Book Title: Swayambhu Stotram
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010650/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevAmandira - granthamAlA zrImatsvAmi-samantabhadrAcArya- viracita caturviMzati- jina-stavanAtmaka svayambhU-stotra ( stutiparaka jainAgama ) [samantabhadra bhAratIkA eka pramukha aGga ] prathama saMskaraNa 1000 -++++ jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' adhiSThAtA 'vIra - sevA - mandira' } anuvAdaka aura paricAyaka -++++ prakAzaka vIra-sevA-mandira sarasAvA jilA sahAranapura ASADha, vIra ni0 saMvat 2477 vi0 saM0 2008, julAI 1651 { mUlya do rupaye Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama 1 samarpaNa 2 suphala 3 prakAzakIya vaktavya 4 zuddhi-vidhAna 5 prastAvanA 1-82 grantha-nAma " 12529. 83-106 granthakA sAmAnya paricaya aura mahatva stuta tIrthaGkaroMkA paricaya arhadvizeSaNa-pada bhaktiyoga aura stuti-prArthanAdi-rahasya ... jJAna-yoga karma-yoga karmayogakA Adi-madhya aura anta '... 6 samantabhadrakA saMkSipta paricaya'.. 7 svayambhU-stavana-sUcI 8 maGgalA-caraNa 9 svayambhUstotra sAnuvAda 10 pariziSTa 1 svayambhU-stavana-chanda-sUcI ... 2 arhatsambodhana-padAvalI ... 3 svayambhUstotra-padyAnukramaNI kula pRSThasaMkhyA-216 187 108 1-88 ... 89-99 rAmA priNTiMga varksa, cAvar3I bAjAra, dehalI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa tvadIyaM vastu bhoH svAmin! tubhyameva samarpitam / he ArAdhya gurudeva svAmI samantabhadra ! ApakI yaha anupamakRti 'svayambhU stotra' mujhe Ajase koI 50 varSa pahale prApta huI thI / usa vakta se barAbara yaha merI pAThyavastu banI huI hai aura maiM isake adhyayana-manana tathA marmako samajhane ke yatna- dvArA isakA vizeSa paricaya prApta karanemeM lagA rahA hU~ / mujhe vaha paricaya kahA~ taka prApta ho sakA hai aura maiM kitane aMzoMmeM isa granthake gUDha tathA gambhIra pada-vAkyoMkI gaharAI meM sthita arthako mAlUma karane meM samartha ho sakA hU~, yaha saba saMkSepameM granthake anuvAda tathA paricayAtmaka prastAvanA se AnA jA sakatA hai aura use pUre taurapara to Apa hI jAna sakate haiN| maiM to itanA hI samajhatA hU~ ki ApakA ArAdhana karate hue Apake granthoMse, jinakA maiM bahuta RNI hU~, mujhe jo dRSTi-zakti prApta huI hai aura usa dRSTi-zakti ke dvArA maiMne jo kucha arthakA avalokana kiyA hai, ye donoM kRtiyAM usIkA pratiphala haiN| inameM Apake hI vicAroMkA pratibimba honese vAstava meM ye ApakI hI cIz2a haiM aura isaliye Apako hI sAdara samarpita haiM / Apa loka-hitakI mUrti haiM, Apake prasAda se ina kRtiyoM dvArA yadi kucha bhI loka-hitakA sAdhana ho sakA to maiM apane Apake bhArI RNase kucha uRNa huA samajhU gA / vinamra jugala kizora Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - --- - - - suphala san 1939 meM zrImAn bAbU choTelAlajI jaina raIsa kalakattA-10 | kA bhatIjA ci0 ciraJjIlAla sakhta bImAra par3A thA, kalakattAke suprasiddha vaidyoM sthA DAkTaroMne javAba de diyA thA aura use ghaMTe do ghaMTekA mehamAna batalAyA thaa| isa nirAzAke vAtAvaraNamaya hai | kaThina avasarapara bAbU sAhabane zuddha hRdayase bha0 svAmI samanta bhadrakA smaraNa karake rogIke ArogyakI kAmanA kI aura apanI | orase 500) ru. ke dAnakA saMkalpa kiyaa| usI samayase rogI ke rogane palaTA khAyA aura vaha vaidyoM-DAkTaroMko AzcaryameM DAlatA huaA zIghra hI nIroga ho gyaa| ataH bAbU sAhabane tabhI pAMcasau rupayekI ukta rakama apane saMkalpAnusAra vIrasevAmandira sarasAvAko grantha-prakAzana-jaise puNya-kAryakI sahAyatArtha dAnameM ! bheja dI thii| svAmI samantabhadrake prastuta grantha-ratnakA yaha prakAzana usI dAnakA eka sundara sumadhura phala hai| AzA hai bAbU choTelAlajI isa suphalako pAkara aura isake darzana, sparzana, sugandha-sevana evaM rasAsvAdana-dvArA dUsaroMko bhI lAbhAnvita hotA huA dekhakara prasanna hoNge| jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vaktavya yaha 'svayambhUstotra' apane anuvAdake sAtha bahuta arsA huA chapacukA thA, dehalI presameM hI rakkhA huA thA aura prakAzanake liye 'prastAvanA' kI vATa joha rahA thA / granthake marsakA udghATana karate hue isakI prastAvanAko maiM jisa rUpameM likhanA cAhatA thA usake anurUpa mujhe yatheSTa avasarake sAtha cittakI sthiratA aura nirAkulatA nahIM mila rahI thI--meM nirantara hI kucha aisI paristhitiyoM evaM anavakAzoMse ghirA rahA hU~ jinake kAraNa hradaya tathA kAgaja para kucha noToMke aMkita rahate hue bhI abhISTa prastAvanAke likhane meM merI pravRtti nahIM ho skii| sacamucameM kisI viziSTa sAhityakA sRjana athavA sarasvatI devIkI mUrtike aGgavizeSakA nirmANa apane liye bahuta kucha anukulatAoMkI AvazyakatA rakhatA hai, ve jaba taka nahIM milatI taba taka icchA rahate bhI yatheSTa kArya nahIM ho paataa| yahI vajaha hai ki isa granthake prakAzanameM AzAtIta vilamba ho gayA hai aura usake kAraNa kitane hI pAThakoMko bahuta kucha pratIkSAjanya kaSTa uThAnA par3A hai, jisakA mujhe bhArI kheda hai| parantu maiM apanI paristhitiyoMke kAraNa majabUra thA / yadi prakAzanakA adhikArI koI dUsarA hotA to yaha grantha kabhIkA binA prastAvanAke hI prakAzita ho jAtA / parantu prastAvanA-lekhaka aura prakAzanakA adhikArI donoM meM hI ThaharA, aura maiMne isa sAnuvAda granthako apanI prastAvanAke vinA prakAzita karanA ucita nahIM samajhA, isIse prakAzanako itane vilambakA muMha dekhanA par3A hai| astu; jaba vilamba asahya ho uThA taba jaise taise kucha samaya nikAlakara aura apanI zaktiko idhara-udharase baTorakara maiM prastAvanAke likhane Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotraM meM pravRtta ho sakA huuN| prastAvanA kaisI likhI gaI aura vaha granthakA ThIka paricaya karAne tathA usakI upayogitAko spaSTa karane meM kahA~ taka samartha hai, isa to vijJa pAThaka hI jAna sakeMge, maiM to yahA~ para sirpha itanA hI nivedana kara denA cAhatA hU~ ki isa prastAvanAke pIche zaktikA jitanA vyaya huA hai aura usake dvArA jitanA vastutattva athavA prameya pAThakoMke sAmane lAyA gayA hai use dekhate hue yadi premI pAThakajana pratIkSAjanya kaSTako bhulAdeMge aura granthake mahatvakA anubhava karate hue yaha mahasUsa kareMge ki hamane granthako parakhanekI kasauTI tathA usake antaHpravezakI kalA Adike rUpameM koI naI cIja prApta kI hai to maiM apaneko saphalaparizrama aura kRtakArya huA samajhUgA aura taba mujhe bhI isa granthake vilambase prakAzita honekA koI kheda nahIM rhegaa| AzA hai premI pAThakajana isa anamola grantharatnase svayaM lAbha uThAte hue, lokahitakI dRSTise isake pracAra aura prasArameM apanA pUrNasahayoga pradAna kareMge aura isa taraha dUsaroMko bhI isase yatheSTa lAbha uThAnekA pUrA avasara denemeM samartha hoNge| jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'cIrasevAmandira' Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAthoMse zuddhi-vidhAna (1) chapanemeM kucha azuddhiyAM ho gaI haiM, jinakA saMzodhana nimna prakAra hai, pAThaka pahale hI sudhAra lenekI kRpA kareM :pRSTha paMkti azuddha apane apanI kiraNoMse deza, (deza, jAnakara, jAnakara) vargazcakAra varganAmA zvakAra nAmA jyeSTha x janAH jyeSThaM janAH zatahadonmeSa zatahradonmeSa dvayena nagraMnthya dvayana nairgranthyapraNayanake dvArA praNayanako lekara bijaharSa vijaharSa aGgagamaM ajaGgama tad tvad - nityAtvAdi nityatvAdi mAtRkA mAtRkA kSINakAdi kSaNikAdi xxn 660000 6 am xxxee deva-cakra vikAroMke deva-cakra vikAroMko Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ". svayambhUstotra 4% vipaya carasva vipama carastvaM 88 nRNA becAre 5 5 5 5HM stvayijalada-jala yogyase maeDapena nRNAM becAre napasvI stvayi jalaja-dala yogase maNDapena yaM cintya x stuvanti A 5 16 citya sabhA'sitayA sabhA''sitayA " 15 cainaM stuvanti cainaM sadvitaya dvitaya (2) nimna pada-vAkya blaika TAipameM chapane cAhiye the, jaba ki sAdA sapheda TAipameM chapa gaye haiN| ataH inake nIce blaika TAipakI sUcaka rekhA (lAina ) nimna prakArase lagA lenI cAhiye jo ekanta tattva hai 22. 1 he prabho ! prAtaHkAlIna sUrya-kiraNoMkI chavike samAna 42 6-7 kyoMki Apake AtmAse vairabhAva dveSAMza-bilkula nikala gayA hai bAhya vastukI apekSA na rakhatA huA kevala Abhyantara kAraNa bhI 20-21 guNa-doSakI utpattimeM samartha nahIM hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA grantha-nAma isa granthakA suprasiddha nAma 'svayambhU stotra' hai| 'svayambhU'zabdase yaha prArambha hotA hai, jisakA tRtIyAntapada svayambhuvA' AdimeM prayukta huA hai / prArambhika zabdAnusAra stotroMkA nAma rakhanekI paripATI bahuta kucha rUDha hai| dezagama, siddhipriya, bhaktAmara, kalyANamandira aura ekIbhAva jaise stotra-nAma isake jvalanta udAharaNa haiM-ye saba apane apane nAmake zabdoMse hI prArambha hote haiN| isa taraha prAraMbhika zabdakI dRSTi se 'svayambhUstotra' yaha nAma jahA~ sughaTita hai vahA~ stuti-pAtrakI dRSTi se bhI vaha sughaTita hai; kyoMki isameM svayambhuvoMkI-svayambhU-padako prApta caturvizati jainatIrthaGkaroMkI-stuti kI gaI hai / dUsaroMke upadeza-vinA hI jo svayaM mokSamArgako jAnakara aura usakA anuSThAna karake anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIryarUpa AtmavikAsako prApta hotA hai use 'svayambhU' kahate haiM / vRSabhAdivIraparyanta cauvIsa jainatIrthaGkara aise hI anantacatuSTayAdirUpa AtmavikAsako prApta hue haiM, svayambhU-padake svAmI haiM aura isaliye 1 "svayaM paropadezamantareNa mokSamArgamavabuddhaya anuSThAya vA'nantacatuSTayatayA bhavatIti svayambhUH / " prabhAcandrAcAryaH Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svayambhUstotra una stutyoMkA yaha stotra 'svayambhUstotra' isa sArthaka saMjJAko bhI prApta hai / isI dRSTise caturviMzati-jinakI stutirUpa eka dUsarA stotra bhI jo 'svayambhU' zabdase prArambha na hokara 'yena svayaM bodhamayena' jaise zabdoMse prAraMbha hotA hai 'svayambhUstotra' kahalAtA hai| * granthakI aneka pratiyoMmeM isa granthakA dUsarA nAma 'samantabhadrastotra' bhI pAyA jAtA hai| akele jaina-siddhAnta-bhavana AgameM aisI kaI pratiyA~ haiM. dUsara bhI zAstrabhaMDAroMmeM aisI pratiyA~ pAI jAtI haiM / jisa samaya sUciyoM parase 'samantabhadrastotra' yaha nAma mere sAmane AyA to mujhe usI vakta yaha khayAla utpanna huA ki yaha gAlabana samantabhadrakI stutimeM likhA gayA koI grantha hai aura isaliye use dekhanekI icchA tIvra ho utthii| ma~gAneke liye likhA paDhI karane para mAlUma huA ki yaha samantabhadrakA svayambhUstotra hI hai-dUsarA koI-grantha nahIM. aura isaliye 'samantabhadrastotra' ko samantabhadra-kRta stotra mAnaneke liye bAdhya honA pdd'aa| aisA mAnanemeM stotrakA koI mUla vizeSaNa nahIM rhtaa| parantu samantabhadrakRta stotra to aura bhI haiM unameMse kisIko 'samantabhadrastotra' kyoM nahIM likhA aura isIko kyoM likhA ? isameM lekhakoMkI galatI hai yA anya kucha, yaha bAta vicAraNIya hai| isa sambandhameM yahA~ eka bAta prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki svAmI samantabhadrake grantha prAyaH do nAmoMko liye hue haiN| jaise devAgamakA dUsarA nAma 'AptamImAMsA', stutividyAkA dUsarA nAma 'jinazataka' aura samIcInadharmazAstrakA dUsarA nAma 'ratnakaraNDa' hai| inameMse pahalA pahalA nAma granthake prArambhameM aura dUsarA . dUsarA nAma granthake antima bhAgameM sUcita kiyA gayA hai / yuktyanuzAsana granthake bhI do nAma haiM-dUsarA nAma 'vIrajinastotra' hai, jisakI sUcanA Adi aura antake donoM padyoMmeM kI gaI hai| aisI. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA' sthiti meM bahuta saMbhava hai ki svayambhU stotra ke antima padya meM jo 'samantabhadraM ' pada prayukta huA hai usake dvArA svayambhU stotrakA dUsarA nAma 'samantabhadrastotra' sUcita kiyA gayA ho / 'samantabhadraM 'pad vahA~ vIrajinendra ke mana- zAsana ke vizepaNarUpameM sthita hai aura usakA artha hai 'saba ora se bhadrarUpa - yathArthatA, nibodhatA aura parahita - pratipAdanatAdiguNoMkI zobhAse sampanna evaM jagata ke liye kalyANakArI | yaha stotra vIrake zAsanakA pratinidhitvakaratA hai - usake svarUpakA nidarzaka hai - aura saba orase bhadrarUpa hai ataH isakA 'samantabhadrastotra' yaha nAma bhI sArthaka jAna par3atA hai, jo samantAt bhadra' isa padacchedakI dRSTiko liye hue hai aura usameM leSAlaGkArase granthakArakA nAma bhI usI taraha samAviSTa ho jAtA hai jisa taraha ki vaha ukta 'samantabhadra' padameM saMnihita hai / aura isaliye isa dvitIya nAmollekhana meM lekhakoMkI koI kartRti yA galatI pratIta nahIM hotI / yaha nAma bhI prAyaH pahale se hI isa granthako diyA huA jAna par3atA hai / granthakA sAmAnya paricaya aura mahatva svAmI samantabhadrakI yaha 'svayambhUstotra' kRti samantabhadrabhAratIkA eka pramukha aMga hai aura bar3I hI hRdaya-hAriNI evaM pUrvaracanA hai| kahane ke liye yaha eka stotragrantha hai - stotrakI paddhatiko liye hue hai aura isameM vRSabhAdi caubIsa jinadevoMkI stuti kI gaI hai; parantu yaha korA stotra nahIM. isameM stutike bahAne jainAgamakA sAra evaM tattvajJAna kUTa kUTa kara bharA huA hai / isIse TIkAkAra AcArya prabhAcandra ne ise 'niHzeSa- jinoktadharma-viSayaH' aisA vizeSaNa diyA hai aura 'stavo'yamasamaH' padoM ke dvArA ise apanA sAnI ( joDA) na rakhanevAlA advitIya stavana prakaTa kiyA hai| sAtha hI isake padoMko sUktArthaM', 'amala', 'svalpa' Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skyambhUstotra aura 'prasanna' vizeSaNa dekara yaha batalAyA hai ki ve sUktarUpameM ThIka arthakA pratipAdana karane vAle haiM, nirdoSa hai, alpAkSara haiM aura prasAdaguNa-viziSTa hai / sacamuca isa stotrakA eka eka pada prAyaH bIjapada-jaisA sUtravAkya hai, aura isaliye ise 'janamArgapradIpa' hI nahIM kintu eka prakArase 'jainAgama' kahanA cAhiye / AMgama (zra ti) rUpase isake vAkyoMkA ullekha milatA bhI hai / itanA hI nahIM, svayaM granthakAramahodayane ' tvayi varadA''gamadRSTirUpataH guNakRzamapi kiJcanoditaM' (105) isa vAkyake dvArA granthake kathanako AgamadRSTike anurUpa batalAyA hai / isake sivAya, apane dUsare grantha yuktyanuzAsanameM 'dRSTA''gamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te' isa vAkyake dvArA yuktyanuzAsana (yuktivacana) kA lakSaNa vyakta karate hue yaha batalAyA hai ki 'pratyakSa aura Agamase akroidharUpa-abAdhita-viSayasvarUpa-arthakA jo arthase prarUpaNa hai-anyathAnupapatyekalakSaNa 1 "sUktArthairamalaiH stavo'yamasamaH svalpaiH prasannaiH padaiH" / 2 jaisA ki kavi vAgbhaTake kAvyAnuzAsanameM aura jaTAsiMhanandI AcAryake varAMgacaritameM pAye jAnevAle nimna ullekhoMse prakaTa hai (ka) Agama AptavacanaM yathA'prajApatiryaH prati(tha)maM jijIviSUH zazAsa kRSyAdisu karmasu prajAH / prabuddhatattvaH punaradbhutodayo mamatvato nirvivade vidaaNvrH||" [sva0 2] -kAvyAnuzAsana (kha) anekAnto'pi caikAntaH syAdityevaM vdetprH| "anekA-to'pyanekAnta" [sva0 103]iti jainI zrutiH smRtA / / -varAMgacarita isa padyameM svayambhUstotrake "anekAnto'pyanekAntaH" isa vAkyako uddhata karate hue use 'jainI atiH' arthAt jainAgamakA vAkya batalAyA hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA .5 sAdhanarUpa artha se sAdhyarUpa arthakA pratipAdana hai-- use 'yuktya - nuzAsana' kahate haiM aura vahI ( he vIrabhagavan ! ) Apako abhimata hai ' / isase sApha jAnA jAtA haiM ki svayambhUstotrameM jo kucha yuktivAda hai aura usake dvArA arthakA jo prarUpaNa kiyA gayA hai vaha saba pratyakSA'virodha ke sAtha sAtha Agamake bhI avirodhako lie hue hai arthAt jainAgamake anukUla hai| jainAgama 'anukUla honese AgamakI pratiSThAko prApta hai / aura isa taraha yaha grantha Agamake-Aptavacanake--tulya mAnyatAkI koTi meM sthita hai / vastutaH samantabhadra mahAna ke vacanoMkA aisA hI mahatva hai / isIse unake 'jIvasiddhi' aura 'yuktyanuzAsana' jaise kucha granthoMkA nAmoullekha sAthameM karate hue vikramakI havIM zatAbdIke AcArya jinasenane, apane harivaMzapurANameM, samantabhadrake vacanako zrIvIra - bhagavAna ke vacana ( Agama) ke samAna prakAzamAna evaM prabhAvAdikase yukta batalAyA hai'| aura 7 vIM zatAbdIke akalaMkadeva - jaise mahAn vidvAn AcAryane, devAgamakA bhASya likhate samaya, yaha spaSTa ghoSita kiyA hai ki samantabhadrake vacanoMse usa syAdvAdarUpI puNyodadhitIrthakA prabhAva kalikAlameM bhI bhavyajIvoMke Antarika malako dUra karaneke lie sarvatra vyApta huA hai, jo sarva padArthoM aura tatvoMko apanA viSaya kiye hue haiM / isake sivAya, 1 jIvasiddhi- vidhAyIha kRta- yuktyanuzAsanaM / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate // - harivaMzapurANa 2 tIrthaM sarvapadArtha tatva viSaya syAdvAda-puNyodadhe-' vyAnAmakalaMkabhAvakRtaye prabhAvi kAle kalau / yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaH santataM kRtvA vitriyate stavo bhagavatAM devAgamastatkRtiH // - aSTazatI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra samantabhadrabhAratIke stotA kavi nAgarAjane sArI hI samantabhadravANIke lie 'varddhamAnadeva-bodha-buddha-cidvilAsinI' aura 'indrabhUti-bhASita-prameyajAla-gocarA' jaise vizeSaNoMkA prayoga karake yaha sUcita kiyA hai ki samantabhadrakI vANI zrIvarddhamAnadevake bodhase pravuddha hue caitanyake vilAsako lie hue hai aura usakA viSaya vaha sArA padArthasamUha hai jo indrabhUti ( gautama ) gaNadharake dvArA prabhASita huA hai-dvAdazAMgazrutake rUpameM gUthA gayA haiN| astu / - isa granthameM bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayogakI jo nirmala gaMgA athavA triveNI bahAI hai usameM avagAhana-snAna kie hI banatA hai aura usa avagAhanase jo zAnti-sukha milatA athavA jJAnAnandakA lAbha hotA hai usakA kucha pAra nahIM-vaha prAyaH anirvacanIya hai / ina tInoM yogoMkA alaga alaga vizeSa paricaya Age karAyA jaaygaa| "isa stotrameM 24 stavana haiM aura ve bharatakSetra-sambandhI vartamAna avasarpiNIkAlameM avatIrNa hue 24 jaina tIrthaGkaroMkI alaga alaga stutiko liye hue haiM / stuti-padyoMkI saMkhyA saba stavanoMmeM samAna nahIM hai / 18veM stavanakI padya-saMkhyA 20, 22veM kI 10 aura 24veMkI ATha hai, jaba ki zeSa 21 stavanoMmeMse pratyeka kI padyasaMkhyA pAMca pAMcake rUpameM samAna hai / aura isa taraha granthake padyoMkI kula saMkhyA 143 hai / ye saba padya athavA stavana eka hI chandameM nahIM kintu bhinna bhinna rUpase teraha prakArake chandoMmeM nirmita hue haiM, jinake nAma haiM-vaMzastha, indravajrA, upendravajrA, upajAti, rathoddhatA, vasantatilakA, pathyAvaktra anuSTupa, subhadrA- - mAlatI-mizra-yamaka, vAnavAsikA, vaitAlIya, zikharaNI, udgatA, AryAgIti (skndhk)| kahIM kahIM eka stavanameM ekase adhika Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA chandoMkA bhI prayoga kiyA gayA hai| kisa stavanakA kaunasA padya kisa chandameM racA gayA hai aura usa chandakA kyA lakSaNa hai, isakI sUcanA 'stavana-chanda sUcI' nAmake eka pariziSTameM kara dI gaI hai, jisase pAThakoMko isa granthake chanda-viSayakA ThIka parijJAna ho ske| ___ stavanoMmeM stutigocara-tIrthaGkaroMke jo nAma diye haiM le kramazaH isa prakAra hai : 1 vRSabha, 2 ajita, 3 zambhava, 4 abhinandana, 5 sumati, 6 padmaprabha, 7 supAvaM, 8 candraprabha, ha suvidhi, 10 zItala, 11 zreyAMsa, 12 vAsupUjya, 13 vimala, 14 anantajit , 15 dharma, 16 zAnti; 17 kunthu, 18 ara, 16 malli, 20 munisuvrata, 21 nami, 22 ariSTanemi, 23 pArzva, 24 vIra / [ inameM se vRSabhako ikSvAku-kulakA AdipuruSa, ariSTanemiko harivaMzaketu aura pArzvako ugrakulAmbaracandra batalAyA hai| zeSa tIrthaGkaroMke kulakA koI ullekha nahIM kiyA gayA hai| ukta saba nAma anvartha-saMjJaka haiM-nAmAnukUla arthavizeSako liye hue haiN| inameMse jinakI anvarthasaMjJakatA athavA sArthakatAko stotrameM kisI-na-kisI taraha prakaTa kiyA gayA hai ve kramazaH naM0 2, 4, 5, 6, 8, 10, 11, 14, 15, 16, 17, 20 para sthita haiN| zeSameMse kitane hI nAmoMkI anvarthatAko anuvAdameM vyakta kiyA gayA hai| stuta tIrthaGkaroMkA paricaya ___ ina tIrthaGkaroMke stavanoMmeM guNakIrtanAdike sAtha kucha aisI bAtoM athavA ghaTanAoMkA bhI ullekha milatA hai jo itihAsa tathA purANase sambandha rakhatI haiM aura svAmI samantabhadrakI lekhanIse ullekhita honeke kAraNa jinakA apanA vizeSa mahatva hai aura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmannmammmmmmmmmm svayambhUstotra wwamwww.rrrrrrrnwww.nxnx isalie unakI pradhAnatAko liye hue yahAM ina stavanoMmeMse stuta tIrthaGkaroMkA paricaya kramase diyA jAtA hai :___ (1) vRSabhajina nAbhinandana (nAbhirAyake putra) the, ikSvAkukulake AdipuruSa the aura prathama prajApati the| unhIMne sabase pahale prajAjanoMko kRSyAdi-karmoM meM suzikSita kiyA thA (unase pahale yahAM bhogabhUmiko pravRtti honese loga khetI-vyApArAdi karanA athavA asi, masi, kRSi, vidyAvANijya aura zilpa ina jIvanopAyarUpa SaT karmoMko nahIM jAnate the), mumukSu hokara aura mamatA chor3akara vadhU tathA vasudhAkA tyAga karate hue dIkSA dhAraNa kI thI, apane doSoMke mUlakAraNa (ghAtikarmacatuSka) ko apane hI samAdhiteja-dvArA bhasma kiyA thA (phalataH vizvacakSutA evaM sarvajJatAko prApta kiyA thA) aura jagatako tattvakA upadeza diyA thA / ve satpuruSoMse pUjita hokara antako brahmapadampa amRtake svAmI bane the aura niraMjana padako prApta hue the| __-(2) ajitajina devalokase avatarita hue the, avatArake samayase unakA baMdhuvarga pRthvIpara ajeyazakti banA thA aura usa bandhuvargane unakA nAma 'ajita' rakkhA thaa| Aja bhI (lAkhoM varSa bIta jAnepara) unakA nAma svasiddhikI kAmanA rakhanevAloMke dvArA maMgalake liye liyA jAtA hai| ve mahAmuni banakara tathA ghanopadehase (ghAtiyA koMke AvaraNAdirUpa dRDha upalepase) mukta hokara bhavyajIvoMke hRdayoMmeM saMlagna hue kalaMkoM (ajJAnAdidoSoM tathA unake kAraNoM) kI zAMtike liye apanI samartha-vacanAdi-zaktikI sampattike sAtha usI prakAra udayako prApta hue the jisa prakAra ki meghoMke AvaraNase mukta huA sUrya kamaloMke abhyu- . dayake liye unake antaH andhakArako dUra kara unheM vikasita karaneke liye apanI prakAzamaya samarthazakti-sampanike sAtha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prakaTa hotA hai / aura unhoMne usa mahAn evaM jyeSTa dharmatIrthakA praNayana kiyA thA jise prApta hokara laukika jana duHkhapara vijaya prApta karate haiN| _ (3) zambhava-jina isa lokameM tRSNA rogoMse saMtapta janasamUhake liye eka Akasmika vaidyake rUpa meM avatIrNa hue the aura unhoMne doSa-dUSita evaM prapIr3ita jagatako apane upadezoM-dvArA niraMjanA zAMtikI prApti karAI thii| Apake upadezakA kucha namUnA do eka padyoMmeM diyA hai aura phira likhA hai ki 'una puNyakIrtikI stuti karanemeM zakra (indra) bhI asamartha rahA hai| ___ (4) abhinandana-jinane (laukika vadhUkA tyAga kara) usa dayAvadhUko apane AnayameM liyA thA jisakI sakhI kSamA thI aura samAdhikI siddhike lie bAhyA'bhyantara donoM prakArake parigrahakA tyAga kara nirgranthatAko dhAraNa kiyA thaa| sAtha hI, mithyAbhinivezake vazase naSTa hote hue jamAtako hitakA upadeza dekara tattvakA grahaNa karAyA thaa| hitakA jo upadeza diyA gayA thA usakA kucha namUnA 3-4 padyoMmeM vyakta kiyA gayA hai| (5) sumati-jinane jisa suyukti-nIta tattvakA praNayana kiyA hai usIkA sundara sAra isa stavanameM diyA gayA hai| (6) padmaprabha--jina padmapatrake samAna raktavarNAbha zarIrake dhAraka the| unake zarIrakI kiraNoMke prasArane naroM aura amaroMse pUrNa sabhAko vyApta kiyA thA-sArI samavasaraNasabhAmeM unake zarIrakI AbhA phailI huI thI / prajAjanoMkI vibhUtike liye-unameM heyopAdeyake vivekako jAgRta karaneke liye unhoMne bhUtalapara vihAra kiyA thA aura vihArake samaya (indrAdiracita) sahasradala"kamaloMke madhyabhAgapara calate hue apane caraNa-kamaloM-dvArA nabhastalako pallavamaya banA diyA thaa| unakI stutimeM indra asamartha rahA hai| . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. svayambhUstotra (7) supArzva-jina sarvatattvake pramAtA (jJAtA) aura mAtA kI taraha lokahita ke anushaastaathe| unhoMne hitakI jo bAteM kahI haiM unhIMkA sAra isa stavanameM diyA gayA hai| (8) candraprabha-jina candrakiraNa-sama-gauravarNa the, dvitIya candramAkI samAna dIptimAna the / unake zarIrake divya prabhAmaNDalaseM bAhya andhakAra aura dhyAna-pradIpake atizayase mAnasa andhakAra dUra huA thaa| unake pravacanarUpa siMhanAdoMko sunakara apane pakSakI susthitikA ghamaNDa rakhane vAle pravAdijana nirmada ho jAte the / aura ve lokameM parameSThike padako prApta hue haiN| (E) suvidhi-jina jagadIzvaroM (indracakravAdikoM ) ke dvArA abhivandya the| unhoMne jisa anekAntazAsanakA praNayana kiyA hai usakA sAra pAMcoM padyoMmeM diyA hai| (10) zItala-jinane apane sukhAbhilASArUpa agnike dAhase mUrchita hue manako kaise mUrkhA rahita kiyA aura kaise ve dina-rAta Atmavizuddhike mArgameM jAgRta rahate the, ina bAtoMko batalAneke bAda unake tapasyAke uddezya aura vyaktitvakI dUsare tapastriyoM Adise tulanA karate hue likhA hai ki 'isIse ve budhajanazreSTha ApakI upAsanA karate haiM jo apane AtmakalyANakI bhAvanAmeM tatpara haiN| (11) zreyo jinane prajAjanoMko zreyomArgameM anuzAsita kiyA thaa| unake anekAnta-zAsanakI kucha bAtoMkA ullekha karaneke bAda likhAhai ki ve kevalya-vibhUtike samrAT hue haiN| (12) vAsupUjya-jina abhyudaya kriyAoMke samaya pUjAko prApta hue the, tridazendra-pUjya the aura kisIkI pUjA yA nindAse koI prayojana nahIM rakhate the / unake zAsanakI kucha bAtoMkA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 ullekha karake unake budhajana-abhivandya honekI sArthakatAkA dyotana kiyA gayA hai| . (13) vimala-jinakA zAsana kisa prakArase nayoMkI vizeSatAko liye hue thA usakA kucha digdarzana karAte hue likhAhai ki 'isIse ve apanA hita cAhane vAloMke dvArA vandita the' / - (14) anantajit-jinane apane anantadoSAzaya-vigraharUpa 'moha' ko, kapAya nAmake pIDanazIla-zatruoMko, vizoSaka kAmadevake durabhimAnarUpa AtaMkako kaise jItA aura apanI tRSNAnadIko kaise sukhAyA, ityAdi bAtoMkA isa stavanameM ullekha hai / (15) dharma-jina anavadya-dharmatIrthakA pravartana karate hue satpuruSoMke dvArA 'dharma' isa sArthaka saMjJAko liye hue mAne gae haiN| unhoMne taparUpa agniyoMse apane karmavanako dahana karake zAzvata sukha prApta kiyA hai aura isaliye ve 'zaGkara' haiN| ve devoM tathA manuSyoMke uttama samUhoMse pariveSThita tathA gaNadharAdi budhajanoMse paricArita ( sevita ) hue ( samavasaraNa-sabhAmeM ) usI prakAra zobhAko prApta hue the jisa prakAra ki AkAzameM tArakAoMse parivRta nirmala cndrmaa| prAtihAryoM aura vibhavoMse vibhUSita hote hue bhI ve unhIMse nahIM, kintu dehase bhI virakta rahe hai| unhoMne manuSyoM tathA devoMko mokSamArga sikhalAyA, parantu zAsanaphalakI eSaNAse ve kabhI Atura nahIM hue| unake mana-vacanakAyakI pravRttiyAM icchAke vinA hote hue bhI asamIkSya nahIM hotI thiiN| ve mAnupI prakRtikA ullaMghana kara gaye the. devatAoMke bhI devatA the aura isIse 'paramadevatA ke padako prApta the| (16) zAnti-jina zatruoMse majAkI rakSA karake apratima pratApake dhArI rAjA hue the aura bhayaMkara cakrase sarvanarendra-samUhako jItakara cakravartI rAjA bane the| unhoMne samAdhicakrase durjaya Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. NNNNY svayambhUstotra mohacakrako-mohanIya karmake mUlottara-prakRti-prapaMcako-jItA thA aura use jItakara ve sahAn udayako prApta hue the, AhantyalakSmIse yukta hokara devoM tathA asuroMkI mahatI ( samavaraNa) sabhAmeM suzobhita hue the| unake cakravartI rAjA honepara rAjacakra, muni honepara dayA-dIdhiti-dharmacakra, pUjya ( tIrtha-pravartaka ) hone para devacakra prAJjali huA-hAtha jor3e khar3A rahA athavA svAdhIna banA-aura dhyAnonmukha honepara kRtAntacakra-karmIkA avaziSTasamUha-nAzako prApta huA thaa| (17) kunthu-jina kunthvAdi sakala prANiyoMpara dayAke ananya vistArako liye hue the| unhoMne pahale cakravartI rAjA hokara pazcAt dharmacakrakA pravartana kiyA thA, jisakA lakSya laukikajanoMke jvara-jarA-maraNakI upazAnti aura unheM AtmavibhUtikI prApti karAnA thaa| ve viSaya-saukhyase pararAGamukha kaise hue, paramaduzvara bAhyatapakA AcaraNa unhoMne kisa liye kiyA, kaunase dhyAnoMko apanAyA aura kaunasI sAtizaya agnimeM apane (ghAtiyA) kA~kI cAra prakRtiyoMko bhasma karake ve zaktisampanna hue aura sakala-veda-vidhike praNetA bane, ina saba bAtoMko isa stavanameM batalAyA gayA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA gayA hai ki lokake jo pitAmahAdika prasiddha haiM ve ApakI vidyA aura vibhUtikI eka kaNikAko bhI prApta nahIM hue haiM, aura isalie AtmahitakI dhunameM lage hue zreSTha sudhIjana (gaNadharAdika) una advitIya stutyakI stuti karate haiN| (18) ara-jina cakravartI the, mumukSu honepara cakravartIkA sArA sAmrAjya unake lie jIrNa tRNake samAna ho gayA aura isaliye unhoMne niHsAra samajhakara use tyAga diyaa| unake rUpa-saundaryako dekhakara dvinetra indra tRpta na ho sakA aura isalie ( vikriyA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 13 Rddhise ) sahasranetra banakara dekhane lagA aura bahuta hI vismayako prApta huaa| unhoMne kaSAya-bhaToMkI senAse sampanna pApI mohazatruko dRSTi, saMvid aura upekSA rUpa astroMse parAjita kiyA thA aura apanI tRSNAnadIko vidyA naukAse pAra kiyA thaa| unake sAmane kAmadeva lajjita tathA hataprabha huA thA aura jagatako rulAnevAle antakako apanA sveccha vyavahAra banda karanA par3A thA aura isa taraha vaha bhI parAjita huA thaa| unakA rUpa AbhUSaNoM, veSoM tathA AyudhoMkA tyAgI aura vidyA, kaSAyendriyajaya tathA dayA kI utkRSTatAko liye hue thaa| unake zarIrake vRhat prabhAmaNDalase bAhya andhakAra aura dhyAnatejase AdhyAtmika andhakAra dUra huA thA / samavaraNasabhAmeM vyApta honevAlA unakA vacanAmRta sarvabhASAoMmeM pariNata honeke svabhAvako liye hue thA tathA prANiyoMko tRpti pradAna karanevAlA thaa| unakI dRSTi anekAntAtmaka thii| usa satI dRSTike mahatvAdikA khyApana tathA unake syAdvAdazAsanAdikA kucha vizeSa kathana sAta kArikAoMmeM kiyA gayA hai| ___ (16) malli-jinako jaba sakala padArthoMkA sAkSAt pratyavabodha ( kevalajJAna ) huA thA taba devoM tathA maryaMjanoMke sAtha sAre hI jagatne hAtha jor3akara unheM namaskAra kiyA thaa| unakI zarIrAkRti suvarNa-nirmita-jaisI thI aura sphurita AbhAse parimaNDala kiye hue thii| vANI bhI yathArtha vastutattvakA kathana karanevAlI aura sAdhujanoMko ramAnevAlI thii| jinake sAmane galitamAna hue pratitIrthajana (ekAntavAdamatAnuyAyI) pRthvIpara kahIM vivAda nahIM karate the aura pRthvI bhI ( unake vihArake samaya) pada-padapara vikasita kamaloMse mRdu-hAsako liye hue ramaNIya huI thii| unheM saba ora se (pracuraparimANameM ) ziSya sAdhuoM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. svayambhUstotra kA vibhava ( aizvarya ) prApta huA thA aura unakA tIrtha ( zAsana) bhI saMsAra-samudra se bhayabhIta prANiyoMko pAra utAraneke lie pradhAna mArga banA thaa| (20) munisuvrata-jina muniyoMkI pariSad -gaNadharAdika jJAniyoMkI mahatI sabhA (samavaraNa) meM-usI prakAra zobhAko prApta hue haiM jisa prakAra ki nakSatroMke samUhase pariveSTita candramA zobhAko prApta hotA hai| unakA zarIra tapase utpanna huI taruNa morake kaNThavarNa-jaisI AbhAse usI prakAra zobhita thA jisa prakAra ki candramAke parimaNDalakI dIpti zobhatI hai| sAtha hI, vaha candramAkI dIptike samAna nirmala zukla rudhirase yukta, ati sugaMdhita, rajarahita, zivasvarUpa (sva-para kalyANamaya ) tathA ati Azcaryako liye hue thaa| unakA yaha vacana ki 'cara aura acara jagat pratikSaNa sthiti-janana-nirodha-lakSaNako liye hue hai'-pratyeka samayameM dhrauvya, utpAda aura vyaya ( vinAza )svarUpa hai-sarvajJatAkA dyotaka hai| ve anupama yogabalase pApamalarUpa AThoM kalaMkoMko (jJAnAvaraNAdi karmoko ) bhasmIbhUta karake saMsArameM na pAye jAnevAle saukhyako-parama atIndriya mokSa-saukhyako-prApta hue the| (21) nami-jinameM vibhavakiraNoMke sAtha kevalajJAna-jyotike prakAzita honepara anyamatI-ekantavAdI-jana usI prakAra hataprabha hue the jisa prakAra ki nirmala sUryake sAmane khadyota (juganU) hote haiM / unake dvArA pratipAdita anekAntAtmaka tattva kA gaMbhIra rUpa eka hI kArikA vidheyaM vArya ityAdimeM . itane acche DhaMgase sUtrarUpameM diyA hai ki usapara hajAroMlAkhoM zloMkoM kI vyAkhyA likhI jA sakatI hai| unhoMne parama karUNAbhAvase sampanna hokara ahiMsA-paramabrahmakI siddhi ke liye Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prastAvanA 15 bAhyAbhyantara donoM prakArake parigrahakA parityAga kara usa Azramavidhiko grahaNa kiyA thA jisameM aNumAtra bhI Arambha nahIM hai, kyoMki jahAM aNumAtra bhI Arambha hotA hai vahAM ahiMsAkA vAsa nahIM athavA pUrNataH vAsa nahIM bntaa| jo sAdhu yathAjAtaliGga ke virodhI vikRta veSoM aura upAdhiyoMmeM rata hai. unhoMne vastutaH bAhyAbhyantara parigrahako nahIM chor3A hai-aura isaliye aisoMse usa paramabrahmakI siddhi bhI nahIM bana sktii| unakA AbhUSaNa veSa, tathA vyavadhAna ( vastra-AvaraNAdi) se rahita aura indriyoMkI zAntatAko liye hue ( nagna digambara ) zarIra kAma, krodha aura moha para vijaya kA sUcaka thaa| (22) ariSTanemi-jinane , paramayogAgnise kalmapendhanako-- jJAnA-varaNAdirUpa karmakASThako-bhasma kiyA thA aura sakala padArtho ko jAnA thA / ve harivaMzaketu the, vikasita kamaladalake samAna dIrghanetrake dhAraka the, aura nirdoSa vinaya tathA damatIrthake nAyaka hue haiM / unake caraNayugala tridazendra-vandita the| unake caraNayagalako donoM lokanAyakoM garur3adhvaja ( nArAyaNa ) aura haladhara (balabhadra) ne, jo svajanabhakti se muditahRdaya the aura dharma tathA vinayake rasika the, bandhujanoM ke sAtha bAra-bAra praNAma kiyA hai / garuDadhvajakA dIptimaNDala dyatimadrathAMga (sudarzanacakra) rUpa ravibimbakI kiraNoMse jaTila thA aura zarIra nIle kamaladaloMkI rAzike athavA sajalameghake samAna zyAmavarNa thaa| indra-dvArA likhe gaye nemijinake lakSaNoM (cinhoM) ko vaha lokaprasiddha Urjayantagiri (giranAra parvata ) dhAraNa karatA hai jo pRthvIkA kakuda hai, vidyAdharoMkI striyoMse sevita-zikharoMse alaMkRta hai, meghapaTaloMse vyApta taToMko liye hue hai, tIrthasthAnahai aura Aja bhI bhaktise ullasitacitta-RSiyoMke dvArA saba orase nirantara Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 svayambhUstotra atisevithai| unhoMne isa akhila vizvako sadA karatalasthita sphaTikamaNike samAna yugapat jAnA thA aura unake isa jAnanemeM bAhyakaraNa-cakSurAdika aura antaHkaraNa-mana ye alaga-alaga tathA donoM milakara bhI na to koI bAdhA utpanna karate the aura na kisI prakArakA ucakAra hI sampanna karate the| (23) pArzva-jina mahAmanA the, ve vairIke vazavartI--kamaThazatruke izAre para nAcane vAle--una bhayaGkara meghoMse upadravita honepara bhI apane yogase (zukladhyAnase ) calAyamAna nahIM hue the, jo nIle-zyAmavarNake dhAraka, indradhanuSa tathA vidyud-guNoMse yukta aura bhayaGkara vajra, vAyu tathA varSAko cAroM tarapha bakheranevAle the| isa upasargake samaya dharaNa nAgane unheM apane bRhatphaNAoMke maNDalarUpa maNDapase veSThita kiyA thA aura ve apane yogarUpa khaDgakI tIkSNa dhArase durjaya mohazatrako jItakara usa Arhantyapadako prApta hue the jo acintya hai, adbha ta hai aura trilokakI sAtizaya-pUjAkA sthAna hai / unheM vidhUtakalmaSa (ghAtikarmacatuSTayarUpa pApamalaserahita ), zamopadezaka (mokSamArgake upadeSTA) aura Izvara (sakala-lokaprabhu ) ke rUpameM dekha kara ve vanavAsI tapasvI bhI zaraNameM prApta hue the jo apane zramako-paMcAgni sAdhanAdirUpa prayAsako-viphala samajha gae the aura bhagavAna pArzva-jaise vidhUtakalmaSa Izvara honekI icchA rakhate the| pAcaprabhu samagrabuddhi the, saccI vidyAoM tathA tapasyAoMke praNetA the, ugrakularUpa AkAzake candramA the aura unhoMne mithyAmArgoM kI dRSTiyoMse utpanna hone vAle vibhramoMko vinaSTa kiyA thaa| __(24) vIra-jina apanI guNasamuttha-nirmalakIrti athavA divyavANIse pRthvI ( samavasaraNabhUmi ) para usI prakAra zobhAko prApta hue the jisa prakAra ki candramA AkAzameM nakSatra-sabhAsthita Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H prastAvanA usa prabhAse zobhatAhai jo saba orase dhavala hai| unakA zAsanavibhava kalikAla meM bhI jayako prApta hai aura usakI ve nirdoSa sAdhu (gaNadharAdikadeva ) bhI stuti karate haiM jinhoMne apane jJAnAdi-tejase Asana-vibhuoMko-lokake prasiddhanAyakoMkonisteja kiyA hai| unakA syAhAdarUpa pravacana dRSTa aura iSTake sAtha virodha na rakhaneke kAraNa nirdoSa hai, jaba ki dUsaroMkAasyAdvAdiyoMkA-pravacana ubhaya virodhako liye hue honese vaisA nahIM hai / ve surA-suroMse pUjita hote hue bhI granthika satvoMkemithyAtvAdi parigrahase yukta prANiyoMke-(abhakta) hRdayase prApta honevAle praNAmoMse pUjita nahIM hai| aura anAvaraNajyoti hokara usa dhAmako-muktisthAna athavA siddhazilAko-prApta hue haiM jo anAvaraNa-jyotiyoMse prakAzamAna hai| ve usa guNabhUSaNako-sarvajJa-vItarAgatAdi guNarUpa AbhUSaNa-samUhakodhAraNa kie hue the jo sabhyajanoM athavA samavasaraNa-sabhAsthita bhavyajanoMko rucikara thA aura zrIse-aSTaprAtihAryAdirUpavibhUtise-aise rUpameM puSTa thA jisase usakI zobhA aura bhI bar3ha gaI thI / sAthahI, unake zarIrakA saundarya aura AkarSaNa pUrNacandramAse-bhI bar3hA car3hA thaa| unhoMne niSkapaTa yama aura damakA-mahAvratAdike anuSThAna aura kaSAyoM tathA indriyoMke jayakA-upadeza diyA hai / unakA udAra vihAra usa mahAzaktisampanna gajarAjake samAna huA hai jo jharate hue madakA dAna dete hue aura mArgameM bAdhaka giribhittiyoMkA vidAraNa karate hue ( phalataH jo bAdhaka nahIM unheM sthira rakhate hue ) svAdhIna calA - jAtA hai / vIrajinendrane apane vihArake samaya sabako ahiMsAkA abhayakA-dAna diyA hai, zamavAdoMkI-rAgAdika doSoMkI upazAMtike pratipAdaka AgamoMkI-rakSA kI hai aura vaiSamyasthApaka, hiMsAvidhAyaka evaM sarvathA ekAnta-pratipAdaka una sabhI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ...mor..... svayambhUstotra vAdoM-matoMkA khaNDana kiyA hai jo giribhittiyoMkI taraha sanmArgameM bAdhaka bane hue the| unakA zAsana nayoMke bhaGga athavA bhaktirUpa alaGkAroMse alaMkRta hai-anekAntavAdakA Azraya lekara nayoMke sApekSa vyavahArakI sundara zikSA detA hai aura isa taraha yathArtha vastutattvake nirUpaNa aura parahita-pratipAdanAdimeM samartha hotA huA bahuguNa-sampattise yukta hai. pUrNa hai aura samantabhadra hai-saba orase bhadrarUpa, nirbAdhatAdi-viziSTa zobhAse sampanna evaM jagatake liye kalyANakArI hai; jaba ki dUsaroMkA-ekAntavAdiyoMkA-zAsana madhura vacanoMke vinyAsase manojJa hotA huA bhI bahuguNoMkI sampattise vikala hai-satyazAsanake yogya jo yathArthavAditA, aura parahita-pratipAdanAdirUpa bahutase guNa haiM unakI zobhAse rahita hai| ___ stavanoMke isa paricaya-samuccaya-parase yaha sApha jAnA jAtA haiM ki sabhI jaina tIrthaGkara svAvalambI hue haiM / unhoMne apane AtmadoSoM aura unake kAraNoMko svayaM samajhA hai aura samajha kara apane hI puruSArthase-apane hI jJAnabala aura yoga balaseunheM dUra evaM nimUla kiyaahai| apane AtmadoSoMko svayaM dUra tathA nimUla karake aura isa taraha apanA Atma-vikAsa svayaM siddha karake ve moha, mAyA, mamatA aura tRSNAdise rahita 'svayambhU' bane haiM--pUrNa darzana-jJAna evaM sukha-zaktiko liye hue 'arhatpadako' prApta hue haiN| aura isa padako prApta karaneke vAda hI ve dUsaroMko upadeza dene meM pravRtta hue haiN| upadezake liye paramakaruNA-bhAvase prerita hokara unhoMne jagaha-jagaha vihAra kiyAhai aura usa vihArake avasara para unake upadezake lie bar3I bar3I sabhAe~ juDI haiM, jinheM samavasaraNa' kahA jAtA hai / una sabakA upadeza, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA . 16. zAsana athavA pravacana anekAnta aura ahiMsAke AdhAra para pratiSThita thA aura isaliye yathArtha vastutattvake anukUla aura sabake liye hitarUpa hotA thaa| una upadezosne vizvameM tattvajJAnakI jo dhArA pravAhita huI hai usake ThIka samparka meM AnevAle asaMkhya prANiyoMke ajJAna tathA pApamala dhula gae haiM aura unakI bhUla-bhrAMtiyAM miTa kara tathA asatyavattiyAM dUra ho kara unheM yatheSTa sukha-zAtikI prApti huI hai| una pravacanoMse hI usausa samaya sattIrthakI sthApanA huI hai aura ve saMsArasamudra athavA du:khasAgarase pAra utAraneke sAdhana bane haiN| unhIMke kAraNa unake upadeSTA tIrthaGkara kahalAte haiM aura ve lokameM sAtizaya pUjAko prApta hue haiM tathA Aja bhI una guNajJoM aura apanA hita cAhanevAloMke dvArA pUje jAte haiM jinheM unakA yatheSTa paricaya prApta hai| arhadvizeSaNa-pada svAmI samantabhadrane, apane isa stotrameM. tIrthaGkara arhantoMke liye jina vizeSaNapadokA prayoga kiyA hai unase aha~tsvarUpapara acchA prakAza par3atA hai aura vaha naya-vivakSAke sAtha arthapara dRSTi rakhate hue unakA pATha karane para sahajameM hI avagata ho jAtA hai| ataH yahAM para una vizeSaNapadoMkA stavanakramase ekatra saMgraha kiyA jAtA hai| jinapadoMkA mUlaprayoga sambodhana tathA dvitIyAdi vibhaktiyoM aura bahuvacanAdike rUpameM huA hai unheM arthAvabodhakI suvidhA evaM ekarUpatAkI dRSTise yahAM prathamAke eka vacanameM hI rakkhA gayA hai, sAthameM sthAna-sUcakra padyAGka bhI 'padya sambandhI vizeSaNoMke antameM de diye gaye haiN| aura jo eka vizeSaNa aneka stavanoMmeM prayukta huA hai use eka hI jagahaprathama prayogakai sthAnapara-grahaNa kiyA gayA hai, anyatra prayogakI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUsnotra -ra.au sUcanA usake Age brekaTake bhItara padyAGka dekara kara dI gaI . . . .. .. .. . .. .. .. .. - ~ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ . . . ___ (1) svayambhUH, bhUtahitaH, samaJjasa-jJAna-vibhUti-cakSuH, tamo vidhunvan 1; prabuddhatattvaH. adbhutodayaH, vidAMvaraH 2; mumukSuH (88), AtmavAn (82), prabhuH (20, 28, 66), sahiSNuH , acyutaH 3; 'brahmapadAmRtezvaraH 4, vizvacakSuH, vRSabhaH, satAmaciMtaH, samagra vidyA* tmavapuH, niraJjanaH, jinaH (36, 45. 50. 51. 57, 80, 81, 112, 114, 130, 137, 141 ), ajita-tullaka-vAdizAsanaH 5 / (2) ajitazAsanaH, praNetA 7; mahAmuniH (70), muktaghanopadehaH 8; pRthujyeSTha-dharmatIrtha-praNetA 6; brahmaniSThaH, sama-mitra-zatruH, vidyA-vinirvAnta-kaSAya-doSaH. labdhAtma-lakSmIH, ajitaH, ajitAtmA, bhagavAn ( 18, 31. 40.66, 80, 117, 121) 10 / (3) zambhavaH, AkasmikavaidyaH 11; syAdvAdI, nAthaH (25, 57, 75, 66, 126), zAstA 14; puNyakIrtiH (87), AryaH (48, 68) 15 / (4) abhinandanaH, samAdhitantraH 16; satAM gatiH 20 / (5) sumatiH, muniH (46, 61, 74, 76) 21 / (6) padmaprabhaH, padmAlayAliGgita-cArumUrtiH, bhavyapayorahANAM padmabandhuH 26; vimuktaH 27; pAtita-mAra-darpaH 26; guNAmbudhiH, ajaH (50, 85), RSiH (60, 121) 30 / ' (7) supArzvaH 31; sarva-tattva-pramAtA, hitAnuzAstA, guNAvalokasya janasya netA 35 / (8) candraprabhaH, candramarIci-gauraH, mahatAmabhivandhaH, RSIndraH, jitasvAnta-kaSAya-bandhaH 36; sarvaloka-parameSThI, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA adbhuta-karma-tejAH, anantadhAmA'kSara-vizvacakSuH, samanta-duHkhakSaya-zAsanaH 36; vipanna-doSA'bhra-kalaGka-lepaH, vyAkoza-vAGanyAya-mayUkha-mAlaH, pavitraH 40 / (6) suvidhiH 41, jagadIzvarANAmabhivandyaH, sAdhu: 45 / (10) anaghaH (111) 46; naktaMdivamapramattavAn 48; samadhIH 46; uttamajyotiH, nivRtaH, zItala: 5 / . (11) zreyAn , ajeya-vAkyaH 51; kaivalya-vibhUti-samrATa , arhan , stavAhaH 55 / (12) zivAsvabhyudaya-kriyAsu pUjya:, tridazendra-pUjyaH, munIndraH (85) 56; vItarAgaH, vivAnta-vairaH 57; pUjyaH 58; budhAnAmabhivandyaH 60 / (13) vimalaH 61; Arya-praNata: 65 / (14) tattvarucau prasIdan , anantajit 66; azeSavit 67; udAsInatamaH 66 / (15) anagha-dharmatIrtha-pravartayitA,dharmaH, zaGkaraH 71; deva-mAnavanikAya-sattamaiH parivRtaH,budhaivata:7 2; prAtihArya-vibhavaiH pariSkRtaH, dehato'pi virataH, zAsana-phaleSaNA'nAturaH 73; dhIraH (60, 61, 64) 74; mAnuSI prakRtimabhyatItavAn , devatAsvarUpi devatA, paramadevatA, jinavRSaH 75 / ___(16) dayAmUrti: 76; mahodayaH 77; Atmatantra: 58; svadoSazAntyA vihitAtma-zAntiH, zaraNaM gatAnAM zAntervidhAtA, zAntiH, zaraNya: 80 // (17) kunthu-prabhRtyakhila-sattva-dayakatAnaH, kunthujinaH, dharmacakravartayitA 81; viSaya-saukhya-parAGmukhaH 82; ratnatrayA'tizaya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra tejasi jAtavIryaH, sakala-veda-vidhervinetA 84; apratimeyaH, stutyaH (116) 85 / (18) bhUSA-veSA''yudha-tyAgI, vidyA-dama-dayAparaH, doSa-vinigrahaH 64; sarvajJajyotiSodbhUta-mahimodayaH 66; anekAntAtmadRSTiH 98; nirUpama-yukta-zAsana:, priyahita-yoga-guNA'nuzAsanaH, arajinaH, dama-tIrthanAyakaH 104; varadaH 105 / (19) maharSiH 1.6, jina-zizirAMzuH 109: jinasiMhaH, kRta'karaNIyaH, malliH, azalya: 110 / / (20) adhigata-muni-suvrata-sthitiH, munivRSabhaH, munisuvrata: 111; kRta-mada-nigraha-vigraha: 112; zazi-ruci-zuci-zukla-lohitavapuH, surabhitara-virajavapuH, yati:. 113; vadatAMvaraH 114; abhavasaukhya-vAn 115 / _(21) satatamabhipUjyaH, nami-jinaH 116; dhImAn , brahma-praNidhimanAH, viduSAM mokSa-padavI 117; sakala-bhuvana-jyeSTha-guruH 118; paramakaruNaH 116; bhUSA-veSa-vyavadhi-rahita-vapuH, zAntakaraNaH, nirmohaH, zAntinilayaH 120 / (22) parama-yoga-dahana-huta-kalmaSendhanaH 121; anavadya-vinayadama-tIrthanAyakaH, zIlajaladhiH, vibhavaH, ariSTanemiH, jinakuJjara:, ajaraH 122; budhanutaH 130 / (23) mahAmanA 131; IzvaraH, vidhUta-kalmaSaH, zamopadezaH 134; satya-vidyA-tapasAM praNAyakaH. samagradhIH, pAjinaH vilInamithyApatha-dRSTi-vibhrama: 135 / (24) vIraH 136; munIzvaraH 138; surA'sura-mahitaH, granthikasatvA''zayapraNAmA'mahitaH, loka-traya-parama-hitaH, anAvaraNajyotiH, ujjvaladhAmahita: 136 gata-mada-mAyaH, mumukSu kAmadaH Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 141, zama-vAdAnavana , apagata-pramA-dAnavAn 142; devaH, samantabhadra-mataH 143 / ina vizeSaNa-pardoko ATha samUhoM athavA vibhAgoMmeM vibhAjita kiyA jA sakatA hai; jaise 1 karmakalaMka aura doSoM para vijayake sUcaka, 2 jJAnAdi-guNotkarSa-vyaMjaka, 3 parahita-pratipAdanAdirUpa lokahitaSitAmUlaka, 4 pUjyatA'bhivyaJjaka, 5 zAsanakI mahattAke pradarzaka, 6 zArIrika sthiti aura abhyudayake nidarzaka, 7 sAdhanAkI pradhAnatAke prakAzaka, aura 8 mizrita-guNoMke vAcaka / . ye saba vizeSaNapada eka prakArase arhantoMke nAma haiM jo unake kisI kisI guNa athavA guNasamUhakI apekSAko sAthameM liye hue haiN| yadyapi ina vizeSaNa-padoMmeM kitane hI vizeSaNa-pada-jaise sAdhuH, muniH, yatiH Adika-sAdhAraNa athavA sAmAnya jAna par3ate haiN| kyoMki ve arhatpadase rahita dUsaroMke lie bhI prayukta hote haiM / parantu unheM yahAM sAdhAraNa nahIM samajhanA cAhiye; kyoMki asAdhAraNa vyaktitvako liye hue mahAn puruSoMke lie jaba sAdhAraNa vizeSaNa prayukta hote haiM taba ve 'AzrayAjjAyate loke niHprabho'pi mahAdyutiH' kI uktike anusAra Azrayake mAhAmyase asAdhAraNa arthake dyotaka hote haiM-unakA artha apanI caramasImAko pahu~cA huA hI nahIM hotA balki dusare arthokI prabhAko bhI apane sAthameM liye hue hotA hai| jainatIrthaGkara ahaMdguNoMkI dRSTi se prAyaH samAna hote haiM, isalie vyaktitva-vizeSakI kucha bAtoMko chor3akara ahatpadakI dRSTi se eka tIrthaGkarake jo guNa athavA vizeSaNa haiM ve hI dUsareke haiM-bhale hI unake sAthameM una vizeSaNoMkA prayoga na huA ho yA prayogako avasara na milA ho| aura isa taraha antima tIrthaGkara zrIvIrajinendra meM una sabhI guNoMkI parisamApti evaM pUrNatA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 svayambhU stotra samajhanI cAhiye jinakA anya vRSabhAdi tIrthaGkaroMke stavanoM meM ullekha huA athavA pradarzana kiyA gayA hai| aura unakA zAsanatIrtha una saba guNoMse viziSTa hai jo anya jaina tIrthaGkaroM ke zAsanameM nirdiSTa hue haiN| tIrthaGkara nAmoM ke sArthaka, anvayArthaka athavA guNArthaka hone se eka tIrthaGkarakA jo nAma hai vaha dUsaroMkA vizeSaNa athavA guNArthaka pada ho jAtA hai aura isalie unheM bhI vizeSaMraNapadoMmeM saMgRhIta kiyA gayA hai / bhaktiyoga aura stuti prArthanAdi - rahasya 1 1 jainadharma anusAra, saba jIva dravyadRSTise athavA zuddha nizcayanayakI apekSA paraspara samAna haiM-- koI bheda nahIMsabakA vAstavika guNa-svabhAva eka hI hai / pratyeka svabhAvase hI isI dRSTiko lekara dvisaMdhAnAdi caturviMzatisaMdhAna - jaise kAvya race gae haiM / caturviMzatisaMdhAnako paM0 - jagannAthane eka hI padyameM racA hai, jisameM 24 tIrthaGkaroMke nAma A gae haiM, aura eka eka tIrthaGkara kI alaga alaga stuti ke rUpameM usakI 24 vyAkhyAeM kI gaI haiM aura 25vIM vyAkhyA samuccaya stuti ke rUpameM hai ( dekho, vIra sevAmandira se prakAzita 'jainagranthaprazastisaMgraha pR0 78 ) / hAla meM 'paMcavaTI' nAmakA eka aisA hI grantha mujhe jayapura se upalabdha huA hai jisake prathama stutipadya meM 24 tIrthaGkaroMke nAma zrA gae haiM aura saMskRta vyAkhyAmeM una nAmoMke arthako vRSabhajinake sambandha meM spaSTa karate hue jitAdizeSa tIrtha ke sambandha meM bhI ghaTita kara lene kI bAta kahI gaI hai / vaha padya isa prakAra hai 1 zrIdharmovRSabho'bhinandana araH padmaprabhaH zItala : zAntiH saMbhava vAsupUjya ajitazcandraprabhaH suvrataH / zreyAn kunthuranaMtavI ra vimalaH zrIpuSpadanto namiH zrInemiH sumatiH supArzvajinarAT pArzve maliH pAtu vaH // 1 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anaMtavIryAdi anaMtazaktiyoMkA AdhAra hai-piNDa hai / parantu anAdikAlase jIvoMke sAtha karmamala lagA huA hai, jisakI mUla prakRtiyAM ATha, uttara prakRtiyAM ekasau ar3atAlIsa aura uttarottara prakRtiyAM asaMkhya haiN| isa karma-malake kAraNa jIvoMkA asalI svabhAva AcchAdita hai, unakI ve zaktiyA~ avikasita haiM aura ve parataMtra hue nAnA prakArakI paryAya dhAraNa karate hue naz2ara Ate haiN| aneka avasthAoMko lie hue saMsArakA jitanA bhI prANivarga hai vaha saba usI karma-malakA pariNAma hai-usIke bhedase yaha saba jIvajagat bhedarUpa hai; aura jIvakI isa avasthAko 'vibhAva-pariNati' kahate haiM / jabataka kisI jIvakI yaha vibhAvapariNiti banI rahatI hai taba taka vaha 'saMsArI' kahalAtA hai aura tabhI taka use saMsArameM karmAnusAra nAnA prakArake rUpa dhAraNa karake paribhramaNa karanA tathA du.kha uThAnA hotA hai| jaba yogya sAdhanoMke balapara yaha vibhAva-pariNati miTa jAtI haiAtmAmeM karma-malakA sambandha nahIM rahatA-aura usakA nija svabhAva sarvAGgarUpase athavA pUrNatayA vikasita ho jAtA hai, taba vaha jIvAtmA saMsAra-paribhramaNase chUTakara muktiko prApta ho jAtA hai aura mukta, siddha athavA paramAtmA kahalAtA hai, jisakI do avasthAe~ haiM-eka jIvanmukta aura dUsarI videhamukta / isa prakAra paryAya dRSTise jIvoMke 'saMsArI' aura 'siddha' ese mukhya do bheda kahe jAte haiM; athavA avikasita, alpavikasita, bahuvikasita aura pUrNa-vikasita aise cAra bhAgoMmeM bhI unheM bA~TA jA sakatA hai / aura isa liye jo adhikAdhika vikasita haiM ve strarUpase hI unake pUjya evaM zrArAdhya haiM jo avikasita yA alpavikasita haiM; kyoMki AtmaguNoMkA vikAsa sabake liye iSTa hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - www.ww. svayambhUstotra aisI sthiti hote hue yaha spaSTa hai ki saMsArI jIvoMkA hita isImeM hai ki ve apanI vibhAva-pariNati ko chor3akara svabhAvameM sthira hone arthAt siddhiko prApta karanekA yatna kreN| isake liye Atma-guNoMkA paricaya cAhae guNoMmeM varddhamAna anurAga cAhiye aura vikAsa-mArgako dRDha zraddhA cAhiye / binA anusagake kisI bhI guNakI prApti nahIM hotI-ananurAgI athavA abhakta-hRdaya guNa-grahaNakA pAtra hI nahIM, vinA paricayake anurAga bar3hAyA nahIM jA sakatA aura binA vikAsa-mArgakI dRDha zraddhAke guNoM ke vikAsakI aura yatheSTa pravRtti hI nahIM bana sktii| aura isa liye apanA hita evaM vikAsa cAhanevAloMko una pUjya mahApuruSoM athavA siddhAtmAoMkI zaraNameM jAnA cAhiye-unakI upAsanA karanI cAhiye, unake guNoMmeM anurAga bar3hAnA cAhie aura unheM apanA mArga-pradarzaka mAnakara unake nakaze kadamapara-padacinhoMpara-calanA cAhiye athavA unakI zikSAoMpara amala karanA cAhiye, jinameM AtmAke guNoMkA adhikAdhika rUpameM athavA pUrNarUpase vikAsa huA ho; yahI unake liye kalyANakA sugama mArga hai / vAstavameM aise mahAn AtmAoMke vikasita AtmasvarUpakA bhajana aura kIrtana hI hama saMsArI "jIvoMke lie apane prAtmAkA anubhavana aura manana hai; hama 'so'ha' kI bhAvanA-dvArA use apane jIvanameM utAra sakate haiM aura unhIMke-athavA paramAtmasvarUpake-Adarzako sAmane rakhakara apane caritrakA gaThana karate hue apane AtmIya guNoMkA vikAsa siddha karake tadrapa ho sakate haiN| isa saba anuSThAnameM una siddhAtmAoMkI kucha bhI garaja nahIM hotI aura na isapara unako koI prasannatA hI nirbhara hai-yaha saba sAdhanA apane hI utthAnake lie kI jAtI hai| isIse siddhi (svAtmopalabdhi) ke sAdhanoMmeM bhakti-yoga' ko Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA eka mukhya sthAna prApta hai, jise bhakti-mArga' bhI kahate haiN| siddhiko prApta hue zuddhAtmAoMkI bhaktidvArA AtmotkarSa sAdhanekA nAma hI 'bhakti-yoga' athavA bhakti-mArga' hai aura 'bhakti' unake guNoMmeM anurAgako, tadanukUla vartanako athavA unake prati guNAnurAgapUrvaka Adara-satkArarUpa pravRttiko kahate hai, jo ki zuddhAtmavRttikI utpatti evaM rakSAkA sAdhana hai| stuti, prArthanA, vandanA, upAsanA, pUjA, sevA, zraddhA aura aArAdhanA ye saba bhaktike hI rUpa athavA nAmAntara haiM / stutipUjA-vandanAdike rUpameM isa bhaktikriyAko 'samyaktvavarddhinI kriyA' batalAyA hai, zubhopayogi caritra' likhA hai aura sAtha ho kRtikarma' bhI likhA hai, jisakA abhiprAya hai pApakarma-chedanakA anuSThAna' / sadbhaktike dvArA auddhatya tathA ahaMkArake tyAgapUrvaka guNAnurAga bar3hanese prazasta adhyavasAyakI-kuzala pariNAmakI-upalabdhi hotI hai aura prazasta adhyavasAya athavA pariNAmoMko vizuddhise saMcita karma usI taraha nAzako prApta hotA hai, jisa taraha kASThake eka sirameM agnika laganese vaha sArA hI kASTha bhasma ho jAtA hai / idhara saMcita karmoM ke nAzase athavA unakI zaktike zamanase guNAvarodhaka karmokI nirjarA hotI yA unakA bala-kSaya hotA hai to udhara una abhilapita guNoMkA udaya hotA hai, jisase AtmAkA vikAsa sadhatA hai / isIse svAmI samantabhadra jaise mahAn AcAryone paramAtmAkI stutirUpameM isa bhaktiko kuzala-pariNAmakI hetu batalAkara isake dvArA zreyomArgako sulabha aura svAdhIna batalAyA hai| aura apane tejasvI tathA sukRtI adi honekA kAraNa bhI2. 1. dekho, svayambhUstotrakI kArikA naM0 116 2. dekho, stutividyAkA padma naM0 114 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra isIko nirdiSTa kiyA hai aura isI lie stuti-vandanAdike rUpameM yaha bhakti aneka, naimittika kriyAoMmeM hI nahIM, kintu nityakI SaTa Avazyaka kriyAoMmeM bhI zAmila kI gaI hai, jo ki saba AdhyAtmika kriyAe~ haiM aura antardRSTipuruSoM (muniyoMtathA zrAvakoM ) ke dvArA AtmaguNoMke vikAsako lakSyameM rakhakara hI nitya kI jAtI haiM aura tabhI ve AtmotkarSakI sAdhaka hotI haiM / anyathA, laukika lAbha, pUjA-pratiSThA, yaza, bhaya, rUDhi Adike vaza hokara karanese unake dvArA prazasta adhyavasAya nahIM bana sakatA aura na prazasta adhyavasAyake binA saMcita pApoM athavA karmo kA nAza hokara AtmIya guNoMkA vikAsa hI siddha kiyA jA sakatA hai / ataH isa viSayameM lakSyazuddhi evaM bhAvazuddhipara dRSTi rakhanekI khAsa jarUrata hai, jisakA sambandha vivekase hai| vinA vivekake koI bhI kriyA yatheSTa phaladAyaka nahIM hotI, aura na vinA vivekakI bhakti sadbhakti hI kahalAtI hai| svAmI samantabhadra kA yaha svayambhU grantha 'stotra' honese stutiparaka hai aura isa liye bhaktiyogakI pradhAnatAko liye hue haiM, isameM sandehake liye koI sthAna nahIM hai| saca pUchiye to jaba taka kisI manuSyakA ahaMkAra nahIM maratA taba taka usake vikAsakI bhUmikA hI tayyAra nahIM hotI / balki pahalese yadi kucha vikAsa huA bhI hotAhai to vaha bhI kiyA karAyA saba gayA jaba AyA huMkAra' kI lokoktike anusAra jAtA rahatA athavA dUSita ho jAtA hai| bhaktiyogase ahaMkAra maratA hai, isIse vikAsa-mArgameM sabase pahale bhaktiyogako apanAyA gayA hai aura isIse stotragranthoMke ricanemeM samantabhadra prAyaH pravRtta hue jAna par3ate haiN| AptapuruSoM athavA vikAsako prApta zuddhAtmAoMke prati AcArya samantabhadra kitane vinamra the aura unake Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 26 guNoMmeM kitane anurAgI the yaha unake stuti-granthoMse bhale prakAra jAnA jAtA hai / unhoMne svayaM stutividyAmeM apane vikAsakA pradhAna zreya bhaktiyogako diyA hai ( padya 114); bhagavAna jinadevake stavanako bhava-vanako bhasma karane vAlI agni likhA hai; unake smaraNako kleza samudrase pAra karanevAlI naukA batalAyA hai ( pa0 115) aura unake bhajanakA lohase pArasamaNike sparza-sAmana batalAte hue yaha ghoSita kiyA hai ki usake prabhAvase manuSya vizadajJAnI hotA huA tejako dhAraNa karatA hai aura usakA vacana bhI sArabhUta ho jAtA hai (60) / aba dekhanA yaha hai ki prastuta svayambhUgranthameM bhaktiyogake aGgasvarUpa 'stuti' Adike viSayameM kyA kucha kahA gayA hai aura unakA kyA uddezya, lakSya athavA hetu prakaTa kiyA hai:_ lokameM 'stuti' kA jo khya pracalita hai use batalAte hue aura vaisI stuti karane meM apanI asamarthatA vyakta karate hue, svAmIjI likhate haiM - guNa-stokaM sadullaMghya tadbahutva-kathA stutiH / AnantyAtte guNA vaktumazakyAstvayi sA katham // 86 // tathApi te munIndrasya yato nAmA'pi kIrtitam / punAti puNyakIte stato bayAma kiJcana // 87 // arthAt-vidyamAna guNoMkI alpatAko ullaGghana karake jo unake bahutvakI kathA kI jAtI hai-unheM bar3hA-car3hAkara kahA jAtA hai use lokameM 'stuti' kahate haiN| vaha stuti (he jina !) ApameM kaise bana sakatI hai ?- nahIM bana sakatI / kyoMki Apake guNa ananta honese pUre taura para kahe hI nahIM jA sakate-bar3hAcar3hA kara kahanekI to bAta hI dUra hai / phira bhI Apa puNyakIrti Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra munIndrakA cU~ ki nAma-kIrtana bhI-bhakti-pUrvaka nAmakA uccAraNa bhI hameM pavitra karatA hai, isalie hama Apake guNoMkA kucha-lezamAtra--kathana ( yahAM ) karate haiN| isase prakaTa hai ki samantabhadrakI jina-stuti yathArthatAkA ullaMghana karake guNoMko bar3hA-car3hAkara kahanevAlI lokaprasiddha stuti-jaisI nahIM hai, usakA rUpa jinendra ke ananta guNoM se kucha guNoMkA apanI zakti ke anusAra aAMzika kIrtana karanA hai| aura usakA uddezya athavA lakSya hai AtmAko pavitra krnaa| AtmAkA pavitrIkaraNa pApoMke nAzase-moha, kaSAya tathA rAga-dveSAdikake abhAvase hotA hai| jinendrake puNya-guNoMkA smaraNa evaM kIrtana AtmAkI pApa-pariNatiko chur3Akara use pavitra karatA hai, isa bAtako nimna kArikAmeM vyakta kiyA gayA hai na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha ! vivAnta-vaire / tathApi te puNya-guNa-smRtinaH punAti cittaM duritAJjanebhyaH // 57 / / isI kArikAmeM yaha bhI batalAyA gayA hai ki pUjA-stutise jinadevakA koI prayojana nahIM hai; kyoMki ve vItarAga haiM-rAgakA aMza bhI unake AtmAmeM vidyamAna nahIM haiM, jisase kisIkI 1 isI bAzayako 'yuktyanuzAsana' kI nimna do kArikAyoMmeM bhI vyakta kiyA gayA hai :yAthAtmyamulaMdhya guNodayAkhyA loke stutibhU riguNodadheste / aNiSThamapyaMzamazaknuvanto vaktuM jina ! tvAM kimiva stuyAma // 2 // tathApi vaiyyAtyamupetya bhaktyA stotAsmi te zaktyanurUpa-vAkyaH / iSTe prameye'pi yUthAsvazakti kinnotsahante puruSAH kriyAbhiH // 3 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prastAvanA pUjA, bhakti yA stutipara ve prasanna hote| ve to saccidAnandamaya honese sadA hI prasannasvarUpa haiM, kisIkI, pUjA Adikase unameM navIna prasannatAkA koI saMcAra nahIM hotA aura isaliye unakI pUjA bhakti yA stutikA lakSya unheM prasanna karanA tathA unakI prasannatA-dvArA apanA koI kArya siddha karanA nahIM hai aura na ve pUjAdikase prasanna hokara yA svecchAse kisIke pApoMko dUra karake use pavitra karane meM pravRtta hote haiM, balki unake puNya-guNoMke smaraNAdise pApa svayaM dUra bhAgate hai aura phalataH pUjaka yA stutikartAke AtmAmeM pavitratAkA saMcAra hotA hai| isI bAtako aura acche zabdoMmeM nimnakArikA-dvArA spaSTa kiyA gayA hai stutiH stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sataH / kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyasapathe stuyAnna tvA vidvAnsatatamabhipUjyaM namijinam // 116 // isameM batalAyA hai ki-'stutike samaya aura sthAnapara stutya cAhe maujUda ho yA na ho aura phalakI prApti bhI cAhe sIdhI (Direct ) usake dvArA hotI ho yA na hotI ho, parantu AtmasAdhanAmeM tatpara sAdhustotAkI-viveka ke sAtha bhaktibhAvapUrvaka stuti karanevAlekI-stuti kuzala pariNAmakI-puNyaprasAdhaka yA pavitratA-vidhAyaka zubhabhAvoMkI-kAraNa jarUra hotI hai; aura vaha kuzala pariNAma athavA tajjanya puNyavizeSa zreya phalakA dAtA hai| jaba jagatameM isa taraha svAdhInatAse zreyomArga sulabha haisvayaM prastuta kI gaI apanI stutike dvArA prApta hai-taba he sarvadA abhipUjya nami-jina ! aisA kauna vidvAna-parIkSApUrvakArI athavA vivekI jana hai jo ApakI stuti na kare ? kara hI kare / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wirmw.... svayambhUstotra , ___aneka sthAnoMpara samantabhadrane jinendrakI stuti karanemeM apanI asamarthatA vyaH karate hue apaneko ajJa (15), bAlaka (30) tathA alpadhau (56) ke rUpameM ullikhita kiyA hai; parantu eka sthAnapara to unhoMne apanI bhakti tathA vinamratAkI parAkASThA hI kara dI hai, jaba itane mahAna jJAnI hote hue aura itanI praur3ha stuti racate hue bhI ve likhate haiM tvamIdRzastAdRza ityayaM mama pralApa - lezo'lpa- matemahAmune ! azeSa-mAhAtmyamanIrayannapi zivAya saMsparza ivA'mRtAmbudhaH // 70 // (he bhagavan ! ) Apa aise haiM. vaise haiM Apake ye guNa haiM, ve guNa haiM isa prakAra stutirUpaneM mujha alpamatikA-yathAvat guNoMke parijJAnase rahita stotAkA-yaha thor3AsA pralApa hai| (taba kyA yaha niSphala hogA ? nhiiN| ) amRtasamudra ke azeSa mAhAtmyako na jAnate aura na kathana karate hue bhI jisa prakAra usakA saMsparza kalyANakAraka hotA hai usI prakAra he mahAmune ! Apake azeSa mAhAtmyako na jAnate aura na kathana karate hue bhI merA yaha thor3AsA pralApa Apake guNoMke saMsparzarUpa honese kalyANakA hI hetu hai|' isase jinendra-guNoMkA sparzamAtra thor3AsA adhUrA kIrtana bhI kitanA mahatva rakhatA hai yaha spaSTa jAnA jAtA hai| jaba stutya pavitrAtmA, puNya-guNoMkI mUrti aura puNyakIrti ho taba usakA nAma bhI, jo prAya: guNa-pratyaya hotA hai, pavitra hotA hai aura isIliye Upara uddhata 87vIM kArikAmeM jinendrake nAma-kIrtanako bhI pavitra karanevAlA likhA hai tathA nIcekI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 33 -~~-~ fy Hy hy b bh mh byh yh yh khy bh m fyh kArikAmeM, ajita jinakI stuti karate hue, unake nAmako 'paramapavitra' batalAyA hai aura likhA hai ki zrIna bhI apanI siddhi cAhanevAle loga unake parama pavitra nAmako maMgalake liye-pApako gAlane athavA vighna-bAdhAoMko TAlaneke liye-bar3e Adarake sAtha lete haiM adyApi yasyA'jita-zAsanasya satAM praNetuH pratimaMgalArtham / pragRhyate nAma parama - pavitraM svasiddhi-kAmena janena loke / / 7|| jina arhantoMkA nAma-kIrtana taka pApoMko dUra karake AtmAko pavitra karatA hai unake zaraNa meM pUrNa-hRdayase prApta honekA to phira kahanA ho kyA hai-vaha to pApa-tApako aura bhI adhika zAnta karake AtmAko pUrNa nirdoSa evaM sukha-zAntimaya banAnemeM samartha hai| isIse svAmI samantabhadrane aneka sthAnoMpara tatastvaM nirmohaH zaraNamasi naH zAnti-nilayaH' (120) jaise vAkyoMke sAtha apaneko arhantoMkI zaraNameM apaNa kiyA hai| yahA~ isa viSayakA eka khAsa vAkya uddhRta kiyA jAtA hai, jo zaraNaprAptimeM kAraNake bhI spaSTa ullekhako liye hue haiM svadoSa-zAntyA.vihitAtma-zAntiH zAntervidhAtA zaraNaM gatAnAm / bhUyAdbhava-kleza-bhayopazAntyai zAntirjino me bhagavAn zaraNyaH // 8 // isameM batalAyA hai ki ve bhagavAn zAntijina mere zaraNya haiM-maiM unakI-zaraNa letA hU~-jinhoMne apane doSoMkI-ajJAna, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 svayambhU stotra moha tathA rAga-dveSa - kAma-krodhAdi vikAroMkI - zAnti karake AtmA meM paramazAnti sthApita kI hai-- pUrNa sukhastrarUpA svAbhAvikI sthiti prApta kI hai - aura isaliye jo zaraNAgatoMko zAntike vidhAtA haiM - unameM apane AtmaprabhAva se doSoMkI zAnti karake zAnti sukhakA saMcAra karane athavA unheM zAnti sukharUpa pariNata karane meM sahAyaka evaM nimittabhUta haiN| ata: ( isa zaraNAgati ke phalasvarUpa ) ve zAnti - jina mere saMsAra - paribhramaNakA anta aura sAMsArika klezoM tathA bhayoMkI samApti meM kAraNIbhUta hoMveM / ' yahAM zAntijinako zaraNAgatoMkI zAntikA jo vidhAtA ( kartA ) kahA hai usake liye, unameM kisI icchA yA tadanukUla prayatnake AropakI jarUrata nahIM hai, vaha kAryaM unake 'vihitAtmazAnti' honese svayaM hI usa prakAra ho jAtA hai jisa prakAra ki agnike pAsa jAne se garmIkA aura himAlaya yA zItapradhAna pradezake pAsa pahu~cane se sardIkA saMcAra athavA tadrUpa pariNamana svayaM huA karatA hai aura usameM usa ani yo himamaya padArthakI icchAdika - jaisA koI kAraNa nahIM par3atA / icchA to svayaM eka doSa hai aura vaha usa mohakA pariNAma hai jise svayaM svAmIjIne isa grantha meM 'anantadoSAzaya - vigraha' (66) batalAyA hai| doSoM kI zAnti ho jAnese usakA astitva hI nahIM bntaa| aura isalie deva vinA icchA tathA prayatnavAlA kartRtva sughaTita hai / isI kartRtvako lakSya meM rakhakara unheM 'zAntike vidhAtA' kahA gayA hai - icchA tathA prayatnavAle kartRtvakI dRSTise ve usake vidhAtA nahIM haiN| aura isa taraha kartRtva- viSayameM anekAnta calatA hai - sarvathA ekAntapakSa jainazAsana meM grAhya hI nahIM hai / 130 yahAM prasaMgavaza itanA aura bhI batalA denA ucita jAna par3atA hai ki ukta padya tRtIya caraNa meM sAMsArika klezoM tathA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA AAAA bhayoMkI zAMtimeM kAraNIbhUta honekI jo prArthanA kI gaI hai vaha jainI prArthanAkA mUlarUpa hai, jisakA aura bhI saSTa darzana nityakI prAthanAmeM prayukta nimna prAcInatama gAthAmeM pAyA jAtA haidukkha-kho kamma-kho samAhi-maraNaM ca bohi-lAho ya / mama hou tijagabaMdhava ! tava jiNavara caraNa-saraNeNa // __isameM jo prArthanA kI gaI hai usakA rUpa yaha hai ki-'he trijagatake (ninimitta) bandhu jinadeva ! Apake caraNa-zaraNake prasAdase mere duHkhoMkA kSaya, kamoM kA kSaya, samAdhipUrvaka maraNa aura bodhikA--samyagdarzanAdikakA lAbha hove / ' isase yaha prArthanA eka prakArase AtmotkarSakI bhAvanA hai aura isa bAtako sUcita karatI hai ki jinadevakI zaraNa prApta honese--prasannatApUrvaka jinadevake caraNoMkA ArAdhana karanese-duHkhoMkA kSaya aura kamoM kA kSayAdika sukha-sAyaM hotA hai| yahI bhAva samanta bhadrakI prArthanAkA hai| iso bhAvako lie hue graMthameM dUsarI prAthanAe~ isa prakAra haiM "mati-pravekaH stuvato'stu nAtha !" (25) "mama bhavatAd duritAsanoditam" (105) "bhavatu mamApi bhavopazAntaye" (115) parantu ye hI prAthanAe~ jaba jinendradevako sAkSAtrUpa meM kucha karane-karAne ke liye prerita karatI huI jAna par3atI to haiM ve alaM kRtarUpako dhAraNa kie hue hotI haiN| prArthanAke isa alaMkRtarUpako lie hue jo vAkya prastuta granthameM pAye jAte haiM ve nimna prakAra 1. punAtu ceto mama nAbhinandanaH (5) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra 2. jinaH zriyaM me bhagavAn vidhattAm (10) 3. mamAya deyAH zivatAtimuccaiH (15) 4. pUyAtpavitro bhagavAn mano me (40) 5. zreyase jinavRSa ! prasIda naH (75) ye saba prArthanAe~ cittako pavitra karane, jinazrI tathA zivasantatiko dene aura kalyANa karanekI yAcanAko lie hue haiM, AtmotkarSa evaM AtmavikAsako lakSya karake kI gaI haiM, inameM asaMgatatA tathA asaMbhAvya-jaisI koI bAta nahIM hai sabhI jinendradevake samparka tathA zaraNameM Anese svayaM saphala honevAlI athavA bhakti-upAsanAke dvArA sahajasAdhya hai-aura isalie alaMkArakI bhASAmeM kI gaI eka prakArakI bhAvanAe~ hI haiN| inake marmako anuvAdameM spaSTa kiyA gayA hai| vAstavameM parama vItarAgadevase vivekIjanakI prArthanAkA artha devake samakSa apanI bhAvanAko vyakta karanA hai arthAt yaha prakaTa karanA hai ki vaha Apake caraNa-zaraNa evaM prabhAvameM rahakara aura kucha padArtha pATha lekara Atmazaktiko jAgRta evaM vikasita karatA huA apanI usa icchA, kAmanA yA bhAvanAko pUrA karanemeM samartha honA cAhatA hai| usakA yaha Azaya kadApi nahIM hotA ki vItarAgadeva bhaktakI prArthanAse dravIbhUta hokara apanI icchAzakti evaM prayanAdiko kAmameM lAte hue svayaM usakA koI kAma kara deMge athavA / dUsaroMse preraNAdikake dvArA karA deNge| aisA Azaya asambhAvyako saMbhAvya banAne-jaisA hai aura devake svarUpase anabhijJatA vyakta karatA hai| astu, prArthanA-viSayaka vizeSa UhApoha stutividyAkI prastAvanAmeM 'vItarAgase prArthanA kyoM ?' isa zIrSakake nIce kiyA gayA hai aura isaliye use vahIMse jAnanA caahiye| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA isa taraha bhaktiyogameM, jisake stuti, pUjA, vandanA, ArAdhanA, zaraNAgati, bhajana-smaraNa aura nAmakIrtanAdika aga haiM, AtmavikAsameM sahAyaka haiN| aura isaliye jo vivekIjana athavA buddhimAna puruSa AtmavikAsake icchuka tathA apanA hitasAdhanameM sAvadhAna haiM ve bhaktiyogakA Azraya lete haiN| isI bAtako pradarzita karane vAle graMthake kucha vAkya isa prakAra haiM: 1. iti prabho ! loka-hitaM yato mataM ___ tato bhavAnevagatiH satAM mataH (20) / 2. tataH svanizreyasa-bhAvanA-para budhapravekaH jina ! zItaleDyase (50) / 3. tato, bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH (65) / 4. tasmAdbhavantamajamapratimeyamAryAH stutyaM stuvanti sudhiyaH svahitaikatAnAH (85) / 5. svArtha-niyata-manasaH sudhiyaH praNamanti mantramukharA maharSayaH (124) / stutividyAmeM to buddhi usIko kahA hai jo jinendrakA smaraNa karatI hai, mastaka usIko batalAyA hai jo jinendra ke padoMmeM nata rahatA hai, saphalajanma usIko ghoSita kiyA hai jisameM saMsAra-paribhramaNako naSTa karane vAle jinacaraNoMkA Azraya liyA jAtA hai, vANI usIko mAnA hai jo jinendrakA stavana (guNakIrtana) karatI hai, pavitra usIko svIkAra kiyA hai jo jinendra ke masa meM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra marrrrrrrrr.... rata hai aura paMDitajana unhIMko aMgIkAra kiyA hai jo jinendrake caraNoMmeM sadA namrIbhUta rahate haiM / (113) inhIM saba bAtoMko lekara svAmI samantabhadrane apaneko ahajjinendrakI bhaktike liye arpaNa kara diyA thaa| unakI isa bhaktike jvalanta rUpakA darzana stutividyAke nimna padyameM hotA hai, jisameM ve vIrajinendrako lakSya karake likhate haiM-'he bhagavan Apake matameM athavA Apake viSayameM merI suzraddhA hai-andhazraddhA nahIM; merI smRti bhI Apako hI apanA viSaya banAye hue haisadA ApakA hI smaraNa kiyA karatI hai. maiM pUjana bhI ApakA hI karatA hU~, mere hAtha Apako hI prANAmAMjali karaneke nimitta haiM mere kAna ApakI hI guNa-kathAko sunane meM lIna rahate haiM, merI aAMkheM Apake hI sundara rUpako dekhA karatI haiM, mujhe jo vyasana hai vaha bhI ApakI sundara stutiyoM ke racane kA hai aura merA mastaka bhI Apako hI praNAma karanemeM tatpara rahatA hai| isa prakArakI * cUMki merI sevA hai-maiM nirantara hI ApakA isa taraha ArAdhana kiyA karatA hU~--isIliye .he tejaHpate ! (kevalajJAna svAmin !) maiM tejasvI hU~. sujana hU~ aura sukRti (puNyivAna) hU~ : suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayyarcanaM cA'pi te hastAvaJjalaye kathA-zruti-rataH karNo'kSi saMprekSate / 1. prajJA sA smaratIti yA tava zirastadyannataM te pade janmAdaH saphalaM paraM bhavabhidI yatrAzrite te pade / . mAMgalyaM ca sa yo ratastava mate gIH saiva yA tvA stute te jJA ye praNatA janAH kramayuge devAdhidevasya te // 113 / / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 prastAvanA .................xnirrrrrrrr..... ..mmam sustutyAM vyasanaM ziro natiparaM sevedRzI yena te / tejasvI sujano'hameva sukRtI tenaiva tejaHpate // 114 // ___ yahA~ sabase pahale 'suzraddhA' kI jo bAta kahI gaI hai, vaha bar3e mahatvakI hai aura agalI saba bAtoM athavA pravRttiyoMkI jAna-prANa jAna par3atI hai| isase jahA~ yaha mAlUma hotA hai ki samantabhadra jinendradeva tathA unake zAsana(mata)ke viSayameM andhazraddhAlu nahIM the vahA~ yaha bhI jAnA jAtA hai ki bhaktiyogameM andhazraddhAkA grahaNa * nahIM hai-usake liye suzraddhA cAhiye, jisakA sambandha vivekase hai| samantabhadra aisI hI vivekavatI suzraddhAse sampanna the| andhIbhakti vAstavameM usa phalako phala hI nahIM sakatI jo bhaktiyogakA lakSya aura uddezya hai| ___ isI bhaktyarpaNAkI bAtako prastuta granthameM eka dUsare hI DhaMgase vyakta kiyA gayA hai aura vaha isa prakAra hai : ataeva te budhanutasya carita-guNamadbhutodayam / nyAyavihitamavadhArya jine tvayi suprasannamanasaH sthitAvayam // isa vAkyameM svAmI samantabhadra yaha prakaTa karate haiM ki 'he budhajanastutajinendra ! Apake carita-guNa aura adbhuta udayako nyAyavihita-yuktiyukta-nizcaya karake hI hama bar3e prasannacittase ApameM sthita hue haiM-Apake bhakta bane haiM aura hamane ApakA Azraya liyA hai|' isase sApha jAnA jAtA hai ki samantabhadrane jinendrake caritaguNakI aura kevalajJAna tathA samavasaraNAdi-vibhUtike prAdurbhAvako liye hue adbhut udayakI jA~ca kI hai-parIkSA kI hai aura unheM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'svayambhUstotra nyAyakI kasauTIpara kasakara ThIka evaM yuktiyukta pAyA hai tathA apane AtmavikAsake mArgameM parama sahAyaka samajhA hai, isI liye ve pUrNa hRdayase jinendra ke bhakta bane haiM aura unhoMne apaneko unake caraNa-zaraNameM arpaNa kara diyA hai| ataH unakI bhakti meM kulaparamparA, rUDhipAlana aura kRtrimatA (banAvaTa-dikhAvaTa)-jaisI koI bAta nahIM thI-vaha eka dama zuddha vivekase saMcAlita thI aura aisA hI bhaktiyogameM honA vaahiye| . hA~, samantabhadrakA bhaktimArga, jo unake stuti-graMthoMse bhale prakAra jAnA jAtA hai. bhaktike sarvathA ekAntako liye hue nahIM hai| svayaM samantabhadra bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga tInoMkI eka mUrti bane hue the-inameMse kisI eka hI yogake ve ekAnta pakSapAtI nahIM the| nirI yA korI ekAntatA' to unake pAsa taka bhI nahIM phaTakatI thii| ve sarvathA ekAntavAda ke sakhta virodhI the aura use vastutattva nahIM mAnate the| unhoMne jina khAsa kAraNoMse ahaMjinendrako apanI stutike yogya samajhA aura unheM apanI stutikA viSaya banAyA hai unameM, unake dvArA ekAntadRSTike pratiSedhakI siddhirUpa nyAyabANa bhI eka kAraNa haiN| ahaMntadeva apane ina ekAntadRSTi-pratiSedhaka amogha nyAyavANoMse-tattvajJAnake samyaka prahAroMse-mohazatrukA athavA mohakI pradhAnatAko liye hue jJAnAvaraNAdirUpa zatru-samUhakA nAza karake kaivalya-vibhUtike- kevala 1 jo ekAntatA nayoMke nirapekSa vyavahArako liye hue hotI hai use 'nirI' 'korI' athavA 'mithyA' ekAntatA kahate haiM / samantabhadra isa mithyaikAntatAse rahita the; isIse devAgamameM, eka aApattikA nirasana karate hue, unhoMne likhA hai-"na mithyakAntatA'sti nH| nirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastu te'rthakRt // " Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 410 MAnmonwwwwwwwwwwwwwwww --AANAANAAWww jJAnake sAtha sAtha samavasaraNAdi-vibhUtike-samrAT hue haiM. isIliye samantabhadra unheM lakSya karake prastuta granthake nimnavAkyameM kahate haiM ki 'Apa merI stutike yogya haiM-pAtra haiN| ekAntadRSTi-pratiSedha-siddhi-nyAyeSubhirmoharipu nirasya / asisma kaivalya-vibhUti-samrAT tatastvamahannasi me stvaahH|| isase samantabhadrakI parIkSA-pradhAnaMtA, guNajJatA aura parIkSA karake suzraddhAke sAtha bhaktimeM pravRtta honekI bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma ho jAtA hai ki jaba taka ekAntadRSTi banI rahatI hai taba taka moha nahIM jItA jAtA, jaba taka moha nahIM jItA jAtA taba taka Atma-vikAsa nahIM banatA aura na pUjyatAkI hI prApti hotI hai| mohako una nyAya-bANoMse jItA jAtA hai jo ekAntadRSTike pratirodhako siddha karanevAle haiMsarvathA ekAntarUpa dRSTidoSako miTAkara anekAnta dRSTikI pratiSThArUpa samyagdRSTitvakA AtmAmeM saMcAra karanevAle haiN| isase tattvajJAna aura tattvazraddhAnakA mahatva sAmane A jAtA hai, jo anekAntadRSTike Azrita hai, aura isIse samantabhadra bhaktiyogake ekAntapakSapAtI nahIM the| isI taraha jJAnayoga tathA karmayogake bhI ve ekAnta-pakSapAtI nahIM the-ekakA dRsareke sAtha akATya sambandha mAnate the| jJAna-yoga ___ jisa samIcIna jJAnAbhyAsake dvArA isa saMsArI jIvAtmAko apane zuddhasvarUpakA, pararUpakA, parake sambandhakA, sambandhase honevAle vikArakA - doSakA athavA vibhAvapariNatikA -, vikArake viziSTa kAraNoMkA aura unheM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra dUra karane. nirvikAra (nirdoSa) banane, bandhanarahita (mukta ) hone tathA apane nijarUpameM susthita honeke sAdhanoMkA parijJAna karAyA jAtA hai. aura isa taraha hRdayAndhakArako dUra kara-bhUla-bhrAntiyoMko miTAkara-AtmavikAsa siddha kiyA jAtA hai, use 'jJAnayoga' kahate haiN| isa jJAnayogake viSayameM svAmI 'samantabhadra ne kyA kucha kahA hai usakA pUrA paricaya to unake devAgama, yuktyanuzAsana Adi sabhI granthoMke gahare adhyayanase prApta kiyA jA sakatA hai| yahAMpara prastuta grantha meM spaSTatayA sUtrarUpase, sAMketika rUpameM athavA sUcanAke rUpameM jo kucha kahA gayA hai use, eka svataMtra nibandhameM saMkalita na kara, stavana-kramase nIce diyA jAtA hai, jisase pAThakoMko yaha mAlUma karanemeM suvidhA rahe ki kisa stavanameM kitanA aura kyA kucha tattvajJAna sUtrAdirUpase samAviSTa kiyA gayA hai| vijJajana apane buddhibalase usake vizeSa rUpako svayaM samajha sakeMge-vyAkhyA karake yaha batalAnekA yahAM avasara nahIM ki usameM aura kyA kyA tattvajJAna chipA huA hai athavA usake sAthameM avinAbhAvarUpase sambaddha hai| use vyAkhyA karake batalAnese prastAvanAkA vistAra bahuta bar3ha jAtA hai, jo apaneko iSTa nahIM hai| tattvajJAna-viSayaka jo kathana jisa kArikAmeM AyA hai usa kArikAkA nambara bhI sAthameM noTa kara diyA gayA hai| __ (1) pUrNa vikAsake liye prabuddhatattva hokara mamatvase virakta honA, vadhU-vittAdi-parigrahakA tyAga karake jinadIkSA lenAmahAvratAdiko grahaNa karanA, dIkSA lekara Ae hue upasargapariSahoMko samabhAvase sahanA aura pratijJAta savrata-niyamoMse calAyamAna nahIM honA Avazyaka hai (2,3) / apane doSoMke Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA AAAMANA. mUla kAraNako apane hI samAdhi-tejase bhasma kiyA jAtA hai aura tabhI brahmapadarUpa amRtakA svAmI banA jAtA hai (4) / (2) jo mahAmuni dhanopadehase-ghAtiyA karmoMke aAvaraNAdirUpa upalepase-rahita hote haiM ve bhavyajanoMke hRdayoMmeM saMlagna hue kalakoMkI-ajJAnAdi doSoM tathA unake kAraNIbhUta jJAnAvaraNAdi karmoMkI-zAntike liye usI prakAra nimittabhUta hote haiM jisa prakAra ki kamaloke abhyudayake liye sUrya (C)[ yaha jJAna bhaktiyogameM sahAyaka hotA hai ] / uttama aura mahAna dharmatIrthako pAkara bhavyajana duHkhoMpara usI prakAra vijaya prApta karate haiM jisa prakAra ki ghAmase saMtapta hue hAthI zItala gaMgAdrahameM praveza karake apanA saba aAtApa miTA DAlate haiM (8) / jo brahmaniSTha (ahiMsAtatpara ), sama-mitra-zatru aura kaSAya-doSoMse rahita hote haiM ve hI zrAtmalakSmIko-anantajJAnAdirUpa jinazrIko-prApta karanemeM samartha hote haiM (10) / (3) yaha jagata anitya hai, azaraNa hai, ahaMkAra-mamakArakI kriyAoMke dvArA saMlagna hue mithyAbhinivezake doSase dUSita hai aura janma-jarA-maraNase pIr3ita hai, use niraMjanA zAntikI jarUrata hai (12) / indriya-viSaya-sukha vijalIkI camakake samAna caMcala hai-kSaNabhara bhI sthira rahanevAlA nahIM hai aura tRSNArUpI rogakI vRddhikA ekamAtra hetu hai-indriya-viSayoMke adhikAdhika sevanase tRpti na hokara ulaTI tRSNA bar3ha jAtI hai, tRSNAkI vRddhi tApa utpanna karatI hai aura vaha tApa jagatako ( kRpivANijyAdi klezakoM meM pravRtta karAkara ) aneka duHkha-paramparAse pIDita karatA rahatA hai (13) / bandha, mokSa, donoMke kAraNa, baddha, mukta aura muktikA phala, ina sabakI vyavasthA syAdvAdI-ane Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svymuur| svayambhUstotra kAntadRSTike matameM hI ThIka baiThatI hai--ekAntadRSTiyoM athavA sarvathA ekAntavAdiyoMke matoMmeM nahIM-aura 'zAstA' ( tattvopadeSTA ) padake yogya syAdvAdI 'ahaMnta-jina hI hote haiM-unhIMkA upadeza mAnanA cAhiye (14) / (4) samAdhikI siddhi ke liye ubhayaprakArake nainthya-guNase- bAhyAbhyAntara donoM prakArake parigrahake tyAgase yukta honA Avazyaka hai-vinA isake samAdhikI siddhi nahIM hotI; parantu kSamA sakhIvAlI dayAvadhUkA tyAga na karake donoMko apane AzrayameM rakhanA jarUrI hai (16) / acetana zarIrameM aura zarIrasambandhase athavA zarIrake sAtha kiyA gayA AtmAkA jo karmavaza bandhana hai usase utpanna honevAle sukha-duHkhAdika tathA strIputrAdikameM 'yaha merA hai| isa prakArake abhinivezako liye hue hAnese tathA kSaNabhaMgura padArthoM meM sthAyitvaka nizcaya kara leneke kAraNa yaha jagata naSTa ho rahA hai-Atmahita-sAdhanase vimukha hokara apanA akalyANa kara rahA hai (17) / kSudhAdi du:khoMke pratikArase aura indriya-viSaya-janita svalpa sukhake anubhavase deha aura dehadhArIkA sukhapUrvaka avasthAna nahIM bntaa| aisI hAlatameM sudhAdi-duHkhoMke isa kSaNasthAyI pratIkAra (ilAja) aura indriyaviSaya-janya svalpa sukhake sevanase na to vAstavameM isa zarIrakA koI upakAra banatA hai aura na zarIradhArI AtmAkA hI kucha bhalA hotA hai ataH ina pratIkArAdimeM Asakti (atIva rAgakI pravRtti) vyartha hai (18) / jo manuSya Asaktike isa loka tathA paraloka-sambandhI doSoMko samajha letA hai vaha indriya-viSayasukhoMmeM Asakta nahIM hotA; ataH Asaktike doSako bhale prakAra samajha lenA cAhiye (19) / Asaktise tRSNAkI abhivRddhi hotI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 45 . hai aura isa prANIkI sthiti sukhapUrvaka nahIM banatI, isIse vaha tApakArI hai| (cauthe stavanameM varNita) ye saba loka-hitakI bAteM haiM (20) / (5) anekAnta-matase bhinna zeSa saba matoMmeM sampUrNa kriyAoM tathA kato, karma, karaNa Adi kArakoMke tattvakI siddhi-unake svarUpakI utpatti athavA jJapti ke rUpameM pratiSThA-nahIM banatI, isIse anekAntAtmaka vastutattva hI suyukti-nIta hai (21) / vaha suyukti-nIta vastutattva bhedA'bheda-jJAnakA viSaya hai aura aneka tathA ekarUpa hai, aura yaha vastuko bheda-abhedake rUpameM grahaNa karanevAlA jJAna hI satya hai| jo loga inameM se ekako hI satya mAnakara dUsaremeM upacArakA vyavahAra karate haiM vaha mithyA hai; kyoMki paraspara avinAbhAva-sambandha honese donoM se ekakA abhAva ho jAnese vastutattva. anupakhyi-ni:svabhAva ho jAtA hai (22) / jo sat hai usake kathaJcit asatva-zakti bhI hotI hai; jaise puSpa vRkSoMpara to astitvako liye hue prasiddha hai parantu AkAzapara usakA astitva nahIM hai, AkAzakI apekSA vaha asatrUpa hai| yadi vastutattvako sarvathA svabhAvacyuta mAnA jAya to vaha apramANa ThaharatA hai| isIse sarvajIvAditattva kathaJcita sat-asatrUpa anekAntAtmaka hai| isa matase bhinna jo ekAntamata hai vaha svavacana-viruddha hai (23) / yadi vastu sarvathA nitya ho to vaha udaya-astako prApta nahIM ho sakatI aura na usameM kriyAkArakakI yojanA hI bana sakatI hai| ( isI taraha ) jo sarvathA asat hai usakA kabhI janma nahIM hotA aura jo sarvathA sat hai usakA kabhI nAza nahIM hotaa| dIpaka bhI bujha jAnepara sarvathA nAzako prApta nahIM hotA, kintu usa samaya andhakArarUpa pudgala paryAyako dhAraNa kiye hue apanA astitva rakhatA hai (24) / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra (vAstava meM ) vidhi aura niSedha donoM kathaJcit iSTa haiN| vivakSAse unameM mukhya-gauNa kI vyavasthA hotI hai (25) / isa tattvajJAnakI kucha vizeSa vyAkhyA anuvAdaparase jAnane yogya hai| (6) jo kevalajJAnAdi lakSmIse AliMgita cArumUrti hotA hai vahI bhavyajIvarUpa kamaloMko vikasita karaneke liye sUryakA kAma detA hai (26) / ___ (7) Atyantika svAsthya-vibhAvapariNatise rahita apane anantajJAnAdi-svarUpameM avinazvarI sthiti-hI jIvAtmAoMkA svArtha hai-kSaNabhaMgura bhoga svArtha na hokara asvArtha hai| indriyaviSaya-sukhake sevanase uttarottara tRSNAkI-bhogAMkSAkI-vRddhi hotI hai aura usase tApakI-zArIrika tathA mAnasika duHkhakI-zAnti nahIM hone pAtI (31) / jIvake dvArA dhAraNa kiyA huA zarIra ajaMgama, jaMgama-neya-yantra, bIbhatsu, pUti, kSayi aura tApaka hai aura isaliye isameM anurAga vyartha hai, yaha hitakI bAta hai (32) / hetudvayase AviSkRta-kArya-liGgA bhavitavyatA alaMdhyazakti hai, isa bhavitavyatAkI apekSA na rakhanevAlA ahaMkArase pIr3ita huA saMsArI prANI ( yaMtra-maMtra-taMtrAdi) aneka sahakArI kAraNoMko milAkara bhI sukhAdika kAryoMko vastutaH sampanna karanemeM samartha nahIM hotA (33) / yaha saMsArI prANI mRtyuse DaratA hai parantu (alaMdhyazakti-bhavitavyatA-vaza) usa mRtyuse chuTakArA nahIM; nitya hI kalyANa cAhatA hai parantu (bhAvIkI usI alaMdhyazakti vaza) usakA lAbha nahIM hotA, phira bhI yaha mUDha prANI bhaya tathA icchAke vazIbhUta huA svayaM hI vRthA taptAyamAna hotA hai athavA bhavitavyatA-nirapekSa prANI vRthA hI bhaya aura icchAke vaza huA duHkha uThAtA hai (34) / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 47 (c) jinhoMne apane antaHkaraNa ke kaSAya-bandhanako jItA hai - sampUrNa - krodhAdi - kaSAyoM kA nAza kara kaSAya-pada prApta kiyA hai - ve 'jina' hote haiM ( 36 ) | dhyAna- pradIpake atizayaseparamazukladhyAnake teja dvArA - pracura mAnasa andhakAra - jJAnAvaraNAdi karmajanya Atma kA samasta ajJAnAndhakAra -- dUra hotA hai (37) / tathA (6) tattva vaha hai jo sat-asat AdirUpa vivakSitA'vivA - kSita svabhAvako liye hue hai aura ekAntadRSTikA pratiSedhaka hai tathA pramANa-siddhi hai(41) / vaha tattva kathaMcit tadrUpa aura kathaMcit tadrUpa hai; kyoMki vaisI hI sat asat Adi rUpakI pratIti hotI hai / svarUpAdi - catuSTayarUpa vidhi aura pararUpAdicatuSTayarUpa niSedhake paraspara meM atyanta ( sarvathA ) bhinnatA abhinnatA nahIM hai; kyoMki sarvathA bhinnatA yA abhinnatA mAnanepara zUnya-doSa AtA hai - vastuke sarvathA lopakA prasaMga upasthita hotA hai (42) / yaha vahI hai, isa prakArakI pratIti hone se vastutattva nitya hai aura yaha vaha nahIManya hai, isa prakArakI pratItikI siddhise vastutattva nitya nahIManitya hai / vastutattvakA nitya aura anitya donoM rUpa honA * viruddha nahIM hai; kyoMki vaha bahiraMga nimitta - sahakArI kAraNa - antaraMga nimitta -- upAdAna kAraNa -- aura naimittika - nimittoMse utpanna honevAle kArya -- ke sambandhako liye hue hai (43) / padakA vAcya prakRti ( svabhAva ) se eka aura aneka rUpa hai, 'vRkSA:' isa padajJAnakI taraha | anekAntAtmaka vastuke 'astitvAdi kisI eka dharmakA pratipAdana karanepara usa samaya gauNabhUta nAstitvAdi dUsare dharma ke pratipAdana meM jisakI AkAMkSA rahatI hai aise Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 svayambhU stotra AkAMkSI - sApekSavAdI athavA syAdvAdIkA 'syAt' yaha nipAta-syAt zabdakA sAthameM prayoga gauNakI apekSA na rakhanevAle niyama meM sarvathA ekAntamatameM bAdhaka hotA hai (44) / 'syAt ' padarUpase pratIyamAna vAkya mukhya aura gauNakI vyavasthAko liye hue haiM aura isaliye anekAntavAdase dveSa rakhanevAloMko apathya'rUpase aniSTa hai-- unakI saiddhAntika prakRtike viruddha hai (45) / . isa stavanameM tattvajJAnakI bhI kucha vizeSa vyAkhyA anuvAdaparase jAnane yogya hai / (10) sAMsArika sukhoMkI abhilASArUpa agni dAhase mUrchita huA mana jJAnamaya amRtajaloMke siJcanase mUrchA - rahita hotA hai (47) Atmavizuddhike mArga meM dina rAta jAgRta rahanekIpUrNa sAvadhAna bane rahane kI - jarUrata hai, tabhI vaha vizuddhi sampanna ho sakatI hai (48) | mana-vacana-kAyako pravRttiko pUrNa - tayA rokane se punarjanmakA abhAva hotA hai aura sAtha hI jarA bhI Tala jAtI hai (46) / (11) vaha vidhi - svarUpAdi - catuSTaya se astitvarUpapramANa hai jo kathaMcin tAdAtmya - sambandhako lie hue pratiSedharUpa hai -- pararUpAdicatuSTayako apekSA nAstitvarUpa bhI hai| ina vidhi- pratiSedha donoMmeM se koI eka pradhAna hotA hai (vaktA ke abhiprAyAnusAra, na ki svarUpa se ) | mukhyake niyAmakA - 'svarUpAdi catuSTayase vidhi aura pararUpAdi catuSTayase hI niSedha' isa niyamakA -jo hetu hai vaha naya hai aura vaha naya dRSTAntasamarthanadRSTAnta samarthita athavA dRSTAntakA samarthaka - hotA hai (52) / . vivakSita mukhya hotA hai aura avivakSita gauNa / jo avivakSita hotA hai vaha nirAtmaka ( abhAvarUpa) nahIM hotA / mukhya- gaurakI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prastAvanA 46 . vyavasthAse eka hI vastu, zatra, mitra tathA ubhaya anubhaya-zaktiko liye rahatI hai| vAstavameM vastu do avadhiyoM (maryAdAoM)se hI kAryakArI hotI hai-vidhi-niSedha, sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAyarUpa do do dhamoM kA Azraya lekara hI arthakriyA karanemeM pravRtta hotI hai aura apane yathArtha svarUpakI pratiSThApaka banatI hai (53) / vAdI-prativAdI donoMke vivAdameM dRSTAntakI siddhi honepara sAdhya prasiddha hotI hai; parantu vaisI koI dRSTAntabhUta vastu hai hI nahIM jo sarvathA ekAntakI niyAmaka dikhAI detI ho| anekAntadRSTi sabameM-sAdhya, sAdhana aura dRSTAntAdimeM apanA prabhAva DAle hue hai-vastumAtra anekAntatvase vya.pta hai| isIse sarvathA ekAntavAdiyoMke matameM aisA koI dRSTAnta hI nahIM bana sakatA jo unake sarvathA ekAntakA niyAmaka ho aura isaliye unake sarvathA nityatvAdi sAdhyakI siddhi nahIM bana sakatI (54) / ekAnta dRSTike pratiSedhakI siddhirUpa nyAya-bANoMse-tattvajJAnake samyaka prahAroMse-mohazatrukA athavA mohakI pradhAnatAko liye hue zatrusamUhakA-nAza kiyA jAtA hai (55) / (12) jo rAga aura dveSase rahita hote haiM unheM yadyapi pUjA tathA nindAse koI prayojana nahIM hotA, phira bhI unake puNyaguNoMkA smaraNa cittako pApa-maloMse pavitra karatA hai (57) / pUjyajinakI pUjA karate hue jo (sarAga-pariNati athavA ArambhAdidvArA) lezamAtra pApakA upArjana hotA hai vaha (bhAvapUrvaka kI huI pUjAse utpanna honevAlI) * bahupuNyarAzimeM usI prakArase .doSakA kAraNa nahIM banatA jisa prakAra ki viSakI eka kaNikA zIta-zivAmburAziko-ThaMDe kalyANakArI jalase bhare hue samudrako-dUSita karanemeM samartha nahIM hotI (58) / jo bAhya vastu Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra guNa-doSakI utpattikA nimitta hotI hai vaha antaraMgameM vartanevAle guNa-doSoMkI utpattike abhyantara mUlahetukI aMgabhUta hotI hai| bAhyavastukI apekSA na rakhatA huA kevala abhyantara kAraNa bhI guNa-doSakI utpattimeM samartha nahIM hai (56) / bAhya aura abhyantara donoM kAraNoMko yaha pUrNatA hI dravyagata svabhAva hai, anyathA puruSoMmeM mokSakI vidhi bhI nahIM bana sakatI (60) / (13) jo nitya-kSaNikAdika naya parasparameM anapekSa (svataMtra) honese sva-para-praNAzI (stra-para-vairI) haiM (aura isaliye 'durnaya' haiM) ve hI naya parasparApekSa (parasparataMtra) honese sva-paropakArI haiM aura isaliye tattvarUpa samyaka naya haiM (61) / jisa prakAra eka-eka kAraka zeSa anyako apanA sahAyaka rUpa kAraka apekSita karake arthakI siddhike lie samartha hotA hai usI prakAra sAmAnya aura vizeSase utpanna honevAle athavA sAmAnya aura vizeSako viSaya karanevAle (dravyArthika, paryAyArthika AdirUpa) jo naya haiM ve mukhya aura gauNakI kalpanAse iSTa (abhipreta) haiM (62) / parasparameM eka-dUsarekI apekSAko lie hue jo abheda aura bhedakA anvaya tathA vyatirekakA jJAna hotA hai usase prasiddha hone vAle sAmAnya aura vizeSakI usI taraha pUrNatA hai jisa taraha ki jJAna-lakSaNa-pramANa sva-para-prakAzaka rUpameM pUrNa hai| sAmAnyake vinA vizeSa aura vizeSake vinA sAmAnya apUrNa hai athavA yoM kahiye ki banatA hI nahIM (63) / vAcyabhUta vizeSya kA-sAmAnya athavA vizeSakA-vaha vacana jisase vizeSyako niyamita kiyA jAtA hai 'vizeSaNa' kahalAtA hai aura jise niyamita kiyA jAtA hai vaha 'vizeSya' hai| vizeSaNa aura vizeSya donoMke sAmAnyarUpatAkA jo atiprasaMga AtA hai vaha syAdvAdamatameM nahIM banatA; kyoMki vivakSita vizeSaNa-vizeSyase anya Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA marrive ~ ~ ~ ~ - ~ ~ avivakSita vizeSaNa-vizeSyakA 'syAt' zabdase parihAra ho jAtA hai jisakI ukta matameM sarvatra pratiSThA rahatI hai (64) / jo naya syAtpadarUpa satyase cihnita haiM ve rasopaviddha loha-dhAtuoMkI taraha abhipreta phalako phalate haiM yathAsthita vastutattvake prarUpaNameM samartha hokara sanmArgapara le jAte haiM (65) / (14) moha pizAca, jisakA zarIra ananta doSoMkA AdhAra hai aura jo cirakAlase AtmAke sAtha sambaddha hokara usapara apanA AtaGka jamAe hue hai, tattvazraddhAmeM prasannatA dhAraNa karanese . jItA jAtA hai (64) / kaSAya pIDanazIla zatra haiM, unakA nAma niHzeSa karanese-AtmAke sAtha unakA sambandha pUrNataH viccheda kara denese-manuSya azeSavit (sarvajJa) hotA hai| kAmadeva vizeSa rUpase zoSaka-saMtApaka eka roga hai, jise samAdhirUpa auSadhake guNoMse vilIna kiyA jAtA hai (67) / tRSNA nadI parizrama-jalase bharI hai aura usameM bhayarUpa taraMga mAlAe~ uThatI haiN| vaha nadI aparigraharUpa grISmakAlIna sUrya kI kiraNoMse sukhAI jAtI haiparigrahake saMyogase vaha uttarottara bar3hA karatI hai (68) / (15) tapazcaraNarUpa agniyoMse kamavana jalAyA jAtA hai aura zAzvata sukha prApta kiyA jAtA hai (71) / (16) dayAmUrti bananese pApakI zAMti hotI hai 76; samAdhicakrase durjaya mohacakra-mohanIya kamakA mUlottara-prakRti-prapaMcajItA jAtA hai 77 ; karma-parataMtra na rahakara Atmatantra banane para AIntya-lakSmIkI prApti hotI hai 78 ; dhyAnonmukha honepara kRtAnta(kama)cakra jItA jAtA hai 76 ; apane rAga-dveSa-kAmakrodhAdi doSa-vikAra hI AtmAmeM azAntike kAraNa haiM, jo apane doSoMko' zAnta kara AtmAmeM zAntikI pratiSThA karanevAlA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww svayambhUstAtre hotA hai vahI zaraNAgatoMke liye zAntikA vidhAtA hotA hai aura isaliye jisake AtmAmeM svayaM zAnti nahIM vaha zaraNAgatake liye zAntikA vidhAtA bhI nahIM ho sakatA 80 / (17) jinadeva kunthvAdi saba prANiyoMpara dayAke ananya vistArako liye hue hote haiM aura unakA dharmacakra jvara-jarAmaraNakI upazAntike lie pravartita hotA hai (81) / tRSNA (viSayAkAMkSA) rUpa agni-jvAlAe~ svabhAvase hI saMtApita karatI haiN| inakI zAnti abhilaSita indri-viSayoMkI sampatise-pracura parimANameM samprAptise nahIM hotI, ulaTI vRddhi hI hotI hai, aisI hI vastu-sthiti hai| sevana kiye hue indriya-viSaya (mAtra kucha samayake liye) zarIrake saMtApako miTAnemeM nimittamAtra haiMtRSNArUpa agnijvAlAoMko zAnta karane meM samartha nahIM hote (82) / bAhya durddhara tapa AdhyAtmika (antaraMga) tapakI vRddhike liye vidheya haiN| cAra dhyAnoMmeMse Adike do kaluSita dhyAna (Atta-raudra) heya (tAjya) haiM aura uttaravartI do sAtizaya dhyAna (dharmya, zukla) upAdeya haiM (83) / karmoMkI (ATha mUla prakRtiyoMmeMse) cAra mUla prakRtiyAM (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya) kaTuka (ghAtiyA) haiM aura ve samyagdarzanAdirUpa sAtizaya ratnatrayAgnise bhasma kI jAtI haiM, unake bhasma honepara hI AtmA jAtavIrya-zaktisampanna athavA vikasita hotA hai aura sakala-veda-vidhikA vinetA banatA hai (84) / (18)puNyakIti munIndra(jinendra)kA nAma-kIrtana bhI pavitra karatA hai (87) / mumukSu honepara cakravartIkA sArA vibhaba aura sAmrAjya bhI jINaM tRNake samAna niHsAra jAna par3atA hai (88) / kaSAya-bhaToMkI senAse yukta jo moharUpa zatru hai vaha pApAtmaka sampanna , unake bhApa sAtizaya Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai, use samyagdarzana, samyagjJAna aura upekSA (paramaudAsInyalakSaNa samyak cAritra) rUpa astra-zastroMse jItA jAtA hai ( 60 ) / jo dhIra vIra mohapara vijaya prApta kiye hote haiM unake sAmane triloka-vijayI durddhara kAmadeva bhI hataprabha ho jAtA hai (ha? ) / tRSNA nadI isa loka tathA paralokameM duHkhoMkI yoni hai, use nido SajJAna-naukAse pAra kiyA jAtA hai (62) / roga aura punajanma jisake sAthI haiM vaha anka (yama) manuSyoM ko rulAne - . vAlA hai; parantu moha - vijayIke sanmukha usakI eka bhI nahIM calatI (3) / AbhUSaNoM, veSoM tathA AyudhoMkA tyAgI aura jJAna, kaSAyendriya-jaya tathA dayAkI utkRSTatAko liye hue jo rUpa hai vaha doSoMke vinigrahakA sUcaka hai (64) / dhyAna - tejase AdhyAtmika (jJAnAvaraNAdirUpa bhItarI) andhakAra dUra hotA hai / (5) / sarvajJajyoti se utpanna huA mahimodaya sabhI vivekI prANiyoMko natamastaka karatA hai (66) / sarvajJakI vANI sarvabhASAoM meM pariNata honeke svabhAvako liye hue hotA hai aura amRta ke samAna prANiyoMko santuSTa karatI hai (67) / anekAntadRSTi satI hai-- satsvarUpa saccI hai--aura usake viparIta ekAntadRSTi zUnyarUpa asatI hai - saccI nahIM hai / ataH jo kathana anekAntadRSTi se rahita hai vaha saba mithyA kathana hai; kyoMki vaha apanA hI -- sat yA asat AdirUpa ekAntakA hI -- ghAtaka hai - anekAntake vinA ekAntakI svarUpa pratiSThA bana hI nahIM sakatI (EC) | jo AtmaghAtI ekAntavAdI apane svavAti -doSako dUra karanemeM asamartha haiM, syAdvAdase dveSa rakhate haiM aura yathAvat vastusvarUpase anabhijJa haiM unhoMne tattvakI avaktavyatAko Azrita Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUMTa svayambhU stotra kiyA hai-- vastutattva sarvathA avaktavya hai aisA pratipAdana kiyA hai (100) / sat, asat . eka, aneka, nitya, anitya, vaktavya aura avaktavyarUpa meM jo nayapakSa haiM ve sarvatha rUpameM to atiMdUSita haiM - midhyAnaya hai - svaSTameM bAdhaka haiM aura syAt rUpa meM puSTiko prApta hote haiM- samyakavya haiM arthAt svakIya arthakA nirbAdha - rUpase pratipAdana karane meM samartha haiM (101) / 'syAt ' zabda sarvathArUpase pratipAdana ke niyamakA tyAgI aura yathAhaTako - jisa prakAra sata asata Adi rUpameM vastu pramANapratipanna hai usako apekSAmeM rakhanevAlA hai| yaha zabda ekAntavAdiyoMke nyAyameM nahIM hai / ekAntavAdI apane vairI Apa haiM (102) / syAdvAdarUpa AIta mata meM samyaka ekAnta hI nahIM kintu anekAnta bhI pramANa aura naya-sAdhanoM (dRSTiyoM ) ko liye hue anekAntasvarUpa hai, pramANakI dRSTise anekAntarUpa aura vivakSita-nayakI dRSTise anekAnta meM ekAntarUpa - pratiniyatadharmarUpa - siddha hotA hai (103) / (1) pratipAdita dharmatIrtha saMsAra-samudrase bhayabhIta prANiyoMke liye pAra utaranekA pradhAna mArga hai ( 106 ) / zukladhyAnarUpa paramatapogni ( paramparAse cale AnevAle ) ananta - duritarUpa karmASTakako bhasma karane ke lie samartha hai (110) / (20) 'cara aura acara jagata pratyeka kSaName 'dhrauvya utpAda aura vyaya - lakSaNoMko lie hue haiM ' yaha vacana jinendrakI sarvajJatAkA cihna hai ( 114) / AThoM pApamalarUpa kalaGkoMko ( jinhoMne . jIvAtmA ke vAstavika svarUpako AcchAdita kara rakkhA hai ) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA anupama yogabalase-paramazukladhyAnAgnike tejase-bhasma kiyA jAtA hai aura esA karake hI abhava-saukhyako-saMsArameM na pAe jAne vAle atIndriya mokSa-sukhako prApta kiyA jAtA hai (115) / . (21) sAdhu stotAkI stuti kuzala-pariNAmakI kAraNa hotI hai aura usake dvArA zreyomArga sulabha hotA hai (116) / paramAtmasvarUpa athavA zuddhAtmasvarUpameM cittako ekAgra karanese janmanigaDako samUla naSTa kiyA jAtA hai (117) / vastutattva bahuta nayoMkI vivakSAke vazase vidheya, pratipedhya, ubhaya, anubhaya tathA mizrabhaMga-vidheyAnubhaya, pratiSedhyAnubhaya aura ubhayA'nubhaya-rUpa hai usake aparimita vizeSoM (dharmo') meMse pratyeka vizeSa sadA eka dUsarekI apekSAko lie rahatA hai aura saptabhaGgake niyamako apanA viSaya kiye rahatA hai (118) / ahiMsA paramabrahma hai / jisa AzramavidhimeM aNumAtra bhI Arambha na ho vahIM ahiMsAkI pUrNapratiSThA hotI hai-anyantra nhiiN| ahiMsA paramabrahmakI siddhi ke lie ubhaya prakArake parigrahakA tyAga Avazyaka hai| jo svAbhAvika veSako chor3akara vikRtaveSa tathA upAdhimeM rata hote hai unase parigrahakA vaha tyAga nahIM banatA (116) / manuSyake zarIrakA indriyoMkI zAntatAko lie hue AbhUSaNa, veSa tathA ( vastra prAvaraNAdirUpa) vyavadhAnase rahita apane prAkRtika (digambara) rUpameM honA aura * phalataH kAma-krodhakA pAsameM na phaTakanA nirmohI honekA sUcaka hai aura jo nirmohI hotA hai vahI zAnti-sukhakA sthAna hotA hai (120) / (22) paramayogarUpa zukladhyAnAgnise kalmaSendhanako-jJAnAvaraNAdirUpa- karmakASThako-bhasma kiyA jAtA hai, usake bhasma Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '56 svayambhUstotra hote hI jJAnakI vipula kiraNeM prakaTa hotI haiM, jinase sakala jagatako pratibuddha kiyA jAtA hai (121) / aura aisA karake hI anavadya (nirdoSa ) vinaya aura damarUpa tIrthakA nAyakatva prApta hotA hai (122) / kevalajJAna-dvArA akhila vizvako yugapat karatalAmalakavat jAnane meM bAhyakaraNa cakSurAdika indriyAM aura antaHkaraNa mana ye alaga alaga tathA donoM milakara bhI na to * koI bAdhA utpanna karate haiM aura na kisI prakArakA upakAra hI sampanna karate haiM (130) (23) jo yoganiSTha mahAmanA hote haiM ve ghora upadrava Anepara bhI pArzvajinake samAna apane usa yogase calAyamAna nahIM hote (131) / apane yoga (zukladhyAna ) rUpa khaDgakI tIkSNadhArase durjaya mohazatrukA ghAta karake vaha Arhantyapada prApta kiyA jAtA hai jo acintya hai, adbhuta hai aura trilokakI pUjAtizayakA sthAna hai (133) / jo samagradhI (sarvajJa ) saccI vidyAoM tathA tapasyAoMkA praNAyaka aura mithyA darzanAdirUpa kumArgo kI dRSTiyoMse uptanna hone vAle vibhramoMkA vinAzaka hotA hai vaha sadA vandanIya hotA hai (13.) / ___ (24) guNa-samuttha-kIrti zobhAkA kAraNa hotI hai (136) / jinendra-guNoMmeM jo anuzAsana prApta karate haiM unheM apane AtmAmeM vikasita karaneke liye AtmIya doSoMko dUra karanekA pUrNa prayatna karate haiM ve vigata-bhava hote haiM-saMsAra paribhramaNase sadAke lie chUTa jAte haiM / doSa cAbukakI taraha pIDanazIla haiM (137) / 'syAt' zabda-purassara kathanako lie hue jo 'syAdvAda' haianekAntA-tmaka pravacana hai vaha nirdoSa hai; kyoMki dRSTa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm (pratyakSa ) aura iSTa (AgamAdika ) pramANoMke sAtha usakA koI virodha nahIM hai| 'syAt' zabda-pUrvaka kathanase rahita jo sarvathA ekAntavAda hai vaha nirdoSa pravacana nahIM hai kyoMki dRSTa aura iSTa donoMke virodhako lie hue hai-pratyakSAdi pramANoMse bAdhita hI nahIM kintu apane iSTa abhimatako bhI bAdhA pahu~cAtA hai aura use kisI taraha bhI siddha evaM pramANita karane meM samartha nahIM hotA (138) / vIrajinendrakA syAdvadarUpa zAsana (pravacana-tIrtha) zrI- . sampanna hai-heyopAdeya-tattva-parijJAna-lakSaNa-lakSmIse vibhUSita hai-niSkapaTa yama (ahiMsAdi mahApratoMke anuSThAna ) aura dama ( indriya-jaya tathA kaSAya-nigraha ) kI zikSAko lie hue hai, nayoMke bhaGgarUpa athavA bhaktirUpa alaGkAroMse alaMkRta hai, yathArthavAditA evaM parahita pratihAdanatAdika bahuguNa-sampatti se yukta hai: pUrNa hai aura saba orase bhadrarUpa hai-kalyANakArI hai (141, . (143) / tattvajJAna-viSayaka jJAnayogakI ina saba bAtoMke alAvA 24 stavanoM meM tIrthaGkara arhantoMke guNoMkA jo paricaya pAyA jAtA hai aura jise prAya: arhadvizeSaNa-padoMmeM samAviSTa kiyA gayA hai vaha saba bhI jJAnayogase sanbandha rakhatA hai| una aha~dguNoMkA tAttvika paricaya prApta karanA, unheM AtmaguNa samajhanA aura apane AtmAmeM unake vikAsako zakya jAnanA yaha saba jJAnAbhyAsa bhI jJAnayogase bhinna nahIM hai| bhaktiyoga-dvArA una guNoMmeM anurAga baDhAyA jAtA hai aura unakI samprAptikI ruci evaM icchAko apane AtmAmeM eka pUrNa Adarzako sAmane rakhakara jAgRta aura puSTa kiyA jAtA hai / yahI donoMmeM bheda hai| jJAna aura Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm icchAke bAda jaba prayatna calatA hai aura tadanukUla AcaraNAdike dvArA una guNoMko AtmAmeM vikasita kiyA jAtA hai to vaha karmayogakA viSaya bana jAtA hai| - isa prakAra granthagata cauvIsa stavanoM meM alaga-alaga rUpase jo jJAnayoga-viSayaka tattvajJAna bharA huA hai vaha saba ahaMdaguNoMkI taraha vIrajinendrakA tattvajJAna hai, aisA samajhanA caahie| vIravANImeM hI vaha prakaTa huA hai aura vIrakA hI pravacanatIrtha isa samaya pravartita hai| isase vIra-zAsana aura vIrake tatvajJAnakI kitanI hI sAra bAtoMkA paricaya sAmane AjAtA hai, jinase unakI mahattAko bhale prakAra A~kA jA sakatA hai, sAtha hI AtmavikAsakI tayyArIke lie eka samucita AdhAra bhI milajAtA hai| ____ vastutaH jJAnayoga aktiyoga aura karmayoga donoMmeM sahAyaka hai aura sAmAnya-vizeSAdikI dRSTise kabhI unakA sAdhaka hotA hai to kabhI unake dvArA sAdhya bhI bana jAtA hai| jaise sAmAnyajJAnase bhaktiyogAdika yadi prArambha hotA hai to vizeSajJAnakA unake dvArA . upArjana bhI kiyA jAtA hai| aisI hI sthiti dUsare yogoMkI hai, aura isIse ekako dUsare yogake sAtha sambandhita batalAyA gayA hai-mukhya-gauNakI vyasthAse hI unakA vyavahAra calatA hai / eka yoga jisa samaya mukhya hotA hai usa samaya dUsare yoga gauNa hote haiM-unheM sarvathA chor3A nahIM jaataa| tInoMke paspara sahayogase hI AtmAkA pUrNa vikAsa sadhatA athavA siddha hotA hai| -kama-yoga " mana-vacana-kAya-sambandhI jisa kriyAkI pravRtti athavA. nivRttise Atma-vikAsa sadhatA hai usake liye tadanurUpa jo bhI puruSArtha kiyA jAtA hai, use 'karmayoga' kahate haiN| aura isaliye Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 5 - karmayoga do prakArakA hai- - eka kriyAkI nivRttirUpa puruSArthako liye hue aura dUsarA kriyAkI pravRttirUpa puruSArthako liye hue / 'nivRtti pradhAna karmayoga meM mana-vacana-kAyameMse kisI kI bhI kriyAkA, tInoMkI kriyAkA athavA azubha kriyAMkA nirodha hotA hai / aura pravRttipradhAna karmayoga meM zubha karmoM meM triyoga - kriyAkI pravRtti hotI hai - azubha nahIM; kyoMki azubha karma vikAsa meM sAdhaka na hokara bAdhaka hote haiM / rAga-dveSAdise rahita zuddhabhAvarUpa pravRtti bhI isake antargata hai / saca pUchiye to pravRtti vinA nivRttike aura nivRttivinA pravRttike hotI hI nahIM - ekakA dUsareke sAtha ghaniSTha sambandha hai / donoM mukhya gauNakI vyavasthAko liye hue haiM / nivRttiyoga meM pravRttikI aura pravRttiyoga meM nivRttikI gauratA hai / sarvathA pravRtti yA sarvathA nivRttikA ekAnta nahIM banatA / aura isaliye jJAnayoga meM jo bAteM kisI-na-kisI rUpase vidheya ThaharAI gaI haiM, ucita tathA Avazyaka batalAI gaI. haiM athavA jinakA kisI bhI tIrthaGkarake dvArA sva-vikAsa ke liye kiyA jAnA vihita huA hai una sabakA vidhAna evaM anuSThAna karmayoga meM garbhita hai / isI taraha jina bAtoMko doSAdika ke rUpa meM batalAyA gayA hai, avidheya tathA akaraNIya sUcita kiyA gayA hai athavA kisI bhI tIrthaGkara ke dvArA jinakA chor3anA-tajanA yA unase virakti dhAraNa karanA Adi kahA gayA hai una sabakA tyAga evaM parihAra bhI karmayoga meM dAkhila ( zAmila ) hai / aura isaliye karmayoga-sambandhI una saba bAtoMko pUrvollikhita jJAnayogase hI jAna lenA aura samajha lenA cAhiye / udAharaNa ke taurapara prathama - jina stavana ke jJAnayoga meM mamatvase virakta honA, vadhU - vittAdi parigrahakA tyAga karake jina dokSA lenA, upasargaparISahoM kA samabhAva se sahanA aura sadvrata - niyamoMse calAyamAna Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '60 svayambhUstotra na honA-jaisI jina bAtoMko pUrNa vikAsake liye Avazyaka batalAyA gayA hai unakA aura unakI isa AvazyakatAkA parijJAna jJAnayogase sambandha rakhatA hai; aura unapara amala karanA tathA unheM apane jIvanameM utAranA yaha karmayogakA viSaya hai| sAtha hI, 'apane doSoMke mUlakAraNako apane hI samAdhitejase bhasma . kiyA jAtA hai' yaha jo vidhivAkya diyA gayA hai isake marmako samajhanA, isameM ullikhiMta doSoM, unake mUlakAraNoM, samAdhiteja aura usakI prakriyAko mAlUma karake anubhavameM lAnA, yaha saba jJAnayogakA viSaya hai aura una doSoM tathA unake kAraNoMko usa prakArase bhasma karanekA jo prayatna, amala athavA anuSThAna hai vaha saba karmayoga hai| isI taraha anya stavanoMke jJAnayogameMse bhI karmayoga-sambandhI bAtoMkA vizleSaNa karake unheM alagase samajha lenA cAhiye, aura yaha bahuta kucha sukha-sAdhya hai| isIse unheM phirase yahAM dekara prastAvanAko vistAra denekI jarUrata nahIM samajhI gii| hA~, stavana-karmako chor3akara, karmayogakA usake Adi-madhya aura antakI dRSTise eka saMkSipta sAra yahAM de denA ucita jAna par3atA hai aura vaha pAThakoMke lie vizeSa hitakara tathA rucikara hogaa| ataH sAre granthakA dohana evaM mathana karake use denekA Age prayatna kiyA jAtA hai| granthake sthaloMkI yathAvazyaka sUcanA brekaTake bhItara padyAGkoMmeM rhegii| karmayogakA Adi-madhya aura anta karmayogakA carama lakSya hai AtmAkA pUrNataH vikAsa / AtmAke isa pUrNa vikAsako granthameM-brahmapadaprApti (4), brahma-. niSTAvasthA, AtmalakSmIko labdhi, jinazrI tathA ArhantyalakSmI. kI prApti (10, 78), Ahantya-padAvApti (133), Atyantika Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA svAsthya = svAtmasthiti (31), Atma-vizuddhi (48), kaivalyopalabdhi (55), mukti, vimukti (27), nivRti (50.68), mokSa (60, 73, 117), zrAyasa (116), zreyasa (51, 75), niHzreyasa (50), niraMjanA zAnti (12), ucca zivatAti (15), zAzvatazarmAvApti (71), bhavakleza-bhayopazAnti (80) aura bhavopazAnti tathA abhava-saukhya-saMprApti (115), jaise pada-vAkyoM athavA nAmoMke dvArA ullikhita kiyA hai| inameMse kucha nAma to zuddhasvarUpameM sthitiparaka athavA pravRttiparaka haiM, kucha pararUpase nivRttike dyotaka haiM aura kucha usa vikAsAvasthAmeM honevAle parama zAnti-sukhake sUcaka hai| 'jinazrI' pada upamAlaMkArakI dRSTise 'AtmalakSmI' kA hI vAcaka hai; kyoMki ghAtikarmamalase rahita zuddhAtmAko athavA AtmalakSmIke sAtizaya vikAsako prApta AtmAko hI 'jina' kahate haiN| jinazrI' kA hI dUsarA nAma 'nijazrI" hai| 'jina' aura arhat pada samAnArthaka honese ArhantyalakSmIpada bhI AtmalakSmIkA hI vAcaka hai| isI svAtmopalabdhiko pUjyapAda AcAryane, siddhabhaktimeM, 'siddhi' ke nAmase ullekhita kiyA hai| apane zuddhasvarUpameM sthitirUpa yaha AtmAkA vikAsa hI manuSyoMkA svArtha hai-asalI svaprayojana hai-kSaNabhaMgurabhogaindriya-viSayoMkA sevana-unakA svArtha nahIM hai; jaisA ki granthake nimna vAkyase prakaTa hai 1 stutividyA ke pArzvajina-stavanameM 'purunijazriyaM' padake dvArA isI nAmakA ullekha kiyA gayA hai| 2 "siddhiH svAtmopalabdhiH prgunngunngnnocchaadi-dossaaphaaraat|" Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra svAsthyaM yadAtyAntikameSa puMsAM svArtho na bhogaH paribhaMgurAtmA tRSo'nuSaMgAnna ca tApazAnti ritIdamAkhyadbhagavAnsupAzvaH // 31 // aura isaliye indriya viSayoMko bhoganeke liye unase tRpti . prApta karane ke liye-jo bhI puruSArtha kiyA jAtA hai vaha isa granthake karmayogakA viSaya nahIM hai| ukta vAkyameM hI ina bhogoMko uttarottara tRSNAkI-bhogAkAMkSAkI-vRddhike kAraNa batalAyA hai, jisase zArIrika tathA mAnasika tApakI zAnti hone nahIM paatii| anyatra bhI granthameM inheM tRSNAkI abhivRddhi evaM duHkhasaMtApake kAraNa batalAyA hai tathA yaha bhI batalAyA hai ki ina viSayoMmeM Asakti honese manuSyoMkI sukhapUrvaka sthiti nahIM banatI aura na deha athavA dehI (AtmA) kA koI upakAra hI banatA hai (13, 18, 20, 31, 82) / manuSya prAyaH viSaya sukhakI tRSNAke vaza hue dinabhara zramase pIr3ita rahate haiM aura rAtako so jAte haiM-unheM AtmahitakI koI sudhi hI nahIM rahatI (48) / unakA mana viSaya-sukhakI abhilASArUpa agnike dAhase mUrchitajaisA ho jAtA hai (47) / isa taraha indriya-viSayako heya batalAkara unameM AsaktikA niSedha kiyA hai, jisase spaSTa hai ki ve usa karmayogake viSaya hI nahIM jisakA carama lakSya hai AtmAkA / pUrNataH vikaas:| . . . . . pUrNataH AtmavikAsake abhivyaJjaka 'jo nAma Upara diye haiM . unameM mukti aura mokSa meM do nAma adhika lokaprasiddha haiM aura donoM bandhanase chUTaneke eka hI Azayako liye hue haiN| mukti Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ~~.......www.www.c......~~~~........... ............. athavA mokSakA jo icchuka hai use 'mumukSu' kahate haiM / mumukSu honese karmayogakA prArambha hotA hai-yahI karmayogakI Adi athavA pahalI sIr3hI hai| mumukSu bananese pahale usa mokSakA jise prApta karanekI icchA hRdayameM jAgRta huI hai, usa bandhanakA jisase chUTanekA nAma mokSa hai, usa vastu yA vastu-samUhakA jisase bandhana banA hai, bandhana ke kAraNoMkA, bandhana jisake sAtha lagA hai usa jIvAtmAkA, bandhanase chUTaneke upAyoMkA aura bandhanase chUTanemeM jo lAbha hai usakA arthAt mokSaphalakA sAmAnya jJAna honA anivArya hai-usa jJAna ke binA koI mumukSu bana hI nhiiNsktaa| yaha jJAna jitanA yathArtha vistRta evaM nirmala hogA athavA hotA jAyagA aura usake anusAra bandhanase chUTane ke samIcIna upAyoMko jitanA adhika tatparatA aura sAvadhAnIke sAtha kAmameM lAyA jAyagA utanA hI adhika karmayoga saphala hogA, isameM vivAdake liye koI sthAna nahIM hai| bandha, mokSa tathA donoM ke kAraNa, baddha, mukta aura muktikA phala ina saba bAtoMkA ' kathana yadyapi aneka matoMmeM pAyA jAtA hai parantu inakI samucita vyavasthA syAdvAdI arhantoMke matameM hI ThIka baiThatI hai, jo anekAntadRSTiko liye hotA hai| sarvathA ekAntadRSTiko liye hue nityatva, anityatva, ekatva, anekatvAdi ekAntapakSoMke pratipAdaka jo bhI mata haiM.' unameMse kisImeM bhI inakI samucita vyavasthA nahIM bntii| isI bAtako granthakI nimna kArika meM vyakta kiyA gayA hai bandhazca mokSazca tayozcahetU baddhazca muktazca phalaM ca muktH| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 64 svayambhUstotra syAdvAdino nAtha ! tava va yuktaM naikAntadRSTastvamato'si zAstA // 14 // aura yaha bAta bilkula ThIka hai| isako vizeSa rUpameM sumati-jina Adike stavanoM meM pAye jAnevAle tattvajJAnase, jise Upara jJAnayogameM uddhRta kiyA gayA hai, aura svAmI samantabhadrake devAgama tathA yuktyanuzAsana-jaise granthoMke adhyayanase aura dUsare bhI jainAgamoMke svAdhyAyase bhale prakAra anubhUta kiyA jA sakatA - hai / astu| prastuta granthameM bandhanako 'acetanakRta' (17) batalAyA hai aura usa acetanako jisase cetana ( jIva ) ba~dhA hai 'karma' (71, 84) kahA hai, 'kRtAnta' (76) nAma bhI diyA hai aura durita ( 105, 110), duritAJjana (57), duritamala (115), kalmaSa (121) tathA 'doSamUla' (4) jaise nAmoMse bhI ullekhita kiyA hai| vaha karma athavA duritamala ATha prakArakA (115) hai-ATha usako mUla prakRtiyA~ haiM, jinake nAma haiM-1 jJAnAvaraNa, 2 darzanAvaraNa, 3 mohanIya ( moha ), 4 antarAya, 5 vedanIya, 6 nAma, 7 gotra, 8 aayu| inameMse prathama cAra prakRtiyA~ kaTuka (84) haiM-bar3I hI kar3avI haiM, AtmAke svarUpako ghAta karanevAlI haiM aura isaliye unheM ghAtiyA' kahA jAtA hai, zeSa cAra prakRtiyAM 'aghAtiyA' kahalAtI haiN| ina AThoM jar3a karmamaloMke anAdi sambandhase yaha jIvAtmA malina, apavitra, kalaMkita, vikRta aura svabhAvase cyuta hokara vibhAvapariNatirUpa pariNama rahA hai; ajJAna, ahaMkAra, rAga, dveSa, moha, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobhAdika , asaMkhya-ananta doSoMkA krIDAsthala banA huA hai, jo taraha tarahake nAca nacA rahe haiM; aura ina doSoMke nityake tANDava evaM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU stotra stra- doSa- mUlaM sva-samAdhi- tejasA ninAya yo nirdayabhasmasAtkriyAm (4) / karma-kakSamadattapo'gnibhiH (71) / dhyAnonmukhe dhvaMsi kRtAntacakram (79) / yasya ca zuklaM paramatapo'gnirthyAnamanantaM duritamadhAkSIt (110 ) / paramayoga - dahana - huta- kalmaSendhanaH (121 ) yaha yogAgni kyA vastu hai ? isakA uttara granthake nimna vAkyaparase hI yaha phalita hotA hai ki yoga vaha sAtizaya agni hai jo tnatrayakI ekAgratA ke yogase sampanna hotI hai aura jisameM sabase pahale karmoM kI kaTuka prakRtiyoM kI Ahuti dI jAtI hai. " 66 hutvA sva-kama-kuTuka prakRtIzcatasro ratnatrayAtizaya- tejasi - jAta - vIryaH / ( 84 ) 'ratnatraya' samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrako kahate haiM; jaisA ki svamI samantabhadrake 'ratnakaraNDa' granthase prakaTa hai / isa grantha meM bhI usake tInoM aGgakA ullekha hai aura vaha "samAdhi cakreNa punarjigAya mahodayo durjaya moha - cakrama (77) / " "stra - yoga - nistriMza - nizAta dhArayA nizAtya yo durjaya moha - vidviSam (133) " eka sthAnapara samAdhiko karmaroga-nirmUlana ke liye 'bhaiSajya' (amogha - auSadhi) kI bhI upamA dI gaI hai'vizeSaNaM manmatha-durmaMdA''mayaM samAdhi bhaiSajya-guNairvyalInayat (67)' Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 67. dRSTi, saMvit evaM upekSA-jaise zabdoMke dvArA kiyA gayA hai (60)', jinakA Azaya samyagdarzanAdikase hI hai| ina tInoMkI ekAgratA jaba AtmAkI ora hotI hai-AtmAkA hI darzana, AtmAkA hI jJAna, AtmAmeM hI ramaNa hone lagatA hai aura parameM Asakti chUTakara upekSAbhAva AjAtA hai taba yaha agni sAtizayarUpameM prajvalita ho uThatI hai aura karma-prakRtiyoMko savizeSarUpase bhasma, karane lagatI haiM / yaha bhasma-kriyA ina triratna kiraNoMkI ekAgratAse usI prakAra sampanna hotI hai jisa prakAra ki sUryarazmiyoMko zIze yA kA~ca-vizeSa meM ekAgra kara zarIrake kisI aGga athavA vastrAdika para DAlA jAtA hai to unase vaha aGgAdika jalane lagatA hai / sacamuca ekAgratAmeM bar3I zakti hai / idhara-udhara bikharI huI tathA bhinnAgramukha zaktiyAM vaha kAma nahIM detIM jA ki ekatra aura ekAgra (ekamukha ) hokara detI haiN| cintAke ekAgranirodhakA nAma hI dhyAna tathA samAdhi hai| Atma-viSayameM yaha cintA jitanI ekAgra hotI jAtI hai siddhi athavA svAtmopalabdhi bhI utanI hI samopa AtI jAtI hai| jisa samaya isa ekAgratAse sampanna evaM prajvalita yogAnalameM karmo kI cAroM mUla kaTuka prakRtiyA~ apanI uttara aura uttarottara zAkhA-prakRtiyoMke sAtha bhasma ho jAtI haiM athavA yoM kahie ki sArA ghAti-karmamala jalakara AtmAse alaga ho jAtA hai usa samaya AtmA jAtavIrya (parama-zaktisampanna ) hotA hai-usakI ananta darzana, ananta 5 'dRSTi-saMvidupekSA'straistvayA dhIra parAjitaH' isa vAkyake dvArA inheM 'astra' bhI likhA hai, jo AgneyAstra ho sakate haiM athavA karmachedanakI zaktise sampanna honeke kAraNa khaDgAdi jaise aAyudha bhI ho sakate haiN| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra jJAna, anantasukha aura anantavIrya nAmakI cAroM zaktiyAM pUrNataH vikasita ho jAtI haiM aura sabako dekhane-jAnaneke sAtha sAtha pUrNa-sukha-zAntikA anubhava hone lagatA hai| ye zaktiyA~ hI AtmAkI zrI haiM, lakSmI haiM, zobhA haiN| aura yaha vikAsa usI prakArakA hotA hai jisa prakArakA ki suvarNa-pASANase suvarNakA hotA hai| pASANa-sthita suvarNa jisa taraha agni-prayogAdike yogya sAdhanoMko pAkara kiTa-kAlimAdi pASANamalase alaga hotA huA apane zuddha suvarNarUpameM pariNata ho jAtA hai - usI taraha yaha saMsArI jIva ukta karmamalake bhasma hokara pRthaka hojAnepara apane zuddhAtmasvarUpameM pariNata ho jAtA hai| ghAtikarmamalake abhAvake sAtha prAdurbhUta honevAle isa vikAsakA nAma hI 'Arhantyapada' hai jo bar3A hI acintya hai, adbhuta hai aura trilokakI pUjAke atizaya (paramaprakarSa ) kA sthAna hai (133) / isIko jinapada, kaivalyapada tathA brahmapadAdi nAmoMse ullekhita kiyA jAtA hai| brahmapada AtmAkI parama-vizuddha avasthAke mivA dusarI koI cIz2a nahIM hai| svAmI samantabhadrane prastuta granthameM 'ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM' (116) isa vAkyake dvArA ahiMsAko 'paramabrahma' batalAyA hai aura yaha ThIka hI hai; kyoMki ahiMsA AtmAmeM rAga-dveSa-kAma-krodhAdi doSoMkI nivRtti athavA . 1 siddhiH svAtmopalabdhiH praguNa-guNagaNocchAdidoSApahArAt / yogyopAdAna-yuktyA dRSad iha yathA hemabhAvopalabdhiH // 1 // -pUjyapAda-siddhabhakti Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.40 aprAdubhUtiko kahate haiM / jaba AtmAmeM rAgAdi-doSoMkA samUlanAza hokara usakI vibhAva-pariNati miTa jAtI hai aura apane zuddhasvarUpameM caryA hone lagatI hai tabhI usameM ahiMsAkI pUrNapratiSThA kahI jAtI hai, aura isaliye zuddhAtma-caryArUpa ahisA hI paramabrahma hai-kisI vyakti vizeSakA nAma brahma tathA paramabrahma nahIM hai / isIse jo brahmaniSTha hotA hai vaha AtmalakSmIkI samprAptike sAtha sAtha 'sama-mitra-zatru' hotA tathA 'kaSAya-doSoMse rahita hotA hai; jaisA ki granthake nimna vAkyase prakaTa hai:sabrahmaniSThaH sama-mitra-zatru-vidyA-vinirvAnta-kapAyadoSaH / labdhAtmalakSmIrajito'jitAtmA jinazriyaM me bhgvaannidhttaam|| ___ yahA~ brahmaniSTha ajita bhagavAnase 'jinazrI'kI jo prArthanA kI gaI hai usase spaSTa hai ki 'brahma' aura 'jina' eka hI haiM, aura isaliye jo 'jinazrI' hai vahI 'brahmazrI' hai-donoMmeM tAttvikadRSTise koI antara nahIM hai| yadi antara hotA to brahmaniSThase brahmanIkI prArthanA kI jAtI, na ki jinazrIkI / anyatra bhI, vRSabhatIrthaGkarake stavana (4) meM jahAM 'brahmapada' kA ullekha hai vahAM use 'jinapada' ke abhiprAyase sarvathA bhinna na samajhanA cAhiye / vahAM agale hI padya (5) meM unheM spaSTatayA 'jina' rUpase ullekhita bhI kiyA hai| donoM padoMmeM thor3AsA dRSTibheda hai-'jina' * pada karmake niSedhakI dRSTiko liye hue hai aura 'brahma' pada svarUpameM avasthiti athavA pravRttikI dRSTiko pradhAna kiye hue 1. aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpattirhinseti jinAgamasya saMkSepaH // 44 // puruSArthasiddhatha pAya, amRtcndrH| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstAtra hai / karmake niSedhavinA svarUpameM pravRtti nahIM banatI aura svarUpameM pravRttike vinA karmakA niSedha koI artha nahIM rkhtaa| vidhi aura niSedha donoMmeM paraspara avinAbhAva-sambandha hai-ekake vinA dusarekA astitva hI nahIM banatA, yaha bAta prastuta granthameM khUba spaSTa karake samajhAI gaI hai / ataH saMjJA athavA zabda-bhedake kAraNa sarvathA bhedakI kalpanA karanA nyAya-saMgata nahIM hai / astu / jaba ghAti-karmamala jalakara athavA zaktihIna hokara AtmAse bilkula alaga ho jAtA hai taba zeSa rahe cAroM aghAtiyAkarma, jo pahale hI AtmAke svarUpako ghAtanemeM samartha nahIM the, pRSThabalake na rahanepara aura bhI adhika AghAtiyA ho jAte evaM nirbala par3a jAte haiM aura vikasita AtmAke sukhopabhoga eva jJAnAdikakI pravRttimeM jarA bhI aDacana nahIM DAlate / unake dvArA nirmita, sthita aura saMcAlita zarIra bhI apane bAhyakaraNasparzanAdika indriyoM aura antaHkaraNa-manake sAtha usameM koI bAdhA upasthina nahIM karatA aura na apane ubhayakaraNoMke dvArA koI upakAra hI sampanna karatA hai| una aghAtiyA prakRtiyoMkA nAza usI paryAyameM avazyaMbhAvI hotA hai-AyukarmakI sthiti pUrI hote hote athavA pUrI honeke sAtha sAtha hI vedanIya, nAma aura gotra karmakI prakRtiyA~ bhI naSTa ho jAtI haiM athavA yoga-nirodhAdike dvArA sahajameM hI naSTa kara dI jAtI haiN| aura isaliye jo ghAtiyAkarma prakRtiyoMkA nAza kara AtmalakSmIko prApta , hotA hai usakA AtmavikAsa prAyaH pUrA hI ho jAtA hai, vaha 1. jaisAki granthagata svAmIsamantabhadrake nimna vAkyase prakaTa haibahirantarapyubhayathA ca karaNamavighAti nA'thakRta / nAtha ! yugapadakhilaM ca sadA tvamidaM talAmalakavadviveditha // 126 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 71. zarIra-sambandhako chor3akara anya saba prakArase mukta hotA hai aura isIse use 'jIvanmukta' yA 'sadehamukta' kahate haiM-'sakala paramAtmA' bhI usakA nAma isI zArIrika dRSTiko lekara hai| usake usI bhAvase mokSa prApta karanA. videhamukta honA aura niSkala paramAtmA bananA asandigdha tathA anivArya ho jAtA hai-usakI isa siddha pada-prAptiko phira koI roka nahIM sakatA / aisI sthitimeM yaha spaSTa hai ki ghAti-karmamalako AtmAse sadAke liye pRthaka kara denA hI sabase bar3A puruSArtha hai aura isa liye / karmayogameM sabase adhika mahattva isIko prApta hai / isake bAda jisa antima samAdhi athavA zukladhyAnake dvArA avaziSTa aghAtiyA karmaprakRtiyoMkA mUlataH vinAza kiyA jAtA hai aura sakalakarmase vimuktirUpa mokSapadako prApta kiyA jAtA hai usake sAtha hI karmayogakI samApti ho jAtI hai aura isalie ukta antima samAdhi hI karmayogakA anta hai, jisakA prArambha 'mamukSu' bananeke sAtha sAtha hotA hai / __ aba karmayogake 'madhya' para vicAra karanA hai, jisake zrAzrayavinA karmayogakI antima tathA antase pUrvakI avasthAko koI avasara hI nahIM mila sakatA aura na AtmAkA ukta vikAsa hI sadha sakatA hai| ___mokSa-prAptikI sadicchAko lekara jaba koI saccA mumukSu banatA hai taba usameM bandhake kAraNoMke prati arucikA honA svAbhAvika ho jAtA hai| mokSaprAptikI icchA jitanI tIvra hogI bandha tathA bandha-kAraNoMke prati aruci bhI usakI utanI hI bar3hatI jAyagI aura vaha bandhanoMko toDane, kama karane, ghaTAne evaM bandha kAraNoMko miTAneke samucita prayatnameM laga jAyagA, yaha bhI svAbhAvika hai| saba se bar3A batdhana aura dUsara bandhanoMkA pradhAna kAraNa 'moha' Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 . svayambhUstotra hai| isa mohakA bahuta bar3A parivAra hai| dRSTi-vikAra (mithyAtva), mamakAra. ahaMkAra. rAga, dveSa, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, zoka, bhaya, aura ghRNA (jugupsA) ye saba usa parivAra ke pramukha aMga hai athavA mohake pariNAma-vizeSa hai, jinake uttarottara bheda tathA prakAra asaMkhya haiM / inheM antaraMga tathA Abhyantara parigraha bhI kahate haiN| inhoMne bhItarase jIvAtmAko pakar3a tathA jakar3a rakkhA hai / ye grahakI taraha use cipaTe hue haiM aura ananta doSoM, vikAroM evaM ApadAoMkA kAraNa bane hue haiN| isIse granthameM mohako ananta doSoMkA ghara batalAte hue usa grAhakI upamA dI gaI haiM jo cirakAlase AtmAke sAtha saMlagna haicipaTA huA hai / sAtha hI use vaha pApI zatru batalAyA hai jisake krodhAdi kaSAya subhaTa haiM (65) / isa mohase piNDa chuDAne ke liye usake aMgoMko jaise taise bhaMga karanA, unheM nirbalakamajora banAnA, unakI AjJA na calanA athavA unake anukula pariNamana na karanA z2arUrI hai| sabase pahale dRSTivikArako dUra karane kI jarUrata hai| yaha mahAbandhana hai, sarvopari bandhana hai aura isake nIce dUre bandhana chipe rahate haiM / dRSTivikArakI maujUdagImeM yathArtha vastutattvakA parijJAna hI nahIM ho pAtA-bandhana bandhanarUpameM naz2ara nahIM AtA aura na zatra zatruke rUpameM dikhAI detA hai| natIjA yaha hotA hai ki hama bandhanako bandhana na samajha kara use apanAe rahate haiM, zatruko mitra mAnakara usakI AjJAmeM calate rahate haiM aura hAnikarako hitakara samajhanekI bhUla karake nirantara duHkhoM tathA kaSToMke cakkara meM par3e rahate haiM-kabhI nirAkula evaM sacce zAntisukhake upabhoktA nahIM ho pAte / isa dRSTi-vikArako dUra 1 ananta doSAzaya-vigraho graho viSaMgavAnmohamayazciraM hRdi (66) / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73. AAAM prastAvanA www...mor...nxxx. karaneke liye 'anekAnta' kA Azraya lenA parama Avazyaka hai| anekAnta hI isa mahArogakI amogha auSadhi hai| anekAnta hI isa dRSTivikArake janaka timira-jAlako chedanekI painI chainI hai| jaba dRSTimeM anekAnta samAtA hai-anekAntamaya aMjanAdika apanA kAma karatA hai taba saba kucha ThIka ThIka naz2ara Ane lagatA hai| dRSTimeM anekAntake saMskAra vinA jo kucha naz2ara AtA hai vaha saba prAyaH mithyA, bhramarUpa tathA avAstavika hotA hai| isIse prastuta granthameM dRSTivikArako miTAneke liye anekAntakI khAsa taurase yojanA kI gaI hai-usake svarUpAdikako spaSTa karake batalAyA gayA hai, jisase usake grahaNa tathA upayogAdikameM suvidhA ho sake / sAtha hI, yaha spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki jisa dRSTikA AtmA anekAnta hai-jo dRSTi anekAntase saMskArita athavA yukta hai-baha satI saMccI athavA samIcIna dRSTi hai, usIke dvArA satyakA darzana hotA hai, aura jo dRSTi anekantAtmaka na ho kara sarvathA ekAntAtmaka hai vaha asatI jhUThI athavA mithyAdRSTi hai aura isaliye usake dvArA satyakA darzana na hokara asatyakA hI darzana hotA hai| vastutattvake anekAntAtmaka honese anekAntake binA ekAntakI svarUpapratiSThA bana hI nahIM sktii| ataH sabase pahale dRSTivikArapara prahAra kara usakA sudhAra karanA cAhiye aura tadanantara mohake dUsare aMgoMpara, jinheM dRSTi-vikArake kAraNa abhI taka apanA sagA samajhakara apanA rakkhA thA, pratipakSa bhAvanAoM ke balapara adhikAra karanA cAhiye-unase zatru jaisA vyavahAra kara 1 anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyayaH / tataH sarva sRpoktaM syAntadayuktaM svaghAtataH / / 8 / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abahuta svayambhUstotra unheM apane Atmanagarase nikAla bAhara karanA cAhiye athavA yoM kahiye ki krodhAdirUpa na pariNamanekA dRDha saMkalpa karake unake bahiSkArakA prayatna karanA cAhiye / isIko antaraMga parigrahakA tyAga kahate haiM / antaraMga parigrahako jisake dvArA poSaNa milatA hai vaha bAhya parigraha hai aura usameM saMsAra kI sabhI kucha sampatti aura vibhUti zAmila hai| isa bAhya sampatti evaM vibhUtike samparka adhika rahane se rAgAdika kI utpatti hotI hai, mamatva - pariNAmako avasara milatA hai, rakSaNa varddhana aura vighaTanAdi-sambandhI aneka prakArakI cintAe~ tathA AkulatAe~ ghere rahatI haiM. bhaya banA rahatA hai, jina sabake pratikAra meM kAphI zakti lagAnI par3atI hai tathA Arambha jaise sAvadya karma karane par3ate haiM aura isa taraha ukta sampatti evaM vibhUtikA moha bar3hatA rahatA hai / isIse isa sampatti evaM vibhUtiko bAhya parigraha kahA gayA hai / mohake bar3hanekA nimitta honese ina bAhya padArthoMke sAtha adhika samparka nahIM bar3hAnA cAhiye, AvazyakatA se adhika inakA saMcaya nahIM karanA cAhiye / AvazyakatAoM ko bhI barAbara ghaTAte rahanA caahiye| AvazyakatAoMkI vRddhi bandhanoMkI hI vRddhi hai aisA samajhanA cAhiye aura vazkatAnusAra jina bAhya cetana-acetana padArthoMke sAtha samparka rakhanA par3e unameM bhI AsaktikA bhAva tathA mamatva-parigAma nahIM rakhanA cAhiye / yahI saba bAhya parigrahakA ekadeza aura sarvadeza tyAga hai / ekadeza tyAga gRhasthiyoMke liye aura sarvadeza tyAga muniyoMke liye hotA hai / ina donoM prakArake parigrahoMke pUrNa tyAga vinA vaha samAdhi nahIM banatI jisameM cAroM ghAtiyA karmaprakRtiyoM ko bhasma kiyA C 2 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 75 jAtA hai aura na usa ahiMsAkI siddhi hI hotI hai jise 'paramabrahma' batalAyA gayA hai| ataH samAdhi aura ahiMsA paramabrahma donoMkI middhika liye-donoM prakArake parigrahoMkA. jinheM 'grantha' nAmase ullekhita kiyA jAtA hai. tyAga karake nairgranthya-guNa athavA aparigraha-vratako apanAnekI bar3I jarUrata hotI hai| isI bhAvako nimna do kArikAoM meM vyakta kiyA gayA hai- .. guNAbhinandAdabhinandano bhavAndayAvadhUM kssaantiskhiimshishriyt| . samAdhitaMtrastadupopapattaye dvayena nainanthyaguNena cA'yujat / / 16 / / ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM na sA tatrArambho'styaNurapi ca yatrAzramavidhau / 1 isI bAtako lekara vipravaMzAgraNI zrIpAtrakezarI svAmIne, jo svAmI samantabhadrake 'devAgama'ko prApta karake jainadharmameM dIkSita hue the, apane stotrake nimna padyameM parigrahI jIvoMkI dazAkA kucha digdarzana kagate hue, likhA hai ki aise parigrahavazavati kaluSAtmAoMke parama zuklarUpa saddhyAnatA banatI kahAM hai' ? parigrahavatAM satAM bhayamavazyamApadyate. prakopa-parihiMsane ca paruSA'nRta-vyAhRtI / mamatvamatha corataH svamanasazca vibhrAntatA. kuto hi kaluSAtmanAM paramazuklasaddhyAnatA // 42 // 2 ubhaya-parigraha-varjanamAcAryAH sUcayantyahiMseti dvividha-parigraha-vahanaM hiMseti jina-pravacanajJAH // 118 / / -puruSArthasiddhaya pAya, amRtacandrasUriH Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 svayambhU stotra tatastatsiddhayarthaM paramakaruNo granthamubhayaM / bhavAnevAstyAkSIna ca vikRta-veSopadhirataH / 119 // yaha parigraha tyAga una sAdhuoM se nahIM banatA jo prAkRtikaveSake viruddha vikRta veSa tathA upAdhimeM rata rahate haiM / aura yaha tyAga usa tRSNA nadIko sukhAneke liye graiSmakAlIna sUrya ke samAna haiM, jisameM parizramarUpI jala bharA rahatA hai aura aneka prakAra ke bhayakI lahareM uThA karatI hai / earth miTane para jaba bandhanoMkA ThIka bhAna ho jAtA hai, zatru-mitra evaM hitakara hitakarakA bheda sApha najara Ane lagatA hai aura bandhanoMke prati aruci bar3ha jAtI hai tathA mokSa - prAptikI icchA tIvra se tIvratara ho uThatI hai taba usa mumukSuke sAmane cakravartIkA sAhA sAmrAjya bhI jIrNa tRNake samAna ho jAtA hai, use usameM kucha bhI rasa athavA sAra mAlUma nahIM hotA, aura isaliye vaha usase upekSA dhAraNa kara - badhU vittAdi sabhI sukharUpa samajhI jAnevAlI sAmagrI evaM vibhUtikA parityAga kara - jaMgalakA rAstA letA hai aura apane dhyeyakI siddhi ke liye aparigrahAdi vratasvarUpa 'gambarI' jinadIkSAko apanAtA haimokSakI sAdhanA ke liye nirgrantha sAdhu banatA hai| paramamumukSuke isI bhAva evaM kartavyako zrIvRSabhAjana aura arajinakI stutike nimna padyoMmeM samAviSTa kiyA gayA hai : vihAya ya: sAgara - vArivAsasaM vadhUmivemAM vasudhA-vadhU satIm / mumukSurikSvAku kulAdirAtmavAn prabhuH pravavrAja sahiSNuracyutaH ||3|| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA lakSmI - vibhava - sarvasva mumukSocakalAMbanam / sAmrAjyaM sArvabhaumaM te jaratta NamivA'bhavat // 88 // 77 samasta bAhya parigraha aura grahastha jIvanakI sArI sukha-suvidhAko tyAgakara sAdhu-muni bananA yaha mokSake mArga meM eka bahuta bar3A kadama uThAnA hotA hai / isa kadamako uThAne se pahale mumukSu karmayogI apanI zakti aura vicAra-sampattikA khUba santulana karatA hai aura jaba yaha dekhatA hai ki vaha saba prakAra ke kaSToM tathA upasarga-pariSahoMko samabhAvase saha legA tabhI ukta kadama uThAtA hai aura kadama uThAne ke bAda barAbara apane lakSya kI ora sAvadhAna rahatA evaM bar3hatA jAtA hai / aisA honepara hI vaha tRtIya- kArikA. meM ullekhita una sahiSNu' tathA 'acyuta' padoMko prApta hotA hai. jinheM RSabhadevane prApta kiyA thA, jaba ki dUsare rAjA, jo apanI zakti evaM vicAra-sampattikA koI vicAra na kara bhAvukatA ke vaza unake sAtha dIkSita ho gaye the, kaSTa- pariSahoMke sahane meM asamartha hokara lakSya bhraSTa evaM vratacyuta ho gaye the / aisI hAlata meM isa bAhya parigraha ke tyAga se pahale aura bAdako bhI mana - sahita pAMcoM indriyoM tathA krodha-lobhAdi-kapAyoMke damanakI - unheM jItane athavA svAtmAdhIna rakhanekI - bahuta bar3I jafarata hai / inapara apanA (Control) honese upasarga-paripahAdi ke avasaroM para mumukSu aDola rahatA hai, itanA hI nahIM balki usakA tyAga bhI bhale prakAra banatA hai / aura usa tyAgakA nirvAha bhI bhale prakAra sakatA hai| saca pUchiye to indriyAdike damana - vinA -- unapara apanA kAbU kiye bagaira - saccA tyAga banatA hI nahIM. aura yadi bhAvukatAke vaza bana bhI jAya to usakA nirvAha nahIM ho sktaa| isIse granthameM isa damakA mahatva Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *78 svayambhUstotra khyApita karate hue use 'tIrtha' batalAyA hai-saMsArase pAra utarane kA upAya sujhAyA hai-aura 'dama-tIrtha-nAyaka:' tathA 'anavadyavinaya-damatIrtha-nAyakaH' jaise padoM-dvArA jainatIrthaMkageko usa tIrthakA nAyaka batalA kara yaha ghoSita kiyA hai ki jainatIrthaMkaroMkA zAsana indriya-kaSAya-nigrahaparaka hai (104,122) / sAtha hI, yaha bhI nirdiSTa kiyA hai ki vaha dama (damana) mAyAcAra rahita niSkapaTa 'evaM nirdoSa honA cAhiye-dambhake rUpameM nahIM (141) / isa dama ke sAthI-sahayogI evaM sakhA (mitra) hai yama-niyama, vinaya, tapa aura dayA / ahiMsAdi vratAnuSThAnakA nAma 'yama' hai| koI vratAnuSThAna jaba yAvajjIvake liye na hokara paramitakAlake liye hotA hai taba vaha 'niyama' kahalAtA hai' / yamako granthameM 'saprayAmadamAyaH' (141) padake dvArA 'yAma' zabdase ullekhita kiyA hai jo svArthika 'aNa' pratyayakne kAraNa yamakA hI vAcaka hai aura 'pra' upasargake sAthameM rahanese mahIyama (mahAvratAnuSThAna) kA sUcaka ho jAtA hai| isa yama athavA mahAyamako granthameM 'adhigatamuni-suvrata-sthitiH (111)' par3hake dvArA 'suvata' bhI sUcita kiyA hai aura ve suvata ahiMsAdika mahAvata hI hai, jinheM karmayogIko bhale prakAra adhigata aura adhikRta karanA hotA hai| gniyameM ahaMkArakA tyAga aura dUsarA bhI kitanA hI sadAcAra zAmila hai / tapameM sAMsArika icchAoMke nirodhakI pramukhatA hai aura vaha bAhya tathA abhyantarake bhedase do prakArakA hai| vAhyatapa anazanAdika-rUpa hai aura vaha antaraMga tapakI vRddhike liye 1 niyamaH parimitakAlo yAvajjIvaM yamo dhriyate / -ratnakaraNDa 87 2 anazanA'vamodarya-vrataparisaMkhyAna-ramaparityAga-viviktazayyAsanakAyaklezA baahytmH|-tttvaarthsuutr 6-16 // .. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 . prastAvAnA *...... hI kiyA jAtA hai (83)-vahI usakA lakSya aura dhyeya hai, mAtra zarIrako sukhAnA, kRza karanA athavA kaSTa pahu~cAnA usakA uddezya nahIM hai / antaraMga tapa prAyazcittAdirUpa' hai. jisameM jJAnArAdhana aura dhyAna-sAdhanakI pradhAnatA hai-prAyazcinnAdika prAyaH unhIMkI vRddhi aura siddhiko lakSyameM lekara kiye jAte haiN| dhyAna Arta, raudra. dharmya aura zukla ke bhedase cAra prakArakA. hotA hai, jinameM pahale do bheda aprazasta (kaluSita) aura dUsare do prazasta (sAtizaya) dhyAna kahalAte haiN| donoM aprazasta dhyAnoMko chor3akara prazasta dhyAnoMmeM pravRitta karanA hI isa karmayogIke liye vihita hai (83) / yaha yogI tapaHsAdhanAkI prAdhAnatAke kAraNa 'tapasvI' bhI kahalAtA hai; parantu isakA tapa dUsare kucha tapasviyoMkI taraha santatikI. dhanasampattikI tathA paralAkameM indrAsanAdi-prAptikI AzA-tRSNAko lekara nahIM hotA balki * usakA zuddhalakSya svAtmopalabdhi hotA hai-vaha janma-jarA-maraNarUpa saMsAra-paribhramaNase chUTaneke liye hI apane mana-vacana aura kAyakI pravRttiyoMko tapazcaraNa-dvArA svAdhIna karatA hai 48), indriya-viSaya-saukhyase parAGamugva rahatA hai (81) aura itanA nispRha ho jAtA hai ki apane dehase bhI virakta rahatA hai (73)-use dhonA, mAMjanA, tela lagAnA, komala zayyApara sulAnA, pauSTika bhojana karAnA. zRGgArita karanA aura sardIgarmI AdikI parISahoMse anAvazyakarUpameM bacAnA jaise kAryoM meM vaha koI ruci nahIM rkhtaa| usakA zarIra AbhUSaNoM veSoM, AyudhoM aura vastra-prAvaraNAdirUpa vyavadhAnoMse rahita hotA hai aura indrayoMkI zAntatAko liye rahatA hai (64, 120) / aise 1. prAyazcitta-vinaya-vaiyAvRttya-svAdhyAya vyutsarga-dhyAnAnyuttaram / -tattvArthasUtra 6.20 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mulaa ....................... tapasvIkA eka sundara saMkSiptalakSaNa granthakAra-mahAdayane apane dUsare grantha 'samIcInadharmazAstra' ( ratnakaraNDa ) meM nimna prakAra diyA hai : viSayAzA-vazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAna-dhyAna-tapo raktastapasvI sa prazasyate // 10 // - 'jo inTriya-viSayoMkI AzAtakake vazavartI nahIM hai, prArambhoM se-kRSi-vANijyAdirUpa sAvadyakAMsa-rahita hai, bAhyAbhyantara parigrahase mukta hai aura jJAna-dhyAnakI pradhAnatAko liye hue tapasyAmeM lIna rahatA hai vaha tapasvI prazaMsanIya hai|' ava rahI dayAkI bAta, vaha to sAre dharmAnuSThAnakA prANa hI hai| isIse 'munau dayA-dIdhita-dharmacakra' vAkyake dvArA yogI mAdhuke sAre dharma-samUhako dayAkI kiraNoMvAlA batalAyA hai (78) aura sacce muniko dayAmUrtike rUpameM pApoMkI zAnti karanevAlA (76) aura akhila prANiyoMke prati apanI dayAkA vistAra karanevAlA (81) likhA hai| usakA rUpa zarIrakI ukta sthitike sAtha vidyA, dama aura dayAkI tatparatAko liye hue hotA hai (64) / dayAke binA na dama banatA hai, na yama-niyamAdika aura na parigrahakA tyAga hI sughaTita hotA hai; phira samAdhi aura usake dvArA karmabandhanoMko kATane athavA bhasma kara nekI to bAta hI dUra hai| isIse samAdhikI siddhi ke liye jahAM ubhaya prakArake parigraha-tyAgako Avazyaka batalAyA , hai vahAM kSamA-sakhIvAlI dayA-vadhUko apane AzrayameM rakhanekI bAta bhI kahI gaIhai (16) aura ahiMsA-paramabrahma kI siddhike liye jahAM usa Azramavidhiko apanAnekI bAta karate hue. jisameM aNumAtra bhI Arambha na ho. dvividha-parigrahake tyAgakA vidhAna kiyA hai vahAM usa parigraha-tyAgIko 'paramakaruNaH' Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 81 padake dvArA paramakaruNAbhAvase-asAdhAraNa-dayA-sampattisesampanna bhI sUcita kiyA hai / isa taraha dama, tyAga aura samAdhi ( tathA unase sambandhita yama-niyamAdika ) sabameM dayAkI pradhAnatA hai ! isIse mumukSuke liye karmayogake aGgoMmeM 'dayA'ko alaga ho rakhA gayA hai aura pahalA sthAna diyA gayA hai| svAmI samantabhadra ne apane dUsare mahAna grantha 'yuktyanuzAsana'. meM karmayogake ina cAra aGgoM dayA. dama, tyAga aura samAdhikA isI kramase ullekha kiyA hai aura sAtha hI yaha nirdiSTa kiyA hai ki vIrajinendrakA zAsana (mata) naya-pramANake dvArA vastu-tattvako spaSTa karaneke sAtha sAtha ina cAroMkI tatparatAko liye hue hai, ye saba usakI khAsa vizeSatAeM haiM aura inhIMke kAraNa vaha advitIya hai tathA akhila pravAdiyoMke dvArA adhRSya haiajayya hai| jaisA ki ukta granthakI nimna jArikAse prakaTa hai:dayA-dama-tyAga-samAdhi-niSThaM naya-pramANa-prakRtAJjasArtham / adhRSyamanyairakhilaiH pravArjina ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 / / yaha kArikA bar3e mahatvakI hai| isameM vIrajinendra ke zAsanakA bIja-padoMmeM sUtrarUpase sAra saMkalana karate hue bhaktiyoga aura karmayoga tInoMkA sundara samAveza kiyA gayA hai| isakA pahalA caraNa karmayogakI, dUsarA caraNa jJAnayogakI aura zeSa tInoM caraNa prAyaH bhaktiyogakI saMsUca 1 zrI vidyAnandAcArya isa kramakI sArthakatA batalAte hue TIkAmeM likhate haiM-nimitta naimittika-bhAva-nibandhanaH pUrvottara-vacana-kramaH / dayA hi nimittam damasya, tasyAM satyAM tadutpatta: / damazca tyAgasya (nimittaM) tasminsati tadghaTanAt / tyAgazca samAdhestasminsatyeva vikSepAdinivRttisiddha rekAgrasya samAdhinizepasyotpattaH. anyathA tadanupapatta: / " Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm svayambhUstotra nAko liye hue haiM / aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki dayA, dama, tyAga aura samAdhi ina cAroMmeM vIrazAsanakA sArA karmayoga samAviSTa hai| yama, niyama, saMyama, vrata, vinaya, zIla, tapa. thyAna, cAritra, indriyajaya. kaSAyajaya, parISahajaya, moha vijaya, kavijaya, gupti samiti, anuprekSA, tridaNDa, hiMsAdivirati aura kSamAdikake rUpameM jo bhI karmayoga anyatra pAyA jAtA hai vaha saba ina cAroMmeM antarbhata hai-inhIMkI vyAkhyAmeM use prastuta kiyA jA sakatA hai| cunAMce prastuta granthameM bhI ina cAroMkA apane kucha abhinna saMgI-sAthiyoMke sAtha idhara idhara prasRta nirdeza hai; jaisA ki Uparake saMcayana aura vivecanase spaSTa hai| isa prakAra yaha granthake sAre zarIrameM vyApta karmayoga-rasakA nicor3a hai-sata hai athavA sAra hai, jo apane kucha upayoga-prayogako bhI sAthameM liye hue hai| tInoM yogoMke isa bhArI kathanako liye hue prastuta stotraparase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki svAmI samantabhadra kaise aura kitane ucca koTike bhaktiyogI, jJAnayogI aura 'karmayogI the aura isaliye unake pada-cihnoMpara calaneke lie hamArA AcAra-vicAra kisa prakArakA honA cAhie aura kaise hameM unake pathakA pathika bananA athavA AtmahitakI sAdhanAka sAtha sAtha loka-hitakI sAdhanAmeM tatpara rahanA caahiye| vIrasevAmandira, sarasAvA / jugalakizora mukhtAra. tA0 17 - 1 - 1651 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadrakA saMkSipta paricaya isa granthake suprasiddha kartA svAmI samantabhadra haiM, jinakA Asana jainasamAjake pratibhAzAlI AcAryoM, samartha vidvAnoM tathA lekhakoM aura supUjya mahAtmAoMmeM bahuta UMcA hai| Apa jainadharmake marmajJa the, cIrazAsana ke rahasyako hRdayaGgama kiye hue the, jaina'dharmakI sAkSAt jItI-jAgatI mUrti the aura vIrazAsanakA advitIya pratinidhitva karate the; itanA hI nahIM balki Apane apane samayake sAre darzanazAstroMkA gaharA adhyayana kara unakA talasparzI jJAna prApta kiyA thA aura isIse Apa saba darzanoM, dharmoM athavA matoMkA santulanapUrvaka parIkSaNa kara yathArtha vastusthitirUpa satyako grahaNa karane meM samartha hue the aura usa asatyakA nirmUlana karane meM bhI pravRtta hue the jo sarvathA ekAntavAdake sUtrase saMcAlita hotA thaa| isIse mahAn AcArya zrIvidyAnanda svAmIne yuktyanuzAsana-TIkAke antrameM Apako 'parIkSekSaNa-parIkSAnetrase sabako dekhanevAle--likhA hai aura aSTasahasrImeM Apake vacana-mAhAtmyakA bahuta kucha gaurava khyApita karate hue eka sthAna'para yaha bhI likhA hai ki-'svAmI samantabhadrakA vaha nirdoSa prava cana jayavanta ho-apane prabhAvase lokahRdayoMko prabhAvita kare'jo nityAdi ekAntagartA meM vastu kUTasthavat sarvathA nitya hI hai 'athavA kSaNa-kSaNameM niranvaya-vinAzarUpa sarvathA kSaNika (anitya) hI hai, isa prakArakI mAnyatArUpa ekAnta khaDDoMmeM par3aneke liye vivaza hue prANiyoMko anarthasamUhase nikAlakara maMgalamaya ucca pada prApta karAneke lie samartha hai, syAdvAdanyAyake mArgako prakhyAta karanevAlA hai, satyArtha hai, alaMdhya hai, parIkSApUrvaka pravRtta huA hai Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 Annnnnnnnnnnnnvr.xn svayambhUstotra athavA prekSAvAn-samIkSyakArI-AcArya mahodayaka dvArA jisakI pravRtti huI hai aura jisane sampUrNa mithyApravAdako vighaTita athavA titara bitara kara diyA hai|' aura dUsare sthAnapara yaha batalAyA hai ki-'jinhoMne parIkSAvAnoMke liye kunIti aura kupravRttirUpa-nadiyoMko sukhA diyA hai, jinake vacana nirdoSa nIti'syAdvAdanyAyako liye hue honeke kAraNa manohara haiM tathA tattvAthasamUhake saMdyotaka haiM ve yogiyoMke nAyaka, syAdvAdamArgake agraNA netA, zakti-sAmarthyase sampanna-vibhu aura sUryake samAna dedIpyamAna-tejasvI zrIsvAmI samantabhadra kaluSita-Azaya-rahita prANiyoMko-sajjanoM athavA sudhIjanoMko-vidyA aura Ananda-ghanake pradAna karanevAle hoveM-unake prasAdase (prasannatApUrvaka unheM cittameM dhAraNa karanese ) saboMke hRdayameM zuddhajJAna aura AnandakI varSA hove| sAtha hI eka tIsare sthAna para yaha prakaTa kiyA hai ki"jinake naya-pramANa-mUlaka alaMdhya upadezase-pravacanako sunakara-mahA uddhatamati ve ekAntavAdI bhI prAya: zAntatAko prApta ho jAte haiM jo kAraNase kAryAdikakA sarvathA bheda hI niyata mAnata haiM athavA yaha svIkAra karate haiM ki kAraNa-kAryAdika sarvathA abhinna hI haiM-eka hI haiM-ve nirmala tathA vizAlakIrtise yukta atiprasiddha yogirAja svAmI samantabhadra sadA jayavanta raheMapane pravacanaprabhAvase barAbara lokahadayoMko prabhAvita karate rheN|' isI taraha vikramakI 7vIM zatAbdIke sAtizaya vidvAn zrIakalaMkadeva-jaise maharddhika AcAryane, apanI aSTazatI meM. samantabhadrako 'bhavyaikalokanayana' -bhavya jIvoMke hRdayAndhakArako dUra karake antaHprakAza karane tathA sanmArga dikhalAnevAlA advitIya sUrya aura 'syAdvAdamArgakA pAlaka ( saMrakSaka )' batalAte hue. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya yaha bhI likhA hai ki-'unhoMne sampUrNa padArtha-tattvoMko apanA viSaya karanevAle syAdvAdarUpI puNyodadhi-tIrthako, isa kalikAlameM, bhavyajIvoMke Antarika malako dUra karaneke liye prabhAvita kiyA hai-usake prabhAvako sarvatra vyApta kiyA hai, aura aisA likhakara unheM bArabAra namaskAra kiyA hai| __ svAmI samantabhadra yadyapi bahutase uttamottama guNoMke svAmI the. phira bhI kavitva, gamakatva, vAditva aura vAgmitva nAmake cAra guNa ApameM asAdhAraNa koTikI yogyatAko liye hue the--ye cAroM zaktiyA~ unameM khAsa taurase vikAsako prApta huI thIM-aura inake kAraNa unakA nimala yaza dUra-dUra taka cAroM ora phaila gayA thaa| usa samaya jitane 'kavi' the-naye naye sandarbha athavA naI naI maulika racanAe~ tayyAra karanevAle samartha vidvAna the,. 'gamaka' the-dUsare vidvAnoMkI kRtiyoMke marma evaM rahasyako samajhane tathA dUsaroMko samajhAnemeM pravINabuddhi the, vijayakI ora vacana-pravRtti rakhanevAle 'vAdo' the, aura apanI vAkapaTutA tathA zabdacAturose dUsaroMko raMjAyamAna karane athavA apanA premI banA lenemeM nipuNa aise 'vAgmI' the, una sabapara samantabhadrake yazakI chAyA par3I huI thI, vaha cUr3AmaNike samAna sarvopari thA aura bAdako bhI bar3e-bar3e vidvAnoM tathA mahAn AcAryoMke dvArA ziro dhArya kiyA gayA hai| jaisA ki vikramakI havIM zatAbdIke vidvAn , bhagavajinasenAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaH sAmantabhadrIyaM mUnicUDAmaNIyate // (AdipurANa) svAmI samantabhadrake ina cAroM guNoMkI lokameM kitanI dhAka thI. vidvAnoMke hRdaya para inakA kitanA sikkA jamA huA thA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwvvvvvvvv 86 svayambhUstotra aura ve vAstavameM kitane adhika mahatvako liye hue the, ina saba bAtoMkA kucha anubhava karAneke liye kitane hI pramANa-vAkyoMko 'svAmI samantabhadra, nAmake usa aitihAsika nibandhameM saMkalita kiyA gayA hai jo mANikacandragranthamAlAmeM prakAzita hue! ratnakaraNDa-zrAvakAcArakI vistRta prastAvanAke anantara 252. pRSThoMpara judA hI aGkita hai aura alagase bhI viSayasUcI tathA anukramaNikAke sAtha prakAzita huA hai / yahA~ saMkSepameM kucha thoDAsA hI sAra" diyA jAtA hai aura vaha isa prakAra hai: (1) bhagavajjinasenane, AdipurANameM, samantabhadrako 'mahAn kavivedhA'-kaviyoMko utpanna karanevAlA mahAn vidhAtA (brahmA) likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki unake vacanarUpI knapAtase kumatarUpI parvata khaNDa-khaNDa ho gae the / (2) vAdirAjasUrine, yazodharacaritameM,samantabhadrako 'kAvyamANikyoMkA rohaNa' (parvata ) likhA hai aura yaha bhAvanA kI hai ki 've. hameM sUktiratnoMke pradAna karanevAle hoveN| (3) vAdIbhasiMha sUrine, gadyacintAmaNimeM, samantabhadramunIzvaskA jayaghoSa karate hue unheM 'sarasvatIkI svachanda-vihArabhUmi' batalAyA hai aura likhA hai ki 'unake vacanarUpI vajake nipAtase pratipakSI siddhAnta-rUpa parvatoMkI coTiyA~ khaNDa-khaNDa ho gaI thIM-arthAt samantabhadrake Age pratipakSI siddhAntoMkA. prAyaH kucha bhI mUlya yA gaurava nahIM rahA thA aura na unake pratipAdaka prativAdIjana U~cA muMha karake hI sAmane khar3e ho sakate the|' 1. isa sArake adhikAMza mUla vAkyoMkA paricaya 'satsAdhusmaraNamaMgalapATha" ke antargata 'samantabhadra-smaraNa' nAmaka prakaraNase bhI prAptA kiyA jA sakatA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya 67 (4) varddhamAnasUrine, varAGgacaritameM, samantabhadrako 'mahAkavIzvara' 'kuvAdividyA-jaya-labdha-kIrti, aura 'sutarkazAstrAmRtasArasAgara' likhA hai aura yaha prArthanA kI hai ki ve mujha kavitvakAMkSI para prasanna hoveM-unakI vidyA mere antaHkaraNameM sphurAyamAna hokara mujhe saphala-manoratha kre|' (5) zrI zubhacandrAcAryane, jJAnArNavameM, yaha prakaTa kiyA hai ki 'samantabhadra jaise kavIndra-sUryoM kI jahAM nirmalasUktirUpa kiraNeM sphurAyamAna ho rahI haiM vahAM ve loga khadyota-juganU kI taraha ha~sIke hI pAtra hote haiM jo thoDese jJAnako pAkara uddhata hai-kavitA (nRtana saMdarbhakI racanA ) karake garva karane lagate haiN|' (6) bhaTTAraka sakalakIrtine, pArzvanAthacaritameM, likhA hai ki jinakI vANI (granthAdirUpa bhAratI ) saMsArameM saba orase maMgalamaya hai aura sArI janatAkA upakAra karanevAlI hai una kaviyoMke Izvara samantabhadrako sAdara vandana ( namaskAra.) karatA huuN|' (7) brahmaajitane, hanumaccaritameM, samantabhadrako 'durvAdiyoMkI vAdarUpI khAja-khujalIko miTAneke liye advitIya 'mahauSadhi' batalAyA hai| (8) kavi dAmodarane, candraprabhacaritameM, likhA hai ki 'jinakI bhAratI ke pratApase-jJAnabhaNDArarUpa maulika kRtiyoMke abhyAsase-samasta kavisamUha samyagajJAnakA kAragAmI ho gayA una kavinAyaka-naI naI maulika racanAe~ karane vAloMke ziromaNiyogI samantabhadrakI maiM stuti karatA huuN|' (6) vasunandI AcAryane, stutividyAkI TIkAmeM, samantabhadrako Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www.vave svayambhUstotra 'sadbodharUpa'-samyagjJAnakI-bhUti-aura 'varaguNAlaya'-uttamaguNoMkA AvAsa-batalAte hue yaha likhA hai ki 'unake nirmalayazakI kAntise ye tInoM loka athavA bhAratake uttara, dakSiNa aura madhya ye tInoM pradeza kAntimAna the--unakA yazasteja sarvatra phailA huA thaa| * (10) vijayavarNI ne, zRGgAracandrikAmeM, samantabhadrako 'mahAkavIzvara' batalAte hue likhA hai ki unake dvArA race gaye prabandhasamUharUpa sarovarameM, jo rasarUpa jala tathA alaGkArarUpa kamaloMse suzobhita hai aura jahA~ bhAvarUpa ha~sa vicarate haiM, sarasvatI-krIDA kiyA karatI hai'-sarasvatI devIke krIDAsthala ( upAzraya ) honese samantabhadrake sabhI prabandha ( grantha ) nirdoSa, pavitra evaM mahatI zobhAse sampanna haiN|' (11) ajitasenAcAryane, alaGkAracintAmaNimeM, kaI purAtana padya aise saMkalita kiye haiM jinase samantabhadrake vAda-mAhAmyakA kitanA hI patA calatA hai| eka padyase mAlUma hotA hai ki 'samantabhadrakAlameM kuvAdIjana prAyaH apanI striyoM ke sAmane to kaThora bhASaNa kiyA karate the-unheM apanI garvoktiyAM athavA bahAdurIke gIta sunAte the-parantu jaba yogI samantabhadrake sAmane Ate the to madhurabhASI banajAte the aura unheM 'pAhi pAhi'rakSA karo rakSA karo athavA Apa hI hamAre rakSaka haiM-aise sundara mRdula vacana hI kahate banatA thaa|' aura yaha saba samantabhadrake " asAdhAraNa vyaktitvakA prabhAva thaa| dUsare padyase yaha jAnA jAtA hai ki 'jaba mahAvAdI zrIsamanta- . bhadra (sabhAsthAna AdimeM) Ate the to kuvAdIjana nIcAmukha karake a~gUThoMse pRthvI kuredane lagate the arthAt una logoM para Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya prativAdiyoMpara-samantabhadrakA itanA prabhAva par3atA thA ki ve unheM dekhate hI viSaNNavadana ho jAte aura kiMkartavyavimUDha bana jAte the| aura eka tIsare padya meM yaha batalAyA gayA hai ki-vAdIsamantabhadrakI upasthitimeM, caturAIke sAtha spaSTa zIghra aura bahuta bolane vAle dhUrjaTikI-tannAmaka mahAprativAdI vidvAnkIjihvA hI jaba zIghra apane vilameM ghusajAtI hai-use kucha bola nahIM AtA to phira dUsare vidvAnoMkI to kathA ( bAta ) hI kyA hai ? unakA astitva to samantabhadrake sAmane kucha bhI mahattva nahIM rakhatA / vaha padya, jo kavihastamallake 'vikrAntakaurava' nATakameM bhI pAyA jAtA hai, isa prakAra haiavaTu-taTamaTati jhaTiti.sphuTa-paTu-vAcATa-dhUrjaTerjihvA / vAdini samantabhadre sthitivati kA kathA'nyeSAm / / yaha padya zakasaMvat 1050 meM utkIrNa hue zravaNabelagolaka zilAlekha naM0 54 (67) meM bhI thor3ese pAThabhedake sAtha upalabdha hotA hai| vahAM 'dhUrjaTejihvA' ke sthAnapara 'dhUrjaTerapi jihvA' aura 'sati kA kathA'nyeSAM' kI jagaha 'tava sadasi bhUpa ! kAsthA'nyeSAM' pATha diyA hai, aura ise samantabhadrake vAdArambha-samArambha-samayakI uktiyoM meM zAmila kiyA hai| padyake usarUpameM dhUrjaTike niruttara honepara athavA dhUrjaTikI gurutara parAjayakA ullekha karake rAjAse pUchA gayA hai ki 'dhUjaTi-jaise vidvAnakI aisI hAlata honepara aba ApakI sabhAke dUsare vidvAnoMkI kyA AsthA hai ? kyA unameMse koI vAda karanekI himmata rakhatA hai ? (12) zravaNabelgolake zilAlekha naM0 105 meM samantabhadrakA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 svayambhU stotra jayaghoSa karate hue unake sUktisamuhako - sundara prauDha yuktiyoM ko liye hue pravacanako - vAdIrUpI hAthiyoMko vazameM karaneke liye 'vajAMkuza' batalAyA hai aura sAtha hI yaha likhA hai ki 'unake prabhAvase yaha sampUrNa pRthvI eka vAra durvAdukoM kI vArtAse bhI vihIna hogaI thI-- unakI koI bAta bhI nahIM karatA thA / ' (13) zravaNabelagola ke zilAlekha naM0 108 meM bhadramUrti - samantabhadrako jinazAsanakA praNetA ( pradhAna netA ) batalAte hue yaha bhI prakaTa kiyA hai ki 'unake vacanarUpI vajake kaThorapAtase prativAdIrUpa parvata cUra cUra ho gaye the-- koI bhI prativAdI unake sAmane nahIM ThaharatA thA / ' (14) tirumakUDalunarasIpurake zilAlekha naM0 105 meM samantabhadrake eka vAdakA ullekha karate hue likhA hai ki 'jinhoMne vArAsI (banArasa) ke rAjAke sAmane vidveSiyoMko--anekAntazAsana se dveSa rakhanevAle sarvathA ekAntavAdiyoMko-parAjita kara diyA thA, ve samantabhadra munIzvara kisake stutipAtra nahIM haiM ? - sabhIke dvArA bhale prakAra stuti kiye jAneke yogya haiM / ' (15) samantabhadrake gamakatva aura vAgmitva- jaise guNoM kA vizeSa paricaya unake devAgamAdi granthoMkA avalokana karanese bhale prakAra anubhavameM lAyA jA sakatA hai tathA una ullekha - vAkyoMpara se bhI kucha jAnA jA sakatA hai jo samantabhadra-vANIkA kIrtana athavA usakA mahatva khyApana karaneke liye likhe gaye haiM / aise ullekhavAkya aSTasahasrI Adi granthoMmeM bahuta pAye jAte haiM / kavi nAgarAjakA 'samantabhadra-bhAratI-stotra' to isI viSayako liye hue hai aura vaha 'satsAdhu-smaraNa - maMgalapATha' meM vIrasevAmandirase sAnuvAda prakAzita ho cukA hai| yahAM do tIna ullekhoMkA aura Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya sUcana kiyA jAtA hai, jisase samantabhadrakI gamakatvAdi-zaktiyoM aura unake vacanamAhAtmyakA aura bhI kucha patA cala sake (ka) zrIvAdirAjasUrine, nyAyavinizcayAlaGkArameM. likhA hai ki 'sarvatra phaile hue durnayarUpI prabala andhakArake kAraNa jisakA tattva lokameM durbodha ho rahA hai-ThIka samajhameM nahIM AtA-vaha hitakArI vastu-prayojanabhUta jIvAdi-padArthamAlA-zrIsamantabhadrake vacanarUpa dedIpyamAna ratnadIpakoMke dvArA hameM saba orase.. cirakAla taka spaSTa pratibhAsita hove-arthAt svAmI samantabhadrakA pravacana usa mahAjAjvalyamAna ratnasamUhake samAna hai jisakA prakAza apratihata hotA hai aura jo saMsArameM phaile hue nirapekSanayarUpI mahAmithyAndhakArako dUra karake vastutattvako spaSTa karanemeM samartha hai, use prApta karake hama apanA ajJAna dUra kareM / ' (kha) zrIvIranandI prAcAryane, candraprabhacaritrameM, likhA hai ki 'guNoMse-sUtake dhAgoMse-gUMthI huI nirmala gola motiyoMse yukta aura uttama puruSoMke kaNThakA vibhUSaNa banI huI hArayaSTikozreSTha motiyoMkI mAlAko prApta kara lenA utanA kaThina nahIM hai jitanA kaThina ki samantabhadrakI bhAratI (vANI ) ko pA lenAuse khUba samajhakara hRdayaGgama kara lenA hai, jo ki sadguNoMko liye hue hai, nirmala vRtta (vRttAnta, caritra, AcAra. vidhAna tathA chanda ) rUpI muktAphaloMse yukta hai aura bar3e-bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne jise apane kaeThakA AbhUSaNa banAyA hai-ve nitya hI usakA uccAraNa tathA pATha karane meM apanA gaurava mAnate aura ahobhAgya samajhate rahe haiN| arthAt samantabhadrakI vANI parama durlabha hai-unake sAtizaya vacanoMkA lAbha bar3e hI bhAgya tathA parizramase hotA hai|' Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 svayambhUstotra (ga) zrInarendrasenAcArya, siddhAntasArasaMgrahameM, yaha prakaTa karate haiM ki 'zrIsamantabhadradevakA nirdoSa pravacana prANiyoke liye aisA hI durlabha hai jaisA ki manuSyatvakA pAnA-arthAt anAdikAlase saMsArameM paribhramaNa karate hue prANiyoMko jisa prakAra manuSyabhavakA milanA durlabha hotA hai usI prakAra samantabhadradevake pravacanakA lAbha honA bhI durlabha hai, jinheM usakI prApti hotI hai ve niHsandeha saubhAgyazAlI haiN|' Uparake ina saba ullekhoMparase samantabhadrakI kavitvAdi zaktiyoMke sAtha unakI vAdazaktikA jo paricaya prApta hotA hai usase sahaja hI yaha samajhameM A jAtA hai ki vaha kitanI asAdhAraNa koTikI tathA apratihata-vIrya thI aura dUsare vidvAnoMpara usakA kitanA adhika sikkA tathA prabhAva thA, jo abhI taka bhI akSuNNarUpase calA jAtA hai. jo bhI niSpakSa vidvAna Apake vAdoM athavA tarkose paricita hotA hai vaha unake sAmane nata-mastaka ho jAtA hai| ___ yahA~para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki samantabhadrakA vAda-kSetra saMkucita nahIM thaa| unhoMne usI dezameM apane vAdakI vijayadundubhi nahIM bajAI jisameM ve utpanna hue the, balki unakI vAda-prIti, logoMke ajJAnabhAvako dUra karake unheM sanmArgakI ora lagAnekI zubhabhAvanA aura jaina siddhAntoMke mahatvako vidvAnoMke hRdaya-paTalapara aMkita kara denekI suruci . itanI bar3hI huI thI ki unhoMne sAre bhAratavarSako apane vAdakA lIlA-sthala banAyA thaa| ve kabhI isa bAtakI pratIkSAmeM nahIM rahate the ki koI dUsarA unheM vAdake lie nimaMtraNa de aura na unakI mana:pariNati unheM isa bAtameM santoSa karanekI hI ijAjata detI thI ki jo loga ajJAnabhAvase mizyAtvarUpI goM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya amerammmmmmmmmmmmmmm (khaDDoM) meM girakara apanA Atmapatana kara rahe haiM unheM vaisA karane diyA jAya / aura isaliye unheM jahAM kahIM kisI mahAvAdI athavA kisI bar3I vAdazAlAkA patA calatA thA to ve vahIM pahu~ca jAte the aura apane vAdakA DaMkA bajAkara vidvAnoMko svataH vAdake liye AhvAna karate the| DaMkeko sunakara vAdIjana, yathA niyama, janatAke sAtha vAdasthAna para ekatra ho jAte the aura taba samantabhadra unake sAmane apane siddhAntoMkA bar3I hI khUbIke sAtha vivecana karate the aura sAtha hI isa bAtakI ghoSaNA kara dete the ki una siddhAntoMmeMse jisa kisI siddhAntapara bhI kisIko Apatti ho vaha vAdake liye sAmane A jaay| kahate haiM ki samantabhadra ke syAdvAda-nyAyakI tulAmeM tule hue tattvabhASaNako sunakara loga mugdha ho jAte the aura unheM usakA kucha bhI virodha karate nahIM banatA thaa| yadi kabhI koI bhI manuSya ahaMkArake vaza hokara athavA nAsamajhIke kAraNa kucha virodha khar3A karatA thA to use zIghra hI niruttara ho jAnA par3atA thaa| isa taraha, samantabhadra bhArata ke pUrva, pazcima. dakSiNa, uttara, prAyaH sabhI dezoM meM, eka apratidvaMdvI siMha ke samAna krIDA karate hue, nirbhayatAke sAtha vAdake liye ghUme haiM / eka vAra Apa ghUmate 1 una dinoM-samantabhadrake samayameM-phAhiyAna ( I0 400) aura hnatsaga (I0 630 ) ke kathanAnusAra, yaha dastUra thA ki nagara meM kisI sArvajanika sthAnapara eka DaMkA (merI yA nakkArA ) rakkhA jAtA thA aura jo koI vidvAn kisI matakA pracAra karanA cAhatA thA athavA bAdameM apane pANDi ya aura naipuNyako siddha karanekI icchA rakhatA thA to vaha vAda-ghoSaNAke rUpameM usa DaMkeko bajAtA thA / -~-hisTrI zrAph kanaDIz2a liTarecara Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstAna hue 'karahATaka' nagara meM bhI pahuMce the, jo usa samaya bahutase bhaToMse yukta thA, vidyAkA utkaTa sthAna thA aura sAtha hI alpa vistAravAlA athavA janAkIrNaM thA / usa vakta Apane vahA~ke rAjApara apane cAda-prayojanako prakaTa karate hue, unheM apanA tadviSayaka jo paricaya eka padyameM diyA thA vaha zravaNabelgolake zilAlekha naM. 54 meM nimna prakArase saMgrahIta hai pUrvaM pATaliputra-madhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlava-sindhu-Thakka-viSaye kAMcIpure vaidishe| prApto'haM karahATake bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zAdulavikrIDitaM // isa padyameM diye hue"Atmaparicayase yaha mAlUma hotA hai ki karahATaka pahu~cane se pahale samantabhadrane jina dezoM tathA nagaroMmeM vAdake liye vihAra kiyA thA unameM pATaliputranagara, mAlava (mAlavA ) sindhu, Thakka (paMjAba) deza, kAMcIpura ( kAMjIvaram ) aura vaidiza (bhilasA) ye pradhAna deza tathA janapada the jahA~ unhoMne vAdakI bherI bajAI thI aura jahA~ para prAyaH kisI ne bhI unakI virodha nahIM kiyA thaa|' . 1 samantabhadrake isa dezATanake sambandhameM nisTara ema0 esa0 rAmasvAmI zrAyyaMgara apanI 'sTaDIz2a ina sAutha inDiyana jainijma' nAmakI dhustaka meM likhate haiM "yaha spaSTa hai ki samantabhadra eka bahuta bar3e jainadharmapracAraka the, jinhoMne jainasiddhAntoM aura jaina AcAroMko dUra dUra taka vistArake sAtha 'phailAnekA udyoga kiyA hai, aura vaha ki jAM kahIM ve gaye haiM unheM dUsare Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya 15 yahA~ takake isa saba paricaya para se svAmI samantabhandrake AsAdhAraNa guNoM, unake anupama prabhAva aura lokahitakI bhAvanAko lekara dharmapracArake liye unake saphala dezATanAdikA kitanA hI hAla to mAlUma ho gayA; parantu abhI taka yaha mAlUma nahIM ho sakA ki samantabhadra ke pAsa vaha kaunasA mAhanamaMtra thA jisake kAraNa ve sadA isa bAtake liye bhAgyazAlI rahe haiM ki vidvAna loga unakI vAda-ghoSaNAoM aura unake tAttvika bhASaNoMko cupakese suna lete the aura unheM unakA prAyaH koI virodha karate nahIM banatA thA / vAdakA to nAma hI aisA hai jisase cAhe-anacAhe virodhakI Aga bhar3akatI hai. loga apanI mAnarakSAke liye, apane pakSako nirbala samajhate hue bhI, usakA samarthana karaneke liye khar3e ho jAte haiM aura dUsarekI yuktiyukta bAtako bhI mAnakara nahIM dete; phira bhI samantabhadrake sAthameM yaha saba prAyaH kucha bhI nahIM hotA thA, yaha kyoM ?-avazya hI isameM koI khAsa rahasya hai, jisake prakaTa honekI jarUrata hai aura jisako jAnaneke liye pAThaka bhI utsuka hoNge| ___ jahA~ taka maiMne isa viSayakI jA~ca kI hai-isa mAmale para gaharA vicAra kiyA hai aura mujhe samantabhadrake sAhityAdikaparase usakA vizeSa anubhava huA hai usake AdhArapara mujhe isa bAtake kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki samantabhadra*kI isa sArI saphalatAkA rahasya unake anta:karaNakI zuddhatA, caritra kA nirmalatA aura unakI vANI ke mahatva meM saMnihita haiM, sampradAyoMkI taraphase kisI bhI virodhakA sAmanA karanA nahIM par3A (He met with no opposition from other sects wherever he went) ! Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 6 svayambhUstAtra athavA yoM kahiye ki yaha saba antaHkaraNakI pavitratA tathA caritra kI zuddhatAko liye hue unake vacanoMkA hI mahAtmya hai jo ve dUsaroM para apanA isa prakAra sikkA jamAsake haiM / samantabhadrakI jo kucha bhI vacana pravRtti hotI thI vaha saba prAya: dUsaroMkI hitakAmanAko hI sAtha meM liye hue hotI thI / usameM unake laukika svArthI athavA apane ahaMkArako puSTa karane aura dUsaroMko nIcA dikhAne rUpa kutsita bhAvanAkI gandha taka bhI nahIM rahatI thii| ve svayaM sanmArga para ArUDha the aura cAhate the ki dUsare loga bhI sanmArgako pahicAneM aura usapara calanA Arambha kareM / sAtha hI, unheM dUsaroMko kumArga meM pha~sA huA dekhakara bar3A hI kheda tathA kaSTa hotA thA / aura isaliye unakA vAkaprayatna sadA unakI icchA ke anukUla hI rahatA thA aura ve usake dvArA aise logoM ke uddhArakA apanI zaktibhara prayatna kiyA karate the / aisA mAlUma hotA hai kiM svAtma -hita-sAdhana ke bAda dUsaroMkA hita 1 Apake isa kheda / diko prakaTa karane vAle tIna padya, namUne ke taura para isa prakAra hai- maMdyAGgavadbhUtasamAgame jJaH zaktyantaravyaktiradevasRSTiH / ityAtmaziznodarapuSTituSTai nihabhayai ho ! mRdavaH pralabdhAH ||35|| dRSTe'viziSTe jananAdito viziSTatA kA pratisatvameSAm / svabhAvataH kiM na parasya siddhiratAvakAnAmapi hA ! prapAtaH || 36 || svacchandavRtterjagata: svabhAvAduccairanAcArapatheSvadoSam / nighuSya dIkSAsamamaktimAnAstvaddaSTibAhyA bata! vibhramanti / 37 - yuktyanuzAsana ina padyoM kA Azaya usa anuvAdAdika parase jAnanA cAhiye jo grantha meM ATha pRSThoM para diyA hai / -~ Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya 7 / sAdhana karanA hI unake liye eka pradhAna kArya thA aura ve bar3I yogyatA ke sAtha unakA sampAdana karate the / unakI vAkapariNati sadA krodha se zUnya rahatI thI, ve kabhI kisIko apazabda nahIM kahate the aura na dUsaroM ke apazabdoMse unakI zAnti bhaMga hotI thI / unakI A~khoM meM kabhI sukha nahIM AtI thI; ve hamezA ha~samukha tathA prasannavadana rahate the / burI bhAvanA se prerita hokara dUsaroMke vyaktitvapara kaTAkSa karanA unheM nahIM AtA thA aura madhura bhASaNa to unakI prakRti meM hI dAkhila thA / yahIM vajaha thI ki kaThora bhASaNa karane vAle bhI unake sAmane Akara mRdubhASI bana jAte the; apazabda - madAndhoM ko bhI unake Age bola taka nahIM AtA thA aura unake 'vajrapAta' tathA 'vajAMkuza' kI upamAko liye 'hue vacana bhI logoMko apriya mAlUma nahIM hote the / samantabhadrake vacanoMmeM eka khAsa vizeSatA yaha bhI hotI thI ki ve syAdvAda - nyAyakI tulAmeM tule hue hote the aura isaliye unapara pakSapAtakA bhUta kabhI savAra hone nahIM pAtA thA / samantabhadra svayaM parIkSA-pradhAnI the, ve kadAgraha ko bilkula pasanda nahIM karate the; unhoMne sarvajJavItarAga bhagavAn mahAvIra takakI parIkSA kI hai aura tabhI unheM 'Apta' rUpameM svIkAra kiyA hai / ve dUsaroMko bhI parIkSApradhAnI honekA upadeza dete the - sadaiva unakI yahI zikSA rahatI thI ki kisI bhI tattva athavA siddhAntako vinA parIkSA kiye. kevala dUsaroMke kahanepara hI na mAna lenA cAhiye balki samartha-yuktiyoM dvArA usakI acchI tarahase jA~ca karanI cAhiye - usake guNa-doSoMkA patA lagAnA cAhiye - aura taba use svIkAra athavA asvIkAra karanA caahiye| aisI hAlata meM ve apane kisI bhI siddhAntako jabaradastI dUsaroMke gale utArane reat unake sira ma~DhanekA kabhI yatna nahIM karate the / ve vidvAnoM Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra ko, niSpakSadRSTise, sva-para-siddhAntoMpara khulA vicAra karanekA pUrA avasara dete the| unakI saMdaiva yaha ghoSaNA rahatI thI ki kisI bhI vastuko eka hI pahalUse--eka hI orase mata dekho, use saba orase aura saba pahaluoMse' dekhanA cAhiye, tabhI usakA yathArthajJAna ho skegaa| pratyeka vastumeM aneka dharma athavA aGga hote haiM. isIse vastu anekAntAtmaka hai-usake kisI eka dharma yA aGgako lekara sarvathA usI rUpase vastukA pratipAdana karanA 'ekAnta' hai aura yaha ekAntavAda mithyA hai, kadAgraha hai, tattvajJAnakA virodhI hai, adharma hai aura anyAya hai| syAdvAdanyAya isI ekAntavAdakA niSedha karatA hai-sarvathA sat-asat-eka aneka-nitya-anityAdi saMmpUrNa ekAntoMse vipakSIbhUta anekAntatattva hI usakA viSaya' hai| apanI ghoSaNAke anusAra, samantabhadra pratyeka viSayake guNa doSoMko syAdvAda-nyAyakI kasauTI para kasakara vidvAnoMke sAmane rakhate the, ve unheM batalAte the ki eka hI vastutattvameM amuka amuka ekAntapakSoMke mAnanese kyA kyA anivArya doSa Ate haiM aura ve doSa syAdvAda nyAyako svIkara karanepara athavA anekAntavAdake prabhAvase kisa prakAra dUra ho jAte haiM aura kisa taraha para vastutattvakA sAmaMjasya ThIka baiTha jAtA hai / unake samajhAnemeM dUsaroMke prati tiraskAra kA koI bhAva nahIM hotA thaa| ve eka mArga bhUle hue ko mArga dikhAnekI taraha premake sAtha unheM unakI truTiyoMkA bodha 1 sarvathAsadasadekAneka-nityAdi-sakalai kAna : pratyanIkA'nekAnta-tatvaviSayaH syAdvAdaH / -devAgamabRttiH 2 isa viSayakA acchA anubhava prApta karaneke liye samantabhadrakA 'devAgama' grantha dekhanA cAhiye, jise 'AtmamImAMtA' bhI kahate haiN| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bnw yw shmyr mhdy mHmy@ fy h m yh samantabhadra-paricaya karAte the, aura isase unake bhASaNAdikakA dUsaroMpara acchA hI prabhAva par3atA thA-unake pAsa usake virodhakA kucha bhI kAraNa nahIM rahatA thaa| yahI vajaha thI aura yahI saba vaha mohana-maMtra thA jisase samantabhadra ko dUsare sampradAyoMkI orase kisI khAsa virodhakA sAmanA prAyaH nahIM karanA par3A aura unheM apane udezyameM bhArI saphalatAkI prApti huii| samantabhadrakI isa saphalatAkA eka samuccaya ullekha zravaNabelgolake zilAlekha naM054 (67) meM, jise 'malliSaNaprazasti' bhI kahate haiM. aura jo zaka saMvat 1050 meM utkIrNa huA hai usameM nimna prakArase pAyA jAtA hai aura usase yaha mAlUma hotA hai ki 'munisaMghake nAyaka AcArya samantabhadrake dvArA sarvahitakArI jainamArga isa kalikAlameM punaH saba orase bhadrarUpa huA haiusakA prabhAva sarvatra vyApta honese vaha sabakA hitakaranevAlA aura sabakA premapAtra banA hai : banyo bhasmaka-bhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatAdattodAttapada-svamantra-vacana-vyAhUta-candraprabhaH / AcAryassa samantabhadra-gaNabhRdyeneha kAle kalau jainaM vartma samantabhadra mabhavadbhadraM samantAnmuhuH // isa padyaka pUrvAdhameM samantabhadrake jIvanakI kucha khAsa ghaTanAoMkA ullekha hai aura ve haiM-1 bora tapasyA karate samaya zarIrameM 'bhasmaka' vyAdhikI utpatti. 2 usa vyAdhikI baDI buddhimattAke sAtha zAnti, 3 padmAvatI nAmakI divyazaktike dvArA samantabhadrako udAtta (OM ce) padakI prApti aura 4 apane mantrarUpa vacanabalase athavA yoga-sAmarthyase candraprabha-bimbakI AkRSTi / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 svayambhUstotra. ye saba ghaTanAe~ bar3I hI hRdayadrAvaka haiM, unake pradarzana aura vivecanakA isa saMkSipta paricayameM avasara nahIM hai aura isaliye unheM 'samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla' nAmaka usa nibandhase jAnanA cAhiye jo 'svAmI samantabhadra' itihAsameM 42 pRSThoM para ina paMktiyoMke lekhaka-dvArA likhA gayA hai| ___ samantabhadrakI saphalatAkA dUsarA samuccaya ullakha belUratAlukeke kanar3I zilAlekha naM0 17 (E.C V) meM pAyA jAtA hai, jo rAmAnujAcArya-mandirake ahAteke andara saumyanAyakI mandirakI chatake eka pattharapara utkIrNa hai aura jisameM usake utkIrNa honekA samaya zaka saMvat 1056 diyA hai / isa zilAlekhameM aisA ullekha pAyA jAtA hai ki bhUtakevaliyoM tathA aura bhI kucha AcAryoM ke bAda samantabhadra svAmI zrIvarddhamAna mahAvIrasvAmIke tIrthakIjanamArgakI-sahasraguNI vRddhi karate hue udayako prApta hue haiM "zrIvarddhamAnasvAmigala tIrthadolu kevaligala RddhiprAptaraM zrutakeva ligalu palara siddhasAdhyar tat (tI) sthyamaM sahasraguNaM mADi samantabhadrasvAmigalu sndr|" vIrajinendrake tIrthakI apane kaliyugI samayameM hajAraguNI vRddhi karane meM samartha honA yaha koI sAdhANa bAta nahIM hai| isase samantabhadrakI asAdhAraNa saphalatA aura usake liya unakI advitIya yogyatA, bhArI vidvattA evaM bejor3a kSamatAkA patA calatA hai| sAtha hI, unakA mahAna vyaktitva mUrtimAna hokara sAmane AjAtA hai| yahI vajaha hai ki akalaMkadeva-jaise mahAna prabhAvaka AcAryane 'tIrtha prAbhAvi kAle kalau'-jaise zabdoM-dvArA, kalikAlameM samantabhadrakI isa tIrtha-prabhAvanAkI ullekha bar3e Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1010 samantabhadra-paricaya gauravake sAtha kiyA hai| yahI kAraNa hai ki zrIjinasenAcArya samantabhadrake vacanoMko vIrabhagavAnake vacanoMke samAna prakAzamAna (prabhAvAdise yukta) batalA rahe haiM / aura zivakoTi AcAryana ratnamAlAma, 'jinarAjodyacchAsanAmbudhicandramAH padaka dvArA samaMtabhadrakA bhagavAna mahAvIrake U~ca uThata hue zAsana-samudrako bar3hAne vAlA candramA likhA hai arthAt yaha prakaTa kiyA hai ki samantabhadrake udayakA nimitta pAkara vIrabhagavAnakA tIrthasamudra khUba vRddhiko prApta huA hai aura usakA prabhAva savatra phailA hai| isake sevAya, akalaGkadavase bhI pUrvavartI mahAna vidvAnAcArya zrIsiddhasenane, 'svayambhUstuti' nAmakI prathama dvatrizikAmeM, 'anana sarvajJa-parIkSaNa-kSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH'-jaise vAkyaka dvArA samantabhadrakA 'sarvajJaparikSaNakSama' (sarvajJa AptakI parIkSA karanemeM samartha puruSa ) ke rUpameM ullekha karate hue aura unheM bar3e prasannacittase vIrabhagavAnameM sthita huA batalAta hue, agale eka padyameM vIrake usa yazakI mAtrAkA bar3e hI gauravaka sAtha ullekha kiyA hai jo una 'alabdhaniSTha' aura 'prasamiddhacetA' vizeSaNoMke pAtra samantabhadra jaise praziSyoMke dvArA prathita kiyA gayA hai| aba maiM, saMkSapameM hI itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki 1. 'vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate |'-hrivNshpuraann 2. alabdhaniSThAH prasamiddhacetasastava praziSyAH prathayanti ydyshH| na tAvadappekasamUha-saMhatAH prakAzayeyuH paravAdipArthivAH // 15 // siddhasena-dvArA samantabhadrake isa ullekhakA vizeSa paricaya prApta karaneke liye dekho, 'purAtana-jainavAkya-sUcI' kI prastAvanAmeM prakAzita 'sanmatisUtra aura siddhasena' nAmakA vRhat nibandha pR0 15.4 / / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra svAmI samantabhadra eka kSatriya-vaMzodbhava rAjaputra the, unake pitA phaNimaNDalAntargata 'uragapura' ke rAjA the / ve jahAM kSatriyocita tejase pradIpta the vahA~ Atmahita-sAdhanA aura lokahitakI bhAvanAse bhI ota-prota the, aura isaliye ghara-gRhasthImeM adhika samaya taka aTake nahIM rahe the| ve rAjya-vaibhavake mohameM na phaMsakara gharase nikala gaye the, aura kAMcI (dakSiNakAzI) meM jAkara 'nagnATaka' (nagna ) digambara sAdhu bana gaya the / unhoMne eka paricayapadyameM apaneko kA~cIkA 'nagnATaka' prakaTa kiyA hai aura sAtha hI nirgranthajainavAdI' bhI likhA hai-bhale hI kucha paristhitiyoMke vaza ve katipaya sthAnoMpara do eka dUsare sAdhu-veSa bhI dhAraNa karaneke liye bAdhya hue haiM. jinakA padyameM ullekha hai, parantu va saba asthAyI the aura unase unaka mUlarUpameM kardamAkta-maNika samAna, koI antara nahIM par3A.thA-ve apanI zraddhA aura saMyamabhAvanAmeM barAbara aDola rahe haiM / vaha padya isa prakAra haikAMcyAM nagnATako'haM malamalinatanurlAmbuze pANDupiNDaH puNDrodre zAkyabhikSuH' dazapuranagare miSTabhojI paribATa / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAMgastapasvI rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanigranthavAdI / 1 'jaisA ki unakI 'prAptamImAMsA' kRtikI eka prAcIna tADapatrIya . pratike nimna 'puSpikA-vAkyase jAnA jAtA hai, jo zravaNa belgolake zrIdaurbalijinadAsa zAstrIke zAstrabhaNDAra meM surakSita hai 'iti zrIphaNimaNDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmisamantabhadra- . muneH kRtau prAptamImAMsAyAm / ' 2 yaha pada agrollekhita jINa guTa keke anusAra 'zAkabhakSI' haiM / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 svayambhUmtotra milatA hai / cauthA 'paNDita' vizeSaNa Ajakalake vyavahAra meM 'kavi' vizeSaNakI taraha bhale hI kucha sAdhAraNa samajhA jAtA ho parantu usa samaya kavike mUlya kI taraha usakA bhI bar3A mUlya thA aura vaha prAyaH 'gamaka' (zAstroke marma evaM rahasyako samajhane aura dUsaroMko samajhAnemeM nipuNa ) jaise vidvAnoMke liye prayukta hotA thaa| ataH yahAM gamakatva-jaise guNavizeSakA hI vaha dyotaka hai| zeSa saba vizeSaNa isa padyake dvArA prAyaH naye hI prakAzameM Apa haiM aura unase jyotiSa, vaidyaka. mantra aura tantra jaise viSayoMmeM bhI samantabhadrakI nipuNatAkA patA calatA hai| ratnakaraNDanAvakAcArameM aGgahIna samyagdarzanako janmasantatike chedanameM asamartha batalAte hue, jo viSavedanAke haranemeM nyUnAkSaramaMtrakI asamarthatAkA udAharaNa diyA hai vaha aura zilAlekhoM tathA granthoMmeM 'svamantravacana-vyAhata-candraprabhaH'-jaise vizeSaNoMkA jo prayoga pAyA jAtA hai vaha saba bhI Apake mantra-vizeSajJa tathA mantravAdI honekA sUcaka hai| athavA yoM kahiye ki Apake 'mAntrika' vizeSaNase aba una saba kathanoMkI yathArthatAko acchA poSaNa milatA hai| idhara havIM zatAbdIke vidvAn ugrAdityAcAryane apane 'kalyANakAraka' vaidyaka granthameM 'aSTAGgamapyakhilamatra samantabhadraiH proktaM savistaravaco vibhavaivizeSAt' ityAdi padya(20-86) ke dvArA samantabhadrakI aSTAGgavaidyaka-viSayapara vistRta racanAkA jo ullekha kiyA hai usako ThIka batalAnemeM 'bhiSaka' / vizeSaNa acchA sahAyaka jAna par3atA hai| ___antake do vizeSaNa 'AjJAsiddha' aura 'siddhasArasvata' to bahuta hI mahatvapUrNa haiM aura unase svAmI samantabhadrakA asAdhAraNa vyaktitva bahuta kucha sAmane AjAtA hai. / ina vizeSaNoMko prastuta karate hue svAmIjI rAjAko sambodhana karate. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra - paricaya 105 hue kahate haiM ki - 'he rAjan ! maiM isa samudra - valayA pRthvI para 'prajJAsiddha' hU~ - jo Adeza dU~ vahI hotA hai / aura adhika kyA kahA jAya. maiM 'siddhasArasvata' hU~ - sarasvatI mujhe siddha hai / isa sarasvatIkI siddhi athavA vacanasiddhi meM hI samantabhadrakI usa saphalatAkA sArA rahasya saMnihita hai jo sthAna sthAna para vAghoSaNAe~ karane para unheM prApta huI thI aura jisakA kucha vivecana Upara kiyA jA cukA hai| samantabhadra kI vaha sarasvatI ( vAgdevI ) jinavANI mAtA thI, jisakI anekAntadRSTi-dvArA ananya ArAdhanA karake unhoMne apanI vANI meM vaha atizaya prApta kiyA thA jisake Age sabhI natamastaka hote the aura jo Aja bhI sahRdaya - vidvAnoMko unakI AkarSita kiye hue hai / a samantabhadra, zraddhA aura guNajJatA donoMko sAthameM liye hue, bahuta bar3e adbhakta the. arhadguNoMkI pratipAdaka sundara sundara stutiyAM racanekI ora unakI bar3I ruci thI aura unhoMne stutividyA meM 'sustutyAM vyasanaM' vAkyake dvArA apaneko vaisI stutiyAM racanekA vyasana batalAyA hai / unake upalabdha granthoM grantha stotroMke hI rUpako liye hue haiM aura unase unakI dvitIya adbhakti prakaTa hotI hai / 'stutividyA' ko chor3akara svayambhU stotra, devAgama aura yuktyanuzAsana ye tIna to Apake khAsa stutigrantha haiN| inameM jisa stotra - praNAlIse tattvajJAna bharA gayA hai aura kaThina se kaThina tAttvika vivecanoMko yogya sthAna diyA gayA hai. vaha samantabhadra se pahale ke granthoMmeM prAyaH nahIM pAI jAtI / samantabhadra apane stutigranthoM ke dvArA stutividyAkA khAsa taura se uddhAra, iver or faire kiyA hai, aura isI liye ve 'stutikAra' Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 svayambhUstotra kahalAte the| unheM 'AdyastutikAra' honekA bhI gaurava prApta thaa| apanI isa adbhakti aura lokahitasAdhanakI utkaTa bhAvanAoMke kAraNa ve Ageko isa bhAratavarSameM 'tIrthaGkara' honevAle haiM, aise bhI kitane hI ullekha aneka granthoM meM pAye jAte haiN| sAtha hI aise bhI ullekha milate hai jo unake 'padarddhika' athavA 'cAraNaRddhi' se sampanna honeke sUcaka haiN| ___ zrIsamantabhadra 'svAmI' padase khAsa taurapara abhibhUSita the aura yaha pada unake nAmakA eka aMga hI bana gayA thaa| isIse vidyAnanda aura vAdirAjasUri jaise kitane hI AcAryoM tathA paM0 AzAdharajI jaise vidvAnoMne aneka sthAnoMpara kevala svAmI' padake prayoga-dvArA hI unakA nAmollekha kiyA hai| niHsandeha yaha pada usa samayakI dRSTise ApakI mahatI pratiSThA aura asAdhAraNa mahattAkA dyotaka hai| Apa sacamuca hI vidvAnoMke svAmI the, tyAgiyoMke svAmI the,tapasviyoMke svAmI the.yogiyoMke svAmI the, RSi-muniyoMke svAmI the. sadguNiyoMke svAmI the. satkRtiyoMke svAmI the aura lokahitaiSiyoMke svAmI the| Apane apane avatArase isa bhAratabhUmiko vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdImeM pavitra kiyA hai| Apake avatArase bhAratakA gaurava bar3hA hai aura isaliye zrI zubhacandrAcAryane, pANDavapurANameM, Apako jo 'bhAratabhUSaNa' likhA hai vaha saba taraha yathArtha hI hai| dehalI jugalakizora mukhtAra tA04-7-1951 1.3 dekho, svAmI samantabhadra pR0 66, 62, 61 (phuTanoTa) 4 Ajakala to 'kavi' aura 'paNDita' padoMkI taraha 'svAmI' padakA bhI durupayoga hone lagA hai| . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI. 1 zrIvRSabha-jina-stavana 2 zrIajita-jina-stavana ... 3 zrIzambhava-jina-stavana ... 4 zrIabhinandana-jina-stavana ... 5 zrIsumati-jina-stavana ... 6 zrIpadmaprabha-jina-stavana / 7 zrIsupArzva-jina-stavana 8 zrIcandraprabha-jina-stavana ... 6 zrIsuvidhi-jina-stavana ... 10 zrIzItala-jina-stavana 11 zrIzreyo-jina-stavana 12 zrIvAsupUjya-jina-stavana .:. 13 zrIvimala-jina-stavana ... 14 zrIanatz2ita-jina-stavana... 15 zrIdharma-jina-stavana 16 zrIzAnti-jina-stavana 17 zrIkunthu-jina-stavana 18 zrIara-jina-stavana 16 zrImalli-jina-stavana 20 zrImunisuvrata-jina-stavana ... 21 zrInami-jina-stavana 22 zrIariSTanemi-jina-stavana'.' .23 zrIpArzva-jina-stavana ... 24 zrIvIra-jina-stavana - - Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa tIthaM sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAdvAda-puNyodadhe-- bhavyAnAmakalaMkabhAva-kRtaye prAmAvi kAle kalau / yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaH santataM kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapatiM vIraM praNaumi sphuttm|| yenA'zeSa-kunIti-vRtti-saritaH prekSAvatAM zoSitAH yadvAco'pyakalaGka-nIti-rucirAstattvArtha-sArtha-dyutaH / sa zrIsvAmi-samantabhadra-yatibhRdbhUyAdvibhurbhAnumAna vidyAnanda-dhana-prado'naghadhiyAM syaadvaad-maargaagrnniiH|| zrIvarddhamAnamabhinamya samantabhadra saddhodha-cAru-caritA'nagha-vAksvarUm / tasya svayambhu-kRtimapratimAM guNADhyAM vyAkhyAmi loka-hita-zAnti-viveka-vRddhaya / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsamantabhadrAya namaH . zrImatsvAmi samantabhadrAcArya - viracita caturviMzati-jina stavanAtmaka svayambhU stotra nuvAdAdi sahita ***** 1 zrIvRSabha-jina stavana -****** svayambhuvA bhUta- hitena bhUtale maJjasa-jJAna- vibhRti cakSuSA / virAjitaM yena vidhunvatA tamaH kSapAkareNeva guNotkaraiH karaiH ||1|| "jo svayambhU the-- svayaM hI, binA kisI dUsareke upadezaka, mokSamArgako jAnakara tathA usakA anuSThAna karake Atma-vikAsako prApta hue. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . samantabhadra bhAratI / the--prANiyoMke hitakI-saMsArI jIvoMke AtmakalyANakI bhAvanA evaM pariNatise yukta sAkSAt .bhUtahitakI mUrti the, samyagjJAna! kI vibhUtirUpa-sarvajJatAmaya-(advitIya ) netrake dhAraka the, aura ! apane guNasamUharUpa-hAthoMse abAdhitattva aura yathAvasthita arthaprakAzakatva Adi guNoM ke samUhavAle vacanoMse--andhakArako-jagatake bhrAnti evaM duHkha-mUlaka ajJAnako dUra karate hue, pRthvItalapara aise zobhAyamAna hote the jaise ki apanI artha-prakAzakatvAdiguNaviziSTa kiraNoMse rAtrike andhakArako dUra karatA huA pUrNacandramA suzobhita hotA hai|' prajApatiryaH prathamaM jijIviSaH zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajAH / prabuddhatattvaH punaraddhRtodayo mamatvato nirvivide. vidAMvaraH / / 2 / / 'jinhoMne, ( vartamAna avasarpiNI kAlake ) prathama prajApatike rUpameM deza, kAla aura prajA-paristhitike tattvoMko acchI tarahase jAnakara, jInekI-jIvanopAyako jAnanekI-icchA rakhanevAle prajAjanoMko sabase pahale kRSi Adi karmoM meM zikSita kiyA- unheM khetI karanA, zastra calAnA, lekhana-kArya karanA, vidyA zAstroMko par3hanA, dastakArI karanA tathA banaja-vyApAra karanA sikhalAyA aura phira heyo- / pAdeya tattvakA vizeSa jJAna prApta karake AzcaryakArI udaya (utthAna athavA prakAza) ko prApta hote hue jo mamatvase hI virakta hogayeprajAjanoM, kuTumbIjanoM, svazarIra tathA bhogoMse hI jinhoMne mamatva-buddhi / (Asakti) ko haTA liyaa| aura isa taraha jo tattvavettAoMmeM ! zreSTha hue|' Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra - vihAya yaH sAgara-vAri-vAsasaM vadhUmivemAM vasudhA-vadhU satIm / mumukSurikSvAku-kulAdirAtmavAn prabhuH pravavAja sahiSNuracyutaH // 3 // 'jo mumukSu the-mokSa-prAptikI icchA rakhanevAle athavA saMsAra| samudrase pAra utaraneke abhilASI the--, AtmavAn the-indriyoMko / svAdhIna rakhane vAle AtmavazI the--, aura ( isaliye) prabhu the-- svataMtra the| jina (virakta hue) ikSvAku-kulake AdipuruSane, satI vadhUko-apane Upara eka niSThAse prema rakhanevAlI suzIlA mahilAko-- hai aura usI taraha isa sAgara-vAri-basanA vasudhAvadhUko-sAgarakA jala hI hai vastra jisakA aisI svabhogyA samudrAnta pRthvIkobhI, jo ki (yugakI AdimeM ) satI-suzIlA thI-acche suzIla puruSoMse zrAbAda ! thI--, tyAga karake dIkSA dhAraNa kii| ( dIkSA dhAraNa karaneke ! anantara ) jo sahiSNu hue-bhUkha-pyAsa zrAdikI parISahoMse ajeya rahakara unheM sahanemeM samartha hue--, aura ( isIliye ) acyuta rahe apane pratijJAta (pratijJArUpa pariNata ) vrata-niyamose calAyamAna nhiiN| * hue| ( jabaki dUsare kitane hI mAtahata rAjA. jinhoMne svAmibhaktise .. 1. prerita hokara Apake dekhAdekhI dIkSA lI thI, mumukSu, AtmavAn , prabhu / tathA sahiSNu na honeke kAraNa, apane pratijJAta vratose cyuta aura bhraSTa hogaye the)|' sva-doSa-mUlaM sva-samAdhi-tejasA ninAya yo nirdaya-bhasmasAtkriyAm / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' samantabhadra-bhAratI jagAda tattvaM jagate'rthine'jasA babhUva ca brahma-padA'mRtezvaraH // 4 // ( tapazcaraNa karate hue) jinhoMne apane AtmadoSoMke-AtmasambandhI rAga-dveSa-kAma-krodhAdivikAroMke-mUlakAraNako-ghAtikarmacatuSTayako-apane samAdhi-tejase-zukladhyAnarUpI pracaNDa agnise, nirdayatApUrvaka pUrNatayA bhasmIbhUta kara diyaa| tathA ( aisA karaneke anantara ) jinhoMne tattvAbhilASI jagatako tattvakA samyaka upadeza diyA-jIvAdi tattvoMkA yathArtha svarUpa batalAyA / aura (antako) ! jo brahmapadarUpI amRtake-svAtmasthitirUpa mokSa-dazAmeM prAma honevAle avinAzI ananta sukhake-Izvara hue-svAmI bane / ' ma vizva-cacuSamo'rcitaH satAM samagra-vidyA''tma-vapurniraJjanaH / punAtu ceto mama nAbhi-nandanI jino'jita-kSullaka-vAdi-zAsanaH // // (isa taraha ) jo sampUrNa karma-zatruoMko jItakara 'jina' hue, jinakA zAsana kSullakavAdiyoMke-anityAdi sarvathA ekAnta pakSakA ! pratipAdana karanevAle pravAdiyoMke dvArA ajeya thA. aura jo sarvadarzI haiM. sarva vidyAtmazarIrI haiM--- pudgalapiNDamaya zarIrake abhAva meM jIvATi , sampUrNa padArthoM ko apanA mAnAt viSaya karanevAlI kevalajJAnarUpa pUrNa- / vidyA ( sarvajJatA ) hI jinakA aAnmazarIra hai--, jo satpuruSoMse pRjita haiM, aura niraJjana padako prApta haiM-jJAnAvaraNAdi dravyakarma, zarIrAdi + 'jina-kSullaka-vAdi-zAsanaH' iti pAThAntaram / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra . | nokarma tathA rAga-dveSAdi bhAvakarmarUpI trividha karma-kAlimAse sarvathA rahita / hokara AvAgamanase vimukta ho cuke haiM, ve ( ukta guNa-viziSTa) nAbhinandana-caudahave kulakara (manu) zrInAbhirAyake putra--zrIvRSabhameM deva-dharmatIrthake Aya-pravartaka prathama tIrthaMkara zrIAdinAtha bhagavAn--mere antaHkaraNako pavitra kareM-unake stavana evaM svarUpa-cintana ke prasAdase. mere hRdayako kaluSita tathA malina karanevAlI kapAya-bhAvanAe~ zAnta hojaayeN| zrIajita-jina-stavana yasya prabhAvAt trideva-cyutasya krIDAsvapi kSIvamukhA'ravindaH / ajeya-zakti vi bandhu-vargazcakAra nAmA'jita ityavandhyam // 1 // * jo devalokase avatarita hue the aura itane prabhAvazAlI the| ki unakI krIDAoMmeM-bAla-lIlAoM meM bhI unakA bandhuvarga| kuTumbasamUha-harSonmatta-mukhakamala hojAtA thA, tathA jinake mAhA tmyase vaha bandhuvarga pRthvIpara ajeya-zaktikA dhAraka huA-use / * koI bhI jIta nahIM sakA aura (isaliye) usa bandhuvargane jinakA ! 'ajita aisA sArthaka athavA anvarthaka nAma rkkhaa|' 'na kenacijIyate (antaraMgairbAhya zca zatrubhirna jIyate vA) ityajitaH --prabhAcandraH 'ataeva avanthyamanvayam / ... Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI adyApi yasyA'jitazAsanasya satAM praNetuH pratimaGgalArtham / . pragRhyate nAma parama-pavitraM svasiddhi-kAmena janena loke // 2 // 'jinakA zAsana-anekAntamata-ajeya thA-sarvathA ekaantmtaa| valambI paravAdIjana jise jItanemeM asamartha the aura jo satpuruSoMke bhavyajanoMke-pradhAna netA the-unheM AtmakalyANake samIcIna mArgameM ! pravRtta karAnevAle the--una ajita tIrthaGkarakA paramapavitra-pApa- kSayakAraka aura puNyavardhaka-nAma Aja bhI-asaMkhyAta kAla bIta .. | jAnepara bhI-lokameM apanI iSTasiddhirUpa vijayake icchuka jana- ! . samUhake dvArA pratyeka maMgalake liye apanI kisI bhI iSTasiddhi ke nimitta-sAdara grahaNa kiyA jAtA hai-bhavyajanoMkI dRSTimeM vaha barAbara mahattva pUrNa banA huA hai|' yaH prAdurAsItprabhu-zakti-bhUmnA bhavyA''zayAlIna-kalaGka-zAntye / mahAmunirmukta-dhanopadeho yathA'ravindA'bhyudayAya bhAsvAn // 3 // 'ghAtiyA karmoke AvaraNAdirUpa upalepase mukta jo mahAmuni , (gaNadharAdi-muniyoMke adhipati) bhavyajanoMke hRdayoMmeM saMlagna hue kalaGkoMkI-ajJAnAdi-doSoM tathA unake kAraNIbhUta jJAnAvaraNAdi-karmoM kI-zAntike liye unheM samUla naSTa kara bhavyajanoMkA Atma-vikAsa | siddha karaneke liye-jagatakA upakAra karane meM samartha apanI vacanAdi / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra zaktikI sampatti ke sAtha usI prakAra prAdUrbhUta hue jisa prakAra ki meghoMke AvaraNase mukta huA sUrya, kamaloMke abhyudaya ke liye - unake antaH andhakArako dUra kara unheM vikasita karaneke liye - apanI prakAzamaya samartha zakti - sampatti ke sAtha prakaTa hotA hai / ' 1 yena praNItaM pRthu dharma-tIrthaM jyeSThaM janAH prApya jayanti duHkham / gAGga hRdaM candana- paGka-zItaM gaja-pravekA iva dharma - taptAH // 4 // ' ( ukta prakAra se prAdurbhUta hokara ) jinhoMne usa dharma tIrthakAsamyagdarzanAdi -ratnatraya, uttamakSamAdi- dezalakSaNa aura sAmAyikAdipaMca prakAra cAritra dharmake pratipAdaka zrAgamatIrthakA - praNayana kiyAprakAzana kiyA-- jo mahAna hai - sampUrNa padArthoMke svarUpa- pratipAdanakI dRSTise vizAla hai, jyeSTha hai- -samasta dharmatIthoM meM pradhAna hai - aura jisakA Azraya pAkara bhavyajana ( saMsAra - paribhramaNa - janya ) duHkhasantApapara usI prakAra vijaya prApta karate haiM - usase chUTa jAte haiMjisa prakAra ki grISmakAlIna sUryake AtApase santapta hue bar3e bar3e hAthI candanalepake samAna zItala gaGgAdrahako prApta hokara athavA gaMgAke agAdha jala meM praveza karake sUryake pratApajanya duHkhako miTA DAlate haiM / ' sa brahmaniSThaH sama - mitra - zatru vidyA - vinirvAnta-kaSAya-doSaH / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //////////// ////////////////////////// samantabhadra - bhAratA ////////////////////////////////// labdhAtmalakSmIra jito'jitAtmA jina zriyaM me bhagavAn vidhattAm ||5|| (10) 'jo brahmaniSTha the - ananya zraddhA ke sAtha zrAtmAmeM hiMmAkI pUrNa pratiSThA kiye hue the, (isIse ) sama - mitra zatru the - mitra aura zatrumeM koI bhedabhAva na karake unheM zrAtmadRSTise samAna avalokana karate the, AtmIya kaSAya-doSoMko jinhoMne samyagjJAnA'nuSThAnarUpa vidyAke dvArA pUrNatayA naSTa kara diyA thA-- zrAtmAparase unake Adhipatyako bilkula haTA diyA thA -: -, ( aura isIse ) jo labdhAtmalakSmI hue theanantajJAnAdi zrAtmalakSmIrUpa jinazrIko jinhoMne pUrNatayA svAdhIna kiyA thA - ; ( isa prakAra ke guNoMse vibhUSita) ve jitAtmA - indriyoMke AdhIna na hokara AtmasvarUpa meM sthita - bhagavAn ajita - jina mere liye jina - zrIkA - zuddhAtma lakSmIkI prAptikA - vidhAna kareM / arthAt maiM, unake ArAdhana-bhajana- dvArA unhIMkA Adarza sAmane rakhakara, apanI AtmAko karma-bandhanase chur3AtA huyA pUrNatayA svAdhIna karane meM samartha hoU~, aura isa taraha jina - zrIko prApta karanemeM ve mere sahAyaka baneM / ' . + 'jinaH zriyaM' iti pAThAntaram / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra, zrIzambhava-jina-stavana nvaM zambhavaH / sambhava-tarSa-rogaiH santapyamAnasya janasya loke / AsIrihA''kasmika eva vaidyo vaidyo yathA'nAtharujAM prazAntyai // 1 // ___(anvartha-saMjJAke dhAraka 1) he zambhava-jina ! sAMsArika tRSNA rogoMse pra-pIDita janasamUhake liye Apa isa lokameM usI prakAra Akasmika vaidya hue haiM jisa prakAra ki anAthoMke dravyAdi-sahAya-vihInoke rogoMkI zAntike liye koI catura vaidya meM acAnaka A jAtA hai aura apane liye cikitsAke phalasvarUpa dhanAdikI koI apekSA na rakhakara una garIbokI cikitsA karake unheM nIroga banAnekA pUrNa prayatna karatA hai|' anityamatrANamahakriyAbhiH prasakta-mithyA'dhyavasAya-doSam / idaM jagajanma-jarA'ntakAta niraJjanAM zAntimajIgamastvam / / 2 / / saMbhavaH' iti pAThAntaram / + zambhava ityanvartheyaM saMjJA / zaM sukhaM bhavatyasmAdbhavyAnAM iti zambhavaH! (jinase bhavyoMko sukha hove ve 'shmbhv')|' -prabhAcandrAcArya / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ////////////////// //////////////// . samantabhadra-bhAratI yaha ( dRzyamAna ) jagata, jo ki anitya hai, azaraNa hai, ahaMkAra - mamakAra kI kriyAoM ke dvArA saMlagna mithyA abhinivezake doSase dUSita hai aura janma- jarA maraNase pIDita hai, usako ( he zambhavajina ! ) Apane niraJjanA - karma malake upadravase rahita muktisvarUpA - zAntikI prApti karAI hai - use usa zAntike mArgapara lagAyA hai jisake phalasvarUpa kitanoMne hI cira zAntikI prApti kI hai / ' zatahradonmeSa - calaM hi saukhyaM tRSNA''mayA'pyAyana - mAtra hetuH / tRSNAbhivRddhizca tapatyajatra tApastadAyAsayatItyavAdIH || 3|| 'Apane pIDita jagatako usake duHkhakA yaha nidAna batalAyA hai ki-- indriya-viSaya-sukha bijalI kI camaka ke samAna caJcala haikSaNabhara bhI sthira rahanevAlA nahIM hai - aura tRSNArUpI rogakI vRddhikA ekamAtra hetu hai - indriya-viSayoMke sevana se tRpti na hokara ulaTI tRSNA bar3ha jAtI hai, tRSNA kI abhivRddhi nirantara tApa utpanna karatI hai| aura vaha tApa jagatako ( kRSi-vANijyAdi - karmoM meM pravRtta karAkara ) aneka duHkha-paramparAse pIDita karatA rahatA hai / ' bandhazca mokSazca tayozca hetU * baddhazca muktazca phalaM ca muktaH / syAdvAdino nAtha! tavaiva yuktaM naikAntadRSTastvamato'si zAstA ||4|| * 'hetuH' iti pAThantaram / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra ( 'bandha, mokSa, bandha aura mokSake kAraNa, baddha aura mukta tathA muktikA phala, ina saba bAtoM kI vyavasthA he nAtha! Apa syAdvAdIanekAntadRSTi mata meM hI ThIka baiThatI hai, ekAntadRSTiyoM kesarvathA ekAntavAdiyoMke matoM meM nahIM / ataeva Apa hI 'zAstA' - tattvopadeSTA-- haiM / dUsare kucha matoMmeM ye bAteM jarUra pAI jAtI haiM, parantu kathanamAtra haiM, ekAnta-siddhAntako svIkRta karanese unake yahA~ bana nahIM sakatIM; aura isaliye unake upadeSTA ThIka artha meM 'zAstA' nahIM kahe jA sakate / ' 7 zakro'pyazaktastava puNyakIrte : stutyAM pravRttaH kimu mAdRzo'jJaH / tathApi bhaktyA stuta-pAda-padmo mamArya deyAH zivatAtimuccaiH ||5|| (15) 11 ! ' he Arya ! - guNoM tathA guNavAnoMke dvArA sevya zambhava jina ! - Apa puNyakIrti haiM -- ApakI kIrti khyAti tathA jIvAdi padArthoM kA kIrtana - pratipAdana karanevAlI vANI puNyA - prazastA hai --nirmala hai --, ApakI stuti meM pravRtta huA zakra - avadhijJAnAdikI zaktise sampanna indra--bhI azakta rahA hai -- pUrNarUpase stuti karane meM samartha nahIM ho sakA hai, phira mere jaisA ajJAnI - avadhi Adi viziSTajJAnarahita prANIto kaise samartha ho sakatA hai ? parantu asamartha hote hue bhI mere dvArA Apake padakamala bhaktipUrvaka -- pUrNaanurAgake sAtha ---- -stuti kiye gaye haiM / (H) Apa mujhe U~ce darjekI zivasantati pradAna kareM arthAt mere liye U~ce darjekI zivasantati -- kalyANaparamparA--deya - maiM usako prApta karanekA pAtra hU~, adhikArI hU~ / ' + 'deyA zivatAtiruccaiH', yaha pATha adhika saMgata jAna par3atA hai / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratA zrIabhinandana-jina-stavana guNA'bhinandAdabhinandano bhavAn dayA-vadhUM kSAnti-sakhImazizriyat / samAdhi-tantrastadupopapattaye dvayena naigranthya-guNena cA'yujat // 1 // ___(he abhinandana jina !) guNoMkI abhivRddhisa-aApake janma lene hI lokameM sukha-sampatyAdika guNoMke bar3ha jAnese-Apa 'abhinandana isa sArthaka saMjJAko prApta hue haiN| Apane kSamA-sakhIvAlI dayAvadhUko apane AzrayameM liyA hai-dayA aura kSamA donoMko apanAyA hai aura samAdhike-zukladhyAnake-lakSyako lekara usakI siddhika liye Apa ubhaya prakArake nirgranthatvake guNase yukta hue haiMApane bAhya-Abhyantara donoM prakArake parigrahakA tyAga kiyA hai|' acetane tatkRta-bandhaje'pi ca mamedamityAbhinivezika-grahAt / prabhaMgure sthAvara-nizcayena ca kSataM jagattattvamajigrahadbhavAn // 2 // 'acetana-zarIrameM aura zarIra-sambandhase athavA zarIrake / sAtha kiyA gayA AtmAkA jo karmavaza bandha hai usase utpanna hone | vAle sukha-duHkhAdika tathA strI-putrAdikameM 'yaha merA hai-maiM isakA / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stAna hU~' isa prakArake abhiniveza ( mithyA abhiprAya ) ko liye hue honese tathA kSaNabhaMgura padArthoMmeM sthAyitvakA nizcaya kara leneke kAraNa jo jagat naSTa horahA hai -- Atmahita-sAdhanase vimukha hokara apanA kalyANa kara rahA hai-- use (he abhinandana jina !) Apane tarakA grahaNa karAyA hai--jIvAdi-tattvoMke yathArtha svarUpako batalAkara sanmArga-para lagAyA hai|' kSudAdi-duHkha-pratikArataH sthitirna cendriyArtha - prabhavA'lpa- saukhyataH / tato guNo nAsti ca deha - dehino - ritIdamitthaM bhagavAn vyajijJapat || 3 || 'dhAdi- dukhoM ke pratikArase - bhUkha-pyAsa yAdikI vedanAko mike liye bhojana - pAnAdikA sevana karanesa -- aura indriyaviSaya-janita svalpa sukhake anubhava se deha aura dehadhArIkA sukhapUrvaka sadA avasthAna nahIM banatA - thoDI hI derakI tRptike bAda bhUkha-pyAsAdikakI vedanA phira utpanna hojAtI hai aura indriya-viSayoMke sevanakI lAlasA agnimeM IMdhana ke samAna tIvratara hokara pIDA utpanna karane lagatI hai / aisI hAlata meM kSudhAdiH dukhoM ke isa kSaNasthAyI pratIkAra aura indriyaviSaya-janya svalpa-sukhake sevana se na to vAstava meM isa zarIrakA koI upakAra banatA hai aura na zarIradhArI AtmAkA hI kucha bhalA hotA hai: isa prakArakI vijJApanA he bhagavana ! Apane isa (bhramake cakkara meM par3e hue) jaganako kI hai-- use tattvakA grahaNa karAte hue rahamyakI yaha saba bAta samajhAI hai, jisase grAmakti chUTa kara parama kalyANakArI anAsakta yogakI ora pravRtti homake / ' //////////////rky Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samantabhadra-bhAratI jano'tilolo'pyanubandhadoSato bhayAdakAryeSviha na pravartate / / ihA'pyamutrA'pyanubandhadoSavit kathaM sukhe saMsajatIti cA'bravIt // 4 // 'Apane jagatko yaha bhI batalAyA hai ki anubandha-doSaseparamAsaktike vaza-viSaya-sevanameM ati lolupI huA bhI manuSya isa lokameM rAjadaNDAdikA bhaya upasthita honepara akAryo meMparastrIsevanAdi jaise kukarmoM meM pravRtta nahIM hotA, phira jo manuSya isa / loka tathA paralokameM honevAle viSayAsaktike doSoMko-bhayaMkara pariNAmoMko-bhaleprakAra jAnatA hai vaha kaise viSaya-sukhameM Asakta ! / hosakatA hai ?-nahIM ho sktaa| atyAsaktike isa loka aura para, loka-sambandhI bhayaMkara pariNAmoMkA spaSTa anubhava na honA hI viSaya sukhameM / zrAsaktikA kAraNa hai / ataH anubandhake doSako jAnanA cAhiye / ' sa cAnuvandho'sya janasya tApakRt tuSo'bhivRddhiH sukhato na ca sthitiH| iti prabho! loka-hitaM yato mataM tato bhavAneva gatiH satAM mataH ||shaa (20) vaha anubandha-Asaktapana aura (viSayasevanase utpanna hone! vAlI) tRSNAkI abhivRddhi-uttarottara viSaya-sevanakI AkAMkSA-- ! | isa lolupI prANIke liye tApakArI (kaSTaprada) hai--icchita vastuke haiM na milanepara usakI prApti ke liye aura mila jAnepara usake saMrakSaNAdike | artha saMtApakI paramparA barAbara cAlU rahatI hai-duHkhakI jananI cintAe~- / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotraM . | AkulatAe~ sadA ghere rahatI haiM / saMtApa-paramparAke barAbara cAlU rahanese / . prApta hue thor3ese indriya-viSaya-sukhase isa prANIkI sthiti sukha pUrvaka nahIM bntii| isa prakAra lokahitake pratipAdanako lie / hue cU~ki ApakA mata hai-zAsana hai-isa liye he abhinandana hai prabhu ! Apa hI jagatke zaraNabhUta haiM, aisA satpuruSoMne muktikai ! arthI vivekI janoMne-mAnA hai|' zrIsumati-jina-stavana anvarthasaMjJaH sumatirmunistvaM svayaM mataM yena suyukti-nItam / yatazca zeSeSu mateSu nAsti sarva-kriyA kAraka-tattva-siddhiH // 1 // 'he sumati muni ! ApakI 'sumati' (zreSTha-suzobhana mati ) yaha saMjJA anvarthaka hai-Apa yathA nAma tathA guNa hai--; kyoMki eka to * Apane svayaM hI-binA kisIke upadezake suyuktinIta tattvako ! mAnA hai--usa anekAntAtmaka vastutattvako aMgIkAra kiyA hai jo akATaya , yuktiyoM ke dvArA praNIta aura pratiSThita hai-- dUsare Apake (anekAnta ) 1 matase bhinna jo zeSa ekAnta mata haiM unameM sampUrNa kriyAoM tathA | kartA, karma, karaNa Adi kArakoMke tattvakI siddhi-unake svarUpakI / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .mamantabhadra-mAratI / utpatti athavA jJapti nahIM bntii| ( kaise nahIM banatI, yaha bAta OM 'suyuktinIta-tattva' ko spaSTa karate hue agalI kArikAoMmeM batalAI gaI hai)|' anekamekaM ca tadeva tattvaM bhedA'nvayajJAnamidaM hi satyam / mRSopacAro'nyatarasya lope taccheSalopo'pi tato'nupAkhyam // 22 // ___vaha suyuktinIta vastutattva bhedA'bheda-jJAnakA viSaya hai aura aneka tathA ekarUpa hai--bhedajJAnakI-paryAyakI-dRSTise anekarUpa haiM / to vahI abhedajJAnakI-dravyakI-dRSTise ekarUpa hai aura yaha vastuko bheda-abhedarUpase grahaNa karanevAlA jJAna hI satya hai-pramANa hai| jo loga inameMse ekako hI satya mAnakara dUsaremeM upacArakA vyavahAra karate haiM vaha mithyA hai; kyoMki ( donoMkA paraspara avinAbhAva-sambandha honese ) donoMmeMse ekakA abhAva mAnanepara dUsarekA bhI abhAva ho jAtA hai| donoMkA abhAva ho jAnese vastutatva anupAkhya-niHsvabhAva ho jAtA hai aura taba vaha na to ekarUpa rahatA hai aura na anekarUpa / svabhAvakA abhAva honese use kisI rUpameM kaha nahIM sakate, aura isase sampUrNa vyavahArakA hI lopa ThaharatA hai|' mataH kathaJcittadamatva-zaktiH khe nAsti puSpaM taruSu prasiddham / marva-svabhAva-cyutamapramANaM sva-vAgviruddhaM tava dRSTito'nyat // 23 // . . jo sata hai-vaMdravya-kSetra kAla-bhAvase vidyamAna hai-usake / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra . kathaMcit asatvazakti bhI hotI hai-paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI / 2 apekSA vaha asat hai--; jaise puSpa. vRkSoMpara to astitvako liye ! hue prasiddha hai parantu AkAzapara usakA astitva nahIM hai, AkA zakI apekSA vaha asat-rUpa hai-yadi puSpa-vastu sarvathA satrUpa ho / * to AkAzake bhI puSpa mAnanA hogA aura yadi, sarvathA asatrUpa ho to ! vRkSoMpara bhI usakA abhAva kahanA hogaa| parantu yaha mAnanA aura kahanA / donoM hI pratItike viruddha honese ThIka nahIM haiM / isaparase yaha phalita hotA. hai ki vastu-tattva kathaMcit satrUpa aura kathaMcit asatrUpa hai-svadravyAdi catuSTayakI apekSA jahA~ satsvarUpa hai vahA~ para-dravyAdi catuSTayakI apekSA / * asatUrUpa bhI hai| kisI bhI vastuke svarUpakI pratiSThA usa vakta taka nahIM bana sakatI jaba taka ki usameMse pararUpakA niSedha na kiyA jAya / Amra- ! phalako anAra, santarA yA aMgUra kyoM nahIM kahate 1 isI liye na ki usameM anArapana, santarApana, tathA aMgUrapana nahIM hai---vaha apane meM unake svarUpa* kA pratiSedhaka hai / jo apanemeM pararUpakA pratiSedhaka nahIM vaha sva-svarUpakA prasthApaka bhI nahIM ho sakatA / isIse pratyeka vastumeM astitva aura nAsti| tatva donoM dharma hote haiM aura ve paraspara avinAbhAvI hote haiM--ekake / binA dUsarekA sadbhAva bana nahIM sktaa| ra yadi vastutatvako sarvathA svabhAvacyuta mAnA jAya-usameM asti| tva, nAstitva, ekatva, anekatva Adi dharmoMkA sarvathA abhAva svIkAra kiyA / * jAya-to vaha apramANa ThaharatA hai-usa tattvakA taba koI vyavasthApaka ! nahIM rahatA / isIse (he sumati jina !) ApakI dRSTise sarva-jIcAdi ! tattva kathaMcit saMta-asatrUpa anekAnnAtmaka haiM / isa mattase bhinna* dUsarA sattvAdvaitalakSaNa athavA zUnyataikAntasvabhAvarUpa jo ekAnta tattva haimata hai-vaha svavacanaviruddha hai-usI pramANatA batalAnemeM pramANa- | Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samantabhadra-bhAratI kI sattA svIkAra karanese usa matake pratipAdakoMke 'merI mA~ bA~jha' kI taraha- / ra svavacana-virodha AtA hai, arthAt matvAdvaitavAdiyoMke dvaitApatti hokara una.. kI advaitatA bhaMga ho jAtI hai aura zUnyataikAntavAdiyoMke pramANakA astitva / | hokara sarvazUnyatA banI nahIM rahatI-~~-vighaTa jAtI hai| aura pramANakA / astitva svIkAra na karavese svapakSakA sAdhana aura parapakSakA dUpaNa bana nahIM sakatA--vaha nirAdhAra ThaharatA hai|' na sarvathA nityamudetyapaiti na ca kriyA-kArakamatra yuktam / naivA'sato janma sato na nAzo dIpastumaH pudgalabhAvato'sti // 4 // 'yadi vastu sarvathA-dravya aura paryAya donoM rUpase-nitya ho to / vaha udaya-astako prApta nahIM ho sakatI-usameM uttarAkArake svIkAra rUpa utpAda aura pUrvAkAra ke parihArarUpa vyaya nahIM bana sktaa| aura na / * usameM kriyA-kArakakI hI yojanA bana sakatI hai-vaha na to calane Thaharane jIrNa hone yAdi kisI bhI kriyArUpa pariNamana kara sakatI hai aura ra na kartA-karmAdirUpase kisIkA koI kAraka hI bana sakatI hai-use sadA ra sarvathA aTala aparivartanIya ekarUpa rahanA hogA, jo asaMbhava hai| (isI | taraha) jo sarvathA asat hai usakA kabhI janma nahIM hotA aura jo / sat hai usakA kabhI nAza nahIM hotaa| (yadi yaha kahA jAya ki vidya! mAna dIpakakA-dIpa-prakAzakA-to bujhanepara abhAva ho jAtA hai, phira / yaha kaise kahA jAya ki satkA nAza nahIM hotA ?' isakA uttara yaha hai ki) dIpaka bhI bujhanepara sarvathA nAzako prApta nahIM hotA, kintu usa samaya andhakArarUpa pudgala-paryAyako dhAraNa kiye hue apanA ! Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra astitva rakhatA hai- prakAza aura andhakAra donoM pudgalakI paryAya haiM, eka paryAyake abhAva meM dUsarI paryAyakI sthiti banI rahatI hai, vastukA sarvA prabhAva nahIM hotA / ' vidhirniSedhazca kathaJcidiSTau . vivakSayA mukhya guNa - vyavasthA / iti praNItiH sumatestaveyaM mati - pravekaH stuvato'stu nAtha ! ||5|| (25) 8 ( vAstava meM) vidhi aura niSedha - - astitva aura nAstitva-- donoM kathaMcit iSTa haiM - sarvathA rUpase mAnya nahIM / vivakSAse unameM mukhyaitrat vyavasthA hotI hai-- udAharaNa ke taurapara dravyadRSTise jaba nityatva pradhAna hotA hai to paryAyadRSTikA viSaya granityatva gauNa hojAtA hai aura paryAyadRSTi-mUlaka granityatva jatra mukhya hotA hai taba dravyadRSTikA viya nityatva gaurA ho jAtA hai / isa prakAra se he sumati jina ! ApakA yaha tattva - praNayana hai / isa tatva praNayana ke dvArA ApakI stuti karanevAle mujha stotA (upAsaka) kI matikA utkarSa hove - usakA pUrNa vikAsa hove / bhAvArtha-yahA~ svAmI samantabhadrane sumatidevakA, unake mati -pravekako lakSya meM rakhakara, stavana karake yaha bhAvanA kI hai ki usa prakArake mati'pravekakA -- jJAnotkarSakA - mere grAtmAmeM bhI grAvirbhAva hove / so ThIka hI hai, jo jaisA bananA cAhatA hai vaha tadguNa - viziSTakI upAsanA kiyA karatA hai, ra upAsanA meM yaha zakti hai ki vaha bhavya upAsakako tadra / dra Upa banAtI hai; jaise telase bhIgI huI battI jaba dIpakakI upAsanA karatI haitapa honeke liye jaba pUrNa tanmayatA ke sAtha dIpakakA zrAliGgana karatI * 16 ////////////////////////////////////// Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 samantabhadra-bhAratI / hai to vaha bhinna hote hue bhI tadrUpa hojAtI hai-svayaM vaisI hI dIpa-zikhA bana jAtI hai| zrIpadmaprabha-jina-stavana -*:*:**padmaprabhaH padma-palAza-lezyaH pdmaalyaa''linggitcaarumuurtiH| vabho bhavAn bhavya-payoruhANAM padmAkarANAmiva padmavandhuH // 1 // 'padma-patrake samAna dravyalezyAke-raktavarNAbha-zarIrake-dhAraka / (aura isaliye anvarthasaMjJaka) he padmaprabha jina ! ApakI (AtmasvarUpa tathA zarIrarUpa ) sundaramUrti padmAlayA-lakSmIse AliGgita rahI haiAtmasvarUpa mUrtikA anantajJAnAdi-lakSmIne tathA zarIrarUpa mUrtikA niHsvedatAdi-lakSmIne dRr3ha AliMgana kiyA hai, aura isa taraha aApakI ubhaya prakArako mUrti ubhaya prakArakI lakSmIke (zobhAke) sAtha tanmayatAko prApta huI hai / aura Apa bhavyarUpa kamaloMko vikasita karane ke liye *isI bhAvako zrIpUjyapAda AcAryane. apane. 'samAdhitaMtra'kI nimna * kArikAmeM vyakta kiyA hai---- bhinnAtmAnamupAsyAtmA paro bhavati tAdRzaH vartiIpaM yathopAsya bhinnA bhavati tAdRzI // 17 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =>1000 svayambhU-stotra ////////// 21 unakA AtmavikAsa karaneke liye - usI taraha bhAsamAna hue haiM jisa taraha ki padmabandhu-sUrya padmakAroMkA -- kamalasamUhoM kA vikAsa karatA huA suzobhita hotA hai / " bhAra padmaca sarasvatIM ca bhavAn purastAtpratimuktilakSmyAH / sarasvatImeva samagra - zobhAM sarvajJa - lakSmI jvalitAM vimuktaH ||2|| 'Apane pratimukti-lakSmIkI prAptike pUrva - zrarhanta-avasthA se pahale - lakSmI aura sarasvatI donoMko dhAraNa kiyA hai-usa samaya gRhasthAvasthAmeM Apa yatheccha dhana-sampattike svAmI the, Apake yahA~ lakSmIke aTUTa bhaNDAra bhare the, sAtha hI avadhi jJAnAdi-lakSmIse bhI vibhUSita aura sarasvatI Apake kaNThameM sthita thii| bAdako vimukta honepara -- jIvanmukta (arhanta) avasthAko prApta karanepara -- Apane usa pUrNa zobhAvAlI sarasvatIko - divya vANIko-- hI dhAraNa kiyA hai jo sarvajJalakSmI se pradIpta thI- - usa samaya Apake pAsa divyavANIrUpa sarasvatIkI hI pradhAnatA thI, jisake dvArA jagatake jIvoMkoM unake kalyANakA mArga sujhAyA gayA hai|' zarIra-razmi- prasaraH prabhoste bAlArka - razmicchavirA''lilepa / narAmaisskIrNa-sabhAM prabhA vA zailasya' padmAbhamaNeH svasAnum ||3|| *'lakSmIM jvalitAM' iti pAThAntaram / + 'prabhAvacchailasya' iti pAThAntarAm / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI / 'he prabho ! prAtaHkAlIna sUrya-kiraNoMkI chavike samAna-raktavarNa / , grAbhAko liye hue-Apake zarIrakI kiraNoM ke prasAra ( phailAva ) ne hai manuSyoM tathA devatAoM se bharI huI samavasaraNa-sabhAko isa taraha hai Alipta ( vyApta ) kiyA hai jisa taraha ki padmAbhamaNi-parvatakI 2. prabhA apane pArzvabhAgako Alipta karatI hai|' nabhastaleM pallavayanniva tvaM shsrptraa'mbuj-grbhcaaraiH| pAdA'mbujaiH pAtita-mAra-darpo bhUmau prajAnAM vijahartha bhUtyai ? // 4 // (he padmaprabha jina ! ) Apane kAmadevake darpa ( mada ) ko cUra ra cUra kiyA hai aura sahasradala-kamaloMke madhyabhAgapara calanevAle / ! apane caraNa-kamaloMke dvArA nabhasthalako pallavoMse vyApta-jaisA * karate hue, prajAkI vibhUtike liye-usameM heyopAdeyake vivekako : jAgRta karaneke liye--bhUtalapara vihAra kiyA hai / ' guNAmbudhervigruSamapyajasya nA''khaMDalaH stotumalaM tavarSaH / prAgeva mAdRkimutA'tibhakti mA~ bAlamAlApayatIdamittham // 5 // (30) 'he RSivara! Apa aja haiM-punarjanmase rahita haiM--, Apake + mudrita pratiyoMmeM jo 'bijaharSa' pATha hai vaha azuddha hai aura lekhakoMkI / _ 'tha' ko 'gha' par3ha lene jaisI bhUlakA pariNAma jAna par3atA hai| . *'ajasraM' iti pAThAntaram / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra / guNasamudra ke lavamAtrakI bhI stuti karane ke liye java indra pahale / se hI samartha nahIM huA hai, to phira aba mere jaisA asamartha prANI ! kaise samartha ho sakatA hai ?-nahIM ho sakatA | yaha Apake prati ! merI ati bhakti hI hai jo mujha bAlakase-stuti-vizyameM anabhijJaseisa prakArakA yaha stavana karAtI hai|' zrI supArzva-jina-stavana svAsthyaM yadAtyantikameSa puMsAM svArtho na bhogaH pribhNguraatmaa| tRSo'nuSaMgAna ca tApazAnti ritIdamAravyadbhagavAn supArzvaH // 1 // 'yaha jo Atyantika svAsthya hai-vibhAva-pariNatise rahita apane / anantajJAnAdimaya-svAtma-svarUpameM avinazvarI sthiti hai--vahI puruSoM kA-jIvAtmAoMkA-svArtha hai-nijI prayojana hai, kSaNabhaMgura bhoga-! * indraya-viSaya-sukhakA anubhava--svArtha nahIM hai, kyoMki indriya-viSaya sukhake sevanase uttarottara tRSNAkI-bhogAkAMkSAkI-vRddhi hotI ! hai aura usase tApakI-~-zArIrika tathA mAnasika dukhakI-zAnti ! nahIM hone pAtI / yaha svArtha aura asvArthakA svarUpa zobhanapArthoM sundara zarIrAMgoM ke dhAraka (aura isaliye anvartha-saMjJaka) bhagavAn | supArzva ne batalAyA hai|' Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ samantabhadra-bhAratI aGgagama jaGgama-neya-yantraM yathA tathA jIva-dhRtaM zarIram / bIbhatsu pUti kSayi tApakaM ca sneho vRthA'treti hitaM tvamAkhyaH // 2 // / 'jisa prakAra ajagama ( jaDa ) yaMtra svayaM apane kArya meM pravRtta / na hokara jaMgama puruSake dvArA calAyA jAtA hai usI prakAra jIvake dvArA dhAraNa kiyA huA yaha zarIra ajaMgama hai-buddhipUrvaka parispanda| vyApArase rahita hai--aura cetana-puruSake dvArA svavyApAra meM pravRtta / kiyA jAtA hai| sAtha hI, bIbhatsu hai-ghRNAtmaka hai--,pUti haidurgandhiyukta hai-,kSayi hai-nAzavAn hai-aura tApaka hai-aAtmAke duHkhoMkA kAraNa hai / isa prakArake zarIra meM sneha rakhanA-atianurAga bar3hAnA-vRthA hai-usase kucha bhI AtmakalyANa nahIM sadha sktaa| yaha hitakI bAta he supArzva jina ! Apane batalAI hai|' alaMdhyazaktibhavitavyateyaM hetu-dvayA''viSkRta-kArya-liGgA / anIzvaro janturahakriyAtaH saMhatya kAryeSviti sAdhvavAdIH // 3 // : 'Apane yaha bhI ThIka kahA hai ki hetudvayake antaraMga aura bAhya arthAt upAdAna ora nimitta donoM kAraNoMke--anivArya saMyoga-dvArA ! utpanna honevAlA kArya hI jisakA jJApaka hai aisI yaha bhavitavyatA / (jo hitakA samucita evaM samartha upadeza milanepara bhI kisIkI hitameM pravRtti nahIM hone detI) alaMdhyazakti hai-kisI taraha bhI TAlI nahIM ! Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra , * 25 | ttltii| aura isa bhavitavyatAkI apekSA na rakhanevAlA ahaMkArase pIDita / meM huA saMsArI prANI (yantra-mantra-tantrAdi) aneka sahakArI kAraNoMko ! milAkara bhI sukhAdika kAryoMke sampanna karane meM samartha nahIM hotaa|' ! vibheti mRtyorna tato'sti mokSo nityaM zivaM vAMJchati nA'sya lAbhaH / tathA'pi bAlo bhaya-kAma-vazyo vathA svayaM tapyata ityavAdIH // 4 // 'Apane yaha bhI batalAyA hai ki yaha saMsArI prANI mRtyuse / DaratA hai parantu (alaMghyazakti-bhavitavyatA-vaza ) usa mRtyuse chuTakArA nahIM, nitya hI kalyANa athavA nirvANa cAhatA hai parantu (bhAvIkI ! usI alaMghyazakti-vaza ) usakA lAbha nahIM hotaa| phira bhI yaha mUDha prANI bhaya aura icchAke vazIbhUta huA svayaM hI vRthA taptAyamAna hotA hai| lekina Darane tathA icchA karane mAtrase kucha bhI nahIM banatA, ulaTA duHkha-santApa uThAnA par3atA hai|' sarvasya tattvasya bhavAn pramAtA mAteva bAlasya hitA'nuzAstA / guNA'valokasya janasya netA mayA'pi bhaktyA pariNUyate'dya* // 5 // (35) (he supAva jina !) Apa sampUrNa tattva-samUhake-jIvAdivizva-tattvoMke-pramAtA haiM-saMzayAdi-rahita jJAtA haiM, mAtA jisa hai. pariNUyase' yaha upalabdha pratiyoMkA pATha 'bhavAn' zabdakI maujuudgii| meM kucha ThIka pratIta nahIM hotA / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 //////////// samantabhadra-bhAratI prakAra bAlakako hitakI usake bhalekI zikSA detI hai usI prakAra Apa heyopAdeyake jJAnase rahita bAlaka-tulya janasamUhako hitakA---niHzreyasa (mokSa) tathA usake kAraNa samyagdarzanAdikA -- upadeza denevAle haiM, aura jo guNAvalokI jana hai-guNAMkI talAza meM rahanevAlA bhavyajIva hai-usake Apa netA haiM- bAdhaka kAraNoMko haTAkara. AtmIya granantadarzanAdi guNoMko prApta kara leneke kAraNa use una guNoMkI prAptikA mArga dikhAnevAle haiM / isIse maiM bhI isa samaya bhaktipUrvaka ApakI stuti meM pravRtta huA hU~ - mere bhI grApa netA haiM, mujhe bhI pake sat-zAsana ke pratApase zrAtmIya-guNAMkI prAptikA mArga sUbha par3A hai|' : ////////////////// ////// my // zrIcandraprabha - jina-stavana 1-200520-1-1-1 candraprabhaM candra marIci-gaura candraM dvitIyaM jagatIva kAntam / vande'bhivandyaM mahatAmRSIndraM jinaM jita-svAnta - kaSAya-bandham ||1|| 'maiM una zrIcandraprabha - jinakI vandanA karatA hU~, jo candrakiraNa - sama- gauravarNa se yukta jagatameM dvitIya candramAkI samAna dIptimAn (aura isaliye 'candraprabha' isa sArthaka saMjJAke dhAraka) hue haiM, A ////////////////////////////////// Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra * 27 | jinhoMne apane antaHkaraNake kaSAya-bandhanako jItA hai--sampUrNa / ra krodhAdikapAyoMkA nAzakara akapAyapada evaM jinapada prApta kiyA hai aura (isIliye) jo RddhidhArI muniyoMke-gaNadharAdikoMke svAmI tathA ! mahAtmAoMke dvArA vandanIya hue haiN|' yasyAGga-lakSmI-pariveza-bhinna tamastamoreriva razmibhinnam / nanAza vAhyaM bahu mAnasaM ca dhyAna-pradIpA'tizayena bhinnam // 2 // 'jinake zarIrake divya prabhAmaNDalase bAhya andhakAra aura dhyAna-pradIpake atizayase-parama zukladhyAnake teja-dvArAmeM pracura mAnasa andhakAra-jJAnAvaraNAdi-karmajanya AtmAkA samasta / * ajJAnAndhakAra-usI prakAra nAzako prApta huA jisa prakAra sUryakI kiraNoMse (lokameM phailA huA) andhakAra bhinna-vidIrNa hokara naSTa ho jAtA hai|' sva-pakSa-sosthitya-madA'valiptA vAsiMha-nAdaivimadA babhUvuH / pravAdino yasya madAgaNDA gajA yathA kesariNo* ninAdaiH // 3 // __ 'jinake pravacanarUpa-siMhanAdoMko sunakara apane mata-pakSakI / susthitikA ghamaNDa rakhanevAle-use hI nirbAdha evaM akATya samajha! kara madonmatta hue-pravAdijana ( paravAdI) usI prakArase nirmada hue * 'kezariNo' iti pAThAntaram / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 . ___ samantabhadra-bhAratI / haiM jisa prakAra ki madabharate hue masta hAthI kesarI-siMhakI garjanAoMko sunakara nirmada ho jAte haiN|' yaH sarva-loke parameSThitAyAH padaM bbhuuvaa'dbhut-krmtejaaH| ananta-dhAmA'kSara-vizvacanuH samantaduHkha-kSaya-zAsanazca // 4 // 'jo adbhuta karmateja the-apane yogabalase jinhoMne parvata-samAna kaThora karma-paTalokA chedanakara sadAke lie apane prAtmAse unakA sambandha ! viccheda kiyA thA athavA zuklathyAnA nike dvArA unheM bhasmIbhUta kiyA thA-, (aisA karake) jinhoMne anantatejarUpa avinazvara vizvacakSuko prApta kiyA thA-kevalajJAna-kevaladarzanake dvArA jo vizva- / tattvoMke jJAtA-dRSTA the-aura jo saba orase duHkhoMke pUrNa kSayarUpa mokSake zAstA ( upadeSTA ) the-jagatko jinhoMne mokSamArgakA yathArtha / upadeza diyA thA-; aura isa taraha ( inhIM guNoM ke kAraNa ) jo sampUrNa lokameM-tribhuvanameM-parameSThitAke-parama prAptatAke-padako prApta hue the| sa candramA bhavya-kumudvatInAM vipnn-dossaa'bhr-klngk-lepH| vyAkoza-cAG-nyAya-mayUkha-mAlaH pUyAtpavitro bhagavAnmano me // // (40) 've doSA-rAtri, abhra-megha aura kalaMka-mRgachAlAdike .. lepase rahita athavA rAgAdika doSarUpa abhra-kalaMkake AvaraNase / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU stotra * varjita aura suspaSTa vacanoMke praNayanarUpa -- syAdvAdanyAyarUpakiraNamAlA se yukta, bhavya -kumudaniyoM ke lie (pUrva) candramA, aise pavitra bhagavAn zrIcandraprabha - jina mere manako pavitra kareM - unake vandana, kIrtana, pUjana, bhajana, smaraNa aura anusaraNarUpa samyak ArAdhanase merA mana pavitra hove / ' ha zrI suvidhi-jina-stavana ~****** 21 ekAntadRSTi-pratiSedhittvaM pramANa - siddhaM tadatatsvabhAvam / tvayA praNItaM suvidhe ! svadhAnA naitatsamAlIDhapadaM tvadanyaiH // 1 // " ' ( zobhana - vidhi-vidhAna ke pratipAdana dvArA anvartha saMjJAke dhAraka ) vidhi (puSpadanta ) jina ! Apane apane jJAna - tejase usa pramANasiddha tatvakA praNayana kiyA hai jo sat-asat AdirUpa farkSitA'vivakSita svabhAvako liye hue hai aura ekAntadRSTikA pratiSedhaka he anekAntAtmaka honese kisIkI bhI isa ekAnta mAnyatAko svIkAra nahIM karatA ki vastutatva sarvathA (svarUpa aura pararUpa donoMse hI ) sata (vidhi) Adi rUpa hai / yaha samAlIDhapad - - samyak anubhUta tatvakA pratipAdaka 'tadatatsvabhAva' jaisA pada - Apase bhinna mata rakhanevAle dUsare matapravartakoM ke dvArA praNIta nahIM huA hai / ' 200 //////////////////////s Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samantabhadra-bhAratI tadeva ca syAnna tadeva ca syAt tathApratItestava tatkathaJcit / / nA'tyantamanyatvamananyatA ca vidheniSedhasya ca zUnya-doSAt // 2 // ! (he muvidhi jina !) ApakA vaha tattva kathaMcit tadrUpa (sadrUpa) hai aura kathaMcit tadrapa nahIM (asadrapa) hai; kyoMki (svarUpa-pararUpakI 1. apekSA-usake dvArA) vaisI hI sat-asatarUpakI pratIti hotI hai| | mvarUpAdi-catuSTayarUpa vidhi aura pararUpAdi-catuSTayarUpa niSedhake paraspara meM atyanta (sarvathA) bhinnatA tathA abhinnatA nahIM hai, kyoMki sarvathA bhinnatA yA bhinnatA mAnanepara zUnya-doSa AtA haiavinAbhAva-sambandhake kAraNa vidhi aura niSedha donoM se kisIkA bhI taba astitva bana nahIM sakatA, saMkara dopake bhI zrA upasthita honese padAthoMkI koI vyavasthA nahIM rahatI, aura isalie vastutatvake lopakA prasaGga zrA jAtA hai|' nityaM tadevedamiti pratItenaM nitymny-prtiptti-siddhH| na tadviruddhaM bahirantaraGga nimitta-naimittika-yogatamte // 3 // . 'yaha vahI hai, isa prakAra kI pratIti honese vastutattva nitya hai aura yaha vaha nahIM-anya hai, isa prakArakI pratItikI siddhise / vastutattva nitya nahIM-anitya hai / vastutatvakA nitya aura anitya donoMrUpa honA tumhAre matameM viruddha nahIM hai; kyoMki vaha bahiraGga / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotraM . | nimitta-sahakArI kAraNa, antaraGga nimitta-upAdAna kAraNa, aura / , naimittaka-nimittose utpanna honevAle kArya ke- sambandhako liye hue hai----dravyasvarUpa graMntaraGga kAraNa ke sambandhakI apekSA nitya hai aura kSetrAdirUpa bAhya kAraNa tathA pariNAma-paryAyarUpa kAryakI apekSA anitya hai|' anekamekaM ca padasya vAcyaM vRkSA iti pratyayavatprakRtyA / AkAMkSiNaH syAditi vai nipAto guNA'napekSe niyame'pavAdaH // 4 // 'padakA vAcya-zabdakA abhidheya-prakRtise--svabhAvase-eka aura aneka donoMrUpa hai-sAmAnya aura vizeSameM athavA dravya aura ! paryAyameM abheda-vivakSAke honepara ekarUpa hai aura bheda-vivakSAke honepara anekarUpa hai--'vRkSAH' isa padajJAnakI taraha / arthAt jisa prakAra 'vRkSAH' yaha eka vyAkaraNa-siddha bahubacanAnta pada hai, isameM jahA~ vRkSatvasAmAnyakA bodha hotA hai vahA~ vRkSa-vizepoMkA bhI bodha hotA hai| vRkSatvavRkSapanA arthAt vRkSajAti(vRkSasAmAnya)kI apekSA isakA vAcya eka hai aura vRkSavizeSakI-grAma, anAra, zIzama, jAmuna AdikI-apekSA isakA vAcya aneka haiM; kyoMki koI bhI vRkSa ho usameM sAmAnya aura vizeSa donoM dharma rahate haiM, unamese jima samayaM jisa dharmakI vivakSA hotI hai usa samaya / * vaha dharma mukhya hotA hai aura dUsarA (avivakSita) gauNa; parantu jo dharma gauNa ! hotA hai vaha usa vivakSAke samaya kahIM calA nahIM jAtA-usI vRkSa-vastumeM meM rahatA hai, kAlAntarameM vaha bhI muravya ho sakatA hai| jaise 'yAmrAH' kahane para / hai jaba 'aAmratva' dharma mukhya hokara vivakSita hotA hai taba 'vRkSatva' nAmakA / sAmAnyadharma usase alaga nahIM ho jAtA-vaha bhI usImeM rahatA hai| aura jaba Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI | 'aAmrAH' padameM Amratva-sAmAnyarUpase vivakSita hotA hai taba aAmrake vizeSa / * dezI, kalamI,laMgar3A,mAldA, phaz2alI Adi dharma gauNa (avivakSita) ho jAte haiM haiM aura usI AmrapadameM rahate haiM / yahI bAta dravya aura paryAyakI vivakSAmeM avivakSAkI hotI hai| eka hI vRkSa dravya-sAmAnyakI apekSA ekarUpa hai to / vahI aMkurAdi paryAyoMkI apekSA aneka rUpa hai| donoMmeM jisa samaya jo svikSita hotA hai vaha mukhya aura dUsarA gauNa kahalAtA hai| isa taraha , pratyeka padakA vAcya eka aura aneka donoM hI hote haiM / (yadi pada-zabdakA vAcya eka aura aneka donoM hoM to 'asti' kahanepara 'nAstitva ke bhI bodhakA prasaMga Anese dUsare pada 'nAsti' kA prayoga / nirarthaka ThaharegA, athavA svarUpakI taraha pararUpase bhI astitva kahanA hogaa| ! isI taraha 'nAsti' kahanepara 'astitva' ke bhI bodhakA prasaMga AegA, dUsare 'asti' padakA prayoga nirarthaka ThaharegA athavA pararUpakI taraha svarUpase bhI nAstittva kahanA hogaa| isa prakArakI zaMkAkA samAdhAna yaha hai-) anekAntAtmaka vastu ke astitvAdi kisI eka dharmakA pratipAdana / karanepara usa samaya gauNabhUta nAstitvAdi dUsare dharmake pratipAdana meM jisakI AkAMkSA rahatI hai aise AkAMkSI-sApekSavAdI athavA * syAdvAdIkA 'syAt' yaha nipAta-'syAt' zabdakA sAthameM prayoga gauNakI apekSA na rakhane vAle niyamameM--sarvathA ekAnta matameMnizcita rUpase bAdhaka hotA hai-usa sarvathAke niyamako caritArtha nahIM hai hone detA jo svarUpakI taraha pararUpake bhI astitvakA aura pararUpakI taraha svarUpake bhI nAstitvakA vidhAna karatA hai (aura isa liye yahA~ ukta * prakArakI zaMkAko koI sthAna nahIM rhtaa)| guNa-pradhAnArthamidaM hi vAkyaM jinasya te tadviSatAmapathyam / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra . tato'bhivandyaM jagadIzvarANAM mamA'pi sAdhostatha pAdapamam // 5 // (45) / ___ 'he suvidhi-jina ! ApakA yaha 'syAt' padarUpase pratIyamAna vAkya mukhya aura gauNake Azayako liye hue hai-vivakSita aura avivakSita donoM hI dharma isake vAcya haiM-abhidheya haiM / Apase-Apake , anekAnta-matase-dveSa rakhane vAle sarvathA ekAnta-vAdiyoMke liye yaha vAkya apathyarUpase aniSTa hai-unakI saiddhAntika prakRtike ra viruddha hai; kyoMki donoM dharmoMkA ekAnta svIkAra karanese unake yahA~ virodha ! AtA hai| cU~ ki Apane aise sAtizaya tattvakA praNayana kiyA hai isaliye he sAdho ! Apake caraNa kamala jagadIzvaroM-indra-cakravartyAdikoMke dvArA vandanIya haiM, aura mere bhI dvArA vandanIya haiN|' zrIzItala-jina-stavana na zItalAzcandanacandrarazmayo na gAGgamambho na ca hArayaSTayaH / yathA muneste'nagha ! vAkya-razmayaH zamAmbugarbhAH zizirA vipazcitAm // 1 // 'he anagha !-niravadya-nirdoSa zrIzItala-jina !-Apa pratyakSa''nagha-vAkya-razmayaH' iti pAThAntaram / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..samantabhadra-bhAratI | jJAnI-munikI prazama-jalase bharI huI vAkya-razmiyA~-yathAvat - arthasvarUpakI prakAzaka vacana-kiraNAvaliyA~-jisa prakArase--saMsAra tApako miTAne rUpase---vidvAnoMke liye--heyopAdeya-tattvakA viveka rakhanevAloMke vAste-zItala haiM-zAntiprada haiM-usa prakAra na to candana tathA candramAkI kiraNeM zItala haiM, na gaMgAkA jala zItala hai aura na motiyoMke hArakI lar3iyA~ hI zItala haiM--koI bhI inameM se bhava-yAtApa-janya duHkhako miTAnemeM samartha nahIM hai|' sukhA'bhilASA'nala-dAha-mUcchitaM mano nijaM jJAnamayA'mRtA'mbubhiH / vyadidhyamastvaM viSa-dAha-mohitaM yathA bhiSagmantra-guNaiH sva-vigraham // 2 // " jisa prakAra vaidya viSa-dAhase mUcchita hue apane zarIrako viSApahAra mantrake guNoMse-usakI amoghazaktiyAMse-nirviSa evaM mUrchA-rahita kara detA hai usI prakAra ( he zItala jina ! ) Apane sAMsArika sukhoMkI abhilASA-rUpa agnika dAhase-caturgati-samba ndhI duHkhasaMtApase--mUrchita hue heyopAdeyake viveka se vimukha hue| apane bhanako aAtmAko-jJAnamaya amRta-jaloMke sicanase mUrchA rahita zAnta kiyA hai-pUrNa vivekako jAgrata karake use uttarottara saMtApaprada sAMsArika sukhoMkI yAMbhalA pAse mukta kiyA hai|' . sva-jIvite kAma-sukhe ca tRSNayA divA zramAta nizi zerate prajAH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra . tvamArya ! naktaM-divamapramattavA najAgarevA''tma-vizuddha-vatmani // 3 // ____apane jInekI tathA kAma-sukhakI tRSNAke vazIbhUta hue laukika jana dinameM zramase pIDita rahate haiM-sevA-kRSyAdijanya ... kleza-khedase abhibhUta bane rahate haiM aura rAtameM so jAte haiM apane / aAtmAke uddhArakI aura unakA prAyaH koI lakSya hI nahIM hotA / parantu he Arya-zItala-jina ! Apa rAta-dina pramAdarahita hue AtmAkI ! vizuddhike mArgameM jAgate hI rahe haiM-zrAtmA jisase vizuddha hotA haihai mohAdi karmoMse rahita huaA svarUpameM sthita evaM pUrNa vikasita hotA hai| usa samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa mokSamArgake anuSThAnameM sadA sAvadhAna apatya-vittottara-loka-tRSNayA tapasvinaH kecana karma kurvate / bhavAnpunarjanma-jarA-jihAsayA trayI pravRtti samadhIravAruNat // 4 // 'kitane hI tapasvIjana saMtAna, dhana tathA uttaraloka (paraloka | yA utkRSTa loka) kI tRSNAke vazIbhUta hue-putrAdikI prAptike lie, dhanakI prApti ke lie athavA svargAdikI prApti ke liye-(agnihotrAdika ! yajJa-) karma karate haiM; ( parantu he zItala-jina ! ) Apa samabhAvI haiM* santAna, dhana tathA uttaralokI tRSNAse rahita haiM-Apane punarjanma, aura jarAko dUra karane kI icchAse mana-vacana-kAya tInoMkI | pravRttikA rokA hai-tInAkI svacchanda pravRttiko haTAkara unheM svAtmA- / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI dhIna kiyA hai aura isa taraha aAtmavikAsakI ucca sthitipara pahu~cakara yoga- / nirodha dvArA na manase koI karma hone diyA, na vacanase aura na shriirse| ! bhAvArtha-mana-vacana-kAyakI pravRttiko yoga kahate haiN| isa yogase aAtmA- ! * meM karmakA aAsrava tathA bandha hotA hai, jo punarjanmAdirUpa-saMsAraparibhramaNa kA hetu hai / ataH Apane to isa yogarUpa karmako rokakara athavA svAdhIna | banAkara saMsAra-paribhramaNase chUTanekA yatna kiyA hai, jabaki dUsare tapasviyoMne . sAMsArika icchAoMke vazIbhUta hokara agnihotrAdi karma karake saMsAra-pari bhramaNakA hI yatna kiyA hai / donoMkI ina pravRttiyoMmeM kitanA bar3A antara hai ! tvamuttama-jyotirajaH kva nivRtaH ka te pare buddhi-lavoddhava-kSatAH / tataH svaniHzreyasa-bhAvanAparai budha-pravekairjina ! zItaleDyase // 5 // (50) / 'he zItala jina ! kahA~ to Apa uttamajyoti-paramAtizayako prApta kevalajJAnake dhanI-, ajanmA-punarjanmase rahita-- aura nivRtta sAMsArika icchAtroMse rahita sukhIbhUta ! aura kahA~ ve dUsare prasiddha anya devatA athavA tapasvI-jo lezamAtra jJAnake madase nAzako prApta hue haiM-sAMsArika viSayoMmeM atyAsakta hokara duHkhoMmeM par3e haiM aura Atma-. svarUpase vimukha evaM patita hue haiM !! isIliye apane kalyANakI bhAvanA tatpara-use sAdhaneke lie samyagdarzanAdikake abhyAsameM pUrNa / , sAvadhAna-budhazreSThoM-gaNadharAdika devoM ke dvArA Apa pUje jAte haiN| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra '37 -zrIzreyo-jina-stavana zreyAn jinaH zreyasi varmanImAH zreyaH prajAH zAsadajeyavAkyaH / bhavAMzcakAze bhuvanatraye'smi nneko yathA vIta-ghano vivasvAn // 1 // 'he ajeyavAkya-abAdhita vacana-zreyo jina ! -sampUrNa kaSAyoM, indriyoM athavA karma zatruoMko jItanevAle zrIzreyAMsa tIrthaMkara ! Apa ina zreyaprajAjanoMko-bhavyajIvoMko-zreyomArgameM anuzAsita karate hue-mokSamArgapara lagAte hue vigata-ghana-sUryake samAna akele hI isa tribhuvanameM prakAzamAna hue haiN| arthAt jisa prakAra meghake paTaloMse rahita sUrya apanI apratihata kiraNoM dvArA akelA hI meM andhakArasamUhakA vighAtaka banakara, dRSTi-zaktise sampanna netroMvAlI prajAko | iSTa sthAnakI prAptikA nimittabhUta sanmArga dikhalAtA huA, jagatmeM zobhA* ko prApta hotA hai usI prakAra jJAnAvaraNAdi ghAtikarma-catuSTayase rahita hai. Apa akele hI, ajJAnAndhakArake prasArako vinaSTa karanemeM samartha banakara apane abAdhita vacanoM dvArA bhavya-janoMko mokSamArgakA upadeza dete hue, isa trilokImeM zobhAko prApta hue haiN|' vidhirviSakta-pratiSedharUpaH prmaannmtraa'nytrtprdhaanm| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : " : samantabhadra-bhAratI //// // // // // 8 ' ( he zreyAsa jina ! ) Apake matameM vaha vidhi -- svarUpAdicatuSTayase astitva-- pramANa hai ( pramANakA viSaya honese) jo kathaMcit tAdAtmya sambandhako liye hue pratiSedha rUpa hai -- pararUpAdicatuSTayakI apekSA nAstitvarUpa bhI hai tathA ina vidhi- pratiSedha donoMmeM se | koI eka pradhAna (mukhya) aura dUsarA gauNa hotA hai (vaktA abhi: prAyAnusAra na ki svarUpa se) / aura mukhya ke -- pradhAnarUpa vidhi athavA niSedhake - niyAmakA ' svarUpAdicatuSTayase hI vidhi aura pararUpAdicatuSTayase hI niSedha' isa niyamakA -jo hetu hai vaha naya hai ( nayakA : viSaya honese) aura vaha naya dRSTAnta - samarthana hotA hai -- dRSTAntase samarthita athavA dRSTAntakA samarthaka ( usake asAdhAraNa svarUpakA nirUpaka) hotA hai / guNo'paro mukhya niyAmaheturnayaH sa dRSTAntasamarthanaste // 2 // vivakSito mukhya itISyate'nyo guNosarat na nirAtmakaste / tathA'rimitrA'nubhayAdizakti dvayA'vadheH kAryakaraM hi vastu // 3 // : C ' (he zreyAMsa jina ! ) Apake matameM jo vivakSita hotA hai-: kahane ke liye iSTa hotA hai - vaha 'mukhya (pradhAna)' kahalAtA hai, dUsarA jo avivakSita hotA hai - jisakA kahanA iSTa nahIM hotA - vaha 'gaurANa' * svarUpase pradhAna athavA gauNa mAnane para usake sadAkAla tadrUpa bane rahanekA prasaMga AegA, aura yaha bAta banatI nahIM; kyoMki pratyakSAdike sAtha isakA virodha hai / ////////////////// ////////////////// Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra kahalAtA hai, aura jo avivakSita hotA hai vaha nirAtmaka (abhAvarUpa) / nahIM hotA-usakI sattA avazya hotI hai / isa prakAra mukhya-gauNa kI vyavasthAse eka hI vastu zatru, mitra aura anubhayAdi zaktiyoM1 ko liye rahatI hai--eka hI vyakti eka kA mitra hai (upakAra-karanese), dUsarekA zatru hai (apakAra karanese), tIsarekA zatru-mitra donoM hai (upakAra: | apakAra karanese) aura cauthekA na zatru hai na mitra (usakI ora upennA ! meM dhAraNa karanese), aura isa taraha usameM zatru-mitrAdike guNa yugavat rahate haiN| vAstavameM vastu do avadhiyoM (maryAdAoM) se kAryakArI hotI haividhi-niSedharUpa, sAmAnya-vizeSarUpa athavA dravya-paryAyarUpa do do sApekSa dharmoMkA Azraya lekara hI arthakriyA karanemeM pravRtta hotI hai aura apane yathArtha svarUpakI pratiSThApaka banatI hai|' dRSTAnta-siddhAvubhayovivAde sAdhyaM prasiddhyena tu tAgasti / yatsarvathaikAnta-niyAmi dRSTaM tvadIya-dRSTivibhavatyazeSe // 4 // 'vAdI prativAdI donoMke vivAdameM dRSTAnta (udAharaNa) kI * siddhi honepara sAdhya prasiddha hotA hai-jise siddha karanA cAhate haiM , usakI bhale prakAra siddhi hojAtI hai, parantu vaisI koI dRSTAntabhUta | vastu hai hI nahIM jo (udAharaNa banakara) sarvathA ekAntakI niyAmaka / meM dikhAI detI ho / kyoMki ApakI anekAnta-dRSTi sabameM-sAdhya, ! sAdhana aura dRSTAntAdimeM apanA prabhAva DAle hue hai-vastumAtra ane- ! meM kAntAtmakatvase vyApta hai, isIse sarvathA ekAntavAdiyoMke matameM aisA koI / dRSTAnta hI nahIM bana sakatA jo unake sarvathA ekAntakA niyAmaka ho aura | isa lie unake sarvathA nityAtvAdirUpa sAdhyakI siddhi nahIM bana sktii|' / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI ekAnta-dRSTi-pratiSedha-siddhinyAyeSubhizmoharipuM nirasya / . asi sma kaivalya-vibhUti-samrATa tatastvamahanasi me stvaahH||5|| (55) / ''he arhan-zreyo jina ! Apa ekAnta dRSTike pratiSedhakI siddhi! rUpa nyAyavANoMse-tattvajJAnake samyak prahAroMse-moha-zatrukA athavA mohakI pradhAnatAko liye hue jJAnAvaraNAdirUpa zatru-samUhakAghAtikarma-catuSTayakA-nAza karake kaivalya-vibhUtike-kevalajJAnake sAtha sAtha samavasaraNAdi vibhUtike-samrAT hue haiN| isIse Apa merI : stutike yogya haiN| maiM bhI ekAntadRSTike pratiSedhakI siddhikA upAsaka , hU~ aura use pUrNatayA siddha karake moha zatrukA nAza kara denA cAhatA hU~ * tathA kaivalyavibhUtikA samrATa bananA cAhatA hU~, ataH Apa mere lie , zrAdarzarUpameM pUjya haiM-stutya haiM / ' * 'siddhiAyeSubhi' sampAdanameM upayukta pratiyoMkA pATha / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra . 12 zrIvAsupUjya-jina-stavana zivAsu pUjyo'bhyudaya-kriyAsu tvaM vAsupUjyastridazendra-pUjyaH / mayA'pi pUjyo'lpa-dhiyA munIndra ! dIpArciSA kiM tapano na pUjyaH // 1 // ___ 'he ( vasupUjya-suta ) zrIvAsupUjya munIndra ! Apa zivasvarUpa abhyudayakriyAoM meM pUjya haiM-maGgalamaya svargAvataraNAdi kalyANaka* kriyAoMke avasarapara pUjAko prApta hue. haiM--, tridazendrapUjya haiN| devendroMke dvArA pUje gaye haiM, pUje jAte haiM-aura mujha alpabuddhike dvArA * bhI pUjya haiM-maiM bhI stutyAdike rUpameM ApakI pUjA kiyA karatA huuN| (alpa buddhi ke dvArA pUjA jAnA koI asaMgata bAta bhI nahIM hai, kyoMki) / dIpa-zikhAke dvArA kyA sUrya pUjA nahIM jAtA-pUjA hI jAtA hai| loga dIpaka jalAkara sUryakI AratI utArate haiM, dIpa-zikhAse usakI pUjA karate haiN|' na pUjayA'rthastvayi vItarAge na nindayA nAtha ! vivaant-vaire| tathA'pi te puNya-guNa-smRtinaH punAti* cittaM duritAJjanebhyaH // 2 // * 'punAtu' sampAdanameM upayukta pratiyoMkA pATha / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ,samantabhadra-bhAratI . 'he bhagavan / pUjA-vandanAse ApakA koI prayojana nahIM hai, / hai kyoMki Apa vItarAgI haiM--rAgUkA aMza bhI Apake AtmAmeM vidyahai. mAna nahIM hai, jisake kAraNa kisIkI pUjA-vandanAse Apa prasanna hote|| (isI taraha) nindAse bhI ApakA koI prayojana nahIM hai koI . kitanA hI Apako burA kahe, gAliyA~ de, parantu usapara Apako z2arA bhii| homa nahIM aAsakatA; kyoMki aApake AtmAse vairabhAva-dvaSAMza-bilkula ! nikala gayA hai-vaha usameM vidyamAna hI nahIM haiM,jisase kSobha tathA / aprasannatAdi kAryoMkA udbhava ho sakatA / aisI hAlatameM nindA aura stuti donoM hI Apake lie samAna haiM-unase ApakA kucha bhI banatA yA bigdd'taa| nahIM haiN| phira bhI Apake puNya-guNoMkA smaraNa hamAre cittako pApa-maloMse pavitra karatA hai| aura isa liye hama jo ApakI pUjA- ! vandanAdi karate haiM yaha Apake lie nahIM--aApako prasanna karake ApakI kRpA sampAdana karanA yA usake dvArA Apako lAbha pahu~cAnA, yaha saba usa- ! kA dhyeya hI nahIM hai / usakA dhyeya hai Apake puNyaguNoMkA smaraNa-bhAvapUrvaka anucintana-,jo hamAre cittako-cidrUpa AtmAko-pApa-malAMse chur3A kara nirmala evaM pavitra banAtA hai, aura isa taraha hama usake dvArA apane 2. aAtmAke vikAsakI sAdhanA karate haiM / ataH vaha aApakI pUjA-vandanA hama apane hI hitake liye karate haiN|' pUjyaM jinaM tvA'cayato janasya sAvadha-lezo bahu-puNya-rAzau / doSAya nA'laM kaNikA viSasya na dUSikA zIta-zivA'mburAzau // 3 // he pUjya jina zrIvAsupUjya ! ApakI pUjA karate hue prANI- / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra . 43 / ke jo sAvadyaleza hotA hai--sarAgapariNati tathA prArambhAdika-dvArA / - lezamAtra pApakA upAThana hotA hai vaha (bhAvapUrvaka kI huI pUjAse utpanna ! hone vAlI) bahupuNya-rAzimeM doSakA kAraNa nahIM banatA-pracura puNya-puJjase hatavIrya huyA vaha pApa usa puNyako dUSita karane athavA pApa* rUpa pariNata karanemeM samartha nahIM hotaa| (so ThIka hI hai) viSakI eka kaNikA zItala tathA kalyANakArI jalase bhare hue samudrako meM dUSita nahIM karatI--use prANaghAtaka viSa-dharmase yukta viSailA nhiiN| bnaatii| yadvastu bAhyaM gunn-doss-suutenimittmbhyntr-muulhetoH| adhyAtma-vRttasya tadaGgabhUta mabhyantaraM kevalamapyalaM na // 4 // 'jo bAhya vastu guNa-doSakI-puNya-pApAdirUpa upakAra-apakArakI-utpattikA nimitta hotI hai vaha antaraGgameM vartanevAle guNa-doSoMkI utpattike abhyantara mUla hetukI-zubhA'zubhAdi-pari! NAma-lakSaNa upAdAnakAraNakI-aMgabhUta-sahakArI kAraNabhUta hotI ! hai (aura isa kAraNa mUla kAraNa zubhA'zubhAdi-pariNAmake abhaavmeN| sahakArIkAraNarUpa koI bhI bAhya vastu puNya-pApAdirUpa guNa-dopakI janaka nhiiN)| bAhya vastukI apekSA na rakhatA huaA kevala abhyantara kAraNa bhI- / akelA jIvAdi kisI dravyakA pariNAma bhI-guNa-doSakI utpattimeM ! samartha nahIM hai|' 'te' sampAdanameM upayukta pratiyoM kA pATha / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 . . samantabhadra-bhAratI bAhyetaropAdhi-samagrateyaM __kAryeSu te dravyagataH svbhaavH| . naivA'nyathA mokSa-vidhizca puMsAM tenA'bhivandhastvamRSirbudhAnAm // // (60) / kAryoM meM bAhya aura Abhyantara-sahakArI aura upAdAnadonoM kAraNoMkI jo yaha pUrNatA hai vaha Apake matameM dravyagata svabhAva hai-jIvAdi-padArthagata artha-kriyA-kAritvasvarUpa hai| anyathA-! / isa samagratA arthAt dravyagata svabhAvake binA anya prakArase-puruSoMke / : mokSakI vidhi bhI nahIM banatI-ghaTAdikakA vidhAna hI nahIM kintu . muktikA vidhAna bhI nahIM bana sktaa| isIse paramarddhi-sampanna Rssi-| vAsu pUjya ! Apa budhajanoMke abhibandha haiM-gaNadharAdi vibudhajanoMke , dvArA pUjA-vandanA kiye jAneke yogya haiN|' zrIvimala-jina-stavana -+++ +++ ya eva nitya-kSaNikAdayo nayA mitho'napekSAH sva-para-praNAzinaH / ta eva tattvaM vimalasya te muneH parasparetAH sva-paropakAriNaH // 1 // ' Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotraM. / 'jo hI nitya-kSaNikAdika naya parasparameM anapekSa (svataMtra.) / honese-eka dUsarekI apekSA na rakhakara svataMtrabhAvase sarvathA nity-kssnni| kAdirUpa vastutatvakA kathana karaneke kAraNa-(paramatoMmeM ) svaparapraNAzI meM haiM-nija aura para donoMkA nAza karanevAle sva-para-bairI haiM, aura isalie hai durnaya haiM / ve hI naya, he pratyajJajJAnI vimala jina ! Apake matameM ! parasparekSa (parasparataMtra) honese-eka dUsarekI apekSA rakhanese tva para-upakArI haiM-apanA aura parakA donoMkA bhalA karanevAle donoMkA astitva banAye rakhanevAle sva-para-mitra haiM, aura isalie tattvarUpasamyak naya haiN|' yathaikazaH kArakamartha-siddhaye samIkSya zeSaM sva-sahAya-kArakam / tathaiva sAmAnya-vizeSa-mAtRkA nayAstaveSTA guNa-mukhya kalpataH // 2 // 'jisa prakAra eka eka kAraka-upAdAnakAraNa yA nimittakAraNa athavA kartA, karma Adi kArakomeMse pratyeka zeSa-anyako apanA sahAya- ! karUpa kAraka apekSita karake arthakI siddhi ke liye samartha hotA, hai, usI prakAra (he vimalajina !) Apake matameM sAmAnya aura vizeSase utpanna honevAle athavA sAmAnya aura vizeSako viSaya / karanevAle (dravyArthika, paryAyArthika Adi rUpa) jo naya haiM ve mukhya . aura gauNakI kalpanAse iSTa ( abhipreta ) haiN| prayojanake vaza ! / sAmAnyakI mukhyarUpase kalpanA (vivakSA) honepara vizeSakI gauNarUpase / aura vizeSakI mukhyarUpase kalpanA honepara sAmAnyakI gauNarUpase kalpanA / hotI hai, eka dUsarekI apekSAko koI chor3atA nahIM; aura isa taraha sabhI / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI / naya sApekSa hokara apane arthakI siddhirUpa vivakSita arthake parijJAnameM samartha se hote haiN| . parasparekSA'nvaya-bheda-liGgataH / prasiddha-sAmAnya-vizeSayostava / samagratA'sti sva-parA'vabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhi-lakSaNam // 3 // 'parasparameM eka dUsarekI apekSAko liye hue jo anvaya (abheda) aura bheda ( vyatireka ) kA jJAna hotA hai usase prasiddha honevAle sAmAnya aura vizeSakI ( he vimala jina !) Apake matameM usI taraha samagratA (pUrNatA.) hai jisa taraha ki bhUtalapara buddhi(jJAna)lakSaNa pramANa sva-para-prakAzaka-rUpameM samagra (pUrNa-sakalAdezI) hai-arthAta jisa prakAra samyagjJAna-lakSaNa pramANa lokameM sva-prakAzakatva aura para-prakAzakatvarUpa do dharmoMse yukta huyA apane viSayameM pUrNa hotA hai aura usake ye donoM dharma parasparameM viruddha na hokara sApekSa hote haiM-svaprakAzakalvake vinA para-prakAzakatva aura para-prakAzakatvake vinA sva-prakAzakatva banatA hI nahIM-usI prakAra eka vastumeM vizeSaNa-vizeSya-bhAvase pravartamAna sAmAnya aura vizeSa ye do dharma bhI paraspara meM virodha nahIM rakhate, kintu avirodharUpase sApekSa hote haiM--sAmAnya ke vinA vizeSa aura vizeSake vinA sAmAnya apUrNa hai athavA yo kahiye ki banatA hI nahIM-aura isaliye donAke malase hI vastumeM pUrNatA pAtI hai|' vizeSya-bAcyasya vizeSaNaM vaco ___ yato vizeSyaM viniyamyate ca yat / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra . tayozca sAmAnyamatiprasajyate vivakSitAtsyAditi te'nyavarjanam // 4 // ' 'vAcyabhUta vizeSyakA-sAmAnya athavA vizeSakA-vaha vacana ! jisase vizeSyako niyamita kiyA jAtA hai-vizeSaNakI niyatarUpatA- ! ke sAtha avadhAraNa kiyA jAtA hai--'vizeSaNa' kahalAtA hai aura jise niyamita kiyA jAtA hai vaha 'vizeSya' hai| vizeSaNa aura / vizeSya donoMke sAmAnyarUpatAkA jo atiprasaMga AtA hai vaha / . (he vimala jina ! ) Apake matameM nahIM banatA; kyoMki vivakSita, ! vizeSaNa-vizeSyase anya avivakSita vizepaNa-vizeSyakA 'syAt' zabdase varjana ( parihAra ) hojAtA hai-'syAt' zabdakI sarvathA pratiSThA ke rahanese avivakSita vizeSaNa-vizeSyakA grahaNa nahIM hotA, aura isaliye atiprasaMga doSa nahIM paataa|' nayAstava syAtpada-satya-lAJchitA rasopaviddhA iva loha-dhAtavaH / bhavantyabhipreta-guNA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // 5 // (65) '(he vimala jina !) Apake matameM jo (nitya-kSINakAdi ) naya haiM ve saba syAtpadarUpI satyase cihnita haiM koI bhI naya 'syAt' 1 zabdake aAzaya ( kathaJcitke bhAva ) se zunya nahIM hai, bhale hI 'syAt' / zabda sAthameM lagA huaA ho yA na ho-aura rasopaviddha loha-dhAtuoM ! ke samAna-pArese anuviddha huI lohA-tAmbA Adi dhAtuyoMkI taraha * 'praNutA' iti pAThAntaram / . - -- Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 . .samantabhadra-bhAratI / abhimata phalako phalate haiM yathA sthita vastutattvake prarUpaNameM samartha / se hokara sanmArgapara le jAte haiM / isIse apanA hita cAhanevAle Arya janoMne Apako praNAma kiyA hai-uttama puruSa sadA hI Apake sAmane nata-mastaka hue haiN|' zrIanantajit-jina-stavana ananta-doSA''zaya-vigraho graho viSaGgavAlmoha-mayazciraM hRdi / yato jitastattvA~cau prasIdatA tvayA tato'bhUrbhagavAnanantajit // 1 // 'jisakA zarIra ananta doSoMkA-rAga-dveSa-kAmakrodhAdika | agaNita vikAroMkA-AdhArabhUta hai (aura isI liye ananta-saMsAra- / paribhramaNakA kAraNa hai) aisA mohamayI graha-pizAca, jo cirakAlase hRdayameM cipaTA huA thA-AtmAke sAtha sambaddha hokara usapara apanA AtaGka jamAe hue thA-vaha cU~ki tattvazraddhAmeM prasannatA dhAraNa karanevAle Apake dvArA parAjita-nirmUlita-kiyA gayA hai, isa | liye Apa bhagavAn 'anantajit' hue haiM ApakI 'anantajit' yaha - saMjJA sArthaka hai|' kaSAya-nAmnAM dviSatAM pramAthinAmazeSayannAma bhavAnazeSavit / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra 40 vizoSaNaM manmatha-durmadA''mayaM samAdhi-bhaiSajya-guNairyalInayatA // 2 // (he bhagavan ) Apa 'kaSAya' nAmake pIDanazIla zatruoMkA ! (hRdayameM) nAma niHzeSa karate hue unakA AtmAse pUrNataH sambandha ! OM viccheda karate hue-azeSavit-sarvajJa-hue haiM / aura Apane kAmadevake durabhimAnarUpa AtaGkako, jo ki vizeSarUpase zoSaka | -saMtApaka hai, samAdhirUpa-prazasta dhyAnAtmaka-auSadhake guNoMse / * vilIna kiyA hai-vinAzita kiyA hai|' parizramA'mburbhaya-vIci-mAlinI tvayA svatRSNA-saridA''rya ! zopitA / asaGga-dharmArka-gabhasti-tejasA paraM tato niti-dhAma tAvakam // 3 // 'jisameM parizramarUpa jala bharA hai aura bhayarUpa taraMgamAlAe~ uThatI haiM usa apanI tRSNA-nadIko he Arya-anantajita ! ! Apane aparigraha-rUpa grISmakAlIna sUryakI kiraNoMke tejase sukhA DAlA hai, isaliye ApakA nirvRti-teja utkRSTa hai|' (isaparase spaSTa hai ki tRSNAko jItanekA amogha upAya aparigrahavratakA bhaleprakAra pAlana hai| parigrahake rahate tRSNA uttarottara bar3hA karatI hai, jisase usakA jItanA prAyaH nahIM banatA / ) suhRttvayi zrI-subhagatvamaznute dviSaMstvayi pratyayavat pralIyate / * 'vilInayat' iti pAThAntaram / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 . samantabhadra-bhAratI bhavAnudAsInatamastayorapi .prabho ! paraM citramidaM tavehitam // 4 // 'he bhagavan ! jo ApameM anurAga-bhakti-bhAva-rakhatA hai| vaha zrIviziSTa saubhAgyako-jJAnAdi-lakSmIke Adhipatya aaadiko| prApta karatA hai, aura no ApameM dveSabhAva rakhatA hai vaha pratyayakI taraha-vyAkaraNa-zAstrameM prasiddha 'kvip' pratyayake samAna athavA kSaNasthAyI indriyajanya jJAnake samAna-vilIna ( naSTa) hojAtA hai-! narakAdika durgatiyoMmeM jA par3atA hai| parantu Apa anurAgI ( mitra ) aura dveSI (zatru ) donoMmeM atyanta udAsIna rahate haiM na kisIkA nAza cAhate haiM aura na kisIkI zrIvRddhi; phira bhI mitra aura zatru svayaM / hI ukta phalako prApta ho jAte haiM, yaha ApakA Ihita--caritra| bar3A hI vicitra hai-adbhuta mAhAtmyako prakaTa karatA athavA gupta rahasyakA sUcaka hai|' tvamIdRzastAdRza ityayaM mama pralApa-lezo'lpa-matemahAmune! azeSa-mAhAtmyamanIrayannapi / zivAya saMsparza ivA'mRtAmbudheH ||shaa (70) (he bhagavan !) Apa aise haiM-vaise haiM-aApake ye guNa haiM-ve guNa ! haiM, isa prakAra mujha alpamatikA yathAvat guNoMke parijJAnase rahita ! stotAkA--yaha stutirUpa thor3AsA pralApa hai / ( taba kyA yaha niSphala hogA ? nahIM) amRta-samudra ke azeSa-mAhAtmyako na jAnate aura / na kathana karate hue bhI jisa prakAra usakA saMsparza kalyANa-kAraka / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra hotA hai usI prakAra he mahAmune ! Apake azeSa- mAhAtmyako jAnate aura na kathana karate hue bhI merA yaha thor3AsA pralApa Apake guNoMke saMsparzarUpa hone se kalyANakA hI hetu hai / //// mwkwz //// 15 zrIdharma-jina stavana //////// - ******* dharma-tIrthamanaghaM pravartayan dharma ityanumataH satAM bhavAn / karma-kakSamadahattapo'gnibhiH zarma zAzvatamavApa zaGkaraH // 1 // ' ( he dharmajina !) anavadya - dharma tIrthako -- samyagdarzanAdirUpa dharmatIrthaMko athavA samyagdarzanAdyAtmaka-dharma ke pratipAdaka Agama-tIrthako - (loka) pravartita karate hue Apa satpuruSoM dvArA 'dharma' isa sArthaka saMjJAko liye hue mAne gaye haiM / Apane ( vividha ) taparUpa niyoMse karma-vanako jalAyA hai, ( phalataH ) zAzvata - avinazvara"sukha prApta kiyA hai / ( ora isaliye ) Apa zaMkara haiM - karmavanako dahana kara apaneko aura dharmatIrthako pravartita kara sakala prANiyoMko sukhake karanevAle haiN|" A 5.1 deva-mAnava - nikAya - sattamai reji parivRto vRto budhaiH / ////////////////// //// >=== Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 samantabhadra-bhAratI tArakA-parivRto'tipuSkalo vyomanIva zaza-lAJchano'malaH // 2 // 'jisa prakAra nirmala-dhana-paTalAdi-malase rahita--pUrNacandramA AkAzameM tArAoMse pariveSThita huA zobhatA hai usI | prakAra ( he dharmajina !) Apa deva aura manuSyoMke uttama samUhoMse 2 pariveSThita tathA gaNadharAdibudhajanoMse parivArita (sevita ) hue ( samavasaraNa-sabhAmeM ) zobhAko prApta hue haiN|' prAtihArya-vibhavaiH pariSkRto dehato'pi virato bhavAnabhUt / mokSamArgamaziSanarAmarAn nA'pi zAsana-phaleSaNA''turaH // 3 // ___'prAtihAryoM aura vibhavoMse-chatra, camara, siMhAsana, bhAmaMDala, azokavRkSa, surapuSpavRSTi, devadundubhi aura divyadhvanirUpa aATa prakArake camatkAroM tathA samavasaraNAdi-vibhUtiyAMse--vibhUSita hote hue bhI Apa ! unhIMse nahIM kintu dehase bhI virakta rahe haiM apane zarIrase bhI Apako mamatva evaM rAgabhAva nahIM rahA / (phira bhI tIrthakara-prakRtirUpa puNyakarmake udayase ) Apane manuSyoM tathA devoMko mokSamArga sikha-. lAyA hai-muktikI prAptike liye samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa amogha / upAya batalAyA hai / parantu Apa zAsana-phalakI eSaNAse Atura ! meM nahIM hue-kabhI Apane yaha icchA nahIM kI ki mere upadezakA phala / janatAkI bhakti athavA usakI kAryasiddhi Adike rUpameM zIghra prakaTa hove| aura yaha saba pariNati aApakI vItarAgatA, parimukatA aura uccatAkI / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra . | dyotaka hai / jo zAsana-phalake liye Atura rahate haiM ve aizvaryazAlI hote / hue bhI kSudra saMsArI jIva hote haiM / isIse ve prAyaH dambhake zikAra hote.. haiM aura unase saccA zAsana bana nahIM sktaa|' kAya-vAkya-manasAM pravRttayo nA'bhavaMstava munezcikIrSayA / nA'samIkSya bhavataH pravRttayo dhIra ! tAvakamacintyamIhitam // 5 // _ 'Apa pratyakSajJAnI munike mana-vacana-kAyakI pravRttiyA~ pravRtta karanekI icchAse nahIM huI; (taba kyA asamIkSyakArittvake rUpameM huIM ?) yathAvat vastusvarUpako na jAnakara asamIkSyakArittvake rUpameM ! bhI ve nahIM huii| isa taraha he dhIra-dharmajina ! aApakA Ihita-caritaacintya hai-usameM ve saba pravRttiyA~ binA ApakI icchA aura asamIkSyakAritAke tIrthakara-nAmakarmodaya tathA bhavyajIvoMke adRSTa(bhAgya)-vizeSake vazase hotI hai| mAnuSI prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA ytH| . tena nAtha ! paramA'si devatA zreyase jinavRSa ! prasIda naH // 5 // (75) 'he nAtha ! cU~ki Apa mAnuSI prakRtiko-mAnava svabhAvakoatikrAnta kara gaye haiM aura devatAoMmeM bhI devatA haiM-pUjya ra haiM-isa liye Apa parama-utkRSTa devatA haiM-pUjyatama haiM / ataH he | dharmajina ! Apa hamAre kalyANake liye prasanna hoveM, hama prasannatA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samantabhadra-bhAratI ! pUrvaka rasAyana-sevanakI taraha ApakA aArAdhana karake saMsAra-roga miTAte / 2. hue apanA pUrNa svAsthya (mokSa) siddha karanemeM samartha hoveN| bhAvArtha-'zreyase prasIda naH-yApa hamAre kalyANake liye prasanna hoveM, yaha alaMkRta bhApAmeM bhaktakI prArthanA hai, jisakA zabdAzaya yadyapi * itanA hI hai ki Apa hamapara prasanna hoveM aura usa prasannatAkA phala hameM kalyA ke rUpameM prApta hove; parantu vItarAga jinendradeva kisIpara prasanna yA aprasanna nahIM huaA karate-ve to sadA hI aAtmasvarUpameM magna aura prasanna rahate haiM, phira unase aisI prArthanAkA koI prayojana nahIM / vAstavameM yaha alaMkRtabhASAmaya prArthanA eka prakArakI bhAvanA hai aura isakA phalitArtha yaha hai / ki hama vItarAgadeva zrIdharmajinakA prasanna-hRdayase aArAdhana karake unake sAtha tanmayatA prApta kareM aura usa tanmayatAke phalasvarUpa apanA Atma- ! * kalyANa siddha karanemeM usI prakArase samartha hova jisa prakAra ki rasAyanake ! prasAdase-prasannatApUrvaka rasAyanakA sevana karanese-rogIjana Arogya-lAbha karanemeM samartha hote haiN| zrIzAnti-jina-stavana vidhAya rakSAM parataH prajAnAM rAjA ciraM yo'prtim-prtaapH| . vyadhAtpurastAtsvata eva zAnti muniyA-mUrtirivA'ghazAntim // 1 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra " | hotI hai; kyoMki vastu-sthiti aisI hI hai-indriya-viSayoMko jitanA / 20 adhika sevana kiyA jAtA hai utanI hI adhika unake aura sevanakI tRSNA bar3hatI rahatI hai / sevana kiye hue indriya-viSaya (mAtra kucha samayake / liye) zarIrake santApako miTAnemeM nimittamAtra haiM-tRSNArUpa agnijvAlAoMko zAnta karanemeM samartha nahIM hote| yaha saba jAnakara he AtmavAn / indriyavijetA bhagavan !-Apa biSaya-saukhyase parA / mukha hue haiM-Apane cakravartitvakI sampUrNa vibhUtiko heya samajhate hue / unase mukha mor3akara apanA pUrNa AtmavikAsa siddha karaneke liye svayaM hI vairAgya liyA hai-jinadIkSA dhAraNa kI hai|' bAhyaM tapaH parama-duzvaramA''carastvamA''dhyAtmikasya tapasaH parivRhaNArtham / dhyAnaM nirasya kaluSa-dvayamuttarasmin / dhyAna-dvaye vavRtiSe'tizayopapanne // 3 // (vairAgya lekara) Apane AdhyAtmika tapakI-aAtmadhyAnakIparivRddhike liye paramaduzcara bAhya napa-anazAdirUpa ghora-duddhara tapameM zcaraNa kiyA hai / aura (isa bAhyatapazcaraNako karate hue) Apa Ata raudra-rUpa do kaluSita (khoTe) dhyAnoMkA nirAkaraNa karake uttaravartI-dharmya aura zukla nAmaka-do sAtizaya (prazasta) dhyAnoMmeM pravRtta hue haiN|' hutvA sva-karma-kaTuka-prakRtIzcatasro ratnatrayA'tizaya-tejasi jAta-vIryaH / / uttaresmin' iti pAThAntaram / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samantabhadra-bhAratI babhrAjiSe sakala-veda-vidhervinetA - . vyabhre yathA vinati dIpta-rucirvivasvAn // 4 // ___(sAtizaya dhyAna karate hue he kunthujina !) Apa apane karmokI ra cAra kaTuka prakRtiyoMko-jJAnavaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmake cAra ghAtiyA karmoko-ratnatrayakI-samyagdarzana, samyakjJAna | aura samyakacAritrakI-sAtizaya agnimeM-paramazukladhyAnarUpa-vahnimeM! bhasma karake jAtavIrya hue haiM-zaktisampanna bane haiM-aura sakala veda-vidhike--sampUrNa lokA'loka-viSayaka-jJAna-vidhAyaka Agamake2praNetA hokara aise zobhAyamAna hue haiM jaise ki ghanapaTala-vihIna AkAzameM dIpta kiraNoMko liye hue sUrya zobhatA hai|' yasmAnmunIdra ! tava loka-pitAmahAdyA vidyA-vibhUti-kaNikAmapi nApnuvanti / tasmAdbhavantamajamapratimeyamA''ryAH stutyaM stuvanti sudhiyaH sva-hitaikatAnAH ||shaa(88) 'he munIndra zrIkunthujina! cUMki lokapitAmahAdika brahmAviSNu-maheza-kapila-sugatAdika-ApakI vidyA (kevalajJAna) kI aura vibhatikI-samavasaraNAdi lakSmIkI-eka kANikAko bhI prApta nahIM ! haiM, isa liye Atmahita-sAdhanakI dhunameM lage hue zreSTha sudhI jana-gaNadharAdika-punarjanmase rahita Apa advitIya stutya (stuti| pAtra) kI stuti karate haiN|' - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra 18 zrIara-jina-stavana guNa-stokaM sadullaGghya tadvahutva-kathA stutiH| AnantyAtte guNA vaktumazakyAstvayi sA katham // 1 // vidyamAna guNoMkI alpatAko ullaMghana karake jo unake bahutvakI kathA kI jAtI hai unheM bar3hA-car3hA kara kahA jAtA hai use lokameM 'stuti' kahate haiN| vaha stuti (he ara-jina ! ) ApameM ! kaise bana sakatI hai ?-nahIM bana sakatI / kyoMki Apake guNa , ananta honese pUre taurapara kahe hI nahIM jA sakate-bar3hA-car3hA *! kara kahanekI to phira bAta hI dUra hai|' tathA'pi te munIndrasya yato nAmA'pi kIrtitam / punAti puNya-kIrtestato yAma kizcana // 2 // ___(yadyapi aApake guNoMkA kathana karanA azakya hai) phira bhI Apa ! puNyakIrti* munIndrakA cUMki nAma-kIrtana bhI-bhaktipUrvaka nAmakA / 2 uccAraNa bhI hameM pavitra karatA hai| isaliye hama Apake guNoMkA, kucha-lezamAtra kathana ( yahA~ ) karate haiN|' * 'kIrti' zabda vANI, khyAti aura stuti tInoM arthoM meM prayukta meM hotA hai aura 'puNya' zabda pavitratA tathA prazastatAkA dyotaka hai / ataH jinakI vANI pavitra-prazasta hai, khyAti pavitra-prazasta hai aura stuti puNyotpAdaka-pavitratAsampAdaka hai unheM 'puNya-kIti' kahate haiN| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 samantabhadra-bhAratI - lakSmI-vibhava-sarvasvaM mumukSozcakra-lAJchanam / sAmrAjyaM sArvabhaumaM te jarattaNamivA'bhavat // 3 // ____ 'lakSmIkI vibhUtike sarvasvako liye hue jo cakralAJchana -cakravartitvakA-sArvabhauma * sAmrAjya Apako samprApta thA, vaha ! mumukSu honepara-mokSa prAptiko icchAko caritArtha karaneke liye udyata honepara-Apake liye jIrNa tRNake samAna ho gayA-Apane use niHsAra samajha kara tyAga diyaa|' ___ tava rUpasya saundaryaM dRSTvA tRptimanApivAn / dvayakSaH zakraH sahasrAkSo vabhUva bahu-vismayaH // 4 // 'Apake rUpa-saundaryako dekhakara do netroMvAlA indra tRptiko ! prApta na huA-use Apako adhikAdhikarUpase dekhanekI lAlasA banI / hI rahI-(aura isaliye vikriyA-dvArA) vaha sahasra-netra bana kara dekhane lagA, aura bahuta hI Azcaryako prApta huaa|' moharUpo ripuH pApaH kaSAya-bhaTa-sAdhanaH / dRSTi-saMvidupekSA'strastvayA dhIra ! parAjitaH // 5 // __ 'kaSAya-bhaToMkI-krodha-mAna-mAyA-lobhAdikakI-sainyase yukta jo moharUpa-mohanIya karmarUpa-pApI zatru hai-aAtmAke guNoMkA ! pradhAnarUpase ghAta karanevAlA hai-use he dhIra ara-jina / Amane 1 samyagdarzana, samyagjJAna aura upekSA-paramaudAsInya-lakSaNa samyaki cAritra-rUpa astra-zastroMse parAjita kara diyA hai|' * 'saMpa' sampAdanameM upayukta pratiyoMkA pATha / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra / kandarpasyoddharo drpstrailoky-vijyaarjitH| he payAmAsa taM dhIre tvayi pratihatodayaH // 6 // . 'tIna lokakI vijayase utpanna hue kAmadevake utkaTa darpakomahAn ahaMkArako-Apane lajjita kiyA hai| Apa dhIravIraakSubhitacitta-munIndra ke sAmane kAmadeva hatodaya (prabhAvahIna ) ho gayA-usakI eka bhI kalA na calI / ' / AyatyAM ca tadAtve ca duHkha-yonirduruttarA / tRSNA nadI tvayottIrNA vidyA-nAvA viviktayA // 7 // ___ 'Apane usa tRSNA nadIko nirdoSa jJAna-naukAse pAra kiyA hai jo isa loka tathA paralokameM duHkhoMkI yoti hai-kaSTa-paramparAko / utpanna karanevAlI hai aura jisakA pAra karanA AsAna nahIM hai1 bar3e kaSTase jise tirA ( pAra kiyA ) jAtA hai / ' antakaH krandako nRNAM janma-jvara-sakhaH sadA / tvAmantakA'ntakaM prApya vyAvRttaH kAma-kArataH / / 8 / / 'punarjanma aura jvarAdika rogoMkA mitra antaka-yama sadA ! manuSyoMko rulAnevAlA hai; parantu Apa antakakA anta karanevAle haiM, Apako prApta hokara antaka-kAla apanI icchAnusAra pravRtti1 se uparata huA hai-use aApake prati apanA sveccha vyavahAra banda karanA par3A hai|' bhUpA-vepA''yudha-nyAgi vidyA-dama-dayA-param / rUpameva tavA''caSTe dhIra! doSa-vinigraham // 6 // / 'he dhIra ara-jina ! AbhUSaNoM, veSoM tathA AyudhoMkA tyAgI / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / samantabhadra-bhAratI aura jJAna, kaSAyendriya-jaya tathA dayAkI utkRSTatAko liye hue / ApakA rUpa hI isa bAtako batalAtA hai ki Apane doSoMkA pUrNa! tayA nigraha ( vijaya ) kiyA hai kyoMki rAga tathA ahaMkArakA nigraha meM kiye vinA kaTaka-keyUrAdi grAbhUSaNoM tathA jaTA-mukuTa-raktAmbarAdirUpa, . veSoMke tyAganemeM pravRtti nahIM hotI, dveSa tathA bhayakA nigraha kiye vinA zastrAstroMkA tyAga nahIM banatA, ajJAnakA nAza kiye vinA jJAnameM utkRSTatA | * nahIM pAtI, mohakA kSaya kiye vinA kaSAyoM aura indriyoMkA pUrA damana nahIM / ! bana AtA aura hiMsAvRtti, dveSa tathA laukika svArthako chor3e vinA dayAmeM tatparatA nahIM paatii|' samantato'GgabhAsAM te pariveSeNa bhuuysaa| ___ tamo bAhyamapAkIrNamadhyAtmaM dhyAna-tejasA // 10 // 'saba orase nikalanevAla Apake zarIra-tejoMke bRhata pri-| maMDalase-vizAla prabhAmaMDalase-ApakA bAhya andhakAra dUra huA aura dhyAna-tejase AdhyAtmika-jJAnAvaraNAdirUpa bhItarI-andha- / kAra nAzako prApta huA hai|' sarvajJa-jyotiSobha tastAvako mahimodayaH / na kuryAtpraNanaM te sattvaM nAtha ! sacetanam // 11 // 'he nAtha arajina ! sarvajJakI jyotise--jJAnotkapese-utpanna huA Apake mAhAtmyakA udaya kisa sacetana prANIko-guNa-doSake vivekameM catura jIvAtmAko-praNamrazIla nahIM banAtA ? sabhIko aApake Age nata-mastaka karatA hai|' tava vAgamRtaM zrImatsarva-bhASA-svabhAvakam / prINayatyamRtaM yadvatprANino vyApi saMsadi // 12 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra ' sarva - bhASAoM meM pariNata honeke svabhAvako liye hue aura samavasaraNa sabhA meM vyApta huA ApakA zrIsampanna - sakalArtha ke yathArtha pratipAdanakI zaktise yukta - vacanAmRta prANiyoMko usI prakAra tRpta saMtuSTa karatA hai jisa prakAra ki amRta pAna | anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo vinaryayaH / tataH sarvaM mRSoktaM syAttadayuktaM svaghAtataH ||13| .65 ' ( he arajina ! ) ApakI anekAntadRSTi ( anekAntAtmaka-matapravRtti) matI - saccI hai, viparIta isake jo ekAnta mata hai vaha zUnyarUpa asata hai* / ataH jo kathana anekAnta - dRSTi se rahita - ekAnta dRSTiko liye hue - hai vaha saba mithyA hai; kyoMki vaha apanA hI -- sat-sat AdirUpa ekAntamatakA hI - ghAtaka hai-- anekAntake vinA ekAntakI svarUpa pratiSThA bana hI nahIM sakatI / ' ye para svalitonidrAH sva - doSebha - nimIlanAH / tapasvinaste kiM kuyu pAtraM tvanmata- zriyaH || 14 || " 'jo ( ekAntavAdI jana ) parameM-- anekAntameM-- virodhAdi dopa dekhane ke lie unnidra - jAgRta-rahate haiM aura apane meM - sat yadi ekAntameM- doSoMke prati gaja-nimIlanakA vyavahAra karate haiM - unheM dekhate hue bhI na dekhanekA Daula banAte haiM - ve becAre kyA kareM ?unase svapatnakA sAdhana aura parapakSakA dUSaNa bana nahIM sakatA / ( kyoMki ) pake anekAnta-matakI ( yathArtha vastusvarUpa - vivecakattva - lakSaNA ) * yaha saba kaise hai, isa viSayako vizeSarUpase jAnane ke liye isI svayambhU-strotra-gata sumati-jina aura suvidhi - jinake stavanoko anuvAda - sahita dekhanA caahie| //////////////////////////////////////////////// Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI 1. zrIke pAtra nahIM haiM-sarvathA ekAntapakSako apanAnese ve usake yogya hI / nahIM rhe| te taM svaghAtinaM doSaM shmiikrtumniishvraaH|| tvadviSaH svahano bAlAstattvA'vaktavyatAM zritAH // 1 // -- . 've ekAntavAdI jana, jo usa (pUrvokta ) svaghAti-doSako dUra / karaneke liye asamartha haiM, Apase-aApake anekAntavAdase-dveSa rakhate haiM, AtmaghAtI haiM-apane siddhAntakA ghAta svayaM apane hAthoM karate haiM-aura yathAvadvastusvarUpase anabhijJa-bAlaka haiM,(isIse)unhoMne tattva kI avaktavyatAko Azrita kiyA hai-vastutattva avaktavya hai, aisA pratipAdana kiyA hai|' sadeka-nitya-vaktavyAstadvipakSAzca ye nayAH / sarvatheti praduSyanti puSyanti syAditIha te // 16 // ___ sat, eka, nitya, vaktavya aura inake vipakSarUpa asata. aneka, anitya, avaktavya ye jo naya-pakSa haiM ve yahA~ sarvathA-rUpameM to ati dUpita haiM aura syAt-rUpameM puSTiko prApta hote haiN|arthaat sarvathA sat, sarvathA asat, sarvathA eka (advaita ), sarvathA aneka sarvathA nitya, sarvathA anitya, sarvathA vaktavya aura sarvathA avaktavya ! rUpameM jo mata-pana haiM, ve saba dUSita (mithyA ) nava haiM-sveSTameM bAdhaka haiN| aura syAt sat, syAta asata, syAt eka, syAt aneka, syAt nitya, syAt anitya, syAt vaktavya aura syAt avaktavyarUpameM jo / naya-pakSa haiM, ve santra puSTa ( samyak ) naya haiM--svakIya arthakA nirbAdharUpase pratipAdana karanemeM samartha haiN|' 'praduSyante puSyante' iti pAThAntaram / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra : sarvathA - niyama- tyAgI yathAdRSTamapekSakaH / syAcchabdastAna ke nyAye nAnyeSAmAtmavidviSAm ||17|| sarvathArUpase - sat hI hai, asat hI hai, nitya hI hai, anitya hI hai ityAdi rUpase - pratipAdanake niyamakA tyAgI, aura yathAdRSTako -. jisa prakAra sat-asat zrAdi rUpase vastu pramANa - pratipanna hai usako --- apekSA rakhanevAlA jo 'syAt' zabda hai vaha Apake anekAntavAdI jinadevake-nyAyameM hai, ( tvanmata- bAhya ) dUsaroMke - ekAntavA - diyoMke -nyAyameM nahIM hai, jo ki apane vairI Apa haiM / ' " //////////////////////// //// // //// anekAnto'pyanekAntaH pramANa-naya-sAdhanaH / anekAntaH pramANAte tadekAnto'pitAnnayAt // 18 // ' Apake mata meM anekAnta bhI - samyak ekAnta hI nahIM kintu anekAnta bhI-- pramANa aura nayasAdhanoM (dRSTiyoM ) ko liye hue anekAntasvarUpa -- kathaJcit anekAnta aura kathaJcit ekAntasvarUpa -- hai / pramANakI dRSTise anekAntarUpa siddha hotA hai ( 'sakalAdezaH pramANAdhInaH ' isa vAkya ke AzayAnusAra ) aura vivakSita nayakI apekSA anekAntameM ekAntarUpa - pratiniyatadharmarUpa - siddha hotA hai ( 'vikAdezaH nayAdhInaH ' isa vAkya ke zrAzayAnusAra ) / ' * ekAntavAdI parake vairI honeke sAtha sAtha apane vairI vyApa kaise haiM, isa bAtako savizeparUpase jAnaneke liye 'samantabhadra - vicAra -mAlA' kA prathama lekha 'sva-para-vairI kauna ?' dekhanA cAhiye, jo ki 'anekAnta' ke caturtha varSa kI prathama kiraNa ( navavarSAta ) meM prakAzita huA hai / ////////////////////////////////////////// Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / samantabhadra-bhAratI iti nirupama-yukta-zAsanaH priya-hita-yoga-guNA'nuzAsanaH / ara-jina ! dama-tIrtha-nAyaka stvamiva satAM pratibodhanAya kaH ? // 1 // . 'isa prakAra he arajina ! Apa nirUpama-yukta-zAsana haiMupamA-rahita aura pramANa-prasiddha zAsana-matake pravartaka haiM---, priya tathA hitakArI yogoMke--mana-vacana-kAyakI pravRttiyoM athavA samAdhike-aura guNoMke-mamyagdarzanAdikake--anuzAsaka haiM, sAtha hI dama-tIrthake nAyaka haiM-kapAya tathA indriyoMkI jayake vidhAyaka pravacana-tIrthake svAmI ! haiN| Apake samAna phira sAdhujanoMko pratibodha deneke liye aura * kauna samartha hai ?--koI bhI samartha nahIM hai / Apa hI samartha haiN|' mti-gunn-vibhvaanuruuptstvyi-vrdaa''gm-dRssttiruuptH| guNa-kRzamapi kiJcanodita . mama bhavatAd duritAmanoditam // 20 // (105) he varada-arajina ! maiMne apanI mata-zaktikI sampattike anurUpa--jaisI mujhe buddhi-zakti prApta huI hai usake anusAra-tathA AgamakI dRSTika anumAra-aAgamameM kathita guNoMke AdhAraparaApake viSayameM kucha thor3ese guNoMkA kIrtana kiyA hai, yaha guNakIrtana mere pApa-karmoka vinAzama samartha hove-isake prasAdasa maMga mohanIyAdi pApa-karmaprakRtiyAMkA kSaya ho / ' / * 'yukti-zAmanaH' iti pAThAntaram // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra : 16 zrImalli-jina-stavana yasya maharSeH sakala-padArthapratyavabodhaH samajani sAkSAt / sA'mara-matyaM jagadapi sarva prAJjali bhUtvA praNipatati sma // 1 // __'jina maharSike sakala-padArthoMkA pratyavabodha-jIvAdisampUrNa padArthoMko maba aorasa azeSa-vizeSako liye hue jAnanevAlA pari jJAna (kevalajJAna)-sAkSAt (indriya-zrutAdi-nirapekSa pratyakSa ) rUpase ra utpanna huA, (aura isaliye ) jinheM devoM tathA martyajanoMke sAtha sAre hI jagatane hAtha jor3akara namaskAra kiyA; ( una mallijinakI maiMne zaraNa lI hai|)' yasya ca mRtiH kanakamayIva kha-sphuradAbhA-kRta-pariveSA / vAgapi tattvaM kathayitukAmA syAtpada-pUrvA ramayati sAdhUna // 2 // jinakI mUrti-zarIrAkRti-suvarNanirmita-jaisI hai aura sphurAyamAna AbhAse parimaNDala kiye hue hai-sampUrNa zarIrako | vyApta karanevAlA bhAmaNDala banAye hue hai-, vANI bhI jinakI 'syAt' / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 . samantabhadra-bhAratI / padapUrvaka yathAvat vastutattvakA kathana karanevAlI hai aura sAdhu- / - janoMko ramAtI hai AkarSita karake apanemeM anurakta karatI hai; ( una malli-jinakI maiMne zaraNa lI hai / )' . yasya purastAdvigalita-mAnA na pratitIrthyA bhuvi vivadante / bhUrapi ramyA pratipadamAsI jAta-vikozAmbuja-mRdu-hAsA // 3 // 'jinake sAmane galitamAna hue pratitIrthajana-ekAntavAda-! matAnuyAyo-pRthvIpara vivAda nahIM karate the aura pRthvI bhI (jinake / vihArake samaya) pada-padapara vikasita kamaloMse mRdu-hAsyako liye hue ramaNIka huI thA; ( una malli-jinakI maine zaraNa lI hai|)' yasya samantAjjina-zizirAMzoH ziSyaka-sAdhu-graha-vibhavo'bhUt / tIrthamapi svaM janana-samudra trAsita-satvottaraNa-patho'gram // 4 // ' (apanI zItala-vacana-kiraNoMke prabhAvase saMsAra-tApako zAnta karanevAle) jina jinendra-candrakA vibhava (aizvarya) ziSya-sAdhu-grahoMke ! rUpameM huA thA-pracura parimANameM ziSya-sAdhuzrAMke samUhase jo vyApta ! * the--, jinakA AtmIya tIrtha-zAsana-bhI saMsAra-samudrase bhayahai bhIta prANiyoMko pAra utarane ke liye pradhAna mArga banA hai; (una 1 malli-jinendrakI maiMne zaraNa lI hai|)' Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra yasya ca zuklaM paramatapo'gni AnamanantaM duritamadhAkSIt / taM jina-siMha kRtakaraNIyaM mallimazalyaM zaraNamito'smi // 5 // (110) aura jinakI zukladhyAnarUpa parama tapo'gnine ananta duritako antako prApta na honevAle (paramparAse cale AnevAle) karmASTakakobhasma kiyA thA, una (ukta guNaviziSTa) kRtakRtya aura azalya-mAyA-mithyAnidAna-zalyavarjita-mallijinendrakI maiM zaraNa meM prApta huA hU~isa zaraNa-prApti-dvArA usa ananta duritarUpa karmazatruse merI rakSA hove / ' zrImunisuvrata-jina-stavana adhigata-muni-suvrata-sthitimuni-vRSabho munisuvrto'nghH| muni-pariSadi nirbabhau bhavA nuDu-pariSatparivIta-somavat // 1 // _ 'muniyoMke subratoMkI-mUlottara-guNoMkI sthitiko adhigata | karanevAle use bhale prakAra jAnanevAle hI nahIM kintu svataH ke prAca Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72. /samantabhadra-mAratI raNa dvArA adhikRta karanevAle - ( aura isalie ) 'muni - suvrata' isa varthasaMjJAke dhAraka he niSpa ( zrAtikarma-catuSTayarUpa pApase rahita ) munirAja ! Apa muniyoMkI pariSad-gaNadharAdi jJAniyoM kI sabhA ( samavasaraNa ) meM - usI prakAra zobhAko prApta hue haiM jisa prakAra ki nakSatroM ke samUha se pariveSThita candramA zobhAko prApta hotA hai / ' pariNata - zikhi-kaNTha-rAgayA kRta-mada- nigraha - vigrahA''bhayA / tatra jina ! tapasaH prasUtayA graha-pariveSa- rUceva zobhitam ||2|| //////////////// 6 'mada madana athavA ahaMkAra ke nigrahakAraka ---- nirodhasUcakazarIrake dhAraka he munisuvrata jina ! ApakA zarIra tapase utpanna huI taruNa mora ke kaNThavarNa-jaisI AbhAse usI prakAra zobhita huA hai jisa prakAra ki pariveSakI candramA ke parimaNDalakIdIpti zobhatI hai / ' zazi-ruci zuci-zukla- lohitaM surabhitaraM virajo nijaM vapuH / tava zivamativismayaM yate ! yadapi ca vAGmanasIyamIhitam ||3|| 'he yatirAja ! ApakA apanA zarIra candramAkI dIpti sammAna nirmala zukla rudhisse yukta, atisugandhita, rajarahita, zivasvarUpa. ( sva-para-kalyANamaya ) tathA ati Azcarya ko lie hue //////////////// Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra : | rahA hai aura Apake vacana tathA manakI jo pravRtti huI hai vaha bhI ziva-svarUpa tathA ati Azcaryako lie hue huI hai|' . ' sthiti-janana-nirodha-lakSaNaM caramacaraM ca jagat pratikSaNam / iti jina! sakalajJa-lAJchanaM vacanamidaM vadatAMvarasya te // 4 // he munisuvrata jina ! Apa vadatAMvara haiM-pravaktAoMmeM zreSTha haiMApakA yaha vacana ki 'cara aura acara ( jaMgama-sthAvara ) jagat , pratikSaNa sthiti-janana-nirodhalakSaNako lie hue hai'-pratyeka samaya meM dhrauvya, utpAda aura vyaya ( vinAza ) svarUpa hai-sarvajJatAkA cinha j hai-saMsArabharake jaDa-cetana, sUkSma-sthUla aura mUrta-amUrta sabhI padArthAmeM pratikSaNa utpAda, vyaya aura dhrauvyako eka sAtha lakSita karanA sarvajJatAke binA nahIM bana sakatA, aura isalie Apake isa parama anubhUta vacanase / spaSTa sUcita hotA hai ki zrApa sarvajJa haiN|' durita-mala-kalaGkamaSTakaM nirupama-yoga-valena nirdahana / abhavadabhava-sokhyavAn bhavAn bhavatu mamApi bhavopazAntaye // 5 // (115) / ( he munisuvrata jina !) Apa anupama yogabalase-paramazukladhyAnAmike tejase-AThoM pApa-malarUpa kalaMkoMko-jIvAtmAke vAstavika svarUpako AcchAdana karanevAle jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya, vedanIya, nAma, gotra aura Ayu nAmake AThoM karmamaloMko- Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ svayambhU-stotra : , 75 / sarvadA abhipUjya nami-jina ! aisA kauna vidvAn-prekSApUrvakArI / * athavA vivekI jana hai jo ApakI stuti na kare ? kare hI kre|| tvayA dhIman ! brahma-praNidhi-manasA janma-nigalaM samUlaM nibhinna tvamasi viduSAM mokSa-padavI / tvayi jJAna-jyotirvibhava-kiraNa ti bhagavanabhUvana khadyotA iva zuciravAvanyamatayaH // 2 // 'he buddhi-Rddhisampanna bhagavan ! Apane paramAtma(zuddhAtma)svarUpameM cittako ekAgra karake punarjanmake bandhanako usake mUlakAraNa-sahita naSTa kiyA hai, ataeva zrApa vidvajjanoMke lie mokSa mArga athavA mokSasthAna haiM-Apako prApta hokara vivekI jana apanA / 2 mokSa-sAdhana karanemeM samartha hote haiM / ApameM vibhava (samartha) kiraNoMke 2. sAtha kevalajJAnajyotike prakAzita honepara anyamatI-ekAnta vAdI-jana usI prakAra hataprabha hue haiM jisa prakAra ki nirmala sUryake sAmane khadyota ( juganU ) hote haiN|' vidheyaM vArya cA'nubhayamubhayaM mizramapi tadvizeSaiH pratyekaM niym-vissyeshcaaprimiteH| sadA'nyonyApekSaiH sakala-bhuvana-jyeSTha-guruNA tvayA gItaM tattvaM bahu-naya-vivakSetara-vazAt // 3 // ' he sampUrNa jagatke mahAn guru zrInamijina ! Apane vastutattvako bahuta nayoMkI vivakSA-avikSAke vazase vidheya, vArya (pratiSedhya) ubhaya, anubhaya tathA mizrabhaMga-vidheyA'nubhaya, pratiSedhyA| 'nubhaya aura ubhayA'nubhaya-(aise saptabhaMga) rUpa nirdiSTa kiyA hai| sAtha / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76. samantabhadra-bhAratI hI aparimita vizepoM (dharmoM) kA kathana kiyA hai, jinameM se eka. eka vizeSa sadA eka dUsarekI apekSAko liye rahatA hai, aura sapta! bhaMgake niyamako apanA viSaya kiye rahatA hai-koI bhI vizeSa athavA | meM dharma sarvathA eka dUsarekI apekSAse rahita kabhI nahIM hotA aura na saptabhaMga* ke niyamase bahirbhUta hI hotA hai !' ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM na sA tatrA''rambho'styaNurapi ca yatrA''zramavidhau / tatastatsiddhayarthaM parama-karuNo granthamubhayaM bhavAnevA'tyAkSInna ca vikRt-vessopdhi-rtH||4|| 'prANiyoMkI ahiMsA jagata meM paramabrahma-atyuccakoTikI aAtma* caryA-jAnI gaI hai aura vaha ahiMsA usa AzramavidhimeM nahIM ! banatI jisaAzramavidhimeM aNamAtra-thor3A sA-bhI Arambha. hotA hai / ataH usa ahiMsA-paramabrahmakI siddhike liye parama! karuNAbhAvase sampanna Apane hI bAhyAbhyantararUpase ubhaya-prakArake - parigrahako chor3A hai-bAhyameM vastrAlaMkArAdika upadhiyoMkA aura anta raMgameM rAgAdika bhAvoMkA tyAga kiyA hai- aura phalataH paramabrahmakI | siddhiko prApta kiyA hai| kintu jo vikRtaveSa aura upadhimeM rata | haiM-yathAjAliGgake virodhI jaTA-mukaTa-dhAraNa tathA bhasmoddhUlanAdi! rUpa veSa aura vastra, AbhUSaNa, akSamAlA tathA mRgacarmAdirUpa upadhiyoMmeM meM Asakta haiM--unhoMne usa bAhyAbhyantara parigrahako nahIM chor3A hai| aura isa lie aisAMse usa paramabrahmakI siddhi bhI nahIM bana sakatI haiN|' vapuSA-veSa-vyavadhi-rahitaM zAnta-karaNaM - 'yataste saMcaSTe smara-zara-viSA''taGka-vijayam / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ////////////d //// ***** //////// svayambhU-stotra //////// //// vinA bhImaiH zastrairadaya - hRdayA'marSa - vilayaM tatastvaM nirmohaH zaraNamasi naH zAnti-nilayaH || 5 || (120) ke ' (he nami - jina !) AbhUSaNa, veSa tathA vyavadhAna (vastra-prAvaraNAdi) sehata aura indriyoMkI zAntatAko--apane apane viSayoMmeM vAMchAkI nivRttiko liye hue ApakA nagna digambara zarIra cU~ki yaha batalAtA hai ki Apane kAmadevake vANoMke viSase honevAlI citta kI pIDA athavA apratIkAra vyAdhiko jItA hai aura vinA bhayaMkara zAstroMke hI nirdayahRdaya krodhakA vinAza kiyA hai, isa liye Apa nirmoha haiM aura zAnti sukhake sthAna haiM / ataH hamAre zaraNya haiM - hama bhI nirmoha honA aura zAnti sukhako prApta karanA cAhate haiM, isase hamane ApakI zaraNa lI hai / ' 22 zrIzrariSTanemi jina stavana 77 ++++++-- bhagavAnRSiH parama-yogadahana - huta- kalmaSendhanaH / jJAna - vipula - kiraNaiH sakalaM pratibudhya buddha-kamalAyatekSaNaH || 1 || harivaMza - keturanavadyavinaya-dama-tIrtha-nAyakaH / //////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////s// Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 - samantabhadra-bhAratI zIla-jaladhirabhavo vibhava stvamariSTanemi-jinakuJjaro'jaraH // 2 // __ 'vikasita-kamaladalake samAna dIrgha netroMke dhAraka aura harivaMzameM dhvajarUpa he ariSTanemi-jinendra ! Apa bhagavAn-sAtizavajJAnavAn-,RSi-Rddhisampanna-, aura zIlasamudra-aThAraha haz2Ara / zIloMke dhAraka-hue haiM; Apane paramayogarUpa zukladhyAnAgnise kalmaSendhanako-jJAnAvaraNAdirUpa karmakASThako-bhasma kiyA hai aura ! jJAnakI vipula ( niravazeSa-dyotanasamartha vistIrNa) kiraNoMse sampUrNa / jagata athavA lokAlokako jAnakara Apa nirdoSa (mAyAdirahita ) vinaya tathA damarUpa tIrthake nAyaka hue haiM-aApane samyagdarzana-jJAna- / cAritra-tapa aura upacArarUpa paMca prakArake vinaya tathA paMcendriya-jayarUpa paMcaprakAra damanake pratipAdaka pravacana-tIrthakA pravartana kiyA hai / (mAtha hI) / Apa jarAse rahita aura bhavase vimukta hue haiN|' tridazendra-mauli-maNi-ratnakiraNa-visaropacumbitam / pAda-yugalamamalaM bhavato vikasatkuzezaya-dalA'ruNodaram // 3 // nakha-candra-razmi-kavacA'tirucira-zikharA'Gguli-sthalam / mvArtha-niyata-manasaH sudhiyaH praNamanti mantra-mukharA maharSayaH // 4 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stAtra / 76 1 'Apake usa nirmala caraNa-yugalako, jo ( nata-mastaka hue) devendroM ke mukaToMkI maNiyoM aura vaz2AdiratnoMkI kiraNoM ke prasArase upacumbita hai, jisakA udara-pAdatala-vikasita kamaladalake samAna raktavarNa hai aura jisakI aMguliyoMkA unnata pradeza nakharUpa-candramAoMkI kiraNoMke parimaNDalase ati sundara mAlUma hotA hai, ve sudhI maharSijana praNAma karate haiM jo apanA Atmahita- / sAdhanameM dattacitta haiM aura jinake mukhapara sadA stuti-mantra rahate haiN|' dyutimdrthaangg-rvi-bimbkirnn-jttilaaNshumnnddlH| nIla-jalada-jala-rAzi-vapuH saha bandhubhigeruDaketurIzvaraH ||shaa halabhRcca te svajanabhaktimudita-hRdayau janezvarauM / dharma-vinaya-rasiko sutarAM caraNA'ravinda-yugalaM praNematuH // 6 // 'jinake zarIrakA dIptimaNDala dyutiko lie hue sudarzanacakrarUpa ravimaNDalakI kiraNoMse jaTila hai-saMvalita hai-aura jinakA zarIra nIle kamala-daloMkI rAzike samAna zyAmavarNa hai una gamaDadhvaja-nArAyaNa-aura haladhara-balabhadra-donoM lokanAyakoMne, jo svajanabhaktise pramuditacitta the aura dharmarUpa vinyaacaarke| rasika the, Apake donoM caraNakamaloMko bandhu-janoMke sAtha bAra ! bAra praNAma kiyA hai|' Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kakudaM bhuvaH khacarayoSiduSita-zikharairatakRtaH / megha-paTala-parivIta-taTastava lakSaNAni likhitAni vajriNA // 7 // bahatIti tIrthamRSibhizca satatamabhigamyate'dya c| prIti-vitata-hRdayaiH parito bhRzamUrjayanta iti vishruto'clH||8|| 'jo pRthvIkA kakuda hai-bailake kandheke samIpa sthita kakudanAmaka marvoparibhAga jisa prakAra zobhAsampanna hotA hai usI prakAra jo pRthvIke saba avayavoMke Upara sthita zobhA sampanna uccasthAnakI garimAko prApta hai-vidyAdharoMko striyoMse sevita zigvaroMse alaMkRta hai aura ! meghapaTaloMseM vyApta taToMko liye hue hai vaha vizruta-lokaprasiddha-- Urjayanta (giranAra ) nAmakA parvata ( he nAmajana ) indradvArA likhe gaye-utkIrNa hue-Apake cinhoMko dhAraNa karatA hai, isalie / tIrthasthAna hai aura Aja bhI bhaktisa ullasitacitta RpiyoMdvArA ! saba orase nirantara atisavita hai-bhaktibhare RSigaNa apanI aAtmasiddhi ke liye bar3e cAvase Apake unma puNyasthAnakA prAzraya lena rahate haiN|' vahirantarapyubhayathA ca karaNamavighAti nA'rthakRta / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stAtra nAtha! yugapadakhilaM ca sadA tvamidaM talA''malakavadviveditha // 6 // ate eva te budha-nutasya carita-guNamadbhutodayam / nyAya-vihitamavadhArya jine tvayi suprasanna-manasaH sthitA vym||10||(130) / ___'he nAtha ! Apane isa akhila vizvako-carAcara jagatakosadA kara-tala-sthita sphaTika maNike samAna yugapat jAnA hai, aura Apake isa jAnane meM bAhya karaNa-cakSurAdika- aura antaHkaraNamana-ye alaga alaga tathA donoM milakara bhI na to koI bAdhA ! utpanna karate haiM aura na kisI prakArakA upakAra hI sampanna karate ! haiM / isIse he budhajana-stuta-ariSTanemi jina ! Apake nyAya vihita / aura adbhuta udaya-sahita-samavasaraNAdi-vibhUti ke prAdurbhAvako liye - hue-carita-mAhAtmyako bhale prakAra avadhAraNa karake hama bar3e / prasanna-cittase ApameM sthita hue haiM Apake bhakta bane haiM aura hamane ApakA Azraya liyA hai|' - 23 zrIpArzva-jina-stavana -*0::0*----- tamAla-nIlaiH sadhanustaDidguNaH prakIrNa-bhImA'zani-vAyu-vRSTibhiH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82. :samantabhadra - bhAratA //// balAhakairvai ri-vazairupadruto mahAmanA yo na cacAla yogataH // 1 // 'tamAlavRkSa ke samAna nIla - zyAmavarNake dhAraka, indradhanuSoM tathA vidyudguNoMse yukta aura bhayaGkara vajra, vAyu tathA varSAko saba ora vakheranevAle aise vairi-vazavartIkimaTha zatruke izAre para nAcane vAle - meghoM se upadrata honepara - pIDita kiye jAnepara bhI jo mahAmanA yogya se - zukladhyAna se calAyamAna nahIM hue / ' bRhatpharaNA- maNDala - maNDapena Chess yaM sphurataDitpiGga - rucopasargiNam / jugUha nAgo dharaNo dharAdharaM virAga-saMdhyA- taDidambudI yathA // 2 // 'jinheM upasargaprApta honepara dharaNendra nAmake nAgane camakatI huI format pIta ko liye hue bRhatkaraNAoMke maNDalarUpa maNDapa usI prakAra veSThita kiyA jisa prakAra kRSNasaMdhyA meM vidya topalakSita megha athavA vividhavarNoMkI saMdhyArUpa vidyutase upalakSita megha parvatako veSThita karatA hai / ' sva-yoga-nistriMza-nizAta dhArayA nizAnya yo durjaya moha - vidviSam / zravApadA''rhantyamacityamadbhutaM tri-loka-pUjA'tizayA''spadaM padam ||3|| 'jinhoMne apane yoga- zukladhyAna rUpa khaDgako tIkSNa dhArAse durjaya moha - zatrukA ghAta karake usa Arhantyapadako prApta kiyA hai jo ki acintya hai, adbhuta hai aura trilokakI pUjA atizaya ( paramaMprakarSa ) kA sthAna hai / ' Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stAtra yamIzvaraM vIkSya vidhUta-kalmaSaM tapodhanAste'pi tathA bubhuussvH| vanaukasaH sva-zrama-vandhya-buddhayaH zamopadezaM zaraNaM prapedire // 4 // 'jinheM vidhUtakalmaSa-ghAtikarmacatuSTayarUpa pApase rahita--, zamopadezaka-mokSamArgake upadeSTA-aura Izvarake-sakala-loka-prabhukerUpameM dekhakara ve (anyamatAnuyAyI) vanavAsI tapasvI bhI zaraNameM prApta hue-mokSamArgameM lage-jo apane zramako-paMcAgnisAdhanAdi rUpa prayAsako-viphala samajha gaye the aura vaise hI (bhagavAn pArzva! jaise vidhUtakalmaSa Izvara ) honekI icchA rakhate the|' sa satya-vidyA-tapasAM praNAyakaH samagradhIrugrakulA'mbarAMzumAn / mayA sadA pArzvajinaH praNamyate vilIna-mithyApatha-dRSTi-vibhramaH // // (135) 've ( ukta guNaviziSTa ) zrIpArzvajina mere dvArA praNAma kiye jAte haiM, jo ki saccI vidyAMtroM tathA tapasyAoMke praNetA haiM, pUrNabuddhi-sarvajJa haiM, ugravaMzarUpa AkAzake caMdramA haiM aura ! jinhoMne mithyAdarzanAdirUpa kumArgakI dRSTiyoMse utpanna honevAle ! vibhramoMko-sarvathA nitya-kSaNikAdirUpa buddhi-vikAroMko-vinaSTa kiyA hai| hai athavA yoM kahie ki bhavyajana jinake prasAdase samyagdarzanAdirUpa / sanmArgake upadezako pAkara anekAnta-dRSTi bane haiM aura sarvathA ekAntaOM vAdi-matoMke vibhramase mukta hue haiM / ' - Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ty. mamantabhadra-bhAratI 24 zrIvIra-jina-stavana -tw////+--- kIrtyA muvi bhAsi tayA vIra ! tvaM guNa-samutthayA bhAsitayA / bhAmoDusabhA'sitayA moma iva vyomni kunda-zobhA''sitayA // 1 // 'he vIra jina ! Apa usa nirmalakIrtise-khyAti athavA divyavANIse-jo (Atma-zarIra-gata) guNoMse samudbhata hai, pRthvI para usI prakAra zobhAko prApta hue haiM jisa prakAra ki candramA | AkAzameM nakSatra-sabhA-sthita usa prabhA-dIptise zobhatA hai jo ki kunda-puSpoMkI zobhAke samAna saba orase dhavala hai|' tava jina ! zAsana-vibhavo - ' jayati kalAvapi guNA'nuzAsana-vibhavaH / doSa-kazA'sanavibhavaH stuvanti cainaM prabhA-kRzA''sanavibhavaH // 2 // 'he vIra jina / ApakA zAsana-mAhAtmya-Apake pravacanakA yathAvasthita padArthoM ke pratipAdana-svarUpa gaurava-kalikAlameM bhI jayako / prApta hai-marvotkRSTarUpase varta rahA hai, usake prabhAvase guNoMmeM anuzAsana-prApta ziSyajanoMkA bhava vinaSTa huA hai-saMsArapari bhramaNa sadAke lie chUTA hai-itanA hI nahIM, kintu jo doSarUpa, , cAbukoM kA nirAkaraNa karane meM samartha haiM-cAbukoMkI taraha pIDAkArI / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ////////// svayambhU-stotra : //////////////////////////// 85 kAma-krodhAdi doSoM ko apane pAsa phaTakane nahIM dete aura apane jJAnAdi-tejase jinhoMne Asana - vibhuoM ko - lokake prasiddha nAyakoMkoM-- nisteja kiyA hai ve - gaNadhara devAdi mahAtmA - bhI Apake isa zAsana- mAhAtmya kI stuti karate haiM / ' anavadyaH syAdvAdastava dRSTeSTA'virodhataH syAdvAdaH / itaro na syAdvAdaze sadvitayavirodhAnmunIzvarA'syAdvAdaH // 3 // ' he muninAtha ! 'syAna' zabda - purassara kathanako lie hue ApakA jo syAdvAda hai-- anekAntAtmaka pravacana hai-vaha nirdoSa hai; kyoMki dRSTa-pratyakSa -- aura iSTa -- zrAgamAdika - pramANoM ke sAtha usakA koI virodha nahIM hai / dUsarA 'sthAna' zabda - pUrvaka kathana se rahita jo sarvathA ekAntavAda hai vaha nirdoSa pravacana nahIM hai; kyoMki dRSTa aura iSTa donoMke virodhako liye hue hai - pratyakSAdi pramANoMse bAdhita hI nahIM, kintu apane iSTa abhimatako bhI bAdhA pahu~cAtA hai aura use kisI taraha bhI siddha karane meM samartha nahIM ho sakatA / ' tvamasi surAsura - mahito granthikarutvA''zaya praNAmA'mahitaH / loka-traya-paramahito SnAvaraNajyotirujjvaladdhAma-hitaH // 4 // ' ( he vIra jina ! ) Apa suroM tathA asuroMse pUjita haiM, kintu granthikasattvoMke -- mithyAtvAdi-parigraha se yukta prANiyoMke - ( bhakta ) hRdayase prApta honevAle praNAmase pUjita nahIM haiM--bhale hI ve UparI praNAmAdise pUjA kare, vAstavameM to samyagdRSTiyoke hI Apa pUjA-pAtra haiM / ( kisI kisIke dvArA pUjita na honepara bhI ) Apa tInoM lokake ////////////////// Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI . prANiyoM ke lie parama hitarUpa haiM - rAga-dveSAdi - hiMsAbhAvoM se pUrNatayA rahita honeke kAraNa kisI ke bhI hitakArI nahIM, itanA hI nahIM, kintu apane Adarzase sabhI bhavikajanoMke grAtma-vikAsameM sahAyaka haiM- ,AvaraNarahita jyotiko liye hue haiM - kevalajJAna ke dhAraka hai - aura ujjvaladhAmako--muktisthAnako -- prApta hue haiM athavA anAvaraNa jyotiyoMse--kevalajJAnake prakAzako lie hue muktajIvoMse--jo sthAna prakAzamAna hai usako - siddhizilAko -- prApta hue haiM / ' sabhyAnAmabhirucitaM dadhAsi guNa-bhUSaNaM zriyA cAru - citam / magnaM svasyAM rucitaM jayasi ca mRga-lAJchanaM sva-kAntyA rucitam ||5|| ' (he vIra jina ! ) Apa usa guNabhUSaNa ko - sarvajJa - vItarAgatAdirUpa guNoMke AbhUSaNoMko -- dhAraNa kie hue haiM jo sabhyajanoM athavA samavasaraNa sabhA - sthita bhavyajanoMko rucikara hai-- iSTa hai -- aura zrIse--STa prAtihAryAdirUpa vibhUtise aise rUpameM puSTa hai jisase usakI zobhA aura bhI bar3ha jAtI hai| aura apane zarIrakI kAntise Apa usa mRgalAJchana- candramAko jItate haiM jo apanI tana hai aura sabako sundara tathA pyArA mAlUma hotA haiApake zarIrakA saundarya aura AkarSaNa pUrNa candramAse bhI bar3hA car3hA hai / ' tvaM jina ! gata-mada-mAya stava bhAvAnAM mumukSu- kAmada ! mAyaH / zreyAn zrImadamAya stvayA samAdezi saprayAma - damA'yaH ||6|| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU-stotra 'mumukSuoM ko icchita pradAna karanevAle -- unakI mukti-prApti meM paramasahAyaka - ( vIra jina !) Apa mada aura mAyAse rahita haiMakaSAyabhAvako prApta honese nirdoSa haiM, ApakA jIvAdi-padArthoMkA parijJAna -- kevalajJAnarUpa pramANa - ( sakala bAdhAoM se rahita honeke kAraNa) atizaya prazaMsanIya hai, aura Apane zrIviziSTa - heyopAdeya tattvake parijJAna-lakSaNA lakSmI se yukta - tathA kapaTa-rahita yama aura dasakA -- mahAvratoMke anuSThAna tathA parama indriyajayakA -- upadeza diyA hai / ' giribhiyavadAnavataH zrImata iva dantinaH sravaddAnavataH / tava zama-vAdAnavato gatamUrjitamapagata- pramAdAnavataH ||7|| 'jisa prakAra karate hue madake dAnI aura giri-bhittiyoMparvata - kaTaniyoM kA vidAraNa karanevAle ( mahAsAmarthyavAn ) aura zrImAn -- sarvalakSaNasampanna uttama jAti - viziSTa - - gajendrakA svAdhIna gamana hotA hai usI prakAra parama ahiMsA dAna - - abhayadAna ke dAnI he vIra jina ! zamavAdoMkI - - rAgAdika dopAMkI upazAntike pratipAdaka AgamoMkI ---- rakSA karate hue ApakA udAra bihAra huA hai / - Apane apane vihAra dvArA jagatko rAgAdika doSoke zamanarUpa paramabrahmaahiMsAkA, saddRSTi-vidhAyaka anekAntavAdakA aura samatA prasthApaka sAmyavAdakA upadeza diyA hai, jo saba ( ahisA anekAntavAda aura sAmyavAda ) lokameM mada--ahaMkArakA tyAga, vaira - virodhakA parihAra aura parasparameM abhayadAnakA vidhAna karake sarvatra zAnti-mukhakI sthApanA karate haiM aura isa liye sanmArga-svarUpa haiM | sAtha hI, vaipamya-sthApaka, hiMsA - vidhAyaka aura sarvathA ekAnta-pratipAdaka una sabhI vAdoM-matoMkA khaNDana kiyA hai jo giribhittiyoMkI taraha sanmArgameM bAdhaka bane hue the|' //////// 87 // // wqdk' mdyd // // // // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratA bahuguNa-sampadasakalaM paramatamapi madhura-vacana-vinyAsa-kalam / naya-bhaktayavataMsa-kalaM tava deva ! mataM samantabhadraM sakalam // 8 // (143) 'he vIra jinadeva ! jo.paramatA hai Apake anekAnta-zAsanase bhinna dUsaroMkA zAsana hai-vaha madhura vacanoMke vinyAsase-kAnoMko priya mAlUma denevAle vAkyoMkI racanAse-manojJa hotA huA bhI--prakaTa rUpameM manohara tathA rucikara jAna par3atA huA bhI-bahuguNoMkI sampattise vikala hai-satyazAsanake yogya jo yathArthavAditA aura para-hitapratipAdanAdi-rUpa bahutase guNa haiM unakI zobhAse rahita hai--sarvathaikAntavAdakA aAzraya leneke kAraNa ve zobhana guNa umameM nahIM pAye jAte-aura isa lie vaha yathArtha vastuke nirUpaNAdimeM asamartha hotA huaA vAstavameM apUrNa, sabAdha tathA jagat ke lie akalyANakArI hai| kintu ApakA mata-zAsana-nayoMke bhaGga-syAdasti-nAstyAdi-rUpa alaMkAroMse alaMkRta hai athavA nayoMkI bhakti-upAsanArUpa AbhUSaNako pradAna ! karatA hai anekAntavAdakA Azraya lekara nayoke sApekSa vyavahArakI / sundara zikSA detA hai aura isa taraha-yathArthavastu-tattvake nirUpaNa , aura parahita-pratipAdanAdimeM samartha hotA huA-bahuguNa-sampattise yukta hai, ( isIse ) pUrNa hai aura samantabhadra hai-maba aorase bhadrarUpa, ! nirvAdhatAdi-viziSTa zobhAsampanna evaM jagatake lie kalyANakArI hai|' iti zrIniravadyasyAdvAdavidyAdhipati-sakalatArkikacakracUDAmaNi-zraddhAguNajJatAdisAtizayaguNagaNavibhUpita-siddhasArasvata-svAmimamantabhadrAcArya viracitaM caturviMzatijinastavanAtmakaM svayambhUstotraM samAptam / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa. 1. svayambhU-stavana-chanda-sUcI stavanAGka chandanAma chandalakSaNa 1 vaMzastha pratyeka caraNameM jagaNa, tagaNa, jagaNa, ragaNake kramako liye hue dvAdazAkSara' (5,7) vRttakA nAma 'vaMzastha hai| * upajAti indravajrA aura upendravajrAke caraNamizraNase banA huA chanda 'upajAti' kahalAtA hai| 1.4 indravajrA. __ praticaraNa tagaNa.tagaNa,jagaNa 2 upendravatrA, aura antameM do guruke kramako 3-5upajAti liye hue ekAdazavaNAtmaka vRtta ko 'indravajrA' kahate haiM aura caraNArambhameM guruke sthAna para laghu akSara (jagaNa) ho to vahI 'upendravajrA' ho jAtA hai| 4 vaMzastha uparyukta (1) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 51-4 6-6 10 11 12 13, 14 15 16 17 18 svayambhU stotra upajAti, 5 upendravajrA upajAti vaMzastha 1, 4, 5, upajAti 2,3 upendravajrA 1,3,4, upajAti, 2 upendravajrA 5 indravajrA vaMzastha rathoddhatA upajAti vasantatilakA 1-18 pathyAvaktra anuSTup 16.20 subhadrikA - mAlatI - mizra yamaka uparyukta (2 ," (3) uparyukta (2) uparyukta (1) uparyukta (2) (3) " uparyukta (2) 11 (3) uparyukta (1) ragaraNa, nagaraNa, ragaNa aura laghu-guruke kramako liye hue ekAdazavarNAtmaka caraNa vRtta kA nAma 'rathoddhatA' hai / uparyukta (-) tagaraNa, bhagaNa, jagaNa. jagaNa aura anta meM do guruke kramako liye hue caturdaza - varNAtmaka ( 8.6) 'vasantatilakA' hai / caraNavRttakA nAma anuSTupake pratyeka caraNa meM ATha akSara hote haiM, jinameM 5vAM laghu, 6ThA guru aura 7 vAM akSara samacaraNoM ( 2,4) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stavana-chandasUcI meM laghu tathA viSamacaraNoM (1,3) meM guru hotA hai| aura jisake samacaraNoM meM cAra akSaroMke bAda 'jagaNa' ho use pathyAvaktra anuSTupa' kahate haiN| nagaNa, nagaNa. ragaNa aura laghu-guruke kramako liye hue ekAdazavaNotmaka caraNavRttako nAma 'subhadrikA' hai aura nagaNa, jagaNa,jagaNa, ragaNake kramako lie hue dvAdazAkSarAtmaka caraNavRttakA nAma 'mAlatI' hai| ina donoMke caraNa-mizraNase banA huA chanda 'subhadrikA-mAlatI-mizna - yamaka' kahA jAtA hai| jisake pratyeka caraNameM 16 mAtrAe~ aura unameM havIM tathA 12vIM mAtrA laghu hoM use 'vAnavAsikA' chanda kahate haiN| jisake prathama, tRtIya (viSama) caraNoMmeM 14 aura dvitIya, caturtha (sama) caraNoMmeM 16 mAtrAe~ hotI haiM tathA viSama caraNoMmeM 6mAtrAoMke aura samacaraNoMmeM 8 mAtrAoMke bAda kramaza: 'ragaNa' tathA 16 vAnavAsikA vatAlIya Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra laghu-guru hote haiM use 'vaitAlIya vRtta' kahate haiN| 21. . zikhariNI pratyeka caraNameM yagaNa, magaNa, tagaNa, sagaNa, bhagaNa aura laghugumake bhramako liye hue saptadaza (6,11) varNAtmaka vRttakA nAma 'zikhariNI' hai| 22 udgatA jisake prathamacaraNameM kramaza: magaNa, jagaNa sagaNa aura laghu, dvitIya caraNameM nagaNa, saMgaNa, jagaNa aura guru, tRtIya caraNameM bhagaNa, nagaNa, jagaNa aura laghuguru tathA cauthe caraNameM sagaNa, jagaNa, sagaNa, jagaNa aura guru hoM use 'udgatA' vRtta kahate haiN| vaMzastha upayukta (1) Ar2yAMgIti jisake viSamacaraNoMmeM 12-12 (skandhaka) aura samacaraNoMmeM 20-20 mAtrAe~ hotI haiM use 'AAMgIti' athavA 'skandhaka' vRtta kahate haiN| gaNalakSaNa-AThagaNoMmeMse jisake AdimeM guru vaha bhagaNa,' jisake madhyameM guru vaha jagaNa', jisake anta meM guru vaha 'magaNa, jisake AdimeM laghu vaha yagaNa, jisake madhyameM laghu vaha 'ragaNa', jisake antameM laghu vaha 'tagaNa,' jisake tInoM varNa guru vaha 'magaNa' aura jisake tInoM varNa laghu vaha 'nagaNa' kahalAtA hai| laghu ekamAtrika aura guru dvimAtrika hotA hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. arhatsambodhana-padAvalI svAmI samantabhadra ne apane svayambhUstotrameM tIrthaGkara arhantoMke liye jina vizeSaNapadoMkA prayoga kiyA hai unakA eka saMgraha stavana-kramase prastAvanAmeM diyA gayA hai aura usake denemeM yaha dRSTi vyakta kI gaI hai ki usase arhatsvarUpapara acchA prakAza par3atA hai aura vaha nayavivakSAke sAtha arthapara dRSTi rakhate hue una (vizeSaNapadoM) kA pATha karanepara sahajameM hI avagata ho jAtA hai| yahA~para una sambodhana-padoMkA stotrakramase ekatra saMgraha diyA jAtA hai jinase svAmIjI apane iSTa arhantadevoMko pukArate the aura jinheM svAmIjIne apane svayambhU , devAgama, yuktyanuzAsana aura stutividyA nAmake cAra upalabdha stotroMmeM prayukta kiyA hai| isase bhI arhatsvarUpapara acchA prakAza par3atA hai aura vaha nayavivakSAke sAtha arthapara dRSTi rakhate hue pATha karanepara aura bhI sAmane A jAtA hai| sAtha hI, isase pAThakoMko samantabhadrakI cittavRtti aura racanA-cAturIkA kitanA hI nayA evaM vizeSa anubhava bhI prApta ho skegaa| stutividyAke adhikAMza sambodhanapada to bar3e hI vicitra, anUThe, gambhIra tathA arthagauravako liye hue jAna par3ate haiM aura ve saba saMskRtabhASApara samantabhadra ke ekAdhipatyake sUcaka hai| unake arthakA kitanA hI AbhAsa stutividyAke usa anuvAdaparase ho sakegA jo gata varSa vIrasevAmandirase prakAzita huA hai| zeSa sambodhanapadoMkA artha sahaja hI bodhagamya hai| eka stotrameM jo sambodhanapada ekase adhika vAra prayukta hue haiM unheM usa stotrameM prathama prayogake sthAnapara hI padyAGkake sapatha grahaNa kiyA gayA hai aura anyatra prayogakI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra sUcanA brekaTake bhItara padyAGkoMko dekara kI gaI hai| stutividyAke sambodhanapadoMko stavanakramase (stavanakA nambara pairegrAphake zurUmeM hI dete hue ) rakkhA gayA hai aura unake sthAnakI sUcanA padyAtoMdvArA padyasambandhI sambodhanapadoMke antameM tathA brekaTake bhItara unheM dekara kI gaI hai| 1 svayambhUmeM prayukta pada-nAtha 14 ( 25, 57, 75, 66, 126 ), Arya 15 (48, 68). prabho 20 (66), suvidhe 41, anagha 46, jina 50 (112, 114, 137, 141 ), zItala 50, munIndra 56 (85), mahAmune 70, dhIra 74 (60, 64), jinavRSa 75, arajina 104, varada 105. ( kRtamadanigraha 112), yate 113, dhIman 117, bhagavan 117, vIra 136, munIzvara 138, mumukSukAmada 141. deva 143 / 2 devAgamameM prayukta pada-nAtha 8. munIndra 20 / 3 yuktyanuzAsanameM prayukta pada-jina 2 (4, 6, 30, 34, 52, 64.), vIra 33, jinanAga 44, mune 58 / 4 stutividyAmeM prayukta sambodhanapada (1) natapIlAsana, azoka, sumanaH, RSabha 5; Arya ( 26, 47, 54, 88,62)8; stuta 10; IDya, mahorugurave 12; atAtitatotote, tatotataH 13; yeyAyAyAyayeyAya, nAnAnUnAnanAnana, amama (63), amitAtatItitatItitaH 14; mahimAya, padmAyAsa.. hitAyate 15 / (2) sadakSara, ajara (83. 112), ajita, prabho (27) 16; sadakSarAjarAjita, prabhodaya, tAntamoha 17 / / - (3) vAmeza (86, 88, 68), ekArya, zaMbhava 16; jina (23, 61, 62), avibhrama 20 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arhatsambodhana-padAvalI (4) atamaH, abhinandana (22 23, 24) 21; nandyanantaddhaya nanta, ina (24. 25. 75, 86.88. 61, 108. 111) 23: nandanasvara 24 / (5) sumate, lAtaH (66) 25; deva (28,83). akSayArjava, varya (54, 18, 110), amAnorugaurava 26 / (6) apApApadameyazrIpAdapadma, padmanabha. matiprada 27; vibho (86.87), ajeya (75, 65), tatAmita 28 / (8) ekasvabhAva 35; zaziprabha 36 / (6) aja (44, 46, 86) 37; nAyaka, sannajara 38; avyAdhe, puSpadanta, svavatpate 36; dhIra (63) 40 / / (10) bhUtanetra, pate 41 / / (11) tIrthAde 43; aparAga (47), sahitAvArya 46; zreyan vidAryasahita, samutsannajava 47 / (12) vAsupUjya 48 / . (13) anenaH (108) 52; nayamAnakSama. amAna (63), AryAtinAzana, uro, arimAya 53 / (14) varNabha, atinandya, vandya, ananta, sadArava, varada, (110), atinatAryAva, atAntasabhAgava 54; nunnAnRta (1.6), unnata. ananta 55 / (15) abAdha, damenar3a, mata, dharmaprabha, godhana, anAgaH, dharma, zarmatamaprada 5 ; natapAla, mahArAja, gItyAnuta, akSara (4,86, 89, 112). malapAtana 57; nAtha 60; devadeva 62; sthira (86), udAra 63; IDita, bhagoH 64 / (16) balADhya 66, adhipate 70, budhadeva 71; saMgatohIna 72; svasamAna, bhAsamAna, anagha 76 / (17) aniz2a 81; natayAta, vidAmIza, dAvitayAtana, raja- . Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstAna sAmanta, asantamasa 3; - pAgavAragvAra, kSamAkSa. vAmAnAmamana, Rddha (108)84 / (18) vIrAvAra, ara, varara, vIra 85; cArurucAnuta, anazana (61); urunamra , vijarAmaya 86; yamarAja, vinamrana, rujonAzana, cArurucAmIza 87; svayaM, svayamAya. AryasvamAyana, damarAja, RtavAda, nadevArtajarAmada 58; rakSAra, adara, zUra 86 / (20) hAnihIna, ananta (111), jJAnasthAnastha, Anatanandana 6.1; pAvana, ajitagotejaH, vara, nAnAvrata. akSate, nAnAzcarya, suvItAgaH, munisuvrata 62 / (21) name, anAmanamanaH, nAmanamanaH 63; naH, dayAbha, RtavAgodya, govArtabhayArdana, anunuta, natAmita 65; svaya, medhya, priyA nutayAzrita, dAnteza, zuddhayA'meya, svabhIta 66 / (22) sadyazaH ameya, saguro, yameza, udyatasatAnuta / (23) mamatAtIta, uttamamatAmRta, tatAmitamane, tAtamata, atItamRte, amita 100 / (24) vAmadeva, kSamAjeya, zrImate, varddhamAnAya, namona (104) 103; nIma 184; surAnata 107; varddhamAna, zreya 108; nAnAnantanutAnta, tAntitaninut , nunnAnta, nRtInena, nitAntatAnitanute, nRtInenanitAntatAnitanute, ninUta, nutAnana 106, vandArUpravalAjavaMjavabhayapradhvaMsigoprAbhava, varddhiSNo, vilasadguNArNava, jaganirvANaheto, ziva, vandIbhUtasamastadeva, prA kadakSastava, ekavandya, abhava 110; naSTAjJAna, malona . zAsanaguro, naSTaglAna , sumAna, pAvana , bhAsana, natyekena, rujona, sajjanapate, avana, sajjina 111; ramya, apAraguNa, araja:, suravarairarcya, zrIdhara, ranyUna, aratidRra, bhAsura, arya, uttarIzvara, zaraNya, AdhIra, sudhIra, vidvara, guro 112; tejaHpate 114 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. svayambhUstotra-padyAnukramaNI padya pRSTha - padya acetane tatkRtabandheje pi ca 12 kaSAyanAmnAM dviSatAM pramAthi- 48 ajaMgamaM jaMgamaneyayantraM 24 kAya-vAkya-manasAM pravattayo 53 ata eva te budhanutasya 81 kIyA bhuvi bhAsitayA 84 adyApi yasyAjitazAsanasya 6 kunthuprabhatyakhila-satvadaya- 58 adhigata-munisuvratasthitira 71 kSudAdiduHkhapratikArata:sthi- 13 anantadoSAzayavigraho graho 48 giribhittyavadAnavataH 87 anavadyaH syAdvAdasa 85 guNapradhAnArthamidaM hi vAkyaM 32 anityamatrANamahaM kriyAbhiH 6 guNastokaM sadullaMdhya 61 anekamekaM ca tadeva tattvaM 16 guNAbhinandAdabhinandano- 12 anekamekaM ca padasya vAcyaM 31 guNAmbudhervigruSamapyajasya 22 anekAntAtmadRSTiste 61 cakreNa yaH zatrubhayaMkareNa 55 aokAntopyanekAntaH 67 candraprabha candramarIcigauraM 26 antakaH krandakonnRNAM 63 janotilolopyanubaMdhadoSato 14 anvarthasaMjJa: sumatimunistvaM 15 tathApi te munIndrasya 61 apatyavittAttaraloka tRSNayA 35 tadeva ca syAnna tadeva ca 30 alaMdhyazaktirbhavitavyateyaM 24 tamAla nIlaH sadhanustaDid- 81 ahiMsA bhUtAnAM jagati 76 tava jina zAsanavibhavo 84 AyatyAM ca tadAtve ca 63 tava rUpasya saundarya 62 iti nirupama-yukta-zAsanaH 68 tava vAgamRtaM zrImat 64 ekAntadRSTipratiSedhasiddhi- 40 tRSNArciSa: paridahannita 58 ekAnta-dRSTi-pratiSedhi tattvaM 26 te taM svaghAtinaM doSaM kakudaM bhuvaH khacara-yASid 80 tridazendramaulimaNiratnakandapasyoddharo darpam / 63 tvamasi surasura-mahito