaM bhUtArthe ktapratyaya iti cet ? atrAha - atra samudAyasyAbhUtatve'pi 20 kaTaikadeze katyopacArAt tasya ca nirvRttatvAda | | i "samUhaH sa tathAbhUtaH pratibhedaM samUhiSu / samApyate tato'bhede kAlabhedasya sambhavaH // " iti / pUrvAparIbhUtAnAmavayavAnAM sa samUhaH [ kriyApadavyapade- 70 zyaH] samUhiSu avayaveSu pratibhedaM pratyavayavaM samApyate, tatrAvayavasya samUhAbhedAd vartamAnakAle'pi bhUtatvarUpakAlabhedasya sambhava iti tadarthaH / ekadA sarvasyAH kriyAyA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 1.] kalikAlasarvajazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte bhArambha-samAptyolakSayitumazakyatvena yAvAnavayava: pari- parAkrameNa cetasa Azcarya, janayan utpAdayan, rAmosamApyate tadaMze bhUtatvopacAraH kriyate, yAvAMzcAsamApta- lAsanamUtiH rAmasya-parazurAmasya, ullAsanI-saMtoSiNI, statra vartamAnatvavyavahAra iti / evamihApi yAvAn / mUrtiryasya tathAbhUtaH, ekadA brAhmaNaveSeNa parazurAmAt kaTaH sampannastamabhisamIkSya bhUtatvavyavahAraH, veNikAnta- | zastravidyAzikSAM gRhNan karNaH svajalAyA upari kadAcit 5 sya kaTasya kaTatvena vivakSAyAM vartamAnatvavyavahAra iti zira AdhAya suptaM taM toSayAmAseti prasiddhiH ! tathA 40 pUrvoktasarvaprayogopapattiriti vAtika vinA'pi pANinIya. cobhayo: sAdRzyamityupamAnopameyabhAvaH spaSTaH / evaM ca sUtreNevAdikarmaNyapi kta-ktavatU syAtAmeveti nAvazyaka zleSamUlaka upamAlaGkAraH // 17 // vArtikam / tatratAvAn vizeSa:-yo kta-ktavatU sAdhAraNato bhUte'rthe vihito tayoH kto bhAva-karmaNovihitaH, / / aham / 10 ktavatuzca kRtvAt kartari / AdikarmaNi vihitazca kta: - kartaryava, tadarthaM ca pANinIye'pi "AdikarmaNi na. kartari" [ 3. 4.71.] iti sUtramArabhyate / etacca svamate'pi samAnameveti zam // 5. 1. 174. // rsee ess iti zrIkalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUribhagavadviracite | zra-sada-vasbhyaH parokSA vA / 5. 2. 1. / / 45 15 svopajJatattvaprakAzikAprakAze zabdamahArNavanyAse / ta0 pra0-bhUta iti anuvrtte| zruNotyAdibhyo truTitasthale tapogacchAdhipati-sUrisamrATa dhAtumyo bhUtAryavRttibhyaH parokSA vibhaktirvA bhavati / zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAra-kavi | upazuzrAva, upasasAda, anUvAsa / vAvacanAt yathAsvakAlaratna-zAstravizArada-vyAkaraNavAcaspa madyatanI jhastanI --upAzrISIda, upAzrRNodaH upAti-zrIvijayalAvaNyasarinirmi savat, upAsIvat anbavAtsIt, anvavasat / evaM-zuzruve, 50 20 tAnusandhAnena pUrNatAM nIte paJca prazrAvi, azrUyatetyAdi / anye tu vAdimyo bhUtamAtre mAdhyAyasya prathamaH pAdaH kvasumevecchanti na parokSAm / hastanomapIcchatyanyaH / smaaptH|| bahuvacanaM vyAptyarthama, tena bhUtAnadyatane'pIyaM hastanyA na bAdhyate / asarUpatvAdevAdyatanyAdisiddhau vAvacanaM anusandhAyakasya vyAkhyA vibhaktidhvasarUpotsargavibhaktisamAvezaniSedhArtham // 1 // 55 ___ agaNitapaJceSubala: agaNitaM tucchatayA'vagaNi--- 25 tam, paJcaSoH-kAmasya, balaM yena tathAbhUtaH / puruSo. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zru0 / bhUtArtha ttamacittavismayaM puruSottamAnAM-puruSazreSThAnAmapi, vRttibhyaH iti-bhUtArthamAtre parokSA bhavati, tatra na cittasya vismayam-Azcaryam, janayan samutpAdayan, parokSatvavivakSAyA Avazyakateti bhAvaH / "zrRMT zravaNe". rAmollAsanamUrtiH rAmANAM-strINAm, ullAsanI- : asya "kriyAoM ghAtuH' [ 3. 3. 3. ] iti dhAttusaMjJA, praharSaNI, mUrti: svarUpaM yasya tAdRzaH / zrIkarNaH karNa- tivAdInAM "ratyAdivibhaktiH" [ 1. 1. 16. ] iti 60 30 nAmako rAjA, karNa iva rAdhAsaMbadhita: kaunteya iva, vibhaktisaMjJA, NavAdInAM "parokSA Nava atus us" jayati sarvotkarSeNa vrtte| kaunteyaH karNo'pi-[ 3. 3. 12. ] iti ca parokSAsaMjJA, Navi NakAro agaNitapaJceSabalaH na gaNitaM paJcAnA--pANDavAnAM vRddhayarthaH, vakAra: "Ato Nava auH" [ 4. 2. 120. ] yudhiSThirAdInAm, iSubalaM-bANasAmarthya yena tathAbhUtaH, / ityatra vizeSaNArthaH, na ca tatrApi vakAramapahAyava nirdezo athavA agaNita: paJceSoH pradyumnasya balaM yena tathAbhUtaH, vidheya iti vAcyam, evaM sati "Nid vA'ntyo gav" 70 35 kiJca puruSottamasya-zrIkRSNasya cittavismayaM-sva- [ 4. 3. 58. ] ityatrApi tathaiva nirdeze'nyasya pasya Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazandAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [ pA0 2, sU0 1.] % 3A [ gavaH ] NittvAbhAvapapakSe "indhyasaMyogAt" [ 4. vRddhAvaDAgame ca-anvavAtsIt / hastanIdivi tu 3. 21.] iti kittve sati guNAbhAve 'zuzrava' iti na | zavi aDAgame ca-anvavasaditi / bhAvakarmaNostu sidhyediti / zrudhAtoH parokSANavi "dvirdhAtuH parokSA- | "tat sApyAnApyAt karma-bhAve." [ 3. 3. 21. ] 40 20" [ 4.1.1.] iti dvitve sati 'zruzru' iti, | ityAtmanepade parokSAyA epratyaye dvitve pUrvasyAnAdivya- . 5 tato "vyaJjanasthAnAderluk" [ 4. 1. 44. ] iti | analope "dhAtorivarNovarNasya." [2. 1. 50. ] pUrvasyAnAdivyaJjanalope 'zuzru' iti, tato / ityuvAdeze ca-zuzruve / adyatanyAM tapratyaye "bhAva"nAmino'kali-haleH" [4. 3. 51.] iti vRddhau karmaNoH" [ 3. 4. 68. ] iti nici talope vRddhAva'zuzrI' iti, 'odauto'vA" [1.2. 24. ] ityA- | DAgame ca-azrAvi / hastanyAM tapratyaye "kyaH ziti" 45 vAdeze upena yoge-upazuzrAva / "Sadlu vizaraNagatya- [3. 4.70.] iti kye "dIrghazciva" [4. 3. 108.] 10 vasAdaneSu' vizaraNaM zaTanam, avasAdo'nutsAhaH, ato iti dogheDAgame c-ashruuytetyaadi| atra pANinIya Navi dvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope "Niti" [ 4. matamAha-anye tu vAdibhyo bhUtamAtre kvasumeve3. 50. ] ityupAntyavRddhI-upasasAda / "vasaM nivAse" | cchanti na parokSAmiti, ayamAzayaH-pANinIye ato vi dvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope sasvarasya vakA- "bhASAyAM sada-vasa-zruvaH" [ 3. 2. 108. ] iti 50 rasya ca "yajAdivazavaca:0" [4.1.72.1 iti / sUtreNa vikalpena bhUtasAmAnye liTa [ parokSA ] vidhI15vRti-ukAre upAntyavRddhI anunA yoge samAnadIrgha ca-| yate, tasya ca nityaM kvasurAdezo vidhIyate / tathA ca anUvAsa / vikalpavidhAnasya phalamAha-vAvacanA bhUtasAmAnyArthe kvasureveti phalitam, na ca tatra sarvathA diti, yathAsvakAlamiti-svakAlamanatikramyeti yathA parokSAyA abhAva eva, pakSe parokSAtvena vivakSAyAM tasyAH svakAlam, svasya yaH kAlastadanusAreNetyarthaH, ayamA zravaNasya nyAyaprApta tvAt, agrimasUtreNa hi kvasuretatsUtra-55 __ zaya:--adyatanabhUtakAle "adyatanI" [5.2. 4. ] vihitaparokSAyA eva sthAne iti teSAM matam / punarmatA20 ityadyatanI vibhaktiH, anadyatanabhUtakAle ca "anadyatane / ntaramAha-zastanImapIcchatyanyaH iti, ayabhAzayaHhyastanI" [5. 2.7. J iti zastanI vibhaktizca bhUtasAmAnye vihitA parokSA bhUtasAmAnyArthakameva pratyayaM bhavati / tadudAharaNAnyAha-upAzrauSIdityAdinA / svamate'dyatanI pANinIyamate luDaM bAdhiSyate, na tvanadyatazrudhAtoradyatanyA dipratyaye "sijadyatanyAm" [3.4. ! nabhUtArthakAM hyastanImiti tasyA zravaNaM bhaviSyatyeva 160 53. 1 iti mici mijaterTiyo ! svamate parokSAyA hastanyA bAdhAbhAvaM sAdhayati-baha25 iti Iti "sici parasmaiH" [4. 3. 35. 1 iti / vacanaM vyAptyarthamiti-adhikaviSaye'pi prAptiApti:, vRddhI "aD dhAtorAdi:0" [ 4. 4 26.] ityaDAgame : svAbhAviko yaH svaviSayastadatiriktaviSaye'pi yA prAptiH "nAmyantasthA0" [ 2. 3. 15.] iti sasya Satve--- sA vyAptistadarthamityarthaH, tadeva phalamukhenAha-tena upAzrauSIt / hastanyA divi tu "zrauti0" [ 4. 2. bhUtAnadyatane'pIyaM hastanyA na bAdhyate iti, ayamA-65 108. ] iti 'za' ityAdeze "svAdeH znuH" [ 3. 4. | zayaH-- sAmAnyabhUtakAle parokSAvidhAyakaM sUtraM sAmAnyam, 30 75. ] iti znuvikaraNe 'bhra-zno" [2. 1. 53.1 anadyatanarUpavizeSeNa bhUtakAle hyastanIvidhAyaka sUtraM iti guNe'DAgame ca-upAzaNot / 'sad'dhAtora- vizeSaH, "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet" * dyatanIdau TuMditvAt "did-dhutAdi0" [ 3. 4. 64.1 iti hyastanIsUtrasya balavattvAnnityayA hyastanyA parokSAyA ityaGi aDAgame ca---upAsadata / hyastanyA divi ta bAdhaH, tathA cAnadyatanabhUtakAlo yaH parokSAyA aviSa-70 "zrauti" [4.2.108.] iti sIdAdeze zavi yastatrApi vyApti balena vA parokSA bhavatItyarthaH / navIna35 aDAgame c-upaasiidt| 'vas'dhAtoradyatanIdo sici / dRSTyA tu vyAptiriha bhUtatvasamAnAdhikaraNAtyantA "sastaH si" [ 4. 3. 62. ] iti dhAtusakArasya bhAvApratiyogitvameva, tathA ca bhUtatvasamAnAdhikara takAre 'vyaJjanAnAmaniTi' [ 4. 3. 45.] ityupAntya- 'rtho hyastanyarthastatra yadi parokSAyA atyantAbhAvaH syAt Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 2, sU0 2. ] 1 | bAdhyabAdhakabhAvAbhAvena / tahi tatpratiyogitvameva syAditi vyAptirna syAditi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- tatra0 / 'tatra' ityasyAtAdviSaye'pi parokSeyaM bhaviSyatyeveti / nanu *asarUpa rthamAha-tatra - parokSAmAtraviSaye iti - parokSAmAtraM paroutsargo'pavAde vA prarvatate, prAk teH iti nyAyenotsa- kSAsAmAnyam, na kevalaM pUrvasUtravihitA parokSaveti bhAvaH, gaMbhUtAdyatanI apavAdabhUtaparokSAyA viSaye vA bhaviSyati, etAdRzArthalAbhasya mUlamagre vakSyati / tatra kvasu- 40 OM evam - apavAdabhUta hyastanyA viSaye utsargabhUtA | kAnayormadhye, kvasuH parasmaipadatvAt iti - "navAdyAni parIkSA vA bhaviSyatIti vAvacana phala muktaniyamenaiva / zatR-kvasU ca parasmaipadam [ 3. 3. 16. ] iti kvasoH siddhamiti vAcanaM viphalamityAzaGkaya samAdhatte - asarUpa- / parasmaipadasaMjJAvidhAnena parasmaipadatvAt kartarIti parasmaitvAdevAdyatanyAdisiddhau vAvacananaM vibhaktiSvasarU- / padasya bhAva- karmaNovidhAnAbhAvena kRttvAt "kartari " potsargavibhaktisamAveza niSedhAryamiti, tathA ca [ 5. 1. 3. ] ityanena kartari bhavatIti bhAvaH ! sau 45 10 vibhaktatvena khyAtAsu parokSAdiSu parasparaM vaikalpika- kakAraH kitkAryaMguNAbhAvAdyarthaH, ukAro nAgamAdyarthaH, na parokSAviSaye'nyatrAdyatanI 'vas' ityavaziSyate / kAnastvAtmanepadatvAd bhAvatasyA vA viSaye'nyetyAdivyavasthA sidhyati / tena ca karmaNorapoti - "parANi kAnA-''nazI cAtmanepadam " "ayadi smRtyarthe bhaviSyantI" [ 5. 2. 6 ] iti [ 3. 3. 26. ityanena kAnasyAtmanepadasaMjJA vidhAbhUtAnadyatane vidhIyamAnAyA bhaviSyantyA viSaye hyastanI nAt sa " tat sAdhyAnApyAt karma bhAve0 " [ 3.50 15 na bhavatIti 'smarasi sAdho ! svarge sthAsyAmaH' iti 3. 21 ] ityanena bhAva- karmaNorapi bhavatItyarthaH, bhaviSyantyeva bhavati, na tu hyastanIti // 5. 2. 1. // apanA kartarItyasya saMgrahaH, tathAhi "iGitaH kartari " [ 3. 3. 22. ] iti sUtreNa idito Gitazca dhAtoH tatra vasu- kAnau tadvat / 5. 2. 2. // karta yAtmanepadavidhAnAt evam - "Igita:" [ 3.3. ta0 pra0---tatra - parokSAmAtraviSaye dhAtoH parau kvasu- 65 ] iti sUtreNa Idito gita ghAtoH phalavati 55 mrit pratyayau bhavataH, tau ca parokSAvad vyapadizyete / / kartaryAtmanepadavidhAnAt AtmanepadasaMjJako'pi kAnaH karta20 tatra kvasuH parasmaipadatvAt kartari, kAnastvAtmanepadatvAda / ri bhaviSyatItyarthaH / kAne kakAraH kitkAryArthaH, 'Ana' ! ityavaziSyate / "zruM zravaNe" ato'nena kvasau tasya parokSAvadbhAvena dvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope 'zuzra - vas' zabdaH, tasya sau-zuzruvAniti, upapUrvasya tu 60 upazuzruvAniti / " badalu vizaraNagatyavasAdaneSu" ataH kvasau "anAdezAde rekavyaJjanamadhye'taH" [ 4. 1. 24.] ityata ekAre dvitvaniSeve "ghasekasvarAtaH kvasoH " [ 4. 4. 82. itITi 'sedivasa' zabdasya bhAva-karmaNorapi / zuzruvAn upazuzruvAn sedivAn upasevivAn, prasedivAn AsedivAn, niSedivAn; USivAn, anUSivAn, adhyRSivAn; pecivAn, pAthayAMcakRvAn, jagmivAn, papivAn, pecAnaH, cakrANaH / paro25 sAvadbhAvAt dvirvacanAdi / parokSAvadbhAvAdeva kittve siddhe kiskaraNaM saMyogAntadhAtvartham tenA jivAn, babhajvAn sasvajAnaH, eSu kittvAt nalopaH / RdantAnAM guNapratipedhArthaM ca - zizIrvAn, titIrvAn, pupUrvAn sau-sedivAniti, evam upapUrvasya - upasedivAn, 65 karmaNi-zazirANaH, tatirANaH, papurANa: prapUrvasya - prasedivAn, AGpUrvasya AsedivAn, 30 bhAve - zazirANamityAdi bahulAdhikArAt / nipUrvasya tu niSedivAniti atra "sadosprateH 0 ' bhu-sada- vasibhyaH kAno na bhavati / kecit tu- | "ebhya eva vasurnAnyebhyaH, kAnastu pratyaya eva neSyate" ityAhuH / apare tu sarvadhAtubhyaH kvasumevecchanti na kAnam / bhUtAdhikAreNa voktaparokSAviSayatve labdhe tatra 35 grahaNaM parIkSAmAtrapratipattyartham tena 'pecivAn' ityAdi siddham // 2 // 1 1 [ 2. 3.44 ] iti sasya SaH / " vasaM nivAse" ataH kvamau "yajAdivaceH kiti" [ 4. 172. [ iti yvRti svarasahitavasya ukAre dvikhe pUrvasyAnAdivyaJjana- 70 lope samAnadIrghe "ghas-vasaH" [ 2.3.36 ] iti sasya Se "ghasekasvarAta0 " [ 4. 4. 82. itIdi 'USivas' zabdasya sau--UvivAniti, anupUrvasya - kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 1 113 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 2. ] 33 darzitodAharaNeSu darzitametaditi na punardazyate / nanu kvasu-kAnayoH kittvAkaraNe'pi tayoH parokSAvadbhAvena "indhyasaMyogAt parokSA kidvat" [ 4.3.21] iti 40 kittvaM bhaviSyatyeveti kittvakaraNamapArthakamityAzaGkaya samAdhatte - parokSAvadbhAvAdeva kive siddhe kitkaraNaM saMyogAntadhAtvarthamiti, athamAzayaH - "indhyasaMyogAtu 0 " iti sUtramasaMyogAntadhAtoreva parasyAH parokSAyAH kittvaM vidhatte, na tu saMyogAntadhAtoH parasyA apIti 45 saMyogAntadhAtutaH parayoranayoH kittvakaraNa mAvazyakamiti / etadevodAharaNadvArA sphorayati - tena AjivAnityAdi, "aJjIp vyakti-mrakSaNa- gatiSu" vyakti: prakaTatA, mrakSaNaM ghRtAdisekaH, tatra kevalasya nakSaNa eva vRttiH, sopasargavizeSasya tu zeSayoriti vivekaH / iti 'azA, dhAtoH kvaso 50 "no vyaJjanasyA0" [ 4 2 45 ] iti nasya [trakArasthAnino nakArasya ] lope dvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope "asyAderA:" [ 4.1.68 ] iti asyAkAre "ghasekasvarAta 0" iti iTi 'Ajivas' zabdasya soAjivAniti / "bhaJjaSu Amardane" iti 'bhaj'- 55 dhAtoH --- babhajvAniti "dhvajit saGge" iti 'svaj' dhAtorAtmanepaditvAdAtmanepade kAne - sasvajAnaH iti / eSu kittvAnnalopaH iti --- kvasukAnayoH kittvenaivopAntya nalopaH, "indhyasaMyogAt" ityanena tu kittvameva na bhavati saMyogAntatvAditi bhAvaH / kvasu-kAnayo: 60 kittvakaraNasya na kevalaM nalopa eva phalamapi tu phalAntaramapyastItyAha -- RdantAnAM guNapratiSedhArthaM ceti, ayamAzaya:- kiti parokSAyAM guNavidhAnArthaM "skRcchratoski parokSAyAm" [ 4.3.8 ] iti sUtraM kriyate, tatra vasau kAne ca parato guNavAraNArthamakIti nirdizyate, 65 athAnayoH kittvAbhAve'sambhavAt tat tyAjyaM syAt, tathA ca tayoH parato'pi guNa: prasajyeta tadvAraNAyAnayoH kicvamAvazyakamiti, kRte cAnayoH kittve 'aki' iti dAtavyameti guNapratiSedho bhavatyeveti bhAvaH / nanu Rdaiti [ tasminneva kAvye tatraiva sarge kautsaRSimukhena] ntAnAM kvasau kAne ca parato yadi guNo na bhavati tahi 70 prAha / anayoH 'tasthivAMsam ' 'adhijagmuSaH' iti rUpadvayaM kimanyat kAryaM bhavatIti jijJAsAmupazamayati-35 kvasupratyayAntasya, atra pANinIyAH 'chandovat kavayaH / zizIrvAnityAdyudAharaNena zuzu hiMsAyAm" iti kurvanti' iti svIkRtya samAdadhate / parokSAvadbhAvavidhA- zudhAtoH, "tU plavana-taraNayoH" iti sudhAtozca kvasau nasya prayojanamAha - parokSAvadbhAvAd dvirvacanAdIti | "RtAM kGiti " [ 4. 4. 116 ] iti irAdeze dvitve anUSivAn, adhipUrvasya-adhyUSivAniti / "DupacaS pAke" ataH kvasau ata ekAre dvitvAbhAve iTi ca pedhivAniti / 'pac' dhAtorNigi 'pAci' iti dhAto: kvasau tasya "ghAtoranekasvarAdAm parokSAyAH kRmvasti 6 cAnu tadantam" [ 3. 4. 46. ] iti kvasurUpaparokSAyA AmAdeze kvasurUpaparokSAntakRprayoge "AmantA0" [ 4. 3. 85. ] iti NerayAdeze ca - pAcaryAcakRvAniti, kRdhAtoH svasau cakRvAniti bhavati / "gamlR gatau" ataH kvasau dvitve pUrvasthAnAdivya analope gasya je, 10 "ghasekasvarAta0" [4. 4. 82.] iti iTi "gamahana0' [ 4. 2. 44. ] ityupAntyasyAto luki - jagmivAniti / "pAM pAne" "pAMk rakSaNe" ataH vavasau dvitve pUrvasya hrasve "ghase0 " [4 4 82. ] itITi "IDe t0" [ 4. 3. 64 ] ityAkAralope ca papivAniti / 15 atha kAnamudAharati pecAnaH iti- 'pac' dhAtorIdi svAt phalavati kartaryAtmanepade kAne tasya parokSAvadbhAvAdata ekAre dvitvAbhAve ca pecAnaH / evaM kRdhAtogitvAt phalavati kartaryAtmanepade kAne tasya parokSAvadbhAvena dvitve pUrvasya Rto'kAre, kasya cakAre, antyasya 20 Rto rephenasya Ne ca cakrANaH iti / kvasu-kAnau chandasyeveti pANinIyAH, loke'pi kavayo bAhulyena prayuJjate kvasu-kAnau, yathA kAlidAsaH - "taM tasthivAMsaM nagaropakaNThe, tadAgamArUDhagurupraharSaH / pratyujjagAma krathakaizikendracandraM pravRddhomirivormimAlI // " [ raghuvaMze caturtha sarge ] iti prAha, raghoH svayaMvarAya bhojanagaragamanaprasaGge zloko'yam / evaM sa eva - "AzAsyamanyat punaruktabhUtaM, zreyAMsi sarvANyadhijagmuSaste / putraM labhasvAtmaguNAnurUpaM, bhavantamIDyaM bhavataH piteva // " 25 30 4 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pazvamo'dhyAyaH / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 3.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasaribhagavatpraNote pUrvasyAnAdivyaJjanalope "mvAdernAmino." [2. 1. mAne'parokSe evAtIte syAt, parokSe tu paratvAt parokSA 63. ] iti dIrgha ca--zizIrvAna, titIrvAniti / syAdityubhayorapyarthaH saMgRhyate, tena papAceti vaktavye "pRz pAlanapUraNayoH" iti pRdhAtoH kvasau "oSThyAdur" : pecivAnityAdi siddham" iti / / 5. 2. 2. // 40 [ 4. 4. 117. ] ityurAdeze dvitve pUrvasyAnAdivya-! - 5 janalope, dIrgha ca-pupUrvAniti / karmaNi Atmanepade veyivadanAzvadanUcAnam / 5. 2. 3. // kAne zazirANaH, tatirANaH, papurANaH iti-atra ! ta0 pra0-ete zabdA bhUte'rthe kvasu-kAnAntAH kartari "dvirdhAtuH parokSA-De prAka tu svare svaravidheH" [4. | vA nipaatynte| iNaH kvasunipAtyate-IyivAna, samoyi1. 1. ] iti sUtre "prAk tu svare svaravidheH" iti / vAn, upeyivAn / tathA napUrvAdanAteH kvasuriDabhAvazca bhaNanAt pUrvameva dvitve pUrvasya Rto hrasve'kAre ca, parasya [ nipAtyate-anAzvAn / tathA vace gAdezAd vA'nupUrvAt 45 10 Rta irAdeza urAdezazca vijnyeyH| evaM bhAve Atmane-kAno nipAtyate-anacAnaH / nipAtanasyeSTaviSayatvAt pade kAne-zazirANamiti, atrAyaM vizeSaH-karmaNi karturanyatra anUktamityAyeva bhavati / brUga evecchantyanye / vizeSyAnusAriNI liGgavacane, bhAve tu napuMsakamekavacanaM vAvacanAt pakSe'dyatanyAdayo'pi-agAva, upAgAt, upat, . caiveti / kAnasya dhAtuvizeSaniyatatvaM lakSyAnurodheneSTa- upeyAyaH nAzIta, nAnAta, nAza, anvavocas miti tatsAdhanopAyamAha-bahalAdhikArAt zru-sada- anvabravIta, anvavaka, anuvAca // 3 // 50 15vasibhyaHkAnona bhavatIti--'kvacidapravRttiH' iti nAtra kAna ityarthaH / matAntaramAha-kecit tu ebhya eva za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-veyi0| pUrvasUtreNa zvasurnAnyebhyaH, kAnastu pratyaya eva neSyate ityAhu- parokSAmAtraviSaye kvasu-kAnI vihito, kiJca dhAtumAtrAt riti, ayaM tadAzaya:-kvasuvidhAyakasUtre pUrvasUtravihi- to dvAvapi vihito, iha ca bhUtamAtra dhAtuvizeSAt tAyA parokSAyA eva grahaNaM na parokSAmAtrasyeti tatsthAne | kvasUtivizeSAcca kAna iSTa iti, kizcAnyadapi kiJci20 eva kvasuriti tadanyadhAtubhyastasya prAptireva na, kAnasya dalAkSaNika kArya vakSyamANarItyA sampAdanIyamiti 55 loke prayogAnupalambhAt sa pratyayo naiva taividhIyata iti / nipAtanamidamAramyate / tatra kasmina prayoge ki nipAtyata kvasuvidhAyakasUtra parokSAmAtragrahaNamiti vAdinAM | ityAkAGkSAyAmAha-iNaH kvasunipAtyate itimatenAha-apare tu sarvadhAtubhyaH kvasumevecchanti / parokSAmAtraviSaye prApto bhUtamAtre nipAtyate, nipAtana na kAnamiti--kAnasya vidhAnAbhAve tasya chAndasatvameva : sAmarthyAca kvasareva bhavati, na kAnaH / "iMNaka gato" 25 mUla miti pUrvamuktam / svamate prAkaraNikI pUrvasUtravihitAM / iti 'i'dhAtoH kvasau "ghasekasvarA" [4.4.12. 160 parokSAM vihAya parokSAmAtragraharaNe mUlamAha-bhUtAdhi- | itITi dvitve "yo'nekasvarasya" [ 2. 1. 56. ] iti kAreNavoktaparokSAviSayatve labdhe tatragrahaNaM / yatvApavAde "iNa:" [2.1.51. 1 itIyAdeze samAparokSAmAtrapratipatyarthamiti-bhUtAdhikAreNa sAmA- nadIrgha Iyivasa'zabdasya sau-IyivAniti, sampUrvasya nyataH sarvasmin bhUtArthe vihitAyA parokSAyA eva grahaNa- samIyivAna. upapUrvasya-upeyivAniti / iNo 30miti prApta parokSAparigrAhakaM tatreti padaM vyartha sat dvivacane kRte'pi samAnadIrghatve satyekasvarasadbhAveneTa: 65 mAtrAvaSayameva, tathA cAnyabhyApi dhAtubhyo yebhya prAptisadbhAvAt iT nitya eveti pUrvaM bhavati, kRtAkRtaiyaM parokSA na vihitA tataH kvasuH sidhyati, tadAha- prasaGgitvena dvitvamapi nityamiti yadi vibhAvyate tadA tena pecivAnityAdi siddhimiti / atyaM laghunyAse- ! iT para iti tayoH spardhe paratvAt pUrvamiDeva / tathA "parokSAmAtrapratipatyarthamiti-anyathA "zru-sada0" naparvAdanAteH kvasuriDabhAvazca nipAtyate iti35 iti vihitaparokSAviSaya evaM syAt, tebhya eva bhUta-dvitve kRte'pyekasvaratvAt "ghasekasvarAtaH kvasoH" [ 4. 70 mAtra vidhAnAt, na tu "parokSe" iti vihitaparokSAyA 4. 82. ] itITa prAptastadabhAvo nipAtanAditi bhAvaH, viSaye / ityAdi siddhamiti-bhUtAdhikAre hi anuvarta-nipAtanasAmarthyAcca kvasureva bhavati na kAnaH / "azaz Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsisahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [pA0 2, 04-5.] bhojane" iti 'az'dhAtoH kvasau dvitve pUrvasyAnAdi- anyavocat / hastanyAM vacAdezAbhAve brUgaH "brUtaH vyajanalope'ta AkAre samAnadIce DasyuktasamAse nano'- ! parAdiH" [ 4. 3. 63. ] itIti guNe'vAdeze'DAgame nAdeze 'anAzvas'zabdasya sau-anAzvAniti / tathA: ca- anvabravIta, pratipadoktasya vastu "vyaJjanA 40 bace--gAdezAda vA'nupUrvAt kAno nipA.yate iti- de:0" [ 4. 3. 78. ] iti divo lope'DAgame casya 6 "vacaM bhASaNe" iti pratipadoktAt, "vyaktAyAM , "cajaH kagam" [ 2. 1. 86. ] iti kas ca---anyavAci" iti bradhAtoH sthAne "asti-avo -bacAva- baka, parokSANavi tUbhayorapi dvitve. pUrvasyAnAdivyaJjaziti" [ 4. 4. 1. ] iti yo vacAdezo vidhIyate nalope sasvarasya pUrvavakArasya vRti- ukAre upAntyavRddhI tasmAdanupUrvAt kAno nipAtyate, nipAtanasAmarthyAcca / / 5. 2. 3. / / 45 kvasurna bhavatItyarthaH / anupUrvAt bace: kAne sati "yajA10 divaceH kiti"[4. 1.76] iti svarasahitavakArasya adyatanI / 5. 2. 4. // vRti-ukAre tato dvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope ta0 pra0-bhUte'rthe vartamAnAt dhAtoracatanI vibhaktisamAnadIce ca--anUcAnaH / aparamapi nipAtanaphalamAha- bhavati / akArSIt ahArSIt // 4 // nipAtanasyeSTaviSayatvAt karturanyatra 'anUktam' !------ ityAdyeva bhavatIti-kAnasyAtmanepadatvena tasya bhAva- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-adytnii| bhUte'rthe 15 karmaNorapi prAptyA kartumAtraniyatatvaM nipAtanena vartamAnAditi-bhUtazabdena bhUtakAlavRttitvarUpo'rtha 60 labhyamiti bhAvakarmaNoranUktamiti ktAntameva rUpam / | ucyate, tathA ca bhUtakAlavRttAvartha-svArthe vartamAnAd matAntaramAha--yUga evecchantyanye iti-zrUga eva ! dhAtoriti, nahi dhAturbhUte vartate tasya zabdasvarUpatvena kAnastasya ca vacAMdeza iti tanmatam / nipAtanasya | sadA vartamAnatvAt, kintu tadarthabhUtA kriyA bhUta bAdhakatvena tadviSaye'dyatanyAdayo ma bhaviSyantItyAzaGkAyA- kAlaviSayiNI vAcyetyAdi pratipAditaM bhUtAdhikAra20 mAha-vAvacanAt pakSe'dyatanyAdayo'pIti-vikalpa sUtre / iyaM cAdyatanI hastanyAdibhiH paratvAd 55 vidhAnena pakSe nipAtanasya vyApArAbhAvAt tatra yathAyatha- : bAdhyata ityadyatanamAtraviSayA vijJayA / "DukRg karaNa madyatanyAdayo nirbAdhA iti bhAvaH / iNo'dyatanyAm "hUMga haraNe" ato'dyatanIdI sici "saH sijastedi"iNikorgAH" [ 4. 4. 23.] iti gAdeze syoH" [ 4. 3. 65. ] iti derIti "sici parasmai0" "pibeti0" [ 4. 3. 66. ] iti sico lope'DAgame / [4. 3. 44. ] iti vRddhAbaDAgame sasya Se ca26 ca-agAta, upapUrvasya ca-upAgAt, hastanyA divi akArSIta, ahArSIditi // 5. 2. 4. // 60 "etyastervRddhiH " [4. 4. 30.] iti vRddhau---ait, upapUrvasya tu-upata, parokSANavi dvitve "nAmino0" vizeSAvivakSA-vyAmizre / 5. 2. 5. // [ 4. 3. 51. ] iti vRddhI "pUrvasyAsve." [ 4.1.! ta0 pra0-anadyatanAdivizeSasyAvivakSAyAM vyAmi37. ] iti pUrvasya iyaadeshe-upeyaay| abhAteradya zraNe ca sati bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoracatanI vibhakti30 tanyAdau sici tasya iTi derIti sico lupi Adyasvara bhavati / akArSIda, ahArSIt, agamAma ghoSAna, apAma vRddhI samAnadI ca-AzIt, natrA yoge ca-nAzIviti payaH, ajaiSIt garmoM hUNAn, rAmo vanamagamat / sato-65 vAkyam / hastanIdivi bhAvikaraNe vRddhau natrA yoge ca 'pyatra vizeSasyAvivakSA, yathA-anuvarA kanyA, alonAznAditi vAkyam, parokSANavi dvitve pUrvasyAmAdi | mikA eDaketi / vyAmizre-adha rahyo vA'bhukSmahi / vyaJjanalope'ta AkAre-Aza, natrA yoge ca-nAzeti vizeSAvivakSeti kim ? agacchAma ghoSAn, apibAma 35 vAkyam / anupUrvAd vaceradyatanyA do "zAstyasUvakti , payaH, ajayad gto hUNAn, rAmo vanaM jagAma / hyakhyAteraG' [ 3. 4. 60 ] ityaGi "zvayatyasUvaca0" | stanyAdiviSaye'pyadyatanyathaM vacanam // 5 // .70 [4. 3.103 ] ityanena dhAtorvocAdeze'DAgame ca--- Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 2, su0 6 ] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- vizeSA0 / adya 'samudraH kuNDikA, mukhaM candra:' iti, nahi samudraH kuNDikA tane'pi kAle parokSatvavivakSAyAmadyatanI neSTA, hyastane / bhavitumarhati kuNDikA vA 'samudra:, navA mukhaM candro 'pi kAle hyastanatvAvivakSAyAM seSTeti pUrvasUtreNa bhaktuimarhati candro vA mukhamiti, kintu vakturicchyA tatsiddhadhabhAvAdidaM sUtramArabdham / tadAha - anadyatanA- ! tatsadRzArthe paryavasyati / iha ca bhUtatvaM parokSAdya tanI - 40 5 divizeSasyAvivakSAyAmiti Adipadena parokSA hyastanISu vartamAnaH sAdhAraNo dharmaH, parokSatvAdikaM grAhyA / udAharati- akArSIt, ahArSIditi---vizeSadharmaH, tatra vizeSasyAvivakSA sAmAnyasya ca sAdhitametat pUrvasUtre / "gamlR gatau" ato'catanI- vivakSeti sidhyati tatrAdyatanIti / vyAmizre udAhartumavatAtRtIyatrikabahuvacane mapratyaye lRdittvAt "ludidu" rayati - vyAmizre iti - vyAmizratvaM cAdyatanyA viSayeNa [ 3. 4. 64 ] ityaGi " mavyasyAH " [ 4 2. 113.] sahAnadyatanyAdiviSayasya sandigdharUpatayA vivakSitatvam 45 10 ityata AkAre'DAgame ca - agamAma ghoSAniti -- | tatrAnadyatananimittAM hyastanIM vArayitumadyatanI vidhIatrAdya vA tataH pUrvameva veti na vivakSyate / evaM pAM yate / tadudAharaNaM pradarzyate-adya hyo vA'bhukSmahoti - pAne" ato me "pinaMti0" [ 4. 3, 66. ] iti "bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH " abhyavahAro bhojanam, sico luki aDAgame ca - apAma payaH / "ji jaye" tatra pAlane parasmaipadam, bhojanAdau tu "bhunajo'trANe" ato'dyatanodo sici derIti vRddho sasya Satve'DAgame [ 3. 3. 37. ] ityAtmanepade'dyatanI tRtIyatrikabahuvacane 50 15 ca - ajaiSIt garto hUNAniti / gameradyatanIdAvaGi mahipratyaye sici anusvArettvAdiDabhAve "sijAziSAvAtmane" [ 4. 3. 35. ] iti sicaH kittvAd guNAbhAve "cajaH kagam" [ 2. 1. 86. ] iti jasya gatve iti gasya " aghoSe prathamo'ziTa : " [ 1. 3. 50. katve "nAmyantasthAkavargAt 0" [ 2. 3. 15. ] iti 55 sasya Satve'DAgame ca - abhukSmahi, atra dvayornimittayorvyAmizratvena na hyastanI kintvadyatanyeva / padakRtyaM pRcchati - vizeSAvivakSeti kimiti, vizeSasthAna - dhanAdikAlasya vivakSAyAM tu yathAsvameva vibhaktiH syAdityetadarthaM tadugrahaNamityAzayena pratyudAharati -- 60 agacchAma ghoSAn, apibAma payaH, ajayad gartoM hUNAniti - atrAnadyatanakAlarUpavizeSasya vivakSayA hyastanI, rAmo vanaM jagAmeti--atra parokSatvavivakSayA parokSA jAtA / sUtraprayojanamAha - hyastanyAdiviSayestrutanyarthaM vacanamiti // 5. 2. 5. // kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte aDAgame ca - rAmo vanamagamaditi / nanu yatra kAlavizeSo na jJAtastatra bhavatu nAma tasya tattvenAvivakSA, ajJAtasya vaktumazakyatvAt, yatra ca nizcitarUpeNa tajjJAyate --- asmin dine mayaitat kRtam, yugAntare rAmo vanaM 20 jagAmetyAdi tatra kathaM vivakSAyA abhAvo yujyate ? ityAzaGkAyAmAha --sato'pyatra vizeSasyAvivakSetivaktumicchA vivakSA, tatra sato'pyarthasya kathane'kathane vA vaktA svatantra iti sambhavati sato'pyavivakSeti / tadudAharaNena pramANayati - yathA - anudarA kanyeti nahi 25 kazcinmanuSyo'nyo vA dehI udareNa hono bhavati, tat 30 kathamiyaM sarvAvayavairyuktA bhavedudareNa hInA, kintu tadalpa - sva'vyaJjanAya tadabhAvo vivakSyate, atakhAtra natro'lpArthatvaM paryavasyati / uktaM ca natrartheSvalpArthasyApi tadarthatvam -- 117 65 "tatsAdRzyamabhAvazca tadatpatvaM tadanyatA | aprAzastyaM virodhaca naJarthAH SaT prakIrtitAH // " iti / na caite'rthA namo vAcyAH, abhAva eva svAbhAvikastadarthaH, kintu prayoge'sAvartho'sambhavan yatrArthe pariNamati te'rthA ime parigaNitA iti / evam alomikA eDaketi atra eDakAyA lomAbhAvattvamasambhavi tato35 'lpalomavattve paryavasyati / evamihAsato'pi kasya rAtrau vaso'ntyayAmAsvaptaryadya / 5. 2. 6. // ta0 pra0--- rAtrau bhUte'rthe vartamAnAd vasaterSAto hyaMstanyapavAdo'yatanI vibhaktirbhavati, antyathAmAsvaptari-sa cedartho yasyAM rAtrau bhUtastasthA evAnyayAmaM vyApyAsvasari kartari vartate, adya-tenaM vAntyayAmenAvacchinnadyatane 70 cet prayogo bhavati nAdyatanAntare / nyAyye pratyutthAne cidarthasya vaktrA vaktumiSTasya vivakSA sambhavati, yathA--- | pratyutthitaM kazcit kecidAha - kava bhavAnuSitaH ? sa Aha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzASane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU0 7. ] - amutrAvAsamiti / rAjyantyayAme tu muhUrtamapi svApe / sa cedityAdinA kRtasya niyamasya phalamAha-rAtryantyahAstanyeva---amutrAyasamiti // 6 // ___ yAme tu muhUrtamapi svApe zastanyeva-amutrAvasa ..-...--- miti tathA satyanadyatananimittA hastanyeva paratvAditi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - rAtrau0 / rAtrI bhAvaH / / 5. 2. 6. // bhUte'rthe iti--rAtrigate bhUtakAlike'bhidheye iti bhAvaH / hastanyapavAdo'dyatanIti-atItAyA rAtra pUrvArdhasya anadyatane haastnii| 5. 2. 7. / / matAntareNa praharatrayasya vA'nadyatanatvena tatra hastanyAH ta0 pra0-A nyAyyAdutthAnAvA nyAyyAca saMvezaprAptariti yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya nAvaharumayataH sArdharAtraM vA-adyatanaH kAlaH, tasminnasali bAdhako bhavati iti nyAyenAsya tadapavAdatvasyaucityA bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoyastanI vibhaktirbhavati / aka. diti bhAvaH / antyayAmAsvaptarIti padaM vyAcaSTe rot , aharat / anadyatana iti kim ? akArSIt // 7 // 45 10sa cedartho yasyAM rAtrAviti sa rAtrigato bhUtArthaH, rAtrarantyayAmAsvaptarIti-antyayAmasambandhikAlasya kasmi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-anadya0 / anadyazcidaMze cet sa na suptastAdRze kartari, tAzaka/zrito tanazabdasyAdyatanabhinnArthakatvAdadyatanazabdArthamAha --- A vartata iti bhAvaH / 'adya' ityasyArthamAha - tenaivAntya nyAyyAdutthAnAdA nyAyAca saMvezanAditi-tyAyya yAmenAvacchinne'dyatane iti- yasminnantyayAme tasyA- utthAnasamayo rAzcaturthayAma ukta: pUrvasUtra manuvAkya15 svApo'bhimatastenaivAntyayAmena so'dya tanazcet avacchinnaH nidarzanena, tamArabhya, yaH pratyutthAnasamayo rAtrezcaturthayA-50 -pRthaka kRto bhavati, nAdyatanAntare iti-'aSTabhihita mastataH pUrvatana rAtraH pUrva yAmatrayaM tadabhivyApyetyarthaH, parna yAmairadyatanaH kAlo'vacchidyate, atItAyA rAtrerantyayAmA etadavacchinna maho'dya tana ityekaM matam / matAntareNAha - dArabhyAgAminyA rAtrenibhirAdyairyA maH, tatra sarva praharA-ubhayataH sArdharAtraM veti--atItarAverantyayAmadvayaM, stadavayavA adyatanasyAvacchedakatvAdadyatanA eveti pUrvo-: vartamAnadinasya yAmacatuSTayam, AgAmityA rAtraryAmadvaya20 tAntyayAmAtirikto'dya tanaH kAlavet prayogAdhikaraNaM mAdyamadyatana iti matAntaramiti bhAvaH / tasminnasati 55 na bhavedityAzayaH / prayogamAha-nyAyye pratyutthAne adyatane kAle, bhUte'rthe, yo bhUto'rtho'dyatane kAle na syAt pratyutthitaM kazcit kaMcidAheti---nyAyye--dharmazAstrA- : tatretyarthaH / evaM ca 'adya hyo vA'bhukSmahi' iti prayoge na dibhirukte, pratyutthAne-pratyutthAnasamaye, sa ca samayaH | zastanyAH prAptiriti tadarthaM vyAmizre'dyatanIvidhAnaM pUrva "brAhma muhattaM budhyeta dhamArtho cAnucintayet' ityAdi-satroktaM nAvazyakamiti parAstama, tasyArthasyAdyatanyAmapi 25 prakArairmanvAdibhiruto rAtrezcaturtha eva yAmaH, tasmin / sandigdhatvAt / hastanI vibhaktiriti-zastanIti 60 kAle, pratyutthita-..-prabuddhaM prati kazcidAheti smbndhH| tasyA nAma, na tAvatA hyastanakAlavRttAvarthe tasyA kimAhetyAha kva bhavAna uSitaH? iti, tathA cAnena vidhAnamiti mantavyam, adyatanabhitrArthatvAt tasyAH / sAmAnyato bhUtArtha viSayaH prayogaH kRta iti prazna nadyatana- udAharati-akaroditi-ekakartRkAdyatanabhinna bhUtArtha tvAvivakSeti hRdayam, tadanusAramevAnadyatane'pi viSaye-' viSayaka utpattyanukUlo vyApAra iti krmennaarthH| "kaMga 30 'dyatanIM prayuJAna: pratyuttarayati-amutrAvAtsamiti / karaNe" ato hyastanyA divi "kRn-tanAderuH" [3. 4. 65 adya yadyapya nadyatanatvaM vAsakriyAyAM spaSTaM tathApi vizeSa- 83. ] ityuvikaraNe dhAtorguNe vikaraNasya "u-zroH" vihitatvAdanadyatananimittAM zastanI pravAdhyAdyatanI [ 4. 3. 2.] iti guNe'DAgame c--akrot| "haMga vidhIyate'neneti bhAvaH / "vasaM nivAse' ato'dyatanI- ' haraNe" ato divi zavi guNe'DAgame ca-aharat / tRtIyatrikakavacane'mi sici "vyakSa nAmaniTi" [ 4. padakRtyaM pRcchati-anadyatana iti kimiti, uttarayati353. 45. ] ityupAntyavRddhau "sastaH si" [4. 3. 12.] akArSIditi-nAvAnadyatanavivakSetyasyApravRttyA "adya-70 iti dhAtusakArasya te'DAgame ca-avAtsamiti bhvti| tanI" [5. 2.4.] ityadya tanyeva bhavati / / 5. 2. 7. / / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 -9.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatyapraNIte 116 khyAte dRshye| 5. 2. 8. / / parokSe lokavijJAte prayoktaH zakyadarzane / ta0pra0-khyAte-lokavijJAte, dRzye-prayoktuH zakya hyastane hyastanI proktA caitro nRpamahalniti / darzane, bhUte'nadyatane'rthe vartamAnAd dhAtomustanI vima "hanaM hiMsA-gatyoH" ityasya parokSAyAM jadhAna, ktirbhavati / prokssaapvaadH| aruNata siddharAjo'vantIna, . hyastanyAmahanniti / anadyatanAnuvRttAvRtti darzayati5 ajayat siddhaH saurASTrAn / khyAta iti kim ? cakAra | udagAda adya AdityaH iti-atrAnadyatanatvAbhAva:40 kaTaM caMgaH / dRzya iti kim ? jaghAna kaMsaM kila vAsu- | spaSTa eva / / 5. 2. 8. // devaH / anadyatana ityev-udgaaddyaadityH|| // ayadi smRtyarthe bhaviSyantI 15. 2. 6 / / za0 ma0 gyAsAnusandhAnama-khyAte0 / khyAta- ta0 pra0--smRtyarthe dhAtAvupapade sati bhUtAnadyatane'rthe zabdaM vyAcaSTe-syAte-lokavijJAte iti-na kevalaM vartamAnAt ghAtobhaviSyantI vibhaktirbhavati, ayadi-na 10 prayoktAnaviSaye'pi tu skllokprsiddh| dRzyazabdaM ced yacchandaH prayujyate / abhijAnAsi devadatta ! kazmI-45 vyAcaSTe-dRzye-prayoktaH zakyadarzane iti - sati / reSu vatsyAmaH, smarasi sAdho ! svarge syAsyAmaH, evaMprayatne prayoktrA draSTuM yogye viSaye ityrthH| yatra budhyase cetayase adhyeSyavagacchasi caitra / kaliGgaSu prayoktrA so'yoM na dRSTaH kintu tatsattvakAle samIpa eva mamiSyAmaH / ayadIti kim ? amijAnAsi mitra ! tasyArthasya vRttatayA darzanayogyatA tasya bhavati / atra yat kaliGgavyavasAma // 1 // 15 yadyapi prayokatrA'dRSTatvena parokSatvamiti parokSAyAH prAptistathApi lokalyAtatvena prayoktA tasyArthasya za0 ma0 jyAsAnusandhAnam-ayadi0 / 'bhUte' 50 'anadyatane' iti padadvayaM pUrvato'nuvRttam, 'smRtyartha' iti svapratyakSatvamiva manyate iti tad dyotayitu parokSApavAdo stanI vidhIyata iti bhAvaH / tadAha-parokSA padaM ca tadarthakadhAtuparam, sa ca dhAturiha saptamyantena pavAdaH iti / arUNat siddharAjo'vantIn iti nirdiSTatvAdupapadaM na tu pratyayaprakRtiH / tadAha-smRtyartha 20 siddharAjacaritasya prayoktagranthakRtsamaye sakalalokavijJA-- dhAtAvupapade iti / abhijAnAsi devadatta ! kazmI reSu vatsyAmaH iti-atra 'pazya mRgo dhAvati' ityAdA-55 tatayA bhUtatvena tatra sUtrArthaghaTanamiti bhAva: / "rupI viva vAkyArthasyaiva smaraNakarmatvam, tathA ca kAzmIrAghiAvaraNe" ato hyastanyA divi ''rudhAM svarAcchano karaNakAsmatkartRkabhUtAnadyatanakAlika sthityanukUlavyApAranaluk ca" [ 3. 4. 82. ] iti svarAt parata: avi rUpo vAkyArthaH karma smaraNasya, tathA ca kAzmIrAdhikaraNakaraNe nasya Ne'DAgame dhasya te----aruNaditi / aja kAsmatkataMkavartamAnakAlikanivAsakarmakasaMbodhyadevadatta25 yat siddhaH saurASTrAna iti-"ji jaye" ityasya sambandhismaraNamiti sampUrNavAkyArthaH / 'vas' dhAtobhavi-60 hyastanyA divi-ajayaditi / padakRtyaM pRcchati- tItatIyatrikabaravacane syAmasi pratyaye "sasta: si" khyAta iti kimiti, uttarayati-cakAra kaTaM caitraH [4. 3.62. ] iti dhAtusakArasya te----'vatsyAmaH' iti-kaTAdikaraNasya sAdhAraNakAryatayA kaizcideva | iti / smarasi sAdho ! svarge sthAsyAmaH iti-idaM tatsamIpatibhidRSTatvena jJAtatvena vA na sakalalokakhyA- vAkyaM jAtismaraNajJAnidRSTyA, nahi sarvasAdhAraNena 30 tatvaM tasyeti bhAvaH / punaH pRcchati-dRzya iti janena pUrvazarIrAnubhUtaM svargAdhikaraNakaM sthAnaM smaraNavi-65 kimiti , uttarayati--jadhAna kasaM kila vAsudevaH SayIbhavitumarhatIti vAkyaprayogo'nucitaH syAditi / iti-vAsudevakakakaMsahananasya prayokturdarzanayogyatvAbhAvaH, atidizati-evaM budhyase ityAdi / yad hetvarthavAkyotasya tajjanmano bahukAlapUrvavRttatayA draSTubhazakyatvAt / / panyAsayoH, padakRtyaM pRcchati-ayadIti kimiti, yadi ca tatsamAnakAladRttireva jano vAkyaM prayukta tadA uttarayati-abhijAnAsi mitra! yat kaliGgeSva35 kaMsamahana vAsudevaH' iti prayoga iSTa: syAditi bhaavH|| vasAmeti-atra yadaHprayogAdasyApravRttyA hastanI bhvti| 70 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / pA0 2, sU010-11.] - - atra vyAkhyAkAra: kriyAvizeSaNarUpo vAkyArthArthako 'yada' / granthakRtAmAzayo varNanIya iti pUrvoktArthaH kRtaH / zabda evopapadatvena paryudasyateM, na tu yasmAdityarthakaH, ' yacchandaprayogAbhAve nidarzanayugalamAha- smarasi mitra ! tadarthakayacchandaprayoge ca syAdeva bhaviSyantItyuktam / kazmIreSu vatsyAmastatrodanaM bhokSyAmahe pAsyAmaH atra kecanavamAhuH--tathA vyAkhyAnaM nAvazyakam, taadRsh-pyaaNsic| bhaviSyantyA abhAve hastanItyAha-smarasi 40 5 yacchabdaprayogasyaitAdRzasthale'sambaddhatvAt / yaca vyAkhyA- ! mitra ! kazmIreSvavasAma tatraudanamabhUtrajmahIti / tam-yasmAddhetoH kaliGgeSitavanta ityarthakatve bhavi- atha yacchabdayoge nidarzanadvayamoha-smarasi mitra! SyantI syAdeveti, tadapi prauDhivAdamAtram, etAdRzasthale yat kazmIreSu vatsyAmo yat tatraudanaM bhokSyAtAdRzayacchabdaprayogasyAprAkaraNikatvAt / smaraNArthaka-mahe / bhaviSyantyA abhAve hyastanItyAha smarasi mitra! dhAturhi bhaviSyantIprakRtibhUtadhAtorupapadatvena nirdiSTa:, / yata kazmIreSvavasAma yata tatraudanamabhujamahIti / 45 10 upapadaM ca prakRtibhUtadhAtvarthanAvazyaM sambaddhaM vaktavyam, : prayoge prayokurAkAGkSAM nigamayati-atra vAso yasmAddhetoH kaliGgeSitavanta ityarthakaraNe hi tAdRzasya lakSaNaM bhojanaM pAnaM ca lakSyamiti lakSyalakSaNayoH hetoreva smaraNaM preraNAviSayaH syAt, kaliGgavAsaprayoja- ' sambandhe prayokturAkAGkSA bhavatIti-yat parArthamupAkahetoreva pRcchAviSayatvAt / tasmAt kriyArthAnuvAdaka : dIyate tat lakSaNam, yadartha ca kizcidupAdIyate tat eva yacchabda iha pratiSedhya ityarthasya vastugatyaiva lAbho / lakSyamiti bhojanArtha pAnArtha vAsaH samAzrita iti vAsasya 50 15 na tu tadarthaM vyAkhyAnasyAvazyakatA, na cAtiprasaGgavAraNaM lakSaNatvaM spaSTam, evaM bhojanArtha pAnAthaM ca vAsa upAdIyata tatphalamiti dhyeyam // 5. 2.6.] iti bhojanasya pAnasya ca lakSyatvamapi spaSTameva, athavA - parijJAta lakSaNam, aparijJAtaM lakSyam, vAso lakSaNaM tena vA''kAGkSAyAm / 5. 2. 10 // hi bhojanaM pAnaM ca lakSyate, bhojanaM pAnaM ca lakSyaM, na tu ta0 pra0-ayadIti nAnuvartate / smRtyarthe pAtAvupa- lakSaNamaparijJAtatvAt, parijJAtaM hi aparijJAtasya lakSaNaM 55 pade sati yadyayadi vA prayujyamAne prayoktuH kriyAntarA- bhavati, yathA'gnedhUma iti, lakSyalakSaNayozca paraspara 20 kAkSAyAM satyAM bhUtAnayatane'rthe vartamAnoda dhAtobha-: sambandhaH prasiddhaH, prayoktA lakSaNe prayukta lakSya prati viSyantI vA bhavati / smarasi mitra! kazmIreSu vatsyA- sAkAGakSa iti pUrvakriyAyAM lakSaNabhUtAyAM lakSyabhUtA'nyA mastatraudanaM bhokSyAmahe pAsyAmaH payAMsi ca, smarasi kriyA prayoktrA'pekSyata eva / / 5.2.10. // mitra ! kazmIreSvavasAma tatraudanamabhumahiH smarasi mitra ! yat kazmIreSu vatsyAmo yat tatraudanam bhozyA kRtAsmaraNA-'tinihnave parokSA / 5. 2. 11. // 60 25 mahe, smarasi mitra, yat kazmIreSvavasAma yat tatraudanamabhuz2mahi / atra vAso lakSaNaM bhojanaM pAnaM c| ta0pra0--kRtasyApi vyApArasya cittavyAkSepAdinAsatyamiti lakSya-lakSaNayoH saMmbange prayokturAkAGkSA 'smaraNe'tyantApahnave vA gamyamAne bhUte'naghatane'rthe bhavati // 10 // vartamAnAddhAtoH parokSAvibhaktirbhavati / aparokSakAlArtha aarmbhH| supto'haM kila vilalApa, matto'haM kila. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam --vA''kA0 / asya : vicacAra, cintayan kilAhaM ziraH kampayAMbabhUva, 65 30 sUtrasya yacchabdayoge'pi pravRttariSThatvAdAha -ayadIti aGguli skoTayAmAsa / atinihnave-kazcit kenanAnuvartate iti-tatra mUlAnveSaNe lakSyAnurodhi vyAkhyA ciduktaH kaliGgaSu tvayA brAhmaNo hataH, sa tadapaha nuvAna nameva shrnnm| yadi ayadi vA prayajyamAne iti-yadi ____ Aha--kaH kaliGgAn jagAma ko brAhmaNaM dadarza, mAhaM prayujyamAne'prayujyamAne vetyarthaH, na tu yadi yadbhinne ca . , kaliGgAn jagAma, ityatyantamapaha, nute| atigrahaNAvekaprayujyamAne iti, tathA sati yadbhinnasya kasyacana prayoga- dezApahave hastanyeva- kaliGgeSu brAhmaNamaha-70 35 syAvazyakatvAt 'yadyayadi ca prayujyamAne' iti granthasya , ! mahanam // 11 // yadyapi para evArthaH pratibhAti tathApi prayogAnusArameva Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte mItirUpasya ] abhAve'pi pratyakSatvamupapannamiti parokSatvAsambhavaH / evaM cintAyA udAharaNamAha-cintayana / kilAhaM ziraH kampayAMbabhUva aGguli sphoTayA- 40 uttamapuruSe tu prayoktava karteti tasya svavyApArAparokSatvama- | mAseti - atrApi cintAparavazatayA cetasaH 'ahaM ziraH 6 sambhavi vyApArasya svenaM kriyamANatayA pratyakSatvAvyati- kampanamaGguliphoTanaM karomi ityanubhavasa svena tadanuvyavarekAditi tatra parokSAM sAdhayitumidaM sUtramAramyate / kRtasya sAyAbhAve'pi pratyakSatvamupapannamiti parokSatvAsaMbhavaH / svavyApArasya smaraNaM syAdeveti kathaM kRtAsmaraNamityA atinihnave iti--- nihnavo vastusthitergopanam atizaGkAyAM svavyApArasyAsmaraNopapAdana prakAramAhazayito nivo'tinihnavaH, yena vyApAreNa nihotumabhi- 45 kRtasyApi vyApArasya cittavyAkSepAdinA'smaraNe / laSito viSayo dRDhatayA nihna utaH syAt tatreti bhAvaH / 10 iti----vyApArakaraNAvasare tadanubhavasambhave'pi zaighra dhAtatra nihnavahetUpapAdanagarbhaM tatprakAramAha- kazcit kenatizaitryeNa cetaso viSayAntaragamanazIlatvAt tadAnI | cidukta ityAdi, tvayA kaliGgeSu brAhmaNo hata iti mantarAntarA viSayAntareSu nikSepaNAd dRDhasaMskArAbhAvena / kazcit kenacit ukta ityanvayaH / kaH kaliGgAn kAlAntare tatsaMskAralopAt sambhavati kRtAsmaraNam, jagAmeti---Atmano gamanasya zaGkAmapi vArayati, 50 saMskAradAya 'pi mahArogAdinA tannAzena cittavikSepa- kazcidanyo'pi gato navetyapi nAhaM jAnAmIti / nAhaM 15 NAt, nidrAdinA vA unmAdAdinA vA cittavikSepaNAt / kaliGgAn jagAmetyAdi tu pUrvavAkyasyAzayamAtraM kRtAsmaraNamiti / atinihnavazabdaM vyAcaSTe - atyantA- tathApi tadarthAnuvAdakatvena tatrApi parokSA bhavati / pahnave iti -- 'kRtasyApi vyApArasya' ityetadatrApi / ityatyantamapahanute iti -- gamanaM vinA tatra kriyAyAH sambadhyate, evaM ca kRtasyApi vyApArasya kenacit kAraNena | svata evAsambhavaH, anyatrApi tatsambhave brAhmaNAdarzanameva 55 yo'tyanto'pahnavo'palApastasmin kriyamANe'pi pratyakSA- | taddhananasyAsambhavatApradarzakam / tatra kaH kaliGgAn 20 yA: kriyAyAH parokSatvasambhavena tatrApi parokSA vidhIyata jagAmetyAdipUrvavAkye'nyasya kartRtvena tatra parokSAyAH iti bhAvaH / aparokSakAlArtha ArambhaH iti-svataH prAptiH, tadAzayakottaravAkye [ nAhaM kaliGgAn tAdRzasthale kadAcidapyapratyakSatvAbhAvena tatra parokSAyA jagAma na brAhmaNaM dadarzetyatra ] Atmana eva kartRtvena aprAptastadvidhAnArtho'yamArambha iti bhAvaH / udAharati- tatra parokSAyA uttamapuruSasyAprAptI sUtramidamArabdhamiti 60 supto'haM kila vilalApeti - kila saMprazna-vArtayoH / bhAvaH / nanvapahnava evaM parokSA vidhIyatAm, yatrAti25 vipUrvasya "lapa vyake vacane" ityasya parokSANavi - vila | nihnavastatrApi syAdeveti 'ati' grahaNaM vyarthamityAzaGkAM lApeti, svApasamaye cittasya nidrAdhInatayA vikSiptatve vArayannAha---atigrahaNAdekadezApahnave hyastanyeva -- 'pi kRtasya vyApArasya pratyakSatvamupapannam / na cApratyakSana kaliGgaSu brAhmaNamahamahanamiti - kaliGgeSu viSayIbhUtasyArthasya pazcAdapi kathaM smaraNam, anubhavajanyaM tvayA brAhmaNo hata iti prabhe vastudvayaM nihnotavyaM - 65 jJAnaM smRtiriti lakSaNAditi vAcyam, svena kRtasya vyA- kaliGgagamanaM brAhmaNahananaM ca tatra dvayorapahnave'tyantA | 30 pArasya sarvayAnubhavAbhAvasyAzakyatayA tasmin kAle'nu- | pahnavaH, ekasyApahnave ca vAkyasyaikatra labdhaprasaratayA kathaJcit prAmANyazaGkA tiSThatIti tatra nAtyantApahnuvo bhavatIti tatra na parokSA kintu hyastanyeveti // 5. 2. 11. 11 70 bhavasyAnuvyavasAyAbhAve'pi tasya vastuto jAtatvena smaraNasambhavAt / 'cittavikSepAdinA' ityatrAdipadena grAhyAyA mattatAyA udAharaNamAha -- matto'haM kila vicacAretivipUrvasya "cara bhakSaNe ca cakArAd gatau iti 'car' 35 dhAtoH parokSANavi vicacAreti / atrApi vicaraNasamaye mada paravazatayA cetasaH 'ahaM vicarAmi' ityanubhavasattvena tadanuvyavasAyasya [ ahaM svakRtaM vicaraNamanubhavA [ pA0 2, sU0 12. ] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kRtA / parokSakAlaviSayiNI parokSA prathamamadhyamapuruSayoH sambhavatyapi tatrAnyasya kartRtvena tasya kriyAyAH parokSatvasya sambhavAt 121 parIkSe / 5. 2. 12. // ta0 pra0-- akSANAM paraH - parokSaH, ata eva nirdezAt sAdhuH, avyutpanno vA asAkSAtkArArthaH / bhUtAnadyatane parokSe'rthe vartamAnAd dhAtoH parokSA vibhaktirbhavati / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU0 12.] - yadyapi sAdhyatvenAniSpannatvAta sarvo'pi dhAtvarthaH parokSa- prasiddhastathApi tasyAnekArthavAMcakatvenArthAntaraparatAyAH stathApi pratyakSasAdhanaravena tatra lokasya pratyakSasvAbhi- ' sandehaH syAdityAzayenAkSizabdena parazabdasya vigrahaM kRtvA mAno'sti, yatra sa nAsti sa parokSaH / jaghAna kaMsaM mayUravyaMsakAditvAt samAse aca pratyayAnte TacpratyayAnte vAsudevaH, bharataM vijigye bAhubalI, dharma dideza tIrthakaraH, vA'kSazabde pare parazabdasya parobhAva: 'paroM' ityAdeza:, 40 5 // 12 // / athavA akSizabdAdibhUtasyAkArasyavottvaM nipAtyate / yadvA ...... - - ------ sUtra nipAtanAdeva parokSazabdasya nirbhAgasyendriyAgocarArthaza0ma0 nyAsAnusandhAnama-parokSe / parokSazabdaM vAcina: siddhiriti bhaavH| tatra yadyapyakSizabdazcakSu::: vyutpAdayati -akSANAM para:--parokSaH iti-yadyapi paryAyatayA prasiddhastathApi vyAptyarthakAzadhAtuniSpannatayA parazabdasya digvAcakatayA tadyoge paJcamI yuktati akSebhyaH . sarvamindriyamakSizabdo vaktIti- indriyagocaratAmanApannaM 45 para iti vigraha ucitaH syAt tathApi sambandhasAmAnya , vastU parokSazabdenAbhidheyamiti / idaM ca sarvendriyArtha10 SaSThacA sarvasya pUrvAparIbhAvAdisambandhasya vyApanAmna vAcakatvamasya vRttiviSaya evoktabhASyaprAmANyAt, anyathA doSaH / athavA dUrArthako'tra parazabda:, tadyoge ca "ArA- tathA kalpane'tiprasaGgAt / ... darthe" [2. 2. 78.] iti paJcamIvikalpanAt pakSe! parokSazabdasyAvyAvartakatvamAzaGkate-yadyapi sAdhya sssstthii| nanvevaM SaSThIsamAse'kSazabdasyava pUrvanipAto yukto | tvenAniSpannatvAt sarvo'pidhAtvarthaH parokSaH iti-50 na parazabdasyeti cet ? rAjadantAditvAdadoSaH / nanvevaM | niSpannaM hi vastu indriyagocaraM bhavati, aniSpannena saha 15 satyapi parAkSa ityeva syAt kathaM parokSa iti cet ? tasya sannikarSAbhAvAt tena tasya grahItumazakyatvAt / atrAha-ata eva nirdezAt sAdhuriti----sUtranirdeza- dhAtvarthaca kriyA, kriyA ca sarvatra sAdhyava, tathA cotaM rUpanipAtanAdeva parazabdasya pUrvaprayogo'prazabdAkarasyotvaM ca bhavatIti bhAvaH / indriyasAmAnyavAcI akSazabdaH / "yAvat siddhamasiddha vA sAdhyatvenAbhidhIyate / 55 akSazabdasyAnekArthatve'pi prakaraNAdinA indriyasAmAnyArthe / AzritakamarUpatvAta sA kiyetyabhidhIyate // " iti / 20 pratIti: sulabhA / evaM cendriyebhyaH paramindriyagocaratAma- , -asyArtha:-siddhamasiddhaM vA sarva vastu, AzritaM krama nApannaM vastu parokSamiti phalati 1 vyutpattipakSAzrayaNe / rUpaM paurvAparyabhAvo yena tathAtvAt sAdhyatvenAbhidhIyate, nipAtanAdizAzrayaNamapahAtumavyutpattipakSamAha--avyu- saiva ca kiyetyabhidhIyate / evaM ca svataH sAdhyAyAstasyA tpanno vA asAkSAtkArArthaH iti-apratyakSArthe rUDha eva / indriyagocaratAyAH sambhava eva neti sarvA'pi kriyA paro-60 parokSAzabda iti bhAvaH / / kSaiveti parokSazabdo'vyAvartaka evAtiprasaGgajanakazcati / 25 pANinIye ca akSizabdena sahAsya vigrahaH pradarzitaH 1 bhAvaH / uttarayati-tathApi pratyakSasAdhanatvena tatra tathA cAzaGkitaM bhASye "parokSa liTa" [ 3. 2. 115.] lokasya pratyakSatvAbhimAno'sti, yatra sa nAsti iti sUtre-"parokSe ityucyate kiM parokSaM nAma / parama- saparokSaH iti--kriyAyAH sAdhanAni pratyakSANi, tadgataM : parokSam / akSi punaH kim / azroterayamANAdikaH pratyakSatvaM ca tajjanyAyAM kiyAyAmAropya tasyAH pratya-65 karaNasAdhana: sipratyayaH / abhate'neneti-akSi / yadyevaM | kSatvavyavahAraH, yatra ca kriyAsAdhanaviSayaka pratyakSaM nAsti 30 parAkSamiti prApnoti / naiSa doSaH-"parobhAvaH para- | sa parokSa iti tatrAsya pravRttiviSaya iti sArthakaM tasya syAkSe parokSe liTi dRzyatAm" / parazabdasyAkSazabde / grahaNamiti bhaavH| uttarapade parobhAvo vaktavyaH / "utvaM vAde: praadkssnn:"| atretyaM nirNItaM pANinIye bhASye "parokSe liT" athavA parazabdAduttarasyAkSizabdasyottvaM vaktavyam / "siddha | [ 3. 2. 115.] iti sUtre-"kasmin punaH parokSe 70 vA'smAnnipAtanAt" / athavA nipAtanAdevasiddha "parokSe / lir3a bhavati? kaale| naiva kAlAdhikAro'sti / / evaM 35 liT" iti / | tahi dhAtoriti vartate, dhAtau proksse| ghAtUna zabdo, na ayamAzaya:-yadyapyakSazabdo'pi kozeSvindriyavAcakaH / ca zabdasya pratyakSaparokSatAyAM sambhavo'sti / zabde Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [phA0 2, sU0 13. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte 123 'sambhavAdarthe kArya vijJAsyate, parokSe dhAtau---parokSe kSatvadoSaH, tasmAt sAdhanatvazaktimad dravyamiha sAdhanadhAtvarthe iti / kaH pUnardhAtvarthaH kriyA, kriyAyAM parokSAyA- zabdenAbhipretamiti mantavyam / tathA ca sAdhanarUpadravyamiti / yadyevaM zo'pacadityatrApi liT prApnoti / ki pratyakSatve kriyAyAH pratyakSatvAbhimAnastadapratyakSatve ca 10 kAraNaM ? / kriyA nAmeyamatyantA'paradRSTA'numAnagamyA- parokSatvAbhimAna iti niSkarSaH / parokSatvaviSaye cAne5 zakyA piNDIbhUtA nidarzayitum / yathA garbho nilu- kAni matAni, tAnyapi svarUpato nidarzayitumupanyastavAn NThitaH / evaM tarhi sAdhaneSu prokssessu| sAdhaneSu bhavataH / bhASyakArona tu tatra kvacidapyAtmana AgrahaH / kaH sampratyayaH / yadi tAvad guNasamudAyaH sAdhanam, sAdha- svamate tu sAkSAtkRtamityetAdRzaviSayatAzAlijJAnAnamapyanumAnagamyam / athAnyad guNebhyaH sAdhanam, bhavati ! viSayatvaM parokSatvamityeva sAmAnyato lakSaNam / evaM 45 pratyakSaparokSatAyAM sambhavaH / / atha yadA'nena rathyAyAM / cedriyAgocarasAdhanasAdhitAnadyatanakriyAvAcina: parokSA 10 taNDulodakaM dRSTam, kathaM tatra bhavitavyam ? | yadi tAvat / bhavatIti sUtrArtho nirNIta iti| jaghAna kaMsaM vA sAdhaneSu papAceti bhavitavyam / bhavanti hi tasya sAdha- iti-kesahananakriyAyAM sAdhanatvenAbhimatAnAM dravyANAM nAni parokSANi / / atha ya ete kriyAkRtA vizeSAH / parokSatvena dhAtoH parokSasAdhanasvamiti bhAvaH / evamanyasItkArAH phutkArAzceti teSu parokSeSu / evamapi papAceti vApi sAdhanaparokSatvena parokSA sAdhyeti / "hanaka hisA-50 . bhavitavyam / kathaM jAtIyakaM punaH parokSaM nAma / kecit / gatyoH" ato gavi dvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope 15 tAvadAhuH-varSazataM parokSamiti / apara AhuH-kuDya.. "gahorja:"! 4. 1. 40. 1 iti hasya jakAre, parasya kaTAntaritaM parokSamiti / apara AhuH-vyahavRttaM zyaha- hasya "ar3e hi-hanoH ho ghaH pUrvAt" [ 3.4.66.] iti vRttaM ceti" iti / ghakAre ca-jaghAneti / bharataM vijigye bAhabalIti___ ayamAzayaH-parokSe sati liT [ parokSA ] vidhI- | "ji ci abhibhave" kecit tu "ji jaye" ityakarmakatvArtha 55 yate, kasmin parokSe iti nocyate / dhAtoradhikAre'pi / pRthaka paThanti, jayaH sarvotkarSa iti ca vyAcakSate, tadathu20 tasya zabdarUpatayA tasyoccArya mANasyAnubhUtatayA pratyakSa- | ktam-utkarSasyAbhibhavavizeSatvAt sakarmakatvAkarmakatva tvena parokSatvAsambhavAt / evaM ca vizeSaNatve sambhava- yozca vivakSAnibandhanatvAt / tathA ca jayati jina ityavyabhicArI kAraNamiti vyabhicArAbhAvAd yathA pratya- karmako jayati zaniti sakarmakaH / jidhAtoH pasmapadi. kSatvaM zabde na vizeSaNaM tathA tasya parIkSatvAsaMbhavAt tve'pi "parA-dherje:" [ 3. 3. 28.] ityAtmanepade 60 ", parokSatvamapi tasya vizeSaNaM na bhavitumarhati / itthaM ca | parokSAyA epratyaye dvitve "jegiH san-parokSayoH" 25 dhAtoH parokSatvaM na. vizeSaNamiti zabde'sambhavAdathe / 4. 1. 35.7 iti parasya jegibhAve "yo'nekasvarasya" vizeSaNaM bhvissyti| tatreyaM pRcchA-yatra bhavAn parokSatvaM [2.1.56. 1 iti yatve--vijigye iti / bharato.. vizeSayati sa dhAtvarthaH kaH ? yadi ekakaH kSaNaH saH tarhi | bAhubalI ca RSabhadevasya putrI, tatra bharatazcakravartI, tasya pratyakSatvaparokSatvasambhavAd vizeSaNasya yuktatvam / bAhubalI ca janmAntarakRtamunijanAmalasevayA cakrito'pi 65 yadi cAvAntarAnekakriyAsamudAyAdhikaraNaH kSaNasamudAyo | balIyAn jAtaH, sArvabhaumatvAbhimAnena bharatena saMgrAme 30 dhAtvarthastahi tasya yugapadasannidhAnAdapratyakSatvAvyabhicA- kRte bAhubalinA sa parAjita itIha vRttam / dharma rAt parokSatvaM na vizeSaNaM bhavitumarhatIti / tatrAnti- / dideza tIrthakaraH iti-"dizIta atisarjane" atisarjanaM . mapakSameva dhAtvarthatvena samarthayati-kriyeti-avayavasamudA- tyAgaH / dAnam ] ato Navi-dideza, upadidezetyarthaH, yarUpetyarthaH, tasyAzca yugapadekatra darzayitumazakyatvena : tIyate'neneti tIrthama, tIrtha karotItyevaMzIla:-tIrtha-70 pUrvoktazAgrastatvAdAha-evaM tahi sAdhaneSu parokSe- | karaH, jinezvara ityarthaH / / 5. 2. 12. / / 35 viti-tatra sAdhanatvena loke - karaNAdizaktiSu ha-zazvad-yugAntaHpracchaye zastanI ca tAdRzazaktimatsu ca vyavahAro dRzyate, tatra / 5 2. 13. / / zaktisamudAyasya sAdhanatvapakSe pUrvokta evApratya- | ta0pra0--pazvavarSa pugaM, tasyAntarmadhyaM, tatra pRcchayale Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrIsikhahemacanazabdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA02, sU0 13. ] - ya: sa yugaantHprcchyH| he zazvati ca prayujyamAne, yugAntaH- : "itiha smAhurAcAryAH" iti / prakRte ca yathAsambhavaM praSTavye ca bhUtAnadyatane parokSe'rthe vartamAnAd dhAtojha-- | yojanA kaaryaa| 'zazvat'zabdo nairantarye pUnaHpunararthe ceti stanI parokSA ca vibhaktI bhvtH| iti hA'karota, iti / zabdastomamahAnidhiH, zazvatA yoge hastanyAmha cakAra, zazvadakarot, zazvaJcakAra / pracchaye-kimaga- | zazvadakaroditi, parokSAyAM tu-zazvaJcakAreti 1 40 5 cchastvaM mathurAma, kiM jagantha tvaM mathurAm / ha-zazvad- | praccha, hastanyAm-kimagacchastvaM mathurAmiti, yugAntaHpracchaca iti kim ? jaghAna kaMsaM kila baasudevH| parokSAyAM tu-ki jagantha tvaM mathurAmiti-mathurAgamanaM vetyeva kRte bhUtAnaghatanamAtra bhAvinyA hastanyA: pakSe hi na yugato dUravati, AsannasyaivAtra pRcchAviSayasiddhau hyastanIvidhAnaM smRtyarthayoge'pi zastanyeva yathA svAt, tato'dhikadinasthasya viSayatAyAM tu parokSava syAna bhaviSyantItyevamartham, tena smarasi mitra ! kazmI- syAt / padakRtyaM pRcchati-ha-zazvad-yugAntaHpracchaca 45 10 revitihAdhyamahi, abhijAnAsi caitra ! zazvadadhyamahi, / iti kimiti, uttarayati -jaghAna kaMsaM kila ityAdi siddham / kriyAntarAkAGkSAyAM tu ha-zazvat- vAsudevaH iti-kaMsavadho'tra pRcchayamAnaH, sa prayoga eva na saMbhavatIti nodAhiyate // 13 // ! cedAnoMtanaprayo karapekSayA na yugAntarvI tataH pUrvameva vRttatvAt, .evaM na / hena navA zazvatA yoga iti nAsya za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-h-shsvd| sUtre ! pravRttiriti parokSava bhavati / sUtrasyobhayavibhaktividhA-50 paThitaM yugAntaHpracchayazabdaM vyAcaSTe--paJcavarSa yakatvaM samarthayati-vetyeva kRte ityAdi-vikalpena 15 yugamiti--santi bahani yugaparimANAni svasvamatAnu matA- parokSAvidhAne hi pakSe'nadyatanabhUtArthabhAvinI hyastanI sAraM kalpitAni pUrveH, tatraheSTaM yugaparimANaM paJcavarSamita- vibhaktiH syAdeveti siddhasya vidhAnaM niyamArthameva, meva, paJca varSANi parimANamasyetyarthe vihitasya pratyayasya : niyamena ca yo'rtho labhyate tamAha-smRtyarthayoge'pi lupA paJcavarSamiti rUpaM niSpadyate, tasyAntarmadhyamiti- : dAstanyeveti- 'ayadi smRtyarthe bhaviSyantI" [5.05 madhyatvaM ca tadantargatatvameva, na tu smaanaadyntaantraal-| 2.6.] iti sUtreNa smRtyarthayoge bhUtAnadyatane bhaviSyantI 20 vatitvama, tatra pacchacate yaH sa iti--tatra sthiteSu / vijitA sA ca zastanyA apavAda iti vinA niyama sAdhanAdiSu viSaye yaH pRcchayata ityarthaH, sa tu bhUtArthasya mAcAra ca / sA vArayitaM na zakyate iti bhAvaH / niyamaphalamAha--- vizeSaNam / hastamI parokSA ceti- yadyapIdRze ! tena 'smarasi mitra! kazmIreSvitihAdhyemahi, viSaye parokSAyA eva pravRttistathApi vidhAnasAmarthyAdu- | abhijAnAsi caitra! zazvadadhyamahi' ityAdi 60 bhayaM bhavatIti bhaavH| iti hA'karoditi hastanI, siddhamiti-niyamabalAdiha bhaviSyantI prabAdhya 25 itiha cakAreti parokSA, atra 'iti' 'ha' ityavyayadvayaM . zastanyeva bhavatIti bhaavH| nanu yathA "ayadi tatra 'iti' zabda: "hetI, prakAzane, nidarzane, prakAre | smRtyarthe " iti bhaviSyantyA bAdha udAhRtastathA''anukaNe, samAptI, prakaraNe, svarUpe, sAnnidhye, vivakSA- kAGakSAyAM "vAkAkSAyAm" [5. 2.10.] iti niyame, mate, pratyakSe, avadhAraNe, vyavasthAyAm, parAmarza bhaviSyantyA api bAdha udAharaNIyaH, saca nodAhRta 65 mAne, ityamartha, prakarSe upakrame ca" iti zabdastomamahA- iti ttikArasya nyUnatetyAzaGkAyAmAha-kriyAntarA30 nidhiH, tatraiva ca 'ha'zabda: "pAdapUraNe, sambodhane, kAijhAyAM tu ha-zazvatprayoga eva na sambhavIti niyoge, kSepe, nigrahe, nindAyAm. prasiddhau ca" iti, nodAhiyate iti, ayamAzayaH-'ha-zazvat'zabdo 'itiha' ityavyayasamudAyo vA, sa copadezaparamparAyAma, svabhAvato'rthAntarAnAkAkSe paripUrNe vAkye prayujyate yathA-atra vaTe yakSa ityupadezaparamparava, na tu kenApi iti kriyAntarAkAGkSavAkye tatprayogasyAsambhava iti 70 STvA tathA kathitamiti zabdastomamahAnidhiH. abhidhA- tadarthakodAharaNAktiH / tathA ca tatra ha-zazvatprayoge 35 nacintAmaNau tadvatto cetyam-'itiha syAt sampradAye" nAkAGkSA, anAkAGkSAyAM ca na tatprayoga iti tatra iti / vRttaM jihIte-itiha, avyayasamudAyo vA, yathA-- svabhAvata eva hyastanI syAditi / "kaMga karaNe" iti Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU. 14.] kalikAlasarvajazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte 125 - kRdhAtoAstanyA divi uvikaraNe dhAtovikaraNasya ca NAnUdyata iti bhAvaH / udAharati--abhavat sagaro guNe'DAgame ca--akarota, parokSANavi tu dvitve pUrvasya rAjA, ahana kaMsaM vAsudevaH iti-atra sagarabhavanasya Rto'ti kasya ce, parasya Rto vRddhau ca-cakAra / kaMsahananasya ca prayokturapekSayA parokSAnadyatanakAle "mamlu gatau" iti 'gam'dhAtohastanyAH sivi zavi ! jAtatve'pi parokSatvasyAtrAvivakSaNAdanena hastanI jAtA, 5 "gamiSadha mazchaH" [ 4. 2. 106. ] iti masya chAdeze / "bhU sattAyAm" ityato hyastanyA divi zavi guNe'vAdeze 40 "svarebhyaH" 1. 3. 30.] iti chadvitve pUrvasya prathamAkAralope'DAgame ca-abhavata, evaM "hanaMk "aghoSe pra0" | 1.3. 50.] iti cakAre'DAgame ca- | hiMsAgatyoH " ato hastanyA divi tallope'DAgame caagacchaH, parokSAthavi tu dvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope / ahan / vivakSAvazAd vibhaktivyavastheti svIkArasya gasya je, "sRji-dRzi." [ 4. 4. 78. ] itITo prakRte phalamAha-evaM ca parokSAnadyate vivakSAvazAda10 vikalpanAdiDabhAve "mnAM." [ 1. 3. 36. ] iti dyatanI-yastanI-parokSAstikho vibhaktayaH siddhAH 45 masya ne-jagantha / 'jadhAna' iti tu prAgvat / / iti, ayamAzayaH-parokSAnadyatane vivakSAcatuSTayaM "iMDaka adhyayane" nityamadhipUrvo'yam, ato stanyA / bhavati, tathAhi-1 parokSatvasyAnadyatanatvasya cAvikSA, uttamapuruSabahuvacane mahipratyaye vRddhI-adhya'mahi 2 parokSatvasya vivakSA'nadyatanatvasya cAvivakSA, // 5. 2. 13. // | 3 parokSatvasyAvivakSA'nadyatanatvasya ca vivakSA, 4 parokSatvasyAnadyatanatvasya cobhayasya vivakSeti, tatra 50 15. avivakSite / 5. 2. 14. || Adya-dvitIyayoH "vizeSAvivakSA-vyAmizre" [5. 2.5.] ta0pra0-bhUtAnadyatane parokSe parokSatvenAvivakSite'yeM ityadyatanI bhavati, tRtIyAyAmanena hyastanI, catuyAM ca vartamAnAt dhAtostinI vibhaktirbhavati / amavat / "parokSe" [5. 2. 12. ] iti parokSA bhavatIti sagaro rAjA, ahan kaMsaM vAsudevaH / evaM ca parokSA vibhaktitrayaM siddhaM bhavati / tisUNAmapi vibhaktInAM nayatane vivakSAvazAdadyatanI-hAstanI-parokSAstisro prAcInaparIkSakasammataM prayogamAha-tathA ca "anva-55 20 vibhaktayaH siddhAH / tathA ca--"anvanaiSIt tato vAlI | naiSIt tato vAlI nyakSipaJcAGgadaM sugrIvaM proce nyakSipacADavaM sugrIvaM proce sdbhaavmaagtH|" sadbhAvamAgataH" iti--tata:-tadanantaram, vAlI-- 'rAkSasendrastato'bhaSIt saMnyaM samastaM so'yuyutsayaMt / paurANikaprasiddhayA indraputraH kapirAjaH, anvanaiSItsvayaM yuyutsayAMca ke' / tathA rAmamiti zeSaH, anunayaM kRtavAnityarthaH, anunayazabdo "abhUvastApasAH kecit pANDupatraphalAzinaH / vinaye praNipAte prArthane sAntvane ca vartate, aGga-60 25 pArivAjyaM tadA''datta marIcizna sRSAditaH / " iti tannAmakaM svasutam, nyakSipat-nikSiptavAn, sugrIvaM tannAmaka vAnararAjaM svabandhuM ca, proce--proktavAn // 14 // kIdRzaH san ? sadbhAvaM-sAdhubhAvam, AgataH-prAptaH, za0ma0 nyaasaanusndhaanm-avi| loke sAmA- rAmAyaNakathAntargatamidaM vAkyam / rAmakRtabANaprahAreNa nyato bhUtamAtre tisaNAM vibhaktInAM [ hastanIparokSA- vivazo vAlI pUrva rAmamAzya tena svavadhasya nyAyyatvaM 66 dyatanInAM ] prayogasya lokapAramparyeNa prayuktatayA tatsA- sAdhikSepaM pratyAyitaH pazcAdaGgadapAlanAdikaM hRdi 30 ghutvAyedaM sUtramArabhyate / parokSAtvenAvivakSite'rthe nidhAya buddhavA ca tadIyamalaukika prabhAvamanunayaM kRtavA iti-vivakSAta: kArakANi bhavantIti sarvamatasiddhatayA, | niti vAkyaprakaraNasaMgatirAbhAti / atra ca viSayasya kArakapadasya ca kArakArthavihitavibhakti, pratyaya - / vastutaH parokSatvena sarvatra vAkye parokSAyA evaucityena paratvAt, kartakArake ca zastanyAdisthAne vibhakte- tadavivakSayA 'anvanaiSIt' ityadyatanI 'nyakSipat' iti 70 vidhAnena tAsAmapi kArakavibhaktitvaM spaSTamiti tAsAM / zastanI 'proce' iti parokSA, ityevaM tisro'pi vibhaktayo 35 vivakSAdhInatvasyAvazyakatvamiti nyAyasiddho'yamarthaH satre- ! vihitAH, evamagrimavAkyeSvapi / "rAkSasendrastato Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU0 15.] | -- ----- - --- ,'bhaiSIt, sainyaM samastaM so'yuyutsayat svayaM yuyutsa- "dhatorivarNovarNa0" [ 2. 1. 50. ] ityuvAdeze "bhuvo yAMcakra" iti-tataH-tasmAt, rAkSasendraH-rAvaNaH, abheSIt / 0" [ 4. 2. 43. ] ityupAntyasya UkAre'Ti ca-bhayaM prAptavAn, sa-rAvaNaH, samastaM sainyam, ayuyutsayat- | abhUvan / "DudAMgk dAne" ApUdito hyastanItapratyaye 40 saMgrAmarasikaMkRtavAn , svayaM-svaM, yuyutsayAMcakre-yuddharasikaM hvAditvAd dvitve pUrvasya hrasve AkArasya "nazcAtaH" 5 cakAra / atra 'abhaiSIt' ityadyatanI, 'ayuyutsayat' iti / 4. 2. 66. 1 iti lope dasya te'Ti samAnadI ca--- hyastanI, 'yuyutsayAMcakre' iti ca parokSA / tathA-- Adatta / / 5. 2. 14. 11. / "abhUvaMstApasAH kecit pANDapatraphalAzinaH / / pArivrAjyaM tadA'vatta marIcizca tapAditaH // " | vA'dyatanI purAdA / / 5. 2. 15. // - iti- 'abhUvan' ityadyatanI, 'Adatta' iti / ta0 pra0---'parokSa' iti nivRttam / bhUtAnadyatane 45 10 zastanI c| zrIRSabhadevacaritrAtagatamidaM varNanam / parokSe cAparokSe cArthe vartamAnAddhAtoH 'purA' ityAdA yadA bhagavatA RSabhadevena sakalasAmrAjyaM vihAya khupapade'dyatanI vibhaktirbhavati vA / aparokSe hastanyAH dIkSA gRhItA tadA kacchamahAkacchAdinapakumArAdInAM parokSe tu parokSAyA apavAdaH / vAvacanAt pakSe yathAcatuHsahasthyAM'pi dIkSA gRhItA, yaugalikakAlatvAt / prApti te api mavataH / avAtsuriha purA chAtrAH, ava tadAnIMtanA janA annapAnAdibhikSApradAnavidhimajAnantaH sanniha purA chAtrAH, USuriha purA chAtrAH, tadA'mASiSTa 50 15 kaJcanakAminyAdikamane dharantIti bhagavatA varSa yAvad rAghavaH, tadA'mASata rAghavaH, babhASe rAdhavastadA / bhUtAbhikSA na labdhA, tatra ye kecanAsahiSNavaste | nadyatanaparokSe'dyatanI necchantyanye, evamuttarasUtre purAdibhagavataH pRthagbhUya gaGgAtIraM gatvA tApasA jAtA: | yoge vartamAnAm / hazazvacchabdayoge'pi purAdiyoge parapANDuvarNapatraphalAdibhizvAhAraM cakruH / evaM bhagavato deza- svAd vikalpenA'dyatanI-iti ha purA'kArSIt, akarota, nayA pratibuddhaH pautro marIcirapi dIkSitaH, cAru ca cakAra; zazvat purA'kArSIdakarocakAra / bhUtamAtravivakSa-55 20 cAritraM pAlayAmAsa, karmaNo gahanA gatiriti sa ekadA yA'dyatanyAH siddhau purAdiyoge tadvacanaM smRtyrth-h-shshvtgriissmto dharmabAhulyena tRSA ca pIDito bhagnacaraNapariNAmo smayoge sAmAnyavivakSayA'dyatanI na bhavatIti jJApanArtham bhUtvA muniveSa parAvRtya parivrAjako jAta iti jaina- // 15 // smprdaaye| "NIMga prApaNe" iti nIdhAtoranupUrvAdadyatanI dipratyaye sici. derAderIti vRddhau sasya Se'DAgame ca.- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vA'dha0 / 'parokSa 25 anvanaiSIt / "kSipIt preraNe" nipUrvAdato hastanyA | iti nivRttamiti-~-vyAkhyAnAditi bhAvaH / 'bhUte' 60 divi ze'Ti ca-nya kSipata / prapUrvAd bra gAdezAd vaceH | 'anadyatane' iti ca padadvayamanuvartata eva / 'parokSe' ityaparokSAyA epratyaye dhRti dvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope sya nivRttyA ca parokSeparokSe cAsya pravRttiH, tadAhasamAnadIrgha caproce / "tribhIk bhaye' iti bhIdhAto. bhUtAnadyatane parokSe cAparokSe ceti / 'purA' ityAradyatanIdipratyaye nIvat--abhaiSIt / "yudhic sampra- dAviti-Adizabda: prakAre, tena purAbhinnaH purAsaha30 hAre" yoddhamicchatIti sani yuyutsate, taM prayuG ke iti | zazca kAlavAcako'vyayazabdo gRhyate, sa ca 'tadA' ityAdiH,65 Nigi 'yuyutsi' iti dhAtuH, tato hyastatIdivi zavi tathA codAhariSyati tadA'bhASata rAghavaH' iti / nanu guro'yAdeze'Ti ca ayuyutsayata, parokSANavi tu paro- nijanijArthe tisro'pi vibhaktayaH syureveti sUtramidamanarthakSAyA AmAdeze. orayAdeze parokSAntakRgo'nuprayoge ca- kamityAzaGkA samAdhatte-aparokSe yastanyAH parokSe yuyutsayAMcakre / "bhU sattAyAm" ato'dya tanyA ani tu parokSAyA apavAdaH iti-yathAsvaM tAsAM siddhA35"sija-vido'bhuvaH" 4. 3.62.] iti pUsAdezAbhAve, . vapi parokSe parokSava syAnnAdyatanI, aparokSenadyatane ca 70 sici "pibetidAbhU0" [4. 3. 66. ] iti tallope hyastanyeva syAnnAdyatanItyubhayatra tasyAH pAkSikaprayogA"bhavate: silupi" [ 4. 3.12. ] iti guNapratiSedhe / yAvazyakaM sUtramidamiti bhAvaH / vAvacanAta pakSe yathA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 16.] kalikAlasarvazIhemacandrasaribhagavatpraNIte 127 prApti te api bhavataH iti-sUtre vAkaraNAt, anyathA sme ca vartamAnA / 5. 2. 16. // cazabdaM kuryAdityarthaH / tisaNAmapi vibhaktInAM prayoga ta0 pra0-bhUtAnadyatane parokSe'parokSe cAya vartamAmudAharati-avAtsuriha purA chAtrAH, avasanniha nAda dhAtoH smazambe purAdau copapade vartamAnA vimakti- 40 purA chAtrAH, USuriha purA chAtrAH iti-"vasa bhavati / iti smopAdhyAyaH kathayati, pRcchati sma puro5 nivAse" iti 'vas' dhAtuH, tato'dyatanIprathamAtrakabahu- ghasam, vasantIha purA chAtrAH, bhASate rAghavastadA, vacane'ni sici "sijvido'bhuvaH" [ 4. 2. 12.] | "athAha varNI vidito mahezvaraH, yAvad giraH khe marutAM ityanaH pUsAdeze "vyaJjanAnAmaniTi" [ 4. 3. 45. caranti / " [ kumArasambhave ] AdigrahaNamiha pUrvatra ca ityupAntyavRddhau "sastaH si" [4. 3. 62. ] iti / pryogaansrnnaarym| evaM ca purAdiyoge'dyatanI-zastanI-45 dhAtusakArasya takAre'Ti c-avaatsuH| stanI- ! parokSA-vartamAnAzcatasro vibhaktayaH siddhAH, sma-purAyoge 10 prathamatrikabahuvacane'ni zavi pUrvAkAralope'Ti ca-- tu paratvAd vartamAnava-naTena sma purA'dhIyate / evaMavasan, parokSAprathamatrikabahuvacane usi yvRti dvitve / ha-zazvat-sma-yoge'pi- itiha smopAdhyAyaH kathayati, pUrvasyAnAdivyaJjanalope samAnadIrgha ca-USuH / purA- zazvadadhIyate sma / zrayayoge'pyevam--na ha sma vai purAdAvityAdipadagrAhyeNa tadAzabdenodAharati-sadA'bhA-gniraparazuvRSaNaM dahatIti // 16 // 50 SiSTa rASavaH, tadA'bhASata rAghavaH, babhASe rAghava15 stadeti-"bhASi ca vyaktAyAM vAci" prakRteH parazvakAraH za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-sme0| bhUtAnadyatane prakRtimanukarSati, tena klezi Sizca vyaktAyAM vAci / ityAdi ityAdi sarvaM pUrvasUtrata evAnuvRttam / cAnukRSTa-purA parva iti 'bhASa' dhAtorAtmanepade'dyatanItapratyaye sicihAkhiti / tathA ca mayoge'TAtatyAdInAM bAdhAya matratasyAdAviTi sasya Se tadyoge takArasya Te'Ti ca midam / iti smopAdhyAyaH kathayati-smazabdo'tItaabhASiSTa, stanItapratyaye zavi aTi ca-abhASata, kAladyotakavAdita kathaNa vAkyaprabandhe" vAkyaprati-55 20 parokSAyA epratyaye dvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope hrasve | bandhe ityanye, pratibandho vicchedodIraNAt, vadane ityapare, bhasya be---bbhaasse| matAntaramAha---bhUtAnadyatanaparo-: adanto'yaM curAdiH, tasmAt Nici "ataH" [ 4. 3. kSe'dyatanoM necchantyanye, evamuttarasUtre purAdiyoge 82. ] ityakAralope 'kathi' iti, alopasya sthAnivavartamAnAmiti / ha-zazvat-purAzabdAnAM yugapatprayoge : bhAvAnnopAntyavRddhiH, atastivi zavi guNe'yAdeze cavibhaktivyavasthAmAha-ha-zazvacchabdayoge'pi purAdi- kathayatIti-kathitavAnityarthaH / pRcchati sma puro- 60 25 yoge paratvAd vikalpenAdyatanI-itiha purAs- dhasamiti -- "prachat jIpsAyAm" "svarebhyaH" [ 1. 3. karota, cakAra; zazvata purA'kArSIta, 30. ] iti chasya dvitve pUrvasya catve 'praccha' ityaakarot, cakAreti-tatrobhayoH sUtrayoruddezyasattve'pi tastivi zavikaraNe "graha-yazca0" [ 4. 1. 84. ] iti paravipratiSedhena vyavasthetyadyatanyapi syAdeva pUrvasUtrasya ! vRti-pRcchati, pRSTavAnityarthaH, purodhasaM purohitam / ca pakSe pravaterapratihatatvAt, purAzabdaprayogAbhAve ca / vasantIha purA chAtrAH iti---"vasaM nivAse" ato-65 30 sutarAm / vivakSAvazAdeva yathAbhilaSitavibhaktisiddhA- 'ntipratyaye zavi "lugasyA0" [ 2.1.113.] iti vasya vaiyarthyamiti punarAzaGkitaM samAdhatte-bhUtamAtra- pUrvAkAralope-vasanti, nivAsaM kRtavantaH, purAvivakSayA'dyananyAH siddhAviti, tathA ca sAmAnya dAvityatrAdizabdena tadAgrahaNasyodAharaNamAha-bhASatevivakSAyAmadya tanI vizeSavivakSAyAM ca yathAsvaM hasta-rAghavastadeti-"bhASi vyaktAyAM vAci" atastepratyaye nyAdiriti sutravidheyAryasiddhiriti prabhArthaH / smatyartha- zavi ca--bhASate, uktavAnityarthaH, rAghavo rAmacandraH, 70 35ha-zazvata-smayoge iti-eteSAM prayoge sAmAnyato tadA tadAnIm / evamAdipadena yAvadagrahaNasyodAharaNa bhUtArthavivakSA na zAstrakRtsammateti jJApayimidamiti / mAhabhAvaH / / 5.2.15. // / "athAha varNI vidito mahezvaraH, yAvada giraH Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / pA0 2, sU0 17. ] khe marutAM caranti / " pRcchAviSayIbhUtasya dhAtvarthasya, uktiH kathanamityarthe sati parakRtadhAtvarthaM viSayaka praznAnuvAda eva grahISyate'ta uktizabdasyArthAntaramAha uktiH prativacanamiti--- nahi praznAnantaraM praznasyAnuvAdaH kazvana kriyate'pi tu 40 tatprativacanameveti tadeva grAhyamiti bhAvaH / 'vartamAnA' ityasyAnuvartanAdeva vartamAnAyA vidhAne siddhe sadvaditizabdena tadvizeSaNavaiyathyaM mAzaGkaya samAdhatte - sadvadvacanA idaM kumArasambhavagataM padyArdham varNI brahmacArI, marutAM devAnAm, "cara bhakSaNe ca" cAd gatau, ato'ntau zavi pUrvAkAralope ca caranti gamanaM kRtavanta ityarthaH / 5 purAdAvityatrAdigrahaNasya prayojanaM sphorayati - AdigrahaNamiha pUrvatra ca prayogAnusaraNArthamiti / niSkarSamAha - evaM ca purAdiyoge'dya tano hyastanI / parIkSA- vartamAnAzcatasro vibhaktayaH siddhAH iti / vatra viSaye zatrAnazAvapi bhavataH iti - vartamAnAkevalaM smayoge kasyApi pUrvasUtrasya bAdhanamanAvazyakamiti mAtravidhAne'sthA vartamAnAyA gauNatvena tasyA: sthAne 45 10 tatra niHsandigdhA'sya pravRttiH, sma purAdizabdAnAM sama | zatR-anAzI na syAtAm gauNamukhyayormukhye kAryavAye ca kathaM vyavastheti nirNetumAha-- sma purAyoge tu sampratyayaH iti nyAyAt, ataH sadvaditi vacanena paratvAda vartamAnaiva-naTena sma purA'dhIyate iti-- mukhyaM vartamAnatvamatidiSTamiti bhAvaH / kimakArSIH kaTaM pUrvasUtreNAdyanyAH prAptAvapyanena purAdiyoge vidhAna- caitra ? iti praznaH nanu karomi bhoH ! iti pratisAmarthyAt paratvAccAsyaiva pravRttiruciteti bhAvaH / anya- vacanam, akArSamityarthaH, 'nanviti sambodhane' iti bAla- 50 15 trApyeSaiva vyavasthetyAha - evaM - ha - zazvat - sma - yoge- manoramAkAraH, virodhokto ananvayAdau ceti tvAcAryaH, 'pi - itiha smopadhyAyaH kathayatiH, zazvadadhIyate 'bhos anuzayasaMbodhanayo:' ityapyAcAryaH, evaM 'kim smeti - - ubhayatrobhayayogaH / na kevalamekaikazaH pArthakyena prabhu vitarke ca' / atha prativacane zatRprayogamAnazprayogaM bAdhanamidaM nimittasamudAyasannipAtena pravartamAnaM sUtra cAha - nanu kurvantaM kurvANaM mAM pazyeti / kimavocaH samudAyamapi bAdhate ityAha- trayayoge'pyevam na ha kiJciccaitra ? iti prabhaH nanu bravImi bhoH ! iti 55 20 sma vai purA'gnira parazuvRvaNaM dahatItIti - parazunA ca prativacanam evaM prativacane zatari Anazica vRkNaM chinnaM parazukNaM na tathA - aparazutrRkNamagniH nanu bruvantaM bruvANaM mAM pazyeti / "dukRMg karaNe" dahati - bhasmIkRtavAnityarthaH / / 5. 2. 17. // iti kRdhAturubhayapadI, tato'yatanyA madhyamapuruSaikavacane sau sici serAdAvIti vRddho sasya Satve seridittvAt sasya visargeTiva - akArSIH, vartamAnAmivi uvi - 60 karaNe dhAtorvikaraNasya guNe - karomi, akArSamiti tadarthaH / parasmaipadamAzritya zatari uvikaraNe dhAtorguNestr "a: zityut" [ 4 2. 86 ] ityukAre vikaraNasya vAdeze 'kurvat' zabdasya dvitIyaikavacane'mi - kurvantamiti, evamAtmanepadamAzrityAnAza uvikaraNe dhAtorguNe 65 ato'ti utrikaraNasya ca vAdeze nasya ca Natve'bhi--- / nau pRSToktau sadvat / 5. 2. 17. / / ta0 pra0 - anadyatana iti nivRttam / pRSTasya dhAtvartha 25 syoktiH prativacanaM - pRSToktiH / nanuzabde upapade pRSToktau bhUte'ya vartamAnAd dhAtoH sadvat--- vartamAna iva vartamAnA vibhaktirbhavati / sadvacanAdatra viSaye zAnazAvapi bhavataH / kimakArSIH kaTaM caMtra ? nanu karomi bhoH ! nanu kurvantaM kurvANaM mAM pazya, kimavocaH kiMcicaitra ? 30 nanu bravImi bhoH ! natu khutrantaM bruvANaM mAM pazya / pRSToktAviti kim ? nanvakAryozcaitraH kaTam // 17 // kurvANamiti, kurvantaM mAmiti tadarthaH / evaM--''bUMgk vyaktAyAM vAdi" iti brUdhAturapi ubhayapadI, tato'dyaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam - nanau0 / asya bhUta- tanIsau vacAdeze tataH " zAstyasU0" [ 3. 4. 60. ] mAtre pravRtteriSTatvAdAha - anadyatana iti nivRttami ityaGi zvayatyasUvaca0' [ 4. 3. 103. ] iti 70 ti-- apekSAto'dhikArAt tatra mUlaM tu lakSyAnusAri | vocAdeze'Ti - avocaH, vartamAnAmivi tu "brUtaH0" 35 vyAkhyAnameva / puSToktI' ityasyAnekArthasambhavAdiha [ 4. 3. 63 ] itIti guNe'vAdeze ca - bravImIti, grAmarthaM grAhayati - pRSTasya dhAtvarthasyeti - pRSTasya ! uktavAnahamiti tadarthaH / evaM prativacane parasmaipadamAzritya Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 2, sU0 18-16.] kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte "zatrAnazau0" [ 5. 2 20. ] iti zatari uvAdeze / ahaM nvavocamiti // 5. 2. 18. // 'bruvat' zabdasya dvitIyakavacane-bravantamiti, AtmanepadaM cAzrityAnazi uvAdeze nasya Natve dvitIyakavacane sati / 5. 2. 16. " buvANamiti, uktavantaM mAmiti tadarthaH / pada kRtyaM ta0pra0san-vidyamAno vartamAna ityarthaH, saca 5 pRcchati-pRSToktAviti kimiti, uttarayati-nanva prArabdhAparisamAptaH kriyaaprbndhH| satyarthaM vartamAnAda 40 kArSItraH kaTamiti-atra na prabhapUrvaka prativacana pAtorvartamAnA vibhaktirbhavati / bhavati, asti, ghaTaM mityadyatanyeva bhavatIti bhAvaH / / 5.2.17. // karoti, odanaM pacati / 'jIvaM na mArayati, mAMsaM na mAyati' ityAdI niyamaH prArabdho'samAtaca pratIyate / na-nvorvA / 5. 2. 18. // 'ihA'dhImahe, iha kumArAH krIDanti' ityAdau kriyAntarata0 pra0-'nanu' ityetayoH zabdayorupapadayoH pRSTho- | vyavadhAne'pyadhyayanAdikriyAyAH prArambhAparisamAdhira-45 10kto bhUte'rthe vartamAnAd dhAtorvA vartamAnA vibhaktirbhavati, styeva / 'caitro bhuGkta' ityAdAvapi hi kriyAntaravyava sAca sadvata / kimakArSIH kaTa caitra? na karomi bhoH ! : dhAnamazakyaparihAram, so'pi vavazyaM bhuAno hasati na kurvantaM na kurvANaM pazya mAma; nAkArSam / kastatrA- | jalpati pAnIyaM vA pibatIti / tiSThanti parvatAH, syandante vocata ? ahaM nu aghImi, bubantaM bruvANaM nu mAM pazya; / nadyaH' ityAdau tu sphuTava prArambhAparisamAtiH / kathaM ahaM vivocam // 18 // | tahi 'tasthuH sthAsyanti girayaH' iti ? bhUta-bhAvinAM 50 marata-kalkiprabhRtInAM rAjJAM yA: kriyAstadavacchedena 15 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-na-nvo0 / itye parvatAdikriyANAmatItasvA-nAgatatvopapattenaM bhUta-mAtayoH zabdayorupapadayoriti-zabdayoriti kathanena / biprtyyaanuppttidossH| evaM ca vidyamAnakartRkebhyo'styatadartha kAnyazabdaprayoge'sya pravRttirvAritA / na niSedhe, nu rthebhyo dhAtubhyaH sarvA vibhaktayo bhavanti-kUpo'sti, kUpo vitarke pAdapUraNe ca ! kimakArSIH kaTaM caitra ? iti ! . bhaviSyati, kUpo bhavitA, kUpo'bhUt, kUpa AsIt, phUpo 55 prazna:, na karomi bhoH ! iti ca prativacanamaH na 20 kurvantaM na kurvANaM pazya mAmityapi zatrAnazo: prati | babhUva // 16 // vacanam, karomIti vAkye zatRpratyayaH, kurve iti vAkye | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sati / sUtrArtha cAna, kRtakArya mAM pazyetyarthaH / asya vaikalpikatvAt / vyAkhyAtaM padArthamAha---sana-vidyamAno vartamAna ityapakSe'dyatanItyAha-nAkArSamiti-kimakArSIriti prazrI-! rthaH iti ---yadyapi vartamAne'rthe zapratyayasya vidhAne 'dyatanyAH prayogeNa prativacane'pi pakSe'dyatanyeva prayu kA- 'sA'zabdasya vartamAnArthatvam, tasya vartamAnArthatve ca 60 25 nAkArSamiti, yadi ca zastanyA praznaH kRtaH syAt tadA | tadarthe vihitAyA vartamAnAyAH sthAne zatRvidhAnamiti savottare'pi pakSe prayujyeta, atha ca parokSAyAH prayoga: pratIyate'nyo'nyAzrayaH, tathApi zabdAnAM nityatvasya vaiyAsyAt tadA parokSA'pi pakSe sthAdeva, kintu nAtrAdyata- karaNasammatatayA svabhAvata eva 'sat'zabdasya vartamAnAnAdInAM vivakSeti sAmAnyabhUtArthakayA'dyatanyaiva prazna- / rthavAcitvamityadoSaH / vartamAnatvaM pariSkaroti-saca stayaiva ca pAkSikamuttaramiti / tattvabodhinIkArAdibhi- prArabdhAparisamAptaH kriyAprabandhaH iti-pUrva-vAkya-65 30 stu-anadyatane tu pakSe laG hastanI ] ityuktam, tat / prayogapUrvakSaNeSu prArabdho'pi sAdhayituM prastuto'pi, na tu sAmAnyasya vizeSAvyatiriktatvena yadi sAmAnyenAdya- parisamApta kiyAphalasya viklittyAdeH zAstrAdhigamAdezcAtanI prayujyeta kuto hyastanI na prayujyeta tasyA api nRtpannatvAditi sa prArabdhAparisamApta zabdavyapadezya iti sAmAnyAntargatatvAdityAzayakam / dIkSitAdibhistu luGava bhAvaH / "bhU sattAyAm" ato vartamAnAtivi zavi guNe [ adyatanyeva ] prayuktA, ihApi saiva / kastatrAyocadi. vAdeze ca-bhavati / "asak bhuvi" atastivi- 70 35ti prazna:, ahaM na bravImi, bravantaM bravANaM na mAM asti. atrAtmadhAraNAnukUlakriyAyAH pazyeti prativacanam, prativacane pakSe'dyatanyevetyAha- yasthiteruttaratrAnuvartanAzcAparisamAptatvaM sphuTam / "DuLaMga Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '130 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU0 18-19. ] karaNe" atastivi uvikaraNe dhAtovikaraNasya ca gaNe- rAdhaHkaraNarUpo vyApAraH, hasanAdikaM ca tadvayatiriktamiti ghaTaM karotIti / upacISa pAke" atastivi zavi - spaSTaM bhinnakriyayA tatrApi vyavacchedaH / parairbhUtabhaviSyaca-odana pacatIti / "mata prANatyAge" ato Nigi dbhinnatvaM vartamAnasvamiti matvA parvatAdInAM sarvakAle 40 vRddhau 'mAri' iti, tatastivi zavi guNe'yAdeze ca- sthitatvena tatra vartamAnaprayogaH kathamityAzaGkitaM tadutara6 jIvaM na mArayati, "bhakSaN adane" ato Nici tivi| yati-'tiSThanti parvatAH, syandante nadyaH' ityAdI zavi ca-mAMsaM na bhakSayati, ityAdAviti- ityA. tu sphuTava prArambhAparisamAptiriti-ki parvatAdidiniyamavAkyeSu, jIvamAraNAbhAvarUpasya mAMsabhakSaNA- sthitiH samAptati kathayitaM zakyate, no cet tadaparibhAvarUpasya cArthasyArthAntararvyavahitatvAt parisamAptatva- samAptiH sphUTeti vartamAnatvaM susthamiti bhAvaH / "81 45 mavazyameSTavyamiti tatra kathaM vartamAneti zaGkAmapanetU- / gatinivRttau" iti sthAdhAtorvartamAnAntipratyaye zavi 10 mAha-niyamaH prArabdho'parisamAptazca pratIyate iti "zrauti0" { 4. 2. 108. ] iti tiSThAdeze pUrvAkara -iha hi nAbhAvo'rthaH kintu jIvahananaM mAMsabhakSaNaM ca lope ca---tiSThanti / "syandauGa sravaNe" ato vartamAna kartavyamityevaMrUpo niyama Atmadharmo vivakSitaH, tasya nAyA antepratyaye zavi pUrvAkAralope ca-syandante sarvadA'samAptatvena vartamAnAprayoga ucita eveti / eva- iti / nanvenaM sati sadA tadviSaye vartamAnAprayoga evocita 50 manyatrApi kriyAntarato vyavacchede'pi vartamAnatvaM draDhaya- iti bhUtAdiviSayakavibhaktInAM kathaM prayoga iti zaGkate.15 ti-'ihAdhImahe, iha kumArAH krIDanti' ityAza- kathaM tahi tasthuH sthAsyanti giraya iti, uttara viti---"iMk adhyayane" nityamadhipUrvo'yam, ato / yati-bhUtabhAvinAM bharatakalkiprabhRtInAM rAjJAM yAH vartamAnAyA uttamapuruSabahuvacane mahepratyaye -adhImahe, kriyAstadavacchedena parvatAdi kriyANAmatItattvAnA"kIr3a vihAre' ato vartamAnAyA antipratyaye zavi gatatvopapattena bhUtabhAvipratyayAnupapattidoSaH iti-55 pUrvAkAralope ca-krIDanti / atra samAptatvamUlamAha-: bhUtAnAM bharataprabhRtInAM bhAvinAM kalkiprabhRtInAM ca yAH 20 kriyAntaravyavadhAne'pIti, ayamAzayaH-adhyayanaM guru- kriyAstatsaMyuktaH kAlo bhUtAdivyapadezya iti tadabacche mukhAcchAstrazravaNaM tadarthAnusandhAnaM tatsthirIkaraNAya ki- dena- tAzakAlasambandhena parvatAdikartRkasthityAdikiyAntarAnuSThAnamiti ca, tatra yadyapi bhojanAdikriyAM, yANAM bharatakriyAsambandhinInAmatItatvena, kalkikriyAkaroti, tena ca yadyapyadhyayanakriyA vicchinnA, tathApi sambandhinInAmanAgatatvena cAtItAnAgatatvopapatte sau 60 - bhojanAdikriyAyA adhyayanakriyAnAntarIyakatayA na vya- ' prayogo'yukta iti na doSa ityanvayaH / sthAdhAtoH parokSA25vadhAyakatvamiti na prArabdhakriyAyA viccheda iti / prathamatrikabahavacane usi dvitve pUrvasya hrasve sakArasya kizcaivamavAntarakriyAbhivicchedAbhyupagame vartamAnasvasya 'adhoSe ziTa" 4.1.45. ] iti lope thasya tAdeze niviSayatApattirUpaM doSaM daNDatvena kathayitumAha-'caitro : "iDetpusi." [ 4. 3. 14. ] ityantyAkAra lope cabhuGkte' ityAdAvapi hi kriyAntaravyavadhAnama- tasthuH / bhaviSyantyA antipratyaye ca sthAsyanti / 65 zakyaparihAramiti--hizabdo'sya prayogasya vartamAna- : anyatrApyuktanyAya prayojayati--evaM ca vidyamAnakartR. 30 viSayakatvaM sarvavAdisammatatvamiti dyotanAya, "bhujaMya kebhyo'styarthebhyo dhAtubhyaH sarvA vibhaktayo bhavantI pAlanAbhyavahArayoH" ataH "bhunajo'trANe" ityAtmanepade ti- vidyamAnaparvatAdikarta kebhyo'styarthebhyo yathA rAjAvartamAnAyAstepratyaye "rudhAM svarAt0" | 3. 4. 82. dikriyAsambandhAdatItatvAdivyavahAro darzitastathA'nyatrAiti svarAt parata: bhe "prAstyoH0" [4.2 10.] pisa vyavahAra upapanna iti bhAvaH / "asak bhuvi" 70 ityalla ki "mnA0'' [ 1. 3. 36. ] iti nasya - iti 'am'dhAtorvartamAnAyAm-kUpo'sti, asyA35Gakte ini / kriyAntaranyavadhAnasyAzakyaparihAratAheta ziti pratyaye "asti-bruvo 0" [ 4.4.1.] iti darzayati so'pi jhavazyaM bhuJjAno hasati jalpati 'bhU' ityAdezo bhavatIti bhaviSyantyAM--kUpo bhaviSyati, pAnIyaM vA pibatIti----bhojanaM hi annasya galaviva- / zvastanyAM-kUpo bhavitA, hastanyAM-kUpa AsIt, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA. 2, sa. 18-19.] kalikAlasarvazIhemacandrasUribhagavatpraNIte parokSAyAM--- -eSveka eva kartA, dhAtvarthaH kartA nAsti, etajjJAnasya phalamAha- yo hyevaM pazyatisattA'pi ekaiva, athApi bhUtabhAvinRpAdInAM kriyAsambandhena | vetti, so'pyanandha:yAthArthyajJAnavAnityarthaH, yadi kevalakriyAbhedAdiha sarvA vibhaktayaH siddhA iti bhAvaH / jJAnasyaitAvat phalaM tarhi tadanusAramanuSThAnasya phalAya kiM 40 pANinIye "vartamAne laTa"3.2.123.1 iti sUtre vaktavyamityAzaya: / yadyapyayaM zlokaH saMsArAnityatAti5 bhASyakRtA vartamAnakAlasattvAsattve vivAdaM prastutya zayabodhakaH, AtmA na kriyAzrayo no vA dRzyo lokaH / siddhAntitam, taccettham-"apara Aha-nAsti vartamAnaH | kriyAzrayasya tasya vinazvaratvAta tathApi ApAtataH kAla iti / api cAtra zlokAnudAharanti pratIyamAnamarthamAdAya kSaNabhaGgavAdimatasAdhakatvenopanya"ja vartate pakramiSUna pAtyate na syandante saritaH sta: / na kevalaM kSaNabhaGgavAdina evaM vartamAnatvamaniSTa-45 saagraay| mapi tu mImAMsaka vicAraka]syApItyAha-mImAMsako 10 kUTastho'yaM loko na viceSTitA'sti, yo hyevaM manyamAno yuvA medhAvisammata ityAdi-AtmAnaM pazyati so'pyanandhaH / / vicArakaM manyamAno medhAvI cAso sarvasammatazca, yuvA-- mImAMsako manyamAno yuvA medhAvisaMmataH / / avikalendriyo mImAMsaka:-tattvA'tattvavicAraka: kAkakAkaM smehA'nupRcchati 'kiM te patitalakSaNam // mihAnupRcchati sma, kimityAha-ki te pati-50 anAgate na patasi atikrAnte ca kAka na / talakSaNamiti--te patitasya-pAtasya lakSaNaM kimiti, 15 yadi samprati patasi sarvo lokaH patatyayam / / kisvarUpaste pAta iti vada, yadi ca tasya : himavAn gacchati // nirNItaM rUpaM na tahi patanakriyA nAstyevetyarthaH / tadAhaanAgatamatikAntaM vartamAnamiti trayam / anAgate na patasi-yaH kAlo-nAgatastatra kathaM sarvatra ca gatinAsti gacchatIti kimucyate // / patasIti vyavahAraH syAt / evaM he kAka ! atikrAnte'pi 55 , ayamAzaya:-niSpannasyArthasya bhUtatvAta aniSpa- ! na patasi-tatrApi patasIti vartamAnaprayogo nocitaH / 20 nasya ca bhaviSyattvAta niSpannAniSpannaNyatirekeNa ca / yadi samprati---prayogakAle patasIti kathayiSyasi tadA rUpAntaratvAbhAvAta vartamAnatvaM nAstIti vartamAnakAlo- sarvo lokaH patiSyati-kriyAyAH vartamAnatvAbhAve'pi 'lIka iti vartamAne vibhaktividhAnamayaktamiti / kSaNa- | yadi patatIti vyavahAraH syAt tadA sarvasmin viSaye bhagurapadArtha mAtravAdimate vastumAtre kriyAzrayatvAsambha- patatIti vyavahAraH kuto netyarthaH / ayaM bhAva:-mA'stu 60 vAt kriyAyAM bhUtabhaviSyatpratidvandvivartamAnatvAbhAvena kSaNabhaGgavAdaH, vicArakANAmapi mate kriyA trikSaNaM 25 kAlavibhAgAnavagateH "vartamAne laT" iti sUtramanarthakam, / tiSThati, tathApi kSaNatrayasyAtisUkSmatvAjjJAtumazakyatvena atItAnAgatAnAmatItatvenAnAgatatvena ca vartamAnatvaM / tasyAH kriyAyAH kathaM vartamAnatvena vyavahAro bhaviSyati, nAsti, yaccAsti dravyaM tadapi kSaNabhaGgavAdimate na | ajJAtAyA api kriyAyA yadi vartamAnatvena. vyavahArakriyAzrayo bhavitumarhati, kriyAM prati dravyasya samavAyi- stadA asatyA api kriyAyA vartamAnatvena vyavahAra:65 kAraNatvenottarakSaNe kriyA vAcyA, tat tu na sambhavati, kuto na syAt / tathA ca himavAnapi gacchatIti vyavahAraH : 30 taduttarakSaNe pUrvakSaNIyadravyasya naSTatayA'nyasyaiva bhaavaat|| syAt / tathA ca kimAyAtamityAha anAgatamatikrAntamiti, tadupapAdanAyAha-api cAtra zlokAnudAharantIti ayamAzaya:--eka eka kSaNa upalabhyate vartamAnaH, atItozlokAnAmayamAzayaH-cakraM vartate iti na, 'iSuH 'nAgatazca nopalambhayogyo bhavati, ekasyaiva kSaNasya pAtyate' iti na, 'saritaH sAgarAya syandante' iti na, | padArthAdhikaraNasya gamanAdikriyAsambandhaH kathamupala-70 pUrvoktAH prayogA vartamAnakAlasya sattve eva saMgacchante, bdhiyogyaH syAt / evaM ca sarvatra padArthe kAle vA gati35 vartamAnakAlasya cAbhAvAna yuktA iti / vartamAnasyA- | nAsti tahi gacchatIti vartamAnaprayogaH kimucyata iti bhAve hetumAha-kUTastho'yaM loka iti-ayaM loka zaGkA sthireti / atrAhasarvadA svarUpa eva tiSThati, na viceSThitA'sti-vyApAra- "kriyApravRttI yo hetustadartha yad viceSTitam ! . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsidahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 2, sU0 20.] - . tat samIkSya prayujIta gacchatItyavicArayan // yeSAM te, astIti nizcinvanti / asmAkaM ca tAdRzakAla kriyArambhe yo hetu: prayojakaM phalaM, tadartha phalArtha, trayapratyakSIkaraNarUpasAmarthyAbhAvAdanumAnameva zaraNam, yad viceSTitaM yo vyApAraH kriyAsamUharUpaH, tat samIkSya yataH sUkSmo bhAvo'numitenAnumAnenaiva gamya iti / evaM ca 40 tadanukUlatvena buddhiviSayIkRtya, buddhiparikalpitasya kriyAyA vartamAnatvasyApratyakSatve'pyanumAnenaiva tasyA varta5 kriyAsamUhasya buddhikalpitameva vartamAnatvamAdAya gacchatI- mAnatvavyavahAra iti zam / / 5.2.16 // ti prayogaM kuvikalpazaGkAkalaGkarahitaM kurvIteti / so'yaM ghaTa ityAdipratyabhijJAnAt kSaNabhaGganirAse kRte devadatta | zatrAnazAveSyati tu sasyau / 5: 2. 20. / / sya dezAntaraprAptirUpaM gamanaM nirhetukaM na sambhavati, ta0 pra0-satyarthe vartamAnAd dhAtoH zatrAnazau pratya ato dezAntaraprAptirUpaM phalameva tasyA nimitta bhavi- | yo bhavata, evyati tu- eSyanmAtre bhaviSyantIviSaye'yaM, 45 10 tumarhati, tAM gamanakriyAmAzritya gacchutIti pratyayo'bA / sasyau-syapratyayasahitau zatrAnazI bhvtH| syo'pi pratya dhita' upapadyata iti kriyAyA vartamAnatvamavagamyate / varta- / yatvAd dhAtoreva / pAna, yAnto, yAntaH zayAna:zayAno, mAnasvAbhAve ca bhUtabhaviSyatorapyabhAvaprasaGgaH, vartamAna | zayAnAH; nirasyan, nirasyamAnaH; pacan, pacamAnaH / eva hi bhUtatvaM bhaviSyattvaM ca pratipadyate / tatrAnekakSaNa- | ekaviSayatvAda vartamAnA'pi- yAti, yAtaH. yAnti; samUhAtmaka kriyAprabandharUpaM buddhacA saMkalpya gacchatI- evaM sarvatra / tathA- sana, asti; adhIyAnaH, adhIte; 50 15 tyAdi prayujyata ityarthaH / evaM vAstavavartamAnakriyAbhAva- vidyamAnaH, vidyate; jahvata, grahoti; vivana detti; jAnan maGgIkRtyAnumitabauddhasamUharUpakriyAM tadvartamAnatvaM ca / jAnAti braahmnnH| tathA tarAdau pratyaye- pacattaraH, bauddhamaGgIkRtya prayogAnupapAyedAnI vAstavavartamAnakriyAM | pacattamaH, pacatitarI, pacatitamAm / pacadrUpaH, pacatitattatkSaNavatinI yogipratyakSapramANikAmAzritya samAdhatte | rUpam / jalpatkalpaH, jalpatikalpam / pazyaddezyaH, pazyati -'apara Aha-asti vartamAnakAla iti / Adityagativa- dezyam / paThazIyaH, paThatidezIyam / evaM-pacamAnataraH, 55 20 nopalabhyate / api cAtra zlokamudAharanti pacamAnatamaH, pacatetarI pacatetamAmityAdi / dvitIyA"bisasya bAlA iva dahyamAnA, cantapadasAmAnAdhikaraNya-saMbodhana-tarAdijitataddhitapratya' na lakSyate vikRtiH snnipaate| yottarapada-kriyAlakSaNa-kiyAhetuSu vartamAnAyA anvaastIti tAM vedayante vibhAvA:, yAyogAt zatrAnazAdeva-pacantaM pacamAnaM pazya, pacatA / sUkSmo hi bhAvo'numitena gamyaH / / " iti / pacamAnena kRtam, pacate pacamAnAya dehi pacata: pacamA-60 25 ayamAzaya:--kriyAyAM trikSaNAvasthAyitvena vartamAna- | nAda bhItaH, pacata: pacamAnasya svama, pati pacamAne kAlo bhavitumarhati, kintvAdityasya gativata pratyakSeNa no- | gataH, saMbodhane-he pacana ! he pacamAna || tarAcanyata. palakSyate, kriyApratyakSatvAbhimAnino yathAtidUratva vazAt / ddhite-kurvato'patyaM kauvaMtaH, pAcataH, vaikSamANiH, kurvasUryasya vidyamAnA'pi gatiH pratyakSeNopalabdhamazakyatvA-trAzaH, pacatpAzaH kurvavaraH, pccrH| uttarapade danumeyaiva bhavati, tathA'tisUkSmakAlAvacchinnatvAdekavakSa- | majyata iti bhaktiH, kurvana bhaktirasya-kurvaktiH kurvA-65 30 NAvacchinnakriyA'pyanumeyaiveti / nanu kAryeNottaradezasaMyo- | gabhaktiH; kurvaspriyaH, kurvANapriyaH; buvanmATharaH, bruvANa gAdinA ekakakSaNavatyaMtisUkSmavatamAnakriyAyAH kathaman- | maatthrH| kriyAyA lakSaNaM jJApakaM cihnam, tatra-tiSThanto. mAnamata Aha-api cAtra zlokamudAharantIti / bise / 'nuzAsati gaNakAH, zayAnA bhujhate yavanAH, bahuSu mUtradahyamAne dahyamAnA api bisasya vAlAH pratyakSaM dahyamA- | yatsa katra iti pRSTaH kanidAha- yastiSThan mUtrayati, natvena nAvasIyante, kintu bisAntargatatvAd bisadAhe evaM-yo gacchan makSayati, yaH zayAno bhuGkte, yo'dhI-70 35 teSAmapi dAho'numAnena pratIyate / tathA kaarksnnipaate| yAna Aste / tathA yaH paThana pacati sa maitraH, evaM-yaH ekaikakSaNagrahaNe kriyAvezalakSaNA vikRtiH pratyakSeNa na pacana paThati yo'dhIyAna Aste, ya AsIno'dhIte / tathA gRhyate, kintu tAM tribhAvA:- triSu kAleSu bhAvo bhAvanA "phalantI vardhate drAkSA, puSpyantI vrddhte'bjinii| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 20.] kalikAlasarvazazrIhemacandrapUribhagavatpraNIte zayAnA bardhate dUrvA, AsInaM varSate bisam // " riti bhAvaH / zatRpratyaye zakAra RkArazcAnubandhau 'at' kriyAyA hetarjanakastatra- arjayan vasati, adhIyAno / ityavaziSyate, Anazi ca zakAro'nubandhaH, 'Ana' itydvsti| ziSyate, "navA''dyAni zata-kam ca parasmaipadam" [ 3. eSyati tu sasyo- yAsyana, zayiSyamANaH, pakSyan, 3. 16.] iti zataH parasmaipadatvAt sa parasmaipadino 40 5 pakSyamANaH, yAsyati, zayiSyate. pakSyati, pkssyte| | dhAtorbhavati / "parANi kAnA''nazau cAtmanepadam ' [ 3. tathA- bhaviSyana, bhaviSyati adhyeSyamANaH, adhyeSyate / 3. 20. ] ityAnaza AtmanepadasaMjJatvAt sa AtmanepAhANa zAsana-pAna paramAtama ! padino dhAtUto bhvti| "yAMka prApaNe" ata: zatari pakSyatitarAma, pakSyatitamAmityAdi; sarveSvekaviSayasvAda samAnadIrgha-'yAt' zabdaH, ato ghuTi sI pare "RdumaviSyantyapi / 'pakSyan vrajati, pakSyamANo vrajati' iti | ditaH" [ 1.4.70.] iti svarAt parato nAgame 45 10 kriyAyAM kiyArthAyAma, ekaviSayatvAca maviSyantyAda- | saMyogAntalope-yAna, dvivacane-yAntau, bahuvacane yo'pi- pakSyAmIti vrajati, pAcako vrajati, paktuM c-yaantH| "zIGa svapne" ata Anazi "zIGa e: vrajati / pUrvavadeva ca dvitIyAdyantasAmAnAdhikaraNyAdiSu / ziti" [ 4. 6 104. ] ityekAre'yAdeze ca 'zayAna' bhaviSyantyAH samanvayAbhAvAdamAva:-pakSyantaM pazya, pakSya- zabdaH, tasya prathamAyAM-zayAnaH, zayAno, shyaanaaH| mANaM pshy| he pakSyan ! he pazyamANa ! brAhmaNa ! "asUca kSepaNe" nisapUrvasyAsya 'upasargAdasyoho bA" 50 15 pAkSyataH, pAkSyamANiH, pakSyamANapAzaH, pakSyADaktiH , [3. 3. 25.] iti vA''tmanepadaM bhavati, tatra parasmaipade pakSyamANapriyaH; jalpiSyanto jJAsyante paNDitAH, adhyeSya- | zatari zyavikaraNe pUrvAkAralope sau-nirasyana, Anazi mANA vtsyntiisyaadi| sadeSyatorabhAve tazvaH pktaa| tu "ato ma Ane" [4. 4. 114. ] iti mAmame nirsymaanH| bahulAdhikArAd dravya-guNayorlakSaNe, hetuhetumadbhAva "DupacISa pAke" IdittvAdasya "Igita:" [ 3. 3. 15. ] iti phalavati kartaryAtmane-55 yotake tyAdiyoge ca na bhavati- yaH kampate so'zvatthaH, 20 yata tarati tanaya, hantIti palAyate, varSatIti dhAvati padamanyatra ca parasmaipadaM bhavati. tatra parasmaipade zatarikariSyatIti vrajati, haniSyatIti nazyati, pacatyato pacan, Atmanepade cAnazi-pacamAnaH / ekaviSaya svAda vartamAnA'pIti-vartamAnA'pi satyarthe vihitA, lamate, vijayate'taH puujyte| kriyAyA api lakSaNe cAdi etAvapi tatraivetyekaviSayatvameteSAm, tathA ca vartamAnAyoge na bhavati-ya: pacati ca paThati ca sa caitraH, yo'dhIte cAste ca sa maMtra:, kAraH shitkaaryaarthH| vidhAnamutsargaH, zatrAnazI tadapavAdaH, kintvasarUpApavAda-60 25 kAro ucAdyarthaH // 20 // sya vikalpena bAdhakatAyA uktatvAd vartamAnA'pi bhavatIti bhAvaH / yadyapi ca vartamAnA prathamAntena sAmAnAdhikaraNye za0 ma. nyAsAnusandhAnam-zatrA0 / 'sati vihitA, etau tu aprathamAntena sAmAnAdhikaraNye'pIti ityanuvartate, tadAha-satyarthe vartamAnAviti / eSya- | vakSyati, tathA ca naika viSayatvameteSAmiti na bikalpaH nmAtre iti-satyarthe eSyati ca sasyau zatrAnazI bhavata prApnoti, tathApi kacit prathamAsAmAnAdhikaraNya ubhayo-65 ityarthasyApAtataH pratIyamAnasya vAraNAya 'epyanmAtre' ! rapi prAptyA tatrobhayorvikalpena vidhAnamiti tAtparyam / 30 ityuktam, tathA ca vartamAne kevalo, bhaviSyati ca sasyau vartamAnAyAmudAharati-yAti, yAtaH, yaanti| ati zatrAnazAviti vivakSitamiti bhAvaH / sAhityasya pUrvA-dizati-evaM sarvatreti / "asak bhuvi" ata: zatari parobhayasAdhAraNyena kadAcit parata: syo mA bhUdityata / nAstyolaka" [ 4. 2. 10. ] iti dhAtorakAralope Aha- so'pi pratyayavAda dhAtoreveti- pratyayasya | sau-san, vartamAnAyAM tu-asti| "iMk adhyayane" 70 prakRteravyavadhAnena paratayA vidhAnasya "paraH" [7. 4. ! nityamadhipUrvo'yam, ata Anazi "dhAtorivoM" [2 35118.] iti paribhASayA pratipAditatvAt pratyaya: syaH | 1.50. itIyAdeze samAnadIdhai sau-adhIyAnaH, prakRterdhAtoreva paro bhavati, na tu pratyayayoH zatrAnazo- | vartamAnAyAM tu-adhIte / "vidic sattAyAm" ata Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [ pA0 2, sU0 20. ] Ane divAditvAt zyavikaraNaM - vidyamAnaH, varta - pAkSikAviti viSayavasthAmAha-dvitIyAntapadasAmAmAnAyAM tu vidyate / "huMk dAnAdanayoH" ataH zatari / nAdhikaraNyetyAdi, tathA cAprathamAntasAmAnAdhikaraNye, hvAditvAd dvitve "hniNo0" [ 4. 3. 15. ] iti saMbodhane, tarAdibhinnataddhittapratyaye vivakSite, uttarapade 40 vAdeze "ano luk " [ 4 2 64 ] iti nAgamalope - | parataH, kriyAlakSaNe, kriyAhetau ca nityametau pratyayo bhavataH, 5 juhvava, vartamAnAyAM tu guNe - juhototi / "vidaka jJAne" tatra vartamAnAM kuto netyAha- anvayAyogAditi vartaataH zatari - vidan, vartamAnAyAM tu veti / "jJAMz mAnAyA eSu sthaleSu anvayasyAyogAdasambhavAdityarthaH / avabodhane" ataH zatari krayAditvAt bhAvikare " jAjJA- tatra tAvat dvitIyAdyantena vartamAnAyA na sAmAnAjano 0 " [4. 2. 104.] iti jAdeze ' zravAtaH [4. dhikaraNyam, vartamAnA hi kriyAbhidhAyinI, dvitIyAdyantaM 45 2. 96.] ityAkAralope ca - jAnan, vartamAnAyAM tu-jA- padaM ca kArakarUpadravyamabhidhatte iti na tayoH sAmAnA10 nAti, 'brAhmaNa:' iti sarvatra yojyamiti / tathA tarAdau dhikaraNyaM saMbhavati, kriyAyA hi kartA karmaNA ca prathamAntapadAbhidheyenaiva sAmAnAdhikaraNyasya pramitatvAt / "siddhasyAbhimukhIbhAvamAtraM saMbodhanaM viduH" iti harirItyA pratyaye iti-tarAdI pratyaye parato'pi kvacidimo kvacicca vartamAneti vikalpa ityarthaH / dvAvimau pacantI, ayamanayoH prakRSTaH pacan - pacattara : iti - atra "dvayorvibhajye ca / saMbodhanAntasya siddharUpatvena vartamAnAntavAcyakriyAyAzca 50 tarap" [7. 3. 6. ] iti tarap pratyayaH, pakAro'nubandhaH 1 | sAdhyarUpatvena siddhasAdhyayoH sAmAnAdhikaraNyenAnvayo na 15 ime sarve pacantaH, ayameSAM prakRSTaH pacan - pacattamaH bhavatIti tatrApi vartamAnAyA anvayAyoga eveti / iti - "prakRSTe tamap" [ 7. 3. 5. ] iti samap pratyayaH. tarAdibhinnataddhitapratyayAntAnAM ca syAdyantAd vidhAnAd pakAro 'nubandhaH / dvAvimau pacataH ayamanayoratizayena vartamAnAntasyApatyAdyarthena sadAnvayAyogAcca tatrApi na pacatIti prAgvat tarapi " kityAdye 0" [ 7. 3 8] vartamAnA / etacca sarvamudAharaNaiH spaSTatayA pratipAdayitu- 55 ityantasyA''mAdeze ca pacatitarAm / sarve ime pacanti | mupakramate pacantaM pacamAnaM pazyetyAdinA sambodhanA20 ayameSAM prakRSTaM pacatIti prAgvat tRmapi antyasya cAmA | ntamudAhRtya tarAdibhinnataddhite udAhartumavatArayati-deze - pacatitamAmiti, tyAdyantAnAM kriyApradhAnatvAt / tarAdyanyataddhita iti kurvato'patyamityaNi AdyasvaravRddhI ca-kaurvataH / evaM pacato'patyamityaNi mAdyasvaravRddhau 134 tasyAzva sAdhyatvena liGgasaMkhyAbhyAmayogAt tarabAdyantAnAmautsargikamekavacanaM napuMsakaliGgaM ca bhavati evamagre'pi, prazastaH pacan iti "tyAdezca prazaste rUpap" [ 7.2.10.] 25 iti rUpappratyaye - pacadrUpaH iti pakAro'nubandhaH / evaM [ 7. 4. 68 ] ityakAralope ca - vaikSamANiH / nindyaH prazastaM pacatIti pacatirUpam / ISadaparisamApto | pacan iti- pacatpAzaH iti- "nindye | ca - pAcataH / vIkSamANasyApatyamiti "ata ib" 60 [ 6. 1. 31] iti ini AdyasvaravRddhI "avarNavarNasya" pAzap" | jalpan iti "atamabAderISadasamApte kalpap dezyap | [ 7. 3. 4.] iti pAzap pratyayaH pakAro'nubandhaH / dezIyar" [ 7. 3. 11.] iti kalpappratyaye - jalpatkalpaH kurvato bhUtapUrva iti - kurvancaraH iti - "SaSThyA rUpya - 65 evamISadaparisamAptaM jalpatIti jalpatikalpam / evaM ! pcaraT" [ 7. 2. 80] iti pvarad pratyayaH, pakAraTakArA30 dezyapi pazyaddezyaH pazyatidezyam, dezIyari ca vanubandhau / evaM pacato bhUtapUrva iti pacacaraH / uttarapaThaddezIyaH, paThatidezIyam / uktadizA''nazi udAhartuM pade-bhajyata iti bhaktiH, atra karmaNi ko bhaktiH, mAha - evamiti imau dvau pacamAnI, ayamanayoratizayena sevya ityarthaH, atra vAcye puMliGge'pi zabdazaktisvAbhAvyAt pacamAna iti pacamAnataraH, ime sarve pacamAnAH, ktayantasya strIliGga taiva / kurvan bhaktirasya - kurvadbhaktiH / 70 ayameSAmatizayena pacamAna iti pacamAnatamaH, imo evaM kurvANo bhaktidasyeti kurvANabhaktiH / kurvan 35 pacete, ayamanayoratizayena pacate iti - pacatetarAm, priyo'syeti - kurvatpriyaH, kurvANaH priyo'syetiime sarve pacante, ayameSAmatizayena pacate iti pacate- kurvANapriyaH / bruvan bruvANo vA mATharo'syetitamAm, va kevalau zatrAnazI ka ca vartamAnayA bruvanmATharaH, bruvANamATharaH / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 2, sU0 20.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 135 kriyAlakSaNakriyAhetuzabdayoH parasparaM bhedaM pradarzayitumubha- ! yAdhAto:- yAsyan, syasahite Anazi zIdhAto:yorathaM vyAcaSTe, tatra kriyAlakSaNazabdArthamAha-zayiSyamANaH, atra dhAtoH seTtvAdiTi sasya kriyAyA lakSaNaM jJApakaM citmiti| atrodAharaNamAha- | SatvaM vijJeyam / 'pac'dhAto:- pakSyan pakSyamANaH, 40 tiSThanto'nuzAsati gaNakAH iti kathamanuzAsati / atra casya kaH, tadyogAt sasya SatvaM nasya NatvaM ca sheym| . 5 gaNakA:? iti prazne prativacanamidamiti tadanuzAsanakriyA- | ekaviSayatvAt pakSe bhaviSyantI vibhaktirapi bhavatIyA lakSaNaM sthAnamiti tadarthAd dhAtoH zatRpratyayaH / / tyAha-yAsyati, zayiSyate, pakSyati pakSyate iti / zayAnA bhujate yavanAH iti-kathaM bhuJjate yavanAH ? | bhUdhAtorudAharati-bhaviSyana, bhaviSyantI iMk' dhAtoH iti prazne prativacanamidamiti taddhojanakriyAyA lakSaNaM | -adheSyamANaH, adhyaSyate brAhmaNa ityAdIti / atha 45 zayana miti tadarthAd dhAtorAna pratyayaH / bahuSu mUtrayatsu tarAdI pratyaye udAharati- pakSyattara ityAdi, imo 10 kazcaitra iti prabhaH, yastiSThan mUtrayatIti prativacanam, ! pakSyantau, ayamanayoH prakRSTaH pakSyan iti-pakSyattaraH tadAha-bahuSu mUtrayatsu kazcaitra iti pRSTaH kazcidAha- iti, ime sarve pakSyantaH, ayameSAM prakRSTaH pakSyan itiyastiSThan mUtrayatIti- atra sthitikriyA mUtraNa- pakSyattamaH, imo pakSyataH, ayamanayoratizayena pakSyatIti kriyAyA lakSaNam, ebamagre'pi prabhottaravyavasthA jJeyA / -pkssytitraam| ime sarve pakSyanti, ayameSAmatizayena 50 evaM-yo gacchana bhakSayatIti-atra gamana kriyA , pakSyatIti-pakSyatitamAma / eSyati darziteSUdAharaNeSu . 15 bhojana kriyAyA lakSaNam / yaH zayAno bhuGkte iti-atra | zatrAnazau bhavatAM nAma, bhavaSyantI vibhaktiH kathamiti zayanakriyA bhakSaNakriyAyA lakSaNam / yo'dhIyAna Aste cet ? atrAha-sarveSvekaviSayatvAda bhaviSyantyapItiiti-abAdhyayanakriyA AsanakriyAyA lakSaNam / bhaviSyantyapi eNyadarthaM vihitA, etAvapi tatravetyekatathA yaH paThana pacati sa maitraH iti-atra paThanakiyA viSayatvameteSAma, tathA ca / bhaviSyantIvidhAnamutsarga: 55 pacanakriyAyA lakSaNam, evaM yaH pacan paThatIti-atra zatrAnazI tadapavAdaH, kintu asarUpasyApavAdasya vikalpena 20 pacanakriyA paThanakriyAyA lakSaNam / yo'dhIyAna Aste / ThanAkrayAyA lakSaNam / yA'dhAyAna Asta bAdhakatAyA uktatvAda bhaviSyantyapi bhavatIti bhaavH| iti-avAdhyayanakriyA AsanakriyAyA lakSaNam / ya / yadyapi ca bhaviSyantI prathamAntena sAmAnAdhikaraNye AsIno'dhIte iti- atrAsanakriyA adhyayanakriyAyA vihitA. etau tu aprathAmAntena sAmAnAdhiraNye'pIti lakSaNam, "AsInaH" [4. 4. 115.] ityAste: | vakSyati, tathA ca nakaviSayatvameteSAmiti na vikalpa: 60 parasyAnasyAderInipAtyate / tattvAkhyAnamapi lakSaNaM bhavati, prApnoti, tathApi kvacita prathamAsAmAnAdhikaraNye 25 yathA caitanyalakSaNo jIva iti atastatrodAharati-dvayorapi prAptyA tatrobhayovikalpena vidhAnamiti tathA phalantI vardhate drAkSeti-atra phalanakriyA vRddhi- tAtparyama / ekaviSayatvamAzritya yathA bhaviSyantI darzitA kriyAyA lakSaNam, puSpyantI vardhate'bjinIti-atra tathA bhaviSyantIM NakaM tamaM ca darzayati-'pakSyana vrajati, vikasanakriyA vRddhi kriyAyA lakSaNam. zayAnA vardhate pakSyamANo vrajati' iti kriyAyAM kriyArthAyAmiti 65 durveti-atra zayanakriyA vRddhikriyAyA lakSaNam, atra sasyau zatrAnazau eSyati kriyAyA kriyArthAyAM hya papade 30 AsInaM vardhate bisamiti-atrAsanakriyA vRddhikriyAyA | vihitAvityarthaH, tata: kimityAha- ekaviSayatvAda lakSaNamiti / bhaviSyantyAdayo'pIti-samAnaviSayatvAt tatrArthe atha kriyAhetuzabdaM vyAcaSTe-kriyA kriyAyAM kriyArthAyAM tum Nakaca bhaviSyantI" iti-tatra-arjayan vasatIti-atra vAsaki yAyA arjana- [5. 3. 13. ] iti tum Nakac bhaviSyantI ca vA 70 kriyA hetuH, "arjaN pratiyatne' iti caurAdiko dhAtuH / bhavantItyarthaH, tatra bhaviSyantyAM-pakSyAmIti vajatIti, 36 adhIyAno vasatIti-atrAdhyayanaM vasanakriyAyA hetuH / / pakSyatIti Nakaci-pAcako vrajatIti, tumi ca eSyati tu sasyau iti-bhaviSyadarthe tu syasihito pakvra jatIti / pUrvaM yathA vartamAnA dvitIyAdyantasAzatrAnazau bhavata ityarthaH / eSyadarthe syasahite zatari : mAnAdhikaraNyAdau na bhavatIti darzitaM sayuktika tathA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [ pA0 2, sU0 21. ] mANasyApatyamiti bhaviSyantIviSaye'pi jJeyamityAha-pUrvavadeva cetyAdinA / yaH pacati cetyAdI na kriyayorlakSyalakSaNabhAvo vivakSitaH dipradarzanAya dvitIyAsAmAdhikaraNye udAharati- krameNa hi pratIyamAnayorarthayorlakSyalakSaNabhAvaH syAt pakSyantaM pazya, pakSyamANaM pazyeti / sambodhane- | janyajanakabhAvo vA atra tu tulyakAlataiva kriyayorata eva 40 he pakSyan ! he pakSyamANa ! brAhmaNa ! iti / | taddyotakau cazabda prayujyete iti / sa maMtra ityubhayatra 5 tarAdibhinnataddhite-pakSyato'patyamityaNi-pAkSyataH, pakSyasambadhyate iti dravyalakSaNe na bhavati, kriyAlakSaNe'pi na iJi - pAkyamANi: / nindyaH bhavati, tathAhi - kutrApi ekasmin pramAtari pacanapaThanapakSyamANa iti pApi - pakSyamANapAzaH / uttarapade- yorlakSyalakSaNabhAvo yena gRhItaH sa evaM bravItibhajyata iti bhaktiH, pakSyan bhaktirasyeti- pazyadbhaktiH / yaH pacati ca sa paThati ca / evaM pacanakriyA lakSaNaM 45 pakSyamANaH priyossya-pakSyamANapriyaH / kriyAlakSaNe- ! paThanakriyA lakSyA / cAdiyogAbhAve tu zatrAnazau bhavata 10 jalpiSyanto jJAsyante paNDitAH iti - atra hi / eva yathA -- pacan pacamAno vA sa paThati" iti / anujalpanakriyA jJAnakriyAyA lakSaNam / kriyAhetI - bandhaphalamAha - zakAraH zitkAryArthaH iti- zitkAryaadhyeSyamANA vatsyantIti -atra vasanakriyA adhya- vikaraNAdi / RkAro GayAdyarthaH iti- "adhAtudiyanakriyAyA hetuH, eSu satyapi eSyattve bhaviSyantI | hRtaH" [ 2. 4. 2. ] iti GIvidhAnArthaH, AdipadAt 50 na bhavatIti bhAvaH / yatra na vartamAnatvavivakSA navA "Rdudita:" [ 1. 4. 70 ] ityAdinA nAgamAdi15 eSyatvavivakSA tatra na vartamAnA na bhaviSyantI navA saMgrahaH // 5. 2. 20. // zatrAnazAvityAha- saveSyatorabhAve tu vaH pateti / bahulAdhikArAt zatrAnazoH kvacit pravRttimaM bhavatItyapravRtti darzayati- dravyaguNayorlakSaNaM, hetuhetumadbhAvadyo - ta0 pra0--mAGayupapade Akroze gamyamAne sati tautake tyAdiyoge ca na bhavatIti / yaH kampate / zatrAnazau pratyayau bhavataH, bahuvacanAvasatyapi / mA pacana 55 20 so'zvatthaH iti - atra hi kampanaM lakSaNaM bhavatIti / vRSalo jJAsyati mA pacamAno'sau martukAmaH, ! tau mADyAkrozeSu / 5. 2. 21. // "mA jIvan yaH parAvajJAduHkhadagdho'pi jIvati / tasyAjananirevAstu jananIklezakAriNaH zizupAlavadhe, sarga - 2 ] [ tenAzvattho lakSyate, na tu tat kriyAviSayam, kiM tarhi ? | dravyaviSayam, azvattharUpa dravyaviSayatvAt / yat tarati tallaghu iti - atra taraNena laghusaMjJako guNo lakSyata iti guNaviSayaM tat na tu kriyaavissym| hantIti palAya25 te, varSatIti dhAvatIti- atra yadyapi hananavarSaNAbhyAM palAyanadhAvanakriye lakSyete, tathApi zatrAnazau na bhavataH / haniSyatIti nazyatIti-atra hananakriyA nazanakriyAyAM za0 ma0 nyAsAnusandhAnam--tau0 / satItyanuvartata heturiti hetuhetumadbhAvaH / pacatyato labhate iti - atra iti bhUtAdau na syAdityAzaGkAmapanetumAha - bahuvacanApacanakriyA lAbhakriyAyA hetuH / kariSyatIti vrajatIti ! dasatyapIti- bahuvacanasya sarvakAlikAkrozavyAptyarthaM 65 30 atra karaNakriyA vrajana kriyAyAM heturiti hetuhetumadbhAvakatvAt, ye kecana vartamAne'vartamAne vA AkrozAsteSu zAnazoranuvRttAvapi 'to' grahaNamavadhAraNArtham, tenAtra 60 viSaye asarUpavidhinApyadyatanI na bhavati / bhavatItyapi kazcit / / 21 / / vijJeyaH / vijayate'taH pUjyate iti atra vijayakriyA | sarveSu zatrAnazau bhavata iti bhAvaH / udAharati--mA pacan pUjane hetuH / kriyAlakSaNe'pi kvacinna bhavatItyAha / vRSalo jJAsyatIti- mAG niSedhe, vRSalo dAsajAtiH, kriyAyA api lakSaNe cAdiyoge na bhavatIti / | 'pacan' iti zatRpratyayAntaH, bhUtakAlikapacanAbhAvaviziSTo tadudAharati yaH pacati ca paThati ca sa caitraH, vRSalo'gre jJAsyatIti pryogaarthH| mA pacamAno'sau martu - 70 35 yo'dhIte cAste ca sa maitraH iti / atra laghunyAse- kAmaH iti - pacamAna ityAnaspratyayAntaH, matu kAmo yasya sa martukAmaH, "tumazca manaH kAme" [ 3.2.140. ] ittham - "cAdiyoge na bhavatIti-na kevalaM dravyaguNa yorlakSaNe cAdiyoge sati kriyAyA api lakSaNe na bhavati / iti malopaH bhUtakAlikapacanAbhAvaviziSTo'sI maraNe // / 1 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU. 22-23.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte %3 cchuriti prayogArthaH / 'mA jIvan yaH' ityAdi zizupAla- zatari nAgame saMyogAntalakSaNe talope ca-vidan, ubhayatra vadhadvitIyasarge baladevasyoktiH 'yaH parasmAt-zatroH avajJA- | vyaJjanAntatvAt silopaH, vartamAnAtivi tUpAntyaguNeapamAnam, tajjanyena duHkhena dagdho'pi, jIvati--prANAn / vetti, dasya "aghoSe0" [ 1. 3. 50. ] iti daH / dhArayati, sa mA jIvan-bhAkrozaviSayIbhUtabhUtakAlika- idaM ca prathamAntasAmAnAdhikaraNye, yatra ca dvitIyAntAdya-40 5 prANadhAraNAnukUlavyApAraH' iti pUrvArdhArthaH, uttarArdhaM tu | | ntasAmAnAdhikaraNyaM saMbodhanAdi vA tatra tu pUrvavadeva spaSTameva / asarUpApavAdanyAyena kadAcidadyatanI syAdi- zatava bhaviSyati, na bartamAnetyAha-viduSA kRtam, tyAzaGkA vArayitumAha-zatrAnazoranuvRttavapi taugraha- | vidatA kRtamiti---"kvasuS mato ca" [2. 1. 105.) NamavadhAraNArthamiti-tAveva syAtAmiti niyamArthamiti | iti kvsorussaadeshe-vidussaa| sambodhane- he vidvan ! bhAva: / phalitArthamAha-tenAtra viSaye asarUpavi- | he vidan iti-sambodhanaseH zeSaghuTtvAbhAvAd dIrghA- 45 10 ghinA'pyadyatanI na bhavatIti-niyamazAstrANAM bhAve-vidvAna! he vidana! tarAdyanyataddhite-viduSopaniSedhamukhenApi pravRtteraGgIkArAditi bhAvaH / taugrahaNasya | tyamityaNi-vaduSaH, evaM vidato'patyaM vedataH / uttarapadezatrAnazoranuvAdakatAmAzritya pakSe'dyatanIM vidadhAnAnAM | vidvAn bhaktirasyeti-vidvadbhaktiH, evaM vidan bhaktimatamAha-bhavatItyapi kazciditi / / 5. 2. 21. / / rasyeti-vidadbhaktiH / kriyAlakSaNe-vidvAn Aste, vidannAste / kriyAhetI-vidvAllabhate, vidabhate iti-50 vA vetteH kvasaH / 5. 2. 22. // "li lau" [ 1. 3. 65.] iti nakArasya sAnunA16 ta0 pra0-satyarthe vartamAnAda vetteH kyasupratyayo | siko lakAraH / uktaprayogeSu vartamAnA kathaM netyAha vA bhavati, pakSe yathAprAptam / vidvAn, sAdhustattvaM | dvitIyAdyantasAmAnAdhikaraNyAdiSu pUrvavadanavidvAna vidana vetti / vidyA kRtam, vidatA kRtam / | nvayAdevana vrtmaaneti| anubandhayoH sArthakyamAhahe vidvan !, he vidan ! / baMduSaH, vaidataH / vidvdbhktiH| | kakAraH kitkAryArthaH iti-kitkArya guNAbhAvaH, 55 viddbhktiH| vidvAnAste, vidnnaaste| vidvAllamate, ukAro ucAdyarthaH iti-Adipadena nAgamo bodhyaH / 20 vidala lamate / dvitIyAntapadasAmAnAdhikaraNyAdiSu / atretthaM laghunyAse-"asarUpo'pavAdo0" [5. 1. 16.] pUrvavadananyayAdevana vrtmaanaa| kakAraH kitkAryArthaH / / ityanenaM vikalpe siddha vAgrahaNamatra prakaraNe asarUpavidheukAro syArthaH / / 22 / / lakSyAnurodhArtham, ata eva "vaya:-zakti." ityatrAnabhiza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vA vetteH / pUrvasUtre dhAnAna vAsarUpaH zatRrityuktam" iti // 5. 2.22.11 60 bahuvacanenAdhikArthalAbhamAzrityAsatyapi kAle tayovidhA pUDa yajaH zAnaH ! 5. 2. 23. / / 25 namAzritam, iha tu tatsambandhasya vicchinnatAsambhAvanA syAditi tAM vArayitumAha-satyarthe vartamAnAditi-- ta0 pra0---satyayeM vartamAnAmyAM pati-yajimyAM para: na satIsyasya vicchedo'pi tu bahuvacanasAmarthyAt zAnaH pratyayo bhavati, kRtvAt kartari / pavate-pavamAnaH, tasyAkiJcitkaratvameva tatra, iha tu tadanuvRttiHsulabhaveti malayaM pavamAnaH / yajati yajate vA-yajamAnaH / mAnazA bhAvaH / vikalpaphalamAha-pakSa yathAprAptamiti-..-zata yoge na SaSThIsamAso, na ca yajeraphalati kartari 65 30 pratyayo vartamAnA vibhaktizcApi bhavatIti bhaavH| tadAha so'stIti vacanam, evamuttaratrApi / zakAra: zikA- . sAdhustattvaM vidvAn vidana vetti iti-kvasau kakAra ryArthaH // 23 // ukArazcAnubandha iti 'vas' avaziSyate, zatari zakAra za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pU0 / zAne zakAroRkArazcAnubandha iti 'at' avaziSyate, "vidaka jJAne" | 'nubandhaH 'Ana' avaziSyate / arthavizeSokti binA ata: kvasau sau "RduditaH" [1. 4.70.] iti svarAta vihitaH zAnaH kRtvAt kartari bhavatItyAha-kRttvAta 70 35 parato nAgame "ns-mahatoH" [1.4.06.] iti | kartarIti-"kartari" [5.1.3.] iti sUzeNetyarthaH / dIrghe saMyogAntalakSaNe sakAralope ca-vidvAna, evaM "pU pavane" pavate iti zAne zavi guNe'vAdeze "ato Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 2, sU0 24. ] / 11 | padam " [ 3.3.20 ityAza AtmanepadasaMjJA, pUGo GitvAt " iGitaH 0 [ 3. 3. 22. ] ityAtmanepadam, yajerIdittvAt phalavati kartari "Igita:" [3. 3. e5. ] 10 ityAtmanepadamityAbhyAmapyAtmanepadasya prAptyA pUrvasUtreNa vAnarAH siddhayA rUpe vizeSAbhAvena sUtrasya vaiyarthyaM hRdi nidhAyAha - AnazA yoge na SaSThIsamAsaH iti - | "tRptArthapUraNAvyayAtRzzatrAnazA " [ 3.1.85. ] iti | sUtreNAnantayoge SaSThIsamAsasya niSedha uktaH, tatra ca 15 tadanubandhakagrahaNe nAtadanubandhakasya ityAdinyAyena | parAbhindamAnAH / anabhidhAnAtra vAsarUpaH zatRH // 24 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam vayaH 0 / sUtrArthaM sAmAnyato vyAkhyAya vizeSato bodhayituM padArtha 40 vivecayati-- vayaH - prANinAM kAlakRtA bAlyAcava stheti - vayaH zabdasyAnyArthe'pi [ pakSiNyapi ] prayogAdidaM vyAkhyAnamAvazyakam, sukhitvaduH khitvAdikamapi kasyacinmate kAlakRtameva bhavatIti tadvAraNAya bAlyAdItyu - ktam / udAharati-katIha zikhaNDaM vahamAnAH iti - 45 zikhaNDaM hi bAlaiH zirasi dhAryamANA asaMskRtA [ janmataH prabhRti cchedamanAptAH ] kezA ucyante tadvahanena hi avasthAvizeSo gamyata iti vayogamanaM spaSTam | "vahIM prApaNe" ataH zAne zavi mAgame ca -- vahamAnAH / khiyaM gacchamAnAH iti 'katIha' ityatrApi yojanIyam, strIgama- 50 namapi tadyogyamavasthAvizeSameva gamayati, "gamlu gatI" iti 'gam' dhAtuH parasmaipadI, tato'pi zAno vidhAnasAmayadeva, ataH zAne zavi "gami0" [4.2.106. ] izyantasya chAdeze mAgame ca - gacchamAnAH / zaktipadArthaM vyAcaSTe - zaktiH sAmarthyamiti- sAmathryaM hi samIhi- 55 takArya sampAdanayogyataiva / katIha hastinaM nighnAnAH iti - hastihananena hi hantuH sAmarthyAtizayo gamyate / "hanaMk hiMsA - gatyoH" ataH zAne "gama-hana0 " [ 4. 2. 44 ] ityupAntyalope "hano hno ghaH" ! / 2. 1. 112. ] iti dhanAdeze ninA yoge - 60 nighnAnAH / samaznAnAH iti 'katIha' ityatrApi yojyam, samyagbhojanakartRtvamapi sAmarthya dyotakameva nAsamartho bhomapi prabhavati kutaH samyagbhojanam, "azaz bhojane " ataH zAne bhAvikaraNe samA yoge- samaznAnAH / zIlapadArthaM vyAcaSTe - zIlaM svabhAvaH iti - 65 svIyo bhAvaH prakRtirityarthaH, katIhAtmAnaM varNayamAnAH iti - AtmaprazaMsanaM hi na sarvasAdhAraNI prakRtiH sabhyaistasya garhitatvAt parityakatvAcca tathA ca kasyacidevAtpamedhasastacchIlamiti bhAvaH / "varNa N varNakriyAvistAra - guNavacaneSu' ataH zAne Nici zavi guNe'vAdeze 70 mAgame ca varNayamAnAH / parAn nindamAnAH itiparanindA hi na sarvasAdhAraNI prakRtiH kintu kasyacideva svabhAvaH / "Nidu kutsAyAm" iti 'nind' dhAto: zAne zavi mAgame ca nindamAnAH / sarvatra zAnasyaiva vidhIyamAnatayA'sarUpApavAdanyAyena pakSe zatA'pi yuktaH, sa kathaM 75 138 zrIsiddha hemacandra zamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH 1 ." ma Ane" [ 4. 4. 114. ] iti mAgame ca pavamAnaH / evaM malayaM pavamAnaH iti- atra "karmaNi kRtaH ' [ 2.2-83. ]iti SaSThadhAH " tRnudantA0" [2.2.10] iti niSedhAt "karmaNi" [2.2.40. ] iti dvitIyA bhavati 5 "yajIM devapUjAsaGgatikaraNadAneSu yajati yajate veti zAne zavi mAgame ca yajamAnaH / 'parANi kAnA''nazI cAtmane / / yadyapi neSTasiddhirubhayorapi samAnAnubandhakatvAt tathApi * sahacaritAsahacaritayoH sahacaritasyaiva grahaNam * iti nyAyena zatRsahacaritasyaivA''nazabdasya grahaNaM na tu . zAnazabdIyAnasyeti na zAnAntasya SaSThIsamAsaniSedha iti / 20 vizeSArthaM pRthagidaM sUtramiti bhAvaH / phalAntaramapyAhana ca yajeraphalavati kartari so'stIti vacanamiti - 'yaj' dhAturubhayapadI, tatra kartRgAmini kriyAphale AtmanepadaM paragAmini ca parasmaipadamiti viveka: / etatsUtrAbhAve ca yatra paragAmi kriyAphalaM syAt tatrAtmanepadAbhAve 25 Anaz na syAditi yajamAna iti rUpaM na syAt, kRte ca sUtre dvayorapi viSaye zAno bhavatIti sUtra mAvazyakamiti / uktanyAyamanyatrApyatidizati - evamuttaratrApIti"vayaH-zakti-zIle" iti sUtre'pIti bhAvaH, SaSThIsamAsArthaM parasmaipadavidhAnArthamevAgrimamapi sUtramiti bhAvaH vize30 Sazca tatraiva sUtre vakSyate / anubandhaprayojanamAha--zakAraH zitkAryArthaH iti-- zitkAryaM vikaraNAdi / / 5. 2.23 // vayaH zakti-zIle / 5.224 / / ta0 pra0 - satyarthe vartamAnAda dhAtorvayaH -zakti-zIleSu gamyamAneSu zAno bhavati / vayaH prANinAM kAlakRtA 35 bAlyAvasthA katIha zikhaNDaM vahamAnA:, striyaM gaccha mAnAH / zaktiH - sAmarthyam, katIha hastinaM nighnAnAH, samaznAnAH / zIlaM -- svabhAva:, katIhAtmAnaM varNa yamAnAH, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 2, sU0 25. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 139 'na prayukta ityAzaGkAmapanetumAha-anabhidhAnAnna zata- . brahmANDapurANe'pi proktam-"iha hi ikSvAkulariti-zatazabdasya prathamaikavacane yadyapi 'zatA' iti ! vaMzodbhavena nAbhisutena marudevAnandanamahAdevena RSabheNa rUpamucitaM tathApi pratyayasvarUpabhaGgabhiyA tAdRzaM rUpaM na , dazaprakAro dharmaH svayamevAcIrNa: kevalajJAnalAbhAcca nirdiSTamapi tu zatarityevetyanamIyate, alamadhikena lakSya- pravartitaH / / " iti / akRcchrAthaM iha na pratipipAdayiSita 5 kacakSuSkANAM prayogeSu paryanuyogo neti / / 5. 2. 24. // ' iti dyotayitumatra 'kRcchaNa' iti padam / vastutastu dhAra- 40 . .. ... ... ... .....yati yatidharmamityeva prayogaH, atRzo'bhAvAdeva akRcchAdhArIDo kRcchetRza / 5. 2. 25. / / rthAbhAvapratIteH, atRzo'bhAve ca sakRdgatAviti nyAyena ta0 pra0--akRccha:-sukhasAdhyaH, akRcche satyarthe : na zatrAnazI kintu vartamAnava tatrociteti dhArayatItyeva vartamAnA dhAreriGazca paro'tRza pratyayo bhavati / dhArayan / prayoga iti svamatam / pUrvagatamiti-dRSTivAdanAAcArAGgama, adhIyana dumapuSpIyan / akRccha iti mno'Ggasya pUrvagatamiti caturtho bhedastat tathA, yadAhu:- 45 10 kim ? kRNa dhArayati yatidharmama, kRcchaNAdhIte .. ra "parikarma-sUtra-pUrvAnuyoga-pUrvagata-cUlikAH paJca syudRSTipUrvagatam / iGa Anazi prApta dhArerumayaprAptI vcnm|| vAdabhedA:0 // " iti / kecit tu vartamAnAvat zatrAvA'sarUpo'pi neSyata evaM // 25 // nazAvapIha bhavata ityAhuH, tanmUlaM tu mRgyam, punaH prasa vijJAnaM vA zaraNam / sUtrasya sArthakyamupapAdayatiza0 ma0 nyaasaanusndhaanm-dhaarii| akRcchra:-' iGa Anazi prApte dhArehabhayaprAptau vacana miti, aya-50 sukhasAdhyaH iti-sukhena- anAyAsena,sAdhyaH-sAdhayituM , mAzayaH-iGo GittvAdAtmepaditvamiti tataH parasmaipada15 zakya iti bhAvaH / curAderAkRtigaNatvAt "ghugaNa dhAraNe" saMjJakaH zatapratyayaH prApnotyeva na, kintu AtmanepadasaMjJaka atRzi RkAraH zakArazcAnubandha iti 'at' avshissyte| : Anaz eva prApnoti, tanivAraNAya atRzo vidhAnAya dhArayan AcArAGgamiti-Nici vRddhau dhAri' itya- . ca sUtrakathanam, evaM dhAregitvena tatra phalavati kartari to'nenAtazi zavi guNe pUrvAkAralope-dhArayat, tataH Atmanepade Anaz, anyatra parasmaipade zatRpratyaya ityubhaya-55 sau nAgame saMyogAntalakSaNe talope vyajanAntakSaNe : prAptI atRza eva syAditi niyamanArtha ca vacanam / 20 silope ca-dhArayana, AcaraNamAcAraH, Acaryate dA, nanviha zatRpratyaya eva vidhIyatAM tAvatA'pi rUpasAmya ziSTAcarito jJAnAdyAsevanavidhirityarthaH, tatpratipAdaka- mutArthalAbhazca bhaviSyatIti cet ? na-iDo hi parasmaigrantho'pi AcAraH, pravacanapuruSasyAGgamivAGgam, AcAra-! paditvAbhAve'pi vidhAnasAmarthyAt bhavatu nAma zatRpratyayaH zvAso aGgaM ca AcArAGga tat / "iMk adhyayane" kintu dhAreH parasmaipaditvasambhavAt tatraiva parasmaipadasaMjJaka: 60 iGikoradhinA'vazyaMbhAvI yogaH, yadAha--kazcit / sa syAnna tu phalavati kartaryAtmanepade iti tatrApi 25 tamanuvartate / adhIyan dumapuSpIyamiti-anenAtRzi ! vidhAnAyAtRzo vidhAnamucitameva, atRzo hi nAtmanepada iyAdeze samAnadIce 'adhiyat' ityataH sau-adhIyana ! saMjJA navA parasmaipadasaMjeti sarvata upapatteH / yadvA prAkRte iti, dazavakAlikasUtrasya prathamamadhyayana-dramapuSpIya-: "zatrAnazA." [8, 3. 181] ityatra prayojanam / miti / padakRtyaM pRcchati-akRSaGga iti kimiti, , nanvanena sUtreNa kevalasyAtRzo vidhAne'pi vA'sarUpavi- 65 uttarayati-kRcchraNa dhArayati yatidharmam, kRcchre : dhinA''naz api bhaviSyati, vartamAnA ca prathamAntasAmA30 NAdhote pUrvagatamiti, yatidharma dazavidhaM munidharmam, : nAdhikaraNya iti cet ? atrAha-vA'sarUpo'pi yaduktam : neSyata eveti---yadi hi sa iSTaH syAt tadA'nena vizi"khaMtI maddava ajjava muttI tava saMjame abodhavve / SyAtRzo vidhAnamanarthakaM syAt, sAmAnyasUtreNaiva zatrAna- saccaM so AkiMcaNaM ca, baMbhaM ca jaidhammo // ", zovidhAnena vAsarUpavidhinA ca vartamAnAyA vidhAnenaMba 70 kSAntirdivamArjavaM muktistapa: saMyamazca boddhavyaH / . siddheH / tathA caitadvidhAnasAmarthyAda vAsarUpavidherabhAva: 35. satyaM zaucamAkiJcanaM ca, brahma ca yatitharmaH // " ] // 5. 1. 25, / / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paamo'dhyaayH| [pA0 2, sU0 26-27. ] - - suga-dviSA-ha: satri-zatra-stutye 'eSvevArtheSu ebhyo dhAtubhyaH' iti niyAmaka sUtramidamA1 5. 2. 26. / / vazyakamiti bhAvaH / bhAryA dveSTi paraM pazyantImitita0 pra0--satyarthe vartamAnAt sunodviSo'rhazca | nAtrAyaM bhAryAyAH zatrurapi tu tasyA anucitaM karma 40 pAtoyaMthAsaMkhyaM satriNi zatrau stutye ca kartari atRza | parapuruSadarzanaM na sahata ityevAbhiprAya iti nAtrAtRz iSTaH / 6 pratyayo bhavati / satrI - yajamAnaH, sarve sunvantaH, : vadhamarhati caura iti- nAbArhadhAtuH stutau vartate'pi yazasvAmina ityarthaH / cauraM viSan, caurasya dviSan, zatru- | tu yogyatAyAm, vadhayogyatayA cAtra nindava gamyata iti rityarthaH / pUjAmarhana, prazasya ityrthH| edhviti kim ? | nAtra stutirato'tRz na bhavati, sUtrAbhAve tu syAditi surAM sunoti, bhAryA dRSTi paraM pazyantIma, vadhamahati / bhAvaH / / 5. 2. 26. // caura: // 26 // tRn zIla-dharma-sAdhuSu / 5. 2. 27. / / 10 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-suga0 / satrizabdArtha ta0 pra0-zole dharma sAdhau ca satyarthe vartamAnAda mAha-satrI yajamAnaH iti / sarve sunvantaH iti, / dhAtostRn pratyayo bhavati / zole- kartA kaTama, vavitA etadarthamAha-yajJasvAmina ityarthaH iti, satraM hi / yAgasAmAnyamiti bahavaH, anekasvAmiko yAgaH satra-- janApavAdAn, karaNaM vadanaM cAsya zIlamityarthaH / miti pare, tathA cAnekasvAmikayAge sarveSAM yAgasvAminAM dharma:- kulAdyAcAraH, tatra-vadhUmUDhAM muNDayitAraH dhAvi-50 15 yajamAnatvena sarve sUnvanta iti bahavacanamupapadyate, tatra chAyanAH, zrAddha siddhamannamapahartAra AhvarakAH, muNDanAdi teSAM kuladharma ityrthH| sAdhau-yantA khela:, kartA vikaTaH, yAge ca yajamAnA eva RtvigbhiH kartavyaM somAbhiSavaNaM sAdhu gacchati sAdhu karotItyarthaH / naptR-meST-tvaSTakurvantIti tadyAgasampradAyavida AhuH / yAgasAmAnyamiti pakSe caikasyaiva satrasvAmitvena sarve sunvanta iti kSatta-hotR-potR-prazAstRzabdA auNAdikAH pitRmAtrA divat, ata evaMSAmAvidhau prathagRpAdAnam / zIlAdiSviti 55 padaM yajamAnaparaM na syAditi cet ? na-anekayAgasvAmi20 nAmekadA paricAyane tathAvyavahArasya kartuM zakyatvAt / kim ? kartA kttsy| bahuvacanaM "sana-mikSAzaMseruH" vastutastu ekasvAmikayAge yajamAnasya RtvigbhiH karta [5. 2. 33.] ityAdau yathAsaMkhyaparihArArtham / nakAraH sAmAnyagrahaNavighAtArthaH // 27 // vye somAbhiSave'dhikArAbhAvAdanekayAgasvAminAmekadA nideze'pi sarve sU vanta iti vyavahArasya kartumazakyatve za0 ma0 nyaasaansndhaanm-tn0| zIle dharma za0 ma0 nyAsAnusatyAga nAnekasvAmiko yAgaH satramityeva pakSo jyAyAniti | sAdhI ceti-zIlAdirathA dhA | sAdhau ceti-zIlAdiroM dhAtvarthasya vizeSaNama, tathAhi 60 25 bodhyam / "dhUgaTa abhiSave" kledanaM sandhAnAkhyaM pIDana- -dhAtvarthaH zIlaM yatra vivakSyate, evaM dhAtvartho dharmatvena manthane vA'bhiSavaH, ato'tazi bhavikaraNe vAdeze- yatra vivakSyate, dhAtvarthasampAdane sAdhutvaM yatra vivakSyata sunvantaH / "dviSIMka aprIto" ato'tRzi-cauraM dvi- ityevaM krameNArthaH kArya: sAmAnyata: zIlAdipadAnAmakiSan, caurasya dviSan iti-"dviSo vA'tRzaH" [2. citkaratvAt, ata eva pANinIye "tacchIla-taddharma 2. 64. ] iti vikalpena karmaNi SaSThI, dviSan' itya- tatsAdhukAriSu" [ 3. 2. 134. ] iti nirdezaH zrUyate, 65 30 syArthamAha-zatrurityarthaH iti-zatrurityasya zAtayite- tatra tatpadatrayaM prAtisvikarUpeNa tattaddhAtvarthaparamiti tyarthaH, sAdhAraNyena cauraH sarveSAmeva dveSaviSayo'nucita- | taTTIkAkRta AhuH / yathoddezanyAyena pUrva zIlArthe udA tatra yastasya zAtayitA bhavati sa evaMvama : hartamAha-zIle iti / kartA kaTama, vaditA janAdizyate / pUjAmarhana iti, etadarthamAha-stutya ityarthaH , pavAdAniti-kRdhAtoranena tRni guNe sau-kartA, "vada iti, "arha pUjAyAm" ato'tRzi zavi pUrvAkAralope so | vyaktAyAM vAci" atastRni iTi so ca-vaditA, 70 * 35 -arhan / * padakRtyaM pRcchati-eSviti kimiti, "tRnnudantAH " [2. 2. 60. ] iti SaSThIniSedhAd uttarayati-surAM sunotIti-arthanirdezasyAbhAve sUtra- | dvitIyA ! zIlArtha darzayati-karaNaM vadanaM cAsya zIlasyAnarthakyena sAmAnyasUtreNApi 'zataH' atra syAditi : mityarthaH iti-kaTakaraNaM janApavAdavacanaM ceti bhAvaH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUri bhagavatpraNIte [ pA0 2, sU0 28 ] dharmapadArthamAha-dharmaH kulAdyAcAraH iti - AdipadenAzramAdi gRhyate, tathA ca kulocita Azramocito vA AcAravizeSa evAtra dharmapadena gRhyate na tu sAmAnyadharmo dayAdAkSiNyAdiH / tatra dharmArtha- vadhUmUDhAM muNDayitAraH [ 5.1.48 ] iti tRc bhavati, tathA ca SaSThIniSedhAprAptyA "karmaNi kRta:" [ 2. 2. 83. ] iti SaSThI bhavati / samAhAravivakSaya kavacanenaiva siddhe bahuvacanasya 40 vaiyarthyamAzaGkaya samAdhate - bahuvacanaM "san- bhikSA svarAdilope'nena tRni iTi guNe'yAdeze jasi - muNDayitAra:, 'zrAviSThAyana' iti gotra vizeSasya nAma, tadgozrIyA janA vadhUmUDhAM muNDayantIti teSAM kulAcAraH / zrAddha-siddhamannamapahartAra ArakA: iti Ahna10 rakAH zrAddhe siddhamannamapaharantItyeteSAmAcAraH / dharmArthaM saMgamayati-muNDanAdi teSAM kuladharma ityarthaH iti / sAdhI - gantA khela: iti kheTaM lIlayA gacchatIti khela:, kheTa yo lIlayA gacchati sa sAghu gacchatItyarthaH / kartA vikaTaH iti - vikaTazabdo vistRtArthe, vyAkaraNAntare 15 tu kartA kaTamiti pAThaH, yaH kaTaM sAdhu karotIti sa kartA / I 5 zrAviSThAyanAH iti muNDAM kurvantIti Nici antya | zaMseruH " [ 5. 2. 33 ] ityAdau yathAsaMkhthapa|rihArArthamiti, ayamAzaya: - 'zIladharmasAdhI' ityekavacanena nirdeze kRte tasya "didyud0" [ 5.2.86. ] iti sUtraM yAvadanuvartanAd yatra sUtre dhAtutrayamekavacanena 45 nirdiSTaM tatra yathAsakhyaM syAt, yathA "san- bhikSA''zaM seya:" [ 5. 2. 33 ] ityatra 'zIle sannantAt dharme bhikSeH, sAdhI-AzaMse:' iti, iSyate ca pratyekAt triSvapyartheSu, ato yathAsaMkhyavAraNAya bahuvacanaM kRte tu bahuvacane viruddhasaMkhyAtvena yathAsaMkhyanyAyasyAprAptyA sarveSvapyarthe- 50 SvekasmAdapi bhavatIti / kiJca bahuvacanena vyApakatvamartho labhyate, tathA ca sarvArthavyApakatvaM pratiprakRtivihitasya labhyata iti na yathAsaMkhyamityapi bodhyam / nakArasya samAdhate-nakAraH prayoge'zravaNAdAnarthakyamAzaGkaya sAmAnyagrahaNAvighAtArthaH iti sAmAnyena tRn - tRcorya : 55 haNamiSTam, tadavighAto yathA syAdityevamarthaH / ayamAzayaH--atra nakArAbhAve'yaM niranubandhakaH, tRc ca sAnubandhakaH, tathA ca "tR-svas-naptR0' [ 1.4.38. ityAdipradezeSu 'tU' ityasya niranubandhakasya grahaNe'syaiva grahaNaM syAt tRco grahaNaM na syAt * niranubandhagrahaNe 60 na sAnubandhakasya * iti nyAyena, ubhayoH sAnubandhakatve ca niranubandhakasyAbhAvena sUtre sAnubandhakasyaiva siddho niranubandhanyAyasya viSayAbhAvena tRn-tRcorubhayoH sAmAyena grahaNaM siddhaM bhavatIti bhAvaH // 5. 2.27 // kamiti / sAdhutAM saMgamayati-sAdhu gacchati sAdhu karotItyarthaH iti / naptR neSTR prabhRtayaH zabdAH kaizvanAtra prakaraNe vyAkhyAtAH teSu ca na kevalapratyayavidhAnamAtreNa nirvAho'pi svanyadapi nipAtyaM bhavati, taccehAnukamiti nyUnatA pariharati- naptR0 zabdA auNAdikAH pitRmAtrAdivaditi, tathA cAtra tatsAdhanamanAvazyakamityarthaH / auNAdikatve ca mAnamAha-ata evaiSAmAvidhau pRthagupAdAnamiti - "tR svasRnaptR neSTR tvaSTR kSattR-hotRpotR - prazAstro ghuTayAr" [ 1.4.38. ] iti 25 sUtre 'tR'ityanena tRn-tRcorgrahaNamiSTam, naptrAdInAM tRnna 20 17 / tatve tu tRnantatvAdeva siddhau teSAM pRthagihopAdanamanarthakaM syAt / eSAmauNAdikarave tu uNAdayo'vyutpannAH* ityanyutpannatvena tatra prakRtipratyayavibhAgasyAbhAvAnna tRnnantatvena tRjantatvena vA teSAM grahaNaM sthAditi teSvAro 30 vidhAnAyAtra grahaNamAvazyakamiti / yadi ca vyutpannAni uNAdIni nAmAnIti matamAzrIyate tadA coNAdiSvapyeSAM tRnantatvena tRjantatvena vA sAdhanAt tRgrahaNenaiva siddhI natrAdigrahaNaM niyamayati-- uNAdiniSpannAnAM tRn-tRjantAnAM cedanenArbhavati tahi naptrAdInAmeva, tena pitrAdInAM 35 na bhavatIti phalamiti / padakRtyaM pRcchati - zIlAdi Sviti kimiti, uttarayati-kartA kaTasyeti - nAtra zIlAdyartho vivakSita iti tRno'prAptyA "Naka-tRcI" tr r bhAjyale kRg- nirAkRgbhU-sahi-ruci vRti- 65 vRdhi cari- prajanA - patrapa iSNuH / 5.2.28. // ta0 pra0 - emyaH zIlAdau satyarye vartamAnemya iSNuH pratyayo bhavati / bhrAjanazIlo bhrAjanadharmA sAdhu bhrAjate vA - bhrAjiSNuH, "bhrAjiSNunA lohitacandanena" / alaMkRg - alaMkariSNuH / nirAkRg- nirAkariSNuH 1 sa - 70 bhaviSNuH, "sarveSAM bhaviSNUnAM janyAnAM na tu sa yogya:" / saha- sahiSNuH / ruc- rociSNuH / vRt- vartiSNuH / vRS- vadhiSNuH / car- cariSNuH / prajan- prajaniSNuH / apatrap - apatrapiSNuH / bhrAjeneMcchantyeke || 28 || | Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU0 26-30.] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhrAjya0 / prati- / steSAM saMgrahArthamiha cakAra:, tena bhrAjiSNuriti sidhyaprakRtitaH sarvatrArthe pratyayo bhavatIti bodhayituM vigRhyodA- tIti vRtti kRlAM matam, paraM tu naitad bhASye dRSTam, harati-bhrAjanazIlo bhrAjanadharmA sAdhu bhrAjate vA- / bhASyAdRSTatvAca na pramANamiti tadAzayaH / yadi ca 40 bhrAjiSNuriti-"bhrAji dIptI" iti 'bhrAj' dhAtuH, * ziSTaprayogo dRzyeta tadA cakAreNa sAdhanIya iti 5 sAdhu prazastaM kriyAvizeSaNatvAd napuMsakatvaM dvitIyA ca, vRttikRtAmAzayaH / / 5. 2. 28. / / tasyAzca lopaH / "bhrAjiSNanA lohitacandanena" : udaH paci-pati-padi-madeH / 5. 2. 26. // iti-laukiko'yaM prayogaH, asyopanyAso bhASAyAmapi ! ta0pra0-utpUrvebhya ebhyaH zIlAdI satyarthe vartamAprayogo na tu chandasyeveti pradarzanArthaH / alaMkRga iti-alaMpUrvaH karotiH, asya-alaMkA nebhya iSNurbhavati / utpaviSNuH, utpatiSNuH, utpadiSNuH, 45 ana nAmyantalakSaNo muNaH, nirAkaga iti-nirADaparvaH unmadiSNuH / padenecchantyanye // 26 // karotiH, asya-nirAkariSNuH / "bhU sattAyAm" za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-udaH / "DupacI bhavanazIla ityAdivigrahe-bhaviSNa:, bhASAyAmapyasya pAke" utpacanazIla iti-utpcissnnH| "patlu gato" prayogaM darzayati-sarveSAM bhaviSNUnAM janyAnAM na tu sa utpatanazIla iti-utpatiSNuH "padic gato" utpA yogya iti / "Sahi marSaNe' iti 'sh'dhaato:-shissnnuH| dazIla iti-utpadiSNuH "madaiv harSe" unmAdazIla 50 15 mAghe prathamasarga rAvaNAsuravarNanaprastAve padya midam- iti-unmadiSNaH / matAntaramAha-padernecchantyanye "bRhacchilAniSThurakaNThaghaTanAda, iti / pANinIye'pi "alaMkRJ" [ 3.2.136. ] vikIrNalolAgnikaNaM suradviSaH / iti / sUze padigrahaNaM nopalabhyate, satroktaM tasvabodhinIjagatprabhoraprasahiSNa vaiSNavaM, kRtA-"kecit tu 'pat' ityasya sthAne dAntaM sUtre na cakramasyAkramatAdhikandharam // " iti / paThitvA 'pada gatau' ityasmAt pratyayamAhuH / " iti / 55 20 bRhacchilAvat niSThureNa kaNThena ghaMTanAt saMgharSAt yogavibhAgazcaikadaivopasargapAThena dhAtucatuSTayasya tadupavikIrNA lolA agnikApA yasmAt tAdRzaM vaiSNavaM : sargayogArthaH, ekayoge hi sarveH sahopasargaH paThanIyaH caka sudarzanaM nAma, aprasahiSNu-- akSamAzIlamapi, syAta. vAkyabhedo vA bhavediti pRthag yogakaraNameva jagaraprabhorasya rAvaNasyAdhikandhara na akramata-pravezaM varamiti pratImaH // 5. 2. 26. !! na lebhe iti padyArthaH / atra 'aprasahiSNa' iti padameta25 sUtralakSyamityarthaH / "ruci abhiprItyAM ca" cakArAd bhU-jeH SNuk / 5. 2. 30. 1 60 dIptau, abhiprItirabhilASaH, rocnshiilo-rocissnnuH| . ta0 pra0---zolAdo satyarthe vartamAnAbhyAM bhU-jibhyAM "vRtUGa vartane" vartanazIlo-vatiSNuH / "vRdhUG vRddho" : vNuk pratyayo bhavati / bhUSNuH, jiSNuH / kakAraH kit kAryArthaH // 30 // vardhanazIlo-baghiSNuH, triSvapi nAmyupAntyalakSaNo gunnH| .. . "cara bhakSaNe ca" cAt gatau, caraNazIla:-cariSNuH / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhU-jeH0 / "bhU. 30"janaici prAdurbhAva" prapUrvasyAsya-prajaniSNaH, prajana- sattAyAm" bhavanazIlo-bhUSNaH / "ji jaye" jayazIlo-65 nazIla ityAdi vAkyam / "pauSi lajjAyAm" apatra- jissnnuH| pANinIye bhavate: pATho nAsti, tathApi "glApaNazIla:-apatrapiSNu: / tano'pavAdaH / ye'tra sopa- jisthazca snuH" [3.2.136. ] iti sUtre bhASye snoH kittvaM sargAH paThitAstebhya etadupasargapUrvebhya eva bhavati, anyebhya- gitvaM vA kAryamiti prastAve gitkaraNapakSe bhuva iTpratiSe stvaniyamena | matAntaramAha-bhrAjernecchantyeke iti, : dhazca / bhuva iTpratiSedhazca vktvyH| kiJcAnyat-guNapratiSe35pANinIye tasyatadviSaye "alaMkRtra"[3.2.136. dhana ! bhRSNariti pUrvapakSe guNapratiSeveTapratiSedhasutrayogakAra-10 iti sUtre pAThAbhAvaH, atroktaM dIkSitena-cakAro'nuktasa- | syApi prazleSaM kRtvA samAhitamiti pANinIyAnAmiSTaH pratyaya muccayArtha iti, anuktA ye dhAtavo yebhya iSNupratyayaceSTa- / iti lAbhAt kaumudIkRtA 'lAjisthazca rasnuH" iti sUtra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 2, sU0 31-33.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte vyAkhyAyAM "bAd bhuvaH yukaH kiti" [ 7. 2. 11.] | asi-gRdhi-dhRSi-kSipaH knuH / 5. 2. 32. // itITapratiSedhasUtre gakAraprazleSAnneTa bhUSNuH' ityuktam, ta0 pra0-zolAdau satyarthe vartamAnebhya emyaH knuH tathA ca bhavaterubhau pratyayo-bhUSNu viSNu riti ca / anu- | pratyayo bhavati / trasnuH, gRdhnuH, pRSNuH, kSipanuH // 32 // bandhasArthakyamAha-kakAraH kitkAryArthaH iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-asi0 / "trasaMca 6 kitkArya guNAbhAvaH, iTpratiSedhazca, bhUSNurityatra "nAmi bhaye" trasanazIla iti-asnuH ! "gRdhUc abhikAGkSA- 40 no guNo'Gkiti" [ 4 3. 1. ] iti muNAbhAvaH "uva yAm" gRdhyatItyevaMzIla iti-gRdhnuH, "nidhaSAT ta" [4. 4. 58.] itIDabhAvazca; jiSNurityatra prAgalbhye" dhRSNotItyevaMzIla iti-dhRSNa, nasya NaH, tviTa: prAptireva nAstIti guNAbhAva eva, tadartha kitkara "kSipaMca preraNe" "kSipIt preraNe" kSepazIla itiNamiti bhAvaH / / 5. 2. 30. / / kSinpuH, atra pratyayasya kittvAt sarvatra guNAbhAvaH // 5. 2. 32. // 46. 10 sthA-glA-mlA-paci-parimRji-kSeH snuH 15. 2. 31. 11 san-mikSAzaMseruH / 5. 2. 33. // ta0pra0--IlAdI satyayeM vartamAnAta sanUpratyayAta0 pra0-ebhyaH zolAdo satyarthe vartamAnebhyaH snu- | ntAd ghAtomikSA-zasimyAM ca para u: pratyayo bhavati / pratyayo bhavati / sthAsnuH. mlAsnuH, pakSaNaH, parimANuH, cikIrSuH, jihIrSaH, mikssuH| 'AzaMsa' iti "Aja: kSeSNuH / mlAdibhyaH kecidevecchanti // 31 // zasuG icchAyAm" ityasya grahaNam, na tu "zaMsU stutau ca" 50 15 za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-sthAo1 "ThAM gatini- | ityasya, tatrAGyogasyAniyatatvAt / AzaMsuH / stutyartha vRttI" tiSThatItyevaMzIla iti-sthaasnH| "glai harSa- | syApacchityanyaH // 33 // kSaye" iha harSakSayo dhAtvapacayaH, glAyatItyevaMzIla iti-| za0ma0 nyAsAnusandhAnam-san0 / sUtre 'snglaasnuH| "mlaM gAtravinAme" vinAmaH kAntikSayaH, zabda upAttaH, sa ca dvividhaH- "tumarhAdicchAyAM san" mlAyatItyevaMzIla iti-mlaasnuH| "DupacI pAke' [3. 4. 21. ] ityAdinA vihitaH san pratyayarUpaH, 55 20 pacatItyevaMzIla iti snau "cajaH kagam" [2.1.86.] | "Sana saMbhakto" iti "SaNUyI dAne" iti ca dhAtugaNa iti casya ke "nAmyantasthAkavargAt" [2. 3. 15.] | paThitaH san dhAturUpaH, tatra kasyaha grahaNamiti vicAraiti sasya the "raSavarNAnno Na:0" [2. 3. 63 ] iti / NAyAM bhikSisAhacaryAda dhAtoreva grahaNamityAzaGkAmapAnasya Ne-pakSNuH / "mRjoka zuddhau" parimArTItyevaMzIla / kartumAha-'san pratyayAntAda dhAtoriti- pratyayA iti snau "laghorupAntyasya" [ 4. 3. 4. ] ityupAntya- pratyayayoH pratyayasyaiva grahaNam iti nyAyena pratyayasyaiva 60 25 guNe "mRjo'sya" [ 4. 3. 42. ] iti vRddhI "yaja- | grahaNamityarthaH, athavA gargAdiSu jigISuzabdapAThAt pratya suja-maja." [2. 1.87 ] iti jasya Satve "SaDhoH kaH | yasyaiva grahaNamiti vijJAyate, sa hi pratyayagrahaNe upapadyate, si" [ 2. 1. 62. J iti Sasya katve "nAmyantasthAka-na dhaatugrhnne| tathA ca pratyayagrahaNe tadantavijJAnAt dhAtoH ___ vargAt" [ 2. 3. 15. ] iti pratyayasakArasya Satve | prakRtatvAJcoktArthalAbha iti bhaavH| kartumicchatItyevaMzIla nasya Natve ca-parimANuH "dhUgauditaH" 4. 4. 38.] ] iti sani kRgo'nusvArettvAdiDabhAve "svara-hana." [ 4.65 30 iti vA iTi tu-parimAjiSNu rityapi bhvti| "kSi kSaye" | 1. 104. ] iti dIrdhe "nAmino'niTa" [ 4. 3. 33. ] "kSit nivAsagatyoH" kSayazIla iti-kSeSNuriti- iti sanaH kittve "RtAM viGatIra" [ 4. 4. 116. ] atra nAmyantalakSaNo guNaH, nAminaH paratayA | itIrAdeze "san-yaGazca"[ 4. 1. 3. ] ityAdyasyaikasvasasya ca SaH, "kSiSz hiMsAyAm" ityasya na sAnubandha- | rAMzasya dvitve pUrvakasya "kazca" [4. 1. 46. ] tvAt / matAntaramAha-mlAdibhyaH kecidevecchantIti- iti catve "bhavAde mino." [2.1. 63.] iti dIrgha 70 35 pANinIyAdayo necchantItyarthaH / / 5. 2. 31. / / cikIrSa' iti sannantAd dhAtoranena upratyaye "ataH" Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0, 2 sU0 34-35.] -.- ..-... . -. .-- - [ 4. 3. 82. ] itykaarlope-cikiirssH| evaM hartu- kamiti vivekAbhAvaH / "vidaka jJAne" vedanazIlomicchatItyevaMzIla iti-jihIrSuriti-atra "gahojaH" vinduH / "iSat icchAyAm" eSaNazIla-icchuH / katha[ 4. 1. 40.] iti pUrvahasya ja iti vizeSa: zeSaM mapAM vinduriti-tasya vedanazIlatvAbhAvAt prazraH, vedasamAnam / "bhikSI yAcyAyAm" bhikssnnshiilo-bhikssH| nasvabhAvo hi prANidharma iti vindoH prANitvAbhAvAt 40 5 'zaMs'dhAtudvividhaH, tathAhi-"AGa: sasuGa icchAyAm" tatra so'rtho na saMghaTata iti bhAvaH / samAdhatte-videraAGa iti AGaH para evAyaM prayujyate, nAnyopasargAnApi vayavArthAt auNAdika uriti-"vidu avayave' avakevala iti jJApanArtham, "zaMsU stutau ca" cakArAddhisA- yava ekadezaH, anena svagatA kriyA lakSyate / udittvAnne yAmiti / tatrecchArthasya grahaNamihAbhimatamanyasya tu na, vindati, yadyabhidhAnamasti, vinduriti tu dRzyate, yathA tadupAyamAha-tatrAGyogasyAniyatatvAditi 1 aya- gaNDati gaNDa iti / uNAdo-"bhR-ma-ta-tsari0"[7.1.6] 45 10 mAzayaH- icchArthakasya hi AI vinA prayoga eva na ityu:- vinduH" iti hemadhAtupArAyaNe / matAntaramAha bhavatIti tatrAGyogaH svAbhAvikaH, stutyarthakasya tu tadyoga anye tvasyaiva nipAtanamiti-bAhulyena tasyaiva prayoaicchikaH, tatra sUtre 'AzaMsa' ityAviziSTapAThena yatrA- gAdityarthaH / bedanazIlArthakasya prayoge kA gatiriti prayogo niyatastasyaiva grahNasya yuktatvAt / tathA sana': cet ? atrAha-kriyAnimittastu vindurityanAgamika api icchArthakaH, bhikSadhAtorarthe'pi icchA'ntarbhUtaiva. labdhu- evetya huriti-na tatra zAstrAnusUti: kintu rUDhireveti 50 15 micchayava yAcyate kiJcit, tathA ca tAbhyAM sAhacaryAda- bhAvaH / atraahuritysvrsH| tathA ca zIlArthasya prakara pIcchArthakasyaiva grahaNamucitamiti / kiJcADo yoge sati jAdavayavArthasya vindozca zIlAbhAvAt tatrArthAghaTanAnna zaMse: stutyarthasya pratItyabhAvasya svAbhAvikatvenApi stu- tasyaitatprAkaraNikatvamiti jJAnArthakasyaiva nipAtana midatyarthAnnAyaM pratyaya ityucitam / AzaMsanazIla iti- mityAstheyam, avayavArthakasya vinduzaSdasyoktarItyoNAdi aashNsuH| matAntaramAha--stutyarthasyApIcchatyanyaH katayA siddho bAdhakAbhAvAt / nipAtanasya kevala zabda-55 20 iti / / 5. 2. 33. // svarUpasAdhutvapratipAdanamAtraparatvena, tadarthasya ca loka ----- vyavahArAnusAraM prakaraNAnusAraM ca nirNeyatvena dhAtuvizeSavindvicchU / 5. 2. 34. / / niyamane mUlAbhAvAdavizeSeNa sarveSAM grahaNamiti svatantrata0 pra0-zIlAdau satyarthe vartamAnAd vettericchatezca : matamAha-sarvavidInAM sarveSINAM ca nipAtanamidau: pratyayo yathAsaMkhyaM nopAntya-chakArAntAdezau ca nipA- . mityatyaH iti-prayogaM nipAtya yathArtha tasya vedanazI- 60 tynte| vedanazIlo-vinduH, eSaNazIla-icchuH / kathamapAM jayatecatiriti bhAvaH / vidaka jJAne" "vidica 25 vinduH ? vinderavayavArthAt auNAdika u: / anye tvasyaiva satAyAma" "vidalaMtI lAbhe" "vidipa vicAraNe" nipAtanaM, kriyAnimitastu vindurityanAgamika evetyaahuH| / "vidiNa cetanAkhyAnanivAseSu" iti vidayaH / "iSac sarvavidInAM sarveSINAM ca nipAtanamidamityanyaH // 34 // " : gatau" "iSat icchAyAma" "iSaza AbhIkSNye" iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-vi0 / yathAsaMkhyaM iSayaH // 5. 2. 34. / / 65 nopAntya-chakArAntAdezAviti-nopAntyazca chakArA30ntAdezazceti dvandvaH, nopAntyazabde ca nazvAsAvupAntya iti za-vanderAruH / 5. 2.35, / / vigrahaH, antyasamIpastho nakAro nipAtyata ityAzayaH / / ta0 pra0-zolAdau satyarthe vartamAnAbhyAM zaza-vandiatra pratyayasya prakaraNalabdhatvameveti nopAntya-chakArAdeza bhyAmAruH pratyayo bhavati / zRNAtItyevaMzIla:-zarAruH, yoreva viSaye nipAtanasya vyApAra ucitastathApi, nipA. vizIryate-vizarAruH / vandate-vanvAruH // 35 // tanai nAma prakRti-pratyayavibhAgaviveka vinaiva tattatprayogasya za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-za0 "zuz hisAyAm" 70 35 sAdhutvakalpanamiti, tatra pratyayAdikalpanA tu bAlAnAma- zaNAtItyevaMzIla ityanena Arupratyaye guNe c-shraaruH| palAlanArthameveti tatra ki lakSaNalabdham, kiM cAlAkSaNi- karmaNa eva kartRtvavivakSAyAm "ekadhAtau0" [3. 4. ----- - Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 36-37.] kalikAlasarvazrIhemacandrasUribhagavatpragIte 145 86.] iti kye Atmanepade ca vizIryate iti bhavati, | iti-dhArurvatso mAtaramiti- "tRnna danta." [ 2. 2. tAvatA ca kRtpratyayadharmasya karbarthakatvarUpasyAkSate:, ..] iti SaSThIniSedhAt 'mAtaram' ityatra dvitIyA / vizIryate ityevaMzIla iti-vizarAhaH / "baduG stutya- "SiMgT bandhane" "SiMgara bandhane"sayanazIla:-seruritibhivAdanayoH" stutigaNa: prazaMsA, abhivAdanaM pAdayoH | atra nAmyantalakSaNo guNaH "zadanu zAtane" "zade: ziti" 6 praNipAtaH, vandanazIlo-vandAruH // 5. 2. 35. // [3.3.41.] ityAtmanepade "zrIti0" [ 4.2.108.] 40 iti zIyAdeze 'zIyate' iti bhavati, zIyate ityevaMzIla dA-Tadhe-si-zada-sado ruH / 5. 2 36. // iti-zadruH / "Sadlu vizaraNa-gatyavasAdaneSu" vizaraNaM ta0pra0-zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo 'dArUpa ghe si ! zaTanam, avasAdo'nutsAhaH, "Sadlut avasAdane" sAdazada sada' ityetebhyo haH pratyayo bhavati / dadAti dayate nshiil:--sdrH| sIdatIti tu "zrauti" [4. 2. yacchati yati vAti vAyati vetyevaMzIlo-dAraH / kathaM cati 108.] iti siidaadeshe| padakRtyaM pRcchati-emya 45 10 taditi-dAha kASTham ? auNAdikaH karmaNi haH / dhayati- iti kimiti, uttarayati-dadhAtItyevaMzIlo-dadhi dhArarvatso mAtarama / sinoti-setH| shiiyte-shtruH|| rgAH iti-"dhAMgaka dhAraNe ca" cakArAd dAne, sIdati sadraH / ebhya iti kim ? badhAtItyevaMzIlo- | "satri-caki-dadhi-nemi" [5.2.39.] iti nipAtanAd dadhiH / dheAhaNAn dArUpamiha gRhyate na saMjJA // 36 // Gau ghAnazIlo dadhiH, "tRnnudantA0" [ 2. 2. 60.] iti SaSThIniSedhAt 'gAH' ityatra dvitIyA / *kRtrimA-50 za0ma0 nyaasaanusndhaanm-vaa0| vRttI 'dArUpa' kRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH iti nyAyena sUtra15 iti vyAkhyAnasya phalaM darzayituM vigRhyodAharatidavAtItyAdi / "dAMgaka dAne" ityasya-dadAtIti / stha'dA'padena dAsaMjJako dhAtuhyio na tu dArUpamiti zaGkAyAmAha-TdhegrahaNAda vArUpamiha gRhyate na saMjJeti, "deM pAlane" ityasya-dayate iti, "dAMm dAne" ityasya ayamAzayaH-yadi dAsaMjJeha grahItumiSTA syAt tarhi ghe"zrIti" [4. 2. 108.] ityAdinA yacchAdeze dhAtorapi dAsaMjJakatvena tasyeha grahaNaM vyartha syAt, kRte 55 yacchatIti, "doMc chedane" ityasya "na ziti" [ 4. | ca tatra saMjJAgrahaNavyAvRttI dArUpagrahaNe dAti-dAyatyo20 2.2. ] ityAtvapratiSedhe "otaH zye" [4. 2. 103.] | rapi grahaNaM bhavatIti dAti dAyatItyevaMzIle'pi pratyayaH ityokArasya lope-dyatIti, "dAMka lavane" ityasya siddhaH // 5. 2. 36. / / dAtIti, "deva zodhane" ityasya ca-dAyatIti, sarveSAM dArUpatvasyaupadezikatva-prAyogikatvayoranyatarasya sattvAd zIGa-zraddhA-nidrA-tandrA-dayi-patibhavatIha grahaNamiti bhavati sarveSAM--dAruriti bhAvaH / 25 iha dAruzabdasya kartari niSpAdyamAnatvena karmaNi tasya __ gRhi-spRherAluH / 5. 2. 37. // 60 kathaM prayoga iti zaGkate-kathaM dyati taditi-dAru ta0 pra0-ebhyaH zIlAdau satyayeM vartamAnemya AluH kASThamiti, uttarayati--auNAdikaH karmaNi hriti| pratyayo bhavati / zete ityevaMzIlaH-zayAluH / zratpUrvo yadyapi dyate rupratyayasya vidhAnaM na sarveSu tantreSu zrUyate, dhAga, zradatta-zraddhAluH / nidrAti nidrAyati vA-nidrAluH, tathApi---- tat prAti dvAyati vA-tandrAluH, nipAtanAt tado vasya naH, 30 "saMjJAsu dhAturUpANi pratyayAzca tataH pare / tandreti sautro vaa| dyte-dyaaluH| pati-gRhi-spRhayo- 65 kAryAd vidyAdanUbandhametacchAstramuNAdiSu // " 'dantAzcaurAdikAH, patigRhI sautrAvikArAntau vA, pataityabhiyuktaruktatayA yathAprayogaM pratyayAstadarthAzca yati-patayAluH, gRhayate-gRhayAluH, spRhayati-spRhayAluH, kalpayituM zakyA iti dAruzabdasya siddhau baadhkaabhaavH| mRgayaterapi kazcita-mRgayAluH / lajjAluH, IAlaH, dIyate khaNDayate svayameveti vigrahe vizarAruvat karmakartari zalAluprabhRtayastvoNAdikAH / kRpAlu-hRdayAlU matvarthI35 vA pratyaya iti samAdheyam / "dhe pAne" dhayatItyevaMzIla | yAnto // 37 // 70 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhIsibahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| pA0 2, sU0 38-36.] ..za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zIDa / "zIn / 42. ] ityanena matvarthe Alupratyaya ityarthaH / / 5.2.37 / / svapne" zete ityevaMzIla ityAlI guNe ca-zayAluH / / chau sAsahi-vAvahi-cAcali-pApati 5.2.3811. 40 "dhAMgaka dhAraNeca" cakArAda dAne, zratpUrvAdata AlI ta0 pra0--zolAdI satyartha vartamAnAnAM sahi-vahisamAnadIce ca--zraddhAluH / "drAMka kutsitagato' kutsitA cali-patInAM yahansAna ko sati yathAsaMkhyamete nipaatynte| 5 gatiH palAyanaM svapnazca, "dra svapne" nidrANazIlo nidrAlaH / tandrAdhAtoH pAThAbhAvena kathaM tasmAt pratyaya ata eva vacanAt hirapi / sAsahAte ityevaMzIla:-sA shiH| vaavrte-vaavhiH| cAcalyate-cAcaliH / panIityAzaGkAyAmAha tatadrAti drAyati bA-tandrAlaH, patyate-pApatiH, nipAtanAta nyAgamAbhAva: / chAviti 45 daH kutra gato na: kutazcAgata ityAzaGkAyAmAha--nipA hukAraH "tRdantAvyayakasvAna0" [2. 2. 60. ] tanAt tavo dasya naH iti, samAdhAnAntaramAha ityatra vizeSaNArthaH // 38 // 10 'tandrA' iti sautro veti-ava sUtre 'tandrA' iti nirdezAt sautro dhAtuH sa mantavya ityartha:, samAdhAnAnta- za0 ma0 nyAsAnuptandhAnam-Dau0 / Do satIti rAnusaraNamUlaM tu pUrvoktavigrahe tatpadasya kimarthakatvamiti kayanena DestataH pUrvameva vidhAnamityAyAti, tathA ca tadvizaGkava, tadityasya sarvanAmatvena tasyAnanugatatvAt / "dayi | dhAyakasUtrAbhAvAt kathamidamityAzaGkAyAmAha-ata 50 dAna-gati-hiMsA-dahaneSu" cakArAd rakSaNe, dayate ityevaM- eva vacanAda DirapIti, tathA DipratyayAntA ete 15 zIla iti-dyaalH| sUtre 'dayi' iti svarUpabodhakeka. | nipAtyanta iti bhAva: 1 "vahi marSaNe" bhRzaM punaH punarvA pratyayAnto nirdiSTastathA pati-gRhItyAdayo'pi ipratya- sahate iti yaGi sAsa hyate, sAsa hyata ityevaMzIla iti Dau tvaM ca pAti-grAhIti rUpaM syAdityA- | "ataH" [ 4. 3. 82. 1 iti yaGo'kAralope "yo'zaGkAyAmAha- pati-gRhispRhayo'vantAzcaurAdikAH | ziti" [ 4. 3.80.] iti yalope ca-sAsahiH 1 55 iti, tathA ca svArthe Nici luptasyAkArasya sthAnivadbhA- "vahIM prApaNe" bhRzaM punaH punarvA bahatIti vAvahmate, 20 vAna vRddhirguNo veti nirdeza: saMgata ityaashyH| patadhA- vAvahyate ityevaMzIla iti-vAvahiH / "cala kampane" toradastatvasya svAthikaNyantatvasya kutracinmate baikalpika ! bhRzaM punaH punarvA calatIti cAcalyate, cAcalyate tvasyApi dRSTatayA samAdhAnAntaramAha-pati-gRhI sautrA- : ityevaMzIla iti-cAcaliH / "patlu gatau" kuTilaM vikArAnto veti-atraiva sUtre pAThenaMtayorikArAntameva patatIti yahi "vaJca-saMsa" [4. 1.50.] iti 60 dhAturUpamiti lakSyAnurodhAt svIkAryamiti bhaav:|| pUrvasya nyAgame-panIpatyate iti, panIpatyate ityevaMzIla 25 "pataNa gatI vA' vAzabdo NijadantatvayoryugapadvikalpArthaH, iti-pApatiH, nyAgamaH ka gata ityAzaGkAyAmAha-nipApatanazIla:-~-patayAluH / "gRhaNi grahaNe" gRhaNazIla:-- tanAta nAgamAbhAvaH iti-yaGi dvitve pUrvasya nyAgamaH gRhayAluH / "spRhaN IpsAyAm" spRhaashiil:-spRhyaaluH| prAptastadabhAvo'pIha nipAtya iti bhAvaH / nanu sAsahImatAntaramAha- mRgayaterapi kazcit- mRgayAluH iti | tyAdInAM svarUpamAtrasyaiva nipAtanaM yukaM lAghavAt, pratya-65 "mRgaNi anveSaNe"mRgayate ityevaMzIla iti vAkyam / anye yAdikalpane tatrApyanubandhakalpane ca gauravaM vyarthamityA30 SAmapyAlupratyayAntAnAmetatsUtralakSyAtiriktAnAM smara zaGkAyAmAha-...DAviti ikAra ityAdi---pariSahAna NAt. tatsAdhanaprakAramupadizati-lajjAluH, ISryAluH, sAsahirityAdI "karmaNi kRtaH" [ 2.2. 83. ] ityazayAluprabhRtayastvauNAdikAH iti-'olasjaiti vIDe" nena SaSThIM prAptAM niSeddha, "tRnu dantA0" [2. 2. 60. ] lajjAlurlajjanazIlaH, "Ij IrSyArtha:" IrSyAlu rISyAzI : iti sUtre DigrahaNaM kriyate, tathA cAtra kArAbhAve tatrA-70 la:, "zala gau" zalAluvRkSAvayavaH, triSvapi "lasjI sya grahaNaM na syAditi SaSThIniSedho na syAdityAvazyaka 35 yizalerAluH" [uNA0822.] ityanenAlupratyayaH, Adiza kiraNamiti / / 5. 2. 38. // bdAt 'apAluH' ityAdeH sNgrhH| zabdAntare prakArAntaramanuziSTaM tadAha- kRpAlu-hRdayAlU matvarthIyAntau iti- sastri-cakri-dadhi-jajJi-nemi / 5. 2. 36 / / kRpAzabdAt hRdayazabdAca "kRpA-hRdayAdAluH" [ 7.2. ta0pra0-ete zIlAdau satyarthe kRtadvivaMcanA Dipratya Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 39-40-41.] kalikAlasarvazIhemacandrasUribhagavatpraNIte 147 yAntA nipAtyante 4. saratItyevaMzIlaH satriH, karoti- sA kAmukA, tathA ca dhanAdikAmanAvatI kAmukA, tadAhacakriH, dadhAti--dadhiH, jAyate jAnAti vA-janiH, namati | kAmukA anyasya khiyo bhavantIti-yA hi svIyA nemiH, dvivaMcanAbhAva etvaM ca nipAtanAt // 36 // sA. tu sarvasya dhanAdeH svAminyeva sA kutaH patyurghanAdikaM :- kAmayeta, parakIyava parasya dhanAdikaM kAmayata iti bhaavH| 40 za0 ma. tyAsAnusandhAnama-sastri0 "sU gato" / tathA cAtra sambandhasAmAnye SaSThI-anyasyeti, yadi ca / 5 saratItyevaMzIla iti nipAtanAt Gau dvitve ca pUrvaRto'- "akamerukasya" 2.2.63. ] iti sUtre kamivarjanAtve'ntyasya rAdeze GittvAd guNAbhAve ca--tastriH / evaM- : diha karmaNi SaSThIti manyate tahi anyasya- anyaM puruSaM / karotItyevaMzIla iti-cakri: 1 "dhAMgaka dhAraNe gha": prati kAmukA dhanAdiprArthanAvatyo bhavantIti vAkyArthaH / dadhAtItyevaMzIla iti-vadhiriti-atra dvitve pUrvasya hrasve / "gamlu gatau" gamanazIlo-gAmakaH, AgamanazIla:-45 datve'ntasyAtaH "iDetpusi." [4. 3. 64.iti lopaH / AgAmakaH, ki pratItyAha-svagRhaMmiti- "akame." 10 "janaici prAdurbhAve" "jJAMz avabodhane" jAyate jAnAti [ 2. 2. 63. ] iti SaSThIniSedhAd dvitIyA / "hanaka vetyevaMzIla iti--jajiriti, janeauM dvitve pUrvasyAnAdi-hiMsA-gatyoH" hananazIla ityukaNi "Niti ghAt vyaJjanalope upAntyalope nasya ne ca-jajJiH, jAnAtestu / 4. 3. 100.] iti ghAtAdeze-ghAtakaH, Ahananadvitve pUrvasyAnAdivyaJjanalope hrasve, antyAkAralope ! zIla:- AghAtakaH, IdRzaH ka ityAha-vyAdhaH 150 ca-jajJiH / "NamaM pravatve" pratvaM namratA, namatItyeva- | "vaSa secane" varSaNazIlo-varSaka: iti-"lagho0" 15 zIla iti-nemiriti / nanviha prAgvat kathaM na dvitvaM ... ityapAntyagaNaH pravarSaNazIla:-pravarSakaH, kathaM vA iekAra tyAzaGkAyAmAha-dvivacanAbhAva va IdRzaH ka ityAha-parjanyaH / bhavatItyevaMzIko-bhAvukaH, etvaM ca nipAtanAditi // 5. 2. 36. . prabhavatItyevaMzIla:-prabhAvakaH, IdRzaH ka ityAhaza-kama-gama-hana-vRSa-bhU-stha ukaNa / 5. 2. 40. // ksstriyH| tiSThatItyevaMzIla ityukaNi "Ata aiH kRzno" 55 ta0 pra0--zIlAdau satyarthe vartamAnemya ebhya ukaN / [4. 3. 53. ] ityakAre AyAdeze ca-sthAyukaH, 20 pratyayo bhavati / zRNAtItyevaMzIla:- zArakaH, prazArukaH | IdRzaH ka ityAha-pramattaH, upatiSThatItyevaMzIla iti shrH| kAmukaH, kAmukI riraMsuH, kAmukA yecchA vinA upasthAyuko gurumiti-gurusamIpasthitizIla ityarthaH / kAmayate, kAmukA anyasya striyo bhavanti / gAmukaH, . guNAn adhitiSThatItyevaMzIla:-guNAn adhiSThAyukaH AgAmukaH svagRham / ghAtukaH, AghAtuko vyApaH / varSaka:, / / / 5. 2. 40. // pravardhakaH parjanyaH / bhAvukaH, pramAyukaH kSatriyaH / sthAyuka: 25 pramattaH, upasthAyuko guruma, guNAnaSitAyuka: // 40 // laSa-pata-padaH / 5. 2. 41. 1 // ta0pra0--zolAdI satyarthe vartamAnebhya emya ukaN za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-za0 / "zaz hiMsA pratyayo bhavati / apalaSatItyevaMzIlamapalAdhukaM nIcasAMgayAm" zuNAtItyevaMzIla ityukaNi nAmito'kali." [ 4. 3. 51. ] iti vRddhau-zArukaH, prapUrvasya tu syam, abhilASukaH / utpAtukaM jyotiH, prayAsukA garmAH / upapAdukA devaaH| yogavimAga uttraarthH||41|| 65 prazArukaH, evaMvidhaH ka ityAha-zaraH / "kamUG 30 kAntI" kAntirabhilASaH, kAmanazIla:-kAmukaH, | za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-lss0| "laSI kAmanazIleti striyAM yadA riraMsurarthastadA "bhAja-goNa." | | kAnto" kAntiricchA, apalaSatItyevaMzIla ityukaNi [2. 4. 30.] iti Dobhavati, tadAha-kAmukI "Niti" [ 4. 3. 50.] ityupaantyvRddhii-aplaarirNsuriti-rirNsumthunecchaavtii| anyArthe tu kAmuka-chukaM nIcasAMgatyam / abhilaSatItyevaMzIla:-abhi zabdAdAbeva bhavati, tadAha-kAmukA yecchAM vinA laassukH| "pallU gatau" utpatanazIlam-utpAtukaM 70 35 kAmayate iti-icchAM mathunecchAM vinA, kAmayate- | jyotiH| prapatanazIlA:-prapAtukA grbhaaH| "padica prArthayate, maiyunAdanyad dhanAdikaM kAmayituM zIlamasyAH ' gatau" upapAdazIlA:-upapAdukA devAH / pUrvasUtra Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA.2, sU0 42.] evaite'pi dhAtavaH paThanIyAH pRthak sUtrakaraNaM vyarthamityA- | "kupac kope" kopazIla:-kopanaH / . "ruSaca rope" zaGkAyAmAha-yogavibhAga uttarArthaH iti- uttarasUtre ruSyatItyevaMzIla:- roSaNaH / gatyarthakatayA judhAtoruttaprayANAmevaSAM sambandhAya pRthaka sUtramidamiti bhaavH| rasUtreNa "calazabdArthAdakamakAt" ityanena siddhe'tra grahaNaekasUtratve hi sahava sarveSAmanuvRttinivRttirvA syAt manarthakamityAzaGkAyAmAha- javatiH sautro vegAkhye 40 5*ekayoganirdiSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRtti: saMskAre vartate iti, tathA ca tasya calanArthatvAbhAvaH, iti nyAyAt, ata: puthagyoga AvazyakaH // 5.2.41. calanaM hi vegajanyam, vegazcottaradezasaMyoga gati-calana] hetuH saMskAravizeSo na tu gatizcalanaM vA, tadAha- tena bhUSA-krodhArtha-ju-sR-gRdhi-jvala-zucazcAnaH calyarthadvAreNa na sidhyatItIhopAdAnamiti / jvtii| 5. 2. 42. // tyevaMzIla:-javanaH / "sR gato" saratItyevaMzIla:-45 ta0pra0-bhavAmyaH koSArthamyo ju-sa-gRdhi-jvala-maraNa | "gadhaca abhikAkSAyAma" gadhyatItyevaMzIla:-- 10 zucibhyo laSa-pata-padibhyazca zIlAko satya] vartamAne | gardhanaH / "jvala dIpto" jvalatItyevaMzIla:- jvalanaH / bhyo'naH pratyayo bhvti| bhUSArtha- bhUSayatItyevaMzIlo "zuca zoke" zocatItyevaMzIla:-zocanaH / abhilaSatI. mUSaNaH kulasya, maNDanAgaganasya mA:, prsaadhnH| krodhArtha tyevaMzIla:-abhilaSaNaH / patatItyevaMzIla:-patanaH / koSanaH, kopanaH, roSaNaH / javatiH sautro vegAkhye | "padica gatI" gatiryAnaM jJAnaM ca, ayamidit, asmAcca 50 saMskAre vartate, tena calyarthadvAreNa na siNdhytiitiihopaadaanm| "iDito vyaJjanAdyantAt" [ 5. 2. 44 ] iti sUtra15 javanaH / suu-srnnH| gRtha- gardhanaH / jvala-jvalanaH / paNava siddhiriti tasyeha grahaNaM vyarthamityAzaGkate-paderizuca- zocanaH / lava- abhilaSaNaH / pata- patanaH / pade-dittvAdattareNava siddhe iti, samAdhAnamAha-sakarmariviravAduttareva siddhe sakarmakAthaM vacanam / aryasya kA vacanamiti-"calazabdArthAdakarmakAt" [5. 2. padanaH, granthasya padanaH, padanaH kSetrANAm / uttaratra sakarma- | 43.1 ityattarasatre sthitasya 'akarmakAt' ityasyAgre'nu-55 kebhyo'pi vidhirityekeSAM darzanam, tathA cokaNA bAdhi vRtteH "iDita:0" ityasyApyakarmakAdeva prAptariti bhAvaH / 20 to'pyasarUpatvAta paderanaH pratyayo bhaviSyatIti cet ? padadhAtuzca svabhAvata: sakarmaka eva, avivakSitakarmatayaiva evaM hi zIlAdipratyayevasarUpatvena zIlAdipratyayo na acitakarmakasvamiti sakarmakAdasmAduttareNAsiddhi ritIha bhavatIti jJApanArtha pavigrahaNam / tena-cikIrSitA grahaNam / padyata ityevaMzIla iti-arthasya pavanaH, kaTam, alaMkartA kanyAmiti na bhavati / kathaM tahi 'santA granthasya padanaH, padanaH kSetrANAmiti- arthajJAnazIla:,60 khelaH, AgAmukaH; bhavitA, mAvuka: jAgaritA, jAgarUkaH; granthajJAnazIla:, kSetragamanazIla iti krameNArtha: matAntara25 vikatthana:, vikatthI; mAsanaM, mAsurama, vardhanaH, baghiSNaH; mAha-uttaratra sakarmakebhyovidhirityekeSAM darzanamiti apalASukaH, apalASI; kampanA kamprA zAkhA; kamanA -calanaM hi gatiH, tathA ca gatyarthakAnAM sakarmakatvasya kAmukA yuvatiH ?' kacit samAvezo'pi bhavati / eta nirvivAdatvAt sakarmakAdapyavivakSitakarmatvena bhavatIti darthameva ca "na vyAdi0" [ 5.2.45. ] sUtre dIpi. teSAM darzanamiti bhAvaH / evaM ca sakarmakArthametatsUtre pada-65 grahaNam, anyathA reNA'no'stha bAdhyeteti tadanarthakaM syAt / / grahaNamiti bAdhitamiti samAdhAnAntaramAha---tathA co30 anasvaiva viSaye samAveza ityeke // 42 // kaNA bAdhito'pyasarUpatvAditi, ayamAzaya:-"laSaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhUSA0 / "bhUSa pada-pataH" [5.2.41.] iti sUtravihita ukaNa vizeSatasuN alaGkAre" bhUSayatItyevaMzIla iti- bhUSaNaH . vihitatvAt "calazabdArthAd" [5. 2. 43. ] iti kulasya / "maDuN bhUSAyAm" maNDayatItyevaMzIlA- / vihitasyAnasya bAdhaka ityukaNeva yadyapi bhavitu yuktasta-70 maNDanA gaganasya bhAH / curAderAkRtigaNatvAt 'sAdha'- | thApi vAsarUpatyAyenAno'pi bhaviSyatyeveti padigrahaNa85 curAdiH prapUrvakazca bhUSArthakaH, prasAdhayatItyevaMzIla:- ! mihAnarthaka sat 'zIlAdipratyayeSu vAsarUpanyAyo na prava prasAdhanaH / "krudhaMca kope' krodhshiil:-krodhnH| tate' iti jJApayati, tathA ca tannyAyasyApravRttyA ukaNA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 43.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote 146 nityamevAnasya bAdhaH syAditi paderana: pratyayo na syAt, copana:,ceSTanaH / zabdayatItyevaMzIla:-zabdana:, ravaNaH,AiSyate ca sa iti tadarthamiha padagrahaNaM sArthakamiti / krozanaH / akarmakAditi kim ? paThitA vidhAma // 43 // jJApanasyAnyatra phalamapekSitamiti tad darzayati---tena cikoSitA kaTama, alaMkartA kanyAmiti na bhava- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-cAla calanaM cAla:, 5 tIti / nanvevaMtAcchIlikeSu nityameva bAdhyabAdhakabhAva | cAlazca zabdazca cAlazabdo, to artho yasya tasmAditi 40 ityAyAtam, tathA ca 'gantA, gAmukaH' 'bhavitA, bhAvukaH' / vigrahaH, dvandvAnte dvandvAdI vA zrayamANaM padaM pratyekamaityevamAdayastRnnantA ukaNantAzca prayogA kathaM sampatsya- . | bhisambadhyate* iti nyAyena dvandvAnte zrayamANasyArthapadanta ityAzaGkate-kathaM tahi gantA khela ityAdinA, syobhAbhyAmanvayAd yo'rthaH sampannastamAha-calanArthAeSu sarvatra "tRn zIla-dharma-sAdhuSu" 5. 2. 27. ] cchabdArthAcceti / akarmakAdityasyArthamAha-avidyamA10 iti tRn, 'AgAmuka bhAvuka kAmukA' ityatra "za-kama0" ! nakarmakAd avivakSitakarmakAda veti / akarmakasya 45 [ 5. 2. 40. ] ityukaN, 'jAgarUka' ityatra "jAguH" / lakSaNamidamuktamabhiyuktaiH[5. 2. 48. 7 ityukaNa, 'vikasthanaH, vardhanaH, kampanA, "dhAtorarthAntare vRtterdhAtvarthenopasaMgrahAt / kamanA, bhAsana' ityatra "iGito." [5. 2. 44. ] : prasiddha ravivakSAtaH karmaNo'kamikA kriyA // " iti / ityanaH,, 'apalASuka' ityatra ' lasa" [5. 2. 41. ] | asyArtha:--dhAtorarthAntare vRtteH 1, dhAtvarthana karmaNa upa15 ityukaNa, 'vaghiSNuH' ityatra "bhrAjya." [ 5. 2. 28.] saMgrahAt 2, karmaNaH prasiddheH 3, karmaNo'vivakSAtaH 4, [ca] 50 itISNaH, 'bhAsUra' ityatra "bhani-bhAsi0" [5.2.74.] - kriyA amikA bhavatIti / tatrAdyayorakarmakatvameva, iti ghuraH, 'vikatthI' ityatra "vedica0" [ 5. 2. 56] / antyayozcAvivakSitakarmakatvamiti phalato dvidhaivAkarmakatvaM iti ghinaNa, 'apalASI' ityatra "vyapA0" [5.2.60.] | bhavati, tayordvayorapIha saMgrahaH kriyate / evaM ca sakarmaka iti ghinaN, 'kampra' ityatra "smyajasa0" [5. 2. 76.] syApi caladhAtoravivakSitakarmakatayA'karmakatvamiti 20 iti raH / samAdhAnamAha Rcita samAvezo'pi bhava- / calana ityAdisiddhiH / caladhAtozca sakarmakatvamakarmakatvaM 56 tIti--parasparamavirodhena vRttiH samAvezaH, so'pi bhavati / ca prayuktaM kavibhiH, tathAhi-"yadA manuSyAH pracalanti lakSyAnurodheneti / ki vacanAdevAtha kimapi tatra gamaka- gaGgAM rudanti pApAH pravadanti kizcit / " iti sakarmaka mityAzaGkAyAmAha-etadarthameva "na NyAdi." tvam, "cacAla vasudhA celuH sakalAzca mahIdharAH' ityA' dIpigrahaNamiti-eSa tAcchIlikAnAM kvacit samA- dAvakarmakatvamiti / evaM ca darzitodAharaNataH kevalasyA25 vezajJApanarUpo'rthaH prayojanaM yasya tAdRzaM dvIpigrahaNami- karmakatvaM sopasargasya sakarmakatva vijnyaayte| "cala kampane" 60 tyarthaH / tasyAnarthakyaM darzayati- anyathA reNAno'sya ! clnshiil:-clnH| 'kapuGa kampane" kampata ityevaMzIla:bAdhyeteti, ayamartha:--"smya jasa0" [5. 2. 76. ]i yajasa0" [5 2. 76. ] / kampanaH / "cupa mandAyAm' gatAvityanuvRttermandAyAM gato, iti vizeSavihitena reNa sAmAnyavihitasyAnasya nitya-copatItyevaMzIla:-copanaH / "ceSTi ceSTAyAm" ceSTA va bAdhaH syAdavetyananiSedhAya sUtramidamanarthakamiti : zIla:-ceSTanaH / "zabdaN upasargAd bhASAviSkArayoH 30 kvacit samAvezaM jJApayatIti / matAntaramAha-anasyaiva ! bhASo bhASaNama. bhASe AviSkAre cArthe zabda ityayaM dhAtu-65 samAveza ityeke iti, etanmate 'gantA, bhavitA' ityAdayaH / pamaryAta parabharAdiH / yogavibhAgo'treti nandI. zabda zIlArthe neSTA iti // 5. 2. 42. / / upasargAdityekaH, zabda ityayaM dhAturupasargAt parazurAdiH / bhASAviSkAriyorityaparaH, anupasargArtho'yamArambhaH, pUrvacAla-zabdArthAdakarmakAt / 5. 2. 43. // ! stu bhASaNAviSkaraNArthaH / anyastu zabda zabdakriyAyAmi ta0 pra0--calanArthAcchabdArthAzca dhAtoH zIlAdau tyadhIte, bhASaNasyApi zabdavizeSakriyArUpatvAdatraivAnta- 70 35 satyarthe vartamAnAdakarmakAdavivakSitakarmakAd vA paro'na: / rbhAvaH, tata upasargAdAviSkAre iti paThitvA prazabdayati pratyayo bhavati / calatItyevaMzIla:-calamaH, kampana:, / vizabdayatItyAviSkAramAtre udAharanti 1 zabdayatItye ----- - .. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zrIsibahemacandra zabdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU044-45.] vaMzIla iti-zabdanaH / "ruk zabde" rItItyevaMzIla:-- | bhAvaH / "citiN saMvedane" curAditvAt svArthe Nici ravaNaH / "kuzaM AhvAnarodanayoH" AkrozatItyevaMzIla:- cetayata ityevaMzIla iti--cetanaH, atra prAgeva Nilope AkrozanaH / padakRtyaM pRcchati-akarmakAditi kimiti | tato'napratyayaH / "gupi gopana-kutsanayoH" ato garhAyAM uttarayati-paThitA vidyAmiti-"paTha vyaktAyAM vAci" | "gup-tijorgA-kSAnto san" [ 3. 4. 5. ] iti sani 40 5 paThatItyevaMzIla iti "tana zIladharmasAdhuSu" [5.2.27] | jugupsata ityevaMzIla:-jugupsanaH, atra prAgeva sano'kAiti tRni paThitA, sakarmakatvAdasyAtrApravRttiH, "karmaNi | ralope tato'napratyayaH / "mAni pUjAyAm" ato vicAkRta:" [2.2.83 ] iti na SadhI "tanadantA" | rArthe 'zAna-dAna-mAna0" 3. 4.7.] iti sani [2. 2. 60.1 iti niSedhAt, ato vidyAmityatra | mImAMsata ityevaMzIla:--mImAMsanaH / yadyapi sannantasya "karmaNi" [2.2.40.] iti dvitIyA / / 5. 2. 43. // / na Dittvamittva kA mUladhAtoreva tathAtvAt tathApi 45 | - avayave'caritArthA anubandhAH samudAyasyopakArakA 10 iDito vyaJjanAdyantAt / 5. 2. 44. / / bhavanti * iti nyAyena samudAyasyApi iGittvaphalaM ta0pra0-vyaJjanamAdirantazca yasya savyaanAvantaH / bhavati / na ca tathApivizeSavihitena "san-bhikSAzaMidanubandhAt kAnubandhAzca vyaanAdyantAd dhAtoH zIlAdau seruH" [5. 2. 33.] ityupratyayena bAdhAt kathaM sannantAsatyayeM vartamAnAdanaH pratyayo bhavati / ivita, spadhi-spa dayaM pratyaya iti cet ? na-dIpigrahaNenAnena sahAnyasthApi 50 dhnH| Dis, vRtUG-vartanaH, vRng-vrdhnH| ratana viSaya zIlArthakapratyayasya samAveza ityarthasyoktasvAt / padakRtyaM 15 eva lope vyaanAntatvAt ihApi bhavati-citiNa-cetanaH, pRcchati-iGita iti kimiti, uttarayati-edhitAH gupi-jugupsanaH, mAni-mImAMsanaH / iDita iti kim ? | svaptA / vyasanAdyantAditi kim ? eghitA, shyitaa| / iti-"edhi vRddhau" edhata ityevaMzIla iti tRni-edhitaa| "zIGka zaye" zeta ityevaMzIla iti tRni shyitaa| akarmakAvityeva-vAsitA vastrama, sevitA viSayAn / kathamutkaNThAvardhanairiti ? nAtra karmaSaSThIsamAso badherakarmaka akarmakAdityatuvRttAvatyaM darzayati-akarmakAdityeveti 55 ---"vAsika AcchAdane" vasta ityevaMzIla iti tRni20 tvAt, kintu tRtIyAsamAsaH, utkaNThayA vardhanaiH, vardhamA vasitA vastram / "sevRG sevane" sevata ityevaMzIla iti notkaNThAzIlariti yAvat / anye tvatkarmakAdeveti nencha / tani-sevitA viSayAniti / akarmakAdeva pratyayavidhAnena * nti / 44 / | 'vRdh'dhAtorNyantasya sakarmakatvena 'utkaNThAyA vardhanaH' ityarthe za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-iDito01 sUtrArtha spho- | 'utkaNThAvardhana' iti prayogaH samupalabhyate, sa kathaM saMga-60 rayituM padArthamAha-vyaJjanamAdirantazca yasyeti-na tu | cchate, akarmakAdeva vidhAnAdityAzayena zaGkate-katham25vyaJjanAdiranto yasyeti / iDitaH iti-izca ica iGo, / 'utkaNThAvardhanaH iti? iti, uttarayati-nAtra karma tAvitau yasyetyarthe itpadasya dvandvAnte zrUyamANatayA pratye- SaSThIsamAsa iti, tatra, hetumAha-vRdherakarmakatvAditi, kamanvayAdAha-idanubandhAt anubandhAcceti / "spaghi | tathA ca nAtra NyantatvaM tasyeti bhAvaH / prayoga vigRhya samasaMgharSe" saMgharSaH parAbhibhavecchA, spardhata ityevaMzIla:-spa- rthayati-utkaNThayA vardhanairiti / yadi cAtra vardhaya-65 dhanaH / " vRtUG vartane" vartanaM sthitiH, varta tanaH 1 "vRdhUna vRddho" vardhata ityevNshiil:-vrdhnH| | sakarmakatvamityAgrahastahi matAntareNa sasarthanIyamityAhaNyantasya vyaJjanAditve'pi tadantatvAbhAvAt, sannantasya cA- anye tvakarmakAdeveti necchantIti 1 5, 2. 44. / / dantatvAt tAbhyAmasya' pratyayasyAprAptirityAzaGkAyAmAharatazca viSaya eva lope vyaJjanAditvAdihApi bhava- na NiG-ya-sUda-dIpa-dIkSaH / 5. 2. 45. / / tIti-anapratyayaviSatha eva "NeraniTi"[4.3.82.] iti . ta0 pra0-Nintebhyo yAntebhyaH sUdAdibhyazca dhAtu-70 36 NelRptatayA, evamanapratyayaviSaya eva "ata:" [4.3.83.] bhyaH zIlAdau satyarthe'naH pratyayo na bhavati / bhAvayitA, iti sano'kArasya luptatayA vyaJjanAntatvamapi bhavatIti :hastayitA, utpucchayitA, kSamAyitA, RyitA, dayitA, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 8-t.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrimagavatyapraNIte sUditA, dIpitA, dIkSitA / madhusUdanA'risUdana-balasUda- tItyevaMzIlaH-dandramaNaH, cakramaNaH / sakarmakArya vacanam, nAdayo nandyAdiSu draSTavyAH // 45 // | ya iti pratiSedhanivRttyayaM ca / "ataH" [ 4. 3. 82. ] - iti hi luka pratyaye viSayabhUte'pi bhavati // 46 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-na Ni / "bhUU: prApto NiG" [ 3. 4. 16.] iti vacanAd bhUdhAtoH za0ma0 nyaasaanusndhaanm-drm0| yaGaH pratyaya5 prAptyarthatvaM DittvaM NiG ca, bhAvayate ityevaMzIla iti tvAt tadantavijJAnamityAha-paGantAbhyAmiti / yakA-40 "tRn zIladharmasAdhuSu" [ 5. 2. 27. ] iti tRni- rAntasyAnaH pUrveNa niSidhyata iti pratiprasavArthamidaM sUtram, bhAvayitA / hastI nirasyatIti "aGgAnirasane Nita vyAkhyAnAcAtra 'anaH' sambadhyate, pUrvasUtrastho nakAro na [ 3. 4. 38. ] iti NiGi hastayate, hastayate ityevaM sambadhyate, tadAha-anaH pratyayo bhavatIti / "drama zIla iti-hastayitA / pucchamudasyatIti "pucchAdutpa- gato" kuTilaM dramati gacchatItyevaMzIla iti "gatyarthAt 10 rivyasane" [ 3. 4. 36. ] iti Ni Di-utpucchayate, / kuTile" [ 3. 4. 11.] iti yaDi dvitve pUrvasya 45 utpucchate ityevaMzIla iti-utpuucchyitaa| pUrvatra viSaya- "murato'nunAsikasya" 4.1. 51.] iti mvAgame saptamImAzritya vyAkhyAnAt NiGantasya Nilope kRte sati / [me] tasya "mnAM0" [ 1.3. 36. ] iti nakAre vyaJjanAdyantatvaM DakAranubandhatvaM ca svata iti bhAvayi- 'dandramya' ityato'ne "ataH" [ 4. 3. 82. ] ityakAra tetyAdau prAptiranasya, sA'nena pratiSidhyate / bhUdhAtoNiDi lope "yo'ziti" [ 4. 3. 50.] iti yalope nasya 15 vRddhau 'bhAvi' iti dhAtuH, hastotpUcchazabdAmyAM NiDitU Natve- dandramaNaH / "krama pAdavikSepe" kuTilaM kAma-50 "yantyasvarAdeH" [7. 4. 43.] ityantyasvaralope / tIti-cakramaNaH / pUrveNa siddhe sUtrasthAnarthakyamA'hasti' iti 'utyucchi' iti ca dhAturiti vizeSaH / / zaGkaya samAdhatte-sakarmakAthaM vacanamiti, sakarmakasyApi "mAyaG vidhUnane" kSamAyate ityevaMzIla iti-mA- . kadAcidavivakSitakarmakatvenAkarmakatvaM bhavatIti tathApi yitA / "knUyaiG zabdondanayoH" undanaM kledanam, knUyate pUrveNaiva siddhiriti cet ? atrAha-ya iti pratiSedha20 ityevaMzIla iti-knUyitA / "dayi dAna-gati-hiMsA-nivRttyarthaM ceti- yAntatvenAsyAna: pratiSiddhaH, tasya 55 dahaneSu ca' dayate ityevaMzIla iti-dayitA, eSu yAnta- : niSpattiyathA syAt paratvAd vidhAnasAmarthyAd veti svAdanapratiSedhe tRn bhavati / "di kSaraNe" sUdate ityevshiil:----svitaa| dIpaci dIpto" dIpyate ityevaMzIla / prAptiriti cet ? atrAha-"ataH" iti hi lUka iti-diipitaa|"diikssi mauNDejyopanayananiyamavratAdezeSa". pratyaye viSayabhUte'pi bhavatIti, tathA ca pratyayAt 25 mauNDacaM vapanam, ijyA yajanam, upanayanaM mocIbandhaH, / pUrvameva tadviSayatAsambhAvanayA ato luki kRte vyaJjanA-60 niyamaH saMyamaH, vratAdezaH saMskArAdezaH, dIkSate itye- ghantatvena prApti:, yAntasvena ca tatpratiSedhasya prAptiriti vaMzIla:---dIkSitA / sUderanasya pratiSedhAt madhusUdanAdayaH / tasyApi vAraNAya sUtramidamiti samuditArthaH / / 5. prayogAH kathaM myurityAzaDAyAmAha-madhasadanAri- / 2. 46. / / sUdanabalasUdanAdayo nandyAdiSu draSTavyAH iti nAtra 30 zIlAdyarthe pratyayo'pi tu nindyAdibhyo'naH" [ 5. 1.. yaji-japi-daMzi-vadAdUkaH / 5. 2. 47. / 52.] iti sAmAnyataH kartarIti bhAvaH / kizcAtra / ta0 pra0-ebhyo yaGantebhyaH zIlAdau satyarthe vartamA-65 zIlAdyarthapratItirapi neti bodhyam // 5. 2.45. // nebhya UkaH pratyayo bhavati / bhRzaM punaH punarvA yajatItye vaMzIlo-yAyatakaH, jaMjapUkaH, dandazUkaH, vAvadUkaH / anyedrama-kramo yaGaH / 5. 2. 46. // / bhyo'pIti kecita-daMdahakaH, pApayUkaH, nijAgadUkaH, nAna zUkaH, paMpazUkaH // 47 // ta0 pra0-zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM yaGantAbhyAM 35mi-kramibhyAmanaH pratyayo bhvti| kuTilaM bamati kAma- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm---pji0| "yajI deva-70 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsivhemacandrazamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU0 4646-50.] pUjAsaMgatikaraNadAneSu" yAyajUkaH iti-atra dvitve H / dhakAra usaratra karava-gatvAryaH / abhiyAnAta pUrvasya AkAra:, zeSaM prAgvA / "japa mAnase ca" mano- ghiNan akarmakebhyasteneha na bhavati-araNyaM bhramitA, saka. nirvatye vacane cakArAd vyate vacane, gahitaM japatItye- makebhyastu pathAdarzanaM varzayiSyAmaH // 46 // vaMzIla iti "gu-lupa0" [ 3. 4. 12. ] iti yaGi za0 m.nyaasaanusndhaanm-shm0| "zamU damUc 5 "japa-jabha." [ 4. 1. 53. ] iti pUrvasya mAgame upazame" zAmyatItyevaMzIla iti dhinaNi "mo'kamyami0" 40 japUkaH / "daMzaM dazane" garhitaM dazatItyevaMzIla iti [4. 3. 55, ] iti vRddhaghabhAve-zamI, evaM dAmyavanvazUkaH iti, japavat mAgamAdi / "vada vyaktAyAM tiityevNshiil:-dmii| "tamaca kAkSAyAm" tAmyatIvAci" bhRzaM punaH punarvA vadatItyevaMzIla iti-vAvadUkaH / tyevNshiil:-tmii| "zramUca kheda-tapaso:" zrAmyatItyematAntaramAha--anyebhyo'pIti keciditi, tanmate vNshiil:-shrmii| 'kSamauca sahane" kSAmyatItyevaMzIla:10 gaI dahatItyevaMzIla:-vaMdahakaH, "payi gato" kuTilaM .- bahUka, "pAya gatA kuTila kssmii| "madaca harSe" pramAdyati unmAdyatItyevaMzIla:--45 payateityevaMzIla iti-pApayUkaH, "gada vyaktAyAM vAci" pramAdI, unmAdIti-"Niti" [ 4. 3. 50. ] ityubhRzaM puna: punarvA nigadatItyevaMzIla:--nijAgadukaH, pAntyasya vRddhiH| sUtrasya vaiyathyaM zaGkate-ghajantAnmatva"nazoca adarzane" bhRzaM punaH punarvA nazyatItyevaMzIla: thIMyenaiva sidhyatIti-zamanaM zama:, so'syAstItyarthe nityanAnazakaH, "paza bandhane" iti sautro dhAtuH, bhRzaM punaH / yogArthakena matvarthI yena zIlArthapratItiH syAditi praSTurA15 punarvA pazatItyevaMzIla:-paMpazUkaH iti // 5. 2. 47. / / zayaH, samAdhatte-tRnvAdhanAthaM tu vacanamiti-mA zamineti 50 jAguH / 5 2.48, / / bhUdityartha miti bhAvaH / padakRtyaM pRcchati--adhakAditi kimiti, uttarayati-asiteti-"asUca ThopaNe" asyata0 pra0-zIlAko satyayaM vartamAnAmAgarukaH tItyevaMzIla iti tani--asitA / dhinaNi 'in' avazipratyayo bhavati / ya iti nivasam / jAgartItyevaMzIso vyate zeSA anubandhAH , tatra dhaphalaM darzayati-ghakAra uttjaagruukH||48|| -ratra katva-gatvArthaH iti-"ktaniTa." [4. 1. 111] 65 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-jAguH / jAgartera- iti casya katvAya jasya ca gatvAyetyarthaH, etazcottarasUtre nekasvaratvena yaGantatvasyAsambhavAdAha-yaGa iti niva- darzayiSyate, atra tuna tatphalamiti bhAvaH / akarmakAditamiti-vizeSaNatve hi sambhavavyabhicArI prayojako. | tyasyAnuvRttervyavahitatvAta sakarmakAdapi ghinaNa sa tatra sambhavAbhAvaprayukto yo vizeSaNatvAbhAva: syAdi-tyAzahAyAmAha-abhidhAnAda ghinaNa akamakamyaH tyAnarthakyAt tamnAnuvartate, lakSyAnarodhAcceti bhaavH| / iti--akarmakebhya eva dhinaNaH pryogsyoplmbhaadityrthH| 60 25"jAgRka nidrAkSaye" jAgaraNa hi na kevalaM nidrAkSaya eva, | tatphalamAha--teneha na bhavati-araNyaM bhramitA iti api tu nidrApadena svakartavyaviSayiNI niSkriyatocyate, | "bhramUc anavasthAne" bhramyatItyevaMzIla iti tRni atastatkSaya eva jAgarUkazabde vivakSita iti jAgarUko- bhramitA / sakarmakebhyastahi ka: pratyaya iti cet ? atrAha 'ripakSaH' ityAdayo'pi prayogA: susaMgatA bhavantIti / / 5. ! -sakarmakebhyastu yathAdarzanaM darzayiSyAmaH iti-agre 2.46. // yathAbhidhAnaM pratyayA vakSyanta iti bhAvaH // 52. 46. / / 65 30 zamaSTakAd ghinaN / 5. 2. 46. || / yuja-bhuja-maja-tyaja-raJja-dviSa-duSa-drahata0 pra0--zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH zamAdibhyo duhA-bhyAhanaH 1 5. 2. 50. / / 'STAbhyo dhAtumyo ghinaN pratyayo bhavati / zAmyatItye- ta0 pra0-ebhya: zIlAdo satyayeM vartamAnebhyaH vaMzIla:-zamI, damI, tabhI amI kSamI, pramAdI, unmAdI | ghinaNa bhavati / yujyate punakti vA ityevNshiilo-yogii| klmii| ghAntAnmatvIyena siddhayati tRmbApanA bhaite bhunakti bhujatIti vaa-mogii| bhAgI, kalyANa-70 35 vacanam / aSTakAviti kim ? asitA! gakAro vRddhapa.! bhaagii| syAgI, praanntyaagii| rAgI 'akadhinona ro|" Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 51-52-53. ] kalikAlasarvamadhIhemacandrasUribhagavatpranIte [4. 2.60.] iti nalopaH / dveSI, doSI, drohI, dohI, | AkrIDate, AkrIDanazIla:-AkrIDIti / "muSa hiMsAabhyAbhAtI / akarmakAdityeva-gAM dogdhA, zatrUmadhyAhantA yAm" "muSaz steye" aamossnnshiil:-aamossii| aango||10|| 'vyavahitaparAmyAmAbhyAM pratyayo vihita iti pUrvamupasargA ntarayoge'pi 'abhi-- AG pUrvakAt 'ut-AG pUrvakAda za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-yuja0 / "yujin vA'nyopasargapUrvakAd vA'pi pratyayaH syAdityAzaGkAyA- 40 5 samAdhau" samAdhizcittavRttinirodhaH,"yUz2a pI yoge" AbhyAM mAha-zIlAdipratyayAntAH iti, prAyeNa rUDhiprakArAH dhinaNi "kte'niTazvajoH kagau ghiti" { 4. 1. 111 ] iti rUbhinnA api rUDhisahazA yogarUDhA ityarthaH, yathAiti jasya gatve yogshiilo-yogii| "bhujap pAlanAbhya | darzanaM prayujyanta ityupasargAntarAdhikye na bhavatIti-yadupavahArayoH" abhyavahAro bhojanam, "bhunajo'trANe" [ 3. sargapUrvakANAmeSAM prayogastadupasargasyaiva sUzeSu nirdezAdupa3. 27. ] ityapAlanArthe Atmanepade-bhuGkte, trANe tu sargAntarAdhikye rUDhivyAdhAtAditi bhAvaH / na kevalameta-45 10 parasmaipade-bhunaktIti, "bhujoMt kauTilye" bhujatIti, atrA | sUtraviSaya evAyaM niyamo'pi tu sarvatreti spaSTayati-evapi jasya gtve-bhogii| "bhajI sevAyAm" bhajatItyevaMzIla iti-bhaagii| kalyANaM bhajatItyevaMzIla:----kalyA muttaratrApIti / yatra copasargayogaH pUrvamanuktastatropasarga yoge'pi kvacid bhavati, yathA virAgo viyogItyAdau, NabhAgI / "tyaja hAnI" hAnistyAgaH, tyajatItyevaMzIla:-- ghanantAd vA matvarthIyanA te sAdhyA ityUpasargarahitebhya tyAgI, prANAn tyjtiityevNshiil:-praanntyaagii| "raJjIM 15 sage" "rajIMca rAge" rakhanazIla iti-rAgI, nakAra: eva pratyaya iti vA matAntaramiti / / 5. 2. 51. / / 50 ka gata ityAha-"aghinoca rakheH0" [4.2.60.] prAcca yama-yasaH / 5. 2. 52. / / ti nalopaH iti / "dviSIMka aprItau" dveSaNazIla: ta0pra0-zolAdau satyayeM vartamAnAmyAM prAdAna dveSI / "duSaMc vaikRtye" vaikRtyaM rUpabhaGgaH, duSyatItye parAmyAmAbhyAM dhinaN bhavati / prycchtiityevNshiil:vNshiil:-dossii| "duhIka kSaraNe" dogdhItyevaMzIla:20 dohI / "hanaMka hiMsAgatyoH" abhyAhananazIla:-abhyA prayAmI, AyAmI; prayAsI, AyAsI // 52 // ghaatii| lakSyAnurodhAdakarmakAdityanuvRtteAvatyaM darzayati za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-praac0| cakAreNa 55 -akarmakAdityeva-gAM dogdhA iti-atra tRni "mvAderdA pUrvokta AG samuccIyate, atra ca dhAtudvayena saha tayorna deSaH" [ 2. 1. 83. ] iti hasya ghe "adhazcaturthAta" yathAsaMkhyaM sUtrAntaranirdiSTena cakArAnukRSTena saha yathAsaM[2. 1.76.] iti takArasya ghe "tRtIyastRtIyaca khyasyAdarzanAditi ubhAmyAmapi pratyeka yoge pratyayo 25turthe" [ 1.3.36. iti dhasya ge-dogdhA, zatran bhavati / "yama uparame" uparamo nivRttiH, prayamaNazIla:abhyAhanteti-atrApi tRn, ubhayatra SaSThIniSedhAt prayAmI, AyamanazIla:-AyAmI / "yasUca prayale" 60 karmaNi dvitIyA !! 5. 2. 50. / / prayAsazIla:-prayAsI, ayAsazIla:-AyAsI / / 5. 2. 52. / / . AGaH krIDa-muSaH / 5. 2. 51. // ta0pra0--zIlAdau satyayeM vartamAnAbhyAmAH parA matha-lapaH / 5. 2. 53. / / 30 myAmAmyo ghinaNa bhavati / AkrIData ityevaMzIla:- | ta0 pra0-prAt parAbhyAmAmyAM zIlAdau satyaya vartaAkroDI, AmoSI / zolAvipratyayAntAH prAyeNa rUDhi- mAnAbhyAM ghinaNa bhavati / pramayatItyevaMzIlaH-pramAthI, 65 prakArA yathAvarzanaM prayujyanta iti upasargAntarAdhikyena pralApI // 53 // bhavati / evamuttaratrApi // 5 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam-matha0 "mathe viloDane" za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-ADa: / "kIr3a : prmthnshiil:-prmaathii| "lapa vyakta vacane" prala35vihAre" "anvAGmare:" [ 3. 3. 34. 1 ityAtmanepade pnshiil:-prlaapii||5. 2. 53. / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ posiddhahemacandrazamdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / ' . [pA0 2, sU0 54-56] 40 - vezcaH droH / 5. 2. 54. / / ghaTA ditvAd hrasva: akarmakAdityeva-saMpRNakti zAka- 35 ta0 pra0ke prAca parAnchIlAdau satyarthe vartamAnAd miti-sakarmakatvAdiha na pratyayaH / / 5. 2. 57. dravateSinaNa bhavati / vidvatItyevaMzIlo- vidrAvI, saM-veH sRjaH / 5. 2. 57. / / / pradrAvI // 54 // ta0 pra0-zIlAdau satyarthe vartamAnAt saM-vibhya 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam ve0| cakAreNa / parAt sRjedhinaN bhavati / saMsRjatItyevaMzIlaH saMsRjyate pUrvoktaH prazabda: samuccIyate, tadAha-veH prAcceti / ", vA-saMsargI, visargoM // 57 // gato" vidravaNazIla:-vidrAvI, pradravaNazIla:-pradrAvI. za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-sNve:0| sRjit visarge' / / 5. 2. 54. / / "sRjat visarge" saMsargazIla:-saMsargI, visargazIla: visargI "kte'niTa:." [4. 1.111.] iti jasya gaH vi-pari-prAt sattaH / 5. 2. 55. / / / 5. 2. 57. / / 0 ta0 pra0--vi-pari-prebhyaH parAcchIlAdau satyaya varta-:..-- .. mAnAt sartedhinaN bhavati / visaratItyevaMzIlo-! . saM.pari-vyanu-prAd vadaH / 5. 2. 58. // 45 visArI, parisArI, prasArI // 5 // ta0 pra0--zIlAdau satyarthe vartamAnAt saM-pari-yanu. - prebhyaH parAt vadedhinaNa bhavati / saMvaratItyevaMzIla:20 ma0 nyAsAnusandhAnam-vi0 / "sR.gato" saMvAdI, parivAdI, vivAdI, anuvAdI, prvaadii| pari__ visaraNazIla:-visArI, parisaraNazIla:--parisArI, 15 prasaraNazIla:-prasArI / / 5. 2. 55. // pUrvANNyantAdapIti kecit // 58 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-saMpari0 / "vada 50 samaH pRcapa-jvareH / 5. 2. 56. / / .. vyaktAyAM yAci" saMvadanazIla:-saMvAdI, parivadanazIla:ta0 pra0-zolAvau satyarthe vartamAnAbhyAM samaH parA-! parivAdI, vivadanazIla:-vivAdI, anuvadanazIla:myAM pRNakti-jvaribhyAM dhinaN bhavati / saMpRNaktItye- anuvAdI, prvdnshiil.-prvaadii| paripUrvaviSaye matAvaMzola:-saMparko / pinnirdezAdAdAdikasya na grahaNam- ntaramAha-- paripUrNApaNyagtAdapIti keciditi20 sNpcitaa| sNjvrtiityevNshiilH-sNjvaarii| keciTa paya- NyantasyANyantasya rUpe bhedAbhAve'pi artha vizeSaH spaSTa eva, 55 ntAdadapAcchanti-saMjvarI / tvryterpikshcid-sNtvrii| tathA ca NyathaMpratIto tato'pi pratyayaH svIkAryaH, paramIakarmakAdityeva-saMpRNakti zAkam // 56 // dRzaprayoge tAdRzArthapratIteranupalabdherevAnubhavikatvamiti za0 ma0 nyAsAnusandhAnama--samaH0 / "papa ! / / 5. 2. 58. // saMparke" samparkazIla:-samparkIti- atra "kte'niTa 0" | vevica kattha-sambhU-kaSa-kasa.lasa hanaH 25 [4. 1. 111. ] iti casya ka: / atra "pRcaG ! / 5. 2. 56. // . 60 samparcane" iti pRcerAdAdikasya grahaNaM neSTamapi tu rodhA ta0 pra0--emyo vipUrvebhyaH zIlAdau satyarthaM vartadikasyaiva, saMpRNaktIti vigrahakaraNAt,, tadupAyamAha-- mAnebhyo dhinaN bhavati / vivinktiityevNshiilo-vivekii| pinnirdezAditi-pAnubandhA rudhAdaya iti vacanAt / tahi / vikatthI, vinammI, vikASI, vikAsI, vilAsI, AdAdikasya zIlArthaH kaH pratyaya ityAha-saMpaciteti- | vighAtI // 56 / / 30 tan pratyaya ityarthaH / "jvara roge" saMjvaratItyevaMzIla: saMjvArI / matAntaramAha-kecid NyantAdapIcchanti- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vevica0 "vica pI 65 saMjvarIti-saMjvarayatItyevaMzIla:-saMjvarI, ghaTAditvAd pRthagbhAye" vivekazIla:-vivekI "kte'niTa:0" [4.1. hrasvaH / punarmatAntaramAha-svarayateravi kazcita saMtvarIti | 111.] iti casya kaH / "katthi nAdhAyAma" sAdhA -"bitvariSa saMbhrama" saMsvarayatItyevaMzIla: saMtvarI / guNAropaH, vikatthate. ityevaMzIla:- viktthii| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJabhIhemacandrasUribhagavatpraNI se [ pA0 2, sU0 60-65. ] "na NiDya0" [5. 2.45. ] ityatra dIpigrahaNena tAcchIlikeSvabhyutsargasamAvezasya jJApanAdane vikatthanaH / "mbhU vizvAse" visrambhazIla:- visrambho / "kaSa hiMsAyAm" vikaSaNazIlaH -- vikASI / "kasa gato" 5 vikasanazIla :- vikAsI / "lasa zleSaNa - krIDanayoH " vilsnshiil:--vilaasii| "hanaMkU hiMsA - gatyoH" vihananazIla:- vidhAtI, "JNiti ghAtu" [4. 3. 100. ] iti hano ghAtAdezaH / / 5. 2. 56. // 10 vyapA - meSaH / 5. 2. 60. / / ta0 pra0--vyapA'bhimyaH parAcchIlAdau satyarthaM vartamAnAlaryodhanaN bhavati / vilaSatItyevaMzIlo - vilASI, apalASI, abhilASI // 60 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vyapA0 / "laSI kAntau" kAntiricchA, vilASazIla:-- vilASI, apa 15 lASazIla:-apalAbI, abhilASazIla :- abhilASI / / 5.2. 60. // saMprAd vasAt / 5. 2. 61. / / ta0 pra0--saM prAbhyAM parAkacholAvau satyarthe vartamAnAtU vasatedhina bhavati / saMvasatItyevaMzIla:- saMdhAsI, pravAsI / zaniva~zA vastenaM bhavati // 61 // 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - saMprA0 / "vasaM ni vAse" saMvasanazIla: saMvAsI pravasanazIla:- pravAsI / vasa ityakArAntanirdezaH zavA sahitasya tasya bodhanArthaH, anyathA 'vasa:' ityeva nirdezo ladhIyAn syAt, tatprayojanamAha-- zanirdezAd vastenaM bhavatIti- "vasik 25 AcchAdane" ityAdAdikAt zavanarhAt pratyayo neSTa iti bhAva: / / 5. 2. 61. // samatyapAmivyamezvaraH / 5. 2. 62. / / ta0 pra0--' sam ati apa abhi vyami' ityetebhyaH parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAJca reghiNan bhavati / saMcara 30 totyevaMzIla:- saMcArI, aticArI, apacArI, abhicArI, vyabhicArI // 62 // 155 caraNazIlaH -- abhicArI, vyabhicaraNazIlaH vyabhi 35 cArI // 5.2.62. // samanuvyavAd rudhaH / 5. 2. 63. / / ta0 pra0 sam anu vi ava' ityebhyaH pararAcchIlAvo satyarthaM vartamAnAt ruSodhinaN bhavati / saMrundhe ityevaMzIlaHsaMrodhI, anurodhI, virodhI, avazeSI // 63 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sama0 / "ruSaM pI AvaraNe" AvaraNaM vyApitvam, saMroSazIla :- saMrodhI, anurodhazIla: anurodhI, virodhazIlaH - virodhI, avarodhazIlaH - avarodhI // / 5.2.63. // verdahaH 5. 2. 64. // 45 ta0 pra0--vipUrvAcchrolAdo satyarthe vartamAnA baheghinan bhavati / vivahatItyevaMzIlo- vivAhI // 64 // za0 ma0 nyAsAnusAndhAnam - ye0 / "hahaM bhasmI - karaNe" vidahanazIlaH- vidAhI / / 5. 2. 64. / / 40 pardevi - muhazca / 5. 2. 65. // 50 ta0 pra0- devIti bevRdhAtorabhyantasya vyantasya ca grahaNam / paripUrvAbhyAM zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAmAbhyAM vaha ghinaN bhavati / parivevate pariveSayati vAparidevI / vyantApnecchantyanye / parimohI, parivAhI // 65 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sama0 / "cara bhakSaNe ca" cAd gatau, saMcaraNazIlaH --saMcArI, aticaraNa zIla: - aticArI, apacaraNazIlaH - apacArI, abhiNyantasya -- devayatIti, ubhayacApyudAharaNaM --paridevI, 55 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam -- pare0 / devIti sAmAnyena nirdezAt " divac krIDA - jayecchA-paNi-dyutistuti-gatiSu" jayecchA - vijigISA, paNiH -- vyavahAraH krayAdi:, iti dIvyateNyaMntasya grahaNamuta "dedhRG devane" ityasya NyantayasyANyantasya cetyAzaGkAyAmAha -- devIti 60 | devRdhAtoraSyantasya Nyantasya ca grahaNamiti - ubhayorapi rUpe vizeSAbhAvena vinigamakAbhAvAdubhayorgrahaNam, arthapratItistu rUDhivazAd yathAyogaM bhaviSyatIti bhAvaH / dIvyatestu Nyantasya na grahaNaM tasya devIti rUpasya lAkSaNikatvAt, *lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva 65 grahaNam iti nyAyAt / aNyantasya -- devate iti, | Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / matAntaramAha--- NyantAnnecchantyanye iti- pANinIyamatamidam / "muhIc vaicittye" vaicityamavivekaH, parimohazIla: -- parimohI / / 5. 2. 65. / / kSipa raH / 5. 2. 66. / / 5 ta0 pra0--paripUrvAbhyAmAbhyAM zIlAdau vartamAnAbhyAM dhinam pratyayo bhavati / parikSipyati parikSipati vAparikSepI, parikSepyambhasAm, parirATI // 66 // [ pA0 2, sU0 66-68. ] / tyeveti sUtramidaM vyartham, na ca pUrva "bhUSAkrodhArthaM 0 " 35 [ [ 5.2.42. ] iti sUtre padigrahaNena tAcchIlikeSu vAsarUpavidherabhAvo jJApita iti vAcyam, zIlAdyarthaM keSvapi parasparaM tadabhAvasyaiva jJApitatvAt ityAzaGkate - asarUpatvAt "Naka-tRcau" [ 5. 1.48. ] iti siddhe iti, uttarayati --- punavidhAnaM zolAdipratyayeSvazI - 40 lAdikRtpratyayossarUpavidhinA na bhavatIti jJApanArthamiti, tathA ca Nako'zIlAdyarthakaH zIlAdyarye na bhavivyatIti vidhAnasya svAMze cAritArthyam / anyatra phalaM darzayati - tenAlaMkArakaH, parikSipaH, pariraMTa ityAdi zIlAdyarthe na bhavatIti- "Naka-tRcau " [ 5.1.48. ] 45 iti kaH, "nAmyupAntya0 " [ 5.1.54. ] iti kaH, "ac" [ 5. 1. 46 ] iti ac ca zIlAdyarthe na bhavanti, kintu sAmAnyakartaryeveti bhAvaH / sati ca kvacicchIlAdyarthe tRjAdiprayogasya prAmANikatve kA gatiriti cet ? atrAha - bAhulakAt kvacid bhavatyapi, 50 kvetyAha- kAma-krodhAviti atra ca tRni sati manuSyANAmityatra SaSThI na syAditi khAditArAvityatra tRjevaM vijJeya iti parasUSavihitaNakaviSaye'pi tRc tadAha. atra NakaviSaye tRjiti, jJApakasiddhaM na sarvazeti nyAyo vAsszrayaNIyaH / / 5.2. 67. / / za0 ma0 nyAsAnunsadhAnam - kSipa0 / "kSipaM preraNe" "kSipat preraNe" parikSepazIla: - parikSepI, 10 parikSepyambhasAmiti - parikSepI ambhasAmiti viccheda:, "karmaNi kRta:" [ 2. 2. 53 ] iti SaSThI / "raTa paribhASaNe" pariraTanazIla:- parirATI / / 5.2. 66. / / / vAdezca NakaH / 5. 2. 67 ta0 pra0 paripUrvAccholAdau satyarthe vartamAnAd vAda / 15 yateH kSipa-radibhyAM ca NakaH pratyayo bhavati / parivAdayatItyevaMzIla:- parivAdakaH / vaderapi kecit / parikSepakaH / parirATaka: / asarUpatvAt "Naka-tRcau" [ 5.1.4.8.] iti siddhe punavidhAnaM zIlAdipratyayeSvazIlAdikRtpratyausee pavidhinA na bhavatIti jJApanArtham, tenAlaMkArakaH, 20 parikSipaH, pariraMTa ityAdi zIlAdyarthe na bhavati / bAhusakAt kacid bhavatyapi - "kAma-krodho manuSyANAM khAditAroM vRkAviva" / atra NakaviSaye tRc // 67 // 55 ninda - hiMsa- kliza- khAda - vinAzi vyAbhASA 'sUyAnekasvarAt / 5 2.68. / / ta0 pra0 ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo Nako bhavati / nindatItyevaMzIlo - nindakaH, hiMsakaH, kliznAti klizyate vA klezakaH, khAdakaH, vinAzayati- vinAzaka:, 60 vyAbhASakaH / asUyaH kaNvAdI asUyakaH / daridrAyakaH / cakAsaka:, gaNakaH, culumpakaH / anekasvaratvAdeva siddhasUyagrahaNaM kaGvAdinivRtyartham tena - kaNDrAyitA, mantayitA, sUneva / vinAzigrahaNaM tu anyastha vyantasya nivRsvartham - kArayitA / anekasvarAnecchantyanye / klizera - 65 vizeSeNa grahaNAd vaivAdikAdivisve'pi ano na bhavati // 68 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vAde0 / vAdayate riti- "vada vyaktAyAM vAci" NyantAdasmAdityarthaH / 25 cakAreNa pUrvoktoM kSipa-raTI saMgRhyete ityAha- kSipa raTisyAM ceti / parivAdanazalI: parivAdakaH / kevalAdapi variti kecinmanyante, tadAha vaderapi keciditi, rUpe tu na kazcana vizeSa:, pANinIye'pi vAdereva vidhIyate na vadeH / parikSepazIla: - parikSepakaH, 30 pariraTanazIlaH - parirATakaH / sAmAnyakartari vihitA api pratyayAH prakaraNavazena zIlAdiviziSTamapi kartAramabhidhAsyanta eva sarvavizeSasya sAmAnyAntargatatvAt, tathA ca kartari vihito "Naka-tRcau" [ 5.1.48. ] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- ninda0 / "Nidu iti NakapratyayaH zIlArthe'pi vAsarUpavidhinA bhaviSya - | kutsAyAm" nindanazIla:-- nindakaH / "hisup hiMsA-, Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU069-70.] kalikAlasarvapradhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 157 yAm" hisaashiil:--hiskH| "klizoz vibAdhane" ! bhavatIti bhAvaH / klizadhAturdivAdiH dhAdizca, tatra "klizic upatApe' klezazIla:-klezakaH / "khAha ! devAdika ididiti "iGito vyaJjanAdyantAt" [ 5. 2. bhakSaNe" khaadnshiil:-khaadkH| "nazauca adarzane" / 44 ] ityanapratyayaH prAptaH sa kasmAnna bhavedityAzaGkA- 40 adarzanamanupalabdhiH , ato Nau Nake ca vinAzanazIla:- yAmAha-klizeravizeSeNa grahaNAda devAdikAdidi5 vinAzakaH iti-atra NAnupAntyasya vRddhiH, Nake pare ca | tve'pi ano na bhavatIti-vizeSagrAhakasya Nelopa: ! "bhASi ca vyaktAyAM vAci' vyAbhASaNazIla:- | vinigamakasyAbhAvAdavizeSeNagrahaNamiti bhAvaH, ttvyaabhaasskH| asayaH kaNDavAdAviti--kaNDvAdi-zcAnaM bAdhitvA paratvANNaka eva bhavatIti bhAvaH / sati gaNe "asu mAnasopatApe" iti paThyate, tataH "dhAtoH hi vizeSe viSayavibhAgaH syAdityubhayoratra grahaNamiti 45 kaNDvAderyak" [ 3. 4. 8.] iti yaki "dIrghazcci - / / 5. 2.68. // 10 yaG-yak" [ 4. 3. 108. ] iti dIrgha 'asUya' iti / bhavatItyarthaH, asuyatItyevaMzIla:- asUyAzIla:- upasagoda deva-devi-kra.zaH / 5. 2. 66. // asUyakaH, guNeSu doSAviSkaraNazIla evamucyate / athA ta0 pra0-upasargAta parebhyaH zIlAdau satyarthe vartanekasvarodAharaNAvasaraH, "daridrAk durgato" daridrAtI ia" daridAtI mAnebhya ebhyo Nako bhvti| Adevata ityevaMzIla:-AdetyevaMzIla iti Nake "Ata ai:0" [4.3. 53.1 / yakaH, paridevakaH / devIti dovyatevatevA Nyantasya praha-50 15 ityakAre AyAdeze ca-daridrAyakaH / "cakAsak Nam / AdebayatIti-AvevakaH, paridevakaH / AkrozakaH, dIptau" cakAstItyevaMzIla:--dhakAsakaH / "gaNaN / parikozakaH / upasargAditi kim ? devanaH, devayitA, saMkhyAne" adantatvAdanekasvaratvama, gaNayatItyevaMzIla: | kroSTA / devteyentaadeveti kazcit // 66 // gaNakaH iti- atra svArthe Nici "ata:" [4. 3.. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-upa0 / "devRG devane" 82.] ityakAralopaH, Nake ca NilopaH / "sulumpa" iti AdevanazIla:-AdevakaH, pridevnshiil:-pridevkH| 65 20 vAkyakaraNIyo dhAturiti pArAyaNe, sa ca lolye iti devIrayekenava nirdezena sarveSAM saMgrahAt pRthag devRgrahaNasya zabdastomamahAnidhau, culumpatItyevazIla:-- culumpakaH / / phalamAha-devIti dIvyaterdavatervA Nyantasya grahaNaanekasvaratvAdasUyagrahaNamanyathAsiddhamiti zaGkate--a miti----NyantatvAbhAve hi devIti nirdeza eva na saMgakasvaratvAt siddhe iti, samAdhAnamAha---asUyagrahaNaM ccheta 'deva' ityasya pRthaga nirdiSTatvAditi dIvyateya'ntasya kaNDavAdinivRttyarthamiti- kaNDvAdInAmanekasvarANAM | devatervA tathAbhatasyaivAyaM nirdeza iti labhyate / AdevayatI-60 25 cet? asUyatereveti niyamadvAreti bhAvaH / yadyapi nAtra kaNDa- | tyevaMzIla:-- AdevakaH, paridevayatItyevaMzIla:- paridevAditvenAsuyasya grahaNamiti niyamakoTau kaNDvAdipada- vakaH / "karza rodanAhAnayoH" AkrozanazIla:-Akropravezo duSkarastathApi vastutastasya kaNDvAditvena niyama zakaH / parikrozanazIla:-parikrozakaH / padakRtyaM kauTau pravezo lakSyAnurodhAdabhyupeya iti bodhym| niyamasya pRcchati-upasargAditi kimiti, upasargAbhAve mA phalamAha-kaNDUyitA, mantUyitA, tRnneveti-"kaNDUm | bhUdityAzayena pratyudAharati--devanaH iti---devate itye-65 30 gAtravidharSaNe" "mantu roSa-vaimanasyayoH" kaNDUyati mantU-vaMzIla iti "iDito vyaJjanAdyantAt" [5. 2. 44.] yatItyevaMzIla iti "tan zIladharmasAdhuSu" [5.1.57.] ityanaH, devayatItyevaMzIla iti tuni-devayitA, krozaiti tani-kaNDUyitA, mantUyiteti tumneva bhavati, nAnena tItyevaMzIla iti tani-kro / matAntaramAha-devateNaka ityarthaH / anekasvaratvAdeva vinAzerI pratyaya: syA pantiAdeveti kazciditi / / 5. 2. 66. / / deveti tadvaiyarthyamAzaGkayAha-vinAzigrahaNaM tu anyasya 35 Nyantasya nivRttyarthamiti-Nyantazcet ? vinAzereveti vRG-bhikSi-luNTi-jalpi-kuTTATTAkaH 70 niymaakaarH| tatphalamAha-kArayiteti-kArayatItyevaMzIla / 5. 2: 70. // iti tRni kArayitA, niyamabalAdatra zIlAdyarthe Nako na ta0pra0-emyaH zIlAdau satyarthaM vartamAnebhyaSTAka: Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzASane pazcamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU0 70-74 ] pratyayo bhavati / vaNIte ityevaMzIlo-varAkaH, vraako| mavati / ji-jayatItyevaMzIlo-jayI / iNa-atyayI, 35 mikSAkaH, bhikssaako| luNTAkaH, lunnttaako| jalpAkaH, udayI / -AdarI / kSIti kSi-kSito grahaNam, kssyii| jalpAkI / kuTTAkaH, kuTTAko / rakAro sudharthaH // 7 // / vidhi-vishryii| paribhU-parimayI / vm-vmii| abhyam - abhymii| avyaya-na vyathate iti-adhyayI // 72 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vaGa / "vRz / 5saMbhakto" saMbhaktiH saMsevA, varaNazIla:-varAkaH, pratyaya kiH, pratyaya- . za. ma.nyAsAnusandhAnama-jINa | "ji abhisya TittvAt "aNaje 0" [ 2. 4. 20 ] iti striyAM bhave" jyshiil:-jyo| "iMNk gato" atyetItyevaMzIla 40 GIpratyaye "asya DyA lUka" [2.4.86.] ityakAra- iti-atyayI. udetiityevNshiil:-udyii| "iMData Adare" lope c-braakii| "bhikSi yAtrAyAm" bhikSaNazIla:-- | AdarazIla:-.-AdarI / "kSikSaye" "kSit nivAsabhikSAkaH, bhikSaNazIlA-bhikSAkI / "luTra steye ca" | gatyoH" "kSiSaza hisAyAm" iti tridhA kSidhAtuH, tatra 10 cakArAdanAdare, luNTanazIla:- luNTAkaH, striyAM- luNTA- - hisArthasya na grahaNamityAha-kSIti kSikSitorgrahaNamiti-- kii| "jalpa vyakta vacane' jalpanazIla:- jalpAkaH, niranubandhagrahaNanyAyenAdyayograhaNam, antyasya tu na 45 striyAM-jalpAkI / "kuTTaN kutsane ca" cakArAcchedane, | sAnuvandhakatvAt, kssyshiil:-kssyo| "zriga sevAyAm" kuTTanazIla:- kuTTAkaH, striyAM- kuTTAkI / TakArasya ! vishrynnshiil:--vishryii| "bhU sattAyAm" paribhavatI prayogezrayamANatayA tasya vyarthatAmAzaGkaya samAdhatte- tyevNshiil:--pribhvii| "Travam udagiraNe" vamanazIla:-- 15 TakAro jyarthaH iti / / 5. 2. 70. // vmii| "ama zabdabhaktyoH " abhymnshiil:-abhymii| "vyathiSa bhaya-calanayoH" anyathanazIla:-avyathI 50 prAt sU-jorin / 5. 2. 71. // // 5. 2. 72. // ta0 pra0-prAt parAbhyAM suvati-jubhyAM zolAdau satyarthe vartamAnAbhyAmin pratyayo bhavati / 'sU' iti sR-ghasyado marak / 5. 2. 73. // niranubandhagrahaNAt suvatergrahaNam, na sUti-sUyatyoH / prasu-! ta0pra0-ebhyaH zolAdo satyarthe vartamAnebhyo marak 20 vtiityevNshiil:-prsvii| prajavI // 7 // / pratyayo bhvti| saratItyevaMzIla:-samaraH, ghasmaraH, aparaH za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-prAt / SUDauka prANigarbhavimocane" "vUDauc prANiprasave " "pUt preraNe" za0 manyAsAnusandhAnam-sa0 / "su gatI" maraki 55 iti tridhA sUdhAtuH, tatra preraNArthakasya taudAdikasyaiva / kakAro'nubandhaH, kittvAd guNAbhAve-samaraH "ghaslaM adane" suvatesrahaNamiSTaM netarayoH, tatsAdhanAyAha--'sU' iti ghstiityevNshiil:-dhsmrH| "adaMka bhakSaNe" adanazIla:25 niranubandhagrahaNAt suvategrahaNaM na sUti-sUyatyoriti- / aparaH // 5. 2.73. // * niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasya grahaNam * iti nyAyeneti bhAvaH / prasuvatItyevaMzIla iti---prasavI, . bhaJji-mAsi-mido ghurH| 5. 2, 74. / / prasUvatItyasya karmaNi prerayati lokamiti phalAdikaM / ta0 pra0--ebhyaH zIlAdau satyarthaM vartamAnebhyo dhuraH60 prakaTayatIti vA'rthaH / "juGa gatau" iti bhauvAdikaH, juM pratyayo bhvti| bhajyate svayamevetyevaMzIlaM-maguraM kASTham / 30 sautro vegAsyasaMskAre vA, prajavanazIla:-prajavI bhAsate-mAsuraM vapuH, medyati medate vA-medUraH / kAro / / 5. 2. 71 // gatvArthaH // 74 // jINa-Da-kSi-vidhi-paribhU-vamA-syamA- za0 ma0 nyAsAnusandhAnamU-bhaji / "bhoMpa 'tyathaH / 5. 2. 72. / / Amardane" "vyApye ghura-kelima-kRSTapacyam" [5.1.4] 65 ta0 pra0-ebhya: zIlAdau satyarthaM vartamAnebhya in, iti ghurasya vyApye kartari vihitatvAdAha-bhajyate Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA0 2, sU0 75-77 } kalikAlasarvajJazrIhemacandrasuribhagavatpraNIte 156 svayamevetyevaMzIlamiti, ghurasya dhittvAt "te'niTaH yAm'' vidyate, "viluMtI lAbhe" vindate, vindati, cajo: kamo ghiti" [4. 1. 111.] iti jasya gatve "vidipa vicAraNe" vinte, tatrAdyasya grahaNaM, na zeSatranakArasthAnIyana kArasya "mnAM0" [1. 3. 36.] iti / yasyeti bhAvaH, atrAyaM saMgrAhakaH zlokaHGatve-bhaGguraM kASThamiti- atra karmava kartRbhUtamiti / "sattAyAM vidyate, jJAne vetti, vinte vicAraNe / 5 karmakartari pratyayaH / "bhAsi dIpto' asyAkarmakatvena vindate vindati prAptau zyat-lUka-raznam-zeSvidaM kramAt // " 40 karmaNo'sambhavAt kartRtvavivakSAyAmapyayaM bhavatItyAha- | 11 5, 2. 75. // bhAsate-bhAsuraM vapuriti-bhAsamazIlaM bhAsuramiti / "vimidAca snehane" "midRga medhA-hiMsayoH" anayorapya- miyo ru-ruka lukam / 5. 2. 76. / / karmakatvAta kartari pratyayaH tadAha-megati medate veti- / ta0 pra0-zIlAdau satyarthe vartamAnAda bimete 'ru ruka 10 "midaH zye" [4. 3. 5.] iti guNe-medhati, medana- | luka' iti pratyayatrayaM kid bhavati / bibhetItyevaMzIloM zIla:--meduraH / dhakArasya prayoge'zravaNAdAmarthakyamA- bhIraH, bhIruka: bhIlukaH / RphiDAvitvAt latvaM prayogA-45 zaGkacAha-ghakAro gatvAryaH iti-bhaguramityatra jakA- nusAraNAd garIya iti lAghavArtha lukavacanam // 76. / / rasya gatvaM yathA syAdityevamartha iti bhAvaH // 5.2.74 / / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-bhiyo| kiditya nuvartate, ata Aha-kid bhavatIti / "nibhIk bhaye" vetti-chida-midaH kit / 5, 2, 75.1 bhayazIla:-bhIruH, bhIrakaH, bhIlukaH / kittvAt 15 ta0 pra0-ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH kin ! sarvatra guNAbhAvaH / RphiDAdI bhIrukazabdapAThena latve 50 dhuraH pratyayo bhavati / vettItyevaMzIlo-viduraH, chidyate [ siddhe pRthaglukapratyayasya vidhAnamanucitamityAzaGkAyAmAhabhidyate svayameva-chiduraH, bhiduraH, kittvAd guNo na bhava- RphiDAditvAta latvaM prayogAnusaraNAda garIya ti|vetiiti tinirdeza itaravivitrayavyudAsArthaH // 7 // | iti lAghavArtha lukavacana miti-"RphiDAdInAM Dazva laH" [2. 3. 104.] iti sUtre paThitA RphiDAdayo na svaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vettiH / jJAnArthasyaiva rUpataH kvacana parigaNitAH kintu prayogata evAnusata vyA 55 20 grahaNamiti vakSyamANatvAdAha-vettItyevaMzIla iti / iti ke tatra grAhyAH ke neti vicArasya lakSyAnurodhitayA "vidak jJAne" vedanazIla:-viduraH, kittvAd guNAbhAvaH / jJAnagauravAdhAyakatvAd varaM lukapratyayasya pArthakyena vidhAyadyapi vidaH sakarmakatvamiti karmaNo'pi kartutvavivakSayA namiti bhAvaH / / 5. 2.76. / / vyApye kartaryeva pratyayo vidheya ityAyAti, tathApi jJAnarUpasya dhAtvarthasya jaDe karmaNi vivakSAyA asambhavenA sR-jINa-nazaSTva rap / 5. 2. 77. // 25 syApi karmakarturabhAva eveti zuddha eva kartari pratyayo ta. pra-ebhyaH zIlAdau sasyarthe vartamAnebhyaH kita 60 vihitaH / "chidupI dvaidhIkaraNe" "bhidauMpI vidAraNe" varap pratyayo bhavati / saratItyevaMzIla:- satvaraH, chidyate bhidyate svayameveti-atra kriyAphalasya chedasya | stvrii| jitvaraH, jitvrii| iNa-itvaraH, itvrii| bhaGgasya ca karmaNi sambhavAt tasya karmakartRtvavivakSA | krUrakarmaNi pathike nIce duvidhe| nazvaraH, nshvrii| yuktada, svayaM chedanazIlo bhedanazIlo vA TakAro huyarthaH / pakArastAgamArthaH / / 77 / / 30 kitkaraNasya phalamAha-kittvAda gaNo na bhavatIti "laghorupAntyasya" [4. 3. 4.] iti guNavidhAyake kida- za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-sa0 / "saM0 gato" 65 rjanAdityarthaH / yathA chidabhidoH svarUpata eva tathaiva vido'- / pratyaye TakAraH pakArazcAnubandhaH, saratItyevaMzIla iti pi svarUpata eva nirdezaH kuto netyAzaGkAyAmAha-vettIti kiti Tvarapi kittvAd guNAbhAve pittvAcca "hrasvasya taH tivanirdeza itaraviditrayavyudAsArthaH iti-vidayazca- / pitkRti" [4.4. 113.] iti tAgame-sRtvaraH, striyAM 35 tvAraH, tathAhi-"vidak jJAne" vetti, "vidic sattA- | tu "apane." [2. 4. 20. ] iti TittvAd iyAM --- . .-.. ------- Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU0 78-76.] - sRtvarI / "ji jaye" jayazIla:-jitvaraH, striyAM tu-ajas' iti "jasUca mokSaNe" napUrvaH iti svruupjitvrii| "iMNk gatau" etItyevaMzIla:-itvaraH, vyAkhyAnam, na jasyatIti vAkyam, athodAharaNAnyAha -itvrii| gamanazIlArthe niSpanno'pItvarazabdo ajasraM zravaNam, ajasrA pravattiH, ajasraH pAkaH, nAnArthaka ityAha-krUrakarmaNi pathike nIce duvidhe ajasraM pacatIti- etarajasrazabdasyAnavyayatvaM drshitm| / iti-zabdAnAM vyutpattinimitta manyadanyacca pravRttinimittaM | vizeSamAha--ajastrazabdo'yaM svabhAvAta sAtatya-40 bhavatIti bhaavH| "nazIca adarzane" adarzanamanupalabdhiH, / viziSTa kriyAmAheti- yadyapi prakRtipratyayAnuguNyenAnAzasvabhAva:-nazvaraH, striyAM tu-nshvrii| TakAra- mocanazIlo'rthaH pratIyate, tathApi abhidhAnasvAbhAvyAnnAtra pakArayoH prayoge'zravaNAt vyarthatAmAzaya tatphalaM darza- yogArthapratItirapitu sAtatyaviziSTakriyArUpArthasyaiva bhAna yati-TakAro GacarthaH, pakArastAgamArthaH iti / / 5. 1 miti tatravAyaM rUDha iti / vastutastu sAtatyameva tasyArthaH 102.77. // kriyA tu vizeSyabhUtadhAtunaiva vAdhyeti mantavyam / evaM ca 45 kartari vihito'yaM rapratyayastadantazcAjastrazabdavet kriyAgataM gatvaraH / 5. 2. 78. // sAtatyamAha tahi kriyAyA vizeSaNamiti bhavati nisskrssH| ta0 pra0-meSTurap makArasya ca takAro nipAtyate / tathA ca yasya dhAtorayaM vizeSaNabhUtastadartha evAsya kartA gatvaraH, gatvarI // 7 // vAcya iti phalati, tadAha--tena dhAtvartha eva kartari za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pattharaH / nipAtana- rapratyaya iti / kuta iti cet ? atrAha-anyathA 50 15 sUtramidam, kimatra nipAtanIyamityAha-gameSTaram / kriyAbhidhAnAnupatteH, ayamAzayaH-'prakRtipratyayau sa makArasya ca takAro nipAtyate iti / gamana- hArthaM brUtastayoH pratyayArthasyaiva prAdhAnyam' iti nyAyenAzIla:---gatvaraH, striyAM tu TittvAt iyAM-gatvarI/ jasrazabdena kartapratyayAntena kartA vAcyaH, sa cAnyazcat // 5. 2.78. / / tahiM dhAtvarthavizeSaNatvamasya na syAdato'gatyA thAtvarthasyaiva [vizeSyabhUtadhAtvarthasyaiva ] kartRtvamiheti mantavyamiti 1 55 ssyajasa-hiMsa-dIpa kampa-kama-namo : phalitamAha---tenAjasro ghaTa iti na bhvtiiti|5. 2. 76 / / ghaTasya vizeSaNatvamasya na bhavatIti bhAvaH / ajasrazabdAta0pra0-smyAdibhyaH zIlAdau satyayeM vartamAnebhyo raH | ntarasyApi kriyAvizeSaNatvameveti pUrvoktArtha draDhayati--- pratyayo bhavati / smayata ityevaMzolaM- smaraM mukham / ajastramityavyayamapi nityArtha kriyAvizeSaNamastIajasiti "jasUca mokSaNe" naapUrvaH, na jasyati-ti / sipa hiMsAyAma" hiMsAzIla:-hiMsro vyAdhaH / 60 ajasraM zravaNa, ajasrA pravRttiH, ajasra : pAkaH, ajasraM "dIpaici dIptau" dIpanazIla:--dIpraH / "kapur3a calane" 25 pacati / ajastrazabdo'yaM svabhAvAt sAtatyaviziSTI kampata ityevaMzIla:-kampraH / "kamUG kAntau" kAntikriyAmAha, tena dhAtvartha eva kartari 2: pratyayo'nyathA rabhilASaH, kAmayata ityevaMzIlA-kamrA yuvatiH / kriyAbhidhAnAnupapatteH, tenAjasro ghaTa iti na bhavati / karmaNi kamra iti prayoga upalabhyate, sa kathamupapAdanIya ajasramityavyayamapi nityArtha kriyAvizeSaNamasti / hiMsa-! ityAha-bahulAdhikArAt krmnnypi-kmyte-kmrH| 65 hiMsro vyAdhaH / vIpa-dIpo dIpaH / kampa-kampraH ! kam- bahalAdhikArAdeva prayogAntaramupapAdayati-tata eva 30 kAmayate kamrA yuvatiH / bahulAdhikArAt karmaNyapi, kamitatyapIti / "NamaM prahRtve" namanazIla:-namraH / kamyate-kamraH, tata eva kamitetyapi / nm-nmtiiti-nmrH| matAntaramAha--ajasi-kami-namibhyaH karmakartarya keajasi-kami-namdhyiH karmakartaye vecchantyeke / / 76 // cchantyeke iti / atredaM vicArthate- ajasrazabdasya kriyAza. ma. nyaasaanusndhaanm-smyj| "miGa / vizeSaNatvamiti nirNItaM sarvaH, tatazva kriyAvizeSaNabhUtasya 70 ISaddhasane" smayate ityevaMzIla iti re guNe ca-smeraM na kiJcit karma bhavitumarhati paratantratvAditi tatra karmaNa: 35 mukhamiti / 'ajasa'viSaye vizeSamAkhyAtumupakramate--- kartRtvAbhAvaH sutarAm, dhAtvarthasyaiva kartRtvasya pUrva nirNI . 20 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 2, sU0 80-83.] tatvAt / kamiricchArthaH, AtmaguNazrecchA na parasmin karmabhUte vivakSituM zakyeti tasyApi karmaNa: kartRtvAbhAva eveti tasmAdapi kartari pratyayAprAptiH / evaM namadhAtvarthasya bhAvasya kartRmAtraniSThatayA tasyApi karmakartari pratya - 5 yAprAptiH, ata etebhyaH karmakataryeva pratyaya iti kathanaM na vicArakoTimArohati // 5. 2. 79. / / kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte tRSi - dhRSi-svapo najiGa / 5.2. 80. // ! ta0 pra0 - tRSi - dhRSi svapibhyaH zolAdI satyarthe vartamAnebhyo najiG pratyayo bhavati / tRSyatItyevaMzIlaH -- 10 tRSNak, tRSNajau / dhRSNak, dhRSNajau / svapnak, svapnaja || GakAro guNapratiSedhArthaH / ikAra uccAraNArthaH / So necchantyeke // 80 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - tRSi0 / "zitRSac pipAsAyAm" tarSazIla iti najiGi tasya GittvAd guNA15 bhAve - tRSNak iti, "caja: kagam" [2. 1.86 . ] iti jasya gatve "virAme vA " [ 1.3.51 ] iti katvaM vijJeyam / dvivacane- sUSNajau / "tridhRSAT prAgalbhye" dharSazIla :5:-- dhRSNaka, dvivacane - dhRSNajau, ubhayatra "raSvarNA 0 " [ 2. 3. 63 ] iti nasya NakAraH / "triSvaM20 pak zaye" svApazIla:- svapnak, svapnajau / anubandhadvayasya sArthakyaM darzayati-GakAro guNapratiSedhArthaH ititRSi-vRSodiSaye idam / ikAra uccAraNArtha itizrutisukhadoccAraNArthaH evaM ca 'naj' ityavaziSyate pratyayaH / matAntaramAha-dhRSo neNchantyeke iti - pANinIye "svapi25 tRSornajiG" [ 3. 2. 173. ] iti sUtre dhRSo grahaNaM na dRzyate, kAzikAyAM ca "dhRSazceti vaktavyam" iti vArtikametatsUtre dRzyate, bhASyAdI. tu nopalabhyate / / 5. 2. 80 ] stheza bhAsa- pisa kaso varaH / 5. 2. 81 // 30 ta0 pra0 -- sthAdibhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo varaH pratyayo bhavati / tiSThatItyevaMzIlaH-sthAvara:, sthA barA / IzvaraH IzvarA / kathamIzvarI ? "anorIccAdeH " [ 442. ] ityauNAdike varaTi bhavati / bhAsvaraH, bhAsvarA / pesvaraH, pesvarA / vikasvaraH, vikasvarA / pramade35 rapIti kacit pramAdyati pramadvara // 81 // 161 za0 ma0 --- nyAsAnusandhAnam - stheza0 1 "est gatinivRtI" tiSThatItyevaMzIla iti bare-sthAvara, striyAM tu "At" [ 24. 48 ] ityApi sthAvarA / "Izik aizvarye" ISTe ityevaMzIlaH - Izvara:, striyAmapiIzvarA / nanu striyAmIzvarA iti prayogastadA 'IzvarI' 40 iti prayogaH kathamupapAdanIya iti cet ? atrAha kathamIzvaro ? "aznorIcA deH " [ u0 442. ] ityauNAdike varadi bhavatIti- "azauTi vyAptI" ata auNAdike varaTi pratyaye AderikAre tasya ca TittvAt "aNa0" [ 2.4.20. ] iti GayAm 'IzvarI' iti 45 bhaviSyatIti bhAvaH / "bhAsi dIptau " bhAsata ityevaMzIlaHbhAsvara:, striyAmApi bhAsvarA / "pisR gatau" pesanazIla:- pesvaraH iti - atra nAmyupAntyalakSaNo guNa: 1 "kasa gatau" vikasanazIla:--vikasvara:, striyAmApi - vikasvarA / matAntaramAha--pramaderapi kazciditi, tanmate- 50 pramAdyati - pramadvaraH, atra prapUrvo "madaiv harSe" iti dhAtuH / / 5.2. 51 // yAyAvaraH / 5. 2. 82. // ta0 pra0--yAterdhAtoH zIlAdau satyarthe vartamAnAd yaGantAt varaH pratyayo nipAtyate / kuTilaM yAtItyevaMzI - 55 lo- yAyAvaraH // 82 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - yAyA0 / "yAMkU prApaNe" kuTilaM yAtItyevaMzIla iti yaGi vare ca-yAyAvaraH / yaGi dvitve 'yAyA' iti tato varaH // 5. 2. 82. // 60 didya dra-dadRjagajjuhU - vAk-prAT-dhI-zrI-dU-srajvAyatastu-kaTapra -parivrAD-bhrAjAdayaH kvipaH / 5 1 83. // ta0 pra0 ete zabdAH vivabantAH zIlAdau satyarthe nipAtyante / dyotate ityevaMzIlo - vidyut, didyutau, dRNA- 65 toti dRdat, dahatau gacchatIti--jagat, juhotIti- juhUH, eSu dvitvam, dRNAti juhotyorhasvatvadIrghatve ca / vaktItivAk / pRcchatIti-prAT, prAzau zabdaprAd, tattvaprAT / dadhAti dhyAyati vA-dhIH zrayatIti-zrIH / zataM dravatIti-zatadrUH, sravatIti traH / javatIti-jUH / AyataM stautIti- Ayata- 70 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsibahemacanazamyAnuzAsane pcmo'dhyaayH| [pA0 2, sU0 83. ] stUH,kaTaM pravate-kaTaghUH, parivrajatIti-parivrAT,parivAjo; nazIla:- vAk iti-atra nipAtanAd dIrghatvam / "prachat eSu dIrghatvam vadhAterAkArasya dhyAyateryAzabdasya cekaar:| zIpsAyAm" prabhazIla:-prATa iti- atra nipAtanAd bahulAdhikArAvazIlAdAvapi / dhauH, pradhIH, aadhiiH| dIrghatvam, "anunAsike ca." [ 4. 1. 108. ] iti 40 prAjAdi-vidhAjata iti-vibhrATa, vibhraajau| mAsata | chasya zakAraH, tasma ca "yaja-saja." [2. iti-mA:, mAso, bhaasH| pipati-pUH, purI, purH| iti SakAraH, tasya ca "dhuTastRtIyaH" [2. 1.76. ] pUrvatIti-dhaH, pUrI, pUraH / vidyotate-viddhata, vidhuto| iti DakAraH, tasya "virAme vA" [ 1. 3. 51. ] iti UrjayasIti-U, UjoM, UrjaH / grAvANaM stoti-pAva- | ttkaarH| dvivacane tu-prAzau iti-atra na SatvAdividhistuda, prAvastutau / pacatIti-paka / zanotIti-zaka / bhi- | dhuMTpadAntatvAbhAvAt / zabdaM tattvaM ca pRcchatItyevaMzIla 45 nattIti-mit / vettIti-vit / zokacchit / "bhuva: saMjJA- iti kvipi dIrgha DasyuktasamAse ca- zabdaprAT, tattvaprAT 10 yAmeva" / bhUH-pRthivI / zaMbhUH-zivaH / aarmH-kaamH| iti / 'DudhAMgka dhAraNe ca" cakArAda dAne, 'dhye cintA manonaH sa eva / svayaMbhUhA, svabhUviSNuna / mitrabhU- yAm" dadhAti dhyAyati vetyevaMzIla:- dhIH, atra nipAnAma kazcit / pratimU:-uttamaSamaNayorantarasthaH / dRnmU:- tanAd dadhAterAkArasya dhyAyateryAzabdasya cekaarH| "zrig vyasanasahAyaH / kaarmuuH-pnnymuulyaadininnetaa| varSAmUrdaIH / sevAyAm" zrayatItyevaMzIla:- zrIH, atra nipAtanAdu 50 ra auSaSizca / puna H-punarUDhA auSaSizca, saMjJAyAm / dIrghatvam / "dUMgato" zataM dravatItyevaMzIla iti-zatavaH, 15 anyatra-mavitA / zIlAdiSu asalyavidhinAsti, tena- atra GasyuktasamAso nipAtanAd dIrghatvaM ca / "gato" sAmAnyalakSaNaH kviA na prApnotIti punavidhIyate / zI- | navatItyevaMzIlaH-sUH, nipAtanAdu dIrghatvam / 'ju sautro lAdipratyayAnAM pUrNo'vadhiH / kecita va saMjJAzabdAnA | begAkhyasaMskAre" javatItyevaMzIla:-jUH, nipAtanA zIlAdyartheSu kAmacAraste yAMkayaMcid vyutpAdanIyA iti tvam / "STuMgA stutau" AyataM stotItyevaMzIla:-Aya-55 manyante // 3 // tastuH, atra isyuktasamAso nipAtanAd dIrghatvaM ca / 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vidyu0 / vipaH | | "graM gato" kaTaM pravata ityevaMzIla:-kaTaprUH--nadItIraH, pratyayatvAt tadantavijJAnam, 'zIlAdo satyarthe' ityanuvartate, atra prAgvat smaasdiidhii| "vraja gato" parito vrajatIsUtraM ca nipAtanaparamato niSpannamarthamAha-ete zabdAH | tyevaMzIla:- paribATa iti- atra nipAtanato dIrghatvaM kvibantAH zIlAdau satyarthe nipAtyante iti / "dhuti "yaja-sRja." [2. 1. 87. ] iti jasya Satve Datve 60 dIptI" dyotanazIla:-vidyut, didyutau iti- atra | TatvaM vijJeyam, dvivcne-privaajau| sarvasAdhAraNaM ni25 nipAtanAd dvitvam, dvisve sati ca pUrvasya ikArastu | pAtyamAha-eSu dIrghatvamiti, nipAtyAntaramAha-vadhAte. "dyuteriH" [ 4. 1. 41.] ityanena siddha eva, eva- rAkArasya dhyAyateryAzabdasya cekAraH iti / manAdivya analopAdikamapi / "daza vidAraNe" dRNAtItye- ___dhIpramukhAH zabdA azIlAdAvapi dRzyante tatra kA gativaMzIla:-dahata, dadRtau iti-atra nipAtanAda dvitvama, dvi- ! rityAzaGkAyAmAha- bahalAdhikArAdazIlAdAvapIti / 65 tve ca pUrvasya hrasvatvamRto'tvaM ca svata: siddham, nipAtanAt | "dhye cintAyAm" dhyAyati suSThu dhyAyati prakarSaNa dhyA30 parasya hrasvatvam, hrasvatve ca tAgamaH svataH siddhaH / yati AdhyAyatIti-dhIH, sudhIH, pradhIH, AdhIriti / "gamlu gau" gacchatItyevaMzIlaM-jagat iti-atra | atha bhrAjAdInudAhartumAha-bhrAjAdIti / "TubhrAji dInipAtanAd dvitvam, dvitve sati ca anAdivyaJjanalopa- 'to' vibhrAjata iti-vibhrAT, vibhrAjau, atra "yajajakAro pUrvasya, parasya ca malopa-tAgamau svata: siddhau| suja" [2.1.87. ] iti jasya Satve DatvaM TatvaM ca 70 "huMka dAnAdanayo:" havanazIla:-jahaH iti-atra nipA- | jJeyam / "bhAsi dIpto" bhAsata iti-- bhAH, bhaasau| 35 tanAd dvitvamantyasya dIrghatvaM ca, zeSa svata: siddham / | "paka pAlanapUraNayoH" pipartItIti tu arthapradarzanAya granthakRt svayameva nipAtanIyamAha-eSa dvitvama, hANAti- vAkyama, rUpaM tu "paza pAlanapuraNayoH" ityasyeti praNAjuhotyohrasvatvadIrghatve ceti / "vacaMka bhASaNe" vaca- / tIti kvipi "oSThayAdur" ityurAdeze 'pura' iti, tataH Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 2, sU0 48 ] . kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte sau "padAnte" [ 2. 1. 64. ] iti dIrdhe ca-pUH, dvi-tyamasti tebhyo'pi kvibvacanaM vyarya meva, kevalaM vizeSArthavacane purau, bahuvacane ca--puraH / AdAdikatve tu urA- | nipAtanamAtreNeSTasiddhaH / na ca tRnA bAdhitaH kvip na dezo na syAt dIrghasya RkArasyAbhAvAt / "dhurve hiMsA- | sya diti vAcyam, asarUpavidhekalpikatvena siddharata 40 yAm" dhUrvatIti kvipi "rAlluk" [ 4. 1. 110. 1 | Aha-zIlAdiSvasarUpavidhirnAstIti- pratipAdita5 iti valope 'dhur' iti, tataH sau dIrgha ca-dhUH, dvivacane zrAyamarthaH pUrvatra / tena sAmAnyalakSaNaH kvipna prApnotIti - dhurau, bahuvacane- dhuraH / "dhuti dIpto" vidyotata vacana miti, tathA cAsarUpavidherabhAvAt tRna vizeSavihiiti-vidyut, vidyutau| "UrjaN balaprANanayoH" prANanaM | ta: sAmAtyavihitaM kvipaM bAdhiSyata iti kviy na syAjIbanam, UrjayatIti kvipi Nelope-Urka iti, "rAt diti punavidhAnamAvazyakamiti / zIlAdipratyayAnAM 45 saH" [ 2. 1. 60. ] iti niyamAdatra saMyogAntaluga pUrNo'vadhiriti-etatparyantaM zIlAdyarthe eva pratyaya iti 10 nAstIti jasya gatve katvam, dvivacane- UoM, bahuvacane- ! zIlAdiSu vA'sarUpavidhirnAstIti niyamaH pravartata eveti UrjaH / grAvANaM stotIti kvipi DasyuktasamAse "nAmno | tAtparyam / matAntaramAha-- kevit tu saMjJAzabdAnAM no." [ 2. 1. 61. ] iti 'grAvan'zabdasya nalope- zIlAdyartheSu kAmacAraH, te yathAkathaJcit vyutpAprAvastuta, grAvastutau, "hasvasya taH0" [ 4. 4. ! danIyA iti manyante iti- teSAM vyUtpAdana meva vyA-50 113. ] iti tAgamaH / pacatIti- paka, "cajaH gam" karaNasya viSayaH, arthabodhazca lokavyavahArAdhInaH, yadi 15[2. 1.86. ] iti casya kaH / "zaklaMTa zaktI" | tAdRze'rtha te lokaH prayuktAH syustadA tAhazArtha bodhayeyuH . zaknotIti- zak / "bhidR pI vidAraNe" bhinattIti- svabhAvAditi tatra na zAstrakRtAmAdara iti bhAvaH // 5. bhit / "vidak jJAne" vettIti--vit / "chipI dvai- 2.83. // dhIkaraNe" zoka chinattIti- zokacchita / bhUdhAtoH saMjJAyAmeva kvibityAha- "bhuvaH saMjJAyAmeva" iti / " zaM-saM-svayaM-viprAda bhuvo DuH / 5. 2. 84. | 55 20 bhavatIti-bhUH-pRthivI / zaM sukhaM tatra bhavatIti-- zaMbhUH | ta0 pra0- ebhyaH parAda bhuvaH satyaya vartamAnAiDaH zivaH / Atmani bhavatIti-AtmabhUH-kAmaH / manasi pratyayo bhavati / zaM sukhaM tatra bhavati- zaMbhuH zaMkaraH, bhavatIti-manobhUH, IdRzaH ka ityAha-sa eveti-kAma saMbhurjanitA, svayaMbhuH, vibhuyApapakaH, prabhuH svaamii| evetyarthaH / svayaM bhavatIti-svayaMbhabrahmA, svena bhavatI- bahulAdhikArAta zaMbhuH saMjJAyAm / anye tvasaMjJAyAmapi / ti- svabhUviSNuzca, cakArAd brahmArthaparigrahaH / mitraM | | mitAvAdayastvauNAdikAH // 84 // 60 25 bhavatIti-mitrabhUmi kazcit / pratibhavatIti-prati- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm--shN0| pratyaye DakA bhUH, IdRzaH ka ityAha-- uttamarNAdhamarNayorantarasthaH | ro'nubandhaH / "bhU sattAyAm" "zaM sukhe" iti vacanAt iti / "ihu vRddhau" ata uditvAnnAgame kvipyantalope zamiti mAntaM sukhArthakamavyayam, tadAha-zaM sukhaM tatra ca-in, dhAtUnAmanekArthatvAda hiMsApi gamyate. dRn bhava- | bhavati- zaMbhuH zaMkaraH iti-"DityantyasvarAdeH" [2. tIti- inbhUH iti, IdazaH ka ityaah-vysnshaayH| 1. 114. ] ityUkAralopaH / sampUrvako bhavatirjanmArthe-65 30 kriyata iti kAraH, kAre bhavatIti- kArabhUH-paNya- | | 'pi, sambhavati jAyate iti-saMbhurjanitA / svayamAtmanA muulyaadinirnnetaa| varSAsu bhavatIti- varSAbhUH-dardara bhavatIti- svyNbhuH| vipUrvako bhavatiAptI vartate, aussdhishc| punarbhavatIti- puna :- punarUDhA [kho] | vibhavatIti-vibhuApakaH / prapUrvako bhavatiH svAmyartheauSadhizceti / saMjJAyAmiti- darzitA bhUpramukhAH zabdA | 'pi vartate, prabhavatIti-prabhaH svaamii| vizeSavinigamasaMjJAyAmeva sAdhavo nAjJAyAm / evaM tarhi asaMjJAyAM | kAbhAvAt sarveSAM yaugikatve prApte zaMbhuzabdasya rUDhatva-70 35 kimityAha-anyatra bhaviteti-tRpratyaya eva bhvtiityrthH| mAha-bahulAdhikArAt zaMbhuH saMjJAyAmiti-- tathA ca manu yeSu vizeSato nipAtyaM nAsti tebhyo'nena kvibvacanaM | tasya vyaktivizeSavAcakatvaM bhavatItyarthaH / yadi ca bahuvyartha sAmAnyasUtreNava tasya siddheH, yeSu ca kiJcinnipA-lAdhikArAdekatra saMjJAtvamavagamyate hi tulyanyAyena sarve Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zrIsisahemacanazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 2, sa. 85-87.] SAmApi saMjJAvAcakatvameva yuktaM na tu yaugikatvamiti | muSiH / nAmni- darbhaH pavitraH, bahiH pavitram, yajJocet ? atrAha-anye tyasaMjJAyAmapIti- bAhalakasyAne- | pavItaM pavitram, odhopakaraNaM pavitrama, pavitrA ndii| karUpArthalAbhaphalakatvaM sarvabAdisammatamiti kasyacid dAdInAM pavitramiti saMjJA / RSo kataryapi kecit // 86 // rUDhatvamaparatra yaugikatvaM rUDhatvaM ceti kalpayituM zakyatvA vaH / "dUMgato" mitaM dravatItyarthe kvipi - za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-RSi RSimantra svasya taH pitkRti" [4.4.113.] iti tAgamaH / iti sAmpradAyikAH, tathA ca tasya pavanakaraNatvamupa-40 syAt, tasya vijantatvasvIkAre dhAtutvanimittako mita-1 pdyte| udAharaNAni spaSTAni / kartarItyasya nivRttatvAta drava iti svarAdisyAdiviSayakaprayoge "syAdau vaH" [2. ] RSI saMjJAyAM ca karaNa eva pratyaya iti svamatam / 1. 57. ] iti vakAraH syAditi tasyApi chapratyayAnta matAntaramAha-RSI kartaryapIti keciditi- apinA 10 svamevAbhyupeyam, tadarthaM ca na kimapi zAsanamihopalabdha karaNe, tathA ca "kartari caSi-devatayoH" [3. 2.186.] mityAzaGkAM pariharati- mitadravAdayastvauNAdikAH iti pANinIyasUtre cakAreNa karaNa ityasyAnuvRtteH RSi-45 iti-mitaM dravatIti "hari-pIta-mita-zata-vi-ka-phayo devatayorarthayo: kartari karaNe ca pratyaya iti bhASyamayaduvaH" [ uNA0 745. ] iti Diti upratyaye-mitataH TAdyAzaya iti "kartari kRt" [ 3. 4. 67. ] iti samudrasturaGgo mitaMgamazca / tathA coNAdInAmavyutpatti sUtre shbdkaustubhkaarH| kAzikAkAraNa tu- karaNe RSI 15 vyutpattipakSayorubhayorapi yathAkArya svIkRtatvena na kazcida kartari devatAyAmiti pRthak yathAsaMkhyena vyAkhyAtam, tadeva doSa ityaashyH| pANinIye caitadartha "viprasaMbhyo Dva ca dIkSitAdinA'nusatam, paraM tava bhASyaviruddha miti 50 saMjJAyAm" [3.2.180.] iti sUtre 'prakaraNe mita- // 5.2.86. / / 5.1. vAdibhya upasaMkhyAnaM, dhAtuvidhitupratiSedhArtham' iti vAtikamuktaM bhASye ca vyAkhyAtam, tasya svamate teSAmo- lU-dhU-sU-khana-cara-sahA-taiH / 5. 2. 87. // 20NAdika vasvIkAreNAnAvazyakatA dhvnitaa||5.2.84.|| / ta0 pra0- ebhyaH satyaya vartamAnebhyaH karaNe itro bhavati / sunAtyanena- lavitram / dhuvatyanena-ghuvitram / puva itro daivate / 5. 2. 85. // ghUnoterapi kazrita-pavitram / suSatyanena- savitram 155 ta0 pra0- sAmAnyanirdezAt pavateH punAtezca vaivate- | niranubandhanirdezAt yuga-sUkonaM bhavati / khanitram, devatAyAM kartari satyarthaM itraH pratyayo bhavati / punAti caritram, sahitram, RcchatIyaMti vA-'nenAritram / baherapavate vA-pavitro'rhan, samAM punAtu / karaNe'pyanye // 5 // | pi kazcit-vahitam / / 7 / / 25 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-puv0| pUdhAtuddhi / za0ma0 nyaasaanusndhaanm-l| "lUgz chedane" vidha:- "pUGa pavane" pavanaM nIrajIkaraNam, "pUgaz pavane" gaNe'vAdeze ca-lavitramiti | "dhUgaTa kampane" "ghUna 60 pavanaM zuddhiriti, tatra dvayoranyatarasya vA grahaNamityA - vidhUnane" "dhUgz kampane" "dhUgNa kampane" ityaneko zaGkAyAmAha- sAmAnyaniderzAt pavateH punAtezceti | dhUdhAtuH, tatra taudAdikasyAtra grahaNamityAha-dhuvatyanena ghuvitramiti / svAderapi grahaNamiti matAntaramAha-dhUnoubhayasAdhAraNapUmAtragrahaNAt vizeSagrahaNe vinigamakAbhA30 vAdubhayorapi grahaNamiti bhAvaH / anena ive guNe'vAdeze terapi kazcida-vitramiti- atra dhUnotyaneneti vAca-pavitrohana iti / matAntaramAha- karaNe'pyanye | kyam / "ghuDok prANigarbhavimocane" "pUDoc prANipra-65 iti / / 5. 2.85. // save" "dhUna preraNe" ityanekadhA sUdhAtuH, tatrApi taudA dikasyaivAtra grahaNamityAha- subatyanena-savitramiti / RSi-nAmnoH karaNe / 5. 2. 85. // saudAdikasyaivAtra grahaNe pramANa darzayati-niranubandha ta0 pra0- satyarthe vartamAnAta puvaH karaNe itro | nirdezAta dhUga-sUDona bhavatIti- *niranubandhagrahaNe na 35 mavati, RSo saMjJAyAM ca / prayate'neneti-pavitro'ya- | sAnubandhakasya iti nyAyeneti bhAvaH / rUpasya samAna-70 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU015-62.] kalikAlasarvazIhemacandrasUribhagavatpraNIte tve'pyarthabhedArthamitthaM nirdeza: / "vanUga avadAraNe" khana- J vA'nena-potram, halasya sUkarasya ca mukhamucyate // 6 // tyneneti-khnitrm| "cara bhakSaNe ca" cakArAd gatI, ghrtyneneti-critrm| "pahi marSaNe" sahate'neneti-- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-hala. 1 'pUG pavane" "pU pavane" pUyate'neneti- potram / anena kimucyata saahitrm| "R prApaNe ca" cakArAda gatI, "Rka 5 gatI" Rcchati iyati vA'neneti- aritram / matAnta ityAha- halasya sUkarasya ca mukhamucyate iti- nAtra yogArthamAtraghaTaneti bhAvaH // 5. 2. 86. // 40 ramAha- vaherapi kazcit- vahitramiti- bahatyaneneti vAkyam / / 5. 2.87. / / dazestraH / 5. 2. 60. / / nI-dAva-zasU-yu-yuja-stu tuda-si-sica-miha ta0pra0- vaMzaH satyarthe vartamAnAta karaNe traH pratyayo bhavati / dazatyanayA-haMSTrA / pratyayAntarakaraNamAvaryam pata-pA-nahastraTa / 5. 2. 88.! 10 ta0 pra0- ebhyaH satyayeM vartamAnebhyaH karaNe aTa 11801 pratyayo bhavati / nayatyanena- netram / dAMva, dAntyanena- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-vNsho| "dazaM daza-45 dAtram / shs-shnm| yu-yotram / yuja-yoktram / ne" dazanaM dantakarma, dazati anayA iti ve "yaja-suja." stu-stotram / tuda-totram / si-setram / sica- [2.1.87. 1 iti zasya Se tadyoge takArasya Te stri sektram / miha - meDham / pat- patram / pA- pAtram, ! yAmApi-daMSTrA / pUrvatastraTaH kramAnuvRtteH sattve'pi pratya15 pAtrI naha-madbhaH, nddhii| TakAro vyarthaH // 8 // yAntarakaraNaM kimarthamityAzaGkAyAmAha-pratyayAntarakaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nI0 / "NIMg prApa raNamAbarthamiti-pUrvasminnanuvRtte tadvidhAne TittvAt DI: 50 syAdityarthaH / pANinIye ca na pratyayAntaraM kriyate, kintu Ne" nayantyaneneti aTi guNe- netram / "dAMva lavane" . ajAdigaNe daMSTrAzabdasya pAThaH kriyata ityAba bhavatIti / dAntyaneneti- dAtram / "zasU hiMsAyAm" zasatyaneneti- | zavam, "stAdya zito'troNAderiT" { 4. 4. 32. ] | svamate ca gaNapAThApekSayA pratyayAntarakaraNasyaiva lAdhava mAdRtamiti / / 5. 2. 60. !! 20 ityatra varjanAdiDabhAvaH / "zaMsU stutI ca" cakArAddhisAyAm, asya "ci-midi0" [ uNA0 445. ] iti dhAtrI / 5.2.11. kiti tre nalope ca-- zastra stotramAyudhaM ca / "yujica ta0 pra0-TrvadhAtervA karmaNi aT pratyayo nipAsamAdhau" "yuz2apI yoge" yujyate'neneti-yoktram / tyate / dhayanti tAmiti- dhAtrI stndaayinii| vatti "tudIt vyathane" tudatyaneneti-totram / "hiMgz | tAM bhaSajyArthamiti-dhAtrI AmalakI // 6 // 25 bandhane" sinute'neneti-setram / SicIt kSaraNe" si zvatyaneneti- sektram / "pA pAne" "pAMka rakSaNe" pi- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-dhaatrii| "nI dAda." bati pAti vA'neneti-pAtram, TittvAt kiyA huyAM- iti sUtra eva dhAzabdapAThenaiva "dhe pAne" "DudhAMgaka 60 paatrii| "NahIca bandhane" nAtyaneneti traTi "nahAho dhAraNeca" iti dhayati-dadhAtyohaNasambhave dhAtrItyasya dhaMto" [2. 1.85. ] iti hasya dhakAre "adhazcataH" / siddhau kimarthaM nipAtanAzrayaNamityAzaGkAyAmuttaragarbha vi30[2.1. 76.] iti takArasya dhakAre-nadhraH, striyAM grahamAha-dhayanti tAmiti, ayaM bhAva:- pUrvatra pAThe kndhrii| TakArasya prayoge'zrayamANatayA tatprayojanamAha raNArthakatva syAnna tu karmArthakatvamiti nipAtanamAzritaTakAro ucarthaH iti / / 5. 2.88. / miti // 5. 2. 61. / / , 65 hala-kroDA''sye puvaH 1 5. 2. 86. // jJAnecchArthinIcchIlyAdibhyaH ktaH ta0 pra0- AsyaM mukham / puvo dhAtoH satyaya halAsye 15. 2. 62. // 35 kroDAsye ca karaNe aT pratyayo bhavati / punAti pavate ta0 pra0-jJAnAmya icchArthebhyo'rcA pUjA tadarthebhyo Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacanazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [ pA0 2, sU0 62. ] jIbhyaH zIlyAdibhyazca dhAtubhyaH satyartha vartamAnebhyaH ktaH 86. ] iti SAyAM rAjJAmiti, anusvArettvAdiDabhAve pratyayo bhavati / pUrvavacAsya karta-karmAdyarthanirdezaH / ca- jJAta iti, rAjabhijJAyamAna iti tadarthaH / "dhica jJAnArtha- rAjJAM jJa taH, rAjJAM buddhaH, rAjJAM viditaH, rA. jAne" avivakSitakarmakatvena gatyarthAkarmakapibabhuje" jJAmavagataH / icchArtha-rAjAmiSTaH, rAjJAM mtH| acArtha- [5. 1. 11. ] iti kartari kte'nena vartamAnakAlatAyA- 40 5 rAjJAmacitaH, rAjJAM pUjitaH / jot-jimidA- minnaH, buddhaH, sakarmakatve tu- rAjJAM buddhaH iti- "ktayorasadAviSNaH, svinnaH, pRSTaH, tUrNaH, suptaH, bhItaH, iddhaH, tRSitaH, , dhAre' [ 2. 3. 61.] ityatra vartamAnakAlavarjanAnna phullaH / zIlyAdi SaSThIniSedha iti "kartari" [2.2. 86.] iti SaSThayAMzIlito rakSitaH kSAnta AkruSTo tuSTa udyataH / rAjJAmiti, anusvArettvAdiDabhAve adhazcaturthAt tathorSaH" gata zAyitastaSTo ruSTo ruSita AzitaH // 1 // [2. 1. 76.] iti takArasya dhakAre- buddha iti, rAjJA 45 kAnto'bhivyAhato hRSTastRptaH sRpta : sthito mRtaH / jJAyamAna iti tadarthaH, evamagre'pi / "vidaka jJAne"rAjJAM amRto muditaH pUrta:zakto'ktaHdhAnta-vismitau // 2 // / viditaH / avapUrvo "gamlaMgato" gatyarthAzca jJAnArthA saMrabdhA''radha-dayitA digdhaH snigdho'vatIrNakaH / ityAha- rAjJAmavagataH iti- "yami-rami-nami-gamiAruDho mUDha AyastaH kSuSita-kAnta-proDitAH // 3 // hani-mani-vanati-tanAdedhuTi viDati" | 4.2.55. ] iti mattaya tathA kruddhaH zliSTaH suhita ityapi / gamermalope-avagataH / icchArthAdudAhatmAha-icchAyati / 50 15 - lipta-vRkSau ca vijJeyo sati lagnAdayastayA // 4 // "iSat icchAyAm" rAjJAmidhaH iti- "sahalubheccha0" bahulAdhikArAd yathAbhidhAnamebhyo bhUte'pi kto bhavati, [4.4.46.] iti veTtvAt "veTopataH" [4.4.62.] tathA ca tadyoge tRtIyAsamAso'pi sikhaH- "ahadamyasti- iti kte pare iDabhAve SakArayoge takArasya TakAre-ina iti. bhuvanarAjapUjitebhyaH" iti, evaM-zIlito maitreNa, rakSito rAjabhiriSyamANa ityarthaH / manerapIcchArthaparyavasAnAdAha maitreNA'STazcatraNetyAdAvapi draSTavyam / vartamAnakte tu rAjJA mataH iti- "manic jJAne'' ata: kta malope-mata 55 20 SaSThaya- "kAnto harizcandra iva prajAnAm" iti / anye iti / arthArthAdudAhartumavatArayati- arcaartheti| "arca tu-jJAnAdyabhya: *takrakauNDinya nyAyena bhate ktasya pUjAyAm" iti bhvAdiH,"aciNa pUjAyAm" iti curAdiH, bAdhanAta vartamAnaktena ca yoge kartari SaSThIvidhAnAta. AbhyA kta iTi- rAjJAmAcataH iti- tatra yadA curA'tvayA jJAto mayA jJAtaH' ityAdirapazabda iti manyante distadA 'raniTi" [ 4. 3. 83.] iti NilopaH / // 12 // "pUjaN pUjAyAm" rAjJAM pUjitaH iti- rAjabhiH pUjya- 60 . mAna ityarthaH / sarvatra "jJAnecchArthAidhArakena" [ 3.1. 25 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-jJAne0 / atra sakarma- 86.] iti samAsAbhAvaH / zrota udAhartumAha-jIta kebhyaH karmaNi, akarmakebhyaH katariktaH prayujyata iti kathaM iti-ji ida yasya sa tthaa| "jimidAMG snehane" "trilabhyamiti cet ? atrAha-pUrvavacAsya kartR-karmAdyartha- midAca snehane" snehana snehayogaH, "AditaH" [ 4. 4. nirdezaH iti-etadviSaye na kimapi vizeSato viSayamapi 71. ] itITpratiSedhe "radAdamUrchamadaH0" [4. 2. 66.] 65 tvasminnadhyAye prathamapAdAdI yathA yasmAd dhAtoryaH pratyayo iti ktasya dhAtudasya ca nakAre-minnaH / evaM "jikSvi39 yatrArthe vihitastatraiva syAda, kevalaM bhUtArthaviSayatvameva na dAGamocane ca" "vizvidAca mocane ca" cakArAt sne svIkartavyamiti vartamAnakAlamAtrasyaivAtra vizeSato vidhe- hane, AbhyAM kta-viSNaH iti-atra prathamanakArasya Natve . yatvamityAzayaH / yathoddezanyAyena pUrva jJAnArthAdudAhartu- tadyoge dvitIyanakArasya "tavargasya0" [ 1. 3. 60. ] mAha- jJAnArtheti / "jJAMza avabodhane" ata: sakarmaka- iti NatvaM vijJeyam ! "nividAG mocane ca" cakArAt 70 svAt karmaNi kte'nena vartamAnakAlatAyAM- rAjJAM jJAtaH snehane, ataH kte-svinaH iti-- atra "Sa: so0" 2. 35 iti- "ktayorasadAdhAre" [2. 2. 11.] ityatra varta- 3.18.] iti Sasya sH| "niSAda prAgalbhye" asya mAnakAlavarjanAnna SaSThIniSedha iti "kartariH[2.2. . dhRSTaH / "mitvariS saMbhrame" sambhramo'trAzukAritA, ataH -- . -... -- ... - - -- --- ----- Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 2, sU0 62. 1 te "zvasa-japa-yama-ruSa-tvara0" [ 4. 4. 75. ] iti vA - tvaritaH, pakSe "mavyavi0 [ 4. 1. 106. ] iti vasyopAntyena sahoTi - tUrNaH / "niSvapaMk zaye" anusvA / svAdibhAve - suptaH / "tribhIk bhaye" bhItaH / "tri5 ipi dotI" ataH ke upAntyalope aiditvAt "DIyavadita: [ 4.4.61. ] iti iTpratiSedhe ca iddhaH / "bitRSa' v pipAsAyAm" tRSitaH / "triphalA vizaraNe" ato'nena vartamAne kte "anupasargAH kSIbola0" [ 4.2. 80. ] iti tipAtanAt - phullaH / 10 197 ata te bhRtaH / " mRt prANatyAge" naJpUrvAdataH ke-amRtaH / "mudi harSe" akarmako'yam, ataH kke - muditaH / "pazu pAlanapUraNayoH " ataH te "RvaNaM0" [ 4. 4. 40 57. ] itI bhAve "RtvAde0 " [ 4, 2.68 ] ityatra pro varjanAt takArasya natvAbhAve "oSThaghAdur" [ 4. 4. 117. ] ityurAdeze "mvAdenamino0" [ 2.1.63.] iti dIrghe ca pUrtaH / "zakIMc marSaNe" marSaNaM kSamA, "zaklRT zaktI" - zaktaH / "azrUg gatau ca" cakArAt 45 pUjAyAm, UditvAt kvAyAM vedatvena nityamiDabhAve "aco'narcAyAm" [ 4. 2. 46 ] iti nalope "cajaH kagam" [ 2. 1.86 ] iti casya katve - aktaH, arcAyAM tu "lubhyazce0 " [ 4. 4. 44 ] iti nityamiTi - anitA asya guravaH / " zramUc kheda-tapasoH " ataH kte 50 Udittvena ktiva veTtvAt nityamiDabhAve upAntyadIrghe masya ne- zrAntaH / "miG ISaddhasane" vipUrvAdataH te4. 1. 107. ] iti dIrghe "stAM0" | vismitaH / / " rabhi rAbhasye" rAbhasyaM kAryopakramaH, ataH [ 1. 3. 39. ] iti masya nakAre - kSAntaH / "kuzaM / kte 'nusvArettvAdiDabhAve "aghacaturthAt 0" [2. 1.7e.] iti takArasya ghe "tRtIyastRtIyacaturthe" [ 1. 3.46. ] 55 iti bhasya be, sampUrvasya - saMrabdhaH, AGpUrvasya - ArabdhaH / "dayi dAna-gati hiMsA dahaneSu ca cakArAd rakSaNe, ataH ktaM- dayitaH / "dihIMk lepe" ataH zIlyAdibhya udAhartumavatArayati - zIlyAdIti / zIlitAdIn kArikAbhiH saMgRhNAti - "zIlito rakSitaH kSAntaH" iti / "zIla samAdhI" samAdhiraikAgryam, "zIlaN upadhAraNe" upadhAraNamabhyAsaH paricaya vA, ataH kte- zIlitaH / "rakSa pAlane " rakSitaH / "kSamoSi 15 sahane" "kSamIc sahane" ataH ktaM veTtvAdibhAve "aha! npazvamasya 0 [ 4 | . AhvAnarodanayo:' AGpUrvAdataH kke zasya Satve takArasya Tatve ca - AkruSTaH / "juSaiti prIti sevanayoH" ataH te 20 iDabhAve takArasya Tatve - juSTaH / "yamUM uparame" utpUrvA dataH ke'nusvArettvAdiDabhAve "yami-rami0" [4.2. | 55. ] iti malope ca - udyataH, evaM sampUrvasya saMyataH / ! te'nusvAretvAdibhAve "svAderdAderghaH " [21.83.] "zI svapne" ataH te iTi "na DI-zI" [ 4. 3. 27. ] iti kittvapratitevAd guNe ca zayitaH / 25 " tuSaMc tuSTo" anusvArettvAdiDabhAve - tuSTaH / "ruSac / roSe" "zvasa-japa 0 " [ 4 4 75 ] iti veTi- ruSTaH yaSita: / "azaz bhojane" "bhAve cAzitAt0" [ 5.1. 130. ] iti nirdezAt kartari ke dIrghe ca, AGpUrvAdavivakSitakarmaNo vA te AzitaH- tRptaH / / "kamUG : 30 kAnto" kAntiricchA, ataH te "veTo'pataH " [ 4.4. | iti hasya ghe takArasya dhe dhasya ca ge digdhaH / "SNi- 60 hoc prItI" ataH kte vedatvAdiDabhAve "muha duha0" [2. 1. 84.] iti hasya ghe - snigdhaH / ' tu plavanataraNayoH" plavanaM majjanam, taraNamullaGghanam, ataH te "RvaNaM0" 4. 4. 57 ] itITaH pratiSeSe "RtAM viGatIr" [ 4. 4. 116. ] itIrAdeze "svAdernAmino0" [ 2.65 1.63 ] iti dIrghe pAdapUraNArthaM svArthike ke caavatIrNakaH / "ruhaM janmani" bhaGpUrvAdataH "zliSazI" [ 5.1.6. ] iti sakarmakAdapi kartari vA te'nusvArettvAdiDabhAve ' ho ghuT padAnte" [2. 1.82. ] iti hasya ke takArasya ve tasya Dhayoge ke "Dhasta" 70 [ 1. 3. 42. ] iti pUrvaDhalope dIrghe ca- ArUDhaH / "muhAc vaicitye vaicityamaviveka, ataH ke oditvena vedatvAdibhAve hasya Dhe takArasya ve tasya dve pUrvaDhalope 62. ] iti nityamiDabhAve upAntyadIrghe masya nakArekAntaH / "huMg haraNe" ata: 'abhi-vi-AG' pUrvAt kteabhivyAhRtaH, kevalAt tu- hRtaH / "tRpauc prItI" prItiH sauhityam. neTtvAdiGabhAve - tRptaH / "sRplR gatauM" 35 sRptaH / "ThA gatinivRtto" ataH te'nusvArettvAdiDabhAve "dosomAstha i:' [ 4. 4. 11. ] itItve ca sthitaH / "bhRMg bharaNe" "druDubhRMgk poSaNe ca" cakArAd dhAraNe; / dIrghe ca- mUDhaH / "yasUc prayatne" ataH ke Udittvena Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiDahemacandrazambAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 2, sU0 92.] ----- .....- . -. -. ..... ... ktiva veTtvAdiDabhAve AGaH paratve-AyastaH / "kSudhaMc : gatvena prAptaM dadhidAnaM takradAnena kauNDinye bAdhyate, tathA babhakSAyAma' ataH te "kSudhavasasteSAm" [4. 4. 43.] : sAmAnyata: prApto bhUte to vartamAnakAlavihitena tena bAitITi-kSadhitaH / "klamUca glAnau" ata: kta Udittvena dhyata iti bhUtArthe pUjitAdiprayogo na syAdityAzaGkAyA- 40 ktiva beTatvAdiDabhAve upAntyadIrghamasyaM ne-klaantH|"vii- mAha-bahalAdhikArAd yathAbhidhAnamebhyo bhUte'pi 55 ljjaayaam"viidditH|| "madaic harSe" ata: kte aidi- to bhavatIti- na sarvebhyo bhate pratyayo vidheya evApi ttvAdiDabhAve "radAdamUrchamadaH" [4. 2. 66] ityatra made. ' tu yebhyo bhUte ziSTaprayoga upalabhyeta tebhya evetyuktaM yathAvarjanAnnatvAbhAve-mattaH / "dhac kope" ata: kte'nusvA- bhidhAnamiti / bhUte vihitasya ktamya na kevalaM bhUtakAlArevAdiDabhAve takArasya dhe pUrvadhasya de-krddhH| "zliSU vagatireva phalaM kintvanyadapyastItyAha-tathA ca tadyoge 45 dAhe" veTtvAdiDabhAbe takArasya Te-zliSTaH, yadvA "zli- tRtIyAsamAso'pi siddhaH iti, ayamAzayaH- bhUte kta 10 paMca AliGgane" "gatyAkarmaka." [5. 1. 11.] iti . sati "kartari" [ 2. 2. 86. ] iti prAptAyAH SaSThadhAH iti vA,ataH kartarikta-zliSTo maitra:,sApyAdapi'"zliSa- . "ktayorasadAdhAre" [2. 2. 61. ] iti niSedho bhavazIDa." [5. 1. 6.] iti vA kartari ke-prAzliSTo tIti "hetu-kartR-karaNasthambhUtalakSaNe' / 2. 2. 44. ] maMtra:, pakSe karmaNi kta-AzliSTA kanyA / "dudhAMgk / iti sAmAnyasUtreNa katari tRtIyAntatve "kAraka kRtA"50 dhAraNe ca" cakArAda dAne, supUrvAdata: kte "dhAga" [4. [3.1.68. 1 iti tRtIyAsamAsa: sidhyatIti / etA15 4. 15.] iti 'hi' ityAdeze-suhitaH / "lIpIt upa-dRzatRtIyAsamAsaprayogaH kvApi dRSTaH ? omityAha-arha. dehe" upadeho vRddhiH, liptaH / "dRpauca harSa-mohanayoH" yakhibhuvanarAjapUjitebhyaH" iti-- arhadbhayaH- tIrthaveTatvAdiDabhAve-dRptaH / "olajaGa olasjeti vIDe" ubha- karebhyaH, nama iti sambandhaH, kIdRzemya ? tribhuvanarAjapUyorapyaidisvAdiDabhAvaH, oditvAcca "sUyatyAdyodita:" jitebhya:- trayANAM bhuvanAnAM samAhAra:- tribhuvanam, tri-55 [4.2. 70.] iti tasya natvaM ca, nasya "kkAdezo'Si" bhuvanasya rAjAna:-tribhuvanarAjA:, tribhuvanarAja: pUjitA 20[2. 1. 61.] iti asattvabuddhayA "caja: kagam [2.1.. iti tRtIyAsamAse-tribhUvanarAjapUjitAH, tebhyastathetyarthaH 86. ] iti jasya gatvaM ca, dvitIyasya ca "saMyogasyAdI na kevalamihaivedamapi tvanyatrApItyAha-evaM- 'zolito skorlak" [2. 1. 88.] iti sakAralopaH, evaM cobhayo- / maitreNa, rakSito maitreNa, AkraSTazcaitreNa' ityAdAvapi rapi kte-lagnaH / "lage saGge" ata: kta "kSubdha-virindha- draSTavyamiti-eSu bhUte ktaH, tRtIyA, tRtIyAsamAsazca bhavatI-60 "| 4. 4.70. ] iti kte nipAtanAt-lagnaH saktaH, ti vijJeyamiti / nanu vartamAne ke'pi kaH kartutvamavyAhata. 25 lagito'nyaH / / meveti sAmAnyazAstreNa tRtIyA bhaviSyatyeveti cet ? apANinIye bhASye tu : trAha-vartamAnakte tu SaSThaya veti 'ktayorasadAdhAre" [ 2. "zIlito. rakSita: kSAnta AkruSTo juSTa itypi| 5. 61.] ityatra vartamAnavarjanAt SaSThIniSedhAbhAve "karuSTazca ruSitazcobhAvabhivyAhRta ityapi // 1 // ! tari" [2. 2. 86.] iti vizeSavihitA SaSThaya va bhava-65 hRSTa-puSTau tathA kAntastathobhI saMyatodyatau / / ti, na sAmAnyazAstravihitA tutIyA, "sAmAnyazAstrato 30 kaSTa bhaviSyatItyAhuramRtAH pUrvavat smRtAH / / " iti / nUnaM vizeSo balavAn bhavet" iti vacanaprAmANyAt / etAvanta eva prignnitaaH| tatra 'amRtAH' iti pRtha- uktArtha prAcAM prayogeNa draDhayati-"kAnto harizcandra guktena bahuvacanenAnyeSAmapi saMgraha iti navInAH / kiJca iva prajAnAma:" iti-atra vartamAnatAntakAntasya kartari sarveSAM vartamAnArthatve'pi kaSTamityasya kaSiSyatIti bhavi- prajAnAmityatra SaSThaghava / nanu bhavatu nAma SaSThI, samAse 70 Syati nipAtanamiti vizeSaH / / sati ca sA luptA bhaviSyati, tathA ca kartRtvAvagatiH syA35 atra vartamAnakAlavihitena tena bhUtakAlabhAvI kto deveti cet ? na-tatra samAsa eva na bhavati "jJAnecchA' bAdhiSyate takrakauNDinyanyAyAta, tathAhi-- 'sarvebhyo brAhma- rthAi''dhAratena" [3. 1.86.1 iti vartamAnatAntena Nebhyo dadhi dIyatAM, takra kauNDinyAya' iti vAkye brAhma- saha samAsaniSedhAt / iha na kevalaM kta eva vidheyo'pi tU Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 2, sU0 13.] kalikAlasarvajJazrIhemacannasaribhagavatpraNIte vartamAnakAlaviziSTaH ktaH, vizeSye ca sthitA vidheyatA za. ma. nyaasaanusndhaanm-unnaa| uNAdInAM vizeSyapAratantryAda vizeSaNe kAle'pi sthitaveti tasyApi | pakRtito'rthata: pratyayatazca viziSya zAsanasya sattve'pyaviveyatvameveti takakauNDinyanyAyaH pravartayiSyata eveti saMbhAvyatvAt tadupAyamAha- bahulamiti vartate iti niraGkuzAnAM matamAha-anye tu jJAnAdyarthebhya ityAdi, / "lAMk AdAne" bahUn arthAt lAtIti "Ato Do'hvA- 40 5 evaM ca tvayA jJAto, rAjJA pUjita ityAdiprayogaH kathami-vA-maH" [ 5. 1. 76. ] iti De-bahulamiti / bahavaH ti cet ? atrAha-tvayA jJAto, mayA jJAtaH' ityAdi- punarAH kvacit pravRttyAdayaH, tathA coktamrapazabda iti-na lakSaNena padakArA anuvAH padakAra- "kvacit pravRttiH, kvacidapravattiH, kvacid vibhASA rnAma lakSaNamanuvartanIyamiti bhASyAdisiddhAntena lakSaNa- | kvacidanyadeva / pratikUlA: prayogA apazabdA eveti tadAzayaH / vastutastu vividhAnaM bahudhA samIkSya, caturvidhaM bAhulakaM vada- 45 10 tAdRzAnAM prayogANAM prAmANikairapi prayuktatvena tadartha bAha- nti // 1 // " iti / lakamAzrayaNIyameva, tAdRzalakSyANAM sAdhutvAnuzAsanAyai- "DukRg karaNe" karotIti-kAraH, niranubandhagrahaNe vAsyAnuzAsanasya pravRttatvAditi tattvam / / 5. 2. 62 // sAmAnyagrahaNAt "kRgaTa hiMsAyAm" ityasyApi kRNouNAdayaH / 5. 2.63 // tIti vA--kAru: kArI nApitAdirindrazca ! "vAMk gatita0 pra0-bahalamiti bartate, satyarthe vartamAnAda dhAto gandhanayoH" " o zoSaNe" vA, vAti vAyati 50 15ruNAdayaH pratyayA bahulaM bhavanti / karotIti-kAraH, vAyuH, vA dravyANIti- vAyu:- nabhasvAn, "Ata ai:." pAyuH / bahulavacanAt prAyaH saMjJAzabdAH, kecisvasaMjJAza [ 4. 3. 53. ] ityakAre AyAdezo jeyaH / pAM mdA iti anuktA api pratyayA bhavanti / RphiDaH, Rphi pAne" pibantyanena tailAdi dravyamiti- pAyu:- apAH / tayA sati vihitA uNAdayaH kvacid bhUte'pi dRzya- namupasthAna, namupasthazca, pAti-pAyatyorarthAsaMgatenaM grahaNam / bahunte-masitaM taditi bhasma, kaSito'sau-kaSi:,tato'sau-tani: lamityasya phalamAha-bahalavacanAta prAyaH saMjJAzabdAH55 20 vRttaM taviti-vartma; caritaM taditi-carma, abhyaH saranti iti-atra prakaraNe [uNAdiSu] bAhulyena saMjJAzabdA eva sma-apsarasaH / uktaM ca vyutpAditA iti, prAyograhaNaM vizadayati-kecita tvasaM"saMjJAsu dhAturUpANi pratyayAca tataH pare // jJAzabdA itIti, tataH kimityAha-anuktA api pratyakAryAnubandhopapadaM vijJAtavyamuNAdiSu // 1 // " yA bhavantIti, kecana [pUrvamanuktAH saMjJAzabdasadRzAna] tathA yaugikA api zabdA iha vyutpAdayiSyante, tathA ca 60 25 "bAhulaka prakRttestanu dRSTeH prAyasamuccayanAdapi teSAm / teSAM vyutpAdanAyeha pratyayA uktAste tu syureva, kAryasazeSavidhena tadUhyaM naigama-rUDhibhavaM hi susAdhu / kecanAnuktA api prayogamanusRtya bodhyA iti bhAvaH / / / 2 / / tadAha- RphiDaH, RphiDuH iti- arteH phiDa-phiDDAnAma ca dhAtujamAha nirukte dhyAkaraNe zakaTasya ca tokam / vINAdiko pratyayAvanuktA api jnyaatvyaavityaashyH| yanna padArthavizeSasamutthaM na kevalamanuktA: pratyayA eva jJeyA api tvartho'pya-65 nutto'nusartavya ityAha- tathA, sati vihitA uNAdayaH pratyayataH prakRtezca tadUhyam // 3 // iti // 3|| kvacid bhUte'pi dRzyante iti- sati- vartamAnakAle, " ityAcAryazrIhemacandraviracitAyA siddhahemacandrAbhi-0 vihitA api, kvacid-ziSTaprayoge bhUte'pi dRzyanta HdhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau paJcamasyAdhyAyasya ityarthaH / tadAha-bhasitaM taditi-bhasmeti-"bhasa bharsadvitIyaH pAdaH // nadIptyoH " iti sautro dhAtuH, bhasitaM taditi bhasma klI- 70 &- - - -- baliGgaH "man" [ uNA0 911. ] iti man, bhasma 35 akRtvA''sana nirbandhamamittvA pAvanI gatim / bhatiH / "kaSa hiMsAyAm" kaSito'sAviti-kaSiH siddharAjaH parapurapravezavazitAM yayau // 18 / / / nikaSopala: kASThamazvakarNaH skhanitraM ca, "kR-za0" [uNA0 30 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [ pA0 2 0 63.] I 61. ] iti ipratyayaH / " tanUyI vistAre" tato'sA- | pratiSedhAt / athavA "guNAnnavA" iti yoga vibhAgAdiha pazcamI viti taniH, auNAdika ipratyayaH / " vRtG vartane" | veditavyA / tanuzabdaH zarIravacano'pyasti guNavacano'pi, vRttaM taditi vartma, auNAdiko man pratyayaH vatmaM / iha tu guNavacanaH prakRteralpatvaM nAma yo guNastasya vAcakaH / 40 panthAH / "cara bhakSaNe ca" caritaM taditi - carma / darzanaM dRSTirupalabdhiH, tanorguNasya dRSTistanudRSTiH, tato guNo nityaM guNinamapekSata iti gamakatvAt tanuzabdasya prakRtimapekSamANasyApi dRSTizabdena samAso bhavati / ayaM svartha:- prakRterguNasya, tayordarzanAditi / athavA tanurdRSTiryasyAH prakRteH sA tanudRSTiH atra pakSe yadyapi tanuguNo 45 dRSTevizeSaNaM tathApyasau dRSTeH prakRterapi vizeSaNatvena pratIyata eva, prakRtestanutvAdeva hi tadhaSTitanutvaM bhavati / uNAdiSu svalpAH prakRtayo dRzyante tato'nyAmyo'pi prakRtibhyaH pratyayA dRzyante tasmAd bahulagrahaNAd bhava nti / yathAhi - "hRSi-vRti0 " [ uNA0 485. ] iti 50 "hRSac tuSTI" "hRSU alIke" vA, ityasmAd ula uktastathA "zakuG zaGkAyAm" ityato'pi bhavati - zakuleti, matAntarApekSayedaM tanmate ulavidhAyake zaGke grahaNAt, svamate tu zaGkastatra grahaNAt valgulAdikamudAharaNamAdipadena sUcitaM jJeyam / kiJca prAyasamuccaya- 55 nAdapi teSAM tadUhyamiti sambandha:, taditi bAhulakaM 170 ! 10 5 bhaNAdiko manupratyayaH, carma- ajinam / "suM gatI" adbhaghaH saranti smeti - apsaraso devagaNikAH, auNAdiko's pratyayaH, samudramanthanena tato'psarasaH sambhUtA ityetim / evaM ca bhasmAdiSu vartamAnakAlavihito'pyauNA dikapratyayo bhUte'pi bahulavacanAda bhavatIti bhAvaH / prakRtipratyayAdikalpanAviSaye prAcAM vAcaM darzayitumAha- uktaM ceti, saMjJAsu iti ya ete nirUDhAH sAdhutvena zabdAsteSveva saMjJAtaH kalpanA kartavyA nAnyatra; na sarvatra kalpanA kartavyA kintu sAdhutvenAbhimatAsu saMjJAsu [ prasiddhasaMjJAzabdeSu ] iti bhAva: / dhAturUpANIti15 kalpitavyAnIti zeSaH / pratyayAzca tataH pare itikalpayitavyA iti zeSaH / kAryAnubandhopapadamitikAryam 'RphiDa' prabhRtiSu guNAbhAvAdikam, anubandhaH kakArAdiH, evam upapadaM vijJAtavyam anumAnavyam, ka? uNAdiSu iti, ayamAzayaH- uNAdiSu sAdhuprayoga 20 dRSTvA tadanurUpa prakRti-pratyaya- kAryA'nubandhopapadAnAM kalpanA vidheyeti / / atra bhASyAdiSu "kAryAda vidyAdanubandhameta cchAstramuNAdiSu" ityevamuttarArdhaM dRzyate, tadartha zrAyamkAryAd-guNAbhAvAdikAd vidyAt jAnIyAt anubandhaM -- kakArAdikam etad anantarokaM zAstram, uNAdiSu zA25 stropanibandhanatvAcchAstraviSayatvAd vA zAstramityuktam // bAhulakasyaucityaM darzayati- bAhulakaM prakRtestanu dRSTeH0 ityAdinA, bahulasya bhAvo bAhulakam, bahulazabdasya corAdigaNapAThAt "corAdeH " [ 7. 1. 73.] ityakaJ pratyayaH, bahvarthAdAnaM ca bahulazabdasya pravRttinimitta 30 miti tatrAyaM bhAvapratyayaH / tad bAhulakaM prakRtestaTTa | parAmRSyate teSAmuNAdInAM prAyeNa bAhulyena samuccayanaM grahaNaM vidhAna vA prAyasamuccayanam "tRtIyA" [ 3. 1. 65. ] iti yogavibhAgAt samAsaH / apizabdaH samuccaye, na kevalaM prakRtestanuddaSTestadRhyamapi tu prAyasamuccayanAdapi 60 teSAm, etaduktaM bhavati na kevalaM prakRtayastanvyaH paThitA api tu pratyayA api prAyeNa samuccitAH, na sarve, tadarthaM bAhulakamiti / tathAhi - "R-kR-vR-dhU-dAribhya uNaH" [ uNA0 196. ] ityatra 'R' dhAtuH paThitaH, phiDa - phiDDI tu pratyayo na vihito, tathApi RphiDa Rphizabdayo- 66 darzanAt tAvapi vidhIyete / kAryasazeSaviSezvatamiti - cazabdaH samucaye, pUrvoktakAraNadvayAt etasmAt tad bAhulakamUhyam, vidhAnaM vidhiH karaNam, saha zeSeNa vartate yo vidhi: sa sazeSaH, sazeSazcAsau vidhizva sazeSavidhi:, kAryANAM sazeSavidhiH kAryaMsazeSavidhiH, tasmAcca 70 bAhulakamUhyam / etaduktaM bhavati - prakRteH pratyayAzri rUhyam pratyayamanAdi kRtvA yaH pUrvamupAdIyate sA prakRtirityucyate, pratyayAt pUrvaM kriyate prakRtiH, prakarSeNa niyamena pratyayaH kriyate tasyA iti vA prakRtiH, prakRte riti jAtI SaSThayekavacanam / tanudRSTeriti- - "gamyayapaH 35 karmAdhAre" [ 2. 2. 74 ] iti karmaNi paJcamI, tanu | dRSTi vIkSya bAhulakamUhyamiti, "guNAdastriyAM navA" [2. | tAni kAryANi na niHzeSANi uNAdiprakaraNe darzitAni, 2. 74. ] ityanena tviha paJcamI na bhavati, astriyAmiti / iSyante cArdAzitAnyapi tAni, atastatsiddhayarthaM tat bAhu Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 2, sU0 13. ] lakamuktam tena 'RphiDa RphiDDu' ityatra guNapratiSedhaH / ditaM zabdarUpaM tasya kathaM dhAtujatvaM veditavyam ? nahi prakRtipratyayAnavadhAraNe dhAtujatvaM zakyaM nizcetumata Aha-yanna padArthavizeSasamutthamiti, arthazabdaH prayojanavAcI, 40 padamartha: prayojanaM yasya prakRtyAdeH sa padArthaH, kathaM punaH padamarthaH prakRtyAderbhavati ? taduddizya tadupAdAnAt padaM hi vyutpAdayiSyAmItyevamarthaM prakRtyAderupAdAnam, kasmAt ? prakRtipratyayazca padArthaH, tasya vizeSaH padArthavizeSa:, samutyAnaM samutthaH prAdurbhAvaH bhAve pratyayaH / padArthavizeSAt 45 samutthaH prAdurbhAvo yasya tat padArthavizeSasamuttham, yade siddho bhavati, matAntarApekSayedama svamate tu pratyayasya kittvakaraNAdeva guNAbhAva:, tathA ca svamate "bilat bhedane" ato "bali-bili0" [ uNA0 81.] ityAhakapratyaye - 5 bilAhako vajraH, atra bAhulakAt guNAbhAvaH / evamAdi tAvat pratyayAzritaM kAryaM siddhaM bhavati / "Sana bhakto" ata: "zami-SaNibhyAM Dhe SaNDho napuMsakam atra SaH sa0 [ 2. 3. 68. ] iti Sasya so bAhulakAnna bhavati, satyapi vA satve punaH Satvameva kriyata ityevamAdi prakRtyA10 zritamapi kAryaM bAhulakAd bhavati / naigamarUDhibhavaM hi / vaMvidhaM na bhavati zabdarUpaM pratyayataH prakRtezva tadU / | " ! susAdhu iti-nigama:- chanda:, AmnAya iti laghunyAsa- hyamiti, dhAtujatvenApi taduktaM bhavati, yasya pratipadoktakAraH, nigame bhavA nagamAH, nigamasya vA ime naMgamAH, prakRtipratyayavizeSAnAsAditAtmA nirvRttistasya prakRtirUDhiH prasiddhiH, bhavantIti bhavAH, rUhI bhavA rUDhibhavAH / vizeSAn pratyayavizeSAcca dhAtujatvaM nizcetavyamiti / nanu 50 "saptamI" [3.1.88.] iti yogavibhAgAt samAsaH, ca tathAvidhasya prakRtipratyayavizeSasyAparijJAnAdevAzakyaM 15 lokaprasiddhA ityarthaH / naMgamAzca rUbhivAzva naMgamarUdidhAtujatva nizcetumiti matvA pareNa coditam, tat kathaM bhavam samAhAravivakSayaikatvaM klotvaM ca hizabdo pratyayataH prakRtezva tadUhyamityukaM yujyate ? naiSa doSa:yasmAdarthe yasmAdetadeva bAhulakamanekArthasya sAdhakaM evaM hi bruvatA'nena prakRtipratyayAvevaM tAvaddhi Uhitacyo, tasmAt naigamarUDhibhavaM suSThu sAdhu bhavati, vyAkaraNe bahu- tatastAbhyAM tacchabdarUpamityetadapyarthAduktaM bhavati nAna- 55 lagrahaNena saMskRtatvAt, anyathA'saMskRtatvAd gAvyAdiza- vadhAritAbhyAM prakRtipratyayAbhyAM zakyaM dhAtujatvaM kasyaci20 bdAnAmiva tasyAsAdhutvaM syAt // nizcetumiti kimatrAyuktam ? yatra prasiddha pratyayAvayavena zabdAntareNa kasyacid bhAgasya sArUpyAdhigamo'sti tatra pratyayaM dRSTvA pariziSTo bhAgaH prakRtitvenotprekSitavyaH, yathA- "kami pu-gA'tibhyastha" [ uNA0 225. ] iti 60 yapratyayAntaM kanthAdikaM prasiddhapratyayAvayavam tena ca DilthaDavitthazabdayoH kiJcit sArUpyamasti tathaiSAmiva hi teSAM thazabdo'vayavo viziSTadezavartI vidyate / tatra tatra thapratya - / yAnte zabdarUpe yo dRSTasyazabdaH pratyayasaMjJakastatsAdRzyAt DitthaDa vitthazabdasthaM yazabdamavadhAryaM tataH parizi- 65 STastayorbhAgo 'Dit Davit' iti ca dhAtutvenohyaH / tata / anyairapi pramANapuruSanaeNgamarUDhibhavAnAM vyutpAdyatvamamyupetamiti darzayitumAha- nAma ca dhAtujamAhetyAdi, nirukte iti- nirute zAstre, nAmeti- "adhAtuvibhakti vAkyamarthaM vannAma" [ siddhahema 1.1.17. ] iti pari25 bhASitam yasya pANinIye prAtipadikasaMjJA, dhAtorjAta tvAt dhAtujam dhAtugrahaNamupalakSaNaM tena pratyayAdayo'pi gRhyante, niruktakAraH svazAstre niruke nAma dhAtujamAha dhAtupratyayAdivibhAgena vyutpAditatvAt cazabdo'vadhAraNe bhinnakramazva, dhAtujamevetyevaM draSTavyam / na kevalaM nirukta 30 kAra evehApi tu- vyAkaraNe zakaTasya ca tokamiticaiva sUtraM kartavyaM "DIGastho Dit uvicca" iti, "DIMG 1 tokazabdo'patyaparyAyaH vyAkaraNe'pi yaH zakaTasya putraH zAkaTAyanaH so'pi nAma dhAtujamevAha, tadevaM niruktakAra - zAkaTAyanadarzanena trayI zabdAnAM pravRtti:- jAtizabdA guNazabdAH kriyAzabdA iti, na santi yaha cchAzabdA iti / 35 athavA jAtiguNazabdAnAmapi kriyAzabdatvameva dhAtujatvAt tatacaikaiva zabdAnAM pravRttiH- kriyAzabdA iti / atha yadi prakRtivizeSaM pratyayavizeSaM copAdAya na vyutpA 171 vihAyasAM gato" ityasmAt thapratyayaH, DIGaca 'Dit' 'havit' ityetAvAdezau bhavataH / yatra tu zabdarUpe nirjJAtadhAsvavayavena zabdAntareNa kizcidbhAgagataM sArUpyamasti tatra 70 prakRti dRSTvA pariziSTo bhAgaH pratyayatvenohitavyaH, yathA Rtamiti dRSTaM zabdarUpaM prasiddhaprakRtyavayavam tena RphiDazabdasya RphiDDuzabdasya ca kiJcidbhAgagataM sArUpyamasti, ubhayeSAM teSAmRkArAditvAt / tatra ktapratyayAnte Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 1. ] // atha tRtIyapAdaH // Om Rtazabde ya RkArAvayavo dhAtusaMjJakastatsAdRzyAd R // arha / phiDa-RphiDazabdasthaM ca RvarNa dhAtumadhadhArya tataH pari- I gexccorerancodeeong ziSTastayorbhAgaH phiDa iti phiDu iti ca pratyayatvenohyaH, / tatazcaivaM sUtraM kartavyam "ata: phiDaphiDDI" iti, "Rk / 5 gatau" ityasmAt phiDa-phiDDI pratyayo bhavataH, RphiDaH, RphiDDaH, guNaH pUrvoktakAraNAnna bhavati, athavA kitAve myAdiH / 5. 3. 1. // vaitau pratyayo vidhAtavyau / evaM prakRti-pratyayAvUhitvA ! / ta0 pra0-gamyAdayaH zabdA vatsyaMti-bhaviSyati dhA ta0 pra0-gamyAdayaH zabdA va tasya zabdarUpasya dhAtujasvamUhitavyam / yat prakRtipratya- tvarthe innAdipratyayAntAH sAdhavo bhavanti, anena sAmA-40 yavizeSAvayavAnugataM na tad dhAtujatvaM vyabhicarati, yathA- nyataH siddhAnAM pratyayAnAM bhaviSyaddhAtvarthatA vidhIyate / 10 kartavyaM karaNIyamityevamAdayaH zabdAH / / 5. 2. 6.3. // / gamiSyatIti-gamI grAmam, innauNAdikaH sati prApto vatsyati bhavati / AgAmI, bhAvI, prasthAyI, ebhya auNA6 iti zrIkalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavadviracite 1 diko Nin / prayAyo, pratiyAyo, prabodhI, pratibodhI pratisvopajJatattvaprakAzikAprakAze zabdamahArNavanyAse rodhI, ebhyo'jAte: zIla Avazyake vA Nin siddho bhavi- 45 truTitasthale tapogacchAdhipati-sUrisamrAT-zrIvi- hai yati niyamyate / kathaM zyo grAmaM gamI ? bhaviSyatsAjayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAra-kavirala-zArUvi- mAnye padaM niSpAca pazcAccha vaHzabdena yogaH kAryaH // 1 // zArada-vyAkaraNavAcaspati-zrIvijayalAva za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vayaMti0 / "gamerin" pyasUrinimitAnusandhAnena pUrNatA nIte paJca [uNA0 618.] ityAdinA gamin'prabhRtInAM sAdhutvasya mAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / / vakSyamANatvena sUtramidaM kimarthamityAzaGkAyAmAha-anena 50 sAmAnyataH siddhAnAM pratyayAnAM bhaviSyaddhAtvarthatA anusandhAyakasya vyAkhyA vidhIyate iti, ayamAzayaH- yadyapyuNAdiSu 'sati' ityaAsananirbandham Asanasya-- rAjanItiprasiddhadurgAzraH / sthAnavattiriti vartamAnarUpe kAlavizeSe teSAM siddhirna tu 20 yaNarUpasya yogazAstraprasiddhapadmAdyAkAropavezanaprakriyAvi- : sAmAnyataH siddhistathApi bahulagrahaNena sati vihitAnAma zeSasya ca, nirbandham-- AgrahaM sAdhanaM vA, akRtvA | nyasminnapi kAle vidhAnamityarthasya pUrvamuktatvena uNAdi-55 avidhAya, pAvanI pavitrAmatha ca yogazAstraprasiddhA zarI- / pratyayAnAM sAmAnyenaiva vidhAnamiti siddham / tathA ca yatra rasthavAyusambandhinIm, gatima AcAraM kriyAM vA, abhi- , vizeSata: kAlavizeSasya bodho'bhilaSitastatra vidhAnamA svA anucchidya anigRhya vA, siddharAjaH tannAmako | vazyakameva, anyatra caM yathAprayoga vyavastheti manasi 25 rAjA, atha yogirAjaH, parapurapravezavazitAM pareSAM-zatru- nidhAya sUtramidamArabdhamiti / kiJca gamyAdiSu na keva NAM, purANi-. nagarANi, teSu pravezasya- antargamanasya, lamauNAdikA eva pratyayA vidhIyante'pi tu "ajAte: 60 vazitAM- pATavam, kiJca parapureSu zarIrAntareSu. yaH zIle" [ 5. 1. 154. J ityAdinA viAhatA aap| praveza:- svaprANAdisaMcAraNaM tasya vazitAM- sAdhakatvaM, tathA ca kvacit kAlAntare prAptasya bhaviSyati vidhAnArtha. yayau prAptavAn / ayamAzayaH- yogI kazcit yogazAstra- mAma nyataH prAptasya ca tadarthe vidhAnArthamityeka: pakSaH; prasiddhAni AsanAni saciraM baddhavA prANAyAmaiH zarIra- sAmAnyataH prAptasya bhaviSyatyapi prAptatvameveti prApta vAyoH svacchandagamanaM bhittvA ca zarIrAntarapravezarUpaM sati vidhiniyamArtha ityaparaH pakSa iti pakSadvayaM sambhavati, 65 kArya sAdhayati, ayaM ca siddharAja AsananibaMndhAdikama- tatra sArAsAravicAre para eva pakSa: zreyAniti pratibhAti / kRtvava, parapura[zatrunagarapravezavazitAM prAptavAniti rAjA- "gamlu gatau" gamiSyatIti "gamerin" [ 616. ] yogirAjA]ntarApekSayAsya vailakSaNyamiti vyatirekA- | ityoNAdike ini-gamI grAmamiti-jigamiSurityarthaH / / 35 laGkAradhvaniH / / 18 // | nandana siddha eveti kimarthamatra pATha iti cet ? Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, 10 2-3 ] kalikAlasarvajJazrohemacandrasUribhagavatpraNote atrAha-in auNAdikaH sati prApto vatsya'ti bhava za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- vaa0| vAkyArtha tIti- "uNAdayaH " [5. 2. 63. ] ityatra satItya- grAhayituM padArthamAha-hetuH kAraNaM tasya siddhiriti / nuvartanAt sati prAptatvam, vizeSavidhAnenAnena bhaviSyati evamapi na sphuTatayA pratItiH, yat kasya hetoH siddhirape- 40 bhavatItyarthaH / tathA ca pATha: sArthaka: / AgamiSyatIti-- kSiteti, tadapi sphorayati-dhAtvartha hetoriti- yasmAda 5 AgAmI, proSitAdiH / "AGazca Nit" | uNA0 dhAtoH pratyayo'yaM cikIrSitastaddhAtvartha-tasya niSpattI yo 620 ] iti Nit in pratyayaH / bhaviSyatIti-bhAvI hetustasya niSpattirihApekSiteti bhAvaH / ki bravISi karmavipAkAdiH, "bhuvo vA" [ uNA0 622. ] iti vA vRSTo devaH sampannAstahi zAlayaH iti- atra sampUrvAta Nit in / prasthAsyate iti-prasthAyI gantumanaH, "prAt "padic gatau" ityataH pratyayazcikIrSita iti tadarthabhUtAyA:45 sthaH''[uNA0 624.] iti Nit in / svayaM pratyayamAha- : [zAli ] niSpatterheturvarSaNaM tasya siddhirvaSaH ktapratyayeno10 ebhya auNAdikoNin iti / "ajAteH zIle" 5.1.. taiveti bhavati sampUrvAt padeH ktapratyayo'nena, anusvAre 154.] ityatra 'ajAte:' iti prasajyapratiSedhAdasattva- svAdiDabhAve ktasya dhAtudasya ca "radAdamUrchamadaH" [ 4. bAcino'pyapasargAda bhavatIti prayAsyati pratiyAsyati / 2.66.] iti nAdeze-sampannA iti / asya vaikalpiprabodhiSyati pratibodhiSyati pratirotsyatItyevaMzIla katvAt pakSa bhaviSyantyapi bhavatItyAha- sampatsyanta 50 iti Nini-prasthAyI, pratiyAyI, prabodhI, pratibodhI / iti veti / prAptA naustIrNA hi nadIti- atrApi 15 pratirodhIti, athavA avazya prayAsyatItyAdyarthe Nini ! pAragamanarUpadhAtvarthasya niSpattI hetubhUtA nauH, hetubhUtaM vA tathA / nanvanena ki pratyayo'pi vidhIyata ityAzaGkAyA- tadAgamanaM siddhamiti hetusiddhiH spaSTeti, "tu plavanamAha-ebhya ityAdi, zIlArthe "ajAteH zIle" [ 5. 2. taraNayoH" ataH te "RvarNa0" [4. 4. 57.] itoTo 154. ] ityanena, AvazyakArthe ca "Nin cAvazyakAdha- / niSedhe "RlvAde." | 4. 2. 68. ] iti ktasya nAdeze 55 maNe" [5. 4. 36.] ityanena ca Nin siddha eva, tasya / "ktAdezo'Si" [2. 1.61.] iti tasyAsattve "RtAM 20 kAlasAmAnye vidhAnAdanena bhaviSyati niyamyate sthApyata : ktiIra" [ 4. 4. 116. ] itIrAdeze "svAdernA." iti bhAvaH / "praprateryAbudhibhyAm" [ uNA0 623. ] [2.1. 63.] iti dIrdhe "raghuvarNA" [2. 3. iti Nini- prayAsyatIti-prayAyI, pratiyAsyatIti- 63. 1 iti nasya Natve striyAmApi ca-tIrNA / pakSe pratiyAyI, prabhotsyate iti-prabodhI,pratibhotsyate iti- | bhaviSyantItyAha- tariSyate iti veti // 5. 3.2.1160 pratibodhI bAlAdiH, ityauNAdikAnAmapyatra paatthH| nanu 25 bhaviSyati vihito'yaM pratyaya: sAmAnye bhaviSyati syAt. kaSo'niTaH / 5. 3. 3. // anadyatane na syAditi tatra zvastanyava bhavitavyamiti tatra ta0 pra0-kaSeH kRccha-gahanayoraniTtvamuktam, tasmAd nAyaM pratyaya iti zvo gamIti prayogaH kathaM sAdhariti ceta? vatsyati vartamAnAt to bhavati / kaSiSyatIti-'kaTama, atrAha-bhaviSyatsAmAnye padaM niSpAdya pazcAcchavaH kaSTA dizastamasA / satyapi kazcit, kati-kaSTam / zabdena yogaHkAryaH iti- pUrvamanadyatana vivakSAmanAhatya : aniTa iti kim ? kaSitAH zatravaH zUreNa // 3 // 65 30 gamIti bhaviSyati sAdhu kRtvA pazcAcchvaHzabdayogena tanma- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- kaSo0 / "kaSa hiMhimnA'nadyatanakAlaH pratIyata iti nAnupapattiH / / 5.3.1 / sAyAm" asyAnusvAretvAbhAve'pi "kaSaH kRcchra-gahane" vA hetusiddhau ktaH / 5. 3. 2. // [ 4. 4. 67. ] iti ktayoraniTatvamuktam, tadeva smAta0 pra0- hetu:-kAraNaM tasya siddhiH-niSyattiH, zyati- kRcchra gahanayoraniTatvamuktamiti / kRccha batsyatyarthe vartamAnAt dhAtotvirthe hetoH siddhI satyAM ktaH duHkham, gahanaM duSpravezam / kaSiSyatIti kte "tavargasya." 70 35 pratyayo vA bhavati / ki vISi vRSTo devaH saMpannAstahi ! [ 1.3.60.] iti tasya Te---kamiti- kRcha zAlayaH saMpatyasyanta iti vA, prAptA naustIrNA tahi nado gahanaM vA / gahanAyeM prayogamAha-kaSTA vizastamasetitariSyata iti vA // 2 // gahanetyarthaH / matAntaramAha-satyapikazciditi, tanmate Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 4-5 ] / ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam anadya0 / sabhAsAntatasya naJo bhedabodhakatvasya dRSTatayA'nadyatanazabdasyAdya kaSatIti kaSTamiti, ayamAzaya:- pANinIye zIlitA- iti- atra "laghorupAntyasya " [ 4. 3. 4. ] iti guNaH dikArikAmadhye zIlyAdInAM vartamAna eva ktapratyayAnta- / "cajaH kagam" [ 2.1.86. ] iti jasya gaH, tasya tayA nipAtitatvenAnuziSTatvena vA tanmadhyapatitaH kaSTa "aghoSe prathamo0 [ 1.3.50. ] iti kaH "nAmyazabdo'pi vartamAnaktAnta evocita iti vAdino matami ntasthA0 " [ 2. 3. 15. ] iti sasya Sa: / 15. 3. 4. 40 5 dam, "kaSTaM bhaviSyatItyAhuH" iti bhASyagranthe 'AhuH ' iti kathanenAnyeSAM matamidaM na tu svamatamityasvarasa udbhAvita iti tadAzayaH / padakRtyaM pRcchati - aniTa iti kimiti, uttarayati -kaSitAH zatrayaH zUreNetiatra kakSeH kRcchragahanayonaM prayogo'pi tu nirmUlane'tasta10 syAniTtvaM neti na bhaviSyati kto'pi tu bhUta eva, aniTa ityasyAbhAve bhaviSyatyeva karSaH ktapratyayaH syAnna tu / tu bhUte, tathA cAyaM prayogo na syAt / atra kaizcid dvyaGgavaikalyamUhitam, tathAhi nAtrAniTtvaM na ca bhaviSyadartha iti na kevalamaniTtvAbhAvaprayuktA'pravRttiratra bhavati 15 kintu bhaviSyatvAbhAvAdapIti nedamaniTa ityasya pratyudAha : tanabhine bhaviSyatItyarthaH syAt sa cAniSTa iti paryudA- 50 raNaM bhavitumarhatIti teSAmAzayaH / tatredamucyate- yadi samanAdRtyApyaprasajyapratiSedhaparatvamAha- na vidyate'dyatakrakauNDinyanyAyamAzritya bhaviSyati vihitasya tasya vartatanakAlo yatreti, evaM vAdyatanabhinne satyapyadyatanasattAyAM mAnArthIvihitata pratyayabAdhakatvamAzrIyate tarhi atrAniT / na bhavati niSedhasya balIyastvenetyagre sphoraviSyati / svAbhAvamAtrasya sattve'pi ' aniTa:' ityasyAbhAve bhaviSyati udAharati- kartA zvaH, kartA iti - "DukuMg karaNe" ataH 20 ktaH pratyayaH kena vyAvartiSyate, na bhUtArthena tasya bAdhya zvastanItApratyaye'nusvArettvAdiDa bhAve guNe ca kartA, ana- 55 mAnatvAt / pUjitAdiprayoge ca bhaviSyati vihitena tena ntarAgAmidinavAcakena zvasA yoge'yoge vA zvastanI bhavabhUtArthasyoktanyAyena bAdhamAzaGkacaiva hi bAhulakamAzritIti jJApanArthamudAharaNa dvayaM dattamubhayatrAnadyatanabhaviSyatam, taddhi agatikagatiH, sA ca lakSyasAdhanAya zAstratruTi | darthavivakSAsadbhAvAt / AgAminyA rAtreH pUrvArdhAdigrimaH parimAjikA, na tu zAstre truTisampAdiketi nAtra dvayaGga : kAla: zvaH zabdavAcyaH, sa eva cAnadyatanapadArtha:, tatra hi 25 vikalatA / atazcAniTa iti vizeSaNe satyeva vatsrtsyatIti ! kAle'dyatanakAlo nAstIti bhAvaH / na vAdyatane'pyadyatano 60 nAstIti bahubrIhyAzrayaNe'dyatane'pi bhaviSyati zvastanI kuto neti vAcyam, SaSTighaTikAtmakaH kAlastadavayavAca pratyekamadya tanazabdavAcyA ityadyatane'pyadyatanasattvena bahuvrIhmAzrayaNe doSAbhAvAt / pUrvoktabahuvrIhimAkSipatianadyatana iti bahuvrIhiH kimiti - samAnAdhikaraNena 65 naJsamAsenaiva paryudAsa evAzrayaNIyo lAghavAt, bahuvrIhAvanyapadArtha prAdhAnye gauravasya sattvAditi zaGkArthaH / uttarayati - vyAmizre mA bhUditi-adyatanAnadyatanayorekatra samAvezo vyAmizraM tatra mA bhUditi bhAvaH / kvetyAha- adyazvo vA gamiSyatIti- atra hi nizrayAbhAvenAdyatano- 70 'nadyatano vA kAlo bhavateradhikaraNamiti nizcayasya vaktumazakyatayA'nadyatanasya nizvetumazakyatvAnna bhavati zvastanI, 1 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhaviSyantI / " gamlaM gato" asyAnusvaritve'pi "gamo'nAtmane" [ 4. 4. 51. ] itITi- gamiSyatIti / "bhujaMp pAlanAmya35 vahArayoH " abhyavahAro bhojanam / trANAdanyatra "bhuna jo'trANe" [ 3. 3. 37 ] ityAtmanepade- bhokSyate / 30 ter zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / prabartate nAnyatheti samAdhAnamapi nAvazyakam, na ca yuktisahamiti pratibhAti / vizeSazca vibhAvanIyaH sudhIbhiriti / / 5. 3. 3. / bhaviSyantI // / 5. 3. 4. // ta0 pra0-vastyarthe vartamAnAd dhAtoH parA bhaviSyantI vibhaktirbhavati / gamiSyati, bhokSyate // 4 // * anadyatane zvastanI / 5. 3. 5. / / ta0 pra0- na vidyate'dyatano yatra tasmin vatspaMti dhAtvarthe vartamAnAd dhAtoH zvastanI vibhaktirbhavati / kartA zvaH, kartA / anadyatana iti bahuvrIhiH kim ? vyAmizra bhaviSyantI mA bhUt adya zvo vA gamiSyati / kathaM 45 zvo bhaviSyati ? mAsena gamiSyati ? padArtha bhaviSyantI pazcAt zvaHzabdena yogaH ||5|| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 6-7. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote 175 - - - adyatanasyApi sattvAt, bahuvrIhinirdezAbhAve cAdya tanasya aprAptI sUtramidamiti bhAvaH / iyaM nu kadA gantA yaivaM tatra sattve'pyanadyatanasyApi sattvAt bhaviSyati zvastanIti pAdau nidadhAtIti-yA evamativilambita pAdau nidadhAti bhAvaH / kathaM zvobhaviSyatIti- sarvathA'nadyatanasya satvena : sA prAptavyaM sthAnaM kadA gamiSyatIti cintA, drutaM pAda zvastanyeva bhavitavyamiti praznaH / uttagyati- padArtha nikSepe hi samaye gantavyasthAnaprAptiH sambhavati, na vila5 bhaviSyantI pazcAccha vaHzabdena yogaH iti- padasya ! mbiteneti tasyAH sthAnaprAptiranizciteti bhAvaH / "gamlu 40 sAdhUtvArtha pUrva bhaviSyantImAzritya bhaviSyatIti masAdhya gato" ata: zvasta nItApratyaye'nusvArettvAdiDabhAve "nAM." pazcAt zvaHzabdayogaH, tanmahimnA'nadya tanArthapratIti khyA- [ 5. 3. 8.] iti masya nakAre- ganteti / ayaM na tamahimnetyuttarArthaH / idamatrAkUtam- saMskRtya saMskRtya / kadA'dhyetA ya evamanabhiyuktaH iti- ya padAnyutsRjyante teSAM yatheSTamabhisambandho bhavatIti bhASyo- ! manabhiyukto'bhyAsarahitaH sa kaMdA'dhyetA svapAThaM parizIla10ktimanurudhya padasaMskArapakSamAzritya bhaviSyatIti prayoge / yiSyatIti cintA, "iMph adhyayane" nityamadhipUrvo'yam, 45 sAdhite,tena ca zvaHzabdasya yoge'pi sAdhAraNyenaiva bhaviSya- / ataH zvastanItApratyaye'nusvArettvAdiDabhAve guNe yAdeze doM bodhyate na tvanadyatanatvena, anadyatanArthasya zvaHzabde- c-adhyetaa|evN cAtrAdya zvo vA gamiSyati. adya zvo vAnava pratipAdanIyatvAdananyalabhyasyaiva zabdArthatAnyAyAt / / dhyeSyata iti nizcayAbhAvenAnadyatananizcayAbhAvAnna pUrveNa - na ca tarhi zvo bhavitetyAdI zva:zabdaprayogo tatheti vA- siddhiriti sUtramidamAvazyakamiti / atra kadAzabdasya 15 cyam, zvaHzabdena hyadya tanAvyavahitottaraSaSTighaTikAtmakaH | prayogasattvena "kadA-kornavA" [ 1. 3. 36. ] iti 50 kAla: pratipAdyate, na tvanadyatanatvena; zvastanyA ca na sa / pAkSikI vartamAnA kuto netyAzaGkAyAmAha-vizeSavikAla: pratipAdya te'pi tvadyatanabhinno mahAkAla eveti tayo- ! dhAnAt kadA-kahilakSaNA vibhASA bAdhyate iti-- rekArthavAbhAvAt / evaM 'mAsena gamiSyatItyatrApi "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet" iti pazcAdeva mAsazabdayogo bodhyaH, tenApi ca trizahinAtmaka | nyAyena sAmAnyataH kadAhiyoge bhaviSyati vidhIyamAnA 20 eva kAla: pratipAdyate na tvanadyatanatvaviziSTaH, anadyatana- pAkSikI vartamAnA, kevalaM paridevanArthe viziSya vidhIya-55 tvenAnadyatane pratipAdanI ye eva zvastanyAH prasara iti nAtra / mAnayA zvastanyA bAdhyata iti bhAvaH / tathA cAtra kevalaM tadavasara iti saMkalito'rthaH / tathA cehazAH prayogA ! zvastanyeva bhaviSyati, na tu vartamAnA-zvastanI-bhaviSyantya'vyAkhyAtA iti / / 5. 3. 5. // stisra iti tattvamiti / / 5. 3. 6. / / paridevane / 5. 3. 6. // purA-yAvatorvartamAnA / 5. 3. 7. / / 25 ta0 pra0- paridevanamanuzocanam, tasmin gamyamAne vatsyati dhAtvarthe vartamAnAda ghAtoH zvastanI vibhaktibhaM ta0 pra0-purA-yAvatonipAtayorupapadayovatsyati SA-60 / tvarthe vartamAnAt dhAtorvartamAnA vibhaktirbhavati / pUrA vati / anadyatanArya aarmbhH| iyaM nu kadA gantA yaivaM pAdau nidadhAti, ayaM nu kadA'dhyetA ya evamanabhiyuktaH / bhuGkta, yAvad bhungkt| bhaviSyavanadyatane'pi paratvAd vartavizeSavidhAnAt kadA-kahilakSaNA vibhASA bAdhyate // 6 // * mAnava-purA zvo bhuGkta, yAvacchavo vrajati / lAkSaNika svAdiha na bhavati-mahatyA purA jeSyati grAmam, yAvada 30 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-pri0| paridevanasya ! dAsyate tAbad bhokSyate, yatparibhANamityarthaH // 7 // 65 rodanArthatayA pratItasyArthAntaramAha-paridevanamanuzocanamiti- anu- pazcAt, zocanaM- tadviSayakaduHkhaprakaTanami-: za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-purA0 / 'purA bhUtatyarthaH / anadyatanagrahaNasyAnUvattau sUtrasya vaiyarya tatra bhaviSyatparIpsAciraMtaneSu' iti svarAdipaThitamavyayaM sattva pUrvasUtraNava siddharityAzaGkayAha-anadyatanArtha ArambhaH / bhUtakAle, cAdipaThitamasattvabhUte, 'yAvat maryAdAvadhAraNa35 iti- bhaviSyatsAmAnyasya vivakSAyAM pUrveNa zvastanyA parimANeSu' iti cAdipaThitamavyayam, evaM 'pura Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddha hemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0, 3, 08.] zabdo nagaravAcI, tasya tRtIyaikavacane 'purA' iti, evaM dhAtorvartamAnA vA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi yat parimANaM yasya tat 'yAvat' iti taddhitAntamanavyayaM / bhvtH| kadA bhukta, kadA bhokyate, kadA bhoktA kahi nAma, tathA ca purAyAvatoravyayatvAnabhyatva bhedena vaividhye bhuGkta , kahi moktA, karhi mokyate; iti / kahizabdasyAkIdRzayorgrahaNamityAzaGkAyAmAha-purA-yAvatonipAta- nadyatanArthavRttitvAnna prApnoti, zvo gamiSyatItyAdivat 40 5yoriti-avyayayorityarthaH tatra kAraNa ta svayaM vkssyti| tu bhaviSyati / bhute va nityaM parokSAvaya:-kadA bubhuje, purA bhuGkte, yAvad bhuGkte iti - "bhujaMp pAlanA- kadA bhuktvaan| kahi bubhuje, kahi bhuktavAn // 8 // bhyavahAramo:" ataH "bhunajo'trANe" ityAtmanepade varta- ........ mAnAte ca-bhaGakte iti / sAmAnyato bhaviSyati vi- za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-kadA0 / pakSe bhavi dhIyamAnA'nena vartamAnA, anadyatane bhaviSyati vizeSa- SyantI-zvastanyAvapi bhavataH iti- sAmAnyato bhavi10 vihitayA zvastanyA bAdhiSyata ityAzaGkAyAmAha- bhavi. Syati vihitAyA vartamAnAyA abhAva, anadyatane bhaviSyati 45 jyadanadyatane'pi paratvAda vartamAnaiveti, ayamAzayaH- zvastanI, sAmAnye bhaviSyati bhaviSyantIti vivekaH / asya sUtrasya na bhaviSyatkAlasAmAnya pravRttiviSayo'pi anena vartamAnAyAM-kadA bhukta, pakSe bhaviSyantyAM-kadA tu purA-yAvannipAtayorupapadayoH satoreva, evaM ca nipAta- bhokSyate, zvastanyAMca-kadA bhoktA; evaM kahi-zabdayo dvayayogavidhIyamAnatvarUpaM vizeSavihitatvamasyApIti na ge'pi jnyeym| kasmin kAle iti kAlAdhikaraNe "ki-yat15 sAmAnyavizeSabhAvo'nayoH pravatto vinigamako bhaktima- tat0"J7.2.65.] iti dApratyaye kimaH kAdeze-kadA, 50 hati / tathA ca "spardhe paraH" iti paribhASayava vyavasthA / kasmin anadyatane kAle iti anadyatanakAlAdhikaraNe "anakAryeti / tathA ca prayogAvAha-purA zvo bhukte, yAva-: itane hiH"[7. 2. 101.] iti hoM "kimaH kastaptAdau ca" ccha vo bajatIti, iha ca pUrAzabdo na kAlavizeSavA- [2. 1. 40.] iti kAdeze- kahi / nanu dApratyayasya cako'pi tubhAvapi nipAtau nizcayArthadyotakAviti dIkSi- kAlasAmAnye vidhAnAt tadyoge bhavatu nAma bhaviSyantI, 20 sasiddhAntaH, purAzabdasya kAlavizeSavAcakatve ceha bhavi- . kintu hipratyayo'nadyatane vihita iti tadyoge zvastanyA 55 Syadarthabodho na syAta, atra ca bhaviSyatyeva pUrA bhUta bhavitavyamiti kahi bhokSyata ityatra kathaM bhaviSyantIyAvad bhuGkte iti prayogau bhavato na tu vartamAne / eta- tyAzaGkAmutthApya samAdhatte-zvo gamiSyatItyAdivata yonipAtayorupapadayorvartamAnAyA vartamAnArthatvasya bAdhA- bhaviSyatIti-yathA zvo grAmaM gamiSyatIti prayoge bhavi- - diti kaiyaTAdibhi: siddhAntitam "bhaviSyati gamyAdayaH" : SyatIti prayogaM pUrva prasAdhya pazcAcchvaHzabdayogo'bhi25[ 3. 3. 3. 1 iti paanniniiystrvyaakhyaayaam| pANi- hitastathehApItyarthaH / ayaM bhAva:- bhokSyata ityetat padaM 60 nIye tRtIyAntapurAzabdasya parimANArthakayAvacchabdasya ca bhaviSyatkAla eva vartate, anadyatanakAlAvagatistu kahiyoge'sya sUtrasya pravRttirmA bhUdityetadarthaM satra nipAtayori- zabdasannidhAne sati vAkyAd bhavati / na ca vAkyagamye'rthe tyucyate, svamate tadvAraNopAyamAha- lAkSaNikatvAdiha : bhaviSyantI bhavati, tathAhi- padamiha saMskriyate, na ca na bhavati-mahatyA purA jeSyati grAmama, yAvada padasaMskAre vAkyagamyo'rtha upayujyate, tasmAt bhaviSya30 dAsyate tAvada bhokSyate, yatparimANamityarthaH iti- : sAmAnye vivakSite bhaviSyantI bhavati, bhaviSyati vize-65 atra hi purAzabda: 'pur' zabdAt tRtIyAvibhakto niSpAdita ghe'pyanadyatane vivakSite zvastanI bhavatIti / bhaviSyadarthAiti lAkSaNikaH, evaM yAvacchabdo'pi parimANArtha niSpA- deva dhAtoH kadAhizabdayooMge'nena vartamAnA vidhIyateditaH / tathA ca pratipadoktayonipAtayoreva grahaNamucita- to bhUte'sya sUtrasyAprAptau yathAsvaM parokSAdaya eva bhavimiti bhAvaH / / 5. 3. 7. / / Syanti bAdhakAbhAvAdata Aha-bhUte tu nityaM parokSAdaya ------- -- - -- - --- - iti- na tu pAkSikI vartamAnetyarthaH, tathA codAharati-70 35 kadA-kornavA / 5. 3. 8. // kadA bubhuje, kadA bhuktavAn, kahi bubhuje, kadA ta0 pra0- kadA-korupapadayorvasya'tyarthe vartamAnAt bhuktavAniti // 5. 3. 8. / / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU06-10.]. kalikAlasarvajJazrohemacandrasaribhagavatpraNIte kiMvRtte lipsAyAm / 5. 3. 6. yoge udAharati-ke ke bhavanto bhojayantIti- "bhujap ta0pra0- vibhaktyantasya utara-DatamAntasya ca kimo pAlanAmyavahArayoH" ato Nigi vartamAnAyA antosaM-kiMvattamiti vaiyAkaraNasamayaH, tena kitarI kit| bhAjayantIti, prAgnat pakSe bhaviSyantyA-bhojayiSyamAmiti na kivRttam / tasminnupapade praSTulipsAyAM gamya ntIti. zvastanyAM tu- bhojayitAraH iti / "yat-tat- 40 5 mAnAyAM vaya'tyarthe vartamAnAta dhAtorvartamAnA vA bhavati / kimanyAt" [ 7. 3.53.] iti dvayorekasmin nidhAyeMpakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhavataH / labdhumicchA 'rthe kimo Datarapratyaye- katara iti bhavati, "bahunA prazna lipsA / ko bhavatAM bhikSA dadAti dAsyati dAtA yA, / Datamazca vA" / 7. 3. 54. ] iti bahunA madhye nirdhAke ke bhavanto bhojayanti mojayiSyanti mojayitAro , yebhyo yadAdibhyaH prabhe Dataro Datamazca bhavatIti-kataraH, vA, kataro mavatobhikSAM dadAti dAsyati dAtA vA. katamaH / iti niSpannasya itara-DatamapratyayAntasya kimo 45 10 katabho bhavatAM mikSAM vadAti dAsyati dAtA vA / kiMvRtta ' yoga udAharati-kataro bhavatobhikSA dadAti dAsyaiti kim ? bhikSA dAsyati / lipsAyAmiti kim ? ti dAtA vA. katamo bhavatAM bhikSA dadAti dAsyati kaH siddhapuraM yAsyati / dAtA vA / padakRtyaM pRcchati- kiMvRtta iti kimiti, uttarayati-bhikSA dAsyatIti-yadyapyatra lipsAdyotakaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vi nA kimA- ' mapi padaM nAsti, kimAdiprayoge sA spaSTaM pratIyate, 50 kizabdena, vRttaM-- niSpannaM- kiMvRttam, kima:- kiMzabdAt tathApi vaktaH svarAdivaicitryAdeva prakaraNavazAd vA li15 vRttamiti vA kiMvRttazabdArthaH, tathA ca kitarAma. kiMta- psA pratIyata iti kiMvRttapadAbhAve syAdeveha vartamAneti mAm, kadA, kahi' ityAdizabdA api kiMvRttA eveti bhAvaH / punaH pRcchati-lipsAyAmiti kimiti, uttaratadyoge'pi lipsAyAM sasyAmidaM sUtra pravartateti zaDAvA- yati-ka: siddhapuraM yAsyatIti- atra gamanaviSayaka prazna raNAya kiMvRttapadagrAhyamarthamAha-vibhaktyantasya itara- eva na tu lipseti nAsya pravRttiH // 5. 3.6. 55 utamAntasya ca kimo vRttaM-kiMvRttamiti / kuta eSa - 20 vizeSArthalAbha iti cet ? atrAha-vaiyAkaraNasamayaH lipsyasiddhau 1 5. 3. 10. / / iti- vaiyAkaraNAnAmAcAra evAtra pramANamiti bhaavH| , ta0 pra0- labdhumivyamANa odanAdilipsyastasmAt nahi sarvaH siddhAntaH padaireva pratipAdayituM zakyate, kazcit siddhau- svargAdyavAtilakSaNAyAM gamyamAnAyAM vatsya'tyarthe padaiH pratipAdyate, kazcit prayogadarzanenAnumIyata iti vartamAnAd dhAtorvo vartamAnA bhavati, pakSe bhaviSyantIbhAvaH / tatphalamAhaM- tena kitarI kiMtamAmiti na zvastanyAyapi bhaktaH / akiNvsaartho'ymaarmbhH| yo 60 25 kiM vRttamiti / vartamAnAyA abhAve yathAsvaM pratyaya / bhikSA dadAti dAsyati dAtA vA sa svargalokaM yAti yA syati yAtA vA, lipsyAd bhaktAt svargasiddhimAcakSANo ityAha-pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhavataH iti / dAtAraM protsAhayati // 10 // lipsApadArthamAha- labdhumicchA lipseti- "DulabhiS : - prAptau" ata icchAyAM sani "rabha-labha-" [ 4. 1. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-lipsya0 / artha 21. ] iti pUrvasya itve dvitvAbhAve ca 'lipsa' ityato siddhiH kAryasiddhirityAdilaukikavyavahAre siddhizabdena 65 30 bhAve "zaMsipratyayAt" [ 5. 3. 105. ] iti striyAma- maha SaSThIsamAsasya prasiddhatayA'trApi tathA bhramo mA bhUdi pratyaye Api ca-lipsA / pUrvamekavacane vibhaktyantena tyetadarthamavayavArthavyutpAdanadvArA sUtrAthaM spaSTIkarotikimA yoge udAharati-ko bhavatAM bhikSAM dadAtIti- landhubhiSyamANa odanAdiriti, tasmAt siddhau sva"DudAMgk dAne" anena vartamAnAyAM tiviza dadAtIti, / gargAdyavAptilakSaNAyAmiti, tasmAdityatra prayojakatvaM pakSe sAmAnyabhaviSyatkAlavivakSAyAM bhaviSyantyAM syato- paJcamyarthaH, tatprayojyAyAM siddhau gamyamAnAyAmiti bhaavH| 70 35dAsyatIti, anadyatanabhaviSyatkAlavivakSAyAM zvastagyAM / lipsyamAnasiddhihi lipsAyAmeva satyAM sambhavati, nA tApratyaye-dAtA veti / atha bahavacane vibhaktyantena kimA satyAmiti yatra lipsyamAnasiddhirgamyate tatrAvazyaM lipsayA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zrIsidahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 3, sU0 11-12.] bhavitavyam, tathA ca pUrveNaiva siddham, tat kimartho'yamA- cchatIti- "gamlaM gato" ApUrbAdato'nena vartamAnAyAM rambha ityata Aha- akiMvRttArtho'yamArambha iti-- pUrva-tivi zavi "gamiSadyamazchaH" [ 4. 2. 106. ] iti sUtrasya kiMvRttasattva eva pravRttirasyAkivRtte iti viSayA- chAdeze "svarebhyaH" [ 1. 3. 30.] iti chasya dvitve bhAvAt pUrveNAprAptiriti bhAvaH / yadyeva pUrvasUtra eva kiM- pUrvasya ca "aghoSe pra" [1. 3. 50. ] iti 5 vRttagrahaNamakRtvA pratyayo vidheyaH, evaM hIdaM nArabdhavyaM ca- Agacchati / pakSe bhaviSyantyAH syato "gamo'nAbhavati; netadasti- evaM hi yathA lipsyamAnasiddhau gamya- tmane" [4. 4. 51.itiitti-aagmissyti| zvastamAnAyAM kiMvRtte cAkivRtte ca bhavati tathA yatrApi li- nItApratyaye tu "ekasvarAdanusvAretaH" [ 4. 4. 56. } psyamAnasiddhirahitaM lipsyamAnaM gamyaM tatrApi syAt, / iti iDabhAve "mnAM." [ 1. 3. 36. ] iti masya nekiMvRtta eva tat tazreSyate. tasmAt pUrvayoge kiMvRttagrahaNaM AgantA / " iMk adhyayane" nityamadhipUrvo'yam, tata: 45 10 kartavyam, tasmizca satIdamakiMvRttArthamArabdhavyam / paJcamImadhyamapuruSasya sve pare- adhISva / "hudAMgaka udAharati-yo bhikSAM dadAti dAsyati dAtA vA sa dAne" ApUrvAdataH sve pare "havaH ziti" [4. 1. svargalokaM yAti yAtA yAsyati beti- atrobhayo- 12. ] iti dvitve pUrvasya hrasve "bhazcAta:" [4. 2. kyayomilitayolipsyasiddhiravagamyate tenobhayatra vartamAnA 66.] ityAkAralope "aghoSe pra." [1. 3. 50.] siddhA, yo bhikSA dadAti sa svarga yAtItyuktyA bhavi- iti dasya te- Adatsva, anuyogam-- anuyogadvAramA- 50 15SyadarthasyApi dRDhatvapratipAdanAya vartamAnatvamiva prakaTa- makaM sUtra vyAkhyAnaM vA / ubhayatra "praiSAnujJAvasare." yatyayaM zabdaH / evaM cAvazyaM svargaprApsilobhena dAtAraM ! [5. 4. 26. ] iti paJcamI jJeyA / prayoge sUtrArthamanupravartayatItyAha-bhaktAt svargasiddhimAcakSANo dAtAraM gamayati- atra bhaviSyadupAdhyAyagamanamityAdinA, protsAhayatIti- bhaktadAnaviSaye'sya protsAhaM janayatI- / preSasya nikRSTapreraNasya, atisargasya kAmacArAnujJAnasya, tyarthaH / / 5. 3..10. // prAptakAlatAyAH avasaragamanasya ca pratipipAdayiSitasya 55 ....-------.. --- ! nimittaM bhavatIti bhaavH| upAdhyAyAgamanAdeva hetonikRSTaH 20 pnycmyrthhetau| 5. 3. 11. // sUtrAdhyayane preryate, samAno vA'nuyogAdAne'nujJAyate, ubhI ta0pra0- pazcamyarthaH praiSAdistasya hetunimittamupA | vA prAptAvasaraM bodhyete iti / / 5. 3. 11. 11 dhyAyAgamanAvi tasminnarthe vaspati vartamAnAd dhAtorvasamAnA vA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhvtH| saptamI cordhvamauhUtike / 5. 3. 12. // ta0 pra0- UdhvaM muhUrtAd bhava UrdhvamohUtikaH "nAma 60 25 tvaM sUtramadhISva, atha tvamanuyogamAdasva; atra bhaviSya- nAmnA0" [3. 1.18.] iti samAsaH, uttarapadavRddhi upAdhyAyAgamanamadhyayanAdiviSayasya preSasyAtisargasya / svasmAdeva nirdezAta paJcamyarthahetau UrdhvamohUtike prAptakAlatAyAzca heturbhavati // 11 // vasya) vartamAnAd dhAtoH saptamI cakArAT bartamAnA ca za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-pazca / paJcamyartha: / vibhaktirvA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhavataH / iti- paJcamI vidhAne nimittabhatI portha - pa UdhvaM muhartAdupari muhartasya paraM muhartAdupAdhyAyazcedAga-65 30 sa ca praSAdirityAha-preSAdiriti-"praSA-anajJA-'vasare" / cchet Agacchati AgamiSyati AgantA vA, atha tvaM [5. 4. 26.1 iti praSAdiSu kRtyAH paJcamI ca vidhI- / tarkamadhISya, atha tvaM siddhAntamadhISva // 12 // yante, nyatkArapUrvikA preraNA preSaH, anujJA kAmacArAna- ' za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-sptmii0| UrdhvamohamatiH, atisarga iti yAvataH avasaraH prAptakAlatA, ni- tikazabda vyutpAdayati-UdhvaM muhUrtAda bhava iti vigrahaH, mittabhUtakAlopanatiriti yAvat evaM hi "vidhinimantra- Urvamiti vibhaktipratirUpakamavyayamityeke, kecit tu 70 35 NAmantraNAdhISTasaMpraznaprArthane" [5. 4. 28.1 iti saptamI Urvamiti dvitIyAntamakarmakadhAtUnAM kAlAdyAdhArasya vA paJcamI ca vidhIyate / udAharati- upAdhyAyazcedAga- karmatvAt, UrdhvamuhUrtazabdAd bhavArthe ikaNa, UrdhvamohUtika Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 13. ] iti ca samAsaH, nanu "digadhika saMjJAtaddhitottare [ 3. 1. 68. ] ityatra digadhikagrahaNAt samAnAdhikaraNAdhi kaar|shcaatr kathaM samAsa ityata Aha- "nAma nAnA0" kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ 3.1.18. ] iti samAsaH / pUrvapade AdivRddhimA- na bhavati // 13 // 5 zaGkayAha- uttarapadavRddhistvasmAdeva nirdezAditi 25 176 bhaviSyatIti cet ? evaM tahi asarUpavidhinA tRjAdayo mA mUvanniti punarNakavidhAnam, tenauvanasya pAcako vrajati, paktA vrajati, paco vrajati; vikSiyo vrajatItyAdi 40 hitezaH sUtre Urdhva mauhUti' iti kathanAdevetyarthaH, 'UrdhvaM muhU ma0 nyAsAnusandhAnam - kriyAyAM0 / "kadAtat' ityasyArthaM prakAradvayenAha- upari muhUrtasyeti paraH | kArnavA" [5. 3. 8. ] ityato navetyasyAnuvRttiriti muhUrtAditi vA, 'upari muhUrtastha' ityatra "ri-ziSTAd.", "prApte Aha- veti nivRttamiti - atra ca vyAkhyAnameva [ 2. 2. 82. ] iti SaSThI, 'paraM muhUrtAt' ityatra ca mUlam / kecit svAhu:- vibhaktividhAnaprakaraNapaThitaM tat 10 dikzabdayoge "prabhRtyanyArthadikzabda 0 " [ 92. 75. kRtpratyayena saha vibhaktividhAyake'smin sUtre prakaraNabhedA- 45 iti paJcamI, sarva caitat upAdhyAyAgamanarUpakriyAvize- nAnuvartata iti / yadyapyatra na kimapi gamakaM tathApi sthiSaNameva ! upAdhyAyazcet Agacchet AgacchatIti-tasya gatizvintanIyeti rItyA tadapi samAdhAnamastu / kriatrAnena saptamI vartamAnA ca, pakSe sAmAnyabhaviSyati : yArthAyAM kriyAyAmityucyate, ubhe api ca kriye-tumAdibhaviSyantyAm - AgamiSyatIti, anadyatanabhaviSyati tu pratyaya prakRtibhUtA, upapadabhUtA ca tatra saMdehaH- kriyArthAyA15 zvastanyAM- AgantA veti / atha tvaM tarkamadhISva, miti pade kriyAgrahaNe tu kA kriyA grahItavyeti bradvAraNAhrAhe- 50 atha tvaM siddhAntamadhISveti- atra "preSAnujJAvasare0 " yasmAd dhAtostumAdiriti tathA catumAdiprakRtibhUta[ 5. 4. 26. ] iti saptamI / upAdhyAyAgamanaM yathA dhAtuvAcyakriyoddezyikIyAM kriyAyAM samIpoccAritAyAM pUrvasUtrIyodAharaNe USAdernimittatayA pratipAditaM tathehApi, satyAmete pratyayA bhavantIti phalitam / kartuM vrajatItiUrdhvamuhUrta bhavatvamAtraM tatra vizeSaH / evaM ca yadyapyupAdhyA- "DukRMg karaNe" "kvA tumam bhAve" [ 5. 1. 13.] iti 20 yAgamanasya sannikRSTabhaviSyatkAlaviSayatvaM gamyate'to nA- bhAve'nena tumi anusvArettvAd iDabhAve guNe ca kartumiti 55 nadyatanasya viSayatA tathApi zabdavyApArasya muhUrtAdupari "vraja gato" ato vartamAnAtivi zavi- vrajatIti, evaniravadhikatayA pratIterna zvastanyA anavakAza iti sA'pi matena Nakaci vRddhAvArAdeze ca kArako vrajatItibhaviSyatyeva yathAsvamiti / / 5 3 12: // anidiSTArthakRttvAt kartari " 5. 1. 3. ] iti kartari Nakac / anena bhaviSyantyAM kariSyAmIti vrajatIti' hanRtaH syasya" [ 4 4 46 ] itIT / yathA hi 60 nAmArthadvayorabhedAtiriktaH sambandho na bhavati samAnatvAt ! kriyAyAM kriyArthAyAM tum Nakac bhaviSyantI 35. 3. 13. / ta0 pra0 - veti nivRttam / yasmAd dhAtostumAdistadvA- | tathA kriyayorapyabheda eva sambandhaH syAt sa cAnupapanna cyA yA kriyA sA'rthaH prayojanaM yasyAH sA kriyArthA, tasyAM / ubhayoH parasparaM bhinnArthakatvAt anyasya sambandhasya kriyAyAmupapade vatsryatyarthe vartamAnAt dhAtostum NakaczabdopasthitasyAbhAvAccAnanvayApatteriti 'iti' zabdenobhaviSyantIpratyayA bhavanti / kartuM vrajati, kArako vrajati bhayoH sambandhaH kriyate itizabdo nimittArthakaH, evaM ca 65 30 kAriSyAmIti vrajati; bhoktuM vrajati, bhojako vrajati, yathA kartuM vrajatItyatra bhaviSyatkAlika kRtyuddezyakaM vartamokSye iti vrajati / kriyAyAmiti kim ? bhikSiSye |mAnakAlikaM yAnamityarthaH, yathA vA kArako vrajatItyatrApi ityasya jaTAH / kriyArthAyAmiti kim ? dhAvaste pati- sa evArthaH, kevalamatra NakacA kartRtvamapi pratIyate [ bhaviyati vAsaH, atrAsti dhAvanakriyopapadaM na tvasau patanArtha- vyatkAlika kRtikartRkartRkaM tAdRzakRtyuddezyakaM ca yAnamimupAtteti na bhavati / "Naka tUcau" [5. 1. 48. ] iti tyarthAt ] tathehApi bhaviSyatkAlikakRtyuddezyakaM yAnami- 70 35 sAmAnyena siddha kriyArthopapadabhAvinyA bhaviSyantyA bAdhA tyeva bodhaH, sa cetizabdasahakAreNaiva, evamanyatrApyUhyam / pAlanAmyavahArayoH" ityasyApi - bhoktuM mA bhUditi NakajvidhAnam, asarUpavidhinA Nako'pi / evaM "bhujaM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane pavamo'dhyAyaH / [ pA0 3, sU0 14.] na bhavanti, tadAha - tenodanasya pAcako vrajati, paktA vrajati, paco vrajati, vikSipo vrajatItyAdi na bhavatIti, vAsarUpeNa tRjAdayo na bhavantIti jJApite'pi na 40 svAMze cAritAthyaM bhavitumarhati Nakasya tRcaH pUrvaM paThitatvAditi tRjAdirityatra tantreNa tatpuruSa-bahuvrIhisamAsayonideza: svIkArya:, tRca Adiriti tatpuruSasamAsena ko'pi tRjAdireva bhavatIti niyamena tasyApi vyAvRttiH syAditi tadvidhAnasya svAMze cAritArthyam / tRc 45 Adiryasyeti bahuvrIhisamAsAzrayaNena 'ac' prabhRtayo'gi na bhavantIti samAsadvayasyAzrayaNamAvazyakameveti tattvavido vibhAvayantu / odanasya pAcako vrajatIti-atra "NakatRcau" [ 5. 1. 41 ] iti kAlasAmAnye NakaH, 'odanasya' ityatra "karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83. ] iti 50 SaSThI, anayA ca Nako'treti sUcyate, Nakaci tu "vRnnudantA0 [ 2. 2. 60. ] iti SaSThIniSedhe "karmaNi" [ 2.2.40. ] iti dvitIyAM syAt, tathAniyamabalA - nAyaM prayoga iti bhAvaH / evamagre'pi / tRci-paktA vrajati, "ac" [ 5. 1. 49. ] ityaci - paco vraja- 55 tIti, "kSipat preraNe" ato "nAmyupAntya0 " [ 5.1. 54. ] iti ke--vikSipo brajatIti / ityAdi na bhavatIti- kAlasAmAnye niSpannA uktaprayogA niyamabalAnna bhavantIti bhAva: / / 5. 3. 13. // : 1 ! vrajati, bhojako vrajati, bhokSye iti vrajatIti"bhunajo'trANe" [ 3. 3. 37. ] ityAtmanepade- bhokSye iti / padakRtyaM pRcchati- kriyAyAmiti kimiti, uttarayati - bhikSiSye ityasya jaTAH iti - atra 5 yadyapi jaTAdhAraNasyoddezyaM bhikSeva, kintu tA na dhAraNakriyAmukhenoktA api tu dravyatveneti bhikSeriha bhaviSyatsAmAnye bhaviSyantyeva na tu tum NakacAviti bhAvaH / yadi ca bhakSituM jaTA ityapi prayogaH kvacicchrayata ityucyate tarhi sa dhArayatItyadhyAhRtyaiva kathaJcid vyAkhyeyaH / 10 nanvastu tadvAraNAya kriyAyAmupapada etAvadeva sA kriyA tadarthA vAstu anyAryA vA tAvataiveha vAraNasambhavAdi tyAzaGkAyAmAha kriyArthAyAmiti kimiti, uttarayati dhAvataste patiSyati vAsaH iti - "dhAvRg gati zuddhayoH" ityasya "s gato" "vege sarterdhAv" [ 4. 2. 15 107. ] ityAdezasya vA zatari SaSThaya kavacane - dhAvataH, atropapadabhUtA dhAvanakriyA, kintu na sA patanArthamupAdIyate, kintu anyArthaM dhAvatastasya gAtracAJcalyAdinA bAsaH patati, kizcedRzasthale samAnakartRkatvamapi dRzyate, na cAtra tathA yat patati vAso na tad dhAvati, yo dhA20 vati nAso patatIti bhinnakartRkatvamapi kriyayoH / evaM ca kriyArthAyAmityasyAbhAve nimittabhUtAyAmapi dhAvanakriyAyAmupapade pratyayaH syAditi bhAvaH / NakacvidhAnasya vaiyarthya mAzaGkate - "Naka-tRcau " [5. 1.48.] iti sAmAnyena siddhe iti - sAmAnyataH kAlamAtre vihitasya 25 bhaviSyatyapi vidhAne kSatyabhAvAditi zaGkAzayaH / samA dhatte - kriyArthopapadabhAvinyA bhaviSyantyA bAdhA mA bhUditi NakajvidhAnamiti, ayamAzaya:- bhaviSyati kriyArthAyAM kriyAyAmupapade sati vihitA bhaviSyantI / pavAdo vizeSavihitatvAditi sA svaviSaye NakaM bAdhe 30 teti tadvAraNAyAnena viziSya Nakaco vidhAnamiti / punarAkSipati-asarUpavidhinA Nako'pi bhaviSyatIti, uttarayati-- evaM tahi asarUpavidhinA tRjAdayo mA. bhUvanniti punarNakajvidhAnamiti, ayamAzayaH- siddhe satyAramyamANo vidhiniyamArtho bhavatIti NakajvidhAnaM 35 niyamayati- 'atra prakaraNe'sarUpavidhinA tRjAdayo na bhavanti' iti, tathA ca sAmAnyavihitasya tRco nivRttire vAsya phalamiti na api tu anye'pi 'ac' prabhRtayaH pratyayA dd karmaNo 'N / 5. 3. 14. / / 60 | ta0 pra0- kriyAyAM kriyArthAyAmupapade karmaNaH parAha vatsyetyarthe vartamAnAt dhAtoraNa pratyayo bhavati / kumbhakAro vrajati, kANDalAvo vrajati / "karmaNo'N" [ 5. 1. 72. ] iti sAmAnyena vihito'N NakacA'nena bAdhyetAsarUpavidhizca nAstIti punarvidhoyate, so'pavAdasvANNa- 65 kaca bAdhate, paratvAt sAmAnyasthANo bAdhakAn TagAdInapi tena vakragAyo vrajati, surApAyo vrajati, godAyo vrajati / bahulAdhikArANNakac- bhaviSyantyAvapi bhavataH - kaTaM kArako vrajati, odanaM bhojako vrajati, kANDAni laviSyAmIti vrajati, kambalaM vAsyAmIti vrajati / 14 || 70 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - karma0 / kumbhaM kariSyAmIti vrajatIti [ bAhulakamAzritya bhaviSyantIha ] vAkye kRdhAtoranenANi isyuktasamAse - kumbhakAro vraja Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 15.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte pa: dviSaye iti-sAga tIti / "lUgz chedane" kANDaM laviSyAmIti vrajatIti | lAvo vajatItyAdi na syAt NakacA baadhaaptteriti| na ca vAkye lUdhAtoraNi isyuktasamAse ca-kANDalAyo vraja- | vA'sarUpeNotsargo'N bhaviSyatIti vAcyam, idAnImeva tIti, bhaviSyatkAlikakumbhakartRkartRkaM kumbhakaraNoddezyakaM tRjAdayo'sarUpavidhinA na bhavantItyarthasya jJApitatvAdityu ca yAnamiti, bhaviSyatkAlikakANDalavanakartRkartRkaM kANDa- bhayasya pravRtirAvazyakIti sA kathaM sidhyediti / na cApa-40 5 lavanoddezyakaM ca gamanamiti ca prayogArthaH / atrApi pUrva- vAdatvAdutsargaviSaye ekacaM paratvAccApavAdAniti vyavavat sAmAnyena siddhimAzaGkaya pUrvajJApanenAsya cAritArthya- sthoktaiveti vAcyam, apavAdatAmApannasya paratvavyAdhAmAha- "karmaNo'N" [5.1.72.] iti sAmAnyena tAt, paratvaM hi spardhe sati balavattvaheturbhavati, apavAdena vihito'N NakacA'nena bAdhyeta, asarUpavidhizca saha ca spadhasyAbhAvaH spaSTa eveti, na ca yayoH zAstrayoH nAstIti pUvidhIyate iti-NakacA'nena-pUrvasUtravi- / parasparaM bAdhyabAdhakabhAvo mA'stu tayoH spardhaH, yaM prati 45 10 hitena kacetyarthaH / nanvastU sArthakyamasya kintu pUrvasatra-1 spardhastaM prati paratvena pravRttI kA hAniH, tathA ca NakacaM vihito Nakaca pratyayo'pyetadviSaye bhaviSyatyeveti ceta? prati bAdhyabAdhaka bhAvo'pavAdatvamUlaka iti na tatra atrAha-so'pavAdatvApaNakacaM bAdhate iti sAmAnyataH ! paratvena vyavasthA'stu, TagAdIn prati tu na bAdhyabAdhakakriyArthAyAM kriyAyAmupapade Nakaca vihitaH, ayamaNa cako- bhAva iti tatra paratvaM vyavasthApakamassviti vAcyam, yato papade vizeSeNa vihita iti vizeSavihitatvAdapavAda iti / NakacA bAdhitasya "karmaNo'Na" [ 5.1.72. ] itya-60 15 bhAvaH / paratvamapi Nakacpratyayata ityanyat / paratvenApi sya pratiprasavArthamidaM sUtramiti taddhamatApannaM sat TagAkeSAJcit pratyayAnAmanena bAdhyatvamityAha-paratvAt dibhirbAdhyameveti TagAdibhiH sahAsya bAdhyabAdhakabhAva sAmAnyasyANo bAdhakAn TagAdInapIti --paratvAt eva, NakacazcedaM bAdhakaM pratipadavidhitvAditi sarvarevA"sparSe paraH" iti paratvabalAt, sAmAnyasyANa:-"karma nena saha bAdhyabAdhakabhAva eba, kenacididaM bAdhyaM kasyaNo'N' [ 5. 1. 72. ] iti sAmAnyazAstravihitasya, cid bAdhakamiti prApte brUmaH-"karmaNo'N" iti prathamapA-55 dIyasutrasya pratiprasavArthasyAsya taddharmasvamiti na yuktam, 20 aNo bAdhakAn, gAdInapi-"gAyo'nupasargAdaka" [ 5. i taddharmatve Nakaco bAdhakatvAnupapatteH / tathA ca Nakaco 1.74. ] ityanena "surAsIdhoH pivaH" [ 5. 75. ] ityAdinA ca vihitaM Takapratyayam, Adipadena "Ato bAdhaka, TagAdI zcaparatvAd bAdhate iti kimatra citram / karmopapade'pi Nakaca-bhaviSyantyo sAdhayati-bahalAdhikADo'hvA-vA-maH" [5. 1. 76. ] ityAdinA vihitaM rANNakaca-bhaviSyantyAvapi bhavataH iti, karmaNyupapade-60 DAdipratyayaM ca prakRtasUtravihito'Na bAdhate ityarthaH / / 'pi Nakaca: ziSTaprayogopalabdhau bhaviSyantyAca prayoge 25 bAdhaphalamAha-tena vakragAyo bajatIti-vakra gAsyAmIti sati bAhulakenaiva samAdheyamiti bhAvaH / tadevodAharativrajatIti vAkyam, atra TakaM prabAdhyAnenANa, evaM-surAM kaTaM kArako vrajatIti-"tRnnudantA0" [2. 2. 60.] pAsyAmIti vrajatIti vAkye-surApAyo bajatItyatrApi iti SaSThIniSedhAt karmaNi dvitIyA, idaM Nakaci, evamTakaM prabAdhyAnenANa, tathA gAM dAsyAmIti vrajatIti odanaM bhojako vrajatIti / bhaviSyantyAmudAharati-65 vAkye- godAyo vrajatItyatra DaM prabAdhyAnenANa, sarvatra kANDAni laviSyAmIti vrajati, kambalaM dAsyA30 "Ata ai: " [4. 3. 53.] ityAta aikArastasyAyAde- moti vrajatIti-bAhulakAt pUrvasUtreNa Nakac bhaviSyantI zazca vijJeyaH / atredaM zaGkayate-idaM sUtramapavAdaviSaye | ca jJeyA / / 5. 3. 14. / / [TamAdiviSaye] utasargaviSaye ["karmaNo'N" 5. 1. 72. iti viSaye ] ca pravartate ityetAvaduktaM pUrvagranthena, tanna saGgatam- ekasyaiva sUtrasyApavAdazAstrotsargazAstrobhaya bhaavvcnaaH| 5. 3. 15. 11 35 viSayatvaM na sambhavati, tatrApavAdazAstraviSaye'pravRttI vakra- ta0pra0-bhAvavacanA ghana-krayAdayaste kiyAyAM kri-70 gAyo vrajatItyAdi na syAt, utsargaviSaye cApravRttau kANDa- 'yAyAmupapade vatsyatyarthe vartamAnAda bAtorbhavanti / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 15-16. ] - - - - kiyArthopapadena tumA mA bAdhiSateti vacanam, asarUpavidhya- nAstIti sarvAbhyaH prakRtimyo'pi sarva eva bhAvavacanAH bhAvasya jJApitatvAt / pAkAya bajati, paktaye vrajati, pratyayAH syuriti cet ? atrAha-vacanagrahaNAd yo pacanAya prajati, pAcanAyaM vrajati / vacanagrahaNAd yo yathA 'yathAvihitaH sa tathA bhavatIti, ayamAzayaH-"bhAve" vihitaH sa tathA bhavati / tamo'rthe bhAvavacanAta" ! iti kathane'pi bhAve ye pratyayA uktAste syureva, vacana-40 5 [2. 2. 61.] iti caturthI // 15 // grahaNena yeSAM yAbhyaH prakRtibhyaH paratve bhAvavAcakatvaM dRSTaM te tAbhya eva prakRtibhyaH syUriti / uktodAharaNeSu caturthI za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhAva0 / bruvantIti vacanAH, kenetyAha-"tumo'rthe bhAvavacanAt" [2. 2.61.] bahulavacanAt kartari anaH, bhAvasya vacanA bhAvavacanAH, iti 5. 3.15. // bhAvavacanatvaM cAtra bhAvAdhikAravihitatvAta, te ke ityAha-ghaJ-ktyAdaya iti- AdipadAdanaDAdisaMgrahaH / pada-ruja-viza-spRzo ghana / 5. 3. 16. / / 45 10 yadyapyakarmakAd dhAtovihitAnAM vartamAnAdivibhaktInA- ta0 pra0-ebhyo dhAtubhyo gham pratyayo bhavati, kRttvA mapi bhAvavacanatvaM dRSTaM tathApi na bhaavaadhikaarvihit-tkrtri| vaya'tItyAdi nivRttam / padyate patsyata tvamiti tannirAsaH / nanvasatyapyasmin sUtre te pratyayAH apAdi pede vA-pAdaH, evaM-rAgaH, vezaH, sparzI vyAdhikriyArthAyAM kriyAyAmupapade'nyatra ca bhaviSyantIti vyartha mupapada'nyatra ca bhAvaSyantati vyatha- vizeSaH, sparzo devadata: kambalasya, ghaphAraH ktthgsvaarthH| midaM sUtramityAzaGkAyAmAha-kriyArthopapadena tumA mA akAro vRddhyarthaH // 16 // 50 15 bAdhiSateti vacanamiti, ayamAzayaH-yathA ghanAdayo bhAvavacanAstathA tumapi "ktvA tumam bhAve" [ 1. 1. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pada0 ! arthavizeSasyA35. ] iti vacanAt, ghanAdayazca sAmAnyavihitAH, tum | | nabhidhAnAdAha-kRttvAt kartarIti--"kartari" [ 5. 1. ca kriyArthopapade vihito vizeSavihita iti te'nena bAdhi- | 3. 1 ityanena kartari gha bhavatItyarthaH, athavA ghano bhASyante'sati vizeSavacane, tadarthamidaM sUtramiti bhAvaH / nana / vAkoMiSTatayAtrApi tathA bhramo mA bhudityetadartha mihA20 tuma pi bhaviSyati, te'pi pakSe bhaviSyantyasarUpatvAditi sthArtha vizeSakathanamiti / kAlavizeSavivakSA'bhAvo'pI-65 cet ! atrAha-asarUpavidhyabhAvasya jJApitatvAditi-! tyAha-vasya'tItyAdi miti-lakSyAnusAri vyAtatazca vacanaM vinA te pakSe'pi na bhaviSyantIti bhaavH| | khyAnamiha mUlam, prakRtivizeSanirdezAt prakaraNAntaratva__ "TupacI pAke' pacanaM-pAkaH, atrAnenaji "taniTa"miti vA tadananuvRttI hetuH, AdipadAt kriyArthAyAM ki / 4. 1. 111. ] iti casya katvam "Niti" [ 4. ! yAyAmupapade iti ca jJeyam / kAlatraye'pyayaM pratyayo bhava25 3. 50. ] ityupAntyavRddhizca, "tumo'rtha bhAvavacanAt" tIti tathaiva vigRhNAti--padyate patsyate apAdi pede veti-60 / 2. 2. 61.] iti caturthyAM- pAkAya vrajatIti ! "padica gau" iti devAdika AtmanepadI aniT 'pad' atra gho bhAvavacanatvaM "bhAvAko:"| 5. 3. 18. dhAtaH, ato vartamAnAyAM tepratyaye zyavikaraNe ca-padyate, iti bhAve vidhAnAt, evamanena tau-paktaye vrajatIti- bhaviSyantIsyatepratyaye-patsyate, adyatanItapratyaye "nic atra kterbhAvavacanatvaM "striyAM ktiH" [ 5. 3. 61.} te padastaluk ca" [ 3. 4. 66. ] iti bici talope 30 iti bhAve ktividhAnAta, pacanAya vrajatIti-atrAnenA-1 upAntyapraddhau ca- apAdi, parokSAyA epratyayaM ca "anA-00 naTpratyayaH, anaTo bhAvavacanatvaM ca anaTa" [5. 3. | dezAde" | 4.1.24. ] ityata ekAre dvitvaprati124. ] iti bhAve'naTo vidhAnAt / evaM NyantAt pacera- / bedhe ca-pede, vAzabdo'nyatamakriyApadArthe'yaM pratyayo bhavanenAnapratyaye-pAcanAyai bajatIti-anasyAtra bhAvavacana- tIti sUcanArthaH / tathA ca kAlavizeSe kAlasAmAnye vA tvaM ca "Ni-vettyAsa" 5. 3. 111.] iti bhAve | pado ghaJi upaantyvRddhii-paadH| evaM "hajot bhaGge" 35 striyAmanasya vidhAnAt / nanu bhAvavacanA ghajAdayaH prakR- | ityano dhani upAntyaguNe "kte'niTa:" [ 4.1.111.] 70 tivizeSebhyo yathAyathamuktA iha ca prakRtivizeSANAM pATho / iti jasya gatve-roga: / "vizaMt pravezane" ato ghani Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 17-18. ] kalikAlasarvazIhemacandrasUribhagavatpraNote vezo vezyAvATaH / "spRzaMt sparze" ataH prAgvat kartari | 2. 86.] iti dIrghaH / sAro balama, visAro matsyaH ghami-sparzaH, tadarthamAha-vyAdhivizeSaH, evaM-sparzo, iti / kAlAntarasaraNe kAlAntarasya niyatakAlavizeSaparadevadattaH kambalasyeti, anena vyAdhivAcakatva eva / svasvIkArAt, vyAdhyAdezca tAdRzaniyatakAlAntaraprApteraghaniti paramatamananumatamiti dyotitam / pANinIye hi nizcitatvenAsthiratvAt teSAM pRthagupAdAnamiti na ko'pi 5 bhASye "padarujavizaspRzo ghana" [ 3. 3. 16.] iti / zaGkAvasaraH, tathA ca sthirArthakasya sAlasArAdirevodAha-40 sUtre-"spRza upatApe / spRza upatApe iti vaktavyam / raNam / balArthasya sAro balamityeva, tasyApi niyatakAiha mA bhUt-kambalasparza iti" ityuktam / kaiyaTena calaprAptimatvAbhAvAdasthiratvameva, kasya balaM kiyatkAla "upatApo rogaH / sparzo nAma vyAdhivizeSaH / anyatra pa. ! sthAsyatItyasyAniyamAditi / / 5. 3. 17.! / cAdyaj bhavati / svare vishessH|" ityuktam / tathA ca ghaSi 10 sati AdyadAttatvam, aci cAntodAttatvamityeva tatra bhedo ! bhAvA-koMH / 5. 3. 18. / / na rUpe / svamate ca svarasthAnanuzAsanAt tannimittakabheda- ta0 pra0-bhAve vAcye kartavajite kArake ca sarvaghAtu-45 syAnAzrayaNAnna rogavizeSe niyamanaM svIkRtamiti / ghani : myo ghan bhavati / pacanaM pAkaH, evaM-rAgaH, tyAgaH; prakughakAro nakArazcAnubandhaH, tayoH sArthakyamAha-ghakAraH rvanti tamiti-prAkAraH, evaM-prAsaH, prasevaH, samAhAraH, katvagatvArthaH iti "te'niTazcajoH kago ghiti" itya- | kAraH, karaNAdhikaraNayoranaT sadapavAdazca vyaamAnte15 nenetyarthaH / akAro vRddhayarthaH iti- "aiNi" [ 4. 3. bhyo ghara vakSyate / dAzante'smA iti-vAzaH, tAlavyo50. ] ityAdinetyarthaH // 5. 3. 16 // pAntyo'yam / AharantyasmAdityAhAraH / asaMjJAyAmapi-50 ----i dAyo dattaH, lAbho lbdhH| 'kRtaH kaTo hRto bhAraH' sataH sthira-vyAdhi-bala-matsye / 5. 3. 17. // | ityAdI bahulAdhikArAnna bhavati / atriti paryudAsena ta0 pra0-sartereSu kartaSa ghana bhvti| sthire-sarati / kArakAzrayaNAt saMbandhe ma bhavati-devadattasya pacyate / kAlAntaramiti sAraH sthiraH padArthaH, sAlasAraH, khadira- | mAvA-'koMriti kim ? pcH| bhAvo bhavatyarthaH sAdhya20 sAraH, kAya'sAraH / vyAdhyAdau-atIsAro vyAdhiH, sAro rUpaH kriyAsAmAnyaM dhAtvarthaH, sa dhAtunavocyate tatraiva ca 55 balam, visAro matsyaH // 17 // tyAdayaH ktvAtumamastavyAnIyAdayazca bhavanti / yastu bhAvo dhAtvarthadharmaH siddhatA nAma liGgasaMkhyAyogI sa sataMriti- dravyavad dhAtvarthAvanyaH, tatrAyaM dhajJAdividhiH, tena tadyoge "sR gatau" ityasmAd dhAtorityarthaH / eSu iti-sthira- liGgavacanabhedaH siddho bhavati-pAkaH pAko pAkAH, pacanaM vyAdhi-cala-matsyeSu, kartaSu iti-etena sthirAdigrahaNaM | pacane pacanAni, paktiH paktI paktaya iti // 18 // 60 25 pratyayArthasya kartuvizeSaNaM na tUpapadamiti darzayati / ghaJ bhavatIti- tRjAdyapavAdaH / yathoddezanyAyena pUrva sthire za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- bhAvA0 / bhAve udAhartumavatArayati-sthire iti| sthiratvaM nAma kAlA- vAcye iti-bhAvapadArthamagre nirvakSyati, tasmin vAcye ntaraprApti mattvamiti kaiyaTAdikRta lakSaNamanumatyAha-sara tanmAtrapratipipAdayiSAyAmiti bhaavH| yadyapi bhAvodhAtvatikAlAntaramiti sAraH, etadarthamAha-sthiraH padArthaH ntargata evArthaH, sa ca dhAtunavokta iti tadabhidhAnAya 30 iti / evaM-sAlasAraH,khadirasAraH, kAryasAraH iti / pratyayasya nAvazyakatA, tathApi bhAvasya sAdhyatvasiddhasva-65 sAlo vRkSavizeSaH, tasya sAra iti SaSThIsamAsaH, evaM khadi- | bhedena dvaividhyAt sAdhyatvAvasthApanno bhAvo dhAtuvAcyaH, rasya vRkSavizeSasya sAraH khadirasAraH, kAya'sya sAlavRkSasya | siddhatvAvasthApanno ghaAdivAcya iti vivekaH / sarvaM caitasAraH kArphAsAraH / vyAdhyAdezAzuvinAzitvenAsthiratva- do sphuTIbhaviSyati / akartRpadena kartRbhinnaH kartRsadRzo miti teSAM pRthagupAdAnam, tatrodAhartumAha-vyAdhyAdAviti, | 'rtho grAhyaH * naviyuktamanyasadRzAdhikaraNe, tathA hyartha35atIsAro vyAdhiriti- "ghayUpasargasya bahalam" 3. gatiH iti nyAyAt, sa ca kArakarUpa eva bhavitumarhati, 70 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pcmo'dhyaayH| [ pA0 3, sU0 18.] - asti hi kartari kArakatvaM tadbhinneSu karmAdiSvapyapi ceti [3. 3. 16.] iti sUtre saMjJAyAmityuktaM, tat svamate tadbhinnatbe sati tatsadRzatvAt kArakAntarANAm, at| netyAha-- asaMjJAyAmapIti, dIyate iti karmaNi triAha- kartajite kArake ceti / "DupacIca pAke" | dAyo dattaH, evaM labhyate iti karmaNi ghani-lAbho 40 anena bhAve ghani pacanaM-pAkaH, cakArasya kaH, upAntyasya | labdhaH iti / bhASye'pyuktasUtre- "saMjJAgrahaNAnarthakyaM 5ca vRddhiH / evaM--"rakhI rAge" "rakhIMca rAge" raJjanaM- sarvatra ca ghano darzanAt / saMjJAgrahaNaM cAnarthakam / ki rAgaH, anena bhAve ghani "ghatri bhAvakaraNe" [ 4. 2. / kAraNam ? sarvatra ghano darzamAt / asaMjJAyAmapi hi 52. ] iti nalope "kte'niTazcajo: kago dhiti" [4. dha dRzyate / ko bhavatA dAyo dattaH / ko bhavatA lAbho 1. 111. ] iti jasya gatve ca-rAga iti / "tyajaM / lbdhH|" iti / nanvevaM saMjJAyA anyatrApi kArake vAcye 45 hAnI" tyajanaM-tyAgaH, atrApyUpAntyavRddhiH, jakArasya yadi ghaJ bhavati tahi kRtaH kaTa ityarthe kAraH kaTa iti 10 ca gakAro bodhyaH / atha karmaNyudAharati-prakurvanti | bhavitavyam, hRto bhAra ityarthe hAro bhAra iti bhavitavya tamiti-prAkAraH iti-atra 'DukaMga karaNe" iti kRdhAtuH, ! miti cet ? atrAha-kRtaH kaTo hato bhAraH' ityAdI "nAmino0" [ 4. 3. 51. ] iti vRddhiH, "ghaJyupasargasya ! bahulAdhikArAnna bhavatIti / bhASye'pyasyavameva paribahulam" [ 3 2.86. ] iti dI? vijJeyaH / "asUca hAraH kRtaH / tathAhi-yadi saMjJAgrahaNaM na kriyate'ti-50 kSepaNe" prAsyanti tamiti- prAsaH / "SivUc uto" prasaGgo bhavati / kRtaH kaTa ityatra kAraH kaTa iti 15 utirvAnaM tantusantAna ityarthaH, prasIvyanti tamiti- prApnoti, atiprasaGga iti cedabhidhAnalakSaNatvAt pratya prasevaH / "haMm haraNe" samAharanti tmiti-smaahaarH|| yasya siddham / atiprasaGga iti cet tanna / kiM kAraNam ? kurvanti tmiti-kaarH| atha karaNodAharaNAvasare'pi na abhidhAnalakSaNatvAt pratyayasya siddham / abhidhAnalakSaNA: tatrodAhArya, tatra kAraNamAha-karaNAdhikaraNarayonaTa | kRta-taddhita-samAsAH / anabhidhAnAnna bhaviSyanti / "55 tadapavAdazca vyaJjanAntebhyo dhaja vakSyata iti, aya-! iti / tatrApi bahalagrahaNaM sarvatrAnuvartata eva, tasyaitadeva 20 mAzaya:--anena sUtreNa hi sAmAnyataH sarveSvapi kArakeSu prayojanaM yat yatra yasya pratyayasyArthAbhidhAne zaktidRSTA vAcyeSu ghan vidhIyata ityutsargatvamasya, karaNAdhikaraNa- | sa eva yathA syAditi / akartapadena kartubhinne vibhaktyartha yonArtha yoranaTa viziSya vidhIyate paratvaM ca tasyeti tayo- / gRhIte sambandhasyApi vibhaktyarthatvAt tatrApi pratyayaH rarthayoH sa eva bhaviSyati / yatra ca vyaJjanAntadhAtasthale / prApnotItyAzaGkA vArayati- atriti paryudAseta 60 so'pyapavAdena ghanA bAdhyate tatramA pravartatAM nAmetyanyat / | kArakAzrayaNAt sambandhena bhavati-devattasya pacyate 25 sampradAne udAharati-dAzante'smA iti-vAzaH iti- iti-uktaM caitat pUrvameva / padakRtyaM pRcchati-bhAvAkoM "dAzRg dAne" iti dAzudhAtoranena dhani-dAzaH, 'dAzante ! riti kimiti / uttarayati-pacaH iti-pacatIti-pacaH, asmai iti' ityavasthAyAm "edotaH padAnte'sya luka" | "ac" [ 5. 1. 46. ] iti kartari ac, kartRtvAdatra [ 1. 2. 27. ] ityakAralopaH, "edato'yAya" [ 1. nAsya pravRttirityarthaH / bhAvapadArtha nirvakti-bhAvo bhava-65 2. 23. ] ityaikArasyAyAdezaH, "svare vA" [1. 3. tyarthaH sAdhyarUpaH iti- bhavatehi AtmadhAraNamarthaH, 30 24. ] iti yakArasya lopaH, tasmin sati cAsandhI dA- sacAniSpannasya niSpattireva, tacca sAdhyatvameveti bhAvaH / zante'smAitIti / tAlavyopAntyo'yamiti-ayaM dAza- / taduktaM bhASye'pi "bhAve" [ 3. 3. 18. ] iti sUtrazabdo hi tAlavyazakAropAntyaH, zakArAntadhAtuniSpanna- | "athavA kRbhvastayaH kriyAsAmAnyavAcinaH / kriyAtvAt, na tu "dAsaga dAne" iti sakArAntena niSpanna iti vizeSavAcinaH pacAdayaH / yaccAtra pacaterbhavatirbhavati, 70 bhAvaH / athApAdAne udAharati-AharantyasmAdityA-na tadbhavateH pacatirbhavati / yacca bhavate: pacatirbhavati, na 35 hAraH iti-- AiparvAt "haMga haraNe" ityato ghaji vRddhI tat pacaterbhavatirbhavati / kiJca pacaterbhavatirbhavati? cAhAraH / kaizcit kartavajite kArake'bhidheye saMjJAyAmeva kriyAsAmAnyam / kiJca bhavate: pacatirbhavati? vizeSa:" ghjuktH| pANinIye'pi "akartari ca kArake saMjJAyAm" iti / ayamAzayaH-- sarveSvapi pacAdidhAtvartheSu bhavatyartha: Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAla sarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 3, sU0 18. ] svAbhAvika eva / uktaM ca hariNA sAdhyatvarUpo'nusyUtaH, na tathA pacatyartho vizeSarUpaH sarva dhAtvartheSvanusyUtaH, bhavatevizeSAbhidhAna eva pacati: prayujyata iti / ayamarthazca laukikadRSTAntenApi sAdhitastatra, tathAhi - " tadyathA - upAdhyAyasya ziSyo mAtulasya bhAgi5 neyaM gatvAha - upAdhyAyaM bhavAnabhivAdayatAmiti / sa gatvA mAtulamabhivAdayate / tathA mAtulasya bhAgineya upAdhyAyasya ziSyaM gatvAha- mAtulaM bhavAnabhivAdayatAmiti, sa gatvopAdhyAyamabhivAdayate / evamihApi pacaterbhavatI yat tannirdizyate / " iti / ayamAzaya: - bAcAryasyo 10 pAdhyAyatvadharmaH sAdhAraNaH sa bhAgineyaM pratyapyasti ziSyaM prasyapi, paraMtu mAtulatvaM ziSyaM prati nAsti, bhAgineyaM pratyevAsti / kintu to dharmo naikena zabdena pratipAdyau, kintu bhinnAbhyAM zabdAbhyAm / evaM pacateyoM dharmo bhavatyantargata: sa eva bhaavpdenaabhidhey iti / taduktaM yaH 15 Tena yathaikasmin vastuni mAtulatvamupAdhyAyatvaM ca bhinna sambandhAzrayaM parasparamabAdhena vyavasthita tathA pAkAdiSu vizeSarUpatA bhAvazabdasya vAcyaM ca sAmAnyamiti / taduktaM hariNA tadAha--- / "AkhyAtazabde bhAgAbhyAM sAdhyasAdhanarUpatA / prakalpitA yathA zAstre sa dhatrAdiSvapi kramaH // sAdhyatvena kriyA tatra dhAturUpanibandhanA / siddhabhAvastu yastasyAH sa dhanAdinibandhanaH / / " iti / ayamAzaya:- pacatItyAkhyAtazabde 'pac' iti dhAtubhAgaH, 'ti' iti pratyayabhAgaH tatra dhAtubhAgena sAdhyatvena pratItiH pratyayabhAgena ca siddhatvena sAdhanatvena vA kartR- 45 tvAdirUpeNa pratItiH / evaM ghaJantaprayoge'pi pacdhAtunA sAdhyatvenaiva pratItiH, pratyayabhAgena ca siddhatvenetyata eva - pAka ityatra puMstvasyaikasvAdezva saMkhyAyAH kartrAdikArakasya ca sambandhoM bhAsate / ato'yaM vizeSo dhatrAdipratyayakRta eva ' tadAgame hi dRzyate' iti nyAyAt 1 50 tatrAyaM dhatrAdividhiriti, tena dhanAdInAM tAdRzabhAvavAcakatvena, tadyoge teSAM sambandhe dhAtuparatvarUpe sati, liGgavacanabhedaH siddho bhavatIti- liGgabhedo vacanabheda sidhyatItyarthaH / tadeva darzayati- pAkaH, pAkAvityAdinA, 'pAkaH' iti ghaJante puMstvam, tathA 55 ca liGgAnuzAsane- "puMliGga ghaghaJI.... [1] iti, ghapratyayAntaM ghaJpratyayAntaM ca nAma puMliGgaM bhavediti tadarthaH / pacanamityanaDante napuMsakatvam / tathA ca liGgAnuzAsane- "...kRtyAH tAnAH khal ain bhAve'''''[9] iti bhAve vihitA ye kRtyAdyAstadantaM nAma napuMsakam 60 tAnA iti praSAda bahubacanirdezAcca Ana-anaT-anA gRhyante / 'paktiH' iti ktyante ca strItvamiti / tathA ca .....--"stryuktAH''' liGgAnuzAsane[6] iti, striyAmuktA vihitAH stryuktAstadantaM nAma strIliGgamiti tadarthaH, "striyAM kti:" [5. 3. 61.] ityanena kti: 65 striyAM vihitaH / "AcAryo mAtulaveti yathaiko vyapadizyate / 20 sambandhibhedAdarghAtmA sa vidhiH paktibhAvayoH // " iti / | tadevAha - kriyAsAmAnyaM dhAtvarthaH iti / yena yaducyate sa eva tadarthaM iti niyamenAha - sa dhAtunaivocyate iti / tatraiva ca tyAdayaH iti - AkhyAtavibhaktaya iti 25 bhAvaH, tanmAtre'bhidheye AkhyAtavibhaktyantasya ktvAtumAdeva prayoga iti / yadyapyeSvadhiko'pyartho bhAsate tathApi dhAtvarthamapi te vadantIti bhAva: / tyAdiSu vibhaSvA zrayavAcakatvamiti vaiyAkaraNasamayenAtra 'tatraiva va tyAdayaH' ityuktastatraivAbhidheye tyAdyantasya prayoga ityevArtha: kara30 NIyaH / yastu bhAvo dhAtvarthadharmaH iti- sAmAnyarUpeNa vartamAnasya sAdhyatvasya vizeSeNAvabhAsane hetuH sa taddharma eva, sa kIdRza ityAha- siddhatA nAma liGgasaMkhyAyogI sa dravyavad dhAtvarthAdanyaH iti - siddhatA - siddha svarUpeNa bhAsamAnaH saH, dravyavat liGgasaMkhyA [ kAraka ]35 yogI, yathA dravye liGga-saMkhyAsaMbandhastathA tatrApi, ata eva sa dhAtvarthAt sAdhyatvarUpeNa bhAsamAnAt, anyo bhinnaH / yuktaM caitat dhAtvarthavizeSakasya tasya dhAtvarthabhedaH 185 40 atredaM vicAryate- bhAvazabdena puMliGgenArthabhUtena vihitAH pratyayAH puMstvenaiva bhAvaM vakSyantIti sarvatra puMliGga eva bhAvo yukto na napuMsakatvAdipratItiryuketi kathaM liGgabheda iti cet ? na-liGgasya bhAvazabde'vivakSita - 70 svAt / taduktaM bhASye "bhAve" [ 3. 3. 18. ] iti sUtre - "bhAve sarvaliGgo nirdezaH / kiM prayojanam ? bhAve sarvaliGgo nirdezaH kartavyaH - bhutau bhavane Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 3, sU0 16-20. ] bhAve iti / kiM punaH kAraNaM na sidhyati / puMliGganAyaM kArake yA Tid bhavati / adhyayanamadhyAyaH, adhIyata itinirdeza: kriyate, eka vacanAntena ca / tena puMliGga eva / adhyAyaH, upetyAdhIyate'smAditi-upAdhyAyaH / TidvidhAbhAve ekavacane te pratyayAH syuH| strInapuMsakayodvivacana- nasAmarthyAt striyAM tirSAdhyate-upAdhyAyI upAdhyAyA bahubacanayozca na syU: / nAtra nirdezastantram / kathaM punaste- // 16 // 40 6naiva ca nAmanirdezaH kriyate. taccAtantra syAt / tatkArI ca bhavAMstadveSI ca? nAntarIyakatvAdatra puMliGgana nirdezaH . za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-iddo0| "iMG kriyate, ekavacanena c| avazyaM kayAcida vibhaktyA adhyayane" nityamadhipUrvo'yam / "yuvarNa." [5. 3. kenacicca linena nirdezaH kartavyaH / tadyathA-kazcida- 28.] ityalo'pavAdo'yam / bhAve-adhyayanamadhyAyaH / bhArthI zAlikalApaM satuSaM sapalAlamAharati nAntarIyaka- karmaNi-adhIyata iti-adhyAyaH / apAdAne-upetyA10 tvAt / sa yAvadAdeyaM tAvadAdAya tuSapalAlAnyutsRjati / dhIyate'smAditi-upAdhyAyaH iti, atra ghaJ vA 45 tathA kazcinmAMsArthI matsyAna sazakalAna sakaNTakAnAharati Tid bhavati, tasya phalaM darzayati-TidvidhAnasAmarthyAta nAntarIyakatvAt / sa yAvadAdeyaM tAvadAdAya zakalakaNTa khiyAM ktirbAdhyate iti-Tittvasya hi "aNaje0" [2.4 kAnyutsRjati / evamihApi nAntarIyakatvAt puMliGgena 20.] ityanena striyAM DIpratyayaH phalam, atha yadi striyAM nirdezaH, ekavacanAntena ca / natra nirdezastatvamA kayAktirbhavet tadA TidvidhAnameva viphalatAM brajediti vidhAna15 cid vibhaktyA kenacicca liGgena nirdezaH kartavyaH / / " . sAmarthyAt tirbAdhyata ityarthaH / na cAtra prakaraNe'sarUpa-50 iti / vidhyabhAvasya jJApitatvena ghanA bAdhitaH tirna syAdeveti ayamatra niSkarSaH yadyapi zabdena yo'rthaH pratipAdyate tadvAdhanArtha striyAM TittvavidhAnamapArthakamiti vAcyam, yalliGgasaMkhyAyuktastasyaivAbhidhAyakena tena bhAvyamiti sAjAtyAt prakRtyAzrayasyaiva bAdhaH syAnna tu strItvarUpArtha"striyAM bhAve" iti sAmAnAdhikaraNyena sambandhAsambha- syAta svAtvarUpAthAzrayA syeti strItvarUpArthAzrayanimittaM ktipratyayaM bAdhituM Titva20 vAt striyAmakartari ca kArake tin pratyaya: syAt, bhAve / syAvazyakatvAt, kRte ca Tittve tasya striyAmeva sAphalyena 55 tu pusi / evaM napuMsake bhAve kta: ["klIbe kta:" [ 5.3. strItvanimittasyApi tasya [ktipratyayasya ] anena bAdhaH 123. ] ityatra cAkartari ca kArake ityasya nivRttatvAt sidhytiiti| tathA cApAdAne vA TittvAt yadA TittvamAkartari ktaH syAt, bhAve tu puMsi | dvivacanabahuvacanayozca zrIyate tadoktasUtreNa DIH, TittvAnAzrayaNe tu "At" pAko pAkA ityAdau pratyayA na syuriti prApnoti / [2. 4. 18. ] ityAp bhavati, tadevodAharaNayugalena 25 tathApi sattvabhUtasyArthasya vinA liGga saMkhyAM ca nirdeSTa- sUcayati-upAdhyAyo, upAdhyAyA, iti-upetyAdhIyate- 60 mazakyatayA tayoH zabdenopAdAnam / zabdasaMskAramAtrameva syA itIha vAkyam / yadA tUpAdhyAyasya strIti dhavatadupAdAne prayojanam, kintu prayogamUlatvAd vyAkaraNa yogo vivakSyate tadA "mAtulAcAryopAdhyAyAd vA" [2. smRteH, prayoge ca sarvaliGasaMkhye bhAve pratyayAna, 4. 63. ] iti nityaM DayAM tadyoge ca vA 'An' ityadarzanAdiha liGga-saMkhyayoravivakSeti mantavyam / atra / mantAgame-upAdhyAyAnI, upAdhyAyIti / sarvatra pani 30 pratyayamAtrasya vidheyatvenArthasya ca lokasiddhatvena "nAmino" [4. 3. 51. ] iti vRddhAvAyAdezaH 65 siddhasya ca vidhAnAbhAvAdanuvAdyatvamevetyanuvAdya ca // bAdanavATAvaralesa - // 5.3.16. / / liGgasaMkhyayoravivakSAyAH sarvavAdisammatatvenAtra 'bhAve' ityatrApi tadavivakSA saMgateti tattvam // 5. 3. zrI vAyu-varNa-nivRte / 5. 3. 20. // ta0 pra0-'za' ityasmAd bhAvA'karborvAyvAdiSvaryeSu --- - --- ghaJ bhavati / zoryate auSadhAdibhiriti-zAro vAyuH, mA35 iGopAdAne tu Tid vA / 5. 3. 16. // linyena zoryate iti-zAro varNaH, nivRtaM nivaraNaM prAvara- 70 ta0pra0-iGo dhAtormAvA'kAja bhavati, apAdAne tu / NamityarthaH, nizIryate zItAipadravo yena tat-nIzAro Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 20-22.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 187 nivRtam, "gauriyAkRtanIsAraH prAyeNa zizire kRzaH" nivRtA dyUtopakaraNamiti kazcit, "niyamena vRtA' ityanvarthAt, zArairiva kIDitam / eviti kim ? zaraH // 20 // nirameH pa-lvaH / 5. 3.21 // ta0 pra0-'pU' iti pUga-pUkoH sAmAnyena prahaNam, niramipUrvAbhyAM yathAsaMkhyaM pU-lUbhyAM paro bhAvA'koMrghaja bhavati / niSpUyate-niSpAvaH, abhilAbaH // 21 // 40 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zrola ! "zaza hiMsA-! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nira0 / pUdhAtuddhiyAm" zIryate auSadhAdibhiriti-zAro vAyuriti-! vidhaH-"pUG pavane" iti, "pUgz pavane" iti ca, tatra atra karmaNi ghan, tasmin pare ca vRddhiH| mAlinyena kasya grahaNamityAzaGkAyAmAha-'pU' iti pUga-pUDoH zIryata iti-zAro varNaH iti-atrApi karmaNi patra, / sAmAnyena grahaNamiti-vizeSAnupAdAnena vizeSagrahaNe zAraH karburavarNaH / nivRtapadArthamAha-nivRtaM nivaraNa- | vinigamakAbhAvAdubhayorgrahaNamityarthaH / yathAsaMsthamiti-45 10 miti, naitenApi spaTAvagatirityAha-pAvaraNamityarthaH / * yathAsaMkhyamanudeza: samasaMkhyAkAnAm * iti nyAyena iti-zItAdiduHkhopazamanahetunivaraNamucyata iti bhAvaH / nirupasargeNa puvaH sambandhaH, abhinA ca luvaH / nan ca kvacit nivaraNasthAne nivAraNeti paatthH| nizIryate ! 'pUm pUDa lU' iti trayo dhAtavaH, upasagauM tu dvau, ata: zItAdhUpadravo yena tat-nIzAro nivRtamiti- atra saMkhyAvaiSamyAd yathAsaMkhyena na bhavitavyamiti cet ? na-- karaNe ghana , "ghaJyupasargasya bahulam" [3. 2. 86.] pUrUpamutsthAnusandhasAmAnyamekameva, tato nAsti vaiSamyami-50 15 iti dIrghatvam, nIzAro himAnilAmahaM vastramityarthaH / tyadoSaH / evaM nirdezasAmyAt 'nis nira' ityubhayorapi 'bAhulakAt paramapyanaTaM ghaM vA bAdhate ghan pratyayaH' iti grahaNam / niSpUyate iti karmaNi ghaJi vRddhAvAvAdeze lghunyaaskaarH| uktArthe prAcInakaviprayogamAha--"gau- "nirdu bahirAviSprAduzcaturAm" [2. 3. 6.] iti Satve rivAkRtanIzAraH prAyeNa zizire kRshH|" iti- | ca-niSpAvaH, ayaM kaDaGgare rAjamAye zvetazimbidhA akRtazItanivAraNa ityarthaH / prakRtasUtre'rthaparigaNanAd : nyAdau ca vartate, evaM karaNe'pi bhavati, tathAhi- niSpUyate 55 20 dyUtopakaraNaviSaye kathaM zArazabdasya prayoga ityAzaGkA- : tuSAdyapanayanena zodhyate'neneti- nippAva: sUrpAdivAyau, yAmAha-nivRtA dhRtopakaraNamiti kazciditi, tatra tena hi khalasthadhAnyAdikaM kaDaGgarAdizUnyaM karoti / hetumAha-niyamena vRtA' ityanvarthAditi-dyUtakrIDAyAM , ' lUgz chedane" abhilavanam-abhilAvaH / / 5. 3. 21. // niyamanaM zArisvIkArazca bhavati, tatra kaviprayogamAhazArariva krIDitamiti, "zAraH zArizca khelanI' itya rorupasargAt / 5. 3. 22 / / 25 bhidhAnacintAmaNiH / samAhArasamAsena nirdezAt tasya / ta0pra0-upasargapUrvAd rauterbhAvA'koMrghatra bhavati / 60 hrasvatvena sUtre nirdeza iti tatsaMgrahaH / nacaiva mati / . saravaNaM-saMrAvaH, uparAvaH, virAvaH / upasargAditi kim ? ravaH / sAMrAviNamityatra jin bAdhakaH / kathaM rAvaH ? nivatagrahaNAbhAve prAvaraNe kathaM zudhAtordhajiti gauri. : vAkRtanIzAraH" iti mahAkaviSayogaH kathaM maMganA-ba miti vAcyam, ubhayostantreNa nirdezastrIkArAt / tattva- za00 nyAsAnusandhAmam- ro0 / "ruk zabde" 30bodhinyAM tu-'nanu dakSiNaprasavyagAminA zArAgAmiti : bhAve--saMravaNaM-saMrAvaH, evamuparavaNaM viravarNAmati-65 kathaM prayogaH ? vAyuvarNetyarthaparigaNanAditi ce? uparAvaH, virAvaH / "yuvarNa 0" [ 5. 3. 28. ] ityaabAhuH-ata eva bArtikaprayogAdakSeSvapi zuNAteghana' : lo'pvaadH| padakRtyaM pRcchati-upasargAditi kimiti, ityuktam / padakRtyaM pRcchati-eSviti kimiti, uttara- : uttarayati- ravaH, atropasargataH paratvAbhAvAdasyApravRttI yati-zaraH iti-zaNanti teneti zaraH "panAmni gha:" 'yuvarNa0" [ 5. 3. 28. / ityat bhavatItyarthaH / anena 35 [ 5. 3. 130. ] iti ghaH / atra bANAdyarthatvena pari- vihitasya gho vizeSato rudhAtovihitatvamiti sarvadhAtu-70 gaNitArthAbhAvAnnAsya pravRttiH / / 5. 3. 20. // bhyaH sAmAnyena vihitasya jino bAdhakatvamityAzaGkayA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 3 sU0 23-24. ] sArAviNamityatrAyameva syAditi saMdehamapAkaroti-- sAM- rgAdityeveti, vyAvatyaM darzayati- bhAvaH iti- atra rAviNamityatra jina bAdhakaH iti, ayamAzaya:- yadi . pUrveNa ghaJ. evaM zrAyaH, ghAsaH ityatrApi jJeyam / nanu sarvo'pi viSayo'sya sUtrasya "abhivyAptau bhAve'na-jin" - bhUdhAtoruvarNAntatvena zridhAtorivarNAntatvena ca "yuvarNa." [5. 3. 90: ] iti pareNa sUtreNa vyApta: syAt, syA- , [ 5. 3. 28. ] iti sAmAnyamRtraNava siddharanenAlo 40 5 didaM sUtraM tasya bAdhakam, kintu tayA nAsti, abhivyA- vidhAna nirarthakamiti cet ? atrAha- bhU-yorupasargA- . pteranyatrAsya cAritArthyAditi paratvAt so'sya bAdhaka : deveti niyamArthamiti- upasargAt paratva evAla nAnyaiti / samantAd rAva iti "abhivyAptI." [5. 3. veti bhAvAkoMrbhavaH zraya iti prayogo neti bhAvaH / va10.] iti jini tataH svArthe "nityaM na-jino'Na" ; cicca kaviprayoge bhavaterapyala bhAve paThyate, yathA kAli[ 7. 3. 58. ] ityaNi "no'padasya taddhite" [ 7. 4. ! dAsena raghuvaMze 45 1061. ] iti prAptasyAntyasvarAdilopasya "anapatye" ! "diza: prasedurmaruto vavuH sukhAH [7. 4. 55.] iti niSedhe sAMrAviNamiti / kathaM prdkssinnaacihvirgniraadde| rAvaH ? iti- upasargataH paratvAbhAve'pi kathamiha dhaJ babhUva sarvaM zubhazaMsi tatkSaNaM iti zaGkAzayaH, uttarayati-bahalAdhikArAditi- bahu- bhavo hi lokAbhyudayAya tAdRzAm / / " - lAdhikArabalAt cidapasargAbhAve'pi bhavatItyarthaH, anya- | iti padye bhava ityasya bhAve prayogaH kRtaH, sa ca bAhu-50 15thA bahulAdhikArI viphalo bhavet / / 5. 3. 22. // lakAdeva samAdheyaH / evamupasargapUrvakatve kathaM ghaniti -: zaGkate- kathaM prabhAvaH, vibhAvaH, anubhAvaH ? iti, bhU-prayodaDala / 5. 3. 23. / / tasyApi tadeva samAdhAnamityAha-bahulAdhikArAditi / ta0 pra0-'mazri ad' ityetebhya upasargapUrvebhyo bhAvA- nanviyamagatikagatiriti cet ? atrAha- prakRSTo bhAva korala pratyayo bhavati / prabhavaH, vibhavaH,saMbhavaH; prazrayaH, / iti prAdisamAso veti- bhavatevi saMsAdhya pazcAt 55 pratizrayaH, saMzrayaH praghasaH, vighasaH, saMghasaH / upasargA-"prAtyava." [3.1.47.] iti prazabdasya bhAvazabdena saha 20 vityeva-bhAva:, zrAyaH, ghAsaH / bhU-yorupasargAdeveti samAsa iti bhAvaH / lakArasyAnubandhasya prayogArthatvAniyamAcaM vacanan / kayaM prabhAvaH, vibhAvaH, anubhAvaH? bhAvasya dRztayA tatphalamAha- "miga-mIgo'khalacali" bahalAdhikArAta, prakRSTo bhAva ityAdiprAvisamAso thaa| 4.2... ityatra vizeSaNArthaH iti-tatra cAli lakAro "miga-mIgo'khalacali" [ 4. 2.8.] ityatra AtvaM paryadasyate, ayameva cAla agre gacchati, tathA ca 60 vizeSaNArthaH // 23 // 'yuvarNa." [ 5. 3. 28. ] iti vihite'li maya izyA25 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- bha0 / "bhU sattA-dau "miga-mIyo0" [4. 2.8. ] ityAtvaM neti bhAvaH / yAm' upasargavazAca dhAtoraneko'rthaH prakAzate, yathA / tadarthamanubandhAntarakaraNe tasyaiva ca "mig-mIgo." ityatra prabhavatIti svAmyarthaH prathamata upalambhazca / parAbhavati vizeSaNe ca na ko'pi vizeSa iti na tadAzanIyamiti paribhavati abhibhavatIti tirskaarH| saMbhavatIti janmArthaH : lakAra eva paThanIya iti bhAvaH / / 5. 3. 23. / / 65 pramANAnatirekeNa dhAraNaM c| anUbhavatIti saMvedanam / 50 vibhavatIti vyApti: / AbhavatIti bhAgAgati: 1 udbhava nyAdo navA / 5. 3. 24. / / tauti udbhedaH / pratibhavatIti lagnakatvamiti / bhavate. ta0 pra0-nipUrvAvaderali ghaslubhAvo'kArasya dIrghatvaM sopasargAdanenAli guNe-prabhavaH, vibhavaH, saMbhavaH / ' na ca vA nipAtyate / myAdaH, nighasaH // 24 // * "vig sevAyAm" prazrayaH, pratizrayaH, saMzrayaH / "adaka za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-nyaa0| nipAtanasUtra bhakSaNe" iti sopasargAdatterali 'ghaslu sanadyatanIdhapracali" midam, tatra prakRti pratyayaM nipAtyaM ca darzayati-nipUrvA- 70 35 [ 4. 4. 17. ] iti ghasAdeze-praghasaH, vighasaH, . daderali0 ityAdi, pUrveNAl prApta eva, kevalaM 'ghaslu' sNghsH| upasargAdityasya pUrvasUtrAdanuvaterAha-upasa- Adezo'nena vikalpyate'to vA dIrghatvaM c| nipAtane Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, sU0 25-26.] kalikAlasarvakadhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 189 nyAda iti, nipAtanAbhAve ca pUrveNa nighasa iti // 5. riti bhAvaH / sopasargAt kaNeranena vA'li pakSe pani ca3. 24. / / prakvaNo vINAyAH, pravANo vINAyAH iti, atidisaM-ni-vyupAd yamaH / 5. 3.. 25. / / zati-evaM-nikkaNaH, nikANaH iti- pUrveNApi tathA ta0 pra0- ebhya upasargebhyaH parAva yame vA-koM- siddho na vaiNArthapratItiH / padakRtyaM pRcchati-vaiNa iti 5rala vA bhavati / saMyamaH, saMyAmaH: niyamaH, niyAmaH : kimiti, uttarayati- prakvANaH zaGgalasyeti- atra 40 viyamaH, viyAmaH; upayamaH, upayAmaH // 25 // ghava bhavati / nanu vaiNe'rthe'nena sopasargAdeva vAl vi - dhIyata iti nirupasargasya kathaM kaNaH kvANa iti zaGkateza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sa-ni0 / 'sam ni vi kathaM kaNaH kANo vINAyAH iti, samAdhatte- "navA upa' eSAM samAhAraH / "yamaM uparame" uparamo nivRttiH, kaNa"5.3.46.] ityAdinA sAmAnyena vidhA da vA'li pakSa pani ca-sayamaH, sayAmaH nAda baiNe'pi bhavatIti-sAmAnyato vihitasya vizeSe'pi 45 10 niyamaH, niyAmaH; viyamaH, viyAmaH; upayamaH, sAmAnyadharmamAdAya prayoge bAdhakAbhAva iti bhAvaH / sAupayAmaH / / 5. 3. 25. / / mAtye vizeSaprayogo'nucito na tu vizeSe sAmAnyaprayoga nernada-gada-paTha-svana-kaNaH / 5. 3. 26. // iti bhAvaH, yathA manuSyo'pi jIva iti kathayituM zakyate, ta0pra0- nerupasargAta parebhya ebhyo bhAvA-korala ' na tu pazurmanuSya iti, tathA kANakaNayorvAdyAntarazabde pratyayo vA bhavati / ninavaH, ninAvaH, nigadaH, niyAdaH vINAzabde ca prayogaH sukaraH / kaNakANazabdo zabda-50 16 nipaThaH, nipAThaH; nisvanaH, nisvAnaH; nikaNaH, nikANaH rUpArthe eva vartete kintu vINAzabdasAnnidhyAt tatra viinnaa||26|| bhavatvaM pratIyata iti niSkarSaH / / 5. 3. 27. / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- ne0 / 'nada gada paTha yavarNa-va-ha-vaza-raNa-gamad-grahaH / 5. 3. 28. // svana kaN' eSAM samAhAraH / "Nada avyakte zabde" "gada ta0 pra0-'upasargAda vA iti ca nivRttam / ivarNAntevyaktAyAM vAci" "paTha vyaktAyAM vAci" "svana zabde" bhya uvarNAntebhyo va-ha-vaza-raNa-gamibhya RkArAntebhyo 55 20 "kaNa zabde" zabdaH shbdkiyaa| nipUrvAdebhyo vA'li mahezca dhAtormAvADakorala bhavati / dho'pavAvaH / pakSe pani ca-ninadaH, ninAdaH; nigadaH, nigAdaH; cayaH, nizcayaH jayaH, kSayaH, krayaH, yavaH, ravaH; navaH; .nipaThaH, nipAThaH; nisvanaH, nisvAnaH; nikraNaH, stavaH, savaH, pavaH; vAra:, pravaraH baraH, AdaraH, vazaH, nikANaH / / 5. 3. 26. // raNaH, gamaH, avagamaH, ka-karaH, gagaraH, tR-taraH dR-varaH, vaiNe kvaNaH / 5. 3. 27. / / zu zaraH, grahaH / kathaM bAraHsamUhaH, vAro'vasaraH, vAraH kriyA-60 25 ta0 pra0- vINAyAM bhavo-baiNaH, vaiNe'yaM vartamAnAdu- bhyAvRttiH? bahulAdhikArAd dhana / parivAra iti tu pasargapUrvAt kaNevA'katroral vA bhavati / prakaNo vI- : NyantAdaci siddham // 28 // gAyAH, prakANo vINAyAH; evaM-nivaNaH, nikANaH / / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-yuvarNa / upasargAda vaiga iti kim ? prakANaH zRGgalasya / kathaM kaNaH kvANo : veti nivRttamiti- "AGo ru-plo:" [ 5. 3. 46. ] vINAyA:? "navA kaNa." [ 5. 3. 48. ] ityAdinA iti sUtrakaraNAdityarthaH, tathA cAnupasargAdapi nityameva, 65 30 sAmAnyena vidhAnAta baNe'pi bhavati // 27 // ala eva na tu ghajiti bhAvaH / tadAha- ghaJo'pavAdaH za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-vainne0| vaiNapadaM vyA- ' iti / izva uzca-yu, tAdRzazcAsau varNazca- yuvarNaH, khyAti- vINAyAM bhavo vaiNaH iti / dvandvAnte zrUyamANatayA pratyekamanvayo varNazabdasya, vize"nikANo nikkaNa: kANaH kvaNa: kvaNanamityapi / SaNatayA vijJAnAzca tadantavijJAnamityAha-ivarNAntebhya vINAyAH kaNite prAdeH prkaannprknnaadyH||" . uvarNAntebhya iti, vRprabhRtInAM svarUpeNa grahaNamityAha-70 35 ityamareNApi vINAyAH kaNite tasya prayuktaravAvagate- , vR-ha-vaza-raNa-gamibhya' iti, 'Rtu' ityanena RkAro Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| pA0 3, sU0 26-30. ] - grAhyaH, tasya vizeSaNatayA vivakSaNAt tadantavijJAnami- ityanena napuMsake'naT vidhIyate, tayonivRttyarthamityarthaH, tyAha- RkArAntebhyaH iti grahe: svarUpeNa grahaNami- | viziSya vihita eva to nivartayituM zaknotIti bhAvaH / tyAha-grahezva dhAtoriti / "ciMgT cayane" ato'li "vRSU secane" varSam / "tribhIk bhaye" bhayam / "dhana guNe ca-cayaH, 'nira'pUrvasya tu nizcayaH / "ji jaye" : zabde" dhanyata iti-dhnm| "vana zabde" vanam 140 5jayaH / "kSi kSaye" kSayaH / "DukIMgaza dravyavinimaye" "khala. saMcaye ca" cakArAcalane, khalam / "padic gato" krayaH / "yuk mizraNe" yavaH / "ruk zabde" ravaH1 gatiryAnaM jJAnaM ca, padam / "yujic samAdhau" samAdhi"Nuk stutau" navaH / "STuMgk stutI" stavaH / zcittavRttinirodhaH, "yujapI yoge" yugamiti, nAtrA"lagz chedane" lavaH / "pUG pavane" "pUgz pavane" levApi tu nipAnAt kAryAntaramapItyAha- atra rathAGga pavaH / "vRgT varaNe" "vRz saMbhakto" varaH, pravaraH / kAlavizeSa-yugmeSvala gatvaguNAbhAvI ca nipAtanA- 45 10 "haM Adare" daraH, AdaraH / "vazaka kAnto" kAnti- : diti / kvaciccAnar3a bhavati vizeSavinigamakasattve, yathA ricchA, vshH| "raNa zabde" raNaH / "gamlu gatau" , varSaNamityatra, tatra ca paspazAhnikasthaM bhASyaM mAnam, tatra gamaH, avgmH| "kRta vikSepe" "kaza hiMsAyAm" hi vidhA baddho vaSabho roravItIti mahodevo mAnAkaraH / "gRt nigaraNe" nigaraNaM bhojanam, "gRz zabde" | vivezetyasya vyAkhyAnAvasare vRSabho varSaNAditi tenoktam / garaH / "tR plavanataraNayoH" taraH / "dRz vidAraNe" evaM ca "avarSaNaM cApyativarSaNaM ca devo na jAnAti kuto 50 15 daraH / "zRz hiMsAyAm' zaraH / "grahIz upAdAne" mnussyH|" ityAdinItiprayogA api vyaakhyaataaH| atra upAdAnaM svIkAraH, grahaH / zaGkate-- kathaM vAraH samUhaH, / napuMsake vihita eva pratyayo nivartyaH sAjAtyAnna tu vijAvAro'vasaraH, vAraH kriyAbhyAvRttiH ? iti- yadi ca tIyaH sAmAnyena vihita ityAha-anapuMsakaktastu asarUpaghano'pavAdo'yaM tahiM kathaM vArazabdasya samUhAdiSu prayoga vidhinA bhavatyeveti, tadudAharati-vRSyate sma-vRSTa iti zaGkAzayaH, samAdhatte-- bahulAdhikArAda ghaniti ! ' meghena, bhItaM baTuneti- atra "tat sApyAnApyAt karma-55 20 parivArayatItyarthe parivAra ityatra na ghana kintu "ac" bhAve kRtyaktakhalAzca" [3.3.21.] iti sAmAnyato [ 5. 1. 46. ] iti kartari acpratyaya eveti samartha- / bhAve ktaH, na nasake, evaM satyapi "kRtyAH ktAnAH khala yati-parivAra iti tu NyantAdaci siddhamiti / / 5. bina bhAve" [ 1] iti liGgAnuzAsanavacanAnapuM3. 28. // : sakatvaM vijJeyam / bhanvekA liGgAnuzAsanena napuMsakatvaM - darzitamaparatra "klIbe kta:" [ 5. 3. 123. ] iti sUtre-60 - varSAdayaH klIbe / 5. 3. 26 // NApIti ko'nayovizeSa iti cet ? ucyate- liGgAnu25 ta0 pra0-varSAdayaH zabdA alantAH valIbe yathAdarzanaM zAsanena napuMsakatvavidhAnaM kAntasya na tu ktavidhAnam, mAvAkoMnipAtyante / napuMsake ktA'nanivRttyartha vaca- sUtreNa ca napuMsake ktavidhAnamiti vizeSaH, kiJca napuMsakanam / varSa bhayaM dhanaM vanaM khalaM padam / yugam, atra rathAGga- vihitaktasya kartari "vA klIbe" [2. 2. 62. ] iti kAlavizeSa-yugmevvala gatvaguNAbhAvau ca nipAtanAt / vA SaSThI bhavati, yathA mayUrasya mayUreNa vA nRttamiti, 65 anapuMsakatastu asarUpavidhinA bhavatyeva-vRSyate sma-vRSTaM anyaktasya kartari tu "ktayorasadAdhAre" [ 2. 2. 61. ] 30 medhena, bhItaM baTunA // 26 // iti SaSThIniSedhAt tRtIyaiva bhavati, yathA prakRte / "vRSU za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-varSA / yathAdarzana- secane" asyodittvena ktvi veTtvAt kte pare "veTo'pataH" / miti-nipAtanasyAbhidhAmUlakatvAd yathAbhidhAnameva pratya- . [ 4. 4. 62. ] inITo niSedhe- vRSTamiti / "mibhIka yena bhAvyamiti bhAvaH / klIbe iti viziSya nipAtanasya . bhaye" ataH kte'nusvAresvAdiDabhAve- bhItamiti // 5.70 ki prayojanamiti ceta? aAha-nasake ktA'naDa- . 2. 26. 35 nivRttyarthaM vacanamiti- "klIbe kta:" [5. 3. 124.) : samudojaH pazau / 5. 3. 30 // ityanena napuMsake to vidhIyate, "anaT" [5. 3. 124.] / ta0 pra0-samuyAM parAdajateH pazuviSaye dhAtvarthe / ktA'naD- . 3. 26. / / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, sU0 31.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte vartamAnAt bhAvA-korala bhavati / samajaH pazUnAm, / maNettAvistham-"prajAyate'smin pazUnAM garbhagrahaNakAlaH samUha ityarthaH; udajaH pazUnAM, preraNamityarthaH / samuda prajanastatra, "na janavadhaH" [4. 3. 54. ] iti patri iti kim ? vyAjaH pazUnAm / pazAviti kim ? . vRddhayabhAvaH / strISu puMsA prathamamupasaraNamupasaraH "sasamAjaH sAdhUnAm, udAjaH khagAnAm // 30 // slahaH prajanAkSe" [5. 3. 31.] ityal" iti / zabdakalpadrume ca upasarazabdavyAkhyAnAvasare-'strIgavAdiSu 40 5 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-smu0| "aja kSepaNa puMgavAdInAM prathamagarbhAdhAnAya maithunAbhiyogaH' ityevamoM ca" cakArAda gatI, saMbIyata iti-samajaH iti, tadartha- ! nirUpita: 1 evaM ca garbhAdhAnAya saraNaM prayogArthatayA mAha-pazanAM samaha ityarthaH iti / udajaH iti, ! lbhyte| yadyapi prajananaM prajana iti vyutpattyA prasUtireva tadarthamAha-pazanAM prernnmityrthH| padakRtyaM pRcchati- prajanazabdasya vAcyo'rthastathApi prazabdabalAdatra tasyAnyA samada iti kimiti, vyAjaH pazUnAmityuttaram, atratvaM yathA pratiste ityatra prAdurbhAva iti tattvabodhinyA-45 10 ghajeva bhavati / punaH pRcchati-pazAviti kimiti, utta- muktam / kaumudyAM ca prajanaM prathamagarbhagrahaNamityuktam / rayati-samAjaH sAdhUnAm, udAjaH khagAnAmiti- tatroktaM tattvabodhinyAm-'kAzikAnurodhenedamuktam / prathama "samajastu pazUnAM syAt samAjastvanyadehinAm" iti haimaH, I ditIyaM ve dvitIyaM vetyanAgrahaH kintu garbhagrahaNamityanye' iti / atra ghaneva bhavati / ghali ali vAjerna vIbhAvaH ''agha- "aca- "grahIza upAdAne" ato'li-akSANAM glahaH iti, glaha sAmAna kyabalacyajevI" [ 4. 4. 2. ] ityatra tayorvarjanAt : zabdArthamAha- grahaNamityarthaH iti, rasya latvaM kuta ityA-50 15 / / 5. 3. 30. // zaGkAyAmAha- grahaH sUtranipAtanAllatvamiti- sUtre rasthAne lakAranirdezarUpanipAtanabalAdatra latvamityarthaH / sR-glahaH prajanA'kSe / 5. 3. 31. / / tathA cAkSakarmakagrahaNamiti bhAvaH / prakArAntareNa sAdhanata0 pra0-sati-glahibhyAM yathAsaMkhyaM prajanA'kSaviSaye / dhAtvarthe vartamAnAbhyAM mAvA'katrorala bhvti| gavAmupa mAha- glahiH prakRtyantaraM veti- "glahau grahaNe" itya nya eva dhAtustasya glaha iti prayogaH, tathA ca na nipAta-55 saraH, pazUnAmupasaraH, "vInAmupasaraM dRSTA"; prajano garbha nAzrayaNamiti bhAvaH / svopajJAbhidhAnacintAmaNI tu20 grahaNam, tadartha strISu puMsAM prathama saraNamupasara ucyate / "tatpaNo glahaH" ityuktam / tadvRttizcettham-"paNyate paNo akSANAM glahaH, prahaNamityarthaH, praheH sUtranipAtanAllatyam, bandhakaH, teSu akSeSu paNastatpaNaH, akSANAM grahaNaM glahaH glahiH prakRtyantaraM vA / prajanA'kSa iti kim ? upa "sR-glahaH prajanAkSe" [5. 3. 31. ] ityal grahezca sAro mRtyai rAjJAm, glahaH glAho vA pAdasya / kathaM parisaraviSameSuloDhamukto ? adhikaraNe punAmni ghena nipAtanAd latvam, glahiH prakRtyantaraM vA" iti / ko-60 25 siddham // 31 // mudyAM ca- "akSazabdena devanaM lakSyate, tatra yat paNarUpeNa grAhya tatra glaha iti nipAtyate" ityuktam / tathA ca za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-s0| "sRgato" | 'akSANAM glahaH' ityasyAkSadevanaviSayako grAhyaH padArthaH upapUrvAdato'li guNe ca- gavAmupasaraH, pazUnAmupasaraH * paNarUpo dravyAdiriha glahazabdArtha iti karmavyutpattiriiti, etadarthe kaviprayogamAha-"vInAmupasaraM dRSTavA" ! heti tadAzayaH / udAharaNatvena ca "vyAtyukSImabhisaraNa- 65 iti- bInAM pakSiNAmityarthaH / sUtrArthasamanvayAya prajana- / lahAmadIvyan" iti mAghakaviprayoga uktaH / ayaM prayogo 30 padArthamAha- prajano garbhagrahaNamiti- atra prajanapadA- jalavihAravarNanasamaye kRtaH, zrIkRSNasya bhaTAH strIbhiH bhidheyaM garbhagrahaNaM prayogaviSayatayA nirdiSTaM na pratyayArthaH, / sahAbhisaraNaM svayameva rataye samIpagamanameva glahaH paNatadviSayataiva pratyayArthaH, tathA cAha- tadartha khISu paMsAM bandho yatra tAdRzIM vyAtukSIM parasparajalasecanakrIDAm prathamaM saraNamupasara ucyate iti- upasargabhUtopazabda- | adIvyan dyUtarUpeNa cakrurityarthaH / padaprayojanaM pRcchati- 70 syAdyArthakatvena prathamamityarthalAbhaH, saraNaM dhAtupratyayo- 'prajanAkSa iti kimiti, uttarayati- upasAro bhRtyai 35 bhayasahakRto'rthaH, "prajane syAdupasaraH" ityabhidhAnacintA- rAjJAmiti- bhRtivetanaM tadartha nRpasamIpagamanamityarthaH / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0, 3, sU0 32-34. ] glahaH, glAho vA pAdasyeti- pAdasya grahaNamityarthaH, / 'lantau nipAtyete / sammadaH kokilAnAm, pramadaH kanyAtatra glaha iti "glahau" grahaNe ityasya bAhulakAd nAma / harSa iti kima ? saMmAdaH, pramAdaH / "saMprAnmade" ghaartha ke rUpam, pani glAhaH, iti / parisara ityAdiprayogaH ityanuktvA nipAtanaM rUpanigrahArtham, tenopasargAntarayoge kathamiti, zaGkate-kathaM parisaraviSameSuloDhamuktau' ? na bhavati-prasaMmAdaH, saMpramAdaH, abhisamAdaH // 33 // 40 0 zata, samAdhatte- adhikaraNa nAmni ghena siddhamiti. "puMnAmni ghaH" [5. 3. 130.] iti puMsa: saMjJA- anya - asya prapUrvasya pramadaH, sampUrvasya ca sammadaH / pakSiNAM harSeyAmadhikaraNe ghapratyaye parisara iti siddhayatItyarthaH, pari- sammadaH kokilAnAm, bAlikAnA harSe-pramadaH kanyA poti saranti tasminniti parisaraH paryantabhUH // 5. 3. 31. / / nAm / padakRtyaM pRcchati-harSe iti kimiti, uttarayatiparmAne / 5. 3. 32. // sammAdaH, pramAdaH iti / laghunA yogena siddhe guruyogasya 45 10 ta0 pra0- paNeni'rthe vartamAnAda bhAvA'korala nipAtanAdiphalakatApratItirbhavati, tazca neha kimapyalAkSabhavati / bhUlakapaNaH, zAkapaNaH, paNyata iti paNaH, mUla Nika kArya labhyamiti guruyogo vyartha ityAzaGkate-'samprAkAdInAM saMvyavahArArtha parimito muSTirityarthaH / mAne nmadaH" ityanuktvA nipAtanaM rUpanigrahArthamitiiti kim ? pANaH / paJo'pavAdo yogaH // 32 // "samprAnmadaH" ityuktI hi kathazvidanayorupasargayorupapadatve sati pratyaya: syAt, tathA cAnayoH sahopapadatve upasargA-50 za0ma0 nyAsAnasandhAnama-paNe0 'paNi vyava- gopaTa vA pratyaya: syAta sa cAnie ityaktaM15 hArastutyoH" mUlakasya paNo mUlakapaNa', zAkasya paNa' / rUpani grahArthamiti, 'saMmadaH, pramadaH' ityevaM rUpaM syAt na . zAkapaNaH. paNazabdo'tra karmaNi niSpanna ityAha-paNyata svatyadityartha: / prasaMmAda iti-- ubhayoH saha prayoge iti paNaH iti / paNazabdasya mAnatvaM paricAyayati- pati bhAvaH / parvamekopasargayoge pramadasaMmadI saMsAdhya mUlakAdInAM saMvyavahArArtha parimito muSTirityarthaH pazcAdupasargAntarayogavivakSA tu zakyata eveti sampramadaH 55 iti-parimito mitaH paricchinnaH, dvayostrayANAM caturNA [samyak pramada ityarthe ] prasammadaH [prakRSTaH sammada 20 vA mUlakAdidravyANAM yo maSTiH parimANavizeSo badhyate / ityarthe ] iti bhavatyeveti // 5. 3. 33. / / saMvyavahArArthaH sa mUlakapaNa ityAdinA zabdenAbhidhIyate / ... zAkavaNijaH ketRNAM parijJAnAya kiyatA mUlyena kiyalla-! hano'ntarghanAntarghaNo deshe| 5. 3. 34. / / bhyamiti nizcetuM yathAvastubhedaM muSTimAnena pUrvameva pari- ta0pra0-antaHpUrvAddhanterala pratyayo ghana-ghaNau cAdezI cchidya vastuni ApaNe prasArayanti, tadeva paNanArthaM mAnaM nipAtyete, deze'bhidheye bhAvA'koM: / antarhagyate'smi-60 25 paNazabdena vyavahiyata iti bhAvaH / padakRtyaM pRcchati- niti-antarghana:, antaghaNo vA vAhIkeSu dezavizeSaH; mAna iti kimiti, uttarayati- pANaH iti- nAtra antarghAto'nyaH / eke tvantaH saMhato dezo'ntardhanaH / abhya. mAnArthaH kintu sAmAnyato vyavahAro vA stutivati nAsya , ntaro deza iti kecita- 'tasminnantarghaNe'pazyat' / dhaNi: pravRttiriti ghava bhavatItyarthaH / vizeSato nipAtanIyasyA- prakRtyantaramityanye // 34 // bhAvena "yuvarNa0" [5. 2. 28. ] ityAdisUtra eva paNe- . za0ma0 nyAsAnusandhAnam-hano0 / 'antar' itya-65 30 graMhaNe kartavye pathagyoga: kimartha ityAzaGkAyAmAha- gho- vyayaM madhyAtheM vartate. "hanaMka hiMsA-gatyoH", 'pavAdo yoga iti- mAne'rthe paNaterghaJ mA bhUdanyatrA- 'sminnitIti- antarhaNyate ityatra "hanaH" [2. 3. stvityartha eva pRthagayaM yoga iti bhAvaH / na tvarthaviSayaka- 82.1 iti nasya NaH, yatra deze'ntargatA anye janA hanyanta niyamanaM prayojanaM vyavahArArthamAtrapratItyA'pi mAnavizeSa- iti bhAvaH, uktArthe'nenAli nipAtanAt hanterghanAdeze syAvagatisambhavAditi bhAvaH / / 5. 3. 32. / / ghaNAdeze ca- antarghanaH, antarghaNo veti, tatrAsadAcAri-70 35 saMmada-pramadau hrsse| 5. 3. 33. // NAM sannivezAt teSAM vAhIkanAmadheyavattvam, vAhIkadezasya ta0pra0-'saMmada pramada ityeto bhAvA'koha'yeM paribhASA ca taddhitaprakaraNe pratipAditA, ko'yamityAha Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte [ pA0 3, sU0 35-36. ] vAhIkeSu dezavizeSa iti - vAhIkA nAma eko mahAn / itIndak, dvAraprakoSThakAd bahirdvArAgravati catuSkikAnte bhUbhAgaH, tadekadezo'ntarghaNazabdavAcya iti bhAvaH / pANi-upAlindakAravyaH" iti / / 5. 3. 35. / / nIye tu vAhIkagrAmavizeSasya saMjJeyamityuktam / vinApi nipAtanamantarghanAntarghaNayoH sAdhanaprakAramAha-eke tvantaH 5 saMhato dezo'ntardhanaH iti, ayamAzaya:- nicite nirantare'rthe ghana ityagre nipAtanIyameva tathA ca tena sahAntaH zabdasya samAsenaivAntarghanazabdaH saMsAdhyaH evaM ghaNirapi prakRtyantaram, tasmAccAlpratyayavidhAnamAtramAvazyakaM na tu tatra nipAtanApekSeti / matAntaraM tadanumataM prayogaM cAha - 10 abhyantaro deza iti kecit - "tasminnantarghaNe'pazyat" iti / ghaNiH prakRtyantaramityeke iti pANi nIye ca ghaNiH prakRtyantaraM na dRzyate, antarghanazabda eva kevalaM nipAtyate "antarghano deze" [ 3. 3. 78. ] iti sUtreNa, 'antarSaNa' iti pAThAntaramiti ca tatroktam, tathA 15 caika eva zabdo nipAtyastatreti bhAvaH / vastutastu hante | ridaM pRthagevArthavizeSapratipattyarthaM nipAtanamucitam, nahi pUrvamukto'ntarhananarUpo'rtho ghanazabdena saha samAse kRte labhyate'taH sUtramidamAvazyakamiti / / 5. 3. 34. praghaNa- pradhANau gRhAMze / 5. 3. 35. / / 20 ta0 pra0 - prapUrSAddhantergRhAMze'bhidheye'l pratyayo dhanaghANau cAdezo nipAtyete / praghaNaH pradhANo vA dvArAlindakaH; praghAto'nyaH // 35|| 163 nighodrdha saMghoghanApaghanopaghnaM nimita-prazasta gaNA 'tyAdhAnA - 'GgA ''sannam / 5. 3. 36 / / ta0 pra0- hantenighAdayaH zabdA yathAsaMkhyaM nimitA- 40 diSu vAcyeSu kRtaghatvAdayo'lantA nipAtyante / samantato mitaM tulyamavizeSeNa vA mitaM paricchinnaM-nimitam, tulyArohapariNAhamityarthaH / nivizeSaM nizcayena vA hanyante jJAyante nidhA vRkSAH, nighAH zAlayaH, nighA bRhatikA, nighaM vastram nidhAto'nyaH / utkarSeNa hanyate 45 jJAyate udhaH prazastaH, udyAto'nyaH / gaNaH - prANisamUhaH, saMhatiH saMghaH, anyatra saMghAtaH / kathaM saMghAto manuSyANAm ? saMghAtazabdaH samudAyamAtre / atyAdhIyante chedanArtha kuTTanArthaM ca kASThAdIni yatra tadatyAdhAnam, unyate'sminniti uddhanaH, kAThoddhanaH, tAodhanaH, loho- 50 dUdhanaH ghanaH skandhaH udghAto'nyaH / aGgaM - zarIrAvayava:, avahanyate'nenetyapadhano'Ggam, " vaNibhirapa dhanaMrSarAvyaktaghoSAn" / pANiH pAdazcApaghano nAparamaGgamityanye | apaghAto'nyaH / upahanyate - samIpa iti jJAyateupaghna AsannaH, gurUpaghnaH, grAmopaghnaH, upaghAto'nyaH / 55 nipAtanAdevopAttArtha vizeSe vRtirasarUpapratyayabAdhanaM ca vijJAyate ||36|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - praghaNa0 | gRhasya dvAradeze dvau prakoSThako alindasaMjJako, eko bAhyopara 25 AbhyantaraH, tatra bAhya prakoSThe nipAtanamidam, prakarSeNa | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - nigho0 / arthavizeSe nipAtanasUtramidam, nighAdi nipAtyate nimitAdi vAcyaM cet, tathA cArthAnAmatra sAmAnAdhikaraNyena nirdezo vAcya- 60 vAcakabhAvarUpa sAmAnAdhikaraNyamUlakaH / etadeva vizada pratyayaH / yadyapi sUtre gRhAMzasya sAmAnyenArthatayopAdAnaM tathApi prayogArtha saMghaTTanabalAd dvAraprakoSTha eva nipAtanamiti labhyate, anyatra ghaJeva, tasmin pare ca "JNiti 30 ghAt" [ 4. 3. 100 ] iti ghAtAdezaH, tathA cAhapradhAto'nyaH iti / " praghANaH praghaNo'lindo vahirdvAraprakoSThake" ityabhidhAnacintAmaNiH, tadvRttizcettham - "prahanyate praghaNaH, praghANaH, "praghaNa-praghANau gRhAMze" [ 5. 3. 35. ] ityali nipAtyate, alati bhUSayati 35 dvAramalinda: puMklI baliGgaH, "kalyali 0" [ uNA0 246 . ] hanyate pravizadbhirjanairityamvarthAt / tathA cAtra karmaNyat / yati-hantenighAdayaH zabdA yathAsaMkhyaM nimitAdiSu vAcyeSu iti / nimitazabdArthamAha- samantato mitaM tulyamiti - nahi kasmiMzcid bhAge'dhikaM kasmiMzcinnyUnaM vA, tamevArtha zabdAntareNAha - avizeSeNa vA mitaM pari- 65 cchinnaM nimitamiti-na kazcana bhAgaH kutazcana viziSTaH, sarvastulya eveti, tadAha - tulyArohapariNAhamityarthaH iti tulyau ArohapariNAhau yasya tat tathoktam, Aroha ' ucchrAyaH, pariNAho vistAraH / vRkSAderyAvAn ArohastAvatA pariNAhena bhavitavyamiti tat sarvathA tulyamiti 70 bhAvaH / pUrvoktanimitapadArthasya yathA prayogavyutpatti | Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 [ pA0 3, sU0 37.] / | labhyatvaM tathA tadAha - nivizeSaM nizvayena vA hanyante- gamAha- apahanyate'neneti - apaghano'Ggamiti - atra jJAyante nighA vRkSAH iti - hanudhAtorgatyarthatvena 'ye ye karaNArthe'l / aGgazabdasya sAmAnyato dehAvayavArthagrahaNe gatyarthAste te jJAnArthAH' iti niyamenAtra tasya jJAnArthatva- prAcyakaviprayogaM pramANatayA darzayati-"vraNibhirapaghanai - 40 miti bhAvaH atra karmaNyala, evaM te nivizeSaM jJAyante ghaMrgharAvyaktaghoSAn" iti zraNayuktairdehAvayavairghargha rAjyakta 5 yadi samantAdArohataH pariNAhata tulyA bhavanti, pUrvo- dhvanIniti tadarthaH / matAntaramAha-pANiH pAdazcApaghano tasya nimittazabdArthasya nirvizeSamityaneneva vigraheNa nAparamaGgamityanye iti evaM cApaghAtaka raNatvena prasiddhapratItiH / nizcayena vA mitaM nimitamityanyArthatve'pi syAGgavizeSasyaiva saMjJeyamiti pANinIyAnAM matamanyeSAM vigraho vidhAtuM zakyata ityAzayena 'nizcayena vA hanyante ' ca keSAJcit, tathA ca teSAM mate "vraNibhirapaghanai dhaMrA- 45 ityaparo vigrahaH pradarzita iti vivecanIyaM nizabdasyobha vyaktaghoSAn" iti prAcInakaviprayogo nopadyate / sambha10 yathA'pyarthasya prasiddhatvAt / evaM nighAH zAlayaH, vati ca vraNayuktAGgAnAM pANipAdAtiriktAnAmapi karaNafter bRhatikA, nighaM vastramityatrApi jJeyam, zAliH svamapadhAtasyeti / upaghnazabdasyAsannArthakatvaM vyutpAdakalamAdidhAnyam, bRhatikA uttarAsaGgaH / atha dvitIye yati-upahanyate - samIpe iti jJAyate iti - upahana prazaste'rthe uddhazabdaM vyutpAdayati- utkarSeNa hanyate AsannaH iti - upazabdasya samIpArthakatvaM hanterjJAnArthakatvaM 50 jJAyate- uddhaH prazastaH iti atrApi gatyarthatvAdeva ca prasiddhameva, evaM gurupaghnaH, grAmopaghnaH iti SaSThIsa15 jJAnArthatvaM hanaH prAgvad vijJeyam, "macacikA prakANDoddhau mAso'tra, gurusamIpabhUto grAmasamIpabhUta ityarthaH karmaNi prazasyArthaprakAzakAH" ityabhidhAnacintAmaNiH / tRtIyaM cAlU pratyayaH / sarvatra pratyudAharaNe ghaJ, tasmin pare ca gaNazabdArthamAha :- gaNaH prANisamUhaH iti na tu bahutva - ghAtAdezaH / nanvevaM prakRtipratyaya samudAyAdevo kArtha pratItimAnamartha:, saMhatiH - saMghaH iti - atra bhAve'l / zaGkate ! riti nipAtanAzrayaNaM vRtheti cet ? atrAha-nipAtanA- 55 kathaM saMghAto manuSyANAmiti - iha prANisamUhatvAt / devopAttArthaviSaye vRttirasarUpapratyayabAdhanaM ceti, 20 kathaM saMgha iti na nipAtanamiti zaGkAzayaH, samAdhatte - ayamAzayaH - prakRtipratyayAbhyAmuktArthasya pratItisambhavesaMghAtazabdaH samudAyamAtre iti - pUrva samudAyasAmAnye 'pyuktArthamAtre vRttirnAnyatreti niyantumazakyamanyatrApyukAsaMghAtazabda niSpAdya pazcAnmanuSyazabdena sambandha iti ghaTanAt pratyayApattiH asarUpaH samAnArthakazca pratyayo - saMghAta zabdaH sAmAnye eva vartate kintu manuSyazabdasanni ! trApyarthe syAditi tayorbAdhanArthameva nipAtanamAzritamiti 60 dhAnAt tatra manuSyasambandhAvagatiriti bhAvaH / caturtha ! bhAva:, tathA cokteSvartheSvete prayogA anyatra netyapi phala25 matyAdhAnazabdArthamAha-atyAdhIyante chedanArthaM kuTTanAyeM | tIti tattvam / / 5. 3. 36. / / zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / ca kASThAdIni yatra tadatyAdhAnamiti - atizabda uparibhAve vartate, AdadhAti sthApane, tathA ca atyAdhIyante - upari sthApyante yatra kASThe'nyasmin vA ucchrite vastuni tadatyAdhAnamityarthaH, adhikaraNe'naT pratyayaH, 30 kimarthamuparisthApanamata uktaM - chedanArtha kuTTanArthaM ceti, ki sthApyata ityata ukaM - kASThAdInIti, tatra prayogamAhauddhanyate'sminniti-udghanaH iti--atrApi cAdhikara , evaM - kASThoTnaH, tAmroghanaH, lohonaH iti Adye chedanArtham, dvitIye tRtIye ca kuTTanArtham, atra ca 35 SaSThIsamAsaH / ghanaH skandhaH ityatra ca bhArAkramaNena kuTTanArthamiveti vijJeyam / aGgazabdasya zarIrAvayavasAmAnye prasiddherAha - aGga zarIrAvayavaH iti, tatra prayo mUrti-nicitA'sra e ghanaH / 5. 3. 37. / / ta0 pra0 - hantermUrtyAdiSvaryeSu al pratyayo ghanAdezazca nipAtyate / mUtiH kAThinyam, abhrasya ghanaH, kAThinya- 65 mityarthaH evaM dadhighanaH, lohaghanaH / nicitaM nirantaraM tatra, ghanAH kezAH, ghanA vrIhayaH / abhraM medhastatra-dhanaH / kathaM dhanaM dadhi ? guNazabdo'yaM tadyogAd guNinyapi vartate // 37 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - mUrti0 / mUrtiH kAThi -70 nyamiti--mUrcchatyasyAM cakSuriti vigRhItasya mUrtizabdasya na kevalaM cakSurvyavadhAyakatvamAtraM pravRttinimittamapi tu cakSuSpadaM tatra bAhyendriyaparaM tena hastAderapi rodhakatvaM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 38. ] kalikAlasarvajJatrIhemacandrasUribhagavatpraNIte tatrAyAti, kaThine hi vastuni hastAdyapi vyApAritaM ruddhaM za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- vya0 / bhAvAkarboribhavati / abhrasya meghasya, ghanaH kAThinyaM paripUrNatvami- ! tyasyAnuvRtteH sattvAt kartRbhinne kArake vidhIyamAnaH tyarthaH / evaM dadhno ghanaH kAThinyamiti SaSThIsamAse- pratyayo'bhidhAnasAmAdiha karaNe syAdeveti karaNagrahaNa dadhidhanaH, lohasya ghana: kAThinyamiti-lohaghanaH / nira- | manAvazyakamityAzaGkAyAmAha-bhAvasya kArakAntarasya 40 5 ntaraM citaM saMghIbhUtamityarthena nicitazabdasya nirantarava- / cAnupravezomA bhUditi karaNagrahaNamiti, ayamAzayaHstuviSayakatvaM bhavati, tadAha-nicitaM nirantaramiti | abhidhAnasAmarthyAt vacana karaNArthasyaiva pratItirastu tatrodAharati- ghanAH kezAH, ghanA vrIhayaH iti- tathApi kvacit bhAvastha kartRbhinnakArakANAM cArthatayA nirantarA ityarthaH / abhrazabdArthamAha-abhraM meghaH iti, pravezo mA jJAyIti tadvAraNAya spaSTapratipattaye ca karaNa tatrodAharati-ghanaH iti-megha ityarthaH / ghanazabdasya | grahaNamiti, anyathA'tra karaNe pratyayo'nyatra veti saMzayaH 45 10 mUrtyarthaparasya dharmavAcakatvaM paryavasannam, tathA ca tasya syAdeveti bhAvaH / vigRhyodAharati-vihanyate'nena dharmiNA saha sambandhasyaiva nirdeza ucita iti SaSThayA ' timiraM-vidhanaH iti- agne indovizeSyatayodAharaNItasyAnvaya ucitaH, tathA ca sAmAnAdhikaraNyena tasya ! yatvena tatrArthasaMgataye timiramiti karmopAttam, vigrahastu prayogo bahasthaleSu samupalabhyamAnaH kathaM sAdhIyAnityA- . vihanyate'nenetyetAvadeva, tenAnyatrApi vighAtakaraNe vidhana zaGkate--kathaM ghanaM dadhIti, zaGkAbIjaM svayamAha-guNaza- : zabdasya prayogo bhavatyeva / vighanendusamadyutiriti, atra 50 15 do'yamiti, uttarayati-tadyogAda guNinyapi vartate / yadyapi virahito vimukto vA dhanena megheneti vidhanaH, sa iti, jainadarzane syAdvAdAzrayaNena guNaguNino: kathaJcit / cAsAvindustatsamadyutirityartha eva vizeSato ramaNIyaH, tAdAtmyasvIkArAt, vedAntAdinaye'pi guNaguNinohi indau timiranAzakatvasya prasiddhatvAt tatra vighaneti tAdAtmyasyAGgIkArAt guNavAcakapadasya zuklAdipadAnA- I (timiranAzakaraNArthaka padasya vizeSaNatayA prayogAnImiva guNiparatvamapi nAnUpapanna miti bhAvaH / guNaguNinoH / cityameva, nahi sa timiranAzakaraNaM tathA sati kartaranya-55 20 samavAyasambandhavAdimate ca syApekSaNIyatvApattestathApi yathAkathaJcidasyApyarthasya pratI sthApakSaNAyalA "tAtsthyAt tathaiva tAddhAt tatsAmIpyAt tathaiva c| tistatra sambhavatItyAzayenedamudAharaNam / ayodruzabdayorutatsAhacaryAt tAdajjiyA vai lakSaNA budhaH // " | pasargabhinnayoH sAhacaryAd vizabdo'pyupasargabhinna evAtra ityabhiyuktoktalakSaNAmUleSu tAddharmyasyApi lakSaNAmUla- | grAhya ityAzayavAn anyathA vigRhNAti-vayaH pakSiNo tayoktestAddharyeNaivAtra guNapadasya guNilakSakatvamiti hanyate'neneti vA vidhanaH iti, tathA ca vidhanapadasya na 60 25 jJeyam / vyAkaraNadRSTayA ca matulopAdabhedopacAreNa dharma-viziSTahananakaraNaparatvamapi tu pakSihananakaraNaparatvamiti zabdena dharmI bhaNyate, yathA zukla: paTa: zuklazabdena, zukla- bhAvaH / evaM ca vighanendusamadyutiH' ityatra pUrvokta eva guNaH paTa iti bhAvaH // 5. 3. 37. / / megharahitArthaka vighanazabda iti spaSamAyAti, tantreNobhaya ____--: nirdezAt pakSivAcakavizabdApekSayopasargasya tasyAdhikapravyayo-droH karaNe / 5. 3. 38. // . siddhatvAJcopasargopapadatve'pi pratyayo bhaviSyatyeveti vA manta-65 ta0 pra0-'vi ayas dru' ityetebhyaH parAddhante: karaNe vyam / durhanyate'neneti-drughanaH kuThAraH iti-"hano ghi" 30 's pratyayo ghanAdezazca nipAtyate ! bhAvasya kArakAnta- [2. 3. 64.] iti vyAptyA pravRtteH "pUrvapadasthAnnAmnyagaH" rasya cAnupravezo mA bhUditi karaNagrahaNam / vihanyate- | [2.3.64.] iti na Natvamiti drughana iti bhavatIti / 'nena timira-vidhanaH, vidhanendusamadhutiH, vayaH pakSiNo / nanveva tahi samupalabhyamAnasya druSaNazabdasya kA gatiriti hanyante'neneti vA-vidhanaH / ayodhanaH / duhanyate'neneti- | zaGkate-kathaM drughaNaH ? iti, samAdhAnamAha-arohaNA-70 dRghanaH kuThAraH / kathaM brughaNaH ? arohaNAdipAThANNatve | dipAThANNatve bhaviSyatIti- "arohaNAderakaN" [6. 35 bhaviSyati, ghaNatervA'jantasya rUpam, striyAM tvaDeva para- / 2.83.] ityatra nirdiSTe'rIhaNAdigaNe 'drughaNa' iti pAThasvAta-vihananI, ayohananI, bahananI // 38 // balAd bhavati NatvamityarthaH / tatra pAThasyAprAmANikatve Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIsibahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 36-42.] samAdhAnAntaramAha-ghaNatervA'jantasya rUpamiti-ghaNi: uttarayati-karaNasthApi kartatvavivakSayeti- iSIkA sautraH, dUNi dArUNi ghaNatIti lihAyaci drughaNa iti hyacetanatvena svato hanane na pravartate'pi tu kenApi prayukabhAva: / nipAtanasyApIha sattvena, nipAtanAni ca niyata- veti tasyAH kartRtvAsambhavena karaNatvasya ca yuktatvena viSayANIti saMjJAyAmeva prAya ete prayogA bhavanti, tathA karaNArthaM cAsyava sUtrasya pravRttyA bhAvyamiti, kintu 40 5 cAyoghanAdInAM puMstvaviziSTa nAmnyeva prasiddhatayA striyA- karaNasyApi 'asizchinatti' ityAdau kartRtvavivakSAyAH masya sUtrasya vyApArAbhAva iti tatra paratvena vyavasthAmAha- prasiddhatvenAtra kartutvavivakSayATapratyaye striyAM DIH khiyAMtvanaDeva paratvAditi, tatra prayogAnAha-vihananI, sulabha iti bhAvaH / / 5. 3. 36. / / ayohananI, druhana nIti-TittvAt GIH / / 5. 3. 38. / / pareghaH / 5 3. 40. / / ta0 pra0-paripUrvAvanteral ghAdezazca karaNe nipaatyte| 45 10 ta0 pra0-stambazamdAt parAddhanterala dhana-dhanAdezau parihaNyate'neneti-pAriyo'rgalA, latve palighaH / / 40 // ca nipAtyete krnne| stambo hanyate'nena-stambadhno daNDaH stambadhno yaSTiH, striyAM paratvAvanaDeva-stambahananI za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-pre| parihanyate'neyaSTi: / kecit tu-kapratyaye nipAtanaM kRtvA striyAmapi neti karaNe'li ghAdeze ca- paridhaH iti- tadarthamAhastambadhnetIcchanti / anyetu-stambapUrvasyApi hanteH "sAti argalA iti-dArumayo lauho vA daNDaH, lohabaddho daNDo 15 heti0" [5. 3.64.] iti nipAtanAt stambahetiri vA prissH| "parerdhAGkayoge" [2.3.103. ] iti 50 tIcchanti / karaNa ityeva-stambahananaM stambadhAtaH / kathaM / .: rasya vA latve-palighaH // 5. 3. 40.11 stabadhnISokA ? karaNasyApi kartRtvavivakSayA 'acitte dvaH samAhvayA-DAhayau cUta-nAmnAH Tak" [5. 3. 64.] ityanena Taki siddham // 36 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sta0 / stambazabdo | ta0pra0-karaNa iti nivRttm| chUte nAmni cAmi20 bIhyAdau daNDasahite'pi prasiddhaH, atra tasyaiva grahaNam / dheye yathAsaMkhyaM samApUrvAdApUci hvayaterala hayAve-55 stambo hanyate'nenetyali ghanAdeze-stambadhno daNDaH, ! zazca nipAtyate / samAhUyaH prANitam, Ahvayo nAma ghanAdeze ca-stambaghano yadhiriti- yaSTizabdasyobhaya- // 41 // liGgatvena puMsyapi prayogaH / triyAM pUrvavad vyavasthAmAha- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-hvH0| karaNa iAta khiyAM paratvAdanaDeva-stambahananI yaSTiriti / matA- 'nivattamiti-arthavizeSopAdAnAdityarthaH / "hrag spadhA25 ntaramAha-kecit kapratyaye nipAtanaM kRtvA khiyA- ' zabdayoH", samAhvayaH prANitamiti- saMgharSaNa AhU-60 mapi stambaghnetIcchantIti- striyAmapi kapratyayaM ghnA- i yante'treti- samAhvayaH, prANibhiH kukkuTAdibhi taM prANidezaM cecchanti, tatra cAveva bhavatItyarthaH / punarapi matA- TAsamiti. athavA saMpacchantyAhayaM nAmAtreti samAhvaya ntaramAha- anye tu stambapUrvasyApi hanteH "sAti- iti yada vartate / Ayate'nena- Ayo nAma / / 5. heti0" [5. 3.64. ] iti niyAtanAt stamba- 3. 41. 11 30 hetiritIcchantIti- svamate kevalasyaiva hetirityAdeza ! ityarthaH / pUrvasUtrAt 'karaNe' ityanuvRttAvatyaM darzayati- nyabhyupa-vezciot / 5. 3. 42. // 65 karaNa ityeva- stambahananaM stambadhAtaH iti- bhAve / ta0 pra0-ni-ami-upa-vibhyaH parAt hvayaterbhAvA vivakSite ghaveva bhavatItyarthaH, ghani ca "jiti" / 4. korala tatsaMniyoge ca vAzabda ukAro bhavati, abheda 3. 100. ] iti dhAtAdezaH / kathaM stambadhnISIketi- , nirdezaH svdishaarthH| nihava:, amihavaH, upahavaH, vihavaH / 35 anena striyAmanipAtanasyAzrayAt, matAntare striyAM pratyaya- jyabhyupaveriti kim ? prahvAyaH / ityeva-nivAyaH / sattve'pi Abantasyaiva sambhavAt kathaM cantatvamiti pramaH, : ho hava ityanipAtanaM kim ? yalupi nipAtanaM mA bhUta, 70 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, sU0 42-44. ] kalikAlasarvazanohemacandrasUribhagavatpraNote 197 - - tena vijohava iti siddham, anyathA vihava iti syAt / / nipAtanAbhAvena, vijohava iti siddhamiti- bhRzaM punaH buhotinava siddha hvayate rUpAntaranivRttattyartha vacanam | punarvA vihvayatIti yaGi tallope "dvitve hvaH" [4.1. // 42 // 87. 1 iti svRti pratyayalopalakSaNe dvitve vijoha' 40 za0 m.nyaasaanusndhaanm-nybhyuu0| 'ni abhi / ityato'nenAli guNe'vAdeze ca-vijohava iti siddhaya5 upa vi' eSAM smaahaarH| samAhArasya klIbatve'pi sautratvAt | tItyarthaH / nipAtanasvIkAre daNDamAha- anyathA vihava puMstvena nirdezaH, * AgamazAsanamanityam iti nyAyAd iti syAditi- yuktiruktaMva / "haMka dAnAdanayoH" iti vA klIbatve'pi nAgamAbhAvo vijJeyaH, tathA nirdeze lAghavaM ! juhotiraMpi AhvAnArtha vaktumISTe dhAtUnAmanekArthatvasya bIjamityarthaH 1 sUtre 'vAznot' iti samAnAdhikaraNa- dRSTatvAt tenaiva nihavAdisiddhau hayateridaM sAdhanamanucita-45 vibhaktyA nirdezAd vRttAvapi 'vAzabda ukAro bhavati' mityAzaGkate- juhotinaiva siddhe iti, uttarayati10 ityuktatayA sAmAnAdhikaraNyaM gamyate, sthAnyAdezayozca na . hvayate rUpAntaranivRttyarthaM vacanamiti, ayamAzayaH sAmAnAdhikaraNyamekatva evAnyasya sattAbhyupagamAditi sa anena sUtreNa sAdhanIyAni rUpANi yadyapi setsyanti kintu nirdezo'yukta ityAzaGkAyAmAha- abhedanirdezaH sarvA- hvayateAdipUrvasyAnyadeva rUpaM 'nihvAya' ityAdi syAditi dezArthaH iti- yathA dugdhaM dadhi bhavatItyatra sAmAnAdhi- : tannivRttyarthaM sUtramiti / tathA ca juhotena bhavati / / 5. 50 karaNyena nirdezAda kRtstasya dugdhasya dadhitayA vipariNAmo 3. 42. / / 15 vivakSitastathA vAzabda ukAro bhavatItyanena vAzabda : AGo yuddha / 5.3.43. 11 ukArarUpeNa viparivartata ityAzayo vivakSitaH, anyathA / sthAnini SaSThIvibhaktaraucityAta SaSThayA nirdeze 'SaSThacA- : ta0 pra0- ApUrvAda hvayateyuddhe'rthe bhAvA'korala 'ntyasya" [ 7. 4. 106. ] iti paribhASayA vAzabdA / bhavati, vAzagdazvokAraH / AhUyante yodvAro'sminnikArasyaivokAraH syAditi bhAvaH / anenAli vAzabdasyo- : ti-Ahavo yuddham / yuddha iti kim ? AhvAyaH, AhvA-55 20 kAre guNe'vAdeze ca-nihavaH, abhihavaH, upahavaH, . nam // 43 / / vihavaH iti / upasargavizeSagrahaNaprayojanaM pRcchati- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- AGo / yuddhArthAnunyamyupaveriti kimiti, anyopasargapUrvAnmA bhUdityA. rUpaM vigRhyodAharati- AhUyante'sminniti-Ahavo zayenottarayati-prAyaH iti- avAsyApravRttyA ghanava yuddhamiti- adhikaraNe'l / padakRtyaM pRcchati-yuddha iti bhavati, tasmin pare ca "Ata ai:0" [ 4. 3. 53.] kimiti, uttarayati-AhvAyaH, AhvAnamiti- prathame 60 25 ityAta aikAre AyAdezaH / ha ityasyAnuvRttibhantarA'pi . ghaJ dvitIye cAnaT, yuddhArthAbhAvAdatra nAsya pravRttiH / / 5. 'vAnot' ityanena vAghaTitadhAtugrahaNe hvAdhAtoreva grahaNaM ! 3. 43. / / bhaviSyatIti hva ityasyAnuvRttiviphaleti na vAcyam, tathA : sati "vAMka gatigandhanayoH" ityasyApi grahaNaprasaGgAt, AhAvo nipAnam / 5. 3. 44. / / etadevAha-ha ityeva-nivAyaH iti- anuvRttibalAda- ta0 pra0-nipibantyasmin-nipAnam, pazu-zakunInAM 30vAsyApravatyA pradeza bhavatIti bhAva aura pAnArtha kRto jaladhAraH / AipUrvAt hvayaterbhAvAkoM-65 nipAtyatAmarthAt hva ityasyAnuvRtteH 'vAzcot' ityetasya ! rala, AhAvAdezazca nipAtyate, nipAnaM cedabhidheyaM bhavati / sthAne 'havaH' ityeva nipAtanIyama, tathA ca lAghavamiti AhUyante pazavaH pAnAyAsminnityAhAyaH pazUnAm, AhAya: tat kathaM na kRtamiti zaGkate-ho hava ityanipAtaM zakunInAm, nipAnamityarthaH / nipAnamiti kim ? AhvA kimiti, prakRtigrahaNe yalubantasyApi grahaNam * yaH, AhvAnam // 44 // 35 iti nyAyena yaGlupaH prakRtigrahaNena grahaNasya sarvasammata- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- AhAvo / nipAna-70 tayA yaGlupi dviruktAyAH prakRtehavAdezeniSTa syAdityA- mityatra bhAve'naTa: sambhavAdiSTArthAnupapattAvAha-nipizayenottarayati- yalupi nipAtanaM mA bhUditi, tena bantyasmin- nipAnamiti, tathA cAdhikaraNe'trAnaDiti Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 bhAvaH / na tadapi yatkizcit pAnAdhikaraNaM vivakSitamapi tu niyataviSayamityAha - pazuzakunInAM pAnArthaM kRto jalAdhAraH iti, "AhAvastu nipAnaM syAdupakUpajalAzaye" ityamareNApi kupasamIpanimite pazvAdipAnArthajalAdhAra 5 eva zaktairavadhAraNAditi bhAvaH / vAcyavAcakayoriha sAmAnAdhikaraNyena nirdeza: prasiddhavAcakatvaparigrahArthaH, saptamInideze'vazyaprAptArthamAtrAlAghavArtha / nipAnamiti kimiti prabha:, AhvAyaH AhvAnamityuttaraM spaSTamiti / / 5. 3.44. 11 10 15 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane panvamo'dhyAyaH / 35 bhAve'nupasargAt / 5. 3. 45. / / tao prao - avidyamAnopasargAt hvayaterbhAve'l vAzambaraco kAro bhavati / akartarItyasyAnupravezo mA bhUditi bhAvagrahaNam / hvAnaM havaH / bhAva iti kim ? karmaNi hvAyaH / anupasargAditi kim ? AhvAyaH // 45 // [ pA0 3, sU0 45-48. ] sAgatyoH " 'bhAve, anuparsAt, al' iti pUrvato'nuvartate, cakAra Adezasya pratyayasanniyogaziSTatAjJApanArthaH tathA bAha- anupasargAddhanterbhAve'l vA bhavati, tatsaniyoge cAsya vadhAdezaH iti / bhAve vigRhyodAharatihananaM vadhaH iti, pakSe ghatri hano dhAtAdeze - ghAtaH 40 iti / vyAvartya darzayati - anupasargAdityeva - saMghAtaH, atrApi ghaJeva // 5. 3. 46. // i za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhAve0 / bhAvAkartrIrityasyAnuvRtteH sattvAdanukte'pi 'bhAve' iti pade bhAvArthe pratyayaH syAdeveti bhAvagrahaNaM vyarthamityAzaGkAyAmAhakartarItyasyAnupravezo mA bhUditi bhAvagrahaNamiti* sanniyogaziSTAnAM sahaiva pravRttiH sahaiva nivRttiH * iti 20 nyAyeno bhayorapyarthayoH sahaivAnuvRttiH syAditi bhAvavat kartuM bhane kArake'pi pratyayaH syAditi tadvAraNAya bhAvAbhidhAnamAvazyakam, kacidekadezAnuvRttezca vinigamakapramANavyAkhyAnAdisApekSatvena tadAzrayaNApekSayA 'vyAkhyAnAdu varaM karaNam' iti nyAyena bhAvapadagrahaNasyaiva laghIyastvamiti : 25 bhAvaH / bhAve vigRhyodAharati-hvAnaM havaH iti / pRcchati - bhAva iti kimiti, karmaNi mA bhUdityAzayenottarayati - karmaNi hvAyaH iti - hUyata iti karmaNi anupasargAdityeva - prakANaH, prayAma:, prahAsaH, viSvANaH / navA kaNa-yama-hasa-svanaH / 5. 3. 48. // ta0 pra0 - anupasargebhya ebhyo bhAvAkaral vA bhavati / kaNaH, kANaH; yamaH, yAmaH; hasaH, hAsaH svanaH, svAnaH 160 aprAptavibhASeyam // 48 // hvAya ityeva bhavatItyarthaH / anupasargasya kimiti praznaH, AhnAya iti cottaram atra ghaJevetyarthaH / / 5. 30 3.45 / / vyadha-japa-madbhayaH / 5. 3. 47 / / ta0 pra0 ebhyo'nupasargebhyo bhAvAkatrarat bhavati / bahuvacanAt bhAva iti nivRttam / vyadhaH, japaH, maba: / 45 anupasargAdityeva - AvyAdhaH, upajApa:, unmAdaH || 47|| hano vA vadha ca / 5. 3. 46. // ta0 pra0 - anupasargAddhantemavi'l vA bhavati, tatsaMni yoge cAsya vaghAvezaH / hananaM vadhaH, ghAtaH / anupasargAvityeva - saMghAtaH // 46 // / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vyadha0 / nivartakasya 'bhAve' ityasya nivRttau punaH 'bhAvAkatraH' ityAyAtItyAhabhAvAkariti / kathaM 'bhAve' ityasya nivRttirityAzaGkAyAmAha - bahuvacanAd bhAva iti nivRttamiti - ekavacane - 50 nApi nirvAha satyapi bahuvacananirdeza: svasAphalyAya vyApti gamayati, sA ca bhAvAkatraH pratyayavidhAnena sambhavatIti bhAvaH / "vyadhaMc tADane" "japa mAnase ca" manonirvayeM vacane, cakArAd vyakte vacane, "madaic harSe" ato'nenAli- vyadhaH, japaH madaH / vyAvartya darzayati- 55 anupasargAdityeva- AvyAdhaH, upajApaH, unmAdaH iti atra ghani upAntyavRddhi: / / 5 347. 11 "kaNa za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - navA0 / zabde" "yam uparame" "hase hasane" "svana zabde" atonAla pakSe ghaJi upAntyavRddhI ca vaNaH, kANa:; 65 yamaH, yAmaH: hasaH, hAsaH; svanaH, sthAnaH | vyAvartya darzayati- anupasargAdityeva - prakkANa:, prayAmaH, prahAsaH, viSvANaH iti eSu ghaJi upAntyavRddhiH, 'visvANa:' ityatra "vyavAt svano'zane" [ 2. 3. 43. ] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - hano0 / "hanaMk hi iti sasya Satvam, "raSvarNAno Na0" [ 2. 3.63. ] 70 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 [ pA0 3, sU0 46-51. ] / / 5. 3. 46 // iti nasya NatvaM ca vijJeyam / naveti vibhASAyAm, sAntalakSaNo'l nityaM prApta iti prAptAprAptavibhASAtvam ca tridhA prApte'prApte prAptAprApte ca tatra ca kIdRzIyamityAha- aprAptavibhASeyamiti - emyo na kenApi sUtreNAla: prAptirityaprAptavibhASAtvamityarthaH / / 5. 3. 48. / / kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 10 AGane ru-ploH / 5. 3. 46. // ta0 pra0-AGaH parAbhyAM ru-plubhyAM bhAvAkaral vA bhavati / AravaH, ArAvaH; AplavaH AplAvaH / AGa iti kim ? virAthaH, viplava: / roterghaJa plavaterali nityaM prApta vikalpaH // 46 // 166 itro daivate" [ 5.285 ] ityAdi / " ruk zabde" 30 ""luMGa gatI" ato'nenAli guNe'vAdeze, pakSa ghani vRddhA varSa vighne vA grahaH / 5. 3. 50. // ra ta0 pra0 - avapUrvAt grahevarSavighne vAcye bhAvA'kartrI- 40 vA bhavati / avagrahaH, avagrAhaH vRSTeH pratibandha ityarthaH / varSavighna iti kim ? avagrahaH padasya, avagraho'rthasya // 50 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- AGo0 / ruploriti- lAghavAya sautro'yaM nirdezaH / tathAhi - ruzva pluzrAnayoH samAhAra iti samAhAre napuMsakasyotsargikatve'pi sautratvAt puMstvena napuMsakaliGga prayuktanAgamAbhAva:, yadvAnapuMsakatve'pi * AgamazAsanamanityam iti nAgamA15 bhAvaH, na caivaM tahi "saMyogAt" [ 2.1.52. ] ityu mAli pakSe ghatri upAntyavRddhI ca- avagrahaH, avagrAhaH, etadarthamAha- vRSTeH pratibandha ityarthaH / pRcchati - 50 varSavighna iti kimiti, uttarayati- avagrahaH padasya, avagraho'rthasyeti-vaidikA: padakriyAyAM padAni avagRha nti pRthak pRthak kurvanti chedaM sa cchedo'vagrahapadavAcyasta vAdezena bhAvyamiti vAcyam prakRtivadanukaraNaM vA bhavati * iti nyAyena vikalpena dhAtutvAtideze pakSe dhAtusvAbhAvAduvAdezAbhAvaH / yathA tantrAntare kRdhAtoranukaraNe | smin nityamevAla bhavati, pUrva padasAnnidhyenArthapadenAtra dhAtutvAtideze irAdeze - 'kI:' iti bhavati, dhAtutvAtide! tadabhidheya eva gRhyate na dhanAdiriti, tasya cAvagraho 55 20 zAbhAve ca 'kR' iti rUpadvayaM bhavatIti / na ca "ivarNA vivicya grahaNaM jJAnamiti / jainadarzane ca matijJAnavizeSoderasve svare" [ 1. 2. 21 ] iti vatvena bhAvyamiti / 'vagrahaH, sa ca dvividhaH - vyaJjanAvagrahaH [ zabdAvagrahaH ] vAcyam, "Gityaditi" [ 1.4. 23 ] ityokAre arthAvagrahazceti, tadanurUpamapi pratyudAharaNayugalamiti "edoghAM GasiGaso ra:" [ 1.4.35 ] iti Gase | / / 5. 3.50. // rAdezo bhavati, yathA bhAnoH / bhavanti hyevaMvidhAH sautrA 25 nirdezA lAghavAyAnekatra, tathAhi - 'yu-pU-drorghaJ" [5. 3. 54. ] "prAt snu-dru-stoH" [ 5. 3. 67 ] "kSu zroH " [ 5. 3. 71. ] ityAdiSu, kacicca dhAtutvAtidezenApi spaSToccAra pratipattyAdikRte nirdezo bhavati, yathA - "puva za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - varSa0 / varSavighne vAcye iti varSasya vRSTeH vighnaH pratibandhaH tasmin 45 vAcye ityarthaH / "yuvarNa-vR-ha-vaMza- raNa. gamRd-grahaH" [ 5. 3. 28 . ] iti nityamali prApte yakSe ghaJaH pravRttyarthaM vikalpavidhAnamityarthaH / "grahIza upAdAne" avapUrvAdalo prAd razmi- tulAsUtra 5. 3. 51. // 60 ta0 pra0 prapUrvAgrahe razmI tulAsutre cArthe bhAvA'kazrarala vA bhavati / pragRhyata iti pragrahaH, pragAha; azvAdeH saMyamanarajjustulAsUtraM cocyate, anyastu pragrahaH // 51 // vAvAdeze ca AravaH, ArAva:; AplavaH, AplAva: iti / pRcchati - AGa iti kimiti, uttarayati-virAvaH, viplavaH iti atrAsyApravRttyA nityaM ghaJ al ca / asya sUtrasya prAptAprAptavibhASAtvamAha-rauterghatriplavatera li nityaM 35 prApte vikalpaH iti - "rorupasargAt" [ 5. 3. 62. ] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - prAda0 / karmaNi vigRhyodAharati- pragRhyata iti- pragrahaH, pragAhaH iti - 65 Adyamali dvitIyaM pani codAharaNam, tadarthamAha- azvAdeH saMyamanarajjuH, tulAsUtraM cocyate iti nanu azvAdeH saMyamanarajjurityarthaH kuto labhyate ? yAvatA razmizabdaH sAmAnyavacanaH, yathaivAsau azvAdisaMyamanArthAyAM rajjvAM vartate tathA candrArkAdisambandhiSvapi razmiSu, ucyate- yathA 70 / iti patroM nityaM prAtiriti al na prAptaH, plavateruvarNA- | "nevuH " [ 5. 3. 74. ] ityatra dhAnyazabdasya sAmAnya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 .. zrIsibahemacanazammAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA. 3, sU0 52-54. ] zabdasyApi dhAnyavizeSa evaM gRhAte, pratyayAntena zabda- : vacanamapi na bAdhakaM kozakArANAM vaimatyadarzanAditi zaktisvAbhAvyAd dhAnyavizeSasya vA'bhidhAnAt tathA matAntarIyaH saarH| vastutastu nehazI kliSTakalpanociteti yadyapi razmizabda: sAmAnyavAcI tathApi pratyayAnta: / matAntaratvenopekSitamAcAryeNeti bhAvaH / padakRtyaM pRcchatisvabhAvAd rajjuvizeSa eva vartate, tasmAt tasyaiva grahaNaM bakha iti kimiti, uttarayati-pravaro yatiriti-40 5 yuktamiti / uktAdinyatra tu "yuvarNa" ityAdinA / atra vastrArthAbhAvAdasyApravRttyA "yuvarNa0" [5. 3. 28.] nityamalA bhavitavyamata Aha- anyastu pragraha iti iti nityamal bhavatItyarthaH / 5. 3. 52. 11 // 5. 3. 51. / / udaH zreH / 5. 3. 53. / / vRgo vastra / 5. 3. 52. / / . ta0 pra0- utpUvAcharbhAvA'kAral vA bhavati / ta0 pra0-prapUra vaNotervastravizeSa vAmAcA ucchayaH, upachAyaH / nityamali prApta vikalpaH // 53 // 45 10 aural vA bhavati / pravRNyanti tamiti-pravaraH, prAvAraH; za0 ma0. nyAsAnusandhAnam-udaH / "zrig sevA "maJyupasargasya bahulam" [3. 2. 56.] iti diirghH|| yAm" utpUrvAdato'nenAli guNe pakSe dhani vRddhau "prathaanye tu prArapUrva eva vRNoti: ' svabhAvAda vastravizeSe ! mAdadhuTi zazchaH" [ 1. 3. 4. 1 iti zasya chatve takAvartate. tena prAvAraH prAvaraH iti bhavati / vastra iti / rasya catve ca-ucchrayaH, ucchrAyaH iti-dasya takAkim ? pravaro yatiH // 52 // | rastu "aghoSe pra." [1. 3. 50.] ityanena / zri-50 1520 ma0 nyAsAnusandhAnama-go0 / vaga iti : dhAtorivarNAntatvena "yuvarNa" [ 5. 3. 28. ] iti gAnubandhanirdezAt "vRgaTa varaNe" ityasya grahaNama, na ta nityamali prApta vibhASeyamityAha-nityamali prApte "dRza saMbhakto" ityasyAta Aha-kSaNoteriti / atrApi / vikalpa iti / pANinIye codaH zreghava vidhIyate, ata prAgvat 'vastre' iti sAmAnyanirdeze'pi vastra vizeSasya . ucchAya ityeva rUpam, tadanusAreNa tatthaM zaGkitaM dIkSigrahaNamityAha-vakhavizeSe vAcye iti / karmaNi vi- tena- kathaM "patanAntA: samucchrayAH" iti / dhaji nitye 55 20 gRhyodAharati- pracaNvanti tamiti-pravaraH, prAvAraH kathamalanta [abanta]prayoga iti zaGkA / uttaritaM ca iti- ali pravaraH ghani vRddhau "ghaJyupasargasya bahulam" tenaiva- bAhulakAditi / bahulagrahaNasya sarvatrAnuvRtteH kva[ 3. 2. 86. ] iti dIrgha ca- prAvAraH, uttarAsaGga cidabapi [alapi] bhavatIti bhAvaH, bhulaashrynnmgtiityrthH| ani satyevopasargasya dIrpaNa bhAvyamali tU kagatiriti kecanavamAhuH- vibhASAgrahaNamiha | "udi netyali sati prAvara iti prayogasyAnyaH kRtasya taduktA- zrayatiyautipUvaH" 3-3-46 ityatra ] sambadhyate, na ca 60 25 mupapattimAha- anye tu prAGapUrva eva vRNotiH sva. : yautiprabhRtInAmapi vikalpena pratyayaH prasajyata iti vA bhAvAda vanavizeSa vartate, tena prAvAraH prAvara iti' cyam, vyavasthitavibhASayA atiprasaGgAbhAvAditi // 5. bhavatIti-sUtre 'vastre' ityetAvadukterapi lokaprasiddha- 3.53. / / varUpadasyAtra varUvizeSaparatvamAzritaM vRttI, vRNotiyadyapi / svata AcchAdanArthe prasiddhaH kintu AcchAdanavizeSe tasya yu-pU-drorgham / 5. 3. 54. / / 3) prayogaH 'pra-AG' ityupasargadvayasahakAreNaveti tatparvakA-: ta0 pra0-veti nivRttaM pRthagyogAt / utpUrvebhya emyo 65 devAtra pratyaya iti tadAzayaH / na ca pUrvasUtrAt prAditi . bhAvA'karbodhana bhavati / alo'pavAdaH / ucAvaH, utpAvaH vartate, tathA ca paJcamyA avyavahitAMzopasthitiriti udmaavH||10|| prazabdAvyavahitaparatva eva sUtramidaM pravartata iti prAi- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- yu0 / ghajo nityaM pUrvAdasya prAptireva neti prAvara iti prayogo vastre'sAdhU-: vidheyatvenAsya ca vikalpaprakaraNAd 'vA' ityasyAnuvRttI 35 reveti vAcyam, prAdityasya lakSyAnurodhAdihAkAraprazna vikalpApattirityAzaGkAyAmAha-veti nivRttamiti, tatra 70 basamAhArAzrayaNAta / "prAvArapravarI samo" iti koza- mAnamAha- pathagyogAditi- yadi vAnuvRttirabhimatA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 55-58. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 201 syAt tarhi pUrvasUtra evaMSAmapi dhAtUnAM grahaNe kRte vika- koMrghaJ bhavati / pAtrapragraheNa carati piNDapAtArthI lpenAla eva vidhAne pakSe ghanaH svabhAvata eva siddheH / bhikSuH, khubasya pragrAheNa carati dakSiNArthI dvijH| ghajo grahaNAca tadasambandhaH sUcita iti bhAvaH / alo'- lipsAyAmiti kim ? juSasya pragrahaH // 57 // 35 pavAdaH iti- uvarNAntalakSaNena nityaM prAptasya tasyAya5 mapavAda iti bhAvaH / "yUka mizraNe" "pRGa pavane" | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-prAlli0 / labdha. "pUgz pavane" "dUM gatau" utpUrvAdato dhani vRddhAvAvAdeze micchA lipsA / pAtrapragAheNa carati piNDapAtArthI pa-udyAvaH, utpAvaH, udrAvaH / / 5. 3. 54. bhikSuriti-'pAtrapragAheNa' ityanenodAharaNam, bhikSAlA. bhAyeti gamyate, bhikSApAtropAdAnena, pAtraM gRhItveti yAgrahaH / 5. 3. 55. / / vat, "piNDapAtArthI' ityanena lipsA darzitA; evaM-va- 40 ta0 pra0-utpUrvAt grahe vA'koMJ bhavati / alo-: sya pragAheNa carati dakSiNArthI dvijaH iti-suvasya 10 pavAdaH / ugrAhaH / uda ityeva-prahaH, vigrahaH // 55 // | pAtravizeSasya, pragAheNetyudAharaNam, dakSiNArthItyanena / lipsA darzitA / pRcchati-lipsAyAmiti kimiti, za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-grhH| alo'pavAdaH | uttarayati-vasya pragrahaH iti-atra suvasya prakarSaNa iti- "yuvarNa 0" [ 5. 3. 28. ] ityanena prAptasyAlo- | grahaNamAtra vivakSitaM na tu lipseti nAsya pravRttiH, kintu 45 'pvaadH| "grahIza upAdAne" ata utpUrvAd ghani upAntya- | "yUvarNa." ityanenAleva bhavati / / 5. 3. 57. / / vRddhau- ugraahH| vyAvatyaM darzayati-uda ityeva-grahaH, 15 vigrahaH iti- udo'bhAvAdasyApravRttyA 'yuvarNa." samo muNTau / 5. 3. 58. / / ityanena nityamalityarthaH / / 5. 3. 55. / / ta0pra0-saMpUrvAda grahermuSTi viSaye dhAtvarthe bhASAkoM thaM bhavati / muSTiragulisaMnivezo na parimANam, tatra nyavAcchApe / 5. 3. 56. / / "mAne" [ 5. 3. 81. ] ityeva siddhatvAt / saMgrAho 50 ta0 pra0-nyavAbhyAM parAd grahaH zApe-Akroze gamya mallasya, aho mauSTikasya saMgrAhaH, muSTeAvyamucyate / mAne bhAvAkoMrgham bhavati / nigraho ha te vRSala ! muSTAviti kim ? saMgrahaH ziSyasya // 58 // . 20 bhUyAt, avagrAho ha te jAlma ! bhUyAt / zApa iti kim ? nigrahazcaurasya, avagrahaH padasya // 56 // za. ma. nyAsAnusandhAnam-samo0 / grahaH kriyA vAcitvAnmuNTezvAniyAtmakatvAt tatra ahirna sambhavati, za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-nyvaa0| zApo'zu-! tasmAnmuSTigrahe yo'rthastasya viSayo vijJAyata ityAha-55 bhAzaMsanam / nigrAho ha te vRSala ! bhUyAditi- | muSTiviSayedhAtvarthe iti, astyevAyaM muSTizabda: parimANenigrAho bAdhaH, ha ityavyayaM nizcayArtham / avagrAho zAkasya muSTiriti, aGgulInAM racanAvizeSe yathA- hanti 25 ha te jAlma ! bhUyAditi-avagrAho'bhibhavaH / pRccha- muSTineti / tatrAgulInAM racanAvizeSavRtteriha grahaNa ti-zApa iti kimiti, uttarayati-nigrahazcaurasyeti- mityAha-muSTiraGagulisannivezaH iti-sagnivezo racanAnigraho bandhanam, avagrahastUkta eva padacchedAdirUpaH / vizeSaH / parimANArthavRtti niSedhati-na parimANamiti, 60 pUrvatra yadyapi nigraho'zubha eva, kintu na sa kenApyAkruSTo- tatra kAraNamAha-tatra "mAne" [5. 3. 81.] ityeva 'pi tu svAbhAvika eva viSayaH pratipAdita iti tatra siddhatvAditi, bhayamAzaya:-yadIha parimANavRttamrahaNaM 30 na bhavatIti / / 5. 3. 56. / / syAdasya sUtrasya vaiyayaM syAt "mAne" ityanenaiva siddha svAda, tasmAdamulInA racanAvizeSavRtteriha grahaNaM praallipsaayaam| 5. 3. 57. / / vijJAyate / saMgrAho mallasyeti-atra ghavi upAntya-65 ta0 pra0-prapUrvAd prahelipsAyAM gamyamAnAyAM bhAvAi- / vRddhiH, evam-aho mauSTikasya saMgrAhaH iti-aho Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 56-64.] . 50 ityAzcarye, muSTiH praharaNaM yasya tAdRzasya mallasya, saMgrAha- cet ? ucyate- purA jJApitametat, yaduta- yatra navA-35 zabdArtha prAha-muSTeyamityarthaH / padakRtyaM pRcchati- zabdopAdAnaM tata eva vikalpAnuvRttirna tu vAzabdopAdAne, muSTAviti kimiti, uttarayati- saMgrahaH ziSyasyeti- | tathA ca pUrvasUtrato vAzabdAnuvRttyasambhavAdana vAzabdopAmuSTyarthAbhAvAdasyApravRttyA "yUvarNa0" [5.3.28. ] | dAnaM sArthakam, kizcAta uttaratrApi vikalpAnuvRttina 5 ityaleva bhavati // 5. 3. 58. // bhavatIti / anena pani pakSe ivAntalakSaNe'li caunnAyaH, unnayaH // 5. 3, 61. / 40 yu-du-droH / 5. 3.56. / / ta0pra0-saMpUrvemya emyo bhAvA'korgham bhavati / avAt / 5. 3. 62. // saMyAvaH, saMdAvaH, sNdraavH| sama ityeva-vidravaH, upadravaH ta0 pra0-avapUrvAnnayaterbhAvA'karboghaM bhavati / av||56|| nAyaH // 62 // 10 20 ma0 nyAsAnusandhAnam-yu01 "yuk mizraNe" "du / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-avAt / anena nityaM dUM gato" sampUrvAdalo pani vRddhAvAvAdeze ca-saMyAvaH, pani- avanAyaH // 5. 3. 62. // saMdAvaH, saMdrAvaH / samo'nuvRttAvatyaM darzayati-vidrayaH, paredya te / 5. 3. 63. // upadravaH iti-samo'bhAvAdasyApravRttyA "yuvarNa." [5. ta0 pra0-paripUrvAnnayate--taviSaye dhAtvarthe vartamAnA 3. 28.] ityuvarNAntalakSaNo'leva bhavatItyarthaH / / 5. 3. 15 56. // mAvA'koMrghan bhavati / pariNAyena zArInahanti, samantA nynenetyrthH| dhUta iti kim ? pariNayaH kanyAyAH ' / 5. 3.60. // // 6 // ta0 pra0-avidyamAnopasargAnnayateyu-du-drozca bhAvAkaLaghaMna yA bhavati / nayaH, nAyaH; yavaH, yAvaH; davaH, | za0 ma0 nyaasaanusndhaamm-pre| dhUte ityatra bAbaH dravaH, drAvaH / anupasargAditi kim ? prnnyH||60|| viSayasaptamotyAha-chUtaviSaye dhAtvarthe iti ! dyUta viSayakaM prayogamudAharati-pariNAyena zArIn hantIti, 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-niya0 / anupasargA- pariNAyenetyasyArthamAha-samantAnnayanenetyarthaH / pRccha diti- avidyamAna upasargo'syeti baduvrIhirityAha-a-ti-dyata iti kimiti, uttarayati-pariNayaH kanyA-55 vidyamAnopasargAditi / prakRteH parazcakAraH prakRtimanu- yA: iti- pariNayo vivAhaH, atra "yuvarNa0" [ 5. 3. karSatItyAha- yududrozceti / "NIMga prApaNe" ato'nena 28.] iti nityamat / / 5. 3. 63. !! ghami vRddhAvAyAdeze AvAdeze, pakSe "yuvarNa" [5. 3. ! bhuvo'vajJAne vA / 5. 3. 64. !! 25 28. ] ityali guNe'yAdeze'vAdeze ca-nayaH, nAyaH; yavaH, yAkaH, davaH, dAvaH; dravaH, drAvaH / pRcchati- anupa ta0 pra0-paripUrvAd bhavatarevajJAne'rthe vartamAnAda bhAvAkoMrghaJ vA bhavati / avajJAnamasarakArapUrvako'va-60 sargAditi kimiti, uttarayati-praNayaH iti-abAleva, bhepH| paribhAvaH, paribhavaH / avajJAna iti kim ? "adurupasarga0" [ 2. 3. 77. ] iti nakArasya NaH samantAd bhavanaM paribhavaH // 6 // / / 5. 3. 60. / / 30 vodaH / 5. 3.61. // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- bhuvo0 / avajJAnata0 pra0-utpUrvAnnayate vA'ko gham bhavati / / pdaarthmaah-avjnyaanmstkaarpuurvko'vkssepH| anena vA dhani vRddhAvAvAdeze, pakSe'li guNe'vAdeze ca-pari-65 unnAyaH, unnyH||6|| bhAvaH, pribhvH| pRcchati-avajJAna iti kimiti, za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-vodH| pUrvasUtrato! uttarayati- samantAda bhavana-paribhavaH iti- atrIbAzabdAnuvRttyA bikalpe siddhe'tra vAgrahaNaM kimarthamiti / varNAntalakSaNo'leva / / 5. 3. 64. / / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, sU0 65-66.] kalikAlasarvajJabhIhemacandrasUribhagavatpraNote 203 yajJa grahaH / 5. 3. 65. // .. . prAt sra-dra-stoH / 5. 3 67. / / ta0pra0-paripUrvAd graheryajJaviSaye prayoge bhAvA'koM- ta0 pra0-prAt parebhyaH sravatyAdimyo mAvAkoMghaghaM mavati / pUrvaparigrAhaH, uttarapariNAhaH, vederyajJAna- J mavati / prastrAvaH, pradAyaH, prastAvaH / prAditi bhUtAyA grahaNavizeSa etAbhyAmabhidhIyate / yajJa iti kim ? kim ? stravaH, dravaH, stavaH / kathaM sAvaH ? bahalAdhi5 parigrahaH kuTumbinaH // 65 // kArAt // 67 // ___40 za0 m0.nyaasaanusndhaanm-yje0| pUrvaparigrAhaH, - za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-prAt / "muTuM gato" uttaraparigrAhaH iti- pUrvaH prathamaH karmArambhAt pUrva anukarSaNAya cakAre kRte sampUrvasyaiva storanukarSaNaM syAt, parigrahaNaM spaye vedeH svIkaraNaM-pUrvaparigrAhaH, uttaraH / tacca neSTamiti storupAdAnamatra / anena dhaji-prasrAyaH, karmavidhAnAnantaraM kRtaM parigrahaNaM sphye vedeH svIkaraNa- | pradrAvaH, prastAvaH / padaprayojanaM pRcchati- prAditi, 10 muttaraparigrAhaH kathyate, spayo nAma kASThanirmitaM khaDgA- | kimiti, uttarayati-sravaH, dravaH, stavaH iti- anu- 45 kRti yajJIyaM pAtram, taddhaste kRtvA samantAllekhayA yajJA-: pasargatvAdasyApravRttyA uvarNAntalakSaNo'leva bhavati / GgabhUtAM vedi svIkaroti yAjJikastatreda mudAharaNami- yadyevaM tahi samupalabhyamAnasya srAva iti prayogasya kA tyAha-vederyajJAnaM bhUtAyA grahaNavizeSa etAbhyAma- gatiriti zaGkate- kathaM strAvaH iti, samAdhatte- bahubhidhIyate iti-etAbhyAM pUrvottaraparigrAhAmyAmityarthaH / | lAdhikArAditi / / 5. 3. 67. // 15 padakRtyaM pRcchati-yajJa iti kimiti, uttarayati-parigrahaH kumbinaH iti-kuTumbaparipAlanArtha rAjAdiprada ayajJa straH / 5. 3.68. // 50 tasya dhanAdeH parigrahaNaM svIkAra ityarthaH, nAtra ghana kintu ta0 pra0-apUrvAta 'stu' ityetasmAt dhAto vAka"yuvarNa." [ 5. 3. 28.] ityaleva bhavatIti bhAvaH | trIrghaJ bhavati / ayajJe-na cet yajJaviSayaH prayogo bhavati / / / 5. 3. 65. / prastAraH, maNiprastAraH, vimAnaprastAraH, myprstaarH| ayajJa iti kim ? vahiSprastaraH, "samAse'samastasya" 20 saMstoH / 5. 3. 66. // [2. 3. 13.] iti Satvam // 6 // 55 ta0 pra0-saMpUrvAta stoterbhAvA'kAryajJaviSaye ghana bhavati / saMstuvantyati saMstAvazchandogAnAma, sametya stu za0ma0 nyAsAnusandhAnam- ayajJe0 / "stro'yajJe". iti nirdeze'rSamAtrAlAdhave'pi 'yajJa' iti chedazahApAkavanti chandogA yatra deze sa dezaH saMstAva ucyate / yajJe raNAya "ayajJe straH" iti nirdezaH / ayaje ityatra prasajyaityeva-saMstavo'nyadRSTe // 66 // pratiSedha ityAha-na cet yajJaviSayaH prayago bhvtiiti| 25 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- saMstoH / "TuMgaka "stugaza AcchAdane" prastAraH iti- iSTakAsanniveza-60 stutau" adhikaraNe vigRhyodAharati- saMstuvantyatreti vizeSa iti yAjJikAH,maNiprastAraH, vimAnaprastAraH, saMstAvazchandogAnAmiti sAmavedino brAhmaNA nayaprastAraH iti- SaSThIsamAsaH, maNInAM vimAnAnAM zchandogA ucyante, gIyamAno vedaH sAmeti nAmnA prasiddhaH, nayAnAM ca prastAro racanAvizeSa ityarthaH / pRcchatigAnaM ca pRthagapi bhavati kArya vizeSa sthalavizeSe ca saMghI ayajJa iti kimiti, uttarayati-bahiSprastaraH iti30 bhUyApi, tatra yatra deze saMghIbhUya sAmagAH sAma gAyanti bahiSaH prastaro muSTivizeSaH, Satvamiha kenetyAha-66 sa deza iha vaacyH| evaM cAdhikaraNe kArake pratyayaH, tadAha-- "samAse'samastasya" [2. 3. 13.] iti Satvamiti sametya stuvanti chandogAyatradeze sa dezaH saMstAva // 5. 3. 68 // ucyte| yajJAnuvRttekvayaM darzayati-yajJa ityeva-saMstavo'nyadRSTe iti-anyadRSTe vastuni saMstavaH paricaya itya verazabde prathane / 5. 3. 66. // 35thaH, atrovarNAntalakSaNo'leva bhavati / / 5. 3.66. / / ta0pra0-prathanaM vistIrNatA, ve: parAt stRNAtera Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paamo'dhyaayH| [pA0 3, sU0 69-73.] 45 zamdaviSaye prathane'bhidheye ghana bhavati / vistAra: pttsy| bhavati / vikSAvaH, vidhAvaH / verityeba-vaH, zravaH prathana iti kim ? tRNasya vistaraH, chAdanamityarthaH / / // 7 // azabda iti kim ? aho dvAdazAGgasya vistaraH // 66 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-kSu0 / "DukSuk zabde" za0 ma0 nyAsAnusandhAnam vera0 / prathanapadArtha-: "zrRMTa zravaNe" vipUrvAdato pani-vikSAvaH, vizrAvaH / .. 5mAha-prathanaM vistIrNatA vistAraH paTasyeti-paTasya verityasyAnuvRttekvayaM darzayati-kSavaH, zravaH iti-40 vistIrNatetyarthaH / pRcchati-prathana iti kimiti, uttara- abovarNAntalakSaNo'leva // 5. 3. 71. / / pati- tRNasya vistaraH iti, kathamiha na prathanamityAzaGkAmapAka tadarthamAha- chAdanamityarthaH iti- tRNA- nyudo graH / 5. 3. 72. // cchAdanamiti bhAvaH, atra RkArAntalakSaNo'leva bhavatI- ta0 pra0- nyubhyAM parAd giraterguNAtervA bhAvA'ka10 tyarthaH / punaH pRcchati-azabda iti kimiti, uttara- ?rghaJ bhavati / nigAraH, udgAraH / nyuva iti kim ? yati- aho dvAdazAGgasya vistaraH iti-dvAdazAnAmA- | garaH, saMgaraH // 72 // cArAdInAmAgamAGgAnAM samAhArastasya, atra prathanasya za0 ma0 nyAsAnusandhAnamunyU0 / praH iti zabdaviSayatvAdasyApravRttyA RdantalakSaNo'leva bhavatIti | gadhAtoranukaraNAt paJcamyekavacane rUpam / "gat nigaraNe" bhAvaH / / 5. 3.66. // _ "gRz zande" iti dvividho gRdhAtuH, tatrAnyataragrahaNe 16 chandonAmni / 5. 3. 70. // vinigamakAbhAvAdubhayorapi grahaNamityAha-giratergaNAte. ta030-chandaH-padyo varNavinyAsaH,vipUrvAta stRNA- vati / nipUrvasya-nigAraH, utpUrvasya-udagAraH 150 tezchandonAmni viSaye ghaJ bhavati / viSTArapaktiH / pRcchati-nyuda iti kimiti, uttarayati-garaH, saMgaraH kecita tu veranyato'pIcchanti-AstArapaGaktiH, prastArapa- iti-upasargAbhAve upasargAntare vA'syApravRttyA RdantaktiH, chandonAma // 7 // lakSaNo'l bhavatItyarthaH / saMgIryate abhyupagamyate yoddhRbhi riti saMgaro yuddham, saMgaraNaM vA tadA pratijJArthaH // 5. 20 za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-chndo0| chandaHzabda sya vede'bhilASe vAmbandhabizeve ca prayogAdiha gAhamartha spaSTayati-chandaH padyo varNavinyAsaH iti- varNAnAM kirodhAnye / 5. 3. 73. / / vaziSTayana tattatkramavizeSayuktatvena nyAso nivezaH padyapadenocyata iti sa eva chandaHzabdAbhidheya iti / / ta0pra0-nyutpUrvAt kiratenyiviSaye dhAtvartha varta25 viSTArapaDitariti-paGktiparyantaM chandonAmeti vAkyAva-! mAnAd bhAvAkoMghaja bhavati / nikAro dhAnyasya, .. utkAro dhAnyasya, rAzirityarthaH / dhAnya iti kim ? sthAyAM dhana prApnotIti vistArazcAsau paGktizceti karmadhArayaH, vistIryante'sminnakSarANItyadhikaraNe ghana, phalanikaraH, puSpotkaraH // 73|| "veH straH" [ 2. 3. 23. ] iti saMjJAyAM sasya SaH / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-kiro0| irAdezasya kecita tu veranyato'pInchantIti- AstArapaGkiri- nirdezAt "kRt vikSepe" ityasyaiva grahaNam, na tu "kara 30 tyAdiprayogAnurodhena veriti nAnuvartayanti, prayogAnuro-disAyAma" ityasya / kiJcAnabhidhAnAdapi hisArthasya ne dhAdiha 'straH' ityanuvartayanti, uttaratra ca maNDUkaplutyA pakSaNama. zabdazaktisvAbhAdhyAdutkAranikArazabdAbhyAM dhAtasya sambandha iti bhAvaH, tanmatenodAharati- AstAra 1. nyaviSayo vikSepa evAbhidhIyate, na hiMsA, yasya cArthaH 65 paGktiH , prastArapaGktiH , chandonAmeti // 5.3.70.1 pratyayAntenAbhidhIyate tasyaiva grahaNaM yuktaM netarasya, utkAkSu-zroH [ 5. 3. 71. // ro dhAnyasyeti vikSepo dhAnyasyetyarthaH / dhAnyamiha prakR.. 35 ta0pra0- kSauteH zRNotezca vipUrvAd bhAvA'koghaM tyartho vA syAt pratyayArtho vA syAt ? prakRtyarthastAvanno 55 60 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 74-75. ] ! kalikAlasarvajJavIhemacandrasUribhagavatpraNIte 205 papadyate dhAnyasya dravyatvAd dhAtozca kriyAvAcitvAt / ! nuzAsane-1 ] 'ibhan'pratyayAntamatpratyayAntaM ca nAma pratyayArthastupapadyate dhAnyam, kintu pratyayenAbhihitatvAdu- puMliGgaM bhavet, ityalantasya puMstvena 'nivarA' ityatra kathaM kAro dhAnyasyeti dhAnyazabdasya prayogo na prApnoti / / strItvamityAzaGkAyAmAha-svabhAvato'lanto'pyayaM khiyAM athApi prayogaH syAdevamapi pratyayArthe'ntarbhUtatvAt, SaSThI vartate iti-liGgAdhikAre'lantasya puMliGgatApratipAdanaM 5 nopapadyate utkAro dhAnyasyeti, sAmAnAdhikaraNyameva tat prAyika veditavyamityarthaH, svayamapyAcAryeNa liGgA- 40 pratyayAntena syAt, evaM hi pratyayArtho bhavati yadi pratya- nuzAsanaprAnte proktaM "tad bahulam / / " [ tat pUrvoktaM yAntena sAmAnAdhikaraNyaM bhavati, yathA dRtihariH pazuriti, liGgalakSaNaM bahulaM draSTavyam ], vRttiprAnte ca- :. tasmAnnedaM pratyayArtho nApi prakRtyarthaH, api tu prakRtyartha- "vAviSayasya mahataH saMkSepeNa linggvidhiruktH|| vizeSaNamiti matvAha-dhAnyaviSaye dhAtvarthe iti / ' yannoktamatra sadbhistallokata eva vijJeyam / / " 10 anena dhani vRddhI ca-nikAro dhAnyasya, utkAro liGgamaziSyaM lokAzrayatvAliGgasya" iti ca" 45 - dhAnyasyeti, tadarthamAha-rAzirityarthaH iti-dhAnyasyeti iti / nana yadIhasItvaM nizritaM hi paratvAta "khiyo / zeSaH / pRcchati-dhAnya iti kimiti, uttarayati- : ktiH" [ 5. 3. 61. ] iti ktipratyayena bhAvyamiti phalanikaraH, puSpotkaraH iti-phalAnAM puSpANAM ca yet ? atrAha-ktistu bahulAdhikArAnna bhavatIti rAzirityarthaH, atra dhAnyArthAbhAvAdasyApravRttyA Rdanta- bAhalakAt tasyehApravRttirityarthaH / 5. 3. 74. / / 15 lakSaNe'li guraNe ca tathArUpamityarthaH / / 5. 3. 73. / / iNo'bhraSe / 5. 3. 75. 1 50 nevuH| 5. 3. 74. / / / ta0 pra0-sthiteracalanamabhraSaH,nipUrvAdiNo'bhraSaviSaye.. ta0 pra0-nipUrvAt vRNotervaNaratervA dhAnyavizeSe'mi- 'yeM vartamAnAd bhAvAko pratyayo bhavati / zAkhagheye mAvA'karbordham bhavati / miviyanta iti- novArA | lokaprasiddhyAdinA niyatamayanaM-gyAyaH / abhreSa iti nAma vIhivizeSAH, "ghaJyupasargasya bahulam" [ 3.2. / kim ? nyayaM gatauraH // 7 // 2086. ] iti dIrgharavam / dhAnya ityeva-nivarA kanyA, svamAvAdalanto'pyayaM triyAM vartate, ktistu bhulaadhikaa-| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- iNo0 / abhraMSazabda 55 rAnna bhavati / / 74 // vyAcaSTe-sthiteracalanamabhraSaH iti-sthitirlokamaryAdA tasyA acalanaM tadaparityAgo'bhraSa ityarthaH, "bhreSaga calane za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam-ne0 / anukRtasya vR- ca" cakarAd bhaye, ato dhani bhraSaNaM bhraSaH, na bhraSo'dhAtoH paJcamyekavacane vuriti, vRdhAtuzca dvividhaH-"vugT / bhraSaH / abhreSaM saMgamayyodAharati - zAkhalokaprasiddhayA- . 25 varaNe" "vRGza saMbhakto" iti ca, tatra sAmAnyopAdA- dinA niyatamayanaM- nyAyaH iti- "INk gatI" ni-60 nAda vizeSagrahaNe vinigamakAbhAvAdubhayorapi grahaNami- | pUrvAdato ghanivaddhau AyAdeze ikArasya ca yAdeze nyAyaH / tyAha-vRNotervaNAteti / karmaNi vigRhyodAharati- | yatra viSaye zAstraNa vyavasthA kathitA tatra viSaye tadanuniviyanta iti-nIvArA nAma dhAnyavizeSAH iti ! saraNam, zAstrAnabhihite ca viSaye lokavyavahAraprasiddhanIvArA vanavIhayaH, etena yadyapi dhAnyazabdena sAmAnya vyavasthayA tadupagamanaM nyAyazabdArtha iti bhAvaH / pRcchati30 vAcinA'yaM vyutpAdyate tathApi pratyayAntaM zabdazakti abhreSa iti kimiti, uttarayati- nyayaM gatazcauraH 65 svAbhAvyAd dhAnyavizeSa evaM vartata iti darzayati / katha- iti-- atrevarNAntalakSaNe'li guNe'yAdeze ca-- nyaya iti, miha dIrghatvamityAha-"ghaDyupasargastha bahulam" [3. . nyayo nAzastaM prApta ityarthaH / nikRSTamayanaM gatiriti 2.86. ] iti dIrghatvamiti / dhAnyAnuvRttAvatyaM vyutpattyA nyayazabdasya kutsitAcAraparatvamapi, prasiddhistu darzayati-dhAnya ityeva- nivarA kanyeti-nidriyata, niyatamayanamiti vyutpattyA nAze- mRtyAveveti // 5. 35 ityali nivarA, "puMliGgaM.."imanalo ....." [linggaa-| 3. 75. / / ---.-.-.-.--....--....-- -- -- - --. --.. . 70 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 zrIsiddha hemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 3, sU076-78.] : pareH krame / 5. 3. 76. // bhavati, tatra paryAyasya prasiddhatayeha zayanameva bodhanIyaM ta0pra0-kramaH paripATI, paripUrvAdiNaH kramavi- : vizeSyatayeti bhAvaH / evaM sati paryAyasya prayogArthabahivayeyeM vartamAnAt mAvA'koMrghana bhavati / sava / rbhAvApattiriti paryAyabodhanasyaiva tatprayogaviSayatvamiti paryAyo bhoktama, mama paryAyo bhoktama, krameNa padArthAnAM . manvAnAnAM matamAha-- anye tazaya 5 kriyAsaMbandha: paryAyaH / krama iti kim ? paryayaH svA- ityAhariti- ahaM pUrva suptastava zayanasyAyaM kramaH prApta 40 dhyAyasya, atikrama ityarthaH, viparyayo mate:, anyathAmavana- iti kazcana bodhyata iti bhAvaH / padakRtyaM pRcchatimityarthaH // 76 // krama iti kimiti, uttarayati- vizayaH, upazayaH - - - - iti-vizayaH saMzayaH, upazayaH samIpazayanam, atra paryAyo za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-pre:0| "kramU pAda- vivakSita ityasyApravattyA ivarNAntalakSaNo'l bhavatIti vikSepe" ato pani "mo'kami0" [ 4. 3. 55. ] iti / bhAvaH // 5. 3. 77. / / 45 10 vRddhiniSedhe-kramaH / kramapadArthamAha-paripATIti 1 udAharati- tava paryAyo bhoktam, mama paryAyo bhoktu- hastaprApye rsteye| 5. 3. 78. // miti / kamasya pUrvAparIbhAvamAtre prasiddhayA paryAyasya tato ta0pra0-hastenopAyAntaranirapekSeNa prAptuM zakyaMviziSTArthabodhakatvenAtra kathaM krama ityAzaGkAyAM tadarthe hastaprApyam, tadviSayAccimoterbhAvA'koMghaja bhavati, kramavizeSamAha- krameNa padArthAnAM kriyAsambandhaH / asteye-na ceda dhAtvarthaH steye-cauyeM bhavati / hastaprApya15 paryAyaH iti-kriyA'tra bhojanam, bhoktAraH padArthabhUtAH, zandena pratyAsattiH prApyasya lakSyate, tena pratyAsattiviSaye 50 teSAM krameNa niyatapUrvAparIbhAvena bhojanakriyayA saha : dhAtvartha vidhAnamA puSpapracAyaH, phalAvacAyaH, phalocAyaH, sambandhAt kramatvaM spaSTamiti bhAvaH / pRcchati-krama iti / phalobAyazca saMhataH / udo necchantyanye-- phalocayaH / kimiti, uttarayati-paryayaH svAdhyAyasyeti, paryaya- istaprApya iti kim ? puSpapracayaM karoti taruzikhare / zabdArthamAha- atikrama ityarthaH iti- atikramo'ti- asteya iti kim ? steyena puSpapracayaM karoti / hasta20 pAta ullaGganamiti bhAvaH, yathA svAdhyAyo vidhAtumuci- rela pramANamayacyate-yaste saMbhavati na hastA-55 tastathA na kRta iti bhAvaH / viparyayo materiti, vipa- datiricyate iti, tatazca "mAne" [ 5, 3. 81. ] yayapadArthamAha- anyathAbhavanamityarthaH iti // 5. 3. : dayanenava siddha niyamAthaM vacanam-asteya eveti, tena puSpANAM hastena pracayaM karoti caura ityatra "mAne" 5. 3. 1. ] ityanenApi ghana na bhavati // 7 // vyupAcchIGaH / 5. 3. 77. // 25 ta0 pra0- vyupAbhyAM parAcchIDo bhAvA'korgha 0ma0 nyAsAnusandhAnam-hastA hastena hi sarva 60 bhavati, krame-krama viSayazced dhAtvartho bhavati / tava vasta yathAkathaJcit prAptuM zakyata eveti hastaprApyazabdarAjavizAyaH, mama rAjopazAya: / kramaprAptaM paryAyasAdhyaM . syAvyAvartakatAmAzaGkayAha- hastenopAyAntaranirapezayanamucyate / anye tu zayituM paryAya ucyate ityaahuH| kSeNa prAptaM zakyaM hastaprApyamiti- upAyAntarasApekrama iti kim ? vizayaH, upazayaH // 77 // / kSeNa hi tena sarva vastu prAptuM zakyameveti hastaprApyazabdoza0 ma0 nyAsAnusandhAnam- vyupA0 / "zIka pAdAnenaitAdazo'rtho'vazyaM kalpanIya iti bhAvaH / na tAva-65 svapne" iti zIdhAtoranena ghaji vaddhAvAyAdeze ca tava ddhastaprApyazabdasya svArthaparatvam, yadeva prAMzunopAyAntararAjavizAyaH, mama rAjopazAyaH iti, prayogArthe vaima- nirapekSeNa hastena prAptuM zakyate tadeva kharvaNopAyAntarasAtyaM darzayituM pUrva svamatamAha- kramaprAptaM paryAyasAdhyaM pekSeNeti tatra na syAt pratyayo'tastasyArthAntaralakSakatva zayanamucyate iti- rAjaniyojya: kazcit rAjasamIpe mapyAzrayaNIyamityAha- hastaprApyazabdena pratyAsattiH / 35 jAgarti, atyazca svapiti tatrava, tatra ca kramo niyato prApyasya lakSyate iti- hastenopAyAntaranirapekSeNa 70 -..---- -- - Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 76. ] kalikAlasarvazazrIhemacandrasUrimagavatpraNIte 207 prApyatvaM pratyAsattita eva vastuno bhavati, tasmAd hastaprA- tatsaMniyoge cAdeH kakArAdezo bhavati / AkAyagni pyagrahaNena prApyasya vastuna pratyAsannatopalakSyate hasta- cinvIta / dehe-kAyaH zarIram / AvAse-RSinikAyaH / prApyazabdAbhidheyasyArthasya pratyAsatteH sAhacaryAt / yad upasamAdhAne- gomayanikAyaH, gomayaparikAyaH / kathaM vastu sAdhAraNyena sarveH pratyAsannatayA samIpasthitasvenA- kAhanicayaH ? bahutvamAtravivakSayA / eviti kim ? 40 5 vagatya prAptaye prayatyate tatreti bhAvaH / tathA ca yat phalitaM cayaH / caH ka ityeva siddhe AdigrahaNamAdereva yathA - tadAha-tena pratyAsattiviSaye dhAtvarthe vidhAnamiti / syAta, tena ceryalapi-nikecAya ityeva bhavati // 7 // "ciMgaTa cayane" ato ghani SaSThIsamAse ca-puSpapracAyaH, phalAvacAyaH, phalocAyaH, atrArthe kaviprayogamAha- za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-citiH| iha grAhya 'phaloccAyazca saMhataH' iti / matabhedena vizeSamAha- citizabdArthamAha-cIyata iti citiryajJe'gnivizeSa: 10 udo necchantyanye-phalotrAyaH iti-udupasagoM hi teSAm- . iti-karmaNi pratyaya iti bhAvaH / pakSAntaramAha-tadA-45 ccazcitatvamAtraM bodhayati, na tu hastaprApyatA gamyata iti dhAro veti-agnivizeSasyAdhArabhUtaM kuNDamiha vAcyamiteSAmAzayaH / padakRtyaM pRcchati- hastaprApya iti tyarthaH, tathA cAdhikaraNe ghaaiti bhAvaH / yathoddezanyAyenokimiti, uttarayati- puSpapracayaM karoti taruzikhare dAhartumavatArayati-citau iti 1 udAharati- AkAya iti-taruzikharasthAnAM puSpANAM hastaprApyatvAnavagatesteSAM * magni cinvItati-yajJIyamagnivizeSa cayanena sampAdaye15 tarUmAruhyAnyopAyena vA hastaprApyatvaM na tupAyAntara- dityarthaH, adhikaraNe pratyayavidhAne tu AdhArabhUtasyA-50 narapekSyeNeti tatra hastaprApyatvaM nAstIti bhAvaH / punaH kAyasya cinoteoge'nuktaM karma bodhyam, athavA cinotedvipRcchati-asteya iti kimiti, uttarayati-steyena karmakatvasvIkArAdubhe api karmaNI eva, tathA cAcIyatepuSpapracayaM karotIti-sarvatra pratyudAharaNe ivAntala- 'gnirasmin, athavA AcIyante iSTakA asminniti kSaNo'la' vijJeyaH / steye'nena dhA'nyena vA dhan pratyayo AkAyo'gnisthApanasthalavizeSaH, tamagni ca cayanena 20 mA bhUdityetadarthamasya niyamArthatvampapAdayati-hastaprApya- sampAdayedityarthaH / dehe udAharati-kAyaH, tadarthamAha-55 zabdena pramANamapyucyate iti, kIdRzaM tadityAha-yada zarIramiti / AvAse udAharati-RSinikAyaH . haste sambhavatIti-haste saMmAtItyarthaH, tasyavArthamAha- iti-RSINAmAvAsa ityarthaH / upasamAdhAne udAharatina hastAdatiricyate iti| kimanena vyAkhyAnenetyAha- gomayanikAyaH, gomayaparikAyaH iti-gomayasyoparya tatazca "mAne" [ 5.3. 81. ] ityanenaiva siddhe pari rAzikaraNamityarthaH / upasamAdhAnasya rAzIkaraNamA25 niyamArtha vacanamiti / niyamAkAramAha-asteya eve. trArthatvamAzritya zaGkate-kathaM kASThanicayaH ? iti- 60 tIti, ayamAzaya:-pUrvokarItyA hastaprApyazabdasya mAna- kASThAni rAzIkRtAnyeva tiSThantIti tatra nikAya iti paratvamAyAtamityagrimasUtraNavAtrApi siddhe satyAramya- ghanantaprayogeNa bhAvyamiti prazraH, uttarayati-bahatvamAtramANo'yaM vidhirmAne'pi cedasteya eveti niyamayatIti / vivakSayeti, ayamAzaya:-upasamAdhAnaM hyaparyuparidhAraNaniyamaphalamAha-tena puSpANAM hastena pracayaM karoti krameNa rAzIkaraNamityuktam, iha tu na tAdRzo'rtho viva30 caura ityatra "mAne" [ 5. 3. 81. ] ityanenApi kSito'pi tvanAyAsaniSpannaM kASThabahutvaM zabdato'nUdyata 65 ghaJ na bhavatIti / / 5. 3. 78. // iti tatropasamAdhAnAbhAvAnna ghaaiti / padaprayojanaM pRcchati-edhviti kimiti, uttarayati--cayaH iticiti dehA vAsopasamAdhAne kazcAdeH atra cayanamAtrArthatvenAsyApravRttyA'levevarNAntalakSaNa ity|5. 3. 76. / / rthaH / cidhAtAvekasyaiva cakArasya sattvenAdigrahaNAbhAveta0 pra0-cIyata iti-citiryajJe'gnivizeSaH, tadAdhAro 'pyAdereva tasya syAnnAnyasyetyAdigrahaNaM vyarthamityAzaGkapa 70 35vA; dehaH zarIrama, AvAso nivAsaH, upasamAdhAnamuparyaH tasya yavalupi dvitve cakAradvayasthAne kakAravidhAnAbhAvA pari rAzIkaraNam / eSvartheSu cinotemAvAkoghaMva rthatvaM vyAcaSTe-'caH kaH' ityeva siddha ityAdinA, aya Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [phA0 5, sU0 80.81.] mAzaya:- 'caH kaH' ityetAvatyucyamAne prakRtigrahaNe na . iti cet ? atrAha-sUkara ricIyante itiyaGlubantasyApi grahaNasya siddhAntitatvAt tato'pi pratyaya-: "sUkarA hi svata evaikasyoparyeka iti krameNAlpasthAna ema vidhAnAvazyaMbhAvena tatra sthitayoyorapi cakArayoH katvaM zatazastiSThantIti teSAM jAtisvabhAvaH, evaM copasamAdhA dunivAram, tathA ca nikekAya ityeva prayoga: syAta, sa. nAdipyayaM bhinna iti uparyaparibhAvamAtreNopasamAdhAnArthe 40 5 cAniSTa iti tadvAraNAyAdigrahaNamAvazyakamiti, tatra ca pUrveNApi ghana na / "pUrveNApi na bhavati vyAvRttibalAt" . punaH punA rAzIkaraNa prayogArthaH / bhRzaM punaH punarvA cino- iti lghunyaaskaarH| upasamAdhAnamuparyupari rAzIkaraNamitIti yaDi tallupi pratyayalopalakSaNanyAyenAdyakasvarAM- : tyuktatayA kenApi yadi te rAzIbhavanAya preritAH syurathavA zasya dvitve pUrvasya guNe 'niceci' iti jAte'nena bhAve balAd rAzIkRtA: syUstadaiva pratyayasya prAptiH syAt, na ghari Adyacasya katve vRddhAvAyAdeze ca nikecAyaH' cAtra tatheti tasyAprApti reveti tadartha vyAvRttibalAzrayaNa 45 10 iti bhavatIti bhAvaH / / 5. 3. 76. // manAvazyakamiti pratibhAti // 5. 3. 80. // _ __saMghenU mAne / 5. 3. 81. // / 5. 3. 80. / / : ta0pra0-mAne gamyamAne dhAto vA'koMrghaja bhvti| ta0 pra0-na vidyate kutazcidhvaMmupari kiMcid yasmin mAnamiyatA, sA ca dvadhA-saMkhyA parimANaM ca / eko so'narvaH, tasmin saMghe-prANisamudAye'bhidheye cinote nighAsaH, dvau nighAsau ekastaNDulAvakSAyaH; ekastaNDula.50 rbhAvA'koMgha tatsaMniyoge cAdeH ko bhavati / vaiyAkara / nizcAyaH; ekaH kAraH, dvau kArI, prayaH kArAH dvau sUrpa15 NanikAyaH, tAkikanikAyaH / saMgha iti kim ? sArasamu / niSpAvI samitasaMgrAhaH, taNDulasaMgrAhaH, muSTirityarthaH / cayaH, prmaannsmuccyH| anUrva iti kim ? sUkara mAna iti kim ? nizcayaH / ala evAyamapavAdaH, ktyAnicayaH, sakarA haghuparyapari cIyante // 8 // dimistu bAdhyate-ekA tilocchitiH, dve prasRtI // 1 // . za0ma0 nyAsAnusandhAnam- saMgha0 / anuvaMzabdasya - za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-maane| mAnazabdasya 55 saMghena saha sAmAnAdhikaraNyaM prakaTayati-na vidyate kuta- ! * sammAnAbhimAnAdAvapyarthe prasiddhadhA ko'rtho'tha grAhya 20 cidUrvamupari kizcida yasmin so'nUyaH iti-samu ityAzAyAmAha-mAnamiyatteti- etatparimANamidamidAyAntargatavastUnAmUrdhvAdhobhAvo yatra na bhavet tAdRzaH / tyartha pratipAdanamiti bhAvaH / yadyapi ceyattApratipAdanarIsaMgho vAcya iti tAtparyam / saMghazabdasya prANisamudAya- bhinabhinnarUpeNa bhinnabhinnazabdAntarapratipAdyatvena bahuparatvaM pUrvoktameva vRttI samAzritaM 'saMghe prANisamudAye- tvamasti, tathAhi'bhidheye iti kathanena / vaiyAkaraNanikAyaH. tAkika- / 'UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / / 25 nikAyaH iti-- vaiyAkaraNAnAM tAkikANAM ca samudAya AyAmastu pramANaM syAt saMkhyA bAhyA tu sarvataH // " ityarthaH / padakRtyaM pRcchati-saMgha iti kimiti-prANi- ityabhiyuktoktA mAnavizeSAH, tathApIha dvayoreva mAnasamudAyavAcakasaMghazabdamapahAya , samudAyamAtravAcaka: / yorgrahaNamityAha-sA ca dvedhA saMkhyA parimANaM ceti kazcit zabdo grAhyaH sUtra iti prazna:, anuvaMpadasya saMkhyA hi ekatvAdikA, unmAna-pramANa-saMkhyAbhimamiya-65 - bahuvrIhitvena vigRhItatvAdanyaH padArthaH kazcana zabdo grAhya tAparicchedakasAmAnya parimANam, dvividhayoreva grahaNe 30 eveti saMghazabdasthAnIyazabdAntarAbhAve'vAcakatvameva ziSTakRtaM vyAkhyAnameva zaraNam / etacca mAnaM kasyetyatra sUtrasya syAt / uttarayati- sArasamuccayaH, pramANasamu- nAgezenoktam- 'paricchittizca[atra] pratyayArthasyaiva' iti, cayaH iti- sArAdipadaM na prANiparamapi tu prANyaprANi- / tathA ca paricchidyamAne'rthe dhaJ bhavatIti bhAvaH / 'ghasla sAdhAraNadharmavizeSaparameveti tassamudAye vAcye'syApravRttyA adane"eko nighAsaH, dvau nighAsau ekAdipadopAdAna-70 ivarNAntalakSaNo'leva bhavatIti bhAvaH / punaH pRcchati- miyattAjJApanArtham / "kSi kSaye" ekastaNDulAvakSAyaH 35 ana iti kimiti, uttarayati-sakaranicayaH iti- iti-- atrAvakSayaNasya punaH punaniStuSIkaraNakriyAya nAtrodhiobhAvAbhAva ityalevetyarthaH, kathamihodhiobhAva siddhatvena kathyamAnAyA evaikatvaM gamyate / nizcIyate 60 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, sU082-83.] kalikAlasarvazIhemacandra sUribhagavatpraNote 201 niHzeSeNa rAzIkriyata iti- ekastaNDulanizcAyaH vijayaH / evaM- zalabhAnAmutthAnamiti- zalabhottho iti- atra yadyapi rAzerekatvaM gamyate tathApi vartate iti / adhikaraNe vigRhyodAharati-pratipantyarAzyantargatAnAmavayavAnAmapi rAzidvArA paricchedo bhava-sminniti-prasthaH sAriti-prapUrvastiSThatirgatyartha iti syeva, kintu Arthiko na tu zabdamaryAdayA labhyaH / "kRta kSIraH, yadi pratiSThate mAnArtha miti kriyate tadA 40 6 vikSepe" ekaH kAraH, dvau kArI, trayaH kArAH / "pUG "upasargAdAto Do'zyaH" [ 5. 1. 56.] iti De prastho pavane" "pugz pavane" dvau sUryaniSpAvo / "grahIz / mAnamiti bhavatIti laghunyAsakAraH / saMtiSThante'syAupAdAne" samitsaMgrAhaH, taNDulasaMgrAhaH iti, etadartha- : miti- saMsthA iti, "upasargAdAta:" [5. 3. 110.] mAha-muSTirityarthaH iti / pRcchati-mAna iti kimi- ityaGa bAdhitvA striyAH khalanAvityanaT syAdityatra pAThaH' ti, uttarayati-nizcayaH iti- atra mAnArthAbhAvAda- iti lghunyaaskaarH| karaNe vigRhyodAharati-vyavati-45 10 syApravRttyevarNAntalakSaNo'leva bhavati / bhAvAkoMvidhIya- chante'nayeti- vyavasthA / "SNAMk zauce" iti snAmAnAnAM sarveSAM pratyayAnAmapavAdatve prApta Aha- ala dhAtoH prapUrvAdadhikaraNe vigRhyodAharati-prasnAtyasmievApavAda iti- alktipratyayayormadhye paThito'yaM niti-prasnaH iti / evaM "pA pAne" ityasya prapi* madhye'pavAdA: pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn * iti bantyasyAmiti-prapA / "vyadhaMca tADane" ataH karaNe gyAyena pUrvapaThitasyAla evAyamapavAdo na tvale paThiSya- ' vigRhyodAharati- vidhyate'neneti-vidhaH, zastropakara- 50 15 mANasya kteriti bhAvaH / tadAha- ekA tilocchritiH, Nam, atra "jyAvyadhaH kiti" [ 4. 1.81.] ityanena prasRtI iti- "zrig sevAyAm" utpUrvAdata: strItva- ' vRt / "hanaMka hiMsAgatyoH" vipUrvAdataH karaNe'dhikaraNe pratipattaye ktiH, "tehAdibhyaH" [ 4. 4. 33. ] iti ca vigRhyodAharati-vihanyate'nenAsmin vA-vighnaH * niyamAneTa, "saMgato" prapUditaH ktiH, nAtAla pratyayo iti- "gamahana." [4. 2. 44. ] ityupAntyalope bhavatItyarthaH // 5. 3. 81. // . "hano ho ghnaH" [ 2. 1. 112. ] iti dhanAdezaH / 55 ----------- sthAdigaNapAThabalAt karaNe'pi kaH pratyayo na tu "vyayodroH 20 sthAdibhyaH kaH / 5. 3. 82. // karaNe" [5. 3. 38. ] ityanenAliti lghunyaasH| ta0pra0 sthAdibhyo dhAtumyo bhAvA'katroH kaH pratya- "yadhica samprahAre" ADaparvAdataHkaraNe vigRhyodAharatiyo bhavati / AkhUnAmurayAnam-AkhUttho vartate, zalabhottho Ayudhyante'neneti-Ayudhamiti / "dhye cintAyAm" vartate, pratiSThansyasminniti-prasthaH sAnuH, saMtiSThante'syA- ADaparvAdataH karmaNi vigRhyodAharati-AdhyAyanti tami-60 miti-saMsthA, vyavatiSThante'nayeti-vyavasthA, prasnAtyasmi- ti ADhayaH iti, dhasya kayaM DhatvamityAha-pRSodarAdi25 niti-prasnaH, prapibantyasyAmiti-prapA, vidhyate'neneti-tvAta dhasya DhaH iti / nanu 'striyAH khalanau0" ityanaTa vidhaH, Avidhyate'nenetyAviSaH, vihanyate'nenAsmin : asya bAdhako bhavediti cet ? atrAha-sarvApavAdatvAvA-vighnaH, Ayudhyante'nenetyAyudham / AdhyAyanti tami- taTamapikapratyayo bAdhate iti / nanU kapratyayasyAsya tmADhayaH, pRSodarAditvAta dhasya daH / sarvApavAdatvAvanaTa- yadi sarvApavAdatvaM tahi ghAta ityAdayo dhajantAH prayogA:65 mapi kapratyayo bAdhate / kathamAvyAdhaH, ghAtaH, vidhAtaH, kathamiti zaGkate-kathamAvyAdhaH, dhAtaH, vidhAtaH, 30 upaghAtaH ? bahulAdhikArAt / bahuvacanaM prayogAnusaraNA- upaghAtaH ? iti, samAdhatte- bahulAdhikArAditi / dham // 2 // ekavacanenApi nirvAha bahavacanaM kimarthamityAha-bahavaza0 ma0 nyaasaanusndhaanm-sthaa0| "gi gati. canaM prayogAnusaraNArthamiti-darzitebhyo'nye kapratyayAntA: nivRttI" iti sthAdhAtorutpUrvAt bhAve vigRdhodAharati- ziSTaprayogA yApalabhyeran tadA tatpATho'pyatra vijJeya 70 AkhUnAmutthAnam- AkhUttho vartate iti- "udaH sthA- . ityarthaH / / 5. 3. 82. / / 35 sambhaH saH" [ 1. 3. 44. ] iti sakAralopaH, "iDe- Tavito'thuH / 5. 3. 83. // tpusi cAto luk" [ 4. 3. 64. ] ityAkAralopazcAtra / ta0 pra0- vito dhAtormAvA'korapuH pratyayo Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. zrIsiddhahemacanazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 3, sU0 84-85. ] bhavati / vepathuH, vamapuH, zvayayuH, sphUrjayuH, bhrAsayuH, / tasya sambandhAya maNDUkaplutyA'nuvRttikalpanA prasajyebhandayuH, bhavathuH, vavathuH / asarUpasvAda ghAlAvapi-vepaH, teti dvitIyA pratikUlateti doSadvayavAraNAya tenetyasya kSavaH // 8 // / dhAtvarthena ityarthaH kRtaH / tathA ca nAtra tRtIyAntAt za0ma0 nyaasaanusndhaanm-ttivto0|tt ita yasyata- ! pratyayo'pi tu prayogArthapratyAyanAya vigrahamAtra pradarzanameta-40 5 smAdityarthaH, Tvito dhAtavazveme- "TuvepRG calane""Tuva- / / diti kRtpratyaya evAyam / kRtamityasyArthamAhamU udgiraNe" "Tvozvi gati-vRddhaco" "TavosarjA miti- karoterutpattyanukUlavyApAro'rthaH, tipratyayArtho vajrani?" "TubhrAsi dIptI" "nada samadI" "kSaka viSayatArUpaM karmasvam, tathA ca karoteyApArAMzatyAgAt zabde" "TuDeMT upatApe" ityAdayaH / ato'nenAthI-vepathuH, phalamAtrasya ca parigrahAdihotpattiviSayabhUtArthamAtraviva | kSeti nivRttamiti vyAkhyAnasvarasa:, anyathA kRtamityasya 45 vamayuH, zvayathuH, sphUrjayuH, bhrAsayuH nandathuH, kSavathuH, 10 davathuriti, 'zvayathuH, kSavayuH, davathuH' ityatra "nAmina nirvatitamityarthaH kartavyaH syAt / pAtvarthasya ca tRtIyAguNo0" [4. 3.1.] iti nAmyantalakSaNe guNe ntatayA nirdezAya ghAntena vigrahaH, nahi dhAtostRtIyA prathame'yAdezaH, itarayoravAdezo vijJeyaH / 'asarUpo'pa vibhaktirutpAdayituM zakyate / tadAha-pAkena nirvttmiti| vAde votsargaH prAk kteH' [ 5. 1. 16. ] iti ghan ! "DupacI pAke" DtviAdanena trimaki "caja: kAgam' ala cApi bhavatItyAha-asarUpatvAda ghAlAvapi iti, [2.1.86.1 iti casya ktve-pktrimmiti| evaM 50 15 tatra sAmAnyasUtreNa dhani upAntyaguNe ca- vepaH iti, "DuvapI bIjasantAne" vApena nirvattamiti trimaki "yajA- . uparNAntalakSaNe'li ca-kSavaH iti / / 5. 3. 83. / / / divaceH kiti" [ 4. 1.76. ] iti vRti- utrima miti / "DukRg karaNe" karaNena nivRttamiti-- kRtrima. DitastrimA tatkRtam / 5. 3. 54. // miti / "DulabhiS prAptI" lAbhena nirvRttamiti trimaki ta0 pra0-Divato dhAto vA'koMstrimA pratyayo "adhazcaturthAt tathodhaH' [2. 1. 76.] iti takArasya ghe 55 bhavati, tena-dhAtvaryana, kRta-nirvattamityetasminnarthe / pAkena ! "tRtIyastutIyacaturthe" [1.3.48.] iti bhasya be 20 nirvRttaM-pakkimam, uptimam kRtrimama, labdhrimam,vihi- landhrimamiti / "DudhAMgk dhAraNe ca" cakarAd dAne, trimama, yAcitrimama, divadasAviti kazcit-yAcayuH / vidhinA nirvRttamiti trimaki "dhAgaH" [ 4. 4. 15. ] kakAra: kitakAryArthaH / / 4 / / iti 'hi' ityaadeshe-vihitrimmiti| "DuyAcaga yAcyAza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Divata0 / Du it | yAm" yAcanena nivRttamiti trimaki "stAdyazito." [4.60 yasya taadRshaadityrthH| taskRtamityasyArthasya yadyapi taddhita-: 4. 32. ] itauTi ca-yAcitrimamiti / yAceH pANi25 svabhAvatvam, tathAhi-tatra vyAkhyAsyate tena kRtamiti, nIyAdau divatvenAha-divadasAviti kazciditi, tathA tathA ca yasya tRtIyAntatvayogyatA tata eva pratyayena ca tato nAyaM pratyayo'pi tu pUrvavihito'thurevetyAha-yAcabhAvyamiti nAmna evAyaM pratyaya ucitaH / kRtazcAtra thuriti / kakArasya prayoge'zrUyamANatayA tadvaiyarthyamAza- vyAkaraNAntare [ pANinIyAdau] "DvitaH vitraH" [ 3. sudha samAdhatte-kakAraH kitkAyArthaH iti-kitkAryaM ca 65 3.88.] iti sUtreNa bhAvArthe vitraH, tasmAcca tena nirvRtta prakRte yvata guNAbhAvo hyAdezazca / / 5. 3.84. / / 30 mityasminnarthe mappratyayavidhistaddhite, sa ca nityameva / yaji-svapi-rakSi-yati-praccho naH / 5. 3. 85. / / bhavatIti mappratyayAntasyaiva prayogo na kevalaM vizrapratyayA ta0pra0- emyo bhAvA'kornaH pratyayo bhavati / ntasya / kiJca tatkRtamityatra karoteH karmaNi pratyayasta yajJaH, svapnaH, rakSNaH, yatnaH, praznaH // 8 // syvaarthaanukuultvm| tathA ca bhAvAkoMrityanena saha kathaM tasyAnvayaH / bhAvavAcakatvaM tu tasya vyAhatameva, / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- yaji0 / "yajI deva- 70 35 kartRbhinnakarmakArakavAcakatvaM tu tatkRtamityanenoktamiti pUjAsaMgatikaraNadAneSu" ato ne "tavargastha0" [ 1.3. tasyAsambandha eva kartavyaH syAda, kRte cAsambandhe uttaratra ! 60.1 iti nasya je jatrayorza itijJe-yajJaH iti| "triSvapak Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, 40 86-80.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte zaye" svapnaH / "rakSa pAlane" ato ne "raghuvarNA." adhikAraNe kArake kimaMvati / jalaM dhIyate'sminniti[2.3. 63. ] iti nasya Ne- rakSNaH / "yataG prayale" jaladhiH, zaradhiH, iSudhiH, vAladhiH, zevadhiH / aadhaarmytnH| "prachat jIpsAyAm" jIpsA jijJAsA, ato ne ' haNamarthAntaraniSedhArtham // 8 // "anunAsike ca0" [ 4. 1. 108. ] iti chasya ze "na / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vyApyA0 / vyApya5 zAt" [ 1. 3. 62. ] iti aniSadhe-praznaH // 3. 4. . miti karmaNaH saMjJetyAha- vyApyAta-karmaNaH iti, 40 paratvArthe paJcamItyAha-parAditi / AdhAra ityadhikaraviccho naGa / 5. 3.86. / / / Nasya saMjJetyAha-AdhAre-adhikaraNe iti / adhikaraNe ___ ta0 pra0-vicche vAkoMrnaG pratyayo bhavati / vigRhyodAharati-jalaM dhIyate'sminniti-jaladhiH / viznaH / kukAro gunnprtissedhaarthH||86|| evaM-zarA iSavo vAlAzca dhIyante'sminniti--zaradhiH, 10 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam viccho / "vichat gato" iSudhiH, vAladhiH / zevaM sthApyaM dhanaM dhIyate'sminniti-45 ato naGi "anunAsike." [4. 1. 108.] iti chasya zevadhiH / bhAvAkorityasyAnuvRtterakartari kArake ze-vibhaH, prAgvat apratiSedhaH / ikArAnubandhaphalamAha-- vidhAnAdAdhAre bhaviSyatyevetyAdhAragrahaNAnarthakyamityAzaDakAro guNapratiSedhArthaH iti- "laghorupAntyasya" GkAyAmAha- AdhAragrahaNamarthAntaraniSedhArthamiti, / 4. 3. 4. 1 ityanena prAptasyetyarthaH / / 5.3.86.1: ayamAzayaH-- jaladhirityAdau lakSyAnusAramastvAdhAra eva vidhistathApi kartabhinne'nyatrApi kArake'yaM pratyayaH kva-50 15 upasargAd daH kiH / 5. 3. 87. 1 cit syAditi tannivRttaya idamiti // 5. 3. 88. !) ta0 pra0-upasargapUrvAda dAsaMjJakAda dhAtormAvA'koH kiH pratyayo bhvti| prAdiH, pradiH pradhiH, ASiH, niSi:, ' . 3. 86. // upaviSiH, saMdhiH, samAdhiH / kiskaraNamAkAralopArtham : ta0pra0- antaHpUrvAd dadhAterbhAvAka!H kiH pratyayo // 8 // nipAtyate / antadhiH // 86 // 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-upasargA0 / "dhAtoH za0ma0 nyAsAnusandhAnam-anta0 / pUrveNopasarga-55 pUjArtha0" [ 3. 1. 1. ] iti prAderupasargasaMjJA prAg : pUrvavAbhAvAdaprApto vacanamidam / antardhAnam- antavihitA / "avau dAdhI dA" [ 3. 3. 5. ] ityanena dhiH / / 5. 3. 86. "dAMm dAne" "deM pAlane" "DudAk dAne" "doMcchedane" "Ta) pAne" "DudhAgA dhAraNe ca" iti SaNNAM dAsaMjJA abhivyAptau bhAvana-jina / 5. 3. 60. // 26 vihitA ! dArUpAd dAsaMjJakAt sopasargAdanena ke "iDe- ta.pra.-kriyayA svasaMbandhinaH sAkalyenAmisaMbandhotpusi cAto luka" [ 4. 3.64.] ityAkAralope ca- 'bhivyAptiH, tasyAM gamyamAnAyAM mAve dhAtoH 'ana jina'60 AdiH, prdiH| dhArUpAcca dAsaMjJakAt ke AkAralope ca- ityeto pratyayo bhavataH 1 samantAda rAva:-saMvaraNaM pradhiH, AdhiH, nidhiH, upavidhiH, sandhiH, samA- sAMrAviNaM senAyAM vartate / saMkuTanaM sAMkoTinameSAm / dhiriti / yasya dhAtupAThe AtvaM nAsti tasya "At ! abhivyAtAviti kim ? saMrAvaH, saMkoTaH / bhAvagrahaNa 30 sandhyakSarasya" [4.2.1.] ityanenAtve dArUpatvaM dhArU- karmAdipratiSedhArtham asarUpavidhinA kta-AdinivRtya patvaM ca bodhyam / pratyayakakArasya prayoge'zrUyamANatayA / rthamanagrahaNam // 10 // tatprayojanamAha-kirakaraNamAkAralopArthamiti- etacca darzitameva / / 5. 3. 87. // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam abhiH0 1 abhitaH - sarvato vyApanamabhivyAptiriti yogamaryAdAlabhyasyArthasya vyaapyaadaadhaar| 5. 3. 88. || kena kasya byApanamiti sandihyamAnatayA tasya spaSTaprati35 ta0 pra0-vyApyAra karmaNaH parA vAsaMjArAmAre-pAdanAyAha-kriyayA svambandhinaH sAkalyenAbhisamba 65 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU061-62.] .. ndho'bhivyAptiriti-kriyayA' ityatra "dviheto." [2. | miti kim ? kAraH, cayaH // 1 // 2. 87. ] iti kartari vA SaSThIvidhAnAdiha tRtiiyaa|| za0ma0 nyAsAnusandhAnam-khiyAMkhyiAmiti sAkalyenetyabhizabdArthaH, nahi kriyA nAma mUrtimad dravyaM | kasya vizeSaNamityAzaGkAyAmAha-khiyAmiti pratya-40 yA svasambandhinaM sarvato vyApya varteteti kriyAsambandhiSu paSu | yArthavizeSaNamiti, ayamAzayaH- vizeSaNaM hi sanni5 sarveSu kriyAyAH sAkalyena sambandho'bhidheyavedityartha Azra hitasya bhavati, sannihitaM cAtra dvayaM- dhAtuH pratyayazca, yaNIya iti bhAva: / "ruk zabde" samantAd rAvaH iti / tatra dhAtoriha vizeSyatvaM na sambhavati, asattvarUpatvena vigrahavAkyam, anenAne guNe ca- saMravaNamityudAraNam, | tasya hiyAmavartanAta, tathA ca pArizeSyAt pratyaya evAevamanena trini tu "nityaM va-jino'N" [7. 3. 58. vaziSyate. zabde cArthasya vizeSaNatvamayuktamiti tadartha 45 iti svArthe nityamaNi Adyasvarasya vRddhau "anapatye" vizeSaNam, evaM ca strItvaviziSTa bhAve'kari ca kArake 10[7.4.55.1 ityantyasvarAdilopaniSedhe- sAMrAviNaM | vAcye ktiH pratyaya iti phalitam / ayaM ca striyAM visenAyAM vartate iti / evaM "kuTat koTilye" ato bhAva-ziSya vihita iti sAdhAraNyena vihitAnA pratyayAnAma'nenAne "kuTAdeGidvadayit" [4. 3. 17. ] iti | pavAda evetyAha- ghanAderapavAdaH iti / "DukaMga karaNe" tasya Gittvena guNAbhAve- saMkUTanamiti, bino jittvena | | "hRg haraNe" AbhyAM gho'pavAde kto- kRtiH, hRti- 50 . kittvAbhAvena guNe 'saMkoTin' ityata: svArthe'Ni vRddhau ca riti / "ciMgT cayane" "NIMga prApaNe" "Nuk stutI" 16 sAMkoTinameSAmiti / padaprayojanaM pRcchati- abhi "bhU sattAyAm" ebhya ivAntovarNAntalakSaNasyAlo'pavAde vyAptAviti kimiti, uttarayati-saMrAvaH, saMkoTa: to- citiH, nItiH, nutiH, bhUtiriti- kittvAt iti- atrAbhivyAptivivakSAvirahAdasyApravRttyA rudhAtoH sarvatra guNAbhAvo bodhyaH / padakRtyaM pRcchati-khiyAmiti "rorupasargAt" [5. 3. 22.] ityanenAlo'pavAde ghani kimiti, uttarayati- kAraH, cayaH iti- atra strItvA-55 saMrAvaH, kuTatestu sAmAnyasUtreNa dhaSi- saMkoTa: iti / vivakSaNAdasyApravRttyA prathame dhana dvitIye'lityarthaH / / 5. 20 bhAvArthasyAnUvartamAnatvAt tadAnarthakyamAzaGkayAha-bhAva 3. 61. // grahaNaM karmAdipratiSedhArthamiti, ayamAzayaH-bhAvAkoMriti sanniyogaziSTaM samastaM padamanuvRttam, tasyAnu bhuuvaadibhyH| 5. 3. 62. // vRttivivakSAyAmakartari kArake karmAdAvapi pratyaya: syAt / ta0 pra0-zaNotyAdibhyo dhAtubhyo strIliGgamAvA. ekadezabhUtasya bhAvapadamAtrasyAnuvRttivivakSAyAM vyAkhyA- koM: ktirbhavati / vakSyamANaH kibAdibhiH saha samAve-60 25 nAdiklezAd 'vyAkhyAnAd varaM karaNam' iti matamAzritya zAyaM vacanam / zru-zrutiH, pratizrut / nu- yutiH, pratibhAvagrahaNaM kRtam, kRte ca tasmin bhAvAkatroMriti nivRtta | jut / pada-saMpattiH, sapad / sad- AsattiH , saMsad upamiti karmAdau pratyayo'yaM na bhvtiiti| nanvasarUpatvAd niSada nissdhaa| vida- saMvittiH, saMvitA vidyA, vedanA / bhAve vidhIyamAno'no bhaviSyatyeveti tadgrahaNaM vyarthamiti labh- sabdhiH, lmaa| ad-zirotiH, adikA : zascet ? abAha- asarUpavidhinA ktaghanAdinivRttyarthaM | prazastiH, prazaMsA / paca-paktiH, pacA / kaNDUya-kaNDUtiH, 66 30 vacanamiti- yathA'sarUpavidhinA'no bhaviSyati tathA kto kaNDaH, knnddyaa| vyavakraza- vyavaSTiH, vyaavkroshii| ghaJ ca bhAve vihitAvasarUpau ca tAviti syAtAm, tayo iS- iSTiH, icchaa| yaja-iSTiH, ijyaa| mana- matiH, ranyasya vAsarUpapratyayasya nivRttiranena. vihitena jJApyata | mnyaa| Asa-AsyA, upAstiH, upAsanA / zAsiti bhAvaH // 5. 3.60. / / anuziSTiH, AzI: 1 bhRg-bhRtiH, bhRtyA / stUyate ijyate striyAM ktiH / 5. 3. 61. // iSyate'nayeti-stutiH, iSTiH, iSTiriti, saMjJAAmvatvAta 70 35 ta0 pra0- striyAmiti pratyayArthavizeSaNam / pAto- karaNe'pi ktireva nAnaT / evaM- atiH / anyatra tu spardhe AvAkoH strIliGge ktiH pratyayo bhavati / catrAvarapa- paratvAta sIkhalanA alo barSakAH, biyAH khalanau * baadH| kRtiH,hatiH, citiH, notiH, nutiH, bhuutiH| ciyAH iti nyAyaH // 12 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, sU062.] kalikAlasarvajJatrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 213 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vA0 / pUrvasUtreNa | | vA" [ 5. 3. 115. ] iti vipi prAgvat akArayakAsAmAnyato ghAtumAtrAt ktivihita evetyasya vaiyarthyamAza- | ralope- kaNDUriti / "zaMsi-pratyayAt [ 5. 3. 105.] suyAha-vakSyamANaH vibAdibhiH saha samAvezArtha ityapratyaye pUrvAkAralope Api ca-kaNDUyA / "kruzaM 40 vacanamiti-- anyathA tebhyo viziSya vihitaH vibAdiH / AhvAnarodanayoH" anena kto parasparamAkozanaM vyavakra5 sAmAnyavihitaM ti bAdheteti bhAvaH / kRte ca viziSya | dhiriti-- "yajasaja." [2. 1.87. ] iti zasya the, tebhyaH ktavidhAne bhavati tebhyo'pi ktiriti 'sampad | tasya Te tathA rUpam, "vyatihAre0" [5. 3.106.] iti sampattiH' iti rUpadvayaM phalitamiti / zrRMTa zravaNe" | "nityaM 0" [7.3.58.] ityaNi "aNaje0" anena striyAM ktau kittvAd guNAbhAve-zrutiriti, evaM | [ 2. 4. 20. ] iti byAM ca- vyAvakrozIti bhvti| 45 sampadAdigaNapAThAt "kuta-sampadAdibhyaH vipu" 5. 3. | "iSat icchAyAm" anena to takArasya Te10 114.] iti vipi "hrasvasya taH pitkRti" [4.4.113.] | iSTiH / "mRgayecchA." [5. 3. 101.] iti ca iti tAgame- prativat iti / evaM- "khaM gatau" ato'nena / 'icchA' iti nipAtyate, nipAtane za: kyAbhAvazca, ze pare to- utiH, sampadAditvAt vipi ca-pratinut / "padic | ca "gamiSad" [ 4.2.106. ] ityantyasya chaH / "yajI gato" to- sampattiH, kvipi ca- sampad / SalU viza- | devapUjAsaGgatikaraNadAneSu" ato'nena ktau "yajasRja." 50 raNagatyavasAdaneSu" ataH ktI-AsattiH, vipi ca-saMsada, / [2. 1. 87. ] iti jasya Se tadyoge ca takArasya Te15 upaniSad, "sado'prate:0" [ 2. 3. 44. ] iti sasya | iSTiH, "mAsyaTi-vaj-yajaH kyap" [5. 3. 67. ] Satvam, "samaja-nipaniSada" 5. 3. 16.] iti / iti kyapi vRtti ca- 'ijyA' iti ca / "manica jJAne" kyapi-niSadyA / "vidaka jJAne" ato'nena kto- ato'nena to "yami-rami0" [4, 2. 5.] iti natlukisaMvittiH, sampadAditvAt kipi-saMvit, prAgvat kyapi- matiH / "samaja." [ 5. 3. 66. ] iti kyapi ca-55 vidyA, "Ni-vetti" [ 5. 3. 111. ] ityane guNe manyA / "Asika upavezane" ato'nena ktI-upAstiH , 20 Api-ca vedanA 1 "ilabhiSa prAptI" ato'nena kto ! "AsyaTi." [ 5. 3.67.] iti kyapi Api ca "adhazcaturthAt0" [2.1.76.] iti takArasya ghe "tRtI- AsyA, "Ni-vetti0" [5.3.111.] ityane Api cayastRtIyacaturthe" [ 1.3.36.] iti bhasya be-labdhiH , | upaasnaa| "zAsUk anuziSTau" anuziSTiniyogaH, ato"Sito'" [ 5. 3. 177. ] ityaGi Api ca- labhA / | 'nena ktau "isAsa:0" [ 4. 4. 118. ] ityAsa isA- 60 "arda gatiyAcanayoH" ato'nena ktI "dhuTo dhuTi sve | deze "nAmyantasthA0" [ 2. 3. 15. ] iti sasya Satve 25 bA" [1. 3. 48. ] iti dasya vA lope-ziro'ti- tadyoge takArasya Tatve ca sampadAdiriti-zirovedanetyarthaH, "bhAve" [5. 3. 122.] itiH | tvAt vipi ca "ko" [ 4. 4. 116. ] iti isAdeze Nake ca- adikA 1 "zaMsU stutI ca" cakArAddhisAyAm, "so ru" [ 2.1. 72. ] iti sasya rutve ataH kto "no vyaJjanasyAnuditaH" [4, 2. 45. ] ityu- "padAnte" [2.1.641 iti dI visarge ca-65 pAntyalope- prazastiH , "zaMsi-pratyayAt" [5. 3. | AzIH iti 1 "bhaMga bharaNe" "bhaMga poSaNe ca, cakA30 105.] ityapratyaye Api c-prshNsaa| "DupacIS | rAda dhAraNe, ato'nena ktI-bhRtiH, "bhRgo nAmni" [5. pAke" ato'nena kto "cajaH kagam" [2. 1. 86. ] | 3.68.] iti kyapi tAgame Api ca- mRtyA / "eTuMgk . iti casya ke- paktiH, pittvAJca "Sito'G" [5. | stutau" stUyate ijyate iSyate'nayeti-stutiH, iSTiH, 3.177. 1 ityaDi aapic-pcaa| "kaNDUga gAtra- ipiriti- atrAnena ktiH, nanU bhAve'kartari ca kArake 70 vikarSaNe" ataH "dhAtoH kaNDvAderyaka" [ 3. 4. 8.] sAmAnyato vihitaH vibAdibhiH saha samAvezo'stu, yazca 35 iti yaki 'kaNDUya' ityato'nena to "ata:" [4.3. pratyayo viziSya karaNe vihitaH sa enaM bAdhiSyate, tathA 82.] ityakAralope "pvoH pvavyaJjane luk" [ 4. | ca karaNe'naDeva syAmnAyamiti stUyate'nayetyarthe stutirityA4. 121.] iti yalope ca- kaNhUtiH / "bhyAdibhyo ! dayaH prayogA na syuriti cet ? atrAha- saMjJAzabdatvAt Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [pA0 3, 2063-65.] karaNe'pi ktireva nAnaDiti- prayuktAnAmidamanvAkhyAna- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- sAti0 / nipAtanamiti sarvasammatamiti ye karaNe'pi ktipratyayAntA eva ! sUtramidam, tatra kiM nipAtyata ityAha- sinoteH ziSTaH prayuktAstebhyo'yameva syAta, bAhalakAnnAnaDiti : sanoteH syatervA AtvamitvAbhAvazca nipAtyatebhAvaH / atidizati-evaM-satiriti / saMjJAbhinne kA sAtiriti- "piMgaTa bandhane" ityasya ikArasya, "gaTa / vyavasthetyAha- anyatra va *spardhe paratvAta khI- abhiSave" ityasya ukArasya ca AtvaM nipAtyate, "SoMca 40 khalanA alo bAdhakAH,khiyAH khalanau iti nyAyaH / antakarmaNi" asya okArastha "At sandhyakSarasya" [4. iti-tathA cAla: paratvAta strIkhalanA bhavanti, teSu ca / 2.1.] ityAtve jAte tasya "dosomAstha i:" [ 4. 4. striyAH paratvAt khalatI bhavata iti vyavastheti / khalana- 11.] iti itve prApte tadabhAvazca nipAtyate, tathA ca yostu spardhA nAstyevArtha bhedAta, karaNAdhArayoramar3a vihitaH trayANAmapi sAtiriti bhavatIti bhaavH|| 10 karmaNi ca khal, bhAve yadyapyubhayo: prApti rasti tathApi : hantervA'ntyasvarAderetve-hetiriti- "hiMTa gativR-45 khalaH kRcchrAkRcchrArthemyo duHsvISayaH paratve vidhAnamana- ' ddhagho" asya ikArasya ekAraH, "hanaka hiMsAistu sAmAnyata iti khalo viSayasya bhinnatvAta, tathA gatyoH" ityasyAna ekAro vA nipAtyate, tathA ca dvayoceyaM vyavasthA nirdoSeti / / 5. 3. 62. // rapi hetiriti bhavatIti bhaavH| yauterjavatezca dIrghatvesamiNAsugaH / 5. 3. 63. / / yUtiH, jUtiriti- "yuk mizraNe" "ju gato" anayo15 ta0pra0- saMpUrvAdiNa Apatti sunotezca bhAvAs rdIrghatvaM nipAtyata ityarthaH / jJapayateptiriti- "jJANa 50 mAraNAdiniyojaneSu" mAraNAdayo "bhAraNatoSaNanizAne koMH striyAM tirbhvti| kyapopavAdaH / samitiH, AsutiH / samAGo'nyatra- ityA, satyeti kyabeva bhavati jJazca" [ 4. 2. 30.] iti sUtroktAH, teSu niyojane cArthe jAnAticarAdiH, curAditvAt Nici "ati-hI." // 43 // [ 5. 2. 21. ] iti pvAgame "mAraNa." [ 4. 2. . za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sami0 / "striyAM / 30.1 iti hasbe "NeraniTi" [ 4. 3. 83.] iti 65 20ktiH " [5. 3. 61. ] ityanenaiva siddhatvAt sUtrasya Nilope c-jnyptiH| "kataNa saMzabdane" saMzabdanaM khyAtiH, vaiyarthyamAza cAha- kyayo'pavAdaH iti- "samaja." "kataH kItiH" [4. 4. 123. 1 iti kItadiza Nici [5. 3.66.] ityAdinA sUga iNazna kyapa vidhAsyate / ktau Nilope c-kotiH| nana sAdhite rUpe svataH siddha sa kti brAdheteti tadAdhanAyedamAvazyakamiti / "iMNka eva nipAtanasya ki prayojanamiti cet ? avAha-AbhyA gato" sampUrvAdato'nena kto-samitiH / "ghugTa abhiSave" NyantalakSaNo'no na bhavatIti-"Ni-vettyA0" [ 5. 3. 60 25 AyUrvAdato'nena to- AsutiH / etacca samApUrvAdeva 111.] ityaneneti bhAvaH, nipAtanaprayojanametadityarthaH / pravartate'to'nyatra kyabevetyAha- samAGo'nyatra-ityA, / atra kazcidanamapIcchratItyAha-kIrtanetyapi kazciditi sUtyetIti-- atra "samaja"[5. 3.6E.] ityanena / // 5. 3. 64. // kyapi tAgame Api cotarUpe / / 5. 3. 63. / / gA-pA-paco bhAve / 5. 3. 65. / / sAti-heti-yUti-jUti-jJapti-kIrti / 5. 3. 14. // ! ta0 pra0- ebhyo bhAve'ya striyAM ktirbhavati / 'gA' 65 30 ta0 pra0- ete zabdA bhAvAkoH tiprayatA iti sAmAnyena grahaNam, pragItiH, saMgItiH / 'pA' iti / / sinote: sunoteH syatervA AsamasyAmA gA-pacisAhacaryAt pibate haNam, prapItiH, saMpItiH / nipAtyate-sAtiH / hinautegaMNe intayiyo paktiH, prpktiH| mAvagrahaNamarthAntaranirAsArthama / bAdhaka. hetiH| yautejavatezca dIrghatve- yUtiH, juutiH| jJapayate ra syAGo'pavAdaH / / 5 // jaMliH, kIrtayate:-kItiH, AbhyAM NyantalakSaNo'no na za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- gA0 / "ga zabda 35 bhavati / kIrtanetyapi kazcit // 14 // ..asya "At sandhyakSarasya" [4.2.1.] ityAtve 'gA' Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU066-68.] kalikAlasarvazIhemacandrasUribhagavatpraNIte 215 iti bhavati, "gAMG gatau" iti tu svata eva 'gA' iti, | dAtaH" [ 5. 3. 110. ] ityanenAGapItyarthaH, tadudAtatra sUtrasthagAzabdena kasya grahaNamityAha-'gA' iti harati-AsthA, vyavasthA, saMstheti-- atrADi: "iDesAmAnyena grahaNamiti-gA-mA-dAgrahaNeSvavizeSaH * pusi cAto luuk"| 4. 3. 14. | ityAlope Api caiti nyAyenobhayorapi grahaNamiti bhAvaH / AmyAmanena 1 'AsthA' ityAdi / pUrvasUtra eva paThitathye vikalpavidhAnA-40 5kto "IrvyaJjane." [ 4. 3. 67. ] ityAkArasya Itve- | yedaM sUtram / "striyAM ktiH" [5. 3. 61.] iti ktiH, pragItiH, saMgItiriti / "pA pAne" "paM zoSaNe" "pAMka "upasargAdAtaH" [5. 3. 110. ] ityaG ca paryAyeNa rakSaNe" iti trayaH pArUpA ghAtavastatra sUtrasthapAzabdena siddha eveti sUtrasya vaiyarthyamAzaGkayAha-pUrvavadaGo'pakasya grahaNamityAha- 'pA' iti gA-pacisAhacaryAt vAdaH iti, ayamAzayaH- stryadhikAroktapratyayeSu nityameva pibatergrahaNamiti- "gAMGgato" iti mvAdiH, pacirapi bAdhyabAdhakabhAvasya svIkRtatvAt ktipratyayamaGbAdhiSyate, 45 10 bhvAdireva zazvikaraNa iti tayormadhye paThito'sI # saha- | sa ca nitya ityaGava syAnna tiriti abAdhanAya sUtra caritAsahacaritayoH sahacaritasyaiva grahaNam * iti nyAyena / midam / idaM ca pAkSikamiti pakSe'Gapi bhavatIti // 5. mvAdireva pAcAturgahyate, yasya pibatIti rUpaM bhavati, / 3. 96. // yadyapi paidhAturapi bhvAdiH zoSaNArthakaH, tasyAtve kRte 'pA' iti rUpaM sambhavati tathApi tasyeha na grahaNaM lAkSa AsyaTi-vraja-yajaH kyap / 5. 3. 67. // 16 NikatvAt lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grhnnm| ta0 pra0- ebhyaH paro bhAve'rthe striyAM kyap pratyayo 50 iti nyAyAt / pAdhAtoH praagvdiitve-prpiitiH,sNpotiH| tAto pAnIle potinoti / bhavati / As- aasyaa| aT-aTyA, "vRthA'vyA khalu "hupacISa pAke" iti 'pacadhAtozvasya' "cajaH kagama" | sA tasyAH" / vj-vjyaa| yaja- ijyA / kakAraH ki[2. 1.86. ] iti katve-paktiH, prapaktiH / bhAvA- | skAryArthaH / pitkaraNamuttaratra sAgamArtham // 17 // koMrityasyAnuvartamAnatvAt bhAvArthe labdhe bhAvagrahaNasya | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- Asya0 / "Asik / 20 vaiyarthyamAzaGkayAha- bhAvagrahaNamarthAntaranirAsArthami upavezane" ataH kyapi-AsyA / "aTa gatau" aTyA 155 ti- kartabhinnakArakarUpAntarasya vyAvartanAyeti bhaavH| | atra kaviprayogamAha-"vRthA'TyA khalu sA tasyAH" "striyAM ktiH" [5.3.11. ] ityanenaiva bhAve'pi kti iti / "vraja gatau" vrajyA / "yajI devapUjAsaMgatikaraNarebhyaH siddha eveti kimayaM sUtramityAzaGkAyAmAha dAneSu" ataH kto "yajAdivaceH kiti" [ 4. 1.76.] bAdhakasyAGo'pavAda iti-- "upasargAdAtaH" [ 5. 3. iti vRti- ijyaa| prayoge yakAramAtrasya zravaNAdanu25 110.] iti vakSyamANasUtreNa prApto hi aG sAmAnya bandhayorvaiyarthyamiti cet ? atrAha-kakAraH kiskAryArtha 60 vihitasya kterbAdhaka iti tadvAdhAyedaM sUtramiti bhAvaH / iti-kitkAryamijyetyatra vRtkaraNaM tadartha iti / pakArasya pacestu "Sito'G[ 5. 3. 107. ] itthaG prApta iti yadyapyetatsUtrIyalakSyeSu na prayojanaM tathA'pyasyottaratrAnusarveSAM viSaye bAdhakatvamiti / / 5. 3. 95. / / vartanAt tatra prayojanaM bhaviSyatItyAha-pitkaraNamuttaratra stho vaa| 5. 3. 66. / / tAgamArthamiti- "bhRgo nAmni" [5. 3.68. ] ityA30 ta0 pra0- tiSThate ve'rthe striyAM ktirvA bhavati / prasthi disUtrodAharaNeSu tatphalamiti bhAvaH, tathA ca bhRtyA sutye-65 tyAdau tAgamasiddhiriti pitkaraNamapi sArthakamiti // 5. tiH, upasthitiH / bAvacanAvarUpi-AsthA, vyavasthA, saMsthA / puurvydlo'pvaadH||16|| 3. 67. // za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-stho vA / "ThAM gati bhRgo nAmni / 5. 3. 68. // nivRttI" iti sthAdhAtoranena to "do-so-mA-stha i:" ta0pra0-bhUyaH parobhAve'rthe striyAM nAmni- saMjJAyAM 35 [ 4. 4. 11. ] itItve-prasthitiH, upasthitiH / kyap pratyayo bhavati / bharaNaM- bhRtyA / nAmnIti kim ? 70 vAgrahaNaprayojanamAha- vAgrahaNAdaGapoti- "upasargA- | bhUtiH / bhAva ityeva- bhriyata iti-bhAryA vadhUH // 9 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 zrosirahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 61.] - ___ za0ma0 nyAsAnusandhAnam-bhRgo0 / 'bhRga bharaNe" | rodhAt tadvAraNAt ! "aja kSepaNe ca" cakArAd gatau, * "TuhubhaMguka poSaNe ca" cakArA dhAraNe, ato'nena striyAM | sampUrvAdato vigRhyodAharati- samajantyasyAmiti- bhAve kyapi tAgame , ca-bharaNaM- bhatyeti / padakRtyaM smjyaa| pati-padimyAmubhAbhyAM pratyayasyeSThatvena tatsaM pRcchati-- nAmnIti kimiti, uttarayati- bhRtiriti- grahopAyamAha- 'nipaniSada' iti saMhitAnirdezAt 5 atra nAmatvAbhAvAdasyApravRttyA "striyAM ktiH" [5. | pateH padezca grahaNamiti- kRtasandhinirdezena hi takArasya 40 3.61.] iti ktiH / bhAvAnuvRttAvatyaM darzayati- | dakArasya vA sthAne nakAra iti vinigamakAbhAvAdubhayo* bhAva ityeva-bhriyata iti-bhAryA vadhariti-atra grahaNaM siddhamiti bhAvaH / "patlu gatI" nipatantyasyA, "RvarNa 0" [5.1.17. 1 iti karmaNi ghyaNi vRddhiH, | miti-nipatyA / "padica gato" nipadyante'syAmitiAp ca / / 5. 3.68. // nipdyaa| "Sadla vizaraNagatyavasAdaneSa" ato bhAve 'dhikaraNe ca vigRhyodAharati--nivadanaM niSIdantya-45 10 samaja-nipanniSad-zIG-suga-vidi-cari-manINaH syAmiti vA-niSadyA, "sado'prate:0" [ 2. 3. / 5. 3. 66. | 44. 1 iti sasya Satvam / "zI svapne" zerate'syAta0 pra0- yogavibhAgAd bhAva eveti nivRttam / / miti- zayyA, "Diti yi zay" [ 4. 3. 105. ] ebhyaH paro nAmni mAvAkoH striyAM kyapa bhavati / / iti zayAdeza: zIGa iti jJeyam / atrAdhikaraNe prtyyH| samaja- samajantyasyAmiti- samajyA / nipaniSadeti SaMgaTa abhiSave" bhAve'dhikaraNe ca vigRhyodAharati-50 15 saMhitAnirdezAt pateH padezca grahaNam, nipatansyasyAmiti- savanaM sunvantyasyAmiti vA-sutyA ! "hasvasya taH nipatyA, nipadyA niSada-niSadanaM niSIdantyasyAmiti | pitkRti" [4.4.113.] iti tAgamaH, evamanyatrApi / vaa-nissdyaa| shii-sherte'syaamiti-shyyaa| suga-savanaM bhAve'dhikaraNe karaNe ca vigRhyodAharati-vedana vidanti sunvansyasyAmiti vA- sutyaa| vid-- vedanaM vidanti tasyAM tayA vA / tamiti-vidyA, anena tasyAM tayA vA hitAhitamiti-vidyA / cara-caraNaM caranti vidaka jJAne" ityAdAdikasya grahaNaM saMjJAtvena, saMjJAyAzca 55 20 anayeti vA-caryA / man-mananaM manyate'nayeti vaa-mnyaa| | nitA vattitvAditi na "vidalatI lAbhe" iti lAbhArtha iNa- ayanametyanayeti vA-ityA / nAmnItyeva-saMvItiH, nipattiH, niSatti: HEER kasya "vidic sattAyAm" iti sattArthakasya "vidipa vicAraNe" iti vicArArthakasya vA grahaNamiti phalitam / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-samaja0 / 'aja kSepaNe "cara bhakSaNe ca' cakArAd gatI, ato bhAve karaNe ca / ca" cakArAd gato, yogavibhAgAda bhAva paveti vigRhyodAharati-caraNaM caranti anayeti vA-caryA / 60 25 vRttamiti-- bhRgo'pyatraiva nirdeze eke va sUtreNa siddha yoga- evaM "manica jJAne" ityasya mananaM manyate'nayeti vAdvayavidhAnena tato vailakSaNyaM sUcyata iti pUrvasya bhAvamAtre manyA, galapArzvasthazirAyA nAma, tayaiva hi jano vi. pravRttAvapyasyAkartari kArake'pi pravRttiriti bhAvaH / bhAva- . cArayati, avabudhyate vaa| "iMNk gatI" ayanametyanapadamAtrasyAnuvRttAvapi tasyArthAntaralyAvartanArthatvasya pUrva yeti vA-ityA iti- atra tAgamaH, 'ityA' iti zimuktatayA 'bhAva eva' ityarthaparatvaM labdhamiti tatsaMskAreNa | bikAyA manuSyavAhyacaturasrayAnAvazaSa bikAyA manuSyavAhyacaturasayAnavizeSasya nAma / nAmnI-65 30 bhAva eveti kathitam / yadyapi prayogAnurodhAdadhikaraNa- tyasyAnuvRttAvatyaM darzayitumAha- nAmnItyeveti, sampU mAtre'yaM pratyayaH, bhASye'pi- "kyavidhiradhikaraNe ca" dijaHktau "aghajakya." { 4. 4. 2. 1 iti vIbhAveityuktam [3. 3. 66.] sUtre, ato nAnyatra kArake pravartate, saMvItiH, nipUrvAt pate: padervA kto-nipattiH, nipUrvAta tathApi pUrvamanuvartamAnena bhAvAkoriti padenavAdhikara-: sadeH kto "sado'prale0" [ 2. 3. 44. ] iti sasya Se Ne'pi bhaviSyatyeveti nAdhikaraNe pRthaga vidhAnamAvazya- ca-niSattiriti, "aghoSe prathamo'ziTa:" [1.3.70 35 kam / na cAnyatra kArake'pi syAditi vAcyam, lakSyAnu- 50. ] iti dasya taH / / 5. 3. 66. / / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 hai, sU0 100-101: J kRgaH zacavA 5. 3. 100. // . ta0 pra0- karoterbhAvA'katraH striyAM zaMH pratyayo vA bhavati cakArAt kyap ca / kriyA kRtyA, pakSakRtiH / kriyeti yadA bhAva-karmaNoH zastadA madhye kyaH 6 yA svapAdAnAdau zastadA kyo nAstIti airikArasye yAdezaH // 100 // kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhavApraNIte : za0 maM0 myAsAnusandhAnam - kRgaH 0 / cakAraH kyapo'nukarSaNArthaM ityAha- cakArAt kyap ceti tathA ca cAnukRSTaM nottaratra iti nyAyAduttaratra na 10 kyapo'nuvRttiH / "DukRg karaNe" ato'nena ze "ri: za-kyA-''zIrye" [4. 3. 110.] iti RtoM 'ri' ityAdeze "dhAtorivarNo0" [2] 1. 50.] itIyAdeze - kriyA, kyapi tu tAgame--kRtyAM / asya vaikalpikatvAt pakSe ktau kRtiH / nanu yadA bhAvakarmaNoH zaMstadA madhye "kyaH 15 ziti" [ 3. 4. 70. iti kyena bhavitavyam yadA tvapAdAnAda zastadA kyoM na prApnotIti ze rUpayena bhAvyamiti cet ? na - ubhayatrApi 'kriyA' ityekasyaiva rUpasya jAyamAnatvAt, kathamiti cet ? atrAha- kriyeti bhAva - karmaNoH zastadA madhye kyaH iti kye pare ca 20 "ri: zakyA 0' [ 4. 3. 110.] ityanena Rto | kRpA / bhAteraG mA / atpUrvAdantaHpUrvAJca dadhAteraG-zraddhA, 1 antardhA // 101 // : . 30 217 frekArya lAbhArthatvena 'kutra * ki nipAtyamityAha- mRgayateH zaH zav ca kyApavAdo nipAtyate iti- " mRgaNi anveSaNe" iti caurAdiko'danto dhAtuH, ato Nici 50 "ata:" [ 4 3 52. ] ityakAralope 'mRgiM' iti, tataH zapratyaye zafa vikaraNe guNe'yAdeze Api ca'mRgayA' iti, atra "kyaH ziti" [ 3.4. 70. ] iti se pare kyaH prAptaH tadabhAvo'pi nipAtyate, tathA 'cAtra nipAtanAt tryaM labdhamiti bhAvaH / icchateH zaH 55 kyAbhAvazca iccheti - " iSat icchAyAm" ataH zapratyaye "gamiSadyamazchaH " [4 2106. ] ityantyasya che tasya dvitve pUrvasya catve- icchA, atra kyAbhAvazca prAgvat nipAtanAditi dvayaM nipAtanalabhyam / yAcitRSyorna- naGau iti- "DuyAvRg yAcJAyAm" ato ne 60 tasya " tavargasya" [1. 3.60 ] iti jatthe Api ca yAcyA "bitRSacH pipAsAyAm" ato naGi GittvAd guNAbhAve "raSTavarNA0 " [ 2. 3. 63. ] iti nasya Natve api ca- tRSNA / "Rpi kRpAyAm" ato'nena nipAtanAdaGi rasya RkAre GisvAda guNAbhAve 65 'cApi kRpetyAha-kraperaGa rephasya ca RkAraH- kRpetiatra dvagha N nipAtanalabhyam / bhAteraG- bhA iti - "bhAMk |dIto" apto'Gi GittvAca "iDetpusio" [4. 3. 94.] rirAdeza' iti 'kriyA' ityeva syAt, yadA tvaMpAdAnA dau zastadA kyo nAstIti bhAva-karmavihiteM se pare eva kyavidhAnAdityarthaH, kintu ze pare rirAdezo bhavatyeva, tataH kimityAha - rerikArasyeyAdezaH iti- "ghAto25 virNo 0 " [ 2.1 50 ] ityanena ikArasyeyAdeze'pi 'kriyA' ityeva syAt ubhayatra strIliGge vidhAnAt "At" [ 2. 4. 15. ] ityAt pratyayo vijJeyaH // 5. ! 3. 100. // ityAkAralope Api ca - bhA / zratpUrvAdantaH pUrvAJca dadhAteraG-zraddhA, antardhA iti- "DudhAMgk dhAraNe ca ' 70 "za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - mRga0 / tatra bhAvAkartrImadhye, icchA bhAva eveti-- abhidhAnasvAbhAvyAt, karaNArthe saMjJAzabdatvAt tireveti pUrvamiSTirityasya sA- 40 fdhatatvAdanyatra kArake ca prAyaH prayogAbhAvAt sattve'pi ca tatra tireva bhaviSyati nipAtanasya vizeSaviSayatAyA: svIkArAt 1 saha paThitAnAmapi bhAvamAtre nipAtanamiti saMzayApAkaraNAyAha- zeSAstu bhAvAkariti / anye 'tu sarvAn bhAva evAnumanyanta iti pANinIye'pi 45 dIkSitAdibhirbhAva eva vigRhItamiti teSAmapi bhAvamA'travAcakatvameSAmiti mataM pratibhAti / nipAtanasyAlAkSa mRgayecchA-yAcyA tRSNA - kRpA bho-zraddhA- ntardhA / 5. 3. 101. // ta0 pra0- ete zabdAH striyAM nipAtyante / tatrecchA mAva eva, zeSAstu bhAvAM'kartrI / anye tu sarvAn mAca evamanyante / mRgayateH zaH zab ca kyApavAdoM nipAtyate - mRgayA / icchateH zaH kyAbhAvazca - icchA / yAci / cakArAd dAne, 'zrad' iti 'antar' iti cAvyayam, 35 tRSyonaM nau-yAcyA tRSNAM / kraperaG rephasya caM RkAraH / anayorupasagaMtvAbhAvAd "upasargAdAta: " [ 5. 3. 110.] Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 3, sU0 102-105. ] -- - ityanenAprAptau nipAtanamanayoH, anenAGi AkAralope miti mandAnastadartha kRtamupAyamAha-anye tu ktipratyacApi-zraddhA, antrdhaa|| 5. 3. 101. 11 yabAdhanArthamaTaterayaGantasya yapratyayaM dvivacanaM pUrva dIrghatvaM ca nipAtayanti- aTanamaTATa gheti / tadupareH sR-careryaH / 5. 3. 102. / / ktam- "paricaryA-parisaryA-gayA-'TATayAnAmupasaMkhyAta0 pra0- paripUrvAbhyAM sR-caribhyAM paraH striyAM yaH / nam" iti vAtike dIkSitena-aTate: ze yaki Tyazabdasya 40 5 pratyayo bhavati, bhAvA'koMH / bhAva ityanye / parisaryA, | dvitvaM pUrvabhAge yakAranivRttiIrgha zveti / aTateyaGantAt paricaryA / pareriti kim ? saMsRtiH, cUtiH // 10 // tu pratyayAntanimitte'kArapratyaye kRte'lope yalope cATATeti ___ za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-pareH / "saM gato" | rUpaM taiH svIkriyate / punaH punaraTanamaTATA, aTanamaTATayati paripUrvAdato ye gaNe Api ca-parisaryA"cara bhakSaNe | // 5. 3.103. 11 ca" cakArAd gatI, paricaryA / pRcchati- pareriti jAgurazca / 5. 3. 104. // 45 10 kimiti, anyopasargapUrvAt kevalAcca mA bhUdityAzayeno ta0pra0-jAgarteH striyAmaH pratyayo yazca bhavati / tarayatti- saMsRtiH, atra ktireva, evaM-saMcUtiriti-atra "ti copAntyAto'noduH" [4.1. 54. ] ityata uH, | bhAvA'katroM: / bhAva ityanye / jAgarA, jAgaryA // 104 // tasya "mvAdernAmino0" [ 2. 1. 63. ] iti dIrghaH za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- jAgR0 / "jAgRk / / 5. 3. 102. / / nidrAkSaye" ato'pratyaye yapratyaye ca guNe striyAmApi ca jAgarA, jAgaryA / striyAM ktyapavAdI, tena jAgatiriti 50 15 vATATyAtU / 5. 3. 103. // jAgurbhAve prayujyamAnaH prayogo'sAdhureva, kvacit kozAdAta0 pra0-aTateyaMDantAt striyAM yaH pratyayo vA bhavati, vapi jAgatiriti prayuktaH sa bAhulakAditi mantavyam / / 5. mAvAkoMH / bhAva ityanye / aTATayA, pakSa-apratya 3. 104. / / yaH-aTATA / anye tu ktipratyayabAdhanArthamaTaterayaGantasya yapratyayaM dvirvacanaM pUrvadIrghatvaM ca nipAtyanti-aTanamaTATayA zaMsi-pratyayAt / 5. 3. 105. / / 20 // 10 // ta0 pra0-zaMseH pratyayAntebhyazca dhAtubhyo bhAvA'koM:55 striyAmaH pratyayo bhavati / prazaMsA, gopAyA, RtIyA, za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-vA'0 / aTATaya ti dhAtupAThe'dRSTatvAdAha-aTateryantAditi / bhAva eve. mImAMsA, kaNDUyA, lolUyA, cikIrSA, putrakAmyA. putrIyA, tyanye iti-pANinIye'pi bhAvamAtra eva vigRhItatvamu gavA, galbhA, zyenAyA, pttpttaayaa| zaMsaH ktaniTa iti taM pUrvatra / "aTa gatau" bhazaM punaH punA aTanamiti vacanam // 10 // 25''aTyati0" [ 3. 4.10. 1 iti yaDi "svarAdeDhi-| za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-shNsi0| "zaMsU stutI 60 tIyaH" | 4. 1. 4. 1 iti dvitIyasthakasvarAMzasya ' Tya ca " cakArAda hiMsAyAm ato'nena 'a'pratyaye striyAityasya dvitve pUrvasthAnAdivyajanalope "AguNAvanyAde:" | mApi ca-prazaMsA / 'gupau rakSaNe" ataH 'gupo-dhUpa." [4. 1. 48. ] ityasya AkAre ca 'aTATya' iti [3. 4. 1. ] iti svArthe Ayapratyaye upAntyaguNe ca yaGanto dhAtuH, tato'nena ye 'ataH"[ 4. 3.82.] itya- gopAya' iti pratyayAntAd dhAtoranena 'a'pratyaye pUrvA30 kAralope "yo'ziti" | 4. 3.80.] iti yalope / kAralope striyAmApi ca-gopAyA / "Rta ghRNAgatispa-65 striyAmApi ca-aTATayA / asya vaikalpikatvAt pakSe / dhaiH" ata: "RtemayaH" [ 3. 4. 3.] iti svArthe kimityAha- pakSe-aH pratyayaH- aTATeti- 'zaMsi- DIyapratyaye GittvAdupAntyaguNAbhAve 'RtIya' ityato'pra- . pratyayAt'' [ 5.3.105.] iti apratyaye prAgvadakA-tyaye- Rtiiyaa| "mAni-pUjAyAm" ato vicArArthe rayakArayolope striyAmApi ca-aTATA / aTateyaMluba- "zAn-dAna-mAn0" [ 3.4, 7. 1 ityanena svArtha sani 35ntasyaivaM rUpasiddhAvapi aTatiriti rUpaM syAdeva, taccAni- 'san-yaDazna" [4.1.3.] ityAdyasyaikasvarAMzasya 70 02 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, sU0 106.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote 219 dvitve pUrvasya hrasve "sanyasya" [ 4. 1. 56. ] ityata zaMsUHkte'niT iti vacanamiti-'zaMs' dhAtorUdittvAt ikAre tasya "zAn-dAna-mAn" ityanena dIrghatve nasyA- "adito vA" [ 4. 4. 42. ] iti ktvAyAM veTtvam, nusvAre 'mImAMsa' ityato'pratyaye striyAmApi ca-mImAM- veTtvAcca kte pare "veTo'pataH" [4. 4. 62. ] iti 40 sA / "kaNDUg gAtravikarSaNe" ataH "dhAto: kaNDavAde- ' iTo niSedhAt "kteTo gurorvyaJjanAt" [5. 3. 106.] 5ryak" 3. 4. 8. ] iti svArthe yaki kittvAd guNA- iti 'a'pratyayo na prApnoti, tatra teTa ityuktatvAt, bhAve 'kaNDUya' ityato'nena 'a'pratyaye pUrvAkAralope stri-tathA ca 'a'pratyayavidhAnArthamatra zaMserupAdAnamAvazyakayAmApi- kaNDUyA iti ! "lUgz chedane" bhRzaM puna: punarvA miti bhAvaH / / 5. 3. 105. // lavanamiti yaGi AdyakasvarAMzasya dvitve pUrvasya "A-guNA vanyAdeH" [ 4. 1. 48. ] ityokAre 'lolaya' ityato'- kta To gurovynyjnaat| 5. 3. 106. // 45 10 pratyaye pUrvAkAralope striyAmApi ca- lolUyA / "DhukuMga / / ta0pra0-ktasyeTa yasmAta saktada,kta Togurumato vyaJjakaraNe" kartumiccheti sani "svara-hanaH" ... nAntAd dhAto vA'koMH striyAmaH pratyayo bhavati / IhA, 104. ] iti dIrgha 'RtAM kiGtIr" [ 4. 4. 116.] | UhA, IkSA, ukSA, kuNDA, huNDA, zikSA, mikSA, vyatIhA, iti irAdeze dvitve pUrvasya kasya "kaGazcaJ" [4. vyatIkSA / kteTa iti kim ? sastiH, dhvastiH, AptiH, 1. 46.] iti ce "mvAde." [2.1. 63.1 iti dI. dIptiH, aktiH, rAddhiH, cAya- apacitiH, sphu - sphU-50 15 sasya Satve 'cikIrSa' ityasya-cikIrSA / patramicchatI- tiH, mu -- mUrtiH / guroriti kim ? sphura- sphUttiH, tIcchAyAm "amAvyayAt kyan ca" [ 3. 4. 23. ] nipaThitiH / vyaJjanAditi kim ? saMzItiH // 106 // iti putrazabdAt kyan kAmyazca pratyayo bhavati, tatra kAmye ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnama- ktetto| ktasyeTa 'putrakAmya' ityasya kiyArthatvena dhAtutvAt tasmAdapratyaye | yasmAt sakteTa iti- yadavyavahitaparasya tasyeTa bhavati pUrvAkAralope striyAmApi ca- putrakAmyA, kyani tu tasmAd dhAtorayaM pratyaya ityarthaH / kta ityanena kta-ktavatU 55 20 "kyani" [ 4. 3. 112.] ityavarNasya Itve 'putrIya' | gRhyate / "Ihi ceSTAyAm" ato'nena 'a'pratyaye striyA ityasya- putrIyA / gaurivAcaratItyAcArArthe "kartuH / mApi-IhA / "Uhi tarke" tarka utprekSA, asy-uuhaa| kvim, galbha-klIba-hoDAt tu Di-t" [ 3. 4. 25. ] iti "IkSi darzate" asy-iikssaa| "ukSa secane" asy-ukssaa| kipi tallope'pi pratyayalakSaNanyAyena gozabdasya pratyayAnta- "kuDraGa dAhe" asya-nAgame Natve ca- kUNDA / evaM svAt tasmAdapratyaye'vAdeze striyAmApi ca-gavA, evaM- "huDuGa saMghAte" ityasya haNDA |"shikssi vidyopAdAne"60 25 galbha ivAcaratIti AcArArthe vipi apratyaye ca-galbhA, asya- zikSA / parasparamIhanamIkSaNaM veti-- vyatIhA, evaM zyena ivAcaratIti AcArArthe "kyaGa' / 3. 4. vyatIkSeti-atra "vyatihAre'nIhAdibhyo naH" [ 5. 3. 26. ] iti kyaDi "dIrghazci0" [ 4. 3.108.1 116. 1 ityatrehAdivarjanAt ktayAdInAmapavAdo'pi jo na iti dI 'zyenAya' ityasya- shyenaayaa| apaTat paTat bhavatIti bhAvaH / padaprayojanaM pucchati- kteTa iti karoti bhavet syAd veti cvyarthe "DAc-lohitA." kimiti, uttarayati- trastiH , dhvastiriti- "saMsUGa 65 30 [ 3. 4. 30. ] iti DAnpratyayAntAt kyaG bhavati, / avasraMsane" "dhvaMsUGa gatau ca" cakArAdavalaMsane, anayo "avyaktAnukaraNAdanekasvarAt kRmvastinA'nito dvizca" | rUditvAt tiva veTtvena "veTo'pataH" [ 4. 4. 62. ] [7. 2. 145.] iti DAn dvitvaM ca bhavati, "DAcyA- iti te iTo niSedhena te'niTatvAdasyApravRttyA striAM to dau" [ 7. 2. 146. ] iti pUrvasya to lum bhavati, ! "no vyaJjanasyA0" [ 4. 2. 45. ] iti nalope tathA "DityantyasvarAdeH"[2.1.114.] ityantyasvArAdeca, rUpe / "AplaMTa vyAptI" asyAnusvArettvAdaniTtvamiti-70 35 tathA ca 'paTapaTAya' ityasya 'paTapaTAyA iti siddha AptiH / "dIpaMci dIptau" asyaidittvAt "DIyazvyaiditaH bhavati / zaMse: 'saMyogaparo guruH' iti gurumattvena vyaJjanA- ktayo:" [ 4. 4. 61. ] itITo niSedhAdaniTtvamitintatvena ca parasutreNavApratyaye siddhe'sya vaiyarthyamAzayAha- diiptiH| "aJjo vyaktimrakSaNagatiSu" vyaktiH prakaTatA, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / ... [pA0 3, 50 107-108.] . mrakSaNaM ghRtAdisekaH, tatra kevalasya mrakSaNe eva vRttiH, dIrgha zAntiriti bhvtiityrthH| taduktam--"aSitaH kSAmyateH' sopasargavizeSasya tu zeSayoriti vivekaH / asya audi-zAntiH kSamaSaH kSamateH kSamA" iti, bhauvAdikasya kSamA. ttvena "dhUgauditaH" [4. 4. 38. ] iti veTatvAt devAdikasya kSAntirityubhayoH siddhiriti bhAvaH / "ghaTiSa .. taniTatvamiti kto- aktiH, atropAntyanalopo jasya ceSTAyAm" asya-ghaTA, "jitvariS saMbhrame" asya-- 40 5 gatve katvaM vijJeyam / "rAdhaMTa saMsiddhI" saMsiddhiH phala- tvarA "prathiSa prakhyAne" prakhyAnaM prasiddhiH, sampattiH, asyAnusvArettvenAniTatvamiti- rAdviriti- "vyathiSa bhayacalanayoH" asya-vyathA / "jaSaca jarasi" "adhazcaturthA0" [2. 1.76. ] iti tasya dhH| "cAyam / asya-jarA, aGo GittvAt kathamatra guNa ityAzaGkA-- .. pUjAnizAmanayoH" asya "apacitaH" [ 4. 4. 77. ] yAmAha- "RvarNadRzo'Gi" [ 4. 3. 7. ] iti ityaniTvamiti ktau "apAccAyazciH' [ 4. 2. 66..] guNaH iti / DhakArasya prayoge'zrUyamANatayA vaiyarthya mA-45 10 iti 'ci' ityAdeze c-apcitiH| "sphurchA vismRtau" zaGkayAha- DakAro DikAyArthaH iti- atra guNArthaH, asyAditvAt "AditaH" [ 4.4.71. itITo uttaratra guNAbhAvAdyarthazca / / 5.3.107 // niSedhAdaniTtvamiti striyAM to "rAlluka" [ 4. 1. 110.] iti chlope "bhvAde mino0" [2. 1. 63.] bhidAdayaH / 5. 3. 106. iti dIrgha ca- sphUtiH / evaM "murchA mohasamucchAyayoH" ta0pra0-bhivAdayaH zabdA bhAvA'koM: khiyAmaG- ..: 15 ityasya- mUrtiH / punaH pRcchati-guroriti kimiti, ! pratyayAntA yathAdarzanaM nipAtyante / midA vidAraNama, chidA 50 gururahitAnmA bhUdityAzayenottarayati-sphUtiriti- "sphu dvaidhIkaraNam, vidA vicAraNA, majA zarIrasaMskAraH, kSipA rat sphuraNe" ataH striyAM to "mvAde." [2. 1. 63.] / preraNam, dayA anukampA, rujA rogaH, curA cauryam, . . iti dIrghaH / "paTha vyaktAyAM vAci" nipUrvAdataH striyAM pacchA praznaH, ete'yavizeSe / anyatra-bhittiH kuDyam, .. ktI "tergrahAdibhyaH" / 4.4.33. 1 iti grahAditvA chittizcauryAdikaraNAdarAjAparAdhaH, vicchittiH prakAra 20 diTi-nivaThitiriti, ubhayatra vyaJjanAntatve'pi guru ityAdi / tathA R-kR-hu-dhu-tabhyaH saMjJAyAM vRddhizca- ArA 55 virahAnnAsya pravRttirityarthaH / punaH pRcchati- vyaJjanA zastrI, RtiranyA / kArA guptiH kRtiranyAhArA mA- . diti kimiti, uttarayati-saMzotiriti- "zIka nam, hutiranyA / dhArA prapAtaH khar3agAdevA, tiranyA / ' svapne" atra vyaJjanAntatvAbhAvAdasyApravRttyA striyAM / tArA jyotiH, toNiranyA / tayA- guhi-kuhi-bazi-vapi-.. to- saMzItiH // 5. 3. 106. / / tuli-kSapi-kSibhyazca saMjJAyAma- guhA parvatakandarA auSa25 Sito'G / 5. 3. 107. // / dhizca, guuddhirnyaa| kuhA nAma nadI, kuhnaa'nyaa| vazA 60 ta0 pra0-Sidbhyo dhAtubhyo bhAvAkoH striyAmA snehanadravyaM dhAtubizeSazca, uSTiranyA / vapA medovipratyayo bhavati / pacA, kSamA, kSAntiriti ta kSAmyate:..: zeSaH, uptirnyaa| evaM-tulA unmAnam, kSapA rAtriH, kSiyA ghaTA, svarA, prathA, vyathA, jarA, "varNadazo'Di" [4. aacaarbhrNshH| tathA saMjJAyAmeva rikhi-likhi-zubhi-sidhi- . 3. 7.] iti guNaH / DakAro DitkAryArthaH // 107 // . midhi-gudhibhyo guNazca-rikhiH likheH samAnArthaH sautro 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- Sito0 / "DupacI' . * dhAtuH, rekhA rAji:, lekhA saiva, zobhA kAntiH, sedhA 65 medhA batiH, goMdhA prANivizeSoM dosvANaM ca / ... pAke" asya SivAdanena striyAmaGi Api c-pcaa| . : bhidAdirAkRtigaNaH, tena cUDetyAdi siddham / evaM "kSamauSi sahane" itysy-kssmaa| "kSAntiH satAM / akRtasya kriyA caiva prApta dhanameva c| / bhUSaNam" ityAdI ktipratyayAntarUpasyApi prayuktatvena tasya adhikAvivakSA ca trayametannipAtanAt // 10 // sAdhanopAyamAha-kSAntiritikSAmyateriti- "kSamauca ----- 35 sahane"iti devAdikasya SittvAbhAvAdasyApravRttyA striyAMza0ma0 nyAsAnusandhAnama-bhidA0 / anya bhidA-70 kto "ahanpaJcamasya0" [ 4. 1. 107. ] ityupAntya- dibhyoDaG pratyaya eva vihito vizeSakAryArtha prAtisvika-. . . Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA0 3, sU0 108.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote 221 rUpeNArthavizeSe tatkArya nipAtitamiti teSAM gauravamudbhAvya | "haga haraNe" ityato'Gi-hArA mAnamiti, mAnAsvamate sarveSAM nipAtanameva yathAprayogamarthavizeSaparatve / danyArtha hRtirityAha-hatiranyeti / "dhUGa avidhvaMsane" nAzritamityAha-yathAdarzanamiti-ye yathAsvarUpA yeSva- / ato'Gi-dhArA prapAtaH khaDgAdervA iti- yatra prapAtanaM 40 rtheSu dRzyante te tathaiva nipAtitA boddhavyA iti / "bhid-tatra dhAreti, yathA jaladhArA kSIradhAreti, tato'nyatra tu 5 pI vidAraNe" ato'nenAGi GittvAd guNAbhAve striyAmApi kimityAha- dhRtiranyeti- dhAraNaM dhairya cetyarthaH / "ta ca-bhidA vidAraNamiti-- tathA ca vidAraNArthe evAG ! plavanataraNayoH" ato'Gi- tArA jyotirityarthaH, bhavatItyarthaH / " chipI dvaidhIkaraNe" asya-chidA dUdhI- anyatra tuktau irAdeze dIrghe Natve ca tINirityAhakaraNam / "mujoka zuddhI" asya- majA zarIra- toNiriti- taraNamityarthaH / tathA kevalasaMjJAyAmeva 45 saMskAraH / "kSipat preraNe" asya- kSipA preraNam / nipAtanamityAha- tathA guhi-kuhi-vazi-vapi-tuli10"dayi dAnagatihiMsAdahaneSu ca" cakArAd gato, dayanaM : kSapi-kSibhyazca saMjJAyAmiti- "guhauga saMvaraNe" ato dayante prANino'nayeti vA yathAkramaM ktyanaTo'pavAde'Gi- ''Gi- guhA parvatakandarA auSadhizceti, anyatra tu kto dayA anukampA / "rujot bhoM" asya-rujA rogH|hsy Dhe tadyoge takArasya dheDhe pUrvaDhakAralope dIrgha ca gRDhi"curaNa steye" asya- curA cauryam / "prachat jJIpsA- riti, tadAha- mUDhiranyeti, saMvaraNamityarthaH / "kuhaNi 50 yAm'' jIpsA jijJAsA, ata: striyAmaGi vRti Api ca- : vismApane" ato'Gi- kuhA nAma nadIti, anyatra tu 15 pRcchA prshnH| ete'rthavizeSe iti- ete bhidAdayaH / "Ni-vettyA0" [ 5. 3. 111. ] ityane striyAmApi- . arthavizeSe darzite vidAraNAdyarthe evAGantA jJeyAH, kahaneti bhavati, tadAha- kahanA'nyeti- dambha ityrthH|| arthAntare kimityAha-anyatra-bhitiH kuDyamiti- sA "vazak kAntI" ataH striyAmaGi Api ca- vazA snehahi dezaM bhedayati payaMka karoti, na tu vidArayati / dravyaM dhAtuvizeSazcati, anyatra tukto yvati zasya Satve 55 chittizcauryAdikaraNAda rAjAparAdhaH iti-- nAtra tadyoge takArasya Te- uSTiriti bhavati, tadAha-uSTi20kdhIkaraNaM dvidhA sampAdanam, evaM-vicchitiH prakAra rnyeti-icchetyrthH|"vpii bIjasaMtAne" bIjAnAM santAnaH ityatrApi / vastutattvAvadhAraNAya mAnaso vyApAravizeSo kSetra vistAraNam, ata: striyAmaGi Api ca-vapA medovicAraNA, tato'nyatra jJAnasAmAnye lAbhAdau ca vitti-vizeSaH iti, anyatra tuktau vRti ca uptiriti bhavatIrityeva ! 'mRjA zarIrasaMskAre' ityatrArthavizeSanirdhAraNa-tyAha-uptiranyeti / "tulaNa unmAne" ata: striyAmaGi 60 sanniyogena "RtaH svare0" [4. 3. 43.] iti vRddhaca- / Api ca--tulA unmAnam, anyatra bAhulakAt "Ni25 bhAvo'pi nipAtitaH, anyatra ca mASTirityeva, zodhana- vettyA." [5. 3. 111.] ityane tolanA, "bhISi mAtraM tadarthaH / kSipA preraNamityatra kasyApi vastunaH sthA- : bhUSi0"[5. 3. 106.] ityaddhi ca tolA, tulayatIti nAntaraprAptaye nodanamityarthaH, anyatra kSepaH kSiptirvA tu tulazabdAt "Nij bahulam0" [ 3. 4. 42. ] iti nindAdyarthe / evamanyatrApi / arthavizeSanirdhAraNena saha / Nici ruupm| "kSapaNa preraNe" ata: striyAmaGi Api 65 yeSu kAryAntarANyapi nipAtanIyAni tAnAha-tathA R- ! ca-kSapA raatririti| "kSi kSaye" athavA "kSita ni30 kR-ha-dhu-tabhyaH saMjJAyAM vRddhizca / "R prApaNe ca" | vAsagatyoH" ata: striyAmaGi iyAdeze Api ca-kSiyA cakArAd gato, ato'Di "RvarNa" [4.3.7.] iti 'AcArabhraMzaH / saMjJayA saha kAryAntaramapi nipAtanIyaguNe dIrgha Api ca- ArA zakhIti- zastrI kASTha- mityAha-tathA saMjJAyAmevarikhi-likhi-zubhi-sidhidhIkaraNopakaraNavizeSaH, Rtiranyeti- duHsthitiH, gati- midhi-gadhibhyo gaNazceti / rikherdhAtUpAThe'darzanAdAha-70 rvA, AGpUrvasya tu aatiH| "DukRg karaNe" ata: striyA- riiilakheH samAnArthaH sautro dhAturiti- "likhat 36 maGi guNe dIrgha Apica-kArA gRptiriti-- gupti:- | akSaravinyAse" paThitastadvadayaM rikhirapi akSaravinyAsArthaH, gopanavizeSaH, caurAdInAM nigrahasthAnam, adhikaraNasAdhano sotrazca sUtrapaThito na gaNapAThapaThita ityarthaH / ataH striyAvA'yam / kRtiranyeti-kriyAsAmAnye kRtirityeva / / maGi Api ca-rekhA rAjiriti- avAko DisvAda Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 106-111. ] - - - -- --- guNAprAptAvapi nipAtanAd gaNo bhavati, evamagre'pi / / | hetukartRto bhaye vartamAnasyAsya No "vibheteISa ca" [3. likherahi-lekhA saiveti- rAjirevetyarthaH / akSaravinyA- ! 3. 62.] ityAtve bhISAdeze'nena khiyAmaGi Api casena rAjirupalakSyate, dhAtUnAmanekArthatvAd vA rAjirarthaH / | bhiissaa| "bhUSa alaMkAre" ato Nau striyAmaDi. Api ca "zubhi dIptau" asya- zobhA kAntiH / "SidhUc / bhuussaa| "cituNa smRtyAm" asya- cintA / "pUjaN 40 5saMrAddhau" saMrAddhiniSpattiH, asya- sedhA sattvam / pUjAyAm"- pUjA "kathaNa vAkyaprabandhe"- kathA / svamate "medhRg saMgame ca" cakArAnmedhAhiMsayoH, asyAtra | "kubul AcchAdane'- kumbA'! "carcaNa adhyayane"na grahaNaM guNasya siddhatvAt, kintu asya sthAne kecit carcA / "spRhaNa IpsAyAm"- spRhA / "tulaN 'midhag' iti paThanti, tasya grahaNaM, sautro vA midhAtu- | unmAne"- tolA / "dulaNa utkSepe"- dolaa| spRhera stasya grahaNamiti-medhA buddhiriti / "gudhac pariveSTane" | dantatvAt No na guNaH, evaM-katherupAntyavRddhaghabhAvaH 1 45. 10 asya-- godhA prANivizeSo dokhANaM ceti ! ekavacane- sarvatra "paNeraniTi" [ 4. 3. 83. ] iti NilopaH / nava nirvAhe "bhidAdayaH" iti bahavacanamAkRtigaNArtha- samAhAranirdezena kavacanasyaiva prayoge kartavye 'dolibhyaH' mityAkRtigaNo'yamityAha-bhidAdirAkRtigaNaH iti, iti bahuvacananirdezo vyartha iti cet ? atrAha-bahuvacatena cUDetyAdi siddhamiti- "cuTaN chedane" "cuTa- | nAda yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati-pIDA, Uneti alpIbhAve" vA, coTyata iti caDA, anenAGi dIrghale tena pIDAdInAM siddhirityarthaH, "pIDaNa gahane" gahanaM bAdhA, 50 .15 Datve ca siddha midaM nipAtanAt, cUDA zikhetyarthaH / nanu / "UnaNa parihANa" || 5. 3.106. / / vacanamantarA kathamuktArthAnAM lAbha iti cet ? atrAhaakRtasyetyAdi-- akRtasya- zAstreNAvihitasya kAryastha, upasargAdAtaH 1 5. 3. 110. // kriyA-vidhAnam, prApte:- zAstraprAptaviSayasya bAdhanam; ta0 pra0- upasargapUrvebhya AkArAntebhyo dhAtubhyaH adhikArthasya- prakRtipratyayAlabhyArthasya vivakSA-bodhana- | striyAM bhAvAkora bhavati / upadA, upadhA, AdhA, 20miti ca ayaM nipAtanAllabhyate iti bhaavH| alAkSa- ! pradA, pradhA, vidhA, saMdhA, pramA, zvAditvAta to-prami-55 Nikasya zAstraprakriyA'prApyasyavArthasya prAptaye hi nipA- - tiH / upasargAditi kim ? dattiH // 110 // tanamAzrIyata iti lakSyAnurodhena yad yadAvazyaka tat sarvaM / . za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- upa0 / "hudAMgk nipAtanAd bhavatItyAzayaH / / 5. 3. 105. // dAne" "judhAMgak dhAraNe ca" cakArAd dAne, upapUrvAbhyAbhISi-bhUSi-cinti-pUji-kathi-kumbi-caci- mAbhyAM liyAmaGi "iDetpusi0" [4. 3.64.] ityA25 spRhi-toli-dolibhyaH / 5. 3. 106. // kAralope Api ca- upadA, upadhA; evaM dadhAterAG-60 ta0 pra0- ebhyo NyantebhyaH striyAM mAvA'koraGa pUrvasya-AdhA, prapUrvAt dadAterdadhAtezvAGi-pradA, pradhA, bhavati / gyantatvAdane prAkSe vacanam / bhISA, mUSA, cintA, vipUrvAt saMpUrvAt dadhAteraGi- vidhA, sNdhaa| 'mAMka mAne" prapUrvAdato'Di pramA, nanvevaM tarhi kathaM pramitiripUjA, kathA, kumbA, carcA, spRhA, tolA, dolaa| bahu vacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati- pITA nA tyAha-vAditvAt ktau-pramitiriti- atra 'do30||10|| somAstha i:" [ 4. 4. 11. ] iti itvaM vijJeyam / 65 - -- - ..... - . -..-... -- -- . . . . padakRtyaM pacchati-upasargAditi kimiti, anupasargAza0 ma0 nyAsAnusandhAnam- bhossi| bhidAdiSu / 'mA bhUdityAzayenottarayati-datiriti- atra 'dat" pAThAbhAve'pyAkRtigaNavena teSAM bhISAdisiddhI sUtrasya . 44.10.] iti dadhAterdatAdezaH // 5.3.110. // vaiyarthyamiti cet ? atrAha- NyantAdane prApte vacana- . miti- AkRtigaNena hi bAdhakAbAdhitaviSaya eva pravartanaM . Ni-vetyAsa-zrantha-ghaTTa vanderanaH / 5. 3. 111. !! 35 syAt, bAdhakaviSaye tu sa eva pravartateti tadvAraNAya vi- ta0pra0- Nyantebhyo vettyAsa-zrantha-ghaTTa-vandibhyazca 70 ziSya vidhAnamAvazyakamiti bhAvaH / "nibhIka bhaye" dhAtubhyaH striyAM bhAvA'katroranaH pratyayo bhavati / kAraNA, Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, sU0 111-114.] kalikAlasarvanadhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 223 hAraNA, kAmanA, lakSaNA, bhAvanA; vedanA, AsanA, upA- NAmapISo grahaNena grahaNe prApta icchArthakAt pratyayavAraNAyasanA, anthanA, grantherapyanye-- granthanA, ghaTTanA, vandanA / , anicchAyAmityuktam / gatyarthakAdanupUrvAdanena striyAmane vettIti tivanirdezo jJAnArthaparihArthaH // 111 // upAntyaguNe Api ca-- anveSaNA, kevalasya tu- eSaNA, ", piNDasya eSaNA- piNDaiSaNA, tatpratipAdakamadhyayanamapi za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Ni-vettyA0 / "TukRg / ! piNDaiSaNeti / padakRtyaM pacchati-- anicchAyAmiti ki-40 5karaNe" ato Nigi vRddhau 'kAri' ityato'nena striyAmane : miti, icchArthakasyAnenAno mA bhUdityAzayena pratyudA"NeraniTi" [ 4. 3. 63. ] iti Nilope "At" / harati-ipiriti- atra zcAditvAt ktiH, "tavargasya." [ 2. 4. 18. ] ityApi kAraNA / evaM "hRg haraNe" : , [1. 3. 60. ] iti Sayoge takArasya tt:| icchArthaityasya-hAraNA, ubhayatra "raSvarNA0" [2. 3. 63. ] kasyApi eSaNAprayogaM zaGkate-kathaM prANeSaNA vittaiti nasya NatvaM vijeyam / "kamaU kAntau" kAntirabhi10 lASaH, "kameNiDa" 3. 4. 2.1 iti NiGi vaddhA. SaNA paralokaiSaNA? iti, tatsAdhutvamanvAcaSTe-bahu-45 lAdhikArAditi-bahalagrahaNasya sauMpAdhidhyabhicArArtha- ' vupAntyasya 'kAmi' iti, "amo'kamyami0" [ 4. 2. tvena 'anicchAyAm' iti niSedho na pravartata iti bhaavH| 26. 1 iti na hrasvaH kamo varjanAt, tato'nenAne curAderAkRtigaNatvena ceSerapi tatra pAThakalpanayA svArthe kaamnaa| "lakSINa darzanADunayoH" aGkanaM cihnam, / : Nici Nyantatve tannimittaka evAna iti vA samAdheyaM ato Nici striyAmanenAne ca-lakSaNA / bhUdhAtoH prAptya sthitasya gatezcintanIyatvAt / / 5. 3. 112. / / 50 15rthAt "bhUGaH prApto Ni" | 3. 4.16.] iti NiDi ane c-bhaavnaa| "vidaka jJAne" ato'ne upAntyaguNe paryadhe / 5. 3. 113. / / ca- vedanA / "Asik upavezane" ato'ne-- AsanA, ta0 pra0- paryadhipUrvAviSeranicchAyAM vartamAnAda upapUrvasya tu-upAsanA / "zrathui zaithilye" zaithilya- ! bhAvA'katroMH striyAmano vA bhavati / paryeSaNA, parISTiH mamADhatA, "zranthaz mocanapratiharSayoH" anyo:-shraathnaa| adhyeSaNA, adhiissttiH| adhISTiriti necchntynye||113|| 20 matAntaramAha-prantherapyanye-granthaneti / "ghaTri calane" za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- parya0 / anena vA'ne-55 asya- ghaTTanA / "vaduG stutyabhivAdanayoH" asya paryeSaNA, adhyeSaNA, pakSe zvAditvAt ktI- parISTiH, vndnaa| "NividAsa." ityAdilaghunirdezenaiva siddhau vettIti 'gurunirdezasya vaiyarthyamAzaGkayAha- vettIti / : adhISTiH, atra matAntaramAha- adhISTiriti necchantyativanirdezo jJAnArthaparigrahArthaH iti- tathA ca vettIti | nye iti- pANinIye hi "parervA" ityetAvadeva vArtika ' | dRzyate, tathA ca tanmate'dhipUrvAnnityameva pUrvasUtreNAna 25 nirdezastAdRzarUpaprakRtibhUtadhAtuparigrahArthaH, tAdRzaM ca; / ityekameva rUpamiti / / 5. 3. 113. // rUpaM jJAnArthakasyaiva tasyAdAdikatvAt, tathA ca lAbhAdyathakAnnAyaM pratyaya iti bhAvaH, evaM ca vicAraNe vidA, kra.t-saMpadAdibhyaH kvim / 5. 3. 114. // jJAne vedanA, anyatra vittiriti / / 5. 3. 111. // ta0 pra0- krudhAdimyo'nupasargapUrvebhyaH padAdimyazca iSo'nicchAyAm / 5. 3. 112. // samAdipUrvebhyo dhAtubhyaH striyAM mAvA'koM: kvipa pratyayo 30 ta0pra0-iranicchAyAM vartamAnAta striyAM bhAvA'ka- | | bhavati / kruSa:- krut / yudheH-yut / kSudheH- kSut / tRSeH-- orano bhavati / anveSaNA, eSaNA, piNDaiSaNA / ani-! sRT / viSe:-tviT / ruSaH- ruT / ruje:-ruk| race:-ruk / 65 chAyAmiti kim ? iSTiH / kathaM prANeSaNA vittaSaNA zuce:-zuk / muveH-mut / mRdeH mat / gR-gIH / -trAH / dize:-dika / saje:-sraka / tathA pade:-saMpat, vipad , Apat, paralokaiSaNA ? bahulAdhikArAt // 112 // vyApada, pratipad / SaTlU-saMsat, pariSata, upasata, upaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam- iSo0 / "iSac / niSat / videH-nivit / zAse:-prazoH, AzIH / zru-prati35 gatau" "iSat icchAyAm" "iSaz AbhIkSNye" iti trayA- zruta, upazrut / sa-parisvat / nahe:-upAnat / vRsse:-praavRtt| 70 60 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 zrIsisahemacandrazabdAnuzAsane pshcmo'dhyaayH| [pA0 3, sU0 114-115. ] - pRSeH-vipRT / vRteH-novRt, upAvRt / yteH-sNyt| iNaH- parinut iti- triSvapi "hrasvasya taH pitkRti" [ 4. samit / mRgaH-upabhRt / indheH-samit / krudhAdiH saMpadA- | 4. 113. ] iti tAgamaH / "NahIca bandhane" upapUrvAdata: vizcAkRtigaNaH // 114 // vipi "gati." [ 3. 2. 85. ] iti dIrgha "nahA hordhato" [2. 1.85. ] iti hasya ghe tasya ca te-40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- kut| padAdInAM / upAnat / "vRSU secane" pravarSanti medhA atreti-prAvRd, 5 sopasargANAM pRthagupAdAnAta dhAdInAmanupasargANAmeva / atra gatikArakasya0" [ 3.02. 85. ] iti dIrghaH, grahaNamityAha- dhAdibhyo'nupasargapUrvebhyaH iti / Sasya ca Datve Tatve ca--- prAvRD / "puSu dAhe" vipUrvA"krudhaMc kope" ataH vipi tasya sarvApahAre [ lope ] : dataH vipi-vipraTa / "vRtUG vartane' ata: vipi dIrthe "virAme vA" [ 1. 3. 51. ] iti dhasya vA te- ca-nIvRt, upAvRt / "yataG prayatne' asya-- saMyat / 45 krt| "yudhica saMprahAre" ityasya- yata / "kSudhaMca ! "iMNaka gatI" samparvAdataH vipi tAgame ca10 bubhukSAyAm" ityasya-kSut / "jitRSac pipAsAyAm" | "bhRga bharaNe" ata: vipi tAgame ca- upabhRt / "indhapi ityasya- tRT, atra Sasya TavargIyaH prathamaH / "tviSi dIptI" sampUrvAdata: kvipi "no vyaJjanasthA0" [ 4. 2. dIto" ityasya- sviT / "ruSac roSe" ityasya- ruT / 45. ] iti nakAralope ca- samit / samAhAranirdezena "ruci abhiprItyAM ca" cakArAd dIptau, asya- ruka, / ekavacanena nirvAhe satyapi bahuvacanena nirdeza AkRti-50 atra "cajaH kagam" [2. 1.86.] iti casya katvam / gaNArtha ityAha-dhAdiH sampadAdizvAkRtigaNaH iti 15 "zuca zoke" asya- zuk / "mudi harSe" asya- mut / / 5. 3. 114. // "mRdaz kSode" asya- mRt / "gat nigaraNe" "gRz :zabde" ataH vipi "RtAM0" [ 4. 4. 116. ] itI- bhyAdibhyo vA / 5. 3. 115. // rAdeze "padAnte" [ 2. 1. 64. ] iti dI visarge ca- ta.pra.-bimetyAdibhyo ghAtubhyaH striyAM bhAvAkoM: gIH / " pAlane" asya-trAH, atra "At sandhyakSa- ! kie vA bhavati / bhI:, bhautiH / hrIH, hotiH ! lU., 55 20 rasya" [ 4. 2. 1.] ityAtvam / "dizIt atisarjane" luuniH| bhUH, bhUtiH / kaNDUH, kaNDUyA / kRta, kRtiH / atisarjanaM tyAgaH, asya-dik, atra "Rtvij" [2. ! bhit, mittiH / chit, chittiH| tut. tuttiH / dRk, 1.66.] iti SApavAde gatve tasya katvaM vijJeyam / dRSTiH / naze:-naka, naSTi: / yuje:-yuk, yuktiH / "sRjica visarge" asya-straka, atra karmaNi kipi / jvare:-jUH, jUtiH / tvare:-tU, tUtiH / avate:-UH, atiH / "Rtvij" [ 2. 1. 66. ] ityatra 'sraj' iti | zrivaH-zrA, atiH| mavateH-bhUH, mUtiH / naute:-nut, nutiH 1 60 25 nirdezAt Rto re jasya ge tasya katvaM vijJeyam / anupa- zake:- zaka, zaktiH // 11 // sargAt kipamudAhRtyAtha sopasargAdudAhartumAha- tatheti / ... ... .. "padin gatau' sopasargAdataH vipi-saMpada, vipada, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhyAdi0 / "ji bhIka Apada, vyApada, pratipaditi / "Sadlu vizaraNagatya- bhaye" ato'nena vA kipi tasya lope ca- bhIH, pakSe yasAdaneSu" sopasargAdataH kvipi- saMsada, pariSada, upa- striyAM to- bhItiH / "hrIMk lajjAyAm" asya- hrIH, 30 sada, upaniSaditi- pariSada upaniSad' ityatra "sado-hotiriti pATho dRzyate bRhadvatto, pArAyaNe'bhidhAna-65 'prateH0" [ 2. 3. 44. ] ityanena sasya SaH / "vidaka | cintAmaNivRttI ca kutsampadAditvAnnityaM kipa darzito zAne" nipUrvAdataH kvipi-nivitA "zAsUka anuziSTau na tu vipo vikalpanaM ktirveti lekhakakRtapramAda: kAra. sopasargAdata: vipi "ko" [ 4. 4. 116. ] "AGaH" ' NAntaraM vA'nveSaNIyaM sudhIbhiratra / "lUgaz chedane' asya [4. 4. 120. 1 ityAsa isAdeze "padAnte" [2.1. ko-lUH, to ca "RlvA 35 64. ] iti dI visarge ca-prazIH, AzIH / "zrRMTa takArasya ne-lUniH / "bhU sattAyAm" asya bhUH, bhUtiH ! 70 zravaNe" asya-pratizrata "khaM gato" asya- . "kaNDUga gAtravikarSaNe" ata: svArthe yaki 'kaNDUya' ityataH Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 3, sU0 116. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 225 vipi akArayakArayorlope- kaNDUH, "zaMsi-pratyayAt" / vyaatyubhii| anIhAdibhya iti kim ? vyatIhA, dhyatIkSA, [ 5. 3. 105. ] ityapratyaye- kaNDUyA, striyAM kto| vyatipRcchA, vyavahRtiH / vyatyukSetyapyeke / "nityaM ami. tu akArayakAralope- kaNDUtirityabhidhAnacintAmaNi- no'Na" [ 5. 3. 58.] iti svArthe'N vakSyate, tena vRttau / avetthaM laghunyAse- "nanvatra ye kibantAste krudhA- kevalasya prayogo na bhavati / "zravAdibhyaH" [5. 3. 40 5 digaNe paThiSyante, ktyantAstu zrvAdau kimanena, satyam- 62.] iti samAvezAbhidhAnAt-vyavaSTiAkruSTirityakaNDUyeti tRtIyarUpArtham / eSu sarveSu striyAM ktiH" iti / ' pi bhavati / striyAmityeva-vyatipAko vartate // 116 / / kaNDU: kaNDU tirityatra "ataH" [4. 3. 82.] ityallopaH, / "gyo: pvayavyaJjane" [4. 4. 121.] ityanena ca za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- vyti0| padArtha yalopo vijJeyaH / karote: vipi tAgame ca-kRta, to . mAha- vyatiharaNaM vyatihAraH iti, "vi ati' ityeta10 tu- kRtiH / bhide:-bhita, bhittiH| chide:- dvita.. dupasagaMpUrvakasya haratevinimayo'rthaH, tathA cAha-parasparasya 45 chittiH / "tudIt vyathane' asya- tut, tu kRtapratikRtiriti- yathaikena kRtaM tathA'paraH karoti, "aghoSe prathamo." [1. 3. 50.] iti dasya tH| anyasya kAryamanyaH karotIti yAvat, kRtasya- anyenA"dRza prekSaNe" ataH vipi "Rtvija0" [2.1.56.] caritasya kAryasya,pratikRtiranukaraNamiti bhAvaH, na tviha iti zasya gatve katve ca-dRka, kI tu "yaja-saja0" pratikRtizabdaH prtiikaarprH| anena sUtreNa vihitasya 15 [ 2. 1. 57. ] iti zasya Satve tadyoge takArasya Te apratyayasya na kevala ktibAdhakatvamapi tu gyantebhyo'na-50 dRssttiH| "nazauca adarzane" ata: kvipi "nazo vA" / syApi bAdhanamiSyate, tat sAdhayati-bAhulakAt ktyA[2.1. 70. ] iti zasya vA gatve karave ca-naka, 'dInAmapavAdaH iti- AdipadenAnAdegrahaNam, tena vyA 'vacItyAdAvano na bhavati, krAramya nityameva bAdhyakto tu zasya Satve takArasya Tatve ca-naSThiH / "yujica samAdhI" asya- yUka, yaktiriti-- "caja: karAma"! bAghakabhAvaH "asarUpo'pavAde votsargaH prAk kteH" [5. 20 [2. 1.86. ] iti jasya gatve katvaM vijJeyam / "jvara / 1. 19 // 1. 16. ] ityatra prAk teriti vacanAt / "kazaM A-55 roge" ata: kipi "mavyavi-zrivi-jvari-svare-rupAntyena" 'hvAnarodanayoH" parasparamAkrozanamityanena meM "nityaM tra[4. 1. 106.] ityupAntyena saha vasyoTi visaroMca- jino'Na" [ 5. 3. 58. ] iti svArthe'Ni "aNave." jUH, to ca-jUtiH / evaM- "tritvariSa sambhrame" itya- [ 2. 4. 20. ] iti GayAM ca- vyAvakrozI, vyAkrosya- tUH, tUtiH / "ava rakSaNAdI" ityasya- UH, .: zoti- atra "2vaH padAntAt prAgaMdot" [ 7. 4. 5. ] 25 UtiH / "dhivUc gati-zoSaNayoH" ityasya- zrUH, / ityakAro na bhavati "na a-svAlAde:" [ 7. 4. 6.] 60 zrUtiH / "mava bandhane" ityasya-mUH, mUtiH / "pavate: iti niSedhAt / "muSaz steye" parasparaM moSaNamitipUH, pUtiH" iti kvacit pAThaH, tatra "pUG pavane' iti / vyaamossii| "hase hasane" parasparaM hasana miti-- vyAdhAtuH / "Nuk stutau" ata: kvipi sAgame ca-nut, ! / vhaasii| "likhat akSaravinyAse" parasparaM lekhanamiti vyaavlekhii| "cara bhakSaNe ca" cakArAd gatI, paraspara kto- nutiH / "zakIMc marSaNe" marSaNaM kSamA, "zaktUMT / caraNamiti-vyAticArI / "carcaNa adhyayane" parasparaM 65 30 zaktI"- zaka, zaktiH / / 5. 3. 115. // carceti-vyAvacarcI / "ukSa secane" parasparamukSaNavyatihArenIhAdibhyo aH / 5. 3. 116. // miti- vyAtyukSI / IhAdivarjanaprayojanaM pRcchati ta0 pra0- vyatiharaNaM-vyatihAraH, parasparasya kRta- ! anIhAdibhya iti kimiti, uttryti-vytiihetiprtikRtiH| vyatihAraviSayebhyo dhAtubhya IhAdijitebhyaH / parasparamIheti-vyatIhA, "IkSi darzane" parasparamIkSaNa striyAM jaHpratyayo bhavati / bAhulakA bhAve ktyAdInAmapa- . miti-vyatIkSA, ubhayatra "kTo0" [5. 3. 106. 170 35 vAdaH / parasparamAkozanaM-vyAvakrozI, vyAkrozI; vyAva- iti striyAmapratyaya: / "prachat jIpsAyAm" parasparaM pRcche moSI, vyAvahAsI, vyAvalekhI, vyAticArI, vyAvacoM, ti-vyatipaccheti-atra bhidAdyaGi vRt / "huMga haraNe" Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pcmo'dhyaayH| [pA0 3, sU0117-116. ] - - parasparaM haraNamiti hiyAM to- vyavahRtiriti / iti samAsaH, nAtra zApo'pi tu tattvakathanamiti nAsya matAntaramAha- vyatyakSA' ityanye iti / prAntasyA- pravRttiH / / 5. 3.117. / Nantasyaiva prayogo na kevalasyetyAha- "nityaM a-nino glA-hA-jyaH / 5. 3. 118. / / 'N" ityAdi / anena kiM sarvathA tipratyayabAdhanameveSTa ta0pra0- ebhyaH striyAM bhAvA'koraniH prAyayo bhava-40 5 miti cet ? atrAha- "vAdibhyaH" [5. 3.62.] | ti / glAniH, hAniH, jyAniH / mlAnirityApi kazcit iti samAvezAbhidhAnAt-vyavaSTiH, vyAvakruSTi- // 11 // rityapi bhavatIti-"zravAdibhyaH" ityanena ktipratyayavidhAnasya samAvezArthatvasyoktatvAt so'pi bhavatIti / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-glA0 / "glai harSa bhAvaH / khiyAmityeveti-strItvaviziSTa vyatihAre vAcye | kSaye" harSakSayo dhAtvapacayaH, 'At sandhyakSarasya' [ 4. 10 evAyaM pratyayaH, puMstvaviziSTe tU dhajeveti bhAvaH / / 5. 2. 1.] ityAtve'nenAnau- glAniriti- balahInate-45 3. 116. / / tyrthH| "ohAMka tyAge" ityasya-hAniriti- apa cayaH / 'jyAMza hAnI" ityasya-jyAniriti-apacayaH / namoniH zApe / 5. 3. 117. / / matAntaramAha-mlAnirityapi kazciditi- "mleM gAtrata0 pra0-naJaH parAd dhAtoH zApe gamyamAne bhAvA- vinAme" gAvinAmaH kAntikSayaH, mlAnirmalinatvam 'koMH striyAmaniHpratyayo bhavati / ajananiste vRSala! | // 5. 3. 118. // 15 bhUyAt, evamajIvaniH, akaraNiH, aprayANiH, agamaniH / naja iti kim ? mutiste jAlma ! bhUyAt / zApe iti praznA-DAkhyA / 5. 3.116. / / kim ? akRtistasya paTasya // 117 // ta0 pra0-prazne AlyAne ca gamyamAne striyAM bhAvA 'koMrdhAtorin pratyayo vA bhavati, vAvacanAda yathAprApta sh0m0nyaasaanusndhaanm-no0| zApo'niSTArthA ca / kAM tvaM kArimakArSIH ?, kAM kArikA, kA kriyAM, zaMsanam, Akroza' iti yAvat / "janaici prAdurbhAve" prAdu kAM kRtyAM, kAM kRtim / AkhyAne- sarvA kArimakArSama, 55 20 rbhAva utpattiH,napUrvAdato'nenAnI-ajananiste vRSala! sarvAM kArikA, sarvA kriprAM, sarvA kRtyAM, sarvAM kRtim / bhUyAditi-ayathAkAriNaste utpattireva mA'stu, utpanna kA tvaM gaNimajIgaNaH?, kAM gaNikAM, kAM gaNanAm sarvAM sya vA'satvaM bhavatu yenAnutpanna iva pratIyethAH, vRSala: zUdraH, gaNimajIgaNam, sarvAM gaNikAm, sarvAM gaNanAm / evaMnAradastu-"vRSo hi bhagavAn dharmastasya yaH kurute tvalam / '! pAci pAcikA pakti pacAm, pAThi pAThikA paThitim / vRSalaM taM vijAnIyAt" ityAha / evaM- "jIva prANadhA | praznA-''khyAna iti kim ? kRtiH, hRtiH // 11 // 60 25 raNe" ityasya-- ajIvaniriti- jIvanAbhAva ityrthH| --..... "DukRg karaNe" ityasya-- akaraNiriti-karaNAbhAva | za0ma0 nyaasaanusndhaanm-prbhaa0| 'prabhAkhyAne ityrthH| "yAMka prApaNe"prapUdito'nau-aprapANiriti- iti vyAcaSTe- prazna AkhyAne ca gamyamAna itiprayANAbhAva ityarthaH / "gamlu gatau" ityasya-agamani- dvandvasamAso'tra na tu SaSThItatpuruSa iti bhAvaH, AkhyAnamiha riti-gamanAbhAva ityarthaH / sarvatra ca GasyuktasamAso na- | prabhottaraNaM praznazabdasamabhivyAhArAt / tarArabhya [ strya30 bazca 'a' "ityAdezaH / tathA ca nAtra ktiriti phalita- dhikAre ] nityameva bAdhyabAdhakabhAvasya sammatatayA vA-65 miti, pratyudAharaNe tu ktiH| padaprayojanaM pRcchati- grahaNAbhAve'yameva syAnnAnye pratyayA iti vAgrahaNena teSAnatra iti kimiti, uttarayati-mRtiste jAlma! mapyanuzAsanamiti sUtrAzayamAha-vAvacanAd yathAprAptabhUyAditi- "mRt prANatyAge", jAlmo mUrkhaH, atra | miti / stryadhikArasthAnAmevAnumatatvaM nAnyeSAM strItva zApasya sattve'pi no'bhAvAnnAsya pravRttiriti striyAM / vivakSAyAmanyeSAM bAdhanAditi tAnebodAharati-kAM tvaM 35 ktiH / punaH pRcchati-zApa iti kimiti, uttarayati- kArimityAdinA, "DukaMga karaNe" ato'nena vA itri 70 akRtistasya paTasyeti-- atra "na" [3.1.51. vRddhauca-kAM tvaM kArimakArSIH? iti, pakSe "pryaayaa|" Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 120.] kalikAlasarvazazrIhemacandrasaribhagavatpraNIte 227 [ 5. 3. 120. ] iti striyAM Nake vRddhI ANi yogyatA / arhati bhavAn ikSubhakSikAm, ovanabhojikAma, ca "asyA0" [2.4, 111.] iti asya ikAre- payaHpAyikAm / RNa- yat parasma dhAryate / ikSubhakSikA kAM tvaM kArikAmiti- akArSIriti sarvatra yojyam / me dhArayasi / utpattijanma, ikSumakSikA me udapAdi / "kRgaH zaca vA" [5. 3. 100.] iti zaH kyap ca prazne- kA tvaM kArikAmakArSIH ? kAM tvaM gaNikAmajI-40 5 bhavati, tatra bhAve ze "kya: ziti" [3. 4. 70.] gaNaH?, AkhyAne-sA kArikAmakArSam, sarvA gaNikAmaiti kye "riH zakyAzIrye" [ 4. 3. 110.] iti jIgaNam / bahulAdhikArAt kacinna bhavati-cikIrSA, Rto 'ri' ityAdeze Api ca-kriyA, yadA ca karta- bubhukSA me udpaadi| praznA''syAnayoge 'pi paryAyAdiSu bhinnakArake zastadApi Rto riH, tatazca iyAdeze-kriyeti paratvAt Naka eva bhavati, neJ // 12 // samAna rUpam, tadAha kA kriyAmiti, yadA ca kyap - 10 tadA tAgame- kRtyeti, kAM kRtyAmiti, pakSe to ca- za0 ma0 bhyAsAnusandhAnam-paryA0 / cakAreNa 45 kA kRtimiti, myAditvAta vipi ca- kA kRtamiti / prazrAkhyAnayoranukarSa ityAha- prabhAkhyAnayoriti / yathA pabhe tathArUyAne'pItyAha- AkhyAne-sarvA kAri.. ktyAdInAmapavAda iti- AdipadenAkArAdInAM sNgrhH| makArSam, sarvA kArikAma, sarvA kriyAma, sarvA / paritaH sarvato'yanaM kriyAyA iti vyutpattyA paryAyazabdasya kRtyAm, sarvA kRtimiti / evaM "gaNaNa saMkhyAne" paripATIparatvamityAha- paryAyaH kramaH paripATiriti 15 ityadantazrurAdiH, ato Nici "ata:" [ 4. 3. 82.] yAvaditi / paripATikrame hi sA kriyA naikatra sarvadA 50 ityakAralope'pi tasya sthAnivadbhAvenopAntyavaddhayabhAve tiSThati, kintu paribhramati, yathAsamayaM sA kiyA tadarthaM 'gaNi' ityata iji Nilope ca-kAMvaNimajI niyataH sarvereva kartavyA bhavatIti bhAvaH ! "Asika upagaNaH / iti, Nake- kAM gaNikAma. "Ni-vestyAvazana" ato'nena liyA Nake Api "asyA." [2.4, [5. 3. 111. ] ityane- kAM gaNanAmiti praznaH 111. ] ityakArasya itve ca- bhavata AsikA, 20 prativacane ca tathaivetyAha- sarvA gaNimajIgaNam, . " '.. "kartari" [ 2. 2. 86. ] iti kRtaH kartari SaSThI, 55 . sarvA gaNikAm, sarvA gaNanAmiti / "DupacI etAvatkAlaM mayA'nyena vA''sanamadhiSThitamidAnI bhavataH pAke" ata itri Nake copAntyavRddho-pAci pAcikA. ! * kramaH prApta ityarthaH / Adau AsanaM tataH zayanaM tato gamamiti, striyAM bhAve tu "gA-pA." [5. 3. 65.] iti namityartha iti kecit / evaM- "zI zaye" ato Nake ktireveti- paktim, "Sito'ddha" [5. 3. 107. vRddhAvApi itve ca- bhavataH zAyikA, "gamlu gato" 25 ityaDi pacyate'sAviti pacA,tAM-pacAm / "paTha vyaktAyAM ato Nake upAntyavRddhAvApi itve ca- gAmikA, agrasya 60 vAci" ata iji Nake copAntyavaddhau- pAThi pAThi gAmiketi "kRti" [ 3.1.77. ] iti samAse cakAm, to "tehAdibhyaH" | 4. 4. 33. 1 itITi- bhavato'gragAmiketi / uktodAharaNeSu paryAyArtha darzayatipaThitimiti / padakRtyaM pRcchati- prazrAkhyAna iti Asitu zayituM gantuM ca bhavataH krama ityarthaH / arhakimiti, uttarayati- kRtiH, hRtiriti- prabhAkhyAna- : padAra : padArtha vyAkhyAti- ahnnmhH-yogytaa| "bhakSaNa ada30 yorabhAvAdatra nAsya pravRttirityarthaH / / 5. 3. 116. ne" iti curAdi:, ato Nici ke Nilope Api itve 65 ....-. ca bhakSikA, ithUNAM bhakSiketi prAgvat samAse- arhati paryAyAhotpattau ca NakaH / 5. 3. 120. // bhavAn ikSubhakSikAma, evaM-"bhujappAlanAmyavahArayoH" ta0pra0- eSvartheSu praznA''syAnayozca gamyamAnayoH ato Nake upAntyaguNe Api itve ca- bhojikA, prAgvat striyAM bhAvA'katroM_torNakaH pratyayo bhavati / ktyAdyapa- samAse-- odanabhojikAmiti- atrApi bhavAnahati' vAdaH / paryAyaH- kramaH paripATiriti yAvat / bhavata iti yojyam / "pA pAne" ato Nake Ata aikAre AyA-70 35 AsikA, bhavataH zAyikA, bhavato'pragAmikA; AsituM / deze Api itve ca-pAyikA, payasaH pAyiketi prAgvat zayitumane gantaM ca bhavataH krama ityarthaH / ahaNamahaH- | samAse- payaHpAyikAmiti- atrApi 'arhati bhavAn' Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 3, sU0 121. ] ' vA. ba iti yojyam / ikSubhakSaNayogya odanabhojanayogyaH payaH- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- nAmni0 / "chardaN pAnayogyazca bhavAnityarthaH / RNapadArtha vyAca - RNaM vamane" prapUrvAdato Nake- bhAve pracchardanamiti vAkye, yat parasmai dhAryate iti- parasmai ityatra "ruci-balRptya- karaNe ca pracchadyate'nayeti vAkye ca-pracchardikA, tadAha: dhAribhiH" [2. 2. 55. / iti caturthI, dhanikAt pracchardanaM praccharyate'nayeti vA-pracchadiketi- atra 40 5 kalAdinA grAhya muddhAradravyamiti bhAvaH / tatra- ikSabha- striyAM ke svAthikaNico lope Api ata itvaM vijJeyam / kSikAM me dhArayasIti- ikSa bhakSaNamaNatvena dhArayatI- evaM- "bahIM prApaNe" pravahaNaM prohyate'nayA veti-pravAtyarthaH / utpattipadArtha grAhayati-- utpattirjanmeti / hiketi- atra ke upAntyavRddhiH 1 "carcaN adhyayane" ikSabhakSikA me udapAdIti- utpannetyarthaH / prazne vicarcanaM vicarcyate'nayA veti--viciketi / "skanda pratipade ca praagvdbhaavnaa| bahalAdhikArasya prakRte phalaM gatizoSaNayoH" praskandana prapatana, praskadyate'nayeti vA- 45 10 darzayati-bahalAdhikArAta vacinna bhavati-cikI- praskandikA / "padiMca gatI" vipadanaM vipadyate'nayA 1 me udayAdIti- atra satyapi svaviSaye veti-vipaadikaa| uttAnAM saMjJAtvaM darzayati- etA nAsya pravRttiriti "zaMsipratyayAt" [5. 3. 105. ] rogasaMjJA iti- yasmin roge vamanaM bhavati, sa pracchaiti striyAmaH pratyayaH / praznAkhyAnayoge'pi paryAyAdiSu : dikA, evaM yasmin roge malapravahaNaM bhavati sa pravAhikA, paratvANNaka eva bhavati iti, ayamAzaya:- yatra pAmA bhavati sa vicikA, yatra prapatanaM bhavati sa 50 15 prabhAkhyAnayoH paryAyAdInAM ca vyApyavyApakabhAvo nAsti, praskandikA, yatra pAdasphoTo bhavati sa vipAdiketi bhAvaH / praznAkhyAnabhinne'pi paryAyAdInAM sattvAt, evaM paryAyAdha- / krIDAsaMjJAyAM vigRhyodAharati-uddAlakapuSpANi bhajyabhAve'pi praznAkhyAnayoH sattvAta, ato na sAmAnyavizeSa-ste yasyAM sA-ubAlakapuSpabhaciketi-atrAnyapadArthaH bhAvanimittA vyavasthA sambhavinIti dvayoH samabalatvena krIDA, uhAlako vRkSavizeSa:, tasya puSpANi bhajyante'syA spardhasya sattvAt paratvamUlikeva vyavastheti kadA bhavata miti vigrahe "bhaJjoMpa Amardane" ityato'dhikaraNe'nena 55 20 AsikA' ityAdiprazna 'adya mamAsikA' ityuttare ca striyAM Nake bhaJjikAzabda vyutpAdya tadyoge karmaNi SaSThayA Naka eveti // 5.3.120. // ' uddAlakapuSpANAM bhaJjiketi "akena krIDAjIve" [ 3. 1.81.] iti samAsaH, kasyAzcit krIDAyAmuddAla. nAmni pusi ca / 5. 3. 121. / / kapuSpANi bhajyante tasyA iyaM saMjJA'sti / athavA bhaJjanaM ta0 pra0-dhAtoH striyAM bhAvA'ko mni- saMjJAyAM : bhaJjiketi vigRhya pazcAduddAlakapuSpANAmityanena sambandhAt 60 NakaH pratyayo bhavati, yathAdarzanaM puMsi ca / pracchardanaM : samAsaH / na caivamanyapadArthaprAdhAnyAbhAvena krIDAparatvaM na 25 pracchadyate'nayeti vA-pracchavikA, evaM- pravAhikA, vi- syAditi nAmatvamasya kathaM syAditi zaGkanIyam, vastutoM cikA, praskandikA, vipAdikA, etA rogasaMjJAH / bhajanasyaiva krIDAtvenohAlakapUSpANAM tadvizeSaNatvena SaSThIuddAlakapuSpANi bhajyante yasyAM sA- uddAlakapuSpabha- samAse'pi krIDAnAmatvAkSateH / mUlokaM tu prayogArthakathanajikA, evaM- vAraNapuSpapracAyikA, abhyoSAH khAdyante- mAtram, tasmin vigrahe samAsAprApta : 1 ladhunyAsakArA-65 'syAmiti-abhyoSakhAdikA, evamavoSakhAdikA; sAlA stvevamAha:-"atra "kRti" [ 3. 1. 77.] iti SaSThI30 bhajyante yasyAM sA-sAlabhaJjikA, evaMnAmAnaH krIDAH / samAsaH, uhAlakapuSpANi bhajyante yasyAmiti tvarthakatha bahulAdhikArAdiha na bhavati-ziraso'rdana-zirotiH, nam, vAkyaM tu bhajyante yasyAM bhalikA, uddAlakapuSpANAM evaM-zIrSAttiH, ziro'bhitaptiH, zIrSAbhitatiH, tathA | bhaJjiketi kAryam, na tu "akena krIDA0" [ 3. 1. candanatakSA krIDA / bahalAdhikArAdeva cAtirityatrArdatera- 81. 1 iti samAsaH, tena kartavihitAkAntena saha vidhA- 70 dayatezca yathAkramamapratyayamanapratyadhayaM ca bAdhitvA ktireva nAt, kastvanena kartavarja pravartate" iti / etadvimarSaH 35 bhavati / paMsi ca- arocanaM na rocate'sminniti vA- 'akena krIDA0" iti sUtre'nusandhAne kRta iti tato arocakaH, anAzakaH, utkandakaH, utkarNakaH // 12 // vilokanIyamiti / atidizati-- evaM vAraNapuSpapracA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUri bhagavatpraNIte [ pA0 3, su0 122-23. ] yiketi - vAraNapuSpANi pracIyante'syAmityasvapadavigrahaH "ciT cayane" prapUrvAdataH prAgvat gakAdi / atheSatpave syurabhyuSA - myoSa-polaya:" iti haimaH, ISatpakvA ISad bhRSTA ityarthaH, khAdyavizeSA abhyoSAH, "khAha bhakSaNe" 5 abhyoSAH khAdyante'syAmiti asvapadavigrahaH, abhyoSakhAdikA iti prAgvat NakAdi / atidizati evamavoSakhAdiketi - avoSAH khAdyante'syAmityasvapadavigrahaH / sAlo vRkSavizeSaH, sAlA bhajyante yasyAM sAsAlabhaJjikA / eSAM krIDAnAmatvamiti darzayati evaM 10 nAmAna: krIDA iti / sarvatra saMjJAtvanimittako ka eva na bhavati, kvacidanye'pi pratyayA bhavantItyAha - bahu lAdhikArAdiha na bhavatIti / "arda gatiyAcanayoH " "ardaN hiMsAyAm" ziraso'rdanaM- ziro'tiH, zIrSasyArdanamiti - zIrSAtiH, zirasaH zIrSasya vA'bhitapana 15 miti - ziro'bhitatiH, zIrSAbhitaptiriti / tathA candanatakSA krIDeti- candanAstakSyante yasyAmiti bAhulakAt punnAmni vihito'pi striyAmapi "vyaJjanAd ghaJ" 5. 3. 132. ] iti ghaJ bhavatIti laghunyAsakAraH / vastutastu ardanamatiriti saMsAdhya pazcA20 cchiraHzabdayogena yogamaryAdathaiva tAdRzarogArthalAbha iti / 229 salopaH" iti / "karNam bhede" ityasya - utkarNakaH / etAnyapi roganAmAnyeva || 5. 3. 121- it bhAve / 5. 3. 122 // ta0 pra0- bhAve dhAtvarthanirdeze striyAM dhAtorNakaH pratyayo bhavati / AsikA, zAyikA, kArikA / bahulAdhi kArAt - IkSA, UhA, IhA, smaraNA // 122 // 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - bhAve / bhAvapadArthaM vyAcaSTe - bhAve dhAtvarthanirdeze iti bhAvaH- bhAvanA 45 utpAdanA sA ca kriyA, sa eva ca dhAtorarthaH tathA ca vezane" ataH striyAM bhAve'nena Nake ANi "asyA0" kriyAmAtranirdeze'yaM pratyaya iti bhAvaH / " Asik upa ! [ 2. 4. 111. ] ityakArasyetve ca- AsikA / evaM " zIGk svapte" ityasya vRddhAvAyAdeze ca - zAyikA, 50 "jIva prANadhAraNe" ityasya- jIvikA / kRdhAto:kArikA / ayaM ca yadyapi pUrveSAM pareSAM vA pratyayAnAmapavAdastathApi te'pi bhavanti bahulAdhikArAdityAhabahulAdhikArAt - IkSA, UhA, IhA, smaraNeti"IkSi darzane" "Uhi takeM" "Ihi ceSTAyAm" ebhyaH 55 "keTo gurorvyaJjanAt " [ 5. 3. 106. ] ityapratyayaH striyAm / "smR cintAyAm" NyantAdasmAt "Ni vettyA0 " [ 5. 3. 111. ] iti striyAmane - smAraNA, 'smaraNA' iti pAThaprAmANye tu utkaNThAyAM ghaTAditvAt hrasve smaraNA / / 5. 3. 122. // 60 na bAhulakAzrayaNamAvazyakam, ata eva ziro'tiH zIrSA tiH ziro'bhitaptiriti zabdAntarairapi sa roga ucyate, na tu sarveSAM nAmatvameva / ata eva bAhulakAzrayaNasya mukhyaM prayojanamAha - bahulAdhikArAdeva cAtirityatrA25 deterardayatezca yathAkramamapratyayamanapratyayaM ca bAdhitvA ktireva bhavatIti- adhAturgurumAn vyaJjanAntazcetyapratyayasya prAptiH, adirNyanta iti NyantatvanimittakasyAnasya prAptiriti tadvAdhanaM bAhulakAdeveti bhAvaH / striyAmityadhikArAt tatraiva prApteH 'puMsi ca' ityetatkaraNasya 30 phalamAha - puMsi cetyAdinA, "ruci abhiprItyAM ca " cakArAd dIptI, ato bhAve'dhikaraNe vA vigRhyAhaarocanaM na rocate'sminniti vA - arocakaH iti / "nazIc adarzane" adarzanamanupalabdhiH, anazanaM na nazyatyasminniti vA anAzakaH / " kadu kradu kladu rodanA35 hvAnayo: " utkandanamutkandyante'smin vA - utkandakaH / laghunyAse tu "skandu N gatizoSaNayoH" ityanena sAdhitam | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- klI0 / 'klIbe' ityasyArthamAha- napuMsakaliGga iti, tathA ca napuMsakatvena dhAtvarthe vivakSite dhAtoH kapratyaya iti phalitam / ghatrAdyapavAda iti- AdizabdAt "Tvito'yuH" [ 5.3.70 83. ] ityAdayaH, te hi sAmAnyato bhAvamAtre vihitAH, ayaM ca vizeSeNa klIbatvaviziSTe tasminniti vizeSavihi / tathAhi - "utskandanamutskadyate'nena vA- pRSodarAditvAt tatayA tadapavAdatvaM suvacamiti bhAva: / 'klIve' ityukteH klIbe ktaH / 5. 3. 123. / / ta0 pra0- klobe - napuMsakaliGge bhAve'rthe dhAtoH kaH pratyayo bhavati / ghanAdyapavAda: / striyAM bhAvA'katrariti ca nivRttam / hasitaM chAtrasya, nRttaM mayUrasya, vyAhRtaM kokIlasya, gataM mataMgajasya / klIba iti kim ? hasaH, 65 hAsaH / / 123 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / striyAmityasya nivRttiH, nahi klIbatvastrItvayorekatra samavasthAnaM sambhavi, 'bhAve' ityasya pUrvamadhikRtatvena pUrvAnusRtasya bhAvAkatrarityasya ca nivRttirityAha- striyAM bhAvAkariti ca nivRttamiti / atredaM vicAryate-- | 5 " tat sApyAnApyAt karmabhAve kRtyaktakhalarthAzrca" [ 3. 3. 21. ] iti sUtreNaiva liGgatrayasAdhAraNyena bhAvakarmaNoH tasya vidhAnAd bhAve ca napuMsakatvasya svataH siddhatvena sAmAnyasUtreNaiva siddhe sUtramidaM vyarthamiti cet ? atrocyate- 'bhUte' ityadhikRtya " ktaktavatU" [ 5.1. 10 174. ] ityanena ktapratyayavidhAnAt tasyaivArtho hi "tat sApyAnApyAt0" [ 3. 3. 21. ] ityanena bhAvakarmaNI kathite, anena tu kAlasAmAnye napuMsake bhAve kto vidhIyate / yadyapi 'klIbe' ityasyAbhAve'pi dhAtvartharUpe bhAve kasyApi liGgasyAsattvena sAmAnye napuMsakamiti niya15 mAnnapuMsakatvaM prAptam, ghanAdyantAnAM bhAvArthakatve'pi sA mAnyavihitatve'pi ca puMstvamanuzAsanavazAt, tathApi sAmAnyato bhAvamAtre vidhAne ghanAdInAM bAdhakatvamasya na syAditi tadarthaM napuMsakatvaviziSTe bhAve vidhAnamAvazyakam / kiJca "tat sApyA0 " iti sUtreNAkarmakebhya eva tasya 20 bhAve vidhAnamanena ca sakarmakebhyo'pIti "gataM tiracInamanUrUsAratheH" ityAdiprayogAH sakarmakemyo'pi vihitAH / tathA cAvazyakamevAsya pRthagvidhAnamiti / "hase hasane " ato'nena te "stAdya 0 17 [ 4. 4. 32. ] itITi* hasitamiti, chAtrasyetyatra "kartari " [2. 2.86 ] 25 iti SaSThI / "nRtaic nartane" ataH ke aidittvAt "DIyavyaMditaH ktayoH" [4. 4. 6.1.] itITo niSedhe- nRttamiti / vyAGpUrvAt "haMg haraNe" ityataH ke'nusvArettvAt "ekasvarAdanusvAretaH" [ 4. 4. 56 ] itITo niSedhe - vyAhRtamiti / "gamlR gatau" ataH te'nusvAre30 stvAdiDabhAve "yami" 4. 2. 55. ] iti malope ca - gatamiti / padakRtyaM pRcchati klIba iti kimiti, yatra dhAtvarthasya napuMsakatA na vivakSitA tatra mA bhUdityAzayenottarayati - hasaH, hAsaH iti - atra klIbatvAbhAvAdasyApravRttyA "navA kaNa-yama-hasa-svanaH " [ 5. 3. 35 48. ] iti vA ali- hasaH, pakSe "bhAvAkaH" [ 5. 3. 18. ] iti ghatri - hAsaH // 5. 3. 123. // | [ pA0 3, sU0 124-125. anaT / 5. 3. 124. / / ta0 pra0- klIbe bhAve'rthe dhAtoranaT pratyayo bhavati / gamanaM bhojanaM vacanaM hasanaM chAtrasya / TakAra uttaratra yrthH||124|| 40 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - anaT / "gamlR gatau" "bhujap pAlanAbhyavahArayoH" "vacaMk bhASaNe" N "hase hasane " emyo'naTi - gamanaM bhojanaM vacanaM hasanaM chAtrasyeti / pUrvatraiva "klIbe tAnaT" iti pratyayadvaye paThitavye yogavibhAga uttaratrAnaGmAtrasyAnuvRttyarthaH, anyayobhayo- 45 ranuvRttiH syAt, ata eva TittvaM kRtam, nahi napuMsake Tiva sya phalaM sambhavi, tatra GIpratyayasyAprApterityAha-TakAra uttaratra DaGghartha iti, evaM ca napuMsakatvaviziSTe bhAve pratyayadvayamidaM vidhAnasAmarthyAd bhavati / / 5. 3. 124. / / yatkarmasparzAt kartrAGgasukhaM tataH 50 / 5. 3. 125. // ta0 pra0- yena karmaNA saMspRsyamAnasya karturaGgasyazarIrasya sukhamutpadyate tataH karmaNaH parAd dhAtoH klIbe mAve'rthe'naT bhavati / pUrveNaiva pratyaye siddhe nityasamAsArthaM vacanam | payaHpAnaM sukham / karmeti kim ? apAdAnA- 55 disparza mA mRt- tulikAyA utthAnaM sukham / sparzAditi kim ? agnikuNDasyopAsanaM sukham / katriti kim ? ziSyeNa guroH snApanaM sukham, snApayaterna guruH kartA, kiM tahi ! karma / aGgagrahaNaM kim ? putrasya pariSvaanaM sukham, putrasya sparzAnna zarIrasya sukhaM, ki tahi ! mAnasI 60 prItiH, anyathA paraputrapariSvaGge'pi syAt / sukhamiti kim ? kaNDakAnAM mardanam / sarvatrAsamAsaH pratyudAhAryaH / athavA tata iti saptamyantAt tasuH, yena karmaNA spRzyamAnasya karturaGgasukhamutpadyate tasmin karmaNyabhidheye sAmarthyAt kartuH parAda dhAtoranaT bhavati ityaparo'rthaH 165 rAjJA bhujyante rAjabhojanAH zAlayaH, rAjAcchAdanAH prAvArA:, rAjaparidhAnAni vAsAMsi // 125 // 1 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - yatkarma0 / yatkarmasparzAditi padaM vyAkhyAti yena karmaNA spRzyamAnasyeti- karmaNA kArakeNa na tu kriyayA kartRpadasAnnidhyAt, 70 kartari zAnasya vidhAnAcca / pUrvasUtreNaivAtrApyarthe'naT syA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 125. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavarapraNIte deveti sUtrasya vaiyarthya mAzaGkayAha-nityasamAsAtha vaca- | zarIrasukhamutpadyata eveti tato'pi syAt, tatra ca nityaM mamiti, tathA copapadasya paJcamyanta [Gasyanta] nAmnA ni- | samAsaH syAt, sparzoktau tu nAgnikuNDasparzana sukhamutpadiSTasya "Gasyukta kRtA" [ 3.1 46.] iti sUtreNa dyate pratyuta hastadAharUpaM duHkhameva, tadAdheyAgniguNabhUto-40 nityameva samAso vidhIyate, evaM ca tatra svapadena vigra- | SNatAnubhavAda, na ceha tasyA [ ubhayatAyAH ] karmasvami5 ho'pi na bhaviSyati, payasyupapade pAdhAtoranaTi vihite | ti na bhavati / pRcchati-katriti kimiti, uttarayatikRdyogalakSaNaSaSThayAM satyAM 'usyuktaM kRtA" iti samAsaH, ziSyeNa guroH snApanaM sukhamiti- "bNAMka zauce" payaH poyata iti, payasa: pItiriti vA vigrahaH / yadyapi ato Nigi "atihI" [ 4. 2. 21 ] iti pvApAdhAtuH sakarmakaH, bhAvapratyayAntAkhyAtasya ca karmayogo na gama: / nanu cAtrApi guruH sukhasya kartA bhavatItyastIha 45 bhavati, tathApi karmapUrvakAd dhAtova vidhAnasAmA- | kartuH sukham tat kathamidaM pratyudAharaNaM bhavatItyAha-snA10 dAkhyAtenApi vigrahaH kartuM zakma iti| payaHpAnaM sukha- | payatena guruH kartA, ki tahi ? kamati, anenaitad miti- payasa: pAne zarIropacayena pAnakAle'pi tasya darzayati-nAtra sukhApekSaM kartRtvaM vivakSitam, ki tahi ? jihvayA sparzAt zarIre harSo jAyata eveti zarIrasukho- kriyApekSam / na cAtra snApanakriyAyA guruH kartA, kiM tpattiniyatA / spazyamAnasyeti vartamAnakAlikapratyaya-tahi ! ziSyaH, tasya ca gRhaH kamava bhavati, karmasaMjJA ca 50 nirdezAddhi sparzasamakAlikatvaM sukhasyAvazyakamiti pUrvoktaM | guro: "gatibodhArtha" [2. 2.5.] ityanena, tasyA zyakam / evamodanabhojanenApi bhAvisUkhA- karmake snAtAvaNyante kartatvAt / mUro: karmavapratItaye pekSayA bhojanasamakAlikAsvAdajanyaM zarIrasukhameva pratyayo- | ziSyeNeti kartarapyabhidhAnaM kRtam / atra ca ziSyo guru tpatto nimittam, atazcauSadhasya sevana sukhamiti tAtkA- snapayati tena ca ziSyasya mAnasI prItirastu zarIrasukhaM likakaTvanubhavajanakoSadharUpakarmopapade sati nAyaM pratyayaH / tu karmabhUtasya guroreveti nehAnena pratyayo bhavati / nanu 55 nanu payaHpAnaM sukhamiti kathamasyodAharaNaM bhavati? yAvatA | kartagrahaNAbhAve "yatkarmasparzAdaGgasukhaM tataH" ityetAva. 20 nAtra saMsparzAna sukhamutpadyate, ki tahi ? abhyavahArAt, sUtrasya ko'rtha: syAt, 'yena karmaNA' ityAdipUrvoktasyA naiSa doSaH- sarve hi te'bhyavahArAdayo na vinA sparzana | rthasyAsambhavAt, evaM ca 'yasya karmaNaH sparzAt' ityAdi bhavantIti nAntarIyakatvAt spazoM 'tra nApekSyate / padakRtyaM kathanIyam, tathA ca guroH snApanaM sukhamityatra karmabhUtasya pRcchati- karmeti kimiti, uttarayati- apAdAnAdi- | guroH sparzAt tu na sukhamutpadyate'pi tu snApanena, tataH 60 sparza mA bhUta- tUlikAyA utthAnaM sukhamiti- kathamiha pratyaya prAptiriti cet ? satyam-yatkarmeti 25 utpUrvAt sthAdhAtoH pUrveNAnaTi "udaH sthA-stambhaH" [1. | luptaSaSThIkaM padam, tathA ca yasya karmaNaH sukhamutpadyate, 3. 44.] iti salope- utthAnamiti, astIha kartuH | kutaH sparzAt, kasya bhAvapratyayAntenocyamAnasyetyAdirIzarIrasukham, na tu karmaNA saMspRzyamAnasya, kiM tahi ! tyA vyAkhyeyatvAt, padakRtyapradarzanAvasare prAyastatpadamAapAdAnena tUlikAsyena / tUlikotthito hi janaH prAta: trasya sArthakyapradarzanAya prayatyate zAstrakRtA, na ca tada-65 svazarIrasukhamanubhavati, svApasamaye ca tadanubhavAbhAvA- | | bhAve sUtrasyakA gatiriti cintyate, tathA kRtvaiva prAznikena 30 diti tUlikAyAM zayanamiti na pratyudAhRtam / punaH | praznakaraNAt tuSyatudurjananyAyena tanmano'kUlasamAdhAna pRcchati- sparzAditi kimiti- yatkarmaNaH kaGgasukha- mAtrasya tatra mukhyatayA samAzrayaNAt / aGgagrahaNaM kimityeva sUtrayitavyamiti tadAzayaH, uttarayati-agniku- | miti-zarIrAtmavAdimate'GgAdatiriktasya katurabhAvAdaNDopAsanaM sukhamiti-'Asika upavezane" upapUrvaH, grahaNasya vaiyarthyameveti praznaH / zarIrAtmavAdasya bAlye 70 atrAsparzAt sukhaM bhavati, agnikuNDenopAsyamAnenopaspR- | vilokitasya sthAvire smaraNAnupapattyAdibhiryuktizatairdA35 zyamAnasya tadutpatteH / ayaM bhAvaH-sparzapadAnukkI yena | nikaiH khaNDitatayA zarIrabhinnaH kazcana kartA'stIti karmaNA hetubhUtena kartuH zarIrasukhamutpadyata ityarthaH syAt, | nizcitam, tathA ca yatra zarIrasya sukhaM notpadyate kintu evaM copAsane karmabhUtenAgnikuNDenApyAveyAgnidvArA manasa: karaNabhUtasya tatrApi sukhotpattisattvAt pratyayaH Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 126. ] syAditi pratyudAharati-putrasya pariSvaJjanaM sukhamiti- / sukhamutpadyate tasmin karmaNyabhidheye iti / atra "dhvacit saGge" paripUrvaH, "svakSuzca" [ 2. 3. 45. ] syuktatvaM [ upapadatvaM ] kasyApi na sUtreNa pratipAdiiti sasya Satvam / atra pratyudAharaNatvaM nigamayati-putra. / tam, isyuktena saha [upapadena saha nityasamAsArthaM baca- 40 sya sparzAnna zarIrasya sukhaM, ki tahi mAnasI priiti-| namiti pUrvamuktam, tatazca kasya Gasyuktatva [ upapadatva ] 5 riti- zarIrasya sukhaM tadA vijJAyeta yadi putre spRSTe tad mityAzaGkAyAmAha-sAmarthyAt kartuH parAdhAtoriti dRzyeta, aspRSTa na dRzyeta, na ca tathA bhavatIti na zarIrasya ; sUtre kartRkarmaNI evopAte, taba karmA'bhidheyatayA nopapasukhaM tataH / na ca putre spRSTe romaharSAdidarzanAdaspRSTe cAdarzanAt dIbhavitumarhati, AvazyakaM ca kizcidupapadamanyathA sUtratat zarIrasukhameveti vAcyam, tathA sati putramAtrasparzanAt ! sya vaiyarthyaprasaGgAditi sUtrArambhasAmarthyAt kartavAtropa- 45 tat sukhaM dRzyeta, nahi paraputrasparza tad dRzyate, tathAhi- / padamityAstheyamiti bhAvaH / dvidhA'pi sUtrArthoM darzito10 svajanyatvaviziSTaputrasparzajJAnena sukhamiti na zarIrasya 'nyatra / atrArthe vigRhyodAharati rAjJA bhujyante-rAja tat, nahi zarIrasukhotpAdaka vastu vijJAtameva sukhamutpA- | bhojanA: zAlayaH iti--odanamantarA prabhUte'pi bhukta dayati nAvijJAtam, ajAnana pi hi svatvAdinA payaAdi-na dehatRptiriti odanAt [zAle: ] karturaGgasukham, isyuvastuni, tatpAnAt sukhamanubhavati zarIraM cAsyopacIyate, ktaprakaraNapaThitatvAt Dasyuktasya ca sAmarthyaprApitatvAdupa-50 na tathA putrasparzana, romaharSAdi tu jJAnajanyameva; na tatra / padasamAsa: [ isyuktaM kRteti samAsaH ] / evaM- rAjJA 15 sparzo hetuH, aspRSTe'pi kasmiJcid vastuni dRSTamAtre AcchAdyante- rAjAcchAdanAH prAvArA:, rAjJA pari smRtamAtre vA taddharSadarzanAt, tathA ca tatra mAnasyeva prIti- dhIyanta-rAjaparidhAnAni vAsAMsi / / 5. 3. 125 / / riti / tadeva dradayati- anyathA paraputrapariSvaGge'pi / .....-... syAditi / pRcchati- sukhamiti kimiti, uttarayati-! ramyAdibhyaH kartari / 5. 3. 126. / / . kaNTakAnAM mardanamiti- "ma daz kSode" yadyapi kasya / ta0 pra0-ramyAdibhyo dhAtubhyaH kartaryanaT bhavati / 55 20 cana [uSTrAdeH] kaNTakAnAM mardane'pi sukhamutpadyate, tathApi rama-ramaNI / nnd-nndnii| km-kmnii| lAda-hlAdana sArvatrikam, kiza tasya kaNTakabhakSaNasAmarthyasya khyaa-nii| vazca-idhmatazcanaH / shaatiH-plaashshaatnH| bahutatve'pi tatastasya sukhamityasyArthasyAniItatvAt / vacanaM prayogAnusaraNArtham // 126 // pratyaye vizeSAbhAvena pratyudAharaNe yo vizeSastamAha-| sarvatrAsamAsaH iti- pratyudAhAryaH, anenAnaTi vihite za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- ramghA0 / "rami 25 sati "isyuktaM kRtA" [3. 1.46. ] iti nityaM | krIDAyAm" antarbhAvitaNyartho'yaM sakarmakaH, ramate [ rama- 60 samAso bhavati, pUrveNAnaTi tu tatra "isyuktopapadatvA- ! yati cittam ] iti anaTi TittvAt striyAM GIpratyayebhAvAt "usyuktaM kRtA" ityasya prAptireva na, kintu | rmnnii| evaM-"Tunadu samRddhI" nandatIti-nandanI / "kRti" [ 3. 1. 77.] iti vA samAsaH syAditi ! "kamUG kAntI" kAntirabhilASaH, kAmayate ityane-- pakSe samAsAbhAvo vAkyaM bhavatItyarthaH, na tu sarvathA samA- kamanoti-atra "azavi te vA" I 3. 4. 4.] itya0 sAbhAvo navA pUrveNAnaTo'bhAvaH pratyUdAharaNeSviti ! nena kameNiGa" | 3. 4. 2.] iti Niko vikalpa-65 bhAvaH / iSTAnAM keSAMcit prayogANAM sAdhanAya prakArAnta- nAt NibhAve rUpamidam, NiGi tu "mo'kami0" [ 3. reNa sUtra vyAcaSTe- athavA tata iti saptamyantAta 4. 2. ] ityatra kamo varjanAdupAntyasya hrasvAbhAvetasuriti- pUrva paJcamyantAt tasurvyAkhyAtaH, adhunA kAmanIti syAt / "hlAdeG sukhe ca" cakArAtu zabde, saptamyantAt vyAkhyAyate, tasoH sambhavatsyAdyantebhyo hlAdate iti-laadnii| "ovascauta chedane"zcatIti35 darzanAt / tathA ca nedamupapadaparAmarzakamapi tvarthaparAma- | drazcanaH, idhmAnAM vrazcana:- icmavrazcanaH, "kRti" [ 3. 70 kam, tatazca 'bhAve' iti na sambadhyate, evaM ca yo'rthaH / 1. 77. ] iti samAsaH / 'zadla zAtane" zAtanaM sampannastamAha- yena karmaNA spRzyamAnasya karturaGga-! tanUkaraNam, ato No "zadiragatau zAt" [4.2.23.] pasa mAha 1 .- .--..-... .......-..-...-.-.. .... ... ... -......... - .. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 127-126. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte iti zatAdeze- zAtiriti Nyanto dhAtuH, zAta- | srAvayanti taditi-avasrAvaNam / "SicIt kSaraNe" yatIti zAtataH, palAzAnAM jJAtana:- palAzazAtanaH, | avasiJcanti taditi-avasecanam / "asUca kSepaNe" 35 prAgvat samAsa: / "ramyAdeH" ityekavacanenaiva nirvAhe bahu- asyanti taditi- asanam / "vasika AcchAdane" vasate. vacanasya vaiyarthyamAzaGkayAha- bahuvacanaM prayogAnusara- taditi-vasanam / "TuibhRgak poSaNe ca" cakArAd 5NArthamiti- yatra kartaryanaT dRzyate na ca tatpATho ramyA- dhAraNe, Abibhrati taditi- AbharaNam / athApAdAne dau dRSTaH so'pi gaNAntaHpAtitvena parigaNanIya iti patyAderudAhartumAha-apAdAne iti / "patlu gatI" prapabhAvaH // 5. 3. 126. / / ttysmaaditi-prptnH| "skanda gatizoSaNayoH" praska-40 ndantyasmAditi-- praskandanaH / "scyuta kSaraNe" prazcyokAraNam / 5. 3. 127. / / / tatyasmAditi-prazcyotanaH / "bhRSc jarasi" nijhIryata0 pra0-- kRgaH kartaryanaTa vRddhizca nipAtyate 1 karo- / tyasmAditi-nirbharaH / "ga dhAraNe" uddharatyasmA10 tIti- kAraNam / kartarIti kim ? karaNam // 127 // diti-uddharaNaH, zaGkhAnAmuddharaNaH-zasoddharaNaH,"kRti" -: [ 3. 1. 77. ] iti samAsaH / "judAMgk dAne" apA-45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- kAraNamiti-nipA- | dadAtyasmAditi-apAdAnam / 'bhuji-patyAdeH' ityekatanasUtram, ki nipAtyamityAha- kRgaH ityAdi, karaNA-! vacanetApi siDhe badavacanastha viphalatAmAzacAha-bahadhikaraNayostvanaTi karaNamityeva bhavati // 5.3.127. / / vacanaM prayogAnusaraNArthamiti- yatra karmaNi apAdAne vA'naT dRzyate na ca tatpATho bhuji-patyAdiSu dRSTaH so'pi bhuji-patyAdibhyaH krmaa''paadaane| 5. 3. 128. / / | gaNAntaHpAtitvena parigaNanIya iti bhAvaH // 5. 3. 50 15 ta0 pra0- bhujyAdibhyaH patyAdibhyazca dhAtubhyo 128. // yathAsaMkhyaM karmaNyapAdAne cAnaT bhavati / bhujyate itibhojanam / niradanti taditi niradanam / AcchAdi karaNA''dhAre / 5. 3. 126. // AcchAdanam / avanAvi- avasrAvaNam / avasica ta0 pra0- karaNA'dhArayorarthayordhAtoranaT bhavati / avasecanam / as- asanam / vasa- basanam / Abhaga ghAghapavAdaH / karaNe-eSaNo, lekhanI, vicayanI, idhma20 AbharaNam / apAdAne, pt-prpstysmaaditi-prptnH| vrazcanaH, palAzazAtanaH, avilavana:, shmshrkrtnH| AdhAre-55 skanvi-praskandanaH / icyoti- prazcyotamaH / jhaSa godohanI, saktudhAnI, tiladapIunI, zayanam, Asanam, nirbharaNAH / - shngkhoddhrnnH| dAga- apAdAnam / adhikaraNam, AsthAnam // 126 / / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / / 128 // za0ma0 nyAsAnusandhAnam-kara0 / ghanAdyapavAdaH za0 ma0 nyaasaansndhaanm-bhji0| pUrva tAvat | iti-te hi "bhAvAkoM:" [ 5. 3. 18. 1 ityAdinA 25 karmaNi vigRhyodAharati-- bhujyate iti- bhojanamiti- sAmAnyato bhAvAkoMvihitAH, ayaM tu tadvizeSe karaNe 60 "bhujaMpa pAlanAmyavahArayoH" iti dhAturupAntyaguNazca / | AdhAre ceti vizeSavihitatvAt "sAmAnyazAstrato nUnaM niradanti taditi-niradanamiti-'adaka bhakSaNe" nira- | vizeSo balavAna bhavet / " iti dhanAdInAmayamapavAda pUrvAdatrApi karmaNi anaTa / AyUrvAt "chadaN saMvaraNe" | iti bhAvaH / ityato Nici upAntyavRddhI 'AcchAdi' iti Nyanto : karaNe iti / "iSat icchAyAm" iSyate'nayeti30 dhAtuH, tato'nenAnaTi Nico lope ca- AcchAdanamiti, eSaNI / "likhat akSaravinyAse" likhyate'nayeti-65 AcchAdyate iti vAkyam, AcchAdayanti taditi vaa| lekhnii| "cigaTa cayane" viciiyte'nyeti-vicynii| avapUrvAt "gatau" ityataH prayokavyApAre Nigi vRddhA- | "ovascIt chedane" vRzcyate'neneti-vrazcanaH, idhmAnAM vAvAdeze ca "avastrAvi" iti Nyanto dhAtaH, ava- / vrazcana:- idhmavazvanaH, "kRti" [3. 1. 77. ] iti Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 130. ] samAsaH / "zadala zAtane" ato Nau "zadiragatau zAt" [ 4. 2. 34. ] iti hrasve prAdisamAme ca-pracchadaH [4. 2. 23. 1 iti zAtAdeze zAtayatyaneneti zAtanaH, paTavizeSaH / evaM- chAdyate iti chadaH, dantAnAM chada:palAzAnAM zAtana:- palAzazAtanaH, prAgvat samAsaH, dantacchadaH, oSTha ityarthaH; urasaH chada:- urazchadaH evaM - "lUgz chedane" lUyate'neneti lavanaH, avInAmUrNA- kavacamiti / "pluG gato" plavate'neneti - plavaH, uDupa 40 5 yUnAM lavana:-avilavanaH / "kRtat chedane" kRtyate'neneti ityarthaH / "Nuka stuto" praNuvantyaneneti-praNavaH, okartanaH, zmazrRNA kartana iti- zmazrakartanaH / athAdhAre GkAra ityarthaH / "DukaMga karaNe" karotyaneneti- karaH, udAhartumAha- AdhAre iti / "duhIka kSaraNe" duhyate- hastAdirityarthaH / "iMgk gato" pratyeti aneneti-pratyayaH / 'syAmiti- dohanI, gavAM dohanI- godohnii| "dudhA- "zaz hiMsAyAm" zRNAtyaneneti-zaro bANAdiH / athA gaka dhAraNeca" cakArAd dAne, dhIyate'syAmiti-dhAnI, dhAre udAhartumAha- AdhAre iti / "DukaMga karaNe" etya 45 10 gavAM ghAnI- godhAnI / "pIDaNa gahane" gahanaM bAdhA, kurvantyasminniti-AkaraH khani: / "lU gaza chedane" etya pIDayate'syAmiti- pIDanI, tilAnAM pIDanI- tilapI- lunAtyasminniti- aalvH| "ruk zabde" etya rautya- . ddnii| "zIG svapne" zayyate'sminniti-zayanam / sminniti- AravaH / "pugz pavane" etya punAtyasmi"Asik upavezane" Asyate'sminniti- Asanam / niti- ApavaH / "bhU sattAyAm" bhavantyasminniti "TukaMga karaNe" adhikriyte'sminniti-adhikrnnm| bhavaH saMsAraH / "lIMc zleSaNe" "lIz zleSaNe" 50 15 "ThAM gatinivRttI" AsthIyate'sminniti- AsthAna- "lIN dravIkaraNe" lIyate'sminniti-- layaH, nRtyagItamiti / / 5. 3. 126. / / vAdyAnAmekatAnatArUpaM sAmyaM layaH,pralayakAlo vA layaH / " / "piMgaTa bandhane" visinotyaveti-viSayaH, "sayasitasya" punAsni-ghaH / 5. 3. 130. // 2. 3. 47.] iti sasya SaH, viSayo dezaH, sparzAdizca / ta0 pra0-paMso nAma-saMjJA punAma, tatra gamyamAne . "bhaza bharjane ca" cakArAda bharaNe, bhuNAtyatreti- bharaH,55 karaNAdhArayordhAtoghaM: pratyayo bhavati / karaNe-pracchadaH, acchadaH, atizaya ityarthaH / "haMga haraNe' prahiyate'smin kAla Sun 20 urazchadaH, dantacchadaH, playaH, praNavaH, karaH, pratyayaH, sacaka vAdyamiti- praharIyAmaH / "saM gatau" prasaratya zaraH ! AdhAre- etya kurvantyasminnityAkaraH, AlavaH, veti prasaro yadAdiH / avasarantyatreti-avasaraH prastAAravaH, ApavaH, bhavaH, layaH, viSayaH, bharaH, praharaH, prasaraH, vAdiH parisarati paritaH saMcarantyoti-parisaraH paryaavasaraH, parisaraH, visaraH, prtisrH| grahaNaM kim ? / ntabhUH / visarantyatreti-visaraH samUhAdiH, pratimaratyatre- 60 , vidIyate'nayeti-vicayanI, pradhIyate vikAro'sminniti-ti- pratisarI valayam / padakRtyaM pRcchati- puMgrahaNa 25 pradhAnam / nAmnIti kim ? praharaNo dnnddH| bahulAdhi-simini unI / bahulAdha- kimiti, uttarayati- vicIyante'nayeti- vicayanIkArAta kacinna bhavati- prasAdhanaH, dohanaH / dhakAra ti- strInAmedamiti nAsya pravRttiH / evaM- pradhIyante "ekopasargasya ca ghe" [ 4. 2. 34. ] ityatra vizeSa- vikAro'sminniti-pradhAnamiti-sattvarajastamasAM sAmyAgArthaH // 13 // vasthA prakRti: prdhaanm| pRcchati-nAmnIti kimiti.65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-puM0 / punAmnIti uttarayati-praharaNo daNDaH iti- prahriyate'neneti yogA30 vyAcale-puMso nAma saMjJA puMnAmeti- "adhAtuvibhakti- * thartho'tra na saMjeti nAsya pravRttiH / satyapi punAmatve kvaci vAkyamarthavanAma" [ 1. 1. 27. ] iti pAribhASika nAyaM pratyaya iti tadupAyamAha-bahulAdhikArAt kvacinna nAmAtra na grAhya mapi tu saMjArUpamityuktaM- saMjJeti, tatra bhavatIti / "sAdhaMTa saMsiddhau" ato NyantAt prasAdhyante nAmni, gamyamAne prakRtipratyayasamRdAyena yadi saMjJA kezA aneneti anaTi-prasAdhanaH kezamArjanaH, evaM do-TO gamyate tadA'yaM pratyayo bhavati nAnyathetyarthaH / pUrva karaNe hyante'veti-dohano dohanabhAjana miti / ghakArAnubandhasya dAhartamAha- karaNe iti / "chadaNa saMvaraNe" ato sAphalyaM darzayati-ghakAra: "ekopasargasya ca ghe"[4 Nici-chAdi, prachAdyate'neneti ghe "ekopasargasya ca ghe" 2.34.] ityatra vizeSaNArthaH iti // 5. 3. 130. / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 131-132. ] kalikAlasarvajazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 235 gocara-saMcara-vaha-vraja-vyaja-khalA-paNa-nigama- / "ghaTo'stIti na vaktavyaM samneva hi yato ghttH| nAstIbaka-bharA-kaSAekaSa-nikaSama / 5.3.131. / tyapi na vaktavyaM virodhAt sadasatvayoH / / " ityAdirI tyA pramANitam / "cara bhakSaNe ca" cakArAd gatI, ta0 pra0- ete zabdA: karaNA''dhArayoH punAmni / saMcarante'neneti-saMcaraH kalevaram / 'vahIM prApaNe" 40 vyaanAd dhaji prArate ghapratyayAntA nipAtyante / gAva vahanti tena-vahaH, vRSaskandhadezaH / "vaja gato" 5 zcaranti asminniti-gocaro dezaH, vyutpattimAtraM cedama, " vajantyasminniti-vrajaH, gosambandhI samUhaH / "aja viSayasya tu saMjJA-"anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm" 1 sNcrnte'nen-sNcrH| vahanti tena-vahaH, vRkSa kSepaNe ca" cakArAd matau, vipUrvAdato ghe vyajatyaneneskandhadezaH / vjntysminniti-vrjH| vipUrvo'jiH, vyaja ti-vyajaH iti, "agha 0" [4. 4. 2. ] iti kathaM tynen-vyjH,nipaatnaadviibhaavaabhaavH| khalantyasminniti.. bIbhAvo netyata Aha- nipAtanAd vIbhAvAbhAvaH, 45 10 khalaH / etya paNAyanti asminniti-ApaNaH / nigacchanti / . vyaja:-tAlavRttamiti pratIyate ! "khala saMcaye ca" cakArA / calane, khalantyasminniti-khalaH iti, atra pArAyaNam-- tatreti-nigamaH / vaktIti-bakaH, bAhulakAt krtri| nipacanasyanena-nipaka ityapi kazcita / bhajyate'nenAsmi- / * "gocara0" iti nipAtanAd ghe khalyante saMcIyate madhAta vAyati khala khalaM raNAji niti vA-bhagaH, bhagamiti bAilakAt klIbepi ghaH / . pavanasthAna ca / khalo durjanaH / aci khalati saMcinoti 50 kaSatyasminniti-kaSaH, evamAkaSaH, nikaSaH // 131 // pApaM calati vA gaNebhya iti khalo nIcaH" iti| "paNi 15 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- gocara0 / nipA- : vyavahArastutyoH" etya paNAyantyasminniti-- ApaNo tanasUtramidaM, tatra kiM nipAtyamityAi- ete zabdAH : haTTaH, "azavi te vA" [ 3. 4. 4. ] iti vikalpekaraNAdhArayoH punAmnIti / punAmni dhe vihite'pyeSAM nAyavidhAnAdAyAbhAvapakSe rUpam / 'gamlaM gatau" nigasiddhiH syAdeveti sUtrasya vaiyarthyamAzaGkayAha-vyaJjanA- cchanti tatreti nigamo nagarI, nigamaH panthAH, nigaccha- 55 da ghani prApte iti-- "vyaJjanAd dhaJ" [5. 3. ; tyanenetyabhidhAnacintAmaNiH, nigacchanti tatra tena vA20 132.] ityasya paratvAt tena bAdho mA bhUditi ghapratya- . nigamaH puTabhedanaM zAstra ceti pArAyaNam / "vacaMka yAntA ete nipAtyanta ityarthaH / "cara bhakSaNe ca'cakA / bhASaNe" vaktIti-bakaH,nyavAditvAt katvaM bavayoraikyaM rAda gatI, gAvacaransyasminiti- gocarI hAca / nanu karaNAdhikaraNayoreva ghAntanipAtanamiti kathaM gocarazabdasya viSayavAcakatvena tatra gAvacarantIti prada- kartari vyutpattirityAzaGkAyAmAha- bAhalakAta karta-60 zitavyutpatteviSayAbhAvAdAha-vyutpattimAtraM cedamiti- . rIti / matAntaramAha- nipacantyanena-nipaka iti 25 yadAha bhASyakAra:- anyaddhi zabdAnAM vyutpattini kazciditi / "bhajI sevAyAm" bhajyate'nenAsmin vAmittamanyaddhi prvRttinimittmiti| kathaJcit prakRtipratya- | bhagaH, "kte'niTa:0" [ 4. 1. 111. ] iti jasya gaH, yasanniyogena zabdAnAM sAdhutvamanvAkhyeyam, pravRttizca bhajyate AdhIyate'nena kRtvA lokarAloka iti bhagaH sUryaH, laukika prayogAdhIneti gocarazabdasya viSayArthakatve na | bhajyate'nenAsmin vA bhagaH strIcihnama, paMsi klIbe 65 kimapi pratikUlam, tadAha- viSayasya tu saMjJeti, cAyam, nanu ghAntasya puMstvAnuzAsanAt kathaM klIbasvami30 tacca gozabdasya viSayavAcakatvaM ziprayoge'pi darzana tyAha- bhagamiti bAhulakAt klIbe'pi ghaH iti / "anekAntAtmaka vastu gocaraH srvsNvidaam|" "kaSa hiMsAyAm" kaSatyasminniti- kaSaH zANaH, atiiti, etadane "ekadezaviziSTo'rtho nayasya viSayo mtH|" / ! dizati-evamiti, Agatya kaSatyasminniti- AkaSaH, ityuktaM syAdvAdama aryAm / anekAnta:- itthaMrUpatayA'ni- : ____ nikaSatyasminniti-nikaSaH zANaH / / 5. 3. 131. 11 70 NeyaH, AtmA-svarUpaM yasya tAdRzaM vastu, sarvasaMvidAM vyaJjanAga ghatra / 5. 3. 132. 11 35 sarvajJAnAma, gocara:-viSaya ityartha iti viSayArtha goca- ta0pra0- vyaJjanAntAda dhaatoH| razabdaH pramANitaH / anekAntAtmakatvaM ca sarvavastUnAM ghaJ pratyayo bhavati / ghsyaapvaadH| vidantyanena vindati Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 zrIsisahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 3, sU0 132-134. ] vindate vA-vedaH / ceSTate'nena-ceSTo balam / etya paca- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-avA0 / "ta plavana - ntyasminnityApAkaH / ArAmaH, lekhaH, bandhaH, negaH, vegaH, taraNayoH" plavanaM majjanam, taraNAmullaGghanam, avatararAgaH, raGgaH, kramaH, prasAdaH, apAmArgaH; niimaargH||132|| ntyanenAsmin veti-avatAraH, nadyAdInAmavataraNamArga za0ma0 nyAsAnusandhAnama-vyavasthApavAdaH ityarthaH / "stRgz AcchAdane' avastaNantyanenAsmi-40 5 iti- "nAmni gha:" [5.3.130.] iti prAptasya | niti vA-avastAro javanikA / bhlaadhikaarptthitghsyaapvaadH| "vidaka jJAne" "vilaMtI lAbhe" "vidip tvenAsyApi kacidasaMjJAyAmapi prayogo bhavatItyAhavicAraNe" ataH krameNa vindantyanena vindati vinTale bahulAdhikArAdasaMjJAyAmapIti, avatAro nadyAH veti-vedH| "ceSTi ceSTAyAm" ceSTate'nena-ceSTo jo iti- yena kenApyupAyena nadyAmavatIryate yasmin kasmin balamiti / "DupacI pAke" etya pacantyasminniti | vA sthale sa evAvatAraH, na kevalaM yasya kasyApi kutazcana 45 10 ApAkaH, "taniTa:0" [ 4.1.111. ] iti casya ; sa , sthalAdavataraNam, kutracit zarIravizeSe'vatArazabdenocyata kaH / "rami krIDAyAm" etya ramante'treti- ArAmaH, iti na kasyApi niyataM nAmedam / bahalAdhikArasya "mo'kami0" [4. 3. 55. ] ityatra ramivarjanAt | phalAntaramapyAha- utpUrvAdapIti, uttIryate'nenAsmin hrsvaabhaavH| "likhatu akSaravinyAse" likhatyasminniti vA- uttAraH, nadyA uttAro nadyuttAraH / krnnaadhaaryolekhH| "bandhaMzabandhane" baghnAtyasminniti- bndhH|| rityasyAnuvRtteAvartyamAha- karaNAdhArayorityeva-50 15"Niz2a kI zauce ca"cakArAta poSaNe, neniktasmititi avataraH iti- "yuvarNa0" [5. 3. 28. ] ityali negaH, pittvAt jasya gaH1 "viz2a kI pRthagbhAve" vevi- / avataraNamavataraH / matAntaramAha- kecit tu-saMjJAkte'sminniti-vegaH / "rI rAge" rajatyaneneti-rAgaH, yAmasaMjJAyAM cetyAdi / lAghavAdekavacanenaiva prayoge "ghani bhAvakaraNe" [ 4. 2. 52. ] ityupAntyanalopaH, kartavye dvivacanaprayogaH sUtre vyartha iti cet ? atrAharajantyasminniti AdhAre tu-raDo nRttasthAnam / "kam dvivacanaM karaNAdhAra iti yathAsaMkhyanivRttyarthamiti-55 20 pAdavikSepe" kaamntyneneti-krmH| "sadla vizaraNagatya- | ekavacanena nirdeze 'karaNAdhAre' ityekavacanAntena saha vasAdaneSu" prasIdantyoti-prAsAdaH, "ghaJyupasargasya " tasya samasaMkhyatvaM syAditi krameNa yoge karaNe taratera[3. 2.86.], iti diirghH| "majAka zuddhau" apamajyate dhikaraNe stuNAtergha syAt, taccAniSTamiti bhinnasaMkhyayA vyAdhiraneneti-apAmArgo vRkSavizeSaH, nimRjyate'neneti nirdeza: kRta iti bhAvaH // 5, 3. 133. / / nImArgaH, [ saMmArjanI ] kvacit vImArga iti pAThaH, eSu / nyAyA'vAyA'dhyAyodyAva-saMhArANavahAra55- 60 25 dhani upAntyaguNe "majo'sya vRddhiH" [4. 3.42.] ityata | dhAra-dAra-jAram / 5. 3. 134. !! AkAre "taniTa." [ 4. 1. 111. ] iti jasya me ! ta0pra0- svarAntArtha ArammaH / ete zabdA: nAmni "ghaJyupasargasya." iti pUrvasya dIrghaH // 5. 3. 132. / / / karaNAdhArayordhe prAne ghAntA nipAtyante / nipUrvasyeNo avAtta -stabhyAma / 5. 3. 133. 11 : nIyate'neneti-nyAyaH / etya vayanti vAyanti vA tatre ta0 pra0-- avapUrvAbhyAM ta-stabhyAM karaNAdhArayoH tyAvAyaH / adhIyate'nenAsmin vA- adhyAyaH / udyavanti 65 30 punAmni ghana bhavati / avatarantyanenAsmina veti-ava- / tena tasmin vA-udyAvaH / saMharanti tena-saMhAraH / taarH| avastRNantyanenAsmintiti vA- avastAraH ! avaharanti tena tasmin vA- avhaarH| Adhriyate tatre'bahulAdhikArAdasaMjJAyAmapi- avatAro nayA utpaa-tyaadhaarH| dIyante ebhiriti-dArAH / jIryate'nenetidapi-nayattAra karaNArA a ni jaarH| vArayantIti-dArAH / jarayatIti-jAra iti kartari tu- saMjJAyAmasaMjJAyAM ca mAve'kartari kArake ca stro . 5 vikAsako kecinnipAtayanti // 134 // 70 35 nityaM taratestu vikalpena ghaamicchanti / dvivacanaM karaNA- sh0m0nyaasaanusndhaanm-nyaayaa0| atra paThitA ''dhAra iti yathAsaMkhyanivRtyartham // 133 // / dhAtavaH sarve svarAntAH, tebhyo vyaJjanAntanimittakasya ...---- -- TH Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sa. 135. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 237 ghano'prAptena bAdhA mA bhUditi sUtreNAnena nipAtanamA- ghamAtravidhAnamAvazyakamiti / svamate cAta eva nipAtazritamityAha-svarAntArtha Arambha iti / nipUrvasyeNaH | namAzritam // 5. 3. 134. || iti-"iMNk gatau" nipUrvasyAsyetyarthaH, tathA ca nizabdaM / udo'toye / 5. 3.. 135. // 40 pRthakkRtya iNa: pratyaye tasya vRddhI Aya iti sAdhite ta0pra0- utpUrvAdaJcateH nAmni karaNA''dhArayo5 ikArasya yakAre nyAya iti, pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate / ghaMna nipAtyate, atoye-toyaviSayazcet cAravarSo na bhavati, pazcAdupasargeNeti matamAzcitam, pUrva dhAturupasargeNa yujyata / jalaM cet tena novadhyata ityarthaH / tailodaH, dhRtodataH / iti matAzrayaNe tu nAya iti syAt / nIyate'neneti atoya iti kim ? udakodaJcanaH / "vyaJjanAt gham" nyAyaH iti niyatamIyata iti nyAyo nIti:, loka- | 5. 3. 132.] iti siddhe toye pratiSedhArtha vacanam / 45 sthitiH, sanmArgeNa yena nIyata sa nyAya iti bhAvaH / ' / spAvizaSAda dho'pi na bhavati // 13 // 10 "ve tantusantAne" "o zoSaNe" etya vayanti vAya nti vA tatreti-AvAyaH / "iMka adhyayane" nitya- za. ma.nyAsAnusandhAnam- ud| utpUrvasyAJcamadhipUrvaH, adhIyate'nenAsmin vA adhyAyaH / "yuk terdhana toyArthapratIteH sAmAnAdhikaraNyenAsambhavAt mizraNe"udyavanti tena tasmin vaa-udyaavH| "haMga: 'atoye' ityasya toyabhinna ityartha karaNe AnarthakyaM prasajye haraNe" saMharanti tena tasmin vA-saMhAraH, avaharanti / teti saptamyA viSayArthatayA vyAkhyAnamAzrayati- toyavi-50 15 tena tasmina vaa-avhaarH| "dhaMGa dhAraNe" Adhri- . Sayazceda dhAtvartho na bhavatIti / dhAtvarthasya toyaviSaya yate tatreti- AdhAraH / "dRz vidAraNe" dIyante : tAsambhavamukhena pratiSedhyamarthamAha- jalaM cet tena nodaebhiriti-dArAH iti- puMsAM hRdayAni, pumAMso veti cyata ityarthaH iti / "aJcU gatau ca" cAt pUjAzeSaH, dArazabdaH puMliGgo bahuvacanAntazca, dArAH kalatra- yAm / tailaM ghRtaM vA udacyate udriyate'nenAsmin vetimiti, ekavacanAnto'pi dRzyate, yallakSyam- "dharmaprajA- talovaH , tovaGgaH, carmamayaM bhANDam, arthakaghanami-55 20 sampanne dAre nAnyaM kurvIta" iti / "jaSca jarasi" : dam, udacyate'nena- udaGkaH, tailasya dhRtasya vA udaGka: jIryate'neneti-jAraH, satInAM satItvaM kulAcAro veti talodaGkaH, ghRtodaGkaH, "kRti" [ 3. 1. 77. ] iti zeSaH, jAra upapatiH / pANinIyamatamAha-dArayantIti- | SaSThIsamAsa: / dhani "kte'niTa:" [ 4. 1.111.] iti dArAH, jarayatIti-jAra iti kartari kecinnipA- | casya katvam, "mnAM." [1. 3. 36. ] iti nasya DatvaM tayantIti, tathAhi- 3.3.20. 1 iti sUtravyA- | cAtrAvaseyamiti / padakRtyaM pRcchati- atoya iti ki-60 25 khyAm, vArtikam- 'dAra-jArI kartari Niluka ca' iti, / miti, uttarayati- udakodazvana iti-udakamudacyate' dudhAturja dhAtuzca ghaTAdirapi, ghaTAdezca Nici hrasvatvaM / nena pAtreNeti saH, atra "karaNAdhAre" [ 5. 3. 126.] bhavati, tatazca pyantAbhyAmAbhyAM dhani kRte tanimittake ityanaDeva bhavatIti bhaavH| vigheranyataH siddhauniyamamukhena Nilope dhanAzrayA vRddhirna syAt, Nilopasya sthAnivadbhA- | pratiSedhaphalakatvamAha- "dhyaJjanAt ghaJ" [5.3. vAt / luki vihite ca tasyAparanimittakatvena luki / 132. ] iti siddha toye pratiSedhArtha vacana miti / 65 30 sthAnivattvaniSedhAda vA vRddho dArajArazabdo sidhyataH / nanUdakaviSaye ghana mA'stu punAmni ghaH kuto na bhavatIti apyeto dhAta arthAntare ghaTAdibahinatAvapi tathApi ! ceta? abAha-rUpAvizeSAda gho'pi na bhavatItighaTAdedarajarI mA bhUtAmiti tadvAdhanArthaM ca nipAtanamA- 'naha yUtpUrvasyAztevi ghevA rUpe vizeSo'stIti dhani zritamiti vArtikRdAzayaH / bhASyakRtA ca "karaNe vA pratiSiddhe ghe sati vizeSAbhAvena pratiSedhasya vayayaM syA vaktavyo, dIyante tairAH, jIryante tairAiH" ityuktam, diti tasmArthakyAya gho'pi na bhavati, nahi ghanA kimapya-70 35 ayamAzayaH- karaNArthanApi NyantatvAbhAve'pi vivakSitA- parAddhaM yena sa niSidhyate, kintu tAdRzaM rUpameva parihAryam, rthalAbha iti NilugvidhAnaM nAvazyakamiti bhAvaH / karaNe | tacchedantato gale patiSyatyeva vaiyarthya niSedhasya syAditi ca ghanapavAdaH punAmni ghaH, anaT vA prAptastadvAdhanAya / // 5. 3. 135. / / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA. 3, sU0 136-136. ] AnAyo jAlam / 5. 3. 136. 11 kipratyaye- krUdhiH, atra kittvAnopAntyaguNaH / "vidak ta0 pra0-AG pUrvAbhnayate: karaNe punAmni ghatra nipA- jJAne" iti 'vid'dhAtoH ztivi upAntyaguNe ca-vettiH, tyate, jAlaM cet vAcyaM bhavati / Anayanti tena-AnAyo . 'vid'dhAturityarthaH / atha arthe udAhartamAha- artha iti / matsyAnAm, AnAyo mRgANAm // 136 // "yajI devapUjAsaGgatikaraNadAneSu" iti 'yaja dhAtori. 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- AnA / "NIMga - pratyaye-- yajiH, atra kittvAbhAvAt svRdabhAvaH, arthapara-40 prApaNe" Anayanti tena- AnAyo matsyAnAmiti / tvadarzanAya tatprayogamAha- yajeraGgAnIti. yajerityasya matsyajAlamityarthaH / AnAyo mRgANAmiti- mRgapAza / devapUjAderityarthaH, "bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH' iti ityrthH|| 5. 3. 136. / / - / 'bhuj'dhAtoH kipratyaye kittvAd guNAbhAve-bhujiH kriyate iti- bhujiH- pAlanamabhyavahAro vA / "DupacI pAke" khano Da-Darekekavaka-ghaM ca / 5. 3. 137. / / iti stivi zittvAt zavi vikaraNe ca- pacatirvatate 45 10 ta0 pra0-khaneH punAmni karaNA''dhArayorDa Dara ika iti- pacati:- pAkaH / atra laghunyAse ityam- kecide ikavaka gha gha ca pratyayA bhavanti / AkhAyata Akha- / tAn pratyayAna kartari samAnayanti, svamate tu kartakarmabhAva nyate vA'nenAsmin vA-AkhaH, AkharaH, AkhanikaH, A-: iti vizeSAbhAvAt sAmAnyena bhavanti, "bhavateH sijlupi" khanikavakaH, AkhanaH, AkhAnaH / / 137 // ... na kavateryaH" ityAdau bhAve'pi sUtrasAmarthyAt zava, na za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-khno| "khanega | tu kyaH / pacatirvartate iti-bAhulakAd bhAve'pi zava 50 15 avadAraNe" ataH pratyayapaJcakaM bhavati, tatra cakAreNa dhajo- / kyAbhAvazca" iti / pANinIye ca pratyayadvayameva dRzyate, 'nukrssH| vigrahamAha-AkhAyate Akhanyate vA'nenA- ik-riztapAviti hi tatroktam / tathAhi- "rogAkhyAya smin veti- "ye navA" [ 4. 2. 62. ] iti kye pare : vul bahulam" [3. 3. 108.] iti sUtre-"ika-ztipI AtvaM veti- AkhyAyate, Akhanyate iti, tatra De Dare ca / dhAtunirdeze" iztipI pratyayau dhAtunirdeze vaktavyau ! pace. pare DittvAdantyasvarAdilope ca- AkhaH, AkharaH, ike- brUhi pacate--hi // " / atra kaiyaTaH- dhAtvartha nirdeza iti-55 20 AkhanikaH, ikavake-- AkhanikavakaH, ghe-AkhanaH, kiyAnirdeza ityarthaH / iztipAviti, bahulavavanAt ghani copAntyavRddhI-AkhAnaH iti, ete khanitravacanA, kvacinna bhavati, ritapaH ziskaraNAdakartRvAcinyapi tasmin iti kaumudIkAraH dhikaraNamanyato'pyayamiti jJApanArthama / zabAdayo bhavanti / yagapi kvacid bhavati, yathA-vibhASA 'tena bhaje:-bhaga: padam, karaNe ghaH' ityapi sa eva, kilIyateriti, atra hi lIlIDoryakA ritapi nirdeza: kRtaH / zyani tu lIDa eva grahaNaM syAnna tu lInAteH" iti / nAge-60 25 137. // zastvevamAha-"zikaraNAditi-zitkaraNasya pibAdhAdeza ----- vidhAnena cAritArthyAdidaM cintyam / tasmAnirdezaireva iki rita svarUpAthe / 5. 3. 138. / / vikaraNaH sAdhyaH" iti / / kvacicca emyo vinApi svarUpata ta0 pra0- dhAtoH svarUpe'rthe cAbhidheye 'i.ki ztit' eva dhAtunirdezo yathA pUrvasUtre khana iti, tatra bAhulakAt ityete pratyayA bhavanti / bhakSiH, krudhiH, vettiH / artha tadabhAva: samAdheyaH, anukaraNatvena bhedavivakSayA'pravRtti-65 yajeraDAni, bhujiH kriyate, pacatirvartate // 13 // _ 'istu / / 5. 3. 138. / / 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-i0 / dhAtorityanu vRttaM tantreNa paJcamyantaSaSThayantobhayaparam, dhAtoH svarUpe'rthe / duHsvISataH kRcchA kRcchrArthAt khal . cAbhidheye dhAtoH 'i ki stiv' ityete pratyayA bhavantIti / 5. 3. 136. 11 bhAvaH / "bhoMpa Amadane" iti 'bhnyj'dhaatoriprtyye-| ta0 pra0-kRcchaMduHkham, akRcchaM sukham, kRcchrArthavRtta- . bhaktiH, bhajadhAtarityarthaH, atra ipratyayasya kittvAbhA- baraH sAmAvaruchArthavRttibhyAM svISadabhyAM parA dhAto- 70 35vAnopAntyalopa: / "kadhaca kope" iti 'kradha'dhAtoH bhava-karmaNorarthayoH khala pratyayo bhavati / kRtyAdInAma ____ Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sa. 136. ] kalikAlasarvatazrIhemacanasaribhagavatpragIte 236 pavAdaH / duHkhena zayyata iti-duHzayama, sukhena zayyate iti laukikAnubhavabalena tasya sukhaviSayatvaM kalpayituM iti-suzayam, ISacchayaM bhavatA / duHkhena kriyate iti- zakyata iti tasyApyakRcchrArthaparatvameveti nirNeyamiti duSkaraH / sukhena viyate iti-sukaraH, ISatkaraH kaTo| bhAvaH / "tat sApyAnApyAt karmabhAve kRtyaktakhalAzca" 40 bhavatA / duSkaraM sukaram ISatkaraM bhvtaa| duHsvISata iti / [ 3. 3. 21. ] ityanena khalarthasya bhAvakarmaNovihita5 kim ? kRcchrasAdhyaH, sukhasAdhyaH / kRcchrAkRcchAditi / tayA''ha- bhAvakarmaNorarthayoriti / kRtyAdInAmapakim ? IvallabhyaM dhanaM kRpaNAta, alpaM lbhymityrssH| vAdaH iti-te'pi bhAvakarmaNovidhIyante kintu sAmAnyataH, khakAra uttaratra mAgamArthaH / sakAraH 'khalAzca ityatra bayaM tu vizeSata iti teSAmapavAda iti / "zIkU svapne" vizeSaNArthaH / iha strIpratyayAt prabhRti asarUpavidheramAvAt duHkhena zayyata iti-duHzayamiti- "kDiti yi zay" 45 sparSe 'ala: strIkhalanAH, striyAstu khalanoM' paratvAda [4. 3.105. ] iti zIGaH zayAdeze- zayyate, evaM10 bhavataH / tatra 'cayaH, jayaH, layaH' ityAdAvalo'vakAzaH, | sukhena zayyata iti-sa ma, ISacchayamiti-'bhavatA' 'kRtiH, hatiH' ityAdI strIpratyayasya, 'citiH, stutiH' iti sarvatra yojyam, eSu akarmakatvAt "tat sApyA." ityAdau tUmayaM prApnoti, alo'vizevegAbhiSAmAt tatra [3. 3. 21.] iti bhAve khal guNazca / "DukRg karaNe" paratvAt strIpratyayo bhavati / tathA 'durbhedaH, subhedaH' | duHkhena kriyata iti-duSkaraH, sukhena kriyate iti-50 ityAdau khalo'vakAzaH, alastu pUrva eva, 'duzcayaM sucayam, sukaraH, ISatkaraH kaTo bhavateti- eSu sakarmakatvAt 15 dulaMvaM sulavam' ityAdau tUmayaprAptI paratvAt khal bhava- karmaNi khal guNazca / duHkhena kriyate iti-duSkarama, ti / tathA 'idhmavazcanaH, palAzacchedamaH' ityAdAvanasyA- sukhena kriyate iti-sukarama, ISatkaraM bhavateti- atra bakAzaH, alastu pUrvaka eva, 'palAzazAtano vilavanaH karmaNo'vivakSayA dhAtorakarmakatvAd bhAve khala, bhAve khalaityAdau tUmayaprAptI paratvAdano bhavati / evaM 'hRtiH, ntasya ca napuMsakatvam, karmaNi tu karmAnusAraM liGga vijJeyaM 65 kRtiH' ityAdau copratyayasyAvakAzaH 'durbhavaH, sumevaH' sarvatra / 'bhavatA' ityatra "hetukartR0" [ 2. 2. 38. ] . 20 ityAdau khalaH 'durbhadA sumevA ityAdo tUmayaprAsoparatvAt iti kartari tRtIyA, na "katari" [2. 2.56.] iti khala bhavati / tathA 'icmavazcana:, pasAzacchedanaH' ityAvA- SaSThI "tantra" [2. 2. 60.] iti niSedhAt / banasyAvakAzaH, kRtirityAdau sIpratyayasya, 'saktudhAnI, | padakRtyaM pRcchati-duHsvISata iti kimiti, uttarayatitilapiDano' ityAdau tUmayaprAptI parasvAdanaDeva bhavati | kRcchsAdhyaH, sukhasAdhyaH iti- kRcchreNa sukhena ca sA- 60 // 136 // dhyate iti vAkyamatra, atra durAdInAmabhAvAdasyApravRttyA 25 za0ma0 nyaasaanusndhaanm-duH0| kRcchAkRcchra- vyaJjanAntalakSaNo dhyaN bhavati / punaH pRcchati-kRcchrA zabdArtha vyAcaSTe-kRcchraduHkham, akRccha sukhamiti / kRcchAviti kimiti, duraH suzabdasya ca kRcchAna cAtra 'dur' zabdasya sukhArthatvaM sambhavati navA suzabdasya / kRcchArthatvaM niyatamitISacchabdaviSaye evAyaM prazna iti duHkhArthatvam, aryoM ca dvAvuktau zabdAstrayaH, tatra kasya matvA tameva pratyudAharati-ISatamyaM dhanaM kRpaNAditi, 65 zabdasya ki viSayatvamiti yadyapi nyAyena nirNatamazakyaM kRpaNAd dhanalAbho na sukhenApi tu duHkhenaiveti niyatamiti 30 tathApi svayogyatAbalAdeva kasya kimarthaviSayakatvamiti sukhArthatvamiheSacchabdasyAsambhavi, tatazca svAbhAvikAlpanizreyamityAha- kRcchrArthavRtterduraH, sAmarthAt akR- | paratvameva tasyetyAha-- alpaM labhyamityarthaH iti, tathA cchrArthavRttibhyAM svISayAmiti- sAmarthyAdityubhayA- | ca duHkhasukhArthAbhAvAdasya pravRttivirahAta pavargAntalakSaNe svayi, sAmarthya tadarthAbhidhAnayogyatA, tathA ca yato dara: ye-ISallabhyamiti, "Dulabhiva prApto" iti 'lbh'dhaatuH| 70 kRcchrArthAbhidhAnayogyatA'tastadarthaviSayatvaM tasya, sazabdasya nanu ca khitkArya hrasvAdikaM "khityanavyayA." [3. 95 sukhArthAbhidhAnayogyateti tadarthaparatvaM tasya, ISataca yadyapi 2.111.] ityanenAnavyayasya vidhIyante, ISadAdayazcAnobhayamadhye kasyApyarthasyAbhidhAne yogyatA haSTapUrvA, tathApi gyayasaMjJA, tat kimartha khala: khitkaraNamityAha-khakAra duHkhamalpamapi bahu vijJAyate, sukhaM vahapi svalpaM vijJAyata uttaratra mAgamArtha iti- uttaratrAnanyaye'pyupapade khala Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 140.] vidhAsyate tatra mAgamo yathA syAdityevamartha khitkaraNa- cidhAtoH "yuvarNa-vR-dR-vaza-raNa-gamRd-grahaH" [ 5. 3. mityarthaH / lakAraH khalAzvetyatra vizeSaNArthaH iti- 28. ] ityala "striyAM ktiH" [ 5. 3. 61.] iti "tat sApyAnApyAt" ityatretyarthaH ! "asarUpo'padAde tizca prAptau, tatra prakRtanyAyAt paratvamUlake nirNaye paravotsargaH prAka ktaH" / 5. 1.16. ] ityanenAsarUpa- tvAt ktireva bhavati strIpratyayatvAt / evaM duHkhena cIyate 40 5 pratyayAnAmapavAdAnAmapi parasparaM samAvezasyoktatayA ktaH ityarthe "duHsvISataH kRcchA-kRcchArthAt khal". [ 5. 3. prAcInAnAM saiva vyavasthA / tataH pareSAM vyavasthAmAha- . 136. ] iti khal, pUrvavat "yuvarNa 0" [ 5. 3. 28. ] iha khIpratyayAna prabhUti asarUpavidherabhAvAditi.' ityal ca prAptI, tatrApi paratvAt khal eva bhavati / sA ca niSpratidvanTenAvazyakI ti sparka na evaM palAzAni zAtyante'nenetyarthe palAzopapadAt zAtayate: vyavasthAmAha- spardhe 'alaH khokhalanAH, khiyAstu ! "karaNa "karaNAdhAre" | 5. 3. 126. ] ityanaTaH, "yuvarNa." 45 10 khalanau paratvAd bhavataH' iti / tatra spadhaM spazyati- [5. 3. 28. ] ityalazca prAptau paratvAdana Deveti pratha tatra 'cayaH, jayaH, lavaH' ityAvAvalosarkAzaH ! mAMzodAharaNAni / tathA duHkhena bhidyate ityarthaM "striyAM ityAdinA, ka spardha ityAha-'citiH, statiH' ityAdau . ktiH" [5 3. 61. ] iti ktiH, "duHsvISata:" tUbhayamiti / nanu strIsvavivakSAyAM tireva bhaviSyatIti | [ 5. 3. 136. Jiti khal ca prAptaH, tatra paratvAt 'khaleva bhavati, prakRtanyAyasvArasyAt / tathA ca 'durbhadA 50 cet ? atrAha- alo'vizeSeNAbhidhAnAditi- ala 15 yadi pusyeva vidhIyeta tahi tasyAtrAprAptirudbhAvyeta, sa / bhUH' ityeva prayogaH karmaNi khalo bhavanAt / evaM saktabo : svavizeSeNa liGgasAmAnye vihita iti tasyApyatra prApti dhIyante'syAmityarthe "striyAM tiH" [5. 3. 61. ] nirAbAdhaiveti bhAvaH / vyavasthAmAha-paratvAt khIpratyaya : - "karaNAdhAre" [5. 3. 126.] ityAbhyAM kramAt ktya. ___ iti / evamanyatrApi vijJeyam / uktArthaspaSTapratipattayer3a- / naToH prApto paratvAdanaDeva bhavatIti sadhAnItyeva prayosmadIyo nyAyasindhupATho'tra dayate-khIkhalanA alo! / gaH / yadyapi sarvatrAtra paratvamalikava vyavastheti "spardhe"55 20 bAdhakAH, khiyAH khalanau* // 55 // 7. 4. 116.] iti paribhASayava nirvAhaH sidhyati, tathApi kRdviSaye tasyAH paribhASAyA api na naiyatyena si0-prAk kteH paThiteSu pratyayeSu nirNAyakatayA "asa- . / vyavasthApakatvamiti sUcayita nyAyasvIkAraH kRtaH ! tathA rUpo'pavAde votsarga: prAk kta:" [ 5. 1. 16.] iti / / cAsya lakSyAnurodhitvena kvacidapravRttirapi, ata eva sUtramuktam, kteH paratastannirNayArthamayaM nyAya aashriiyte| _ 'jayaH' ityAdiSu "striyAM ktiH" [5. 3. 61. ] iti 60 atra strItyanena "liyAM ktiH" [ 5. 3. 61. ] ityadhi- ke. "yavarNa" | 5. 3. 28. ] ityalazca prAptau pUrvo- ' 25 kAroktAH pratyayA gRhyante, niyAmityasyAdhikAraca "bhAve" 19. 'pyaleva bhavati parazabdasyevAcitvAzrayaNAt, evaM [5. 3. 122. 1 iti sUtraparyantamasti / "ktiH, kyap, zirotiH' ityAdI ksyaniToH prAptau tipratyaya eva / zaH, yaH, aH, aG, anaH, kvip, aH, iJ, NakaH' ityete / 'ayamAzayaH-ziraso'danamityarthe "striyAM ktiH" [ 5. pratyayAH pazyante, teSAM khalo'nasya ca viSaye al yadi 3.11.7 iti ktiH , "anaTa" [5. 3. 124. 165 prApyeta tahi te pratyayA yathAsvamalo bAdhakA bhvnti| ityanaTa ca prAptaH, tatra paro'naT na pravartate kintu tire 30 'ana' ityanena anaTha grAhyaH, strIkhalanAnAM parasparaspardhaM veti // 55 // vizeSazcAsya vivaraNato draSTavyaH / / 5.3. ca khyiA: khalano bAdhako syAtAmiti nyAyArthaH / ayaM 136. . . . . ..... ca nyAyaH spardhamUlaka iti "spardhe" [7. 4. 116. ] ! ityasyaiva prapaJcarUpaH, tatra ca parazabdasya pAThakRtaparatvArtha- vyarthe kayiAd bhU-kRmaH ! 5. 3. 140. / / katvamiSTatvArthakatvaM ceti pUrvasyApi tena saMgraho bhavati, ta0 pra0-kRcchrAkRcchAyeMmyo duHsvIpamyaH parAbhyAM 70 35 kutra ko vidhiriSTa ityatra lakSyAnusAri zAstrakRbyAkhyA- kanyayeM vartamAnAbhyAM karta-karmavAcibhyAM zabdAbhyAM parAbhyo nameva zaraNam / tathA ca svIkRte nyAye cayanamityarthe / yathAsaMkhyaM bhU-kRgbhyAM paraH khala pratyayo bhavati / khAnubandhaba Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 3, sU0 140-141. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpranIte 241 lAt kartRkarmaNorevAnantaryam / duHkhegA'nADhayenA''dana | sanniyogaH kriyate, tena kartRkarmaNorISadAdInAM ca yugapat bhUyate-durADhaghaMbhavaM bhavatA, sukhenA'nAvanAuna bhUya- syUktatvaM [ upapadatvaM ] bhavati, naanythaa| yadyevaM kathaM te-svADhacaMmavaM mayatA, ISadADhacaMbhavaM bhavatA / duHkhenA'- dvayorupapadayoH [ isyuktayoH ] samAsaH, kaH punarAha 40 nADhaca ADhadhaH kriyate-durAgyaMkaro maitro bhavatA, sukhe- yugapat samAsa iti, pUrva hi parasya Dasyuktasya [upapadasya] 5 nAnADhagha ADhaghaH kriyate-svAyaMkarazcaMtro bhavatA, ISa- samAsaM kRtvA pazcAt pUrvasya kriyate, athavA "DasyuktaM dADhacaMkarazcaMtro bhavatA / sukhenA'kaTaH kaTaH kriyante sukaTa- kRtA' [3. 1. 46.] ityatraikavacanamatantramityanekakarANi vIraNAni / sukaraH kaTo voraNarityatra tu karaNa- | sthApi yugapadeva samAso bhavati / padakRtyaM pRcchtivivkssaa| vyarthe iti kim ? durADhayena bhUyate, svA- | cavyarthe iti kimiti, yatra cvyarthasya na vivakSA 45 dona bhUyate, ISadADhayena bhUyate, ADhadha eva san kaMcid | tatrApi mA bhUdityAzayena pratyudAharati- durAdhana 10 vizeSamApadyata ityarthaH; evaM- durADhayaH kriyate ityAdi, | bhUyate, svADhya na bhUyate, ISadADhya na bhUyate iti / abhUtaprAdurbhAva'pi vA prakRteravivakSaNAta vyoM nAsti / atra cvyarthAbhAvaM darzayati- ADhya eva san kazvida // 140 // vizeSamApadyata ityarthaH iti / yathA bhAve pratyudAhRtaM za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-vyarthe / duHsvISa- tathA karmaNyapi pratyudAharaNIyamityAha evaM- durADhayaH 50, yaH parAmyAM cvyarthe vartamAnAbhyAmiti- kartRkarma- | kriyate ityAdIti / nanu durADhaya na bhUyate ityAdau duHkhe- ... 15vAcizabdayovizeSaNatvam, sAkSAt paratvaM tu tAbhyAmeva nADhaya na bhUyate ityartha vivakSAyAmapi bhavyartho balAdAga dhAtoH, atra ca pramANamagre pradarzayiSyati / yathAsaMkhyaM / cchatyeva, yathA devadattena bhUyate ityAdau bhavaterAtmadhAraNabhU-kRrabhyAmiti- kartRvAcizabdAt paratvaM bhUdhAto., mAtramadhastathA neha, anADhaya evADhayo bhUta iheti cet ? karmavAcizabdAt paratvaM kRga iti bhAva: / atra atrAha- abhUtaprAdubhavi'pi yA prakRteravivakSaNAta 55 duHsvISatA kartakarmaNo'nantayaM dhAtorityasya nirNaya- cavyartho nAstIti- astu nAmAbhUtaprAdurbhAva: kintu .. 20 mAha- khAnubandhabalAt kartRkarmaNorevAnantaryami- prakRtivikRtibhAvo na vivakSita:, kintu pUrvokta eva A ti, ayamAzayaH- khAnubandhasya phalaM "khityanavya- | Dhayasya sata eva kazcid vizeSa:, vyarthatve hi prakRtevikR. yAruSo mo'nto hrasvazca" [3.2.111.] iti mA- | tibhAvasya vivakSA AvazyakIti bhAvaH / tathA cAtra gamaH, sa ca khitpratyayAnte uttarapade svarAntasyAnavyayasya | vyartho na vivakSita iti tAtparyam, vivava hi tanni-60 vihitaH, tatra duHsvISatAmavyayatvena teSu tatprAptireva neti | yAmakatvenAGgIkRteti / / 5. 3. 140. // 25 teSAmAnantarye samAzrite khittvaM vyarthameva syAt, atazca kartRkarmaNorevAnantaryamAzrayaNIyamiti / "bhU sattAyAm" zAsU-yudhi-izi-dhRSi-mRSAto'naH ataH kartuH paratve bhAve vigRhyodAharati-duHkhenAnADhaye / 5. 3. 141. // nADhayena bhUyate- durADhaghaMbhavaM bhavatA, sukhenAnADhaye- ta0 pra0- kRcchrAkRDrAyaMduHsvISatpUrvebhyaH zAsUprabhRti nADhana bhUyate- svADhacaMbhavaM bhavatA, ISadADhabhavaM | mya AkArAntebhyazca pAtamyo bhAbakarmaNorarthayoranaH 65 30 bhavatA! "Dukg karaNe" ataH karmaNaH paratve karmaNi pratyayo bhavati / duHkhena ziSyate- duHzAsanaH, sukhena vigRhyodAharati- duHkhenAnADhaya ADhayaH kriyate- | ziSyate- suzAsanaH, ISacchAsanaH / evaM- duryodhanaH, durda ADhayaMkaro maitro bhavatA, sukhenAnADhya ADhayaH zaMnaH, durdharSaNaH, durmarSaNaH / Adanta-durutthAnaM bhaktA, kriyate- sthADhayakaraztro bhavatA, ISadADhacaMkarazcaitro sUtthAnam, ISadutthAnam / duSpAnaM payo mavatA, supAmama, bhavatA, sukhenAkaTaH kaTaH kriyante-sukaTaMkarANi vIra. | ISatpAnam / AdantajitebhyaH kecid vikalpamicchanti, 70 35NAnIti- vIraNAni taNavizeSamUlAni, eSu khali guNo | tanmate- 'duHzAsaH, duryodhaH, khurdazaH, durdharSaH, durmarSaH' ityA mAgamazca / atra ca kartRkarmaNI ISadAdayazca na pratyeka api bhavati / durdazo hi rAjA kAryAkAryaviparyAsamA. pratyayasya nimittaM, kiM tarhi ? tatsamudAyaH, cakAreNa patra | sauH kAryate / katham ISaddaridraH ? viSaye'pyAkArasya Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 - zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 3, sU0 141.] - lopenAdantasvAbhAvAt khaleva / khalo'pavAdo yogaH vajitebhya evAsya vidhekalpikatvamuktamAdantAJca nityameva // 14 // * vidhiriti daridrAterAdantAt kathaM khalityAzaGkate- katha-35 mISadaridra iti, "azityasa0" [ 4. 3. 77. ] ityaityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAna- 1. zitpratyayaviSaye'pi daridrAtarAkArasya lopavidhAnena pratyasvopajazabdAnuzAsanaba havRttI pazcamAdhyAyayasya yotpatteH pUrvamevAkArasya lope sati Adantatvameva nAstIti tRtIyaH pAdaH // 3 // nAnaH, kintu khalevetyAha-viSaye'pyAkArasya lopenAore dantatvAbhAvAt khaleveti / kAlAdeH karmatvavivakSayA 40 mAtrayApyadhika kicinna sahante jigISavaH / / daridrAte: sakarmakatvenAtra karmaNi pratyayaH / athavA dridraa| ' tIti daridra iti saMsAdhya pazcAdISatA yoga iti kartaitIva tvaM dharAnAtha ! dhaaraanaathmpaakRthaaH||1|| " pratyayAnta evAyam, kintvevaM svIkRte zaGkAsamAdhI nirdale ................... .. ... -- ------------------ syAtAmiti pUrvoktameva sakarmakatvamAzrayaNIyamiti / / 5. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- zAsU0 / "zAsUk 3. 141. // . - anuziSTI" anuziSTiniyogaH / vigRhyodAharati-duHkhena / 10ziSyate-daHzAsanaH iti- atra karmaNi anaH, evaM Na anaH, eka-2 iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavadviracite svosukhena ziSyate- suzAsanaH, ISacchAsanaH / karmaNi pajJatattvaprakAzikAprakAze zabdamahArNavanyAse zruTiatidizati- evamiti, "yudhiMca samprahAre" samprahAro hai tasthale tapogacchAdhipati-sUrisamrAT-zrIvijayane hananam, duHkhena yudhyate iti- duryodhanaH, antarbhUtaNyartha 3 misUrIzvarapaTTAlaGkAra-kaviratna-zAstravizArada: / iti ladhunyAsa: / "dRza prekSaNe" duHkhena dRzyate iti -- vyAkaraNavAcaspati-zrIvijayalAvaNyasUrinirminaH / "bhUSIca titikSAyAm" duHkhena maSyate iti tAnusandhAnena pUrNatAM nIte paJcamAdhyAyasya darmarSaNaH / athAkArAntata udAhartumavatArayati-Adante- tRtIyaH pAdaH samAptaH // ti / bhAve udAharati- durutthAnaM bhavateti- "Tho gatinivRttI" utpUrvaH, duHkhenotthIyate iti- durutthAnaM bhavatA, mAtrayA'pyadhika kiJcinna sahante jigISavaH / .. sukhenotthIyate iti-sUtthAnama, ISatthAnamiti-"udaH / itIva tvaM dharAnAtha dhArAnAthamapAkRthAH // 16 / / 20 sthA0" [1.3. 44.] iti salopaH / "pAM pAne" . duHkhena pIyata iti- duSpAnaM payo bhavatA, sukhena pIyate / ta- duSpAna payA bhavatA, sukhena pIyate / anusandhAyakasya-jigISavaH vijetumicchavo janA:, 55 iti- supAnama, ISatpAnamiti- payo bhavatetyatrApi mAtrayA'pi lezenApi, atha ca svaravizeSasUcakacihnaviyojyam, karmaNi prayogaH, duSpAnamityatra "nirdabahirA0" zeSeNApi, adhikaM svata utkRSTam, kizcit kimapi taramAha- Adanta- ! vastu, na sahante, na marSayanti, itIva iti vijJAyeva, 25 jitebhyaH kecid vikalpamicchantIti / tanmate | dharAnAtha ! he bhUpAla !, tvaM dhArAnArtha dhArAnagarIpati khalapi bhavatIti rUpadvayamityAha- tanmate- duHzAsaH bhojama. apAkathAH apAkArSIH nijitavAnityarthaH, tvaM 60 ityAdi / matAntarotArthasya ziSTaprayogAnukUlatvaM darza- / dharAnAthaH sa cAtmAnaM dhAsanAthaM kathayan, dhakArakhyaJjanayati- durdarzI hi rAjA kAryAkAryaviparyAsamAsannaH yuktayA AkAramUcikayA mAtra yA AtmAnamadhikaM manyAnaH, kAryate iti- AsannaH sudarzano'pyanyairdurdarzaH, rAjA, A- mAtrayA'pyadhikaM kimapi soDhumazaknuvatA tvayA'pAkRta 30 sannareva kAryAkAryaviparyAsa kAryata ityanvayaH / ye kecit , iti bhaavH| avotprekSAlaGkAraH // 16 // kAryAkAryayAthAtathyaM brayuste rAjJo vyavahitA:, AsannAzca / kecid dveSeNesthameva rAjJo hitamiti bhrAntyA vA kArya- / makArayitvA'kAryameva kArayantIti bhAvaH / nanu Adanta Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 1. ] 'kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 243 *asraeoararsexexerox 'bhidhIyeta taddhi syAt / evaM sati sataH sAmIpyena | samAso na syAt sambandhAbhAvAt, nahi sAmIpyasya satA sambandho'pi tu tatsamIpena, tasya tadguNatvAt, tataH svArthe evAyaM bhaviSyatIti matvAha-samIpameva sAmIpya-35 satsAmIpye sadvad vA / 5. 4. 1. 1 miti" iti / etanmatAnusAramAcAryasya tathoktiriti ta0 pra0- samIpameva sAmIpyam, sato- vartamAnasya bhAvaH / kiJca svamate na samAsapratiSedhaH, taduktaM tasya sAmIpye- bhUte bhaviSyati cAyeM vartamAnAda dhAtoH sada-bRhadvatto--- "guNazabdena ceha rUpa-rasa-gandha-sparzaguNA abhi5 vartamAnavat pratyayA vA bhavanti / "sati" [5. 2.19.] matAH, tadvizeSaireva pratiSedhaH, tena .......'vartamAnasAmI iti sUtradArabhyA''pAdaparisamApvihitAH pratyayA bhUta- pyam, satsAmIpyam,.....' ityAdauna prtissedhH|" iti| 40 bhaviSyato; atidizyante / kadA caitrAgato'si ? aya- paramparayA sambandhAcca samAso'pi bhavati, sAkSAtsambamAgacchAmi, Agacchantameva mAM viddhi / vAvacanAd yathA- ndhAbhimAne tu svArthe TyaN iti vijeyam / nanu kimartha prAsaM ca- ayamAgamam, eSo'smyAgataH / kadA maitra! / punaH svArthikaM TapaNaM vidhAyaivaM nirdeza: kriyate, na 'satsa10 gamisyasi ? eSa gacchAmi, gacchantameva mAM viddhi, pakSe mIpe' ityevocyeta yato lAghavamapi bhavatIti cet ? atra eva pamisyAmi, gantA'smi, gamiSyantameva mAM viddhi / kecit TyaNaH svArthikatvaM jJApyate, TayaNapi spAdaneneti, 45 yatkaraNasya sAdRzyArthatvAt yenaiva prakRtyupapadopAdhyAdinA | svArthe TayaNapi bhavatItyabhumartha jJApayituM TayaNa kRta iti vizeSeNa vartamAne vihitAstenaiva vizeSeNa mRta-bhaviSyato- | bhaavH| jJApanaprayojanaM tu cAturvarNya cAturAdhamyAdInAM si rapi bhavanti-kadA bhavAn soma pUtavAn paviSyate kA? ddhiriti / apare tu- 'satsamIpe' ityanuktvA 'satsAmIpye 15 eSo'smi pavamAnaH / kadA bhAvaniSTavAn yakSyate vA? | iti kathanena sAmIpyazabdasya bhAvapradhAnatvamAtiSThante, eSo'smi yjmaanH| kadA mavAn kanyAmalaMkRtavAn tanmate yadyapi samAsazakSodeti tathApi taiH pAramparyeNa 50 kariSyate kA? eSo'smyalaMkariSNariti / sAmIpya iti sambandhasvIkArAnna doSaH / tathAhi-tatra samIpadvArA sAmIkim ? parudagacchat, varSeNa gamiSyati // 1 // pyena sambandhaH, prtiyogitaasmbndhenaanvyH| vartamAnakAla. pratiyogisAmIpye sati, arthAd bhUtabhaviSyatorityarthaH, // aham / / vartamAnakAlo hi madhyavartI, tatpratiyogika sAmIpyamubha yoreva sambhavati, bhUtasya bhaviSyatazceti bhaavH| evaM ca 65 atha paJcamAdhye caturthaH paadH| bhUtAdau vartamAnasAmIpye sati vartamAnavat pratyayA iti 8 - - - -x-8 vAcyo'rthaH / athAsmin pakSe guNena saha SaSThIsamAsapratiza0 ma0 nyAsAnusandhAnam- satsA0 / satsAmI- SedhaH kathaM neti cet ? atrAcakSate- zuklAdInAM guNAnAmapyapadArtha vyAcikhyAsuH sAmIpyapadArtha vyAkhyAti-samIpa- : svasthatvena vivakSitAnAmeva samAsapratiSedhaH, yadi tadmeva sAmIpyamiti, ayamAzayaH- samIpasya bhAva:- gatatvena samavAyena te vivakSyante tadA na niSedha iti 1 60 sAmIpyaM rAjAderAkRtigaNatvAt bhAve TyaNa, samIpameva anye tu bravate-guNazabdasya sambandhizabdatvAt guNAkSiptasya 25 sAmIpya bheSajAderAkRtigaNatvAt svArthe TyaNa, iti dvidhA guNina eva samAsapratiSedhaH, na ca vartamAnaH sAmIpyasya sAmIpyazabdaniSpatto katarasya grahaNamityAzaGkAyAM svA. ' guNI, tasya pratiyogitayAnvayasyoktatvAt, guNinazcAnuthikaTyaNantasya grahaNamityAvedanAya tathoktiH / atra keci- yogitvAt / anuyogino hi bhUtabhaviSyantAviti, alaM devamAhuH- bhAvArthakasya sAmIpyazabdasya grahaNe tasya guNa- prsktaanuprsktvrnnnyaa| 'sat'zabdasyAnekArthatvena prakRto-65 vAcakatApattyA "asvasthaguNaH" [ 3. 1. 87.] ityanena : payoginamarthamAha-sato vartamAnasya, sAmIpye- sAmI30 samAsapratiSedhaH syAdataH svArthika pratyayAntasyaiva grahaNa- pyavatItyarthaH, svArthe TyaNo vidhAnAt / tAdRzasAmIpya. miti / apare tvevamupapAdayanti- "yadi samIpasya bhAvo- | vAniha ka ityAha- bhUte bhaviSyati cArthe iti / san - - - - Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 1.] bhavantItyeSo'rthI labhyata evetyata Aha- vatkaraNasya sAdRzyArthatvAdityAdi / asati vatkaraNe vartamAnakAlena rUpamAtrameSAM pratyayAnAmupalakSyate, na tu prakRtyAdaya upA- 40 dIyeran, tatazca dhAtumAtrAt syuH / vatkaraNe tu sati sarvasAdRzyaM gamyate tatraiva vato vidhAnAt tena saMkaro na bhavati / tameva saMkarAbhAvaM darzayitumAha- yenetyAdi, evaM hi sarvasAdRzyaM bhavati, yena vizeSeNa vartamAne vihitAstenaiva vartamAnasAmIpye bhavanti, nAnyathA / prakRtyupapado - 45 pAdhineti - AdizabdenopAdherabhiSeyasya ca grahaNam / tadeva praznottaravAkyAbhyAmudAharati- kavA bhavAn somaM pUtapAdatAprasvedAdiyuktaM tat pratinidizyate / Agacchanta vAn paviSyate vA ? iti atra 'kadA bhavAn somaM meva mAM viddhItyanena spaSTameva sAmIpyaM pratipAdyate / putavAn, kadA bhavAn somaM paviSyate' iti prabhavAkyadvayam, evaM -- kadA maMtra ! gamiSyasIti bhaviSyatkAlena prazna- eSo'smi pavamAnaH iti ekamuttaravAkyam, evaM kadA 50 vAkyam, eSa gacchAmIti hyuttaravAkye bhaviSyatkAlA-: bhavAn iSTavAn yakSyate vA ? ityatra 'kadA bhavAn 15 bhivyaktaye 'eSa' iti prayoga:, tena hi idAnImeva gami- iSTavAn, kadA bhavAn yakSyate' iti prabhavAkyadvayam uttayAmIti vartamAnasamIpabhaviSyatkAladyotanam, tathAhi - ravAkyaM tu 'eSo'smi pavamAnaH' ityekameva, "pUG gamanAvinAbhUtaM yadrUpaM parikarabandhAdiyuktaM tat prati- pavane" "yajI devapUjAdI, AbhyAM pUG-yajoH zAnaH " nirdizyate, na ca kadeti padena prabha taduttaravAkyayoH kA- [ 5.2.23. ] iti sati zAno vihitaH, sa ca varta 55 lAnupAdAnAdasaMgatiH zaGkayA, uttaravAkye 'ayam- eSa-mAnasAmIpye'pi tAbhyAmeva bhavati, na dhAtvantarAt / 20 zabdAbhyAmidAnImiti kAlavAcakapadopakSepAt / vikalpa | kadA bhavAn kanyAmalaMkRtavAn kariSyate vA ? iti prayojanamAha - yAvacanAd yathAprAptaM ceti sadbhAvasya atrApi 'kadA bhavAn kanyAmalaMkRtavAn kadA bhavAn vikalpenavidhAnAt tanmuktapakSe yathAvidhi vartamAnasamIpe / kanyAmalaMkariSyate' iti prabhavAkyadvayam uttaravAkyaM tu bhUte'dya tanyAdipratyayaH, tAdRze bhaviSyati ca bhaviSyantyA- 'eSo'smyalaMkariSNuH' ityekameva "DukaMg karaNe" 60 dipratyaya ityarthaH / cakAro vartamAnasamuccayArthaH / tAdRza- alaMpUrvAdataH "bhrAjyalaM kRg0" [ 5.2.28.] ityanena 25 prayogamAha- ayamAgamamiti- idamuttaravAkyam, "gamlR tAcchIlyAdiviziSTe kartari iSNuvihitaH, vartamAnasAmIyespi tatpUrvAdeva bhavati / padakRtyaM pRcchati- sAmIpya iti kimiti, uttarayati - parudagacchaditi- tasminneva vArye viprakarSavivakSAyAM hyastanyeva bhavati / evaM- barSeNa 65 gamiSyatIti- atra viprakarSavivakSAyAM bhaviSyatyeva bhavati / / gato" ato vartamAnasamIpe bhUte'yatanyA ampratyayaH "lRdid dyutAdipuSyAdeH" [ 3. 4. 64. ] ityaG ca / evam - eSo'smyAgataH ityatra gatyarthatvAt bhUte kartari kta:, dhAtoraniTtvAJca neT pratyayasya kittvAca malopaH / 30 evaM vartamAnasamIpe bhaviSyati udAhartumAha- pakSe eSa gamiSyAmIti - atra bhaviSyantyAH syAmipratyayaH, "gamo'nAtmane" [ 4. 4. 51 ] iti ceT / evam - gantA'smIti - atra zvastanItApratyayaH, gamiSyantameva mAM viddhIti - atra 'zatrAnazAveSyati tu sasyau" [ 5.2.20.] 35 iti syasahitaH zatRpratyayaH / trINyapyuttaravAkyAni / atra vatkaraNaM kimartham ? yAvatA "satsAmIpye san vA " ityucyamAne vartamAnakAlavihitAH pratyayAH satsAmIpye 244 zrosisa hemacandra zabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / . iveti sadvat "sthAderive" [ 7.1.52. ] iti sAdRzye kriyAyeM vat etadevAha - vartamAnavat pratyayA vA bhavantIti na kevalaM vartamAnAyA evAtidezo'pi tu satyadhikAra vihitAnAM sarveSAmiti dyotayituM pratyayA iti 5 bahuvacanam / etadeva sphorayati- "sati" [ 5. 2. 16. ] iti sUtrAdArabhyetyAdinA / kadA caitra ! A gato'sIti bhUtakAlena prabhavAkyam, ayamAgacchAmI tyuttaravAkye bhUtakAlAbhivyaktaye 'ayam' iti prayogaH, tasyAyaM bhAvaH - idAnImevAgamamiti vartamAnasamopabhUta10 kAladyotanam tena hyAgamanAbinAbhUtaM yad rUpaM dhUlighUsa : atra kAzikAkAra:- "yo manyate gacchAmIti padaM vartamAnakAla evaM vartate, kAlAntarAvagatistu vAkyAda bhavati, na ca vAkyagamyaH kAla: padasaMskAravelAyAmupayu- 70 jyata iti tAdRzavAkyArtha pratipattAraM prati prakaraNamidaM nAramyate / tathA ca zvaH kariSyati, varSeNa gamiSyatIti sarvamupapadyate / " iti / tadvivaraNaM cettham - "yo manyata ityAdinApi prati Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 2. ] / pattRvizeSaM prati sUtraM pratyAcaSTe / kAlAntaragatistvityAdi - kAlAntaraM vartamAnasamIpo bhUto bhaviSyaMzca kAlaH, tasya yA gatiH pratItiH / AgacchAmItyasya padasya varta mAnakAlavizeSe'pyayaM gacchAmItyato vAkyAt kadA devaOM datta ! gamiSyasItyetadvAkyasamanantaraM prayujyamAnAd bhavati / vAkyagabhyo'pi kAlo yadi padasaMskAravelAyAmupayujyate yujyeta sUtrArambhaH / na cAsI tatropayujyate yasmAcchAstreNa padasya saMskAraH kriyate, na vAkyasya / pade saMskriyamANe ! ti tadgamya evaM kAla upayujyate, na vAkyagamya ityabhiprAyaH / 10 itikaraNaH prakRtapratyavamarzaka iti / evaM yo manyate avagacchati taM pratIdaM nArabdhavyameva / yadarthamArabhyate teSAM pratyayAnA "vartamAne laT" [ 3.2.123. ] ityAdinaMva zAstreNa [ svamate "sati" 5-2-6, ityAdinA ] siddhasvAt / prakaraNagrahaNena na kevalamidaM sUtraM nArabdhavyamapi 15 tu "AzaMsAyAM bhUtavaJca" [ 3. 3. 132. ] [ svamate "bhUtavaccAzaMsye vA" 5. 4. 2. ] ityAdInyapi nArabdhavyAnIti darzayati / tAdRzamityAdi evaM ca yastu tAdRzaH pratipattA na bhavati mandabuddhistaM prati ArabdhavyamevetyuktaM bhavati, nasAvevaM nyAyena pratipattuM samarthaH / tathA cetyA20 di- yasmAt tatraivaM vAkyagamyaH kAlaH padasaMskAravelAyAM nopayujyate, evaM ca sati zvaH kariSyatItyevamAdyupayujyate / tatrApi hi kariSyatItyetat padaM bhaviSyatyeva kAle vartata iti "lRT zeSe ca " 3. 3. 13. ] ityeva lRT siddhaH / za0 ma0 nyAsAnusaMndhAnam - bhUta0 / anAgatasyeaprAptasyeti bhAva: / "AGa: zasuG icchAyAm" AGa iti AGaH para evAyaM prayujyate nAnyopasargAnnApi kevala iti jJApanArtham udittvAtre " keTo 0" [ 5. 3. 45 106. ] iti striyAme Api ca- AzaMsA, yadyapIyaM vartamAnA tathApi tadviSayasya bhaviSyatvAt bhaviSyatkAletyucyate / tadAha- AzaMsyasya bhaviSyattvAdayamatideza iti, tathA ca tatra svato bhUtatva vartamAnatvayorabhAva iti to dharmAvatidezenaiva labhyo, evaM ca- AzaMsAviSaye A- 50 zaMsyamAnakriyAvacanAd dhAtorbhUtavad vartamAnavacca pratyayA bhavantItyarthaH sampadyate / pakSe bhaviSyantI- zvastanyAvapi bhavata ityAha- vAvacanAda yathAprAptaM ceti / upAdhyAyazvedAgamat ete tarkamadhyagISmahIti gamdhAtoradyatanyA: prathamatrikaikavacane'Gi - Agamaditi / "iMk 55 adhyayane" nityamadhipUrvaH, ato'dya tanyAstRtIyatrika bahuvacane mahipratyaye sici "vA'dyatanI 0" [ 4. 4. 28. ] iti gIGAdeze GittvAdu guNAbhAve ca- adhyagISmahIti / | / [ "bhaviSyantI" 5. 3. 4. ityeva bhaviSyantI siddhA ] upAdhyAyazveAgataH, etaistarko'dhItaH iti, bhUte : 25 bhaviSyadanadyatanastu kAlo'yam / yadyuttarakAla: pratIyate ! tathApyasau vAkyArthaM iti padasaMskAre nAzrIyate / yadi tu vAkyagamyo'pi kAla: padasaMskAre samAzrIyeta tadA tu kariSyatItyevamAdi nopapadyeta bhaviSyadanadyatane luTaiva [ zvastanyaiva ] bhavitavyamiti kRtvA / / 5. 4. 1. / / kartari ke malope ca Agata iti, bhUte karmaNi kte - 60 adhIta iti / upAdhyAyazvedAgacchati, ete tarkamadhImahe iti vartamAnAtivi zavi masya chAdeze - Agaccha toti, vartamAnAmahe pratyaye - adhImahe iti / atidezasya vaikalpikatvAt pakSe bhaviSyatpratyaya ityAha- pakSe- upAdhyAyazvedAgamiSyati, ete tarkamadhyeSyAmahe iti - 65 bhaviSyantyAH vyatipratyaye "gamo'nAtmane" [4. 4. 51. ] itITi- AgamiSyati, bhaviSyantyAH syAmahe pratyaye -adhye ! kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 30 245 tarkamadhImahe / pakSa-upAdhyAyazvedAgamiSyati, ete tarkamadhyeSyAmahe; upAdhyAyazcedAgantA, ete tarkamadhyetAsmahe / sAmAnyasyAtideze vizeSasyAnatidezAt hyastanI-parokSe na bhavataH / AzaMsya iti kim ? upAdhyAya AgamiSyati 40 tarkamadhyeSyate maMtraH // 2 // bhUtavaJcA''zaMsye vA / 5. 4. 2. / / ta0 pra0- anAgatasya priyasyArthasyAzaMsanaM prAptumi cchA- AzaMsA, tadviSaya AzaMsya:, tasminnarthe vartamAnAdaSyAmahe iti / upAdhyAyazvedAgantA, ete tarkamadhyedhAtorbhUtavaJcakArAt sadvaca pratyayA vA bhavanti / AzaMsyasya / tAsmahe iti zvastanItApratyaye - AgantA, tAsmahebhaviSyatvAdayamatidezaH / vAgrahaNAt yathAprAptaM ca / upA- pratyaye tu adhyetAsmahe / nanu bhUtavadityatidezAd bhUte ye 70 35 dhyAyazcebAgamat ete tarkamadhyagISmahiH upAdhyAyazce- pratyayA uktAste sarve'pi syuriti hyastanI-parokSe api 'vAgataH, etaMstarko'dhItaH upAdhyAyazcedAgacchati ete / syAtAmiti cet ? atrAha - sAmAnyAtideze vizeSA $ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 3. ] natidezAda hyastanI - parokSe na bhavataH iti- bhUta- pavAdaH iti- "bhUtavaJcAzaMsye vA" [ 5. 4. 2. ] sAmAnyasyAtidezo'yam, bhUtavizeSapratyayau ca hyastanI | ityasmin prApte'syArambhAt / upAdhyAyazcedAgacchati, parokSe, sAmAnyAtideze vizeSAnatidezaH, tAviha na Agamat iti- atra pUrveNa vartamAnA adyatanI ca AbhavataH / kayamAzayaH - apavAdo hi svanimitte sati / gamiSyati, Aganteti - pUrvasya vaikalpikatvAt pakSe 5 pravarteta, tatrAdyatanau sAmAnyato bhUtArthAd dhAtovihiteti / bhaviSyantI zvastanI ca kSipramAzu tvaritamaraM zIghra - 40 sotsargaH, hyastanIparokSe tadapavAdabhUte, tatra yadi parokSa- mete siddhAntamadhyeSyAmahe iti- atra kSiprArthI upapadetvenAnadyatanatvena ca saha bhUtatvAtidezaH syAt syAt 'nena bhaviSyantI / zaGkate - 'kSiprArthe na' iti vaktavye tayornimittaM na tu tathAtidizyata iti nimittAbhAvAt / iti zrayamAzaya: - AzaMsAviSaye evAyamapi yogaH pravartate, te na staH / padakRtyaM pRcchati- AzaMsya iti kimiti, | AzaMsAviSayazca bhaviSyatkAlika eveti pUrvasUtre samupa10 uttarayati - upAdhyAya AgamiSyati tarkamadhyeSyate / pAditam, tathA ca kSiprArthe upapade pUrvoktaM na bhavatIti 45 maMtra: iti - atropAdhyAyAgamanaM yadyapyanAgataM tathApi nA- kathite bhaviSyatkAlikI bhaviSyantI syAdeveti bhaviSyazaMsAviSayaH, tadAgamanasya nizcitatvena vivakSitatvAt / ntIvacanaM vyartham, kSiprArthena, AzaMsArthe saptamIti pRthak tathA cAtrApi bhUtavada vartamAnavad vA pratyayo mAstviti | pRthak vAkyArthaH sampAdanIyastathA ca lAghavamiti / AzaMsya ityuktam / / 5.4.2. // yadyapi padagauravasya yogavibhAgena parihAraH kriyate, tathApi padagauravAd yogavibhAgo garIyAniti nyAyAnAdareNa zaGkA 50 bodhyA / zvastanIviSaye'pi bhaviSyantI yathA syAditi, ayamAzaya:- bhaviSyatkAlo dvidhA'dya tano'nadyatanazrca, tathA ca yatrAnadyatanatvena sa vivakSyate tatra kSiprArtha na' ityanena bhUtavad vartamAnavat pratyayAnAM nivartane'pi zvastanI syAt tasyA vizeSavihitatvenApavAdasvAt / 55 pratipadoktatayA tadvidhAne hi sA pUrvavihitAM zvastanIM bAdhata iti tatrApi bhaviSyantyeva bhavatIti / tadevodAharatiupAdhyAyazvecchvaH zIghramAgamiSyati, ete zvaH zIghramadhyeSyAmahe iti- atrAnadyatanabhaviSyatkAle'pi zvastanIM prabAdhya bhaviSyantI jAtetyarthaH / ete zvaH kSi-60 pramadhyeSyAmahe iti- atra kSiprArthayoge'nena bhaviSyanto / athAzaMsArthe upapade udAharaNAvasara ityAha- AzaMsArthe khalvapIti / upAdhyAyazvedAgacchati Agamat itiatra pUrvasUtreNa vartamAnA bhadyatanI ca tasya vaikalpikatvAt pakSe -- adyatana bhaviSyati bhaviSyantyAm Agami - 65 dhyatIti / anadyatanabhaviSyati ca zvastanyAm-Aganteti / AzaMse'vakalpaye sambhAvaye, yukto'dhIyIyeti- atrAzaMsArthayoge'nena saptamyAmadhIyIyeti / 'AzaMse' ityAdI tu nisagaMjA vartamAnA jJeyA vartamAnakAlavRttitvAdAzaMsAyAH / nanu kSipravAcini AzaMsAvAcini copapade kayA 70 vibhaktyA bhavitavyamubhayorapi nimittasadbhAvAt paryAyegobhayorapi vidhAnasya prAptatvAdityAzaGkAyAmAha - dvayo ! | 15 246 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane panavamo'dhyAyaH / kSiprA''zaMsArthayorbhaviSyantI- saptamyau / 5. 4. 3. / / ta0 pra0- ziprAya AzaMsAyeM copapade AzaMsye'rthe vartamAnAt dhAtoryathAsaMkhyaM bhaviSyantI-saptamyau vibhaktI bhavataH / bhUtavaccetyasyApavAdaH / upAdhyAyazvedAgacchati 20 Agamat AgamiSyati AgantA, kSipramAzu tvaritamaraM zIghramete siddhAntamadhyeSyAmahe / kSiprArthe neti vaktavye bhaviSyantIvacanaM zvastanIviSaye'pi bhaviSyantI yathA syAvizyevamartham / upAdhyAyazcecchvaH zIghramAgamiSyati ete zraH kSipramadhyeSyAmahe / AzaMsArthe khalvapi - upAdhyAya25 zvedAgacchati Agamat AgamiSyati AgantA vA AzaMse'vakalpaye saMbhAvaye yukto'dhIyoya / dvayorupapadayoH saptamyeva bhavati zabdataH paratvAt- AzaMse kSipramadhIyIya ||3|| ! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kSiprA0 / yathAsaMkhya 30 miti- kSitrAyeM bhaviSyantI, AzaMsAvAcini copapade stanItyarthaH / atha kSiprArthI AzaMsArthe copapade AzaMsya evArthe vartamAnAda dhAtorbhaviSyantI-saptamyo vidhIyete, satrAzaMsyasya bhaviSyatvAt bhaviSyantI siddhaiva, "vidhinimantraNA 0" [ 5. 4. 28 ] iti saptamyapi prArthanA 35 rUpatvAda, kimarthamidamucyate ityAha- mRtavaccetyasyA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 4 ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte rupapadayoH saptamyeva bhavatIti tatra mulamAha- zabdataH paratvAditi ayamAzaya:- paratvaM hi zabdarUpeSu sUtreSu parakAloccaritattrameva, asti ca kSiprArthakazabdAt parakAle AzaMsArthaka zabdasya, bhaviSyantIzabdAt parakAle ca saptamIzabdasyoccaritatvamiti / na caikayoge pUrvatvaparatvAbhAva iti kiJcidAcAryavacanaM pramANam / etaca "kSipravacane luT" [ 3. 3. 113. ] iti sUtre bhASye'pyuktam, tatra yadyapi pRthageva sUtram "AzaMsAvacane liG" [ 3. 3. 134. ] iti, tathApi tatra kA vyavastheti zaGkitam, 10 evamevottaritaM ca / / 5. 4. 3. / / 15 saMbhAvane siddhavat / 5. 4. 4. / / ta0 pra0- hetoH zaktizraddhAnaM saMbhAvanam, tasmin viSaye'siddhespi vastuni siddhavat pratyayA bhavanti / samaye cet prayatno'bhUt, udabhUvan vibhUtayaH / ithe cenmAdhavo'varSIt, samapatsata zAlayaH // jAtazcAyaM mukhenduzcet, bhRkuTipraNayI gunaH / gataM ca vasudevasya kulaM nAmAvazeSatAm // 14 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sambhA0 / sambhAvanaM vyAcaSTe - hetoH zakti zraddhAnamiti - kAraNe kAryotpA20 danazaktavizvAsa iti bhAvaH, yathA kAraNamidamupapannaM tathA vijJApana kArya mapyupapannameveti nizcayanamiti tatra kAraNe sati kAryaM kadAcinnApi bhavati, yathA tRNAdisamavadhAne'pi candrakAntamaNipratibaddhena vahninA dAho na janyate kintu sarvadA tantra nizcitaM yad virodhikA raNamAyAmyatyeveti, 25 kAraNadarzane kAryasiddhiH sambhAvyata eva / tasmin viSaye iti sambhAvane viSayabhUte satItyarthaH / samaye cet prayatno'bhUt udabhUvan vibhUtayaH iti yadyapi prayatnasyApyaniSpannatvameveti kAraNasattApyanizcitA tathApi kAraNasyApi kAraNe sati kAraNasyApi sampannatvaM sambhA 30 vyate, prayatnakAraNabhUtAyA icchAyAH sattvena prayatnasthApi sampannatvena sambhAvanA / tathA ca vibhUtyudbhave kAraNabhUtasyaprayatnasya vibhUtyudbhAvane vizvAsa iha prayokuvivakSita iti / evam iSe cenmAdhavo'varSIt samapatsata zAlayaH iti- iSe Azvine mAsi / atrApi zAlisampa35 nihetubhUtAyA vRSTeH sattve zAlisampattinizciteti vivakSA / 247 jAtazcAyaM mukhenduzcet, bhRkuTipraNayI punariti- dhruvaH kauTilyena saMcAraNazIlojyaM gopIsambandhI mukhendurjAtazvet mukhendo pUrva sattve'pi tatra bAlyAd bhrukuTi praNayitvaM nAsIt, samprati sati tAruNye tadviSayatvenAsya janmAntarasampattiriva vivakSitA, tatsampattau ca vasudevakulasya nA- 40 mazeSatA'pi sampannaiva vasudevakulaM hi vAsudevamAtrAyattam, sa ca tanmukhendunighna iti tato'sya viratyasambhavena, kaH kulaM dhArayiSyati taducitakRtyaMriti nAmamAtramevAvaziSTaM mantavyamiti bhAvaH / tathA ca sarvatrAsiddhe'pi vastuni kAraNasampattyA siddhavatkRtyavivakSite bhUtavat pratyayA udAhRtAH / 45 pANinIye ca nedaM sUtraM kRtam, tatretthaM zaGkAsamAdhI bhASye [ 3. 3. 133. ] dRzyete - " aniSpanne niSpannazabda: ziSyo'niSpannatvAt / aniSpanne niSpannazabdaH zivya:- zAsitavyaH / kiM kAraNam ? aniSpannatvAt / devaved vRSTI niSpannAH zAlayaH / tatra bhavitavyaM sampatsyante 50 zAlaya' iti / siddhaM tu bhaviSyatpratiSedhAt / siddhametat / katham ? bhaviSyatpratiSedhAt / yalloko bhaviSyadvAcinaH zabdasya prayogaM na mRSyati / kazcidAha 'devad vRSTaH sampatsyante zAlayaH' iti / sa ucyate 'maivaM vocaH, sampanAH zAlaya ityevaM brUhi " / ayamAzaya:- lokasyAyaM svabhAva eva yat kAraNasampattI kArya sampannameva na ca tatra sandehaviSayIbhUtaM bhaviSyatkAlaprayogaM sahate / tathA caM lokata evAtra siddhavat prayogaH siddha iti nAvazyakatA niSpannazabdopapattye vacanasyeti / yadi lokavyavahAreNaiva zAstrIyaM prayojanamevaM 60 pratyAkhyAyeta kRtaM zAstreNa, azAstrajJo'pi loko yathAruci vyavahRtya svAbhiprAyaM prakaTayatyeva tatra hi zAstreNa sAdhutvAnvAkhyAnaM kriyate evaM kartavyamevaM neti, tadarthaM ca vacanasyAvazyakateti zaGkAM manasi saMbhAvya samAdhAnAntaramAha bhASyakAra: 55 65 " hetubhUtakAlasamprekSitatvAd vA / hetubhUtakAla saMprekSitazvAd vA punaH siddhametat / hetubhUtakAlaM varSa, varSakAlA ca kriyA / yadi tahi niSpanno'rthaH kiM niSpanna kAryANi na kriyante ? / kAni ? bhojanAdIni / anyadidAnImetaducyate - ki niSpanna kAryANi na kriyanta iti / yat tu 70 tanniSpanno'rtho na niSpanna iti sa niSpanno'rthaH / avazyaM khalvapi koggateSvapi zAliSvavahananAdIni pratIkSyANi / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 zrIsiddhahemacandrazabdAmuzAvane pazcamo'dhyAyaH / [ pA0 4, sU0 5 ] evamihApi niSpanno'rtho'vazyaM tu jananAdIni pratIkSyANi" / ayamAzaya:- 'devazced vRSTaH sampannAH zAlayaH' ityAdI kAraNasambandhI kAlaH kAraNAntarAbhAvapratipAdanAya kA 5 ryasya vyavasthApyate / hetubhUtavarSAderyaH kAlaH sa eva zAli tayA sAmagrItvagrahe nizcite'smAbhirapi tadvayavahAraM dRSTvA tathAnumAnasya kartuM zakyasvAt / tathA cAvazyaM bhAvitvena kAryotpattAvanumitAyAM taMtra kAlAropeNa bhUtaprayoge'pi 40 sthUlarUpeNAbhivyaktijananottarameva kriyAkAritvamiti bhA vaH / svamate cAsyaiva laukikavyavahArasya sAdhutvAnumataye sampattirUpakAryasya saMprekSitaH kAraNasyaiva kAryarUpatayA / 'vyAkhyAnAd varaM karaNam' iti nyAyena vacanamevAhatamiti vivakSitatvAt, kAryakAraNayorabhedAdhyavasAnAccAsya saMga- / / 5. 4. 4. / tiH / etadeva bhASye bhaGgayantareNa pratipAditaM - hetubhUtakAlaM varSamityAdinA hetubhUtasya meghAderyaH kAlaH, vRSTe: 10 kAraNaM meghaH, sa ca bhUtakAlikastasya yaH kAlaH sa eva nA'nadyatanaH prabandhA''sattyoH / 5. 4. 5. / / 45 ta0 pra0- prabandhaH sAtatyam, AsattiH sAmIpyam, taca kAlataH, sajAtIyena kAlenAvyavahitakAlateti yAvat / dhAtvarthasya prabandhe Asattau ca gamyamAnAyAM dhAtoranadyatanavihitaH pratyayo na bhavati / bhUtAnadyatane hyastanI bhaviSyadanadyatane ca zvastanI vihitA tayoH pratiSeSaH / 50 yAvajjIvaM bhRzamannamadAt, yAvajjIvaM bhRzamanaM dattavAn, yAvajjIvaM bhRzamanaM dAsyati; yAvajjIvaM yukto'dhyApipat, yAvajjIvaM yukto'dhyApayiSyati | Asattau khalvapi - yeyaM 'paurNamAsyatikrAntA etasyAM jinamahaH prAvatiSTa, pravRttaH / / yeyaM paurNamAsyAgAminI asyAM jinamahaH pravartiSyate 155 dvau pratiSedhI yathAprAsasyAbhyanujJAnAya / kecittu - na tannimittakaM kAryaM bhavatyeva kizcit kAryaM prati bahUnAM / anadyatanavizeSavihitAnAmapi parokSAdInAM pratiSedhami cchanti // 5 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- nAnadya0 1 padArthamAha prabandhaH sAtatyamiti - pravRtto'nivRtto bandha: 60 kAryakAraNaprakriyA, tathA ca kriyAyAH sAtatyaM prAramyAnivRttatvaM prabandhazabdenocyata iti bhAva: / AGpUrvasya saderavyavahitatvamarthaH, tadAha- AsattiH sAmIpyamiti / kAraNAnAmAvazyakatvAt / kAryasya kAraNarUpatayA'vyavasAnAt tasya tena rUpeNa sattve'pi jananAdyapekSA- abhivyaktyapekSA'styeva / etaduktaM bhavati vidyamAno'pyartho 25 'nabhivyakto'rthakriyAM na karoti, gRhe ghaTaH sannapi pradIpa prakAzAdinA'bhivyakta eva kAryAyopayujyate, na caitAvatA tasyAsatvam, kAraNasAmagryA kAryotpAdAnumAnAt / sthUlena rUpeNAbhivyakto'rthakriyAM sampAdayati, na kevalaM ! sAmIpyaM hi dvidhA bhavati - dezataH kAlataca tatra kuto * sthUlarUpAbhivyaktirevApekSitA, sthUlatayA'bhivyaktAnyapi / grahaNamityAha - taca kAlataH iti / kutaH punaH sAmA- 65 30 sasyAni koSThagatAni na bhojanAdikAryaM nirvartayitumalaM nyoktena kAlasambandhina evaM sAmIpyasyagrahaNaM labhyate ? bhavanti, avaghAtapAkAdInyapekSanta eva 1 evamiha / "satsAmIpye 0" ityata Arabhya prAyikatvAdasya prakaraNasya, sampannA api vrIhayaH kAryasampAdanAya sthUlAmabhivyaktimape / etadapi kutaH ? sadAdizabdAnAM kAlazabdatvAt / api ca kSanta iti / na ca kAryaniSpattisamadhigamyaM sAmagrItvaM / hyastanI zvastanyoH pratiSeghaH, te ca kAlavihate, ato yatra sAmagrIniSpatyA ca kAryAnumAnamityanyo'nyAzrayasattvena hi te tatra tatsambandhenaiva kAlataH sAmIpyamihAzrIyate 70 OM kathamiha vRSTisAmagrIsattvena kAryavRSTadhanumAnaM tadanumAne / iti vijJAyate / kAlasyendriyAgocaratayA vyavahitAvyavahitasvayorjJAtumazakyatayA sAmIpyaM kathaM jJeyamiti cet ? atrAha - sajAtIyena kAlenAvyavahitakAlateti ca sasya sampattyanumAnamiti cet ? vRddhaparamparayA sAmagrItvagrahAt / vRddhaiH pUrvapUrvaMtarakAraNeSu kAryakAritvasya dRSTa vRSTeH sasyasampatteH kAraNabhUtAyAH kAlaH, varSasya ca yaH sa eva sasya niSpattikriyAyAH / ayamatra niSkarSa:- meghaM dRSTva vedRzaH prayogaH kriyate, tathA ca vRSTerapi tatrAniSpannatvameva, evaM ca meghakAla eva vRSTiviSaye prayujyate megha15 syAvazyaM dRSTipradatvasambhAvanayA / tathA ca dRSTI samAyAtA bhUtakAlatA tatkAyeM sampattAvapi prayujyata iti nyAyasaMgata evAyamartha iti nAtra zAstreNAtidezApekSeti / atrApara: zaGkate - yadi niSpatro'rthaH zAlirUpa iti manyate tahi ! nimittakAni bhojanAdIni kAryANi kuto na kriyanta 20 iti / atrocyate-- kasyacid vastuno vidyamAnatvamAtreNa Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA04, sU0 5.] kalikAlasarvajJadhIhemacandrasUribhagavatpraNote 249 vyavadhAnaM hi sajAtIyenaiva vivakSitam, avyavahitadina- ! dedvitIyaH" [ 4. 1. 4. ] iti pItyetasya dvitve "sva. miti kathanena hi dinAntareNAvyavadhAnameva gamyate, na tu rAdestAsu" [4. 4. 31. ] ityAdyasvaravRddhau "NeravarSAntareNa vyavadhAnamasambhavAta, yathA 'yAvajjIvaM loka- niTi" [ 4. 3. 83. ] iti Nilope ca- adhyApipat, 40 hitaM caret' ityukte nAvazyakaM svazarIrasambandhikAryaM / atrAnadyatanabhUte'pi zastanI na bhavati / yAvaddhIvaM 5 kurvastasya vidherullaGghayitA gamyate, api tu lokasambandhi- / yukto'dhyApayiSyatIti- atra bhaviSyadanadyatane'pi zvakriyAnta reNAvyavahitameva hitAcaraNaM bodhyate, tadullA- | stanI na bhavati / athAsattAbudAharaNAvasara iti darzayatiyitaiva vidherullaGghako bhavapi, tathehApi sajAtIyena kAle- | Asatto khatvapIti / yeyaM paurNamAsyatikrAntA etanevAvyavadhAnaM sAmIpyazabdena pratipAdya miti bhAvaH / / syAM jinamahaH prAtiSTa, pravRttaH iti-- porNamAsyanta-45 gsa kAlamAtreNa vyavadhAne gRhyamANe 'yeyaM paurNamAsyati- reNAvyavahitA yA paurNamAsI tAmadhikRtyademuktam, sA hi 10 krAntA tasyAM jinamahaH prAvatiSTa' ityevamAdAvadAraNe sA- / yadya pyamAvAsyayA'nyAbhizca tithibhiyaM vahitA tathApi tu. mIpyaM na syAta, amAvAsyayA'nyAbhizca tithibhiyaMvadhA- / lyajAtIyena paurNamAsyAsyena kAlenAvyavahitatvAt sAnAt, 'tasmAt samAnajAtIyena vyavadhAnamAzrIyate / mIpyaM nAtivartate / "vRtaGka bartane" prapUdito'dyatanIte anadyatanasya pratiSedha ihoktaH, anadyatanazca dvividha: kAlo sici iTi guNe aTi Satve ca-prAvatiSTa, kte tu-pravRttaH,50 bhUto bhaviSyaMzva, tatra kutra kasya prAptirAsIda yA prati- ! Udittvena ktvi vedatvAt "veTo'pataH" [ 4. 4. 62. 1 15 Sidhyata iti sphorayati-bhUtAnadyatane zastanItyAdinA, iti ktasyeT na / atra satyapi bhUtAnadyatane hyastanI na tathA ca sAmAnyato bhUtakAle vihitA'dya tanI, sAmAnyato bhavati / yeyaM paurNamAsyAgAminI asyAM jinamahaH bhaviSyatkAle vihitA bhaviSyantI ca bhvtH| bhUtamUdA-pratiSyate iti- atra bhaviSyadanadyatane'pi na zvastanI, harati- yAvajjIvaM bhRzamannamadAditi- dAdhAtoradya- "mamlu gato" ApUrvAdataH "Azca Nit" [ uNA065 tanyAM sici "pibatidAbhUstha:0" [ 4. 3. 66. ] iti 620.] iti ini gamyAdittvAd bhaviSyati- AgAmi. 20 tasya lope 'adAt' iti, atra cAnnadAnasya jIvanAntarga- nIti / nanu na adyatano'nadyatanastasya pratiSedha iti dvayo tavarSAdikAlasamakAlAvyavahitatvaM gamyam, na tu sarvakArya- niSedhayorupAdAnaM vyarthamiti zaGkA, atrAha-dvau pratiparityAgapUrvakamatadAnamAtraparatvamasambhavAt, evamanyatrA- bedhau yathAprAptasyAbhyanujJAnAyeti- 'adyatana' ityukto pi yojyam / avetthaM laghunyAse- yAvantaM kAlaM jIvyate / hi vartamAnApi syAt, sA'pyadyatane bhavati, 'anadyatano 60 bhAve "yAvato vindajIvaH" [5. 4. 55. ] [ityam ' ityuktau hi yatravAnadyatanayogyatA sa eva bhavati, sA 25 yAvacchabdAt "kAlAdhva." [2.2.42. 1 iti vA / yogyatA ca bhUtakAlike bhaviSyatkAlike ceti tatkAli dvitIyA, yAvajjIvaMzabdAt tu prathamAsiH, yAvajjIvaM : kAveva pratyayo bhavato na vartamAnA tayoreva prAptatvAt / yAvad vartate tAvad ddaatiityrthH|" evaM-yAvajjIvaM ayaM bhAva:- nAnena kiJcida vidhIyate, kevalamanadyatanabhRzamanna dattavAniti- atrAnadyatane bhUte kartari kta- pratyayAnAM pratiSedhaH kriyate, teSu pratiSiddheSu svaireva vAkya-65 vatuH, tasmin pare "dat" [4. 4. 10. ] iti dAdhA- vidhAyakairadyatanyAdaya utsargAH sve sve kAle'pavAdanirmakte 30 tordatAdeze sau dattavAniti, ubhayatra na hstnii| bhavi- bhavanti, ato yathAprAptAbhyanujJApanAya pratiSedhadvayamucya dhyadanadyatane bhaviSyantyAM-yAvajjIvaM bhRzamannaM dAsyaH iti / kayaTAdimatamAha- kecit tu anadyatanavizeSatIti-atra na zvaslanI / dhAtvantaramudAharati-yAvajjIvaM vihitAnAmapi parokSAdInAM pratiSedhamicchantIti, yukto'dhyApipat iti- "iMka adhyayane" nityamadhi-; tathAhi- "nAnadyatanavat kriyAprabandhasAmIpyayoH" [ 3. 70 pUrvo'yam, adhIyAnaM prAyukteti Nau "NI krIjIGaH" [4. 3. 135. ] sUtre tenoktam- "pratiSedhopAdAne tu vatka35 2. 10.] ityAtve "ati0" [ 4. 2. 21. J iti po raNamanadyatanavizeSavihitAnAmapi pratiSedhArtham, anyathA "calyAhArArtheG" [ 3. 3.108.] iti parasmaipade- vatkaraNamanarthakaM syAt, nAnadyatana ityeva brUyAta, tena 'dyatanyAM "Ni-zri0" [ 3. 4. 58. ] iti De' svarA- / "parokSe liT [ parokSA ]" [ 3. 2. 115. ] "ha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA0 4, sU.1.] zazvatorlaG ca [zastanI parokSA ca]" [3. 2. 116.] ' tayopAdAnam, tadAha- dezasyArvAgbhAge iti- vaktAraM "laT sme [ vartamAnA " [ 3.2.118. "puri prati aktvimavadheH pUrvabhAgasyaiva / aprabandhArthamanAluG cAsme [ adyatanI " [ 3. 2. 122. ] ityeta- sattyartha ca vacanamiti- na ca bhaviSyati dezasyAvadhA sUtravihitA api pratyayAH pratiSidhyante" iti / kintu vupapade dezasyAgbhiAga eva syAditi sUtrArthasya sattvena 40 5 navInAstu tana manyante, tathAhi nAgezenoktamudyote- "paraM 'aprabandhArthamanAsattyarthaM vacanam' iti nocitamiti vAtvatra mAnaM cintyam, bhASye laGlUTorevopakrame uktariti / cyam, vidhiniyamasambhave vidheraiva jyAyastvamiti nyAyena ayamAzaya:- bhASye 'nAnadyatanavatpratiSedhe laGalUTo: prati-! tatrApi kiyAprabandhasattve Asattau ca satyAM pUrvaNava SedhaH' iti kathanena liTa: [parokSAyAH ] parityaktatvAt / siddherityAzayAt / tathA cAprabandhArthamityAdi sAdhUkta sA svaviSaye bhaviSyatyeveti kaiyaToktaviSaye ki mAnamiti ! miti / pUrvasUtrato nAnadyatana iti vartate, anadyatanavi-45 10 cintAviSayaH / svamate'nadyatanazabdamAtreNa sAmAnyato hitaH pratyayo dvividho hastanI zvastanI ca, taha zvasta vihitAnAmeva pratiSedhaH, parokSA ca parokSabhUtAnadyatane nyA eva niSedha iti sopapattikaM darzayati-yadyapyanadyavihiteti vizeSavihitA, taniSedho na bhavatIti sva tana iti prakRtaM tathApIha 'eSyati' iti vacanAta viSaye sA syAdeva / ata eva ca ktAdInAmapi na prati- zvastanyA eva niSedhaH iti- bhUtavihitatayA hastanyA Sedho bhavati, te'pi yadyapyanadyatane dRSTAstathApi anadyatana' : biSaya eva nAstIti bhAvaH / udAharati- yo'yamadhvA 60 15 zabdamAtreNa vidhAnAbhAvAt teSAM pratiSedhabahirbhAvAt / gantavya A zatruJjayAt tasya yadavaraM valabhyAstatra itthaM ca sarvamupapanna miti / / 5.4. 5. // dvirodanaM bhokSyAmahe, dviH saktUn pAsyAmaH iti zatruskhayAvadhikamArgasya yadavaraM valamyAH sakAzAt tatraeSyatyavadhau deshsthaa'gbhiaage| 5. 4. 6. / / / tyAdyarthaH, valamyAH pUrvamiti yAvadityAdikrameNa prayogArthA ta0pra0-dezasya yo'vadhistadvAcinyupapade dezasyavA / vyAkhyeyAH, "bhuja pAlanAbhyavahArayoH" "bhunajo'trANe"55 rvAgmAge ya eNyannarthastatra vartamAnAda dhAtoramadyatanavi- / / 3. 3. 37. ] ityAtmanepade bhaviSyantyAH syAmahe20 hitaH pratyayo na bhavati / aprabandhArthamanAsatyartha ca 4. pratyaye jasya "cajaH kagam" [2.1.86.] iti gatve vcnm| yadyappanadyatana iti prakRta tyaaphinnytiiti| "adhokhe pra."61.3.50.1 iti gasya katve "nAvacanAt zvastanyA eva niSedhaH / yo'yamadhvA gantavya A myantasthA0" [ 2. 3. 15. ] iti sasya Satve ca-- bhozatruayAt tasya yadavaraM valamyAstatra dvirodanaM bhokSyAmahe, kSyAmahe iti, "pAM pAne" ato bhaviSyantyAH syA-60 dviH saktUna paasyaamH| yo'yamadhvA gantavya A pATali-! - masi- pAsyAmaH iti, dviriti sucpratyayAntam, dvau 25 putrAta sasya yadavaramadhaM [ kauzAmbyA: ] tatrodanaM bho- : vArAviti tadarthaH / gantavya ityanena bhaviSyatkAlatA dhyAmahe / eSyatIti kim ? yo'yamadhvAtikrAnta A zatru kA darzayati, tasya yadavaramityanenAdhvano vibhAgam, dvirityaayAt tasya yadavaraM valabhyAstatra yuktA dviradhyamahi, hiH 8. nenApi kriyAprabandhAbhAvam / udAharaNAntaramAha-yo'saktUnapibAma / avadhAviti kim ? yo'yamadhvA nirava / / yamadhvA gantavya A pATaliputrAt tasya yadavaramadhaM 65 dhiko gantavyastasya yadavaraM valabhyAstatra dvirodanaM bhoktA- , - [ kauzAmbyAH ] tatraudanaM bhokSyAmahe iti / padakRtyaM 30 smahe, dviH saktUn paataasmH| arvAgbhAga iti kim ? pRcchati- evyatIti kimiti, uttarayati- yo'yamayo'yamadhvA gantavya A zatrujayAt tasya yat paraM valabhyA * dhvA'tikrAnta A zatruJjayAt tasya yadavaraM valabhyAstatra dvirodanaM bhoktAsmahe, dviH saktUna pAtAsmaH // 6 // .... statra yuktA dviradhyamahiH, dviH saktUnapibAma itiza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-eSya0 / padAni atikrAnta ityanena bhUtakAlatAM darzayatIti bhaviSyattvA-70 yathAnyAyaM saMyojya sUtra vyAkhyAti- dezasya yo'vadhi- / bhAvAnnAsya pravRttiH, "iMka adhyayane" ityato hyastanyA 35rityaadinaa| 'dezasya' iti padasya dehalIdIpakanyAyena / mahipratyaye- adhyamahi, "pAM pAne" ityato hastanyA 'avadhI, arvAgbhAge' iti padAbhyAM sambandhAya madhyastha- mapratyaye "zrauti" [ 4.2.108.7 iti pibAdeze- . Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 7. apivAma / punaH pRcchati - avadhAviti kimiti, uttarayati - yogyamadhvA niravadhiko gantavyastasya yadavaraM valabhyAstatra dvirodanaM bhoktAsmahe, dviH saktUn pAtAsmaH iti - niravadhika ityanenAvaberabhAvaH 5 spaSTa evetyasyApravRttau zvastanI / pRcchati - arvAgbhAga iti kimiti, yo'yamadhvA gantavya A zatruJjayAt tasya yat paraM valabhyAstatra dvirodanaM bhoktAsmahe, dviH saktUn pAtAsmaH iti -- atra yat paramityanenArvA bhAgAbhAvaH spaSTa eva / / 5. 4. 6. It kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte margyaM0" [7. 3. 67.] ityadantadvandva nipAtanam, "puNyaH sicayanikAyarAtra vRtrA:" [liGgAnu0 ] iti kRtasamAsAnto rAtrizabdaH puMsIti puMliGgatvam, teSAmaho rAtrANAm / yo'yamAgAmI saMvatsarastasya yadavaramAgrAhaNyAstatra 40 | jinapUjAM kariSyAmo'tithibhyo dAnaM dAsyAmahe itiagraM hAyanasyeti dvitricatuSpUraNa0" iti samAsaH, "pUrvapadasthA0" [ 2. 3. 64 ] iti Natve, agrahAyaNameva prajJAditvAdaNi GayAm - bhAgrahAyaNI, mArgazIrSAdAramya vatsarapravRtteH, mRgazIrSa pUrNimetyarthaH / atrAnadyatane bhaviSya- 46 tyapi zvastanI na bhavati / anuvRttervyAvatyaM darzayatieSyatItyeva- yo'yaM saMvatsaro'tItastatra yadavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA dviradhyaMmahi iti- atra' 'matIta' ityanena bhUtakAlatA darziteti bhaviSyatvAbhAvAdasyApravRttyA bhUtAnadyatane hyastanyAmadhya mahIti / punastadeva darza- 50 yati- avadhAvityeva - yo'yamAgAmI niravadhikaH kAlastatra yadavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA adhyetAsmahe iti - atrAvaSairabhAvAdasyApravRttyA bhaviSyadanayata zvastanyAmadhyetAsmahe iti / arvAgbhAga ityeva- parasmin vibhASA vakSyate iti parasUtreNa vikalpena 55 niSedha iti / padakRtyaM pRcchati - anahorAtrANAmiti kiMmiti- yatrAhaH zabdo rAtrizabdo vA prayujyate tatrAhorAtratvam / uttarayati- yo'yaM mAsa AgAmI tasya yo'vara iti pratyudAharaNatrayeNa trividhe'pyahorAtrasambandhe mA bhUditi - ahorAtrANAmityatra na karmaNi 60 SaSThI 'ahorAtrakarmake vibhAge' ityathikA, api tu sambandhasAmAnye SaSThI, tena yadA'horAtrANAmanyena kAlena vibhAgaH, anyasya vA'horAtraH, ahorAtrANAM vA'horAtraH sarvathA pratiSedhaH phalito bhavati, tatra 'yo'yaM mAsa AgAmI tasya yo'varaH paJcadazarAtrastatra yuktA dvi- 65 radhyetAsmahe' iti prathame pratyudAharaNaM zabdAntaravAcyasya kAlasyAhorAtravibhAgaH, 'yo'yaM trizadrAtra AgAmI tasya yo'varo'rdhamAsastatra dvirodanaM bhoktAsmahe' iti dvitIye ahorAtravAcyasya zabdAntaravAcyena kAlena vibhAgaH, 'yo'yaM trizadrAtra AgAmI tasya yo'varaH 70 paJcadazarAtrastatra dviH saktUn pAtAsmaH' iti tRtIye za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kAlasyA0 / pUrvasUtraM 'sampUrNa manuvartate 'dezasya' itivarjam tathA ca yo'rtho 30 niSpannastamAha- kAlasya yo'vadhirityAdinA / pUrva *kasyaiva SaSThayantasya sattvena tasyaivobhayatrAnvayaH kRtaH, iha ca SaSThIdvayaM zrUyata ityarvAgbhAgasyAnahorAtrANAmityanena sambandhI mA jJAyati bodhanAyAha- kAlasyaivArvAgbhAge iti / anahorAtrANAmityasya paryudAsaparatayA vyAkhyA 35 namAha - na cet so'rvAgbhAgo'horAtrANAM sambandhI ahorAtravAcyasya kAlasyAhorAtravAcyakAlena vibhAgaH / bhavatIti - ahAni ca rAtrayazva- ahorAtrA: "RksA | nanu yadi vacanamahorAtrapratiSedhArthamevaM sati yogavibhAgo 10 kAlasyA'nahorAtrANAm / 5. 4. 7. // ta0 pra0- kAlasya yo'vadhistadvAcinyupapade kAlasvAvagbhAge ya eSyannarthastatra vartamAnAd dhAtoranAtanavihitaH pratyayo na bhavati / anahorAtrANAM na cet so'rvAgbhAgo'horAtrANAM saMbandhI bhavati / yo'yamAgAmI 15 saMvatsarastasya yavavaram AgrahAyaNyAstatra jinapUjAM kari 251 ghyAmo'tithibhyo dAnaM dAsyAmahe / eSyatItyeva- yo'yaM saMvatsaro'tItastatra padavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA dviradhyaimahi | avadhAvityeva - yo'yamAgAmI niravadhika: kAlastatra yadavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA adhyetAsmahe / 20 arvAgbhAga ityeva - parasmin vibhASA vakSyate / anaho rAtrANAmiti kim ? yo'yaM mAsa AgAmI tasya yo'varaH pazcadazarAtraztatra yuktA dviradhyetAsmahe, yo'yaM vizavAtra AgAmI tasya yosvaro'rdhamAsastatra dvirodanaM bhoktAsmahe / aisi ftrazadrAtra AgAmI tasya yo'varaH paJcadazarAtrastatra 25 dviH saktUn pAtAsma iti trividhe'pyahorAsaMbandhe mA mUt / yogavibhAga utarArthaH / bahuvacanaM kAlasyeti sAmAnAdhikaraNyabhramanirAsArtham // 7 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 zrI siddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 4, sU0 8-6. ] naryakaH, pUrvasUtra eva hi pratiSedho vaktavyaH, sa ca sAma- vagbhiAge' iti padadvayavarja pUrvastradvayamanuvartate, tathA ca yAt kAlavibhAgasyaiva pratiSedho vijJAsyate na deza- yo'rtha upapannastamAha- kAlasya yo'vadhirityAdinA / vibhAgasya, mahi dezavibhAgasyAhorAtraiH saha sambandho- pUrvasUtrayoH prabandhAsattivivakSAyAmapravRttiH "eSyati." 'stItyata Aha-yogavibhAga uttarArthaH iti- "pare ityAdisUtre tadarthasyoktatvAta, asya ca vikalpavidhAyaka- 40 5 vA" iti sUtraM kAlasyaiva parasmin vibhAge pravartatA, na : tvena vizeSavidhitvAt prabandhAsattivivakSAyAmapi pravRtti. dezasyetyetadartha pRthaga yogaH, anyathA sampUrNasya pUrvayoga- . rityAha-prabandhAsattivivakSAyAmityAdinA, spaSTAni sahitasyAsya sUtrasyottaratrAnuvRttyApattau dezaviSayakabi. udAharaNAdIni / / 5. 4.8. / / bhAge'pi tatpravRttiH syaadev| sambandhasAmAnye ekavacana---- SaSThayApi nirdeze uktArthalAbhasambhave'nahorAtrANAmiti ! saptamyarthe kriyAtipattau kriyAtipattiH 10 bahuvacanasya vaiyarthyamAzaGghaya samAdhatte-bahuvacanaM kAla / 5. 4. 6. // syeti sAmAnAdhikaraNyabhramanirAsArthamiti, tathA ta0pra0- saptamyA aryoM nimittaM hetu-phalakathanAdicAhorAtrabhinnakAlasya yo'vadhirityAdirUpeNa sUtrArthaH, kA sAmagrI / kutazcid vaiguNyAt kriyAyA atipatanamanaevaM ca yo'yamAgAmItyAdiprathame pratyudAharaNe'horAtra- bhinirvatti:- kriyAtipattiH, tasyAM satyAmeSyatyarthe vartabhinnasyaiva kAlasyAvadhiriti tasyAgbhiAge sUtreNa niSedha: mAnAt dhAtoH saptamya kriyAtipattivibhaktirbhavati / 15 syAdeva, bahuvacanena ca tayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprati- dakSiNena cedayAsyanna zakaTaM paryAbhaviSyat, yadi kamala-50 pAdanAta, bhinnakrameNa pUrvoktavyAkhyAne samAzrite tatra na kamAhAsyanna zAkaTaM paryAbhaviSyada, atra dakSiNagamana sUtra pravartata iti bhAvaH // 5.4. 7. / / kamalakAhvAnaM ca heturaparyAbhavanaM phalam, tayoH kutazcit pare vA / 5. 4. 8. / / pramANAd bhaviSyantImanaminirvRttimavagamyavaM prayukta / ta0pra0-kAlasya yo'vadhistadvAcinyapapade kAlasyaiva evamamokSyata mavAna ghRtena yadi massamIpamAgamiSyat, sa 65 20 parasmin bhAge'nahorAtrasaMbandhini ya eSyannayastatra varta- yadi gurUnupAsiSyata zAstrAntamagamiSyat // 6 // mAnAt dhAtoranadyatanavihitaH pratyayo vA na bhavati / za0ma0 nyaasaanusndhaanm-spt| 'saptamyartha AgAminaH saMvatsarasthAgrahAyaNyAH parastAt dvi: sUtra- iti vyAkhyAti- saptamyA artho nimittaM hetuphalamadhyeSyAmahe, adhyetAsmahe bA / prabandhAsattivivakSAyAmapi / kayanAdikA sAmagrIti- saptamIpadena na syAdi hyA paratvAdayameva vikalpaH-AgAminaH saMvatsarasyAprahAyaNyAH api tu "yAt, yAtAm, yus" [ 3. 3. 7. ] iti 25 parastAdavicchinnaM sUtramadhyeSyAmahe, adhyetAsmahe vaa| paribhASitA tyAdivibhakti hyA, arthapadena na dhanAdi-60 kAlasyetyeva-A zatruayAd gantavye'sminnadhvani valabhyAH grAhyamapi tu nimittam, "vayaMti hetuphale" [5. 4. parastAt dvirodanaM bhoktaasmhe| prabandhAsatyostu nityaM 25 / iti hetaphalakathane saptamI vidhIyate, Adipadena bhaviSyantI- A zatruayAna gantavye'sminnadhvani valabhyAH "kAmoktAvakaJciti" [5. 4. 26. ] ityAdisUtrokta parastAvavicchinnaM sUtramadhyeSyAmahe / para iti kim ? : saptamInimittasya saMgrahaH / 'kriyAtipattau' iti vyAcaSTe30 agbhiAge pUrveNa nityaM pratiSedhaH / eSyatItyeva- atIte : katazcida vaiguNyAt kriyAyA atipatanamanabhini-65 vatsare parastAvAprahAyaNyAH sUtraM yuktA adhyaimaahi| aba-vattiH kriyAtipattiH, tasyAM satyAmiti, kutazcid dhAvityeva- yo'yamAgAmI niravadhika: kAlastasya yat vaMgaNyAditi- vidhurapratyayopanipAtA kAraNAntaravakaparamANahAyavyAstatra dviradhyetAsmahe / anahorAtrANAmi lyAda vA, kasyApi kriyAsAdhanabhUtasya vastuno vaiguNyaM tyeva-yo'yaM triMzadAtra AgAmI tasya yaH paraH paJcavaza- svakAryasAdhanAkSamatvaM, sAdhanAbhAva eva vA kriyAyAM 35rAtrastatra yuktA adhyetAsmahe // 8 // vaiguNyaM tasmAditi bhASaH, atipatanam- atikramya sva-70 .. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pare vA / 'dezasyA- samayaM patanaM sampattiH / tathA ca yasmin tayA kriyayA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, 010.] kalikAlasarvajJatrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 253 bhavitavyaM tasmin samaye tasyAnabhinivRttirityAyAtam / Syata' iti, atra gurUpAsanaM hetuH, zAstrAntagamanaM phalam / kriyAtipattirityasyArthamAha- kriyAtipattivibhakti-atha 'kriyAtipattI' ityatra kimartha kriyAgrahaNam ? 'saptarbhavatIti- "syat, syatAm, syan0" [ 3. 3. 16. ] , bhyarthe'tipatto kriyAtipattiH' ityetAvad vaktavyam, thA-40 iti paribhASitA syAdivibhaktirbhavatItyarthaH / athodA- | tvadhikArAt vinA'pi kriyAgrahaNena dhAtvarthasyAtipattA5 harati-dakSiNena cedayAsyamna zakaTaM paryAbhaviSyadi-viti vizeSo'rtho labhyate, tato'narthaka kriyAgrahaNamiti ti- "yAMka prApaNe" ityasya 'ayAsyat' iti, paryAG- cet ? na-'saptamyarthe' iti zrUyate, prakRtasya sambandhAcchapUrvasya bhU sattAyAm" ityasya ca 'paryAbhaviSyat' iti / tasya sambandho balavAniti saptamInimittasyaivAtipattiviyadi kamalakamAhAsyAna zakaTaM paryAbhaviSyAditi-jJAyate, tatazca "saptamyatApyobaDhi" [5. 4.21.] iti 45 "haga spardhAzabdayoH" ityasya ApUrvasya 'AhvAsyat' / bADhArthAtipattI saptamI prasajyeta, tasmAt kriyAgrahaNaM 10 iti / prayoge sUtrArtha saGgamayati- atra dakSiNagamanaM kartavyam / / 5. 4. 6. // kamalakAhAnaM ca heturaparyAbhavanaM phalamiti- etena 5. 4. 10. // saptamInimittaM hetuphalabhAvaM darzayati / asakRt prAg dakSi ta0 pra0- bhUte'theM vartamAnAda dhAtoH kriyAtipatto Nagamane kamalakAhvAne ca sati zakaTasyAparyAbhavanaM dRSTvA / | satyAM sakSamya kriyAtipattivibhaktirbhavati / "saptamyUtA-50 bhAvino'pi dakSiNagamanasya kamalakAhvAnasya ca zakaTA 'pyo De" [ 5. 4. 21. ] ityArabhya saptamyarthe'nena 15 paryAbhavanahetutvaM buddhavA, tadatipatti ca-dakSiNagamanasyo | vidhAnam, tataH prAk "votAt prAk" [ 5. 4. 11. ] padrutatvAdinA kamalAhvAnasya dezAntaragamanAdinA, zaka iti vikalpo vkyte| dRSTo mayA bhavataH putro'nnArthI TAparyAbhavanasya ca gurubhAropaNAdinA liGgenAtipattimava caMkramyamANaH, aparazcAtithyarthI, yadi sa tena dRSTo'mavigamya vaktA vAkyaM prayuGke-dakSiNena cedayAsyadityAdi / vyat utAbhovyata apyamokSyata, na tu dRSTo'nyena pathA 65 hetuphalayorAhvAnAparyAbhavanayo bhaviSyatkAlaviSayayoratipa gata iti na bhuktavAn // 10 // 20 tirito vAkyAdavagamyate / etadevAha- kRtazcita pramA-- NAd bhaviSyantImanabhinivRttimavagamyaivaM pryungkte| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- bhUte / 'saptamyarthe kiiti / yadvA'yamupapAdanaprakAra:- nanu bhaviSyato'rthasthAna- yAtipattI kriyAtipattiH' iti sarvamanuvartate, pUrveNa bhavibhinirvRttiH kathaM jJAyata iti cet ? atrAha- kRtazcita Syati vidhAnaM samprati bhUte vidhIyate / idaM cAdhikAra pramANAditi / na ca nAsmin pramANe'bAdhitatvaM vini- sUtra vidhisUtraM ca, tatazcAgre gacchatA'nena kArya vidhIyate,60 25 gamakam. sambhAvanayava prayogakaraNAt, tathA ca hetvabhAva- tatrAnena nityaM vidhIyate, "votAt prAk" [5. 4. 11.] saMbhAvanayA phalAbhAvakathanamiheti paryavasitam, sarvatra | iti sUtreNa ca "saptamyutApyo Dhe" [5. 4. 21. ] iti bhaviSyadviSaye evameva svIkAryam / bhUte cAgre vakSyamANe | paryantaM vikalpya vidhAnamanujJAyate. tathA cAnena nityaM tena siddha evArtho hetvabhAva iti tatra pramANAntarApekSava netyagre | vikalpa iti vikalpanityayoH kathamekatra samavasthAnami sphuTIbhaviSyati, tatra ca phalAbhAvo'pi siddha eva prakA- | tyAzaGkAyAmAha- saptamyatApyobaDhi" ityArabhya sapta-65 30 zyate / atidizyodAharati- evam-abhokSyata bhavAn myarthe'nena vidhAnamiti, tathA ca tata Aramya nityaM ghRtena yadi matsamIpamAgamiSyaditi- "bhujapa pAla- vidhiH, tataH pUrva ca vikalpenetyAha- tataH prAka"vonAmyavahArayoH" ityasya "bhunajo'trANe"3. 3. 37. tAta prAka" iti vikalpo vakSyate iti / tathA ca ityAtmanepade- 'abhokSyata' iti, "gamlaM gato" AGpUrva- "saptamyatApyo Dhe" iti sUtrAnusAramevAsyodAharaNamAha syAsya mo'nAtmane" [ 4. 4.51. itITi-'A- | ho mayA tatra bhavataH putro'nnArthItyAdinA, bhavataH 70 36 gamiSyat' iti, atra ghRtabhakSaNaM hetuH, samIpAgamanaM / putro'nnArthI, aparazca kacanAtithyarthI, pRthaka cakramyamANI, phalam / sa yadi gurUnupAsiSyata zAstrAntamagamiSya- tayoryadi parasparaM melanaM syAt syAdavazyaM bhavataH putro diti- upapUrvasya "Asika upavezane" ityasya 'upAsi- bhUktavAna, sa cAtithilAbhena kRtakRtyaH syAt, kintu mArga Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pcmo'dhyaayH| [pA0 4, sU011-12.] bhedena tayorgamanAt kriyA na sampanneti kathanAbhiprAya:, | evArthe'nena vidhAnAdanena mukte tasyA eva pravRttyaucityatathA ca hetuhetumaddhAvavivakSayA na tatra saptamI kintvanena miti sA bhavati / tadevAha- kathaM seveta, dhiga gahokriyAtipattinimittA kriyAtipattireva, sA ca nityeti mhe| padakRtyaM pRcchati-utAta prAgiti kimiti, na pAkSikI saptamI / dRSTo'bhaviSyadityatrAzraddhAyA : uttarayati-- kAlo yadabhokSyata bhavAn iti- "saptamI 40 5 gamyamAnatvAt "jAtu-yad-yadA" [5. 4. 17. ] iti : yadi" [ 5. 4. 34. ] iti saptamInimittasya utAt saptamInimittam, utAbhokSyatetyatra ca "saptamyatApyo-paratvenAsyApravRttyA "bhUte" [5.4.10. ] iti kriyAbaDhi" [5. 4. 21. 1 iti saptamInimittam / / 5. | tipattiH / bhUtAnuvRttAvatyaM darzayati-mata ityev4.10.|| eSyati nityameveti- tatra "saptamyarthe kitAtipattau kriyAtipattiH" [5. 4.6.] ityasyaiva pravRttiriti 45 votAt prAk / 5. 4. 11. // bhAvaH / / 5. 4.11. / / 10 ta0 pra0- "saptamyutA'pyoti" [5. 4. 21.] ityatra yat utazabdasaMkIrtanaM tataH prAka saptamInimitta kssepe'pi-jaatvorvrtmaanaa| 5. 4. 12. // kriyAtipattI satyAM bhUte'rthe vartamAnAda dhAtorvA kriyA- ta0 pra0- bhUta iti nivRttam / kSepo-garhA, tasmin tipattirbhavati / kathaM nAma saMyataH sannanAgADhe tatrabhavAn gamyamAne'pi-jAtvorupapadayordhAtorvartamAnA vibhaktirbha AdhAyakRtamaseviSyata, dhiga garhAmahe / vAvacanAt yathA- | yti| kAlasAmAgye viSAnAta kAlavizeSe vihitA api 50 15 prAptaM ca-kathaM seveta, dhiga grhaamhe| utA prAgiti pratyayAH paratvAdanena bAdhyante / api tatramavAn jantUn kim ? kAlo yadamokSyata bhavAn / bhUta ityeva- eSyati | bhavAn / bhUta ityeva- eSyati | hinasti, jAtu tatramavAn mUtAni hinasti, api saMyataH nityameva // 11 // sannanAgAde tatramavAnAdhAyakRtaM sevate, biga garhAmahe / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-votaa0| 'vA utAta iha saptamInimittAbhAvAt kriyAtipatane kriyAtipattiprAka' iti padatrayaM sUtra, tatra 'utAt prAka' ityasyArtha- ! naudAhiyata // 12 // 55 20 mAha- "saptamyutApyobaDhei" [5. 4. 21.] ityatra za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-kssepe0| bhUta iti yada utazabdasaMkIrtanaM tataH prAgiti- utazabdoccAra- nivattamiti-bhUtArthasya kriyAtipattisambaddhatvAt tasyANAt prAgidaM sUtra vAgrahaNaM pravartayati, tathA ca tatparyantaM . zvAbhAvAt bhUtArthasyApyasambandha iti bhAvaH / eSyatIti vidhIyamAnAyA: saptamyA nimitte sati kriyAtipattAvanena ! pUrvameva nivRttam, bhUta ityasya nivRttiru kaiva, vartamAnAyA vikalpena kriyAtipattividhAnamiti phalati / udAharati- vizeSavidhAnAda yadi vartamAnArtha evAsya pravRttiH syAt 60 25 kathaM nAma saMyataH sannanAgADhe tatrabhavAn AdhAya-: tahi tadvidhAnasyAnAvazyakatvena vartamAnakAlo'pi nAsya kRtamaseviSyata, dhiga gahamihe iti- saMyata: sana- nimittamiti kAlasAmAnye vidhAnaM phalitamityAha-kAla mAdhukarI vRtti bhajamAno munijanaH san, anAgADhe-prabala. sAmAnye vidhAnAta kAlavizeSe vihitA api kAraNAbhAve'pi, tatrabhavAn- pUjyaH, ApAya kRtamiti pratyayA iti, tathA 'pa kAlasAmAnye'nena viziSya vidhA "avyayaM pravRddhAdibhiH" [ 3.1.48. 1 iti samAmaH, nAta yadi vizeSavihitAH pratyayAH svasvakAlesyureva 65 30 bhavantaM manasikRtya bhavatkRte kRtamAhAramiti yAvata, tamusya vaiyarya meva syAt, nahi kAlatrayAtirikta kiJcit "sevRD sevane" ityasya 'aseviSyata' iti, 'saMyataH san' kAlasAmAnyamasti, tathA ca teSAmayamapavAda eva parositi kathanena tasya tAdRzakAryakaraNasya buddhipUrvakatvaM dhvana- | pIti, tadAha-paratvAdanena bAdhyante iti / bhUte kAlayati, ata eva garhA, abuddhikRte hi karmaNi kSamA katuM / vizeSa prastanI adyatanI parokSA ca pratyayA vihitA, zakyate, na buddhikRte / "kathami saptamI ca vA" [ 5. 4. bhaviSyati ca zvastanI bhaviSyantI ca pratyayo, tAn 70 35 13. ] iti saptamInimittamatra / vAzabdaprayojanamAha- | sarvAn kAlasAmAnye vidhIyamAnA vartamAnA paratvAd vAvacanAda yathAprAptaM ceti- saptamItyarthaH, saptamyA | bAdhata iti bhaavH| udAharati-tatrabhavAn jantUna Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 13-14. ] kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 255 hinastItyAdinA, "hisup hiMsAyAm" ityasya 'hinasti' dhig gamihe, anyAyyametaditi / asya vaikalpikatvAiti, "gahi kutsane" ityasya 'gahamihe' iti / kriyA- | dAha- pakSe iti, adyatanyAm-ababhakSat, hastanyAmtipatteH prakaraNAdetadarthaviSayiNI kriyAtipattiH kuto abhakSayata, parokSAyAM- bhakSayAzcakAra, zvastanyAMneti zaGkAyAmAha- iha saptamInimittAbhAvAta bhakSayitA, bhaviSyantyAM-bhakSayiSyati / saptamInimitte 40 5 kriyAtipatane kriyAtipattirnAdAhiyate iti- kriyAtipattirbhavati, tadihApyastItyAha-saptamInimitta yadyapi kriyAtipatanaM vivakSyate tathApi hetuphalA- | mastIti-kathamityetad gahI ca, tatra vizeSamAha- bhUte dinimittAbhAvAdiha kriyAtipattirna bhavatIti bhAvaH / kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavatIti- 'votAt / / 5. 4. 12. 11 prAk" [5. 4. 11.] iti vA kriyAtipattirityarthaH, tadevodAharati- kathaM nAma tatrabhavAn mAMsamabhakSa- 45 kathami saptamI ca vA / 5. 4. 13. // viSyaditi- atra kriyAtipattiH, pakSe-bhakSayedizyAdi, 10 ta0 pra0- kathaMzabde upapade kSepe gamyamAne dhAtoH / " bhaviSyati vyavasthAmAha-bhaviSyati ta kriyAtipatane sarveSu kAleSu saptamI cakArAd vartamAnA ca vimaktI vA / nityameva kriyAtipattiriti- "saptamyarthe kriyAtipattI bhavata: / vAvacanAt yathAprAptaM ca / kathaM nAma tatramavAn / ki | kriyAtipattiH" [5. 4. 6. ] iti nityaM kriyAtimAMsaM bhakSayeta, mAMsa bhakSayati, dhig garhAmahe, anyAyyame pattiH, tadevodAharati-kathaM nAma tatrabhavAn mAsama-20 tat / pakSe- abamakSata, amakSayata, makSayAMcakAra, makSa bhakSayiSyaditi, evakAravyavacchedyamAha- na tu vartamA15 yitA, makSayiSyati / atra saptamInimittamastIti bhUte ! nA-saptamI-bhaviSyantI-zvastanyaH iti- imA yathA bhUte kiyAtipatane vA kiyAtipattirbhavati- kathaM nAma tatra- bhavanti tathA naatretyrthH| kSepAnuvRtteviya'mAha- kathaM mavAn mAMsamabhakSayiSyat, makSeyat. bhakSayati, abamakSatA / nAma tatrabhavAna sAdhanapUjaditi- kathaM kena prakAreamakSayat, bhakSayAMcakAra / bhaviSyati tu kriyAtipatane tyarthaH, avAsyApravRttyA bhUte'dyatanI, evaM yathAsvakAla-55 nityameva kriyAtipattiH-kathaM nAma tatrabhavAn mausama manyA api vibhaktaya ityAha-evaM yathAprApti vartamA vibhAga 20 makSayiSyat, na tu vrtmaanaa-sptmii-bhvissyntii-shvstnyH| | nAdayo bhavantIti / / 5. 4. 13. / / kSepa ityeva-kathaM nAma tatramavAna sAdhUnapUpujata, evaM-- yathAprApti vartamAnAdayo bhavanti // 13 // kiMvRtte saptamI-bhaviSyantyau / 5. 4. 14. // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- kthmi0| kSepe : ta0pra0- kiMvRtte upapade kSepe gamyamAne dhAtoH saptaityanuvartate, ata Aha-kSepe gamyamAne iti-kSepazca! mI-maviSyantyo bhavata: / srvvimktypvaabH| ki tatra-60 25 garhetyuktameva / cakAreNa samucceyamAha-cakArAda varta mavAnanRtaM brUyAt, ki tatrabhavAna anRtaM vakSyati, ko nAma mAneti / vAgrahaNaprayojanamAha- vAvacanAda yathA / kataro nAma katamo nAma yasmai tatramavAnanRtaM yAda prAptaM ceti-vAkathanaM yathAsvaM kAlaviSaye vihitAnAma- anRtaM vakSyati / atrApi saptamInimittamastIti bhUte bAdhanArthamityarthaH, ayaM bhAva:- yasmin kAle kriyAti kriyAtipatane vA kriyAtipatti:-ki tatrabhavAnanatamapattyAdayo vihitAsteSAM bAdhanaM mA bhadityevamartha vAgraha- vakSyat, pale-bUyAt vakSyati ca / bhaviSyati tu nityam-65 30 Nam / yadyevamanarthakazcakAro vAgrahaNAdeva hi vrtmaanaayaa| tatrabhavAnanRtamavakSyat / kSepa ityeva- ki tatrabhavAn devA apyabAdhitatvAt sidhyatyeva, satyam- sidhyati vartamAne. napujAdatyAdi // 14 // kAlAntare tu na sidhyati, nahi tatra kathamityupapade varta- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-ki mAnAyA: prAptiriti, tat kathaM vAgrahaNena sidhyati ? iti-kimo vRttaM kiMvRttam, ki puna: kimo vRttamiti tasmAd vartamAnArthazcakAra: kartavya: / "bhakSaNa adane" cet ? ucyate- vRttagrahaNena tad vibhaktyantaM pratIyAt, 70 36 iti caurAdikasya saptamyAM- bhakSayediti, vartamAnAyAM- tadityanena kiMzabdaH sambadhyate,.kimityetacchabdarUpaM vi. bhakSayatIti, mAMsabhakSaNasya nindyatvAdanyAyyatvAcAha- bhaktyantaM pratIyAt / DataraDatamI ceti parisaMkhyAnaM sma Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 zrIsibahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 4, sU. 15.] yaMte / "yat-tat-kimanyAt" [ 7. 3. 53. ] "bahUnAM svamanyAsAM vibhaktInAM saMgrahaH / / 5. 4. 14. / / prabha utamazca vA" [7. 3. 54. ] ityeto pratyayo kizabdasambandhinAveva vRttagrahaNena pratIyAta, pratyayagrahaNapari azraddhA'marSenyatrApi / 5. 4. 15. / / . bhASayA ca itaraDatamAntaM pratIyAdityeSo'rthI veditavyaH / ta0 pra0-kSepa iti nivRttam / azraddhA-asaMbhAvanA, 40 6 parisaMkhyAnaM nimaya ityarthaH, tena 'kintarAM kiMgo: ki amarSo'kSamA, anyatra- akivRtte, apizamdAta kiMvRtte copuruSaH' ityevamAdiSUpapadeSu na bhavati, teSAM kiMvRttatvasya papade'zraddhA-umarSayorgamyamAnayordhAtoH saptamI-bhaviSyantyo parigaNanena nirastatvAditi / vAgrahaNe nottaratra vikalpA bhavataH / sarvavibhaktyapavAdaH / vacanabhedAd yathAsaMkhya nuvRttiriti nAtra vikalpaH / nan "kiMvRtta bhaviSyantI nAsti / azraddhAyAm-na adRdhe na saMbhAvayAmi nAvakalpaca" iti kasmAnnoktam ? prakRtA hi saptamI, tatazrakArega yAmi tatrabhavAn nAmA'vattaM gRhNIyAta, grahISyati / ki-45 10 tasyA eva samuccayo vijJAsyate, ki saptamIgrahaNeneti cet ? vRtte'pi-na avaghe na saMbhAvayAmi nAvakalpayAmi ki ucyate- asati hi saptamIgrahaNe yathA prakRtatvAJcakAreNa tatrabhavAn nAmA'dattamAdadIta, adattamAdAsyate / amarSesaptamI samuccIyate tathA vartamAnApi samuccIyeta, sA'pi na marpayAmi na kSame, dhiga mithyA, naitadasti, tatrabhavAn prakRtava, tasmAd vartamAnAnivRttyartha saptamIgrahaNaM kRtam / nAmA'dattaM gRhNIyAt, adattaM grahISyati / kivRtte'pikiJca cAnukRSTaM nottaratreti saptamyA anuvRttirapyuttaratra na na marSayAmi na ame, dhiga mithyA, naitadasti, kiM tatra-50 15 syAditi tadarthamapi vijJeyam / sarvAsvapi vibhaktiSu kiM bhavAnadattaM gRlIyAt, adattaM grahISyati / atrApi saptamIvRttamupapadaM sambhavati, tatra kayA kayA vibhaktyA bhavita- ! nimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavyamityAzaGkAyAmAha- sarvavibhavatyayavAdaH iti- vi-! vati-na zraddadhe na marSayAmi tatra mavAnadattamagrahISyata, zeSavihitatvAt tatrAyaM yogo'pavAdatvAt pravartate. saptamI- pakSa- gRhNIyAt prahISyati ca / bhaviSyati tu nityam-- bhaviSyantyAveva bhavata iti bhaavH| udAharati-kitana. | na zraddadhe na marpayAmi tatrabhavAnadattamagrahISyat / anyatrA-55 20 bhavAnanRtaM ayAdityAdi, "bragaka vyaktAyAM vAci" pIti kim ? yadA'rthAta prakaraNAd vA'zraddhA'marSayorgamyaityasya saptamyAM 'ayAd' iti, bhaviSyantyAM tu "asti- mAnatvAt tadvAcakenApyupapadena dhAtorna yogastadA mA bruvobhU-bacAvaziti" [ 4. 4.1.] iti vacAdeze- mUt // 15 // 'vakSyati' iti, kimiti ca vibhaktyantatvAt kiMvRttam, za0ma0 nyAsAnusandhAnam-azraddhA0 / kSepa iti evaM ka iti vibhaktyantam, katara iti DatarapratyayAnta- / nivRttamiti- vyAkhyAnAditi bhAvaH / zraddhAyA Adara-60 25 tayA katama iti ca DatamapratyayAntayA ca kiNvRttmiti| / kriyArUpatayA prasiddhAyA abhAva ityartho mA jJAyItyata sarvavibhaktyapavAda iti yaduktaM tatra vizeSamAha- atrApi Aha-- azraddhA asambhAvaneti-tathA ca vizvAsarUpA saptamInimittamastIti, tathA ca kiyAtipattyA bhavita- zraddheha pratiSidhyata ityasambhAvanArUpatve paryavasyati / vyamityarthaH, atrApi vyavasthAmAha- bhUte kriyAtipatane ' amarSo'kSameti- akSamA asahanam / anyatrotyasyArtha vA kriyAtipattiriti- "botAt prAk" [5. 4. 11.] mAha-akiMvRtte iti, pUrvasUtrasya kiMvRttaviSayatvAt tato-65 30 iti vA kriyAtipattirityarthaH, etadevodAharati-- ki 'nyasya tadabhAvarUpatvAdityarthaH / apizabdasamucceyamAha tatrabhavAn anRtamavakSyaditi, pakSe'sya pravRttirityAha- apizabdAt kivRtte ceti / atrApi sarvavibhaktisambhava pakSe yAta vakSyati ca, bhaviSyati vyavasthAmAha- : ityAha- sarvavibhaktyapavAdaH iti / atra hi dAva bhaviSyati ta nityamiti- "saptamyarthe kriyAtipatto pratyayAvapi dvAveva, tatazca yathAsaMkhyena bhavitavyamiti kriyAtipattiH" [5. 4. 6.] iti nityaM kriyAti- / kasyacid bhrAntiH syAdatastannirAkartumAha-vacanabhedAda 70 35 pattirityarthaH, tadevodAharati- kiM tatrabhavAnanatamava- / yathAsaMkhyaM nAstIti- 'saptamI-bhaviSyantyo' iti dvi kSyaditi / kSepAnuvRttAvatyaM darzayati-kSepa ityeva- / vacanam, 'azraddhA'marSe' ityekavacana miti vacanabheda: / kiM tatrabhavAn devAnapujadityAdi, Adizabdena yathA- ' ladhunyAsakArastvevamAha-"anyatrApIti- apizabdasamu Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA04, sU016-17. ] kalikAlasarvajJadhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 257 - citena kiMvRttena dvitvAd azraddhA'marSAbhyAM sahAtra sUtre sAhase Atmanepadam / astyarthA asti-bhavati-vidyatayaH / yathAsaMkhyaM na "rASTrakSatriyAt" [6. 1. 114. ] iti na adhe na marSayAmi asti nAma bhavati nAma vidyate nAma sUtre'patyAdhikAre sati 'rAzyapi' iti kartavye apatyagraha- tatramavAn paradArAnapakariSyate / atra saptamInimittaM 40 NAt, anyathA apizabdasamUccitenAdhikRtenApatyena siddha- nAstIti kriyAtipatane kriyAtipattirna mavati // 16 // 5 tvAdapatyagrahaNaM vyathaM syAt / " iti / yathoddezanyAyena ... . za0ma0nyAsAnusandhAnam-kikilA0kikilepUrvamazradAyAmudAhartumavatArayati~ azraddhAyAmiti / na zraddadhe na sambhAvayAmi nAvakalpayAmi0 iti- atra : ti samudAyazabde iti- etena kiM-kilazabdayoH pratyeka"sati" [ 5. 2. 16. ] iti vartamAnA, zratpUrvasya mupapadatvaM nirasyati, kasmAt punastayozca pratyekamupapadatvaM / na bhavati ? kevalasya kizabdasyAzraddhA'marSayovRttyasambha-45 dadhAteH zraddadhe, sampUrvasya Nyantasya bhavate: sambhAvayAmi, " / vAt samudAyasya ca sambhavAt / kikileti samudAya: 10 avapUrvasya Nyantasya 'klapoG sAmarthya" ityasya avaka krodhavyaJjakaH / astyarthA asti-bhavati-vidyataya iti lpayAmi, trINyapi samAnArthAni, natrA yogodasambhAvanA vakSyati / vacanabhedAda azrA'marSa iti yathAsaMkhyaM gamyate / tatrabhavAn nAmAdattaMgRhNIyAt grahISyatIti- : nAstIti- pUrvasUtra nirdiSTasya 'azraddhAmarSe' iti padasyaatrAnena saptamIbhaviSyantyau, dhAtuzca "grahIz upAdAne" . kavacanAntatvamiha nidiSTasya kiMkalAstyarthayoriti padasya 50 iti / ukto'kiMvRtte prayogaH, atha kiMvRtte prayogamudAhartu ca dvivacanAntatvamiti samatvAbhAvAnna yathAsaMkhyaM- kiki15 mAha- kiMvRtte'pItyAdi- atra "DudAMga dAne" iti letyasyAzraddhAyAmastyarthasyAmarSe cAnvayo'pi tu yathAyogadAdhAtuH, zeSa prAgvat / athAmarSArthe udAharaNAvasa ra ityAhaamarSe-na marSayAmItyAdi- "muSiN titikSAyAm" mubhayorubhayatrAnvaya iti bhAvaH / tadAha- na zraddadhe na 'marSayAmi kikiletyaadi| azraddhAyAH kAraNamukhena vizeiti yaujAdikasya Nici-marSayAmIti, "kSamauSi sahane" SaNamAha-tatra bhavAniti, amarSasya kAraNaM paradArA-55 ityasya kSame iti, zeSaM prAgvat / atrApi saptamIni niti, yo'smAkamAdaraNIyo bhavAn sa paradArAnupakari20 mittamastItyAdi prAgvad vijJeyam / padakRtyaM pRcchati-- / Syate iti na zraddhAviSayaH, atha cet satyaM tahi kSantavyo. anyatrApIti kimiti, uttarayati- yadA'rthAt praka- / vinavakarabhiprAyaH / sAhasAthai 'upakariSyate' ityaraNAda vA'zraddhAmarSayorgamyamAnatvAt tadvAcakenApyupapadena dhAtorna yogastadA mA bhUditi, atresthaM / trAtmanepadam, sAhasaM cAvimRzya pravRttiH / tatrabhavatkartRkaM / paradAropakaraNamasti nAma, na tat zrahave ityAdikrameNA-60 laghunyAse-- "pUrvasUtrAt kiMvRttAnuvRttyabhAvAt kiMvRtte'ki / pUrvasUtraprAptasaptamI prabAdhya kevalaM bhaviSyantI 25 vRtte ca bhaviSyati, kimanyatrApItyenenetyAzaGkA, tadvAva- / vidhIyate, tathA ca saptamyA nimittAbhAvaH spaSTa eveti kenApIti- yathA kiMvRtta'kiMvRtte ca vibhaktI ston| tathA'zraddhA'marSayorgamyamAnayoH, kintu padaiH prayujyamAnayo "saptamyarthe kriyAtipatto kriyAtipattiH" [5. 4. 6.] reva. etaccAsminneva satre jJAtavyaMnottara tale ityasyAprAptirityAha- atra saptamInimittaM nAstIti bhaviSya ke kriyAtipatane kriyAtipattinaM bhavatIti // 5.65 30 sa bhuJjIta, citraM yadi so'dhIyIna' atrAzraddhA'pyastIti ! kathayiSyati / " iti / / 5. 4. 15. / / jAta-yada-yadA-yadI saptamI / 5. 4. 17. // kiNkilaa'styrthyobhvissyntii| 5. 4. 16. // / ta0 pra0- 'jAtu yad yadA yadi' ityeteSUpapadeSu abha ta0 pra0-kikileti samudAyazabve'styarthe ca zabde dvA'marSayogamyamAnayordhAtoH sahamo bhavati / bhaviSyantyaupapade'zravA'marSayorgamyamAnayordhAtorbhaviSyantI bhavati / ' payAdaH / na zraddadhe na kSame-jAtu tatrabhavAn surAM pibeda, 70 35 saptamyapavAdaH / vacana medAdazraddhAmarSa iti yathAsaMkhyaM : yat tatrabhavAna surAM pibeda, yadA tatrabhavAn surAM pibeta, naasti|n zraddadhe na marpayAmi kikila nAma tatrabhavAn / yadi tatrabhavAn surI pibet / atra saptamInimittamastIti / paradArAnupakariSyate, "gandhanA."3.3.76.1 disUtreNa / jhate kriyAtipatane vA kiyAtipatti:-na zravRdhe na kSame Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .25 zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA. 3, sU017-20.] - - - - - - jAtu tatrabhavAn surAmapAsyata, pakSe-pivet / bhaviSyati / SyantyoH prAptiH "azraddhAmarSe'nyatrApi" [5. 4. 15.] tu nityam-jAtu tatrabhavAn surAmapAsyat // 17 // ityanena, kSepetu kAlasAmAnye- tattatkAle sarvAsA vibha 20 ma0 nyAsAnusandhAnama-jAta0 / bhaviSya- ktInAM prAptiriti saptamImAtrasya vidhAnAt pUrvatra bhavityapavAdaH iti-"azraddhAmarSe'nyatrApi" [5.4. 15.] SyantyAH , kSepe tu sarvAsAM vibhaktInAmapavAdo'yamityAha-40 6 ityanena hi saptamI-bhaviSyantyorubhayoH prAptyA'nena satreNa ' azraddhAmarSayobhaviSyantyAH kSepetu sarvavibhaktInAma saptamImAtrasya vidhAnAd bhaviSyantIM tatrayAM bAdhata ityaa-| pavAda iti / kSepe-dhiga gahamihe, yacca tatrabhavAnayAti / na zraddadhe na kSame iti-atra sati vartamAnA.! smAnAkrozediti, azraddhAmarSa yo:-na zraddadhe na kSamejAtu tatrabhavAn sarI pibediti- "pApAne" ityato. yacca tatrabhavAn parivAdaM kathayediti, yatra tatrabhavA 'nena saptamyAM "zrauti-kR00" [4. 2.108 1 ityanena nityudAharaNe'pi 'na zraddadhe na kSame' iti yojanIyam / 45 10 pibAdeze-- "pibet' iti, evaM vakSyamANodAharaNatraye'pi atrApi kriyAtipatane bhUte vA, bhaviSyati nityaM kriyAjJeyam, 'na zradadhe na kSame' iti ca sambandhanIyam / saptamI tipattiH / / 5. 4. 18, / / nimittasadbhAvAt kriyAtipattimAha- atra saptamInimi citro ! 5. 4. 16. / / tamastItyAdinA, anena ca kAlasAmAnye vidhAnAd bhUta ta0pra0-citramAzcaryam, tasmin gamyamAne yascabhaviSyatorubhayorapi kAlayoH saptamInimittamastIti "vo. yatrayorupapadayordhAtoH saptamI bhavati / sarvavibhaktyapa-50 15 tAt prAka" [5. 4. 11.] iti bhUte vA kriyAtipatti- tipAtta- vAdaH / citramAzcaryamadabhutaM vismanIyaM-yazca tatrabhavAna ni . riti pakSa'nena saptamI, bhaviSyati tu "saptamyarthe kiyAti-: * kalpyaM seveta, yatra tatrabhavAnakalpyaM seveta / atrApi saptapattI kriyAtipattiH" [5. 4. 6.] iti nityaM kriyA- maunimittamastIti bhate kriyAtipatane vA kriyAtipattitipattiH, tatra bhUte udAharati-na zraddadhe na kSame-tatrabhavati-citraM yaca yatra vA tatra bhavAnakalpyamaseviSyat, bhavAna sarAmapAsyata, pakSe pibediti, bhaviSyati pokheta / bhaviSyati ta nityam-citraM yacya vA tatra-55 20 nityamudAharati-jAta tatrabhavAna sUrAmapAsyaditi 1 bhavAnakalpyamaseviSyata // 16 // // 5. 4. 17. // za0ma0 nyAsAnasandhAnama-citre.! citrapadArtha. kSepe ca yacca-yatra / 5. 4. 18. // mAha-citramAzcaryam / kAlavizeSAnirdezAt tattatkAle ta0pra0-yaca-yatrazabdayorupapadayoH kSepe'zraddhA'marSa- sarvAsAM vibhaktInAM sambhavAdAha--sarvavibhavatyapavAdaH yozca gamyamAnayordhAtoH saptamI bhavati / azraddhA'marSayo- iti- vizeSavidhAnAdityarthaH / citramAzcaryamadbhutami-60 25 bhaviSyamsyAH, kSepetu sarvavimaktInAmapavAdaH / dhig - ti-zrINyapi citrArthAni pdaaniityrthH| yasa tatrabhavAna mahe-yaca tatrabhavAnasmAnAkrozet, yatra tatra bhavAnasmA-kalapyaM seveteti- adhAnena saptamI, evaM yatra ghaTitodAhamAkrozet, na zraddadhe na kSame- yatra tatrabhavAn parivAdaM / raNe'pi / prAgvadatrApi saptamInimittasadbhAvAt kriyAtikathayeta, yatra tatrabhavAn parivAdaM kaSayet / atrApi sapta- ! patane bhate vA. bhaviSyati tu nityaM kriyAtipatti: / / 5. mInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipatti- 4.16 // 65 30 bhavati- ghiga garhAmahe na zraddadhe na kSame- yaJca yatra thA tatrabhavAnasmAnAkrozyata, pakSe-Akrozet / bhaviSyati tu zeSe bhaviSyantyayadau / 5. 4. 20. // nityam-dhiga gahamihe, na zraddadhe na kSame- yaca yutra bA ta0 pra0- zeSe yacca-yatrAbhyAmanyasminnupapade citre tatramavAn parivAvamakathayiSyat // 18 // gamyamAne dhAtobhaviSyantI vibhaktirbhavati, ayadau-yadi. . za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- kSepe0 / cakAreNA- zabdazcenna prayujyate / sarvavibhaktyapavAdaH / cizamAzcarya35 zraddhAmarSayoranukarSa ityAha-azraddhAmarSayozceti / atrA- mandho nAma payatamArokyAta, bAdharA nA rthavayaM nimittatvenopAttam, tatrAzraddhAmarSayoH saptamI-bhavi- zroSyati, muko nAma dharma kathayiSyati / atra saptamIni Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 20-21.] kalikAlasarvajamIhemacandrasUribhagavatpraNote 256 mittaM nAstIti na kiyaatipttiH| zeSa iti kim ? kuryAt , bADhaM kariSyatItyartha: / bADha iti kim ? uta daNDaH yacca-yatrAyoH pUrveNa saptamyeva / ayadAviti kim ? | patiSyati?, apidhAsyati dvAram, praznaH pighAnaM ca yathA Azcarya yadi sa bhumIta, citra yadi so'dhoyIta, atra | krama gmyte| botAt prAgiti nivRttm| itaH prati azraddhA'pyastIti "jAtu-yava-yadA-yadI saptamo" [5. 4. | saptamInimitte sati bhUte bhaviSyati ca kriyAtipatane nityaM 40 5 17.] ityanena saptamI // 20 // | kriyAtipattiH-- utA'kariSyat, apyakariSyat // 21 // . za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- shesse0| zeSe iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-sapta0 / yadyapyetayovyAkhyAti zeSe-yaccayatrAbhyAmanyasminnupapade iti- | rupapadayoranyArthatvamapi tathApi yayAnayorvADhamityarthastatraanena yaccayatrApekSaM zeSaM darzayati, citrApekSayA zeSo na | vedaM sarva pravartata iti bADhamityasya na saptamIvibhaktinizakyate vijJAtum, citrasya svaryamANatvAt / 'ayadoM' iti mittatvamapi tvanayovizeSaNatvamityAha- bADhe'rthe varta-45 10 vyAkhyAti- yadizandazcanna prayujyate iti- prasajya- mAnayoriti, yadyapi bADhamityavyayaM kriyAvizeSaNaM vA pratiSedha ityarthaH / kAlavizeSAnupAdAnAt tattatkAle tatazca tasmAdutpannA vibhaktilapyeta dvitIyAntameva vA sarvAsAM vibhaktInAM prApti rata Aha-sarvavibhaktyapavAdaH prayajyeta, tathApi tasya vibhaktipratirUpakAvyayatvena tAdRzaiti / udAharati-citramAzcaryamadbhutamandho nAma paba-rUpasyaivAvyayatvama, anukaraNasthale ca na tattvamiti bADhe tamArokSyatIti- "ruhaM janmani" AGyUdito'nena iti saptamyantanirdezo nAsaGgataH, bADhe'rthe ityasya bADha-50 15 bhaviSyantyAM "ho dhuTpadAnte" [2. 1. 82.] iti zabdapratipAdye'rthe ityarthaH / zabdArthayostAdAtmyAd vA hasya de "SaDhoH kaH si" [2. 1. 62.] iti tathAnirdezo vijJeyaH / sarvavibhaktyapavAdaH iti-kAlaDhasya katve ca- ArokSyatIti / badhiro nAma vyAka mAtre vidhAnAt tattatkAle prAtisvikarUpeNa sarvAsAM prApte: raNaM zroSyatIti-- "zrRMTa zravaNe" ityasya zroSyatIti / | sarvavibhaktyapavAdatvamasyAH spaSTameva / udAharati-uta muko nAma dharma kathayiSyatIti- "kathaN vAkyapra-karyAta, api karyAditi- "DukaMga karaNe" ato'nena 55 20 bandhe" ityadantasya caurAdikasya kathayiSyatIti, citramA- | saptamyAM "kRga-tanAderuH" [ 3. 4. 53. ] ityupratyaye zvaryamadbhutamiti sarvatra yojanIyam / prAgvadatra na kriyA- | "nAmino guNo." [4. 3.1.] iti Rto guNe "kRgA pattirityAha- atra saptamInimittaM nAstIti na yi ca" [ 4. 2. 88. ] ityulope "ataH zityut" [4. kriyAtipattiriti-pUrvatra tu tena tena sUtreNa -saptamI-2.89. ] ityata ukAre "kuruccharaH" [2. 1.66.] vidhAnamiha tu na tathA kintu bhaviSyantIvidhAnamiti | iti dIrghaniSedhe ca--'kuryAt' iti, atra 'utApI' bADhArthe 60 25 vizeSAdityarthaH / padakRtyaM pacchati-zeSa iti kimiti, | vartete, tadAha- bAda kariSyatItyarthaH iti-bhaviSyadarthe uttarayati- yaccayatrayoH pUrvaNa saptamyeveti- "citre" vigrahaH, bhUtAdau svayamUhanIyamiti bhAvaH, na tu tanmAtrasya ityanenetyarthaH / puna: pRcchati- ayadAviti kimiti, | vigrahe tAtparyam / padakRtyaM pRcchati-bADha iti kimiti, uttarayati- AzcaryaM yadi sa bhuJjIta, citraM yadi uttarayati- utta daNDaH patiSyati ?, apidhAsyati so'dhIyIteti- nAbAnena bhaviSyantItyarthaH, kenAtra sapta-dAramiti- vADhArthAbhAvAdatra nAsya pravRttiH / evaM tahi 65 30 motyAha-avAzraddhA'pyastIti "jAtu-yada-yadA-yadI kasyArthasyAvagatirityAha-prabhaH pidhAnaM ca yathAkrama saptamI" [5. 4. 17. ] ityanena saptamoti gamyate iti- prathame utazabdena praznaH, dvitIye apizabdena azraddhApItyapizabdena na kevalaM yadizabdayoga ityAvedayati pidhAnamAcchAdanaM gamyate ityrthH| pUrvoktaM smaaryti|| 5. 4. 20. / / votAt prAgiti nivRttamiti- tadavadhirita: pUrvameva sptmyutaa'pyorbaaddhe| 5. 4. 21. // vRtta iti smaraNIyamiti bhAvaH, na tu tannivRttaye vyA-70 35 ta0 pra0-- bADhe'yeM vartamAnayorutA'pyopapadayordhAtoH / khyAnasyAvazyakatA / nivRttaH phalaM sphorayati- itaH saptamI bhavati / sarvavimaktyapavAdaH / uta kuryAt, api / prabhRti saptamItyAdi, tathA trAgre saptamInimitte sati bhUte Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 - zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane pshcmo'dhyaayH| [pA0 4, sU0 22-23. ] bhaviSyati ca nityaM kiyAtipattirudAhAryeti bhAvaH / / 5. api skandakoddezaM yAmenAdhIyoteti-bhagavatIsUtragataH 4. 21. // skandakAbhidhAnaH pravibhAgavizeSa ekena prahareNAdhyetuM zakya ityarthaH / adhAzakyasambhAvane sAvataraNamuMdAharatisaMbhAvane lamarthe tadarthAnuktau / 5. 4. 22. // azakyasambhAvane-api zirasA parvataM bhindyAditi-40 ta0pra0- alamo'rthaH sAmadhyaM tadviSaye saMbhAvane zirasA parvatabhedanamazakyaM tasya sambhAvanamatra / api khA5 zraddhAne gamyamAne tadarthasyAlamArthasya zabdasyAnuktAvapra-rIpA bhanIteti-khArI mAnavizeSaH, tatparimitapAkayoge dhAtoH saptamI bhavati / sarvavibhaktyapavAdaH / zakya- bhojanamazakyaM tasyAtra sambhAvanam / api samudraM dobhyA saMbhAvane-api mAsamupavaset, api puNDarikAdhyayanamahnA tarediti-bAhubhyAM samudrataraNamazakyaM tasyAtra saMbhAvanam / 'dhIyIta, api skandakoddezaM yAmenAdhIyota / azakya. . saMbhAvane- api zirasA parvataM bhindyAt, api khArIpAkaM padakRtyaM pRcchati-alamartha iti kimiti, uttarayati-45 10 bhajIta, api samudraM dobhyAM tareta / alamartha iti kima? ! nidezasthAyI me jinadattaH prAyeNa gamiSyatIti-nAtra tasya gamane sAmarthya, navA zraddhAnaM yataH prAyeNa gamiSyanidezasthAyI me jinadattaH prAyeNa gamiSyati / tadarthAnuktA. tItyuktaH, nidezasthAyinA'samarthenApi gantavyameva, tatrApi viti kim ? vasati cet surASTreSu vandiSyate'lamujjaya prAyeNetyuktyA'sAmayaM mapi vyajyate, yadyapi zraddhA'bhAvontam, zaktazcaitro dharma kariSyati / atra saptamInimitta 'pyatra tathApi na sa vAcya iti na dvaghaGgavikalatA 1 50 mastIti bhUte bhaviSyati ca kriyAtipatane nitya kriyAti15 pattirbhavati- api parvataM zirasA'metsyat / tathA 'kAki pRcchati- tadarthAnuktAviti kimiti, uttarayati-vasa ti cet surASTraSu vandiSyate'lamujjayantamiti-atra nyA hetorapi mAtuH stanaM chindhAta' ityatra "kSepe'pi-jA-! vovartamAnA" 5. 4.12. iti vartamAnAM vASitvA, / yadyapi surASTravAsina ujjayantavandane na sAmarthya gamyate citramAzcaryamapi zirasA parvataM bhindyAdityatra tu "zeSe ! tathApyalaMzabdoccAraNena tat kathyate, tathA kAGgavakalya / meva, evaM zaktazcaitro dharma kariSyatItyatrApi jJeyam / 55 bhaviSyantyayo" [5. 4. 20. ] iti bhaviSyatI ca 20 bAdhitvA paratvAdanena saptamyeva bhavati // 22 // atra kriyAtipatane kriyAtipattirbhavatItyAha-atra sapta. mInimittamastIti bhUte bhaviSyati ca kriyAtipatane za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-saMbhA0 / padArthamAha- nityaM kriyAtipattirbhavatIti-bhUtakAle "bhUte" [5. alamo'rthaH sAmarthyamiti-- alaMzabdasya bhUSaNaniSedha- 4. 10.] ityanena bhaviSyatkAle ca "saptamyarthe 0" [ 5. paryAptInAmarthAnAM prasiddhatve'pIha grAhya sAmarthyamevArtha / 4. 8. 1 ityanena ca nityaM kriyAtipattiriti bhAvaH / 60 iti tAtparyam, sAmarthya ca prauDhi: paryAptirvA / sambhAvana / ubhayasAdhAraNamUdAharaNamAha-api parvataM zirasA'bhe25 ityasyArtha:- zraddhAna iti- tacca yogyatAdhyavasAyaH / tsyaditi / paratvAt pUrvasUtraviSaye'pi pravRttimAha-tathA tadarthAnuktAviti vyAcaSTe-tadarthasthAlamarthArthasya zabda- / kAkinyA hetorapi mAtuH stanaM chindyAditi- atra syAnuktAvaprayoge iti-tat padamalamarthaparaM tasya cArthena | mAtaH stanacchedane'pi tasya caramakoTikanIcakAryakaraNasAsaha bahatIhiH,tathA cAlamarthaH sAmarthyamoM yasya tAdRzasya / marthya vyajyate'to'lamarthasattvamiti tAtparyam, atra kSepe 65 zabdasyAprayoge satIti phalitam / sarvavibhaktyapavAdaH vartamAnA prAptA, citramAzcaryamapi zirasA parvata bhi30 iti- sarvavibhaktiviSaye'bhya vidhAnAt sarvavibhaktyapavA- nyAditi- atra bhaviSyantI prAptA, ubhayIM paratvAd datvamityarthaH / sambhAvanaM ca dvividham - zakyaviSayasyA- bAdhitvA'nena saptamI bhavati, na tu vartamAnA-bhaviSyantyAzakyaviSayasya ca, tatra prathamaM sAvataraNamAha- zakyasaM- viti / / 5. 4. 22. / / bhAvane- api mAsamupavasediti- zakyamanena mAsopa vAsAyetyarthaH, emanyatrApi saMgamanIyam / api puNDarI- ayadi zraddhAdhAtau navA / 5. 4. 23. / / 70 35 kAdhyayanamahnA'dhIyoteti- uttarAdhyayanasUtragataM puNDa- ta0 pra0- zraddhA-saMbhAvanA, tadarthe dhAtAvupapave'lamartha rIkAbhidhAnamadhyayanamekena divasenAdhyetaM zakyamityarthaH / / viSaye saMbhAvane gamyamAne dhAtoH saptamI vA bhavati, Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA04, sU0 23-24.] kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte ayavi-yacchandazcenna pryujyte| pUrveNa nityaM prAse viklpH| satIcchArthAt / 5. 4. 24. // zraddadhe saMbhAvayAmi avakalpayAmi- bhuJjIta bhavAn / pakSe ta0 pra0- sati-vartamAne'rthe vartamAnAdicchArthAda yathAprAptam-bhokyate bhavAn, abhukta bhavAn, abhuGkta / dhAtoH saptamI vA bhavati, pakSe tu vartamAnaiva / icchet bhavAn / ayadIti kim ? saMbhAvayAmi yad bhujIta | iti. uzyAta vaSTi, kAmayeta kAmayate, vAJchet vA5 bhavAn, zraddhAdhAtAviti kim ? api zirasA parvataM bhi- | Jchati / "kSepe'pi-jAtvorvartamAnA" [5. 4. 12.] 40 * nyAta, ubhayatra pUrveNa nityaM saptamI / azApi saptamoni- ityAdAvapi paratvAdayamebavikalpa:-api saMyataH sannakamittamastIti bhUte bhaviSyati cakriyAtipatane nityaM kriyA- spyaM sevitumicchet, api saMyataH sannakalpyaM sevitumicchatipattiH-saMbhAvayAmi nAbhIkSyata bhavAn // 23 // . ti, dhiga garhAmahe / bhUta-bhaviSyatorabhAvAt satyapi sapta -- | mInimitte satyapi ca kriyAtipatane kiyAtipattina bhavaza0 ma0 nyaasaanusndhaanm-aydi0| zraddhApadaM ! ti // 24 // 45 10 tadarthaparatvena byAcaSTe-zraddhA sambhAvanA, tadarthe dhAtA vupapade iti / pUrvasUtrasyApyanuvRtterAha- alamarthaviSaye za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-satI0 / satIti vyA sambhAvane gamyamAne iti / ayadIti prasajyapratiSedha | caSTe- vartamAnArthe vartamAnAditi / dhAtoH prakRtatvAityAha- yacchandazcanna prayujyate iti ! pUrvasUtreNa samA- dAha- icchAdi dhAtoH / vartamAnArthe vidhAnAdasyAnaviSayatvAdevAha-pUrvaNa nityaM prApte vikalpaH iti / bhAve vartamAnavocitetyAha- pakSe tu vartamAnaiveti / nAtropapadAdyapekSeti sAdhAraNataH kriyAmAtramudAharati-50 15 zraddhApadasya tadarthaparatayA vyAkhyAnasyodAharaNamAha-zradda iccheta, icchatIti-- "iSat icchAyAm" itaH saptamyAM dhe, sambhAvayAmi, avakalpayAmi-bhuJjIta bhavAni vartamAnAyAM parataH zavikaraNe "gamiSad" [ 4.2 ti- "kRpaNa avakalkane" avakalkana mizrIkaraNaM sAma 106. 1 iti Sasya che tasya "svarebhyaH" [1.3. 30.] yaM ca, avakalpane ityanye, kalpayati vRtti rAjA, candra iti dvitve "aghoSe prathamo'ziTaH" [1. 3. 50.] stu bhUkRpI avakalkane cintane iti vyAkhyat, sambhAva iti pUrvasya ce-icchet, icchatIti / "vazak kAntoM"55 20 yati, avakalpayati / asya vaikalpikatvAt pakSe kimi kAntiricchA, "vazerayaDi" [4. 1.83. ] iti tyAha- pakSe yathAprAptamiti- bhaviSyati bhUte ca yathA vRti- uzyAt, "yaja-sRja." [ 2. 1. 87.] iti prApti bhaviSyantyAdaya ityarthaH, bhokSyate bhavAnityatra zasya Se takArasya "tavargasya" [ 1. 3.60. 1 iti bhaviSyantI, abhukta bhavAnityatrAdyatanI, abhuGkta bha-Te ca- 'vaSTri' iti / "kamUG kAntI" kAntiricchA, yAnityatra ca hystnii| padakRtyaM pRcchati- ayadIti | "kameNiDa" iti NiGi-kAmayeta, kAmayate / "vAchu 60 25 kimiti, uttarayati- saMbhAvayAmi yad bhuJjIta bhavA- icchAyAm" asyodittvAt "uditaH svarAnno'ntaH" niti-- atra yadaH prayogAmnAsya pravRttiH / punaH pRcchati- / / 4. 4. 48. ] iti ne "mnA" [ 1. 3. 36. ] iti zraddhAdhAtAviti kimiti, uttarayati- api zirasA ! nasya - vAJchet, vAJchatIti / kSepAdau yadyapi parvataM bhindyAditi-atra vidAraNArtho bhiddhAturupapadaM, | pUrvoktA vartamAnA vizeSavihitA tathApIcchArthaka na tu zraddhArtho dhAturiti nAsya pravRttiH, evaM tarhi keno- dhAtoH kevalAd vidhAnenAyamapi vizeSavidhirevetyu-65 30 bhayatra saha mItyAha-ubhayatra pUrveNa nityaM saptamIti- bhayoH parasparAvakAzasattvena spardha eva, spardhe ca paratvamU"sambhAvane0" [ 5. 4. 22. ] ityanena nityaM saptamI- likeva vyavasthetyAha- "kSepe'pi-jAtvovartamAnA" yAtapatana tu nitya kriyAtipattirityAha-- | [5.4.12. ] ityAdAvapi paratvAdayameva vikaatrApi saptamInimittamastItyAdi / sarvatra prathamavAkye : lpaH iti, tadevodAharati-api saMyataH sannakalpyaM vartamAnA tu "sati" [ 5. 2. 16. ] ityanena / / 5. sevitumiccheda, api saMyataH sannakalpyaM sevitumi-70 354. 23. / / / cchati, ghiga garhAmahe iti / kriyAtipattaretadviSaye' Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddha hemacandrazamdAnuzAsane pazvamo'dhyAyaH / [ pA0 4, sU0 25-26. ] bhAvamAha - bhUtabhaviSyatorabhAvAt satyapi saptamI zAkhAntaM gamiSyatIti- gamo'nusvArettve'pi 'gamo'nAmimitte satyapi ca kriyAtipatane kriyAtipattirna / tmane" [ 4. 4. 51 ] itITi - gamiSyati / prayoge hetubhavatIti - yadyapi kriyAtipatanarUpaM tannimittamasti / phalabhAvaM saMgamayati- atra gurUpAsanaM hetuH zAtrAntatathApi bhUtabhaviSyatoreva tadvidhAnena, atra ca tadabhAvAnna gamanaM phalamiti - anayohi hetuphalabhAvaH prasiddha evAnva5 sA vibhaktirbhavatIti bhAvaH / tathA ca tatrApIyameveti / yavyatirekasya dRSTatvAt / padakRtyaM pRcchati vatstIti 40 / / 5.4. 24. // kimiti, uttarayati - dakSiNena ced yAti na zakaTaM paryAbhavatIti- atra bhaviSyatkAlAbhAvAnnAsya pravRttiH / matAntaramAha- kecit tu sarveSu kAleSu sarva vibhaktyapavAda saptamI vA manyante iti / tadanusAramudAharati-- dakSiNena ceda yAyAtra sakaTaM paryAbhavediti idaM sarvakAla- 45 viSayaM sasamyudAharaNam, pakSe bhaviSyati - dakSiNena ced yAsyati na paryAbhaviSyati, vartamAne- dakSiNena ced yAti zakaTaM na paryAbhavati, bhUte- dakSiNena cedayA vatsyaMti hetu phale / 5. 4. 25. / / / | ta0 pra0- hetuH kAraNaM phalaM kAryam, hetunate phalabhUte ca vatyarthe vartamAnAda dhAtoH saptamI vA bhavati / 10 of gurupAsIta zAkhAntaM gacchet, yadi gurUmupAsiSyate / zAstrAntaM gamiSyati, atra gurupAsanaM hetuH zAstrAntagamanaM phalam / vatIti kim ? dakSiNena ced yAti na za kaTa paryAbhavati / kecit tu vA sarveSu kAleSu sarvavibha | sonna zakaTaM paryAsUt / atrApi kriyaatipttimaah-a| trApi saptamInimittamastIti bhaviSyati kriyAti- 50 patane kriyAtipattiriti / tadevodAharati- dakSiNena cedayAsyanna zakaTaM paryAbhaviSyaditi / nanu yadi svamate bhaviSyatyevAtra saptamIvidhistahi bhUte hetuphalabhAve nimittatvAbhAvAt kathaM tatra kriyAtipatananimittA kriyAtipattiriti zaGkate-katham "amaGkSayada vasudhA toye 55 ityAdi - nArAyaNa iva tvaM yadi [ vasudhAM ] na adhariyathAH, tarhi vasudhA toye amaGkSayadityanvayaH / atra svamatamAha- vatsyatyevAyaM prayogaH iti, tathA ca yadi tvaM na dhariSyasi tahi vasudhA toye makSaghatIti vivakSi tamiti bhAvaH / sarveSu kAleSu saptamItivAdinAM mata- 60 mAha- kecit tu bhUta icchantIti- bhUte'pi saptamImanuzAsata iha bhUte kriyAtipattimicchantItyarthaH / apravRttisthalamAha- haniSyatIti palAyiSyate, vaSiSyatIti dhAviSyatItyatra tu hetuphalabhAvasyetizabdenaiva dyotitatvAt saptamI na bhavatIti hetuphalabhAvadyotanAyaiva 65 saptamI vidhIyate sa ca hetuphalabhAva itizabdenaivota iti * utArthAnAmaprayogaH iti nyAyena na saptamI bhavatIti bhAva: / / 5. 4. 25. / / : 262 tvAda saptama manyante dakSiNena ceda yAyAnna zakaTaM 15 paryAbhavet, dakSiNena ced yAsyati na zakaTaM paryAbhaviSyati, dakSiNena ced yAti na zakaTaM paryAbhavati, dakSiNena cedayAsona zakaTaM paryAbhUta / agApi saptamInimittamastI ti bhaviSyati kriyAtipatane kriyAtipattiH- dakSiNena cedayAsyanna zaMkaTaM paryAbhaviSyat / katham - "akSyaSu vasudhA toye cyutazailendrabandhanA / nArAyaNa iva zrImAn yadi tvaM nAdhariSyayAH // " iti ? vatsryatyevAyaM prayogaH / kecit tu bhUta icchanti / haniSyatIti palAyiSyate vaSiSyatIti dhAviSyatItyatra tu hetuphalabhAvasyetizabdenaiva dyotitatvAt saptamI na bhavati 25 // 25 // 20 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vatsyeM0 1 hetuphalazabdasya dvandvaparatayA vyAkhyAnamiSTaM tadanusAramanayoH zabdayorarthaM mAha- hetuH kAraNaM phalaM kAryamiti, dve kriye iha nirdezyetayorhetuhetumadbhAvenAnvayavivakSeha nimi: 30 tamiti bhAvaH / udAharati-yadi gurUnupAsIta zAkhA ntaM gacchediti- upapUrvAt "Asik upavezane" ityato nena saptamyAmupAsIteti, "gamlR gatI" ato'nena saptamyAM "gamiSadya 0" [ 4. 2. 106. ] iti masya che dvitve pUrvasya ce ca gacchediti / asya vaikalpikatvAt 35 pakSe bhaviSyati bhaviSyantItyAha- yadi gurUnupAsiSyate kAmoktAvakacciti / 5. 4. 26. / / ta0 pra0- veti nivRttam / kAma icchA, tasyoktiH 70 pravedanaM, tasyAM gamyamAnAyAM dhAtoH saptamI bhavati, aka Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU. 26-27. ] * kalikAlasarvazIhemacandrasUribhagavatpraNIte 263 citi- na cet kavicchandaH prayujyate / sarvavibhaktyapa- | yAM dhAtoH saptamI-paJcamyo mavataH / srvvibhksppvaado| vAdaH / kAmo me bhuJjIta bhavAn, icchA me, abhiprAyo | icchAmi bhuJjIta bhavAna, icchAmi bhuktAM bhavAn, kAmaye, me, zraddhA me, abhilASo me, aghIyIta bhavAn / adhi- | prArthaye, abhilASAmi, pazmi, adhIyIta bhavAna, adhItAM tIti kim ? kazijIvati me maataa| atra sasamInimi- ! bhavAn / kAmoktAvityeva-icchayA icchataH, kAmayamAnaH 5ttamastIti bhUte bhaviSyati ca kiyAtipatane nityaM kriyA- kAmayamAnasya bhukta, nAtra prayoktuH kaamoktiH| atra 40 tipatti:- kAmo me mokyata bhavAn // 26 // satyapi saptamInimitta icchArtha upapade kAmoktau kriyAti patanasyAsAmadhyenAsaMbhavAt kriyAtipattirna bhavati / za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-kAmo0 / veti ni kecit tu "sasamyutA'pyorvADe" [5. 4. 21.] ityata vRttamiti- lakSyAnusArivyAkhyAnAditi bhAvaH / kAmo* Aramya yatra saptamyA eva kevalAyA nimittamasti na tAviti padaM vyAkhyAti-kAma iccheti- abhilASaH | vibhaktyantarasahitAyAstatraiva kriyAtipatane kriyAtipatti-45 10 svAbhiprAya iti yAvaditi / tasyoktiH pravedanAmAta-bhavatIti matyante // 27 // pravedanamAviSkaraNaM prakAzana miti yAvat / akazcitItyatra prasajyapratiSedha ityAha- na cet kacicchabdaH prayujyate za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- icchA0 / sarvavibhaiti / vaya'tItyasyAnanuvartanAt kAlavizeSaviSayatvA- / ktyapavAdAviti-kAlasAmAnye vidhAnAditi bhAvaH / bhAvAt sAmAnyataH kAlamAtre vidhAnAdAha- sarvavibha- udAharati icchAmi bhuJjIta bhavAniti-- atra saptamI, 15 ktyapavAdaH iti / udAharati-kAmo me bhuJjIta icchAmi bhuGktAM bhavAniti- atra paJcamI, ubhayatra 50 bhavAniti-"bhujap pAlanAmyavahArayoH" "bhunajo'trANe" "iSat icchAyAm" itIcchArthako dhAturupapadamasti / [ 3. 3. 37. ] ityanenAtmanepade'nena saptamyA-bhuJjIta / icchAmItyatra vartamAnA tu "sati" [ 5. 2.16. ] ityaicchA me, abhiprAyo me, zraddhA me, abhilASo menena jJeyA, evamagne'pi / "kamUGa kAnto" kAntiricchA, iti cAsvArya pi vAkyAni samAnArthAni, ekakasya ca- ato NiGi-kAmaye, "arthaNi upayAcane" upayAcana bhavAta' itytraanvyH| adhiparvAta "iMGaka micchA, ato Nici-prArthaye, "laSI kAntoM" kAnti-65 adhyayane" ityato'nena saptamyAm-adhIyIta / padakRtyaM ! ricchA, abhipUrvastha- abhilaSAmi, "vazak kAnto" pRcchati- akancitIti kimiti, pratyudAharaNamukhenottara | asya-vazmi, catvAryapyekArthakAnyupapadAni, sati vartayati- kaccijjIvati me mAteti- mAturjIvanamabhilaSi- ' mAnAntAni ca, ekakasyAgre vAkyadvaye'pyanvayaH, adhI. tamiti kaccicchabdena pravedayati, svAbhiprAyapravedanapUrvake / yIta bhavAnityatra saptamI, adhI bhavAnityatra paJcamI 25 prazne tasya prayogAditi prAptiH / sampUrNa padya mittham ca prakRtasUtreNa / 'kAmokto' ityasyAnuvartamAnasya vyAva-60 "kaccijIvati me mAtA, kacijjIvati te pitaa| tyaM darzayitumAha-kAmoktAvityeveti, icchayA icchamArAvida ! svA pacchAmi kacijjIvati paarvtii||" | ta:-kAmayamAnaH kAmayamAnasya bhakta iti- icchaiti / atrApi kriyAtipattirbhavatItyAha- atra saptamI- yA icchApUrvakamityarthaH, kAmayamAna iti bhAvaH, icchataH . nimittamastIti bhUte bhaviSyati ca kriyAtipatane ! kAmayamAnasya, yo hi taM bhojayitumicchati tasyAnaM 30 nityaM kriyAtipattiriti-bhUte "bhUte" [ 5. 4. 10. 1 ! bhuGkte ityarthaH, atra yadyapIcchA'sti kintu icchunA sve-65 ityanena, bhaviSyati ca "saptamyarthe kriyAtipatto kriyAti-cchA na pravediteti na bhavati, tadAha- nAtra prayoktaH pattiH" [ 5. 4. 6.] ityanenetyarthaH, tadevodAharati- kAmoktiriti / kAmapra vedane pUrvatra sUtre kriyAtipatterukAmo me'bhokSyata bhavAniti / / 5. 4. 26. / / dAhRtatvenehApi sA syAdevetyAzaGkayA tAM vArayati-atra satyapi saptamInimitta ityAdinA, tatra hetumAha-icchAicchA) saptamI-paJcamyau / 5. 4. 27. / / upapade kAmokto kriyAtipatanasyAsAmarthenA- 70 35 ta0 pra0- icchAyeM dhAtAvupapade kAmokto gamyamAnA- | bhAvAditi, yadyapi pUrvatrApi kAmo me bhuJjIta bhavAni Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhIsibahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 4, sU0 28.] tyatra bhojayituH kAmasya sattvena, bhoktazca tasyAnukUlatayA / vidhyAdirarthaH prakRtyarthavizeSaNaM vA syAt, pratyayArtho vA kriyAtipatanasya sambhavo nAsti, nahi 'icchAmi kAmaye pratyayArthavizeSaNaM vA ?, tatra yadyAdyaH pakSa AzrIyate ityanayorartha bhedo'sti tathApi tatra zabdasvAbhAvyena kriyA-: tadA yatra prakRtireva vidhyAdInAnAcaSTe tatra na sidhyet-- tipatanaM sambadhyate, atra neti svabhAva eva tatra pramANam / ' vidadhyAt nimantrayeta Amantrayeta adhIcchediti, napatra 5pUrvatrApi vA na kriyAtipattirudAhAyati / prakRtyarthAdanye vizeSaNabhUtA vidhyAdayaH santItyeSa doSaH 40 "yazcobhayoH samo doSaH parihAro'pi vA samaH / pratividheyaH syAt, pratividhIyamAne'pi tasmin pratipatti. nakaH paryanuyojyaH syAt tAdRzArtha vicAraNe // " / gauravaM syAt / atha dvitIyaH, bhAvakarmakartR pratyayArthAnAM iti nyAyena / matAntaramAha-kecita ta ityAdinA. | vidhyAdayo vAcakAH syurityevamanayordoSadarzanAt tRtIyaH tathA ca tanmate na kA'pi zaGketi bhAvaH / atra kecit- ! | pakSa AzrayaNIyaH- vidhyAdayaH pratyayArthavizeSaNamiti, 10 vastuta: kAmokto kriyAtipatanaM naMva sambadhyata ityeva pratyayArthAstu bhAvakarmakartAraH, teSu ca "tat sApyA." 45 'varam, kecit svityAdinA kathitasyArthasya pramANayita- 3. 3. 21. ] ityAdinA pratyayasya vidhAnAt teSAmazakyatvAt, "saptamyatApyoH" ityataH pUrvamapi vikalpena mayaM vidhyAdiroM vizeSaNamityAha-vidhyAdiviziSa vidhAnAt kevalAyAH saptamyA nimittatvAbhAvAt tatrApi kartRkarmabhAveSu pratyayArtheviti / vidhyAdInAM sAmA kriyAtipatterasambhavAt, tathA ca yadi tatra kriyAtipatti- nyata ekarUpatayA pratItesteSAM parasparaM bhedaM darzayati15 rbhavatIhApi bhAvyamiti pUrvoktanyAyasya prasaro'vazyameva / vidhiraprApte niyogaH iti, aprApta-karvA svabhAvato'-50 syAt, tatra kriyAtipatteruktatvenAsvIkartamazakyatvAditi kriyamANe kArye, niyoga:- preraNam, tadAha-kriyAyAM 11 5. 4. 27. // * preraNetiyAvaditi-bhRtyAdeH kasyAJcit kriyAyAM niyo janamiti bhAvaH / aprApta zabdasyAjJAtArthaparatvena vyAkhyA- ma tRNAM matamAha- ajJAtajJApanamityeke iti- 'svargakAmo / 5. 4. 28. // yajeta' ityAdau yAgasya svargajanakatA'jJAtA bAkyenAnena 55 20 ta0pra0-vidhyAdiviziSTeSa karta-karma-mAveSa pratya. ! jJApyata iti teSAmAzayaH / udAharati vidhI-kaTaM ku yArtheSu dhAtoH saptamI-paJcamyau bhavataH, srvprtyyaapvaado| ryAt karotu bhavAn, prANino na hiMsyAt na hinastu vidhiraprApta niyogaH, kriyAyAM preraNeti yAvataH ajJAta- bhavAniti / nimantraNe preraNAMzasattve'pi yo vizeSastajJApanabhityeke / kaTaM kuryAt karotu bhavAna, prANino na / mAha-preraNAyAmeva yasyAM pratyAkhyAne pratyavAyastahisyAt na hinastu bhavAn / preraNAyAmeva yasyAM pratyA- nimantraNamiti- asatyAmapIcchAyAmakaraNe sati adha-60 25 khyAne pratyavAyastanimantraNam, icchAmantareNApiniyogataH / motpatteniyamenAvazyambhAvena yat karaNaM tannimantraNamiti kartavyamiti yAvat / dvisaMdhyamAvazyakaM kuryAt karotu bhAvaH, etadevAha-icchAmantareNApi niyogataH kartabhavAn, sAmAyikamadhIyIta adhItAM bhvaan| yatra preraNAyA vyamiti yAvaditi / udAharati- dvisandhyamAvazyameva pratyAkhyAne kAmacArastavAmantraNam / ihAsIta AstAM | kaM kuryAt karotu bhavAn, sAmAyikamadhIyIta amavAna, iha zayIta zetAM mavAn, yadi rocte| preraNava dhItAM bhavAniti- sAmAyikaM nAma AvazyakasUtrasyAdya-65 30 satkArapUrvikA'dhISTam adhyeSaNam / tatvajJAnaM naHprasIdeyuH madhyayanam, kaTaM kuryAdityatra kaTakaraNAya prerito'kurvannapi prasIdantu gurupAdAH, vrataM rakSet rakSatu bhavAn / saMprazna: na pratyavAyabhAg bhavati, sandhayorAvazyakamakurvANazca prtysNprdhaarnnaa| kinnu khalu bho vyAkaraNamadhIyoya adhyayai, vetIti vidhinimantraNayo)daH spssttH| AmantraNe preraNAuta siddhAntamadhIyIya adhyayaM / prArthanaM yAtrA prArthanA zasattve'pi vizeSamAha- yatra preraNAyAmeva pratyAkhyAne me vyAkaraNamadhIyIya adhyaya, tarkamadhIyoya adhyayaM // 28 // kAmacArastadAmantraNamiti- kAmacAra icchApracAraH, 70 - icchayaiva yat karaNaM nAnicchayA'karaNe'pi doSAbhAvAt 35 za0 ma0 nyAsAnusandhAnama- vidhi0| ihAyaM | tadAmantraNamityarthaH, pratyAkhyAne pratyavAya-kAmacArobhaya-- Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, 0 26.] kalikAlasarvasabhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 265 kRta eva nimantraNAmantraNayovizeSa iti bhAvaH / ihA- | dveSAbhAvadazAyAM pravRttavyabhicArAca, tasmAdiSTasAdhanasIta AstAM bhavAna, iha zayIta zetAM bhavAnityu- tvameva pravarvanA / yadAha maNDanamizraHdAharaNe kAmacAraM darzayati- yadi rocate iti / preraNA- | "puMsAM neSTAmyupAyatvAt kriyAsvanyaH prvrtkH| 40 yA eva vizeSo'dhISTamityAha- preramaiva satkArapUvi- pravRttihetuM dharma ca pravadanti pravartanAm // " iti / 5 kA'dhImiti, AcAryAdeH pUjyasya vacanaviSaye satkAra- asyArtha:-iSTAsyupAyatvAt- iSTasAdhana vijJAna tvAdanyaH pUrvaka preraNamiti bhAvaH, adhISTamityatra bhAve ktapratyaya kriyAsu pravartako nAsti, pravRttihetubhUtameva dharma ityAvedayitumAha-adhyeSaNamiti / udAharati-tattva- pravartanAM vadantItISTasAdhanava pravarta neti / mASAyAM cajJAnaM naH prasIdeyuH, prasIdantu gurupAdAH, vrataM rakSet "nimantraNAdizabdAnAM prayojakaniSThavyApAravAcakatvaM 45 rakSatu bhavAniti, atra laghunyAsakAraH- "tattvajJAnaM sarvasammatamiti vidhizabdasyApi prayojakaniSThavyApAra10 karmatApannaM no'smabhyaM prasAdapUrvakaM dadyaH prasIdeyuH guru- vAcitvaM, na tviSTasAdhanatvAdibodhakatvam, sa ca vyApA pAdAH, athavA tattvajJAnarUpakriyAvizeSaNamidam, no'smA- ro'tra prayujyamAnaliDAdi[saptamyAdi] rUpa eva, sa ca ke prasIdeyuH" iti / saMprazna byAcaSTe- saMpraznaH saMpradhA- vyApAraH preraNAtvenaiva saptamyocyate, preraNAtvaM caakhnnddornnaa| tatrodAharati-kiM nu khalu bho ityAdinA / prArtha-pAdhiH / na cAtra vyApArarUpatvaM tadvAcakatvaM cobhayamapi 50 namAha-prArthanaM yAti / tatrodAharati-prArthanA me saptamyAM kathamupapadyata iti vAcyam, rUpabhedenobhayoH sambha15 vyaakrnnmityaadinaa| vaat|" ityAdhuktam / tathA ca prAcInAnAmiSTasAdhanatvarUpaatra vaiyAkaraNabhUSaNasAre pravartanAyAHsaptamyarthatvaM navInaiH khaNDitamityavaseyam / atra"hyo bhUte preraNAdau ca bhUtamAtre laDAdayaH / tyavizeSo manuSAdau vistRtastathApi tasyehAprAka raNikasatyAM kriyAtipattI ca bhUte bhAvini luGa smRtaH / " ! tvena pratIyamAnatayA na vivicya pradarzanaM kRtamityakseya-55 iti kArikAvyAkhyAvare vidhyAdInAM sarveSAM svarUpaM miti / / 5.4.28. / / 20 vyAkhyAya praiSA-nujJA-vasare kRtya-paJcamyau / 5. 4. 26. / / etaccatuSTayAnugatapravartanAtvena vAcyatA lAghavAt / / ta0 pra0-prevAdiviziSTa kavivarye dhAtoH kRtyautaM ca- "asti pravartanArUpamanusyUtaM catuSvapi / pratyayAH paJcamI ca vimaktirbhavati / nyatkArapUrvikA tatraiva liG vidhAtavyaH ki bhedasya vivakSayA / / preraNA-preSaH, anujA-kAmacArAnumatiH, atisarga iti 60 nyAyavyutpAdanArtha vA prapaJcArthamathApi vaa| 25 vidhyAdInAmupAdAnaM caturNAmAditaH kRtam / / " [hari yAvat / avasaraH-prAptakAlatA nimittamUtakAlopanatiH / bhavatA khalu kaTaH kAryaH kartavyaH karaNIyaH kRtyaH, bhavAna kArikA] iti / kaTaM karotu, bhavAn hi preSito'nujJAto bhavato'vasaraH ___ asyArthaH- catulapi-vidhinimantraNAmantraNAdhISTeSu, kaTakaraNe / yadyapi kRtyAH sAmAnyena bhAva-karmaNovihitApravartanArUpa-pravartanAtvam, anusyUtam- anugatamasti, stathApi sarvapratyayApavAdabhUtayA pacamyA bAdhyeranniti 65 tavaiva saptamI vibhaktividheyA yadyapi, tathApi zabdazakti puvidhIyante / anujJAyAM kecit saptamyevetyAhuH- ati30viSayANAM spaSTatayA vyutpAdanAyAvAntaravizeSanighnaM bheda sRSTo bhavAn grAmaM gacchet // 26 // mAzritya caturNAM pArthakyenopAdAnaM kriyate iti / pravartanAtvaM ca pravRttijanakajJAnaviSayatAvacchedakatvam, tacceSTasA- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-praiSA0 / atrApi sUtradhanatvasthAstIti tadeva vidhyarthaH / yadyapyetat kRtisAdhya- nirdiSTAnAmarthAnA karbAdyarthavizeSaNatvamevetyAha-preSAdi tvasyApi yatastadapi pravartaka tathApi yAgAdau tallokata | viziSTe kadiAvarthe iti / praiSAdIn vyAcaSTe- nya-70 35 evAvagamyata ityanyalabhyatvAnna tacchakyam / balabadaniSTA- / ta ravikApreraNA-preSaH iti-nyatkAro nIcaH karaNaM nanubandhitvajJAnaM ca na hetudveSAbhAvenAnyathAsiddhatvAta, A- pUrva yatra tAdRzI preraNA, yatra tvaM me niyojyastvayA madIyaM stikakAmukasya narakasAdhanatAjJAnadazAyamapyutkaTecchayA | vacanamavazyamanuSTheyamiti sUcanapUrvakaM preSyaH preSyate sa preSa Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 zrIsiba hemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [ pA0 4, sU0 30. ] .. - .--.. - ------ - --- - -- -- -- iti bhAvaH / uktaM ca vAlmIkIyarAmAyaNe- "nahi prakRSTAH praiSAdiSveva kRtyA yathA syuriti / praiSAdiSu kRtyAnAM vacana preSyante preSyante hItare janAH / " iti / anujJA-kAma- niyamArthamiti cet ? tadaniSTam / / nahi praiSAdiSvartheSveva cArAnumatiriti, tatparyAyamAha- atisarga iti- kRtyA iSyante / kiM tahi ? avizeSeNeSyante / busope- 40 yAvaditi, kAmacAro hi svata eva siddhaH kevalaM kRtyA- dhyam / tRNopendhyam / ghanaghAtyam / vidhyarthaM tu khyiA: 5 diprayogeNa so'numanyate- tatra svAnumatiH sucyata iti prAgiti vacanAt / vidhyarthaM tu SAdiSu kRtyAnAM vacanam / bhAvaH / avasara:-prAptakAlateti-prAptaH kAlaH kRtini- ayaM praSAdiSvartheSu lor3a vidhIyate [ paJcamI vidhIyate ] mittabhUto yasya sa prAptakAla:, tasya bhAvastatheti bhAvaH, sa vizeSavihitaH sAmAnyavihitAn kRtyAn bAdheta / vAtadAha-nimittabhUtakAlopanatiriti / prathamaM tAvat / sarUpeNa kRtyA api bhaviSyanti / na syuH / ki kAra-45 kRtyasaMjJakamudAharati-- bhavatA khalu kaTaH kAryaH kartavyaH | Nam ? riyAH prAgiti vcnaat| prAk striyA vA'sa10 karaNIyaH kRtyaH iti- 'bhavatA' ityatra "kRtyasya vA" : ruupH|" iti / / 2. 2. 28. ] iti SaSThIvikalpanAt kartari tRtIyA, ayamAzayaH- yadi manyate-kRtyAH prAptA eveti, tahi 'khalu' ityavadhAraNAdidyotakamavyayam, kRtyena karmaNa ukta- / prApta vidhiniyamArtha iti rItyA tasya niyamArthatvaM yuktam, svAt kaTa ityatra prthmaa| 'dhyaNa tavya anIya ya kyap' niyamazcArthamUlaka eva, tathA ca praSAdiSveva kRtyAH syu-50 iti paJca kRtyAH, tatra caturNA sambhavaH, tatra "RvarNa0" / nyatra, evaM ca praiSAdirahite busopendhyam, tRNopendhyamiti, 15[ 5.1.17.] iti dhyaNi vRddhau-kArya:, "tavyAnIyo" ghanaghAtyamiti ca prayogo na syAt,busena upedhyate tRNena upe[5. 1. 27. ] iti tavye anIye ca guNe- kartavyaH / dhyate iti vigrahe agnistokaM bUsena taNena vA jvalanIyamiti karaNIyaH, "kRgaH za ca vA" [ 5. 3.100.] iti vastusvarUpameva kathanIyaM na tu SAdipratItistatra kRtyapravA kyapi tAgame ca kRtyaH / paJcamImudAharati-bhavAn tyayo na syAt / ghanena ghAtyate iti vigrahe ghanaghAtyamityatra 55 kaTaM karotu iti / ekatraiva prayoge yathAprakaraNamarthatra kaThinatvAdyava pratipAdyam, na tu praiSAdiriti kRtyo na 20 yasya saMgati darzayati-bhavAn hi preSito'nujJAtaH,bhava- ! syAt, atazca niyamArthatvapakSo na yuktaH / tathA cAsya to'vasaraH kaTakaraNe iti / kRtya pratyayAnA vizeSavi- vimeva / tathama-pakSamI vizeSavinitA praiSAdhimantareNApi siddhimAzaGkadhAnanyathAsiddhimAha- yadyapi / diviziSTayovikarmaNorapi kRtyAn bAdheta / asarUpo'pakRtyAH sAmAnyena bhAvakarmaNovihitAstathApi sarva vAda iti niyamazca striyAmityadhikArAt pUrvameva prvrtte| 60 pratyayApavAdabhUtayA paJcamyA bAdhyeranniti punova- tathA cAprAptAH kRtyA ityaprAptaprApaNArthasyAsya vidhyarthatva. 25 dhIyante iti, ayamAzayaH- yadyapi bhAvakarmaNoH kRtyAH | meveti / etacca svamatasyApyanukUlameveti / sAmAnyataH sarvatra vidhIyante, te ca praiSAdiviSaye'pi bhA- | vAdI syureveti pRthag vidhAnaM nAvazyakam, tathApi 'prAk ! ___ matAntaramAha- anujJAyAM saptamyeveti keciditi, na grAmaM gacchediti kteH' iti vacanAt stryadhikArAta parato'sarUpapratyayAnAM nityameva bAdhyabAdhakabhAvasattvena paJcamyA kRtyAnAM bAdhaH 65 30 syAditi SAdiviziSTeSu bhAvAdiSu kRtyA na syuriti -- -- viziSya vidhAnamAvazyakam / saptamI cordhvamauhartike / 5. 4. 30. // evacca "preSAtisargaprAptakAleSu kRtyAzca" [ 3. 3. ta0 pra0-UvaM muhUrtAvupari muhUrtasya bhavo'yaM Urdhva163. ] iti sUtre bhASye'pyuktam / tathAhi- "kimarthaM ! mohUtikaH, tasmin vartamAnAd dhAtoH praSAdiSu gamya- praSAdiSvartheSu kRtyA vidhIyante, nAvizeSeNa vihitAH mAneSu saptamI kRtyAH paJcamI ca bhavanti / UdhvaM muhUrtAt 35 kRtyAste praiSAdiSu bhaviSyantyanyatra ca / praSAdiSu kRtyAnAM kaTaM kuryAd bhavAn, kAryaH kartavyaH karaNIyaH kRtyaH kaTo 70 vacanaM niyamArtham / SAdiSu kRtyAnAM vacanaM kriyate / bhavatA, kaTaM karotu bhavAn, bhavAn hi preSito'nujJAto ki prayojanam ? niyamArtham / niymaartho'ymaarmbhH| | bhavato'vasaraH kaTakaraNe // 30 // . Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 31-33. ] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sapta0 / UrdhvamauhUrti kazabdasya yogArthaM mAha - UrdhvaM muhUrtAditi etadeva vizadayati- upari muhUrtasyeti, bhavArthe'tra ikaN ityAvedayati bhavo'rtha UrdhvamauhUrtika iti, "kAlAdanyatra 5 " varSAkAlebhyaH " [ 6. 3.80 ] iti na sidhyatIti " adhyAtmAdibhya ikaN" [ 6. 3. 78. ]" iti laghunyAsakAraH / preSAdInAmanuvartanAdasyApi teSvartheSveva viairficere - praiSAdiSu gamyamAneSu iti, ayamAzayaHprazAdayaH pratyayArthavizeSaNatayA gamyamAnAH Urdhva mauhUti 10 ko'rthastu dhAtuvAcya iti bhAvaH / cakAreNa kRtyapaJcamyo kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte ranukarSa ityAha- saptamI kRtyAH paJcamI ca bhavantIti / krameNodAharati - UrdhvaM muhUrtAt kaTaM kuryAt bhavAniti - atra saptamI / kAryaH kartavyaH karaNIyaH kRtyaH kaTo bhavateti - atra kRtyAH / kaTaM karotu 15 bhavAniti - atra paJcamI, sarvatra 'Urdhva muhUrtAditi yoja 20 nIyam / arthatrayasyApi pUrvaprayogeSu saGgatimAha bhavAn hi preSito'nujJAto bhavato'vasaraH kaTakaraNe itiUrdhvamauhUrtike karaNaM tAdRzakaraNasya ca bhavato'vasara iti vA yathAprakaraNaM pratIyate / / 5 4.30. // sme paJcamI / 5. 4. 31. // ta0 pra0 - smazabda upapade preSAdiSu gamyamAneSu UrdhvamauhUrtike'rthe vartamAnAd dhAtoH pazcamI mavati / kRtyAnAM saptamyAzcApavAdaH / Urdhva muhUrtA bhavAn kaTaM karotu sma, bhavAn hi preSito'nujJAto bhavato'vasaraH kaTakaraNe 25 iti // 31 // / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - sme0 | smazabdaH spaSTArtha iti laghunyAsakAraH / 'preSAnujJAvare' ityasya 'UdhvaMmauhUtike' ityasya cAnuvartanAdasyApi teSvatheSveva vidhAnamata - praiSAdiSu gamyamAneSu UrdhvamauhUrtike'rthe iti / 30 kRtyAnAM saptamyAzvApavAdaH iti preSAdiSvarthe kRtyAnAmapi prAptiH UrdhvamauhUrtike ca saptamyAH pUrveNa prAptiriti teSAM sarveSAmayamapavAda iti bhAvaH / udAharatiUrdhvaM muhUrtAda bhavAn kaTaM karotu smeti, arthatrayasthA 267 adhISTau / 5. 4. 32. // ta0 pra0- UrdhvamauhUrtika iti nivRttam, pRthagyogAt / sma upapade'dhISTA vadhyeSaNAyAM gamyamAnAyAM dhAtoH pazvamo bhavati / saptamyapavAdaH / aGga sma vidvannaNuvratAni rakSa, zikSA: pratipadyasva ||32|| 40 | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - adhISTau / pUrvasUtrAdasya dhAtvarthaviSaye'pi bhedamAha - UrdhvamauhUrtika iti nivRttamiti / nivRttI hetumAha - pRthagyogAditi - anyathA pUrvasUtra evAdhISTAviti paThanIyaM syAditi bhAvaH / naca sme'dhISTAviti kriyamANe sme upapade'dhISTAveva gamyamA- 45 nAyAM paJcamI syAnna tu praiSAdiSu arthabhedazravaNAditi vAcyam, sme'dhISTau ceti karaNena pUrvo kArthAnAmapi saMgrahasambhavAt / saptamyapavAdaH iti - "vidhinimantraNA 0" [ 5. 4 28 ] iti sUtreNa sAmAnyato'dhISTArthe prAptAyAH saptamyAH smayoge vizeSavihiteyaM pacamI vAdhiketi 50 bhAva:, smayogAbhAve tu saivAsyAprApteriti / adhISTiH satkArapUrvikA preraNA / udAharati- aGga sma vidvan ! aNuvratAni rakSa, zikSAH pratipadyasveti- aGgazabdaH prakAze komalAmantraNe vA aNUni sAdhUnAM mahAvratApekSayA'lpaviSayANi vratAni sthUlaprANAtipAtaviramaNAdIni, 55 zikSA : samAyikAdIni catvAri zikSAvratAni, pratipadya svIkuru / / 5. 4. 32. / / kAla-velA samaye tum vA'vasare / 5. 4. 33. // ta0 pra0- kAla velA samayazabdeSUpapadeSvavasare gamyamAne ghAtostu pratyayo vA bhavati / kAlo bhoktum, velA 60 bhoktum, samayo bhoktum / vAvacanAd yathAprAptaM ca-kAlo bhoktavyastha / 'Urdhva' muhUrtAt kAlo bhoktum, Urdhva muhUtAd bhoktuM sma kAlaH, aGga sma rAjan ! bhoktuM kAla' ityeteSu paratvAt tumeva / avasara iti kim ? kAlaH pacati bhUtAni, kAlo'tra dravyaM na tvavasaraH // 33 // 65 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - kAla0 / sUtrArthaH spaSTaH / udAharati- kAlo bhoktum, velA bhoktum, samayo bhoktumiti - "bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH" ato'nena pyudAharaNe saMgatimAha- bhavAn hi preSito'nujJAto | tumi guNe "cajaH kagam" [ 2. 1.86. ] iti jas 35 bhavato'vasaraH kaTakaraNe iti / / 5. 4, 31. // | gatve "aghoSe prathamo'ziTa : " [ 1.3.50 ] iti gasya 70 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 zrIsibahemacannazabdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 4, sU0 34-35. ] - - katve-bhoktamiti / "praiSAnujJA." [5. 4. 26.] iti / saragrahaNasya sArthakyamiti / ayamAzayaH-- "kAla: pacati prApte'yaM vikalpa iti bhujyatAM bhoktavyasya ceti vAkye bhUtAni kAla: saMharati prajAH / " ityatra "bhUtAni kAla: tumi SaSTha kavacanasya "avyayasya" 3. 2. 7. 1 iti / pacatIti vArtA" ityAdau ca kAlakartako vartamAnakAli-40 lup / " iti laghunyAse / pANinIye ca siddhaantkaumudyaaN| ka: pAko'nudyate na vavasaraH prApta iti pratipAdyate iti 5 "kAlasamayavelAsu tumun" [ 3. 3. 167. ] iti sUtre | na tatra tum bhavatIti / "kRtvAtumam bhAve' [5.1. paryAyopAdAnamarthopalakSaNArthamityuktam, tathA ca kAlA\-| 13.1 iti bhAve tum bhavati, tadantasya "ktvAtumam" 'nyasminnapi zabde upapade pratyayo bhavati, tathA codAhu- [1. 1. 35. ] ityanenAvyayatvam, avyayasambandhinazca tam- anehA bhoktamiti / yAvacanasya prayojanamAha- syAde: "avyayasya" [ 3. 2. 7.] ityanena luva bhava-45 vAvacanAda yathAprAptamiti, tadevodAharati-kAlo : tIti sarvatra vijJeyamiti / / 5. 4. 33. / / 10 bhoktavyasyeti- "praiSAnajJA." [5. 4. 26.] iti saptamI yadi / 5. 4. 34. // tavya iti bhujyatAmiti vAkyam / pANinIye ca kAlA ta0pra0-yadi yacchandaprayoge sati kAlAdidhUpapadeSu diSUpapadeSu nityameva tum vidhIyate, kAlo bhoktavyasyetyA. dhAtoH saptamI bhavati / tumo'pavAdaH / kAlo yadadhIyIta dayazca bAhulakAdeva sAdhanIyAH / UrdhvamohUrtikAdAvapyasya bhavAna, velA yat bhujIta bhavAn, samayo yacchayota bhavAn / 50 prAptirityAha-'UdhvaM muhUrtAt kAlo bhoktam, UvaM | bahulAdhikArAt 'kAlo yadadhyayanasya, velA yad bhojana15 muhartAda bhoktuM sma kAlaH, aGga sma rAjan ! bhoktaM ! sya, samayo yacchayanasya' ityAyapi bhavati // 34 // kAlaH' ityeteSu paratvAta tumeveti- prathame "saptamI cordhvamohUtike" [5. 4. 30. J iti saptamI paJcamI / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- sapta0 / asya nityaca na bhavati, dvitIye "sme paJcamI" [ 5. 4. 31.] tvena pakSe'pi tumo na pravRttirityAha-tumo'pavAdaH iti iti paJcamI na bhavati, tRtIye "adhISTau" [5. 4. 32.] ! pUrveNa prAptasyetyarthaH / asya nityatvenAnaDAdayo'pi na 55 20 iti paJcamI na bhavatItyarthaH / na cAsya vikalpavidhAyaka- syuriti kAlo yad bhojanasyetyAdayaH prayogA: kathamiti tvena teSAmapyavako'styeveti vAcyam, asyaM sAmAnyavi- cet ? atraah-bhlaadhikaaraadityaadi||5, 4. 34. / / hitatayA UrdhvamohUtikAdiviziSTe'rthe viziSya vihita - - dhAzaGkayA teSAM nityatvena pakSe'sya pravRttyabhAvaprasaGgAt, tyAzca / 5. 4.35. // tathA ca kAlAdizabde upapade'syApi vizeSavihitasvena ta0pra0-zaktenheM ca kartari gamyamAne dhAtoH kRtyAH 25 paratvasyaiva vyavasthApakatvasvIkArocityAt paratvAdasya saptamI ca bhavati / bhavatA khalu bhAro vAhmaH, voDhavyaH, 60 pravRttI pakSe te'pi bhavantu naam| laghunyAsakAro'pyatrAha bahanIyaH, uhota, bhavAn bhAraM bahet, bhavAna hi zaktaH / ah-bhavatA khalu kanyA vAhA, voDhagyA, vahanIyA, bhavAna "nanu tum vikalpena bhavati tat kathaM tumevetyuktam, ucyate- vikalpena tumeva bhavati nA'naDAdayaH, saptamI co-| khalu kanyAM vahet bhavatA khalu chedasUzaM vAhmama, voDhavyam, vaM." "sme paJcamI" "adhI" iti ca yathAkrama prava.. vahanIyam, bhavAn khalu cchedasUtra baheta; bhavAnetadarhati / 30 taMta eva" iti / kAlAdiprayogasattve'vasaraH [ prApta- - saptamyA bAdho mA bhUditi kRtyagrahaNam / bahuvacanamiho- 65 kAlatA] svata eva pratIyata iti vinApi tadgrahaNamava- | tara taratra ca yathAsaMkhyanivatyartham // 35 // sara eva bhaviSyatIti tatprayojanaM nAstIti zaGkate-ava- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zaktA0 / zaktA] sara iti kimiti.| uttarayati- kAlaHpacati bhUtA- ityatra samAhAradvandva iti darzayati-zaktaheM ceti nIti, kathamiha na bhavatItyAha-kAlo'tra dravyaM na tva. ahaMtIti- arhaH, tadyogyastasmin tathA / kartari gamye 35 vasaraH iti, yadyapyavasararUpo'pi kAlo dravyameva dravyabhi- | iti, ayamAzaya:- kRtyAH karmaNi bhAve ca vihitAH, te 70 nasyAsattvAt, tathApi sa kAlatvenaiva sAmAnyena nirdiSTona kartari vAdhye na bhaviSyanti, api tu kartuH zakto gamyatvavasaratvena [ prAptakAlatvena ] iti tatra na bhavatItyava- / mAnAyAM yogyatAyAM vA gamyamAnAM syuH, saptamI ca kartari Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 36. ] / kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 266 - - bhavatyeva, tatra yadi arhatA'pi tadvAcyA bhavezna kAcana | bahuvacanaM vyarthamityAzaGkaya samAdhatte- bahuvacanamihohAnirgamyamAnatAyAstatrApyakSateH, ubhayavidhasthAnasaMgrahArtha- | ttaratra ca yathAsaMkhyanivRttyarthamiti, ayamAzayaHmeva gamyamAnatAyA AzrayaNamiti jJeyam / pUrva zaktArthe | cakAreNAtra saptamI samuccIyate'nukRSyate vA, tathA ca kRtyaH 40 karmaNyudAharati-bhavatA khala bhAro vAhyaH, voDhavyaH, saptamI ceha vidheyau, zakto'hazvArthI dvAviti dvAbhyAM vi5 vahanIyaH, udyateti- 'bhavatA' ityatra kRtyasya kartari | dheyAbhyAM sahAnuvAdyayorapi dvayoryathAsaMkhyaM mA bhUditi "kRtyasya vA' [ 2. 2. 88.] iti SaSThIvikalpanAt | tadvAraNAya bahuvacanena nirdezAt saMkhyAbhedaH kRta iti / "hetukartR0" [2.2.44. ] iti tRtIyA, khaluravadhA- | atra laghunyAsakAra itthamAha- nanu samuccIyamAnena saha raNAdau, "vahIM prApaNe" ato ghyaNi "Niti" ityupA- | yathAsaMkhyasya "rASTrakSatriya0" [6. 1. 114. ] itya-45 nsyavRddhI- vAhyaH, tavye dhAtoranusvAretvAdiDabhAve "ho | trApatyapratyayena nirastatvAd vyartha bahuvacanam, satyam10 dhuTpadAnte" [2.1.82. ] iti hasya Dhe "adhazcaturthAt : jJApakajJApitA vidhayo hyanityA iti nyAyajJApanArthamiti tathorghaH" [2. 1. 79.] iti takArasya dhe "tavargasya." / / 5. 4. 35. / / [ 1. 3.60. ] iti dhasya he "sahi-vaheroccArvaNasya" [1. 3. 43. 1 iti pUrvaDhalope'kArasya caukAre- vo. Nin cA''vazyakA'dhamaNye / 5. 4. 36. / / DhavyaH, anIye ca-vahanIyaH, karmaNi saptamyAM kye ca ta0 pra0- avazyaMbhAva Avazyakama, RNe'dhamo'dha-50 15 "yajAdivaceH kiti" [7.1.76. 1 iti khati- maNaH, tasya bhASa Adhamarmyam / Avazyake AdhamaNya ca uhyata, etadapekSayA bhavatetyatra svataH kartari tRtIyA, sarve / / gamyamAne kartari bAcce ghAtoNin kRtyAzca bhavanti / pratyayAH "tatsApyA0" [ 3.3.21. ] iti karmaNi, avazyaM karotIti-kArI, haarii| yadA tvavazyamo'pi taiH karmaNa uktatvAt tataH prathamA vijnyeyaa| atha zaktArtha prayoga ubhAbhyAmapi dyotanAt tadA mayUravyaMsakAditvAt eva kartaryudAharati-bhavAn bhAra bahediti- atra kartari samAsaH- avazyaMkArI, avazyaMhArI / avazyazabdaprayoge 55 20 saptamI, tathA ca karturutatvAt 'bhavAn' ityatra prathamA, tu-- avazyakArI, akArAnto'pi hAnavyayamavazyazabboskarmaNo'nuktatvAcca bhAramityatra dvitIyA / uktaprayoge sti / avazyaM geyo gAthako gItasya, avazyaM bhavyazcaitraH / zaktArtha saMgamayati-bhavAniha zaktaH iti / kramaprApte' AdhamaNye-- zataM dAyI, sahasraM vAyI, kArI me kaTamasi, he'rthe udAhartumavatArayati- aheM iti / karmaNyudAharati hArI me bhAramasi, geyo gAthAnAm / NinA bAdho mA bhavatA khalu kanyA vAhyA, voDhavyA, vahanIyA, bhUditi kRtyavidhAnam / kRttvAca kartari Nino vidhAnAt 60 25 [uhyeta] 1 kartaryudAharati- bhavAn khalu kanyAM vahe kRtyAnAmapi kartavaiva vidhAnam, bhAva-karmaNostu sAmAnyena diti, evamudAharaNAntaramAha- bhavatA khalu chedasUtraM | vidhAnAt siddhA eva bAdhakAbhAvAt // 36 // vAhyam, voDhavyam, vahanIyam; bhavAna khalu chedasUtraM za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Nin / padArthamAhavahediti-- chedasUtramiti AgamavizeSasya saMjJA, vAhya avazyaM bhAva Avazyakamiti- "corAdeH" [ 7.1. yogodvahanapUrvakaM grAhyamityarthaH, uktaprayogeSvathi saMgama- 73..] ityakana, avazyamityavyayaM nizcayArthakam, tathA 65 30 yati-bhavAnetarhatIti / kRtyagrahaNaprayojanamAha-sapta- | cAvazyaM bhAvo nizcitatvam / RNe'dhamo'dhamarNaH, tasya myA bAyo mA bhUditi kRtyagrahaNamiti, ayamAzayaH-- | bhAva AdhamarNya miti--rAjadantAditvAdaghamazabdasya prAga kRtyAH sAmAnyataH sarvatra bhAvakarmaNovihitA iti kartaraha-nipAtaH, aba RNazabda RNavyavahAraparaH, tatrAdhamatvaM tAyAM zaktatAyAM ca dyotyAyAmapi syureveti kimarthaM te tasya yAcakatvena / AvazyakamAdhamaya copAdhirne tUpapada vidhIyanta iti na zanIyam, aheM zate ca vizeSavihi-! mityAha- Avazyake AghamaNye ca gamyamAne iti / 70 35 tayA saptamyA bAdhitAste na pravartayuriti teSAM viziSya | kartari bAcye iti-etacca kRtvAt NinaH kartari vidhividhAnamAvazyakam / "zaktA] kRtyazca" ityeva sUtrayitavye riti sAmAnyato labdham, nahi sUtrAkSarasvArasyAt, pUrvatra kRtyatvena sarveSAM kRtyAnAM vidhAnaM syAdeveti kRtyAzceti / ca zaktAhaMzabdayoH kartapratyayAntatvena kartulabdhatve'pIha Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [ pA04, sU0 37. ] tasya kathamapi labdhumazakyatvAt, etaccAne'pi vivecayi- | kRtyamudAharati- geyo gAthAnAmiti- AdhamarNyato Syate / Nina evAvazyakAdhamaye dyotakatve udAharaNamAha-- ! gAMthA gAyatItyarthaH; "karmaNi kRtaH" [2.2.83.] __ avazyaM karotIti-kArI, evam - avazya haratIti- / iti SaSThayAM- gAthAnAmiti / nanu "bhavyageya." [ 5.1.40 haarii| Nino NittvAdubhayatra vRddhiH| yatra ca spaSTaprati- ! 7.] ityAdinA sAmAnyata: kartari yo vihitaH, sa Ava- 5 pattaye'vazyamityavyayaM prayujyate tatra kA vyavasthetyAha- zyAdidyotakatve'pi bhaviSyatyeveti tadvidhAnamanarthakamiti yadA tvazyamo'pi prayogaH iti, ubhAbhyAmapi dyo- / cet ? atrAha-NinA bAdhA mA bhUditi- vizeSavitamAditi, yadyayAvazyamo'vyayasyAvazyakatvavAcakatvameva hito hi Nin sAmAnyavihitaM kRtyaM bAteti tasyApi tathApi Nina eva taddyotakatvenAvazyamo Ninastaddyotaka-viziSya vidhAnamAvazyakamiti bhAvaH / nanu Nin kartari 45 dyotakatvameveti paramparayA ubhayorapi taddyotakatvamAyA- vidhIyate, kRtyAzca na kartari, api tu bhAvakarmaNoH, 10 tam, anyathA tadasambandhe'sAmarthyAt tena saha samAso na , "bhavyageya." ityAdi ca nipAtanaM na kRtyAnAM kartavAca syAditi vyavahite'pi prayogaH syAt- avazyaM sa kArI, | katvaM pramANayitumalamiti viSayabhedAt NinA kRtyAnAM kArI so'vazyamityAdi, na ca sa issyte| nanu isyUka-bAdhaH kathaM syAditi cet ? atrAha- kRtvAcca kartari svAbhAvAt "isyuktaM kRtA" [ 3. 1. 46. ] iti na | Nino vidhAnAditi, ayamAzaya:- kartavAcakaNinA sA-50 samAsa: prApnoti, na cAnyallakSaNamasti yena samAsaH syA- ] hacaryAt tAdRza eva kRtya iha vidheyaH, sa ca "bhavyageya." 15 diti yo manyeta taM pratyAha- mayUravyaMsakAditvAt / ityAdinA nipAtita eva nAnyaH, tathA cobhayoH kartRvA samAsaH iti, svarUpataH samAsamAha- avazyaMkArI, cakatvena kevalaNino vidhAne tasya kartRvAcakakRtyabAdhakaavazyaMhArIti- avazyaM karoti haratIti vAkyam / tvaM syAditi tasyApi vidhAnamAvazyakam / nanu "tat AvazyakatvaM nAvazyama eva mAntasya dyotyamapi tvanavyaya- sApyAnApyAta."3.3.21.] iti vihitAH kRtyA 55 syAmAntasyApIti tatprayoge rUpAntaramAha-avazyazabda- eveha vidhIyanta iti kuto nAzrIyate'ta Aha-bhAvaka20 prayoge tu-avazyakArIti / avazyazabdasattA draDhayati- |maNostu sAmAnyena vidhAnAditi-yadyanenApi bhAva akArAnto'pi dvanavyayamavazyazabdo'stIti / atha | karmaNoreva vidhAnaM syAt tahi tasya sAmAnyasUtreNeva siddhakRzya mudAharati-- avazyaM geyo gAthako gItasyeti- svAdiha vidhAnamanAvazyakam / na ca NinA bAdhA bhA bhUgAthako gItamavazyaM gAyatIti vAkyam, atra kartari ye | diti sArthaka tadvidhAnamiti vAcyam, NinaH kartari vidhA-60 "ya ezcAta:" [ 5. 1. 28. ] ityanena "At sandhya- nAd bhAvakarmaNostasyAprAptasvAt tena kRtyAnAM bAdhAyogo 25 kSarasya" [ 4. 2. 1.] iti kRtasyAkArasyaikAre- geya viSayabhedAt / / 5. 4. 36. // iti, katuruktaravAcca prathamA, karmaNo'nuktatvAcca "karmaNi : kRtaH" [ 2. 2. 83. ] iti SaSThayAM- gItasyeti / eva-: . aheM tRca / 5. 4. 37. // mavazyaM bhavatIti vAkye kartari ye guNe "vyakye" [1. ta0 pra0- aheM kartari vAcye dhAtostRc pratyayo mava. 2. 25. ] ityavAdeze--avazyaM bhavyazcaitraH iti-- karta- ti / bhavAn kanyAyA voDhA, bhavAn khalu cchedasUtrasya voDhA / 65 30 rutatvAta prthmaa| AdhamaNye udAhartamavatArayati- A. saptamyA bAdhA mA mUvityahaM tRjvidhAnam // 37 // dhamaNye iti, tatra NinamudAharati-zataM dAyI, sahastraM za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-a dAyIti- dAdhAtoNini "Ata ai: kRau" | 4. 3. vAcye iti- arhatItyarha iti kartRpratyayAntAha padasAsA53. ].ityakAre AyAdeze ca-dAyIti, 'eSyahaNenaH" yA't kartRhatvaM labdham, tacca tRcpratyayasya vAcyamiti [2. 2. 64. ] iti SaSThIniSedhAt karmaNi dvitIyeti- ! kRttvAt tasya kartari sAmAnyato vidhAna 35 zataM sahasramiti, AdhamarNyataH zataM sahasraM vA ddaatiityrthH| harati- bhavAn kanyAyA voDhA, bhavAn khalu chedasU Adhamaya'to mama kaTaM karoti mama bhAraM vahati vA bhavA- trasya voDheti- "vahIM prApaNe" ato'nena tRci anusvAnityarthe- kArI me kaTamasi, hArI me bhAramasIti / | rettvAdiDabhAve hasya Te takArasya ghe Dhe ca pUrvaDhalope'varNa Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 38-39. 1 kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 271 sya okAre ca-- voDhA, karturuktatvAta prathamA, karmaNa: syobhayapakSasAdhutvaparatAmAzrityAtra prakaraNe sarvatra vASaSThI ca, chedasUtramAgamavizeSaH / nandahe'rthe kimarthaM tRc / cyeSu dyotyeSu vetyeva vyAcakSate / na cAzIrarthavAcakatvena vidhIyate, sa hi "Nakatacau" 5.1. 48. ] iti sA- tasya kadhi vAcakatvenAzIrAdezvaikyAdekavacanameva syAnna mAnyena kartari vihito'heM cAnaheM ca tatra bhaviSyatyeveti dvitvAdIti cet ? asyArthasya 'supAM karmAdayo'pyarthAH' 40 6 cen ? atrAha- saptamyA bAdhA mA bhUdityaheM tRjvi- ityAdikArikayA bhASyakAreNeva pratyAkhyAtatvAt / "ji dhAnamiti- "zaktAha kRtyAca" [ 5. 4. 35. ] iti / abhibhave" ato'nenAzI:pratyayeSu "dIrghazcviyaGyakyeSu vihitA saptamI sAmAnyavihitaM tRcaM bAteti tadvidhAna- / ca" [ 4. 3. 108. ] iti dI- jIyAta, jIyAmAvazyakam, kRtyAzca na tadvAdhakAsteSAM kartari vidhAnA- | stAm, jIyAsurityAdi / paJcamyAM ca zavi guNAdI ca-- bhAvAt / zaktA] ityanena hi kartari gamyamAna eva-kartu- jayatAt, jayatAm, jayantu ityAdi / padakRtyaM pRccha- 45 10 rahatve gamyamAna eva kRtyA vidhIyante tathaiva vyAkhyAnAda. ti- AziSIti kimiti, uttarayati-ciraM jIvati na tu vAcyatA, tatra vAcakatAyA aviSyatvAt / bhavatA / maitraH iti-nAtra prArthanamapi tu vastusthitikathana miti khalu bhAro vAhya ityAdau hi kRtyasya karmavAcakatvameva | nAsya pravRttiH / matAntaramAha- kazcidAheti, adhyavana kartRvAcakatvaM kRtyAnAM svabhAvato bhAvakarmArthavAcaka- sAyamAha-kazcidAheti, atra samudrazoSaNaM parAzakyaM tvAt / yadi cAtrApi arhatAyAM gamyamAnAyAmeva tRco / so'dhyavasyati kartumudhuGkte / / 5. 4. 38. // 50 15 vidhAnamityAzrIyate tadA kRtyAnAmapyupalakSaNaM saptamIpada mADyadyatanI / 5. 4. 36. / / mityAstheyam, vRttau ca vAkyatApakSamAzritya kartari kRtyAnAmaprAptereva saptamyevoktA / / 5. 4. 37. // / ta0pra0- mAhughupapade dhAtoradyatanI bhavati / sarva vibhaktyapavAdaH / mA kArSIdadharmam, mA hArSIt parasvam / AziSyAzI:-paJcamyau / 5. 4. 38. // kathaM 'bhA bhavatu tasya pApaM, mA bhaviSyati' iti / asa ta0 pra0-AzAsanamAzIH, AzIviziSTe'rthe vartamA- dhurevAyam / kecidAharaDito mAzamdasyAyaM prayogaH // 39 // 55 20 nAda dhAtorAzIH-paJcamyo vibhaktI bhvtH| jIyAt, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- maangyH| sarvajIyAstAm, jIyAsuH jayatAt, jayatAma, jayantu / A-vibhaktyapavAdaH iti- kasmiJcidarthavizeSe kAlavizeSa zcit tu samayanAyA | cAsya vidhAnAbhAvAt sarvatra praaptH| tatra tattatkAle'rthe vA pazcamImicchati, pararazakyasya vastuno'dhyavasAyaH samartha- vizeSasarAkAntatvAdasya kApi viSayo na syAdi nA, kazcidAha-samudraH zoSayitumazakyaH, sa Aha-samudra- tyanena sarveSAM bAdha: phalita iti bhaavH| udAharati-60 25mapi zoSayANi, parvatamapyatpATayAni // 38 // ___ mA kAryodadharmam, mA hArSIt parasvamiti- "DukaMg za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-Azi0 / 'AziSi karaNe" "haMga haraNe" AbhyAmanenAdyatanIdipratyaye sici AzI:-paJcamyau' iti padacchedaH / padArthamAha--AzAsana- | "di-syorITa" [4.4.86.1 itITi"sici parasmai samA-" mAzIriti-- "AGaH zAsUki icchAyAm" ityato bhAve nasyAGiTi" [4. 3. 44..] iti vRddhau "aD dhAto." vipi "AGa:"[ 4.4.120.] iti zAsa Asa isA- 4.4. 26.1 ityatra 'amAGA' iti vacanAdaDabhAve-65 30 deshe-aashii| AzAsanamaprAptasya prArthanamAzI:padavAcyam. | kArSIta, hArSIditi / avyApti zaGkate-kathaM mA bhavata tatra yadi AziSaH pratyayArthatvamAzrIyate tadA pratyayasya tasya pApam, mA bhaviSyatIti- mAGaH prayoge'pi kathaka divAcakatvaM na syAdityAzayena dhAtvarthasyaiva vizeSa- madyatanyA abhAva iti praznAzayaH, svamatenottaramAhaNatvamAzrayati- AzIviziSTe'rthe vartamAnAd dhAto- asAdhurevAyamiti- anuzAsanaviruddhatvAdasAghutvaM spaSTa riti- dhAtvarthaviSayiNyAM prArthanAyAM gamyamAnAyAmityA- | miti bhAvaH, na lakSaNena padakArA anuvAH padakArairnAma 70 35 zayaH, evaM ca vibhaktarAzIrarthadyotakatvaM paryavasyati, bhASye | lakSaNabhanuvarya miti bhASyoktyA lakSaNaviruddhaprayoganiSe tu vAcakatApakSa eva siddhAntitaH, navInAstu tasya bhASya- dhasya sarvasammatatvAt / matAntaroktaM samAdhAnamAha-keci Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 4, sU0 40-41.] - vAhaH- aGito mAzabdasyAyaM prayogaH iti- sthitasya .. so'mbhAMsi medhAn pibaMto daza // " [raghu0 3 sarge], gatizcintanIyeti kRtvedam / vastutastu kriyAyoge tAdRza- atra plAvayiSyantoti bhaviSyadarthasya dadarzati bhUtAnumAzabdaprayogo na ziSTasammataH, mAzabdayoge sarvatra tairadya- gmH| bahuvacanAt adhAtvadhikAravihitA api pratyayAtanyA eva vyavahriyamANavAda, tatra tatra kacicchiSTaprayo- staddhitA pAtusaMbandhe sati kAlabhede sAdhayo bhavanti-go.40 5 geSvapi purANAdau vibhaktyantaradarzanAdidaM samAdhAnaM syA-mAnAsIta, gomAn bhavitA, astivivakSAyAM hi maturuktaH devetyanye / / 5. 4. 36. / / sa kAlAntare na syAditi // 41 // za0 ma0nyAsAnusandhAnam-bhazA0 / abhidheye'bhidhAsasme hyastanI ca / 5. 4. 40. / / nopacAraM kRtvA dhAtvartho'tra dhAtuzabdena nirdiSTa ityAhata0 pra0-smazagdasahite mAhayupapade dhAtohastinI " dhAtuzabdena dhAtvartha ucyate iti- mvAdiSvevArya dhAtu- 45 cakArAdatanI ca bhavati / mA sma karota, mA sma kA / / zabdo vartate, svArthe guNIbhUtasya dhAtuzabdasya zabdAntareNa 10 Ita mA caitra! smahara:paradavyam, mA caitra! sma hArSIH sambandho na syAt, tasmAd dhAtvartha evAyaM dhAtuzabdo vartate, paradravyam / / 4 / / na mvAdiSu, tatazca dhAtusambandha ityasya dhAtvarthasambandha za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- sasme0 / smazabdasya ityeSo'rtho vijJAyate / dhAtuzabdena dhAtvarthoktAvapi sUtramAzabdArthadAnya pratyAyakatvena mAzabdAt pUrva na prayoga: | mavyAvartakameva, nahi kvacidapi dhAtorasambandhaH, dhAto:50 zabdazaktisvAbhAvyAt, parantu vyavahitAvyavahitatve na kArakasambandhasya kArakANAM vA dhAtusambandhasya sArvatri15 kimapi binigamakamityubhayavidhodAharaNamAha-mA sma katvAt, ato dhAtorityekavacanaM jAtivivakSayeti matvA karot, mA sma kArSIda; mA caitra! sma haraH para- bahuvacanena vyAkhyAti-dhAtvarthAnAM sambandhe iti / kaH dravyam, mA sma hArSIH paradravyamiti evaM ca sma- puna: sambandha ityAha-vizeSyavizeSaNabhAve satIti / sahitatvaM tasya vyavahitAvyavahitasAdhAraNamiti mantavyam, ayathAkAlamapi pratyayAH sAdhavo bhavantIti- yo 55 sAhityamihaikArthadyotane sahacaritatvameveti spaSTam / / 5. yasyAtmIyakAlo yathAkAlam "yathA'thA" [ 3. 1. 20 4. 40. // 41. | iti vIpsAyAM samAsaH, na yathAkAlamayathAkAlam / dhAtoH saMbandhe pratyayAH / 5. 4: 41. // etaduktaM bhavati- svaiH svaividhAyakavAkyayaMtra yasmin ta0pra0-dhAtuzabdena dhAtvartha ucyate, dhAtvarthAnAM saM- yasmin kAle ye ye vihitAstato'nyatra kAle'pi prayuktAH bandha-vizeSaNavizeSyabhAve sati, ayathAkAlamapi pratyayAH pratyayAH sAdhavo bhvntiiti| sAdhavo bhvnti| vizvadRzvA'sya pUtro mayitA, kRtaH kaTaH ! udAharAta-vizvadRzvA'sya putrA 25 zvo bhavisA, mAvi kRtyamAsIt / vizvadazveti bhUtakA- hara prekSaNe" vizva dRSTavAniti vizvadRzvA, "dRzaH ka la: pratyayo bhaviteti bhaviSyakAlena pratyayenAbhisaMbadhya- nip" [ 5.1.66. ] iti kanipa, tatra van avazimAnaH sAdhurbhavati / evaM-kRtaH kaTaHzvo bhaviteti / bhAviSyate, "isyuktaM kRtA" [ 3. 1. 46.] iti samAsaH, kRtyamAsodityatra tu mAvoti bhaviSyakAla: pratyaya AsI- "anadya te zvastanI" [5. 3. 5. ] iti zvastanItApra-65 viti bhUtakAlena pratyayenAbhisaMbadhyamAnaH sAdharbhavati / / tyaye ca--bhavitA / kRtaH kaTaH zvo bhavitA iti karo30 vizeSaNaM guNatvAda vizeSyakAlamanurudhyate, tena viparyayo teH kte- kRtaH, "kta-tavatU" [5. 1. 174. ] iti bhUte na bhavati / tathA tyAdhantamapi yadA'paraM tyAvantaM prati / tat sApyA." [3. 3. 21. ] iti karmaNi ktH| vizeSaNatvenopAdIyate tadA tasyApi samadAyavAkyArthApa- bhAvi kRtyAmasIditi- bhaviSyatIti- bhAvi, "bhuvo kSayA kAlAnyatvaM bhavatyeva / / vA" [ uNA0622.] iti Nit in, "vatsya'ti gamyA-70 "sATopamurvImanizaM nadanto, diH" [ 5. 3.1.] iti ca bhaviSyattvam, "asA bhuvi" 35 yaH plAvayiSyanti smntto'mii| ato hastanIdivi-AsIditi / sarvatra tyAdyantavAcyo tAnyekadezAnibhRtaM payodheH, artho vizeSyaH, syAdyantavAcyastu vizeSaNam / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 41.] / / prayoge kAlAntarANAM kAlAntaraiH saha sambandhaM prakaTa- rodhitvaM tasyAvazyakam tenAkhyAtavAcyakriyAyA eva bhUtayati - vizvazveti bhUtakAlaH pratyayaH iti bhUtaH tvena pratItirUpo viparItakramo neti bhAvaH / kAlo'syeti bahuvrIhi:, bhUtakAlatvaM tu kaniyo bhUte vi- etacca bhASye'pItyamuktaM "dhAtusambandhe pratyayAH " [ 3. 40 dhAnAt, bhaviteti bhaviSyatkAlena pratyayenAbhisamba- 4. 1. ] iti pANinIyasUtre / tathAhi "iha pazyAmi - 5 dhyamAnaH sAdhurbhavatIti- bhaviSyan kAlo yasyeti bahu- bhUtakAlo bhaviSyatkAlenAbhisambadhyamAno bhaviSyatkAlaH vrIhireva, bhaviSyatkAlatvaM tu bhaviSyadanadyatane zvastanyA sampadyate / kasmAnna bhaviSyatkAlo bhUtakAlenAbhisambadhyavidhAnAt bhUtakAla bhaviSyatkAlayormadhye yo bhUtakAlaH sa mAno bhUtakAlaH sampadyate ? dhAtusambandhe pratyayasya yathAbhaviSyatkAlena sambadhyamAnaH sAdhurbhavati, vizvadRzveti | kAlavidhAnAt siddham / dhAtusambandhe pratyayasya yathAkAla- 45 vidhAnAt siddhametat / yathAkAlavihitA evaite pratyayAH sveSu sveSu kAleSu prayujyante / kathaM tarhi kAlAnyatvaM gamyate ? upapadasya tu kAlAnyatvam / upapadasyaitat kAlAnyatvam ||" iti // 1 kalikAlasavaMzazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte 273 1 ayamAzaya:- kAlabhede sAdhutvAbhyanujJAnAya sUtramida - 50 gena bhavitetyetatsambandhAdu bhUtakAlika: kanip bhaviSyati bhavati, tathA bhaviteti zvastanI bhaviSyatkAlaparityAgena vizvadRzvetyetatsambandhAd bhUte kasmAnna bhavatIti praznaH / tatra ca bhASyakRtA sUtrAbhAve'pi svasvakAlavidhAnenaiva tA- 55 bhUtakAlo bhaviteti bhaviSyatkAlenApi sambadhyamAno bhavi 10 vyatkAla eva sampadyate / dvitIye'pyudAharaNe kRta iti bhUtakAlo bhUte vidhAnAt bhaviteti bhaviSyatkAlaH pUrvavadeva, tatra bhUtakAla itareNApi sambadhyamAna sAdhurbhavati / tRtIye'pi bhAvIti bhaviSyatkAlo bhaviSyati Nino vidhA- / nAt, AsIditi bhUtakAlo bhUtAnadyatane hyastanIvidhA / mityuktam, tatra vizeSAnupAdAnAd yathA bhUtakAlaparityA - 15 nAt, tatra bhaviSyatkAlo bhUtakAlenApi sambadhyamAnaH sA / dhurbhavati / iha vizvavA'sya putro bhaviteti bhUtakAlo bhaviSyatkAlenApi sambadhyamAno bhaviSyatkAlaH sampadyate, tathAhi-- ayamatrArthaH pratIyate - so'sya putro bhavitA yo vizvaM draSTeti, na ca bhaviSyatkAlo bhUtakAlenAbhisambadhya-dRzapratyayAnAM sAdhutvaM samarthayatottaramuktam / tasyAyamA20 mAno bhUtakAlatAM pratipadyate, nahyatrAyamarthaH pratIyate - sossya putro bhUto yo vizvaM dRSTavAniti, itarayorapyudAharaNayovizeSaNaM vizeSyakAlatAM pratipadyate, yatastatrAyamarthaH pratIyate sa zvo bhavitA kaTo yaH kariSyate, tat kRtyamAsIt yad bhUtamiti / tadetat kathaM bhavati ? viparyayaH / 25 kasmAnna bhavati ? ityAha- vizeSaNaM guNatvAt vize dhyakAlamanurudhyate, tena viSaryayo na bhavatIti- vizeSaNaM hi parArthatvAd guNo'pradhAnamityarthaH tena ca pradhAnakAlasya vizeSyasyopakAraH kartavyaH na ca tat pradhAnama parityajya svakAlaM pradhAnakAlamapratipadyamAnaM pradhAnopakA30 rakriyAM kartuM samarthaM bhavatIti pradhAnasya yaH kAlastamanurudhyate, vizeSyaM tupakAryatvAt pradhAnam, na ca pradhAnasya guNakAlApattiryuktA, anyathA yadi guNakAlaM pradhAnakAla: vizeSaNabhUtAyAzcopalakSaNabhAvenopAdAnAd bhAvibhUtavyapratipadyeta tadA tasya pradhAnaMtvaM hIyeta, tena na bhavati / padezaviSayatApratipAdanAt kAlAnyatvaM pratIyata iti 70 viparyayaH / AkhyAtavAcyakriyAyAmeva sarveSAM kArakANA 35 mamvayAt tasyAH prAdhAnyam kartrAdIni kArakANi ca tadu pakArakatvAt tadvizeSaNAnIti vizvahazveti prathamAntaM zayaH - sarve pratyayAH sveSu sveSveva kAleSu vidhIyante, kintu yathA - 'asya sUtrasya zATakaM vaya' ityukto yadi vAtavyo na zATaka:, yadi zATako na vAtavya iti vipratipattau prAptAyAM manye sa vAtavyo yasyotasya zATaka ityeSA 60 saMjJA bhaviSyatIti pratItisvIkAreNa bhAvivyapadeza AzrI / yate, tathehApi vizvazvA'sya putro bhavitetyAdau 'asya : putro bhavitA yena vizvadarzanaM nirvartitam' iti vyapadezo bhaviSyati iti bhAvibhUtakAlikatvavyapadeza vijJAnAdasya prayogasya sUtraM vinApi sAdhutvamupapAdayituM zakyate, upa- 65 padabhUtasya vizeSaNabhUtasya vAkyArthavazAt kAlAnyatvaM sUtra vinApi samarthayituM zakyate, vizeSyAyA AkhyAtAdipadavAcyAyA: kriyAyA: prAdhAnyAt svakAla evAvasthAnaM, bhAvaH / nanvevaM yatra tyAdyantaM prati anyasya bhinnakAlArthakasya kartrAdivAcakapadasya prayogastatra vyavasthA'stu, yatra kartRtayA tatra [ kriyAyAM ] vizeSaNamiti vizeSyasyAnu- ! tUbhayamapi tyAdyantameva tatra kathaM vyavasthA, kutra kAlA Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pAmo'dhyAyaH / [pA. 4, sU0 41.] nyasvaM pratIyetetyAzaGkAyAmAha- tathA tyAvantamapItyA- | sudhiibhiH| tathA ca tyAdyantamapItyAdinA pratipAditadi / samudAyavAkyArthApekSayeti, ayamAzayaH- noka- syArthasyedamudAharaNaM na syAt / jalapAnasamaya eva jalenovAkye kriyAdvayaprAdhAnyaM sambhavati 'ekatiG [tiv] vA- : rvIplAvanasya bhUtatAnugamazca na zobhate, darzanasamaye ca 40 kyam' iti hi vaiyAkaraNAnAM samaya:, 'ekatiG' ityasya hi- tasya jalasya pItatA [ bhUtakAlikapAnakarmatA ] pratIti5 ekatiGantA tyAdyantA]rthaniSThamukhyavizeSyatAnirUpitapra. rupapAdayituM zakyata iti pibata iti vartamAnakAlikazatRkAratAzAli arthavAcakapadasamudAyarUpaM vAkyamityabhi-pratyayasyaiva bhUtatAnugama upapadyate / prAyaH, tathA cAnekatyAdyarthaghaTitavAkye'pyekasya kasyacana / 'dhAtoH sambandhe pratyayAH' ityanena na kevalaM bhinnakAlavizeSyatvamaparasya ca vizeSaNatvamAstheyam, tacca vAkyArtha- vihitA dhAtusambandhinaH pratyayA kAlAntare sAdhutayA'nvA-45 mapekSyaiva prakRtArthAnusArameva syAditi tadapekSayaiva vize- khyAyante, kintu taddhitAdayo'pItyAha-bahavacanAd a10 SaNabhUtatyAdyante kAlAnyatvaM pratyetavyamiti smudito'rthH| dhAtvadhikAravihitA api pratyayAstaddhitA dhAtu kutredRzaH prayoga iti cet ? atrAha- sATopamurvIma- sambandhe sati kAlabhede sAdhavo bhavantIti-kAlabhedenizaM nadantaH iti- raghuvaMze trayodaze sarge rAmasya pratyA- | asmAt kAlAdanyasmin kAle ityarthaH / ayamAzayaHvartanasamaye padyamidam / "anIzaM sATopaM nandanto'mI 'dhAtoH sambandhe pratyayaH' ityetAvaduktAvapi pratyayatvena 50 yaH [ ambhobhiH ] uvIM samantataH plAvayiSyanti tAni sarvadhAtuprakRtikAnAM sarveSAM pratyayAnAM saMgrahasiddhau pratyayA 15 ambhAMsi payodherekadezAt nibhRtaM pibato meghAn sa dadarza" iti bahavacana nirdezo'narthakaH san kAlasambandhe vidhIya ityanvayaH / atra kasya prAdhAnyaM kazcAnuganteti viveca- mAnapratyayamAtrasya svabhinnakAle'pi sAdhutvAkhyAyaka: sampayati- plAvayiSyantIti bhaviSyadarthasya dadarzati dyate / gomAna AsIditi- gAvo vidyante'syeti vartabhUtAnugamaH iti-- pradhAnakartA tatpadapratipAdyo rAmaH, / mAnakAlikasatvavivakSAyAM "tadasyA'styasminniti mata:" 55 tasya kriyA dadarzatti padapratipAdyA bhUtakAlikadarzanarUpeti ! 7. 2. 1.] ityanena vartamAnakAlamastItyupAdAya vi20 sA'pyanyakartRkakriyApekSayA pradhAnam, plAvayiSyantIti / hito matuH 'AsIt' iti bhUtakAlAnvayini kartari na padapratipAdyA bhaviSyatkAlikI plAvanakriyA cAnuvAdya- syAdato'nena tasya sAdhutvamanvAkhyAyate, evaM- 'gomAn tayA nirdiSTeti tasyA aprAdhAnyaM spaSTam , tathA ca bhUta-bhavitA' ityatrApi bhaviSyatkAlAnvayini kartari yojyakAlikaplAvanakartRmeghakarmakaM rAmakartRka bhUtakAlikaM darza- miti, astitvavikSAyAM hi maturuktaH, sa kAlAntare na 60 namiti bodhH| ! syAditi / anena sUtreNa bhUtabhaviSyakAlAmyAM sambadhya25 .. padyasya bhAvArthazcAyam- ete meghAH payodherekadezako- mAno matuH sAdhurbhavatIti bhAvaH / ... NAdeva jalaM nItvA dharaNI plAvayantaH svakIyavaibhava- etacca "dhAtusambandhe pratyayAH" [ 3. 4. 1. ] iti marvabharitAstathA garjanti yathA- idameSAmeva ghanaM bhavet / pANinIyasUtre bhASye'pyuktam / tathAhi- "pratyayaH" iti tena caite mahAnta iti, kintu ete payodhidhanino dhanaM / vartamAne punaH pratyayagrahaNaM kimartham ? / adhAtupratyayAnA-65 tUSNImeva corayitvA svakIyAM kIti vitanvantIti bi- mapi dhAtusambandhe sAdhutvaM yathA syAt- gomAn AsIt, 30 jAnatAM kRte teSAmidaM karma kiyat zvAdhyamiti / bhvitaa|" iti / atra kecanaivamAhuH- vastutastvatra na plAvayiSyantIti atrotaM kaiyaTena- "yadyapi svarUpapadArthaka: pratyayazabdaH bhaviSyatA saha dadarzati bhUtasya virodhaH kazcit, plAvanaM : prakRtaH, tathApIha saMjJinirdezAbhAvAt saMjJipadArthako vijJAhi na darzanakriyayA kazcit sambaddham, taddhi bhaviSyattve- / syate / " iti / 70 naiva pratipAdyate, kintu pibato dadarzati vartamAnabhUtayo- ayamAzaya:- "pratyayaH" [ 3.1.1.] iti sUtreNA35 virodhaH, vartamAnasya karmaNo bhUtakAlikaM darzanaM kathaM jA- dhikRtaM pratyaya iti padamApaJcamasamAteradhikriyate / tacca tamiti / tathA cAmbhAMsi pibato meghAn dadarzati samba- pratyayapadaM svarUpaparaM taista: sUtravihitaH pratyayaiH sambandho yojanIya iti sAdhU pratibhAti, vicAraNIyaM caitat dhyate / tathA ca na tatra tat padaM pratyayabodhakam, iha ca Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 41.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 275 pratyayasya viziSya vidhAnAbhAvAt pratyayatvena pratyayamAtra- mAsIdityartha AzrIyate tadA bhAdizabdAsIcchabdayoH paryAbodhanAya saMjJiparaM pratyayapadamapekSyate, tacca na sambhavati yatvaM spaSTamiti tayorekatra- bhAvi kRtyamAsIdityatra saMjJAparasya tasya saMziparatvasya labdhamazakyatvAt, tathA- | prayogo'nucitaH / 40 pIha saMjJinaH kasyacana nirdezAbhAvAt pUrvato'dhikRtaM saMjJA- atroktaM nAgezena-- "evaM pratyAkhyAte sUtre vasan dada5paramapi pratyayapadaM saMziparaM sampatsyate iti nAstyAvazya- zetyAdI vartamAnatvamAropya zatA! tatphalaM tu tatsamAnakateh pratyayagrahaNasyeti kRtaM pratyayagrahaNaM dhaatuprtyyprkr-| kAlatvasya darzane lAbhaH, zatRsthale kriyayoH samAnakAlatvaNe'dhyadhAtupratyayAnAmapi taddhitAnAM kAlabhede sAdhutvAnvA- | pratIte: / yadvA darzanakAlikaM vAsasya vartamAnatvamAzritya rUyApaka bhavati / pratyayaH / evameva 'nanu cotpatataivaM vacanalopaM coditA: 45 na ca "tadasyAstyasmin" [5.2.14. ] iti / sma' iti sarUpasUtrastha 1.2. 64. ] bhASyaprayogopa10 sUtre'stItyekavacanasyAvivakSayA yathA gAvo'sya santIti pattiH / gomAn AsIdityatra devadattasya vidyamAnatve'pi bahuvacanenApi vigrahe kRte pratyayo bhavati, tathA'stItya- | gomattvasyAtItatvAd bhUte pratyayaH, tatrArthAd gavAmapyatItanyatra kAlavizeSasyApyavivakSayA bhUtabhaviSyatorapi sa / svprtiitiH|" iti / pratyayaH svabhAvata eva syAditi nAvazyakamanena sUtreNa | ayabhAzayaH-bhAvi kRtyamAsIdityAdauparyAyattvavAraNAya 50 sAdhutvAnvAkhyAnamiti vAcyam, tathA sati daNDinamAna- etAdRzasthale svakAla eva pratyayavidhAnasya siddhAntitve15 yetyukte'tItadaNDavato'pyAnayanApatteH / etacca tatra sUtre | "zriyaH patiH zrImati zAsituM jaga-- bhASye'pi spaSTam / tathA cAsya sUtrasya pravRtti vinA jjagannivAmo vasudevasadya ni / tatra bhUtAdau matovidhAnamasambhavi syAditi pratyayagrahaNa- vasan dadarzAvatarantamambarAt, sAmarthyAzrayaNaM yuktamiti / hiraNyagarbhAGgabhuvaM muni hariH // 1 // " zizupAlavadhe-55 bhASyakRtA ca sUtrametat pratyAkhyAtaprAyamityuktaM prAk | 1,1 / 20 saMkSepeNa, tadeva ca sUtrazeSe bhASye siddhaantitpraaym| iti zloke vasudevasamAni vasan harirmuni dadarzati tathAhi-kasya kAlaparivartanamucitamityasya vinigamakA- bhUtakAlikAkhyAtArthena kathamanvaya iti samAdheyam / tatra bhAve prApte sati ] "evaM tarhi vAkyamevaitadevaMjAtIyaka | dvayI vidhA- vAse vartamAnatvamAropya tathAprayoga ityekaH prayujyate- agniSTomayAjItyetasmin bhavitA / kasmin ? pakSaH, paramasI nocito lakSaNAyA jaghanyavRttitvAbhyupa-60 yo'sya putro janitA / kadA- yadA'nenAgniSTomeneSTa bhava- gamAt / tathA ca darzanakAlikaM vAsasya vartamAnatvamA25 ti " iti / zritya tathAprayogaH kriyata ityeva pakSAntaramucitam, tathA tasyAyamAzaya:- vizvadRzvA'sya putro bhavitetyAdau / sati pUrvoktabhASyamapyanukUlaM syaaditi| gomAn AsIdityAkvanip api svakAle bhuta eva, bhaviteti anadyatanyapi / disthale ca na maturbhate'pi tu gomata: sattve'pi gomattvasya [ zvastanyapi ] tava, kintu tatra vAkyArtha evaM yoja- bhUtatApratItiH, gomAn devadattAdividyamAna eva, kintu 65 nIya:- vizvadRzveti prayogo'sya janiSyamANe putra prayo- tasya gomattvamatItam, gomattvaM ca tasya tadAsId yadA'sya 30kSyate- yadA tena vizvadarzanaM nirvatita syAditi / gAvaH santIti pratItirAsIt / evaM ca gAvo'sya santIti atroktaM kaiyaTena--- "avazyaM ca svakAla eva pratyayavi- 'pratIterevAsIdityanenAtItocyate, tatrArthAd gavAmatItadhireSTavya: / bhAvi kRtyamAsIdityatra bhAvizabdasya bhUta- | tApratItiH pASNiko kena vAryatAm, kintu tatrAtItatAkAlatve bhAvyAsIcchabdayoH paryoyatvAd yugapat prayogo na | pratItaye matovidhAnaM nAvazyakamiti ! 70 syAt / " iti| navInaistu bhASyarItyA sUtrasyAnarthakyaM vyutpAdya lakSaNa35 ayamAzaya:- bhAvi kRtyamAsIdityAdau yadi yatkAlaM yA zabdAdhyAhArAdiklezena ca sUtrapratyAkhyAnApekSayA sUtra bhAvi bhAvitayA vyavahRtaM tadA''sIdityartha AzrIyate, karaNa eva lAghavamiti vaNitaM tattvabodhinyAdAvityalaM tadA tu svakAle pratyayavidhAnena veSTasiddhiH / yadi cAtIta- pallaviteneti / / 5. 4. 41. / / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 zrIsiddhahemacandra zamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / pA. 4, sU0 42. ] bhRzA-''bhIkSNye hi-svau yathAvidhi, ta-dhvamau ___ sadhvamau ca tadyuSmadi-lunIta lunItetyeva yUyaM tunItha, ca tadyuSmadi / 5. 4. 42. / / sunIhi lunIhotyeva yUyaM lunIya; adhIdhvamadhIdhvamityeva yUyamadhIdhve, adhISvAdhIvetyeva yUyamadhIdhve / tathA lunIta ta0pra0-- guNakriyANAmadhizrayaNAdInAM kriyAntararavyavahitAnA sAkalyaM phalAtireko vA mRzatvam, pradhAna / lunItetyeva yUyamalAviSTa, sunIhi lunIhItyeva yUyamalA- 40 5 kriyAyA vikta dAdeH kriyAntaraMravyavahitAyAH paunaHpunya viSTa / adhIdhvamadhIdhvamityeva yUyamadhyedavam, adhISvA'dhImAmIkSNyam, tadviziSTa sarvakAle'rthe vartamAnAd dhAtoH jvetyeva yUyamadhyagIDhvam / evaM hAstamyAdiSvapyudAhAryam / sarvavimakti-sarvavacanaviSaye hi-svI pavamIsaMbandhinau ___ yathAvidhIti kim ? lunIhi sunIhItyevAyaM lunAti, bhavataH, yathAvidhi dhAtoH saMbandhe-- yata eSa dhAtolmi chinnatti lUyate veti dhAtoH saMbandhe mA bhUt / adhISyA: dhIdhvetyevAyamadhIte, paThati adhIyate veti dhAtoH saMbandhe 45 nneva kArake hi-svau vidhIyete tasyaiva dhAtostatkAraka10 viziSTasyava saMbandhe'nuprayogarUpe sati; tathA ta-dhvamau mA bhUt / lunIta lunItetyeva yUyaM lunIya, chinyeti dhAtoH saMbandhe mA bhUt / adhISvamadhIvamityeva yUyamadhIhi-svasAhacaryAta paJcamyA eva saMbandhinau, tayoH dhve, paThati dhAtoH saMbandhe mA bhuut| lunIhi lunIhIta-dhvamoH saMbandhI bahutvaviziSTo yuSmata, tasmista syAdau ca bhRzAbhIkSNye dvivacanam / dyusmadi abhidheye bhavataH, cakArAddhi-svau ca yathAvidhi dhAtoH sNbndhe| nanu ca mRzAmIvaNyayoryapi vidhIyate na tu 50 tatra dvivacanam, iha tu dvivacanamityatra ko hetaH ? 15 lunIhi lunohItyevAyaM lunAti, anuprayogAt kAla- | ucyate- yA sthApikatvAt prakRtyarthopAdhI bhRzAbhIkSNye vacanabhedo'bhivyajyate / lunIhi lunIhItyevemau lunItaH, samartho'vadyotayitumiti tadabhidhyaktaye dvirvacanaM nApekSate, lunIhi lunIhItyeveme lunanti lunIhi lunIhItyeva tvaM | hi-svAdayastu kartR-karma-bhAvArthatvenAsvArthikatvAdasamarthAH lugAsi, yuvA lunIyaH, yUyaM lunIya; junIhi junIhItye- | prakRtyarthopAdhI bhRzAbhIkSNye avayotayitumiti tadavadyo- 55 vAhaM lunAmi, AvAM lunIvaH, vayaM luniimH| evaM lunIhi tanAya dvivacanamapekSante iti // 42 // 20 lunIhItyevAyamalAvIta, lunIhi lunIhityevAyamalunAt, lunIhi lunohItyevA'yaM lulAva, sunIhi lunIhItyevAyaM | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bhRzA0 / bhRzAlaviSyati, tunIhi sunIhItyevAyaM lavitA, lunIhi sunI. bhIkSaNye iti- samAhAradvandvAt saptamI / atha kimidaM hItyevAyaM sunIyAt, lunIhi lunIhItyevAyaM lunAtu, lunI- bhRzatvamAbhIkSaNyaM cetyAha- guNakriyANAmadhizrayaNAhi lunIhItyevAyaM lUyAt / dInAM kriyAntararavyavahitAnAM sAphalyamiti- 'sA-6025 evamadhISvA'dhISvetyevAyamadhIte, imAvadhIyAte, ime- phalyamiti sthAne 'sAkalyena sampattiH' iti pATho'nyatra, 'dhIyate; adhISvA'dhISvetyeva tvamadhISa, yuvAmadhIyAthe, pacAdayo dhAtavo'dhizrayaNAdike vikledAdyante kriyAtmani yayamadhIdhve; adhIvA'dhIvetyevATamadhIye. AvAmadhI- samRdAye sveSAmavayavAnAM pratikSaNavinAzinAM yugapadabhA. vahe, vayamadhImahe / tathA-adhovA'dhIvetyevAyamadhyagISTa, | vAt sAkalyena nirvRti-darzanayorabhAve'pyavyatirekAdavasI adhIzvA'dhIvetyevAyamadhyeta, adhIbA'dhISvetyevAyamadhi- / yamAnatadrapatvAdekadezAnAmekadeze nirvati-darzanayonirvatti-65 30 age, adhISvA'dhISvetyevAyamadhyeSyate, adhISyA'dhISvetye-'; darzanabhAji pravartante', tatra kecana kriyAbhAgA guNAH parArthA vAyamadhyetA, adhISvA'dhISvetyevAyamadhIyIta, adhISvA bhavanti, kecana mukhyA yadastei guNA:, yathA-- pacAvadhidhISvetyevA'yamadhItAm, adhovyAdhISvetyevAyamadhyeSISTa / zrayodakAvasecana-taNDulAvavapanadhopakarSaNa-parighaTTanAvazrAevaM sarva vibhaktivacanAntareSvapi hi-svAvudAharaNIyau / vaNodvartanA-'vatAraNAdilakSaNA: kriyAbhAgA: kartavyApAra evaM mAvakarmaNorapi-zayyasva zayyasvetyeva zayyate rUpA viklattaye taNDulAnAmodanabhAvAya bhavanto guNAH,70 35 azAyi zAyiSyate bhavatA, lUyasva lUyasvetyeva lUyate viklatistu vyApAro mukhyaH kriyAbhAgastAdAdadhizraalAvi lAviSyate kedAraH / | yaNAdInAm / tatra yA guNakriyA adhizrayaNAdayastA: Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 42.] kalikAlasarvazazrIhemacandrasUribhagavatpraNote 277 - - - kazcit sAkalyena nivartamati kazcica na, kazcit sAkalyena riti prakRtyarthavizeSaNametat / sarvakAle'rthe iti- sarvenirvartayan kriyAntarairatatkriyAvayavastA vyavadadhAti, bhUta-bhaviSyad-vartamAnAH kAlA: [ adhikaraNAni santyakazcit tu kriyAntarebhyo vyAvRttastA evAdhizrayaNAdikA: syeti bahuvrIhiH, atra nai kasminnarthe sarvakAlatvaM sambhavati, 40 sampAdayati, tatra tAsAM guNakriyANAmadhizrayaNAdInAM kri- kintu 'artha' ityatra jAtAvekavacanam, tadviziSTra iti, 5 yAntararavyavahitAnA sAkalyena kAtsyena sarvAsAM yA / tathA ca sarvakAleSvartheSu ityartho bodhyaH / tadviziSTa iti sampattirbhAvastad bhRzatvam, evaM hi sA samudAyarUpA asya lAbhastu 'bhRzAbhIkSNye' ityatra saptamyA vaiziSTayArthakriyA sampUrNAvayA'nyUnA bhRzA bhavati / sAphalyamiti : katayA, arthe hi zabdasya vRtti dhikaraNabhAvo'pi tu vApAThe sAphalyaM- guNakriyAphalabhUtaviktRttisampAdakatvam / cyavAcakabhAva eva, vAcyamadhikaraNaM vAcakamAdheyam / 45 kvacit sAkalyamityapi pAThaH / idaM vA bhRzatvamityAha- atra parasmaipadibhyo hiH, Atmanepadibhyazca svaH, tatra hiH 10 phalAtireko vA zatvamiti- phalasyAtireka:- phala- kartaryeva, svastu bhAva-karma-kartRSu Atmanepadasya sarvatra vi samAptAvapi kriyAnuparati , yAvatA pramANenArthastato'dhi- dhAnAt; evaM ca madhyamapuruSakavacanIyapratyayadvayamidamiti kapramANatA vA prakarSaH / AbhIkSNyamAha- pradhAnakriyAyA | madhyamapuruSakavacana evaM prayujyatetyAzaGkAvAraNAyAhavikledAdeH kriyAntarairavyavahitAyAH paunaHpunyamA- sarvavibhaktisarvavacanaviSaye iti- yadi madhyamapuruSaka- 50 bhIkSaNyamiti- pacau vikledaH pradhAnakriyA, tAM kazcida- vacana evAnayovidhAnamabhimataM syAt tahi ta-dhvamoviSaye15vasAyya kriyAntaramAramya punastAmeva kriyAmArabhate, tada- / 'pyanayovidhAnamanucitaM syAt / pazcamIsambandhinAviti mivAdhizrayaNAdikAM kriyA pravartayati, kazcit tu tAmeva / svarUpakathanaM vibhaktisaMjJAlAbhAya, hi-svayoH pazcamIkriyAntareNa vyavadhatte, satra kriyAntarAvyavadhAnena tasyAH / sambandhasya prasiddhatve'pi pratyayAnta ratvavyAvartanAya tathAkriyAyAH paunaHpunya- puna: pUnarbhAva AvRtti:- AbhI- kathamAvazyakameva, anyathA tayovibhaktitvAbhAvena tadantasya 55 kssnnymityrthH|| padatvaM na syAt / kimavizeSeNa hi-svayoMvidhAnam ? 20 aba 'dhAtoH sambandhe' iti pUrvato'navRttaM, taddhi 'yathA- netyAha- yathAvidhi dhAtoH sambandhe iti / dhAto: vidhi' ityanena sambadhyate, tathA ca vAkyadvayaM sampAdya sUtra / sambandhasya vidhyanatikramaM darzayati-- yata eva dhAtorivyAkhyAti- tadviziSThe sarvakAle'rthe vartamAnAdityA- tyAdinA, ayamAzaya:-hi-svI sakalavibhaktivacanaviSaye dinA / bhRzAbhIkSNye'rthe vartamAnAdityanena 'bhRzAbhIkSNye' , bhavata iti pUrvamuktam, tathA ca vacanavibhaktibhedAvagamo 60 ti prakRtevizeSaNaM na pratyayasyeti vijJAyate. yamarthamabhi-! na syAt, na ca tathA sati sAdhIyasI arthapratItibhavatIti 25dhAtuM prakRtirasamarthA sAmarthyAt sa pratyayArthatayA paryava. sa eva dhAtUryathocitavibhaktivacanena sahAnuprayujyata iti sthati, yathA- apatyAdiko'rtho dAzarathirityAdau, daza- tataH puruSavacanayorabhivyaktirbhavatIti vakSyati-anuprayorathazabdo hi svArthameva bodhayati nApatyArthamiti, atra tu gAta kAlavacanabheda ityaadinaa|| prakRtireva tamarthamabhidhAtumalamiti kathaM pratyayasyAsAvarthaH / dvitIyavAkyArthamAha- tathA ta-dhvamau ityAdinA 65 kathyatAmiti / nanu ki prakRterayamarthaH sambhavatIti sambha- / yathAvidhi dhAtoH sambandhe ityantena, yathAvidhItyasya 30 vamAtreNa prakRtyartho na pratyayArtho'yaM hanta ! tahi dhAtoH / dehalodIpanyAyenobhayavAkye'pi sambandhAt tadanvayi 'dhAtoH kriyAvAcitvAta prakRtidharmo'pi bhazAbhIkSNyArthaH pratyaya- sambandhe' ityapyUbhayatrAnvetIti bhAvaH / tadyaSmadItyasthArthavAcyaH syAditi pratyayasyApyasAvarthaH sambhavatIti pratya-mAha- tayorityAdinA abhidheye ityantena, ta-dhvamau hi yArtho'pi na kasmAdayam; ucyate-- antaraGgatvAt prakRti-: bahatvaviziSTe yuSmadyabhidheye bhavataH, ityetadvihitAvapi to 70 vizeSaNatve ca pratyayasyAso bhavatyevArthaH, tasyArthAntarA- tatravAbhidheye bhaviSyata: // 35 nirdezAdanirdiSTArthatvAt svArthe evotpatteH, svArthazcAsya udAharati- lunIhi lunIhItyevAyaM lunAtoti. prakRtyartha iti / prakRtivizeSaNatve cobhayAnagrahaH kRto : atizayena pauna:punyena vA lavanamiti 'lunIhi lunIhi' bhavati, pratyayavizeSaNatve ca tasyaivAyamarthaH syAnna prakRte- ! ityasyArthaH, ekakartakaM vartamAnakAlika lavanamiti 'lunAti' Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA. 4, sU0 42.] ityasyArthaH, itizabdastu abhedAnvaye tAtparya grAhyati, ! syatepratyaye "svaspraha." [ 3. 4. 66. ] iti vA niTi evaM cAtizayena paunaHpunyena vA lavanAbhinnaM vartamAnakA- | vRddhau ca-zAyiSyate, bhavateti kartapadaM tRtIyAntam / likamekakartRkaM lavanaM- vAkyArthaH / itizabdAbhAve ca evaM karmagi lUdhAtoH- lUyatva lUyasvetyeva- lUyate 40 prayogeNa sahAnuprayogasyAnvayo na syAt, AkhyA tayorasa- | alAvi lAviSyate kedAraH iti- kedAra iti karma, 5ttvarUpArthavAcakayoH svataH sambandhasya durupapAdatvAt / uktatvAcca prthmaa| nanu itizabdena vyavadhAnAt 'lunAti' ityasyAnuprayogatvaM dvitIyaM vAkyArthamAzrityodAhartumavatArayati-ta-camau ? anU-pazcAdavyavadhAnena prayogo hyanuprayoga iti | ca tadyaSmadIti, udAharati-lanIta lanItetyeva yayaM cet ? itizabdasya pUrvavAkyArthAnuvAdakatvamAtreNa vyava* lunIya, pakSe himudAharati- lunIhi lunIhItyeva yUyaM 45 dhAyakatvAbhAvAnna doSaH, vyavadhAnaM hi pareNa bhavati, iti-lunItha / dhvama udAharaNamAha- adhIdhvamadhIdhvamityeva 10 zabdazca pUrvoktArtha mevAnuvadatIti tasya na vyavadhAyakatva- yUyamadhIdhve, pakSe svamudAharati- adhISvAdhISvetyeva miti bhAvaH / evaM vartamAnAyAM tivi udAhRtya sarvavacana- yUyamadhIdhve iti, vartamAnAyAmudAhRtyAthAdyatanyAmudAhaviSayatvaM darzayituM tasAdyaSTake'pyudAharati-lunIhi lunI- ! rati--tathA- lunIta lunItetyeva yUyamalAviSTa, pakSe hotyevemI lunItaH ityAdinA / atha sarvaviktiviSaya-himudAharati- lunIhi lunohItyeva yUyamalAviSTa / 5) tvaM darzayitamadyatanyAM zastanyAM parokSAyAM bhaviSyantyAM dhvamamdAharati- adhIdhvamadhIdhvamityeva yayamadhya15 zvastanyAM saptamyAM paJcamyAmAziSi ca dikapradarzanAyakaka Dhavam, pakSe svamudAharati-adhISvAdhISvetyeva yayama prayogamudAharati- evaM- lunIhi lunIhItyevAyamalA- dhyagIDhvamiti / "vA'dyatanI-kriyAtipattyorgIG' [ 4. vIdityAdinA krameNa / / / 4. 28. ] iti iGo'dyatanyAM vA 'goG- gI' ityAhipratyayamudAhRtya tatkrameNaiva svapratyayamudAhartumAha- deshH|| etAvatA vartamAnAyAmadyatanyAmudAhRtam, zeSA-55 evam- adhISvA'dhISvetyevAyamadhIte ityAdinA / Svatidizati- evaM hastanyAdiSvapyudAhAryamiti !! 20 adyatanyAdiSvekavacanenaMvohRtaM, na dvivacanabahuvacanAbhyA- | atha padakRtyaM pRcchati- yathAvidhIti kimiti, miti nyUnateti zaGkAmapAkartumAha-evaM- sarvavibhakti- uttarayati- lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti, chinatti vacanAntareSvapi hi-svAvudAharaNIyAviti-- grantha- lUyate veti dhAtoH sambandhe mA bhUditi- 'yathAvidhi' gauravabhiyA diGmAtrapradarzanAya tathodAhRtamiti sarvAsA- ityasya 'yata eva dhAtoryasminneva kArake0' ityAdyarthaM 60 madyatanyAdInAM vibhaktInAM dvivacanabahuvacanAbhyAmuktarItyA | darzayatA''cAryeNa sUcitam-dhAtubhede kAraka bhede ca nedaM 25 hi-svAvudAharaNIyAviti bhAva: / pUrvatra "lUgaz chedane" sUtraM pravartata iti, prakRtaprayoge ca chinatti' ityasyAnu iti lUdhAtuH pvAditvAcca ziti hrasvaH, paratra "iMka | prayoge dhAtubhedaH, 'lUyate' ityasyAnuprayoge ca kAraka bhedaH, adhyayane" iti nityamadhipUrvo hi 'i' dhAtuH, tasyAdya- dhAtusAmye'pi 'lunAti' ityasya kartari prayogAt 'lUyate tanyAM gI, parokSAyAM ca gAdezo vijJeyaH / kriyAtipattau ityasya karmaNi prayogAt, tatrAsya pravRttivAraNAya yathA-65 tu na sambhava iti tatra nodAhRtamityAbhAti / / vidhigrahaNamAvazyakamiti bhAvaH / evam - 'adhISvAvI30 kartari prayogA darzitAH, atha bhAve karmaNi vA bhvti| vetyevAyamadhIte' iti prayoge 'adhIte'sthAne paThatIti vA naveti saMdihAnaM pratyAha-bhAva-karmaNorapoti / tatra prayoge dhAtubhedaH, 'adhIyate' iti prayoge ca kArakabhedaH, pUrva bhAve udAharati- zayyasva zayyasvetyeva zayyate 'lunIta lunItetyeva lunItha' iti prayoge 'lunItha' ityaiti- "zIGak-- zI zayane" ato bhAve vartamAnAtepratyaye | sya sthAne 'chinttha' iti prayoge dhAtubhedaH, evam -'adhI- 70 "kyaH ziti" [ 3. 4. 70. ] iti kye "Giti yi | dhvamadhIdhvamityeva yUyamadhIdhve' iti prayoge 'adhIdhve' 35 zaya" / 4. 3. 105. 1 iti zayAdeze ca- zayyate ityasya sthAne piThaya' iti prayoge 'dhA iti / adyatanyAM tu- 'azAmi' iti- atrAdyatanyAsta- nAsya pravRttiriti bhAvaH / pratyaye jici taluki vRddhau ca- ashaayi| bhvissyntyaaN| ekenaiva lunIhIti padena siddhe dviH prayogaH kRta ityA-: Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 43.] kalikAlasarvajJabhIhemacandrasUribhagavatraNIte 276 zaGkAyAM samAdhatte- bhazAbhIkSNye dvivacana miti- : hi-svAvapi vidhIyete, tatra kena bhAvyamiti / nanu bhRzA"bhRzA''bhISaNyA-vicchede dviH prAka tamabAde:" [7. . bhIkSaNyayo'pi vipratiSedhena paJcamI bhavati, yo'vakAzo 4. 73. ] iti bhRzAbhIkSNye dyotye dvivacanaM bhavatIti ! yo dhAturekasvaro vyaJjanAdizAbhIkSNye vartate'dhAtusamba- 40 bhAvaH / ndhazca- lolUyate, popUyate; paJcamyavakAzo yaH svarAdi5 atha lunIhi lunIhIti kathamatra dvivacanam ? yAvatA : ranekasvaro bhRzAbhIkSNyavRttirdhAtusambandhazca- sa bhavAdhAtunaiva bhRzAbhIkSNyamavagamita tadviziSTakriyAvacanAd nIhasvehasvetyevAyamIhate; ihobhayaM prApnoti- sa bhavAn dhAtoH paJcamyA hyAdevidhAnAt / athavA'vagamite sati / lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti; paJcamI bhavati vipratasmin dvivacanaM bhavatIti cet ? evaM yaGantasyApi dvi- tiSedhena, sAmAnyavizeSabhAvena kriyAbhedAzrayo'tra dhAtu-45 vacanaM syAdityata Aha-bhazAbhIkSaNye dvivacanamiti- sambandhaH / na ta dAnImidaM bhavati- sa bhavAn lolUyasva 10 bhRzAbhIkSNyayorabhivyaktaye- dyotanAya paJcamIhyAdidviva- lolUyasvetyevAyaM lolUyata iti, bhavati ca bhinnaviSaya canamapekSate ityarthaH / yadyapi bhRzAbhIkSNyaviziSTakriyA- ' tvAd vipratiSedhAbhAvAt / kartR-karmaNohi hi-svau vidhI. bhidhAyino dhAtoH paJcamIhyAdirbhavati, tathApi yA tasya : yete, kriyAvizeSe svArthe yaG, tatrAntaraGgatvAd yaGA bhRzAbhIkSNyAbhivyavyaktiH sA dhAtunA na kriyate, kiM / bhavitavyam, bahiraGgatvaM tu paJcamyAH kAdyapekSaNAd dhAtu-50 tahi ? hyAdinaiva, sa ca tAM karta dvivaMcanasahita eva | sambandhApekSaNAcca / bhuzArthapauna:punyayoH pratipipAdayi15 samartho bhavati na kevala:, tatra tasyAvidhAnAt, sa hi kartR- SitatvAdekatarisman yapratyayo'parasmistu hi-svI, tayozca karma-bhAveSu vidhIyate na bhRzAbhIkSNye, tasmAt tadabhivyaktI kevalayo zAbhIkSNye'bhivyaktumasAmarthyAt tadantasya dvikartavyAyAM hyAdiH svayamasamartha iti dvivacanamapekSate, tena vacanaM pravartate / kathaM tarhi lunIhi lunIhItyevAyaM lunA-- tadantasya dvivacanaM bhavatIti bhAvaH / bhazAbhIkSAye yathAs- tIti, antaraGgatvAd yaDa evaM prAptaH, satyam - etadartha meva 55 nema hisvI vidhIyate tathA tatraivArthe sUtrAntareNa yaha vi- / yavidhAyake vAgrahaNamiti / / 5.. 4. 42. / / 20 dhIyate dhAtoH / tatreha dvivacanaM tatra neti vaiSamyaM kuta ityAzaGkaya samAdhate- bhazAbhIkSaNyoryaGapItyAdinA, pracaye navA sAmAnyArthasya / 5. 4. 43. // bArApa bhRzAbhAdaNyayArathayAvidhAnApa yaGaH prakRtyartha- ta0pra0-bhUzA-ibhIkSpaye yathAvidhIti ca naanvtte| gatayostayorarthayoravadyotanAya zaktirasti, prakRtyaiva tatra pracaya:- samucayaH, svataH sAdhanabhedena vA bhidyamAnasya bhRzAbhIkSNye ukte, yaG kevalaM dyotayatItyuktArthatvAt tatra ekatrAnekasya pAtvarSasyAdhyAvApa iti yAvat, tasmin 60 25 na dvivacanam, hyAdestu kevalasya na tadavadyotanazaktiriti gamyamAne sAmAnyArthasya dhAtoH saMbandhe sati dhAtoH parau tatra bhavati dvivacana miti bhAvaH / / hi-svau, ta-dhvamau ca tayuSmadi vA bhvtH| bIhIna vapa / nanu yaGantasyApi dvivacanaM dRzyate-pApacyate pApacyate / lunIhi punIhotyeva yatate ceSTate samIhate, yatyate ceSTayate iti, tat kathamiti cet ? ucyate- yadA bhRzArthayaGantA- . samIyate, po-vIhIna vapati lunAti punAtItyeva yatate dAbhIkSaNyavivakSA tadA bhavatyevAnuktArthatvAt, tathA bhRzA- | ytyte| devadatto'ddhi gurudatto'ddhi jinadatto'ddhi ityeva 65 30 rthayaGantAdAbhIkSNye AbhIkSNyayaGantAd vA bhRzArtha bika- | bhUlate, bhujyate, pakSe- devadatto'ti gurudatto'tti jinakSite yadA paJcamI kevalA tadA sA kevalA tadarthadyotane'- datto'ttItyeva bhute bhujyate / prAmamaTa vanamaTa girimaTe. samartheti tadarthadyotane dvitacanamapekSate- pApacyasva pApa- syevATati ghaTate, adhyate ghavyate, pakSe-prAmamaTati vanacyasveti / ayamAzayaH- dvividho hi yartha:- pauna:punyaM / mati girimaTatItyevATati ghaTate azyate ghavyate / saktUna bhRzatvaM ceti, tatra yadA pauna:punye yaG tadA tatraiva nAsti piba dhAnAH khAda odanaM bhuizvetyevAbhyavaharati abhya- 70 35 dvivacanam, yadA tu mRzArthaM tadA paunaHpunyadyotanAya dvi-: vahiyate, pakSe- saktUn pibati dhAnAH sAdati odanaM vacana virudhyte| bhukta ityevAbhyavaharati abhyvliyte|| avedaM vicAryate- bhRzAbhIkSNyayorarthayoryapi vidhIyate / sUtramadhISva niyuktimadhISva mAdhyamadhIjvetyevAdhIte Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pAmo'dhyAyaH / [pA0 4, sU0 43.] paThati adhIyate paThyate, pakSe-sUtramadhIte niyuktimadhIte bhedaH, 'devadatto'ddhi gurudatto'ddhi jinadatto'ddhi' mAdhyamadhIte ityevAdhIte paThati, adhIyate ptthyte| ityAdau ca svarUpato bhedAbhAve'pi sAdhanabhedena dhAtvartha sa-dhvamau sadyudhamavi-- bohona vapata lunIta punItetyeva ' bhedaH, sAdhanamiha kartRkArakam, vapanalavanapavanAnAM dhAtvayatadhve ceSTadhve samIhadhye prohIn vapa lunIhi punIhotyeva rthAnAM madhye yanarUpo'rthaH sAmAnyatayA bhAsata iti tadarthaka 40 5 yatadhve ceSTadhve, samIhadhve, pakSe pakSe-drohIn vapaya lanIya eva dhAtuH- yatiH, ceSTiH, IhirvA'nuprayujyate, tatra kartRtva punothetyeva yatadhve ceSTadhye samohadhve / prAmamaTata vanamaTata' vivakSAyAM 'yatate' ityAdi, bhAvavivakSAyo 'yatyate' girimaTatetyevATaya ghaTadhve, grAmamaTa banamaTa girimaTe | ityAdi ceti sarvatra prayoge svayamUhanIyam / syevATatha ghaTadhve, pakSe-grAmamaTatha vanamaTatha girimaTaye- parasmaipadito hiH, Atmanepadita: svazca prayoge bhavati, zyevATaya ghttdhve| satramadhIdhvaM niryaktimadhIvaM bhASyama- anuprayogazva sarvakAlavibhaktivacaneSu bhavatIti prAguktameva, 45 10 bodhyamityevApIdhve paThatha, sabamadhIkha niktimadhISva tatra dikpradarzanAya vartamAne udAhRtya zeSeSvatidekSyati / mAvyamadhISvetyevAdhIdhve paThatha, pakSe-satramadhIdhye niryakti- tatra prathamaM hiM vartamAnaikavacane kartari bhAve ca svarUpato madhIve bhASyamapIdhve ityevAdhIdhye paThatha / evaM-baca- dhAtvarthabhede udAharati- 'brIhIna vapa lunIhi punIhInAntare trikAntare vibhaktyantare'pyUvAhoyam / sAmAnyA tyeva' iti prayogaH, 'yatate, ceSTate, samIhate' iti karta. pasyeti kim ? vrohIna vapa lunIhi punIhItyeva vapati pa rya nuprayogaH, 'yatyate, ceSyate, samIyate' iti bhAve'-50 15 lunAti punAsIti mA mUta, prAmamaTa vanamaTa girimaTetyeva ! nuprayogaH, asya vaikalpikatvAt pakSe yathAprAptamAha-pakSe grAmamati vanamaTati girimaTatIti ca mA mRt, kAraka- 'drohIn vapati lunAti punAtItyeva, yatate yatyate' bhevenATatItyasya sAmAnyArthatvAbhAvAt // 43 // | iti, atrAnuprayogArthena sAmAnyena saha samucIyavizeSANA .: mabhedAnvayaH, tathA ca vapanAbhinno vartamAnakAliko yala za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- pratye0 / pracaye / ityAdirUpeNa vAkyArtha UhanIyaH, evaM yathAsambhavamanya-55 bhRzAbhIkSaNyayoranvayo'nabhilaSitaH, sAmAnyArthasya dhAtozca trApi vijnyeymiti| atha kArakabhedena dhAtvarthabhede udA20 prayoge 'yathAvidhi' dhAtoH sambandho'nupapanna iti tayoH / harati- 'devadatto'ddhi, gurudatto'ddhi, jinadatto'ddhI padayorihAnAvazyakatvenAha-'bhRzAbhIkSNye' 'yathAvidhi' tyeva' iti prayogaH, 'bhuJjate, bhujyate' ityanuprayogaH, pakSe iti ca nAnuvartata iti / prakarSeNa cayanaM pracayaH, praka- yathAprAptam- 'devadatto'tti, gurudatto'tti, jinadattorSazca samyaktvamevetyAha-pracayaH samuccayaH iti / samucca- 'ttItyeva bhuJjate bhujyate' iti, atra kartRkArakakRto 60 yazca parasparanirapekSasyAnekasyakatrAtvaya iti prAcAM lakSaNaM, : bhedaH / atha karmakArakakRte bhede udAharati- 'prAmamaTa 25 tadeva vyAkhyAnapUrvakamAha- svataH sAdhanabhedena vA bhi- vanamaTa girimaTetyeva' iti prayogaH, 'ati ghaTate, dyamAnasyeti / atra hi dhAtoH pratyaye vidhIyamAne tadartha- aTyate ghaTyate' itynupryogH| atha hi svaM cobhayaM svasyaiva samuccaya AzrayaNIyaH, samuccayazcAnekatvanibandhanaH, rUpato dhAtvartha bhede udAharati- 'saktan piba dhAnAH anekatvaM ca bhedanibandhanamiti bheda evopapAdyate- svata : khAda odanaM bhukSvetyeva' iti prayogaH, 'abhyavaharati 65 ityAdinA, dhAtvarthAnAM bhedasya dvayI vidhA-svarUpabhedaH - abhyahiyate' ityanuprayogaH, vaikalpikatvAt, pakSe 30 sAdhanakRtabhedazca, tathA ca svarUpataH sAdhanabhedena vA 'saktUn pibati dhAnAH khAdati ovanaM bhuGkte ityeva, bhidyamAnasyAnekasya dhAtvarthasyakatrAdhyAvApo'nvaya iti abhyavaharati abhyavaSThiyate' iti / / samuccayazabdArthaH / sAmAnyArthasyeti- svata: sAdhanabhedena "TuvapI- va bIjasantAne" "lUgaza- lU chedane" vA bhidyamAnayordhAtvordhAtUnAM vA madhye yo'rthaH sAmAnya- "pUgaza-pU pavane" "yataG- yat prayatne" "ceSTi- ceSTa 70 tayA bhAsate sarveSu sa evArtho viziSya yasya dhAtostA- ceSTAyAm" "Ihi- Iha, ceSTAyAm" "adaM- ad bhakSaNe" 35 dRzasya dhAtoranuprayoge satIti bhAvaH / tathA ca 'brohIna "bhup- bhuja pAlanAmyavahArayoH" "aTa- aT gato" vapa lunIhi punIhi' ityatra dhAtvarthAnAM svarUpata eva "ghaTiS- ghaT ceSTAyAm" "pAM- pA pAne" "khAha Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU044. ] kalikAlasarvazIhemacandrasUribhagavatpraNIte 281 khAd bhakSaNe" "haga- hR haraNe" ayamabhyavapUrvaka AhAre, atidizati- evaM vacanAntare trikAntare vibhaktyaitIha dhAtavaH prayuktAH / ntare'pyudAhAryamisi- etazca hi-svI pratyeva jJAtavyaM na ___ atha svaM karmakArakakRtadhAtvarthabhede kartari bhAve karmaNi : ta-dhvamI prati tayoreva ghaTanAt / codAharati- 'sUtramadhISva niyuktimadhISva bhASyama- . padakRtyaM pRcchati- sAmAnyArthasyeti kimiti, 40 5 dhISvetyeva' iti prayogaH, 'adhIte paThati, adhIyate / uttarati-vrIhIna vapetyAdinA, prathame'nuprayoge svarUpata paThyate' iti cAnuprayogaH, vaikalpikatvAdasya pakSe- sUtra. eva vizeSAt sAmAnyArthatvAbhAvaH, dvitIye dhAtvarthasya madhIte madhIte bhASyamadhIte ityeva, adhote samAnatve'pi kArakakRtabhedAta sAmAnyArthatvAbhAva iti paThati, adhIyate paThyate' iti / "iMka- i adhyayane" - bhAvaH / iti nityamadhipUrvaH, "paTha-paTh vyaktAyAM vAci" itIha sarvavizeSaprayoganivattyarthamidaM vacanaM, yadIdaM nAramyeta 45 10 ghAtU / "sUtra sUcanakat' sUcyate grathyata iti sUtraM puM- tadA yAvaddhayo dhAtubhyaH paJcamI vihitA tAvatAmevAnuklIliGgaH, sUcanAd vA "putrAdayaH" [ uNA0 445. ! prayogaH prasajyeta, tatastannivRttyarthamemat / nanu cAntareNAiti nipAtyate, suvatIti vA "sUmUkhanyuSibhyaH kit" / podaM vacanaM lAvAta sAmAnyavacanasyaivAnaprayogo bhavi[ uNA0 446. ] iti traTa, sUcanaM karoti sUcanakRt / / Syati, sarvavizeSAnuprayoge hodanaM bhukSva saktUn piba "niruktiH padabhaJjanam" varNAgamAdibhiH nirvacanaM niruktiH, / dhAnAH khAda ityevAyaM mukta pibati khAdatIti vizeSa-50 15 padAni bhajyante'sminniti padabhazcanam, bhASyaM sUtroktArtha dhvanuprayujyamAneSu gauravaM syAditi cet ? na- lAdhavaM prapaJcakam / laukike zabdavyavahAre nAdriyate, yadi laukike zabdavyavaatha ta-dhvamAvudAhartamavatArayati- ta-dhvamau tadya- hAre lAghavamAdriyeta tadA taruzabdasyaiva prayogaH syAt, SmavIti / 'bIhIna vapata lunIta punItetyeva' iti te ! vanaspatizabdaprabhRtayastUcchidye ran // 5. 4. 43. / / svarUpato dhAtvaryabhede prayogaH, yatadhve ceSTadhve samohadhve' 20 iti cAnuprayogaH / ta-dhvamoviSaye hi-svayorvA vidhAnA niSedhe'laM-khalvoH ktvA / 5. 4. 44. // 55 dAha-vIhIna vapa lanIhi panIhItyeva' iti prayogaH, ta0pra0-niSedhe vartamAnayoralaM-khalazabdayorupapadayo rdhAtoH ktvA pratyayo vA bhavati / alaM kRtvA, khalu kRtvA, anuprayogazca 'yatadhve ceyadhve samohadhve' iti, vaikalpikatvAt pakSe yathAprApta mAha- pakSe- 'vIhIna vapatha lu na kartavyamityarthaH; pakSe yathAprAptam- alaM vatsa ! rovanIya punIthetyeva, yatadhve ceSTadhve samohadhve' iti|| / nena, asaM ruditam, ktvAntayoga eva khaluzamdo niSedhavA25 atha kArakabhedena dhAtvaryabhede udAharati- 'grAmamaTata cIti pakSe khaluzando nodAhiyate / anye tu- skhalu 60 banamaTata girimaTatetyeva iti prayogaH, 'aTatha ghaTa kRtena, khalu bhojanena, khalu bhojanam' ityapyudAharanti / niSedha iti kim ? alaMkAraH striyA:, sikhaM khalu / alaMdhve' ityanuprayogaH, vikalpena hipravRttI 'grAsamaTa vanamaTa girimaTetyeva, aTatha ghaTadhve' iti, vaikalpikatvAta khatvoriti kim ? mA kAri bhavatA / / 44 // pakSe yathAprAptamAha-pakSe-'grAmamaTatha banamaTatha giri za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-nissedhe0| ala-khalU30 maTathetyeva, aTatha ghaTadhve' iti / zabdayoranekArthatve'pIha niSedhArthayoreva grahaNamityAha-65 atha dhvamamudAharati-- 'sUtramadhIdhvaM niyuktimadhIdhvaM niSedhe vartamAnayoriti / ktvA pratyayo vA bhavabhASyamadhIvamityeva' iti prayogaH, 'adhIdhve paThatha tIti- 'avyayakRto bhAve' iti vacanena "ktvA tumam ityanuprayogaH, vA svapravRttau- 'sUtramadhISva niyukti- bhAve" [5. 1. 13. ] iti sUtreNa ca ktvApratyayasya madhISva bhASyamadhISvetyeva, adhIdhve paThatha' iti, ! bhAve vidhAnam, bhAve ca-- anaH kto'nye ca pratyayA vidhI35 pakSe yathAprAptamAha- pakSe- 'sUtramadhIdhve niyuktima- yante, teSAmapyabakAzAya pUrvasUtrAt navAgrahaNamanuvayaM 70 dhIdhve bhASyamadhIdhve ityeva, adhIdhve paThatha' iti / vikalpena ktvA pratyayo vidhIyate, anyathA'tra vA'sarUpa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzASane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 4, sU0 45. ] vivenivartanena nityameva teSAM bAdhaH syAt / udAharati- | za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- pareti / pare avare alaM kRtvA, khalu kRtveti- ktva: kittvAd guNAbhAva:, ca gamyamAne iti- ihemo parAvarazabdo sambandhizabdo, niSedhArtha saGgamayati-na kartavyamityarthaH iti / asya / pUrva cApekSya paro bhavati, paraM cApekSyAvaro bhavati, vaikalpikatvAt pakSe kimityAha-pakSe yathAprAptamiti, / sambandhizabdAzca niyatameva pratiyoginamupasthApayanti, 40 5 prAtizca bhAve'nasya ktasya cetyAha- alaM vatsa! rodane- tasmAt sUtre yadyapi viziSTapratiyogI na nidizyate tathApi neti- "rudaka- rud azruvimoce" ato bhAve'naTa, pUrvAparayoreva parAvarAbhyAM yogo, gamyata iti vijJeyam / "kRtAdyaH" [ 2. 2. 47. ] iti tRtIyA, rodanena ki- udAharati-- atikramya nadI parvataH iti- gaGgAdinadIta mityarthaH, alaM ruditamiti- atra bhAve ktaH, na rodita- uttaravAsinAmuktiriyam, teSAM kRte gaGgAmatikramma vyamityarthaH / alaM zabdopapadatve evodAharaNasya tAtparyamAha- vindhyAdeH sattvAt, nadyatikramaNakata dezasthaH parvata iti 45 10 ktvAntayoga evaM khaluzabdo niSedhavAcIti pakSe | vAkyArthaH, svayaM prayogArthamAha- nadyAH paraH parvata khaluzabdo nodAhiyate iti- khaluzabdo nizcayArtho ! ityarthaH / "kramU-kram pAdavikSepe" ata: ktvi UdittvAniSedhArthakaca, tatra niSedhArthakasya ktvAntena sahAvinAbhAva ! diDabhAve "atiratikrame ca" [3.1.45.] iti samAse iti taM vinA ktvApratyayasattve'pi ktvApratyayaM vinA tasyA- "anajaH ktvo yap" [ 3. 2. 154. ] iti ktvo yabA sattvameveti ktvApratyayAbhAve pratyayAntaraM nodAhRtamiti deze- 'atikramya' iti / bAlyamatikramya yauvanamiti-50 15 svamatam / matAntaramAha- anye svityAdi- zAstrIya- ! bAlyAt paraM yauvanamityarthaH / avare gamye udAhartumavatAravidheyena saha khaluzabdasya bahuzaH prayoge'pi na codAharaNa- yati-- avare iti / udAharati- aprApya nadI parvataH mAdaraNIyamiti bhASyAdirItyA pratyayAntareNa saha tasya iti- vindhyottaravAsinAmuktiriyam, gaGgAprAptivirahaprayoge bAdhakAbhAva iti teSAM matam / padakRtyaM pRcchati- viziSTa dezasthaH parvata iti vAkyArthabodhAt, svayaM prayo niSedha iti kimiti, uttarayati- alaMkAraH khiyAH | gArthamAha- nadyA arvAka parvata ityarthaH / aprApya 55 20 iti- atra bhAve dhan, bhUSaNavacanacAlaMzabdaH / siddhaM yauvanaM bAlyamiti prayogaH, bAlyAt paraM yauvanamiti khalu iti- atra bhAve ktaH, khaluzabdazca nizcayArthakaH / tadarthaH / pUrvatra parvatAt pUrva nIti pratItiH, paraparvatayogo punaH pRcchati- alaM-khalvoriti kimiti, 'niSedhe nadyA iti bhAvaH, paratra nadyA: pUrva parvata iti pratIteH ityetAvatA'pi tayorupapadatve setsyatyeveti zaDAzayaH, | paranadIyogaH parvatasya pratIyata iti pUrveNa parasya pareNa ca niSedhArthakamAGAdiyoge mA bhUdityAvazyakatvaM tayorityA- | pUrvasya yogaH spssttH| nanvatra kriyAntarasyAdhyAhAra Ava-60 25 zayenottarayati-mA kAri bhavateti- atrAsyApravRttyA zyaka iti samAnakartRkakriyAntarasattvAt "prAkkAle" [5. mADA yoge'dyatanItyarthaH / / 5. 4. 44. / / / 4. 47.] ityanenaiva siddheretat sUtraM vyarthamityAzaGkA yAmAha- nadIparvatayorkhAlyayauvanayorvetyAdinA, tathA praa-'vre| 5. 4. 45. // / ca dvitIyakriyAyA avazyaprayogasattva eva tasya prAptiH, ta0 pra0-pare avare ca gamyamAne dhAto: ktvA vA iha ca kriyAntaraM vinA'pi bodhe bAdhakAbhAvAt na tasya 65 bhvti| atikramya nadI parvataH, nadyAH paraH parvata ityarthaH / prAptiriti sUtramidamAvazyakamiti bhAvaH / vastutastu30 bAlyamatikamya yauvanam / avare- aprApya nadI parvata:, : atra dezakRtameva pUrvatvaM paratvaM vA pratIyate, na kAlakRtanayA arvAka parvata ityarthaH; aprApya yauvanaM bAlyam / miti "prAkkAle" ityasya prAptireva nAsti, kAlikapUrvanadI-parvatayorkhAlya-yovanayorvA parAvaratvamAtra pratIyate, tvavivakSAyAmeva tasya pravRttariSyatvAt, evaM ca nadyatiasti prApyata iti vA, na dvitIyA kriyeti tulyakartR-kramaNakAlAnantaraM parvatasthitikAlaH, nadIprAptivirahavi- 70 kakriyAntarAbhAvAt "prAkAle" [5. 4.47.] iti na / zikAlAnantaraM parvatasthitikAla iti vAkyArthaM matvA 35 sidhyatIti vacanam / vA'dhikArAd yathAprAptaM ca-nadyati-! praznaH, 'tuSyatu durjana' nyAyena tadanukUlameva samAdhAnaM kRtvA krameNa parvataH, nadyaprAptyA parvataH // 4 // kazcid vRttigranthaH samarthanIya iti pratibhAti / vika Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * [-pA0 4, sU0 46.] kalikAlasarvanadhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 283 - lpAdhikAraprayojanamAha-vAdhikArAda yathAprAptaM ceti, prayogAt na vyatihAragrahaNamAvazyakamiti bhaavH| tadeva vizadayati- nadyatikrameNa parvataH, nadyaprAptyA pANinIye tantre "udIcAM mAMDI vyatIhAre" [ 3. 4. parvataH iti- atra bhAve ghana ktizca / / 5. 4. 45. // 16.] iti sUtre vyatIhAragrahaNaM kriyate, tatroktaM bhASye ---- "udIcAM meGa iti vyatIhAragrahaNaM na kartavyaM bhavati / 40 nimIlayAdimeTastulyakatR'ke / 5. 4. 46. 11 ka kaarnnm?| tadviSayo hi saH / vyatIhAraviSaya eva 5. ta0 pra0- tulyo dhAsvarthAntareNa kartA yasya sa tuly-|, - / mytiH|" ityuktvA sAnubandhakasya kRtAttvasya grahaNaM nAkartRkastasminnarthe vartamAnebhyo nimIlyAdibhyo mezca / nubandhakRtamasArUpyamiti jJApanAyAvazyakamiti meDo vyadhAtoH saMbanye sati ktvA vA mavati / nimaulyAdInAM tIhAraviSayasya grahaNArtha tadAvazyakamityuktam / samAnakAlArtho meDastu parakAlArtha ArambhaH / svabhAvAt : ra udAharati-akSiNI nimItya hasatIti- "mIla 45 meSa vyatihAra evaM vartate / akSiNI nimIlya hasati, : tAta, nimeSaNe" nimeSaNaM saMkocaH, ato'nena vitva "UryA0" 10 mukhaM jyAdAya svapiti, pAdau prasArya patati, dantAna / [3. 1. 2. ] iti negatisaMjJAyAM "gati-kanya0" [ 3. prakAzya jalpati, zizurayaM mAtaraM bhakSayitvopajAtaH / 1. 42.] iti samAse ktvo yabAdeze ca- nimIlyeti, meSa- apamAya apamitya yAcate, apamAtuM pratidAtuM yAcata / yadeva hasati tadaiva nayanayugalaM saMmolayatIti nAstIha ityarthaH, pUrva hAsau yAcate pazcAdapamayata iti / yAcestu / pUrvakAlatA, evaM-mukhaM vyAdAya svapitIti- anena 50 pUrvakAle'pi vA na bhavati meGaH parakAlabhAvinyA! vyApUrvAd dadAteH ktiva pUrvavat gatisaMjA-samAsa-yavA15ktvayA yAciprAkAlasyoktatvAt / pakSe-yAcitvA'pamayate / dezeSu-vyAdAyeti, yadava svapiti tadaiva mukhaM vyAdadAtIti apamAtuM yAcate / tulyakartRka iti kim ? caitrasyAkSi na pUrvakAlatA / pAdau prasArya patatIti- "saM-sa nimIlane maitro hasati, caitrasyApamAne maMtrI yAcate / / 46 gatI" ato Nigi--sAri, tato'nena ktvi lope prAgvat za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- nimiilyaa0| iha zeSakAyeM- prasAryati, yadaiva patati tadaiva pAdI prasAraya-55 dhAtvadhikAragate dhAtusambandhini kArya samAnakartakatvaM : tIti na pUrvakAlatA / evaM-dantAn prakAzya jalpatI20 kriyayoreva sambhavatItyAzayenAha-tulyo dhAtvarthAntare- ti- "kAzaka- kAza dIpto" atto pyantAdanena ktvi Neti- tulyatvaM ca bhedaniyatamiti kriyAntarasattvamAva- : prakAzyeti, yadaiva jalpati tadaiva dantAn prakAzayatIti na zyakamiti bhAvaH / yasyetyanyapadArthenApi dhAtvartha eva / puurvkaaltaa| zizarayaM mAtaraM bhakSayitvopajAtaH itigRhyata iti tAdRze'rthe vartamAnatvaM nibhIlyAdInAM meGazcA-yadaivAyamupajAtastadeva mAtaraM bhakSayatIti na pUrvakAlatA, vazyakam / "prAkkAle" ityagrimasUtraNava siddharasya vaiya- / iti nimIlyAdiH / / 25 omAzaGkayottarayati-nimolyAdInAM samAnakAlArthaH / atha meGamudAhartumavatArayati- meka iti / apamAya iti- akSiNI nimIlya hasatItyatra hasana-netramIlanayoH / apamitya yAcate iti- "meG me pratidAne" pratidAnaM [yadaiva hasati tadaiva saMmolayatIti ] samAnakAlatvena / pratyarpaNam, ato'nena stvi tasya yabAdeze "meGo vA pUrvakAle kasyApi dhAtvarthasyAbhAvAdaprAptiH / meGazca para- / mita" [4. 3.88 / iti vA mit' ityAdeze-65 kAlArtha ArambhaH iti- 'apamitya yAcate' ityatra c| apamitya, pakSe "At sandhyakSarasya" [4. 2. 1.] 30 pUrva yAcate pazcAdapamayate- pratidadAtItyarthAt parakAla- ityAtve- apamAya, prayogArthamAha- apamAtuM pratidAtuM bhAvyarthakAdeva dhAto: pratyayo vidhIyata iti tatrApi na ! yAcata ityarthaH iti, nanvatra ya evApamayateH kartA sa parasUtreNa prAptiriti sUtramidamAvazyakamiti bhAvaH / parai- eba yAcaterapIti tulyakartRkatvaM tathA bhinnakAlatvamapIti .. vyaMtihAra eva meGaH ktvA vidhIyate tadarthaM ca vyatihAra- "prAkkAle" ityanenaiva setsyatIti cet ? atrAha-pUrva 70 grahaNaM kiyate, sve tantre ca vyatihAragrahaNAbhAve'pi tadarthe / hyasau yAcate pazcAdapamayateriti- apamayate sti 35 pratyayavidhi svabhAvataH samarthayate- svabhAvAt meM bya- pUrvakAlateti nottareNa prAptirityaprApta eva ktvA vidhIyata tihAre vartate iti- apapUrvakasyApi tasya vyatihAra eva | iti bhAvaH / astu nAmAtrAnena vidhAnaM kintu pUrvakAla Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 zrIsiDahemacanazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 4, sU0 47.]. vRttiyAcanArthavAcakAd yAceH "prAkkAle" ityuttareNa vizeSaNam, tacca paramevApekSeta pUrvaparayoreva parasparApekSAkvApratyayaH kuto netyAzaGkAyAmAha-yAcestu pUrvakAle- darzanAt / tathA cAha-parakAle na dhAtvarthe neti / udA'pi ktvA na bhavatIti, tatra bIjamAha- meraH para.: harati-AsitvAbhaGakte iti-- "Asika- As ' kAlabhAvinyA ktvayA yAciprAkkAlasyoktatvA- vezane" ato'nena ktyi- AsitvA, Asanabhojanayo: 40 5 diti, ayamAzayaH- ekena parakAlArthasyoktatayA'rthata / samAnakAlatve'pyAsanasya bhojanAt pUrvamArabdhatvena prAevAparasyapUrvakAlatvaM gamyata iti tatra * uktArthAnAma- | kkAlatvamavaseyam, evamanyatrAphi vartamAnakriyAdvayasthale prayogaH * iti nyAyaprasarasya nirAbAdhatvam / yadA ca / yojanIyam / nanu zaktiH kArakam, anyA ca pUrvakAlana parakAlabodhaka: pratyayastadA pUrvakAlapratItaye syAdeva kriyAyAH zaktiH, anyA cottarakAlakriyAyAH, tat kRtaH yAce: ktvetyAha-pakSe-yAcitvA'pamayate, apamAtaM. samAnakartRtvaM vijJAyata iti cet ? zaki-zaktimatomaiM 45 10 yAcate iti- pareNa ktvAyA api vikalpena vidhAnAt dasyAvivakSitatvAt tulyakartakatvAkSate: / ayamAzayaH-yazca tadabhAve bhAve tumityarthaH / 'tulyakartake' ityasyAnuvR., zaktyApAro yA ca zaktistayoriha bhedo na vivakSitaH, ttaruttaravAvazyakatvepIhApyAvazyakatvaM dyotayitumAza* tena zaktyAdhAra eka eva devadattaH kartA, sa cobhayorapi Gkate-tulyakartaka iti kimiti, uttarayati-catrasyA- kriyayoreka eveti yuktaM tulyakartutvamiti / vartamAnakA. kSinimIlane maitro hasatIti- atra sati saptamI, akA- likakriyayorekasyAM pUrvakAlatA pratipAdyAtha bhinna kAli-50 15 raNa netranimIlanaM dRSTrati tAtparyam atra netranimIlanaka / kakriyayorekasyAM pUrvakAlikatva udAharati-- bhuktvA rtA'nyo hAsakartA cAnya iti bhinnakartRkatvAnna bhavatIti bajatIti / athaikasyAmeva kriyAyAM kAlabhedena bhinnAyAM bhAvaH / evaM- caitrasyApamAne maitro yAcate ityatrApi pUrvakAlikatve udAharati- bhuktvA punarbhuGkte iti / vijJeyamiti / / 5. 4, 46. / / 'tulyakartRke' ityatrakavacanasya nAntarIyakatayA samuccAraNena prAkkAle / 5. 4. 47. 11 tasyAvivakSitatvAd bahInAmapi tulyakakANAmapikriyA-55 20 ta0pra0-parakAlena dhAtvarthena tulyakartake prAkkAle'rthe / / NAM sattve prayogo bhavatItyAha- snAtvA bhuktvA pItvA vartamAnAd dhAtordhAtoH saMbandhe ktvA vA bhavati / Asi- : vrajatIti- tulyakartakapadasya samAnakartukakriyAntarApekSa pauryakAlyaM yasyAstAdRzakriyApratipAdanamAtre tAtparya na svA bhuGkta, bhuktvA vrajati, bhuktvA punarbhuGkta , snAtvA bhuktvA pItvA bajati pakSe-Asyate bhoktumityapi bhava tu kriyAgatasaMkhyAyAm, ato'nekakriyAsvapi pratyayo bhava tIti bhAvaH / navetyanuvRtteH prayojanamAha-pakSe-Asyate 60 ti / tulyakaka ityeva- bhuktavati gurau ziSyo yajati / 25 prAkkAla iti kim ? bhujyate pIyate cAnena / atha 'yada / ; bhoktumityapi bhavatIti- idaM prathamodAharaNamAzrityo kkamevamanyodAharaNe'pi yathAsambhavamavaseyam / nanu yadA yanena bhujyate tato'yaM pati; yadanenAdhIyate tato'yaM zete' : ktvo'bhAve 'Asyate bhoktam' ityatra vartamAnA bhavati tadA ityatra kathaM ktvA na bhavati ? ucyate- yatra yacchamdena 'AsitvA bhuGkta' ityatra bhujestum kasmAnna bhavatIti cedasaha tataHzabdaH prayujyate tatra tataHzabdenaiva prAkakAlatA vocyate- yadA svAse: ktvA bhavati tadA tum na bhavati, 65 'bhidhIyata ityuktArthatvAt pasvA na bhavati / 'yavanena 30 bhuktvA gamyate tato'yamadhIte' ityatra tu bhojana-gamanayoH anabhidhAnAt; nAsitvA bhoktamityAdyabhidhAnamasti, krame ktvA, gamanA'dhyayanayostu tataHzabdena kramasyAbhi - tasmAd tyAdaya eva bhujerbhavanti-AsitvA bhute iti / dhAnAt gamenaM bhavati / "prAkkAle" ityuttaratra yathAsaMbha- / / ayamAzaya:- tumantArthasya svArthaphalakakriyAM prati vize 'SaNatvamiti niyamaH, svAntArthasya svottarakAlakriyA vamabhidhAnato'nuvartanIyam // 47 // ..... prati vizeSaNatvamiti ca niyamaH, tathobhayovizeSaNatayA 70 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- prAkkAle iti / guNAnAM ca parArthatvAdasambandhaH samatvAt syAditi nyAyena 35 prAkkAle iti-prAk pUrva: kAlaH samayo'syeti bahuvrIhiH, . parasparamasambandhAnnekadA dvayoH prayogaH sambhavatIti / tasmistathA, idaM 'tulyakartRke' ityanuvRttasya vizeSyasya | 'tulyakartRke' ityanuvRttAvatyaM darzayati-tulyakartRka ityeva Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 48.] kalikAlasarvajJadhIhemacandrasUribhagavatpraNIte 285 bhuktavati gurau ziSyo vrajatIti- yadya pyatra bhojana- SyatItIha viramyate // 5. 4. 47. !! gamanayoH paurvAparya masti tathApi bhujikriyAyA guru: kartA, brajatikriyAyAstu ziSyaH karte ti samAnakartakasvAbhAvAnna raNam cAmIkSNye / 5. 4. 48. // bhavatIti bhAvaH / padakRtyaM pRcchati- prAkkAla iti ki- ta0 pra0- AbhIkSaNyaviziSTe parakAlena tulyakartR ke 40 5 miti, uttarayati- bhujyate pIyate cAneneti- atra prAkAle'rthe vartamAnAda dhAtorSAtoH saMbadhe khNam, cakArAta kriyAdvayasadbhAve'pi na paurvAparyavivakSeti na bhavatIti ktvA ca bhavati / bhoja bhoja vrajati, bhuktvA bhuktvA bhaavH| satyapi prAkkAlatve kvacinna bhavati tat kasmAditi vrajati pAyaM pAyaM gacchati, pItvA pItvA gacchati agre zahate- atha 'yadanena bhujyate tato'yaM pacati, yadane- bhoja bhoja brajati, agne bhuktvA bhuktvA jati / atra nAdhIyate tato'yaM zete' ityatra kathaM na ktvA bhavatIti, ktvA-ruNamohisvAdiyat prakRtyarthopAdhidyotane sAmarthya 45 10 samAdhatte- ucyate iti, ayamAzayaH- prAkkAlye dyotye nAstItyAbhIkSaNyAbhivyaktaye dvivacanaM bhavati / iha kasmAt ktvA vidhIyate na tu tadviSayatAyAma, tathA ca prAkkAla- ruNama na bhavati-yadayaM punaH punarbhaktvA khajati, adhote evaM sya tatarazabdenAbhihitatvAd dyotyAbhAvAd dyotakaH ktvA tataH param, AbhIkSNyasya svazabdenaivoktatvAt / ktvApratyayo na bhavatIti / nanU tatazzabdenokte vAkye yadi na pitahina prApnoti? mA bhUdAbhIkSNye, prAkAlye bhaviSya bhavati tarhi 'yadanena bhuktvA gamyate tato'yamadhIte' ti / vA'dhikAreNaya pakSe ktvApratyayasya siddhau cakAreNa 50 15 iti vAkye kathaM kvAntasya prayoga iti cet ? atrAha- tasya vidhAna bartamAnAvipratyayAntaraniSedhArtham / manu bhojanagamanayoH krame ktveti, ayamAzayaH- yadviSayaka- katvAdimirbhAva vidhIyamAnaH karturanabhihitatvAdodana meva prAskA lyamUktaM syAt tatraiva ktvApratyayo na syAt, paravA bhaGakta devadatta ityAdiSa kartari tRtIyA prApnoti, na tu tAdRze vAkye eva kvApratyayAntaprayogo'yukta iti navam-bhajipratyayenaiva kartarabhihitatvAnna bhavati 'pradhAna svamatam, tathA coktavAkye tatazzabdena gamanAdhyayanayoreva zaktyabhidhAne hi guNazaktira bhihitavata prakAzate' iti / 55 20 paurvAparyamuktaM na tu bhojanagamanayoriti gamanApekSayA bhoja- khitvaM 'cauraMkAramAkrozati, khAdkAraM bhuGkta' ityuttarA nasya paurvakAlye dyotye syAdeva ktvApratyaya iti / yayo- tham // 48 // stu paurvakAlyamanuktaM tatra syAdevetyAha- gamanAdhyayanayo- . svityAdinA ! pUrva bhuGkte pazcAd vrajatItyatra tu sva- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-- haNam / 'AbhIkSaNye' zabdenoktatvAnna bhavati, atrAyamAzaya:-pUrvazabdenaiva paurva- ! iti padena saha 'prAkAle' ityasya sambandhArthamAbhIkSNyapada25 kAlyamabhihitamityuktArthatvAnna bhavatIti / nana "pUrvAgre- sya matvarthIyAtpratyayAntatvamAzritya tadvaiziSTayaparatvena 60 prathame" [ 5. 4. 46. ] iti parasUtreNa kasmAnna bhavati vyAkhyAti-AbhIkSNyaviziS iti / 'prAkAle' ityatasya pUrvazabdayoge'pi pravRtteriti cet ? na- pUrvAdInAM sya prAkkAlaviziSTArthaparatvam, tathA cAbhIkSNyaviziSTe sAdhanapaurvakAlyaviSayANAM tatra grahaNAta, atra hi pUrva- / prAkkAlaviziSTArthe dhAtorvartamAnatvamiha nimittamiti bhA zabdena kriyAyAH paurvakAlyamucyate na sAdhanasya, ata eva vaH / 'ruNam' ityatra 'am' avaziSyate, khakAraNakArI 30 pUrva bhuktvA tato vrajatI tyatra bhavatyeva ktvA, tatra hi bhUje: cAnubandhI, etasmin pare "laghorupAntyasya" [4.3.4.] 65 pUrvakAlatA-- bhotarUpasAdhanasAdhyA, dvividhA hi pUrvakA- : iti guNe ca-bhoja bhojaM vrajatIti, ktvaH kittvAd latA-vajikriyApekSA ekA, bhoktrantarasAdhyajiniyA- guNAbhAve- bhuktvA bhuktvA bajatIti-pauna:punyavizi bhojanAntaraparakAlikagamanAzrayo devadatta ityAdibodhadvitIyAM pUrvakAlatI pUrvAdayaH zabdAH kathayanti, tatazca prkaarH| "pAM-pApAne" ata: rUNami "Ata ai:0" [4. 35 bhoktagatabhoktrantarasApekSapUrvatAyAM pUrvAdizabdaruktAyAmapi , 3. 53. ityAta aikAre tasyAyAdeze ca-pAyaM pAyaM 70 prajikriyApekSAyAM pUrvakAlatAyAmagrimasUtre ruNam vikalpena gacchatIti, ktvi tu "IvyaMJcane" [4. 3. 97. ] vidhAsyate / tatsUtravyAkhyAyAmeva caitat spaSTIbhavi- ityAta IkAre-pItvA pItvA gacchatIti / 'a'zabdena Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / yoge'pyabhIkSNye'sya pravRttirityAha- agre bhojaM bhojaM vrajati, agre bhuktvA bhuktvA vrajatIti / sarvatrAbhIkSNye dvitvam / nanu pratyayena vAbhIkSNyasyoktatvAt tatra dvitvaM na syAdityAzaGkAyAmAha -- atra ktvA raNamohi svAdi6 vat prakRtyarthopAdhidyotane sAmathyaM nAstItyAbhIkSya yAbhivyaktaye dvirvacanaM bhavatIti hi svayoryathAdvitvaM vinA nAbhIkSNyadyotakatvaM samupapadyate zabdazaktisvAbhA - vyAt, upapAditaM ca tat tadvidhAyaka sUtravyAkhyAyAmeva tathA ca ktvA rUNamorapyA bhIkSNyavyabhicArasya dRSTatvAna 10 tathonaeNyatyenAbhIkSNyadyotakatvamiti tadda ghotanAya dvitvamAvazyakamiti bhAvaH / anukte evAbhIkSNyArthe bhavatIti bodhanAya zaGkate --iha kasmAt khNam na bhavati- 'yadayaM punaH punarbhuktveti, anabhihitatvAbhAvAdityuttarayati - abhIkSNyasya svazabdenaiva dyotitatvAditi-svasya / [ pA0 4, sU0 46. ] ekaiva kriyA pradhAnam, sA cAkhyAtakriyaiva, pradhAnAnugAminA cApradhAnena bhavitavyam, tathA ca yadi bhujikriyAyAH pradhAnabhUtAyAH kartA uktastarhi guNabhUtAyAH pacikriyAyA 40 api kartA abhihitavadeva bhAsate / kiJca na kevalaM kartRviSaya evedamapi tu kArakAntare'pi samAnam, tathAhibhujeH karmaNi pratyaye karmaNa uktatvena pacinirUpitamapi karmasvamuktameveti tatra pakvaudano bhujyate devadattenetyeva bhavati natu pacinirUpitamodanasya karmatvanibandhanaM dvitI- 45 yAntatvamiti / | khakArasya prayoge'zravaNAdAnarthakyamAzaGkayAha- khittva 'cauraMkAramAkrozati, svAduMkAraM bhuGkte' ityuttarArthamiti, ruNamaH khittvasya prakRtasUtre prayojanAbhAve'pyutaratrAnuvartamAnasya tasya khittvasya prayojanamastyeva, yathA- 50 "zApe vyApyAt" [ 5.4 52. ] ityanena ruNami 15 abhIkSyArthasya vAcakaH zabdaH punaHpunaHzabdastenetyarthaH / cauraMkAramAkrozatIti bhavati, atra khittvAt " khityana vyAruSo moM0 " [3. 2. 111.] ityanena mAgame tasyAnusvAre ca- cauraMkAramiti, karotirihoccAraNe, cauraM kRtvA caurazabdamuccArya Akrozati, cauro'sItyAkroza- 55 tItyarthaH / evaM "svAdvarthAdadIrghAt " [ 5. 4. 53. ] ityanena rUNami mAgame ca (svAdukAraM bhuGkte' iti sidhyati, ubhayatra GasyuktasamAsa: / NakArastu vRddhyAdyartha iti tu prAguktameva // 5. 4. 48. // nanu yathA khNamanenAbhIkSNye vihitastathA ktvA'pi sanni yogaziSTatvenobhayorekArthatvaucityAt, tathA ca rUNabho'bhAve ktvApi mastviti zaGkate - ktvA'pi tahi na prApnotIti / parokaM svIkRtyottarayati- mA bhUdAbhI20 kSNye, prAkkAlye bhaviSyatIti pUrvasUtreNeti zeSaH / vA'dhikAreNaiveti, ayamAzaya:- pUrvato navetyasyAnuvartanAda vikalpena khaNmo vidhAne pakSe prAkkAlamAtrArthe ktvA bhaviSyatyeveti tadvidhAnAya cakAro yadyapi nAvazyakastathApi ktvApratyayasyApi pAkSikatvena tena mukta 'A25 syate bhoktum' ityAdivat pakSe vartamAnApi syAditi tannivRttaye cakAreNa ktvApratyayasya viziSya vidhAnamAzrIyate, tatsAmarthyAcca pUrvAnusRtasya vikalpasya bAdhena tAveva bhavato na vartamAnAdiriti / zaGkate nanu ktvAdibhirbhAve vidhIyamAnairityAdinA tRtIyA prApnotI 30 syantena, ayamAzaya:- iha dvau dhAtU - pacirbhujizca tatra bhUje: kartRtvaM vartamAnayA'bhihitamiti tadapekSayA yadi kartari devadatte prathamA, tahi pacinirUpitaM kartutvamanuktamiti tadapekSayA tatra tRtIyA prApnotyeva tathA ca tatra vinigamakAbhAvAt kadAcit paktvA bhuGkte devadatta iti, 35 kadAcizca devadattena bhAvyamiti / uttarayati - navami - tyAdinA, abhihitavat prakAzate iti, ayamAzaya:astu nAma pacinirUpitakartatvamanuktaM tathApi vAkye pUrvA 'gra-prathame / 5. 4. 46. / / ta0 pra0 pUrva agre prathama' ityeteSUpapadeSu parakAlena tulya kRrta ke prAkkAle'rthe vartamAnAd dhAtordhAtoH saMbandhe haNam vA bhavati / anAmokSNyAthaM vacanam / pUrvaM bhojaM vajati, pUrva bhuktvA vrajati / agre bhojaM vrajati, agre year vrajati / prathamaM bhojaM vrajati, prathamaM bhuktvA 65 vrajati / vartamAnAdayo'pi - pUrvaM bhujyate tato vrajati, agre bhujyate tato vrajati, prathamaM bhujyate tato vrajati / pUrvAdayazcAtra vyApArAntarApekSe prAkAlye, vrajyApekSe tuktvA mAviti noktArthatA, tatazcAyamartho'nya bhoktR bhujikriyAbhyaH svakriyAntarebhyo vA pUrvaM bhojanaM kRtvA vraja- 70 tItyarthaH / pUrvaprathama sAhacaryAt agrezabdaH kAlabAcI ||4E|| za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - pUrvA0 : pUrveNaiva siddhe sUtrasya vaiyarthyamAzaGkayAha -anAbhIkSNyArthaM vacanamiti 60 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 50. ] pUrvasUtrasyAbhIkSNya eva pravRttiriti tadvahite pUrvaM bhuktvA vrajatItyAdI na syAditi tatra vidhAnArthaM sUtramidamiti bhAvaH / udAharati pUrva bhojaM vrajatIti- atra ruNabhi upAntyaguNaH, asya vaikalpikatvAt pakSe ktvi kisvAda 5 guNAbhAve - pUrvaM bhuktvA vrajatIti, atrAbhIkSNyAbhAvAnna dvitvam / evam agre - prathamayorupapadatve'pi jJeyam / kvo'pi vaikalpikatvAt tanmukte vartamAnAdayo'pi bhavantItyAha vartamAnAdayo'pIti, pUrvaM bhujyate tato vrajatItyAdinA / atra pUrvAdizabdereva prAkkAlasyoktatayA tadbodhako 10 prayayAvimau na sta ityAzaGkAM vArayati - pUrvAdayazcAzra vyApArAntarApekSe prAkAlye iti, ayamAzaya:- prAgAdayaH zabdAH sApekSA:, pUrva paraM cAvadhimapekSante yadyapi tatra pUrvo'vadhinapekSitaH kevalaM parAvadhirevApekSyate, tathApi tatra na sarvataH pUrvatvamapi tu svaparasthitAdeveti jJAnAya 15 pUrvo'pyavadhirapekSita eva, kizva, upAtto'nupAttazceti dvividho'vadhiH, yathA pATaliputrAt pUrvI rAjagirirityukte kAzyA api tasya pUrvatvamAyAtameva, evamihApi bhojanasya na kevalaM vrajanApekSayA pUrvatvamapi tu vyApArAntarApekSayA'pi / kizva na kevalaM svavyApArApekSayA pUrvatvamapi 20 tu kantaravyApArApekSayA'pi tathAhi - devadatta jinadattagurudatteSu jigamiSuSu madhye devadattaH pUrvaM bhuktvA vrajatItyuktau kartrantarApekSamapi pUrvatvaM pratIyata eva tatazca pUrvazabdaH svavyApArAntarApekSayA kartrantaragatabhojanApekSayA ca pUrvatvasya pratipAdanAya pUrvazabdaH prayukto vajanApe25 kSayA pUrvatvaM bodhayitumasamartha iti tadbodhanAya ktvA - / kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUribhagavatpraNIte rUmau bhavata iti bhAvaH / tadAha- tatazcAyamartha ityAdinA / agrezabdasyAgrAvayavAdhika raNArtha bodhakatvasyApi dRSTatveneha tasya grahaNaM navetyAzaGkAyAmAha - pUrvaprathamasAhacaryAditi yadyapi pUrvazabdaH pUrvadeza vAcako'pi na kevalaM 30 kAlavAcaka eva evaM prathamazabdo'pi 'a para vyaktidezAdiparo'pi tathApi prAkkAlAdhikArAt kAlaparAveva tau guhyete tathA ca kAlavAcakAmyAM tAmyAM sAhacaryAt kAlavAcaka eva 'agre zabdo'pi grahItavya iti tAtparyam / / 5.4.46 / / 35 anyathaivaM kathamitthamaH kRgo'narthakAt / 5.4.50. 11 287 / ranarthakAt dhAtoH saMbandhe ruNam vA bhavati / anyathAkAraM bhuGkta, evaMkAraM bhuGkta, kathaMkAraM bhuGkta, itthaMkAraM bhuGkta e ; pakSe ktvaiva anyayA kRtvA, evaM kRtvA, kathaM kRtvA, itthaM kRtavA bhuGkta e / evamuttaratrApi / AnarthakyaM karoteranyayAdibhyaH 40 pRthagarthAbhAvAt / yAvaduktaM bhavati 'anyathA bhuGkte' tAvaduktaM bhavati 'anyathAkAraM bhuGkta' iti / anarthakAditi kim ? anyathA kRtvA ziro bhuGkta e, atrAnyathAzabdaH ziraHprakAre, karotezca ziraH karma, tanna karotinA binA gamyata iti // 50 // / 7 45 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - anya0 / udAharatianyathAkAraM bhuGkte iti kudhAtoH rUNami vRddhAvArAdeze isyuktasamAse ca - anyathAkAramiti, asya vaikalpikatvAt pakSe kimityAha- pakSe- ktvaiveti- evakAreNa vartamAnAdivyavacchedaH / anyathA kRtveti- vizva kittvAd 50 ] guNAbhAve " hrasvasya taH pitkRti" [ iti tAgame - kRtveti GasyuktatvAbhAvAnnAtra samAsaH / nanvarthabodhanAyaiva zabdaH prayujyate, artharahitazcet kRg tadA kutastasya prayoga ityAzaGkAyAmAha - AnarthakyaM karoteranyathAdibhyaH pRthagarthAbhAvAditi - anyathAdayaH zabdA 55 yamarthamabhidadhati tasyaivAnuvAdakatvena tasyAnarthakyaM na tvarthAbhAvavattveneti bhAvaH / tadevAnarthakyaM sphorayati - yAvaduktaM bhavati 'anyathA bhuGkte' tAvaduktaM bhavati 'anyathAkAraM bhuGkte' itIti- 'anyathA bhuGkte' iti yAvAnevArthaH karotAvaprayujyamAne gamyate tAvAnevArtha : 60 'anyathAkAraM bhuGkte' iti karotau prayujyamAne'pi tasmAdanarthakaH karotiH / nanu kathaM punaH prayujyamAna evAnarthako bhavatIti ceducyate- anyathAdaya ete prakAravacanAH, te yadA'nuprayogadhAtorarthasya prakAramAcakSate tadA kRgapi taM - vizeSyamANastadIyaprakAramAcaSTe, sa cAnyata evAvagata 65 ityanarthako bhavati / yadyevamavagatArthatvAt tasya prayogo na prApnoti naivam- avagatArthasyApi prayogo dRzyate, yathAapUpau dvAvAnaya, pacAmyahamiti / karoteraprayoge'pi anyayAdibhiH kriyAvizeSaNabhUtairantarbhAvitakarotyarthatayA so : 'rthaH pratyAyata evaM karotiH prayuktaH saMstamarthaM spaSTatayA 70 : pratipAdayatIti kacit prayujyate kvacinneti tasyAnarthakya ta0 pra0 ebhyaH parAt tulyakartRke'rthe vartamAnAda karote- miha vivakSitamiti phalito'rthaH / padakRtyaM pRcchati - Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / anarthakAditi kimiti / yatrAnyathAdayaH zabdA na yituM mUlamAha- asUyayA taM pratyAheti asUyA hi guNeSu kriyAmAtravizeSaNaparA api tu kriyAdvArA'rthAntaraM vize- doSAviSkaraNam, praznakAro hi yadi zubhecchayA'pi pRcchapayanti tatra teSAM svato'rthAntareNa sambandhAbhAvAt tasyati tathApi tasya doSameva parigaNayan pratyAhetyarthaH / yathA[ karoteH ] prayoga Avazyaka iti tatra nAnarthakyaM tasyeti ! kAramahaM bhokSye tathAkAramahaM bhokSye' ityuttaram 5 tatra khNam na bhavati, kintu ktvApratyayamAtramityAzayeno- kiM tavAneneti nAyaM tava vyApAro yanmama bhojanaprakAraM 40 288 | tarayati - anyathA kRtvA ziro bhuGkte iti / prayoge karoteH sArthakyaM saMgamayati- anyayAzabdaH ziraH prakAre iti - yadyapi anyathAzabdaH kriyAvizeSaNaM tathApi kriyA- | dvArA kriyAkarmabhUtazirasaH prakAratayA bhAsata iti tattvam / jijJAsase iti bhAvaH / yadi ca praSTumanarhaH pRcchati tadA tu asUyAzabdasya kevalaM doSAviSkaraNaparatvamevAzrayaNIyam, anahaMsya pRcchA hi doSa eva tasya prakaTanaM pratiata kRtamiti / svayameva prayogArthamAha- yathA'haM T [ pA0 4, sU051-52. ] zirasaH prakAramAkhyAyate sa ca vinA karotinA nAvagamyate, yadi hi karotinaM prayujyeta bhujikriyAgata eva prakAro'nyathAbhavanalakSaNaH pratIyeta na zirogataH, zirasa15 stu bhujyamAnata vAvagamyeta tasmAnnAtra karotiranarthakaH 5. 4.50. // 10 tadevAha - tana karotinA vineti tat- ziraHprakAra / bhokSye tathA'haM bhokye ityarthaH iti / padakRtyaM pRcchati - 45 svam, gamyate- bhAsate, ayamAzaya: - anyathAzabdenAtra ! ISryottara iti kimiti, yathA kRtvA'haM bhokSye tathA tvaM drakSyasi iti nAtrAsUyayA prativacanam kiM tahi ! tattvAkhyAnamiti gRhANa / anarthakAdityasyAnuvRttervyAva darzayati- anarthakA dityeva - yathA kRtvA'haM ziro bhokSye tathA kRtvA'haM ziro bhokSye kiM tavAneneti - 50 atra kR nAnarthakaH kintu sArthakaH, tadbhAvanA prAguktadizA vijJeyA / / 5. 4. 51. / / / yathA tathAdISyattare / / 5. 4. 51. / / ta0 pra0- yathA tathAzabdAbhyAM parAt tulyakarta ke 'rthe vartamAnAdanarthakAt karoterdhAtoH saMbandhe sati khaNam vA 20 bhavati, ISpattare - ISyaMzcet pRcchate uttaraM dadAti / kathaM mavAn mokSyata iti pRSTo'sUyasA taM pratyAha- yathAkAramahaM mokSye tathAkAramahaM bhokSye kiM tavAnena, ki te mayA, yathAhaM bhoye tathAshaM mokSye ityarthaH / ISryottara iti kim ? yathA kRtvA'haM mokSye tathA drakSyasi / anarthakA 25 dityeva - yathA kRtvA'haM ziro mokSye tathA kRtvA'haM ziro | cauraM kRtvA hetubhiH kathayati // 52 // bhokSye kiM tavAnena // 51 // za0 ma0 vyAsAnusandhAnam - yathA0 / yathA-tathA diti samAhArAt paJcamI, samAhAratvAt napuMsakatvena hasvatvam, lAghavAya samAhArakaraNe'pi pRthak zabdadvayaM 30 grAhyamiti vyAkhyAti yathA tathAzabdAbhyAmiti / 'Ittare' iti padaM vivRNoti - ISyottare - IyaMzcet pRcchate uttaraM dadAtIti- 'pRcchate' ityatra caturthI, 'IrSyAttare' ityatra tu sati saptamI, IrSyasyottaramIyattaraM tasmin sati / 'kathaM bhavAn bhokSyate ?' iti praznaH, 35 tamabhihitaH pRSTaH / ' IyoMttare' ityasyArthaM prayoge grAha zApe vyApyAt / 5 4. 52. / / ta0 pra0- anarthakAditi nivRttam / vyApyAt karmaNaH parAt tulyakartRke'rthe vartamAnAt karoterdhAtoH saMbandhe 55 ruNam vA bhavati, zApe- Akroze gamyamAne / cauraMkAramAkrozati, karotirihoccAraNe, cauraM kRtvA caurazabdamuccAryAkrozati, cauro'sItyAkrozatItyarthaH / evaM dasyuM| kAramAkrozati, vyAdhaMkAra mAkozati / zApa iti kim ? 60 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zApe0 / anarthakAditi nivRttamiti zApe'sambhavAd vyApye iti bhaNanAccetyarthaH / ' zApe' iti vyAkhyAti - zApe- Akroze gamyamAne iti / udAharati- cauraMkAra mAkrozatItiatrAnena kRgaH rUpami vRddhau mAgame tasyAnusvAre Gasyukta- 65 samAse ca cauraMkAramiti / kazcit kaJcit cauro'sIsyuccaiH zrAvayati yenAnye'pi tasya caurasvaM jAnIyurityetadasyodAharaNasthalam, kRdhAtorutpAdanAnukUle vyApAre prayogAt kimasya caratvamAkrozakatraiva saspAdyata ityAzaGkAmapanetumAha- karotirihocAraNe iti dhAtUnAmanekA- 70 : Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { pA0 4, sU0 53.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 289 bhara . rthatvena tasyoccAraNe vRttirityarthaH / athavA caurazabdasya / dAharati- sampannaMkAraM bhuGkte ityAdinA, asya vaikanArthaparatvamapi tu zabdasvarUpaparatvameva, tathA ca zabdasva- : lpikatvAt pakSe ktvetyAha-pakSe- svAdaM kRtvetyAdi, rUpasya svataH siddhatvenotpatteH phalasya tatrAnvayAyogAd / rUNami GasyuktatvAt samAsaH, ktvi tu na DasyuktatvAbhAvyApAramAtraparatvaM dhAtoH, sa ca vyApAra: zabdasAnnidhyA- vAt, ktvA hi "prAkkAle" [5. 4. 47. ] ityanena 5 duccAraNaparatayA pratibhAsata iti tAtparyam / uccAraNArtha / vidhIyate, tatra na usyu ktanAmno grahaNamiti / padakRtyaM 40 darzayati- cauraM kRtvA-caurazabdamuccAryAkrozatIti, / pRcchati-adIrdhAditi kimiti, dIrghAntAt paratve mA zApArthabhitamuccAraNaM darzayati-cauro'sItyAkrozatI bhUdityAzayenottarayati-svAhI kRtveti- yavAgaM tyarthaH iti / atidizati-evaM-dasyaMkAramAkrozati, | kte iti yojanIyamiha uttarayozca, atra uyantatvAd dIrghAntavyAdhaMkAramAkrozatIti / padakRtyaM pRcchati- zApa tvam, svAdakatyeti- asvAdaM svAdaM kRtveti cvau dIrgha 10 iti kimiti, uttarayati-cauraM kRtvA hetubhiH katha-gatisaMjJAyAM gatisamAse ktvo yabAdeze ca-- svAdUkRtyeti; 45 yatIti- atra hi na tasyAkoze'bhiprAya: kintu tasya sampannAM kRtveti- atra sampannazabdasyAbantatvAd dIrghacauratvaprakaTane, tadarthameva caurtvkaarnnprtipaadnmiti| tvam, evaM dIrghasthale'syApravRttyA ktvavetyarthaH / nanu strIcauro'sItyAkrozavAkye caurazabdasya yaduccAraNaM tadAko-lile zabde vizeSye sannihite DIpratyayena, . abhUtatadbhAve zasyaiva sampAdanArtham, nahi tena vinA''krozaH zakyate ca vipratyayenAvazyaMbhAvyamiti 'svAduMkAraM yavAgU bhuG15 pratipAdayitum, na tvasau cauraH kriyate'zakyatvAt, na ca te' ityatra DIH, 'asvAda svAda kRtvA bhuGkte' ityarthe 50 coro'sIti zatakRtvo'pi bruvatA puruSasya zakyate coratva- vica kRto na. satoca tayordIstatvenAyaM prayogo na mutpAdayitumiti / / 5. 4. 52. / / syAditi cet ? atrAha- DI-vyovikalpitatvAda na / dIrgha iti bhavatIti-guNavacanemyo DIvikaspita: "svasvAdvadidIrghAt / 5. 4. 53. // rAduto guNAdakharo:" [2. 4. 35. ] iti sUtreNa, vizva ta0 pra0- svAdorarthe vartamAnAcchadAdadIrghAntAda taddhitapratyayaH, tatra ca "vA''dyAt" [ 6. 1. 15. 1 55 20 vyApyAt parasmAt tulyakarsa ke vartamAnAta karoterdhAtoH ityadhikRtamiti so'pi vikalpita evetyubhayorabhAvapakSe saMbandhe raNam bhavati vA / svAdaMkAraM bhraGakta, saMpanna kAraM : svAduMkAramiti rUpam, anyatra [ GI-vyovidhAnasthale ] bhukta, miSTaMkAraM bhukta, lavaNaMkAraM bhukta; pakSe- . ca-- 'svAdvIM kRtvA, svAdukRtya' ityeva prayoga iti svAduM kRtvA, miSTaM, kRtvA, lavaNaM kRtvA, bhuGkta / adI- | bhAvaH / nanvastu tatrAyaM prakAro yatra ca 'Apa' nityaM prApta rdhAviti kim ? svAdvI kRtvA, svAdUkRtya, saMpannAM kRtvA, / statra 'sampannaMkAraM yavAgU bhuGkte' iti prayogaH katham ? 60 25 yavAgU mukta / 'svAIMkAraM yavAgU bhukta, asvA, yavAgUzabdasAnnidhye hi Apo durvAratvAditi cet ? svAtuM kRtvA-svAduMkAraM bhukta' ityatra tuDI-vyovika- / atrAha-- sAmAnyena padaM niSpAdya pazcAda yavAgvA lpitatvAta na dIrgha iti bhavati / 'saMpannaMkAraM pavAgaM! sambandhe bhaviSyatIti, ayamAzayaH- 'saMskRtya saMskRtya bhukta' iti tu sAmAnyena padaM niSpAdya pazcAda yavAgvA ! padAnyutsRjyante, teSAM yatheSTamabhisambandho bhavati' iti saMbandhe bhaviSyati // 23 // bhASyAdivacanena pUrva sampannakAramiti prayogaH sAmAnyavi-65 vakSayA niSpAdanIyaH, sAmAnye ca na strItvaM, klIbatvasyaiva . 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- svArthA0 / 'svA* tatra vidhAnAt, tathA ca tatrApo'bhAve rUpasiddhau na bAdha. dvarthAta' ityasyArthamAha- svAzerarthe vartamAnAcchabdA mAnAcchabdA- kam / pazcAcca yavAgUsambandhe'pi * jAta: saMskAro na diti, 'adIrvAda' iti vyAkhyAti- adIrghAntAditi- nivartate iti nyAyAna pratyayanivRttiriti / na ca "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113. 1 iti tadantavijJA- * akRtanyUhAH pANinIyAH * iti nyAyena * nimittA- 70 nAdayamarthaH / udAharati-svAdakAraM bhakte iti / / pAye naimittikasyApyapAyaH * iti nyAyena vA pUrvameva 35 sampannamiSTAdayaH zabdA vRttiviSaye svArthAH, tatastAna- / sNamo nimittasyAdIrghAntatvasya vinAzasambhAvanAyAM na Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pazvamo'dhyAyaH / [ pA0 4, sU0 54-55 . ] syaiva grahaNe'bhilaSite "vid-dRzaH" ityevocyeta dvivacanena vA nirdeza: kriyeta, kRtaM bahuvacanamanarthakaM saduktArthajJApanAya bhavatIti bhAvaH / nanvekavacananirdeze'pi kasya grahaNaprAptiH miti binigamakAbhAvAt sarveSAM sakarmakANAM grahaNaM bhavisarvaSyatIti bahuvacanaM vyarthameveti cet ? atrAha- anyathA 40 * niranubandhagrahaNe na sAmAnyasya ityupatiSTheteti tathA ca niranubandhakasya grahaNaM vinigataM syAditi | bhAvaH / padakRtyaM pRcchati kAtyaM ivi kimiti, uttarayati - atithi viditvA bhojayatIti- atra hi bhojane'tithitvajJAnaM hetuH, na tvatithyanveSaNe tAtparyam, 45 tathA ca na kAtsnyamiti bhAvaH / evam kanyAM dRSTvA varayatItyatrApi vijJeyam / NakArAnubandha uttarArthaH // 5. 4. 54. / / ruNam bhaviSyati, kRte'pi vA yavAgUpadasAnnidhye ApaH pravRttI nirvAtiSyata iti vAcyam, prathamasya bhASyakRtA pratyAkhyAtatvAt, dvitIyasya ceha viSayAbhAvAt, yatazca rumo nimittamadIrghatvaM hi tadA'peSyati yadyatrApaH 5 syAt, kRte ca rUpami mAntatve tasya prAptireva neti mupapannamiti / 5. 4. 53. / / vid-dRgbhyaH kAyeM Nam / 5. 4. 54. / / | ta0 pra0-- kAtsyaviziSTAda vyApyAt parebhyastulyakartRke prAkkAle'rthe vartamAnebhyo vidibhyo dRzezrva dhAtoH 10 saMbandhe Nam vA bhavati / vidyaterakarmakatvAt tadvarjAstrayo frent gRhyante / atithivevaM bhojayati, yaM yamatithi jAnAti labhate vicArayati vA taM taM sarvaM bhojayatItyarthaH / / kanyAdarza varayati, yAM yAM kanyAM pazyati tAM tAM sarvA varayati / bahuvacanAt trayANAmapi vidInAM grahaNam, 15 anyathA niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya ityupati | The / kArya iti kim ? atithi viditvA bhojayati, kanyAM dRSTA varayati // 54 // ti, kAryamabhivyaktuM prayogArthaM darzayatiyAM yAM kanyAM pazyati tAM tAM sarvA varayatIti / nanvekasmAdeva videvidhIyAM trayANAM grahaNe ki mUlamiti cet ? atrAha - 35 bahuvacanAt trayANAmapi vidInAM grahaNamiti - eka / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vi0 / 'kArasyai'' iti na pratyayavizeSaNaM pratyayArthasya " ktvAtumam bhAve" 20 [ 5.1.13. ] ityanena bhAvatayA nirNItatvAt prakRtevizeSaNatvaM tvasambhavIti prakRtivizeSaNasya vyApyAdityanuvRttasya vizeSaNamityAha- kAtsyaviziSTAd vyA pyAditi / vyApyAt paratvaM sakarmakasyaiva sambhAvyate / tatra catvAro vidaya:-"vidic sattAyAm" "vidak jJAne" 25 "vidalatI lAbhe" "vidip vicAraNe" iti, tatra sattArthako'karmaka iti taM varjayitvA'nye trayo'pi gRhyante, tadAha - vidyaterakarmakatvAt tadvarjAstrayospi vidayo gRhyate iti / udAharati- atithivedaM bhojayatIti atropAntyaguNo mAgamat GasyuktasamAsazca pUrvavat / artha30 trayamapyudAharaNe saMgamayati- yaM yamatithi jAnAti labhate ! vicArayati veti / "dRz' prekSaNe" kanyAdarza varayatIrthApekSayA pUrvakAlatvaM yAvacchandayoge na sambhavati nahi | jIvanakAlavyAptyanantaraM kimapi kArya ko'pi kartuM kSamate, tatazca tasmAt pUrvakAle vidhAnaM na yuktamiti vidhAnasAmarthyAt pUrvakAlAbhAve'pi pratyayo vidhIyata iti bhAvaH / 70 yadyapi 'jIvitvA'dhIte' ityarthavivakSAyAH sambhavena pUrva yAvato vinda jIvaH / 5. 4. 55. / / ta0 pra0- kAsya viziSTA vyApyAt yAvacchndAt 50 parAbhyAM vinda jIvibhyAmekakartRke'rthe vartamAnAbhyAM dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / vindeti zanirdezAtrAmArthasya grahaNam / yAvadvevaM bhuGkta, yAvallabhate tAvad bhuGkta e ityarthaH / yAvajjIvamadhIte, yAvajjIvati tAvadadhIte ityarthaH / jIveH pUrvakAlAsaMbhavAda apUrvakAla eva vidhiH // 55 // 3 55 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - yAvato0 / 'vidajIva:' ityeva vaktavye 'vinda' iti vikRtagurubhUta nirdezasya prayojanamAha - vindeti zanirdezAllAbhArthasya grahaNamiti - zasanniyogenaiva hi videvikAro bhavatIti vikRtanirdezaH, zavikaraNaviderlAbhArthasya parigrahArtha iti bhAvaH / 60 udAharati yAvadvedaM bhuGkta iti, kArasnyArthaM darzayatiyAvallabhate tAvad bhuGkte iti / yAvajjIvamadhIte ityudAharaNam, 'yAvajjIvati tAvadadhIte' iti prayogArtha pradarzanam / yAvacchandasyAtra svamate jIvadhAtuviSaya eva kAlavAcakatvamityabhiprAyeNa vizeSamAha- jIve pUrvakAlAsambha- 65 vAdapUrvakAla eva vidhiriti- jIvanasya dhAtvantarA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 56-57. ] / kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote 261 kAlasya sambhavo'styeva, nahi tathAkathane'dhyayanAt pUrva- tyarthakaH, vizeSya vizeSaNabhAvaparicayArthaH / ata eva tattvameva samAptatvamAvazyakaM tataH paramapi jIvane kSatyabhAvAt, . bodhinyAmuktam- 'iha pUrvakAla iti na sambadhyate'sambhaevaM ca "jIveH pUrvakAlAsambhavAd' iti grantho jIvanasya vAt' iti / svamate ca pUrvakAlatvajJApanAyava taduktam samAptatvAbhAvapara eva, na pUrvakAlatvena pUrvakAlarUpArthe // 5. 4. 56. / / 5 pratyayavidhAnapara ityAstheyam / / 5. 4. 55. / / - vRSTimAna aluk cAsya vA / 5. 4. 57. // 40 carmodarAt pUreH / 5. 4. 56. / / ta0 pra0-vyApyAt parAt pUrayaterdhAtoH saMbandhe Nam ta0pra0- vyApyAbhyAM camodarazabdAbhyAM parAdeka- , vA bhavati, asya ca pUrayatehakArasya luga vA bhavati, samukasRke'rthe vartamAnAta pUrayaterdhAtoH saMbandhe Nam vA bhvti| dAyena ced vaSTimAnaM- vRSTIyatA gmyte| goSpadapraM vRSTo carmapUramAste, carma pUrayitvA''ste ityarthaH / udarapUraM meghaH, goSpadapUraM vaSTo meghaH, sItA sItApUraM vRSTo meghaH, 10 zete, udaraM pUrayitvA zete ityarthaH // 56 // yAvatA goSpadAdipUraNA bhavati tAvad vRSTa ityarthaH / 45 - asyeti grahaNAdupapadasya na bhavati- mUSakabilapUra vRSTI za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-crmo0| pUreriti- meghaH / goSpadapramiti prAterdhAtoH "Ato Do'hvAvAmaH" "pUraici- pUr ApyAyane' ityasya dhAtunirdezArthena 'i'- ' [ 5. 1.76. ] iti Dena, goSpadapUramityaNA ca kiyApratyayena, NigA vA nirdeza iti sandehe aah-| ra-, vizeSaNatve sidhyati, evaM- sarve NamantAH prayogAH; tatra ti- Nyantasyaiva nirdezastasyaiva sakarmakatvAt, aNyanta- NavidhAnamavyayatvena tarAmAdyarthamanusvArazravaNArtha ca, 50 15 syAkarmakatvena carmodarAbhyAM karmabhyAM sambandhAnupapatteH / tena 'goSpadapraMtarAma, goSpavatamAma, goSpadaprarUpaM gopa akarmakA hi dhAtavo NyantA: sakarmakA bhavanti, tasmAd , naM-kalpaM dezyaM dezIyama, moSpadaparaM-tarAM tamA rUpaM kalpaM jyantasyaivedaM grahaNamiti bhAvaH / udAharati-carmapUramAste : dezyaM dezIyam' ityAdi siddhaM bhavati, anyathA hi goSpaiti, prayogArthamAha- carma pUrayitvA''sta ityartha iti, daprataraM goSpadapUrataramityAyeva syAt / 'goSpadapreNa, go yadyapIhAsanena carma pUrayatItyevArthaH, evaM ca carmapUraNasya padaprIbhavati, goSpadapureNa, goSpadapurIbhavati' ityAdi-55 20 nAsanapUrvakAlikatvamapi tu samAnakAlatvameva, tathApi prayogAstu u-ghanAdi-pratyayAntA draSTavyAH / / 57 // carma pUrayeyamiti kRtvA manasi Asta ityarthasya vivakSitatvena mAnasikapuraNasya pUrvavRttatvamAdAya pUrvakAlatvasaM- / za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-vRsstti| mIyate'neneti gatiH / laghunyAsakArastvevamAha- 'yAvat pUraNaM na sampanna | mAnamiti karaNArtha iha na vivakSito'pi tu mAnakriyA tAvadAsanaM zayanaM ca na karotIti prAkkAlatA, ataH mAtramiti bhAvasAdhana iha mAnazabda iti dyotayitumAha25 paryAyaH ktvAnto darzitaH' iti / evaM- 'udarapUra zete' ! samudAyena ced dRSTimAnaM-vRSTIyattA gamyate iti-60 ityudAharaNam, 'udaraM pUrayitvA zete' iti prayogArtha- samudAyena-prakRtipratyayopapadasamudAyena, etena vRSTimAnasya pradarzanam, atra zayanapUrvakAlikatvamudarapUraNasya sambhava- samudAyopAdhitvaM darzayati / anena Nami UkArasya lope tIti na zaGkA / 'carmapUramAste' ityasya kenacid vastunA / usyuktasamAse ca- goSpadapraM vRSTo meghaH iti, lopasya carma pUrayitvA''ste iti nArthaH, kintu pUrvokta eva tasyaiva : vaikalpikatvAt tadabhAve- goSpadapUraM vRSTo meghaH iti / 30 prAkaraNikatvapratIteH, anyathA carmapUraNAsanayorasambandhaH evaM-'sItA sItApUraM vRSTo meghaH' ityatrApi visheym| 65 syAt / Asanena ca yasya ca carmaNa AsanA- sItA haladaNDasya paddhatile khetyarthaH / goSpadapramityanena hi dhAratvena sUpapannatvAt / na ca tathA sati prAkkAlikatvA- na vastuto vRSTimAnaM goSpadasyApi vyaktidezabhedenAnekabhAvaH, pUrvoktarItyA tatsambhavAt, asambhave ca pUrvavada- | vidhatvAt tathApi tAvatyeva vRSTirjAtA yena yathAkathaJcit pUrvakAla eva pratyayavidherabhyupeyatvAt / ktvApratyayAntena ! goSpadapUraNameva jAtaM, na tu tato'dhikaM sasyAdikSetrapUraNA35 carma pUrayitveti vigrahazca carmapUraNaviziSTA Asanakriyedikamiti pratIyata evetIyattAvagatirbhavati, tadAha--70 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA04, sU058.] % 3D yAvatA goSpadAdipUraNA bhavati tAvad vRSTa ityarthaH / taratamayorantasyAmAdezaH, anusvArazravaNaM cetyubhayaphalaM iti / 'vRSTimAna Uluk' ityetAvanmAtroktAvapi prakara-darzitam / athAnusvArazravaNaphalasthalaM darzayati- goSpadaNAt pratyayoddezyatvena pradhAnatvAzca dhAtorevokAralopo / prarUpamityAdinA, atra "tyAdezva prazaste rUpae" [7.40 bhaviSyatIti 'asya' iti grahaNamanarthakamiti cet ? atrAha-: 3.10.] iti rUpap prtyyH| ISadaparisamApte'rthe "ata5 asyeti grahaNAdupapadasya na bhavatIti, prAptisthalaM mabAde." [ 7. 3. 11. 1 iti kalpapi- goSpadapraMkadarzayati- mUSakabilapUraM vRSTo meghaH iti / prakaraNAdu- lpas, dezyapi- goSpadadezyam, dezIyari- goSpadabhayoH prAptireva, pradhAnasya dhAtoH pratyayavidhinA''krAnta- : pradezIyamiti, UkArasya lopAbhAvapakSe udAharatisvAdupapadasyApyUkAralopa: syAditi tadvAraNAya 'asya' iti / 'goSpadapraM-tarAM tamAM rUpaM kalpaM dezIyam' ityAdi 45 grahaNamAvazyakamityarthaH / ayamAzaya:- yadi 'asya' iti / siddhamiti / sUtrAbhAve'niSTamAha-anyathA hi goSpada10 nocyeta tadA yathA varSApramANaM samudAyopAdhivijJAyata / prataraM gopadapurataramityAdyeva syAditi / kimanaUkAralopo'pi tathA samudAyopAdhivijJAyata- prakRti- ; vyayasya prayogo na bhavatIti cet ? avAha- goSpadapre lopo bhavatIti, NetyAdi, te'pi prayogAH sAdhava evetyarthaH, tathAhi-goSpadaM tatazcoyapadasyApi syAt, tasmAnmA bhUdeSa doSa ityasye- / prAti pUrayatIti "Ato Do0" [ 5. 1. 76.] iti 50 tyucyata iti / dhAtvantarAt pratyayAntareNa prakRtasUtrasA- De'ntyasvarAdilope DasyuktasamAse ca- goSpadapraH, tena15 dhyaprayogANAmanyathAsiddhimAha- goSpadapramiti prAte- goSpadapreNa, agoSpadapro goSpadapro bhavatIti "kR-svasti AMtorityAdinA, "prAMka-prA pUraNe" goSpadaM prAtIti : myAM karma-kartRmyAM prAgatattattve cviH" [ 7. 2. 126.] De'ntyasvarAdilope - goSpadapramiti sidhyati, goSpadaM iti ccipratyaye "IzvavAvavarNasya" [ 4. 3. 111. ] pUrayatIti 'karmaNo'N" [ 5.1.72.] ityaNi Nilope ityavarNasyekAre cveraprayogitvAt "aprayogIt" [1.65 ca-goSpadapUramiti ca setsyatItyarthaH / atha DAntasyANa- 1. 37. ] iti sarvApahAre *pratyayalope pratyayalakSaNam 20 ntasya ca klI batvaM kathamiti cet ? atrAha- kriyAvize- : iti cyantatvAt 'UryAdha nukaraNacci0" [ 3. 1. 2.] SaNatve sidhyatIti-DAntasyANantasya ca kriyAvizeSaNa- iti gatisaMjJAyAM prAka prayoge ca-goSpadaprIbhavatIti / tvavivakSA, tatra ca "dvandvaikatvAvyayIbhAvI kriyA'vyayavi- puraNaM pUraH, atra dhana, goSpadasya pUro goSpadapUrastenazeSaNe" iti liGgAnuzAsanAt klIbatvaM, tatra ca dvitiiyaayaa| goSpadapureNeti / agoSpadapuro goSpadapUro bhavatIti-60 amAdeze niruktaprayogopapattiriti bhAvaH / atra parihAra- goSpadapUrIbhavatIti / / 5. 4. 57. / / 25 mAha- atra vidhAnamavyayatvena tarAmAdyartham, / ---- anusvArazravaNArtha ceti- "ktvAtumam" [1.1.35.1 / calAthAt knopaH / 5. 4. 58. / / ityanena NamantasyAvyayasaMjJA bhavati, sati cAvyayatve tataH ta0 pra0-celArthAt vyApyAt parAt knopayatestulyaparayostaratamapratyayorantasya "ki-tyAdye'nyayAtaH"7. / kartRke'rthe vartamAnAt vRSTimAne gamyamAne dhAtoH saMbandhe Nam 3.6.] ityanena AmAdezo bhavati. evaM tarAdipratyaye vA bhavati / celaknopaM vRSTo meghaH, vaskhaknopam, vasanakno-65 30 taddhitavRttI syAderlope'pi makArazravaNaM bhavati, tadeva vi- / pam; yAvatA celaM banUyate-ArdIbhavati tAvad vRSTa ityarthaH / zadayati-tena Namo vidhAnena, goSpadapraMtarAma, goSpa- athagrahaNAdatra svarUpa ra arthagrahaNAdatra svarUpa-paryAya-vizeSANAM prayANAmapi grahadatamAmiti- 'ityAdi siddhaM bhavati' ityanenAnvayaH, Nam, tena--'paTikAknopam, kambalaknIpam' ityAdau celaimI goSpadanaM vRSTI, tayorayamatizayena goSpadana vRSTa iti / vizeSAdapi bhavati / ayamapyatAkAle vidhiH / / 5 / / goSpadapretarA [ vRSTaH ], "dvayovibhajye ca tarap" [ 7. / za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- celA0 / "knUyaG- 70 35 3. 6. ] iti tarapa, ime goSpadanaM vRSTAH, teSAmayamati- . knUya zabdondayoH" undanaM kledanam, ihArdIbhAvArthakasyaiva zayena goSpadapraM vRSTa iti- goSpadaMtamAM [vRSTaH], "prakRSTa grahaNaM vRSTisAnnidhyAt / yadyapyAtAyAM jAtAyo zabdo'pi samap" [7. 3. 5. ] iti tamapa, avyayatvAdubhayatra ! kazcana vastreNotpadyate, vyAkhyAtaM ca tattvabodhinyAdI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 56-60. ] "yathA varSaNena celAni zabdAyante tathA vRSTa ityartha: " iti, tathApi tatrApyArdrIbhAva evaM kAraNamiti sa evArtho mukhyatayA vAcya iti yukam / nAtra kevalasya knUyatergrahamapi tu NyantasyetyAha- knoperiti knUyamAnaM prayukta 5 iti Nigi "atirI0 [ 4. 2. 21. ] iti pau " puspau" [ 4. 3. 3. ] iti guNe "kho : 0" [4 4 121.] iti yaluki ca 'klopi' iti Nyanto dhAtuH, etadeva spaSTayati- knopayateriti / udAharati- celaknopaM vRSTo meghaH iti - atrAnena Nami " NeraniTi" [ 4. 3. 1083.] iti NerlopaH, celArtha kazabdAntaramAzrityodAharati- vakhaknopam vasanaknopamiti- 'vRSTo meghaH' ityatrApi yojanIyam / prakRte vRSTimAnamArgIbhAvaM ca sphorayati yAvatA celaM knUyate - ArdrAbhavati tAvada vRSTa ityarthaH iti / celaM vastramartho yasya tasmAdityarthagrAhaka15 marvagrahaNaM sAbhiprAyamityAha- arthagrahaNAdatra svarUpaparyAya-vizeSANAM trayANAmapi grahaNamiti - svarUpacelazabdaH, paryAyI vastravasanazabdau vizeSI-paTikAkambale, teSAM sarveSAmapi grahaNena tadghaTitA ete prayogAH sAdhavaH, - kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUribhagavatpraNIte dAhRtaM tRtIye udAhartumAha- tena trayANAmapi 20 grahaNena, 'paTikaknopam, kambalaknopam' ityAdI celavizeSAdapi bhavatIti paTikA -kambalazabdAvatra vastravizeSavAcakau / vRSTeH pUrvaM celAdInAmArdrIbhAvAbhAvAdiha pUrvakAle Namo vidhAnamasaGgataM syAdityapUrva kAla evAyaM vidhirityAha-- 'ayamapyaprAkkAla eva vidhi25 riti, apanA pUrvasUtrasyApi tathaivAprAkkAle vidhAyakatvaM sUcitam, tatrApi varSaNottarameva goSpadAdInAM puraNasambhavAt / yadyapi ' goSpadaM pUrayitvA, celaM knopayitvA' ityAdirUpeNa prAkkAlArthena tvApratyayAntenaiva vigrahaH kriyate, tathApi tatra kvApratyayasyApi samAnakartRkatvaviziSTa30 kriyAyAmeva zaktinaM tu prAkkAle, goSpadapUraNaviziSTA vRSTirityAdirUpeNaiva pratIteH zabdasvabhAvasiddhatvAt / athavA goSpadaM pUrayeyamiti manasA pUrvameva pUrayitvA tato vRSTa ityAdivarNanayA kathaJcit pUrvakAlArtho vyAkhyeyaH, atyantasUkSmakAlavyApitayA vA paurvAparyAnavagatiriti 35 bodhyam / / 5.4 58. // 263 gAtra- puruSAt snaH / 5. 4. 56 / / ta0 pra0- gAtra- puruSAbhyAM vyApyAmyAM parAdantarbhUtavyarthAt snAtestulyakartRke'rthe vartamAnAt vRSTimAne gamyamAne dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / gAtrasnAyaM vRSTo meghaH, puruSasnAyaM dRSTo meghaH ; yAvatA gAtraM puruSazca snA- 40 pyate tAvad vRSTa ityarthaH / idaM kecidevecchanti // 56 // 1 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - snAte rakarmakatvena gAtrapuruSayostatkarmatvamanupapannamiti tadupapattaya Aha-antarbhUtayarthAditi - Nyartho hi prayojakavyApAraH so'ntarbhUto dhAtvartha eva nihito yasya tasmAditi, tathA ca prayojaka- 45 vyApAre sati prayojyasya karmatvamupapannataramiti bhAvaH / udAharati- gAtrasnAyaM vRSTo meghaH, puruSasnAyaM vRSTo meghaH iti- "SNAMka snA zauce" ato Nami " Ata ai: 0 " [4. 3.53.] ityAkArasya aikAre AyAdeze asyuktasamAse ca gAtrasnAyamityAdi / vRSTimAnaM gamayati- 50 yAvatA gAtraM puruSazca snApyate tAvat vRSTa ityarthaH iti / pANinIyAdAvasya vacanasyAdarzanAdAha- idaM keci devecchantIti na sarve vaiyAkaraNA iti zeSa:, teSAM mate gAtrasnAyAdInAmanabhidhAnameveti // 5. 4. 5e. / / zuSka-cUrNa- rUkSAt piSastasyaiva / 5. 4. 60 / / 55 ta0 pra0- zuSka- cUrNa-rUkSebhyo vyApyebhyaH parAt viSerNam vA bhavati, tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati / zuSkapeSaM pinaSTi, zuSkaM vinaSTItyarthaH evaM cUrNapeyam; rUkSapeSam; zuSkapeSaM free, zuSkapeSaM peSTavyaH, zuSkapeSaM pivyate, ktAdibhiruktaspi vyApyetadupapadatA'styeva / prayogAnuprayogakriyayoraM- 60 kyAt tulyakartRkatvaM prAkkAlatvaM ca nAstItyatra prakaraNe pakSe ktvA na bhavati / ghaJAdaya eva tu bhavanti- zuSkasya peSaM pinaSTi, sAmAnyavizeSabhAvavivakSayA ca dhAtusaMbandhaH / yadAhuH - sAmAnyanyapuSeravayavapuSiH karma bhavatIti / kazcit tu 'sAmAnyavizeSavivakSayA'trApi kriyAbhedo'stIti 'tulya- 65 kartRkatvaM prAkkAlatvaM ca tena ktvA'pi, nimUlaM kaSitvA kaSati' ityAdi manyate // 60 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - zuSka0 / zuSkapeSaM pinaSTIti- "piSlR p piS saMcUrNane" ato'nena mi upAntyaguNe GasyuktasamAse ca - zuSkapeSamiti, tadarthamAha- 70 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 zrIsibahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [ pA0 4, sU0 61-62. ] zuSkaM pinaSTItyarthaH iti / atidizati-evaM-cUrNa- sAmAnyaM vizeSyaM vizeSastu vizeSaNam, yathA- 'Amno peSam, rukSapeSamiti- atrApi pinaSTauti sambandhanI- vRkSaH' ityAdAvAmro vizeSaNaM vRkSastu vizeSyamiti / evaM yam / zuSkapeSa piSTaH, zuSkapeSaM peSTavyaH iti- atra cAtra sAmAnyaM [kevalaM kaSaNaM vizeSyaM, samUlAdiviziSTaM 40 kta-tavyo karmaNi / zuSkapeSa peSyate iti-- atra karmaNi ca vizeSaNamiti tayorabhedena vizeSyavizeSaNabhAva upa5 tyAdiH / nanu 'zuSkapeSaM piSTaH' ityAdau karmaNi vihitena ' padyata iti / tathA cai katra vizeSyavizeSaNabhAvasya bhedaktAdinA tasyoktatayA kathaM tasya vyApyopapadatvamityA- . kalpanayaMva sAdhyatvAd vizeSaNakRto dhAtvarthe'pi bheda AzaGkAyAmAha-ktAdibhirakta'pi vyApye tadupapadatAs- zrayitavya iti bhinna yorekakartRkatve vizeSasya pUrvakAlistyeveti-nahi karmasve ukte tasya karmatvaM hIyate'pi tu / katvaM sAmAnyasyottarakAlikatvaM ceti tavApratyayani-45 tatra karmaNi vihita: pratyaya eva na bhavatyuktArthatvAt, / mittayoH sattvena pakSe so'pi bhavatItyAha-nimUlaM kaSi10 tathA ca tasya svarUpataH karmasvAkSateApyopapadatvamakSata- / tvA kaSatItyAdIti, parantu naitat svamatAnukUla miti meva ! laghunyAsakArastvevamAha- "tadupapadatA'styeveti- : 'kazcit tu' ityatra sthitena tuzabdena sUcitam, tanmUlaM tuzuSkalakSaNakarmopapadatA" iti / atha Namo vaikalpikatvena . aupAdhikabhedopapAdane'pi vastuto'bhinnatvenaMkakartRkatvasya pakSe ktvA kuto netyAzaGkAyAmAha- prayogAnuprayoga- pUrvAparIbhAvasya copapAdayitumazakyatvameveti // 5.4.60.1 50 kriyayorakyAt tulyakartRkatvaM prAkkAlatvaM ca nAstI kRga-graho'kRta-jIvAt / 5. 4. 61. // 15 tyatra prakaraNe ktvA na bhavatIti- bhinnayoreva dhAtvorekakartRkatvaM pratyayahetuH, ekasya dhAtohi ekakartRkatvaM . .. ta0pra0- 'akRta jIva' ityetAbhyAM vyApyAbhyAM parA bhyAM yathAsaMkhyaM karoti-gRhNAtibhyAM tasyaiva dhAto: niyatameveti na tat pratyayanimittaM bhavitumarhati, ekasyaiva . ____ saMbandhe sati Nam vA bhavati / akRtakAraM karoti, dhAravarthasyakakartakasya samAnakAlatvameva syAditi tasya / . akRtaM karotItyarthaH / jIvagrAhaM gRhNAti, jIvantaM 55 pUrvAparIbhAvo'pyanupapanna iti prAkkAlikatvamapi nopapadyata / 20 eveti nimittadvayAbhAvAnna ktvA'pi tu bhAvArthako dhanA-' , gRhnnaatiityrthH||6|| direvetyAha- ghanAdaya eva tu bhavanti-zuSkasya peSaM , za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-kRg0| karoti 'gallAtimyAmiti- dhAtoH svarUpadarzanetra ztiv, tathA pinaTIti / ekasyaiva dhAtodvidhA sambandhaH kathamityA- . ca "ikaMga-ka karaNe" "grahIza-graha. upAdAne" iti zaGkAyAmAha-sAmAnyavizeSabhAvavivakSayA ca dhAtu-, / dhAtubhyAmityarthaH / udAharati- akRtakAraM karotIti, 60 sambandhaH iti- tathA ca zuSkapeSaNAbhinnaM peSaNamityA - etadarthamAha- akRtaM karotItyarthaH iti ! jIvagrAhaM 25 dirUpeNAnvayaH / nanu kimidaM svakalpitamevAthavA'nyAbhi- / matamapIti cet ? atrAha- yadAhuH- 'sAmAnyapura - gRhNAtIti codAharaNam, tadarthamAha- jIvantaM gRhNA / tItyarthaH iti- "jIva prANadhAraNe" jIvatIti jIva vayavapuSiH karma bhavati' iti- sAmAnye hi vizeSA / iti vartamAnatvavivakSayA- jIvantamiti, jIvantamevAri antarbhUtA eva, tathA cAvayavabhUto vizeSabhUtaH puSiryathA - gRhNAti na tu mArayatItyarthaH / / 5.4.61. / / 65 sAmAnyapuSeH karmatayA pratibhAtIti svapoSa puSNAtItyAdI .. 30 dRSTamitIhApi sAmAnyasya viSeH zuSkAdikarmaviziSaH paSi- nimUlAta kaSaH / 5. 4. 62. / / ravayavabhUtaH karmatayA'nvetumarhati, manu zuSkapeSamityAdi ki- , ta0 pra0- nimUlA vyApyAt parAt kaSastasyaiva yAvizeSaNaM tat kathaM karma bhavatIti ceducyate-tanmate kri- dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / nimUlamityatrAtyayeyAvizeSaNasyApi krmtvsviikaaraat| dIkSitAdimatamAha- 'vyayIbhAvaH, nirgatAni mUlAnyasyeti bahuvrIhirvA / ni kazcita tvityAdinA, tathAhi "nimUlasamUlayoH kaSaH" mUlakASaM kaSati, nimUlaM kaSatItyarthaH, pakSe- nimUlasya 70 35 [3.4.34.] iti sUtre dIkSitenoktam- "ekasyApi dhAtva- kA rthasya nimUlAdivizeSaNasambandhAd bhedaH, tena sAmAnya- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nimU0 / kaSaH itivizeSabhAvena vizeSaNavizeSyabhAvaH" iti / ayamAzayaH- 'kaSa ziSaH' iti hisArthakadhAtuvarga paThyate / nimUlazabde - .. .. .. .- ----.-. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 63-64.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 295 kaH samAsa ityAkAGkSAyAmAha- nimUlamityatrAtyaye- sUtre dhAtudvayasya prakRtitayopAttatvAt 'samUlaghAtaM kaSati, 'vyayIbhAvaH iti- atyayo'tItatvam, tatra "vibhakti" samalakASaM hanti' ityAdiprayogasyApyApatteH / / [ 3 1. 46. ityanenAvyayIbhAvaH samAsaH, avyayIbhAve ca spaSTapratipattaya eva pArthakyenaivopapadadhAtUnAM sUtre pATha: hyasvapadavigrahasyava niyatatvAt 'mUlasyAtyayaH' iti vi- kRtH| saha pAThe'pi vyAkhyAnAdasandeha iti svamatam 40 5 grahaH; svapadavigrahasyAvazyakatve tvAha-nirgatAni mUlA- / / 5. 4. 63. // nyasyeti bahuvrIhi ti- uSTramukhAditvAt samAso gata- - zabdalopazca, nizabdazca niro'rthe, nirgateti prAdisamAsa: karaNebhyaH / 5. 4. 64. / / udAharati-nimalakASaM kaSatIti, prayogArthamAha-ni. ta0pra0-karaNAta kArakAt parAddhantestasyaiva dhAtoH mulaM kaSatItyarthaH iti- atra kaSaterekatrAnarthakatvaM sU- saMbandhe sati Nam vA bhavati / pANighAtaM kUlyamAhanti, 10 cyate'nena, nimUlakaSaNAbhinna vatamAnakAlaka kaSaNAmAta pAdaghAtaM zilA hanti, pANinA pAvena vA hntiityrthH| 45 prayogArtha iti bhAvaH, ubhayoH kaSaNayorekarUpatvena pratIte bahuvacanaM vyAptyartham, tena- karaNapUddhisArthAdapi hanteraruktaM- nimUlaM kaSatIti / pUrvakAlAbhAvAt pakSe na ktavA, nenava Nam- asyapaghAtamarIn hanti, zaropaghAtaM mRgAn kintu dhavetyAha- pakSe- nimUlasya kASaM kaSatIti hanti, tathA ca sati nityasamAsastasyaiva dhAtoranuprayogazca 15. 4. 62. // sidhyati // 6 // 15 hanazca samUlAt / 5. 4, 63. / / za0ma0 nyaasaanusndhaanm-krnnebhyH| udA-50 . ta0pra0- samUlazabdarada vyApyAta parAddhanteH kaSezca tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati gam vA bhavati / samUlamiti / harati- pANighAtaM kuDyamAhantIti- prAgvad ghAtA deza:, evaM- pAdaghAtaM zilAM hantItyatrApi, prayogasAkalye'vyayIbhAbo bahuvrIhirvA / samUladhAtaM hanti, samUlaM. dvayasyakavAkyenArthamAha-pANinA pAdena vA hantItyarthaH hantItyarthaH / samUlakASaM kaSati, samalaM kaSatItyarthaH / iti / bahavacanaM vyAptyarthamiti- vyAptiruttarasUtravi20 // 6 // SayasyApi vyApanaM, saiva arthaH prayojanamiti bhAvaH / aya-55 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- hana0 / 'hanazva' / mAzayaH- "karaNAt" ityeva vaktavye "karaNebhyaH" iti ityatrasthena cakAreNa kaSeraanukarSa: 'prakRteH parazcakAra: | bahuvacanamanarthakamiti vyarthaM sat tat karaNasAmAnyAt prakRtimanukarSati' iti niyamAt, tadevAha- kazceti / | parAt hanteH pratyayalAbhArtham, tena "hiMsArthAdekApyAt" samUlazabde kaH samAsa ityAkAGkSAyAmAha-samulamiti [5.4.74.] iti paramapi NamaM bAdhitvA karaNapUrvakAt 25 sAkalye'vyayIbhAvaH iti- kalA avayavAH, kalAbhiH / hisArthAdapi hanteranenaiva pratyayo bhavatIti / han dhAtu-60 saha vartata iti sakalaM, tasya bhAva: sAkalyam, azeSateti / hisArtho'hiMsArthazca, hisA hi prANaviyogAnukUlo vyAtatparyAyaH, tatra "vibhaktiH " [3.1.36.] iti samAsaH, ! pAraH, sa ca prANikarmakatva eva sambhavati, kuDyAdika mUlena saheti vigrahaH, uktArthe bahuvrIherapi vidhAnAdAha- cAprANi vastu, tatra hiMsArthatvaM nAsti, asyupaghAtamarIn bahuvrIhirveti- saMgatAni mUlAnyasyeti vigrahaH, zeSaM hantItyatra prANaviyogasya sattvAddhisA, tatrApyanenaiva pra30 prAgvat / udAharati- samUlaghAtaM hantIti- "hanaMk- tyayaH / nanu pratyayasyaikyena tenAstu anena vA ko vizeSa 65 han hiMsA-gatyoH" ato pami "Niti ghAt" [ 4. 3. iti cet ? atrAha- tathA sati nityasamAsa iti100.7 iti ghAtAdezaH, arthamAha-samulaM hantItyarthaH anena hi pratyaye "isyuktaM kRtA" [3.1.46.] iti iti- tathA hanti yathA mUlamapi nazyatIti bhAvaH / evaM- . nityaM samAso DasyuktatvAt, tena pratyaye ca "tRtIyo samulakASaM kaSatItyudAharaNam, samUlaM kaSatItyartha- ! vA" [3. 1.50.] iti vikalpena samAse 'asinopaghAta35 pradarzanam / 'tasyaiva' ityatratyena tatpadena NamprakRtibhUta / masyupaghAta miti vikalpena prayoga: syAt, prayojanAntara- 70 eva dhAtuhyate, na tu sUtre prakRtitvenopAtta eva, anyathA / mapyAha- tasyaiva dhAtoranuprayogazca sidhyatIti Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pancamo'dhyAyaH / [pA0 4, sU0 65-66. ] - -...-...-....-... - - ---- - - - - - -.-.................---.. kiJca tatra tasyaiva dhAtoranuprayoga iti niyamo nAsti, | zabdazca / pitRpoSaM mAtRpoSamiti- atra jJAtivizeSaatra ca niyama ityapi vizeSa: / / 5. 4. 64. !! vAcI pitRzabdo mAtRzabdazca / dhanapoSaM, raipoSamiti atra dhanasAmAnyavAcI dhanazabdaH, dhanavizeSavAcI ca raisva-snehanArthAt puSa-piSaH / 5. 4. 65. / / / zabdaH / vizeSaNasya puSevizeSyabhUtAnuprayujyamAnapuravi ta0 pra0- AtmA AtmIyaM jJAtidhanaM ca svam, sni- ziSTArthatayA tadarthasya na bhAnamityAha- svAdibhiH 40 5 hyate-sicyate yenodakAdinA tat snehanam, svArthAta sneha- puSNAtItyAdyarthaH iti / snehanArthAdudAhartumAha-snehanArthAya karaNavAcinaH parAd yathAsaMkhyaM pUSaH piSazca ta- | nArthAditi, udapeSaM pinaTIti- atrodakazabdasya "udasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / svapoSaM puSNAti kasyodaH peSa-dhi-vAsa-vAhane" [3.2.104.] ityanenopuSyati poSati bA, evam- AtmapoSaM gopoSaM mahiSI- dAdezaH / atidizati-evaM-patapeSaM, tailapeSa, kSIra poSaM pitRpoSaM mAtRpoSaM dhanapoSaM repoSama, svAdibhiH pa- peSamiti- pinaTIti pratyeka yojanIyam / prayogArtha-45 10 SNAtItyAdyarthaH / snehanArthAt- udapeSaM pinaSTi, evaM- mAha- udakAdinA pinaSTItyarthaH iti / / 5. 4. 65. // ghRtapeSaM, tailapeSaM, kSIrapeSam, udakAdinA pinaSTItyarthaH // 6 // hastArthAda graha-varti-vRtaH / 5. 4. 66. // ta0 pra0- hastAt karaNavAcina: zabdAt pare. za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- sva0 / svaM ca sne | bhyo graha-vati-vaddhacastasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA hanaM ca- svasnehane, te arthAvasyeti vigrahakaraNe hyeka- bhavati / hastagrAhaM gRhNAti, evaM- karagrAhama, pANi-50 15 syaivopapadasyobhayArthatvamAyAtam, tatra yuktamekasyopapada- | prAhamaH hastena gRllaatiityrthH| vati-vRta iti vartatelsyobhayArthatvAyogAt, anayoriti dvivacanAntasyAnyapadArtha ntasyApyantasya ca grahaNam / hastavataM vartayati, karavartama, tve ca svasnehanAbhyAmiti dvivacanAntatvApatteH, ata: pANivartam hastena vartayatItyarthaH / hastavataM vartate, karasvasnehanamartho'syeti vidyArthapadasya dvandvAnte zrUyamANasya vartam, pANivartam hastena vartata ityrthH| aNyAtAnne pratyeka sambandhAd yo'rthaH sampannastamAha-svArthAta sne cchantyeke // 66 // 55 20 hanArthAditi, anyapadArthasya puSa-piSa ityasyaikavacanAnta tvena tadvizeSaNasyApyekavacanAntatvamevocitamiti na dvi- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-hastA0 / "grahIvacanAntatvam / arthagrahaNena ca svazabdArthaH, tatparyAyaH, ! z-graha, upAdAne" ato Nami-hastagrAhaM gRhNAtIti / tadvizeSazca gRhyate / AtmA-'tmIya-jJAti-dhanavacana: | atidizati-evaM- karagrAhaM, pANigrAhamiti- gRhNA svazabda iti svazabdasyArthacatuSTayam, tat sakalamapi | tIti pratyeka yojanIyam / prayogArthamAha- hastena gulA25 grAhya mityAha- AtmA AtmIyaM jJAtirdhanaM ca sva-tItyarthaH iti / "vRtUG-vRt vartane" vartIti Nyantagraha-60 miti / snehanaM vyAcaSTe- snihyate- sicyate yeno- Ne'pyantasya grahaNaM na syAt, iSyate tUbhayoriti vRta iti dakAdinA tatsnehanamiti / "puSaz puSTau" "puSaMca puSTI" | pRthagnirdeza ityAha-vati-vRta iti vartaterNyantasyA"puSa puSTI" iti trayaH puSaH, prakRte ca 'puSa' iti sA- Nyantasya ca grahaNamiti / NyantAdudAharati- hastavataM mAnyena nirdezAt vizeSagrahaNe vinigamakAbhAvAca sarveSAM | vartayatIti- Nami garlopaH, evaM-- karavataM, pANivarta30 grahaNamiti tathodAharaNa prayogamAha- svapoSaM paruNAti | miti- vartayatIti pratyeka yojanIyama. puSyati poSati veti- atrAtmArthaka: svazabdaH, ati- hastena vartayatItyarthaH iti / aNyantAdudAharati- hastadizati- evam-AtmapoSamiti- atrottaratrodAharaNa- varta vartate iti- atra Namnimittaka upAntyaguNaH, evaMSaTke ca puSNAtItyAdikriyApadatrayaM yojanIyam, AtmA- | karavataM, pANivatamiti- vartate iti pratyeka yojanI rthakasvazabdaparyAya 'Atman' zabdo'tra / gopoSam, mahi- yam ! prayogArthamAha-hastena vartata ityartha iti / pA35SIpoSamiti- atrAtmIyavizeSavAcI gozabdo mahiSI- NinIye ca Nyantasyaiva grahaNaM na tvaNyantasyetyAha- aNya-70 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 67-68.] kalikAlasarvajJabhIhemacandrasUribhagavatpraNIte ... - tAnnecchantyeke iti, ayamAzayaH- vartatividyamAnA- yAm" [ 3, 4. 43. ] iti sUtravyAkhyAyAmuktaM dIkSiryaka:, kartavidyamAnatvaM ca svata eva, na tatra kAraNA- tena- bandhavizeSANAM saMjJA etAH / etacca prayogANAmante pekSeti pyantAdeva pratyayavidhAnamucitamiti pANinyAdi- ' kathitamiti samudAyasyava saMjJAtvamiti tadAzayaH spaSTaH / bhiya'ntAdeva pratyayavidhiH svIkRtaH / vRttisAdhanatvena saMjJAyAzca yathAkathaJcid vyutpAdana miti karaNatvenaiva ko5 vivakSayA svamate'NyantAdapi vidhiriti // 5. 4. 66. // nAdInAM vigrahe nirdeza iti nAgraha ityAha-vyutpatti ca 40 yathAkathaJcit kurvantIti- "adhikaraNe bandhaH" [ 3. bandhernAmni / 5. 4. 67. // 4. 41. ] ityuttaraM hi "saMjJAyAm"[ 3.4.42. ] iti sUtraM ta0 pra0- bandheriti prakRti mavizeSaNaM c| banye. pANinIye kRtam / tathA cAdhikaraNabhinnaiH sarverapi kArakapandhyarthasya bandhanasya yannAma-saMjJA tadviSayAta karaNavA-vigrahaH zakyaH katuMm, bandhanasya nAmatvaM ca samudAyasya cinaH parAd banverdhAtostasyaiva dhAtoH saMbandhe sati jam : prasiddhilabhyameveti saMjJAyAmityasya vizeSaNArthaM tannoktam / 45 10 vA bhavati / kozvabandha baddhaH, markaTabandhaH baddhaH mayari- svamate ca tatsaMgrahopAyamAha- nAmnIti pratyayAntokAbandhaM baddhaH, gobandhaM baddhaH, mahiSobandhaM baddhaH, aTTA pAdhitvena vyAkhyeyamiti-bandhananAmni vAcye karaNAt bandherNamityarthaH kArya iti bhAvaH / / 5. 4. 67. / / likAbandhaM baddhaH, caNDAlikAbandhaM baddhaH, kauzcAdIni bandhanAmadheyAni, kauzcAdyAkAro bandha; krauJcAdirityucyate, tena bandhena baddha ityrthH| kecit tu-upapadaprakRtipratyaya AdhArAt / 5. 4. 68. / / 15 samudAyasya krauJcabandhamityAdeH saMjJAtvaM manyante, vyutpatti ta0 pra0- AdhAravAcinaH parAn bandhestasyaiva 50 ca krauJcena krauJcAya kauvAda vA bandhanamityAdi yathA- dhAtoH saMbandha Nam vA bhavati / cakravandhaM baddhaH, cArakakathaMcit kurvanti, tanmatasaMgrahArthaM nAmnIti pratyayAnto- ! bandhaM baddhaH, kUTabandha baddhaH, guptibandha baddhaH cakrAdiSu baddha pAdhitvena vyAkhyeyam // 67 // / ityarthaH / 'grAme baddhaH, haste baddhaH' iti bahulAdhikArAnna .....-...- mavati // 6 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-bandhe0 / nAmno'pi ------ 20 bandhanaviSayasyaiva pratyayArthatvamiSmiti tadupAyamAha- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-AghA0 / nA-55 bandheriti prakRti mavizeSaNaM ceti- ekameva padaM / mnIti nehAnuvartate, tathA ca yasmAt kasmAdAdhArAt tantreNobhayatrAnveti, ekatra ca dhAtunirdeze i: pratyayaH, paratra paratve pratyayaH syAditi grAme baddha ityAdAvapi syAdeveca tadarthanideza iti yo'rthaH sampannastamAha-bandherbandhya 'thaH sampannastamAha-bandhabandhya-tyAzaGkAyAmAha- 'grAme baddhaH, haste baddhaH' iti bathasyeti / bandhyarthamAha-bandhanasyeti-"baghaMza bandhane" halAdhikArAnna bhavatIti-bAhulakaM hi abhidhAnarakSa25 iti dhAtupArAyaNam / nAmnIti paJcamyarthe saptamIti svI- NAmiti grAmabandhaM baddha ityAdInAmanabhidhAnAd grAmA-60 kAre kliSTakalpanetyata Aha-taddhiSayAditi- karaNebhya! dipapadeSu Nam na bhavatIti bhAvaH / Nama eva bAhulaityanuvRttam, nAmnIti saptamI vidyatikriyAdhAre, AdhA- kAnnivRttiriti ghani sati tasya kriyAvizeSaNatvena pra-- razca viSayatArUpa iti bhAvaH 1 evaM copapadasyaiva bandhana- yoge grAme bandha baddha ityAdayaH prayogAH syureva, Namo'bhAve nAmadheyatvamiSTaM tadanukUlamAha-krozcAdIni bandhananAma- / kevalaM samAso nivartyate, anena Nami sati isyuktatvAta 30 gheyAnIti- eSvAkArakRto vizeSa ityAha-krauzcAdyA- "isyuktaM kRtA"[3.1.46.] iti samAsaH syAdeva, sa 65 kAro bandhaH krauzvAdirityucyate iti, prayogArthamAha- cAnabhihita iti Nam bAhulakAnnivayaMta iti bhAvaH / tena bandhena baddha ityarthaH / nAmnItyasya prayogopAdhi- pANinIye bhASye tvavetthaM samAhitam- "adhikaraNe bandhaH" tvamiti svIkatuMgAM matamAha-- kecit- tUpapadaprakRti- [ 3. 4. 41. ] iti sUtre- "iha kasmAnna bhavati pratyayasamudAyasya krauJcabandhamityAdeH saMjJAtvaM manya- grAme bandha iti / evaM vakSyAmi "adhikaraNe bandhaH saMjJA35nte iti / etacca pANinIye'pi dRzyate, tathAhi- "saMjJA- yAm" 3.4.42. 1 / tataH "korjIvapuruSayo -70 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 zrosibahemacandrazamdAnuzAsane pnycmo'dhyaayH| [pA0 4, sU066-71.] - ------ - - - - zivahoH" [ 3. 4. 43. ] iti / kathamaTTAlikAbandhaM puruSaH preSyo bhUtvA vahatItyarthaH iti- puruSazabdasya baddhaH, caNDAlikAbandhaM baddhaH / "upamAne karmaNi ca" | 3. pRNAti niyogamiti vyutpattyA preSyavAcakatvamAzritya 4. 45. ] ityevaM ["vyApyAccaivAt" si0 5. 4. 61.] ! puruSo bhUtveti vigrahaH pradarzitaH, puruSazabdasya loke'pi iti bhaviSyati / ayamAzayaH- "saMjJAyAm" iti pRthak / preSyArthe bahuzo vyavahRtatvAt / padakRtyaM pRcchati- kartu5 sUtram, svamate "bandhernAmni" iti sUtram / "adhikaraNe riti kimiti, uttarayati- jIvena nazyati, puruSaM 40 bandhaH" iti sUtreNa, svamate 'AdhArAt" iti sUtreNa saha vahatIti, avetthaM ladhunyAsai- "idamarthakathanaM, prayogastu paThanIyam, tathA ca saMjJAyAmevAsyApi pravRttiriti grAmo- asminnatheM jIvanAzaM nazyatItyAdi na bhavati, jIvena nAzaM papadAt bandhenaM kA'pi saMjJA niSpadyata iti Nam na bhavi- ghamantaM nazyatIti bhavati na tu jIvanAzam / puruSasya SyatIti / na cAdhArasyApi saMjJAyAmeva pravRttau cakabandhaM vAhamiti bhavati na tu puruSavAhamiti" iti / pare sveba10 baddha ityAdInAM saMjJAtvAbhAvAt tatra kathaM pratyaya iti / mAhaH-kriyAyAH pRthaga nAzarUpe bhAve vAcye ca jIvasya 45 vAcyam, teSAmapi saMjJAtvasvIkArAt / asaMjJAtvasya nAzaM jIvena nAzaM vA nazyatIti prayogo'pi bhavitumarhati, nirNaye copamAnatvamAzritya "vyApyAccevAt" ityanenaiva / paraM sa pUrvasUtrapradarzitanAgezoktarItyA'gatikagatireveti syAt / svamate ca bAhulakenaiva samAhitamityanyat / | / / 5. 4. 66. // 'grAme baddhaH, haste baddhaH' iti tu na yuktaM karmaNi ktasya 15 viSaye bhAvaviSayakaNamo'prAptaH, kintu 'grAme bandhaH, haste javAt pU:-zuSaH / 5. 4. 70. / / bandhaH' ityeva prayogaH sAdhuH / yadyapi NambAcyo bhAva: ta0 pra0- kartRvAcina UrdhvazabdAt parAt pUraH 50 sAdhyasvarUpaH, ghazvAcyazca siddhasvarUpaH, tathApi siddha zuSazca tasyaiva dhAtoH saMbanye sati Nam vA bhavati / pU. svasyAdhikye'pi tathAprayoge doSAbhAvAditi vizeSa ukto rItyanirdezAt pUrdevAdiko na caurAdikaH / UrdhvapUraM pUryate, nAgezena kaiyaTavyAkhyAyAmudyote / yadyapi "upamAnena | UrdhvaH pUryata ityarthaH / avaMzopaM zuSyati, UrdhvaH zuSya20 karmaNi ca" [ "vyApyAccevAna" ] ityanena karmakopa tItyarthaH // 7 // padayorNam vidhIyate tathApi bhAjyakAravacanaprAmANyAda- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- UdhvA0 / 'pUra 55 . dhikaraNaviSaye'pi tasya pravRttyA'TrAlikAbandhAdInAM siddhi- dhAtudvividha:- "pUraici ApyAyane" iti devAdikaH, "pU. riti tAtparyam / / 5. 4. 68. // / raNa ApyAyane" iti caurAdikazca, tatrobhayorgrahaNe prApta - caurAdikagrahaNavyAvRttaya Aha- pUrItyanirdezAditi, katu va-puruSAnnaza-vahaH / 5. 4. 66. I] ! ayamAzayaH- caurAdikasya grahaNamiSTaM syAt tarhi 'pUri' 25 ta0 pra0- kartavAcibhyAM jIva-puruSAbhyAM parAbhyAM ' iti NyantanirdezaH kRtaH syAt, na cAkAri, tena tasya na 60 yathAsaMkhyaM nazi-vahibhyAM tasya'va dhAtoH saMbandhe sati Nama grahaNamapi tu kevalasya devAdikasyaiva ! udAharati-- UrdhvavA bhavati / jIvanAzaM nazyati, jIvana mazyatItyarthaH; pUraM pUryate iti, prayogArthamAha-UrdhvaH pUryata ityarthaH puruSavAhaM vahati, puruSaH preSyo bhUtvA bhtiityrthH| iti- ghaTAdirUpramukha eva varSodakAdinA pUryata iti kariti kim ? jIvena nazyati, puruSaM vahati bhaavH| UrvazoSaM zuSyatIti-vRkSAdirUrvamukha eva zu -----Syati tatheti bhAvaH / "zuSaMca zoSaNe" iti dhAtu: 65 30 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- krtu0| jIvanAzaM // 5. 4. 70. / / nazyatIti- "jIva prANadhAraNe" "nazauca adarzane" - jIvatIti jIvaH, jIvo nazyatItyarthe jIvanAzaM nazyatIti vyApyAccevAt / 5.4. 71. / / tathA ca jIvapadena vartamAnatvasya vivaznayA jIvan nazya- ta0 pra0- vyApyAt karmaNazcakArAt kartuzcevAta tItyartha AyAti, tadAha- jIvana nazyatItyarthaH iti / ivArthApamAnArthAta parAda dhAtostasyaiva dhAtoH saMbandhe 35 "vahIM prApaNe" puruSavAhaM vahatItyudAharaNam, tadarthamAha- sati gam vA bhavati / suvarNaniSAyaM nihitaH, suvamiva 70 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU0 71-73. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte / nihitaH ityarthaH / evaM- ratnanidhAyam, ghRtanidhAyam / zAkalazaM kliSTa:, odanapAcaM pakkaH / kartuH- kAkanAzaM naSTaH kAka iva naSTa ityarthaH evaM jamAlinAzaM naSTaH; anavilAyaM vilInaH, abhramiva vilIna ityarthaH // 71 // 5 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - vyApyA0 / ivAt - ivArthAditi ivazabdo nopamAnavAcako'pi tu dyotakaH tasya sAdRzyavAcakatvasyaiva dRSTatvAt sAdRzyaM copamAnopameyayoH sAmAnyadharmaH na sa upamAnam, tathApi yo yaddyotakaH sa tadvAcaka ityAzritya ivArthasyopamAnatvena 10 nirdeza:, athavA ivazabdasyAta eva prayogAdupamAnavAcakatvaM / svIkAryamiti pratibhAti / udAharati- suvarNanidhAyaM nihitaH iti vyApyAt suvarNAt parasmAt nipUrvAt "DudhAMgk dhAraNe" ityato'nena gami "Ata ai:0" [ 4. 3. 53. ] ityAkArasya aikAre AyAdeze DasyuktasamAse 15 ca suvarNanidhAyamiti, ke ca "dhAga: " [ 4. 4. 15. ] iti dhAgo hItyAdeze - nihitaH iti, prayogArthamAhasuvarNamiva nihita ityarthaH iti / atidizati evaM ratnanidhAyam, ghRtanidhAyamiti nihita ityasyAtrApi sambandha:, tathA ca ratnamiva dhRtamiva ca nihita i20 tyarthaH / "klizaz viSAdhane" zAkamiva kliSTa iti | zakla zaM kliSTaH, odana iva paka iti odanapAcaM / 4. 72. / / pavasvaH, pacateH kte "kSa- zuSi-paco makavam [ 4 2. 78.] iti tasya vAdeze pakvaH / kartRtaH paratve udAhartumavatArayati- karturiti, "nazauc adarzane" adarzanamanupalabdhiH, ' 25 akarmakatvAt kartari ke audittvAd veTtveneDabhAve zasya | Se tadyoge tasya Te naSTa iti bhavati, kAka iva naSTa ityarthe- kAkanAzaM naSTa iti / atidizati - jamAligAzaM naSTa iti - jamAlirikha naSTa ityarthaH / abhravi lAyaM vilInaH ityudAharaNam, tadarthamAha- abhramiva 30 vilIna ityarthaH / iti- "lIMc zleSaNe" vilIyate smeti kartari kte sUyatyAdizvAt tasya ne vilIna iti, upasargavazAd dhAtorarthAntare vRttyA naSTa ityarthaH // 5.! 4. 71. // 266 vacanAt tasyaiveti nivRttam / upaskAraM mudrakA lunanti, vikSipanto lunantItyarthaH / lavana iti kim ? upakIrya gacchati // 72 // za0 ma0 nyAsAnusandhAnam - upA0 / "kRt 40 vikSepe" asya svarUpanirdeze zitavi ze irAdeze ca kiratiriti bhavati, tadekadezamanukRtyoktaM sUtre - kira iti, tadeva vRtto spaSTayati- kirateriti / lavanArthe vartamAnasyAnyasya dhAtoriti- kiraterlavanArthatvaM vA'pyadRSTamiti tadarthe'nyasyaiva dhAtoranuprayogarUpaH sambandha e- 45 nRvya iti bhAvaH / tadAha- lavana iti nirdezAt tasyaiveti nivRttamiti / udAharati- upaskAraM madrakA lunantIti- "kiro lavane" [ 4. 4. 93.] iti lavanaviSaye saDAdiH / tadarthamAha - vikSipanto lunantItyarthaH iti vikSipya lunantItyarthaH / yadyapi lavanavikSepaNayo: 50 samAnakAlikatvameva, tathApi vikSepaNasya pUrva buddhiviSayatvAt pUrvakAlikatvam, athavA pUrvakAlasambandhAbhAva evaM pUrvavaditi dhyeyam / padakRtyaM pRcchati - lavana iti kimiti, uttarayati- upakIryaM gacchatIti vikSipya gacchatItyarthaH atra lavanArthAbhAvAnna Nam kintu kvada, 55 evaM lavanaviSayAbhAvAcca saDapi na bhavatIti bhAvaH // 5. daMzestRtIyayA / 5 4. 73. / / ta0 pra0- tRtIyAntena yoge upapUrvAt tulyakartRke'yaM vartamAnAd vaMzeratyasya dhAtoH saMbandhe sati Nam vA 60 bhavati / mUlakenopadezaM bhuGkta, mUlakopadaMzaM bhuGkta; ArdrakeopavaMzaM bhuGkta, ArdrakopadaMzaM bhuGkta; pakSe-mUlakenopadazya bhuGkta, ArdrakeNopadazya bhuGkte / mUlakApavaMzeH karmApi pradhAnasya bhujeH karaNamiti tRtIyaiva bhavati / pradhAnakriyopayukta hi kArake guNakriyA na svA- 65 nurUpAM vibhaktimutpAdayitumalamapradhAnatvAdeva, yatheSyate grAmo gantu, pakta vA bhujyate odana iti / yadA tvavayavakriyApekSayA pUrvakAlavivakSAyAM ktvA kriyate tadA kriyAmedAt saMbandhameve dvitIyA'pi bhavati-mUlakamupavazya bhuGkta iti // 73 // 70 upAt kiro lavane / 5. 4. 72. / / ta0 pra0- upapUrvAt kirate levane'rthe vartamAnasyA 35 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- daMze / tulyakartanyasya dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / lavana iti / ke'rthe vartamAnAditi- 'tasyaiva dhAtoH sambandhe' ityasya Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacannazamdAtuzASane pacamo'dhyAyaH / [pA0 4, sa. 74. 1 - - nivRttayA'nyadhAtusambandhe tulykrtksvruupaaryvivkssaayaa| upadaMzinA saha sambandho nivartate virodhAbhAvAt, tasmAAvazyakatvamiti bhAvaH / anyasya dhAtoH sambandhe iti- / dupapadyata evopapadatvaM tasmizca sati samAsaH / taduktaM sisulyakartRkArthavivakSAyAmanyadhAtoH sambandha: svAbhAvika ' ddhAntakaumudyA dIkSitena- 'yadyapyupadazinA sahana zAbda: 40 eveti 'dhAtoH sambandhe' ityetyetAvatavAnyasya dhAto: saMbandha sambandhastathApyArtho'styeva karmatvAt, etAvataMva sAmarthyena 5 iti labhyamiti na tadartha sUtra tadvAcakapadApekSeti bhaavH| u- pratyayaH samAsana 'tRtIyAyAm' iti vacanasAmarthyAt / " dAharati- mUlakenopadaMzaM bhuGkte, mUlakopadaMzaM bhu- iti / kte iti- "dazaM dazane" ato'nena Nami "tRtIyo ke vA" ayamAzaya:- tRtIyAntena yoge prtyyvidhaansaam| 3. 1. 50.] iti vA tatpuruSaH, iha karaNe tRtIyAyAM vA'dupadaMzestRtIyAntena zAbdAnvayAbhAve'pyArthAnvayamAdA-45 mUlakeneti, taJca karaNamupadaMzervA syAd bhujervA, tatropadaM. yaiva sAmarthyamAzritya pratyayaH samAsazca bhavatIti / yadi 10 zestAvannopapadyate, anyasmin hya padazyamAne'nyat karaNaM : hi tRtIyAntena zAbdAnvaye satyeva pratyayo bhavet tarhi bhavati, iha ca tadeva mUlakAdyupadazyate, nAparaM kiJcit, 'karaNebhyaH' iti prakaraNa evopadaMza iti brUyAta, atraiva bhuji prati tUpapadyata eva karaNabhAvaH / evam- AI- vA 'upadaMzaHkaraNa' iti vadet / tathA na kRtamiti kriyAkeNopadaMzaM bhuGkte, ArdrakopadaMzaM bhuGkte ityatrApi ntaraM prati karaNatvaM sUtrakRto'pISTamiti pratibhAti / tR-50 draSTavyam / atropadaMzanasya pUrvakAlabhAvitvAdatra Namo'mA- tIyAntena yoge pratyayavidhAnasAmANamastenaiva yoge 15 vapakSe kvA'pi bhavatItyAha- pakSe mUlakenopavazya bhu- vidhAne'pi kvApratyayaviSaye nAyaM niyamaH, sa hi dvi Gkte, ArdrakeNopadazya bhuGkte iti / atra mUlakamupa- tIyAntena yoge'pi bhavatItyAha- yadA tvavayavakriyAdaMzeH karma, bhuje: karaNamiti sAkSAtsambadhyamAnakarmAna- pekSayetyAdi, ayamAzayaH- vivakSAvazena hi vibhaktirodhena tatra dvitIyocitA, na tu pazcAtsambadhyamAnabhuji- | rbhavati, yadi mUlakasyobhayakriyApekSayA karmatvaM vivakSyate 55 kriyApekSayA tRtIyetyAzaGkAyAmAha- pradhAnasya tadA dvitIyA nyAyata eva bhaviSyati, kintu tatra na Nam 20 karaNamiti tRtIyaiva bhavatIti / kuta etadityAha- tRtIyAntena yogAbhAvAditi mUlakamupadaMzamiti prayogo pradhAnakriyopayukte hi kArake guNakriyA na svAnu- na bhavatIti / etadviSaye bahu apazcitaM manoramAdau kintu rUpAM vibhaktimutpAdayitumalamiti, kuta ityAha- tadihAnupayuktamiti nAlekhi / / 5. 4. 73. // apradhAnatvAdeveti, AkhyAtavAcyA hi kriyA pradhAna- ! mityupapAditaM prAk, pradhAnApradhAnasambandhe ca pradhAnena saha / hiMsAdekApyAtU / 5. 4. 74. // 60 25 sambandhasyaiva balavattvAt tatsambandhamalake kArakatve vi- ta0 pra0- hiMsA prANyupadhAtastadAd dhAtoH saM bhakto jAtAyAM guNakriyA durbalatvAnu svAnarUpAM vibhakti- badhyamAnena dhAtunA sahekApyAta- ekakarmakAt tRtIyAmutpAdayituM nAlamiti yuktameva / tadudAharaNena spaSTayati sa nte na yoge tulyakartR ke'yeM vartamAnAta Nam vA bhavati / iSyate grAmo gantum, paktavAbhajyate odana itIti- / daNDenopaghAtaM gAH sAdayati, daNDopaghAtaM gAH sAdayati / pradhAnakriyA- iSyate iti, tatra karmaNi pratyayena karmaNa khaDgena prahAraM khar3agaprahAraM zatrUna vijayate, daNDenAtADaM 65 30 uktaMtayA gantumiti kriyApekSayA tatra dvitIyA na bhavatIti / daNDAtADaM gAH kalayati; pakSe- daNDanopahatyetyAdi / hiMbhAvaH / na caivaM tasyopadaM zinA'sambandhAt kathaM tasyA- , - sAditi kim ? candanenAnulipya jinaM pUjayanti / sAmarthyAt pratyayaH samAsazceti vAcyam, khaNDazo vA ekApyAditi kim ? daNDenAhatya cauraM gopAlako gAH kyArthabodhena tenApi saha sambandhasatvAta. tathA cAtra khaTayati // 7 // bodha:-- mUlakena bhuGkte, ki kRtvA- upadazya, kimupadazya ? za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-hisA0 / hiMsA-70 35 arthAnmUlakamiti / ayamAzaya:- yadyapi bhuji prati mUla- / prANyupadhAtaH iti- prANaviyogAnukUlavyApAramAnaM na kAde: karaNabhAvastathApyupadaMzinA saha sAmarthyamupapadyata / hiMsA'pi tu kasyApi prANino mAnasika zArIrika vA eva yatastasya karma, na ca bhUjinA saha sambandhe sati / kaSTa yena karmaNA jAyeta tadeva karma hisApadavAcyAmiti . Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU075.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte siddhAntamanusRtyoktamidam, prANaviyogAnukUlavyApArasyaiva yati-daNDenAhatya cauraM gopAlako gAH kheTayatItihiMsArthatvamate'pi klezamAtra utpanne prANinAM prANA eva / "khiTa uttrAse" ato Nigi- kheTayatIti, atra Ahananasya bahinigantumudyatA bhavantIti pratIte: prANopaghAto'pi vastu- karma cauraH, kheTanasya ca gAva iti naikakarmatvamityasyApra-40 gatyA prANyupaghAta eveti tanmate'pi samyagevoktaM-hiMsA / vRttyA ktvavetyarthaH / / 5. 4.74. // 5 praannyupghaat:| dhAtasambandhAdhikArAdanuprayogeNa bhavitavyam, dviSThatvAt sambandhasya, tatra pratyAsatteranuprayogadhAtva- . ... upapIDa-rudha-karSastatsaptamyA / 5. 4. 75. / / pekSayaivaikApyatvaM vijJAyata ityAha-sambadhyamAnena dhAta- ta0 pra0- tayA sRtIyayA yuktA saptamI- tatsamamI, nA sahaikApyAditi / yadvA. ekApyAdityanena dvikarma- tadantena yoge upapUrvebhyaH pIDa-ugha-karSatibhyastulyakarta ke. kANAM nivRttiriti mA jJAyItyatastata padaM vyAkhyAtU- 'thaM vartamAnebhyo dhAtoH saMbandha Nam vA bhavati / pAzrvA-45 10 mAha- sambadhyamAnena dhAvanA sahakApyAditi- eka- bhyAmupapIDa zete, pAzrvopapIDaM zete; pAzvayorupapIDaM zete, kartRkAdivadekApyAditi pade ekazabdaH samAnArthaka eva, pAzvopapIDa zete; bajenoparodhaM vrajoparodhaM gAH sAdayati, ekazabdasya samAnAka cokAbhiya... koyA, baje uparodhaM vajoparodhaM gAH sthApayati pANinopakarSa pradhAne ca, prathame kevale tathA / sAdhAraNe samAne'lpe, pANyupakarSa dhAnAH pinaSTi, pANAvupakarSa pANyupakarSa dhAnA saMkhyAyAM ca prayujyate // " iti| udAharati-daNDeno- gRhNAti / karSa iti zanirdezAd bhauvAdikasya 'karSanti 50 15 padhAta gAH sAdayati, daNDopaghAtaM gAH sAdayatIti- zAkhA grAmam' iti dvikarmakasyAkarSaNArthasya grahaNama, na sAgo pani mAni tu taudAdikasya paJcabhihalaH kRSatIti vilekhanArthasya, tenadhAt" [ 4. 3. 100. ] iti ghAtAdeze- upaghAtamiti, . bhUmAvupakRSya tilAn vapati, halenopakRSya vapatItyatra na gozabdasya dvitIyAbahavacane-gAH, "Sadala-sada vizaraNa- / bhavati / anye svanayoraryamedamapratipadyamAnAstIvAdikAgatyavasAdaneSu" ato Nigi- sAdayatIti, gamayatItyarthaH, dapIcchanti / upeti kim ? pAna nipIDya tihati 1 55 20 "tRtIyoktaM vA" [ 3.1. 50.1 iti vA tatpuruSaH / anye tUpapUrvadiva pIDericchanti, rudha-karSAbhyAM tu kAma eva-khaDagena prahAra, khaDagaprahAra vijayate iti- . cAraNa, tana-brajarASa gA: sthApayAta, hastarASa dadhad"haga haraNe" prapUdito Nami-prahAram, "ji jaye" dhanuH, vajena roSam / upapUrvAdapi-prajoparodhaM gAH sthaapyti| vipUrvAdataH "praa-vejeN:"| 3. 3. 28. ] ityAtmanepade- anyopasargapUrvAdapi-prajAmrodhaM gAH sthApayati, evaM vijayate iti, zeSaM prAgvat / daNDenAtADaM, daNDAtAI pANikarSa dhAnA gRhNAti, pANau karSa, pANinA karSamityA- 60 25 gAH kalayatIti- "taDaNa-tar3a AghAte" AGapUrvAdato dyapi bhavati // 7 // Nami- AtADamiti, "kalaNa- kala saMkhyAna-gatyoH" , za0 ma0 nyaasaanusndhaanm-up0| tatsaptamIpadaM ato Nici akAralope ca- kalayatIti, zeSaM prAgvat / vyAcaSTe--tayA tRtIyayA yuktA saptamI- tatsaptamI, Namo vaikalpikatvAt tadabhAvapakSe ktvA bhavatItyAha-pakSe- zAkapArthivAditvAd yukta zabdalopaH, yogazcAtra samuccaya daNDenopahatyetyAdIti-- atra ktvi "yami-rami0" [4. rUpaH, tathA ca 'saptamyA ca' ityukte'pi siddha vaicitrAyettha-65 30 2. 55. ] iti nalope upena saha gatisamAse ktvo yabA- muktiH, athavA'tra yogo vRttI samAnArthabodhakatvarUpaH, deze ca- 'upahatya' iti, daNDazabdasya nAnena saha samAsa:, asti ca 'pArvAbhyAmupapIDaM pArzvayorupIDam' ktvAvidhAyake isyuktatvAbhAvAt tRtIyokatvAbhAvAcca / , iti prayogayoH samAnArthatayA vyavahAra iti padakRtyaM pRcchati- diti kimiti, uttarayati- samAnArthakatvameva, kica * cAnukRSTa nottaratra * iti ca candanenAnulipya jinaM pUjayantIti- "lipIt- lip / kAreNAnukarSaNe tRtIyAyA uttaratra tadanuvRttinaM syAditi 70 35 upadehe" upadeho vRddhiH, anupUrvo'yaM vilepane vartate, na tu tadanuvRttaye'pi tathAnirdezaH / saptamI ca pratyayastatra hisAyAmityasyApravRttyA ktvi yabAdeze ca- 'anulipya' : tadantavijJAnaM bhavatItyAha- tadantena yoge iti| pUrva iti ! punaH pRcchati- ekApyAditi kimiti, uttara- dhAtUnAM samAhAradvandvaM kRtvA pazcAt- upapUrva pIDarudhakarSa Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [pA0 4, sU076.] miti vigrahe zAkapArthivAdivat uttarapadalomisamAsena saMnikarSaH,tayorgamyamAnayostRtIyAntena saptamyantena gha yoge nirdezaH sautranirdezAcAkArasya lopa ityAzayenAha- dhAtostulyakarta ke'rthe vartamAnAt dhAtoH sambandhe, sati Nam upapUrvebhyaH iti / "pIDaN- pID gahane" gahanaM bAdhA, vA bhavati / dvaghaDagulenotkarSa yamulotkarSa gaNDikAzchiasmAt tRtIyAntena saptamyantena ca yoge NamaM vA samAsaM / natti, dvaghaGgule utkarSa dvayAgulotkarSa gaNDikAzchinatti 1 40 5 codAharati- pAzrvAbhyAmupapIDa zete ityAdinA / evaM- samAsattau-kezaMgrahiM kezagrAhaM yudhyante, kezeSu grAhaM keza"rudhupI- rudh AvaraNe" atastathaivodAharati-vrajenopa- : prAhaM yudhyante, evaM- hastagrAham, asyapanodaM yudhyante, yurodhamityAdinA, jo gokUlam / "kRSaM vilekhane"ato'pi / saMrambhAdatyantaM saMnikRSya yudhyanta ityrthH| pakSe-dvayatathaivodAharati- pANinopakarSamityAdinA / atra 'karSa' . gulenotkRSya dvadhaGgule utkRSya gaNDikAzchinati, iti nirdezaH zavikaraNakRSergrahaNArthaH, anyathA 'kRS' gRhItvA kezeSu gRhItvA yudhyante // 76 // 10 ityeva vaktavye gurunirdezo vyarthaH syAt, kRSizca dvividhaH---- bhauvAdikastodAdikazca, tatra saudAdikaH zavikaraNa iti za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-pramANA0 / pramANatasya guNAbhAvena 'karSa' iti nirdezAyogena tasya na grahaNa zabdasya loke mAnasAdhAraNatayA prasiddheH zAstre tadarthasya mityAkarSaNArthasyaveha grahaNaM na halotkarSaNArthasya, vilekha yo vivekastamAha-AyAma pramANamiti- "UrdhvamAnaM nArthe evobhayapAThe'pi taudAdikasya kSetraviSayakavilekhana / kilonmAnaM parimANa tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt 15 evaM prayoga ityarthe bhedaH spaSTa eva, tadetata sarvamabhi * sakhyA bAhyA tu sarvataH / / " ityabhiyuktoktaparibhASayA 50 pretyAha-karSa iti zagnirdezAvityAdinA na bhavatI / pramANazabdasya tAdRzArthaparatAyA vyavasthApitatvAditi tyantena / ye ca sarvathobhayadhAtvoH samAna evArthaH prayoga bhaavH| Asattipadenaiva sannikRSTArthe labdhe 'sam' 'ityupaviSayazceti manyate teSAM mate kasyApi vyavacchede phalA. ' sargasya viziSTArthasUcakatvamityAha-saMrambhapUrvakaH sannibhAvAt tIdAdikasyApi grahaNaM syAdevetyAha- anye karSaH iti-saMrambho manaHkSobhapUrvako vAkAyavikAravi20 tvanayorarthabhedamapratipadyamAnAH iti / pANinIye'pi / zeSaH, sa pUrvo yasya tAdRzaH sannikarSaH sAmIpyAdisambandhaH 65 taudAdikasya grahaNaM neSTamiti tattvabodhinIkAraH / yadyapi . samAsattiriti bhAvaH / Nama vA samAsaM codAharatitatrApyubhayordhAtvoH samAna evArthe pAThastathApi prayoga dvaghaDagulenotkarSa dvayaGgulotkarSa gaNDikAznitti vyavasthA''zrIyate- kSetraviSayakavilekhana evaM taudaadi-| iti-dvayoragulyoH samAhAro dvayaGgulam "saMkhyA'vyakasyAnyatra bhauvAdikasyeti / tathA ca tanmate'pi 'halenopa yAdaguleH". [ 7. 3. 123. ] iti samAsAnte De'ntya25 kRSya, kSetre upakRSya' ityAdiprayogasiddhaye taudAdikasya svarAdilopaH, tena dvayaGgulena gaNkiAnAM dadhyaM paricchi-60 jyudAsa Avazyaka eva / dyte| tRtIyAntena yoge udAhRtya saptamyantayoge udAharatimatAntaramAha- anye tUpapUrvAdeva poDeriti- pIDe- ! dvayaGgule utkarSa dvayaGgulotkarSa gaNDikAzchinattIrevopapUrvAdityarthaH / tasyaiva sAnnidhyAda vizeSaNamiti | ti- gaNDikA dhanurAdiparva / atha samAsatto udAhartumava teSAmAzayaH / kAmacAreNeti- upapUrvAbhyAmapi, upa- ! tArayati-samAsattAviti, tRtIyAntayoge saptamyantayoge 30 sargarahitAbhyAM kevalAbhyAmapi, upasargAntarapurvAbhyAmapi. ca vA samAse ca-kezaMgrahiM kezagrAhaM yudhyante, kezeSa-65 vizeSe vinigamakAbhAvAditi / pANinIye tu dvandvAnte grAhaM kezagrAhaM yudhyante iti, atidizati-evaM-hastadvandvAdI vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambabhyate* iti / grAham, asyupanodaM yudhyante iti / samAsatti saMgamanyAyenopapUrvebhya eva sarvebhyaH pratyayavidhiriSyata iti, yati- yuddhasaMrambhAdatya taM sannikRSya yudhyanta ityarthaH tadanyatantraviSayaM pUrvoktamiti bodhyam / / 5. 4. 75. // iti- yuddhAya saMrambho yuddhasaMrambhaH, tasmAdatyantaM pratyA sannIbhUya yudhyante iti bhAvaH, etena- grahaNenaiva sannikarSe 70 35 pramANa -samAsattyoH / 5. 4. 76. / / labdhe tatrAsannikarSArthavyavacchedAya samAsattipadamanAvazya ta0pra0-AyAmamAnaM pramANaM, samAsattiH saMrammapUrvakaH kameveti zaGkA nirstaa| ayamAzaya:- kezahastAdInAM Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA0 4, sU077-78. ] kalikAlasarvazIhemacandrasUribhagavatpra gIte - grahaNaM bhavatu vA mA vAstu satrikarSamAtrapratItiriheti vastreNa saMzodhyaM tadanu peyamiti hi kramaH, autsukyamUlipratipAdanaparaM samAsattipadamiti / sambhramapUrvaka iti : kayA tvarayA cAtra tadatikrama iti bhAvaH / stanarandhrApradarzitArthaghaTanAya yuddhasaM rambhAditi padamiti / Namo devApakRSya mukhena pibtiityrthH| Namo vaikalpikatvAdAha vaikalpikatvAt tadabhAve ktvA bhavatItyAha-dvayaGgule- pakSe- zayyAyA utthAya dhAvatIti- atra ktiva tasya 40 5 notkRSyetyAdi- utkRSyetyatra prAgvat gatisamAsAdikam, 'yabAdeze 'utthAya' iti / padakRtyaM pRcchati-svarAyA tRtIyAntasya saptamyantasya ca ktvAntena na samAsaH, ktvA- miti kimiti, uttarayati- AsanAdutthAya gacchavidhAyake "prAkkAle" [5 4. 47. 1 ityatra tRtIyA- tIti- gamanAya hi AsanAdutthAnamAvazyakamiti tasmAntasaptamyantayograhaNAbhAvAt / / 5. 4. 76. // duttiSThatIti na tatra kazcana kramaH parityajyata iti na tvarApaJcamyA tvarAyAma / 5.4.77. // pratItiriti Nam na bhavati, kintu ktavaiveti bhAvaH / / 5.45 4. 77. / / 10 ta0pra0- svarA parIpsA autsukyamiti yAvat, tasyAM gamyamAnAyAM paJcamyantena yoge dhAtostulyakarta ke'yaM varta dvitiiyyaa| 5. 4. 78. // mAnA dhAtoH sambandhe sati Nam vA bhavati / zayyAyA ta0 pra0- dvitIyAntena yoge dhAtostulyakarta ke'rthe utthAya zayyotthAyaM dhAvati, evaM nAma tvarate yadAvazya- vartamAnAt tvarAyAM gamyamAnAyAM dhAtoH sambandhe Nam vA kAdikamapi nApekSate / stanarandhrAdapakarSa stanarandhrApakarSa bhavati / loSTAn grAhaM loSTa grAhaM yudhyante, yaSTIgrahiM yaSTi-50 15 payaH pibati, evaM nAma tvarate yat pAtre dohamapyapratIkSya / grAhaM yudhyante, daNDamudyAmaM daNDodyAmaM dhAvati, evaM nAma mukha eva payaH pibatItyarthaH / pakSe- zayyAyA utthAya yoddhaM tvarante yadAyuddhagrahaNamapi nAdriyante yatkicivApAvati / tvarAyAmiti kim ? AsanAdutthAya ga- sannaM tad gRhanti; pakSe-loSTAn yaSTIhItvA yudhyante / cchati // 77 // : svarAyAmityeva-khaDgaM gRhItvA yudhynte| yogadimAga za0 ma0 nyAsAtusandhAnam- pazcAmyA0 / tvarA- uttarArthaH // 7 // 65 20 padArtha vivRNoti- svarA parIpsA, autsukyamiti : za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-dvi0 / pUrvasUtrasamAna yAvaditi- paritaH sarvato bhAvena vyAptumicchA parIpsA, : metat, kevalaM pUrvatra pazcamyantena yoge'tra tu dvitIyAntena yathAkathazcidapi jhaTiti kAryamidaM sAdhayeyamityautsukya- yoge miti bhAvaH / udAharati- zayyAyA utthAyaM zayyo- to Nami upAntyavRddhau vA samAse ca- loSTAn prAhaM sthAyaM dhAvatIti- "ThAM-- sthA gatinivRttau" utpUrvA- ! loSTagrAhaM yudhyante iti-loSTAn grAhamityatra loSTAnAM 60 25 dato Nami Ata aikAre AyAdeze "udaH sthA-stambhaH saH" kRdantasya karmatvena "karmaNi kRtaH"[ 2. 2. 83.] iti [1. 3. 44. ] iti salope dasya teca- utthAyamiti, ! prAptA'pi SaSThI "tanudantAvyaya0"[ 2. 2.60.] iti prAgvat vA samAsazca, atra tvarAM darzayati- evaM nAma niSidhyata iti "karmaNi" [ 2. 2. 40. ] iti dvitIstharate yad Avazyakamapi nApekSate iti- zayyAyA yaiva, niSedhazcAtra Namantasya "ktvAtumam" [1. 1. 34.] utthitenAvazyaka devasmaraNAdikaM zarIrazaucAdikaM ca vi- | ityanenAvyayasaMjJayA'vyayatvAt, evamanyatrApi vijJeyam / 65 30 dhAya kimapi kAryamAramyata iti hi kramaH, tat parityajya evaM- 'yaSTIhiM yaSTiprAhaM yudhyante' ityatrApi jJeyam / dhAvanamautsukyAtizayameva prakaTayatIti bhAvaH / evaM- "yama- yam uparame" utpUrvAdato Nami- daNDamudyAmaM stanarandhrAdapakarSa stanarandhrApakarSa payaH pibatIti- daNDodyAmaM dhAvatIti ! tvarAmeva darzayati- evaM nAma apapUrvAt kRSeNami upAntyaguNe prAgiva zeSakArye apa- | yodadhuM tvarante yad AyudhagrahaNamapi nAdriyante yat karSamiti samAsavikalpAca vAkyadvayam / atra tvarAM darza- / kizcidAsannaM tad grantIti- yuddhehi tathA gantavyaM 70 35 yati- evaM nAma tvarate yat pAtre dohamapyapratIkSya ' yathA'riH sarvathA vijita eva syAt, na ca loSTAdibhiryo mukhe eva payaH pibatIti- dugdhaM hi pAtre dohyaM tadanu : dhane tat sambhavati, api tu dhAtakaH zastrareva, tathApi tva Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pacamo'dhyAyaH / [pA0 4, sU0 79-80.] "- - " - rayA zastrAdInAmagrahaNam, yat kizcidane labdhaM tenaiva yuddha- punaH satyapi jIve sthire chinnAni bhinnAni dRSTAni tAnyaprayAsa iti bhAvaH / Namo vaikalpikatvAdAha- pakSe- dhra vANIti bhAvaH / bhUprabhRtInAmabhAve'pi prANino jIvaloSTAn gRhItvA yudhyante iti- atra ktiva vRti / svAdadhra vatvaM teSAM spaSTam, zirasi cchinne tu na kazcidIrghatve ca- gRhItvA' iti / tvarAnuvRttAvatyaM darza- / jjIvatIti tad dhra vamiti tadanusAramudAharaNapratyudAhara- 40 5 yati- tvarAyAmityeva-khaDagaM grahotvA yudhyante iti- Nayo: saMgatiH kaaryaa| yuddhe hi khaDgrahaNamAvazyakameva, nAtra tvarayA khar3aga-! "kSipaMca preraNe" "kSipIt preraNe" vipUrvAvato Nami parityAgo navA tvarAsUcakamanyadeva yat kiJcid gRhyata upAntyaguNe vA samAse ca- dhruvo vikSepaM bhrUvikSepa iti tvarAvirahaH spaSTa eva / yogavibhAga uttarArthaH . jalpatIti- aupratyaye "bhrabhoH" [2. 1. 53. } ityu. iti- "pazcamI-dvitIyAbhyAm" ityekayogena nirvAha'pi : vAdeze- 'bhravauM' iti / "kaNaNa nimIlane" ato Nami-45 10 "dvitIyayA" iti pRthak sUtrakaraNamuttaratra dvitIyAmAtra- akSiNI nikANamakSinikANaM hasatIti / kezAn sambandhArthamiti bhAvaH / / 5. 4. 78. // paricAyaM kezaparidhAyaM natyatIti- "DradhAMgaka- dhA dhAraNe ca" cakArAd dAne, paripUrvAdato gami Ata svAGganA'dhra veNa / 5. 4. 76. // aikAre AyAdeze ca- 'paridhAyam' iti / pratimAyAH ta0 pra0- "avikArojavaM mRrtam" ityAdilakSaNaM / | pAdAvanulepaM pAdAnulepaM praNamatIti- atra "lipIt 50 svAgama, yasminnaGga chinna bhinna vA prANI na mriyate lipa upadehe" ityanaparvo lipadhAtaH, zeSa prAgvat / Namo 15 tadadhruvam, adhruveNa svAGgana dvitIyAntena yoge dhAtostu vikSipya jalpatI. lyakartR ke'rthe vartamAnAt dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / 'tyaadi| padakRtyaM pRcchati- svADraneti kimiti, uttabhravau vikSepaM bhrUvikSepaM jalpati, akSiNI nikANamakSi / rayati- kaphamunmUlya jalpatIti- kaphasya dravatvAnna nikANaM hasati, kezAna paricAyaM kezaparicAyaM nRtyati, / svAGgatvamityasyApravRttyA ktvaiva bhavatItyarthaH / punaH 55 pratimAyAH pAdAvanulepaM pAdAnulepaM praNamati / pale-bhrabo pRcchati- adha ti kimiti, uttarayati - zira 20 vikSipya jalpatItyAdi / svADroneti kim ? kaphamanamulya ! / utkSipya kathayatIti-ziraso dhra vAGgatvAdasyApravRttyA / malpati / adhraveNeti kim ? zira utkSipya kathayati / tvaMva bhavatItyarthaH / / 5. 4. 76. // // 6 // mAsAmadhAnama-svADa padadvayamapi pAraklazyana / 5. 4. 80." sAmpradAyikavyAkhyApekSIti tathA vyAkhyAti- "avi-: ta0pra0- pari-samantAt kizyamAnaM-pIyamAnaM-pari-60 25 kAro'dravaM mUrtam" ityAdilakSaNaM svAimiti- kezyam, tena svAGgena dvitIyAntena poge tulyakartR ke'rthe sampUrNakArikA ceyam / vartamAnAd dhAtordhAtoH saMbandhe Na vA bhavati / dhruvA"avikAro'dravaM mUtaM prANisthaM svAGgamucyate / rtho'yamA'mbhaH / urAMsi pratipeSamuraHpratipeSaM yudhyante, zicyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSa" iti rAsi cchedaM zirazchedaM yudhyante, urAMsi paritaH pIDayantaH iyaM ca "asaha." [2. 4. 38. iti satrasya' zirAMsi chindanto yudhyanta ityarthaH / pakSe- urAMsi prati-65 30 bRhadvRttau talyAse ca svayamAcAryeNa vyAkhyAteti tato pivya, zirAMsi chitvA // 8 // vilokanIyam / adhra vamiti padaM vyAkhyAti-yasmina za0 ma0 nyAsAnusandhAnama-pari0 / "klizozaaGga chinne bhinne vA prANI na bhriyate tadadhruva- kliz vibAdhane" vibAdhanaM pIDA, paripUrvAdataH karmaNi miti- yadyapi sarvANyapyaGgAnyadhravANyeva zarIrasyaivA- ye- pariklezyeneti / pratyekamarthamAha- pari-sama dhruvatvAt, sadhApIha prANinaH sthityapekSayava dhra vatvAdha- / tAta, klizyamAnaM- pIDyamAnaM- pariklezyama, 70 35 vatvayonirdhAraNamAvazyakamiti yAvajjIvastiSThati tAva- | tena tatheti / pUrvasUtreNaiva klizyamAnenAklizyamAnena ca tparyantaM yeSAmaGgAnAM sthitiniyatA tAni dhra vANi, yAni / svAGgena yoge pratyayaH syAdeveti sUtrasya vaiyarthyamAza Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 81. ] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte GkayAha- dhra vArtho'yamArambhaH iti- pUrvasUtramadhra ve. . dviH" [4. 1. 16. ] iti dhAtorIpAdeze striyAM bhAveNava svAgena yoge pravartata iti tad vihAyedaM dhra veNa / jaGa- Api ca-vIpsA, etadevAha-vyAptumicchAvAsvAGgena yoge pratyayavidhAnArtha miti bhAvaH / ura:zira:- pseti, sA ca kriyAkaraNikaivAnyasyAdarzanAdityAha pramukhAni dhra vANi svAGgAnIhodAharaNIyAtyAha-- urAM- zrutatvAda vizyAdikriyAbhiH sAkalyenopapadArthAnAM 40 5 si pratipeSamuraHpratipeSaM yudhyante iti- "piSla p- vyAptumicchA- vIpseti- vizyAdayaH sAkSAcchratA piS saMcUrNane" pratipUrvAdato Nami upAntyaguNe- pratipeSa- anyasyAnumeyasyApekSayA balavantaH zrutAnumitayoH zrutamiti, zeSaM prAgvat / parasparameko'nyasyoraH piSTrA- saM./ sambandho balIyAn iti nyAyAt / vyAptipada eva sApIDya yudhyante iti bhAvaH, yodhane hi norasa ekadezaH kalyasthAntarbhUtatve'pi spaSTapratipAdanAya sAkalyeneti, vyA klizyate'pi tu sarvamevora iti pariklizyamAnatvam / evaM- / tihi vizvag Apanameva, tat tu sAkalyenaiveti prasiddha-45 10 zirAMsi chedaM zirazchedaM yudhyanta iti- "chidapI- mapyekadezena sambandhe'pi vyAptipadasya bAhalyena prayogAt chid dvedhIkaraNe" iti dhAturatra / prayogadvayasyArtha svaya- tadvayAvRttaye sAkalyenetyAvazyakam,vizyAdikriyAbhirityamAha-urAMsi paritaH pIDayantaH zirAMsi chindanto trAdipadena patyAditrayANAM grahaNam, padArthAnAmityasya geyudhyanta ityarthaH iti / Namo vaikalpikatvAdAha-urAMsi hAdInAmityarthaH / AbhIkSNyaM vyAcaSTe--prakRtyarthasya pauna: pratipiSya, zirAMsi chittveti- atra ktvA pratyayaH punyenAsevanam- AbhIkSNyamiti- prakRtivizyAdista- 50 15 / / 5. 4. 80. // darthasyAsevanamAbhIkSNyamityasyaiva spaSTatArtha paunaHpunyeti, AsevanapadAntargatasya AGaH paunaHpUnyArthatvAt / tathA viza-pata-pada-skando vIpsA-5mIkSNye / 5.4.81. / / copapadArthaviSayiNI vIpsA, dhAtvartha viSayamAbhIkSNyamiti ta0pra0- zrutatvAd vizyAdikriyAbhiH sAkalyenopa- . phalitama, tatra prAcAM sammatimAha- yadAhaH- supsu vIpavArthAnAM vyAptumicchA-vIpsA, prakRtyarthasya ponaHpunyenA-psA. avyayakatsa [avyayasaMjJakakRtsu] cAbhIkSNya-55 sevanam-AmISaNyam, yadAhuH-supsu vIpsA, tiSu adhyaya miti- AbhIkSNasya kriyAniSThadharmatvAt tiGantastha 20 kRtsu cAmINyamiti / dvitIyAntena yoge vizAdibhistu-' [tyAdyantasya ] kriyApradhAnatvAt, avyayasaMjJakakRtAM ca lyakartR ke'rthe vartamAnebhyo vIpsAyAmAbhIkSNye ca gamyamAne , / bhAvapradhAnatvena kriyApradhAnatvAdAbhIkSNyamitvayogyadhAtoH sambandhe sati Nam vA bhavati / gehaM gehamanupravezaM tvAt, tathA ca pArizeSyAt vIpsAyA suviSayatvam syAgehAnupravezamAste, gehamanupravezamanupravezaM gehAnupravezamAste; . TA mAsta, gahamanupravazamanuavaza nahAnujacazamAstA / dyantaviSayatvam ] / 60 gehaMgehamanuprapAtaM gehAnuprapAtamAste, gehamanuprapAtamanuprapAtaM udAharati- gehaM gehamanupravezaM gehAnupraveza- . 25 gehAnuprapAtamAste; gehaM gehamanuprapAdaM gehAnuprapAdamAste, mAste, gehamanupravezamanupravezamAste gehAnupravezamA prapAdamanuprapAda gahAnuprapAdamAstA gaha gahamava- ste iti- vIpsAyAM "vIpsAyAm" [7. 4.80.] skanda gahAvaskandamAsta, gahamavaskandamavaskanda gahAyaska- iti syAdyantasya dvitve- gehaM gehamiti, "vizava pravazana ndamAste / pakSe- 'gehaM gehamanupravizyAste, gehamanupravizyA anuprapUrvAdato'nena Nami upAnsyaguNe gatisamAse ca-65 unupravizyAste' ityAdi / vIpsAyAmupapadasya, AmIkSaNye , anupravezamiti, "Asik- As upavezane" ityasya30 ghAtodvivacanam / 'gehAnupravezamAste' ityAdau tu vI- ' Aste iti, "tatIyoktaM vA" [ 3. 1. 50.] iti vA psAbhIkSNye zabdazaktisvAbhAvyAt samAsenevokta, iti rata samAse-gehAnupraveza miti, atra samAsena vIpsA dyotiteti / dvirvacanaM na bhavati / AbhIkSaNye Nam siddha eva bikalpe- : tadartha na dvitvamiti vkssyti| AbhIkSNyArtha "bhRzAbhInopapadasamAsArtha vacanam, tena hi samAsAbhAvaH syAt / kSNyA0" [ 7. 4. 73. ] iti avyayasaMjJakakRdantasya 70 vopsAbhIkSaNya iti kim ? gehamanupravizyAste // 51 // . " - dvitve- anupravezamanupravezamiti, vA samAse tu- gehAnu35 za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-viza0 / ''AplaT pravezamiti, atrApyAbhIkSNyaM samAsenoktamiti na tadarthaM vyAptau" vipUrvAdata icchAsani "jJapyApo jIpIe na ca . dvitvamiti, evaM vakSyamANodAharaNatrike'pi vijJeyam, tatra' Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [pA0 4, sU0 82.] - prathame "pala-pat gatau" iti dhAtuH, dvitIye 'padica- dvitIyAntena kAlavAcinA yoge dhAto: sambamdhe Nama vA pad gato" iti, tRtIye tu "skanda- skanda gati-- zoSa- bhavati / nyahaM tarSa vyahata gAvaH pibanti, vyahamatyAsaM NayoH" iti / Namo vaikalpikatvAdAha- pakSe- 'gehaM myahAtyAsaM gAvaH pibanti, tarSeNAtyAsena ca gavAM pAnagehamanupravizyAste, gehamanupravizyAnupravizyAste' kriyA vyavadhIyate, adya pItvA nyahamatikramya pibantI- 40 5 ityaadi| tyarthaH / antamahataMmatyAsamantarmahAtyAsaM samyak pazyanti, kacillakSye upapadasya kacicca dhAtodvitvamiti bhedasya sakyam dRSTvA'ntarmuhUrta mithyAtvamanusUya punaH samyagmUlamAha- vopsAyAmupapadasya, AbhIkSNye tu dhAto. dRSTayo bhavantItyarthaH / kAleneti kim ? yojanaM taSitvA dvitvamiti- kriyayopapadasya vyaptiriti vyApyamAnasyaiva gAvaH pibanti, yojanamatyasya gAva: pibanti / tRSyasva dvitvamucita vIpsAyAm, AbhIkSNye ca kriyAyA eva paunaH- iti kim ? myahamupoSya bhuGkta / kriyAntare iti 45 10 punyamiti tadvAcino dhAtoreva dvitvamUcitamiti bhAvaH / kim ? aharatyasyena gataH, ihAtyAsenAhariSavazva vyA yadyapi samAse tadabhAve ca vIpsAbhIkSNye samAnatayA pratI- ' pyante na tu gatikriyA vyavadhIyate / / 82 // yete ityubhayatra dvitvasyAvazyakatA, nahi vIpsAyAmAbhI- za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- kaalen| anyA Nye vA samAso vidhIyate, tathApi zabde tAdRzI vicitrA : kriyA kriyAntarImati zaGkA mA bhUditi tatpadaM vyAcaSTe zaktirya vyAse dvitvaM vinA vIpsAyA AbhIkSNyasya ca na / kriyAmantarayatIti-kriyAntaraH iti- antaraM karo-50 15 pratItiH, samAse ca vinApi dvitvaM pratIyata iti kaH parya- tIti "Nija bahalaM nAmnaH kRgAdiSu" [3. 4. 42. ] nuyojyo'tra vissye| tadAha- 'gehAnupravezamAste' i- - iti Nica, kriyAmantarayatIti "karmaNo'N / 5.1 tyAdau tu vIpsAbhIkSNye zabdazaktisvAbhAvyAta sa-' 72. ] ityaNa, Nico lopazca, antarazabdazcAyamiha vya mAsenayokte iti dvivacanaM na bhavatIti- yadyapi sa- vadhAne vartata iti darzayannAha-kriyAvyavadhAyakaH iti / .. mAsastayorarthayorna vidhIyate tathApi svabhAva eva tena udAharati-ghahaM tarSa dvaghahataSaM gAvaH pibantIti-55 20 tayorarthayorabhidhAnam, nahi zabdararthAbhidhAnaM vAcanika- / dvayoro: samAhAraH, ahanI samAhRte vA "dvigorana mapi tu svAbhAvikamiti bhAvaH / ekadeze siddhasAdhanatva- hoTa" | 7. 3. 96. ] ityaTi "no'padasya taddhite" mAha-AbhIkSNyeNam siddha eveti- "rUNam cAbhIkSNye" 7. 4. 61.] ityantyasvarAdilope "kAlAdhvanoA[5. 4. 48. ] ityaneneti bhAva: / pariharati- vi. ptau" [2. 2. 42. ] iti dvitIyAyAM-- dvaghamiti kalpenopapadasamAsAtha vacana miti- "tatIyoktaM vA" "jitaSaca-taSa pipAsAyAm" ato'nena gami upAntya-60 25 [ 3. 1. 50.] iti vikalpenopapadena saha samAso : gaNe ca-- tarSamiti, vA samAse ca-dvaghahatarSamiti, "pAM vidhIyate, sa yathA syAdityevamarthamityarthaH / nanvastu tenaiva pAne" ityasya pibAdeze- pibantIti / evaM-dvacahamapratyayastathApi vikalpena samAsa: siddharava, sarvasamAsA- tyAsaM dvacahAtyAsaM gAvaH pibantIti- "asUca- as nAM vaikalpikatvasya sarvasammatatvAdityAzaGkAyAmAha- . kSepaNe" iti dhAtuH, zeSa prAgvat / kriyAvyavadhAyakatvaM tena hi samAsAbhAvaH syAditi- tasya tRtIyoktatvA- darzayati-tarSeNAtyAsena ca gavAM pAnakriyA vyavadhI-65 30 bhAvAt pAkSiko'pi samAso na syAditi bhAvaH / pada-: yate iti- yaccAdya pAnaM yacca vyahe'tIte pAnaM bhavitA kRtyaM pRcchati-bhazAbhIkSNya iti kimiti, uttarayati- tanmadhyavartitvAt tarSAtyAsayorvyavadhAyakatvaM vicchedakatvaM pravizyAste iti- nAtra vIpsA navAbhISaNyami-pAnakriyAyAH spaSTam / prayogArthamAha-adha pItvA dvacatyasyApravRttyA tavaiva bhavatItyarthaH / / 5. 4. 81. // * hamatikramya pibantItyarthaH iti / adya pItvA dvayaha --- tarSa- tuSAM janayitvA punaH pibantItyAzaye tRSikriyA 70 kAlena tRSyasvaH kriyAntare / 5. 4. 82. / / pAnakriyAM vyavadhatta iti bhAvaH / punarudAharati- antarmu35 ta0 prac- kriyAmantarayatIti-kriyAntaraH kriyAvyava- hartamatyAsamantamahAtyAsaM samyak pazyantIti dhAyakaH, tasminnarthe vartamAnAbhyAM tRSyasamyAM pAtubhyAM / muhUtaM ghaTikAdvayam, tasyAntarmadhyamiti- antarmuhUrtamiti, Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU083-84.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNote vyatyAsaM vyatikramya, samyaka-yathAvat, pazyanti jAnanti, ato'nena Nami upAntyavRddhau ca- 'grAham' iti, vA tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tadvanto bhvntiityrthH| prayo- samAse ca- 'nAmagrAham' iti, "hraga spardhA-zabdayoH" gAthaM vyavadhAnaM ca darzayati- samyag dRSTA'ntarmuhUrta Apadito vartamAnAtivi- AhvayatIti / 'dvitIyAmithyAtvamanubhUya punaH samyagdRSTayo bhavantItyarthaH ntena yoge' ityanena sambandhamAtraM vivakSitaM na tvavyava- 40 5 iti- mohanIyakarmajanitaM viparItadarzanaM mithyAtvam, zeSaM dhAnamityAzayena vyavahitamapyupapadaM prayujyodAharatiprAgvata / padakRtyaM pRcchati-kAleneti kimiti, uttara. nAmnI devadatto grAhaM nAmagrAhaM devadatta AyatItiyati-yojanaM taSitvA gAvaH pibanti, yojanapratya- nAmnI iti dvitIyAdvivacane, asamAse kAmacAraH, samAse sya gAvaH pibantIti-atrAvavAcakaM vyavadhAyakaM na tu svavyavadhAnameveti bhAvaH / "dizIta- diz atisarjane" kAlavAcakamiti tena yoge nAsya pravRttiriti ktavaiva AGapUrvAdato Nami- nAmAnyAvezaM nAmAdezaM dadA-45 10 bhavatItyarthaH / dhAto: prakaraNAt tenaiva nirvAha dhAtuvize- tIti / Namo vaikalpikatvAdAha- pakSe- nAma gRhItvA 'SagrahaNaM kimarthamiti pRcchati-jaSyasva iti kimiti, datte, nAmAdizya datte iti- atra ktiva vati dIrdhe anyadhAtormA mA bhUdityAzayenottarayati-dvacahamapoSya ca- gRhItveti, gatisamAse ktvo yabAdeze ca- 'Adizya' bhuGkte iti- "vasaM nivAse" ataH tiva "yajAdivaceH : iti // 5. 4, 53. // kiti" [ 4.1.76. ] iti svRt navo yabAdeza: "ghas kRgo'vyayenA'niSToktau ktvA-Namau / 5.1.84. / / 50 15 vasaH" [2. 3, 96.] iti sasya SatvaM zeSaM prAgvat, atropavasane bhujikriyAvyavadhAyake vasirvatate, tatra tRSya ' ta0 pra0- avyayena yoge karotestulyakatake'rthe vartasvaH' iti nocyeta tadehApi syAdityarthaH / punaH pRcchati / mAnAdaniSTAyAmukto gamyamAnAyAM dhAtoH sambandhe paravAkriyAntara iti kimiti, uttarayati--aharatyasyevUn | Namo bhavataH / brAhmaNa ! putraste jAtaH, kiM tahiM vRSala ! nIcaiH kRtvA nIca:kRraya kathayasi, ki tahi nocairvaSala ! gataH iti, vyavadhAyakatvAbhAvaM bhAvayati-ihAtyAsenA-1 kAraM vaSala ! nIce:kAraM kathayasi, ucca ma priyamA-65 20 hariSavazca cyApyante, na tu gatikriyA vyavadhIyate iti-yathA mUlodAharaNe tarSeNAtyAsena ca madhyavartinA pAna khyeyam / brAhmaNa ! kanyA te gabhiNI, ki tahi pala ! uccaiH kRtvA, uccaiHkRtya, kathayasi, ki tahi uccakriyA vyavadhIyate na tatheha gatiH, tatrAhanchabdAt 'kAlAdhvanoptiau " [2.2. 42. 1 iti dvitIyA sakala - vUSala ! kAraMza vRSalokAraM kathayasi, nIcarmAmApriyasyAhna iSvatyAsena vyAptatvAt, iSuzamdAt tu karmaNyeva, / mAkhyeyam / aniSToktAviti kim ? uccaiH kRtvA''caSTe25 asyati trAtivAhanArthako'pi tu kSepaNArthakaH, evaM cAha / brAhmaNa ! putraste jAta iti, nIrcaH kRtvA''caSTe-brAhmaNa! 60 / kanyA te gamiNI jAteti / avyayeneti kim ? brAhmaNa / yApyeSUna kSiptvA gata ityarthaH / 5.4. 82. // putraste jAtaH, ki tahiM vRSala ! mandaM kRtvA kathayasi, nAmnA grahA-pAdizaH / 5. 4. 83. // brAhmaNa ! kanyA te garbhiNI jAteti ki tahi vRSala! tAraM ta0 pra0- nAmazabdena dvitIyAntena yoge talyakartake- kRtvA kathayasi / vA'dhikAreNeva pakSe ktvAyA: sisau sa'rthe vartamAnAtU graherAvizazca dhAtoH saMbandhe gam vA mAsAtha tAdvadhAnam, anyathA hi NamA mAsAtha tadvidhAnam, anyayA hi Nama eva pAkSika: samAsa: 65 30 bhavati / nAmAni prAhaM nAmagrAhamAyati, nAmnI devadatto, syAt, na tu varavaH / ktvA cetyakRtvA NavidhAnamuttaratro grAhaM nAmagrAhaM devavatta Ayati; nAmAnyAdezaM nAmA- : bhayAnuvRtyartham // 54 // dezaM dadAti / pakSe-nAma gRhItvA datte, nAmA''vizya battaM / 0ma0 nyaasaansndhaanm-kRgo| anissttoktviti||53|| aniSToktiH- priyasyocairapriyasya nIcaiH kathanamiSTam, tadvipaza0 ma0 nyAsAnusandhAnam-nAmnA0 / nAmAni / rItamaniSTama, tathA cApriyasyoceruktiHpriyasya nIcairaniSTo- 70 35 grAhaM nAmagrAhamAyatIti- 'nAman'zabdasya dvitIyA- ktiriti phalitam, tadanukUlameva lakSyeSu saGgatiH spaSTIkRtya bahuvacane- 'nAmAni' iti / "grahIza-graha upAdAne" : pradarzayiSyate / tathA cAtrAniSTA cAso uktizceti vyAspeyaM Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 zrIsiDahemacandrazamdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / [pA0 4, sU085. ] na svaniSTasyoktiriti / tathA sati putrajanmoto kiMtahIti : * cAnukRSTaM nottaratra * iti / / 5. 4. 84. / / paryanuyogo'yuktaH syAt tasyaiva kathanAta / etat sarvaM / / tirycaa'pvgeN| 5. 4. 85. / / vyaJjayitumAha- aniSTAyAmuktAviti- kasya vastuna . ucaiH kathanamiSTaM kasya ca nIcariti vivekastUdAharaNeSu / ta0 pra0- apavarga:-kriyAsamAhi: samAdhipUrvako vA 40 5 paryanuyogenaiva jJAsyata iti / "DukaMga-karaNe" ato'nena : virAma:, syAgo vA / tasmin gamyamAne 'tiryaca' itya nenAvyayena yoge karotestulyakarta ke'rthe vartamAnAt dhAtoH ktiva tAgame ca-kRtvA, vA samAse tavo yabAdeze canIcaiHkRtya, anena Nami ca vRddhAvArAdeze-kAram, vA / sambandhe kvA-Namau pratyayo bhavataH / tiryakRtvA tiryaksamAse ca nIcaiH kAram / vAkye'vyayasya vyavadhAne'vyavadhAne / kRtya tiryakAramAste, samApya viramya vA utsRjya . ca bhavati, samAse svavyavadhAna mevAzritam, etat sarva manasi bA''ste ityarthaH / apavarga iti kim ? tiryaka kRtvA 45 * 10 kRtyodAharati-brahmaNa! putraste jAtaH, kiMtahi vRSala! : kATa kASTaM gataH // 8 // nIcaiHkRtvA, nIcaiHkRtya kathayasi, ki tahi nIcarvaSala! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-tirya / apavargazabdasya kAraM, vRSala ! nIcaiH kAraM kathayasiti, kathamatrAni- samAptI phalaprApto mokSe ca pravRttatveneha prAyogikamarthaM ToktirityAha- uccai ma priyamAkhyeyamiti- pUtra-grAhayitumAha- apavarga:-kriyAsabhAptiriti / apava janmana iSTatve'pi mandasvareNa tadabhidhAnaM neSTamiti bhaavH| jyate tyajyate'trAvasthAyAmiti yaugikArthasya tatra kathaM 50 15 aniSTavastuviSayakamudAharaNamAha-brAhmaNa ! kanyA te pratItiriti cet ? atrAha-samAptipUrvako vA virAma gabhiNItyAdinA, kathamihAniSToktirityAha-nIcarnA- styAgo veti-kriyAyA iti zeSa:, tAvaddhi kriyA''ramApriyamAkhyeyamiti- kanyAyA gabhiNIsvasyAniSTatve- ' myate yAvat tasyAH samAptinaM bhavediti samApya kriyAM 'pi nIca rAkhyAnaM nAniSTamapi tuccareveti bhAvaH / phalamukhI dRSTa vA yatra sA kriyA tyajyate tatrAyaM zabdaH padakRtyaM pRcchati-aniSToktAviti kimiti, uttara- prayujyata iti bhAvaH / tirasastiryAdezo hi nAtra yukta 55 20 yati-uccaiH kRtvA''caSTe-brAhmaNa ! putraste jAta ' iti "tirazcA'pavarga" iti prayoktavye 'tiryacA' iti rUpaiti, nIcaiH kRtvA''caSTe-brAhmaNa ! kanyA te bhi-prayoga: kimartha ityAzaGkAyAmAha- 'tiryaca' ityavyayeNI jAteti ca, atra priyasthocca rAkhyAnamapriyasya ca neti-'tirazcA' iti nirdeze 'tiryaca' zabdo'vyayamiha nIcairiti nAniSToktiriti bhAvaH / punaH pRcchati-avya- / gRhyate'vyayAdhikArAditi svarUpanirNayo na syAditi yeneti kimiti, pratyudAharaNadayenottarayati- brAhmaNe- tatsvarUparakSaNAyavaM nidizyAvyayasyAsya grahaNaM pramApita-60 25 tyAdinA, atra prathame mandamiti dvitIye tAramiti ca / miti bhAvaH, avyayabhinnasya grahaNe hi tiryaca' zabdAt nAvyayamiti nAsya pravRttiH, kintu "prAkkAle" [5. samAsAbhAvapakSe dvitIyA syAt-tiryazca kRtveti, atazcA. 4. 47.] ityanena tavaiva, tatra ca na samAsastRtIyokta- : vyayasyaiva grahaNameSTavyamiheti tattvam / "tu plavana-taratvAbhAvAt / Namo'nuvRttyA vikalpasya ca prAkaraNikatayA NayoH" ata: "mithi." [ uNA. 671. ] iti kida pakSe tavAyA: siddhAvapi tasyaitatprakaraNavidheyatvAbhAvena . si pratyaye "RtAM." [ 4. 4. 116. ] iti irAdeze 65 30 tena saha vikalpena samAso na syAditi tasyApi vidhAna- ca- 'tiras' anta_vajJAtiryagbhAveSu, "svarAdayo'vyayam" . mAzritamiti samarthayati- vaa'dhikaarennvetyaadinaa| [1.1. 30.] ityavyayatvamasya, "aJcU gato ca" cakAreNaiva NamaH samuccaye siddhe'pi Namo vidhAna kimartha- cAt pUjAyAm, tiro'zcatIti bAhulakAdauNAdike vipi mityAzaGkAyAmAha- uttaratrobhayAnuvRttyarthamiti- "aJco'na_yAm" [4. 2. 46. ] ityupAntyanakAralope cakAreNa Namo'nukarSaNe tasyAnvAcIyamAnatA vijJAyeta, "tirasastiyati" | 3. 2.124. 1 iti tiryAdeze-70 35 tatazcottaratra tasyApradhAnyAdanuvRttinaM syAta, punarNamo! 'tiryac iti, svarAdigaNapAThAccAsyApyavyayatvam, tathA grahaNe sati maha nirdezAta ktavANamogaNapradhAnabhAvo na ca tasya vyayAbhAvAt, auNAdikAnAmavyutpanna tvapakSAzrabhavatIti dvayorapyanuvRttirbhavati, etanmUlakavAyaM nyAyaH . yaNAca "ac ca prAgdIrghazca"[2. 1. 104. ] iti na Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pA. 4, sU0 86. ] . kalikAlasarvazIhemacandratarimagavatpraNIte cAdezo navA dIrghatvaM kintu anukaraNazabdatvamAzritya : kRtvA bhakSyANi bhuGkta, dviSA kRtvA kAhAni gataH tatIyAyAM 'tiryacA' iti / etena yoge kRgaH ktiva tAgame // 6 // ca- tiryaka kRtveti- "cajaH kagam"[2. 1.86.! za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- svaangg| 'svA-40 iti casya kakAraH, vA samAse nabo yabAdeze ca-ti- atasa' iti zabdasvarUpaM na grAdyamapi tu tasa pratyayAntaM ryakatyeti. Nami tu vaddhau-- tiryaka kAramiti, vA vAvaM vyAkhyAnAta tathA ca na svA kArAmAta, vA svAGgaM vyAkhyAnAt, tathA ca na svAGgazabda ihopapadasamAse tu- tiryakAramiti / apavargArtha saMgamayati- mapi tu tadvAcaka zabdamAtra taspratyayAntam, tatra svAsamApya viramya vA utsajya vA''ste ityarthaH iti| asya svamaI svAmiti nArtho'pi ta pUrvaparibhASitaM padakRtyaM pRcchati- apavarga iti kimiti, apavargA- svAmityAha- svAGamaktalakSaNamiti- "avikAro-45 danyatra mA bhUdityAzayenotarayati-tiryak kRtvA kASTa dravaM martam" ityAdinA lakSitamityarthaH / nAnA ca 10 gataH iti- anajuH kRtvA, pArvataH kRtvetyarthaH, nahyatra vinA ca dhArthAzcati vigrahe'tra samAsa iti svAbhiprAya kasyAzcana kriyAyA: samAptiH birAmastyAgo vA gamyata mAha- nAnA-vinAbhyAM dhArthapratyayAntazceti / cakAityasyApravRttyA "prAkkAle" 5. 4. 47. ] iti kva / reNa kRgo'nukarSaH, tathA ceha dvau dhAtu prakRtI-kRga bhUzna, bhavatIti bhAvaH / / 5. 4. 85. // .. pratyayAvapi dvau- ktvA Nam ca, evaM ca yathAsaMkhyanimi-50 svAgatazcavyarthe nAnA-vinA dhArthena bhuvazca 15.4.86.1 ttamiti yathAsaMkhyena-kRgaH ktvA, bhuvazca Nam syAdi16 ta0 pra0- svAGgamuktalakSaNama, taspratyayAntena svA. tyAzaGkAyAmAha-vacanabhedAda dhAtapratyayathAsaMkhyaM nA jaina vyarthavattimi nA-vinAbhyAM dhArthapratyayAntaizca yoge stIti- 'ktvA-Namau' ityatra dvivacanam, prakRtyorekabhuvaH kRga tulyakarta ke'rthe vartamAnAt dhAto: sambandhe ' vacana miti vacanabhedostIti samasaMkhyatvAbhAvAna yathApatvA-Namau bhavataH / vacanamedAn dhAtu-pratyayayathAsaMkhyaM / saMkhyamiti bhAvaH / 55 nAsti / mukhto bhUtvA mukhatobhUya mustomAvamAste / mu. prathamaM tAvad bhuva udAharati-' 20 khataH kRtvA mukhataHkRtya mukhataHkAramAste / pAvato bhUya mukhatobhAvamAste iti-svAGgavAcakAnmukhazandAd bhUtvA pAvatobhUya pArvatobhAvaM zete / pArvataH kRtvA "AdyAdimyaH"[ 7. 2. 84.] iti sambhavadvibhaktyapAzvataHkRtya pArvataHkAraM zete / anAnA nAnA bhUtvA : ntAt tasau- 'mukhataH' iti, "bhU satAyAm" ataH tiva gata:- nAnA bhUtvA nAnAbhUya nAnAbhAvaM gataH / anAnA 'bhUtvA', iti, vA samAse ktavo yabAdeze-'mukhatobhUya' iti;60 nAnA kRtvA gataH- nAnA kRtvA nAnAkRtya nAnAkAraM Nami vRddhAvAvAdeze ca- 'bhAvam' iti, vA samAse tu25 gataH / evaM- vinA bhUtvA binAbhUya vinAmAvaM gtH| 'mukhatobhAvam' iti / evaM- kRgo'pi jJeyam / svAGgavinA kRtvA vinAkRtya vinAkAraM gataH / dhA'rthA dhA-dhama- / vAcakAt pAzvaMzabdAdapi prAgvat tasuH, tadghaTitodAraNa -edhA-dhyamanaH / dvidhA mUtvA dvidhAbhUya dvidhaamaavmaaste| : bhAvanA ca vijJeyA / 'svAGgataH' iti pRthagnirdezAgna tasya dvidhA kRtvA dvidhAkRtya dvidhAkAraM gataH / deSaM bhUtvA / vyarthavRttitvamiha vivakSitam / atha cvyarthe nAnAdiyoge 65 vaidhaMbhUya dvaidhaMbhAvamAste / vaiSaM kRtvA dvaidhaMkRtya vaidhakAraM , udAharaNAvasaraH, tatrAha- anAnA nAnA bhUtvA gataH 30 gataH / dvedhA mUtvA dvadhAmUya dvadhAmAvamAste / dvadhA kRtvA iti vyarthapradarzaka vAkyam, ktiva vA samAse ca- nAnA deSAkRtya hu~SAkAraM gataH / aikadhyaM bhUtvA aikaSyaM bhUya ai. : bhUtvA nAnAbhyeti, Nami tu-nAnAbhAvaM gataH iti / kadhyaMbhAvamAste / aikadhyaM kRtvA aikadhyaM kRtya aikadhyakAraM evaM kRgo'pi, vinAzabdayoge cobhayato'pi jJeyam dhArthAH gataH / dhaNastu prakAravicAlavadaryatvenAdhArthatvAd avyayA- ke pratyayA ityAkAGkSAyAmAha-dhArthAdhA-dhamaja-edhA-70 dhikArAca niraasH| asyApi grahaNamityanye / adhyayA-dhyamaJaH iti / dvAbhyAM prakArAbhyAmiti prakArArthe eko 35 dhikArAdeva ca - 'mukhe tasyati-- mukhataH kRtvA gata' ityatra rAziH iti vicalArthe ca "vicAle ca" [7. 2. * na bhavati / svAti kim ? sarvato bhUtvA''ste |t- 105.] iti dhApratyaye- dvidhA, "dvi-dhaMmadho vA" siti kim ? mukhe bhUtvA gataH / vyartheti kim ? nAnA : [7. 2. 107. ] iti tu dhamani [ dhami ] vaidham, Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazamdAnuzAsane pshcmo'dhyaayH| [pA0 4, sU0 87-88. ] edhApratyaye ca dvedhA, ekazabdAca "vaikAd dhyaman" ktvA-Namau bhavataH / tUSNIM bhUtvA tUSNIbhUya tUSNIbhAva[ 7. 2. 106.] dhyamani [dhyami ] aikadhyamiti ' mAste // 7 // bhavati / etairghaTitAnyudAharaNAni prAgvat bhAvanIyAni / 0ma0 nyAsAnasandhAnama- tssnnii| tUSNI 40 nanu dhApratyayaH prakArArthe vicAle gamyamAne vidhIyate / bhUtveti-- tuSNIMzabdo na kevalaM maunArthako'pi tu maunava5 saMkhyArthAta, tathA sati dhaNapratyayasthale'pi tathAtvAt / va tyapi prayujyate, tathA ca pUrvam amauno- maunAbhAvavAn, dhaNapi dhArthapratyayasaMgrahasthale kathaM na saMgRhIta iti cet ? '. ' maunaH--maunavAn, bhUtveti tAtparyamihoneyamiti / / 5.4.87. // atrAha-dhaNastu prakAravicAlavadarthatvenAvArthatvAda, .. avyayAdhikAdhikArAja nirAsaH iti / ayamAzaya:-- nvcaa| 5. 4, 88. / dazitA dhArthapratyayAH prakAre vicAle ca vidhIyante. dhaNa / ta0 pra0- AnulomyamanukUlatA paracittArAdhanam,45 10 pratyayastu "tadvati dhaN" { 7. 2.105. ityanena / 'anvan' ityanenAvyayena yoge bhavatestulyakatRke'rthe varta prakAravati vicAlavati cArthe vidhIyata iti tasya na , mAnAdAnulomye gamyamAne dhAtoH saMbandhe kvA-Namo dhArthatvam, kiJca "kRgo'navyayena." [5. 4. 84. 1 bhavataH / anvam bhUtvA anvagabhUya anvagmAvamAste, anuityato'vyayenetyadhikRtamihApi vartata eva, zeSadhArthapratya- / kUlo bhUtvA tisstthtiityrthH| Anulomya iti kim ? a yAnAm "adhaNtasvAdyA zasaH" [ 1. 1. 32. 1 itya- / nvam bhUtvA vijayate zatruH, pazcAd bhUtvetyarthaH / tiryacA-60 15 vyayatve'pi tatra ghaNo varjanAnna tadantasyAvyayatvamiti / invaceti zabdAnukaraNAt, tirazvA'nUceti na bhavati // 8 // tasyAsaMgrahaH / 'svAGgatas' ityasya taspratyayAntetyarthaH / za0ma0 nyAsAnusandhAnam-Anu0 / Anulomya kRtastasya mUlakathanapUrvakaM phalamAha- avyayAdhikArA- vyAkhyAti-- AnulomyamanukUlatati, svasthAnukUlatvaM deva ca- 'mukhe tasyati- mukhataH kRtvA gataH' ityatra , sarvasyaiveti na tatra vaiziSTayamiti parasyaivAnukUlatvaM gamyate. na bhavatIti- "tasU-tas upakSaye" "kvip" [ 5 1. tadanukUlatvaM ca taccittArAdhanameva, ata Aha-paracittArA-55 20148. ] iti nAmnaH parAd dhAtoyathAlakSyaM kim bhava- | dhana miti, yadyapyajJasya hitakaraNe tadAnukUlye'pi taccitta tIti mukhe tasyatIti vipi 'mukhatas' iti, evaM tasi rAdhanaM na jAyate tathApi tatrAnukUlyamapi prathamaM na pratIyate, pratyaye'pi 'mukhatas' iti bhavati, tathA ca tas- pratyayo : pazcAt tu pratIyata eveti nAvyAptiH / udAharati-- dhAtuzca, tatra dhAtostasarUpatve'pi nAdhyayasaMjJAyogyasvamiti anvaga bhatvA anvagbhUya anvAbhAvamAste iti, tannirAsa: / padakRtyaM pRcchati- svAgaiti kimiti, ; prayogArthamAha- anukulo bhUtvA tiSThatItyarthaH iti / 60 25 sarvato bhatvA''ste iti-nAtra sarvazabdasya svAGgavAcaka- anaparvAdazcate halakAdauNAdike kvipi upAntyanakAralope tvamiti nAsya pravRttiH, kintu "prAkkAle" iti ktvaiva / : svarAdigaNapAThAdavyayatve 'anvac' iti, tadanukaraNAt pRcchati- tasiti kimiti , uttarayati-- mukhe bhUtvA : tRtIyakavacane 'anvacA' iti nirdezaH kRtaH, evaM "tiryagataH iti- mukhasya svAGgatve'pi na tsntsvmityrthH| / cA'pavarga" 5. 4. 85. ] ityatrApi 'tiryacA' iti; punaH pRcchati- vyartha iti kimiti, uttarayati-nAnA nanviSTA tatIyAyAma "acca prAgdIghaMna" [2.1.104.165 30 kRtvA bhakSyANi bhakta iti- bhakSyANi hi svabhAvata / mAvata' iti cAdeze 'tirazcA' iti, cAdeze dIrgha ca 'anUcA' eva bhinnAni, na tatra ccyarthasambhava iti bhAvaH / dvidhA, iti nirdezenaiva bhAvyamiti cet ? abAha- 'timaMcA' kRtvA kASThAni gataH iti- kASThAnAM dvidhA karaNaM / ___ 'anvacA' iti zabdAnukaraNAt 'tirazcA' 'anUcA' mArgAdenirAbAdhAya, tAni hi svata eva dvidhA bhUtAni, na, iti na bhavatIti, ayamAzaya:- sarvatra hyanukaraNaM zabdaH kevalaM mArgasyobhayo: pArzvayoH sthApanameva kriyata iti ' / "zabdasvarUpasyaivAnukaraNam, etAvAMstu vizeSa:- kvaci-70 - 35na vyartha ityAzayaH / / 5.4.86. / / ......... . .. .. .. .... cchabdapadArthasyAnukaraNaM kacidarthapadArthasyeti / tatrAnakaraNa- tUSNImA 1 5. 4. 87. // mityetAvati vaktavye zabdarUpagrahaNaM zabdarUpamAtrasyArtharahitasyaita0 pra0- tUSNIMzabdena yoge bhavaterdhAtoH saMbandhe / tadanukaraNamiti jJApanArtham / etaduktaM bhavati- zabdapadArtha Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pA0 4, sU0 86-60.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 311 ko yastiryakchandastasyedamanukaraNam, na tu sa eva, tena / mupapAdayati-- atra karotIcchatyorlakSya lakSaNabhAvo zabdAntaratvAt cAdezo na bhavatIti bhaavH| nanvevamapi / na karma-kriyAbhAvaH iti- kriyayava hIcchA lakSyate, *prakRtivadanukaraNaM bhavati iti nyAyena bhavitavyamevAtra anicchataH svataH kriyAyAmapravRtteriti kiyA prakRtikAryeNa cAdezeneti cenna- anukriyamANarUpavinAza lakSaNam, icchA tu lakSyamiti tAtparyam, pRcchati-tulya- 40 5 prasaGgAt, yadyatra prakRtikArya syAt tato yAdRzamanukaraNaM | kartRke iti kimiti, uttarayati-icchAmi bhuGktAmiti tiryagiti zabdasvarUpaM tasya vinAzo'nupalabdhiH syAt, -ihecchAyA anyaH kartA bhojanasya cAnya iti tulyakartRyAdRzamanukartRmiSTamakRtacAdezaM tAdRzaM na pratIyetetyarthaH / / svAbhAva iti bhAvaH / / 5. 4. 86. / / yata evaM prakRtivadanukaraNabhAve satyeva doSa Apatati tato / zaka-ghRSa-jJA-rabha-labha-sahA-'ha-ralA-ghaTA-stimeha prakRtivadanukaraNena bhavitavyam / prakRtibadanukaraNaM 10 bhavatItyasthAvakAzastu yatrArthapadArthasyAnukaraNaM tatra / samarthAtha ca tum / 5. 4. 60. // 45 nyAyasamuccaye ca vyAkhyAto'yaM nyAya ityalaM pallavitena ta0 pra0- zakyAvartheSu dhAtuSu samarthArthaSu nAmamu ca // 5. 4.58. // cakArAdicchArtheSu dhAtulapapadeSu karmabhUtAt dhAtostum pra. tyayo bhavati / zaknoti pArayati vA bhoktum, ghRSNotyaicchArthe karmaNaH sptmii| 5. 4. 86. // dhyavamyati vA bhoktum, jAnAti vetti vA moktuma, Ata0pra0- icchArthe dhAtA upapade tulyakasake'rthe varta- ramate prakramate yA bhoktam, lamate vindate vA bhoktum, 50 15 mAnAta karmabhUtAt dhAtoH sambandhe saptamI vibhaktirbhavati / / sahate kSamate vA bhoktuma, arhati prApnoti vA bhoktuma, karmatvaM tulyakartakatvaM ca dhAtoH shruttvaaduppdaapeksse| bhu- glAyati mlAyati vA bhoktama, ghaTate yujyate vA bhoktum, oyetIcchati, bhuzIyeti vAJchati, bhujIyeti kAmayate / asti vidyate vA bhoktam, samartho'laM prabhavati ISTe vA hunchArya iti kim ? bhojako vrajati / karmaNa iti moktama | samarthApratItAvapi bhavati- vaSTa cakSa:. kim ? icchan karoti, atra karotIcchatyolakSya-lakSaNa- yodadhaM dhanaH / zaktyA bhujyate, sAmathryena bhujyate' ityAdI 55 20 mAvo na tu karma-kriyAmAvaH / tulyakarta ke iti svanabhiSAnAna bhavati / icchArtheSu- icchati bhoktuma, kim ? icchAmi bhuktAM bhavAn // 6 // bhoktu vAJchati, bhoktum vaSTi, moktumabhilaSati, za0 ma0 nyAsAnusandhAnam- icchA0 / icchArtha samarthArthatvAdeva siddhezakagrahaNamasamarthArtham / karmaNa iti dhAtA upapade iti- upapadaM ca yadyapi prakRtaprakRtyape ca sAmacchikAdiSvarhaparyanteSu icchArtheSu copapadeSu satsu bhayA pUrva prayujyate tathApi 'upa-samIpe uccAritaM padamupapa | sambandhanIyam / anye tu zakAdiSu ghaTAnteSu svarUpopade-60 25 dam' iti vyutpattyanurodhena pazcAdapi prayoga upapadatvamakSa- ! bvevecchanti, na tadartheSu / atArArthamakriyopapadArtha cevaM prastUyata iti // 6 // tameva / "bhujaMpa-bhuj pAlanAmyavahArayoH" abhyavahAro bhojanam, "bhunajo'trANe" [ 3.3.37. ] ityAtyAtmane | ityAtyAtmane- ityAcArya zrIhemacandra viracitAyAM siddhahemacandrApade saptamyAM tRtIyapuruSakavacane Iyapratyaye- bhuJjIya,bhidhAnasvopajJazasdAnuzAsanabrahavRttau paJcamasyA"iSat icchAyAm" ato vartamAnAtivi "gamiSada." dhyAyasya caturthaH pAdaH // 4 // 651 30 [ 4. 2. 106. ] ityantyasya chAdeze- icchati, "vAchu / icchAyAm" ityasya- vAJchati, "kamUG kAntI" / / paJcamo'dhyAyaH samAptaH // 5 // kAntiricchA, ataH "kameNiG' [ 3. 4. 2. ] iti eeeeeeee-d piDi- kAmayate iti / padakRtyaM pRcchati- icchArtha kSaNNAH kSoNimRtAmanekakaTakA magnA'tha dhArA tataH, iti kimiti, uttarayati- bhojako vrajatIti-"braja kuNThaH siddhapateH kRpANa iti re mA maMsata ksstriyaa:1|| 35 gatau" ityasya- vrajati, / punaH pRcchati-karmaNa iti | ArUDhaprabalapratApavahanaH saMprAptadhArazrirAta, kimiti, uttarayati- icchan karotIti, karmatvAbhAva- pItvA mAlavayoSivazrusalilaM hantA'yamedhiSyate // 20 // 70 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane pazcamo'dhyAyaH / [ pA0 4, sU060.] za0 ma0 nyAsAnusandhAnam-zaka0 / pANinIye / tu tadarthasya gamyamAnatve'pItyAha- samarthArthapratItAvapi cArtha grahaNamastinava sambadhyata iti nirNItam, svamate ca / bhavatIti, tena-draSTa riti-samarthasarvereva sahAnvaya ityAha- zakyAdyarthaSu iti, tatra miti pratIyata iti bhAvaH, "dRza prekSaNe" asmAn tumi 40 anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho vA iti nyAyena zasya Satve takArasya Tatve "aH saji-dRzo'kiti" [4. 5 tasyaiva sAmIpyAd vizeSaNamiti pANinIyamatam, svamate, 4. 111.] iti svarAta parato'kAre RkArasya rephe ca dvandvAnte dvandvAdau vA zrayamANaM padaM pratyekamabhisamba- / draSTumiti, "yudhiMc samprahAre" asmAn tumi upAntyadhyate iti nyAyena sarveSu sambandha iti yojanIyam, tada- guNe "adhazca caturthAt tathodhaH" [2.1.76.] iti nukUla meva sarveSu lakSyeSu paThitadhAtUnAM tadarthakAnAmanyeSAM tasya dhe-'yoddhamiti / avyApti pariharati- 'zaktyA 45 ca prayogaH kRtaH / "bhujaMy pAlanAmyavahArayoH" / bhujyate, sAmarthena bhujyate' ityAdau tvanabhidhAnAnna 10 abhyavahAro bhojanam, asmAt tumi anusvArasvAdi- ! bhavatIti-ziSTrarihAprayuktatvAd bAhulakAta tum na bhava- . DabhAve upAntyaguNe ca- bhoktumiti- "caja: kagam" : tItyarthaH / icchArtheSUpapadedhUdAhartumavatArayati- icchArtheSu [2. 1. 86.] iti jasya gatvam "aghoSe pra." [1. iti / "vAchu icchAyAm" ityasya- vAJchatIti / 3. 50. ] iti gasya katvamavaseyam / "zaklaT- zak "vazaka kAntau" kAntiricchA, asy-vdhi| "laSI 50 zakto" ityasya-zavanotIti / "pAra tIraNa karmasamApto" / kAntau" asyAbhipUrvasya-abhilaSatIti / zaknotItyasya 15 iti paThitasya- pArayatIti / "vidhaSATa-dhaSa prAga- | pArayatIti samAnArthadhAtunA saha samAnArthatvaM darzitaM, na labhye" ityasya- dhRSNotIti / "SoMca antakarmaNi" itya- | samarthArthana, tadvIjamAha- samarthArthatvAdeva siddha zakasyAdhyavapUrvastha- adhyavasyatIti / "jJAMz avabodhane' | grahaNamasamarthArthamiti- zadhAturapi samarthArthaka eva, "jA jJAjano'tyAdI" | 4. 2. 104. ] iti jAdeze- ! kintu tasya pRthagrahaNena tasya samapAnArthatvamiha grAhyamiti 55 jAnAtIti / "vidaka jJAne" ityasya-vettIti / "rabhi bhAvaH / glA-ghaTAdItAmakarmakatvena karmaNa ityanena saha 20 rAbhasye' rAbhasyamupakramaH, AyUrvasyAsya- Arabhate kathaM sambandha ityAzaGkAyAmAha-karmaNa iti sAmarthyA iti / "kramU pAdavikSepe' prapUrvasyAsya 'propAdArambhe' ! cchakAdiSvahaMparyanteSu icchArtheSu copapadeSu satsu [ 3. 3. 51. ] ityAtmanepade- prakramate iti / "Dula- sambandhanIyamiti- sAmarthya hi yogyatA, sakarmakANAmeva bhiS prAptI" asya- labhate iti / "vidlatI lAbhe" / karmavattvaM nyAyyamiti bhAvaH / pANinIyamatamAha- anye 60 asya mucAditvAnne- vindate iti / "pahi marSaNe' itya- tu zakAdiSu ghaTAnteSviti- etanmUlamukaM prAgeva25 sya- sahate iti / "kSamauSi sahane" ityasya-kSamate arthagrahaNasyAsti naiva sambandha iti / tumaH sAmAnyena pUrva iti / "ahaM pUjAyAm" ityasya- ahaMtIti / "AplaT vihitatvenAsya vaiyarthyamAzaGkayAha- atAdarthyArthamakrivyAptau" ityasya prapUrvasya-prApnotIti ! "glai harSa. yopapadArtha cedaM prastUyate iti- "kriyAyAM kriyArthAyAM kSaye" harSakSayo dhAtvapacayaH, asya- glAyatIti / "mleM / tum Nakaca bhaviSyantI" [5.3.13. ] iti sUtreNa 65 gAtravinAme" gAvinAma: kAntikSayaH, asya- mlAyatI-hi kriyAyA kriyArthAyAmupapade tum vihita iti tadabhAve30ti / "ghaTiSu ceSTAyAm" ityasya- ghaTate iti / "yUjica 'pi yathA sthAdityevamarthamityarthaH / ayamAzaya:- aki samAdhoM" ityasya- yujyate iti / "asaka bhuvi" itya- | yArtheSvapi zakAdiSu tum yathA syAdityevamartho'ya mArambhaH, .. sya- astIti / "vidica sattAyAm" ityasya- vidyate / nahi zaknoti bhoktamityAdau kriyArthopapadaM gamyate, ' iti / "bhU sattAyAm" prapUrvasyAsya-prabhavatIti / tahi ? arthAntaramanyadeva, iha tAvacchaknoti bhotamutsahate 70 "Izika aizvarya" ityasya "yaja-saja" [2.1. 87. bhoktaM,jAnAti bhoktamiti prAvINyaM gamyate, glAyati bho kumi / Satve tadyoge "tavargasthaH"1.3.60.1 ti tadazaktatA gamyate, ghaTate bhoktamarhati bhoktamiti tadyogyaiti takArasya Tatve- ISTe iti / gamyamAnA'pi kriyA! tAmAtram, Arabhate bhoktuM prakramate bhoktamiti bhujerevAdyAprayojiketivat samarthArthasyApi prayoga eva na pratyayo'pi ! vasthA na kriyAntaram, labhate bhoktamiti apratyAkhyAnam, Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pA0 4, sU0 60.] kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNIte 10 asti bhomityAdau sambhavamAtramiti / / 5. 4. 60. // vicArayata, kuta iti cet ? atrAha- ArUDhaprabalapra-20 iti kalikAlasarvajJa- zrIhemacandrasUribhagavadviracite tApadahanaH ArUDho'dhiSThita: prabalastIvaH pratApa eva siddhasvopajJatattvaprakAzikAprakAze zabdamahArNavanyAse rAjaprabhAva eva dahano'gnina tathAbhUtaH, saMprAptadhAraH 5 truTitasthale tapogacchAdhipati-sUrisamrATrIvi saMprAptA dhArA nagarI phalaM vA yena tathAbhUtaH, cirAta jayanemisUrIzvarapaTTAlaMkAra-kaviratna-zAstra bahukAlaparyantam, mAlavayoSizrusalilaM mAlavayoSitA vizArada-vyAkaraNavAcaspati-zrIvijaya mAlavAdhIzadhArApatipatnInAm, adhUNi nayanavArINyeva, 25 salilaM jalam, pItvA, ayaM kRpANaH, edhiSyate vRddhi lAvaNyasUrinimitAnusandhAnena prApsyati, iti hanta ! bhavatAM duHkhaMjanikA vArtA / pUrNatA nIte paJcamAdhyAyasya __ ayamAzaya:- siddharAja kRpANena parvataprAntabhAgA iva caturthaH pAdaH samAptaH // rAjJAM kaTakA: kSuNNAH, tatazcAzmanipAteneva tatphalasya samAlo'yaM pazcamAdhyAyaH // bhagnatA sambhAvyate, taJca zrutamapi 'dhArA' bhagneti / yadyapi 30 anusandhAyakasya-he kSatriyAH ! siddharAjavirodhino tada dhArAnagarIbhajasacakaM vAkyaM kintu bhavaddhiH kRpANarAjAnaH ! [ anena siddhanapatikRpANena / kSoNibhatAM dhArAbhaGgatayA nizcitaM syAditi sambhAvanayA bhavataH rAjJAm, anekakaTakAH bahani sainyAni, atha ca kSoNi- pratibodhayAmi yat- dhArAbhala sambhAvanAbAmapi siddha15 bhRtAM parvatAnA, anekakaTakAH nitambabhAgAH, kSuNNAH | rAjapratApAgnitaptaH, atha ca samprAptaghArAnagararUpaphalaH, dvidhA kRtAH, tataH pazcAt, tata: kAraNAd vA, dhArA ! kRtamAlavInetrAmbupAnazvAyaM kRpANaH punarapi bhavatAM dala-35 nagarI phalarUpA vA, bhagnA luNThitA truTitA vA, iti / nAya paryApta eva, bhavati hi kRpANAdInAM bhagnadhArANAsiddhapateH siddharAjasya, kRpANaH khaDgaH, kuNTha: maSTa magnisaMtApena dhArAyojanena jalasekena ca dhArAvRddhiriti dhAratayA'gre kimapi chettamasamarthaH, iti mA maMsata naiva / kuNThatA nAtra sambhAvanIyeti / zloSAlaGkAraH // 20 // x Wan phraja - zrIvijayanemisUrIzvarajI granthamAlAnA prakAzita grantharatnonI sUci - ru0 n010| ru0 na010 dhAturatnAkara prathama bhAga prathamAvRtti *nUtanatIrthastavanamAlA dhAturatnAkara prathama bhAga dvitIyAvRtti *kaNDvAdiprakAzaH 150 dhAturatnAkara dvitIya bhAga savidhipaJcapratikramaNAdisaMgraha prathamAvRtti 250 *dhAtu ratnAkara tRtIya bhAga dhAturatnAkara saptama bhAga * dhAturatnAkara caturtha bhAga prathamAvRtti *stuti cobIzI amUlya devagurvaSTaka svopajJavRtti sahita vidhiyuktapaJcapratikramaNAdisaMgraha bhAga 1 thI 4 devagurvaSTaka tathA kadambASTaka [AvRtti-1, 2, 3 ] dhAturatnAkara paMcama bhAma jIvavicAra padyAnuvAda tathA TIppaNa prathamAvRtti 0 13 dhAturatnAkara SaSTha bhAga siddhahemadIpikA aSTAdhyAyIyuktA *nUtanajinastavanamAlAdisaMgraha 8 mI AvRtti amUlya tattvArtha trisUtrI prakAzikA sahita mahAvIrastavanamAlA *prathamakarmagrantha padyAnuvAda sahita prathamAvRtti mahAvIrachatrIza *jinasaMgItasaritA prathamA-dvitIyAvRtti dhAtupArAyaNa tathA kaNDvAdiprakAzaH 150 / siddhahemadIpikA prakAza prathama bhAga 067 2 50 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paJcamo'dhyAyaH / - - - - --- - mp p - - - - - / nyAya surroron>> 050 ru0 na010 ru0 na010 caityavandana bhASya padyAnuvAdAdi sahita 050 / zAstravArtAsamuccaya dvitIya bhAga saTIka syAdyanta ratnAkara prathama vibhAga 125 kAvyAnuzAsana prathama bhAga navyaTIkAsaha tilakama kharImahAkAvyaTIkAtrayopetA prathama bhAga 2 0 dvAtriMzikA caturthI nayarahasya prakaraNa saTIka tilakamaMjarI mahAkAvya TIkATIppaNa saha saptabhaMgInayapradIpa prakaraNa saTIka tRtIya bhAga siddhahemadIpikA prakAza dvitIya bhAga nyAyasamuccaya sindhu-taraMga TIkA saha *zAsanasamrAT jIvana saurabha amUlya siddhahemazabdAnuzAsana beha vRtti bRhanyAsAdisiddhahemalaghuvRtti pUrvArddha __ maha dvitIya bhAga 25 0 OMsiddhahemalaghuvRtti uttarArdha navatatva prakaraNa [ padyAnuvAda vivecanAdi *siddhahemazabdAnuzAsana bRhadvRtti sahita] bRhanyAsAdisaha prathama bhAga anekAntavyavasthAprakaraNam saTIka uttarArdha 5 . anekAntavyavasthA saTIka pUvArddha zAstravAsimuccaya saTIka tRtIya bhAga siddhahemalaghuvRtti sampUrNa siddhahemazabdAnuzAsana bahavRtti bRhannyAsAdi nayopadeza TIkAdvayasaha prathama bhAga sahita tRtIya bhAga tilakamaMjarI mahAkAvya TIkATIppaNasahita dhAturatnAkara caturtha bhAga dvitIyAvRtti 2 . prathama bhAga prathamakarmagrantha padyAnuvAdAdisahita pariziSTAdi dvAtrivikA prathamA saTIka bhUSita dvitIyAvRtti dvAtriMzikA dvitIyA saTIka samAsasArAMza 0 25 zAstravArtAsamuccaya prathama bhAga saTIka jIvavicAra padyAnuvAda vividhapariziSTayukta tilakamaMjarI mahAkAvya TIkATIppaNasaha dvitIyAvRtti dvitIya bhAga nayagocara bhramanivAraNam dvAtrizikA tRtIyA saTIka hemacandrikA vyAkaraNam dhAturatnAkara aSTama bhAga siddhahemazabdAnuzAsanabRhaddhRttivRhannyAsAdisaha nayopadeza TIkAdvayasahita dvitIya bhAga 6 0 SaSThavibhAga 180 Ling Bu Bu zrInemi-lAvaNyasUrIzvaragraMthamAlA tathA zrInemi-lAvaNya-dakSa-suzIla graMthamAlA taraphathI prakAzita thayelI pustikAo ru.A.pA. ru.A. pA. (1) zrIhemazabdAnuzAsana sudhA [ prathama (10) prabhu mahAvIra-jIvanamaurabha 1-4-0 vibhAga ] 'zrIsiddhahaima' vyAkaraNopa i (11) zrIsiddhacakrakusuma-vATikA yogI apUrva graMtha 5-4-0 (12) AtmajAgRtizataka (2) zrIratnAkara-paJcaviMzatikA-vRttiH (13) terakAThIyA 0-6-0 (3) zrIgautamasvAmyaSTaka-vRttiH 1-0-0 (14) rAtribhojanano niSedha 0-5-0 (4) AtmanindAdvAtriMzikA [ prakAzavRttisahitA ] 1-4-0 (15) zrIsuzIlasAhityasaMgraha [vibhAga 1-2] 3-8-0 1-0-0 (5) kAvyAnuzAsanam [ avacUrisahita ] (16) zrInamaskAra mahAmaMtra-mauktikamAlA 2-8-0 1-0-0 (17) Atmika prazrottarI (6) dIkSAno divya-prakAza [vibhAga 1-2-3, pariziSTa 4 sahita ] - 1-0-0 (18) prabhottara ratnamAlA 1-0-0 (7) zrIguruvandanabhASyano chaMdobaddhabhASAnuvAda (19) varddhamAna-pacAzikA 0-8-0 [vivecanAdi sahita] (20) RSabha-paMcAzikA 0-8-0 (8) zrIvarddha mAnajinastotra-dIpikA (21) namaskAra dvAtriMzikA 0-4-0 [zabdArtha-spaSTArtha sahita ] -0-4-0 (22) zubhanAmasmaraNastotra 0-4-0 (8) jainadharma ane tenI prAcInatA 0-12-0 / (23) saMghopamA dvAtrizikA 0-4-0 rror X 0 / 0 ] mma 0 0 0 0 .. . . 0 / . 1-4-0 0